(درەو): مەنار عوبێدی- پسپۆڕی ئابوری داتای ورد لەبارەی قەبارەی راستەقینەی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن لە عێراق لەبەردەستدا نییە، بەڵام خەمڵاندنە بەراییەكان بە پشتبەستن بە ژمارەی كاندیدەكان و قەبارەی ریكلامی كلاسیكی و دیجیتاڵی ئاماژە بەوە دەكات تێكڕای خەرجی هەڵبژاردن ناكرێت لە (3 بۆ 4 ترلیۆن) دیناری عێراقی كەمتر بێت، ئەمە بە خۆبواردنێكی زۆرەوە لە خەمڵاندندا، رەنگە لە راستیدا خەرجییەكە ئەم ژمارەیەش تێپەڕێنێت.  لێرەدا پرسیارە گەوهەرییەكە دەردەكەوێت: رۆڵی لایەنەكانی چاودێریكردن لە بەدواداچوون بۆ ئەم پارانەی هەڵبژاردن لە كوێدایە؟  پێدەچێت دیمەنی دارایی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن لە كۆنترۆڵ دەرچووبێت، سەرباری جەنجاڵی میدیایی و جەرجییە زۆرەكان، ئاماژەكان لەبارەی سەرچاوەكانی پارەداركردن و، شێوازی خەرجكردن و لایەنی تەمویلكەر ونە.  هەریەكە لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان، نوسینگەی روبەڕووبونەوەی سپیكردنەوەی پارەو تەمویلی تیرۆری سەربە بانكی ناوەندیی، دەستەی دەستپاكی، دیوانی چاودێریی دارایی فیدراڵ، دەستەی راگەیاندن و پەیوەندییەكان، دیارترین لایەنی چاودێریكەری بەرپرسن لە چاودێری ئەم دۆسیە هەستیارە.  كۆمسیۆن، بەگوێرەی یاسای هەڵبژاردنەكان ژمارە (9)ی ساڵی 2020 پابەندە بە وردبینی لە سەرچاوەی دابینكردنی دارایی كاندیدەكان و چۆنیەتی خەرجییەكانیان،  لەكاتێكدا نوسینگەی روبەڕووبونەوەی سپیكردنەوەی پارەو تەمویلی تیرۆر ئەركی شیكردنەوەو بەدواداچوونیان هەیە بۆ هەر پارەیەك كە گومانی نایاسایبوون یاخود سەرچاوەی نادیاری لەسەر بێت، پشتبەست بە یاسای روبەڕووبونەوەی سپیكردنەوەی پارەو تەمویلی تیرۆر ژمارە (39)ی ساڵی 2015، كە لە ماددەی (4/ سێیەم) نوسیویەتی ئەركی نوسینگەكە بریتییە لە:  "وەرگرتن و شیكردنەوەی ئاگاداركردنەوەو زانیارییەكان تایبەت بەو پرۆسانەی كە گومانیان لەسەرە پەیوەندیدار بن بە سپیكردنەوەی پارەو تەمویلی تیرۆر یان هەر تاوانێكی تری پەیوەندیدار، هەروەها گرتنەبەری رێكاری گونجاو لەبارەیەوە؛ بە هەماهەنگیی لەگەڵ لایەنە دادوەریی و ئەمنی و چاودێریكارە تایبەتمەندەكان". لەپاڵ ئەمەدا، دەستەی دەستپاكی و دیوانی چاودێریی دارایی رۆڵی چاودێرییان هەیە لە بەدواداچوون بۆ سامانە گشتییانەی كە رەنگە بەمەبەستی سیاسی بەكاربهێنرێن، دەستەی راگەیاندن و پەیوەندییەكانیش چاودێری هەڵمەتە میدیاییەكان و ریكلام دەكات بەمەبەستی زانینی شەفافیەت لە تەمویلكردن و بەكارنەهێنانی سەرچاوەكانی دەوڵەت تێیاندا.  لەگەڵ هەموو ئەم لایەنە چاودێریكارانەدا، پرسیارێكی گرنگ دەمێنێتەوە:  ئایا ئەم دامەزراوانە هەماهەنگییەكی كاراو روانگەیەكی یەكگرتوویان هەیە بۆ كۆنترۆڵكردنی دارایی هەڵبژاردن، یاخود ئەمڕۆ خەرجی سیاسی لە دەرەوەی چوارچێوە یاسایی و چاودێرییەكاندایە؟  ئەوەی روودەدات پێویستی بە هەڵوەستەیەكی جددی و بەرپرسانە هەیە بۆ گەڕاندنەوەی كاروبارەكان بۆ رێڕەوی سروشتی خۆیان، ئەمەش لەرێگەی یاسایەكی روونەوە كە پارت و لایەنە سیاسییەكان پابەند بكات بە ئاشكراكردنی سەرچاوەی دارایی و میكانیزمی خەرجییەكانیان بۆ هەڵبژاردن، لەگەڵ گەرەنتیكردنی ملكەچبوونیان بۆ چاودێریی دارایی و یاسایی كە زامنی شەفافیەت بكات و رێگر بێت لەبەردەم بەكارهێنانی دارایی سیاسی بۆ دروستكردنی كاریگەریی لەسەر ئیرادەی دەنگدەران. 

(درەو): خولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراق لە چوار ساڵدا تەنیا (294:42) كاتژمێر كاریكردووە، هەموو دانیشتنێك بەردەوام لە كۆی (329) پەرلەمانتار (156) پەرلەمانتار ئامادەی دانیشتنەكان نەبوون؛ (76) پەرلەمانتار لە دانیشتنەكاندا تەنیا یەك قسەشیان نەكردووە. لەكاتێكدا عێراق و هەرێمی كوردستان سەرقاڵی بانگەشەن بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان، نوێترین داتاكان دەریدەخەن خولی پێنجەمی پەرلەمان بەراورد بە پێش خۆی لەبوارەكانی (ژمارەی دانیشتنەكان، دەرچواندنی یاساكان، میوانداریكردنی وەزیرو بەرپرسان، ئامادەگیی پەرلەمانتاران لە دانیشتنەكان و كاتژمێرەكانی كاركردن) پاشەكشێی بەخۆوە بینیوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدایە.  هەڵسەنگاندنێكی نوێ دامەزراوەی (مدارك) كە دامەزراوەیەكی عێراقی قازانج نەویستەو لە ساڵی 2004وە دامەزراوە، راپۆرتی كۆتایی خۆی لەبارەی چاودێریكردنی كارەكانی (خولی پێنجەم)ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بڵاوكردەوە.  ئەم راپۆرتە چەند رۆژێكە میدیاكانی عێراقی بەخۆیەوە سەرقاڵكردووە، بەتایبەتیش لەكاتێكدایە كە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ (خولی شەشەم)ی ئەنجومەنی نوێنەران بەڕێوەدەچێت و رۆژی 11/11ی ئەمساڵ هەڵبژاردنەكە بەڕێوەدەچێت.  ئەم راپۆرتە ژمارەیەك پێوەری دیاریكردووە بۆ ئاستی پەرلەمانتارانی خولی پێنجەم و لەسەر ئەم بنەمایانە هەڵسەنگاندنی بۆ كردوون و باشترین و خراپترینەكانی دەستنیشان كردووە.  پێوەرەكانی هەڵسەنگاندنی پەرلەمانتار لە خولی پێنجەم، ئەمانە بووە:  -    گفتوگۆی یاساكان لە خوێندنەوەی یەكەم و دووەمدا -    بەشداریكردن لە گفتوگۆی بابەتە گشتییەكاندا كە لە دانیشتنەكانی پەرلەماندا خراونەتەڕوو -    راستكردنەوەی دانیشتنەكان لەرێگەی خاڵی پەیڕەوییەوە (نوقتەی نیزامی) -    پێشكەشكردنی پرۆژە یاساكان -    لێپرسینەوەو پرسیاری زارەكی كورتەیەك لەبارەی سیستەمی هەڵبژاردنەوە راپۆرتەكە بەر لە خستنەڕووی وردەكاری ئەدای كاركردنی خولی پێنجەم، تیشكی خستوەتە سەر سیستەمی هەڵبژاردنی ئەم خولەو باسی لەوەكردووە بەهۆی خۆپیشاندانەكانی نێوان ساڵانی 2019 تا 2021 كە ژمارەیەك داواكاری هەبوو لەوانە گۆڕینی سیستەمی هەڵبژاردن، ئەو سیستەمی هەڵبژاردن كە 2018 پشتی پێبەسترا هەڵوەشێندرایەوە كە شێوازی (سانت لیگۆ) بوو لەپاڵ ئەمەدا هەر پارێزگایەكی كردبوو بە بازنەیەكی هەڵبژاردن، لەبری ئەمە یاسایەكی هەڵبژاردنی نوێ پەسەندكرا كە پشتی بە سیستەمی (فرە بازنەیی)و خۆكاندیدكردنی (سەربەخۆ)كان دەبەست.  لەسەر بنەمای یاسا نوێیەكە، عێراق دابەشكرا بەسەر (83) بازنەی هەڵبژاردندا، یەك لەسەر چواری كورسییەكان بۆ ژن و (9) كورسیش بۆ كەمینەكان دیاریكرا، رۆژی 10/10/2021 هەڵبژاردنی پێشوەختەی خولی پێنجەمی پەرلەمان بەرێوەچوو، (3225) كاندیدی ژن و پیاو كە دابەشبووبوون بەسەر (108) حزب و (21) هاوپەیمانی بەشدارییان تێدا كرد، (789) كەسی تر وەكو كاندیدی (سەربەخۆ) بەشداربوون.  رۆژی 30/11/2021 كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان رایگەیاند لە كۆی  (22.116.368) كەس كە مافی دەنگدانیان هەبووە (9.629.601) كەس بەشداریی دەنگدانیان كردووە، واتا رێژەی 44%ی كۆی دەنگدەران.  ئەنجامی هەڵبژاردن بەشێوەیەك بوو لە كۆی (329) كورسی پەرلەمان، ئەو حزبانەی لەناو هاوپەیمانێتیدا بوون (137) كورسییان برد، ئەو حزبانەی بە سەربەخۆ بەشداربوون (148) كورسییان برد، (44) كورسیش بۆ كاندیدە سەربەخۆكان رۆیشت.  