مەنار عوبێدی- شارەزای ئابوری لە پێنج مانگی یەكەمی ئەمساڵدا، ئاستی هەناردەی چین بۆ عێراق بەرزبووەتەوە، لەبەرامبەردا ئاستی هەناردەی عێراق بۆ چین دابەزینی بەخۆوە بینیوە.  داتاكانی دەستەی گومرگەكانی چین دەریدەخات، بەرزبوونەوەیەكی بەرچاو لە بەهای هەناردەی چیندا بۆ عێراق لە پێنج مانگی یەكەمی 2025دا روویداوە، بەرێژەی 9.5% بەراورد بە هەمان ماوە لە ساڵی رابردوودا، بەجۆرێك بەهای هەناردە گەیشتوەتە 7.4 ملیار دۆلار، ئەمە لەكاتێكدایە ساڵی 2024 لە هەمان ماوەدا بەهای هەناردەی چین بۆ عێراق بڕی 6.77 ملیار دۆلار بووە . پاڵنەری ئەم بەرزبوونەوەیە گەشەی بەرچاوە لە ژمارەیەك كەرتدا، لەدیارترینیان:  •    ئامێرە كارەبایی و میكانیكییەكان: كە رێژەی 24%ی تێكڕای هەناردەی چین بۆ عێراق پێكدەهێنێت و بەرێژەی 11.46% بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینیوە.  •    ئەلیكترۆنیات: كە رێژەی 15%ی تێكڕای هەناردە پێكدەهێنێت و گەشەیەكی گەورەی كردووە بەرێژەی 29.3%. •    جلوبەرگ: رێژەی 7.6%ی تێكڕای هەناردە پێكدەهێنێت و بەرێژەی 21% بەرزبووەتەوە.  •    ئۆتۆمبیل و پارچەی یەدەگ: كە رێژەی 7.2%ی تێكڕای هەناردە پێكدەهێنێت و بەرزترین رێژەی گەشەی بەخۆوە بینیوە كە دەگاتە 35%.  لەبەرامبەردا، هەناردەی عێراق بۆ چین بەرێژەی 5.77% لەهەمان ماوەدا پاشەكشەی بەخۆوە بینیوە، بەجۆرێك گەیشتوەتە 15.2 ملیار دۆلار ئەمە لەكاتێكدا لەم ماوەیەدا لە ساڵی 2024 بەهای هەناردە بریتی بووە لە 16.14ملیار دۆلارو بەرهەمە نەوتییەكان بەنزیكەیی (100%) تێكڕای هەناردەی عێراقی بۆ چین پێكهێناوە.  سەرباری ئەم پاشەكشێیە، هێشتا تەرازووی بازرگانیی نێوان هەردوو وڵات لە بەرژەوەندی عێراق ماوەتەوە، بەجۆرێك لە پێنج مانگی یەكەمی ئەمساڵدا سەرڕێژی بازرگانیی گەیشتوەتە 7.7 ملیار دۆلارو بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی رابردوو كە 9.37 ملیار دۆلار بووە، دابەزینی بەخۆوە بینیوە.  بەڵام سەرڕێژ بەشێوەیەكی راستەوخۆ هەر وابەستەی هەناردەی نەوتیی عێراق دەبێت بۆ چین، چ لەڕووی بڕەوە یاخود نرخ. هەرجۆرە دابەزینێك لە بەها یان قەبارەی هەناردەدا، دەبێتە هۆی پاشەكشێی سەرڕێژی بازرگانی تەنانەت گۆڕانیشی بۆ كورتهێنان. ئەمەش پێویست بە هەمەچەشنكردنی بنكەی هەناردەكردنی عێراق دەكات لەرێگەی هەناردەكردنی كەرەستەی خاو و كاڵای بەردەست لە ناوخۆدا.  لەلایەكی ترەوە، سەرباری ئەوەی قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ساڵانەی نێوان عێراق و چین بەربەستی 54 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە، بەڵام میكانیزمی مامەڵەی دارایی راستەوخۆ هێشتا بە غیابی ماوەتەوەو بەشێوەیەكی نیمچە تەواوەتیی پشت بە دۆلاری ئەمریكی دەبەستێت لە فرۆشتنی نەوتی عێراق و كڕینی كاڵای چینیدا. ئەمەش لەسەر عێراقی پێویست دەكات هەنگاو هەڵگرێت بۆ دامەزراندنی سەكۆیەكی ئاڵوگۆڕی دارایی و بازرگانیی راستەوخۆ لەگەڵ چیندا، بەجۆرێك پشتبەستن بە دۆلار كەمبكاتەوە.  شایانی باسە ژمارەیەك لە وڵاتان بەشێوەیەكی كردەیی دەستیانكردووە بە گرتنەبەری ئەم رێگایە، دواترینیان رێككەوتنی نێوان چین و توركیا بوو لەسەر پشتبەستن بە دراوی ناوخۆیی لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیدا. بۆیە رزگاركردنی بازرگانیی عێراق لە هەژمووی دۆلار هەنگاوێكی ستراتیژیی دەبێت بۆ بەهێزكردنی سەربەخۆیی دارایی و زیادكردنی چالاكی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان هەردوو وڵات.  جێی ئاماژە پێكردنە، ئەم داتایانە پشت بە هەناردەی راستەوخۆی چین بۆ عێراق دەبەستێت و؛ ئەو كاڵایانە ناگرێتەوە كە لەرێگەی وڵاتانی ناوچەكەوە هەناردە كراون، بەدیاریكراویش ئیماراتی عەرەبی كە دووبارە هەناردەی عێراق دەكرێنەوە.  وردەكاری داتاكان لەم خستەیەدا

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق داتای هەناردەی نەوت و داهاتەكەی بۆ مانگی ئایاری ئەمساڵ بڵاوكردەوە.  بەگوێرەی داتاكە، بڕی نەوتی خاوی هەناردەكراو لە مانگی رابردوودا بریتی بووە لە (101 ملیۆن و 630 هەزارو 925) بەرمیل. داهاتی نەوت لە مانگی ئایار گەیشتوەتە زیاتر لە (6 ملیارو 361 ملیۆن و 636 هەزار) دۆلار. نەوتی هەناردەكراوی مانگی ئایار بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر ناوچە نەوتییەكانی عێراقدا:  •    هەناردەی نەوتی كێڵگەكانی ناوەڕاست و باشوری عێراق: 100 ملیۆن و 365 هەزارو 335 بەرمیل •    هەناردەی نەوت لە كێڵگەی (گیارە)وە: 955 هەزارو 684 بەرمیل •    هەناردەی نەوت بۆ ئوردن: 309 هەزارو 906 بەرمیل  

شیكاری: درەو 🔻 وەزارەتی دارایی عێراق بە سێ ڕاپۆرتی مانگانەی یەک لەدوای یەک داهات و خەرجی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان؛ 🔹 تا مانگی ئازاری ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە) نزیکەی (27 ترلیۆن و 249 ملیار) دینار بووە. نزیک لە (24 ترلیۆن و 912 ملیار) دیناری بە رێژەی (91%) داهاتی نەوت و نزیکەی (2 ترلیۆن و 337 ملیار) دیناری بە رێژەی (9%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، پتر لە (28 ترلیۆن و 139 ملیار) دینار بووە، کە (95%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (5%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 وەزارەتەکە بە زیاتر لە (3 ترلیۆن و 86 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ بە بڕی نزیک لە (2 ترلیۆن و 355 ملیار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران و نزیک لە (2 ملیار و 856 ملیۆن) دینار بۆ بواری هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە و زیاتر لە (728 ملیار و 647 ملیۆن) دینار بۆ حکومەتی هەرێم بە نێردراوە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (3%) خەرجی لە داهات زیاتر بووە و زۆرتر لە (890 ملیار و 668 ملیۆن) دینار و کورتهێنان ڕویداوە. 🔹 نزیکەی لە (2 ترلیۆن و 210 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر لە (144 ملیار) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار پتر لە (11 ملیار و 414 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران زۆرتر لە (2 ترلیۆن و 54 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی (2025)دا وەزارەتی دارایی عێراق بە سێ ڕاپۆرتی مانگانەی یەک لەدوای یەک داهات و خەرجی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان یەکەم؛ تەمویلی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2025)  بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە بۆ سێ مانگی یەکەمی (2025) بڵاوکراوەتەوە، لە سەرەتای ساڵەوە بۆ کۆتایی ئازاری (2025)، وەزارەتی دارایی عێراق لە چوارچێوەی خەرجییەکانیدا ئاماژەی بەوە کردووە، بە بڕی (3 ترلیۆن و 86 ملیار و 377 ملیۆن و 84 هەزار و 681) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ 1.    بە بڕی (2 ترلیۆن و 354 ملیار و 873 ملیۆن و 405 هەزار و 530) دینار و بە ڕێژەی (76.3%)ی خەرجییەکانی وەزارەتەکە لە چوارچێوەی خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ موچەی فەرمانبەران نێردراوە. 2.    بڕی (2 ملیار و 855 ملیۆن و 937 هەزار) دینار بە ڕێژەی (0.1%)ی خەرجییەکان بۆ بواری هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە (المنح والاعانات والفوائد والمصروفات الاخری) نێردراوە. 3.    بڕی (728 ملیار و 647 ملیۆن و 742 هەزار و 151) دینار بە ڕێژەی (23.6%)ی خەرجییەکان بۆ چاودێری کۆمەڵایەتی (الرعایة الاجتماعیة) نێردراوە. بۆ وردەکاری زیاتر لە بارەی تەمویلە داراییەکانی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵەوە تا کۆتایی مانگی (3ی 2025) بەپێی مانگەکانی ساڵەکە، بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1) دووەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (27 ترلیۆن و 248 ملیار و 764 ملیۆن و 196 هەزار و 553) دینار، بەجۆرێک بڕی (24 ترلیۆن و 911 ملیار و 906 ملیۆن و 926 هەزار و 849) دیناری بەڕێژەی (91%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (2 ترلیۆن و 336 ملیار و 857 ملیۆن و 269 هەزار و 704) دیناری بەڕێژەی (9%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەرسێ مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات و ئازاری (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو و سێی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (28 ترلیۆن و 139 ملیار و 432 ملیۆن و 252 هەزار و 518) دینار، بەجۆرێک بڕی (26 ترلیۆن و 662 ملیار و 428 ملیۆن و 661 هەزار و 44) دیناری بەڕێژەی (95%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 477 ملیار و 3 ملیۆن و 591 هەزار و 474) دیناری بەڕێژەی (5%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەرسێ مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات و ئازاری (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، ڕێگاوبان و چاکسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (ترلیۆنێک و 477 ملیار و 3 ملیۆن و 591 هەزار و 474) دیناری بەڕێژەی (5%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (40 ملیار و 146 ملیۆن و 330 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (3%) بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (291 ملیار و 253 ملیۆن و 393 هەزار و 928) دیناری بە ڕێژەی (20%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (255 ملیار و 863 ملیۆن و 552 هەزار و 731) دیناری بە ڕێژەی (17%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (740 ملیار و 618 ملیۆن و 966 هەزار و 180) دیناری بە ڕێژەی (50%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (149 ملیار و 121 ملیۆن و 347 هەزار و 693) دیناری بۆ بە ڕێژەی (10%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (28 ترلیۆن و 139 ملیار و 432 ملیۆن و 252 هەزار و 518) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (27 ترلیۆن و 248 ملیار و 764 ملیۆن و 196 هەزار و 553) دینار. واتە بڕی (890 ملیار و 668 ملیۆن و 55 هەزار و 965) دیناری بەڕێژەی (3%) لە داهاتی گشتی کورتهێنان ڕویداوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات و ئازاری ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەو چارتی ژمارە (5)   شەشەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 209 ملیار و 931 ملیۆن و 333 هەزار و 314) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (144 ملیار و 397 ملیۆن و 94 هەزار و 734) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (164 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە.  2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (11 ملیار و 414 ملیۆن و 497 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (14 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (2 ترلیۆن و 54 ملیار و 119 ملیۆن و 741 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (ترلیۆنێک و 865 ملیار و 39 ملیۆن و 268 هەزار و 216) دیناری بە ڕێژەی (91%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (189 ملیار و 80 ملیۆن و 472 هەزار و 942) دیناری بە ڕێژەی (9%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (6) سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة https://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx    

شیكاری درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە ساڵانی و 2023 و 2024؛ 🔹 داهاتی گشتی عێراق لەساڵی (2023) لە (135 ترلیۆن و 681 ملیار) دینارەوە بەڕێژەی (3.8%) گەشەی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە سەرو (140 ترلیۆن و 774 ملیار) دینار. 🔹 داهاتی نەوتی لەساڵی (2023) لە (125 ترلیۆن و 882 ملیار) دینارەوە بەڕێژەی (1.3%) گەشەی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە سەرو (127 ترلیۆن و 536 ملیار) دینار. هاوکات داهاتی نانەوتی لە (9 ترلیۆن و 799 ملیار) دینارەوە بەڕێژەی (35%) گەشەی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە سەرو (13 ترلیۆن و 237 ملیار) دینار. 🔹 خەرجی گشتی عێراق لەساڵی (2023) لە (142 ترلیۆن و 435 ملیار) دینارەوە بەڕێژەی (5.7%) زیادی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە سەرو (150 ترلیۆن و 527 ملیار) دینار. 🔹 خەرجی بەکارخستن لەساڵی (2023) لە (118 ترلیۆن و 242 ملیار) دینارەوە بەڕێژەی (5.9%) زیادی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە سەرو (125 ترلیۆن و 214 ملیار) دینار. هاوکات خەرجی وەبەرهێنان لەساڵی (2023) لە نزیکەی (24 ترلیۆن و 193 ملیار) دینارەوە بەڕێژەی (4.6%) زیادی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە سەرو (25 ترلیۆن و 313 ملیار) دینار. 🔹 بڕی کورتهێنان لە ساڵی (2023) لە (6 ترلیۆن و 754 ملیار) دینارەوە، بە ڕێژەی (44.4%) لە ساڵی (2024) زیادی کردووەو گەیشتووە بە (9 ترلیۆن و 753 ملیار) دینار.   یەکەم؛ داهاتی گشتی عێراق لە نێوان ساڵانی (2023 و 2024) پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە مانگانە داهات و خەرجی گشتی عێراق بڵاو دەکاتەوە، دواترین ڕاپۆرتیشی کۆتایی ساڵی (2024) لە سەرەتای مانگی حوزەیرانی (2025) بڵاوکردەوە؛ داهاتی گشتی عێراق لەساڵی (2023) لە (135 ترلیۆن و 681 ملیار 266 ملیۆن و 200 هەزار) دینار بووە، بۆ ساڵی (2024) بە بڕی (5 ترلیۆن و 92 ملیار و 389 ملیۆن و 959 هەزار) دینار و بەڕێژەی (3.8%) گەشەی کردووەو گەیشتووە بە (140 ترلیۆن و 774 ملیار 106 ملیۆن و 159 هەزار) دینار، داهاتی گشتی عێراق دوو سەرچاوەی سەرەکی پێکیدەهێنت، ئەوانیش؛ 1.    داهاتی نەوتی لەساڵی (2023) لە (125 ترلیۆن و 882 ملیار و 218 ملیۆن و 233 هەزار) دینارەوە بەڕێژەی (1.3%) و بە بڕی (ترلیۆنێک و 654 ملیار و 182 ملیۆن و 195 هەزار) دینار گەشەی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە (127 ترلیۆن و 536 ملیار 400 ملیۆن و 428 هەزار) دینار.  2.    داهاتی نەوتی لەساڵی (2023) لە (9 ترلیۆن و 799 ملیار و 47 ملیۆن و 964 هەزار) دینارەوە بەڕێژەی (35.1%) و بە بڕی (3 ترلیۆن و 438 ملیار و 657 ملیۆن و 769 هەزار) دینار گەشەی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە (13 ترلیۆن و 237 ملیار 705 ملیۆن و 728 هەزار) دینار.  خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ خەرجی گشتی عێراق لە نێوان ساڵانی (2023 و 2024) خەرجی گشتی عێراق لەساڵی (2023) لە (142 ترلیۆن و 435 ملیار 636 ملیۆن و 299 هەزار) دینار بووە، بۆ ساڵی (2024) بە بڕی (8 ترلیۆن و 91 ملیار و 709 ملیۆن و 977 هەزار) دینار و بەڕێژەی (5.7%) گەشەی کردووەو گەیشتووە بە (150 ترلیۆن و 527 ملیار 346 ملیۆن و 277 هەزار) دینار، خەرجی گشتی عێراق بەسەر دوو سێکتەری سەرەکیدا دابەش دەبێت، ئەوانیش؛ 1.    خەرجی بەکارخستن لەساڵی (2023) لە (118 ترلیۆن و 242 ملیار و 777 ملیۆن و 445 هەزار) دینارەوە بەڕێژەی (5.9%) و بە بڕی (6 ترلیۆن و 971 ملیار و 266 ملیۆن و 608 هەزار) دینار گەشەی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە (125 ترلیۆن و 214 ملیار 44 ملیۆن و 54 هەزار) دینار.  2.    خەرجی وەبەرهێنان لەساڵی (2023) لە (24 ترلیۆن و 192 ملیار و 858 ملیۆن و 852 هەزار) دینارەوە بەڕێژەی (4.6%) و بە بڕی (ترلیۆنێک و 120 ملیار و 443 ملیۆن و 371 هەزار) دینار زیادی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە (25 ترلیۆن و 313 ملیار 302 ملیۆن و 223 هەزار) دینار.  خشتەی ژمارە (2) سێیەم؛ سەرڕێژو کورتهێنان لە خەرجی و داهاتی گشتی عێراق لە نێوان ساڵانی (2023 و 2024) وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا داهاتی گشتی عێراق لەساڵی (2023) بریتی بووە لە (135 ترلیۆن و 681 ملیار 266 ملیۆن و 200 هەزار) دینار، بەڵام خەرجی گشتی لەساڵی (2023) بریتی بووە لە (142 ترلیۆن و 435 ملیار 636 ملیۆن و 299 هەزار) دینار بووە، بەم پێیەش بڕی کورتهینان لە ساڵی ناوبراو بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 754 ملیار و 410 ملیۆن و 100 هەزار) دینار. بەڵام لە ساڵی (2024) داهاتی گشتی بریتی بووە لە (140 ترلیۆن و 774 ملیار 106 ملیۆن و 159 هەزار) دینار، لە کاتێکدا خەرجی گشتی گەیشتووە بە (150 ترلیۆن و 527 ملیار 346 ملیۆن و 277 هەزار) دینار، بەم پێیەش بڕی کورتهینان لە ساڵی ناوبراو بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 753 ملیار و 240 ملیۆن و 118 هەزار) دینار. کەواتە بڕی کورتهێنان لە نێوان ساڵانی (2023 و 2024) بە بڕی (2 ترلیۆن و 998 ملیار و 830 ملیۆن و 18 هەزار) دینار و بە ڕێژەی (44.4%) زیادی کردووە. خشتەی ژمارە (3) چوارەم؛ خەرجی سێکتەرەکانی وەبەرهێنان لە نێوان ساڵانی (2023 و 2024) بە شێوەیەکی گشتی خەرجی وەبەرهێنان لەساڵی (2023) لە (24 ترلیۆن و 192 ملیار و 858 ملیۆن و 852 هەزار) دینارەوە بەڕێژەی (4.6%) و بە بڕی (ترلیۆنێک و 120 ملیار و 443 ملیۆن و 371 هەزار) دینار زیادی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە (25 ترلیۆن و 313 ملیار 302 ملیۆن و 223 هەزار) دینار، لەسەر ئاستی کەرتەکانیش بەم شێوەیە بووە؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ؛ لە ساڵی (2023) بڕی (488 ملیار و 53 ملیۆن و 578 هەزار) دینار بۆ کەرتی کشتوکاڵ خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (54%) دابەزیوە بۆ (224 ملیار و 449 ملیۆن و 459 هەزار) دینار. 2.    کەرتی پیشەسازی؛ لە ساڵی (2023) بڕی (11 ترلیۆن و 788 ملیار و 816 ملیۆن و 95 هەزار) دینار بۆ کەرتی پیشەسازی خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (16.5%) زیادی کردووە بۆ (13 ترلیۆن و 739 ملیار و 568 ملیۆن و 969 هەزار) دینار. 3.    کەرتی گواستنەوەو گەیاندن؛ لە ساڵی (2023) بڕی (3 ترلیۆن و 126 ملیار و 285 ملیۆن و 294 هەزار) دینار بۆ کەرتی گواستنەوە و گەیاندن خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (4%) دابەزیوە بۆ (3 ترلیۆن و 2 ملیار و 796 ملیۆن و 707 هەزار) دینار. 4.    کەرتی ڕێگاوبان و خزمەتگوزاری؛ لە ساڵی (2023) بڕی (7 ترلیۆن و 379 ملیار و 74 ملیۆن و 602 هەزار) دینار بۆ کەرتی ڕێگاوبان و خزمەتگوزاری خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (4.7%) دابەزیوە بۆ (7 ترلیۆن و 33 ملیار و 685 ملیۆن و 423 هەزار) دینار. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن؛ لە ساڵی (2023) بڕی (ترلیۆنێک و 410 ملیار و 629 ملیۆن و 281 هەزار) دینار بۆ کەرتی پەروەردەو فێرکردن خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (7%) دابەزیوە بۆ (ترلیۆنێک و 312 ملیار و 801 ملیۆن و 664 هەزار) دینار. خشتەی ژمارە (4) پێنجەم؛ خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە نێوان ساڵانی (2023 و 2024) بە شێوەیەکی گشتی خەرجی سێ سەرۆکەیەتییەکەی عێراق (2023) لە (10 ترلیۆن و 870 ملیار و 27 ملیۆن و 16 هەزار) دینارەوە بەڕێژەی (4.5%) و بە بڕی (490 ملیار و 997 ملیۆن و 142 هەزار) دینار زیادی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە (11 ترلیۆن و 361 ملیار 24 ملیۆن و 158 هەزار) دینار، بە جۆرێک؛ 1.    خەرجی ئەنجومەنی نوێنەران؛ بە هەردوو خەرجی بەگەڕخستن و وەبەرهێنانەوە لە ساڵی (2023) بڕی (582 ملیار و 133 ملیۆن و 655 هەزار) دینار بۆ ئەنجومەنی نوێنەران خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (5.2%) زیادی کردووە بۆ (612 ملیار و 575 ملیۆن و 330 هەزار) دینار. 2.    خەرجی سەرۆکایەتی کۆمار؛ لە ساڵی (2023) بڕی (71 ملیار و 958 ملیۆن و 358 هەزار) دینار بۆ سەرۆکایەتی کۆمار خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (3.6%) کەمی کردووە بۆ (69 ملیار و 374 ملیۆن و 700 هەزار) دینار. 3.    خەرجی ئەنجومەنی وەزیران؛ بە هەردوو خەرجی بەگەڕخستن و وەبەرهێنانەوە لە ساڵی (2023) بڕی (10 ترلیۆن و 215 ملیار و 935 ملیۆن و هەزار) دینار بۆ ئەنجومەنی وەزیران خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (4.5%) زیادی کردووە بۆ (10 ترلیۆن و 679 ملیار و 74 ملیۆن و 128 هەزار) دینار. خشتەی ژمارە (5)

