راپۆرت: درەو مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت ئیمزای لەسەر بڕیارێك كردووە بۆ دەستپێكردنەوەی بەرزكردنەوەی پلەی فەرمانبەران "تەرفیع"، ئێستا حكومەت سەرقاڵی ئامادەكردنی پرۆژە یاسایەكە بۆ ئەم بابەتە، پلەبەرزكردنەوەكە مەرجداركراوەو هەموو فەرمانبەران ناگرێتەوە وەكو ئەوەی چاوەڕێی دەكەن، وەزارەتەكان لیژنەی تایبەت دروست دەكەن بۆ دەستنیشانكردنی ئەو كەسانەی كە پلە بەرزكردنەوە دەیانگرێتەوە، وردەكاری بڕیارەكە لەم راپۆرتەدا.    بڕیارێكی مەسرور بارزانی بۆ پلەبەرزكردنەوە بەپێی بڕیارێكی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە رۆژی 26ی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ دەریكردووە، حكومەت سەرقاڵی ئامادەكردنی پرۆژە یاسایەكە سەبارەت بە بەرزە موچە (تەرفیع)ی فەرمانبەران.  دەبوو لەچوارچێوەی یاسای بودجەدا بەرزكردنەوەی پلەی وەزیفی فەرمانبەران جێگیربكرێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی پێشبینی ناكرێت ئەمساڵیش حكومەت یاسای بودجەی هەبێت، بۆیە پەنا بۆ پەسەندكردنی پرۆژە یاسایەك براوە لەڕێگەی پەرلەمانەوە، تاوەكو لەچوارچێوەی ئەو یاسایەدا پلەی وەزیفی دروستبكرێت‌و هەندێك لە فەرمانبەران بەو یاسایە (تەرفیع)یان بۆ بكرێت.  بەگوێرەی بڕیارەكەی مەسرور بارزانی، پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران بەگوێرەی (پلەی وەزیفی چۆڵ)‌و (پێداویستی فیعلی وەزارەت‌و دامەزراوەو فەرمانگەكان) دەبێت، ئەمەش لەچوارچێوەی مەرجەكانی فەسڵی (چوارەم)ی یاسای راژەی شارستانی ژمارە (24)ی ساڵی 1960ی هەمواركراوی عێراق. یاسای راژەی شارستانی ساڵی 1960 مەرجی بۆ بەرزكردنەوەی پلەی فەرمانبەر دیاریكردووە، دیاترین مەرجەكان بریتین لە: •    بوونی وەزیفەی چۆڵ كە هاوتا یان بەرزتر لەو وەزیفەیە بێت كە مەبەستە بۆی بەرزبكرێتەوە. •    سەلماندنی تواناو لێهاتوویی لەسەر پڕكردنەوەی وەزیفەكەی‌و سەركەوتوویی بەسەر ئەو فەرمانبەرانەی دیكە كە ركابەرێتی دەكەن بەگوێرەی راسپاردەی وەزارەتەكەی یان فەرمانگەكەی. •    چەندین رێوشوێنی تر كە لە یاساكەدا هاتووە. واتا بەپێی ئەو رێوشوێنانەی حكومەت دەیەوێت جێبەجێیان بكات، وەكو ئەوەی پێشبینی دەكەن، فەرمانبەران هەموویان پلەبەرزكردنەوەیان بۆ ناكرێت‌و تەرفیع لەسەر بنەمای توانای (لێهاتوویی) دەبێت نەك تەنیا (ماوەی راژە)، لەپاڵ ئەمەشدا ئەوانەی پلە بەرزكردنەوە دەیانگرێتەوە بۆ ماوەی (6) مانگ دەخرێنە ژێر ئەزمونەوە.  بڕیاری حكومەت بەوشێوەیە، لە هەر وەزارەتێكدا لیژنەیەك بۆ پاڵاوتنی فەرمانبەران بۆ پلەبەرزكردنەوە دروستبكرێت‌و ئەو لیژنەیە ئەو رێژەیە پڕبكاتەوە كە بۆ پلە بەرزكردنەوە تەرخان دەكرێت.  هەر بەپێی ئەو بڕیارەی كە كۆتاییەكانی مانگی رابردوو مەسرور بارزانی دەریكردووە، لەپاڵ پرسی بەرزكردنەوەی پلەی فەرمانبەران، ئەنجومەنی راژە راسپێردراوە تاوتوێی پێشنیاری پڕكردنەوەی بۆشایی میلاكی وەزارەت‌و لایەنەكانی نەبەستراو بە وەزارەت بكات، لەمەدا ئەولەویەت دراوە بە دامەزراندنی هەڵگرانی بڕوانامە باڵاكان‌و كارمەندانی گرێبەست‌و بابەتی بەگرێبەستكردنی شێوازی وانەبێژیی مامۆستایانی سەربە وەزارەتی پەروەردە. سەرباری ئەو مەرجانەی بەپێی یاسای راژەی شارستانی هەمواركراوی ساڵی 1960 بۆ پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران دایناوە، بڕیارەكەی مەسرور بارزانی ئاماژەی بەوەكردووە، نابێت بڕیارەكە هیچ بارگرانییەكی دارایی لەسەر حكومەتی هەرێم دروست بكات‌و لە دەرەوەی توانای دارایی‌و داهاتی فیعلی بەردەستی وەزارەتی دارایی بێت.  كاتێك بڕیار شوێنی یاسا دەگرێتەوە شوباتی ساڵی 2016 كە هەرێمی كوردستان بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت‌و بڕینی بەشە بودجەكەی بەغداد‌و خەرجییەكانی شەڕی "داعش"ەوە بە قەیرانێكی دارایی سەختدا تێدەپەڕی، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی حكومەتی هەرێم بە بڕیارێك "بەرزە موچە"ی فەرمانبەرانی راگرت كە لەناو فەرهەنگی فەرمانبەراندا بە "تەرفیع" ناسراوە. ئەوەی كابینەی پێشوو كردی، راگرتنی یاسا بوو بە بڕیار، ئەمە بۆ یاساناسان بابەتێكە كە زۆر جێگای تێبینی-یە، بەرزە موچەی فەرمانبەران بەپێی یاسای (موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت‌و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008)ی عێراق جێگیركراوە، ئەم یاسایە لە هەرێمی كوردستان كاری پێدەكرێت. بڕیاری راگرتنی بەرزەموچەی فەرمانبەران هاوكات بوو لەگەڵ بڕیاری بڕینی موچەی فەرمانبەران بەرێژەی (25% بۆ 75%) لەژێر ناوی "پاشەكەوتی موچە"، كابینەی پێشوو بەرلەوەی وادەكەی تەواو ببێت، بەدوو قۆناغ‌و لە ئازاری 2018‌و ئازاری 2019دا بەیەكجاری پاشەكەوتی موچەی هەڵگرت، بەڵام بڕیاری راگرتنی بەرزەموچە وەكو خۆی مایەوە.  لەكابینەی نۆیەمیشدا كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات‌و ئێستا كابینەیەكی ماوە درێژكراوەیە، (12) مانگ موچە بە لێبڕینی (21%) دابەشكراوە. لە كابینەی مەسرور بارزانیدا پەرلەمانی كوردستان بە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەت یاسایەكی بەناوی "چاكسازی" پەسەندكرد، بەڵام ناوەڕۆكی یاساكە بە هیچ جۆرێك نەچووە بەلای بابەتی بەرزە موچەی فەرمانبەراندا، لەكاتێكدا فەرمانبەرانی كوردستان چوار ساڵی تری خزمەتی وەزیفییان بەڕێدەكەن بەبێ ئەوەی بەرزەموچەیان بۆ بكرێت، ئەمە سەرباری ئەوەی بەشێكی زۆری فەرمانبەران لە ساڵی دەرچوونی بڕیارەكە‌و ساڵانی دواتریشدا وادەی ئەوەیان هەبووە بەرزەموچەیان بۆ بكرێت‌و بۆیان نەكراوە، ئەمەش وەكو پاشەكەوتنی موچە، فەرمانبەران وەكو قەرزێك لەسەر حكومەت تەماشای دەكەن.  بەڵام بەرپرسانی باڵای حكومەت بەمشێوەیە لە پرسی بەرزە موچە ناڕوانن، ئەوان پێیانوایە پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران نابێت بە تێكڕا بێت‌و پێشتر لە هەرێمی كوردستان‌و تاوەكو ئێستاش لە عێراق بەپێی یاسای راژەی شارستانییە‌و پلە بەرزكردنەوەی دەبێت لەچوارچێوەی مەرجەكانی ئەو یاسایەدا بێت، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت مەرج نییە هەموو فەرمانبەرێك پلەبەرزكردنەوەی بۆ بكرێت ئەگەر مەرجەكانی تێدا نەبێت.  تێچووی بەرزە موچە چەندە ؟ رۆژی 28ی تەموزی ئەمساڵ (36) ئەندامی پەرلەمانی كوردستان ئیمزایان لەسەر نوسراوێك كرد‌و ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانیان كرد، لە نوسراوەكەدا باسیان لەوەكردبوو ئێستا دۆخی دارایی حكومەت باش بووە، بۆیە دەبێت ئەو مافە یاساییە (بەرزەموچە) بۆ فەرمانبەران بگەڕێتەوە. حكومەت دواجار بڕیاری خۆی لەبارەی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران دەركرد، بەڵام بەوشێوەیە نا كە پەرلەمانتاران داوایان دەكرد، بەڵكو بە مەرج‌و كۆتوبەندی یاساییەوە.  لەدوای دەرچوونی بڕیاری راگرتنی بەرزەموچەوە، بەتێكڕا هەموو فەرمانبەران بەهۆی ئەو بڕیارەوە دوو بەرزەموچە "تەرفیع"یان فەوتاوە، بەپێی قسەی عومەر گوڵپی ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان" بڕیاری راگرتنی بەرزەموچە مانگانە زیانی بەزیاتر (700 هەزار) فەرمانبەر گەیاندووە، بڕی ئەو پارەیەی كە زیانە بۆ هەر فەرمانبەرێك لەنێوان (60 تا 300) هەزار دیناری مانگانەیە. ئەگەر بۆ هەر فەرمانبەرێك بە تێكڕا تەنیا (60 هەزار) دینار مانگانە ئەژمار بكرێت بۆ بەرزە موچە، ئەوا بۆ (752 هەزار) فەرمانبەر لەكۆی (ملیۆنێك و 255 هەزار) موچەخۆر، قەبارەی پارەكە دەكاتە (45 ملیار) دیناری مانگانە. بەهای ئەم پارەیە لەماوەی ساڵانی (2016 -2022) زیاتر لە (4 ترلیۆن) دینارە، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە حكومەت نایەوێت بەتێكڕا پلە بەرزكردنەوە بۆ فەرمانبەران بكاتەوە.  جیاوازی كراوە ! لەكاتێكدا مەسرور بارزانی بە بڕیارێك كۆتوبەندە یاساییەكانی لەسەر پرسی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران زیندووكردوەتەوە، لە شوباتی ئەمساڵەوە فەرمانبەرانی (سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتی پەرلەمان) بەبێ هیچ كۆتوبەندێكی یاسایی‌و بە بڕیارێكی نهێنی، پلەبەرزكردنەوەیان بۆ كراوە‌و موچەكانیان زیادی كردووە.  لە پلەی بەرزكردنەوەی كارمەندانی سەرۆكایەتیی (هەرێم‌و پەرلەمان) تەنیا (هەزارو 218) فەرمانبەر سودمەندبوون لەكۆی (752 هەزار) فەرمانبەر كە لە (2016) ەوە پلەبەرزكردنەوە "تەرفیع"یان راگیراوە. كابینەی نۆیەم (سەرۆكایەتی هەرێم، پەرلەمان، حكومەت) یاسای چاكسازیان تێپەڕاندوو لەو یاسایەدا توانراوە هەندێك لە جیاوازی موچە لەنێوان پلە تایبەتیەكان و فەرمانبەرانی ئاسایی كەمبكرێتەوە،  بەڵام بە بڕیارەكەیان بۆ دەستپێكردنەوەی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەریانیان جیاوازیان لەنێوان فەرمانبەراندا دروستكرد.   ژمارەی فەرمانبەرانی سێ سەرۆكایەتیەكەی هەرێم بەمشێوەیە: •    سەرۆكایەتی هەرێم: (598) فەرمانبەری هەیەو كۆی موچەی مانگانەی سەرۆكایەتی هەرێم (ملیارێك و 155 ملیۆن) دینارە. •    سەرۆكایەتی پەرلەمان: (620) فەرمانبەری هەیە كۆی موچەی مانگانەی پەرلەمانی كوردستان (ملیارێك‌و 820 ملیۆن) دینارە. قەرزەكانی فەرمانبەران لای حكومەت ئەگەر حكومەت بڕیارەكەی كۆتایی مانگی رابردووی مەسرور بارزانی بخاتە بواری جێبەجێكردن‌و پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران بخاتەوە ناو چوارچێوە یاساییەكەی، خۆی لەژێر باری قەرزی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران رزگار دەكات كە بەهاكەی بە تێكڕا دەگاتە (4 ترلیۆن) دینار، بەڵام هێشتا هەندێك قەرزی تری لەسەر شان دەمێنێت لەوانە:  •    نزیكەی (14 ترلیۆن) دینار، كە پارەی قەرزی موچە پاشەكەوتكراوەكانی سەردەمی حكومەتی نێچیرڤان بارزانییە.  •    نزیكەی (2 ترلیۆن) دیناری پارەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران لە ماوەی (10)ی مانگدا لەسەردەمی حكومەتی مەسرور بارزانیدا، مەسرور بارزانی ئەم پارانەی وەكو قەرز لەسەر شانی حكومەت دانەناوە‌و ناوی لێناوە خۆگونجاندن لەگەڵ دۆخی دارایی‌و خستویەتیە ئەستۆی حكومەتی عێراق.  لە ساڵی 2014وە حكومەتی هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نییە، بۆیە پەرلەمان كە چاودێرە لەسەر حكومەت بەدیاریكراوی شێوازی دەستخستنی داهاتەكان‌و چۆنیەتی خەرجكردنیان لەلایەن حكومەتەوە نازانێت.  

  راپۆرت: درەو مەكتەبی سیاسی نوێی پارتی لە نێوان نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی و بارەگای بارزانیدا دابەشبووە، لەكۆی (17) ئەندامی مەكتەبی سیاسی نێچیرڤان بارزانی تەنیا (3) دەنگی هەیە، ئەمە لەكاتێكدایە مەسرور بارزانی‌و لیستی بارەگای بارزانی (14) دەنگی مەكتەبی سیاسییان كۆنترۆڵكردووە، نەخشەی دابەشبوونی كۆمیتەی ناوەندیی‌و مەكتەبی سیاسی نوێی پارتی لەم راپۆرتەدا. ستافێكی نوێ  كۆمیتەی ناوەندیی پارتی دیموكراتی كوردستان ئەمڕۆ كۆبووەوە‌و مەكتەبی سیاسی نوێی پارتی هەڵبژاردن.  ئەمە یەكەم كۆبونەوەی كۆمیتەی ناوەندیی پارتی بوو دوای كۆنگرەی 14ی پارتی، كە رۆژی 3 تا 6ی ئەم مانگە لە دهۆك بەڕێوەچوو.  كۆمیتەی ناوەندیی ناوێكی نوێیە كە لە كۆنگرەی 14ی پارتیدا لەبری ناوی (ئەنجومەنی سەركردایەتی) دانرا، ئەم ئەنجومەنە كە (51) كەس پێكدێت، ئەمڕۆ لەناوخۆیدا (17) كەسی وەكو ئەندامی مەكتەبی سیاسی هەڵبژاردن.  ئەوانەی بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی هەڵبژێردران، ئەمانەن: (فازڵ میرانی- فوئاد حوسێن- هۆشیار زێباری- ئازاد بەرواری- مەحمود محەمەد- رێبوار یەڵدا- كەمال كەركوكی- زەعیم عەلی- سیداد بارزانی- هێمن هەورامی- پشتیوان سادق- هیوا ئەحمەد مستەفا- سەربەست لەزگین- زاگرۆس فەتاح- نەوزاد هادی- ئامینە زیكری- عەلی حوسێن). دیارترین ئەو ئەندامانەی پێشتری مەكتەبی سیاسی پارتی كە ئەمڕۆ دانەنرانەوە بریتین لە هەریەكە لە (جەعفەر ئیمنیكی- كاكەمین نەجاڕ- عززەدین بەرواری). مەكتەبی سیاسی پارتی لەماوەی ساڵانی رابردوودا یەكێك لەو ئۆرگانانەی پارتی بوو كە رۆڵی لە سیاسەتەكانی پارتیدا زۆر لاواز بوو، كەمترین كۆبونەوەی هەبوو، هەندێك لە كۆبونەوەكانیشی لە میدیاكانی پارتییەوە پەخش نەدەكرا.  دوای وازهێنانی مەسعود بارزانی لە پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان‌و كردنەوەی بارەگای بارزانی، راوێژكارەكانی بارەگای بارزانی رۆڵی مەكتەبی سیاسییان دەگێڕا، بەڵام مەكتەبی سیاسی نوێی پارتی لەسەردەمی ئاڵوگۆڕێكی نوێی سیاسی لەناو بنەماڵەی بارزانیدا دەستبەكاربووە‌و لەحاڵی بوونی ناكۆكیدا لەنێوان دوو جێگرەكەی سەرۆكی حزبدا لە داهاتوودا، رۆڵی مەكتەبی سیاسی گەورەو یەكلاكەرەوە دەبێت.  مەكتەبی سیاسی چۆن دابەشبووە ؟ دابەشبوونی نوێی مەكتەبی سیاسی پارتی، نیشانی دەدات لەم ئۆرگانە هەستیارەی پارتیدا، نێچیرڤان بارزانی پێگەی لاواز بووە‌و لەبەرامبەردا مەسرور بارزانی كە یەكەمجارە پۆستی جێگری سەرۆكی پارتی وەردەگرێت، بە پشتیوانی كاندیدەكانی بارەگای بارزانی، زۆرینەی مەكتەبی سیاسی كۆنترۆڵكردووە.  نێچیرڤان بارزانی كە لە مەكتەبی سیاسی پێشووی پارتیدا لایەنگرەكانی زۆرینە بوون، ئەمجارە دەنگی زۆرینەی مەكتەب سیاسی لەدەستداوە، بە جۆرێك لە كۆی (17) ئەندامی نوێی مەكتەبی سیاسی پارتی تەنیا (3) ئەندامیان سەربە نێچیرڤان بارزانین كە بریتین لە هەریەكە لە (فازل میرانی- مەحمود محەمەد- نەوزاد هادی).  ئەمە لەكاتێكدایە ئەو ئەندامانەی مەكتەبی سیاسی كە سەربە بارەگای بارزانین لە كۆی (17) كەس ژمارەیان (8) كەسە كە بریتین لە هەریەكە لە (سیداد بارزانی برای مەسعود بارزانی- ئازاد بەرواری- هۆشیار زێباری- زەعیم عەلی- كەمال كەركوكی- رێبوار یەڵدا- ئامینە زكری- فوئاد حسێن). مەسرور بارزانی جگە لە كاندیدەكانی بارەگای بارزانی، خۆشی بەشێوەی سەربەخۆ لە كۆی (17) ئەندامی مەكتەبی سیاسی (6) ئەندامی هەیە، كە هەموویان یەكەمجارە دەچنە ناو مەكتەبی سیاسییەوە، لایەنگرەكانی مەسرور بارزانی لە مەكتەبی سیاسی نوێی پارتیدا بریتین لە (هێمن هەورامی- پشتیوان سادق- هیوا ئەحمەد مستەفا- سەربەست لەزگین- زاگرۆس فەتاح - عەلی حوسێن). واتە بەگوێرەی ئەم دابەشبوونە نوێیە، لەناو مەكتەبی سیاسی پارتیدا دەنگەكان بەمشێوەیەن:  •    لیستی بارەگای بارزانی: 8 دەنگ •    لیستی مەسرور بارزانی: 6 دەنگ •    لیستی نێچیرڤان بارزانی: 3 دەنگ  كارگێڕەكان چۆن دادەنرێن ؟ كۆمیتەی ناوەندیی پارتی ئەندامانی مەكتەبی سیاسی هەڵبژارد، مەكتەبی سیاسیش دواتر كارگێڕەكانی خۆی هەڵدەبژێرێت، بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی نوێی پۆستی سكرتێری مەكتەبی سیاسی لابراو لەبری ئەوە دانانی (5) كارگێڕو بەرپرسی دەستەی كارگێڕ دانرا.  پۆستی بەرپرسی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی تاڕادەیەك هاوشێوەی پۆستی سكرتێری مەكتەبی سیاسییە، تا بەر لە كۆنگرەی چوارەم (فازل میران) كە سەربە نێچیرڤان بارزانییە سكرتێری مەكتەبی سیاسی بوو، هێشتا دیار نییە كێ لە پۆستی بەرپرسی دەستەی كارگێڕی نوێی مەكتەبی سیاسی پارتیدا دادەنرێت، زانیارییەكان باس لە ناوی دوو كەس دەكەن، كە یەكێكیان (فازل میران)‌و ئەوی تر (هۆشیار زێباری)یە، ئەگەر هۆشیار زێباری لە پۆستەكەدا دابنرێت، نێچیرڤان بارزانی لە پەیكەری نوێی پارتیدا جگە لە پۆستەكەی خۆی (جێگری سەرۆكی حزب)، هیچ پۆستێكی تری بەدەستەوە نابێت.  كۆمیتەی ناوەندیی چۆن دابەشبووە ؟ كۆمیتەی ناوەندیی پارتی كە هەڵبژێردراوی كۆنگرەی 14یە، نەخشەی دابەشبوونی دەسەڵاتی پارتی لەدوای مەسعود بارزانی دەردەخات، بەپێی ئەم نەخشەیە، (51) ئەندامی كۆمیتەی ناوەندیی دەنگەكانیان بەمشێوەیە دابەشبووە:  •    لیستی بارەگای بارزانی: 15 دەنگ •    لیستی مەسرور بارزانی: 30 دەنگ  •    نێچیرڤان بارزانی: 6 دەنگ دەسەڵاتەكانی تر ! كۆنگرەی 14ی پارتی كۆنگرەیەك دەبێت كە ئەنجامەكانی كاریگەری گەورەی لەسەر داهاتووی پارتی دەبێت.   مەسعود بارزانی دوای 43 ساڵ سەرۆكایەتیكردنی پارتی، لەم كۆنگرەیەدا جارێكی تر وەكو سەرۆكی حزب مایەوە، بەڵام بەشێوەیەكی كردەیی ئامادەكاریی بۆ دوركەوتنەوەی لە گۆڕەپانی سیاسی دەكات.  لەم كۆنگرەیەدا، بە بڕیاری بارزانی‌و لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی خێزانیدا، بۆ جاری یەكەم لە مێژووی پارتیدا پۆستی جێگری سەرۆك لە (یەك) جێگرەوە بۆ (دوو) جێگر زیاد كرا، ئەمەش تەنیا بەمەبەستی زامنكردنی پێگەی مەسرور بارزانی كوڕە گەورەی مەسعود بارزانی لە داهاتووی پارتیدا.  مەسرور بارزانی لەكاتێكدا پۆستی جێگری سەرۆكی پارتی وەرگرت، كە هاوكات بەهێزترین پۆستی سیاسی هەرێمی كوردستانی بەدەستەوەیە كە پۆستی (سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران)ە‌و لەپاڵ ئەمەشدا هەر خۆی بڕیاربەدەستی دەزگای (پاراستن)ە كە هەستیارترین ئۆرگانی ئەمنیی پارتییە، ئەمە جگە لەوەی تائێستا هەر خۆی سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستانە.  ئەوەی بۆ نێچیرڤان بارزانی وەكو جێگری یەكەمی سەرۆكی پارتی ماوەتەوە جگە لە پۆستی (سەرۆكی هەرێمی كوردستان)ە كە ئەویش بەهۆی هەژموونی (بارەگای بارزانی)یەوە كاریگەرییەكەی جارانی نەماوە، تەنیا بڕێك (دیپلۆماسیەت)‌و هەندێك ئابورییە كە لەماوەی (17) ساڵی سەرۆكایەتیكردنی حكومەتدا بۆ خۆی‌و كوڕو كەسە نزیكەكانی بنیادی ناوە، لەگەڵ هەندێك پەیوەندی دەرەكیی كە بەمدواییە بەهۆی هاتنی مەسرور بارزانییەوە بۆ پۆستی سەرۆكایەتی حكومەت وردە وردە ئەو پەیوەندییانەشی لاواز دەبن.  

شیلان ئەحمەد، هاوسەری قادری حاجی عەلی وا بەنیاز بووم "گەڕانەوە بۆ ژیان" بکەمە ناویشانی وتارێک، ئەویش دوای ئەوەی لە دەردی کۆرۆنا رزگارمان بوو پێکەوە گەراینەوە ماڵ، بەڵام بەداخەوە مەرگی ناوەختی هاوسەرە شیرینەکەم  بوو بەخەمێکی قوڵی بێ کۆتایی و، ژیانی بەتامی مەرگیش بۆمن بەجێهێشت.  دوو ساڵە من و شاکۆی کورم ( دیارییە خواهانییەکەی قادری حاجی عەلی) لەنێوان خەم و دوری ئەبەدی باوکی، لەنێوان ژیان ومەرگدا ئەتلێینەوە، ژیانێکی بێ رۆح، هەناسە ساردو ساکاو لە یادەورییەکانی رابردودا.  خۆزگە ئەمتوانی بەوحاڵەشەوە ئەوهەقەی بۆبگێرمەوەو یادگارییەکانی شەش ساڵەی پێکەوەبونمان لەدوو توێی کتێبێکدا کەشایستەی ئەوبێت بنوسمەوە، بەسەرهاتی نەخۆشییەکەی  و کورتەیەک لە چیرۆکی بەدبەختی خۆم لەدوای کۆچی ئەو بڵاو بکەمەوە. کەم جار ڕێک ئەکەوێ کۆمەڵێ تایبەتمەندی و ئاکاری جوان و ناوازە لەمرۆڤێکدا کۆببێتەوە، کۆمەڵێک تایبەتمەندی جوان و باڵا لەکەسایەتی مرۆڤێکدا ڕەنگ بداتەوە. باوکی شاکۆ بە شاهیدی دۆست و نەیار کەسایەتییەک بوو کە وێنایەکی وای هەبوو پراو پر ببێتە جێگەی شانازی کەسوکارو هاوڕێکانی و بگرە میللەتەکەشی،  بەخشندە، دەست و دڵ پاک، بەئەمەک وکۆمەڵایەتی و خاکەڕا، تا ئاستی ئەوەی هاوڕێی لەهەموو تەمەنەکان هەبوو . مرۆڤێک تاسەر ئێسک بڕوای بەنوێ گەری و دادپەروەری و ژیانێکی شایستە بوو بۆ خەڵکی کوردستان کە بارتەقای رەنج و قوربانییەکانی بێت، ئەو بەمانا خەمی گشتی لەکۆڵ نابوو، هاوکاری گەنج و پاڵپشتی هەموو هەنگاوێکی بوێرانەیان بوو بۆ بەرژەوەندی گشتی، پاڵپشت و بەرگریکارێکی سەرسەختی میدیای ئازادو  ئازادی وتن و رادەربڕین بوو، هەموو ئەوانەشی بە ئەرکێکی ئەخلاقی و نیشتمانی ئەزانی و وەک تەواوکەری ئەزموون و تێکۆشانی رابردوی لێی دەڕوانی.  ئەو بڕوای بەوە بوو مرۆڤەکان خۆیان دەتوانن  جوڵێنەری سەرەکی ئەو واقیعەبن کەتێدا دەژین. بڕوا بەخۆ بوون لای لەئاستێکی باڵادا بوو، نەترس و بوێر بوو، سڵی لەئەرکی قورس نەدەکردەوە. بۆیە هەمیشە هاوتەریب لەگەڵ هەموو گۆڕانکاری و ئاڵانگاریەکانا دەستوپەنجەی نەرم دەکرد، بەبێدەنگی دەجەنگا، بەو ئەزموون و شارەزاییەی هەیبوو سەرکەوتوانە توانی مێژویەکی پڕ شانازی بۆ خۆی  بنەخشێنێت. لەلوتکەی دەسەڵاتا دەستبەرداری پۆست و ئیمتازاتە بێشومارەکانی بوو، لەبری بەرژەوەندی و ژیانی تایبەت، پارێزەرایەتی مافەکانی خەڵک و بەرگریکردنی لەژیانی گشتی هەڵبژارد، ئەو هەموو هەوڵ و تێکۆشانی بۆ بەدیهێنانی عەدالەتی کۆمەڵایەتی بوو،  بەردەوام هەوڵی بەرزڕاگرتنی شکۆی تاکی کوردی دەدا، زۆر ڕاستگۆیانە لەخەمی ئەوەدا بوو ئینسانی کورد بە پشتبەستن بە توانا و بڕوا بوون بەخۆ و بە کۆدەنگی دەنگە ناڕازییەکان و دوور لەخۆبەستنەوە بە کاریزما و چوارچێوەکانی حزب، خۆیان ڕێگەی گۆڕانکاری بگرنە بەرو چاکسازی بکەن. باسکردنی کەسایەتیەکی وا، کە بەر لەمەرگی ببووە ئومێدێک بۆ هەموو ئەوانەی بێ ئومێدببون لەو دۆخە ناهەموارەی کەدەسەڵات دروستی کردبوو، لەم نامیلکە بچوکەدا هەرگیز هەقی خۆی پێ نادرێت، بەتایبەتی کە ئەم نامیلکەیە تەنها بۆ باسکردن و گێڕانەوەی ئەو ڕۆژانەیە کە تووشی نەخۆشی کۆرۆنا بوو تا دواین ساتەکانی ژیانی، دواتریش باسکردنی بارودۆخی بەندە لەدوای کۆچی ئەو، کەچی کارەسات و خەسارەتێکی ژیانما خولقاند، نە ئەتوانم وەسفی بکەم، نە تواناشم هەیە گوزراشتی لێبکەم. نەخۆشکەوتن و ماڵئاوایی یەکجاری  ڕۆژی ٢٣/٩/٢٠٢٠ وەک هەموو ڕۆژێکی ئاسایی هەستاین لەخەو بەڕوویەکی خۆشەوە خۆی گۆڕی و نانی بەیانی خواردوو چوە دەرەوە بۆ بینینی چەند برادەرێک کەپێشتر گۆڕان بوون، نیوەڕۆ کە گەڕایەوە ماڵەوە  زۆر بێتاقەت بوو دەتوت کەسێکی ترە، دەموچاوی تەواو پێوەی دیار بوو کەهەواڵێکی ناخۆش یان شتێکی ناخۆش ڕوی دابێت، کەپرسیارم لێ کرد هیچی نەدرکاند و ووتی هیچ نەبوە، من بڕوام پێ نەکرد چونکە دەموچاوی هاواری  ئەکرد، بۆ شەوەکەی سەرئێشە دایگرت و کەمێک تای هەبوو، بۆ ڕۆژی دوایی هەروەک ڕۆژانی ئاسایی هەستا بەڵام بێتاقەتییەکە بەری نەیابوو جارێکی تر پرسیارم لێکرد هەر ئینکاری لێ کرد و ووتی هیچ نەبوە، ئەوەی لەنزیکەوە قایەری حاجی عەلی ناسیبێت ئەزانێ کە کەسێکی نهێنی پارێز بوو هەرگیز نهێنی خۆی و دەوروبەرەکەشی لای کەس باس نەئەکرد، بەڵام زۆر شتی لەلای من باس ئەکردو سەرگوزشتەی زۆری خۆی و هاوخەباتەکانی و هاوڕێ نزیکەکانی باس ئەکرد.  