دوای پەسەندكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە، ئەو هاوپەیمانێتیانەی زۆرترین دەنگیان هێنابوو ئەمانە بوون:    ئەوانەی وەكو حزب بەشداربوون و زۆرترین كورسییان برد ئەمانە بوون:    بەهۆی ئەو تانانەی هەڵبژاردن كە پێشكەش كرابوون، لەكۆی (59711) وێستگەی دەنگدان، كۆمسیۆن ئەنجامی دەنگدانی لە (33) وێستگە هەڵوەشاندەوە بەهۆی سەلماندنی بوونی سەرپێچی لەو وێستگانەدا، ژماردنەوەی دەستیی دەنگەكان بووە هۆی گۆڕینی (5) كاندید كە بە ژماردنی ئەلیكترۆنی دەرچووبوون بۆ پەرلەمان، لەبری ئەوان كاندیدی سەركەوتووی نوێ دانران كە بە ژماردنەوەی دەستیی دەنگەكان سەركەوتنیان مسۆگەر كردبوو، ئەوانە بە ژماردنەوەی دەستیی سەركەوتن لەگەڵ ئەوانەی لادران ئەمانە بوون:    دەرەنجامی هەڵبژاردنەكە دەریخست كە لەكۆی (329) كورسی پەرلەمان، (217) كورسییان لەلایەن پەرلەمانتاری نوێوە پڕكراونەتەوە بەرێژەی 66%، ئەوانەی كە بۆ دوو خولی پەرلەمان سەركەوتنەوە ژمارەیان (68) پەرلەمانتار بوو بەرێژەەی 19%، ئەوانەشی كە بۆ سێ خولی پەرلەمان سەركەوتوو بوون و مانەوە ژمارەیان (35) پەرلەمانتار بوو بەرێژەی 10%، بەڵام ئەوانەی كە بۆ پێنج خولی پەرلەمان سەركەوتوو بوون، تەنیا دوو كەس بوون، وەكو ئەوەی لەم خشتەی خوارەوەدا دەردەكەوێت:    پەرلەمانتارە چوار خول و پێنج خولەكان ئەمانە بوون كە لەم خشتەیەدا دەردەكەون:   پەرلەمانتارانی خولی پێنجەم لەڕووی تەمەنەوە بەمشێوەیە دابەشبوو بوون، كە دەردەكەوێت بەراورد بە خولی چوارەم، ئەو پەرلەمانتارانەی كە تەمەنیان لە خوار 40 ساڵ بووە، هەندێك ژمارەیان زیادی كردووە:    ئەوانەی زۆرترین دەنگیان هێنا بوو بۆ سەركەوتن بۆ خولی پێنجەمی پەرلەمان، 10 پەرلەمانتاری پیاو بوون كە (6) كەسیان كاندیدی پارتی دیموكراتی كوردستان بوون لە (هەولێرو دهۆك و كەركوك):   لەناو ژنانیشدا، ئەو كاندیدانەی كە لەسەر ئاستی عێراق زۆرترین دەنگیان هێنا بوو، یەكەمەكەیان (سروە عەبدولواحید) بوو لە جوڵانەوەی نەوەی نوێ، لەگەڵ چەند پەرلەمانتارێكی تری كورد وەكو ئەوەی لە خشتەی خوارەوەدا دەردەكەوێت:    ئەوانەشی كە بەكەمترین دەنگ لەسەر ئاستی عێراق سەركەوتن بۆ خولی پێنجەمی پەرلەمان ئەمانە بوون:   دانیشتنەكانی پەرلەمان یەكەم دانیشتنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراق لە رۆژی (9/1/2022)دا بەڕێوەچووە، (محەمەد حەلبوسی) بە (200) دەنگ بە سەرۆكی پەرلەمان هەڵبژێرا. حاكم زاملی لە رەوتی سەدر بە (182) دەنگ بە جێگری یەكەم و شاخەوان عەبدوڵا لە پشكی كورد (پارتی) بە (180) دەنگ بە جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمان هەڵبژێردران.  لە دانیشتنی یەكەمدا پەرلەمانتار حەسەن عەزاری لە رەوتی سەدر ئیمزای لیستێك ناوی پێشكەشی سەرۆكی پەرلەمان كرد وەكو كوتلەی زۆرینەی پەرلەمان، دانیشتنەكە چەند شتێكی بەخۆوە بینی كە گومان لەسەر یاسایبوونی دروستكرد، لەسەر دروستی ئەم دانیشتنە پەرلەمانتارێك (4) سكاڵای لە دادگای باڵای فیدراڵی تۆماركرد.  لەسەر بنەمای سكاڵاكان، دادگای فیدراڵی هەموو رێكارەكانی پەرلەمان راگرت و دانیشتنەكان بۆ ماوەی 12 رۆژ پەكیان كەوت. 12/6/2022 ئەندامانی رەوتی سەدر لە پەرلەمان لەگەڵ حاكم زاملی جێگری سەرۆكی پەرلەمان پێكەوە دەستلەكاركێشانەوەیان پێشكەش كرد.  23/6/2022 شوێنگرەوەی پەرلەمانتارانی سەدر بە پەرلەمانتاری لایەنەكانی تر دیاریكراو؛ رۆژی 28/6/2022 جارێكی تر متمانە بە محەمەد حەلبوسی درایەوە وەكو سەرۆكی پەرلەمان، (موحسین مەندەلاوی) بە جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان بۆ شوێنەكەی (حاكم زاملی) هەڵبژێردرا.  ئیتر لێرەوە وەكو وەكو لە راپۆرتەكەی دامەزراوەی (مدارك)دا ئاماژەی بۆ كردووە، بۆ ماوەی 25 رۆژ پەرلەمان هیچ دانیشتنێكی نەكرد، بەهۆی خۆپیشاندانەكان (سەدرییەكان)و پەلاماردانی بینای پەرلەمان و رووداوەكانی ناوچەی سەوزەوە، تاوەكو رۆژی 13/10/2022 كە سەرۆك كۆماری هەڵبژێردراو (لەتیف رەشید)و ئەویش (محەمەد شیاع سودانی) راسپارد بە پێكهێنانی حكومەت.  رۆژی 27/10/2022 لە دانیشتنی حەوتەمی خولی دووەمی ساڵی یەكەمی یاساداناندا، ئەنجومەنی نوێنەران متمانەی بەخشی بە بەرنامەی حكومەت و وەزیرەكانی كابینەكە جگە لە هەردوو پۆستی وەزیری (ئاوەدانكردنەوە)و (ژینگە) كە ئەم دوو پۆستە بەر كورد كەوتبوون.  ئەدای كاركردنی پەرلەمان بەگوێرەی راپۆرتەكەی دامەزراوەی (مدارك)، بەراورد بە خولەكانی پێشوو، خولی پێنجەم پەرلەمانی عێراق لە چەند بوارێكدا پاشەكشێی بەخۆوە بینیوە، لەوانە ژمارەی دانیشتنەكان، دەرچواندنی یاساكان، میوانداریكردنی وەزیرو بەرپرسان، ئامادەگیی پەرلەمانتاران لە دانیشتنەكان و كاتژمێرەكانی كاركردن وەكو ئەوەی لە خشتەی خوارەوەدا دەردەكەوێت:   خولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراق لەماوەی چوار ساڵی تەمەنی خۆیدا، (20) جار دانیشتنەكانی دواخستووە، ئەمە دوای ئەوەی كە بەرنامەی كاری بڵاوكردوەتەوە:   خولی پێنجەم، بەهۆی دەستلەكاركێشانەوە یاخود وەرگرتنی پۆست لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن، ژمارەیەك جێگۆڕكێی پەرلەمانتاری بەخۆوە بینیوە، ئەمە لەدوای دەستلەكاركێشانەوەی (73) پەرلەمانتارەكەی سەدرەوە روویداوە، وەكو ئەوەی لە خشتەی خوارەوەدا دەردەكەوێت:    چالاكی ئەندامانی پەرلەمان بەگوێرەی ئەو پێوەرانەی كە لەسەرەتای ئەم راپۆرتەكە ئاماژەی بۆ كردووە، دامەزراوەی (مدارك) بەمشێوەیە ناوی پەرلەمانتارە چالاكەكانی دیاریكردووە: -    پەرلەمانتار (عادل حاشوش حاتەمی) زۆرترین جار لە دانیشتنەكاندا قسەی كردووە كە (80) جار بووە، لەدوای ئەویش پەرلەمانتار (فالح حەسەن خەزعەلی) كە (66) جار قسەی كردووە، لە پلەی سێیەمدا پەرلەمانتار (رائید حەمدان عاجب) هەیە كە (55) جار قسەی كردووە.  -    ژمارەی ئەو پەرلەمانتارانەی كە لە دانیشتنەكانی خولی پێنجەمدا نە قسەیان كردووەو نە خاڵی پەیڕەوییان پێشكەش كردووە بریتییە لە (76) پەرلەمانتار، كە پەرلەمانتاری كوردیشیان تێدایەو ئەمانەن:   -    ژمارەی ئەو پەرلەمانتارانەی كە لە چوار ساڵدا تەنیا یەك جار قسەیان كردووە (48) پەرلەمانتارە، (48) پەرلەمانتاری تریش تەنیا دوو جار قسەیان كردووە، (25) پەرلەمانتار تەنیا سێ جار قسەیان كردووە، (18) پەرلەمانتاری تر تەنیا چوار جار قسەیان كردووە.  خشتەی ئەو پەرلەمانتارانەی زۆرترین بەشدارییان هەبوو لە دانیشتنەكاندا، كە دوانیان كوردن و لە فراكسیۆنی یەكێتیی نیشتمانی كوردستانن:   خشتەی ئاستی بەشداری پەرلەمانتاران و قسەكردنیان لە دانیشتنەكان بەگوێرەی حزبە سیاسییەكانیان، لێرەدا مەبەست لەوەیە حزبە سیاسییەكە چەند پەرلەمانتاری هەبوو و چەندیان لە دانیشتنەكاندا قسەیان كردووە:   رۆڵی چاودێریكردن لە خولی پێنجەمدا هەموو رۆڵی چاودێریكردنی پەرلەمانی عێراق لەم خشتەیەدا كورتبووەتەوە، كە لە كۆنوسەكاندا تۆماركراوەو خۆی لە داوای لێپرسینەوەو پرسیاری زارەكی پەرلەمانتاران لە بەرپرسانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن دەبینێتەوە:    ئامادەیی پەرلەمانتار لە دانیشتنەكاندا بەگوێرەی راپۆرتەكەی دامەزراوەی (مدارك)، تێكڕای ئامادەیی پەرلەمانتارانی خولی پێنجەم لە دانیشتنەكانی ئەم خولەدا بریتی بووە لە ئامادەیی (173) پەرلەمانتار لە كۆی (329) كورسی پەرلەمان، ئەمەش بەو واتایە دێت كە بەردەوام و بەتێكڕا لە هەر دانیشتنێكی پەرلەماندا (156) پەرلەمانتار ئامادە نەبوون.    لەم خولەدا، بە تێكڕا پەرلەمان (294:42) كاتژمێر كاریكردووە، واتا (2.2) كاتژمێر بۆ هەر دانیشتنێك ئەگەر بێتوو تێكڕای كاتی كاركردن دابەشبكرێت بەسەر (132) دانیشتن دا:     