د. یاسین تەها-  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق بڕیارە رۆژی 11/ 11/ 2025 هەڵبژاردنی گشتی لە عێراق بەڕێوەبچێت. لەم وێستگە نوێیەدا نەخشەی سیاسی لە نێوماڵی شیعیدا جێگەی سەرنجە، بەوپێیەی زۆرینەی كورسییەكان و پۆستی سەرۆك وەزیران لەنێو هێزە براوەكانی ئەم پێكهاتەیەدا دیاری دەكرێت و ئەوان بنكەی حوكمڕانین. ئەم شرۆڤەیە لەبارەی ئامادەكارییەكانی ماڵی شیعی بۆ هەڵبژاردن و ئەنجامە گریمانكراوە چاوەڕوانكراوەكان هەڵوێستە دەكات.   ئامارو پێشهاتەكانی هەڵبژاردنی 2025 هەموو هەڵبژاردنەكان لە عێراقدا گرنگی و بایەخی تایبەتیان هەیە، چونكە لەڕووی تیۆرییەوە لە دەستوورەكەیدا رژێمی حوكمڕانی، كۆماری-پەرلەمانی-دیموكراسییە [1]؛ ئەمەش بە واتای ئەوە دێت كە حكومەت و دەسەڵاتی جێبەجێكردن، دەبێت لە هەناوی ئەو پەرلەمانەوە دەرچن كە دەنگدەران هەڵیدەبژێرن. جگە لەمە، كەشی هەڵبژاردنەكان دەكەوێته‌ ژێر كاریگەریی بارگۆڕانە هەرێمایەتییەكان و هەمیشە فاكتەری دەرەكی جۆرێك لە ئامادەیی تێدا هەیە. بۆ هەڵبژاردنی 2025، بۆ نموونە كەوتنی ئەسەد لە سوریا، پاشەكشەی نفوزی ئێرانی و، ململانێ نێوخۆییەكانی “چوارچێوەی شیعی”، باڵیان بەسەر كەشی هەڵبژاردنەكەدا كێشاوە.  “عەممار حەكیم” كە یەكێكە لە سەركردەكانی چوارچێوەی شیعی، لە وتاری رۆژی جەژنی قورباندا بەشێوەزاری جڵفی عێراقی هاواری كرد: “ئەم هەڵبژاردنەی كە لەپێشە، لە مێژووی عێراقدا چارەنوسسازەو لەدەستی خۆتانی مەدەن، چونكە قۆناغێكی دامەزرێنەرە.”[2] بەڵام دەشێت ئەمە زیاتر بۆ هاندانی بەشداریكردنی شیعەكان و دروستكردنی جۆش و خرۆش بێت و جۆرێك لە زیادەڕۆیی بێت، چونكە ڕاستە هەڵبژاردنەكە هۆكارێكە بۆ دابەشكردنەوەی قەبارەو نفوز، بەڵام هیچ ئاماژەیەكی ئەوتۆ لەبەردەستدا نییە كە گۆڕانكاریی ریشەیی بەدوادا بێت یان پەیكەرە گشتییەكەی حوكمڕانی بگوڕێت. بەپێی ئامارە راگەیەنراوەكانی كۆمیسیۆنی هەڵبژاردن[3]، ژمارەی ئەوانەی لە عێراقدا مافی دەنگدانیان هەیە بۆ هەڵبژاردنی نۆڤەمبەری 2025، زیاترن لە 29 ملیۆن كەس[4]؛ ئەمە دوو قات زیاتری دەنگدەرانی یەكەم هەڵبژاردنی پاش كەوتنی “سەددام”ە (2005) كە ژمارەی ئەوانەی مافیان هەبوو، 1.4 ملیۆن بوو. هەروەها لەم هەڵبژاردنەدا ژمارەی حزبەكان هەڵكشاون و دەگەنە 343 حزبی تۆماركراوی خاوەن مۆڵەت، لەوانە 118 حزب خواستی خۆیان بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكە ئاشكراكردووە؛ تائێستاش 60 حزب سەرقاڵی ڕێوشوێنەكانی دامەزراندن و راگەیاندنن. هەرچەندە بەپێی دەستوریش (ماددەی 49) هەر 100 هەزار كەس لە عێراقدا، دەبێت كورسییەك لە پەرلەمان نوێنەرایەتییان بكات، بەڵام بەپێی دوا هەمواری یاسای هەڵبژاردن (سێیەم)، ژمارەی كورسییەكان هەر 329 دانەن؛ 9 لەوانە بۆ كۆتاو (320)ی دیكە بۆ ركابەرین[5]، لەكاتێكدا بەپێی دوا ئاماری دانیشتووانی عێراق، دەبوو ژمارەی كورسییەكان هەڵكشێن بۆ 450 كورسی. ئەگەرچی زیادنەكردنەكە پاساودارە بە زۆریی تێچوون و ئاڵۆزتربوونی كارەكانی پەرلەمان كە خۆی لە بنەڕەتەوە كێشەی پەككەوتن و بێسەروبەریی هەیە، بەڵام هەر جۆرێكە لە كارنەكردن بە دەستور، وەك هەندێك ماددەی دیكە.   بارودۆخ و كەشی هەڵبژاردن لە هەڵبژاردنی 2025، چەند پێشهات و بارودۆخێكی كاریگەر هەن كە ئەمانەی خوارەوە گرنگترینیانن: – لە ناوەندی شیعیدا “سەدر”، كە وەك رێبەرێكی عێراقی خۆی وێنا دەكات و براوەی یەكەمی هەڵبژاردنی پێشووە (73 كورسی)، بەشدار نابێت و بایكۆتی پرۆسەكە دەكات. بۆ ئەوەش بایكۆتەكە ئەژمار بكرێت، جارێكیان وەزیرەكەی هانی جەماوەری سەدری داوە تۆماری دەنگدەرانی خۆیان نوێ بكەنەوە بۆ ئەوەی دواتر كە بایكۆتیان كرد بە “بەشدارنەبوو” ئەژمار بكرێن؛ ئەمە زیاتر دەیكاتە هەڵوێستێكی یاسایی و، كێشە بۆ شەرعییەتی جەماوەریی پرۆسەكە دروستدەكات[6]. هەروەها لە هەندێك ناوچەی تێكەڵی شیعەو سوننە، دەشێت ئەم بایكۆتە لە بەرژەوەندیی لیستە سوننەكان بێت؛ تەنانەت ركابەرە شیعەكانی سەدریش كە لە كشانەوەكەی سودمەندن، ئەم نیگەرانییە ناشارنەوە[7]. – هەڵبژاردنەكە بەدوای كەوتنی رژێمی سوریاو بچڕانی پشتێنی ئێرانیدا دێت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست؛ ئەمە هەندێك گه‌شبینیی لە نێوەندی سوننیدا دروستكردووە كە ببێتە هۆی پاشەكشەی نفوزو كاریگەریی ئێرانی لە عێراق[8]. ئەم بۆچوونە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، نەخشەی سیاسیی شیعەكان لە پەرلەمانی ئەم خولەدا (پێنجەم) راستەقینە نەبووەو كورسییەكانی سەدریان بەسەر خۆیاندا دابەشكردووە، هەروەها ئەو لیستە لایەنگرانەی ئێران كە براوە بوون، دەستكەوتی ئەوتۆیان بۆ بنكە جەماوەرییەكانیان نەبووە؛ ئەمە جگە لەوەی كەشی زاڵی ناوچەكە لە بەرژەوەندیی تەوژمە ئێرانییەكە نییەو سیحری جارانیان نەماوە. هەرچەندە ئەم بۆچوونانە زۆر كۆنكرێتی نین سەبارەت بە دەنگدەری عێراقی كە زیاتر چاویان لەسەر ناوخۆو تۆڕی سودمەندییە لە هێزە بەشدارەكانی دەسەڵات، بەڵام بڕێك پێدراویشیان تێدایە كە جێگەی هەڵوێستەكردنن، بەتایبەت چۆنێتیی پڕكردنەوەی بۆشایی سەدرو لاوازبوونی گوتاری بەرە ئێرانییەكەو كێشەی دارایی و لۆجستیی میحوەرەكە لە سایەی ئیدارەی ترەمپ و گورزەكانی ئیسرائیل. – هێزە شیعەكان ترسیان هەیە وڵاتانی دەرەوە (مەبەستیان سوننییەكانە)، لەڕێگه‌ی هەڵڕشتنی پارەوە بیانەوێت نەخشەی سیاسیی پەرلەمانی ئاییندەی عێراق بگۆڕن؛ لەنێویشیاندا توركیاو قەتەر بەزەقی. یەكێك لەوانەشی ئەمەی دركاندووە، “نوری مالیكی”یە كە جەختی كردەوە، زانیاریی ئەوەی هەیە دەوڵەتێك خوازیاری كڕینی 100 كورسییە لە پەرلەمانی ئاییندە؛ بۆ سەرخستنی هەر پەرلەمانتارێكیش ملیۆنێك دۆلار دەدات[9]. هەرچەندە دەشێت ئەم قسانەی مالیكی بۆ ترساندنی بنكە شیعییەكە بێت، بەڵام قسەوباسی كڕین و فرۆشتنی دەنگ لە هەموو لایەكەوە گەرمەو هەندێك لە سەركردەكانی دیكەی شیعەی نیگەران كردووە. لەم نێوه‌دا چەند پەرلەمانتارێكی شیعە باس لەوە دەكەن لە بەغدا نرخی كارتی دەنگدان گەیشتووەتە 500 هەزار دینار؛ لە موسڵ، لە 75 هەزار دینارەوە تاوەکو 300 هەزار دینار کڕین و فرۆشتنی پێوە دەکرێت. دەنگۆی وا لە پارێزگاکانی دیكەش هەر هەیە، بەڵام كۆمیسیۆن نكۆڵی لە بوونی دیاردەی وەها دەكات و، گفتی بەدواداچوون دەدات[10]. – سەدر كە خۆی بایكۆتی پرۆسەكە دەكات نرخی هەڵبژاردنی لەسەر شیعەكان گرانتر كرد، چونكە فەتوای داوە بۆ لایەنگرانی، پارەو خەڵاتی بەرپرسان و كاندیدەكان وەرگرن، بەڵام بە مەرجی ئەوەی دواتر دەنگیان پێ نەده‌ن و كارتە بایۆمەترییەكانیان رادەست نەكەن. پاساوی سەدر ئەوەیە پارەی بەربژێرو لیستەكان هی خەڵكە نەك هی خۆیان و، منەتی نییە[11]. ئەمە ئەگەری ئەوە دەهێنێتە پێش كە بەشێك لە خەرج و مەسرەفی هێزە شیعەكان بەفیڕۆ بچێت. – هەندێك لایەنی شیعی هۆشداری دەدەن كە نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران لە پارێزگا سوننەكان گەرموگوڕەو لە باشورو ناوچە شیعەنشینەكان سست و خاوە. لەمەشدا داتاكانی كۆمیسیۆن دەكەنە بەڵگە، چونكە لە كۆی ملیۆنێك و 600 هەزار دەنگدەر كە تۆماری خۆیان نوێ كردووەتەوە (بایۆمەتری)، زۆرترینیان لە ئەنبارو رۆژاوای عێراق بوون؛ لەبەرامبەردا لە ناوچە شیعەنشینەكان پاشەكشەی زۆر هەبووە[12]. بە شێوەیەكی گشتییش رێژەی بایكۆتی پرۆسەكە زۆر بەرزە. هەندێك ئاماری نافەرمیی رێكخراوەكانی چاودێریی باس لەوە دەكەن، سەرباری بەكارهێنانی جۆرەها رێگه‌ بۆ هاندانیان، لەوانە تیمی گەڕۆكی مەیدانی و زیادكردنی لەدایكبووانی 2007، كەچی تا كۆتایییەكانی مانگی مایۆ/ئایاری 2025، هەشت ملیۆن دەنگدەر لە كۆی 29 ملیۆن دەنگدەر، تۆماری خۆیان نوێ نەكردووەتەوە [13]. سستیی نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران لە باشور، دەشێت بە بێزاربوونی دەنگدەری شیعی لە دۆخی پارێزگاكانیان بخوێنرێتەوە؛ ئەمە جگە لە گوشاری زۆر لەسەر گوتاری شیعەی سیاسیی پەیوەست بە ئێران. لەبەرامبەردا گەرموگوڕیی ناوچە سوننەكان، دوور نییە لەو گه‌شبینی و هیوایانەی لە سایەی دۆخی هەرێمایەتیی نوێدا بۆ باشتربوونی پێگەیان، سەریهەڵداوە. هەر لەم ناوه‌شدا هەندێك لە سیاسەتوانە سوننەكان باسیان لەوە كردووە، دەرفەت هەیە پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرنەوە، بەتایبەت كە ناوچەكانیان ئارامەو روبەرەكەشی زۆرە[14]. ئەمە هەڵمەتێكی بەرپەرچدانەوەی گەورەی شیعیی بەدوای خۆیدا هێنا بۆ بەرگریكردن لەوەی، ئەو پۆستە تەنیا هی زۆرینەی شیعییە؛ نەك تەنیا لەبەر ئەوەی كە زۆرینەن “بەڵكو لەبەر ئەوەی كە خوێنیان داوە بۆ یەكپارچەیی و رزگاركردنی عێراق لە موسڵ و ئەنبارو ناوچەكانی دیكە.”[15] هەندێك دەنگی بیستراوی ناو شیعەكان پێیوایە سوننەكان- زیاتر لە ناوچەكانی ناوەڕاستی عێراق- بەهیوای وەرگرتنەوەی حوكمڕانی، بەچڕی بایۆمەتریی خۆیان نوێ دەكەنەوە[16]. هەرچەندە ئەمە دەكرێت هۆكارێك بێت بۆ هاندانی شیعە بۆ ئه‌وه‌ی بچن بۆ نوێكردنەوەی تۆمارەكانیان، بەڵام لە ناوەڕۆكیشدا شڵۆقیی هاوكێشەی حوكم و ترس لە لێكەوتەكانی بایكۆتی سەدرو ئەگەری قڵپبوونەوەی هاوكێشەكە دەردەخات.   فرەیی و یەكڕیزیی لیستە شیعەكان لە هەڵبژاردنی داهاتوودا “چوارچێوەی شیعی” بەشێوەیەكی كاتیی پەرتەوازە دەبن، جگە لە پارێزگا سوننەكان. شەڕی ناوخۆی شیعەكان لە هەڵبژاردنەكەدا دووبارە دابەشكردنەوەی پێگەو گرێی سەرۆكایەتیی وەزیرانە. بەو پێیەشی نەخشەی هێز لەناو شیعەكاندا بەهەمیشەیی جێگیر نییە، ئەگەری گۆڕانكاری و هەڵبەزو دابەزی نێوخۆیی لەو پشكانەدا هەیە كە بەر نوێنەرایەتیی شیعی دەكەون. تائیستا ئاماژە سه‌ره‌تایییه‌كان بەرەو ئەوەن “چوارچێوەی شیعی”ی حوكمڕان، بەسەر كۆمەڵێك لیستی جیاجیادا دابەش ببن كە لە نێوان 10_16 لیستدان[17]. ئەوەی ململانێی نێوانیان گەرمتر دەكات، بەشداریكردنی فیگەرو كەسایەتییە شیعە باڵادەستەكانە وەك سەرۆكی لیست، بەتایبەت كە ئێستا بازنەكان لەسەر ئاستی پارێزگاكانن و وەك هەڵبژاردنی پێشوو 83 بازنە نین. لە پارێزگایەكی وەك بەغداش كە پایتەختی عێراقە (10 مليۆن دانیشتووان)، ژمارەی كورسییەكان 69 كورسین لەگەڵ 2 كورسیی كۆتا، كە ژمارەو رووبەرێكی زۆر بۆ كێبڕكێ و هەوڵی كۆكردنەوەی دەنگ دەڕەخسێنێت. ئەم بەشبوونەی هێزە شیعەكان لە پارێزگا شیعەكان و یەكگرتنیشیان لە پارێزگا سوننەو كوردنشینەكان، زیاتر تەكتیكی هەڵبژاردنە، چونكە بڕیاری هێزە شیعەكان ئەوەیە پاش هەڵبژاردن جارێكی دیكە یەك بگرنەوە پاش دەركەوتنی سەنگ و قورسایی جەماوەرییان؛ چونكە بەبێ ئەو یەكگرتنە، دووچاری مەترسیی لەدەستدانی پێگەیان دەبنەوەو راگرەكانیشیان، بەتایبەت ئێران و شەقامی دەنگدەریان و بارودۆخی چواردەوریان هەر ئەو یەكگرتنە دەخوازن.   گرنگترین لیست و هاوپەیمانییە شیعە ڕكابەرەكان بەپێی ئەو زانیارییانەی تائێستا بەردەستن، گرنگترین لیست و هاوپەیمانییە شیعەكانی بەشدار لە هەڵبژاردنی 2025، بەم شێوەیەی خوارەوە دەبن:  – هاوپەیمانییەكەی سودانی “الاعمار و التنمیة”: ئەم لیستە هی سەرۆك وەزیرانی ئێستا، “محەمەد شیاع سوودانی”یە. لە ناوەكەشییەوە دیارە كە خوازیاری خولی دووەمە بە كەڵكوەرگرتن لەو خزمەتگوزارییانەی لە بەغداو شارەكانی دیكە كردوویەتی. دابەزینی سودانی وەك ژمارە یەكی ئەم لیستە لە پایتەخت، بووەتە هۆی بێزاركردنی ركابەرە شیعەكان. بەشدارانی ئەم هاوپەیمانییە بەفەرمی بریتین لە: رەوتەكەی سودانی (الفراتین)، هاوپەیمانییەكەی فالح فەیازی سەرۆكی دەستەی حەشد (العقد الوطني)، ئیئتیلافەكەی ئەیاد عەلاوی، سەرۆك وەزیرانی پێشووتر (الوطنیة)و ژمارەیەك وردە هێزیكی دیكەی عەشایەری و مەدەنی. ئامانجی هاوپەیمانییەكە بە بەهێزكردنی ژێرخانی ئابوری و دابینكردنی ئۆقرەیی و باشتركردنی پەیوەندییەكانی عێراق لەگەڵ دەرەوە دیاریكراوە[18]، بەڵام هەوڵی سەرەكی بۆ مسۆگەركردنی خولێكی دیكەیە بۆ سودانی. چەند وتەبێژێكی لیستەكە باسیان لەوە كردووه‌، دەوروبەری 100 كورسی دەبەنەوە. بەڵام هەندێك ئەمە بەدوور دەبینن، بەتایبەت ئه‌و پێكهاتانه‌ی كه‌ لە ئێستادا زۆر جەماوەری نین؛ بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئەمە لیستی حكومەتە، هەندێك دەوروبەری 60_70 كورسییان بۆ دادەنێن [19]. هەشن پێیانوایە زۆر كەمتر دەبەن چونكە پێكهاتەكانی بچوكن و بەهێز نین. لەمەدا ئەزموونی “عەبادی” هەیە كە سەرباری ئەوەی سەرۆك وەزیرانی سەردەمی جه‌نگی داعش بوو، كەچی لە هەڵبژاردنی 2018دا ئەنجامەكانی هیوابڕ بوون. سەرباری ئەمە ئەگەری پێچەوانەی ئەمەش هەیە چونكە سەردەمی سودانی هەندێك پرۆژەی بەرچاوی دیار لە بەغداو دەوروبەری كراون و، لیستی حكومەتیش دەشێت چانسی لەوانی دیكە باشتر بێت.   – هاوپەیمانییەكەی مالیكی (دولة القانون): لیستی نوری مالیكی، سەرۆك وزەیرانی پێشووتر، ركابەری ئێستای هەڵكشانی ئەستێرەی سودانییە. پێكهێنەرە سەرەكییەكانیشی نزیكەی 10 قەوارەی شیعین، دیارترینیان: “حزبی دەعوەی ئیسلامی”یە لەگەڵ كۆمەڵێكی هێزی دیكەی وەك “النهج الوطني” كە حزبی فەزیلەیە، “منتصرون”ی ئەبو ئالائی وەلائی، سەرۆكی “كەتیبەكانی سەییدولشوهەدا”ی پەیوەست بە ئێران، “بشائر”ی یاسر مالیكی، ئامۆزاو زاوای سەرۆكی هاوپەیمانییەكەیە، لەگەڵ ئیسلامییە توركمانەكان بە سەرۆكایەتیی “جاسم جەعفەر.[20] ئامانجی ئەم هاوپەیمانییە، ڕێگەخۆشكردنە بۆ گەڕانەوەی مالیكی بۆ پۆستی سەرۆكایەتیی وەزیران؛ هەروەها بەهۆی ئەوەی سودانی لەبن باڵی دەعوە هاتووەتە دەرەوە، سەربەخۆبوون و دەركەوتنی وەك رێبەرێكی شیعی لە بەرژەوەندیی مالیكی نییەو مەترسییە. مالیكی بە تەكتیكی بەهێزی هەڵبژاردن و هەبوونی جەماوەرێكی جێگیر دەناسرێتەوە، كە تۆڕی سودمەندانی، دوو خولی سەرۆكایەتیی وەزیرانی ناوبراون؛ هەروەها وەهاش ناسراوە هاوپەیمانی بەهێز بۆ لیستەكەی هەڵدەبژێرێت، بەهۆی ئەزموونی هەشت ساڵەی لە سەرۆكایەتیی وەزیران.   - لیستی بزوتنەوەی عەسایب (صادقون): لیستی تایبەتی بزوتنەوەی عەساییبە بە سەرۆكایەتیی ئەمینداركەی، كە “قەیس خەزعەلی”یە. ئەم بزوتنەوەیە لە بنەڕەتدا لە هەناوی سەدرەوە هاتوەتە دەرەوەو بەشێكە لە میحوەرە ئێرانییەكە، بەڵام لەم هەڵبژاردنەدا هەوڵدەدات زیاتر عێراقیبوونی خۆی بسەلمێنێت. ئەم هێزە لەم ساڵانەی دواییدا بە كەڵكوەرگرتن لە بەشداریكردنی حكومەت، چەك، بەشدارییەكانی لە جه‌نگی داعش، میدیاو هەندێك فیگەری ناسراوەوە بڕێك هەڵكشانی بەخۆیەوە دیوە. جگە لە پارێزگای بابل، پۆستی “وەزارەتی خوێندنی باڵا”شیان لەدەستەو لە حكومەتی سودانیدا پێگەو كاریگەرییشیان زۆرە. قسەكەرەكانی ئەم لیستە باس لەوە دەكەن جیابوونەوەیان لە لیستە شیعەكان و دابەزینیان بەتەنیا، بۆ فرەییە نەك پەرتەوازەیی؛ ئەگەرنا ئامانجیان هاوبەشە[21]. جگە لە حزبەكەش (بزوتنەوەی عەسایب)، وەك تەكتیكی هەڵبژاردن، چەند پێكهاتەیەكی عەشایەری لە پارێزگای سەڵاحەدین (تكریت) لەم لیستەدا بەشدارن؛ لەمەشدا سود لە ئەزموونی ئەم خولە وەرگیراوە كە عەسایب لەو پارێزگایە ژنێك (ناسك الزنكي)و پیاوێكی سوننە (محمد البلداوي)ی بۆ پەرلەمان سەرخست[22].   – لیستی بەدری هادی عامری: لیستی “رێكخراوی بەدر”ە كە پشت بە تۆڕی سودمەندانی ئەم رێكخراوە چەكدارییەو باكگراوەندی رێبەرەكەی، “هادی عامری” دەبەستێت وەك سەركردەیەكی دیاری حەشدی شەعبی و خەباتگێڕێكی دێرینی خاوەن پێگە. عامری سەرەتا بڕیار بوو لەگەڵ سودانی بەشدار بێت، بەڵام كشایەوە.[23] وەهاش باسكرا كە هۆكارەكەی، ناكۆكیی عامری و سودانی بێت لەسەر پشتیوانیكردنی خولێكی دیكەی سەرۆكایەتیی وەزیران بۆ سودانی. بەدر باڵێكی سەربازیی بەرچاوە لەنێو حەشدی شەعبی، وابەسته‌یییەكی زۆری بە ئێرانەوە هەیەو، لەنێو وەزارەتی ناوخۆو جومگە ئەمنییەكانی دەوڵەتدا ئامادەیی زۆرە. بۆ هەڵبژاردنیش چاوی لەو بنكە وەزیفی و ئەمنییەیە، بەڵام كێشەی ئەم هێزە، هەڵكشانی باڵە سەربازییەكانی دیكەی شیعەی ركابەرییەتی، لە چەشنی عەسایب و هێزەكانی تری نەوەی دووەم و سێیەم، كە پاش جه‌نگی داعش دروستبوون.   – هاوپەیمانیی حەكیم و عەبادی (قوی الدولة الوطنیة): ئەم هاوپەیمانییە لەسەر جەمسەرەكانی حەكیم _ عەبادی بنەڕەتەو خۆیان بە رەوتی میانڕەوی لەنێو شیعە دەناسێنن. لە هەڵبژاردنی 2018 ئەنجامەكانیان زۆر لاواز بوو، بەڵام لە ئەنجومەنی پارێزگاكان (2023) بڕێك باڵانسیان راستكردەوەو هیوایان بۆ دروستبووەوە كە كورسییەكانیان زیاتر بكەن. بڕیارە جگە لەم دووانە هەندێك هێزو كەسایەتیی دیكە بەشداری لەم هاوپەیمانییەدا بكەن، بەتایبەت ئەوانەی لە تشرینی و مەدەنییەكانەوە نزیكن.