راپۆرتی: درەو   رۆژی 17ی تشرینی دووەمی هەموو ساڵێك بە رۆژی ئاڵای كوردستان دیاریكراوە و پەرلەمانی كوردستان بە بڕیاری ژمارە 48 ی رۆژی  19/6/2004 ئەو رۆژەی دیاریكردووە و ساڵی 1999ش یاسای ژمارە 4 بۆ ئاڵای كوردستان پەسەندكراوە و پێكهاتەی ئاڵای كوردستان رونكراوەتەوە. شێوەی ئاڵای كوردستان گۆڕاوە  لە یاسای ژمارە ( 14 ) ساڵی 1999ی یاسای ئاڵای هەرێمی كوردستانی عێراق كە پەرلەمانی كوردستان پەسەندیكردووە، ئاماژە بەوە كراوە  ئەو ئاڵایەی ئێستای هەرێمی كوردستان " سەركردەی نەمر قازی محەمەد بەر لە شەهیدبوونی ئەو ئاڵایەی تەسلیم بەسەركردەی روحی هەمیشە زیندووی نەتەوەی كورد مستەفا بارزانی كردووە" بەڵام كێشەكە لێرەوە دەستپێدەكات، چونكە ئەو ئاڵایەی ئێستا زۆر جیاوازە لە ئاڵاكەی قازی محەمەد كە لە سەردەمی دامەزراندنی كۆماری كوردستان لە مهاباد لە 16/12/1945 هەڵكراوە و لە بری خۆرەكەی ئێستا دوو گوڵە گەنم و قەڵەم و خۆرێكی تیایە و بەدەستكاریەكی كەمەوە لە ئاڵای سەردەمی پاشایەتی ئێران وەرگیراوە و قازی محەمەد تەنها شێرو خورشیدەكەی ناوی گۆڕیوە بۆ دوو گوڵە گەنم و قەڵەم و خۆرێك، ئەگەرنا تەختی ئاڵاكەو رەنگەكانی هەمان ئاڵایە، بەڵام ئەو ئاڵایەی ئێستا زۆر جیاوازە لەو ئاڵایەی قازی محەمەد. هەژاری موكریانی ( 1921 – 1991 ) لە شیعری ئاڵای كوردستاندا كە لە ژمارەی یەكی رۆژنامەی كوردستاندا لە 11/1/1946 بڵاوكراوەتەوە لە وەسفی ئاڵای كوردستاندا دەڵێت: بێ ببینێ ئەو كەسەی پێی وایە كورد سەرناكەوێ كێ بوو پێی وابوو تەمی نەگبەتی لەسەرمان ناڕەوێ داری ئاڵاكەم وەكو چقڵێكە بۆ چاوی عەدوو هەر دڵێ خۆشی نەوێ رەبی وەبەر خەنجەر كەوێ پارچەكەی سێ رەنگی خۆی دەنوێنێ رەنگی سور دەڵێ تا تنۆكێ خوێنی كورد مابێ قەدی من نانەوێ سپییەكەی مژدەی بەیانی بەختی كورد كرد بەیان رۆژی بەختی كوردی پەیدا بوو نەما پەردەی شەوێ دوو گوڵی گەنمی دەڵێ ئاگات لە رزقی خۆت بێ خۆت كە برسی بوو چی دوژمن پێی بژین لێرەو لەوێ پێو دەڵێ نوكی قەڵەم گەر ژینی خۆش و پێی دەوێ غەیری من دەست ناكەوێ بورجی تەرەقی پێش رەوێ رەنگی سەوزی یانی دایكی ( نیشتمان) لەو رۆكەوە جوان و سەرسەوزە وەرگیری كەوتەوە عومری نوێ لاوەكان ناموسی نۆ ملیۆنە ئەو ئاڵایەمان گیان بدەن بۆ حیفزی ئەو ناموسەتان لەمنوكەوێ بە هەموو پێوەرێك ئەو ئاڵایەی ئێستای هەرێمی كوردستان، تەواو جیاوازە لەو ئاڵایەی سەردەمی قازی محەمەد لە ساڵی 1946 كە لە كۆماری كوردستان لە مهاباد هەڵكراوە، بۆیە ئێستا پرسیارەكە لەسەر ئەوەیە كە ئایا ئەو ئاڵایە ئەگەر ئاڵاكەی سەردەمی قازی محەمەدە بۆچی دەستكاری كراوە، كێ دەستكاری كردووە، " ئەگەر قازی محەمەد بە ئەمانەت داویەتیە دەست مستەفا بارزانی" بۆچی ئەو ئاڵایەی ئێستا نیە، لەگەڵ ئەوەی بەپێی زۆربەی سەرچاوە مێژووییەكان لەسەردەمی كۆتایی كۆماری كوردستان و دەستگیركردنی قازی محەمەد هیچ جۆرە بینینێك لە نێوان مستەفا بارزانی و قازی محەمەد روینەداوە و قازی محەمەد لە 23/12/1946 دەستگیركراوەو دوای زیاتر لە سێ مانگ لە 31/3/1947 لە سێدارە دراوە، لەو كاتانەشدا مستەفا بارزانی و بارزانییەكان لە مهاباد نەبوون لە شنۆ و نەغەدە نیشتەجێبوون، تەنانەت ( عەقید بەكر حەوێزی) كە ئەفسەر بووە لە سوپای كۆماری كوردستان و خەڵكی كۆیەیە لە كتێبەكەیدا بەناوی ( گەشتێك بە كۆماری مهاباددا) ئاماژە بەوە دەكات كە دواینجار كە پێكەوە لەگەڵ مەلا مستەفا، قازی محەمەدیان بینیوە، هیچ ئەمانەتێكی نەداوە بە مەلا مستەفا تەنها بە منی ئەوی وتوە " ماشێنەكەی من بەرن و سودی لێ وەربگرن، منیش وتومە چاوم بەرایی نادات ماشێنی تۆ بەكاربهێنم و بۆ خۆت بیسوتێنە" بۆیە گەڕاندنەوەی ئەم ئاڵایەی ئێستا هەرێمی كوردستان بۆ ئاڵاكەی سەردەمی كۆماری كوردستان گومان و پرسیاری  زۆر هەڵدەگرێت.    ئاڵای كوردستان لە هەرێمی كوردستان ئاڵای كوردستان لەهەرێمی كوردستانن ساڵی 1999 لەلاین پەرلەمانەوە كە ئەو كات تەنها پارتی دیموكراتی كوردستان لە پەرلەماندا بوو بە یاسایی كرا. بەپێی یاسای ژمارە ( 4 ) ساڵی 1999ی یاسای ئاڵای هەرێمی كوردستانی عێراق كە لە پەرلەمانی كوردستان دەركراوە، لە مادەی یەكەمی یاساكەدا ئاماژە بەوە پێكهاتەی ئاڵای كوردستان كراوە كە : هەرێمی كوردستانی عێراق ئاڵایەكی دەبێت بە شێوەی لاكێشەیی كە پانیەكەی دوو لەسەر سێی درێژیەكەی دەبێت و دابەشكراوە بەسەر سێ لاكێشەی ئاسۆیی یەكسان لە درێژی و پانیدا و پێكهاتەكەی بەم شێوەیە دەبێت: 1-    لاكێشەی سەرەوە رەنگی سورە هێمای شەهیدانی بزاڤی رزگاری خوازی كوردە. 2-    لاكێشەی ناوەرسات رەنگی سپی دەبێت هێمای ئاشتی و ئازادی و دیموكراسی و لێبوردنە كە خەڵكی كوردستان ئاواتە خوازیەتی. 3-    خۆرێكی زەرد دەكەوێتە ناوەراستی لاكێشە سپییەكەوە چەقەكەی خاڵی یەكتربڕینی تیرەی لاكێشە سپیەكە دەبێت و تیرەی خۆرەكە ئەوەندەی پانایی لاكێشە سپیەكە دەبێت و ( 21 ) تیشكی لێوە دەردەچێت بە شێوەی سێ گۆشەی دولای یەكسان، خۆرە زەردەكە هێمای بەردەوام بونی ژیان و زانست و هێواو ئومێدەو 21 تیشكەكەشیش هێمای جەژنی نەورۆزە.  4-    لاكێشەی خوارەوە سەوز دەبێت و هێمای كشتوكاڵ و سروشت و ژینگەی كوردستانە. لە مادەی سێیەمیشدا ئاماژە بەوە كراوە كە هەڵكردنی ئاڵاكە لە كاتی خۆرهەڵاتندا دەبێت و هاتنە خوارەوەشی لەكاتی خۆرئاوابووندا دەبێت.  جیاوازی لەسەر ئاڵای كوردستان  ئەگەرچی لە هەرێمی كوردستان ئەم ئاڵایەی ئێستا بە یاسایی كراوەو لە رۆژهەڵاتی كوردستانیش بەكاردەهێنرێت، بەڵام ئەو ئاڵایە لە رۆژئاوا و باكوری كوردستان بەكارناهێنرێت و لەوێ زیاتر ئاڵای سەردەمی ماد بەكاردەهێنن كە سێ رەنگە ( زەرد و سور و سەوز) بەو پێیەش كورد لە چوار پارچەكەی كوردستان لەسەر شێوازی ئاڵایەك رێكنەكەوتوون و جیاوازیان هەیە.   پۆلێن كردنی مێژووی ئاڵای كورد: 1-    ئاڵای كورد لە سەردەمی دەوڵەتی ماد (700 ساڵ پێش زایین): لە سێ رەنگ پێكهاتووە (زەرد و سور و  سەوز)  2-    ڕاپەڕینی بەتلیس لە ساڵی 1914 ئاڵایەكی هەبوو بە قوماشێكی زێڕین دروستكرابوو ئایەتێكی قورئانی تێدا بوو. 3-    ئاڵای سەردەمی شێخ مەحمود لە ساڵی 1919 لەسەر باڵەخانەی ئەفسەری سیاسی بەریتانیا هەڵكرا كە بریتی بوو لە مانگێكی سور و ڕووبەرێكی سەوز. 4-    ئاڵای سەردەمی شۆڕشەكەی سمكۆی شكاك لە ساڵی 1922 هەڵكرا تیایدا نوسرا بوو كوردستانی ئازاد . 5-    شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران لە ساڵی 1925 ئاڵایەكی هەبوو ڕەنگی سەوز بوو ڕۆژێك لە ناوەڕاستیدا بوو. 6-    ئاڵای كورد لە كۆماری ئارارات 1927 – 1930: لە سێ رەنگی ( سور و سەوز و سپی و ناوەڕاستەكەشی بازنەیەكی زەردو و شاخێكی تیایە).  7-    لەسەردەم كۆمەڵەی هیوا لە ساڵی 1937 ئاڵایەكیان هەبوو، ئەندامانی ئەم كۆمەڵەیە بە قورئان و خەنجەر و ئاڵا دەبوو سوێندبخۆن. 8-    حزبی ئازادی كوردستان لە ساڵی 1938 دەمەزرا، ئاڵایەكەیان بریتی بوو لە دوو خەنجەر و سێ ئەستێرە. 9-    بۆ یەكەمجار لەسەردەمی دامەزراندنی كۆماری كوردستاندا لە مهاباد لە رۆژی 16/12/1945 لە گۆڕەپانی چوارچرا یەكەمین ئاڵا هەڵكرا تاوەكو ئێستا وەك ئاڵای كورد ماوەتەوە. 10-    ئێستاش ئاڵای كوردستان بەرەسمی لە پەرلەمانی كوردستان بە یاساییكراوەو لە رەنگەكانی ( سور و سپی و سەوز ) پێكهاتووەو ناوەڕاستەكەشی خۆرێكی تیایە.  ئاڵای كوردستان لە شیعری كوردیدا     ئاڵا یەكێكە لەو هێما نەتەوەییانەی كە شاعیرانی كورد بایەخێكی فراوانیان پێداوە و لەروانگەی جیاوازەوە لە شیعرەكانیاندا بەرجەستەیان كردووە. لێرەدا بە كورتی و چەند نمونەیەك ئاماژە پێدەدەین:  عەلی هەریری (1530 – 1600):  سەبیدی حەق نەزەر ڤێرا  د  ئیقلیمان عەلەم  گیرا  ئەحمەدی خانی (1650– 1707:  من دی عەلەما كەلامێ مەوزون  عالی بكرا ل بانی گەردوون  مەلای جزیری (1567 -1640):  رایەتا فەتحی بە نەسرا (لم یرل) مەنشوور بوو  شەهسواری فەردێ سوبحانی عەلەمدارێ تەبی   (مستەفا بەگی كوردی  1809 – 1849)  دڵ بوو؟ بردی ، عەقڵ ودین و ئابڕوو بوو ؟ لێی سەندم  بۆیە، نابووت، تەپڵی، تەپڵی سەر، لە دەس ئاڵا دەكا  خانای قوبادی (1704 – 1778):  مەهدی لە مەككەیێ دەردێ  ئاڵای تەبیبی لە بۆدێ  نالی (1797 – 1855):  وا چاكە خەیاڵت لەگەڵ ئەسراری هودابێ  نەك بەحسی سروور  و عەلەمی بادی هەوا بێ  حاجی قادری كوێی (1815 -1897):  بەشیر و خامە دەوڵەت پایەدارە  ئەمن خامەم هەیە شیر نادیارە  نە بەیداغی هەیە نە  تەپڵ و كورسی  ئەمەندەی پێ كرا بێ چارەنووسی   ئاڵا لە شیعری  نوێی كوردیدا:    شێخ نوری شێخ ساڵح (١٨٩٦- ١٩٥٨) لەشیعری (شیوەنی شێخ مەحمودی سەرۆك)دا دەڵێ:  هەزاران روحی جۆشانی وەتەن خواهانی كوردستان  لەسەر تابووتەكەی وەستاوە بۆ تەشیعی جوسمانی  بەسەر سەیارەوە بەیداخی رەش ئەشنێتەوە دایم  جلی ڕەش بوەتە مۆدە بۆ هەموو خەڵقی سلێمانی  كانی (١٧٩٧- ١٩٧٥):  بەشەر ئیللا بە كۆشش بەرز ئەكا بەیداغ و رەمزی خۆی  موحەققەق تەمبەڵی و سستی پەشیمانی لەگەڵ دایە  قانیع (١٨٩٩- ١٩٦٥)، لە ساڵی ١٩٤٦ و لەكاتی هەڵكردنی ئاڵای كۆماری كوردستان، نامە شیعرێك دەهۆنێتەوە و بۆ(بێكەس)ی شاعیری دەنێرێت، كە تیایدا دەڵێت:  ئەلحەمدولیلا ئاڵا  هەڵكرا  ماوەی ئەهلی دڵ ئەمڕۆكە درا  هەركەس لەهەرلا وڕ و سەرسامە  راكا ئەم ئاڵا كۆگای مەرامە  جگەر خوێن (١٩٠٣- ١٩٨٤):  وەرە خوشكێ تو زوو ڕابە دشەڕدا رەنگێ شێرابە  بەری ئاڵا مەیە رەنگن ل سەر شاخان تە هلدا بی  دڵداری شاعیر (1918 -1948) كە خاوەنی سرودی نەتەوەیی (ئەی ڕەقیب)ە و هەر لەنێو ئەو سرودەدا باس لە ئاڵای كوردستان) دەكات و دەڵێت:  كەس نەڵێ كورد مردووە كورد زیندووە  زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاكەمان  سەید كامیلی ئیمامی " ئاوات " (1903 – 1989) لە شیعرێكدا بەناوی (ئاڵا) دەڵێ:  لەو پارچە سێ ڕەنگەی وەك باڵی هومای ئاڵا  هەودایەكی لێ بووە، فەوری لە ملم ئاڵا  تەعریفی نییە ئاڵا، ئاڵایەكی ڕەنگینە  سوور و سپی و سەوزە، ڕۆح حازرە بەسەودا كامەران موكری (1929 – 1986) لە شیعرێكیدا بە نێوی (بۆ قازی محەمەد) دوای لەسێدارەدانی پێشەوا بە حوزنێكی قوڵەوە لەو كارەساتە دەدوێت و ئاوا باس لە(ئاڵا) دەكات:  ئاڵای كورد لە دڵ و چاوا  لە كەژا جۆگەی خوێناوا  بۆ ئەم گەلەی هی تۆ و منە  وردە وردە كەوتە شنە  عەبدوڵڵا پەشێو لە (دوازدە وانە بۆ منداڵان)دا، وانەی یازدەمی تایبەت كردووە بەئاڵا و دەڵێت:  مناڵەكان! ئەی بێلانە ژین تاڵەكان،  شەو لە خەوما ڕێبوارێك بووم  بۆ بارەگای (یوتان) دەچووم  كە دەروازەكەی قووتی دام  ڕەشم بینی ـ ئاڵای هەبوو،  سپیم بینی ـ ئاڵای هەبوو،  هەرچیم بینی ـ ئاڵای هەبوو،  قیژاندییان:  “ئەی بێ وڵات، بۆ دەرەوە!  ئەی بێ ئاڵا، بۆ دەرەوە!”  منیش گوتم:  “مەقیژێنن!  كە دەچمەوە،  ئەم چیرۆكە بۆ منداڵان دەگێڕمەوە!  

درەو: ئارام جەمال، توێژەرو دیزاینەری سیستمەكانی هەڵبژاردن   پێشەكی رۆژی ١٠ی ئۆكتۆبەری ٢٠٢١ خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەبەر رۆشنایی یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠دا بەڕێوەچوو. بەپێی ئەم یاسایە سەرتاسەری عێراق كرایە (٨٣) بازنەی هەڵبژاردن و هەر چوار پارێزكاكەی هەرێمی كوردستان (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، هەڵەبجە) بەسەر (12) بازنەی هەڵبژاردندا دابەشكرا.  سێ ساڵ بەر لەو بەروارە و بە دیاریكراوی لە ٣٠ی ئەیلولی ٢٠١٨دا هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامدرا، ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵدەدات ئەوە بخاتەڕوو كە لە دوا هەڵبژاردنی عێراقدا حزبە كوردییەكان لە سنوری هەریەك لەو پارێزگایانەی هەرێمی كوردستاندا چەند دەنگیان هێناوە و رێژەی دەنگدانیان تێیدا چەند بووە بۆ ئەوەی دەرگای بەراوردكاری بكاتەوە لەگەڵ ئەنجامەكانی دوا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا (2018)، بەمەش راپۆرتەكە وەڵامی ئەم دوو پرسیارەی خوارەوەمان دەستدەخات سەبارەت بەوەی كە : •    ئایا ژمارەی ئەو دەنگانەی هەریەك لە حزبە كوردییەكان لەنێوان ئەو دوو هەڵبژاردنەدا بەدەستیانهێاوە زیادی كردووە یان دابەزیوە؟!  •    ئایا رێژەی بەشداریكردنی دەنگدەران لەنێوان ئەو دوو هەڵبژاردنەدا بە چ ئاڕاستەیەكدا رۆیشتووە، بەرزبۆتەوە یان دابەزیوە؟  ئەو دەرەنجامانەی لێكۆڵینەوەكە پێیگەیشتووە تارادەیەك دۆخی هەڵكشان و داكشانی دەنگی حزبە كوردییەكان و ئاستی رێژەی دەنگدان نیشاندەدات، كە دەتوانرێت وەك تووڵ و ئامرازێك ئەنجامی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی كوردستانی پێبخوێنرێتەوە، دیارە ئەوەش بە لەبەرچاوگرتنی ئەو جیاوازییەی كە سیستمی هەڵبژاردنەكە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا زۆرینەی یەكدەنگی نەگوێزراوەیە بەڵام سیستمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، هەتا كاتی نوسینی ئەم راپۆرتە، لیستی نوێنەرایەتی رێژەییە، كە ئەمەش كاریگەرییەكی كەم دادەنێت لەسەر ئەنجامەكان بەڵام دیسانەوە بەشیوەیەكی زۆر نییە.    پارێزگای هەولێر (٤) بازنەی هەڵبژاردن •    بازنەی یەك: (چۆمان و سۆران و شەقلاوە) •    بازنەی دوو: (دەشتی هەولێر، كۆیە، خەبات) •    بازنەی سێ: (رۆژئاوای هەولێر) •    بازنەی چوار: (رۆژهەڵاتی هەولێر)     كۆی ژمارەی دانیشتوان: (1903609)     كۆی ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە: (1228030)     كۆی ژمارەی دەنگی دروست (441723)     رێژەی دەنگدان: (36%)     كۆی ژمارەی كورسی گشتی: 15 كورسی     كورسی تەرخانكراوی كۆتای پێكهاتەكان: 1 كورسی بۆ مەسیحی      كۆی ژمارەی حزبە بەشداربووەكان: (15) (8 حزب بۆ كورسی گشتی + 7 حزبی پێكهاتەی مەسیحی) كۆی ژمارەی دەنگ و كورسییەكانی حزبەكانی سنوری پارێزگای هەولێر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (10-10-2022)   پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە (5) بازنەی هەڵبژاردن •    بازنەی یەك: (باكوری سلێمانی، شارباژێڕ) •    بازنەی دوو: (باشوری سلێمانی، قەرەداغ) •    بازنەی سێ: (هەڵەبجە، سەیدسادق، پێنجوێن و شارەزوور) •    بازنەی چوار: (پشدەر، رانیە، دوكان) •    بازنەی پێنج: (كەلار، كفری، دەربەندیخان، چەمچەماڵ، خانەقین)     كۆی ژمارەی دانیشتوان: (2219193)     كۆی ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە: (1361971)     كۆی ژمارەی دەنگی دروست (409784)     رێژەی دەنگدان: (31%)     كۆی ژمارەی كورسی گشتی: 18 كورسی     كۆی ژمارەی حزبە بەشداربووەكان: (12)   كۆی ژمارەی دەنگ و كورسییەكانی حزبەكانی سنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (10-10-2022)   پارێزگای دهۆك (5) بازنەی هەڵبژاردن •    بازنەی یەك: (دهۆك، ئامێدی) •    بازنەی دوو: (زاخۆ، سێمێڵ) •    بازنەی سێ: (ئاكرێ، بەردەڕەش)     كۆی ژمارەی دانیشتوان: (1327188)     كۆی ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە: (827658)     كۆی ژمارەی دەنگی دروست (395977)     رێژەی دەنگدان: (48%)     كۆی ژمارەی كورسی گشتی: 11 كورسی     كورسی تەرخانكراوی كۆتای پێكهاتەكان: 1 كورسی بۆ مەسیحی      كۆی ژمارەی حزبە بەشداربووەكان: (10) (5 حزب بۆ كورسی گشتی + 5 حزبی پێكهاتەی مەسیحی)   كۆی ژمارەی دەنگ و كورسییەكانی حزبەكانی سنوری پارێزگای دهۆك هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (10-10-2022)   كۆی ژمارەی دەنگی بەدەستهاتووی حزبە كوردییەكان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان •     كۆی ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان: (5,449,990) •    كۆی ژمارەی ئەوانەی لە هەرێمی كوردستاندا مافی دەنگدانیان هەیە: (3,417,659)  •    كۆی ژمارەی دەنگی دروست: (1,198,092) •    رێژەی دەنگدانی سەرتاسەری: (37.6%)  دەرەنجام: یەكەم: لە نێوان هەردوو هەڵبژاردنی (2018) و (2021)دا، رێژەی دەنگدان لە هەرێمی كوردستاندا (18%) دابەزیوە، بە بەڵگەی ئەوەی لە پێنجەمین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا، كە لە )30 ئەیلولی 2018(دا بەڕێوەچوو، رێژەی دەنگدان (56%) بوو، بەڵام ئەم رێژەیە لە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا (ئۆكتۆبەری 2021) دابەزیوە بۆ (38%). دووەم: هەر سێ حزبی پێكهێنەری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەراورد بە هەڵبژاردنی ئەیلولی 2018 ژمارەی دەنگەكانیان زۆر دابەزیوە: - پارتی (110) هەزار و (118) دەنگ كەمیكردووە.  - یەكێتی (105) هەزار و (345) دەنگ كەمیكردووە. - گۆڕان (164) هەزار و (812) دەنگ كەمیكردووە سێیەم: نەوەی نوێ و یەكگرتووی ئیسلامی بەراورد بە هەڵبژاردنی ئەیلولی 2018 ژمارەی دەنگەكانیان لە هەڵبژاردنی (2021)دا بەرزبۆتەوە: - نەوەی نوێ (77) هەزار و (260) دەنگی زیادیكردووە.  - یەكگرتووی ئیسلامی (28) هەزار و (529) دەنگ زیادیكردووە. چوارەم: ژمارەی دەنگەكانی كۆمەڵی دادگەری (45) هەزار و (469) دەنگ كەمیكردووە. پێنجەم: ئاستی بەشداریكردنی دەنگدەران لەسەر ئاستی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان  لە نێوان هەردوو هەڵبژاردنی (2018) و (2021)دا بەم رێژانەی خوارەوە دابەزیوە:  - پارێزگای هەولێر بە رێژەی (25%) دابەزیوە.  - پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە بە رێژەی (28%) دابەزیوە.  - پارێزگای دهۆك بە رێژەی (16%) دابەزیوە.  