(درەو): وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا رایگەیاند، بەهۆی كاركردنیان بۆ "تێكدانی سەروەریی عێراق"، ویلایەتە یەكگرتووەكان هەریەكە لە (كەتیبەكانی حزبوڵا، گروپی عەسائیبی ئەهلی حەق) دەكاتە ئامانج.  تۆمی پیگۆت جێگری وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (X) نوسی: ئەمریكا هەوڵ دەدات ئەوپەڕی فشار لەسەر ئێران توند بكات.  "فەیلەقی قودسی سەربە سوپای پاسداران دەكەینە ئامانج، كە پشتیوانی هاوبەشە تیرۆریستەكانی ئێران و بریكارەكانی دەكات لە ناوچەكە، لەگەڵ هەردوو گروپی كەتیبەكانی حزبوڵاو عەسائیبی ئەهلی حەق كە لە عێراقدان" وتەبێژەكە وادەڵێ.  پیگۆت باسلەوە دەكات، ئەم میلیشیایانە بەشێوەیەكی چالاك كار دەكەن بۆ تێكدانی سەروەریی عێراق و لاوازكردنی ئابورییەكەی، هەروەها ئەنجامدانی هێرش بۆسەر خەڵك و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەسەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.  هاوكات جۆ ویڵسۆن كۆنگرێسمانی پارتی كۆماری داوای لە ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ كرد "فەیلەقی بەدر"ی هادی عامری و بانكی رافیدەینی حكومی بخاتە ناو لیستی گروپە چەكدارە بەئامانجگیراوەكان، لەرێگەی سەپاندنی سزا بەسەریاندا.  كۆنگرێسمانەكە ئەم قسانەی لە جریوەیەكی تۆڕی كۆمەڵایەتی (X)دا كرد، وەكو وەڵامێك بۆ راگەیەندراوەكەی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوە، لەمەش زیاتر كۆنگرێسمانەكە داوای ئەوە دەكات "عێراق لەدەستی ئێران رزگار بكرێت".  ئەم لێدوانانە تەنیا دوای یەك رۆژ دێت لە سەپاندنی سزانی نوێ لەلایەن وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكاوە بەسەر ژمارەیەك كەسایەتی و بانك و كۆمپانیای عێراقیدا، بەهۆی پەیوەندییان لەگەڵ سوپای پاسداران و كەتیبەكانی حزبوڵا.  یەكێك لەوانەی وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا سزای بەسەردا سەپاند، (كۆمپانیای موهەندیس)ە كە باڵی ئابوری حەشدی شەعبییە، ئەمەش لە هەنگاوێكدا كە ئەمریكا دەڵێ "ئامانج لێی هەڵوەشاندنەوەی تۆڕەكانی گەندەڵی و سپیكردنەوەی پارەی گروپە چەكدارەكانە لەناوخۆو دەرەوەی عێراق". وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند: نوسینگەی چاودێری سەروەرت و سامانی بیانی (OFAC) رێكاری گرتوەتەبەر دژ بەو كەس و كۆمپانیایانەی كە "یارمەتی رژێمی ئێران دەدەن بۆ خۆدزینەوە لە سزاكانی ئەمریكاو، ئاودیوكردنی چەك و تێوەگلان لە گەندەڵی بەرفراوان لەناو ئابوری عێراقدا.  بەگوێرەی بەیاننامەكە، ئەم گروپانە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن و بەرپرسن لە كوشتنی هاوڵاتیانی ئەمریكی و هێرش بۆسەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی لەناوچەكە، هەروەها بەردەوامن لە لاوازكردنی ئابوری عێراق و قۆرخكردنی سەرچاوە گشتییەكانی لەرێگەی كۆكردنەوەی نایاسایی پارەو گەندەڵییەوە.  سزا نوێیەكانی وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا دوو بانك و كۆمپانیایەكی بازرگانی و، قەوارەیەكی گەورەی ئابوری دەگرێتەوە كە پەیوەستە بە حەشدی شەعبییەوە، ئەمە لەپاڵ ژمارەیەك كەسایەتی ئەمنی كە تۆڕی سیخوڕی بۆ سوپای پاسدارانی ئێران لەناو عێراقدا بەڕێوەدەبەن.  ئەوانەی ناویان لە لیستی سزاكاندا هاتووە ئەمانەن: 🔹كەتیبەكانی حزبوڵا كە یەكێك لە دیارترین گروپەكانی حەشدی شەعبییەو، كۆمپانیایەكی بەناوی (كۆمپانیای موهەندیس) بۆ بەڵێندەرایەتی گشتی و كشتوكاڵ و پیشەسازی دروستكردووە، بۆ ئەوەی ئەم كۆمپانیایە بكات بە كەڤەری چالاكییە ئابورییەكانی خۆی. بەپێی وەزارەتی گەنجینە، ئەم كۆمپانیایە لەژێر كۆنترۆڵی (عەبدولعەزیز محەمەداوی)دایە كە بە "ئەبو فەدەك" ناسراوە، گرێبەستە حكومییەكانی قۆستوەتەوە بۆ گواستنەوەی پارە لە دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە بۆ كەڤەرە بازرگانییەكان، لەناویاندا كۆمپانیای (بلدنا للاستپمارات الزراعیە)، بە ئامانجی پارەداركردنی چالاكی گروپە چەكدارەكان و بەقاچاخبردنی چەك بە هەماهەنگی لەگەڵ سوپای پاسدارانی ئێران. وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا جەخت لەوە دەكات هەریەكە لە (كۆمپانیای موهەندیس)و (كۆمپانیای بلدنا)ی خستوەتە لیستی سزاكانییەوە بەگوێرەی فەرمانی ژمارە 13224و بەهۆی پاڵپشتی ماددی و دارایی ئەم دوو كۆمپانیایە بۆ سوپای پاسداران و كەتیبەكانی حزبوڵا.  🔹سزاكان سێ بەڕێوەبەری جێبەجێكاری لە بانكە عێراقییەكان گرتوەتەوە، كە تۆمەتباركراون بە خراپ بەكارهێنانی پۆستەكانیان بۆ بەرژەوەندی سوپای پاسداران و عەسائیبی ئەهلی حەق، لەمەشدا سودیان لە سیستەمی دارایی عێراق وەرگرتووە بۆ سپیكردنەوەی پارەو ئاودیوكردنی دراو و دروستكردنی داهات بۆ بەرژەوەندی ئەو گروپە تیرۆرسییانەی كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن. یەكێك لەوانەی لەسەر ئەم بابەتە سزا دراوە بریتییە لە (عەلی محەمەد غوڵام حسێن ئەنساری) كە كابرایەكی سەرمایەدارەو وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا دەڵێ هەژموونی خۆی لە ژمارەیەك بانكی عێراقی بەكارهێناوە بۆ كۆكردنەوەی ملیۆنان دۆلار بۆ سوپای پاسداران و كەتیبەكانی حزبوڵاو، خزمەتی دارایی پێشكەشی عەسائیبی ئەهلی حەق كردووە، لەوانە كڕینی دۆلارو شتنەوەی پارە لەرێگەی بەڵگەنامەی ساختەوە بەمەبەستی خۆپاراستن لە چاودێریی حكومەت. 🔹سزاكانی گەنجینەی ئەمریكا هەردوو برا (عەلی مفتن بەیدانی)و (عەقیل مفتن بەیدانی)ی گرتوەتەوە، ئەم دوو برا كە یەكێكیان (عەقیل مفتن) سەرۆكی لیژنەی ئۆڵۆمپی عێراق بانكێكی بازرگانی بەڕێوەدەبەن كە وەزارەتی گەنجینە دەڵێ پەیوەستە بە سوپای پاسدارانەوە، ئەم دوو برایە تۆمەتبار دەكات بەوەی دەیان ملیۆن دۆلاریان سپیكردوەتەوەو نەوت و ماددەی هۆشبەریان بە قاچاخ بردووە. لەپاڵ ئەمەدا گەنجینەی ئەمریكا باسی لەوە كردووە كە (عەقیل مفتن) پۆستەكەی وەكو سەرۆكی لیژنەی ئۆڵۆمپی قۆستوەتەوە بۆ مەبەستی دارایی ناسایی.  🔹گەنجینەی ئەمریكا باسی لەوەشكردووە كە لە سەرەتای ئەمساڵەوە كەتیبەكانی حزبوڵاو سوپای پاسداران ئۆپراسیۆنی هەماهەنگییان ئەنجامداوە بۆ كۆكردنەوەی زانیاری هەواڵگریی لەسەر هێزەكانی ئەمریكا لەناو عێراقدا. حەسەن قەحتان سەعیدی كە سەركردەیەكی حزبوڵایە سەرۆكایەتی تۆڕێكی سیخوڕی دەكات كە لە بەغداد كاردەكات و، ژمارەیەك كەسی حەشدی شەعبی لەخۆدەگرێت، ئەمانە زانیاری لەباری جموجوڵەكانی سوپای ئەمریكا بۆ بەرژەوەندی سوپای پاسداران كۆدەكەنەوە.   