[24] ئەم هاوپەیمانییە پشت بە سەرمایەی رەمزیی ماڵی حەكیم و ئەزموونی حوكمڕانیی عەبادی و گوتاری میانڕەوانە- بەراورد بە راستڕەوەكانی “چوارچێوەی شیعی”- دەبەستێت. لەگەڵ ئەوەشدا چەند كاندیدو كەسایەتییەكی دیاری كۆكردووەتەوە.   – هاوپەیمانیی مەندەلاوی (الأساس): ئەم هاوپەیمانییە بنكەی سیاسیی جێگری سەرۆكی پەرلەمان، “موحسن مەندەلاوی”یەو كۆمەڵێك هێزی نوێی شیعە لەخۆ دەگرێت كە هاوتاو هاوئاستی هێزە مەدەنییە ناڕازیی و ئۆپۆزیسیۆنەكانن. بەپێی راگەیەنراوە فەرمییەكان، ژمارەی قەوارەو گردبوونەوە بەشدارەكانی ئەم هاوپەیمانییە 22 هێزە كە رەنگدانەوەی چەند ناوچەیەكی جیاجیای عێراقن و دروشمیان “راستكردنەوەی رێڕەوی پرۆسەی سیاسی”یە[25]. لە پێكهاتەكانی ئەم هاوپەیمانییەدا قەوارەیەكی سەر بە كەتیبەكانی “ئیمام عەلی” هەن بە ناوی “حركة العراق الوطنية” كە گروپێكی چەكداری سەر بە حەشدی شەعبییە[26]..   – هاوپەیمانیی ئەلعیدانی و فایز (تصمیم): هاوپەیمانییەكە بنكەی سیاسیی پارێزگاری بەسرە، “ئەسعەد عیدانی”یە كە كەسایەتییەكی دیارو كاریگەری باشوری عێراقە. لەم هاوپەیمانییەدا ژمارەیەك كەسایەتیی كۆمەڵایەتی و ئابوری هەن و پەرلەمانتار “عامر ئەلفایز” سەرۆكایەتیی لیستەكە دەكات. لەڕێگه‌ی ئەم هاوپەیمانییەەوە ئەلعیدانی دەیەوێت لەنێو فەزا شیعییەكەدا پارێزگاری لە سەربەخۆیی خۆی بكات و كەڵكیش لە پێگە ئیدارییەكەی وەربگرێت لە پۆستی پارێزگاری بەسرە. دەوترێت بەشداریكردنیشی بە سەربەخۆ، هەوڵی جێگرتنەوەی سودانی و خۆپاڵاوتنە بۆ پۆستی سەرۆكایەتیی وەزیران بە پشتیوانیی سەدرییەكان، بەوپێیەی پەیوەندیی لەگەڵیاندا باشە[27]. دروشمە سەرەكییەكانی هاوپەیمانییەكە “بچڕینی مافی بەسرە”یە لە حكومەتی فیدراڵی[28]. لەماوەكانی ڕابردوودا ناوبراو چووە هەندێك ڕكابەرییه‌وه‌ لەگەڵ حكومەتی ناوەندو سودانی.   – هاوپەیمانیی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی (ابشر یا عراق): ئەم هاوپەیمانییە بە سەرۆكایەتیی “هومام حەمودی”، سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامییە. ئامانجە فەرمییە راگەیەنراوەكەی “راستكردنەوەیە بۆ باشكردنی داهاتوو”. باس لەوەش دەكات دژی “پشكپشكێنە”یە[29]. راگری سەرەكیی ئەم هاوپەیمانییە، ئەنجومەنی باڵای ئیسلامییە كە پاش جیابوونەوەی بەدرو رەوتی حیكمە لە نەخشەی سیاسیی شیعیدا پاشەكشەی زۆری كردووەو ئەنجامە وەدەستهاتووەكانی، كەمبووەتەوە بۆ بەشداریكردنی رەمزی لە پەرلەمان.   – هاوپەیمانییە شیعییەكانی پارێزگا سوننەكان: كۆمەڵێك لە لیستەكانی چوارچێوەی شیعی بۆ بەرەنگاربوونەوەی مەترسیی هەڵكشانی هێزە سوننییەكان، بە لیستی هاوبەش لە هەڵبژاردنی پارێزگاكانی دیالەو نەینەواو سەڵاحەددین بەشدار دەبن. ئەم هەنگاوە ئەگەرچی هیچ رێگرییەكی یاسایی و دەستوریی نییە، بەڵام وەك ریسك و شۆیەكی سیاسی تەماشا دەكرێت كە هێزە شیعەكان لە دەرەوەی بنكەی جەماوەریی خۆیان، خۆیان نمایش دەكەن و لیستیان هەیەو لەگەڵ سوننەكان ركابەری دەكەن؛ لەم رێگه‌یشەوە دەیانەوێت وەبەرهێنان لە جه‌نگی داعشدا بكەن و درز بخەنە نێو هۆزە سوننییەكان و هەوڵی كڕینی دەنگەكانیان بدەن. ئەو هاوپەیمانییانەش بریتین لە  “تحالف صلاح الدین”، “تحاف دیالی أولا”،  هاوپەیمانی “الحدباء” لە موسڵ. لە “كەركوك”یش باس لە دروستكردنی بەرەیەكی شیعی هەیە، بەڵام هێشتا قەبارەو شێوازەكەی ڕوون نییە.   كۆبەند لە هەڵبژاردنی 2025دا شیعەكان بەگشتی و هێزەكانی “چوارچێوەی هاوئاهەنگیی” بەپەرتەوازەیی دادەبەزن، بەڵام بڕیاریان ئەوەیە لە دوای پرۆسەكە یەكبگرنەوەو دابەشبوونەكەیان زیاتر كاتیی و تەكتیكییە. ئاڵنگاریی گەورەی بەردەمیان، ترسە لە لێكەوتەی بایكۆتی سەدرو هەڵڕشتنی پارە لەلایەن وڵاتانی سوننە بۆ لیستە ركابەرەكانیان. هەروەها بارگۆڕانە هەرێمایەتییەكانی ناوچەكەو خواستی سوننەكان بۆ كەڵكوەرگرتن لە كەوتنی سوریا، گوشاری لەسەر دروستكردوون. لە كاتێكیشدا هەڵبژاردن هاتووەتە پێشەوە كە بەرە ئێرانییەكە لە لاوازیدایە. بۆ چارەسەركردنی بەشێك لەمانە هێزە شیعەكان بۆ بەشداریی چڕو چالاك، كار لەسەر ترساندنی بنكە جەماوەرییەكانیان دەكەن؛ هەروەها لە پارێزگا سوننەكانیشدا لیستی یەكگرتوویان پێكهێناوە بە هیوای درزخستنە نێو پێكهاتە سوننەكان و كڕینی دەنگ و كەڵكوەرگرتن لە بارگۆڕانەكانی پاش جه‌نگی داعش. ململانێی ناوخۆی شیعە، لەسەر دابەشكردنەوەی پێگەو نفوزو پۆستی سەرۆكایەتیی وەزیرانە؛ گۆڕەپانی كێبڕكێی سەرەكییشیان بەغدای پایتەختە، بەتایبەت كە زۆر لە سەركردەكانیان بە ژمارە یەك لەم بازنەی هەڵبژاردن دادەبەزن كە نزیك لە 10 ملیۆن دانیشتووانی هەیەو دەوروبەری 70 كورسی لە پەرلەمانی داهاتوو. شەڕەكە لەسەر ژمارەی دەنگی سەرۆكی لیستی ژمارە (1) دەبێت، بەتایبەت لە نێوان مالیكی و ودانی كە هەردووكیان لە بنكەی حزبی دەعوەوە دەركەوتوون و مالیكی سەرۆك و، سودانی كادری پێشكەوتووی بووە. سەرچاوەكان [1]  https://2h.ae/GmSX [2]  https://2h.ae/KILa [3]  https://2h.ae/umBk [4]  https://2h.ae/cvmJ [5]  https://2h.ae/Gosa [6]  https://2h.ae/cunm [7]  https://2h.ae/jCUN [8]  https://2h.ae/jkuz [9]  https://2h.ae/MMbL [10]  https://2h.ae/xbyP [11]  https://2h.ae/ssVi [12]  https://2h.ae/IbhM [13]  https://2h.ae/Lxir [14]  https://2h.ae/FIUx [15]  https://2h.ae/YOPw [16]  https://2h.ae/dFRJ [17]  https://2h.ae/mEUE [18]  https://2h.ae/ZjFw [19]  https://2h.ae/VHMa [20]  https://2h.ae/wMaV [21]  https://2h.ae/PFUt [22]  https://2u.pw/4FnJA [23]  https://2h.ae/wKOs [24]  https://2h.ae/wKOs [25]  https://2h.ae/fsGY [26]  https://2h.ae/RtBb [27]  https://2h.ae/Skkl [28]  https://2h.ae/Hjbq [29]  https://2h.ae/fbcn

درەو: نەبیل مەرسومی، پسپۆڕی ئابوری عێراق، لە نوسینێكدا بە ناونیشانی "كێبڕكێی چین و ئەمریکا لەسەر نەوتی عێراق" دەڵێت: ئەمەریکا و چین لە ئێستادا کێبڕکێ لەسەر هەژمونكردن بەسەر سەرچاوە بێشومارەكانی وزەی عێراق دەکەن ، كە چین پێشەنگایەتی دەکات لە رێگەی بەرهەمهێنانی نەوت و ژێرخانی ئابورییەوە، ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی سەرمایەگوزارییەکانیان لە کوردستان و باشور زیاد دەکەن بۆ بەرپەرچدانەوەی پەیوەندییەکانی چین و روسیا. لە ئێستادا چین خاوەنی تایبەتمەندییە لە ڕووی خاک و سەرچاوەکانەوە، كە بەپێی ئامارە پیشەسازییەکان زیاتر لە یەک لەسەر سێی یەدەگی سەلمێنراوی نەوت و غازی عێراق و دوو لەسەر سێی بەرهەمی ئێستای لەلایەن کۆمپانیا چینییەکانەوە بەڕێوەدەبرێت.  کۆمپانیا چینییەکان پێكەوە پشکی راستەوخۆیان لە نزیکەی (٢٤) ملیار بەرمیل یەدەگدا هەیەو، بەرپرسیارن لە بەرهەمهێنانی نزیکەی (٣) ملیۆن بەرمیل لە رۆژێکدا، وێڕای ئەوەش تۆڕێکی ئاڵۆزی کاریگەرییان لە هەژمونیان پەرەپێداوە لە رێگەی چەندین پڕۆژەی ژێرخان، كە هاوتەریب کاردەکەن لەگەڵ گەشەپێدانەكانی نەوت و غاز. هەر لەو چوارچێوەیەدا، کۆمپانیای جیۆ-جەید پترۆلیۆمی چین زنجیرەیەک گرێبەستی گەورەی واژۆکرد، کە کۆنترۆڵی یەکەمین پڕۆژەی وزەی تەواوكاری عێراق دەداتە پەکین، كە بریتیە لە پڕۆژەی گەشەپێدان بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنانی کێڵگەی نەوتی توبا لە بەسرە لە (20)هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا بۆ (100)هەزار بەرمیلی رۆژانەو، دروستکردنی پاڵاوگەیەک بە تایبەتمەندی بەرز بە توانای (200) هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا، هەروەها دروستکردنی کارگەیەکی پترۆکیمیایی بە توانای بەرهەمهێنانی ساڵانەی  (620) هەزار تۆن، بەگوێرەی وەزارەتی نەوتی عێراق.  هەروەك پڕۆژەکە، دروستکردنی كارگەیەكی پەین لە خۆدەگرێت، کە توانای بەرهەمهێنانی ساڵانە (520)هەزار تۆنە و، پەرەپێدانی وێستگەیەکی کارەبای گەرمی بە توانای (650) مێگاوات و، دروستکردنی وێستگەیەکی کارەبای خۆر بە توانای (400)مێگاوات، هەموو ئەمانەش لە دڵی پیشەسازی نەوت و غازی عێراقدا جێبەجێ دەکرێن، کە لە پارێزگای بەسرەیە.  بەپێچەوانەی ئەوەوە، ئەمریکا و هاوپەیمانە سەرەکییەکانی دەیانەوێت حکومەتی هەرێمی کوردستان کۆتایی بە هەموو پەیوەندییە درێژخایەنەکانی لەگەڵ کۆمپانیا چینی و روسییەکان بهێنێت، بۆیە پشتگیریان لە دیارترین گرێبەست تا ئێستا لە باشوری عێراق کردووە. گرێبەستی تۆتال بە بڕی (27) ملیار دۆلار، کە خۆی لە سود وەرگرتن لە غازی هاوەڵ دەبینێتەوە لە پێنج کێڵگەی سەرەكی نەوت، وێڕای پڕۆژەی هاوبەشی دابینکردنی ئاوی دەریایی و، پەرەپێدانی بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەی ئەرتاوی و دروستکردنی وێستگەیەکی وزەی خۆر.  بەگوێرەی زانیارییەکان، کارەکانی دەرهێنانی غاز لە کێڵگەی کۆرمۆرەوە کە کۆمپانیای "وێسترن زاگرۆس"ی ئەمریکی گرێبەستەکەی بەدەستهێناوە، دوای چەند رۆژێک لە گەیشتن بە رێککەوتنەکە، دەستی بەكارە سەرەتاییەكانی كردووە. مانگی ئایاری رابردوو، هەرێم دوو گرێبەستی بە بەهای (110) ملیار دۆلار لەگەڵ دوو کۆمپانیای ئەمریکی واژۆکرد: یەکەمیان لەگەڵ کۆمپانیای "میران ئینێرجی" کە لە دوو كۆمپانیا پێكدێن؛ کۆمپانیای هێکنی ئەمریكی و گروپی ئۆنیکس.  گرێبەستی دووەم لەگەڵ "وێسترن زاگرۆس" بوو بۆ کێڵگەکانی کوردە میر و تۆپخانە بۆ قۆناغی یەکەم و کێڵگەی میران بۆ قۆناغی دووەم، گرنگی ئەو دوو گرێبەستە نەوتییە: سەبارەت بە کێڵگەی تۆپخانە، لەگەڵ وێسترن زاگرۆس، پێنج ترلیۆن پێی سێجا غاز و نۆ ملیۆن بەرمیل نەوتی تێدایە.  کێڵگەی میران هەشت ترلیۆن پێ سێجا غازی تێدایە، پێشبینی دەکرێت لە ماوەی (١٨) بۆ (٢٠) مانگدا لە نێوان (٥٠) بۆ (٧٠) ملیۆن پێ سێجا غاز دەربهێنێت، دوای ئەوە کێڵگەکە غازی زیاتر بۆ تۆڕەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق دابین دەکات.  جگە لەوەش کێڵگەکانی کوردە میرو تۆپخانە بڕێکی بەرچاو نەوت و غازیان تێدایە، بەرپرسانی وەزارەتی وزەی ئەمەریکا لە ئێستادا لە هەولێر تاوتوێی پەرەپێدانی کێڵگەی غازی شیواشۆک لە ناحیەی تەقتەق-ی سەر بە پارێزگای سلێمانی دەکەن، کە یەدەگەکەی بە (8) ترلیۆن پێی سێجا خەمڵێندراوە، بەم زووانە کارکردن لەسەری دەست پێدەکات، بۆ ئەوەی لەگەڵ کێڵگەی کۆرمۆردا ببێتە دووانە بۆ ئەوەی غاز بۆ ئەوروپا رەوانە بكات.

راپۆرتی: درەو 🔻 دوای تێپەڕوبوونی نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)، وەزارەتی دارایی عێراق کۆتا ڕاپۆرتی خۆی بۆ ساڵی 2024 ڕاگەیاند، بەپێی ڕاپۆرتەکە لە ساڵی (2024)دا؛ 🔹 کۆی داهات زیاتر بووە لە (140 ترلیۆن و 774 ملیار) دینار، زۆرتر لە (127 ترلیۆن و 536 ملیار و 400 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (91%) داهاتی نەوتی و (9%)ی بە زیاتر لە بڕی (13 ترلیۆن و 237 ملیار و 705 ملیۆن) دیناری لە داهاتی نانەوتییەوە سەرچاوەی گرتووە. 🔹 کۆی خەرجی زۆرتر بووە لە (150 ترلیۆن و 527 ملیار) دینار، زیاتر لە (125 ترلیۆن و 214 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (83%) چووە بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (17%)ی بە بڕی زیاتر لە (25 ترلیۆن و 313 ملیار و 302 ملیۆن) دیناری لە چووە بۆ خەرجی وەبەرهێنان. 🔹 بەم پێیە بودجەی گشتی بەڕێژەی (7%) و بە زۆتر لە (9 ترلیۆن و 753 ملیار) دینار توشی کورتهێنان بووە. 🔹 بەپێی ڕاپۆرتەکە بڕی سەر و (60 ترلیۆن و 53 ملیار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران خەرجکراوە، کە (40%)ی داهاتی گشتی عێراق پێکدەهێنێت. 🔹 بەپێی ڕاپۆرتەکە بڕی سەر و (60 ترلیۆن و 53 ملیار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران خەرجکراوە، کە (40%)ی داهاتی گشتی عێراق پێکدەهێنێت. 🔹 ئەو بڕە پارەیەی بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان و چاودێری کۆمەڵایەتی خەرجکراوە، زۆرترە لە  (10 ترلیۆن و 786 ملیار) دینار، ئەم بڕەش (7%)ی ئەو خەرجییانەیە کە حکومەتی عێراق لە ساڵی (2024) خەرجی کردووە. دەقی ڕاپۆرتەکەی وەزارەتی دارایی عێراق    

درەو: نوری مالیكی، سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا هۆشداریدا لە گەیشتنی کاندیدە لاوازەکان بۆ پەرلەمانی داهاتوو، تا ئەنجومەنی نوێنەران لەم دۆخەی ئێستادا نەمێنێتەوە، كە جێی بەزەییە. دەشڵێت: ئەو پارە زۆرەی ئەمڕۆ دەیبینێت، هەر گیز لە هەڵبژاردنەکانی پێشوودا نەیبینیوەو، وڵاتێک دەناسێت کە دەیەوێت (100) کورسی بکڕێت و بۆ هەر پەرلەمانتارێك یەک ملیۆن دۆلار دەدات. مالیكی، لە میانی چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی حزبەكەی (ئافاق) وتی:  ئومێدم بە هاوڵاتیانە کە دەنگەکانیان بە (٥٠) یان (١٠٠) دۆلار نەفرۆشن، هیوادارم خاوەن لیستەکان خۆیان لەم شێوازەی جەمسەرگیرییە بەدوور بگرن، چونکە بەو کارە تاکی لاواز دەهێننە ناو پێگەی سەرکردایەتیكردنی میللەتەوە، ئەمە بە شەرع قەدەغەیەو ئەو پارەیەش بە ناڕەوا بە دەستهاتووە. وتیشی: دەمانەوێت ئەوانەی دەگەنە پەرلەمان، لەوە تێبگەن کە ئەنجومەنی نوێنەران دامەزراوەیەکی چاودێری یاساییە، نەک دامەزراوەیەکی سیاسی جێبەجێکار،  ئەوەش بۆ ئەوەی جارێکی تر پەرلەمان نەگاتە ئەو دۆخەى ئەمڕۆ پێی گەیشتووەو جێى بەزییە، چونکە ئەوانەی تێیدا خزمەتیان کردووە پێیان وابوو رکابەری دەسەڵاتی جێبەجێکردنن. مالیكی، لە بەشێكی تری قسەكانیدا ئاماژەی بەوەكرد: وڵاتێکی دیاریکراو دەناسم کە پەیوەندی بە هێزێکی سیاسییەوە کردووە و، رێنمایی کردون کە هەر پەرلەمانتارێك بە یەک ملیۆن دۆلار بکڕن،  بە (١٠٠) ملیۆن دۆلار  (١٠٠) پەرلەمانتار بکڕن، بەم کارە ئیرادەی میللەت دەکڕن، هەموو وڵاتێک هەوڵی کۆنترۆڵکردنی پەرلەمان دەدات چونکە گیانی پڕۆسەی سیاسییە. جەختیشكرد لەوەی، هەڵبژاردنی داهاتوو بە پارە كۆنتڕۆڵ دەكرێت، کێبڕکێەكەش دارایی دەبێت، کە بە درێژایی هەموو هەڵبژاردنەکانی پێشووهەرگیز شاهیدی ئەوە نەبووین پارەیەکی وەها گەورە بۆ کاندیدەکان دابین بکرێت، لەوانەیە ئەم پارەیە لە گەندەڵی یان پارەی دەرەکی بێت. باسى لەوەشكرد: ئیرادەی ئەوانەی نایانەوێت یاسای هەڵبژاردن بگۆڕێت،  یەكیگرت لەگەڵ ئیرادەی ئەوانەی نایانەوێت یاسای حەشدی شەعبی پەسەند بكرێت، ئەنجامەکەی پەکخستنی دانیشتنەکانی پەرلەمان بوو، بە ئاشکرا بایکۆتی دانیشتنەکانیان کرد، نەدەبوو ئیدارەی پەرلەمان ملکەچی ئەم فشارە بێت، چونکە بەرژەوەندی گشتی پێسپێردراوە، سەرۆکایەتی پەرلەمان بەرپرسیارێتی پەککەوتنەکەی لە ئەستۆیە، لەگەڵ ئەو هێزە سیاسییانەی کە بەرپرسن لە شكاندنی نیسابی یاسایی.

د. یاسین تەها- پسپۆڕ لە مێژووی ئاینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا بڕیارێكی فەرمی دەزگای "ئاسایشی نیشتمانی عێراق" دژ بە ڕەوتی " سەلەفیی  مەدخەلی" ئاشكرا كرا. بڕیارە ئەمنییەكەی كە گشتاندنی بۆ كراوە "بزووتنەوەی مەدخەلی" وەك ڕەوتێكی "زۆر مەترسیدار لەسەر ئاسایشی كۆمەڵگا" لە عێراقدا دەناسێنێت، ئەمەش كاردانەوەی "سەلەفییە مەدخەلییەكان" و هەندێك لایەنی دیكەی سیاسی سوننەی بەدوای خۆیدا هێناوە و بووەتە جێگەی مشتومڕ. ئەم شرۆڤەیەی بەردەست لەسەر پاشخان و وردەكاری و لێكەوتەكانی ئەم بڕیارە هەڵوێستە دەكات.   بڕیارەكەی ئاسایشی نیشتمانی بەپێی نووسراوێكی فەرمی كە لە 27ی نیسانی 2025 دا دەرچووە، دەزگای ڕاوێژكاریی ئاسایشی نەتەوەیی عێراق، لە ڕێگای "لیژنەی بەرەنگاربوونەوەی توندڕەوی توند"ـەوە، فەرمانیكردووە بە ڕووبەڕووبوونەوەی "بزووتنەوەی مەدخەلی"، بەو پێیەی ڕەوتێكی "زۆر مەترسیدارە لەسەر ئاشتەوایی كۆمەڵگە" بەپێی نووسراوەكە. ئەم دامەزراوە ئەمنییەی عێراق كە تایبەتە بە ئاسایشی كۆمەڵگایی گشتیگر، بۆ بڕیارەكەی دژی "سەلەفییە مەدخەلییەكان" پاساوی بە ڕاسپاردەی دەزگا ئەمنییە پەیوەندیدارەكان هێناوەتەوە، باسی لەوەشكردووە فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی عێراق (محەمەد شیاع سوودانی) لەسەر بڕیاری بەرەنگاربوونەوەكە ڕازی بووە، ئەمەش لە میانەی كۆبوونەوە لەگەڵ نوێنەرانی پارێزگاكانی: كەركوك، نەینەوا، دیالە، ئەنبار، سەلاحەدین لەگەڵ دەزگا ئەمنی و هەواڵگرییەكانی وەزارەتەكانی ناوخۆ و بەرگری. بەم پێیەش بڕیاری ڕووبەڕووبوونەوەی مەدخەلییەكان لەسەر ئاستی حكومەت و دەزگا ئەمنییەكانی دەوڵەت دەركراوە، بازنەی بە ئامانجگیراویش جوگرافیا سوننە نشینەكەی ناوەڕاست و باكووری عێراقە كە گۆڕەپانی كاری ئەم ڕەوتە ئایینییە سوننەیە بەبێ ئەوەی هیچ ئاماژەیەك بە هەرێمی كوردستان بكرێت كە یەكێكە لە گۆڕەپانەكانی كاروچالاكی بانگەوازی سەلەفی و لە نێویشیاندا "ڕەوتی مەدخەلی".     بزوتنەوەی مەدخەلی چییە؟ بڕیارە ئەمنییەكەی عێراق "بزوتنەوەی مەدخەلی" بەكارهێناوە بەبێ ئاماژەكردن بە بنكە بنەڕەتییەكە كە ڕەوتی سەلەفییە، ئەم زاراوەیەش (مەدخەلی) ساڵانێكە وەك ناوی ڕەوتێكی بەرفراوانی سەلەفی بەكاردەهێنرێت بۆ جیاكردنەوە لە ڕەوتی سەلەفی كلاسیك و تەقلیدی سعودی یان سەلەفیەتی ئیسلامی گشتی. مەدخەلییەكان بازنەی لایەنگری تێگەیشتن و بۆچوونەكانی شەرعزان و فەرموودەناسی سعودی "ڕەبیع بن هادی ئەلمەدخەلی"ن، بەڵام ئەوانەی ئەمەیان پێدەگوترێت زیاتر خۆیان بە "سەلەفی مەدینە" یان هەر تەنیا "قوتابخانەی سەلەفی" دەناسێنن و ئەو ناوزەدكردنەیان بەناوی مامۆستاكەیان ڕەتدەكەنەوە و بە تانە و تەشەری دەزانن. ڕەوتی مەدخەلی، لقێكی نوێكراوەیە لە ڕەوتی سەلەفی سعودی بە ڕیشە نەجدی كە لە سەدەی 18 سەریهەڵداوە، سەرنمای ئەم ڕەوتە " ڕەبیع مەدخەلی" (93 ساڵ) خۆی خەڵكی شاری جازانی باشووری سعودیەیە لە باشوور، هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لەزانستی فەرموودەناسی، لەزانكۆی ئیسلامی شاری مەدینە یەكێك بووە لەخوێندكارە دەركەوتووەكانی شێخ "محمد بن ئەمان ئەلجامی" بەرەگەز ئەسیوبی (1931_ 1996)، هەر ئەمیش بناغەدانەری ڕەوتەكەیە و بەم هۆیەشەوە جارجار پێیان دەوترێت "سەلەفیەتی جامی" یان " مەدخەلییە جامییەكان". هەریەك لە "محەمەد جامی" و "ڕەبیع مەدخەلی" خوێندكاریشی، بە ڕەخنە توندەكانیان لە نەیارەكانیان دەناسرێنەوە، هەردووكیشیان لەتان و پۆی گشتیدا وەك هەر بانگخوازێكیتری سەلەفی كار بۆ ساغكردنەوە و پەرەپێدانی ئەو تەرزە ئیسلامەتییە دەكەن كە ڕاستەوخۆ بە دەقەكانی قورئان و فەرموودەوە پەیوەستە؛ بەتێگەیشتنی پێشینە یەكەمەكانی ئیسلام كە پابەندییە بە واتا ڕواڵەتییەكانی دەقەكانی قورئان و فەرموودە، ئەمەش بەشێكی دانەبڕاو و یەكێك لە دەرهاویشتەكانی ڕەوتی سەلەفیی "محەمەد عەبدولوەهاب"ـە (مردن: 1792ز)، كە ئەویش لە تان و پۆدا دەچێتەوە سەر میرات و كولتووری شەرعزانی ناوداری شام "ئیبن تەیمیە"، لەگەڵ فەتوا عەقیدەییەكانی، "ئیمام ئەحمەدی كوڕی حەنبەل" كە سەر مەزهەبی چوارەمی سوننەیە، بەبێ ئەوەی لە شەرعزانی و فقیهدا خۆیان بە ئایینزاكەیەوە ببەستنەوە.   