راپۆرت: درەو پردی (توەقوت) لە هەڵەبجە  نمونەی یەكێك لەو پرۆژانەیە كە بەدەست كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمەوە مرداربوەتەوە، ماوەی جێبەجێكردنی پرۆژەكە دوو ساڵ دەخایەنێت، بەڵام زیاتر لە سێ ساڵە بڕیاری لێدراوە‌و جێبەجێ نەكراوە، (درەو) راپۆرتێكی چاودێری دارایی دەستكەوتووە كە دەریدەخات، دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوە بەدەر لە پرۆسەی تەندەرین هاوكاری ئەو  دوو كۆمپانیایەی كردووە كە پرۆژەكەیان بۆ دەرچووە، چاودێری دارایی گومانی لەمە هەیەو داوای دروستكردنی لیژنە دەكات لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران. وردەكاری راپۆرتی چاودێری دارایی لەبارەی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە‌و پردەكەی توەقوت لەم راپۆرتەدا.  چاودێری دارایی داوای لیژنەی لێكۆڵینەوە دەكات رۆژی 23ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ فەرمانگەی وردبینی پارێزگای سلێمانی كە سەربە (دیوانی چاودێری دارایی)ە لەسەر داوای ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەستبەكاربووە بۆ وردبینیكردن لە پرۆژەی (دروستكردنی رێگای هەڵەبجە- توەقوت- قلیجە)‌و پرۆژەی (پردی توەقوت) لەسنوری پارێزگای هەڵەبجە.  تیمەكەی چاودێری دارایی دوای تەواوكردنی وردبینییەكەی لەبارەی پرۆژەكەوە داوا دەكات (لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران‌و بە ئامادەبوونی نوێنەری داواكاری گشتیی، لیژنەیەكی پسپۆڕ پێكبهێنرێت بۆ لێكۆڵینەوە لە ئیحالەكردنی پرۆژەكە بۆ دوو كۆمپانیا‌و ئەو سەرپێچییانەی كە كراون، پاشان سەرپێچیكاران دیاری بكرێن‌و رێكاری یاساییان بەرامبەر بگیرێتە بەر).  تەندەرەكە بۆ كێ دەرچوو ؟ وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە بڕی (30 ملیارو 345 ملیۆن‌و 547 هەزار) دیناری تەرخانكردووە بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەی (رێگای هەڵەبجە- توەقوت- قلیجە)‌و دروستكردنی هەردوو پردی (توەقوت‌و سازان).  بەگوێرەی راپۆرتی چاودێری دارایی (10) كۆمپانیا بەشدارییان كردووە لە كەمكردنەوەی تایبەت بە جێبەجێكردنی ئەم پرۆژەیە،  پاش پشكنینی بەرایی تەندەرەكان (3) كۆمپانیا دورخراونەتەوە كە بریتی بوون لە كۆمپانیاكانی (پەری شاد)‌و (MICG- میهرەبان)‌و (كارڤان رۆد). نرخی تەندەری هەرسێ كۆمپانیای یەكەم‌و دووەم‌و سێیەم، پاش پشكنینی وردی تەندەرەكان بەمشێوەیە بوون: رۆژی 21ی تشرینی دووەمی 2021، تەندەرەكان كراونەتەوە، لیژنەی شیكردنەوە پێشنیازی كردووە جێبەجێكردنی پرۆژەكە بدرێت بە هەردوو كۆمپانیای (ساكۆ و سەرسیر) بەهۆی ئەوەی كەمترین نرخیان بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكە پێشكەشكردووە كە بڕی (28 ملیارو 74 ملیۆن‌و 970 هەزار) دینار بووە. لەسەر ئەم بنەمایە، رۆژی 11ی كانونی دووەمی ئەمساڵ، وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە پرۆژەكەی ئیحالەی هەردوو كۆمپانیای (ساكۆ و سەرسیر) كردووە، لەم تەندەرەدا (ساكۆ) رێژەی 65%ی هەیەو (سەرسیر) رێژەی 35%و پێكەوە ئەنجامی دەدەن. وەزارەت نرخی تەندەری بۆ كۆمپانیاكە گۆڕیوە ! ئەوەی چاودێری دارایی لە وردبینییەكەیدا تێبینی كردووە‌و تۆماریكردووە، بابەتی دەستكاریكردنی نرخی جێبەجێكردنی پرۆژەكەیە لەلایەن وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە بۆ ئەو كۆمپانیای كە تەندەرەكەی بۆ دەرچووە.  بەگوێرەی راپۆرتی چاودێری دارایی، دوای زیاتر لە سێ مانگ لە ئیحالەكردنی پرۆژەكە بۆ ئەو كۆمپانیایەی تەندەرەكەی بۆ دەرچووە، وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە لە رۆژی 27ی نیسانی ئەمساڵدا نوسراوێكی بۆ ئەنجومەنی وەزیران كردووە‌و داوای كردووە رەزامەندی بدەن لەسەر ئەوەی كۆمپانیای (ساكۆ و سەرسیر) پرۆژەكە بەبێ جێبەجێكردنی (پردی سازان) ئەنجام بدەن، بەڵام بەهەمان نرخی خەمڵێندراوی حكومەت بۆ پرۆژەكە كە بڕەكەی (30 ملیارو 345 ملیۆن‌و 547 هەزار) دینارە.  وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە لەسەر داوای كۆمپانیای (ساكۆ و سەرسیر) دروستكردنی پردی سازانی لە پرۆژەكە دەركردووە، ئەمە بەبەهانەی ئەوەی كۆمپانیای جێبەجێكار دەڵێ "زیاتر لە چوار مانگ تێپەڕیوە بەسەر پێشكەشكردنی تەندەرەكەی‌و نرخ لە بازاڕدا گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە‌و كۆمپانیا هۆكار نەبووە لە دواكەوتنی پرۆسەی واژۆكردنی گرێبەستەكە لەكاتی خۆیدا، بۆیە ئەمە ناچێتە خانەی پاشگەزبوونەوە". رۆژی 4ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە دوای وەرگرتنی رەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران، كۆمپانیای (ساكۆ‌و سەرسیری) ئاگاداركردووە كە پرۆژەكەیان بە هەمان نرخ پێ سپَردراوە بەبێ (پردی سازان).  چاودێری دارایی دەڵێ ناوەڕۆكی نوسراوەكەی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە بەو مانایە دێت "پرۆسەی تەندەرینەكە كاری پێنەكرێت‌و راستەوخۆ پرۆژەكە لەلایەن ئەو دوو كۆمپانیاوە بە نرخی خەمڵێندراو جێبەجێ بكرێت". وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە بەبەهانەی ئیمزا نەكردنی گرێبەستی جێبەجێكردنی پرۆژەكە لەگەڵ كۆمپانیاكە، جێبەجێكردنی پردی (سازان) لە تەندەرەكە لابردووە، بەبێ ئەوەی روونی بكاتەوە بۆچی لەكاتی خۆیدا گرێبەستەكە ئیمزا نەكراوە، ئەمە جێگەی سەرەنجی چاودێری داراییە، چونكە:  •    لە ئەنجامی ئەم گۆڕانكارییەدا كە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە كردویەتی (واتا دەركردنی پردی سازان) لە تەندەرەكە، نرخی جێبەجێكردنی پرۆژەكە لەلایەن كۆمپانیای (ساكۆ و سەرسیر)ەوە زیاتر بووە لەو نرخانەی كە لە تەندەریندا هەردوو كۆمپانیای دووەم‌و سێیەم پێشكەشیان كردووە‌و بۆیان دەرنەچووە. كۆمپانیای دووەم كە كۆمپانیای (سەلام تالب فەرەج)‌و تەندەرینەكەی بۆ دەرنەچووە، بۆ  جێبەجێكردنی پرۆژەكە بە پردی سازانیشەوە بڕی (29 ملیارو 533 ملیۆن) نرخی پێشكەش كردووە، كۆمپانیای سێیەمیش كە (كۆمپانیای هەڵەبجە- رێنوار)ە‌و بە هەمان شێوە بۆی دەرنەچووە، بڕی (29 ملیارو 562 ملیۆن) دینار نرخی پێشكەش كردووە.    پێشینەو دەستەبەری بانكی بابەتێكی تری گرێبەستی (توەقوت ) كە جێگای سەرەنجی چاودێری داراییە، لەو گرێبەستەی كە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە لەگەڵ كۆمپانیای جێبەجێكار كردویەتی، ئاماژە بەوە كراوە لایەنی یەكەم واتە (حكومەت) دەبێت بەرێژەی 20%ی گوژمەی گرێبەستەكە پێشەكی بدات بە (كۆمپانیا)ی جێبەجێكار، چاودێری دارایی دەڵێ ئەمە پێچەوانەی رێنمایی جێبەجێكردنی بودجەیە كە رێژەی 10%ی گوژمەی گرێبەستی وەكو پێشەكی دیاری كردووە.  لەپاڵ ئەمەدا، چاودێری دارایی تێبینی ئەوەی كردووە، كۆمپانیای جێبەجێكار 15 رۆژ پێش پێشكەشكردنی پێشینەی یەكەمی پرۆژەكە، گرەنتی باش جێبەجیێكردنی پرۆژەكەی پێشكەش نەكردووە كە بریتییە لە دەستەبەری بانكی (خگاب چمان حسن التنفیژ)‌و ئەمە یەكێكە لە مەرجەكانی گرێبەستی پرۆژەكان.  زیادكردنی گوژمە بەبێ رونكردنەوە لەسەر داوای وەزیری ئاوەدانكردنەوە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت لە 28ی تەموزی ئەمساڵدا رەزامەندی نیشانداوە لەسەر  زیادكردنی بڕی (2 ملیارو 664 ملیۆن‌و 370 هەزار) دینار بۆسەر گوژمەی گشتی پرۆژەكە، بەمەش تێكڕای گوژمەی جێبەجێكردنی پرۆژەی رێگاو پردی توەقوت‌و پردی سازان بۆ (30 ملیارو 345 ملیۆن‌و 547 هەزار) دینار بەرزبوەتەوە، ئەوەی جێگەی سەرەنجی چاودێری دارایی بووە، لەم رەزامەندبوونەی سەرۆكی حكومەتدا بۆزیادكردنی گوژمەی پرۆژەكە ئاماژە بەوە نەكراوە (جێبەجێكردنی پرۆژەكە لەلایەن ئەو دوو كۆمپانیاوە بەدەرە لە رێنماییەكانی كەمكردنەوە). پردێك لەنێوان دوو كابینەدا كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی دەكرد لەدواین رۆژەكانی تەمەنی خۆیدا،  رەزامەندی دەربڕی لەسەر تەرخانكردنی بڕی (8 ملیارو 450 ملیۆن) دینار بۆ دروستكردنی پردی (توەقوت) لەسەر رووباری سیروان، ئەوكات كە ئەم بڕیارە دەرچوو (دەرباز كۆسرەت رەسوڵ) وەزیری ئاوەدانكردنەوە بوو.  دروستكردنی ئەم پردە یەكێكە لە داواكارییە لە مێژینەكانی خەڵكی پارێزگای هەڵەبجە، چونكە پردەكە هەڵەبجە دەبەستێتەوە بە دەربەندیخان‌و لە داهاتوودا ئاسانكاری دەكات بۆ جوڵەی بازرگانی لەنێوان هەڵەبجە‌و ناوچەی گەرمیان، لەلایەكی ترەوە دروستكردنی ئەم پردە سودێكی ئابوری تایبەتی بۆ خەڵكی ناحیەی (بەمۆ)ی سەربە پارێزگای هەڵەبجە دەبێت‌و گاریگەری دەبێت لە كەمكردنەوەی قەرەباڵغی لەسەر رێگای هەڵەبجە- سەیدسادق، ئەمە سەرباری سودەكانی لەڕووی گەشتیارییەوە بۆ ناوچەكە، كە هەموو ئەمانە لەتوانایاندایە هەڵەبجە لە ناوچەیەكی چەپەكەوە بگۆڕێت بۆ سنورێكی پڕ جموجوڵی ئابوری‌و بازرگانیی. كابینەی هەشتەم رۆژی 1ی تەموزی 2019 بڕیاری تەرخانكردنی پارەی بۆ دروستكردنی ئەم پردە دەركرد‌و دوای 10 رۆژ دەسەڵاتی رادەستی كابینەی نۆیەم كرد بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، كابینەی نۆیەم لە 10ی تەموزی 2019 سوێندی یاسایی خوارد، (دانا عەبدولكەریم) لە بزوتنەوەی گۆڕان پۆستی وەزیری ئاوەدانكردنەوەی وەرگرت، واتە پردی (توەقوت) پرۆژەی كابینەی هەشتەمە‌و رادەستی كابینەی نۆیەم كراوە. ماوەی سێ ساڵە‌و پێنج مانگە پارە بۆ ئەم پرۆژەیە تەرخانكراوە‌و هێشتا جێبەجێ نەكراوە، ئەمە لەكاتێكدایە ماوەی جێبەجێكردنە پرۆژەكە بە (2 ساڵ) دیاریكراوە.  دوای دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەم، جارێكی ترو لە شوباتی 2020دا بودجە بۆ پرۆژەكە تەرخانكرایەوە، بەڵام بانگەواز بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكە كەوتە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەری 2021ەوە. ئەنجومەنی وەزیرانی لە 27ی شوباتی ئەمساڵدا گوژمەی پرۆژەكەی لە (8 ملیارو 450 ملیۆن) دینارەوە زیادكرد بۆ (27 ملیارو 682 ملیۆن) دینار، دواترو لە 27ی تەموزی ئەمساڵدا بڕی (2 ملیارو 664 ملیۆن‌و 370 هەزار) دیناری تر بۆ گۆژمەی پرۆژەكە زیادكراوە‌و تێكڕای بودجەكەی بووە بە (30 ملیارو 345 ملیۆن‌و 574 هەزار) دینار.  21ی تشرینی دووەمی 2021 پێشنیازی ئەوە كراوە پرۆژەكە ئیحالەی ئەو دوو كۆمپانیایە بكرێت كە تەندەرەكەیان بۆ دەرچووە، بەڵام دوای نزیكەی ساڵێك‌و لە 29ی ئەیلولی ئەمساڵدا وەزارەت گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیای (ساكۆ‌و سەرسیر) ئیمزا كردووە.  رۆژی 14ی ئەیلولی ئەمساڵ وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەی رایگەیاند، لە ئایندەیەكی نزیكدا بەردی بناغەی پرۆژەی پردی (توەقوت) دادەنرێت، بەپێی قسەی كاوە عەلی جێگری پارێزگاری هەڵەبجە بڕیار بووە رۆژی 10ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بەردی بناغەی پرۆژەكە دابنرێت، بەڵام بەهۆی كێشەی نێوان پارتی‌و یەكێتییەوە دواخراوە بۆ كاتێكی نادیار.  لەپاڵ كێشەی پارتی‌و یەكێتی، جێگری پارێزگای هەڵەبجە، كۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەكەش بە كەمتەرخەم ناودەبات كە نەهاتووە بۆ ئەوەی پێگەی ئەنجامدانی پرۆژەكە وەربگرێت، بۆ ئەمەش وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە كەمتەرخەمی كردووە‌و لێپرسینەوەی لە كۆمپانیاكە نەكردووە. 

(درەو): كرێی كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی كارەبا مانگانە (80 ملیۆن) دۆلار لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەوێت، تەنیا خەرجی موچەی وەزارەتی كارەبا مانگانە (17 ملیار) دینارە، خەرجی خەڵك بۆ كڕینی كارەبا لە مۆلیدە ئەهلییەكان مانگانە زیاتر لە (70 ملیار) دینارە، بە كرێی بەرهەمهێنانی كارەبای حكومەت‌و خەرجی كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكانەوە مانگانە بە تێكڕا لە هەرێم نزیكەی (200 ملیار) دینار لە كارەبادا خەرج دەكرێت، بەم دۆخەشەوە ئێستا حكومەت تەنیا (7) كاتژمێر كارەبای نیشتمانی پێ دابین دەكرێت، بەپێچەوانەی پێشبینییەكانەوە لەدوای بەستنی (پێوەری زیرەك)ەوە پێدانی كارەبا بەرێژەی (56%) كەمیكردووە. خواست لەسەر كارەبا بەپێی راگەیەندراوە فەرمییەكانی وەزارەتی كارەبا، ئێستا (3600) مێگاوات كارەبا لە هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێندرێت، بەڵام خواست لەسەر كارەبا بۆ زیاتر لە (6600) مێگاوات بەرزبووەتەوە. لەكاتێكدا سایتی فەرمی وەزارەتی كارەبا لەسەرەتای ئەم مانگەدا رایگەیاند" لە كابینەی نۆیەمدا (615) مێگاوات كارەبا زیادیكردووە"‌و رۆژانە وێستگەی كارەبا دەكرێتەوەو باس لە زیادبوونی بڕی بەرهەمهێنانی كارەبا دەكرێت، بەڵام ئێستا رۆژانە تەنیا (7) كاتژمێر كارەبای نیشتمانی دابین دەكرێت. پێوەری زیرەك پێدانی كارەبای كەمكردوەتەوە ! ئایاری ئەمساڵ وەفدێك لە كۆماری (كۆنگۆ)وە سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد، وەفدەكە (كەمال محەمەد) وەزیری كارەبای حكومەتی هەرێمی كوردستان بینی، وەزارەتی كارەبا لەبارەی ئەم دیدارەوە رایگەیاند، وەفدەكەی كۆنگۆ هاتوون بۆ ئەوەی سود لە ئەزمونی (پێوەری زیرەك)ی هەرێمی كوردستان وەربگرن. ئەوكات وەزارەتی كارەبا باسی لەوە دەكرد، بەهۆی پرۆژەی (پێوەری زیرەك)ەوە رێژەی بەفیڕۆچوونی كارەبای لە 49%ەوە بۆ 39% كەمكردوەتەوە، بانگەشەی وەزارەت بۆ پێوەری زیرەك بەوشێوەیە بوو پێوەرەكە ماوەی 2 بۆ 3 كاتژمێری كاتەكانی پێدانی كارەبا زیاتر بكات لەوەی كە هەیە.  كەمال محەمەد وەزیری كارەبایە لەسەر پشكی پارتی، ئەم پیاوە بەمدواییە وەزارەتێكی تریشی وەرگرت، بەهۆی دەستلەكاركێشانەوەی كەمال ئەتروشییەوە بە وەكالەت كراوە بە وەزیری سامانە سروشتییەكان، واتە لە یەككاتدا دوو وەزارەتی هەستیار بەڕێوەدەبات، كە هەردووكیان چەندین ساڵە گلەیی‌و ناڕەزایەتییان لەسەرە.  ئێستا لە هەرێمی كوردستان (ملیۆنێك‌و 776 هەزارو 963) هاوبەشی كارەبا هەیە، لەم رێژەیە (ملیۆنێك‌و 300 هەزار) هاوبەش پێوەری زیرەكی كارەبایان بەستووە، كە دەكاتە رێژەی (73%)ی تێكڕای هاوبەشەكانی كارەبا، سەرباری زۆری ژمارەی ئەوانەی پێوەری زیرەكیان بەستووە، بەڵام كاتی پێدانی كارەبای نیشتمانی ئێستا لە (16) كاتژمێرەوە بۆ (7) كاتژمێر كەمیكردووە، واتا بەپێچەوانەی لێدوانەكانی وەزارەتی كارەباوە، پێوەری زیرەك كاتی پێدانی كارەبای نیشتمانی بەڕێژەی (56%) كەمكردوەتەوە.  داهات‌و خەرجی كارەبا لە هەرێمی كوردستان داهاتێكی زۆر لە كارەبادا خەرج دەكرێت، بەجۆرێك ئێستا مانگانە زیاتر لە (80 ملیۆن) دۆلار بۆ ئەو كۆمپانیایانە خەرج دەكرێت كە كارەبا بەرهەمدەهێنن.  لەپاڵ خەرجی بەرهەمهێنانی كارەبادا، كۆی خەرجی مانگانەی موچەی فەرمانبەرانی وەزارەتی كارەبا (17 ملیارو 850 ملیۆن) دینارە، ئەمە سەرەڕای ئەو پارەیەی هاوڵاتیان مانگانە خەرجی دەكەن بۆ كڕینی كارەبا لە مۆلیدە ئەهلییەكان بۆ مۆلیدە ئەهلییەكان. لە هەرێمی كوردستان ژمارەی هاوبەشانی كارەبا بۆ (ملیۆنێك‌و 776 هەزارو 963) هاوبەش زیادیكردووە، ئەگەر بە تێكڕا (4) ئەمپێر بۆ هەر خێزانێك لە كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكان ئەژمار بكرێت‌و نرخی هەر ئەمپێرێكیش بە (10 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، ئەوا هەر خێزانێك مانگانە بەتێكڕا (40) هەزار دینار پارە لە كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكاندا خەرج دەكات، تێكڕای خەرجی هاوڵاتیان بۆ كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكان مانگانە دەگاتە (71 ملیار) دینار.  بەو پێیەش كۆی خەرجی كارەبا لە هەرێمی كوردستان بەوەی حكومەت دەیدات‌و  بەوەشەوە كە هاوڵاتیان دەیدەن بە كرێی مۆلیدە، مانگانە زیاترە لە (200 ملیار) دینارە. ئەم خەرجییە لەكاتێكدایە، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی كارەبا، داهاتی كرێی كارەبا مانگانە نزیكەی (50 ملیار) دینارە، ساڵی رابردوو كۆی گشتی داهاتی كارەبا بڕەكەی (456 ملیار) دینار بووە، ئێستا نزیكەی (تریلیۆنێك‌و 298 ملیار) دینار قەرزی كارەبای حكومەت لای هاوڵاتیانە‌و حكومەت خۆشی بڕی (3 ملیارو 883 ملیۆن) دۆلار قەرزاری كۆمپانیاكانە.    راپۆرتی پەیوەندیدار  كەرتی تایبەت كێشەی كارەبا كۆتایی پێدێنێت؟  پێوەری زیرەك پێدانی كارەبای كەمكردەوە

درەو:    ئامادەكردنی: ئەنوەر كەریم لەدوای سەرهەڵدانی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكانی ئەمجارەی شارەكانی ئێرانەوە دراوی ئێرانی (14%) بەهاكەی لەدەستداوە، هەڵاوسانی ئابوری گەیشتووەتە زیاتر لە 50%، زۆرترین كاریگەری لەسەر توێژەكانی خوارەوەی كۆمەڵگە درووستكردووە, بێكاری لەناو گەنجاندا دەگاتە (77%) واتا زیاتر لە (7) ملیۆن كەس بێكارن، زیاتر لە (30) ملیۆن هاوڵاتی هەژارن، ژیانی خەڵكی لەوپەڕی خراپیدایە، خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكانی ئەمجارە جیاوازن تەنیا خۆیان لە كێشە ئابورییەكاندا نابیننەوە، ئێستا خەڵكی ئێران باوەڕیان بە دونیا بینینی سەركردەكانیان نەماوە لە بەڕێوەبەردنی وڵاتدا، ناتوانن كێشە ئابورییەكانی ئێران چارەسەر بكەن و وڵات بەرەو پێشەوە بەرن    ناڕەزاییەكان جیاوازن  دوای كوژرانی (ژینا ئەمینی)  تەمەن 22 ساڵی  خەڵكی شاری سەقزی رۆژهەڵاتی كوردستان لە یەكێك لە نەخۆشخانەكانی  تاران بەدەستی  پۆلیسی  ئاكار، خۆپێشاندان و  ناڕەزایەتی لەسەرتاسەری  ئیراندا سەری هەڵدا، ئەویش دوای ئەوەی حكومەتی ئێران شكستی ‌هێنا  لە كپكردنی هەواڵەكانی كوژرانی ( ژینا ئەمینی ) لە  16 – ئەیلولی رابردوودا ،  لە ساڵی 2017 وە هەموو ساڵێك  خۆپیشاندانی گەورە لە شارەكانی ئێرانداكراون  بەڵام  دوای چەند  ڕۆژێك  سەركوتكراون، خۆپیشاندانی ئەمجارە لەچەندین رووەوە جیاوازە: •    بەردەوامی خۆپیشاندانەكان •      فراوانی جوگرافیای خۆپیشاندانەكان گەورەیە  •    بنكەیەكی فراوانتری خەڵكی  لە  دەوركۆبۆتەوە  لە خۆپێشانەدانەكانی ئێستای ئێران داخوازیەكانیان گۆڕاوە ، بەراورد بە ناڕەزایەتیەكانی پێشووتر، پێشتر تر زیاتر كێشە ئابوریەكان بوو لەگەڵ گٶڕانكاری لە بەڕیوەبردنی سیستەمەكەدا بوو .    بەڵام  ئێستا  داواكاریەكان بۆ گۆڕانكاری  لە دەسەڵات و  تەنانەت رووخانی دەسەڵاتیشە لە ئێران.  كێشەی ئابوری لە ئێران بووەتە نەخۆشیەكی درێژخایەن و جێگەی سەرنجی  ئێرانیەكان،  توڕەیی و بێزاری ئێرانییەكانی بەدوای خۆیدا هێناوە،خۆ پێشاندانەكانی ئێران  لە مانگی ڕابردووە وا پێشان ئەدا قەیرانی قووڵ هەیە  لە شەرعیەتی  ڕژێمەكەدا . ئەگەر ئەم جارە ڕژێم  بتوانێت  خۆپیشاندانەكان سەركوتبكات،   ئەوە زۆر زەحمەت ئەبێت  جارێكی تر متمانەی خەڵك بەدەستبهێنێت .  درووشم و لێدوانی خۆپیشاندەران ئەمجارە زۆر ڕونە  كە  كێشەكان ئابوری نیە بەتەنها ، زیاتر  دژی سیاسەت و چەوساندنەوەكانیەتی رژێمەكەیە، بەڵام  كێشە  ئابوریەكە  ژینگەیەكی دروستكردوە  كە بۆتە هۆی توڕەبوونی زیاتری خۆپیشاندەران.   هەڵئاوسانی ئابوری  لە ئێراندا گەیشتۆتە زیاتر لە 50% ، كە زۆرترین كاریگەری لەسەر توێژەكانی خوارەوەی  كۆمەڵگای  ئێرانی درووستكردووە، نرخەكان بە ‌هێواشی بەرزدەبنەوەو  توانای كڕینی  خێزانەكان  كەمبووەتەوە ،  تێكڕای گەشەی ناوخۆ  هێواشە و كەمە لە كاتێكدا ئابوری ئێران پاشەكشەی زۆری نەكردوە لە بەر ئەوەیە نرخی نەوت بەرزە، ئەو هەنگاوانەی حكومەت بۆ چارەسەركردنی ئابوریەكەی گرتویەتەبەر   هەنگاوەكان  كردارینین و كارناكەن .  ( ئیبراهیم رەئیسی ) سەرۆكی ئیران نەیتوانیوە تیمێكی ئابوری درووست بكات كە زیاتر  لە بەرژەوەندی خەڵك  بیربكاتەوە،  ئەو جیاوازی و ناكۆكیانەی لە نێوان خۆیاندا هەیانە  وایلێكردون  كە نەتوانن  ئەو پێوەرانەی كە پێویستە   بیگرنە بەر، بۆیە پێوەرەكان  كورتیهێنا .  