درەو: نوری مالیكی، سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا هۆشداریدا لە گەیشتنی کاندیدە لاوازەکان بۆ پەرلەمانی داهاتوو، تا ئەنجومەنی نوێنەران لەم دۆخەی ئێستادا نەمێنێتەوە، كە جێی بەزەییە. دەشڵێت: ئەو پارە زۆرەی ئەمڕۆ دەیبینێت، هەر گیز لە هەڵبژاردنەکانی پێشوودا نەیبینیوەو، وڵاتێک دەناسێت کە دەیەوێت (100) کورسی بکڕێت و بۆ هەر پەرلەمانتارێك یەک ملیۆن دۆلار دەدات. مالیكی، لە میانی چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی حزبەكەی (ئافاق) وتی:  ئومێدم بە هاوڵاتیانە کە دەنگەکانیان بە (٥٠) یان (١٠٠) دۆلار نەفرۆشن، هیوادارم خاوەن لیستەکان خۆیان لەم شێوازەی جەمسەرگیرییە بەدوور بگرن، چونکە بەو کارە تاکی لاواز دەهێننە ناو پێگەی سەرکردایەتیكردنی میللەتەوە، ئەمە بە شەرع قەدەغەیەو ئەو پارەیەش بە ناڕەوا بە دەستهاتووە. وتیشی: دەمانەوێت ئەوانەی دەگەنە پەرلەمان، لەوە تێبگەن کە ئەنجومەنی نوێنەران دامەزراوەیەکی چاودێری یاساییە، نەک دامەزراوەیەکی سیاسی جێبەجێکار،  ئەوەش بۆ ئەوەی جارێکی تر پەرلەمان نەگاتە ئەو دۆخەى ئەمڕۆ پێی گەیشتووەو جێى بەزییە، چونکە ئەوانەی تێیدا خزمەتیان کردووە پێیان وابوو رکابەری دەسەڵاتی جێبەجێکردنن. مالیكی، لە بەشێكی تری قسەكانیدا ئاماژەی بەوەكرد: وڵاتێکی دیاریکراو دەناسم کە پەیوەندی بە هێزێکی سیاسییەوە کردووە و، رێنمایی کردون کە هەر پەرلەمانتارێك بە یەک ملیۆن دۆلار بکڕن،  بە (١٠٠) ملیۆن دۆلار  (١٠٠) پەرلەمانتار بکڕن، بەم کارە ئیرادەی میللەت دەکڕن، هەموو وڵاتێک هەوڵی کۆنترۆڵکردنی پەرلەمان دەدات چونکە گیانی پڕۆسەی سیاسییە. جەختیشكرد لەوەی، هەڵبژاردنی داهاتوو بە پارە كۆنتڕۆڵ دەكرێت، کێبڕکێەكەش دارایی دەبێت، کە بە درێژایی هەموو هەڵبژاردنەکانی پێشووهەرگیز شاهیدی ئەوە نەبووین پارەیەکی وەها گەورە بۆ کاندیدەکان دابین بکرێت، لەوانەیە ئەم پارەیە لە گەندەڵی یان پارەی دەرەکی بێت. باسى لەوەشكرد: ئیرادەی ئەوانەی نایانەوێت یاسای هەڵبژاردن بگۆڕێت،  یەكیگرت لەگەڵ ئیرادەی ئەوانەی نایانەوێت یاسای حەشدی شەعبی پەسەند بكرێت، ئەنجامەکەی پەکخستنی دانیشتنەکانی پەرلەمان بوو، بە ئاشکرا بایکۆتی دانیشتنەکانیان کرد، نەدەبوو ئیدارەی پەرلەمان ملکەچی ئەم فشارە بێت، چونکە بەرژەوەندی گشتی پێسپێردراوە، سەرۆکایەتی پەرلەمان بەرپرسیارێتی پەککەوتنەکەی لە ئەستۆیە، لەگەڵ ئەو هێزە سیاسییانەی کە بەرپرسن لە شكاندنی نیسابی یاسایی.

د. یاسین تەها- پسپۆڕ لە مێژووی ئاینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا بڕیارێكی فەرمی دەزگای "ئاسایشی نیشتمانی عێراق" دژ بە ڕەوتی " سەلەفیی  مەدخەلی" ئاشكرا كرا. بڕیارە ئەمنییەكەی كە گشتاندنی بۆ كراوە "بزووتنەوەی مەدخەلی" وەك ڕەوتێكی "زۆر مەترسیدار لەسەر ئاسایشی كۆمەڵگا" لە عێراقدا دەناسێنێت، ئەمەش كاردانەوەی "سەلەفییە مەدخەلییەكان" و هەندێك لایەنی دیكەی سیاسی سوننەی بەدوای خۆیدا هێناوە و بووەتە جێگەی مشتومڕ. ئەم شرۆڤەیەی بەردەست لەسەر پاشخان و وردەكاری و لێكەوتەكانی ئەم بڕیارە هەڵوێستە دەكات.   بڕیارەكەی ئاسایشی نیشتمانی بەپێی نووسراوێكی فەرمی كە لە 27ی نیسانی 2025 دا دەرچووە، دەزگای ڕاوێژكاریی ئاسایشی نەتەوەیی عێراق، لە ڕێگای "لیژنەی بەرەنگاربوونەوەی توندڕەوی توند"ـەوە، فەرمانیكردووە بە ڕووبەڕووبوونەوەی "بزووتنەوەی مەدخەلی"، بەو پێیەی ڕەوتێكی "زۆر مەترسیدارە لەسەر ئاشتەوایی كۆمەڵگە" بەپێی نووسراوەكە. ئەم دامەزراوە ئەمنییەی عێراق كە تایبەتە بە ئاسایشی كۆمەڵگایی گشتیگر، بۆ بڕیارەكەی دژی "سەلەفییە مەدخەلییەكان" پاساوی بە ڕاسپاردەی دەزگا ئەمنییە پەیوەندیدارەكان هێناوەتەوە، باسی لەوەشكردووە فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی عێراق (محەمەد شیاع سوودانی) لەسەر بڕیاری بەرەنگاربوونەوەكە ڕازی بووە، ئەمەش لە میانەی كۆبوونەوە لەگەڵ نوێنەرانی پارێزگاكانی: كەركوك، نەینەوا، دیالە، ئەنبار، سەلاحەدین لەگەڵ دەزگا ئەمنی و هەواڵگرییەكانی وەزارەتەكانی ناوخۆ و بەرگری. بەم پێیەش بڕیاری ڕووبەڕووبوونەوەی مەدخەلییەكان لەسەر ئاستی حكومەت و دەزگا ئەمنییەكانی دەوڵەت دەركراوە، بازنەی بە ئامانجگیراویش جوگرافیا سوننە نشینەكەی ناوەڕاست و باكووری عێراقە كە گۆڕەپانی كاری ئەم ڕەوتە ئایینییە سوننەیە بەبێ ئەوەی هیچ ئاماژەیەك بە هەرێمی كوردستان بكرێت كە یەكێكە لە گۆڕەپانەكانی كاروچالاكی بانگەوازی سەلەفی و لە نێویشیاندا "ڕەوتی مەدخەلی".     بزوتنەوەی مەدخەلی چییە؟ بڕیارە ئەمنییەكەی عێراق "بزوتنەوەی مەدخەلی" بەكارهێناوە بەبێ ئاماژەكردن بە بنكە بنەڕەتییەكە كە ڕەوتی سەلەفییە، ئەم زاراوەیەش (مەدخەلی) ساڵانێكە وەك ناوی ڕەوتێكی بەرفراوانی سەلەفی بەكاردەهێنرێت بۆ جیاكردنەوە لە ڕەوتی سەلەفی كلاسیك و تەقلیدی سعودی یان سەلەفیەتی ئیسلامی گشتی. مەدخەلییەكان بازنەی لایەنگری تێگەیشتن و بۆچوونەكانی شەرعزان و فەرموودەناسی سعودی "ڕەبیع بن هادی ئەلمەدخەلی"ن، بەڵام ئەوانەی ئەمەیان پێدەگوترێت زیاتر خۆیان بە "سەلەفی مەدینە" یان هەر تەنیا "قوتابخانەی سەلەفی" دەناسێنن و ئەو ناوزەدكردنەیان بەناوی مامۆستاكەیان ڕەتدەكەنەوە و بە تانە و تەشەری دەزانن. ڕەوتی مەدخەلی، لقێكی نوێكراوەیە لە ڕەوتی سەلەفی سعودی بە ڕیشە نەجدی كە لە سەدەی 18 سەریهەڵداوە، سەرنمای ئەم ڕەوتە " ڕەبیع مەدخەلی" (93 ساڵ) خۆی خەڵكی شاری جازانی باشووری سعودیەیە لە باشوور، هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لەزانستی فەرموودەناسی، لەزانكۆی ئیسلامی شاری مەدینە یەكێك بووە لەخوێندكارە دەركەوتووەكانی شێخ "محمد بن ئەمان ئەلجامی" بەرەگەز ئەسیوبی (1931_ 1996)، هەر ئەمیش بناغەدانەری ڕەوتەكەیە و بەم هۆیەشەوە جارجار پێیان دەوترێت "سەلەفیەتی جامی" یان " مەدخەلییە جامییەكان". هەریەك لە "محەمەد جامی" و "ڕەبیع مەدخەلی" خوێندكاریشی، بە ڕەخنە توندەكانیان لە نەیارەكانیان دەناسرێنەوە، هەردووكیشیان لەتان و پۆی گشتیدا وەك هەر بانگخوازێكیتری سەلەفی كار بۆ ساغكردنەوە و پەرەپێدانی ئەو تەرزە ئیسلامەتییە دەكەن كە ڕاستەوخۆ بە دەقەكانی قورئان و فەرموودەوە پەیوەستە؛ بەتێگەیشتنی پێشینە یەكەمەكانی ئیسلام كە پابەندییە بە واتا ڕواڵەتییەكانی دەقەكانی قورئان و فەرموودە، ئەمەش بەشێكی دانەبڕاو و یەكێك لە دەرهاویشتەكانی ڕەوتی سەلەفیی "محەمەد عەبدولوەهاب"ـە (مردن: 1792ز)، كە ئەویش لە تان و پۆدا دەچێتەوە سەر میرات و كولتووری شەرعزانی ناوداری شام "ئیبن تەیمیە"، لەگەڵ فەتوا عەقیدەییەكانی، "ئیمام ئەحمەدی كوڕی حەنبەل" كە سەر مەزهەبی چوارەمی سوننەیە، بەبێ ئەوەی لە شەرعزانی و فقیهدا خۆیان بە ئایینزاكەیەوە ببەستنەوە.   سەلەفییە مەدخەلییەكان لەبەرەنگارییەكی تونددان لەگەڵ گروپە ئیسلامییە "حەرەكی" و "جیهادی" و تەنانەت مەدەنییەكانییەكانیش، لە ئەدەبیاتی ئەواندا ئەو حیزبە ئیسلامییانە "سەرچاوەی بە حیزب حیزبكردنی ئیسلامن و پەرتكردنینی"، لەگەڵ شیعەكانیش بەریەككەوتنیان زۆرە و لەمەشدا بەركەوتنە مێژوییەكەی سعودیە و ئێرانی پاش 1979 كاریگەریی هەیە، لەكێشمەكێشی قووڵیشدان لەگەڵ سۆفی و دەروێشەكان و تەریقەتەكان وەك "سەرچاوەی شیرك و بیدعەو خورافیات" تەماشا دەكەن. بەهۆی ئەوەشی ڕەوتی مەدخەلی، لەسەر هەمان دەستوری قوتابخانەی سەلەفی بەتەواوی خۆیان نابەستنەوە بە چوار ئایینزا فیقهییە بەربڵاوەكەی سوننە (ئەبو حەنیفە، مالیك، شافیعی، ئەحمەد)، لەزۆر جێگا  تووشی بەریەككەوتن و مشتومڕ دەبن و لە پەنا دژە حیزبی بووندا دژە مەزهەبگەراییشن و پەیڕەوی لە دەقەكان دەكەن، لە كاتێكدا لە زۆر جێگەی جیهانی ئیسلامیدا تەقلید بە پێویست دەزانرێت بۆ ئایینداری، یان لەپەرستشدا پەیوەستن بەنێوانگرەوە بۆ گەیاندنی نزاو رازو نیازی خۆیان بەخودا.   مێژووی سەرهەڵدان: بە پێی پێدراوە بەردەستەكان، مێژووی دەركەوتن و بڵاوبوونەوەی بۆچوونەكانی "جامی"  و خوێندكارەكەی كە "مەدخەلی" یە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵانی نەوەدەكان و شەڕی ئازادكردنی كوەیت (گەردەلولی بیابان). لەو دەمەدا زانای ئایینی ناسراو (ابن باز) و زانا ئایینییەكانی دیكەی ئەندام لە "دەستەی گەورە زانایانی سعودی" (العثیمین بە نموونە)، ڕێگایاندا بە پشتبەستن بەسوپای ئەمەریكا بۆ بەرەنگاربونەوەی ڕژێمی سەدام، پاساوی شەرعییان لە شێوەی فەتوادا لە نێو سەرچاوەكانی كولتووری ئیسلامیدا بۆ هێنایەوە (11/ 9/ 1990). بەرامبەر بەمەش هەندێك لەكەسەیاتی و بانگخوازە سەلەفییەكانی دیكەی سعودیە و دەرەوەی ئەو وڵاتەش، هاوپەیمانیكردنی ئەمەریكا و میوانداریكردنی سوپاكەیان لە سعودیە (بلاد الحرمین)، بەحەرام و قەدەغەشكاندن لەقەڵەمدا (ئەلبانی و حەوالی بە نموونە)، لای خۆشییانەوە "جامی" و "مەدخەلی"، هەڵمەتێكیان بەڕێوەدەبرد بۆ بەرگرییكردن لە هەڵوێستی زانا ئاینییەكانی "دەستەی گەورە زانایان" ی سعودی، لەهەمان كاتیشدا بەگژ ئەوانەدا چوونەوە كە لەگەڵ فەتواكەدا نەبوون. "مەدخەلی" لە مبارەیەوە كتێبێكی نووسیوە بۆ بەرگریكردن لە فەتواكە و پاساو هێنانەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی بەعسی سەدام بە هەر ڕێگایەك بووە لە سۆنگەی ئەوەی حیزبێكی بێباوەڕ و دژە ئیسلامە، ئەمەش بەشێكبوو لە دەرهاویشتەكانی داگیركردنی گوەیت و ئەگەرنا لە ساڵانی هەشتاكاندا سعودییەكان لە بەرەی عێراقدا بوون دژی ئێران لە جەنگی هەشت ساڵە. لەسەر ئەم هەڵوێست و بەرگریكردنەش "مەدخەلی" و بازنەكەی چواردەوری لەلایەن دەسەڵاتدارانی سعودیەوە ستایش و پاداشتكران و لە زانكۆ ئیسلامییەكان و  مزگەوتەكاندا ئەو بۆشاییانەیان پێ پڕكرایەوە، كە بەهۆی زیندانیكردن و دورخستنەوە و پەراوێزخستنی ڕەوتە ئایینییە سەلەفییە حەرەكی و ناڕازییەكانەوە دروستبوو، بەم هۆیەشەوە جامی و مەدخەلییەكان توانیان باڵ بەسەر زۆر لە دامەزراوە ئاینییەكانی سعودیەدا بكێشن.   شێوازی كاری مەدخەلییەكان: هەرچەندە مەدخەلییەكان لە سایەی گەورە زانا سەلەفییە ناسراوەكانی سعودیەدا كاریانكردووە و لە قوتابخانەی ئەوانەوە دەركەوتوون (ئیبن باز و عوسەیمین بە نموونە)، بەڵام لەمیكانیزمی بەرەنگاربوونەوە و شێوازی كاردا تایبەتمەندی خۆیان هەیە، بەوە ناسراون كە ڕووشكێنن لە ڕەخنەگرتنی ئایینی، لە هەڵسەنگاندنی كەسایەتی و گروپەكانیشدا بڕێك جەخت لە زەقكردنەوەی ڕەخنەكان دەكەنەوە و كەمتر بە لای باسكردنی لایەنی باشەی ڕەخنەلێگیراوەكاندا دەچن، لەم كایەشدا "مەدخەلی" وەك پێشەوای "الجرح والتعدیل" ئاماژەی بۆ دەكرێت و هەر لە ناو سەلەفییەكانیشدا هەن پێیانوایە زیادەڕۆیی دەكەن لە ڕەخنەگرتن و دەرخستنی لایەنە نەرێنییەكانی كارەكتەرە ئایینییەكان و ئەمەش وەك مۆركێكی سەرەكی ئەوان ئاماژەی پێدەكرێت. لە بیری سیاسیدا سەلەفییە جامی و مەدخەلییەكان بەوە تۆمەتبار دەكرێن كە ڕەوتی هاندەری گوێڕایەڵیكردنی دەسەڵاتەكانن لە ڕێگەی وابەستەیی كتومت بە چەمكی "ولي الأمر" كە لە قورئاندا هاتووە، ئەمەش بەسەر حوكمڕانە زاڵبووەكانی جیهانی ئیسلامیدا جێبەجێدەكەن بەبێ هەڵوێستە لەسەر كارنامەیان، لەم سۆنگەیەشەوە ئەم ڕەوتە وەك سەلەفییەكانی دیكەی هاوتایان  ڕێگە بە بەرهەڵستیكردنی دەسەڵات و بەرەنگاربوونەوەی نادەن، لەمەشدا لەگەڵ زۆربەی ڕەوتە دێرینەكانی ناو ئاینزای سوننەدا كۆكن، كە تا ڕادەی زۆر یاخیبوون و شۆڕشكردن دژی فرمانڕەوا پەسەند ناكات، بەڵام "ڕەبیع مەدخەلی" تۆمەتباركردنیان بە دۆستایەتی دەسەڵات ڕەتدەكاتەوە و  جەختدەكاتەوە ئەوان لە سنووری توانای خۆیاندا بە دڵ و زمان و پێنووس بەرەنگاری خراپەی فرمانڕەوایان دەبنەوە، هەر شتیشیان نەتوانی؛ ئەوە  بە دڵ نكولی لێدەكەن. ئەوەش ڕەتدەكاتەوە ئەوان پشتگیری هەموو فرمانڕەوایان بكەن و جەخت لەوە دەكاتەوە جێبەجێكاری شەریعەتیان خۆش دەوێت و ڕقیان لە سەرپێچی و شتی خراپی حوكمڕانەكانە. سەلەفییەكان بە گشتی و  جەخت لە دوورەپەرێزی لە سیاسەت دەكەنەوە، لە بری ئەوەش زیاتر جەخت لە چەمكی "پاڵفتەكردنی عەقیدەو پەرستشەكان لە زیادكراوەكان" دەكەنەوە (بیدعە)، هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا پێیانوایە خۆ سەرقاڵكردن بەسیاسەتەوە پەیوەندیی ئەوتۆی بەدینەوە نییە. هەر لەبەر ئەمەش زیاتر لە بانگەوازی ئایینیدا چالاكن و بەشداریكردنیان لە كایەی سیاسیدا بەمانا باوەكەی نییە كە خۆ پاڵاوتن و دروستكردنی ئۆرگانی سیاسییە، بەڵام ئەمە بەسەر ئەزموونی كۆمەڵێك لە سەلەفییەكانی میسر (حیزبی نوور) و بەشێك لە سەلەفییەكانی كوەیتدا جێبەجێ نابێت كە بەشداری و رێكخستنی سیاسییان هەیە.   نموونە عێراقییەكەی ڕەوتی مەدخەلی بە پێی كارنامەی ناودارە ئیسلامییە سوننەكان، مێژووی گەیشتنی ڕەوتی سەلەفی نەجدی (سعودی) بە عێراق دەگەڕێتەوە بۆ دوو سەدە بەر لە ئێستا، بەڵام دەشێت ئەمە زیاتر لە ئاستێكی بەرتەسك و لە شێوەی كەسایەتییە ئایینییەكاندا بێت، چونكە بەپێی پێدراوە مێژوییەكان، سەلەفییەكان پاش ئەزموونێكی بچڕ بچڕی چالاكی و كاری بانگخوازیی سەردەمی بەعس، زیاتر لە پاش 2003 لە شێوەی تەوژمێكی ڕێكخراودا لە مزگەوتەكانی پشتێنەی بەغدای پایتەخت و پارێزگا سوننەكان، ئازادانە كەوتوونەتە چالاكی و كاری بانگەوازكردن و دەركەوتن. لە 2007 دا ڕێبەرێكی دیاری ئەم ڕەوتە لە عێراق كە "شێخ محەمەد خوزەیر" كە بە  "ئەبو مەناری عەلەمی" بەناوبانگە، شەڕكردنی دژی سوپای ئەمەریكا حەرامكردووە، چونكە بە گوتەی ئەو: "مەرجەكانی جیهادی تێدا نییە"، هەروەها جەختی لەوە كردووەتەوە كە "گوێڕایەڵیكردنی دەسەڵاتی زاڵبوو لە پێناو دوورخستنەوەی گۆبەن پێویستە"، بەوەش پاساوی هێناوەتەوە بۆ فەتواكەی كە تەقەكردن لە سوپای ئەمەریكا لە شارەكاندا؛ گیانی خەڵكی سڤیل دەخاتە بەر مەترسی. ئەم بۆچوونەی "ئەبو مەنار" كە خەڵكی قەزای عەلەمی سەر بە پارێزگای سەلاحەدینە، دەچێتە چوارچێوەی هەڵكردن لەگەڵ حوكمڕان و ڕەتكردنەوەی میكانیزمی چەكداری بۆ دروستكردنی گۆڕانكاری سیاسی لە كاتی لاوازی. هەروەها ئەم ڕێبەرە سەلەفییە هانی خەڵكی سوننەی داوە كە بچنە ڕیزەكانی سوپا و پۆلیسی عێراق و بایكۆتی سیاسی بشكێنن و بەشداری پرۆسەی سیاسی بكەن، كە لە سایەی دەسەڵاتی ئەمەریكییەكان و شیعە باڵادەستەكاندا كەوتبووە سەرپێ، لەمبارەیەشەوە كتێبێكی بڵاوكردووەتەوە كە بەڵگەی شەرعی بۆ بۆچوونەكەی لەبارەی بەشداریكردن لە جومگەكانی دەوڵەت دەهێنێتەوە (2004) بە ناونیشانی " دحر المثلب على جواز تولية المسلم على المسلم من كافر متغلب"، شێخێكی سعودییش بەناوی "موحسن ئەلعوبەیكان" كە ئەندامی دەستەی گەورە زانایانە، پێشەكی و پشتیوانی بۆ نووسیوە. كورت و پوختیش كتێبەكەی ڕابەرە سەلەفییە عێراقییەكە، جەخت لەوە دەكاتەوە، مامەڵەكردن لەگەڵ فرمانڕەواییكردنی دانراو لەلایەن كافرانەوە (ئەمەریكا) درووستە و دەڵێت "ئەوەم لە پێناو پاراستنی دەوڵەتدا كردووە". لە میانەی جێبەجێكردنی بۆچوونەكانیشیدا  "ئەبو مەناری عەلەمی" خۆی پۆستی لە ئەوقافی سەلاحەدین وەرگرتووە، لە دەمی خۆپیشاندان و مانگرتنی پارێزگا سوننەكانیشدا دژی نوری مالیكی سەرۆكوەزیرانی پێشووتر (2012)، ناڕەزاییەتییەكانی ڕەتكردووەتەوە بەو پێیەی دژی "وەلی ئەمر"ی وڵاتە. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەم ڕێبەرە سەلەفییە دواتر پەیوەندی لەگەڵ "ڕەبیع مەدخەلی" دا تێكچووە و لە تۆمارێكی دەنگیدا لەلایەن "ڕەبیع مەدخەلی" یەوە بە "ئەهلی فیتنە و گۆبەن" تۆمەتباركراوە، هەروەها هۆشداری ئەوەشی داوە بە سەلەفییەكان كە دوای نەكەون، بەبێ ئەوەی وردەكاری زیاتر لە بارەی لادانەكانی لە ڕەوتەكە بخاتەڕوو لە كاتێكدا كە ناوبراو ساڵانێك نوێنەرایەتی بۆچوونەكانی ڕەوتەكەی مەدخەلی كردووە. "ئەبو مەنار" باس لەوە دەكات سەرەتا لە لایەن "ڕەبیع مەدخەلی" یەوە كراوە بە مەرجەعی سەلەفییەكان لە كاروباری عێراق، بەڵام دواتر بە تۆمەتی ئەوەی شوێنكەوتەی خەڵكی دیكەیە، "رەبیع مەدخەلی" هێرشی كردووەتە سەری. ئەوەشی دەردەكەوێت ناكۆكییەكەی هەردوولا زیاتر كەسێنی و ڕواڵەتییە، لە دوای ئەوەشی كە ڕاگەیەنرا "ئەبو مەنار" سەر بە ڕەوتی سەلەفییەتی تەقلیدی سعودییە و نێوانی لەگەڵ مەدخەلییەكان تێكچووە، پێگەكەی لە ناو مەدخەلییەكاندا لاوازبوو، ئەمەش دەرگای بۆ دەركەوتنی چەند كەسایەتییەكی دیكەی ئایینی كردەوە وەك ڕێبەری سەلەفی یەكێك لەوانەش لە ئێستادا شێخ "سەعد ئەلنایف"ـە لە ئەبوغرێبی پشتێنەی بەغدای پایتەخت.   پاڵنەری بڕیاری قەدەغەكردنی مەدخەلی بەپێی هەندێك زانیاریی بەردەست هۆكاری سەرەكی كەوتنە تەقەی دەزگا ئەمنییەكانی عێراق، لە "سەلەفییە مەدخەلییەكان" سەرباری ڕێبازی كەنارگیریی و خۆگونجاندنیان لەگەڵ ڕەوشی سیاسی و قبوڵكردنی حوكمڕانان، پەیوەندی بە حیساباتی كارەكتەری سیاسی شیعی و لە پشت ئەویشەوە ئەجێندای ئێرانییەوە هەیە. بەپێی پێدراوە بەردەستەكان خواستی شیعەی دەسەڵات ئەوەیە لە ناوچەكانی چالاكی "سەلەفییە مەدخەلییەكان"دا گرووپێكی دیكەی سوننەی سەر بە تەریقەتی قادری؛ چالاكبن و جێگەیان بگرنەوە كە هاوپەیمان و نزیكی شیعەكانن. ئەم گرووپە دەروێشییە بنكەیان پارێزگای ئەنبار و فەلوجەیە و زیاتر لە پاش كەوتنی بەعس (2003) بە شێوەیەكی ڕێكخراو لە ناوچە سوننەكان دەركەوتوون . هەر بەپێی ئاماژە بەردەستەكان ئەم گرووپە دەروێشە كە ساڵانێكە لەگەڵ حەوزەی شیعەدا كاری هاوبەشیان هەیە، خێزانێك بەناوی "ئالوسی" سەروكارییان دەكەن و ئێستا "عەبدولقادر ئالوسی" كەسی یەكەمیانە، ئەنجوومەنێكیشیان بەناوی «مجلس علماء الرباط المحمدي» پێكهێناوە (2015)، بە ئاشكراش پشتیوانی لە گرووپە چەكدارە شیعەكان دەكەن. هەروەها لە گوتاری خۆیاندا دژی "بەنی ئومەیە"ن، ئەمەش بە دڵی شیعەكانی هێڵی ئێرانە و لە ئێستادا لە ڕێگای ڕاوێژكاری ئاسایشی نیشتمانییەوە كە لە دەستی ڕێكخراوی بەدری "هادی عامری" دایە پشتیوانی دەكرێن، بەتایبەت كە ئەم كۆمەڵە دەروێشییە لەگەڵ بە جەژنكردنی غەدیردا كۆكن و لارییان لەوە نییە "ئیمام عەلی" پێش بخەن بەسەر خەلیفەكانی دیكە بە پێچەوانەی باوەڕی سوننەكانەوە. ئەم گرووپە ڕكابەرەی سەلەفییە مەدخەلییەكان (الرباط المحمدي) لە كەناڵی فەرمی دەوڵەت (العراقیة) بەرنامەیەكیان پێدراوە بە ناونیشانی "وأنا من الحسین"، یەكێك لە شێخەكانیشیان كراوەتە ئەندامی ئەنجوومەنی باڵای ئەوقاف و لەگەڵ فەرمانگەی "بەگژاچوونەوەی تیرۆر" ی سەر بە "حەشدی شەعبی" دا پرۆژەی هاوبەشیان هەیە و سەردانی هێزەكانی حەشد دەكەن و ستایشی كارەكانیان دەكەن، نەك هەر ئەوە بەڵكو لە پێشهات و چالاكییەكانی "بەرەی موقاوەمە"ی ئێرانیدا بەیاننامەی و پشتیوانییان هەیە. بەڵام ڕێبەری پێشووی مەدخەلییەكان و كەسایەتی دیاری سەلەفی عێراق، "ئەبو مەناری عەلەمی" ڕایەكی دیكەی هەیە و جەختدەكاتەوە كە بڕیارەكەی حكومەتی عێراق دژی "سەلەفییە میانڕەوەكان" نییە، چونكە "حكومەت عاقڵە و دەزانێت ئەبو مەنار لەگەڵ هێڵی حكومەتدایە". باس لەوەش دەكات حكومەت تەنیا "مەدخەلییەكان" بە ئامانج دەگرێت و لەمەشدا دەشێت زانیاری تایبەتی خۆی هەبێت یان بەهەڵەدا برابێت. باس لەوەش دەكات ئەم ڕەوتەی مەدخەلی "كاری سەرەكییان ڕەخنەگرتن و برینداركردنی خەڵكە و لەوەدا زیادەڕۆییانكردووە". ئەم لێدوانانەش لێكترازانی ئاشكرای سەلەفییەكانی عێراق دەردەخات و ڕەوتی مەدخەلییەكانیان بەرامبەر بڕیارەكەی حكومەت تەنیا دەكاتەوە.     هەڵوێستی مەدخەلی و هێزە سوننەكان   لە پاش دەرچوونی بڕیاری قەدەغەكردنیان، یەكێك لە شێخ و مامۆستا ئایینییە دەركەوتووەكانی "سەلەفی مەدخەلی" بەناوی "سەعد ئەلنایف" كە وتاربێژی مزگەوتی "المصطفی" ی ناوچەی "خان زاری" ی قەزای ئەبو غرێبە لە لێدوانێكدا، جەختی كردەوە: ئەوان نە "جامی" و نە "مەدخەلی"ن، بەڵكو شوێن سوننەت دەكەون و كەسی تر نا. لە ناوچەكانی دەوروبەری بەغدا و لە پارێزگای سەلاحەدینیش بەوە ناسراون دەرچوون لە فرمانی "وەلی ئەمر" ڕەتدەكەنەوە و بەرهەڵستی دەسەڵات ناكەن، ئەمەش وایكردووە ببنە ئامانجی تۆمەتباركردن بەوەی پەیوەندی دەرەكییان هەیە بە هەندێك ڕەوتەوە. ناوبراو جەختی لەوەش كردووەتەوە ئەوان لەگەڵ سیاسەتكردندا نین، سەر بە هیچ دەوڵەتێكیش نین و داوای پێداچوونەوە بەو بڕیارەدا دەكەن كە لە دژیان دەرچووە.     بڕیارەكەی ئاسایشی نیشتمانی نەك تەنیا سەلەفییەكان، بەڵكو جێگەی سەرسوڕمانی هەندێك لایەنی دیكەیە، بەو پێیەی سەلەفییەكان بە مەدخەلییەكانیشەوە لەگەڵ دەوڵەتدا تەبا بوون، دژ بە ئەلقاعیدە و داعش وەستاونەتەوە و لەسەر ئەمەش دووچاری مەترسی و هەڕەشە بوونەتەوە. دووریش نییە جگە لە ؤاپۆرتی ئەمنی، ململانێی هەڵبژاردن لە پشت ئەم بڕیارەوە بێت بە تایبەت كە ڕەوتی مەدخەلی كاریگەرییان لەسەر هەندێك بنكەی جەماوەریی ناوچە سوننەكان هەیە، ئەو گرووپە سووننەشی دژ بەمانن (الرباط المحمدي) زیاتر لە هێزە شیعەكانی وەك رێكخراوی بەدر و بزووتنەوەی عەسایبەوە نزیكن. لەسەر ئاستی سیاسییش، ئەو لایەنەی بە ئاشكرا و بە زەقی پشتیوانی سەلەفییەكان دەكات، "هاوپەیمانی سیادەی" سوننەیە بە سەرۆكایەتی "خەمیس خەنجەر". ئەم بەرە سوننەیە كە لە جەمسەری قەتەر _ توركیاوە نزیكە لە ڕاگەیەنراوێكدا بڕیارەكەی ئاسایشی نیشتمانی عێراق بە "پێشێلكاریی مەترسیدار" لەسەر بنەماكانی ئازادی ڕادەربڕین و مەترسی بۆ سەر "فرەیی فیكری ئیسلامی" دەداتە قەڵەم لە عێراق. جەخت لەوەش دەكاتەوە بەرەنگاربوونەوەی ڕەوتە هزرییە عەقیدەییەكان بە بڕیاری ئەمنی ناكرێت، قەدەغەكردنیشیان هانیان دەدا بۆ توندڕەوی، هەروەها باس لەوە دەكات بڕیارەكە دەرگا دەكاتەوە بۆ بە ئامانجگرتنی ڕەوتی دیكەی عەقیدەیی لە داهاتوودا، ئەمەش درزی گەورە دەخاتە نێو متمانەی كۆمەڵگا و دەوڵەتەوە. هەر لەم میانەیەشدا "خەمیس خەنجەر"ی سەرۆكی هاوپەیمانییەكە ڕۆژی هەینی ڕابردوو (23ی ئایار) نوێژی جومعەی بردە مزگەوتی "سەلەفییە مەدخەلییەكان" لە خان زاریی ئەبو غرێب (المصطفی)، لە وتاری جومعەشدا، "شێخ سەعد ئەلنایف" ی مامۆستای ئایینی دەركەوتووی سەلەفییەكان پاش بەرگریكردن لە بۆچوونەكانیان و بیرهێنانەوەی هەڵوێستەكانیان بۆ پاراستنی بەرژەوەندی گشتی، ستایشی "خەمیس خەنجەر" ی كرد لە "پشتیوانیكردنی گوتاری میانڕەو". بەم پێیەش لە ئێستادا ڕەوتەكەی خەنجەر بووەتە دەمڕاستی سیاسی سەلەفییەكان بە تایبەت لە عێراقدا هەم هێزی سیاسی سوننی نزیك لە سعودیە نین و هەم ڕوون نییە ئاخۆ سعودیەی بن سەلەمان لەسەر سەلەفییەكان دێتەسەر هێڵ یاخود نا، بەتایبەت كە تێهەڵچوون لەگەڵ ئاڵۆزییەكانی عێراق ئاسان نییە، لە سعوددیەشدا چەند ساڵێكە كاركردن بۆ كاڵكردنەوەی سیمای ئایینی سەلەفیانەی دەوڵەت دەستیپێكردووە و هەندێك قۆناغیشی بڕیوە.    چارەنوسی بڕیارەكە كۆتایی هەفتەی ڕابردوو، مامۆستای دەركەوتووی "سەلەفییە مەدخەلییەكان" "سەعد ئەلنایف" و كۆمەڵێكی تری هاوكار و هاوڕێی لەگەڵ "قاسم ئەعرەجی" ڕاوێژكاری ئاسایشی عێراقدا، دەركەوتن، بەپێی ڕاگەیانراوی پاش دیدارەكە هەردوولا باسیان لە "بتەوكردنی ئاسایشی میللی" و "ڕۆڵی زانایانی ئایینی لە پشتیوانیكردنی ئاسایش و ئۆقرەیی لە ڕێگای هاریكاریكردن لەگەڵ هێزە ئەمنییەكان"دا كردووە، بەڵام هیچ ئاماژەیەك بە هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری قەدەغكردن یان چارەنووسی گشتاندنەكەی "ئاسایشی نیشتمانی" نەكراوە، كە وا دیارە تەنیا لە دەسەڵاتی "قاسم ئەعرەجی" دا نییە، بەوپێیەی لە ئاماژەكردنەكاندا گەڕێنراوەتەوە بۆ سەرۆكوەزیران و هێزە ئەمنییە عێراقییە جیاجیاكان و نوێنەرانی پارێزگا سوننەكان. لە لایەكی دیكەوە ماڵپەرێكی ئیماراتی لە زاری سەرچاوەیەكی ئەمنیی عێراقییەوە باسی لەوە كردووە: بڕیاری قەدەغەكردنی "سەلەفییە مەدخەلییەكان" لەسەر بنەمای هەڵسەنگاندنی ئەمنی نێوخۆیی نەبووە، بەڵكە زادەی گوشاری سپای پاسدارانی ئێرانە لەسەر ڕاوێژكاریی ئاسایشی نەتەوەیی عێراق، مەبەستیشیان لەم بڕیارە لاوازكردنی ڕەوتی سەلەفی مەدخەلییە لە بەرژەوەندی گرووپێكی دیكەی سوننی نزیك لە هێڵی تاران. كۆبەند بڕیاری قەدەغەكردنی ڕەوتی "سەلەفی مەدخەلی" و ڕاگەیاندنی بەرەنگاربوونەوەی، لە ڕواڵەتدا پاساوەكەی ئەمنییە و پەیوەستكراوە بە پاراستنی ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی و ڕاپۆرتە ئەمنییەكان، بەڵام لە پشت پەردەوە بەشێكە لە دەستوەردانی زۆرینەی شیعەی باڵادەست لە نەخشەی ئایینی و مەزهەبی نێو كۆمەڵگا سوننییەكانی عێراق و شارۆچكەكانی پشتێنەی بەغدا، ئەمەش لە پێناو زاڵكردنی ئەوانەی لە بەرەی شیعییەوە نزیكن و لاوازكردنی ئەوانەی ڕیشەیان سعودییە. لە بڕیارەكەدا هیچ میكانیزمێك بۆ جێبەجێكردنی بەرەنگاربوونەوەی سەلەفییەكان دیارینەكراوە كە جگە لە پارێزگا سوننەكانی عێراق؛ لە هەرێمی كوردستانیش ئامادەییان هەیە و خاوەن مزگەوت و دامەزراوەی بانگخوازین. بەهۆی ئەم ناڕوونییەشەوە ئێستا پرسیاری سەرەكی ئەوەیە: ئاخۆ دەزگا ئەمنییەكانی عێراق بە گرتن و هەراسانكردنی ئەمنی بەرەنگاری سەلەفییە مەدخەلییەكان دەبنەوە یان گوشاركردن و بەرتەسككردنەوەی چالاكییە بانگخوازییەكانیان؟ لە پاش دیداری هەردوولا و گوشارەكانی نێو شەقامی سوننەش ئەگەرێك هەیە بۆ هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكە بە تایبەت كە عێراق لە ساڵی هەڵبژاردندایە و هەندێك لایەنی سیاسی سوننە، لەسەر هێڵن بۆ هاتنە دەنگ لەسەر سەلەفییەكان و كارنامەی سیاسی ڕەوتەكەش پاڵپشت و پشتیوانیانە لە بەرگریكردن لێیان.  