🔻 لە دوای جێبەجێكرنی یاسای جەعفەری (800) ژن بە منداڵەكانیانەوە لە بەغدادو شارەكانی ترەوە ئاوارەی هەرێمی كوردستان بوون 🔻 مافی بەخێوكردنی منداڵ لە نزیكەی (4400) دایك سەندراوەتەوە 🔻هەزاران پیاو داوای گۆرینی گرێبەستی هاوسەرگیرییان پێشكەش بە دادگاكان كردووە " بۆ بێبەشكردنی هاوسەرەكانیان لە نەفەقەو میرات و مافەكانی تر"  درەو: دوای چل رۆژ لە جێبەجێكردنی یاسی باری كەسێتی (هاوپێچی تۆماری جەعفەری) كە بەم دواییە پەرلەمانی عێراق پەسەندیكرد، زیاتر لە (800) ژن لە بەغدادو شارەكانی ترەوە  بە منداڵەكانییانەوە ئاوارەی هەرێمی كوردستان بوون. حسام الحاج، رۆژنامەنوس و پێشكەشكار لە كەناڵی "سۆمرییە" ئاشكرایدەكات: بەگوێرەی ئامارەكان لە دوای تێپەڕبونی (40) رۆژ بەسەر پەسەندكردنی یاساكە، سەدان و هەزاران داوای پێشكەشی دادگاكان كراون لەلایەن پیاوانی خێزاندارەوە، بۆ گۆڕینی گرێبەستی هاوسەرگیرییان یان جیابونەوەیان بۆ یاسای جەعفەری، كە ژن بێبەش دەكات لە دابینكردنی خەرجی (نفقە) و میراتی و زۆرینەی ئەو مافانەی تری لە یاسادا هەبوون، بەتایبەت كە یاساكە مافی داوە بە یەكێك لە هاوسەرەكان ژن یان پیاو بە گۆڕینی گرێبەستی نێوانیان بەبێ‌ رەزامەندی ئەوی تریان یان تەنانەت ئاگاداریشی. بەوتەی ئەو رۆژنامەنوسە، لێكەوتەیەكی تری یاساكە، سەندنەوەی مافی بەخێوكردنی منداڵە لە نزیكەی (4400) دایك، ئەم پرسەش بووەتە هۆكاری سەرهەڵدانی شەپۆلێكی ئاوارەبوون و زیاتر لە (800) دایك لەگەڵ منداڵەكانیان بەغدادو شارەكانی تریان بەجێهێشتووە بەرەو هەرێمی كوردستان، لە ترسی جێبەجێكردنی یاساكەو بێبەشكردنی دایكان لە مافی بەخێوكردنی منداڵەكانیان، كە بەوتەی حسام الحاج، خۆشیان و منداڵەكانیشیان روبەڕوی چارەنوسێكی نادیار بونەتەوە، بەوپێیەی هیچ كارو سەرچاوەیەكی بژێوییان نابێت. پرسیاری ئەوەش دەكات ئەگەر لەماوەی (40) رۆژدا ئەم لێكەوتانەی بەدوای خۆیدا هێنابێت دەبێت لەدوای سالێك و دوانی تر چی روودەدات. لێرەوە بوونی پەرلەمانێكی بەرپرسیاربە زانێت و هۆشیاری ئەوەی هەبێت چی یاسایەك دادەڕێژێت بەتایبەت كە لەئێستادا عێراق لە بەردەم هەڵبژاردنی پەرلەماندایە.

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق داتای كۆتایی هەناردەو داهاتی بەدەستهاتووی نەوتی بۆ مانگی تەموزی رابردوو راگەیاند. بەگوێرەی ئەم داتایە كە لەلایەن كۆمپانیای بە بازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) دەرچووە، مانگی رابردوو:  •    بڕی هەناردەی نەوت بە (كۆندێنسەیت)ەوە  گەیشتووەتە (104 ملیۆن و 750 هەزارو 788) بەرمیل. •    داهاتی نەوت لەم مانگەدا (تەموز) بریتی بووە لە زیاتر لە (7 ملیارو 184 ملیۆن و 804 هەزار) دۆلار.  هەناردەی نەوتی عێراق، مانگی رابردوو بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر ناوچەی كێڵگە نەوتییەكاندا:  -    هەناردەی نەوت لە كێڵگەمانی ناوەڕاست و باشوری عێراق بریتی بووە لە (104 ملیۆن و 255 هەزارو 143) بەرمیل.  -    هەناردەی نەوت لە كێڵگەی (گیارە)وە بریتی بووە لە (495 هەزارو 645) بەرمیل.

نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوری نەوت = موچە 45 ترلیۆن نەوت = 45 ترلیۆن موچە بەگوێرەی ئەو ژمێریارییە داراییەی كە وەزارەتی دارایی لەسەر سایتی ئەلیكترۆنی خۆی، بۆ نیوەی یەكەمی 2025 بڵاویكردوەتەوە: قەرەبووی فەرمانبەران = 30.025 ترلیۆن دینار بەخشین و كرێ رۆژانەو موچە = 2.467 ترلیۆن دینار موچەی خانەنشینی= 9.304 ترلیۆن دینار موچەی مۆڵەتی بەخێوكردن= 367 ملیار دینار تۆڕی پاراستنی كۆمەڵایەتی= 2.783 ترلیۆن دینار كۆی موچەی خەرجكراو= 44.946 ترلیۆن دینار داهاتەكانی هەناردەی نەوتی خاو= 45.283 ترلیۆن دینار رێژەی دابینكردنی كۆی موچە لە هەناردەی نەوتی خاو= 99.2% واتا نزیكەی هەموو داهاتی نەوتی خاو (پاش لێدەركردنی خەرجی كۆمپانیاكان و تێچووی رێككەوتنی چین) بەتەنیا چووە بۆ دابینكردنی موچە. بۆ چارەسەری لێككەوتەكانی ئەم دۆخە مەترسیدارە، كە توانای پەرەپێدانی ئابوری و فەراهەمكردنی خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكان بۆ دانیشتووان لەناودەبات، تەنیا دوو رێگاچارەی تاڵ هەیە: یان كاركردن بۆ زیادكردنی داهاتە گشتییەكان چ داهاتی نەوتی یاخود نانەوتی، یان چاكسازیكردن لە سیستەمی موچەو داڕشتنەوەی سیستەمی موچە، بەچارەسەركردنی موچەی تایبەت و دوو موچەیی و روبەڕووبونەوەی گەندەڵی و كۆنترۆڵی دارایی گشتی و كەمكردنەوەی خەرجییەكان. بەپێچەوانەوە حكومەتی داهاتوو لەبەردەم بژاردەی تری تاڵدا دەبێت لەوانە كەمكردنەوەی نرخی دینار لەبەرامبەر دۆلار یان چاوخشاندنەوە بە پاڵپشتیی حكومەت، هەموو ئەم بڕیارانەش ئەو كەسانە باجە ئابوری و كۆمەڵایەتییەكانی دەدەن، كە خاوەن داهاتی جێگیرو خەڵكە هەژارەكەن.