لە كاتێكدا كە ڕەئیسی بڕیاری  گۆڕینەوەی  دۆلاری  بەنرخێكی تایبەتی هەڵوەشاندەوە  كە بەكار دە‌هێنرا بۆ هاوردەكردنی كەرەستە سەرەتایەكان وەك خواردن، ئەوەش  بەحەتمی ئەبێتە هۆی بەرزبونەوەی  ئەو كەرەستە سەرەتایانەی كە هاوردەئەكرێن،  هەرچەندە  بەم كارە ئەو رێگایەی نەهێشت كە ببێتە هۆی  گەندەڵی و بەفیڕۆدانی پارەی ووڵات ، رەئیسی  بڕیاریدا گۆڕانكاری لە پەیكەرەی ئابوری  ئێران لە ماوەی درێژخایەندا بكات بۆ بودجەی ووڵات فشاری نەكەوێتە سەر، بەڵام  ئەم هەنگاوەی بوە هۆی زیادبوونی هەڵئاوسان  وە لە گەڵ ئەوەشدا ‌یپلانێك نەبوو بۆ ئەوەی كە بتوانرێت  هەڵئاوسانەكە كەمبكاتەوە .  بەرامبەر بەمەش  حكومەت دەستی كرد بە كەمكردنەوەی فرۆشتنی قەواڵەی نوێ ، نەبوونی داخوازی بۆ ئەو قەواڵانە لە گەڵ ئەوەشدا  نەبوونی  وە بەرهێنان لە لایەن كەرتی تایبەتەوە  بەهۆی نەبوونی متمانە  بە سیاسەتە ئابوریەكانی حكومەت،  لە حاڵەتی وادا  ئەبیتە هۆی كەمبونەوەی  توانای دەستكەوتنی  دراو.    بانكی  ئێرانی   بە پێی  ووتەی ئابوریناسەكانی ئێران  كە هەڵئاوسان  بەرزە،  هەروەها  كە مبونەوەی داهاتی خێزانەكان  وایكرد كە بزنسە بچوكەكان بڕۆن قەرزبكەن  ،  بانكەكان یارمەتی  درێژكردنەوەی قەرزاكانیان نادەن، هەروەها  داوای ڕیژەیەكی زۆری سوودی بانكی  ئەكەن، ئەمەش ئەبێتە هۆی ئەوەی  كە بازرگانەكان نەتوانن قەرزبكەن ببێتە هۆی داخستنی بیزنسەكە و لەدەستدانی هەلی كاروكەمكردنەوەی چالاكیە ئابوریەكان و  ئابوری بەرەو پاشەكشە بڕوات . ژمارەی بێكاری بەرەو بەرزبونەوە بڕوات ،  كە یەكێكە لە كێشە گەورەكان  لە ناو ئێرانداو‌ هیوایەك نیە بۆ   ڕەخساندنی هەلی كار  بەم  دۆخەی  كە  ئێرانی  تیایە .  مۆدێلێكی ئابوری هەڵە.   ئابوری بەرەنگاربونەوە  كە ڕابەری كۆماری ئیسلامی ئێران داوای ئەكرد  دەركەوت  كە ناتوانێت بەردەوامبێت  بە بێ گۆڕانكاری گەورە  ، هەرچەندە  توانی بەرگە بگرێت لە ساڵی  2010- -2018  ، بەڵام ناتوانێت  هەموو پێویستیە بنچینەیەكانی ئابوری  ئێران لە وەبەرهینان و  زیادكردنی بەرهەمدا بكات ، بتوانێت وە بەر‌هێنەری بیانی بۆ ناو ووڵات ڕابكێشێت وە یان بتوانێت قەرزی دڕێژخایەنی  بانكی بیانی وەربگرێت و بچێتیە  ناو بازاڕی تازەوە،‌ ئەمەش بووە هۆی كەمبونەوەی بەرهەم ،  بەرهەم  بنچینەیە  بۆ  دروستكردنی  گەشەی ئابوری و  سەقامگیری بودجەی ووڵات .    خشتە  هەر چەندە كاتێك (  ئیبراهیم ڕەئیسی ) بەسەرۆكی  ئیران هەڵبژێردرا، كاریگەری خراپی سزا  ئابوریەكانی سەر ئێران بەتەواوی ڕەنگی دابووە بەسەر ئیراندا، لەساڵی 2019 وە  بەرهەمی هەموو پشەسازیەكانی ئێران بەرەو كەمبونەوە ئەڕۆیشتن  هەر لە پیشەسازی ئۆتۆمبێل و خواردن و ڕستن وچنینەوە  ، ئەمەش كاریگەری تەواوی لەسەر بازرگانی دەرەوە دروستكردوە، بۆتە هۆی كەمبونەوەی قەبارەی هەناردەكەی  واتە كاریگەری كردۆتە سەر كەمبونەوەی دراو، كەمبونەوەی كێشی هەناردەكەشی ئەمەش بۆتە هۆی تەرازوی بازرگانی بێجگە ( لە نەوت و  گاز)  بەرەو پاشەكشەی  نێگەتێڤ بڕوات.  بۆ چارەسەركردنی ئەم  كێشانە  ئەبێت پەیكەری ئابوری  ئێران دەستكاریبكرێت بۆ ئەوەی بتوانێت بەرامبەر كێشەكانی ناو ئێران و ئەو كاریگەریانەی كە  سزاكانی ئەمریكا  و هاوپەیمانەكانی دایناوە لەسەر  ئیران نەهێڵێت ،   بەڵام ئەم شكاندنانە لە  ژێر كامپی كۆنسەیرڤاتیڤەكانی  ئێران واتایەكی نیە، ئەوە پاراستنی ناواخنی  پارێزگارەكارەكانە ئەوە نابێت بشكێت  و پێشێلبكرێ' فاكتەرە ئابوریەكان    شكستی  سەركردەكانی ئیران لەوێوە سەرچاوەی گرتووە كە تائیستا نەیان توانیوە گەشەیەكی بچوكی ئابوری بكەن  لەگەڵ گەشە و  پێشكەوتنی خەڵكدا،  ئەمەش  بۆتە هۆی  ئاڵنگاری گەورە لە مەودای درێژخایەندا . لە ناوەڕاستی ساڵی 2010 وە  توانای هێزیی  كڕین  و داهاتی خێزانەكان كەمیكردوە . ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی خەرجكردنی خێزانەكان  كەمبكات تەنەنات بۆ كەرەستە سەرەتایەكانی وەك خواردن . لە ساڵی 2022 دا  لە (18.4%)   خەڵكی   ئێران لە  هێڵی هەژاری  ڕەهادان . وا دەبینرێت  كە لە( 60%)ی دانیشتوانی ئێران  لە هێڵی هەژاریدا یان لە خوار هێڵی هەژاریدا ئەژین .   كەواتە جێگای  سەرسوڕمان نیە كە  ئافرەتە گەنجەكانی  ئێران  ئیستا   لەبەرەی ئامادەی پێشەوەی خۆپیشاندانەكانن . كە  بەشێكن لەو  (2)  گروپە   لەبەرمەترسیدان و بێدەسەڵاتن.  بەپێی ئابوریناسە ئیرانیەكان  رێژەی بێكاری لە ناو ئافرەتاندا لە (13%)  یە ،وە بۆ پیاوان لە (7.2%) وە ئەم ژمارانە دەبێت بە ( 2 ) ئەوەندە  لە نێو  گەنجاندا كە تەمەنیان لە نێوان (18-35)  بە پێی هەندێ سەرچاوە رێژەی بێكاری  لە ناو گەنجاندا  لە تەمەنی  (15-24) دەگاتە  (77%) واتە ( 7.1) ملیۆن  كەس ،  لە ناو ئێراندا جیاوازی  ڕەگەزی هەیە كەبەرامبەر ( 5) پیاوی كارمەند تەنها  (1) كارمەند ئافرەتە .  هێشتا   بەتەنها   خراپی دۆخە ئابوریەكەی ئێران  هۆكاری سەرەكی توندبوونەوەی ناڕەزایەتییەكان نیە، ئیران لەساڵی 2017 وە بەردەوامی نرخی شتومەك بەرزبۆتەوە وە هەرگیز    خۆپیشاندانەكان  ئاوا گشتگیرنەبوون و توند نەبوون  ، هەندێ خۆپشاندانی بچوك هەبوە، زۆری بە هۆی كاریگەرە ئابوریەكانەوە بووە،  هەندێ جار  خۆپیشاندانەكان سیاسی بوون  بەڵام  لە ناوچەیەكی دیاریكراودا بووە . ژمارەی بێكاری زۆرو دیاریكردنی  چینەكانی ( چیناندن ) كۆمەڵگە   هەر  بوونی هەبووە لە دەیەیەكانی  رابردوەوە،  خراپی بارە ئابوریەكەی ئێران بۆتە  ڕویەكی گەورە بۆ  یارمەتیدانی ناڕەزایەتیەكانی ئێستا ،  بەڵام فاكتەری سیاسی  هاریكاری نارەزایەتیەكانی ئێستا ئەكات ،" خەڵكی ئیران باوەڕی بە دنیابینینی سەرانی كۆماری ئیسلامی ئێران نەماوە" .   دۆخی ئابوری ئێران ئەوەندە ناجێگێرە كاتێك كەسێك ئەچیت بۆ بازاڕ بۆ ئەوەی بازاڕ بكات بەردەوام  خواردنەكەی ناو سەبەتەكەی كەمئەبێتەوە ،  لەبەرئەوەی نرخەكان بەزویی بەرز ئەبنەوە ،  هاوڵاتیەكی ئێرانی ڕۆژنامەی (نێوڕك تایمزی) ووتووە كە ناوی (نادر)ەو تەمەنی 41 ساڵە: لەساڵی پارەوە خواردنی گۆشتی سورم تەرككردوە، دوای ئەوەش خواردنی مریشكم تەركرد، ووتی هەموو پاشەكەوتەكەم  بۆ خەرجكردنی  نرخی كرێی خانوەكەم  بوو، كەكرێكەی بووە بەدوو ئەوەندە . لەم كاتەدا تۆ هەر چەندە ڕابكەیت هەر فریا ناكەوێت،  داواكاری خەڵك ئەوەیە  لە حكومەت كە ئابوریەكە چاكبكات  چونكە خەڵك  تێكشكاوە لە  ژێر ئەم   فشارە داراییەدا .   نادر ووتی: سەرەڕای ئەوە  خەڵك لەژێر فشاری  بەرزبونەوەی نرخدایە ، ژمارەی بێكاری بەرز، گەندەڵی  و چەوساندنەوەی سیاسی،  وە داواكاری زۆر لەئافرەتان لەبارەی پۆشێنی جل و بەرگ .   فاكتەری بێ ئومیدی  لە ئابوری وایكردوە، خەڵكی نەیار و  خەڵكی لایەنگرانی حكومەتیشی لەناو ئێراندا یەكخستوە یەك دەنگن، (  عبدلرزاق  دەڤاری)  كە (شیكەرەوەیەكی  كۆنسێرڤاتیڤە)و  دژی ناڕیزایەتیەكانی ئێستای ئێرانە ، ئێستا  بێگوێدانە  ڕووئیای سیاسی لەناو ئێراندا  لە 95% خەڵكی ئێران  وایدەبێنێت  كە  ژیانیان زەحمەتە و ژیانی منداڵ و نەوەكانیان  لەداهاتوودا نادیارە .  دەیەیەك لە خراپ بەڕیوەبردنی ئابوری  و گەندەڵی و 2 خولی سزاكانی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی بەسەر  ئێراندا و  پەتای كۆڤید -19 بووە هۆی چەقبەستوی ئابوری ئیران  دۆخی ئابورییەكەی لەپێش ساڵی 2012 یان خراپتری كردوە .    ئیرانیەكان لە دۆخێكی خراپدان، دەیان ساڵە بەدوای هەلیكاردا دەگەڕێن، خواردنی گۆشت لەسەر سفرەكانیان  نەماوە، ئەمەش بووەتە هۆی دواكەوتنی دروستكردنی  خێزان و  دروستكردنی منداڵ ، توڕەو بێزارن  لەسەركردەكانیان  بە بەرپرسیاری سەرەكی خراپی دۆخی ئابوریی ئێرانی دەبینن. لە ئیستادا براند و  بەرهەمە بیانیەكان   لە ناو دوكانەكانی ئێراندا نەماون  یان ئەگەر مابن نرخەكانیان  ئەوەندە گرانن  كە لە كڕین نایەن ، تمەنی ئێرانی ئەوەندە بەهاكەی لەدەستداوە  ، هەر بۆیە  بڕیاری  سفرەكانیان هەڵگرت لەسەر دراوەكەیان، دەرچووی زانكۆكان  ناتوانن كاربدۆزنەوە  كە لەگەڵ بڕوانامەكەی خۆیاندا گونجاوبێت ،  زۆربەیان بوون  بە شۆفێری تەكسی یان لە دوكانەكاندا كاردەكەن  ئەمە قسەی كەسێكە كە ناوی  (ئەمیر)  تەمەنی 24 ساڵە  دەرچووی كۆلیژی  ئەندازیاری تەلارسازیە . ووتی:  بیر لەوە ناكەمەوە كە  خانوو بەكرێبگرم ، یان ئۆتۆمبێل بكڕم یان ژن  بهێنم،  یان بیر  لەدروستكردنی منداڵ بكەمەوە، تەنها ڕێگا ئەوەیە  كە ئێران  بەجێبهێڵم،  لە ساڵی 2015 كە  ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكە كرا ، ئێرانیەكان  دڵیانخۆش بوو كە ئابوریەكەیان بەرەو   باشی  ئەڕوات هەندێ لە وەبەرهێنەرانی بیانی و هەندێ  سیستەمی شەراكەت كرا لە گەڵ حكومەتی  ئێران،  بەڵام  لەساڵی 2018 كە  لە لایەن (دۆناڵد ترەمپ )سەرۆكی پێشوی ئەمریكا  سزا قورسەكان كەسەپێنرا بەسەر ئێراندا بە تایبەتی سزاكان بەسەر نەوت و گازداو  ، كۆمپانیا بیانیەكان  لە ئێران چونە دەرەوە .   ئێستا ئیرانیەكان بیرلەوە ناكەنەوە كە ئایا ساڵی پار ئابوریەكەیان باشتر بوو بەراورد  بەئەمساڵ  ( ئەسفەندیار باتمان خلیجی) كە دامەزرێنەری سایتی ( بۆرسەو بازاڕ) تیمی تویژینەوەكەی كە تایبەتە بە  (سیاسەت و ئابوری) ئێران  ووتی:  كێشەكان كاریگەری لەسەر هەموومان داناوە لە بنچینەدا وڵاتەكە تووشی ئیفلیجی  ئابوری بووە زیاتر لە دەیەیەكە،  خەڵك پرسیار  ئەكات بۆچی دۆخی خەڵكی بەرەو باشتر ناڕەوات.   هەڵئاوسان  توندە  لە( 30 – 40- 50%) یە ،ئیرانیەكان  بە ڕێژەی 75% زیاتر پارە ئەدەن بە  شتومەك  بەبەراورد  بەساڵی ڕایردوو . (وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی )  لە مانگی ئابی ساڵی 2021 دا  ووتی  (سێ یەكی ) خەڵك یان (30ملیۆن) خەڵك لە ئێراندا لەهەژاریدا ئەژین .    سەختی ژیان و ناخۆشیەكان  وای لە ئێرانیەكان كردوە كە كۆچی بەكۆمەڵ بكەن، وەك  ئەوكاتەی كە ساڵی 1979 لە شۆڕشی ئیسلامی  دژی شای  ئێران ڕوویدا، بەهۆی سزاكان و( كۆڤید -19)  ئەوكەسانەی كە لەدەرەوە دەیانخوێند یان  كارمەندی تەندروستی كە لە دەرەوە كاریان كردوە نەگەڕاونەتەوە بۆ ئێران .    دەسەڵاتدارانی ئێران بەناوی ئابوری بەرەنگاربونەوە كە ئێران بتوانێت  خۆی بژێنێت و لەسەرپێێ خۆی ڕابوەستێت و هاوردە لە  ووڵاتان نەكات،   حكومەت وەبەر‌هێنانی كرد لە كارگە ناوخۆیەكاندا،  داوای لەئێرانیەكان كرد  كە شتومەكی ناوخۆی بكڕن ، توانیان كە خۆیانبدزنەوە لە سزاكان بە فرۆشتنی نەوت بە چین بە نرخی داشكاندنێكی گەورە.   ئەوەی كە لە هەڵبژاردنەكانی   ساڵی 2021 بۆ هەڵبژاردنی  سەرۆكایەتی كۆماری ئێران  ڕوویدا . ژمارەی دەنگنەدەران زیاتر بوو لە ژمارەی ئەو دەنگدەرانەی كە ( رەئیسی) یان هەڵبژارد،  ئەمە یەكەم  هۆشداری بوو بۆ ئاگاداركردنەوەی  سیستەمە سیاسیەكەی ئێران .  خەڵكی ئێران ڕازی نەبوون بەو بڕیارەی  كە ئەبێت  رەئیسی هەڵبژێرێت لەسەر   حسابی ئەوەی كە كاندیدەكانی تر كە خەڵكێكی زۆر بەناوبانگ بوون  وە نەهێشتنیان بۆخۆكاندیدكردن لە بەشداریكردن  لە هەڵبژاردنەكاندا .   ئیدارەی( رەئیسی )  سەركەوتوو نەبوو  لەبەرنامە  كۆمەڵایەتی – ئابوریەكەی  لە ساڵی  ڕابردوەوە . بەڵكو خەڵكی زیاتر توڕەكردوە و بێزاركردوە،  بۆتە هۆی ئەوەی   شكست بەو بۆچونانە بهێنێت  كە كەمپی   پارێزگارەكان ئەتوانن   سەقامگیری لە ئابوریدا بكەن و بتوانن گۆڕانكاری بكەن ،  هەرچەندە  لەسەرەتادا رەئیسی  بەڵێنی بەخەڵكیدا كە هەڵئاوسان  دابەزێنێت بۆ  خوار ( 10%)  لە چەند ساڵی داهاتوودا ، وە گەشە بە ئابوری بدات و  ( 2ملیۆن) هەلی كار برەخسێنیت  هەتا مانگی ئازاری ساڵی2023. دراوی ئیرانی؛  دراوی ئیرانی زۆر دەمێكە كێشەی هەیە ئەم هەفتەیە  نزمتترین ئاستی تۆماركرد،   بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریكی، بە هۆی بەردەوامی خۆپیشاندانەكانەوە وە هیوایەك نیە بۆ ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكە ،بۆتە هۆی دابڕانی تەواوی ئێران لە كۆمەلگَەی نێودەوڵەتی لە ئەنجامی ئەو ڕەخنانەی كە كۆمەڵگای ڕۆژئاوا بە هۆی ئەو ڕەفتارە دڵرەقانەی كە سوپای پاسداران بۆ روبەرووبونەوەی خۆ پێشاندەران گرتویانەتە بەر، ئەو رەخنانەی  كە لەسەر ئێران ئەگیرێت بە هۆی پەیوەندیەكانی لەگەڵ رووسیا،  ڕیاڵی ئێرانی  بەهاكەی بە ڕێژەی 13.8% دابەزیوە  لەو كاتەی ناڕەزایەتیەكانی ئیران دەستیان پێكردوە بە هۆی گیان لەدەستدانی خاتوو ( ژینا ئەمینی )، بازرگانەكانی دراو   بەتەواوی بێ هیوا بوون  لە دراوی ئێرانی  لە ئەنجامی  ئەو ڕێگایەی كە  دەسەڵاتدارانی ئیرانی  گرتویەتە بەر بەرامبەر خۆپیشاندەران، وە هەروەها پەیوەندیە سەربازیەكانی  ئێران لە گەڵ ڕوسیادا  بەتایبەتی فرۆشتنی فڕۆكەی( بێ فڕۆكەوان) بە ڕوسیا.  هەر ئەم هەفتەیە  كەنەداو ئوسترالیاو  ئەمریكا بەردەوام سزای زیاتریان سەپاند  بە سەر ئێراندا .  وە بەریتانیا  سزای زیاتری سەپاند بەسەر بەرپرسە ئێڕانیەكاندا لە ئەنجامی پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و گەندەڵی بەرپرسەكان، ئەڵمانیا  ئیدانەی  ئێڕانی كرد بە هۆی  لە سێدارەدانی  یەكەم خۆپیشاندەری ئیرانەوە.  وەزیرانی دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا  بڕیاریانداوە سزای زۆر قورس  بەسەر ئێراندا بسەپێنن،  وەسایتی ( EcoIran) نوسیویەتی بە هۆی ئەم هەواڵانەوە ،  زیاتر فشار دەكەوێتە سەر ڕیاڵی   ئێڕانی ،   وە ئەو كاتە لەوانەیە بانكی ناوەندی ئێران  یارمەتی  پشتیوانی ڕیاڵ بكاتەوە .    چارەسەر  بە پێێ قسەی شیكەرەوەكان و قسەی زۆربەی ئێرانیەكان بۆ ئەوەی باری ئابوری  چاكبێت تەنها ڕێگا ئەوەیە كە  ڕێكەوتن لە گەڵ ڕۆژئاوا بكرێت لە بارەی بەرنامەئەتۆمی ئیرانەوە.   بەڵام لە كاتێكدا كە ئەمریكاو ئێران هەریەكەیان سورن لەسەرداواكاریەكانی خۆیان، دیارنیە كە هیچ ڕێكەوتنێك بكرێت ، هەر بەیانێك كە دەرئەچێت لەسەر ڕێكەوتن  یان  چەقبەستنی ڕێكەوتنەكە  كاریگەری  لەسە دراوی ئیرانی و پێوانەی دڵخۆشی ئیرانیەكان دیاریدەكات ،  هەر ڕێكەوتنێك بكرێت لە سەر بەرنامە ئەتۆمیەكە كاریگەری خێرای ئەبێت لەسەر ئابوری ئێران چونكە بەملیارەها دۆلاری ئێران كە ئیستا لە بانكەكاندا ڕاگیراون  دەگەڕێتەوە بۆ ئیران  ،  وە هەروەها نەوت و گاز دەتوانرێت بفرۆشرێت لە بازاڕەكانی جیهاندا . بەڵام بۆ ئیرانیەك  گەشبینیەكەی وەستاوە بەوەشەوە  كە ئەبێت  سیستەمی حوكمڕانی  لە خراپ بەڕێوەبردن و گەندەڵی پاكبكرێتەوە ، بەڵام لەوە ناچیت ئێران بەپەلەبێت لە ڕێكەوتنەكە هەتا مسۆگەركردنی نەبێت بە قایلبوونێكی زۆر لە لایەن ئەمریكایەكانەوە ئەوەش كارێكی سەختە بۆ  ئەمریكیەكان  كە ڕازیبن .  لەساڵی پاردا  كە خۆپیشاندان ڕوویدا لە ئەسفەهان لە ئەنجامی( كەمی ئاو)دا و لە خوزستان لە ئەنجامی  بەرزبونەوەی نرخ لە نان و  ڕۆنی چێشت لێناندا .، حكومەت بەناچاری و بەپەلە دەستیكرد بەزیادكردنی پاڵپشتی پارەی زیاتر بۆ خێزانەكان، هەر لە  شۆفێری پاس و  مامۆستاو  فەرمانبەرانی كەرتی گشتی  و بازرگانی ناو بازاڕەكان  و خانەنشینان  هەموویان خۆپشاندانیان كرد، ئەوە بوو سەركوتكرا .     سزاكانی سەر ئێران  بەتەواوی ئێرانی بەستۆتەوە وەكارەكانی سنورداركردووە،  بەڵام كۆنسیرڤاتیڤەكانی ئێران وا بیردەكەنەوە كە نابێتە هۆی داخستنی  هەموو ڕێگاكانی پێشكەوتن  ئەمە وتەی ( محەمەد نوری ساڵحی ) كەسەرۆكی دەستەی شارەوانی ئەسفەهانە  لەسەر پارێزگەران، ئەو دەڵێت: سزاكان  نەیتوانیوە چالاكیەكانی ئێمە ڕابگرن.  ئەمە ئەمریكاو هاوپەیمانەكانیشی دركیان پێكردوە.  بە هۆی سزاكانەوە ئێران نەیتوانیوە  كێشە سەرەكیەكان چارەسەر بكات  بۆ نمونە وەك كەمی ئاو  لە شاری ئەسفەهان  دیارە  باری ئابوری ئێران بە ئاشكرا كاریگەری  هەیە  لەسەر نارەزایەتیەكان   خەڵكانی خۆپیشاندەر، تێكڕای گەشەی ناوخۆ پاشەكشەی كردوە بە رێژەی (6% ) بە پێیی ڕاپۆرتی سندوقی نێودەوڵەتی  وە نرخی  ڕیاڵ زۆر دابەزیوە، بەمەش كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت  خەڵكیان دەركرد لە كارەكانیان  وە هەروەها( كۆڤید -19) كە بەدوایدا هات ،  بەیەكەوە  بووە هۆی بەرزبونەوەی نرخ ،  خەڵكی  بردە  هێڵی هەژاریەوە كە ئەوانەی داهاتیان لە خوار ( 5.50دۆلار) ەوەسە گەیشتۆتە ڕێژەی  لە  20% دانیشتوانی ئێران  (بە پێی راپۆرتی  بانكی نێو دەوڵەتی)، سەرۆكەكانی پێشوی ئێڕان  نەیان توانیوە  گۆڕانكاری بكەن ، ئەمەش شەرعیەت ئەدات بەو پرسیارەی ئایا ئەم جۆرە سیستەمە ئەتوانێت گۆڕانكاری و پێشكەوتن بكات، بەڵام هەر كە هەواڵێ  گیانلەدەستدانی ( ژینا  ئەمینی) بڵاوبوەوە ، ناڕەزایەتیەكان دەستیان پێكردەوە  چونكە خەڵكی ئێران لە زۆر مافە سەرەتایەكان و خزمەتگوزارییەكانیان بێبەشبن لە هەموو پیداویستیەكانی  ژیان. هەرلەنووسین و خوێندن بەزمانی دایك ،  وە ئازادی ڕادەربڕین و  مافە سەرەتایەكان لە پۆشینی جلوبەرگ، هەڵبژاردنی ئازاد و ڕەوادا . وە نەبوونی ئۆپۆزۆسیۆن. جیاوازی زۆر لە نێوان ژن و پیاودا، چەوسانەوەی چینایەتی، جیاوازی زۆر لە نێوان نەتەوە جیاوزاكاندا و مەزهەبە جیاوازەكاندا هەیە.  نەبوونی   ڕێكخراوە مەدەنیەكان ، چەوساندنەوەی ئاشكرای نەتەوەیی بۆ نمونە هەر لە كاتی ئەم  خۆپێشاندانەدا ژمارەی كوژراوان زۆر زیاترە  لە و ناوچانەی كە مەزهەبی نەتەوەی سەردەست نین،   وەك ناوچەكانی كوردستان  و بلوچستان،   ئەمە جیاوازیەكی گەورەی كۆمەڵایەتی دەردەخات نەڕەخساندنی هەلی كار  لە ناوچەكانی تری كە  لە سنوری نەتەوەی سەردەستەو مەزهەبی سەردەستدا نیە،  لە هەندێ ناوچەدا تەنانەت ناتوانرێت   ( ئاوی پاك ) بۆ خواردنەوە دابینبكرێت وە ك لە ناوچەكانی خوزستاندا كە زۆر دەوڵەمەندە بەنەوت و گاز .  هەر لەگەڵ بڵاوبونەوەی هەواڵی كوژرانی ( ژینا ئەمینی) ،بەهۆیەوە ناڕەزایەتیەكان دەستیان پێكردەوە . چونكە دۆخەكە وەك بەرمیلێك باروت وایە تەنها پڕیشكێكی بچوكی ئەوێت بۆ گڕگرتن . بۆیە خەڵك لە سەرتاسەری  ئێراندا ڕژانە سەرشەقامەكان و داوای   ( ژن ، ژیان، ئازادی) ئەكەن  كە ئەم  داوایانە  بۆتە ئامانجی گەلانی ئێران، لە ژێر ئەم سیستەمی بەڕێوبەردنەدا ئەم ئامانجانە زەحمـەتە بهێنیتە دی.    هەڵە  گەورەكەی (رەئیسی) ئەوە بوو  كە بڕیاریدا نەهێڵێت  لە هیچ شوێنێك ، ڕێگابدات بەو كەسانەی كەیاساكانی ( حیجاب ) بشكێنیت، یان ئاهەنگی ماڵان  و ئاهەنگی مۆسیقای گۆرانی بێژان، ئیستا خەڵك لە ژێر باری سەختی  ئابوریدا ئەژی  ئەمەش وایكرد كە خەڵكی  هەندێ بڕیار پشتگوێ بخەن .  وە هەروەها  سەرۆكەكانی پێشوی خۆی هەر نەیان توانیوە  گۆڕانكاری بكەن ، ئەمەش شەرعیەت ئەدات بەو پرسیارەی ئایا ئەم جۆرە سیستەمە ئەتوانێت گۆڕانكاری و پێشكەوتن بكات .   بەڵام ئەم شكاندنانە لە  ژێر كامپی كۆنسەیرڤاتیڤەكانی  ئێران مانای نیە،  ئەوە پاراستنی ناواخنی  پارێزگارەكارەكانە ئەوە نابێت بشكێت  و پێشێلبكرێ'  سەر ئەنجام   هەرچەندە  هەتا ئیستا  خۆ پێشاندانەكانە  بەردەوامەو  تاران نەیتوانیوە بە ئاسانی  سەركوتی بكات  ، كاتێك خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكان كپدەبنەوە، دەبێت كۆماری ئیسلامی ئێران  گۆڕانكاری  گەورە بكات، گۆڕانكاری قوڵ و فراوان، چونكە ئەم سیستەمەی  ئێستا لە گەڵ خواستی خەڵكی ئیراندا یەكناگرێتەوە ، بۆیە ئەگەر گۆڕانكاریەكان گەورە نەبێت لەسەر ئاستی سیاسی و ئابوری و  یاسایی و كۆمەڵایەتی،   متمانە لای خەڵكی ئێران  دروستنابێتەوە بە سیستەمە سیاسیەكەی  ئێستای  ئێران،  سەرهەڵدانەوەی  ناڕەزایەتیەكان لە ئایندەدا  چاوەڕوانكراو ئەبێت .    سەرچاوەكان:  1.    ‘Out-of-Reach Dreams in a Sickly Economy Provoke the Rage in Iran, at; https://www.nytimes.com/2022/10/02/world/middleeast/iran-protests-economy.html 2.    The economic backdrop of Irans protests, at; https://www.mei.edu/publications/economic-backdrop-irans-protests 3.    Winter of protests exposes economic pressures in Iran as nuclear talks stall, at;  https://www.ft.com/content/86e0e8cc-7770-416e-a49a-659616dc28a4 4.    Iranian currency slides to new low amid unrest, isolation; https://www.reuters.com/world/middle-east/iranian-currency-slides-new-low-amid-unrest-isolation-2022-12-10/