د. یاسین تەها-  پسپۆڕ لە مێژووی ئاینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق دەسپێك لە ساڵی 2011 ئەحمەد شەرع وەك زیندانییەكی ئازادكراوی رێكخراوی قاعیدە، بۆ درێژەدان بە چالاكی لە وڵاتی خۆی، كە تازە بەر شەپۆلی خۆپیشاندانەكانی “بەهاری عەرەبی” كەوتبوو، عێراقی بەرەو سوریا جێهێشت، بەڵام بڕیارە مایۆی 2025 وەك سەرۆك كۆماری راگوزەری سوریای دراوسێ، بێتەوە بۆ بەشداریكردن لە لوتكەی عەرەبی لە بەغداد؛ ئەمە شەقامی سیاسیی عێراقی بەسەر دوو بەرەدا دابەشكردووە: بەرەیەك لەگەڵ مامەڵەكردنی ئەرێنین لەگەڵ پێشهاتی نوێ و پێشوازیكردن لە شەرع، بەرەیەكی دژبەریش هەوڵی رێگری دەدەن. ئەمە بەغدادی خستووەتە بەردەم تاقیكردنەوەیەك كە ئایا دەتوانێت وەك دەوڵەت مامەڵە بكات، یان سیاسەتی گروپە شیعەكان بەسەریدا زاڵ دەبێت و  ناچار دەبێت ملكەچی خواستەكەیان بێت. ئەم شرۆڤەیە لەسەر لوتكەی عەرەبی بەغدادو رەهەندەكانی بەشداریكردنی ئەحمەد شەرع لە لوتكەكەداو لێكەوتەكانی ئەم پێشهاتە هەڵوێستە دەكات. لوتكەی عەرەبی لە بەغداد بڕیارە رۆژی 17ی ئایاری 2025 لوتكەی سەرانی وڵاتانی عەرەبی (خولی 34) لە بەغدادی پایتەختی عێراق گرێبدرێت. ئەم لوتكە دووەمین لوتكەیە لە پاش لوتكەی بەحرەین (مایۆی 2024) لە سایەی جەنگی غەززەدا بەڕێوەبچێت. بە دوای سێ لوتكەی دیكەی هاوشێوەدا دێت: لوتكەی عەرەبی - ئیسلامیی ناكاوی ریاز (نۆڤەمبەری 2023)و لوتكەی بەدواداچوونی ریاز (نۆڤەمبەری 2024)، لوتكەی ناكاوی قاهیرە (ئازاری 2025). وەزارەتی دەرەوەی عێراق، كە سەرپەرشتیی ئامادەكارییە لۆجستی و پرۆتۆكۆڵییەكانی ئەم لوتكەیە دەكات، پێیوایە سەركەوتنی لوتكەی عەرەبی بەغداد وێنەیەكی ئەرێنی دەربارەی عێراق پیشانی دنیای دەرەوە دەدات، هەروەها كاروانی كاری هاوبەشیی عەرەبی بەهێزتر دەكات[1]. لەسەر ئاستی عێراقیش ئەم لوتكەیە دووەمینە لە عێراقی نوێی پاش سەددام حسێن؛ یەكەمیان لە 2012 لە ویلایەتی دووەمی مالیكی گرێدرا، دووەمیش دەكەوێتە سەردەمی ویلایەتی سودانی؛ لەسەر داوای سەرۆك وەزیرانی عێراقیش دێتە عێراق. بەوەی بانگەشەی بۆ دەكات “بەغداد دەیەوێت ببێتە مینبەرێك بۆ بەهێزكردنی هاریكاریی عەرەبی و بەرەنگاربوونەوەی ئاڵنگارییەكان”[2]. لەسەر ئاستی نێوخۆی عێراق، دەشێت لوتكەی عەرەبی لە بەغداد خزمەت بە پرۆژەی هەڵبژاردن و سەركردایەتیی “محەمەد شیاع سودانی” بكات، بەوپێیەی لە سایەی سەركردایەتیی ئەودا ئەنجام دەدرێت. هەروەها ئەو كۆبوونەوە دیپلۆماسییە كە چاوی میدیایی زۆری لەسەرە، دەرفەتە بۆ دەركەوتنی سودانی وەك سەركردەیەكی سیاسیی دەوڵەتمەتدارو هاوئاستی سەرۆك و پاشا عەرەبییەكان، لەكاتێكدا ناوبراو بەو پێیەی لە سیاسییەكانی ناوخۆی عێراق بووە، لە تاراوگە نەژیاوە و پەیوەندییەكانی فراوان نین. لوتكەی عەرەبی لەكاتێكدا دێتەوە بەغداد، كه‌ عێراق لە ساڵی هەڵبژاردندایە. بەپێی ئەو ئامادەكارییانەشی تائێستا هەن، لیستە شیعەكانی “چوارچێوەی هاوئاهەنگی” بەپەرتەوازەیی و فرەلیستی دەچنە نێو پرۆسەكە. دوو لە جەمسەرە سەرەكییەكانی ئەو ململانێ سیاسییە سەختە لەنێو دەنگدەری شیعەدا، نوری مالیكی، سەرۆك وەزیرانی پێشووترو سەرۆك وەزیرانی ئێستا، محەمەد شیاع سودانی دەبن. سودانی وەك گرەوێكی سیاسی تەماشای لوتكەكە دەكات. لە ئەزمونی زیاتر لە 33 لوتكەی پێشوودا ئەم بۆنەیە زیاتر پرۆتۆكۆڵی و بێ كاریگەریی ئەوتۆ بووەو زیاتر بۆ ناردنی پەیامی كاری پێكەوەییە، بەڵام سودانی زیاتر لە قەبارەی خۆی مانای پێدەدات. لەم نێوه‌نده‌دا لە دیمانەیەكی تەلەڤزیۆنیدا، باسی لەوە كرد كه‌ “عێراق تەنیا وڵاتێكی خانەخوێی لوتكەكە نییە، بەڵكو دەستپێشخەرەو چارەسەری جیاواز بۆ قەیرانەكانی ناوچەكە پێشكەشدەكات”[3]. لە سەرپەرشتیكردنی ئامادەكارییە ئەمنییەكانیشدا سودانی جەختی لەوە كردووەتەوە: سەركەوتنی گرێدانی لوتكەی عەرەبی لە بەغداد، “سەركەوتنێكی سیاسی و ئەمنییە”[4]. لەسەر ئاستە فەرمییەكەو لە دەرەوەی ململانێ سیاسییە نێوخۆییەكان، حكومەتی عێراق دەیەوێت لەڕێگه‌ی میوانداریكردنی لوتكەكەوە جەخت لە ڕۆڵی خۆی وەك دامەزرێنەرێكی “كۆمكاری عەرەبی” بكاتەوە؛ لەسەر ئەمەش زۆر لە هێزە شیعە سیاسییەكان هاوڕان، سەرباری ناكۆكییەكانیان لەبارەی وردەكارییەكان[5]. جگە لەوە حكومەت و هێزە شیعەكان دەیانەوێت وای پیشان بدەن، گرێدانی لوتكەی عەرەبی لە بەغداد، بەتەنیا پیشاندانی توانای رێكخستن نییە، بەڵكو ئاماژەیە لەسەر گەیشتنی عێراق بە ئاستێكی باڵای ئاسایش و ئۆقرەیی و گێڕانەوەی پێگەكەی لە چوارچێوەی سیسته‌می عەرەبیدا. ئەمە بۆ هەندێك هێز كە بێزارن لە هەژمونی زۆری ئێرانی لە شیعە پراگماتیسته‌كان، گرنگی و بایەخی زیاتری هەیە، چونكە هەڵگری ئەو پەیامەیە كە عێراق جێگرەوەو بەدیلی دیكەی هەیە. بانگهێشتكردنی ئەحمەد شەرع مشتومڕی گەورەی بەر لە گرێدانی كۆنگرەی 17ی ئایار دەربارەی ئامادەبوون و دورخستنەوەی ئەحمەد شەرع لە بەشداریكردنی لوتكەكەی بەغداد. ناوبراو بۆ ماوەی هەشت ساڵ (2003_2011) لە عێراقدا لە ڕیزی قاعیدەدا بووە، لە گرتوخانەكانی ئەمریكادا لە عێراق دەستگیر كراوە، پاش گەڕانەوەشی بۆ سوریا بە “ئەبو محەمەدی جۆلانی” ناسراوەو بەیعەتی بە “ئەیمەن زەواهیری”داوە، لە سوریاش سەرۆكایەتیی “بەرەی نوسرە”ی كردووە، دواتر دەستەی “تەحریر شام”ی دامەزراندووە. سەرجەم ئەم كارنامەیە بە لای شیعەكانەوە دوژمنكاریی و تاوانە، چونكە “سەلەفیزمی جیهادی”، دژی جۆری (نه‌وعییه‌ت)ی شیعەكانن. لەهەوڵێكدا بۆ كۆتاییهێنان بە مشتومڕی ئامادەبوونی شەرع، سودانی لە ڕێگەی میدیایەكی ئەمریكییەوە جەختیكردەوە كە ئەحمەد شەرعی سەرۆكی قۆناغی راگوزەری سوریا، بۆ بەشداریكردن لە لوتكەی عەرەبی بەغداد بانگهێشتكراوە. لە دیدارەكەدا سودانی بەوە پاساوی هێنایەوە كە عێراق تەنیا خانەخوێی لوتكەكە نییە، بەڵكە بەشدارو لایەنە لە دەستپێشخەرییەك كە چارەسەر پێشكەش بە قەیرانە جۆربەجۆرەكانی ناوچەكە بكات. لەبارەی بانگهێشتكردنی ئەحمەد شەرعی سەرۆكی راگوزەری سوریاشەوە، سودانی جەختی لەوە كردەوە: “ئامادەیی شەرع لە چوارچێوەی پرۆتۆكۆڵی سیسته‌می رێكخراوی كۆمكاری عەرەبیدایە. سەرۆك شەرع، ئێستا نوێنەرایەتیی دەوڵەتی سوریا دەكات؛ ئامادەیی ئەویش گرنگە بۆ ئەوەی دیدی خۆی بۆ سوریای نوێ ڕوونبكاتەوە. دۆسیەكانی ئاسایش و ئۆقرەیی بۆ عێراق و وڵاتانی دیكە پرسێكی جومگەییە؛ عێراقیش سورە لەسەر ئۆقرەیی سوریا”[6].  ئەم لێدوانانەی سودانی دوو هەفتە بەر لە گرێدانی كۆنگرەكە لە نێوه‌ندی هەڵمەتێكی گەرمی بەرهەڵستكاریدا بوو دژ بە ئامادەبوونی ئەحمەد شەرع لە بەغداد؛ بەو پێیەی پێشتر لە ڕیزەكانی رێكخراوی ئەلقاعیدەدا بووە كە كۆتایهێنان و بنەبڕكردنی شیعەی كردبووە ئامانجی خۆی. هەروەها بە دوای ئەوەدا هات عێراق بەفەرمی لە 27ی نیسانی 2025 لە ڕێگه‌ی وەزیری رۆشنبیری، ئەحمەد فەكاك (سوننەیە)، بانگهێشتی بەشداریكردن لە لوتكەكە، لە دیمەشق رادەستی ئەحمەد شەرع كرد[7]. نەیارانی ئامادەبوونی شەرع  ئەو لایەنە شیعانەی دژی هاتنی ئەحمەد شەرعن بۆ عێراق، لە چەند جەمسەرێكی جیا پێكدێن و ئامانجەكانیشیان جیاوازە. لەبەر ڕۆشنایی هەڵوێستەكانیان، دەشێت بەم جۆرە پۆلێن بكرێن: _ حزبی دەعوە بە سەرۆكایەتیی نوری مالیكی، لە بەیاننامەیەكدا پێداگری ده‌كات: دۆسیەی بەشدارانی لوتكەی عەرەبی بەغداد، دەبێت تۆمەت و تاوانكاریی تێدا نەبێت، “چونكە خوێنی عێراقییەكان هەروا هەرزان نییە تا بانگهێشتی ئەو كەسانە بكرێت كە حەڵاڵیان كردووە، یان دەستدرێژییان كردووەتە سەر پیرۆزییەكانیان”[8]. حزبی دەعوە هیچ بەڵگەیەكی نەخستوەتەڕوو لەسەر تێوەگلانی شەرع یان دۆسیەیەكی دیاریكراو، بەڵام بەهۆی بەریەككەوتنی ئەجێندای هەڵبژاردنی مالیكی و سودانییەوە، دەكرێت پاڵنەری ئەم هەڵوێستە بەوە لێكبدرێتەوە كە هەوڵی شكستهێنانە بە بانگهێشتكردنی سودانی بۆ شەرع و تێكدانی ئامادەكارییەكان. _  قەیس خەزعەلی، ئەمینداری عەسائیب، كە حزبەكەی لە هەڵبژاردن لیستی جیای دەبێت، باسی لەوە كردووە، ئەگەر شەرع بێتە عێراق، ئەوە لێكەوتەی باشی نابێت و دەشێت دەستگیر بكرێت[9]. ئەم بەرهەڵستكارییەی عەسائیب دژی هاتنی شەرع، دوو لایەنە: هەم بەشێكە لە گوتارو هەڵمەتی پێشوەختەی هەڵبژاردن، هەمیش بەدەر نییە لە میحوەرە ئێرانییەكە كە تائێستا لەگەڵ سوریای نوێدا دژو ناكۆكە. _   ئەبو عەلی عەسكەری، وتەبێژ بە ناوی كەتیبەكانی حزبوڵڵا، باسی لەوە كردووە كه‌، شەرع، هەر “ئەبو محەمەد جۆلانی”ی سەرۆكی “بەرەی نوسرەی تاوانبارە”؛ پێشتریش لوتكە عەرەبییەكان بەبێ ئامادەیی ئەسەدو عێراق و لیبیاش كراون[10]. _ چەند پەرلەمانتارێكی چوارچێوەی شیعی سكاڵایان لەدژی ئەحمەد شەرع بەرزكردووەتەوەو بە كوشتن تۆمەتباری دەكەن. ئامانجی ئەم پەرلەمانتارانە ئەوەیە لەڕێگەی دادگا‌وه‌ ڕێگه‌ لە هاتنی ناوبراو بۆ بەغداد بگرن؛ یەكێك لەوانە، شەرعی بە تێوەگلان لە كوشتنی براو برازاكەی تۆمەتبار كردووە [11]. _ هەندێك لایەنی شیعە باسی ئەگەری كوژرانی شەرع دەكەن ئەگەر بێتە عێراق. لەم ڕێگه‌یەوە پەیامی ئەوە دەدەن كە ناتوانن ژیانی بپارێزن[12]. _ لە پشت هێزە شیعەكانیشەوە، ئێران دژو نەیاری ئاساییكردنەوەی كارەكتەری ئەحمەد شەرعە؛ ڕێگریكردن لە ئامادەبوونیشی لە لوتكەی عەرەبی، لە ڕێگه‌ی باڵەكانییەوە لە عێراق بەڕێوە دەبات. هەر پاش كەوتنی ئەسەد، خامنەیی، ڕێبەری شۆڕشی ئێرانی، بانگەوازی بۆ گەنجانی سوریا كرد دژی دەسەڵاتی نوێی وڵاتەكەیان ڕاپەڕن. لەو كاتەوە گوتاری ئێران دژی دەسەڵاتی ئەحمەد شەرع دوژمنكارانەیەو ئەمەیش لە گوتاری باڵەكانیدا ئامادەیی هەیە[13]. پاڵنەرەكانی ناڕەزایی بەگشتی لە گوتاری شیعیی لایەنگرو پاشكۆی جەمسەری ئێرانیدا، ئەحمەد شەرع دوو كێشەی سەرەكیی هەیە: یەكەمیان دژومنكارییەتی لەگەڵ شیعە لە پاش 2003، دووەمیش ڕێگرییەكانیەتی لەبەردەم چالاكیی گروپە شیعەكان لە سوریاو گوشارخستنە سەر كەمایەتیی شیعە لەو وڵاتە. جگە لەمە ئەوەیان لەبەرچاوە، شەرع هۆكار بووە بۆ روخاندنی رژێمی ئەسەدو پێیانوایە بەشێكە لە پرۆژەی توركیا لە ناوچەكە. لە دەرەوەی ئەم پاڵنەرانە هەندێك خوێندنەوەی دیكە بۆ دژایەتیی هاتنی شەرع بۆ بەغداد هەن، ئەمە گرنگترینیانە[14]: ـ پاش راگەیاندنی پرۆژەی هەڵبژاردنی سودانی و نزیكبوونەوەی لە هەندێك بلۆكی سوننە، هێزە شیعە بەرهەڵستكارەكان بەرەنگاری پرۆژەكەی دەبنەوە، بەتایبەت كە پێیانوایە ئەوان سودانییان بە پایە گەیاندووەو ئێستا بووەتە ركابەری لیستەكانیان لە هەڵبژاردن. _  دەنگۆیەك هەیە كە هێزە شیعە وەلائییە عێراقییەكان لەگەڵ ئەفسەرە سورییەكانی بەعس، كار دەكەن بۆ قڵپكردنەوەی رژێمی ئەحمەد شەرع. بۆ ئەم مەبەستەش لەگەڵ ماهیر ئەسەد هەماهەنگی دەكەن. _ هێزە شیعە ئێرانییەكان نیگەران و بێزارن لە بەرەوپێشچوونی پەیوەندییەكانی حكومەتی عێراق و ئەحمەد شەرع، بەتایبەت كە زانیاریی ئەوەیان هەیە سەردانەكانی سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی عێراق بۆ دیمەشق، بەرەوپێشچوونی تێدا بووەو دەشێت ببێتە بنەمای پەیوەندییەكی بەهێز. _ هەندێك لە شیعەكانی ناو چوارچێوەی شیعی ئەوەیان وروژاندووە كە سودانی بەشێكە لە میحوەری قەتەری _ توركی دژی میحوەری سعودی_ ئیماراتی_ ئوردنی و، بەم هۆیەوە لەگەڵ ئەحمەد شەرع پەیوەندیی ئاسایی كردووەتەوە؛ ئەمە لە بەرژەوەندیی عێراق نییە. ئەم دەنگانەی نێو چوارچێوەی شیعی باس لەوە دەكەن سودانی زیاتر موجامەلەی توركیا دەكات[15]. ئەمە زیاتر پاش ئەوە زەق كرایەوە كە سودانی بەنهێنی و بەبێ ئاگاداریی پێشوەختە، سەردانی “دەوحە”ی پایتەختی قەتەری كردو لەگەڵ ئەحمەد شەرع و میری قەتەردا دەركەوت. بەپێی هەندێك سەرچاوە لەسەر ئەمە چوارچێوەی شیعی بێزاریی خۆیان گەیاندوەتە سودانی[16]. هەڵوێستی شیعە پراگماتیستەكان بەرامبەر بە شیعە وەلائییە پەڕگیرەكان (توندڕه‌وه‌كان)، جەمسەرێكی دیكەی شیعی هەیە، كه‌ لارییان نییە لە ئامادەبوونی شەرع لە بەغداد؛ لەلایەك بۆ سەرخستنی لوتكەی سەرانی عەرەب، لەلاكەی تر بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ ئەو پشتیوانییە عەرەبییەی لەگەڵ دیمەشقی نوێ و ئەحمەد شەرعدا هەیە. لەم به‌ینه‌دا عەممار حەكیم، سەرۆكی رەوتی حیكمە دەڵێت: بانگهێشتكردنێكی ناچارییە؛ هەروەها ئەگەر سكاڵاش هەبێت ئەوە شەرع پارێزبەندیی هەیە. سەرباری ئەمە حەكیم بەگومانە فرمانی گرتن لە دژی شەرع هەبێت[17]. لە لای خۆیەوە سودانی كە بانگهێشتی ئەحمەد شەرعی كردووە، دەیەوێت شتەكە بخاتە چوارچێوەی پەیوەندیی عێراق و سوریا نەك بەرگریكردن لە كارەكتەری شەرع؛ لەبەر ئەمە پەیوەندییەكان لەگەڵ دیمەشق لە ڕێگه‌ی هەواڵگرییەوە بەڕێوە دەبات و دوو جار تائێستا سەرۆكی دەزگا‌ی هەواڵگریی، “حەمید شەتری”ی رەوانەی دیمەشق كردووە بۆ ئەوەی چوارچێوەی شیعی تۆمەتباری نەكەن بە ئاساییكردنەوەی دۆخەكە لەگەڵ شەرع، كە لە لای شیعە بێزراوە. ئەوانەشی بەبێدەنگی دۆخەكە بەڕێدەكەن و بەناڕاستەوخۆ ڕازین بە هاتنی شەرع بۆ بەغداد، جگە لە حەكیم، زیاتر حەیدەر عەبادی، سەرۆكی “هاوپەیمانیی نەسر”ە.[18] . هەروەها لایەنگرانی سودانی لەنێو هێزە شیعەكان دەڵێن: دەوڵەت لە گۆشەنیگای بەرژەوەندییەوە بەڕێوەدەبرێت نەك هەست و سۆز. ئەوەی سودانی دەیكات، بەرژەوەندیی عێراقی تێدایە چونكە دۆسییەكانی سنور، داعش، شیعەی سوریاو عەتەبە پیرۆزەكانی شیعە، پێویستیان بە هەماهەنگی لەگەڵ دیمەشق هەیە؛ ئەمە جگە لە پەیوەندیی ئابوریی و ئەگەری نۆژەنكردنەوەی بۆرییە نەوتەكانی عێراق- سوریاو زۆر پرسی دیكەی هاوبەش [19]. لە دەرەوەی ماڵی شیعی، هێزە سوننەكان بەگشتی بەرگری لە هاتنی شەرع دەكەن و كرانەوە بەڕووی سوریای نوێدا بە گرنگ دەبینن؛ لە لایەك لە سۆنگەی وابەستەیی هەندێك لە هێزەكانیان بە میحوەری توركیا، لە لاكەی تر، رژێمی شەرع وەك قوڵایی ستراتیژیی خۆیان دەبینن، بەو پێیەی سوننەی عەقیدەییەو پشتێنە ئێرانییەكەی “تاران- بەیروت”ی بچڕاندووە. ئەم هێزانە بەوە بەرگری لە شەرع دەكەن كه‌ ئەو كاتەی لە عێراق بووە (2003_2011)، دژی ئەمریكییەكان جەنگاوە؛ ئەمەش لە چوارچێوەی مقاوەمەدایە كە شیعەكانیش ئێستا شانازیی پێوە دەكەن. هەروەها بەوە بەرگری دەكەن، شەرع لەنێوان 2005_2011 لە گرتوخانە بووە، بەم هۆیەشەوە بەشداریی لە شەڕی تائیفی نەكردووە (2007_2008). هەشیانە باس لەوە دەكەن، شەرع ئەو كاتەشی ئەلقاعیدە بووە، زیاتر كاری میدیایی كردووە نەك چەكداریی[20]. كۆبەند بانگهێشتكردنی ئەحمەد شەرع بۆ لوتكەی سەرکردەکانی عەرەب لە بەغداد، ناڕەزایەتیی توندی لە لایەن هەندێك لە هێزە شیعەکانی عێراقی هێناوەتە ئاراوە، بەتایبەت ئەوانەی كە لە بازنەی ئێرانەوە نزیكن. پاڵنەرەكانی ئەم ناڕەزایه‌تییه‌ جۆراوجۆرن، گرنگترینیان ئه‌مانه‌ن‌: _ ڕەتکردنەوەی پشتیوانیی لە رژێمی نوێی سوریاو هاوكاریكردنی: لایەنە شیعە ناڕازییەکان پێیانوایە بانگکردنی شەرع بۆ بەغداد، دژ بە هەڵوێستی ئەخلاقی و سیاسیی عێراقە كە حوكمڕانییەكەی بە زۆرینە شیعییە. _ هەندێک بەوە پاساو دەهێننەوە، بەشداریكردنی شەرع لە لوتكەی بەغداد، باڵانسی ململانێ هەرێمایەتییەكان تێكدەدات؛ بەو پێیەی ناوبراو سەر بە میحوەری توركی-قەتەرییە بەرامبەر وڵاتانی سعودیە _ ئیمارات، ئوردن. _ هەندێک لەم ناڕەزایەتییانە لەژێر کاریگەریی هەڵوێستەکانی ئێراندان، چونکە تاران پێیوایە ئاساییكردنەوەی كارەكتەری شەرع، بەرەی ئێرانی لاوازتر دەكات و شەرعییەت بە سوریای دوور لە ئێران دەدات. _ هەڵمەتی پێشوەختی هەڵبژاردن و هەوڵی شكستپێهێنانی سودانی، ئامادەییەكی بەهێزی لە ململانێ نێوخۆییەكانی شیعەدا هەیە دەربارەی ئەحمەد شەرع. بەرامبەر بەوانیش هێزە سوننەكان لارییان نییەو، لەگەڵ بەشداریكردنیدان. پەراوێزەكان: [1]  https://2h.ae/nBpe [2]  https://2h.ae/wFoz [3]  https://2h.ae/Cikq [4]  https://2h.ae/trqg [5]  https://2h.ae/kBTA [6]  https://2h.ae/UAXa [7]  https://2h.ae/PpuT [8]  https://2h.ae/HldL [9]  https://2h.ae/eWvC [10]  https://2h.ae/Ycsp [11]  https://2h.ae/Ycsp [12]  https://2h.ae/TIeV [13]  https://2h.ae/XxWu [14]  https://2h.ae/TIeV [15]  https://2h.ae/uqtE [16]   https://2h.ae/lvON [17]  https://2h.ae/EDYF [18]  https://2h.ae/kLRH [19]  https://2h.ae/KFsX [20]  https://2h.ae/ukZA ئەم بابەتە تایبەت بە (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە

(درەو): لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا عێراق بەتێكڕا زیاتر لە 106 ملیۆن بەرمیل نەوتی فرۆشتوە، لەمە زیاتر لە 7 ملیارو 716 ملیۆن دۆلار داهاتی دەستكەوتووە.  وەزارەتی نەوتی عێراق، تێكڕای هەناردەی نەوت و داهاتەكەی بۆ مانگی ئازاری ئەمساڵ راگەیاند. بەگوێرەی داتاكانی وەزارەتی نەوت كە پشتبەست بە ئاماری كۆتایی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بڵاویكردوەتەوە، لە ئازاری ئەمساڵدا تێكڕای هەناردەی نەوتی عێراق گەیشتوەتە (106 ملیۆن و 663 هەزارو 211) بەرمیل. تێكڕای داهات بۆ مانگی ئازار بریتی بووە لە (7 ملیارو 716 ملیۆن و 506 هەزارو 660) دۆلار.  هەناردەی نەوت لە مانگی ئازاردا بەمشێوەیە دابەشبووە: •    تێكڕای هەناردەی نەوت لە كێڵگەكانی ناوەڕاست و باشور: 104 ملیۆن و 740 هەزارو 398 بەرمیل •    هەناردەی كێڵگەی گیارە: 1 ملیۆن و 613 هەزارو 48 بەرمیل •    هەناردەی نەوت بۆ ئوردن (لە نەوتی كەركوك دابین دەكرێت): 309 هەزارو 765 بەرمیل

