درەو: ئامادەكردنی: بڵند دلێر شاوەیس لە کاتژمێر (٦٫٢٩) بەیانی ڕۆژی (٧/ ئۆکتۆبەر/٢٠٢٣) چەکدارانی بزوتنەوەی حەماس هێرشێکی زەمینی و ئاسمانی و دەریایی کتوپڕیان کردە سەر چەندین خاڵی سەربازی و ناوچەی نیشەجێبونی ئسرائیل لە ژێر ناوی ئۆپراسیۆنی "طوفان الاقصی" و زیانی گیانی و مادی گەورەیان بە ئسرائیل گەیاند، لە هەمووی گرنگتر تێکشکانی ئەو ناوبانگە گەورەیەی سوپا و دامەزراوە هەواڵگریەکانی ئسرائیل بوو. لە وەڵامدا ئسرائیل هێرشێکی بەرفراوانی کردە سەر کەرتی غەزە لە ژێر ناوی ئۆپراسیۆنی شمشێرە ئاسنینەکان "السيوف الحديدية"، هەروەها سەرجەم لایەنە هاوپەیمانەکانی بزوتنەوەی حەماسی لە وڵاتانی (لبنان، سوریا، یمن) بە ئامانج گرت. لە پاش نزیکەی پانزە مانگ لە جەنگ دواجار ئاگربەست ڕاگەیەنرا و لە بەرەبەیانی ٢٠٢٥/١/١٩ کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە. ئەوەی شایەنی باسکردنە ئسرائیل لەم جەنگەدا گورزێکی کاریگەری وەشاند لە بزوتنەوەی حەماس و هاوپەیمانەکانی، کە بە گوێرەی زانیاری دەزگاکانی ڕاگەیاندن و ڕاپۆرتی دامەزراوە مرۆیی و ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکان زیانەکانی هەردوو لایەنی جەنگەکە بریتییە لە: یەکەم/ زیانەکانی ئسرائیل : ١- کوژرانی زیاتر لە (٨٤٠) سەرباز ، هەرچەندە بە پێی ئەو ئامارانەی پێگەی هەواڵی (إرم نیوز) "Erem News" بڵاوی کردۆتەوە باس لە نزیکەی (١٢٠٠) کوژراو لە خەڵکی سڤیل و (٦١٨) سەربازی ئسرائیلی دەکات. ٢- زیاتر لە (٥٦٠٠) بریندار، بە پێی ئەو زانیاریانەی پێگەی هەواڵی (إرم نیوز) "Erem News" بڵاوی کردۆتەوە تەنها لە هێرشی ڕۆژی ٧/ ئۆکتۆبەر/٢٠٢٣ ئامارەکان باس لە برینداربوونی (١٩٤١) هاوڵاتی سڤیلی ئسرائیلی دەکەن. ۳- بە گوێرەی ئامارەکانی ئسرائیل بزوتنەوەی حەماس (٢٥١) کەسی سڤیلی ئسرائیلیان بەدیل گرتووە، لەوانە (١١٦) دیلیان ئازاد کران کە بریتی بوون لە: (٨١) ئافرەت و منداڵی ئسرائیلی، (٢٤) هاوڵاتی بیانی کە لە ناو دیلەکاندابوون، (١١) دیل لەلایەن هێزەکانی ئسرائیل ئازاد کران کە (٢) دیلی ئەمریکی تێدابوو. هەروەها ئسرائیل تەرمی (٣٠) دیلیان گەڕاندۆتەوە. لە بەرامبەردا ژمارەیەک ئافرەت و منداڵی فەلەستینی کە زیندان بوون لەلای ئسرائیل ئازاد کران. بە پێی ڕاگەیاندنەکانی ئسرائیل (١٠٩) دیل لەلای بزوتنەوەی حەماس ماوە. ٤- بڕی(٢٥٠ ملیار شیکل) کە بە زیاتر لە (٦٧٫٥٧ملیار) دۆلار مەزەندە دەکرێت کۆی گشتی زیانەکانی جەنگەکەیە. ٥- بڕی (١٢٥ ملیار شیکل) کە دەکاتە نزیکەی(٣٤ ملیار) دۆلار تێچوی شەڕەکەیە تا کۆتایی ٢٠٢٤. ٦- بڕی کورتهێنان لە میزانیەی گشتی ئسرائیل مەزەندە دەکرێت بە (١٣٦ ملیار شیکل) کە دەکاتە نزیکەی (٣٧ ملیار) دۆلار. ٧- بە پێی ڕۆژنامەی (کالکالیست، כלכליסט)ی ئسرائیل زیانە مادییەکانی باڵەخانە و دامەزراوەکان لە باکوری ئسرائیل بە(١٫٤) یەک ملیار و چوارسەد ملیۆن دۆلار مەزەندە دەکرێت و نزیکەی (٣٠٠٠) سێ هەزار خانوو و باڵەخانە زیانیان بەرکەوتووە. ٨- بە بڕی (٥٫٢ ملیار) دۆلار زیان بەر کەرتی گەشت و گوزاری ئسرائیل کەوتووە. ٩- ڕێژەی هەژاری بەرز بۆتەوە بۆ (٢٥٪). ١٠- نزیکەی (٦٠٠٠٠٠)شەش سەد هەزار هاوڵاتی ئسرائیلیان جێهێشتووە و کۆچیان کردووە. دووەم/ زیانەکانی فەلەستین و کەرتی غەزە: ١- بە گوێرەی داتاکانی ( وكالة الانباء والمعلومات الفلسطينية "وفا") ژمارەی کوژراوان لە فەلەستینیەکان نزیكەی (٤٦٠٠٠) چل و شەش هەزار کوژراوە. لەگەڵ ئەوەشدا بەرگری شارستانی (غەزە) دەڵێت نزیکەی (١٠٠٠٠)دە هەزار کوژراو لەژێر دار و بەردی خانو و باڵەخانە ڕوخاوەکانن. ٢- بە گوێرەی داتاکانی ( وكالة الانباء والمعلومات الفلسطينية "وفا") ژمارەی بریندارەکان (١٠٩) هەزار برینداری تێپەڕاندووە. ٣- هەروەها دەیان هەزار بزربوو هەیە. ٤- نزیکەی (١٫٧ ملیۆن) هاوڵاتی ئاوارە بوون. ٥- بە گوێرەی ئامارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان (un) و وێنەی مانگە دەستکردەکان زیاتر لە (١٧٠٠٠٠٠) سەد و حەفتا هەزار خانوو و باڵەخانە کە دەکاتە (٧٠٪) لە کۆی خانوو و باڵەخانەکانی (کەرتی غەزە) تەختی زەوی کراون. ٦- زیاتر لە (١٨٠٠٠٠٠٠) هەژدە ملیار دۆلار زیان تەنها بەر ژێرخانی ئابوری (غەزە) کەوتووە. ٧- بە گوێرەی ئاماری نەتەوە یەکگرتووەکان (un) ئەو وێرانکاریانەی تا مانگی (٢٠٢٤/٥) بەر (غەزە) کەوتووە پێویستی بە (٣٠ ملیار - ٤٠ ملیار) دۆلار هەیە بە مەبەستی دووبارە نۆژەن کردنەوە و بونیادنانەوە، لەگەڵ ئەوەشدا ڕاپۆرتەکان باس لەوە دەکەن تا ڕۆژی ڕاگەیاندنی ئاگربەست دوبارە بوونیادنانەوەی (کەرتی غەزە) پێویستی بە (٨٠ ملیار) دۆلار هەیە. ٨- بە گوێرەی ڕاپۆرتێکی نەتەوە یەکگرتووەکان (un) لە ساڵی ڕابردوودا دووبارە بونیادنانەوەی خانووە وێرانکراوەکان ڕەنگە تا ساڵی (٢٠٤٠) درێژە بکێشێت و ئەگەری زیاتریش هەیە. ٩- بە گوێرەی ئاماری نەتەوە یەکگرتووەکان (un) لە ئۆکتۆبەری ڕابردوو، مەزەندە دەکرێت (٤٢ ملیۆن) چل و دوو ملیۆن تەن پاشماوەی دار و بەرد و وێرانکاری لە (کەرتی غەزە) هەبێت، کە پێویستیان بە (١٤ساڵ) هەیە بۆ فڕێدانی و لە ( یەک ملیار ) دۆلار زیاتری تێدەچێت. ١٠- بە گوێرەی ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەکان نزیکەی (دوو ملیۆن) تەن لە پاشماوەی وێرانکاریەکانی (کەرتی غەزە) مادەی قەدەغەکراو و مەترسیدارن کە ئەگەری توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە زیاد دەکات. ١١- بە پێی ئاماری نوسینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری مرۆیی (un) زیاتر لە (١٫٨) ملیۆن کەس پێویستیان بە شوێنی داڵدەدانە تا ژیانی تیابکەن دوای ئەوەی شوێنی نیشتەجێبوون و خانوەکانیان وێران بوون. ١٢- لەکۆی (٣٦) نەخۆشخانە (١٩) نەخۆشخانە بە شێوەیەکی تەواو لەکارکەوتون، هەروەها (١٧) نەخۆشخانە بە شێوەیەکی نیوەناچڵ کاریان تێدا دەکرێت. ١٣- بە پێی ئاماری یونسێف (unicef) نزیکەی (٤٠٠) چوارسەد قوتابخانە زیانیان بەرکەوتووە.کە دەکاتە نزیکەی(٧٢٪)ی دامەزراوە پەروەردەییەکانی کەرتی غەزە. ١٤- گەیاندنی ئاو بۆ خوار (١/٤)چارەکی پێش جەنگەکە کەمی کردووە. ١٥- بە پێی داتاکانی بانکی نێودەوڵەتی (BIRD) ڕێژەی هەژاری گەیشتۆتە (١٠٠٪). ١٦- نزیکەی نیوەی زەویە کشتوکاڵیەکان لە ناوچوون. ١٧- ئسرائیل توانی سەدان سەرکردەی حەماس لەناو بەرێت گرنگترینیان: - (اسماعیل هنية) سەرۆکی مەکتەبی سیاسی بزوتنەوەی حەماس، لە شاری (تاران) لە وڵاتی (ئێران). - (یحیی السنوار) داڕێژەری هێرشەکەی ٧/ئۆکتۆبەر و سەرۆکی مەکتەبی سیاسی بزوتنەوەی حەماس لەدوای(اسماعیل هنية)، لە کەرتی غەزە. - (محمد الضيف) فەرماندەی کەتیبەکانی قەسام باڵی سەربازی بزوتنەوەی حەماس، لە ناوچەی خان یونس لە کەرتی غەزە. - (مروان عیسی) جێگری فەرماندەی کەتیبەکانی قەسام باڵی سەربازی بزوتنەوەی حەماس. - (صالح العاروري) جێگری سەرۆکی مەکتەبی سیاسی بزوتنەوەی حەماس، لە شاری (بیروت) لە وڵاتی (لبنان). هەموو ئەمانە جگە لەو زیانانەی بەر (لبنان) کەوت و کوشتنی سەدان سەرکردەی (حزب اللە)ی لبنان دیارترینیان: -(حسن نصر الله) ئەمینداری گشتی (حزب اللە)ی لبنان. - (هاشم صفي الدين) ئەمینداری گشتی (حزب اللە)ی لبنان دوای (حسن نصر الله). - (فؤاد شُكر) لە دامەزرێنەرانی (حزب اللە)ی لبنانی و ئەندامی ئەنجومەنی "الشورى المركزية" و ئەندامی "مجلس الجهاد" و  سەرۆکی ژوری ئۆپراسیۆنەکانی (حزب اللە)ی لبنان، گەورە ڕاوێژکاری سەربازی ئەمینداری گشتی (حزب اللە).   - (علي كركي) سەرکردەی سەربازی و كەسی سێیەمی (حزب اللە)ی لبنان و جێگرەوەی (فؤاد شُكر) بوو، فەرماندەی بەرەی باشوور، ئەندامی "مجلس الجهاد". - (نبيل قاووق) جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی جێبەجێکردنی (حزب اللە)ی لبنان، بەرپرسی یەکەمی ئاسایشی (حزب اللە)، فەرماندەی "وحدة الأمن الوقائي". - (إبراهيم عقيل)  ئەندامی "مجلس الجهاد"، فەرماندەی ئۆپڕاسیۆنەکانی (حزب اللە)ی لبنان، فەرماندەی "وحدة الرضوان" یەکەی دەستەبژێری (حزب اللە). - (أحمد وهبي) ئەندامی "مجلس الجهاد"، بەرپرسی "وحدة التدریب المركزي"ی (حزب اللە)ی لبنان، سەرپەرشتیاری ڕاهێنانی "وحدة الرضوان". - (إبراهيم قبيسي) فەرماندەی سیستەمی موشەکی (حزب اللە)ی لبنان، فەرماندەی یەکەی "بدر".

   ئامادەکردنی:  مەعروف مەجید, سەرۆکی ڕێکخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە تەشەنەسەندنی خێرای ئەو ئاگرکەوتنەوە کە لە ویلایەتی کالیفۆرنیای ئەمریکا و بەتایبەت شاری لۆس ئەنجلۆسی گرتۆتەوە، یادەوەرییەکانی بۆ هەندێک لە گەورەترین ئاگرکەوتنەوەکانی ئەم جۆرە لە مێژووی هاوچەرخدا بە بیری هاوڵاتیاندا هێنایەوە، کە زیانی گەورەی  مرۆیی و ژینگەیی ماددی بەرچاوی لێکەوتەوە. بەپێی هەواڵێکی ڕۆژنامەی لۆس ئەنجلۆس تایمز، ئاگرکەوتنەوەی دارستانەکانی شاری لۆس ئەنجلۆس کە بۆ ناوچە جیاوازەکان بڵاوبووەتەوە، بەهۆیەوە 10 کەس گیانیان لەدەستداوە، ئەمە جگە لەوەی زیاتر لە 9 هەزار باڵەخانە زیانیان پێگەیشتووە یان لەناوچوونە. لە خەمڵاندنە سەرەتاییەکاندا لەگەڵ بەردەوامبوونی ئاگرکەوتنەوەکان، کۆمپانیای پێشبینیکردنی ئاکووێزەر ڕایگەیاندووە، کۆی زیانەکان و زیانە ئابوورییەکان ١٣٥-١٥٠ ملیار دۆلارە. بەگوێرەی ئاژانسی ڕۆیتەرز، ئاگری پالیسادز لە نێوان سانتا مۆنیکا و مالیبو لە لای ڕۆژئاوای لۆس ئەنجلۆس و ئاگری ئیتۆن لە ڕۆژهەڵاتی شارەکە لە نزیک پاسادینا، لە ئێستاوە بە وێرانکەرترین دادەنرێت لە مێژووی ئەو شارە ئەمریکییەدا، کە زیاتر لە 34 هەزار دۆنم ڕووبەری هەیە (13,750 هێکتار) - یان نزیکەی 53 میل چوارگۆشە - کە بووە هۆی سووتانی تەواوی گەڕەکەکان. لە کاتێکدا تیمەکانی ئەمریکا چاوەڕێی تەواوبوونی هەوڵەکانی ئاگرکوژێنەوە و نەهێشتنی ئاگرەکەن بە مەبەستی هەڵسەنگاندنی کۆتایی بۆ زیانەکانی ئاگرەکە، تا ئێستاش چەندین ئاگرکەوتنەوەی گەورە لە دارستانەکاندا بونیان هەیە.  بە درێژایی مێژووی هاوچەرخ کۆمەڵێ ئاگرکەوتنەوە ڕوویانداوە، وەک لە ڕاپۆرتێکی ماڵپەڕی ژینگەپارێزی Earth.Org ئاماژەی پێکراوە ، کە لە چەند وڵاتێک بەم شێوەیە بووە: 1- ئاگرکەوتنەوە لە دارستانەکانی تایگای سیبیریا لە ساڵی ٢٠٠٣ ڕوویدا - لە یەکێک لە گەرمترین هاوینەکاندا کە تا ئێستا لە ئەوروپا تۆمارکراوە - کاتێک زنجیرەیەک ئاگرکەوتنەوە زیاتر لە ٥٥ ملیۆن دۆنم (٢٢ ملیۆن هێکتار) زەوی لە دارستانەکانی تایگا لە ڕۆژهەڵاتی سیبیریا لە ڕووسیا لەناوبرد. پێدەچێت تێکەڵەیەک لە بارودۆخی لەڕادەبەدەر وشک و زیادبوونی ئیستغلالکردنی مرۆڤەکان لە ماوەی دەیەکانی ڕابردوودا ڕۆڵی هەبووبێت لەو ڕووداوەی کە وەک یەکێک لە وێرانکەرترین و گەورەترین ئاگرکەوتنەوەی کێوی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا لەبیر دەکرێت. 2- ئاگرکەوتنەوە لە دارستانەکانی ئوسترالیا ئاگرکەوتنەوەکانی دارستانەکانی ئوسترالیا لە ساڵی ٢٠٢٠دا بەهۆی کاریگەرییە کارەساتبارەکانی لەسەر گیانلەبەرە کێوییەکان کەوتە مێژووەوە. ئاگری توند لە ویلایەتی نیو ساوس وێڵز و کوینزلاندی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئوسترالیا گرتووەتەوە و بەهۆیەوە 42 ملیۆن دۆنم زەوی سووتاو و هەزاران باڵەخانە وێران بوو دەیان کەسیش گیانیان لەدەستدا، هەروەها سێ ملیار ئاژەڵیش گیانیان لەدەستدا، لەنێویاندا 61 هەزار کوالا. ئوسترالیا لە نێوان کۆتاییەکانی ٢٠١٩ تا سەرەتای ٢٠٢٠ گەرمترین و وشکترین ساڵی تۆمارکراوی بەخۆیەوە بینی، ئەمەش هۆکارێکی سەرەکی بوو لە ئاگرکەوتنەوە وێرانکەرەکانی دارستانەکاندا. داتاکانی ڕێکخراوی چاودێری کەشوهەوا دەریدەخەن کە تێکڕای پلەی گەرمی ئوسترالیا لە ساڵی ٢٠١٩دا ١.٥٢ پلەی سەدی لە سەرووی تێکڕایەوە بووە، ئەمەش وایکردووە کە گەرمترین ساڵ بێت لەوەتەی تۆمارەکان لە ساڵی ١٩١٠ دەستیپێکردووە؛ مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٩ گەرمترین مانگ بوو کە تا ئێستا لە ئوسترالیا تۆمار کراوە. بارانبارین بە ڕێژەی 40% لە خوار تێکڕای بارانبارینەوە بووە، کە کەمترین ڕێژەی بارانبارین بووە لە ساڵی 1900ەوە. 3- ئاگرکەوتنەوە لە ناوچەی باکووری ڕۆژئاوا لە کەنەدا لە هاوینی ساڵی ٢٠١٤دا زیاتر لە ١٥٠ ئاگری جیاواز لە سەرانسەری ناوچەکانی باکووری ڕۆژئاوا کەوتەوە، کە ڕووبەرەکەی نزیکەی ٤٤٢ میل چوارگۆشەیە (١.١ ملیار کیلۆمەتر چوارگۆشە) لە باکووری کەنەدا. پێدەچێت سیانزە لەو ئاگرکەوتنەوانە بەهۆی کردەوەی مرۆڤەکانەوە بێت. دوکەڵی ئەو ئاگرکەوتنەوانە هۆشداری لەسەر کوالیتی هەوا لە سەرانسەری کەنەدا و هەروەها لە ئەمریکا دروستکرد، کە دوکەڵەکە لە دوورەوە وەک پورتوگال لە ڕۆژئاوای ئەوروپا دیار بووە. نزیکەی 8.5 ملیۆن دۆنم (3.5 ملیۆن هێکتار) دارستان بە تەواوی لەناوچوون و ئۆپەراسیۆنەکانی ئاگرکوژێنەوەش 44.4 ملیۆن دۆلاری تێچووە بۆ حکومەت. 4- وەرزی ئاگری ئەلاسکا وەرزی ئاگرکەوتنەوەی ئەلاسکا لە ساڵی ٢٠٠٤دا خراپترین وەرزی بوو لە مێژووی ویلایەتەکەدا لە ڕووی ڕووبەری زیانلێکەوتووەوە. زیاتر لە 6.6 ملیۆن دۆنم (2.6 ملیۆن هێکتار) زەوی لە 701 ئاگرکەوتنەوەدا سووتاون. ٢١٥ لەو ئاگرانە بە ڕەشەبا دەستی پێکردووە؛ 426 ئاگرکەوتنەوەکەی دیکەش لەلایەن مرۆڤەوە دەستیپێکردووە. هاوینی ساڵی ٢٠٠٤ بە بەراورد بە بارودۆخی هاوینی ئاسایی ئەلاسکا زۆر گەرم و تەڕ بوو، لە ئەنجامدا ژمارەیەکی پێوانەیی لە لێدانی ڕەشەبا لێیدا. دوای چەند مانگێک لەم ڕەشەبا و پلەکانی گەرما بەرز، مانگی ئابێکی وشکی نائاسایی ئاگرکەوتنەوەی لێکەوتەوە کە تا مانگی ئەیلول بەردەوام بوو. 5- ئاگری هەینی ڕەش ئەم ئاگرکەوتنەوانە وەک هەینی ڕەش لە مێژوودا تۆمارکران، کاتێک زیاتر لە پێنج ملیۆن دۆنم زەوییان لە ڤیکتۆریا - ویلایەتێک لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئوسترالیا - لە ساڵی ١٩٣٩ لەناوبرد، و لوتکەی چەند ساڵێک بوو لە وشکەساڵی، دواتر پلەی گەرمی بەرز و بای بەهێز. ئاگرکەوتنەوەکان زیاتر لە سێ لەسەر چواری ویلایەتی گرتۆتەوە و ٧١ کەس گیانیان لەدەستداوە، بەمەش بووە سێیەم کوشندەترین ئاگرکەوتنەوە لە دارستانەکان لە مێژووی ئوسترالیادا. هەرچەندە چەند ڕۆژێک بوو دەسووتا، بەڵام ئاگرەکە لە ١٣ی ١ی ٢٠١٩دا پەرەی سەند. پلەکانی گەرما لە شاری مێلبۆرنی پایتەختی ئوسترالیا گەیشتە 44.7 پلەی سەدی و لە میڵدورا لە باکووری ڕۆژئاواش 47.2 پلەی سەدی، بەهۆیەوە 36 کەس گیانیان لەدەستدا و زیاتر لە 700 ماڵیش وێرانبوون، ئەمە جگە لە زۆرێک لە کێڵگە و شوێنی بازرگانی. خۆڵەمێشی ئاگرەکان تا نیوزلەندا کەوتە خوارەوە. 6- ئاگری گەورە لە کەنەدا سەرەڕای ئەوەی زیاتر لە سەدەیەک لەمەوبەر ڕوویدا، ئاگری گەورەی ساڵی ١٩١٩ تا ئێستاش وەک یەکێک لە گەورەترین و وێرانکەرترین ئاگرکەوتنەوە کێوییەکانی مێژوو لەباس دەکرێت. لە سەرەتای مانگی ئایاردا، کۆمەڵێک ئاگرکەوتنەوە لە دارستانە بۆریالییەکانی پارێزگاکانی ئەلبێرتای کەنەدا و ساسکاچواندا گرتەوە، ئەو دارانەی بۆ پیشەسازی دار دروێنە دەکران، لەگەڵ بای بەهێز و وشکدا، بەشداربوون لە ئاگرکەوتنەوە خێراکان کە لە ماوەی چەند ڕۆژێکدا نزیکەی پێنج ملیۆن دۆنم (دوو ملیۆن هێکتار)ی سووتاند و سەدان بینای وێران کرد و ١١ کەسی کوشت. 7- ئاگری چینچاگا هەروەها بە ئاگری ویسپ و "ئاگری ١٩" ناسراوە، ئەمە زنجیرەیەک ئاگرکەوتنەوەی کێوی بووە کە لە باکووری کۆڵۆمبیا و ئەلبێرتای ئەمریکا لە مانگی حوزەیران تا سەرەتای پاییزی ١٩٥٠ سووتا. 