راپۆرت: درەو یەكێتی لەڕێگەی بایكۆتكردنەوە دەیەوێت حكومەت ئیفلیج بكات، حكومەت چۆن هەڵدەوەشێتەوە ؟ ژمارەكان نیشانی دەدەن تەنانەت ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕانیش لەگەڵ یەكێتیدا لە حكومەت بكشێتەوە هێشتا لەڕووی یاساییەوە حكومەت ناكەوێت. یەكێتی كارتی حكومەتی تاقیكردەوە، ئەگەر رێككەوتن نەكرێت دوای حكومەت هەوڵی پەكخستنی پەرلەمان دەدات، دۆخەكە گەیشتوەتە دواین ترۆپی خۆی، بەڵام هێشتا مەسرور بارزانی دەڵێ هێشتا تێنەگەیشتووم یەكێتی چی دەوێت؟! وردەكاری زیاتر لەبارەی دواین پەرەسەندنی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتییەوە.  هەوڵی گفتوگۆیەكی نوێ رۆژی چوارشەممەی ئەم هەفتەیە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆبونەوەی ئاسایی خۆی دەكات، بڕیارە لەم كۆبونەوەیەدا تیمی یەكێتی بەشداری نەكات، بەڵام (درەو) زانیویەتی هەوڵێكی نوێ لە ئارادایە بۆ رێككەوتن لەنێوان هەردوولادا‌و ئەگەر سەركەوێت ئەگەری گەڕانەوەی یەكێتی هەیە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت. دوای نزیكەی (دوو مانگ) بایكۆتكردنی كۆبونەوەكانی حكومەت، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێم‌و سەرۆكی تیمی یەكێتی هیچ دەستپێشخەرییەكی لەلایەن پارتییەوە پێنەگەیشتووە بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییەكان، بۆیە ئاستی بایكۆتی تیمی یەكێتی لە هەڵوێستێكی (تایبەتی) خۆیەوە بەرزكردەوە بۆ (هەموو) وەزیرەكان‌و لە یەكەم هەنگاویشدا وایكرد وەزیرەكانی یەكێتی لەگەڵ وەفدی حكومەت نەچن بۆ بەغداد (لە دوێنێوە وەفدی حكومەتی هەرێم چوەتە بەغداد بۆ دانوستان لەبارەی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق). سەرچاوەیەك لە تیمی پارتی لەناو حكومەت بە (درەو)ی راگەیاند" تائێستا تیمی یەكێتی هیچ نوسراوێكیان ئاڕاستەی سەرۆكی حكومەت نەكردووەو بە فەرمی كێشەكانیان نەخستووەتە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران". سەرچاوەكە وتی" ئەگەر یەكێتی بیەوێت حكومەت پەكبخات، هەرگیز ناتوانێت، چونكە تەنانەت هەموو وەزیرەكانیشی دەستلەكاربكێشنەوە حكومەت هەڵناوەشێتەوەو بریكارەكانیان شوێنیان دەگرنەوە". بەپێی قسەی سەرچاوەكەی پارتی "یەكێتی لەڕێگەی باڵیۆزی وڵاتانەوە پەیام بۆ پارتی دەنێرێت‌و چاوەڕێی ئەوە دەكەن مەسرور بارزانی پەیوەندی بە قوباد تاڵەبانییەوە بكات‌و بانگهێشتی بكاتەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت"، بەڵام وەكو ئەو دەڵێ "مەسرور بارزانی ئامادە نییە تەلەفۆن بكات، چونكە پێیوایە كێشەكە لە ئەوەوە سەرچاوەی نەگرتووەو لەدوای روداوی تیرۆركردنی هاوكار جافەوە یەكێتی هەڵوێستی وەرگرتووە". لەبەرامبەردا، سەرچاوەیەك لە تیمی یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند" ئەم شێوازە ئیدارەدانەی حكومەتمان قبوڵ نییە‌و تا نیگەرانییەكانمان نەڕەوێتەوە ناگەڕێنەوە بۆ كۆبونەوەكانی حكومەت". ئەو بەرپرسەی یەكێتی باسی لەوەكرد، دۆخەكە گەیشتوەتە ئاستێك پێشبینی ناكەن جارێكی تر قوباد تاڵەبانی بگەڕێتەوە‌و لەگەڵ مەسرور بارزانیدا كار بكات.  قوباد تاڵەبانی سەرۆكی تیمی یەكێتی فەرمانی بە وەزیرو بەرپرسانی یەكێتی كردووە، نەك نابێت بەشداری لە كۆبونەوەكانی حكومەتدا بكەن، بەڵكو نابێت لەمەودوا بەشداری هیچ (مەراسیمێكی حكومی)ش بكەن، ئەمە كاردانەوەیە بەرامبەر بە دوو بڕیار چەند رۆژی رابردوو ئەنجومەنی وەزیران دەریكردوو ئەمانەن:  • بڕیاری یەكەم: خانەنشینكردنی (سەركەوت حەسەن) ناسراو بە "سەركەوتی كوبە" كە یەكێتی كاندیدی كردبوو بۆ پۆستی بریكاری وەزیری ناوخۆ لە شوێنەكەی (چەتۆ ساڵح)، سەركەوت حەسەن پێشتر لەسەر پشكی گۆڕان بریكاری وەزیری ناوخۆ بوو، كاتێك یەكێتی كاندیدی كردەوە بۆ ئەو پۆستە، رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ یەكسەر فەرمانی خانەنشیكردنی بۆ دەركرد، یەكێتی دەیەوێت بریكاری وەزیری ناوخۆ بگۆڕێت، دەركردنی ئەم بڕیارە لەم كاتەدا وا لێكدەداتەوە پارتی رێگری بۆ دروست دەكات، یەكێتی بڕیارەكە بە "سیاسی"‌و پارتیش بڕیارەكە بە "یاسایی" ناودەبات.  • بڕیاری دووەم: پێدانی دەسەڵاتەكانی (شۆڕش ئیسماعیل) وەزیری پێشمەرگە لە پشكی یەكێتی بە (سەربەست لەزگین) بریكاری وەزیری پێشمەرگە لە پشكی پارتی، یەكێتی دەیەوێت وەزیری پێشمەرگە بگۆڕێت، دەركردنی ئەم بڕیارە لەم كاتەدا وا لێكدەداتەوە پارتی رێگری بۆ گۆڕینی وەزیرێكی یەكێتی دروست دەكات.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەرلەوەی پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتی بەتەواوەتی تێكبچێت‌و یەكێتی بەتەواوەتی كۆبونەوەكانی حكومەت بایكۆت بكات، هەوڵێك لە ئارادا بووە بۆ گەیشتن بە رێككەوتن لەنێوان هەردوولا‌و تەنانەت لەسەر شێوازی گۆڕینی وەزیرەكانیش لە رێككەوتنی كۆتایی نزیكبونەتەوە (هاوشێوەی یەكێتی، پارتیش دەیەوێت وەزیرێكی خۆی بگۆڕێت كە پشتیوان سادقی وەزیری ئەوقافە، پشتیوان لەدوای كۆنگرەی 14وە بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی هەڵبژێردرا، بەپێی بڕیاری ناوخۆیی پارتی ئەوانەی دەبن بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی دەبێت دەستبەرداری پۆستە حكومییەكانیان بن لەناو هەرێمی كوردستان).  ئەگەر ئەمجارە نەگەنە رێككەوتن‌و دەستپێشخەرییە نوێیەكان شكست بهێنن، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) رەنگە یەكێتی دوای بایكۆتكردنی كۆبونەوەكانی حكومەت، هەوڵی پەكخستنی كۆبونەوەكانی پەرلەمانیش بدات لەڕێگەی سەرۆكی پەرلەمانەوە.  یەكێتی لە چی نیگەرانە ؟ ئەوەی تائێستا یەكێتی لە میدیاكانییەوە بە فەرمی لەبارەی سەرچاوەی كێشەكانییەوە لەگەڵ پارتی باسیكردووە، ئەمانەن:  •    تاكڕەوی لە دەركردنی بڕیارە ئەمنییەكاندا (لەمەشدا بەدیاریكراوی مەبەست لە كەیسی كوژرانی هاوكار جاف‌و هەندێك بڕیاری وەزارەتی پێشمەرگە‌و راگرتنی موچەی هێزی دژەتیرۆری یەكێتی‌و چەند كەیسێكی تری ئەمنییە).  •    دروستكردنی كێشە بۆ ئاڵوگۆڕی پۆستەكانی یەكێتی لەناو حكومەت (یەكێتی دەیەوێت وەزیری پێشمەرگە‌و بریكاری وەزیری ناوخۆ‌و بەڕێوەبەرێكی گشتی لە وەزارەتی ناوخۆ كە پشكی خۆیەتی بگۆڕێت بە كاندیدی نوێ، لەپاڵ ئەمەدا بەمدواییە پۆستێكی تری یەكێتی لە حكومەت چۆڵ بووە كە پۆستەكەی خالید شوانی وەزیری هەرێمە بۆ پەیوەندی لەگەڵ بەغداد، خالید شوانی لەسەر پشكی یەكێتی پۆستی وەزیری دادی عێراقی وەرگرت).  •    جیاوازیكردن لە نێوان ناوچەكانی لەلایەن حكومەتی مەسرور بارزانییەوە (یەكێتی دەڵێ سلێمانی پەراوێز خراوە، پارتی دەڵێ یەكێتی داوای لامەركەزیەتی دارایی كردووە‌و ئەو دەسەڵاتەی پێدراوە، خۆی بەرپرسە لە دواكەوتنی دۆخی خزمەتگوزاری‌و ئاوەدانی لە سلێمانی). بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كە هاوكات جێگری سەرۆكی پارتییە، تائێستا لەلای كەسە نزیكەكانی‌و نێوەندگیرەكان باسی لەوە كردووە داواكارییەكانی یەكێتی روون نین و هەرجارەی بیانوویەك دەهێننەوە. هەندێك لە پارتییەكان دورتر دەڕۆن، پێیانوایە جموجوڵەكانی ئەمدواییەی یەكێتی لەچوارچێوەی پرۆژەیەكی هەرێمایەتیدایە بۆ دابەشكردنی هەرێمی كوردستان. حكومەت بەبێ یەكێتی ! كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم لە (23) ئەندام پێكهاتووە، بەم شێوەیە دابەشبووە: •    پارتی كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنە، (11) وەزیری هەیە بە پۆستی سەرۆك وەزیرانەوە، واتا (48%)ی تێكڕای حكومەتی بەدەستەوەیە •    یەكێتی كە براوەی دووەمی هەڵبژاردنە، (6) وەزیری هەیە بە جێگری سەرۆك وەزیرانەوە، واتا (26%)ی تێكڕای حكومەتی بەدەستەوەیە •    بزوتنەوەی گۆڕان كە براوەی سێیەمی هەڵبژاردنە، (4) وەزیری هەیە، واتا (17%)ی تێكڕای حكومەتی بەدەستەوەیە •    پارتی سۆسیال دیموكرات، (1) وەزیری هەیە‌و دەعوەتی پارتییە لە حكومەتدا، واتا (4.5%)ی حكومەتی بەدەستەوەیە • پێكهاتەكان، (1) وەزیری هەیە كە لای توركمانە، ئەمانیش لەلایەن پارتییەوە دەعوەتی ناو حكومەتەكە كراون، (4.5%) حكومەتیان بەدەستەوەیە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان بە دەستلەكاركێشانەوەی (50+1)ی وەزیرەكانی بە "هەڵوەشاوە" ئەژمار دەكرێت، ئەگەر سەرجەم وەزیرەكانی یەكێتی كە (6) وەزیرن دەستلەكار بكێشنەوە حكومەت بە هەڵوەشاوە ئەژمار ناكرێت، تەنانەت ئەگەر وەزیرەكانی بزوتنەوەی گۆڕانیش لەگەڵ وەزیرەكانی یەكێتیدا بكشێنەوە هێشتا حكومەت بە هەڵوەشاوە ئەژمار ناكرێت، چونكە بەهەردووكیان (10) وەزیریان هەیەو ئەمە تەنیا رێژەی (44%)ی كۆی گشتی ئەنجومەنی وەزیران پێكدەهێنێت. یەكێتی بەمدواییە لە ماڵەكەی مام جەلال لە دوكان كەسی یەكەمی حزبە سیاسییەكانی كۆكردەوە جگە لە (پارتی‌و نەوەی نوێ) كە بەشدار نەبوون، ئامانجی ئەم كۆبونەوەیە دروستكردنی بەرەیەكی سیاسی نوێ بوو دژ بە پارتی، بەڵام هیچ رێككەوتنێكی تێدا ئیمزا نەكرا.  هاوشێوەی پەرلەمانی كوردستان، پارتی‌و هاوپەیمانەكانی لە ئەنجومەنی وەزیراندا زۆرینەن، پارتی (11)  وەزیری هەیە بە پۆستی سەرۆك وەزیرانەوە، وەزیرێكی سۆسیال دیموكرات‌و وەزیرێكی پێكهاتەكانیشی لەگەڵدایە، بەمەش بەرەكەی پارتی بە تێكڕا بەرەكەی پارتی (13) وەزارەتی بەدەستەوەیە‌و كە رێژەی (56%)ی ئەنجومەنی وەزیران پێكدەهێنێت، واتە زیاتر لە رێژەی 50+1ی حكومەت بەدەست پارتییەوەیە‌و لەڕووی یاساییەوە یەكێتی ناتوانێت كابینەی مەسرور بارزانی هەڵوەشێنێتەوە.  بەڵام هاوشێوەی هەموو پرسەكانی تر، لەم بابەتەشدا ئەوەی لە كۆتایدا حوكم دەدات ژمارەی وەزارەت‌و كورسییەكان نییە، چونكە لەڕووی كردارییەوە هەرێمی كوردستان دابەشبووە بەسەر دوو زۆنی دەسەڵاتداری پارتی‌و یەكێتیدا‌و هیچ كامیان بەبێ ئەوەی تریان ناتوانن حوكمڕانییەكی سەرتاسەری ئیدارە بدەن.  كابینەی نۆیەم.. سەرەتاو كۆتاییەكی خراپ بەهۆی ئەوەی لایەنەكان لەسەر چۆنیەتی ئەنجامدانی خولی شەشەمی هەڵبژاردنی پەرلەمان نەگەیشتنە رێككەوتن، رۆژی 9ی ئۆكتۆبەری رابردوو پەرلەمانی كوردستان تەمەنی خۆی بۆ ماوەی ساڵێك درێژكردوەوە، رەنگە ئەم ساڵە جارێكی تریش درێژبكرێتەوە ئەگەر پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتی بەمشێوەیە بە گرژی بمێنێتەوە.  بە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان، حكومەت‌و سەرۆكایەتی هەرێمیش بوون بە دوو دامەزراوەی ماوە بۆ درێژكراوە، چونكە هەردووكیان لە پەرلەمانەوە متمانەیان پێدراوە، بەمشێوەیە سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێمی كوردستان ماوەی یاساییان كۆتایی هاتووە‌و تەنیا هەڵبژاردن دەتوانێت شەرعیەتی تەواوەتییان بۆ بگەڕێنێتەوە.  هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان رۆژی 30ی ئەیلولی 2018 بەڕێوەچوو، دوای نزیكەی مانگێك لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، خولی نوێی پەرلەمان رۆژی 6ی تشرینی دووەم 2018 سوێندی یاسایی خواردو دەستبەكاربوو، بەڵام كابینەی نۆیەم كە هەڵبژێردراوی پەرلەمانە، رۆژی 10ی تەموزی 2019 دەستبەكاربوو. كابینەی نۆیەم كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات‌و كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)ە، دەستبەكاربوونی (8) مانگ لەوادەی دیاریكراوی خۆی دواكەوت، ئەمە بەهۆی سەختی دانوستانەكانی نێوان یەكێتی‌و پارتی بوو، چونكە هەردوو لایەنەكە لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستەكان رێكنەدەكەوتن، پارتی كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بوو، بەر لە یەكێتی رێككەوتنی سیاسی خۆی لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان ئیمزا كرد، ئەمە یەكێتی وەكو براوەی دووەمی هەڵبژاردن نیگەران كرد، لە لایەكی ترەوە یەكێتی لە پرسی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتدا بابەتی یەكلاكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوكی هێنایە پێش‌و ئەمەش زیاتر پێكهێنانی كابینەكەی دواخست.  كابینەی نۆیەم بە (8) مانگ پێكهێنرا، ئێستاش كە لە كۆتایی تەمەنی یاسایی خۆیدایە‌و ماوەی درێژكردنەوەی تەمەن بەڕێدەكات بارودۆخی لە رۆژانی سەرەتا باشتر نییە، ئەمە لەكاتێكدایە سەرۆكی ئەم كابینەیە مەسرور بارزانییە كە ماجستێری لەبواری (ئاشتی‌و چارەسەری ناكۆكییەكاندا) هەیە.  سەرەتاو كۆتایی ناكۆكییەكان رۆژی 7ی ئۆكتۆبەر واتە دوو رۆژ بەر لەوەی پەرلەمانی كوردستان لەچوارچێوەی رێككەوتنی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)دا تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە، بۆمبێكی لێكێندراو بە ئۆتۆمبیلی ئەفسەرێكی دەزگای زانیاری یەكێتی بەناوی عەقید (هاوكار جاف) تەقییەوە‌و بەهۆیەوە گیانی لەدەستدا.  كەیسی كوژرانی ئەم ئەفسەرە هەر لەسەرەتاوە بوو بە كارتێكی بەهێز بەدەست پارتییەوە دژ بە یەكێتی، پارتی ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان لەم روداوە‌و دانپێدانانی دەستگیركراوەكانی رۆژی 12ی ئۆكتۆبەر بڵاوكردەوە، واتە رۆژێك بەر لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری نوێی عێراق، ئەمە لەكاتێكدا بوو كە ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتی لەسەر كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار گەیشتبووە لوتكەی خۆی.  یەكێتی لە بڵاوكردنەوەی دانپێدانانەكان ناڕازی بوو، چونكە سەرۆكی دەزگای دژە تیرۆرەكەی‌و چەند بەرپرسێكی تری دەزگاكە تۆمەتباركران لە تێوەگلان لە پلانی كوشتنی عەقید (هاوكار جاف)دا، بەرپرسانی یەكێتی پێیانوایە پارتی لە یەكلاكردنەوەی ئەم كەیسەدا (تاكڕەوی) كردووە‌و گوێ لە یەكێتی نەگرتووە، بەڵام لەبەرامبەردا بەرپرسانی پارتی كە  (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون باسلەوە دەكەن لە رۆژی رووداوی كوژرانی ئەفسەرەكەدا، پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەنێوان مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی رووداوە، لەم پەیوەندییە بافڵ تاڵەبانی ئامادەیی دەربڕیوە هەر كەسێك لەو كەیسە تێوەگلابێت رادەستی دادگای بكات.  هەر لەسەروبەندی ئەو رووداوەدا، یەكێتی داوای لیژنەی لێكۆڵینەوەی بێلایەنی كرد، ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم كە لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە وەڵامی دایەوە‌و ئامادەیی نیشاندا لایەنی سێیەم یاخود لایەنی نێودەوڵەتی بێتە ناو كەیسەكە. بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا باسی لەوە كرد، دانپێدانانەكانی روداوی كوژرانی عەقید هاوكار جاف رێكخراون بەمەبەستی تۆمەتباركردنی یەكێتی، ئەو بە ئاشكرا رەتیكردەوە سەرۆكی دەزگای دژە تیرۆرەكەی رادەستی دادگا بكات، چونكە پێیوایە دادگای هەولێر بێلایەن نییە.  رۆژی 12ی ئۆكتۆبەر دواینجار بوو كە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران سەرۆكی تیمی یەكێتیی بەشداری كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی كرد، چونكە لە شەوی 12ی ئۆكتۆبەردا ئەنجومەنی ئاسایش دانپێدانانی دەستگیركراوانی كەیسی (هاوكار جاف)ی بڵاوكردەوە.  رۆژی 25ی ئۆكتۆبەر، رووداوێكی تر لە هەولێر روویدا كە قوباد تاڵەبانی زیاتر توڕە كرد، هێزێكی سەربە (ئەژی ئەمین) بەرپرسی پێشووی دەزگای زانیاریی گەمارۆی ماڵەكەی دا لە گوندی (ئینگلیزی) شاری هەولێر، ئەمە كاردانەوەی ئەژی ئەمین بوو بەرامبەر بە رۆشتنی هێزەكانی یەكێتی بۆ سەر ماڵەكانی خۆی‌و دایكی لە شاری سلێمانی.  دوای نیگەرانییەكانی لە بڵاوكردنەوەی دانپێدانانی گیراوانی كەیسی عەقید هاوكار جاف، رووداوی گەمارۆدانی ماڵەكەی لە هەولێر،  قوباد تاڵەبانی زیاتر لە پارتی نیگەران‌و توڕە كرد، بەتایبەتی لەكاتێكدا وەكو ئەوەی خۆی لە كۆبونەوەی سەركردایەتی یەكێتیدا باسی كردووە، نەك سەرۆكی حكومەت‌و نە هیچ بەرپرسێكی تری حزبی‌و حكومی پارتی لەو رووداوەدا پەیوەندییان پێوە نەكردووە لەكاتێكدا ئەو جێگری سەرۆكی حكومەتە‌و هەولێریش لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە، بەرپرسانی پارتی دەڵێن كێشەی ئەژی ئەمین‌و قوباد تاڵەبانی كێشەیەكی ناوخۆیی یەكێتییە بۆیە ئەوان دەستوەردانی تێدا ناكەن. لەدوای بڵاوكردنەوەی دانپێدانانەكانی كەیسی هاوكار جافەوە، قوباد تاڵەبانی نەگەڕاوەتەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، واتە ماوەی نزیكەی (دوو مانگ)ە حكومەتی بایكۆتكردووە، بەڵام هێشتا نەگەیشتوەتە دابڕانی تەواوەتی‌و زۆربەی كاتەكانی لە هەولێر دەمێنێتەوە.  ئەمە جاری یەكەم نییە قوباد تاڵەبانی لەگەڵ مەسرور بارزانی دەكەوێتە ناكۆكییەوە، سەرەتای پێكهێنانی كابینەی نۆیەم، قوباد تاڵەبانی بەنیگەرانی دەستی بە كاركردن كرد لەگەڵ مەسرور بارزانیدا، ئەو نیگەران بوو لەوەی هاوشێوەی سەردەمی نێچیرڤان بارزانی، دەسەڵاتەكانی لە كابینەی مەسرور بارزانی وەكو جێگری سەرۆك وەزیران دیاری نەكراوە، ئەم ناڕەزایەتییەی گەیاندە سەركردایەتی حزبەكەی‌و دواجار خۆی لە كۆبونەوەیەكدا كێشەكەی لەگەڵ مەسرور بارزانی چارەسەر كرد‌و پێكهاتن، بەڵام ئەمە كۆتایی ناكۆكی نێوان سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی نەبوو.   لە كەمپەینی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقدا كە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، جارێكی تر گرژی كەوتەوە نێوان سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی. قوباد تاڵەبانی كە حزبەكەی بەهۆی رووداوەكانی 8ی تەموزەوی دوچاری پەرتبوون هات، خۆی سەركردایەتی كەمپەینی بانگەشەی هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021ی عێراقی كرد، لەم كەمپەینەدا بۆ مەبەستی گەڕاندنەوەی یەكێتییەكان بۆسەر سندوقەكانی دەنگدان هێرشی توندی دەكردە سەر پارتی‌و بە "تاكڕەو" ناوی تیمی پارتی لە حكومەت هێنا، ئەمە مەسرور بارزانی توڕە كرد، داوای لێكرد لەناو كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا روونكردنەوە بدات لەبارەی قسەكانییەوە، بەڵام قوباد تاڵەبانی ئەوكاتیش هاوشێوەی ئێستا چەند كۆبونەوەیەكی ئەنجومەنی وەزیران نەچووە ژورەوە‌و بەمە خۆی دزییەوە لە هەر جۆرە قسەكردنێك لەسەر بابەتەكە لەناو حكومەتدا.  قوباد تاڵەبانی دوای گەڕانەوەی لە ئەمریكاوە بۆ كوردستان، لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی حكومەت دەستی بەكاركردن كرد (ئەوكاتیش هەر جێگری سەرۆك وەزیران بوو)، پەیوەندییەكانی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی بەهێزبوو، چونكە دەسەڵاتی پێدابوو وەكو سەرۆك وەزیرانی ناوچەی سەوز مامەڵە بكات. قوباد تاڵەبانی‌و نێچیرڤان بارزانی سەرباری ناكۆكییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی، هێشتا پارێزگارییان كردووە لە پەیوەندییە باشەكەی نێوانیان، قوباد تاڵەبانی هەرجارێك لەگەڵ مەسرور بارزانی دەگاتە بنبەست، بۆ دەستپێكردنەوەی گفتوگۆ لەگەڵ پارتی لە دەرگای نێچیرڤان بارزانی دەدات، بەڵام ئێستا ئیتر بارودۆخەكە لەناو پارتیش گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە‌و نێچیرڤان بارزانی ناتوانێت رۆڵەكەی جاران بۆ قوباد تاڵەبانی بگێڕێت، چونكە كۆنگرەی 14ی پارتی مەسرور بارزانی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی هاوتا كردووە‌و هەردووكیان لە قۆناغێكی هەستیاردا جێگری سەرۆكی پارتین‌و نێچیرڤان بارزانی نایەوێت بە پاڵپشتیكردن لە قوباد تاڵەبانی هەر لە ئێستاوە پەیامی ئەوە بە مەسعود بارزانی مامی بدات كە دژایەتی مەسرور بارزانی دەكات.  