سەلەفییە مەدخەلییەكان لەبەرەنگارییەكی تونددان لەگەڵ گروپە ئیسلامییە "حەرەكی" و "جیهادی" و تەنانەت مەدەنییەكانییەكانیش، لە ئەدەبیاتی ئەواندا ئەو حیزبە ئیسلامییانە "سەرچاوەی بە حیزب حیزبكردنی ئیسلامن و پەرتكردنینی"، لەگەڵ شیعەكانیش بەریەككەوتنیان زۆرە و لەمەشدا بەركەوتنە مێژوییەكەی سعودیە و ئێرانی پاش 1979 كاریگەریی هەیە، لەكێشمەكێشی قووڵیشدان لەگەڵ سۆفی و دەروێشەكان و تەریقەتەكان وەك "سەرچاوەی شیرك و بیدعەو خورافیات" تەماشا دەكەن. بەهۆی ئەوەشی ڕەوتی مەدخەلی، لەسەر هەمان دەستوری قوتابخانەی سەلەفی بەتەواوی خۆیان نابەستنەوە بە چوار ئایینزا فیقهییە بەربڵاوەكەی سوننە (ئەبو حەنیفە، مالیك، شافیعی، ئەحمەد)، لەزۆر جێگا  تووشی بەریەككەوتن و مشتومڕ دەبن و لە پەنا دژە حیزبی بووندا دژە مەزهەبگەراییشن و پەیڕەوی لە دەقەكان دەكەن، لە كاتێكدا لە زۆر جێگەی جیهانی ئیسلامیدا تەقلید بە پێویست دەزانرێت بۆ ئایینداری، یان لەپەرستشدا پەیوەستن بەنێوانگرەوە بۆ گەیاندنی نزاو رازو نیازی خۆیان بەخودا.   مێژووی سەرهەڵدان: بە پێی پێدراوە بەردەستەكان، مێژووی دەركەوتن و بڵاوبوونەوەی بۆچوونەكانی "جامی"  و خوێندكارەكەی كە "مەدخەلی" یە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵانی نەوەدەكان و شەڕی ئازادكردنی كوەیت (گەردەلولی بیابان). لەو دەمەدا زانای ئایینی ناسراو (ابن باز) و زانا ئایینییەكانی دیكەی ئەندام لە "دەستەی گەورە زانایانی سعودی" (العثیمین بە نموونە)، ڕێگایاندا بە پشتبەستن بەسوپای ئەمەریكا بۆ بەرەنگاربونەوەی ڕژێمی سەدام، پاساوی شەرعییان لە شێوەی فەتوادا لە نێو سەرچاوەكانی كولتووری ئیسلامیدا بۆ هێنایەوە (11/ 9/ 1990). بەرامبەر بەمەش هەندێك لەكەسەیاتی و بانگخوازە سەلەفییەكانی دیكەی سعودیە و دەرەوەی ئەو وڵاتەش، هاوپەیمانیكردنی ئەمەریكا و میوانداریكردنی سوپاكەیان لە سعودیە (بلاد الحرمین)، بەحەرام و قەدەغەشكاندن لەقەڵەمدا (ئەلبانی و حەوالی بە نموونە)، لای خۆشییانەوە "جامی" و "مەدخەلی"، هەڵمەتێكیان بەڕێوەدەبرد بۆ بەرگرییكردن لە هەڵوێستی زانا ئاینییەكانی "دەستەی گەورە زانایان" ی سعودی، لەهەمان كاتیشدا بەگژ ئەوانەدا چوونەوە كە لەگەڵ فەتواكەدا نەبوون. "مەدخەلی" لە مبارەیەوە كتێبێكی نووسیوە بۆ بەرگریكردن لە فەتواكە و پاساو هێنانەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی بەعسی سەدام بە هەر ڕێگایەك بووە لە سۆنگەی ئەوەی حیزبێكی بێباوەڕ و دژە ئیسلامە، ئەمەش بەشێكبوو لە دەرهاویشتەكانی داگیركردنی گوەیت و ئەگەرنا لە ساڵانی هەشتاكاندا سعودییەكان لە بەرەی عێراقدا بوون دژی ئێران لە جەنگی هەشت ساڵە. لەسەر ئەم هەڵوێست و بەرگریكردنەش "مەدخەلی" و بازنەكەی چواردەوری لەلایەن دەسەڵاتدارانی سعودیەوە ستایش و پاداشتكران و لە زانكۆ ئیسلامییەكان و  مزگەوتەكاندا ئەو بۆشاییانەیان پێ پڕكرایەوە، كە بەهۆی زیندانیكردن و دورخستنەوە و پەراوێزخستنی ڕەوتە ئایینییە سەلەفییە حەرەكی و ناڕازییەكانەوە دروستبوو، بەم هۆیەشەوە جامی و مەدخەلییەكان توانیان باڵ بەسەر زۆر لە دامەزراوە ئاینییەكانی سعودیەدا بكێشن.   شێوازی كاری مەدخەلییەكان: هەرچەندە مەدخەلییەكان لە سایەی گەورە زانا سەلەفییە ناسراوەكانی سعودیەدا كاریانكردووە و لە قوتابخانەی ئەوانەوە دەركەوتوون (ئیبن باز و عوسەیمین بە نموونە)، بەڵام لەمیكانیزمی بەرەنگاربوونەوە و شێوازی كاردا تایبەتمەندی خۆیان هەیە، بەوە ناسراون كە ڕووشكێنن لە ڕەخنەگرتنی ئایینی، لە هەڵسەنگاندنی كەسایەتی و گروپەكانیشدا بڕێك جەخت لە زەقكردنەوەی ڕەخنەكان دەكەنەوە و كەمتر بە لای باسكردنی لایەنی باشەی ڕەخنەلێگیراوەكاندا دەچن، لەم كایەشدا "مەدخەلی" وەك پێشەوای "الجرح والتعدیل" ئاماژەی بۆ دەكرێت و هەر لە ناو سەلەفییەكانیشدا هەن پێیانوایە زیادەڕۆیی دەكەن لە ڕەخنەگرتن و دەرخستنی لایەنە نەرێنییەكانی كارەكتەرە ئایینییەكان و ئەمەش وەك مۆركێكی سەرەكی ئەوان ئاماژەی پێدەكرێت. لە بیری سیاسیدا سەلەفییە جامی و مەدخەلییەكان بەوە تۆمەتبار دەكرێن كە ڕەوتی هاندەری گوێڕایەڵیكردنی دەسەڵاتەكانن لە ڕێگەی وابەستەیی كتومت بە چەمكی "ولي الأمر" كە لە قورئاندا هاتووە، ئەمەش بەسەر حوكمڕانە زاڵبووەكانی جیهانی ئیسلامیدا جێبەجێدەكەن بەبێ هەڵوێستە لەسەر كارنامەیان، لەم سۆنگەیەشەوە ئەم ڕەوتە وەك سەلەفییەكانی دیكەی هاوتایان  ڕێگە بە بەرهەڵستیكردنی دەسەڵات و بەرەنگاربوونەوەی نادەن، لەمەشدا لەگەڵ زۆربەی ڕەوتە دێرینەكانی ناو ئاینزای سوننەدا كۆكن، كە تا ڕادەی زۆر یاخیبوون و شۆڕشكردن دژی فرمانڕەوا پەسەند ناكات، بەڵام "ڕەبیع مەدخەلی" تۆمەتباركردنیان بە دۆستایەتی دەسەڵات ڕەتدەكاتەوە و  جەختدەكاتەوە ئەوان لە سنووری توانای خۆیاندا بە دڵ و زمان و پێنووس بەرەنگاری خراپەی فرمانڕەوایان دەبنەوە، هەر شتیشیان نەتوانی؛ ئەوە  بە دڵ نكولی لێدەكەن. ئەوەش ڕەتدەكاتەوە ئەوان پشتگیری هەموو فرمانڕەوایان بكەن و جەخت لەوە دەكاتەوە جێبەجێكاری شەریعەتیان خۆش دەوێت و ڕقیان لە سەرپێچی و شتی خراپی حوكمڕانەكانە. سەلەفییەكان بە گشتی و  جەخت لە دوورەپەرێزی لە سیاسەت دەكەنەوە، لە بری ئەوەش زیاتر جەخت لە چەمكی "پاڵفتەكردنی عەقیدەو پەرستشەكان لە زیادكراوەكان" دەكەنەوە (بیدعە)، هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا پێیانوایە خۆ سەرقاڵكردن بەسیاسەتەوە پەیوەندیی ئەوتۆی بەدینەوە نییە. هەر لەبەر ئەمەش زیاتر لە بانگەوازی ئایینیدا چالاكن و بەشداریكردنیان لە كایەی سیاسیدا بەمانا باوەكەی نییە كە خۆ پاڵاوتن و دروستكردنی ئۆرگانی سیاسییە، بەڵام ئەمە بەسەر ئەزموونی كۆمەڵێك لە سەلەفییەكانی میسر (حیزبی نوور) و بەشێك لە سەلەفییەكانی كوەیتدا جێبەجێ نابێت كە بەشداری و رێكخستنی سیاسییان هەیە.   نموونە عێراقییەكەی ڕەوتی مەدخەلی بە پێی كارنامەی ناودارە ئیسلامییە سوننەكان، مێژووی گەیشتنی ڕەوتی سەلەفی نەجدی (سعودی) بە عێراق دەگەڕێتەوە بۆ دوو سەدە بەر لە ئێستا، بەڵام دەشێت ئەمە زیاتر لە ئاستێكی بەرتەسك و لە شێوەی كەسایەتییە ئایینییەكاندا بێت، چونكە بەپێی پێدراوە مێژوییەكان، سەلەفییەكان پاش ئەزموونێكی بچڕ بچڕی چالاكی و كاری بانگخوازیی سەردەمی بەعس، زیاتر لە پاش 2003 لە شێوەی تەوژمێكی ڕێكخراودا لە مزگەوتەكانی پشتێنەی بەغدای پایتەخت و پارێزگا سوننەكان، ئازادانە كەوتوونەتە چالاكی و كاری بانگەوازكردن و دەركەوتن. لە 2007 دا ڕێبەرێكی دیاری ئەم ڕەوتە لە عێراق كە "شێخ محەمەد خوزەیر" كە بە  "ئەبو مەناری عەلەمی" بەناوبانگە، شەڕكردنی دژی سوپای ئەمەریكا حەرامكردووە، چونكە بە گوتەی ئەو: "مەرجەكانی جیهادی تێدا نییە"، هەروەها جەختی لەوە كردووەتەوە كە "گوێڕایەڵیكردنی دەسەڵاتی زاڵبوو لە پێناو دوورخستنەوەی گۆبەن پێویستە"، بەوەش پاساوی هێناوەتەوە بۆ فەتواكەی كە تەقەكردن لە سوپای ئەمەریكا لە شارەكاندا؛ گیانی خەڵكی سڤیل دەخاتە بەر مەترسی. ئەم بۆچوونەی "ئەبو مەنار" كە خەڵكی قەزای عەلەمی سەر بە پارێزگای سەلاحەدینە، دەچێتە چوارچێوەی هەڵكردن لەگەڵ حوكمڕان و ڕەتكردنەوەی میكانیزمی چەكداری بۆ دروستكردنی گۆڕانكاری سیاسی لە كاتی لاوازی. هەروەها ئەم ڕێبەرە سەلەفییە هانی خەڵكی سوننەی داوە كە بچنە ڕیزەكانی سوپا و پۆلیسی عێراق و بایكۆتی سیاسی بشكێنن و بەشداری پرۆسەی سیاسی بكەن، كە لە سایەی دەسەڵاتی ئەمەریكییەكان و شیعە باڵادەستەكاندا كەوتبووە سەرپێ، لەمبارەیەشەوە كتێبێكی بڵاوكردووەتەوە كە بەڵگەی شەرعی بۆ بۆچوونەكەی لەبارەی بەشداریكردن لە جومگەكانی دەوڵەت دەهێنێتەوە (2004) بە ناونیشانی " دحر المثلب على جواز تولية المسلم على المسلم من كافر متغلب"، شێخێكی سعودییش بەناوی "موحسن ئەلعوبەیكان" كە ئەندامی دەستەی گەورە زانایانە، پێشەكی و پشتیوانی بۆ نووسیوە. كورت و پوختیش كتێبەكەی ڕابەرە سەلەفییە عێراقییەكە، جەخت لەوە دەكاتەوە، مامەڵەكردن لەگەڵ فرمانڕەواییكردنی دانراو لەلایەن كافرانەوە (ئەمەریكا) درووستە و دەڵێت "ئەوەم لە پێناو پاراستنی دەوڵەتدا كردووە". لە میانەی جێبەجێكردنی بۆچوونەكانیشیدا  "ئەبو مەناری عەلەمی" خۆی پۆستی لە ئەوقافی سەلاحەدین وەرگرتووە، لە دەمی خۆپیشاندان و مانگرتنی پارێزگا سوننەكانیشدا دژی نوری مالیكی سەرۆكوەزیرانی پێشووتر (2012)، ناڕەزاییەتییەكانی ڕەتكردووەتەوە بەو پێیەی دژی "وەلی ئەمر"ی وڵاتە. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەم ڕێبەرە سەلەفییە دواتر پەیوەندی لەگەڵ "ڕەبیع مەدخەلی" دا تێكچووە و لە تۆمارێكی دەنگیدا لەلایەن "ڕەبیع مەدخەلی" یەوە بە "ئەهلی فیتنە و گۆبەن" تۆمەتباركراوە، هەروەها هۆشداری ئەوەشی داوە بە سەلەفییەكان كە دوای نەكەون، بەبێ ئەوەی وردەكاری زیاتر لە بارەی لادانەكانی لە ڕەوتەكە بخاتەڕوو لە كاتێكدا كە ناوبراو ساڵانێك نوێنەرایەتی بۆچوونەكانی ڕەوتەكەی مەدخەلی كردووە. "ئەبو مەنار" باس لەوە دەكات سەرەتا لە لایەن "ڕەبیع مەدخەلی" یەوە كراوە بە مەرجەعی سەلەفییەكان لە كاروباری عێراق، بەڵام دواتر بە تۆمەتی ئەوەی شوێنكەوتەی خەڵكی دیكەیە، "رەبیع مەدخەلی" هێرشی كردووەتە سەری. ئەوەشی دەردەكەوێت ناكۆكییەكەی هەردوولا زیاتر كەسێنی و ڕواڵەتییە، لە دوای ئەوەشی كە ڕاگەیەنرا "ئەبو مەنار" سەر بە ڕەوتی سەلەفییەتی تەقلیدی سعودییە و نێوانی لەگەڵ مەدخەلییەكان تێكچووە، پێگەكەی لە ناو مەدخەلییەكاندا لاوازبوو، ئەمەش دەرگای بۆ دەركەوتنی چەند كەسایەتییەكی دیكەی ئایینی كردەوە وەك ڕێبەری سەلەفی یەكێك لەوانەش لە ئێستادا شێخ "سەعد ئەلنایف"ـە لە ئەبوغرێبی پشتێنەی بەغدای پایتەخت.   پاڵنەری بڕیاری قەدەغەكردنی مەدخەلی بەپێی هەندێك زانیاریی بەردەست هۆكاری سەرەكی كەوتنە تەقەی دەزگا ئەمنییەكانی عێراق، لە "سەلەفییە مەدخەلییەكان" سەرباری ڕێبازی كەنارگیریی و خۆگونجاندنیان لەگەڵ ڕەوشی سیاسی و قبوڵكردنی حوكمڕانان، پەیوەندی بە حیساباتی كارەكتەری سیاسی شیعی و لە پشت ئەویشەوە ئەجێندای ئێرانییەوە هەیە. بەپێی پێدراوە بەردەستەكان خواستی شیعەی دەسەڵات ئەوەیە لە ناوچەكانی چالاكی "سەلەفییە مەدخەلییەكان"دا گرووپێكی دیكەی سوننەی سەر بە تەریقەتی قادری؛ چالاكبن و جێگەیان بگرنەوە كە هاوپەیمان و نزیكی شیعەكانن. ئەم گرووپە دەروێشییە بنكەیان پارێزگای ئەنبار و فەلوجەیە و زیاتر لە پاش كەوتنی بەعس (2003) بە شێوەیەكی ڕێكخراو لە ناوچە سوننەكان دەركەوتوون . هەر بەپێی ئاماژە بەردەستەكان ئەم گرووپە دەروێشە كە ساڵانێكە لەگەڵ حەوزەی شیعەدا كاری هاوبەشیان هەیە، خێزانێك بەناوی "ئالوسی" سەروكارییان دەكەن و ئێستا "عەبدولقادر ئالوسی" كەسی یەكەمیانە، ئەنجوومەنێكیشیان بەناوی «مجلس علماء الرباط المحمدي» پێكهێناوە (2015)، بە ئاشكراش پشتیوانی لە گرووپە چەكدارە شیعەكان دەكەن. هەروەها لە گوتاری خۆیاندا دژی "بەنی ئومەیە"ن، ئەمەش بە دڵی شیعەكانی هێڵی ئێرانە و لە ئێستادا لە ڕێگای ڕاوێژكاری ئاسایشی نیشتمانییەوە كە لە دەستی ڕێكخراوی بەدری "هادی عامری" دایە پشتیوانی دەكرێن، بەتایبەت كە ئەم كۆمەڵە دەروێشییە لەگەڵ بە جەژنكردنی غەدیردا كۆكن و لارییان لەوە نییە "ئیمام عەلی" پێش بخەن بەسەر خەلیفەكانی دیكە بە پێچەوانەی باوەڕی سوننەكانەوە. ئەم گرووپە ڕكابەرەی سەلەفییە مەدخەلییەكان (الرباط المحمدي) لە كەناڵی فەرمی دەوڵەت (العراقیة) بەرنامەیەكیان پێدراوە بە ناونیشانی "وأنا من الحسین"، یەكێك لە شێخەكانیشیان كراوەتە ئەندامی ئەنجوومەنی باڵای ئەوقاف و لەگەڵ فەرمانگەی "بەگژاچوونەوەی تیرۆر" ی سەر بە "حەشدی شەعبی" دا پرۆژەی هاوبەشیان هەیە و سەردانی هێزەكانی حەشد دەكەن و ستایشی كارەكانیان دەكەن، نەك هەر ئەوە بەڵكو لە پێشهات و چالاكییەكانی "بەرەی موقاوەمە"ی ئێرانیدا بەیاننامەی و پشتیوانییان هەیە. بەڵام ڕێبەری پێشووی مەدخەلییەكان و كەسایەتی دیاری سەلەفی عێراق، "ئەبو مەناری عەلەمی" ڕایەكی دیكەی هەیە و جەختدەكاتەوە كە بڕیارەكەی حكومەتی عێراق دژی "سەلەفییە میانڕەوەكان" نییە، چونكە "حكومەت عاقڵە و دەزانێت ئەبو مەنار لەگەڵ هێڵی حكومەتدایە". باس لەوەش دەكات حكومەت تەنیا "مەدخەلییەكان" بە ئامانج دەگرێت و لەمەشدا دەشێت زانیاری تایبەتی خۆی هەبێت یان بەهەڵەدا برابێت. باس لەوەش دەكات ئەم ڕەوتەی مەدخەلی "كاری سەرەكییان ڕەخنەگرتن و برینداركردنی خەڵكە و لەوەدا زیادەڕۆییانكردووە". ئەم لێدوانانەش لێكترازانی ئاشكرای سەلەفییەكانی عێراق دەردەخات و ڕەوتی مەدخەلییەكانیان بەرامبەر بڕیارەكەی حكومەت تەنیا دەكاتەوە.     هەڵوێستی مەدخەلی و هێزە سوننەكان   لە پاش دەرچوونی بڕیاری قەدەغەكردنیان، یەكێك لە شێخ و مامۆستا ئایینییە دەركەوتووەكانی "سەلەفی مەدخەلی" بەناوی "سەعد ئەلنایف" كە وتاربێژی مزگەوتی "المصطفی" ی ناوچەی "خان زاری" ی قەزای ئەبو غرێبە لە لێدوانێكدا، جەختی كردەوە: ئەوان نە "جامی" و نە "مەدخەلی"ن، بەڵكو شوێن سوننەت دەكەون و كەسی تر نا. لە ناوچەكانی دەوروبەری بەغدا و لە پارێزگای سەلاحەدینیش بەوە ناسراون دەرچوون لە فرمانی "وەلی ئەمر" ڕەتدەكەنەوە و بەرهەڵستی دەسەڵات ناكەن، ئەمەش وایكردووە ببنە ئامانجی تۆمەتباركردن بەوەی پەیوەندی دەرەكییان هەیە بە هەندێك ڕەوتەوە. ناوبراو جەختی لەوەش كردووەتەوە ئەوان لەگەڵ سیاسەتكردندا نین، سەر بە هیچ دەوڵەتێكیش نین و داوای پێداچوونەوە بەو بڕیارەدا دەكەن كە لە دژیان دەرچووە.     بڕیارەكەی ئاسایشی نیشتمانی نەك تەنیا سەلەفییەكان، بەڵكو جێگەی سەرسوڕمانی هەندێك لایەنی دیكەیە، بەو پێیەی سەلەفییەكان بە مەدخەلییەكانیشەوە لەگەڵ دەوڵەتدا تەبا بوون، دژ بە ئەلقاعیدە و داعش وەستاونەتەوە و لەسەر ئەمەش دووچاری مەترسی و هەڕەشە بوونەتەوە. دووریش نییە جگە لە ؤاپۆرتی ئەمنی، ململانێی هەڵبژاردن لە پشت ئەم بڕیارەوە بێت بە تایبەت كە ڕەوتی مەدخەلی كاریگەرییان لەسەر هەندێك بنكەی جەماوەریی ناوچە سوننەكان هەیە، ئەو گرووپە سووننەشی دژ بەمانن (الرباط المحمدي) زیاتر لە هێزە شیعەكانی وەك رێكخراوی بەدر و بزووتنەوەی عەسایبەوە نزیكن. لەسەر ئاستی سیاسییش، ئەو لایەنەی بە ئاشكرا و بە زەقی پشتیوانی سەلەفییەكان دەكات، "هاوپەیمانی سیادەی" سوننەیە بە سەرۆكایەتی "خەمیس خەنجەر". ئەم بەرە سوننەیە كە لە جەمسەری قەتەر _ توركیاوە نزیكە لە ڕاگەیەنراوێكدا بڕیارەكەی ئاسایشی نیشتمانی عێراق بە "پێشێلكاریی مەترسیدار" لەسەر بنەماكانی ئازادی ڕادەربڕین و مەترسی بۆ سەر "فرەیی فیكری ئیسلامی" دەداتە قەڵەم لە عێراق. جەخت لەوەش دەكاتەوە بەرەنگاربوونەوەی ڕەوتە هزرییە عەقیدەییەكان بە بڕیاری ئەمنی ناكرێت، قەدەغەكردنیشیان هانیان دەدا بۆ توندڕەوی، هەروەها باس لەوە دەكات بڕیارەكە دەرگا دەكاتەوە بۆ بە ئامانجگرتنی ڕەوتی دیكەی عەقیدەیی لە داهاتوودا، ئەمەش درزی گەورە دەخاتە نێو متمانەی كۆمەڵگا و دەوڵەتەوە. هەر لەم میانەیەشدا "خەمیس خەنجەر"ی سەرۆكی هاوپەیمانییەكە ڕۆژی هەینی ڕابردوو (23ی ئایار) نوێژی جومعەی بردە مزگەوتی "سەلەفییە مەدخەلییەكان" لە خان زاریی ئەبو غرێب (المصطفی)، لە وتاری جومعەشدا، "شێخ سەعد ئەلنایف" ی مامۆستای ئایینی دەركەوتووی سەلەفییەكان پاش بەرگریكردن لە بۆچوونەكانیان و بیرهێنانەوەی هەڵوێستەكانیان بۆ پاراستنی بەرژەوەندی گشتی، ستایشی "خەمیس خەنجەر" ی كرد لە "پشتیوانیكردنی گوتاری میانڕەو". بەم پێیەش لە ئێستادا ڕەوتەكەی خەنجەر بووەتە دەمڕاستی سیاسی سەلەفییەكان بە تایبەت لە عێراقدا هەم هێزی سیاسی سوننی نزیك لە سعودیە نین و هەم ڕوون نییە ئاخۆ سعودیەی بن سەلەمان لەسەر سەلەفییەكان دێتەسەر هێڵ یاخود نا، بەتایبەت كە تێهەڵچوون لەگەڵ ئاڵۆزییەكانی عێراق ئاسان نییە، لە سعوددیەشدا چەند ساڵێكە كاركردن بۆ كاڵكردنەوەی سیمای ئایینی سەلەفیانەی دەوڵەت دەستیپێكردووە و هەندێك قۆناغیشی بڕیوە.    چارەنوسی بڕیارەكە كۆتایی هەفتەی ڕابردوو، مامۆستای دەركەوتووی "سەلەفییە مەدخەلییەكان" "سەعد ئەلنایف" و كۆمەڵێكی تری هاوكار و هاوڕێی لەگەڵ "قاسم ئەعرەجی" ڕاوێژكاری ئاسایشی عێراقدا، دەركەوتن، بەپێی ڕاگەیانراوی پاش دیدارەكە هەردوولا باسیان لە "بتەوكردنی ئاسایشی میللی" و "ڕۆڵی زانایانی ئایینی لە پشتیوانیكردنی ئاسایش و ئۆقرەیی لە ڕێگای هاریكاریكردن لەگەڵ هێزە ئەمنییەكان"دا كردووە، بەڵام هیچ ئاماژەیەك بە هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری قەدەغكردن یان چارەنووسی گشتاندنەكەی "ئاسایشی نیشتمانی" نەكراوە، كە وا دیارە تەنیا لە دەسەڵاتی "قاسم ئەعرەجی" دا نییە، بەوپێیەی لە ئاماژەكردنەكاندا گەڕێنراوەتەوە بۆ سەرۆكوەزیران و هێزە ئەمنییە عێراقییە جیاجیاكان و نوێنەرانی پارێزگا سوننەكان. لە لایەكی دیكەوە ماڵپەرێكی ئیماراتی لە زاری سەرچاوەیەكی ئەمنیی عێراقییەوە باسی لەوە كردووە: بڕیاری قەدەغەكردنی "سەلەفییە مەدخەلییەكان" لەسەر بنەمای هەڵسەنگاندنی ئەمنی نێوخۆیی نەبووە، بەڵكە زادەی گوشاری سپای پاسدارانی ئێرانە لەسەر ڕاوێژكاریی ئاسایشی نەتەوەیی عێراق، مەبەستیشیان لەم بڕیارە لاوازكردنی ڕەوتی سەلەفی مەدخەلییە لە بەرژەوەندی گرووپێكی دیكەی سوننی نزیك لە هێڵی تاران. كۆبەند بڕیاری قەدەغەكردنی ڕەوتی "سەلەفی مەدخەلی" و ڕاگەیاندنی بەرەنگاربوونەوەی، لە ڕواڵەتدا پاساوەكەی ئەمنییە و پەیوەستكراوە بە پاراستنی ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی و ڕاپۆرتە ئەمنییەكان، بەڵام لە پشت پەردەوە بەشێكە لە دەستوەردانی زۆرینەی شیعەی باڵادەست لە نەخشەی ئایینی و مەزهەبی نێو كۆمەڵگا سوننییەكانی عێراق و شارۆچكەكانی پشتێنەی بەغدا، ئەمەش لە پێناو زاڵكردنی ئەوانەی لە بەرەی شیعییەوە نزیكن و لاوازكردنی ئەوانەی ڕیشەیان سعودییە. لە بڕیارەكەدا هیچ میكانیزمێك بۆ جێبەجێكردنی بەرەنگاربوونەوەی سەلەفییەكان دیارینەكراوە كە جگە لە پارێزگا سوننەكانی عێراق؛ لە هەرێمی كوردستانیش ئامادەییان هەیە و خاوەن مزگەوت و دامەزراوەی بانگخوازین. بەهۆی ئەم ناڕوونییەشەوە ئێستا پرسیاری سەرەكی ئەوەیە: ئاخۆ دەزگا ئەمنییەكانی عێراق بە گرتن و هەراسانكردنی ئەمنی بەرەنگاری سەلەفییە مەدخەلییەكان دەبنەوە یان گوشاركردن و بەرتەسككردنەوەی چالاكییە بانگخوازییەكانیان؟ لە پاش دیداری هەردوولا و گوشارەكانی نێو شەقامی سوننەش ئەگەرێك هەیە بۆ هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكە بە تایبەت كە عێراق لە ساڵی هەڵبژاردندایە و هەندێك لایەنی سیاسی سوننە، لەسەر هێڵن بۆ هاتنە دەنگ لەسەر سەلەفییەكان و كارنامەی سیاسی ڕەوتەكەش پاڵپشت و پشتیوانیانە لە بەرگریكردن لێیان.  