8- ئاگرکەوتنەوەکانی بۆلیڤیا لە مانگی ئابی ساڵی ٢٠١٠ زیاتر لە ٢٥ هەزار ئاگر لە سەرانسەری بۆلیڤیا سووتا و بە مەزەندەکردن ٣.٧ ملیۆن دۆنم (١.٥ ملیۆن هێکتار)ی گرتەوە و زیانێکی تایبەتی بە پشکی وڵاتەکە لە دارستانە باراناوییەکانی ئەمازۆن گەیاند. دوکەڵی ئەستووری ئەم ئاگرکەوتنەوانە حکومەتی ناچارکرد زۆرێک لە گەشتە ئاسمانییەکان ڕابگرێت و باری نائاسایی ڕابگەیەنێت. هۆکارەکانی بریتین لە زنجیرەیەک ئاگرکەوتنەوە کە لەلایەن جووتیارانەوە دانراوە بۆ پاککردنەوەی زەوی بۆ کشتوکاڵ، هەروەها وشکبوونەوەی ڕووەکی کە لە ئەنجامی ئەو وشکەساڵییە توندەوە دروست بووە کە وڵاتەکە لە مانگەکانی هاویندا تووشی بووە. ئاگرکەوتنەوەکانی دارستانەکانی بۆلیڤیا هەندێک لە خراپترین ئاگرکەوتنەوەکان بوو کە وڵاتی ئەمریکای باشوور لە ماوەی نزیکەی ٣٠ ساڵدا بینیبووی. 9- ئاگری گەورەی کۆنتێکتیکۆت هەروەها بە تەقینەوە گەورەکە، ئاگری سوتەمەنی شەیتان، یان ئاگری گەورە ناسراوە، ئەم ئاگرە گەورەیە لە مانگەکانی هاوینی ساڵی ١٩١٠ لە ویلایەتی ئایداهۆ و مۆنتانای ئەمریکا کەوتەوە. هەرچەندە تەنها بۆ ماوەی دوو ڕۆژ سووتا، بەڵام بای بەهێز بووە هۆی ئەوەی ئاگری یەکەم لەگەڵ ئاگرە بچووکەکانی دیکەدا تێکەڵ بێت و ببێتە ئاگرێکی گەورە کە ٣ ملیۆن دۆنم (١.٢ ملیۆن هێکتار)ی سووتاند - نزیکەی قەبارەی تەواوی ویلایەتی کۆنتێکتیکۆت - و ٨٥ کەسی مردن  ئەمەش وایکردووە ببێتە یەکێک لە خراپترین ئاگرکەوتنەوە کێوییەکان لە مێژووی ئەمریکادا. هەرچەندە ئەم ئاگرە بەهۆی ئەو وێرانکارییەوە لەبیر دەکرێت کە بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵام ڕێگەی خۆشکرد بۆ ئەوەی حکومەتی ئەمریکا سیاسەت بۆ پاراستنی دارستانەکان دەربکات. 10- ئاگری ئەژدیهای ڕەش هەروەها بە ئاگری داکسینگ ئانلینگ ناودەبرێت، لە ساڵی ١٩٨٧ ڕوویداوە و ڕەنگە گەورەترین ئاگرکەوتنەوە بێت لە جیهاندا لە سەدان ساڵی ڕابردوودا، هەروەها جددیترین ئاگرکەوتنەوەی دارستانەکان لە کۆماری گەلی چین، کە لە سنوورەکانەوە بڵاوبووەتەوە بۆ ڕووسیا. ئاگرەکە بۆ ماوەی زیاتر لە مانگێک بەبێ وەستان بەردەوام بوو نزیکەی دوو ملیۆن و ٥٠٠ هەزار دۆنم زەوی لەناوچوون. لە کاتێکدا هۆکاری وردی ئاگرەکە ڕوون نییە، بەڵام ڕاپۆرتە چینییەکان ئاماژەیان بەوە کردووە کە ڕەنگە ئاگرەکە بەهۆی چالاکیی مرۆڤەکانەوە بووبێت، کۆی گشتی گیانلەدەستدان لە کاتی ئاگرکەوتنەوەکەدا گەیشتە ١٩١ کەس، جگە لەوەی ٢٥٠ کەسی دیکەش برینداربوون. هەروەها نزیکەی ٣٣ هەزار کەس ئاوارە بوون. 11- ڕیچاردسۆن باککانتری فایەر ئاگری ڕیچاردسۆن باککانتری لە مانگی ئایاری ٢٠١١ لە شاری ئەلبێرتای کەنەدا کەوتەوە. گەورەترین ئاگر بوو لە ماوەی زیاتر لە ٦٠ ساڵی وڵاتەکەدا، لە دوای ئاگرکەوتنەوەی چینچاگا لە ساڵی ١٩٥٠. ئاگرەکە نزیکەی یەک ملیۆن و ٧٠٠ هەزار دۆنم (٦٨٨ هەزار هێکتار) دارستانی بۆریالی لەناوبردووە و دەسەڵاتدارانیش پێیان وایە کە بەهۆی چالاکییەکانی مرۆڤەوە دەستیپێکردووە، بەڵام بارودۆخی وشکەساڵی و بەرزی پلەی گەرمی نائاسایی و بای بەهێز توندی دارستانەکەی زیاتر کردووە. 12- ئاگری مانیتۆبا ئاگرکەوتنەوەکانی مانیتۆبا لە نێوان ناوەڕاستی مانگی ئایار و سەرەتای مانگی ئابی ساڵی ١٩٨٩ ڕوویدا، بە مەزەندەکردن ١١٤٧ ئاگر دەستنیشان دەکرێ، زۆرترین ژمارەیە کە تا ئێستا تۆمارکراوە - لە کەنەدا کە شوێنی چەندین دیمەنی سروشتییە. بەهۆی ئاگرکەوتنەوەکانەوە نزیکەی ملیۆنێک و 300 هەزار دۆنم (3 ملیۆن و 300 هەزار هێکتار) زەوی لەناوچوون، هەروەها 24 هەزار و 500 کەسیش ماڵەکانیان چۆڵکران، تێچووی کوژاندنەوەی گەیشتە ٥٢ ملیۆن دۆلار. 13- تەکساس فایرز ئاگرکەوتنەوەی کێوی لە ویلایەتی تەکساس لە کۆتاییەکانی شوباتی ٢٠٢٤دا ئاماژەیە بۆ چەندین ئاگرکەوتنەوەی گەورە لە ویلایەتی ئەمریکا، لەوانە ئاگرکەوتنەوەی سمۆکهاوس کریک لە ناوچەی هاچینسۆن؛ گەورەترین ئاگری کێوییە لە مێژووی ویلایەتی تەکساسدا. ئەم سووتانە بە تەنیا نزیکەی یەک ملیۆن و ١٠٠ هەزار دۆنم زەوی لەناوبردووە، ئەمەش لە ئاگرکەوتنەوەی گەورەی کۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی ئاماریلۆی ساڵی ٢٠٠٦ تێپەڕاندووە کە نزیکەی یەک ملیۆن دۆنم زەوی لەناوبردووە.  

راپۆرتی: عەلی مەحمود محەمەد هەرچەندە لەوەتەی هاتۆتە كۆشكی كۆماری بەردەوام بزەیەكی نەرم لەسەر دەمو چاوێتی, بۆینباخی حەریر لە ملیەتی, ئارام و بێدەنگ خۆی دەنوێنێت و سەر دەلەقێنێت, كەمیش قسە دەكات, بەڵام رابردووی پڕە لە زەبروزەنگ و خوێن و ململانێ و سەركوتی نەیاران و دۆستەكانی و سەپاندنی هژمۆنیا لە كۆمارەكەی رابردووی ئەدلەبستان, پیاوێكی ئاڵۆزی ستەمكارە. ئەحمەد شەرع دوای ئەوەی لە 8ی مانگی رابردووو بە پشتیوانی راستەوخۆی توركیا و قەتەر و زەمینە سازی ئیسرائیل و پشتیوانی ئەمەریكا گەیشتە دەسەلات, لە لایەكەوە بە روكەش دڵنەوایی  بە پێكهاتەكانی سوریا و گروپەكانی  دیكە دەدات, لە لایەكی دیكەوە لە سەركوتی بێ پەردەو سەپاندنی دەسەڵاتێكی رەش بەردەوامە, دەستی هێزەكەی لە سەركوت و كوشت و بڕو تاڵان و بڕۆ ئاوەڵا كردووە, لە لایەكەوە پەیمانی سوپای یەكگرتوو و دەسەلاتی یەكگرتوو دەدات, لە لایەكی دیكەوە پێچەوانەكەی جێبەجێدەكات دەسەلاتی یەك حیزبی و سوپای یەك رەنگی و پۆلیسی یەك باوەڕی دەسەپێنێت, بە پێچەوانەی وەعدو بەڵێنەاكن رۆژانە بڕیاری نوێ دەردەكات بۆ چەسپاندنی ئەوەی دەیەوێت, لە بری سێ مانگ بۆ هەڵبژاردن كردی بە چوار ساڵ و 3 ساڵ  بۆ نووسینەوەی دەستوور, وەڵامی فەرەنسییەكانیشی بەسەر لەقاندنێكیش  نەدایەوە كە هاوكاری سوریا بكەن بۆ نووسینەوەی دەستوور, چونكە نایەوێت ئەوان دەستووری بۆ بنووسنەوە, چونكە لە حكومەتەكەی ئەدلەبستان شەریعەتی ئیسلامی تاكە سەرچاوەی دەستوور بوو. لە رابردوو ئەزموون هەیە, كۆبونەوەی رێكەوتی 11-9-2017 بۆ دامەزراندنی حكومەتی ئینقازی سوری, وەڵامی سوریای دیموكرات  و حكومەتی كاتی سوریا نەدایەوە لە نووسینەوەی دەستورێكی هاوچەرخ, بۆیە ئەوانیش رەتیان كردەوە بەشداری حكومەتی ئینقازی نیشتمانی لە ئەدلەب بكەن, هەنووكە هەر نایكات, جیاوازییان  لە گەڵ داعش ئەوەیە لە بری خەلافە بەرفراوانە جیهانییەكەی داعش, ئەوان حكومەتێكی ئیسلامی بە بەرنامەی داعشیان لە چوارچێوەی جوگرافیای سوریا دەوێت. باسی فرەیی و دیموكراتیەت  دەكات, بەڵام وەزیرەكانی هەموو لە گروپی كۆنی قاعیدەن لەناو هەیئەی تەحریری شام, هەموو لە منداڵدانی قاعیدەوە هاتونەتە دەر, جیناتەكانیان ئاوێتەی تایبەتمەندییان بووە. مەكتەبی ژنان ناوەندێكی بە ناوی مەكتەبی ژنان بە سەرپەرشتی عائیشە دبس كردۆتەوە, گوایە مافی ژنان دەستەبەر كراوە, لێ ناوبراو باوەڕی بە چەسپاندنی شەریعەتی ئیسلامییە و دژی حكومەتی مەدەنی و رێكخراوەكانی ژنانە, لە توێتێكدا نووسیویەتی: گەلی سووریا پێویستیان بە جیاوازی نییە و ئێمەش ڕێگا بە باوەڕ و فكری جیاواز لە وڵات نادەین. لە رابردوو لە حكومەتی ئینقازیشدا مەكتەبی ژنانیان هەبووە, واتە نوێ نییە, هیچ كاتێك لە حكومەتەكەی جۆلانی  لە ئەدلەب بۆ رۆژێكیش بێت ژنان پۆستی سیادی یان وەزارەتیان وەرنەگرتووە, یەكەم و دوا پۆست و  دوا كەس هەر ئەوەندەیە بۆ ژنان لە داهاتووی سوریای محەمەد جۆلانی. گواستنەوەی حكومەت لە ئەدلبستانەوە بۆ دیمەشق دوای 8ی دیسەمبەر شەرع حكومەتەكەی خۆی لە ئیدلبەوە گواستەوە بۆ كۆشكی كۆماری, هەموو پێكهاتەو لایەنە چەكدارەكانی دیكە لە بەشداری حكومەت تەنانەت لە بەخشینی پۆستی سەربازی بێبەری  دەكات, لە كۆی بەخشینی 17 پۆستی سەربازی 13یان درایە كۆنە قاعیدەكان, لەو 13یەش حەوتیان بیانین,4 كەسەكەی دیكەش زۆر نزیكن لێیانەوە, لە كاتێدا پۆستی سەربازی بە بیانییەكان دەبەخشێت, 6400 ئەفسەری سوری كە پەیوەندییان بە ئۆپۆزسیۆنەوە كردبوو لە رابردوو, زۆریان چەكیان هەڵگرتبوو دژی ئەسەد لایان لێ ناكاتەوە بە پۆستەكانی خۆشیانەوە, نەك بكرێنە ئەفسەری علوج. هەروەها هەواڵگری بە گروپەكەی خۆی كۆنترۆڵ كرد, لە دوا هەنگاویشدا پەروەردەی گۆڕی بە مۆركێكی ئاینی, هەمان وانەیە كە لە ئیدلب پەیڕەو دەكرا, هەر لە مێژووەوە یاسای حەمورابی كە باوكی شەریعەتی جوو و ئیسلامە لە مەنهەجی خوێندن لادا, تیۆری پەرەسەندنی نەهێشت, زنوبیای لە مێژوو سڕییەوە, ئیمام عەلی نەما, یاسا بووە شەرع.........هتد. هەیئەو جۆلانی لە لیستی تیرۆردا لە كاتێكدا مامەڵە لە گەڵ هەیئەی تەحریری شام و محەمەد جۆلانی دەكرێت, رۆژانە فلیمی پێشوازی و تەوقەو بزەو خەندەی شەرع دووبارە دەبێتەوە, كەچی هێشتا هیچ ولاتێك بە توركیاشەوە خۆی و پارتەكەی لە لیستی تیرۆر دەرنەكردووە. هەیئەی تەحریری شام لە لیستی تیرۆری "ئەمەریكا, بەریتانیا, توركیا, كەنەدا, روسیا. ئەرجەنتین, نیوزلەندا, ئوسترالیا, یابان, ئەندەنوسیا, یەكێتی ئەوروپا و نەتەوە یەكگرتووەكان" دایە. هەروەها ساڵی 2013  ئەمەریكا ئەحمەد شەرعی وەك تیرۆریست دایە قەڵەم, پاداشتی 10 ملیۆن دۆلاری دانا بۆ هەر كەسێك زانیاری لەسەر بدات بۆ دەستگیركردنی. سەرۆكی ئەمەریكا بایدن بڕیاری دا هەیئەی تەحریری شام و محەمەد جۆلانی لە لیستی تیرۆردا بمێنن, بڕیارە قورسەكەی بۆ ترامپ جێ هێشت. حكومەتەكەی شەرع لە ئەدلەب  و سەركوت هەیئەی تەحریری شام لە رابردووی زۆر نزیك گلاوەتە تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی, پێشێلی زەقی مافی مرۆڤ, كوشتنی دەرەوەی دادگا, پیادەكردنی ئیعدام, گرتن و ئەشكەنجەدانی نەیاران, چالاكوان, رۆژنامەنووسان, 22 جۆر ئەشكەنجەی لە زیندانەكانی لە كۆمارەكەی ئەدلبستانی پەیرەو كردووە.  بۆ ژنان, رێگای گەشتی لە ژنان گرتووە بۆ دەرەوەی ماڵ بە بێ مەحرەم, تاوانی دەستدرێژی سێكسی بۆ سەر ژنانی زیندانییان پیادە كردووە, رێگا نەدان بەداواكردنی جیابوونەوە, رێگەنەدان بە خۆجوانكردن, رێگەنەدان بە خوێندنی ژنان, تەنانەت ئەو ژنانەنی منداڵیش بوونە كە شویان كردووە بچنە قوتابخانەو بخوێنن, هەروەها گرتنی بە كۆمەڵی ئەو ژنانەی خێزانی نەیارانی سیاسی  حكومەتەكەیان بوونە. لە ئەدلەبستان  بە زۆر دورزییان كردووە بە ئیسلامی سونی, دەستیان بەسەر موڵكی كریستان و دورزییەكاندا گرتووە.   تاوانی جەنگیان ئەنجامداوە لە چەكداركردنی مندالان, منداڵیان وەك خۆ كوژی بۆمبڕێژكراو , قەڵغانی مرۆیی و مرۆڤ كوشتن.... بەكار هێناوە. كۆماری ئەدلەبستانەكەی شەرع, لە ماوەی 4 ساڵی یەكەمی دامەزراندنیدا, 505 كەسیان كوشتووە, 71یان منداڵ بوونە, 77یان ژن بوونە,22یان لە ژێر ئەشكەنجە مردوونە, تا كاتی روخانی حكومەتەكەی ئەسەد زیندانەكانی 2327 كەسی تێدایە بووە, كات و قەوارە بەراورد بكەین دەیان جاری رژَێمەكەی ئەسەد فاشی بووە. سەركوتی ناڕەزایەتی خەڵك بەهۆی پاوانكردنی بازرگانی خۆراك و سەپاندنی باجی زۆر بەسەریا, زنجیرەیەك ناڕەزایەتی لە ئۆكتۆبەرو نۆڤەمبەری 2019 ئەنجامدرا, بەهۆیەوە 5 كەس كوژران. بەهۆی ناڕەزایەتی  دژ بە سەپاندنی باج بەسەر رۆنی زەیتون, هاوولاتیانی شاری كفر قاسم نوێنەری حكومەتی هەیئەی تەحریر شامیان لە شار دەركرد , ئەوانیش ئابلوقەی شارەكەیان داو گولە بارانییانكرد. بەهەمان شێوە سەركوتی قوتابیانی زانكۆی حەلەبیشیان كرد. لە ساڵی 2020  پۆلیسی ئاینی دانا, وەك ئێران و تاڵیبان و سعودیە, بەلام زوو هەڵی وەشاندەوە, چونكە كۆمەڵگای سوری كۆمەڵگایەكی كراوەن قەبوڵیان نەكرد. شەڕی ناوخۆیی ئەوان نەك لە گەڵ هێزەكانی دەرەوەی ئیسلامی سیاسی, بگرە لەناو خۆی ئیسلامی سیاسی بەردەوام لە جەنگی ناوخۆیی لەگەڵ گروپەكانی دەرەوەی خۆیان و ناو خۆشیان بوونە. لە گەڵ چەندین گروپی ئیسلامی دیكە بەردەوام لە جەنگدا بووە تا لە ئیدارەی ئەدلەب دەریانی كرد ( ئەحرار الشام, جیش وەتەنی سوری, داعش, لیواالاقسا". تەنانەت جێگرەكەی خۆی ابو ماریا ئەلقەحتانی و 300 لە یاوەرانی گرت, لە ململانێی ناو خۆیی بۆ دەسەڵات  زیندانیانی كرد, دواتر بەهۆی ناڕەزایەتی خۆپیشاندان و فشاری توركیاوە ئازادیانی كرد, كە لە مانگی ئازاری 2024 دا خۆپیشاندانی گەورە كرا دژی حكومەتەكەی جۆلانی بە دروشمی بروخێ جۆلانی دژ بە زیندانی كردنی خەڵك و سەپاندنی باجی زۆر بەسەر خۆراكی هاوردە لە توركیاوە بە ناچاری ئازادیانی كرد.   پشتیوانانی  هەیئەی تەحریری شام هاوكاریكەرانی هەیئەی تەحریری شام بریتین لەم وڵات و رێكخراو چەكدارانەی خوارەوە" توركیا, ئۆكرانیا, قەتەر, ئەنساری ئیسلام, جنود قەوقاز, ئیخوان موسلمینی سوریا, كەتیبەی عەبالڕەحمان, كەتیبەی تەوحید و جیهاد, كەتیبەی جەبەل ئیسلام, حیزبی ئیسلامی توركستان, جوند ئەلمەهدی, مەلحەمە تەكتیكییە, كەتیبەی غورەبای تركستان, جەیش مەجد, ئەكناف بەیت و الموقەدەس , جەیشی وەتەنی سوری". ئەوەی جێگای سەرنجە  توركیا یەكێكە لەو وڵاتانەی تا ئێستا گروپی ناوبراو لە لیستی تیرۆریدایە, بەلام هاوكاریكەری سەرەكیشیەتی, سپۆنسەری بە دەسەلات گەیشتنێتی. لە ناوچەی حكومەتی ئینقازی سوری هەیئەی تەحریری شام, لە ساڵی 2020 وە  لیرەی توركی بەكار هاتووە, وە دەرگای سنووری بۆ ئاوەلا كردووە بۆ بازرگانیكردن و هات و چۆ, تەنانەت كارەباری ئەو ناوچانەو دابین كردنی ئامێرەكانی بەرهەم هێنانی كارەبای ئەو دەڤەرە توركیا و قەتەر دابینی كردووە. كۆتایی  لە كۆتاییدا لە ولاتی نەزار قەبانی و حنا مینادا, ئێستا سەرۆكەكەی تەوقە لە گەڵ وەزیرە ژنە گەنجە جوانەكەی ئەڵمانیا ناكات,  بەڵام ئەو وەك شێخ مەحمود ناكات, لە گەڵ پیاوەكانیان چەندە كافر بن جگە لە تەوقە سەریش دادەنوێنێت. كورد لە رۆژئاوا دوو ئەزموونی لەگەڵ شەرع هەیە,  یەكیان لە یۆنی 2012 ەوە  بازرگانی سوتەمەنی لە نێوانیان هەبووە وەك بەرژەوەندی, دووەمیان لە 11ی سەپتەمبەری 2017 ئامادە نەبوو دەستوورێك پەسەند بكەن جێگای رەزامەندی هەموو لایەك بێت ئەمەیان وەك باوەڕ. ئێستاش پێویستە دەسەلاتداری رۆژئاوا بەزووترین بەرەیەكی دیموكراتی  پێشكەوتنخوازی  پێك بهێنێت,  هەموو پێكهاتەكان لە ژێر ئاڵاكەی كۆبكاتەوە, جۆلانی بۆی بگونجێت هەڵبژاردن و دەستووری پەسەندكراوی هەمو لایەك پەسەند ناكات, هەمان جەنگەكانی 2017 دژ بە لایەنەكان دووبارە دەكاتەوە, ئەمجا وەك دەوڵەت  و دژ بە ئەو لایەنانەی كوشتنیان رێگە پێدراوی پیرۆزە لایان, ئەو تا مردن كورسی جێ ناهێڵێت, ئەوەی رویدا لە سوریا تەنها روخانی دكتاتۆرێك نەبوو, بگرە كارەساتی هاتنی وەحشییەكیش بوو. هەرچەندە توركیا لە كۆشكی كۆماری ئامادەیە, بەلام سوپای ئیسرائیلیش جەبەل شێخی گرتووەو 40 كیلۆمەتر لە دیمەشقەوە دوورە, سوریا لە گۆڕەپانی ململانێی ئێران و ئیسرائیلەوە دەبێتە گۆڕەپانی ململانێی ئیسرائیل و توركیا, لەو ململانێیەش رۆژئاوا پشت لە ئیسرائیل ناكات.