درەو:  ڕاپۆتی فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەران 🔻 بەگوێرەی نوسراوی ژمارە /1/1/418 لە بەرواری 24/6/2025ی وەزارەتی پلاندانانی عێراق، نوسینگەی وەزیر، بەشی بەدواداچوون، لە ڕوپێوی کۆمەڵایەتی و ئابوری خێزان لە 2023 – 2024 ڕێژەی هەژاری لەسەر ئاستی گشتی عێراق نزیکەی لە (17.5%) و لەسەر ئاستی پارێزگاکان بە جۆرێکە؛ 🔹 پارێزگای هەولێر بە ڕێژەی (5.9%)، سلێمانی (7.9%) و پارێزگای کەرکوک بە ڕێژەی (9.5%) کەمترین ڕێژەی هەژارییان تێدایە. 🔹 پارێزگای موسەننا بە ڕێژەی (43.6%)، بابل (34.4%) و پارێزگای قادسییە بە ڕێژەی (28.9%) بەرزترین ڕێژەی هەژارییان تێدایە. سەرەتا بەگوێرەی ڕاپۆتێکی فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە (د. قاسم اسماعیل جاسم) لە تەموزی 2025 ئامادەی کردووە. عێراق یەکێکە لە دەوڵەتانەی بەدەست کێشەکانی هەژاری و بێکارییەوە دەناڵێنێت، کە بەهۆی چەندین هۆکاری سیاسی و ئابوری و ستراتیجییەوە گرفتەکان قوڵتردەبنەوە، بەهۆکارەکانی وەک ململانێی چەکداری، گەندەڵی، خراپی بەڕێوەبردن و پشتبەستن بە ئابوورییەکی کرێخۆر. ئەم گرفتانە کاریگەرییان لەسەر ژیانی ڕۆژانەی هاوڵاتیان هەیە و دەرفەتەکانی گەشەپێدان و سەقامگیری لە وڵاتدا سنووردار دەکەن. هەژاری سێبەری کێشاوە بەسەر لایەنە جۆراوجۆرەکانی ژیانی ئابووری، کۆمەڵایەتی، تەندروستی و ژینگەیی لە عێراقدا. بارودۆخی سیاسی و ئەمنی عێراق بووەتە هۆی تێکچوونی هەیکەلی ئابوری و دابەزینی ڕێژەی گەشەسەندن، ئەمەش هەم ڕێژەی هەژاری و هەم ڕێژەی بێکاریی زیاد کردووە. ئەم دوو دیاردەیە بەیەکەوە گرێدراون، چونکە زیادبوونی ڕێژەی بێکاری بە ناچاری دەبێتە هۆی فراوانبوونی بازنەی هەژاری. هەژاری لە عێراقدا پارادۆکسێکە لە وڵاتێکدا کە توانای سروشتی و مرۆیی گەورەی هەیە. لێرەدا پرسیارێکی گرنگ دێتە پێشەوە: ئایا هەژاری لە عێراقدا دەرئەنجامی کەمی سەرچاوە یان شکستهێنانە لە بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان و چارەسەرکردنی دیاردەی هەژاری و ڕەهەندە جۆراوجۆرەکانی: بێبەشبوون، بێدەسەڵاتی، و پەکخستنی سەرچاوەکان.  وەزارەتی پلاندانان ڕێژەی هەژاری بە بەکارهێنانی میتۆدۆلۆژیایەک حیسابی هەژمار دەکات  کە بە (تێچووی پێداویستییەکانی بنەڕەتی – Cost – of Basit NEEDS (CBN)) ناسراوە، کە هێڵی هەژاری وەک ئاستی خەرجییەکان پێناسە دەکات کە بەسە بۆ دابینکردنی کەمترین پێداویستییە سەرەتاییەکانی خۆراکی و ناخۆراکی کە پێویستن بۆ ژیانی هەر تاکێک. بەم شێوەیە تێکڕای پشکی خەرجییەکان بۆ هەر تاکێک پێوەرە بۆ ئاستی ژیان. ڕێژەی هەژاری لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق بەگوێرەی نوسراوی ژمارە /1/1/418 لە بەرواری 24/6/2025ی وەزارەتی پلاندانانی عێراق، نوسینگەی وەزیر، بەشی بەدواداچوون، لە ڕوپێوی کۆمەڵایەتی و ئابوری خێزان لە 2023 – 2024 ڕێژەی هەژاری لەسەر ئاستی گشتی عێراق نزیکەی لە (17.5%) و لەسەر ئاستی پارێزگاکان بە جۆرێکە؛ -    پارێزگای هەولێر بە ڕێژەی (5.9%)، سلێمانی (7.9%) و پارێزگای کەرکوک بە ڕێژەی (9.5%) کەمترین ڕێژەی هەژارییان تێدایە. -    پارێزگای موسەننا بە ڕێژەی (43.6%)، بابل (34.4%) و پارێزگای قادسییە بە ڕێژەی (28.9%) بەرزترین ڕێژەی هەژارییان تێدایە. بۆ وردەکاری و بەرچاوڕوونی زیاتە بڕوانە چارت و خشتەی هاوپێچ. خشتە و چارت سەرچاوە -    د. قاسم اسماعيل جاسم، نسبة الفقر في العراق لسنة 2023 – 2024، مجلس النواب، دائرة البحوث والدراسات النیابیة، قسم البحوث، تموز 2025، أغسطس 17, 2025؛ https://shorturl.at/okXZE  

  درەو:  🔻 ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، ئامارەکانی لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق، تایبەت بە ژمارەی (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) مانگانە بڵاو دەکاتەوە، پاڵپشت بە کۆی ئەو ئامارانەی لە (6) مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڵاوی کردوونەتەوە؛ 🔹 لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا ئامارەکان دەگاتە (171 هەزار و 846) حاڵەتی هاوسەرگیری تۆمارکراو، بەرزترین ژمارەی هاوسەرگیری بەڕێژەی (18.3%) لە مانگی شوباتدا تۆمارکراوە، هاوکات زۆرترین هاوسەرگیری بە ڕێژەی (16%) لە سەرۆکایەتی دادگای تێهەڵچونەوەی بەغداد/ ڕەسافە تۆمار کراوە. کەمترین هاوسەرگیری بە ڕێژەی (13.4%) لە مانگی ئازاردا بووە، کەمترین ڕێژەی هاوسەرگیری بە ڕێژەی (2.5%) لە پارێزگای موسەننا بووە. 🔹 هەر لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ (34 هەزار و 522) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمارکراوە. بەرزترین ژمارەی جیابوونەوە بەڕێژەی (18.7%) لە مانگی کانونی دووەمدا تۆمارکراوە، هاوکات زۆرترین جیابوونەوە بە ڕێژەی (19.2%) لە سەرۆکایەتی دادگای تێهەڵچونەوەی بەغداد/ کەرخ تۆمار کراوە. کەمترین جیابوونەوە بە ڕێژەی (14.4%) لە مانگی ئازاردا، کەمترین ڕێژەی جیابوونەوە بە ڕێژەی (1.9%) لە پارێزگای موسەننا بووە. یەکەم؛ ئامارەکانی هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە (15) پارێزگاکەی عێراق بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی 2025 ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، داتاکانی خۆی لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق تایبەت بە ژمارەی (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) بڵاو دەکاتەوە، کۆی ئەو داتایانەی بۆ نیوەی یەکەمی (2025) بڵاویکردووەتەوە بەجۆرێکە؛ 1.    هاوسەرگیری؛ لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا ئامارەکان دەگاتە (171 هەزار و 846) حاڵەتی هاوسەرگیری تۆمارکراو، بەرزترین ژمارەی هاوسەرگیری بەڕێژەی (18.3%) لە مانگی شوباتدا تۆمارکراوە، کەمترین هاوسەرگیری بە ڕێژەی (13.4%) لە مانگی ئازاردا بووە، بەجۆرێک؛ -    لە کانونی دووەمی 2025 دا، (29 هەزار و 119) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە بە ڕێژەی (16.9%) ئەو هاوسەرگیرییانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ئەنجام دراون. -    لە شوباتی 2025 دا، (31 هەزار و 411) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە، بە ڕێژەی (18.3%)ی ئەو هاوسەرگیرییانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ئەنجام دراون ئەم ژمارەیەش بەرزترین تۆماری ئاماری هاوسەرگیرییە لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵدا. -    لە مانگی ئازاری 2025 دا، (22 هەزار و 967) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە، بە ڕێژەی (13.4%)ی ئەو هاوسەرگیرییانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ئەنجام دراون ئەم ژمارەیەش نزمترین تۆماری ئاماری هاوسەرگیرییە لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵدا.  -    لە مانگی نیسانی 2025 دا، (28 هەزار و 853) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە، بە ڕێژەی (16.8%)ی ئەو هاوسەرگیرییانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ئەنجام دراون. -    لە مانگی ئایاری 2025 دا، (31 هەزار و 274) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە، بە ڕێژەی (18.2%)ی ئەو هاوسەرگیرییانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ئەنجام دراون. -    لە مانگی حوزەیرانی 2025 دا، (28 هەزار و 222) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە، بە ڕێژەی (16.4%)ی ئەو هاوسەرگیرییانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ئەنجام دراون. 2.    جیابوونەوە؛ لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا ئامارەکان دەگاتە (34 هەزار و 522) حاڵەتی جیابوونەوەی تۆمارکراو، بەرزترین ژمارەی جیابوونەوە بەڕێژەی (18.7%) لە مانگی کانونی دووەمدا تۆمارکراوە، کەمترین جیابوونەوە بە ڕێژەی (14.4%) لە مانگی ئازاردا بووە، بەجۆرێک؛ -    لە کانونی دووەمی 2025 دا، (6 هەزار و 448) حاڵەتی لێکهەڵوەشانەوەی خێزان و جیابوونەوە بە ڕێژەی (18.7%)ی ئەو جیابوونەوانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ڕوویداوە. ئەو ڕێژەیەش بەرزترین تۆماری ئاماری جیابوونەوەیە کە لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵدا تۆمار کراوە. -    لە شوباتی 2025 دا، (6 هەزار و 392) حاڵەتی لێکهەڵوەشانەوەی خێزان و جیابوونەوە بە ڕێژەی (18.5%)ی ئەو جیابوونەوانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ڕوویداوە تۆمار کراوە. -    لە مانگی ئازاری 2025 دا، (4 هەزار و 974) حاڵەتی لێکهەڵوەشانەوەی خێزان و جیابوونەوە بە ڕێژەی (14.4%)ی ئەو جیابوونەوانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ڕوویداوە. ئەو ژمارەیەش نزمترین تۆماری ئاماری جیابوونەوەیە کە لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵدا تۆمار کراوە. -    لە مانگی نیسانی 2025 دا، (5 هەزار و 665) حاڵەتی لێکهەڵوەشانەوەی خێزان و جیابوونەوە بە ڕێژەی (16.4%)ی ئەو جیابوونەوانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ڕوویداوە تۆمار کراوە. -    لە مانگی ئایاری 2025 دا، (6 هەزار و 15) حاڵەتی لێکهەڵوەشانەوەی خێزان و جیابوونەوە بە ڕێژەی (17.4%)ی ئەو جیابوونەوانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ڕوویداوە تۆمار کراوە. -    لە مانگی حوزەیرانی 2025 دا، (5 هەزار و 28) حاڵەتی لێکهەڵوەشانەوەی خێزان و جیابوونەوە بە ڕێژەی (14.6%)ی ئەو جیابوونەوانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ڕوویداوە تۆمار کراوە.  (بڕوانە خشتە و چارتی ژمارە (1))     دووەم؛ ئامارەکانی هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە دادگاکانی تێهەڵچوونەوەی پارێزگاکانی عێراق بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی 2025 لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق کە (بەغداد)ی پایتەخت دابەش بووە بەسەر دادگاکانی تێهەڵچوونەوەی (رەسافە و کەرخ) لەگەڵ (14) پارێزگاکەی دیکەی عێراق جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان وەک لە چارت و خشتەی ژمارە (2) رونکراوەتەوە؛  دادگای تێهەڵچوونەوەی رەسافە لە پارێزگای بەغداد زۆرترین رێژەی هاوسەرگیری و دادگای تێهەڵچوونەوەی کەرخ هەر لە پارێزگای بەغداد، بەرزترین رێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە، بەراورد بە تەواوی دادگاکانی دیکەی عێراق. هاوکات دادگای تێهەڵچوونەوەی پارێزگای موسەننا کەمترین رێژەی هاوسەرگیری و کەمترین رێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە، بەراورد بە تەواوی دادگاکانی دیکەی عێراق.          