د. یاسین تەها-  پسپۆڕ لە مێژووی ئاینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق دەسپێك بڕیارە لە 11ی تشرینی دووەم/ نۆڤەمبەری 2025، هەڵبژاردنی گشتیی لە عێراق بەڕێوەبچێت؛ ئەم وێستگە گرنگەش كە هۆكارێكە بۆ داڕشتنەوەی هاوكێشەی سیاسی، لە كاتێكدایە كە تارماییی دانوستانەكانی ئەمریكاو ئێران و هەڕەشەكانی ئیسرائیل لەلایەك، مشتومڕی چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ سوریای نوێ لە لاكەی تر؛ باڵی بەسەر عێراقدا كێشاوە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵدەدات لە گۆشەنیگای ماڵی شیعەوە لەبارەی هەڵبژاردن و بارگۆڕانە هەرێمایەتییەكان هەندێك پێدراو و گریمانە بخاتەڕوو؛ ئەوەش لێكەوتەی لەسەر هەردوو گۆڕەپانەكەی تر هەیە: كوردو پارێزگا سوننەكان. یەكەم: بارودۆخە نێوخۆیییەكانی شیعەی عێراق هەموو هەڵبژاردنەكان لە عێراقدا تاڕاددەیەكی زۆر هەستیارو جومگەیین؛ بەو پێیەی هۆكارێكن بۆ داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی لەنێو جەنجاڵی و فرەیی جەمسەرەكانی هێزدا. بەڵام دەشێت هەڵبژاردنی چاوەڕوانكراوی 11/11/2025، كە بە سیسته‌می ڕێژەیی تاكەكەسی بەڕێوە دەچێت و، لە پرۆسەكەدا 28 ملیۆن دەنگدەر لە كۆی 46 ملیۆن دانیشتووان، 329 پەرلەمانتار هەڵدەبژێرن، هەندێك لە هەڵبژاردنەكانی دیكەی پێش خۆی جیاوازترو تایبەتمەندتر بێت، چونكە لەگەڵ كۆمەڵێك دۆخدا یەكانگیرە؛ گرنگترینیشیان ئەمانەن: 1 _ بایكۆتی سەدر: تائێستا بڕیاری كۆتایی سەدرو رەوتەكەی، بایكۆتكردنی هەڵبژاردنە؛ پاساوەكەش بەشدارینەكردنە لەگەڵ “خەڵكانی گەندەڵ “[1]. نەك هەر ئەوە بەڵكو سەدرییەكان بەنیازن كاری جددی بۆ زیاتركردنی رێژەی بایكۆت بكەن؛ ئەمەش لەڕێگەی وەرگرتنەوەی كارتی بایۆمەتری و پاشان بایكۆتكردنی پرۆسەكە بۆ ئەوەی بەشدارینەكردنەكە هەژمار بكرێت[2]. ئەم دوو هەنگاوەی سەدریش، لە لایەك دەبێتە لاسەنگبوونی تەرازووی هێز لەنێو شیعەو لاوازبوونی شەرعییەتی نوێنەرەكانیان، لەلایەكی تر، مەترسی لەسەر رێژەی بەشداریكردن دروستدەكات، بەتایبەت رێژەكە خۆی هەر لە بنەڕەتدا سست و لاوازە؛ بۆ نمونە لە كۆتا هەڵبژاردنی گشتیی پێشوودا (2021)، بەفەرمی رێژەی بەشداریكردن 41% بووە بۆ ئەوانەی تۆماری خۆیان نوێ كردووەتەوە؛ ئەمەش دەكاتە بایكۆتكردنی 59%[3]ی دەنگدەران. ئەگەر رێژەی ئەو هاوڵاتیانەش ئەژمار بكرێت كە مافی دەنگدانیان هەیە، ئەوە بەپێی خەمڵاندنەكان ڕێژەی بەشداریكردنی گشتیی كەمترە لە 30%ە؛ ئەمەش دەكاتە 70% بایكۆت و بەشدارینەكردن[4]. بەهۆی ئەوەش سەدرییەكان گروپێك دەنگدەری گەورەو عەقیدەیی و چالاكن، مەترسیی ئەوە هەیە بەهۆی بایكۆتكردنی ئەوانەوە رێژەی بەشداریكردن زۆر زیاتر لە جاران دابەزێت؛ ئەمەش بەواتای ئەوە دێت نوێنەرایەتیی داهاتوو گوزارشتێكی ڕاستەقینە نابێت لە شەقامی شیعی، هاوشێوەی ئەم خولەی ئێستا كە پاش هەڵبژاردن كشانەوە[5]. هەروەها ئەگەر بەشداریكردنی جەماوەری لە هەڵبژاردندا کەم بێت و ڕێژەی بایکۆت بەرز بێتەوە، ئەوە ئەگەری هەیە لیستە براوەكان، كە زۆرو پەرتەوازەن، نەتوانن هاوپەیمانییەکی یەکگرتوو پێکبهێنن. ئەمەش لەهەندێك سیناریۆی گریمانكراودا، عێراق دەگێڕێتەوە بۆ ئەو چەقبەستنە سیاسییەی کە بۆ ماوەی زیاتر لە ساڵێک دوای هەڵبژاردنەکانی 2021 رێگریی لە پێکهێنانی حکومەت کرد. لە سایەی ئەم سیناریۆ گریمانكراوەدا دامەزراوەکانی دەوڵەت لاواز دەبن و ئەگەری دەستوەردانی دەرەکی زیاتر دەبێت؛ هەروەها ئەگەری پشێویی ئەمنی یان ناڕەزایەتیی جەماوەریش زیاتر دەبێت، بەتایبەت لەلایەن ئەوانەی لە پرۆسەكە بەشدار نەبوون[6]. سەبارەت بە بایكۆتی سەدریش ڕاستە لە بەرژەوەندیی هەندێك لە هێزە شیعەكانە و كورسییەكانیان زیاتر دەبێت و، بەهۆی ئەم بڕیارەیشەوە دەشێت زۆرترین كورسیی شیعەكان بچننەوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی سەدر خۆی وەك بەدیل و جێگرەوەی سیسته‌می سیاسی دەبینێت و كار بۆ ئەوە دەكات لە ڕێگه‌ی دووركەوتنەوەوە پێگە  جەماوەرییەكەی هەڵكشێت، ئەوە مایەی نیگەرانییە بۆ ڕكابەرە شیعەكانی كە بەهۆی بەشدارییان لە دەسەڵاتدا متمانەی جەماوەرییان لاوازترە؛ ئەمە جگە لەوەی سەدر لە كاتێكدا هێزە شیعەكان بەتەنیا جێدەهێڵێت، كە ئەوان دەربارەی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەمریكاو سوریای نوێ، دەبێت بچنە ژێرباری بەرپرسیارێتیی هەندێك بڕیار كە دەشێت بەئازار بێت بۆ جەماوەری شیعەو بەدڵیان نەبێت، یان دواتر سەدر بیقۆزێتەوە بۆ سەركۆنەكردن و رەخنەلێگرتنیان. 2_ لیستەكەی سودانی و خۆپاڵاوتنی: سەرۆك وەزیرانی ئێستا “محەمەد شیاع سودانی” لە “دیداری سلێمانی”یەوە بەفەرمی ئەوەی یەكلایی كردەوە كە لە هەڵبژاردندا بەشداری دەكات و خۆیشی بۆ پۆستەكەی كاندید دەكاتەوە[7]. ئەم پێشهاتە كۆتایی بە مشتومڕێكی نێوخۆیی شیعیی درێژخایەن هێنا لەبارەی رەوایەتیی كەڵكوەرگرتنی ناوبراو لە پۆست و پێگەكەی بۆ هەڵبژاردن، هەروەها هەوڵی رێگەلێگرتنی لەلایەن هەندێك هێزی ركابەرەوە لەناوبرد، لەوانەش نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر، كە جەختی لەوە دەكردەوە ئەگەر سودانی نیازی خۆپاڵاوتنی هەیە، دەبێت دەستلەكاربكێشێتەوە، بۆ ئەوەی وەك پارێزگارەكان پۆستەكەی بۆ كۆكردنەوەی دەنگ بەكار نەهێنێت[8]. خۆپاڵاوتنی سودانی لەكاتێكدا كە بودجە، دەسەڵات، بڕیارو میدیای لەبەردەستە، دەشێت گۆڕانكاری لە هاوكێشەی نێوخۆیی شیعەدا دروستبكات و، سیناریۆی پارێزگارەكانی بەسرەو كەربەلاو واست لەدوا هەڵبژاردن، دووبارە بكاتەوە. ئەم سێ پارێزگارە بەهۆی پۆستەكانیانەوە لەكۆتایی 2023 پێشڕەویی زۆریان لە هەڵبژاردنی پارێزگاكاندا كردو لیستەكانیان یەكەمی ئاستی بازنەكانی خۆیان بوون. هەروەها ئەگەرێكی كراوەش هەیە “سودانی” جگە لە كۆمەڵێك پەرلەمانتارو وردە هێزی سیاسی و مەدەنی، لەگەڵ پارێزگارە براوەكاندا هاوپەیمانێتی بكات (سێ بەهێزەكە). ئەوەشی ئەم ئەگەر زیاتر دەكات، دەركەوتنی سودانی و پارێزگارەكانی نسەیف خەتابی (كەربەلا)، ئەسعەد عیدانی (بەسرە)، جەمیل مەیاحی (واست) بوو پێكەوە لە فۆتۆیەكدا (ئابی 2024)؛ ئەمەش بە ئامادەكاریی ئەو هاوپەیمانییەی سەرۆك وەزیران لێكدرایەوە كە كاری بۆ دەكات و مایەی نیگەرانیی هێزە شیعە ڕكابەرەكانە، چونكە كۆی كورسییەكانی ئەو سێ پارێزگایە، بە نمونە لە ئەنجومەنی نوێنەران، نزیكەی 50 كورسییه‌؛ ئەم پارێزگارانەش نیوەی دەنگەكانیان بەدەستهێناوە[9]. كورسییەكانیش ژمارەیەكی گەورەن لە كۆی كورسییەكانی پارێزگا شیعەنشینەكان كە دەوروبەری 180 كورسین. چوارچێوەی شیعی لە بەدواداچوونێكدا بۆی دەركەوتووە، سودانی خۆی بەتەنیا چانسی هەیە 10 كورسی ببات؛ لەگەڵ هێزە هاوپەیمانەكانیشی دەشێت بگاتە 60 كورسی، كە دەكاتە سێیەك (1/3)ی كورسییەكانی شیعە[10]. جگە لە پارێزگارە بەهێزە براوەكانی شیعە، ئەو هێزانەشی تائێستا لە سودانییەوە نزیكن، بەپێی ئاماژەو دزەپێكردنەكان بریتین لە: رەوتی حیكمەی حەكیم، حەیدەر عەبادی، فالح فەیازی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی، ئەحمەد ئەلئەسەدی وەزیری كار، ئەمە جگە لە رێكخراو و هێزی دیكەی تازە دامەزراو[11]. هەندێك هەواڵ و دزەپێكردنیش هادی عامری و ڕێكخراوی بەدر لە ڕیزی هاوپەیمانەكانی داهاتووی سودانیدا ئەژمار دەكەن و هەندێك ئاماژە لەو بارەیەوە هەن. 3_ پەرتەوازەبوونی لیستە شیعەكان: لە هەڵبژاردنی داهاتوودا، چوارچێوەی شیعی دابەشدەبن بەسەر 5_6 لیستی جیاجیای سەربەخۆداو بە یەك لیست بەشدار نابن. لەم به‌ینه‌شدا لە دەرەوەی لیستەكەی سودانی، ئەوانەی سەرقاڵی كاری پێكەوەیین، حەیدەر عەبادی و عەممار حەكیمن؛ قەیس خەزعەلی و حزبەكەی (بزوتنەوەی عەسائیب) بەتەنیا بەشدار دەبن، دەوڵەتی یاسای مالیكی بەتەنیایە، هێزە چەكدارەكانی شیعەش لەنێو حەشد جەمسەرێكن و نزیك لە هێزە سیاسییەكانی هاوشێوەی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی و، دەشێت ئەوانیش یەك یان دوو هاوپەیمانی پێكبهێنن[12]. هەرچەندە پەرتەوازەبوونی هێزە شیعەكان لە هەڵبژاردندا، بە ئەگەری زۆر، كاتییەو پاش هەڵبژاردن بەنیازن هاوپەیمانی هاوشێوەی “چوارچێوەی شیعی” پێكبهێنن، بەڵام دابەشبوونەكەیان بۆ هەڵبژاردن لە كاتێكی هەستیاردایە كە شیعەكان رووبەڕووی پێشهاتە هەرێمایەتییەكان بوونەتەوەو بارودۆخیان بۆ ململانێ و كێبڕكێی نێوخۆیی هەڵبژاردن، ساز و ئامادە نییە. 4_ بەشداریكردنی گروپە چەكدارەكان: هێزە چەكدارە شیعەكانی ئەندام لە “بەرەی موقاوەمە” لەشێوەی “كەتیبەكانی حزبوڵڵا”، بانگەشە بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردن و “جیهادی سیاسەت” دەكەن[13]. ئەمەش وەك بەرەنجامی تێكشكانە سەربازییەكانی میحوەرە ئێرانییەكە لێكدەدرێتەوە؛ هەروەها ئاماژەیەكیشە لەسەر پاڵپاڵێنی باڵە چەكدارەكانی هاوپەیمان و تەواوكەری ئێران لەسەر بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی 2025. 5_ پاشەكشه‌ی گوتاری سیاسی لە پاش ڕووخانی ئەسەدو سەركەوتنی گروپە چەكدارە سوننەكان، لە هەموو كات زیاتر لە عێراق دروشمی پێكهێنانی هەرێمی سوننە بەرز دەكرێتەوە؛ خاوەنەكانی ئەم دروشمانەیش چاویان لە دووبارەكردنەوەی ئەزموونی سوریایە. ئەمەش سەرچاوەی بێزاریی و تووڕەییە بۆ شیعەكان و لە پەرچەكرداری ئەمەشدا هەندێك لە هێزە شیعەكان باس لە “دەوڵەتی شیعە”و دروشمی “نەوتی شیعە بۆ شیعە”، دەكەن[14]. ئەم گوتارە سەرەڕای ئەوەی گەڕانەوەیە بۆ كەشی تائیفی، ئاماژەیەكیشە بۆ لاوازیی دۆخی سیاسیی شیعە، چونكە لە گوتاری یەكپارچەیی عێراق و پاراستنی یەكێتیی خاكەكەیەوە، دابەزیون بۆ گوتاری دابەشكردن و قبوڵكردنی “شیعستان”، كە بەشێكی بچوكترە لە عێراق و ناوچە سوننەكان و، هەرێمی كوردستانی لەسەر نابێت و زیاتریش لە 9 پارێزگای شیعی پێكدێت. دووەم: بارودۆخە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان: 1_ دانوستانەكانی ئێران و ئەمریكا: دەستپێكردنی دانوستانی راستەوخۆی ئەمریكاو ئێران، پرسیارێكی گەورەی بەدوای خۆیدا هێناوە، ئەویش چارەنوسی هێزە شیعەكانی تەواوكەری ئێرانە لە عێراق لەو دانوستانانە و، پاش كۆتایهاتنیشی. بۆچوونێك هەیە پێیوایە عێراق، بەتایبەت هێزە شیعەكان و لەوانەش حەشدی شەعبی، لە لێكەوتەو كاریگەرییەكانی دانوستانی ئەمریكاو ئێران بەدەر نابن. ئەم بۆچوونە ئەوە دەكاتە بەڵگە، كە لەوەتەی ترەمپ گەڕاوەتەوە بۆ كۆشكی سپی، لە هەموو ئاماژەكاندا لە چوارچێوەی پاكێجی ئێراندا مامەڵەی لەگەڵ عێراقدا كردووە؛ ئەمە جگە لەوەی نوێنەرەكانی ترەمپ بۆ ناوچەكە بەردەوام جەخت لەوە دەكەنەوە، چی دیكە زەمینە بۆ هێزە ئێرانییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەبار نییە، كه‌ وەك جاران دەرفەتی جموجۆڵ و كاركردنی ئازادیان هەبێت[15]. هەر لەم نێوه‌شدا دەوترێت: ئەوەی ئێستا لەنێوان ئەمریكاو ئێراندا ڕوودەدات، تەنیا گفتوگۆی تایبەت بە دۆسیەی ئەتۆم نییە، بەڵکو بەشێکە لە پلانێکی گشتگیر بۆ دووبارە دیزاینکردنەوەی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست، کە لە غەززە دەستپێدەکات و، درێژ دەبێتەوە بۆ لوبنان، سوریا، عێراق و یەمەن[16]. لەم ئەگەرەدا شیعەی عێراق، بەتایبەت چەكدارەكانیان، بەر ئەو داڕشتنەوە گریمانكراوەی ئەمریكاو ئیسرائیل دەكەون. بەرامبەر بەمە هەندێك زانیاری باس لەوە دەكەن ئێران لە دانوستانەكاندا باڵە سەربازییەكانی لە ناوچەكە، كردووە بە كارت بۆ سوككردنی بارگرانییەكانی سەر تاران و گەیشتن بە لێكگەیشتنێكی گشتگیر لەبارەی بەرنامە ئەتۆمییەكەی و هەڵمژینی گوشارەكانی ترەمپ لەسەری؛ یەكێك لەو كارتانەش ڕێكخستنەوەی دۆخی حەشدی شەعبیی عێراقی و باڵە سەربازییەكانی دیكەیە[17]. ئەگەر ئەمانەش وردو دروست نەبن و زیاتر جه‌نگی دەروونی بن لەگەڵ هێزە شیعەكان، ئەوە ڕاستییەكی دیكە هەیە كە گۆڕانە جیۆسیاسییەكانی ناوچەكە لە باڵادەستبوونی ئیسرائیل، كەوتنی ئەسەد لە دیمەشق، دۆخی دژواری حزبوڵڵای لوبنان و تێكشكانی بەرامبەر ئیسرائیل، هێرشی ئەمریكا بۆ سەر حوسییەكانی یەمەن و لاوازبوونی پشتێنەی ئێران لە ڕۆژهەڵانی ناوەڕاست، شیعەی عێراقی خستووەتە دۆخێكی هەستیارو ئەگەری بەئامانجگرتنه‌وه‌، بەتایبەت كە بەشێك لە گروپە عێراقییەكان فەرمان لە ئێرانەوە وەردەگرن و هەندێكیان لەلایەن ئەمریكاوە سزایان لەسەرەو لە لیستی تیرۆردان، لەوانە: “حزبوڵڵا”، “بزوتنەوەی نوجەبا”، “بزوتنەوەی عەسائیب”. لە كۆتایی ساڵی پاریشدا (2024) ئیسرائیل بەفەرمی لە نامەیەكدا بۆ نەتەوە یەكگرتووەكان ئەم گروپە شیعانەی تۆمەتبار كردووە بە تێوەگلان لە جه‌نگی دژەئیسرائیل و، حكومەتی ڕاستڕەوی ئەو وڵاتەش لە سكاڵانامەكەیدا مافی كاردانەوەی بە خۆی داوە بەرامبەریان[18]. ئەمە بە واتای بەردەوامیی مەترسییەكان دێت، بەتایبەت ئەگەر دانوستانەكان شكستبهێنن. بەرەنگاربوونەوەی مەترسییە ئەمنییەكانی سەر عێراق، بە پلەی یەكەم پرسێكی نێوخۆیی شیعییە؛ بەو پێیەی بەوان و هێزو باڵە چەكدارەكانیانەوە پەیوەستە. بەتایبەت لە ئەگەری شكستهێنانی ئەو دانوستانانەدا، دەشێت لێكەوتەی خراپ لەسەر عێراق هەبێت، چونكە لە هێرشی ئەمریكی و ئیسرائیلی گریمانكراودا بۆسەر ئێران، ناتوانرێت گه‌رەنتی دوورخستنەوەو پاراستنی عێراق بكرێت. هەموو ئەم دڵەخورتێ و ئەگەرانە لە كاتێكدایە كە شەقامی شیعی سەرقاڵی كێبركێكانی هەڵبژاردنن و بۆ بیركردنەوەو خۆكۆكردنەوەی دۆخێكی هاوشێوە بەباشی سازو ئامادە نین.  2_ تارمایی سوریا لەسەر شیعەی عێراق جگە لە هەڵبژاردن و چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەمریكا، تەوەرەیەكی دیكەی ناكۆكیی نێوماڵی شیعی، چۆنێتیی مامەڵەكردنە لەگەڵ سوریای نوێ. سەرجەم هێزە شیعەكان- جگە لە سەدر- دردۆنگ و نیگەران بوون لە سەركەوتنی “دەستەی تەحریری شام” لە سوریا؛ بەو پێیەی ئەم هێزە، دوژمنی جۆریی هێزە سیاسییە شیعەكانە. جگە لە پاڵپشتییە توركییەكەیشی لقێكە لە “سەلەفییەتی جیهادی” كە دژی بیروباوەڕی شیعەن، كەچی سەرۆك وەزیران كە نوێنەرایەتیی  چوارچێوەی شیعی دەكات، بەنێوانگریی قەتەرو بەنهێنی لە دەوحە لەگەڵ ئەحمەد شەرع، سەرۆكی راگوزەری سوریاو “ئەبو محەمەد جۆلانی” دیداری هەبووە[19]. هەروەها سودانی لە سلێمانییەوە جەختی كردەوە: ئەحمەد شەرع بۆ لوتكەی عەرەبیی بەغدا لە مانگی ئایاردا بانگهێشتكراوە[20]، بەڵام لەنێو شەقامی سیاسیی شیعیدا ئەگەری هاتنی شەرع بۆ عێراق، بووەتە هەوێنی دابەشبوونێكی قوڵی نێوخۆیی و، بووەتە بەشێك لە هەڵمەتە پێشوەختەكانی هەڵبژاردن و هەوڵی قۆڵبادانی یەكتری. دەوڵەتی یاسای مالیكی، حزبی دەعوە، قەیس خەزعەلی و عەسائیب، لەگەڵ كۆمەڵێك پەرلەمانتاری دیكەی ناسراوی شیعە، كەمپینێك بەڕێوە دەبه‌ن بۆ بەرگرتن لە هاتنی ئەحمەد شەرع بۆ بەغدا، بە پاساوی ئەوەی ئەو كاتەی لە ڕیزی گروپە جیهادییە سوننەكاندا بووە لە عێراق (2004_2011)، “لە كوشتنی عێراقییەكان تێوە گڵاوە”، هەروەها “لەلایەن سیسته‌می دادوەریی عێراقییەوە داوا كراوە”و لەسەر ئەمەش فەرمانی دەستگیركردنی هەیە[21]. كەمپینەكە بە واژۆی 50 پەرلەمانتار بۆ ڕێگەگرتن لە هاتنی ناوبراو بەڕێوە دەچێت. بەرامبەر بەوانە هێزی دیكەی شیعە هەن، پێیان وایە بانگهێشتكردنی شەرع، لەگەڵ بەرژەوەندییە باڵاكانی عێراقدا تەبایەو دەوڵەتداری ئەوە دەخوازێت[22]. لە دەرەوەی ململانێ نێوخۆیییەكانی ماڵی شیعی و هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن، دەشێت مشتومڕ لەسەر هاتنی شەرع ڕەهەندێكی هەرێمایەتیشی هەبێت؛ بەو پێیەی ناوبراو لەلایەن توركیاو وڵاتانی كەنداوەوە پشتیوانیی تەواوی هەیە. لە بەرامبەردا هیچ جۆرە پەیوەندی و كۆنتاكتێكی لەگەڵ ئێراندا نییە. لەو چەند مانگەی شەرع لە كۆشكی سەرۆكایەتیی سوریایە، پەیوەندییەكانی دیمەشق و تاران بەتەواوی بچڕاون، لە كاتێكدا پێشتر ئێران یەكێك لە یاریكەره‌ سەرەكییەكانی سوریا بوو. ئەو هێزە عێراقییە شیعانەی بەرژەوەندییان لە كرانەوەی عەرەبی هەیەو ئەو سوننانەیشی پشتیوانیی توركیایان هەیە، لەگەڵ هاتنی ئەحمەد شەرعدان بۆ بەغدا، یان بە كێشەی نابینن و پێشوازی لە بیرۆكەی هاتنی دەكەن یان بێدەنگن. لەبەرامبەردا ئەو هێزانەی كە لە بەرەی ئێرانن یان ركابەری سودانین، گوشار دەكەن بۆ ئەوەی شەرع نەیەتە بەغداو سودانی لەمەدا بشكێت. دورخستنەوەی ناوبراو لە لوتكەی عەرەبی لە بەغداد بە تۆمەتی تێوەگڵان لە كوشتن و كاری تیرۆریستی، بە سەركەوتن دەبینن. ئەمە لە ڕۆژانی ئایندەدا بەڕووی ئاڵۆزبوونی زیاتردا كراوەیە، بەتایبەت كە هەندێك لە شیعەكان لەگەڵ دۆسیەی تر تێكەڵی دەكەن و باس لەوە دەكەن هەواڵگریی توركیاو سامان و پارەی وڵاتانی كەنداو لە هەڵبژاردنی 2025ی عێراقدا ئامادەییان دەبێت. ئامانجەكەش دووبارەكردنەوەی ئەزمونی سوریایە لە عێراق بە كەڵكوەرگرتن لە لاوازیی ڕۆڵ و پێگەی ئێران[23]. بۆ سودانی قورسە ببێتە لەمپەر لە بەردەم میوانێكی لوتكەی عەرەبی لە بەغداد، لە كاتێكدا پشتیوانیی توركیاو كەنداوی هەیە. لە ئێستاشدا عێراق پێویستیی زۆری بەو وڵاتانە هەیە بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی ئێرانی و، بەتایبەت سودانی چاوی لە هاوكاریی توركیاو كەنداوە لە دۆسیەی وزەو بەپایەگەیاندنی “ڕێگەی گەشە”. ئەو هێزە شیعانەی كە دژی هاتنی شەرعن، باس لەوە دەكەن ناوبراو لە عێراقدا بە ناوی “ئەمجەد مزەفەر نعێمی” كاریكردووەو لە 2005 لەلایەن ئەمریكییەكانەوە دەستگیر كراوەو تا نیسانی 2010 لە گرتوخانەی بوكا بووە. لەم رێكه‌وته‌یشەوە تا ئاداری 2011 لە گرتوخانەكانی عێراقدا ماوەتەوە و داوا كراوە، بەڵام ئەو بەڵگەنامانەی بەردەست، ئەوە دەردەخەن ناوبراو دواتر ئازاد كراوە “چونكە هیچ لایەنێكی عێراقی، بەڵگەو داوای لەسەری نەبووە”. هەروەها شەرعیش جەخت لەوە دەكاتەوە بۆ “جیهادكردن لە دژی ئەمریكا” هاتووەتە عێراق و لە هیچ خوێنێكی عێراقیدا تێوەگڵاو نییە [24]. دەشێت ئەمە ببێتە پاساو بۆ هاتنەكەی یان لە كۆتاییدا به‌ناچاری وەك سەرۆكێكی خاوەن پارێزبەندی (الحصانە) بێتە عێراق و، سودانی دەرچەی یاسایی بۆ بدۆزێتەوە، بەڵام ئەو باجەی لەسەر ئەمە لە شەقامی شیعیدا دەیدات، جێگەی مشتومڕە، چونكە ئەو سوننانەی هانی دەدەن بۆ ئەم هەنگاوە، بەشێك نین لە بنكە شیعییەكەو نابنە دەنگدەری سودانی.   كۆبەند هەڵبژاردنی تشرینی دووەمی 2025 یەكێك لە هەستیارترین وێستگە سیاسییەكانی عێراقە كە جارێكی دی لەنێو جەنجاڵی و فرەجەمسەرییەكی قەرەباڵغدا سەرلەنوێ نەخشەی هێز دابەشدەكاتەوە. بەهۆی ئەوەی ئەم پرۆسەیە لە دۆخێكی سیاسیی هەرێمایەتیی تایبەتدا بەڕێوە دەچێت كە بارگۆڕانە جیۆسیاسییەكانی ناوچەكەیە لە سوریاو لوبنان و یەمەن، بۆ ماڵی شیعی كەمێك دژوارە، چونكە لە لایەك راگرەكەیان، كە ئێرانه،‌ لاوازەو لە لایەكی دی خۆیشیان پەرتەوازەن. هەروەها ناچارن مامەڵە لەگەڵ پێشهاتەكانی پەیوەندیی ئەمریكا_ ئیسرائیل و ئێران، هەروەها سوریای نوێی سوننیدا بكەن، لە كاتێكدا ئەوان خۆیان لەنێو كەشێكی پڕ لە دروشمبازی و پۆپۆلیزمی سیاسیدان. جەمسەرێكی سەرەكیشیان كە سەدرە، مانی گرتووەو لەگەڵیان بەشدار نییە. ئەم دۆخە یارمەتیدەر نییە بۆ ئەوەی بتوانن هاوشێوەی جاران بڕیاری خۆیان یەكبخەن و بەهێزو یەكگرتوو دەركەون. ئەم دۆخەی ماڵی شیعە بۆ هێزە سیاسییە ڕكابەرەكانیان لە پێكهاتەكانی سوننەو كورد هەندێك دەرفەت دەڕەخسێنێت، بەمەرجێك ئەوانیش توانای بەڕێوەبردنی ململانێیان هەبێت و گیرۆدەی هەمان پەرتەوازەیی قوڵی گۆڕەپانی شیعی نەبن و؛ ئەوەش لە بارودۆخی هەڵبژاردندا ئاسان نییە. سەرچاوە و پەراوێزەكان: [1]  https://2h.ae/yHjG [2]  https://2h.ae/cunm [3]  https://2h.ae/gfur [4]  https://2h.ae/YOoo [5]  https://2h.ae/YOoo [6]  https://2h.ae/uAvW [7]  https://2h.ae/nfPR [8]  https://2h.ae/jkLy [9]  https://2h.ae/XwUf [10]  https://2h.ae/nFqK [11]  https://2h.ae/Anir [12]  https://2h.ae/QilB [13]  https://2h.ae/aDJD [14]  https://2h.ae/UbMS [15]  https://2h.ae/tbNW [16]  https://2h.ae/vEOk [17]  https://2h.ae/Tsox [18]  https://2h.ae/FaiR [19]  https://2h.ae/LwKW [20]  https://2h.ae/jXqB [21]  https://2h.ae/Hysy [22]  https://2h.ae/jXqB [23]  https://2h.ae/Gxco [24]  https://2h.ae/IAAF ئەم بابەتە بۆ (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە  