راپۆرتی: درەو 🔻 رۆژی (24ی 12ی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ دە مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە  زۆرتر لە (124 ترلیۆن و 659 ملیار) دینار بووە. زۆرتر لە (110 ترلیۆن و 220 ملیار) دیناری بە رێژەی (88.2%) داهاتی نەوت و پتر لە (14 ترلیۆن و 438 ملیار) دیناری بە رێژەی (11.8%)ی داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، زۆرتر لە (122 ترلیۆن و 720 ملیار) دینار بووە، کە (86.6%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (13.4%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (1.6%) داهات لە خەرجی زیاتر بووە و زۆرتر لە (ترلیۆنێک و 938 ملیار) دینار داهات سەرڕێژی کردووە. 🔹 زۆرتر لە (9 ترلیۆن و 84 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران نزیکەی لە (495 ملیار) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار زیاتر لە (49 ملیار و 351 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران پتر لە (8 ترلیۆن و 539 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی (2024)دا رۆژی (24ی کانونی یەکەمی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ دە مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ مانگەکانی تشرینی یەکەمی ساڵی (2024) لە (24ی کانونی یەکەمی 2024) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (124 ترلیۆن و 659 ملیار و 47 ملیۆن و 361 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (110 ترلیۆن و 220 ملیار و 268 ملیۆن و 945 هەزار) دیناری بەڕێژەی (88.2%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (14 ترلیۆن و 438 ملیار و 778 ملیۆن و 884 هەزار) دیناری بەڕێژەی (11.8%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر دە مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2024 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، تا کۆتایی مانگی دەی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (122 ترلیۆن و 720 ملیار و 161 ملیۆن و 764 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (100 ترلیۆن و 637 ملیار و 260 ملیۆن و 319 هەزار) دیناری بەڕێژەی (86.6%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (22 ترلیۆن و 82 ملیار و 901 ملیۆن و 444 هەزار) دیناری بەڕێژەی (13.4%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر دە مانگی یەکەمی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2024 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە تاکۆتایی مانگی تەموزی ساڵی (2024)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (22 ترلیۆن و 82 ملیار و 901 ملیۆن و 444 هەزار) دیناری بەڕێژەی (13.4%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (167 ملیار و 237 ملیۆن و 620 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (0.8%) بۆخەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (12 ترلیۆن و 720 ملیار و 412 ملیۆن و 698 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (57.6%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (2 ترلیۆن و 414 ملیار و 676 ملیۆن و 881 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (10.9%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (5 ترلیۆن و 787 ملیار و 125 ملیۆن و 346 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (26.2%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (993 ملیار و 448 ملیۆن و 897 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (4.5%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2024 لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (122 ترلیۆن و 720 ملیار و 161 ملیۆن و 764 هەزار) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (124 ترلیۆن و 659 ملیار و 47 ملیۆن و 830 هەزار) دینار. واتە بڕی (ترلیۆنێک و 938 ملیار و 886 ملیۆن و 66 هەزار) دیناری بەڕێژەی (1.6%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە و سەرڕێژی کردووە. بەڵام لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی (2024) ڕێژەیەکی بەرزی کوردتهێنان ڕویداوەو گەیشتووە بە (17 ترلیۆن و 531 ملیار و 959 ملیۆن و 804 هەزار) دینار بە ڕێژەی (170%). سەبارەت بە وردەکاری دە مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2024 لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 84 ملیار و 57 ملیۆن و 650 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (494 ملیار و 959 ملیۆن و 997 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (126 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (49 ملیار و 351 ملیۆن و 651 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (8 ترلیۆن و 539 ملیار و 746 ملیۆن و 2 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (6 ترلیۆن و 837 ملیار و 801 ملیۆن و 649 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (80%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 701 ملیار و 944 ملیۆن و 352 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (20%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة تموز لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة أب لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة أیلول لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة تشرین الاول لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة http://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx  

(درەو):  بەگوێرەی توێژینەوەیەك كە ئەمڕۆ بڵاوكراوەتەوە، نزیكەی 30%ی ئەندامانی پەرلەمانی ئەوروپا كە بە تێكڕا ژمارەیان (720) پەرلەمانتارە، سەرباری موچەی فەرمی خۆیان لە پەرلەمان، ساڵانە بڕی (6.3 ملیۆن) یۆرۆیان دەستدەكەوێت.  دەرەنجامەكانی رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیی لە یەكێتیی ئەوروپا ئەوەی دەرخستووە، كە هەندێك لە ئەندامانی پەرلەمانی ئەوروپا لە بەرژەوەندی گروپەكانی لۆبی "لۆبیستەكان" لە كەرتی كشتوكاڵ كاردەكەن و راوێژ بە كەرتی ئۆتۆمبیل و كۆمپانیا داراییە گەورەكان دەدەن، ئەمە دەبێتە هۆی بەریەككەوتنی بەرژەوەندییە گشتییەكان لەگەڵ بەرژەوەندی تایبەتدا. پەرلەمانتاری رۆمانی (گۆرگێ پیپیریا) لە فراكسیۆنی پارێزگاران و ریفۆرمخوازانی ئەوروپا لە پێشەنگی لیستی ئەو پەرلەمانتارانەیە كە داهاتی لابەلایان هەیەو ساڵانە نزیكەی (657.000) یۆری دەستدەكەوێت، ئەمە لەرێگەی ئەو كۆمپانیای پارێزەرایەتییەی كە دایمەزراندووە.  لەدوای ئەویش پزیشكە فەڕەنسییەكە (لۆران كاستیلۆ)و پەرلەمانتاری ئیتالی (رۆبەرتۆ فاناچی) دێت كە كتێبەكەی "جیهانەكەی تر" سەركەوتنێكی سەرسوڕهێنەری بەدەستهێناو پێشوازی باشی لێكرا.  پەرلەمانتاری ئەوروپا موچەو ئیمتیازی باش وەردەگرن، كە خۆی دەبینێتەوە لە بڕی (124.000) یۆرۆی ساڵانە وەكو موچەی بنەڕەتی و بڕی (59.400) یۆریۆ دەرماڵەی خەرجیی و پارەی دەرماڵەی ئامادەبوون كە زۆرجار دەگاتە بڕی (52.800).  سەرباری ئەوەی پەرلەمانتارانی یەكێتیی ئەوروپا رێگەیان پێدراوە كاری زیاتر بكەن، بەڵام ئەو بنەمایانەی كە لەدوای سكانداڵی ناسراو بە "قەتەر گەیت" داكەوتووە، ناچاریان دەكات بە ئاشكرا كردنی ئەو كارانەی كە دەیكەن.  لەگەڵ ئەمەشدا، رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیی نیگەرانیی خۆی نیشان دەدات، ئەمەش لەبەر قەبارەی قازانجی پەرلەمانتاران نییە ئەو كارانەدا، بەڵكو نیگەرانییە لەبارەی ئەگەری كاریگەریی ئەو كارانە لەسەر ئەدای كاركردنی رۆژانەی پەرلەمانتاران و تێكەڵبوونی بەرژەوەندییەكان.  رافاییل كیرگۆینۆ گەورە بەرپرسی سیاسەتەكان لە رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیی قسەی بۆ (یۆرۆنیوز) كردوە، وتویەتی:" بەگوێرەی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی ئەوروپا، ئەندامانی پەرلەمان بۆیان نییە بەشداری لە چالاكی لۆبیكردن لەبەرامبەر پارەدا بكەن". باسلەوە دەكات، ناڕوونی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان وایكردووە بابەتەكە وەكو تێڕوانینی كەسیی لەلایەن هەر سیاسەتمەدارێكەوە تەماشا بكرێت، لەوەدا ئایا بەریەككەوتنی بەرژەوەندی هەیە یاخود نا.  راپۆرتەكە باس لە حاڵەتی هەردوو پەرلەمانتار ستیڤان كوهلەر (ئەڵمانیا/ پارتی گەلی ئەوروپی)و كریستین سینجەر (ئەڵمانیا/ پارتی نوێبوونەوە) دەكات كە هەردووكیان مانگانە هەزاران یۆرۆ لە كۆمەڵەی جوتیارانی باڤاریا وەردەگرن، كە نوێنەرایەتی بەرژەوەندییە كشتوكاڵی و دارستانییەكانی ناوچەكە دەكات، سەرباری ئەوەی ئەم دوو كەسە هەردووكیان ئەندامن لە لیژنەی كشتوكاڵ و ژینگە لە پەرلەمانی ئەوروپا.  فیلیپ تۆریك (چیكیا/ پاتریۆتس) باس لە داهاتی مانگانەی خۆی دەكات كە دەگاتە (10.000) یۆرۆ وەكو راوێژكاری سەربەخۆ لە كەرتی پیشەسازی ئۆتۆمبیل، ئەمە بوارێكە لە كارەكەیدا وەكو ئەندامی پەرلەمان زۆر جەختی لەسەر دەكات. بەمدواییە لەم چوارچێوەیەدا قسەی كردووە.  لەبەرامبەردا، هەندێك لە ئەندامانی تری پەرلەمانی ئەوروپا وای دەبینن گرنگە پارێزگاری بكەن لە پەیوەندییان لەگەڵ جیهانی واقعیدا، یەكێك لەوانە لۆران كاستیلۆ-یە كە پێیوایە "بۆ ئەوەی نوێنەرانی پەرلەمان بە تەواوەتی لەژیانی خەڵك دانەبڕێن، دەبێت پەیوەندییان بە واقیعەوە بمێنێتەوە".  ئاماژە بەوە دەكات، هیچ بەریەككەوتنێك نییە لەنێوان خەبات لەپێناو سیاسەتێكی دروست و باشتر لە پەرلەمان لەگەڵ ئارەزووە بەردەوامەكانی بۆ چاودێری خەڵكی تر وەكو پزیشكێك. مۆنیكا هوڵمایەر (ئەڵمانیا/ پارتی گەلی ئەوروپی) كە ساڵانە نزیكەی 75.000 یۆرۆی دەستدەكەوێت لەبەرامبەر كارەكەی لە كۆمپانیای فرەڕەگەزیی (بایوا) بۆ كشتوكاڵ و وزە دەڵێ: دەبێت ئەندامانی پەرلەمانی ئەوروپا تێكەڵی كارو كۆمەڵگە ببن لەبری ئەوەی لە بورجی عاجی سیاسەتدا بمێننەوە. لە هەمان كاتدا، هەندێكی تر وایدەبینن كە هیچ بەریەككەوتنێك لەنێوان كاری زیادەی خۆیان و ئەركەكەیان لە پەرلەمان نییە، چارلز گویرینز (لۆكسمبۆرگ/ نوێی ئەوروپا) كە ساڵانە وەكو بەرپرسی سەربەخۆ لە كۆمپانیای "ڤویر فاینانس" بڕی 43.000 یۆریۆری دەستدەكەوێت جەخت لەوە دەكات كارەكەی بەریەككەوتنی نییە لەگەڵ ئەو لیژنانەی پەرلەمان كە كاریان تێدا دەكات و مامەڵە لەگەڵ كشتوكاڵ و كاروباری دەستوریی دەكەن. دەڵێ:" بچوكترین بەریەككەوتن نییە، ئەگەرنا كارەكەم رادەگرت".  لەگەڵ ئەمەشدا، رافاییل كیرگوینۆ لە رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیی گرفتی لەگەڵ ئەم تێگەیشتنانە هەیەو باسلەوە دەكات، تەنانەت ئەگەر بەشێوەی راستەوخۆ بەشدار نەبن لە لیژنە پەیوەندیدارەكاندا، ئەندامانی پەرلەمانی ئەوروپا دەتوانن كاریگەریی لەسەر هاوڕێ پەرلەمانتارەكانیان دابنێن یاخود پرسیار لەبارەی ئەو بابەتانەوە بكەن كە پەیوەندی بە بەرژەوەندییە دەرەكییەكانیانەوە هەیە.  رافاییل كیرگوینۆ داوا دەكات رێسای توندتر دابنرێت بۆ لێكۆڵینەوە لە چالاكی دەرەكی پەرلەمانتاران و دەڵێ:" پێویستە لێكۆڵینەوەكان لەرێگەی دەستەی سەربەخۆوە بكرێن و ئەوانەی بنەما ئیتیكییەكان پێشێل دەكەن سزایان بەسەردا بسەپێندرێت".  ئەمە جاری یەكەم نییە كە رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیی تیشك دەخاتەسەر بەریەككەوتنی بەرژەوەندییەكان. لە راپۆرتی پێشووی خۆیدا كە ئایاری رابردوو بڵاویكردەوە، ڤیكتۆر ئوسپاسكیچ پەرلەمانتاری پێشووی لیتوانیا لە یەكێتیی ئەوروپا لە پێشەنگی لیستەكەدا بوو، كە 3 ملیۆن یۆرۆی ساڵانە قازانجی لە كۆمپانیایەكی روسی دەستكەوتبوو كە بەرژەوەندی گەورەی لە بواری خانوبەرەدا هەبوو. بەڵام دوای هەڵبژاردنەكەی حوزەیرانی رابردووە ئەم پەرلەمانتارە كورسییەكەی لەدەستداو لە مانگی ئابیشدا دەركەوت بەتۆمەتی ساختەكاریی بەبڕی زیاتر لە 500.000 یۆرۆ لەژێر لێكۆڵینەوەدایە، ئەمەش تۆمەتێك بوو كە ئەو رەتیدەكردەوە.

رێبوار محەمەد* سوریا لەڕووی ڕێژەی بەرهەمهێنانەوە لە ڕیزی وڵاتانی سنوورداری نەوتدا پۆلێن کراوە، بەڵام یەکێکە لەو وڵاتانەی کە خاڵی پەڕینەوەیەکی گرنگ لە پیشەسازی وزەی ناوچەیی و جیهانیدا پێکدەهێنێت سەرەڕای ئەمەش کەرتی نەوتی خاو و گازی سروشتی لقێکی گرنگی پێکهێنا حکومەتی سوریا پێش قەیرانی ئەم دواییە، و پێشبینی دەکرێت وەک گۆڕەپانێکی مەترسیدار بۆ ململانێ بمێنێتەوە. سەرەڕای سنوورداربوونی سەروەت و سامانی نەوتی سووریا، بەشداریی لە دابینکردنی سەرچاوەیەکی گرنگ بۆ دەوڵەت و ئابووری سووریا بۆ چەندین ساڵ کرد، بەڵام سەرهەڵدانی شەڕ لەو وڵاتە، بە تایبەتی لە ساڵی 2011ەوە، و گۆڕینی وردە وردە نەخشەکانی کۆنترۆڵکردن، وایکرد ڕژێمی سوریا بخاتە ژێر دەسەڵاتی سوریا ئەم سەرچاوە گرنگە لەدەست بدەن، و کردی بە ئامانجی ئەو کوتلانەی کە کۆنترۆڵی کردوون و سوودیان لێ وەرگرتووە، تا ووەتە لقێکی جەوهەری بۆی، و توخمێکی کاریگەر لە هاوپەیمانییەکانیدا، جگە لەوەی کە فراوانە گۆڕەپانی تۆمەتە سیاسییەکان، بەتایبەتی بەهۆی ئەو ڕۆڵانەی هاوپەیمانی ڕۆژئاوا لە شەڕ و ململانێکان کە لە دەوروبەری کێڵگە نەوتییەکان لەسوریا. دوای سێزدە ساڵ لە دەستپێکی قەیرانی ڕاستەقینە لە سوریا و سەرهەڵدانەوەی ململانێ لەو وڵاتە دیسانەوە، یەک لە دوای یەک زلهێزەکان کە کێڵگەکانی نەوتی خاو و گازی سرووشتییان کۆنترۆڵکردوە و چەندین سزای ئەمریکی و نێودەوڵەتی بۆ سەر ئابوری سوریا، پرسیارە گرنگەکە ماوەتەوە؛ کێ سوود لە نەوتی سوریا وەردەگرێت؟ ڕەنگە سوریا نەوتی خاو و گازی سروشتی زۆر نەبێت بۆ ئەوەی خاڵی فۆکەسی گرنگ و هاوسەنگی لە پیشەسازی نەوت و گازدا پێکبهێنێت یان سەرچاوەی کێبڕکێ لەگەڵ وڵاتانی چالاک لە پیشەسازی وزە بە گشتی، بەڵام گرنگی جیۆپۆلەتیکییەکەی لە شوێنی جوگرافییەکەیدایە ، کە وای لێکرد ببێتە خاڵی پەڕینەوە و ڕێڕەوێکی سروشتی بۆ سەرچاوەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی نەوتی خاو و غازی سروشتی . بەڵام کێڵگە نەوتییەکان و گازی سروشتی لە سوریا بەدەست قەیرانی گەورە و دووبارەبووەوە دەناڵێنن، لە سەرەتای سەرهەڵدانی ململانێکان لەو وڵاتە، دوابەدوای ڕووداوەکانی ساڵی 2012 ، و بوونی چەندین گروپی چەکدار، کە هەوڵی کۆنترۆڵکردنی ئەو کێڵگە نەوتیانە دەدەن. بەم پێیە کێڵگەکانی نەوتی خاو و غازی سروشتی لە سوریا لە دۆخێکی خراپدان، لە ئەنجامی شەڕ و ململانێکان و نەبوونی گەشەسەندن , کە ئەمەش ڕێژەیی یان گونجاو نییە لەگەڵ ئەو یەدەگانەی کە لەخۆیاندایە، کە ڕەنگە پێگەی نەوتی سوریا لە ناوچەکەدا بگۆڕێت  . تایبەتمەندییەکانی کەرتی نەوت لە سوریا پێش و دوای دەستپێکردنی قەیرانەکان (٢٠١٢) لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠١١ ، پێش سەرهەڵدانی ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەکان دژی ڕژێمی سوریا، سوفیان ئەلعەلاو، وەزیری نەوتی ئەوکاتە، ئاشکرای کرد کە بەرهەمهێنانی نەوتی خاو لە سوریا لە ماوەی ساڵی ٢٠١٠ دا نزیکەی ١٤١ ملیۆن بەرمیل نەوت بووە ، کە تێکڕای ڕۆژانە نزیکەی ١٤١ هەزار بەرمیل نەوت بووە 386 هەزار بەرمیل نەوتی خاو، کە بە بەراورد بە ساڵی 2009 نزیکەی 9 هەزار و 400 بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیادیکردووە . کۆی یەدەگی نەوتی سوریا بە نزیکەی 2.5 ملیار بەرمیل مەزەندە دەکرێت، سوریاش لە پلەی 31ی جیهانیدایە لە یەدەگی نەوتدا، کە دەکاتە نزیکەی 0.2% ی کۆی یەدەگی نەوتی جیهانی کە نزیکەی 1.6 ترلیۆن بەرمیل نەوتە. لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە بەشێکی زۆری بەرهەمی سوریا پێش ساڵی ٢٠١١ لە ئۆپێک تۆمار نەکراوە، بەو پێیەی لە بازاڕی ڕەشدا بە نرخی نزیکەی ٨٤ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک دەفرۆشرا، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک لە ئۆپێک لەوکاتە گەیشتە 110 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت. بە پشتبەستن بەوانەی سەرەوە، وەک هەموو ململانێکانی جیهان، لایەنە ناکۆکەکان لە سوریا لە ساڵی ٢٠١١ ەوە هەوڵی دەستبەسەرداگرتنی سامانە سروشتییەکان و کۆنترۆڵکردنی شۆڕشی نەوتیان داوە , بە ئامانجی بەکارهێنانی داهاتەکانی لە هەوڵەکانی جەنگ و بەرزکردنەوەی کاریگەری و کۆنترۆڵکردنی زانیارییەکانی ناو ئابووری سوریا. لە ساڵی ٢٠١٢ ەوە ڕژێمی سوریا بە یەک لە دوای یەک دەستی کردووە بە لەدەستدانی کێڵگە نەوتییەکان و بیرە نەوتییەکان، هەروەها کێڵگە و بیرە نوێیەکان دەرکەوتوون کە پێشتر بوونیان نەبووە، هەروەها کوتلە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریا و گروپە ئیسلامییەکان کۆنترۆڵی شوێن و کێڵگە نەوتییە گرنگەکانیان لە سوریا ئاڵوگۆڕ کردووە ، زۆربەی کە دەکەونە باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا . لە سەرەتای ساڵی 2014، بەیاننامەکانی وەزیری نەوتی سوریا ، سلێمان ئەلعەباس باسیان لە دابەزینی بەرهەمهێنانی نەوت کرد بۆ تەنها نزیکەی 5% , گەیشتە نزیکەی 14 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا لە کۆی نزیکەی 386 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا شایەنی باسە زیانەکانی کەرتی نەوتی سوریا لە ماوەی مانگی ئازاری 2011 تا کۆتایی ساڵی 2022 نزیکەی 95 ملیار دۆلار بووە . لە کۆتاییدا کۆنترۆڵکردنی زۆرینەی کێڵگە نەوتییەکانی وڵاتەکە بۆ هێزەکانی سوریا (هەسەدە) گواسترایەوە، دوای ئەوەی ئۆپەراسیۆنەکانیان دەستپێکرد بۆ وەرگرتنەوەی باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا کە دەوڵەمەندە بە کێڵگە نەوتییەکان و بیرە نەوتییەکان، لە کۆنترۆڵی داعش لە ئەیلوولی ٢٠١٤ ەوە ، تا کۆتاییەکانی ٢٠١٩ ، کاتێک هێزەکانی سوریای دیموکرات هێزەکان توانیان بچنە ناو ئەلباغوز لە دێرەزۆر. کێڵگە نەوتییە خاوەکان لە سوریا لە پارێزگاکانی دێرەزۆر و ئەلحەسەکە بڵاوبوونەتەوە، هەروەها ناوچەی پاڵمیرا لە پارێزگای حومس، هەروەها هەندێک خاڵی بچووکی نەوت لە پارێزگای ڕەقە بڵاوبوونەتەوە. کێڵگەی ئەلعومەر گەورەترین کێڵگەی پارێزگای دێرەزۆرە، و دەکەوێتە نزیکەی 15 کیلۆمەتر لە ڕۆژهەڵاتی شارۆچکەی ئەلبوسەیرە پێش ساڵی 2011 ڕۆژانە نزیکەی 85 هەزار بەرمیل بەرهەم دەهێنێت (کێڵگەی نەوتی ئەلعومەر بەرکەوتووە، جار جارە، بۆ لێدانی مووشەکی، چونکە مەیدانەکە ئامانجی هەموو گروپە ناکۆکەکانە لە وڵاتەکەدا) . کێڵگەی ئەلتەنک هەیە ، دەکەوێتە بیابانی ئەلشەیتات لە لادێکانی ڕۆژهەڵاتی دێرەزۆر، کە ڕۆژانە نزیکەی ٤٥ هەزار بەرمیل بەرهەم دەهێنا ، کێڵگەی ئەلتەیم و ئەلوەردیش مامناوەند بوون، ئەوانیش بەرهەمیان دەهێنا نزیکەی ٥٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەریەکەیان. کاریگەری ململانێکان لەسەر ڕێژەی بەرهەمهێنان لە سوریا بەشێوەیەکی گشتی بەرهەمهێنانی کێڵگە نەوتییە خاوەکان لە سوریا بەهۆی ململانێکانی یەک لە دوای یەک دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە، بۆ نزیکەی ١٥ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا، ئەمەش دوای ئەوەی گەیشتە ئاستێکی پێوانەیی بەر لە هەڵگیرسانی ئەو شەڕەی کە زیاتر لە ١٣ ساڵە لەو وڵاتە بەردەوامە . بەرهەمهێنانی نەوتی سوریا لە سوریا لە ساڵی 2008 گەیشتە 406 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا ، لە ساڵی 2009 دا کەمیکردووە و بووەتە نزیکەی 401 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا، دواتر لە ساڵی 2010 دا بۆ نزیکەی 385 هەزار بەرمیل و لە ساڵی 2011 دا 353 هەزار بەرمیل و لە ساڵی 2011دا 171 هەزار بەرمیل دابەزیوە. 