تەرازووی بازرگانی لە بەرژەوەندی عێراقدا بووە بە بڕی (2.4 ملیار) دۆلار راپۆرتی: درەو  🔻 داتا گومرگییەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ئەوە ڕوندەکەنەوە، کە دابەزینی بەرچاوی بەهای هەناردەکردن، بۆ عێراق لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا ڕوویداوە. 🔹 هەناردەی عێراق بۆ ئەمەریکا -کە نەوتی خاو زۆرترین پشکی پێکهێناوە-  لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2025دا گەیشتووەتە بەهای (3.1 ملیار) دۆلار. 🔹 قەبارەی ئاڵوگۆڕی ڕاستەوخۆی نێوان هەردوو وڵات لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2025 گەیشتووەتە (3.9 ملیار) دۆلار. 🔹 سەرەڕای دابەزینی ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانی، تەرازووی بازرگانی لە نیوەی یەکەمی 2025دا لە بەرژەوەندی عێراقدا ماوەتەوە و بڕی (2 ملیار و 400 ملیۆن) دۆلار بووە. ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان عێراق و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە نیوەی یەکەمی 2025 داتا گومرگییەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ئەوە ڕوندەکەنەوە، کە دابەزینی بەرچاوی بەهای هەناردەکردن، بۆ عێراق لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا ڕوویداوە، بە بەراورد بە نیوەی یەکەم و دووەمی ساڵی 2024. بۆ نمونە دابەزینێکی بەرچاو لە هەناردەکردنی ئۆتۆمبێل، ئامێرە کارەباییەکان، میوە، گوێز، بەرهەمە خۆراکییە ئامادەکراوەکان و گۆشت تۆمارکراوە. لەکاتێکدا هەناردەکردنی دانەوێڵە، بەرهەمە دەرمانییەکان، سووتەمەنی و لێگیراوەکانی نەوت زیادیکردووە. لەبەرامبەردا هەناردەی عێراق بۆ ئەمەریکا -کە نەوتی خاو زۆرترین پشکی پێکهێناوە- بە بەراورد بە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 بەڕێژەی 16% و بە بەراورد بە نیوەی دووەمی ساڵی 2024 بەڕێژەی (24%) کەمیکردووە، لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2025دا گەیشتووەتە بەهای (3.1 ملیار) دۆلار، لەکاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024دا گەیشتووەتە (3.6 ملیار) دۆلار و لە نیوەی دووەمی ساڵی 2024دا (3.9 ملیار) دۆلار بووە. ئۆتۆمبێل و هۆکارەکانی گواستنەوە لە ڕیزی ئەو کاڵایانەن کە زۆرترین ڕێژەی کەمبوونەوەی هەناردە تێیدا ڕوویداوەو تەنها ئۆتۆمبێلەکان نزیکەی 26%ی کۆی هەناردەکردنی ئەمریکا بۆ عێراق پێکدەهێنن. هەناردەی ئۆتۆمبێلی ئەمەریکا بۆ عێراق دابەزینی بەخۆیەوە بینی لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 بەهاکەی (268 ملیۆن) دۆلار و لە نیوەی دووەمی ساڵی 2024دا (244 ملیۆن) دۆلار بوو بۆ تەنها (197 ملیۆن) دۆلار لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2025 دابەزیوە. قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان عێراق و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا قەبارەی ئاڵوگۆڕی ڕاستەوخۆی نێوان هەردوو وڵات لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2025 گەیشتووەتە (3.9 ملیار) دۆلار، بەراورد بە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 کە گەیشتبووە (4.5 ملیار) دۆلار بە ڕێژەی (15%) کەمبووەتەوە و بە بەراورد بە نیوەی دووەمی ساڵی 2024 کە گەیشتبووە (4.7 ملیار) دۆلار بە ڕێژەی 20% کەمبووەتەوە. تەرازووی بازرگانی نێوان عێراق و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا سەرەڕای دابەزینی ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانی، تەرازووی بازرگانی لە نیوەی یەکەمی 2025دا لە بەرژەوەندی عێراقدا ماوەتەوە و بڕی (2 ملیار و 400 ملیۆن) دۆلاربووە. بەڵام ئەم زیادەیە بە بەراورد بە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 کە (2 ملیار 800 ملیۆن) دۆلار بووە بە ڕێژەی 18% کەمیکردووە و بە بەراورد بە نیوەی دووەمی ساڵی 2024 کە (3 ملیار دۆلار) بووە بە ڕێژەی 30% کەمیکردووە. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی هاوپێچ  

نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوری ئەمڕۆ وەزارەتی پلاندانان دابەزینی رێژەی هەژاریی لە عێراق، لە 23%ی ساڵی 2022وە بۆ 17.5%ی ئێستا راگەیاند. وەزارەت پلاندانان ئەم دابەزینەوەی گەڕاندەوە بۆ ئەمانە:  یەكەم: تۆڕی چاودێریی كۆمەڵایەتی، كە رەنگە زۆرترین كاریگەریی لەسەر دابەزینی هەژاریی ماددی هەبووبێت لە عێراق، چونكە زیاتر لە 7 ملیۆن هاوڵاتی عێراقی گرتوەتەوە.  دووەم: باشكردنی كۆبۆنی خۆراك و زیادكردنی بڕەكانی. سێیەم: پێدانی قەرز بەو گەنجانەی كە دەتوانن كاربكەن و پرۆژەی تایبەت بەخۆیان بكەنەوە.  لەگەڵ ئەم دابەزینەشدا لەرێژەی هەژاریی، زیاتر لە 8 ملیۆن عێراقی هەن كە لەژێر هێڵی هەژارییەوەن، كە ئەوەش ژمارەیەكی زۆر گەورەیە بۆ وڵاتێك كە خاوەنی بنكەیەكی فراوانی ماددە هایدرۆكاربۆنییەكانەو؛ بە پێنج گەورە دەوڵەتی بواری بەرهەمهێنانی نەوت لە جیهاندا ئەژمار دەكرێت. جگە لەوەش دابەزینی رێژەی هەژاریی لە عێراق پەیوەست نەبووە بە سیاسەتی بەردەوام بۆ فرەچەشنكردنی ئابوری و رەخساندنی دەرفەتی كار بۆ هاوڵاتیان، بەڵكو لەڕێگەی داهاتی ناپایەداری نەوتەوە پارەداركراوە، ئەمەش وادەكات دابەزینەكە لاواز بێت و پەیوەست بێت بە داهاتە ناسەقامگیرەكانی نەوتەوە، هەروەك باشبوونی ئاستی هەژاریی وابەستەیە بە زیادبوونی ژمارەیی ئەو كەسانەی كە دەوڵەت پاڵپشتییان دەكات، ئەمەش دەبێتە بارگرانییەكی بەردەوام بۆسەر بودجەكانی عێراق لە ساڵانی ئایندە، بەتایبەتیش لەگەڵ پاشەكشێی نرخی جیهانیی نەوت.   