زۆرجار کەبێتاقەت ئەبوو ئەیوت بابڕۆین پیاسەیەکی ئەزمەڕو ئەودیوی سلێمانی بکەین و بەدەم ڕێگاوە ئەکەوتە قسەکردن، بەڵام ئەمجارەیان جیاواز بوو بەزەردەخەنەیەک ئەیویست دڵنیام کاتەوە کەهیچی وا نیە بەڵام دەموچاوی وای نەئەوت، ئەو ڕۆژەش وەک ڕۆژەکانی تر چوە دەرەوەو کەسی وای نەبینیبوو هاتەوە ووتی گیانم داهێزراوە خەریکە تووشی پەتای وەرزی ئەبم، دوو پاراسیتۆڵی خواردوو تۆزێ شێلام ئازاری سەری کەم بوەوە، بەڵام بۆ ڕۆژی دوایی کەڕۆژی هەینی بوو کەچوە دەرەوە ئەوەنەی پێ نەچوو هاتەوە ووتی سەرم زۆر ئازاری هەیە، وردە وردە تاکەشی بەرز ئەبوەوە، ووتم بۆ ناچی فەحسێک بکەی ووتی خۆم ئەزانم هەموو پایزێک پەتای وەرزی ئەگرم هەر ئەوەیە هیچی تر نیە، بۆ ٢٦ و ٢٧ ی مانگ تاکەی بەرزتر بوەوە بەڵام بەردەوام پاراسیتۆڵی ئەخوارد لەماوەی ئەو دوو ڕۆژەیا خوشکو براو خوشکەزاکانم سەردانیان کردین، هەموو بەسەرە ئەیانشێلا تاوەکو تۆزێ ئازاری سەرو شان و ملی کەم بێتەوە.  چەند جارێکی تر لێم دوبارە کردەوە کە بچێت فەحسی کۆرۆنا بکات بەڵام بەقسەی نەکردم هەتا ڕۆژی ٢٨/ ٩ منیش هەموو گیانم یایە ئازار ئازارێک کە یەکەم جار بوو هەستی پێ بکەم نەمەتوانی بەپێوە خۆم ڕابگرم، دەستبەجێ چووم فەحسم کرد، دوای بیستو چوار سەعات ئەنجامەکەیم بۆ هاتەوە بە کورتە نامەیەک لەمۆبایلەکەم، کە ئەنجامەکەیم پیشان دا ئینجا قەناعەتی کرد کە ئەوەی ئەویش کۆرۆنایەو بۆ ڕۆژی دوایی واتا ٣٠/٩ چوو پشکنینی کرد، زۆرم پێ ووت کەپشکنینی خوێن و ئەشیعەی سنگیشی بگرێت بەڵام کەهاتەوە هەر فەحسی ئاسایی کردبوو کە بەقوڕگ و لووت ئەکرێت، ئەنجامی فەحسەکەی ئەو دوای دوو ڕۆژ هاتەوە کە بەچاوی خۆی ئەنجامەکەی بینی ئینجا قەناعەتی کرد کە کۆرۆنایە. لە ٣٠ی مانگەوە خۆمان کەرەنتین کردوو شاکۆم نارد بۆ لای خوشکەکانم لەبەر ئەوەی ئەویش هەڵگری ڤایرۆسەکە بوو هەموویانی تووش کرد. سەرەتا هەستی بەهیچ هەناسە توندیەک نەئەکرد بۆیە وای ئەزانی بەسوکی گرتویەتی تەنها ڤیتامینات و پاراسیتۆڵی ئەخوارد، بەڵام تاکەی تا دەهات بەرزتر ئەبوو،  دووی مانگ دووبارە فشارم لێ کرد کە فەحسی خوێن بکات بەڵام بەقسەی نەکردم، بڕوای زۆر بەڕێنمایی دکتۆر هەبوو بۆیە ووتی تلفۆن بۆ دکتۆر هێرش سەید سەلیم ئەکەم با ئەو ڕێنمایمان بکات چی بکەین ئەو شارەزایی پەیا کردوە لەسەر کۆرۆنا، مۆبایلەکەی خۆی داخستبوو بە مۆبایلەکەی من نامەیەکی بۆ دکتۆر هێرش نارد لەبەر ئەوەی ژمارەکەی منی نەئەناسی پاشان تلفۆنی بۆ کرد دوای چەن تەلەفۆنێک وەڵامی دایەوە ووتی ئەم ژمارەیە ئەدەم بە دکتۆرێکی تر ئەویش هێرشی ناوە بائەو ڕێنمایتان بکات، هەر چاوەڕێ بووین تاوەکو ڕۆژی دواییش کەس تەلەفۆنی بۆ نەکردین، ڕەنگە ئەگەر دکتۆر هێرش پێی بوتایە بچێتە خەستەخانەو فەحسی خوێن و ئەشیعەی سنگی بگرێت وەزعەکە بەتەواوی ئەگۆڕاو وای لێ نەئەهات.  ڕۆژی دوایی وەزعی زۆر خراپ بوو بەردەوام بەسەهۆڵ تاکەیم خاو ئەکردەوە ، لەتاوا تەلەفۆنم بۆ دکتۆر ئەمیر کرد، دکتۆر ئەمیر هاوڕێی مناڵی بوو ئەو ژمارەی تەلەفۆنی تیمە تەندروستیە گەڕۆکەکانی بۆ پەیاکردین، تەلەفۆنم بۆ کردن بۆ ئێوارە هاتنە ماڵەوە فەحسی خوێنیان بۆ کرد کە ئەنجامەکەی هاتەوە ئیلتیهابەکەی زۆر بەرز بوو هەر بە ڤایبەر ئەنجامەکەم نارد بۆ دکتۆر تەها مەحوی و ئەو عیلاجی بۆ نووسی . ئەو چەند ڕۆژەی لەماڵەوە بوین تیمەکە ڕۆژی دوو جار ئەهاتن عیلاجیان ئەیایە، هەتا ڕۆژی پێنجی مانگ واتا ٥/١٠ هەستم کرد هەناسەی بەزەحمەت بۆ ئەدرێ کە ئۆکسجینەکەیم پێوا دووسێ دەرەجە دابەزیبوو بۆیە یەکسەر تەلەفۆنم بۆ دکتۆر تەها کرد، ووتم دکتۆر بەقسەی من ناکات تەلەفۆنەکە ئەیەمە دەستی بەڵکو پێی بڵێی بێت لەگەڵم بچین ئەشیعەی سنگی بگرێت، کە دکتۆر تەها پێی ووت قەناعەتی کرد، خۆمان گۆڕی و بردم بۆ خەستەخانەی FMC، لەوێ ئەشیعەی گرت بەڵام بێتاقەت بوو نەیتوانی چاوەڕێی ئەنجامەکەی بکات هێنامەوە ماڵەوەو دوای نیو سەعات تەلەفۆنم بۆ دکتۆر ئەمیر کرد ووتی بەپەلە بیخەرە ژێر ئۆکسجینەوە لەسەدا هەشتای سیەکانی گرتویەتی بەڵام بەخۆی مەڵێ، منیش یەکسەر تەلەفۆنم بۆ بەرهەمی یانەی شاری خێزانی کرد ئەو پێشتر زۆر بەخراپی کۆرۆنای گرتبوو، لەماوەی نیو سەعاتا دوو بتڵ ئۆکسجینی بۆ هێنا و دکتۆرێکیشی لەگەڵ خۆیا هێنا، ئۆکسجینیان بۆ داناو بەجێیان هێشت.  هێشتا ئەوان لەوێ بوون کاک فاروقی مەلا موستەفا تەلەفۆنی بۆ کردم ووتی پێی بڵێ ئیسعافی بۆ ئەنێرم بابێتە خەستەخانە باشترە بەڵام ڕازی نەبوو ووتی ناچم. لەنیوەشەوا کەخەوی لێ کەوت ئۆکسجینەکەی بەرەو دابەزین ڕۆشت زۆر ترسام لەجیهازەکەشم نەئەزانی زۆر، بەپەلە تەلەفۆنم بۆ بەرهەم و دکتۆرەکە کردەوە هاتن ئۆکسجینەکەیان بۆ زیا کردوو تۆزێ مەساجیان بۆ کرد هەتا ڕۆژبۆوە، خۆی زانی کەوەزعی بەرەو خراپی ئەڕوات بۆیە ووتی بمبەنە خەستەخانە، ئەوەبوو تەلەفۆنم بۆ ئیسعاف کردو بردمانە خەستەخانەی FMC. ٦/١٠بوو چووینە خەستەخانە، پێم وابێت لەقاتی چوار بوو ژورێکیان داینێ و خستیانە ژێر ئۆکسجینەوەو دکتۆر هادی هات دەرمانی بۆ نوسی و پلازمای یەکێکیان بۆ هێناین بیرم نەماوە ناوی چی بوو، ووتی هەوڵ بدە بیدۆزیتەوە بۆ ئەوەی سوپاسی بکەیت، ناوەکەشیم لای خۆم تۆمار کرد بەڵام دواترلەلام نەما، ئەو دوو ڕۆژە هەستم کرد تۆزێ بەرەو باشی ئەڕوات لەگەڵ دەرمانە تازەکانا. من خۆشم بێتاقەت بووم، ڕاستە بەقورسی نەمگرتبوو بەس پێویستم بە ئیسراحەت بوو پێویستم بەخەو بوو بەڵام لەبەر ئەو نەمەتوانی بۆ پێنج دەقەش چاو داخەم، زوو زوو تەئکیدی لێ ئەکردمەوە کەبەجێی نەهێڵم بەهیچ شێوەیەک،   شەوان تاکو بەیانی چاوم لەسەر جیهازی ئۆکسجینەکە بوو، چاوم ئەوەندە هیلاک بوو تاوەکو نەچومایەتە بەردەمی جیهازەکە بۆم نەئەخوێنرایەوە. شەش و حەوت و هەشتی مانگ باش بوو، بەڵام نۆی مانگ بێتاقەت بوو لەبەر ئەوەی خەوی لێ نەئەکەوت، شەوی نۆ لەسەر دە بەدکتۆر هادی ووت ئەمەوێ بنووم بەڵام خەوم لێناکەوێت، ئەویش حەبێکی خەوی یایەو بەجێی هێشتین سەعات ١١حەبەکەی یایە سەعات یانزەوچارەک ئۆکسجینەکەی دابەزی بۆ ٦٠ بەپەلە خەبەرم کردەوەو دەستم کرد بە مەساج کردنی بەڵام هەر بەرز نەئەبۆوە ، تەلەفۆنم بۆ دکتۆر دیار کرد ئەوکاتە بەڕێوبەری خەستەخانەکە بوو بەپەلە بردیانە ژوری بوژانەوە خستیانە ژێر سێپاپەوە، نەیانهێشت من بچمە ژورەوە لەگەڵیا ووتیان مەمنوعە، گەڕامەوە ژورەکەی کەتیای بووین زۆر بێتاقەت بووم لەقەلقیا جێم بەخۆم نەئەگرت دوای تۆزێ فەیس بوکم کردوە یەکسەر پۆستەکەی ئارام ئەحمەدم بینی کە نوسیبووی : "دڵم پڕ لەدەردو کوڵ، ئەڵێم بێم بەرەو شارەکەت....بڕیار بێت ئەگەر ئەمجارە هەستیتەوە شارێک هەتیو نەکەیت، بەدەنگی بەرزو بەکامی دڵ گۆرانیەک بڵێم، هەستەوە پیاوی جوان بەهەواڵت سەدان هەزار کەس نیوە گیان بووە" . کە ئەو پۆستەم بینی دەستم کرد بەگریان و تەلەفۆنم بۆ کرد ووتم کاک ئارام توخوا ئەو پۆستە لابەرە. کەڕۆژ بوەوە چومە خوارە لەدەرگاکەوە سەیرم کرد هێشتا هەر لەژێر سێپاپا بوو، چاوەڕێم کرد هەتا هۆشیان هێنایەوەو چومە ژورەوە بۆ لای ووتی زۆر بێتاقەتم دەنگی ئەو جیهازانە کاسی کردوم ، پرسیاری سەعاتی کرد ووتی ڕۆژ بۆتەوە ووتم بەڵێ، پاشان پرسیاری کرد کێ تەلەفۆنی کردوە بۆ هەواڵ پرسین ، ناوی کۆمەڵێکی زۆر برادەرم پێ ووت کە نەمتوانیوە وەڵامی هەمویان بدەمەوە، لەناویانا ناوی دوانیانی ووت كە هەردووكیان بەرپرسن لەناو بزوتنەوەی گۆڕان وتی سەیرە بەلامەوە هەواڵم ئەپرسن زۆر پەستم لێیان گۆڕان لەسەر دەستی ئەو دوانە وێران بوو، ووتم گرنگ ئەوەیە تۆ هەستیتەوە ئەوانە هیچی گرنگ نین، (لەوپەڕی نەخۆشی و بێتاقەتیشدا نیگەرانی دۆخی گۆڕان بوو، نیگەران بوو لەوانەی بزوتنەوەی گۆڕانیان بەم دەردەی ئێستای بردووە)دواتر پرسیاری كردو ووتی هیچی تازە رووی نەیاوە ووتم نە‌و، ووتی کەواتە بڵاوبوەتەوە کەتووشی کۆرۆنا بووم بەو تەلەفۆنانەی کە بۆیان کردویت، وتم بەڵێ لەفەیسبوکیش زۆر کەس پۆستی کردوە، ووتی هەمویم لە لای خۆت سەیڤ کە بۆ ئەوەی دوایی بیانخوێنمەوە، دوبارە ووتی مێشکم کاس بووە بەدەنگی ئەو جیهازانە زۆر بێتاقەتم، وتم ئەچم ئیزن لەبەڕێوبەری خەستەخانەکە وەرەگرم و ئایپادێکت بۆ ئەهێنم گوێ لە گۆرانی بگرە، پێش ئەوەی جێی بهێڵم وێنەیەکی سێڵڤیم لەگەڵ گرت کە ئەو دوا وێنە بوو پێکەوە گرتمان، پێشم ووت کەچاک بوویتەوەو گەڕاینەوە ماڵەوە ووتارێک ئەنوسم بەناونیشانی "گەڕانەوە بۆ ژیان" . هەر ئەو ڕۆژە چوم ئایپادێکم بۆ کڕی و هەموو ئەو گۆرانیانەی کە حەزی لێیەتی بۆم خستە سەری و بۆم برد، داوای کرد کە لەلای بمێنمەوەو بەجێی نەهێڵم بەڵام ووتیان مەمنوعە لەبەر ئەوەی ژوری بوژانەوەیەو لەدکتۆرەکان زیاتر کەس بۆی نیە بمێنێتەوە، بۆیە هەر لەبەردەمی دەرگاکەو لەساڵۆنەکانا ئەمامەوەو بە دووسێ سەعات جارێک سەرم لێ ئەیا هەتا یانزەی مانگ ڕەزامەندی بەڕێوبەری خەستەخانەکەم وەرگرت کە لەلای بمێنمەوە، شەوەکەی چومە ژورەوە دکتۆرێکی بەنجی لێ بوو بەناوی دکتۆر سۆران، ووتی ئێستا بێهۆشم کردوە وا زوو هۆشی نایەتەوە بچۆ ئیسراحەتێک بکەو وەرەوە.  ماوەیەکی زۆر بوو شاکۆم نەبینیبوو زۆرم بیرەکرد بەفرسەتم زانی چوم سەرێکم لە شاکۆ یاو دکتۆر سۆران تەلەفۆنی بۆ کردم ووتی ئەیەوێ قسەت لەگەڵ بکا تەلەفۆنەکەی لێ وەرگرت ووتی وەرە ئەمەوێ قسە بکەین، ووتم باشە هەر ئێستا یەم دکتۆر سۆران تەلەفۆنەکەی لێ وەرگرت ووتی بەچەن ئەگەیتە ئێرە ووتم نیو سەعاتم ئەوێ لەبەر ئەوەی لەقولەرەیسیم بەڵام شەوەو جادە چۆڵە هەوڵ ئەیەم زووتر بگەم، ووتی بڕوا ناکەم فریا بکەویت لەبەر ئەوەی دە دەقەی تر ئەیخەمەوە ژێر سێپاپ ئۆکسجینەکەی بەرەو دابەزین ئەڕوات، تەلەفۆنەکەم داخست وهەر ڕۆشتم بەڵام فریای نەکەوتم . بۆ ڕۆژی دوایی کە ١٢/١٠بوو کەهۆشیان هێنایەوە چومە لایەوە زۆر بێتاقەت بوو خواردنیان بۆ هێنا ویستم بیەمێ ووتی ناخۆم ئاوم بەرێ، ئاوم یایە ووتم وەزعت چۆنە ووتی "باش نیم، هەرچەنە منەتم بەمردن نیە بەڵام حەزناکەم جارێ بەجێتان بهێڵم" ئەو قسانە شۆکی کردم نەمزانی چۆن دڵی بەمەوە ، نەمزانی ئەوە دوا وتەکانیەتی کەئەیڵێت دەستیم گرت و ووتم ئەوە باسی چی ئەکەیت مردنی چی هەر هەفتەیەکی ترەو هەڵەستیتەوە، سەرێکم هەڵبڕی سەیری جیهازەکەم کرد ئۆکسجینەکەی زۆر بەسەریعی دائەبەزی، دکتۆرەکان هاتن و پاڵیان خست و سێپاپەکەیان خستە سەر دەمی بۆ دواجار چاوی هەڵبڕی و سەیرێکی کردم وەک بڵێت تەواو ئیتر ئومێدم نەماوە بژیم، بەڵام من نەمەویست ئەوە لەچاوەکانی بخوێنمەوە، ئەمویست بەزۆر بڕوا بەخۆم بهێنم کە ئەوپەڕی دەڕۆژی ترەو چاک ئەبێتەوە. کەبێهۆشیان کرد لەبەرامبەری لەسەر کورسیەک دانیشتم و بیرم لەکۆتا قسەی ئەکردەوە "منەتم بەمردن نیە" ئەو قسەیە هەموو کەسێک ناتوانێت بیکات بەتایبەت لەکاتێکدا مەرگ لەدامێنی بێت، ئەو قسەیە قسەی مرۆڤە خۆڕاگرو بەهێزەکانە، ئەوە قسەی پیاوێکە سەختی و هەورازو نشوییەکانی ژیان ڕۆژێ لەڕۆژان چۆکیان پێ دانەیاوە، قسەی پیاوێکە ویژادنی ئاسودەیە بەرامبەر بەنیشتمان و گەل و خێزان و کەسوکارو هاورێکانی، بەرامبەر بەو رێکخراوە سیاسیانەی کە بەوپەری دڵسۆزی و خۆنەویستیەوە خزمەتی تیاکردووە، قسەی پیاوێکە کە هەموو ئەو نەهامەتیانەی بەسەری هاتوە تێکی نەشکاندوەو گەورەتر بوە لەهەموو کێشەکان، قسەی پیاوێکە ئەو مێژووەی تیایا ژیاوەو ئەو پرۆسانەی تێی پەڕاندوە مانا ڕاستەقینەکەی ژیانی لەلا یەکاڵا کردۆتەوە.... ماوەیەک مامەوە لەلای و چومە خوارەوە ئیسراحەتێک بکەم، لەپڕ تەلەفۆنیان بۆ کردم  وتیان وەرە سەرەوە ئەمانەوێ قسەت لەگەڵ بکەین، کە چوم ووتیان ئۆکسجینی بەرەو دابەزین ئەڕوات ئەبێ سۆندە لەناو دەمیەوە بەرین بۆ سیکانی ئەگەر ڕازین بۆمان ئیمزا بکە، منیش دوای پرس و ڕا بەچەند دکتۆرێک وتیان تاکە چارەسەر هەر ئەوەیە وئەبێ بەزوترین کات بۆی ئەنجام بەن، ئەوە بوو لەدەوروبەری عەسر بوو بە بەنجی عام سۆندەیان بۆ داناو بەتەواوی خەوانیان، بەڵام هەموو بەیانیەک ڕێژەی بەنجەکەیان بۆ کەم ئەکردەوە بۆ ئەوەی تۆزێک مێشکی بەئاگا بێت و لەکار نەکەوێت، ئەوە بوو هەموو بەیانیەک ئەچووم دەستیم ئەگرت و قسەم لەگەڵ ئەکرد بۆ چەند دەقەیەک، هەستم ئەکرد کەگوێی لێمەو دەستی توند ئەگرتم هەندێ ڕۆژ ئەیویست چاوی بکاتەوە بەڵام هەر زوو بەنجەکەیان بۆ زیا ئەکردەوە، لەبەر ئەوەی کە سەری ئەجوڵاند قوڕگی عەزێتی پێ ئەگەیشت، زۆربەی ڕۆژیش گۆرانی (ئەسفەهانی) موعینی ئەسفەهانیم بۆ ئەخستە سەر مۆبایلەکەوبەکزی لەلای سەریەوە دامەنا. لەو ڕۆژەوەی کە بێهۆشیان کرد هەموو ڕۆژێک بەڤایبەر نامەیەکی دورو درێژم بۆ ئەنوسی و باسی ئەو ڕۆژەم بۆ ئەکرد، بۆمەنووسی کەچەند بیری ئەکەم و چەن حەزەکەم گوێم لەدەنگی بێت. لە ١٢/١٠بۆ ٢٨/١٠ سۆندەی ئۆکسجینەکە لەناو قوڕگیا بوو واتا شانزە ڕۆژ، خوشکی هاوڕێیەکم لەسوید بەهەمان شێوە توشی کۆرۆنا بوو ئەویش لەدەمییەوە سۆندەیان بردبوە ناو سییەکانی بەڵام بۆ ماوەی ١٠ ڕۆژ، ڕۆژی یانزەمین قوڕگیان بۆ کون کردبوو ووتبویان لەوە زیاتر بمێنێتەوە کاریگەری خراپی ئەبێت، دوای ئەوەی قوڕگیان کون کردبوو هۆشیان هێنابۆوەو سوپاس بۆ خوا پاش ماوەیەک چاک ببوەوە، هەرچەندە ماوەی دوو ساڵ بەو شێوەیە مایەوەو دووسێ نەشتەرگەرییان بۆ کرد، بەڵام ئێستا تەندروستی زۆر باشە. لەدوای هەشت ڕۆژ لە دانانی سۆندەکە، وەزعی بەرەو باشی ڕۆشت لەو ماوەیەیا کاک نەوزادی نوری بەگ لەگەڵ چەند برادەرێک هەوڵیاندا لەخەستەخانەیەکی ئەڵمانیا جێگەی بۆ دابین بکەن و بەفڕۆکەی تایبەت بیگوێزینەوە بۆ ئەوێ، بەڵام کاک فاروق پەشیمانی کردینەوە ووتی وەزعی بەرەو باشی ئەڕوات و هەفتەیەکی تر نابات هەڵەستێتەوە. لەو ماوەیەیا دكتۆر هەڤاڵ، كە دكتۆری بەنج بوولەخەستەخانەی FMC ئەو سەرپەرشتی ئەكرد، كاك فاروقیش بەردەوام تەلەفۆنی بۆ دكتۆرەكان ئەكرد و تەئكیدی لێ ئەكردنەوە كە ئاگایان لێی بێت بەحوكمی ئەوەی هاوڕێی یەكتر بوون و ڕێزی تایبەتی هەبوو لای كاك فاروق، لەبەر ئەوەی زانیاریم هەبوو لەسەر ئەو حاڵەتەی کە پێشتر باسم کرد، گەیشتە دەیەمین ڕۆژ لە دکتۆر هەڤاڵم پرسی کەی قوڕگی بۆ کون ئەکەن و هۆشی ئەهێننەوە، ووتی جارێ نایکەین وەزعی بەرەو باشی ئەڕوات ڕەنگە نەیەوێت، ووتم بەڵام ئەوەنەی من بزانم و بیستبێتم ئەڵێن نابێ لە دە دوانزە ڕۆژ تێپەڕ بکات، ووتی ئاخر قوڕگ کون کردنەکەش ئاسان نیە لەوانەیە تاماوە پێوە بناڵێنێ. دڵم بەقسەکانی خۆش نەبوو، بەمن بوایە ئەو ڕۆژە هەموو دکتۆرەکانم کۆئەکردەوەو پێم ئەکردن و هۆشم ئەهێنایەوە، زۆر جار بیر ئەکەمەوە نازانم بڵێم کەم تەرخەم بوون یان زانیاریان کەم بوو یان گرنگ نەبوو بەلایانەوە، نازانم کامیان بوو؟ چونکە بۆ ڕۆژی ٢٦/١٠کە چواردەهەمین ڕۆژ بوو، وەزعی بەرەو خراپی ڕۆیشت بەهۆی سۆندەکەوە ناودەمی و قوڕگی هەمووی بوو بە فتریات و ئیلتیهابەکەی زیای کردوو ئۆکسجینی دابەزی، ئینجا بڕیاریان دا کە قوڕگی کون بکەن بەڵام زۆر لەسەرخۆ بڕیاریان لەسەر داو، دوای دوو ڕۆژ نەشتەرگەریەکەیان بۆ کرد بەبیانوی ئەوەی دکتۆرێکی باشیان لەدەرەوەی خەستەخانە  هەڵبژاردوە نەشتەرگەریەکەی بۆ بکات، بەڵام دوانیوەڕۆی ڕۆژی٢٨/١٠بۆی ئەکرێت بێت بۆی ئەنجام بات لەبەر ئەوەی نەشتەرگەری تری هەیە، ئەو دوو ڕۆژە من لەسەر ئەعساب ئەژیام ڕجاو تکای دنیام کرد پەلەی تیا بکەن بەڵام بێ سوود بوو، لەوکاتەیا هەستم کرد چەن بێکەسە، نەمەزانی پەنا بۆ کێ بەرم و چی بکەم، بەهەرچیەکیشم ئەوت ئەیانوت دکتۆرەکانی خۆی شارەزاترن و ئیشی خۆیانەو ناتوانین تەداخول بکەین. بەناچاری وەستاین تا دوانیوەڕۆی ٢٨ ی مانگ دکتۆر عیماد کەشارەزابوو لەو بوارە نەشتەرگەریەکەی بۆ کرد،  دوای نەشتەرگەریەکە نەیانهێشت بچمە ژورەوە بۆ لای ووتیان ماوەیەکی ئەوێت تا بەنج بەری ئەیات، لای ئێوارە چومە ژورەوە کە بینیم نەهێزی ڕۆشتنم ما نەقسەکردن، لەبەر ئەوەی هەرکە بینیم زانیم لەکاتی نەشتەرگەریەکە جەڵدە لێی یاوە، زانیم کەئەگەر بمێنێ نابێتەوە بە پیاوەکەی جاران و ڕەنگە ئەگەر بمایە هەتا مردن لەسەر کورسی بوایە، خۆم بۆ نەگیرا و ڕۆشتمە دەرەوە، ئەو شەوە تا بەیانی گریام، بەڵام لای کەسیش باسم نەکرد و ووتم جارێ هۆشیان نەهێناوەتەوە، هەر واش بوو لەبەر ئەوەی کە بەنجەکەیان بۆ کەم ئەکردەوە ئۆکسجینی دائەبەزی ، بۆیە بەردەوام لەژێر ڕێژەیەکی کەمی بەنجا بوو. لە دوای ٢٨ ی مانگەوە من بەسەر دنیاوە نەبووم بەڵام نەمەویست بڕوا بەخۆم بهێنم کە ناژی. لە ماوەی ئەو دوو هەفتەیەیا پەنام بۆ هەموو شتێ برد، چوار قورئانم لە کاکە دارای جەریدەفڕۆش کڕی و چووم خستمە مزگەوتەوە چوم بۆ مزگەوتی کاک ئەحمەدی شێخ و حاجی مەلا عەلی و حاجی عەلی بەگی باوکی و هاوارم کرد لەسەر کورسیش بێت بەس خوا بمانناتەوە، ڕۆژی سێ چوار جار سەر سنگی و قاچ و دەستیم بە زەیتی زەیتون ئەشێلا، نەسرین خانی خوشکی پێی ووتم هەموو جارێ کەدایکمان پارەی بۆ ئەکرد بەخێر پارەکەی لەدەوری سەری ئەگێڕا ئینجا ئەیکرد بەخێر، منیش هەموو ڕۆژێ چەنم پێ بوایە لەدەوری سەریم ئەگێڕاو ئەچومە دەرەوە ئەمکرد بەخێر، کراسی هەتیوم کرد بەخێر، دوو حەیوانم نارد بۆ خانەی مناڵانی بێ سەرپەرشتان، بەڵام ڕۆژ بەڕۆژ خراپتر ئەبوو. شەش ڕۆژ پێش کۆچ کردنی پێم وابێ پێنجی مانگ بوو چووم بۆ لای دکتۆر ئەنوەر شێخە لە خەستەخانەکەی خۆی و داوام لێکرد سەردانی بکات، بۆ ڕۆژی دوایی هات لەنزیکەوە بینی و سەیری فایلەکەی کرد، کەسەیری دەموچاویم کرد هیچ ئومێدێکم تیا نەئەبینی، کەچی مێشکم تەقەبولی نەئەکرد کە ئەمرێ، نەمەویست نە بڕوا بەدکتۆرەکان بکەم نە بەجیهازی ئۆکسجینەکە کەڕۆژ بەڕۆژ بەرەو دابەزین ئەڕۆیشت، هەرچەندە پێشتر هەستم ئەکرد کەشتێک ڕوو ئەیات بەڵام قەد تەسەوری مەرگی ئەوم نەئەکرد، تەسەوری مردنی خۆمم ئەکرد بەڵام هی ئەو نا.  دوومانگ پێش ئەوەی نەخۆش بکەوێت ڕۆژێکیان پێم ووت هەستەکەم شتێک ڕوو ئەیات و شتێکم لێ بەسەر یەت ژیانی تۆ ئەگۆڕێت، ئەم قسەیەم لای زۆر کەس لە کەسە نزیکاکانم کردو تەنانەت وامەزانی خۆم شتێکم لێ دێت، بۆیە وەسێتم بۆ ئەویش و بۆ چەن کەسێکی نزیکیشم کرد کەئێستا لەژیانان و شاهیدی ئەو قشەیەمن کە پێم ووت ئەگەر هەرچیەکم لێ هات ئاگات لەشاکۆ بێت، ووتی خوا نەکات ئیشەڵا تۆ هیچت لێ نایەت مەرگی من پێش مەرگی تۆ ئەبێت تۆ ئەمێنیت و شاکۆش گەورە ئەکەیت مناڵ بەبێ باوک هەتیوو نابێت بەبێ دایک هەتیوو ئەبێت، ئەگەر من بمرم دوای هەفتەیەک منی بیر نامێنێ، دڵم پڕ بوو ووتم خوا نەکات ئیشەڵا تۆش هیچت لێ نایەت. لەو ماوەیەی کە لە کۆمایابوو، لەهاوڕێکانی کاک مولازم عومەر بینی ٢٠/١٠هات بۆ خەستەخانە ووتی حەزەکەم چاوم پێی بکەوێت، خۆزگە هەر نەیبینیایە چونکە زۆر بێتاقەت بوو بەبینینی بەدڵ و چاوی پڕ لەگریانەوە هاتە دەرەوە، لەدوای ئەوەو دوای کۆچکردنی ،  کاک عومەر بۆ ماوەیەکی زۆر نەیتوانی لەماڵەوە بێتە دەرەوەو مەرگی هاوڕێ و هاوخەباتە دێرینەکەی نەخۆشی خست. قسەیەک هەیە لەمناڵیمەوە ئەمبیست کە ئەڵێ مرۆڤ ئەو ڕۆژەی لەدایک ئەبێت ڕۆژی مردنیشی بۆ ئەنوسرێت، پێشتر ئەو قسەیەم بەشێوازێکی تر لێک ئەیایەوە هەتا ئەم ساڵانەی دوایی بەتەواوی بڕوام پێ هێنا کە ئەوەی ڕۆژی مردنمان دیاری ئەکات نهێنی ژمارەکانە، کە ڕەنگە لەم نامیلکەیەیا دەرفەتی باس کردنی نەبێت، بەڵام من لەگەڵ ئەوەی هەتا دوا هەناسەشی بڕوام نەئەکرد کە بمرێ، لە دوو ڕێکەوت زۆر ئەترسام و پێشتر ئەموت ئەگەر ئەو دوو ڕۆژە تێپەڕێنێت ئەوا ئەمێنێت، ئەویش ١/١١و١٠/١١ بوو ئەوی یەکەمیانی تێپەڕاند بەڵام شەوی    ٩لەسەر١٠ ئەمزانی کە بۆ بەیانی تەواو ئەبێت، ئەو شەوە نەیانهێشت بەدیاریەوە بم لە ژورەوە دکتۆرەکان و نێرسەکان شکاتیان کردبوو ووتبیان تەداخولی ئیشمان ئەکات.  ڕاستیان ئەکرد هەنێ شت ڕوی ئەیا من خۆمم بۆ نەئەگیرا بۆ نمونە، ڕۆژی دوو جار جلەکانی و جێگەکەیان ئەگۆڕی هەموو گۆڕینێک پشتیەکەیان لەژێر سەری لا ئەبرد و ئەیانخستە سەرلا، بەمەش ئۆکسجینەکەی لە حەفتاوە دائەبەزی بۆ پەنجاو چل و هەتا چوار پێنج سەعات دوای ئەوە بەرز نەئەبۆوە، ئەوە زۆر توڕەی ئەکردم هەتا گەیشتە ئەو ڕادەیەی ووتم نابێت بیگۆڕن، بۆیە ئەو شەوە نەیانهێشت بمێنمەوە چومە خوارەوە کەسوکار هەموو لەوێ بوون  چاوەڕێیان ئەکرد من هەستم و بڕۆمەوە بۆ ئەوەی ئەوانیش بڕۆن بۆیە لەبەر چاوی ئەوان هاتمە دەرەوە تاچۆڵیان کرد ئینجا گەڕامەوە، تابان خانی خێزانی حاجی بەکری برای زانی ئەمێنمەوە ئەویش گەڕایەوە لەگەڵ شیلانی خوشکەزای لەساڵۆنەکەی خوارەوە ماینەوە.  ئەو شەوە بارانێکی زۆر بەخوڕ باری، ئاسمان ئەتوت کون بوە، هەتا بەیانی دووسێ جار چومە سەرەوە لەدەرگاکەوە سەیری جیهازەکانم ئەکر جار بەجار ئۆکسجینی دائەبەزی ، سەعات شەش خۆمم بۆ نەگیرا چومە ژورەوە بۆ لای بە نێرسەکەم ووت ئەزانم کە تەواو ئەبێت ئەمەوێ ڕیشی بۆ بتاشم، پێشتریش هەر بە دوو سێ ڕۆژ جارێک ڕیشم بۆ ئەتاشی، تاقمی ڕیش تاشینەکەی خۆیم دەرهێناو مۆبایلەکەشم خستە سەر گۆرانیەکەی موعین و بەگریان و فرمێسکێکی بەخوڕەوە دەستم کرد بەتاشینی ڕیشی، حەزمەکرد زەمەن لەویایا بوەستێت و هەموو گەردوون کۆتایی بێت، حەزمەکرد منیش لەگەڵ ئەوا دڵم لەلێیان بوەستێت، نەمەویست کاتەکە تێپەڕێت و بڕوات چونکە ئەمزانی چ خەمێک چاوەڕێم ئەکات، ئەمزانی ڕۆشتنی لەو بارودۆخە ناهەموارەدا چی کەلێنێکی گەورە دروست ئەکات کەهیچ کەسێک ناتوانێ شوێنی خاڵیی ئەو پڕ بکاتەوە. بوو بە سەعات دەوری حەوت  تەلەفۆنم بۆ کاک عوسمانی حاجی مەحمود کرد و پێم ووت خەریکە تەواو ئەبێت، بوو بە حەوت و نیو هیچ کام لەدکتۆرەکان دیار نەبوون تەنها دکتۆری خەفەری لێ بوو ئەویش ڕۆشت و یەک نێرسی لێ مابۆوە، بۆیە بەگریانەوە تەلەفۆنم بۆ کاک فاروق کرد ووتم قایەری حاجی عەلی لەسەرەمەرگایەو یەک کەس بەسەرسەریەوە نیە، لەدوای ئەوە ئینجا دکتۆرەکان گەیشتنە سەری.    لەسەعات هەشت و چارەک وردە وردە ئۆکسجینەکەی  دابەزی بۆ بیست و پانزەو دە تاوەکو بوو بە سفر بەڵام دڵی لەلێدان نەئەکەوت لە هەشت و نیوا دڵی وەستا بەڵام بوژانەوەی دڵیان بۆ کرد بۆ ماوەی دە دەقەیەک، لەدوای ئەوە ئیعلانیان کرد کە نەماوە، بەجێم نەهێشت هەتا جیهازەکانیان لێکردەوە، چومەوە نزیکی و بۆ دواجار باوەشم پیاکردو ئینجا بەجێم هێشت و بەرەو ڕووی خەمێک ڕۆشتم ئەونە قوڵ بوو نەسەری دیار بوو نەبنی، ئەمویست یەکێک ڕامچڵەکێنێ و بڵێ ئەمە خەوە هەستە، بەڵام ڕاستییەکەی ئەو شەش ساڵەی کەهاوسەری بووم بوە خەوێک و یادگارییەکی جوان و بێ وێنە. ئەو ڕۆژە هێشتیانەوە لەخەستەخانەو بۆ ڕۆژی دوایی بەڕێوڕەسمێکی تایبەت وکەتیایا چەند ووتارێکی تیا خوێندرایەوە بەئامادەبوونی جەماوەرێکی زۆر لەگردی ئابڵاخ بەخاکمان سپارد، ئەو کاتەی کەخستیانە ناو گۆڕەکەیەوە باوەڕم بەچاوەکانی خۆم نەئەکرد هەستمەکرد لاشەی یەکێکی ترە ئەیخەنە ژێر ئەو خاکەوە. زۆر کەس بەمردنی بەداخ بوون، ئەیانزانی مردنی ئەو کەلێنێکی گەورەی سیاسی لە ناوچەکە دروست ئەکات، چونكە کەسایەتی و کاریزماو مێژووی ئەو جیاواز بوو، هەندێ کەسایەتی هەیە مەحاڵە دووبارە ببنەوە، نەیارەكانیشی شاگەشكە بوون چونكە ئەیانزانی مانەوەی و داكۆكی كردنە سەرسەختانەكەی لەماف و ئازادی و ژیانێكی شایستەو دادوەرانە بۆ خەڵك، زەرەرە بۆبەرژەوەندیەكانیان. چەند  ڕۆژی یەکەمی پرسەکەی دەورم  زۆر قەرەباڵغ بوو مەجالی بیرکردنەوەم نەبوو  بەڵام کە شەو دائەهات یادگارییەکانم بیرەکەوتەوەو وەکو شێت بەماڵەکەیا ئەهاتم و ئەچوم.  