2012 . بەرهەمهێنان بەردەوام بوو لە دابەزین بۆ 59 هەزار بەرمیل لە ساڵی 2013 و پاشان 33 هەزار بەرمیل لە ساڵی 2014 و پاشان 27 هەزار بەرمیل لە ساڵی 2015 و 25 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا لە ساڵی 2016 و 2017 و 24 هەزار بەرمیل لە ساڵی 2018 . بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی سوریا بۆ ساڵی 2021 بە نزیکەی 31.4 ملیۆن بەرمیل خەمڵێندراوە، کە تێکڕای بەرهەمهێنانی ڕۆژانە 85.9 هەزار بەرمیل بووە، لەو ڕێژەیەش 16 هەزار بەرمیل دەگاتە پاڵاوگەکان. بەشێوەیەکی گشتی لە ساڵی 2011ەوە ئۆپەراسیۆنەکانی توێژینەوە و گەڕان بەتەواوی وەستاون، دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان خۆیان لە دابینکردنی هەر جۆرە پارەیەک بۆیان بەدوور گرتووە، ئەمەش چانسی گەشەکردنی ڕێژەی بەرهەمهێنانی لاوازکردووە، بەهۆی کەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو و کۆندێنسێت و شلەمەنی گازی لە سوریا لە 353 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا لە ماوەی ساڵی 2011 بۆ نزیکەی 40 هەزار لە ساڵی ڕابردووی 2023 , واتە لە ماوەی 13 ساڵدا دابەزینێکی بەرچاوی تۆمارکردووە کە زیاتر لە نزیکەی 300 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا . جیۆپۆلیتیکی کێڵگەکانی نەوتی خاو و گازی سروشتی سوریا و تیۆری بۆری سەختی دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوە سەرەتاییەکانی وزە، بەتایبەتی نەوتی خاو و گازی سروشتی (یان وازهێنانیان)، سەرچاوەیەکی نیگەرانی ئابووری و سیاسی بۆ وڵاتانی چالاک لەسەر نەخشەی جیهانی پێکدەهێنێت ، بەتایبەتی پیشەسازی وزە (چ بەرهەمهێنان بێت یان بەکاربەر) . بە درێژایی مێژووی مۆدێرن، ئەم نیگەرانییە وەرگێڕدراوە بۆ شەڕ، ململانێ، ڕێککەوتن و هەروەها هاوبەشی، وێنە کە نەخشەی جیهانیان لە ژێر دروشمی جیاوازدا داڕشتووە . لە ڕووی مێژووییەوە دیمەشق لقێکی گرنگی هاوکێشەی وزەی جیهانی (بەرهەمهێنان و یەدەگی سنووردار) پێکناهێنێت بە بەراورد بە هەندێک وڵاتی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، و بە پێچەوانەی زۆرێک لە وڵاتانی عەرەبی و نەوتەوە لەسەر دەریایەکی نەوت و گازی سروشتی هەڵنافڕێت سەرچاوەکانی ناوچەکە بەڵام سەرەڕای ئەمەش خاوەنی پێکهاتە جوگرافییەکانە ڕۆڵێکی جیاوازی پێدەبەخشێت لە نەخشەی دابەشبوونی سەرچاوە جۆراوجۆرەکانی وزەدا، بەتایبەتی نەخشەی دابەشبوونی وزەی بەردینی. بەو پێیەی بە خاڵی پەڕینەوەیەکی ستراتیژی دادەنرێت، دەتوانێت بەشداری بکات لە کەمکردنەوەی تێچووی گواستنەوەی وزە لە وڵاتانی ناوچەکەوە بەرەو دەریای ناوەڕاست، کە گرنگترین دەروازەی ئاسیا بۆ وڵاتانی ڕۆژئاوا پێکدەهێنێت بۆیە گرنگی سوریا لە نەخشەی دابەشکردنی وزەدا لە پێگەی جوگرافیای خۆیەوە سەرچاوە دەگرێت لە شوێنێکدا کە گرنگی ستراتیژی هەیە بۆ زلهێزە جیهانییەکان. لێرەدا دەتوانین بڵێین سەرچاوەی نەوت و غازی سوریا لە گەمەی گەورەی وزەدا پەراوێز و سنووردارە بە بەراورد بەو شتانەی کە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەردەستە. بەرهەمهێنانی نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا لە نزیکەی 15 هەزار بەرمیل تێناپەڕێت (0.45%ی قەبارەی بەرهەمی نەوتی جیهانی) , و نزیکەی 1.5% بە بەراورد بە بەرهەمهێنانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە لوتکەی بەرهەمهێنانی نەوت لە سوریا لە ساڵی 2022 . یەدەگی سەلمێنراوی نەوت تەنها نزیکەی 0.15% ی یەدەگی جیهانی پێکدەهێنێت، هەروەها نزیکەی 0.3% ی کۆی یەدەگی سەلمێنراو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بە پشتبەستن بەو شتانەی سەرەوە، ئاماژە بەوە دەکرێت کە وەبەرهێنانی نەوت کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ڕابردوو زیاتر دەکەوێتە پارێزگاکانی حەسەکە و دێرەزۆر , و دەرهێنان لەوێ پشتی پێ بەسترا لەلایەن کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکان , سەرکردایەتی شێل، لە کاتێکدا زۆربەی مۆدێرن وەبەرهێنانەکان لەم بوارەدا دەکەوێتە باشوور و ڕۆژئاوای ڕووباری فورات لە ناوچەکانی ڕۆژئاوا و باشووری لادێکانی دێرەزۆر و باشووری ڕەقە تا بیابانی پاڵمیرا و دەوروبەری حومس، کاری گەڕان و دەرهێنان ئەنجام دەدرێت لەلایەن کۆمپانیا ڕووسی و چینی و ئێرانییەکان و کۆمپانیایەکی ڤەنزوێلی و مالیزییەوە. ئەمەش بەو مانایەیە کە ڕژێمی سوریا پەنا بۆ کۆمپانیاکانی وەبەرهێنانی نەوت لە وڵاتانی ڕۆژهەڵات دەبات، سەرەڕای ئەوەی ڕێژەی هەناردەکردنی نەوتی بۆ وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا دەگاتە نزیکەی 92% ی کۆی هەناردەکردنی نەوتی وڵاتەکەی. لە ڕووی جوگرافیاوە دیمەشق لە ناوەڕاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە و تەماحە جۆراوجۆرەکانی هەندێک لە زلهێزە ناوچەییەکان و خەونی تۆڕێک لە بۆری و خوێنبەرە وزەییەکان دەبینن کە بتوانن بیکەن بە ناوەندەکەیان. سنووری سوریا لەگەڵ عێراق، و بەندەرەکانی دەریایی لەسەر دەریای ناوەڕاست، دەیکاتە ڕێڕەوێکی سروشتی بۆ نەوتی باکوری عێراق و دەوڵەتانی کەنداوی عەرەبی بەرەو ئەوروپا. هەرچەندە تورکیا پردی وشکانی بۆ وڵاتانی کیشوەری ئەوروپا پێکدەهێنێت ، بەڵام سروشتی جوگرافیای سوریا تاڕادەیەک تەختە، ژینگەیەک کە دروستکردنی تۆڕێکی بۆری وزە زۆر ئاسانتر دەکات و بە تێچووی تاڕادەیەک کەمتر، زۆر ئاسانتر و هەرزانتر لەوەی کە لە... تورکیا کە تاڕادەیەکی زۆر سروشتێکی شاخاوی هەیە بەم شێوەیە ئەنقەرە کرێی ترانزێت و دەستکەوتی سیاسی زۆر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا لەدەست دەدات و ئەو دەستکەوتانە دەگوازێتەوە بۆ دیمەشق کە دەکرێت خاڵێکی ترانزێتێکی سەرەکی بێت بۆ نەوتی خاو و غازی سروشتی لە سەرچاوەکانەوە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەم پێیە، هاوبەشی و بنیاتنانی پەیوەندییە ئابوورییە بەهێزەکان لەسەر بنەمای پێدانی ئیمتیازاتی نەوت بەو هاوبەشانەی کە کێبڕکێ لەگەڵ سیاسەتەکانی ڕۆژئاوا دەکەن لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ستراتیژی وەبەرهێنانی سووتەمەنی بەردینی ڕژێمی سوریای لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا پێکهێنا، بە ئامانجی دەرچوون لە بازنەی کۆنترۆڵی ڕۆژئاوا بابەتی هەر بەوەوە نەوەستا، بەڵکو لەوە زیاتر ڕۆیشت بۆ دروستکردنی پەیوەندی بەهێز و نایەکسانی لەگەڵ هەندێک لە زلهێزە ناوچەییەکان، و ڕژێمی پێشووی سوریا پێیوابوو کە ئەمە پێگەیەکی دیپلۆماسی پێشکەوتووی پێدەبەخشێت لە ژێر ڕۆشنایی گۆڕانکارییە جیهانییەکان، و پێیوابوو کە لە ڕێگەی ئەمەوە دەتوانێت لە ڕێگەی میحوەرەکانەوە یاری بکات بۆ دروستکردنی درزێکی جیهانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەم شێوەیە دیمەشق دەبێتە ئەو یاریزانەی کە هەمووان کێبڕکێیان لەسەر دەکرد بۆ بردنەوە ئەمە ڕوویدا، بەڵام بە شێوەیەکی جیاواز و بە حیساباتی تەواو جیاواز لە تێڕوانینەکانی ڕژێم. لەسەر بنەمای ئەمەش، ناکرێ ڕۆڵی سەرچاوەکانی وزە لە کێشانی هاوسەنگی سیاسی لە نێوان شتە هاتووەکانی هاوکێشەی سوریادا پشتگوێ بخرێت، بە واتایەکی تر، کێشانی تایبەتمەندییەکانی داهاتووی سوریا لە ژێر ڕۆشنایی ئاژاوەی ئابووری، کۆمەڵایەتی، سیاسی و سەربازیدا نزیکە لە مەحاڵەوە ، ئەگەر گرنگییەکی زۆر بە واقیعی ئەو هاوکێشەیە نەدرێت کە لە ئەنجامی دابەشکردنی سەرچاوەکانی وزە، بەتایبەتی بوارەکانی سامان و سەرچاوەکانی کەرتی نەوتی سوریا، لە نێوان لایەنەکانی کۆنترۆڵکردنی موڵک و ماڵی جوگرافی لە ململانێی سوریادا، چونکە وزە یەکێک لە گرنگترین کلیلەکانی چارەسەر و هەنگاونان بەرەو بنیاتنانی سوریایەکی هاوسەنگ و گونجاو لە نێوان پێکهاتە هەوڵە جیاوازەکانیدا. بۆ ئەوەی پێکەوە بژین. گواستنەوە بەرەو وزەی نوێبووەوە (دەرفەتی بەڵێندەر) بەگشتی سوریا ساڵانێکی زۆرە بەدەست قەیرانێکی سەخت لە کەرتی کارەبا و وزەدا دەناڵێنێت، بەو پێیەی گەلی سوریا بەدەست پچڕانی بەردەوامی کارەبا و هەڵاوسانی دابینکردنی وزەی کارەباوە دەناڵێنێت. ئەم قەیرانە کارەبایە بۆ چەند هۆکارێک دەگەڕێتەوە، لەوانە: تێکچوونی ژێرخانی کارەبا و زیانگەیاندن بە وێستگە و تۆڕەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا، جگە لە گرانی نرخی وەرگیراوەکانی نەوت و سەختی دەستکەوتنیان لە ژێر ڕۆشنایی قەیران و شەڕەکاندا کە وڵاتەکە بەدەستیەوە دەناڵێنێت و ئەو سزایانەی لە ساڵی ٢٠١١ ەوە بەسەریدا سەپێنراوە . بەهۆی ئەوەی کەرتی وزە لە سوریا پشتی بە سووتەمەنی بەردینی بەستووە بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا، لەگەڵ تێکچوونی بەرچاوی بەرهەمهێنانی نەوت و گازی سروشتی ڕووبەڕووی قەیرانێکی گەورە بووەوە، کە بووە هۆی کەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی کارەبا لەو وڵاتە. زۆرینەی تێکەڵەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە سوریا لە سووتەمەنی بەردینی پێکهاتووە و لە ساڵی 2022دا ڕێژەی بەرهەمهێنانی کارەبا گەیشتووەتە نزیکەی 95.4%. بە پشتبەستن بەوانەی سەرەوە، چەند هۆکارێک بەشدارن لە خێراکردنی گۆڕانکاری بەرەو بەکارهێنانی وزەی نوێبووەوە، یەکەم ، شەڕەکە بووە هۆی لەناوچوونی بەرچاوی ژێرخانی وزەی تەقلیدی، ئەمەش وایکرد کۆمەڵگە ناوخۆییەکان بەدوای چارەسەری بەردەوامدا بگەڕێن. دووەم: ئاوارەبوون فشاری لەسەر کۆمەڵگە میواندارەکان زیادکردووە و خواست لەسەر کارەبا زیادکردووە. سێیەم: بەرزبوونەوەی خێرای نرخی کارەبا و کەمی کارەبا، کە وایکردووە خێزانەکان و پێکهاتە ناوخۆییەکان بە دوای سەربەخۆیی وزە لە سیستەمی کارەبای حکومەت بگەڕێن و سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە لە شوێنی بگرن. چوارەم: پەرەپێدانی تەکنەلۆژیای پەیوەست بە وزەی نوێبووەوە وایکردووە کاراتر و ئابووری زیاتر بێت، هانی خەڵکی زیاتری داوە بۆ بەکارهێنانی. پێنجەم: بەشێک لە ڕێکخراوە ناحکومییەکان و دەزگا نێودەوڵەتییەکان دەستیان کردووە بە پێشکەشکردنی پشتیوانی بۆ پڕۆژەکانی وزەی نوێبووەوە وەک بەشێک لە هەوڵەکانی فریاگوزاری و ئاوەدانکردنەوە. لە کۆتاییدا، زیادکردنی هۆشیاری لە گرنگی پاراستنی ژینگە بە شێوەیەکی بەردەوام وایکردووە زۆرێک لە ئەکتەرە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان پشتگیری لە پڕۆژەکانی وزەی نوێبووەوە بکەن وەک بەشێک لە دیدگایەکی داهاتوو بۆ ئاوەدانکردنەوەی وڵات . پشتبەستن بە سەرچاوە نوێبووەکانی وەک وزەی خۆر و با ڕەنگە چارەسەرێکی ئایدیاڵ بێت بۆ قەیرانی کارەبا لە سوریا، بەو پێیەی ساڵانە چێژ لە کاتژمێرە گەورەکانی خۆر و بای بەهێز وەردەگرێت. بە کورتی، گرنگی جیۆپۆلەتیکی دیمەشق لەو توانایانەدا نییە کە لە پیشەسازی نەوتی خاو و غازی سروشتیدا هەیەتی، بەڵکو لە پێگەی جوگرافی دیاریکراویدایە کە یەکێک بوو لە ئامانجەکانی شەڕی ڕانەگەیەندراوی ئەوێ و شەڕی غەززە. سووتەمەنی پێکهێنا بۆ درێژکردنەوەی ماوەی کارکردنی و فراوانکردنی مەودای کارکردنی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، کە لە ئەنجامی ململانێی بەرژەوەندییەکانی هەموو وڵاتانەوە بوو، کە کاریگەریی جیۆپۆلەتیکی و ڕۆڵی ستراتیژییان بە توانای کۆنترۆڵکردنی بازاڕەکانی وزە و سەرچاوە گرنگەکانیان (بەرهەمهێنان، ترانزێت، و هەناردەکردن) . لە کۆتاییدا لایەنی سەرکەوتوو لە ململانێ و گرژییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەتوانێت هاوکێشە سیاسییەکان و سیستەمی کۆنترۆڵکردنی نێودەوڵەتی و ناوچەیی لە سەرچاوەکانی نەوتی خاو و گازی سروشتیدا بگۆڕێت و ئەو لایەنە دەبێت کە کلیلی خۆگونجاندن و گونجانی جیهانی بەدەستەوە بێت ڕێژەی نەوت لە ساڵانی داهاتوودا. پرسیارە هەڵپەسێردراوەکە هەروایە: چۆن دەتوانرێت بەرژەوەندییە ناوچەیی و نێودەوڵەتییە دژبەیەکەکان و پڕۆژە ئابوورییە ناکۆکەکان بەسەر جوگرافیای سوریادا تێپەڕێنرێت لەڕێگەی لێکتێگەیشتنێکی ستراتیژییەوە کە بەرژەوەندییەکانی هەمووان لەبەرچاو بگرێت و ململانێی نێودەوڵەتی لەسەر سوریا بوەستێنێت؟   *ماستەر لە گرێبەستەکانی نەوت و غاز 

(درەو): دەستپێكردنەوەی جەنگ لە سوریا تیشكی خستەسەر رۆڵی هێزە بیانییەكان لەسەر خاكی ئەو وڵاتە، چونكە لە ساڵی 2011وە هەریەكە لە توركیاو ئێران و روسیاو ئەمریكا هێزی سەربازی خۆیان لە سوریا بڵاوكردوەتەوە، هاوكات ئیسرائیلیش بەشێوەیەكی بەردەوام هێرشی ئاسمانی لەناو خاكی سوریادا ئەنجام دەدات. ئەمانە هەندێك زانیاریی سەرەكین لەبارەی هێزە بیانییەكانەوە لە سوریا یەكەم: توركیا توركیا هێزی لە ناوچەكانی باكوری خۆرئاوای سوریا بڵاوكردوەتەوە، كە لەژێر كۆنترۆڵی ئەو گروپە ئۆپۆزسیۆنانەدایە لە ساڵی 2011وە خۆپیشاندانی ناڕەزایەتییان دژ بە سەرۆك بەشار ئەسەد دەستپێكرد. توركیا پاڵپشتی لە ژمارەیەك لەم گروپانە دەكات.  ئامانجی سەرەكی توركیا لاوازكردنی هێزە چەكدارەكانی كوردە لە سوریا، كە لەكاتی جەنگی ناوخۆیی سوریادا، ناوچەی خۆبەڕێوەبەرێتییان لە سنوری توركیادا بۆخۆیان دروستكردووەو ئەنكەرە ئەزمونەكە بە پارتی كرێكارانی كوردستانەوە دەبەستێتەوە كە خستویەتیە لیستی تیرۆرەوە.  ئامانجێكی تری ئەنكەرە گەڕاندنەوەی نزیكەی (3 ملیۆن) پەنابەری سورییە بۆ وڵاتەكەیان، كە لەماوەی ساڵانی جەنگدا ئاوارەی توركیا بوون و زۆرێكیان لە پارێزگای حەلەبەوە ئاوارە بوون.  لە ساڵی 2016وە تائێستا، توركیا چوار هەڵمەتی سەربازیی لە سوریا ئەنجامداوە، هەڵمەتی یەكەم رێكخراوی داعش و یەكینەكانی پاراستنی گەلی كردە ئامانج كە هێزێكی كوردییە و لەلایەن هاوپەیمانێتییەكی سەربازی ترەوە بەناوی (هێزەكانی سوریای دیموكرات) رێبەرایەتیی دەكرێت.  ساڵی 2017 بوونی سەربازی توركیا لەناو سوریا فراوانتر بوو، ئەمەش دوای ئەوەی توركیا رێككەوتنێكی لەگەڵ روسیاو ئێران ئیمزا كردو بەپێی رێككەوتنەكە هێزەكانی توركیا لە 12 ناوچەی تر لە (ئیدلب) بڵاوەیان پێكرا كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی ئۆپۆزسیۆندایە لە باكوری خۆرئاوای سوریا.  دواترو لە ساڵی 2018دا، توركیا هەڵمەتێكی تری سەربازی ئەنجامدا بۆسەر (عفرین) كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا بوو، لە ساڵی 2019دا هێرشی كردەسەر ئەو ناوچانەی كە لەنێوان هەردوو شاری سەرێ كانی و گرێ سپی لە سنور لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا بوون.  ساڵی دواتریش، توركیا هەزاران سەربازی رەوانەی ئیدلب كرد بۆ بەرگرتن بەو هێرشەی كە حكومەتی سوریا بە پاڵپشتی روسیا بۆسەر هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن ئەنجامیدا.  حكومەتی دیمەشق وەكو "هێزێكی داگیركەر" تەماشای توركیا دەكات.  روسیا روسیا لە ساڵی 2015وە داخڵی ناو ململانێكانی سوریا بوو، ئەمە  گەورەترین دەستوەردانی سەربازیی روسیا بوو لەناوچەی خۆرهەڵاتی لەدوای كەوتنی یەكێتی سۆڤیەتەوە. هێرشە ئاسمانییەكانی روسیا كە لە بنكەی (لازقیە)وە ئاڕاستە دەكران، رۆڵی یەكلاكەرەوەیان هەبوو لەوەی تەرازووی جەنگەكە لە بەرژەوەندی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا بشكێتەوە.  