درەو: لە (العربی الجدید) وەرگیراوە وڵاتی سوید بەدەست زیادبوونی دووجۆر توندوتیژیەوە دەناڵێنێت، یەکەمیان پەیوەندیدارە بە باندە چەکدارەکان کە تاوانی رێکخراو ئەنجامدەدەن، دووەمیان کوشتنی ژنانە. ئامارەکان ئاماژە بەوە دەدەن لە چوار ژن یەکێکیان رووبەڕوی توندوتیژی دەبنەوە،تەنها لە ساڵی (2021)دا (34) هەزار حاڵەتی توندوتیژی دژی ژنان تۆمارکراوە. بە پێی راپۆرتێکی ئەنجومەنی رێگریکردن لە تاوان "ویستی نەهیشتنی تاوانی توندوتیژی بکوژ لە دژی ژنان رووبەڕوی ئاستەنگی زۆر دەبێتەوە، لەوانە نەبونی هەماهەنگی و سەرچاوەی پێویستە". وێنەیەکی تاریک لە توندوتیژی و تاوان وڵاتی گرتۆتەوە، پۆلیسی نیشتمانی سوید لە راپۆرتێکی 22 حوزەیرانی ئەمساڵدا رایگەیاند، لە ساڵی (2021) دا (16) ژن بە دەستی هاوبەشەکانی ژیانیان کوژراون، لە ساڵی (2020) دا (14) ژن بە هەمان شێوە کوژراون، لە ساڵی (2021) سێ پیاو لە لایەن ژنانەوە کوژراون. حکومەتی سویدی بەرنامەیەکی خستۆتەڕوو پێک دێت لە (40) خاڵ، ئامانج لێی وەستاندنی توندوتیژی پیاوانە لە دژی ژنان، پاشان بەرنامەکە لە ئەمساڵدا بۆ (99) بەند فروانکرا. لە حوزەیرانی رابوردوودا، ستۆکهۆڵم هەنگاوێکی دیکەی نا لە رێگای پێشنیار کردنی پاکێجێک بۆ نەهێشتنی توندوتیژی، لە ناو پاکێجەکەدا زیادکردنی سەرچاوە بۆ نەهێشتنی توندوتیژی هەبوو، لە ساڵی (2019)  پۆلیسی نیشتمانی لە ستۆکهۆڵم رایگەیاند، دەستمانکردووە بە رێکاری پێویست بۆ رووبەڕوبوونەوەی توندوتیژی و کوشتنی ژنان لە لایەن هاوسەرەکانیانەوە، لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی تاوانی باندەکانی ماددەی هۆشبەر و بازاڕی لەشفرۆشی لە چواردەوری شاردا، کاردانەوەی پۆلیس خێراتر بوو بە ناردنی مەفرەزەکان بۆ ئەو ناونیشانانەی دراوسێکان سکاڵایان دەکرد لە بوونی کێشەی نێوان هاوسەرەکان بەڵام ئەمە بەس نەبوو بۆ وەستاندنی توندوتیژی دژی منداڵان و ژنان تا دەگاتە کوشتن. پۆلیس رووبەڕوی رەخنەیەکی زۆر بووەوە لەسەر سکاڵاکانی توندوتیژی دژی ژنان،ئەمەش وایکرد هەندێک لە بەرپرسان دان بە بوونی هەستی پیاوسالارانەی بەشێک لە پیاوە پۆلیسەکاندا بنێن، "بەڵام لەم دواییەدا پۆلیس توانای خۆی دەرخست، ئاستی لێکۆڵینەوەکانیان بەرز کردەوە، جددیتر مامەڵە لەگەڵ سکاڵاکان دەکەن". لە ساڵی (2021) دا (16) ژن بە دەستی هاوبەشەکانی ژیانیان کوژراون پێشتر پۆلیس گوێی لە ژنە قوربانییەکان دەگرت، ئامۆژگاری دەکردن بە وازهێنان لەو پیاوانەی کە توندوتیژن، بەڵام کەمپەینی (Me To) دژ بە هەراسانی سێکسی ئەم کارەی پۆلیسی بە پیاوسالارانە وەسفکرد، بەڵام یۆهانسۆن، سەرۆکی بەشی تاوان لە پۆلیسی ناوچەی باشوری ستۆکهۆڵم، دووپاتیکردەوە " پۆلیس هەمواری رێکارەکانی کردووە، چیتر هەوڵی رازیکردنی قوربانییەکە نادات بە بەجێهێشتنی ئەو کەسەی توندوتیژی ئەنجامدەدات بەرامبەری، بەڵکو تەرکیزیان لەسەر نێرینە تاوانکارەکە دەبێت کە توندوتیژی لە دژی مناڵان و ژنان لە خێزاندا ئەنجامدەدەن، ئەمەش پێوستی بە گۆڕانکاری لە هەڵوێست و عورف و زیادکردنی پشتیوانی ژناندا دەبێت". پۆلیسی سوید ئاماژە دەکات بەوەی "زۆرینەی حاڵەتەکانی توندوتیژی کە پیاوان ئەنجامی دەدەن، پێشتر پێشینەی تاوانیان هەبووە بەڵام هەندێک لە تاوانباران کە ژن دەکوژن پێشتر دۆسییەی تاوانیان لای ئێمە نەبووە". ئەوانەی لە پەیوەندی خۆشەویستیدان لە کاتی بوونی توندوتیژیدا بابەتەکە ئاڵۆزتر دەبێت، حکومەتی سویدی دان بە زیادبوونی لەم جۆرەی تاوانەدا ناوە، بەڵام ئەو پاکێجەی حکومەت دایناوە بۆ رێگری لە توندوتیژی ناو خێزان لە سەر ئاستی بڕیاری دادگاکاندا بەرهەمی هەبووە، بە تایبەت دوای هەمواری یاسای وەرگرتنی شاهێدی لە منداڵان. هەروەها دەسەڵاتداران لە هەوڵدان بۆ چاککردنی پەیوەندی نێوان ئیدارە کۆمەڵایەتییەکان لەگەڵ دادگاو کۆمەڵگەی مەدەنی، چونکە نەبوونی هەماهەنگی توندوتیژی زیاد دەکات، پۆلیس پێی وایە بۆ رێگریکردن لە تاوان، پێویستە بە باشی بۆ سەرنجی کچان و ژنان گوێبگیرێت، تێبینی بەرپرسەکانی پەروەردە لە قوتابخانەکان سەبارەت بە ئاماژەی کچان بۆ هەبوونی توندوتیژی لە چوارچێوەی ماڵەکاندا بە هەند وەربگیرێت. دادگاکان ئەوانەی لەبەردەم منداڵدا توندوتیژی لە دژی ژنان ئەنجام دەدەن سزادەدەن، بەڵام چالاکوانەکان تاوانی "پێشێلکردنی سەلامەتی منداڵ" بە بینینی توندوتیژی لەسەر ژنان زیاددەکەن. "تاوانی غیرەکردن" ماریا بیلینگەر، زانای کۆمەڵناسی لە یەکەی گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی لە ئەنجومەنی شارەوانی ستۆکهۆڵم دەڵێت "ئیستراتیژی نیشتمانی بۆ نەهێشتنی توندوتیژی لە دژی ژنان، پەیوەندیدارە بە تێگەیشتن لە کۆنسێپتی یەکسانی نێوان هەردوو رەگەز، پێویستە هەوڵەکان بۆ بڵاوکردنەوەی چەمکی یەکسانی چڕبکەینەوە تا توندوتیژی نەهێڵین، (26) شارەوانی ستۆکهۆڵم بەدەست کێشەی توندوتیژی لەسەر بنەمای جێندەری گیرۆدەیە". سوید روبەڕووی کێشەی نۆرمەکانی پیاوسالاری دەبێتەوە، بە تایبەت لە ناو ئەوانەی نوێن لە سوید و پەنابەرن، ئێلینور هالبێرۆ، شارەزا لە بواری توندوتیژی لە پەیوەندییەکان دەڵێت "بەرنامەی نوێ بۆ رووبەڕوبوونەوەی توندوتیژی بریتییە لە راهێنانەوەی پیاوانی تاوانبار بە توندوتیژی لە دژی ژنان کە چۆن زاڵببن بەسەر توڕەبوونیاندا، وابکەن کۆنترۆڵی غیرە کردنیان بکەن کە زۆر جار هۆکاری کوشتنی ژنانە". لە ساڵی (2021)دا (34) هەزار حاڵەتی توندوتیژی دژی ژنان تۆمارکراوە ئەو تاوانانەی لە لایەن خزم و هاوسەری ئێستا یان پێشوو ئەنجامدەدرێت لە ناو پەنابەران دا بە "تاوانی شەرەف" ناودەهێنرێت، بەڵام لە ناو سویدییەکاندا کە ئەم تاوانە ئەنجام دەدەن بە  "تاوانی غیرەکردن" ناوی دەبەن، هەستی غیرەکردن پاڵنەرە بۆ کوشتن، جگەلەوە کیشەی دەروونی وادەکات هەر کاتێک خۆشەویستەکەی بڕیاری کۆتایی پێهێنانی پەیوەندییەکەی دا خێرا پەنا بباتە بەرتوندوتیژی. ئەنجومەنی سویدی بۆ رێگری لە تاوان دەڵێت، لە 80٪ تاوانی توندوتیژی و کوشتن لە ماڵی یەکێک لە لایەنەکاندا یان لە ماڵی هاوبەشیاندا روودەدات، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کوشتنی هاوسەر پێشووتر ماوەیەکی درێژی لە هەڕەشە و توندوتیژی هەبووە، نیوەی حاڵەتەکانیش پێشتر سکاڵایان لەسەر توندوتیژی هەبووە. لە ساڵی (2017)وە لە سوید ساڵانە (15) حاڵەتی کوشتن "تاوانی غیرەکردن" دژی ژنان ئەنجام دەدرێت، تەنها (3) حاڵەتیش لە دژی پیاوان بەڵام توندوتیژی هاوسەرە گەنجەکان زۆرتر دەگرێتەوە، ئەنجومەنی سویدی بۆ رێگری لە تاوان نیگەرانە لە بەرزبوونەوەی توندوتیژی لە ناو ئەوانەی تەمەنیان لە خوار (25) ساڵەوەیە، لە هەمان کاتدا جەخت لە رۆڵی بەرچاوی قوتابخانەکان  لە رێگریکردن لە توندوتیژی نێوان هاوبەشەکان دەکات لە تەمەنی هەرزەکارییاندا. بە پێی راپۆرتێک کە سەرەتای ئەمساڵ ئەنجومەنی کۆمەڵایەتی سویدی بڵاوی کردەوە، بریتیبوو لە پێداچونەوەی (75) حاڵەتی توندوتیژی کە تیایدا مندالان و ژنان گیانیان لەدەستدابوو، ئاماژە بە بوونی "(30) گرفت لە تۆڕی ئاسایشی کۆمەڵایەتیدا کراوە، وەڵامدانەوەی توندوتیژی بەڕێوەبەرایەتی کۆمەڵایەتی و خزمەتگوزاری، تەندروستی، پۆلیس و قوتابخانەکانیش دەگرێتەوە، قوربانی تاوانەکان لە پەیوەندی چڕدا بوون لەگەڵ دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکاندا بەڵام پشتیوانی پێویست نەکراون". دەسەلاتدارانی کۆمەڵایەتی سوید ئاماژە بەوە دەکەن کە "تاوانی توندوتیژی ناو ماڵەکان جیاوازە لە تاوانەکانی تر، ئەوان بە تێکڕا تەمەنییان لە قوربانییەکە گەورەترە، ژیانێکی ئارامتریان هەیە، خاوەنی کاری خۆیانن". لێکۆڵینەوەکان ئاماژە بەوە دەکەن نیوەی بکوژانی ژن پێشینەی تاوانیان نەبووە، تەنها یەک لەسەر چواری تاوانبارانی توندوتیژی لە دژی ژنان پیشتر دۆسییەی تاوانیان هەبووە یان بە تاوانێکی توندوتیژی پێشتر ئیدانە کراون. پیش چەند ساڵێک، سوید بە توندی مامەڵەی لەگەڵ بچوکترین ئاماژەی توندوتیژی خێزانی دەکرد، منداڵەکانیان دەگواستەوە بۆ خێزانی تر، لە ساڵی (2020) ئەمە بووە هۆکاری ناڕەزایەتییەکی فراوانی کەمایەتی پەنابەران کە لەو وڵاتەن.  

-بەشی یەكەم عەلی مەحموود محەمەد بەهۆی جەنگی ئێران - عێراقەوە دەرفەت رەخسا بۆ حكومەتی عێراقی پەلاماری دڕندانەی كوردستان بدات, بە بەهانەی تێوە گلانی بە جەنگەوەی پارتی, یەكێتی, حسك, بزووتنەوەی ئیسلامی, حیزبواڵلە بەهەردوو باڵەكەیەوە, بە هێنانی پاسدار بۆ ناوەوەی باشووری كوردستان, لە ئێرانیش جەنگەكە رێگای بۆ سەركوتی گەلانی ئێران و ئۆپۆزسیۆن خۆشتر كرد. ئەم هێزانە جەنگەكەیان بە نیعمەت دەزانی و دروشمیان گەرمكردن و درێژەدان بە جەنگ بوو, نەبووە هێزێكی سیاسی پشتیوانی لە جەنگ بكات كە روباری خوێنی لە بەر دەڕۆیی,  لێ ئەمان نزاو تكایان  درێژەدان بە جەنگ و هەڵسانی لافاوی خوێن بوو. هەموو جەنگێكیش ئەنجامەكەی كۆتاییە, كە جەنگی ئێران-عێراق كۆتایی هات, بەهۆی تێوە گلانیان بە جەنگەكەوە, كوردستانێكی ویچرانكراوو تەعریبكراو, گەلێكی قڕكراوو زیندانیكراو لە ئۆردوگاكان, بزووتنەوەیەكی چەكداری هەرەسهاتوو مایەوە. فەجری دوو راهێنان بۆ جینۆسایدی كورد ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو واتا ئۆپەراسیۆنی حاجی ئۆمەران بووە سەرمەشقی جەنگە هاوبەشەكان, رۆڵی راهێنان و  ئەزموونی گێڕا بۆ ئەو جۆرە تەرزە لە چاوساغی و جەنگی هاوبەش, چ بۆ شەڕی هاوبەشی ئەم لایەنانە لە گەڵ ئێران, وە كاردانەوەی عێراق لە هەمبەر جەنگە هاوبەشەكان و دەست نەپاراستن لە خەڵك لە بەرامبەری, كە بە دوایدا كوشتاری بارزانییەكان لە لایەن بەعسەوە هات, كە رۆڵی راهێنان بینی بۆ كۆمەڵكوژی خەڵكی كوردستان  لە ئەنفال و هەڵەبجە و روخاندنی لادێكان و سڕینەوەی شوێنەواری ژیان لە دەرەوەی شارەكان. لە كۆدا ئەم لایەنانەی ئاماژەمان بە ناوەكانیان دا, ژمارەیەك شەڕی هاوبەشیان كرد  شان بە شانی سوپای پاسداران هەمووی ماڵوێرانی بوو بۆ خەڵك,  ناسراوترینیان ئۆپەراسیۆنەكانی  فەجری 2, كەربەلا 10, فەتحی 5, نصر 4 , نەسری 5, نصر 7, نصر 8, بیت المقدس 2 , بیت المقدس 4 و فەجری 4, والفجر10, زەفەری 7,  ...... بوو. رێكەوتنی پارتی دیموكراتی كوردستان-پدك لە گەڵ  ئێران بۆ ئەنجامدانی كاری سەربازی هاوبەش لەناو جوگرافیای عیراقدا لە ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو, یەكەمین داهێنان و رێكەوتنی پارتێكی كوردی باشوور بوو لە گەڵ ئێران بۆ شەڕی هاوبەش, داهێنانی بەهانە بەدەستەوەدان بوو بۆ جینۆسایدكردنی گەلەكەمان لە لایەن بەعسی فاشیستەوە. فەجری دوو كەی؟ فەجری دوو بە پێی عێراق لە 22-07-1983, وە بە پێی ئێرانییەكان لە 20-7-1983 ئەنجامدرا, جیاوازییەكەش لەوەدایەو لە دوا چركەكانی شەوی 20ی مانگەوە هێزەكانی ئێران و پارتی دزەیان كردە پشت هێزەكانی عێراقەوە, لە چركەكەكانی یەكەمی 22ی مانگ جەنگ دەستی پێكرد. كاتی ئۆپەراسیۆنەكە پاش شەڕی قەڕناقاو پشت ئاشان و دەركردنی لایەنەكانی بەرەی جود"پارتی,شیوعی,حسیك,پاسۆك" لە ناوچەكانی كەركوك و گەرمیان و زۆرینەی ناوچەكانی سلێمانی و هەولێر, هاوكاری لۆجیستیكی حكومەتی عێراقی هات. دوای 2 ساڵ لە فەجری دوو, ینك و سۆسیالست و حزب و اڵلە و بزووتنەوەی ئیسلامیش هاتنە ناو هەمان گەمەوە, بەم تەرزە پەیماننامەیە یارییان بە چارەنووسی كوردەوە كرد, كوردیان كردە شەریكە دۆڕانی كۆماری ئیسلامی ئێران لە جەنگی كۆنەپەرستانەی ئێران -عێراق, دوای قوناغەكانی ئەنفال و كیمیابارانەكان لە 6ی ئەیلولی 1988 دا دەست بە تاڵ و دۆڕاو لێی دەرچوون, ئەوەی بۆیان مایەوە  مانگانە تمەنێك و بارەگایەك لە سونێ و قاسمە رەش و زێوەو كارتی گەڕان بۆ شارەكانی ئێران بوو.  ئەوان بەم جەنگە هاوبەشانەیان نزیك 10%ی هاوڵاتیانی كوردستان و 2451 لادێیان بە جینۆسایدكردن و وێرانكردن دا, دەریاچەیەك خوێن و جیهانێك وێرانكارییان دورییەوە لەو شەڕە هاوبەشانە, هاوكات  بزاڤی چەكداری كوردیان وەك بزاڤێكی كرێ گرتە بە جیهان  ناساند.  بە هێنانی سوپای ئێران لە 29-7-1996 بۆسەر كۆیەو هێنانەوەی سوپای عێراق لە 31ی ئاب و 16ی ئۆكتۆبەر و چاوساغی بۆ سوپای توركیا, سەلماندیانەوە هەمان تاكتیك تێكەڵ بە خوێنیان بووەو بۆتە ستراتیژی كاریان و بەردەوامی هەیەو لە داهاتووشدا بەردەوام دەبێت, بەردەوام گەلی كورد لە هەڵدێرو ماڵوێرانییەكەوە بۆ یەكی دی دەبەن. ئەمەریكا كۆدی جیهازەكانیانی لابوو؟؟؟ لە كاتێكدا راگەیاندەكانی جیهان غەرقی هەواڵی دەریای خوینی جەنگی ئێران-عێراق ببوون, رێگا گرتن لە پەرەسەندنی پان ئیسلامیزمی كۆماری ئیسلامی شەرق و غەربی یەكخستبوو, كۆمەلكوژی كوردان ببوە جەنگێكی لەبیركراو, بە بەرچاوی كەشتیە ئاسمانیەكانەوە, كە دەرزی لەسەر زەوی دەبینن و كۆنترۆڵی هەموو جیهازەكانی سەربازی و سیخوڕییان كردبوو, لەو ساتەی كوردستان خاپورو خەڵكەكەشی قەسابی دەكران رۆژانە تەنها لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالدا 924 كەس كۆمەڵكوژ دەكرا, لەناو ئەو دەریای خوێنەدا كەس گوێبیستی نوزەی ئەم قڕكردن و كاولكارییە گشتگیرە نابوو, كۆمەڵكوژی كورد ببووە هۆلۆكۆستی نوێ, بێ هەواڵ ئەنجام دەدرا, ئەمجارە كراینە قوربانی سەرانی پدك  وینك و سۆسیالست و بزووتنەوەی ئیسلامی و حیزبواڵلەكان, چونكە گلاندمانیانە جەنگێكی پیسی دۆڕاوەوە, كەچی دوای راپەڕین لە بڕی سزادانیان خودی قوربانیانیش لە ریزە دورو درێژەكان وەستان تا دەنگیان پێبدەنەوە, تەسكیەیانیان كردنەوە, كەوتنەوە لێستنەوەی ئەو چەقۆیەی سەریانی لە جەستەیان جیا كردبوەوە. ئێران و عیراق لە پاڵ وڵاتانی زلهێز لەو وڵاتانە بون كۆدی كریبتۆی سویسریان بەكار دەهێنا لە پەیوەندییە نهێنییە ناوخۆییەكانیان, كە لە لایەن سیای ئەمەریكیەوە كۆدەكە دەشكێنرا, وەك لەو ئابڕوچونەی سەرەتا 2020 لە كەناڵەكانی راگەیاندنی سویسرا ئاشكرا كرا, بۆیە  هەمووان ئاگاداری تەواوی كوردۆسایدی كورد بوون. دۆڕاین ئێمە لە هەموو ئەو  جەنگانە لە هەموو رویەكەوە دۆڕاوین, بۆیە دەبێت زیاتر بگەڕێین بە دوای ئەو خاڵەدا كە تێیدا بووە هۆی دۆڕانمان, دەبێت گومان بخەینە سەر رابردوو, بە پراتیك و كارەكتەرەكانیەوە, چونكە رابردوو بە تایبەت ساڵانی بزاڤی چەكداری, مێژوییەكە پڕە لە دۆڕان, با ئەو مێژووە بنووسرێنەوە كە دۆڕاوەكان دەینووسنەوە نەك براوەكان, چونكە ئەم تۆمەتبارانە دۆڕانی خۆشیان بە بردنەوە دەزانن و مێژووی براوەمان پێ نیشان دەدەن, خۆیانیش دەكەن بە خاوەندی راپەڕین و كۆڕەو  روخانی سەدام. سەرانی  كورد توانای  باشی خۆ  كوێر  و كەڕ  و لاڵكردنیان هەیە,  كاتێك  نۆرەی دۆران و هەڵەو تاوانەكان خۆیان باس دەكرێت, دەبنە نەتەوەییخواز و دادپەروەر و هەزار و یەك پاساو بۆ شكست و دۆڕانەكانیان دەهێننەوە, ئەوان وەك مێگەلە مەڕ سەیری گەل دەكەن خۆشیان وەك شوان رەفتار دەكەن, هەر كاتێك  بیانەوێت بماندەنە دەم گەلە گورگەوە, دەبێت رازی بین و گورگبونی ئەوانیش ئاشكرا نەكەین. لە هەر قۆناغێكدا گورگیەكەیان دڕندەترو پڕ لە خیانەتر دەبێت, بە دەستاو دەستكردنی فەرمانڕەوایی لە لایەن نەوەكانیانەوە یەكجاری بۆنی بۆگەنییان چۆتە كەشكەلانی ئاسمان. یاداوەری درۆینە  ئەمانە لە مێژوو دەترسێن, یاداوەرییەكانیان, پاككراوە لە تاوان و شكستەكانیان, دەیانەوێت لە رێگای كرێگرتەكانیانەوە مێژوییەكی دیمان پێ نیشان بدەن, شەڕە هاوبەشەكانی حاجی ئۆمەران و هەڵەبجە و كەركوك و .....وەك شەڕی سەركەوتن و رزگاری وێنا بكەن, نەك كرێگرتەیی و قوماركرن بە چارەنووسی گەل. هێرشی هاوبەشی پارتی وئێران بۆ ناوچەی حاجی ئۆمەران و گردمەند  لەساڵی 1983 دا لای كۆماری ئیسلامی ئێران بە فەجری دوو ناسێنراوە, بە یەكەم نموونەی ئەنجامدانی  شەڕی هاوبەشی پارتە كوردییەكان لە گەڵ ئێران دژ بە سوپای عێراق دێتە ژماردن, لێرەوە ئەم تەرزو شێوە هاوكارییە سەربازی سیاسییە, دەبێت بە تەرزو مۆدێلێكی  كارو خەباتی بەشێك زۆری لە لایەنە كوردییەكانی دیكەی باشوور و ئیلهامی لێ وەردەگرن " ینك, پارتی, سۆسیالست, حزب اڵلە, بزووتنەوەی ئیسلامی", پێنج ساڵی پڕِ لە دۆران و شكست و ماڵوێرانی بەردەوام دەبێت, لە پشت پەرتووكە سورەكان و ئاڵاكانی كوردستانەوە دەست لە گەڵ پاسدار تێكەڵ دەكرا و پرۆژەی شەری هاوبەشیان دادەڕشت, لێرەوە  بوونە ویڵی  ڕێگای پەیوەندییەكانیان لە گەڵ ئێران, وایان دەنواند بەخت یاریان  بووەو رێوی  بەرەو پیرییانەوە چووە, دڵیان بەوە خۆش بوو, ئێران كاری هاوبەشیان لەگەڵ دەكات, چەند دۆشكەیەكیان دەداتێ, دیارە ئەم جۆرە چالاكییە هۆكاری كردنەوەی دەرگایەكیش بوو بۆ سەرانیان تا بگەن بە ئیمتیازات و سەفەركردن, ئەم شەڕە هاوبەشانەی دوو دەرگایان لێدەبوەوە, دەرگای گەل بۆ جهەنەم , بۆ سەرانی خۆشیان كردنەوەی دەرگایەكی بەختەوەری و ئیمتیازات. پەند وەرنەگرتن لە هەرەسی ساڵی 1975 ئەمانە بە پشت بەستن بە ئێران دەیانەویست ببنە هێزی یەكەم و چوار مشقی لەسەر باڵادەستی لە كوردستان  دابنیشن, ینك وپدك خولیای بوون بە یەكەم هَێز بوون لە كوردستان, بەردەوام لەمێشكیان خولی دەخوارد, بۆ گەیشتن پێی دەست تێكەڵ كردن لە گەڵ شەیتانەكانی كورد ئاسایی بوو بە لایانەوە, پاش ئەوەی چەكیان لە ئێران وەرگرت ئومێدیان باڵای دەكرد, پەندیان لە هەرەسی ساڵی 1975 وەرنەگرت, ئێران بووە قیبلەنامای كاریان, زیاتر وەك داردەستێكی ئێران خۆیان دەنواند نەك هێزێكی كوردستانی, رابردویان دوبارە دەكردەوە" لە یاداشتەكانی موكەرەم تالەبانی وا هاتووە: دوا كوبونەوەی نوێنەری بارزانی لەگەل حكومەتی ناوەندی لە بەهاری 1974 كە منیش تێدا بەشدار بووم، سەروكی شاندی بەعس كە سەدام بوو، بەم شێوەیە دەستی بە قسەكانی خۆی كرد، پێویستە ئێوە ( مەبەستی پارتی بوو) پەیوەندیەكانتان لەگەل ئیران بپچرێنن و سنورەكان بەرامبەر ئیران داخەن. كاك سامی عەبدولرحمانیش كە سەروكی شاندی پارتی بووە بەم شێوەیە وەلامی دایەوە: بارزانی پەیوەندیەكانی خۆی لەگەل ئیران بە پەیوەندیەكانی لەگەل بەغداد ناگۆرێتەوە!! سەدامیش بە سەرسورمانەوە وەلامی دایەوە. ئەگەر ئێوە پەیوەندیتان لەگەل ئیران بە پەیوەندی لەگەل بەغدا ناگورنەوە، چ داوایەكتان لە ئێمە هەیە و بەردەوامی گفتوگۆ چ مانایەكی هەیە! ئێوە لە ئێستاوە خۆتان بە بەشێك لە عیراق نازانن، ئەوەش لە دەرەوەی ناوەرۆكی یاساكانی ئوتۆنومیە. كۆبونەوەكە بەبێ ئەنجام كوتایی هات و شەر لە كوردستان دەستی پێكرد.", ئەوەی پەند لە رابردوو وەرنەگرێت داهاتووشی نییە, بۆیە ئێستا زیاتر كەوتنە باوەشی  ئێران و توركیاوە, ئەوان زیاتر ئێرانی و توركیاین  لەوەی كوردستانی و عێراقی بن. ژەهرەكەیان پێ نۆش كردین بە بێ  ئەوەی گوێی پێ بدەن بەوەی دەست راكێشانی ولاتێكی وەك ئێران لەو كاتە بە بۆچوونی عێراق و گەلی كوردیشەوە  خیانەت كارییە لە گەل بە دوو بۆچوونی جیاوە, لای فاشیەكان كە لە جەنگی مان و نەماندا بوون لە گەڵ ئێراندا, كاری سەربازی هاوبەش گەلی بەرەو چارەنووسێكی ڕەش برد, بەم كارەشیان كەوتنە ناو تەڵەی ئێرانەوە چارەنووسیان تێكەڵ بوو, بە پێچەوانەی شەپۆڵی جیهان سەبارەت بە ئێران, گەلیان لە گەڵ خۆیان بەرەو دۆزەخ برد, كاتێك خومەینی پیاڵە ژەهركەی نۆش كرد, كوردیش لە پێك لێدانی ژەهردا لە گەڵیدا هاوبەش بوو بە سایەی ئەوانەوە, چونكە چارەنووسیان پێكەوە گرێ درابوو, لە یادمان نەچێت, دووبارە كردنەوەی ژەهر نۆشی گەلانیشیان پێ خواردینەوە".... زۆربەی‌ جینۆسایدەكان لەكاتی قەیرانەكاندا رودەدەن وەكو جەنگ. هەڵوەشانەوەی‌ دەوڵەت, شۆرش. و ئەنجامدەرانیشی‌ قوربانیەكان تاوانبار دەكەن لەسەرهەڵدانی‌ ئەو قەیرانانەدا. هەروەها حكومەتی‌ وڵاتانی‌ دیكەش ڕەنگە دەستێوەردەن یاخود بێدەنگ بن لەئاست جینۆساید لەوڵاتیكی‌ تردا وەیا پشتگیری‌ لە ئەنجامدەرانی‌ بكەن بەڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بەپێی‌ ئەوەندەی‌ لە توانایاندا هەبێت."هیڤاڵ هیلان وەرگێڕانی‌: نەریمان عەلی‌-ئەم لێكۆڵینەوەیە پێشكەشكراوە بۆ بەدەستهێنانی‌ دیبلۆم لە خوێندنی‌ یاسادا (لەزانكۆی‌ ئۆكلاند نۆڤەمبەر 2000)". پێش  فەجری دووو ئەزموون لە گەڵ ئێران پێش ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو, پارتی دیموكراتی كوردستان ((عێراق)) زۆر جەنگی هاوبەشی شان بە شانی هێزەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران دژ بە پێشمەرگەی كوردستانی خۆرهەڵات (بە تایبەت دیموكرات و كۆمەڵە) ئەنجام دابوو, لەگرتنەوەی زۆر دەڤەر و شار و شارۆچكەی وەك شاری شنۆ كە رۆڵی سەرەكی تێدا گێرابوو, نموونەیەكی سەركەوتووی لە كاری سەربازی -سیاسی هاوبەشی خستبووە سەر سفرەی بۆگەنی كۆماری ئیسلامی ئێران.  لە بەرەی لەناوخۆی رۆژهەڵاتی كوردستان, لە مانگەكانی پێش شەڕی حاجی ئۆمەران, شەڕە هاوبەشەكان لە ناوچەی شنۆو مەرگەوەڕ ئەنجامدرابوو, ئەم هاوپەیمانییە بۆیان پەیماننامەی فاوست بوو ( لەو پەیماننامەیە فاوست روحی خۆی بەشەیتان فرۆشت), بەلام فاوستەكانی ئیمە دوایی  بوون بەدو و سێ و چوار وپێنج, نەك تەنها ڕوحی خۆیان بەڵكە جەستەی هەموو گەلیان بەشەیتانە ڕیشنە دِرندەكەی ئەودیو سنوور فرۆشت, بەم كارەشیان بوونە دیلی پەیوەندییەكانیان لە گەڵ  ئێران, تاكتیكی ماڵویرانكەر سەدان  هەزار كەسی كردە قوربانی, یرۆسەكە پێنج دانە ساڵ و مانگێك و پانزە رۆژی خایاند, بەم كارە ناشرینەشیان دۆزی رەوای دژ بە ستەمی نەتەوایەتی كوردیان لە جەنگی كۆنە پەرستانەی عێراق ئێران خنكاندو شەڵاڵی خوێنیان كرد, ڕەوایەتی گیانی بزووتنەوەی دژ بە ستەمی نەتەوەییان  تیایدا كوشت و ناشرینیان كرد, ئەگەر كەمۆكەیەك پێشتر جوانیان تێدا هێشتبێتەوە, بە پەیوەندییە گوماناویەكانیان و پێش پاسدار كەوتنیان هەموو سیمایەكی ئامانجداریان تێدا كوشت.  ئەم جەنگە هاوبەشانە دەستپێكی خۆكوژی بە كۆمەڵی ( خێڵێك دواتر گەلێك ) ی  لێكەوتەوە, هەرچەندە پارتی بۆ خۆی هاشا لەوە دەكات, لەو شەڕە (( حاجی ئۆمەران )) بەشدار بوو بێت و  پێش بە سوپای  پاسداران كەوتبێت و چاوساغی بۆیان كردبێت بە درێژی دێینە سەری, بەڵام بۆ خۆی تاوانەكە بەو بەهانەیەو بەو ناوەوە ئەنجامدراو لەژێر ئەو كارە خۆی شاردەوە, بەعس تاوانبارە, چونكە هیچ بەهانەیەك بۆ ئەنجامدانی تاوان قەبوڵ نییە, لێ ڕەتكردنەوەكانی پارتیش لاوازە, لە بەرامبەردا زۆر ئەزموون وەرنەگرتن لە تاوانی جینۆسایدی بارزانییەكان سەرچاوە ئاماژە  دەدەن  بەوەی ئەو  كارە سەربازییە  هاوبەشە  بەرفراوانە ئەنجامدراوە, تاڵی لەوەدایە هەمان پارتی سیاسی  دوای 3 ساڵ لەو كارەساتەی هاشا لە ڕۆڵی خۆی دەكات تیایدا, دێت هەمان تاكتیك جارێكی تر هەڵدەبژێرێتەوە و پیادەی دەكاتەوە,  جارێكی دیكە بە ئاشكرا بە شێوەی بەرفاوانتر  و بەربڵاوتر و ئاشكراتر و بەبەرچاوی خەڵكی كوردستانەوە دووبارەی دەكاتەوە" پارتی لە فەتحی سێ  لە هێرش  بۆ سەر گەراجی نەوتی زاخۆ  و فەتحی هەشت لە ناوچەی ئەتروش بە تەنها دوبارەی كردەوە, لە هەڵەبجەش هاوبەشیكرد لە ئۆپەراسیۆنەكانی فەجری 10 و زەفەری 7", ئەگەر پێشتر ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان وەك فەجری دوو لە سەرسنوورەكان بوو, ئێستا لە ناو شارەكان و خەڵكی كوردستانە, پاسدار بە ئاشكرا لە گوندەكان دەسوڕانەوە, ئەزموون لە فەجری دوو وەرناگرێت, فەجری 10 دوبارە دەكاتەوە؟؟, هەرچەندە لە دوا ساتەكانی نزیك لە هێرشەكە" هەڵەبجە"  ناڕەزایەتی لە نێو سەركردایەتی پارتیدا بەرز بوەوە,  لە ترسی دوبارە بونەوەی روداوەكەی حاجی هۆمەران و كارەساتی بارزانییەكان, وەلێ هەر كراو بوونە برا بچوك لە شەراكەتەكە"كۆمەڵكوژی كورد لە جەنگی ئێران -عێراقدا, عادیل سدیق عەلی, ل260-261  .".  دەبینین ئەزموون لە دڕندانەترین پەرچەكرداری تا ئەو دەمی ڕژێم  وەرناگرترێت  بەرامبەر بە گەلەكەی تەنانەت كەسە نزیكەكانی سەرۆكەكانی قوربانی بوون, لە داهاتوو دێت زنجیرەیەك چالاكی سەربازی هاوبەش, لەگەڵ هێزەكانی ئێرانی دژ بە سوپای عێراق بە ئاشكرا و لە قولایی وڵاتدا لە زاخۆوە بۆ هەڵەبجە ئەنجام دەداتەوە, بە درێژایی 459 كم, بەم كارەشیان بوونە پۆلیسی ئیران لە كوردستان, وەلێ  مەخفەرەكەیان  لە ئێران بوو, لەو  دیوەوە نەخشەیان بۆ دادەڕێژرا, لەم دیو  كوردیان دەكردە سوتەمەنی نەخشەكانیان, بەم شێوەیە بەشداربووانی شەڕە هاوبەشەكان هەموویان بەشدارن لە مێژوویەكی هاوبەش لێ  هەتیوی بێ باوك تا ئێستا دانی پێدا نانێن. بۆچی حاجی ئۆمەران هەڵبژێردرا ؟؟؟ ئۆپەراسیۆنی حاجی ئۆمەران بۆ هەریەكە لە پارتی دیموكراتی كوردستان و كۆماری ئیسلامی ئێران گرنگی تایبەتی خۆی هەبوو, بۆ ئێرانیەكان لە پاڵ سەركەوتنە سەربازییەكە بەسەر عێراقدا, هاوكات دەروازەیەكیش بوو بۆ ئەوەی كوردستان بكاتە بەشێك لە جەنگەكە و بەرەی جەنگەكە بەرفراوان بكاتەوە كە خاوەند هێزێكی زۆری مرۆیی بوو, بەرفراوانكردنەوەی بەرەی جەنگ لە بەرژەوەندی بوو, هاوكات دەیانویست لە رێگەی ئەم ئۆپەراسیۆنەوە بەسەر نەیارەكانیدا لە هێزە كوردییە رۆژهەڵاتیەكان سەركەوێت, كە بارەگاكانیان لەو ناوچانە بوو, ناوچەیەكی بەرزایی ستراتیژی دەیتوانی لەوێوە جوڵەی هێزەكانی دیموكرات و كۆمەڵە لە ناوچەكانی پیرنشار و شنۆو .... كۆنترۆڵ  بكات و بارەگاكانی پشت بەرەیان پێ  چۆڵ  بكات و سنووری چالاكیەكانیان بەرتەسك  بكاتەوە,كەواتە  بۆ ئێران سەركەوتنەكە دوولایەنە بوو هەم بەسەر عێراق  و هەم بەسەر  كورددا. هاوزەمان ئێران پێویستی بەسەركەوتنێكی لەم چەشنە هەبوو, كە 104  رۆژ لەوە پێش لە 10ی ئەپرێلی 2003, لە فەجری یەكدا لەناوچەی دیزفول تووشی تێكشكانێكی كەمەر شكێن ببووەوە لە هەمبەر هێزەكانی عێراق, زیانە مرۆییەكانی سێ هێندەی زیانەكانی سوپای عێراق بوو, چوو بۆ سەركەوتن تا بەسرا لە بەغدا داببڕێت, كەچی نە یا اللە ی دەستپێكی شەڕەكە و نە تەم و تومانی ئەو بهارەی زەلكاوەكانی عەمارە فریای نەكەوت, فڕۆكە مەرگ هێنەرەكانی عێراق درەوی سوپاكەیان كرد لەو بیابان و زەنكاوە پان و بەرینە, فەجری یەك بووە یەكێك لە گەورەترین شكستەكانی سوپای ئێران لەماوەی 8 ساڵەی شەڕی عێراق ئێراندا.  ئامانجی فەجری 2 بۆ ئێرانیەكان وەك خۆیان ئاماژەی پێ دەدەن لەم خاڵانەدا خۆی دەبینێتەوە: " لێدانی دژ بە شۆرش" حدكا", 2- بەهیز كردنی كوردە موسڵمانەكانی عێراق وەك خۆیان دەڵێن, مەبەستی هاوكارانی لە هێزە كوردییەكان لەو كاتدا كە پارتی دیموكراتی كوردستانە, 3-زەمینە خۆشكردن بۆ ئەنجامدانی شەر لەناو خاكی عێراق, 4- پاراستنی شاری پیرانشار لە هەر جۆرە پەلامارێك, 5-خۆشكردنی زەمینە بۆ لێدانی چاڵە نەوتیەكانی كەركووك " مروری بر عملیات والفجر ۲ https://www.magiran.com/article/1156413 , لە هەمووشی گرنگتر بۆ ئەو چركە ساتە ساڕێژكردنەوەی برینی شكستی فەجری یەك بوو, لە پێناو بەرز كردنەوەی ورەی سوپا شكست خواردووەكەی. ئێران چی دەڵێت لەسەر بەشدار بووانی فەجری دوو؟؟؟ پەلامارە دوو هەفتەییەكەی فەجری دوو پێویستی كۆماری ئیسلامی بوو, بۆ كۆتایی هاتنی هاتووچۆی پێشمەرگەكانی كۆمەڵەو دیموكرات بۆ ناوەوەی رۆژهەلاتی كوردستان و تۆڵەكردنەوەی شكستی فەجری یەك و  شكستی پەلامارەكانی باشووری عێراق و بەرینكردنەوەی بەرەی جەنگ.  بۆ ئاگاداربوون بزانین چی لەسەر ئەم ئۆپەراسیۆنە نووسراوەو چۆن بووەو زەرەرو زیانەكانیان چەند بووە,  وە رۆڵی پارتی و  قەبارەی هێزەكەی چەند بووە لە ئۆپەراسیۆنەكە, ئەوەی لە حاجی ئۆمەران ئێران كردویەتی لە داگیركردن و  گۆڕینی ناوی  شوێنەكان دواتر لە هەڵەبجەش  دووبارەی كردۆتەوە: پێشتر  شەڕ و پێكدادان لەنێوان هێزەكانی عێراق و ئێران لە بەرەی باشوور بەرەو چەقبەستوویی رۆیی, ئێران نەیتوانی هیچ دەستكەوتێكی سەربازی بە دەست بهێنێت. هێزەكانی ئێران چەندین جار هێرشی شەپۆلی مرۆیییان لە زەلكاوەكان  و بیابانەكانی باشوور ئەنجامدا، وەلێ هێزەكانی عێراق شكستیان بە هەموو شەپۆڵە مرۆییەكانی ئێران هێنا, كە ئێران لەو سەرو بەندە ژمارەی دانیشتووانی سێ جار ژمارەی دانیشتووانی عێراق زیاتریش بوو,  بەلام پارتی دەرگایەكی گرنگی سەربازی بۆ ئێران بەڵام ماڵوێرانكەر بۆ خەڵكی كوردستان كردەوە , دەرفەتی گواستنەوەی جەنگی بۆ كوردستان خۆش كرد و زەمینەی ساز كرد, ئێران بێ شەپۆڵی مرۆیی و تەقاندنەوەی كێڵگە بەرینەكانی مین سنوورەكان ببڕێت و بێتە ناو عێراقەوە. ئامانجی سەرەكی ئەم ئەركە دەستپێكی میحوەری حاج عومران بوو كە لەسەر سنوور هەڵكەوتووە و بە زەوییەكی شاخاوی دەورە دراوە. پێشمەرگەكانی  پارتی دێموكراتی كوردستانی عێراق بە لە بەرچاوگرتنی شارەزاییان لە ناوچەكەو پەیوەندییان لە گەڵ خەڵكەكەی  سەرمایەیەكی گەورەیان بۆ ئێرانییە هێرش بەرەكان دروست كردو توانیان بیان بەنە پشت بەرەی عێراقییەكانەوە. لە میانی ئۆپەراسیۆنەكە ئێران 284 كوژراوو 487 بریندار و 134 بێسەرو شوێنی هەبوو, وێڕای زیانی مادی.  بەڵام  عێراق زیانەكانی زیاتر بوو "4000 كوژراو یان بریندار , 164  دیل, هاوكات  5 فرۆكەی جەنگی و 8 كۆپتەری بەردرانەوە, 40 تانك 45  ئۆتۆمۆبیلی سەربازی  تێك شكێنراون , وە 20 تانك و  12 تۆپ  و 50 ئۆتۆمۆبیلی سەربازی و دەیان پارچە چەكی دی دەستكەوتی هێزەكانی  كۆماری ئیسلامی بوونە. https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Dawn_2#cite_note-2 زۆربەی سەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەدەن كە فەجری دوو  هێزی چەكداری كۆماری ئیسلامی ئێران و پارتی دیموكراتی كوردستان بە هاوبەشی ئەنجامیان داوە لە رێكەوتی 20-7-1973  تا 4-8-1983, تیایدا 390 كیلۆمەتر چوارگۆشە لە خاكی عێراق داگیر كرا, لەم ئۆپەراسیۆنەكە 1000 پێشمەرگەی پارتی بەشداری كردووە: https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Dawn_2 "هێزەكانی ئێران لە رێگای چاوساغەكانیەوە دزەی كردە ناو عێراقەوە بە قوڵایی 16 كیلۆمەتر و دەستی بەسەر زۆر چیا و سەربازگەو 43 گونددا گرت, لەناویاندا بارەگای سەركردایەتی حدكا, بە پێی بۆچون ئێرانییەكان ناوچەكە لە روی ستراتیجیەوە گرنگی نەبوو, بەڵام ئۆپۆزسیۆنی كوردی رۆژهەڵاتی لاواز كرد, هاوكات لەو ناوچەیە حكومەتی عێراقی لە دەربەدەری دامەزراند, بەدوای ئەم شەڕە  دوو روداو رویاندا, رێكەوتنی عێراق لە گەڵ توركیاو واژۆكردنی پەیمانی ئەمنی هاوبەش, رێكەوتنی ی ن ك لە گەڵ بەغدا-http://www.moqatel.com/openshare/Behoth/Siasia2/IranIraqAr/sec14.doc_cvt.htm". "لە 29ی تیرماهی 1362  “20-7-1983” لە میحوەری پیرانشار- حاجی ئۆمەران لە لایەن هێزە چەكدارەكانی ئێران و هێزەكانی كوردی عێراقەوە هێرش ئەنجامدرا, بە دروشمی یا ئەڵا , یا ئەڵا, یا ئەڵا و  بەناوی فەجری 2, لە ژێر سەركردایەتیەكی هاوبەشدا, لە ئەنجامی شەڕەكە سەربازگەی تەمەر چین و سەربازگەی حاجی ئۆمەران, گومرگی سنور, وە چەندین چیای بەرزی وەك كۆدۆ  3000 مەتری و گردمەند2519  مەتری  و ئازادی  3700 مەتری و  چەندین شارە دێی وەك رایات و ئازادی و زینیوێ و , مەمی خەلان و .... دەستیان بەسەردا گیرا . لە ئۆپەراسیۆنەكە  24 گوردانی هاوبەش پاسدارو سوپا لە بەرەی ئێرانەوە بەشدارییان كرد, كە 17یان لە هەرێمی فارسەوە هاتبوون- https://what.sapp.ir/emtedad_fars/1532093192345b36c2bcDOEc-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D8%AD-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D9%85%DB%8C-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87". "فەجری 2 ناوی ئەو شەڕە هاوبەشەیە, كە هێزەكانی ئێران بە هاوكاری كوردەكانی عێراق" لەوكاتە هەر پدك بوو"ئەنجامیاندا, تیایدا توانرا بەرزاییەكانی 2519, 2120, 1970,2062 و 80 رەبایە, 200 كیلۆمەتر چوار گۆشەو  60 تانك و 150 زرێپۆش بگرترێت و هاوكات بووە هۆی  4000 كوژراوو برینداری عێراقی, 510  دیل و  خستنە خوارەوەی 9 فرۆكەو زیانێكی زۆری مادی دی بە سوپای عێراقی گەیشت,. هێرشی دوو هەفتەیی ئێران و پارتی دیموكرات بۆسەر ناوچەی حاجی ئۆمەران لە 20ی تەموز و گرتنی هەردوو چیای كۆدۆ و گردە مەندیل و ئازادی و كۆمەڵێك چیای بەرزی دیكە، هەروەها ناوچەكانی شیوەڕەش، ماوەتان، حاجی ئۆمەران، خەلان، زینوێ، ئالانە، ئازادی، بابكراوە، رایات، رەشەمێ، گوندە ژێر و گەلە ژێرو بەشێوەی گشتی ئێران 43 گوند و شارە گوندی  داگیركرد. لە هێرشی هاوبەشی سوپای ئێرانی و كوردەكان, 390 كیلۆمەتر دووجار لەخاكی عێراق ئازاد كراوە  https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1_%DB%B2". فەجری دوو نەك  نەبووە دابینكردنی ناوچەی نفوز بۆ پارتی, بەلچكە قازانج سەری مایەی خوارد, بووە كاولكردنی ناوچەكە, تەنها ئێران گۆڵی خۆی كرد. پاش شكستی ئێران لە فەجری یەك, بانگەشەی ئەوە كرا كە توانای هێرشی نەماوە, بۆیە ئێران پێویستی بە سەركەوتنێك  هەبوو, بەم ئۆپەراسیۆنە بە دەستی هێنا. لەم ئۆپەراسیۆنە هێزێكی بچووك بەكار هێنرا, زیانی كەم كرا و مسۆگەركردنی سەركەوتنی ئۆپەراسیۆنەكە كرا. لە حاج عۆمران لە سەرەتای شەڕەوە هیچ جموجۆڵێك لەلایەن ئێرانەوە لەم قۆڵەوە نەكرابوو, بەم ئۆپەراسیۆنە  ناوچەكە هێنرایە ناو جەنگەوە.  پێش هێرشەكە بە 24 كاتژمێر زووتر, دزە كرایە پشت سەنگەرەكانی عێراق, ئەم كارە  عێراقییەكانی توڕە  كردو  ئەمەی خستە ئەستۆی پارتی. دوای  گرتنی  ناوچەكە, ئێرانییەكان سەربازگەی حاجی ئۆمەرانیان ناونا حمزە سید الشهدا و  بەرزاییەكانی حاجی ئۆمەرانیشیان گۆڕی بۆ "شەهید سەدر". لەو كاتە لەتیف نسەیف جاسم، وەزیری ئەوكاتی راگەیاندنی عێراقی رایگەیاند كە زلهێزێكی جیهانی و هەروەها حیزبی شیوعی عێراقی" دروشمی راوەستانی دەست بەجێی جەنگی ئێران و عێراق بوو لەو كاتەدا, یان بەشداری حشع ی لە قەندیلی دووی بە بەشداری لە فەجری دوو زانیووە, یاخود لە خۆیەوە ئەم لێدوانەی داوە, حشع هیچ شەڕێكی هاوبەشی لە تەك ئێرانییەكان نەكردووە" لە ئۆپەراسیۆنی فەجر 2 یارمەتی هێزەكانی ئێرانیان داوە. ڕاستەوخۆ دوای سەركەوتنی ئێران لە ئۆپەراسیۆنەكە، ڕادیۆی لەندەن رایگەیاند كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەركێكی لەسەرە بۆ بەكارهێنانی هێز, ئێران ناچار بكەن كۆتایی بە جەنگەكە بهێنێت. هەروەها ڕادیۆی ڕیاز لە سەرچاوە ڕۆژنامەوانییەكانی لە پاریسەوە رایگەیاند تاران بەردەوامە لە كڕینی چەك لە تەلئەبیب بۆ درێژەدان بە جەنگ. https://www.hamshahrionline.ir/news/1430/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-%DB%B2 بەم شێوەیە بینیمان فەجری دوو كاردانەوەی جیهانی بوو, بەمەش پارتی بە دەستی خۆی بەنزینی كرد بەسەر خۆی و گەلدا. ئۆپەراسیۆنەكە كاتژمێر 12ی شەو بە دروشمی "یا الله یا الله یا الله" دەستی پێكرد, لەم ئۆپەراسیۆنەدا ١٦ كەتیبەی سوپای پاسداران و شەش كەتیبەی پیادە و یەك كەتیبەی میكانیكی سوپا بەشدارییان كرد. لە میانی ئۆپەراسیۆنەكە حوجەتول ئیسلام مستەفا ڕادانی پوورو  زەبیحوڵڵا ئەسیزادە فەرماندەی لیوای ١٨ی غەدیر كوژران: https://www.imna.ir/news/589467/%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-%DB%B2-%D8%B6%D8%B1%D8%A8%D9%87-%D9%85%D9%87%D9%84%DA%A9-%D8%A8%D9%87-%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87%DA%A9-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B6%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8 بەشێك لە هێزەكانی ئێران ٢٤ كاتژمێر پێش دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنەكە جوڵەیان كردە پشت هێزەكانی عێراقەوە. لە جەنگەكە هێزەكانی ئێران پێك هاتبوون بوون لە 24 كەتیبەی پیادە و میكانیكی, وە هێزەكانی عێراق بریتی بوون لە ٣٦ كەتیبەی پیادە و كۆماندۆ. ژمارەی كوژراوەكانی عێراق لە ئۆپەراسیۆنەكە ٤١٦٤ كەس بوو: http://www.aviny.com/Occasion/enghelab_jang/defaemoghaddas/93/amaliat/zamini/valfajr-2/valfajr.aspx?%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-2 http://www.aviny.com/Occasion/enghelab_jang/defaemoghaddas/93/amaliat/zamini/valfajr-2/valfajr.aspx?%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-2 لە تۆڵەی ئەم هێرشە هاوبەشە, سەرباری ئەوەی 5 رۆژ مابوو ئۆپەراسیۆنەكە كۆتایی بێت, بەعس كەوتە بێسەروشێنكرردنی بارزانییەكانی قوشتەپە, هاوكات دەرگای جهەنەمی بەكارهێنانی چەكی كیمیاویشی بۆ یەكەمجار لە كوردستان كردەوە"بە گازی خەردەل 100 كەس لە سوپای ئێران و كوردە هاوپەیمانەكانی پێوە بوون, بە هۆی بێ ئەزموونییەوە گازی كیمیاوی سوپای عێراقیشی لە مەرگ  بێبەری نەكرد - https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D8%AC_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82_%D9%84%D9%84%D8%A3%D8%B3%D9%84%D8%AD%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%8A%D9%85%D8%A7%D9%88%D9%8A%D8%A9 ". ئەنجامی ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو ئۆپەراسیۆنەكە بۆ ئێرانییەكان لە 20ی یۆلی 1983 و بۆ عێراقییەكان لە 22ی یۆلی 1983 دەستی پێكردووە, پارتی چاوساغی بۆ هێزەكانی ئێران كردووەو دەستی سوپای ئێرانی راكێشاوەتە پشت سەنگەرەكانی عێراقەوە بە قولایی 16 كیلۆمەتر, بەهۆی جەنگەكەوە 43 شارۆچكەو گوند وێران بووەو كراونەتە گۆڕەپانی جەنگ, 200 بۆ 390 كیلۆمەتر چوارگۆشە خاك لە لایەن ئێرانەوە داگیركراوە. كۆماری ئیسلامی لە یەكەم چركەی هاتنە ناوەوەی دەستی كردووە بە گۆڕینی ناوی شوێنەكان كە بەعس ئەوەی نەكرد لە رابردوو. ئامانجێكی جەنگەكە لێدانی كۆمەڵەو دیموكرات بوو لە ناوچەكە كە لەو كات و ساتە دوژمنی هاوبەشی  ئێران و پارتی بوون, بارەگاكانیان هێنابووە ئەم دیو سنوور  و  لەوپەڕی چالاكی سەربازی خۆیاندا بوون. لە جەرگەی ئۆپەراسیۆنەكە بەعسی فاشی كەوتە شوێنبزر كردنی هاوولاتییە سڤیلە بارزانییەكانی قوشتەپە و بەحركەو ......  . پارتی دیموكراتی كوردستان بە هێزێكی هەزار كەسییەوە بەشداری ئۆپەراسیۆنەكەی  كردووە. دوای فەجری دوو, ئێرانییەكان دوو ئۆپەراسیۆنی دیكەیان لە هەمان ناوچە ئەنجام دایەوە, كەربەلای 2 لە دوی سەپتەمبەری 1986, وە كەربەلای 7 لە رێكەوتی 4ی ئازاری 1987, لێ لەبەر ئەوەی هێزی كوردی نەگلابوونە ئۆپەراسیۆنەكەوە بۆیە بەعس كاردانەوەی نەبوو بەرامبەر بە خەڵك. بۆ زانیاریش  هیچ ئۆپەراسیۆنێك هاوبەش یان تەنهای ئێرانییەكان لە كوردستان, ناوی كوردی یان ناوی جێگاو شارێكی كوردستانی هەڵنەگرتووە. لە كۆتادا بۆمان دەردەكەوێت پارتە بەشداربووەكانی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان لەگەڵ  ئێران  لای چەوتی مێژوویان  گرتووە لەو كاتە, بۆیە پێویستە دان بە هەڵەكانی خۆیان بنێن و زانیاری تەواو بدەنە خەڵكی و داوای لێبوردن لە خەڵك بكەن و لە سامانی سەركردەو پارتەكانیان قەرەبووی هاولاتیانی ئەو ناوچانە بكەنەوە. ماویەتی

راپۆرتی: درەو بە پێی نەخشەیەكی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا، لەناو خاكی هەرێم (37) بنەكەی سەربازی هەواڵگری توركی هەیە، هەزاران سەرباز و سەدان تانك و تۆپ و چەكی قورسی لەناو خاكی هەرێمدایە، لە پاڵ بنكە سەربازیەكان توركیا بەردەوام ئۆپراسیۆنی سەربازی ئەنجام دەدات و بۆردومانی فڕۆكەو فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و تۆپبارانیش بونی هەیە، لە ساڵی 2015 تا ئێستا(138) هاوڵاتی سڤیل لەناو خاكی هەرێمی كوردستان بە بۆردومانی توركیا كوژراون. بۆردومان رۆژی چوارشەمە 20ی تەموزی 2022 تۆركیا تۆپبارانی  ناوچە گەشتیاریی (پەرەخ)ێ سنوری قەزای زاخۆی كردو، بووە هۆی كوژرانی (10) هاوڵاتی و برینداربوونی زیاتر لە (20) كەسی تر كە هەموویان گەشتیاری عەرەب بوون، كاردانەوەكانی لەناوخۆی هەرێمەوە گواستەوە بۆ شەقامی عێراقی، كاردانەوەكان بۆ دەركردنی سوپای توركیا لەناو خاكی عێراق زیاتربوون، چونكە ئەو رووداوانە دەیانجار دووبارە بوونەتەوە.   بە پێی راپۆرتی تیمی كوردستانی عێراقی (CPT) لە 2015وە تا ئێستا بەهۆی تۆپبارانی توركیاوە (138) هاوڵاتی مەدەنی لە هەرێمی كوردستان كوژراون.  بەپێی وتەی بەڕێوەبەری پێشوی ناحیەی دەركاری سنوری ناوچەی گوندی (پەرەخ)ێ تەنیا لە مانگی تەموزی 2020 دا توركیا (693) گولە تۆپ و (70) رۆكێتی ئاراستەی ناوچەكەیان كردووەو زۆرینەی گوندەكانی ناوچەكە زیانیا بەركەوتووە. بەپێی لێدوانێكی جەبار یاوەر ئەمینداری گشتی پێشوی وەزارەتی پێشمەرگە لە هەرێمی كوردستان كە لە رۆژی 27ی كانونی دووەمی 2019دا داویەتی، ژمارەی هێرشە ئاسمانییەكانی توركیا بۆسەر ناوچەكانی هەرێمی كوردستان لەماوەی چوار ساڵدا گەیشتووەتە (398) هێرش، ئەمە سەرباری (425) هێرش لەڕێگەی بۆردومانی تۆپخانەكانەوە، بە تێكڕا لەو هێرشانەدا زیاتر لە (20) كەسی مەدەنی كوژراون‌و هێرشەكان بونەتەهۆی وێرانبوونی گوندە سنورییەكان‌و نەخۆشخانە‌و رێگا‌و پردو خوێندنگەكان.   توركیا لە هەرێمی كوردستان مێژووی بوونی سەربازیی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان سەرەتاكەی بۆ ساڵی 1997دەگەڕێتەوە، بەڵام ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای توركیا دەرەوەی سنور لەدژی پەكەكە، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ هەشتاكانی سەدەی رابردوو. توركیا لە ساڵی 1983وە تائێستا لەناو سنوری وڵاتەكەی‌و لە دەرەوەی سنوریش ئۆپراسیۆنی سەربازی دەكات لەدژی پارتی كرێكارانی كوردستان: •    لە ئایاری 1983دا توركیا یەكەمین ئۆپراسیۆنی سەربازی لە دەرەوەی سنور ئەنجامدا، ئەوەش بە رێككەوتنێك لەگەڵ حكومەتی عێراقدا، لەو ئۆپراسیۆنەدا هەزاران سەربازی تورك بەشدارییان كرد. •    لە تشرینی یەكەمی 1984و ئابی 1986 توركیا دوو ئۆپراسیۆنی سەربازی تری ئەنجامدا، بەڵام لە هیچ یەكێكیاندا سەركەوتوو نەبوو لە لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكاران. •    دوای ماوەیەك بێدەنگی، توركیا ئۆپراسیۆنی چوارەمی لە ساڵی 1991 دەستپێكرد لەژێر ناو "گۆچان"، ئەوە ئەو ساڵە بوو كە تێیدا بارەگا‌و بنكە سەربازییەكانی توركیا لەسەرتاسەری پارێزگاكانی كوردسان زیادیان كرد. •    لە ساڵی 1992 سەرۆك وەزیرانی كۆچكردووی توركیا (تورگوت ئۆزال) نامەیەكی بۆ (عەبدوڵا ئۆجەلان) رێبەری پارتی كرێكارانی كوردسان (لە ساڵی 1999وە لە توركیا لە زینداندایە) نوسی، تێیدا داوای لێكرد هێرشە سەربازییەكان لەدژی سوپای توركیا كەمبكاتەوە وەكو سەرەتایەك بۆ دەستپێكردنی دانوستان لەنێوان هەردوولادا، بەڵام هەوڵەكان شكستیان هێنا لە گەیشتن بە ئەنجامێكی دیار. •    لە هەمان ساڵدا توركیا ئۆپراسیۆنێكی تری كرد‌و (15 هەزار) سەرباز بەشدارییان تێدا كرد، تانك‌و تۆپهاوێژی قورس‌و فڕۆكەوانی جەنگیی بەكارهێنرا، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، هێزەكان دوای (20 رۆژ) لە دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنەكە، كشانەوە. •    دوای ئەوەش ژمارەیەك ئۆپراسیۆنی تر ئەنجامدران لە ساڵەكانی 1993و 1994و 1995 بەبەشداری دەیان هەزار سەرباز، لە دواین ئۆپراسیۆندا بەهاوكاری پارتی دیموكراتی كوردستان (30 هەزار) سەرباز بەشدارییان كرد، ئۆپراسیۆنەكە ماوەی (45 رۆژ)ی خایاند بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچەی "حەفتانین"، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، دوای مانگ‌و نیوێك توركیا لە هێرشەكە كشایەوە. •    لە سەرەتای 1999دا ژمارەی ئەو ئۆپراسیۆنانەی كە توركیا لەناو هەرێمی كوردستان ئەنجامیدا بۆ لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكارانی كوردستان گەیشتە (24 ئۆپراسیۆن)، لە ساڵەكانی 2000و 2007و 2008 توركیا ئۆپراسیۆنی هاوشێوەی كرد.   توركیا لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەردەوامی هێرش و لەشكركێشیەكانی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان، رۆژ لە دوای رۆژیش بنكە سەربازی‌و هەواڵگرییەكانی توركیا لەسەر خاكی هەرێم زیاتر دەبن. بە نەخشەیەك كە سەرۆكایەتی توركیا بڵاویكردەوە، توركیا (37) بنكەی سەربازی و هەواڵگری لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە.  توركیا دەیان بنكەو بارەگای لە ناو خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە، لەدوای هاتنی "داعش"، بە بیانوی رزگاركردنی موسڵ، لە مانگی كانوونی یەكەمی 2015دا توركیا هێزێكی گەورەی هێنایە باشیكی نزیك موسڵ كە نزیكەی (900 سەرباز)و (16 تانك)‌و (20 زرێپۆش) بوون، بیانوی توركیا بۆ هێنانی ئەو هێزە، شەڕی روبەڕووبونەوەی "داعش" بوو، بەڵام لەماوەی ساڵی 2015 دا لە كۆی (300) هێرش‌و ئۆپەراسیونی ئاسمانی سوپای توركیا، تەنها (3) هێرشیان بۆسەر "داعش" بوو، لەبەرامبەردا (297) هێرشی بۆسەر بنكەو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی (پەكەكە) بوو، واتا بەڕێژەی 1%ی هێرشەكانی توركیا بۆسەر "داعش"‌و 99%ی هێرشەكان بۆسەر (پەكەكە) بووە. ئەمە لەكاتێكدایە توركیا لە هەرێمی كوردستان چەندین بنكەی سەربازی دیكەی هەیە، بەتایبەتیش لەدوای شەڕی ناوخۆوە بەرەزامەندی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لەچوارچێوەی هێزی "ئاشتیپارێز" هێزێكی گەورەی توركیا لە 1997 لە بامەڕنێی سەربە قەزای ئامێدی جێگیر بووە، كە لە فڕۆكەخانەیەكی سەربازی‌و (38 دەبابە)و (738 سەرباز) پێكهاتووە. هەر لە ساڵی 1997دا توركیا سێ بنكەی دیكەی سەربازی لە ناحیەی دێرەلوكی سەربە قەزای ئامێدی كە 40 كم دەكەوێتە باكوری ئەو قەزایەوە كردەوە، هەمان ساڵ بنكەیەكی دیكەی سەربازی لە ناحیەی كانی ماسی سەربە قەزای ئامێدی‌و لە گوندی سێرسی كە 30كم باكوری شاری زاخۆیە، بنكەیەكی دیكەی سەربازی جێگیركرد. تەواوی بنكە سەربازییەكانی سوپای توركیا لە خاكی هەرێمی كوردستان، لە نزیكی سنوری نێوان ناوچەی جێنفوزی (پەكەكە)و (پارتی)دان. بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی ناڕەزایەتییەكانی باشوور كە لە مانگی كانونی یەكەمی 2015 بڵاوبوەتەوە، ژمارەی هێزەكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا (3 هەزارو 235) ئەفسەرو سەربازو جەندرمەی سوپای توركیایە لەگەڵ چەندین جۆر چەك‌و تەقەمەنی، بەپێی راپۆرتەكە توركیا  (٥٨) تانك، (٢٧) زرێپۆش، (٣١) تۆپ‌و (٢٦) هاوەن، (١٧) ئاڕبیجی‌و (١٠) دۆشكە، (٤٠) ئۆتۆمبیلی سەربازیی. بەپێی راپۆرتەكە، سوپای توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان بەسەر (١٣) بنكەو بارەگای سەربازیدا لەناوچە سنورییەكانی پارێزگای دهۆك جێگیركراون، كە لەناو هەموو بنكە سەربازیەكاندا بەشی هەواڵگریی هەیە: * گەورەترین بنكەو بارەگای سەربازی توركیا لەڕووی ژمارەی سەربازەوە، لە ناحیەی (كانی ماسی)یە. لەو بنكەیەدا (٥٨٠) سەربازو (٩١) ئەفسەرو (٢٤٠) جەندرمە و  (٣٤٠) هێزی لێدان هەیە. * گەورەترین بنكەی سەربازی توركیا لەڕووی لۆجستییەوە، سەربازگەی (بامەڕنی)یە دەكەوێتە بەرامبەر ‌ناحیەی بامەڕنی‌. لەناو ئەو بنكە سەربازییەدا گەورەترین یەكەی هەواڵگری سەر بە سوپا هەیە. هەروەها (٣٠) تانك، (٨) زرێپۆش، (٦) هاوەن، (٦) ئۆتۆمبێلی سەربازی تێدایە، جگە لەبوونی ئامێرێكی پێشكەوتووی دەنگگرتن كە بۆ كاری سیخوڕی بەكاریدە هێنن. * سەربازگەی باتوفا سریەیەكی تایبەتی هەواڵگری لێیە كە لە (٢٠) كەس پێكهاتووە. بنكەی سەربازی ناحیەی باتوفە گەورەترین سەربازگەی هەواڵگریە و دەكەوێتە سنوری ئیداریی قەزای زاخۆوە، (٤٠٠) سەرباز و (٦) تانك و (٢١) زرێپۆش و (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازیی و سێ نازووری تێدایە. * بنكەی سەربازی (كریبی) لە سنووری قەزای زاخۆ (٤١٤) سەرباز، (٦) تانك، (١٥) ئاڕبیجی، (٢) دۆشكە، (٦) زرێپۆش، (١١) تۆپ، (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازی، و چەندان چەكی سوك و مامناوەندی لێیە. * سەربازگەی (سینكی) (٨٠) سەرباز و تۆپێكی (١٢٠) ملمی تێدایە. * سەربازگەی (سیریی) لە سنووری قەزای ئامێدێیە، (٧٥) سەرباز، (٦) تانك، سێ دۆشكا، (٦) هاوەن، (٤) زرێپۆش هەیە. * سەربازگەی (كوبكی) لە سنووری قەزای ئامێدی. (١٣٠) سەربازی جێگیركردووە لەگەڵ دوو تانك. * سەربازگەی (قومری) لە ناوچەی مەتینا 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی كوخی سپی 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی دەرەی داواتیا لە هەفتانین 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی (سەری زیری)، (٦٠) سەربازی جێگیركردووە. * سەربازگەی گەلی زاخۆ (34) سەربازی جێگیركردووە. * سەربازگەی ئامێدی (٤٥) سەرباز بە تەواوی چەك و تفاقی سەربازییەوە جێگیركراون. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی قەزای ئامێدییە. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی ناحیەی باتوفە. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە قەزای زاخۆ لە گەڕەكی بێداری. * بارەگای دەزگای سیخوڕی میت لە ناوەندی قەزای دهۆك لە گەڕەكی گرێباسی. * بنكەی سەربازی توركیا لە باشیك. بوونی ئەو بنكەو بارەگایانەی سوپای توركیا لە هەرێمی كوردستان تەنها لە پێناو پاراستنی ئاسایشی توركیا و كۆكردنەوەی زانیارییە لەسەر باشوری كوردستان و بەتایبەتیش لەسەر پارتی كرێكارانی كوردستان، بونی ئەو هێزە هیچ سودێكی بە هەرێم نەگەیاندووە بە جۆرێك لە كاتی هاتنی هێرشی "داعش" بۆسەر هەولێر توركیا ئامادە نەبوو هێز رەوانە بكات، تەنانەت ئامادە نەبوو هێزی ئەو بنكە سەربازیانەش بەكاربهێنێت لەكاتێكدا بنكەی سەربازی بامەڕنێ فڕۆكەخانەی سەربازیەو توركیا دەیتوانی لەوێوە پەلاماری "داعش" بدات. بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی هەواڵی (BBC)، توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا (27) بنكەی سەرباری هەیە، هەندێك سەرچاوەی زانیاری باسلەوە دەكەن ئێستا ئەو ژمارەیە زیادی كردووە بۆ (32) بنكە. ئامانجی سەرەكی توركیا لە دروستكردنی بنكەی سەربازی زیاتر لە هەرێمی كوردستان بەتایبەتیش لەناوچەكانی باتۆفان‌و بامەڕنی‌و ئامێدی، كۆنتڕۆڵكردنی هەردوو ناوچەی "هەفتانین‌و مەتینا"یە كە هەردوكیان بە بەدوو ناوچەی ستراتیژی دادەنرێن بۆ جێبەجێكردنی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكان لە داهاتوودا دژ بە چەكەكە. رێككەوتنی بەزاندنی سنور لەشكركێشی سوپای توركیا بۆ ناو خاكی هەرێم بە پێشیلكردنی سەروەری خاكی عێراق دادەنرێت، بەڵام تا ئێستا عێراق جگە لە هەندێك ورە ناڕەزایەتی، بێدەنگە‌و هەنگاوی كردەیی لەوبارەیەوە هەڵنەگرتووە، چونكە عێراق‌و توركیا لە ساڵی 1982دا رێككەوتنێكیان واژووكردووە، بەپێی ئەو رێككەوتنە تائێستاش هەریەكەیان دەتوانن بەقوڵایی (20 كلم) سنوری خاكی یەكدی ببەزێنن بەبیانوی پاراستنی سنورەكانەوە، ئەوكات ئامانجی سەرەكی رێككەوتنەكە لای توركیا لێدانی (پەكەكە)‌و لای حكومەتی عێراقیش لێدانی شۆڕشی كورد بوو لە باشوری كوردستان. ساڵی 1995 رێككەوتنێكی تر لەنێوان عێراق‌و توركیا واژووكرا، ساڵی 2007  لەو سەردەمەی كە (هۆشیار زێباری) وەزیری دەرەوەی عێراق نوێكرایەوە، لەبری كۆتایهێنان بە بەزاندنی سنور، مەودای بەزاندنی سنور لە (20 كیلۆمەترەوە) زیادكرا بۆ (25 كیلۆمەتر)، ئەم رێكەوتنانە هەموویان لەسەر داوای توركیا بووەو فشار بووە لەسەر عێراق بۆ وەردەرنانی گەریلاكانی (پەكەكە) لەسەر خاكی عێراق.  