درەو: 🔹 لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر بووە لە (136.26 ترلیۆن) دینار، کە (95.3%)ی داهاتی نەوت و(4.7%)ی داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 لەو داهاتەی بەدەستهاتووە زیاتر لە (79.73 ترلیۆن) دیناری بە ڕێژەی (92.4%)ی چووە بۆ خەرجی بەگەڕخستن. تەنها (6.59 ترلیۆن) دیناری بە ڕێژەی (7.6%) لە بواری وەبەرهێناندا بەخەرج دراوە. 🔹 هەر بەپێی ئامارەکان دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (36.3%) و زیاتر لە (33.71 ترلیۆن) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. 🔹 خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق بریتی بووە لە (6.5 ترلیۆن) دینار و بە جۆرێک؛ ئەنجومەنی وەزیران (6 ترلیۆن) دینارو ئەنجومەنی نوێنەران نزیکەی (429 ملیار) دینار و سەرۆکایەتی کۆمار زیاتر لە (40 ملیار) دینار، خەرجیان هەبووە. یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە بۆ دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڵاوی کردوونەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (136 ترلیۆن و 262 ملیار و 85 ملیۆن و 482 هەزار و 91) دینار، بەجۆرێک بڕی (129 ترلیۆن و 945 ملیار و 398 ملیۆن و 980 هەزار و 835) دیناری بەڕێژەی (95.3%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (6 ترلیۆن و 316 ملیار و 686 ملیۆن و 501 هەزار و 256) دینار، بەڕێژەی (4.7%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری دە مانگی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (86 ترلیۆن و 330 ملیار و 376 ملیۆن و 650 هەزار و 331) دینار، بەجۆرێک بڕی (79 ترلیۆن و 738 ملیار و 531 ملیۆن و 191 هەزار و 216) دیناری بەڕێژەی (92.4%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (6 ترلیۆن و 591 ملیار و 845 ملیۆن و 369 هەزار و 115) دیناری بەڕێژەی (7.6%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر دە مانگی ساڵەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (6 ترلیۆن و 951 ملیار و 845 ملیۆن و 369 هەزار و 116) دیناری بەڕێژەی (7.6%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (90 ملیار و 182 ملیۆن و 185 هەزار و 915) دیناری بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (792 ملیار و 835 ملیۆن و 526 هەزار و 915) دیناری بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (2 ترلیۆن و 95 ملیار و 740 ملیۆن و 721 هەزار و 784) دیناری بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی بڕی (3 ترلیۆن و 501 ملیار و 957 ملیۆن و 291 هەزار و 990) دیناری بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (471 ملیار و 129 ملیۆن و 642 هەزار و 512) دیناری بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە دە مانگی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (86 ترلیۆن و 330 ملیار و 376 ملیۆن و 560 هەزار و 331) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (136 ترلیۆن و 262 ملیار و 85 ملیۆن و 482 هەزار و 91) دینار. واتە بڕی (33 ترلیۆن و 714 ملیار و 609 ملیۆن و 280 هەزار و 104) دیناری بەڕێژەی (36.3%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری دە مانگی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)). خشتەی ژمارە (4) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 499 ملیار و 907 ملیۆن و 702 هەزار و 551) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (428 ملیار و 996 ملیۆن و 666 هەزار و 435) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (10) هەزار دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە.  2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (40 ملیار و 166 ملیۆن و 924 هەزار و 773) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (6 ترلیۆن و 30 ملیار و 744 ملیۆن و 111 هەزار و 343) دیناری خەرجکردووە، بڕی (5 ترلیۆن و 217 ملیار و 192 ملیۆن و 187 هەزار و 369) دیناری بە ڕێژەی (87%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (813 ملیار و 551 ملیۆن و 923 هەزار و 974) دیناری بە ڕێژەی (13%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) سەرچاوەکان ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولە لغایە کانون الپانی 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە شباگ 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە اژار 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە نیسان 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە مایس 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە حزیران 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە تموز 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە ‌‌ێ‌ب 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە ایلول 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە تشرین الاول 2022 للموازنە الاتحادیە

شیكاری: درەو # شەپۆلی بارانی چەند رۆژی رابردوو، کاریگەری بەرچاوی لەسەر زیادبوونی سەرچاوەکانی ئاوی هەرێمی کوردستان، هەبووە، بەڵام لە ئاوی ژێر زەویدا هیچ زیادبوونێک تۆمار نەکراوە. # لە هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی (50 هەزار و 257) بیرەوە ئاو لە ژێر زەوی دەردەهێنرێت، لەم بڕە تەنها (24 هەزار و 257) یان بە یاسایی هەڵکەندراون. # بیرە یاساییەکان (51%)ی بۆ خواردنه‌وه‌و (45%)ی بۆ کشتوکاڵ و (4%)ی بۆ پیشەسازی بەکاردەهێنرێت. # بیرە یاساییەکان (38%)ی لە هەولێر، (34%) لە سلێمانی، (20%)ی لە دهۆک و (7%) لە ئیدارەی گەرمیان لێدراون. # ئاستی ئاوی ژێر زەوی لە ماوەی (20) ساڵدا (500) مەتر دابەزیوە. قەبارەی ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی گشتی دوو جۆر ئاوی ژێر زەوی هەن، یەکێکیان ئەوانەن کە نزیکن لەسەر زەوی کە راستەوخۆ کاریگەرن بە بڕی دابارین، واتە دابارینی کەم و زۆر کاریگەریی خێرا دەکاتە سەر بڕەکانیان، بەڵام ئەوانەی کە لە قوڵاییدان کەمتر کاریگەر دەبن بە بڕی دابارینی ساڵانە، لەم بارەیەوە شارەزایان بەم جۆرە ئەوە روون دەکەنەوە؛ "ئەگەر کۆی رووبەری کوردستان بە (40 هەزار) کیلۆمەتر هەژمار بکەین، هەروەها تێکڕای بارانی ساڵانەش (500) ملیمەتر بێت، ئەوا ساڵانە نزیکەی (20) ملیار مەتر سێجا ئاو دەکات، لەو بڕەش (30 - 35٪)ی دادەچۆڕێتە خوارەوەو کۆگا ئاوییەکان پاراو دەکات".  بەڵام ئەگەر ئەو بڕی بارانە کەمبکات بۆ نموونە ببێتە (400) ملیمەتر باران، ئەوا بڕی ئاو (4) ملیار مەتر سێجا کەمدەکات، ئەمەش هۆکارە بۆ ئەوەکەی کەمتر ئاو بگاتە ژێر زەوی و کۆگاکانی ئاوی ژێر زەوی پاراو بکات. ئەم داچۆڕینەش بەپێی شوێن جیاوازە، ناوچەی شاخاوی (30 - 35٪) دادەچۆڕێتە خوارەوە، بەڵام ناوچەکانی نیشتەجێ و ناوچە پیشەسازییەکان (5 - 10٪) دادەچۆڕێتە خوارەوە. لە هەرێمی کوردستان لەو شوێنانەی کە چالاکیی پیشەسازییان تێدایە، یان ئەو شوێنانەی کە ئاستی ئاوی ژێر زەوی نزیکە، یان نزیکی پرۆژەی کشتوکاڵین، یان بەهۆی تێکچوونی ئاوەڕۆی ماڵانەوە، ئاوی ژێرزەوی پیسبووە، بە تایبەت ئەو شوێنانەی کە پاڵاوگه‌و چالاکیی نەوتیی تێدان. پرۆژەکانى ئاودێریى وەزارەتى کشتوکاڵ و سەرچاوەکانى ئاو بەپێی ڕاگەیەندراوێکی فەرمانگەی میدیاو زانیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتى کشتوکاڵ و سەرچاوەکانى ئاو، لەڕێگەى بەڕێوەبەرایەتیی گشتى سەرچاوەکانى ئاوى هەرێمى کوردستان، دەستى کردووە بە جێبەجێکردن و تێستکردنى چەندین پڕۆژەى گرنگ کە کاریگەرییان لەسەر زیادکردنى ئاوى سەرزەوی و ئاوى ژێر زەوی و گلدانەوەى ئاو هەیە. بەپێی داتاکانى وەزارەتى کشتوکاڵ و سەرچاوەکانى ئاو کە تا (4) مانگ بەر لە ئێستان، له‌ كه‌رتی سه‌رچاوه‌كانی ئاو، چه‌ندین پرۆژەی جۆراوجۆر ئه‌نجام دراون، كه‌ به‌شێكیان كاره‌كانیان ته‌واو بووه‌و به‌شێكیشیان كاره‌كانیان ته‌واو نه‌بووه. واتە بە‌كۆی گشتی (٧٦) پرۆژە بە گوژمەى (٥١٤ ملیارو ٨٩٣ ملیۆن) دیناره هەبووە کە بەم شێوەیە دابەش کراوە: -    پڕۆژەی ئاودێری تەواوکراو: (٤) پرۆژە‌، به‌ گوژمه‌ی (٢ ملیار و ٨٩٣ ملیۆن) دینار. -    پڕۆژەی تەواونەکراو کە (١-٩٩%)یان تەواوکراوە: (٢٤) پڕۆژە‌، به‌ گوژمه‌ی (٧١ ملیار) دینار. -    پۆند (حەوز)ی تەواوکراو: (٥) پۆند، به‌ گوژمه‌ی ملیارێک دینار. -    پۆندی تەواونەکراو کە (٢٠-٧١%) یان تەواوکراوە: (١٣) پڕۆژە. -    نەخشەسازی پۆند: (٣٠) پڕۆژە‌ به‌ گوژمه‌ی (٤٤٠ ملیار) دینار. هەرێمى کوردستان خاوەن (١٥٥) پۆند (حەوز)ى ئاوە دکتۆر کاروان سەباح هەورامى، بەڕێوەبەرى گشتیى سەرچاوەکانى ئاوى هەرێمى کوردستان، لەسەر پۆندەکان بە ماڵپەڕی حکومەتی هەرێمی کوردستانی ڕاگەیاندووە: ''لە ساڵى ١٩٩١ـەوە تا ٦ مانگى ڕابردوو، (١١٨) پۆند لە سەرتاسەرى هەرێمى کوردستان هەبووە، بەڵام لەم شەش مانگى ڕابردوو، سەرۆکایەتى ئەنجومەنى وەزیران ڕەزامەندى لەسەر دروستکردنی (٣٧) پۆند لە سەرتاسەرى هەرێمى کوردستان بە دوو قۆناغ داوە، کە نزیکەى (٢٦ ملیار) دیناریان تێ دەچێت کە بریتین لە: قۆناغى یەکەم: دروستکردنى (٢٣) پۆند کە (١٣ ملیار) دیناریان تێچووەو بەم شێوەیە دابەش بوون بەسەر پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆکان: -    پارێزگاى هه‌ولێر: (٨) پۆند. -    پارێزگاى سلێمانی: (٣) پۆند. -    پارێزگاى دهۆك: (٩) پۆند. -    ئیدارەى سەربەخۆ گه‌رمیان: (٣) پۆند. قۆناغی دووەم: دروستکردنى (١٤) پۆند بۆ پارێزگاى هەولێر، کە (١٢.٦ ملیار) دیناریان تێ دەچێت و زۆربەیان لە دەوروبەرى شارى هەولێر دروست دەکرێن، بۆ کەمکردنەوەى کاریگەرییەکانى لافاو کە لەو دوو ساڵەى ڕابردوو کاریگەریی خراپیان لەسەر خەڵک و دانیشتوانى پایتەخت هەبوو و ئەمانە تواناى گلدانەوەى (٤ بۆ ٥ ملیۆن) مەتر سێ جا ئاویان هەیە. ئامارەکانی بیری ئاوی (فەرمی) لە هەرێمی کوردستان بەپێی داتاکانی وەزارەتى کشتوکاڵ و سەرچاوەکانى ئاو، لەسەر ئامارى بیرەکانى سەرانسەرى هەرێمى کوردستان، تا كۆتایی ساڵی ٢٠٢١ ئاماری بیره‌ هه‌ڵكه‌ندراوه‌كان بریتی بووه‌ له‌ (٢٤ هه‌زار و ٣٥٧) بیری جیاواز له‌ سێكته‌ره‌كانی ئاوی پاكی خواردنه‌وه‌، كشتوكاڵ، پیشه‌سازی، بە جۆرێک؛  بیرەکانى تایبەت بە ئاوى خواردنەوە کە (١٢ هەزار و ٤٢١) بیرن، بەم شێوەیە دابەش بوون بەسەر پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆکان:  -    پارێزگاى هه‌ولێر: (٤ هەزار و٣٢٠) بیر. -    پارێزگاى سلێمانی: (٦ هەزار و ١١٧) بیر. -    پارێزگاى دهۆك: (هەزار و ٤٧٧) بیر. -    ئیدارەى سەربەخۆی گه‌رمیان: (٥٠٧) بیر. بیرەکانى تایبەت بە ئاوى کشتوکاڵى کە (١٠هەزار و ٩٨٦) بیرن، بەم شێوەیە دابەش بوون بەسەر پارێزگاکان و ئیدارە سەربەخۆکان: -    پارێزگاى هه‌ولێر: (٤ هەزار و ٨٣١) بیر. -    پارێزگاى دهۆك: (٢ هەزار و ١٧) بیر. -    پارێزگاى سلێمانی: (٣ هەزار و ٢٨) بیر. -    ئیدارەى سەربەخۆی گه‌رمیان: ( هەزار و ١١٠) بیر. بیرەکانى تایبەت بە ئاوى پیشەسازی کە (٩٥٠) بیرن، بەم شێوەیە دابەش بوون بەسەر پارێزگاکان و ئیدارە سەربەخۆکان: -    پارێزگاى هه‌ولێر: (١٦٤) بیر. -    پارێزگاى دهۆك: (١١٩) بیر. -    پارێزگاى سلێمانی: (٤٨٨) بیر. -    ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان: (١٧٩) ئامارى بیرە فەرمییەکانى سەرانسەرى هەرێمى کوردستان لێدانی بیری ئاوی (نایاسایی) لە هەرێمی کوردستان ئەگەر چی ئامارێکی فەرمی لەبارەی بیرە نایاساییەکانەوە بەردەست نیە، چونکە ئەو بیرانە تۆمار نەکراون، بەڵام ئامارە نافەرمییەکان ئاماژە بەوە دەدەن کە لە هەرێمی کوردستان زیاتر لە (50) هەزار بیر لێدراون، کە (24.35) هەزاریان مۆڵەتیان هەن ، ئەوانی دیکە کە (25.9) هەزارن بە نایاسایی لێدراون، بەم پێیەش (52%) بیرەکان نایاسایین و (48%)ی بیری ڕێوشوێنی یاساییان هەیە. وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا لەو بیرانەی کە یاسایین؛ (12 هەزار و 421) بۆ خواردنەوە، (10 هەزار و 986)  بۆ کشتوکاڵ و هەروەها (950) بیریشیان بەمەبەستی پیشەسازیی لێدراون. سەبارەت بە كاریگەریی بێبارانی و هەڵكەندنی بێشووماری بیری نایاسایی لە ساڵانی ڕابردوودا (عەباس عەلی – بەڕێوەبەری ئاوی ژێر زەوی سلێمانی) پێی وایە؛ باران سەرچاوەی یەكەمی پاراوبوونەوەی ئاوی ژێر زەوییە، جگە لە فاكتەرەكانی دیكەی سەر زەوی، كە باران نەبوو كێشەی پاراوبوونەوەی ئاو دروستدەبێت. هەڵكەندی بیر ئەگەر بەپێی ڕێنماییەكانی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو بێت شێوازێكی زانستی وەردەگرێت، كە دووریی بیرەكان و قوڵایی و شوێنەكەی بەپێی حەوزە ئاوییەكان و بەپێی پێداویستیی خەڵك دیاریدەكات، كاریگەرییان نابێت لەسەر دابەزینی ئاستی ئاو. ئەو بەڕێوەبەرە ئەوەی ئاشکرا کردووە "بیری نایاسایی لەبەرئەوەی نایاساییە، شوێنی پاراوبوونەوە ئەگرێتەوە، ڕێژەی دەرهێنانی چاودێری لەسەر نییە، باڵانس لەنێوان پاراوبوونەوە و دەرهێنانەوە تێكدەدات، ئەمیان كاریگەری لەسەر ئاستی ژێر زەوی دەبێت". لەگەڵ ئەوەشدا ئاماژەی بەوەشداوە كە لە ساڵی 2016ەوە هەڵكەندنی ئەو جۆرە بیرانە بەڕێژەی (40 تا 45%) كەمیكردووە. سەرەڕای بیری نایاسایی چەندین مەترسیی دیكە لەسەر ئاوی ژێر زەوی هەن، کە بریتین لە، گۆڕانكاریی ئاووهەوا، هەروەها پیسبوونی ئاوی ژێر زەوی یەكێكی دیكەیە لە مەترسییەكان بەهۆی هەندێك لە چالاكییە مرۆییەكان، بەتایبەت لەناو شارەكان و ئەوانەی زۆر نزیكن لە سەرچاوە ئاوییەكانەوە. دابەزینی ئاستی ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی کوردستان لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند "لە ماوەی (20) ساڵدا ئاستی ئاوی ژێر زەوی (500) مەتر دابەزیوە"، له‌ راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌ی فەرمانگەی میدیاو زانیاری هاتووه‌: لە 2022 نزیکەی (300) بیری ئاو وشکیان کردووە، کابینەی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێمی كورستانیش بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکان (138) بیر لێ دەدات، هاوکات ئاماژەی بەوەش داوە سەرچاوەکانی ئاو لە هەولێر دوو جۆره‌، ئاوی سەر زەوی 35% و ئاوی ژێر زەوی 65% ده‌بێت، هه‌روه‌ها ئاستی قوڵیی بیرەکانی ئاو تادێت زیاد دەبێت، ئاستی قوڵیی بیرلێدان بەپێی ساڵ گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هاتووه‌، كه‌ به‌مشێوه‌یه‌ روونكراوه‌ته‌وه‌: -    ساڵی 1996: قووڵی بیرلێدان 120 مەتر بووه‌ -    ساڵی 2003: قووڵی بیرلێدان 200 مەتر بووه‌ -    ساڵی 2010: قووڵی بیرلێدان 300 مەتر بووه‌ -    ساڵی 2021: قووڵی بیرلێدان 500 مەتر بووه‌ -    ساڵی 2022: قووڵی بیرلێدان 700 مەتر بووه‌ لە نوێترین ڕاگەیەندراودا (به‌ڕێوبه‌رایه‌تی گشتیی سه‌رچاوه‌كانی ئاوی هه‌رێمی كوردستان) ده‌ڵێ "شەپۆلی بارانی چەند رۆژی رابردوو، کاریگەری بەرچاوی لەسەر زیادبوونی سەرچاوەکانی ئاوی هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی ئاوی سەر زەوی، هەبووە، بەڵام ئاوی ژێر زەوی هیچ زیادبوونێک تۆمار نەکراوە". هه‌روه‌ها هاتووه‌: "بارانی باریو بەشێکی گەورەی پێداویستی ئاوی ئاودێری بەرووبوومە زستانییەکانی دابینکرد.... ئەو زیادبوونە کاتییە و ئەگەری گۆڕانكاری تێدا هەیە". بڕی زیادبوونی ئاستی سه‌رزه‌وی لە دواین شەپۆی باران باریندا سەرچاوەکان؛ 1.    فەرمانگەی میدیاو زانیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە ماوەی 20 ساڵدا ئاستی ئاوی ژێر زەوی 500 مەتر دابەزیوە؛ https://fb.watch/hczZMCtR0O/ 2.    فەرمانگەی میدیاو زانیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان،هەرێمى کوردستان لە بوارى ئاو پێدەنێتە قۆناغێکى نوێ؛ https://gov.krd/dmi/activities/news-and-press-releases/2022/november/%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%D9%89-%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%84%DB%95-%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%B1%D9%89-%D8%A6%D8%A7%D9%88-%D9%BE%DB%8E%D8%AF%DB%95%D9%86%DB%8E%D8%AA%DB%95-%D9%82%DB%86%D9%86%D8%A7%D8%BA%DB%8E%DA%A9%D9%89-%D9%86%D9%88%DB%8E/?fbclid=IwAR0FKWHlSzjeXwxPGZ2prL5T8P3tOu9wCCUM0a8902M_ZyIhjIYll1KCnJQ 3.    ڕاگەیەندراوی به‌ڕێوبه‌رایه‌تی گشتیی سه‌رچاوه‌كانی ئاوی هه‌رێمی كوردستان.  4.    سامانی ساڵانەی ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی کوردستان 4 ملیار مەتر سێجایە؛ https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/2204202119 5.    بەڕێوەبەری ئاوی ژێر زەوی: ئاستی ئاو زۆر بەخێرایی لە دابەزیندایە؛ https://esta.krd/190715/  

درەو: راپۆرتی: فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەپێی ڕاپۆرتێکی فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق؛ # لەسەر ئاستی عێراق زیاتر (27 ملیۆن) دۆنم زەوی ڕوبەڕووی دیاردەی بە بیابانبوون بوونەتەوە، زیاتر لە (94 ملیۆن) دۆنم زەویش لەبەردەم هەڕەشەی دیاردەکەن. # لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستانیش نزیکەی (442 هەزار) دۆنم زەوی توشی بە بیابانبوون بوونە، زیاتر لە (536 هەزار) دۆنم زەویش لەبەردەم مەترسی بە بیابانبووندان. # لە ماوەی ساڵی (2015 - 2020)، جوتیاران بەهۆی نەبونی ئاوی پێویستەوە، دەستیان لە داچاندنی زیاتر لە (7 ملیۆن) دۆنم زەوی کشتوکاڵی هەڵگرتووە. ڕوبەری زەوی بە بیابانبوو لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەپێی ڕاپۆرتێکی فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پاڵپشت بە داتاکانی هەردوو وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوە ئاوییەکانی عێراق لە ماوەی ساڵانی (2015 - 2020) لەسەر ئاستی عێراق (27 ملیۆن و 220 هەزار و 361) دۆنم زەوی ڕوبەڕووی دیاردەی بە بیابانبوون بوونەتەوە، لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق پارێزگای ئەنبار زۆرترین ڕووبەری ڕوبەڕووی دیاردەکە بووتەوەو (7 ملیۆن و 467 هەزارو 920) دۆنمی بە ڕێژەی (27.44%)ی کۆی گشتی بەبیابانبوون گرتوویەتییەوە. جێگەی ئاماژەیە پارێزگای کەرکوک لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق کەمترین ڕێژەی بە بیابانبوون تێیدا ڕوویداوەو تەنها (11 هەزار و 726) دۆنمی بە رێژەی (0.04%) بەر شەپۆلی بەبیابانبوونەکەی عێراق بووتەوە. لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستانیش کە پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆک و هەڵبجە) دەگرێتەوە، داتاکان پێکەوە هەژمار کراوەو ڕێژەی بە بیابانبوونە تێیاندا (1.62%) بووە بەرامبەر بە (441 هەزار و 798) دۆنم زەوی. تایبەت بە سەرجەم پارێزگاکانی عێراق (بڕوانە چارتی ژمارە (1) و خشتەی ژمارە (1))  ڕوبەری زەوی لە ژێر هەڕەشەی بە بیابانبوون لە عێراق و هەرێمی کوردستان هەر بەپێی ڕاپۆرتەکەی فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، ئاماژە بەو ڕووبەرە لە زەوییەکانی عێراق داوە کە لە ژێر هەڕەشەی بە بیابانبووندان، بەجۆرێک لەسەر ئاستی عێراق (94 ملیۆن و 264 هەزار و 400) دۆنم زەوی لە ژێر مەترسی دیاردەی بە بیابانبووندان.  لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق پارێزگای ئەنبار زۆرترین ڕووبەری لە مەترسیدان کە بە (45 ملیۆن و 804 هەزارو 400) دۆنمی بە ڕێژەی (48.59%) دەخەمڵێنرێت، کە مەترسی بەبیابانبووندان. هاوکات پارێزگای بابل لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق کەمترین هەڕەشەی لەسەرە، ئەو زەویانەشی کە لە ژێر کاریگەر هەڕەشەی دیاردەکەن بە (317 هەزار و 202) دۆنم دەخەمڵێنرێت کە بەرامبەرە بە رێژەی (0.34%) لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق. بەڵام لەسەر ئاستی سەرجەم پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان پێکەوە، داتاکان دڵخۆشکەرن بەرامبەر بە قەبارە گەورانەی لە پارێزگاکانی تری عێراق تۆمار کراون، چونکە تەنها (536 هەزار و 86) دۆنم زەوی لەژێر مەترسی دیاردەکەن و بەراورد بە کۆی گشتی مەترسییەکە لەسەر ئاستی عێراق تەنها بە ڕێژەی (0.57%) دەخەمڵێنرێت. تایبەت بە سەرجەم پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان (بڕوانە چارتی ژمارە (2) و خشتەی ژمارە (1)).   دەستهەڵگرین لە داچاندنی زەوی کشتوکاڵی لەسەر ئاستی عێراق (2015 – 2020) جگە لەوەی قەبارەیەکی گەورەی زەوی کشتوکاڵی لە عێراق بە کەڵکی کشتوکاڵ کردن و داچاندن نەماون و ڕوبەڕووی بە بیابانبوون بوونەتەوەو یان لە ژێر کاریگەری دیاردەکەن. هاوکات ڕوبەرێکی بەرفراوانیش لە زەوی کشتووکاڵی لە عێراق بەهۆی نەبوونی ئاوی پێویستەوە داچاندنیان تێدا ناکرێت و بەپێی داتاکان، لە ساڵی (2015) ڕوبەری (1 ملیۆن و 631 هەزار و 341) دۆنم، لە ساڵی (2016) ڕوبەری (545 هەزار و 108) دۆنم، لە ساڵی (2017) ڕوبەری (ملیۆنێک) دۆنم، لە ساڵی (2018) ڕوبەری (2 ملیۆن و 272 هەزار و 692) دۆنم، لە ساڵی (2019) ڕوبەری (540 هەزار) دۆنم و لەساڵی (2020) روبەری (ملیۆنێک و 134 هەزار و 378) دۆنم زەوی کشتوکاڵی لە عێراق لەلایەن جوتیارانەوە نەکێڵراوەو هیچ بەروبوومێک دانەچێنراوە. بەم پێیەش لە ماوەی ساڵی (2015 - 2020)، جوتیاران بەهۆی نەبونی ئاوی پێویستەوە، دەستیان لە داچاندنی زیاتر لە (7 ملیۆن) دۆنم زەوی کشتوکاڵی هەڵگرتووە. (بڕوانە چارتی ژمارە (3)).    