ئەو قەمیس و پانتۆڵەی کەئەخیر جار لەبەری کرد چۆن هەڵیواسیبوو لەژورەکەیا هەتا ماوەیەکی زۆر دەسکاریم نەکرد، هەموو شتەکانییم لەجێی خۆی دانابوو، دڵم نەئەهات دەستکاری هیچی بکەم چونکە بەئێستاشەوە هەستێکی سەیرم لا دروست بوە، وا هەست ئەکەم لەسەفەرەو ڕۆژێک لەڕۆژان یەتەوە. مێشکم تەقەبولی نەئەکرد کە نەماوە لەبەر ئەوەی ئەو زۆر شتی گەورەی تێپەڕاندبوو لەژیانیا، چەندەها جار لە لێواری مەرگ گەڕابوەوە، کەچی زۆر بەئاسانی کۆرۆنا زەفەری پێ برد بێ ئەوەی هیچ نەخۆشییەکی هەبێت.  خەمەکە ئەوەنە گەورە بوو بەهیچ شتێ سەبوری دڵم نەئەهات، شەوان تەنها دوو سەعاتێک ئەنوستم، یەکسەر ئەهاتە خەوم بەتایبەتی دووسێ مانگی یەکەم، هەموو شەوێک خەوم پێوە ئەبینی، ناخۆشترین چرکە ساتیش بەئێستاشەوە ئەو چرکە ساتەیە کە بەیانیان خەبەرم ئەبێتەوە سەر لەنوێ خەمەکە خۆی تازە ئەکاتەوە، بەیانیان کەهەڵەستاین لەخەو لەبەر ئەوەی ئەو دوای من هەڵەستا ئەو سەرجێگاو چەرچەفەکەی چاک ئەکرد، لەیەکەم ڕۆژی مردنیەوە هەموو بەیانیەک یەکەم شت ئەوەم بیرەکەوێتەوە. وام لێ هاتبوو کە خەڵکم ئەبینی بەجلی ڕەنگاوڕەنگەوە لام سەیر بوو، لام سەیر بوو کەخەڵکم ئەبینی پێ ئەکەنین و دڵیان خۆش بوو، ڕۆژ بەڕۆژ خەمەکە زیاتر ئەبوو هەستم ئەکرد بەتێپەڕینی کات زیاتر دورەکەومەوە لێی، لەوە ئەترسام یادگارییەکانی کاڵ ببنەوە لەلام، ڕۆژانە بەسەعات و دوو سەعات سەیری وێنەکانیم ئەکرد، نامەکانیم دوبارەو سێبارە ئەخوێنەوەو گوێم لەدەنگی ئەگرت. دوای چل ڕۆژ هەر لەسەر ئارامگەکەی چلەیەکی بچوکمان بۆ ڕێکخست، لەبەر ئەوەی نەخۆشی کۆرۆنا لەو ماوەیەدا بەرەو زیاد بوون ئەچوو نەمانتوانی ڕێوڕەسمی گەورەی بۆ بکەین، بۆیە بڕیارماندا لەمانگی سێ و لەڕۆژی لەدایک بوونیدا کە ١/٣ بوو یادی بکەینەوە.  ئەوەبوو بەهاوکاری هاوڕێ و دۆست و دڵسۆزانی   و بەسەرپەرشتی  کاک عوسمانی حاجی مەحمود و کاک نەوزادی نوری بەگ لەمەراسیمێکدا لەتەلاری هونەر یادمان کردەوە. هەتا ماوەی ساڵێک جلەکانی لەکەنتۆرەکەیا بوون دڵم نەئەهات دەسکاریان بکەم، شوشەی بۆنەکەی زۆر کەمی تیا مابوو، چوم دانەیەکی ترم کڕی و هەموو ڕۆژێک ئەمکرد بەژورەکەیا بۆئەوەی بەردەوام بۆنی ئەوی لێبێت، هەتا وام لێ هاتبوو  ئەچومە هەر شوێنێک کەپێشتر پێکەوە بۆی چوبین بۆنی ئەوم ئەکرد. ماوەی چەند مانگێک دوای کۆچی کەهەرخۆم بەتەنیا بچومایەتە دەرەوە لەئوتومبیلەکەیا بەدەم گریانەوە گوێم لە گۆرانی  پایزی عەدنان کەریم ئەگرت کەهۆنراوەی محەمەد عومەر بوو، هەموو جارێ ئەیوت هۆنراوەیەکی زۆر خۆش و غەمگینە عەدنان کەریمیش زۆر خۆشی ووتوە، نەیەزانی خۆشی لەپایزا لەگەڵ گەڵا وەرینا کۆچ ئەکات. پێشتر کە شەوان پێکەوە ئەچوینە دەرەوە ئەیوت با بەئوتومبیلەکە پیاسەیەکی سەهۆڵەکەو شەقامی مەولەوی و بەردەمی مزگەوتی گەورە بکەین، هەموو جارێ کە ئەگەیشتینە لای سەهۆڵەکە ئەیوت خۆزگە ڕۆژێک بەپێ تێر پیاسەم بەم جادەیەیا بکردایەو تۆزێ لەگەڵ ئەو گەنجانە دانیشتمایە، ئێستاش کەبەویا ئەڕۆم قسەکەیم بیرەکەوێتەوە، هەموو شەقامەکانی شار پڕن لەیادگاری و بۆنی ئەو. لەدوای کۆچ کردنی هەتا ماوەیەکی زۆر دانەکانم نەشت، لەبەر ئەوەی پێشترهەموو شەوێک بەیەکەوە دانمان ئەشت، هەندێک شەو ئەچوو بەدزی منەوە دانی ئەشت و ئەهات دائەنیشت ئەیوت بۆئەوەی بەزۆر خواردنم نەیەیتێ، گرنگی زۆر ئەیا بەدانی هەموو ساڵێک ئەچوو پاکی ئەکردەوەو هیچ شەوێکیش بەبێ دان شتن و پاککردنەوەی نەئەنوست، شەوێکیان لەدوای کۆچکردنی پێش نوستن فڵچەکەیم دەرهێناو گرتم بەدەستێکمەوە بەفڵچەکەی خۆشم بەگریانەوە دەستم کرد بەشتنی دانم. لەدوای ئەوەوە هەموو شەوێک بەهەناسیەکی قوڵ و ساردەوە دەستم بۆ فڵچەی دانەکەم ئەبرد هەتا شاکۆم فێری دان شتن کرد، ئێستاهەموو شەوێک لەگەڵ شاکۆیا پێکەوە دانمان ئەشۆین. دوو ساڵی زۆر سەختم بەڕێ کرد، بەتایبەتی ساڵی یەکەم ، هەموو یەکەم بۆنەکان لەدوای ئەو زۆر قورس بوو، یەکەم سەری ساڵی تازە، یەکەم جەژنی ڕەمەزان و قوربان یەکەم نەورۆز هەر زۆر قورس بوو، لەبەر ئەوەی نەورۆزەکانی پێشوو یادگاری زۆر تایبەتمان هەبوو پێکەوە، یەکەم ڕۆژی لەدایک بوونی خۆم لەگەڵ  یەکەم ڕۆژی لەدایک بوونی ئەو، یەکەم ڕۆژی هاوسەرگیریمان، هەموو شتەکان یەکەم جاریان دڵێک و غیرەتێکی ئەویست تەحەمولی بکات، یەکەم بازاڕ کە کردم دوای ئەو قورسترین ڕۆژ بوو لەلام لەبەر ئەوەی بێ ئەوەی بەخۆم بزانم دەستم دایە ئەو شتانەی کەپێشتر بۆم ئەکڕی  و خستمە سەبەتەکەمەوە دوایی کەبەخۆمم زانی دامنانەوە، یەک دووجار ئەمویست هەر وەکو جاران دەست بەمە مۆبایلەکەو تەلەفۆنی بۆ بکەم بزانم چی ئەوێت. تا ماوەیەکی زۆریش نامەم بۆ ئەنارد و بۆمە نووسی کەلەدوای ئەو ژیان چەن بێ مانا بوە، بەردەوام وێنەی شاکۆم ئەگرت و بۆمەنارد هەروەکو جاران، هەتاکو ساڵێکیش دەوروبەری نیوەڕۆ چاوەڕێی تەلەفۆنیم ئەکرد هەروەکو جاران بڵێ بەڕێوەم بۆ ماڵەوە هیچت ناوێ بیهێنم لەگەڵ خۆم. هەتا ئێستاش دەستکاری تەلەفۆنەکەیم نەکردوە هەروەک خۆی هێشتومەتەوە، ئێستاش بەردەوام وێنەو ڤیدێۆی بۆ ئەنێرم، یادگاریەکی زۆر شیرینە لەلام هەر بۆیە ئوتومبیلەکەمم بۆ فڕۆشت و ڕەقەمەکەیم کڕییەوەو کردم بەناوی خۆمەوە. زۆربەی وێنەکانیم گەورە کردوو هەڵمواسین، هەموو سوچێکی ماڵەکە یادگاری بوو، هەموو ڕۆژێ بیرم لەڕوداوەکانی ئەو ڕۆژە ئەکردەوە لەساڵی پێشترا، بەهۆی وێنەو ڤیدیۆکانی شاکۆوە ئەمزانی پار ئەو کاتە چی ڕوی داوەو چۆن ڕۆژەکەمان بەڕێ کردبوو. پێشتر من مەرگی دایکم و باوکمم بینیبوو، مەرگی دایک و باوکیش بەسوێیە، بەتایبەتی دایک، کەهەتا چل ڕۆژ هەموو ڕۆژێک پێش ئەوەی بچومایە بۆ دەوام ئەچومە سەرگۆڕەکەی بۆئەوی تۆزێ سوکنایی بەدڵما بێت، بەڵام مەرگی ئەم جیاواز بوو، چونکە بەتەنها هاوسەر نەبوو بۆمن، باوک و براو هاوڕێ بوو، پێش ئەوەی هاوسەرگیری بکەین بەرپرسم بوو لەناو بزوتنەوەی گۆڕان و لەناو یەکێتیشدا، زۆر قورسە کاتێک هەندێ باس و خواز و قسەکردنێک لەنێوان دوو کەسدا هەبێت بەتەنها خۆیان لێی تێ بگەن و لەپڕ یەکێکێکیان نەمێنێ  هەموو باس و خوازو قسە تەواو نەکراوەکان و نهێنیە هاوبەشەکانی نێوانیشیان ئەمرێ لەگەڵیا، بۆیە ئەوەی ئەمێنێتەوە هەموو شتەکان تیایا ئەمرێت و مانای ژیان بەتەواوی گۆڕانی بەسەردا دێت. سەرەتا ڕۆژانی هەینی ئەچوومە سەر ئارامگەکەی، بەڵام دواتر کردم بەئێوارەی پێنج شەمان  لەبەر ئەوەی حەزم نەئەکرد بەیانیان شاکۆ بەجێبێڵم بەخەوتویی. هەموو پێنج شەمەیەک چەپکێ گوڵم ئەبردو ئارامگەکەیم ئەشت. لەماوەی ئەو ساڵەیا زۆر کەس ڕووی  ڕاستەقینەی خۆیان ئاشکرا کرد، بۆیە منیش زۆربەیانم لەژیانم کردە دەرەوە، هەموو ڕۆژێکیش ئاواتم ئەخواست کە بۆ پێنج دەقەش بێت زیندوو ببوایەتەوەو ئەویش ئەو ڕووە ڕاستەقینانەی ببینیایە. لەدوای ساڵێک سەفەرم کرد بۆ سوید لەبەر ئەوەی باری تەندروستی شاکۆ زۆر باش نەبوو، کە گەیشتمە ئەوێش دووبارە خەمەکەم تازە بۆوە، بێجگە لەو کێشانەی کە بەرەوڕووم هات کەلێرەیا جێگەی باس کردنی نیە.  زۆربەی شوێنەکانی ئەوێش یادگاری بوون ڕێگەو بانەکان و ناو بازاڕوو ئەو شوێنەی تیا ئەژیام یادگاریەکی خەماوی بوون هەموو ڕۆژێ لەگەڵیانا ئەژیام، زۆربەی ڕۆژ بەشوێن پێکانیا ئەڕۆشتم و ئەکەوتمە بیرکردنەوە، بیرکردنەوە لەم ژیانە بێ مانایە کەلەپڕو لەچرکە ساتێکا مردن یەت و ئازیزانت لێ ئەسەنێت و نایانبینیتەوە بۆ ئەبەد. ئێستا لەدوای دووساڵ لەخەم و نەهامەتی و ئازار، ئەمەوێ وردە وردە لەبەر خاتری شاکۆ پێکەوە بگەڕێینەوە بۆ ژیان، ئەمەوێ باری خەمم وردە وردە سوک بکەم بۆ ئەوەی بتوانم جێگەی هەموو کەسێک بۆ شاکۆ بگرمەوە، جێگەی باوک و براو خوشک و هەموو کەسێک، بتوانم بەشێوەیەک گەورەی بکەم کە هەموو سیفاتە جوانەکانی باوکی تیا بەرجەستە بێت. ئاسودەو سەربەرزم کە شەش ساڵی پڕ لەخۆشیمان بەسەربرد پێكەوە، شانازی بەوەوە ئەکەم ماوەی شەش ساڵ هاوسەری بووم بێ ئەوەی کەسمان دڵی یەکترمان شکاندبێ، ئەو شەش ساڵەی دوایی تەمەنی گەشابوەوە، هەموو جارێک ئەیوت ئێستا ئەزانم ژیان مانای چیە، بیرچونەوەی مەحاڵە، یادو یادگارییەکانی و هەموو هەڵسوکەوت و قسەکردن و ڕەفتارێکی بەردەوام لەبیرەوەریمایەو بووەتە نەخشە رێگا بۆ هەموو ژیانم.    

درەو: راپۆرتی:   بەهرۆز جەعفەر لە ڕووە ئابورییەکەوە، یەکێک لە بنەماکانی ئاستی گەشەکردن بریتییە لە: بەرهەمی گشتی ناوخۆیی (GDP)، وەکو تێکڕای بەهای گشتی ئەو کاڵاو شمەکانەی دەوڵەت لە مەدای ساڵێکدا بەرهەمی ئەهێنێت. عێراق بەرهەمێکی ئەوتۆی نییە جگە لە نەوت. بە تێکڕا (٩٦٪) ی ئابوری لە وڵاتەکە پشت بە داهاتی نەوت ئەبەستێت. ئیمڕۆکەش، بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی وزەو جەنگی ڕووسیاو ئۆکرایناوە، سەمەرەیەکی کاتیی ڕوویداوە، کە ئاستی ئابوری عێراق! بە بڕی (٩.٣٪) زیادیکردووە. لە کاتێکدا ئەڵمانیا وڵاتێکی گەورەو دیموکراسی و خاوەن بەهێزترین ئابوریی ئەوروپایە  گەشەی ئابوری تیایدا (٣.٢٪) پاشەکشەی کردووە. عێراق، لە ڕیزی دوا دواوەی ئەو وڵاتانەیە کە گەندەڵی و بەهەدەردان تیایدا گەیشتۆتە لوتکە. لە ماوەی (١٩) ساڵدا لە داهاتی نەوت (١) تریلیۆن دۆلاری دەستکەوتوە، لەو بڕە (٣٦٥) ملیار دۆلاری دیار نەماوەو بەهەدەردراوە! ئەوەش لە ژێر ناونیشانی وەبەرهێنان و پرۆژەی وەهمی جۆراوجۆردا. بەگشتی، دەوڵەتەکە، لە هەموو بوارەکاندا لە دوای دواوەیە. دەرفەتەکەی ئەوەیە لە (٢٠٢٢) دا عێراق لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی پلەی یەکەمی هەیە لە گەشەی ئابوریی داو، نزیکە لەوەی لە ئاستی جیهاندا پلەی دووەم وەربگرێت، بەهۆی بەرزی ئاستی ئەو پارە خەیاڵییەی دەستی کەوتوە لەم ساڵەدا! ئایا عێراق ئەتوانێت سوود لەم دەرفەتە وەربگرێت، خێرا چاکسازی بکات و ژێرخانێکی بەهێز بونیاد بنێت؟ یەکەم / بە هەدەردان و گەندەڵی  وەزیری پێشوی دارایی پڕۆفیسۆر "عەلی عەلاوی" کە لە (١٦ ی ئابی ٢٠٢٢) دەستی لەکارکێشایەوە، ئەڵێت: مانگانە تەنها لە سێکتەری گومرکدا (٦- ٧) ملیار دۆلار دیار-نا-مێنێت! ئەمە هۆیە سەرەکییەکەی زانیاری پێدانی نا ڕاست و ڕاپۆرتی دژیەکە لە نێوان گومرکەکان و بانکی مەرکەزیی، هەروەها چاودێری دارایی و گومرکدا. کلیک لەسەر هەر فۆڵدەرێکی حکومەتەکە بکەیت پڕە لە ڤایرۆس و گەندەڵی، بە پێی لیژنه‌ی ده‌ستپاكی په‌رله‌مانی عێراق مانگانه‌ (٢٠٠) ملیار دینار گەندەڵی له‌ به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ی هاووڵاتیان ئه‌نجام ده‌درێت. لە راپرسییەکدا کە کۆمپانیای گالوپی ئەمریکی ئەنجامی داوە بۆ ساڵی ٢٠٢١-٢٠٢٢، ریزبەندی توڕەترین خەڵکی جیهان خراوەتەڕوو، کە تیایدا عێراق پلەی سێیەمی گرتووە لەسەر ئاستی جیهانیدا. لە عێراق، نا-هاوسەنگییەکە زۆر قەبەیە، (١٣) ملیۆن ژن لە تەمەنی ئەوەدان کاربکەن، کەچی کەمتر لە (١) ملیۆن کار ئەکەن. لە کاتێکدا (٢٠٢٢) بەو ساڵە ناو ئەبرێت کە لە مێژووی عێراقدا وێنەی نەبوە بەهۆی بەرزی داهاتەکەیەوە، کەچی لەم ساڵەدا، زۆربەی ئەو پارانەی دەوڵەت خەرجی کردوە هیچ داهاتێک بەدوای خۆیدا ناهێنێت لە داهاتوودا. لە نێوان (٦٠ ٪ بۆ ٧٠٪) ی داهاتی عێراق بۆ مووچەو بودجەی تەشغیلی (Operating budget) ە. لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دووپاتی ئەکاتەوە کە نزیكه‌ی (٣٠٠) هه‌زار فه‌رمانبه‌ری بندیوار له‌عێراقدا بوونیان هه‌یه‌! بە هەدەردانەکە هەر لە بواری داهات و بانک و پارەی کاشدا نییە. بەڵکو گروپ- گروپ، پێڕ- پێڕ دەستیان تێکەڵ کردووە بەدەر لە یاساو جیا لە حکومەت خەریکی نەوت فرۆشتن و تەنکەر پڕکردن و بۆڕی کون کردنن! ئەوەش لە ڕێگای بەرپرسانی کۆمپانیای نەوتی باشور و کۆمپانیای نەوتی باکورەوە، کە هەر لەگەڵ گەیشتنی سەرۆکوەزیرانی نوێ "شەیاع سودانی" بۆ سەر کورسی دەستەڵات، هەندێکی لێ دەستگیرکردن.  دووەم/ بۆچی عێراق سود لە دەرفەتەکە نابینێت؟ بەگشتی، لە ماوەی (٢٠٠٤ بۆ ٢٠٢٢) ساڵانە بە ڕێژەی جیا جیا لە نێوان (٢٥٪ بۆ ٤٠٪) بودجەی گشتی عێراق بە فیڕۆ دراوەو دیار نەماوە! هەر یەکێک لە لایەنە سیاسییە عێڕاقییەکان و گروپە میلیشیاکان فەرمانگەکانی دەوڵەت و وەزارەتەکان وەک غەنیمەیەک ئەبینن بۆ خۆیان: کە چەندیان تیا دەست ئەکەوێت! لە دەرەوەی هێزی دەوڵەت هێزی دیکە هەیە، جۆرێک لە دوو دەوڵەتی هەیە، دەوڵەتی فەرمی و دامەزراوە دەستورییەکان و دەستەڵاتی جێبەجێکردن هێزی لە بەردەستدا نەبوەو نییە بۆ بەرگری کردن لە خۆی و لە سامان و سەروەری دەوڵەت.  فاکتەرێکی گرنگتر و گەورەتر، لە ڕووی نا چونیەکی سیاسییەوەیە: گەورەترین ‌هێزی جەماوەری و سیاسی "ڕەوتی سەدر" ە لە دەرەوەی هاوكێشەکان تەماشا ئەکەن! کورد لە بەسرەو نەجەف و زیقار و ئەنبار هیچ کورسییەکی پەرلەمانی نییە و، هیچ ئاگاییەکی لە دەوڵەتەکە نییە. شیعە لە هەولێرو سولەیمانی و موسڵ و دهۆک و سەڵاحەدین و ئەنبار هیچ کورسییەکی پەرلەمانی و هیچ ئاگاییەکی ئەوتۆی نییە. سووننە لە کوفەو کەربەلاو بابل و سولەیمانی هیچ کورسییەکی پەرلەمانی نییەو، هیچ ئاگایی و بەرپرسیارێتییەکیشی نییە. تەنانەت لە ناو خودی پایتەخت دا "بەغدا" بەری کەرخ شیعەو بەری "رەسافە" سووننیە و چونیەکی و ئاوێتەبونیێکی سیاسی نییە.  هەموو ئەمانە، وای کردووە کە "دەوڵەت" وەکو دامەزراوەی سیاسی و دەستوری و یاسایی بۆ بەدیهێنان و پارێزگاری کردن لە مافەکانی هاونیشتمانییان! بونی نەبێت. ئاسایش و سەقامگیریی سیاسی و ئابوریی و کۆمەڵایەتی لە پەراوێزی پەراوێزەکاندا بێت. بۆ نمونە، عێراق لە ساڵی (١٩٢٧) ەوە نەوتی خۆماڵی کردوەو، لایەنی کەمی (٨٠) ساڵ ئەزمونی لە بواری بەڕێوەبردنی سەرچاوە سروشتییەکاندا هەیە. کەچی بە پێی ڕاپۆرتی بانکی نێودەوڵەتی لە هەر سەرە کاتژمێرێکدا لە عێراق بایی (٢٩٠) هەزار دۆلار گاز ئەسوتێت و بەخۆڕایی بە فیڕۆ ئەچێت، لە ساڵێکدا ئەکاتە (٢.٥) دوو ملیارو نیو  تەنها لە بە فیڕۆدانی گاز و سوتاندنیدا..عێراق بە پلەی چوارەم دێت لە سوتاندنی گازدا! ڕووسیاو ئەمریکاو چین و هیند گاز ئەسوتێنن چونکە پیشەسازیی گەورەو کارخانەی گەورەیان هەیە، عێراق بۆچی؟ ئەمەش کارەساتی ژینگەیی بەدوای خۆیدا هێناوە. پیسبونی ژینگەو گۆڕانی کەشوهەوا لێکەوتەی ترسناکی وەکو بێ ئاویی و بێ خۆراکی بەدوای خۆیدا هێناوە. بۆیە ئەم پرسە یەکێکە لە هەرە تۆپیکە سەرەکی و مەترسییدارەکانی جیهان، ئێستا لە (٢٠٢٢) دا (٤٠٪) خاکی عێراق تووشی بە بیابانبون بوەتەوە.  ئەمەی سەرەوە عێراق بو! دووەم گەورەترین بەرهەمهێنەری ئۆپیک، ڕۆژانە (٤.٦) چوار ملیۆن و شەش سەت هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم ئەهێنێت و، (٣.٣) سێ ملیۆن و سێ سەت هەزار بەرمیل نەوتیش/ لە ڕۆژێکدا هەناردەی دەرەوە ئەکات. تەماشای ولاتێکی وەکو چیک ژمارەی دانیشتوانەکەی (١٠.٧) دە ملیۆن و حەوتسەت هەزار کەسە، فیلەندا ژمارەی دنیشتوانی هەشت هێندە کەمترە لە عێراق (٥.٥) پێنج ملیۆن و نیو کەسە، یەک دڵۆپ نەوتیان نییەو، گەشەی زانستی و ئابوریی و پەروەردەیی و کەلتوری و پیشەسازیی و داهێنانیان هەر بەرەو پێشە. تایلاند لە باشوری ئاسیا ژمارەی دانیشتوانەکەی ئەوەندەو نیوێک لە عێراق زیاترە (٦٠) ملیۆن هاوڵاتییە، نمونەی ئێجگار بەرچاوە، گەشەی پیشەسازیی مۆدێرن و گەشتیاریی سەرچاوەی گەشەی بەردەوامی ئابوریی وڵاتەکەن.  سەرئەنجام: عێراق ناتوانێت سود لە دەرفەتەکە وەربگرێت، هەرێمی کوردستان چی ئەکات؟ بەپێی ئەو داتاو فاکتانەی لەسەرەوە بیرمان هێنانەوە، عێراق ئەو کاراکتەرە نییە کە بتوانێت سوود لە بەرزی نرخی نەوت و گەشەی ئابورییەکەی وەربگرێت. لەوەش گرنگتر ئەوەیە کە: ئەمە کۆتا دەرفەتە لە بەردەم عێراقدا، نە خاکەکەی، نە خەڵکەکەی دەرفەتی وەها نابینننەوە. ئەگەر عێراق سود لەم گەشە ئابورییە و ئەم داهاتە بەرچاوەی نەبینێت، بە کەرەستەکانی پێشوتر بەردەوامی بەخۆی بدات. ڕەنگە کارەساتی سروشتی یاخود جەنگ و ماڵوێرانی لە ئایندەدا ببێتە هۆی چۆڵبونی بەشێک لە خاکی عێراق و کۆچی جۆراوجۆر و، جەنگ و توندوتیژیی و بەریەککەوتنی تایەفی و... تادوایی.  بۆ هەرێمی کوردستان، تاکە هەنگاوی ستراتیژیی ئەوەیە، وانە لەو دۆخەی عێراق بەگشتی وەربگرێت. مەترسی و تەحەداکانی عێراق بۆخۆی وەربگێڕێت بۆ دەرفەت: * عێڕاق ڕووبەرووی کارەساتی ژینگەیی بۆتەوە، هەرێمی کوردستان بە پێی ستانداردە زانستی و جیهانییەکان لە چەندین لاوە خەریکی پاراستنی سەرچاوە ئاوییەکان و پشتێنەی سەوزایی و ڕیسایکلینی ئاو و، زیادکردنی باجی ژینگەیی و چاودێریی زیاتر بێت لەسەر کۆمپانیاو کارگەکان.  ** عێراق مانگانە (٦-٧) ملیار دۆلار لە گومرکەکاندا دیارنامێنێت، هەرێمی کوردستان چاودێرییەکی دارایی دوور لە دەنگە دەنگی میدیایی و موزایەدەی حیزبی بێمانا بە شێوەیەکی گشتگیر دروست بکات و، یەکیان بخات. *** عێراق ‌هێزی میلیشیایی ڕۆڵی حکومەت و دامەزراوەکانی لاواز کردووە. هەرێمی کوردستان هێزی ئاسایش و پێشمەرگە یەک بخاتەوەو، دووریان بخاتەوە لە بەکارهێنانیان بۆ مەرامی کەسیی و تایبەتی.  **** هەرێمی کوردستان، پڕ بە توانای خۆی کار لەسەر هەمەجۆرکردنی سەرچاوەکانی داهات بکات (کشتوکاڵ، گەشتوگوزار، پیشەسازیی، باج و رسومات، داهاتەکانی تری ناوخۆ) بۆ ئەوەی چیتر تەنها نەوت و گاز سەرچاوەی داهات نەبن. خەڵکی پسپۆڕ لەسەر بنەمای سی ڤی و ئەزمون و کارامەیی لە پێگەکاندا دابنات، نەک لەسەر بنەمای دەنگە دەنگی میدیایی و کوتلەو ڕازیی کردنی ئەم و ئەو. ***** هەرێمی کوردستان پێویستی بەوەیە، بە دەستێک خەریکی لۆبی کردن و بە بازاڕی کردنی نەوت و گازەکەی بێت، بە دەستێکیش لەگەڵ بەغدا کار بۆ دەرچواندنی یاسایەکی نەوت و گاز بکەن، لە یاساکەدا دامەزراندنی کۆمپانیای نەوتی- خۆماڵی- نیشتیمانی- کوردیی بچەسپێندرێت. وە بۆئەوەی لە داهاتوودا ئەو تێچووە زۆرەی کۆمپانیا فرەڕەگەزەکانی بواری نەوت لە کوردستان هەیانە، نەهێڵدرێت.  ****** پشت بەستنی (٨٠٪) ی هەرێمی کوردستان بە گازی سروشتی بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا ئێجگار زۆرە، پێویستە بیر لە بەرهەمهێنانی وزە لە رێگەی (خۆر، با، پەیینی کیمیاوی، کەهرۆ-ئاویی) بکرێتەوە. هەروەها بەکارهێنانی کارەباو زیادەڕۆیی کەم بکاتەوە.  ******* بوونی (٣.٢٥٠) سێ ملیۆن و دووسەت و پەنجا هەزار ئۆتۆمبیل قەیرانی ژینگە، ئابوریی، ڕێگەوبان، سوتەمەنی بەدوای خۆیدا هێناوەو ئەهێنێت، پێویستە هێڵی مۆدێرنی گواستنەوەی نیشتیمانی بەگەڕبخرێت. ******* بانکە بازرگانییەکان لە هەرێم، لە بەغدا تەنها کاریان هەندێ هەژمارکردنەوەو هەژمارداخستن و سپۆنسەری هەندێ بابەتی ئۆنلاین و...تادواییە، لە کاتێکدا پێویستە بانک بە گشتی (بانکی مەرکەزی، بانکی حکومی، بانکی بازرگانی) جگە لەوەی ببنە مایەی ژێرخانێکی بەهێزی دارایی، ببنە هاوکار و هەماهەنگی سێکتەرەکانی تر و پرۆژەی جۆراوجۆریان لە بوارەکانی دیکەدا هەبێت.

درەو: "رادەستكردنی غازی كۆرمۆر، كێشەی ئەژی ئەمین، دەسەڵاتەكانی تیمی یەكێتی لە حكومەت، بەرهەم ساڵح خۆی هۆكاربوو، كوشتنی هاوكار جاف، هەڵوەشاندنەوەی سەرپەرشتیاری مەڵبەندەكان" تەوەری سەرەكی كۆبونەوەكەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی یەكێتی بووە. ئەمڕۆ ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی بەسەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی كۆبوەوە، ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند: لە كۆبونەوەكەدا باس لە پەیوەندییەكانی نێوان پارتی و یەكێتی كراوە. •    لە فایلی ئەژی ئەمیندا، لە كۆبونەوەكەدا باس لەوە كراوە، ئەژی ئەمین ناتوانێت ئەو كارانە بەرامبەر بە یەكێتی بكات، ئەوە هەمووی لەلایەن پارتیەوە پێی دەكرێت و وەكو كارتێكی فشار بەرامبەر بە یەكێتی بەكار دەهێندرێت.  •    قوباد تاڵەبانی رایگەیاندووە وەكو جێگری سەرۆكی حكومەت رێگری لێدەكرێت لە بەكارهێنانی دەسەڵاتەكانی، بۆیە "بەم شێوەیە ناتوانین بەردەوامبین لەكاركردن لەم كابینەیەدا" بۆیە بڕیاردراوە قوباد تاڵەبانی بەشداری كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران  نەكات و تیمی یەكێتی بە دوو سێ وەزیر بەشدار بن لە كۆبونەوەكان.  •    لە كۆبونەوەكەدا باس لە تاكڕەوی پارتی كراوە لە پرۆسەی بڕیاردان و حوكمڕانی هەرێمی كوردستان و هیچ حسابێك بۆ هاوبەشەكەی كە یەكێتیە ناكات، بۆیە یەكێتی سورە لەسەر ئەوەی ستۆپ بە پارتی بكات.   •    لە كۆبونەوەكەدا باس لە هۆكاری دەرنەچوونی بەرهەم ساڵح كراوە، باس لەوە كراوە كە نوری مالكی رێگر بووە لە دەرنەچوونی بەرهەم ساڵح، لە كۆبونەوەكەدا باس لەوەكراوە  بەرهەم ساڵح خۆی هۆكاری شكستەكەی بووەو سوربووە لەسەر كاندیدكردنی و خوێندنەوەكانی بۆ سونەو لایەنە شیعەكان هەڵەبووە.  •    سەبارەت بە دۆسیەی غازی كۆرمۆر یەكێكی ترە لە ناكۆكیەكان، حكومەت داوای رادەستكردنی فایلی غازی كۆرمۆر دەكات، بەڵام یەكێتی رازی نابێت بە ئاسانی رادەستی بكات و پێی وایە دۆسیەی غازیش وەك نەوت لەلایەن پارتیەوە كۆنترۆڵ دەكرێت. •    لەبارەی كوشتنی هاوكار جاف لە كۆبونەوەكەدا نیگەران بوون لە مامەڵەی مەسرور بارزانی لەگەڵ ئەو فایلەو پێیان وایە ئەو پارتی ئەو دۆسیە وەك كارت بەرامبەر بە یەكێتی بەكار دەهێنێت، یەكێتی رازی نیە بەو بڕیارانەو ئامادە نیە دەستبەرداری فەرماندەكانی دژە تیرۆر بێت.  •    لە كێشەی مەڵبەندەكان رەفعەت عەبدوڵا لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی رایگەیاندووە، پەلەكراوە لە گۆڕانكاری ناو مەڵبەندەكان و كێشەو گرفتی زۆری درووستكردووە.  •    لە كۆبونەوەكەدا بڕیاردراوە بە هەڵوەشاندنەوەی سەرپەرشتیاری مەڵبەندەكان، كە لە ئێستادا شاناز ئیبراهیم ئەحمەد سەرپەرشتیاری مەڵبەندەكانی دەڤەری سلێمانیە، ئاسۆ مامەند سەرپەرشتیاری مەڵبەندەكانی كەركوكە، دەرباز كۆسرەت رەسوڵ، سەرپەرشتیاری مەڵبەندەكانی هەولێرە. •    سەبارەت بە دۆخی یەكێتی، بافڵ تاڵەبانی راگەیاندووە، پەیوەندییەكانمان لەگەڵ پارتی خراپەو كێشەمان، بەڵام لە ئاستی نێودەوڵەتی لەسەر ئاستی بەغداد بارودۆخی یەكێتی زۆر باشە. ئەو ئەندامەی سەركردایەتیەی یەكێتی ئەوەشی بۆ درەو باسكرد، بەپێی هەموو ئەو نیگەرانی و كێشەو گرفتانە بێت لە نێوان یەكێتی و پارتی، دۆخەكە لە لێواری تەقینەوەدایە، .          