د. یاسین تەها-  پسپۆڕ لە مێژووی ئاینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق دەسپێك لە ساڵی 2011 ئەحمەد شەرع وەك زیندانییەكی ئازادكراوی رێكخراوی قاعیدە، بۆ درێژەدان بە چالاكی لە وڵاتی خۆی، كە تازە بەر شەپۆلی خۆپیشاندانەكانی “بەهاری عەرەبی” كەوتبوو، عێراقی بەرەو سوریا جێهێشت، بەڵام بڕیارە مایۆی 2025 وەك سەرۆك كۆماری راگوزەری سوریای دراوسێ، بێتەوە بۆ بەشداریكردن لە لوتكەی عەرەبی لە بەغداد؛ ئەمە شەقامی سیاسیی عێراقی بەسەر دوو بەرەدا دابەشكردووە: بەرەیەك لەگەڵ مامەڵەكردنی ئەرێنین لەگەڵ پێشهاتی نوێ و پێشوازیكردن لە شەرع، بەرەیەكی دژبەریش هەوڵی رێگری دەدەن. ئەمە بەغدادی خستووەتە بەردەم تاقیكردنەوەیەك كە ئایا دەتوانێت وەك دەوڵەت مامەڵە بكات، یان سیاسەتی گروپە شیعەكان بەسەریدا زاڵ دەبێت و  ناچار دەبێت ملكەچی خواستەكەیان بێت. ئەم شرۆڤەیە لەسەر لوتكەی عەرەبی بەغدادو رەهەندەكانی بەشداریكردنی ئەحمەد شەرع لە لوتكەكەداو لێكەوتەكانی ئەم پێشهاتە هەڵوێستە دەكات. لوتكەی عەرەبی لە بەغداد بڕیارە رۆژی 17ی ئایاری 2025 لوتكەی سەرانی وڵاتانی عەرەبی (خولی 34) لە بەغدادی پایتەختی عێراق گرێبدرێت. ئەم لوتكە دووەمین لوتكەیە لە پاش لوتكەی بەحرەین (مایۆی 2024) لە سایەی جەنگی غەززەدا بەڕێوەبچێت. بە دوای سێ لوتكەی دیكەی هاوشێوەدا دێت: لوتكەی عەرەبی - ئیسلامیی ناكاوی ریاز (نۆڤەمبەری 2023)و لوتكەی بەدواداچوونی ریاز (نۆڤەمبەری 2024)، لوتكەی ناكاوی قاهیرە (ئازاری 2025). وەزارەتی دەرەوەی عێراق، كە سەرپەرشتیی ئامادەكارییە لۆجستی و پرۆتۆكۆڵییەكانی ئەم لوتكەیە دەكات، پێیوایە سەركەوتنی لوتكەی عەرەبی بەغداد وێنەیەكی ئەرێنی دەربارەی عێراق پیشانی دنیای دەرەوە دەدات، هەروەها كاروانی كاری هاوبەشیی عەرەبی بەهێزتر دەكات[1]. لەسەر ئاستی عێراقیش ئەم لوتكەیە دووەمینە لە عێراقی نوێی پاش سەددام حسێن؛ یەكەمیان لە 2012 لە ویلایەتی دووەمی مالیكی گرێدرا، دووەمیش دەكەوێتە سەردەمی ویلایەتی سودانی؛ لەسەر داوای سەرۆك وەزیرانی عێراقیش دێتە عێراق. بەوەی بانگەشەی بۆ دەكات “بەغداد دەیەوێت ببێتە مینبەرێك بۆ بەهێزكردنی هاریكاریی عەرەبی و بەرەنگاربوونەوەی ئاڵنگارییەكان”[2]. لەسەر ئاستی نێوخۆی عێراق، دەشێت لوتكەی عەرەبی لە بەغداد خزمەت بە پرۆژەی هەڵبژاردن و سەركردایەتیی “محەمەد شیاع سودانی” بكات، بەوپێیەی لە سایەی سەركردایەتیی ئەودا ئەنجام دەدرێت. هەروەها ئەو كۆبوونەوە دیپلۆماسییە كە چاوی میدیایی زۆری لەسەرە، دەرفەتە بۆ دەركەوتنی سودانی وەك سەركردەیەكی سیاسیی دەوڵەتمەتدارو هاوئاستی سەرۆك و پاشا عەرەبییەكان، لەكاتێكدا ناوبراو بەو پێیەی لە سیاسییەكانی ناوخۆی عێراق بووە، لە تاراوگە نەژیاوە و پەیوەندییەكانی فراوان نین. لوتكەی عەرەبی لەكاتێكدا دێتەوە بەغداد، كه‌ عێراق لە ساڵی هەڵبژاردندایە. بەپێی ئەو ئامادەكارییانەشی تائێستا هەن، لیستە شیعەكانی “چوارچێوەی هاوئاهەنگی” بەپەرتەوازەیی و فرەلیستی دەچنە نێو پرۆسەكە. دوو لە جەمسەرە سەرەكییەكانی ئەو ململانێ سیاسییە سەختە لەنێو دەنگدەری شیعەدا، نوری مالیكی، سەرۆك وەزیرانی پێشووترو سەرۆك وەزیرانی ئێستا، محەمەد شیاع سودانی دەبن. سودانی وەك گرەوێكی سیاسی تەماشای لوتكەكە دەكات. لە ئەزمونی زیاتر لە 33 لوتكەی پێشوودا ئەم بۆنەیە زیاتر پرۆتۆكۆڵی و بێ كاریگەریی ئەوتۆ بووەو زیاتر بۆ ناردنی پەیامی كاری پێكەوەییە، بەڵام سودانی زیاتر لە قەبارەی خۆی مانای پێدەدات. لەم نێوه‌نده‌دا لە دیمانەیەكی تەلەڤزیۆنیدا، باسی لەوە كرد كه‌ “عێراق تەنیا وڵاتێكی خانەخوێی لوتكەكە نییە، بەڵكو دەستپێشخەرەو چارەسەری جیاواز بۆ قەیرانەكانی ناوچەكە پێشكەشدەكات”[3]. لە سەرپەرشتیكردنی ئامادەكارییە ئەمنییەكانیشدا سودانی جەختی لەوە كردووەتەوە: سەركەوتنی گرێدانی لوتكەی عەرەبی لە بەغداد، “سەركەوتنێكی سیاسی و ئەمنییە”[4]. لەسەر ئاستە فەرمییەكەو لە دەرەوەی ململانێ سیاسییە نێوخۆییەكان، حكومەتی عێراق دەیەوێت لەڕێگه‌ی میوانداریكردنی لوتكەكەوە جەخت لە ڕۆڵی خۆی وەك دامەزرێنەرێكی “كۆمكاری عەرەبی” بكاتەوە؛ لەسەر ئەمەش زۆر لە هێزە شیعە سیاسییەكان هاوڕان، سەرباری ناكۆكییەكانیان لەبارەی وردەكارییەكان[5]. جگە لەوە حكومەت و هێزە شیعەكان دەیانەوێت وای پیشان بدەن، گرێدانی لوتكەی عەرەبی لە بەغداد، بەتەنیا پیشاندانی توانای رێكخستن نییە، بەڵكو ئاماژەیە لەسەر گەیشتنی عێراق بە ئاستێكی باڵای ئاسایش و ئۆقرەیی و گێڕانەوەی پێگەكەی لە چوارچێوەی سیسته‌می عەرەبیدا. ئەمە بۆ هەندێك هێز كە بێزارن لە هەژمونی زۆری ئێرانی لە شیعە پراگماتیسته‌كان، گرنگی و بایەخی زیاتری هەیە، چونكە هەڵگری ئەو پەیامەیە كە عێراق جێگرەوەو بەدیلی دیكەی هەیە. بانگهێشتكردنی ئەحمەد شەرع مشتومڕی گەورەی بەر لە گرێدانی كۆنگرەی 17ی ئایار دەربارەی ئامادەبوون و دورخستنەوەی ئەحمەد شەرع لە بەشداریكردنی لوتكەكەی بەغداد. ناوبراو بۆ ماوەی هەشت ساڵ (2003_2011) لە عێراقدا لە ڕیزی قاعیدەدا بووە، لە گرتوخانەكانی ئەمریكادا لە عێراق دەستگیر كراوە، پاش گەڕانەوەشی بۆ سوریا بە “ئەبو محەمەدی جۆلانی” ناسراوەو بەیعەتی بە “ئەیمەن زەواهیری”داوە، لە سوریاش سەرۆكایەتیی “بەرەی نوسرە”ی كردووە، دواتر دەستەی “تەحریر شام”ی دامەزراندووە. سەرجەم ئەم كارنامەیە بە لای شیعەكانەوە دوژمنكاریی و تاوانە، چونكە “سەلەفیزمی جیهادی”، دژی جۆری (نه‌وعییه‌ت)ی شیعەكانن. لەهەوڵێكدا بۆ كۆتاییهێنان بە مشتومڕی ئامادەبوونی شەرع، سودانی لە ڕێگەی میدیایەكی ئەمریكییەوە جەختیكردەوە كە ئەحمەد شەرعی سەرۆكی قۆناغی راگوزەری سوریا، بۆ بەشداریكردن لە لوتكەی عەرەبی بەغداد بانگهێشتكراوە. لە دیدارەكەدا سودانی بەوە پاساوی هێنایەوە كە عێراق تەنیا خانەخوێی لوتكەكە نییە، بەڵكە بەشدارو لایەنە لە دەستپێشخەرییەك كە چارەسەر پێشكەش بە قەیرانە جۆربەجۆرەكانی ناوچەكە بكات. لەبارەی بانگهێشتكردنی ئەحمەد شەرعی سەرۆكی راگوزەری سوریاشەوە، سودانی جەختی لەوە كردەوە: “ئامادەیی شەرع لە چوارچێوەی پرۆتۆكۆڵی سیسته‌می رێكخراوی كۆمكاری عەرەبیدایە. سەرۆك شەرع، ئێستا نوێنەرایەتیی دەوڵەتی سوریا دەكات؛ ئامادەیی ئەویش گرنگە بۆ ئەوەی دیدی خۆی بۆ سوریای نوێ ڕوونبكاتەوە. دۆسیەكانی ئاسایش و ئۆقرەیی بۆ عێراق و وڵاتانی دیكە پرسێكی جومگەییە؛ عێراقیش سورە لەسەر ئۆقرەیی سوریا”[6].  ئەم لێدوانانەی سودانی دوو هەفتە بەر لە گرێدانی كۆنگرەكە لە نێوه‌ندی هەڵمەتێكی گەرمی بەرهەڵستكاریدا بوو دژ بە ئامادەبوونی ئەحمەد شەرع لە بەغداد؛ بەو پێیەی پێشتر لە ڕیزەكانی رێكخراوی ئەلقاعیدەدا بووە كە كۆتایهێنان و بنەبڕكردنی شیعەی كردبووە ئامانجی خۆی. هەروەها بە دوای ئەوەدا هات عێراق بەفەرمی لە 27ی نیسانی 2025 لە ڕێگه‌ی وەزیری رۆشنبیری، ئەحمەد فەكاك (سوننەیە)، بانگهێشتی بەشداریكردن لە لوتكەكە، لە دیمەشق رادەستی ئەحمەد شەرع كرد[7]. نەیارانی ئامادەبوونی شەرع  ئەو لایەنە شیعانەی دژی هاتنی ئەحمەد شەرعن بۆ عێراق، لە چەند جەمسەرێكی جیا پێكدێن و ئامانجەكانیشیان جیاوازە. لەبەر ڕۆشنایی هەڵوێستەكانیان، دەشێت بەم جۆرە پۆلێن بكرێن: _ حزبی دەعوە بە سەرۆكایەتیی نوری مالیكی، لە بەیاننامەیەكدا پێداگری ده‌كات: دۆسیەی بەشدارانی لوتكەی عەرەبی بەغداد، دەبێت تۆمەت و تاوانكاریی تێدا نەبێت، “چونكە خوێنی عێراقییەكان هەروا هەرزان نییە تا بانگهێشتی ئەو كەسانە بكرێت كە حەڵاڵیان كردووە، یان دەستدرێژییان كردووەتە سەر پیرۆزییەكانیان”[8]. حزبی دەعوە هیچ بەڵگەیەكی نەخستوەتەڕوو لەسەر تێوەگلانی شەرع یان دۆسیەیەكی دیاریكراو، بەڵام بەهۆی بەریەككەوتنی ئەجێندای هەڵبژاردنی مالیكی و سودانییەوە، دەكرێت پاڵنەری ئەم هەڵوێستە بەوە لێكبدرێتەوە كە هەوڵی شكستهێنانە بە بانگهێشتكردنی سودانی بۆ شەرع و تێكدانی ئامادەكارییەكان. _  قەیس خەزعەلی، ئەمینداری عەسائیب، كە حزبەكەی لە هەڵبژاردن لیستی جیای دەبێت، باسی لەوە كردووە، ئەگەر شەرع بێتە عێراق، ئەوە لێكەوتەی باشی نابێت و دەشێت دەستگیر بكرێت[9]. ئەم بەرهەڵستكارییەی عەسائیب دژی هاتنی شەرع، دوو لایەنە: هەم بەشێكە لە گوتارو هەڵمەتی پێشوەختەی هەڵبژاردن، هەمیش بەدەر نییە لە میحوەرە ئێرانییەكە كە تائێستا لەگەڵ سوریای نوێدا دژو ناكۆكە. _   ئەبو عەلی عەسكەری، وتەبێژ بە ناوی كەتیبەكانی حزبوڵڵا، باسی لەوە كردووە كه‌، شەرع، هەر “ئەبو محەمەد جۆلانی”ی سەرۆكی “بەرەی نوسرەی تاوانبارە”؛ پێشتریش لوتكە عەرەبییەكان بەبێ ئامادەیی ئەسەدو عێراق و لیبیاش كراون[10]. _ چەند پەرلەمانتارێكی چوارچێوەی شیعی سكاڵایان لەدژی ئەحمەد شەرع بەرزكردووەتەوەو بە كوشتن تۆمەتباری دەكەن. ئامانجی ئەم پەرلەمانتارانە ئەوەیە لەڕێگەی دادگا‌وه‌ ڕێگه‌ لە هاتنی ناوبراو بۆ بەغداد بگرن؛ یەكێك لەوانە، شەرعی بە تێوەگلان لە كوشتنی براو برازاكەی تۆمەتبار كردووە [11]. _ هەندێك لایەنی شیعە باسی ئەگەری كوژرانی شەرع دەكەن ئەگەر بێتە عێراق. لەم ڕێگه‌یەوە پەیامی ئەوە دەدەن كە ناتوانن ژیانی بپارێزن[12]. _ لە پشت هێزە شیعەكانیشەوە، ئێران دژو نەیاری ئاساییكردنەوەی كارەكتەری ئەحمەد شەرعە؛ ڕێگریكردن لە ئامادەبوونیشی لە لوتكەی عەرەبی، لە ڕێگه‌ی باڵەكانییەوە لە عێراق بەڕێوە دەبات. هەر پاش كەوتنی ئەسەد، خامنەیی، ڕێبەری شۆڕشی ئێرانی، بانگەوازی بۆ گەنجانی سوریا كرد دژی دەسەڵاتی نوێی وڵاتەكەیان ڕاپەڕن. لەو كاتەوە گوتاری ئێران دژی دەسەڵاتی ئەحمەد شەرع دوژمنكارانەیەو ئەمەیش لە گوتاری باڵەكانیدا ئامادەیی هەیە[13]. پاڵنەرەكانی ناڕەزایی بەگشتی لە گوتاری شیعیی لایەنگرو پاشكۆی جەمسەری ئێرانیدا، ئەحمەد شەرع دوو كێشەی سەرەكیی هەیە: یەكەمیان دژومنكارییەتی لەگەڵ شیعە لە پاش 2003، دووەمیش ڕێگرییەكانیەتی لەبەردەم چالاكیی گروپە شیعەكان لە سوریاو گوشارخستنە سەر كەمایەتیی شیعە لەو وڵاتە. جگە لەمە ئەوەیان لەبەرچاوە، شەرع هۆكار بووە بۆ روخاندنی رژێمی ئەسەدو پێیانوایە بەشێكە لە پرۆژەی توركیا لە ناوچەكە. لە دەرەوەی ئەم پاڵنەرانە هەندێك خوێندنەوەی دیكە بۆ دژایەتیی هاتنی شەرع بۆ بەغداد هەن، ئەمە گرنگترینیانە[14]: ـ پاش راگەیاندنی پرۆژەی هەڵبژاردنی سودانی و نزیكبوونەوەی لە هەندێك بلۆكی سوننە، هێزە شیعە بەرهەڵستكارەكان بەرەنگاری پرۆژەكەی دەبنەوە، بەتایبەت كە پێیانوایە ئەوان سودانییان بە پایە گەیاندووەو ئێستا بووەتە ركابەری لیستەكانیان لە هەڵبژاردن. _  دەنگۆیەك هەیە كە هێزە شیعە وەلائییە عێراقییەكان لەگەڵ ئەفسەرە سورییەكانی بەعس، كار دەكەن بۆ قڵپكردنەوەی رژێمی ئەحمەد شەرع. بۆ ئەم مەبەستەش لەگەڵ ماهیر ئەسەد هەماهەنگی دەكەن. _ هێزە شیعە ئێرانییەكان نیگەران و بێزارن لە بەرەوپێشچوونی پەیوەندییەكانی حكومەتی عێراق و ئەحمەد شەرع، بەتایبەت كە زانیاریی ئەوەیان هەیە سەردانەكانی سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی عێراق بۆ دیمەشق، بەرەوپێشچوونی تێدا بووەو دەشێت ببێتە بنەمای پەیوەندییەكی بەهێز. _ هەندێك لە شیعەكانی ناو چوارچێوەی شیعی ئەوەیان وروژاندووە كە سودانی بەشێكە لە میحوەری قەتەری _ توركی دژی میحوەری سعودی_ ئیماراتی_ ئوردنی و، بەم هۆیەوە لەگەڵ ئەحمەد شەرع پەیوەندیی ئاسایی كردووەتەوە؛ ئەمە لە بەرژەوەندیی عێراق نییە. ئەم دەنگانەی نێو چوارچێوەی شیعی باس لەوە دەكەن سودانی زیاتر موجامەلەی توركیا دەكات[15]. ئەمە زیاتر پاش ئەوە زەق كرایەوە كە سودانی بەنهێنی و بەبێ ئاگاداریی پێشوەختە، سەردانی “دەوحە”ی پایتەختی قەتەری كردو لەگەڵ ئەحمەد شەرع و میری قەتەردا دەركەوت. بەپێی هەندێك سەرچاوە لەسەر ئەمە چوارچێوەی شیعی بێزاریی خۆیان گەیاندوەتە سودانی[16]. هەڵوێستی شیعە پراگماتیستەكان بەرامبەر بە شیعە وەلائییە پەڕگیرەكان (توندڕه‌وه‌كان)، جەمسەرێكی دیكەی شیعی هەیە، كه‌ لارییان نییە لە ئامادەبوونی شەرع لە بەغداد؛ لەلایەك بۆ سەرخستنی لوتكەی سەرانی عەرەب، لەلاكەی تر بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ ئەو پشتیوانییە عەرەبییەی لەگەڵ دیمەشقی نوێ و ئەحمەد شەرعدا هەیە. لەم به‌ینه‌دا عەممار حەكیم، سەرۆكی رەوتی حیكمە دەڵێت: بانگهێشتكردنێكی ناچارییە؛ هەروەها ئەگەر سكاڵاش هەبێت ئەوە شەرع پارێزبەندیی هەیە. سەرباری ئەمە حەكیم بەگومانە فرمانی گرتن لە دژی شەرع هەبێت[17]. لە لای خۆیەوە سودانی كە بانگهێشتی ئەحمەد شەرعی كردووە، دەیەوێت شتەكە بخاتە چوارچێوەی پەیوەندیی عێراق و سوریا نەك بەرگریكردن لە كارەكتەری شەرع؛ لەبەر ئەمە پەیوەندییەكان لەگەڵ دیمەشق لە ڕێگه‌ی هەواڵگرییەوە بەڕێوە دەبات و دوو جار تائێستا سەرۆكی دەزگا‌ی هەواڵگریی، “حەمید شەتری”ی رەوانەی دیمەشق كردووە بۆ ئەوەی چوارچێوەی شیعی تۆمەتباری نەكەن بە ئاساییكردنەوەی دۆخەكە لەگەڵ شەرع، كە لە لای شیعە بێزراوە. ئەوانەشی بەبێدەنگی دۆخەكە بەڕێدەكەن و بەناڕاستەوخۆ ڕازین بە هاتنی شەرع بۆ بەغداد، جگە لە حەكیم، زیاتر حەیدەر عەبادی، سەرۆكی “هاوپەیمانیی نەسر”ە.[18] . هەروەها لایەنگرانی سودانی لەنێو هێزە شیعەكان دەڵێن: دەوڵەت لە گۆشەنیگای بەرژەوەندییەوە بەڕێوەدەبرێت نەك هەست و سۆز. ئەوەی سودانی دەیكات، بەرژەوەندیی عێراقی تێدایە چونكە دۆسییەكانی سنور، داعش، شیعەی سوریاو عەتەبە پیرۆزەكانی شیعە، پێویستیان بە هەماهەنگی لەگەڵ دیمەشق هەیە؛ ئەمە جگە لە پەیوەندیی ئابوریی و ئەگەری نۆژەنكردنەوەی بۆرییە نەوتەكانی عێراق- سوریاو زۆر پرسی دیكەی هاوبەش [19]. لە دەرەوەی ماڵی شیعی، هێزە سوننەكان بەگشتی بەرگری لە هاتنی شەرع دەكەن و كرانەوە بەڕووی سوریای نوێدا بە گرنگ دەبینن؛ لە لایەك لە سۆنگەی وابەستەیی هەندێك لە هێزەكانیان بە میحوەری توركیا، لە لاكەی تر، رژێمی شەرع وەك قوڵایی ستراتیژیی خۆیان دەبینن، بەو پێیەی سوننەی عەقیدەییەو پشتێنە ئێرانییەكەی “تاران- بەیروت”ی بچڕاندووە. ئەم هێزانە بەوە بەرگری لە شەرع دەكەن كه‌ ئەو كاتەی لە عێراق بووە (2003_2011)، دژی ئەمریكییەكان جەنگاوە؛ ئەمەش لە چوارچێوەی مقاوەمەدایە كە شیعەكانیش ئێستا شانازیی پێوە دەكەن. هەروەها بەوە بەرگری دەكەن، شەرع لەنێوان 2005_2011 لە گرتوخانە بووە، بەم هۆیەشەوە بەشداریی لە شەڕی تائیفی نەكردووە (2007_2008). هەشیانە باس لەوە دەكەن، شەرع ئەو كاتەشی ئەلقاعیدە بووە، زیاتر كاری میدیایی كردووە نەك چەكداریی[20]. كۆبەند بانگهێشتكردنی ئەحمەد شەرع بۆ لوتكەی سەرکردەکانی عەرەب لە بەغداد، ناڕەزایەتیی توندی لە لایەن هەندێك لە هێزە شیعەکانی عێراقی هێناوەتە ئاراوە، بەتایبەت ئەوانەی كە لە بازنەی ئێرانەوە نزیكن. پاڵنەرەكانی ئەم ناڕەزایه‌تییه‌ جۆراوجۆرن، گرنگترینیان ئه‌مانه‌ن‌: _ ڕەتکردنەوەی پشتیوانیی لە رژێمی نوێی سوریاو هاوكاریكردنی: لایەنە شیعە ناڕازییەکان پێیانوایە بانگکردنی شەرع بۆ بەغداد، دژ بە هەڵوێستی ئەخلاقی و سیاسیی عێراقە كە حوكمڕانییەكەی بە زۆرینە شیعییە. _ هەندێک بەوە پاساو دەهێننەوە، بەشداریكردنی شەرع لە لوتكەی بەغداد، باڵانسی ململانێ هەرێمایەتییەكان تێكدەدات؛ بەو پێیەی ناوبراو سەر بە میحوەری توركی-قەتەرییە بەرامبەر وڵاتانی سعودیە _ ئیمارات، ئوردن. _ هەندێک لەم ناڕەزایەتییانە لەژێر کاریگەریی هەڵوێستەکانی ئێراندان، چونکە تاران پێیوایە ئاساییكردنەوەی كارەكتەری شەرع، بەرەی ئێرانی لاوازتر دەكات و شەرعییەت بە سوریای دوور لە ئێران دەدات. _ هەڵمەتی پێشوەختی هەڵبژاردن و هەوڵی شكستپێهێنانی سودانی، ئامادەییەكی بەهێزی لە ململانێ نێوخۆییەكانی شیعەدا هەیە دەربارەی ئەحمەد شەرع. بەرامبەر بەوانیش هێزە سوننەكان لارییان نییەو، لەگەڵ بەشداریكردنیدان. پەراوێزەكان: [1]  https://2h.ae/nBpe [2]  https://2h.ae/wFoz [3]  https://2h.ae/Cikq [4]  https://2h.ae/trqg [5]  https://2h.ae/kBTA [6]  https://2h.ae/UAXa [7]  https://2h.ae/PpuT [8]  https://2h.ae/HldL [9]  https://2h.ae/eWvC [10]  https://2h.ae/Ycsp [11]  https://2h.ae/Ycsp [12]  https://2h.ae/TIeV [13]  https://2h.ae/XxWu [14]  https://2h.ae/TIeV [15]  https://2h.ae/uqtE [16]   https://2h.ae/lvON [17]  https://2h.ae/EDYF [18]  https://2h.ae/kLRH [19]  https://2h.ae/KFsX [20]  https://2h.ae/ukZA ئەم بابەتە تایبەت بە (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە

(درەو): لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا عێراق بەتێكڕا زیاتر لە 106 ملیۆن بەرمیل نەوتی فرۆشتوە، لەمە زیاتر لە 7 ملیارو 716 ملیۆن دۆلار داهاتی دەستكەوتووە.  وەزارەتی نەوتی عێراق، تێكڕای هەناردەی نەوت و داهاتەكەی بۆ مانگی ئازاری ئەمساڵ راگەیاند. بەگوێرەی داتاكانی وەزارەتی نەوت كە پشتبەست بە ئاماری كۆتایی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بڵاویكردوەتەوە، لە ئازاری ئەمساڵدا تێكڕای هەناردەی نەوتی عێراق گەیشتوەتە (106 ملیۆن و 663 هەزارو 211) بەرمیل. تێكڕای داهات بۆ مانگی ئازار بریتی بووە لە (7 ملیارو 716 ملیۆن و 506 هەزارو 660) دۆلار.  هەناردەی نەوت لە مانگی ئازاردا بەمشێوەیە دابەشبووە: •    تێكڕای هەناردەی نەوت لە كێڵگەكانی ناوەڕاست و باشور: 104 ملیۆن و 740 هەزارو 398 بەرمیل •    هەناردەی كێڵگەی گیارە: 1 ملیۆن و 613 هەزارو 48 بەرمیل •    هەناردەی نەوت بۆ ئوردن (لە نەوتی كەركوك دابین دەكرێت): 309 هەزارو 765 بەرمیل