 راپۆرت: درەو  زیاتر لە (5 ملیار) دیناری نەخۆشخانی شێرپەنجە شەش ساڵە كەوتوەتە ناو مامەڵەیەكی پیسی بانكییەوە لە سلێمانی‌و تێكەڵ بە مامەڵەی نایاسایی چەكی بەڵێندەران كراوە، رێكخراوی كوردستان بۆ هاوكاری نەخۆشانی شێرپەنجە لەرێگەی داواكاری گشتیەوە سكاڵای لەسەر (سەعد كۆڵەك) كردووە كە سەرمایەدارێكی ناسراوی سلێمانییە، لەم كەیسەدا ژمێریارێكی سەعد كۆڵەكیش تێوەگلاوە‌و ئێستا هەردووكیان كوردستانیان بەجێهێشتووە، وردەكاری چارەنوسی پارەی كەمپەینی "ژیانەوە" بۆ نەخۆشخانی شێرپەنجە لەم راپۆرتەدا بخوێنەرەوە.    سكاڵای یاسایی تۆماركرا بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەماوەی دوو رۆژی رابردوودا رێكخراوی كوردستان بۆ هاوكاری نەخۆشخانی شێرپەنجە لە رێگەی داواكاری گشتیەوە سكاڵای یاسایی لەسەر دوو كەس تۆماركرد كە سەرمایەدارێكە لەگەڵ ژمێریارەكەی. سەرمایەدارەكە (سەعد فایەق كۆڵەك)ە‌و ژمێریارەكەشی پیاوێكە بەناوی (عوسمان عەلی ساڵح)، ئەم دوو كەسە لەسەرەتای هەڵمەتەكانی دەستگیركردنی ئەو كەسانەوە كە لە سلێمانی مامەڵەیان بە چەكی بەڵێندەرانەوە كردووە، كوردستانیان بەجێهێشتووە‌و روویان لە (دوبەی) كردووە.  ئەم سەرمایەدارە بڕی زیاتر لە (5 ملیار) دیناری پارەی كەمپەینی پشتیوانی لە نەخۆشخانی شێرپەنجەی لە (نەقد)ەوە كردووە بە (چەكی بەڵێندەران)‌و ئەمە وایكردووە پارەی كەمپەینەكە بفەوتێت، ئەم كەیسە پەردە لەسەر چۆنیەتی مایەپوچبوونی بانكی (شیمال) لە سلێمانی هەڵدەداتەوە‌و تێوەگلانی ئەو بانكە لە پرۆسەی سپیكردنەوەی پارەدا دەردەخات لەرێگەی خاوەنەكەی‌و یەكێك لە هاوپشكەكانییەوە.  كەمپەینی پارەكۆكردنەوە لەسەردەمی قەیراندا  ساڵی 2012 پەرلەمانی كوردستان یاسای (سندوقی كۆمەك بۆ توشبوانی شێرپەنجە)ی پەسەندكرد، لەبەر رۆشنایی ئەم یاسایەدا، ساڵی 2014 كاتێك بەهۆی سەرهەڵدانی شەڕی داعش‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان روبەڕووی یەكەم شەپۆلی قەیرانی دارایی بووەوە، سندوقی (كۆمەك بۆ توشبوانی شێرپەنجە) كەمپەینێكی ئەنجامدا بەناوی "ژیانەوە"، رێكخراوی (كوردستان بۆ هاوكاری نەخۆشخانی شێرپەنجە) كەمپەینەكەی بەڕێوەدەبرد، خاتوو (د. ئەختەر نەجمەدین) سەرۆكی رێكخراوەكەیە، كە پێشترو لەسەردەمی حكومەتی (عومەر فەتاح)دا لە سلێمانی وەزیری خوێندنی باڵا بووە، خاتونێكی تر بە ناوی (ئەمیرە مەحمود غەفور) ژمێریاری رێكخراوەكەیە. ئەم كەمپەینە بڕی (5 ملیارو 282 ملیۆن‌و 782 هەزارو 250) دیناری كۆكردەوە، بەڕێوەبەرانی رێكخراوەكە لە بانكی (شیمال) لە سلێمانی كە بانكێكی ئەهلییە‌و دەكەوێتە بەرامبەر یانەی ئەندازیاران لەسەر شەقامی سالم، حسابێكی بانكییان بە (دینارو دۆلار) كردوەتەوە بۆ دانانی ئەو پارەی كە كەمپەینەكە كۆیكردوەتەوە، هەر لەو بانكە حسابی دۆلاریان گۆڕیوەتەوە بۆ دینارو خستویانەتە سەر حسابی دینار. پارەی شێرپەنجە لە گەردنی سەعدی كۆڵەكدا ! ساڵی 2016 بانكی (شیمال) مایەپوچ بوو، بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، بەرلەوەی بەتەواوەتی مایەپوچبوونی ئاشكرا بكرێت، (سەعد  فایەق كۆڵەك) كە سەرمایەدارێكی دیاری سلێمانییەو ئەندامی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی بانكی (شیمال)ە پەیوەندی بە بەرپرسانی رێكخراوی (كوردستان بۆ هاوكاری نەخۆشخانی شێرپەنجە)وە كردووە‌و بەناوی هاوكاریكردنیانەوە پێشنییازی بۆ كردوون بۆ ئەوەی پارەكانیان لە بانكی شیمال نەفەوتێت، بیگوازنەوە بۆ بانكێكی تر. رێكخراوی كوردستان بۆ هاوكاری نەخۆشخانی شێرپەنجە پارەی كەمپەینەكە كە زیاتر لە (5 ملیار) دینار بووە بە كاش لە بانكی (شیمال) دایناوە، بەڵام سەعد كۆڵەك وتویەتی ئێستا لە بانك پارەی كاشمان نییە‌و كەسێك رادەسپێرم یارمەتیدان بدات‌و پارەكەتان بە (چەك) بۆ بگوازێتەوە بۆ بانكێكی تر، بەڕێوەبەرانی رێكخراوەكە بەهۆی ئەوەی پارەكەیان لە كاری خێرخوازییەوە دەستكەوتووە، پێشبینی ئەوەیان نەكردووە كەس بتوانێت دەست بۆ پارەكە ببات.  دوای گفتوگۆ لەگەڵ (سەعد فایەق كۆڵەك)، رێكخراوی كوردستان بۆ هاوكاری نەخۆشخانی شێرپەنجە هەموو پارەی كەمپەینەكەیان كە تا ئەوكاتە بڕی (5 ملیارو 249 ملیۆن‌و 750 هەزار) دیناری ماوەتەوە، بەشێوەی نەقدو لەماوەی 2/5/2016 بۆ 26/7/2016 بە چەند جارێك‌و بەبڕی جیاواز خستوەتەسەر حسابی كەسێك لە بانكی شیمال بەناوی (عوسمان عەلی ساڵح)، ئەم پیاوە ناسراوە بە (عوسمان عەلاف) ژمێریاری تایبەتی كۆمپانیاكەی سەعد فایەق كۆڵەك بووە.  هەر لە ماوەی 2/5/2016 بۆ 26/7/2016 واتە رێك لەو ماوەیەدا كە رێكخراوەكە بە نەقد پارەی كەمپەینەكەی خستوەتە سەر حسابەكەی لە بانكی شیمال، عوسمان عەلاف پارەكەی بە (چەك) لە بانكی شیمالەوە گواستوەتەوە بۆ بانكی ئاشتیی،  ئەم كارەشی بە هاوبەشی كردووە لەگەڵ خاتوو (ئەمیرە) كە ژمێریای رێكخراوی كوردستانە بۆ هەماهەنگی نەخۆشخانی شێرپەنجە. دوای ئەوەی پارەی كەمپینەكە بەشێوەی (چەك) لە بانكی شیمالەوە گواستراوەتەوە بۆ بانكی ئاشتی، بەڕێوەبەرانی رێكخراوەكە بۆیان دەركەوتووە (عوسمان عەلاف) كە ژمێریاری سەعد كۆڵەك بووە، چەكی بەڵێندەرانی بۆ رێكخراوەكە پڕكردوەتەوە، ئەمەش چەكێكی بانكییە كە بەهۆی قەیرانی داراییەوە توشی كێشە هات‌و حكومەت خەرجی نەدەكردو لە بازاڕدا بەبەهای كەمتر لە بەهای خۆی مامەڵەی پێوەدەكرا، ئەمە ئەو كەیسەیە كە دەوترێت بەرپرسی باڵای كابینەی پێشوو و ئەم كابینەیەش تێیدا تێوەگلاون‌و لەڕێگەی كەسە نزیكەكانیانەوە مامەڵەیان بەم چەكانەوە كردووە، بەمدواییە هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی چەندین كەسیان لە بازاڕی دۆلارەكە لەسەر ئەم كەیسە دەستگیركراوە، ئەو چەكە بانكییانەی بەڵێندەران كە بەهۆی قەیرانی داراییەوە حكومەت بۆی خەرج نەكردون خستیانە بازاڕەوە بە نرخی كەمتر بەهاكەی دەگاتە (470 ملیار) دینار.    كاتێك پارەی كەمپەینی هاوكاری نەخۆشی شێرپەنجە لە بانكی شیمالەوە بۆ بانكی ئاشتی لە پارەی نەقدەوە بوو بە چەكی بەڵێندەران، ئیتر پارەكە كەوتە ناو گێژاو و لە بانكی ئاشتیشەوە گواسترایەوە بۆ بانكی هەرێم كە لقی بانكی ناوەندی هەرێمە لە سلێمانی و لەوێش بە رێكخراوەكە راگەیەندراوە ئەم چەكانە چەكی بەڵێندەرانەو خەرجناكرێت،  بەمدواییە هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی لەسەر كەیسی چەكی بەڵێندەران 23 فەرمانبەری بانكی هەرێمی دەستگیركرد.  دوای شەش ساڵ لەمایەپوچبوونی ئەو بانكە، دەردەكەوێت بانكی (شمال) لە سلێمانی تێوەگلاوە لە پرۆسەیەكی گەورەی سپیكردنەوەی پارە یان ئەوەی ناوی لێنراوە "مەمەڵەكردن بە چەكی بانكیی بەڵێندەران"ەوە.  ئێستا لەسەر ئەم كەیسە لەلایەن دەسەڵاتدارانی سنوری سلێمانییەوە چەندین كەس دەستگیركراون‌و هەندێكیان لەبەرامبەر رادەستكردنی بڕە پارەیەك ئازادكراون‌و هەندێكی تریان هێشتا لە زینداندا ماون، بەڵام چارەنوسی پارەی كەمپەینی هاوكاری بۆ نەخۆشخانی شێرپەنجە هێشتا بە نادیاری ماوەتەوە.  هەر بەتەمای چاوە! كورد وتویەتی" كوێر تا دەمرێت بەتەمای چاوە"، سەنتەری ژیانەوە بۆ چارەسەری شێرپەنجە بە تیشك كە تاكە سەنتەری تیشكە لە هەرێمی كوردستان، هەر ئومێدی نەبڕیوە‌و بەتەمای پارەی كەمپەینەكە بووە. ئەم سەنتەرە لە نیسانی 2019دا لەڕێگەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانییەوە نوسراوێكی ئاڕاستەی وەزارەتی تەندروستی كردووە‌و باسلەوە دەكات، تەنیا دوو ئامێری (لیناك)ی تایبەت بە چارەسەری نەخۆشیی لە سەنتەرەكەدا هەیە‌و بەهۆی زۆریی نەخۆشەوە لۆدیان لەسەر دروستبووە‌و لیستی چاوەڕوانی نەخۆش زیاتر لە (8) مانگی تێپەڕاندووە.  ئەم سەنتەرە لە نوسراوەكەدا داوا دەكات پارەی كەمپەینی "ژیانەوە"ی بۆ خەرجبكرێت بۆ ئەوەی بتوانێت سیستمی جیهانی (LC) دابین بكات كە پێویستە بۆ كڕینی ئامێری (لیناك).  لە بنەڕەتەوە بڕیار بوو بە پارەی ئەم كەمپەینە بینای نەخۆشخانەیەكی نوێی شێرپەنجە دروستبكرێت‌و ئامێری نوێی (لیناك)ی تایبەت بە نەخۆشانی شێرپەنجەی بۆ بكڕدرێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی پارەی كەمپەینەكە كەوتە ناو گێژاوی ساختەكاریی بانكییەوە، ئەم خەونە هەرگیز نەبوو بە واقع.  لە تەموزی 2019 پارەكەی كەمپەینەكە خرایەسەر حسابی سندوقی كۆمەكی توشبوانی شێرپەنجە لە بانكی (باخان)، بەڵام ئەمە پارەی كاش نەبوو، تەنیا چەكی بانكی بەڵێندەران بوو كە ئەوكات‌و ئێستاش حكومەت بە نرخی خۆی خەرجیان ناكات. وەصی بەسەر بانكەوە ! خاوەنی راستەقینەی بانكی (شیمال) پیاوێكی دیارە بەناوی (نەوزاد جاف)، بەڵام چەند هاوپشكێكی تری هەیە، بەر لەوەی مایەپوچبوونی رابگەیەندرێت بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو) سەرمایەی بانكەكە گەیشتوەتە (300 ملیار) دینار.  خاوەنی بانكەكە‌و یەكێك لە هاوپشكەكانی (سەعدی فایەق كۆڵەك) بەرلەوەی مایەپوچبوونی بانكەكەی رابگەیەنن، چەندین ڤێلایان لە دەرەوەی وڵات كڕیوە لەگەڵ كڕینی پشكی هەندێك كۆمپانیا، ئەمە گومانی لای هەندێك لە هاوپشكەكانی تر‌و ئەوانەی پارەیان لە بانكەكە داناوە دروستكردووە، ئەوانەی لە نزیكەوە ئاگاداری كەیسەكەن دەڵێن پارەی كەمپەینی شێرپەنجە لەلایەن ئەو سەرمایەدارانەوە لە كڕینی پشك‌و ڤێلاكاندا خەرجكراوە‌و سپی كراوەتەوە.  بانكی (شیمال) لە ساڵی 2016وە توشی مایەپوچبوون بووە، بەڵام هێشتا پەیكەری بانكەكە هەر ماوە، مانگی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ (عەمار حەمەد خەلەف) جێگری پارێزگاری بانكی ناوەندیی عێراق فەرمانێكی دەركردووە‌و بەگوێرەی یاسای بانكەكان، بانكی (شیمال)ی لە سلێمانی خستوەتە ژێر (الوصایە)ی خۆیەوە‌و (محەمەد عەلی حسێن)ی كردووە بە وەصی بەسەر بانكەكەو دەسەڵاتی ئەوەی پێ بەخشیوە رێوشوێنی دژی ئەو كەسانە بگرێتە بەر كە هۆكاربوون لە بەهەدەردانی پارەی بانكەكە‌و خراپ بەكارهێنانی.  بانكی شیمال كە خاوەنە راستەقینەكەی (نەوزاد جاف)ە، ئێستا تەنیا پەیكەرەكەی ماوە، كە نەكەس پارەی تێدا دادەنێت‌و نە كەسیش پارەی لێ رادەكێشێت، ئەو پیاوەی كە وەكو وەصی لە بانكی ناوەندییەوە بۆی دانراوە حساباتی ئەوە دەكات بانكەكە چەندی لە قەرزدایە‌و خۆی چەندێك پارەی خەڵك‌و خاوەن پشكەكانی بانكەكە قەرزارە.          

درەو: راپۆرتی: دەستەی ئاماری هەرێم  پاڵپشت بە ڕووپێوییەکانی دەستەی ئاماری هەرێم کە بە هاوکاری ڕێخکراوە نێودەوڵەتییەکان لەسەر ئاستی هەرێم و پارێزگاکان ئەنجامی داوە؛  # لە کۆی (2 هه‌زار 16) دامەزراوه‌ی زۆر بچوک، بچوک و مامناوەند، تەنها (811)یان به‌ ڕێژه‌ی (40.2%) بە فەرمی تۆماركراوون و (هه‌زار و 205) یان به‌ ڕێژه‌ی (59.7%) لە هیچ شوێنێكی فەرمی تۆمار نەكراوون. # (هه‌زار و 985) دامەزراوەیان هەژماری بانکییان نییە به‌ڕێژه‌ی (98.5%) و تەنیا (1.5%)ی دامەزراوەکان هەژماری بانکییان هەیە، كە ژماره‌یان (31) دامەزراوه‌یە. # (3 هه‌زار و 812) كرێكار لە دامەزراوە پیشەسازییەكاندا كار دەكەن، (499) که‌سیان به‌ ڕێژه‌ی (13%) لە ڕەگەزی مێینه‌ن. ژمارەی خاوەنكاری ژن (269) که‌سن به‌ ڕێژه‌ی (13.3%). # بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمه‌ڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان دەركەوتووە كە ژمارەیەكی بەرچاوی كچان پێش تەمەنی (15 و 18) ساڵیدا هاوسەرگیرییان كردوە. لەسەر ئاستی پارێزگاكانیش پارێزگای سلێمانی بەرزترین ڕێژەی تۆمار كردووە لە ڕووی هاوسەرگیری پێش تەمەنی (15 و 18) ساڵیدا. # لە بواری تەندروستی منداڵبوونیشدا، نەشتەرگەری قیسەری رێژەیەكی بەرزی تۆماركردووە (50.8%) لە ساڵی 2021 بە بەراورد بە ساڵی 2011 (26.4%) بووە، كە ئەمەش كاریگەری نەرێنی هەیە لەسەر تەندروستی ئافرەتان. به‌شی یه‌که‌م؛ ئاماری دامەزراوە پیشەسازییەكان و ئابوورییەكان ئەم ئامارە پشت بە ستراوە بە؛ ڕووپێوی دامەزراوەكانی زۆر بچووك، بچووك و مامناوەند (MSME) لە هەرێمی كوردستانی- عێراق 2022 لە لایەن دەستەی ئاماری هەرێم بەهاوكاری (UNDP) ئەنجامدراوە. هاوکات ڕووپێوی دامەزراوە پیشەسازییەكانی گەورە و ڕووپێوی دامەزراوە پیشەسازییەكانی مامناوەند بۆ ساڵی 2020 لە لایەن دەستەی ئاماری هەرێم جێبەجێكراون.  پێویستە ڕوون بكرێتەوە كە ڕووپێوی دامەزراوەكانی زۆر بچووك، بچووك و مامناوەند بە نموونە وەرگیراوەو ڕووپێوەكانی دامەزراوە پیشەسازییەكانی گەورەو مامناوەند ڕووپێوی گشتگیرن. یه‌که‌م؛ ئەنجامەكانی ڕووپێوی دامەزراوەكانی زۆر بچووك، بچووك و مامناوەند (MSME) 1.    ژمارەی دامەزراوەكان: بەپێی ئەنجامەكانی ڕووپێوی (MSME) ژمارەی گشت دامەزراوەكان لە نموونەكەدا (2 هه‌زار 16) دامەزراوه‌یە (هه‌زار و 875) زۆر بچووك، (127) بچووك، (14) مامناوەند. له‌کۆی ئه‌و دامه‌زراوانه‌ (811)یان به‌ ڕێژه‌ی (40.2%) دامەزراوە بە فەرمی تۆماركراوون و (هه‌زار و 205) دامەزراوە به‌ ڕێژه‌ی (59.7%) لە هیچ شوێنێكی فەرمی تۆمار نەكراوون، كە زۆربه‌یان دامەزراوە پیشەسازییەكانی زۆر بچووكن هەروەك لە خشتەی خوارەوە پێشاندراوە. (بڕوانه‌ خشته‌ی ژماره‌ (1)). خشته‌ی ژماره‌ (1) 2.    ژمارەی كرێكاران (كرێكار و خاوەنكار): بەپێی قەبارەی نموونەكە، (3 هه‌زار و 812) كرێكار لە دامەزراوە پیشەسازییەكاندا كار دەكەن. زۆر بچووك (2 هه‌زار و 976)، بچووك (656) و مامناوەند (14) كرێكار، كە (3 هه‌زار و 313) به‌ ڕێژه‌ی (86.9%) له‌ ڕەگەزی نێرن و (499) که‌سیان به‌ ڕێژه‌ی (13%) لە ڕەگەزی مێینه‌ن. (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (1)). چارتی ژماره‌ (1) 3.    ژمارەی خاوەنكارەكان: ڕووپێوەكەی ئێستای هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی 2020 دەریدەخات کە هێشتا ژنان کەمینەن لە خاوەندارێتی دامەزراوەكانی زۆر بچووك و بچووك و مامناوەند. لە كۆی گشتی (2 هه‌زار و 16) خاوەنكار، ژمارەی خاوەنكاری ژن (269) که‌سن به‌ ڕێژه‌ی (13.3%)، بە بەراوورد بە (هه‌زار و 747) خاوەنكاری پیاو به‌ڕێژه‌ی (86.6%). لە كۆی گشتی (269) خاوەنكاری ژن، (262) لە دامەزراوەی زۆر بچووك، (6) كەس لە دامەزراوەی بچووك و (1) كەس و دامەزراوەی مامناوەند خاوەنكارن. جێگه‌ی ئاماژه‌یه‌ كە زۆربەی ئەو دامەزراوانەی كە ژنان خاوەندارن لە هیچ شوێنێكی فەرمی تۆمار نەكراوون. تۆمارکراو (37) بە ڕێژەی (1.8%، تۆمارنەکراو (232) بە ڕێژەی (11.5%))، له‌سه‌ر ئاستی پارێزگاکان (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (2)). چارتی ژماره‌ (2) 4.    بەكارهێنانی خزمەتگوزاری بانكی: بە پێی ئەنجامەكانی ڕووپێویMSME ، دەرکەوتووە کە زۆرینەی دامەزراوەکان (هه‌زار و 985)یان هەژماری بانکییان نییە به‌ڕێژه‌ی (98.5%) و تەنیا (1.5%)ی دامەزراوەکان هەژماری بانکییان هەیە، كە ژماره‌یان (31) دامەزراوه‌یە. لە ڕووی هەبوونی ژمارەی بانكی، جیاوازییەكی بەرچاو لە نێوان دامەزراوەكانی زۆر بچوك و بچووك و مامناوەند هه‌یە، چونکە ئەم ڕێژەیە لە (1.3%) بۆ دامەزراوەی زۆر بچووك بۆ (3.2%) بۆ دامەزراوەی بچووک و (14.3%) بۆ دامەزراوەی مامناوەند زیاد دەکات. سه‌باره‌ت به‌ هەبوونی هەژماری بانكی بەپێی دامەزراوە لە ڕووپێوی MSME (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (3)). چارتی ژماره‌ (3) دووه‌م؛ ئەنجامی ڕووپێوی پیشەسازی گەورە: دامەزراوەکانی پیشەسازی گەورە: بریتییە لەو دامەزراوە پیشەسازییانەی کە ژمارەی کرێکارەکانی (30) کرێکار و زیاترە. 1.    ژمارەی دامەزراوەكان: بەپێی ئەنجامەکانی ڕووپێوی پیشەسازی دامەزراوەی گەورە دەردەكەوێت كە ژمارەی دامەزراوەکانی پیشەسازی گەورە لە ساڵی 2020 کار دەکەن (128) دامەزراوەن بەبەراورد بە ژمارەی ئەو دامەزراوانەی کە لە ساڵی 2018 کاریان دەکرد کە ژمارەیان (132) دامەزراوە بووە، واتە ژمارەی دامەزراوەی گەورە بەبەراورد بە ساڵی 2018 بە ڕێژەی (3.03%) کەمی کردووە. لە سەر ئاستی پارێزگاکانیش ژمارەی دامەزراوەکان لە پارێزگای هەولێر لە (59) دامەزراوە لە ساڵی 2018 دابەزیوە بۆ (57) دامەزراوە لە ساڵی 2020 کە زۆرترین رێژەی دامەزراوەكانی گەورە بە ڕێژەی (44%)ی لە خۆگرتووە. لە پارێزگای سلێمانی لە (56) دامەزراوە لە ساڵی 2018 دابەزیوە بۆ (52) دامەزراوە لە ساڵی 2020 بە پلەی دووەم دێت بە ڕێژەی (41%). به‌ڵام لە پارێزگای دهۆک لە (17) دامەزراوە لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ (19) دامەزراوە لە ساڵی 2020 کە رێژەکەی دەکاتە (15%). تاینبه‌ت به‌ ژمارەی دامەزراوەكانی پیشەسازی گەورە لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵانی 2018 و 2020 (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (4)) چارتی ژماره‌ (4) 2.    ژمارەی کرێکارەکان: بەپێی ئەنجامەكانی ڕووپێوی پیشەسازی دامەزراوەی گەورە دەركەوتووە کۆی ژمارەی کرێكارانی بەكرێ كە لە چالاکیە پیشەسازیە جۆراوجۆرەکاندا كاردەكەن (12 هه‌زار و 713) كرێكارەو ئەوانەی بێ كرێ كاردەكەن ژماره‌یان (50) كرێكارە، وەک خاوەن كار یان یەكێك لە ئەندامانی خێزان. ژمارەی كرێكارانی بەكرێ لە ساڵی 2020 بە ڕێژەی (0.2%) دابەزیوە بەبەراورد بە ژمارەی كرێكاران لە ساڵی 2018 كە ژمارەیان (12 هه‌زار و 737) كرێكار بوون. لە سەر ئاستی پارێزگاكانیش ژمارەی كرێكارانی بەكرێ لە پارێزگای هەولێر لە (4 هه‌زار و 975) كرێكاره‌وه‌ لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ )5 هه‌زار و 284) كرێكار لە ساڵی 2020. لە پارێزگای سلێمانی لە (6 هه‌زار و 832) كرێكاره‌وه‌ لە ساڵی 2018 دابەزیوە بۆ (6هه‌زار و 144) كرێكار لە ساڵی 2020دا. لە پارێزگای دهۆك لە (930) كرێكاره‌وه‌ لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ (هه‌زار و 285) كرێكار لە ساڵی 2020. له‌م باره‌یه‌وه‌ (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (5)). چارتی ژماره‌ (5) سێیه‌م؛ ئەنجامی ڕووپێوی پیشەسازی مامناوەند دامەزراوەکانی پیشەسازی مامناوەند: بریتییە لەو دامەزراوە پیشەسازییانەی کە ژمارەی کرێکارەکانی لەنێوان (10 - 29) کرێکاردایە. 1.    ژمارەی دامەزراوەكان: بەپێی ئەنجامەكانی رووپێوی دامەزراوەی پیشەسازی مامناوەند دەركەوتووە كە ژمارەی دامەزراوەكان کە لە ساڵی 2020 کار دەکەن (396) دامەزراوەن بەبەراورد بە ژمارەی ئەو دامەزراوانەی کە لە ساڵی 2018 کاریان دەكرد كە ژماره‌یان (375) دامەزراوە بووە، واتە ژمارەی دامەزراوەی مامناوەند بەرێژەی (5.6%) لە هەرێمی كوردستان زیادیكردووە بەبەراورد بە ساڵی 2018. لەسەر ئاستی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هەر چەندە کە پارێزگای سلێمانی لە (217) دامەزراوە لە ساڵی 2018 کەمی کردووە بۆ (214) دامەزراوە لە ساڵی 2020، به‌ڵام زۆرترین رێژەی دامەزراوەی مامناوەند دەكەوێتە ئەم پارێزگایە بەرێژەی (54%) و هەروەها ژمارەی دامەزراوەكان لە پارێزگای هەولێر لە (75) دامەزراوەوه‌ لە ساڵی 2018 بەرزبووتەوە بۆ (97) دامەزراوە لە ساڵی 2020 کە بە پلەی دووەم دێت بە رێژەی (25%) دامەزراوەکان. لە پارێزگای دهۆك لە (83) دامەزراوەوه‌ لە ساڵی 2018 بەرزبووتەوە بۆ (85) دامەزراوە لەساڵی 2020 و رێژەی دامەزراوەکان دەگاتە (21%)ی دامەزراوەکان لە هەرێمدا. له‌م باره‌یه‌وه‌ (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (6)). چارتی ژماره‌ (6) 2.    ژمارەی کرێکارەکان: بەپێی ئەنجامەكانی رووپێوی پیشەسازی دامەزراوەی مامناوەند کۆی ژمارەی کرێكارانی بە كرێ كە لە چالاکیە پیشەسازیە جۆراوجۆرەکاندا كاردەكەن (5 هه‌زار و 441) كرێكاره‌و ئەوانەی بێ كرێ كاردەكەن ژماره‌یان (188) كرێكارە وەک خاوەن كار یان یەكێك لە ئەندامانی خێزان. ژمارەی كرێكارانی بە كرێ لە ساڵی 2020 بە ڕێژەی (0.7%) بەرز بۆتەوە بە بەراورد بە ژمارەی كرێكاران لە ساڵی 2018 كە ژمارەیان(5 هه‌زار و 401) كرێكار بوون.  لەسەر ئاستی پارێزگاكانیش ژمارەی كرێكاران لە پارێزگای هەولێر لە (هه‌زار و 298) كرێكار لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ (هه‌زار و 600) كرێكار لە ساڵی 2020. لە پارێزگای سلێمانی لە (2 هه‌زار و 976) كرێكار لە ساڵی 2018 دابەزیوە بۆ (2 هه‌زار و 661) كرێكار لە ساڵی 2020. لە پارێزگای دهۆك لە (هه‌زار و 127)  كرێكار لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ (هه‌زار و 180) كرێكار لە ساڵی 2020. (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (7)). چارتی ژماره‌ (7) به‌شی دووه‌م؛ ئاماری پەروەردەو تەندروستی و كۆمەڵایەتی ئەم ئامارانە پشت بەستراوە بە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمه‌ڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان (IWISH). گەڕی یەكەمی ئەم ڕووپێوە لەساڵی 2011 و گەڕی دووەم لە ساڵی 2021 لە هەرێمی كوردستان و عێراق بە گشتی ئەنجامدراوه‌ له‌لایەن دەستەی ئاماری هەرێمی كور دستان بە هاوبەشی لەگەڵ دەزگای ناوەندی ئاماری عێراق و به‌هەماهەنگی لەگەڵ سندوقی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ دانیشتوان (UNFPA). قەبارەی نموونەی هەڵبژێردراو لەم ڕووپێوە لەسەر ئاستی هەرێم لە (هه‌زار و 596) خێزان پێكهاتووه‌و  بۆ هەر پارێزگایەك (532) خێزان بووه‌، لە هەردوو ژینگەی شارنشین و گوندنشین.  ژمارەی ئەو خێزانانەی كە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ ئەنجامدراوه‌ (هه‌زار و 576) خێزان و ژمارەی ئەو ئافرەتانەی كە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوه‌ (2 هه‌زار و 162) ئافرەت بووە.  یه‌که‌م؛ بەرزترین بڕوانامەی بەدەستهاتوو بۆ ئەندامانی خێزان  تایبه‌ت به‌ بەرزترین بڕوانامەی بەدەستهاتوو بۆ ئەندامانی خێزان كه پێشتر په‌یوه‌ندیان كردووه به خوێندن به‌پێی ڕه‌گه‌ز (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (8)) چارتی ژماره‌ (8) دووه‌م؛ تەمەنی ئافرەت لە یەكەم هاوسەرگیری  بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمه‌ڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان (2IWISH - 2021) بە شێوەیەكی گشتی لە هەرێمی كوردستان و لەسەر ئاستی پارێزگاكان لە ساڵی 2021 تێكڕای تەمەن لە یەكەم هاوسەرگیری لە هەمان ئاستدان كە لە تەمەنی (21) ساڵیدایەو لە هەمان كاتدا بە بەراورد لەگەڵ ساڵی (2011) دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە. لە ساڵی 2011 بە شێوەیەكی گشتی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و پارێزگاكان جیاوازیەكی ئەوتۆ بەدی ناكرێت، لەم ڕووەوە بەشێوەیەك لەسەر ئاستی هەرێم تێكڕای تەمەن بۆ یەكەم هاوسەرگیری لە تەمەنی (26) ساڵیدایە. دواتر پارێزگاكانی دهۆك و هەولێر، لە تەمەنی (25) ساڵی و تەمەنی (24) ساڵی یەك لەدوای یەک، وه‌ک له‌ (چارتی ژماره‌ (9)) ئاماژه‌ی پێدراوه‌. چارتی ژماره‌ (9) سێیه‌م؛ هاوسە رگیری پێش تە مەنی (18 و 15) ساڵی بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمه‌ڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان (2IWISH - 2021) دەركەوتووە كە ژمارەیەكی بەرچاوی كچان پێش تەمەنی (15 و 18) ساڵیدا هاوسەرگیرییان كردوە. لە هەرێمی كوردستان. لە ساڵی 2021 ڕێژەی (23%) ئەو ئافرەتانەی كە لە تەمەنی (15- 49) ساڵیدان پێش تەمەنی (18) ساڵی هاوسەرگیرییان كردووە، هەروەها (10%)ی ئەو ئافرەتانەی لە تەمەنی (15- 49) ساڵیدان پێش تەمەنی (15) ساڵی هاوسەرگیرییان كردووە.  لەسەر ئاستی پارێزگاكانی هەرێم، پارێزگای سلێمانی بەرزترین ڕێژەی تۆمار كردووە لە ڕووی هاوسەرگیری پێش تەمەنی (15 و 18) ساڵیدا كە رێژەكەی (23%) و (10.3%) بۆ پێش تەمەنی (18) و پێش تەمەنی (15) ساڵی یەك لە دوای یەك. له‌م باره‌یه‌وه‌ (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (10)). چارتی ژماره‌ (10) چواره‌م تەندروستی 1.    منداڵبوون بە (سروشتی، قەیسەری( رێژەی ئافرە تان كە بە نە شتەرگەری )قە یسەری) منداڵیان بووە: ئەم نیشاندەرە لە رووی تەندروستییەوە نیشاندەرێكی گرنگە. بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و تەندروستی ئافرە تان  (2IWISH - 2021) لە هەرێمی كوردستان، نەشتەرگەری قیسەری رێژەیەكی بەرزی تۆماركردووە (50.8%) لە ساڵی 2021 بە بەراورد بە ساڵی 2011 (26.4%) كە ئەمەش كاریگەری نەرێنی هەیە لەسەر تەندروستی ئافرەتان. 2.    رێژەی ئافرەتان كە بە سروشتی منداڵیان بووە  بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان (2IWISH - 2021)، لە هەرێمی كوردستان، منداڵبونی سروشتی رێژەیەكی نزمی تۆماركردووە (49.2%) بە بەراورد بە هەمان ماوە لە ساڵی 2011 (67.6) هەروەك لە چارتی ژمارە (11) پێشاندراوە. چارتی ژمارە (11) ڕۆژى-جيهانى-ئامار2 (1).pdf

شیكاری:درەو  •    ئەو داهاتەی بەهۆی ڕاگرتنی بەرزە موچەی موچەخۆرانەوە لە (7) ساڵی ڕابردوودا بۆ حکومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە بریتیە لە؛ (4 ترلیۆن و 421 ملیار و 505 ملیۆن 450 هەزار) دینار، لە هەردوو کابیەی هەشتەم و نۆیەمدا. •    کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دیناری فەرمانبەرانی هەرێم پاشەکەوتکردووە. •    لە کابینەی نۆیەمدا حکومەتی هەرێم بڕی (8 ترلیۆن 190 ملیار) دیناری موچەخۆرانی بڕیوە. •    کەواتە کۆی شایستە داراییەکانی موچەخۆران لای حکومەتی هەرێم (23 ترلیۆن و 209 ملیار و 502 ملیۆن  و 450 هەزار) دینارە.  یەکەم؛ سەرە موچە (عەلاوە) و بەرزە موچە (تەرفیع) چییە؟ لە یاسای موچەی فەرمانبەرانی میری و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008 هەموارکراو بە ڕوونی باس لە هەردوو بابەتی سەرە موچە (عەلاوە) و بەرزە موچە (تەرفیع) کراوە، بەجۆرێک لە؛  (مادەی سێیەم) بڕگەی یەکەم: پلەکانی فەرمانبەران و سەرمووچەی ساڵانەیان و ماوەی پلە بەرز کردنەوەیان بەم شێوەیە دەبێت کە لە خشتەی مووچەکان و سەرمووچەی ساڵانە هاتووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1))  سەرمووچەی ساڵانە لە (مادەی پێنجەم)ی یاساکەدا هاتووە: سەرمووچەی ساڵانە دەدرێت بە فەرمانبەر لە کاتی تەواو کردنی (1) ساڵ لە خزمەتی وەزیفی بە رەچاو کردنی مادە (9)ی ئەم یاسایە. هەروەها لە (مادەی نۆیەم)دا هاتووە؛ یەکەم: ئەگەر نەتوانرا فەرمانبەر پلەی بەرز بکرێتەوە بۆ پلەی دواتر یان پێدانی سەرمووچەی ساڵانەی بۆ گەیشتن بە بەرزترین رادەی مووچەی پلەکەی، دەکرێت بەردەوام سەرمووچەی ساڵانەی پێ بدرێت لە پلەی دواتری پلەکەی خۆی. دووەم: فەرمانبەری پایە (11)ی پلە یەکی وەزیفی سەرمووچەی بەردەوام دەبێت کە تێپەڕ نەبێت لە نزمترین رادەی پلە باڵاکان (ب) پلە بەرز کردنەوەی فەرمانبەر لە (مادەی شەشەم)ی یاساکەدا هاتووە؛ یەکەم: پلە بەرز کردنەوە بریتییە لە گواستنەوەی فەرمانبەر لەو وەزیفەیەی کە تێیدایە بۆ وەزیفەیەک کە راستەوخۆ دەکەوێتە پلەیەکی بەرزتر دوای پلەی پێشتری لە پلەبەندنی وەزیفی.  سەبارەت بە مەرجەکانی پلە بەرز کردنەوەی فەرمانبەر هەر لە (مادەی شەشەم) و بڕگەی  (دووەم) هاتووە: هەبوونی ئەم مەرجانەی کە لە خوارەوە هاتوون لە کاتی پلە بەرز کردنەوە: ا. هەبووونی پلەی بەتاڵ یان وەزیفەی بەتاڵ لە پلەیەکی بەرزتر لەو پلەیەی کە تێیدایە لەنێو (چمن) میلاکی وەزیفی فەرمانگەکەی. ب. تەواوکردنی ماوەی بڕیاردراو بۆ پلە بەرزکردنەوە کە هاتووە لە خشتەی ژمارە (١). ج. دەبێت فەرمانبەر مەرجەکان و توانای پێویستی هەبێت بۆ ئەو وەزیفەیەی بۆی کاندید دەکرێت بۆ پلە بەرز کردنەوە. د. سەلماندنی تواناکانی فەرمانبەر بۆ وەرگرتنی ئەو وەزیفەیەی کە  نیاز وایە پلەکەی بۆی بەرز بکرێتەوە بە راسپاردەی سەرۆکی راستەوخۆ و پەسند کردنی سەرۆکی باڵا. لە بەشێکی تری یاساکە تایبەت بە (پێکهێنانی لیژنەی پلە بەرز کردنەوە) لە (مادەی حەوتەم)دا هاتووە؛ یەکەم: بە فەرمانی وەزیر یان سەرۆکی لایەنی نەبەستراو بە وەزارەت یان کەسی راسپێردراو لیژنەیەکی پسپۆر پێک دەهێندرێت بە سەرۆکایەتی فەرمانبەرێک کە پلە وەزیفیەکەی لە یاریدەدەری بەڕێوەبەری گشتی خوارتر نەبێت و دوو ئەندام کە پلەی وەزیفییان لە بەڕێوەبەر کەمتر نەبێت بۆ  بینینی داواکارییەکانی پلە بەرز کردنەوە لە ماوەی 60 رۆژ لە رێکەوتی وەرگرتنی داواکارییەکە و کاندید کردنی فەرمانبەر بۆ پلە بەرز کردنەوە پاش دڵنیابوون لە هەبوونی مەرجەکانی بڕیاردراو بۆ پلە بەرز کردنەوە کە هاتووە لە بڕگە دووەم لە مادە 6ی ئەم یاسایە. دووەم: فەرمانی پلە بەرز کردنەوە دەردەچێت لە لایەن وەزیری تایبەتمەند یان سەرۆکی لایەنی نەبەستراو بە وەزارەت و پلە بەرز کردنەوەکەشی جێبەجێ دەکرێت لە رێکەوتی شایستە بوونی، ئەگەر خودی فەرمانبەر رۆڵی نەبووبێت لە دواکەوتنی پلە بەرز کردنەوەکەی. مادەی هەشتەم یەکەم: ئەگەر مووچەی فەرمانبەری پلە بەرز کراو هاوتا بوو لەگەڵ یەکێک لە پایەکانی پلەی بەرزکراوەکە، ئەوا مووچەی پایەتی دواتری پێ دەدرێت کە لەگەڵ مووچەکەی هاوتا بێت. دووەم: ئەگەر مووچەی فەرمانبەری پلە بەرز کراو کەوتە نێوان دوو پایە (مەرتەبە) لەو پلەیەی کە بۆی بەرز کراوەتەوە، ئەوا مووچەی پایەی بەرزتری پێ دەدرێت. خشتەی ژمارە (١) موچەی بنەڕەتی پلەکانی وەزیفی سیستمی موچە بە هەزار دینار   دووەم؛ شایستە داراییەکانی موچەخۆران لای حکومەتی هەرێم فەرمانبەران و موچەخۆران دوو جۆر شایستەی داراییان لای حکومەتی هەرێمی کوردستانە، کە ئەوانیش بریتین لە شایستەی (بەرزە موچە)ی فەرمابەران و موچەی (پاشەکەوت، لێبڕین و چارەکە موچە)، لە خوارەوە ڕاڤەی هەردوو ئەو جۆرە شایستەیە دەکەین و قەبارەی ئەو شایستانە لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕوندەکەینەوە.   1.    ڕاگرتنی بەرزە موچەو کاریگەرییەکانی لەسەر فەرمانبەران مامۆستایان لە 1-1-2016ەوە پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران، كە مافێكی یاساییە بەپێی یاسای (موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت‌و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008)ی عێراق جێگیركراوە، ئەم یاسایە لە هەرێمی كوردستان كاری پێدەكرێت. ڕاگیراوە و تا ئێستا هیچ بڕیارێكی حكومەتی هەرێم نییە بۆ پێدانەوەی ئەو مافە بە فەرمانبەران، ئەم پرسە دوای تێپەڕبوونی نزیکەی (7) ساڵ نە لە یاسای چاکسازی باسی لێوە کراو نە لەسەردانەکەی تیمی حکومەت بۆ پەرلەمانی کوردستان لە ڕۆژی  28ی6ی2021 بووە جێی گفتووگۆی جدی، نە لە ئێستاشدا کە بەرەو ساڵی نوێ دەچین (بەهۆی نەبوونی یاسای بودجە)ەوە دێتە بەر باس. تەنها ئەو نەبێت، بەپێی زانیارییەکان بەپێی (بڕیارێكی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان) كە رۆژی 26ی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ دەریكردووە، حكومەت سەرقاڵی ئامادەكردنی پرۆژە یاسایەكە سەبارەت بە بەرزە موچە (تەرفیع)ی فەرمانبەران.  ئەمە لە کاتێکدایە پلە بەرزکردنەوەی هێزەکانی ناوخۆ نەوەستاوەو، پلە بەرزکردنەوە لە وەزارەتی پێشمەرگە دەستی پێکردووەتەوە کە لەم وەزارەتەش لە ساڵی ٢٠١٧ەوە ڕاوەستابو، بەڵام بەپێی نووسراوی ژمارە 7797ی وەزارەتی پێشمەرگە کە لە رۆژی 15-06-2021 دەرچووە و لەلایەن شۆڕش ئیسماعیل، وەزیری پێشمەرگەوە واژۆ کراوە، بڕیاردراوە بە بەرزکردنەوەی پلەی (5 هەزار و 995) پلەدار و پێشمەرگەی سەر بە دیوانی وەزارەت و لیواکان.  کەواتە فەرمانبەرانی مەدەنی و مامۆستایانی هەرێم زەرەرمەندی یەكەمن، کە پیێ داتاکانی بایۆمێتری ژمارەی فەرمانبەرانی مەدەنی و مامۆستایان (710 هەزار و 282) کەسە. جگە لەوەی ڕاگرتنی پلەبەرزکردنەوە کێشەی زۆری کارگێڕی وەزیفی دروستکردووە، تەنانەت بە هەزاران فەرمانبەر و مامۆستا هەیه خانەنشین کراون، بەبێ ئەوەی پلەبەرزکردنەوەیان بکرێت، بەمەش ئەو فەرمانبەرانەی مافی پلە بەرزکردنەوەیان هەبووە و پیش وەرگرتنی پلەکەیان خانەنشین بوون بە درێژایی ژیان باجی بڕیاری ڕاگرتنی پلەبەرزکردنەوە دەدەن. بەپێی دواین زانیاری و ئامار کە لە 26ی حوزەیرانی 2021، ‎حازم گۆران، به‌ڕێوە‌به‌ری گشتی خانه‌نشینی هه‌رێم كه‌ سه‌ر به‌وه‌زاره‌تی داراییه ڕایگەندووە، (40 هه‌زار) كه‌س  له نێوان 2014 بۆ 2021 له‌هه‌رێمی كوردستان خانەنشین بوون. سەبارەت بەو بڕە پارەیەی کە بەهۆی بڕیاری ڕاگرتنی پلە بەرزکرنەوەی فەرمانبەرانەوە لەسەر حکومەت کەڵەکە بووەو دەبێت، هیچ زانیارییەکی ورد لەبەردەست نییەو حکومەتیش هیچ ڕونکردنەوەکی لەو بارەیەوە نەبووە لەبەر ئەوەی؛ 1.    بەشێک لە فەرمانبەران و مامۆستایان دوو پلە بەرزکردنەوەیان لای حکومەت کەڵەکە بووە، بەتایبەت ئەوانەی لەدوای 2012 ەوە دامەزراون، یان کاتی پلە بەرزکردنەوەیان کەوتووەتە کۆتاییەکانی ساڵی 2016ەوە کاتێک مافی پلە بەرزکردنەوەیان هەبووە و بەهۆی بڕیارەکەی حکومەتەوە سودمەند نەبوونە. پلە وەزیفییەکانیان لە نێوان (٦-١٠) دایەو (4) ساڵ جارێک پلەکانیان بەرز دەکرێتەوە (بۆ بەرچاوڕوونی بگەڕێرەوە بۆ خشتەی ژمارە (1)). 2.    بەشێک لە فەرمانبەران و مامۆستیان یەک پلە بەرزکردنەوەیان لای حکومەت کەڵەکەبووە، بەتایبەت ئەوانەی لە ساڵانی (2011 بۆ 2015) لەو مافە سودمەند بوونەو پلەی وەزیفیان لە نێوان (١-٥)دایەو (٥) ساڵ جارێک پلەکانیان بەرز دەکرێتەوە (بۆ بەرچاوڕوونی بگەڕێوە بۆ خشتەی ژمارە (1)). 3.    زانیاری ورد نییە لەبارەی کۆی ئەوەی فەرمانبەران و مامۆستایان (هەڵگری چی بڕوانامەیەکن، لە چ پلە و پلکانەیەکی وەزیفیدان، لە چ پۆستێکی ئیداریدان) چونکە دەرماڵەماڵەکان کاریگەری گەورە لەسەر ڕێژەی بەرزبوونەوەی موچەکانیان جێ دەهێڵێت. بەڵام بەشێوەیەکی گریمانەیی بەهای ئەو قەرزەی "بەرزە موچە" كە دەبێت حكومەت بۆ فەرمانبەرانی بگەڕێنێتەوە بەدیاریكراوی نازانرێت، ئەگەر تێكڕای بەرزەموچە بە (50 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، كە بۆ هەندێك پلەی وەزیفی لەم بڕە زیاتر‌و بۆ هەندێك تر كەمترە، لەحاڵی دەستپێكردنەوەی خەرجكردنی بەرزەموچە بۆ فەرمانبەران کە ژمارەیان  (710 هەزار و 282) موچەخۆرە، کە بۆ هەر مانگێک دەکاتە (35 ملیار و 514 ملیۆن و 100 هەزار) دینار. بەمەش ئەگەر تەنها بۆ فەرمانبەرێک یەک پلە بەرزکردەنەوە و بۆ هەر پلە بەرزکرنەوەیەک (50 هەزار) دینار بخەمڵێنین _چونکە هەر پلە بەرزکردنەوەیەک فەرمانبەر (26 هەزار دینار بۆ 122 هەزار دینار) دەچێتە سەر موچەکەی_  بۆ (7) ساڵی ڕابردوو بەم جۆرەیە؛ •    710 هەزار و 282 موچەخۆری شارستانیX  50 هەزار دینار X 83 مانگ = (2 ترلیۆن و 947 ملیار و 670 ملیۆن و 300 هەزار) دینار. ئەگەر نیوەی ئەو فەرمانبەرانە مافی دوو جار پلە بەرزکردنەوەیان لای حکومەتی هەرێم بێت، ئەوا بەپێی ئەم لێکدانەوەیەی خوارەوە، ئەم بڕەش لە شایستەی دارایی موچەخۆران وەک بەرزە موچە لەسەر حکومەت کەڵەکە دەبێت. •    355 هەزار و 141 موچەخۆری شارستانیX  50 هەزار دینار X 83 مانگ = (1 ترلیۆن و 473 ملیار و 835 ملیۆن 150 هەزار) دینار. بەم پێیەش کۆی ئەو شایستە داراییەی موچەخۆرانی شارستانی کە بەهۆی ڕاگرتنی بەرزە موچەوە بۆ حکومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە بریتیە لە؛ •    (2 ترلیۆن و 947 ملیار و 670 ملیۆن و 300 هەزار) دینار + (1 ترلیۆن و 473 ملیار و 835 ملیۆن 150 هەزار) دینار = (4 ترلیۆن و 421 ملیار و 505 ملیۆن 450 هەزار) دینار 2.    پاشەکەت و لێبڕینی موچە وەک شایستەی دارایی موچەخۆرانی هەرێم لەسەر شانی حکومەت یەکێک لە کاریگەرترین ئەو بابەتانەی ڕاستەخۆ پەیوەندی بە ژیان گوزەرانی هاوڵاتیانەوە هەیە دابینکردنی پژێوی و موچەی موچە خۆرانە، ئەم پرسە ئەگەر بۆ هەر کیان و دامەزراوەیەک جارێک ڕاست بێت، ئەوا بۆ هەرێمی کوردستان و هاوڵاتیەکانی دووجار ڕاستە، چونکە جگە لەوەی کەرتی تایبەت لە هەرێمی کوردستان لە دۆخێکی لاوازدایەو هاوڵاتیان و خێزانەکان ناتوانن وەک پێویست پشتی پێببەستن، لەگەڵ ئەوەشدا  ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان زیاتر لە (1 ملیۆن و 250 هەزار) موچەخۆرە، ئەگەر دانیشتوانی هەرێمی کوردستان (6 ملیۆن) کەس بێت، ئەوا (20%) دانیشتوانی هەرێمی کوردستان موچە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەردەگرن. بە دیوێکی دیکەدا بەپێی داتاکانی دەستەی ئامار ژمارەی خێزان لە هەرێمی کوردستان (1 ملیۆن و 201 هەزار) خێزانە واتە بە نزیکەیی هەموو خێزانێک موچەیەکی بەردەکەوێت. ئەم ڕاستییەی سەرەوە گرنگی و بایەخی موچە دەردەخات بۆ هاوڵاتیان و بازاڕ لە هەرێمی کوردستان. بەڵام هێشتا بابەتی هاتن و دابەشکردن و دابەشنەکردنی موچە هاوشێوەی ئەزمونی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەواڵی گەرم و بە پەلەی ئامرازو کەناڵەکانی ڕاگەیاندنە. لە بانگەشەی هەڵبژانی (30/9/2018) لایەنە سیاسییەکان بانگەشەی گێڕانەوەی موچە پاشەکەوت کراوەکان و کردنەوەی ژمارەی حیسابی بۆ موچە خۆران دەکرا، لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم موچەخۆران لە چاوەڕوانی گڕانەوەی موچە پاشەکەوتکراوەکانیان بوون، بەڵام ئەم کابینەیە بیدعەیەکی نوێی داهێناو ناوی نا، لێبڕین، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی (2020) ژمارەی پێوانەیی تۆمارکرد لە خەرج نەکردنی موچەی موچە خۆران (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))  سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران کەتووەتە لای حکومەتەوە، بە دوو جۆرە ئەوانیش بریتین لە؛ ‌أ.    پاشەکەوتی مووچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە (23) مانگیش چارەکە مووچەو (11) مانگیش بەشێک لەم موچەکانیان پاشەکەوت کرا. سەبارەت بە کۆی پارەی پاشەکەوتەی موچەخۆران سەرۆكی حكومەتی هەرێم (مەسرور بارزانی) لە دانیشتنی رۆژی 5/10/2020 لە پەرلەمان رایگەیاند، قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم زیادیان کردووە و بونەتە نزیکەی 28 ملیار دۆلار و نیو لە ماوەی چەند مانگی رابردوو ملیارو نێوێک زیاد بووە  . لە بەشێکی قسەکانی تایبەت بە قەرزی موچە پاشەکەوتکراوەکانی فەرمانبەران ئەوەیان ڕاگەیاند کە بەهاکەی بریتیە لە (8 ملیار و 966 ملیۆن و 156 هەزار و 514) دۆلارە، کە بەرامبەرە بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار. ئەم زانیارییانەش پێش خەرنەجکردنی موچەی مانگەکانی (4، 5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی لێبڕینەکانی  ساڵانی (2021 - 2022)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بوو لە سەردەمی کابینەی نۆیەم؛ ‌ب.    لێبڕینی موچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی مەسرور بارزانی داهێنرا، لەم قۆناغەدا لەماوەی ساڵی (2020 - 2021) موچەخۆران (7) موچەی تەواویان بڕاو و (10) موچەشیان بە لێبڕینی (18%) و (21%) بۆ خەرجکرا. بەڵگەش بۆ ئەوەی کە سەرۆکی حکومەتی هەرێم (مەسرور بارزانی) لە دانیشتنی رۆژی 5/10/2020 لە پەرلەمان ئەم لێبڕینانەی بە قەرز لەسەر حکومەتەکەی هەژمار نەکردبووە، ڕۆژی 28/6/2021 ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لە پەرلەمانی کوردستان ڕایگەیاند؛ "كۆی قەرزەكانی هەرێمی كوردستان لەمانگی 3ی 2020 (28 ملیار و 476 ملیۆن و 675 هەزار دۆلارە بووە، بەڵام لە مانگی 3ی 2021 گەیشتووەت بە: 31 ملیار و 637 ملیۆن دۆلار". دواتریش لە ڕونکردنەوەیەکدا ئەوەیان ڕاگەیاند؛ کە زیاکردنی ئەو (3) ملیار دۆلارە پەیوەندیدارە بە شایستە داراییەکانی فەرمانبەران بۆ مانگەکانی (5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان". کەواتە کۆی ئەو شایستە داراییەی موچە خۆران لە کابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوە بریتیە لە؛ •    (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار •    (10) مانگ بە لێبڕینی (21%)  X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار •    کەواتە کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا لەموچە خۆران بڕاوە دەکاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار + (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار = (8 ترلیۆن 190 ملیار) دینار کەواتە کۆی ئەو شایستە داراییانەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، کە بەهۆی لێبڕین و پاشەکەوتی موچە لە لایەک و ڕاگرتنی پلە بەرزکردنەوەی فەرمانبەران لە لایەن حکومەتی هەرێمەوە لەلایەکی دیکە، بریتی لە؛ (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار پاشەکەوت (لە کابیەی هەشتەم) + (8 ترلیۆن 190 ملیار) دینار (لە کابیەی نۆیەم) + (4 ترلیۆن و 421 ملیار و 505 ملیۆن 450 هەزار) دینار ڕاگرتنی بەرزە موچە (لە کابینەی هەشتەم و نۆیەم)  = (23 ترلیۆن و 209 ملیار و 502 ملیۆن  و 450 هەزار) دینار. (بڕوانە خشتەی ژمارە(3)). خشتەی ژمارە (2) شێوازی خەرجکردنی موچە لە ماوەی (2015 - 2021) لە هەرێمی کوردستان   خشتەی ژمارە (2) شایستە داراییەکانی فەرمانبەران لای حکومەتی هەرێمی کوردستان  

  شیكاری: درەو بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی بۆ چارەکی سێیەمی 2022؛ -  لەو کێڵگە نەوتیانەی کە گرێبەستی هەیە لە گەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان، بە تێکڕای ڕۆژانە زیاتر لە (109 هەزار) بەرمیل نەوتیان بەرهەمهێناوە، بە جۆرێک لە کێڵگەی فیشخابور(62 هەزار) بەرمیل، لە تاوکێ (46 هەزارو 500) بەرمیل و لە بەعشیقە زیاتر لە (500) بەرمیل نەوتیان بەرهەمهێناوە لە ڕۆژێکدا. - قازانجی گشتی کارکردنی کۆمپانیاکە لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵدا (191 ملیۆن) دۆلار بووە، بەراورد بە چارەکەی دووەمی ئەمساڵ زیاتر لە دوو هێندە زیادی کردووە، بەراورد بە چارەکی سێیەمی ساڵی (2021) سێ هێندە زیادی کردووە. بەرهەمی کاری (DNO) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان به‌پێی نوێترین ڕاپۆرتی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، ‌بەرهەمهێنانی نەوت لە چوارچێوەی گرێبەستی کێڵگەکانی نەوتی (فیشخابوور و تاوکێ) کە بە گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوە، لەگەڵ کێڵگەی نەوتی بەعشیقە، کە کۆمپانیاکە لە هەرسێ کێڵگەکە گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان هەیە. بە تێکڕا ڕۆژانە لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵدا بڕی (109 هەزار و 54) بەرمیل نەوت بەرهەمهێنراوە، بە جۆرێک لە کێڵگەی فیشخابور (62 هەزار) بەرمیل، لە تاوکێ زیاتر لە (46 هەزار و 500) بەرمیل و لە بەعشیقە زیاتر لە (500) بەرمیل نەوتیان بەرهەمهێناوە لە ڕۆژێکدا.  ئەمە لە کاتێکدایە، لە چارەکی یەکەمی (2022)دا بڕەکە بریتی بووە لە (106 هەزار و 465) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (107 هەزار و 178) بەرمیل. واتە لە نیوەی یەکەمی (2022)دا بڕی (106 هەزار و 948) بەرمیل نەوت دەرهێنراوە. بەم پێیەش تێکڕای بەرهەمی هەرسێ کێڵگەی (فیشخابوور، تاوکێ،  بەعشیقە) لە نۆ مانگی ڕابردوودا، بە تێکڕای رۆژانە (107 هەزار و 575) بەرمیل نەوتیان لێدەرهێنراوە.  ئەمە لە کاتێکدایە بەرهەمی ئەو کێڵگانە لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2021) بە تێکڕای ڕۆژانە بریتی بووە لە (105 هەزار و 179) بەرمیل. بەڵام لە نۆ مانگی سەرەتای ساڵی (2021)، بەرهەمەکانیان بریتی بووە لە (109 هەزار و 131) بەرمیلی ڕۆژانەو تەواوەی ساڵی (2021) ڕۆژانە بڕی (108 هەزار و 713) بەرمیلیان لێ بەرهەمهێنراوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1) پرۆسه داراییەکانی کۆمپانیای (DNO) بە پێی ڕاپۆرتەکەی (DNO) کە داتاکانی خۆی بۆ هەردوو ناوچەی هەرێمی کوردستان و دەریای باکور بڵاو کردووەتەوە، چونکە لە هەردوو ناوچەکە گرێبەستی هەیەو کاردەکات.   لە ماوەی چارەکی سێیەمی 2022، تێکڕای بەرهەمی ئەو کێڵگە نەوتییانەی وەبەرهێنانی تێدا دەکات لە هەرێمی کوردستان بریتی بووە لە (109 هەزار و 54) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. کۆمپانیاکە ئاماژەی بەوەش داوە کە داهاتی گشتی بریتی بووە لە (339 ملیۆن) دۆلار،  ئەمەش وای کردووە، لە چوار چارەکی لەسەریەک (300 ملیۆن) دۆلار تێپەڕێنێت. لەو بڕەش (151 ملیۆن) دۆلاری لە بواری خەرجی بەگەڕخستن بە خەرج دراوە.  کۆی قازاجی کومپانیا بریتی بووە لە (191 ملیۆن) دۆلارو پوختەی قازانجی کۆتایش بریتی بووە لە (130 ملیۆن) دۆلار. بۆ بەرچاو ڕوونی زیاتر دەربارەی داهات و قازانجی گشتی و پوختەی قازانجی کۆمپانیاکە، بڕوانە (چارتەکانی 2، 3 و 4) خشتەی داتاکان. چارتی (2) چارتی (3) چارتی (4) خشتەی داتاکان سەرچاوەکان -    DNO ASA, Interim Results, Third Quarter 2022; https://www.dno.no/media/givbem2n/q3-2022-interim-results-report.pdf -    DNO ASA, Q3 2022 Interim Results Presentation;  https://www.dno.no/media/zpiakonn/q3-2022-interim-results-presentation.pdf

راپۆرتی: فازل حەمەرەفعەت  "كە تەمەنم گەیشتە (13) ساڵ باوكم بەزۆر بەشویدام، هێندە منداڵ بووم نەم دەزانی شو چیەو بۆچی هاتوون بمبەن....ئەو كاتەی هاوسەرەكەم لەشەڕی براكوژیدا شەهید بوو، موئمین لە سكمدا بوو، دوای نزیكەی چل رۆژ موئمین لەدایك بوو، هەرچی دەردەسەری دنیایە بینیومە " ئەمە چیرۆكی (مرواری)یە، ئەو ژنەی كە رۆژی پێنج شەممەی رابردوو لە گەڕەكی بەكرەجۆی شاری سلێمانی لەلایەن (موئمین)ی كوڕیەوە لە كاتی نوێژكردندا كوژرا. مروارییەك لەناو قوڕو لیتەی ژیاندا  مرواری دووجار هاوسەرگیریی كردووە، هاوسەرگیری یەكەمی ساڵی 1978دا بووە كە ئەوكات تەمەنی تەنیا (13 ساڵ) بووە، خۆی دەگێڕێتەوە" باوكم بەزۆر بەشویدام، رۆژێكیان چووم گوڵەبەڕۆژە بكڕم، كە هاتمەوە سەیارەیەك لەبەر دەرگاكەمان بوو، خوشكە گەورەكەم وتی هاتوون بتبەن".  مرواری كە رۆژی 11ی ئەم مانگە لەكاتی نوێژكردندا لەسەر بەرماڵەكەی لەلایەن (موئمین)ی كوڕە بچوكییەوە كوژرا، ناوی تەواوەتیی (مرواری حەمەفەرەج)ە، باسلەوە دەكات كاتێك پێیان وتووە "تۆ شو دەكەیت !" هێندە منداڵ بووە نەیزانیوە شوكردن چییە‌و لەماڵ چوەتە دەرەوە بۆ گوڵەبەرۆژە خواردن.  مرواری ژنێكی گەنم رەنگ، بە ئیرادەو قسەزان بوو، وەكو زۆرینەی ژنانی كۆتاییەكانی سەدەی رابردوو لە روخساریدا نەهامەتی‌و دەردەسەییەكانی ژیان دەبینرا، ئەو لەناو دۆزەخی (هاوسەرگیری زۆرەملێ)و (بەشودانی پێشوەختە) ژیانی دەستپێكردووە، لێدان‌و راكردن‌و چەرمەسەری ناو دێهات‌و باوەژن‌و دەركردنی بینیوە.   "ساڵی 1965 لە گوندی (ژاڵەی سەرو) لە سلێمانی لە دایكبووم، ئێمە (6) خوشك بووین، ژیانمان زۆر ناخۆش بوو، منداڵ بووم كە باوكم لە دایكم جیابووەوە، باوكم ژنی تری هێنایەوە، باوەژنەكەم زۆر خراپ بوو لەگەڵمان، كە ئیوارە نانی ئەداینێ ئەیوت بچن لە ماڵان بخەون، ئێمەش دەچوونە ماڵی دراوسێكان ئەخەوتین".  لەبارەی هاوسەرگیریی یەكەمییەوە، مرواری دەڵێ" من نە كچێتی‌و نە گەنجێتیم نەدیوە، هەر نەمزانی شوو چیە كە بەشوویان دام، منیان گواستەوەو بردمیان بۆ گوند، من هیچ كارێكی گوندم نەدەزانی، لە گوند هەموو ئیشێكیان پێدەكردم، بەردەوامیش لێیان دەدام، خەسوم‌و مێردەكەم زۆر خراپ بوون بەرامبەرم، رۆژێكیان بەشیش هێندەیان لێدام ئیتر نەم ئەتوانی بجوڵێم، سێ رۆژ لە جێگەدا بووم، دواتر رامكردو ئەوێم بەجێهێشت". دوای شەش ساڵ‌و بەدیاریكراوی لە 1984دا مرواری هاوسەرگیری دووەمی كردووە لەگەڵ باوكی (موئمین)دا، وەكو خۆی دەیگێڕێتەوە" شووی بە پێشمەرگەیەك كردووە، ئیتر  لەوكاتەوە هەوڵیداوە جارێكی تر خۆی دروست بكاتەوە، بەڵام پیاوەكەی بەردەوام لە شاخ بووە". "ساڵی 1989 پیاوەكەم هاتەوە ناو شارو دەستگیركرا، بردیان بۆ (عەمارە)، ئەو ساڵانە زۆرترین نەهامەتیم بینی، بەردەوام بەڕێگەی زیندانەوە بووم، هەرچۆنێك بێت ساڵی 1990 ئازادكرا، كەمێك ئیستقرارمان كرد، ساڵی 1995 لە شەڕی براكوژیدا پیاوەكەم شەهید بوو، بە برینداری دەستی پارتی كەوت دواتر شەهیدیان كرد، دوای دوو ساڵا ئیسك‌و پروسكیمان دەستكەوتەوە". لە چاوەڕوانی (ژینۆ)دا ! "كە پیاوەكەم شەهید بوو من سكم هەبوو، پێش چلەی پیاوەكەم (موئمین) لە دایكبوو، من سێ كوڕو كچێكم هەیە، ئەوكات گرانی بوو، زۆر بەزەحمەت‌و نەهامەتی منداڵەكانم بەخێوكرد، دەردەسەری زۆرم دی، منداڵەكانم زۆر بەڕەزالەت بەخێوكرد، ئێستا منداڵەكانم لێشیان بدەم ئاوڕ نادەنەوە چونكە ئەزانن چۆنم بەخێوكردوون" مرواری ئاوا باسی چیرۆكی لەدایكبوونی موئمینی كوڕی دەكات. ئەو تاقانە كچێكی هەیە كە ماوەی چەند ساڵێكە چووەتە ریزی هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان‌و بووە بە "گەریلا"، مرواری بەر لەوەی بە یەكجاریی ژیان بەجێبهێڵێ تاكە یەك ئاواتی هەبوو، بە چاوی پڕ لە گریانەوە دەیوت:" تەنیا چاوەڕێی ئەوەم (ژینۆ) سوپرایزێكم بۆ بكات‌و خۆی بكات بە ماڵدا". مرواری ژنێكی خاوەن ئیرادەو بەهێز و خاوەن خەبات بوو كەم خۆپیشاندان و چالاكی سیاسی هەبووە لەشاری سلێمانی و دەوروبەری بەشداری نەكردبێت.  منداڵی سەردەمی جەنگ  موئمین لە دایكبووی ساڵی 1995 بوو، واتە منداڵی سەردەمی شەڕی ناوخۆیی كوردستانە لەنێوان پارتی‌و یەكێتی، شەڕێك كە ماوەی چوار ساڵ بەردەوام بوو، بەهۆیەوە زیاتر لە (2 هەزار) كەس لە هەردوولا كوژران. ئەو ساڵە كە موئمین لە دایكبوو، باوكی كە ناوی (كەریم حسێن) بوو، ماوەی نزیكەی (40) رۆژ بوو لە شەڕی براكوژی نێوان پارتی‌و یەكێتیدا كوژرا بوو، واتە موئمین بەبێ باوكیی هاتە دنیاوە، ئەمە وایكرد هەر لە منداڵییەوە زیاتر لە هەر كەسێك هۆگری (مرواری) دایكی ببێت.  نامەیەك لە گۆڕستانەوە ئێوارەی رۆژی 12ی ئەم مانگە هەواڵی خۆكوشتنی گەنجێك لە  گۆڕستانی (عەواڵ) شاری سلێمانی بڵاوبووە، دواتر دەركەوت ئەو گەنجە رۆژێك پێشتر لە ماڵەوە دایكی خۆی كوشتووە.  (موحسین كەریم) برای موئمین لەبارەی رووداوەكە قسەی بۆ (درەو) كرد، وتی:" رۆژی پێنج شەممە ماڵێكی خزممان بۆ نانی ئێوارە دەعوەتیان كردبووین، سەعات دووی پاشنیوەڕۆ تەلەفۆنم بۆ دایكم كرد، لە ماڵی خوشكێكی بوو (پورم)، وتم بە موئمینی براشم بڵێ ئێوارە بێن بۆ ئەو ماڵە، دایكم وتی زۆر باشە من ئێستا خۆم لێرەوە تەكسیەك دەگرم‌و دەچم، دایكم سەرەتا چووەتەوە بۆ ماڵ بۆ ئەوەی لەوێ نوێژەكەی بكات‌و دواتر لەگەڵ موئمین پێكەوە بێن".  "كاتێك من چوومە ماڵەكە بۆ نانخواردنی ئێوارە، وتم دایكم بۆ نەهاتووە، تەلەفۆنم بۆ دایكم كرد، براكەم (موئمین) هەڵیگرت: وتی دایكم نوێژ ئەكات ئینشەڵا كاتێكی تر، چونكە ئێستا ماڵەكە كۆدەكەینەوە (چونكە بەتەمابوون جارێكی تر ماڵەكەیان بگوازنەوە بۆ شوێنێكی تر). دواتر موئمین تەلەفۆنی كرد وتم: بۆ نەهاتن ئێمە چاوەڕێین، وتی: ناتوانین بەیانی دێین چونكە سەرقاڵی كۆكردنەوەی ماڵەكەین، ئەو كاتەی من قسەم لەگەڵ كرد سەعات (7:30) بوو، موئمین زۆر ئاسایی بوو، هیچ شڵەژان‌و جیاوازییەكم لە تۆنی دەنگ‌و قسەكردنیدا نەبینی" موحسینی برای ئاوا چیرۆكەكەی گێڕایەوە.  رۆژێك دوای ئەم گفتوگۆ تەلەفۆنیانەی نێوان موحسین‌و موئمینی برای، لە كاتژمێر (4:30) خولەكی ئێوارەی هەینیدا موئمین تەلەفۆن بۆ یەكێك لە پورزاكانی دەكات كە ئەفسەری ئاسایشە، بەڵام پورزاكەی لەوكاتەدا سەرقاڵ دەبێت‌و وەڵامی ناداتەوە، پاش چەند خولەكێك موئمین نامەیەكی بۆ ناردووە، لەنامەكەدا نوسیویەتی" من دوێنێ دایكی خۆم كوشتووە لە ماڵەوەیە، ئێستاش لە قەبرستانی عەواڵم خۆم دەكوژم". دوای بینینی ئەم نامەیە، پورزاكەی راستەوخۆ تەلەفۆن بۆ بنكەكانی پۆلیس‌و ئاسایش دەكات لەو سنورە، بۆ ئەوەی بگەنە گۆڕستانەكە، ئەو پیاوە وەكو ئەوەی بۆ براكانی موئمینی گێڕاوەتەوە، هەر لەوكاتەدا تەلەفۆنی بۆ موئمین كردوەتەوە، پێی وتووە" بە قوربانت بم نەكەیت، كێشە نیە تازە دایكت تیا چووە، بەڵام خۆت مەكوژە"، بەڵام قسەكانی بێسود بووە، لەوكاتەدا گوێی لە دەنگی تەقە  بووە. ئەوكاتەی موئمین خۆی كوشتووە، پۆلیس لە نزیك سیاجی گۆڕستانەكە بوون، گوێیان لە تەقەكە بووە، كە چونەتە سەر تەرمەكەی موئمین، هێشتا موبایلەكەی بە دەستەوە بووە. "فەیسبوكەكەی داخست‌و بێدەنگ بوو" موئمین پێشتر لە سەر شەقامی راپەڕین- تاسڵوجە لەفەی دەفرۆشت، مانگێك بەر لەوەی خۆی‌و دایكی بكوژێت، لەگەڵ چەند كەسێكدا كە لەسەر ئەو شەقامەدا كاریانكردووە، توشی شەڕو دەمەقاڵێ بووە، بەپێی قسەی موحسینی برای، ئەو كەسانە لە موئمینیان داوە‌و دەمانچەیان لێ راكێشاوە، موئمین چوەتە بنكەی پۆلیسی ئەزمەڕ بۆ ئەوەی سكاڵا تۆمار بكات، بەڵام ئەو كەسانە بەر لە موئمین چونەتە بنكەی پۆلیس‌و ئەوانیش سكاڵایان تۆماركردووە.  "پۆلیس براكەمیان بردبوو بۆ نەخۆشخانەو دواتر بردیان بۆ زیندان، سەری تەقەڵ بوو، لوتیان شكاندبوو، تۆمەتبارەكان دەسوڕانەوەو هیچیان بەرامبەریان نەدەكرا، بۆیە زۆر بێتاقەت بوو، هەر بەهۆی ئەوەوە وازی لەكارەكەی هێنا" موحسین ئاوا باسی ژیانی براكەی كرد بەر لە رووداوی كوشتنەكە. دوای ئەو شەڕە، موئمین‌و دایكی ماڵەكەیان لە گەڕەكی راپەڕینەوە گواستوەتەوە بۆ خانویەكی كرێ لە بەكرەجۆ.  "دایكم‌و موئمین زۆر هۆگری یەك بوون، بەردەوام بێ یەك نەیاندەتوانی بژین، من پێموایە یان بێتاقەت بووە یان فیشەكی لەدەست دەرچووە، فیشەكێك بەلای سەری دایكمدا تیخی كردووە، لەژوورێك فیشەكەكەی بەركەوتووە گواستویەتیەوە بۆ ژوورێكی تر، دوو گومانم هەیە یان ئەوەتا بەهۆی خەفەت لەو كێشەیە كۆتایی بە ژیانی خۆی‌و دایكشم هێنا، یان ئەوەتا زۆرجار لەگەڵ دایكم سوعبەتیان دەكرد رەنگە لە دەستی دەرچوبێت، هەرچەندە براكەم هەرگیز دەمانچەی هەڵنەگرتووە". هێشتا پۆلیس بەتەواوەتی هۆكاری پشت رووداوەكەی بەكرەجۆ نازانێت، سەركەوت ئەحمەد وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند" ئێستا سەرقاڵی لێكۆڵینەوە بۆ ئەوەی بزانن موئمین ئەو دەمانچەی لە كوێ دەستكەوتووە، هەر زانیارییەكی نوێمان دەستكەوێت بۆ میدیاكانی رادەگەیەنین".   بەگوێرەی قسەی موحسینی برای، لەدوای ئەو شەڕەی كە لەگەڵ هاوڕێكانیدا كردویەتی، موئمین فەیسبوكەكەی داخستووە‌و بێدەنگ بووە. لەناو بێدەنگیدا " مرواری و موئمین دوو كەسی هۆگر پێكەوە، بەحۆرێك موئمین وتویەتی هەرگیز جێت ناهێڵم، ئەگەر وڵات جێبهێڵم بەبێ تۆ ناڕۆم" ئەمە قسەی "بێریڤان" پورزای موئمین و خوشكەزای مروارییە ئەو لەبەر ئەوەی دایكی خوشكی مرواریەو زوو كۆچی دواییكردووە هەمیشە وەك دایكی سەیری مرواری كردووە. (بێریڤان) قسەی بۆ (درەو) كرد " موئمین بەردەوام لەناو بێدەنگیدا لەناو تەنیاییدا بوو، بەردەوام جلی رەش، بێتاقەت خەمناك، بەڵام زۆر مرۆڤێكی نەرم‌و نیان‌و لەسەرخۆ بوو، تا شەشی ئامادەیی خوێندبوو، زۆریش زیرەك بوو، لەبەر هەژاریی وازی هێناو دەستی بەكاركردن كرد". "من شۆك بووم، چونكە موئمین زۆر پورمی خۆشدەویست، هەمیشە دەیوت ئەگەر زەواجیش بكەم تۆ جێناهێڵم". سەبارەت بە هۆكاری ئەو جۆرە كوشتنانە بەرهەم عومەر توێژەری كۆمەڵایەتی بە (درەو)ی راگەیاند: ژینگەی كۆمەڵایەتی زۆر كاریگەری هەیە لەسەر ئەوەی تۆ ئەم بڕیارە هەڵەیە بدەیت، یان ئەوەتا خوێندنەوەیەكی كورتبینانەت هەیە، یان ئەوەتا خێرابووە لە بڕیارەكەدا، یان ئەوەتا خەڵكانی تر هەبوون، لە پشتەوە خوێندبێتیان بە گوێیا، بڕیاری هەڵە وەقفی كۆمەڵایەتی هەیە، كۆمەڵگە كەمتر ئەو كەسانە وەردەگرن كە دایكی خۆیان دەكوژن، بۆیە پەنای بۆ خۆكوشتنی خۆشی بردووە، دوای 24 سەعات، چونكە ترسی لەوە بووە كۆمەڵگە بە ئاسانی وەریبگرێتەوە، رەنگە لەدەستی دەرچوبێت، بەڵام بەرگەی ئەو رەفتارەی خۆی نەگرتووە، بینیویەتی چی قوڵاییەك لە ژیانیدا درووست دەكات بۆیە بڕیاری خۆكوشتنی داوە، ئامادە نەبووە هیچ كەسێكی تر بۆی چارەسەر بكات و هاوكاری بێت، ئامادەنەبووە ئەو قورساییەی بەسەر شانیەوە بووە تەسلیمی هیچ كەسێكی تری بكات. دواین نامەكانی موئمین ! ئەوەی تائێستا زانراوە، موئمین لەدوای خۆی دوو نامەی بەجێهێشتووە، نامەی یەكەم ئەو نامەیە كە لەرێگەی موبایلەوە لە سەروەختی خۆكوشتنیدا بۆ پورزاكەی ناردووە، نامەی دووەمیشی چوار نوسراوە كە لەسەر كاغەزی نۆت نوسیویەتی، ئەم نامانە هێشتا پشتڕاست نەكراونەتەوە‌و براكانی گومانیان لە راست‌و دروستی هەیە.  موحسینی برای دەڵێ" هەموو شوێنێك گەڕاین، شوێنی خۆكوشتنەكەی، ماڵەوەو جلەكانیشی ئەو نامانەمان نەبینیوە، نازانم، هەندێك وشەی تیایە، مەسەلەی بنكەی ئەزمەڕو كوشتنی دایكم كە لەكاتی نوێژدا كوشتویەتی پشتڕاستی ئەوە دەكەنەوە كە ئەو نامانە هی خۆیەتی، بەڵام دەستوخەتەكە بەهی ئەو ناچێت‌و گومانی ئەوە دەكەین بەناوی ئەوەوە نوسیبێتیان، بەجۆرێك ناوی هاوڕێكانی تێدایە كە لێیان خۆش دەبێت". نمونەی یەكێك لە نامەكان:  ئەوان درۆیان بەناوی منەوە هەڵبەستبوو، ویستم ئەو كێشەیە چارەسەر بكەم‌و بڕۆم بۆ مەركەزی ئەزمەڕو راپەڕین خۆم تەنازول بكەم، بەس تازە كار لەكار ترازا، تازە دەوام نیەو ناشتوانم تا یەكشەمە بوەستم، ببورە دایە گیان لەسەر بەرماڵەكەو لەكاتی نوێژدا تۆم كوشت، توخوا گەردنم ئازاد بكەن.   موئمین كەریم حسێن (رەشید) خواتان لەگەڵ  •    مرواری ئەو چاوپێكەوتنەی لە (19/12/2020) دا كردووە لەگەڵ كەناڵی (ستێرك)  https://sterktv1.net/1000-rabori-19-12-2020/ 

 درەو: بڕیارە دەستلەكاركێشانەوەی ئەندامانی فراكسیۆنی یەكگرتوو و پەرلەمانتارێكی فراكسیۆنی گۆڕان بخرێتە دەنگدانەوەو پەسەند بكرێت. سەرچاوەیەك لە پەرلەمان بە (درەو)ی راگەیاند: بڕیارە لە كۆتایی ئەم هەفتەیە یان لە دانیشتنەكانی هەفتەی داهاتوودا سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان دەستلەكاركێشانەوەی (5) ئەندامی فراكسیۆنی یەكگرتوو، لەگەڵ (شایان عەسكەری) ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان بخاتە دەنگدانەوەو دەستلەكاركێشانەوەكەیان پەسەندبكرێت. بە پێی بڕگەی دووەم لە مادەی (25)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان، دەستلەكاركێشانەوەی ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بەم شێوەیەیە: •    ئەندام دەتوانێت بەبێ مەرج، بەدواوایەكی نوسراو دەستلەكاركێشانەوەی لە پەرلەمان پێشكەشی سەرۆك بكات. •    دەبێت سەرۆكی پەرلەمان لە نزیكترین دانیشتنی پەرلەماندا، داواكاریەكە بخاتە بەرنامەی كارەوە، بۆ ئەوەی لە هەموو بارێكدا لەماوەی (30) رۆژ لە رێكەوتی پێشكەشكردنی، دەستلەركاكێشانەوەكە بەدەنگی زۆرینەی ئامادەبوان یەكلابكرێتەوە. •    ئەندامی داواكار دەتوانێت لە داواكەی پاشگەز بێتەوە لە رێگەی پێشكەشكردنی داوایەكی نوسراو بۆ سەرۆكی پەرلەمان پێش دەنگدان لەسەر دەستلەكاركێشانەوەكەی. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) دوای دەستلەكاركێشانەوە (شایان عەسكەری) لە لیستی گۆڕان (سۆز عەبدولقادر) دەبێتە ئەندامی پەرلەمانی كوردستان. سەبارەت بە ئەندامانی فراكسیۆنی یەكگرتوو، لەبەر ئەوەی یەكگرتوو و بزوتنەوەی ئیسلامی بەیەك لیست بەشداربوون لە هەڵبژاردنی 2018ی خولی پێنجەمی پەرلەمان بۆیە ئەگەر هیچ كاندیدێكی یەكگرتوو نەچنە پەرلەمان ئەوكات تەنیا كاندیدەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی شوێنگرەوەیان دەبن. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لەدوای دەستلەكاركێشانەوەی ئەندامانی یەكگرتوو، پەرلەمان داوا لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان دەكات، پێنج ناوی شوێنگەرەوە بنێرن، زانیارییەكانی (درەو) ئاماژە بەوە دەكەن كە لە پێنج ناوی لیستی بەرەو ئیسڵاح سێ كاندیدی یەكگرتوو زۆرینەی دەنگیان هێناوە لەگەڵ (2) كاندیدی بزوتنەوە كە ئەوانیش: 🔹 عەبدوڵا وەرتی 🔹 لەیلا عەلی عەبدولعەزیز ئەگەر ئەو سێ ناوەی یەكگرتوو رازی نەبوون بچنە پەرلەمان ئەوا پەرلەمانی كوردستان داوای پێنج ناوی تر دەكات، بە گوێرەی زانیارییەكانی (درەو) لەو پێنج ناوەی دووەمیش چەند كاندیدێكیان كە دەنگی زۆرینەن كاندیدی یەكگرتوون و ئەوانی تر  كاندیدی بزوتنەوەن: 🔹 كامیل مەحمود 🔹 نەسرین تۆفیق  🔹 محەمەد بازیانی ................. ناوی كاندیدەكانی لیستی (بەرەو ئیسڵاح) 1- د. شێركۆ جه‌وده‌ت 2- د. عبدالله وەرتێ 3- د. ئیسماعیل سگیری 4- هیوا حامد 5- ئه‌بوبه‌كر هەڵەدنی 6- جەلال تاهیر 7- محەممەد نووری بازیانی 8- كامل مەحموود 9- سەرچنار ئەحمەد 10- عوسمان كاروانی 11- كاوە مەمەند فەرەج 12- تارق رەمەزان 13- لەیلی عەلی عەبدولعەزیز 14- هلز ئەحمەد 15- عەزیز مەحموود 16- بەهزاد دەرویش زێباری 17- نەعیمە خالد 18- عومەر یوسفی 19- غازی عەلی عەلی 20- سەباح باپیری 21- خاستی مەلا شەفیق 22- محەممەد دارەتوویی 23- عەلی عومەر عەلی 24- بێستون محەممەد ئەحمەد 25- شەمسە ئەحمەد شێروانی 26- عەبدولڕەحمان محەممەد دۆلبالیس 27- لەتیف رەئووف حامد 28- دڵشاد عەلی عەبدوڵڵا 29- ساكینە سەلیم شێخانی 30- یاسین رەسول 31- د.پەخشان رەحیم 32- محەممەد یوسف 33- مەلا حسین گردەچاڵی 34- بورهان ئەحمەد 35- عەدنان سەعید 36- پەروین مەجید تەها 37- د. دێوالی حاجی 38- سالم حەمەخان 39- ئەبوبەكر حوسێن گەڵاڵی 40- نەسرین تۆفیق 41- ئیسلام كەشانی 42- یوسف ئەحمەد 43- والی محەممەد 44- ئوسامە خورشید بارانی 45- عەباس حەسن 46- نووری ئەحمەد 47- سەباح فەتحوڵڵا 48- دولبەر عەلی 49- ئەمین ئەحمەد عەبدوڵڵا 50- كەژاڵ محەممەد ئمین 51- شەوكەت شەرەفانی 52- هۆشیار عابد 53- وحیدە ئیبراهیم 54- عەبدولوەهاب محەممەد 55- موجاهید عەبدولكەریم 56- ئیمان محەممەد 57- شیرین محەممەد 58- بەیان عەبدوڵڵا 59- بێریوان فەقێ ئیسماعیل 60- نیگار نووری 61- عەزیمە حەمەد