درەو: راپۆرتی: رێكخراوی ستۆپ "كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا لە (24%)ی هەنگاوەكانی چاكسازی جێبەجێكردووە" ئەمە بەشێكە لە راپۆرتی رێكخراوی ستۆپ كە لەلایەن رێكخراوی (NED)ی ئەمریكیەوە پاڵپشتی دەكرێت.   پێشەکی: کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، یەکەم کابینە بوو کە کارنامەکەی لە پەرلەمانی کوردستان پەسەند کرا، ئەمەش هەنگاوێک بوو بە ئاراستەی پێشخستنی فۆرمی حکومڕانی لە هەرێمی کوردستان، سەرەڕای ئەوەی کۆمەڵێک تێبینی لەسەر کارنامەکە و شێوازی ئامادەکردنی هەبوو، بەڵام دەرفەتی ئەوەی دروستکرد بتواندرێ هەڵسەنگاندنی بۆ بکرێت. هێڵە گشتیەکانی چاکسازی لە کابینەی نۆیەم لە 13 خاڵ لەچوارچێوەی 52 خاڵی کارنامەکە پێکهاتووە، کە دەکرێت بڵێین زۆرینەی ئەو سێکتەرانەی گرتبویەوە کە پێویستیان بە چاکسازی هەیە، بەم ئاماژە پێکردنەش بەروونی پیشاندانی ئەوە بوو کە لە هەموو ئەم بوارانە گەندەڵی و خراپ بەکارهێنان و لاوازی و کەموکوڕی هەیە. لەم راپۆرتە هەوڵمانداوە بە دانانی کۆمەڵێک پێوەر و پرسیار بۆ هەر خاڵێکی هێڵە گشتیەکانی چاکسازی لەکارنامە، هەڵسەنگاندنی ئاستی جێبەجێکردنی بکەین، بۆ ئێمە ئاسانتر و بەرچاو ڕوونی زیاتر دەبوو ئەگەر حکومەتی هەرێم خۆی لە کارنامەکە پێوەرەکانی دانابوایە، بۆ ئەوەی بەڕەچاوکردنی پێوەری خودی حکومەتەکە کە لە حکومرانیە پێشکەوتوەکان باوە، ئاستی جێبەجێکردنی کارنامەکە هەڵسەنگێنین. بەگوێرەی تەمەنی ئاسایی پەرلەمانی کوردستان 6ی11ی 2022 چوار ساڵ تەواو دەکات، ئێمە ئەم راپۆرتە وەک راپۆرتی کۆتایی تەمەنی یاسایی ئەم کابینەیە هەژمار دەکەین. هیوادارین حکومەتی هەرێم لەچوارچێوەی پلانی پێداچونەوە بەکارەکانی خۆیدا، سوود لەم راپۆرتە وەک تێڕوانینی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی وەربگرێت، کە هەوڵدراوە بەشێوازێکی زانستی ئەنجامبدرێت، لەکۆتاییشدا کۆمەڵێک راسپاردە بۆ باشترکردنی کاری حکومەت لەم کابینەیە و کابینەی داهاتووش خراوەتە ڕوو. میتۆدی ئامادەکردنی راپۆرت راپۆرتەکە لەسەر میتۆدی بەدواداچون و سەردانی مەیدانی و چاودێری ئەنجامدراوە، تیمی ئامادەکاری راپۆرت ٢٥ چاوپێکەوتنی لەگەڵ پەرلەمانتاران و لیژنە پەیوەندیدارەکان لە پەرلەمان و وەزارەت و دامەزراوە فەرمیەکانی حکومەتی هەرێم و سەربەخۆکان و شارەزایانی یاسایی و دارایی و پسپۆران و رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی ناوخۆیی و عێراقی و نێودەوڵەتی ئەنجامداوە، جگە لە چاودێری کردنی بەردەوامی بۆ راگەیەنراو و راپۆرت و چالاکیە میدیاییەکانی حکومەتی هەرێم. ئەم راپۆرتە لە ماوەی ٦ مانگ ئامادەکراوە. بەربەستەکانی بەردەم راپۆرت: بەربەستی سەرەکی بەردەم تیمی ئامادەکرنی راپۆرت، خودی کارنامەی حکومەتی هەرێمە، بەوپێیەی بەشێوەیەکی گشتگیر نوسراوە، پێوانەی بۆ هەڵسەنگاند¬¬ن تێدانیە، تاوەکو بکرێتە بنەما بۆ چاودێری و هەڵسەنگاندن، بۆیە دوای راوێژ و لێکۆڵینەوە، تیمی ئامادەکاری راپۆرت لەسەر کۆمەڵێک پێوانە رێککەوت بۆ هەڵسەنگاندن، کە لەبەشەکانی تری راپۆرتەکە خراوەتە ڕوو. بەربەستێکی تر نەگەیشتنە بە زانیاری ورد لەبارەی کارەکانی حکومەت، بەو پێیەی ئەم راپۆرتانەی حکومەت بە گەڕانەوە بۆ کارنامەکە ئامادە ناکرێن، بەشێک لە بەرپرسانی حکومەتیش ئامادەی پێدانی زانیاری نین، دەبێت ئەوەش بڵێین بەشێکیان هاوکارن، بەڵام گەیشتن بە زانیاری ورد یەکێکە لە ئاستەنگیەکان. چەند تێبینیەکی گشتی لەبارەی بەربەستەکانی بەردەم کابینەی نۆیەم بۆ جێبەجێکردنی بەڵێنەکانی: •    درەنگ کەوتنی پێکهێنانی حکومەت، ئەگەرچی یەکەم دانیشتنی پەرلەمانی کوردستان لە 6ی11ی 2018 ئەنجامدرا، بەڵام پێکهێنانی حکومەت دواکەوت یەکەم کۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران لە 15ی 7 ی 2019 ئەنجامدرا. •    بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆڕۆنا کە وای کرد ماوەی زیاتر لە ساڵێک حکومەتی هەرێم هاوشێوەی زۆرینەی وڵاتان دوچاری باری لەناکاو بوو، ئەمەش بوە بەربەست لەبەردەم جێبەجێکردنی کارەکانی. •    دابەزینی نرخی نەوت لەسەرەتای کابینەکە. •     بەردەوامی کێشە و ناکۆکی سیاسی و ئابوری لەنێوان هەرێم و بەغدا. •    بەردەوامی سیمای دوو ئیدارەیی و دەستێوەردانی حیزبی لە کاروبارەکانی حکومەت. خاڵە بەهێزەکانی کابینەی نۆیەم لەبواری پشتیوانی رۆڵی کۆمەڵی مەدەنی ئاستی جێبەجێکردنی کارنامەکە •    لە پلانی ستراتیژی روبەروبونەوەی گەندەڵی 2021 - 2025 خاڵێک تەرخان کراوە، بە رۆڵی میدیا و کۆمەڵی مەدەنی لە پرۆسەی رووبەروبونەوەی گەندەڵی. •    لە پلانی ستراتیژی مافەکانی مرۆڤ جەخت لە رۆڵ و بەشداری رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی کراوەتەوە لە جێبەجێکردنی پلانەکە. ئەم دوو هەنگاوە دەکرێت وەک خاڵی ئەرێنی هەنگاوەکانی کابینەی نۆیەم سەیر بکرێت، لە پرۆسەی بەشداری خەڵک لە رێی رێکخراوەکانی کۆمەلی مەدەنی بۆ رووبەروبونەوەی گەندەڵی، بۆیە  دەخوازین بە رەچاو کردنی ئەم بڕگانەی سەرەوە رۆڵ و دەرفەتی زیاتر بە رێکخراوە ناوخۆییەکان بدرێت لەم پرۆسەیە. هەڵسەنگاندنی هێلە گشتیەکانی چاکسازی بەپێوەری ناوخۆیی بۆ پێوانەکردن و هەڵسەنگاندنی ئاستی جێبەجێکردنی هەر هێلێک لە هێلە گشتیەکانی چاکسازی، پێنج پێوانە دانراوە، تەنها لەیەک خاڵدا سێ پێوانە دانراوە، لە رێگای وەڵامدانەوەی پرسیارەکان و شیکارکردنیان، ئاستی جێبەجێکردنی هەر هێڵێک دیاری بکرێت، بۆ ئەمەش بە پێنج ئاست وەڵامەکان دابەش کراون:  سەوزی تۆخ:  واتە زۆر باش لە جێبەجێ کردن.  سەوزی کاڵ:  واتە باش لە جێبەجێ کردن.  نارنجی(پرتەقاڵی):  واتە مامناوەند لە جێبەجێ کردن  سوری کاڵ:  واتە خراپ لە جێبەجێ کردن  سووری تۆخ:  واتە زۆر خراپ و جێبەجێ نەکراوە     ئاستی جێبەجێ کردنی هێلە گشتیەکانی چاکسازی لە خوارەوە دەقی هەر هێڵێکی چاکسازی کارنانەی کابینەی نۆیەم دانراوە و پێوانەکانی جێبەجێکردنی بە ئاستی رەنگەکان دیاری کراوە، دواتر رونکردنەوەی پێویست دەربارەی هەوڵەکان خراوەتەڕوو: یەکەم: کاردەکەین بۆ چاکسازی لە کەرتی وەزیفەی گشتی، لە موچەخۆر و خانەنشین و چارەسەرکردن و رێکخستنەوەی دەوام و گرتنەبەری رێکاری یاسایی لە بەرامبەر هەر سەرپێچیەک کە لەم کەرتە کرابێت، ئەمەش لە ڕێگەی چەسپاندنی یاسا و دروستکردنی ئەنجومەنی ڕاژە و ئامادەکردنەوەی پرۆژە یاسای چاکسازی و ناردنەوەی بۆ پەرلەمان بە فۆرمێکی تازە و گونجاو. o    ئایا یاسای پێویست دەرکراوە؟     o    ئایا یاساکە وەک خۆی بەیەکسانی  جێبەجێکراوە؟     o    ئایا ئەنجومەنی راژە دروستکراوە؟         o    ئەنجومەنەکە دەستی بەکارەکانی کردووە بۆ رێکخستنەوەی فەرمانبەرانی کەرتی گشتی؟     o    ئایا هەنگاوەکانی حکومەت بۆتە هۆی گێرانەوەی پارە و دروستکردنی دادپەروەری لە دابەشکردنی مووچە و پلە؟     سەرەڕای دەرکردنی یاسای چاکسازی کە هەنگاوی یەکەم بۆ چاکسازی لە مووچەخۆرانی کەرتی گشتی دادەندرێت، بەڵام ئەم تێبینیانە تۆمارکراون: •    یاسای چاکسازی ژمارە (2)ی ساڵی 2020 لەپەرلەمانی کوردستان دەرکراوە و رێنمایی پێویست بۆ جێبەجێکردنی دەرکراوە، سەرەرای ئەوەی لە جێبەجێکردندا وەزارەتەکانی حکومەت رەخنەیان لێی هەیە، پێیان وایە دژیەکی لەناوەرۆکی یاساکە هەیە، کە بۆتە بەربەست لەبەردەم ئەوەی وەک خۆی جێبەجێ بکرێت. یاساکە هێشتا لە سەرجەم دامەزراوەکانی حکومەت بەیەک ئاست جێبەجێ نەکراوە، بەگویرەی راپۆرتی سێیەمی دەستەی دەسپاکی لە کۆی 26 دامەزراوە و سەرۆکایەتی و وەزارەتی حکومەتی هەرێم، تەنها   وەزارەتی پێشمەرگە هیچ داتایەکی لەبارەی جێبەجێکردنی یاساکە نەداوەتە دەستەکە.   لەکاتێکدا بەگوێرەی بەدواداچون زۆرترین کێشەی مووچە خۆر لەم وەزارەتەیە، بەڵام لە وەزارەت و دامەزراوەکانی تر بە رێژەی جیاجیا بۆ پێداچونەوە بە دۆسیەی فەرمانبەران و خانەنشینان و پلە بالاکان جێبەجێکراوە، بەڵام حکومەتی هەرێم هیچ داتایەکی لەبارەی ئەم پارەیەی کە لە ئەنجامی جێبەجێکردنی یاساکە و رێکخستنەوەی میلاکی فەرمانبەران و مووچەخۆران بۆ حکومەت گەڕاوەتەوە بڵاونەکردۆتەوە، لە کابینەی نۆیەم. بەڵام ئێستا پارەی پێویست بۆ دابینکردنی مووچە زیاد بوە، بەجۆرێک لە 2020 بۆ دابینکردنی مووچە، حکومەتی هەرێم پێویستی بە 881 ملیار دیناربووە، لە 2022 رێژەکە بۆ 900 ملیار دینار بەرزبۆتەوە. •    هەیکەلیەتی ئەنجومەنی راژە بەگوێرەی یاسای ژمارە 7ی ساڵی 2011ی پەرلەمانی کوردستان لە تەمووزی 2022 لە ئەنجومەنی وەزیران پەسەند کراوە، بەڵام ئەنجومەنەکە تا ئێستا هەنگاوی  کرداری بۆ رێکخستنەوەی میلاکات نەناوە، پلە بەرزکردنەوەی فەرمانبەران هێشتا بەیەکسانی ئەنجامنادرێت، بۆ نمونە لەکەرتی سەربازی، سێ سەرۆکایەتیەکەی هەرێم پلە بەرزکردنەوە ئەنجامدراوە، بەڵام پلە بەرزکردنەوەی فەرمانبەرانی ئاسایی کە لەدوای ساڵی 2013ەوە وەستاوە. ناهاوسەنگی لەدابەشکردنی فەرمانبەران بەسەر دامەزراوەکان هێشتا کارێکی ئەوتۆی تێدانەکراوە. دووەم: کار دەکەین بۆ نەهیشتنی ڕۆتین و هەروەها خێراکردنی ڕاپەراندنی ئیش و کاری هاوڵاتیان و ڕێزگرتن لێیان لە دامودەزگا فەرمییەکاندا. بە کردەوە هەوڵ دەدەین بۆ بەخزمەتگوزارکردنی دامەزراوە حکومییەکان لە ئاست هاوڵاتیاندا. لە پەیوەندیی بەم بابەتەوە هەرچی زووترە پەرە بە خزمەتگوزارییە ئەلەکترۆنیەکان دەدەین. o    حکومەت بریار و رێنمایی پێویستی بۆ نەهێشتنی ڕۆتین دەرکردووە؟     o    هیچ یەکەیەکی حکومی راسپێردراوە بۆ چاودێری کەمکردنەوەی رۆتین؟     o    ئایا حکومەت توانیویەتی خزمەتگوزاریەکانی بە ئەلیکترۆنی بکات؟      o    خول و راهێنانی پێویست  لەبارەی حکومەتی ئەلیکترۆنی بۆ کارمەندانی دامەزراوەکان کراوەتەوە ؟     o    حکومەت هیچ بودجەیەکی بۆ بەئەلیکترۆنیکردنی حکومەت تەرخان کردووە؟     لەبارەی بە ئەلیکترۆنی کردنی کاروباری حکومەت و کەمکردنەوەی رۆتین ئەم تێبینیانە تۆمارکراون: •    پۆرتاڵی خزمەت ئەرکی ئاشناکردنی هاولاتیانە بەو 499 خزمەتگوزاریەی کە لە 23 وەزارەت و دامەزراوەی حکومەتی هەرێم پێشکەش دەکرێت، واتە بۆ زانیینی چۆنیەتی بەدەستهێنانی هەر خزمەتگوزاریەک کە حکومەت لە دامەزراوەکانی پێشکەشی دەکات، دەتوانیت بەسەردانی ئەم پۆرتاڵە زانیاری پێویست و رێوشوێنەکان و ئەو بەلگەنامانەی پێویستن بەدەستی بهێنیت. •    پۆرتالەکە تەنها رێنمایی دەدات، ناتوانیت راستەوخۆ داواکاری یان هیچ مامەڵەیەک بەشێوەی ئەلیکترۆنی ئەنجامبدرێ. •    بەشێک لە وەزارەتەکان  هەندێک لە کاروبارە ناوخۆییەکانی خۆیان بە ئەلیکترۆنی کردووە، بۆ نمونە وەزارەتی دارایی، پەروەردە، بازرگانی، ناوخۆ، خوێندی بالا. •    لە هەندێک مامەلە لەوانە نشینگە (ئیقامە) لە وەزارەتی ناوخۆ، تۆماری کۆمپانیاکان لە وەزارەتی بازرگانی کە بەشێک لە مامەلەکانیان بە ئۆنلاین کراون. •    بەشێک لە دامەزراوەکان دوای دەستبەکاربونی پۆرتالی خزمەت هەنگاوەکانی مامەڵەیان لە دامەزراوەکانیان کەم کردۆتەوە. •    تا ئێستا مامەلەی دامەزراوەکانی حکومەت بەگشتی هەر بەشێوەی کاغەز بەرێوەدەچێت، ناتواندرێت بەشێوەی ئۆنلاین ئەنجامبدرێت، ئەمەش رۆتینیات و قەرەبالغی دروست کردووە. •    حکومەتی هەرێم پلانی ئەوەی هەیە تا 2025 سەرجەم کار و خزمەتگوزاریەکانی لە رێگای ئەلیکترۆنیەوە پێشکەش بکات. سێیەم: نابێ بەرپرسانی باڵای حکومەت پێگەی کارگێریی خۆیان بۆ بازرگانی و دەوڵەمەندبوون بەکاربهێنن. بە پشتبەستن بە یاسا بەرکارەکانی هەرێم، نابێ بەرپرسان کاری بازرگانی و بەڵێندەرایەتی و وەبەرهێنان بکەن و لێپرسینەوە لە هەر سەرپێچییەک لەم بوارەدا دەکەین. o    تا چەند حکومەت بۆ رێگریکردن یاسا بەرکارەکانی هەرێمی جێبەجێ کراوە؟     o    ئایا یاسا یا رێنماییەکی تایبەت دەرکراوە بۆ رێگری لە بەکارهێنانی پلە و پۆستی حکومی بۆ مەبەستی بازرگانی؟     o    ئایا هیچ دامەزراوەیەک یاخود لایەنێک راسپێردراوە بۆ چاودێری بەرپرسان بازرگانی نەکەن؟     o    هیچ کەیسێک تۆمارکراوە یاخود لێکۆلینەوە لە کەس کراوە و سزادرابێت؟     o    ئایا حکومەت لە هیچ راپۆرت و کۆبونەوەیەک ئەم پرسەی وروژاندووە؟     بەگوێرەی یاسای بەرزەفتکردنی فەرمانبەران لە هەرێمی کوردستان ئەو فەرمانبەرانەی لە پلەی 6 تا پلەی ١ دەبێت بە مۆڵەتی وەزیری تایبەتمەند کاربکەن بۆ ماوەی یەک ساڵ، بەمەرجێک کار نەکاتە سەر ئەرکەکەیان، فەرمانبەری ئەو پلانە دەکرێت پشکی بازرگانی هەبێت، بەڵام ناکرێت لە ئەنجومەنی بەرێوەبردنی کۆمپانیاکە بێت.  حکومەتی هەرێم لە هیچ راپۆرتێکی ئاماژەی بۆ ئەوە نەکردووە کە لەم بوارەوە چاودێری بەرپرسان بکرێت یان دامەزراوەیەک راسپێردرابێت بۆ لێکۆلینەوە بۆ ئەوەی بزاندرێت بەشێوەی راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ بەرپرسان لە دەرەوەی کاری فەرمی خۆیان بازرگانی دەکەن یاخود نا، سەرەڕای ئەوەش دەستەی دەسپاکی بەپێی رێنمایی ئاشکراکردنی ئەستۆی دارایی ژمارە ٢ی ساڵی ٢٠١٦ لە رێگەی فۆرمی بەرژەوەندییە داراییەکان لەگەڵ پلە تایبەتەکان زانیاری کۆدەکاتەوە.  •    دەستەی دەسپاکی خەریکی ئامادەکردنی رەشنوسی رێنمایی رێگرییە لە  بەریەکەوتنی بەرژەوەندی، بە ئامانجی ئەوەی لێکۆڵینەوە  لەو بەرپرسانەی کە لە پلە تایبەتن و کۆمپانیا و کاری بازرگانی ئەنجام دەدەن. •    سەرەرای ئەوەی لە دەستەی دەسپاکی فۆرمی بەرژەوەندیە داراییەکان هەیە، بەڵام بەهۆی نەبونی سیستەمێکی بانکی پتەو تا چاودێری داهات و موڵکی بەرپرسان بکات ناتواندرێت ئەم ئەرکە وەک خۆی جێبەجێ بکرێت. •    لە کوردستان هەر پێگەی فەرمی و حکومی بۆ بازرگانی بەکارناهێندرێت، بەلکو پێگەی حیزبیش، بۆ نمونە بەشێک لە حیزبەکان دەزگای وەبەرهێنانیان هەیە، بەڵام حکومەت لەو هێلە تەنها چاوی لەسەر پۆستە کارگێریە حکومیەکانە. •    بەفەرمی هیچ کەیسێک لەم بوارە تۆمار نەکراوە، سەرەرای ئەوەی لە ماوەی پێشوو پەرلەمانتار هەیە دانی بەوە ناوە کارگەی هەیە. چوارەم: ئەنجامدانی ئیفاد و سەفەر و بەستنی کۆنگرە و کۆنفراس، بە پێی پێویستی دەبێت و رێگە لە بە هەدەردانی سامان و خراپ بەکارهێنان و بەلاڕێدابردنێک لەم بوارانەدا دەگرین. o    بۆ جێبەجێکردنی ئەم هێلە حکومەت هیچ رێنماییەکی دەرکردووە؟     o    هیچ دامەزراوە یاخود لیژنەیەک راسپێردراوە بۆ رێکخستنەوەی ئەم بوارە؟     o    هیچ راپۆرتێک هەیە ئاماژە بەبەرەو پێشچون لەم بوارە بدات؟     بەشێوەیەکی گشتی خەرجیە گشتیەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان کەمکراوەتەوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی بەشێک لەو پارەیەی کە ئیفاد و گەشت خەرج دەکران کەمکراوەتەوە، بەڵام حکومەتی هەرێم بە ڕوونی هیچ جۆرە راسپاردەیەک یان بڕیارێکی بلاوکراوەی نیە بۆ رێکخستنی ئەم بوارە. پێنجەم: بە هەموو توانامانەوە، ڕووبەڕووی هەموو جۆرە گەندەڵیەکی دارایی و کارگێڕی دەبینەوە و رێگردەبین لە بەهەدەردانی سامانی گشتی و زێدەرۆیی بۆ سەر موڵک و مومتەلەکاتی هەرێم، ئەمەش لە رێگەی کاراکردن و پشتیوانی کردنی دامەزراوە فەرمی و یاساییەکانی هەرێمی کوردستان بە تایبەتی پەرلەمان و دیوانی چاودێری دارایی و دەستەی نەزاهە و داواکاری گشتی. o    پشتیوانی یاسایی دامەزراوە ئاماژە پێکراوەکان کراوە بۆ جێبەجێکردنی ئەم ئەرکانە؟     o    حکومەت رێنمایی و رێوشوێنی گونجاوی بۆ رووبەروبونەوەی گەندەڵی دەرکردووە؟     o    ژمارەی تۆمارکردنی کەیسەکانی زێدەرۆیی بۆ سەر موڵکی گشتی و گەندەڵی زیادی کردووە؟     o    بودجەی پێویست تەرخران کراوە بۆ بەرەو پێشبردنی کارەکانی دامەزراوەکانی چاودێری؟ خول و بەرزکردنەوەی توانا و کادیری پێویست بۆ دامەزراوە پەیوەندیدارەکان دابینکراوە؟     o    ئایا داتاکان ئاماژە بە کەمکردنەوەی رێژەی بەهەدەردانی سامانی گشتی دەکەن؟     حکومەتی هەرێم لەم کابینەیە بەگوێرەی بەدواداچونی تیمی ئامادەکاری راپۆرت کەمتر پشت بە روبەروبونەوەی گەندەڵی لە رێی دامەزراوە پەیوەندیدارەکان دەبەستێت، زیاتر فۆکەسی لەسەر ئەنجامدانی چاکسازی هەیە، بۆیەش کەمتر  پشتی بە دەستەی دەسپاکی، داواکاری گشتی لەبوارەکانی لێکۆلینەوە لەگەندەڵی بەستوە، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئاستی کارکردنی دامەزراوەکان کردووە، لەچەند ڕووێک: •    ماوەی یاسایی سەرۆکی دەستەی دەسپاکی تەواو بووە چارەسەر نەکراوە. ماوەی کارکردنی سەرۆکی دیوانی چاودێری دارایی بەبێ پشتیوانی یاسا درێژکراوەتەوە. •    حکومەتی رایگەیاندووە بۆ کەمکردنەوەی گەندەڵی لە رێی وەزارەتی دارایی خەرجیەکانی بۆ دابینکردنی پێویستیەکان بە ئەلیکترۆنی کردووە. •    بەگوێری راپۆرتەکانی سەرۆکایەتی داواکاری گشتی لەبارەی کەیسەکانی  زێدەرۆیی، لە کابینەی نۆیەم دەردەکەوێت ژمارەی سکاڵا تۆمارکراوەکان کەم بۆتەوە ، بۆ نمونە لە ساڵی ٢٠١٨ ژمارەی سکاڵاکان ٣٦٣٩ کەیس بووە، بەڵام لە ساڵی ٢٠٢١ دابەزیوە بۆ ٦٠٤ سکاڵا. •    بەگوێرەی بەراوردی راپۆرتی ساڵانی 2018 و 2021، دەبیندرێت ژمارەی داوا سزاییەکانی کەیسەکانی گەندەڵی بەرزبۆتەوە، بەم شێوەیە -داوا سزایەکانی ساڵی 2018 بریتی بوە لە 210 حاڵەت، بەڵام لە 2021 بەرزبۆتەوە بۆ 408 کەیس، واتە نزیکەی دووبەرامبەر زیادبووە. - بەڵام لە ئاستی پلەکان لە 2018 دا 2 کەس بە پلەی وەزیر هەبووە لەگەل 3 بەرێوەبەری گشتی و 73 فەرمانبەر، لە 2021 هیچ کەسێک بە پلەی وەزیر لێکۆلینەوەی لەگەل نەکراوە لەجێی ئەوە 2 بەرێوەبەری گشتی هەبوە و 249 فەرمانبەری پلە ئاسایی هەبوە.  - قەبارەی گەندەڵی لە 2018دا بە 275 ملیار و 720 ملیۆن و هەشت سەد و نۆزدە هەزار دینار خەملێنراوە، لەو بڕە 5 ملیار و 81 ملیۆن دینار گەڕێندراوەتەوە، پارەی دەستبەسەرداگیراویش 17 ملیۆن دینار بوە، بەڵام لە 2021 قەبارەی گەندەڵی بە 26 ملیاردینار و 400 ملیۆن دینار 874 هەزار دینار خەمڵێنراوە. •    حکومەتی هەرێم هەنگاوی بۆ کەمکردنەوەی خەرجی دام و دەزگاکان ناوە لەدابین کردنی نەسریە و خەرجی تر، بەڵام لە بوارەکانی تر لە شێوەی خەرجیەکانی کەرتی نەوت، گۆرانکاریەکی ئەوتۆ نابیندرێت، بەبەراود لەگەل کابینەی پێشوو، نەتواندراوە داهاتی نەوت بەرامبەر خەرجیەکانی زیادبکرێت، بەگوێرەی دواین راپۆرتی دیلۆیت تەنها 43%ی داهاتی نەوت بۆ خەزێنەی حکومەت دەگەرێتەوە. •    لەبواری کۆمپانیاکانی خالە سنورییەکان، تا ئێستا پێداچونەوەکان نەگەیشتونەتە ئەنجام، هێشتا تەنها 20%ی داهاتی خالەسنوریەکان بۆحکومەت دەگەریتەوە. •    حکومەتی هەرێم لەم کابینەیە ستراتیژیەتی رووبەروبونەوەی گەندەڵی (2021 -2025)ی  پەسەند کردووە، کە ستراتیژیەتێکی گشتگیرە بۆ ئەم پرسە، هەروەها لە چوارچێوەی پلانی نیشتیمانی بۆ مافەکانی مرۆڤ سێکتەرێک بۆ نەهێشتنی گەندەڵی دانراوە، بەڵام هێشتا لەئاستی جێبەجێکردن کارکردنی زیاتری دەوێت. شەشەم: کاردەکەین بۆ چەسپاندنی شەفافیەت لە گشت بوارە داراییەکانی هەرێمدا، بە تایبەت لە بواری داهاتە نەوتییەکانی هەرێم و داهاتە ناوخۆییەکان. بۆ ئەم مەبەستەی سەرەوە کاردەکەین بۆ دامەزراندنی سندوقی داهاتە نەوتییەکان بە پێی یاسای پەیوەندیدار. o    حکومەت داتا و زانیاری دارایی لەبارەی داهات و خەرجیەکانی بڵاودەکاتەوە؟     o    حکومەت پرۆژە یاسای بودجەی ئاراستەی پەرلەمان کردووە؟     o    ئایا یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری رێنمایی بۆ جێبەجێکردنی دەرکراوە؟     o    سندوقی داهاتە نەوتیەکان دروستکراوە؟     o    ئایا حکومەت بەشێوەیەکی شەفاف گرێبەستەکانی بۆ دامەزراوەکان ئاشکرا دەکات و بلاویان دەکاتەوە؟     لەروانگەی شەفافییەتەوە، حکومەتی هەرێم بەردەوام بەشێوەی گشتی داتا و راپۆرتەکان لەبارەی داهات و خەرجییەکانی بەشێوەی راپۆرت بلاودەکاتەوە، بەشێکی راستەوخۆ بەشێکیش لە رێی کۆمپانیای دیلۆیت (داهات  و خەرجی نەوت)، سەرەڕای ئەوەی ئەمە هەنگاوێکی ئیجابیە بەئاراستەی شەفافییەت، بەڵام داتاکان لەلایەن لایەنی پەیوەندیدار کە دیوانی چاودێڕی داراییە پشتراست نەکراوەتەوە، ئەمەش بەبێ پەسەند کردنی پرۆژەی بودجە بەدی نایەت، کە لەسالی 2014ەوە لە پەرلەمانی کوردستان پەسەند نەکراوە. •    بەگوێرەی بەدواداچونی تیمی ئامادەکاری راپۆرت، حکومەتی هەرێم هیچ گرێبەستێکی نەوتی یان نانەوتی نانێرێت بۆ دیوانی چاودێڕی دارایی، ئەمەش لەکاتێکدایە بەگوێرەی مادەکانی (8 و 11 و 12)ی یاسای دیوانی چاودێری دارایی پێویستە گرێبەستەکانی حکومەتی هەرێم لەگەڵ کەرتی تایبەت ئاراستەی دیوان بکرێت، بۆ هەلسەنگاندن و وردبینی. •    رێنمایی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری ئامادەکراوە لەلایەن دەستەی مافی مرۆڤ، بەڵام تاوەکو ئێستا پەسەند نەکراوە. حەوتەم: بەپێی ستاندەرە جیهانییەکان، چاکسازی لە کەرتی تەندروستی و دەرمان و خۆڕاک دەکەین و رێکاری یاسایی بۆ هەر سەرپێچیەک کە لەم لایەنە ژیاریەدا بکرێت دەگرینە بەر. بۆ ئەم مەبەستانەش دامەزراوەی خۆراک و دەرمانی هەرێم سەر بە ئەنجومەنی وەزیران دادەمەزرێنین. o    ئایا دامەزراوەی پەیوەندیدار بە خۆراک و دەرمان دروستکراوە؟     o    ئایا حکومەت هیچ پرۆژە یاسایەک یان پەیڕەوێکی دەرکردووە بۆ دروستکردنی دامەزراوەی خۆراک و دەرمان؟     o    ئایا رێکار و رێنمایی پێویست گیراوەتەبەر بۆ چاودێری کاری کۆمپانیاکانی کوالیتی کۆنترۆڵ لەلایەن دامەزراوەکان؟     o    ئایا بۆ پێشخستنی ئەم کەرتە، بودجەی پێویست تەرخانکراوە؟     o    رێکارەکان بۆتە هۆی رێگری لە هاوردەکردنی خۆراک و دەرمان و کەلوپەلی کوالیتی خراپ؟     تیبینیەکان لەسەر پرسی کوالیتی کۆنترۆل لە هەرێمی کوردستان تاکو ئێستا لە هەرێمی کوردستان سێ وەزارەت سەرپەرشتی کاری کوالیتی کۆنترۆلی خۆراک و دەرمان و کەلوپەلەکانی تر دەکەن، کە ئەوانیش (وەزارەتی تەندروستی، وەزارەتی کشتوکال، وەزارەتی پلاندانان – دەستەی پێوانەسازی و کۆنترۆلی جۆری) کارەکان جگە لە وەزارەتی تەندروستی، ئەوانی تر لەرێی کۆمپانیاوە لە خالە سنوریەکان ئەنجامدەدرێن، پێشتر حکومەت خۆی ئەنجامی دەدا، بەجۆرێک تەنها داهاتی دەستەی پێوانەسازی و کۆنتۆلی جۆری 11 ملیۆن دۆلار بووە. تیبینیەکان گشتیەکان: ئێستا کۆمپانیاکانی کەرتی تایبەت کاری کوالیتی کۆنترۆل لە دەروازە سنوریەکان جێبەجێ دەکەن، (جۆرێک لە دابەشکاری حیزبی هەیە)، بەگوێرەی گرێبەستی نێوان کۆمپانیاکان و حکومەتی هەرێم، پێویستە حکومەتی هەرێم چاودێری کاری کۆمپانیاکان بکات، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچونمان دامەزراوە حکومیەکانی هەرێم لەرووی ئامێر و تاقیگەوە توانای ئەوەیان نیە کارەکانی کۆمپانیاکان هەلبسەنگێن، واتە ئەو ئامێرانەی کۆمپانیاکان هەیانە لای حکومەت نیە، لەکاتێکدا دەبوو حکومەت ئامێری پێشکەوتوو تری هەبێت بۆ ئەوەی کاری کۆمپانیاکان هەلبسەنگێنێت. لیژنە راسپێردراوەکانیش وەک پێویست کەسانی تایبەتمەندی تێدانیە، کە پسپۆریەتیان لە خۆراک هەبێت. پێویستە تاقیگەی پێشکەوتووی ناوەندی لە پارێزگاکان هەبێت، بۆ ئەوەی چاودێری کاری کۆمپانیاکان بکرێت. لەهەرێمی کوردستان هیچ ئامێرێک نیە بۆ ئەنجامدانی پشکنین بۆ کانزا قورسەکان، کە سەرچاوەی نەخۆشی شێرپەنجەن. مادەی پارێزەر وەک پێویست  پشکنینیان بۆ ناکرێت، خەرجی زۆرە بۆیە کۆمپانیاکان بەرێژەیەکی کەم دەیکەن. بەشێک لە کۆمپانیاکانی کوالیتی کۆنترۆل ئۆفەری داشکاندن دەدەنە ئەو کۆمپانیایانە کەبەرهەمی زۆر هاوردە دەکەن، بۆ ئەوەی لەرێی ئەوان بەرهەم هاوردەی هەرێمی کوردستان بکەن. بەرێوەبەرایەتی کۆنترۆلی دەرمان، زیاتر پشت بە نوسراوی کۆمپانیاکان دەبەستن، زۆر بە کەمی خۆیان پشکینینیان بۆ دەکەن. سەنتەری  خۆپاراستنی تەندروستی کراوەتە نیوە تایبەت (سیمی پرایڤێت) کە کاریان بەدواداچوونە لە شوینە بازرگانی و فرۆشیاریەکانی خۆراک و کەلوپەلی تر، بەشێکی  زیاتری پشکنینەکانی تیمی تەندروستی دەخرێنە دوای دەوامی فەرمی بۆ ئەوەی پارە وەربگیرێت، بۆ هەر مادەیەک (35) هەزار دینار وەردەگیرێت. هەشتەم: چاکسازی لە سیستەمی باج دەکەین و دەبێ دادپەروەری لە وەرگرتنی باج جێگیر ببێت و هەموو رێکارێکی یاسایی و کارگێڕی دەگرینەبەر بۆ رێگەگرتن لە خۆدزینەوە لە باج و میکانیزم و پێوەری تازە دەگرینە بەر بۆ رێکخستنی باج. o    ئایا یاسا و رێنماییە پەیوەندیدارەکان وەک خۆی جێبەجێدەکریت بۆ وەرگرتنی باج؟     o    حکومەت سکالای لەسەر کۆمپانیاکان تۆمارکردووە کە تاوانبارن بە خۆدزینەوە لە باج؟     o    ئایا کۆمپانیا گەورەکان کە دەوترێت پشتیوانی حیزبیان هەیە ئەوانیش باج دەدەن بەتەواوی؟     o    ئایا داهاتی وەرگرتنی باج زیاتر بووە؟     o    ئایا هەنگاوەکانی حکومەت کاریگەری لەسەر پرۆژە مامناوەند و بچوکەکان هەبوە؟     داهاتی باجی کۆمپانیاکان لە سالی 2019 بریتی بووە لە 627 ملیار دینار، بەڵام لە 2021 بەرزبۆتەوە بۆ  796 ملیار دینار زیادی کردووە، بەرپرسانی حکومەتی هەرێم بە تیمی ئامادەکردنی راپۆرتیان وتوە،  ئێستا رێوشوێن دژی ئەوانە دەگرێتە بەر کە دوای بەدواداچون بۆی روون دەبێتەوە کە لە هەژمارکردنی داهاتی سالانە فێلیان کردووە، هەرچەندە داتایەکی روون نیە لەسەر ژمارەی ئەو سکالایانەی لەسەر ئەم پرسە حکومەت تۆماری کردوون. •    بەگوێرەی داتای وەزارەتی دارایی زیاتر لە 2000 کۆمپانیا سزای ماددی دراون، بەهۆی هەلاتن لە باج، سەرووی 300 کۆمپانیاش دراون بە دادگا. •    ئەنجومەنی وەزیران بەگوێرەی بریاری ژمارە 13 کە دەریکردووە، بڕیاریداوە سەرجەم لێخۆشبونە نایاساییەکان هەڵوەشێنێتەوە. بەربەستەکانی بەردەم پرۆسەی وەرگرتنی باج: • بەهۆی نەبونی سیستەمی بانکی، تا ئێستا ناتواندرێت بەشێوەیەکی دروست قازانجی کۆمپانیاکان دیاریبکرێت، بۆ ئەوەی لەسەر بنەمایەکی دروست باج وەربگیرێت، ئەمەش هەم نادادپەروەری  دروستکردووە لە وەرگرتنی باج لە شوێن و ناوچانەی کە خاوەن کار و پرۆژەکان قازانج بە ئاستی جیاوازی لێدەکەن، هەمیش رێگایەکە بۆ خۆدزینەوەی کۆمپانیا گەورەکان. • لێخۆشبوون بەگوێڕەی یاسای وەبەرهێنان، تاکو ئێستا ئەم پرۆژانەی لەسەر وەبەرهێنان هەژمار دەکرێن، بەهۆی لێخۆشبوون کە لە یاساکە هاتووە، سەرەرای قازانجێکی زۆر، بەڵام باج نادەن، وەزارەتی دارایی و زۆرێک لە دامەزراوەکان بە پەرلەمانی کوردستانیش لەگەل هەمواری یاساکەن، حکومەت دەلێت درافت ئامادەیە بەڵام نەنێردرایتە پەرلەمان. • لەپرسی وەرگرتن یان رێکخستنەوەی باج، وەک پێویست رەچاوی دۆخی بازار و خاوەنکاران ناکرێت، بۆ نمونە تەنها لە ساڵی 2021 زیاتر لە 700 کارگە بەهۆکاری جۆراوجۆر داخراون* لە هەرێمی کوردستان کە دیارترینیان زۆری باج و کرێی کارەبایە. نۆیەم: کار دەکەین بۆ رێگەگرتن لە قۆرخکاری (احتکار) بە پێی یاسای بەرکار و رەخساندنی دەرفەتی لەبار بۆ ململانێی بازرگانی ڕەوا و هاندانی کۆمپانیاکانی پشکداری. o    ئایا ئەنجومەنی پاراستنی کیبرکێ و نەهێشتنی قۆرخکاری دروستکراوە؟     