بە هەماهەنگیش لەگەڵ ئێران، بڵاوبوونەوەی سەربازی روسیا لەناو سوریا كە مێژووەكەی بۆسەردەمی جەنگی سارد دەگەڕێتەوە فراوانتر بوو، ئەوەش كاتێك كە یەكێتیی سۆڤیەت بنكەیەكی دەریایی لە شاری (تەرتوس)ی سوریا لەسەر دەریای ناوەڕاست دامەزراند.  بوونی سەربازی روسیا لەسەر خاكی سوریا لەو ناوچانەدایە كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی حكومەتدان، لەكاتی هەوڵەكانیش بۆ هێوركردنەوەی دۆخی شەڕ لە سوریا، پۆلیسی سەربازی روسی بڵاوكرانەوە. كرملین جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە روسیا بەردەوام دەبێت لەسەر پاڵپشتیكردنی ئەسەد. ئێران و هاوپەیمانەكانی ئێران لە ساڵی 2012وە سوپای پاسدارانی رەوانەی سوریا كردووە بەمەبەستی یارمەتیدانی ئەسەد. حزبوڵای لوبنانیش كە لەلایەن تارانەوە پاڵپشتی دەكرێت، رۆڵێكی گەورەی بینی. تاران وەكو هاوپەیمانێكی سەرەكی و لەچوارچێوەی "بەرەی موقاوەمە" تەماشای ئەسەد دەكات، كە بەرەی دژە ئیسرائیل و هەژموونی ئەمریكایە لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.  بەهۆی پەیوەندییەكانی لەگەڵ دیمەشق، تاران توانی هەژموونی خۆی بڵاوبكاتەوە، ئەمەش لەرێگەی رێڕەوێكی وشكانییەوە لە سنوری خۆرئاوای خۆیەوە بۆ ناو عێراق و لەوێشەوە بۆ لوبنان. رۆژی 3ی ئەم مانگە، عەباس عێراقچی وەزیری دەرەوەی ئێران لە چاوپێكەوتنێكدا وتی: ئەگەر دیمەشق داوای بکات، رەنگە تاران بیر لە ناردنی هێز بۆ سوریا بکاتەوە. تاران هەمیشە لەسەر بانگهێشتی حکومەتی دیمەشق، وەک ڕاوێژکارێک ئاماژەی بە رۆڵی هێزەکانی خۆی لە سوریا کردووە. لەپاڵ ئێرانییەكان و چەكدارانی حزبوڵادا، هەندێك گروپی تری شیعەی پاڵپشتیكراو لەلایەن تارانەوە رۆڵی گرنگیان لە ململانێكەی سوریادا هەبووە، ئەمەش ژمارەیەك گروپ لە ئەفغانستان و عێراق دەگرێتەوە.  ئاژانسی (رۆیتەرز) دەڵێ لەكاتی پەرەسەندنی شەڕەوە لەگەڵ ئیسرائیل لە ناوەڕاستی ئۆكتۆبەردا، حزبوڵا چەكدارەكانی خۆی لە سوریا كێشاوەتەوە بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ لوبنان. سەرباری ئەوەی بەر لە زیاتر لە هەفتەیەك گەیشتوەتە رێككەوتنی ئاگربەست لەگەڵ ئیسرائیل، بەڵام هێشتا حزبوڵای لوبنان ئامادەی ناردنی هێز نییە بۆ باكوری سوریا بەمەبەستی پشتیوانیكردن لە سوپای سوریا.  بوونی هێزەكانی ئێران و ئەو هێزانەی تر كە لەلایەن تارانەوە پاڵپشتی دەكرێن لە سوریا، سەرچاوەی نیگەرانییەكی گەورەیە بۆ ئیسرائیل كە دەڵێ ئەمە وایكردووە بەشێوەیەكی بەردەوام هێرشی ئاسمانی لەناو سوریا ئەنجام بدات. ئەمریكا دەستوەردانی سەربازی ئەمریكا لە سوریا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2014، ئەمەش لەرێگەی ئەنجامدانی هێرشی ئاسمانی بۆسەر رێكخراوی داعش، كە لەوسەردەمەدا یەك لەسەر سێی خاكی سوریاو عێراقی كۆنترۆڵ كردبوو.  سەرەتا هێزێكی تایبەتی بچوكی ئەمریكا لە سوریا جێگیركرا بۆ هاوكاری لەگەڵ هێزەكانی سوریای دیموكرات و جەنگ و راوەدونانی چەكدارانی داعش لەو ناوچانەی كە لە باكورو خۆرهەڵاتی سوریا دەستیان بەسەردا گرتبوو.  لەگەڵ نزیكبوونەوەی سەركەوتن بەسەر داعشدا، دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا لە ساڵی 2018دا رایگەیاند، دەیەوێت هێزەكانی ئەمریكا بكێشێتەوە. بەڵام دواتر و بەهۆی ئەو رەخنانەی كە سەبارەت بە كشانەوەكە دروستبوون لەبارەی دروستبوونی بۆشاییەك كە ئێران و روسیا پڕی دەكەنەوە، گۆڕانكاری لە پلانەكەدا كرا. هێشتا هێزەكانی ئەمریكا لەناو سوریا بوونیان هەیەو بەردەوامن لە پاڵپشتیكردنی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (زۆرینەی هێزەكە كوردەو كوردی رۆژئاوای كوردستان رێبەرایەتیی دەكەن).  هێزەكانی ئەمریكا لەناو بنكەی (تەنەف)ی سوریا لە نزیك سنوری ئوردن و عێراق جێگیربوون. حكومەتی سەرۆكی سوریا بوونی هێزەكانی ئەمریكا لەناو خاكی سوریا وەكو "داگیركەر" ناودەبات. ئێستا نزیكەی (900) سەربازی ئەمریكی لەناو سوریادان، زۆرینەیان لە باكوری خۆرهەڵات جێگیربوون.  سەرچاوە: ئاژانسی (رۆیتەرز)  

درەو: 🔻 پێشڕەوی خێراو هێرشی لەناکاوی گروپە توندڕەوەکانی سوریا بۆ سەر شاری حەلەب، لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا توندو چڕترین پەرەسەندنی شەڕی ناوخۆیی سوریایە. 🔻 حەلەب گەورەترین ناوەندی ئابووری وڵات بووە پێش ئەوەی لە ساڵانی ڕابردوودا بەشێکی بەهۆی شەڕەوە لەناوبچێت. پێش جەنگ یەکەم شاری گەشتیاری وڵاتەکەبوو، حەلەب نزیکەی یەک لەسەر سێی ئابووری ناوخۆیی پێکدەهێنا، لەکاتێکدا نزیکەی (23%)ی هێزی کاری وڵاتەکەی پێکدەهێنا، شارەکە نزیکەی (48%)ی بەرهەمی گەنم و جۆی بەرهەمدەهێنا و (30%)ی پیشەسازییەکانی سوریاش لەوێ چڕبووبوونەوە. 🔻 لەدەستدانی حەلەب پاشەکشەیەکی گەورەیە بۆ ڕژێمی سوریا، بەو پێیەی بە مانای لەدەستدانی کۆنترۆڵ بەسەر تەواوی باکووری ڕۆژئاوادا دێت. و لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیدا تایبەتمەندی ململانێکان و هاوکێشەکان دەگۆڕێت.   ئۆپەراسیۆنی رێگریکردن لە دەستدرێژی "ردع العدوان" ڕۆژی 27ی تشرینی دووەمی 2024، "ژووری بەڕێوەبردنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان" کە نوێنەرایەتی چەند گروپێک دەکات لەشاری ئیدلب، ئۆپەراسیۆنی رێگریکردن لە دەستدرێژی "ردع العدوان"ی دەستپێکرد، بە خێرایی لە چەند بەرەیەکەوە بەرەو شاری حەلەب و لادێکانی پێشڕەوی کرد، بەم هەنگاوەشی سوریا دەکەوێتە نێو قۆناغێکی نوێی ململانێی سیاسی و سەربازییەوە. لەدوای ئەوەی هێزەکانی سوپای سوریا لە ساڵی 2016 بە هاوکاری ڕوسیا و ئێران دەستیان بەسەر حەلەبدا گرتەوە، تا ئەم ئۆپەراسیۆنە هیچ چەکدارێکی ئۆپۆزسیۆن نەچووبوونە ناو حەلەبەوە، تورکیاش کە پاڵپشتی گروپە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریای کردووە، لە هەوڵە دیپلۆماسییەکانیدا بۆ ڕێگریکردن لە هێرشەکانی حکومەتی سوریا شکستی هێنا، کە وەک پێشێلکاری ئەو ڕێککەوتنە سەیر دەکرا لە ساڵی 2019 لەلایەن ڕووسیا و تورکیا و ئێرانەوە ئەنجام درا بۆ بەستنی هێڵی ململانێکان. حەلەب شوێنی هەندێک لە شەڕە وێرانکەرەکانی شەڕی ناوخۆی سوریا بووە و گروپە یاخیبووەکان و ڕژێمی ئەسەد چوار ساڵیان لە شەڕی کۆنترۆڵکردنی شەقامەکانیدا بەسەر بردووە. سەرەتا "ژووری ئۆپراسیۆنە سەربازییەکان" ڕایگەیاند کە ئامانجەکانی ئۆپەراسیۆنەکە رێگریکردن لە دەستدرێژی "ردع العدو" و وەستاندن و بە ئامانجگرتنی ڕژێم و هاوپەیمانەکانییەتی بۆ ناوچەکانی باکووری ڕۆژئاوای سوریا، ئەمە جگە لەوەی کە ئاوارەکان بتوانن بگەڕێنەوە گوندەکانیان. بەڵام داڕمانی خێرای بەرگریی ڕژێمی سوریا ڕێگەی بۆ ئۆپەراسیۆنەکە دا کە پێشڕەوی چاوەڕواننەکراو بکەن و زیاتر لە ٦٠ شارۆچکە و شوێنی ستراتیژی کۆنترۆڵ بکەن، لەوانە فەوجەکانی ٤٦ و سەنتەری لێکۆڵینەوەی زانستی، شوێنە سەرەکییەکانی سەر ڕێگای (M5) گەورەترین خەڵات بوو چوونە ژوورەوە و کۆنترۆڵکردنی ئۆپۆزسیۆن بۆ شاری حەلەب و قەڵاکەی لە ئێوارەی هەینی ٢٩ی تشرینی دووەمی 2024. بەڵام ئێستا پرسیارەکە ئەوەیە: بۆچی کۆنترۆڵکردنی شاری حەلەب لەلایەن ئۆپۆزسیۆنی سوریاوە ڕووداوێکی نائاساییە و گرنگی ستراتیژیی "پایتەختی ئابووری" سوریا چییە، وا هەموان چاویان تێبڕیوە؟ گرنگی ستراتیژی شاری حەلەب شاری حەلەب لەڕووی چڕی دانیشتوانەوە گەورەترین شاری سوریایە و یەکێکە لە کۆنترین شارە نیشتەجێکراوەکانی مێژوو، لە شوێنێکی ستراتیژی یەکلاکەرەوە و گرنگییەکی مێژوویی و سیاسی و ئابووریدا هەڵکەوتووە، ئەمەش وایکردووە ببێتە جێگەی ململانێی نێوان لایەنە ناکۆکەکان لە ساڵی 2011 ەوە، گومانی تێدا نییە کە کۆنترۆڵکردنی ئۆپۆزسیۆنی سوریا بۆ سەر شارەکە لە 29ی تشرینی دووەمی 2024 نوێنەرایەتی خاڵی وەرچەرخانێکی گەورە دەکات لە شەڕی سوریا و نوێنەرایەتی گۆڕانکارییەکی ستراتیژی گەورە دەکات لە شەڕەکەدا، هەروەها تایبەتمەندییەکانی ململانێکان و هاوکێشەکان دەگۆڕێت لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیدا بۆ لایەنە ململانێکارەکانی(ڕژێمی سوریا، ئوپۆزسیۆنی سوریا و هەسەدەو وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتی). شاری حەلەب، شوێنی جوگرافی و گرنگی ستراتیژی شوێن و ڕووبەر: ڕووبەری پارێزگای حەلەب بۆ (18.5 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشە درێژ دەبێتەوە، لە کاتێکدا ڕووبەری شاری حەلەب (190) کیلۆمەتر چوارگۆشەیە بە زەوییە هەمەچەشنەکانی کە دەشت و گرد و زەوییە بەپیتەکان ناسراوە، چونکە دەکەوێتە یەکتربڕینی نێوان فورات و دەریای ناوەڕاست. دەروازەی باکوری سوریا: حەلەب دەکەوێتە نزیک سنووری تورکیا، ئەمەش وایکردووە ببێتە پردی نێوان ناوخۆی سوریا و دەرەوەی سوریادا. بایەخی ستراتیجی حەلەب بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە خاڵێکی سەرەکی پەیوەندی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوایە و بە درێژایی سەردەمە کۆنەکانیش بە هۆی نێوەندگیری نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا وەک ناوەندێکی گرنگی سیاسی، ئابووری، ئایینی و ژیانی و ژیاری بووە. تۆڕی گواستنەوە: حەلەب ناوچەکانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای سوریا بەیەکەوە دەبەستێتەوە، بەمەش دەبێتە ناوەندێکی گرنگی لۆجستی. کۆنتڕۆڵی هەر لایەنێک بەسەریدا بە واتای کۆنتڕۆڵکردنی ڕێڕەوی بازرگانی و هێڵەکانی دابینکردن لە باکووری وڵاتەوە بۆ باشوور، تا دیمەشق. سەنگی دیمۆگرافی و مێژوویی: بەهۆی چڕی دانیشتوان و مێژووی دێرینی، حەلەب نوێنەرایەتی ناوەندێکی شارستانی و ڕۆشنبیری دەکات، کە بەهایەکی ڕەمزی گەورەی هەیە، هەروەها ژمارەی دانیشتوانی و قەرەباڵغترین پارێزگایە لە سوریا و زیاتر لە ٤ ملیۆن کەسی تێدا دەژیا، بەگوێرەی ناوەندی ئاماری سوریا بۆ لە ساڵی 2011. ئابووری: حەلەب گەورەترین ناوەندی ئابووری وڵات بووە پێش ئەوەی لە ساڵانی ڕابردوودا بەشێکی بەهۆی شەڕەوە لەناوبچێت. پێش جەنگ یەکەم شاری گەشتیاری وڵاتەکەبوو، حەلەب نزیکەی یەک لەسەر سێی ئابووری ناوخۆیی پێکدەهێنا، لەکاتێکدا نزیکەی (23%)ی هێزی کاری وڵاتەکەی پێکدەهێنا، شارەکە نزیکەی (48%)ی بەرهەمی گەنم و جۆی بەرهەمدەهێنا و (30%)ی پیشەسازییەکانی سوریاش لەوێ چڕبووبوونەوە. بایەخی سەربازی و سیاسی شاری حەلەب حەلەب لە سەرەتای شەڕەوە بنکەیەکی گرنگ بووە بۆ هێزەکانی ڕژێمی سوریا. کۆنتڕۆڵکردنی یارمەتی بەهێزکردنی پێگە سەربازییەکانی و ئاسایشی ناوچەکانی دەوروبەری دەدات. گومانی تێدا نییە کە لەدەستدانی حەلەب پاشەکشەیەکی گەورەیە بۆ ڕژێمی سوریا، بەو پێیەی بە مانای لەدەستدانی کۆنترۆڵ بەسەر تەواوی باکووری ڕۆژئاوادا دێت. کاتێک لە مانگی ئازاری ساڵی ٢٠١١ لە سەرانسەری سوریا خۆپیشاندانەکان سەریان هەڵدا، سوپای سوریا هەموو هەوڵێکی خۆیدا بۆ ئەوەی دڵنیابێت لەوەی ناڕەزایەتییەکان بۆ حەلەب درێژنەبنەوە. بەڵام لەگەڵ پەرەسەندنی شۆڕش بۆ ململانێی چەکداری، حەلەب بە خێرایی ڕاکێشرا بۆ شەڕ لە مانگی شوباتی ساڵی ٢٠١٢دا، شارەکە بەهۆی دوو هێرشی بۆمبڕێژکراو بۆ سەر دەزگای هەواڵگری سەربازی و بارەگای پۆلیس هەژێندرا و ٢٨ کەس کوژران. دوای ئەوە، ڕاپۆرت و هەواڵە ڕۆژنامەوانییەکان دەستیان کرد بە قسەکردن لەسەر پێکدادانەکانی نێوان ئۆپۆزسیۆنە چەکدارەکان و هێزەکانی ڕژێمی سوریا، شەڕی کۆنترۆڵکردنی شاری حەلەب لە ناوەڕاستی مانگی تەمموزی ٢٠١٢ دەستیپێکرد، ئۆپۆزسیۆن دەستکەوتی خێرای بەدەستهێنا، بەو پێیەی زۆرێک لە ناوچەکانی باکووری ڕۆژهەڵات، باشووری کۆنترۆڵکرد، و ڕۆژئاوای شاری حەلەب، و تا کۆتایی مانگەکە شەڕەکە توندتر بوو و تەشەنەی کرد بۆ ناوەندی مێژوویی شارەکە، کە "قەڵا" مێژووییەکەیەتی و لە سەدەی ١٣دا دروستکراوە. لە کۆتایی ساڵی 2013 تا ساڵی 2016 هێزەکانی ڕژیم هەڵمەتێکی ئاسمانی کوشندەیان لە شاری حەلەب بە کەڵک وەرگرتن لە بەرمیلی تەقینەوە دەستپێکرد، ئەمەش بە پاڵپشتی فڕۆکەوانی ڕوسیا ڕێگەی پێدا چەند دەستکەوتێک بەدەستبهێنن. دواتر حەلەب بۆ ڕژێم بوو بە هێمای کۆنترۆڵکردنەوەی دوای شەڕەکانی 2016-2017. ئێستا لەدەستدانی ئەو شارەلاوازی ڕژێمی سوریا لە پاراستنی دەستکەوتە سەربازییەکانیدا نیشان دەداو ڕەنگە شەرعیەتی ئەسەد لە چاوی لایەنگران و پشتیوانە نێودەوڵەتییەکانیدا لاواز بکات. زلهێزە نێودەوڵەتی و ناوچەییەکان بۆ لایەنگرانی ئۆپۆزسیۆن (وەک تورکیا)، کۆنترۆڵکردنی حەلەب ئامانجە ستراتیژییەکانیان کە کەمکردنەوەی کاریگەریی سوپای سوریا و هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکەدا دەگەیەنێت. ڕەنگە تورکیا سەرکەوتنی ئۆپۆزسیۆن وەک دەرفەتێک بۆ فراوانکردنی نفوزی خۆی و سنووردارکردنی دەستێوەردانەکانی ڕوسیا و ئێران و ناچارکردنی ڕژێمی ئەسەد بۆ ڕێککەوتن بگەیەنێت، بەمەش کێشەی پەنابەرانی سووریا لەو وڵاتە و لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی لە باکووری سووریا چارەسەر بکات. سەبارەت بە ڕووسیا و ئێرانیش، لەدەستدانی ئەو شارە میحوەرەکەیان کە پشتیوانی ڕژیم دەکەن لاواز دەکات و توانای مانۆڕکردنیان کەم دەکاتەوە. حەلەب لە ڕووی سەربازییەوە بۆ ئێران گرنگییەکی زۆری هەبوو، ئەمەش لە ساڵانی پێش 2020دا ڕەنگدانەوەی زۆرتری هەبوو. سەچاوەکان -    معهد للحوار، الأهمية العسكرية والسياسة لمدينة حلب؟، 1/12/2024؛ https://shorturl.at/Kenpd -    العالم الجديد، أحداث سوريا.. هل تقرب العراق من سيناريو 2014؟، 1/12/2024؛ https://shorturl.at/eHono  

درەو: ڕاپۆرتی ناوەندی ئیمارات بۆ سیاسات پوختە # تورکیا بە کەڵک وەرگرتن لە پێگەی ستراتیژی و ژێرخانە کەی، بە خێرایی بەرەو بەهێزکردنی زیاتری پێگەی خۆی وەک ناوەندێکی هەرێمی بۆ بازرگانی غازی سروشتی هەنگاو دەنێت. لە چەند مانگی ڕابردوودا چەندین ڕێکەوتنی واژۆ کردووە کە پەرە بە هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی غاز دەدات، هەندێک لەو ڕێککەوتنانە نەرمیان تێدایە، بەو پێیەی ڕێگەی بۆ خۆش دەکەن غازەی دەیکڕێت لە بازاڕەکانی ئەوروپادا بیفرۆشێتەوە. # ستراتیژی تورکیا لە بواری "غاز"دا لەسەر بنەمای پەرەپێدانی ژێرخانی دامەزراوەکانی؛ بە زیادکردنی توانای وێستگەکانی شلکردنەوەی غاز، فراوانکردنی توانای عەمبارکردن، واژۆکردنی ڕێککەوتننامەی ستراتیژی هەناردەکردن لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا، دەستەبەرکردنی پێداویستییە نوێیەکان لە ڕێگەی ڕێککەوتنە درێژخایەنەکانەوە، وەستاوە. # تورکیا پێشبینی دەکات لە (10) ساڵی داهاتوودا ساڵانە نزیکەی (100 ملیار) مەتر سێجا غاز دابین بکات، بەمەش دەتوانێت پابەندییەکانی بەرامبەر وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا جێبەجێ بکات. هەروەها هەوڵدەدات هاریکارییەکانی لەگەڵ میسر لە بواری غازدا فراوانتر بکات، هاوکات لە ڕێگەی ڕێککەوتننامەی گەڕان بەدوای نەوت و غاز لە ئاوە هەرێمییەکانی سۆماڵ، دەرفەتی نوێ بڕەخسێنێت لەم بوارەدا. # تورکیا لە ڕێگەی ئەم ستراتیژەوە هەوڵ دەدات ڕۆڵی خۆی وەک ناوەندێکی وزە لە ناوچەکەدا بەهێز بکات، کاریگەریی هەرێمی خۆی بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵات و باشووری ئەوروپا درێژ بکاتەوە، کە بەهۆی ڕاگرتنی هەناردەی غازی ڕووسیاوە ڕووبەڕووی قەیران بوونەتەوە. پێدەچێت واشنتۆنیش ڕێگر نەبێت لەم هەوڵانەی تورکیا، بە مەرجێک تورکیا نەبێتە ناوەندێک بۆ دووبارە فرۆشتنەوەی غازی ڕووسیا و دەربازکردنی لە سزاکانی ڕۆژئاوا. # تورکیا لە ساڵی (2023)ەوە دەستیکردووە بە ئەنجامدانی ڕێککەوتنەکانی بۆ هاوردەکردنی غاز، ئەمەش هەنگاوێکی گرنگە لە ستراتیژەکەیدا بۆ دەستەبەرکردنی پێداویستییەکانی غاز و بوون بە ناوەندێکی جیهانی بۆ بازرگانی غازی سروشتی. تورکیا لە دوای ئەڵمانیا، بەریتانیا، ئیتاڵیا و فەرەنسا، پێنجەم گەورەترین بازاڕی غازی سروشتی هەیە لە ئەوروپا، زیاتر لە (20 ملیۆن) بەشداربووی ماڵان، بازرگانی و پیشەسازی هەیە و ساڵانە نزیکەی (50 ملیار) مەتر سێجا بەکاردەبات. پێداویستی و سەرچاوەکانی غازییەکانی تورکیا بەگوێرەی ڕاپۆرتی دەستەی ڕێکخستنی بازاڕی وزەی تورکیا (EPDK) بۆ ساڵی 2023، بڕی غازی سروشتی بەرهەمهێنراوی ناوخۆ لە تورکیا نزیکەی (807.28 ملیۆن) مەتر سێجا بووە. ئەم بڕە بە واتای بەرزبوونەوەی ڕێژەی (112.5%)ی بڕی بەرهەم هێنراوی غاز بە بەراورد بە ساڵی پێشوو. هۆکاری ئەمەش دۆزینەوەی غازە لە دەریای ڕەشدا لە ساڵی (2020)، دوای سێ ساڵ کارکردنی تێیدا، ئەو غازەی لە دەریای ڕەشدا دۆزراوەتەیەوە لە لە ساڵی (2023)دا گەیشتە قۆناغی بەرهەمێهنان و بەرهەمەکەشی خرایە ناو سیستەمی غازی ناوخۆیی. گەورەترین دۆزینەوەی غازی سروشتیش لە کێڵگەی غازی ساکاریا بوو لە دەریای ڕەش (کە بەپێی سەرچاوە فەرمییەکانی حکومەت بە یەدەگەکەی بە نزیکەی 710 ملیار مەتر سێجا مەزەندە دەکرێت، جگە لە هەندێک دۆزینەوەی دیکە کە دواتر ڕاگەیەندرا)، توانای بەرهەمهێنانیش تێیدا گەیشتە (6 ملیۆن) مەتر سێجا لە ڕۆژێکدا ، واتە دابینکردنی پێداویستی غازی سروشتی (2 ملیۆن و 600 هەزار) هاوبەشی ماڵان لە ناوخۆی تورکیادا. لەگەڵ بەرهەمهێنانی ئەو غازەی کە لە کێڵگەکانی ترەوە بەرهەم دێت، بەرهەمی ڕۆژانەی تورکیا نزیک دەبێتەوە لە (7.5 ملیۆن) مەتر سێجا (واتا نزیکەی 15%ی پێویستی ڕۆژانەی). ئەمەش ئەو ڕاستییە دەردەخات تورکیا لە یەدەگی غازی سروشتیدا هێندە دەوڵەمەند نییە، کە بتوانێت پێداویستییەکانی خۆی دابین بکات، بۆیە لە ڕێگەی بۆرییەوە غاز لە دراوسێکانیەوە هاوردە دەکات، لەوانە؛ ئێران (لە ڕێگەی بۆریی غازی سروشتی ئێران-تورکیا)، ئازەربایجان (لە ڕێگەی بۆریی تاناپ و هێڵی بۆری گازی سروشتی باکو-تبلیسی-ئەرزرۆم) و ڕووسیا (لە ڕێگەی بۆرییەکانی تورک ستریم و بلو ستریم)ەوە. بەگوێرەی ڕاپۆرتی دەستەی ڕێکخستنی بازاڕی وزەی تورکیا، کە پێشتر ئاماژەی پێکرا، لە ساڵی (2023)دا زیاتر لە (50 ملیار) مەتر سێجا غازی سروشتی هاوردە کراوە، غازی هاوردەکراوی ڕووسیا لە پلەی یەکەمدایە بە پشکی نزیکەی (42%)، دوای ئەویش ئازەربایجان بە پشکی نزیکەی (20%)، پاشان وڵاتانی دیکە، کە بریتین لە جەزائیر، ئێران، ئەمریکا و میسر، لەگەڵ (8) وڵاتی دیکە کە بڕی کەمتر لە (1 ملیار) مەتر سێجا غازیان لێوە هاوردەکراوە، (خشتەی (1)) سەرنج بدەن. لە ساڵانی پێشوودا، تورکیا لە نزیکەی سی وڵاتەوە غازی سروشتی هاوردە دەکرد، لە نێویشیاندا نەیجیریا، قەتەر و ئەنگۆلا. هەروەها لە ساڵی (2023)دا (14.270 ملیار) مەتر سێجا غازی شلی سروشتی (LNG) هاوردە کراوە، کە دەکاتە (28.27%)ی کۆی غازی هاوردەکراو.   