درەو: 🔹 وەزارەتی دادی عێراق لە (9 ی ئازاری 2025) ڕایگەیاند، ژمارەی بەندکراوان دەگاتە (67 هەزار) کەس، کە بەسەر (30 بەندیخانە) لە سەرتاسەری وڵاتدا دابەشکراون، لەنێویاندا (هەزار و 600) زیندانی بیانی و (85) منداڵ لەگەڵ دایکیان لەناو ئەو زیندانانەدا دەژین. 🔹 قەرەباڵغی لە زیندانەکانی عێراق گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار و (300%)ی توانای لەخۆگرتن، ئەو زیندانانەی کە بۆ جێکردنەوەی نزیکەی (25 هەزار) زیندانی داڕێژراون لە زیاتر لە (65 هەزار) زیندانییان تێدایە. 🔹 عێراق لە ئاستی جیهانیدا لە ڕووی ڕێژەی زیندانەکانییەوە بە بەراورد بە چڕی دانیشتوانەکەی پلەیەکی نزمە، لە ڕیزبەندی (81)ی وڵاتدا لە کۆی (164) وڵات. 🔹 لێکۆڵینەوەیەک دەستدرێژی سێکسی ترسناک لەناو زیندانەکاندا ئاشکرا دەکات، لەوانە بازرگانی سێکسی لەنێو زیندانییەکان بە تێوەگلانی بەرپرسان و فرۆشتن و دەستدرێژیکردنە سەر زیندانیانی نەوجەوان بە ئاگاداری بەڕێوەبەرانی زیندانەکان. 🔹 زیاتر لە 1000 منداڵ لە لایەن دەسەڵاتدارانی عێراق و هەرێمی کوردستان بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە تیرۆرەوە بەڵگە کردووە. 🔹 80%ی زیندانەکان جێگەی نوستن و جلوبەرگی پیسکراو بۆ زیندانییە نوێیەکان بەکاردەهێننەوە. 🔹 100%ی زیندانەکانی ژنان پزیشکی ئافرەتانیان نییە، سەرەڕای بوونی زیندانی دووگیان. 🔹 زیاتر لە نیوەی باڵەخانەکانی زیندانەکان وێرانن و شیاوی نیشتەجێبوونی مرۆڤ نین. سەرەتا زیندانەکانی عێراق لە دامەزراوەی چاکسازییەوە گۆڕاون بۆ سەرچاوەی نیگەرانی مافەکانی مرۆڤ، تادێت پێشێلکارییەکان زیاتر دەبن و مامەڵەکردن لەگەڵ بەندکراوان خراپتردەبێت. لە ساڵی 2003 وە عێراق گۆڕانکاری بەرچاوی بەخۆوە بینیوەو هاوشان بەوەش کێشەی قووڵ لە سیستەمی دەستبەسەرکردن و لێپرسینەوە و دادگاییکردندا سەریهەڵداوە، ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر ژیانی هەزاران زیندانی و بارودۆخی گرتن و دەستبەسەرکردن و بەندکردنیان هەبووە. ژمارەیەکی زۆر لە ڕاپۆرتەکان ناتەبایی و ناڕوونی لە ژمارەی زیندانییەکان و کەسانی بێسەروشوێنکراوی زۆرەملێ ئاشکرا دەکەن، ئەمەش بووە بەهۆی نەبونی بەڵگەو زانیاری ورد و سەختی دەستڕاگەیشتن بە زانیارییە فەرمییە شەفافەکان. سەرەڕای هەستیاری ئەم بابەتە، بەڵام هێشتا دەوڵەت ئەم پرسەی پشتگوێخستووە، ئەمەش زیاتر ڕێگەی خۆشکردووە بە مامەڵەی نادادپەروەرانە لەگەڵ زیندانەکان. لێداوانی مافەناسان، پزیشکی دادی و دادوەران، لەگەڵ وتەی ژمارەیەک قوربانی، پشتڕاستی دەکەنەوە کە کارە مەترسیدارەکان لە پشت دیواری زیندانەکانەوە ڕوودەدەن، لەوانە ئەشکەنجەدان، مامەڵەی خراپ و زەوتکردن بۆ دەرهێنانی زانیاری دانپێدانانی زۆرەملێ. ئەمەش پێویستی بە لێکۆڵینەوەیەکی جددی و ڕێوشوێنی توند هەیە بۆ ڕاگرتنی ئەم پێشێلکارییانە. یەکەم؛ ژمارەی زیندانیان لە بارەی ژمارەی زیندانیان لە عێراقدا بە نادڵنیایی هەیە و ئاماری ناکۆک بەردەستن، کە لەلایەن دەزگا فەرمییەکان و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤەوە دەردەچن. وەزارەتی دادی عێراق لە (9 ی ئازاری 2025) ڕایگەیاند، ژمارەی بەندکراوان دەگاتە (67 هەزار) کەس، کە بەسەر (30 بەندیخانە) لە سەرتاسەری وڵاتدا دابەشکراون، لەنێویاندا (هەزار و 600) زیندانی بیانی و (85) منداڵ لەگەڵ دایکیان لەناو ئەو زیندانانەدا دەژین. هاوکات کۆمیسیۆنی باڵای مافەکانی مرۆڤ لە عێراق مەزەندە دەکات تا ساڵی (2021) (73 هەزار و 715) زیندانی هەبووە. ئەم نایەکسانییە دەرخەری سەختی دەستکەوتنی ئاماری ورد و نوێ، بەتایبەتی لەگەڵ ئەو گۆڕانکارییە بەردەوامانەی کە لە ئەنجامی جێبەجێکردنی یاساکانی لێبوردنی گشتی و تایبەتەوە هاتوونەتە ئاراوە، ئەمە جگە لە پرسی زیندانە نهێنییەکان و ئەوانەی بەبێ فەرمانی دەستگیرکردنی دادوەری دەستگیرکراون. ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و تەنانەت دەسەڵاتە فیدراڵیەکان و لیژنەکانی پەرلەمانیش جەخت لەسەر ئەو ئاڵنگارییە بەرچاوانە دەکەنەوە، کە ڕووبەڕووی پرۆسەی دەستنیشانکردن و بەڵگەنامەکردنی ژمارەی ڕاستەقینەی دەستگیرکراوان لە عێراقدایە. ئەمەش بە پلەی یەکەم دەگەڕێتەوە بۆ سەختی گەیشتن بە هەموو دەستبەسەرکردنەکان و نەبوونی شەفافیەت لە ئاشکراکردنی شوێنی زۆرێک لە دەستبەسەرکراوەکان، بەتایبەتی ئەوانەی لە هەلومەرجێکی ناڕوون یان بە تۆمەتی ناڕوون دەستگیرکراون. ئەم ناڕوونییە زیاتر نیگەرانییەکان سەبارەت بە بارودۆخ و مافەکانی ئەم دەستگیرکراوانە ئاڵۆزتر دەکات. لە چوارچێوەیەکی پەیوەندیداردا، خالد شاوانی، وەزیری دادی عێراق ڕایگەیاند، قەرەباڵغی لە زیندانەکانی عێراق گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار و گەیشتووەتە (300%)ی توانای لەخۆگرتن. وەزیری داد ئەوەشی وتووە ئەو زیندانانەی کە بۆ جێکردنەوەی نزیکەی (25 هەزار) زیندانی داڕێژراون لە ڕاستیدا زیاتر لە (65 هەزار) زیندانییان تێدایە، جەختیشی لەوە کردەوە کە ئەم قەرەباڵغییە گەورەیە ڕێگری لە هەوڵەکانی وەزارەت دەکات بۆ جێبەجێکردنی ستانداردەکانی مافی مرۆڤ و دابینکردنی ژینگەیەکی گونجاو بۆ زیندانییەکان، لەوانەش چاودێری تەندروستی، شوێنی گونجاو، و پرۆسەکانی شیاندن و چاکسازی. ئەم لێدوانەی باڵاترین دەسەڵاتی پەیوەندیدا لە بەڕێوەبردنی زیندانەکان لە وڵاتدا نیشاندەرێکی مەترسیدارە، کە نیگەرانییەکان سەبارەت بە بارودۆخی زیندانییەکان و ئەگەری خراپتربوونی ئەشکەنجە و مامەڵەی خراپ گەورەتر دەکات. قەرەباڵغییەکی زۆر فشار لەسەر سەرچاوە سنووردارەکان زیاد دەکات و ژینگەیەکی ناتەندروست و نامرۆڤانە دروست دەکات، ئەمەش دەتوانێت هاندەری پێشێلکاری زیاتر بێت و چاودێریکردنی هەڵسوکەوتی پاسەوان و کارمەندان و دڵنیابوون لە سەلامەتی و مافی زیندانییەکان قورستر بکات. عێراق لە ئاستی جیهانیدا لە ڕووی ڕێژەی زیندانەکانییەوە بە بەراورد بە چڕی دانیشتوانەکەی پلەیەکی نزمە، لە ڕیزبەندی (81)ی وڵاتدا لە کۆی (164) وڵات لە ڕاپۆرتێکدا کە لە سەرەتای ساڵی (2024) بڵاوکرایەوە، لەو کاتەدا ڕێژەی زیندانیان نزیکەی (126) زیندانی بووە لە هەر (100 هەزار) کەس. بەڵام لەڕووی کۆی ژمارەی زیندانییەکانەوە، عێراق پلەی بەرزی بەدەستهێناوە و لە ساڵی (2021) دا لە پلەی (27)ی جیهانیدا بووە. خشتەی ژمارەی زیندانیان دووەم زیندانەکان وەک سوتەمەنی گرژیی تائیفی و پێشێلکردنی مافی مرۆڤ جگە لە ئاڵنگارییەکانی پەیوەست بە بەڕێوەبردن و قەرەباڵغی، زیندانەکانی عێراق لە کاتە جیاوازەکاندا بوونەتە ژینگەیەک کە سووتەمەنی گرژییە تائیفیەکان دەدەن و شایەتحاڵی پێشێلکارییە گەورەکانی مافەکانی مرۆڤن، ئەمەش پێویستی بە شیکارییەکی قووڵتر دەکات بۆ ئەم دیاردانە و کاریگەرییەکانیان. 1.    دەستگیرکردنی هەڕەمەکی دەمارگیریانە بە پاڵنەرەکەی تائیفەگەری؛ لەماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا زیندانەکانی عێراق شاهیدی دەستگیرکردنی بەرفراوان بوون و بە بیانووی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر هەزاران کەسیان کردە ئامانج. ئەمەش لەگەڵ پشتبەستنێکی بەرفراوان بە زانیاریدەرەکان بووە، کە بابەتێک بوو لە سەردەمی حکومەتەکەی نوری مالیکیدا مشتومڕی بەرفراوانی لێکەوتەوە. بەگوێرەی وتەی دەستبەسەرکراوان و ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ، ئەم سیستەمە بووەتە هۆی بێسەروشوێنکردنی سەدان هاوڵاتی بەبێ بەڵگەی تاوانکاری ڕوون، لەئەنجامی ئیدانەکردنی بەدخوازانە لەسەر بنەمای پاڵنەری تائیفی یان کەسی. دواتر ژمارەیەک زانیاریدەر بە تۆمەتی پەیوەست بە پێدانی زانیاری چەواشەکارانە ڕەوانەی دەسەڵاتی دادوەری کران. سەرەڕای ئەوەی دەسەڵاتی دادوەری عێراق دووپاتی دەکاتەوە کە ئیستغلالکردنی سیستەمی دادوەری بۆ مەبەستی نایاسایی ڕەتدەکاتەوە، بەڵام هەندێک دەستگیرکردن گومانیان لەسەر پاڵنەرە تائیفییەکانیان دروستکردووە، بەتایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە هەندێک لایەن پشتیان بە هەواڵدەری نهێنی یان زانیاری پشتڕاستنەکراوەوە بەستووە. لێکچوونی ناوەکان لەگەڵ نەبوونی میکانیزمی وردی پشتڕاستکردنەوەی ناسنامە، بووەتە هۆی دەستبەسەرکردنی زۆرێک لە کەسانی بێتاوان بۆ چەند مانگێک بەبێ تۆمەتی ڕوون، ئەمەش قەیرانی یاسایی زیاتر ئاڵۆزتر کردووە. ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ ئەم پێشێلکاریانەیان گرێداوە بەو شتەی کە بە "ئەجێندای تائیفی و سیاسی" وەسفی دەکەن، جەخت لەوە دەکەنەوە کە دەستگیرکردنە ئارەزوومەندانەییەکان، کە لە ژێر پەردەی دژە تیرۆر ئەنجامدراون، بەشدارییان کردووە لە زیادبوونی گرژییە کۆمەڵایەتییەکان و گۆڕانکاریی دیمۆگرافییان لە ژمارەیەک ناوچەی عێراقدا هێناوەتە ئاراوە. 2.    پشتگوێخستنی تۆمەتەکانی ئەشکەنجەدان و پشت بەستن بە دانپێدانانی زۆرەملێ؛ ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، وەک ئەوانەی هیومان ڕایتس وۆچ ئاماژەیان پێکردووە، پشتگوێخستنی ڕوونی تۆمەتەکانی ئەشکەنجەدانیان نیشانداوە، هەروەها پشتبەستن بە دانپێدانانی بێ پشتیوانی تەنانەت دوای پشکنینە پزیشکییەکان کەیسەکانی ئەشکەنجەدانیان سەلماندووە. 3.    بەردەوامی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ و سەرهەڵدانی زیندانە نهێنییەکان؛ بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ و زیندانە نهێنییەکان تا ئێستاش پرسێکی پڕ لە ئازارە. لە ساڵی 2024ەوە بە هێزەوە لە نێوان گروپ و کوتلە چەکدارەکاندا سەریان هەڵداوەتەوە، کە پاڵنەری تائیفی و تۆڵەسەندنەوە بووە، وەک ئەوەی لە ناوچەکانی وەک سەقڵاوییە و ڕەزازەدا ڕوویدا. خەمڵاندن و ڕاپۆرتە ڕۆژنامەوانییە نێودەوڵەتییەکان ئاماژە بەوە دەکەن، کە ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک بێسەروشوێن بوون و بە زۆرەملێ لە زیندانە نهێنییەکان ڕاگیراون کە لەلایەن ئەو کوتلانە و تەنانەت لەلایەن لیواکانی سوپا و پۆلیسەوە بەڕێوەدەبرێن، بە هۆکاری تائیفی و بێزارکردن. 4.    ژینگەی زیندانی تائیفی و پێشێلکارییە ترسناکەکان؛ ڕاپۆرت و لێکۆڵینەوەکان ئاماژە بە کولتورێکی تائیفیی بەربڵاو لە ناو زیندانەکاندا دەکەن، کە دەیان هەزار کەس تووشی سووکایەتی و هەڵاواردنی تائیفی دەبن. هەروەها لێکۆڵینەوەیەک لە ساڵی 2021دا دەستدرێژی سێکسی ترسناک لەناو زیندانەکاندا ئاشکرا دەکات، لەوانە بازرگانی سێکسی لەنێو زیندانییەکان بە تێوەگلانی بەرپرسان و فرۆشتن و دەستدرێژیکردنە سەر زیندانیانی نەوجەوان بە ئاگاداری بەڕێوەبەرانی زیندانەکان. 5.    ئەو منداڵانەی بە تۆمەتی تیرۆر و هاوشێوەیی ناوەکان دەستبەسەرکراون: ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ وەک هیومان ڕایتس وۆچ لە ساڵانی ڕابردوودا زیاتر لە هەزار منداڵیان لە لایەن دەسەڵاتدارانی عێراق و هەرێمی کوردستان بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە تیرۆرەوە بەڵگە کردووە. هەروەها خەمڵاندنەکان ئاماژە بە زیادبوونی بەرچاوی ژمارەی گومانلێکراوەکانی داعش دەکەن، ئەمەش نیگەرانی لەبارەی دەستگیرکردنی ڕەشبگری و هەڕەمەکی دروست دەکات. 6.    هەڵاواردنی تائیفی لە جێبەجێکردنی یاسای لێبوردنی گشتیدا؛ هەرچەندە یاسای لێبوردنی گشتی بە ئامانجی دابینکردنی دادپەروەری بۆ کەسانی بێتاوان لە زیندان و ڕەخساندنی دەرفەتێک بۆ ئاشتەوایی کۆمەڵگا دەرچووە، بەڵام ڕاپۆرت و سەرچاوە ئاگادارەکان ئاماژە بە هەڵاواردنی تائیفی دەکەن لە میکانیزمەکانی جێبەجێکردنیدا. هەندێک جار زیندانیانی سەر بە مەزهەبێکی دیاریکراو خێراتر و بە ئاسانی ئازاد دەکران لە چاو زیندانییەکانی مەزهەبەکانی تر کە هەمان تۆمەت یان بارودۆخی هاوشێوەیان هەبوو. دواکەوتن و ئاڵۆزی ڕێکارەکان ڕەنگە بە تایبەتی کاتێک کەیسەکانی زیندانیانی سەر بەو مەزهەبانە لەبەرچاو دەگیرێن کە بە "تۆمەتبار" دادەنرێت یان بە شێوەیەکی کۆنەپەرستانە پەیوەندییان بە تیرۆرەوە هەیە لە گوتاری سیاسی و میدیایی باودا. ئەم هەڵاواردنە پرەنسیپی دادپەروەری و یەکسانی لەبەردەم یاسادا تێکدەدات و هەستی نادادپەروەری و پەراوێزخستن لە نێوان هەندێک گروپدا زیاد دەکات، گرژی تائیفی قووڵتر دەکاتەوە نەک چارەسەرکردنی. سێیەم؛ پێشێلکردنی مافی زیندانیان لە زیندانەکانی عێراق: ڕاپرسییەکی مەیدانی کە لە کۆتایی ساڵی 2024 لەلایەن "تۆڕی دادپەروەری زیندانیانی عێراقەوە" ئەنجامدرا، کە 32 شوێنی زیندانەکانی لە سەرانسەری پارێزگا جیاوازەکان گرتەوە، ئاڵنگارییە جددییەکانی بەردەم سیستەمی زیندانەکان ئاشکرا کرد، لەوانە پێکهاتەی بیناکان، سروشتی پەیوەندیی کارگێڕی، قەرەباڵغی و ئاستی خزمەتگوزارییەکانی پاکوخاوێنی و تەندروستی لەناو زیندانەکاندا. یاساکانی عێراق و ستانداردە نێودەوڵەتییەکان کۆمەڵێک مافی سەرەتایی بۆ زیندانیان لە زیندان و ناوەندەکانی دەستبەسەرکردندا زامن دەکەن، لەوانە مافی نیشتەجێبوونی گونجاو، چاودێری تەندروستی و پاراستن لە مامەڵەی خراپ. بەڵام ڕاپۆرتی مافی مرۆڤ و وتەی زیندانییەکان و بنەماڵەکانیان ئاماژەن بۆ پێشێلکردنی بەربڵاوی ئەو مافانە لەناو زیندانەکانی عێراقدا. ئەم بڕگانەی خوارەوە باس لە دیارترینی ئەم پێشێلکاریانە دەکەن: 1.    ژێرخانی وێران و نەگونجاوی بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی مرۆڤ لێکۆڵینەوەیەکی مەیدانی کە لە کۆتایی ساڵی 2024دا 32 شوێنی زیندانەکانی عێراقی گرتەوە دەرکەوت کە زیاتر لە نیوەی باڵەخانەکانی زیندانەکان لە دۆخێکی خراپتردان، بەم شێوەیە پۆلێنکراون: -    زۆر باشە: 15.06% -    باشە: 28% -    قبوڵکراوە یان کۆن: 56% ئەم ئەنجامانە لەگەڵ ڕاپۆرتەکانی پێشوودا یەکدەگرێتەوە کە ئاماژەیان بەوە کردووە کە 83%ی زیندانەکان بۆ نیشتەجێبوونی مرۆڤ ناشایستەن، بەو پێیەی بەدەست: خراپی هەواگۆڕکێ و قەرەباڵغی، دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە درمیەکان و پێست. 50%ی زیندانەکان لە ناوچەی نیشتەجێبوونی نائارامدان. 33% دەستشۆرەکان لەڕووی تەندروستییەوە شیاوی بەکارهێنان نین، 60% سابوون و پاککەرەوەی سەرەتایییان تێدا نییە. نەبوونی تەواوەتی (100%) لە ئاسانکاری بۆ ئەو کەسانەی کە پێویستی تایبەتیان هەیە. 80%ی زیندانەکان جێگەی نوستن و جلوبەرگی پیسکراو بۆ زیندانییە نوێیەکان بەکاردەهێننەوە، ئەمەش بەشدارە لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشی. 2.    ناتەواوی خۆراک و گەندەڵی دارایی سەرەڕای بودجەی تا 8 دۆلار بۆ هەر زیندانییەک بۆ دابینکردنی سێ ژەم لە ڕۆژێکدا، بەڵام زیندانەکانی عێراق ڕووبەڕووی کێشەی گەورە دەبنەوە لەوانە: 77%ی زیندانەکان هۆڵی نانخواردنی تایبەتیان نییە، ئەمەش زیندانییەکان ناچار دەکەن لە شوێنی نووستنیاندا نان بخۆن. تەنها 53%ی زیندانەکان دوکانیان تێدایە کە پێداویستی دەفرۆشن، بەڵام بە دوو نرخ (2-3 هێندەی نرخی بازاڕ)، وە زۆرجار کاڵاکان بەسەر دەچوون. خراپی کوالێتی ژەمەکان سەرەڕای بودجەی تەرخانکراو، ئاماژەیە بۆ گەندەڵی دارایی و خراپ بەڕێوەبردن. 3.    قەیرانی تەندروستی و کەمی خزمەتگوزاری پزیشکی زیندانەکانی عێراق بەدەست کەمیی چاودێری تەندروستییەوە دەناڵێنن و ئەمانەی خوارەوە تۆمارکراون: 73%ی بنکە تەندروستییەکان پزیشکی پسپۆڕیان نییە. 93% زیندانەکان بەدەست کەمی دەرمان و پێداویستی پزیشکییەوە دەناڵێنن. 100% زیندانەکانی ژنان پزیشکی ئافرەتانیان نییە، سەرەڕای بوونی زیندانی دووگیان. 70%ی زیندانەکان چاودێری تەندروستی پێویست بۆ ئەو منداڵانەی کە یاوەری دایکیانن دابین ناکەن. خشتەی نەخۆشییە بەربڵاوەکان کێشە تەندروستییەکان بریتین لە: بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە درمیەکان (وەک سیل و هەوکردنی جگەر) بەهۆی قەرەباڵغی و خراپی پاکوخاوێنی. ڕێژەی بەرزی تێکچوونی دەروونی و خۆکوشتن. دەرمانی سەرەکی (وەک دەرمانی ئازارشکێن) لە ناو زیندانەکاندا بە دوو هێندە نرخ دەفرۆشرێن. 4.    قەرەباڵغی و فرەیی دەزگا سەرپەرشتەکان؛ 90%ی زیندانەکان بە شێوەیەکی زۆر قەرەباڵغن و هەندێکیان بە توانای 300% کاردەکەن. فرەیی دەزگاکانی چاودێری دەبێتە هۆی نایەکسانی لە خزمەتگوزارییەکان: وەزارەتی داد: 16 شوێن. وەزارەتی ناوخۆ و دەزگا ئەمنییەکان: 13 شوێن. وەزارەتی کار (هەرێمی کوردستان): 3 شوێن. بوونی ناوەندەکانی دەستبەسەرکردن و دەستگیرکردن، کە سەر بە دەزگاو دامەزراوە ئەمنییەکانی دیکەن، وەک وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، وەزارەتی بەرگری، وەزارەتی هەواڵگری و هێزەکانی حەشدی شەعبی، دەبێتە هۆی ناتەبایی لە یاسا و ڕێسا و ڕێنماییەکانی بەڕێوەبردنی مافی سزادراوان و دەستبەسەرکراوان، نایەکسانی و نادڵنیایی لە دەستەبەرکردنی مافەکان. 5.    گەندەڵی و سەرپێچی لە ناو زیندانەکاندا؛ بڵاوبوونەوەی بەرتیل و بێزارکردن لەلایەن کارمەندانی زیندانەوە لە بەرامبەر پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان. فرۆشتنی مۆبایل و پێداویستی ڕۆژانە بە نرخێکی زۆر. تۆمارە دزەپێکراوەکان دەیسەلمێنن کە بەرپرسان بەرتیلیان وەرگرتووە لە بەرامبەر سووککردنی بارودۆخی هەندێک لە زیندانییەکان. ئەنجامی ڕاپرسییەک لەسەر بارودۆخی زیندانەکانی عێراق دەرکەوتووە، زیاتر لە نیوەی باڵەخانەکانی زیندانەکان وێرانن و شیاوی نیشتەجێبوونی مرۆڤ نین، ئەمەش لە کاتێکدایە کە قەیرانی خۆراک و تەندروستی خراپتر دەبێت کە لە ئەنجامی بەربڵاوی گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردن دروست دەبێت. توێژینەوەکە تیشکی خستۆتە سەر ئەوەی کە قەرەباڵغییەکی زۆر لە زیندانەکاندا ڕاستەوخۆ بەشدارە لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و توندوتیژی لەنێو زیندانییەکاندا، ئەمەش لە کاتێکدایە کە چاودێرییەکی کاریگەر و فرەیی دەزگا سەرپەرشتیارەکان، دەبێتە هۆی توندبوونەوەی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ. ئەم ئەنجامانەی ئەو ڕاپرسییەی لە بارەی دۆخی زیندانەکانی عێراقەوە دەریدەخەن،  جەخت لەسەر پێویستی بەپەلە دەکەنەوە بۆ دەستپێکردنی چاکسازیی هەمەلایەنە و بەپەلە، لەوانە: نۆژەنکردنەوەی ژێرخانی ئابووری، باشترکردنی خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان و خۆراک، بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی کارگێڕی، و یەکخستنی چاودێری لەژێر یەک دەزگای فەرمیدا بۆ دەستەبەرکردنی پاراستنی مافی زیندانییەکان و باشترکردنی بارودۆخی دەستبەسەرکردن بەگوێرەی ستانداردە مرۆییەکان. چوارەم: چوارچێوە یاساییەکانی قەدەغەکردنی مامەڵەی خراپ لەگەڵ زیندانیان لە عێراق: قەدەغەکردنی مامەڵەی خراپ لەگەڵ زیندانیان لە عێراقدا لەسەر کۆمەڵێک یاسا و پابەندی نێودەوڵەتییە کە مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤ زامن دەکەن و ئەشکەنجە و مامەڵەی خراپ بە هەموو شێوەکانیانەوە قەدەغە دەکەن. 1.    