o    ئەنجومەنەکە دەستی بەکارەکانی کردووە؟     o    ئەنجومەنەکە بەدواداچونی کردووە و کەیسی تۆمارکردوە؟     o    ئایا دەرفەتی یەکسان بۆ ململانێی بازرگانی ڕەوا بۆ کۆمپانیاکان دروستکراوە؟     o    ئایا دادگای تایبەت بۆ بینینی کەیسەکانی قۆرخکاری دروستکراوە؟     ئەنجومەنی پاراستنی کێبڕکێ و نەهێشتنی قۆرخکاری بەگوێرەی یاساکە بەسەرۆکایەتی بریکاری وەزیری بارزگانی و پیشەسازی بۆ کاروباری بازرگانی  دروستکراوە، سەرجەم وەزارەت و لایەنە پەیوەندیدارەکانیش نوێنەریان دیاریکردووە، تا ئێستا دوو کۆبونەوەی کردووە بە بەشداری نوینەری لایەنە پەیوەندیدارەکان کە لە یاساکە هاتووە، پەیرەوێکیان بۆ رێکخستنی کاروباری ناوخۆییان ئامادەکردووە  بۆ ئەنجومەنی وەزیران ناردووە، بەڵام تا ئێستا پەسەند نەکراوە. کارەکان بەگشتی بەخاوی بەڕێوەدەچن، سەرەرای ئەوەی دادگای تایبەتمەند دروستکراوە، بەڵام بەهۆی دەستبەکارنەبونی ئەنجومەنەکە، هێشتا دابین نەکردنی کادیری پێویست، نەبینینی خولی پێویست، کارەکان لەسەرەتان، لەکاتێکدا هەموو ئاماژەکان بۆ ئەوەن لە بازارەکان جۆڕێک لەقۆرخکاری لە بەرژەوەندی کۆمپانیا بالادەست و ئەوانەی پشتیوانی حیزبیان هەیە. دەیەم: پشتیوانی کاری چاودێریی پەرلەمانی دەکەین و بۆ ئەم مەبەستەش پابەند دەبین بە هەموو رێکارەکانی چاودێری لە پەرلەمانی کوردستان بە پێی یاساو پەیڕەوی ناوخۆ و بنەماکانی کاری پەرلەمانی. هەروەها بە پێی بنەماکانی کاری پەرلەمان، ڕێز لە ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی دەگرین. o    ئایا رێز لە سەربەخۆیی دەسەلاتی یاسادانان گیراوە لە رووی دارایی و کارگێڕی؟     o    ئایا حکومەت بە پێی یاساو پەیڕەوی ناوخۆ بەدەمەوە هاتنی بۆ رێکارەکانی پەرلەمان هەبووە؟     o    سەرۆکی حکومەت و جێگرەکەی و وەزیرەکان بەشداری دانیشتنەکانی پەرلەمان بۆ لێپرسینەوە دەکەن؟     o    وەڵامی نوسراو و پرسیارەکانی پەرلەمانتاران دەدەنەوە؟     o    ئایا لە مامەڵەکردن، جیاوازی لەنێوان پەرلەمانتارانی لایەنەکانی سەر بە حکومەت و ئۆپۆزسیۆن دەکرێت؟     لەم خولەی پەرلەمان پەیوەندی نێوان ئەنجومەنی وەزیران و پەرلەمانتاران بەگوێرەی داتاکان لە ئاستێکی باش دایە، لەبواری وەڵامدانەوەی پرسیار، بەشداری وەزیرەکان لە دانیشتنەکانی پەرلەمان. لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان تەنها لە بەرێوەبەرایەتی کاروباری پەرلەمان و لێژنەکان ، (2307) نووسراو ئاراستەی حکومەت کراوە لە کۆی ئەو نوسراوانە (2081) نووسراو وەڵام دراوەتەوە  پاڵپشت بە ماددەی (68) و (69) پەیرەوی ناوخۆ لە پەرلەمانی کوردستان (4) جار داوای پرساندن کراوە :- ساڵی 2019 داوای پرساندنی (وەزیری دارایی و ئابوری) ساڵی 2020 داوای پرساندنی (سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران و جێگرەکەی و وەزیری دارایی و ئابوری) ساڵی 2021 داوای پرساندنی (وەزیری سامانە سروشتیەکان) ساڵی 2022 داوای پرساندنی (وەزیری دارایی و ئابوری ) (110) جار وەزیر لە دانیشتنەکانی پەرلەمانی کوردستان ئامادەبوون سەرەرای ئەوانەش بەڵام حکومەت لە روونکردنەوەی بەشێک لە گرێبەست و قەرزەکانی بۆ پەرلەمان روون نەبووە و زانیاری پێویستی ئاراستەی پەرلەمان نەکردووە. پرۆژە یاسای بودجەی بەمەبەستی پەسەندکردنی لە پەرلەمان نەناردووە،  کە یەکێکە لە ئامرازەکانی دەستی پەرلەمان بۆ چاودێری حکومەت. یازدەیەم: سندوقی خانەنشینی بە پێی یاسای پەیوەندیدار لە هەرێم کارا دەکەین، بۆ ئەوەی ئەم سندوقە گەرەنتی مافەکانی خانەنشینانی هەرێمی کوردستان بکات. o    ئایا رێوشوێنی یاسایی و پەیڕەوی پێویست بۆ دروستکردنی سندوقەکە دەرکراوە؟     o    سندوقەکە بەگوێرەی یاساکە کارا کراوە؟     o    حکومەت هیچ پارەیەکی بۆ پشتیوانی سندوقەکە تەرخان کردووە؟     o    پارەی لێبرینی خانەنشینی فەرمانبەران دەخرێتە سندوقەکە؟     o    کاریگەری لەسەر دابەشکردنی مووچەی خانەنیشیان هەبوە؟     تێبینیەکان لەبارەی سندوقی خانەنشینی: •    بەگوێرەی  یاسای  ژمارە ٢ ی ساڵی ٢٠٢٠ یاسای چاکسازی لە مووچە و دەرماڵە و بە خشین و ئیمتیازاتەکان و خانەنشینی لە هه رێمی کوردستان، پێویستە سندوقی خانەنشینی سەر بە وەزارەتی دارایی دروستبکرێت، ئەنجومەنی وەزیران لە 17ی7ی2022  پەیڕەوی بۆ دەرکردووە. •    تاکوئێستا سندوقەکە پارەی تێدانیە، حکومەتیش لێبرینی 7%ی مانگانەی فەرمانبەرانیشی تێدا دانانێت، هیچ پشتیوانیەکی داراییش پێشکەشی سندوقەکە نەکراوە، بۆ ئەوەی بتواندرێت لەرێی ئەم سندوقە بێ گەرانەوە بۆ وەزارەتی دارایی پارەی مانگانەی مووچەخۆران بدرێت. دوازدەیەم: بە هەماهەنگی لەگەل سەرۆکایەتی هەرێم، لە پێناو بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری و ڕووبەرووبوونەوەی مەترسییەکان و پاراستنی ئاشتی و ئاسایشی هەرێم، پێداچوونەوە بە میکانیزمی ڕێکخستن و یەکخستنی هێزی پێشمەرگەی کوردستان و هێزەکانی ئاسایشی ناوخۆ دەکەین و هەوڵ دەدەین بە هاوکاری پسپۆڕانی ناوخۆ و دەرەکی ئەم هێزانە لە ستانداردە سەربازییەکان نزیک بکەینەوە. o    هیچ یاسا یان ڕێنماییەک بۆ یەکخستنی هێزەکانی پێشمەرگە دەرچووە؟     o    ئەو پرۆژانەی  بۆ بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری کوردستان پێشکەشکراون، جێبەجێکراون؟     o    هێزەکانی یەکەکانی 70 و 80 خراونەتە سەر وەزارەتی پێشمەرگە؟     o    هیچ رێنماییەک بۆ یەکخستنی هێزەکانی ئاسایشی هەرێم دەرچووە؟     o    چاکسازیەکان بەسەر کەرتی پێشمەرگە و هێزەکانی ناوخۆ جێبەجێ کراون؟     لەبارەی چاکسازیەکانی وەزارەتی پێشمەرگە لەم کابینەیە، ئەم هەنگاوانە تێبینی کراون: •    یەکێک لە کێشە گەورەکانی بەردەم یاسای چاکسازی مەلەفی پێشمەرگەیە، بەو پێیەی کەموکوریەکی زۆر لە دۆسیەی هێزەکانی پێشمەرگە (یەکەکانی 70 و 80) هەیە، ئەمەش وای کردووە هەنگاوێکی ئەوتۆ بەگوێرەی یاسای چاکسازی نەنرێت،  ئەمە لە راپۆرتی دەستەی دەسپاکی لەبارەی یاسای چاکسازی رەنگی داوەتەوە. •    لە بەرواری 27ی 9ی 2020 بڕیاردرا یەکەی ژمێریاری یەکەکانی (70 و 80) بخرێتە سەر وەزارەتی پێشمەرگە بەڵام تا ئێستا جێبەجێ نەکراوە. •    تاکو ئێستا هێزەکانی ئاسایش بە دوو سیستەمی جیاواز بەرێوەدەچن، ژمارەی بازگەکانی نێوان پارێزگاکانی هەرێم کەمنەکراوەتەوە و بەڕێوەبردنیان یەک نەخراوە. •    ئەم پرۆژانەی بۆ یەکخستنی هێزی پێشمەرگە لە ئاستی نێودەولەتی پێشکەشکراون، زۆر بە سستی جێبەجێ دەکرێن. سێزدەیەم: کار دەکەین بۆ سەروەرکردنی یاسا و رێز گرتن لە سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری و نابێ لە کوردستاندا کەس لە سەرووی یاسا بێت. هیچ کەسێک رێگەی پێنادرێت بە هۆی پێگەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و حزبی لە دەست یاسا رابکات و خۆی لە دەرەوەی یاسا ببینێتەوە, هەروەها کاری جدی دەکەین بۆ کۆنترۆڵکردنی دیاردەی بڵاوبوونەوەی چەک لە ناو کۆمەڵگەکەماندا. o    ئایا بنەمای دەستوری هەیە بۆ جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان و چەسپاندنی سەروەری یاسا؟     o    ئایا دامەزراوەی دەسەلاتی دادوەریی بەتەواوی لەرووی دارایی و کارگێری سەربەخۆ کراوە ؟     o    ئاستی دەستێوەردان هەیە لە کاروبای دادگا و بریارەکان بەیەکسانی جێبەجێ دەکرێن؟     o    ژمارەی یەکلایی کردنەوەی کەیسەکانی گەندەڵی لە دادگاکان زیاتر بووە؟     o    ئایا داواکاری گشتی وەک پێویست، کارا کراوە بۆ ئەوەی سەر بەخۆیانە کاربکات؟     •    تاکو ئێستا هەرێمی کوردستان خاوەنی دەستور نیە، کە تیایدا جیاکردنەوەی دەسەلاتەکانی چەسپاندبێت، لەهەرێمی کوردستان بە یاسا دەسەلاتەکان لەیەکتر جیاکراونەتەوە، ئەمەش بە ئاسانی لەڕێی یاسای تر دەکرێت پێشێل بکرێت. •    لەرووی کارگێڕی بەگوێرەی یاسای دەسەڵاتی دادوەری لە ھەرێمی کوردستان- عیراق ژمارە (٢٣) ساڵی ٢٠٠٧ دەسەلاتی کارگێری تا رادەیەکی زۆر سەربەخۆ کراوە، بەڵام لە رووی دارایی هێشتا سەر بەدەسەلاتی جێبەجێکردنە. •    تاکو ئێستا دەستوەردان لە  کاروباری دادگاکان هەیە، ئەمە لە هەلوێستی حیزبە حکومرانەکانیش رەنگی داوەتەوە، بەجۆرێک لە دیاریکردنی دادوەران و پۆستەکانی دەسەلاتی دادوەری دەستێوەردانی حیزبی هەیە. •    بەگوێرەی راپۆرتی ساڵی (2021)ی  دەستەی دەسپاکی لەهەرێم بریارە دادوەریەکان دژی گەندەڵکاران زۆر دوادەخرێن و هەروەها حوکمەکانیش  سوکن، بریار بوو دادگای تایبەت بەکەیسەکانی گەندەڵی دروستبکرێت، بەڵام بەهۆی دەستوەردان جێبەجێ نەکرا. •    بەبەراود کردنی راپۆرتی 2018 و 2021ی دەستەی دەسپاکی دەردەکەوێت ژمارەی یەکلایی کردنەوەی کەیسەکانی گەندەڵی لەدادگاکان زیاد بوە: - لە سالی 2018 لە کۆی 210 داوای سزایی، 33 کەیس یەکلایی کراوەتەوە، 13یان ئیدانە و 20 ئازاد کردن.  لە 2021 لە کۆی 408 داوای سزایی، 102 کەیس یەکلایی کراونەتەوە، 43 ئیدانە و 59 ئازاد کردن. ئەمەش  دەریدەخات ژمارەی یەکلایی کردنەوەی کەیسەکانی گەندەڵی لەدادگاکان زیاتر بووە. •    هێشتا داواکاری گشتی بەشێکە لەدەسەلاتی جێبەجێکردن و سەربەخۆ نەکراوە، لەکاتێکدا یەکێک لەپێوانەکەی هەلسەنگاندنی سەروەری یاسا سەربەخۆ بونی ئەم دامەزراوەیە. دەرەنجامەکان: •    هەبونی کارنامەی کابینەی نۆیەم هەنگاوێکی باشە بە ئاراستەی بەهێزکردنی کاری دامەزراوەیی و هێنانەدی حکومڕانی باش لە هەرێمی کوردستان، بەڵام زۆرێک لەبنەماکانی کارنامەی حکومی تێدا رەچاو نەکراوە. •    حکومەتی هەرێم بەڕوونی دانی بەمەترسی هەبوونی گەندەڵی و پێویستی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان ناوە. •    لە هەندێک بوار هەنگاوەکانی چاکسازی دەستی پێکردووە، بەڵام هەوڵەکان هێشتا سەرەتایین، هاوڵاتیان وەک پێویست هەستیان بە ئەنجامەکان نەکردووە. •    حکومەتی هەرێمی کوردستان بەپێی هێلە گشتیەکانی چاکسازی هەنگاوەکانی بۆ چاکسازی وەک پێویست نەهاوێشتوە. •    یاسای چاکسازی لە مووچە و خانەنیشنی و دەرماڵە و ئیمتیازەکانی تر هێشتا وەک پێویست جێبەجێ نەکراوە. •    گەندەڵی و لاوازی دامەزراوەیی بۆ ڕوبەرووبونەوەی، هەڕەشەیەکی گەورەیە لەسەر هەرێمی کوردستان. •    وەک پێویست دەرفەت و پشتیوانی بۆ دامەزراوەکانی رووبەروبونەوەی گەندەڵی فەراهەم نەکراوە. •    حکومەتی هەرێم لە رێی بلاوکردنەوەی راپۆرت و ژمارە و داتاکانی هەوڵی داوە پەرە بە شەفافییەت بدات، بەڵام نەبونی یاسای بودجە کەلێنێکی گەورەی لەبواری شەفافییەت دروستکردووە. •    حکومەتی هەرێم زۆرترین پرسیاری پەرلەمانتارانی وەڵام داوەتەوە و بەشداری دانیشتنەکانی کردووە، بەڵام لەو یاسا و هەنگاوانەی کە رۆڵی پەرلەمان بەهێزتر دەکات هێشتا لاوازی لەو پەیوەندیە هەیە. •    هێشتا هەست دەکرێت هەنگاوەکانی چاکسازی زیاتر لەسەر شانی هاولاتیان و چینەکانی خوارەوەیە وەک پێویست لەسەر کۆمپانیا و بازرگانە گەورەکان جیبەجێ ناکرێن. •    چاکسازی لە کەرتی خۆراک و دەرمان لە هەرێمی کوردستان لە ئاستی پێویست نیە، نەبونی دامەزراوەی کوالێتی کۆنترۆڵی بەهێز، بۆشایەکی گەورەی دروست کردووە لەم کەرتە. •    حکومەتی هەرێم وەک پێویست هەنگاوی لەبواری پرۆژەی هەموار و دەرکردنی ئەو یاسایانەی دەکرێت رۆلیان لە کەمکردنەوەی گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانی گشتی هەیە، نەهاوێشتوە. •    لاوازی لە جێبەجێکردنی هەنگاوەکانی چاکسازی لەکەرتی سەربازی لە هەرێمی کوردستان، یەکێکە لە ئالەنگارییە گەورەکان. •    حکومەتی هەرێم لەبواری دروستکردنی حکومەتی ئەلیکترۆنی هەنگاوی ناوە، بەڵام هێشتا ژێرخانی حکومڕانی ئەلیکترۆنی لە هەرێمی کوردستان لاوازە و پێویستی بە هەنگاوی بەهێز و گشتگیرتر هەیە. •    هێشتا دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی کوردستان ئەم رۆلە کاریگەرەی نیە لە پرۆسەی رووبەروبونەوەی گەندەڵی.      ڕاسپاردەکان: •    حکومەتی هەرێمی کوردستان بەرمەبنای کارنامەکەی خۆی، چالاکتر کار لەسەر جێبەجێکردنی هەنگاوەکانی چاکسازی بکاتەوە. •    پێویستە لە ئایندە هەر کارنامەیەکی حکومی ئامادە دەکرێت، بەشێوەی وردتر دابڕێژرێت، کەمتر بەڵێنەکانی گشتی بێت، هەوڵبدریت قابیل بێت بۆ پێوانەکردن و هەڵسەنگاندن، لەرێی دیاریکردنی ماوەی دیاریکرا و خستنەرووی ژمارە و پێوانە. •    حکومەتی هەرێم راپۆرتی خولی جێگیری هەبێت لەسەر ئاستی جێبەجێکردنی کارنامەکە، واتە راپۆرتەکان بەشێوەی شەش مانگی یاخود ساڵانە ئامادەبکرێن، بۆ رای گشتی بلاوبکرێنەوە، ناوەرۆکەکانی ئاستی جێبەجێ کردنی کارنەمەکە بێت. •    رۆڵی زیاتر بە دامەزراوەکانی رووبەروبونەوەی گەندەڵی و چاودێری بدرێت، بەجۆرێک گەرەنتی سەربەخۆ بوون هەبێت، دوور بخرێنەوە لە دابەشکاری حیزبی، پێداویستیە مادی و لۆجستی و یاساییەکانیان پڕ بکرێتەوە. •    لە پێناو شەفافییەتی زیاتر، وەک هەنگاوی یەکەم پێویستە پرۆژە یاسای بودجە ببرێتە پەرلەمان. •    رۆلی چاودێری کردنی پەرلەمانی بۆ کارنامەی حکومەت بەهێزتر و وردتر بکرێت، بۆ ئەمەش سوود لە ئەزمونە پێشکەوتوەکانی دنیا وەربگیرێت. •    دوورخستنەوەی دەستێوەردانی سیاسی لە جێبەجێکردنی هەنگاوەکانی چاکسازی و رووبەروبونەوەی گەندەڵی. •    بۆ قوڵکردنەوەی سەروەری یاسا و بنەماکانی حکومڕانی باش، پێویستە رێز لە رۆژمێری هەڵبژاردن بگیرێت، تا بتواندرێت دامەزراوە دەستوریەکان  بەگوێرەی یاسا بەرکارەکان کارەکانی خۆیان بکەن. •    داڕشتنی ئەولەویەت بۆ پرۆسەی رووبەروبونەوەی گەندەڵی بەگوێرەی گرنگی و مەترسی سێکتەرەکان، هەروەک لە ستراتیژیەتی رووبەروبونەوەی گەندەڵی هاتووە. •    دوپات لەسەر بەشداری کۆمەڵی مەدەنی و میدیا لە پرۆسەی چاکسازی دەکەینەوە، بەگوێرەی ستراتیژیەتی رووبەرووبونەوەی گەندەڵی حکومەتی هەرێمی کوردستان و پلانی نیشتیمانی بۆ مافەکانی مرۆڤ. لیستی سەرچاوەکان: ١. تیمی ئامادەکاری راپۆرت ٢٥ چاوپێکەوتنی لەگەڵ پەرلەمانتاران و لیژنە پەیوەندیدارەکان لە پەرلەمانی کوردستان و وەزارەت و دامەزراوە فەرمیەکانی حکومەتی هەرێم و سەربەخۆکان و شارەزایانی یاسایی و دارایی و پسپۆران و رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی ناوخۆیی و عێراقی و نێودەوڵەتی ئەنجامداوە. ٢. پۆرتاڵی حکومەتی هەرێمی کوردستان. ٣. راپۆرتەکانی ژمارە (١ و ٢ و ٣ و ٤)ی چاودێری و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانی چاکسازی حکومەتی هەرێم، رێکخراوی ستۆپ.  ٤. سایتی پەرلەمانی کوردستان. ٥. پۆرتالی خزمەت. ٦. راپۆرتی سێیەمی دەستەی دەسپاکی لەبارەی یاسای چاکسازی. ٧. کارنامەی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان. ٨. راپۆرتی چاکسازی و حزمەتگوزاری، کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان. ٩. ماڵپەڕی دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی کوردستان. ١٠. راپۆرتی چاکسازی دارایی کابینەی نۆیەم – رێکخراوی ستۆپ، ٢٠٢٢. ١١. راپۆرتەکانی سالانی (2018- 2021)ی دەستەی دەسپاکی هەرێمی کوردستان. ١٢. راپۆرتەکانی سالانی (2018-2021)ی  وەزارەتی داد – حکومەتی هەرێمی کوردستان. ١٣. توێژینەوەی ( سیادە القانون  الحکم الرشید ورکیزە سیادە القانون فی کوردستان) د.احمد میران، 2022. ١٤. هەڵسەنگاندنی ئاستی جێبەجێکردنی یاسای کێبرکێ و قەدەغەکردنی قۆرخکاری لە هەرێمی کوردستان، رێکخراوی ستۆپ، ٢٠٢١. بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ  1. زنجیرەی یەکەم: راپۆرتی وه‌رزی یه‌که‌می پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان. 2. زنجیرەی دووەم: راپۆرتی وه‌رزی دووەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 3. زنجیرەی سێیەم: راپۆرتی وه‌رزی سێیەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 4. زنجیرەی چوارەم: راپۆرتی وه‌رزی چوارەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 5. زنجیرەی پێنجەم: راپۆرتی ساڵانە (2015 - 2016) داتاکانی گەندەڵی 6. زنجیرەی شەشەم: راپۆرتی وه‌رزی پێنجەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 7. زنجیرەی حەفتەم: راپۆرتی وه‌رزی شەشەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 8. زنجیرەی هەشتەم: راپۆرتی وه‌رزی حەفتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 9. زنجیرەی نۆیەم: راپۆرتی وه‌رزی هەشتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 10. زنجیرەی دەیەم: راپۆرتی (چاودێری و هه‌ڵسه‌نگاندنی بڕیار و راسپارده‌کان) بڕیار و راسپاردەکانی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان 1/1/2016 تاوەکو 9/12/2016 11. زنجیرەی یازدەیەم: راپۆرتی ساڵانە (2016 - 2017) داتاکانی گەندەڵی. 12. زنجیرەی دوازدەیەم: بەشداری کۆمەڵی مەدەنی لە پرۆسەی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی. 13. زنجیرەی سێزدەیەم: ئەنجامی راپرسیەک لەبارەی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی و پێشخستنی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان. 14. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (1). 15. راپۆرتی بەرەو بەھێزترکردنی رۆڵی دەزگای داواکاری گشتی. 16. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (2). 17. گلۆسەری چەمک و زاراوەکانی گەندەڵی و حوکمڕانی چاک. 18. شەفافیەتی نەوتی کوردستان لە چاوی دیلۆیتەوە. 19. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (3). 20. تقییم خدمە المیاه فی مدینە اربیل. 21. نەخشەڕێـی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی لە هەرێمی کوردستان. 22. شاری هەولێر دۆخی ئاوی پاشەڕۆ، ئاستەنگ چارەسەرییەکان. ٢٣. چالاکردنی یاسای رێکخراوە ناحکومییەکان لە هەرێمی کوردستان. ٢٤. راپۆرتی چاودێری و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانی چاکسازی حکومەتی هەرێم (1). ٢٥. زێدەڕۆیی سەر زەوی و زاری کشتوکاڵی لە هەرێمی کوردستان (کێشە و چارەسەرییەکان). ٢٦. راپۆرتی چاودێری و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانی چاکسازی حکومەتی هەرێم (2). ٢٧. وردبوونەوە لە وردبینیەکەی دیلۆیت لێکۆڵینەوەی گرفتەکانی داهاتی نەوت لە ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ٣ چارەکی ساڵی ٢٠٢٠، لە بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ و رێکخراوی روونبین. ٢٨. راپۆرتی چاودێری و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانی چاکسازی حکومەتی هەرێم (3). ٢٩. راپۆرتی چاودێری و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانی چاکسازی حکومەتی هەرێم (4). ٣٠. هەڵسەنگاندنی ئاستی جێبەجێکردنی یاسای کێبرکێ و قەدەغەکردنی قۆرخکاری لە هەرێمی کوردستان. ٣١. 9 ساڵ حوکمڕانی بەبێ بودجە (گرنگی بودجە لە پێشخستنی شەفافیەت و چاودێری و چاکسازی لە داهات و خەرجی). ٣٢. هەڵسەنگاندنی چاکسازی دارایی لە کابینەی نۆیەمدا (گرفتەکانی بەرێوەبردنی داهاتی ناوخۆ). ٣٣. مەترسیەکانی ئاستی دابەزینی ئاوی ژێر زەوی هەولێر کاریگەری پرۆژەکانی نیشتەجێبوون بە نموونە. ٣٤. سەرەتایەک بۆ روبەڕوبونەوەی سپیکردنەوەی پارە لە هەرێمی کوردستان.  

راپۆرتی: درەو كۆنگرەی پارتی تەواو بوو، بەشێك لە كاندیدە دیارەكانی پارتی دەرنەچوون، نێچیرڤان بارزانی (6)  ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی و فایلی دەرەوەو پەرلەمانی بەركەوت، مەسرور بارزانی (45) ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی و حزب و دارایی بەركەوت، نێچیرڤان بارزانی سیناریۆكەی لەبەرچاو بووە، بەنیاز بووە بەشداری كۆنگرە نەكات. دوو ئەندامی مەكتەبی سیاسی، (13) بەرپرسی لق، (6) وەزیر، (2) یاریدەدەری سەرۆك وەزیران، هەردوو سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی لە كوردستان و بەغداد، دەیان ئەندامی سەركردایەتی دەرنەچوون، زۆرینەیان نیگەرانن، پێیان وایە فێڵیان لێكراوە، بەڵام هێشتا یاری پشتی پەردەیان بۆ روون نەبووەتەوە.  مەكتەبی سیاسی دەرنەچوو دوو ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی نە لە تەزكیەكەی مەسعود بارزانیدا سەركەوتن، نە لە كۆنگرەشدا دەنگی پێویستیان بەدەستهێنا. •    كاكەمین نەجاڕ  ئەندامی مەكتەبی سیاسی و سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتی هەولێر (258) دەنگ (دەرنەچوو)  •    عزەدین بەرواری  ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی (149) دەنگ (دەرنەچوو) كەسانی نزیك دوو كەس كە كوڕو برای كەسە نزیكەكانی مەسعود بارزانین دەرنەچوون. •    سەفین دزەیی ئەندامی سەركردایەتی كوڕی موحسین دزەیی یەكێك لە هاوەڵە نزیكەكانی مەلا مستەفا (204) دەنگی بەدەستهێناوە(دەرنەچوو) •    بروسك نوری شاوەیس ئەندامی سەركردایەتی برای رۆژ نوری شاوەیس هاوڕێی نزیكی مەسعود بارزانی (297) دەنگ (دەرنەچوو) وەزیرە دەرنەچووەكان: •    ئالان حەمەسەعید وەزیری پەروەردە (264) دەنگ •    ئانۆ جەوهەر وەزیری گواستنەوە (240) دەنگ •    سامان بەرزنجی وەزیری تەندروستی (254) دەنگ  •    ساسان عەونی وەزیری شارەوانی (332) دەنگ (یەدەگ) •    سەفین دزەیی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە (204) دەنگ   تازەكانی ناو بارتی:  •    رێباز حەملان یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت  (187) دەنگ •    محەمەد حاجی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت كشایەوە  •    مەسعود حەیدەر  راوێژكاری مەسعود بارزانی (142) دەنگ  •    عارف روشدی راوێژكاری مەكتەبی سیاسی پارتی كشایەوە  •    نەزاكەت حسێن (146) دەنگ  فراكسیۆنەكان دەرنەچوون: •    ڤیان سەبری سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی عێراق (192) دەنگ •    زانا مەلا خالید سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان (267) دەنگ   •    ڤیان دەخیل وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی عێراق (143) دەنگ   •    پێشەوا هەورامانی وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان (227) دەنگ •    مەحما خەلیل پەرلەمانتاری عێراق (171) دەنگ •    بەهمەن كاكە عەبدوڵا (178) دەنگ •    جوان رۆژبەیانی (202) دەنگ •    ئاری هەرسین پەرلەمانتاری پێشوو (168) دەنگ •    فازڵ بەشارەتی پەرلەمانتاری پێشوو (215) دەنگ   سەركردایەتیەكان دەرنەچوون: * شیرین ئامێدی ئەندامی پێشوی سەركردایەتی (150) دەنگ  * خەسرەو گۆران ئەندامی سەركردایەتی ( 162) دەنگ * نوری حەمە عەلی ئەندامی سەركردایەتی (333) دەنگ  * قادر قاچاغ ئەندامی سەركردایەتی (310) دەنگ   بەرپرسی لقەكان زۆرینەیان دەرنەچوون   * سەعید ئاغا برپرسی لقی چواری سلێمانی (205) دەنگ   * فازل رەئوف بەرپرسی لقی 21ی دەورەبەری سلێمانی (114) دەنگ   * بەسام عەلی بەرپرسی لقی هەڵەبجە (157) دەنگ * محەمەد خورسید بەرپرسی لقی كەركوك (329) دەنگ *  جەعفەر شێخ مستەفا بەرپرسی لقی خانەقین (75) دەنگ *  سەید رێبوار بەرپرسی لقی چەمچەماڵ (195) دەنگ  * شوان محەمەد بەرپرسی لقی بەغداد (178) دەنگ * كرمانج عەبدوڵا بەرپرسی لقی قەرەچوغ ( 214) دەنگ  * حەسەن عەدۆ بەرپرسی لقی چۆمان (179) دەنگ  * سەباح بەیتوڵا بەرپرسی لقی ئاكرێ ( 317) دەنگ  * ئاشتی كۆچەر بەرپرسی لقی شنگال (253) دەنگ  * ئەنوەر مەسیفی بەرپرسی لقی ئەوروپا (82) دەنگ * عەبدولواحید رەواندزی بەرپرسی لقی سۆران (300) دەنگ   دەرنەچووەكان نیگەرانن بە پێی بە دواداچوونەكانی (درەو) بەشێك لەوانەی دەرنەچوون نیگەرانن و لە ئێستادا بە پەیام و بە قسەش نیگەرانییەكانی خۆیان دەردەبڕن، هەندێكیشیان نیگەرانیەكانیان گەیاندووەتە مەسعود بارزانی و مەسرور بارزانی. بەشیك لە دەرنەچووەكان پێیان وایە فێڵیان لێكراوە، بەوەی پێشتر پێیان وتراوە لە لیستەكەی مەسعود بارزانیدان و دواتریش لیستێكی تر هەبووەو ئەو لیستە رێككەوتنی لەسەر كراوەو سەركەوتووە، سەركردایەتی و  وەزیرە دەرنەچووەكان و بەرپرسی لقەكان نیگەرانن، بەشێكیان پێیان وایە فێڵیان لێكراوە، هێشتا یاریەكەی پشتی پەردەیان بۆ روون نەبووەتەوە، ئەوەندە دەزانن ئەو لیستەی بارزانی داینابوو دواتر لەلایەن نزیكەكانی مەسرور بارزانیەوە گۆڕدراوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) مەسعود بارزانی و مەسرور بارزانی پەیوەندی بە دەرنەچووەكانەوە دەكەن و دەڵنەواییان دەكەن.  نێچیرڤانیەكان نێچیرڤان بارزانی لە كۆنگرەدا هیچی دەستنەكەوت، تەنانەت رێگە نەدرا رەوان بارزانی برای خۆی كاندید بكات و یوسف بارزانی براشی كە ئەندامی سەركردایەتی پارتی بوو هەر بەشداری كۆنگرەی نەكرد. بە پێی زانیاریەكانی (درەو) نێچیرڤان بارزانی سەرەتا نیگەران بووە، نیازی بووە بەشداری كۆنگرە نەكات، سیناریۆكانی لەبەرچاو بوو، دەیزانی كۆنگرە تەنیا لە پێناو بە جێگر بوونی مەسرور بارزانی و دوورخستنەوەی بەشێك لەوانە بوو كە مەسعود بارزانی و مەسرور بارزانی لێیان نیگەران بوون، بەڵام بەهەوڵی زۆری بارزانی باوك بەشداری كردوو تەنانەت ئامانجی یەكەمی كۆنگرە كە بەجێگربوونی مەسرور بارزانیە بە نێچیرڤان بارزانی جێبەجێكرا. لە كۆنگرەدا نێچیرڤان بارزانی تەنیا (6) كەسی نزیكی خۆی سەرخست بەخۆیەوە (7) ئەندام دەبن لە كۆبونەوەكانی كۆمیتەی ناوەندی پارتی واتا (14%). نێچیرڤان بارزانی بەرپرسی فایلی (دەرەوە، حكومەت، پەرلەمان)ە كە هیچیان كاریگەریان لەسەر رێكخستن و كۆنترۆڵی حزبی نیە.  مەسروریەكان  كۆنگرە بۆ مەسرور بارزانی سەركەوتنێكی گەورەبوو، چووە پاڵ نێچیرڤان بارزانی، لە كۆی (51) ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی (45) ئەندامی سەربە ئاراستەی مەسرور بارزانین واتا (86%)ی ئەندامانی كۆمیتەی ناوەندی لەگەڵ بەڵێی مەسرور بارزانیدان، لەگەڵ ئەوەی بەرپرسی فایلی (حزب، رێكخستن، دارایی) ناو پارتیە.  ماڵئاوایی مەسعود بارزانی لە هەموو وتارەكانیدا مەسعود بارزانی بە روونی ماڵئاوایی پێوە دیاربوو، مانەوەی وەك سەرۆكی پارتی تەنیا بۆ چاودێری كارەكانی نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانیە. بارزانی باوك رێكخستن و سەركردایەتی وەك هێلكەیەكی پاككراو خستە دەستی مەسرور بارزانی، چەند جارێك ئەوەی دوپاتكردەوە "ئەبێت مەسرور بارزانی و نێچیرڤان بارزانی، وەك من و ئیدریس بارزانی بن، كە ئیدریس بارزانی براگەورەی من بوو" بەو واتایەی مەسرور بارزانی و نێچیرڤان بارزانی هەمان ئەزمونی ئەوان پیادەبكەن، ئیدریس بارزانی براگەورە بوو بەڵام مەسعود بارزانی سەرۆكی حزب بوو، واتا نێچیرڤان بارزانی وەك براگەورەی مەسرور بارزانیە بەڵام مەسرور بارزانی سەرۆك و بڕیار بەدەست دەبێت.   