درەو: نوسینی: د. مەهدی ئەبوبەكر پێشەكیی هەرچەندە ئۆكراین و روسیا هەزاران كیلۆمەتر لە عێراق و هەرێمی كوردستانەوە دورن، هیچ هاوبەشییەكی مێژویی، كەلتوریی و زمان بە یەكتریانەوە نابەستێت، بەڵام ئەو جەنگەی فلادیمێر پۆتین سەرۆكی روسیا لە دژی ئۆكراین هەڵیگیرساندوە، ئەگەری ئەوە دێنێتە ئاراوە كە كاریگەریی و لێكەوتەی سیاسیی و ئابوریی بەسەر عێراق و هەرێمی كوردستانەوە جێبهێڵێت.  بەو پێیەی هێشتا لەسەرەتاكانی جەنگەكەداین، بۆیە ئەنجام و لێكەوتە سیاسییەكانی سەبارەت بە خودی روسیاو ئۆكراین دیار نییە، بۆیە ئەنجام لێكەوتە سیاسییەكانی سەبارەت بە عێراق و هەرێمی كوردستان، زۆر نا رونترو تەمومژاوییە، لەبەر ئەوە هەر بۆچون و لێكدانەوەیەك لەو بارەیەوە؛ دەچێتە چوارچێوەی ئەگەر، گریمانەو پێشبینیی سیاسییەوە، نەك ئەنجامگیریی دڵنیاكەرەوەو كۆنكرێتیی.  ئەوەی ئاشكرایە، عێراق و هەرێمی كوردستان؛ پەیوەندیی سیاسیی باشیان لە تەك روسیادا هەیە، بەرژەوەندی ئابوریی زۆروزەوەند پێكیانەوە گرێ دەدات. لە هەمانكاتدا عێراق، پەیوەندی سیاسیی دۆستانەی لە تەك ئۆكراینیش هەیە، لە بوارێكی بەرتەسكیشدا هەندێك بەرژوەندی ئابوریی لە نێوان هەردو وڵاتدا هەیە، بەڵام هەمو ئەو پەیوەندیانە، ناتوانن بەرچاوڕونی تەواومان لە بارەی لێكەوتە سیاسییەكانی جەنگی نێوان ئەو دو دەوڵەتە لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان بۆ فەراهم بكەن.  لەم سەروەختەدا؛ دەتوانین لە رێگەی دو سیناریۆی جیاوازەوە، گریمانەو پێشبینی بۆ كاریگەریی و لێكەوتە سیاسییەكانی جەنگی روسیاو ئۆكراین لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان بكەین، هەر یەكێك لەو دو سیناریۆیە پەیوەستە بە ئارستە، كات و بەردەوامبونی جەنگەكەوە، بە جۆرێك ئەگەر ئاراستەی جەنگەكە بۆ جەنگێكی درێژخایەن سەربكێشێت، ئەوا سەرجەم خاكی ئۆكراین دەگرێتەوەو ماوەیەكی درێژ بەردەوام دەبێت، لەو حاڵەیشدا؛ كاریگەریی و لێكەوتە سیاسییەكانی جەنگەكە هەم بۆ لایەنە شەڕكەرەكان، هەم بۆ جیهان لە ناویشیدا عێراق و هەرێمی كوردستان جیاواز دەبێت لەوەی شەڕەكە، كورت مەودا بێت و لە چەند رۆژێكدا كۆتایی پێبێت.  لێرەوە هەوڵدەدەین؛ لێكەوتەو كاریگەرییە سیاسییەكانی هەردو سیناریۆكە كە خۆی لە جەنگی درێژخایەن و كورتخایەندا دەبینیتەوە، لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان وەكو ئەگەر، پێشبینیی و گریمانە بخەینەڕو. سیناریۆی یەكەم، جەنگی كورتخایەن: مەبەستی سەرەكیمان لە شەڕی كورتخایەن ئەوەیە؛ ماوەی ئەو شەڕەی لە نێوان روسیاو ئۆكراین سەرهەڵداوە زۆر نەخایەنێت، لە ماوەی هەفتەیەك یان دو هەفتەدا، بە گشتیی كەمتر لە مانگێك كۆتایی پێبێت. جا ئەوەیش بە هۆی؛ ناچاركردنی روسیا بە وەستاندنی شەڕ لە ژێر گوشاری نێودەوڵەتییدا یان بە هۆی بە دەستهێنانی ئامانجە سیاسیی و سەربازییە راگەیەندراوەكانی شەڕەكەوە بێت كە روسیا ئاشكرای كردوەو بریتییە لە؛ "بەرگریكردن" لە هەردو ناوچەی جودایخوازیی (دۆنیستك و لۆگانسك) و دەركردنی سوپای ئۆكراین لە تەواوی هەرێمی دونباس. واتە؛ ئەو ناوچانەی هەرێمی دونباس كە لە ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی ئۆكرایندا ماون و كەوتونەتە دەرەوەی قەڵمەڕەوی جودایخوازەكانی (دۆنیستك و لۆگانسك) -ەوە.  لە ئەگەری سیناریۆی شەڕی كورتخایەندا، بە هۆی ئەوەی؛ سیستمی سیاسیی جیهانیی، سیاسەتی نێو دەوڵەتان و پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەكان كە خۆی لە هاوپەیمانێتییە سیاسیی و سەربازییەكاندا دەبینێتەوە، گۆڕانكاریی گەورەیان بەسەردا نایات، بۆیە كاریگەرییە سیاسییەكانی جەنگەكە بە شێوەیەكی راستەخۆو ئاشكرا بە عێراق و هەرێمی كوردستان دیار نابێت.  سەرەڕای ئەوەیش دەتوانین بێژین؛ ئەگەری ئەوە لە ئارادایە؛ ئەو شەڕە بە نا راستەخۆ جۆرێك كاریگەریی لەسەر پرۆسەی سیاسیی عێراق بە تایبەتیی لەسەر پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی تازە جێبهێڵێت. دەپرسین چۆن؟  رەنگە بە هۆی سەرقاڵیی ولایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا، بە شەڕی ئۆكراین و روسیاوە، رۆڵی ئێران لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی عێراق فراوانتربێت، هێزە سیاسییەكانی ناو هاپەیمانێتی (چوارچێوەی هەماهەنگیی) بە هۆی پاڵپشتیی ئێرانەوە، لە روی سیاسییەوە بە هێزتربن. بەو هۆیەوە؛ ئەگەری ئەوەیش دێتە ئاراوە، چەند هێزێكی سیاسیی تر لە ژێر گوشاری ئێراندا بەشداریی لە هاوپەیمانیتی چوارچێوەی هەماهەنگییدا بكەن. بەو جۆرە هاوپەیمانێتیی سێ قۆڵی (سەدر، پارتیی و سەروەریی) روبەڕوی پەراوێزخستن و تەنانەت هەڵوەشاندنەوەیش دەبێتەوە. دواجار هەلی پێكهێنانی حكومەتی تازە دەكەوێتەوە دەستی هێزەكانی هاوپەیمانێتیی چوارچێوەی هەماهەنگیی و گرەوەی سیاسیی لە موقتەدا سەدرو هاوپەیمانەكانی دەبەنەوە.  بە دڵنیاییەوە؛ لە ئەگەری رودانی ئەو سیناریۆیەدا، كاریگەریی لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی هەرێمی كوردستانیش دەبێت، هاوكێشە سیاسییەكە لە بەرژەوەندیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان یەكلایی دەبێتەوە، چونكە یەكێتیی لە بازنەی چوارچێوەی هەماهەنگییەوە نزیكەو لەفەلەكی سیاسەتی ئێراندا دەخولێتەوە. دواجار رەنگە ئەو داخرانە سیاسییەی لە دوای هەڵبژاردنی رۆژی 10/ تشرینی دوەمی 2021 دروست بوە، بە هۆی هەڵگیرساندنی جەنگ لە لایەن سەرۆكی روسیاوە لە دژی ئۆكراین، لە بەرژەوەندیی هێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بكرێتەوەو دەرگای وەرگرتنی دەسەڵاتیان بۆ ئاواڵا بكات.       سیناریۆی دوەم، جەنگی درێژخایەن: مەبەست لە جەنگی درێژخایەن ئەوەیە؛ ماوەی شەڕی نێوان روسیاو ئۆكراین لە چەند مانگێك زیاتر بخایەنیت. ئامانجی شەڕەكە، لە "پاراستنی هەردو كۆمارەكەی دۆنێستك و لۆگانسك" و "یەكخستنی هەرێمی دۆنباس" -ەوە بگۆڕێت بۆ داگیركردنی تەواوەتی ئۆكراین و روخاندنی رژێمی سیاسیی لەو دەوڵەتەدا.  ئەو ئاماژانەی لە لێدوانی ژمارەیەك لە بەرپرسانی روسیاوە دێن، ئامانجی رانەگەیەندراوی شەڕەكە داگیركردنی تەواوی ئۆكراین و روخانی رژێمی سیاسیی ئەو دەوڵەتەیە نەك "پاراستنی جودایخوازەكانی دۆنباس". بەو جۆرە، روسیاو ئۆكراین، لە تەك ئەوانیشدا؛ هەمو جیهان بە عێراق و هەرێمی كوردستانیشەوە دەرگیریی سیناریۆی شەڕێكی درێژخایەن دەبین.  لە ئەگەری رودانی سیناریۆی شەڕی درێژخایەندا؛ پێدەچێت پەیمانی ناتۆ بە سەرۆكایەتی ولایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بگلێنە شەڕەكەوە، بەو جۆرە سیستمی سیاسیی جیهان دەڕوخێت و سیاسەتی نێو دەوڵەتان و پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەكان گۆڕانكاریی ریشەییان بەسەردا دێت، بە جۆرێك سیستمی سیاسیی جیهانی دوچاری فەوزایەكی گەورە دەبێت و هەر دەوڵەتە بە گوێرەی تواناكانی هەوڵی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆی دەدات.  لەو فەوزایەشدا؛ بە هۆی ئەوەی عێراق و هەرێمی كوردستان، خاوەنی دەسەڵاتێكی سیاسیی جێگیر، كاراو نیشتیمانیی نیین، بۆیە ئەگەری ئەوە هەیە؛ دوچاری دەیان گیروگرفتی سیاسیی و سەربازیی گەورە ببنەوە كە دەتوانین لە چەند گریمانەیەكدا ئاماژەیان بۆ بكەین. گریمانەی یەكەم: لەو روانگەیەی توركیا ئەندامی پەیمانی ناتۆیە، هەروەها كێشەی مێژویی لە تەك روسیادا هەیە، بۆیە دەبێت بە لایەنگریی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی. لە بەرانبەردا ئێران، بەو پێیەی كێشەی سیاسیی و ئایدۆلۆژیی قوڵی لە تەك ئەمریكادا هەیە دەبێت بە هاوپەیمانیی روسیا. بەو پێیەی عێراق و هەرێمی كوردستانیش ناوچەیەكی جیۆپۆلۆتیكی گرنگن بۆ هەردو دەوڵەت و قوڵایی ستراتیژیی هەردو دەوڵەتەكە پێكدەهێنن، بۆیە ئەگەری ئەوە دێتە ئاراوە؛ توركیاو ئێران، خاكی عێراق و هەرێمی كوردستان بكەن بە مەیدانی یەكلاكردنەوەی كێشمەكێشە سیاسیی، ئابوریی و سەربازییەكانیان. گریمانەی دوەم: رەنگە دەوڵەتی ئێران، لە ژێرناوی پاراستنی شیعەدا هێزی سەربازیی رەوانەی عێراق بكات و ناوچەكانی باشورو خۆرهەڵاتی عێراق بە بەشێكی هەرێمی كوردستانەوە بخاتە ژێر ركێفی خۆیەوە. لە بەرانبەردا، ئەگەری ئەوە دێتە ئاراوە؛ توركیا لە روی سەربازییەوە پەلكێشیی بۆ باكورو خۆرئاوای عێراق بكات و لە تەكیدا بەشەكەی تری هەرێمی كوردستان بخاتە ژێر قەڵەمڕەوی خۆیەوە. گریمانەی سێیەم: رەنگە هێزە پەڕگیرە ئیسلامییەكانی هاوشێوەی (داعش) پەرەبستێننەوەو هەوڵی دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی سیاسیی لە عێراق بدەن. ئەو سیناریۆیە بە جۆرێك لە جۆرەكان ئەگەری ئەوەی هەیە لە هەرێمی كوردستانیشدا روبدات.  گریمانەی چوارەم: رەنگە ئەو فەوزایە؛ دەرفەت لە بەردەم ئێران و توركیادا خۆش بكات، پێكەوە هەوڵی لە ناوبردنی هەرێمی كوردستان بدەن، ئەویش لە رێگەی هاوكاریكردنی یەكتر بۆ بە هێزكردنی هێزە سیاسییە شۆڤینییەكانی دژ بە كورد لە بەغدا، بە جۆرێك بەغدا بە هێز بكرێت تا بتوانێت لە روی سەربازییەوە پەلاماری هەرێمی كوردستان بدات و كوردستان بگێڕنەوە بۆ دۆخی پێش راپەڕینی ساڵی 1991.  گریمانەی پێنجەم: رەنگە هەردو حزبی فەرمانڕەوا (پارتیی و یەكێتیی) هەر لایەكیان گەرەكی بێت ئەو دەرفەتە بۆ لەناوبردنی ئەوی تر بقۆزێتەوە، بەو جۆرە جەنگێكی ناوخۆیی لە هەرێمی كوردستاندا بەرپا بێت، بە جۆرێك لە جۆرەكان توركیاو ئێرانیش دەستوردانی تێدا بكەن و دواجار هەرێمی كوردستان ببێت بە مەیدانی ململانێ و سەرەنجام هەرێمی كوردستان كۆتایی پێبێت.  گریمانەی شەشەم: مامەڵەكردنی عاقڵانەی سیاسەتمەدارانی عێراق و هەرێمی كوردستان لە تەك بارودۆخەكەدا. واتە؛ حزب و هێزە سیاسییەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان، لەو فەوزایەدا وڵاتەكەیان بپارێزن، بەشداریی و لایەنگریی سیاسیی و سەربازیی هیچ هێزێكی نێودەوڵەتیی و ئیقلیمیی لە شەڕو كێشمە كێشە سیاسیی و سەربازییەكاندا نەكەن.                              كۆتایی جەنگی نێوان روسیاو ئۆكراین، دەرگای هەمو گریمانەو ئەگەرەكانی لەبەردەم گۆڕانكاریی سیاسیی و سەربازیی گەورەو ریشەی لە جیهاندا كردۆتەوە. بەو پێیەی عێراق و هەرێمی كوردستانیش كەوتونەتە ناوچەیەكی جیۆپۆلۆتیكی گرنگیی جیهانەوە كە لێوانلێوە لە كێشەی سیاسیی، ئابوریی، نەتەوەیی، ئاینیی و مەزهەبیی، بۆیە پیشبینیی دەكرێت لێكەوتە سیاسیی و سەربازییەكانی ئەو شەڕە بە شێوەی راستەخۆو نا راستەوخۆ لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا دەربكەویت و ئەو وڵاتەی ناوی عێراقە ببێت بە جێگەی یەكلاییكردنەوەی بەرژەوەندییەكانی دەوڵەتانی دراوسێ كە ئەگەری ئەوە هەیە، هەر یەكەیان خۆیان بەسەر یەكێك لە لایەنەكانی جەنگەكەدا ساغبكەنەوە.  ئەوەی لەم راپۆرتەدا ئاماژەمان پێداوە؛ سەرلەبەری گریمانەی سیاسیین، پێدەچێت هەندێكیان بەدیبێن، ئەگەری ئەوەیش هەیە هەمویان بەدیبێن. لە هەمانكاتدا؛ ئەگەری ئەوەیش هەیە هیچیان بەدینەیەن و سیاسەتمەدارانی عێراق و كوردستان، بە شێوەیەكی عەقڵمەندانە مامەڵە لە تەك رەوشەكەدا بكەن و وڵاتەكەیان لە جەنگ و ماڵوێرانی بپاریزن.    

 ئاریان رەئوف  لێکەوتەکانی جەنگی روسیا و ئۆکراینا  تا دێت گاریگەریان زۆرتر دەبێت لەسەر زۆر رەهەندی جیهانی  و لەوانەش کاریگەری ئابوری و سیاسی و ئەمنی، ئەگەر چی هێشا کاریگەریە گەورەکانی بە دەر نەکەوتون بەڵام قەیرانی گەورەی جیهانی  لە بواری وزەو بەرزبونەوەی نرخی خۆراک خوڵقاندوە کە رەنگە سەرئەنجام سەر بکێشێت بۆ تێچوونی ئارامی و سەقامیگری نێوخۆی زۆرێک لە وڵاتان و بشێوی لێ بکەوێتەوە وەک ئەوەی لەسریلانکا بینیمان. لەم باسەدا تیشک دەخەینە سەر گۆرانکاریە نوێیەکان لە سیستەمی سیاسی جیهانی کە سەر ئەنجام ئەوەش لێکەوتەی ئەبێت لەسەر پێگەی سیاسەتی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەراست کە دەرهاوێشتەکەی بریتیە  لەگۆرانکاری لە  ستراکچەری هێز لە رۆژهەڵاتی ناوەراست  و بەتایبەت لەوناوچەی کە کوردی لیێە. گریمانەی باسەکەش بریتیە لەوەی هەر گۆرانێک لە سیستەمی جیهانی روبدات کاریگەری نەرێی دەبێت لە سەر پێگەی کورد لە رۆژهەڵاتی ناوەراست.  یەکەم - گۆرانکاری لە سیستەمی سیاسی جیهانی و ستراکچەری رۆژهەڵاتی ناوەراست سەردانەکەی جۆبایدن سەرۆکی ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکاش بۆ رۆژهەڵاتی ناوەراست بە هۆی لێکەوتەکانی جەنگی روسیا و ئۆکراینا بوو، کە سەردانەکە بە ئامانجی دروستکردنی ستراکچەرێک بۆ پشت بەیەکبەست وهەماهەنگی لە نێوان وڵاتانی ناوچەکە بە بەشداری ئیسرائیل دژ بە ئێران،  لە لایەکی تر جەختکردنەوە لەوەی ئەم ناوچەیە لەژێر هەژمونی ئەمریکادایە  رێگە نادات بە چین بۆشایەکان بۆ بەرژەوەندی خۆی بقۆزێتەوە کە ئەمەش دەرئەنجامی ئەو پاشەکشەی ئەمریکا بوو کە لەماوەی  رابردوودا لە ناوچەکەدا کردبووی وەک چۆن بایدن دانی بەوە دانا ئەمریکا هەڵەبوو لە پاشەکشە لە رۆژهەڵاتی ناوەراست. دەرهاوێشتەکانی هاتنی جۆ بایدن بۆ ناوچەکە بەو شێوەی لێ نەکەوتەوە وەک ئەوەی لە رابردودا سەرۆکەکانی ولایەتەیەکگرتوەکانی ئەمریکا بە دەستیان ئەهێنا، چونکە لە ئێستادا وڵاتانی ناوچەکە لە دۆخی ئەمریکا تێگەیشتونن کە ئەو پێگەو هێزەی جارانی نیە و رکابەی بەهێزی بۆ دروست بووە  لە ئاستی نێودەوڵەتی لە لایەکی تریشەوە وڵاتانی ناوچەکە لە هەوڵێ دروستکردنی ستراکچەرێکی هەرێمین بۆخۆیان کە بتوانن لە ململانێ نوێیەکەدا خاوەن بریاری خۆیان بن تا ئەو کاتەی بۆیان روندەبێتەوە  گۆرانکاری لەسیستەمە جیهانیەکە بەرەو کوێ هەنگاو دەنێت، هەر ئەمەش وای کردوە کە جۆرێک لێک نزیکبونەوە و نەرمی نواندن لە نێوان نەیارەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست روبدات ، بۆ نمونە نەرمی نواندنی لە نێوان ئێران و سعودیە لەلایەک  وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیل و بەتایبەت پەیوەندیەکانی سعودیە و ئیسرائیل  لە لایەکی تر کە (ئەگەر چی هێشتا لە قۆناغی پەیوەندی ژێربەژێری دایە) دەرخەری ئەم راستیەن. وەک چۆن ئەمریکا لە هەوڵی پێداچونەوەیە بە پەیوەندیەکنی لە رۆژهەڵاتی ناوەراست روسیاش لە هەوڵی ئەوەدایە کە وڵاتانی ناوچەکە و بەتایبەت نەیارەکانی ئەمریکا بۆ خۆی کیش بکات، لە هەمانکاتدا ئەوانەشی کە نەیاری ئەمریکا نین وایان لێبکات کە پاڵشتی  ئەمریکا نەکەن لەم ململانێیەدا، هەر لەو سۆنگەیەوە ڤلادیمر پۆتینی سەرۆکی روسیا ١٩ی تەمموز سەردانی تاران ئەکات و  رۆژی دواتر دیداری لوتکە لەگەڵ ئیبراهیم رەئسی سەرۆک کۆماری ئێران و ئەردۆگان سەرۆک کۆماری تورکیا ئەنجام بدات، وابریارە لە دیداری لوتکەدا کێشەکانی سوریا گفتوگۆیان لەسەر بکرێت، بە پیێ راگەیاندێکی سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا لە دیدارەکەدا "پرسی پەیوەندیەکانی نێوانیان و  بارودۆخی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی تاوتۆێ دەکەن لەنێویشیاندا دۆسیەی سوریا و شەر لەگەڵ گروپە تیرۆریستیەکان لە سوریا " کە ئامانج لەم پرسەش رۆژئاوایە (کورستانی سوریا)، کە ئەگەرێکی زۆر هەیە چ روسیا و ئێرانیش رەزامەند بن و هاورابن لەگەڵ تورکیا بۆ بەرەنگاری بونەوەی هێزەکانی سوریایی دیموکرات. بە روانین لە دۆخی نێودەوڵەتی هەرێمی ئەوە رون دەبێتەوە گۆرانکاری لە سیستەمی سیاسی جیهانی  و گۆرین لە ستراکچەری هەرێمی رۆژهەڵاتی ناوەراست لە ئارادایە یان ئەتوانین بڵێین دەستی پێکردوە. لە ئاستی نێو دەوڵەتی ئەمریکا رکابەری بەهێزی بۆ دروست بووە، ئەگەر چی ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا هەوڵی ئەوەدەدات کە پارێزگاری لە دۆخی ئێستا (حمایە الوچع الراهن)  سیستەمە جیهانەکە بکات کە خۆی تیایدا باڵادەست بوە لەسالێ ١٩٩٠ وە و  رێگری بکات لە ناسەقامگیری سیستەمی جیهانی بۆ ئەوەی پارێزگاری لە پێگەی خۆی بکات لە جیهان، بەڵام شارەزایان ئەوە دەخەنە روو ئەمریکا دواکەوتوە لە پارێزگاریکردن لە دۆخی سیستەمی سیاسی جیهانی. دووەم -  پێگەی کورد لە گۆرینی سیستەمی سیاسی جیهانی  بە روانین لە باردۆخی هەرێمی و نێودەوڵەتی ئەوەمان بۆ رون دەبێتەوە گۆرانکاری نوێ سەرهەڵدەدات لە ئاستی نێودەوڵەتی و هەرێمی و سیستەمی سیاسەتی جیهانی بەروە گۆرانکاری دەروات، ئەگەر چی رووی (ملامح) گۆرانکاری لە سیستەمی سیاسی جیهانی لە میژە بە دەر کەوتون بەڵام جەنگی روسیا و ئۆکراینا خێراتریکرد، و ئەمریکاش ئەو باڵا دەستەیەی بەسەر سیستەمەکەدا نامێنێت. وەک رونیشە ئەوەی لە سالێ ١٩٩١ ەوە تاکو ئێستا بۆ کورد لە هەرێمی کوردستان و رۆژئاوای سوریاشدا بەدەستی هاتوە لە دەرئەنجامی گۆران بووە لە سیستەمی سیاسی جیهانی لە دوو جەمسەریەوە بۆ تاک جەمسەری بە سەرۆکایەتی ئەمریکا لە ساڵی ١٩٩٠ کە بە سیستەمی نوێی جیهانی ناسرا، لەو قۆناغەی کە ئەمریکا باڵادەست بوو بەسەر سیستەمەکەدا هەلێک بۆ کورد هاتەبون دەرئەنجامیش کورد لەهەرێمی کوردستان بو بە خاوەنی کیانی خۆی لە چوارچێوەی عێراقدا، ئەگەر چی  هەر لەسەرەتاوە تاکو ئێستا ململانێکان لە ناوخۆی هەریمی کوردستان وبەهەدەردانی سامانی سروشتی هەرێمی کوردستانیان لاوازکرد ونەیانتوانی بیکەنە نمونەیەکی باش لە حوکمرانی لە ناوچەکەدا.   سەرباری نارەزای وڵاتانی ناوچەکە (تورکیاو ئێران و عێراق) بەڵام لەترسی ئەمریکا کە خاوەن بریار بوو و هەژموونی تەواوی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا هەبوو رێگریان لە گەشانەوەی هەرێمی کوردستان نەگرت و بە پێجەوانەوە مامەڵەی جیاوازیان  لەگەڵدا دەکرد  بە تایبەت ئێران و تورکیا بە دەر لە دەوڵەتی عێراق وەک کیانێکی سەربەخۆ پەیوەندیان لەگەڵ بەست، ئەم مامەڵە کردنەیان لە دەرئەنجامی تێگەیشتنیان نەبوو بۆ رەوایەتی مافی کورد وەک پێکهاتەیەکی نەتەوەی  لە ناوچەکە بەڵکو دەرئەنجامی فشاری سیستەمە جیهانیەکە بوو بە رابەرایەتی ئەمریکا، هەربۆێەش تێفکرینی رەگەزپەرستانەیان دژ بە کورد دانەمرکابویەوە مامەڵەکردنیان لە گەڵ کورد لە ناوخۆی وڵاتەکانیان ئەم قسەیە دەسەلمێنیت، بەڵام هەر گۆرانێک لە سیستەمە جیهانیەکە دەستی تورکیا و ئێران واڵادەکات بۆ لاوازکردنی کورد لە هەرێمی کورستان، کە دواتر ئاماژە بۆ هەوڵەکانیان دەکەین. سەبارەت بە رۆژئاواش  دوای سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی و سەرهەڵدانی (داعش) کورد لە  رۆژئاوا (کوردستانی سوریا ) ئەو هەلەی بۆ رەخسا کە ببێتە خاوەنی کیانێک لە ناو سوریا، سەرەرای دژایەتی کردنی لەلایەن تورکیاوە بەڵام تاکو ئێستا توانیویانە بەردەوام بن، ئەمریکاش هاوکاری سەربازی زۆری پێشکەش بە هێزەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە) کرد کە ‌هێزی باڵا دەستە لە رۆژ ئاوا، لە هەمانکاتدا ئەمریکا چەند جارێک روبەروی تورکیا وەستایەوە بۆ ئەوەی ئۆپەراسیۆنی سەربازیەکانی لە هەندێک ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەپەگە ئەنجام نەدات، ئەگەر چی لە هەندێک ناوچەی تر چاوپۆشی لێکرد، ئەمە مانای ئەوەنیە هەرەشەکانی تورکیا بەردەوام نین لە سەر رۆژئاوا بەڵام باڵادەستی ئەمریکا هەندێک لەو هەرەشانەی کەمتر کردەوە.  سێیەم -دەرهاوێشتەکان گۆرانکاری لە سیستەمی سیاسی جیهانی لەسەر پیگەی کورد  وەک پێشتر ئاماژەمان پیکرد بە لاواز بونی ئەمریکاش گۆرین لە سیستەمە جیهانیەکە رودەدات کە سەرئەنجام کاریگەری لە ستراکچەری هەرێمی رۆژهەڵاتی ناوەراست دەبێت. بە هۆی ئەم گۆرانکاریە نوێیانە و لاوازبونی رۆڵی ئەمریکا لە ناوچەکە، هێزە هەرێمیەکان لە نێویشیاندا ئێران و تورکیا ئەم گۆرانکاریانە بە هەلدەزانن و دەیانەوێت وەک هێزی ریڤژنست ( القوە التعدیلیە) گۆرانکاری لە ستراکچەری هەرێمەکەدا بکەن  (لە ئێستادا ئەمە بەرونی دەبینین) ئەگەر چی لە رابردوشدا هەمیشە ئەو دۆخە سەپینراوەیان پێ قەبوڵ نەبوە بەڵام وەک ئێستا دەرفەتەکە لەباردا نەبو بۆیان.  ئەمەش روونە زەرەرمەندی یەکەم لەگۆرینی ستراکچەری هەرێمەکەدا کوردە، نەک تەنها رۆڵ و پیگەی لاواز دەبێت بەڵکو هەرەشەی گەورەی روبەر دەبێتەوە لە خوارەوە باس لە هەندێک لەو هەرەشانە دەکەین کە لە ئێستادا بەرۆکی کوردی گرتوە:.   ١-هەرێمی کوردستان: هەرێمی کوردستان لە ئیستادا کیانەکەی لە بەردەم هەرەشەی گەورەدایە، لە لایەک ئێران لە رێگەی درۆن و موشەکە دوور هاوێژەکانی بە بەردەوامی هەرەشە لە هەرێمی کوردستان دەکات، دەیەوێت لە ژێر فشاری ئەو هەرەشانەدا هەرێمی کوردستان ناچار بکات بە ئەجێندای ئێرانی رازی بێت، هەروەها تورکیاش بە پاساوی پ.ک.ک چ بە درۆن یان ئۆپەراسیۆنی سەربازی هەرەشە لە سەر هەرێمی کوردستان دروست دەکات. تەنانەت لە ئاستی نێوخۆی عێراقیش ئەم هەرەشانە بۆ کورد هەن بۆ نمونە عێراق لە ئێستادا لە خراپترین دۆخی سیاسیدایە و حکومەتەکەشی کار بەرێکەرە کەچی بەوپەری توانایەوە لە هەوڵی لاوازکردنی هەرێمی کوردستانە، زۆر بە شلێگیریانە دەیەوێت پرسی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بگەرێنێتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی بۆ ئەم مەبەستەش رێگای یاسای توندی گرتوتە بەر چ لە ئاستی نێوخۆی عێراق بێت یان لە دەرەوەی عێراق، سەرکەوتنی ئەم هەنگاوەش پیگەی هەرێمی کوردستان بەتەواوەتی لاواز دەکات. ٢- رۆژئاوا (کوردستانی سوریا):  تورکیا هەمیشە دەسەڵاتی کوردی لە رۆژئاوا بە هەرەشە بۆ سەر ئاسایشی خۆی زانیوە، هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدابووە ئەو کیانە نەبێتە ئەمری واقع، هەربۆیە چ لەرێگەی هێزە چەکدارە لایەنگرەکانی بێت لە سوریا یان راستەوخۆ لە لایەن سوپای تورکیا هەرەشە لەسەر رۆژئاوا  دروست کردوە، بە پاساوی دروستکردنی ناوچەی ئارام هەمیشە هەوڵی داوە فشار لەسەر زلهێزە خاوەن بەرژەوەندیەکان لە سوریاد دروست بکات، لەئێستاشدا بۆ ئەوەی ئەو ناوچانەی کەلەژێر دەسەڵاتی هێزەکانی سوریایی دیموکرات  و  یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە) تیاندا باڵا دەستە لەناوچانەش ( تل رفعت وکوبانی وعین عیسی ومنبج) بخاتە چوارچێوەی فراوانکردنی ناوچەی ئارام. بۆ ئەنجامدانی ئەم کارەش ئێستا باشترین هەلە بۆ تورکیا چونکە لە لایەک روسیا بۆ ئەوەی تورکیا نەبێتە هاوپەیمانی ئەمریکا ئامەدەیە سازشی بۆ بکات لە سوریا ناوچەی ئارامی فراوان بکات ولە هەمانکاتدا ئێرانیش بۆ ئەوەی لە ململانێ هەرێمیەکەیدا تورکیا و هەروەها لە پرسی لاوازکردنی هەرێمی کوردستانیش  دژی نەوەستیتەوە رەزامەند بێت بە ئەنجامدانی ئەو ئۆپەراسیۆنە کە ماوەیەکە تورکیا نیازی ئەنجامدانی هەیە، سەبارەت هەڵوێستی ئەمریکاش بۆ ئەوەی تورکیا بە بێ لایەنی لە ململانێ نێودەوڵەتیەکەدا بمێنێتەوە رەنگە بێ دەنگ بێت لەو ئۆپەراسیۆنە ئەنجام بدات لە سنورێکی دیاریکراو، لە کاتێکدا لەرابردودا رێگری لە تورکیا دەکرد لە ئەنجامدانی.  ٣-دۆخی پ.ک.ک: پەکەکە ئەگەر لە رابردودا دەیتوانی جولەکانی لە ناو شارەکانی کوردستان ئەنجام بدات و بە ئاسانی هاتوچۆی نێوان رۆژئاوا و قەندیل بکات ئەوا لە ئێستادا درۆنەکانی تورکیا لە هەرێمی کوردستان بە بەردەوامی سەرکردە سەربازیەکانیان ئەکەنە ئامانج، لە لایەکی تریشەوە ئۆپەراسیۆن بەردەوامەکانی سوپای تورکیا کە هێرشی بەردەوام دەکەنە سەر حەشارگەو شوێنی مانەوەیان لە هەرێمی کوردستان، کە هەموو ئەمانەش دەرئەنجامی خراپیان لە سەر جوڵە و چالاکیەکانیان دەبێت و سەرئەنجام رۆڵی چالاکیە سەربازیەکانی پەکەکە لاواز دەکەن. ئەم هەرەشانە کە ئاماژەمان پێکردن، لە ئایندەدا زیاتر دەبن، کە یەکێک لە سیناریۆکان رەنگە ئەوەبێت کورد لە رۆژ ئاوا و هەرێمی کوردستان ئەگەر بەرگری بکات سەرئەنجام لە لایەن میلیشیا چەکدارەکانی سەر بە هیزە ئیقلیمیەکان کردەی جینۆساید لە هەندێک ناوچەدا و لە سنورێکی دیاریکراو ئەنجام بدرێت ، چونکە هێزە ئیقلیمیەکان ئەوە دەزانن  گۆرانکاری لە سیستەمە جیهانیەکە ئۆرگانە نیودەوڵەتیەکانیشی لاواز کردوە بە حوکمی پێکهاتەی بریاردان لە ناو ئۆرگانە جهیانیەکان و بەتایبەت ئەنجومەنی ئاسایش  کە دەتوانێت بریا لە دەستیوەردان بدات لە بونی حاڵەتی جینۆساید.  چوارەم – کورد دەبێت چی بکات دۆخی کورد لە ناوچەکەدا زۆر بەروە ئاڵەنگاری گەورە دەچێت، و لەمپەرەکانی بەردەمی زۆرن، بە حوکمی سەرقاڵبونی وڵاتانی رۆژئاوا و ئەمریکا بە جەنگی روسیا و ئۆکراینا مەحالە بایەخ بە هەرەشەکان سەر کورد بدەن، هۆیەکی تریش سەرەرای ئەوەی لە رابردودا پاڵپشتی سەربازی زۆری هەرێمی کوردستانیان کردوە بۆ یەکخستنی هێزی پیشمەرگە و دروستکردنی هێزی نیشتمانی، بۆ ئەوەی لە دۆخێکی وەهادا بەرگری لەخۆی بکات و رێگری بکات لەوەی هاونیشتمانیانی هەرێمی کوردستان جرێکی تر روبەروی جینۆساید نەبنەوە، بەڵام  هەوڵەکانیان بی سود بووە سەرئەنجام هیزەکانی پێشمەرگە سەر بە پارتە دەسەڵاتدارەکان مانەوە. وەک رونە لە ئێستاشدا پارتە دەسەڵاتدارەکان هیچ ئامادەگیەکیان نیە بۆ یەکخستنی هێزی پیشمەرگە، هەربۆیە هەرەشەکان بەجدی دەمێننەوە. تەنها رێگەیەک لە بەردەم کورد ئەوەیە کۆمەڵگای نیودەوڵەتی پێش وەختە لە هەرەشەی جینۆسایدکردنی گەلی کورد ئاگاداربکاتەوە (الانژار المبكر) و رای گشتی جیهانی بوروژێنێت، کە ئەمەش رێکارێکی زۆر لاوازە بەڵام جگە لەمە دەرچەیەکی تر لە بەردەمیدا نیە. دەرئەنجام  بە هۆی کاریگەری  جەنگی روسیا وئۆکراینا کۆمەڵێک  گۆرانکاری خێرا و قەیرانی گەورە رویان لە جیهان کردوە کە سەرئەنجام پرۆسەی گۆرینی سیستەمی سیاسەتی جیهانی خێراتر کردوە دەرهاوێشتەی ئەمەش لە سەر رۆژهەڵاتی ناوەراست بەرونی بە دی دەکرێت، چونکە پیگەی دەسەڵاتی ئەمریکا لە هەرێمەکەدا لاواز بوە ئەمەش هەلی بۆ هێزە هەرێمیەکانی وەک ئێران و تورکیا و عێراق رەخساندوە   کە رۆڵ و پێگەی کورد بگەرێننەوە بۆ دۆخی پێش سیستەمی نوێی جیهانی بەرابەرایەتی ئەمریکا  لە ساڵی ١٩٩٠ ، دەرئەنجام هەر گۆرانکاریەک لە سیستەمی سیاسی جیهانی لێکەوتەی نەرێنی لەسەر پێگەی کورد لە رۆژهەڵاتی ناوەراست دروست دەکات.    