وەک لە (خشتەی (2))دا دەردەکەوێت، هەرچەندە تورکیا هاوردەکاری غازی سروشتییە، بەڵام لە هەمان کاتدا هەناردەکاریشە، بەڵام بەبڕی ئاستێکی زۆر کەمتر. ئەمەش بەهۆی هەڵکەوتە جوگرافییەکەیەوە کە یارمەتیدەرە بۆی و وایکردووە ببێتە ناوچەیەکی ترانزێت بۆ بۆری غازی سروشتی، هەروەها بەهۆی ئەوەی توانای شل (چارەسەر) کردنی ئەو غازەی هەیە کە لە دەرەوە دەیکڕێت و بیفرۆشێت بە وڵاتانی دیکەی وەک یۆنان و بولگاریا و وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات.   لە ساڵی (2023) کۆمپانیای بۆری نەوتی تورکی "بۆتاش" غازی لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەی وڵاتانی (یۆنان، ڕۆمانیا و بولگاریا) و غازی شل (LNG)یشی بۆ بولگاریا، سربیا و سویسرا کردووە. هەروەها کۆمپانیای (Tmak Natural Gas) غازی شل (LNG)ی هەناردەی کۆماری مەقدۆنیای باکوور کردووە. بەم پێیە هەناردەکردنی غازی شل لە ساڵی (2023)دا نزیکەی (23.13%)ی کۆی هەناردەکردنی غازی پێکهێناوە کە دەکاتە (٨٩٦.٣ ملیۆن) مەتر سێجا، بە پێیەش بەراورد بە ساڵی (2022) بە ڕێژەی (54.15%) زیادیکردووە. ستراتیژی نوێ لە ساڵی (2017)دا پارتی فەرمانڕەوا "پارتی داد و گەشەپێدان" بە گرنگیدان بە سیاسەتەکانی وزەی نیشتمانی و ناوخۆیی بەڵگەنامەی نیشتمانی سیاسەتی وزەی ڕاگەیاند (MEMP) بۆ یەکەمجار وڵاتەکە سەرنجی خستە سەر وەبەرهێنان لە ژێرخانی وزەدا لەو چوارچێوەیەدا سێ لاوە سەکۆی هەڵکەندن و کونکردنی لە ناوچە ئاوییەکانی دەوربەری وڵاتەکەی دامەزراند و یەکەو ژمارەو تواناکانی دامەزراوەکانی گۆڕین و هەڵگرتنی غازیان زیاد کرد. لە ئێستادا تورکیا توانای عەمبارکردنی (5.8 ملیار) مەتر سێجاغازی هەیە، ئامانجیشی ئەوەیە تا ساڵی (2028) تواناکەی بگەیەنێتە (10-12 ملیار) مەتر سێجا، بە واتایەکی تر ئامانجی وڵاتەکەیە توانای لە عەمبارکردنی غازی بەلایەنی کەمەوە بگاتە (20%)ی پێداویستییەکانی خۆی. ساڵانە نزیکەی (80 ملیار) مەتر سێجا غاز لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی و هاوردەکردنەوە دەگاتە تۆڕی نیشتمانی تورکیا و نزیکەی (30 ملیار) مەتر سێجا لەو ژمارەیە هەناردە دەکرێت و دەگوازرێتەوە بۆ وڵاتانی دیکە. بۆیە تورکیا ساڵانە نزیکەی (50 ملیار) مەتر سێجا غاز بەکاردەهێنێت، ئەمەش دەمانگەیەنێتە ئەو ڕاستییەی گەیشتووەتە قۆناغێک کە بتوانێت غازی زیادەی وڵاتەکە هەناردە بکات، ئەمەش هاوتەریبە لەگەڵ ئامانجەکەی کە ببێتە ناوەندێکی بازرگانی وزە. گرنگە بڵێین ئەو فاکتەرەی کە هانی حکومەتی تورکیای دا بۆ پەرەپێدانی ژێرخانی وزەی وڵاتەکە بۆ ئەوەی لە پێداویستییەکانی خۆی تێپەڕێت و هەناردەکردنی زیاد بکات، ئەو پێشهاتانەیە کە لەگەڵ پەتای "کۆڤید-19" و شەڕی ڕووسیا و ئۆکرانیا سەریان هەڵدا. ئەوروپا و دەرفەتی تورکیا پێش هەڵگیرسانی شەڕی ڕووسیا و ئۆکرانیا، ڕووسیا دابینکەری سەرەکی غازی ئەوروپا بوو، نزیکەی (40%) پێداویستییەکانی ئەوروپای دابین دەکرد، ڕووسیا لە سێ ڕێگاوە غازی بۆ ئەوروپا دابین کرد: یەکەم؛ هێڵی نۆرد ستریم، کە ڕاستەوخۆ غازی دەگواستەوە بۆ ئەڵمانیا و لە ڕێگەی ئەوەوە بۆ ئەوروپا و لە ئێستادا ئەو هێڵە لەکارکەوتووە. دووەم؛ ڕێڕەوی ناوەڕاست، کە بە ڕێڕەوی ئۆکراینی ناسراوە، پێشبینی دەکرا لە (2021 - 2024) ساڵانە (40 ملیار) مەتر سێجا غازی سروشتی لە ڕێگەی ئۆکرانیاوە بۆ ئەوروپا بگوازێتەوە، بەپێی ڕێککەوتنێک کە لە 30ی کانوونی دووەمی 2019 لە نێوان کۆمپانای غازی سروشتی ئۆکرانیا "نافتوگاز" و کۆمپانیای “گازپرۆم” “ڕووسی واژۆ کرابوو. بەڵام ماوەی ئەم ڕێککەوتنە لە 31ی کانوونی دووەمی 2024 کۆتایی دێت، ڕووسیا ئامادەیی خۆی ڕاگەیاندووە بۆ درێژەدان بە دابینکردنی غاز، بەڵام ئۆکرانیا دەرگای نوێکردنەوەی ڕێکەوتنەکەی داخستووە. سێیەم؛ رێڕەوی باشوور، کە هێمای ڕێڕەوی گواستنەوەی غازە بۆ ئەوروپا لە ڕێگەی تورکیاوە، لەگەڵ بۆری "تورکستریم" کە لە ساڵی 2020 کەوتە کار و یەکێک لەو دوو بۆرییە کە لە ڕووسیاوە دێت دەتوانێت غاز بگوازێتەوە بۆ تورکیا، لە کاتێکدا ئەوی دیکەش دەتوانێت غاز بگوازێتەوە لە ڕێگەی تورکیاوە بۆ بولگاریا و پاشان بۆ ئەوروپا. بۆیە ئەگەر ڕێکەوتنی "ڕێڕەوی ناوەڕاست" لە ڕێگەی ئۆکرانیا درێژ نەکرێتەوە، تەنها یەک هێڵ دەمێنێتەوە بۆ هەناردەکردن غاز بۆ ئەوروپا، ئەویش ڕێڕەوی باشوورە. توانای ئەم هێڵە (16 ملیار) مەتر سێجایە و ئەم توانایە بە تایبەتی لە ڕووی ئاسایشی پێداویستییەکان بۆ وڵاتانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و ناوچەی بەڵکان گرنگ دەبێت. لەو چوارچێوەیەشدا ماوەیەکە تورکیا دانوستانەکانی دەستپێکردووە بۆ زیادکردنی توانای ئەو هێڵەی درێژ دەبێتەوە بۆ بولگاریا کە توانای ئێستای ساڵانە (3.5 ملیار) مەتر سێجایە، بۆ (7 ملیار) مەتر سێجای ساڵانە لە قۆناغی یەکەمدا، پاشان بۆ (10 ملیار) مەتر سێجا. ڕێککەوتنەکانی ئەم دواییەی تورکیا لە کاتێکدا کە ئەمە دۆخی دابینکردنی غازە بۆ ئەوروپا، بەڵام به‌ ڕامان لەو ڕێککەوتنانەی کە تورکیا لە ساڵی ٢٠٢٣ەوە ئەنجامی داوە، ئه‌وه‌ ده‌رده‌خات شه‌ڕی ڕووسیاو ئۆكرانیا ئەو دەرفەتەی بۆ توركیا ڕه‌خساندووه‌ كه‌ بەدوایدا دەگەڕا بۆ دابینكردنی پێداویستی ئه‌و وڵاته‌ ئه‌وروپییانه‌ مه‌ترسییان له‌سه‌ره‌. لە ٣ی كانونی دووه‌می 2023 کۆمپانیای "بۆتاش"ى تورکی ڕێکەوتنێکی لەگەڵ کۆمپانیای بولگارگاز (Bulgargaz) بولگاری واژۆ کرد کە ساڵانە 1.5 ) ملیار) مەتر سێجا غازی سروشتی شل بۆ ماوەی (13) ساڵ هەناردەی تورکیا بکات. یەکەم بار لە مانگی نیسانی 2023 هەناردە کرا، وەزیری وزەی بولگاریا ڕۆزن خریستۆڤ ڕایگەیاند کە ئەم ڕێککەوتنە "نەک تەنها بۆ بولگاریا، بەڵکو بۆ هەموو وڵاتانی باشووری ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپا گرنگە"  لە مانگی ئابی 2023 ڕێککەوتنێکی هەناردەکردنی غازی سروشتی لەگەڵ کۆمپانیای هەنگاری (MVM CEEnergy) واژۆ کرا. بەپێی ڕێککەوتنەکە، بۆ یەکەمجار تورکیا هەنگاوی ناوە بۆ هەناردەکردنی غاز لە ڕێگەی بۆرییەوە بۆ وڵاتێک کە سنووری هاوبەشی لەگەڵدا نییە. تا ئێستا بڕی ئەو غازەی کە لە تورکیاوە دەنێردرێت ڕانەگەیەندراوە، بەڵام بەگوێرەی ڕۆژنامەکانی هەنگاریا، لە ڕێککەوتنەکەدا هەناردەکردنی (275 ملیۆن) مەتر سێجای غاز دیاری کراوە. هەروەها سێیەم ڕێکەوتنی هەناردەکردن بۆ ساڵی ٢٠٢٣ لەگەڵ کۆمپانیای (OMV Petrom)ی ڕۆمانی واژۆ کرا، لە ئەیلولی 2023. ئەم ڕێکەوتنە ڕێگە بە دابینکردنی تا (4 ملیۆن) مەتر سێجا غازی سروشتی دەدات لە ڕۆژێکدا، و ڕێککەوتنەکە لە 31ی ئازاری 2025 کۆتایی دێت. هەروەها لە ئەیلولی 2023 ڕێککەوتنێک لەگەڵ کۆمپانیای (East Gas Energy Trading) واژۆ کرا کە ڕۆڵێکی چالاک دەگێڕێت لە بازاڕی وزەی مۆڵدۆڤا، و ڕێککەوتن لەسەر گواستنەوەی (2 ملیۆن) مەتر سێجا غاز ڕۆژانە بۆ مۆڵدۆڤا. ئامادەکاری بۆ دوای ساڵی 2027 لەگه‌ڵ ئه‌وه‌ی تورکیا ڕێککەوتننامەی گواستنەوەی غاز ئەنجام دەدات، هاوكات دەستیکردووە بە دامەزراندنی ژێرخانی دابینکردنی وزە بۆ دوای ساڵی 2027 خاڵی سەرنجڕاکێشی ئەو ڕێککەوتنانەی بۆ هەناردەکردن کە لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا ئەنجامی داون، ئەوەیە کە گرێبەستەکان درێژخایەنن و درێژدەبنەوە بۆ نزیکەی 10 ساڵی داهاتوو، دەرفەتی بازرگانی نەرم و ئاسنتر بە بەراورد بە ڕێککەوتنەکانی پێشوو ده‌ڕه‌خسێنن. به‌ڵام ئه‌م گرێبه‌ستانه تورکیا پابه‌ند ده‌که‌ن به دابینکردن و هه‌نارده‌كردنی غاز بۆ ئه‌و وڵاتانه، به‌و پێیه‌ی تورکیا په‌نای بۆ زیادکردن و فره‌چه‌شنکردنی سه‌رچاوه‌کانی کڕینی غاز بردوه. "گۆخان سوروش"، سەرۆکی گروپی غاز لە کۆمەڵەی پلاتفۆرمی نەوت و غازی سروشتی (PETFORM) ئاماژە بەوە دەکات کە "کۆمپانیای "بۆتاش"ى تورکی لە ئێستادا بە دوای دڵنیابوون و هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی هاوردەکردنی غازه‌ بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئەو ڕێککەوتنانەی کە بەم زووانە بەسەر دەچێت، ئه‌ویش نەک تەنها بە مەبەستی دابینکردنی غاز بۆ بازاڕی ناوخۆیی، بەڵکو بۆ هەناردەکردنی زیاتره"‌. ئەو دەڵێت: "لەکاتی لێکۆڵینەوە لە ڕێککەوتننامە واژۆکراوەکانی ئەم دواییە، دەبینین کە بۆتاش لەگەڵ تەواوبوونی گرێبەستەکانی ڕوسیا له‌ (2025) و ئێران له‌ (2026) لە ماوەی داهاتوودا بەرەو هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی دابینکردن غاز هەنگاو دەنێت و ڕێککەوتنی نەرم و نیان هەیە کە ڕێگەی پێدەدات ئەو بڕە غازه‌ بنێرێت بۆ وڵاتانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا بە تایبەتی لەو حاڵەتانەی کە تورکیا پێویستی خۆی زیاتره‌". لەم چوارچێوەیەدا، تورکیا بە پشتبەستن بە ژێرخانی گەشەسەندوو و زیادبوونی تواناکانی لە شلکردنەوە و هەڵگرتنی غازدا، ئەم هەنگاوانەی خوارەوەی گرتەبەر: یەکەم: تورکیا ماوەی ڕێککەوتنی هاوردەکردنی غازی شل (LNG) لەگەڵ جەزائیر کە بڕیار بوو لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٤ کۆتایی پێبێت، بۆ سێ ساڵی دیکە درێژکردەوە؛ بەپێی ئەو ڕێککەوتنەی کە لە نێوان کۆمپانیای "بۆتاش"ی تورکی و کۆمپانیای سۆناتراک (SONATRACH)ی نیشتمانیی نەوت و گازی جەزائیر واژۆ کراوە، تورکیا ساڵانە (4.4 ملیار مەتر) سێجا غازی سروشتی شل لە جەزائیرەوە هاوردە دەکات. دووەم: لە 30ی کانونی دووەمی 2023، تورکیا ڕێککەوتنێکی دابینکردنی غازی سروشتی شل لەگەڵ عومان واژۆ کرد. بەگوێرەی ئەو ڕێککەوتنەی کە لە نێوان کۆمپانیای "بۆتاش"ی تورکی و کۆمپانیای عومان بۆ غازی شلی سروشتی (LNG) واژۆ کراوە، تورکیا ساڵانە یەک ملیۆن تۆن (1.4 ملیار مەتر سێجا) غازی سروشتی شل هاوردە دەکات بۆ ماوەی 10 ساڵ. پرۆسەکە لە ساڵی 2025 دەست پێدەکات. سێیەم: کۆمپانای بۆتاش لە 9ی ئایاری 2024 لە واشنتۆن ڕێککەوتنێکی لەگەڵ کۆمپانیای "ئێکسۆن مۆبیل"ی ئەمریکی واژۆکرد، بۆ هاوردەکردنی ساڵانە تا 2.5 ملیۆن تۆن (نزیکەی 3.45 ملیار مەتر سێجا) غازی سروشتی شل بۆ ماوەی (10) ساڵ. چوارەم: لە 2ی ئەیلولی 2024، بۆتاش ڕێککەوتنێکی دیکەی لەگەڵ کۆمپانیای شێڵ "Shell"واژۆکرد بۆ دابینکردنی )4 ملیار( مەتر سێجا غازی سروشتی شل ساڵانە، بۆ ماوەی 10 ساڵ. پرۆسەکە لە ساڵی 2027 دەست پێدەکات، بەپێی ڕێککەوتنەکە 8٪ی ئەو غازەی کە بازاڕی تورکیا پێویستی پێیەتی بۆ ماوەی دە ساڵ دابین دەکرێت. ئەم ڕێککەوتنە ڕێگە بە کۆمپانیای "بۆتاش"ی تورکی دەدات کە غازی شلی سروشتی لە وێستگەکانی کۆمپانیای شێڵ لە ئەوروپا وەربگرێت بۆیە ئەگەر تورکیا پێویستی بەو غازە نەبێت لە بازاڕی ناوخۆییدا ئەوا دەتوانێت لە بازاڕی ئەوروپا بە قازانج و نرخی زیاتر بیفرۆشێت، لە کاتێکدا کە پێویستت پێی نەبوو. پێنجەم: تەنها دوو هەفتە دوای واژۆکردنی ڕێککەوتنەکەی لەگەڵ کۆمپانیای شێڵ، کۆمپانیای ۆتاش لە 18ی ئەیلولی 2024 ڕێککەوتنێکی لەگەڵ کۆمپانیای "تۆتال ئینێرجی" لە شاری "هیوستن"ی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا واژۆکرد، بۆ دابینکردنی (16) باری غازی سروشتی شل ساڵانە واتە بە نزیکەی (1.6 ملیار مەتر سێجا) بۆ ماوەی 10 ساڵ، لە ساڵی 2027ەوە دەستپێدەکات. هەروەها لە ڕێککەوتنی "تۆتال ئینێرجی"دا، بۆتاش بەشێکی زۆر لەو غازە سروشتییە ساڵانە لە کارگەکانی بەرهەمهێنان لە ئەمریکاوە وەردەگرێت. وەک لە ڕێککەوتنەکەی لەگەڵ "شێڵ"دا هاتووە، بەهەمان شێوە دەتوانرێت بەشێک لە غازەکە بگەیەنرێتە بازاڕەکانی تورکیا یان ئەوروپا ئەگەر بۆتاش بیەوێت.  بەم پێیە تورکیا پێشبینی دەکات لە ڕێگەی ئەو ڕێککەوتنانەی کە لە ماوەی (10) ساڵی داهاتوو دەکەوێتە سەرپێ لە توانایدا دەبێت نزیکەی (100 ملیار) مەتر سێجا غاز دابین بکات، ئەمەش توانای پابەندبوونی بە گرێبەستەکانی دابینکردنی بۆ وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات بۆ مسۆگەر دەکات. پڕۆژەکانی داهاتوو تورکیا هەوڵدەدات لە داهاتوودا گرێبەستی هاوردەکردنی غازی زیاتر لەگەڵ مصر واژۆ بکات، دوای ئەوەی تورکیا لەم دواییانەدا پێشکەوتنی گەورەی لە باشترکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ مصردا بەدەستهێناوە، گرنگیدانی خۆی بۆ کێڵگە غازییەکانی میصر لە دەریای ناوەڕاست نەشاردووەتەوە، بایراکتار، وەزیری وزەی تورکیا، لە مانگی ئەیلولی ساڵی ڕابردوودا لە سەردانێکیدا بۆ ئەمەریکا، لەگەڵ هاوتا میسریەکەی لەسەر ئەم پرسە وتووێژی ئەنجامدا. لێرەدا گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە تورکیا و مصر، سۆماڵ بە هاوبەشێکی ستراتیجی دەزانن و هەردووکیان ڕێککەوتنی فراوانکردنی هاوکاری سەربازی و بازرگانییان لەگەڵ مەقەدیشۆدا واژۆ کردووە، ئەمساڵ تورکیا ڕووپێوی بومەلەرزەیی لە ڕووبەری (15 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشەیی لە سۆماڵ دەستپێدەکات بۆ گەڕان بەدوای نەوت و غازی سروشتی. هەردوو وڵات - تورکیا و سۆماڵ - ڕێککەوتنی بەرهەمهێنان و بەشداریکردنیان لەم بارەوە ئەنجامداوە.       دەقی ڕاپۆرتەکە بە زمانی عەرەبی؛ وحدة الدراسات التركية، توجه تركيا الاستراتيجي في قطاع الغاز الطبيعي: رافِعَة جديدة لتعزيز نفوذها في الساحة الدولية، 20/ نوفمبر 2024؛ https://epc.ae/ar/details/featured/tawajah-turkia-alaistiratiji-fi-qitae-alghaz-altabieii دەقی ڕاپۆرتەکە بە زمانی ئینگلیزی؛ Turkey Studies Unit, Turkiye’s Natural Gas Strategy: A New Lever to Enhance International Influence, 22 Nov 2024; https://epc.ae/en/details/featured/turkiye-s-natural-gas-strategy-a-new-lever-to-enhance-international-influence      

(درەو):  بودجەی ساڵانەی گۆڕانی كەشوهەوا لەنێوان وڵاتانی دەوڵەمەندو وڵاتە تازەپێگەیشتووەكان ناكۆكی لەسەرە، پێشنیازی 250 ملیاری ساڵانە كرا، رەتكرایەوە، ئێستا وڵاتە دەوڵەمەندەكان (ئەمریكاو یەكێتیی ئەوروپا) رەزامەندییان نیشانداوە پارەكە بۆ (300 ملیار) دۆلار بەرزبكەنەوە. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) لەزاری سەرچاوەكانەوە ئاشكرایكرد، لە لوتكەی نەتەوە یەكگرتووەكان تایبەت بە گۆڕانی كەشوهەوا (كوپ 29)، یەكێتیی ئەوروپاو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو وڵاتە دەوڵەمەندەكانی تر  رەزامەندییان نیشانداوە لەسەر ئەوەی ئاستی پارەداركردنی جیهانی خۆیان لە بواری كەشوهەوا ساڵانە بۆ بڕی (300 ملیار) دینار بەرزبكەنەوە، تاوەكو ساڵی 2035 . بڕیاربوو لوتكەی (كوپ 29) دوێنێ كۆتایی بێت، بەڵام كاتەكە درێژكرایەوە، بۆ ئەوەی هەوڵی دانوستانكاران لە نزیكەی 200 وڵاتی جیهان بگەنە رێككەوتن لەسەر پلانێك بۆ پارەداركردنی پرۆژەی جیهانی كەشوهەوا لە دەیەی ئایندەدا. ئەم گۆڕانكارییە لە هەڵوێستەكاندا دوای ئەوە هات، دوێنێ وڵاتانی تازەپێگەیشتووی جیهان ئەو پێشنیازەیان رەتكردەوە كە (ئازەربایجان) وەكو وڵاتی میوانداریكەری لوتكەكە ئامادەی كردبوو، رێككەوتنەكە داوای دەكرد ئاستی پارەداركردن بڕی (250 ملیار) دۆلار بێت، بەڵام وڵاتانی تازەپێگەیشتوو ئەم بڕە پارەیان رەتكردەوەو بە بڕێكی زۆر (كەم) ناویانبرد.  هێشتا دیارنییە ئایا وڵاتانی تازەپێگەیشتوو لە كۆنگرەی (كۆپ 29) لە هەڵوێستە نوێیەكەی وڵاتانی دەوڵەمەند ئاگاداركراونەتەوە یاخود نا، هەروەك روونیش نییە ئایا بەرزكردنەوەی بڕی پارەكە بۆ (300 ملیار) دۆلار بەسە بۆ ئەوەی پاڵپشتی وڵاتانی تازەپێگەیشتوو بەدەستبهێنن؟ (رۆیتەرز) لەزاری پێنج سەرچاوەی ئاگادار لە گفتوگۆ داخراوەكانەوە باسلەوە دەكات، یەكێتیی ئەوروپا رەزامەندی نیشانداوە لەسەر ئەوەی بڕی پارەكە زیاد بكرێت، دواتریش هەریەكە لە ئەمریكاو ئوسترالیاو بەریتانیا رەزامەندبوون.  وەفدە بەشدارەكانی (كوپ 29) لە باكۆی پایتەختی ئازەربایجان ئێستا چاوەڕوانی رەشنوسی نوێی رێككەوتنی جیهانی دەكەن لەبارەی پارەداركردنی پرۆژەی كەشوهەوا، ئەمەش دوای ئەوەی دوێنێ شەو دانوستانكارەكان بەردەوامییان دا بە گفتوگۆكانیان.  گفتوگۆكانی (كوپ 29)، ئەو دابەشبوونەی دەرخست كە لەنێوان ئەو حكومەتانەدا هەیە كە دەوڵەمەندن و بە توندی پابەندن بە یاسای بودجەی خۆیانەوە لە ناوخۆی وڵات لەبەرامبەر ئەو دەوڵەتە تازەپێگەیشتووانەدا كە بەهۆی گەردەلول و زریان و وشكەساڵییەوە زیانی گەورەیان بەركەوتووە، ئەمانەش ئەو دیاردە سروشتییانەن كە لەبەرەنجامی گۆڕانی كەشوهەواوە روودەدەن.  ئامانجە نوێیەکە بە مەبەستی جێگرتنەوەی بەڵێنەکانی پێشووی وڵاتانی پێشکەوتووە بۆ دابینکردنی دارایی کەشوهەوا بە بەهای 100 ملیار دۆلار ساڵانە بۆ وڵاتانی هەژار تاوەكو ساڵی 2020. بەڵام ئامانجەکە لە ساڵی 2022 دوو ساڵ دوای وادەی خۆی بەدیهات و لە ساڵی 2025 کۆتایی دێت.  

(درەو):  پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن ساڵی ئایندە نرخی هەر بەرمیلێك نەوت بۆ 30 تاوەكو 40 دۆلار دابەزین بەخۆوە ببینێت، ئەمە لەبەر رۆشنایی كەمبوونەوەی خواستی چین لەسەر نەوت و زیادبوونی خستنەڕووی نەوت لەلایەن وڵاتانی دەرەوەی ئۆپێكەوە. پێدەچێت ساڵی داهاتوو نرخی نەوت دابەزینێكی بەرچاو بەخۆوە ببینێت، ئەگەر هاتوو رێكخراوی (ئۆپێك پڵەس) لە بڕیاری خۆی بۆ كەمكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت پاشەكشێ بكات. لە لێدوانێكدا بۆ كەناڵی (CNBC)، تۆم كلۆزا سەرۆكی بەشی شیكاریی وزەی جیهانی لە ئاژانسی (OPIS) دەڵێ: رەنگە نرخی نەوت بگاتە 30 یاخود 40 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك.  سەرەتای ئەم مانگە ئۆپێك بڕیاریدا پرسی كەمكردنەوەی خۆبەخشانەی بەرهەمهێنانی نەوت كە بڕی (2.2 ملیۆن) بەرمیلە لە رۆژێكدا، بۆ كۆتایی مانگی داهاتوو دوابخات. بەهۆی خاوبوونەوەی خوست لەسەر نەوت لەلایەن چینەوە كە دووەم گەورە ئابوری جیهان و گەورەترین هاوردەكاری نەوتی خاوە، نرخی نەوت كەوتووەتە ژێر فشارێكی زیاترەوە.  ئەم دۆخە نوێیە وایكرد دوێنێ ئۆپێك پێشبینی خۆی بۆ خواستی جیهانی لەسەر نەوت لە ساڵی ئایندەدا لە (1.6 ملیۆن) بەرمیلی رۆژانەوە بۆ (1.5 ملیۆن) بەرمیل كەمبكاتەوە. لەلایەكی ترەوە ئەوەی فشاری لەسەر نرخی نەوت دروستكردووە، هەستكردنی بازاڕی جیهانییە بە زیادەی خستنەڕووی نەوت لەلایەن وڵاتانی دەرەوەی هاوپەیمانی ئۆپێك لە نمونەی ئەمریكاو كەنەدا.   

راپۆرت: درەو تەنیا شەش رۆژ دوای هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی كوردستان، جۆرجیا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كرد، بۆ یەكەمجار سیستەمی ئەلیكترۆنی دەنگدان بەكارهێنرا، پارتی دەسەڵاتدار هەڵبژاردنی بردوەتەوە، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان دەڵێن" ئەنجامی هەڵبژاردن دزراوە" بۆیە نایانەوێت دەرەنجامەكان قبوڵ بكەن. بەم دۆخەوە جۆرجیا لەبەردەم شەپۆلێك ناڕەزایەتیی و نائارامیدایەو حكومەت خۆی بۆ رووبەڕووبونەوەی ئۆپۆزسیۆن ئامادە دەكات. وردەكاری لەم راپۆرتەدا.  ریزی دەنگدان لە بنكەیەكی هەڵبژاردن لە تبلیسی پایتەخت ملیاردێرەكە هەڵبژاردنی بردەوە بەگوێرەی ئەنجامە بەراییەكانی هەڵبژاردن، بەهێزترین پیاوی جۆرجیا، (بیدزینا ئیڤانشڤیلی) ملیاردێرو دامەزرێنەری پارتی "خەونی جۆرجیا" ئەو هەڵبژاردنە پەرلەمانییەی بردوەتەوە كە دوێنێ بەڕێوەچوو. ئەمە  گورزێكە بۆ ئەو كەسانەی كە خەونیان ئەوە بوو جۆرجیا زیاتر لە ئەوروپا نزیك ببێتەوە.  ئەم هەڵبژاردنە لە لایەن ئیڤانشڤیلی و ئۆپۆزسیۆن و تەنانەت دیپلۆماتكارە بیانییەكانیشەوە وەكو ساتێكی چارەنوسساز لە مێژووی جۆرجیا پێناسە كرا، چونكە دەرەنجامەكانی ئاڕاستەی داهاتووی جۆرجیا دیاری دەكات بەوەی ئایا لەگەڵ وڵاتانی خۆرئاوا ئاوێتە دەبێت یاخود ئارەزووی بە لای روسیادا دەڕوات، ئەمەش لەسەردەمێكدا كە جەنگی ئۆكراینا یەكێك لە بابەتە گەرمەكانی ناوچەكەیە.  دوای جیاكردنەوەی زیاتر لە 99%ی دەنگەكان لە بازنەكانی هەڵبژاردندا، لیژنەی باڵای هەڵبژاردنەكانی جۆرجیا ئەنجامی بەرایی هەڵبژاردنی راگەیاندو پارتی دەسەڵاتدار هەڵبژاردنەكەی بردەوەو رێژەی 54%ی دەنگەكانی برد، بەمەش ئیڤانشڤیلی كە بەوە ناسراوە لایەنگری روسیایە، پەرلەمانی نوێی كۆنترۆڵ كرد.  لەبەرامبەردا پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن كە وا تەماشایان دەكرا پەلە بكەن لە قوڵكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ یەكێتیی ئەوروپا، تەنیا رێژەی 39%ی دەنگەكانیان برد، بەرەی ئۆپۆزسیۆن ژمارەیەك هاوپەیمانێتیی لەخۆدەگرت لەوانە "هاوپەیمان لەپێناو گۆڕانكاریی" و "هاوپەیمانی یەكێتیی لەپێناو جۆرجیا"و "هاوپەیمانی جۆرجیایەكی بەهێز". راپرسییەكان پێشبینی جیاوازیان بۆ ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە كردبوو، كەناڵی تەلەفزیۆنی (ئیمیدی) سەربە پارتی دەسەڵاتدار "خەونی جۆرجیا" پێشبینی ئەوەی كردبوو ئەم پارتە رێژەی 56%ی دەنگەكان دەبات، بەڵام لەبەرامبەردا ئەو راپرسییانەی كە كەناڵەكانی سەربە ئۆپۆزسیۆن كردبوویان، سەركەوتنی ئۆپۆزسیۆنی نیشان دەداو باسیان لەوە دەكرد پارتی دەسەڵاتدار تەنیا 42%ی دەنگەكان دەبات.  ئەم پێشبینییە جیاوازانە بۆ دەرەنجامەكان، ئاستی ناڕەزایەتییەكانی لە شەقامی جۆرجیا زیاتر كردووە، ئۆپۆزسیۆن داوای چاوخشاندنەوە بە خاوێنی پرۆسەی هەڵبژاردن دەكات.  نیكا میلیا یەكێك لە سەركردەكانی هاوپەیمانی لەپێناو گۆڕانكاری لەكاتی دەنگدان لە شاری تببلیسی پایتەخت "دزینی ئەنجامی هەڵبژاردن" بەگوێرەی ئەنجامە بەراییەكان، پارتی دەسەڵاتدار لە كۆی (150) كورسی پەرلەمان نزیكەی (89) كورسی بردووە، ئەمەش بەسە بۆ پارێزگاری لە حكومەتی ئێستا، بەڵام بەشی ئەوە ناكات زۆرینەی رەها دروست بكات، زۆرینەیەك كە رێگەی پێبدات گۆڕانكاری گەورە لە دەستوری وڵات ئەنجام بدات.  بزوتنەوەی یەكێتیی نیشتمانی كە رێبەرایەتی هاوپەیمانی "یەكێتیی رزگاریی جۆرجیا" دەكات، هەر زوو دوای راگەیاندنی ئەنجامە بەراییەكان، دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنی رەتكردەوە؛ خاتو (تینا بۆكۆچاڤا)ی سەرۆكی پارتەكە وتی:" ئەم ئەنجامە دزراوانەی هەڵبژاردن قبوڵ ناكەین و دانی پێدا نانێین". هەر بەمەوە نەوەستا، داوای لە پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان كرد دژی ئەنجامەكان بوەستنەوەو هۆشداریدا لەوەی رەنگە "ناڕەزایەتی گەورە" لە جۆرجیا دژ بە ئەنجامەكان رێكبخرێت. لایخۆشیەوە (مۆمۆكا خازارادزە) رێبەری پارتی "جۆرجیای بەهێز" رایگەیاند، ئۆپۆزسیۆن ئەو هەڵبژاردنەی بردوەتەوە كە یەكلاكەرەوەیە بۆ ئایندەی گەلی قەوقاز لە ئەوروپا.  (نیكۆ گفارامیا) ئەندامی هاوپەیمانی لەپێناو گۆڕانكاریی دەڵێ:" ئێمە دان بە ئەنجامە راگەیەندراوەكانی هەڵبژاردندا نانێین، ئەمە كودەتایە".  بۆ رێگریكردن لە روودانی خۆپیشاندانی ناڕەزایەتیی لە شەقامەكان، (كاخا كالادزە) سەرۆكی شارەوانی تبلیسی پایتەخت كە خۆی سەربە پارتی دەسەڵاتدارە، هۆشداری دا بە لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان "هەر كارێكی نایاسایی رووبەڕووی كاردانەوەی زۆر بەهێزی دەوڵەت دەبێتەوە". لەبەرامبەردا خاتوو (سالومی زورابیشڤیلی) سەرۆكی پێشووی جۆرجیا كە لە پارتی دەسەڵاتدار جیابووەتەوەو پاڵپشتی لە جوڵانەوە ناڕەزایەتییەكانی دژ بە حكومەت دەكات، لەرێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە رایگەیاند" پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن رێژەی 52%ی دەنگەكانی بردووە، سەرباری هەوڵەكانی یاریكردن بە ئەنجامەكانی هەڵبژاردن".  خاتوو (سالومی زورابیشڤیلی) سەرۆكی پێشووی جۆرجیا لەكاتی دەنگداندا بۆ یەكەمجار سیستەمی ئەلیكترۆنیی دەنگدان دوێنێ دەنگدەرانی جۆرجیا روویان لە سندوقەكانی دەنگدان كرد بۆ ئەوەی (150) ئەندامی پەرلەمان لەناو (18) پارتی سیاسیدا هەڵبژێرن. بۆ یەكەمجار لەم هەڵبژاردنەدا سیستەمی نوێی دەنگدانی ئەلیكترۆنی بەكارهێنرا، ئەمە لەپاڵ كۆپی كاغەزیی دەنگدان، سیستەمە نوێیەكە رێخۆشكەر بوو بۆ ئەوەی دوای چەند كاتژمێرێك لە تەواوبوونی پرۆسەی دەنگدان ئەنجامی بەرایی رابگەیەندرێت.  خاتوو (ناتیا یۆسیلانی) وتەبێژی لیژنەی هەڵبژاردنەكانی جۆرجیا دەڵێ: سەرباری هەندێك كەموكورتی بچوكی تەكنیكی، بەڵام پرۆسەی هەڵبژاردن لە ژینگەیەكی ئارامدا لە سەرجەم بنكەكانی دەنگدان بەڕێوەچوو.  بەگوێرەی قسەی لیژنەی هەڵبژاردنەكان، رێژەی بەشداری لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی دوێنێی جۆرجیادا گەیشتوەتە نزیكەی 59%، ئەمەش لەدوای گرتنە دەستی دەسەڵات لەلایەن پارتی "خەونی جۆرجیا" ساڵی 2012وە بەرزترین ئاستی بەشدارییە كە تۆماركرابێت.  بیدزینا ئیڤانیشڤیلی رێبەری پارتی "خەونی جۆرجیا" لە بنكەیەكی دەنگدان لە شاری تبلیسی پایتەخت روسیا یاخود یەكێتیی ئەوروپا ؟ سیاسەتی دەرەوە باڵی بەسەر هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی جۆرجیادا كێشا بوو، كە ژمارەی دانیشتوانەكەی (3 ملیۆن و 700 هەزار) كەسە، ململانێی تاڵ لەسەر دەنگدان و تۆمەتباركردن و ناوزڕاندنی یەكتر دیمەنی دیاری هەڵبژاردنەكە بوو، هەندێك لە خەڵكی جۆرجیا گازەندەیان هەبوو لەبارەی ئەوەی هەڕەشەو فشاریان لێكراوە بۆ ئەوەی دەنگ بۆ پارتی دەسەڵاتدار بدەن، ئۆپۆزسیۆن پارتی دەسەڵاتداری بەوە تۆمەتبار دەكرد كە دەستی داوەتە "شەڕێكی هەمەلایەنە"ی لەدژی هاوڵاتیان. پێشتر راپرسییەكان ئاماژەیان بەوە دەكرد رێژەی نزیكەی 80%ی هاوڵاتیانی جۆرجیا پشتیوانی ئەوە دەكەن وڵاتەكەیان بچێتە ناو یەكێتیی ئەوروپاوە، دەستوری جۆرجیاش سەركردە سیاسییەكانی وڵات پابەند دەكات بەوەی كار بۆ ئەوە بكەن بچنە ناو یەكێتیی ئەوروپاو پەیمانی باكوری ئەتڵەسییەوە، سەرباری ئەمەش هەوڵەكان بۆ ئەندامبوون لە یەكێتیی ئەوروپا هەڵپەسێردران، ئەمەش بەهۆی پەسەندكردنی یاسایەك "یاسای روسی" لەلایەن پارتی دەسەڵاتدارەوە كە ئازادی رادەربڕین كۆتوبەند دەكات.  لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خۆیدا، پارتی دەسەڵاتدار پۆستەرێكی دانابوو كە دوو وێنەی لەسەر بوو، وێنەیەكی رەش و سپی وێرانبوونی ئۆكراینا بەهۆی جەنگ و وێنەیەكی تری رەنگاو رەنگی ژیان لە جۆرجیا، لەسەر پۆستەرەكە نوسرابوو "بڵێ نا بۆ جەنگ- ئاشتی هەڵبژێرە"، بەم پۆستەرە پارتی دەسەڵاتدار دەیویست بە خەڵكی جۆرجیا بڵێ ئەگەر لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بیبەنەوە چاوەڕوانی جەنگێكی تر بن لەگەڵ روسیا، بەمەش جەنگەكەی ساڵی 2008ی بە بیری دەنگدەران دەهێنایەوە كە تێیدا روسیا دەستی بەسەر بەشێك لە خاكی جۆرجیادا گرت. لەبەرامبەردا، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان وا وێنای هەڵبژاردنەكەیان دەكرد كە هەڵبژاردنە لەنێوان خۆرئاواو روسیادا، لەنێوان دیموكراتیەت و ستەمكاریدا، ئەمەش چیرۆكێك بوو كە لەلایەن بەرپرسانی ئەمریكاو ئەوروپاوە پشتیوانی دەكرا، كە رەخنەیان لە پارتی "خەونی جۆرجیا" گرت بەهۆی ئەو پاشەكشێیەی كە لە بواری دیموكراتیدا لە جۆرجیا دروستیكردووە.   سەرباری ئەوەی پارتی دەسەڵاتدارو پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانیش جەختیان لەسەر ئەوە كردوەتەوە كە كار بۆ ئەوە دەكەن جۆرجیا ببنە ناو یەكێتیی ئەوروپاوە، بەڵام ئەو یاسایانەی كە پارتی "خەونی جۆرجیا" دەریكردون ئەم خەونەی بە هەڵواسراوی هێشتوەتەوە.  بەر لە هەڵبژاردن، بیدزینا ئیڤانشڤیلی دامەزرێنەری پارتی دەسەڵاتدار بەڵێنیدا ئەگەر سەركەوێت پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان قەدەغە دەكات. لە گردبوونەوەیەكی پشتیوانانی حكومەتدا لە تبلیسی پایتەخت، ئیڤانشڤیلی وتی: "لەژێر هێزی تەواوەتی یاسادا، لێپێچینەوەیەكی تەواوەتیی لە ئۆپۆزسیۆن دەكەین، لەسەر ئەو تاوانانەی جەنگ كە دژ بە گەلی جۆرجیا ئەنجامیانداوە" بەڵام باسی لە سروشتی تاوانەكان نەكرد. بەگشتیی هەڵبژاردنەكە دابەشبوونێكی قورسی لە بیروبۆچوونی هاوڵاتیانی جۆرجیا دەرخست، دەنگدەرانی لایەنگری حكومەت باسیان لەوە دەكرد كە ئەوان وەكو دیاریكردنی چارەنوسی جۆرجیا لەنێوان روسیاو ئەوروپا تەماشای هەڵبژاردنەكە ناكەن، دەنگدانیان بە پارتی دەسەڵاتدار بۆ ئەوەیە جۆرجیا بە "كەرامەتەوە" بچێتە ناو یەكێتیی ئەوروپا.  ئاڵۆزییەكان بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن زیاتر بوون، پارتی دەسەڵاتدار وڵاتانی خۆرئاوای تۆمەتبار دەكرد بە دەستوەران لە هەڵبژاردنی جۆرجیا، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانیش روسیایان تۆمەتبار دەكرد بە بڵاوكردنەوەی زانیاری چەواشەكارانە. 