 شیكاری: درەو   بەپێی زانیارییەکان؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (10) مانگی ڕابردوودا؛ 🔹 زیاتر لە (122 ملیۆن و 911 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە فرۆشتووە. 🔹 بە تێکڕای ڕۆژانە (404 هەزار 429) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. 🔹 تێکڕای بەهای بەرمیلێک نەوت لە بازاڕەکانی جیهان (103.71) دۆلار بووە، بەڵام هەرێم نەوتی بە (90.77) دۆلار فرۆشتووە. 🔹 کۆی داهاتی نەوتی هەرێم زیاتر بووە لە (11 ملیار و 138 ملیۆن 403 هەزار) دۆلار بووە. 🔹 بڕی (6 ملیار و 237 ملیۆن و 505 هەزار) دۆلار بەڕێژەی (56%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە. 🔹 بڕی (4 ملیار و 900 ملیۆن و 897 هەزار) دۆلار بەڕێژەی (44%) کە بەرامبەرە بە (7 ترلیۆن و 106 ملیار و 301 ملیۆن) دینار گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی حکومەتی هەرێم. چارتی ژمارە (1) یەکەم؛ بڕی نەوتی هەناردەکراو لە ڕێگەی بۆرییەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (1/1/2022 – 31/10/2022)، بڕی (122 ملیۆن و 911 هەزار 745 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە لە بەندەری جەیهانی تورکی فرۆشتووە. بەرزترین ئاستی فرۆشتنیش لە مانگی تەموزدا تۆمار کراوە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (13 ملیۆن و 340 هەزار) بەرمیل. کەمترین بری نەوتی فرۆشراویش لە مانگی حوزەیراندا بووە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (11 ملیۆن و 168 هەزار و 971) بەرمیل (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) هاوکات بەتێکڕای ڕۆژانە لە دە مانگی ڕابردووەدا بڕی نەوتی فرۆشراوی هەرێم بریتی بووە لە (404 هەزار و 429) بەرمیل نەوت، سەبارەت بە وردەکاری مانگەکان بڕوانە (چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) دووەم؛ نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە بازاڕەکانی جیهان بە تێکڕای دە مانگی ڕابردوو هەر بەرمیلێک نەوت لە بازاڕەکانی جیهان نرخەکەی بریتی بووە لە (103.71) دۆلار. بەپێی دواین ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ هەردوو چارەکی یەکەم و دووەمی ئەمساڵ بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی کوردستان بە کەمتر لە (12.94) دۆلار لە نرخی جیهانی فرۆشراوە. واتە بە تێکڕا لە ماوەی ڕابردوودا هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (90.77) دۆلار فرۆشراوە. بەرزترین ئاستی نرخی نەوتی هەرێمیش لە مانگی حوزەیران تۆمار کراوە، کە بریتی بووە لە (108.25) دۆلار، نزمترین ئاستیش لە مانگی کانونی دووەمدا بووە کە بەهاکەی بریتی بووە لە (73.89) دۆلار. بڕوانە (چارتی ژمارە (4)   چارتی ژمارە (4) سێیەم: داهات و خەرجی نەوتی هەرێم لە 1/1/2022 – 31/10-2022 1.    کۆی گشتی داهاتی نەوتی هەرێم وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دە مانگی ڕابردووی ئەمساڵدا بڕی (122 ملیۆن و 911 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتی بە (90.77) دۆلار فرۆشتووە، بۆیە کۆی ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە بە بۆری بەدەستهاتووە، بریتی بووە لە؛ (11 ملیار و 138 ملیۆن و 403 هەزار و 56) دۆلار، زۆرترین داهاتیش لە مانگی ئایاردا بەدەستهاتووە کە بڕەکەی بریتی بووە لە؛ (1 ملیار و 346 ملیۆن و 889 هەزار و 426) دۆلار، کەمترین داهاتیش لە مانگی کانونی یەکەم دا تۆمار کراوە کە بریتی بووە لە؛ (918 ملیۆن و 600 هەزار و 37) دۆلار. بڕوانە (چارتی ژمارە (5) چارتی ژمارە (5) 2.    خەرجی نەوتی هەرێم بەپێی دواین ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان لەماوەی ڕابردوو (56%)ی داهاتی نەوت بۆ خەرجی پرۆسەکە دەڕوات، بۆیە  کۆی ئەو داهاتەی لە دە مانگی ڕابردوودا لە پرۆسەی نەوتدا بە خەرج دراوە، بریتی بووە لە؛ (6 ملیار و 237 ملیۆن و 505 هەزار و 711) دۆلاری ئەمریکی، بە جۆرێک؛ بەرزترین ئاستی خەرجی لە مانگی ئایاردا تۆمار کراوە کە بڕەکەی بریتی بووە لە؛ (754 ملیۆن و 258 هەزار و 79) دۆلار. کەمترین خەرجیش لە مانگی کانونی یەکەمدا بووە، کە بریتی بووە لە؛ (514 ملیۆن و 416 هەزار و 21) دۆلار. (چارتی ژمارە (6)). چارتی ژمارە (6)   3.    داهاتی ماوەی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم بەپێی ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی دیلۆیت (44%)ی داهاتی نەوت لە دوای لێدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەکە بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بۆیە کۆی ئەو داهاتەی لە دە مانگی ڕابردوودا لە پرۆسەی هەناردەکردنی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە کەمترە لە کۆی خەرجییەکانی پرۆسەکە و بریتییە لە (4 ملیار و 900 ملیۆن و 897 هەزار و 345) دۆلاری ئەمریکی، بەرامبەر بە (7 ترلیۆن و 106 ملیار  و 301 ملیۆن و 149 هەزار) دیناری عێراقی. بڕوانە (چارتی ژمارە (7 + 8)) و تەواوی وردەکارییەکان خشتەی ژمارە (1)). چارتی ژمارە (7) چارتی ژمارە (8) خشتەی ژمارە (1) سەرچاوەکان -    ڕاپۆرتی دیلۆیت، بەرهەمی نەوت و هەناردەو بەکاربردن و دهات لە 1ی کانونی دووەمی 2022 تاکو 31ی ئاداری 2022 (وەرزی یەکەم)، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان. -    ڕاپۆرتی دیلۆیت، بەرهەمی نەوت و هەناردەو بەکاربردن و دهات لە 1ی نیسانی 2022 تاکو30ی حوزەیرانی 2022 (وەرزی دووەم)، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان. -    درەو میدیا؛ هەناردەو نەوتی بارکراوی هەرێم لە چارەکی سێیەمی 2022؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11255 -    ئەنوەر کەریم؛ كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگی رابردوودا (996 ملیۆن) دۆلار بووە، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10593 

درەو: جارێكی تر یەكێتی‌و پارتی پەیوەندییەكانیان تێكچووە، یەكێتی هەڕەشەی كشانەوە لە حكومەت دەكات، یەكێتی حزبی دەسەڵاتداری ناوچەی (سەوز)ە، كشانەوە لە حكومەت بەواتای سەرهەڵدانەوەی دوو ئیدارەیی دێت. ئەگەر یەكێتی لە حكومەت بكشێتەوە‌و ئیدارەی خۆی جیابكاتەوە، بەواتای گەڕانەوەیە بۆ ساڵانی دوای شەڕی ناوخۆیی واتە لە ساڵانی 1996 بۆ 2005، ئەگەر دوو ئیدارەیی لە هەرێمی كوردستان دروستببێتەوە، توانای مرۆیی‌و ئابوری‌و دارایی هەرێمی كوردستان بەمشێوەیە لەنێوان ئیدارەی پارتی‌و یەكێتیدا دابەش دەبێتەوە:  داهات‌و خەرجی  بەگوێرەی زانیارییە نافەرمییەكان، خەرجی سنوری ئیدارەی یەكێتی مانگانە (400 ملیار) دینارە، لەم بڕە پارەیە مانگانە بەتەنیا (365 ملیار) دیناری بۆ موچەی موچەخۆران سنورەكە دەڕوات، ئەگەر دوو ئیدارەیی دروست بێتەوە ئایا یەكێتی بە داهاتەكانی سنورەكەی مانگانە دەتوانێت ئەم خەرجییە دابین بكات؟ •    هەر بڕە پارەیەك وەكو بەشە بودجە بۆ هەرێمی كوردستان لە بەغدادەوە رەوانە بكرێت، بەپێی رێككەوتنی بەركاری نێوان پارتی‌و یەكێتی، رێژەی 43%ی پارەكە بۆ سنوری دەسەڵاتی یەكێتی‌و 57%ی پارەكە بۆ سنوری دەسەڵاتی پارتی دەڕوات.  •    هەناردەی نەوت سەرچاوەی سەرەكی داهاتی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، هەرێم ئێستا رۆژانە (420 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردەی دەرەوە دەكات، لەم رێژەیە تەنیا نزیكەی (40) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە لە سنوری یەكێتی بەرهەم دەهێنرێت، واتە رێژەی 90%ی كۆی نەوتی هەناردەكراوی هەرێم لە سنوری پارتیدا‌و تەنیا 10%ی نەوتی هەناردەكراو لە سنوری یەكێتیدا دەردەهێنرێت، سەرباری ئەمە بۆری هەناردەی نەوتی هەرێم لەناوچەی ژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە.  •    غازی سروشتی بەرهەمهێنراوی هەرێمی كوردستان كێڵگە سەرەكییەكەی لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدایە كە كێڵگەی (كۆرمۆر)ە، ئەم كێڵگەیە پێداویستی رۆژانەی غازی ماڵان‌و وێستگەكانی كارەبای هەرێمی كوردستان دابین دەكات، لەحاڵەتی دوو ئیدارەیدا كێشەی بۆ كارەبای سنوری پارتی دروست دەبێت.  •    یەدەگی نەوت‌و غاز بەمشێوەیە لەنێوان قەڵەمڕەوی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: -    یەدەگی نەوت لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا (6 ملیار) بەرمیلە. -     یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا (300 ملیار) پێ سێجا. -     یەدەگی نەوت لە سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا (13 ملیار) بەرمیلە. -    یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا (18 ترلیۆن‌و 300 ملیار) پێ سێجا. ئەم ژمارانە نیشانی دەدەن، لە حاڵەتی دوو ئیدارەیدا غاز كارتی بەهێزی دەستی یەكێتی‌و نەوتیش كارتی بەهیزی دەستی پارتییە. سنور لە حاڵەتی دوو ئیدارەیدا  لەدوای ساڵی 1994و سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆ، سنورێكی دەستكرد بەزەبری چەك لەنێوان ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌و پارتی كێشرا، كە بەسنوری "دێگەڵە" ناسراوە، دوای تێپەڕبونی چارەكە سەدەیەك هێشتا ئاسەواری ئەو سنورە بەتۆخی ماوەتەوەو لەگەڵ توندبونەوەی ململانێكانی نێوان دوو حزبە دەسەڵاتدارەكەدا، ئەم سنورە بیری خەڵك‌ دەكەوێتەوە. بەپێی ماددەی (53)ی دەستوری كاتیی عێراق، سنوری ئیدارەی هەرێمی كوردستان تاوەكو ئەو سنورەیە كە لە (19/3/2003) هەبووە، واتە سنوری پێش روخانی رژێمەكەی سەددام حسێن. بەپێی ئەو ماددەیەی دەستور، رووبەری هەرێمی كوردستان (41 هەزارو 939) كیلۆمەتر دوجایە، بەمشێوەیە لەنێوان قەڵەمڕەوی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: -    سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتی لەناو رووبەری گشتی هەرێمی كوردستان نزیكەی (20 هەزار) كیلۆمەتر دوجایە. -    لەبەرامبەردا ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستان كە هەولێرو دهۆكە، رووبەرەكەی دەبێت بە نزیكەی (22 هەزار) كیلۆمەتر دوجا. دوو ئیدارەیی‌و دابەشبوونی خەڵك بەپێی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق ئێستا ژمارەی دانیشتوانی هەرێم (5 ملیۆن‌و 884 هەزارو 23) كەسە، دانیشتوان بەمشێوەیە لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە:  -    هەولێر: ( 2 ملیۆن و 55 هەزارو 448) كەس -    دهۆك: ( ملیۆنێك و 423 هەزارو 369 ) كەس -    سلێمانی: ( 2 ملیۆن و 396 هەزارو 206) كەس واتە ژمارەی دانیشتوانی سنوری پارتی بەگشتی (3 ملیۆن و 478 هەزارو 654) كەسە‌و ڕێژەی (59%)ی كۆی دانیشتوانی هەرێم لە سنوری دەسەڵاتی پارتیدایە.  كۆی گشتی دانیشتوان لەسنوری یەكێتی (2 ملیۆن و 396 هەزارو 206) كەسە‌و رێژەی (41%)ی كۆی دانیشتوانی هەرێم پێكدەهێنێت.  دوو ئیدارەیی‌و داهاتی ناوخۆ بەگوێرەی داتاكان، ئێستا داهاتی ناوخۆ واتە داهاتی گومرگ‌و باج لە سنوری ئیدارەی یەكێتی مانگانە بڕەكەی (120 ملیار) دینارە، لە سنوری پارتی ئەم داهاتانە مانگانە بڕكەی (180ملیار) دینارە.  دوو ئیدارەیی‌و دابەشبوونی سەربازیی هەرێمی كوردستان لەڕووی هێزی سەربازییەوە بەمشێوەیە لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: •     پارتی خاوەنی هێزی (80)یە، ئەم هێزە ژمارەی پێشمەرگەكانی زیاتر لە (56 هەزار) كەسە. •     پارتی هێزێكی تری سەربازی هەیە بەناوی هێزی "زێرەڤانی"، ئەم هێزە (44 هەزار) كەسە. •     ئاسایشی پارتی زیاتر لە (16 هەزار) كەسە. كۆی گشتی هێزی چەكداری پارتی بە هێزی دژە تیرۆرو هێزەكانی تریشەوە بە زیاتر لە (100 هەزار) كەس دەخەمڵێندرێت. هێزی سەربازی یەكێتی •     یەكێتی خاوەنی هێزی (70)یە، ئەم لەنزیكەی (56 هەزار) پێشمەرگە پێكدێت. •     هێزی بەرگری‌و فریاكەوتنی یەكێتی (26 هەزار) كەسە. •     ئاسایشی یەكێتی زیاتر لە (14 هەزار) كەسە. كۆی گشتی هێزی چەكداری یەكێتی بە نزیكەی (100 هەزار) كەس دەخەمڵێندرێت. هەڵكەوتەی جوگرافی هەرێمی كوردستان لەڕووی جوگرافییەوە هاوسنورە لەگەڵ توركیا‌و ئێران‌و سوریا، ناوچەی قەڵەمڕەوی یەكێتی تەنیا سنوری لەگەڵ ئێراندا هەیە‌و لەم سنورەدا دوو رێڕەوی سنوری نێودەوڵەتی هەن بەناوەكانی (باشماخ‌و پەروێزخان). بەڵام ناوچەی قەڵەمڕەوی پارتی هاوسنورە لەگەڵ ئێران‌و سوریا‌و توركیادا، لەم سنورەدا پارتی سێ رێڕەوی سنوریی لەگەڵ هەرسێ وڵاتەكەدا هەیە، لەگەڵ ئێران دەروازی نێودەوڵەتی (حاجی ئۆمەران)، لەگەڵ سوریا دەروازەی (فیشخاپور)، لەگەڵ توركیاش دەروازی (ئیبراهیم خەلیل). توانای مرۆیی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەكۆی گشتی خاوەنی (ملیۆنێك‌و 255 هەزار) موچەخۆرە، لەم ژمارەیە (721 هەزار)ی فەرمانبەرن. ژمارەی فەرمانبەران لە سنوری ناوچەی قەڵەمڕەویی یەكێتی (268 هەزار) فەرمانبەرە، واتە (453 هەزار) فەرمانبەری لە سنوری پارتیدایە. بەشێوەیەكی گشتی ژمارەی فەرمانبەران‌و موچەخۆران لە سنوری پارتی زیاترە لە سنوری یەكێتی، ئەمە لەحاڵی دروستبوونی دوو هەرێمیدا بارگرانیی دابینكردنی موچەكانیان دەكەوێتە سەرشانی هەریەكێك لەو ئیدارانە.      

  راپۆرت: درەو فراكسیۆنی (یەكگرتوو) دەستیلەكاركێشایەوە، (نەوەی نوێ) كشایەوە، (كۆمەڵ‌و سەربەخۆكان‌و چوار پەرلەمانتاری گۆڕان) بایكۆتی دەكەن، نەخشەی پەرلەمانی كوردستان لەدوای 6/11 دەگۆڕدرێت، پارتی دەبێتە (48) كورسی، یەكێتی دەبێتە (24) كورسی، گۆڕان دەبێتە (13) كورسی.  دەستلەكاركێشانەوە یان كشانەوە یاخود بایكۆت پەرلەمانی كوردستان لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022 بە دەنگی (80) پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكانی (پارتی، یەكێتی، هەشت پەرلەمانتاری گۆڕان، پێكهاتەكان) تا كۆتایی وەرزی پایزەی 2023 تەمەنی پەرلەمانی كوردستان درێژكردەوە. رۆژی یەكشەممەی هەفتەی داهاتوو واتە (6ی تشرینی دووەمی 2022) تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی دێت، مانەوەو كشانەوەی ئەو فراكسیۆن‌و پەرلەمانتارانەی كە دەنگیان بە درێژكردنەوە تەمەنی پەرلەمان نەداوە زۆرترین كاردانەوەی دروستكردووە. تائێستا (5) پەرلەمانتارەكەی فراكسیۆنی یەكگرتوو و (1) پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕان نامەی دەستلەكاركێشانەوەیان پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە، (3) ئەندامی فراكسیۆنی نەوەی نوێش بڕیاری كشانەوەیان داوە بەبێ دەستلەكاركێشانەوە، فراكسیۆنی كۆمەڵ‌و (4) پەرلەمانتارەكەی بزوتنەوەی گۆڕان‌و (3) پەرلەمانتارە سەربەخۆكە پەرلەمانتارەكەی حزبی شیوعی تائێستا بڕیاری كۆتاییان نەداوە. ئێستا فراكسیۆنە ناڕازییەكان لە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان دابەشبوون بەسەر چوار جۆر بۆچوندا سەبارەت بە مامەڵەكردن لەگەڵ پەرلەمان دوای تەواوبوونی تەمەنی یاسایی‌و دەستپێكردنی ماوەی درێژكردنەوە. لە پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستاندا شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ (بایكۆت)‌و (كشانەوە)و (دەستلەكاركێشانەوە)ی پەرلەمانتارانی دیاریكردووە.  كێن ئەوانەی دەستلەكاردەكێشنەوە ؟ دەستلەكاركێشانەوە لە بڕگەی دووەمی مادەی (25)ی پەیڕەوی ناوخۆدا هاتووە: ئەندام دەتوانێت بێ مەرج بەداوایەكی نوسراو دەستلەكاركێشانەوەی لە پەرلەمان پێشكەشی سەرۆك پەرلەمان بكات، دەبێت سەرۆك لە نزیكترین دانیشتنی پەرلەماندا داواكارییەكە بخاتە بەرنامەی كارەوە، بۆ ئەوەی لە هەموو بارێكدا لەماوەی (30) رۆژ لە رێكەوتی پێشكەشكردنی دەستلەكاركێشانەوەكە بە دەنگی زۆرینەی ئامادەبوان یەكلابكرێتەوە. تائێستا تەنیا فراكسیۆنی یەكگرتوو لەگەڵ خاتوو (شایان عەسكەری) ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان نامەی دەستلەكاركێشانەوەیان پێشكەشكردووە، واتە بەتێكڕا (6) پەرلەمانتار نامەی دەستلەكاركێشانەوەیان پێشكەشكردووە، هێشتا روون نیە سەرۆكایەتی پەرلەمان دەستلەكاركێشانەوەكان دەخاتە دەنگدانەوە یاخود نا، چونكە دكتۆر كازم فاروق سەرۆكی پێشووی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە 27/2/2022ەوە نامەی دەستلەكاركێشانەوەی پێشكەشكردووە، بەڵام تائێستا نەخراوەتە دەنگدانەوە بە بیانووی نەخۆشیەكەیەوە. بەدەستلەكاركێشانەوەی ئەندامانی فراكسیۆنی یەكگرتوو، كاندیدەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی جێگەیان دەگرێنەوە، لەبەر ئەوەی یەكگرتوو و بزوتنەوە لە هەڵبژاردنی 2018 بەیەك لیست (بەرەو ئیسڵاح) بەشداربوون، لەم بەرەیەدا تەنیا كاندیدەكانی یەكگرتوو سەركەوتن بۆ پەرلەمان. (درەو) زانیویەتی، تائێستا بزوتنەوەی ئیسلامی لە گفتوگۆدایە لەبارەی ئەوەی ئایا بچنە پەرلەمان یان نا، هێشتا بڕیاری كۆتاییان نەداوە. ئەو كاندیدانەی بزوتنەوەی ئیسلامی كە دەبنە شوێنگرەوەی پەرلەمانتارانی یەكگرتوو بریتین لە هەریەكە لە (محەمەد بازیانی، كامیل مەحمود، عەبدوڵا وەرتی، لەیلا عەلی عەبدولعەزیز، عومەر یوسفی).  لە حاڵەتی نەچوونی كاندیدە شوێنگرەوەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی ئەوا كورسیەكانی یەكگرتوو دابەش دەبێت بەسەر سێ كوتلە گەورەكەی ناو پەرلەماندا بە گوێرەی هاوكێشەیەك كەلەم راپۆرتەداو لە بارەی چونیەتی دابەشبوونی كورسیەكانی كۆمەڵی دادگەریی لە بەشی خوارەوەی ئەم راپۆرتە رونكراوەتەوە. كێن ئەوانەی دەكشێنەوە ؟ تائێستا تەنیا (3) ئەندامی فراكسیۆنی نەوەی نوێ بڕیاریانداوە لەدوای تەواوبوونی ماوەی یاسایی پەرلەمان، بكشێنەوەو ژمارەی بانكی دابخەن.   پرسی كشانەوە لە پەرلەمان بەگوێرەی بڕگەی (یەكەم)ی مادەی (22)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت. لە بڕگەی یەكەمی مادەی (22)ی پەیڕەوی ناوخۆدا هاتووە: •    ئەندامی پەرلەمان بە ئامادەبوون لە دانیشتنەكانی پەرلەمان پابەند دەبێت، ئەگەر بە بێ هۆیەكی رەوا ئامادەی دانیشتنەكان نەبوو، سەرۆك بەنوسین سەرنجی رادەكێشێت، ئەگەر ئامادەنەبوون دوبارەبووەوە (5%) موچەكەی لە هەر دانیشتنێك دەبڕێت، ئەگەر ئامادەنەبوون لە (3) دانیشتنی یەك لەدوای یەكدا یان (5) دانیشتنی پچڕ پچڕ بێت، لەماوەی یەك وەرزی یاساداناندا، ئەوا ئامادەنەبوونەكەی لە ماڵپەری تایبەتی پەرلەمان بڵاودەكرێتەوە، وێڕای بڕینی موچەكەی لە ئەنجامی ئامادەنەبوونیدا، ئەگەر ئامادەنەبوونی دوای ئەم دوبارەبووەوە ئەوا سەرۆكی پەرلەمان دەتوانێت بابەتەكە بخاتە بەردەمی پەرلەمان‌و پەرلەمانیش دەتوانێت بەزۆرینەی دەنگی رەهای ئەندامانی بەلەدەستدانی ئەندامێتی لەقەڵەمی بدات.  واتا بەگوێرەی ئەم بڕگەی پەیڕەوی ناوخۆیە، دوای كشانەوەیان لە پەرلەمان، ئەگەر ئەندامانی فراكسیۆنی نەوەی نوێ یان هەر ئەندامێك لە فراكسیۆنەكانی تر لە (3) دانیشتنی یەك لەدوای یەكی پەرلەمان ئامادە نەبن‌و ئەم ئامادە نەبوونە لە چەند دانیشتنێكی تردا بەردەوام بێت، ئەوكات سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بابەتی ئامادەنەبوونیان دەخاتە بەردەم ئەندامانی پەرلەمان‌و بەزۆرینەی رەهای دەنگدان (50+1) دەستلەكاركێشانەوەیان بۆ دەكرێت. (درەو) زانیویەتی، هۆكاری ئەوەی ئەندامانی فراكسیۆنی نەوەی نوێ بڕیاری كشانەوەیانداوەو دەستلەكاركێشانەوەیان نەكردووە، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە شوێنگرەوەی ئەو ئەندامانەی نەوەی نوێ، لە ئێستا سەربە نەوەی نوێ نین. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەگەر بەهۆی كشانەوەیان، پەرلەمان دەستلەكاركێشانەوە بۆ (3) پەرلەمانتارەكەی نەوەی نوێ بكات، (3) كاندیدی تری نەوەی نوێ شوێنیان دەگرنەوە، بەڵام ئەم كاندیدانە ئێستا لە ریزی نەوەی نوێدا نەماون. كێن ئەوانەی بایكۆت دەكەن ؟ چاوەڕوان دەكرێت ژمارەیەك لە ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان لە (فراكسیۆنی كۆمەڵ، چوار پەرلەمانتاری گۆڕان، سەربەخۆكان) بژاردەی (بایكۆت) بگرنەبەر. لە پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستاندا باس لە بایكۆت كراوە، لە بڕگەی حەوتی مادەی (23)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەماندا هاتووە: •    كاتێك فراكسیۆنێك یان ئەندامێكی پەرلەمان لەبەر هەڵوێستێك، بایكۆتی دانیشتنی پەرلەمان دەكات، لەناو هۆڵی پەرلەمان بە ئامادەنەبوو هەژمار ناكرێت.  پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان شێوازی بایكۆتی پەرلەمانتار یان فراكسیۆنی پەرلەمانیی روون نەكردووەتەوە ئایا تا چەند دەتوانن بایكۆتی بكەن، ئایا ئەگەر تا كۆتایی خولی پەرلەمان بایكۆت بەردەوام بێت چۆن مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت؟.  ئەگەر پەرلەمان بەپێی مادەی (22) مامەڵەیان لەگەڵ بكات، ئەوا دوای ئامادەنەبوونی سێ دانیشتنی یەك لەدوای یەك یان (5) دانیشتنی پچڕپچڕ، سەرۆكی پەرلەمان دەتوانێت بیخاتە دەنگدانەوەو كۆتایی بە ئەندامێتییان بهێنێت، لەو حاڵەتەدا شوێنگرەوەكانیان بەمشێوەیە دەبێت: •    چوار پەرلەمانتارەكەی بزوتنەوەی گۆڕان (عەلی حەمەساڵح، ئاشنا عەبدوڵا، دابان محەمەد، شیرین ئەمین) شوێنگرەوەكانیان بریتی دەبێت لە (دلێر عەبدولخالق، شێركۆ حەمەئەمین، سۆز عەبدولقادر، د. رێزان هەردی) لە لیستی گۆڕان. •    ئەندامانی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەریی لە حاڵەتی كۆتاییهاتن بە ئەندامێتیان، لەبەر ئەوەی لە لیستەكەیاندا كەس ناچێتە شوێنیان،  كورسییەكانیان دابەشدەكرێت بەسەر ئەو لیستانەدا كە زۆرترین كورسییان هێناوە، (7) كورسییەكەی كۆمەڵ بەمشێوەیە دابەشدەكرێت: •    (111 ئەندام دابەش 45 كورسی فراكسیۆنی پارتی، لێكدانی 7 ئەندامی كۆمەڵ = 2.8 كورسی واتا بە نزیكەی (3) كورسی فراكسیۆنی كۆمەڵ دەچێت بۆ پارتی. •    (111 ئەندام دابەش 22 كورسی فراكسیۆنی یەكێتی، لێكدانی 7 ئەندامی كۆمەڵ = 1.4 كورسی واتا بە نزیكەی (2) كورسی فراكسیۆنی كۆمەڵ دەچێت بۆ یەكێتی. •    (111 ئەندام دابەش 12 كورسی فراكسیۆنی گۆڕان، لێكدانی 7 ئەندامی كۆمەڵ = 0.8 كورسی واتا (1) كورسی فراكسیۆنی كۆمەڵ دەچێت بۆ فراكسیۆنی گۆڕان (ئەمە لە حاڵەتێكدا چوار پەرلەمانتارە ناڕازییەكەی گۆڕان لە پەرلەمان بكشێنەوە‌و كاندیدی تری گۆڕان شوێنیان بگرێتەوە). مانەوە وەكو بژاردەی چوارەم لەبەردەم پەرلەمانتارە ئۆپۆزسیۆنەكان و سەربەخۆكاندا بژاردەیەكی تریش هەیە كە مانەوەیە لە پەرلەمان لەدوای 6/11 ەوە، رەنگە هەندێك لە پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆن كلیك لەسەر ئەم بژاردەیە بكەن بەتایبەتی پێیان وایە ئەگەری هەڵبژاردنێكی نوێ لە كوردستان دوورەو مانەوەیان باشترەو كارگەریگەرترە لەسەر دەنگی ئۆپۆزسیۆن.  بەگوێرەی ئەم دابەشكارییە، ژمارەی كورسییەكانی فراكسیۆنی پارتی لە (45) كورسییەوە دەبێت بە (48) كورسی، یەكێتی لە (22) كورسییەوە دەبێت بە (27) كورسی، بەشوێنگرەوەی كورسییەكانی (كۆمەڵ، نەوەی نوێ)، فراكسیۆنی گۆڕان دەبێتە (13) كورسی. حزبی شیوعی بڕیاری نەداوە ! حزبی شیوعی كوردستان كە خاوەنی یەك كورسی پەرلەمانە، دژی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بوو، دەنگی پێنەدا، بەڵام هێشتا یەكلانەبوەتەوە لەبارەی ئەوەی دوای 6/11 كە تەمەنی یاسایی پەرلەمان كۆتایی دێت‌و ماوەی درێژكردنەوەی دەستپێدەكات، تاكە پەرلەمانتارەكەی چی دەكات (بایكۆت یان دەستلەكاركێشانەوە یاخود كشانەوە).  سەرچاوەیەكی ئاگادار لەناو حزبی شیوعی بە (درەو)ی راگەیاند، رۆژی پێنجی ئەم مانگە واتە رۆژێك بەر لە تەواوبوونی تەمەنی یاسایی پەرلەمان، حزبی شیوعی بڕیاری خۆی لەبارەی چارەنوسی پەرلەمانتارەكەیەوە یەكلادەكاتەوە.  نەخشەی پەرلەمان لەماوەی درێژكردنەوەدا ئەگەر كشانەوە‌و بایكۆت‌و دەستلەكاركێشانەوەكانی پەرلەمان بخرێنە بواری جێبەجێكردن‌و بە كاندیدە شوێنگرەوەكان شوێنەكان پڕبكرێنەوە، نەخشەی دابەشبوونی كوردسییەكانی پەرلەمان لەماوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەماندا بەمشێوەیە دەبێت: •    پارتی: (48) كورسی  •    یەكێتی: (24) كورسی •    بزوتنەوەی گۆڕان: (13) كورسی  •    پێكهاتەكان: (11) كورسی  •    باپیر كامەلا كۆی گشتی ئەو ئەندامانەی لەپەرلەمان دەمێننەوە ژمارەیان (97) پەرلەمانتار دەبێت، لەم حاڵەتەدا هیچ  كێشەیەك بۆ نیسابی دانیشتنەكانی پەرلەمان‌و تێپەڕاندنی پرۆژە یاساكان دروست نابێت‌و دەنگی (50+1) مسۆگەر دەبێت.   

شیكاری: درەو   پاڵپشت بە داتاکانی دەستەی گشتی گومرگی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لە ماوەی نێوان ساڵانی (2016 - 2021) خراونەتەڕوو، سەرباری ئەوەی حکومەتی عێراق بەتەنها خاوەنی (19) خاڵی سنوری و نێودەوڵەتی (وشکانی، ئاوی و ئاسمانی)یە. هەرێمی کوردستان خاوەنی (6) دەروازەی فەرمی (وشکانی  و ئاسمانی)یە. بەڵام داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ ساڵی کۆتاییدا (2019 - 2021) زیاترە، بە جۆرێک؛ -    لە ساڵی (2019)دا داهاتی گومرگی هەرێم بڕی (510 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (48%) زیاترە لە داهاتی گومرگی حکومەتی ناوەندی. -    لە ساڵی (2020)دا داهاتی گومرگی هەرێم بڕی (544 ملیار و 838 ملیۆن و 608 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (63%) زیاترە لە داهاتی گومرگی حکومەتی عێراق. -    لە ساڵی (2021)دا داهاتی گومرگی هەرێم بڕی (689 ملیار و 586 ملیۆن و 141 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (69%) زیاترە لە داهاتی گومرگی حکومەتی عێراق. پێشەکی باجی گومرگی یەکێکە لە گرنگترین سەرچاوەکانی پارەو داهات بۆ بودجەی گشتی. چونکە سەرچاوەی یەکێک لە لقە گرنگەکانی داهاتە گشتیەکانی دەوڵەتە، کە حکومەتەکان بەکاریان دەهێنن بۆ داپۆشینی خەرجییە گشتیەکانیان، ئامرازێکە بۆ تێرکردنی پێداویستییە گشتیەکان؛ چونکە چەندین ئەرکی کۆمەڵایەتی، ئابووری، خزمەتگوزاری، کولتووری، سەربازی و ئەمنی بەڕێوەدەبات. گرنگی باجی گومرگی بەتایبەتی، و سیستمی باج بەگشتی، بەتایبەتی لەم ساڵانەی دواییدا یەکجار جێگەی بایەخە، بەو پێیەی نوێنەرایەتی یەکێک لە ئامرازە داراییە سەرەکییەکان دەکات بۆ زۆرێک لە وڵاتان. جگە لە گرنگی ئەو پارەیەی کە لە ڕێگەی ئەم باجانەوە دەچێتە خەزێنەی گشتی دەوڵەتەوە، گرنگییەکەی تەنها بەوە ناوەستێت کە لەسەر ئاستی سیاسی و دارایی و کۆمەڵایەتیش ڕەنگدانەوەی هەیە، بەڵکو ڕۆڵی گەورەی لە گەیشتن بە ئامانجەکان لە ئاستە جیاوازەکانی بەرهەمهێنان، بەکاربردن، دابەشکردن، دارایی، هەروەها پاراستنی بەرهەمی نیشتمانی هەیە، بەشێوەیەک ڕێگری دەکات لەوەی بازاڕ بە ئاستی بەرز پشت بە بڕو ڕێژەی شمەکی هاوردەکراو ببەستێت، کە بە ڕکابەری بەرهەمی ناوخۆیی دادەنرێت.  لەسەر ئاستی عێراق و هەرێم گرنگی ئەم باجانە لە دوای داهاتی نەوتەوە دێت لەڕووی بەدەستهێنانی داهاتی پێویست بۆ تەواوکەری خەزێنەی دەوڵەت، بەتایبەتی کە عێراق و هەرێم بەهرەمەندن لە زۆرێک لە دەروازە سنوورییەکان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەت لەگەڵ وڵاتی ئێران و هەروەها ڕێژەی بەرزی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لە نێوان هەردوو وڵاتدا؛ چونکە بەگشتی بازاڕی عێراق هەرێم پشت بە شمەک و پێداویستی هاوردەکراو دەبەستێت بۆ داپۆشینی خواست. دەروازە سنورییەکانی عێراق و هەرێم عێراق (25) دەروازەی سنوری وشکانی و دەریایی و ئاسمانی فەرمی هەیە. دەستەی دەروازە سنوورییەکانی عێراق سەرپەرشتی (19) دەروازەی سنورییان دەکات کە (13)یان دەروازەی وشکانی و (3)یان دەروازەی ئاسمانی نێودەوڵەتی و (3) یان بەندەری ئاوییە. (6) دەروازەی فەرمی کە (4) لە دەروازەی سنوری وشکانی و (2) دەروازەی ئاسمانی نێودەوڵەتین لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بەڕێوەدەبرێن. جگە لەوەی لە سنوری هەرێمی کوردستان (4) دەروازەی نافەرمی بەڕووی ئێراندا کردووەتەوە، بەجۆرێک؛ یەکەم؛ دەروازە سنورییەکانی وشکانی  1.    دەروازە وشکانییەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی -    دەروازەی سنوری سەفوان عێراق - کوەیت -    دەروازەی سنوری شەلامجە عێراق - ئێران -    دەروازەی سنوری شەیب عێراق - ئێران -    دەروازەی سنوری وەلید عێراق - سوریا -    دەروازەی سنوری مەندەلی عێراق - ئێران -    دەروازەی سنوری تەربیل عێراق - ئوردن -    دەروازەی سنوری زرباتیە عێراق - ئێران -    دەروازەی سنوری مونزیریە عێراق - ئێران -    دەروازەی سنوری عەرعەر عێراق - سعودییە -    دەروازەی سنوری جەمیمیە عێراق - سعودییە -    دەروازەی سنوری قائم عێراق - سوریا -    دەروازەی سنوری رەبیعە عێراق - سوریا -    دەروازەی سنوری جریشان عێراق - کوەیت 2.    دەروازە سنورییەکانی وشکانی (ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم) •    دەروازە فەرمییەکان -    دەروازەی سنوری ئیراهیم خەلیل هەرێمی کوردستان – تورکیا -    دەروازەی سنوری باشماخ هەرێمی کوردستان – ئێران -    دەروازەی سنوری پەروێزخان هەرێمی کوردستان – ئێران -    دەروازەی سنوری حاجی ئۆمەران هەرێمی کوردستان – ئێران •    دەروازە نیمچە فەرمییەکان (سەرجەمیان هاوسنوری ئێرانن) -    مەرزی کێلێ - قەڵادزێ -    مەرزی سەیرانبەن - گەرمک -    مەرزی تەوێڵە - شوشمێ -    مەرزی پشتە - لە شارەدێی بەمۆی سەربە پارێزگای هەڵەبجە دووەم؛ دەروازە ئاوییەکانی عێراق 1.    بەندەری ئوم قەسر 2.    بەندەری ئەبو فلوس 3.    بەندەری خور زوبێر سێیەم؛ دەروازە ئاسمانییەکان 1.    فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد – حکومەتی ناوەندی 2.    فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەسرە – حکومەتی ناوەندی 3.    فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی نەجەف – حکومەتی ناوەندی 4.    فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر – حکومەتی هەرێم 5.    فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی – حکومەتی هەرێم نەخشەی عێراق کە دەروازەو خاڵە سنورییەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان دەردەخات داهاتی خاڵە گومرگییەکانی عێراق (2005 - 2021) بەپێی داتاکانی دەستەی گشتی گومرگی و ڕاپۆرتی ساڵانەی بانکی ناوەندی عێراقی، کۆی گشتی داهاتی خاڵە گومرگییەکانی عێراق لە ماوەی ساڵانی (2005 - 2021) بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 605 ملیار و 748 ملیۆن و 251 هەزار) دینار. واتە بە تێکڕای (16) ساڵی ڕابردوو بەشێوەی ساڵانە داهاتی گومرگی بریتی بووە لە (623 ملیار و 867 ملیۆن و 544 هەزار و 176) دینار. بەرزترین ڕێژەی داهاتی گومرگی عێراق لە ساڵی (2018) تۆمار کراوە، بڕکەی بریتی بووە لە (1 ترلیۆن و 691 ملیار و 738 ملیۆن) دینار. لە کاتێکدا کەمترین ڕێژەی داهاتی گومرگی لە ساڵی (2005) تۆمار کراوە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (102 ملیار و 172 ملیۆن) دینار. سەبارەت بە وردەکاری داهاتی گومرگی عێراق و بڕو ڕێژەی گەشەی لە ماوەی ناوبراودا (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) داهاتی خاڵە گومرگییەکانی عێراق (2005 - 2021) – بە دینار داهاتی خاڵە گومرگییەکانی هەرێمی کوردستان (2016 - 2021) لە ئابی 2022، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە راگەیێندراوێکدا لەبارەی زیادبوونی داهاتی باج و گومرکەوە لە هەرێمی کوردستان رایگەیاند: "چاکسازییەکان کاریگەری زۆریان لەسەر کەمکردنەوەی خەرجییەکان و زیادکردنی داهاتەکان هەبووە، بە تایبەت لە بواری باج و گومرگ و ئێستاش داهاتی باج و گومرگ بەراورد بە ساڵانی رابردوو چەند بەرامبەر زیادبووە، بێ ئەوەی هیچ بڕێک لە وەرگرتنی باج زیاد کرابێت."  بەپێی راگەیێندراوەکە، داهاتی گومرک لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵانی (2016 - 2021) بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 930 ملیار) دینار. واتە بە تێکڕای (6) ساڵی ڕابردوو بەشێوەی ساڵانە داهاتی گومرگی بریتی بووە لە (1 ترلیۆن و 155 ملیار) دینار. بەرزترین ڕێژەی داهاتی گومرگی هەرێم لە ساڵی (2021) تۆمار کراوە، بڕکەی بریتی بووە لە (1 ترلیۆن و 930 ملیار) دینار. لە کاتێکدا کەمترین ڕێژەی داهاتی گومرگی لەماوەی ناوبراودا لە ساڵی (2016) تۆمار کراوە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (563 ملیار) دینار. سەبارەت بە وردەکاری داهاتی گومرگی هەرێم و بڕو ڕێژەی گەشەی لە (2016 - 2021)، (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) داهاتی خاڵە گومرگییەکانی هەرێمی کوردستان (2016 - 2021) – بە دینار جیاوازی داهاتی خاڵە گومرگییەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان (2016 - 2021) پاڵپشت بەو داتایانەی سەبارەت بە داهاتی گومرگی لە عێراق و هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان ساڵانی (2016 - 2021) خرانە ڕوو، سەرباری ئەوەی حکومەتی عێراق بەتەنها خاوەنی (19) خاڵی سنوری (وشکانی، ئاوی و ئاسمانی)یە. هەرێمی کوردستان خاوەنی (6) دەروازەی فەرمی (وشکانی  و ئاسمانی)یە. بەڵام داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ ساڵی کۆتاییدا (2019 - 2021) بە ڕێژەیەکی یەکجار بەرچاو زیاترە، بە جۆرێک؛ -    لە ساڵی (2019)دا داهاتی گومرگی هەرێم بڕی (510 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (48%) زیاترە لە داهاتی گومرگی حکومەتی ناوەندی. -    لە ساڵی (2020)دا داهاتی گومرگی هەرێم بڕی (544 ملیار و 838 ملیۆن و 608 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (63%) زیاترە لە داهاتی گومرگی حکومەتی عێراق. -    لە ساڵی (2021)دا داهاتی گومرگی هەرێم بڕی (689 ملیار و 586 ملیۆن و 141 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (69%) زیاترە لە داهاتی گومرگی حکومەتی عێراق. ئەم جیاوازییە گەورانەش دەگەڕێتەوە بۆ سێ هۆکاری سەرەکی، ئەوانیش؛ 1.    ئەنجامدانی گەندەڵی زۆر گەورە لە داهاتی خاڵە سنورییەکانی عێراق. 2.    جموجۆڵی بازرگانی گەورە لە سنوری دەروازە سنورییەکانی هەرێمی کوردستان 3.    زیادکردنی باجی گومرگی لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە. بۆ بەرچاوڕونی زیاتر لە بارەی  جیاوازی داهاتی خاڵە گومرگییەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان (2016 - 2021)، بڕوانە (خشتەی ژمارە (3) و چارتی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (3) جیاوازی داهاتی خاڵە گومرگییەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان  (2016 - 2021) – بە دینار چارتی ژمارە (1) سەرچاوەکان؛ -    أ.د عدنان حسين يونس الخياط، واقع الضريبة الكمركية في العراق وامكانية تطويره في ضوء قانون التعريفة الكمركية رقم 22 لسنة 2010، دراسات الاقتصادیة عدد 43؛  https://www.iasj.net/iasj/download/ba191b4288e55492 -    رويدة حسين حسن، حوكمة المنافذ الحدودية وانعكاسها على حجم الإيرادات الجمركية )منفذ الشلامجة نموذجاً(، مركز البيان للدراسات والتخطيط؛ https://www.bayancenter.org/2022/10/8971/  -    الهيئة العامة للكمارك، الكمارك الايرادات المتحققة عام ٢٠٢١ زادت بنسبة 15% عن عام ٢٠٢٠، کانون الثاني 2022؛ http://customs.mof.gov.iq/ar/node/1833  -    پێگەی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، حکومەتی هەرێم هەنگاوی گەورەی لە بواری کۆکردنەوەی داهاتی ناوخۆ هەڵگرتووە، 5ی ئابی 2022؛ https://gov.krd/dmi/activities/news-and-press-releases/2022/august/...  

راپۆرت: درەو ئایا مەسعود بارزانی خۆی كاندید دەكاتەوە یاخود دەكێشێتەوە‌و وەكو "مەرجەعی" حزب لە بارەگای بارزانی دەمێنێتەوە ؟ ئەگەر بكێشتەوە كێ شوێنی دەگرێتەوە ؟ دەسەڵات لە باوكەوە بۆ كوڕ دەگوازرێتەوە یان لەمامەوە بۆ برازا؟ دوو جێگری پەیڕەو دەكرێت یان دەسەڵاتەكان لەنێوان ئامۆزاكاندا دابەشدەكرێت ؟ سیناریۆكانی دابەشبوونی دەسەڵات لە كۆنگرەی (14) پارتی لەم راپۆرتەدا. سەركردایەتی لە وەزارەت گرنگترە! پێنج شەممەی ئەم هەفتەیە كۆنگرەی 14ی پارتی دیموكراتی كوردستان بەڕێوەدەچێت، ئەنجامی ئەم كۆنگرەیە تەنیا كاریگەری لەسەر ناوخۆی پارتی نابێت، بەڵكو كاریگەریی لەسەر دۆخی هەرێمی كوردستان بەجێدەهێڵێت، پارتی حزبی یەكەمە لەسەر ئاستی هەرێم، سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتی حكومەت‌و زۆرینەی پەرلەمان‌و سەرۆكایەتی دەسەڵاتی دادوەریی‌و پەیوەندییەكانی دەرەوە‌و دۆسیەی نەوت‌و شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانی بەدەستەوەیە.  شەش وەزیری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم خۆیان بۆ ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی كاندید كردووە، ئەمە نیشاندەری ئەوەیە پێگەی سەركردایەتی پارتی لە پێگەی وەزیر لەناو حكومەتدا بەرزترو گرنگترە. لە (مەرگەوەڕ)ەوە بۆ دهۆك كۆنگرەی 14ی پارتی لە دهۆك بەڕێوەدەچێت، ئەمە یەكەمجارە پارتی كۆنگرەی خۆی دەباتە دهۆك، دهۆك بەهێزترین پێگەی پارتییە، بەڵام هەژارترین پارێزگایە لەسەر ئاستی عێراق.  كۆنگرەی (14) هاوشێوەی كۆنگرەی (9) بایەخێكی گەورەی هەیە لەسەر چارەنوسی دەسەڵات لەناو پارتیدا. لە كۆنگرەی (9)دا كە لە تشرینی دووەمی 1979 دوای كۆچی دوایی مستەفا بارزانی دامەزرێنەری پارتی لە گوندی (دەربەند)ی ناوچەی (مەرگەوەڕ)ی رۆژهەڵاتی كوردستان بەڕێوەچوو، بۆ یەكەمجار دەسەڵاتی لەناو ئەم حزبەدا لە باوكەوە گواستەوە بۆ كوڕو ئەمە بوو بە سەرەتای بە بنەماڵەیكردنی تەواوەتیی پارتی. لە كۆنگرەی (9)دا دەنگی ناڕەزایەتی لەناو پارتیدا دروستبوو، (سامی عەبدولڕەحمان)‌و (جەوهەر نامیق) سەركردایەتی بەرەیەكی ناڕازییان كرد، مەرجیان دانا بوو نابێت (ئیدریس بارزانی) خۆی بۆ كۆمیتەی ناوەندی كاندید بكات، لەپاڵ ئەمەدا داوای لیستی كاندیدی هاوبەشیان دەكرد، مەسعود بارزانی هەموو داواكارییەكانی رەتكردەوە‌و بەبێ ئەوان كۆنگرەی رێكخست، رۆژی 8ی تشرینی دووەمی ساڵی 1979 بۆ یەكەمجار مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی پارتی هەڵبژێردرا‌و دواتریش (ئیدریس بارزانی) برای بە ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی هەڵبژێردرا.   لەو كاتەوە تاوەكو ئێستا واتە ماوەی (43 ساڵ)ە مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی پارتی دەكات، ئەو ئێستا تەمەنی (76 ساڵ)ە، بەڵام هێشتا بە گوڕەو ئەگەری بەردەوامبوونی تا كۆنگرەی داهاتووش هەیە، بەڵام پێشبینی دەكرێت لە كۆنگرەی 14ەوە ئیتر نەخشەی دەسەڵات لەناو پارتیدا بۆ دوای خۆی دیاری بكات لەنێوان كوڕەكەی (مەسرور بارزانی)‌و برازاكەی (نێچیرڤان ئیدریس بارزانی). خاڵی هاوبەشی نێوان كۆنگرەی 14‌و كۆنگرەی 9ی پارتی ئەوەیە هەردوو كۆنگرەكە لە مانگی (تشرینی دووەمدا)ن، كۆنگرەی 9 دەسەڵاتی لە مستەفا بارزانییەوە گواستەوە بۆ مەسعود بارزانی كوڕی، كۆنگرەی 14 چارەنوسی شوێنگرەوەی مەسعود بارزانی دیاری دەكات.  سیناریۆكانی بەردەم دەسەڵات لەناو پارتیدا  ئایا مەسعود بارزانی خۆی كاندید دەكاتەوە یاخود دەكێشێتەوە‌و وەكو "مەرجەعی" حزب لە بارەگای بارزانی دەمێنێتەوە ؟ ئەگەر بكێشتەوە كێ شوێنی دەگرێتەوە ؟ دەسەڵات لە باوكەوە بۆ كوڕ دەگوازرێتەوە یان لەمامەوە بۆ برازا؟ دوو جێگری پەیڕەو دەكرێت یان دەسەڵاتەكان لەنێوان ئامۆزاكاندا دابەشدەكرێت ؟ ئەمانە ئەو پرسیارانەن كە تائێستا بەرپرسان‌و میدیاكانی پارتی لەبارەی كۆنگرەی 14ەوە هیچ قسەوباسێكی ئەوتۆیان لەبارەوە نەكردووە.  بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پارتی دەبوو كۆنگرەی 14 لە رۆژی 11ی كانونی یەكەمی 2014 بەڕێوەبچێت، واتە زیاتر لە (8 ساڵ) كۆنگرە لەوادەی خۆی دواكەوتووە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی دواین پەیڕەوی ناوخۆی كۆنگرەی سیانزەیەمی حزبەكە، نابێت بەستنی كۆنگرە ساڵێك زیاتر لەوادەی خۆی دوابخرێت، بەگشتی ماوەی (12) ساڵە پارتی كۆنگرەی نەكردووە، سەركردەكانی پارتی پێشتر شەڕی داعش‌و قەیرانە سیاسی‌و ئابورییەكانی ساڵانی رابردوویان وەكو بەهانە بۆ دواكەوتنی كۆنگرە دەهێنایەوە، بەمدواییەش قەیرانی بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆنا.   پارتی (600 هەزار) ئەندامی هەیە، ئەمانە بەشداری هەڵبژاردنی ناوخۆیی حزبەكەیان كرد بۆ هەڵبژاردنی (800) ئەندامی كۆنگرە، كۆنگرە بەشێوەی راستەوخۆ سەرۆكی حزب‌و ئەندامانی سەركردایەتی هەڵدەبژێرێت. ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی لە (51) كەس پێكدێت، تائێستا زیاتر لە (150) كەس خۆیان بۆ سەركردایەتی كاندید كردووە، ئەوانەی خۆیان كاندیدكردووە پێشوەختە رەزامەندی بارزانییان وەرگرتووە.  بەهۆی ئەوەی تائێستا بەرپرسانی پارتی چارەنوسی چۆنیەتی رێبەرایەتكردنی حزبەكەیان لە كۆنگرەی 14ی ئاشكرا نەكردووە، چەند سیناریۆیەك لە ئارادایە كە دەكرێت لەمانەدا كورتبكرێنەوە:   سیناریۆی یەكەم: هاوشێوەی كۆنگرەی سیانزەیەم، مەسعود بارزانی خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی پارتی كاندید بكاتەوە‌و نێچیرڤان بارزانی ببێتەوە بە جێگری سەرۆك، لەم حاڵەتەدا لە ئەگەری دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی بە هەر هۆكارێك، راستەخۆ نێچیرڤان بارزانی دەبێت بە سەرۆكی حزب، بەوپێیەی جێگری سەرۆكە، ئەمە رەنگە دڵخوازی كوڕانی مەسعود بارزانی‌و بەدیاریكراویش مەسرور بارزانی نەبێت، لەلایەكی تر ئەمە شێوازی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات لەناو بنەماڵەی بارزانی بۆ داهاتوو دیاری دەكات، بەوەی ئایا دەسەڵات بەشێوەی ستونی لە باوكەوە دەگوازرێتەوە بۆ كوڕ یاخود بەشێوەی ئاسۆیی دەبێت‌و لە مامەوە دەگوازرێتەوە بۆ برازا، ئەم هاوكێشەیە چارەنوسی نێچیرڤان بارزانی لەناو پارتیدا یەكلابونەوەی دیاری دەكات. هەندێك سەرچاوە لەناو پارتییەوە باسلەوە دەكەن، بارزانی داوای كردووە دەستبەرداری پۆستی سەرۆكایەتی پارتی ببێت، بەڵام مەسرور بارزانی كوڕی‌و نێچیرڤان بارزانی برازای ئەم داواكارییەیان رەتكردوەتەوە. سیناریۆی دووەم: هاوشێوەی كۆنگرەی سیانزەیەم، مەسعود بارزانی جارێكی تر خۆی بۆ سەرۆكایەتی حزب كاندید بكاتەوە، بەڵام جێگرێكی تر بۆ پۆستی سەرۆكی حزب زیاد بكرێت، واتە بكرێت بە دوو جێگر، یەكێكیان نێچیرڤان بارزانی‌و ئەوی تر مەسرور بارزانی بێت، ئەگەر ئەم سیناریۆیە جێگیربكرێت، دوای دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی، پارتی بەرەو شێوازەكەی یەكێتی دەڕوات كە بەڕێوەبردنی حزبە لەلایەن دوو ئامۆزاوە، بەوپێیەی سەرۆك دوو جێگری هەیە‌و راستەوخۆ جێگرەكان دەسەڵاتەكان وەردەگرن. سیناریۆی سێیەم:  وەكو هەندێك لە پارتییەكان باسی دەكەن، مەسعود بارزانی دەست لە پۆستی سەرۆكایەتی پارتی هەڵگرێت‌و وەكو "مەرجەع" بمێنێتەوە لە بارەگای بارزانی، بەمدواییە بارزانی بەچەند بەرگێك دەستی بە بڵاوكردنەوەی یادەوەرییەكانی خۆی كرد، هەندێك ئەم هەنگاوانەی بارزانی بە خۆدورخستنەوەی لەناو كایەی حزبی دەبینن، لەم حاڵەتەدا بارزانی دەبێت سەرۆكایەتی حزب لەنێوان كوڕو برازاكانیدا یەكلابكاتەوە، ئەمە پەیوەندییەكان لەناو بنەماڵەكەیدا توشی شڵەژان دەكات، لەم حاڵەتەدا رەنگە پێویست بكات، بارزانی بەجۆرێك كۆپی شێوازەكەی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی بكاتەوە‌و دەسەڵاتی لەنێوان كوڕو برازاكانیدا دابەش بكات‌و حزب رادەستی ئامۆزاكان بكات‌و خۆی چاودێرییان بكات‌و رێگری لەدروستبوونی گرژی بكات، بەڵام بە نەرمی لە كۆتایدا دەسەڵات لە بەرژەوەندی كوڕەكانی یەكلابكاتەوە. سیناریۆی چوارەم: پارتی دیموكراتی كوردستان پێكهاتەكەی دەگۆڕێت، سەرۆكی پارتی‌و سكرتێری مەكتەبی سیاسی نامێنێت، بارەگای بارزانی شوێنی سەرۆك‌و هەیكەلی پارتی دەگرێتەوە، مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی بارەگای بارزانی دەكات‌و نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی هەریەكەیان یاریدەدەری مەسعود بارزانی دەبن بۆ چەند فایلێكی دیاریكراو، لەم حاڵەتەدا فایلی دەرەوەو پەیوەندییەكان لای نێچیرڤان بارزانی، حكومەت و ناوخۆ لای مەسرور بارزانی دەبێت. سیناریۆی پێنجەم: راستەوخۆو بێ هیچ پێچ‌و پەنایەك، پارتی سیناریۆی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی دووبارە بكاتەوەو مەسعود بارزانی دەست لە پۆستی سەرۆكی حزب هەڵگرێت‌و لەبارەگای بارزانی وەك مەرجەعی پارتی دەمێنێتەوە، پارتی بەشێوەی هاوسەرۆكایەتی لەنێوان نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانییەوە بەڕێوەببرێت، ئەمە بۆچونێك بوو كە پار ساڵ بەرلە بڕیاری دواخستنی كۆنگرەی 14، قسەو باسی لەسەر دەكرا بەڵام رەنگە بۆ ئەمڕۆ چیدیكە سیناریۆیەكی بەهێز نەبێت بەتایبەتی كە سیستەمی هاوسەرۆكایەتی یەكێتی شكستی هێناو هاوكات پارتی نایەوێت سیستەمێكی سیاسی تاقیبكاتەوە كە (پەكەكە) لەناو لایەنە كوردستانییەكاندا داهێناوە، هەرچەندە هەندێك لەو پارتییانەی كە لەناو كاری رێكخراویدا قاڵبونەتەوە پێشبینی ئەوەیان دەكرد ئەو شێوازی هاوسەرۆكایەتیەی یەكێتی بۆ ناو پارتیش گونجاو بێت لەدوای مەسعود بارزانی، فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی، لەدوای كۆنگرەی چوارەمی یەكێتییەوە، لە كۆبونەوەیەكدا بە بەرپرسێكی یەكێتی وتبوو" یەكێتی دەیەوێت خوی پارتیش خراپ بكات، چونكە هەر كارێك كە یەكێتی دەیكات، دواتر پارتیش كۆپی دەكاتەوە، یەكێتی چەندین میدیای جیاوازی دروستكرد، ئێستا پارتیش هەمان كاردەكات، یەكێتی كردی بە هاوسەرۆكایەتی، دەتانەوێت ئێمەش وای لێ بكەین؟!!". چارەنوسی نێچیرڤان بارزانی نێچیرڤان بارزانی كوڕی ئیدریس بارزانی براگەورەی مەسعود بارزانییە، مەسعود بارزانی كە لە كۆنگرەی نۆیەمدا دوای كۆچی دوایی مستەفا بارزانی باوكی بە سەرۆكی پارتی هەڵبژێردرا، وەكو پێویست دەسەڵاتی خۆی وەكو سەرۆكی حزب بەكار نەدەهێنا، ئەمە وەكو رێزگرتنێك لە ئیدریس بارزانی براگەورەی، ئیدریس بارزانی ساڵی 1987 بەهۆی نەخۆشییەوە كۆچی دوایی كرد، ئەمە وایكرد دەسەڵاتی مەسعود بارزانی بەسەر پارتیدا زیاتر فراوان ببێت. كانونی یەكەمی ساڵی 1989 پارتی كۆنگرەی دەیەمی خۆی لە گوندی (هاشماوا) بەست. لەم كۆنگرەیەدا بۆ یەكەمجار نێچیرڤان بارزانی هێنرایە پێشەوە‌و رۆڵی پێدرا.  نێچیرڤان بارزانی لە كۆنگرەی دەیەمی پارتیدا زیاتر رۆڵی دەركەوت، ئەو كرا بە سەرۆكی لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرە‌و دواتر لەناو كۆنگرەدا بە ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی هەڵبژێردرا‌و لەوێشەوە بوو بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی.  لەبارەی هێنانە پێشەوەی نێچیرڤان بارزانی، مەسعود بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ" چونكە كۆچی دوایی كاك ئیدریس بۆشاییەكی گەورەی دروستكردبوو، هەوڵماندا وەك وەفایەك بۆ كاك ئیدریس بارزانی‌و پڕكردنەوەی بۆشاییەكەی، بایەخ‌و گرینگیی زیاتر بە نێچیرڤان بدەین‌و زوو بخرێتە بەر ئەرك‌و بەرپرسیارێتییەوە، بۆیە لە كۆنگرەی دەیەمدا دەرفەتی بۆ رەخسێندرا". ساڵی 1999 بۆ نێچیرڤان بارزانی ساڵێكی گرنگ بوو، لەو ساڵەدا مەسعود بارزانی رۆڵێكی گەورەتری پێبەخشی‌و كردی بە سەرۆكی حكومەت، ئیتر تاوەكو ناوەڕاستی ساڵی 2019 واتە ماوەی (17 ساڵ) لە سەرۆكایەتی حكومەتدا مایەوە، لەم ماوەیەدا نێچیرڤان بارزانی ئابورییەكی گەورەی بۆ خۆی بنیادنا‌و پەیوەندییە دەرەكییەكانی بەهێزكرد، بەڵام لەناوخۆی پارتیدا پێگەی وەكو خۆی مایەوە.  ساڵی 2005 كاتێك پارتی‌و یەكێتی رێككەوتنی ستراتیژییان ئیمزاكرد، لەو رێككەوتنەشدا جارێكی ترو هاوشێوەی كۆنگرەی دەیەم، مەسعود بارزانی پێگەی نێچیرڤان بارزانی برازای زامن كرد‌و بەمەرجی ئەوە قایل بوو بە وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی هەرێم، پۆستی سەرۆكی حكومەت بدرێت بە نێچیرڤان بارزانی، سەرەتا دوو ساڵ بە دوو ساڵ پارتی‌و یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆكی حكومەت رێككەوتنیان كرد، بەڵام دواجار لەپێناو مانەوەی لە پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقدا، كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتی دوو ساڵ بە دوو ساڵەكەی هەڵوەشاندەوە‌و پۆستی سەرۆك وەزیرانی بۆ نێچیرڤان بارزانی یەكلاكردەوە (جگە لە دوو ساڵ سەرۆكایەتی حكومەت لەلایەن بەرهەم ساڵحەوە). نەوشیروان مستەفا لە گێڕانەوەكانیدا باسلەوە دەكات، مەسعود بارزانی لە رێككەوتنی ستراتیژیدا لەگەڵ یەكێتی قایل نەبووە بەوەی لە بەرامبەر پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ مام جەلال پۆستی سەرۆكی هەرێم وەربگرێت‌و وتویەتی ئەمە كێشە بۆ بنەماڵەكەمان دروست دەكات‌و دەبێت پۆستی سەرۆكی حكومەت بدرێت بە نێچیرڤان بارزانی.  ساڵی 2013 جارێكی تر نێچیرڤان بارزانی بەهێزێكی زیاترەوە گەڕایەوە سەر شانۆی سیاسەت لەناوخۆی پارتیدا، لەو ساڵەدا‌و لە كۆنگرەی 13ی پارتیدا، نێچیرڤان بارزانی كرا بە جێگری مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی، نێچیرڤان بارزانی بۆ ئەمە دەستی مەسعود بارزانی لەبەردەم ئەندامانی كۆنگرەدا ماچ كرد، لە كۆنگرەی دەیەمی پارتیدا پۆستی سكرتێر هەڵوەشێندرایەوە‌و لەبری ئەوەی یەك جێگر بۆ مەسعود بارزانی دانرا، لەوكاتەوە تاوەكو كۆچی دوایی (عەلی عەبدوڵا) جێگری سەرۆكی پارتی  بوو، بەڵام لە كۆنگرەی 13وە تاوەكو ئێستا نێچیرڤان جێگری سەرۆكە.  ساڵی 2017 مەسعود بارزانی دوای 12 ساڵ مانەوە لە پۆستی سەرۆكی هەرێم، دەستبەرداری پۆستەكە بوو، ئەمە گۆڕانكاری لە نەخشەی دەسەڵات لەناو بنەماڵەی بارزانیدا دروستكرد، نێچیرڤان بارزانی كاندیدكرا بۆ پۆستی سەرۆكی هەرێم‌و مەسرور بارزانیش بۆ پۆستی سەرۆكی حكومەت، ئیتر لێرەوە كۆتایی هێنرا بە 17 ساڵ دەسەڵاتی نێچیرڤان بارزانی لەناو حكومەتدا، مەسرور بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی وەرگرت‌و لەیەكەم هەنگاودا هاوڕێ‌و دۆستەكانی نێچیرڤان بارزانی لە حكومەت دورخستنەوە، دورخراوەكان لە بارەگای سەرۆكی هەرێم لای نێچیرڤان بارزانی كۆبونەوە.  كۆنگرەی 13 نێچیرڤان بارزانی كرد بە جێگری سەرۆكی پارتی، بەڵام هاوڕێكانی لە سەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاسی پاكتاو كرد، رادەستكردنی حكومەتیش بە مەسرور بارزانی گورزێكی تر بوو بەر لایەنگرانی نێچیرڤان بارزانی كەوت لەناو پارتیدا.  لەدوای شەڕی ناوخۆیی پارتی‌و یەكێتییەوە، جەلال تاڵەبانی یەكێك لەو كەسانە بوو بە گرنگییەوە تەماشای رۆڵی نێچیرڤان بارزانی دەكرد، بەو ئومێدەی لەو رێگەیەوە دەست لە كاروباری بنەماڵەی بارزانی وەربدات، هەموو گرەوەكان لەسەر ناكۆكی نێوان نێچیرڤان بارزانی‌و مەسعود بارزانی شكستیان هێنا‌و نێچیرڤان بارزانی بەبێ هیچ روبەڕووبونەوەیەك لەگەڵ مەسعود بارزانی سودی لە پاڵپشتییەكانی تاڵەبانی بینی بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆی، ئێستا ئیتر نەیارەكانی پارتی گرەوێكی نوێیان لەسەر تێكچوونی پەیوەندی نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ مەسرور بارزانی ئامۆزای بەستووە.  ئەوانەی نێچیرڤان بارزانی لە نزیكەوە دەناسن، پێشبینی ئەوە ناكەن هیچ جۆرە سەرچڵییەكی سیاسی لەناوخۆی پارتیدا بكات، ئەو دەیەوێت بەشێوەیەكی دیپلۆماسی پارێزگاری لە پێگەی خۆی‌و داهاتووی كوڕەكانی بكات لەناو خێزانی بارزانیدا، نەك لەپێناو نەیارە سیاسییەكانی پارتیدا، تەنانەت لەپێناو دۆستەكانیشیدا لەناو پارتی توانای هیچ جۆرە سەرچڵییەكی سیاسی نییە‌و لە پێگەو ئەو دەستكەوتانەی لەماوەی رابردوو لەناو پارتی بەدەستیهێناوە قایل‌و رازییە.      

 (درەو):  رۆژی 3ی مانگی داهاتوو، پارتی كۆنگرەی (14)ی خۆی لە دهۆك دەبەستێت، دیار نییە لەم كۆنگرەیەدا بارزانی لە پۆستی سەرۆكایەتی پارتی بەردەوام دەبێت یاخود دادەنیشێت، بارزانی لە ساڵی 1979وە سەرۆكایەتی پارتی دەكات، واتە ماوەی (43) ساڵە سەرۆكی حزبە.  مەسعود بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا (بارزانی‌و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد)، بەمشێوەیە باسی چۆنیەتی هەڵبژاردنی دەكات وەكو سەرۆكی پارتی لەدوای مردنی مستەفا بارزانی باوكییەوە:  هەرچەندە وەفاتی بارزانی بۆ هەموومان كۆست‌و كارەساتێكی گەورە بوو، بەڵام خوای گەورە یارمەتی داین، خۆمان راگرت‌و دوای بەخۆداچونەوە‌و رێكخستنەوەی كاروبارەكانمان، كەوتینە سەرپێی خۆمان‌و لەسەر رێبازەكەی بارزانی درێژەمان بەخەبات دا.  سەركردایەتی كاتی چەندین كۆبونەوەی گرت‌و لەگەڵ زۆربەی كادیرو كەسایەتییە نیشتمانپەروەرەكان راوێژو راگۆڕینەوەمان كرد‌و، گەیشتینە ئەو ئەنجامەی كە پێویستە كۆنگرەی نۆیەم ببەسترێت. هەرچەندە سەرەتا رای جیاواز هەبوو لەسەر بەستنی‌و رەئێكی وا هەبوو تا بەهاری 1980 دوابخرێت. بەڵام دوای گفتوگۆیەكی چڕو ورد تاوتوێكردنی بارودۆخی ناوچەكە‌و كوردستان‌و پارتی، بڕیار درا، لە تشرینی دووەمی 1979دا كۆنگرە ببەسترێت. دوای ئەم بڕیارە، بڕیاری پێكهێنانی لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرە درا كە لەم هەڤاڵانە پێك هاتبوو: عەلی عەبدوڵڵا، ئیدریس بارزانی، محەمەد مەلا قادر، رەشید سندی، عارف تەیفور، كەریم سنجاری‌و وریا ساعاتی. لەسەرو بەندی كۆنگرەدا هەست بە بارودۆخێكی نائاسایی كرا. زۆر لە ئەندامانی سەركردایەتی كاتی پێیان راگەیاندم كە  لە كۆنگرەدا خۆیان هەڵنابژێرنەوە بۆ سەركردایەتی. وەك بڵێی تەكەتول‌و باڵباڵێن دروست كرابێت، جگە  لە ئیدریس  بارزانی‌و عەلی عەبدوڵڵا‌و ئازاد بەرواری، هەموو ئەندامانی سەركردایەتی كاتی یەكهەڵوێست بوون، ژمارەیەكیان دوچاری رووگیری (ئیحراج)‌و پابەندییەكی هەڤاڵانە ببوون، بەڵام كاك سامی عەبدولڕەحمان هەستی كرد كۆنگرە بەو ئاقارەدا  ناچێت كە دەیویست، ئیتر هەڤاڵانی تری هان دا بكشێنەوە. كاك جەوهەریش لەگەڵ ژمارەیەك لە هەڤاڵان تووشی دەمەقاڵەیەك ببوو و ئەوەی لە دڵدا مابوو كە بۆچی سزا نەدراون، هەرچەندە كێشەكە هێندەی نەدەهێنا‌و زیاتر لە قەبارەی خۆی گەورە كرابووەوە.  ئەوانی تریش زیاتر لەبەر برادەرایەتی كەوتنە ژێر كاریگەریی سامی عەبدولڕەحمان‌و جەوهەر نامیق سالم، هەوڵێكی زۆرم دا بۆ ئەوەی لە بڕیارەكەیان پاشگەز ببنەوە، چونكە لە كاتێكی زۆر ناسك‌و هەستیارو چارەنووسساز‌و تەنانەت مەترسیداردا شانیان دابووە بەر بارودۆخەكە‌و ئەركی بەرپرسیارێتییان گرتبووە ئەستۆو ئازارێكی گەورەشیان بینیبوو و، ژیان‌و گیانیشیان خستبووە سەردەستیان. خزمەت‌و ماندووبوونیان جێی رێزو پێزانین بوو، بۆیە حەزم نەدەكرد‌و پێم خۆش نەبوو واز بێنن، بەڵام دواتر زانیم هیچ رێگاچارەیەك نییە، چونكە سامی عەبدولڕەحمان مەرجی دانابوو كە پێویستە ئێمە پازدە كەس لە لیستی خۆمان هەڵبژێرین‌و شەش كەسی تریش بە رێككەوتنی هەردوولامان بێت. هەروەها هەندێ ئاماژەم بۆ هاتبوو كە ئامادەن بەشداری كۆنگرەكە بن‌و خۆیان بپاڵێون، بەمەرجێك كاك ئیدریس‌و چەند هەڤاڵێكی تر خۆیان كاندید نەكەن. ئەمەیان بۆ من شۆكێكی گەورە بوو. كاتی خۆی لە  شۆڕشی ئەیلوولیش  زۆر  كەس هەوڵیان دا نێوانی من‌و كاك ئیدریس تێكبدەن. بەڵام كەس ئاگاداری ئەوە نەبوو كە كاك ئیدریس بۆ من لە جێگەی باوكم بوو. جگە لەوەی برا گەورەم بوو، برای بیروباوەڕیش بوو و، ئەوم لەخۆم خۆشتر دەویست. بۆیە كاتێك گوێم لەو ئاماژانە بوو، بڕیارم دا چیی تر هەوڵ لەگەڵ ئەو كەسانە نەدەم كە بەنیاز بوون خۆیان نەپاڵێون.  هەرچەندە رۆشتنی ئەو هەڤاڵانەم زۆر پێ ناخۆش بوو، چونكە وەك برا پێكەوە بووین‌و هەوڵێكی زۆریشم لەگەڵ دان بۆ ئەوەی بمێننەوە، بەڵام پێویستە ئەو راستییە لەبەرچاو بگیرێت كە كاروانی خەبات‌و تێكۆشان لەپێناو ئازادی‌و مافی گەلێكدا كاروانێكی دوورو درێژ‌و پڕ هەوراز‌و نشێو‌و كۆسپ‌و تەگەرەیە. لەو كاروانە دوورودرێژەدا بەدڵنیاییەوە سەركەوتن‌و شكست‌و خۆشی‌و ناخۆشی‌و هیواو بێئومێدی دێنە بەردەم رێبواران‌و درێژەپێدەرانی كاروانەكە. هەڵە‌و كاری راست‌و درووستیش دەكرێت، بەڵام ئەوەی گرنگە كاروانی تێكۆشانی حزبێك، یان گەلێك لەپێناو ئازادیدا وازنەهێنانن یان وننەكردنی رێباز‌و ئامانج‌و سازشنەكردنە لە پرەنسیپ‌و بنەما ستراتیژییە نەتەوەیی‌و نیشتمانییە راستەقینەكان. گرنگە مرۆڤ بزانێت چۆن‌و بەرەو كوێ‌و بۆچی‌و لەپێناو چیدا هەنگاو دەنێت، بەڵام بە خۆشحاڵییەوە دوای ماوەیەك زۆربەیان گەڕانەوە‌و لەناو پارتیدا درێژەیان بە خەباتەكەیان دا.  پێویستە باس لە خۆڕاگری‌و بەرخودانی ئەو هەڤاڵ‌و كادیرە دڵسۆزانەش بكرێت كە هاتنە ناو سەركردایەتی‌و بەلێهاتووییەوە شانیان دایە بەر بەرپرسیارێتی‌و لەكاتە هەستیارو ئەستەمەكاندا لە راپەڕاندنی ئەركەكانیان‌و بەرەوپێشەوەبردنی شۆڕش‌و گەشەپێدانی خەباتی گەلەكەمان لەو قۆناغە هەستیارەدا درێخییان نەكرد.  پەیوەندییەكانمانن  لەگەڵ هەڤاڵانی سەركردایەتی لە هەموو قۆناغ‌و بارودۆخەكاندا پەیوەندییەكی برایانە بوو و لەسەر بنەمای پڕەنسیپ‌و  ئامانجە نەتەوەیی‌و نیشتمانییەكان بنیات نرابوون، بۆیە هەمیشە پەیوەندییەكی پتەو و بەهێز لە نێوانماندا هەبوو.  دوای تەواوبوونی ئامادەكارییەكان، رۆژی 4ی تشرینی دووەمی 1979 لە گوندی (دەربەند)ی ناوچەی مەرگەوەڕی رۆژهەڵاتی كوردستان، بەئامادەبوونی سێ سەدو بیست‌و پێنج ئەندام، كۆنگرەی نۆیەم دەستی بە كارەكانی كرد.  هەموو ئەندامانی سەركردایەتی كاتی‌و ژمارەیەك لە هەڤاڵان‌و بەرپرسانی سەربازی‌و سیاسی لەناو ئاوارەكان‌و ناوەوەو دەرەوەی وڵات بەشدارییان لە كۆنگرەكەدا كرد‌و هەتا كاتی خۆپاڵاوتن‌و هەتا كۆتایی كۆنگرەش تێكڕای هەڤاڵان بەشدار بوون.  رۆژی 8ی تشرینی 1979 لەناو كۆنگرەدا بە تێكڕای دەنگی ئەندامانی كۆنگرە وەك سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان هەڵبژێردرام.  هەر بەم پێیەش سەركردایەتیی كاتی نەما‌و، رۆژی دواتر دەرگای خۆپاڵاوتن بۆ هەڵبژاردنی ئەندامانی كۆمیتەی ناوەندی كرایەوە‌و بەدەنگدانی نهێنی‌و لە كەشوهەوایەكی دیموكراتیدا، ئەندامانی كۆمیتەی ناوەندی هەڵبژێردران كە بریتی بوون لە هەڤاڵان:  (ئیدریس بارزانی، عەلی عەبدوڵڵا، نووری شاوەیس، رەئیس عەبدوڵڵا سەدیق، فازڵ میرانی، هۆشیار زێباری، د. رۆژ نوری شاوەیس، فەلەكەدین كاكەیی، ئازاد بەرواری، محەمەد مەلا قادر، رەشید عارف، محەمەد سەعید دۆسكی، محەمەد ساڵح جومعە، جەرجیس حەسەن، حەمید بەرواری، مولازم یونس رۆژبەیانی، مولازم عەلی، نەجمەدین یوسفی، د. سەعید بارزانی، خورشید شێرە‌و هەجەر سندی). ئەم هەڤاڵانەش بە ئەندامی یەدەكی كۆمیتەی ناوەندی هەڵبژێردران: (فرەنسۆ هەریری، نادر هەورامی، دكتۆر كەمال كەركوكی، عوسمان سندی، رەمزی شەعبان، ئازاد قەرەداغی، حەمید ئەفەندی، د. عەلی بابا شاوەیس، ساڵح پێداوی). بەم شێوەیە، كۆنگرە سەركردایەتییەكی نوێی هەڵبژارد‌و، چەندین بڕیارو راسپاردە لەسەر بابەتە جیا جیاكان پەسەندكران. كۆنگرەی نۆیەمی پارتی دیموكراتی كوردستان لە 10ی تشرینی دووەمی 1979دا كۆتایی بەكارەكانی هێنا.  بەدڵنیاییەوە بۆ من زۆر ناخۆش بوو كە زۆربەی ئەو هەڤاڵانەی سەركردایەتیی كاتی كە رێزو تەقدیرێكی زۆریان هەبوو لەلای من، لەو بارودۆخە هەستیارو ناسكەدا وازیان هێنا‌و زۆربەیان گەڕانەوە ئەورووپا.  لێرەدا ئەو راستییە دەركەوت كە مرۆڤەكان گرنگی‌و بایەخی زۆریان هەیە، بەڵام هیچ كەسێك لە سەرووی بەرژەوەندەی گەلی كوردستان‌و پارتییەوە نییە. بۆیە بە هەموو هێزو توانایەكمان هەوڵمان دا هیچ بۆشاییەك پەیدا نەبێت‌و حزب بكەوێتەوە سەرپێی خۆی‌و باوەڕێكی تەواو و بەهێز بە كادیران‌و هەڤاڵان‌و رێكخستنەكانمان بدەینەوە. لەمەدا زۆر باش سەركەوتین. چونكە رژێمی شا نەمابوو و دەرفەتێكی باشترو گونجاوترمان بۆ رەخسا بوو بۆ ئەوەی رێكخستنەكانی پارتی گەشە بكەن‌و بەرەو پێشەوە هەنگاو بنێن.  

  شیكاری: درەو  چۆن پۆستە وزارییەکانی حکومەتی نوێی عێراق دابەشدەکرێت؟ پشکی کورد چەندە و لایەنە سیاسییەکانی هەرێم چیان بەردەکەوێت؟ بۆچی دەوترێت یەکێتی پشکی خۆی وەرگرتووە؟ پشک و بەرکەوتەی لایەنی شیعەو سوننەکان چەند وەزارەی دەبێت و بەر کام لایەنی سیاسی دەکەوێت؟ لەم ڕپۆرتەدا بە گرافیک پشک و بەشی لایەنە سیاسییە سەرەکییەکان لە حکومەتی داهاتووی عێراق ڕوونکراوەتەوە.   سیستمی خاڵ و پێکهێنانی حکومەتی نوێی عێراق بەپێی ئەم میتۆدە گریمانەییە هەر (2) کورسییەکی ئەنجومەنی نوێنەران بە (1) خاڵ هەژمار دەکرێت، هەروەها بۆ هەر پۆستێکی سەرۆکایەتییەکان و وەزارەتە سیادی و خزمەتگوزارییەکان، کە چاوەڕوان دەکرێت ژمارەیان (22) وەزارەت بێت، ژمارەیەک خاڵ دیاری دەکرێت، بە جۆرێک؛ -    هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی (کۆمار، ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی وەزیران)، (15) خاڵ واتە (30 کورسی) ئەنجومەنی نوێنەران هەژمار دەکرێت. -    هەریەک لە جێگری سەرۆک کۆمار و جێگرانی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران (5) خاڵ واتە (10 کورسی) ئەنجومەنی نوێنەران هەژمار دەکرێت. -    هەر وەزارەتێکی سیادی (5) خاڵ واتە (10 کورسی) ئەنجومەنی نوێنەران هەژمار دەکرێت، کە بریتین لە وەزارەتەکانی؛ (نەوت، ناوخۆ، بەرگری، دارایی، دەرەوە، پلاندانان) -     هەر وەزارەتێکی خزمەتگوزاری (4) خاڵ  واتە (8 کورسی) ئەنجومەنی نوێنەران هەژمار دەکرێت، کە بریتین لە وەزارەتەکانی؛ (خوێندنی باڵا، پەروەردە، بازرگانی، گوستنەوە، پیشەسازی، داد، ئاوەدانکردنەوە، کشتوکاڵ، کارەبا، تەندروستی، سەرچاوە ئاوییەکان، رۆشنبیری، کۆچ و کۆچبەران، ئیتصالات، وەرزش و لاوان و وەزارەتی کار) چارتی ژمارە (1) لە عێراقی نوێدا و لە دوای ساڵی (2005)ەوە ئەوە بووە بە نەریتێکی سیاسی لە عێراقدا کە وەزارەتە سیادییەکان بەسەر سێ پێكهاتە سەرەكییەكەدا بەم شێوەیە دابەش دەکرێت: -    سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بۆ پێکهاتەی شیعە و سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران دراوە بە پێکهاتەی سوننەو سەرۆک کۆمار دراوە بە پێکهاتەی کورد. -    سێ وه‌زاره‌تی سیادی بۆ پێكهاته‌ی شیعه‌ و دوو وه‌زاره‌تی سیادی بۆ پێكهاته‌ی سوننه‌ و یه‌ك وه‌زاره‌ت بۆ پێكهاته‌ی كورد. بە شێوەیەکی گشتی (12) وەزارەت بۆ پێکهاتەی شیعە، (6) وەزارەت بۆ پێکهاتەی سوننە، (3-4) وەزارەت بۆ پێکهاتەی کوردی، ئەمەش لە ئەگەری ئەوەدایە کە حکومەت لە (22) وەزارەت پێک بێت. زۆرجار یەک یان دوو وەزارەت زیاد دەکرێت و دەدرێت بە پێکهاتەکان یان پشکی یەکێک لە پێکهاتەکان (1) وەزارەت وەرگیراوە. پشکی پێکهاتەی کورد لە حکومەتی ئایندەی عێراق پشکی حیزبە کوردستانییەکان سێ وەزارەتە کە پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان کێبڕکێی لەسەر دەکەن. یەکێتی نیشتمانی کوردستان، سەرۆکایەتی کۆماری بەدەستهێناوە، بەو پێوەری سیستمی (خاڵ) بێت تەواوی خاڵەکانی بەکارهێناوە، بەڵام هێشتا پێداگری لەسەر وەرگرتنی یەک بۆ دوو وەزارەت دەکات، بۆیە یەکێک لە سیناریۆکان ئەوەیە وەزارەتێک زیاد بکرێت بۆ ڕازیکردنی یەکێتی، یان پارتی دەست لە پۆستێکی وزاری هەڵبگرێت بۆ یەکێتی. پارتی دیموكراتی كوردستان، جێگری دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی وەرگرتووە، بەڵام هێشتا خاڵەکانی بەشی ئەوە دەکات (وەزارەتێکی سیادی) و یەک بۆ دوو (وەزارەتی خزمەتگوزاری) بە دەست بهێنێت. هەرچی (نەوەی نوێ)یە خاوەنی (9) کورسی واتە (4.5) خاڵە، شایسستەی ئەوەیە بەلانی کەمەوە (وەزارەتێکی خزمەتگوزاری) بەدەست بهێنێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی بەشداری حکومەت ناکات، پارتی یان بەتایبەتتر یەکێتی سود لەو دەرفەتە دەبینن.  چارتی (2) چارتی (3) پشکی پێکهاتەی سونە لە حکومەتی ئایندەی عێراق پشكی ئەو لایەنانەی كە نوێنەرایەتی پێكهاتەی سوننە دەكەن (6) وەزارەتە، كە دوانیان (سیادی)ین، بە جۆرێک؛  -    هاوپەیمانی سیادە (هاوپەیمانی تەقەدوم و پرۆژەی عەرەبی)، شایستەی بەدەستهێنانی پۆستی وزارین، بە جۆرێک؛ هاوپەیمانی تەقەدوم خاوەنی (22.5) خاڵەو بەهۆی دیاریکردنی (محەمەد حەلبوسی) وەک سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران (15) خاڵی بردووە، بۆیە تەنها (7.5) خاڵی ماوەتەوە کە دەتوانێت (1) وەزارەتی سیادی یان دوو وەزارەتی خزمەتگوزاری پێ بەدەست بهێنێت. -    هاوکات پرۆژەی عەرەبی لە عێراق کە خاوەنی (7) خاڵە و تا ئێستا هیچ پۆستێکی نەبردووە، دەتوانێت (1) وەزارەتی سیادی یان دوو وەزارەتی خزمەتگوزاری پێ بەدەست بهێنێت ئەگەر چاوپۆشی لە (1) لە خاڵەکانی بکرێت. -    هاوپەیمانی عەزم خاوەنی (6.5) خاڵە و تا ئێستا هیچ پۆستێکی نەبردووە، دەتوانێت (1) وەزارەتی سیادی یان دوو وەزارەتی خزمەتگوزاری پێ بەدەست بهێنێت ئەگەر چاوپۆشی کە (1.5) لە خاڵەکانی بکرێت. چارتی (4) چارتی (5) چارتی (6) پشکی پێکهاتەی شیعە لە حکومەتی ئایندەی عێراق پشکی پێکهاتەی شیعە بەپێی (12) وەزارەت دەبێت کە زۆربەیان بەشێک دەبن لە چوارچێوەی هەماهەنگی، کە دوای کشانەوەی رەوتی سەدری و هەڵبژاردنی هەندێکیان بووە تاکە نوێنەری پێکهاتەی شیعە لە حکومەتی داهاتوودا، چوارچێوەی هەماهەنگی لەسەر کاندیدکردنی (محەمەد شیاع ئەلسودانی) ڕێککەوتن کە لەلایەن هەموو لایەنەکانی چوارچێوەوە کاندید بکرێت و سەر بە هیچ لایەنێک نەبێت، بۆیە لەلایەن لایەنە سەرەکییەکانی شیعەوە کاندیدکرا، بەم کارەش (5) خاڵ لە هەر یەکێکیان بەکارهێنرا، چوارچێوه‌ به‌سه‌ر چه‌ند لایه‌ن و هاوپه‌یمانییه‌كدا دابه‌شكراوه‌، كه‌ به‌م شێوه‌یه‌ی لای خواره‌وه‌یه؛‌ 1.    هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بە (38) كورسی کە بەرامبەرە بە (19) خاڵ، (5) خاڵیان بۆ كاندیدكردنی سەرۆك وەزیران بەكارهێنراوە، و بە (14) خاڵیان ماوەتەوە كە شایستەی بەدەستهێنانی وەزارەتێكی سیادی و (2) وەزارەتی خزمەتگوزاری، یان نزیکە لە (4) وەزارەتی خزمەتگوزارییەوە. 2.    هاوپەیمانی فەتح خاوەنی (30) كورسییە كە بەرامبەرە بە (15) خاڵ و (5) خاڵیان بۆ كاندیدكردنی سەرۆك وەزیران بەكارهاتووە، هەروەها (10) خاڵی ماوەتەوە كە شایستەی بەدەستهێنانی وەزارەتێكی سیادی و نزیکە لە دوو وەزارەتی خزمەتگوزاری یان سێ وەزارەتی خزمەتگوزارییە. 3.    هاوپەیمانی هێزەكانی دەوڵەت (11) کورسی هەیە کە بەرامبەرە بە (5.5) خاڵ، كە (5) خاڵیان بۆ كاندیدكردنی سەرۆك وەزیران بەكارهێنراوە، بەم هۆکارەش بەجۆرێک خاڵەکانی کەم دەبێتەوە كە بەشی بەدەستهێنانی وەزارەتێك ناكات. 4.    هاوپەیمانی عەقدی نیشتمانی (8) کورسی هەیە کە بەرامبەرە بە (4 )خاڵ، لەو ژمارەیەش (5) خاڵیان بۆ كاندیدكردنی سەرۆك وەزیران بەكارهێنراوە، بۆیە خاڵەکانیان بەشی بەدەستهێنانی پۆستی وزاری ناکات. چارتی (7) چارتی (8) چارتی (9) چارتی (10)  

راپۆرت: درەو شیعەكان لەسەر وەزارەتی نەوت‌و پۆستە ئەمنییەكان لەناو خۆیاندا ناكۆكن، سوننە لەسەر وەزارەتی پلاندانان‌و بەرگری لە مشتومڕدان، لەتیف رەشید بە وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار (خاڵ)ی بە یەكێتی نەهێشتووە لەكاتێكدا پەرلەمانتارانی یەكێتی دەنگیان بۆ نەداوە، پارتی دەیەوێت لەبەرامبەر پۆستی سەرۆك كۆماردا هەموو پشكی كورد لە وەزارەتەكان بۆ خۆی ببات، دەنگوباس گەرمە لەبارەی ئەوەی نرخی هەر وەزارەتێكی سیادی بۆ (75 ملیۆن) دۆلار بەرزبوەتەوە، لەم نێوەندەدا چارەنوسی پێدانی متمانە بە كابینەی نوێی حكومەت هێشتا بە نادیاری ماوەتەوە، وردەكاری چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستەكان لەم راپۆرتەدا.  چاوپێكەوتن لەگەڵ كاندیدەكان بڕیاربوو رۆژی شەممەی ئەم هەفتەیە كابینەی نوێی حكومەتی عێراق لە پەرلەمان متمانە وەربگرێت، دواتر دانیشتنەكە بۆ سبەینێ دوو شەممە دواخرا، بەهۆی ناكۆكی نێوان لایەنەكانەوە پێدەچێت وادەی دانیشتنی پەرلەمان لەوە زیاتر دوابكەوێت كە چاوەڕوان دەكرێت، هەرچەند تائێستا بەفەرمی پەرلەمان پێدانی متمانەی بە حكومەت لە بەرنامەی كاری خۆیدا دانەناوە.  محەمەد شیاع سودانی كە كاندیدی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، ئەمڕۆ ئاشكرایكرد، بەردەوامە لە ئەنجامدانی چاوپێكەوتن لەگەڵ كاندیدی لایەنە سیاسییەكان بۆ پۆستە وزارییەكان.  شیاع سودانی لیژنەیەكی تایبەتمەندی بۆ چاوپێكەوتن لەگەڵ كاندیدەكان دروستكردووە، لیژنەكە خۆی سەرۆكایەتی دەكات‌و ژمارەیەك راوێژكار لەخۆدەگرێت. سودانی رایگەیاند، دوای تەوابوونی چاوپێكەوتنەكان، بەشێوەیەكی فەرمی ناوی ئەو كاندیدانە رادەگەیەنرێت كە بۆ پۆستە وزارییەكان هەڵبژێردراون، ئەمەش بەوتەی ئەو بۆ ئەوەیە دڵنیابن لە سەلامەتی دۆخی كاندیدەكان لەڕووی یاسایی‌و دیاریكردنی وادەی بەڕێوەچوونی دانیشتنی پەرلەمان بۆ وەرگرتنی متمانە.  بەپێی ئەو پێوەرەی دیاریكراوە، دابەشكردنی پۆستە وزارییەكان لەنێوان لایەنەكاندا، بەگوێرەی ژمارەی كورسییەكانی ئەو لایەنانەیە لەناو پەرلەمان،  2 كورسی پەرلەمان بە یەك پۆینت (خاڵ) ئەژماركراوە، پۆستە وزارییە سیادییەكان بەهای هەریەكەیان بە (5 پۆینت ئەژمار دەكرێت)، بەڵام  وەزارەتەكانی تر بە (4 پۆینت) ئەژماردەكرێن، ئەمە نەریتێكە كە پێشتریش لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتدا پەیڕەو كراوە.  زانیارییەكان باسلەوە دەكەن، محەمەد شیاع سودانی بەمدواییە بێزار بووە لە بەردەوامبوونی كوتلە سیاسییەكان لە پێشكەشكردنی ناوی ئەو كەسانە بۆ پۆستە وزارییەكان كە پسپۆڕییەكانیان دورن لەكاری ئەو وەزارەتانەوە.  لەپاڵ ئەمەدا لەناو كوتلە سیاسییەكانی پێكهێنەری ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)دا بەتایبەتیش لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و پێكهاتەی سوننەدا كێشەی لەسەر چەند پۆستێكی وزاری هەیە، سوننەكان (سیادە‌و عەزم) لەسەر پۆستی وەزارەتی بەرگری‌و پلاندانان لەناوخۆیاندا ناكۆكن، شیعەكانیش لەسەر پۆستی وەزارەتی نەوت‌و چەند پۆستێكی ئەمنیی كێشەیان هەیە، پارتی‌و یەكێتیش وەكو دوو لایەنی كوردی پێكهێنەری حكومەتەكە پەیوەندییەكانیان گرژی زیاتری تێكەوتووە‌و یەكێتی چاوی لە  وەزارەتێكە‌و پارتی نایەوێت وەزارەتی پێبدات.  بەپێی دەستور لەدوای راسپاردنی، محەمەد شیاع سودانی ماوەی 30 رۆژی لەبەردەمدایە بۆ پێشكەشكردنی كابینەكەی بە پەرلەمان‌و وەرگرتنی متمانە، سودانی رۆژی 13ی ئەم مانگە لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە راسپێدراوە، واتە رۆژی 13ی مانگی داهاتوو دواین مۆڵەتە لەبەردەمیدا.  ئەگەر سبەینێ بۆ جاری دووەم دانیشتنی پەرلەمان بۆ پێدانی متمانە بە حكومەت دوابكەوێت، پێشبینی دەكرێت دانیشتنەكە بكەوێتە دوای رۆژی 25ی ئەم مانگە، چونكە 25ی تشرینی یەكەم، تشرینییەكان بە ئەنجامدانی خۆپیشاندان یادی خۆپیشاندانەكەی ساڵی 2019 دەكەنەوە. ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت كە ئەركی پێكهێنانی حكومەتی گرتوەتە ئەستۆ پێكهاتووە لە (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی+ پارتی‌و یەكێتی+ سیادە‌و عەزم)، هەریەكێك  لەم لایەنانە نوێنەرایەتی پێكهاتەیەكی سەرەكی عێراق دەكەن.  پشكی شیعە لە كێكی حكومەت لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی هاوپەیمانێتی نێوان (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەممار حەكیم+ عەبادی)ە، ئەم لایەنانە لە ئێرانەوە نزیكن‌و دوای كشانەوەی سەدر لە پەرلەمان ئێستا لە كۆی (329) كورسی پەرلەمان خاوەنی (138) كورسین‌و كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمانن. (محەمەد شیاع سودانی) كاندیدی ئەم لایەنانەیە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، ئەم لایەنانە تەنیا كورسییەكانی سەدریان لە پەرلەمان بەسەر خۆیاندا دابەش نەكردووە، بەڵكو دەیانەوێت وەزارەتەكانی سەدریش لەنێوان خۆیاندا دابەش بكەن، بەوپێیەی ئێستا ئەمانە نوێنەرایەتی پێكهاتەی شیعە دەكەن. پشكی شیعە لە كێكی حكومەت لەكۆی (22) وەزارەت بریتییە لە (12) وەزارەت. بەگوێرەی زانیارییەكان لەنێوان ئیئتیلافی (دەوڵەتی یاسا)ی نوری مالیكی‌و هاوپەیمانی (فەتح)ی هادی عامریدا ناكۆكی هەیە لەبارەی پۆستی وەزیری نەوتەوە، عەسائیبی ئەهلی حەق‌و كەتیبەكانی حزبوڵاش لەسەر پۆستەكانی (ئاسایشی نیشتمانی- هەواڵگری- سەرۆكایەتی حەشدی شەعبی) ركابەرێتی دەكەن.  پشكی كورد لە كێكی حكومەت  لە پێكهاتەی كورد (پارتی‌و یەكێتی) بەشدارن لە هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەتدا، پارتی (31) كورسی‌و یەكێتی (18) كورسی پەرلەمانی هەیە، یەكێتی لەرێگەی ئەم هاوپەیمانێتییەوە پۆستی سەرۆك كۆماری بردووە، پارتی بەنیازە لەبری پۆستی سەرۆك كۆمار، هەموو پشكی كورد لە وەزارەتەكان ببات، هەرچی لایەنە سیاسییەكانی تری كوردە بەشدارن نین لە ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت‌و هیچ پۆستێكیان بەرناكەوێت. كورد (3) وەزارەتی لە كابینەی حكومەتی عێراقدا بەردەكەوێت، وەزارەتەكان بریتین لە (دەرەوە+ داد+ ئاوەدانكردنەوە). لە كابینەی ماوەتەواوبووی مستەفا كازمی‌و پێشتریشدا ئەم سێ پۆستە بەردەوام دوانیان (دەرەوە+ ئاوەدانكردنەوە) لای پارتی بووە‌و وەزارەتی (داد)یش بۆ یەكێتی بووە بەڵام پارتی دەستوەردانی لە دانانی كاندیدی وەزارەتەكەدا كردووە. واتە تاكە وەزارەتە سیادییەكەی كورد كە وەزارەتی (دەرەوە)یە بۆ پارتی بووە، ئەمە لەبەرامبەر پۆستی سەرۆك كۆماردا بۆ یەكێتی، لەپاڵ ئەمەدا پێشتر پارتی پۆستی جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی بردووە كە پشكی كوردە‌و ئێستا (شاخەوان عەبدوڵا) لە پۆستەكەدایە. بۆچونێك هەیە ئەمجارە پشكی كورد لە (3) وەزارەتەوە بۆ (4) وەزارەت زیادبكرێت، ئەمەش لەرێگەی دروستكردنی وەزارەتێكی نوێیوە بەناوی وەزارەتی (ژینگە)‌و ئەم پۆستە بدرێت بە یەكێتی بەمەبەستی قایلكردنی بە حكومەتەكە، بەڵام سەرچاوەكان لەناو شیعەكانەوە دەڵێن كابینەی حكومەت لە (22) وەزارەت پێكدێت‌و هیچ وەزارەتێكی نوێ بۆ قایلكردنی لایەنەكان دروست ناكرێت. هەڵبژاردنی لەتیف رەشید وەكو سەرۆك كۆمار لەسەر پۆینت‌و كورسییەكانی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق ئەژماركراوە‌و ئەمە لەكاتێكدایە پەرلەمانتارانی یەكێتی دەنگیان پێنەداوە‌و پارتی خاوەندارێتی لێدەكرد، بەڵام دوای هەڵبژاردنی بە سەرۆك كۆمار، یەكێتی لەتیف رەشیدی وەكو كاندیدی خۆی ناساند‌و بەوهۆیەوە هیچ پۆینتێكی بەدەستەوە نەماوە بۆ وەرگرتنی پۆستە وزارییەكان، لەبەرامبەردا پارتی كە دەنگی بە لەتیف رەشید داوە، پارێزگاری لە پۆینتی كورسییەكانی كردووە بۆ بردنی هەرسێ وەزارەتەكەی كورد.   پارتی ئەگەر ئەمجارەش قایل ببێتەوە بەوەی پۆستی وەزارەتی (داد) بە یەكێتی بدات، ئەوا هاوشێوەی كابینەی ماوە تەواوبوو دەستوەردان لە دانانی كاندیدی ئەم وەزارەتەدا دەكات. پشكی سوننە لە كێكی حكومەت  پێكهاتەی سوننەش هاوشێوەی كورد دابەشبوون بەسەر دوو بەرەی سەرەكیدا كە بریتین هاوپەیمانی سیادە (حەلبوسی‌و خەنجەر) كە نزیكەی (60) كورسییان هەیە هەروەها هاوپەیمانی عەزم (بەسەرۆكایەتی موسەننا سامەڕائی) كە خاوەنی (14) كورسی پەرلەمانە، هەردوو بەرە نەیارەكەی سوننە بەشدارن لە ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا. حەلبوسی پشكی گەورەی سوننەی بردووە كە پۆستی سەرۆكی پەرلەمانە، خەمیس خەنجەری شەریكی چاوی لە وەرگرتنی پۆستی جێگری سەرۆك كۆمارە. ئێستا ماوەتەوە لەسەر دابەشكردنی پۆستە وزارییەكان، پشكی سوننە لە حكومەت (6) وەزارەتە كە بریتین  لە وەزارەتەكانی (بازرگانی+ پیشەسازی+ پلاندانان+ بەرگری+ رۆشنبیری+ پەروەردە)، لەناو وەزارەتە باڵاكاندا (سیادییەكان) پێكهاتەی سوننە دوو وەزارەتی بەردەكەوێت كە بریتین لە وەزارەتەكانی (بەرگری+ پلاندانان). حەلبوسی بەشی زۆری پۆینتەكانی رۆیشتووە بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان، بەڵام هێشتا چاوی لە وەرگرتنی یەكێك لە دوو پۆستە سیادییەكەی سوننەیە، لەبەرامبەریشدا هاوپەیمانی عەزم كە هێشتا كورسییە پەرلەمانییەكانی بۆ وەرگرتنی هیچ پۆستێك بەكارنەهێناوە، دەیەوێت وەزارەتێكی سیادی سوننە وەربگرێت، حەلبوسی‌و عەزم لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی دوو پۆستە سیادییەكەی سوننە (وەزارەتی بەرگری+ وەزارەتی پلاندانان) ناكۆكن، بەمدواییە محەمەد شیاع سودانی چوەتە نێوانیان بۆئەوەی بگەن بە رێككەوتن، عەزم دەیەوێت پۆستی وەزارەتی بەرگری وەربگرێت، لەناو ئەم هاوپەیمانێتیەشدا ناكۆكی لەسەر كاندیدی پۆستەكە هەیە‌و چەند لایەنێك داوای دەكەن.  بەپێی دواین زانیارییەكان، دوای كشانەوەی ناوی (سابت عەباسی) سەرۆكی بزوتنەوەی حەسم كە بەشێكە لە هاوپەیمانی عەزم، ئێستا سێ ناوی تر بۆ پۆستی وەزارەتی بەرگری لەناو پێكهاتەی سوننە پێشنیازكراون كە ئەمانەن:  •    خالید عوبێدی وەزیری بەرگری پێشوو كە ساڵی 2016 لە پەرلەمان متمانەی لێوەرگیرایەوە.  •    حەمەد نامس فەرماندەی پۆلیسی پارێزگای سەلاحەدین لەكاتی كۆنترۆڵكردنی پارێزگاكە لەلایەن داعشەوە، ئەم پیاوە نزیكە لە جومعە عنادی وەزیری بەرگری ئێستای عێراقەوە. •    ناسر غەننام كە ئەمیش كارەكتەرێكی سەربازییە‌و ئێستا سەرۆكی كۆلیژی سەربازییە‌و پێشتر فەرماندەی ئۆپراسیۆنەكانی ئەنبار بووە.  بەپێی رێككەوتنی پێشتری نێوان لایەنەكانی سوننە، پۆستی وەزارەتی بەرگری دراوە بە هاوپەیمانی (عەزم)، لەناو عەزمیشدا بەدیاریكراوی پۆستەكە دانراوە بۆ ئەحمەد جبوری "ئەبو مازن".  پێشتر هاوپەیمانی عەزم هەڕەشەی لەكارخستنی محەمەد حەلبوسی كرد لە پۆستی سەرۆكی پەرلەمان ئەگەر وەزارەتی بەرگری پێنەدرێت، ئەمە بە "كودەتا بەسەر رێككەوتنە سیاسییەكەی نێوان لایەنەكانی سوننەدا" ناوبرد.  نرخی وەزارەت بەرزدەبێتەوە ! هاوشێوەی هەموو پرۆسەكانی تری پێكهێنانی كابینەی حكومەت لە عێراق، ئەمجارەش دەنگوباسەكان لەبارەی مامەڵەكردن بە كورسییە وەزارییەكانەوە گەرمن. هەندێك كەسی نزیك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی باس لەوە دەكەن، نرخی پۆستی وەزارەتی بەرگری لەناو سوننەكاندا بۆ (75 ملیۆن) دۆلار بەرزبوەتەوە‌و سیاسییەكان مامەڵەی پێوە دەكەن، هەمان نرخیش لەسەر پۆستەكانی وەزیری ناوخۆ‌و پۆستە باڵاكانی تر دانراوە.  بەم مشتومڕەوە پێدەچێت هاوشێوەی زۆرێك لە حكومەتەكانی تری دوای روخانی رژێمی سەددامەوە، محەمەد شیاع سودانی نەتوانی بە یەكجار متمانە بۆ هەموو وەزارەتەكانی كابینەكەی لە پەرلەمان وەربگرێت‌و هەندێك پۆستی كێشە لەسەر بە بەتاڵی بمێننەوە تا ئەو كاتەی لایەنەكان رێككەوتنی لەسەر دەكەن.  بۆ وەرگرتنی متمانە شیاع سودانی پێویستی بە تێپەڕاندنی كاندیدی 14 وەزارەت هەیە، رەنگە متمانەی (8) وەزارەتی تری حكومەتەكەی جارێ بە بەتاڵی بمێنێتەوە.