د. یاسین تەها-  پسپۆڕ لە مێژووی ئاینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق دەسپێك بڕیارە لە 11ی تشرینی دووەم/ نۆڤەمبەری 2025، هەڵبژاردنی گشتیی لە عێراق بەڕێوەبچێت؛ ئەم وێستگە گرنگەش كە هۆكارێكە بۆ داڕشتنەوەی هاوكێشەی سیاسی، لە كاتێكدایە كە تارماییی دانوستانەكانی ئەمریكاو ئێران و هەڕەشەكانی ئیسرائیل لەلایەك، مشتومڕی چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ سوریای نوێ لە لاكەی تر؛ باڵی بەسەر عێراقدا كێشاوە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵدەدات لە گۆشەنیگای ماڵی شیعەوە لەبارەی هەڵبژاردن و بارگۆڕانە هەرێمایەتییەكان هەندێك پێدراو و گریمانە بخاتەڕوو؛ ئەوەش لێكەوتەی لەسەر هەردوو گۆڕەپانەكەی تر هەیە: كوردو پارێزگا سوننەكان. یەكەم: بارودۆخە نێوخۆیییەكانی شیعەی عێراق هەموو هەڵبژاردنەكان لە عێراقدا تاڕاددەیەكی زۆر هەستیارو جومگەیین؛ بەو پێیەی هۆكارێكن بۆ داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی لەنێو جەنجاڵی و فرەیی جەمسەرەكانی هێزدا. بەڵام دەشێت هەڵبژاردنی چاوەڕوانكراوی 11/11/2025، كە بە سیسته‌می ڕێژەیی تاكەكەسی بەڕێوە دەچێت و، لە پرۆسەكەدا 28 ملیۆن دەنگدەر لە كۆی 46 ملیۆن دانیشتووان، 329 پەرلەمانتار هەڵدەبژێرن، هەندێك لە هەڵبژاردنەكانی دیكەی پێش خۆی جیاوازترو تایبەتمەندتر بێت، چونكە لەگەڵ كۆمەڵێك دۆخدا یەكانگیرە؛ گرنگترینیشیان ئەمانەن: 1 _ بایكۆتی سەدر: تائێستا بڕیاری كۆتایی سەدرو رەوتەكەی، بایكۆتكردنی هەڵبژاردنە؛ پاساوەكەش بەشدارینەكردنە لەگەڵ “خەڵكانی گەندەڵ “[1]. نەك هەر ئەوە بەڵكو سەدرییەكان بەنیازن كاری جددی بۆ زیاتركردنی رێژەی بایكۆت بكەن؛ ئەمەش لەڕێگەی وەرگرتنەوەی كارتی بایۆمەتری و پاشان بایكۆتكردنی پرۆسەكە بۆ ئەوەی بەشدارینەكردنەكە هەژمار بكرێت[2]. ئەم دوو هەنگاوەی سەدریش، لە لایەك دەبێتە لاسەنگبوونی تەرازووی هێز لەنێو شیعەو لاوازبوونی شەرعییەتی نوێنەرەكانیان، لەلایەكی تر، مەترسی لەسەر رێژەی بەشداریكردن دروستدەكات، بەتایبەت رێژەكە خۆی هەر لە بنەڕەتدا سست و لاوازە؛ بۆ نمونە لە كۆتا هەڵبژاردنی گشتیی پێشوودا (2021)، بەفەرمی رێژەی بەشداریكردن 41% بووە بۆ ئەوانەی تۆماری خۆیان نوێ كردووەتەوە؛ ئەمەش دەكاتە بایكۆتكردنی 59%[3]ی دەنگدەران. ئەگەر رێژەی ئەو هاوڵاتیانەش ئەژمار بكرێت كە مافی دەنگدانیان هەیە، ئەوە بەپێی خەمڵاندنەكان ڕێژەی بەشداریكردنی گشتیی كەمترە لە 30%ە؛ ئەمەش دەكاتە 70% بایكۆت و بەشدارینەكردن[4]. بەهۆی ئەوەش سەدرییەكان گروپێك دەنگدەری گەورەو عەقیدەیی و چالاكن، مەترسیی ئەوە هەیە بەهۆی بایكۆتكردنی ئەوانەوە رێژەی بەشداریكردن زۆر زیاتر لە جاران دابەزێت؛ ئەمەش بەواتای ئەوە دێت نوێنەرایەتیی داهاتوو گوزارشتێكی ڕاستەقینە نابێت لە شەقامی شیعی، هاوشێوەی ئەم خولەی ئێستا كە پاش هەڵبژاردن كشانەوە[5]. هەروەها ئەگەر بەشداریكردنی جەماوەری لە هەڵبژاردندا کەم بێت و ڕێژەی بایکۆت بەرز بێتەوە، ئەوە ئەگەری هەیە لیستە براوەكان، كە زۆرو پەرتەوازەن، نەتوانن هاوپەیمانییەکی یەکگرتوو پێکبهێنن. ئەمەش لەهەندێك سیناریۆی گریمانكراودا، عێراق دەگێڕێتەوە بۆ ئەو چەقبەستنە سیاسییەی کە بۆ ماوەی زیاتر لە ساڵێک دوای هەڵبژاردنەکانی 2021 رێگریی لە پێکهێنانی حکومەت کرد. لە سایەی ئەم سیناریۆ گریمانكراوەدا دامەزراوەکانی دەوڵەت لاواز دەبن و ئەگەری دەستوەردانی دەرەکی زیاتر دەبێت؛ هەروەها ئەگەری پشێویی ئەمنی یان ناڕەزایەتیی جەماوەریش زیاتر دەبێت، بەتایبەت لەلایەن ئەوانەی لە پرۆسەكە بەشدار نەبوون[6]. سەبارەت بە بایكۆتی سەدریش ڕاستە لە بەرژەوەندیی هەندێك لە هێزە شیعەكانە و كورسییەكانیان زیاتر دەبێت و، بەهۆی ئەم بڕیارەیشەوە دەشێت زۆرترین كورسیی شیعەكان بچننەوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی سەدر خۆی وەك بەدیل و جێگرەوەی سیسته‌می سیاسی دەبینێت و كار بۆ ئەوە دەكات لە ڕێگه‌ی دووركەوتنەوەوە پێگە  جەماوەرییەكەی هەڵكشێت، ئەوە مایەی نیگەرانییە بۆ ڕكابەرە شیعەكانی كە بەهۆی بەشدارییان لە دەسەڵاتدا متمانەی جەماوەرییان لاوازترە؛ ئەمە جگە لەوەی سەدر لە كاتێكدا هێزە شیعەكان بەتەنیا جێدەهێڵێت، كە ئەوان دەربارەی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەمریكاو سوریای نوێ، دەبێت بچنە ژێرباری بەرپرسیارێتیی هەندێك بڕیار كە دەشێت بەئازار بێت بۆ جەماوەری شیعەو بەدڵیان نەبێت، یان دواتر سەدر بیقۆزێتەوە بۆ سەركۆنەكردن و رەخنەلێگرتنیان. 2_ لیستەكەی سودانی و خۆپاڵاوتنی: سەرۆك وەزیرانی ئێستا “محەمەد شیاع سودانی” لە “دیداری سلێمانی”یەوە بەفەرمی ئەوەی یەكلایی كردەوە كە لە هەڵبژاردندا بەشداری دەكات و خۆیشی بۆ پۆستەكەی كاندید دەكاتەوە[7]. ئەم پێشهاتە كۆتایی بە مشتومڕێكی نێوخۆیی شیعیی درێژخایەن هێنا لەبارەی رەوایەتیی كەڵكوەرگرتنی ناوبراو لە پۆست و پێگەكەی بۆ هەڵبژاردن، هەروەها هەوڵی رێگەلێگرتنی لەلایەن هەندێك هێزی ركابەرەوە لەناوبرد، لەوانەش نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر، كە جەختی لەوە دەكردەوە ئەگەر سودانی نیازی خۆپاڵاوتنی هەیە، دەبێت دەستلەكاربكێشێتەوە، بۆ ئەوەی وەك پارێزگارەكان پۆستەكەی بۆ كۆكردنەوەی دەنگ بەكار نەهێنێت[8]. خۆپاڵاوتنی سودانی لەكاتێكدا كە بودجە، دەسەڵات، بڕیارو میدیای لەبەردەستە، دەشێت گۆڕانكاری لە هاوكێشەی نێوخۆیی شیعەدا دروستبكات و، سیناریۆی پارێزگارەكانی بەسرەو كەربەلاو واست لەدوا هەڵبژاردن، دووبارە بكاتەوە. ئەم سێ پارێزگارە بەهۆی پۆستەكانیانەوە لەكۆتایی 2023 پێشڕەویی زۆریان لە هەڵبژاردنی پارێزگاكاندا كردو لیستەكانیان یەكەمی ئاستی بازنەكانی خۆیان بوون. هەروەها ئەگەرێكی كراوەش هەیە “سودانی” جگە لە كۆمەڵێك پەرلەمانتارو وردە هێزی سیاسی و مەدەنی، لەگەڵ پارێزگارە براوەكاندا هاوپەیمانێتی بكات (سێ بەهێزەكە). ئەوەشی ئەم ئەگەر زیاتر دەكات، دەركەوتنی سودانی و پارێزگارەكانی نسەیف خەتابی (كەربەلا)، ئەسعەد عیدانی (بەسرە)، جەمیل مەیاحی (واست) بوو پێكەوە لە فۆتۆیەكدا (ئابی 2024)؛ ئەمەش بە ئامادەكاریی ئەو هاوپەیمانییەی سەرۆك وەزیران لێكدرایەوە كە كاری بۆ دەكات و مایەی نیگەرانیی هێزە شیعە ڕكابەرەكانە، چونكە كۆی كورسییەكانی ئەو سێ پارێزگایە، بە نمونە لە ئەنجومەنی نوێنەران، نزیكەی 50 كورسییه‌؛ ئەم پارێزگارانەش نیوەی دەنگەكانیان بەدەستهێناوە[9]. كورسییەكانیش ژمارەیەكی گەورەن لە كۆی كورسییەكانی پارێزگا شیعەنشینەكان كە دەوروبەری 180 كورسین. چوارچێوەی شیعی لە بەدواداچوونێكدا بۆی دەركەوتووە، سودانی خۆی بەتەنیا چانسی هەیە 10 كورسی ببات؛ لەگەڵ هێزە هاوپەیمانەكانیشی دەشێت بگاتە 60 كورسی، كە دەكاتە سێیەك (1/3)ی كورسییەكانی شیعە[10]. جگە لە پارێزگارە بەهێزە براوەكانی شیعە، ئەو هێزانەشی تائێستا لە سودانییەوە نزیكن، بەپێی ئاماژەو دزەپێكردنەكان بریتین لە: رەوتی حیكمەی حەكیم، حەیدەر عەبادی، فالح فەیازی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی، ئەحمەد ئەلئەسەدی وەزیری كار، ئەمە جگە لە رێكخراو و هێزی دیكەی تازە دامەزراو[11]. هەندێك هەواڵ و دزەپێكردنیش هادی عامری و ڕێكخراوی بەدر لە ڕیزی هاوپەیمانەكانی داهاتووی سودانیدا ئەژمار دەكەن و هەندێك ئاماژە لەو بارەیەوە هەن. 3_ پەرتەوازەبوونی لیستە شیعەكان: لە هەڵبژاردنی داهاتوودا، چوارچێوەی شیعی دابەشدەبن بەسەر 5_6 لیستی جیاجیای سەربەخۆداو بە یەك لیست بەشدار نابن. لەم به‌ینه‌شدا لە دەرەوەی لیستەكەی سودانی، ئەوانەی سەرقاڵی كاری پێكەوەیین، حەیدەر عەبادی و عەممار حەكیمن؛ قەیس خەزعەلی و حزبەكەی (بزوتنەوەی عەسائیب) بەتەنیا بەشدار دەبن، دەوڵەتی یاسای مالیكی بەتەنیایە، هێزە چەكدارەكانی شیعەش لەنێو حەشد جەمسەرێكن و نزیك لە هێزە سیاسییەكانی هاوشێوەی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی و، دەشێت ئەوانیش یەك یان دوو هاوپەیمانی پێكبهێنن[12]. هەرچەندە پەرتەوازەبوونی هێزە شیعەكان لە هەڵبژاردندا، بە ئەگەری زۆر، كاتییەو پاش هەڵبژاردن بەنیازن هاوپەیمانی هاوشێوەی “چوارچێوەی شیعی” پێكبهێنن، بەڵام دابەشبوونەكەیان بۆ هەڵبژاردن لە كاتێكی هەستیاردایە كە شیعەكان رووبەڕووی پێشهاتە هەرێمایەتییەكان بوونەتەوەو بارودۆخیان بۆ ململانێ و كێبڕكێی نێوخۆیی هەڵبژاردن، ساز و ئامادە نییە. 4_ بەشداریكردنی گروپە چەكدارەكان: هێزە چەكدارە شیعەكانی ئەندام لە “بەرەی موقاوەمە” لەشێوەی “كەتیبەكانی حزبوڵڵا”، بانگەشە بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردن و “جیهادی سیاسەت” دەكەن[13]. ئەمەش وەك بەرەنجامی تێكشكانە سەربازییەكانی میحوەرە ئێرانییەكە لێكدەدرێتەوە؛ هەروەها ئاماژەیەكیشە لەسەر پاڵپاڵێنی باڵە چەكدارەكانی هاوپەیمان و تەواوكەری ئێران لەسەر بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی 2025. 5_ پاشەكشه‌ی گوتاری سیاسی لە پاش ڕووخانی ئەسەدو سەركەوتنی گروپە چەكدارە سوننەكان، لە هەموو كات زیاتر لە عێراق دروشمی پێكهێنانی هەرێمی سوننە بەرز دەكرێتەوە؛ خاوەنەكانی ئەم دروشمانەیش چاویان لە دووبارەكردنەوەی ئەزموونی سوریایە. ئەمەش سەرچاوەی بێزاریی و تووڕەییە بۆ شیعەكان و لە پەرچەكرداری ئەمەشدا هەندێك لە هێزە شیعەكان باس لە “دەوڵەتی شیعە”و دروشمی “نەوتی شیعە بۆ شیعە”، دەكەن[14]. ئەم گوتارە سەرەڕای ئەوەی گەڕانەوەیە بۆ كەشی تائیفی، ئاماژەیەكیشە بۆ لاوازیی دۆخی سیاسیی شیعە، چونكە لە گوتاری یەكپارچەیی عێراق و پاراستنی یەكێتیی خاكەكەیەوە، دابەزیون بۆ گوتاری دابەشكردن و قبوڵكردنی “شیعستان”، كە بەشێكی بچوكترە لە عێراق و ناوچە سوننەكان و، هەرێمی كوردستانی لەسەر نابێت و زیاتریش لە 9 پارێزگای شیعی پێكدێت. دووەم: بارودۆخە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان: 1_ دانوستانەكانی ئێران و ئەمریكا: دەستپێكردنی دانوستانی راستەوخۆی ئەمریكاو ئێران، پرسیارێكی گەورەی بەدوای خۆیدا هێناوە، ئەویش چارەنوسی هێزە شیعەكانی تەواوكەری ئێرانە لە عێراق لەو دانوستانانە و، پاش كۆتایهاتنیشی. بۆچوونێك هەیە پێیوایە عێراق، بەتایبەت هێزە شیعەكان و لەوانەش حەشدی شەعبی، لە لێكەوتەو كاریگەرییەكانی دانوستانی ئەمریكاو ئێران بەدەر نابن. ئەم بۆچوونە ئەوە دەكاتە بەڵگە، كە لەوەتەی ترەمپ گەڕاوەتەوە بۆ كۆشكی سپی، لە هەموو ئاماژەكاندا لە چوارچێوەی پاكێجی ئێراندا مامەڵەی لەگەڵ عێراقدا كردووە؛ ئەمە جگە لەوەی نوێنەرەكانی ترەمپ بۆ ناوچەكە بەردەوام جەخت لەوە دەكەنەوە، چی دیكە زەمینە بۆ هێزە ئێرانییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەبار نییە، كه‌ وەك جاران دەرفەتی جموجۆڵ و كاركردنی ئازادیان هەبێت[15]. هەر لەم نێوه‌شدا دەوترێت: ئەوەی ئێستا لەنێوان ئەمریكاو ئێراندا ڕوودەدات، تەنیا گفتوگۆی تایبەت بە دۆسیەی ئەتۆم نییە، بەڵکو بەشێکە لە پلانێکی گشتگیر بۆ دووبارە دیزاینکردنەوەی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست، کە لە غەززە دەستپێدەکات و، درێژ دەبێتەوە بۆ لوبنان، سوریا، عێراق و یەمەن[16]. لەم ئەگەرەدا شیعەی عێراق، بەتایبەت چەكدارەكانیان، بەر ئەو داڕشتنەوە گریمانكراوەی ئەمریكاو ئیسرائیل دەكەون. بەرامبەر بەمە هەندێك زانیاری باس لەوە دەكەن ئێران لە دانوستانەكاندا باڵە سەربازییەكانی لە ناوچەكە، كردووە بە كارت بۆ سوككردنی بارگرانییەكانی سەر تاران و گەیشتن بە لێكگەیشتنێكی گشتگیر لەبارەی بەرنامە ئەتۆمییەكەی و هەڵمژینی گوشارەكانی ترەمپ لەسەری؛ یەكێك لەو كارتانەش ڕێكخستنەوەی دۆخی حەشدی شەعبیی عێراقی و باڵە سەربازییەكانی دیكەیە[17]. ئەگەر ئەمانەش وردو دروست نەبن و زیاتر جه‌نگی دەروونی بن لەگەڵ هێزە شیعەكان، ئەوە ڕاستییەكی دیكە هەیە كە گۆڕانە جیۆسیاسییەكانی ناوچەكە لە باڵادەستبوونی ئیسرائیل، كەوتنی ئەسەد لە دیمەشق، دۆخی دژواری حزبوڵڵای لوبنان و تێكشكانی بەرامبەر ئیسرائیل، هێرشی ئەمریكا بۆ سەر حوسییەكانی یەمەن و لاوازبوونی پشتێنەی ئێران لە ڕۆژهەڵانی ناوەڕاست، شیعەی عێراقی خستووەتە دۆخێكی هەستیارو ئەگەری بەئامانجگرتنه‌وه‌، بەتایبەت كە بەشێك لە گروپە عێراقییەكان فەرمان لە ئێرانەوە وەردەگرن و هەندێكیان لەلایەن ئەمریكاوە سزایان لەسەرەو لە لیستی تیرۆردان، لەوانە: “حزبوڵڵا”، “بزوتنەوەی نوجەبا”، “بزوتنەوەی عەسائیب”. لە كۆتایی ساڵی پاریشدا (2024) ئیسرائیل بەفەرمی لە نامەیەكدا بۆ نەتەوە یەكگرتووەكان ئەم گروپە شیعانەی تۆمەتبار كردووە بە تێوەگلان لە جه‌نگی دژەئیسرائیل و، حكومەتی ڕاستڕەوی ئەو وڵاتەش لە سكاڵانامەكەیدا مافی كاردانەوەی بە خۆی داوە بەرامبەریان[18]. ئەمە بە واتای بەردەوامیی مەترسییەكان دێت، بەتایبەت ئەگەر دانوستانەكان شكستبهێنن. بەرەنگاربوونەوەی مەترسییە ئەمنییەكانی سەر عێراق، بە پلەی یەكەم پرسێكی نێوخۆیی شیعییە؛ بەو پێیەی بەوان و هێزو باڵە چەكدارەكانیانەوە پەیوەستە. بەتایبەت لە ئەگەری شكستهێنانی ئەو دانوستانانەدا، دەشێت لێكەوتەی خراپ لەسەر عێراق هەبێت، چونكە لە هێرشی ئەمریكی و ئیسرائیلی گریمانكراودا بۆسەر ئێران، ناتوانرێت گه‌رەنتی دوورخستنەوەو پاراستنی عێراق بكرێت. هەموو ئەم دڵەخورتێ و ئەگەرانە لە كاتێكدایە كە شەقامی شیعی سەرقاڵی كێبركێكانی هەڵبژاردنن و بۆ بیركردنەوەو خۆكۆكردنەوەی دۆخێكی هاوشێوە بەباشی سازو ئامادە نین.  2_ تارمایی سوریا لەسەر شیعەی عێراق جگە لە هەڵبژاردن و چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەمریكا، تەوەرەیەكی دیكەی ناكۆكیی نێوماڵی شیعی، چۆنێتیی مامەڵەكردنە لەگەڵ سوریای نوێ. سەرجەم هێزە شیعەكان- جگە لە سەدر- دردۆنگ و نیگەران بوون لە سەركەوتنی “دەستەی تەحریری شام” لە سوریا؛ بەو پێیەی ئەم هێزە، دوژمنی جۆریی هێزە سیاسییە شیعەكانە. جگە لە پاڵپشتییە توركییەكەیشی لقێكە لە “سەلەفییەتی جیهادی” كە دژی بیروباوەڕی شیعەن، كەچی سەرۆك وەزیران كە نوێنەرایەتیی  چوارچێوەی شیعی دەكات، بەنێوانگریی قەتەرو بەنهێنی لە دەوحە لەگەڵ ئەحمەد شەرع، سەرۆكی راگوزەری سوریاو “ئەبو محەمەد جۆلانی” دیداری هەبووە[19]. هەروەها سودانی لە سلێمانییەوە جەختی كردەوە: ئەحمەد شەرع بۆ لوتكەی عەرەبیی بەغدا لە مانگی ئایاردا بانگهێشتكراوە[20]، بەڵام لەنێو شەقامی سیاسیی شیعیدا ئەگەری هاتنی شەرع بۆ عێراق، بووەتە هەوێنی دابەشبوونێكی قوڵی نێوخۆیی و، بووەتە بەشێك لە هەڵمەتە پێشوەختەكانی هەڵبژاردن و هەوڵی قۆڵبادانی یەكتری. دەوڵەتی یاسای مالیكی، حزبی دەعوە، قەیس خەزعەلی و عەسائیب، لەگەڵ كۆمەڵێك پەرلەمانتاری دیكەی ناسراوی شیعە، كەمپینێك بەڕێوە دەبه‌ن بۆ بەرگرتن لە هاتنی ئەحمەد شەرع بۆ بەغدا، بە پاساوی ئەوەی ئەو كاتەی لە ڕیزی گروپە جیهادییە سوننەكاندا بووە لە عێراق (2004_2011)، “لە كوشتنی عێراقییەكان تێوە گڵاوە”، هەروەها “لەلایەن سیسته‌می دادوەریی عێراقییەوە داوا كراوە”و لەسەر ئەمەش فەرمانی دەستگیركردنی هەیە[21]. كەمپینەكە بە واژۆی 50 پەرلەمانتار بۆ ڕێگەگرتن لە هاتنی ناوبراو بەڕێوە دەچێت. بەرامبەر بەوانە هێزی دیكەی شیعە هەن، پێیان وایە بانگهێشتكردنی شەرع، لەگەڵ بەرژەوەندییە باڵاكانی عێراقدا تەبایەو دەوڵەتداری ئەوە دەخوازێت[22]. لە دەرەوەی ململانێ نێوخۆیییەكانی ماڵی شیعی و هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن، دەشێت مشتومڕ لەسەر هاتنی شەرع ڕەهەندێكی هەرێمایەتیشی هەبێت؛ بەو پێیەی ناوبراو لەلایەن توركیاو وڵاتانی كەنداوەوە پشتیوانیی تەواوی هەیە. لە بەرامبەردا هیچ جۆرە پەیوەندی و كۆنتاكتێكی لەگەڵ ئێراندا نییە. لەو چەند مانگەی شەرع لە كۆشكی سەرۆكایەتیی سوریایە، پەیوەندییەكانی دیمەشق و تاران بەتەواوی بچڕاون، لە كاتێكدا پێشتر ئێران یەكێك لە یاریكەره‌ سەرەكییەكانی سوریا بوو. ئەو هێزە عێراقییە شیعانەی بەرژەوەندییان لە كرانەوەی عەرەبی هەیەو ئەو سوننانەیشی پشتیوانیی توركیایان هەیە، لەگەڵ هاتنی ئەحمەد شەرعدان بۆ بەغدا، یان بە كێشەی نابینن و پێشوازی لە بیرۆكەی هاتنی دەكەن یان بێدەنگن. لەبەرامبەردا ئەو هێزانەی كە لە بەرەی ئێرانن یان ركابەری سودانین، گوشار دەكەن بۆ ئەوەی شەرع نەیەتە بەغداو سودانی لەمەدا بشكێت. دورخستنەوەی ناوبراو لە لوتكەی عەرەبی لە بەغداد بە تۆمەتی تێوەگڵان لە كوشتن و كاری تیرۆریستی، بە سەركەوتن دەبینن. ئەمە لە ڕۆژانی ئایندەدا بەڕووی ئاڵۆزبوونی زیاتردا كراوەیە، بەتایبەت كە هەندێك لە شیعەكان لەگەڵ دۆسیەی تر تێكەڵی دەكەن و باس لەوە دەكەن هەواڵگریی توركیاو سامان و پارەی وڵاتانی كەنداو لە هەڵبژاردنی 2025ی عێراقدا ئامادەییان دەبێت. ئامانجەكەش دووبارەكردنەوەی ئەزمونی سوریایە لە عێراق بە كەڵكوەرگرتن لە لاوازیی ڕۆڵ و پێگەی ئێران[23]. بۆ سودانی قورسە ببێتە لەمپەر لە بەردەم میوانێكی لوتكەی عەرەبی لە بەغداد، لە كاتێكدا پشتیوانیی توركیاو كەنداوی هەیە. لە ئێستاشدا عێراق پێویستیی زۆری بەو وڵاتانە هەیە بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی ئێرانی و، بەتایبەت سودانی چاوی لە هاوكاریی توركیاو كەنداوە لە دۆسیەی وزەو بەپایەگەیاندنی “ڕێگەی گەشە”. ئەو هێزە شیعانەی كە دژی هاتنی شەرعن، باس لەوە دەكەن ناوبراو لە عێراقدا بە ناوی “ئەمجەد مزەفەر نعێمی” كاریكردووەو لە 2005 لەلایەن ئەمریكییەكانەوە دەستگیر كراوەو تا نیسانی 2010 لە گرتوخانەی بوكا بووە. لەم رێكه‌وته‌یشەوە تا ئاداری 2011 لە گرتوخانەكانی عێراقدا ماوەتەوە و داوا كراوە، بەڵام ئەو بەڵگەنامانەی بەردەست، ئەوە دەردەخەن ناوبراو دواتر ئازاد كراوە “چونكە هیچ لایەنێكی عێراقی، بەڵگەو داوای لەسەری نەبووە”. هەروەها شەرعیش جەخت لەوە دەكاتەوە بۆ “جیهادكردن لە دژی ئەمریكا” هاتووەتە عێراق و لە هیچ خوێنێكی عێراقیدا تێوەگڵاو نییە [24]. دەشێت ئەمە ببێتە پاساو بۆ هاتنەكەی یان لە كۆتاییدا به‌ناچاری وەك سەرۆكێكی خاوەن پارێزبەندی (الحصانە) بێتە عێراق و، سودانی دەرچەی یاسایی بۆ بدۆزێتەوە، بەڵام ئەو باجەی لەسەر ئەمە لە شەقامی شیعیدا دەیدات، جێگەی مشتومڕە، چونكە ئەو سوننانەی هانی دەدەن بۆ ئەم هەنگاوە، بەشێك نین لە بنكە شیعییەكەو نابنە دەنگدەری سودانی.   كۆبەند هەڵبژاردنی تشرینی دووەمی 2025 یەكێك لە هەستیارترین وێستگە سیاسییەكانی عێراقە كە جارێكی دی لەنێو جەنجاڵی و فرەجەمسەرییەكی قەرەباڵغدا سەرلەنوێ نەخشەی هێز دابەشدەكاتەوە. بەهۆی ئەوەی ئەم پرۆسەیە لە دۆخێكی سیاسیی هەرێمایەتیی تایبەتدا بەڕێوە دەچێت كە بارگۆڕانە جیۆسیاسییەكانی ناوچەكەیە لە سوریاو لوبنان و یەمەن، بۆ ماڵی شیعی كەمێك دژوارە، چونكە لە لایەك راگرەكەیان، كە ئێرانه،‌ لاوازەو لە لایەكی دی خۆیشیان پەرتەوازەن. هەروەها ناچارن مامەڵە لەگەڵ پێشهاتەكانی پەیوەندیی ئەمریكا_ ئیسرائیل و ئێران، هەروەها سوریای نوێی سوننیدا بكەن، لە كاتێكدا ئەوان خۆیان لەنێو كەشێكی پڕ لە دروشمبازی و پۆپۆلیزمی سیاسیدان. جەمسەرێكی سەرەكیشیان كە سەدرە، مانی گرتووەو لەگەڵیان بەشدار نییە. ئەم دۆخە یارمەتیدەر نییە بۆ ئەوەی بتوانن هاوشێوەی جاران بڕیاری خۆیان یەكبخەن و بەهێزو یەكگرتوو دەركەون. ئەم دۆخەی ماڵی شیعە بۆ هێزە سیاسییە ڕكابەرەكانیان لە پێكهاتەكانی سوننەو كورد هەندێك دەرفەت دەڕەخسێنێت، بەمەرجێك ئەوانیش توانای بەڕێوەبردنی ململانێیان هەبێت و گیرۆدەی هەمان پەرتەوازەیی قوڵی گۆڕەپانی شیعی نەبن و؛ ئەوەش لە بارودۆخی هەڵبژاردندا ئاسان نییە. سەرچاوە و پەراوێزەكان: [1]  https://2h.ae/yHjG [2]  https://2h.ae/cunm [3]  https://2h.ae/gfur [4]  https://2h.ae/YOoo [5]  https://2h.ae/YOoo [6]  https://2h.ae/uAvW [7]  https://2h.ae/nfPR [8]  https://2h.ae/jkLy [9]  https://2h.ae/XwUf [10]  https://2h.ae/nFqK [11]  https://2h.ae/Anir [12]  https://2h.ae/QilB [13]  https://2h.ae/aDJD [14]  https://2h.ae/UbMS [15]  https://2h.ae/tbNW [16]  https://2h.ae/vEOk [17]  https://2h.ae/Tsox [18]  https://2h.ae/FaiR [19]  https://2h.ae/LwKW [20]  https://2h.ae/jXqB [21]  https://2h.ae/Hysy [22]  https://2h.ae/jXqB [23]  https://2h.ae/Gxco [24]  https://2h.ae/IAAF ئەم بابەتە بۆ (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە  

درەو: 🔹 وەزارەتی دادی عێراق لە (9 ی ئازاری 2025) ڕایگەیاند، ژمارەی بەندکراوان دەگاتە (67 هەزار) کەس، کە بەسەر (30 بەندیخانە) لە سەرتاسەری وڵاتدا دابەشکراون، لەنێویاندا (هەزار و 600) زیندانی بیانی و (85) منداڵ لەگەڵ دایکیان لەناو ئەو زیندانانەدا دەژین. 🔹 قەرەباڵغی لە زیندانەکانی عێراق گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار و (300%)ی توانای لەخۆگرتن، ئەو زیندانانەی کە بۆ جێکردنەوەی نزیکەی (25 هەزار) زیندانی داڕێژراون لە زیاتر لە (65 هەزار) زیندانییان تێدایە. 🔹 عێراق لە ئاستی جیهانیدا لە ڕووی ڕێژەی زیندانەکانییەوە بە بەراورد بە چڕی دانیشتوانەکەی پلەیەکی نزمە، لە ڕیزبەندی (81)ی وڵاتدا لە کۆی (164) وڵات. 🔹 لێکۆڵینەوەیەک دەستدرێژی سێکسی ترسناک لەناو زیندانەکاندا ئاشکرا دەکات، لەوانە بازرگانی سێکسی لەنێو زیندانییەکان بە تێوەگلانی بەرپرسان و فرۆشتن و دەستدرێژیکردنە سەر زیندانیانی نەوجەوان بە ئاگاداری بەڕێوەبەرانی زیندانەکان. 🔹 زیاتر لە 1000 منداڵ لە لایەن دەسەڵاتدارانی عێراق و هەرێمی کوردستان بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە تیرۆرەوە بەڵگە کردووە. 🔹 80%ی زیندانەکان جێگەی نوستن و جلوبەرگی پیسکراو بۆ زیندانییە نوێیەکان بەکاردەهێننەوە. 🔹 100%ی زیندانەکانی ژنان پزیشکی ئافرەتانیان نییە، سەرەڕای بوونی زیندانی دووگیان. 🔹 زیاتر لە نیوەی باڵەخانەکانی زیندانەکان وێرانن و شیاوی نیشتەجێبوونی مرۆڤ نین. سەرەتا زیندانەکانی عێراق لە دامەزراوەی چاکسازییەوە گۆڕاون بۆ سەرچاوەی نیگەرانی مافەکانی مرۆڤ، تادێت پێشێلکارییەکان زیاتر دەبن و مامەڵەکردن لەگەڵ بەندکراوان خراپتردەبێت. لە ساڵی 2003 وە عێراق گۆڕانکاری بەرچاوی بەخۆوە بینیوەو هاوشان بەوەش کێشەی قووڵ لە سیستەمی دەستبەسەرکردن و لێپرسینەوە و دادگاییکردندا سەریهەڵداوە، ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر ژیانی هەزاران زیندانی و بارودۆخی گرتن و دەستبەسەرکردن و بەندکردنیان هەبووە. ژمارەیەکی زۆر لە ڕاپۆرتەکان ناتەبایی و ناڕوونی لە ژمارەی زیندانییەکان و کەسانی بێسەروشوێنکراوی زۆرەملێ ئاشکرا دەکەن، ئەمەش بووە بەهۆی نەبونی بەڵگەو زانیاری ورد و سەختی دەستڕاگەیشتن بە زانیارییە فەرمییە شەفافەکان. سەرەڕای هەستیاری ئەم بابەتە، بەڵام هێشتا دەوڵەت ئەم پرسەی پشتگوێخستووە، ئەمەش زیاتر ڕێگەی خۆشکردووە بە مامەڵەی نادادپەروەرانە لەگەڵ زیندانەکان. لێداوانی مافەناسان، پزیشکی دادی و دادوەران، لەگەڵ وتەی ژمارەیەک قوربانی، پشتڕاستی دەکەنەوە کە کارە مەترسیدارەکان لە پشت دیواری زیندانەکانەوە ڕوودەدەن، لەوانە ئەشکەنجەدان، مامەڵەی خراپ و زەوتکردن بۆ دەرهێنانی زانیاری دانپێدانانی زۆرەملێ. ئەمەش پێویستی بە لێکۆڵینەوەیەکی جددی و ڕێوشوێنی توند هەیە بۆ ڕاگرتنی ئەم پێشێلکارییانە. یەکەم؛ ژمارەی زیندانیان لە بارەی ژمارەی زیندانیان لە عێراقدا بە نادڵنیایی هەیە و ئاماری ناکۆک بەردەستن، کە لەلایەن دەزگا فەرمییەکان و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤەوە دەردەچن. وەزارەتی دادی عێراق لە (9 ی ئازاری 2025) ڕایگەیاند، ژمارەی بەندکراوان دەگاتە (67 هەزار) کەس، کە بەسەر (30 بەندیخانە) لە سەرتاسەری وڵاتدا دابەشکراون، لەنێویاندا (هەزار و 600) زیندانی بیانی و (85) منداڵ لەگەڵ دایکیان لەناو ئەو زیندانانەدا دەژین. هاوکات کۆمیسیۆنی باڵای مافەکانی مرۆڤ لە عێراق مەزەندە دەکات تا ساڵی (2021) (73 هەزار و 715) زیندانی هەبووە. ئەم نایەکسانییە دەرخەری سەختی دەستکەوتنی ئاماری ورد و نوێ، بەتایبەتی لەگەڵ ئەو گۆڕانکارییە بەردەوامانەی کە لە ئەنجامی جێبەجێکردنی یاساکانی لێبوردنی گشتی و تایبەتەوە هاتوونەتە ئاراوە، ئەمە جگە لە پرسی زیندانە نهێنییەکان و ئەوانەی بەبێ فەرمانی دەستگیرکردنی دادوەری دەستگیرکراون. ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و تەنانەت دەسەڵاتە فیدراڵیەکان و لیژنەکانی پەرلەمانیش جەخت لەسەر ئەو ئاڵنگارییە بەرچاوانە دەکەنەوە، کە ڕووبەڕووی پرۆسەی دەستنیشانکردن و بەڵگەنامەکردنی ژمارەی ڕاستەقینەی دەستگیرکراوان لە عێراقدایە. ئەمەش بە پلەی یەکەم دەگەڕێتەوە بۆ سەختی گەیشتن بە هەموو دەستبەسەرکردنەکان و نەبوونی شەفافیەت لە ئاشکراکردنی شوێنی زۆرێک لە دەستبەسەرکراوەکان، بەتایبەتی ئەوانەی لە هەلومەرجێکی ناڕوون یان بە تۆمەتی ناڕوون دەستگیرکراون. ئەم ناڕوونییە زیاتر نیگەرانییەکان سەبارەت بە بارودۆخ و مافەکانی ئەم دەستگیرکراوانە ئاڵۆزتر دەکات. لە چوارچێوەیەکی پەیوەندیداردا، خالد شاوانی، وەزیری دادی عێراق ڕایگەیاند، قەرەباڵغی لە زیندانەکانی عێراق گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار و گەیشتووەتە (300%)ی توانای لەخۆگرتن. وەزیری داد ئەوەشی وتووە ئەو زیندانانەی کە بۆ جێکردنەوەی نزیکەی (25 هەزار) زیندانی داڕێژراون لە ڕاستیدا زیاتر لە (65 هەزار) زیندانییان تێدایە، جەختیشی لەوە کردەوە کە ئەم قەرەباڵغییە گەورەیە ڕێگری لە هەوڵەکانی وەزارەت دەکات بۆ جێبەجێکردنی ستانداردەکانی مافی مرۆڤ و دابینکردنی ژینگەیەکی گونجاو بۆ زیندانییەکان، لەوانەش چاودێری تەندروستی، شوێنی گونجاو، و پرۆسەکانی شیاندن و چاکسازی. ئەم لێدوانەی باڵاترین دەسەڵاتی پەیوەندیدا لە بەڕێوەبردنی زیندانەکان لە وڵاتدا نیشاندەرێکی مەترسیدارە، کە نیگەرانییەکان سەبارەت بە بارودۆخی زیندانییەکان و ئەگەری خراپتربوونی ئەشکەنجە و مامەڵەی خراپ گەورەتر دەکات. قەرەباڵغییەکی زۆر فشار لەسەر سەرچاوە سنووردارەکان زیاد دەکات و ژینگەیەکی ناتەندروست و نامرۆڤانە دروست دەکات، ئەمەش دەتوانێت هاندەری پێشێلکاری زیاتر بێت و چاودێریکردنی هەڵسوکەوتی پاسەوان و کارمەندان و دڵنیابوون لە سەلامەتی و مافی زیندانییەکان قورستر بکات. عێراق لە ئاستی جیهانیدا لە ڕووی ڕێژەی زیندانەکانییەوە بە بەراورد بە چڕی دانیشتوانەکەی پلەیەکی نزمە، لە ڕیزبەندی (81)ی وڵاتدا لە کۆی (164) وڵات لە ڕاپۆرتێکدا کە لە سەرەتای ساڵی (2024) بڵاوکرایەوە، لەو کاتەدا ڕێژەی زیندانیان نزیکەی (126) زیندانی بووە لە هەر (100 هەزار) کەس. بەڵام لەڕووی کۆی ژمارەی زیندانییەکانەوە، عێراق پلەی بەرزی بەدەستهێناوە و لە ساڵی (2021) دا لە پلەی (27)ی جیهانیدا بووە. خشتەی ژمارەی زیندانیان دووەم زیندانەکان وەک سوتەمەنی گرژیی تائیفی و پێشێلکردنی مافی مرۆڤ جگە لە ئاڵنگارییەکانی پەیوەست بە بەڕێوەبردن و قەرەباڵغی، زیندانەکانی عێراق لە کاتە جیاوازەکاندا بوونەتە ژینگەیەک کە سووتەمەنی گرژییە تائیفیەکان دەدەن و شایەتحاڵی پێشێلکارییە گەورەکانی مافەکانی مرۆڤن، ئەمەش پێویستی بە شیکارییەکی قووڵتر دەکات بۆ ئەم دیاردانە و کاریگەرییەکانیان. 1.    دەستگیرکردنی هەڕەمەکی دەمارگیریانە بە پاڵنەرەکەی تائیفەگەری؛ لەماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا زیندانەکانی عێراق شاهیدی دەستگیرکردنی بەرفراوان بوون و بە بیانووی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر هەزاران کەسیان کردە ئامانج. ئەمەش لەگەڵ پشتبەستنێکی بەرفراوان بە زانیاریدەرەکان بووە، کە بابەتێک بوو لە سەردەمی حکومەتەکەی نوری مالیکیدا مشتومڕی بەرفراوانی لێکەوتەوە. بەگوێرەی وتەی دەستبەسەرکراوان و ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ، ئەم سیستەمە بووەتە هۆی بێسەروشوێنکردنی سەدان هاوڵاتی بەبێ بەڵگەی تاوانکاری ڕوون، لەئەنجامی ئیدانەکردنی بەدخوازانە لەسەر بنەمای پاڵنەری تائیفی یان کەسی. دواتر ژمارەیەک زانیاریدەر بە تۆمەتی پەیوەست بە پێدانی زانیاری چەواشەکارانە ڕەوانەی دەسەڵاتی دادوەری کران. سەرەڕای ئەوەی دەسەڵاتی دادوەری عێراق دووپاتی دەکاتەوە کە ئیستغلالکردنی سیستەمی دادوەری بۆ مەبەستی نایاسایی ڕەتدەکاتەوە، بەڵام هەندێک دەستگیرکردن گومانیان لەسەر پاڵنەرە تائیفییەکانیان دروستکردووە، بەتایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە هەندێک لایەن پشتیان بە هەواڵدەری نهێنی یان زانیاری پشتڕاستنەکراوەوە بەستووە. لێکچوونی ناوەکان لەگەڵ نەبوونی میکانیزمی وردی پشتڕاستکردنەوەی ناسنامە، بووەتە هۆی دەستبەسەرکردنی زۆرێک لە کەسانی بێتاوان بۆ چەند مانگێک بەبێ تۆمەتی ڕوون، ئەمەش قەیرانی یاسایی زیاتر ئاڵۆزتر کردووە. ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ ئەم پێشێلکاریانەیان گرێداوە بەو شتەی کە بە "ئەجێندای تائیفی و سیاسی" وەسفی دەکەن، جەخت لەوە دەکەنەوە کە دەستگیرکردنە ئارەزوومەندانەییەکان، کە لە ژێر پەردەی دژە تیرۆر ئەنجامدراون، بەشدارییان کردووە لە زیادبوونی گرژییە کۆمەڵایەتییەکان و گۆڕانکاریی دیمۆگرافییان لە ژمارەیەک ناوچەی عێراقدا هێناوەتە ئاراوە. 2.    پشتگوێخستنی تۆمەتەکانی ئەشکەنجەدان و پشت بەستن بە دانپێدانانی زۆرەملێ؛ ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، وەک ئەوانەی هیومان ڕایتس وۆچ ئاماژەیان پێکردووە، پشتگوێخستنی ڕوونی تۆمەتەکانی ئەشکەنجەدانیان نیشانداوە، هەروەها پشتبەستن بە دانپێدانانی بێ پشتیوانی تەنانەت دوای پشکنینە پزیشکییەکان کەیسەکانی ئەشکەنجەدانیان سەلماندووە. 3.    بەردەوامی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ و سەرهەڵدانی زیندانە نهێنییەکان؛ بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ و زیندانە نهێنییەکان تا ئێستاش پرسێکی پڕ لە ئازارە. لە ساڵی 2024ەوە بە هێزەوە لە نێوان گروپ و کوتلە چەکدارەکاندا سەریان هەڵداوەتەوە، کە پاڵنەری تائیفی و تۆڵەسەندنەوە بووە، وەک ئەوەی لە ناوچەکانی وەک سەقڵاوییە و ڕەزازەدا ڕوویدا. خەمڵاندن و ڕاپۆرتە ڕۆژنامەوانییە نێودەوڵەتییەکان ئاماژە بەوە دەکەن، کە ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک بێسەروشوێن بوون و بە زۆرەملێ لە زیندانە نهێنییەکان ڕاگیراون کە لەلایەن ئەو کوتلانە و تەنانەت لەلایەن لیواکانی سوپا و پۆلیسەوە بەڕێوەدەبرێن، بە هۆکاری تائیفی و بێزارکردن. 4.    ژینگەی زیندانی تائیفی و پێشێلکارییە ترسناکەکان؛ ڕاپۆرت و لێکۆڵینەوەکان ئاماژە بە کولتورێکی تائیفیی بەربڵاو لە ناو زیندانەکاندا دەکەن، کە دەیان هەزار کەس تووشی سووکایەتی و هەڵاواردنی تائیفی دەبن. هەروەها لێکۆڵینەوەیەک لە ساڵی 2021دا دەستدرێژی سێکسی ترسناک لەناو زیندانەکاندا ئاشکرا دەکات، لەوانە بازرگانی سێکسی لەنێو زیندانییەکان بە تێوەگلانی بەرپرسان و فرۆشتن و دەستدرێژیکردنە سەر زیندانیانی نەوجەوان بە ئاگاداری بەڕێوەبەرانی زیندانەکان. 5.    ئەو منداڵانەی بە تۆمەتی تیرۆر و هاوشێوەیی ناوەکان دەستبەسەرکراون: ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ وەک هیومان ڕایتس وۆچ لە ساڵانی ڕابردوودا زیاتر لە هەزار منداڵیان لە لایەن دەسەڵاتدارانی عێراق و هەرێمی کوردستان بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە تیرۆرەوە بەڵگە کردووە. هەروەها خەمڵاندنەکان ئاماژە بە زیادبوونی بەرچاوی ژمارەی گومانلێکراوەکانی داعش دەکەن، ئەمەش نیگەرانی لەبارەی دەستگیرکردنی ڕەشبگری و هەڕەمەکی دروست دەکات. 6.    هەڵاواردنی تائیفی لە جێبەجێکردنی یاسای لێبوردنی گشتیدا؛ هەرچەندە یاسای لێبوردنی گشتی بە ئامانجی دابینکردنی دادپەروەری بۆ کەسانی بێتاوان لە زیندان و ڕەخساندنی دەرفەتێک بۆ ئاشتەوایی کۆمەڵگا دەرچووە، بەڵام ڕاپۆرت و سەرچاوە ئاگادارەکان ئاماژە بە هەڵاواردنی تائیفی دەکەن لە میکانیزمەکانی جێبەجێکردنیدا. هەندێک جار زیندانیانی سەر بە مەزهەبێکی دیاریکراو خێراتر و بە ئاسانی ئازاد دەکران لە چاو زیندانییەکانی مەزهەبەکانی تر کە هەمان تۆمەت یان بارودۆخی هاوشێوەیان هەبوو. دواکەوتن و ئاڵۆزی ڕێکارەکان ڕەنگە بە تایبەتی کاتێک کەیسەکانی زیندانیانی سەر بەو مەزهەبانە لەبەرچاو دەگیرێن کە بە "تۆمەتبار" دادەنرێت یان بە شێوەیەکی کۆنەپەرستانە پەیوەندییان بە تیرۆرەوە هەیە لە گوتاری سیاسی و میدیایی باودا. ئەم هەڵاواردنە پرەنسیپی دادپەروەری و یەکسانی لەبەردەم یاسادا تێکدەدات و هەستی نادادپەروەری و پەراوێزخستن لە نێوان هەندێک گروپدا زیاد دەکات، گرژی تائیفی قووڵتر دەکاتەوە نەک چارەسەرکردنی. سێیەم؛ پێشێلکردنی مافی زیندانیان لە زیندانەکانی عێراق: ڕاپرسییەکی مەیدانی کە لە کۆتایی ساڵی 2024 لەلایەن "تۆڕی دادپەروەری زیندانیانی عێراقەوە" ئەنجامدرا، کە 32 شوێنی زیندانەکانی لە سەرانسەری پارێزگا جیاوازەکان گرتەوە، ئاڵنگارییە جددییەکانی بەردەم سیستەمی زیندانەکان ئاشکرا کرد، لەوانە پێکهاتەی بیناکان، سروشتی پەیوەندیی کارگێڕی، قەرەباڵغی و ئاستی خزمەتگوزارییەکانی پاکوخاوێنی و تەندروستی لەناو زیندانەکاندا. یاساکانی عێراق و ستانداردە نێودەوڵەتییەکان کۆمەڵێک مافی سەرەتایی بۆ زیندانیان لە زیندان و ناوەندەکانی دەستبەسەرکردندا زامن دەکەن، لەوانە مافی نیشتەجێبوونی گونجاو، چاودێری تەندروستی و پاراستن لە مامەڵەی خراپ. بەڵام ڕاپۆرتی مافی مرۆڤ و وتەی زیندانییەکان و بنەماڵەکانیان ئاماژەن بۆ پێشێلکردنی بەربڵاوی ئەو مافانە لەناو زیندانەکانی عێراقدا. ئەم بڕگانەی خوارەوە باس لە دیارترینی ئەم پێشێلکاریانە دەکەن: 1.    ژێرخانی وێران و نەگونجاوی بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی مرۆڤ لێکۆڵینەوەیەکی مەیدانی کە لە کۆتایی ساڵی 2024دا 32 شوێنی زیندانەکانی عێراقی گرتەوە دەرکەوت کە زیاتر لە نیوەی باڵەخانەکانی زیندانەکان لە دۆخێکی خراپتردان، بەم شێوەیە پۆلێنکراون: -    زۆر باشە: 15.06% -    باشە: 28% -    قبوڵکراوە یان کۆن: 56% ئەم ئەنجامانە لەگەڵ ڕاپۆرتەکانی پێشوودا یەکدەگرێتەوە کە ئاماژەیان بەوە کردووە کە 83%ی زیندانەکان بۆ نیشتەجێبوونی مرۆڤ ناشایستەن، بەو پێیەی بەدەست: خراپی هەواگۆڕکێ و قەرەباڵغی، دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە درمیەکان و پێست. 50%ی زیندانەکان لە ناوچەی نیشتەجێبوونی نائارامدان. 33% دەستشۆرەکان لەڕووی تەندروستییەوە شیاوی بەکارهێنان نین، 60% سابوون و پاککەرەوەی سەرەتایییان تێدا نییە. نەبوونی تەواوەتی (100%) لە ئاسانکاری بۆ ئەو کەسانەی کە پێویستی تایبەتیان هەیە. 80%ی زیندانەکان جێگەی نوستن و جلوبەرگی پیسکراو بۆ زیندانییە نوێیەکان بەکاردەهێننەوە، ئەمەش بەشدارە لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشی. 2.    ناتەواوی خۆراک و گەندەڵی دارایی سەرەڕای بودجەی تا 8 دۆلار بۆ هەر زیندانییەک بۆ دابینکردنی سێ ژەم لە ڕۆژێکدا، بەڵام زیندانەکانی عێراق ڕووبەڕووی کێشەی گەورە دەبنەوە لەوانە: 77%ی زیندانەکان هۆڵی نانخواردنی تایبەتیان نییە، ئەمەش زیندانییەکان ناچار دەکەن لە شوێنی نووستنیاندا نان بخۆن. تەنها 53%ی زیندانەکان دوکانیان تێدایە کە پێداویستی دەفرۆشن، بەڵام بە دوو نرخ (2-3 هێندەی نرخی بازاڕ)، وە زۆرجار کاڵاکان بەسەر دەچوون. خراپی کوالێتی ژەمەکان سەرەڕای بودجەی تەرخانکراو، ئاماژەیە بۆ گەندەڵی دارایی و خراپ بەڕێوەبردن. 3.    قەیرانی تەندروستی و کەمی خزمەتگوزاری پزیشکی زیندانەکانی عێراق بەدەست کەمیی چاودێری تەندروستییەوە دەناڵێنن و ئەمانەی خوارەوە تۆمارکراون: 73%ی بنکە تەندروستییەکان پزیشکی پسپۆڕیان نییە. 93% زیندانەکان بەدەست کەمی دەرمان و پێداویستی پزیشکییەوە دەناڵێنن. 100% زیندانەکانی ژنان پزیشکی ئافرەتانیان نییە، سەرەڕای بوونی زیندانی دووگیان. 70%ی زیندانەکان چاودێری تەندروستی پێویست بۆ ئەو منداڵانەی کە یاوەری دایکیانن دابین ناکەن. خشتەی نەخۆشییە بەربڵاوەکان کێشە تەندروستییەکان بریتین لە: بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە درمیەکان (وەک سیل و هەوکردنی جگەر) بەهۆی قەرەباڵغی و خراپی پاکوخاوێنی. ڕێژەی بەرزی تێکچوونی دەروونی و خۆکوشتن. دەرمانی سەرەکی (وەک دەرمانی ئازارشکێن) لە ناو زیندانەکاندا بە دوو هێندە نرخ دەفرۆشرێن. 4.    قەرەباڵغی و فرەیی دەزگا سەرپەرشتەکان؛ 90%ی زیندانەکان بە شێوەیەکی زۆر قەرەباڵغن و هەندێکیان بە توانای 300% کاردەکەن. فرەیی دەزگاکانی چاودێری دەبێتە هۆی نایەکسانی لە خزمەتگوزارییەکان: وەزارەتی داد: 16 شوێن. وەزارەتی ناوخۆ و دەزگا ئەمنییەکان: 13 شوێن. وەزارەتی کار (هەرێمی کوردستان): 3 شوێن. بوونی ناوەندەکانی دەستبەسەرکردن و دەستگیرکردن، کە سەر بە دەزگاو دامەزراوە ئەمنییەکانی دیکەن، وەک وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، وەزارەتی بەرگری، وەزارەتی هەواڵگری و هێزەکانی حەشدی شەعبی، دەبێتە هۆی ناتەبایی لە یاسا و ڕێسا و ڕێنماییەکانی بەڕێوەبردنی مافی سزادراوان و دەستبەسەرکراوان، نایەکسانی و نادڵنیایی لە دەستەبەرکردنی مافەکان. 5.    گەندەڵی و سەرپێچی لە ناو زیندانەکاندا؛ بڵاوبوونەوەی بەرتیل و بێزارکردن لەلایەن کارمەندانی زیندانەوە لە بەرامبەر پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان. فرۆشتنی مۆبایل و پێداویستی ڕۆژانە بە نرخێکی زۆر. تۆمارە دزەپێکراوەکان دەیسەلمێنن کە بەرپرسان بەرتیلیان وەرگرتووە لە بەرامبەر سووککردنی بارودۆخی هەندێک لە زیندانییەکان. ئەنجامی ڕاپرسییەک لەسەر بارودۆخی زیندانەکانی عێراق دەرکەوتووە، زیاتر لە نیوەی باڵەخانەکانی زیندانەکان وێرانن و شیاوی نیشتەجێبوونی مرۆڤ نین، ئەمەش لە کاتێکدایە کە قەیرانی خۆراک و تەندروستی خراپتر دەبێت کە لە ئەنجامی بەربڵاوی گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردن دروست دەبێت. توێژینەوەکە تیشکی خستۆتە سەر ئەوەی کە قەرەباڵغییەکی زۆر لە زیندانەکاندا ڕاستەوخۆ بەشدارە لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و توندوتیژی لەنێو زیندانییەکاندا، ئەمەش لە کاتێکدایە کە چاودێرییەکی کاریگەر و فرەیی دەزگا سەرپەرشتیارەکان، دەبێتە هۆی توندبوونەوەی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ. ئەم ئەنجامانەی ئەو ڕاپرسییەی لە بارەی دۆخی زیندانەکانی عێراقەوە دەریدەخەن،  جەخت لەسەر پێویستی بەپەلە دەکەنەوە بۆ دەستپێکردنی چاکسازیی هەمەلایەنە و بەپەلە، لەوانە: نۆژەنکردنەوەی ژێرخانی ئابووری، باشترکردنی خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان و خۆراک، بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی کارگێڕی، و یەکخستنی چاودێری لەژێر یەک دەزگای فەرمیدا بۆ دەستەبەرکردنی پاراستنی مافی زیندانییەکان و باشترکردنی بارودۆخی دەستبەسەرکردن بەگوێرەی ستانداردە مرۆییەکان. چوارەم: چوارچێوە یاساییەکانی قەدەغەکردنی مامەڵەی خراپ لەگەڵ زیندانیان لە عێراق: قەدەغەکردنی مامەڵەی خراپ لەگەڵ زیندانیان لە عێراقدا لەسەر کۆمەڵێک یاسا و پابەندی نێودەوڵەتییە کە مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤ زامن دەکەن و ئەشکەنجە و مامەڵەی خراپ بە هەموو شێوەکانیانەوە قەدەغە دەکەن. 1.    چوارچێوەی یاسایی عێراق: دەستووری عێراق گەرەنتی پاراستنی تاکەکان دەکات لە دەستبەسەرکردنی نایاسایی و هەموو جۆرە ئەشکەنجەدان و مامەڵەیەکی نامرۆڤانە. مادەی 37 بەڕوونی "ئەشکەنجەدانی دەروونی و جەستەیی و مامەڵەی نامرۆڤانە" قەدەغە دەکات و مافی داوای قەرەبووکردنەوەی زیانەکانی ماددی و ئەخلاقی کە لە ئەنجامی ئەو جۆرە پێشێلکارییانەدا دێتە ئاراوە، گەرەنتی دەکات. هەروەها مادەی 15 مافی ئاسایش و ئازادی دووپات دەکاتەوە و زەوتکردن یان سنووردارکردنی ئەو مافانە قەدەغە دەکات جگە لە بڕیارێکی دادوەری کە لەلایەن دەسەڵاتێکی تایبەتمەندە دەرچووە. سەبارەت بە تاوانە تاوانکارییەکان، مادەی 333 لە یاسای سزادانی عێراقی سزای زیندانیکردن یان ڕاگرتن بۆ هەر فەرمانبەرێک یان بریکارێکی گشتی دیاری دەکات کە تۆمەتبار، شایەتحاڵ، یان پسپۆڕێک ئەشکەنجە بدات یان فەرمانی ئەشکەنجەدانی بدات بە ئامانجی ناچارکردنی دانپێدانان، پێدانی زانیاری، شاردنەوەی بابەتێک، یان دەربڕینی بۆچوونێکی تایبەت. چەمکی ئەشکەنجە بەکارهێنانی هێز یان هەڕەشە لەخۆدەگرێت. جگە لەوەش، مادەی 332 لە یاسای سزادان، "بەکارهێنانی دڕندەیی" لەلایەن بەرپرسێکی گشتی یان بریکارێکەوە بە تاوان دەزانێت ئەگەر لە ئەنجامدا کەسێک زیان بە ناوبانگ یان کەرامەتی بگات یان ئازاری جەستەیی لێبکەوێتەوە. 2.    پابەندبوون بە یاسا نێودەوڵەتییەکان: بە پشتبەستن بە پابەندبوونی بەو پەیماننامە نێودەوڵەتیانەی کە پەسەندی کردوون، عێراق ئەرکی ڕێزگرتن و دەستەبەرکردنی مافی ئازادی و ئاسایش و قەدەغەکردنی ئەشکەنجە و مامەڵەی خراپی لەسەرە. ئەم پەیماننامە سەرەکیانە بریتین لە: ڕێککەوتننامەی دژی ئەشکەنجە و مامەڵە یان سزای دڕندە و نامرۆڤانە وەک؛ -    پەیمانی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکان. -    ڕێککەوتننامەی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی هەموو کەسەکان لە دیارنەمانی زۆرەملێ. -    ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ. -    ڕێککەوتننامەکانی جنێڤ لە ساڵی 1949. پەیماننامەکانی مافی مرۆڤ کە لەلایەن عێراقەوە پەسەندکراون، مافی دادگاییکردنی دادپەروەرانە و قەدەغەکردنی ڕەهای ئەشکەنجەدان دووپات دەکەنەوە. ئەمەش پارێزبەندییە بنەڕەتییەکانی وەک قەدەغەکردنی پشکنینی دادگاکان لە هەر بەڵگەیەک کە لە ڕێگەی ئەشکەنجەدانەوە بەدەست هاتبێت و قەدەغەکردنی ناچارکردنی هەر تۆمەتبارێک بۆ ئەوەی وتە بدات لە دژی خۆی یان دان بە تاوانەکەیدا بنێت. هەروەها ئەم پەیمانانە مافی تۆمەتبار گەرەنتی دەکات، کە کاتێکی گونجاو بۆ ئامادەکردنی بەرگرییەکەی، بتوانێت لێکۆڵینەوە و تەحەدای بەڵگە و شایەتحاڵەکان بکات کە لە دژی بەکارهێنراون، هەروەها بەڵگە و شایەتحاڵی خۆی بخاتەڕوو. ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان جەخت لەوە دەکەنەوە کە "پابەندبوونی دەوڵەت بۆ ڕێزگرتن لە قەدەغەکردنی ئەو جۆرە کارانە ڕەها و ناتەندروستە"، واتە هیچ بارودۆخێکی ناوازە، هەر سروشتێکیان بێت، ناتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ ئەوەی پاساو بۆ ڕاگرتن یان جێبەجێنەکردنی قەدەغەکردنی بەکارهێنانی ئەشکەنجەدان و مامەڵەی خراپ بەکاربهێنرێت.   سەرچاوە؛ شبکة الساعة، "الساعة" تضع السجون العراقية تحت المجهر.. متاهة العدالة المفقودة وحكايات الظلم، 2025-04-10؛ https://shorturl.at/SZEQi    

درەو: 🔹 هاوردەکردنی نەوتی ئەمریکا لە مانگی شوباتی 2025 بەڕێژەی (6.5%) بەراورد بە ساڵی ڕابردوودا دابەزینی بەخۆە بینیوەو نزمترین ئاستی لە ماوەی (14) مانگی ڕابردوودا تۆمارکردووە. 🔹 هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا لە مانگی شوباتی 2025 بەڕێژەی (21%) دابەزیوە و گەیشتووەتە (4.44 ملیۆن) بەرمیل، لەکاتێکدا مانگی کانونی دووەم گەیشتبوو بە (5.61 ملیۆن) بەرمیل. 🔹 بەهای هەناردەی نەوتی سعودیە نزیکەی (631.4 ملیۆن) دۆلار بووە، لە کاتێکدا بەهای هەناردەکراوی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا نزیکەی (442 ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 پێنج وڵاتە عەرەبییەکە (سعودیە، عێراق، لیبیا، کوەیت و ئیمارات) لە مانگی کانونی دووەمی 2025دا نزیکەی (19.42 ملیۆن) بەرمیل نەوتیان هەناردەکردووە، کە دەکاتە (9.6%)ی کۆی نەوتی هاوردەکردنی ئەمریکا. هاوردەی نەوتی خاو بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەهەفتەی ڕابردوودا دامەزراوەی زانیاری وزەی ئەمریکا (EIA) ڕۆژی یەکشەممە ئاشکرای کرد کە هەفتەی ڕابردوو هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا کەمی کردووە. بە گوێرەی زانیاری دامەزراوەی (EIA) "هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمەریکا کەمبووەتەوە و بە تێکڕا گەیشتووەتە )132 هەزار( بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە هەفتەی ڕابردوودا بە تێکڕا گەیشتبووە (203 هەزار) بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا". دامەزراوەکە ئەوەشی ئاشکرا کردووە "تێکڕای هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمەریکا لە ماوەی هەفتەی ڕابردوودا لە 10 وڵاتی گەورەوە گەیشتووەتە (6 ملیۆن 197 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، ئەمەش بە بەراورد بە هاوردەی نەوت لە هەفتەی ڕابردوودا (549 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیادیکردووە، کە گەیشتبوو بە (5 ملیۆن و 648) بەرمیل لە ڕۆژێکدا". گەورەترین هەناردەکاری نەوتیش بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە هەفتەی ڕابردوودا وڵاتی کەنەدا بووە، لە دوای ئەویش مەکسیک و بەرازیل و سعودیە بوونە. هاوکات هاوردەی نەوتی خاوی ئەمریکا لە کۆڵۆمبیاوە بە تێکڕا (224 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە ڤەنزوێلاوە (205 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە لیبیا (150 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە ئیکوادۆرەوە (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە نەیجیریا (51 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بووە. هاوردەی نەوتی خاو بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە مانگی کانونی دووەم و شوباتی 2025دا هاوردەکردنی نەوتی ئەمریکا لە مانگی شوباتی 2025 بەڕێژەی (6.5%) بەراورد بە ساڵی ڕابردوودا دابەزینی بەخۆە بینیوەو نزمترین ئاستی لە ماوەی (14) مانگی ڕابردوودا تۆمارکردووە. بەگوێرەی داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە، هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمریکا لە شوباتی ئەمساڵ گەیشتووەتە نزیکەی (168.5 ملیۆن) بەرمیل بەرامبەر (6.01 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، کە نزمترین ئاستە لە دوای لانیکەم مانگی یەکی ساڵی 2024ەوە. هەروەها هاوردەکردنی نەوتی ئەمەریکا بە ڕێژەی (17%) لە مانگی شوباتدا، بە بەراورد بە ئاستی (202.7 ملیۆن) بەرمیل (6.540 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا) لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی 2025. دوو وڵاتی عەرەبی، سعودیە و عێراق، لە مانگی ڕابردوودا لە لیستی هەناردەکارە سەرەکییەکانی ئەمریکادا دەرکەوتوون، هاوکات هەریەک لە لیبیا، کوەیت و ئیمارات لە لیستەکەدا نەهاتوون، بەپێی داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە. لیستی گەورەترین هەناردەکارانی نەوتی خاو بۆ ئەمەریکا، کەنەدا لە پێشەنگی لیستی گەورەترین هەناردەکارانی نەوتی خاو بووە بۆ ئەمەریکا لە مانگی شوباتدا، دواتر مەکسیک و سعودیە دێت وەک لە خوارەوەدا ڕوونکراوەتەوە: -    کەنەدا: (116.7 ملیۆن) بەرمیل -    مەکسیک: (13.2 ملیۆن) بەرمیل. -    سعودیە: (7.8 ملیۆن) بەرمیل. -    ڤەنزوێلا: 6.1 ملیۆن بەرمیل. -    بەڕازیل: (5.3 ملیۆن) بەرمیل. -    کۆڵۆمبیا: (4.6 ملیۆن) بەرمیل. -    عێراق: (4 ملیۆن و 440 هەزار) بەرمیل. هەناردەی نەوتی سعودیە بۆ ئەمەریکا لە مانگی شوباتدا بە ڕێژەی 19% دابەزیوە و گەیشتووەتە (7.8 ملیۆن) بەرمیل، لەکاتێکدا لە مانگی کانونی دووەمی 2025 بڕی (9.61 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردەکردبوو. هەروەها هەناردەی عێراق لە مانگی شوباتدا بەڕێژەی (21%) دابەزیوە و گەیشتووەتە (4.44 ملیۆن) بەرمیل، لەکاتێکدا مانگی کانونی دووەم گەیشتبوو بە (5.61 ملیۆن) بەرمیل. لە ڕووی بەهاوە هەناردەی نەوتی سعودیە نزیکەی (631.4 ملیۆن) دۆلار بووە، لە کاتێکدا هەناردەی عێراق نزیکەی بەهای نەوتی هەناردەکراوی بۆ ئەمریکا (442 ملیۆن) دۆلار بووە. لە بەرامبەردا لیبیا لە مانگی شوباتی 2025دا هیچ نەوتێکی هەناردەی ئەمریکای نەکردووە، لە کاتێکدا لە مانگی کانونی دووەمدا نزیکەی (2.15 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردە کردبوو. هەروەها کوەیت و ئیمارات هیچ نەوتێکیان لە ماوەی مانگەکەدا هەناردە نەکردووە، بەپێی دوایین ڕاپۆرتی مانگانەی نوسینگەی ئاماری ئەمریی، لە مانگی 1ی ساڵی 2025 هەریەکەیان یەک ملیۆن بەرمیل نەوتیان هەناردە کردووە. پێنج وڵاتە عەرەبییەکا (سعودیە، عێراق، لیبیا، کوەیت و ئیمارات) لە مانگی کانونی دووەمی 2025دا نزیکەی (19.42 ملیۆن) بەرمیل نەوتیان هەناردەکردووە، کە دەکاتە (9.6%)ی کۆی نەوتی هاوردەکردنی ئەمریکا. ئەم چارتەی خوارەوە قەبارە و بەهای هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمریکا لە پێنج وڵاتی عەرەبی لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی 2025دا نیشان دەدات:     هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمریکا هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمەریکا لە مانگی شوباتدا بەڕێژەی (17%) لە بەراورد بە مانگی کانونی دووەمی 2025 دابەزیوە، هەروەها (6.5%) لە چاو ساڵی ڕابردوودا دابەزیوە. تێکڕای قەبارەی هەناردەکردنی ڕۆژانە لە مانگی شوباتی (2025) دا بۆ (6.01 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا دابەزیوە، لە کاتێکدا لە مانگی یەکدا تێکڕای قەبارەی هەناردەکردنی ڕۆژانە (6.54 ملیۆن) بەرمیل بووە. بە پێچەوانەوە، تێکڕای بەهای نەوتی هاوردەکردنی نەوتی ئەمریکا لە شوباتی 2025 بۆ (67.9 دۆلار) بۆ هەر بەرمیلێک بەرزبووەتەوە، لە کاتێکدا لە مانگی کانونی دووەمدا (67.66 دۆلار) دۆلار بووە بۆ هەر بەرمیلێک و لە شوباتی 2024دا (66.97 دۆلار) بووە بۆ هەر بەرمیلێک نەوت. لەلایەکی دیکەوە هەناردەی نەوتی خاوی ئەمەریکا لە مانگی شوباتی 2025 بە بەراورد بە ساڵی ڕابردوو بە ڕێژەی (10.7%) کەمیکردووە و گەیشتووەتە (120.27 ملیۆن) بەرمیل (4.29 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا) بە بەهای 9.1 ملیار دۆلار. سەرچاوەکان -    شبكة الساعة، تراجع صادرات العراق النفطية إلى أمريكا، 06/04/2025؛ https://shorturl.at/XxTcY -    السومرية نيوز – اقتصاد، واردات النفط الأميركية تنخفض والعراق ضمن أكبر المصدرين، 06/04/2025؛ https://shorturl.at/hb0X5    

  درەو: ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز: میلیشیاکانی سەر بە ئێران لە عێراق، ئامادەن چەکەكانیان دابنێن لەپێناو توڕە نەكردنی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. (10)  فەرماندەی باڵا و بەرپرسی عێراقی راگەیاندووە، چەندین گروپی میلیشیای بەهێزی سەر بە ئێران لە عێراق، بۆ یەکەمجار ئامادەن چەک داماڵن، بۆ ئەوەی مەترسی پەرەسەندنی ململانێ لەگەڵ ئیدارەی ترەمپ دوور بخەنەوە. ئەم هەنگاوەی کەمکردنەوەی گرژییەکان، دوای هۆشدارییە دووبارەكان دێت کە لەلایەن بەرپرسانی ئەمریکاوە بەنهێنی ئاڕاستەی حکومەتی عێراقیان كردووە، لە دوای دەستبەکاربونی ترەمپەوە لە مانگی كانونی دووەمدا، بەگوێرەی ئەو سەرچاوانە،  کە شەش فەرماندەی ناوخۆیی چوار میلیشیای گەورە لەخۆدەگرن. ئەو بەرپرسانە بە بەغدایان وتووە، ئەگەر ئەو میلیشیایانە کە لەسەر خاکەکەی کاردەکەن هەڵنەوەشێنرێنەوە، ئەمریکا لەڕێی هێرشی ئاسمانی ئەو گروپانە دەکاتە ئامانج. عیزەت شابەندەر، كە سیاسەتمەدارێکی باڵای شیعەی نزیک لە هاوپەیمانی حوکمڕان لە عێراق، بە ئاژانسی رۆیتەرزی وتووە، گفتوگۆکانی نێوان محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق و چەند سەرکردەیەکی میلیشیاکان، زۆر بەروپێشەوە چووەو، گروپەکان خواستیان هەبووە پابەندبن بە داواکارییەکانی ئەمریکا بۆ داماڵینی چەک. وتوشیەتی: گروپەكان لاسارانە هەڵسوكەوت ناکەن و پێداگری لەسەر بەردەوامبون لە فۆڕمی ئێستایان ناکەن، بە تەواوی دركیان بەوەكردووە، كە رەنگە لەلایەن ئەمریکاوە بکرێنە ئامانج. ئەو شەش فەرماندە میلیشیایەی لە بەغداد و پارێزگایەکی باشور چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە، سەربە گروپەکانی کەتائیبی حزبوڵا، نوجەبا، كەتائیبی سەیدلشوهەدا و ئەنساروڵا ئەوفیان. فەرماندەیەکی کەتائیبی حزبوڵا، کە بەهێزترین میلیشیای شیعەیە، لە پشت دەمامکی رەشی دەموچاوی و چاویلکەی خۆرییەوە قسەی کرد، وتی: ترەمپ ئامادەیە شەڕ لەگەڵ ئێمە بەرەو ئاستێکی خراپتر ببات، ئێمە ئەوە دەزانین و دەمانەوێت خۆمان لە سیناریۆیەکی وەها خراپ بەدوور بگرین. فەرماندەکان ئاماژەیان بەوەشکردووە، هاوپەیمان و سەرپەرشتیاری سەرەکییان، سوپای پاسدارانی ئێران، رەزامەندی پێداون بۆ هەر بڕیارێک بە پێویستی بزانن، بۆ ئەوەی خۆیان بەدور بگرن لەوەی کێشنەكرێنە ناو ئەگەری ململانێیەکی وێرانکەر لەگەڵ ئەمریکا و ئیسرائیل. میلیشیاکان بە بەشێك لە مقاوەمەی ئیسلامی لە عێراق، كە گروپێکی كۆكەرەوەی نزیکەی 10 گروپی چەکداری شیعەی توندڕەو لەخۆ دەگرێت،  پێكەوە خاوەنی نزیکەی 50 هەزار چەکدارو جبەخانەی موشەکی دوور مەوداو چەکی دژە فڕۆکەن، بە وتەی دوو بەرپرسی ئەمنی کە چاودێری چالاکی میلیشیاکان دەکەن. هەرێمایەتیەكانی ئێرانە، بەرپرسیارێتی دەیان هێرشی موشەکی و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی بۆ سەر ئیسرائیل و هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق و سوریا لە دوای سەرهەڵدانی شەڕی غەززەوە لە ئەستۆ گرتووە.  فەرهاد عەلائەدین، راوێژکاری کاروباری دەرەوەی سودانی، لە وەڵامی پرسیارەکانی سەبارەت بە دانوستانەکانی داماڵینی چەک، بە ئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاند، سەرۆک وەزیران پابەندە بە زامنكردنی ئەوەی تەواوی چەک لە عێراق لە ژێر کۆنترۆڵی دەوڵەتدا بێت، لە رێگەی دیالۆگی بنیاتنەر لەگەڵ لایەنە نیشتمانییە جیاوازەکان. دوو بەرپرسی ئەمنیی عێراق رایانگەیاندووە، سودانی پێداگیری دەكرد لەسەر داماڵینی  چەکی تەواوی میلیشیاکانی مقاوەمەی ئیسلامی لە عێراق، کە وەلائیان بۆ سوپای پاسدارانی ئێران یان سوپای قودسی ئێران راگەیاندبوو نەک بەغداد. بەگوێرەی لێدوانی بەرپرسان و فەرماندەکان، هەندێک گروپ لە ئێستاوە تاڕادەیەکی زۆر بارەگاکانیان چۆڵکردووەو لە ناوەڕاستی مانگی یەکەوە بوونی خۆیان لە شارە گەورەکانی موسڵ و ئەنبار کەمکردووەتەوە، لە ترسی ئەوەی روبەڕوی هێرشی ئاسمانی نەبنەوە. بەوتەی بەرپرسان و سەركردەكان، زۆرێک لە فەرماندەکانیش لەو ماوەیەدا رێوشوێنە ئەمنییەکانیان چڕتر کردووەتەوە و زیاتر مۆبایل و ئۆتۆمبێل و شوێنی نیشتەجێبوونیان دەگۆڕن. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا جەختیكردووە لەوەی، بەردەوامە لە هاندانی بەغداد بۆ جڵەوكردنی میلیشیاکان و پێویستە ئەو هێزانە وەڵامی فەرماندەی گشتی عێراق بدەنەوە نەک ئێران. بەرپرسێکی ئەمریکی کە نەیویستووە ناوی ئاشکرا بکرێت هۆشداریدا لەوەی لە رابردوودا حاڵەت هەبووە کە میلیشیاکان بەهۆی فشارەکانی ئەمریکاوە هێرشەکانیان وەستاندووە، گومانی خۆشی دەربڕیوە لەوەی پرۆسەی  چەکداماڵین كاتێكی زۆر بخایەنێت. شابەندەر، رایگەیاندووە، تا ئێستا حکومەتی عێراق رێککەوتنی لەگەڵ سەرکردەی گروپە چەکدارەکان کۆتایی پێنەهێناوەو میکانیزمی چەکداماڵین هێشتا لەژێر گفتوگۆدایە. ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو بژاردانەی پێشنیازكراون، بریتین لە گۆڕینی گروپەکان بۆ حزبی سیاسی و تێکەڵکردنیان بە هێزە چەکدارەکانی عێراق. لە کاتێکدا چارەنوسی پرۆسەی چەکداماڵین نادیارە، بەڵام سەرەڕای ئەوەش یەکەمجارە  میلیشیاکان ئامادەیی پیشانبدەن بۆ ملكەچبوون بە فشارە درێژخایەنەکانی رۆژئاوا بۆ داماڵینی سەربازی. ئەم گۆڕانکارییە لە کاتێکی ناهەمواردایە بۆ بەرەی مقاوەمەی هەرێمایەتی سەربە تاران، کە تاران بە تێچوویەكی زۆر لە ماوەی دەیان ساڵدا دایمەزراندووە بۆ دژایەتیکردنی ئیسرائیل و هەژموونی ئەمریکا، بەڵام لە دوای هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل لە ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ کە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بەرەو ململانێ برد، بەتەواوی لاوازبوو. حەماس لە غەززەو حزبوڵا لە لوبنان لە سەرەتای دەستپێکردنی شەڕی غەززەوە لەلایەن ئیسرائیلەوە دووچاری وەشاندنی گورزی سەربازی بوونەوە، لە کاتێکدا حوسییەکان لە یەمەن لە مانگی رابردووەوە، لەلایەن ئەمریکاوە کراوەتە ئامانج.  روخانی بەشار ئەسەد، سەرۆک کۆماری سوریا کە هاوپەیمانێکی دیکەی سەرەکی ئێران بوو، کاریگەریی کۆماری ئیسلامیی زیاتر لاواز کرد. عێراق هەوڵدەدات هاوسەنگی هاوپەیمانێتی لەگەڵ ئەمریکاو ئێران لە مامەڵەکردن لەگەڵ میلیشیاکانی لە سەر خاکەکەیدا رابگرێت. ئەو گروپانە لە سەرانسەری وڵات بە پشتیوانی دارایی و سەربازی ئێران، دوای ئەو  ئاژاوەیەی   لەدوای لەشکرکێشی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣ سەریهەڵدا، کە سەدام حوسێنی روخاند،  بوونە هێزی گەورە  توانای ركابەریی سوپایان هەیە.  پیت هێگسێت، وەزیری بەرگری ئەمریکا، لە پەیوەندییەکی تەلەفۆنیدا لە 16ی ئازاردا، دوای ماوەیەکی کەم لە دەستپێکردنی هێرشەکانی ئەمریکا بۆ سەر حوسییەکان، بە سەرۆک وەزیرانی سودانی راگەیاند، رێگە لەو میلیشیایانە بگرێت هێرشی تۆڵەسەندنەوە بۆ سەر ئیسرائیل و بنکەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا ئەنجام نەدەن بۆ پشتیوانیکردن لە هاوپەیمانەکانیان، ئەوەش بەوتەی  دوو بەرپرسی حکومەت و دوو سەرچاوەی ئەمنی، کە ئاگاداری پەیوەندییە تەلەفونیەكە بوون. میلیشیاکانی عێراق، لە سەرەتای دەستپێکردنی شەڕی غەززەوە، وەک هاودەنگی لەگەڵ حەماس، دەیان هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و موشەکیان دژی ئیسرائیل ئەنجامدا، ساڵی رابردوش لە هێرشێكی فڕۆکەی بێفڕۆکەواندا لە ئوردن لە نزیک سنوری سوریا سێ سەربازی ئەمریکییان کوشت. ئیبراهیم سومەیدەعی، راوێژکاری سیاسی پێشوی سودانی بە کەناڵی تەلەفزیۆنی دەوڵەتی عێراقی راگەیاند، ئەمریکا لە مێژە فشاری خستۆتە سەر سەرکردایەتی عێراق بۆ هەڵوەشاندنەوەی میلیشیا شیعەکان، بەڵام رەنگە ئەمجارە واشنتۆن نەخێر بۆ وەڵام وەرنەگرێت، ئەگەر خۆبەخشانە پابەند نەبین، لەوانەیە لە دەرەوە و بە زۆر بەسەرماندا بسەپێندرێت.