وینثرۆپ رۆجەرز، تایبەت ( بە درەو) دەنگدەرانی ئەمریکا لە ٥ی نۆڤەمبەر دەچنە سەر سندوقەکانی دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکی نوێ. پارتی کۆمارییەکان دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی پێشووی ئەمریکایان کاندیدکردووە، کە هەوڵدەدات ئەو پۆستە وەربگرێتەوە کە لە ساڵی ٢٠٢٠دا لەدەستیدا. سەرۆک جۆ بایدن، ئەو کەسەی کە لە هەڵبژاردنی پێشوو بەسەر ترەمپدا سەرکەوت، لە سەرەتای هاوینی ئەمساڵدا بە شێوەیەکی کتوپڕ ڕەتیکردەوە بەردەوام بێت لە هەڵمەتی دووبارە هەڵبژاردنەوەی لە وەڵامی نیگەرانییەکانی کە سەبارەت بە تەمەنەکەی دروست بوبون. لەبری ئەوە دیموکراتەکان کامالا هاریس جێگری سەرۆک کۆماریان کاندید کرد. ئەگەر سەرکەوتن بەدەست بهێنێت یەکەم ژنە کە دەبێتە سەرۆکی ئەمریکا. تەنها چەند هەفتەیەکی ماوە، پێشبڕکێکە نزیکە. چاودێرانی کوردستان و عێراق و سەرتاسەری جیهان پرسیار دەکەن کە چی ڕوودەدات؟ بۆ زۆر کەس پرۆسەی هەڵبژاردنی ئەمریکا دەکرێت تێگەیشتنی ئاڵۆز بێت، بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی چەند لایەنێکی سەرەکی ئاسانتر تێدەگەیت. ئەمریکا سیستەمێکی بەرێوەبردنی فیدراڵی هەیە و سیستمی ناسراو بە "کۆلێجی هەڵبژاردن" بەکاردەهێنێت بۆ ئەوەی دیاری بکات کێ دەبێتە سەرۆک. هەر ویلایەتێک ژمارەیەک دەنگی پێدەدرێت، بە شێوەیەکی رێژەیی و بە نزیکەی قەبارەی دانیشتووانەکەی. بۆ نموونە ویلایەتی کالیفۆرنیا گەورەترین ویلایەتە و بە 54 دەنگ زۆرترین نوێنەری دەبێت، لەکاتێکدا ویلایەتە بچووکەکانی وەک وایۆمینگ و ڤێرمۆنت تەنها سێ دەنگیان هەیە. بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆکایەتی، کاندید دەبێت لانیکەم ٢٧٠ دەنگی هەڵبژاردن – دەنگی ئەندامانی "کۆلێجی هەڵبژاردن"- بەدەستبهێنێت. کۆی ژمارەی ئەو دەنگانەی کە کاندیدێک لە سەرانسەری وڵاتەوە بەدەستی دەهێنێت - کە بە "دەنگی جەماوەری" ناسراوە – پەیوەندیدار نییەو نابێتە پیوەر بۆ هەڵبژاردنی. لە ڕاستیدا لە دوو خول لە شەش خولی ڕابردوودا - جۆرج بوش لە ساڵی ٢٠٠٠ و ترەمپ لە ساڵی ٢٠١٦ - براوە لەسەر ئاستی دەنگی جەماوەر بە گشتی دەنگی کەمتری بەدەستهێنا، بەڵام هێشتا هەڵبژێردرا چونکە دەنگی زیاتری "کۆلێجی هەڵبژاردن"ی بەدەستهێنابوو. زۆربەی ویلایەتەکان هەموو ئەندامە هەڵبژێردراوەکانیان دەنگ دەدەنە هەرکەسێک کە ویلایەتەکە بباتەوە، هەرچەندە دوو ئیستیسنای تێدایە. لایەنەکان دەیانەوێت لە زۆرترین ویلایەتدا لە پلەی یەکەمدا بن، بە تایبەت ئەگەر دانیشتووانی زۆریان هەبێت وەک نیویۆرک یان تەکساس. بەڵام زۆر ویلایەت هەن کە مەیلی سیاسیان ڕوونە و دەتوانرێت پێشوەختە پێشبینی دەرئەنجامەکەی بکرێت. بۆ نموونە دیموکراتەکان تا ڕادەیەکی زۆر دڵنیان لەوەی لە شوێنێکی وەک مەسەچیوسس سەرکەوتن بەدەستدەهێنن، لەکاتێکدا کۆمارییەکان بە دڵنیاییەوە لە ویلایەتی تێنسی دەیبەنەوە. هەر خولێکی هەڵبژاردن چەند (ویلایەتێکی خۆڵەمێشیی یان سوینگ ستەیت) هەیە کە پێشبینی کراو نین و دەکرێت دەنگەکانیان بە هەر دوو ئاڕاستەکەدا بڕوات. بەو پێیەی ئەمریکا زۆر بە یەکسانی لە نێوان کۆمارییەکان و دیموکراتەکاندا دابەش بووە، ئاڕاستەی دەنگدانی ئەم ویلایەتانە زۆر گرنگ دەبێت. ئەوان ئەو ویلایەتانەن کە پێشبڕکێکە یەکلایی دەکەنەوە. لە هەڵبژاردنی ئەمساڵ، ٢٠٢٤دا، حەوت ویلایەتی سوینگ هەیە کە هەریەک لە کاندیدەکان چانسی باشی هەیە بۆ سەرکەوتن: پێنسیلڤانیا (کە ١٩ دەنگی هەڵبژاردنی هەیە)، کارۆلینای باکوور (١٦)، جۆرجیا (١٦)، میشیگان (١٥)، ئەریزۆنا (١١)، ویسکۆنسن ( 10) و نیڤادا (6). هاریس و ترەمپ لەم ویلایەتانەدا چەندین گردبوونەوە ئەنجام دەدەن و پارەیەکی زۆر لە ڕیکلامە تەلەفزیۆنییەکان خەرج دەکەن بۆ ئەوەی دەنگدەران ڕازی بکەن پشتگیریان بکەن. هەرکامیان بتوانێت لەم ویلایەتانەدا بەشی پێویست دەنگ بهێنێت، دەبێتە سەرۆک. لە ئێستادا هاریس لە تێکڕای ڕاپرسییەکاندا کەمێک لە پیشە، بەڵام ئەوە لەگەڵ زیادکردنی ڕاپرسییە نوێیەکاندا دەگۆڕێت. تا نووسینی ئەم ڕاپۆرتە، لە ویلایەتی پێنسیلڤانیا و میشیگان و ویسکۆنسن پێشەنگە. تەنها ئەم سێ ویلایەتە ژمارەی دەنگی پێویستی کۆلێجی هەڵبژاردنیان هەیە کە لەگەڵ دەنگی ویلایەتە جێگیرەکان دەنگەکانی هاریس بگەیەننە ٢٧٠ دەنگ و کۆشکی سپی مسۆگەر بکات. هاریس هەروەها لە ویلایەتی نیڤادا لە پێشە. ترەمپ لە ویلایەتی ئەریزۆنا و کارۆلینای باکوور و جۆرجیا کەمێک لەپێشترە ، بەڵام ئەمانە بەس نابن بۆ سەرکەوتن. بەڵام هێشتا دەرفەرتی باشی لەبەردەمە بۆ بردنەوە ئەگەر هاریس تووشی کۆسپ ببێت. پێشبڕکێکە لە ڕادەبەدەر نزیکە. پێنسیلڤانیا بە تایبەتی بۆ هەڵمەتی بانگەشەی هەردوو کاندیدەکە گرنگە. ژمارەیەکی زۆر دەنگی هەیە - زیاتر لە هەریەکێک لە ویلایەتەکانی تری سوینگ - و مێژوویەکی هەیە لە هەڵبژاردنی هەردوو کاندیدی کۆماری و دیموکرات بۆ سەرۆکایەتی و کۆنگرێس و لەسەر ئاستی ویلایەتەکانیش. دوو شاری گەورەی هەیە بە ناوەکانی فیلادلفیا و پیتسبورگ. ئەمانە بەهۆی زۆری ژمارەی دانیشتووانیانەوە ناوچەی دەوڵەمەندن بە دەنگ. زۆرێک لە گەنجان و ڕەشپێستەکان و ئەندامانی سەندیکاکانی کرێکاران لەوێ دەژین کە زۆرینەیان دەنگ بە دیموکراتەکان دەدەن. لە نێوان ئەم دوو شارەدا، ناوچەی گوندنشینی بەرفراوان هەیە، کە دەنگدەران مەیلیان بۆ کۆماریخوازەکانە. زۆرینەی خەڵکەکەی سپی پێستن و زیاتر محافزکارن وەک لە دەنگدەرانی شارەکان. هەروەها لەو نێوەندەشدا شارەدێ و شارە بچووکەکانیش هەن کە تێکەڵەیەک لە دەنگدەریان هەیە. هاریس پێویستی بە سەرکەوتن دەبێت بە جیاوازییەکی زۆر گەورە لە فیلادلفیا و پیتسبورگ و شارە بچوکەکان بۆ ئەوەی باڵانسی هێزی ترەمپ لە ناوچە گوندنشینەکانی ویلایەتەکەدا بکاتەوە. ئەگەر بتوانێت ئەمە بکات، ئەوا پێنسیلڤانیا دەباتەوە - و بە ئەگەرێکی زۆرەوە کۆشکی سپیش دەباتەوە. لە ١٠ی ئەیلولدا ترەمپ و هاریس لە شاری فیلادلفیا لە دیبەیتێکدا روبەڕووی یەکتر بوونەوە. لەسەر چەندین بابەت پێکدادان ڕویدا، لەوانە ئابووری، کۆچبەران، لەباربردنی منداڵ و سیاسەتی دەرەوە. دواتر ڕاپرسییەکان دەریانخست کە زۆرینەی دەنگدەران پێیانوابوو هاریس سەرکەوتو بووە لە ڕوبەڕوبونەوەکەدا، لەبەر ئەوەی زیاتر لەسەرخۆ و هاوسۆز بووەو ئامادەکاری باشتری کردوو. لە بەرامبەردا ترەمپ زۆر سەرنجی لەسەر ترسەکان بوو سەبارەت بە کاریگەرییەکانی کۆچبەران و درۆی ڕەگەزپەرستانەی بڵاودەکردەوە. هەر بۆیە ڕەخنەی زۆری لێگیرا، لەوانەش لەلایەن ئەندامانی پارتەکەی خۆیەوە. دیبەیتەکە جیاوازییەکی گەورەی ئەو دوو کاندیدەی بۆدەنگدەرانیان ئاشکرا کرد، کە زۆربەیان تازە دەستیان کردووە بە گرنگیدان بە هەڵبژاردنەکان. تەنها ئەوە دەبێتە هۆی بەهێزکردنی پەسەندکردنی پێشوەختەی دیموکراتەکان و کۆمارییەکان، بەڵام پێدەچێت ترەمپ لەناو دەنگدەرانی خۆڵەمێشیدا زیانی بەخۆی گەیاندبێت بەهۆی ئەدای خراپیەوە. لە ڕاستیدا ئەو ڕەتیکردووەتەوە جارێکی دیکە دیبەت لەگەڵ هاریس بکاتەوە، پێدەچێت بۆ ئەوەبێت کە خۆی لە شەرمەزارکردن بەدوور بگرێت بۆ جاری دووەم. هێشتا مانگ و نیوێک ماوە بۆ هەڵبژاردنی ٥ی نۆڤەمبەر، ئەمە ماوەیەکی زۆرە لە سیاسەتدا و لەم نێوەندەدا زۆر شت دەگۆڕێت. جگە لەوەش ڕاپرسییەکان مەرج نییە وێنەیەکی تەواو بخەنەڕوو، وەک ئەوەی کاتێک ترەمپ بە پێچەوانەی ڕاپرسییەکان بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠١٦دا هەڵبژێردرا. بەڵام بۆ ئێستا وا دیارە هاریس چانسێکی زیاتری هەیە لەسەر بنەمای ڕاپرسی لە ویلایەتە سەرەکییەکانی سوینگ وەک پێنسیلڤانیا، میشیگان و ویسکۆنسن. هەروەها لە دوای هاتنە دەرەوەی لە دیبەیتە سەرکەوتووەکەی، هاریس وزەو هێزێکی زیاتری هەیە وەک لە ترەمپ. بەڵام لە چەند هەفتەی داهاتوودا چاوێکی وردی لەسەر ویلایەتەکانی سوینگ دەبێت. لێرەدایە کە پێشبڕکێکە دەباتەوە یان دەدۆڕێت.   The US election will come down to the “swing states,” but Harris has an advantage over Trump    

نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوریی بۆچی ئۆپێك سیستەمی پشكی بەرهەمهێنان ناگۆڕێت؟ پێدەچێ ئەو سیستەمەی كە لە ساڵی 1986ەوە ئۆپێك پەسەندی كردووە، كە خۆی دەبینێتەوە لە دیاریكردنی پشكی وەبەرهێنان بۆ هەموو وڵاتانی ئەندامی رێكخراوەكە، كاریگەریی لەسەر پارێزگاریكردن لە نرخی دیاریكراوی نەوت كەمبووبێتەوە. ئەمە بەهۆی پابەند نەبوونی تەواوەتی وڵاتانی ئەندام بە پشكی وەبەرهێنانی خۆیان (هەناردەكردن + بەكاربردنی ناوخۆیی)، هەروەها سەختیی چاودێریكردنی بەكاربردنی ناوخۆیی لە هەموو وڵاتێك. سەرباری ئەمە، لەگەڵ زیادبوونی پلەكانی گەرما لە وەرزی هاویندا، زۆرێك لە وڵاتانی ئۆپێك نەوت بەكاردەهێنن بۆ بەرهەمهێنانی كارەبای زیاتر، بەمەبەستی كارپێكردنی فێنككەرەوەكان.  لەبەر رۆشنایی كەمكردنەوەی خۆبەخشانەی ئێستای نەوت، بەرهەمهێنانی نەوت لەهەمان رێژە بەردەوام دەبێت، بەڵام بەكاربردنی ناوخۆیی كەمدەبێتەوە، بۆیە زیادەیەك دەبێت، بازرگانەكانیش لە بازاڕدا سەیری ئەم زیادەیە دەكەن، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت هەناردەكردن زیاد دەبێت. هەمیشە ئەوەی بۆ جیهان گرنگە هەناردەكردنە نەك بەرهەمهێنان، پاشان ئەم هەناردەكردنانە دەبنە هۆی دابەزینی نرخی نەوت، بۆیە پێویستە واز لە پشكی بەرهەمهێنان بهێنرێت و لە بری ئەوە سیستەمێكی نوێ پەیڕەو بكرێت لەسەر بنەمای دیاریكردنی پشكی هەناردەی هەر دەوڵەتێك بەگوێرەی هەندێك ئاماژەی دیاریكراو، لە گرنگترینیان توانای وەبەرهێنانی بەردەست و یەدەگی سەلمێندراو لە هەموو وڵاتانی ئەندام لە ئۆپێك پڵەس.  نرخی دادپەروەرانەی نەوت چەندە ؟ ئەو نرخەیە كە بەیەكەوە بەرژەوەندی بەرهەمهێن و بەكارهێن بەدی دەهێنێت، ئەو نرخەیە كە داهاتی دارایی باش بۆ بەرهەمهێنەران بەدی دەهێنێت كە بتوانن بەشێكی ئەو داهاتە بگەڕێننەوە بۆ نوێكردنەوەی توانای بەرهەمهێنانی نەوت و زیادكردنی، هەروەها بەكارهێنەرانیش بتوانن بە نرخێكی گونجاو نەوت بەدەستبهێنن كە گەشەی ئابورییان ئاسان بكات. دەكرێت بڵێین نرخ لە خانەی حەفتاكاندا نرخێكی دادپەروەرانەیە بۆ هەردوولا، بەڵام كاتێك نرخ بۆ خوار 70 دۆلار دادەبەزێت، ئەوە بەرژەوەندی بەكارهێنەران بەدی دەهێنێت، چونكە وایان لێدەكات وزە بە تێچووی هەرزان بەدەستبهێنن، بەمەش نرخی كەرەستەی وەبەرهێنان دادەبەزێت و توانای كێبركێی كاڵا وەبەرهێنراوەكانیان زیاتر دەبێت، بەڵام لە لایەكی ترەوە زیانبەخش دەبێت بۆ وڵاتانی وەبەرهێن، چونكە داهاتە نەوتییەكانیان كەمدەبێتەوەو سەرمایەگوزاریی لە پەرەپێدانی بەرهەمهێنانی نەوتدا لەبار دەبات، بەپێچەوانەشەوە كاتێك نرخ 80 دۆلار بەرەو سەرەوەیە، ئەم نرخە زیانبەخشە بۆ گەشەی ئابوری لە وڵاتانی بەكاربەری نەوت، لە درێژمەودا دا خواست لەسەر نەوت كەمدەكاتەوە، هەرچەندە داهاتی گەورە بۆ وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت بەدی دەهێنێت.  

راپۆرت: درەو پێدانی رێژەی 30%ی پشكی دامەزراندن لە حكومەت بە كەسوكاری جەنگاوەرە دێرینەكان، سەری درێژترین تەمەنی حوكمڕانیی لە بەنگلادیش خوارد كە خاتوو (شێخە حەسینە) سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتە بوو، ئەم ژنە بڕیاریدا بە "مشتی پۆڵاین" روبەڕبووی ناڕەزایەتی قوتابیان و خوێندكاران بوەستێتەوە، زیاتر لە 300 كەسی لێ كوشتن و 11 هەزاری لێ دەستگیركردن، بەڵام نەیتوانی كۆنترۆڵی بكات، دواجار دادگای وڵات بڕیاریدا پشكی دامەزراندنی كەسوكاری جەنگاوەرە دێرینەكان بۆ 5% كەمبكاتەوە، بەڵام ئەمەش ئیتر سودێكی نەما بوو، چونكە خوێنڕژا. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  خاتوون هەڵات ! خاتوو (شێخە حەسینە) سەرۆك وەزیرانی بەنگلادیش دواجار بە ناچاری دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوەو بەرەو هیندستان هەڵات، ئەمەش دوای بەرزبوونەوەی سەقفی داواكاری خۆپیشاندەران لە رەتكردنەوەی سیستەمی (پشكی دامەزراندن)ەوە بۆ روخاندنی حكومەتەكەی.  دەستلەكاركێشانەوەو رۆیشتنی شێخە حەسینە دوای ئەوە هات، ئەمڕۆ خۆپیشاندەران دژی بڕیاری قەدەغەی هاتوچۆ وەستانەوە كە سوپا رایگەیاندبوو، بڕیاریاندا بەرەو شاری (دەكا)ی پایتەخت بڕۆن، هەر وایان كرد، لە پایتەخت چونە سەر بارەگای سەرۆك وەزیران.  هەزاران كەس لە خۆپیشاندەران توانییان بچنە ناو بارەگای سەرۆك وەزیرانەوە، ئەمەش دوای چەند هەفتەیەك لە خۆپیشاندان و پێكدادانی توند لەگەڵ هێزە ئەمنییەكان.  فەرماندەی سوپا: حكومەتی كاتیی دروستدەكەین ژەنەراڵ واكر زەمان فەرمانجەی سوپای بەنگلادیش هاتە سەر شەشەی تەلەفزیۆن، لە وتەیەكدا دەستلەكاركێشانەوەی خاتوونی سەرۆك وەزیرانی راگەیاندو وتی: ئاشتی دەگەڕێنینەوە و گفتوگۆ هەیە بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی كاتیی بەمەبەستی بەڕێوەبردنی كاروباری وڵات.  "لێكۆڵینەوە دەكرێت لە هەموو پرۆسەكانی كوشتن كە لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا روویانداوەو پێویست بە سەپاندنی قەدەغەی هاتوچۆو هیچ رێوشوێنێكی بەپەلەی تر ناكات" فەرماندەی سوپا وای وت، ئەمەش دوای ئەوەی سوپاكەی لە كۆتا ساتەكانی تەمەنی شێخە حەسینەی سەرۆك وەزیراندا قەدەغەی هاتوچۆی سەپاند.  فەرماندەی سوپا داوای لە هاوڵاتیان كرد دەست لە توندوتیژی هەڵگرن و متمانە بە سوپا بكەن، رایگەیاند" داوا لە خوێندكاران دەكەم بگەڕێنەوە بۆ ماڵەكانیان و ئارام ببنەوە".  100 كوژراو بڕینی ئینتەرنێت لە كۆتایی هەفتەی رابردوودا، ئاستی ئاڵۆزییەكان لە بەنگلادیش زیادیان كرد، نزیكەی 100 كەس لە پێكدادانی خۆپیشاندەران و لەلایەك و هێزە ئەمنییەكان و ئەندامانی پارتی پەیوەندی عەوامی (عەوامی بەزمانی ئوردیی بە واتای گەل دێت) كە شێخە حەسینە سەرۆكایەتیی دەكات لەلایەكی تر، كوژران.  یەكێك لە رۆژنامەكانی ناوخۆی بەنگلادیش ئاشكرایكرد، تەنیا دوێنێ لە شاری (دەكا)ی پایەخت 95 كەس كوژراون، 14 كەسیان لە هێزە ئەمنییەكان بووە، ئەمە سەرباری برینداربوون سەدانی كەسی تر لە پێكدادانەكاندا.  دوای ئەو رۆژە خوێناوییە، خۆپیشاندەران بەڵێنیاندا ئەمڕۆ بەرەو پایتەخت بڕۆن و داوای كەوتنی حكومەتەكەی شێخە حەسینە بكەن، بۆ ئەمەش گوێیان بە فەرمانی سوپا نەدا لەبارەی قەدەغەی هاتوچۆوە.  قەدەغەی هاتوچۆ، هاوكات بوو لەگەڵ بڕینی خزمەتگوزاری ئینتەرنێت بۆ كۆنترۆڵكردنی شەقامی توڕەی بەنگلادیش. ناڕەزایەتی دژی چی ؟ ماوەی چەند هەفتەیەكە بەنگلادیش خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی بەخۆوە دەبینێت، ئەوانەی سەركردایەتی ئەم ناڕەزایەتییەیان كرد قوتابیان و خوێندكاران بووە، ناڕەزایەتییەكە دژی سیستەمێكە كە ناوی لێنراوە "پشكی دامەزراندن لە حكومەت"، سەرەتا تەنیا ناڕەزایەتی دژی ئەم سیستەمەی دامەزراندن هەبوو، بەڵام كە حكومەت وەڵامی داخوازییەكانی خۆپیشاندەرانی نەدایەوە، داخوازییەكان سەریكێشا بۆ خستنی سەرۆك وەزیران و حزبی دەسەڵاتدار.  بەگوێرەی ئەم سیستەمەی دامەزراندن لە بەنگلادیش، بڕیاردرابوو 30%ی تێكڕای پشكی دامەزراندن لە حكومەت بۆ ئەو كەسانە بێت كە سەربە خانەوادەی ئەو سەربازانەن، كە بەشدارییان لە جەنگی سەربەخۆیی بەنگلادیش و رزگاربوونی لەژێر دەستی پاكستان كردووە لە ساڵی 1973دا، خوێندكاران و دەرچوان پێیانوا بووە ئەمە بڕیارێكی نادادپەروەرانەیە.  حكومەت و حزبەكەی سەرۆك وەزیران لە سەرەتاوە هەوڵیاندا لەرێگەی بەكارهێنانی هێزەوە ناڕەزایەتییەكان سەركوت بكەن، ئەمە وایكرد نزیكەی 300 كەس بكوژرێن، سەرباری ئەمە لەم چەند هەفتەی دوایدا (11 هەزار) كەس دەستگیركران.  شێخە حەسینە خەڵكی ناڕازیی تۆمەتبار كرد بە "تێكدەر"و وتی:" ئەمانە بوون بە تاوانكارو دەبێت بە مشتی پۆڵاین مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت".  بەڵام كاتێك سەركوتكارییەكانی سودی نەبوو، بازنەی ناڕەزایەتیی فراوان بوو، ئیتر دادگای باڵای بەنگلادیش بڕیاریدا پشكی دامەزراندن بۆ كەسوكاری جەنگاوەرە دێرینەكان لە 30%وە بۆ 5% كەمبكرێتەوەو رێژەی 95%ی دامەزراندن لەسەر بنەمای توانای كەسەكان بێت، بەڵام ئیتر كار لە كار ترازابوو، خۆپیشاندەران داواكارییەكانیان زیادی كردبوو بۆ لێپرسینەوە لەوانەی لە بەكارهێنانی توندوتیژی دژی خۆپیشاندەران تێوەگلابوون.  كۆتایی حوكمی 15 ساڵەی خاتوو حەسینە خاتوو شێخە حەسینە سەرۆك وەزیرانی بەنگلادیش و خوشكەكەی بە سواری هێلیكۆپتەرێكی سەربازیی وڵاتیان بەجێهێشت، بەمەش كۆاتایی بە حوكمڕانییەك هات كە تەمەنی دەگەیشتە 15 ساڵ. ئەم ژنە كە تەمەنی (76 ساڵ)ە، كانونی دووەمی رابردوو لە هەڵبژاردنێكدا كە نەیارە سیاسییەكانی بایكۆتیان كرد، بۆ خولی چوارەمی سەرۆكایەتی حكومەت هەڵبژێردرایەوە.  ئەو هەڵبژاردنە پرسیارو گومانی زۆری دروستكرد لەبارەی خاوێنیی پرۆسەكەو ئازادی دەنگدان تێیدا، بەتایبەتیش كە لە قۆناغی بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكەدا هەزاران كەس لە لایەنگرانی ئۆپۆزسیۆن زیندانیی كران، بەڵام حكومەتەكەی شێخە حەسینە بەرگری لە هەڵبژاردنەكە دەكردو دەیوت "دیموكراتیترین هەڵبژاردن بووە".  شێخە حەسینە بە تەمەندرێژترین فەرمانڕەوای دادەنرێت كە لە بەنگلادیش لەسەر كورسی دەسەڵات ماوەتەوە، وڵاتێك كە ژمارەی دانیشتوانەكەی (160 ملیۆن) كەسەو دەكەوێتە نێوان هیندو میانمارەوە، زۆرینەی دانیشتوانەكەی موسوڵمانن. پێشترو بەر لە خۆپیشاندانەكانی ئەمدواییەش، نەیارانی شێخە حەسینە باسیان لەوە دەكرد، حوكمڕانییەكەی ئەم ژنە بەرەو ستەمكاریی دەڕوات، وەكو "هەڕەشە بۆ سەر دیموكراتی" ناویان دەبرد، زۆرێك وای دەبینن ئەو خوپیشاندانەی كە كۆتایی بە حوكمڕانییەكەی هێنا بەرەنجامی ستەمكارییەكەی بوو.