شیكاری: درەو بەپێی داتاکانی دیلۆیت لە چارەکی یەکەمی (2022)دا، کۆی نەوتی فرۆشراوی هەرێم (لەناوخۆ و هەناردەکردنی بە بۆری)، زیاتر لە (39 ملیۆن) بەرمیل بووەو کۆی داهاتەکەی زیاتر لە (3 ملیار و 63 ملیۆن) دۆلار بووە. تەنها تەنها بڕی (1 ملیار و 343 ملیۆن) دۆلاری بە ڕێژەی (43.9%)ی داهاتی گشتی نەوت گەڕاوتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. واتە جگە لەوەی نەوتی هەرێم بە نزیکەی (14) دۆلار کەمتر لە نرخی جیهانی لەو ماوەیەدا فرۆشراوە، (56.1%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکەو کرێی بەرهەمهێنان، کرێی گواستنەوە، گۆڕانکاری حسابی کڕیاریان، سوود و رسومات... ئامارەکانی دیلۆیت  و داهات و خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم (لە ڕێگەی بۆرییەوە) لە چارەکی یەکەمی (2022) ڕۆژی (18/7/2022) کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) بڵاو کردەوە، ئەمە لە کاتێکیدا نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) تێپەڕیووە. بەپێی ئەو ئامارو وردبینیانەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە (1ی کانونی دووەم بۆ 31ی ئازاری 2022) بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ئەو سێ مانگەدا بڕی (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، لەو بڕەش دوای بەکۆگاکردن و پاکردنەوەی لە پێکهاتەی ئاو تەنها (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە،  بە تێکڕا بەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (86.73) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) تێبینی/ ئەگەر تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی سێ مانگی یەکەمی (2022) وەربگرین، وەک لە ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ئاماژەی پێدراوە ئەوا نرخی هەر بەرمیلێک بریتی دەبێت لە (87.2) دۆلار نەک (86.73) دۆلار، کۆی داهاتەکەشی (3 ملیار و 45 ملیۆن و 311 هەزار و 891) دۆلار دەبێت نەک (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلار، بەڵام لە خشتەکەدا هەمان ئەو ئەنجامەمان داناوە کە دیلۆیت ئاماژەی پێداوە، چونکە وەک ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ئاماژەی پێداوە بەشێک لە نەوتەکە لە کارگۆی نەوتی بێ مواسەفات و ئاو بە هەرزانتر فرۆشراوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، بەردەوام پرۆسەی نەوتی هەرێم خەرجی و تێچووەکانی گەورە ترە لەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بە گوێرەی ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2022)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) کە بڕی (39 ملیۆن و 88 هەزار و 710) بەرمیل بووە، بەهاکەی بریتی بووە لە (3 ملیارو 63 ملیۆن و 356 هەزار و 891) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (1 ملیار و 719 ملیۆن و 515 هەزار و 659) دۆلاری بە ڕێژەی (56.1%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە، بەجۆرێک؛ -    بڕی (1 ملیار و 22 ملیۆن و 935 هەزار) دۆلار بۆ کۆمپانیاکانی بەرهەم هێنانی نەوت ڕۆشتووە کە دەکاتە ڕێژەی (33.4%). -    بڕی (127 ملیۆن و 455 هەزار) دۆلار بۆ تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی (کرێی بۆری ناو تورکیا) کە دەکاتە ڕێژەی (4.2%)ی داهات. -    کرێی بۆری کوردستان بریتی بووە لە (122 ملیۆن و 165 هەزار) دۆلار کە دەکاتە (4%) . -    بڕی (125 ملیۆن) دۆلار بۆ قەرزی کۆمپانیای وزەی تورکی و کۆمپانیای پێترۆڵی تورکی نێو دەوڵەتی ڕۆشتووە کە دەکاتە ڕێژەی (4%) داهاتی گشتی.  -    گۆڕانکاری حسابی کڕیاریان، سوود و رسومات و قەرزی لایەنی سێیەم بریتی بووە لە (321 ملیۆن و 960 هەزار) دۆلار کە دەکاتە ڕێژەی (10.5%)ی داهات.  تەنها بڕی (1 ملیار و 343 ملیۆن و 841 هەزار و 232) دۆلاری بە ڕێژەی (43.9%)ی داهاتی (نەوتی فرۆشراو لە ڕێگەی بۆری و فرۆشەکانی ناوخۆوە) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و بەم پێیەش هەر بەرمیلێک نەوت تەنها (34.34) دۆلاری چووتە سەر بودجەی گشتی هەرێم، بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022) بەپێی وردبینیەکانی کۆمپانیای دیلۆت، لە ڕابردوودا کرێی بۆری و گواستنەوەی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهانی تورکی، یەکێك بووە لەو خەرجیە گەورانەی سەرنجی چاودێرانی بوارەکەی ڕاکێشابوو، چونکە بە تێکڕا لە لە ساڵی (2021)دا نزیکەی (10%)ی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ کرێی گواستنەوەی بۆری خەرج کرابوو. بەڵام کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022)، تاڕادەیەک گۆڕانکاری بەخۆوە بینیوە، بەجۆرێک ئەو (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتەی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کراوەو بڕی (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلاری ئەمریکی تەنها (4%)ی ئەو داهاتە بە بڕی (122 ملیۆن و 165 هەزار و 292) دۆلار دراوە بە خاوەن پشکەکانی بۆری نەوتی کوردستان واتە هەر بەرمیلێک لە نێوان (3.35 – 3.5) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی هەرێمی کوردستاندا. بڕی (127 ملیۆن و 455 هەزار) دۆلار بۆ تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی (کرێی بۆری ناو تورکیا) کە دەکاتە ڕێژەی (4.16)ی داهات ڕۆشتووە بۆ کرێی بۆری لە خاکی تورکیادا. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) هەزانتر فرۆشتنی نەوتی هەرێم  بە گوێرەی ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت هەرزان فرۆشتن و هەڕاجکردنی نەوتی هەرێم بەردەوامی هەیە و بەپێی داتاکان نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022)دا، نەوتی هەرێم (13.72) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشراوە (خشتەی ژمارە (4)) ئەو ڕاستییە ڕووندەکاتەوە. خشتەی ژمارە (4) نەوتی هەرێم و فرۆشتن بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کە ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی پێویستیان بۆ دابین ناکات. بەپێی ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو دەدات بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان و لە بەرامبەردا حکومەت بڕێک پارە دەدات بە پاڵاوگەکان بۆ مەبەستی پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ، بەڵام بڕەکە زۆر لەوە کەمترە کە پێداویستیی پاڵاوگەکان پڕ بکاتەوە (بڕوانە خشتەی ژمارە (5)) کە بڕی ئەو نەوتە خاوە نیشان دەدات کە پاڵاوگەکان لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵ پێیان دراوە. واتە بە جۆرێک ئەو ماوەیە کە دەکاتە (90) ڕۆژ و ئەگەر ئەو بڕە نەوتەی پێیان دراوە دابەشی ڕۆژەکان بکەین دەکاتە (24 هەزار و 734) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. خشتەی ژمارە (5) جگە لەوەی پاڵاوگەکان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەپاڵێون (وەک لە پێشتر ئاماژەی پێکراوە)، ڕۆژانە بڕێکیش نەوتیان پێ دەفرۆشێت، بەپێی ڕاپۆرتەکەی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی(409 هەزار و 37) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (84.23) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (4 هەزار و 544) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (34 ملیۆن و 453 هەزار و 394) دۆلار، بۆ بەرچاو ڕونی زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (6)) خشتەی ژمارە (6) سەرچاوە -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢٢؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202022/RCOG%20Q1%202022%20Report%20on%20Oil%20and%20Gas%20review.pdf  

د.سەلام عەبدولكەریم هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا 2023 بڕیارە لەهاوینی 2023 هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا بەڕێوەبچێت‌و تیایدا سەرۆكی سیازدەیەمینی ئەو وڵاتە لەكۆشكی چانكایا ماوەی پێنج ساڵ فەرمانڕەوایی ئەو وڵاتە بكات. رەجەب تەیب ئەردۆگانی سەرۆكی كۆماری ئێستای توركیا پاش گۆڕینی سیستەمی سیاسی لەپەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی توانی سەركەوتوو بێت‌و دواتریش لەكێبڕكێی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ساڵی 2018 دیسان سەركەوتنی بەسەر ركابەرە سیاسییەكانی تۆمار كرد‌و ئەمجارەش خۆی بۆ كێبڕكێیەكی گەرمو گوڕتر ئامادە دەكات، بەتایبەت لەئێستادا شەش پارتی ئۆپۆزیسیۆنی توركیا، كەپێكهاتوون لە لە(پارتی گەلی كۆماریی)‌و (پارتی چاكە)‌و (پارتی ئاشتی‌و پێشكەوتن)‌و پارتی (سەعادەت)‌و پارتی (دیموكراسیی) سەرقاڵی كۆبوونەوەی بەردەوامن بەمەبەستی داڕشتنی ستراتیژی كاری سیاسیی بەرەیی بۆ وەستانەوە بەڕووی هاوپەیمانییەكەی ئاكپارتی‌و پارتی مەهەپەی نەتەوەپەرست، كەكرۆكی پرۆژەی سیاسیی ئەو شەش پارتە گەڕانەوەی سیستەمی سیاسی توركیایە بۆ سیستەمی پەرلەمانی‌و رێكەوتن لەسەر دیاریكردنی كاندیدێكی هاوبەش بۆ ركابەریكردنی رەجەب تەیب ئەردۆگان لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیای 2023دا. هەرچی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)شە تائێستا لەدەرەوەی پرۆژەی كاری سیاسیی هەردوو بەرەی دەسەڵات‌و ئۆپۆزیسیۆنە‌و بەتەنها ماوەتەوە‌و نیازیان هەیە بەتەنها خۆیان بەشداری ئەو هەڵبژاردنە بكەن‌و دیاریش نییە ئاخۆ كاندیدیان دەبێت یان نا؟ بەپێی پێوەرە سیاسییەكانی هەڵبژاردن‌و دۆخی نێوخۆیی توركیا ئەم هەڵبژاردنە بۆ هەردوو بەرەی دەسەڵات‌و ئۆپۆزیسیۆن‌و بۆ هەدەپە‌و كوردیش وەك گەردەلول‌و زریان‌و باوبۆرانی سیاسییە، چونكە هەر لایەك لەو دوو بەرەیەی دەسەڵات‌و ئۆپۆزیسیۆن هەڵبژاردنەكە بباتەوە، ئەوا زریانی توڕەیی خۆی‌و بەرنامە‌و ئەجێندای سیاسیی خۆی بەسەر ئەویتر‌و پێنج ساڵی داهاتووی توركیاشدا دەسەپێنێت. بۆیە گەر بۆ بەرەی شەش پارتە ئۆپۆزیسیۆنەكە ئەنجامەكانی هەڵبژاردن جارێك مەترسیدار‌و هەستیار بێت، ئەوا بۆ هەدەپە دووجار، چونكە ئەگەر هەدەپەش كاندیدی هەبێت، ئەوا پێناچێت ئەندام‌و لایەنگرانی هیچ كام لەو شەش پارتە ئۆپۆزیسیۆنە دەنگ بەكاندیدەكەی هەدەپە بدات، چونكە جگەلەوەی هەر لەدەسپێكی كۆبوونەوەكانی لوتكەی شەش پارتەكەوە هەدەپە بەشداری پێنەكراوە، هاوكات خۆشیان رایانگەیاندووە، كەبێشك كاندیدیان بۆ ركابەریكردنی رەجەب تەیب ئەردۆگان دەبێت، هەروەك لەبەیاننامەی كۆتایی كۆبوونەوەی شەشەمی لوتكەی نێوانیان رۆژی (4)ی ئەم مانگە بەڕێوەچوو، بەجۆرێك تیایدا هاتبوو:"سەرۆكی سیازدەیەمینی توركیا كاندیدی خۆشەویستانی دیموكراسی‌و لەپشتیوانانی سیستەمی پەرلەمانی دەبێت". بێئەوەی ناوەكەی ئاشكرا بكەن. كۆنگرەی پێنجەمی هەدەپە..بەگژاچوونەوەی كەنارخستن لەبری بەخۆداچوونەوەی سیاسیی لەرۆژی (3)ی ئەم مانگە لەئەنكەرەی پایتەختی توركیا هەدەپە كۆنگرەی پێنجەمی خۆی گرێدا‌و تیایدا جارێكیتر هەریەكە لە(پەروین بوڵدان‌و مەدحەت سنجار) بەهاوسەرۆكی ئەو پارتە هەڵبژێردرانەوە‌و لەگەڵیشیدا (100) ئەندام وەك ئەنجومەنی سەركردایەتی‌و (50)ی دیكەش وەك یەدەگ بۆسەركردایەتی هەدەپە هەڵبژێردران سەرباری هەڵبژاردنی ئەندامانی لیژنەی دیسپلینی ناوەندی‌و لیژنەی ئاشتی. ئەم كۆنگرەیە لەبری ئەوەی كۆنگرەی بەخۆداچوونەوەی بەشداری سیاسیی‌و لانیكەم موراجەعاتی بەشێك لەو هەڵە سیاسی‌و ستراتیژییانە بێت، كەهەدەپە لەماوەی بەشداری سیاسیی لەپرۆسەی سیاسیی‌و هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی‌و سەرۆكایەتی‌و شارەوانی توركیادا كردوونی، بەپێچەوانەوە زیاتر كۆنگرەیەك بوو بۆ بەگژاچوونەوەی ئەو كەنارگیری‌و پەراوێزخستنەی، كەماوەیەكە تووشی بووە. سەرباری ئەوەی پەیامێك بوو بۆ شەش پارتە سیاسییە ئۆپۆزیسیۆنەكەی توركیا، كەماوەیەكە بێ هەدەپە سەرقاڵی ئامادەكاری‌و رەنگڕێژكردنی ستراتیژی كاری سیاسیی لەمەڕ ئایندەی سیاسی توركیا‌و پرۆسەی هەڵبژاردنس سەرۆكایەتی داهاتووی توركیا لەساڵی 2023. هەروەك (پەروین بوڵدان)ی هاوسەرۆكی نوێی هەڵبژێردراوی هەدەپە رایگەیاند:"چیتر رێگە نادەین كەس وەك پرد بەكارمان بهێنێت‌و بەسەرماندا بپەڕێتەوە". بەڵام بەبۆچوونی ئێمە ئەم قسەیەی بوڵدان درەنگ وەخت بوو، چونكە دەمێكە ئەوان لەلایەن جەهەپە‌و كەمال كڵیچدار ئۆغلوی سەرۆكی پارتەكەوە وەك پرد بەكارهێنراون بۆ مەرام‌و ئامانجە سیاسییەكانی خۆیان دژ بەئەردۆگان‌و ئاكپارتی‌و هاوپەیمانی گەلی لەگەڵ مەهەپە بەدیاریكراویش گەورەترین بەكارهێنان وەك پرد بریتی بوو لەبەركارهێنانی هەدەپە‌و دەنگدەر‌و لایەنگرانیان لەدووبارە هەڵبژاردنی گەورە شارەوانی ئەستەمبوڵ، كاتێك لەگەڕی یەكەم نەتوانرا ئەنجامەكە یەكلاییبكرێتەوە، بەڵام لەگەڕی دووەم‌و كۆتایی بەهۆی پشتیوانی هەدەپە لەئەكرەم ئیمام ئۆغلوی كاندیدی جەهەپە كێبڕكێكە لەدژی بن عەلی یەڵدرمی كاندیدی ئاكپارتی كۆتایی هات. ئایا نەدەبوو لەو دۆخە هەستیارەدا هەدەپە هۆشی بەلای بەرژەوەندییە سیاسییەكانی خۆی‌و پرسی كورد لەتوركیا هەبووایە‌و نەكەوتایەتە ئەو هەڵە زەقە سیاسییەوە؟! بۆیە ئەوەی دەبوو هەدەپە لەكۆنگرەی پێنجەمی پارتەكەی ئەنجامی بدات پێداچوونەوە‌و بەخۆداچوونەوەی سیاسیی ورد بوو لەگەڵ هەڵسەنگاندی بەشداری سیاسیی‌و ستراتیژی كاركردنی لەگۆڕەپانی سیاسیی توركیادا‌و دانانی نەخشە‌و كارنامەی داهاتووی سیاسی لەململانێ سیاسییەكانی ئەو وڵاتە بەتایبەت، كەگۆڕانكاری گەورە لەنەخشەی سیاسی‌و هێزە سیاسییەكانی توركیادا هاتۆتە ئاراوە‌و پارتی رێكخراوی سیاسی نوێ لەنموونەی پارتە سیاسییەكان (عەلی باباجان‌و ئەحمەد داود ئۆغلو) دروستبوون، ئەمە جگە لەگۆڕانی دیزاینی‌و پێكهاتەی هاوپەیمانی‌و بەرە سیاسییە ئۆپۆزیسیۆنەكان، كەلەئێستادا لەشەش پارتی ئۆپۆزیسیۆنی مۆزایكی ئایدۆلۆجیا‌و هزر ئیسلامی‌و كەمالی‌و لیبرال دیموراتدا بەرجەستە بووە بەبێ حسابكردن بۆ هەدەپە.  هەدەپە لەم دۆخە سیاسییە‌و تا بەرەو هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی 2023 بچین زیتر دەكەوێتە نێوان بەرداشی گوشاركردنی زیاتری ئەردۆگان‌و ئاكپارتی‌و لەم لاشەوە فەرامۆشكردن‌و پەراوێزخستنی شەش پارتە ئۆپۆزیسیۆنەكەی توركیاوە، بەدیاریكراوی ئەگەر لەسەر كاندیدێكی هاوبەش ئەو شەش پارتە رێكبكەون، ئەوكاتە دیسان كار لەسەر بەكارهێنانی كاتی هەدەپە دەكەن بۆسوود وەرگرتن لەدەنگدەرەكانیان‌و دووریش نییە وەك جەهەپە‌و كاتی هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی توركیا جارێكیتر هەدەپە لەگۆڕەپانی سیاسی توركیادا فریو بدرێتەوە، بەڵام ئەمجارەیان بەجۆر‌و شێوازێكی دیكە. دەمیرتاش‌و تێنگەیشتن لەرۆڵی نوێی جیهانی‌و هەرێمی توركیا سەلاحەدین دەمیرتاشی یەكێك لەسەركردە سیاسییە باڵاكانی هەدەپە‌و كورد لەتوركیا لەزیندانەوە لەپەیامێكدا رایگەیاندبوو، كەلەدوای ساڵی 2023 پارتێكی سیاسی بەناوی ئاكپارتی نامێنێت، ئەوەش وەك ئاماژەكردن بووە بۆ ئەگەری شكستی ئەردۆگان‌و ئاكپارتی لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا 2023‌و بەمەش ناكۆكی‌و دووبەرەكی زیاتر لەنێو ئەو پارتدا دروستدەبێت‌و بەنەمای لەدەسەڵاتی سیاسی توركیادا كۆتایی پێدێت‌و هەڵدەوەشێتەوە، بەڵام بەوردبوونەوە لەم وتەیەی دەمیرتاش تێدەگەین، كەجۆرێك لەتێنەگەیشتن‌و لێكدانەوەی وردی سیاسیی هەیە لەمەڕ ئەو رۆڵە نوێیانەی، كەتوركیا بەخۆوەی بینیوە لەچەند ساڵی رابردوودا‌و لەئێستا‌و ئاییندەشدا، كەدەیگێڕێت. هاوكات دەبوو دەمیرتاش پەیامی بۆ ئەندامان و لایەنگرانی هەدەپە هەبووایە لەكۆنگرەی پێنجەمی پارتەكە لانیكەم كۆنگرەی بەخۆداچوونەوەو موراجەعاتی كاری سیاسی پارتەكەی بەگشتی و كورد بووایە بەتایبەت راوەستان لەسەر هەڵە كوشندەكانی هەدەپە لەكاتی هێنانی نزیكەی 80 كورسی كەدەرفەت بوو لەگەڵ ئاكپارتی لێكتێگەیشتنی نوێی سیاسی تا ئاستی هاوپەیمانی لەسەر چارەسەری پرسی ئاشتیانەی كێشەی كوردو پێكهێنانی حكومەتی  ئئتلافی ئەوكات مەهەپە دووربوو لەئاكپارتی. هەڵەی دووەم دوای هەوڵی كودەتای 15ی تەمموزی 2016 بوو، كەئاكپارتی لەگەڵ هەموو پارتەكان‌و هەدەپەش كۆبووەوە بەڵام هەدەپە ئەویشی رەتكردەوە. هەڵەی سێیەم پێداچوونەوەی پاڵپشتی بێسودی هەدەپە لەجەهەپە و ئەكرەم ئیمام ئۆغلوی كاندیدی شارەوانی ئەستەمبوڵی ئەو پارتەو وەستانەوە لەدژی بن عەلی یەڵدرمی كاندیدی ئاكپارتی.  ئێستاش كە شەش پارتە ئۆپۆزیسیۆنەكە رێك لەتەوقیتی نزیكی رۆژی كۆنفرانسی هەدەپە كۆبوونەوەو پێشتریش چەند كۆبوونەوەیەكی تریان ئەنجامداوەو لەم كۆبوونەوەیەدا زیاتر لەسەر پرسی كاندیدی هاوبەشی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن وتووێژیان كردووە بەبێ هەدەپەو لەكۆبوونەوەكانی تریش هەدەپە پشتوێ خراوەو كراوەتە دەرەوەی ئامادەكارییەكانی كێبڕكێكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا، كەبڕیارە لەهاوینی 2023 ئەنجام بدرێت، بەم پێیە بێت هەدەپە وەك دەستبەتاڵ لەپرۆسەی داهاتووی توركیا دەكرێتە دەرەوە، چونكە دەمیرتاش خۆشی كاندید بكاتەوە جگە لەئەندامان و لایەنگرانی هەدەپە خۆیان، ئەوا ئەندام و لایەنگری هیچ كام لەشەش پارتە سیاسییە ئۆپۆزیسیۆنەكان و تەنانەت ئەندامان و لایەنگرانی جەهەپەش، كەبەحسابی هەدەپە هاوپەیمان و نزیكی سیاسیانە پێناچێت دەنگ بەدەمیرتاش و هیچ كاندیدێكی دیكەی هەدەپە بۆ سەرۆكایەتی توركیا بدەن. ئایا ئیتر كاتی موراجەعات و پێداچوونەوەی هەڵە سیاسییەكان و كاری سیاسی چەند ساڵەی هەدەپە نییە، كەلەكۆنگرە نوێیەكەیاندا وەك بڵێی ئەو چەند ساڵەی بەشداری سیاسیان نەبایان دیبێ و نەبۆران، كەفەرامۆشكردنی باوو بۆران و زریانی سیاسی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا بێڕەحمە سەبارەت بەهەدەپە و كوردیش.  ئەو بۆچوونانەش كەدەمیرتاش كەلێن و درزی خستۆتە ناو ئاكپارتی، نەك واقیعی نییە، تەنانەن عەبدوڵا گویل و عەلی باباجان و ئەحمەد داود ئۆغلوی دامەزرێنەرانی پێشووی ئاكپارتی نەیانتوانیوەو پێناچێت بشتوانن ئەو دووبەرەكییە لەنێو ریزەكانی ئاكپارتی لەم قۆناغەدا دروست بكەن. نەخوێندنەوەی پێگەو رۆڵی مێژووی توركیا و ئەندامی بەهێزی ناتۆو هاوپەیمانی سەرەكی ئەمەریكاو ئیسرائیل و هاوپەیمانی توركیا لەگەڵ روسیا و ئێران لەرابردووی نزیك  ئێستاشدا و هاوپەیمانی و پەیوەندی و كۆمەكییە داراییەكانی قەتەرو كۆمەكییە لۆجستی و ئیدارییەكانی ئیخوان موسلیمین و ئاوڕدانەوەو ئاشتبوونەوەی توركیا لەگەڵ ئیسرائیل و سعودیەو ئیمارات و دەستپێشخەرییەكانی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ میسرو سعودیە‌و بەهێزبوونەوەی پێگە رۆڵی توركیا پاش سەرهەڵدانی جەنگی روسیاو ئۆكرانیا لەسەردەمی ئاكپارتی و ئەردۆگاندا كورتبینییەكی سیاسی دەمیرتاش و سەركردایەتی سیاسی هەدەپەبووە لەرابردوو ئێستا و داهاتووشدا، گەر بەم تێڕوانینە بەردەوام بن.

راپۆرت: درەو باسی حكومەتی ئەلیكترۆنی‌و دیجیتاڵی كرد، بەڵام خۆی بوارد لە باسی (قەیرانی دواكەوتنی موچە، راوەستانی نزیكەی 900 پرۆژە، كۆبونەوەی زبڵ‌و خاشاك، فشار بۆسەر سەرمایەداران، بڵاوبونەوەی كولێرا، تێكدانی ژینگە‌و داگیركردنی زەوی، نەبوونی هەلی كار، قاچاخچێتی سنورەكان، ناشەفافی دۆسیەی نەوت، نادیاری داهاتی ناوخۆ)، ئەم مانگەش موچەی ژمارەیەك لە وەزارەتەكان لە سنوری سلێمانی دواكەوت، دۆخی سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتی لەسەردەمی دەسەڵاتی قوباد تاڵەبانی لەم راپۆرتەدا.    قوباد تاڵەبانیش قسەی كرد ! بۆ یادی سێ ساڵەی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان)ە، چەند رۆژێكە هەڵمەتێكی میدیایی دەستپێكردووە، حكومەت باسی دەستكەوتەكانی خۆی دەكات. فەرمانگەی میدیاو زانیاریی ئیدارەی ئەم هەڵمەتە میدیاییە دەدات، هەرجارێك وەزیرو بەرپرسێك دەخاتە سەر شاشە‌و باسی دەستكەوتەكانی دەكات.  فەرمانگەی میدیاو زانیاری، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانیشی ناچار كرد لەم یادەدا قسە بكات، قوباد تاڵەبانی قسەی كرد، بەڵام بە نابەدڵی، هێندە نابەدڵ بوو تەنانەت ڤیدیۆی قسەكانی لە ئەژمارەكانی خۆی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاونەكردەوە.  ئەو جگە لە باسی "حكومەتی دیجیتاڵی"‌و "حكومەتی ئەلیكترۆنی"‌و "روبەڕووبونەوەی توندوتیژی دژی ژنان"، قسەیەكی تری نەبوو بۆ وتن لەبارەی خزمەتگوزارییەكانەوە لە سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتیدا.  لەسێ ساڵی تەمەنی كابینەی نۆیەمدا، دەسەڵاتداری ناوچەی سلێمانی، روبەڕووی زۆرترین ناڕەزایەتی بوەتەوە لەبارەی (خراپی خزمەتگوزارییەكان، كێشەی موچە، خۆڵَ‌و خاشاك، راوەستانی پرۆژەكان، هێرشەكانی توركیا‌و ئێران.. هتد)ەوە.  قوباد تاڵەبانی لە حكومەت  قوباد تاڵەبانی كوڕی بچوكی جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتی نیشتمانی كوردستانە، ئەو بۆ جاری دووەم لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەتی وەرگرتەوە‌و هاوكات سەرۆكی تیمی یەكێتییە لە حكومەت. تاڵەبانی كوڕ لە هەڵبژاردنی 30 ئەیلولی 2018ی پەرلەمانی كوردستان براوەی ژمارەی یەك بوو لەسەر ئاستی هەرێم، ئەو كە سەرۆكی لیستی یەكێتی بوو، بەتەنیا خۆی (182 هەزارو 551) دەنگی هێنا، بەڵام زۆر دڵخۆش نەبوو بەم سەركەوتنە، چونكە هەرزوو بۆی دەركەوت هاوڕێ نزیكەكەی (نێچیرڤان بارزانی) چیتر لە پۆستی سەرۆكی حكومەتدا نامێنێتەوە. قوباد لەسەرەتای پرۆسەی دانوستانەكان بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا هێشتا دڵی لای نێچیرڤان بارزانی هاوڕێی بوو، حەزی لێبوو ئەمجارەیان لە سەرۆكایەتی هەرێم ببێت بە جێگری ئەو، بەڵام دواجار قایل بوو بەوەی جارێكی تر پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەت وەربگرێتەوە‌و ئەمجارەیان لەبری نێچیرڤان بارزانی ببێت بە جێگری مەسرور بارزانی.  سەرەتای كاركردنی قوباد تاڵەبانی لە كابینەی نۆیەمدا بە نیگەرانی دەستی پێكرد، ئەو ناڕازیی بوو لەوەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەسەڵاتەكانی وەكو جێگری سەرۆكی حكومەت بۆ دیاری نەكردووە، ئاخر لەسەردەمی نێچیرڤان بارزانی هاوڕێیدا وەكو سەرۆك وەزیرانی ناوچەی سەوز مامەڵەی دەكرد، بەڵام مەسرور بارزانی ئەم شێوازی دابەشكردنەی دەسەڵاتی رەتدەكردەوە، ئەمەی بە تۆخكردنەوەی دووئیدارەیی ناودەبرد.  بەپێچەوانەی ئەوەی هەندێك لە سەركردەكانی حزبەكەی (یەكێتی) تۆمەتباریان دەكرد بەوەی كە "تەنیا جانتا بۆ نێچیرڤان بارزانی هەڵدەگرێت"، قوباد تاڵەبانی لەكابینەی هەشتەمدا سودی لە پەیوەندییە دۆستانەكەی لەگەڵ نێچیرڤان بینی بۆ جڵەوكردنی دەسەڵات لە زۆرنی سەوز، بەڵام لەسەردەمی كابینەی مەسرور بارزانیدا دۆخەكە گۆڕا، تا ئەو رادەیەی قوباد تاڵەبانی ناڕەزایەتی خۆی دژی مەسرور بارزانی گەیاندە مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و داوای دەسەڵاتەكانی جێگری سەرۆك وەزیرانی دەكرد، دواتر‌و لەچوارچێوەی گفتوگۆیەكدا لەگەڵ مەسرور بارزانی ئاشتەوایی كرد پێكهاتن، بەڵام هێشتاش دەسەڵاتەكانی سەردەمی نێچیرڤان بارزانی هەر وەرنەگرتەوە.  دوو ساڵی یەكەمی تەمەنی كابینەی نۆیەم بۆ قوباد تاڵەبانی باش نەبوو، هەم بەكاركردنی لەگەڵ مەسرور بارزانی خۆشحاڵ نەبوو، هەم سەركردایەتی هەڵبژێردراوی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی-ش فشاریان بۆ هێنابوو، فشارێك كە لەدواین قۆناغی خۆیدا گەیشتە سزادانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و سەریكێشا بۆ ئەوەی پۆستی جێگری سەرۆك وەزیرانیشی لێوەبگیرێتەوە.  بەڵام ماوەی ساڵێكە لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزو دورخستنەوەی لاهور شێخ جەنگیی‌و لەكارخستنی سەركردایەتییەوە، قوباد تاڵەبانی هەناسەیەكی هەڵمژیوە‌و ئێستا ئیتر ئەو هەمەكارەی یەكێتی‌و زۆنی دەسەڵاتدارێتی یەكێتییە، بەتایبەتیش كە مەسرور بارزانی لەچوارچێوەی پرۆژەی لامەركەزیەیی دا، دەسەڵاتی كارگێڕی‌و دارایی بۆ پارێزگاكان شۆڕكردوەتەوە.  پێشتر یەكێتییەكان رەخنەیان لێدەگرت بەوەی چوەتە هەولێرو ناگەڕێتەوە بۆ سلێمانی، بەڵام لەدوای 8ی تەموزەوە قوباد تاڵەبانی زیاتر لە سلێمانی دەبینرێت، دەركەوت ئامادەگیی قوباد تاڵەبانی لە سلێمانی وەكو جێگری سەرۆك وەزیران، كاریگەریی ئەوتۆی نەبووە لەسەر كەمكردنەوەی كێشەكانی زۆنی سەوز، لەماوەی ساڵی رابردوودا هەڵمەتی دابەشكردن‌و دەستبەسەرداگرتنی زەوی لە سلێمانی‌و تێكدانی ژینگە‌و كێشەی موچەی فەرمانبەران‌و نەمانی نەختینە لە بانكەكاندا زیاتر بووە. لەدوای 8ی تەموزەوە قسەوباسەكان لەبارەی نەگەڕانەوەی تەواوەتی داهاتی زۆنی سەوز بۆ خەزێنەی حكومەت زیاتر بووە، بەجۆرێك ئەم دۆخە وایكرد ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی بڕواتە ماڵەوە‌و وەزارەتەكەی بەجێبهێڵێت.  لەماوەی یەكساڵی رابردوودا، قوباد تاڵەبانی هەوڵیداوە هەندێك گۆڕانكاریی ئیداری لە سنوری سلێمانیدا بكات، بەڵام گۆڕانكارییەكان بەباشی بەڕێوەنەچوون، كێشەی رۆتین‌و خراپی بەڕێوەبردن هێشتا وەكو خۆیان‌و لە هەندێك باردا زیاتریش بوون.  قوباد تاڵەبانی لە ماوەی یەكساڵی رابردوودا هێندەی سەرقاڵی كۆنترۆڵكردنی جومگەكانی ناوخۆی یەكێتی بووە، هێندە وەكو جێگری سەرۆكی حكومەت دەرنەكەوتووە، تەنیا ئەوكاتانەی ویستویەتی بەرگێكی یاسایی بكات بەبەری گۆڕانكارییە حزبییەكاندا، سودی لە پۆستە حكومییەكەی وەرگرتووە، لیژنەیەكی بۆ گۆڕانكاریی ئیداری لە سنوری سلێمانی دروستكردووە، ئەم لیژنەیە هێشتا نەیتوانیوە دەست بۆ گۆڕانكاریی لە پۆستە گەورەكاندا ببات، بەجۆرێك كاریگەریی لەسەر باشكردنی شێوازی بەڕێوەبردن لە زۆنەكە دروست بكات. گەورەترین پرۆژەی خزمەتگوزاریی قوباد تاڵەبانی لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزەوە بۆیاخكردنی شۆستەی شەقامەكانی سلێمانی بوو، ئەویش بەنیوەناچڵی، گەورەترین شانازی ئەمدواییەی ئەو، نۆژەنكردنەوەی نەخۆشخانەی منداڵانی سلێمانی بوو، ئەویش لەسەر ئەركی كۆمپانیای (قەیوان). لەدوای 8ی تەموزەوە قوباد تاڵەبانی یەكجار هەوڵی روبەرووبونەوەی لەگەڵ مەسرور بارزانی داوە، ئەویش كاتێك بوو لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق (10 ئۆكتۆبەری 2021) بەبێ ناوهێنانی مەسرور بارزانی وتی"چیتر تاكڕەوی قبوڵ ناكەین"، ئەم قسەیە مەسرور بارزانی توڕەكرد، داوای كرد قوباد تاڵەبانی لەبارەی قسەكانی بانگەشەی هەڵبژاردنەوە لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا رونكردنەوە بدات، ئەمە وایكرد بۆ ماوەی چەند كۆبونەوەیەك قوباد تاڵەبانی خۆی لە دانیشتنەكانی حكومەت بەدووربگرێت.  لە پرسی پەیوەندی لەگەڵ بەغداد، قوباد تاڵەبانی سەرۆكی وەفدی دانوستانكاری حكومەتی هەرێم بوو، بەڵام قسەی كۆتایی لای مەسرور بارزانی بوو، ئێستاش كە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی هەڵوەشاندوەتەوە‌و داوا دەكات هەرێم نەوت‌و غاز رادەستی بەغداد بكات، قوباد تاڵەبانی بۆچونی جیاوازی هەیە لە مەسرور بارزانی، بەپێچەوانەی مەسرور بارزانییەوە كە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی رەتدەكاتەوە، قوباد تاڵەبانی دەڵێ دەبێت مامەڵە لەگەڵ ئەم بڕیارەدا بكرێت بەمەبەستی چارەسەركردنی كێشەی نێوان هەرێم‌و بەغداد بەشێوەیەكی ریشەیی، سەرباری ئەم بۆچونەی، قوباد تاڵەبانی بێدەنگە لەوەی مەسرور بارزانی بەناوی حكومەتەوە بەیاننامە دەردەكات‌و بڕیاری دادگا رەتدەكاتەوە. شكستی تیمی یەكێتی لە حكومەت ! بەپێی ئامارەكان، دۆخی سلێمانی لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا كە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران بووە بەمشێوەیە: •    قاچاخچێتی لە دەروازە سنورییەكان زیادی كردووە، ئەمە بووەتە هۆی كەمبونەوەی داهاتی گشتی ناوچەكە، بڕیاری سەرۆكی حكومەت بۆ لامەركەزیی دارایی كێشەو گرفتەكانی بەڕێوەبردن‌و ناشەفافیەتی لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی زیاتر دەرخست.  •    تێكڕای داهاتی مانگانەی سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتی (بەپێی لێدوانی عومەر گوڵپی پەرلەمانتاری كوردستان) بڕەكەی (120 ملیار) دینارە، یەكێتی لەم داهاتە دەبێت بڕی (51 ملیار)ی بۆ تەواوكاریی موچەی فەرمانبەران‌و بڕی (43 ملیار) دیناریش بۆ خەرجی بەكاربردن دابین بكات، واتە لە تێكڕای بڕی (120 ملیار) دینار، یەكێتی بڕی (94 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆ دەگەڕێنێتەوە بۆ حكومەت‌و بەمەشەوە هێشتا كێشەی نەبوونی نەختینە لە بانكەكانی سنورەكەدا هەیە‌و مانگانە كێشە بۆ موچەخۆران دروست دەكات.   •    لە سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتیدا  873 پرۆژە كاركردن تێیاندا راوەستاوە، ئێستا گەورەترین پرۆژەی سنورەكە، پرۆژەی شەقامی (100 مەتری)یە، كە ئەویش ئێستا كاركردن تێیدا بەتەواوەتی خاوبووەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە شەقامی (150 مەتریی) لە هەولێر لە قۆناغی تەواوبوندایە‌و كاركردن تێیدا بەردەوامە.   •    بۆ بۆری ئاوی چەمچەماڵ– گۆپتەپە مانگی نیسانی ئەمساڵ سەرۆكی حكومەت بڕی (70 ملیۆن‌و 45 هەزار) دۆلاری تەرخانكرد، ئەم پرۆژەیە جێبەجێ نەكراوە، تیمی یەكێتی لە حكومەت بێدەنگە.   •    حوزەیرانی ئەمساڵ حكومەت بڕی (60 ملیار) دینار تەرخانكرد بۆ تەواوكردنی رێگای كەلار- دەربەندیخان، ئەم پرۆژەیە كە پرۆژەی كابینەی پێشووە، هێشتا كابینەی نۆیەم تەواوی نەكردووە، تیمی یەكێتی بێدەنگە.  •    رێگای دوو سایدی دوكان- رانیە، پرۆژەی كابینەی پێشووە‌و لە سێ ساڵی تەمەنی كابینەی نۆیەمدا تەواو نەكراوە، ئەمە لەكاتێكدایە رێگای هەولێر- دهۆك‌و رێگای زاخۆ- دهۆك لەم كابینەیەدا تەواو كران.  •    ئاوی دەربەندیخان (10 ملیار) دیناری بۆ تەرخانكراوە‌و جێبەجێ نەكراوە.   •    كۆمپانیاكانی پاككردنەی خۆڵَ‌و خاشاك لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی لەماوەی سێ ساڵی تەمەنی ئەم كابینەیەدا زیاتر لە سێجار مانگرتنیان راگەیاندووە بەهۆی ئەوەی حكومەت پارەیان بۆ خەرج ناكات، ئەمە لەكاتێكدایە كۆمپانیاكان لە هەولێر ئەم كێشەیان نییە.  •    بەپێی وتەی بەرپرسانی كۆمپانیاكانی دەرمان لە سنوری سلێمانی، ئەمساڵ هیچ بڕە پارەیەكیان بۆ خەرج نەكراوە، ئەمە قەیرانی دەرمانی لە نەخۆشخانە گشتییەكانی سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا دروستكردووە‌و تەنیا پشت بەو بڕە دەرمانە دەبەسترێت كە لە عێراقەوە دەنێردرێت، بڵاوبونەوەی نەخۆشی (كۆلێرا) دواین پەرەسەندنی تەندروستییە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا.  •    پارەی موچەی خانەنشینانی سلێمانی‌و بەشێك لە وەزارەتەكان بەردەوام دوادەكەوێت، خانەنشین لەسەرەی موچەدا دەمرێت، سەرۆكی حكومەت لەبارەی ئەم كێشەیەوە یەكێتی تۆمەتبار دەكات بەوەی داهات وەكو پێویست ناگەڕێننەوە بۆ خەزێنەی حكومەت،  تیمی یەكێتی لەمبارەیەوە وەڵامێكی قایلكەریان بۆ رایگشتی نەبووە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئەم كێشەیە لە سنوری پارتیدا بەدی ناكرێت. •    لە سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتی (سلێمانی- هەڵەبجە- ئیدارەكانی گەرمیان‌و راپەڕین) دەرماڵەی سێ مانگی خوێندكاران (مانگەكانی 4-5-6) نەدراوە، ئەمە لەكاتێدایە لە سنوری دەسەڵاتی پارتی دەرماڵەی مانگی (4-5) دراوە. •    كابینەی نۆیەم لەماوەی سێ ساڵی تەمەنی خۆیدا مۆڵەتی بە (201) پرۆژەی وەبەرهێنان داوە، لەم رێژەیە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی (69) مۆڵەت وەرگرتووە‌و ئەویش جێبەجێ نەكراوە.  •    لەسەر ئاستی گشتیش، سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان كە سەربە یەكێتییە زیاد لە جارێك باسی لەوەكردووە ئاگاداری داهاتی نەوت نین، تیمی یەكێتی لە حكومەت لەمبارەیەوە هیچ قسەیەكی نەكردووە.  •    پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان زۆرینەی جومگەكانی لەدەستی پارتیدایە‌و یەكێتی ناڕازییە لەوەی هێشتا هەندێك لە پۆستەكانی وەرنەگرتووە، ئەم بابەتە هێشتا بە چارەسەرنەكراوی ماوەتەوە. •    زیادبوونی فشارەكان بۆسەر سەرمایەدارو بازرگانەكان لە سلێمانی‌و كۆچكردنیان بۆ هەولێرو دەرەوەی هەرێمی كوردستان بەهۆی ململانێی ناوخۆییەكانی یەكێتییەوە.   •    بەڵێنی سەرەكی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی قوباد تاڵەبانی رەخساندنی هەلی كاربوو، لەماوەی سێ ساڵی تەمەنی كابینەی نۆیەمدا بەهۆی نەبوونی هەلی كارەوە، ناوچەی دەسەڵاتدارێتی یەكێتی روبەڕووی چەند شەپۆلێكی كۆچ بەرەو هەندەران بووەوە‌و ژمارەیەكی زۆر قوربانیدا لە ئاوی ئیجەدا. 

شیكاری: درەو بەپێی ئامارەکان، وەزارەتی نەوتی عێراق لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022)دا نزیکەی (600 ملیۆن) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، ئەو بڕەش بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە نزیکەی (103) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا  زۆرتر بووە لە (61.5 ملیار) دۆلار. لەو بڕە نەوتەی عێراق هەناردەی کردووە نزیکەی (14.5 ملیۆن) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.4%) نەوتی کێڵگەکانی پارێزگای کەرکوک بووە، بەهاکەشی نزیکەی (1.5) دۆلار بووە. یەکەم: داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2022  بەپێی  ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڕی (597 ملیۆن و 540 هەزار و 781) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 302 هەزار و 340) بەرمیلی فرۆشراو، هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە نزیکەی (103) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (61 ملیار و 636 ملیۆن و 786 هەزار) دۆلار. ئەگەر ئەو ئامارانە وردتر بکەینەوەو بەپێی مانگەکانی ساڵەکە ئاماژەیان پێبدەین، ئەوا داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بەم شێوەیە دەبێت. (بڕوانە؛ چارتی (1، 2، 3)) 1.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی 2022 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2022) بڕی (99 ملیۆن و 286 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 202 هەزار و 777) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (83.83) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (86.51) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (2.69) دۆلار هەرزانتر ساغکردووەتەوە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (8 ملیار و 322 ملیۆن 679 هەزار) دۆلار. 2.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی شوباتی 2022 هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی شوباتی (2022) بڕی (92 ملیۆن و 790 هەزار و 173) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 313 هەزار و 935) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (94.94) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (97.13) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (2.19) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (8 ملیار و 809 ملیۆن و 162 هەزار) دۆلار. 3.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئازاری 2022 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2022) بڕی (100 ملیۆن و 579 هەزار و 612) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 244 هەزار و 504) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (108.5) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (117.5) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (9) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (10 ملیار و 913 ملیۆن و 197 هەزار) دۆلار. 4.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی نیسانی 2022 پاڵپشت بە ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی نیسانی (2022) بڕی (101 ملیۆن و 390 هەزار و 662) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 379 هەزار و 689) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (104.09) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (104.63) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (0.54) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (10 ملیار و 609 ملیۆن 252 هەزار) دۆلار. 5.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئایاری 2022 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئایاری (2022) بڕی (102 ملیۆن و 303 هەزار و 20) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 300 هەزار و 97) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (112.19) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (112.73) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (0.54) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (11 ملیار و 477 ملیۆن 496 هەزار) دۆلار.  6.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی حوزەیرانی 2022 پاڵپشت ئامارە سەرەتاییەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی حوزەیرانی (2022) بڕی (101 ملیۆن و 191 هەزار و 236) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 373 هەزار و 41) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (113.70) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (122.86) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (9.16) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (10 ملیار و 505 ملیۆن) دۆلار. خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) دووەم: بڕ و ڕێژە و داهاتی نەوتی کەرکوک لە هەناردەی گشتی نەوتی عێراق بۆ نیوەی یەکەمی 2022 بەپێی  ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (2)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڕی (597 ملیۆن و 540 هەزار و 781) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، لەو بڕەش (14 ملیۆن و 413 هەزار و 476) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.4%) نەوتی کێڵگەکانی پارێزگای کەرکوک بووە، هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە نزیکەی (103) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. واتە کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی کەرکوک لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (1 ملیار و 495 ملیۆن و 680 هەزار 51) دۆلار بووە. ئەگەر ئەو ئامارانە وردتر بکەینەوەو بەپێی مانگەکانی ساڵەکە ئاماژەیان پێبدەین، ئەوا داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەکوک بەم شێوەیە دەبێت. (بڕوانە؛ چارتی (4)) 1.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک لە مانگی کانونی دووەمی 2022 وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2022) بڕی (99 ملیۆن و 286 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، لەو بڕەش (2 ملیۆن و 545 هەزار و 656) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.56%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (83.83) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، واتە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک بریتی بووە لە بڕی (213 ملیۆن 389 هەزار و 614) دۆلار. 2.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک لە مانگی شوباتی 2022 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی شوباتی (2022) بڕی (99 ملیۆن و 286 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، لەو بڕەش (1 ملیۆن و 475 هەزار و 345) بەرمیلی بە ڕێژەی (1.59%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (94.94) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، واتە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک بریتی بووە لە بڕی (140 ملیۆن 63 هەزار و 353) دۆلار. 3.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک لە مانگی ئازاری 2022 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2022) بڕی (100 ملیۆن و 579 هەزار و 612) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، لەو بڕەش (1 ملیۆن و 488 هەزار و 395) بەرمیلی بە ڕێژەی (1.48%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (108.5) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، واتە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک بریتی بووە لە بڕی (161 ملیۆن 495 هەزار و 323) دۆلار. 4.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک لە مانگی نیسانی 2022 پاڵپشت بە ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی نیسانی (2022) بڕی (101 ملیۆن و 390 هەزار و 662) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، لەو بڕەش (2 ملیۆن و 991 هەزار و 60) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.95%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (104.09) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، واتە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک بریتی بووە لە بڕی (312 ملیۆن 954 هەزار و 608) دۆلار. 5.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک لە مانگی ئایاری 2022 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئایاری (2022) بڕی (102 ملیۆن و 303 هەزار و 20) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، لەو بڕەش (3 ملیۆن و 2 هەزار و 133) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.93%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (112.19) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، واتە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک بریتی بووە لە بڕی (336 ملیۆن 809 هەزار و 301) دۆلار. 6.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک لە مانگی حوزەیرانی 2022 بەپێی ئامارە سەرەتاییەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی حوزەیرانی (2022) بڕی (101 ملیۆن و 191 هەزار و 236) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، لەو بڕەش (2 ملیۆن و 910 هەزار و 887) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.88%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (113.70) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، واتە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی کەرکوک بریتی بووە لە بڕی (330 ملیۆن 967 هەزار و 852) دۆلار. خشتەی ژمارە (2) چارتی ژمارە (4)    سەرچاوەکان؛   ڕاگەیەنداوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی 2022، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛ -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=909 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=951 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1003 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1039  -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1099  -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية الاولیة للصادرات النفطية لشهر حزيران الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1102  

درەو: وەرگیراوە لە (BBC)  لە 30 حوزەیران (سومەیە) کچە گەنجێکی (18) ساڵ بوو، لەگەڵ زەکەریا رۆستەمی هاوسەری کە تەمەنی (21) ساڵ بوو لە ناو شوققەکەی خۆیاندا لە هەولێر کوژران، ئەنجامدەری تاوانەکە برای سومەیە بوو، چونکە بە پڕۆسەی هاوسەرگیرییەکەیان ناڕازی بوو. سومەیە و زەکەریا یەکتریان خۆشدەویست، کاتێک پەیوەندییەکەیان ئاشکرا دەبێت سومەیە روبەڕووی لێدانێکی توند دەبێتەوە لە لایەن خێزانەکەیەوە، لە ئەنجامی ئەمە سومەیە هەوڵی خۆکوشتنی داوە. بۆ چارەسەری کێشەی ناڕازی بوونی خێزانی سومەیە بە هاوسەرگیری کچەکەیان لەگەڵ خۆشەویستەکەی و رێگری کردن لە خوێنڕشتن بەپێی رێککەوتنێکی خێڵەکی لە بەرامبەر رازیبوونی بنەماڵەی سومەیە بە پڕۆسەی هاوسەرگیری کچەکەیان سێ کچی بنەماڵەی زەکەریا درا بە براکانی سومەیە. یەکێک لە براکانی سومەیە کە لە ئەنجامی سوڵحەکە خوشکێکی زەکەریای بەرکەوتبوو بەڵام ناڕازی بوو بە رێککەوتنەکە، لە دوای ساڵ و نیوێک چووە سەر ماڵیان، سومەیە و زەکەریای بەیەکەوە بە دەمانچەکەی کوشت. مانگێک پێش ئەم رووداوە، چالاکوانی ناسراوی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان (ئیمان سامی مەغدید) ناسراو بە ماریا لە لایەن براکەیەوە کوژرا، یەکێک لە کەناڵە ناوخۆییەکانی هەرێم چاوپێکەوتنی لەگەڵ براکەی ماریا کە تۆمەتبارە بە کوشتنی خوشکەکەی ئەنجامدا، ئەو کەناڵەی وەک سەکۆیەک بەکارهێنا بۆ تۆمەتبارکردنی ماریای خوشکی و هێنانەوەی پاساوی کوشتنەکەی. لە کۆتایی مانگی ئازاردا تەرمی (کوێستان پیرۆت خدر) لە هەولێر دۆزرایەوە، ئەو تەمەنی (35) ساڵ بووکاتێک هاوسەرەکەی سەریبڕی. (فاتمە زراعی) لەهەولێر کاری دەکرد، تەمەنی (23) ساڵ بوو، لە لایەن هاوسەرەکەیەوە لە 26 حوزەیراندا بە چەقۆ کوژرا، لە دوای خۆی منداڵیكی (5) ساڵانەی بەجێهێشت. بە پێی ئامار و زانیارییەکانی رێکخراوی (ئێمە) بۆ پارێزگاری لە مافەکانی ژنانی هەرێم، لە ماوەی (6) مانگی یەکەمی ئەمساڵدا لە هەرێمی کوردستان (22) ژن کوژراوە، (31) ژن خۆی کوشتووە، (29) ژن خۆیان سوتاندووە. لە ساڵی (2021)دا (40) ژن کوژراوە لە لایەن یەکێک لە ئەندامانی خێزانەکەیانەوە بە بیانوی پاراستنی شەرەف، (61) ژن خۆی کوشتووە، بە پێی ئاماری رێکخراوی پشتیوانی یاسایی ژنان کە ناوەندەکەی لە سلێمانییە. بەپێی بیروڕای بەشێک لە چالاکوانەکانی بواری ژنان گومانیان هەیە لە زۆرینەی حاڵەتەکانی خۆکوشتنی ژنان، ئایا بەڕاستی خۆکوشتنن؟ یان بەزۆر خۆکوشتنن؟ ئایا چ فشارێک لەسەر ژنان مومارەسە دەکرێت کە تەنها خۆکوشتن دەروازەی رزگاری بێت بۆیان؟ شیلان حەمەنوری، توێژەری کۆمەڵایەتی و چالاکوانی بواری جێندەری و مافەکانی ژنان، بە بی بی سی راگەیاند "حکومەت و رێکخراوەکانی ژنان، بەڕێوەبەرایەتی  بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان و خێزان، تاوانەکانی دەرهەق بە ژنان دۆکیومێنت دەکەن، بەڵام ناتوانم بڵێم ئەم دۆکیومێنت کردنە زۆر وردە" هەروەها دەڵێت "هەندێک جار رووداوێک بە خۆکوشتن تۆمار دەکرێت، بەڵام لە زۆربەی حاڵەتەکاندا (استنحار)ن واتە زۆرلێکردن و هاندانی ژنە بۆ خۆکوشتن، هەندێک جار ژنان بە خنکاندن دەکوژرێن یان سوتاندن پاشان حاڵەتەکە بە خۆکوشتن تۆمار دەکرێت، یان بە قەزاو قەدەر، رەنگە هەندێکجار هۆکارەکە هەوڵنەدان بێت بۆ زانینی هۆکاری راستەقینەی مردنەکە، تەنها بە وتەی شاهێدحاڵەکان کەیسەکە یەکلا دەکەنەوە، ئەمە بە تەنها بەس نییە، پۆلیسیش زانیاری پێویستی لانییە تا راستییەکان دەربکەون". قەبرە بێ ناونیشانەکان لە کاتی روودانی تاوانی کوشتنی ژنان لە کوردستان، پرسیارێک دێتە ئاراوە " چی کردبوو؟"، هەندێک ئەم پرسیارە بە یەکەم بەڵگەی تێڕوانینی دوژمنکارانە بۆ ژنان دەزانن، کۆمەڵگە داننانێت بە ماف و ئازادی و هەڵبژاردنی ژناندا، ئەم پرسیارە لە خودی خۆیدا بە دانپێدانانێکی ناڕاستەوخۆ دەردەکەوێت کە هەندێک رەفتاری دیاریکراوی ژنە هۆکارە بۆ کوشتنی. بنەماڵەی قوربانیانی ئەم جۆرە تاوانانەی لە ژێر بیانووی پارێزگاری لە شەرەف ئەنجام دەدرێت رەتیدەکەنەوە تەرمی قوربانییەکەیان بە شێوەکەی شایستە بنێژرێت، تەرمی قوربانییەکان لە قەبرستانی تایبەت و بەبێ ناو وناونیشان دەنێژرێن، لەم دواییەدا قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێم دەستپیشخەری کرد بۆ دانانی کێل لەسەر ئەو قەبرانە، بەڵام لە جێگەی ناوی قوربانییەکە دەستەواژەیەکی نووسی کە بریتی بوو لە "شوێنی ژیان". ئێمە لەگەڵ سێ داکۆکیکار لە مافەکانی ژنان قسە دەکەین، هەوڵ دەدەین هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان لە هەرێمی کوردستان تێبگەین، ریشە کۆمەڵایەتییەکەی، کاریگەری ژینگەی سیاسی، ئایا رۆڵی رێکخراوەکانی ژنان بۆ وەستاندنی تاوانەکانی دژ بە ژنان چییە؟ تا چەند ئەم رێکخراوانە لە ژێر پەردەی حزبیدا هاتونەتە دەرەوە؟ هەروەها لە پەراوێزی فەراهەمکراوی کارکردنی چالاکوانەکانی بواری ژنان دەڕوانین، چی مەترسییەک هەیە لە تێپەڕاندنی ئەو سنوری کارکردنە؟ ئایا کەس هەوڵی داوە بۆ دۆزینەوەی چارەسەر تا دوو جار ژنان نەکوژرێن بەوەی لە گۆڕی بێناونیشان دەنێژرێن؟ لەگەڵ بوونی چەندین ژن لە حکومەت، حزبەکان و پەرلەماندا، لە پێش هەموویانەوە رێواز فایەق کە سەرۆکی پەرلەمانە، دەبێت بپرسین بە شێوەیەکی گشتی چییان پێشکەشی دۆزی ژنان کردووە؟ ئایا رۆڵیان هەیە لە گۆڕانکاری راستەقینەی پەیوەندیدار بە تاوانەکانی دەرهەق بە ژنان و سزادانی تاوانباران؟ بۆچی ژن دەکوژرێت؟ سەرەتا، هۆکاری زیادبوونی تاوانەکانی دەرهەق بە ژنان و توندوتیژی خێزانی لە هەرێمی کوردستانی عێراق چییە؟ شیلان نوری لە سلێمانییەوە بە بی بی سی راگەیاند، میراتی کۆمەڵایەتی هۆکاری سەرەکییە،کۆمەڵگە "تێڕوانینی بۆ ژن تەنها لە روانگەی جەستەوەیە، بە هێمای شەرەفی خێڵ و خێزانی دەزانێت، شەرەفی ئەو نامێنێ بە نەمانی پەردەی کچێنی" هەروەها " مەیلی پیاو سالاری لای بەشێک لە پیاوانی ئایینی، لە کاتێکدا تەفسیری ئەوان دژ دەوەستێتەوە لەگەڵ خودی ئاییندا وەک خەتەنەی کچان و بێبەشکردنی ژنان لە میرات و فێربووندا" هەروەها شیلان ئاماژەی دا بە " هەندێک لە حزبە ئیسلامییە توندڕەوەکان رۆڵێکی نەرێنی دەبینن" وای دەبین داواکاری چالاکوان و رێکخراوەکانی بواری ژنان "لەگەڵ ئایین یەکناگرێتەوە و پێشێلکردنی رەوشتە، ئەم حزبانە لە گوتارەکانیاندا دژایەتی ژنە چالاکوانەکان دەکەن". هۆکارێکی تر لاوازی رۆڵی یاسایە، دەڵێت: "کاتێک ژن پەنا بۆ دادگاکان دەبات، شۆک دەبێت بە خاو بەڕێوەچوونی رێکارەکان تا ئاستێک بە ناچاری واز لە مافەکانی دەهێنێت". سەبارەت بە سزادانی ئەنجامدەرانی تاوانی کوشتنی ژنان دەڵێت، سەرەڕای هەموارکردنەوەی یاسا لە دوای هەوڵی ژنە چالاکوانەکان، ناساندنی تاوانی ژنان بە بیانوی شەرەف وەک تاوانی بە ئەنقەست " گرفتەکە رادەستکردنی تاوانبارە بە دادگا، هەندێک جار تاوانبار نادیارە (بە رێککەوتن لەگەڵ خێزان یان خێڵ) یان پەنا دەباتە بەر یەکێک لە بەرپرسەکان یان خاوەن پێگە سیاسییەکان، یان دەچێتە دەرەوەی وڵات، تاوانی کوشتنی ژنیش زۆرە کە تاوانباران دەستگیرنەکراون". شیلان لەسەر رۆڵی دەزگاکانی راگەیاندن و پەروەردە دەڵێت " نەرێنین زیاترلەوەی ئەرێنی بن، زۆربەی جار لە بری هەوڵدان بۆ پێشکەوتن، میراتە کۆمەڵایەتییەکە بەرهەم دەهێنێتەوە". کۆمەڵگە و حزبەکان و هەردوو دەزگای ئاسایش و دادوەری ڤینۆس فایەق، نوسەر و شاعیری نیشتەجێ لە هۆڵەندا کە گرنگی بە دۆزی ژنان و بەرگری لە مافەکانیان دەدات، بە بی بی سی راگەیاند، زیادبوونی تاوانی کوشتنی ژنان لە کوردستان " بابەتێکی بە ئازارە، ناوەڕۆکی بابەتەکە ئاڵۆزە لە کۆمەڵگەیەکدا عەقڵێکی خێڵەکی حوکمی دەکات، هاوشانی عەقڵێکی سیاسی نابەرپرسی پێنەگەیشتوو". ئەو دەڵێت کۆمەڵگە "هۆشیاری کەمەو تا ئێستا بەبەهێزی بڕوای بە نزمی و پلەدوویی ژنان و یەکسان نەبوونی لەگەڵ پیاواندا هەیە، عەقڵیەتی دینی رەگوڕیشەی لە سادە ترین وردەکاری یاسادا داکوتیوە". بە ڕای ئەو دامەزراوە حزبییەکانی دەسەڵاتدار لە کوردستاندا "دەستێکی بەهێزی هەیە لە هەموو جومگەکانی دەوڵەتدا، بە تایبەت لە داداگاکاندا، هەر بەرپرسێکی بچوکی حزبی دەتوانێت رێڕەوی مەترسیدارترین دۆسییەی کوشتن یان خراپەکاری بگۆڕێت،چجای ئەوەی بابەتەکە کوشتنی ژن بێت". زۆربەی جار تاوانەکانی کوشتن ناگەنە دادگاکان، وەک ڤینۆس دەڵێت "کاتێک ژن دەکوژرێت بە شێوەیەکی خێڵەکییانە سوڵح دەکرێت" دەشڵێت کاتێک هەواڵەکە لە تۆرە کۆمەڵایەتییەکان بڵاو دەبێتەوە، هەندێک جار هۆکار دەبێت تا کەس و کاری قوربانییەکە پەنا بۆ یاسا ببەن "بەڵام لەبەر ئەوەی بکەری تاوانەکە نێرە یاسا لایەنی ئەو دەگرێت، دۆسییەکە دەشێوێنرێت، بە بەرگریکردن لە شەرەف گرێی دەدەنەوە"  هەروەها دەڵێت،ئەگەر ئەنجامدەری تاوانەکە "پشتێکی حزبی هەبێت ئەگەر لاوازیش بێت ئەوا کەسوکاری قوربانییەکە بێدەنگ دەکرێن، هەندێک جار بڕە پارەی زۆر دەدەن لە بەرامبەر پاشگەزبوونەوە لە داواکە، بەتایبەت کە دۆخی ئابووری هەرێمی کوردستان زۆر خراپە"  ڤینۆس جەختدەکاتەوە کە ئەم تاوانانە بەشێوەیەکی سروشتی پەرەدەسەنن "ئەگەر رێگرییەکی یاسای بەهێز نەبێت تاوانباران سزا بدات" جێبەجێنەکردنی یاساو دەستێوەردانی حزبی ئاڤان جاف، سەرۆکی بەشی راگەیاندن لە رێکخراوی (ئێمە) لەهەرێمی کوردستان وای دەبینێت "جێبەجێنەکردنی یاسا و دەستێوەردانی سیاسی و حزبی لە بڕیارەکانی دادگاکاندا" هۆکاری سەرەکی پەرەسەندنی تاوانی دژ بە ژنانە. هەروەها بە بی بی سی وت"پیاوسالاری ستەمکار هەیە، هەمیشە چارەسەری کوشتنی ژنان بە سوڵحی عەشایەری و لەسەر حسابی مافی ژن دەکرێت، نەبوونی ئیستراتیژێک بۆ وەستانەوە دژی توندوتیژی بەرامبەر ژنان، کێشە سیاسییە بەردەوامەکانی هەرێم". بزوتنەوەکانی ژنان چی دەکەن؟ بە رای ئاڤان، رێکخراوەکانی ژنان بە شێوەیەکی کارا چالاکن لە روبەڕوبوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان وتاوانەکانی کوشتنیان، لەگەڵ بوونی ئەنجومەنێکی باڵای خانمان و بەڕێوەبەرایەتییەکی تایبەتیش بە وەستانەوە لە دژی توندوتیژی دژی ژنان. ئاڤان دەڵێت رێکخراوی (ئێمە) "پلانی ستراتیژی هەیە بۆ بەرگری لە ژنان دژی توندوتیژی، لەنێویاندا دروستکردنی هاوپەیمانییەکی گشتگیرە بۆ ژنان" رێکخراوەکە لە 8 ئازاردا کە رۆژی ژنانە "کۆبوونەوەیەکی ناڕەزایەتی رێکخست، تیایدا بەیانیک دەرکرا ناڕەزایەتی ئێمەی لە دژی توندوتیژی دژ بە ژنان جەختلێکردەوە، بەیاننامەکەمان رادەستی سەرۆکایەتی پەرلەمان و حکومەت کرد، داوامان لێکردن کاری جددی بکەن لە پێناو وەستاندنی تاوانەکانی کوشتنی ژنان، کە بەردەوام لە هەرێم لە زیادبووندایە". ئایا گرفتەکە لە کوێدایە، بۆچی تا ئێستا کوشتنی ژنان بەردەوامە؟ ئاڤان دەڵێت " ستراتیژی حکومەتی کوردستان سەبارەت بە یەکسانەی جێندەری لاوازە، دەتوانین بڵێین بڕوابوون بەم یەکسانییە لای زۆر کەس نییە" "ئامادەبوونی شانۆییانەی ژنان لە ژێر سێبەری عەبای حزبدا" ڤینۆس فایەق، پێی وایە ئامادەبوونی ژنان لە کوردستان گەشبینانە نییە، ئەو دەڵێت "لە کوردستان بزوتنەوەی ژنان نیە بەڵکو رێکخراوی ژنان هەیە، ئەوانیش لەسەر ئاڕاستەیەکی فکری و فەلسەفی رانەوەستاون" "رێکخراوەکانی ژنان لە کوردستان خەباتێکی تەواو کۆمەڵایەتی و سیاسی ژنان ئاڕاستە ناکەن، بەڵکو ئەم رێکخراوانە لە ژێر عەبای حزبە پیاوسالارەکاندا دامەزراون کە راپەرینیان لە کوردستان هەڵگیرساندووە، سەرکردایەتی شۆڕشێکی پیاوسالارانەیان کردووە، دەوڵەتێکی پیاوسالاریان دروستکردووە".هەروەها دەڵێت، ئامادەبوونی ژنان تەنها بە وێنە بووە "دەوڵەت  لە رێگەی رێکخراوەکانی ژنانەوە دایناوە تا وێنەی حزبێکی شارستانی دروستکراوی پێتەواوبکات". لێرەدا بێتوانایی لە روودانی گۆڕانکاری لە دۆخی ژناندا دروستدەبێت وەک ڤینۆس دەڵێت "هەموو رێکخراو و چوارچێوە ژنانییەکان هەموو ئەو رێکخراوانەی بە رێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی ناودەهێنرێن لە کوردستاندا، لە هەناوی حزبەکانی دەسەڵاتەوە دەرچوون،ئەوان کۆنترۆڵی ئابووریان کردووە، سەرچاوەی ئابووری ئەو رێکخراوانە بەدەست ئەوانەو ئەگەر پیجەوانەی بەرنامەی حزب بجوڵێنەوە سەرچاوە داراییەکەیان نامێنێت". ڤینۆس فایەق، سەرەڕای ئەوەی هەوڵی چالاکوانەکان نادیدە ناگرێت، بەڵام پێی وایە جووڵەی ئەوان لە سنورێکی بەرتەسکدا دەمێنێتەوە، دەڵێت "هەندێک چالاکوان هەیە هەوڵدەدەن بۆ گەیشتن بە بەشێک لەو دروشمانەی با کەمیش بێت کە بەرزیان کردۆتەوە، بەڵام ئەوان لە سنورێکی بەرتەسکدا دەجوڵێن، دڵسۆزیان بۆ حزب هەمیشە لە پلەی یەکەمدا دێت". لەبەر ئەو هۆکارانەیە زەحمەتە گۆڕانگاری رووبدات. هەروەها دەڵێت" ئەم رێکخراوانە زەحمەتە بتوانن هیچ گۆڕانکارییەک لە دەرەوەی بەرنامەو ئایدۆلۆجیای حزبەکانیان بکەن لە کۆمەڵگەدا،ئەمە رەشبینی نییە بەڵکو ڕاستی واقیعەکەیە". شیلان نوری، توێژەری کۆمەڵایەتی زۆر گەشبین نییە، ئەویش هەروەها وای دەبینێت پەیوەندی حزبی رێگرە لە بوونی رۆڵی کاریگەری چالاکوانە ژنەکان، دەڵێت "زۆرینەی ژنە چالاکوانەکانی بواری مافەکانی ژن پەیوەندی سیاسییان هەیە، ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر جوڵانەوەکە دەبێت، هەندێک جار ئەم پەیوەندییەیان ناچاریان دەکات بێدەنگی هەڵبژێرن ئەگەر بێتو مافەکانی لەگەڵ بەرژەوەندییە حزبییەکە ناکۆک بێت". هەروەها شیلان وتی"هەندێک جار حزبەکان فەرمان بە ئەندام پەرلەمانەکانیان دەکەن دەنگ بە پرۆژەیەکی دیاریکراو بدەن یان نەیدەن، ئەگەر ژنە پەرلەمانتارێک رێنماییەکانی حزبی رەتکردەوە ئەگەری سزادانی لە ناو حزبدا هەیە، ئەمە کاریگەری نەرێنی لەسەر جولانەوەی ژنان دەبێت، دوو شت تێکەڵ دەکات، حوکم دەکات لەسەر رۆڵی ژنە چالاکوانە سەربەخۆکان پشتبەستوو بەوەی حزبییەکان ئەنجامی دەدەن". هەڕەشەکانی کوشتن و رفاندن وەستانەوە بە رووی توندوتیژی دژی ژنان هەندێک جار مەترسیدارە، شیلان دەڵیت، ژنە چالاکوانە سەربەخۆکان لە بەرگرییان لە مافەفەکانی ژنان "روبەڕووی هەڕەشە دەبنەوە" لە دوو لایەنەوە، "خێزانی ئەو ژنانەی پەنایان  بۆ دەهێن و داوای پشتیوانی دەکەن لەگەڵ کەسەکانی ناو دەسەڵات" شیلان بۆ بی بی سی ئاشکرای دەکات، خودی خۆی لە جارێک زیاتر روبەڕووی هەڕەشە بۆتەوە "بە کوشتنی کچەکانم و رفاندنیان هەڕەشەیان لێکردوم، بە هۆی بوونی قوربانییەکی توندوتیژی لە پەناگەیەکی ژناندا کە من بەڕێوەم دەبرد". هەروەها دەڵێت "هەندێک جار نامەی هەڕەشەم لە مۆبایلەکەمەوە پێدەگات، یان تەلەفۆنی ماڵەکەم، لە رێگەی ئیمەیڵی ئەلەکترۆنی، وە لە دوایین هەڕەشەدا  لە نیوەی شەودا تەقە لە ماڵەکەمان کرا، تا ئێستا ئەنجامدەرانی نەناسراون، سەرەڕای ئەوەی پەنام بۆ پۆلیس و بەڕێوەبەرایەتی ئاسایش بردووە". ژنان بۆ دەرباز بوون لە توندوتیژی پەنا بۆ کوێ ببەن؟ شیلان نوری دەڵێت، هەموو ئەو پەناگانەی تایبەتن بە لەخۆگرتنی ئەو ژنانەی روبەڕووی توندوتیژی خێزانی دەبنەوە یان هەڕەشەی کوشتنیان لەسەرە و سەر بە رێکخراوەکانن لە لایەن حکومەتی هەرێمەوە لەبەر "هۆکاری ئەمنی" داخراون. هەروەها دەڵێت " زیاتر لە پەناگەیەک روبەڕووی هێرش بۆتەوە و چەند ژن بریندار بوون، لەبەر بێتوانایی حکومەت لە پارێزگاری ژنانی ناو پەناگاکان و دابینکردنی سەلامەتییان هەموو پەناگاکان داخران، پەناگەی تایبەت بە بەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی دژی ژنان و خێزان لە هەموو شارەکانی هەرێم کرانەوە".  هەروەها دەڵێت "دامەزراندنی کارمەند و بەرپرسی ئەم پەناگایانە بە داخەوە لە سەر بوونی تواناو بڕوابوون بە بیری یەکسانی نەبوو، ئەمە کاریگەری نەرێنی لەسەر چۆنێتی کارەکە و پێشکەشکردنی هاوکاری و دۆزینەوەی چارەسەری کێشەکان هەبوو".   ئەدای ژنان لە حکومەتدا بە شێوەیەکی گشتی ئامادەیی ژنان لە حکومەتدا دەبێت رەنگدانەوەیەکی ئەرێنی هەبێت لە دۆخی ژنانی هەرێمدا، چاوەڕوانی لێدەکرێت هاندەر بێت بۆ جوڵانەوەیەکی فەرمی دژ بە کوشتنی ژنان، ژنە چالاکوانەکان چۆن سەیری ئەدای ژنان دەکەن لە حکومەتدا؟ ڤینۆس فایەق دەڵێت "هەبوونی ژنان لە پۆستە حکومییەکاندا مانای ئەوە نییە ئەوان چالاکوانی دیفاع لە مافەکانی ژنانن، بەڵام جەختدەکەمەوە کە پێویستە نمونەی ژنێکی بەتوانا بن، خاوەنی بەهرەو لێهاتووی بن، لەبەر لێهاتووییان لە پۆستدا بن نەک بە تەزکییەی حزبی، یان لەبەر ئەوەی نێرینەیەکی خزمی بەرپرسێکی حزبییە یان شەهیدی یەکێکە لە حزبەکان" هەروەها دەڵێت "زۆرینەی ژنان بەپێی یاسای کۆتا پۆست و ئیمتیازات وەردەگرن، بەمەرجی دڵسۆزی تەواویان بۆ حزب دیاریدەکرێن،تا راددەیەک ئەمە ئاساییە، بەڵام دانانی ژنی لاواز لە پێگە حکومییە هەستیارەکاندا تەنها بۆ ئەوەی بڵێن ئەم حزبە پێشکەوتوو مەدەنیە، واتە ئەو ژنانە وەک بوکەڵە وان بە دەست حزبەوەو دەیانجوڵێنن، بوون و نەبوونیان وەک یەکە". ئاڤان جاف رایەکی جیاوازی هەیە، ئەو رێواز فایەقی سەرۆک پەرلەمان بە بەنازیر بۆتۆی کوردستان وەسفدەکات، ئاڤان دەڵێت " سەرۆکی پەرلەمان ژنێکی بە تواناو بەهێزە، رۆڵی کاریگەری هەبووە لە دەرکردنی یاسای مەدەنی، کراوەو پێشکەوتوخواز بۆ بەرگری لە مافەکانی ژنان، ئەو هەمیشە پشتیوانی رێکخراوەکانی ژنانە لە هەموو چالاکییەکانیاندا". بەڵام ئاڤان پێی وایە، ئاستەنگ هەیە لە بەردەم گۆڕانکارییەکاندا، دەڵێت "رای گشتی بەشێوەیەکی پێویست پشتیوانی ژنان ناکات و لەگەڵی نییە، گرنگی زۆر بە بەرگری لە ژنان نادات کاتێک روبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە تەنها بە قسەو دروشم نەبێت،بێ ئەوەی بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە". ئایا چارەسەر هەیە؟ شیلان نوری دەڵێت بۆ ئەوەی گۆڕانکاری رووبدات دەبێت "سەرلەنوێ بە هەموو ئەو هۆکارانەدا بچینەوە کە لەسەرەوە باسمکردووە، ئەوانە ژینگەیەکیان دروستکردووە کە هاوکارە بۆ توندوتیژی دژی ژنان، دەبیت هەمواری بکەینەوەو بیانگۆڕین، کاربکەین بۆ رۆشنبیرکردنی کۆمەڵگەو هۆشیارکردنەوەی، زامنکردنی مافەکانی ژنان لە یاساو دادگاکاندا". هەروەها دەڵێت "دەبێت کار بە مەبدەئی جیاکاری ئەرێنی بکرێت لە کەیسەکانی تایبەت بە مافی ژنان لە دادگادا، بەتایبەت تاوانەکانی کوشتنی ژنان". روونیدەکاتەوە "حوکمی دۆسییەکانی کوشتنی ژنان لە ماوەیەکی کورتدا دەربچێت،نەک لە دوای دوو ساڵ ،بۆ ئەوەی ببێتە رێگرییەک حوکمەکە لە رادیۆ و تەلەفزیۆنەکان رابگەیەنرێت، دەبێت ئەوانەی تاوانی توندوتیژییان لە دژی ژنان ئەنجامداوە هیچ لێبوردنێکی حکومەت نەیانگرێتەوە، رێگری لە سوڵح بە پارە یان پێدانی کچان بۆ هاوسەرگیری تا کێشەکە یەکلابکەنەوە، دەبێت ئەوەی تاوانباران داڵدە بدات جا هەر کەس بێت وەک هاوبەشی تاوانەکە سەیر بکرێت". هەروەها دەڵێت زۆر گرنگە:"ئەم کێشەیە بە کێشەی هەموو کۆمەڵگە سەیر بکرێت نەک تەنها کێشەی ژن". ئەو وایدەبینێت کە"ئەگەر عەقلییەتی زاڵ نەگۆڕدرێت، زەحمەتە بۆ ژنان ئازادی بڕیاردان و بەشداری کارایان لە دروستکردنی بڕیاردا وەکو پیاوان بۆ فەراهەم ببێت بێ ئەوەی روبەڕووی توندوتیژی یان کوشتن ببێتەوە". ناو بۆ قوربانییەکە بگێڕنەوە ئاڤان دەڵێت، ئەو کەسەی زۆرترین بەرگری لە مافەکانی ژنان دەکات لە هەرێمدا، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆکی حکومەتە، ئەو فەرمانی نووسینی ناوی قوربانییەکانی کردووە لەسەر کێلی گۆڕەکانیان بەڵام خێزانی قوربانییەکان نایانەوێ ئەو ناوانە هەبێت تا بە تەواوی لە بیربچنەوە. هەروەها دەڵێت "دەمەوێت ئاماژە بە ژنانی رێکخراوەکان، ژنە چالاکوانەکانی تر کە هەمیشە و بەردەوام لە هەوڵدان لە پێناو بەهێزکردنی ژنان و بەرزکردنەوەی پێگەو رۆڵیان،پڕۆژە یاسایەکیان پیشکەش کردووە چاوەڕێ دەکرێت پەرلەمان گفتوگی لەبارەوە بکات". سەرچاوە: لە بی بی سی وەرگیراوە  

درەو: توێژینەوەی: هێمن ئەمین شوانی، بەشی راگەیاندنی كۆلێژی ئاداب و هونەر- زانكۆی جیهان - هەولێر  یەکێک لە مەترسیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان لە هەرێمی كوردستان تەرخانكردنی كاتێكی زۆری رۆژانەیە بۆ بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، لە دەرئەنجامی توێژینەوەکدا دەرکەوتوە (%77.7)  ڕۆژانە (1-4) کاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەکاردەهێن، لە ڕووی كۆمەڵایەتی و دەرونیەوە، تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بونەتە هۆكارێك بۆ زیادبوونی گرفت و دیاردە كۆمەڵایەتیەكانی وەك (خیانەت و ناپاکی، درۆکردن، دڵپیسی، فێڵکردن، لاوازبونی پەیوەندییە خێزانیەکان، متمانە و ڕێزگرتن)، هەموو ئەوانەش بەهۆکارە سەرەکی و گشتیەکانی جیابونەوەی ژنی و مێرد لە قەڵەم دەدرێن.   🔹 دەقی توێژینەوەكە پەیوەندی تۆڕە كۆمه‌ڵایه‌تیەکان بەئاسایشی خێزان- جیابونەوە بەنموونە/ توێژینەوەیەکی مەیدانیە لە شاری هەولێر هێمن ئەمین جەلال شوانی     بەشی ڕاگەیاندن، کۆلێژی ئاداب و هونەر، زانکۆی جیهان- هەولێر، كوردستان، عێراق ______________________________________________________________________________________ پوختەی توێژینەوە خێزان بەیەکەم خانەی پێگەیاندنی تاکەکانی کۆمەڵگە دادەنرێ، لەژێر چەتری خیزاندا ئاسایشی ئەندامان تاڕادەیەکی زۆر پارێزراو دەبێ، بەڵام جیابونەوە بەگەورەترین هەڕەشە و مەترسی بۆ سەر خێزان دادەنرێ. ئامانجی سەرەکی ئەم توێژینەوەیە بریتیە لە دەستنیشانکردنی پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەئاسایشی خێزان، کە جیابونەوە بەنمونە وەرگیراوە، لەم توێژینەوەیەدا میتۆدی (وەسفی- بەڕێگەی ڕووپێوی كۆمەڵایەتی بەنموونە) بەکارهاتوە بۆ وەسفكردن و هەڵسەنگاندن و گەیشتن بەئەنجامەكان و دیاریكردنی ئاستی پەیوەندییەکانی بەكارهێنانی تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان بەتایبەت جیابونەوە بۆ ئەوەش (170) کەس لە هەولێر، کە ژیانی هاوسەریان پێکهێناوە بونەتە نمونەی توێژینەوەکە. وەک لە توێژینەوەکەدا خراوەتەڕو، داتا و ئامارەکانی ئەنجومەنی باڵای دادوەری لە هەرێمی کوردستان دەریدەخەن، زیادبونی ڕێژەی جیابونەوە لە کوردستان هاوکات لەگەڵ بڵاوبونەوەی زیاتری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە کوردستان، لە دەرئەنجامی ئەم توێژینەوەیەدا دەرکەوتوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، لەناویاندا فەیسبووك و ئینستاگرام مەترسی گەورەیان لەسەر ئاسایشی خێزان و ژیانی هاوسەران دروستکردوە و، بونەتە یەکێک لە هۆکارە سەرەکیەکانی جیابونەوەی ژن و مێرد لە یەکتر. کلیلە وشەکان: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، ئاسایش، خێزان، ئاسایشی خێزان، جیابونەوە .   1.    پێشەکی ئاسایشی خێزان بەیەکێک لە پایە گرنگەکانی ژیانی تاک دادەنرێ، هەر کاتێک ئاسایشی خێزان کەوتە بەر هەڕەشە و مەترسی، دڵنیایی و سەلامەتی تاکەکانیش دەکەوێتە ژێر هەڕەشە، چەندین فاکتەری گرنگ کاریگەریان هەیە لەسەر تێکچونی و لەباربردنی ئاسایشی خێزان، یەکێک لەوانە جیابونەوەیە، چونکە بەجیابونەوەی ژن و مێرد لەیەکتر ئیتر شتێک نامێنێ بەناوی ئاسایشی خێزان، کە پێشتر لەژێر چەترەکەیدا تاکەکانی (ژن، مێرد، منداڵ) بەئارامی ژیانیان دەگوزەراند. لەو چوارچێوەیەدا، ئەم توێژینەوەیە هەوڵێکی زانستیە بۆ دەستنیشانکردنی و شیکردنەوەی پەیوەندی تۆڕە كۆمه‌ڵایه‌تیەکان بەئاسایشی خێزان، کە جیابونەوەی هاوسەران بەنمونە وەرگیراوە، بۆ ئەو مەبەستە توێژینەوەکە لە ڕێگەی سێ باس تاوتوێی بابەتەکەی کردوە، باسی یەکەم تەرخانکراوە بۆ میتۆدۆلۆژیای توێژینه‌وه‌كه، هەرچی باسی دوەمە تەرخانکراوە بۆ لایەنی تیوری توێژینەوەکە، بۆ ئەوەش جگە لە پێناسەکردنی چەمکەکان، تایبەتمەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و ژمارە و ڕێژەی جیابونەوەی هاوسەران لە کوردستان و لە سنوری پارێزگای هەولێر بەتایبەت خستۆتەڕو، لە باسی سێیەمدا ئەنجامی توێژینەوە مەیدانیەکەمان خستۆتەڕو و گفتوگۆی دەرئەنجام و لایەنە جیاکانی توێژینەوەکە خراوەتەڕو. 2.    میتۆدۆلۆیای توێژینەوەکە 2.1    ڕەهەندەکای توێژینەوە یەکەم/ گرفتی توێژینەوە: یئه‌و بارودۆخ و گۆڕانكاریانەی له‌ هەرێمی كوردستان به‌تایبه‌ت له‌ دوای ساڵی (2003) ڕویدا، كۆمه‌ڵێك گۆڕانكاری لە بواری كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوری و..به‌دوای خۆیدا هێنا، بەشێک لەو گۆڕانكاریانه‌ كاریگه‌ری له‌سه‌ر خێزان دروستکردوە، گرفتی ئەم توێژینەوە بریتیە لە دەرخستن ودیاریكردنی پەیوەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بە جیابونه‌وه‌ی هاوسەران‌ لە كوردستان، بۆ ڕوونكردنه‌وه‌ی زیاتری گرفتی توێژینه‌وه‌كه‌، توێژینه‌وه‌كه‌ به‌دوای وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه‌دا ده‌گه‌ڕێ‌: •    ئایا بەكارهێنانی تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تیەکان وه‌ك ئامرازێكی نوێی ڕاگه‌یاندن کاریگەری له‌سه‌ر ئاسایشی خێزان و بەتایبەت جیابونەوە دروستكردووه‌‌؟ •    مه‌ترسی خزمەتگوزاری و تایبەتمەندییەكانی بەكارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان له‌سه‌ر ئاسایشی خێزان چیه‌؟ •    ڕه‌نگدانه‌وه‌ی مەترسییەكانی بڵاوبوونەوەی هەواڵ و زانیارییەكانی تایبەت بەجیابونەوە  لە تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تیەکان  له‌سه‌ر ئاسایشی خێزان چۆنه‌؟ دووەم/ گرنگی توێژینەوە: جیابونه‌وه‌ نه‌ك شوێنه‌وار و كاریگه‌ری خراپ له‌سه‌ر خێزان دروست ده‌كات و، ئه‌ندامه‌كانی په‌رته‌وازه‌ ده‌كات، به‌ڵكو كاریگه‌ری له‌ كایه‌ جیاكانی كۆمه‌ڵگه‌ش ده‌بێ و، به‌هۆیه‌وه‌ جۆرها گرفتی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ كۆمه‌ڵگه‌ سه‌رهه‌ڵده‌دات، بۆیە گرنگی ئه‌م توێژینەوەیە بە دوای پەیوەندی نێوان هۆكاره‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی كێشه‌ی نێوان هاوسه‌ران دەگەڕێ، بەتایبەت لە ڕێگەی شیكردنه‌وه‌ی داتا و زانیارییەکانی تایبەت بەبەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، به‌و هۆیه‌شه‌وه‌ سه‌رجه‌م هۆكار و بارودۆخه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی به‌ر له‌ گه‌یشتن به‌ جیابونه‌وه‌ ده‌خاته‌ڕوو، بۆیه‌  ئه‌م تویژینه‌وه‌ گرنگیه‌كه‌ی له‌وه‌دایه‌:-  •    لەڕوی تیۆریەوە زیادكردن و دەوڵەمەندكردنی لایه‌نی زانیاری و مەعریفەیه‌ سەبارەت به‌ جیابوونەوەی ژن و مێرد یەهۆی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان. •    لەڕوی پراكتیكیەوە ئەنجام و دەرئەنجامەكانی ئەم توێژینەویە دەبێتە ڕێگە نیشاندەر و بەرچاوڕونیه‌ك بۆ لایەنە پەیوەندیدارەكان بۆ ئەوەی كاری لەسەر بكەن، تا ڕێژەی جیابونه‌وه‌ بەرەو كەمبوونەوە ببردرێت، چونکە تێکچونی ئاسایشی خێزان ڕەنگدانەوەی لەسەر کۆمەڵگە دەبێ. سێیەم/ ئامانجی توێژینەوە: هەموو توێژینەوەیەك هه‌وڵ بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی دەدات، توێژەر لە ڕێگەی ئەنجامدانی ئەم توێژینەوەیە دەخوازێ هەوڵی بەدیهێنانی ئەم ئامانجانەی خوارەوە بدات:  •    ئاشنابون بەپەیوەندی نێوان بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان له‌سه‌ر جیابونه‌وه‌. •    ئاشکراکردنی شێوازی مامەڵەکردنی هاوسەران لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان. •    دەستنیشانکردنی کاریگەری جیابونەوە لەسەر ئاسایشی خێزان.  2.2    میتۆدی توێژینەوە عند تقدیم لەم توێژینەوەیەدا پشت بەمیتۆدی وەسفی بەستراوە بۆ توێژینەوەکە، لە بنەڕەتدا یەکێک لە ڕێگەکانی میتۆدی وەسفی بریتییە لە ڕووپێوی كۆمەڵایەتی (Social survey)، ڕووپێوی كۆمەڵایەتیش دوو جۆری هەیە، یەكەمیان (ڕووپێوی گشتی)، كە زانیاری لەبارەی سەرجەم بوارەكانی دیاردەی لێتوێژراو لە هەموو یەكەكانی توێژینەوەكە كۆدەكاتەوە، جا تاك بن، یان كۆمەڵ، جۆری دووەمیان پێیدەوترێت (ڕووپێوی كۆمەڵایەتی بەنموونە)، كە ئەمەیان لە توێژینەوە گشتگیرەكان زیاتر بەربڵاوترە ئەوەش "لەبەر كەمی تێچوون و توانای دەستكەوتنی دەرئەنجامی هاوشێووە، واتا دەكرێت لەسەر هەموو یەكەكانی كۆمەڵگە بگشتێندرێت" (خه‌مه‌ش، 2012: 379).     بەهۆی ئەستەمی ڕووپێوی گشتی و سروشتی ئەم توێژینەوەیە و كەمی تێچوون و ڕەچاوكردنی بنەما زانستیەكان لە بەدەستهێنانی زانیارییەكان، لەم توێژینەوەیەدا توێژەر میتۆدی (وەسفی- بەڕێگەی ڕووپێوی كۆمەڵایەتی بەنموونە)ی بەكارهێنا بۆ وەسفكردن و هەڵسەنگاندن و گەیشتن بەئەنجامەكان و دیاریكردنی ئاستی پەیوەندییەکانی بەكارهێنانی تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان بەتایبەت مەترسیەکانی جیابونەوە. 2.3    کۆمەڵگەی توێژینەوە و نموونەی توێژینەوە یەکەم/ کۆمەڵگەی توێژینەوە: بەشێوەیەكی گشتی لە توێژینەوەی زانستیدا دوو جۆر لە كۆمه‌ڵگه‌ی توێژینه‌وه‌ هەیە، "یەكەمیان كۆمەڵگەی سنوردارە:  چەمکێکە بۆ کۆمەڵگەیەک بە کاردەهێنرێ لەڕووی ژمارەوە سنورداربێ و بکرێ تاکەکانی قەتیس بکرێن و، توێژەر دەزانێ ژمارەیان چەندە، بۆ نموونە توێژینەوە لەسەر خوێندکارانی زانکۆیەکی دیاریکراو و...هتد، بەڵام لە جۆری دووەمیان، كە کۆمەڵگەی ناسنوردار، بریتیە لەو كۆمەڵگەیەی كە ناکرێ تاکەکانی لە ڕووی ژمارەوە سنورداربێ و دیاریكراوبن" (الكاف، 2014: 20).   له‌م توێژینه‌وه‌یەدا، وەك‌ لەناونیشانەكەدا ئاماژەی بۆ كراوە پێكدێ له‌ سه‌رجه‌م ئەو تاكانەی تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن و لە سنوری شاری هەولێر نیشتەجێن، بەڵام بەهۆی نەبوونی بانكی زانیاری هیچ داتا و ئامارێكی تایبەت لەسەر ژمارەی بەكارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەشاری هەولێر لەهیچ دامەزراوەیەكی فەرمی و نافەرمی بەردەست نەبوو، لەبەر ڕۆشنایی ئەو ڕاستیانەی سەرەوە ئەم توێژینەوەیە لە چوارچێوەی )كۆمەڵگەیەكی ناسنوردار) مامەڵەی لەگەڵ ژمارەی بەكارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە هەولێر كردوە. دووەم/ نموونەی توێژینەوە: سەبارەت بەقەبارە و جۆری نموونەی توێژینەوە، بەم شێوەیەی خوارەوەیە: .1قەبارەی نموونەی توێژینەوە: لەم توێژینەوەیەدا، بەهۆی ئەوەی كۆمەڵگەی توێژینەوەكە، كۆمەڵگەیەكی ناسنوردارە و، ژمارەی بەكارهێنەرانی تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان دیار و ناسراو نین و ژمارەشیان نەزاندراوە، بۆیە (170) كەس لە بەكارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە هەولێر بوونە نموونەی توێژینەوەكە.  .2جۆری نموونەی توێژینەوە: سەبارەت بەشێوازی وەرگرتنی نموونەی توێژینەوەكە، بەهۆی ئەوەی كۆمەڵگەی توێژینەوەكە لە ڕووی خەسڵەتەكانی وەك، تەمەن، ڕەگەز، باری كۆمەڵایەتی، ئاستی خوێندن، داهات و لایەنی ئابووی و پیشە لە یەكتری جیاوازن، بۆیە توێژەر بە پشتبەستن بەنمونەی (نائەگەری لە جۆری مەبەستدار) نموونەی توێژینەوەكەی هەڵبژارد، "نموونەی مەبەستدار بریتیە لەو جۆرە نمونەیەی کە توێژەر بەشێوەیەکی مەبەستدار هەڵیاندەبژێرێ، بە لەبەرچاوگرتنی هەندێ خەسڵەتی دیاریكراو و بابەتی" (عزیز، 2014: 20). بەو هۆیەوە پێوەری توێژینەوەكە لەهەردوو ڕەگەز (نێر و مێ) و سەرجەم گروپەكانی تەمەن و ئاستی خوێندن و باری كۆمەڵایەتی و ئاستی بژێوی ژیان ئاراستەی ئەو كەسانە كرا، كە تا ڕێكەوتی (1/2/2022)  تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانیان بەكارهێناوە. 2.4    بوارەکانی توێژینەوە     ئەم توێژینەوەیە وەك هەر توێژینەوەیەكی دیكە سێ‌ بوار دەگرێتەوە، كە بریتین لە:- .1بـواری مـرۆیـی:  بازنەی مرۆیی توێژینەوەكە هەموو ئەو كەسانە دەگرێتەوە، كە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن و لە هەولێر نیشتەجێن، لەناویاندا (170) كەس (110 نێر/ 60مێ) وەك نموونە لە زۆربەی پیشە و ئاستەكانی خوێندن و تەمەن و باری كۆمەڵایەتی و لایەنی ئابووری وەرگیراون. .2بـواری شـوێـن: بازنەی توێژینەوەكەمان لەچوارچێوەی شاری هەولێرە، بەو مانایەی ڕووپێوی توێژینەوەكەمان ئەو نموونانە دەگرێتەوە، كە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن. .3بـواری كــات: كارە مەیدانیەكانی ئەم توێژینەوەیە لە ڕێكەوتی (1/1/2022) تا (1/2/2022)ی خایاندووە.   2.5    ئامرازەکانی کۆکردنەوەی زانیارییەکان .1پێوەری توێژینەوە: له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا (پێوەری توێژینەوە) ‌سەرەكیترین ئامرازی كۆكردنەوەی زانیارییەكان بوو، بۆ ئەوەش توێژەر لە ڕێگەی گفتوگۆكردن لەگەڵ پسپۆڕ و شارەزایانی كۆمەڵناسی و ڕاگەیاندن و، بەسوود وەرگرتن لە تویژینەوەكانی پێشوو ڕەشنووسی پێوەری توێژینەوەكەمان دیاریكرد، كە كۆی گشتی پرسیار و بڕگەكانی گەیشتە (٢٥) پرسیار و بڕگە. .2ڕاستێتی ڕووكەشی پێوەری توێژینەوە: بەئامانجی دڵنیابوون لەڕادەی ڕاستێتی پێوەری توێژینەوەكە، لەهەنگاوێكی دیكەدا پێوەرەكە بەسەر دەستەیەكی پسپۆڕ لە پرۆفیسۆر و پرۆفیسۆری یاریدەدەر دابەشمان كرد، لە ئاكامدا و دوای لێكدانەوەی بڕگە دروستەكان ڕێژەی ڕاستێتی ڕووكەشی پێوەری توێژینەوەكەمان بووە (89 %)، ئەم ڕێژەیەش ئاستێكی بەرزی پێوەرەكە پیشان دەدات، كە بۆ كۆكردنەوەی زانیاری لە یەكەكانی توێژینەوەكە شیاو  بوو. .3جێگیری پێوەری توێژینەوە: جێگیری بریتییە لە هەڵسەنگاندنی سەرجەم ئەو بڕگانەی دانراون، بەئامانجی زانین و پێوانەكردنی هەموو ئەو بڕگانەی بابەتەكە پێوانە دەكەن (Maltby, Liz Day and Macaskill, 2007: 577)، ئەم شێوازەش بریتییە لە بەدەستهێنانی تێكڕای بەشكردنی نیوەیی لە ئەنجامی تاقیكردنەوەی هەموو ئامانجەكان، یان بەشە پەیوەندیدارەكانی بابەتی توێژینەوەكە، كاتێك ژمارەكە بەرز دەبێت ئاماژەیە بۆ پەیوەستبوونێكی بەهێز (عمر و ئەوانی دیكە، 2010: 228)، ئینجا بەسوود وەرگرتن لە بەرنامەی (SPSS) لە نێوان بڕگە تاك و جوتەكان، كە ژمارەیان (13) بڕگەیە، بەبەكارهێنانی هاوكۆڵەكەی ئەلفا كرنۆباخ (Cronbach Alpha) و دابەشكردنی نیوەیی (التجزئە النصفیە Split-Half )، پەیوەستیمان دۆزییەوە، لە ئەنجامدا دەركەوت جێگیری پێوەری توێژینەوەكە لەسەر ئاستی ئامانجەكان و گشتی بەهایەكی بەرزی جێگیری هەیە و گەیشتۆتە (0.86). .4دابەشكردنی پێوەری توێژینەوە: دوای تێپەڕبوون بەو هەنگاو و ڕێكارانە پێوەری توێژینەوەكەمان ئامادەكرد، پاشان لە ڕێگەی وێبسایتی (docs.google.com/forms) و دانانی هەژمار و ناو و وشەی نهێنی و تایبەت، پرسیار و بڕگەكانی پێوەرەكە بەشێوەیەكی زانستیانە بەئۆنلان ئامادەكرا؛ دواتر بەسودوەرگرتن لە ئامێرەكانی مۆبایل و لاپتۆپ و تابلێت و بەرنامە ئەلیكترۆنیەكان فۆرمەكە بەڕەچاوكردنی جۆری نموونەكە (مەبەستدار) ئاراستەی ئەو كەسانە كرا، كە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، ئینجا وەڵامەكان ڕاستەوخۆ گواسترانەوە ناو سێرڤەری گشتی زانیارییەكان لە شێوەی وەڵامی نوسراو و كۆدكراو بەژمارە، پاش وردبینیكردنی تەواوی زانیارییەكان، دواتر لە ڕێگەی ئامرازە ئامارییەكان لە بەرنامەی (SPSS)، مامەڵەی زانستی لەگەڵ زانیارییەكان كرا و شیكردنەوە بۆ ئەنجام و دەرئەنجامەكان كرا. .5ئاستی دابەشبوونی سروشتی زانیارییەكان: بۆ دڵنیابوون لە ئاستی دابەشبوونی سروشتی زانیارییەكان، بەجۆرێك توێژەر هیچ گومانێكی لەوە نەبێ، كە تا چ ڕادەیەك زانیارییە بەدەستهاتووەكان بەشێوەیەكی سروشتی دابەشبوون یاخود نا، بۆ ئەو مەبەستە و بە پشت بستن بەتاقیکردنەوەی ڕوکردنە چەقی ناوەند (Central Tendency) لەبەرنامەی (SPSS)، دەركەوت بەهای ناوەندی ژمێریی بریتییە لە (38.2941)، ناوەندین (38.0000)، مینوال (38.00)، بەهای لادانی پێوەریش بریتییە لە (6.60791)، هەرچی بەهای هەریەک لە جیاکاری (43.664)، ناچونیەکی (-.590) و تەختبون (1.047)، هەوروەها بەهای مەودا (36.00). ئەو داتا و دەرئەنجامانە ئەو پیشان دەدات دابەشبوونی كۆمەڵگەی توێژینەوە تاڕادەیەکی باش نزیكە لە دابەشبوونێكی سروشتی، هەروەك ئەوەی لە خشتەی (1) و شێوەی (1)دا خراوەتەڕوو.   شێوەی  .1ئاستی دابەشبوونی سروشتی وەڵامی یەكەكانی توێژینەوەكە دەخاتەڕوو 3.    لایەنی تیۆری توێژینەوەکە 3.1    چەمکەکانی توێژینەوە كۆمه‌ڵێك چه‌مك له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی به‌كارهێنراون و، له‌ ڕوانگه‌ی جیا جیاوه‌ پێناسه‌كراون، له‌هه‌مان كاتدا مه‌به‌ستی به‌كارهێنانیان له‌ توێژینه‌وه‌كه‌ وه‌ك پێناسه‌ی كارڕایی خراوه‌ته‌ڕو: یەکەم/ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان (Social Media):  تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان چەندین پێناسەی لەلایەن پسپۆڕان بۆ کراوە، لەو بارەیەوە: جەبار پێی وایە "تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان زاراوەیەکە بە کۆمەڵە وێبسایتێک دەوترێ، کە لەگەڵ نەوەی دووەمی وێب دەرکەوتوون، بەهۆیەوە ڕێگە بەگرێدانی بەتاکەکان دەدات لە ژینگەی کۆمەڵگەیەکی گریمانەیی کۆببنەوە و پەیوەندی دروست بکەن" (جبار، 2017: 50). بەلای (احمد)ەوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان "كۆمەڵێك پێگەی ئەلیكترۆنین، یان پڕۆگرامی كۆمپیوتەرین، كە رێگە بەخەڵك دەدات بۆ پەیوەندیكردن و ئاڵوگۆڕی زانیاری لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت لەڕێگەی بەكارهێنانی كۆمپیوتەر یان مۆبایلەوە" (احمد، 2019: 10). لەم توێژینەوەیەدا، مەبەست لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بریتیە لەو شێواز و ئامرازانەی کە بەهۆیانەوە ئەندامانی خێزان ئاڵوگۆڕی زانیارییەکانی تێدا تۆمار دەکەن و، پەیوەندی خێرا لەگەڵ زۆترین ژمارەی جەماوەری و کەلتووری جیاواز بەشێوەیەکی کاریگەرتر دروست دەکەن. دووەم/ ئاسایش (Security): لەو بارەیەوە (زامل و، رسن) لە توێژینەوەیەکی هاوبەشدا پێیان وایە ئاسایش واتە پاراستن و دڵنیاکردنەوە و سەلامەتی لە هەر هەڕەشەیەک کە لەوانەیە سەرھەڵبدات (زامل و، رسن، 2010: 35). لەلایەکی دیکەوە (کوراری) پێی وایە چەمکی ئاسایش پێناسە دەکرێ "بەمانەوە و گەشەکردنی تاک و کۆمەڵگە و نەتەوە لەسەر بنەمای ڕاستگۆیی و دادپەروەری و ئاسایشی و ئازادی بەبێ ترس" (الکواری، 2012: 15). لەو توێژینەوەیەدا، مەبەست لە ئاسایش بریتیە لە دڵنیابونەوەی خێزان لە نەبوونی ترسی ڕاگەیاندن و، بونی ئۆقرەیی و ئارامی و ڕاستگۆیی لە پێناو گەشەپێدان بەتوانا و بەهەرەی تاکەکانی.  سێیەم/ خێزان (Family):  بەلای (غنام)ەوە خێزان مانای ئەوە دەگەیەنێت کە "لە کۆمەڵێک لە تاکێک پێکدێ، لە ژینگەی فەرمی خۆیاندا نیشتەجێن و بە پەیوەندی بایۆلۆژی و دەروونی و سۆزداری و کۆمەڵایەتی و ئابووری و شەرعی و یاساییەوە پێکەوە گرێدراون" (غنام، 2010: 40). بەڵام بەبۆچونی (حنونە) خێزان "گروپێکی کۆمەڵایەتی بنەڕەتی و بەردەوامە و سیستمێکی کۆمەڵایەتی و سەرۆکایەتی هەیە، لە بنەڕەتدا بەتەنها بنەمای دروستبوونی کۆمەڵگە دادەنانرێت، بەڵکو ڕەوشت و کۆڵەگەی یەکەمە بۆ کۆنترۆڵکردنی هەڵسوکەوت و چوارچێوەیەکیشە، کە تێیدا مرۆڤ یەکەم وانەی ژیانی کۆمەڵایەتی لێی وەردەگرێت وەردەگرێت" (حنونە، 2013: 16). لەم توێژینەوەیەدا، مەبەست لە خێزان "یەکەمین گروپی کۆمەڵایەتیەیە، کە کۆمەڵگەی لەسەر بونیاد دەنرێ و،  خاوەن سیستمێکی سەرەکیە بۆ پێگەیاندن و کۆنترۆڵکردن و دابینکردنی پێداویستی ئەندامەکانی، لەسەر بنەمای پەیوەندی بایۆلۆژی و دەرونی و ژینگەیەکی کۆمەڵایەتی و ئابوری و و پەروەردەی و ئاینی بەڕێوەدەچێ". چوارەم/ ئاسایشی خێزان (Family Security) : بەهەمان شێوە چەمکی ئاسایشی خێزان لە ڕوانگەی جیاوە خوێندنەوەی بۆ کراوە، چەمکی ئاسایشی خێزان (الحسینی) بەم واتایە دێ "پاراستنی خێزانە لە هەر هەڕەشە و مەترسیەک بۆ سەر ژیانی ئەندامان و موڵکەکانی بەشێوەیەک ئەندامەکانی خێزانە هەست بە دڵنیایی بکەن و ڕۆڵ و شوێنیان لە کۆمەڵگەدا هەبێ و، بتوانن هەموو مافەکانیان بەئاسایش و سەلامەتی پیادە بکەن" (الحسینی، 2016: 171). هەروەها (السعدی)یش لە توێژینەوەکەیدا تایبەت بەئاسایشی خێزان گەیشتۆتە ئەم پێناسەیە و پێی وایە "ئاسایشی خێزان پێویستییەکی کۆمەڵایەتی و بەرپرسیارێتیەکی هاوبەشی هەموو ئەندامانی خێزانە، بۆ ئەوەی خێزانەکە خۆی لە ڕوخانی سیستمی بەها لەنێو ئەندامەکانیدا بەدوور بگرێت و نەبێتە هۆی لەناوچوونی" (السعدی، 2018: 35). لەلایەکی دیکەوە (الگیب) بەم شێوەیە پێناسەی ئاسایشی خێزانی کردوە " ئاسایشی خێزان بریتییە لەئاسایشی گشتگیر بۆ هەموو بوارەکانی ژیانی خێزان، پەیوەست بەگەشەی کۆمەڵایەتی و پێگەکەی و ڕۆڵی لە بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی، جگە لەوەش سیستمی ئاسایشی خێزان هەموو بوارەکانی ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتی و ئابووری و هتد دەگرێتەوە بۆ پیادەکردنی مافی ئەندامەکانی لەژینگەیەکی ئاسایش و ئارامیدا" (الگیب، 2018: 299). لەم توێژینەوەیەدا، مەبەست لە ئاسایشی خێزان بریتیە لە بونی پەیوەندییەکی خێزانی بەهێز لەسەر بنەمای کارلێککردنێکی بەردەوام لەنێوان ئەندامانی خێزان بەتایبەت ژن و پیاو، بەشێوەیەک بتوانن لە یەک ژینگەی کۆمەڵایەتی تاکەکان ئامادە بکەن بۆ ژیانی کەلتووری و کۆمەڵایەتی و ئابوری و ڕۆشنبیری و ئایینی، ئەم پەیوەندییانەش بە خۆشەویستی و متمانە و ڕاستگۆیی و سۆز و ئاسایش و ڕاگۆڕینەوە و هەماهەنگی نێوان ئەندامانی خێزان لە بەڕێوەبردنی کاروباری خێزاندا بەدی دێ. پێنجەم/ جیابونەوە (Divorce): سەبارەت بەچەمکی جیابونەوە (ج. ك. كۆفمان ) پێیی وایە "جیابونه‌وه‌ دیارده‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی ترسناكه‌ ده‌بێته‌ هۆی هه‌ڵته‌كاندنی خێزان و كۆمه‌ڵ" (كۆفمان، 2009: 62). بەڵام (ئامێدیان) دەڵێ "جیابونه‌وه‌ بریتیه‌ له‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی گرێبه‌ستی نێوان ژن و مێرد و كۆتایهینان به‌ئه‌ركه‌كانی خێزانی" (ئامێدیان، 2013: 208). هەرچی (Soltanion ( بەم شێوەیە پێناسەی جیابونەوە دەکات و پێیی وایە "جیابونه‌وه‌ به‌مانایی جیابونه‌وه‌ و وازهێنان له‌ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان وكۆتایهێنان به‌ژیانی هاوسه‌ری نێوان هاوسه‌ره‌كان دێ، بۆیه‌ جیابونه‌وه‌ به‌ئامرازێكی ڕێكخراو بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ژیانی هاوبه‌ش و یه‌كسانی داده‌نرێت"  (Soltanion ، 2017: 201). لەم توێژینەوەیەدا مەبەست لە جیابونه‌وه‌: ئه‌و دیارده‌ كۆمەڵایەتیەیه‌، كه‌ له‌ ئه‌نجامی كه‌ڵه‌كه‌بونی كۆمه‌ڵێك كێشه‌، یان كێشه‌یه‌كی وەک خراپ بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان هاوسه‌ره‌كان په‌نای بۆ ده‌به‌ن بۆ كۆتایهێنان به‌كێشه‌كانی نێوانیان، به‌و ‌هۆیه‌شه‌‌وه‌ گرێبه‌ستی هاوسه‌ریان هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌. 3.2    تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و تایبەتمەندییەکانی یەکەم/ سه‌ره‌تایه‌ك ده‌رباری تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان: كاتێك باس له‌ دەرکەوتنی تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان ده‌كرێ، ئاماژە بە دوو قۆناغ دەکرێ، قۆناغه‌ یه‌كه‌م دەبەسترێتەوە به‌نه‌وه‌ی یه‌كه‌م(Web 1.0) ، مێژوی دەرکەوتنی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان له‌م قۆناغەدا‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ساڵی (1995) كاتێك پێگه‌ی (Classmates) و دواتر پێگه‌ی (Sixdegrees) ‌دامه‌زرا، له‌و پێگه‌یانه‌‌دا ده‌رفه‌ت به‌به‌كارهێنه‌ر ده‌درا دۆسییه‌ی كه‌سی خۆیان دابنێن و كۆمێنت له‌سه‌ر هه‌واڵه‌كان بنووسن، به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌رفه‌تێكی كه‌می بۆ كارلێكی نێوان به‌كارهێنه‌رانی ده‌ڕه‌خساند، كه‌ ده‌یانتوانی نامه‌ی كورت بۆ یه‌كتری ڕه‌وانه‌ بكه‌ن، ئه‌و قۆناغه‌ تا ساڵی (2001) به‌رده‌وام بوو، له‌و ماوه‌یه‌دا پێگه‌كانی (Live Journal، Black Planet، Asian Avenue) دامه‌زران (شوانی، 2021: ل:78).    هەرچی پەیوەندی قۆناغی دووه‌می دەرکەوتنی نه‌وه‌ی دووه‌م (Web 2.0)ی تۆڕه‌ کۆمەڵایەتییه‌كان هەیە، ئه‌و قۆناغه‌ دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (2002) کاتێک، کە تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تی (Ester Friend) دامەزرا، (قاسم و، جدای 2019، 18)، كه‌ به‌دوایدا چه‌ندین تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تی دیكه‌ی وه‌ك (,Twitter, Pinterest, Myspace Tumbler, Instagram, Linkedin, Tiktok, facebook, YouTube...هتد) دامه‌زراوه‌ و تا قۆناغە ئێستاش به‌رده‌وامه و چه‌ندینی دیكه‌ دامه‌زراون،‌ توێژینه‌وه‌کانیش لەبارەی "دەرەنجامەکانی تەندروستیی و تێکەڵاوبوونی کۆمەڵایەتی و دەروونی و پەروەردەیی، سەرباری دوودڵیەکانی ئەوەی ئایا تۆڕه‌ کۆمەڵایەتیه‌كان بوونەتە لایەنێکی نەخوازراو یان نا (حمیدان و، مبارك، 2020: 529-530). دووەم/ تایبەتمەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان: تۆڕه‌‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان سه‌ره‌ڕای هه‌مه‌جۆریان، بەڵام لە كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی خاڵی هاوبەش لە نێوانیاندا هەیە،‌ هه‌ر ئه‌وه‌ش بوو وایكرد پشكی ئه‌و تۆڕانه‌ سه‌باره‌ت به‌ به‌كارهێنه‌ران ڕۆژانە به‌رز ببێته‌وه‌، به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌توانین بەشێک لە تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه‌دا بخه‌ینه‌ڕو:- [1]    هاوبەشیکردن: دەرفەت بەبەکارهێنەران دەدات هاوبەشی لە وێنە، نوسین، ڤیدیۆ لەگەڵ یەکتری بکەن. [2]    گفتوگۆکردن: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان پشت بەگفتوگۆکردنی دوولایەنە دەبەستێت، ئەوەش پێچەوانەی میدیای کۆنە، کە تەنها کار لەبارەی بڵاوکردنەوە و پەخشکردنی زانیاریەکان بەیەک ئاراستە دەکات. [3]    کۆکردنەوە: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەرفەت بەژماریەکی زۆر لە بەشداربوان دەدەن لەگەڵ یەکتری کۆببنەوە و، گفتوگۆ لەبارەی خاڵە هاوبەشەکانیان بکەن (هتیمی، 2015: 84). [4]    کارلێکەر: بەهۆی ئەوەی نێرە و وەرگر لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەتوانن بنوسن و وەڵامی یەکتر بدەنەوە، بۆیە بەئاسانی کارلێک دەکەن و کاریگەری لەسەر یەکتر دروست دەکەن. [5]    سادەیی لە بەکارهێنان: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەگەڵ ئەوەی ئاسانە لە بڵاوکردنەوەی وێنە و ڤیدیۆ و نوسین و هاوبەشیکردن لە کار و چالاکیەکان، هاوکات لە بەکارهێنانیشیان ئاسانە و پڕۆسەیەکی ئاڵۆز و ئەستەم نیە. [6]    تێچویەکی کەم: لە ڕوی دارایەوە پێویستیان بەبڕە پارەیەکی زۆر نیەن بەڵکو بۆ بەشداریکردن تێچوەیەکی کەمی دەوێ. [7]    جیهانین: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان چڕ نەکراوەنەتەوە لە ناوچەیەک یان وڵاتێکی دیاریکراو، بەڵکو تۆڕی جیهانیان و لەسەرانسەری وڵاتانی جیهان بەکارهێنەریان هەیە (سلمان، 2017: 34-35). 3.3    جیابونەوەی هاوسەران لە کوردستان    په‌یوه‌ندی هاوسه‌ری به‌پیرۆزترین په‌یوه‌ندی نێوان مرۆڤ داده‌نرێ، چونكه‌ له‌ ڕێگه‌ی په‌یوه‌ستیه‌كی یاسایی، شه‌رعی و كۆمه‌ڵایه‌تیی خێزانی لێ دروست ده‌بێ، ئه‌وه‌ش بناخه‌ی سه‌قامگیری لایه‌نی ده‌رونی مرۆڤ و دواجار كۆمه‌ڵگه‌یه‌، چونكه‌ خێزان بچوكترین یه‌كه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌، بەڵام جیابونه‌وه‌ی ژن و پیاو بەگەورەترین هەڕەشە لەبەردەم ئاسایشی خێزان دادەنرێ، چونکە ئاسایشی خێزان واتا " بریتیە لە دەستەبەرکردنی دۆخێک تێیدا ئاسایش و ئارامیەکی گشتگیر لەسەرجەم بوارەکانی (ئابوری، کۆمەڵایەتی، دەروونی) بۆ تاکەکان دابین دەکات و، بەتەواوی لە مەترسیەکانی لێکترازان و شڵەژانی خێزانی پارێزراو دەبن و سۆز و ئەوین و خۆشەویستی بەرهەم دێ" (حمدامین، 2020، 39)، به‌پێی داتا و ئاماره‌كانی ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ری له‌ هه‌رێمی كوردستان هۆکارەکانی جیابونەوە بریتین لە هۆکاری (ئابوری، جیاوازی تەمەن، جیاوازی کەلتوری، کۆمەڵایەتی، تەندروستی، کێشەی نیشتەجێبون، خیانەت، نەگونجان لەگەڵ یەکتر، دەستتێوەردانی دەرەکی، هاوسەری پێش وەختە..هتد) (krjc.org, 2022). له‌ ماوه‌ی (12) ساڵی ڕابردودا (2010-2021) گۆڕانكارییه‌كان كه‌ له‌ كوردستان ڕویانداوه‌ كاریگه‌ریان له‌سه‌ر ڕێژه‌ی جیابونه‌وه‌ی هاوسه‌ران هه‌بوه‌، چونكه‌ ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ كۆمه‌ڵێك دیارده‌ی تازه‌ی له‌گه‌ڵ خۆی هێناوه‌ته‌ نێو كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیه‌وه‌، سه‌رباری مانه‌وه‌ی هه‌ندێ كه‌لتوری كۆن لە ئێستاشدا تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان ڕەنگدانەوەی لەسەر ژیانی هاوسەران دروستکردوە. به‌رده‌ستبونی مۆبایل و هێڵه‌كانی ئینته‌رنێت به‌شێوه‌یه‌كی ئاسان و بڵاوبونه‌وه‌ی له‌ كوردستان به‌شێوه‌یه‌كی خێرا بۆته‌ هۆكارێكی گرنگ بۆ فراوانكردنی بازنه‌ی په‌یوه‌ندیه‌كانی تاك له‌گه‌ڵ كه‌سانی دیكه‌، هه‌ر ئه‌وه‌ش بۆته‌ هۆكاری ئه‌وه‌ی كه‌ تاك ڕۆژانه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستانیدا كاتێكی زۆر به‌خۆسه‌رقاڵكردن به‌ مۆبایل و ئینته‌رنێت به‌سه‌ر به‌رێت، به‌شێوه‌یه‌ك له‌ هه‌ندێ كاتدا تاکەکان په‌یوه‌ندی ڕێگه‌پێنه‌دراو له‌ ڕوی كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌ له‌گه‌ڵ كه‌سانی دیكه‌ دروست ده‌كه‌ن، ئەوە ئه‌وه‌ جگه‌ له‌ باسكردن و بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌واڵه‌كانی جیابوونه‌وه‌ به‌تایبه‌ت جیابوونه‌وه‌ی ئه‌كته‌ر و خانمه‌ مۆدێله‌كان و پێشکەشکار و مەیکەپ ئاڕتیستەکان، بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌و جۆره‌ هه‌واڵانه‌ لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەربارەی جیابوونەوە ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی تاك بە" ئاسانی خۆشەویستێك بۆ یەكێكی تر، هاوسەرێك بۆ یەكێكی تر بگۆڕن، بەبێ‌ ئەوەی كۆمەڵگە هیچ بەربەستێكی نامووسی و ڕەوشتیان بۆ دروست بكات‌" (شوانی، 2021، 95). بەپێی داتا و ئاماره‌كانی ئه‌نجومه‌نی باڵای دادوه‌ری له‌ هه‌رێمی كوردستان له‌  (2010)  تا (2021) تەنها له‌ سنووری پارێزگای هه‌ولێر (35755) حاڵه‌تی جیابونه‌وه‌ تۆماركراوه‌، واتا (71510) هاوسەر لە یەکتری جیابونەوە و، ژیانی خێزانیان هەڵوەشاندۆتەوە و، ئاسایشی خێزانەکانیان لەناوچوە، ئەو داتایە ئەوەمان پیشان دەدات، کە ڕێژه‌ی جیابونه‌وه‌ له‌ ساڵی (2010) ته‌نها (11.32 %) بووه‌، به‌ڵام لە ساڵی (2019) ڕێژه‌كه‌ به‌رزبۆته‌وه‌ و گه‌یشتۆته‌ (21.69 %)، لە ساڵی (2020) ڕێژەکە کەمبۆتەوە بۆ (% 16.25)، بەڵام ئەو ڕێژەیە لە ساڵی (2021) جارێکی دیکە بەرزبۆتەوە و گەیشتۆتە (% 17.57)، وەک ئەوەی لە شێوەی (2) پیشاندراوە.   شێوەی 2. جیابونەوە و هاوسەری لە نێوان (2010-2021) لە سنوری پارێزگای هەولێر سەرچاوە: krjc.org       ئەوە لە کاتێکدایە ڕێژەی پێکهێنانی ژیانی هاوسەریش لەو ماوەیەدا بەڕێژەیەکی بەرچاو کەمیکردوە، بۆ نمونە لە ساڵی (2010) ڕێژەی پێکهێنانی ژیانی هاوسەری بریتیە بووە لە (88.7%)، ئەم ڕێژەیە لە ساڵی (2011) بەرزبۆتەوە بۆ (%90.7)، بەڵام تا کۆتایی ساڵی (2021) ڕێژەکە بەشێوەیەکی کەمیکردوە گەیشتۆتە (83.6%). 3.4    جیابونەوەی خێزان و کاریگەرییەکانی     خێزان به‌ پایه‌كی گرنگ له‌ پایه‌كانی بونیادی كۆمه‌ڵگه‌ داده‌نرێ، بۆیه‌ تێكچونی شیرازه‌ی خێزان و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی و جیابونه‌وه‌ی ژن و مێرد له‌یه‌كتر له‌ چه‌ندین ڕوه‌وه‌ كاریگه‌ری دروست ده‌كات و، كاریگه‌ری له‌سه‌ر سه‌قامگیری خێزان ده‌بێت و، مه‌ترسی له‌سه‌ر ئاسایشی خێزان و دواجار كۆمه‌ڵایه‌تی دروست ده‌كات. یەکەم/ جیابونه‌وه‌ و كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئه‌ندامانی خێزان   .1ژن: یه‌كه‌مین زیان، له‌ پڕۆسه‌ی جیابونه‌وه‌ كه‌ لە ڕوی کۆمەڵایەتیەوە بەر ‌ژن ده‌كه‌وێ، پێیی ده‌وترێت (بێوه‌ژن)، ئه‌وه‌ش ده‌بێته‌ له‌كه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی، چونكه‌ هیچ جۆره‌ په‌یوه‌ندییه‌كی له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كه‌ی نامێنێ‌، ئه‌وه‌ له‌كاتێكدایه‌، كه‌ پیاو گرنگی زۆری له‌ ژیانی ژندا هه‌یه‌، هه‌ربۆیه‌ له‌ زۆرێك له‌ كۆمه‌ڵگه‌كان "كۆتایهێنان به‌ژیانی هاوسه‌ری واتای كۆتایهێنان به‌ڕۆڵی زیندوی ژن له‌ ژیان دێ، به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر ته‌مه‌نێكی زۆری له‌گه‌ڵ پیاوه‌كه‌یدا‌ به‌سه‌ر بردبێ، چونكه‌ نه‌بونی پیاو، هه‌ستی نه‌بونی ئارامی و دڵنه‌وایی له‌لای ژن دروست ده‌كات" (Rahimi, Shakarbigi & Naderi: 2012; 4640) ، له‌به‌رئه‌وه‌ی كه‌سێكی له‌ده‌ستداوه‌ كه‌ به‌نمونه‌ی باڵا و پێشه‌نگ بۆ منداڵه‌كانی له‌ قه‌ڵه‌می ده‌دا و، زۆرێك له‌ به‌رپرسیاریه‌تیه‌كانی ژیانی له‌ ئه‌ستۆگرتبوو، به‌ڵام به‌جیابونه‌وه‌ دوچاری كۆمه‌ڵێك گرفت ده‌بێته‌وه‌ و، ده‌بێ جارێكی دیكه‌ بە به‌رپرسیاریه‌تیه‌كانیدا بچێته‌وه‌ (سمیر، 2009 :94).  سه‌رچاوه‌ زانستیه‌كان ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كه‌ن له‌ ڕوی داراییه‌وه ژنان به‌پله‌ی یه‌كه‌م زیانمه‌ندن، به‌شێوه‌یه‌ك " ئاستی بژیوه‌ی ژیانی ژن دوای جیابونه‌وه‌ی به‌ڕێژه‌ی (73%) نزم ده‌بێته‌وه‌، به‌ڵام ئاستی ژیانی پیاو دوای جیابونه‌وه‌ به‌ڕێژه‌ی (42%) زیاد ده‌كات، ئه‌وه‌ش به‌هۆی ڕاوه‌ستان، یان كه‌مبونه‌وه‌ی خه‌رجی"(خه‌لیل، 2007: 234)، له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ ‌ "ئه‌و توێژینه‌وانه‌ی باس له‌ هۆكار و ئه‌نجامه‌كانی جیابونه‌وه‌ ده‌كه‌ن ئاماژه‌ بەهۆكاری ئابوری ده‌كه‌ن، چونكه‌ كاریگه‌ری خراپی له‌سه‌ر خه‌رجی ژن ده‌بێت، بۆ نمونه‌ ئه‌و ژنانه‌ی دوای جیابونه‌وه‌ منداڵ لای خۆیان ده‌هێڵنه‌وه‌، زۆرجار پیاو خۆی له‌خه‌رجی منداڵه‌كانی ده‌دزێته‌وه‌، ڕه‌نگه‌ زۆربه‌ی ژنان پێویستیان به‌و خه‌رجیه‌‌ بۆ خۆراك و پۆشاك و چاره‌سه‌ر و فێركردنی منداڵەکان هه‌بێت"(گاهر، 2010: 57)، بەڵام دابینەکردنی ئەو خەرجیە دەبێتە هۆی ئەوەی ژن په‌نا بباته‌ به‌ر كاركردنی زیاتر، زۆرجاریش به‌ئاسانی كاری ده‌ست ناكه‌وێ، بۆیه‌ هەندێجار دوچاری لادان یان ده‌ستدرێژی و توندوتیژی ده‌بێته‌وه‌، هه‌ربۆیه‌ "توێژینه‌وه‌كان ده‌ریانخستوه‌ ئەو ژنانەی لە هاوسەرەکانیان جیابونه‌ته‌وه‌ لە ڕوی دەرونیەوە دوچاری کۆمەڵێک گرفت دەبن، هەربۆیە ڕێژه‌ی خۆكوشتن تێیاندا به‌رزه‌، هه‌روه‌ك توێژینه‌وه‌یه‌كی دیكه‌ ده‌ریخستوه‌ ژنی ته‌ڵاقدراو توڕه‌بون و خه‌مۆكی و ته‌نهایی بۆ ماوه‌ی (10) ساڵ له‌ ژیانیدا به‌رده‌وام ده‌بێ" (گاهر، 2010: 57) ئه‌وه‌ش زۆرجار دوچاری لادانی ڕه‌وشتی ده‌كاته‌وه‌‌، هه‌ركاتێكیش لادان زۆر بوو، كۆمه‌ڵگه‌ش دوچاری مه‌ترسی ده‌بێته‌وه‌ و، کاریگەری لەسەر ئاسایشی كۆمه‌ڵایه‌تی دروست دەکات.  .2پیاو: لە پڕۆسەی جیابونەوەدا پیاویش زیانی بەردەکەوێ و  كاریگه‌ری له‌سه‌ر دروست ده‌كات، "به‌تایبه‌ت له‌ لایه‌نی ئابوریه‌وه، چونكه‌ کاتێک نەتوانێت ئه‌ركه‌كانی سه‌رشانی بەتەواوەتی ئه‌نجام بدات، بیر له‌ تاوان ده‌كاته‌وه‌"(گاهر، 2010: 61)، هۆكاری ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی "هه‌ندێك له‌ یاساكان بڕێك له‌ وابه‌ستبونی ماددی به‌ته‌نها ده‌خاته‌ سەر ئەستۆی مێرد ده‌بێت به‌ ژن و منداڵه‌كانی بدات، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ژنه‌كه‌ توانای به‌خێوكردنی خۆی و منداڵه‌كانیشی هه‌بێت" (النشوی، ٢٠١٧: ٢٧)، بۆیە ئه‌گه‌ر هاتوو پیاوەکە خاوه‌ن داهاتێكی جێگیر نه‌بوو، یاخود بێكار بوو، ئه‌وه‌ش زۆرجار واده‌كات په‌نا ببات به‌ر لادان و تاوان بۆ په‌یداكردنی ئه‌و وابه‌سته‌ داراییه‌ی كه‌ یاسا ده‌یخاته‌ ئه‌ستۆی. بەهەمان شێوە جیابونەوە لە ڕوی دەرونیەوە كاریگه‌ری له‌سه‌ر پیاو ده‌بێ، چونكه‌ "بیروڕاكانی جێگیر نابن، به‌ڵكو زۆرجار پێچه‌وانه‌ و دژ به‌یه‌ك ده‌بن، حكومه‌كانیشی ناڕه‌سه‌ن و لاواز ده‌بێ، سه‌رباری دودوڵی و ڕاڕایی و حه‌زنه‌كردن به‌بینینی دۆست و هاوڕێیه‌كانی، به‌ڵام ترسی گه‌وره‌ له‌لای ئه‌و، بریتیه‌ له‌و ترسی لە دەستدانی منداڵه‌كانی، هه‌ربۆیه‌ ئه‌م ترسه‌ وای لێ ده‌كات پێش جیابونه‌وه‌ زیاتر په‌یوه‌ستی منداڵه‌كانی ببێ، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ده‌ستیان نه‌دات، وه‌كچۆن دایكیانی له‌ده‌ستتدا" (Fagan, Churchill, 2012: 5)، ئه‌وه‌ش "واده‌كات زۆر جار پیاو دوچاری ده‌مارگیری بێت به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ كه‌سانی ده‌وروبه‌ری، تاڕاده‌یه‌ك ئه‌گه‌ر چاره‌سه‌ر نه‌كرێت ڕه‌نگه‌ كۆنتڕۆڵی خۆی له‌ده‌ست بدات، ئه‌وه‌ش كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئاسایشی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌بێ، (گاهر، 2010: 59).  بەشێک لە پیاوان کە لە هاوسەرەکانیان جیادەبنەوە و هەموو شتێک لە دەست دەدات، بۆ لە بیرکردنی خۆی پەنا دەباتە به‌ر به‌كارهێنانی مادده‌ هۆشبه‌ره‌كان! "یه‌كێك له‌ گرنگترین ئاكامه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی به‌كارهێنانی مادده‌ هۆشبه‌ره‌كان، زیادبونی ئه‌نجامدانی كاره‌ نزمەکان و لادانی كۆمه‌ڵایه‌تی و تاوانه‌كانی وه‌ك دزی، خۆكوژی، كوشتنی ژن یان منداڵ، قاچاغیكردن، ڕوداوی ئۆتۆمبێل، شه‌ڕو پێكدادان و برینداركردن" (محه‌ممه‌د، 2013: 249). هەر یەکێک لەو ڕەفتارانە دەچێتە چوارچێوەی لادان و تاوان، بەوەش دۆخی کۆمەڵگە بەرەو ناسەقامگیری دەبات.  .3منداڵ: ئه‌وه‌ی له‌ پڕۆسه‌ی جیابونه‌وه‌ی ژن و پیاو ده‌بێته‌ قوربانی به‌پله‌ی یه‌كه‌م منداڵانن، بەتایبەت لەو وڵات و کۆمەڵگەیانەی مافی منداڵ بەتەواوەتی پارێزراو نیە، لەهەرێمی کورستان به‌هۆی ئه‌وه‌ی نه‌ دامه‌زراوه‌كانی حكومه‌ت وه‌ك وڵاته‌ پێشكه‌وتوه‌كان له‌ ئاستی پێویستدان بۆ دابینكردنی مافی منداڵان و هه‌ندێجار له‌خۆگرتنیان، له‌لایه‌كی دیكه‌ش نه‌ریته‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان به‌تایبه‌ت له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی وایه‌، كه‌ منداڵان له‌لای هه‌ر كامێكیان بێ (دایك، باوك) زۆرجار له‌ نازی به‌رامبه‌ره‌كه‌ی بێ به‌شی ده‌كات، بۆیه‌ جیابونه‌وه‌ بۆ منداڵ كێشه‌ی زۆر دروست ده‌كات،‌ "نه‌بوونی سه‌رپه‌رشتی و باوان پێکەوە له ناو خێزان‌ کاریگەری لەسەر دروستبونی كه‌سایه‌تی منداڵ ده‌كات و دوچاری جۆرها ڕه‌فتاری ده‌كات، ئه‌وه‌ش ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاستی خوێندن و باری ده‌رونی و کۆمەڵایەتی ده‌بێت" (گاهر، 2010: 61).  له‌ ڕوی ده‌رونیه‌وه‌ " له‌و كاته‌ی خێزان هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌ منداڵ پاڵنه‌رێكی شه‌ڕانگێزی له‌ ناخی خۆی به‌رامبه‌ر به‌تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگەکەی و خێزانەکە ‌هه‌ڵده‌گرێت، له‌هه‌مان كاتدا به‌رده‌وام جیاوازی له‌ نێوان و دایك و باوكه‌ كۆنه‌كه‌ی و خێزانه‌ نوییه‌كه‌ی ده‌كات، ئه‌وه‌ش دوچاری شڵه‌ژانی ده‌رونی و نامۆبونی ده‌كات، به‌و هۆیه‌وه‌ش ده‌بێته‌ خاوه‌ن كه‌سایه‌تیه‌كی ناجێگیر و به‌به‌رده‌وامی بیر ده‌كاته‌وه‌، به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر منداڵه‌كه‌‌ له‌ ته‌مه‌نێکی زۆر بچوك نه‌بێ، جاری واش هه‌یه‌ به‌هۆی منداڵ ڕق و كینه‌ نازانێ و دایك و باوكی وه‌ك یه‌ك خۆشده‌وێ، بەڵام له‌ ئه‌نجامی ململانێی دایك و باوكی دوچاری دڵه‌ڕاوكێی ده‌رونی ده‌بێ" (Rahimi, Shakarbigi & Naderi: 2012; 4641) و، دایک یان باوک بەشێوەیەکی ناتەندروست مامەڵە لەگەڵ منداڵ دەکات و دەیگلێننە ناو ململانێیەکان و کینە و ڕق لە هزری منداڵەکەدا دەچێنن.  ئه‌م لایه‌نه‌ درونیه‌ی منداڵ كاریگه‌ری له‌سه‌ر لایه‌نی كۆمه‌ڵایه‌تیش ده‌بێ، له‌ بواری په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان " كاریگه‌ری له‌سه‌ر منداڵ ده‌بێت چ له‌ قوتابخانه ‌بێت یان له‌گه‌ڵ هاوڕییەكانی، یاخود له‌گه‌ڵ خزمانی دایان و باوانی به‌تایبه‌ت له‌ كاتی بۆنه‌كاندا ئه‌م دۆخه‌ ده‌رده‌كه‌وێت، جگه‌ له‌وه‌ش فێربونی به‌ها و داب و نه‌ریته‌كانی كۆمه‌ڵگه له‌ ده‌ست ده‌دات، له‌ كۆتاییدا منداڵ دوچاری چه‌ندین ڕه‌وشت و ڕه‌فتاری خراپ و نه‌شیاو ده‌بێت، وه‌ك درۆكردن، سواڵكردن، دزیكردن، شه‌ڕانگێزی، دواتریش لە کۆمەڵگە به‌كه‌سێكی لاده‌ر ناوزه‌د ده‌كرێت"(عه‌بدوڵا، 2014: 86)، كه‌سی لادریش كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئاسایشی خێزانەکان بەتایبەت و  كۆمه‌ڵگه‌ بەگشتی دروست ده‌كات.‌   دووەم/ جیابونه‌وه‌ و كاریگه‌ری له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ خێزان بەگرنگترین یەکەی پاراستنی ئەندامەکانی لە مەترسی و هەڕەشەکان دادەنرێ و، گرنگترین ژینگەیە بۆ پەروەردەکردنی تاکەکانی لە سەر بنەمای ڕێز و خۆشەویستی و لێبوردەیی و ڕاستگۆیی، بەڵام به‌جیابونه‌وه‌ی ژن و مێرد له‌یه‌كتری، "خێزان پایه‌كانی خۆشه‌ویستی و ئارامی و دڵنه‌وایی و لێبورده‌یی له‌ده‌ست ده‌دات، له‌هه‌مان كاتدا ئامرازێكی گرنگی به‌كۆمه‌ڵایه‌تبونی تاك، كه‌ خێزانه‌ نامێنێ، جگه‌ له‌وه‌ش كاریگه‌ری له‌سه‌ر باری دارایی و بژێوی ژیانی ئه‌ندامه‌كانی به‌جێ ده‌ھێڵێ، ئه‌وه‌ش جۆرێك له‌ بێبشبون ودابڕان و ناسه‌قامگیری ده‌رونی دێنێته‌ ئاراوه‌، كه‌ دواجار ڕۆڵیان ده‌بێ له‌ دروستبونی كه‌سایه‌تی شه‌ڕانگێز و لاده‌ر" (سلیم، 2019: 18). جیابونه‌وه‌ وه‌ك دیارده‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی كاریگه‌ری زۆری له‌سه‌ر "یه‌كانگیری خێزانی و سه‌قامگیری ئاسایشی خێزانی و به‌كۆمه‌ڵایه‌تیبون هه‌یه‌، چونكه‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ به‌ته‌واوه‌تی به‌ئاماده‌بونی دایك و باوك له‌ناو خێزان به‌دی دێ، بەڵام‌ "جیابونه‌وه‌ ده‌بێته‌ هۆی داڕمانی پایه‌كانی بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تی خێزان و، ئه‌ندامه‌كانی دوچاری ئه‌نجامێكی چاوه‌ڕواننه‌كراو ده‌كات و، له‌ خۆشییه‌كانی ژیان و سۆز و وه‌فا و خۆشه‌ویستی دایك و باوك بێبه‌شیان ده‌كات" (عامر، 2018: 42).  له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ "په‌یوه‌ندییه‌ خێزانیه‌كان بنه‌مای په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ پێكدهێنن، په‌یوه‌ستی و یه‌كانگیری خێزانی به‌پایه‌كی گرنگی پاراستنی ئاسایش و یه‌كانگیری خێزان و كۆمه‌ڵگه‌ داده‌نرێ به‌تایبه‌ت بۆ ده‌ستپێوه‌گرتن و پارێزگاریكردن له‌ به‌ها باشه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌، به‌ڵام "جیابونه‌وه‌ ده‌بێته‌ به‌ربه‌رستێكی گه‌وره‌ له‌به‌رده‌م جێبه‌جێكردن و گه‌یاندنی ئه‌و په‌یامه‌ی خێزان، كه‌ بریتیه‌ له‌ یه‌كێتیی و هێزی سیستمی كۆمه‌ڵایه‌تی، هه‌روه‌ها خێزان به‌ئامرازێكی گرنكی كۆنتڕۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تی داده‌نرێ، كه‌ ئه‌ركی بریتیه‌ له‌ پڕۆسه‌ی په‌روه‌رده‌ و پێگه‌یاندنی كۆمه‌ڵایه‌تی و ڕاهێنانی تاكه‌كان له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌ خێزانیه‌ ئه‌رێنیه‌كان، به‌شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ په‌یوه‌ندییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ یه‌كبگرێته‌وه" (سعدو، 2011: 10). کەواتە‌ خێزان به‌كۆڵەگه‌ی یه‌كه‌م و له‌ گروپه‌ یه‌كه‌مینه‌ گرنگه‌كان داده‌نرێ كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ پێكده‌هێنن، له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ ده‌توانین بڵێین "خێزان وه‌ك دامه‌زراوه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی نوێنه‌رایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌كات بۆ گواستنه‌وه‌ی كه‌لتوری كۆمه‌ڵگه‌ له‌ نه‌وه‌یه‌كه‌وه‌ بۆ نه‌وه‌یه‌كی دیكه‌ و، به‌هۆی هێز و كاریگه‌رییه‌كه‌ی خاڵی كڕۆكی به‌رده‌وامبونی سیستمی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌، بۆیه‌ تێكچونی ئاسایشی خێزان ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ته‌واوی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ ده‌بێ، بەڵام باشكردنی دۆخی خێزانه‌كان كاریگه‌ری زۆری ده‌بێ له‌سه‌ر چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌، ئه‌گه‌ر خێزانیش خراپ و لاده‌ر بوو، كۆمه‌ڵگه‌ش ده‌بێته‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی خراپ و لاده‌ر"(سعدو، 2011: 12). ئەوەش دەمانگەێنێتە ئەو ڕاستیەی‌ چه‌نده‌ ژماره‌ی خێزانه‌ له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شاوه‌كان له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا زۆر بێ، ئه‌وه‌نده‌ش ڕێژه‌ی لادان و تاوان زۆر ده‌بێ، چونكه‌ خێزان له‌و دۆخه‌دا ناتوانێ وه‌ك جاران ڕۆڵی بونیادنانی خۆی بگێڕێ و ئاسایشی تاکەکانی بپارێزێ، هه‌روه‌ك ناتوانێ ئه‌ندامه‌كانی له‌ تاوان و لادان بپارێزێ، به‌م شێوه‌یه‌ ده‌بینین‌ "تاوان و لادان و جیابونه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كی به‌هێزیان له‌گه‌ڵ یه‌كتر هه‌یه‌، هه‌ر كاتێكیش جیابونه‌وه‌ زیاد بوو و، ئاسایشی خێزان تێکدەچێ، ئەمەش دەبێتە هۆی زیادبونی تاوان و لادان، كه‌ تاوان و لادان زیاد بوو ئاسایشی كۆمه‌ڵگەیەش ده‌كه‌وێته‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌ و دوچاری ناسه‌قامگیری ده‌بێ" (المری، 2006 :45).  توێژینه‌وه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له‌ بواری تاوانناسی باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن، كه‌ "جیابونه‌وه‌ی خێزان یان لەبەریەک هەڵوەشانەوەی خێزان‌ به‌یه‌كێك له‌ هۆكاره‌كانی پاڵنه‌ری منداڵ بۆ تاوان له‌ ئیستا و داهاتوو داده‌نێن، چونكه‌ جیابونه‌وه‌ ده‌بێته‌ به‌ربه‌ستێكی گەورەوە بۆ پاراستنی ئاسایشی خێزان و بەجێگەیاندنی ئەرکەکانی بۆ پێگه‌یاندنی منداڵ و گونجانی له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌، ‌ نه‌بونی (دایك، باوك) له‌ ژیانی منداڵ به‌شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ری له‌سه‌ر پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستیه‌كانی ده‌بێ، ئینجا به‌هۆی نه‌بونی چاودێركردن و په‌روه‌رده‌كردنی به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ، منداڵیش بۆ پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستیه‌كانی په‌نا ده‌باته‌ به‌ر لادان و ئه‌نجامدانی تاوانی وه‌ك دزیكردن" (نصار، 2011: 252)، ئه‌م ڕه‌فتاره‌ش له‌گه‌ڵ منداڵ گه‌وره‌ ده‌بێت و تا ده‌بێ به‌خوو، كه‌ گه‌وره‌ش ده‌بێ تاوانی گه‌وره‌ ئه‌نجام ده‌دات، به‌و هۆیه‌شه‌وه‌ ئاسایشی كۆمه‌ڵایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌كه‌وێته‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌وه‌، له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ بۆ ژن و پیاو به‌هه‌مان شێوه‌ كاریگه‌ری هه‌یه‌، چونكه‌ " هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی خێزان كاریگه‌ری نه‌رێنی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك به‌های و نه‌ریتی باش له‌ كۆمه‌ڵگه‌ دروست ده‌كات، هه‌روه‌ها كاریگه‌ری له‌سه‌ر چه‌مك و تێگه‌یشتنی خۆشه‌ویستی و هاوكاری و لێبورده‌یی و یارمه‌تیدانی ئه‌وانی دیكه‌ دروست ده‌كات و، تاك دوچاری بێ هیوایه‌كی به‌هێز ده‌كات، هه‌موو ئه‌وانه‌ش وای لێ ده‌كات گله‌یی له‌ كۆمه‌ڵگه‌ بكات، به‌هۆی ئه‌وه‌ی له‌و دۆخه‌ی كه‌ خێزانه‌كه‌ی دوچاری هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ هاتووه‌ هاوكاری نه‌كردوه‌، بۆیه‌ له‌ به‌هاكانی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی یاخی ده‌بێ" (الصنیع، 2019) و به‌په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانیاندا ده‌چنه‌وه‌ و، له‌ كۆمه‌ڵگه‌ش یاخی ده‌بن و به‌ڕه‌فتار و كرداری نه‌شیاو زیان به‌ كۆمه‌ڵگه‌ و ئاسایشی خێزانەکان و سەقامگیری كۆمه‌ڵگە ده‌گه‌ێنن.  4.    لایەنی مەیدانی توێژینەوەکە 4.1    خستنه‌ڕوو تایبەتمەندییە گشتیەكانی یەكەكانی توێژینەوە     تایبەتمەندی و خەسڵەتە گشتیەكان، چەند گۆڕاوێكی دیمۆگرافی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و ڕۆشنبیریی نموونەی توێژینەوەكەیە، گرنگی ئەو زانیارییانە لەوەدایە، كە بەهۆیەوە ئاشنای نموونەی توێژینەوەكە دەبین، كە لە ڕێگەی كۆكردنەوەی داتا و زانیارییەكانی لایەنی مەیدانی بەدەستهاتوون، هەروەک شێوەی دابەشبوونی نموونەی توێژینەوەكە پیشان دەدات، بۆ نمونە ڕەگەز یەكێكە لە گۆڕاوە گرنگەكانی ئەم توێژینەوەیە، لەم توێژینەوەیەدا (110)یان لە ڕەگەزی نێرن، کە ڕێژەی (64.7 %) نموونەی توێژینەوەكە پێكدەهێنن، بەڵام (60)یان لە ڕەگەزی مێن، کە دەکاتە ڕێژەی ( 35.3 %) نموونەی توێژینەوەكە، وەک ئەوەی لە شێوەی (3) پیشاندراوە.   شێوەی .3 ڕەگەزی نمونەی توێژینەوەکە پێشان دەدات پەیوەست بەباری كۆمەڵایەتی، کە بەیەكێك لە گۆڕاو گرنگەكانی توێژینەوەكە دادەنرێت، چونكە تێڕوانینی تاكی خێزاندارە لەگەڵ تاكی لێكجیابۆوە بەرامبەر بەدیاردەكانی ناو كۆمەڵگە جیاوازییان هەیە، بەتایبەت لەم توێژینەوەیەدا کە پەیوەستە بەژیانی خێزانی و ئاسایشی خێزان، وەک لە شێوەی ژمارە (4) دەردەكەوێت، (164) یەكەكانی توێژینەوەكە خێزاندارن، بەڵام ئەوانەی لە هاوسەرەکانیان جیابونەتەوە ڕێژەی (4 %) یەکەکانی توێژینەوەکە پێکدەهێنن، کە ژمارەیان دەگاتە (6) یەکە، لەبەرئەوەی توێژینەوەکە پەیوەست بوو بەژیانی خێزانی، بۆیە ئەوانەی سەڵتن، یان هاوسەرەکانیان کۆچی دوایی کردوە، بەشداری توێژینەوەکەیان پێنەکرا.   شێوەی .4  باری کۆمەڵایەتی نمونەی توێژینەوەکە پێشان دەدات لەلایەکی دیکەوە یەكێكە دیکە لەو گۆڕاوانەی كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر هەڵوێست و چۆنیەتی بیركردنەوە و ڕەفتارنواندنی تاكەكان هەیە، بریتیە لە گۆڕاوی تەمەن، بەپێیی ئەو زانیارییانەی بەدەستهاتوون، ئەوانەی تەمەنیان لەنێوان (39-30) ساڵاندایە زۆرترین ڕێژەی یەكەی توێژینەوەكە پێكدەهێنن و گەیشتۆتە (48.8 %)، هەروەها گروپی تەمەنی نێوان (49-40) بەڕێژەی (48.8%) بەپلەی دووەم دێ، پاشان گروپی (29-20) ساڵ بەڕێژەی (12.9 %) دێ، بەڕێژەی كەمتر لەوانیش كە دەكاتە ڕێژەی (5.9 %) ئەوانەن كەتەمەنیان لە نێوان (59-50) ساڵاندایە، لەو ڕێژەیەش كەمتر گروپی تەمەن (69-60) ساڵانە كە ڕێژەی (2.9%) یەكەكان پێكدەهێنن. سەبارەت بەداهاتی خێزانی یەکەکانی توێژینەوەکە، دەرکەوتووە ئەوانەی داهاتیان لەنێوان (500 هەزار تا 1،000،000) میلۆن دینارە بەڕێژەی (42.9 %) بەڕیزبەندی یەكەم لە یەكەكانی توێژینەوەكە دێن، پاشان (1،000،000 تا 1،500،000) بەڕێژەی (24.1 %) بەڕیزبەندی دووەم دێن، هەروەها ئەوانەی داهاتیان لەنێوان (1،500،000 تا 2،000،000) بەڕێژەی (14.1 %) بەڕیزبەندی سێیەم دێن، بەڵام ئەوانەی داهاتیان لە (500،000) هەزار دینار کەمترە بەڕێژەی (7.1%)  بەڕیزبەندی چوارەم لە یەکەکانی توێژینەوەکە دێن، دواتر بەڕێژەی (%4.7) ئەوانە دێن کە داهاتیان لە (3،000،000) ملیۆن دینار زیاترە، بەڵام ئەوانەی داهاتیان لە نێوان (2،000،000 تا 2،500،000) ملیۆن دینارە ڕێژەی (4.1 %) یەکەکانی توێژینەوەکە پێکدەهێنن، لە كۆتایدا و لە ڕیزبەندی حەوتەمدا بەڕێژەی (2.9 %) ئەوانە دێن كە داهاتیان لەنێوان (2،500،000 تا 3،000،000) ملیۆن دینارە. سەبارەت بە ماوە و كاتی بەكارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دوو گۆڕاوی دیكەن، كە خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانی یەكەكانی توێژینەوەكە پیشان دەدات، ڕێژەی (41.2 %)ی یەكەكانی توێژینەوەكە لەماوەی (24) كاتژمێردا (1-2) كاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، هەروەها بەڕێژەی (36.5 %) ڕۆژانە ماوەی (4-3) كاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، هاوکات لە یەک ئاست و بەڕێژەی (%8.8) ئەو یەكانەی توێژینەوە هاتوون کە لە ماوەی (24) كاتژمێر (5-6) كاتژمێر یان کەمتر لە کاتژمێرێک تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، لە كۆتایشدا ئەوانەی ڕۆژانە زیاتر لە (7) كاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن ڕێژەیان گەیشتۆتە (4.7 %).    پەیوەست بە كاتی بەكارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، دەرکەوتووە ڕێژەی (57.6%) لە یەكەی توێژینەوەكە هەركاتێك دەرفەتیان هەبێ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، بەڵام ڕێژەی (35.9%) لە یەکەکانی توێژینەوەکە شەوان تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، ئەوانەشی تەنها لە ئێواران تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن ڕێژەی (5.3 %) لە یەكەی توێژینەوەكە پێكدەهێنن، لە كۆتایشدا دەركەوتووە ڕێژەی (1.2 %) یەكەی توێژینەوەكە تەنها بەیانیان تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن. تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان سەرباری ئەوەی کۆمەڵێک تایبەتمەندی و خاڵی گشتی هاوبەشیان هەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە وردەکاریدا هەر تۆڕە کۆمەڵایەتیەک خاوەن تایبەتمەندی خۆیەتی، لە هەرێمی کوردستان بەگشتی و لە شاری هەولێریش بەتایبەت شوێنکەتووانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان ڕێژەیان جیاوازە. شێوەی .5 بەکارهێنەرانی جۆری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لای نمونەی توێژینەوەکە پێشان دەدات وەک لە شێوەی (5)دا دەرکەوتووە، ڕێژەی زۆرینەی یەکەکانی ئەم توێژینەوەیە کە دەگاتە (%41) تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک بەکاردەهێنن، پاشان بەڕێژەی (%19) ئینیستاگرام بەکاردەهێنن، هەرچی ئەوانەی یوتوب و سناپ چات بەکاردەهێنن بەڕێژەی (%13) لە یەک ئاستدان، بەڵام تۆڕی کۆمەڵایەتی تیکتۆک کە بەراورد بەتۆڕەکانی دیکە مێژوویەکی زۆر کۆنی نیە ڕێژەی بەکارهێنانی لەناو نمونەی توێژینەوەکە گەیشتۆتە (%7)، تۆڕەکانی دیکەش وەک ئەوەی لە شێوەی (4) نمایش کراوە، گەیشتۆتە (%7)، بەتێببینکردن و سەرەنجدان لەو تۆڕە کۆمەڵایەتیانە ڕۆژانە هەواڵی جۆراوجۆر پەیوەست بەژیانی هاوسەری و لێکجیابونەوە و ئاسایشی تاکەکانی خێزان بڵاودەکرێنەوە، کە دواجار ڕەنگدانەوەی لەسەر خێزان وەک یەکەیەکی گرنگی کۆمەڵگە دەبێ.    پیشە یەكێكی دیكەیە لە كۆڵەگە و پێوەرەكانی دیاریكردنی پاشخانی كۆمەڵایەتی یەكەكان، كە كاریگەری لەسەر ئاستی هۆشیاری بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەکان هەیە، بەپێیی ئەو زانیارییانەی بەدەستهاتوون، ڕێژەی (31.2 %) یەكەكانی توێژینەوەكە فەرمانبەرن، هەروەها ڕێژەی (24.7 %) مامۆستان، بەڵام مامۆستایانی زانکۆ ڕێژەی (7 %) یەكەكانی توێژینەوەكە پێكدەهێنن، هەرچی پزیشکانن بەڕێژەی (5.3 %) یەكەی توێژینەوەكەیان پێکهێناوە، لەلایەكی دیكەوە کابانی ماڵ و خەڵكی كاسب هەریەکەیان بەڕێژەی (4.1 %) یەكەی توێژینەوەكە پێكدەهێنن.     لە ڕیزبەندی شەشەم پارێزەر و قوتابی هەریەکەین بەڕێژەی (3 %) بەدوای یەکدا دێن، بەدوای ئەواندا ئەندازیاران و میدیاکاران هەریەک بەڕێژەی (2.4 %) یەكەی توێژینەوەكە پێكدەێنن، لەهەمان كاتدا ڕێژەی (1.8 %) یەكەی توێژینەوەكە لە خەڵكی بێكار و پۆلیس پێكهاتووە، دواتر ئەفسەر و پێشمەرگە بەیەك ئاست و بەڕێژەی (1.2 %) بەڕیزبەندی نۆیەم دێن، هەروەك پێشمەرگە و هونەرمەندیش بەیەك ئاست و بەڕێژەی (1.6 %) ڕیزبەندی دەیەم لە پێكهێنانی یەكەكانی توێژینەوەكە گرتووە، لە كۆتایشدا، توێژەری کۆمەڵایەتی، سەرپەرشتیاری پەروەردەیی، خانەنشین، ژمێریار، بایۆلۆجیست و ڕێنماییکاری دەرونی بەڕێژەی (0.6 %) بوونەتە بەشێكی دیكەی یەكەكانی توێژینەوەكە، ئەوەش ئەوەمان پیشان دەدات، کە بەشێکی زۆری توێژ و پێکهاتە جیاکانی کۆمەڵگە بونەتە نموونەی توێژینەوە و، ئەکرێ بڵێن نمونەی توێژینەوەکە بەتەواوەتی ڕەنگدانەوەی پێکهاتەی دانیشتوانی هەولێرە بەتایبەت لە ڕووی پێکهاتەی پیشە و کار.   لەلایەکی دیکەوە، سەبارەت بەئاستی خوێندن، کە بەهۆیەوە دەتوانرێ ئاستی هەستكردنی یەكەكانی توێژینەوەكە بەچۆنیەتی بەكارهێنان و مامەڵەكردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بزانرێت، لە ئەنجامدا دەركەوتووە، هەڵگرانی بڕوانامەی بەكالۆریۆس بەڕێژەی (54.1 %) لە یەكەی توێژینەوەكە بەڕیزبەندی یەكەم دێن، پاشان هەڵگرانی بڕوانامەی ماستەر بەڕێژەی (17.6 %) و، دواتر بەڕێژەی (11.8 %) هەڵگرانی بڕوانامەی دبلۆم دێ، بەدوایدا خاوەن بڕوانامە دکتۆرا بەڕێژەی (6.5 %)، هەروەها ئامادەیی بەڕێژەی (3.5 %)، هەرچی ناوەندی و سەرەتایی بەیەک ئاست و بەڕێژەی (4.9 %) هاتووە، لە ڕیزبەندی كۆتایشدا دبلۆمی باڵایە بەڕێژەی (0.6 %) هاتووە، بەوشێوەیە دەتوانین بڵێن لە ڕووی ئاستی خوێندەوارییەوە یەكەكانی توێژینەوەكە تاڕادەیەكی باش گوزارشت لە كۆمەڵگەی توێژینەوەكە دەكات، چونكە هەموو ئاستەكانی خوێندەواری تاڕادەیەك بەڕێژەی گونجاوی لەخۆگرتووە. دانانی ناو و وێنەی كەسی و وشەی نهێنی لە تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان، یەكێكن لەو بابەتە گرنگانەی، كە ڕاستەخۆ پەیوەندی بەلایەنی ئاسایشی خێزان و پەیوەندی نێوان هاوسەرەکان هەیە، هەربۆیە چۆنیەتی مامەڵەكردن یەكەكان لەگەڵ ئەم بابەتانە جیاوازیان لە نێواندا هەیە. ئەوەی پەیوەستە بەزانینی وشەی نهێنی مۆبایل و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەلایەن هاوسەرەکانیان دەركەوتووە ڕێژەی (77.1 %) وەڵامەکەیان بەبەڵێ و (%22.9) دەڵێن نەخێر هاوسەرەکانمان وشەی نهێنی مۆبایل و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان نازانن، ئەوەش ڕێژەیەکی بەرزە و دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی متمانە لە نێوان هاوسەرەکان، یان بوونی شتی شاراوە و نهێنی و شاردنەوەیان لە هاوسەرەکانیان. سەبارەت بەدانانی وێنەی خۆیان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەرکەوتووە، ڕێژەی (72.4 %)ی نموونەی توێژینەوەكە وێنەی خۆیان داناوە، بەڵام ئەوانەی وێنەی خۆیان دانەناوە ڕێژەکەیان گەیشتۆتە (27.6 %)، سەبارەت بەناوی خۆیان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، لەهەمان شێوەدا بەهۆی زانیارییە بەدەستهاتووەكان دەركەوتووە، ڕێژەی (95.3 %) یەكەی توێژینەوەكە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانیان بەناوی خۆیانەوەیە، بەڵام ڕێژەی (4.7 %) بەناوێكی دیكەوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن.   یەكێك لە كۆڵەگە سەرەكیەكانی چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان پەیوەندی هەیە بە مەبەست و چۆنیەتی بەکارهێنانی، چونكە لەو ڕێگەیەوە دەتوانرێ ئاستی هەستكردنی یەكەكانی توێژینەوەكە بەچۆنیەتی بەكارهێنان و مامەڵەكردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و، ئاستی پەیوەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان بزانرێت، وەک ئەوەی لە شێوەی (6)دا خراوەتەڕوو و، یەكەكانی توێژینەوەكە زیاتر لە هەڵبژاردەیەکیان دەستنیشان کردوە. لە ئەنجامدا دەرکەوتووە، بەپلەی یەکەم یەکەکانی توێژینەوەکە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆ ئاگاداربوون لە ڕوداو و زانیارییەکان بەکاریان دەهێنن، پاشان بۆ خۆڕۆشنبیریکردن، ئینجا بۆ کاتبەسەربردن، بەدوایدا یەکەیەکانی توێژینەوەکە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆ گوزارشتکردن لە ڕاوبۆچونەکانیان بەکاردەهێنن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەیەک لە یەکەکانی توێژینەوەکە بۆ مەبەستی دیکە بەکاردەهێنن، بەشێکی دیکە لە هەڵبژاردەی یەکەکانی توێژینەوە بۆ ڕاکردن لە واقیعی ژیان تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەکاردەهێنن، هەروەها یەکترناسین و لایەنی بازرگانی دوو هەڵبژاردەی دیکەی یەکەکانی توێژینەوەکەن.   شێوەی 6. مەبەستی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لای نمونەی توێژینەوەکە پێشان دەدات 4.2    پێوانەكردنی پەیوەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەسەر جیابونەوە بەپێی بڕگەکان بۆ زانینی پەیوەندی بەكارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران بەتایبەت، بەسوود وەرگرتن لە وەڵامی یەكەكانی توێژینەوەكە و بەكارهێنانی ناوه‌ندی سه‌نگكراو (Weighted Mean) ئاستی سەرجەم بڕگە پەیوەندیدارەکانمان بەم شێوەیەی خوارەوە دەرکرد.  بەپێی خشتەی (2) كە ‌‌دەستنیشانكردنی پەیوەندییەکانی به‌كارهێنه‌رانی تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تیەکان  به‌ئاسایشی كۆمه‌ڵایه‌تی و جیابونەوەی هاوسەران‌ ڕوون دەكاتەوە، دەركەوتووە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری لەسەر سستبون و لاوازی پەیوەندییە خێزانیەکان هەیە بەتایبەت لە نێوان ژن و پیاو بە به‌های ناوه‌ندی سه‌نگكراوی ئەو بڕگەیە ده‌گاته (3.22)، واتا به‌ئاستێكی (به‌هێز) پەیوەندی لە بوارەکەدا دروستكردووە.     ئەنجامەکە ئەوەش پیشان دەدات، کە هۆکاری یەکەم کاریگەری هەبوە لەسەر بەجێگەیاندنی ئەرکە خێزانیەکان بەتایبەت لە  نێوان هاوسەرەکان و، پاشان  کەمکردنەوەی گفتوگۆی بابەتە خێزانیەکانی نێوان هاوسەرەکانە بە ناوەندی سەنگكراو (3.14) به‌ئاستێكی (به‌هێز) پێکەوە بەڕیزبەندی دووەم دێن، لەلایەکی دیکەوە ئەنجامەکان ئەوە پیشان دەدەن، بەهۆی ئەو هەواڵ و بابەتانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەبارەی جیابونەوە بڵاودەکرێنەوە، بۆنەتە هۆکاری ئەوەی جیابونەوەی ژن و مێردی ببێتە پڕۆسەیەکی سادە و ئاسایی، ئەوەش بەناوەندی سەنگكراو (3.00) بەڕیزبەندی سێیەم و بەئاستێکی بەهێز دێ، چونکە زۆرینەی نمونەی توێژینەوەکە بە ناوەندی سەنگكراوی (2.96) پێیان وایە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆنەتە هۆکاری بڵاوبونەوەی (ناپاکی) لە نێوان هاوسەران.      هەر لە ئاستی مەترسی بەهێزدا بە ناوەندی سەنگكراوی (2.94) دەردەكەوێ باسکردن و بڵاوبونەوەی هەواڵی بەردەوامی جیابونەوەی کچە مۆدێل و مەیکپ ئارتیستەکان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری لەسەر جیابونەوەی هاوسەران لە هەرێمی کوردستان دروستکردوە، له‌لایەکی دیکەوە دەرکەوتوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری دروستکردوە لەبارەی بڵاوبونەوەی دیاریدەی (درۆکردن) لە نێوان هاوسەران بەناوەندی سەنگكراوی (2.79)، ئەمەش بۆتە هۆی لاوازکردنی (متمانە) لە نێوان هاوسەران بەئاستێکی بەهێز و ناوەندی سەنگكراو (2.77) بەڕێزبەندی حەوتەم دێ، هەر ئەو هۆکارانەش بونە هۆی دروستکردنی کاریگەری نەرێنی لەسەر هزر و ڕەفتاری هاوسەران لەلایەک و، لاوازکردنی بەهای ڕێز و خۆشەویستی لە نێوان هاوسەران بەناوەندی سەنگکراوی (2.76). لە ئاستی مەترسی مامناوەندی و، بە ناوەندی سەنگكراوی (2.46) لەیەک کاتدا ئەنجامەکان ئەوە ڕون دەکەنەوە سەباری ئەوەی هاوسەران ڕۆژانە نامە و پەیامی خۆشەویستی بەڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆ یەکتری ڕەوانە دەکەن، بەڵام بۆتە هۆکارێکیش بۆ فریودان و(فێڵ لێکردنیان)، هەربۆیە بەناوەندی سەنگكراو (2.09) لە نموونەی توێژینەوەکە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆتە هۆکاری ئەوەی دڵپیسی و (غیره) لە هاوسەرەکانیان بکەن، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی بەنهێنی چاودێری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانی هاوسەرەکانیان بکەن، بەڵام بەناوەندی سەنگکراوی (1.80) لە ئاستی ناوەندایە. 4.3    پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەکان لەگەڵ جیابونەوەی هاوسەران بەپێی گۆڕاوی ڕەگەز و باری کۆمەڵایەتی     بەبەكارهێنانی هاوكێشەی (Independent Samples T.Test) بۆ دۆزینەوەی جیاوازی نێوان گۆڕاوی ڕەگەز و باری کۆمەڵایەتی و بڕگەکانی توێژینەوەكە، دەردەكەوێت لە گۆڕاوی ڕەگەز جیاوازی لە نێوان یەکەکانی توێژینەوەکە لەبارەی پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان هەیە، بەڵام لە گۆڕاوی باری کۆمەڵایەتی جیاوازی لە نێوان نموونەكانی توێژینەوەكە و پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان نیە، وەک ئەوەی لە خشتەی (3)دا خراوەتەڕوو. لە خشتەی (3) دەردەكەوێت، بەهای (t) دەرهێنراو (-2.406) گەورەترە لە بەهای خشتەیی (1.97) لە ئاستی دەلالەتی (0.05)، بەپێی ئەو ئەنجامەش بوونی جیاوازییەكە لە بەرژەوەندی ڕەگەزی (مێ)دایە، چونكە ناوەندی ژمێرەكەی بریتییە لە (39.9500)، ئەوەش گەورترە لە ناوەندی ژمێرەیی نێر، کە بریتیە لە (37.3909)، كەواتە ئەو بابەتانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بڵاودەکرێنەوە و، پەیوەندییان بەئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران هەیە ڕەگەزی مێ زیاتر لە ڕەگەزی نێر دركی پێدەكەن.     هەروەها لە گۆڕاوی باری کۆمەڵایەتی دەركەوتووە بەهای (t) دەرهێنراو بریتیە لە (-.758)، ئەمەش بچوکترە لە بەهای خشتەی (1.97) لە ئاستی دەلالەتی (0.05)، ناوەندی ژمێرەیی لە نێوان ئەوانەی جیابونەتەوە لەگەڵ ئەوانەی لە قۆناخی هاوسەریدان تاڕادەیەكی زۆر لەیەكتر نزیكن، بۆیە جیاوازی نێوانیان سەبارەت بەو بابەت و هەواڵانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بڵاودەکرێتەوە لەگەڵ چۆنیەتی مامەڵەی هاوسەران لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان نەگەیشتۆتە ئاستی ئاماژە ئاماری.  4.4    پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەئاسایشی خێزان بەپێی گۆڕاوەكانی دیكە بەبەكارهێنانی هاوكێشەی (One-Way ANOVA) بۆ دۆزینەوەی جیاوازی نێوان گۆڕاوەكانی دیکەی توێژینەوەكە (تەمەن، داهاتی خێزان و ئاستی خوێندن)  لەگەڵ بڕگەکان توێژینەوەكە سەبارەت بە بە پەیوەندی نێوان تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و جیابونەوەی خێزان دیاریکرد، لە ئەنجامدا دەركەوت جیاوازییەكە ناگاتە ئاستی ئاماژە ئاماری هەروەك لە خشتەی (4) خراوەتەڕوو. خشتەی  4 تاقیكردنەوەی (F) بۆ دۆزینەوەی پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەئاسایشی خێزان بەپێی گۆڕاوەكان دەخاتەڕوو لە خشتەی (4)دا، دەردەكەوێ تێكڕای جیاوازی دوجای ناوەندی بۆ گۆڕاوی تەمەن بریتییە لە (121.406) بەنمرەی ئازادی (4) بەبەهای (F)ی هەژماركراو (2.906) و، ئاستی دەلالەتی (0.023)ە، ئەوەش بچووكترە لە (0.05)، بۆیە جیاوازی بەڵگداری ئامارییە، جیاوازیەکەش دەگەڕێتەوە بۆ گروپەکانی تەمەنی (49-40)ساڵ و (59-50) ساڵ، ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە گروپی تەمەن گەورەکان زیاتر لە تەمەن بچوکەکان درک بەپەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەگەڵ ئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران دەکەن، هەربۆیە جیابونەوەش لە نێو تەمەن بچوکەکان زیاترە بەراورد بەتەمەن گەورەکان.      لەلایەكی دیكەوە، هەر لە خشتەی (4)دا دەردەكەوێت تێكڕای جیاوازی دوجای ناوەندی بۆ بژاردەكانی گۆڕاوی داهاتی خێزان بریتییە لە (84.840) بەنمرەی ئازادی (6) بەبەهای (F)ی هەژماركراو (2.013)ە و ئاستی دەلالەتی (0.067)ە ئەوەش گەورەترە لە (0.05)، بۆیە جیاوازییەكەی نەگەیشتۆتە ئاستی ئاماری.       لە كۆتایدا و پەیوەست بە تێكڕای جیاوازی دوجای ناوەندی بۆ بژاردەكانی گۆڕاوی ئاستی خوێندن لە خشتەی (4)دا بریتییە لە (31.965) بەنمرەی ئازادی (7) بەبەهای (F)ی هەژماركراو (0.725)ە و ئاستی دەلالەتی (0.630)ە ئەوەش گەورەترە لە (0.05)، بۆیە ئەم جیاوازییەش ئاستی ئاماری تۆمار نەكردووە. 4.5    ئەنجام لە ئەنجامی ئەم ئامانجەی توێژینەوەكەدا، دەردەكەوێت، بەهای (t) دەرهێنراو (-2.406) گەورەترە لە بەهای خشتەیی (1.97) لە ئاستی دەلالەتی (0.05)، بەپێی ئەو ئەنجامەش بوونی جیاوازییەكە لە بەرژەوەندی ڕەگەزی (مێ)دایە، چونكە ناوەندی ژمێرەكەی بریتییە لە (39.9500)، ئەوەش گەورترە لە ناوەندی ژمێرەیی نێر، کە بریتیە لە (37.3909)، كەواتە ئەو بابەتانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بڵاودەکرێنەوە و، پەیوەندییان بەئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران هەیە هاوکات ئەوەش توێژینەوەکە گەیشتە ئەو دەرئەنجامەی، کە ڕەگەزی مێ زیاتر لە ڕەگەزی نێر درك پەیوەندییەکان دەكەن. ئەنجامێکی دیکەی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە، کەتێكڕای جیاوازی دوجای ناوەندی بۆ گۆڕاوی تەمەن بریتییە لە (121.406) بەنمرەی ئازادی (4) بەبەهای (F)ی هەژماركراو (2.906) و، ئاستی دەلالەتی (0.023)ە، ئەوەش بچووكترە لە (0.05)، بۆیە جیاوازی بەڵگداری ئامارییە، جیاوازیەکەش دەگەڕێتەوە بۆ گروپەکانی تەمەنی (49-40)ساڵ و (59-50) ساڵ، ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە گروپی تەمەن گەورەکان زیاتر لە تەمەن بچوکەکان درک بەپەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەگەڵ ئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران دەکەن، ئەوەش بەهۆی ئەو پاشخانە هزری و ئەزمونەی کە هەیانە، هەربۆیە جیابونەوەش لە نێو تەمەن بچوکەکان زیاترە بەراورد بەتەمەن گەورەکان. لە خاڵێکی دیکەی ئەنجامەکانی ئەم توێژینەوەیە دەرکەوتووە ڕێژەی زۆرینەی یەکەکانی ئەم توێژینەوەیە کە دەگاتە (%41) تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک بەکاردەهێنن، پاشان بەڕێژەی (%19) ئینیستاگرام بەکاردەهێنن، پاشان یوتوب و سناپ چات بەڕێژەی (%13)، تیکتۆک بەڕێژەی (%7)، تۆڕەکانی دیکەش بەڕێژەی (%7)، بەتێببینکردن و سەرەنجدان لەو تۆڕە کۆمەڵایەتیانە ڕۆژانە هەواڵی جۆراوجۆر پەیوەست بەژیانی هاوسەری و لێکجیابونەوە و ئاسایشی تاکەکانی خێزان بڵاودەکرێنەوە، ئەوەش ڕەنگدانەوەی لەسەر خێزان وەک یەکەیەکی گرنگی کۆمەڵگە دەبێ.   توێژینەوەکە گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی، کە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەئاستێکی بەهێز کاریگەری لەسەر سستبون و لاوازی پەیوەندییە خێزانیەکان دروستکردوە بەتایبەت لە نێوان ژن و پیاو، ئەوەش ڕەنگدانەوەی لەسەر بەجێگەیاندنی ئەرکە خێزانیەکان و کەمکردنەوەی گفتوگۆی بابەتە خێزانیەکان بەتایبەت لە  نێوان هاوسەرەکان هەبوە. ئەو هەواڵ و بابەتانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەبارەی جیابونەوە بڵاودەکرێنەوە، بۆنەتە هۆکاری ئەوەی جیابونەوەی ژن و مێردی ببێتە پڕۆسەیەکی سادە و ئاسایی، باسکردن و بڵاوبونەوەی هەواڵی بەردەوامی جیابونەوەی کچە مۆدێل و مەیکپ ئارتیستەکان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری لەسەر جیابونەوەی هاوسەران لە هەرێمی کوردستان هەبوە. لەلایەکی دیکەوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری هەبوە لەسەر لبڵاوبونەوەی کۆمەڵێک دیاردەی وەک (درۆکردن) و، لاوازکردنی (متمانە) لە نێوان هاوسەران، ئەوانەش کاریگەری نەرێنی لەسەر هزر و ڕەفتاری هاوسەران لەلایەک و، لاوازکردنی بەهای ڕێز و خۆشەویستی لە نێوان هاوسەران دروستکردوە. لە کۆتایدا، توێژینەوەکە گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی، کە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆتە هۆکارێک بۆ فریودان و(فێڵ لێکردنی) بەکارهێنەران، ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی بەکارهێنەران دڵپیسی و (غیره) لە هاوسەرەکانیان بکەن، هەربۆیە بەنهێنی چاودێری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانی هاوسەرەکانیان دەکەن. 5.    ده‌رئه‌نجام وپێشنیاز و ڕاسپارده‌كانی توێژینەوەكە لە کۆتایدا توێژینەوەکە، دوای تاوتوێکردنی سەرجەم لایەنە تیۆری و مەیدانیەکانی توێژینەوەکە، گەیشتە کۆمەڵێک دەرئەنجام و پێشنیاز و ڕاسپاردە: 5.1    دەرئەنجامەکان دوای خستنەڕووی ئەنجامەكانی توێژینەوەكە و، گفتوگركردنی ئەنجامەكان، توێژینەوەكە گەیشتە ئەم دەرئەنجامانە: 1.    داتا و ئاماری ئەنجومەنی باڵای دادوەری لە هەرێمی کوردستان دەریدەخەن، زیادبونی ڕێژەی جیابونەوە لە کوردستان هاوکات لەگەڵ بڵاوبونەوەی زیاتری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە کوردستان، بۆ نمونە کاتێک تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەو شێوەیەی ئێستا لە کوردستان بڵاونەبووبوەوە ڕێژەی جیابونەوە کەمتر بوو، بەڵام ئەم ڕێژەیە ساڵ دوای ساڵ زیاتر دەبێ و، مەترسی گەورە لەسەر ئایندەی کۆمەڵگەی کوردی و سەقامگیری خێزانەکان دروستکردوە. 2.    لە سەر ئاستی كۆی ئامانجەكان، لە دەرئەنجامدا دەركەوت تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان پەیوەندییەکی بەهێزی بەئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران هەیە. 3.    لە دەرئەنجامی توێژینەوەکەدا دەرکەوت تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، لەناویاندا فەیسبووك و ئینستاگرام مەترسی گەورەیان لەسەر ئاسایشی خێزان و ژیانی هاوسەران دروستکردوە، ئەوەش دوپاتکردنەوەی هەمان بۆچونی جەیمس سیکستۆن (James J. Sexton)پارێزەری دیاری جیابونەوەی هاوسەران لە ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکایە، کە لە کتێبە نوێیەکەیدا دوپاتی دەکاتەوە، تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان هۆکاری سەرەکی جیابونەوەن، تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان وەک فەیسبووک دەرفەت دەدەنە هەرکەسێک کە کارلێک لەگەڵ ئەو کەسانەدا بکات کە ڕەنگە "ژەهراوی" بن بۆ پەیوەندیەکەیان، چونکە جاری وایە لە پەیوەندییەکان وێنایەک دروست دەکەن، بەشێوەیەک هەست دەکەن بەپێوەری هاوتەمەنەکانیان ناتوانن ژیان و خۆشەویستی بکەن، یاخود لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان پەیوەندی لەگەڵ کەسانێکدا دروست دەکەن کە هیچ کار و هاوبەشیەکیان نییە بۆ پەیوەندیکردن، ئەوەش هۆکارە بۆ خیانەت، خیانەتیش هاوسەرگیری ژەهراوی دەکات و بەجیابونەوە کۆتای دێ(Sexton ,2018:112-113). 4.    بەتێببینکردن و سەرەنجدان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و، وەڵامی یەکەکانی توێژینەوەکە، دەرکەوت ئەو هەواڵی جۆراوجۆرانەی ڕۆژانە پەیوەست بەژیانی هاوسەری و لێکجیابونەوە کچە مۆدێل و مەیکپ ئارتیستەکان بڵاودەکرێنەوە، کاریگەری لەسەر زیادبونی ڕێژەی جیابونەوەی هاوسەران لە هەرێمی کوردستان هەبوە، چونکە جیابونەوەی ژن و مێردیان کردۆتە ببێتە پڕۆسەیەکی سادە و ئاسایی، بەبی لەبەرچاوگرتنی ڕەهەندە مەترسیەکانی ئەو پڕۆسەیە. 5.    تەرخانکردنی کاتێکی زۆری ڕۆژانە بۆ بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، ئەوەش یەکێکە لە مەترسیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان، دەرئەنجامی توێژینەوەکەدا دەرکەوتوە (%77.7)  ڕۆژانە (١-٤) کاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەکاردەهێن. 6.    لە ڕووی كۆمەڵایەتی و دەرونیەوە، تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بونەتە هۆكارێك بۆ زیادبوونی گرفت و دیارەدە كۆمەڵایەتیەكانی وەك (خیانەت و ناپاکی، درۆکردن، دڵپیسی، فێڵکردن، لاوازبونی پەیوەندییە خێزانیەکان، متمانە و ڕێزگرتن)، هەموو ئەوانەش بەهۆکارە سەرەکی و گشتیەکانی جیابونەوەی ژنی و مێرد لە قەڵەم دەدرێن. 5.2    پێشنیازەکان 1.    بۆ پاڕلەمانی كوردستان پێشنیاز دەكەین، یاسای خراپبه‌كارهێنانی ئامێره‌كانی په‌یوه‌ندیی‌ ‌ژماره‌ (6) ساڵی (2008) بەشێوەیەک هەموار بكاتەوە، کە دامەزراوەکانی ڕاگەیاندن و هاوسەران باشتر پابەندنی بنەماکانی ئاسایشی خێزان بکەن. 2.    بۆ وەزارەتی ڕۆشنبیری و لاوان پێشنیاز دەكەین، چاودێری دامەزراوەكانی ڕاگەیاندن و میدیاكاران بكات و پابەندی بنەما گشتیەكانی ئاسایشی خێزانیان بن، بەتایبەت لەو هەواڵ و بابەتانەی پەیوەندیان هەیە بەجیابونەوەی هاوسەران. 3.    بۆ ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بەتایبەت ڕێکخراوەکانی ژنان و ئافرەتان پێشنیاز خولی هۆشیاری چڕ بۆ ژنان و ئافرەتان بکەنەوە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان. 4.    هەروەک بۆ سەندیکای ڕۆژنامەنوسان و ڕێکخراوەکانی بواری ڕۆژنامەوانی پێشنیاز دەکەین، خولی ڕۆژنامەوانی جۆراوجۆر بۆ میدیاکاران و دامەزراوەکانی ڕاگەیاندن بکەنەوە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ بابەتە کۆمەڵایەتیەکان بەتایبەت ئەو بابەتانەی پەیوەندیان بەئاسایشی خێزان هەیە، لەوانە جیابونەوە. 5.    پێشنیاز دەکەین دامەزراوەکانی ڕاگەیاندن لە بڵاوکردنەوەی هەواڵ و بابەتە کۆمەڵایەتیەکاندا پرس بەپسپۆڕانی کۆمەڵایەتی و دەروونی بکەن، یان ڕاوێژکاری کۆمەڵایەتی و دەرونناسی دابمەزرێنن تا بتوانن هاوکاربن لە پتەوکردنی پایەکانی ئاسایشی خێزان. 6.    بۆ وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی پێشنیاز دەکەین لە چوارچێوەی پڕۆگرامەکانی خوێندندا بایەخ بەئاسایشی خێزان بدەن و، کوڕان و کچان هۆشیار بکەنەوە سەبارەت بەگرنگی پاراستنی کۆڵگەکانی ئاسایشی خێزان. 7.    گرنگە وەزارەتی ناوەخۆ لە ڕێگەی (پۆلیسی کۆمەڵگەیی) لەناوەندەکانی خوێندن بەڕێکخستنی سمینار و کۆڕ و کۆبونەوەی جیا هاوکاربن لە هۆشیارکردنەوەی تاکەکانی کۆمەڵگە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و پاراستنی ئاسایشی خێزان. 8.    بۆ وەزارەتی داد پێشنیاز دەکەین، بەر لە بەستنی گرێبەستی هاوسەری کچان و کوڕان پابەندی بینینی خولی تایبەت بەهۆشیاری خێزانی بکرێن، ئەوەش لە ڕێگەی کردنەوەی دامەزراوەیەکی تایبەت بەو مەبەستە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و چارەسەرکردنی ئەو گرفتانەی لە ژیانی هاوسەریدا ڕوبەڕویان دەبێتەوە.  5.3    ڕاسپاردەکان 1.    ئەنجامدانی توێژینەوەی زانستی لەبارەی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و کاریگەری لەسەر ئاسایشی خێزان، بەشێوەیەک پایەکانی دیکەی خێزان بەنموونە وەربگیرێ، لەوانە ئاڵودەبونی منداڵ بەیارییە ئەلکترۆنیەکان. 2.    بەباشی دەزانین توێژەران لە داهاتوودا توێژینەوەی زانستی لەبارەی کاریگەری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەسەر بڵاوبونەوەی تاوان ئەنجام بدەن (خێزان لێکترازاوەکان بەنمونە وەربگیرێ). 3.    ئەنجامدانی توێژینەوەی بەراوردکاری بۆ زانینی ئاستی پارێزراوی ئاسایشی خێزان لە نێوان ئەو خێزانانەی بەڕادەی جیاواز تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەکاردەهێنن بەجیاوازیکردن لە نێوان تەمەن، پیشە و پاشخانی کۆمەڵایەتی و ئاستی زانستی. 6.    لیستی سەرچاوەکان   پەرتوک: ئامێدیان، فه‌خره‌دین. (2013). فه‌رهه‌نگی شیكاری زاراوه‌كانی كۆمه‌ڵناسی. ناوه‌ندی چاپی شه‌میمی سنه‌. سنه‌.  حمدامین، إدریس قادر (2020) ئاسایشى خێزان. لە کتێبى شکۆى خێزان. ئامادەکردنى: زەکیە فەقێ موحەمەد موحەمەد و، عەبدولوەهاب رەمەزان عەبدولوەهاب. هەولێر: چاپخانەى هەڤاڵى هونەرى. خه‌لیل، مه‌عن (2007) كۆمه‌ڵناسی خێزان. وه‌رگێڕانی: ئارام ئه‌مین جه‌لال. دهۆك: چاپخانه‌ی خانی.  خه‌مه‌ش، مه‌جده‌ده‌ین عومه‌ر خه‌یری (2012) كۆمه‌ڵناسی بابه‌ت و میتۆد. وه‌رگێڕانی: عبدالله‌ خورشید و، عبدالله‌ اسماعیل و، محمد شوانی و، زیره‌ك عبدالله‌ و، دیدار ئه‌بوزێد و، سه‌نگه‌ر زراری و، نه‌وزاد عه‌باس. هه‌ولێر: ده‌زگای چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی ڕۆژهه‌ڵات. شوانى، هێمن ئەمین (2021) ڕاگەیاندن و ئاسایشى کۆمەڵایەتى. هەولێر: ناوەندى هەولێرى مەکتەبى ڕاگەیاندنى (ى.ن.ک). عمر، محمود أحمد و، فخرو، حصة عبدالرحمان و، السبیعي، تركی و، تركی، امنه عبداللە (2010) القیاس النفسي و التربوي. عمان: دار المسیرة للنشر و التوزیع. قاسم، أحمد و، جداى، سلیم (2019) تأثیر المواقع التواصل الاجتماعي على الأمن المجتمعي للدول الخلیجیة. المانیا: المرکز الدیموقراطي العربي. الكاف، عبداللە عمر زین (2014) تطبيق العمليات الإحصائية في البحوث العلمية مع استخدام برنامج . SPSS. الریاض: مكتبة القانون و الاقتصاد. كۆڤمان، ج،ك. (2009). كۆمه‌ڵناسی هاوسه‌رگیری (ستار باقی كه‌ریم، وه‌رگێڕ). هه‌ولێر. الکوارى، حنان عبداللە (2012) الأمن الاجتماعي و تأثیره على التربیة في ضوء التحدیات المعاصرة، الإسکندریة: دار الوفاء لدنیا الطباعة و النشر. محه‌ممه‌د، فائیز ئیبراهیم (2013) كۆمه‌ڵناسی خووگرتن به‌مادده ‌هۆشبه‌ره‌كان. هه‌ولێر: چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات. نصار، عبدالكریم (2011) أساسیات علم الاجرام و العقاب. بغداد: مطبعة الذاكرة للنشر و التوزیع. هتیمی، أ.حسین محمود (2015) العلاقات العامة والشبکات التواصل الاجتماعي. عمان: دار أسامة للنشر و التوزیع. نامەى ماستەر: حنونة، جمیل جمال (2013) تأثير الفقر على الأمن الاجتماعی للأسر الفلسطينية في قطاع غزة- دراسة حالة على محافظة شمال قطاع غزة. رسالة ماجستير (غیر منشورة) السودان: جامعة السودان للعلوم والتكنولوجيا. سلمان، أحمد حسن (2017) شبكات التواصل الاجتماعي و دورها في نشـر الشـائعات من وجية نظر أعضاء هيئة التدريس في جـامعة ديـالى. رسالة ماجستير غیر منشورة. عمان: جامعة الشـرق الأوسـط. سمير، فارح (2009) ظاهرة العود للإدمان على المخدرات والتفكك الأسري. رسالة ماجستیر (غیر منشورة) الجزائر: جامعة بن يوسف بن خدة . طاهر، زەریا احمد (2010) جیابوونەوەی ژن و مێرد و هۆكار و ئه‌نجامەكانی توێژینه‌وه‌یه‌كی مه‌یدانیه‌ له‌ شاری هه‌ولێر. نامه‌ی ماستەر (بڵاونه‌كراوه‌ته‌وه)‌هه‌ولێر: زانكۆی سەڵاحەددین/ هەولێر.  عزیز، عبدی (2014) أثر حجم العینة علی الخصائص السیكومتریة للاختبار. رسالة ماجستر غیر منشورة. الجزائر: جامعة عبد الحميد بن باديس مستغانم. غنام، صلیحة (2010) عمالة الأطفال و علاقتها بظروف الأسرة- دراسة میدانیة بمدینة باتنة. رسالة ماجستر غیر منشورة. الجزائر: جامعة الحاج الخضر-باتنة. توێژینەوەى زانستى: احمد، ئاراز رمضان (2019) كاریگەری بەكارهێنانی ئينتەرنێت لەسەر پەیوەندیيە كۆمەڵایەتییەكان لەنێوان خوێندكارانی زانكۆ لەهەرێمی كوردستان، توێژینەوەیەكی مەیدانییە. مجلة جامعة جيهان-اربيل للعلوم الانسانية والاجتماعية (3/2) .8-19 جبار، عبیر محمود (2017) أعتماد طلبة جامعة جيهان على الإعلام الجديد كمصدر للمعلومات والاخبار. مجلة جامعة جیهان-اربیل العلمیة (1/2) .42-65 الحسيني، د. عزيز أحمد صالح ناصر (2016) الأمن الأسري المفاهيم – المقومات – المعوقات مع دراسة ميدانية في مدينة صنعاء. مجلة الاندلس للعلوم الإنسانية والاجتماعية (12/15) 161-231. حميدان، بدر الدين و، مبارك، حفيظة (2020) الخصوصية بين الزوجين في ظل مواقع التواصل الاجتماعي - دراسة ميدانية. مجلة المعيار.  جامعة الأمير عبد القادر للعلوم الإسلامية قسنطينة (24/52) .522-538 زامل، يوسف عناد و، رسن، عامر عبد(2010) الأمن الوطني ماهيته، أبعاده، مقوماته، مهدداته، وأثره على التماسك الاجتماعي في المجتمع العراقي- بحث تحليلي في علم الاجتماع السياسي، مجلة لارك للفلسفة واللسانیات و العلوم الاجتماعیة. العراق: جامعة واسط. (4): 33-67. السعدي، د. رحاب عارف (2018) واقع الأمن الأسري في المجتمع الفلسطيني كما يدركها الشباب الجامعي الفلسطيني )دراسة ميدانية في الجامعة العربية الأمريكية/محافظة جنين( مركز جيل البحث العلمي. اعمال المؤتمر الدولي المحكم حول التفكك الأسري: الأسباب والحلول. لبنان: طرابلس.  الطیب، د. عثمان (2018) تجليات الأمن الأسري في الخطاب المسجدي (دراسة ميدانية لعينة من الخطب المنبرية( مركز الدولي للإستراتيجيات التربوية و الأسرية. اعمال المؤتمر الدولي الأول حول الامن الأسري: الواقع والتحديات. ترکیا: إسطنبول. عه‌بدوڵا، فه‌وزیه‌ (2014) دیارده‌ی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی خێزان و كاریگه‌ری له‌سه‌ر كه‌سایه‌تی منداڵ. گوڤاری شیكار. له‌ بڵاوكراوه‌كانی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان. ژماره‌ (6-7) 77-90. المري، علی بن ربیع (2006) التفكك الأسري و خطره‌ علی الأمن الاجتماعي. مجلة (الامن و الحیاة) الریاض: (305).  وێبسایتى ئەلیکترۆنى: سعدو، أحمد مظهر (2011) التفكك الأسري ودوره في جنوح الأحداث متاح على الموقع (التفكك الأسري ودوره في جنوح الأحداث - ديوان العرب (diwanalarab.com)) تاریخ زیارة (15/1/2022). سلیم، العايب (2019)   التفكك الأسري و أثره على انحراف الطفل  متاح على الموقع (Manifestations Univ Ouargla - التفكك الأسري و أثره على انحراف الطفل (univ-ouargla.dz)) تاریخ زیارة (28/1/2022). الصنيع، صالح بن إبراهيم (2019) التفكك الأسري.. الأسباب والآثار. له‌ ڕێكه‌وتی (10/1/2022) له‌م به‌سته‌ره‌ وه‌رم گرتووه (https://www.hellooha.com/articles/98-التفكك-الأُسري،-أسبابه-وآثاره-وحلوله) عامر، عادل (2018) أسباب التفكك الأسري وأثره على انحراف الأطفال والمجتمع. متاح على الموقع (أسباب التفكك الأسري وأثره على انحراف الأطفال والمجتمع (doniaelflos.com)) تاریخ زیارة (28/1/2022). النشوي، أ.ساري أحمد (2017) التفكك الأسري وأثره على الفرد والمجتمع. متاح على الموقع (http://bit.ly/2pfWwv1) تاریخ زیارة (15/1/2022). krjc.org (2022) داتاو ئاماری دادگاكان- ئاماره‌كانی جیابونه‌وه‌ و هاوسه‌ری له‌ پارێزگای هه‌ولێر. له‌م به‌سته‌ره‌ به‌رده‌سته‌:) ئه‌نجومه‌نى دادوه‌رى هه‌رێمى كوردستان (krjc.org)) ڕێكه‌وتی سه‌ردان (20/1/2022). سەرچاوەى ئینگلیزى: Abdol Rahimi, Shahram , Shakarbigi, Ali Reza  and Naderi , Ghoobad (2012) Phenomena Effects of Divorce on Families and Society, Journal of Basic and Applied Scientific Research. (2/5)4639-4647. Fagan, Patrick F. and Churchill, Aaron (2012) The Effects of Divorce on Children. Marri Research. USA: Marriage and Religion Research Initiative. Maltby, john, Liz Day and Macaskill (2007) personality, individual differences and intelligence. England: Pearson prentice Hall.  Sexton, James J (2018) If You're In My Office, It's Already Too Late: A Divorce Lawyer's Guide to Staying Together. USA. New York: Henry Holt and Company. Soltanion, Farangis. (2017). Evaluation of psych-social factor influential an emotional Divorce among attendants to social Emergency service. ALMNHAL. 15: 201-204.       🔹 دەقی توێژینەوەكە View of The Relation of Social Media to the Family Security (cihanuniversity.edu.iq)

درەو: راپۆرتی وەرگێڕدراو: گۆڤاری ئاییندەناسی   پوختە ئامانجی ئەم توێژینەوە، لێکۆڵینەوەی جیۆپۆلەتیکیی وزەی عێراق و گۆڕانکارییە سیاسی و ئابوورییە جیھانی و ھەرێمییەکانی پەیوەندیدار بەو بابەتەیە لە داھاتوودا. ئامانجی نووسەران، شیکردنەوەی ڕەوتە گرنگەکانە لەسەر پیشەسازیی وزەی عێراق بۆ خستنەڕووی وێنەیەكی ڕوون لە داھاتووی جووڵە و كاریگەریی ئێران لە جیۆپۆلەتیکی وزە لەو وڵاتەیە. سیاسەتی عێراق لەسەر فرەچەشنیی بنەماكانی ھاوردەکردنی وزە، پێشکەوتنی ژێرخانی وزە نوێبووەوەکان، فراوانکردنی وەبەرھێنانی دەرەکی و لە ھەمان کاتدا ئابڵووقە ئابوورییەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، لە نموونەی پڕۆسە کاریگەرەکانی سەر بەرکەوتنی ئێرانە لە جیۆپۆلەتیکی وزەی عێراق. لەسەر ئەم بنەمایە، پرسیاری ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە کە پڕۆسە گەورەکانی سیاسی و ئابووریی کاریگەر لەسەر بازاڕی وزەی عێراق، چ کاریگەرییەکی لەسەر پێگەی ئێران لە جیۆپۆلەتیکی وزەی ئەم وڵاتە دەبێت؟ نووسەران گەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەی کە بەردەوامیی ئەم پڕۆسە سیاسی و ئابوورییانە لە ماوەیەکی کورتمەودادا دەبیتە ھۆی ئەوەی سوودی تایبەتی جیۆپۆلەتیکی ئێران لە تۆڕی وزەی عێراق تووشی ئاڵنگاری بێت.   كلیلەوشەكان: جیۆپۆلەتیكی وزە، عێراق، وزە نوێبووەوەکان ، هێزە گەورەكان، سزاكان (ئابڵووقه، تحریم) پێشەکی عێراق لەگەڵ ئەوەی کە یەکێکە لە دیارترین بەرھەمھێنەرەکانی نەوت و بە دووەم گەورەترین ھەناردەکەری ڕێکخراوی ئۆپیک ئەژمار دەکرێت، بۆ دابینکردنی پێویستییەکانی کارەبا ناچار بووە بە ھاوردەکردنی کارەبا بە شێوەی ڕاستەوخۆ یان غاز بۆ وێستگەکانی بەرھەمھێنانی کارەبا. دوای لادانی سەددام لە ساڵی ٢٠٠٣، لە کاتێکدا کە دراوسێ عەرەبەکانی عێراق بەتایبەت وڵاتانی کەنداو پەرێزیان لە ھاوکاریی سیاسی یان ئابووری لەگەڵ حکومەتی نوێی عێراق گرت، کۆماری ئیسلامیی ئێران پەیوەندییە سیاسی، ئابووری، ئەمنی و کۆمەڵایەتییەکانی خۆی لەگەڵ ئەو وڵاتە پتەوتر کردەوە. باشتربوونی پەویوەندییەکانی ئەم دوو وڵاتە، ئیمتیازێکی تایبەت بووە لە ھاوکێشە جیۆپۆلەتیکییەکانی ناوچەکە بۆ ئێران. لەگەڵ ئەوەشدا، سنووردارێتییەکانی ئەم پەیوەندییە کە لە ئەنجامی وابەستەبوون بە وزەی ھاوردەکراو و فشارەکانی ئەمەریکا لەسەر عێراق بۆ پچڕاندنی پەیوەندی لەگەڵ ئێرانە، عێراقی ناچار کردووە کە لەم ساڵانەی کۆتاییدا بەشوێن چەندێتیی ھاوردەکردنی وزە یان پێشخستنی ژێرخانی پیشەسازیی وزەوە بێت. دوای چەند دەیەیەک شەڕ و ئابڵوقە، عێراق شوێنپێی خۆی لەنێو گەورەترین بەرھەمھێنەرانی نەوتی جیھان قایم کردووە. وەبەرھێنانە دروستەکان لە بەشی وزە، بەرھەمی نەوتی عێراقی بۆ زیاتر لە ٤.٨ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە لە ساڵی ٢٠١٩ بەرز کردووەتەوە. بەغداد لەگەڵ ھەندێک کۆمپانیای دەرەکی لە بواری نەوت لە بارەی ڕێککەوتننامەکانی تایبەت بە بەرھەمھێنان دانوستانی کردووە و عێراقی گەیاندووەتە لێواری بەرھەمھێنانی ٩ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە تا ساڵی ٢٠٢٠ کە نزیک دەبێـتەوە لە بەرھەمی ئێستای عەرەبستانی سعودی یان ڕووسیا. ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە (IEA) پێشبینیی کردووە کە تا کۆتایی ئەم دەیەیە، بەرھەمی نەوتی عێراق دەگاتە نزیکەی ٦ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە (Businessline, 2019). لەگەڵ ئەوەشدا، ھاوکاری لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان بە ئاڕاستەی وزەی پاک و نوێبووەوە، عێراقی خستووەتە سەر ڕێڕەوێکی دروستی جیۆپۆلەتیکی وزە. ئەم وڵاتە خەریکی بەرنامەڕێژییە بۆ بەکۆتاگەیاندنی پڕۆژە نوێییەکانی وزەی خۆر (سۆلار) لەگەڵ کۆمپانیا دەرەکییەکان بۆ پێشخستنی سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە بۆ ٣٣% لە کۆی گشتیی وزە تا ساڵی ٢٠٣٠. ئەم بارودۆخە دەبێتە ھۆکار بۆ ئێران کە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس کە سوودێکی تایبەتی لە جیۆپۆلەتیکی عێراق دەست کەوتووە، تووشی ئاڵنگاری لە سیستمی نوێی ھەرێمی ببێتەوە. پرسیارەکە ئەمەیە کە پڕۆسە گەورەکانی سیاسی و ئابووریی کاریگەر لەسەر بازاڕی وزەی عێراق، چ کاریگەرییەکی لەسەر پێگەی ئێران لە داھاتووی جیۆپۆلەتیکی وزەی ئەم وڵاتە دەبێت؟ نووسەران ھەوڵ دەدەن لەسەر بنەمای چوارچێوەی چەمكی جیۆپۆلەتیکی وزە، لێکۆڵینەوە لە پێگەی عێراق لە جیۆپۆلەتیکی جیھانی وزە دەکات، دواتر بە شیکردنەوەی ئاڕاستە فراوانەكان و گەڕان و بزووتنە زاڵەكان، دیدێکی ڕوون لە ھەڵکەوتەی ئێران لە جیۆپۆلەتیکی وزەی عێراق تا ساڵی ٢٠٣٠ بخەنە ڕوو. جیۆپۆلەتیکی وزەی عێراق و گرنگیی بۆ ئێران عێراق لەدوای سعودیە، دووەمین بەرھەمھێنەری گەورەی نەوتی خاو لە ڕێکخراوی وڵاتانی ھەناردەکەری نەوت (ئۆپیک)ە. ئەم وڵاتە خاوەنی پێنجەمین گەنجینەی گەورەی سەلمێنراوی نەوتی خاوە لە جیھان کە ١٤٥ ملیار بەرمیلە، کە دەکاتە ١٧%ی گەنجینەی سەلمێنراو لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و ٨% لە گەنجینەی گشتیی جیھان (Oil& Gas Jurnal, 2020) . زۆرترین کێڵگە سەرەکییە ناسراوەکانی عێراق (کە ھەموویان کەوتوونەتە وشکانییەوە)، لە حاڵەتی بەرھەم یان لە قۆناغی کارکردن بۆ بەرھەمھێنانن. بەرھەمھێنانی نەوتی خاوی عێراق لە ساڵی ٢٠١٣ تاوەكو ٢٠١٩، نزیکەی ٣٠٠٠٠٠ بەرمیلی ڕۆژانە گەشەی کردووە و ڕێژەی بەرھەمھێنانی نەوتی خاو لەم وڵاتەدا بە شێوەی بە تێکڕایی لە ساڵی ٢٠١٩، ٤.٧ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە بووە. پێشبینی دەکرێت بەرھەمھێنانی نەوت لە عێراق تا ساڵی ٢٠٣٠ نزیکەی ١.٣ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە گەشە دەکات و ئەم وڵاتە دوای ئەمەریکا و بەڕازیل، سێیەمین گەورە سەرچاوەی نەوت لە ئاستی جیھاندا دەبێت (International Energy Agency, 2019) .   ئابووریی عێراق پەیوەندییەکی زۆری بە داھاتی ھەناردەی نەوتی خاوەوە ھەیە. بە پێی ڕاگەیەنراوی سندووقی نێودەوڵەتیی دراو(IMF) ، لە ساڵی ٢٠١٨ داھاتی ھەناردەکردنی نەوتی خاو ٩١% لە کۆی گشتیی داھاتەکانی وڵاتی عێراقی لەخۆ گرتووە (International Monetary Fund, 2019) . ھەر چەند عێراق وەبەرھێنەرێکی دیاری نەوت و دووەم گەورەترین ھەناردەکەری ئۆپیکە، بەڵام نەبوونی توانای خۆبژێوی لە سووتەمەنیی بەکارھێن بۆ بەرھەمھێنانی کارەبا، توانای ئەم وڵاتەی لە ڕووبەڕووبونەوەی قەیرانی کارەبا و وزە کەم کردووەتەوە. عێراق ناچارە بۆ کارپێکردنی مۆلیدەکانی کارەبا، غازی پێویست لە دەرەوە و بەتایبەت لە ئێران ھاوردە بکات. بە شێوەی گشتی عێراق لەبەر دوو ھۆکار بۆ ئێران گرنگە: یەکەم، ئەو ڕۆڵەیە کە ئەم وڵاتە لە پاراستنی ئاسایشی ئێران دەیگێڕێت. ھەوڵەکانی ئێران بۆ سەپاندنی ئاسایش لە عێراق لەسەر بنەمای زۆرێک لە واقیعە بنەڕەتییەکانی پەیوەندیی نێوان ئەم دوو وڵاتەیە. گۆڕانکارییە نوێیەکانی دەرەنجامی ھێرشی ئەمەریکا بۆ عێراق و پێشھاتەکانی، ئێرانی ناچار کرد کە ئاسایشی خۆی پتەوتر بکات و ھاوکارییەکی سیاسیی بەھێز لەگەڵ حکومەتی نوێی دراوسێ دروست بکات. ھەبوونی پەیوەندییەکی سیاسی-ستراتیژی لەگەڵ حکومەتێکی دۆستی شیعە، دەتوانێت یارمەتیی ئێران بدات تا لە ئەنجامەکانی مانەوەی درێژمەودای ئەمەریکا لە عێراق بیپارێزێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو ھەڕەشانەی کە بە ھۆکاری بارودۆخی نێوخۆیی عێراق و شەڕی دەسەڵات لە ئێستادا (ئەگەری ھەڵوەشانەوە، شەڕی نێوخۆیی، کێبەرکێی باڵەکان و… ھتد) سەرچاوە دەگرن، دەتوانێت کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئێران ھەبێت. بە سەرنجدان لەوەی ئێران خاوەنی پەیوەندییەکی زۆر باش لەگەڵ جیھانی عەرەبی و ئەکتەرەکانی تری ناوچەکە وەکوو سعودیە و میسڕ بە بەراورد لەگەڵ عێراق نییە، دەبێت لە کاریگەرییەکانی ئەم بەریەککەوتنانە ھۆشیار بێت. ھۆکاری دووەم، دروستکردنی دەرفەتە ئابوورییەکانە کە عێراق دەتوانێت بۆ ئێران ھەیبێت. ئەم ھۆکارە لەسەر دوو بنەما وەستاوە؛ یەکەم، عێراق لەدوای سەددام دەتوانێت ھەندێک دەرفەت بۆ ئێران دروست بکات کە بە شێوەیەکی چالاک بتوانێت کاریگەری لەسەر پەیوەندییە ھەرێمی و نێودەوڵەتییەکان دروست بکات. کۆماری ئیسلامیی ئێران بە شێوەیەکی تایبەت لە دروستکردنی سەقامگیری لە عێراقی نوێدا ڕۆڵی کاریگەری ھەیە. دووەم، بارودۆخێکی نوێ دەرفەتی تایبەتی خستووەتە بەردەم بڕیاردرانی سیاسەتی دەرەوەی ئێران تا لە گەیشتن بە بەشێک لە ئامانجە ئابوورییەکان و ڕووبەڕووبوونەوەی فشارە ئابوورییەکان کە دەرەنجامی سزاکانی ئەمەریکایە، ھاوکاری بکات. لە بواری ئابووریدا عێراق بەردەوام بازاڕێکی باش بۆ بازرگانە ئێرانییەکان بووە، بەڵام ئەوەی گرنگیی ئابووریی عێراق بۆ ئێران بەرجەستە دەکات، پێویستی و وابەستەبوونی ئەو وڵاتە بە غازی ئێرانە. بە پێی بەرنامەی دیدگای ٢٠ ساڵە (چشم انداز 20 ساله)، ئێران دەبێت تا ساڵی ٢٠٢٥ ھەموو ژێرخانە پێویستەکانی بۆ بوون بە جەمسەرێکی کارەبای ناوچەیی ئامادە بکات. عێراق گەورەترین ھاوردەکەری کارەبای ئێرانە. ھەردوو وڵات لە ساڵی ٢٠٠٥ ڕێککەوتننامەیەکیان لەسەر ھەناردەکردنی کارەبای ئێران بۆ عێراق واژۆ کرد. عێراق پێویستی بە ٢٦ مێگاوات کارەبا ھەیە، بەڵام توانای بەرھەمھێنانی تەنیا ١٩ بۆ ٢١ ھەزار مێگاوات ھەیە. نزیکەی یەک لەسەر سێی (٢٦%) کارەبا و غازی پێویستیی عێراق، لە ئێرانەوە بۆ ئەو وڵاتە ھەناردە دەکرێت ((Tehran Times, 2019. ئێران بازاڕی عێراق بە گرنگترین دەرفەت بۆ ھەناسەدانی ئابووری لەم بارودۆخە قورسەی سزاکانی سەر ئەو وڵاتە دادەنێت. عێراق لەگەڵ ئەوەی خاوەنی ١٣٥ ترلیۆن مەتر سێجا لە گەنجینەی سەرچاوەی سروشتیی سەلمێنراوی غازی سروشتییە و دوانزەیەمین گەورە گەنجینەی جیھانە، بە ھۆی نەبوونی بۆری و ژێرخانی پێویست، بەشێکی گەورە لە غازەکەی سوودی لێ وەرناگیرێت و دەسووتێت. دوای ڕووسیا، عێراق زیاتر لە ھەر وڵاتێکی تری جیھان غازی سووتاوی ھەیە. بۆ نموونە: لە ساڵی ٢٠١٧، عێراق نزیکەی ٦٢٩ پێی سێجا غازی سروشتیی سووتاند (٢٠١٨ (National Centers  for Environmental Information, . لە ساڵی ٢٠١٩ ئەم وڵاتە ٣٨١.٣٩ ملیار پێی سێجا (١٠.٨ ملیار مەتر سێجا) غازی سروشتیی بەرھەم ھێناوە، لە کاتێکدا ڕێژەی بەکاربردنی نزیکەی ٧٠٢.٧٦ ملیار پێی سێجا (١٩.٩ لیار مەتر سێجا) بووە. لەم بڕە، تەنیا بەشێکی بچووکی بۆ دروستکردنی کارەبا سوودی لێ وەرگیراوە(BP, BP Statistical Review) . لەسەر ئەم بنەمایە، عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥ چەند ڕێککەوتننامەیەکی بۆ ھاوردەکردنی کارەبای ئێران واژۆ کردووە. لە ساڵی ٢٠٠٩، ھەردوو وڵات ڕێککەوتننامەیەکیان بۆ وەرگرتنی ھەناردەی غازی ئێران واژۆ کرد. بە پێی خاڵەکانی ئەم ڕێککەوتنە، ئێران پابەند بوو کە ڕۆژانە ٧١ بۆ ٨٨ ملیۆن پێی سێجا (٢٠-٢٥ ملیۆن مەتر سێجا) غازی سروشتی ھەناردە بکات. عێراق دوای ڕێککەوتننامەکانی ساڵی ٢٠١٣ و ٢٠١٥ کە لە بەشەکانی تری توێژینەوەکە ئاماژەی پێ دەکرێت، بە شێوەیەکی فەرمی بووە ھاوردەکەری غازی سروشتیی ئێران بۆ دروستکردنی کارەبا و لە ئێستادا کڕیاری سەرەکیی کارەبای ئێرانە. ئەم وڵاتە نزیکەی ٤٠% لە غازی ھاوردەکراو لە ئێران بۆ بەرھەمھێنانی کارەبا لە وێستگەکانی دروستکردنی کارەبا بەکار دەھێنێت و بۆ قەرەبووی کورتھێنان نزیکەی ١٤٠٠ مێگاوات کارەبا لە ئێرانەوە ھاوردە دەکات ((Shokri Kalehsar, 2020 . بابەتێک کە تەنانەت لەگەڵ بوونی فشارەکانی ئەمەریکا لە سەردەمی ترامپدا نەیتوانی وابەستەبوونی عێراق بە غازی ئێران کەم بکاتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا ھەندێک پڕۆسە لە جیۆپۆلەتیکی ئەو وڵاتە لە حاڵەتی دروستبووندان، کە لەوانەیە داھاتووی کاریگەریی ئێران لە بازاڕی وزەی عێراق سنووردار بکات.   شرۆڤەی ڕەوتە زاڵەكانی سەر بازاڕی وزەی عێراق   لە بازاڕی وزەی عێراق، ھەندێک پڕۆسە لە حاڵەتی دروستبووندان کە دەتوانن داھاتووی کاریگەربوونی ئێران بخەنە مەترسییەوە. فراوانبوونی ھاوکاریی ناوچەییەکان، زیادبوونی ئامادەبوونی ھێزە گەورەکان لە پیشەسازیی وزەی عێراق و وەبەرھێنانەکانی ئەم وڵاتە لە بواری وزەی نوێبووەوە؛ لە نموونەی ئەم پڕۆسانەن کە کاریگەریی قووڵیان لەسەر داھاتووی جیۆپۆلەتیکی وزەی ئەم وڵاتە ھەیە.   داڕشتنی ستراتیژی بەرزەفڕانەی وزە وەک ئاماژەی پێکرا دیدی ئابووریی عێراق زۆر پەیوەستە بە پێشخستنی بەشی وزەی ئەم وڵاتە، چونکە ٩٨%ی کۆی گشتیی ھەناردە و ٩٦%ی داھاتی بودجە لەم بەشەوە دابین دەبێت (٨, p٢٠٢٠Saadi & Gordon, ). عێراق بە پاڵپشتیی سندووقی ئەمانەتی عێراق کە لەژێر دەسەڵاتی بانکی جیھانییە، “ستراتیژی یەکپارچەیی نەتەوەیی وزە”ی (Integrated National Energy Strategy) خۆی لە ساڵی ٢٠١٤ داڕشتووە. ئەم ستراتیژە پلانەکانی چاککردن و وەبەرھێنانی زیاتر لە ٦٠٠ ملیار دۆلار لە بەشی نەوت، غاز و کارەبا و بابەتە پەیوەندیدارەکان ڕادەگەیەنێت. بە شێوەیەک کە تا ساڵی ٢٠٣٠، تا ٦ ترلیۆن دۆلار داھاتی گشتی و ١٠ ملیۆن ھەلی کار لە ئابووریی عێراقدا پێشبینی دەکرێت. ئەم ستراتیژە ٦٠٠ ملیار دۆلار وەبەرھێنان لە بەشی وزە و بابەتە پەیوەندیدارەکان بە “بەھای زیادکراو” وەکوو پترۆکیمیایی، سەماد، ئاسن و بەرھەمھێنانی ئەلەمنیۆم پێشبینی دەکات. ھەروەھا چاکسازی و گەشەی ناوەندەکانی بەشی وزە و زیادبوونی بەشداریی کەرتی تایبەت و وەبەرھێنان لە بەشی وزەی عێراق و پیشەسازییە پەیوەستەکان، لە ئامانجەکانی ئەم ستراتیژە ئەژمار دەکرێن (٢٠١٤Iraq’s Integrated National Energy Strategy, ). بێگومان گەیشتن بەم ئامانجانە، پێشھاتی جیۆپۆلەتیکی کاریگەری بۆ عێراق و ھەروەھا ئێران دەبێت کە بەشێکی گەورەی پێداویستییەکانی ئەم وڵاتە دابین دەکات.   فراوانبوونی ھاوکاری لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە عێراق لەم ساڵانەی کۆتاییدا لەژێر فشارەکانی ئەمەریکا بە مەبەستی چەند جۆر کردن لە بنەماکانی دابینکردنی وزە و کارەبا و گەیشتن بە سەربەخۆیی وزە، ھەوڵ دەدات پەیوەندییە ناوچەییەکانی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەی ڕۆژئاوای ئاسیا برەو پێ بدات تا پەیوەستبوونی خۆی بە ھاوردەکردنی کارەبای ئێران کەم بکاتەوە. لە ساڵی ٢٠١٩، عێراق یەکەمین ڕێککەوتننامەی ھەناردەکردنی کارەبای لەگەڵ ئەنجوومەنی ھاوکاریی کەنداو  بۆ ھێڵێکی کارەبای ٣٠٠ کیلۆمەتری واژۆ کرد. ئەم ڕێککەوتننامە ڕێگە بە عێراق دەدات کە ٥٠٠ مێگاوات کارەبا لە کوەیتەوە بۆ بەندەری فاوی باشوور ھاوردە بکات (٢٠١٩Middle East Monitor, ). بە پێی ئەم ڕێککەوتننامەیە، ھەردوو لا پابەند بوون بەوەی ژێرخانی پێویست لە سنوورەکان ئەنجام بدەن. عێراق ژێرخانی تایبەت بە خۆی لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠٢٠ تەواو کرد (٢٠٢٠NAS News, ). عێراق ھەروەھا بەجیا گفتوگۆی لەگەڵ سعودیە کرد تا کارەبا نەک تەنھا بۆ بەغداد، بەڵکوو بۆ بەشی باکووری عێراق وەکوو ڕێڕەوێک بۆ وڵاتانی تر ھاوردە بکات. کۆمپانیای ئەکواپاوەر (ACWA Power)ی سعودی جێبەجێکردنی پڕۆژەکانی وزەی بەکارھاتووی لە عێراق دەست پێ کردووە. ھاوکاریی عێراق لەگەڵ سعودیە لە قۆناغەکانی سەرەتادایە و لەم نێوەندەدا ھەندێک کۆبوونەوە لە ئاستی باڵادا بەڕێوە چووە کە تیایدا سعودیە پابەند بووە بە وەبەرھێنانی ١٠٠ ملیار دۆلاری لە عێراق و نۆژەنکردنەوەی شارە سوننەنشینەکانی وەک فەلوجە، ڕومادی، تکریت و موسڵ. سعودیە لە ھەوڵدایە ھێڵی بۆری ھەناردەی نەوتی عێراق دووبارە چالاک بکاتەوە و لە وەبەرھێنان لە ژێرخانەکان و بەشەکانی وزەی چەندین وڵات بۆ زیاترکردنی دەستڕۆیشتوویی سیاسیی خۆی لە عێراق سوود وەربگرێت تا ئاڕاستەکردنی سیاسەتی دەرەوەی عێراق بخاتە ژێر ڕکێفی خۆی. ئەم ھەنگاوەی سعودیە کە وەکوو ڕێگایەک بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەستڕۆیشتوویی ئێران لە عێراق ناو دەبرێت، وا دێتە پێش چاو بەو ھێزە داراییە گەورەیەی کە ئەو وڵاتە لەبەر دەستیدایە، بتوانێت ڕۆڵێکی گرنگ لە عێراقی دوای داعش بگێڕێت (٢٠١٩Shokri Kalehsar, ). لەگەڵ ئەوەشدا عێراق لەگەڵ کۆمپانیای ئیسداری ئیماراتی بۆ جێبەجێکردنی پڕۆژەکانی سۆلار لە گفتوگۆدایە کە ئامانجی زیادکردنی کارەبای ئەو وڵاتە تا ٢ گێگاواتە. کۆمپانیای وزە پاکەکانی میسدار، کۆمپانیایەکی گەشەپێدەر و جێبەجێکاری پڕۆژەکانی وزەی بەکارھاتووە، پڕۆژەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و ڕاوێژکاری خزمەتگوزاریی وزەیە. ھەروەھا کوەیت لەم دواییانەدا ڕایگەیاند کە خەریکی پلاندانانن بۆ کردنەوەی گەورەترین تێرمیناڵی وەرگرتنی ئێڵ ئێن جی لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لە مارچی ساڵی ٢٠٢١دا. پێشبینی دەکرێت تێرمیناڵی ئەلزور ساڵانە ٢٢ ملیۆن تەن ئێڵ ئێن جی وەربگرێت کە توانای ناوچەکە دوو ھێندە دەکات (٢٠٢٠Bloomberg, ). ھەروەھا کوەیت بۆ پشتیوانیی ئابووری لە عێراق ڕۆڵێی گرنگی لە دانیشتنەکانی ڕێککەوتنی سێپتەمبەری ٢٠١٩ی نێوان بەغداد و کارگێڕیی پەیوەندییەکانی ئەنجوومەنی کەنداو بۆ ھێڵی گواستنەوەی سپۆنسەرکراو لەلایەن ئەنجوومەنی ھاوکاریی کەنداو گێڕا کە ٥٠٠ مێگاوات کارەبای لە کاتژمێرێکدا لە ئەنجوومەنی ھاوکاریی کەنداو بۆ بەندری فاو دابین دەکرد کە لە کوەیت تێدەپەڕێت (٢٠٢٠Occhiuto, ). ھەر چەندە سەرچاوەی پێویستی غازی ئەنجوومەنی ھاوکاریی کەنداو وەکوو جێگرەوەی سەرچاوەکانی ئێران بۆ عێراق دڵنیا نییە، بەڵام ئەگەر وڵاتانی ئەنجوومەنی ھاوکاری ئامرازەکانی ھاوردەی ئێڵ ئێن جی فراوان بکەن، درزی دابینکردنی غازی ئەنجوومەنی ھاوکاریی کەنداو دەتوانێت بە ئەگەرێکی زۆر لە زەمەنێکی نێوەندمەودا و درێژمەودادا کەم بێتەوە. جگە لە وڵاتای عەرەبی، پەیوەندی لەگەڵ تورکیاش گەشە دەکات. بە سەرنجدان لە دۆخی خراپی ئابووریی عێراق، تورکیا خۆی وەکوو دەروازەیەک بۆ ھەناردەکردنی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ ئەورووپا ناساندووە. لەسەر ئەم بنەمایە، تورکیا ھێڵێکی بۆریی گواستنەوەی دروست کردووە کە لە کەرکووکەوە تا بەندەری جەیھانی تورکی درێژ دەبێتەوە و ئێستاکە نزیکەی ٢٥% لە ھەناردەکردنی نەوتی عێراقی لەئەستۆ گرتووە (٢٠٢١Khafaji, ). ئەمە لە کاتێکدایە کە بازاڕەکانی عێراق پێش کشانەوەی دۆناڵد ترەمپ لە ڕێککەوتننامەی ئەتۆمی لە مانگی مەیی ساڵی ٢٠١٨، تا ئاستێکی زۆر لە کۆنترۆڵی ئێراندا بوو و ئەمەش ڕێگای بۆ ئێران خۆش کردبوو کە سووڕانەوە بەدەوری ھەندێک لە سزاکانی بکات. بەم حاڵەوە، لەو کاتەوە بازاڕەکان لە ئێران دوور دەکەونەوە و لە بەرانبەردا بە شێوەیەکی گەشەسێنەر لەژێر کۆنترۆڵی دوو ڕکابەری تری ناوچەکە واتە تورکیادان. لەوانەیە گرنگترین ڕووەکانی ھاوکارییە ناوچەییەکانی لە پڕۆژەی شام جیددی ببینرێن. شوێنێک کە عێراق ھەوڵ دەدات ھاوکارییەکانی وزەی خۆی لەگەڵ وڵاتانی میسڕ و ئەردەن پتەوتر بکات. بە پێی پڕۆژەی “شام جدید”، جۆرێک لە یەکگرتنی ئابووریی فراوان لەنێوان ھەرسێ وڵاتی عێراق، میسڕ و ئەردەن دروست دەبێت. بە پێی پڕۆژەکە، ھێڵێکی بۆریی گواستنەوەی نەوت لە بەندەری بەسڕە لە باکووری عێراق تا بەندەری “العوقبە” لە ئەردەن و دواتر میسڕ دروست دەکرێت. ئەم پڕۆژەیە جەخت لەسەر توخمە تەواوکەرەکان واتە نەوت، وزە، گواستنەوە، بازرگانیی کەلوپەل و ھێزی کار دەکاتەوە. ھێڵێکی بۆریی نەوت لە بەندەری بەسڕە لە باکووری عێراق تا بەندەری عوقبە لە ئەردەن و دواتر تا میسڕ درێژ دەبێتەوە. لە کاتێکدا کە ئەردەن نەوتی عێراق بە نرخێکی کەمتر لە نرخی نێودەوڵەتی وەردەگرێت، جگە لە خەرجییەکانی ترانزێت، میسڕ لە پاڵاوتنی بەشێک لە نەوتی عێراق لە وڵاتەکەیدا سوودمەند دەبێت. لە لایەکی ترەوە عێراق کارەبا لە میسڕەوە ھاوردە دەکات و ھەروەھا دەتوانێت لە پسپۆڕیی میسڕ لە ڕێڕەوەکانی نۆژەنکردنەوە سوود وەربگرێت. بە سەرنجدان لە تواناییەکانی ئەردەن لەم بوارەدا، لە ھێزی ئەو وڵاتە لە بواری گواستنەوەدا سوود وەردەگیرێت. ھەروەھا کاڵاکان لە ئەردەن و میسڕەوە ھەناردەی عێراق دەکرێن. پڕۆژەی “شام جدید” بڕیارە لە دوو قۆناغدا پێش بکەوێت کە قۆناغی یەکەم پەیوەندیی میسڕ لەگەڵ ئەردەن زیاد دەکات و قۆناغی دووەم بریتی دەبێت لە فراوانکردنی ٣٠٠ کیلۆمەتر ھێڵی بۆریی گواستنەوە لە ئەردەنەوە بۆ عێراق. خەرجییەکانی ھەموو پڕۆژەکە بە ٢.٢ ملیار دۆلار خەمڵێنراوە. ئەمەش دەرفەت دەداتە عێراق ٧٠٠ مێگاوات کارەبای میسڕ لە ڕێی ئەردەنەوە ھاوردە بکات (٢٠٢١Energy & Utilities, ). پێویستە بوترێت میسڕ لە کاتی ئێستادا بەشێک لە کارەبا بۆ وڵاتانی کەنداو ھەناردە دەکات. ئەم وڵاتە بە سوودوەرگرتن لە وەبەرھێنان لە پڕۆژە گەورەکانی وزە نوێبووەکان، لە ئێستادا یەکێک لە سەرەکیترین وڵاتانی بەرھەمێنەری وزە نوێبووەکان لە باکووری ئەفەریقا و ناوچەی ڕۆژھەڵات (مینا)یە. توانایی ئەم وڵاتە زیاتر لە بەشی وزەی ھەوا و سۆلارە. بە پێی پێشبینییەکانی ئەنجوومەنی نێودەوڵەتیی وزەی خۆر ((The International Solar Energy Society (ISES)، ئامانجی میسڕ ئەوەیە کە تا ساڵی ٢٠٢٢ بەشی وزە نوێبووەکان لە بەرھەمھێنانی کارەبا تا ٢٠% بەرز بکاتەوە و ئەم ڕێژەیە تا ساڵی ٢٠٣٥ بگەیەنێتە ٤٢% (٢٠١٨, ٣ .(egypt Renewable   ئەم پڕۆژەیە ڕێگریی زۆری بۆ ئێران دروست کرد، چونکە ئەم یەکگرتنە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ عێراق لە سیستمی عەرەبییەوە نزیک دەکاتەوە و دەبێتە ھۆی ئەوەی عێراق خۆی لە بلۆکێکی نوێی عەرەبی خۆی ببینێتەوە کە لەو ڕێیەوە بتوانێت لە سیستمی عەرەبیدا کاریگەرتر بێت. ئەنجامەکەشی کشانەوەی یەکێک لە پایەکانی پڕۆژەی ستراتیژیی ئێران لە ڕۆژھەڵاتی ناوین و دروستبوونی درزێکی گەورە لە ستراتیژی ناوچەیی وڵاتەکەیە. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم یەکگرتنە دەبێتە ھۆی ئەوەی ئێران بازاڕی عێراق کە تاکە ڕێی ھەناردەی بەرھەمەکانی ئێرانە، لەدەست بدات. قەبارەی ھاوردەی عێراق لە ئێران نزیکەی ١٢ ملیار دۆلارە و سەنگی بازرگانی بە ١٠٠% بە سوودی ئێران دەشکێتەوە (٢٠٢٠The Emirates Policy Center, ). کەواتە دوورە کە ئێران لەدەستدانی دەستڕۆیشتوویی خۆی لە عێراق قبووڵ بکات و پێشنیاری ئەوە دەداتە نوێنەرەکانی خۆی لەو وڵاتە کە ئەم یەکگرتنە بەشێکە لە پیلانەکانی کەنداو و ئەمەریکا. لە ھەموو ڕێگاکان بۆ دروستکردنی ڕێگری لە ڕێڕەوەکانی یەکگرتن وەک ناسەقامگیرکردنی عێراق، سوود وەردەگرێت.    ھاوکاری لەگەڵ کۆمپانیا گەورەکانی جیھان بە ئامانجی گەشەی بەرھەمھێنان  توانای بەرھەمھێنانی نەوتی عێراق لە ئێستادا ٥ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانەیە و ئامانجی گەیشتنە بە توانای بەرھەمی ٧ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە و وەستاندنی بەفیڕۆچوونی غازی گڕگرتوو و ھاوردەکردنی غاز لە ئێرانەوە تا ساڵی (٢٠١٥)یە. ئەم وڵاتە ھەروەھا نزیکەی ٨٠%ی کۆی پڕۆژە غازییەکانی کە یارمەتیی کەمکردنەوەی سووتانی غازی ھاوردەکراو لە ئێرانەوە دەدات، خستووەتە بواری جێبەجێکردنەوە (٢٠٢٠Saadi & Jumaat, ). وەک ئەوەی لە چارتی ژمارە ٣ نیشان دراوە، لە ئەنجامی گەشەی بەرھەمھێنانی نەوت و غاز، بەرھەمھێنانی کارەبای عێراق لە دەیەی کۆتاییدا زیادی کردووە. ھەر چەندە بەرھەمھێنانی نەوتی عێراق لە مەودای ساڵەکانی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٨، بە ھۆی شەڕی داعشەوە لە حاڵەتی دابەزین بوو. لەدوای “بەرنامەی اقدام سریع”، وەزیری ئێستای کارەبا، لوئەی ئەلخەتیب، کە باس لە زیندووکردنەوەی پڕۆژە وەستاوەکانی کارەبا بە ئاسانکاریکردنی پێویستییەکانی ڕێککەوتننامەکان و گۆڕینی سەرنجی کۆمپانیا ناوچەییەکان بۆ بەرنامەکانی نۆژەنکردنەوە و سەرپەرشتی لە ساڵی ٢٠١٩ دەکرد، بازدانێکی گەورە لە بەرھەمھێنانی کارەبای عێراق ڕووی دا. بە شێوەیەک کە بووە ھۆی گەشەی ساڵانەی ٢٠%، بە بەراورد بە ماوە ھاوشێوەکەی ساڵی ٢٠١٨ (٢٠٢٠Saadi & Jumaat, )، واتە کاتێک کە ناڕەزاییە توندوتیژەکان لە ناوچەکانی باشوور دروست بوو. ھەروەھا کارەبای تۆڕی نیشتمانی بۆ ناوچە ئازادکراوەکانی ژێردەستی داعش، بۆ یەکەم جار دوای پچڕانی ٥ ساڵەی، کەوتەوە کار. “پڕۆژەی غازی الرتاوی”(Ar Ratawi project) ، گەورەترین پڕۆژەی غازی ئەم وڵاتە کە بە ھۆی کەمیی بودجەوە دوا خرابوو، لە سەرەتادا ٣٠٠ ملیۆن پێی سێجای ڕۆژانە بەرھەم دەھێنێت و لە کۆتاییدا دەگاتە یەک ملیار پێی سێجا کە دەتوانێت ١.٢ گێگاوات کارەبا بەرھەم بھێنێت. ئەم پڕۆژە غازییە کە وەکوو بەشێک لە مامەڵەی وزەی ٨ ملیار دۆلاری کە ئەنجامی ڕێککەوتننامەی کۆمپانیای ئەمەریکیی ھۆنی وێل(Honeywell)  و وەزارەتی نەوتی عێراقە، توانایی ئەوە بە عێراق دەبەخشێت کە پڕۆسەی بەرھەمێنانی خۆی گەشە پێ بدات و ئامانجی بەکارھێنانی سەرچاوەکانی نێوخۆیی وەک جێگرەوەی ھاوردەکردنی غاز لە ئێرانەوەیە. عێراق لەژێر فشاری ئەمەریکادایە تا ھاوردەکردنی کارەبا و غاز لە ئێرانەوە بپچڕێنێت کە بە ھۆی کەمیی کارەبا و بەردەستنەبوونی تەکنەلۆژیای ڕێگری لە سووتانی غازی فلۆرین(Fluorine)  لە عێراق و سووتانی غازی پەیوەست پێیەوە پێویستە، ئەم ڕێگرییەش بە ھۆی پابەندبوونی ئەو وڵاتە بە کەمکردنەوەی بەرھەمی ئۆپیک پڵەس، سنووردارێتیی بەرھەمھێنانی ھەیە. بە پێی توێژینەوەی بانکی جیھانی لە مانگی جون بڵاو کرایەوە، لەدوای ڕووسیا، عێراق بە ١٨ ملیار مەتر سێجا لە ساڵی ٢٠١٩ زۆرترین ڕێژەی غازی لە جیھاندا دەسووتێنێت (٢٠٢٠Saadi & Jumaat,). عێراق بە ئامانجی زیادکردنی بەرھەمی نەوت و غاز، لە سێپتەمبەری ٢٠٢١ ڕێککەوتننامەیەکی بە بەھای ٢٧ ملیار دۆلار لەگەڵ کۆمپانیای تۆتاڵ واژۆ کرد. ئەم ڕێککەوتننامەیە چوار پڕۆژەی وزەی گەورە لە باشووری عێراق لەخۆ دەگرێت. بە وتەی ئیحسان عەبدولجەبار؛ وەزیری نەوتی عێراق، قۆناغی یەکەم بریتییە لە وەبەرھێنانی ٣ ملیار دۆلاری لەلایەن گرووپی فەڕەنسیی تۆتاڵ لە پڕۆژەی گەیاندنی ئاوی دەریا بۆ کێڵگە نەوتییەکان بە مەبەستی باشترکردنی پڕۆسەی دەرھێنانە. تۆتاڵ بۆ دروستکردنی کارگەیەکی پاڵاوتن بۆ ئەو غازەی کە لە (کێڵگەکانی باشوور، قەرنەی ڕۆژئاوا٢، مجنون، الرتاوی، توبی و لوھیس) بەرھەم دێت، دوو ملیار دۆلار دابین دەکات. چاوەڕوان دەکرێت ئەم پڕۆژەیە ٣٠٠ ملیۆن پێی سێجا لە ڕۆژێکدا غاز بەرھەم بھێنێت و لە قۆناغی دووەم گەشەی بەرھەمھێنانی بگاتە دوو ھێندە. غازی بەرھەمھێنراو لە پڕۆژەی توتاڵ لە باشووری عێراق یارمەتیی ئەو وڵاتە دەدات کە ھاوردەکردنی غاز لە ئێرانەوە ڕابگرێت، لەبەر ئەوەی غازێک لە ناوخۆ بەرھەم بھێنرێت، لە غازی ئێران ھەرزانتر دەبێت. لە کاتێکدا کە خەرجیی ھاوردەکردنی غاز لە ئێرانەوە نزیکەی ٨ دۆلارە بۆ ھەر ملیۆنێک یەکەی “Btu[1]” و غازێك کە لە پڕۆژەی تۆتاڵ بەرھەم دەھێنرێت یەک دۆلار و نیو بۆ ھەر یەک ملیۆن “Btu” ھەرزانتر دەکەوێت (خبرگزاری ایسنا، ١٤٠٠). لە پەراوێزی دیداری مستەفا کازمی لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ، نووسینگەی سەرۆکوەزیرانی ئەو وڵاتە بە بڵاوکردنەوەی ڕاگەیەنراوێک، دەستپێکردنی قۆناغێکی نوێی ھاوکارییەکان و فراوانکردنی شەراکەتی ئابووری لەنێوان عێراق و ئەمەریکای ڕاگەیاند. پێنج کۆمپانیای ئەمەریکیی وەکوو چیڤرۆن (Chevron)، ھۆنی وێل، بەیکر ھاگز (Baker Hughes)، جەنەراڵ ئەلکتریک(General Electric)  و ستیلار ئینێرجی(Stellar Energy) لە ھاوینی ٢٠٢٠ بە ئامانجی بەھێزترکردنی سەربەخۆیی وزەی عێراق لە ئێران، چەند ڕێککەوتننامەیەکی بازرگانیی بە بەھای ٨ ملیار دۆلاری لەگەڵ وەزیرەکانی نەوت و وزەی عێراق واژۆ کرد (٢٠٢٠Reuters, ). لەگەڵ ئەوەشدا، کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕووسیا و چین لەم ساڵانەی دواییدا بە شێوەیەکی چالاک لە بازاڕی وزەی عێراق ئامادە بوون. لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٠، بەرپرسانی ڕووسیا ڕایانگەیاند کە ٢٠ ملیار دۆلار پڕۆژەی دەرھێنانی ھایدرۆکاربۆن لە داھاتوویەکی نزیکدا کە بریتین لە زارۆبژنەفت (Zarubezhneft)، تات نەفت(Tatneft)  و ناوەندە نەوتی و غازییەکانی پەیوەست بە ڕووس نەفت، وەبەرھێنان بکەن. گازپرۆم و ھاوبەشەکانیشی، وەبەرھێنانی ٢.٥ ملیار دۆلاری لە باکووری عێراق ئەنجام داوە. دێوەزمەی وزەی حکومیی ڕووسیا، ٣ ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا لە کێڵگەکانی سەرقەڵا لە گەرمیان بەرھەم دەھێنێت و چەندین پڕۆژەی پشکنینی لە کێڵگەکانی ھەڵەبجە و شنگال دامەزراندووە. دەبێت سەرنج بدرێت بوونی ڕووسیا لە عێراق لەم ساڵانەی کۆتاییدا خێرایی پێ بەخشرا، بەتایبەت لە ساڵی ٢٠١٤ کە بەغداد بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی داعش پێویستی بە ھاوکاری بوو و واشنتۆن ھاوکارییە سەربازییە پێویستەکانی دوا خست. لە ساڵی ٢٠١٦، یەکێک لە گەورەترین وەفدەکانی ڕووسیا بۆ قسەکردن لەسەر زیادکردنی ھاوکارییە ئەمنییەکان بەرەو عێراق ھات، لەبەر ئەوەی وەبەرھێنانی زیاتری وزە لەگەڵ مامەڵەی چەک ئەنجام دەدرا. لە ساڵی ٢٠١٧، ڕووس نەفت ٣.٥ ملیار دۆلار قەرزی دا بە حکومەتی ھەرێمی کوردستان. لە سەرەتاکانی مانگی مەیی ٢٠٢٠، باڵوێزی ڕووسیا لە عێراق، ماکسیم ماکسیمۆف، ڕایگەیاند کە کێڵگەی غازی “المنێوریە” لە دیالە دەبێتە ئامانجی وەبەرھێنانێکی دیار (Kurdistan Conflict and Crisis Research Cente, 2021). ھێڵی بۆری بەو پێشھاتە جیۆپۆلەتیکییانەی کە ھەیانە، بە ھێزی جووڵێنەری بەرژەوەندییەکانی ڕووسیا بۆ کۆنترۆڵکردنی وزەی عێراق ئەژمار دەکرێن. بۆ نموونە: لە ساڵی ٢٠١٨، ڕووس نەفت زۆربەی پشکەکانی ھێڵی بۆریی گواستنەوەی نەوتی کوردستانیی عێراقی بۆ تورکیای کڕییەوە و ڕێک کەوت کە بۆرییەکی گواستنەوەی غاز ھاوتەریبی ئەو ھێڵە دروست بکات (٢٠٢٠TRT World, ). ھەروەھا کۆمپانیا نەوتییەکانی چین بەشدارییەکی چالاکیان لە پڕۆژە نەوتییەکانی عێراقدا ھەیە، لە سێپتەمبەری ٢٠٢٠ عادل عەبدولمەھدی؛ سەرۆکوەزیرانی پێشووی عێراق بەرەو پەکین سەفەری کرد و لەگەڵ سەرۆککۆماری چین کۆ بوویەوە، لە پەراوێزی ئەم دیدارەدا ھەردوو لا لەسەر بەرزکردنەوەی قەبارەی بازرگانی تا ٣٠ ملیار دۆلار لە ساڵێکدا کۆک بوون. لەم دیدارەدا چین پلانی خۆی بۆ وەبەرھێنانی ٢٠ ملیار دۆلاری لە عێراق خستە ڕوو. بە وتەی عەبدولمەھدی، ھەناردەکردنی ڕۆژانەی یەک ملیۆن بەرمیل نەوت لە عێراقەوە بۆ چین دەتوانێت چوارچێوەیەکی دارایی پێویست بۆ دابینکردنی بودجەی پڕۆژە گەورە ژێرخانییەکان دروست بکات. چین دەیەوێت لە ژێرخانی عێراقی لە پڕۆژەی “یەك ڕێگا، یەك پشتێنە” سوود وەربگرێت. ھەروەھا لە ئێستادا کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕووسیا وەک لوک ئۆیڵ، گازپرۆم، بە واژۆکردنی ڕێککەوتنی درێژمەودا لە عێراقدا بوونیان ھەیە (شکری، ١٣٩). ھەروەھا پلانی نێوەندمەودای عێراق ئەوەی کە لە ساڵی ٢٠٣٠ ڕۆژانە ٦ ملیۆن بەرمیل نەوت بەرھەم بھێنێت (٢٠١٩Thehindubusinessline, )، زیادبوونی بەرھەمی نەوتی عێراق لە بەرژەوەندیی ئێران و وڵاتانی تری بەرھەمھێنەری نەوت نییە، ھەر چەند بە ھۆی سزاکانی ئەمەریکا، ئێران توانای زیادکردنی بەرھەمی نییە، بەڵام لە ئەگەری نەمانی سزاکانیش، ئەرکێکی ئاسانی بۆ وەرگرتنەوەی بەشی خۆی لە بازاڕی ناوچەکەدا نابێت.   وەبەرھێنان لە وزە نوێبووەوەکان عێراق بە ئامانجی چەندێتیکردنی سەرچاوەی وزە و کەمکردنەوەی وابەستەبوون بە سەرچاوەی دەرەکی، پلانێکی جیاواز و ئامانجداری دەست پێ کردووە، کە بە پێی ئەو پلانە ئەم وڵاتە دەتوانێت ١٠% لە پێداویستییەکانی وزەی خۆی تا ساڵی ٢٠٢٨ لە ڕێی وێستگەکانی سۆلار و با و بایۆماس دابین بکات. وەبەرھێنانی دیاریکراو بۆ ئەم بابەتە، زیاتر لە ٥٠ ملیار دۆلارە. عێراق بەو توانا زۆرەی کە لە بواری وزەی ھەتاو و با ھەیەتی، دەتوانێت بە دوور لە وابەستەبوونی بە سووتەمەنیی بەبەردبوو لە دەیەی داھاتوو بەرھەمی وزەی کارەبای خۆی فراوان بکات. چاوەڕوان دەکرێت تا ساڵی ٢٠٢٨، توانای دامەزراو بۆ وێستگەکانی وزەی خۆر لەم وڵاتە ٥ گێگاوات و توانای دامەزراو بۆ وزەی با نزیکەی یەک گێگاوات و توانای دامەزراو بۆ بایۆماس نزیکەی ٢ گێگاوات دەبێت (٢٠١٩pv-magazine, ). عێراق بۆ پێش ساڵی ٢٠٢٣، چەندین پڕۆژەی بۆ پێشخستنی ٧.٥ گێگاوات وزەی نوێبووەوە بە بڕیاری ئەنجوومەنی وەزیران داڕشتووە. بە وتەی ئەحمەد مووسا وتەبێژی وەزارەتی کارەبای ئەم وڵاتە، ئەم پڕۆژانە گبەشێکن لە پڕۆژەی چاکسازی لە سیستمی وزە کە ئامانج لێی بەرھەمھێنانی ٦٣% وزەیە لە ماوەی ٥ ساڵە. تاکوو ئێستا وڵاتی عێراق چەند ڕێککەوتننامەیەکی لەگەڵ گرووپێک لە کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی پسپۆڕ لە بواری وزەی پاک بۆ دامەزراندنی وێستگەکانی کارەبا بە توانای ٣.٥ گێگاوات وەکوو بەشێک لە پڕۆژەی بەرھەمھێنانی ١٢ گێگاوات واژۆ کردووە. لەم دواییانەدا عێراق لەگەڵ کۆمپانیای حکومیی “مصدار ابوظبی” ڕێککەوتننامەیەکی بۆ گەشەی پڕۆژەکانی فۆتۆڤۆڵتایەکی خۆر بە توانای گونجاوی ١ گێگاوات واژۆ کرد. قۆناغی یەکەمی ئەم پڕۆژانە لە ئێستادا لە جێبەجێکردندان کە بریتین لە وێستگەیەکی ٤٥٠ مێگاواتی لە زیقار، وێستگەیەکی ٣٥٠ مێگاواتی لە ئەنبار، وێستگەیەکی ١٠٠ مێگاواتی لە نەینەوا و وێستگەیەکی ١٠٠ مێگاواتی لە میسان. حکومەتی عێراق ھەروەھا ڕێککەوتننامەیەکی لەگەڵ کۆمپانیای فەڕەنسیی تۆتاڵ ئینێرجی بۆ دامەزراندنی وێستگەیەکی سۆلاریی ١ گێگاواتی لە ناوچەی بەسڕە واژۆ کردووە. ھەروەھا ڕێککەوتننامەیەکی لەگەڵ “Scatec”ی نەرویج بۆ دامەزراندنی پڕۆژەیەکی سۆلاریی ٥٢٥ مێگاواتی کە پێک ھاتووە لە وێستگەیەکی ٣٠٠ مێگاواتی لە کەربەلا و وێستگەیەکی ٢٢٥ مێگاواتی لە بابل واژۆ کردووە (٢٠٢١Zidane, ). عێراق خەریکی پلاندانانە بۆ تەواوکردنی پڕۆژە نوێیەکانی وزەی خۆر لەگەڵ کۆمپانیا دەرەکییەکانە بۆ گەشەی سەرچاوەکانی وزەی نوێبووەوە بۆ ٣٣% لە کۆی ئەو وزەیە تا ساڵی ٢٠٣٠. بە پێی وتەی ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوتی عێراق، پڕۆژە واژۆکراوەکان لە ساڵی ٢٠٢١ و ڕێککەوتننامە نوێیە پلان بۆ دانراوەکان لەلایەن عێراقەوە، کۆی وزەی خۆر بۆ نزیکەی ١٢٠٠٠ مێگاوات لە ساڵی ٢٠٣٠ دەگەیەنێت (٢٠٢١Zawya.com, ). گەشەی عێراق بەرەو وزەی پاک، دەتوانێت ساڵانە زیاتر لە ٥ ملیار دۆلار بۆ بودجەی وڵات زیاد بکات کە بە سوودوەرگرتن لە نەوتی خاو بتوانێت وێستگەکانی کارەبا دابمەزرێنێت و ھاوردەکردنی غاز لە ئێرانەوە کۆتایی پێ بھێنێت.    ئێران و داھاتووی بازاڕی وزەی عێراق ئێران یەکێک لە سەرەکیترین دابینکەرانی عێراق لە بەشی کارەبایە. ھەناردەی کارەبای ئێران بۆ عێراق لە ساڵی (٢٠٠٤)ەوە دەستی پێ کردووە و بەردەوام زیادی کردووە، بەتایبەت کە وڵاتە عەرەبییەکان لەم ساڵانەی کۆتاییدا عێراقیان پەراوێز خستبوو و ئەمەش یەکێ لە گرنگترین ھۆکارەکانی نزیکبوونەوەی عێراق بوو لە ئێران. ئێران لە ئێستادا یەک لەسەر سێی پێویستییەکانی وزەی کارەبا و غازی عێراق دابین دەکات. ئامارەکان دەریدەخەن ڕێژەی ھەناردەی غازی ئێران بۆ عێراق لەگەڵ ھەبوونی سزاکانیش لە مارچی ساڵی ٢٠٢٠، نزیکەی ٢٦% بە بەراورد لەگەڵ ساڵی پێشوو زیادی کردووە و بۆ ١٧.٥ ملیار مەتر سێجا بەرز بووەتەوە (٢٠٢٠Khatinoglu, ). ھەناردەی غازی سروشتیی ئێران بۆ عێراق بە پێی دوو ڕێککەوتننامە لە ساڵەکانی ٢٠١٣ و ٢٠١٥ ئەنجام درا. بە پێی یەکەمین ڕێککەوتنامە، ئێران پابەند بووە بە لایەنی زۆرەوە ٣٥ ملیۆن مەتر سێجای ڕۆژانە غاز بۆ وێستگەی بسمایە کە گەورەترین وێستگەی سووتێنەری غازە، ھەناردە بکات. ئەم ڕێککەوتننامەیە کارەبای بەغدادی پایتەخت دابین دەکات. ڕێککەوتننامەی دووەم داوا لە ئێران دەکات کە ٢٠ بۆ ٣٥ ملیۆن مەتر سێجای ڕۆژانە غازی باشووری عێراق دابین بکات کە بڕەکەی پەیوەستە بە پێویستیی ناوچەکان. ھەناردەی غازی سروشتیی ئێران بۆ عێراق لە ساڵی ٢٠١٧، بە قەبارەی ٧ ملیۆن مەتر سێجا بۆ دابینکردنی سووتەمەنیی وێستگەکانی کارەبای نزیک لە بەغداد وەکوو بسمایە، قدس، مەنسووڕیە و سەدر بەفەڕمی دەستی پێ کرد. عێراق بۆ بەرھەمھێنانی کارەبا، بە شێوەی ڕاستەوخۆ نەوتی خاو لە وێستگەکان دەسووتێنێت تا کەمیی مەوادی خاوی سووتەمەنییەکانی تر قەرەبوو بکاتەوە. بۆ نموونە: لە ساڵی ٢٠١٥ لە مەوسمی زۆرترین بەکارھێنانی کارەبا ڕۆژانە ٢٢٣ ھەزار بەرمیل نەوتی خاوی دەسووتاند، بەڵام ھاوردەکردنی غازی سروشتی لە ئێرانەوە و سوودوەرگرتن لە نەوتی خاو بۆ بەرھەمھێنانی کارەبا لە عێراق لە ١٦٩ ھەزار بەرمیلی ڕۆژانە لە ساڵی ٢٠١٦، بۆ ١٢٩ ھەزار بەرمیلی ڕۆژانە لە ساڵی ٢٠١٧ کەم کردەوە (,p.7 ٢٠٢٠Kadhim& Vakhshouri, ). سەپاندنی سزا قورسەکانی ئەمەریکا لە ساڵی ٢٠١٨، کێشە بۆ ھەناردەکردنی غازی سروشتیی ئێران بۆ عێراق دروست بوو و عێراق لەژێر فشاری ئەمەریکا ھەوڵی داوە چەندێتی ببەخشێتە سەرچاوەکانی غازی ھاوردە و لەم ڕێڕەوەدا چەندین ڕێککەوتننامەی لەگەڵ وڵاتە ناوچەیی و سەرووناوچەییەکان واژۆ کرد. لوئی ئەلخەتیب لە یاداشتێکدا کە لە foreign affairs لە ساڵی ٢٠١٨ بڵاوی کردووەتەوە، دەڵێت لە ساڵانی کۆتاییدا عێراق كۆمەلێك پێشنیاری گرانبەھای لەلایەن کۆمپانیا دەرەکییە گەورەکانی وەکوو زیمینسی ئەڵمانیا و جەنەراڵ ئەلەکتریکی ئەمەریکا و ھەندێک لە کۆمپانیا چینی و ناوچەییەکان بۆ داڕشتنی نەخشەڕێگای وزەی عێراق بۆ ھاتووە. لەگەڵ ئەوەی ئەم پێشنیارانە شایستە دێنە بەرچاو، بەڵام لەو ڕووەوە کە ئەم وڵاتە لە کۆتاییدا پێویستی بە نەخشەڕێگای نیشتمانیی عێراق بوو، بە ھاوکاریی ڕێکخراوە چەند لایەنەکان و ھاوبەشە ناوچەییەکانی ھەوڵی داڕشتنی نەخشەڕێگای عێراقی داوە تا لە ھەمان کاتدا باشترین ھەڵبژاردنە بازرگانییەکان بۆ تەواوکردنی نەخشەی نیشتمانی ھەڵبژێرێت. پلانی گەشەی نیشتمانیی عێراق دوو ڕەھەندی نێوخۆیی و دەرەکیی ھەیە: یەکەمیان، نەخشەڕێگای عێراق پەیوەستە بە دروستکردنی ھاوسەنگی لەنێوان پێویستییە بەپەلەکانی وزەی عێراق (واتە سەرچاوەی کارەبای باوەڕپێکراو بۆ ھەموو عێراقییەکان) و ئامانجە بەرزەفڕەکان بۆ سەربەخۆیی وزە تا ساڵی ٢٠٣٠. دووەمیان، پلاندانان بە مەبەستی گەیشتن بە سەقامگیریی وزە. لەسەر ئەم بنەمایە، عێراق ھەوڵی داوە بە ڕۆیشتن بەرەو بەڕێوەبردنی تێکەڵەی سووتەمەنی بە جەختکردنەوە لەسەر غاز و کارەبا و ھەروەھا بەرھەمھێنانی ٣٠% لە سەرچاوەی وزەی وڵات لە سەرچاوە نوێبووەوەکان ئاسایشی وزەی خۆی دابین بکات (٢٠١٨Al-Khatteeb, ). پڕۆسەکانی ئێستا دەریدەخەن عێراق بە وەبەرھێنان لە پیشەسازیی وزە تا دەیەی داھاتوو دەتوانێت ھاوردەی وزە بۆ کەمترین ئاست نزم بکاتەوە و لەگەڵ ئەوەشدا بۆ وڵاتانی دراوسێ وەکوو کوەیت و ئەردەن ھەناردەی ھەبێت. ئەم وڵاتە بە سەرنجدان لە پلانەکانی کە بۆ زیادکردنی بەرھەمھێنانی نەوت، ڕێگری لە سووتاندنی غاز و گەشەی سەرچاوە سەربەخۆکان ھەیەتی، بەرەو چەندێتی بەخشین بە ھاوردەکانی وزە دەڕوات. بەم حاڵەوە ئەم بابەتە واتای پچڕانی یەکجاری لەگەڵ ئێران نایێت، لەبەر ئەوەی کاتێک دەتوانێت لە چەند سەرچاوەیەکەوە ھاوردەی ھەبێـت، دەرفەتی گفتوگۆی زیاتر دەبێت. لە لایەکی ترەوە، ھەلومەرجی ئێران بە شێوەیەکە کە تا کاتێک کە توانای ھەناردەکردنی سنوورداری ھەبێت، دەرفەتی گفتوگۆی زۆری نابێت. لەم ھەلومەرجەدا لەوانەیە خواستی ئێران ئەوە بێت کە کۆمپانیا حکومی و تایبەتەکانی خۆی بە ئامانجی گەشەی تۆڕی گواستنەوە و دابەشکردنی کارەبای عێراق بخاتە گەڕ. ھەر جۆرە دروستکردنێکی وەھا داواکارییەک، لە ڕاستیدا بە واتای دروستکردنی داواکاری بۆ ھەناردەی غاز و پیشەگەرانی بواری کارەبا دەبێت. ستراتیژی ئێران بۆ دروستکردنی داواکاریی درێژمەودا بۆ ھەناردەی غاز، دەتوانێت دەرچەی چوونەژوورەوەی بێت بۆ بەشی گەشەی وێستگەیی و تۆڕی کارەبای عێراق. ھەر جۆرە درەنگکەوتنێک لەم بابەتە، دەبێـتە دەرفەت بۆ ڕکابەرەکانی تر. لەگەڵ ئەوەی ئێران دەتوانێت بچێتە ناو پڕۆژەی گەیاندنی غاز بۆ ماڵان لە عێراق، بە ھەمان شێوەی ڕووسیا کە بۆ دروستکردنی داواکاری لەسەر غازی خۆی بۆ ئۆکرانیا ئەنجامی دا.   ئەنجام دوای لادانی سەددام لە ساڵی ٢٠٠٣، لە کاتێکدا کە دراوسێ عەرەببییەکانی عێراق بەتایبەت وڵاتانی عەرەبی کەنداو کە بەرھەمھێنەری نەوت بوون، لە ھاوکاریی سیاسی یان ئابووری لەگەڵ حکومەتی نوێی عێراق خۆیان لا دا. ئێران سیستمێک لە پەیوەندیی سیاسی، ئابووری، ئەمنی و کۆمەڵایەتیی لەگەڵ عێراقدا دروست کرد و پێویستییەکانی وزەی ئەم وڵاتەی دابین کرد. بە شێوەیەک کە لە دوو دەیەی ڕابردوودا ئێران لەنێو ئەکتەرە ناوچەییەکان لە تۆڕی ئابووریی عێراق، سوودێکی تایبەتی بەدەست ھێناوە. لە ڕاستیدا وەھا یەکگرتنێک بەتایبەت بە سەرنجدان لە دوژمنایەتیی بەرانبەر، لەنێوان ھەندێک وڵاتی عەرەبی و ئێران سەرنجڕاکێشە، بەڵام پڕۆسەکانی وەکوو ھاوکارییە ناوچەییەکان، زۆربوونی وەبەرھێنان، گەشەی بەرھەمھێنان و لە کۆتاییدا ئامادەبوونی زلھێزەکان، ڕێگا بۆ کەمبوونەوەی وابەستەبوونی عێراق بە ئێران لە بواری دابینکردنی کارەبا دروست دەکات. ئەو پڕۆسانەی ئێستا لە بازاڕی وزەی عێراقدا بەڕێوە دەچن، ئاماژە بەو ڕاستییە دەکەن کە بازاڕی وزەی عێراق لە داھاتوودا گۆڕانکاریی جیۆپۆلەتیک بەخۆیەوە دەبینێت بە جۆرێک کە گۆڕانکاری لەسەر پەیوەندیی وزەی ئەو وڵاتە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەت ئێران دروت دەکات. چەندێتی بەخشین بە سەرچاوە ھاوردەکان، بابەتێکی لۆجیکی بۆ ھەر وڵاتێک بەتایبەت عێراقە. لەگەڵ ئەوەشدا، بێنیازبوونی عێراق لە وزەی ھاوردەکراوی ئێران، نیگەرانی بەدوای خۆیدا دەھێنێت، بەتایبەت کە وزە گرنگترین ھۆکاری بوونی ھەژموونی ئێران لە عێراق لە دوو دەیەی کۆتاییدا بووە. عێراق دەیەوێت ھاوتەریبی ھاوردەی کارەبا، تۆڕی کارەبای خۆی لە شێوەی خولی تێکەڵاو بۆ بەرھەمی کارەبای ئەتۆمی گەشە پێ بدات و لە ئێستادا گەورەترین ڕێککەوتننامەی بەرھەمھێنانی کارەبای لەگەڵ وڵاتانی ناوچەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفەریقا و ھەروەھا وڵاتە پێشکەوتووەکانی ڕۆژئاوا لە بوارە جیاوازەکان لەبەر دەستدایە. بە سەرنجدان لەوەی کە عێراق لە ساڵانی داھاتوودا لە وابەستەبوونی تەواو بە وزەی ئێران دەردەچێت، دپلۆماسیی وزەی ئێران دەبێت بۆ مانەوەی خۆی لە بازاڕی وزەی عێراق چالاکتر بێت و بۆ ھەر کام لەم پڕۆسانە پلانی پێویست دابنێت. ئەوەی لەم بارودۆخەدا گرنگە، ئەوەیە کە ئێران نابێت بە ھیچ شێوەیەک بازاڕی عێراق لەدەست بدات، لەبەر ئەوەی عێراق بە شێوەیەکی تر ھەم بە ژیان و ھەناسەی ئێران لە کاتی سەپاندنی سزاکاندا ئەژمار دەکرێت، ھەم بە قووڵایی جیۆپۆلەتیکی ئێران دێتە ئەژمار. بۆچوونی نووسەران ئەوەیە ئەگەر ئێران نەتوانێت تا ساڵی ٢٠٣٠ بەشی خۆی لە بازاڕی غازی عێراق (جگە لە ھەناردە و بەشی پێشکەوتن) بپارێزێت، ئیتر دەرفەتی تری بۆ ھەبوونی ھەژموونی خۆی لەم وڵاتەدا نابێت.   سەرچاوەکان (بۆ بینینی لیستی سەرچاوەكان، سەردانی ماڵپەڕی تایبەت بە سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی بكەن) [1] British thermal unit: یەکەیەکی پێوانەیی بەریتانی بۆ پێوانەی بەرھەمە نەوتییەکانە كە ھەر یەک ملیۆن “Btu”، یەکسانە بە ٢٨.٢٦ مەتر سێجا. نووسەران: عەلی ئادەمی/ مامۆستا لە بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، زانكۆی عەللامەی تەباتەبایی – تاران مورتەزا شوكری/ توێژەری پۆست­دكتۆرای پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، زانكۆی عەللامەی تەباتەبایی – تاران وەرگێڕان: موجاهید وەهاب سەرچاوە: وەرزنامەی ئەكادیمیی پەیوەندییە دەرەكییەكان، ساڵی سیانزەیەم، ژمارەی چوار، زستانی 2022

 شیكاری: درەو لە شەش مانگی ڕابردوودا زیاتر لە (74) ملیۆن بەرمیلی نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی تورکی لە لەلایەن کەشتی (8) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، بەجۆرێک؛ کەشتییە ئیتاڵییەکان زۆرترین ڕێژەی نەوتی هەرێمیان بارکردووە کە زیاتر لە (34%) بووە، لە دوای ئیتاڵیاوە کەشتییە یۆنانییەکان زیاتر لە (30%) نەوتی هەرێمیان بارکردووە، کەشتییە ئیسرائلییەکانیش زیاتر لە (11%)، ئیسپانییەکان زیاتر لە (6%)، کەشتییە کراواتییەکان زۆرتر لە (6%)، ڕۆمانییەکان نزیکەی (3%)، کەشتییەکانی وڵاتی تورکیا زیاتر لە (2%) و کەشتییە میسرییەکانیش نزیکەی (1%)ی نەوتی هەرێمیان بارکردووە. یەکەم: کۆی نەوتی بارکراوی هەرێم لە نیوەی یەکەمی 2022 لە شەش مانگی ڕابردوودا (74 ملیۆن و 111 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی تورکی لە لەلایەن کەشتی (8) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (1)) بەجۆرێک؛  -    بڕی (25 ملیۆن و 367 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (34.2%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیتاڵیا)وە بارکراوە. -    بڕی (22 ملیۆن و 610 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (30.5%)ی لەلایەن کەشتییەکانی وڵاتی (یۆنان)ەوە بارکراوە. -    بڕی (8 ملیۆن و 567 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (11.6%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیسرائیل)ەوە بارکراوە. -    بڕی (4 ملیۆن و 923 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (6.6%)ی لەلایەن کەشتییە (ئیسپانیا)یەکانەوە بارکراوە. -    بڕی (4 ملیۆن و 819 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (6.5%)ی لەلایەن کەشتییە (کرواتیا)یەکانەوە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 970 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.7%)ی لەلایەن کەشتییەکانی وڵاتی (رۆمانیا) وە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 652 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (2.2%)ی لەلایەن کەشتییە (تورکیا)یەکانەوە بارکراوە. -    کەشتییە (میسر) یەکان کەمترین بڕی نەوتی هەرێمیان بارکردووە، کە بڕەکەی بریتی بووە لە (630 هەزار) بەرمیل بە ڕێژەی (0.9%) لە کۆی نەوتی بارکراوی هەرێم. -    بڕی (3 ملیۆن و 573 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (4.8%)ی لەلایەن چەند کەشتییەکەوە بارکراوە کە ناسنامەکانیان نەزانراوە. چارتی ژمارە (1) دووەم: نەوتی بارکراوی هەرێم لە شەش مانگی یەکەمی 2022  1.    نەوتی بارکراوی هەرێم لە مانگی کانونی دووەمی 2022  لە (کانونی دووەمی 2022)دا (12 ملیۆن و 863 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی تورکی لە لەلایەن کەشتی (5) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) بەجۆرێک؛  -    بڕی (3 ملیۆن و 553 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (27.6%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیتاڵیا)وە بارکراوە. -    بڕی (5 ملیۆن و 281 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (41.1%)ی لەلایەن کەشتییەکانی وڵاتی (یۆنان)ەوە بارکراوە. -    بڕی (2 ملیۆن و 665 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (20.7%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیسرائیل)ەوە بارکراوە. -    بڕی (650 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (5.1%)ی لەلایەن کەشتییە (رۆمانیا)یەکانەوە بارکراوە. -    بڕی (714 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (5.6%)ی لەلایەن کەشتییە (کرواتیا)یەکانەوە بارکراوە. چارتی ژمارە (2) 2.    نەوتی بارکراوی هەرێم لە مانگی شوباتی 2022  لە (شوباتی 2022)دا (12 ملیۆن و 863 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی تورکی لە لەلایەن کەشتی (5) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (3)) بەجۆرێک؛  -    بڕی (4 ملیۆن و 463 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (39.1%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیتاڵیا)وە بارکراوە. -    بڕی (4 ملیۆن و 71 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (35.7%)ی لەلایەن کەشتییەکانی وڵاتی (یۆنان)ەوە بارکراوە. -    بڕی (647 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (5.7%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیسرائیل)ەوە بارکراوە. -    بڕی (665 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (5.8%)ی لەلایەن کەشتییە (کرواتیا)یەکانەوە بارکراوە. -    بڕی (ملیۆنێک و 558 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (13.7%)ی لەلایەن کەشتییە (ئیسپانیا)یەکانەوە بارکراوە. چارتی ژمارە (3) 3.    نەوتی بارکراوی هەرێم لە مانگی ئازاری 2022  لە (ئازاری 2022)دا (12 ملیۆن و 193 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی تورکی لە لەلایەن کەشتی (4) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (4)) بەجۆرێک؛  -    بڕی (553 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (4.5%)ی لەلایەن کەشتییەکانی وڵاتی (یۆنان)ەوە بارکراوە. -    بڕی (2 ملیۆن و 270 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (18.6%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیسرائیل)ەوە بارکراوە. -    بڕی (5 ملیۆن و 502 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (45.1%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیتاڵیا)وە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 320 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (10.8%)ی لەلایەن کەشتییە (کرواتیا)یەکانەوە بارکراوە. -    بڕی (2 ملیۆن و 548 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (20.9%)ی لەلایەن چەند کەشتییەکەوە بارکراوە کە ناسنامەکانیان نەزانراوە. چارتی ژمارە (4) 4.    نەوتی بارکراوی هەرێم لە مانگی نیسانی 2022  لە (نیسانی 2022)دا (13 ملیۆن و 616 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی تورکی لە لەلایەن کەشتی (6) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (5)) بەجۆرێک؛  -    بڕی (627 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (4.6%)ی لەلایەن کەشتییە (تورکیا)یەکانەوە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (10.3%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیسرائیل)ەوە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (10.3%)ی لەلایەن کەشتییە (کرواتیا)یەکانەوە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 675 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (13%)ی لەلایەن کەشتییە (ئیسپانیا)یەکانەوە بارکراوە. -    بڕی (3 ملیۆن و 675 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (27%)ی لەلایەن کەشتییەکانی وڵاتی (یۆنان)ەوە بارکراوە. -    بڕی (4 ملیۆن و 749 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (34.9%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیتاڵیا)وە بارکراوە. چارتی ژمارە (5) 5.    نەوتی بارکراوی هەرێم لە مانگی ئایاری 2022  لە (ئایاری 2022)دا (12 ملیۆن و 730 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی تورکی لە لەلایەن کەشتی (6) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (6)) بەجۆرێک؛  -    بڕی (4 ملیۆن و 310 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (33.9%)ی لەلایەن کەشتییەکانی وڵاتی (یۆنان)ەوە بارکراوە. -    بڕی (4 ملیۆن و 85 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (32.1%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیتاڵیا)وە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (12.6%)ی لەلایەن کەشتییە (ئیسپانیا)یەکانەوە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 385 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (10.9%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیسرائیل)ەوە بارکراوە. -    بڕی (720 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (5.7%)ی لەلایەن کەشتییە (کرواتیا)یەکانەوە بارکراوە. -    کەشتییە (میسر) یەکان کەمترین بڕی نەوتی هەرێمیان بارکردووە، کە بڕەکەی بریتی بووە لە (630 هەزار) بەرمیل بە ڕێژەی (4.9%) لە کۆی نەوتی بارکراوی هەرێم. چارتی ژمارە (6) 6.    نەوتی بارکراوی هەرێم لە مانگی حوزەیرانی 2022  لە (حوزەیرانی 2022)دا (11 ملیۆن و 305 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی تورکی لە لەلایەن کەشتی (5) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (7)) بەجۆرێک؛  -    بڕی (4 ملیۆن و 720 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (41.8%)ی لەلایەن کەشتییەکانی وڵاتی (یۆنان)ەوە بارکراوە. -    بڕی (3 ملیۆن و 15 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (26.7%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیتاڵیا)وە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 320 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (11.7%)ی لەلایەن کەشتییەکانی وڵاتی (رۆمانیا) وە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 25 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (9.1%)ی لەلایەن کەشتییە (تورکیا)یەکانەوە بارکراوە. -    بڕی (200 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (1.8%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیسرائیل)ەوە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 25 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (9.1%)ی لەلایەن چەند کەشتییەکەوە بارکراوە کە ناسنامەکانیان نەزانراوە. چارتی ژمارە (7) سەرچاوەکان -    درەو میدیا؛ هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی 2022؛  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10080 -    ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، نەوتی بارکراوی هەرێم، کانونی دووەمی 2022؛  http://www.roonbeen.org/wp-content/uploads/2022/02/%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%88-%D8%AC%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86-%D9%83%D9%A2-%D9%A2%D9%A0%D9%A2%D9%A2.pdf -    ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، نەوتی بارکراوی هەرێم، شوباتی 2022؛  http://www.roonbeen.org/wp-content/uploads/2022/03/%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%88-%D8%AC%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D9%A2%D9%A0%D9%A2%D9%A2.pdf -    ئەنوەر کەریم؛ داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ مانگی  نیسانی ساڵی 2022، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10230 -    ئەنوەر کەریم؛ داهاتی مانگی ئایاری حكومەتی هەرێم (ترلیۆنێك و 213 ملیار) دینارە، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10409 -    ئەنوەر کەریم؛ داهاتی حکومەتی هەرێم بۆ مانگی  حوزەیرانی ساڵی 2022، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10593   

عەلی مەحمود محەمەد دوای 203 ساڵ لە دەسەڵاتدارێتی دوو پارتی سەرەكی لە كۆلۆِمبیا كە زیاتر لە سەدەو نیوێك كورسیەكانیان (فیفتی بە فیفتی) دابەش دەكرد، دواجار لە هەڵبژاردنی چەند رۆژی رابردوودا  لیستی رێكەوتنی مێژوویی  چەپگەرا  بە سەرۆكایەتی گەریلایەكی  سەر بە رەوتی رۆبن هود و  كارەكەرێكی مالان، سەركەوتنی گەورەیان بە دەست هێناو كۆتایییان بە دەسەڵاتی دوو پارتی دەسەڵاتداری كۆڵۆمبیا هێنا، كە تەواوی دەسەڵاتە سیاسی و ئیدارییەكانی وڵاتیان قۆرخكردبوو.   كۆڵۆمبیا یەكێك لە وڵاتانی ئەمەریكای لاتینە, روپێوەكەی 1141748 كم چوار گۆشەیە, ژمارەی دانیشتووانی 51049498 كەسە, داهاتی نەتەوەیی 295 ملیار و 610 ملیۆن دۆلارە, داهاتی تاكی 5752 دۆلارە لە ساڵێكدا. كۆڵۆمبیا دووەم وڵاتە رێژەیەكی بەرز سپی پێستی تێدا نیشتەجێ بووە لە ئەمەریكای لاتین, دەگاتە 37%, وە 6,68%ی هاوولاتیانی ئەفریقین, دانیشتوانی رەسەن تەنها 4,31% ولات پێك دەهێنن,  49%شیان  تێكەڵەن. لە نیو سەدەی رابردوو ئاشتی لە گەڵ گەریلاكان  و شەڕی چەكداری كێشەی سەرەكی خەڵك بوو لە كۆڵۆمبیا, جەمسەری بەندی هەڵبژاردنیان دیاری دەكرد, ئاخر 260000 هەزار كوژراو حەوت ملیۆن ئاوارەی لێكەوتەوەو لە دوای پرۆسەی ئاشتی ساڵی 2016 ی نێوان گەریلا ماركسیستەكانی فارك و حكومەتی كۆڵۆمبی بارودۆخ گۆڕا, داخوازی دیكە هاتە پێشەوە وەك نا یەكسانی, گەندەڵی, مافی ژنان, مافی كەمایەتیەكان, پاراستنی ژینگە.....  ئەمانەش پێویستیان بە هێزی چەپ بوو بسیان بكات و كاریان لەسەر بكات, لێرە  بەدواوە چەپ  گرێدراو نییە بە خەباتی چەكداری و كاری زەبرو زەنگەوە, بەڵكە گرێدراوە بەو كێشە هەنووكەیانەی ئاماژەمان پێیان دا.  جاران حوكم بۆ راست, چەك و جەنگەڵ و لادێ و شاخیش بۆ چەپ بوو , چەپیان بە قاچاخچی مادەی هۆشبەر دەناساند, كەچی خەباتی چەكداری چەپ یەكێك لە هۆكارەكانی  لە دژایەتی ئەوانەوە لە دایك بووە "لە ساڵی 1964ەوە لە خەبات بۆ چاكسازی كشت و كاڵ (دابەشكردنی زەوی) هۆكاری سەرەكی دەست دانە چەك بووە" , جەنگ لە دژیان فارك دەستی پیكرد, ئەو قاچاخچیانە بۆ راستەكان هێز بوونە هەمیشە. ئۆلیگارشیەكانی كۆڵۆمبیا بە خوێن و مادەی هۆشبەر 203 ساڵ حوكمیان كرد, كۆڵۆمبیا تاكە دەوڵەتی كیشوەرەكەیە كە تا ئێستا هەڵبژاردن تیایدا لە نێوان  راست و راست بووە, لە ئێستا بە دواوە كایەكە گۆڕا بۆ چەپ و راست, خەڵك لە فەرمانڕەواییەوە چەپ تاقی دەكاتەوەو لێرەوە چەپی پراتیكی و زاهید دەیباتەوە, لە خەباتەوە دەچنە قۆناغی تاقیكردنەوە, قۆناغێكی مەترسیدارترە لە خەباتی چەكداری. ئەنجامی هەڵبژاردنی نیشانەی تێكشكانی سستەمی حیزبی پێشوو بوو, گۆڕان بوو بەرەو چەپ, نابێت ئەوەشمان لە بیر بچێت راپەڕینی خەڵك ساڵی پار, پشتی بزاڤی ئۆربیسمۆی راستگەرای كۆنەپەرستی شكاند, لێ كۆڵۆمبیا وڵاتێكی پارێزگارە گۆڕانكاری رادیكاڵی قەبوڵ ناكات, وە راگەیاندنیش بە دەست راستەكانەوەیە, یان ئەوەتا ئاراستەی پەمبەیی وەربگرن, یان ئەزموونی رابردووی هندۆراس و پاراگوای دووبارە بكەنەوە بە كودەتا, یان وەك ئێستای پیرۆ سەرۆك پیدرۆ كاستیلۆ دەستی بەستراوە و تا ئێستاش نەیتوانیوە كابینەیەكی حكومەتی یەكگرتووی تەواوی هەبێت, چوار جار سەرۆك وەزیرانی پێ گۆڕاوە, ئۆلیگارشییە پارێزگارەكان جوڵەیان پێ بڕیووە, بە كەمایەتی ناو پەرلەمان و ئەنجومەنی پیران وەك پیرۆ زیاتر لەم ئەزموونەوە نزیكە. لە كۆڵۆمبیا دەسەڵاتی شاراوە هەیە, پێك دێت لە بازرگانانی مادەی بێهۆشكەر, سەرمایەدارو خێزانە راستڕەوە دەوڵەمەندەكان, سەرباری سوپاو ئەمەریكا و كەنیسە و هەردوو پارتە حوكمڕانەكانی پێشوو, كۆی ئەمانە دەسەلاتێكی مەزنیان هەیە, لە سەروی هەمووشەوە راگەیاندنی بەهێزیان هەیە, ئەمانە بەرەو رووی گۆڕانكارییەكان دەبنەوەە, هەوڵ بۆ تێكشكانی كەسایەتییەكان دەدات, لە 7 ئۆگستەوە جەنگەكە دەست پێ دەكات, ئاخر سەركەوتن بۆ كارە, ئەوان رێگا لە كارەكە دەگرن بۆ گەیشتنەوە بە دەسەلات.  نابێت لە بیرمان بچێت بە یاسا بانكی ناوەندی پارێزراوە لە دەست تێوەردانی حكومەت و دادگای دەستوورییش یەكلا كەرەوە و دەسەڵاتدارە, ئەمانیش وەك لوغمن رێگا دەگرن لە گۆڕانكاری ریشەیی. حاڵی نایەكسانی  كۆڵۆمبیا نایەكسانی تیایدا بە پێوەری جینی 0,504 ە, كە ئەمەش رێژەیەكی بەرزە, ئەگەر یەك بێت واتا سەرمایەی وڵات لە دەستی كەسێكدا كۆبۆتەوە, بەڵام ئەگەر سفر بێت یانی یەكسانی تەواو هەیە, سەروەت و سامانی وڵات بە یەكسانی تەواو بەسەر تاكەكانی كۆمەڵگا دابەشكراوە", كۆڵۆمبیا لە ئەمەریكای لاتین دووەم وڵاتی نا یەكسانە دوای ولاتی بەرازیل  و حەوتەمیشە لە جیهان . لە ساڵی 2021 دا رێژەی هەژاری لە كۆڵۆمبیا گەیشتە 39,3% ی هاوولاتیان , ژمارەیان 18,9 ملیۆن كەس بوو لە كۆی ژمارەی دانیشتووان.  10%ی هەرە دەوڵەمەندترینی هاووڵاتیان 58%ی  داهاتیان بەر دەكەوێت, 10%ی هەرە دەوڵەمەندەكانی ولات خاوەندی 65%ی سامانی وڵاتن 1.  2%ی  ئاغاكان خاوەند  90%ی زەوی وڵاتن , 11% ی هێزی كاری وڵات بێكارن, زۆرترین كاری نا فەرمی لە ئەمەریكای لاتین لە كۆڵۆمبیایە. لە شار رێژەی هەژاری نزیك 30%, لە لادێدا رێژەی هەژاری دەگاتە 65%, بەشی زۆری هاووڵاتیانی لادێ هەژارن, بۆیە ناوچەكانیان بۆتە ناوەندی دەستەو گروپی چەكداری چەپ و تەنانەت تاوانكاری راستگەرایی و مافیایی و باندی قاچاخچی جۆراو جۆر2.  رێكخراوی هاوكاری و گەشە دەڵێت " یانزە نەوەی دەوێت تا 10%ی هەرە هەژارەكانی كۆڵۆمبیا بگەنە داهاتی مام ناوەند" هەرچەندە كۆرۆنا نا یەكسانی زیاتر كرد, ئەو ماوەیەشی گۆری و ئەو خەونەی درێژترەوە كرد 3.  25000 هاووڵاتی لە شاری بۆگۆتای پایتەخت خەریكی كۆكردنەوەی پاشماوەی دەوڵەمەندەكانن, كە رۆژانە كەمتر لە 5 دۆلار داهاتیانە, بەشی زۆریشیان لە شەقامەكان دەخەون, داهاتەكەیان تەنها بەشی جەمێك خواردنیان دەكات 4- گرنگی كۆڵۆمبیا  بۆ ئەمەریكا  كۆڵۆمبیا وڵاتێكی گرنگە, وەك شافێز وتەنی ئیسرائیلی دووەمە لە ناوچەكە, سیاسەتی ئەمەریكاو ناتۆ لە ئەمەریكای لاتین بەڕێوە دەباتو زیاتر لە 200 ساڵە پاشكۆی ئەمەریكایە. ساڵی 1962 دوو ساڵ پێش ئەوەی فارك دەست بە خەباتی چەكداری بكات, كۆڵۆنێڵی ئەمەریكی ویلیام یاربۆرۆ لە میانی سەردانی كۆڵۆمبیای دا پێشنیاری دروستكردنی تیمی مەرگی كرد بۆ بنەبڕكردنی جوتیارە شیوعیەكان. لە ساڵی 1963 ژەنەراڵ ئەلبەرتۆ رویزۆ نۆفۆوا, كە لە شەڕی كۆریا بەشداری كردبوو, پێشنیاری دروستكردنی دەستەی چەكداری مەدەنی كرد بۆ شەڕی شیوعیەكان لەناو كۆمەڵگاكانیان. لە سەردەمی حوكمڕانی ئەلفارۆ ئۆربی 7 August 2002 – 7 August 2010 ژەنەراڵ ماریۆ مۆنتا كە ئەمەریكا راهێنانی پێكردبوو, زیاتر لە 10000 خەڵكیان كوشت, بەشی زۆریان چەپ بوون, زۆرجار قوربانیەكان بەرگی گەریلایان دەكردە بەریان دوای كوشنتنیان .  كۆڵۆمبیا شەریكی پەیمانی ناتۆیە, 9 سەربازگەی ئەمەریكای لێیە 5, سەرۆكی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لە ئازاری ئەمساڵ كۆڵۆمبیای هاوپەیمانی سەرەكی لە دەرەوەی ناتۆ دیاریكرد. لەوەش زیاتر رۆیی  و وتی: ئەمەریكای لاتین باخچەی پشتەوەی ئەمەریكا نییە , بەڵكە گۆڕەپانی پێشەوەی ئەمەریكایە 6. لە مێژوودا پارێزگارە راستڕەوە دەسەلاتدارەكانی كۆڵۆمبیا پشتیوانی دەزگا سیاسی و داراییەكانی ئەمەریكایان لە پشت بووە, نەخشەی ئەمەریكایان لە كیشوەرەكە بردۆتە  پێشەوە , ئەگەر ئەمەریكای لاتین  باخچەی پشتەوەی ئەمەریكا بووبێت و ئەوا كۆڵۆمبیا سەنگەری پێشەوەی ئەمەریكا بووە. هەموو نەخشە سیخوڕییەكان دژ فەنزوێلا لە كۆڵۆمبیاوە ئاراستە كراوە, تەقاندنەوەی كارەبا و نەوت و ئاو تا رێكخستنی كودەتاو هەوڵی تیرۆر كردنی مادۆرۆ و هێنانی چەك و نانەوەی پشێوی, لە ئازاری 2008 شافێز  راستی وت كە كۆڵۆمبیای بە ئیسرائیلی ئەمەریكای لاتین ناو برد7. كۆڵۆمبیا بەرەی گەڕانەوەی راستەكان بوو بۆ دەسەڵات لە بەرازیل, ناوەندی دەست خستنە ناو كاروباری ولاتانی دیكەی وەك پیرۆ و ئیكادۆرو و پۆلیڤیا بوو لە ناوچەكە, تا ئێستا لە روی سیاسییەوە جێگیرترین ولاتی دۆستی ئەمەریكا بوو لە كیشوەرەكە وەلێ لە پڕ گۆڕا, تسۆنامی سور گەیشت پێی 8. ئەندامێكی كۆنگرێسی ئەمەریكا لە پارتی كۆماری ماریا إلفیرا سالازار " وتی من نیگەرانم لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی كۆڵۆمبیا, بیترۆ دزو تیرۆریست و ماركسیی و داكۆكیكەری شافێزو كاسترۆیە 9. هەرچەندە  بایدن پیرۆزبایی كرد لە بیترۆ و وەلێ فەمانداری فلۆریدا رون دی سانتیس وتی بیترۆ تیرۆریستێكی ماركسییە كاری مادەی هۆشبەری كردووە, وەلێ رێك سكوت سیناتۆری فلۆریدا وتی بیترۆ سۆسیالستێكی چەپی توندرەوە 10.   خوێن لە كۆمەڵگا  دەچۆڕێت, مەترسی خۆ كاندیدكردن تا ساڵی 2010 خۆپالاوتن لە كۆڵۆمبیا بۆ چەپەكان خۆكوژی بوو, لەو مێژوەوە لە خۆكوژییەوە بووە مەترسی,  ساڵی 1948  كاندیدی چەپ بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری كۆڵۆمبیا خۆرخی ئەلیسیر گایتان  تیرۆر كرا, لە هەڵبژاردنی ساڵی  1990دا هەر سێ كاندیدی سەرۆك كۆمار,  كاندیدی لیبراڵ لویس كارلۆس  و هەردوو كاندیدی چەپ  برناردۆ جارامیلۆ ئوسا و بیزارۆ لیونگۆمیز تیرۆر كران. لە میانی هەڵبژاردنی ساڵی 2018 دا میلشیا چەكدارە راستگەراكان رایان گەیاند, دەنگدەرانی بیترۆ ئامانجی سەربازین, لە هەندێك ناوچە نەیان هێشت دەنگ بدەن, لە هەموو خولەكانی پێشوودا بۆ چەپ  هەروا بووە, لەم خولوشدا دووبارە بوەوە.  لەماوەی 8 ساڵ دەسەلاتی ئەلفارۆ ئۆربی لە نێوان 2002 بۆ 2010, زیاتر لە 6402  كەس لە لایەن سوپاوە كوژران, زۆریشیان دوای كوشتنیان بەرگی گەریلایان كردە بەریان, ئۆرۆبی باوكی لە لایەن گەریلا ماركسیستەكانی فاركەوە كوژرا, لە ساڵی 2016 لە هەڵمەتی راپرسی بۆ ئاشتی دژ بە پرۆسەی ئاشتی وەستایەوە 11. ساڵی 1988 لەسەردەمی تیرۆر كردنی چالاكوانانی چەپ و كۆمۆنیستەكان, ئەنجامی رێكەوتنی هەواڵگری لیوای چواری سوپاو كارتلەكانی بازرگانی مادەی هۆشبەر بوو لە مێدلین 12. لە دوای پرۆسەی ئاشتی نێوان گەریلاكانی فارك و حكومەتی كۆڵۆمبیاوە  1321 كەس كوژراون لە رابەران و پارێزەرانی مافی مرۆڤ و گەریلاكان. لە ساڵی 2020 دا زیاتر لە 120 سەركردەی كۆمەلایەتی تیرۆر كرا, لە ساڵی 2021  دا 121  كۆمەڵكوژی ئەنجامدراوەو تەنها لەمساڵدا 47 كۆمەڵكوژی,94 رابەری كۆمەڵایەتی, 21 گەریلای فارك  كوژران13. لە ساڵی 1985 ەوە بۆ ساڵی 2018  دەركەوت 5733 ئەندامی پارتی Unión Patriótica چەپگەرا كوژران, هاوكات 3000 ساندیكایی تیرۆر كران,  تا ئێستا لە دوای پرۆسەی ئاشتییەوە  لە ساڵی 2016 , 315  گەریلای فارك كوژراون 14. لە ماوەی  8 ساڵدا 1163 چالاكوانی پارتی یەكێتی نیشتمانی Unión Patriótica چەگپەرایان كوشت, لە ناویاندا كاندیدی سەرۆك كۆمار, 13 پەرلەمانتار, 11 پارێزگار هەبوون 15. ی إندیباز 1317 من القادە والمدافعین عن حقوق الإنسان الژین تم  گۆستافۆ بیترۆ جێگرەكەی كێن؟ غوستافو فرانسیسكو بیترو أوریغو لەدایك بووی 19-4-1960, لە خێزانێكی لادێی بە بنەچە ئیتاڵی هاتۆتە دنیاوە, كۆچی كردووە بۆ شار, بە منداڵی وانەی ئاینی كاسۆلیكی خوێندووە, سەرەتای هوشیاری سیاسی چەپی لەوێوە لە دایك بووە, كاتێك بینی باوكی بۆ مەرگی كوشتنی جیڤارا هۆن هۆن دەگریا. لە گەنجی ناوەندێكی رۆشنبیری كردەوە بە نوی گارسیا ماركیز, وەلایەنگری لاهوتی ئازادیبەخش بووە 16. لە ساڵی 1973 ەوە بە كاریگەری كودەتای شیلی لە لایەن بینۆتشەوە بەسەر حكومەتی چەپگەرای هەڵبژێردراو وە ساختەی هەڵبژاردنەكانی كۆڵۆمبیا رێگای ماركسیزم دەگرێت,  لە تەمەنی 17 ساڵی لە ساڵی 1977 دەبێتە گەریلای گروپی چەپگەرای ئێم 19, بیترۆ لە ساڵی 1985 دەستگیركراوە بە تاوانی هەڵگرتنی چەك بە نایاسایی 18 مانگ لە زیندان بووە. ئەو ناوی ئۆریالنۆی هەڵبژارد لە كاری نهێنی, كە قارمەنێكی ناو رۆمانی سەت ساڵ لە تەنیایی گارسیا ماركێزە. پیترۆ پسپۆری سیاسی ناسراو, لە 20-12- 1991 ەوە  ئەندامی پەرلەمانی كۆڵۆمبیا  بووە دوو خول, وە وەك هاوكارێكی دیبلۆماسی بۆ مافەكانی مرۆڤ لە برۆكسل كاری كردووە, ساڵی 2010 وەك باشترین ئەندامی ئەنجومەنی پیران و كەسایەتی سیاسی ساڵ دیاریكراوە, دكتۆرای لە ئابووری و مافی مرۆف هەیە,  هاوكات  پارێزگاری پێشووی شاری بۆگۆتای پایتەختی كۆڵۆمبیاش بووە 31-4-2014 تا 23-12-2015. لەم  هەڵبژاردنە  وێرشای هاوپەیمانی مێژوویی هاوكات كاندیدی كۆڕبەندی ساوپاولۆی چەپەكانی ئەمەریكای لاتینیشە. جێگرەكەی فرانسیا ماركیز رەش پێستی بە بنەچە ئەفریقییە" كۆڵۆمبیا دووەم ولاتە لە ئەمەریكا لاتین رێژەی ئەفریقی لە خۆی دەگرێت ", لە 1ی دیسەمبەری 1981 لە گوندێكی ناوچەی كاوكا لە دایك بووە, لە دایك و باوكێكی كرێكاری كانەكان, لە 13 ساڵییەوە بۆتە چالاكوان لە  بواری ژینگەو مافی مرۆڤ, لە ئازایەتی و بوێریدا نەیارانی زیاتر سەرسامن پێی, لە 16 ساڵی  وازی لە خوێندن هێنا تا منداڵەكەی  بەخێو بكات. لەكاتی خوێندن لە قۆناغی  زانكۆی سانتیاگۆ دی كالی كۆلێژی یاسا كارەكەری ماڵانی كردووە تا خەرجی خوێندنەكەی دەربكات, ئێستاش یەكەم ژنی رەش پێستە ببێتە جێگیری سەرۆك كۆماری كۆڵۆمبیا , دووەم جێگیری سەرۆك كۆماری رەشە لە ئەمەریكای لاتین دوای ئەبسی امبل لە كۆستاریكا. لە لیستی 100 ژنە بەهێزەكەی جیهانی بی بی سی دا بووە, خەڵاتی جۆڵدمانی وەرگرتووە كە هاوتای نۆبڵی ژینگەی جیهانە 17. لە رووی سیاسییەوە, فرانسا ماركیز  لە چەپی بیترۆوەیە گەریلاكانی ئێم 19 كێ بوون؟؟؟ گروپی ئێم 19 دژ بە ساختەكاری هەڵبژاردنی ساڵی1970 وەك كاردانەوەیەك لە بەرامبەری دامەزراو دواتر هانایان بۆ چەك برد, لە 8-1-1974 دەستیان دایە چەك تا رێكەوتی 8-3-1990,  لایەنێكی بچوكتر بوون لە دەستە چەكدارییەكانی دیكەی وەك فارك و ئیلین , لە نێوان 1500 بۆ 2000  گەریلا بوون,  لە دوای ساڵی 1985 ەوە گەشەیان كرد بوونە دووەم هێزی چەكداری یاخی. ئێم 19دەستەیەكی چەكداری شاری بوون وەك بزاوتی تۆبامارۆس لە ئۆرۆگوای و مۆنتینرۆس لە ئەرجەنتین, كەمتر لە گروپەكانی دیكە زەبرو زەنگیان بەكار دەهێنا, پێك هاتبوون لە قوتابیان و هونەرمەندو چالاكوانان, زیاتر رۆشنبیرانی شاری بوون, گەنگەشەیان بۆ پراتیكی رۆبن هودانە دەكرد, دەستیان بەسەر شیری ناو بارهەڵگری ماركێتەكان دەگرت و دابەشیان دەكرد لە گەڕەكە هەژار نشینەكان, تەنانەت دەستیان گرت بەسەر شمشێرەكەی سیمۆن پۆلیڤار, دواتر ساڵی 1990 دوای رێكەوتن لە گەڵ دەسەلات شمشێرەكەیان هێنایەوە, لە روی قوتابخانەی فكرییەوە زیاتر نزیك  بوون لە كوبا. ئەم بزووتنەوەیە لەماوەی بەرهەڵستكارییان زۆر چالاكی  گرنگی سەربازیان ئەنجامدا, وەك رفاندنی فرۆكەو دەستگرتن بەسەر سەفارەتخانەكان وەك سەفارەتی دۆمۆنیكان لە 27-2-1980 توانیان 14 باڵوێز بە بارمتە بگرن, دەستگرتن بەسەر خانووی دادپەروەری ناوەندی كە زیاتر 100 كەسی تێدا كوژرا, نیوەیان لە دادەرەكان بووون. لە شەوی سەری ساڵ 1979تونێلێكیان لێدا بۆ كۆگای چەكی سوپا لە نۆرس كانتۆن, لە ئەنجامدا دەستیان بەسەر 5000 پارچە چەكدا گرت.   زۆر لە سەركردەكان گەریلاكانی ئێم 19 راستەوخۆ سەركردایەتی چالاكییەكان ناو شارەكانیان دەكرد, زۆریان لەم نێوەدا گانی خۆیان بەختكرد. ئەم بزووتنەوەیە دوای رێكەوتن لە گەڵ دەسەڵات, لەساڵی 1990 بەشداری هەڵبژاردنیان كرد بەناوی 19th of April Movement, لە هەڵبژاردنی دیسەمبەری 1990 رێژەی  26,93%ی دەنگەكەیان هێنایەوە, كە دەیكردە 992613 دەنگ و 19 كورسی لە كۆی 75 كورسی پارلەمانیان بەدەست هێنا, دووەم هێزی ناو پەرلەمان بوون, ئەوەی شایانی ئاماژەیە لە ساڵی 1990 دوو هەڵبژاردن لە كۆڵمبیا ئەنجامدرا لە مانگەكانی مارت و دیسەمبەر, هەڵبژاردنی دووەم لە ئەنجامی رێكەوتنی حكومەت و گەریلاكانی ئێم 19 ئەنجامدرا, یەكەم هەڵبژاردنیش بوو ئۆپۆزسیۆنی چەپ  بەهێزەوە چووە پەرلەمانەوە.  هەر لەو ساڵەدا 26-4- 1990 كاندیدیان بۆ پۆستی سەرۆك  كۆماری كارلوس بیزارو لیونغومیز تیرۆر  كرا. رۆڵی راگەیاندنی دژ پێش خولی دووەمی هەڵبژاردنی  ئەمجارەی سەرۆك كۆماری كۆڵۆمبیا, گۆڤاری سیمانای بەناو بانگ  لەسەر بەرگی گۆڤارەكەی نووسی: لە نێوان جەنگاوەرێكی رابردوو و  ئەندازیارێك. لە كاتێك ئەو چەكدارە سێ دەیەو نیوە بەرگی گەریلایی فڕێداوەو زۆر پۆستی سیاسی گرنگی لە وڵات وەرگرتووەو دو خولی پەرلەمان, پارێزگاری پایتەخت, وابەستەی سیاسی باڵوێز لە برۆكسل, ئەندامی ئەنجومەنی پیران, دوو خول كاندیدی سەرۆك كۆمار, پسپۆڕی ئابووری و سیاسی, پارێزەری ژینگەو مافی مرۆڤ  و لایەنگری مافی ژنان, ئەو ئەندازیارەش كە باس دەكرێ دژە ژن و كۆنەپەرست و  لایەنگری هیتلەرە. هەرناندیز  بە ترامپی كۆڵۆمبیا دەناسرا, لە ساڵی 2016  خۆی رایگەیاندبوو هەواداری هیتلەرە 18.  گۆستافۆ وتی هەڵمەتەكەمان لە دەستی ژنانە, پێشتر لە چاوپێكەوتن لە گەڵ رۆژنامەی ئیل ئیسبیكتادۆر وتی هرناندیس تا ئاستی تاڵیبان كۆنەپەرستە 19. وەك دەبینین راگەیاندنی راست چۆن راستییەكان پیچەوانە نیشان دەدەن. ئۆلیگارشییەكان كۆڵۆمبیا كەناڵەكانی راگەیاندنیان كۆنترۆڵكردووە, هیچیشیان لایەنگری پیترۆ نەبوون لەو جەنگە سیاسییە, بەڵكە تەواو دژ بوونە. سەیر كەن چۆن ئۆلیگارشییەكان كۆنترۆڵی كەناڵەكانی راگەیاندنیان كردووە, لویس كارلۆس سارمینۆ خاوەند 27 كەناڵی راگەیاندنە, كارلۆس ئەردیلا خاوەند 7  كەناڵە, سانتۆ دۆمینگۆ خاوەند 4 كەناڵە  و سێ هەرە دەوڵەمەندەكانی وڵاتن. بە پێی زانیاری یەكێتی رۆژنامەنووسانی كۆڵۆمبی 78%ی هاوولاتیان زانیاری لە 8 كەناڵەوە وەردەگرن 20.  ئەم كەنالانە چۆن لە بانگەشەی هەڵبژاردن دژ بە پیترۆ بوون, لە داهاتووشدا بەرەو رووی دەبنەوە وەك مەكسیك و فەنزوێلاو پیرۆو پۆلیڤیاو ...... هتد. هەڵبژاردنی نێوخۆی  هاوپەیمانی مێژوویی لەم خولەی هەڵبژاردندا كاندیدە براوەكانی هەڵبژاردنی پۆستی سەرۆك كۆمارو جێگرەكەی بەربژێری هاوپەیمانی رێكەوتنی مێژویی -كۆڵۆمبیایەكی دیكە شیاوی بەدی هاتنە" Pacto Histórico" نە بوون, كە لە 17  لایەن شیوعی و چەپ  تا چەپی ناوەند پێك هاتووە, 13 لایەنیش لە دەرەوەی هاوپەیمانیەتییەكە  پشتیوانین, هاوپەیمانییەتییەكە لە رێكەوتی 11-2-2021راگەیەنراوە, بیترۆ نوێنەری  Colombia Humana ەیە لەناویدا.  لە هەڵبژاردنی  ناوخۆیی  هاوپەیمانیەتیەكە 5 كاندید ركابەری یەكتریان كرد تا ببنە بەربژێری سەرۆك, 5818375 كەس بەشداری دەنگدانیان  كرد, لە ناویاندا دەنگی 122479 كەسیان سپی بوو, وە 111138 كەسیش دەنگەكانیان سوتا. بیترۆ كاندیدی كۆڵۆمبیای مرۆڤی و یەكێتی نیشتمانی بوو لە هەڵبژاردنی ناوخۆی هاوپەیمانیەتیەكە, توانی متمانەی 80,5%ی دەنگدەرانی پارتەكانی ناو هاوپەیمانییەتییەكە  بە دەست هێنا كە دەیكردە 4،495،831 دەنگ, بەمەش بووە كاندیدیان, فرنسا ماركیزی جێگیریشی رێژەی 14,05%ی دەنگەكانی هێنایەوە كە دەیكردە  785215 دەنگ, ناوبراو كاندیدی پارتی جەمسەری دیموكراتی چەپگەرا بوو. كۆبوونەوەی ئەو لایەنانە  لە دەوری ئەم هاوپەیمانییە, هەنگاوێكی گرنگ بوو بۆ دیاریكردنی نەخشە رێگای گۆڕانكاری كە زیاتر لە 203 ساڵ بوو دەسەڵاتی سیاسی ئابووری و سەربازی و راگەیاندن بەدەست ئۆلیگارشیەكانەوە بوو. زەمینەی هەڵبژاردن  ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی ئەمجارەی سەرۆكایەتی كۆمار لە كۆڵۆمبیا, تسۆنامییەك بوو رابردووی 203 ساڵەی دەسەڵاتی ئۆلیگارشی پارێزگاری كۆڵۆمبی راماڵی, لە مێژووی سیاسی كۆڵۆمبیا راست و راستی پەڕگیڕ دەستیان بەسەر ژیانی سیاسی كۆڵۆمبیا گرتبوو, بۆ یەكەمجار لە دەستیان دەرهێنرا. تا ساڵی 2008  هەموو ولاتەانی ئەمەریكای لاتین چەپ بە رادیكاڵەكان و پراگماتییكەكانەوە دەسەلاتداری بوون, بە ئۆرۆگوای بۆرجوازییشەوە, پاش 175 ساڵ لە دەسەلاتدارێتی پارتەكانی بلانكۆو كۆلرادو.  هەرچەندە باسی شەپۆڵی پەمبەیی دەكرێت لە ئەمەریكای لاتین وەلێ لە راستیدا تسۆنامی سورە هەڵیكردووە. تا ئێوارەی رۆژی یەك شەمەی رێكەوتی 19-6-2022, كەس باوەڕی ناكرد ئەمجارە چەپ لە كۆڵۆمبیا هەڵبژاردنی پۆستی سەرۆك كۆماری بباتەوە, كێشە لە ئاستی هژمۆنیای جەماوەری  نەبوو, كە دیار بوو  بەلای چەپدا قورس بوو, بەڵكە ئەزموونەكانی هەڵبژاردنەكانی رابردوو وە هێزی شاراوەی راستی دەسەلاتدار و گرنگی ئەم ولاتە بۆ ئەمەریكا كە 203 ساڵ بوو پاشكۆی سیاسەتەكانی بوو, ئەو باوەڕەی دروستكردبوو, ئێستاش رێگاكە راستە رێ نییە و لوغماوییە, سەرمایە بە ئاسانی دەسەلات تەسلیم ناكات, 203 ساڵ راستڕەوە پارێزگارەكان حوكمیان كرد, لەم ولاتە بەرفراوانترین  شەڕی ناوخۆیی  تیایدا ئەنجامدرا بۆ پاراستنی دەسەلات, چەندین كاندیدی تێدا كوژرا, بۆیە نەك پێش نەوەیەك و بگرە پێش رۆژێكیش باوەڕ ناكرا بەم ئەنجامە, هەنووكە بووە بە پرسێكی راستی, بەڵام بۆمب رێژە. راستەكان لە وڵات  دوای وڵات لەم كیشوەرە سورە جەماوەر دەترسێنن بەوەی شوعیەت هات, وەلێ  هەژاران و لاوان بێترس لە وشەی شیوعیەت دەنگ بە چەپەكان دەدەن, چونكە  پاكترو راستگۆترن, بەرنامەو گوتارەكانیان لەگەڵ  بەرژەوەندییان دێتەوە. دامودەزگا سەركوتكەرەكان, بەرتیل و دەنگ كڕین, لایەنداری راگەیاندن بۆ ئۆلیگارشیەكان, چاوسور كردنەوە, دەسەلاتی قوڵ, تەڵەكەبازی هەمە جۆر لە پرۆسەی هەڵبژاردن...... هەموو ئەمانە وای دەكرد سەركەوتنی چەپ خەون بێت.  ساغبۆتەوە پارەی مادەی بێهۆشكەر بەكار هێنراوە بۆ كڕینی دەنگ لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی رابردوو. گۆستافۆ بیترۆ  دەڵێت هاوپەیمانی لە نێوان هەندێك  كەرتی دەوڵەت و قاچاخچیەكانی مادە هۆشبەرەكان هەیە, هەر كاتێك كەرتی كشتوكاڵ وێران بكەن مادەی هۆشبەر زیاد دەكات.    ساڵی 2002 لەسەردەمی دەسەلاتی ئۆربی  لەكاتی جەنگی سەرانسەری دژ  بە گەریلا ماركسییەكان, پەیوەندی لەگەڵ میلشیا تاوانكارەكان و بازرگانانی مادە بێهۆشكەر دانا, لەوكاتە كۆنگرێسی كۆڵۆمبی 35%ی لە ژێر دەسەلاتی بازرگانانی مادەی هۆشبەرو تاوانكاران بوو 21.  وەلێ متمانە بەو دەسەلاتە نەما, هەڵبژاردنەكان تا ئێستا دوبارە كردنەوەی رابردوو بوون, وەلێ ئەمجارە نۆرەی هاتنی قازە رەشەكە بوو , رێژەی رتكردنەوەی ئۆربیسمۆكان گەیشتە 70% - 22. لە كۆڵۆمبیا گوایە هەڵبژاردن ئەنجام دەدرێت ,  وەلێ چەتەی مادەی بێهۆشكەر سەرۆك و پەرلەمانتار و ئەندامانی ئەنجومەنی پیرانی داناوە  23. مێژووی  هەڵبژاردن لە كۆڵۆمبیا لە ساڵی 1821 ەوە  56 هەڵبژاردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لە كۆڵۆمبیا ئەنجامدراوە, لە ساڵی 1857 دا یەكەم  هەڵبژاردنی راستەوخۆی  سەرۆكایەتی  كرا پارتی لیبراڵَ و پارێزگاران بەشداربوون لە پێشبڕكێكە, دواتر گەڕانەوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك لە لایەن نوێنەرانەوە, هەڵبژاردنی راستەوخۆی سەرۆك  ئەنجام نەدرایەوە  تا ساڵی 1914, لەوساوە بۆ ئێستا 26  هەڵبژاردن راستەوخۆ ئەنجامدراوە, 55 جار بە گشتی هەردوو پارتی لیبراڵ و پارێزگاران پۆستەكەیان بردووە, 26 جاری لە رێگای نمایشی هەڵبژاردنی  راستەوخۆوە. تا ساڵی 1970  تەنها هەردوو پارت پارێزگاران و لیبراڵ بەشدار بوونە لە پرۆسەكە, لە دوای ئەو مێژوەوە پارتی دیكە هاتۆتە ناو پرۆسەكەوە" ساڵی 1974  هەڵبژاردن نەكراوە".  لە هەڵبژاردنی 19ی ئەبرێلی 1970  ساختەكاری كرا بە قازانجی میشایل باسترانا بۆریۆرۆ, بۆیە لایەنگرانی غۆستافۆ روخاس بینیلا(12 مارس 1900 ـ 17 ینایر 1975- ناوبراو لە رێگای كودەتاوە لە ساڵی 1953 گەیشتە  دەسەڵات, مافی دەنگدانی بەخشی بە ژنان, نەخۆشخانەو تەلەفزیۆن و زۆر پرژەی كردەوە......  ) نارازی بوون لە ساختەكاریەكە و  دەستیان دایە چەك و بزافی 19 m  یان راگەیاند. خەون بوو بە راستی ئەگەر  زۆر بوو كۆڵۆمبیا لە ساڵی 1948  سەرۆكێكی چەپ هەڵبژێرێت لە دواهامین ولاتی لاتینەوە  ببوایەتە یەكەم وڵاتی لاتین خاوەند سەرۆكی چەپ بەناوی خورخی ئەلیپێر جایتان, سەرۆكی كارێزمای پارتی لیبراڵ, بەڵام تیرۆر كرا, نووسەری بەناو بانگی جیهانی گارسیا ماركیز لە پەرتووكی ژیان چیرۆك دەگێڕێتەوە Vivir para contar la historia بە درێژی باسی پرۆسەی تیرۆكردنەكە دەگێڕێتەوە, لەو كاتەدا لە نزیكی شوێنی روداوی تاوانەكە بووە. لە هەمان  رۆژی تیرۆركردنی  جایتان,  دەبوایە گەنجێكی ببینیایە بەناوی فیدل كاسترۆ, بۆ ئەوەی پێكەوە باسی شۆرش بكەن. پرۆسەی تیرۆر كردنەكە لە مێژوودا  ناو  نرا بۆ غۆتازۆ  24. پیترۆ كۆڵی نەدا سێجار خۆی كاندید كرد بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار, ساڵی 2010 كە خۆی كاندید  كرد, ریزبەندی چوارەمی گرت و نەیتوانی بچێتە خولی دووەمی پێشبڕكێكەوە, لە هەڵبژاردنەكە  تەنها  1331267  دەنگی هێنایەوە  كە دەیكردە  9,14% ی دەنگەكان.  لە هەڵبژاردنی ساڵی 2014 چەپەكان  لە بری پیترۆ خاتوو كلارا لۆبیزیان كاندید كرد,  توانی  1958518 دەنگ بهێنێتەوە كە دەیكردە 15,22% ی دەنگەكان. لە هەڵبژاردنی 17ی یۆلی 2018 ەدا  گۆستافۆ پیترۆ بۆ جاری دووەم خۆی كاندید كردەوە, لە خولی یەكەم 4855069 دەنگی هێنایەوە, كە دەیكردە  25,09% دەنگەكان , ریزبەندی دووەمی بەدەستهێناو چووە خولی دووەمەوە, لە  خولی دووەمدا توانی  8040449 دەنگ بهێنێتەوە, كە دەیكردە  41,77%  ی دەنگەكان, ئەم رێژە بەرزە  نیشانەی گەشەی جەماوەری چەپ بوو لە وڵات, لە كاتێكدا لەو ساڵەدا هێشتا چەپ خولی دووەمی سەركەوتنەكانی لە كیشوەرەكە دەست پێ نەكردبوەوە, لە قۆناغی دۆڕاندا بوو لە پرۆسەی هەڵبژاردن.  بەمەش پیترۆ دەنگەكانی بە رێژەیەكی بەرز لە چاو 8 ساڵ لەمەوبەر زیادی كرد, لە خولی یەكەم بە رێژەی 364% و لە خولی دووەم بە رێژەی 604%. لێ لە هەڵبژاردنی ئەمساڵدا پترۆ توانی لە خولی  یەكەم 8541617  دەنگ بەدەست بهێنێت كە دەیكردە  40,3% ی دەنگەكان, لە خولی دووەم دەنگەكانی بەرز كردەوە بۆ  11281013 دەنگ كە دەیكردە  50,44%ی دەنگەكان, بە پێی شێوازی ژماردنی دەزگای هەڵبژاردنی كۆڵۆمبی, 2739396دەنگ زیاتری لە خولی یەكەمی هێنایەوە, زۆرینەیان ئەوانە بوون لە خولی یەكەم بایكۆتی دەنگدانیان كردبوو.   لە بەرامبەردا هەموو راستەكان بە پۆپۆلیست و لیبراڵ و پارێزگارەكەیەوە كە دەنگیان بە ڕكابەرەكەی دا. هەرچی ركابەرەكەیەتی رودولفو هرناندیز ناسراو بە ترامپی كۆڵۆمبیا لە خولی یەكەم 5,965,335 دەنگی بەدەست هێنا, كە دەیكردە 28.17% دەنگەكان, لە خولی دووەم دەنگەكانی بەرز بوەوە بۆ 10,580,412 دەنگ, كە دەیكردە 47,31%ی دەنگەكان, ئەم رێژەیەش كۆی دەنگەكانی راستگەرەكانە بە دەنگی راستی دەسەلات فیدیریكو جوتیریز یشەوە, كە بۆ خۆلی دووەم خۆی یەكلا كردەوەو زۆر زوو بێ بیركردنەوە پشتیوانی بۆ هرناندیز دەربڕی,  ناوبراو 5,069,448 دەنگی لە خولی یەكەم هێنابوەوە دەیكردە 23.94%ی دەنگەكان.  پترۆ توانی بە زێدەی 700601 دەنگ هەڵبژاردنەكە لە راكەبەرەكەی بباتەوە, كە دەیكردە  3,13%ی دنگەكان, پێچەوانەی ئەوانەی بانگەشە دەكەن بۆ ئەوەی بە رێژەیەكی زۆر كەم لە پێشەوەیە.  دەنگە  سپیییەكان  لە خولی یەكەم 365764 ە, دەكاتە 1,73%ی دەنگەكان, لە خولی دووەم  بەرز بوەوە بۆ 501987 دەنگ, كە دەیكردە 2,24%ی دەنگەكان. كۆی دەنگەكان خولی یەكەم 21173157, لە خولی  دووەم  ژمارەی دەنگەكان بەرز بوەوە بۆ 22363412  دەنگ. دەنگە سوتێنراوەكان لە خولی یەكەم 268448 دەنگ كە دەكاتە 1,25%ی دەنگەكان , لە خولی دووەم  بەرز بوەوە بۆ 295282 دەنگ كە دەكاتە 1,30%ی دەنگەكان. ژمارەی بەشداربووان لە خولی یەكەم 21441605 كەسە, بۆ خولی دووەم  بەرز  بوەوە بۆ 22658694 كەس, رێژەی دەنگدان لە خولی یەكەم 54,98%ە, لە خولی دووەم بوو بە 58,1%, ئەمەش بەرزترین رێژەی بەشداری دەنگدانە لە 50  ساڵی رابردوودا. كۆی دەنگە  راستەكان لە خولی دووەم 21861425 دەنگە,  رێژەی دەنگەكان پترۆ  لە كۆی دەنگە راستەكان 51,6%, لە بەرامبەردا دەنگی ركابەرەكەی  48,4%ی دەنگەكانە. بە پێی  جوگرافیا  بێت  چەپەكان زیاتر لەناوچەی لیبراڵەكان  چوونە  پێشەوە,  زۆرینەی ناوچەی لیبراڵەكان گۆڕاوە بۆ چەپ, ناوەوەش تا ئێستا پارێزگارن, هەرچەندە  زۆر جیاوازی لە نێوان ئەو دوو حیزبە نییە,   نووسەری گەورەی كۆڵۆمبی گارسیا ماركیز دەیوت جیاوازی نێوان پارێزگارەكان و لیبراڵەكان ئەوەیە پارێزگارەكان كاتژمێر 6بەیانی دەچن بۆ كەنیسەو لیبراڵەكان كاتژمێر 7 دەڕۆن 25. چەپ لەم هەڵبژاردنە  لە بۆگۆتای پایتەخت و كەنارەكان, ناو پێك هاتەكان " رەش پێستەكان, دانیشتووانی رەسەن"زۆرینەی بەدەست هێنا, بەتایبەت هەرێمی تشۆكۆ كە زۆرینەی 80% ئەفریقین و ئەوانی دیكەش هەژارن , لەم هەرێمە چەپەكان زۆرترین رێژەی دەنگیان لەسەر ئاستی هەموو وڵات تێیدا هێنایەوە.   هەڵبژاردنی پەرلەمان و ئەنجومەنی پیران تا ساڵی 1974 هەڵبژاردنی پەرلەمان و ئەنجومەنی پیران لە كۆڵۆمبیا ئازاد نەبوو, بەڵكە كورسییەكان 50% بە 50%  دابەش دەكران لە نێوان پارێزگارەكان و لیبراڵەكان, هەڵبژاردن لە ناو لیستی هەر یەكێك لەو دوو پارتە دەكرا, لەو مێژووە بە دواوە لایەنی دیكەش هاتنە ناو پرۆسەكەوە. چەپەكان ناو هاوپەیمانی مێژویی لە هەڵبژاردنی ساڵی  2018  خاوەند 9 و 7 كورسی  بوون, لە پەرلەمان و ئەنجومەنی پیران, وەلێ  لەم هەڵبژاردنە ژمارەی كورسییەكانیان لە پەرلەمان بۆ 28 كورسی بەرز كردەوە لە كۆی 169 كورسی, لە گەڵ 5 كورسی بۆ پارتی كۆمێنز ( فاركی پێشوو) , 2 بۆ ئەفرۆ ئەمەریكی وە دانەیەكیش بۆ هاوولاتیانی رەسەن. هەروەها لە ئەنجومەنی پیران هاوپەیمانی مێژوویی 20 كورسی لە كۆی 106 كورسی بردەوەو وێڕای 5 كورسی بۆ كۆمێنز, 2 كورسیش بۆ هاووڵاتییە رەسەنەكان. ئەگەر هەلچبژاردنی پەرلەمان و ئەنجومەنی پیران دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری ئەنجام بدرابایە, ئەوا  تسۆنامییەكە كاری لەسەر ئەنجامی ئەو هەڵبژاردنانەش دادەنا. دۆست  و دوژمنان چی لەبارەوە دەڵێن؟ پێگەی فۆرۆ مەدریدی راستگەرای ئیسپانی پیترۆی تۆمەتبار كردووە بە پەیوەندی لەگەڵ كوباو فەنزوێلا, دەڵێت لە تەمەنی 17 ساڵی بۆتە گەریلا لای گروپی ئێم 19ی ماركسی, بەشدار بووە لە پەلاماری تەلاری دادوەری گەورەترین پەلامار بووە لە مێژووی كۆڵۆمبیا. نەیارانی دەڵێن پیترۆ لە ساڵی 1994 شافێزی بینیوە دوای كودەتا سەرنەكەوتووەكەی, ساڵی 2016 سەردانی فەنزوێلای كردووە,چۆتە, ماركێتێكی پڕ خۆراك لەسەر رەفە, پۆستێكی كردووە بەوەی نەبوونی خۆراك پڕوپاگەندەی نەیارانی حكومەتە. ماڵپەڕی بارۆن نووسی: سەرۆكی كۆڵۆمبیای نوێ ولاتی بەرەو چەپ برد, بازاڕ پێیان باش نییە. بلمبۆرگ نووسی بازاڕی كۆڵۆمبی دەخنكێت دوای سەركەوتنی پیترۆ. لە بەرامبەردا یەكێتی چەپی  ئیسپانیا" شیوعی و پۆدیمۆس " پشتیوانی لێ دەكەن و دەنگی بۆ كۆدەكەنەوە لە ناو پەنابەرانی كۆڵۆمبی لە ئیسپانیا. هاوكات ئابووریناسی بەناو بانگی فەرەنسی فرانسۆ بیكتی رەزامەند بوو راوێژ بە حكومەتی بیترۆ بكات لە دوای سەركەوتنی. حیزبی شیوعی كۆڵۆمبیش هاوپەیمانی نزیكیەتی, پێیان وایە ولات پێویستی بە سەركەوتنی چەپە, چاكسازی زەوی, ئاشتی لە نیوەی رێگا راوەستاوە دەبێت تەواو بكرێت, یاسای كاری دادپەروەر پێویستە, چاكسازی كەرتی پەروەردە لە خزمەت قوتابیان داواكاری هەنووكەیین. سەركەوتنی چەپ و كاریگەری لە سەر فەنزوێلاو ئەمەریكای لاتین كۆڵۆمبیەكان گوێیان لە بەشێك لەو 1,7 ملیۆن فەنزویلییە رانەگرت كە ئاوارەی ولاتەكەیان بوونە, دەنگیان بە كاسترۆشافیستایەك دا, چونكە ئەوان  ئاوارەی ئابلوقەی ئابوورین نەك سیاسی,  زۆریان  لە سەردەمی شافێزدا كەرامتیان بۆ گەڕابوەوە.  كۆڵۆمبیاو فەنزوێلا  2217  كیلۆمەتر هاوسنووریان پێكەوە هەیە, كۆڵۆمبیا لە ماوەی رابردوو زۆر كێشەی بۆ حكومەتی فەنزوێلا دروست كرد, بە ئەندازەی ولاتە ئەنگلۆ سەكسۆنیەكان زیاتر كاری بۆ روخانی حكومەتەكەی كرد.  غوایدۆ سەرۆكی ئۆپۆزسیۆنی راستی فەنزوێلی, وە سەرۆكی دیاریكراوی ئەمەریكا, تا ئێستا پیرۆزبایی لە بیترۆ نەكردووە بە بۆنەی سەركەوتنی لە هەڵبژاردنی كۆڵۆمبیا, ئەو نەك هەموو كارتەكانی دۆڕاندووە لە كۆڵۆمبیا, تەنانەت زۆر كۆمپانیای وەك مۆنیمۆرۆس كە بارەگای لە كۆڵۆمبیایە, دوای سەركەوتنی پیترۆ خاوەنداری دەگەڕێتەوە  بۆ حكومەتی فەنزوێلی, كە ئەمەریكا بەخشی بووی بە ئۆپۆزسیۆن, بۆیە ئۆپۆزسیۆنی راستگەرای فەنزوێلی شكستی گەوەیان لەم هەڵبژاردنە خوارد, شكستی ئەوان جەرگبڕترە لە شكستی ئۆلیگارشییە كۆڵۆمبییەاان,  بە سەركەوتنی چەپ حكومەتی فەنزوێلا دەستەكەوتێكی گەورەی  بە دەست هێنا, ئارامی و سەقامگیری زیاتر بەخۆوە دەبینێت, چاوەڕوانی جەژنی  سەركەوتنی مانگی ئۆكتۆبەری لۆلان لە بەرازیل, یەكجاری ناوچەیەكی  ئارام لە كیشوەرەكە بۆ چەپەكان پێك دەهێنێت, سەقامگیری  بۆ فەنزوێلاو پۆلیڤیا و  ولاتانی دی دەخولقێنێت, وە زەمینە بۆ سەركەوتنەوەی چەپ لە ولاتانی وەك ئۆرۆگوای و ئیكوادۆرو پاراگوای خۆش دەكاتەوە, كە دووەكەی یەكەم دوو ئۆپۆزسیۆنی بەهێزی چەپی تێدایە كە پێشتر دەسەلاتدار بوونەو ئێستاش لە دەرگای حوكمڕانی دەدەنەوە. بۆیە سەركەوتنی چەپ لە كۆڵۆمبیا تەنها گەیشتن بە دەسەلات لە وڵاتێك نییە, بگرە هێزیشە بۆ چەپ لە هەموو ئەمەریكای لاتین. سەركەوتن مسۆگەرە كرێتەوە؟ ژیان تەنها 4 ساڵی داهاتوو نییە, چەپ بوونیش تەنها پڕۆژەی خولێكی دەسەلات نییە, بەڵكە لە هەڵبژاردنی داهاتوو دادگایی ئەم چوار ساڵە لە رێگای سندوقەكانی دەنگدانەوە دێتە پێشەوە. پترۆ لە بانگەشەی هەڵبژاردن راگەیاند لە ئابووری مەرگەوە دەگوازینەوە بۆ ئابووری ژیان "نەوت, خەڵوز, كۆكایین" ی بە مەرگ ناوزەد كرد. وەلێ تا ئێستا ئەو سێیە  زۆرترین داهاتی كۆڵۆمبیا دیاری دەكەن, كۆڵۆمبیا یەكەمی جیهانە لە بەرهەم هێنانی كۆكاین, ئەگەر دەستبەرداریان ببێت ئەلتەرناتیفیان چییە بۆ داهات تا پڕۆژەكانی بباتە پێشەوە؟, كە سەرچاوەی سەرەكی داهاتی وڵاتن, پڕۆژەكانی ئەو بۆ كەسانێكن هەموو گیرفانیان بەتاڵە, بۆیە گیرفانی پڕی دەوێت. بڕیار وایە باجی  سامان بەسەر 400000 كەس لە هەرە دەوڵەمەندەكان كۆڵۆمبیا بسەپێنێت, زیادكردنی لانی كەمی كرێ, تەندروستی گشتی, بیمەی بێكاری, چاكسازی ریشەیی زەوی, خوێندنی خۆڕایی ......, هەموو ئەمانەش  پەیوەستن بەو باجەی دەیسەپێنێت بەسەر دەوڵەمەندەكانی وڵات. دابەشكردنی زەوی بەسەر جوتیاران پەیوەستە بەوەی دەست بەسەر زەوی ئاغاكاندا بگرێت, بۆ ئەوەی شتێك بە زۆرینە بدات دەبێت بەشێك باش لە چینە داراكان وەربگرێت, بۆیە بواری مانۆڕ و پاشەكشە لە بەڵێنەكانی هەڵمەتی هەڵبژاردن نەماوە. پیترۆ ئەگەر لە كۆكردنەوەی  چەپەكان سەركەوتوو بوو, دەبێت لە سەردەمی فەرمانڕەواییدا وەفادار بێت بەرامبەر بە گرێبەستە سیاسییەكان, خەڵك ئەویان وەك جەمسەرێك لە هەمبەر ئۆلیگارشیەكان هەڵبژاردووە, دەبێت نان و كارو ئازادی و كەرامەتیان بۆ بگەڕێنێتەوە, دەبێت لە چوار ساڵی داهاتوو ژمارەی تیرۆركراوەكان كەم بووبێتەوە, ژمارەی تاوانكارانی رزگار نەبوو لە سزا چوبێتە سەر, ولات ئارامتر بوبێت, رەنگ و روو و روخسارو پۆشتەیی جەماوەرەكەی لە بانگەشەی هەڵبژاردنی داهاتوو بەرەو باشی گۆڕا بێت, چینی ناوەند بە هۆی خوێندنی خۆڕایی رێژەو ژمارەیان زیادی كردبێت, ژمارەی بێ لانەو  یەك ژەم خۆرەكان كەم بوبێتنەوە, رێژەی هەژاری و بێكاری هاتبێتنە خوار, پێوەری جینی هاتبێتە خوارو نایەكسانی كەمتر بووبێتەوە, گەریلاكانی ناو جەنگەڵەكان پەیوەست بووبێتن بە پرۆسەی ئاشتییەوە, ژیانی گەریلاكانی پێشوو پارێزراو بێت, باندەكانی قاچاخچی تاوانكاری راستڕەوەكان كەم بوبێتەوە, هەموو ئەوانە پێویستن بو ئەوەی چەپ رەگ دابكوتێت, خۆی وەك هێزێكی جیا لە حوكمڕانی 203 ساڵەی رابردوو نمایش بكات, بۆ  ئەوەی لە داهاتوو درێژە بە حوكمڕانی بدات. سەرچاوەكان : 1- https://thenextrecession.wordpress.com/2022/05/29/colombia-a-turn-to-the-left/ 2- الرئیس الكولومبی انچم لجماعـە متمردە تقتدی بتقالید مجموعە «روبن هـود» - ترجمە :عوچ خیری عن «الغاردیان» https://veryarts.com/world/350076.html 3- https://www.laprogressive.com/latin-america-2/gustavo-petroz-capitalist-colombia 4- الفقرا‌و فی بوغوتا یعیشون من نفایات اڵاپریا‌و 5--رئیس كولومبی جدید "یغیر مسار التاریخ" ویقلق أمیركا, بایدن 6- أمریكا اللاتینیە لم تعد «الفنا‌و الخلفی» لواشنگن-فهد المچحكی. 7-.ما الژی قد تخسره الولایات المتحدە بفوز الیسار فی كولومبیا؟-المصدر: المیادین نت. 8--هل یُنهی غوستافو بیترو حقبە الحكم الگویلە للیمین الكولومبی؟زهرا‌و رمال -المصدر: المیادین نت. 9-غوستافو بیترو أول رئیس یساری فی كولومبیا-رشید غویلب. 10- حكومە یساریە للمرە اڵاولی فی تاریخ كولومبیا... واڵان تأتی المرحلە الصعبە - بۆرزو درغاهی. 11- The left could be poised to take power in Colombia for the first time Published: June 5, 2022  12- Live Updates: Colombia Panel Will Issue Report on Decades-Long Civil War 13 https://www.telesurtv.net/news/colombia-asesinan-lider-social-20220702-0017.html 14- How the Left Is Building Peace in ColombiaMariela Kohon 15- كولومبیا: بیترو یحقق انتصارًا تاریخیاً – اڵان لنكافح من أجل الاشتراكیە!  غابرییل جالیانو. 16-https://aawsat.com/home/article/3722486/%D8%BA%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%81%D9%88-%D8%A8%D9%8A%D8%AA%D8%B1%D9%88-%D9%83%D9%88%D9%84%D9%88%D9%85%D8%A8%D9%8A%D8%A7-%D8%AA%D9%86%D8%B6%D9%85-%D8%A5%D9%84%D9%89-%D9%85%D8%B9%D8%B3%D9%83%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%B3%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D9%8A%D8%B1%D9%83%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%A7%D8%AA%D9%8A%D9%86%D9%8A 17- Colombia‌s left turn ASH NARAIN ROY | New Delhi | June 28, 2022 18- Colombian elections go to second round amid coup threats and false promises of change Tomas Castanheira 19- النسا‌و فی صلب حملە الدورە الپانیە للانتخابات الرئاسیە فی كولومبیاhttps://www.swissinfo.ch/ara/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A1-%D9%81%D9%8A-%D8%B5%D9%84%D8%A8-%D8%AD%D9%85%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AB%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D9%84%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A6%D8%A7%D8%B3%D9%8A%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D9%83%D9%88%D9%84%D9%88%D9%85%D8%A8%D9%8A%D8%A7/47653946 20-https://www.telesurtv.net/bloggers/Colombia-Eleccion-intervenida-por-el-cartel-mediatico-empresarial-20220612-0001.html 21- Can Colombia‌s left survive the persistent logic of armed conflict? Ben Gilvar-Parke https://www.greenleft.org.au/content/can-colombias-left-survive-persistent-logic-armed-conflict 22-https://redflag.org.au/article/colombia-elects-first-leftist-president-rejecting-traditional-politicians 23-https://www.telesurtv.net/bloggers/Colombia.-Entre-la-alegria-de-la-victoria-y-el-enorme-desafio-de-un-devenir-dificil-pero-no-imposible-20220620-0003.html 24- Colombia‌s left turn ASH NARAIN ROY | New Delhi | June 28, 2022 25- خریگە الفرز السیاسی الجدید فی أمیركا اللاتینیە... بانتڤار انتخابات البرازیل https://aawsat.com/home/article/3722481/%D8%AE%D8%B1%D9%8A%D8%B7%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B1%D8%B2-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%AF%D9%8A%D8%AF-%D9%81%D9%8A-%D8%A3%D9%85%D9%8A%D8%B1%D9%83%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%A7%D8%AA%D9%8A%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D8%A8%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B8%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%B2%D9%8A%D9%84

شیكاری: درەو شەش مانگی یەكەمی (2022) تێپەڕیوەو ڕێکخراوی "دیلۆیت" هیچ وردبینییەکی لەبارەی فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێمەوە بۆ ئەو ماوەیە بڵاو نەکردووەتەوە،  بەڵام بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022)دا زیاتر لە (74) ملیۆن بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کردووە، بەهاکەی دوای فرۆشتنی هەر بەرمیلێک بە کەمتر لە (11) دۆلار بەراورد بە نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، زیاتر لە (7) ملیار دۆلار بووە ، بە ڕێژەی (56%) و نزیکەی (4) ملیار دۆلاری چووە بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت، زیاتر لە (3) ملیار دۆلاری بە ڕێژەی (44%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم. یەکەم: هەناردەی نەوتی هەرێم لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2022 شەش مانگی تەواو بەسەر ساڵی (2022)دا تێپەڕیوەو ڕێکخراوی "دیلۆیت" هیچ وردبینی و زانیارییەکی لەبارەی فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێمەوە بۆ ئەو ماوەیە بڵاو نەکردووەتەوە. ئەمە لەکاتێکدایە بەپێی زانیارییەکانی درەو حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵی (2022)ەوە تا کۆتایی مانگی حوزەیرانی هەمان ساڵ بری (74 ملیۆن و 111 هەراز) بەرمیل نەوتی لەڕێگەی بەندەرەی جەیهانی تورکییە بە بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان هەناردە کردووە، واتە تێکڕای ڕۆژانەی نەوتی هەناردەکراو بریتی بووە لە (409 هەزار 479) بەرمیل، (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)) بەجۆرێک؛  -    لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2022) ڕۆژانە بڕی (414 هەزار و 839) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە بە کۆی مانگەکە (12 ملیۆن و 860 هەزار) بەرمیل بووە. -    مانگی شوباتی هەمان ساڵ (11 ملیۆن 400 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردە کراوە بە تێکڕای ڕۆژانەی (407 هەزار و 143) بەرمیل نەوت، لە کاتێکدا مانگی شوبات (28) ڕۆژ بووە.  -    هاوکات لە مانگی ئازاری ساڵی (2022) حکومەتی هەرێم بڕی (12 ملیۆن و 200 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕای (393 هەزار و 548) بەرمیل لە ڕۆژێکدا.  -    لە مانگی نیسانی ساڵی (2022) حکومەتی هەرێم بڕی (13 ملیۆن و 616 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕای (453 هەزار و 867) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. -    مانگی ئایاری ئەمساڵ حکومەتی هەرێم بڕی (12 ملیۆن و 730 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕای (410 هەزار و 645) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. -    لە مانگی حوزەیرانیشدا حکومەتی هەرێم کەمترین بڕی نەوتی هەناردە کردووە بەراورد بە مانگەکانی پێش خۆی و  بڕەکەی بریتی بووە لە (11 ملیۆن و 305 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕای (376 هەزار و 833) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) دووەم؛ نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە بازاڕەکانی جیهان لەو کاتەوە هەرێمی کوردستان دەستی بە هەناردە کردنی نەوت کردووە، بازاڕی نەوت نرخی لەو جۆرەی بەخۆوە نەبینیوە، بەجۆرێک، بە تێکڕای شەش مانگی ڕابردوو هەر بەرمیلێک نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بە بە نزیکەی (107) دۆلار بووە.  بەڵام بەپێی زانیاری ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ساڵی (2021) دا بە تێکڕای ساڵەکە حکومەتی هەرێم بەردەوام بە (11 - 12) دۆلار کەمتر نەوتەکەی خۆی ساغ کردووەتەوە. بۆیە؛ -    لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2022) کە تێکڕای نرخی نەوت بە (86.51) دۆلار تۆمار کراوە، ئەگەر حکومەتی هەرێم بە (11) دۆلاری کەمتر هەر بەرمیلە نەوتێکی فرۆشتبێت ئەوا بۆ هەر بەرمیلێک بڕی (75.51) دۆلاری بۆ ماوەتەوە. -    بەڵام لە مانگی شوباتی هەمان ساڵ تێکڕای نرخی نەوت بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە و گەیشتوو بە (97.13) دۆلار، بۆیە بە هەمان پێوەر حکومەتی هەرێم نەوتەکەی بە (86.13) دۆلار فرۆشتووە. -    لە کاتێکدا لە مانگی ئازاردا بەرزبوونەوەی بەرچاو تۆمار کراوە و نرخی نەوت بە تێکڕا گەیشتووە بە (117.7) دۆلار، بۆ دەکرێت بڵێین حکومەتی هەرێم هەر بەرمیلە نەوتێکی بە زیاتر لە (106) دۆلار فرۆشتووە.  -    ئەمە بۆ مانگەکانی (نیسان، ئایار و حوزەیران)یش ڕاستە، کاتێک نرخی نەوت لەمانگی نیسان (104.58) دۆلار بووە گریمانەی ئەوە کراوە بەهای بەرمیلێکی نەوتی هەرێم بە (94) دۆلار و لە مانگی ئایار (101.73) دۆلار بووە و نەوتی هەرێم بە (91) دۆلار و لەمانگی حوزەیرانیش بە تێکڕا (122.86) دۆلار بووەو ئەوەی هەرێمی کوردستانیش بەرمیلێکی بە بڕی (111) دۆلار فرۆشراوە. (چارتی ژمارە (2)) چارتی ژمارە (2) سێیەم: داهات و خەرجی نەوتی هەرێم لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2022 1.    کۆی گشتی داهاتی نەوتی هەرێم حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) بڕی (74 ملیۆن و 111 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتێکی بە نزیکەی (96) دۆلار فرۆشتووە، لە کاتێکدا تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوت لەو ماوەیەدا نزیکەی لە (106) دۆلار بووە، بۆیە کۆی ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە بە بۆری بەدەستهاتووە بریتی بووە لە (7 ملیار و 88 ملیۆن و 466 هەزار و 80) دۆلار. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3)) بە جۆرێک؛ -    لە مانگی کانونی دووەم، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (971 ملیۆن و 58 هەزار 600) دۆلار. -    لە مانگی شوبات، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (981 ملیۆن و 822 هەزار) دۆلار. -    لە مانگی ئازاردا کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 301 ملیۆن و 740 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. -    لە مانگی نیسان، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 274 ملیۆن و 185 هەزار 280) دۆلار. -    لە مانگی ئایار، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 295 ملیۆن و 22 هەزار و 900) دۆلار. -    لە مانگی حوزەیران، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 264 ملیۆن و 577 هەزار و 300) دۆلار. 2.    خەرجی نەوتی هەرێم بەپێی دواین ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا، (56%)ی داهاتی نەوت بۆ خەرجی پرۆسەکە دەڕوات، بۆیە  کۆی ئەو داهاتەی لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) لە پرۆسەی نەوتدا بە خەرج دراوە، بریتی بووە لە (3 ملیار و 969 ملیۆن و 541 هەزار و 5) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3))، بە جۆرێک؛ -    لە مانگی کانونی دووەم کە کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (971 ملیۆن و 58 هەزار) دۆلار، بڕی (543 ملیۆن و 792 هەزار و 816) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). -    لە مانگی شوبات کە کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (981 ملیۆن و 822 هەزار) دۆلار، بڕی (549 ملیۆن و 853 هەزار و 920) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). -    لە مانگی ئازاردا کە کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 301 ملیۆن و 740 هەزار) دۆلار، بڕی (728 ملیۆن و 974 هەزار و 400) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). -    لە مانگی نیسان، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 274 ملیۆن و 185 هەزار 280) دۆلار، بڕی (713 ملیۆن و 543 هەزار و 757) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). -    لە مانگی ئایار، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 295 ملیۆن و 22 هەزار و 900) دۆلار، بڕی (725 ملیۆن و 212 هەزار و 824) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). -    لە مانگی حوزەیران، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 264 ملیۆن و 577 هەزار و 300) دۆلار، بڕی (708 ملیۆن و 163 هەزار و 288) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). 3.    داهاتی ماوەی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم بەپێی ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی دیلۆیت (44%)ی داهاتی نەوت لە دوای لێدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەکە بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بۆیە کۆی ئەو داهاتەی لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) لە پرۆسەی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە کەمترە لە کۆی خەرجییەکانی پرۆسەکە و بریتییە لە (3 ملیار و 118 ملیۆن و 925 هەزار و 75) دۆلاری ئەمریکی، بەرامبەر بە (4 ترلیۆن و 522 ملیار  و 441 ملیۆن و 359 هەزار) دیناری عێراقی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3 + 4))، بە جۆرێک؛ -    لە مانگی کانونی دووەم کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (971 ملیۆن و 58 هەزار) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (427 ملیۆن و 265 هەزار و 784) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (619 ملیار و 535 ملیۆن و 386 هەزار و 800) دیناری عێراقی.  -    لە مانگی شوبات کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (981 ملیۆن و 822 هەزار) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (432 ملیۆن و 28 هەزار و 80) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (626 ملیار و 440 ملیۆن و 716 هەزار) دیناری عێراقی.  -    لە مانگی ئازار کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 301 ملیۆن و 740) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (572 ملیۆن و 765 هەزار و 600) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (830 ملیار و 510 ملیۆن و 120 هەزار) دیناری عێراقی. -    لە مانگی نیسان کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 274 ملیۆن و 185 هەزار 280) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (506 ملیۆن و 641 هەزار و 523) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (812 ملیار و 930 ملیۆن و 208 هەزار و 640) دیناری عێراقی. -    لە مانگی ئایار کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 295 ملیۆن و 22 هەزار و 900) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (569 ملیۆن و 810 هەزار و 76) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (826 ملیار و 224 ملیۆن و 610 هەزار و 200) دیناری عێراقی. -    لە مانگی حوزەیران کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 264 ملیۆن و 577 هەزار و 300) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (556 ملیۆن و 414 هەزار و 12) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (806 ملیار و 800 ملیۆن و 370 هەزار و 400) دیناری عێراقی. چارتی ژمارە (3) چارتی ژمارە (4) سەرچاوەکان -    ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ساڵی (2021)، ماڵپەڕی حکومەتی هەرێمی کوردستان. -    درەو میدیا؛ هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی 2022؛  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10080 -    ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، نەوتی بارکراوی هەرێم، کانونی دووەمی 2022؛  http://www.roonbeen.org/wp-content/uploads/2022/02/%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%88-%D8%AC%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86-%D9%83%D9%A2-%D9%A2%D9%A0%D9%A2%D9%A2.pdf -    ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، نەوتی بارکراوی هەرێم، شوباتی 2022؛  http://www.roonbeen.org/wp-content/uploads/2022/03/%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%88-%D8%AC%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D9%A2%D9%A0%D9%A2%D9%A2.pdf -    ئەنوەر کەریم؛ داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ مانگی  نیسانی ساڵی 2022، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10230 -    ئەنوەر کەریم؛ داهاتی مانگی ئایاری حكومەتی هەرێم (ترلیۆنێك و 213 ملیار) دینارە، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10409 -    ئەنوەر کەریم؛ داهاتی حکومەتی هەرێم بۆ مانگی  حوزەیرانی ساڵی 2022، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10593