مەنار عوبێدی- شارەزای ئابوری لەم دواییانەدا نرخی دۆلار بەرامبەر دیناری عێراقی دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی. ئەم دابەزینە دەگەڕێتەوە بۆ تێکەڵەیەک لە هۆکارە ئابوری و رێکارییەكان، کە لە ئاستی کاریگەرییاندا جیاوازن، بەڵام بەکۆمەڵ بەشدارن لە بەهێزکردنی توانای دینار. دیارترینی ئەم هۆکارانە بریتین لە: 1-    داكشانی ئابوری و پاشەكشێی متمانەی بەكاربەران دۆخی نادڵنیایی بەردەم بازاڕی عێراق، لەئەنجامی خاوبوونەوەی ئابوری، بووەتە هۆی دابەزینی متمانەی تاکەکەس و دامەزراوەكان لە بواری خەرجكردندا، ئەمە کاریگەری نەرێنی لەسەر خواستی گشتی دروستکردووەو پێویستیی بە دۆلار وەک هاندەرێك بۆ بازرگانی، کەمكردوەتەوە.  2- راوەستانی خەرجییەکانی وەبەرهێنانی حکومەت گرنگیدانی حکومەت بە خەرجییەکانی بەکارکردن لەبری وەبەرهێنان، بووەتەهۆی پاشەكشێی رەوڕەوەی ئابوری. بەو پێیەی بودجەی گشتی بزوێنەری سەرەکی چالاکییە ئابورییەکانە، کەمکردنەوەی خەرجییەکانی وەبەرهێنان، کۆی گشتی خواستی کەمکردەوە، لەناویاندا خواست لەسەر دۆلار. 3- توندکردنەوەی چاودێریی لەسەر دەروازە سنورییەکان رێوشوێنەکانی حکومەت بۆ سنوردارکردنی قاچاخچێتی و رێکخستنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستان، بەشداربووە لە سنوردارکردنی دیاردەی هەڵاوسان، ئەمەش خواستی ناڕاستەقینەی لەسەر دۆلار لە بازاڕی هاوتەریب (بازاڕی رەش) کەمکردووەتەوە. 4- گۆڕینی بازرگانان بۆ سیستمی بانکی فەرمی بازاڕەکان شاهیدی ئەوەن كە بەشێکی زۆر لە بازرگانان چوونەتە ناو سیستەمی بانکیی فەرمی و پشت بە نرخی فەرمی ئاڵوگۆڕی دۆلار لە ڕێگەی پلاتفۆرمە پەسەندکراوەکانەوە دەبەستن. ئەمەش بووەتە هۆی کەمبوونەوەی قەبارەی بازرگانی لە بازاڕی هاوتەریب و کەمبوونەوەی فشار لەسەر دۆلار. 5- پاشەكشێی پرۆسەكانی دووبارە هەناردەكردنەوە دابەزینی چالاکیی دووبارە هەناردەکردنەوەی كاڵا بۆ وڵاتانی دراوسێ بووەتە هۆی کەمبوونەوەی خواست لەسەر کاڵا هاوردەکراوەکان، ئەمە راستەوخۆ رەنگدانەوە هەبووە لەسەر پاشەكشێی پێویستی بۆ دۆلار بۆ دابینکردنی دارایی ئەم مامەڵە بازرگانیانە.  6- پاكتاوی شایستەی کۆمپانیا گەورەکان بە بەرهەمە نەوتییەکان لەبری پارەی کاش حکومەت بەشێک لە شایستەی کۆمپانیا بیانییەکانی بە ماددەی نەوتی رەش و نەفتا داوەتەوە لەبری پارەی كاش، ئەمە پشتبەستنی بەو دۆلارانە كەمكردوەتەوە كە بانکی ناوەندی دەیفرۆشێت و ئاستی خستنەڕووی لەبازاڕدا زیادكردووە.  7- ئامادەکاری بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن لەگەڵ دەستپێکردنی وەرزی هەڵبژاردن، خەرجییەکانی بانگەشەی هەڵبژاردن زیادیان كردووە. ئەم خەرجییە زۆرجار لە یەدەگی دۆلارەوە دابین دەکرێت، ئەمەش پێویستی بە گۆڕینی بڕێکی زۆر لەو یەدەگانە هەیە بۆ دینار بەمەبەستی دابینکردنی خەرجییەکانی هەڵمەتی هەڵبژاردن، بەمەش خستنەڕووی دۆلار زیاد دەکات. 8- زیادبوونی ژمارەی سەردانکەرو هاتنی بیانییەكان زیادبوونی ژمارەی ئەوانەی هاتوون بۆ عێراق بووەتە هۆی ئەوەی بڕێکی بەرچاوی دراوی بیانی بیتە ناو بازاڕی ناوخۆییەوە، ئەمە سەرچاوەیەکی تری دراوی قورسی لە دەرەوەی چوارچێوەی فرۆشی بانكی ناوەندیی فەراهەم كردووەو بەشداربووە لە زیادبوونی دۆلاری بەردەست.  9- راوەستانی بازرگانی نایاسایی لە ئەنجامی داخستنی سنور لەگەڵ سوریا داخستنی دەروازە سنورییەکان لەگەڵ سوریادا بووەتە هۆی کەمبونەوەی قاچاخچێتی و بازرگانی نایاسایی، کە بەشێوەیەکی زۆر پشتی بە دۆلار لە بازاڕی رەشدا دەبەست، ئەمەش بووە هۆی کەمبوونەوەی زیاتری خواست لەسەر دۆلار. 10- کەمبوونەوەی دراوی دەرچوو و كێشانەوەی بەشێكی لە بازاڕدا بانکی ناوەندی عێراق بەشێک لە پارەی دیناری كاشیی لە بازاڕ کشاندەوە، بەمەش دوو هێندەی خواست لەسەر دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلار دروستبوو. ئەم هاوسەنگییە لە ئاستی خواست لەنێوان هەردوو دراوەکەدا یارمەتیدەر بوو بۆ بەرزکردنەوەی بەهای دینارو بەرزکردنەوەی نرخی ئاڵوگۆڕ بەرامبەر بە دۆلار لە بازاڕی هاوتەریبدا. ئەم هۆکارە سەرەکیانە کە بوونە هۆی دابەزینی نرخی ئاڵوگۆڕ لەبەرامبەر بە دیناردا. پرسیارەکە ئەوەیە هەر هەر هۆکارێک تا چەند کاریگەری لەسەر نرخی فەرمی ئاڵوگۆڕکردن هەیە. لەوانەیە هۆکاری تریش هەبن. بە باوەڕی من ریزبەندی هۆكارەكانی سەرەوە رەنگدانەوەی كاریگەریی هەر یەكێك لە هۆكارەكانەیە لەسەر نرخی ئاڵوگۆڕی دراو لە بازاڕی هاوتەریبدا.  

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق داتای كۆتایی هەناردەی نەوت و داهاتەكەی بۆ مانگی حوزەیران راگەیاند.  بەگوێرەی داتاكە كە كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) دەریكردووە، مانگی رابردوو عێراق بەتێكڕا (98 ملیۆن و 882 هەزارو 613) بەرمیل نەوتی هەناردە كردووە.  كۆی داهاتی فرۆشی نەوت لە مانگی رابردوودا زیاتر لە (6 ملیارو 698 ملیۆن و 21 هەزار) دۆلار بووە.  هەناردەی نەوت لە حوزەیراندا بەمشێوەیەدا دابەشبووە بەسەر ناوچە نەوتییەكاندا لە عێراق:  •    هەناردە لە كێڵگەكانی ناوەڕاست و باشوری عێراق: 97 ملیۆن و 718 هەزارو 994 بەرمیل •    هەناردەی نەوت لە كێڵگەی (گیارە)وە: 946 هەزارو 741 بەرمیل •    بڕی نەوتی هەناردەكراو بۆ ئوردن: 216 هەزارو 878 بەرمیل

مەنار عوبێدی- شارەزای ئابوری لە پێنج مانگی یەكەمی ئەمساڵدا، ئاستی هەناردەی چین بۆ عێراق بەرزبووەتەوە، لەبەرامبەردا ئاستی هەناردەی عێراق بۆ چین دابەزینی بەخۆوە بینیوە.  داتاكانی دەستەی گومرگەكانی چین دەریدەخات، بەرزبوونەوەیەكی بەرچاو لە بەهای هەناردەی چیندا بۆ عێراق لە پێنج مانگی یەكەمی 2025دا روویداوە، بەرێژەی 9.5% بەراورد بە هەمان ماوە لە ساڵی رابردوودا، بەجۆرێك بەهای هەناردە گەیشتوەتە 7.4 ملیار دۆلار، ئەمە لەكاتێكدایە ساڵی 2024 لە هەمان ماوەدا بەهای هەناردەی چین بۆ عێراق بڕی 6.77 ملیار دۆلار بووە . پاڵنەری ئەم بەرزبوونەوەیە گەشەی بەرچاوە لە ژمارەیەك كەرتدا، لەدیارترینیان:  •    ئامێرە كارەبایی و میكانیكییەكان: كە رێژەی 24%ی تێكڕای هەناردەی چین بۆ عێراق پێكدەهێنێت و بەرێژەی 11.46% بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینیوە.  •    ئەلیكترۆنیات: كە رێژەی 15%ی تێكڕای هەناردە پێكدەهێنێت و گەشەیەكی گەورەی كردووە بەرێژەی 29.3%. •    جلوبەرگ: رێژەی 7.6%ی تێكڕای هەناردە پێكدەهێنێت و بەرێژەی 21% بەرزبووەتەوە.  •    ئۆتۆمبیل و پارچەی یەدەگ: كە رێژەی 7.2%ی تێكڕای هەناردە پێكدەهێنێت و بەرزترین رێژەی گەشەی بەخۆوە بینیوە كە دەگاتە 35%.  لەبەرامبەردا، هەناردەی عێراق بۆ چین بەرێژەی 5.77% لەهەمان ماوەدا پاشەكشەی بەخۆوە بینیوە، بەجۆرێك گەیشتوەتە 15.2 ملیار دۆلار ئەمە لەكاتێكدا لەم ماوەیەدا لە ساڵی 2024 بەهای هەناردە بریتی بووە لە 16.14ملیار دۆلارو بەرهەمە نەوتییەكان بەنزیكەیی (100%) تێكڕای هەناردەی عێراقی بۆ چین پێكهێناوە.  سەرباری ئەم پاشەكشێیە، هێشتا تەرازووی بازرگانیی نێوان هەردوو وڵات لە بەرژەوەندی عێراق ماوەتەوە، بەجۆرێك لە پێنج مانگی یەكەمی ئەمساڵدا سەرڕێژی بازرگانیی گەیشتوەتە 7.7 ملیار دۆلارو بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی رابردوو كە 9.37 ملیار دۆلار بووە، دابەزینی بەخۆوە بینیوە.  بەڵام سەرڕێژ بەشێوەیەكی راستەوخۆ هەر وابەستەی هەناردەی نەوتیی عێراق دەبێت بۆ چین، چ لەڕووی بڕەوە یاخود نرخ. هەرجۆرە دابەزینێك لە بەها یان قەبارەی هەناردەدا، دەبێتە هۆی پاشەكشێی سەرڕێژی بازرگانی تەنانەت گۆڕانیشی بۆ كورتهێنان. ئەمەش پێویست بە هەمەچەشنكردنی بنكەی هەناردەكردنی عێراق دەكات لەرێگەی هەناردەكردنی كەرەستەی خاو و كاڵای بەردەست لە ناوخۆدا.  لەلایەكی ترەوە، سەرباری ئەوەی قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ساڵانەی نێوان عێراق و چین بەربەستی 54 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە، بەڵام میكانیزمی مامەڵەی دارایی راستەوخۆ هێشتا بە غیابی ماوەتەوەو بەشێوەیەكی نیمچە تەواوەتیی پشت بە دۆلاری ئەمریكی دەبەستێت لە فرۆشتنی نەوتی عێراق و كڕینی كاڵای چینیدا. ئەمەش لەسەر عێراقی پێویست دەكات هەنگاو هەڵگرێت بۆ دامەزراندنی سەكۆیەكی ئاڵوگۆڕی دارایی و بازرگانیی راستەوخۆ لەگەڵ چیندا، بەجۆرێك پشتبەستن بە دۆلار كەمبكاتەوە.  شایانی باسە ژمارەیەك لە وڵاتان بەشێوەیەكی كردەیی دەستیانكردووە بە گرتنەبەری ئەم رێگایە، دواترینیان رێككەوتنی نێوان چین و توركیا بوو لەسەر پشتبەستن بە دراوی ناوخۆیی لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیدا. بۆیە رزگاركردنی بازرگانیی عێراق لە هەژمووی دۆلار هەنگاوێكی ستراتیژیی دەبێت بۆ بەهێزكردنی سەربەخۆیی دارایی و زیادكردنی چالاكی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان هەردوو وڵات.  جێی ئاماژە پێكردنە، ئەم داتایانە پشت بە هەناردەی راستەوخۆی چین بۆ عێراق دەبەستێت و؛ ئەو كاڵایانە ناگرێتەوە كە لەرێگەی وڵاتانی ناوچەكەوە هەناردە كراون، بەدیاریكراویش ئیماراتی عەرەبی كە دووبارە هەناردەی عێراق دەكرێنەوە.  وردەكاری داتاكان لەم خستەیەدا