چوارچێوەی یاسایی عێراق: دەستووری عێراق گەرەنتی پاراستنی تاکەکان دەکات لە دەستبەسەرکردنی نایاسایی و هەموو جۆرە ئەشکەنجەدان و مامەڵەیەکی نامرۆڤانە. مادەی 37 بەڕوونی "ئەشکەنجەدانی دەروونی و جەستەیی و مامەڵەی نامرۆڤانە" قەدەغە دەکات و مافی داوای قەرەبووکردنەوەی زیانەکانی ماددی و ئەخلاقی کە لە ئەنجامی ئەو جۆرە پێشێلکارییانەدا دێتە ئاراوە، گەرەنتی دەکات. هەروەها مادەی 15 مافی ئاسایش و ئازادی دووپات دەکاتەوە و زەوتکردن یان سنووردارکردنی ئەو مافانە قەدەغە دەکات جگە لە بڕیارێکی دادوەری کە لەلایەن دەسەڵاتێکی تایبەتمەندە دەرچووە. سەبارەت بە تاوانە تاوانکارییەکان، مادەی 333 لە یاسای سزادانی عێراقی سزای زیندانیکردن یان ڕاگرتن بۆ هەر فەرمانبەرێک یان بریکارێکی گشتی دیاری دەکات کە تۆمەتبار، شایەتحاڵ، یان پسپۆڕێک ئەشکەنجە بدات یان فەرمانی ئەشکەنجەدانی بدات بە ئامانجی ناچارکردنی دانپێدانان، پێدانی زانیاری، شاردنەوەی بابەتێک، یان دەربڕینی بۆچوونێکی تایبەت. چەمکی ئەشکەنجە بەکارهێنانی هێز یان هەڕەشە لەخۆدەگرێت. جگە لەوەش، مادەی 332 لە یاسای سزادان، "بەکارهێنانی دڕندەیی" لەلایەن بەرپرسێکی گشتی یان بریکارێکەوە بە تاوان دەزانێت ئەگەر لە ئەنجامدا کەسێک زیان بە ناوبانگ یان کەرامەتی بگات یان ئازاری جەستەیی لێبکەوێتەوە. 2.    پابەندبوون بە یاسا نێودەوڵەتییەکان: بە پشتبەستن بە پابەندبوونی بەو پەیماننامە نێودەوڵەتیانەی کە پەسەندی کردوون، عێراق ئەرکی ڕێزگرتن و دەستەبەرکردنی مافی ئازادی و ئاسایش و قەدەغەکردنی ئەشکەنجە و مامەڵەی خراپی لەسەرە. ئەم پەیماننامە سەرەکیانە بریتین لە: ڕێککەوتننامەی دژی ئەشکەنجە و مامەڵە یان سزای دڕندە و نامرۆڤانە وەک؛ -    پەیمانی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکان. -    ڕێککەوتننامەی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی هەموو کەسەکان لە دیارنەمانی زۆرەملێ. -    ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ. -    ڕێککەوتننامەکانی جنێڤ لە ساڵی 1949. پەیماننامەکانی مافی مرۆڤ کە لەلایەن عێراقەوە پەسەندکراون، مافی دادگاییکردنی دادپەروەرانە و قەدەغەکردنی ڕەهای ئەشکەنجەدان دووپات دەکەنەوە. ئەمەش پارێزبەندییە بنەڕەتییەکانی وەک قەدەغەکردنی پشکنینی دادگاکان لە هەر بەڵگەیەک کە لە ڕێگەی ئەشکەنجەدانەوە بەدەست هاتبێت و قەدەغەکردنی ناچارکردنی هەر تۆمەتبارێک بۆ ئەوەی وتە بدات لە دژی خۆی یان دان بە تاوانەکەیدا بنێت. هەروەها ئەم پەیمانانە مافی تۆمەتبار گەرەنتی دەکات، کە کاتێکی گونجاو بۆ ئامادەکردنی بەرگرییەکەی، بتوانێت لێکۆڵینەوە و تەحەدای بەڵگە و شایەتحاڵەکان بکات کە لە دژی بەکارهێنراون، هەروەها بەڵگە و شایەتحاڵی خۆی بخاتەڕوو. ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان جەخت لەوە دەکەنەوە کە "پابەندبوونی دەوڵەت بۆ ڕێزگرتن لە قەدەغەکردنی ئەو جۆرە کارانە ڕەها و ناتەندروستە"، واتە هیچ بارودۆخێکی ناوازە، هەر سروشتێکیان بێت، ناتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ ئەوەی پاساو بۆ ڕاگرتن یان جێبەجێنەکردنی قەدەغەکردنی بەکارهێنانی ئەشکەنجەدان و مامەڵەی خراپ بەکاربهێنرێت.   سەرچاوە؛ شبکة الساعة، "الساعة" تضع السجون العراقية تحت المجهر.. متاهة العدالة المفقودة وحكايات الظلم، 2025-04-10؛ https://shorturl.at/SZEQi    

درەو: 🔹 هاوردەکردنی نەوتی ئەمریکا لە مانگی شوباتی 2025 بەڕێژەی (6.5%) بەراورد بە ساڵی ڕابردوودا دابەزینی بەخۆە بینیوەو نزمترین ئاستی لە ماوەی (14) مانگی ڕابردوودا تۆمارکردووە. 🔹 هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا لە مانگی شوباتی 2025 بەڕێژەی (21%) دابەزیوە و گەیشتووەتە (4.44 ملیۆن) بەرمیل، لەکاتێکدا مانگی کانونی دووەم گەیشتبوو بە (5.61 ملیۆن) بەرمیل. 🔹 بەهای هەناردەی نەوتی سعودیە نزیکەی (631.4 ملیۆن) دۆلار بووە، لە کاتێکدا بەهای هەناردەکراوی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا نزیکەی (442 ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 پێنج وڵاتە عەرەبییەکە (سعودیە، عێراق، لیبیا، کوەیت و ئیمارات) لە مانگی کانونی دووەمی 2025دا نزیکەی (19.42 ملیۆن) بەرمیل نەوتیان هەناردەکردووە، کە دەکاتە (9.6%)ی کۆی نەوتی هاوردەکردنی ئەمریکا. هاوردەی نەوتی خاو بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەهەفتەی ڕابردوودا دامەزراوەی زانیاری وزەی ئەمریکا (EIA) ڕۆژی یەکشەممە ئاشکرای کرد کە هەفتەی ڕابردوو هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا کەمی کردووە. بە گوێرەی زانیاری دامەزراوەی (EIA) "هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمەریکا کەمبووەتەوە و بە تێکڕا گەیشتووەتە )132 هەزار( بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە هەفتەی ڕابردوودا بە تێکڕا گەیشتبووە (203 هەزار) بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا". دامەزراوەکە ئەوەشی ئاشکرا کردووە "تێکڕای هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمەریکا لە ماوەی هەفتەی ڕابردوودا لە 10 وڵاتی گەورەوە گەیشتووەتە (6 ملیۆن 197 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، ئەمەش بە بەراورد بە هاوردەی نەوت لە هەفتەی ڕابردوودا (549 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیادیکردووە، کە گەیشتبوو بە (5 ملیۆن و 648) بەرمیل لە ڕۆژێکدا". گەورەترین هەناردەکاری نەوتیش بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە هەفتەی ڕابردوودا وڵاتی کەنەدا بووە، لە دوای ئەویش مەکسیک و بەرازیل و سعودیە بوونە. هاوکات هاوردەی نەوتی خاوی ئەمریکا لە کۆڵۆمبیاوە بە تێکڕا (224 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە ڤەنزوێلاوە (205 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە لیبیا (150 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە ئیکوادۆرەوە (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە نەیجیریا (51 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بووە. هاوردەی نەوتی خاو بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە مانگی کانونی دووەم و شوباتی 2025دا هاوردەکردنی نەوتی ئەمریکا لە مانگی شوباتی 2025 بەڕێژەی (6.5%) بەراورد بە ساڵی ڕابردوودا دابەزینی بەخۆە بینیوەو نزمترین ئاستی لە ماوەی (14) مانگی ڕابردوودا تۆمارکردووە. بەگوێرەی داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە، هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمریکا لە شوباتی ئەمساڵ گەیشتووەتە نزیکەی (168.5 ملیۆن) بەرمیل بەرامبەر (6.01 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، کە نزمترین ئاستە لە دوای لانیکەم مانگی یەکی ساڵی 2024ەوە. هەروەها هاوردەکردنی نەوتی ئەمەریکا بە ڕێژەی (17%) لە مانگی شوباتدا، بە بەراورد بە ئاستی (202.7 ملیۆن) بەرمیل (6.540 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا) لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی 2025. دوو وڵاتی عەرەبی، سعودیە و عێراق، لە مانگی ڕابردوودا لە لیستی هەناردەکارە سەرەکییەکانی ئەمریکادا دەرکەوتوون، هاوکات هەریەک لە لیبیا، کوەیت و ئیمارات لە لیستەکەدا نەهاتوون، بەپێی داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە. لیستی گەورەترین هەناردەکارانی نەوتی خاو بۆ ئەمەریکا، کەنەدا لە پێشەنگی لیستی گەورەترین هەناردەکارانی نەوتی خاو بووە بۆ ئەمەریکا لە مانگی شوباتدا، دواتر مەکسیک و سعودیە دێت وەک لە خوارەوەدا ڕوونکراوەتەوە: -    کەنەدا: (116.7 ملیۆن) بەرمیل -    مەکسیک: (13.2 ملیۆن) بەرمیل. -    سعودیە: (7.8 ملیۆن) بەرمیل. -    ڤەنزوێلا: 6.1 ملیۆن بەرمیل. -    بەڕازیل: (5.3 ملیۆن) بەرمیل. -    کۆڵۆمبیا: (4.6 ملیۆن) بەرمیل. -    عێراق: (4 ملیۆن و 440 هەزار) بەرمیل. هەناردەی نەوتی سعودیە بۆ ئەمەریکا لە مانگی شوباتدا بە ڕێژەی 19% دابەزیوە و گەیشتووەتە (7.8 ملیۆن) بەرمیل، لەکاتێکدا لە مانگی کانونی دووەمی 2025 بڕی (9.61 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردەکردبوو. هەروەها هەناردەی عێراق لە مانگی شوباتدا بەڕێژەی (21%) دابەزیوە و گەیشتووەتە (4.44 ملیۆن) بەرمیل، لەکاتێکدا مانگی کانونی دووەم گەیشتبوو بە (5.61 ملیۆن) بەرمیل. لە ڕووی بەهاوە هەناردەی نەوتی سعودیە نزیکەی (631.4 ملیۆن) دۆلار بووە، لە کاتێکدا هەناردەی عێراق نزیکەی بەهای نەوتی هەناردەکراوی بۆ ئەمریکا (442 ملیۆن) دۆلار بووە. لە بەرامبەردا لیبیا لە مانگی شوباتی 2025دا هیچ نەوتێکی هەناردەی ئەمریکای نەکردووە، لە کاتێکدا لە مانگی کانونی دووەمدا نزیکەی (2.15 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردە کردبوو. هەروەها کوەیت و ئیمارات هیچ نەوتێکیان لە ماوەی مانگەکەدا هەناردە نەکردووە، بەپێی دوایین ڕاپۆرتی مانگانەی نوسینگەی ئاماری ئەمریی، لە مانگی 1ی ساڵی 2025 هەریەکەیان یەک ملیۆن بەرمیل نەوتیان هەناردە کردووە. پێنج وڵاتە عەرەبییەکا (سعودیە، عێراق، لیبیا، کوەیت و ئیمارات) لە مانگی کانونی دووەمی 2025دا نزیکەی (19.42 ملیۆن) بەرمیل نەوتیان هەناردەکردووە، کە دەکاتە (9.6%)ی کۆی نەوتی هاوردەکردنی ئەمریکا. ئەم چارتەی خوارەوە قەبارە و بەهای هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمریکا لە پێنج وڵاتی عەرەبی لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی 2025دا نیشان دەدات:     هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمریکا هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمەریکا لە مانگی شوباتدا بەڕێژەی (17%) لە بەراورد بە مانگی کانونی دووەمی 2025 دابەزیوە، هەروەها (6.5%) لە چاو ساڵی ڕابردوودا دابەزیوە. تێکڕای قەبارەی هەناردەکردنی ڕۆژانە لە مانگی شوباتی (2025) دا بۆ (6.01 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا دابەزیوە، لە کاتێکدا لە مانگی یەکدا تێکڕای قەبارەی هەناردەکردنی ڕۆژانە (6.54 ملیۆن) بەرمیل بووە. بە پێچەوانەوە، تێکڕای بەهای نەوتی هاوردەکردنی نەوتی ئەمریکا لە شوباتی 2025 بۆ (67.9 دۆلار) بۆ هەر بەرمیلێک بەرزبووەتەوە، لە کاتێکدا لە مانگی کانونی دووەمدا (67.66 دۆلار) دۆلار بووە بۆ هەر بەرمیلێک و لە شوباتی 2024دا (66.97 دۆلار) بووە بۆ هەر بەرمیلێک نەوت. لەلایەکی دیکەوە هەناردەی نەوتی خاوی ئەمەریکا لە مانگی شوباتی 2025 بە بەراورد بە ساڵی ڕابردوو بە ڕێژەی (10.7%) کەمیکردووە و گەیشتووەتە (120.27 ملیۆن) بەرمیل (4.29 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا) بە بەهای 9.1 ملیار دۆلار. سەرچاوەکان -    شبكة الساعة، تراجع صادرات العراق النفطية إلى أمريكا، 06/04/2025؛ https://shorturl.at/XxTcY -    السومرية نيوز – اقتصاد، واردات النفط الأميركية تنخفض والعراق ضمن أكبر المصدرين، 06/04/2025؛ https://shorturl.at/hb0X5    

  درەو: ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز: میلیشیاکانی سەر بە ئێران لە عێراق، ئامادەن چەکەكانیان دابنێن لەپێناو توڕە نەكردنی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. (10)  فەرماندەی باڵا و بەرپرسی عێراقی راگەیاندووە، چەندین گروپی میلیشیای بەهێزی سەر بە ئێران لە عێراق، بۆ یەکەمجار ئامادەن چەک داماڵن، بۆ ئەوەی مەترسی پەرەسەندنی ململانێ لەگەڵ ئیدارەی ترەمپ دوور بخەنەوە. ئەم هەنگاوەی کەمکردنەوەی گرژییەکان، دوای هۆشدارییە دووبارەكان دێت کە لەلایەن بەرپرسانی ئەمریکاوە بەنهێنی ئاڕاستەی حکومەتی عێراقیان كردووە، لە دوای دەستبەکاربونی ترەمپەوە لە مانگی كانونی دووەمدا، بەگوێرەی ئەو سەرچاوانە،  کە شەش فەرماندەی ناوخۆیی چوار میلیشیای گەورە لەخۆدەگرن. ئەو بەرپرسانە بە بەغدایان وتووە، ئەگەر ئەو میلیشیایانە کە لەسەر خاکەکەی کاردەکەن هەڵنەوەشێنرێنەوە، ئەمریکا لەڕێی هێرشی ئاسمانی ئەو گروپانە دەکاتە ئامانج. عیزەت شابەندەر، كە سیاسەتمەدارێکی باڵای شیعەی نزیک لە هاوپەیمانی حوکمڕان لە عێراق، بە ئاژانسی رۆیتەرزی وتووە، گفتوگۆکانی نێوان محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق و چەند سەرکردەیەکی میلیشیاکان، زۆر بەروپێشەوە چووەو، گروپەکان خواستیان هەبووە پابەندبن بە داواکارییەکانی ئەمریکا بۆ داماڵینی چەک. وتوشیەتی: گروپەكان لاسارانە هەڵسوكەوت ناکەن و پێداگری لەسەر بەردەوامبون لە فۆڕمی ئێستایان ناکەن، بە تەواوی دركیان بەوەكردووە، كە رەنگە لەلایەن ئەمریکاوە بکرێنە ئامانج. ئەو شەش فەرماندە میلیشیایەی لە بەغداد و پارێزگایەکی باشور چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە، سەربە گروپەکانی کەتائیبی حزبوڵا، نوجەبا، كەتائیبی سەیدلشوهەدا و ئەنساروڵا ئەوفیان. فەرماندەیەکی کەتائیبی حزبوڵا، کە بەهێزترین میلیشیای شیعەیە، لە پشت دەمامکی رەشی دەموچاوی و چاویلکەی خۆرییەوە قسەی کرد، وتی: ترەمپ ئامادەیە شەڕ لەگەڵ ئێمە بەرەو ئاستێکی خراپتر ببات، ئێمە ئەوە دەزانین و دەمانەوێت خۆمان لە سیناریۆیەکی وەها خراپ بەدوور بگرین. فەرماندەکان ئاماژەیان بەوەشکردووە، هاوپەیمان و سەرپەرشتیاری سەرەکییان، سوپای پاسدارانی ئێران، رەزامەندی پێداون بۆ هەر بڕیارێک بە پێویستی بزانن، بۆ ئەوەی خۆیان بەدور بگرن لەوەی کێشنەكرێنە ناو ئەگەری ململانێیەکی وێرانکەر لەگەڵ ئەمریکا و ئیسرائیل. میلیشیاکان بە بەشێك لە مقاوەمەی ئیسلامی لە عێراق، كە گروپێکی كۆكەرەوەی نزیکەی 10 گروپی چەکداری شیعەی توندڕەو لەخۆ دەگرێت،  پێكەوە خاوەنی نزیکەی 50 هەزار چەکدارو جبەخانەی موشەکی دوور مەوداو چەکی دژە فڕۆکەن، بە وتەی دوو بەرپرسی ئەمنی کە چاودێری چالاکی میلیشیاکان دەکەن. هەرێمایەتیەكانی ئێرانە، بەرپرسیارێتی دەیان هێرشی موشەکی و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی بۆ سەر ئیسرائیل و هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق و سوریا لە دوای سەرهەڵدانی شەڕی غەززەوە لە ئەستۆ گرتووە.  فەرهاد عەلائەدین، راوێژکاری کاروباری دەرەوەی سودانی، لە وەڵامی پرسیارەکانی سەبارەت بە دانوستانەکانی داماڵینی چەک، بە ئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاند، سەرۆک وەزیران پابەندە بە زامنكردنی ئەوەی تەواوی چەک لە عێراق لە ژێر کۆنترۆڵی دەوڵەتدا بێت، لە رێگەی دیالۆگی بنیاتنەر لەگەڵ لایەنە نیشتمانییە جیاوازەکان. دوو بەرپرسی ئەمنیی عێراق رایانگەیاندووە، سودانی پێداگیری دەكرد لەسەر داماڵینی  چەکی تەواوی میلیشیاکانی مقاوەمەی ئیسلامی لە عێراق، کە وەلائیان بۆ سوپای پاسدارانی ئێران یان سوپای قودسی ئێران راگەیاندبوو نەک بەغداد. بەگوێرەی لێدوانی بەرپرسان و فەرماندەکان، هەندێک گروپ لە ئێستاوە تاڕادەیەکی زۆر بارەگاکانیان چۆڵکردووەو لە ناوەڕاستی مانگی یەکەوە بوونی خۆیان لە شارە گەورەکانی موسڵ و ئەنبار کەمکردووەتەوە، لە ترسی ئەوەی روبەڕوی هێرشی ئاسمانی نەبنەوە. بەوتەی بەرپرسان و سەركردەكان، زۆرێک لە فەرماندەکانیش لەو ماوەیەدا رێوشوێنە ئەمنییەکانیان چڕتر کردووەتەوە و زیاتر مۆبایل و ئۆتۆمبێل و شوێنی نیشتەجێبوونیان دەگۆڕن. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا جەختیكردووە لەوەی، بەردەوامە لە هاندانی بەغداد بۆ جڵەوكردنی میلیشیاکان و پێویستە ئەو هێزانە وەڵامی فەرماندەی گشتی عێراق بدەنەوە نەک ئێران. بەرپرسێکی ئەمریکی کە نەیویستووە ناوی ئاشکرا بکرێت هۆشداریدا لەوەی لە رابردوودا حاڵەت هەبووە کە میلیشیاکان بەهۆی فشارەکانی ئەمریکاوە هێرشەکانیان وەستاندووە، گومانی خۆشی دەربڕیوە لەوەی پرۆسەی  چەکداماڵین كاتێكی زۆر بخایەنێت. شابەندەر، رایگەیاندووە، تا ئێستا حکومەتی عێراق رێککەوتنی لەگەڵ سەرکردەی گروپە چەکدارەکان کۆتایی پێنەهێناوەو میکانیزمی چەکداماڵین هێشتا لەژێر گفتوگۆدایە. ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو بژاردانەی پێشنیازكراون، بریتین لە گۆڕینی گروپەکان بۆ حزبی سیاسی و تێکەڵکردنیان بە هێزە چەکدارەکانی عێراق. لە کاتێکدا چارەنوسی پرۆسەی چەکداماڵین نادیارە، بەڵام سەرەڕای ئەوەش یەکەمجارە  میلیشیاکان ئامادەیی پیشانبدەن بۆ ملكەچبوون بە فشارە درێژخایەنەکانی رۆژئاوا بۆ داماڵینی سەربازی. ئەم گۆڕانکارییە لە کاتێکی ناهەمواردایە بۆ بەرەی مقاوەمەی هەرێمایەتی سەربە تاران، کە تاران بە تێچوویەكی زۆر لە ماوەی دەیان ساڵدا دایمەزراندووە بۆ دژایەتیکردنی ئیسرائیل و هەژموونی ئەمریکا، بەڵام لە دوای هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل لە ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ کە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بەرەو ململانێ برد، بەتەواوی لاوازبوو. حەماس لە غەززەو حزبوڵا لە لوبنان لە سەرەتای دەستپێکردنی شەڕی غەززەوە لەلایەن ئیسرائیلەوە دووچاری وەشاندنی گورزی سەربازی بوونەوە، لە کاتێکدا حوسییەکان لە یەمەن لە مانگی رابردووەوە، لەلایەن ئەمریکاوە کراوەتە ئامانج.  روخانی بەشار ئەسەد، سەرۆک کۆماری سوریا کە هاوپەیمانێکی دیکەی سەرەکی ئێران بوو، کاریگەریی کۆماری ئیسلامیی زیاتر لاواز کرد. عێراق هەوڵدەدات هاوسەنگی هاوپەیمانێتی لەگەڵ ئەمریکاو ئێران لە مامەڵەکردن لەگەڵ میلیشیاکانی لە سەر خاکەکەیدا رابگرێت. ئەو گروپانە لە سەرانسەری وڵات بە پشتیوانی دارایی و سەربازی ئێران، دوای ئەو  ئاژاوەیەی   لەدوای لەشکرکێشی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣ سەریهەڵدا، کە سەدام حوسێنی روخاند،  بوونە هێزی گەورە  توانای ركابەریی سوپایان هەیە.  پیت هێگسێت، وەزیری بەرگری ئەمریکا، لە پەیوەندییەکی تەلەفۆنیدا لە 16ی ئازاردا، دوای ماوەیەکی کەم لە دەستپێکردنی هێرشەکانی ئەمریکا بۆ سەر حوسییەکان، بە سەرۆک وەزیرانی سودانی راگەیاند، رێگە لەو میلیشیایانە بگرێت هێرشی تۆڵەسەندنەوە بۆ سەر ئیسرائیل و بنکەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا ئەنجام نەدەن بۆ پشتیوانیکردن لە هاوپەیمانەکانیان، ئەوەش بەوتەی  دوو بەرپرسی حکومەت و دوو سەرچاوەی ئەمنی، کە ئاگاداری پەیوەندییە تەلەفونیەكە بوون. میلیشیاکانی عێراق، لە سەرەتای دەستپێکردنی شەڕی غەززەوە، وەک هاودەنگی لەگەڵ حەماس، دەیان هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و موشەکیان دژی ئیسرائیل ئەنجامدا، ساڵی رابردوش لە هێرشێكی فڕۆکەی بێفڕۆکەواندا لە ئوردن لە نزیک سنوری سوریا سێ سەربازی ئەمریکییان کوشت. ئیبراهیم سومەیدەعی، راوێژکاری سیاسی پێشوی سودانی بە کەناڵی تەلەفزیۆنی دەوڵەتی عێراقی راگەیاند، ئەمریکا لە مێژە فشاری خستۆتە سەر سەرکردایەتی عێراق بۆ هەڵوەشاندنەوەی میلیشیا شیعەکان، بەڵام رەنگە ئەمجارە واشنتۆن نەخێر بۆ وەڵام وەرنەگرێت، ئەگەر خۆبەخشانە پابەند نەبین، لەوانەیە لە دەرەوە و بە زۆر بەسەرماندا بسەپێندرێت.

راپۆرتی: درەو 🔻 شمەک و کاڵای هاوردەکراو بۆ عێراق لە ساڵی (2024)دا؛ 🔹 عێراق بە بەهای نزیکەی (65 ملیار و 293 ملیۆن) دۆلار کاڵاو شمەکی لە وڵاتانی (ئیمارات، چین، تورکیا، هند، بەرازیل و ئەمریکا)ەوە هاوردە کردووە. 🔹 زۆرترین بەهای کاڵاو شمەک بۆ عێراق لە ئیماراتەوە هاوردە کراوەو بەهاکەی نزیکەی (31 ملیار و 197 ملیۆن) دۆلار بووە، کە بەرامبەرە بە (48%)ی کۆی هاوردەی وڵاتانی ناوبراو. 🔹 زۆرترین بەهای کاڵاو شمەکی هاوردەکراو بۆ عێراق زێڕو کانزا بەنرخەکان بووەو بەهاکەی (12 ملیار) دۆلاری تێپەڕاندووە، بەهای نزیک لە (11 ملیار) دۆلاری بە ڕێژەی (91.5%)ی زێڕەکەش لە ئیماراتەوە هاوردەکراوە. سەرەتا عێراق لە ساڵی (2024)دا، بە بەهای نزیکەی (65 ملیار و 293 ملیۆن) دۆلار کاڵاو شمەکی لە وڵاتانی (ئیمارات، چین، تورکیا، هند، بەرازیل و ئەمریکا)ەوە هاوردە کردووە، زۆرترین بەهای کاڵاو شمەک بۆ عێراق لە ئیماراتەوە هاوردە کراوەو بەهاکەی نزیکەی (31 ملیار و 197 ملیۆن) دۆلار بووە، کە بەرامبەرە بە (48%)ی کۆی هاوردەی وڵاتانی ناوبراو. زۆرترین بەهای کاڵاو شمەکی هاوردەکراو بۆ عێراق زێڕو کانزا بەنرخەکان بووەو بەهای (12 ملیار) دۆلاری تێپەڕاندووە، بەهای نزیک لە (11 ملیار) دۆلاری بە ڕێژەی (91.5%)ی زێڕەکەش لە ئیماراتەوە هاوردەکراوە. لە نێو ئەو وڵاتانەشدا هندستان گەورە هەناردەکاری دانەوێڵەو گوشت بووە بۆ عێراق و پلەی یەکەمی گرتووە، لەم ڕاپۆرتەدا وردەکاری زیاتر خراوەتەڕوو. یەکەم؛ قەبارەی شمەک و کاڵای هاوردەکراوی عێراق لە (ئیمارات)ەوە لە ساڵی 2024 ئیمارات زۆرترین شمەک و کاڵای هەناردەی عێراق کردووە، بە بەهای زۆرتر (31 ملیار 196 ملیۆن) دۆلار، (48%)ی هاوردەکراوی عێراقی لە چوارچێوەی وڵاتانی (چین، تورکیا، ئەمریکا، بەرازیل و هند) پێکهێناوە. قەبارەی هاوردەش بۆ عێراق لە ئیماراتەوە بە پلەی یەکەم زێڕ و کانزا بەنرخەکانی گرتووەتەوە، بەهاکەی نزیکەی (10 ملیار و 398 ملیۆن) دۆلارو سەرو ڕێژەی (35%)ی کۆی کاڵا هاوردەکراوەکانی ئیماراتی پێکهێناوە. لە دوای ئەویشەوە هاوردەی ئامێرە ئەلکترۆنییەکان بەهای زۆرتر لە (6 ملیار و 397 ملیۆن) دۆلاری بەڕێژەی (20.5%)ی شمەکە هاوردەکراوەکانی ئیماراتی لەخۆگرتووە، هەر لە ئیماراتەوە بە بەهای سەروو (5 ملیار و 139 ملیۆن) دۆلار بەڕێژەی (16.5%) ئۆتۆمبێل هاوردەکراوە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتەکان. دووەم؛ قەبارەی شمەک و کاڵای هاوردەکراوی عێراق لە (چین)ەوە لە ساڵی 2024 لە دوای ئیماراتەوە چین زۆرترین شمەک و کاڵای هەناردەی عێراق کردووە، (24%)ی هاوردەکراوی عێراقی لە چوارچێوەی وڵاتانی (ئیمارات، تورکیا، ئەمریکا، بەرازیل و هند) پێکهێناوە، بەپێی داتا فەرمییەکانی دەستەی گومرگی چین، هەناردەی چین بۆ عێراق لە ساڵی (2024)دا گەیشتووەتە نزیکەی (16 ملیار) دۆلار. قەبارەی هاوردەش بۆ عێراق بە پلەی یەکەم ئامێرە میکانیکییەکانی گرتووەتەوە، بەهاکەی (3 ملیار و 176 ملیۆن) دۆلاری تێپەڕاندووەو نزیکەی ڕێژەی (20%)ی کۆی کاڵا هاوردەکراوەکانی چینی پێکهێناوە. لە دوای ئەویشەوە هاوردەی ئامێرە ئەلکترۆنییەکان بەهای (2 ملیار و 234 ملیۆن) دۆلاری بەڕێژەی (14%)ی شمەکە هاوردەکراوەکانی چینی لەخۆگرتووە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتەکان. سێیەم؛ قەبارەی شمەک و کاڵای هاوردەکراوی عێراق لە (تورکیا)ەوە لە ساڵی 2024 تورکیا لە ساڵی (2024) لە دوای ئیمارات و چینەوە زۆرترین شمەک و کاڵای هەناردەی عێراق کردووە، (17%)ی هاوردەکراوی عێراقی لە چوارچێوەی وڵاتانی (ئیمارات، چین، ئەمریکا، بەرازیل و هند) پێکهێناوە، بەجۆرێک هەناردەی تورکیا بۆ عێراق لە ساڵی (2024)دا گەیشتووەتە سەروو (11 ملیار و 249 ملیۆن) دۆلار. قەبارەی هاوردەش بۆ عێراق بە پلەی یەکەم زێڕو کانزا بەنرخەکانی گرتووەتەوە، بەهاکەی (ملیارێک و 7 ملیۆن) دۆلاری تێپەڕاندووە بە ڕێژەی (9%)ی کۆی کاڵا هاوردەکراوەکانی تورکیای پێکهێناوە. لە دوای ئەویشەوە هاوردەی کەلوپەلی میکانیکی بەهای نزیکەی (620 ملیۆن) دۆلاری بەڕێژەی (5.5%)ی شمەکە هاوردەکراوەکانی تورکیای لەخۆگرتووە، پاشان کەلوپەلی ناوماڵی هاوردەکراو لە دوای زێڕ و پیداویستییە میکانیکییەکان لە تورکیاوە بە بەهای زیاتر لە (608 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژە (5.4%)ی شمەکە هاوردەکراوەکانی تورکیا لەخۆگرتووە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتەکان. چوارەم؛ قەبارەی شمەک و کاڵای هاوردەکراوی عێراق لە (هندستان)ەوە لە ساڵی 2024 هندستان لە ساڵی (2024) لە دوای ئیمارات و چین و تورکیاوە زۆرترین شمەک و کاڵای هەناردەی عێراق کردووە، (5%)ی هاوردەکراوی عێراقی لە چوارچێوەی وڵاتانی (ئیمارات، چین، تورکیا، ئەمریکا و بەرازیل) پێکهێناوە، بەجۆرێک هەناردەی هندستان بۆ عێراق لە ساڵی (2024)دا گەیشتووەتە سەروو (3 ملیار و 313 ملیۆن) دۆلار. قەبارەی هاوردەش بۆ عێراق بە پلەی یەکەم لە هندەوە دانەوێڵەی گرتووەتەوە، بەهاکەی (935 ملیۆن) دۆلاری تێپەڕاندووە بە ڕێژەی (28%)ی کۆی کاڵا هاوردەکراوەکانی هندستانی پێکهێناوە. لە دوای ئەویشەوە هاوردەی سوتەمەنی کانزایی بەهای سەروو (467 ملیۆن) دۆلاری بەڕێژەی (14%)ی شمەک و کاڵا هاوردەکراوەکانی هندستانی لەخۆگرتووە، پاشان گۆشتی هاوردەکراو لە دوای دانەوێڵەو سوتەمەنی لە هندەوە بە بەهای (377 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (11.4%)ی شمەکە هاوردەکراوەکانی هندستانی لەخۆگرتووە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتەکان. پێنجەم؛ قەبارەی شمەک و کاڵای هاوردەکراوی عێراق لە (بەرازیل)ەوە لە ساڵی 2024 بەرازیل لە ساڵی (2024) لە دوای ئیمارات، چین، تورکیاو هندستانەوە زۆرترین شمەک و کاڵای هەناردەی عێراق کردووە، (3%)ی هاوردەکراوی عێراقی لە چوارچێوەی وڵاتانی (ئیمارات، چین، تورکیا، هندستان و ئەمریکا) پێکهێناوە، بەجۆرێک بەهای هەناردەی بەرازیل بۆ عێراق لە ساڵی (2024)دا گەیشتووەتە سەروو (ملیارێک و 886 ملیۆن) دۆلار. قەبارەی هاوردەش بۆ عێراق بە پلەی یەکەم لە "بەرازیل"ەوە شەکرو بەرهەمە شیرینییەکانی گرتووەتەوە، بەهاکەی سەروو (669 ملیۆن) دۆلار بووە بە ڕێژەی (35.5%)ی کۆی شمەک و کاڵا هاوردەکراوەکانی بەرازیلی پێکهێناوە. لە دوای ئەویشەوە هاوردەی گۆشت بەهای نزیکەی (432 ملیۆن) دۆلاری بەڕێژەی نزیک لە (23%)ی شمەک و کاڵا هاوردەکراوەکانی بەرازیلی لەخۆگرتووە، پاشان ئاسنی هاوردەکراو لە دوای شەکر و گۆشتەوە لە بەرازیل بە بەهای نزیکەی (83 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (4.4%)ی شمەکە هاوردەکراوەکانی بەرازیلی لەخۆگرتووە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتەکان. شەشەم؛ قەبارەی شمەک و کاڵای هاوردەکراوی عێراق لە (ئەمریکا)ەوە لە ساڵی 2024 ئەمریکا لە ساڵی (2024) لە دوای ئیمارات، چین، تورکیاو هند و بەرازیلەوە زۆرترین شمەک و کاڵای هەناردەی عێراق کردووە، (3%)ی هاوردەکراوی عێراقی لە چوارچێوەی وڵاتانی (ئیمارات، چین، تورکیا، هندستان و بەرازیل) پێکهێناوە، بەجۆرێک بەهای هەناردەی ئەمریکا بۆ عێراق لە ساڵی (2024)دا گەیشتووەتە سەروو (ملیارێک و 660 ملیۆن) دۆلار. قەبارەی هاوردەش بۆ عێراق بە پلەی یەکەم لە "ئەمریکا"ەوە ئۆتۆمبێلی گرتووەتەوە، بەهاکەی سەروو (513 ملیۆن) دۆلار بووە بە ڕێژەی نزیک لە (31%)ی کۆی شمەک و کاڵا هاوردەکراوەکانی ئەمریکای پێکهێناوە. لە دوای ئەویشەوە هاوردەی کەلوپەلی میکانیکی بەهای سەروو (271 ملیۆن) دۆلاری بەڕێژەی سەروو (16%)ی شمەک و کاڵا هاوردەکراوەکانی ئەمریکای لەخۆگرتووە، پاشان کەلوپەلی ئەلیکترۆنی هاوردەکراو لە دوای ئۆتۆمبێل و ئامێرە میکانیکییەکانەوە لە ئەمریکا بە بەهای سەروو (128 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (7.7%)ی شمەکە هاوردەکراوەکانی ئەمریکای لەخۆگرتووە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتەکان. خشتەو چارتەکان    

د. یاسین تەها-  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق دەسپێك لە ساڵی هەڵبژاردن و لەنێو پێشهاتی گوشارو هەڕەشەكانی ئیدارەی ترەمپدا، ململانێی هێزە شیعەكان لەبارەی یاسایەكی تایبەت بە هێزەكانی “حەشدی شەعبی” توند بووەتەوە. ئامانجی راگەیەنراوی یاساكە رێكخستنی خزمەت و خانەنشینی و مافە دارایییەكانی حەشدی شەعبییە، بەڵام لە ناواخندا لێكەوتەو كاریگەریی لەسەر شوناس (ناسنامە)و سروشت و داڕشتنەوەی ئەم قەوارە ئەمنییە دەبێت، كە رۆڵی دامەزراوەیەكی سێبەرو هاوئاستی سوپاو هێزە ئەمنییەكانی دیكە دەبینێت. ئەم شرۆڤەیە لەبارەی وردەكاریی ناكۆكییەكان و سیماكانی یاسا پێشنیاركراوەكە هەڵوێستە دەكات، لەگەڵ هەڵوێستەكردن لەسەر ئەو دۆخەی، كە مشتومڕەكانی پەیوەست بە یاساكەی تێدا دەگوزەرێت. یاسای حەشدو یاسای خزمەت و خانەنشینی ئەگەرچی بەشێك لە هێزەكانی حەشدی شەعبی پێش 2014 وەك گروپ یان باڵی چەكداری هێزە سیاسییەكانی شیعە لە عێراقدا چالاك بوون، بەڵام فەتوای مەرجەعی باڵای شیعە، عەلی سیستانی، لە 13ی حوزەیرانی 2014 بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش و بانگەوازكردن بۆ هاوكاریكردنی هێزە ئەمنییەكان لەلایەن “خۆبەخشان”ەوە (الكفائی)، زەمینەی شەرعییەتپێدانی ئەم هێزەی رەخساند، لەكاتێكدا كە موسڵ و سەڵاحەددین لە كۆنترۆڵی دەوڵەت دەرچوبوو[1]. لەپاش ئەم فەتوایەی مەرجەعییەت كە دەنگدانەوەو بەدەمەوەچوونی زۆر بوو، نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی ئەوكات، بەفەرمانێكی دیوانی (47ی 2014) شەرعییەتی یاسایی بەم هێزە بەخشی و لەوكاتەدا بەڕێوەبەرایەتییەك بە ناوی “بەڕێوەبەرایەتیی حەشدی شەعبی” كرایەوەو پەیوەست كرا بە “فالح فەیاز”ی راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی عێراقەوە[2]؛ دواتر فەیاز بوو بە سەرۆكی “دەستەی حەشدی شەعبی” كە وەك دەستەیەكی سەربەخۆ ناسێنراو تائێستاش لەم پۆستەدایە. لە ساڵانی جەنگی داعشدا (2014-2018) كە حەشد پەلی هاوێشت و گەورەتر بوو، پێویستی بە كەڤەری یاسایی زیاتر هەبوو؛ بۆ پڕكردنەوەی ئەمەش لە ساڵی 2016دا یاسایەكی لە پەرلەمان بۆ دەركرا كە كورت و گشتییە. ئەمەش لەگەڵ پەلهاوێشتنی ئێستای حەشددا ناگونجێت، چونكە پاش ئەوەی لە دەمی دامەزراندندا لە 2014دا ژمارەی میلاكی 60 هەزار كەس بووە، لە 2021دا هەڵكشاوە بۆ 100 هەزار كەس. بەپێی زانیاریی پەرلەمانتارانیش، ئێستا ژمارەیان لە سەروو 200 هەزار كەسەوەیەو باس لە 236 هەزار كەسیش هەیە بە بودجەی ساڵانەی سێ ترلیۆن دینار[3]. ئەمەش راستییەك دەردەخات كە ئەركی حەشد تەنیا بەرەنگاربوونەوەی داعش نییەو رۆڵی دامەزراوەیەكی هاوئاست دەبینێت لەگەڵ هێزە ئەمنییە فەرمییەكان؛ جیاوازیشی ئەوەیە ئەم، هێزێكی عەقیدەییەو زیاتر جێگە متمانەی شیعە دەسەڵاتدارەكانە تا هێزە ئەمنییە ئاساییەكان كە تێكەڵن و زیاتر وەك موچەخۆر تەماشا دەكرێن. لە یاسای حەشدی شەعبیدا (40ی 2016) ئەم دامەزراوەیە بە خاوەن “كەسایەتیی مەعنەوی” ناسێنراوە كە “بەشێكە لە هێزە سەربازییەكانی عێراق”. جەخت لەوەش كراوەتەوە، پەیوەستە بە “فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكان” كە دەكاتە سەرۆك وەزیران. هەروەها ئەوەشی تێدا هاتووە كە حەشد لە سەركردایەتی و هەیئەی ئەركان و لیوا شەڕكەرەكان پێكدێت، ملكەچی سیاقە سەربازییەكانە، موچەو دەرماڵەو ئەرك و فەرمانیشی بە هەمان شێوە، هاوشێوەی تەشكیلە سەربازییەكانە. ئەوەشی جێگەی هەڵوێستەیە یاساكە جەخت لەوە دەكاتەوە، دەبێت حەشد داماڵراو بێت لە چوارچێوە سیاسی و حزبی و كۆمەڵایەتییەكان؛ بەو مانایەی پاشكۆو باڵی هێزە سیاسییەكان نەبێت، رێگەش بە كاری سیاسی لە ریزەكانیدا نەدات، هەروەها لە پێكهاتەكانی گەلی عێراق پێكبێت، پشتئەستور بە ماددەی 9ی دەستور كە باس لە هاوسەنگیی هێزە سەربازییەكان دەكات و بەجۆرێك لە پێكهاتەكانی گەلی عێراق پێكبێت و رەچاوی هاوسەنگییان بكات بەبێ جیاكاری و هەڵاواردن و ملكەچی دەسەڵاتی مەدەنی بێت، بەرگری لە عێراق بكات و ئامرازێك نەبێت بۆ سەركوتكاریی گەلی عێراق و، دەستوەردانیش لە كاروباری سیاسی و دەستاودەستیی دەسەڵات نەكات[4]. لەبارەی هۆكاری دەرچواندنی یاساكەی حەشدیشەوە وتراوە: بۆ رێزگرتنە لە “خۆبەخشانی رۆڵەكانی گەلی عێراق” كە بەرگرییان لە دەوڵەت كردووە بەرامبەر هێرشی داعش و “ئەوانەی دژی سیستەمی نوێی عێراقن”.[5] لەمەشدا رێگە بە بەردەوامبوونی دراوە، وەك دەزگایەكی سەربازیی. لە ساڵی 2024دا حكومەتی سودانی و هێزە شیعەكان كاریان لەسەر گەڵاڵەكردنی یاسایەك كرد بە ناوی “خزمەت و خانەنشینیی حەشد”. ئەم پرۆژەیاسایە لە 78 ماددە پێكدێت و هەندێ نوسخەیشی زیاترە لە 80 ماددە. ئەوەی جێگەی سەرنجە پرۆژەكە كارمەندی حەشد بە “موجاهید” دەناسێنێت؛ ئیتر چ چەكدار بێت یان ئەفسەر، یان فەرمانبەرانی مەدەنی و پیاوە ئایینییەكانی نێو حەشد كە كاریان رێنوێنی و بانگخوازییەو، ئەمەش جگە لەوەی مۆركێكی ئایینی و مەزهەبییە، جیاكارییە لە سەربازانی سوپا. پرۆژەكە بەگشتی موچە و دەرماڵەی حەشد رێكدەخات و مافی بریندارو بێسەروشوێنان و خانەنشینەكانی دیاریدەكات، لەگەڵ مینحەو پلەبەرزكردنەوەو مۆڵەت و بیمەی تەندروستی. بۆ تەمەنی كاركردنیش لەنێو حەشدی شەعبی پرۆژەكە ئەوپەڕی بە 63 ساڵ دیاریی كردووە بۆ فەریق ئەوەل و 50 ساڵیش بۆ پلەی نەقیب؛ لەگەڵ ئەوەشدا دەسەڵاتی درێژكردنەوەی پێنج ساڵی داوە بەوانەی بەر لە دەرچوونی ئەم یاسایە چوونەتە ریزەكانی حەشدی شەعبی[6]. یاسا پێشنیاركراوە نوێیەكە جگە لە مافی خانەنشینی، پەیكەری هێزەكە جارێكی دیكە دادەڕێژێتەوە؛ جگە لەوەش دامەزراندنی ئەكادیمیایەكی سەربازی لەخۆدەگرێت كە دیسان حەشدو چۆنێتیی بەخشینی پلە سەربازییەكانی رێكدەخاتەوە[7]. بە قسەی فالح فەیازی سەرۆكی دەستەكەش، یەكێك لە هۆكارەكانی هەوڵدان بۆ دەرچوواندنی ئەوەیە دەزگاكانی دەوڵەت گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی ئەو یاسایەی پێشوو (40ی 2016) كرچوكاڵ و كەمەو دۆخی حەشدی شەعبی پڕناكاتەوە، بەتایبەت مەسەلەی خزمەت و خانەنشینی و ماف و شایستە داراییەكانی؛ بەو پێیەی تەنیا سێ ماددەیەو دەرفەتی ئەوەی نییە هەموار بكرێتەوە[8]. لە دەرەوەی لایەنە یاساییەكەی، ئەم یاسا پێشنیاركراوە نوێیەش لەكاتێكدایە، هێشتا هەندێك بڕگەی یاساكەی پێشوو جێبەجێ نەكراوە، وەك: ئینتیمای سیاسیی گروپە چەكدارەكانی ناو حەشدو بابەتی باڵانسی پێكهاتەیی لە ریزەكانیدا، هێشتا لیواكانی حەشد سەر بە هێزە سیاسییەكان و مۆركی زاڵ و باوی سەر دەزگاكەش شیعییەو فرەچەشنییەكەی (حەشدی مەسیحی و عەشایەری و پێكهاتەكانی دی) زیاتر رووكەشە. ئەم پرۆژەیاسایەش لە دۆخێكدا خراوەتەڕوو كە دوو كارتێكەریی گەورە سێبەریان بەسەر رەوشی عێراقەوە كردووە: یەكەمیان گوشارەكانی ئیدارەی ترەمپە لەسەر عێراق و باڵە چەكدارە شیعەكان، بە حەشدی شەعبیشەوە. دووەمیشیان نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنی گشتیی چاوەڕوانكراوی عێراقە لە مانگی تشرینی یەكەمی 2025 كە لیست و جەمسەرە شیعەكانی بەسەر ئاڕاستەی جیاجیادا دابەشكردووە. ئەم دوو كارتێكەرە دەشێت بەم جۆرە كاریگەرییان لەسەر ناكۆكییەكانی پەیوەست بە یاساكەوە هەبێت: كاریگەریی گوشارە ئەمریكییەكان پێش ئەوەی ئیدارەی بایدن كۆشكی سپی جێبهێڵێت، هەواڵی ئەوە بڵاوبووەوە كە لەڕێگەی “بلینكن”ی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لە پاش كەوتنی ئەسەد، بە “محەمەد شیاع سودانی” راگەیاندووە ئێران ئێستا لە لاوازترین دۆخی خۆیدایە؛ عێراقیش چانسی هەیە لەڕێگەی گرتنەبەری رێوشوێنی توند بەرامبەر گروپە شیعە عێراقییەكان، دەستڕۆیشتوویی (نفوز)و هەژمونی تاران لەنێوخۆی خۆیدا كەمتر بكاتەوە[9]. دوای دەستبەكاربوونی ئیدارەی نوێی “ترەمپ”یش لە سەرەتای 2025 هەندێك زانیاری دزەیان كرد كە تیمی نوێی ترەمپ پەیامی ئەوەیان گەیاندووەتە حكومەتی سودانی، كە دەبێت پەیكەری هێزەكانی حەشدی شەعبی رێكبخاتەوە. هەندێكیش زیاتر دەڕۆن و باس لە پلانی ئیدارەی ترەمپ بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەم هێزە عەقیدەییە مەزهەبییە هاوئاستەی سوپای عێراق دەكەن[10]. هەندێك بەرپرسی تری باڵای شیعە نایشارنەوە، داوا كراوە هێزی حەشدی شەعبی بەسەر دامەزراوە ئەمنییەكانی دیكەدا دابەش بكرێت و وەك قەوارەی ئێستا نەمێنێتەوە[11]، بەڵام تێكڕای بەرپرسە شیعەكان ئەوە رەتدەكەنەوە پابەندی ئەم داوایە بن؛ هەر لە سەرۆك وەزیرانەوە تا سەركردەی هێزە سەرەكییەكانی چوارچێوەی شیعی لە عێراق. لەدەرەوەی وڵاتیش ئەوە پێداگری و جەختكردنەوەی عەلی خامنەیی، رێبەری شۆڕشی ئێران بوو لە دیدار لەگەڵ سودانی كە پارێزگاری لە حەشد بكرێت[12]. ئەو خواست و گوشارانەی لە ئێستادا لەبارەی چارەنوسی حەشدی شەعبییەوە هەن، دەشێت بەم جۆرە پۆلێن بكرێن: هەڵوەشاندنەوەی تەواوەتیی حەشدی شەعبی. ئەمەش گێڕانەوەو باسوخواستی نێو میدیا راستڕەوە ئیسرائیلییەكانە؛ گوایە ئیدارەی ترەمپ داوای ئەوەی لە عێراق كردووە[13]، بەتایبەت هەندێك لە پێكهاتەكانی نێو حەشد لە لیستی سزاكانی ئەمریكا یان تیرۆردان و لەپاش 7ی ئۆكتۆبەری 2023 بەشدارییان لە هێرشەكانی سەر ئیسرائیل كردووەو، دەبێت هاوشێوەی حزبوڵڵای لوبنان و كۆمەڵی ئەنساروڵڵای یەمەنی باج بدەن. ئاوێتەكردنی هێزەكانی حەشد لەگەڵ سوپای عێراق و دانانی ئەفسەرێكی باڵا لە سەروو هەیكەلی حەشدەوە (عەبدولئەمیر یارەڵڵا بە نموونە). گوایە ئەمەش پێشنیاری فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران “ئیسماعیل قائانی” بووە لە 7ی كانوونی دووەمی 2025 بۆ گروپەكانی حەشد. ئامانج لەمەش شاردنەوەی حەشدو پاراستنییەتی لە بەئامانجگرتنی دەرەكی لەڕێگەی پۆشینی جلی سەربازیی سوپای عێراق لەلایەن هێزەكانی حەشدەوە[14]. زانیارییەكیش هەیە كە لەنێوخۆی هێزە شیعەكاندا بۆچونێك هەیە پشتیوانی لە ئاوێتەكردنی حەشدو دەزگا ئەمنییە نیزامییەكانی دیكە دەكەن، لە پێناو ئەوەی نەبنە ئامانجی سزاو بلۆككردن و هێرشی ئەمریكا[15]؛ بەڵام ئەم بۆچوونە هی ئەو لایەنانەیە كە كاریگەریی كەمیان لەسەر بڕیارەكانی حەشد هەیە. دەركردنی یاسایەكی نوێ بۆ حەشد لە پەرلەمان. ئەم بەیاساییكردنەش ببێتە لەمپەر لە بەردەم بەئامانجكردنیدا. ئەمەش ئەو بژاردەیە شیعەكان كاری لەسەر دەكەن و رەشنوسێكیان بۆ ئامادە كردووە (یاسای خزمەت و خانەنشینی). بەپێی ئاماژەكانیش سیاسەتی ترەمپ بەرامبەر عێراق هانی زیاتری شیعەكان بۆ كاركردن لەسەر یاساكە دەدات، بەئامانجی وەرگرتنی شەرعییەتی زیاترو چەسپاندنی دەزگاكە لەنێو پەیكەری یاسایی عێراقدا و دیاریكردنی رێوشوێنەكانی خانەنشینبوون و پلەبەرزكردنەوەی چەكدارو كارمەندانی كە مافەكانیان دەستەبەر دەكات. ناكۆكییە ناوخۆیییەكانی شیعە بژاردەی لایەنە شیعەكان بۆ پاراستن و پەرەپێدانی حەشدی شەعبی، دەركردنی یاسایەكی نوێیە بۆ رێكخستنەوەی. لە یاساكەشدا ئاڵۆزترین پرس دیاریكردنی تەمەنی خانەنشینییە. ئەمەش ئەگەر تێپەڕێت شوناسی حەشد دەگۆڕێت، چونكە جگە لەوەی سەرۆكی ئێستای دەستەكە “فالح فەیاز” خانەنشین دەبێت (68 ساڵ)، زۆر لە فەرماندەكانی ریزی یەكەمیش بە هەمان شێوە دەگرێتەوە. لەم نێوەندەشدا باس لە چوار هەزار فەرماندە و كادیری پێشكەوتوو هەیە كە بەر خانەنشیبوون دەكەون؛ ئەمەش لەناوخۆی چوارچێوەی شیعیدا ناكۆكییەكی زۆری دروستكردووە چونكە كاریگەری لەسەر چۆنێتیی داڕشتنەوەی حەشدی شەعبی دروستدەكات. دەكرێت گرنگترین ناكۆكییە شیعییەكان لەمبارەیەوە بەمجۆرە بخرێنەڕوو: نوری مالیكی سەرۆكی دەوڵەتی یاسا، كە خۆی بە دامەزرێنەری حەشد دەزانێت، سورە لەسەر رەتكردنەوەی گوشاری دەرەکی بۆ هەڵوەشانەوەی حەشدی شەعبی و تەنانەت تێكەڵكردنیشی لەگەڵ دامەزراوە ئەمنییەکانی دیکەدا، چونكە بە بۆچوونی ئەو “ئەگەر تێکەڵ بە دەزگا ئەمنییەکانی دیکە بکرێت، واتە “کۆتایهاتنی حەشد”. لەگەڵ ئەوەشدا مالیكی مشتومڕێكی گەورەی دروستكرد كاتێك بەئاشكرا دانی بەوە دانا كە لەنێو حەشد “بندیوار” هەن و بەپێویستی دەزانێت حەشدی شەعبی لە کەسانی بندیوارو ئەوانەی دەرەوەی دامەزراوەکەن پاکبکرێتەوە[16]. بەم پێیەش مالیكی پشتیوانی لە دەرچواندنی یاساكە دەكات بە هەر نرخێك بووە. بزوتنەوەی عەسائیب، پێداگرە لەسەر پارێزگاریكردن لە حەشدو دەركردنی یاسا نوێیەكەو گۆڕینی سەرۆكەكەی، فالح فەیاز[17]. لەمەشدا لەگەڵ نوری مالیكی بەرژەوەندییان یەكدەگرێتەوە؛ هەروەها زۆر دەگوترێت عەسائیب بەدیلیان بۆ “فالح فەیاز” هەیەو چاویان لەسەر پۆستەكەیەتی. رێكخراوی بەدری هادی عامری و رەوتی حیكمەی حەكیم و حەیدەر عەبادی، لەگەڵ ئەوە نین سەرۆكی حەشد، فالح فەیاز، بگۆڕدرێت، كە یاساكە بقۆزرێتەوە بۆ گۆڕانكاریكردن لە سەركردایەتیی ئێستای حەشد[18]. ئەم لایەنانە ترسی ئەوەیان هەیە حەشد بكەوێتە دەست توندڕەوەكان. ئەمەش زیاتر عێراق دەكاتە ئامانج[19]. هەندێك لە هێزە شیعەكان دەستی ئێرانیان هێناوەتە نێو ململانێكانی پەیوەست بە حەشد، بەتایبەت كە بەرژەوەندیی ئێران ئەوەیە كەسایەتییەكانی نزیك لە تاران لە سەركردایەتیی حەشددا بمێننەوە. ئەگەر ئەوانە لەم یاسا نوێیەدا بەر خانەنشینی بكەون، گرفت بۆ پەلكێشانی نفوزی ئێران دروستدەكات. بۆ چارەسەری ئەمەش قسە لەسەر درێژكردنەوەی تەمەنی خانەنشینی هەیە[20]، لە كاتێكدا ئەمە بۆ دەزگا ئەمنییەكانی دیكە وا نییەو لە كات و ساتی خۆیاندا خانەنشین دەبن و لە یاساكەی پێشووشدا (40ی 2016) جەخت لەوە كراوەتەوە حەشد پابەندی رێوشوێنە سەربازییەكان بێت. هەر لەم بەینەشدا فالح فەیاز، سەرۆكی حەشدی شەعبی، سەردانی تارانی كردو بەپێی سەرچاوەكان ویستویەتی لە ڕێگەی تارانەوە گەرەنتیی مانەوەی لە پۆستەكەی بكات[21]. سەرۆكی دەستەی حەشد كە شەڕ لەسەر مانەوەی لە پۆستەكەی دەكات، پێیوایە هێزە سیاسییەكان خۆیان ئاڵاندوەتە یاسای حەشدی شەعبی و دەیانەوێت بەقازانجی خۆیان دایڕێژنەوە. فەیاز پێیوایە حەشد پارێزەری سیستەمی سیاسی بووە بەرامبەر ئەوانەی ویستویانە لە دەرەوەی سندوقەكانی دەنگدان بیگۆڕن (تشرینییەكان بۆ نموونە)؛ هەروەها شەڕیش بۆ یەكڕیزیی دەوڵەتی عێراق دەكات و دژی دابەشكردنی دەبێت[22]. ئەمەش شوناسێكی نوێیە كە فەیاز لە دەرەوەی یاسای 40ی 2016 بە حەشدی دەدات كە زیاتر جەخت لە بەرەنگاربوونەوەی داعش دەكاتەوە. محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران، كە جەمسەرێكی سەرەكیی پەیوەندیدارە بە حەشدو لەگەڵ سەرۆكەكەی بەنیازی هاوپەیمانیی سیاسییە بۆ هەڵبژاردن، یاساكەی حەشدی لە پەرلەمان كشاندەوە. بەمەش لەئێستادا گرەوی لە مالیكی و قەیس خەزعەلی بردەوە كە دەیانویست لە پەرلەمان بە جۆرێك تێپەڕێت لە بەرژەوەندیی ئەواندا بێت. سودانی لەگەڵ درێژكردنەوەی تەمەنی خانەنشینییە بۆ چەكداران و كارمەندانی حەشد[23]. ناكۆكییەكانی پەیوەست بە یاسای حەشدی شەعبی، هاوپەیمانێتیی هێزە شیعەكانی هەڵوەشاندوەتەوە. هەر چەشنە گۆڕانكارییەكەیش لە سەرۆكایەتیی ئەم دەستەیە، كاریگەریی لەسەر پۆستی سەرۆك وەزیران، یان چانسی سەرۆك وەزیرانی ئێستا، محەمەد شیاع سودانی دەبێت؛ بەتایبەت دەنگۆیەك هەیە سەرانی چوارچێوەی شیعی هاوڕا بن لەسەر خانەنشینكردن و لادانی[24]. پاساویش بۆ ئەمە بەردەستە چونكە ناوبراو جگە لەوەی تەمەنی تێپەڕیوە، لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا لیستی هەبووە بۆ هەڵبژاردن و، ئەمەش پێچەوانەی یاسای حەشدە. ئەگەرێكی بەهێز هەیە لە پرۆژەیاساكەدا دەسەڵات بە سودانی بدرێت تەمەنی فەرماندەكانی حەشد درێژبكاتەوە؛ ئەمەش مشتومڕەكانی ئێستا بۆ پاش هەڵبژاردنەكان دوادەخات. بۆ تێپەڕاندنی بێكێشەی یاساكەی حەشدی شەعبیش، پێویستە لایەنە سوننی و كوردییەكان هاوكار بن. بۆ چارەسەری ئەمەش باس لە ئامادەكردنی سەبەتەیەكی یاسایی هەیە كە لە پەنا یاسای حەشدی شەعبیدا یاسای “لێپرسینەوەو دادگەریی” لەخۆ بگرێت كە تایبەتە بە بەعسییەكان و زیاتر سوننەن، لەگەڵ یاسای بەپارێزگاكردنی هەڵەبجە كە لە بەرژەوەندیی لایەنە كوردییەكانە [25]. كۆبەند لەكاتێكدا كە عێراق لەژێر گوشاری ئیدارەی نوێی ترەمپدایە، بەتایبەت لەبارەی گروپە شیعەكان و حەشدی شەعبی، هەروەها بە ساڵی هەڵبژاردنیشدا تێپەڕ دەبێت، دەركردنی یاسایەك بۆ چەسپاندنی پێگەی حەشدی شەعبی، “چوارچێوەی هەماهەنگی”ی شیعەی پەرتكردووە. ئەم یاسا نوێیەی كە بەدەستەوەیە، رۆڵی دەبێت لە گۆڕینی شوناسی حەشدو داڕشتنەوەی پایەكانی و، ئەمەش لەنێوان هێزە توندڕەوەكانی حەشد لە لایەك و محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیران و لە پشت ئەویشەوە هێزە شیعەكانی دیكەی وەك رەوتی حیكمەو عەبادی و رێكخراوی بەدر، جێگەی مشتومڕو ململانێیە. یاسا پێشنیاركراوەكە لێكەوتەی زۆری هەیەو پێویستیی بە رەزامەندیی سوننەو كورد هەیە بۆ ئەوەی مۆركێكی نیشتمانی وەرگرێت و بەئاسانیش لە پەرلەمان تێپەڕێت. ئەمەش دەرچەیەكە، دەكرێت هێزەكانی دەرەوەی شیعە كەڵكی لێوەرگرن بۆ جێكردنەوەی داواكارییەكانیان یان تێپەڕاندنی ئەو یاسایانەی لە بەرژەوەندییانە. بۆ هەرێمی كوردستان، دەشێت بەپارێزگاكردنی هەڵەبجە، یان یاسای نەوت و گاز، یان ماف و شایستەییەكانی پێشمەرگە، بكرێنە كارتی گوشار؛ بەوپێیەی یاسای حەشد جێگەی بایەخ و گرنگیدانی زۆری هێزە شیعەكانەو، ئامادەن بۆ ئەو سەبەتەی ئامادە دەكرێت گفتوگۆی لەبارەیەوە بكەن. سەرچاوەكان [1]  https://2h.ae/Dhld [2]  https://2h.ae/ZpwS [3]  https://2h.ae/HBdR [4]  https://2h.ae/IswR [5]  https://2h.ae/zWxD [6]  https://2h.ae/tfJr [7]  https://2h.ae/Fdtn [8]  https://2h.ae/Fdtn [9]  https://2h.ae/JwYU [10]  https://2h.ae/esJV [11]  https://2h.ae/shcm [12]  https://2h.ae/tmmh [13]  https://bit.ly/3QpZds0 [14]  https://2h.ae/frYl [15]  https://2h.ae/vXgc [16]  https://2h.ae/shcm [17]  https://2h.ae/vXgc [18]  https://2h.ae/vXgc [19]  https://2h.ae/TuNz [20]  https://2h.ae/SzvJ [21]  https://2h.ae/TuNz [22]  https://2h.ae/Fdtn [23]  https://2h.ae/HPQy [24]  https://2h.ae/FcZp [25]  https://2h.ae/OKwP ئەم بابەتە بۆ (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە

راپۆرتی: درەو 🔹 هەناردەی ئەمەریکا بۆ عێراق لە ساڵی 2024دا دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە بەراورد بە ساڵی 2023، چونکە بەهای قەبارەی هەناردە لە (2 ملیار و 257 ملیۆن) دۆلارەوە، دابەزیوە بۆ (ملیارێک و 662 ملیۆن) دۆلار، بەم پێیەش بەهای قەبارەی هەناردە بە ڕێژەی (26.4%) و بڕی (595 ملیۆن) دۆلار کەمی کردووە. 🔹 هەناردەی ئۆتۆمبێل و کەرەستەی گواستنەوەی ئەمریکی بۆ عێراق بە ڕێژەی (42%) زیادی کردووە و گەیشتووەتە (513 ملیۆن) دۆلار لە ساڵی (2024)دا لە کاتێکدا لە ساڵی (2023) کاڵای ناوبراو بە بەهای (361 ملیۆن) دۆلار هەناردەی عێراق کرابوو. 🔹 هەناردەی عێراق بۆ ئەمەریکا بەراورد بە ساڵی 2023 بەڕێژەی (12%) دابەزیوە و لە (8.4 ملیار) دۆلارەوە بۆ (7.4 ملیار) دۆلار دابەزیوە و نەوتی خاویش پشکی شێری ئەو هەناردەکردنە پێکدەهێنێت. 🔹 قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان عێراق و ئەمریکا لە ساڵی 2024دا گەیشتووە بو نزیکەی (9 ملیار) دۆلار، بەڵام ساڵی (2023) (10.7 ملیار) دۆلار بوو. بەڵام هاوسەنگی بازرگانی بە بڕی (5.7 ملیار) دۆلار لە بەرژەوەندی عێراق بووە. شمەک و کاڵای هەناردەکراوی ئەمریکا بۆ عێراق لە نێوان 2023 و 2024 هەناردەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا بۆ عێراق لە ساڵی 2024دا دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە بەراورد بە ساڵی 2023، چونکە بەهای قەبارەی هەناردە لە (2 ملیار و 257 ملیۆن) دۆلارەوە، دابەزیوە بۆ (ملیارێک و 662 ملیۆن) دۆلار، بەم پێیەش بەهای قەبارەی هەناردە بە ڕێژەی (26.4%) و بڕی (595 ملیۆن) دۆلار کەمی کردووە. سەرەڕای ئەم دابەزینە، هەناردەی ئۆتۆمبێل و کەرەستەی گواستنەوەی ئەمریکی بۆ عێراق بە ڕێژەی (42%) زیادی کردووە و گەیشتووەتە (513 ملیۆن) دۆلار لە ساڵی (2024)دا لە کاتێکدا لە ساڵی (2023) کاڵای ناوبراو بە بەهای (361 ملیۆن) دۆلار هەناردەی عێراق کرابوو. بەڵام ئەم گەشەکردنە ڕاست نیە بۆ دابەزینی هەناردەکردنی کەرەستەکانی فڕۆکە و پارچەی یەدەگ و هەروەها دانەوێڵە، کە بووەتە هۆی دابەزینی بەرچاوی کۆی هەناردەکردنی ئەمریکا بۆ عێراق. لەبەرامبەردا هەناردەی عێراق بۆ ئەمەریکا بەراورد بە ساڵی 2023 بەڕێژەی (12%) دابەزیوە و لە (8.4 ملیار) دۆلارەوە بۆ (7.4 ملیار) دۆلار دابەزیوە و نەوتی خاویش پشکی شێری ئەو هەناردەکردنە پێکدەهێنێت. بەم شێوەیە قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان عێراق و ئەمریکا لە ساڵی 2024دا گەیشتووە بو نزیکەی (9 ملیار) دۆلار، ئەمەش لە ئاستی ساڵی (2023) دابەزینی بەخۆوە بینیوە کە (10.7 ملیار) دۆلار بوو. بەڵام هاوسەنگی بازرگانی بە بڕی (5.7 ملیار) دۆلار لە بەرژەوەندی عێراق بووە، ئەمەش گوزارشتە لە بەردەوامی باڵادەستی هەناردەی عێراق سەرەڕای دابەزینی کۆی گشتی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان هەردوو وڵات. بۆ وردەکاری قەبارە و شمەک کاڵای هەناردەکراوی عێراق، بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1). خشتەو چارتی ژمارە (1) ژمارەو بەهای ئۆتۆمبێلی هەناردەکراوی ئەمریکا بۆ عێراق لە 2020 - 2024 لە ساڵی 2024دا ژمارەی ئۆتۆمبێلی بەکارهێنراوی هاوردەکراو لە ئەمریکاوە بۆ عێراق زیادکردنێکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە و گەیشتووەتە زیاتر لە (22 هەزار 450) ئۆتۆمبێل، کە بەهای کۆی گشتییان سەروو (255 ملیۆن) دۆلار بووە. ئەم ژمارەیە بازدانێکی بەرچاوە بەراورد بە ساڵی 2023 کە سەروو (12 هەزار 600) ئۆتۆمبێل بە بەهای (133 ملیۆن 470 هەزار) دۆلار هاوردەکراون. بەرزبوونەوەی ئاستی ئۆتۆمبێلی هاوردەکراوی بەکارهاتووی ئەمریکی بۆ عێراق دوو هۆکاری سەرەکی دەگەڕێتەوە. یەکەمیان هەموارکردنەوەی یاساکانی عێراقە، کە ڕێگە بە هاوردەکردنی ئۆتۆمبێلی بەکارهێنراو و چاککردنەوەیان لە ناوخۆی عێراق دەدات، ئەمەش کارێکە کە پێشتر قەدەغەکرابوو. لە ماوەی ڕابردوودا زۆربەی ئۆتۆمبێلە بەکارهێنراوەکانی ئەمریکی دەگوازرانەوە بۆ ئیمارات و ئوردن بۆ چاککردنەوە و دواتر هەناردەی عێراق دەکرانەوە. هۆکاری دووەم پەیوەندی بە زیادبوونەوەی خواستە لەسەر ئۆتۆمبێلی ئەمریکی لە بازاڕی عێراقدا، ئەمەش بووەتە هۆی زیادبوونی بەرچاوی قەبارەی هاوردەکردن. بۆ وردەکاری هاوردەی ژمارەو بەهای ئۆتۆمبێلی بەکارهاتووی ئەمریکی بۆ عێراق لە ساڵانی (2020 - 2024)، بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (2). خشتەو چارتی ژمارە (2)

راپۆرتی: درەو 🔹 هەناردەی تورکیا بۆ عێراق لە ساڵی 2024دا گەیشتووەتە (11.2 ملیار) دۆلار، بەراورد بە ساڵی (2023) کە هەناردەی تورکیا بۆ عێراق گەیشتبووە (11 ملیار) دۆلار، واتا بەڕێژەی (2.33%) زیادیکردووە. 🔹 هەناردەکردنی زێڕی تورکیا بۆ عێراق بەڕێژەی (36%) دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە، لە ساڵی (2023) بە بەهای (ملیارێک و 580 ملیۆن) دۆلار زێڕ هەناردەی عێراق کراوە، کەچی لە ساڵی (2024) بۆ تەنها (ملیارێک و 7 ملیۆن) دۆلار دابەزیوە. 🔹 هەناردەی عێراق بۆ تورکیا لەساڵی (2024)دا تەنها (548 ملیۆن) دۆلاری تێپەڕاندووە، لەکاتێکدا لەساڵی (2023)دا (693 ملیۆن) دۆلار بووە، کە زۆربەی هەناردەکردنی عێراق لە لێگیراوەکانی نەوت و سووتەمەنی کانزایی پێکهاتووە. 🔹 ئەم جیاوازییە گەورەیەی نێوان هەناردەکردن و هاوردەکردن بە ڕێژەی (95%)، هاوسەنگی بازرگانی عێراق توشی کورتهێنانێکی گەورەی (10.7 ملیار) دۆلاری کردووەتەوە لەگەڵ تورکیا. یەکەم؛ بەهای هەناردەی شمەک و کاڵای تورکیا بۆ عێراق لە ساڵی 2024دا لەساڵی (2024) تورکیا بەبەهای زیاتر لە (11 ملیار و 276 ملیۆن و 17 هەزار) دۆلار دەیان جۆر شمەک و کاڵاو کەلوپەلی کاڵای جۆربەجۆری هەناردەی عێراق کردووە، هەناردەکردنی زێڕ لە سەرووی ڕیزبەندی ئەو کەلوپەلانەیە کە لە تورکیاوە هەناردەی عێراق کراوەو بەهاکەی بریتی بووە لە سەروو (ملیارێک و 7 ملیۆن) دۆلار و بە نزیکەی ڕێژەی (9%) کۆی بەهای ئەو کەلوپەلانەیە کە هەناردەی عێراقی کردووە. لە دوای زێڕیشەوە ئامێرە کارەباییەکان دێت کە کۆی بەهاکەیان (650 ملیۆن) دۆلاری تێپەڕاندووە بەڕێژەی (5.77%)ی بەهای کەلوپەلە هەناردەکراوەکان، دواتریش کەلوپەلی میکانیکییەکان پلەی سێیەمی هەناردەکردنی ئەو وڵاتەی بۆ عێراق گرتووە بە بەهای نزیک لە (620 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (5.5%)ی کۆی بەهای ئەو کاڵایانەی هەناردەی کردووە پێکدەهێنێت. (وەک لە خشتەکەی خوارەوەدا ڕونکراوەتەوە) ئەمە لە کاتێکدایە، هەناردەی عێراق بۆ تورکیا لەساڵی (2024)دا تەنها (548 ملیۆن) دۆلاری تێپەڕاندووە، کە زۆربەی هەناردەکردنی عێراق لە لێگیراوەکانی نەوت و سووتەمەنی کانزایی پێکهاتووە. بەم پێیە هەناردەی تورکیا بۆ عێراق (10 ملیار و 728 ملیۆن) دۆلاری بە ڕێژەی (95%) زیاترە لەوەی عێراق هەناردەی تورکیای کردووە. دووەم؛ بەهای هەناردەی شمەک و کاڵای تورکیا بۆ عێراق لە ساڵی 2023دا لەساڵی (2023) تورکیا بەبەهای زیاتر لە (11 ملیار و 19 ملیۆن و 618 هەزار) دۆلار دەیان جۆر شمەک و کاڵاو کەلوپەلی کاڵای جۆربەجۆری هەناردەی عێراق کردووە، هەناردەکردنی زێڕ لە سەرووی ڕیزبەندی ئەو کەلوپەلانەیە کە لە تورکیاوە هەناردەی عێراق کراوەو بەهاکەی بریتی بووە لە سەروو (ملیارێک و 580 ملیۆن و 628 هەزار) دۆلار و ڕێژەی (14.34%) کۆی بەهای ئەو کەلوپەلانەیە کە هەناردەی عێراقی کردووە. لە دوای زێڕیشەوە بەرهەمە پیشەسازییەکانی ئارد دێت کە کۆی بەهاکەیان (603 ملیۆن و 671) دۆلاری تێپەڕاندووە بەڕێژەی (5.48%)ی بەهای کەلوپەلە هەناردەکراوەکان، دواتریش کەلوپەلە میکانیکییەکان پلەی سێیەمی هەناردەکردنی ئەو وڵاتەی بۆ عێراق گرتووە بە بەهای سەروو (595 ملیۆن و 429 هەزار) دۆلار و بە ڕێژەی (5.4%)ی کۆی بەهای ئەو کاڵایانەی هەناردەی کردووە پێکدەهێنێت. دوای ئەویش ئامێرە کارەباییەکان دێت بە بەهای سەروو (566 ملیۆن و 316 هەزار) دۆلار بە ڕێژەی (5.14%)ی کۆی بەهای شمەکە هەناردەکراوەکان (وەک لە خشتەکەی خوارەوەدا ڕونکراوەتەوە) ئەمە لە کاتێکدایە، هەناردەی عێراق بۆ تورکیا لەساڵی (2023)دا تەنها (693 ملیۆن) دۆلاربووە، کە زۆربەی هەناردەکردنی عێراق لێگیراوەکانی نەوت و سووتەمەنی کانزایی پێکیهێناوە. بەم پێیە هەناردەی تورکیا بۆ عێراق زۆرتر لە (10 ملیار و 326 ملیۆن 618 هەزار) دۆلاری بە ڕێژەی (93%) زیاتربووە لەوەی عێراق هەناردەی تورکیای کردووە. سێیەم؛ بەهای هەناردەی شمەک و کاڵای تورکیا بۆ عێراق لە نێوان ساڵانی 2023 و 2024 هەناردەی تورکیا بۆ عێراق لە ساڵی 2024دا بەراورد بە ساڵی (2023) گەشەیەکی کەمی بەخۆیەوە بینیوە و گەیشتووەتە (11.2 ملیار) دۆلار، ئەمەش بە بەراورد بە ساڵی (2023) کە هەناردەی تورکیا بۆ عێراق گەیشتووەتە (11 ملیار) دۆلار، بەڕێژەی (2.33%) زیادیکردووە. سەرەڕای ئەم گەشەسەندنە، هەناردەکردنی زێڕی تورکیا بۆ عێراق بەڕێژەی (36%) دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە، لە ساڵی (2023) بە بەهای بڕی (ملیارێک و 580 ملیۆن) دۆلار زێڕ هەناردەی عێراق کراوە، کەچی لە ساڵی (2024) بۆ تەنها (ملیارێک و 7 ملیۆن) دۆلار دابەزیوە، پێشتر زێڕ (14%)ی کۆی هەناردەی تورکیا بۆ عێراق پێکدەهێنا، بەڵام ئەو پشکە لە ساڵی 2024دا بۆ تەنها (9%) دابەزیوە. بەڵام بە هەناردەکردنی کاڵاو شەمەکی دیکە توانیویەتی ئەم دابەزینە پڕبکاتەوە بکاتەوە، ئامێرە کارەبایی و میکانیکییەکان، مۆبیلیات، جلوبەرگ و فەرش گەشەیەکی بەرچاویان تۆمارکردووە، ئەمەش یارمەتیدەر بوو بۆ ئەوەی کۆی هەناردەی تورکیا لە ئاستێکی بەرزدا بمێنێتەوە. لەبەرامبەردا هەناردەی عێراق بۆ تورکیا لەساڵی (2024)دا تەنها (548 ملیۆن) دۆلاری تێپەڕاندووە، لەکاتێکدا لەساڵی (2023)دا (693 ملیۆن) دۆلار بووە، کە زۆربەی هەناردەکردنی عێراق لە لێگیراوەکانی نەوت و سووتەمەنی کانزای پێکهاتووە. لە ئەنجامی ئەم جیاوازییە گەورەیەی نێوان هەناردەکردن و هاوردەکردن، هاوسەنگی بازرگانی عێراق توشی کورتهێنانێکی گەورەی (10.7 ملیار) دۆلاری بووەتەوە لەگەڵ تورکیا، ئەمەش وایکردووە ببێتە یەکێک لەو سێ وڵاتە گەورە کە عێراق کورتهێنانی بازرگانی گەورەی لەگەڵدا هەبێت، هاوشانی ئیمارات و ئێران. خشتەی قەبارەی هەناردەی شمەک کاڵای تورکی بۆ عێراق لە ساڵی 2023 و 2024

راپۆرتی: درەو 🔹 توانای خودی وێستگەکانی کارەبای عێراق لە دەوروبەری (30 گیگاوات)ە لەسەر کاغەز دوور نییە لە دابینکردنی لوتکەی خواست، بەڵام لە ڕاستیدا توانای ڕاستەقینەی وێستگەکانی کارەبا  بە کەمتر لە (60%) ی زۆرترین توانای مەزەندە دەکرێت، 🔹 جگە لە کەمی کارایی وێستگەکانی کارەبا، (58.5%)ی کارەبای بەرهەم هێنراو پێش ئەوەی بگاتە دەستی بەکارهێنەری کۆتایی لەدەست دەچێت. ئەم دۆخە دەگەڕێتەوە بۆ کێشەی تەکنیکی کە لە ئەنجامی خراپی چاککردنەوە و زیانەکانی شەڕ و دزییەوە دروست دەبێت. 🔹 ئەگەر دابینکردنی غازی ئێرانی بوەستێنرێت، دەبێتە هۆی لەدەستدانی زیاتر لە (10 هەزار) مێگاوات توانای بەرهەمهێنان لە سیستەمی کارەبادا. 🔹 باسم خەزرەجی بانگەشەی ئەوەی کردووە کە نوری مالیکی، سەرۆکوەزیرانی پێشووی عێراق "بە ئەنقەست دوو وێستگەی کارەبای غازی لە نزیک ئێران دروستکرد بۆ ئەوەی چارەنووسی پێداویستییەکانی وزەی عێراق بە تارانەوە ببەستێتەوە" 🔹 بەئامانجگرتنی ئێران بە گوشار خستنە سەر عێراق ئەگەری زۆرە بە پلەی یەکەم ئەو دەستکەوتە ناسکە ئابووری و ئەمنییانەی بەغدا لە ساڵانی ڕابردوودا بەدەستی هێناوە بخاتە مەترسییەوە. سەرەتا ئیدارەی دۆناڵد ترامپ ڕەتیکردەوە دەستبەرداربوون لە سزاکانی سەر هاوردەکردنی کارەبای عێراق لە ئێرانەوە نوێ بکاتەوە، ئەمەش ترسی قەیرانی وزەی لە بەغدا بەرزکردوەتەوە. لە چوارچێوەی سیاسەتی "زۆرترین فشار"ی ترامپ بەرامبەر بە کۆماری ئیسلامی و لەگەڵ ئەوەی کەرتی بانکی عێراقیش لە چوارچێوەی فشارەکانی واشنتۆندایە، ئەم هەنگاوە مەترسی ئەوەی دروستکردووە کە ڕەنگدانەوەی هەبێت لەسەر دەستکەوتە هەستیارەکانی ئابووری و ئاسایشی عێراق، بەتایبەتیش وا بڕیارە لە ئەمساڵدا وڵاتەکە بەرەو هەڵبژاردن هەنگاوبنێت. هەرچەندە هاوردەکردنی کارەبا تەنیا بەشێکی کەم لە بەکاربردنی عێراق دابین دەکات، بەڵام لە ئەگەری بەئامانجگرتنی غازی سروشتی ئێران لەلایەن ئەمریکاوە دەتوانێت لێکەوتەی دوور مەودای هەبێت. هاوکات بەهۆی کەمی غازی ناوخۆیی لە ئێران لە چەند مانگی ڕابردوودا وایکردووە هەناردەی غاز کەم بکاتەوەو چاوەڕوان دەکرێت تاران لە هاوینی ئەمساڵدا خۆی بۆ پچڕانی کارەبا ئامادە بکات و سزاکانی ئەمریکا بۆ هەموو جۆرەکانی هەناردەکردنی وزە بۆ عێراق بگرێتەوە. بۆ چارەسەرکردنی ئەو گرفتەی چاوەڕوان دەکرێت ڕوبەڕووی عێراق ببێتەوە، حکومەتی عێراق لەگەڵ دوو وڵاتی عەرەبی دانوستان دەکات بۆ تەواوکردنی دوو گرێبەستی غازی شل بەشێوەی گرێبەستی درێژخایەن، ئەمەش لە چوارچێوەی کۆمەڵێک چارەسەر کە بەغدا دوای قەیرانی وەستاندنی غازی ئێرانی پەنای بۆ بردووە. ئێران لە 24ی تشرینی دووەمی ساڵی ڕابردوو، بە بیانووی ئەنجامدانی چاکسازی پێویست بۆ ماوەی 15 ڕۆژ پەمپکردنی غازی بۆ عێراق ڕاگرتبوو، بەڵام لەو کاتەوە پێداویستییەکان بە پچڕاوی ماونەتەوە. بەپێی زانیارییەکان لە ئێستادا گفتوگۆ لەگەڵ هەردوو وڵاتی قەتەر و جەزائیر هەیە بۆ هاوردەکردنی غازی شل. ڕۆژی 7ی شوباتی 2022، عادل کەریم، وەزیری پێشووی کارەبای عێراق، دانوستانەکانی لەگەڵ قەتەر بۆ هاوردەکردنی غازی شل بەشێوەی گرێبەستی درێژخایەن ڕاگەیاند. لە لێدوانێکی تایبەتدا لە 24ی هەمان مانگدا، وتەبێژی وەزارەتەکە، ئەحمەد موسا، بە پلاتفۆرمی وزەی ڕاگەیاندووە؛ کە بەپێی ڕێککەوتنێکی سەرەتایی قەتەر ئامادەیی خۆی دەربڕیوە، بۆ ئەوەی ساڵانە (1.5 تەن) لە غازی پاڵەپەستۆکراوی شل هەناردەی عێراق بکات. بەپێی لێدوانی بەرپرسێکی وەزارەتی کارەبای عێراق ڕۆژی سێشەمە 11ی ئازاری 2025 بە پلاتفۆرمی ئینێرجیی ڕاگەیاندووە: پشتڕاستی دەکاتەوە کە وەزارەتی کارەبا پابەندە بە ڕێنماییەکانی حکومەت سەبارەت بە هاوردەکردنی غاز، ناوبراو ئەوەشی وتووە: ئەگەر دابینکردنی غازی ئێرانی بوەستێنرێت، دەبێتە هۆی لەدەستدانی زیاتر لە 10 هەزار مێگاوات توانای بەرهەمهێنان لە سیستەمی کارەبادا. لەم چوارچێوەیەدا حکومەت هەوڵی زۆر دەدات بۆ چارەسەرکردنی ئەم ئاستەنگانە وەزارەتی نەوت کاردەکات بۆ تەواوکردنی سەکۆیەک لە بەندەری بەسرە بۆ هاوردەکردنی غازی سروشتی شل لەڕێگەی کەشتیەکانەوە. هاوکات عێراق و تورکمانستان ڕێککەوتنێکیان هەیە بۆ هاوردەکردنی غاز لە ڕێگەی ئێرانەوە، بە کۆی گشتی (20 ملیۆن) مەتر سێجا لە ڕۆژێکدا، بەڵام تا ئێستا ڕێککەوتنەکە نەچووەتە بواری جێبەجێکردنەوە، بەهۆی ڕێکنەکەوتن لەسەر ئەو کۆمپانیا نێوەندگیرەی کە ئەو ئەرکە ڕادەپەڕێنێت. زیادبوونی فشارەکانی سەر عێراق ترامپ لە ماوەی یەکەم خولی سەرۆکایەتیدا، لە ساڵی 2017 تا 2021، بە بەردەوامی بڕیاری لێخۆشبوونی بۆ عێراق دەردەکرد بۆ هاوردەکردنی کارەبا و غاز لە ئێرانەوە. ئەم سیاسەتە لە سەردەمی جۆبایدن (2021 - 2025) بەردەوام بوو. بەڵام یاداشتنامەی ئاسایشی نیشتمانی سەرۆکایەتی کە ترامپ تەنها چەند هەفتەیەک دوای دەستبەکاربوونی لە مانگی یەکدا واژۆی کرد، ڕێگەی خۆشکرد بۆ ئەو گۆڕانکارییە. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لە ڕاگەیاندنی گۆڕانکارییەکەدا پشتڕاستی کردەوە کە "پێداچوونەوە" بۆ هەموو ئەو دەستبەرداربوونانەی سزاکانی ئێستا دەکات کە "هەر پلەیەک لە یارمەتی ئابووری یان دارایی بە ئێران دەبەخشن". میدیا عێراقییەکان ئەم پێشهاتەیان وەک "ئاڵنگارییەکی گەورە بۆ عێراق لە دەستەبەرکردنی سەرچاوەی وزەی بەدیل" نیشان دا، تیشکیان خستە سەر هەوڵەکان بۆ هاوردەکردنی غاز لە تورکمانستانەوە، پڕۆژەیەک کە بەهۆی ئاستەنگی دارایی و لۆجستییەوە کۆسپی بۆ دروست بووە. دەزگا عەرەبییە هەرێمییەکان ئەو بڕیارەیان بە هەڕەشەیەک بۆ سەر عێراق زانی و دەیانگوت ترەمپ "لە پاڵ ئێران سزای عێراق دەدات" و هۆشداریشیان دا لە "بەغدا لە چاوەڕوانی قەیرانی کارەبادایە". چارتی ژمارە (1) بەکاربردن و بەرهەمهێنان و هاوردەکردنی غازی شل لە ماوەی (2017 بۆ 2023) لە عێراق نیشان دەدات. چارتی ژمارە (1) لە هەفتەکانی پێش ئەم گۆڕانکارییەدا، محەمەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق داوای لە ئەمریکا کرد کە ڕێگە بدات دەستبەرداربوونەکان تا ساڵی 2028 بەردەوام بێت، ئەو ساڵەی عێراق پێشبینی دەکات "سەربەخۆیی وزە" بەدەستبهێنێت. بەڵام لەگەڵ کۆتایی هاتنی دەستبەرداربوونی پێشووی ئەمریکا لە 8ی ئازار، بەپێی زانیارییەکان سودانی ڕایگەیاندووە کە عێراق پابەند دەبێت بە سزاکانی ئەمریکاوە. هەروەها ترسی قەیرانی وزەی لەماوی نزیکدا لە سۆشیال میدیای عێراقیش ڕەنگدانەوەی هەبوو، یەکێک لە شرۆڤەکاران بە ناڕەزایی دەربڕی کە عێراق "چاوەڕوانی هاوینێکی گەرم دەکات بەبێ کارەبا". هەندێکی تریش هەوڵیاندا تیشک بخەنە سەر ئەوەی کە تا چەند کێشەکانی وزەی عێراق لە تەنها ململانێ لەسەر هاوردەکردنی گاز و کارەبا زیاتر درێژدەبێتەوە. هەندێکی دیکەش باسیان لەوە کردووە ئەو قەیرانی وزەیەی کە لە ئارادایە، بە مەبەست و هەوڵی هاوبەشی هاوپەیمانانی ئێرانە لە عێراق بۆ ئەوەی بەغدا وابەستەی تاران بێت. هاوکات لەگەڵ تەواوبوونی ماوەی لێخۆشبوونی هاوردەکردنی کارەبا، بەرپرسانی ئەمریکا هانی عێراقیان دا کە لە هەرێمی کوردستانی عێراقەوە غازی سروشتی هاوردەبکات ئەو بەرپرسە ئەمریکییە ڕایانگەیاندووە؛ "دەرفەتێک دەبێت بۆ پتەوکردنی پەیوەندییەکانی ناوخۆی عێراق".  چارتی ژمارە (2) هاوردەکردنی کارەبا لە ئێرانەوە لە ساڵانی (2004 بۆ 2023) بۆ عێراق نیشان دەدات. چارتی ژمارە (2) هاوکات داوای سزادانی زیاتری ئەمەریکا بۆ سەر بانکی ڕافیدەین کە سەر بە دەوڵەتە، بووەتە هۆی دروستبوونی جەنجاڵی لە کەرتی بانکی عێراقدا. لە 30 کانونی دووەم، کۆنگرێسمانێکی ئەمریکی ئیدعای کرد کە ئەو دامەزراوەیە بووەتە "ئامێری سپیکردنەوەی پارە بۆ ڕژێمی ئێران و بریکارەکانی بۆ دەستڕاگەیشتن بە دۆلاری ئەمریکی". لە مانگی شوباتدا، ڕاپۆرتی دواتر دەرکەوت کە بانکی ناوەندی عێراق، دوای کۆبوونەوەکانی نێوان بەرپرسانی عێراق و نوێنەرانی وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا، هەنگاوی ناوە بۆ قەدەغەکردنی مامەڵەکردن لەگەڵ پێنج بانکی ناوخۆیی بە دۆلاری ئەمریکی و سنووردارکردنی دەرهێنانی دۆلار. شکستهێنان لە هەمەچەشنکردن عێراق لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا بە شێوەیەکی زۆر پشتی بە هاوردەکردنی وزە لە ئێرانەوە بەستووە، دوای چەندین ساڵ لە ململانێ و سزا نێودەوڵەتییەکان کە بەشێکی زۆری ژێرخانی وزەی وڵاتەکەی لەناوبرد. سەرەڕای ئەوەی عێراق خاوەنی یەکێک لە گەورەترین یەدەگی نەوتی جیهانە، بەڵام دامەزراوەی پێویستی پرۆسێسکردنی غاز و توانای بەرهەمهێنانی کارەبای نییە بۆ دابینکردنی پێداویستییە ناوخۆییەکان. ئەم واقیعە وایکردووە هاوردەکردنی وزەی ئێران بۆ ڕێگریکردن لە پچڕانی بەربڵاوی کارەبا، بەتایبەتی لە مانگەکانی هاویندا کە پلەکانی گەرما 50 پلەی سەدی تێدەپەڕێنن، وایکردووە کە هاوردەکردنی وزەی ئێران پێویست بێت. ئێران لە ڕووی دابینکردنی ڕاستەوخۆی کارەباوە یاریزانێکی سەرەکی نییە، بە تێکڕا تەنها (1.2 گیگاوات) هەناردەی عێراق دەکات، کە بەشێکی کەمی داواکارییەکان پڕدەکاتەوە. بەڵام گازی سروشتی ئێران سووتەمەنی بە چەندین وێستگەی کارەبا لە باشووری وڵات و هەروەها دامەزراوەی بیسمایە بە توانای (3 گێگاوات) لە بەغدا سووتەمەنی دابین دەکات. سەرچاوەیەکی باڵای پیشەسازی عێراق پێشتر بە ئەمواج میدیای ڕاگەیاندبوو، قەبارەی هاوردەکردنی غازی گرێبەستکراو کە (50 ملیۆن) مەتر سێجایە، دەتوانرێت کەمێک زیاتر لە یەک لەسەر سێی دابینکردنی غاز کەڵک وەربگیرێت. وەزارەتی کارەبای عێراق بە ڕاشکاوی تیشکی خستە سەر ئەم بابەتە دوای ڕاگەیاندنی ئەمەریکا لە قەدەغەکردنی کارەبای ئێران. چارتی ژمارە (3) پشت بەستنی عێراق بە وزەی ئێران لە ساڵانی (2010 بۆ 2023) نیشان دەدات. چارتی ژمارە (3) بەڵام ڕاستییەکی دیکە هەیە کە دەبێت لەبەرچاو بگیرێت: هەناردەی غازی ئێران بە شێوەیەکی ڕۆتینی لە خوار قەبارەی گرێبەستکراوەوە دابەزیوە بە هۆکاری جۆراوجۆر، لەوانەش خواستی زۆری ناوخۆیی لە ئێران و نەدانی پارەی لەلایەن عێراق و کەڵەکەبوونی قەرزەکان. وەزارەتی کارەبای عێراقیش ئەمەی پشتڕاست کردەوە و ئاماژەی بەوەداوە کە تاران پێشتر هەناردەکردنی بۆ بسمایە ڕاگرتبوو و وێستگەکانی کارەبای باشووریش کاریگەرییان لەسەر بوو. ماوەی چەند مانگێکە ئێران ڕووبەڕووی کەمیی بەرهەمی ناوخۆیی بووەتەوە. بەپێی زانیارییەکان، لە مانگەکانی هاوینی داهاتوودا، وەزارەتی وزەی ئێران پێشبینی کورتهێنانی دابینکردنی (25 هەزار مێگاوات) دەکات، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە بە دوور نازانرێت هەناردەی غاز بە دەستبەرداربوون لە سزاکانی ئەمریکا یان بەبێ دەستبەرداربوون لە سزاکان بەدی بهێنرێت. بەم شێوەیە، چاودێرانی ئاگادار بە تایبەتی ئاماژە بەوە دەکەن کە قەدەغەکردنی تەواوەتی ئەمریکا بۆ هەناردەکردنی وزەی ئێران بۆ عێراق، لانیکەم لە ڕووی سیاسی و مامناوەندەوە دەتوانێت ببێتە مایەی خێر و بەرەکەت بۆ تاران و ڕێگەی پێدەدات واشنتۆن تاوانبار بکات بەهۆی هەر شکستهێنانێک لە جێبەجێکردنی بەڵێنەکانی. گومانی تێدا نییە کە هەناردەکردنی وزە داهاتی زۆر پێویستی دراوی قورس بۆ ئێران دابین دەکات. بەڵام گەمارۆ بانکییە جیاجیاکانی ئەمەریکا لەمێژە ئاستەنگیان لە توانای ئێران بۆ دەستڕاگەیشتن بەو جۆرە داهاتانە خستووەتە بەردەم، لەوانەش سنووردارکردنی بە چالاکییە سزانەدراوەکانی وەک هاوردەکردنی خۆراک. چارتی ژمارە (4) هاوردەکردنی کارەبای ئێران لە ساڵانی (2004 بۆ 2023) بۆ عێراق نیشان دەدات. چارتی ژمارە (4) هەروەها ڕەهەندێکی سیاسی عێراقیش هەیە کە پێویستە لەبەرچاوی بگرێت کە لە مێژە تۆمەتەکان باس لەوە دەکەن کە پشتبەستنی بەغدا بە وزەی ئێران زیاتر بە هۆی هاوپەیمانی نوخبە و سیاسییەکانی شیعەی وڵاتەوەیە نەک واقیعی ماددی. لەم چوارچێوەیەدا، شرۆڤەکاری عێراقی باسم خەزرەجی، دوابەدوای کۆتایی هاتنی وازهێنان لە سزاکان لەسەر هاوردەکردنی کارەبا لە ئێرانەوە، بانگەشەی ئەوەی کرد کە نوری مالیکی، سەرۆکوەزیرانی پێشووی عێراق (2006 - 2014) "بە ئەنقەست دوو وێستگەی کارەبای غازی لە نزیک ئێران دروستکرد بۆ ئەوەی چارەنووسی پێداویستییەکانی وزەی عێراق بە تارانەوە ببەستێتەوە". وێنەی گەورەتر ئەوەیە کە بە جێبەجێنەکردنی ئەرکە گرێبەستییەکانی ئێران بە شێوەیەکی ڕۆتینی تۆمەتی زیانبەخشی لێکەوتەوە کە کەمکردنەوەی هەناردەکردن وەک ئامرازێکی سیاسەتی دەرەوە بەکاردەهێنرێت. لە کاتێکدا بڕیارە لە کۆتایی ئەمساڵدا عێراق هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەنجام بدات، پێدەچێت پچڕانی کارەبا لە مانگەکانی هاوینی داهاتوودا فشار بخاتە سەر سودانی کە پێدەچێت داوای خولی دووەمی پۆستەکەی بکات. بەڵام ئەگەری هەڵگیرسانی ناڕەزایەتی جەماوەری لەسەر پچڕانی کارەبا گەرەنتی نییە کە سوودی بۆ نەیارانی ئێران لە عێراقدا هەبێت. ئەم داینامیکییانە ئەوە دەردەخەن کە تاکە نەگۆڕ ئەوەیە کە بەئامانجگرتنی ئێران بە گوشار خستنە سەر عێراق ئەگەری زۆرە بە پلەی یەکەم ئەو دەستکەوتە ناسکە ئابووری و ئەمنییانەی بەغدا لە ساڵانی ڕابردوودا بەدەستی هێناوە بخاتە مەترسییەوە. بە هەمەچەشنیکردن ئامادەیە، بەڵام درەنگ وەختە حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق چاوپۆشییان لە پێویستی بەپەلە نەکردووە بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی و هەمەچەشنکردنی دابینکەرانی وزە، بەتایبەتی لە ژێر ڕۆشنایی فشارە بەردەوامەکانی ئەمریکادا. لە ڕاستیدا بەرپرسانی عێراقی لە مێژە پێیان وایە پشتبەستن بە ئێران بۆ وزە بابەتی پێویستییە نەک پەسەندکردنی سیاسی، بەو پێیەی سەرچاوەی بەدیل پێویستیان بە پەرەپێدانی ژێرخانی کات بەفیڕۆدەر هەیە. تا ئێستا ئەم داواکارییەی دوایی پێویستی بە گۆڕانکاری بەرەو دەوڵەتانی کەنداوی عەرەبی هەبووە. عێراق لە ساڵی 2022 ڕێککەوتنێکی لەگەڵ دەسەڵاتی پەیوەندییەکانی ئەنجومەنی هاریکاری کەنداو واژۆکرد بۆ بەستنەوەی پارێزگاری بەسرە باشووری وڵات بە تۆڕەکانی کارەبای وڵاتانی دراوسێ. هەر لەو ساڵەدا لەگەڵ سعودیە ڕێککەوتنێک بۆ (435 کیلۆمەتر) بەرامبەر (270 میل) هێڵی کارەبای نوێ بە توانای (1 گیگاوات) واژۆ کرا، کە عەرعەر لە باکووری سعودیە بە یوسفیە لە نزیک بەغدا دەبەستێتەوە. دەسەڵاتداران و بەرپرسانی سعودیە ئەو پڕۆژەیەیان بە بەشێک لە دیدگای 2030ی ڕیاز و هەنگاوێک بۆ دروستکردنی بازاڕی کارەبای ناوچەیی وەسف کرد. لەو چوارچێوەیەشدا عێراق ساڵی ڕابردوو گرێبەستی هاوردەکردنی کارەبای لە ئوردنەوە واژۆکرد. چارتی ژمارە (5) پشت بەستنی عێراق بە کارەبای ئێران لە ساڵانی (2004 بۆ 2023) نیشان دەدات. چارتی ژمارە (5) تەنها چەند هەفتەیەک پێش ئەوەی ئەمریکا ڕایبگەیەنێت کە ئەو دەستبەرداربوونە نوێ ناکاتەوە، کە ڕێگە بە عێراق دەدات کارەبای ئێرانی بکڕێت، بەغدا بانگەشەی ئەوەی کرد کە "پلانێکی فریاگوزاری بۆ هاوین" لە شوێنی خۆیدا هەیە، ئاماژەی بەوەدا کە تاران دەتوانێت سێیەکی ئەو (3 گیگاوات)ە چاوەڕوانکراوە لە توانای هاوردەکراو دابین بکات. بەگوێرەی ئەو پلانە، تورکیا دابینکردنەکەی دوو هێندە دەکات بۆ (600 مێگاوات) و (500 مێگاوات)یش لە تۆڕی عەرەبی کەنداو کە تاڕادەیەکی زۆر تەواو بووە و (150 مێگاوات)یش لە ئوردنەوە دابین دەکرێت. بەڵام بەو پێیەی کورتهێنان لە مانگەکانی هاویندا بە شێوەیەکی ئاسایی دەگاتە (5000 مێگاوات)، پێدەچێت پچڕانی کارەبا ڕووبدات. سەبارەت بە وزەی نوێبووەوە، بەغدا گرێبەستی دروستکردنی وێستگەی وزەی خۆر لەگەڵ کۆمپانیای زەبەلاحی وزەی تۆتاڵی فەرەنسی و کۆمپانیای ACWA Power ی سعودیە و مەسدەری ئیماراتی واژۆ کردووە. بەڵام پێشبینی ناکرێ هیچ کام لەم پڕۆژانە بۆ ساڵانێک بێتە سەرهێڵ، هەرچەندە پێشبینی دەکرێت بە کۆی گشتی نزیکەی (7.5 گیگاوات) بەشداری لە تۆڕەکەدا بکەن. بەهەمان شێوە لە کاتێکدا دەرهێنانی غاز لە کوردستانی عێراقدا توانای بەرچاوی هەیە، بەڵام بەدیهێنانی دەرئەنجامێکی ئاسان نییە، پێشبینی دەکرێت ساڵانێکی زۆری بخایەنێت. چارتی ژمارە (6) هاوردەکردنی غازی سروشتی ئێران لە ساڵانی (2017 بۆ 2023) بۆ عێراق نیشان دەدات. چارتی ژمارە (6) هەرچەندە "توانای خودی" وێستگەکانی کارەبای عێراق لە دەوروبەری (30 گیگاوات)ە، لەسەر کاغەز دوور نییە لە دابینکردنی لوتکەی خواست، بەڵام هەندێک لە پسپۆڕان بەرهەمی ڕاستەقینە بە زۆر کەمتر لەم ژمارەیە مەزەندە دەکەن. لە ڕاستیدا توانای ڕاستەقینەی وێستگەکانی کارەبا کە بە کەمتر لە (60%) ی زۆرترین توانای مەزەندە دەکرێت، هۆکاری ئەوەش بە شێوەیەکی سەرەکی دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی دەستڕاگەیشتن بە سووتەمەنی گونجاو. جگە لە کەمی کارایی وێستگەکانی کارەبا، هەندێک لە شارەزایان پشتڕاستیان کردووتەوە کە (58.5%)ی کارەبای بەرهەم هێنراو پێش ئەوەی تەنانەت بگاتە دەستی بەکارهێنەری کۆتایی لەدەست دەچێت. ئەم دۆخە دەگەڕێتەوە بۆ کێشەی تەکنیکی کە لە ئەنجامی خراپی چاککردنەوە و زیانەکانی شەڕ و دزییەوە دروست دەبێت. لە بەرامبەر ئەم پاشخانەدا، چڕکردنەوەی هەوڵەکان بۆ زیادکردنی کارایی، ڕەنگە ڕێگایەک بێت کە بەغدا کۆنترۆڵی زیاتری بەسەردا بێت. سەرچاوەکان -    امواج میدیا؛ تحليل معمق: العراق بين الأزمة والفرصة بعد إنهاء أميركا إعفاءه من شراء الكهرباء الإيرانية، 10/3/2025؛ https://shorturl.at/7Sjso -    عبدالرحمن صلاح، حصري - العراق يتفاوض مع دولتين عربيتين لاستيراد الغاز المسال 11/3/2025؛ https://shorturl.at/3WaKm  

(درەو): دوای نزیكەی (10) مانگ لە دەستبەكاربوونی، كۆتایی بە كاركردنی (خزەیر عەباس) بەڕێوەبەری گشتیی كۆمپانیای بەبازاخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" هات و گواسترایەوە بۆ كۆمپانیای پاڵاوگەكانی ناوەڕاست. لە شوێنی (خزەیر عەباس)، بەگوێرەی نوسراوی كۆمپانیای "سۆمۆ" (عەلی نزار فایەق) لە پۆستی بەڕێوەبەری كۆمپانیاكە دانراوە، لە دوێنێ 26ی شوباتەوە بەڕێوەبەرە نوێیەكە دەستبەكاربووە، عەلی نزار پێشتر جێگری بەڕێوەبەری گشتیی كۆمپانیاكە بووە. خزەیر عەباس جێگری بەڕێوەبەری گشتیی سۆمۆ بوو بۆ كاروباری نەوتی خاو و غاز، لە رۆژی 7ی ئایاری 2024دا بە فەرمی لە پۆستی سەرۆكی كۆمپانیاكە دەستبەكاربوو. گۆڕانكارییەكە هاوكات لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، كە رۆژانە 300 هەزار بەرمیلەو بەگوێرەی یاسای بودجەی گشتیی دەبێت كۆمپانیای (سۆمۆ) نەوتەكە بفرۆشێت.   

راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت به‌ ڕاپۆرته‌كانی فه‌رمانگه‌ی توێژینه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق: 🔹 ئیمارات لە پێشەنگی وڵاتانی عەرەبی و پلەی (٥٣)ی جیهانیی بەدەستهێناوە لە پێوەرەکانی ئەدای ژینگەیی بۆ ساڵی 2024، بە بەدەستهێنانی نمرەی (51.6)، لە دوای ئەویش عومان لە پلەی دووەمدایە لەسه‌ر ئاستی وڵاتانی عەرەبی و پلەی (٥٥) جیهانی گرتووە بە نمرەی (51.3). لە بەرامبەردا، عێراق لە پلەی کۆتایی وڵاتانی عەرەبیدا هاتووەو لە پلەی (177)ی جیهاندایه‌. 🔹 له‌ بواری گه‌شتو گوزاردا ئیمارات لە پلەی یەکەمدا هاتووە لە وڵاتانی عەرەبیدا، له‌ پلەی (18)ی جیهاندایە لە کۆی (119) وڵات و نمرەی (4.62)ی بەدەستهێناوە. پاشان سعودییەو دوای ئەویش دەوڵەتی قەتەر لە پلەی سێیەمی جیهانی عەرەبیدا هاتووەو لە پلەی (53)ی جیهاندایه‌ بە کۆکردنەوەی نمرەی (4.02)، هەریەک لە وڵاتانی جەزائیر، کوەیت و تونس یش لە دواوەی ڕیزبەندییەکەن. 🔹 له‌ بواری گه‌شتو گوزاردا، عێراق لەم پێوانەیەدا نەخراوەتەڕوو، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کەرتی گەشتیاری هێشتا بە دەست لاوازی و ئاستەنگەوە دەناڵێنێت، کە ڕێگرن لە گەشەپێدانی ئەم کەرتە گرنگە، بەوپێیەی ئەم وڵاتە تا ئێستاش بەدەست بارودۆخێکەوە دەناڵێنێت کە بۆ پەرەپێدانی گەشتوگوزار گونجاو نییە. یه‌كه‌م: ڕاستییەکان دەربارەی پێوەرەکانی نواندنی ژینگەیی لە ساڵی 2024 پێوەرو ئاماژەکانی ئەداو نواندنی ژینگەیی پێوەرێکی ساڵانەیە کە لەلایەن زانکۆی "یێڵ و زانکۆی کۆڵۆمبیا" بە هاوکاری "کۆڕبەندی ئابووری" جیهانی ئامادە دەکرێت. بۆ یەکەمجار لە ساڵی 2002 بۆ تەواوکردنی ئەو ئامانجە ژینگەییانەی کە لە ئامانجەکانی گەشەپێدانی هەزارەی نەتەوە یەکگرتووەکاندا هاتووە، دەرچووە. ئامانجی ڕاپۆرتی پێوەرەکانی نواندن و ئەدای ژینگەیی هەڵسەنگاندنی ئەدای وڵاتان و ڕیزبەندیکردنیانە بەپێی ئەو شتانەی کە بەدەستیان هێناوە. ئیندێکسەکە بە پشت بەستن بە داتاو ئامار بۆ دۆخی بەردەوامیی لە سەرانسەری جیهاندا ئامادە دەکات. بەکارهێنانی لە (58) نیشاندەری ئەدای کارکردن کە (11) تەوەری لاوەکی دەگرێتەوە، کە (180) وڵات لەخۆدەگرێت لەناو تەوەرە سەرەکییەکاندا: تەندروستی ژینگەیی؛  پاراستنی ئیکۆسیستەمەکان لەسەرو هەموشیانەوە گۆڕانی کەشوهەوا، ئەم تەوەرە لە ڕاپۆرتی ئەمساڵدا جیاکراوەتەوە لەوەی کە لە ڕاپۆرتەکانی پێشوودا لە ژێر تەوەری تەندروستی ژینگەدا هاتووە. پێوەرەکانی ئیندێکسەکە لە نێوان (0 بۆ 100) (کە 0 خراپترین ئەدای کارکردنە و 100 باشترین ئەدای کارکردنە). پێوەرەکە پێشکەوتنی وڵاتان بەرەو گەیشتن بە ئامانجە نێودەوڵەتییەکانی سیاسەتی ژینگەیی هەڵدەسەنگێنێت، لەوانە: ئامانجەکانی گەشەپێدانی بەردەوامی نەتەوە یەکگرتووەکان، ڕێککەوتنی کەشوهەوای پاریس (2015)، و چوارچێوەی جیهانی جۆراوجۆری زیندەوەران لە کونمینغ-مۆنتریال. ئامادەکردنی پێوەرەکانی ئەدای ژینگەیی پەیوەستە بە داتاکانی چەندین سەرچاوەی جیاوازی وەک؛ ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، ناوەندەکانی توێژینەوە، دەزگا زانستی و ئابووری و ئەکادیمییەکان، توێژینەوە زانستییەکان و داتاکانی دامەزراوە حکومییەکان کە لەسەر پلاتفۆرمە نیشتمانییەکان بڵاودەکرێنەوە یان ئەوانەی لەسەر پلاتفۆرمی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بەردەستن. ڕاپۆرتەکە هەر دوو ساڵ جارێک بە کۆکردنەوە و شیکردنەوەی داتاکان لەسەر ئەم تەوەرانەی بۆ هەر وڵاتێک ئامادە دەکرێت، پاشان هەڵسەنگاندنی ئەدای خۆی لەڕووی ئەوەی بەدەستی هێناوە بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتەکان بۆ کەرتە سەرەکییەکان بەپێی پێوەرەکانی پێوانەکراو، هەروەها لەڕێگەی ئەو خاڵانەی کە بە ئەنجامی شیکردنەوەی داتاکانی ئەدای کارکردن بۆ هەر وڵاتێک بەدەستی هێناوە بەپێی نزیکییەکەی لە گەیشتن بە ئامانجەکان، وڵاتەکان بەپێی ڕێزبەندی دابەزین بەپێی ستانداردە ژینگەییەکان ڕێکدەخرێن ئامانج و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان، لە ئەگەری ئەوەی هیچ ستانداردێکی جیهانی ڕێککەوتوو بۆ یەکێک لە پێوەرەکان نەبێت، پێوەرەکە چاودێری پێشکەوتن یان دابەزین دەکات بە بەراورد لەگەڵ ئەو کۆمەڵە وڵاتانەی کە ستانداردیان هەیە. تا ئەو خاڵانەی وڵاتان بەدەستی بهێنن لە (50) زیاتر بێت. بەڵام وڵات لە ڕووی ئەو نیشاندەر، کەرت یان تەوەرەوە "گۆڕانی کەش، تەندروستی ژینگەیی، زیندویی سیستمی ژینگەیی" باشترە ئەگەر خاڵە بەدەست هێنراوەکان کەمتر بن لە (50)، ئەمە پێویستی بە وڵاتان هەیە کە کار لەسەر چارەسەرکردن و باشترکردنی خاڵە لاوازەکان بکەن ڕاپۆرتەکە هاندەرێک دەبێت بۆ باشترکردنی پابەندبوونیان بۆ بەدەستهێنانی بەردەوامیی ژینگەیی لە جیهاندا لە هەوڵێکدا بۆ هەڵسەنگاندنی وردتر لە ڕووی تواناسازی وڵاتان بۆ دەستنیشانکردنی لاوازییەکان یان کەموکوڕییەکان لە جێبەجێکردنی سیاسیاتەکان بۆ کەرتە سەرەکییە ژینگەییەکان. خشته‌ی ژماری (1)      وەک لە خشتەی یەکەم دەردەکەوێت، نایەکسانییەکی ڕوون لە ئاستی وڵاتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تۆمارکراوە، لە ڕادەی بەدەستهێنانی پێشکەوتن لە سێ تەوەرە سەرەکییەکەی پێوەرەکانی کاریگەریی ژینگەیی کە لە ڕاپۆرتەکەدا دیاریکراون هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی دارایی و سەقامگیری ئابووری و سیاسی وڵاتەکان، هەروەها ڕادەی ئارەزووی ئەوان بۆ خستنەڕووی پرسەکانی ژینگەیی لە سیاسەتەکانی گەشەپێدانیاندا، هەروەها، پۆلێنکردنی ئەدای وڵاتانی عەرەبی کە لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، زیاتر یان لە مەودای قبوڵکراودایە یان لاوازە، جگە لە ئیمارات، بەو پێیەی ئیمارات لە پێشەنگی جیهانی عەرەبی و پلەی (53)ی جیهانیی بەدەستهێناوە لە پێوەرەکانی ئەدای ژینگەیی بۆ ساڵی 2024، بە بەدەستهێنانی نمرەی (51.6)، لە دوای ئەویش عومان لە پلەی دووەمدایە لە جیهانی عەرەبیدا و پلەی (55) جیهانی گرتووە بە نمرەی (51.3). لە بەرامبەردا، عێراق لە پلەی کۆتایی جیهانی عەرەبیدا هاتووەو لە پلەی (177)ی جیهانیدا بووە لەم پێوەرەدا. لە ڕووی گرنگیدان بە پرسە ژینگەییەکان، سەرەڕای هەموو ئەو هەوڵانەی لە ساڵانی ڕابردوودا دراون، داوا لە وڵاتانی ناوچەکە بە گشتی و عێراق بەتایبەتی دەکرێت، کە بابەتی ژینگە بە جددی وەربگرن و پاراستنی ژینگە و بەڕێوەبردنی باش بخەنە ئەولەویەتی سیاسەتی گەشەپێدانەوە، ئەگەر بیانەوێت پێشکەوتنی ئابووری و کۆمەڵایەتی بەدەستبهێنن و سەرچاوەکان بپارێزن و خۆشگوزەرانی بۆ نەوەکانی داهاتوو دابین بکەن. چارت دووه‌م: عێراق لە ساڵی (2024) لە پێوەرەکانی گەشەپێدانی گەشتوگوزار دەرچووە ڕاپۆرتی گەشەپێدانی گەشتوگوزار هەر دوو ساڵ جارێک لەلایەن کۆڕبەندی ئابووری جیهانییەوە بڵاودەکرێتەوە کە بارەگا سەرەکییەکەی لە شاری جنێڤی سویسرایە. ڕاپۆرتەکە بۆ یەکەمجار لە ساڵی 2007 دەرچووە و کۆمەڵێک هۆکار و سیاسەت دەپێوێت کە بەشدارن لە ژینگەیەکی بەردەوام و خۆڕاگر بۆ کەرتی گەشتوگوزار، کە لە بەرامبەردا بەشدارە لە پرۆسەی گەشەپێدانی وڵاتان. ڕاپۆرتەکە (119) وڵات لە ڕێگەی (5) پێوەری لاوەکییەوە دەپێوێت، کە لقیان لێدەبێتەوە بۆ (17) تەوەرو (102) پێوەر. پێوەرە لاوەکییەکان بریتین لە: (ژینگەی گونجاو، سیاسات و هەلومەرجی گونجاو بۆ گەشتوگوزار، ژێرخانی وڵات، بەرزکردنەوەی خواستی گەشتوگوزار، بەردەوامییدان بە کەرتی گەشتوگوزار). خشته‌ی ژماری (2) وەک لە خشتەی ژمارە (2)دا هاتووە، پێوەرەکانی گەشەپێدانی گەشتوگوزاری هەر وڵاتێک هەڵدەسەنگێنێت بە پێدانی نمرەکانی لە نێوان (1 بۆ 7)، واتە لە خراپترینەوە بۆ باشترین، ئاماژە بەوە دەکرێت کە ئیمارات لە پلەی یەکەمدا هاتووە لە جیهانی عەرەبیدا، و پلەی (18)ی جیهاندایە لە کۆی (119) وڵات و نمرەی (4.62)ی بەدەستهێناوە، پاشان سعودییەو دوای ئەویش دەوڵەتی قەتەر لە پلەی سێیەمی جیهانی عەرەبیدا هاتووەو لە پلەی (53)ی جیهاندایه‌ بە کۆکردنەوەی (4.02) نمرە، هەریەک لە وڵاتانی جەزائیر، کوەیت و تونس یش لە دواوەی ڕیزبەندییەکەن وەک سەرەوەدا دەرکەوتووە. سەبارەت بە عێراقیش ئاماژە بەوە دەدرێت کە لەم پێوانەیەدا نەخراوەتە ڕوو، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کەرتی گەشتیاری هێشتا بە دەست لاوازی و ئاستەنگەوە دەناڵێنێت کە ڕێگرن لە گەشەپێدانی ئەم کەرتە گرنگە، بەوپێیەی ئەم وڵاتە تا ئێستاش بەدەست بارودۆخێکەوە دەناڵێنێت کە بۆ پەرەپێدانی گەشتوگوزار گونجاو نییە. ئەمەش بەهۆی نەبوونی ژینگەی باشی بازرگانی و سیاسەتی گەشتوگوزاری کراوە و ژێرخانی بەهێزی گواستنەوە و گەشتیاری و سەرنجڕاکێشانی پێشکەوتووی سروشتی و کولتووری و کات بەسەربردن بۆیە دەبێت ڕێبازێکی ستراتیژی و هەمەلایەنە هەبێت کە وەبەرهێنانی گەورەو هەوڵدان بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییە و بەرزکردنەوەی واقیعی کەرتی گەشتیاری لە عێراقدا بۆ بەشداریکردنی لە ڕیزەکانی وڵاتانی پێشکەوتوودا.   سەرچاوەکان -    د.حنان جمیل عاشور، العراق خارج مؤشر تنمية السياحة والسفر للعام  2024، مجلس النواب، دائرة البحوث والدراسات النيابية، قسم البحوث، شباط 2025؛ https://shorturl.at/qgKBf -    د.حنان جمیل عاشور، العراق الادنى درجة في مؤشر الأداء البيئي للعام 2024، مجلس النواب، دائرة البحوث والدراسات النيابية، قسم البحوث، کانون الثاني 2025؛ https://shorturl.at/sUR9K