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق داتای هەناردەی نەوت و داهاتەكەی بۆ مانگی ئایاری ئەمساڵ بڵاوكردەوە.  بەگوێرەی داتاكە، بڕی نەوتی خاوی هەناردەكراو لە مانگی رابردوودا بریتی بووە لە (101 ملیۆن و 630 هەزارو 925) بەرمیل. داهاتی نەوت لە مانگی ئایار گەیشتوەتە زیاتر لە (6 ملیارو 361 ملیۆن و 636 هەزار) دۆلار. نەوتی هەناردەكراوی مانگی ئایار بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر ناوچە نەوتییەكانی عێراقدا:  •    هەناردەی نەوتی كێڵگەكانی ناوەڕاست و باشوری عێراق: 100 ملیۆن و 365 هەزارو 335 بەرمیل •    هەناردەی نەوت لە كێڵگەی (گیارە)وە: 955 هەزارو 684 بەرمیل •    هەناردەی نەوت بۆ ئوردن: 309 هەزارو 906 بەرمیل  

شیكاری: درەو 🔻 وەزارەتی دارایی عێراق بە سێ ڕاپۆرتی مانگانەی یەک لەدوای یەک داهات و خەرجی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان؛ 🔹 تا مانگی ئازاری ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە) نزیکەی (27 ترلیۆن و 249 ملیار) دینار بووە. نزیک لە (24 ترلیۆن و 912 ملیار) دیناری بە رێژەی (91%) داهاتی نەوت و نزیکەی (2 ترلیۆن و 337 ملیار) دیناری بە رێژەی (9%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، پتر لە (28 ترلیۆن و 139 ملیار) دینار بووە، کە (95%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (5%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 وەزارەتەکە بە زیاتر لە (3 ترلیۆن و 86 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ بە بڕی نزیک لە (2 ترلیۆن و 355 ملیار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران و نزیک لە (2 ملیار و 856 ملیۆن) دینار بۆ بواری هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە و زیاتر لە (728 ملیار و 647 ملیۆن) دینار بۆ حکومەتی هەرێم بە نێردراوە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (3%) خەرجی لە داهات زیاتر بووە و زۆرتر لە (890 ملیار و 668 ملیۆن) دینار و کورتهێنان ڕویداوە. 🔹 نزیکەی لە (2 ترلیۆن و 210 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر لە (144 ملیار) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار پتر لە (11 ملیار و 414 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران زۆرتر لە (2 ترلیۆن و 54 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی (2025)دا وەزارەتی دارایی عێراق بە سێ ڕاپۆرتی مانگانەی یەک لەدوای یەک داهات و خەرجی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان یەکەم؛ تەمویلی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2025)  بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە بۆ سێ مانگی یەکەمی (2025) بڵاوکراوەتەوە، لە سەرەتای ساڵەوە بۆ کۆتایی ئازاری (2025)، وەزارەتی دارایی عێراق لە چوارچێوەی خەرجییەکانیدا ئاماژەی بەوە کردووە، بە بڕی (3 ترلیۆن و 86 ملیار و 377 ملیۆن و 84 هەزار و 681) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ 1.    بە بڕی (2 ترلیۆن و 354 ملیار و 873 ملیۆن و 405 هەزار و 530) دینار و بە ڕێژەی (76.3%)ی خەرجییەکانی وەزارەتەکە لە چوارچێوەی خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ موچەی فەرمانبەران نێردراوە. 2.    بڕی (2 ملیار و 855 ملیۆن و 937 هەزار) دینار بە ڕێژەی (0.1%)ی خەرجییەکان بۆ بواری هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە (المنح والاعانات والفوائد والمصروفات الاخری) نێردراوە. 3.    بڕی (728 ملیار و 647 ملیۆن و 742 هەزار و 151) دینار بە ڕێژەی (23.6%)ی خەرجییەکان بۆ چاودێری کۆمەڵایەتی (الرعایة الاجتماعیة) نێردراوە. بۆ وردەکاری زیاتر لە بارەی تەمویلە داراییەکانی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵەوە تا کۆتایی مانگی (3ی 2025) بەپێی مانگەکانی ساڵەکە، بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1) دووەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (27 ترلیۆن و 248 ملیار و 764 ملیۆن و 196 هەزار و 553) دینار، بەجۆرێک بڕی (24 ترلیۆن و 911 ملیار و 906 ملیۆن و 926 هەزار و 849) دیناری بەڕێژەی (91%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (2 ترلیۆن و 336 ملیار و 857 ملیۆن و 269 هەزار و 704) دیناری بەڕێژەی (9%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەرسێ مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات و ئازاری (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو و سێی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (28 ترلیۆن و 139 ملیار و 432 ملیۆن و 252 هەزار و 518) دینار، بەجۆرێک بڕی (26 ترلیۆن و 662 ملیار و 428 ملیۆن و 661 هەزار و 44) دیناری بەڕێژەی (95%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 477 ملیار و 3 ملیۆن و 591 هەزار و 474) دیناری بەڕێژەی (5%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەرسێ مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات و ئازاری (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، ڕێگاوبان و چاکسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (ترلیۆنێک و 477 ملیار و 3 ملیۆن و 591 هەزار و 474) دیناری بەڕێژەی (5%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (40 ملیار و 146 ملیۆن و 330 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (3%) بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (291 ملیار و 253 ملیۆن و 393 هەزار و 928) دیناری بە ڕێژەی (20%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (255 ملیار و 863 ملیۆن و 552 هەزار و 731) دیناری بە ڕێژەی (17%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (740 ملیار و 618 ملیۆن و 966 هەزار و 180) دیناری بە ڕێژەی (50%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (149 ملیار و 121 ملیۆن و 347 هەزار و 693) دیناری بۆ بە ڕێژەی (10%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (28 ترلیۆن و 139 ملیار و 432 ملیۆن و 252 هەزار و 518) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (27 ترلیۆن و 248 ملیار و 764 ملیۆن و 196 هەزار و 553) دینار. واتە بڕی (890 ملیار و 668 ملیۆن و 55 هەزار و 965) دیناری بەڕێژەی (3%) لە داهاتی گشتی کورتهێنان ڕویداوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات و ئازاری ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەو چارتی ژمارە (5)   شەشەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 209 ملیار و 931 ملیۆن و 333 هەزار و 314) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (144 ملیار و 397 ملیۆن و 94 هەزار و 734) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (164 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە.  2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (11 ملیار و 414 ملیۆن و 497 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (14 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (2 ترلیۆن و 54 ملیار و 119 ملیۆن و 741 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (ترلیۆنێک و 865 ملیار و 39 ملیۆن و 268 هەزار و 216) دیناری بە ڕێژەی (91%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (189 ملیار و 80 ملیۆن و 472 هەزار و 942) دیناری بە ڕێژەی (9%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (6) سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة https://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx