(درەو)- AFP سبەینێ (١٠ی ئۆکتۆبەر) ساڵێک تێپەڕ دەبێت بەسەر ئەنجامدانی ھەڵبژاردنی پەرلەمانیی پێشوەختەدا لە عێراق، بەبێ پێکھێنانی حکومەتێکی نوێ و بودجە، ئەمە بەھۆی ئیفلیجییەکی سیاسییەوە کە ھەڕەشەی بێبەشکردنی وڵات دەکات لە پرۆژەکانی ژێرخان و دەرفەتی چاکسازی کە عێراق زۆر پێویستی پێیەتی. عێراق کە وڵاتێکی دەوڵەمەندە بە نەوت و ماندووە بە دەست چەندین دەیە ناکۆکییەوە، لە ساڵی ٢٠٢٢دا داھاتێکی زۆری نەوتی بەدەستھێناوە، ئەم پارانە لە بانکی ناوەندیدان کە یەدەگی دراوی بیانی تێیدا گەیشتوەتە (٨٧ ملیار) دۆلار. بەڵام سودوەرگرتن لەم پارانە بۆ ئەو پرۆژانەی کە عێراق پێویستی پێیانە، بەستراوەتەوە بە پێکھێنانی حکومەتێک بە دەسەڵاتی تەواوەتی و بودجەیەک کە کۆنترۆڵی خێرایی خەرجییەکان بکات. حکومەتی ئێستا بە سەرۆکایەتی مستەفا کازمی ماوەی ساڵێکە بەشێوەی کاربەڕێکەر بەڕێوەدەچێت و دەسەڵاتی ئەوەی نییە پرۆژەی بودجەی بۆ پەرلەمان پێشنیاز بکات. یەسار مالیکی پسپۆڕی ئابوری لە (میدڵ ئێست ئیکۆنۆمیک سیرڤی) دەڵێ" پرۆژەکانی ژێرخان پێویستیان بە بە چەندین ساڵ دابینکردنی خەرجی جێگیر ھەیە لەلایەن حکومەتەوە"، ئاماژە بەوە دەکات" دۆخی سیاسی گێژاوێکی گەورەی دروستکردووە ئەمەش دۆخی عێراقی لەبەردەم وەبەرھێنەراندا لاوازتر کردووە بەتایبەتیش کە خۆی لە بنەڕەتەوە دۆخێکی لەرزۆکە". باسلەوە دەکات" قەیرانە سیاسییەکە چوەتە سەر ئەو مەترسییانەی تر کە ماوەیەکی زۆرە ھەن، بەتایبەتیش دۆخی ئەمنی و گەندەڵی". ھێشتا ناکۆکییە سیاسییەکان لەنێوان ھەردوو کەمپە دیارەکەی شیعەدا بەردەوامە، رەوتی سەرد لە لایەک و چوارچێوەی ھەماھەنگیی لە لاکەی تر، کە چەند کوتلەیەک لە خۆدەگرێت و نوێنەرایەتی حەشدی شەعبی دەکەن، چوراچێوە ھاوپەیمانێتی گروپە چەکدارەکانی لایەنگری ئێرانە کە چونەتە ناو دەزگاکانی دەوڵەتەوە، سەرباری ئەمە دوای ساڵێک لە ھەڵبژاردنەکان کە دوودڵی دەنگدەرانی عێراقیی بەخۆوە بینی، لایەنەکانی قەیرانە سیاسییەکە شکستیان ھێناوە لە چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانیان و ھێشتا حکومەتی نوێ پێکنەھاتووە. " لە دەسچوونی دەرفەتە گەورەکان" ٢٩ی ئاب لە بەغداد کردەوەی توندوتیژی سەریھەڵدا لەنێوان جەنگاوەرانی رەوتی سەدر لە لایەک و  ھێزە ئەمنییەکان و ھێزەکانی حەشدی شەعبی لەلایەکی تر، نزیکەی ٣٠ کەس لە لایەنگرانی سەدر بوون بە قوربانیی. خاتوو جینین پلاسخارت نوێنەری نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق بەمدواییە لە بەردەم دانیشتنی ئەنجومەنی ئاسایشدا ئەو رووداوانەی والێکدایەوە کە دەکرێت "زەنگی ئاگادارکردنەوە" بن و وتی" ھێشتا دۆخەکە زۆر ناجێگیرە". باسی لەوەکرد" زۆرێک لە عێراقییەکان متمانەیان بە توانای چینی سیاسیی وڵاتەکەیان نەماوە کار لەپێناو وڵات و گەلەکەیاندا بکەن". لەکاتێکدا بانکی نێودەوڵەتی گەشەی ئابوری عێراقی لەماوەی ساڵانی ٢٠٢٢ بۆ ٢٠٢٤ بەرێژەی ٤،٥٪‏ خەمڵاندووە، بەڵام " پێشبینی تەواوەتی ئابوری دەورە دراوە بە بڕێکی زۆر مەترسی، ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی پشتبەستنێکی زۆر بە نەوت و بەردەوامی چەقبەستنی بودجەو دواکەوتنی پێکھێنانی حکومەتێکی نوێ" بەپێی ئەوەی لە راپۆرتی مانگی حوزەیراندا ھاتووە. بەھۆی نەبوونی بودجە، عێراق ئەمڕۆ لەسەر بنەمای یاسای فیدراڵی ئیدارەی دەوڵەت خەرجییەکانی دەکات، واتە ئەوەی لە بودجەی پێشوودا خەرج کراوە دابەشکراوە بەسەر ١٢ مانگدا، ئەمەش رەنگدانەوەی واقعی ئەو داھاتانە نییە کە وڵات لە ٢٠٢٢دا بەدەستی ھێناون. بەڵام " ئەمانە کەمترین بودجەن.. رەنگدانەوەی رابردوون نەک ئێستاو داھاتوو، دەرفەتی گەشەی ئابورییان تێدا نییەو عێراق بێبەش دەکەن لە پرۆژە ستراتیژییە گەورەکان" ئەمە بەگوێرەی قسەی مەزھەر ساڵح راوێژکاری دارایی سەرۆک وەزیران. راوێژکارەکە بە (فرانس پرێس)ی وت" دەرفەتی زۆر لەدەستدەدەین، دەرفەتی وەبەرھێنان بە پرۆژەی گرنگ و ستراتیژی پلان بۆداڕێژراو". بۆ نمونە، ھاوینی رابردوو عێراق گرێبەستێکی لەگەڵ کۆمپانیای "تۆتاڵ ئینێرژی"ی فەڕەنسیدا ئیمزا کردووە کە چەندین پرۆژە لەخۆدەگرێت بەتایبەتیش لە بواری سودوەرگرتن لە غازو وزەی خۆر، بەبەھای ١٠ ملیار دۆلار کە بەشێکی پارەکەی لەلایەن حکومەتی عێراقەوە دابین دەکرێت و ھێشتا لە سەرەتادایە. " حکومەتی عێراق بەجددی کاردەکات بۆ خێراکردنی کارکردن تێیدا و ھەڵگرتنی بەربەستەکانی بەردەمی" ئەمە بەپێی قسەی سەرچاوەیەکی ئاگادار لە دۆسیەکە. لە کەرتی نەوتدا پرۆژەکانی تر بەشێوەیەکی "ھێواش" بەڕێوەدەچن، لەگەڵ نەبوونی حکومەتێک بە دەسەڵاتی تەواوەتییەوە، وەزارەتی نەوت ناتوانێت پارە دابین بکات، ئیمزا بکات، گرێبەست بۆ ئەو پرۆژە بنەڕەتییانە بکات" ئەمە بەپێی لێکدانەوەی یەسار مالیکی. "خەڵک ماندوون" بۆ دابینکردنی خەرجییە بەپەلەکان، پەرلەمانی عێراق لە مانگی حوزەیراندا یاسای پاڵپشتی خێرای دەرکرد بە بەھای (٢٥ ترلیۆن) دینار (١٧ ملیار دۆلار)، رێگا بە پڕکردنەوەی پێداویستییە خێراکانی دانیشتوان و کڕینی دانەوێڵە دەدات بۆ گرەنتیکردنی "ئاسایشی خۆراک"، بەڵام گرەنتیشە بۆ كڕینی وزەو کارەبا لە دەرەوە. لەگەڵ نزیکبوونەوەی ساڵی ٢٠٢٣ بەبێ بوونی بودجە، دەبێت دەسەڵاتداران یاسایەکی نوێ دەربکەن ھاوشێوەی ئاسایشی خۆراک یاخود بەردەوام بن لەسەر خەرجکردن لەسەر بنەمای ١٢ مانگ، واتە " سەرلەنوێ خەرجییەکان کەمبکرێنەوە" وەکو ئەوەی یەسار مالیکی دەڵێت. لەکاتی دەستلەکارکێشانەوەی لە پۆستەکەی وەکو وەزیری دارایی لە مانگی ئابدا، عەلی عەلاوی خاوەنی پرۆژەی چاکسازی ئابوری کە پرۆژەکەی نەبوو بە واقعێکی بەرجەستە، درێغی نەکرد لە دیاریکردنی کێشەکە بە راشکاوییەکی تەواوەوە. لە نامەی دەستلەکارکێشانەوەکەیدا نوسی" ھەموو پلان و بەرنامەکانی حکومەت بەردەوام کۆتوبەندکراون بە گەیشتن بە رێککەوتنێکی گشتگیر لەنێوان چینی سیاسی لەبەریەکھەڵوەشاودا".  ئاماژەی بەوەکرد" ھەموو بانگەوازەکانی چاکسازیی بەھۆی چوارچێوەی سیاسی ئەم وڵاتەوە پەکیانخراوە". لەناو ھەموو ١٠ گەنجێکدا ٤ کەسیان بێکارن، بەگوێرەی قسه‌ی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەمە لەکاتێکدایە یەک لەسەر سێی دانیشتوان کە ٤٢ ملیۆن کەسە، لەژێر ھێڵی ھەژارییەوەن. سەرباری داھاتی زۆری نەوت، ژیانی ئەمین سەلمان ستینی کە خانەنشینێکی سوپای عێراقە، زۆر باش نەبووە، ئەو لەناو خۆپشاندەرانی یادی سێ ساڵەی راپەڕینی تشرینی ٢٠١٩دا بوو کە خۆپیشاندانێکی بێ پێشینە بوو دژی رژێم و گەندەڵی. ئەم پیاوە لە گۆڕەپانی تەحریر لە ناوەڕاستی بەغداد وتی" وڵات بە قەیرانێکی سیاسیدا تێدەپەڕێت و ئەمە کاریگەریی لەسەر خەڵک دەبێت. خەڵک ھەمووی ماندوون". ئەم پیاوە ھیچ پارەیەکی نییە جگە لەبڕی ٤٠٠ ھەزار دینار (٢٧٤ دۆلار)، ئەمەش بڕێکە کە بە زەحمەت بەشی قوتی رۆژانەی دەکات، کوارەکانیشی بێکارن. باسلەوە دەکات" عێراق ملیارانی تێدایە، پارەو زێڕی ھەیە، بەڵام سیاسەتمەداران جگە لە حزبەکانیان و گیرفانی خۆیان ھیچی تریان بەلاوە گرنگ نییە".

(درەو)- AFP سبەینێ (١٠ی ئۆکتۆبەر) ساڵێک تێپەڕ دەبێت بەسەر ئەنجامدانی ھەڵبژاردنی پەرلەمانیی پێشوەختەدا لە عێراق، بەبێ پێکھێنانی حکومەتێکی نوێ و بودجە، ئەمە بەھۆی ئیفلیجییەکی سیاسییەوە کە ھەڕەشەی بێبەشکردنی وڵات دەکات لە پرۆژەکانی ژێرخان و دەرفەتی چاکسازی کە عێراق زۆر پێویستی پێیەتی. عێراق کە وڵاتێکی دەوڵەمەندە بە نەوت و ماندووە بە دەست چەندین دەیە ناکۆکییەوە، لە ساڵی ٢٠٢٢دا داھاتێکی زۆری نەوتی بەدەستھێناوە، ئەم پارانە لە بانکی ناوەندیدان کە یەدەگی دراوی بیانی تێیدا گەیشتوەتە (٨٧ ملیار) دۆلار. بەڵام سودوەرگرتن لەم پارانە بۆ ئەو پرۆژانەی کە عێراق پێویستی پێیانە، بەستراوەتەوە بە پێکھێنانی حکومەتێک بە دەسەڵاتی تەواوەتی و بودجەیەک کە کۆنترۆڵی خێرایی خەرجییەکان بکات. حکومەتی ئێستا بە سەرۆکایەتی مستەفا کازمی ماوەی ساڵێکە بەشێوەی کاربەڕێکەر بەڕێوەدەچێت و دەسەڵاتی ئەوەی نییە پرۆژەی بودجەی بۆ پەرلەمان پێشنیاز بکات. یەسار مالیکی پسپۆڕی ئابوری لە (میدڵ ئێست ئیکۆنۆمیک سیرڤی) دەڵێ" پرۆژەکانی ژێرخان پێویستیان بە بە چەندین ساڵ دابینکردنی خەرجی جێگیر ھەیە لەلایەن حکومەتەوە"، ئاماژە بەوە دەکات" دۆخی سیاسی گێژاوێکی گەورەی دروستکردووە ئەمەش دۆخی عێراقی لەبەردەم وەبەرھێنەراندا لاوازتر کردووە بەتایبەتیش کە خۆی لە بنەڕەتەوە دۆخێکی لەرزۆکە". باسلەوە دەکات" قەیرانە سیاسییەکە چوەتە سەر ئەو مەترسییانەی تر کە ماوەیەکی زۆرە ھەن، بەتایبەتیش دۆخی ئەمنی و گەندەڵی". ھێشتا ناکۆکییە سیاسییەکان لەنێوان ھەردوو کەمپە دیارەکەی شیعەدا بەردەوامە، رەوتی سەرد لە لایەک و چوارچێوەی ھەماھەنگیی لە لاکەی تر، کە چەند کوتلەیەک لە خۆدەگرێت و نوێنەرایەتی حەشدی شەعبی دەکەن، چوراچێوە ھاوپەیمانێتی گروپە چەکدارەکانی لایەنگری ئێرانە کە چونەتە ناو دەزگاکانی دەوڵەتەوە، سەرباری ئەمە دوای ساڵێک لە ھەڵبژاردنەکان کە دوودڵی دەنگدەرانی عێراقیی بەخۆوە بینی، لایەنەکانی قەیرانە سیاسییەکە شکستیان ھێناوە لە چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانیان و ھێشتا حکومەتی نوێ پێکنەھاتووە. " لە دەسچوونی دەرفەتە گەورەکان" ٢٩ی ئاب لە بەغداد کردەوەی توندوتیژی سەریھەڵدا لەنێوان جەنگاوەرانی رەوتی سەدر لە لایەک و  ھێزە ئەمنییەکان و ھێزەکانی حەشدی شەعبی لەلایەکی تر، نزیکەی ٣٠ کەس لە لایەنگرانی سەدر بوون بە قوربانیی. خاتوو جینین پلاسخارت نوێنەری نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق بەمدواییە لە بەردەم دانیشتنی ئەنجومەنی ئاسایشدا ئەو رووداوانەی والێکدایەوە کە دەکرێت "زەنگی ئاگادارکردنەوە" بن و وتی" ھێشتا دۆخەکە زۆر ناجێگیرە". باسی لەوەکرد" زۆرێک لە عێراقییەکان متمانەیان بە توانای چینی سیاسیی وڵاتەکەیان نەماوە کار لەپێناو وڵات و گەلەکەیاندا بکەن". لەکاتێکدا بانکی نێودەوڵەتی گەشەی ئابوری عێراقی لەماوەی ساڵانی ٢٠٢٢ بۆ ٢٠٢٤ بەرێژەی ٤،٥٪‏ خەمڵاندووە، بەڵام " پێشبینی تەواوەتی ئابوری دەورە دراوە بە بڕێکی زۆر مەترسی، ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی پشتبەستنێکی زۆر بە نەوت و بەردەوامی چەقبەستنی بودجەو دواکەوتنی پێکھێنانی حکومەتێکی نوێ" بەپێی ئەوەی لە راپۆرتی مانگی حوزەیراندا ھاتووە. بەھۆی نەبوونی بودجە، عێراق ئەمڕۆ لەسەر بنەمای یاسای فیدراڵی ئیدارەی دەوڵەت خەرجییەکانی دەکات، واتە ئەوەی لە بودجەی پێشوودا خەرج کراوە دابەشکراوە بەسەر ١٢ مانگدا، ئەمەش رەنگدانەوەی واقعی ئەو داھاتانە نییە کە وڵات لە ٢٠٢٢دا بەدەستی ھێناون. بەڵام " ئەمانە کەمترین بودجەن.. رەنگدانەوەی رابردوون نەک ئێستاو داھاتوو، دەرفەتی گەشەی ئابورییان تێدا نییەو عێراق بێبەش دەکەن لە پرۆژە ستراتیژییە گەورەکان" ئەمە بەگوێرەی قسەی مەزھەر ساڵح راوێژکاری دارایی سەرۆک وەزیران. راوێژکارەکە بە (فرانس پرێس)ی وت" دەرفەتی زۆر لەدەستدەدەین، دەرفەتی وەبەرھێنان بە پرۆژەی گرنگ و ستراتیژی پلان بۆداڕێژراو". بۆ نمونە، ھاوینی رابردوو عێراق گرێبەستێکی لەگەڵ کۆمپانیای "تۆتاڵ ئینێرژی"ی فەڕەنسیدا ئیمزا کردووە کە چەندین پرۆژە لەخۆدەگرێت بەتایبەتیش لە بواری سودوەرگرتن لە غازو وزەی خۆر، بەبەھای ١٠ ملیار دۆلار کە بەشێکی پارەکەی لەلایەن حکومەتی عێراقەوە دابین دەکرێت و ھێشتا لە سەرەتادایە. " حکومەتی عێراق بەجددی کاردەکات بۆ خێراکردنی کارکردن تێیدا و ھەڵگرتنی بەربەستەکانی بەردەمی" ئەمە بەپێی قسەی سەرچاوەیەکی ئاگادار لە دۆسیەکە. لە کەرتی نەوتدا پرۆژەکانی تر بەشێوەیەکی "ھێواش" بەڕێوەدەچن، لەگەڵ نەبوونی حکومەتێک بە دەسەڵاتی تەواوەتییەوە، وەزارەتی نەوت ناتوانێت پارە دابین بکات، ئیمزا بکات، گرێبەست بۆ ئەو پرۆژە بنەڕەتییانە بکات" ئەمە بەپێی لێکدانەوەی یەسار مالیکی. "خەڵک ماندوون" بۆ دابینکردنی خەرجییە بەپەلەکان، پەرلەمانی عێراق لە مانگی حوزەیراندا یاسای پاڵپشتی خێرای دەرکرد بە بەھای (٢٥ ترلیۆن) دینار (١٧ ملیار دۆلار)، رێگا بە پڕکردنەوەی پێداویستییە خێراکانی دانیشتوان و کڕینی دانەوێڵە دەدات بۆ گرەنتیکردنی "ئاسایشی خۆراک"، بەڵام گرەنتیشە بۆ كڕینی وزەو کارەبا لە دەرەوە. لەگەڵ نزیکبوونەوەی ساڵی ٢٠٢٣ بەبێ بوونی بودجە، دەبێت دەسەڵاتداران یاسایەکی نوێ دەربکەن ھاوشێوەی ئاسایشی خۆراک یاخود بەردەوام بن لەسەر خەرجکردن لەسەر بنەمای ١٢ مانگ، واتە " سەرلەنوێ خەرجییەکان کەمبکرێنەوە" وەکو ئەوەی یەسار مالیکی دەڵێت. لەکاتی دەستلەکارکێشانەوەی لە پۆستەکەی وەکو وەزیری دارایی لە مانگی ئابدا، عەلی عەلاوی خاوەنی پرۆژەی چاکسازی ئابوری کە پرۆژەکەی نەبوو بە واقعێکی بەرجەستە، درێغی نەکرد لە دیاریکردنی کێشەکە بە راشکاوییەکی تەواوەوە. لە نامەی دەستلەکارکێشانەوەکەیدا نوسی" ھەموو پلان و بەرنامەکانی حکومەت بەردەوام کۆتوبەندکراون بە گەیشتن بە رێککەوتنێکی گشتگیر لەنێوان چینی سیاسی لەبەریەکھەڵوەشاودا".  ئاماژەی بەوەکرد" ھەموو بانگەوازەکانی چاکسازیی بەھۆی چوارچێوەی سیاسی ئەم وڵاتەوە پەکیانخراوە". لەناو ھەموو ١٠ گەنجێکدا ٤ کەسیان بێکارن، بەگوێرەی قسه‌ی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەمە لەکاتێکدایە یەک لەسەر سێی دانیشتوان کە ٤٢ ملیۆن کەسە، لەژێر ھێڵی ھەژارییەوەن. سەرباری داھاتی زۆری نەوت، ژیانی ئەمین سەلمان ستینی کە خانەنشینێکی سوپای عێراقە، زۆر باش نەبووە، ئەو لەناو خۆپشاندەرانی یادی سێ ساڵەی راپەڕینی تشرینی ٢٠١٩دا بوو کە خۆپیشاندانێکی بێ پێشینە بوو دژی رژێم و گەندەڵی. ئەم پیاوە لە گۆڕەپانی تەحریر لە ناوەڕاستی بەغداد وتی" وڵات بە قەیرانێکی سیاسیدا تێدەپەڕێت و ئەمە کاریگەریی لەسەر خەڵک دەبێت. خەڵک ھەمووی ماندوون". ئەم پیاوە ھیچ پارەیەکی نییە جگە لەبڕی ٤٠٠ ھەزار دینار (٢٧٤ دۆلار)، ئەمەش بڕێکە کە بە زەحمەت بەشی قوتی رۆژانەی دەکات، کوارەکانیشی بێکارن. باسلەوە دەکات" عێراق ملیارانی تێدایە، پارەو زێڕی ھەیە، بەڵام سیاسەتمەداران جگە لە حزبەکانیان و گیرفانی خۆیان ھیچی تریان بەلاوە گرنگ نییە".

درەو: توێژەر: سەروەر عەبدوڵا- وەرزنامەی ئێرانناسی   بەرایی ستراتیجی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، پێكهاتەی كۆمەڵایەتی، باری ئابووریی، ڕۆشنبیریی و سیاسی ئەو هۆكارانەن وادەكات بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە ماوەی شۆڕشی گەلانی ئێراندا (1979) لەچاو ناوچەكانی دیكەیدا زۆر جیاوازبێت، بەجۆرێك لەكۆتایدا بگاتە ئەوەی دۆست و هاوخەباتی دوێنێ ببێتە دوژمنی سەرسەختی ئەمڕۆ و بەرهەمی شیرینی شۆڕش ببێتە هۆكاری جەنگی خوێناوی لە نێوان هێزە كوردییەكان. پاش ڕووخانی ڕژێمی شاه لە 1979 ئەوەندەی پێناچێت شەڕ دەكەوێتە نێوان هێزە كوردییەكان و سوپای پاسداران و هێزەكانی پارێزگاری كردن لە شۆڕش. هەڵكەوتەی ناوچەكە دەبێتە هۆی ئەوەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان ببێتە مۆڵگە و حەشارگەی زۆرێك لە نەیارانی حكومەتی دوای شۆڕش، بواری ئابووری و كۆمەڵایەتی ڕێگە خۆشكەر دەبێت بۆ زۆرێك دەستبەرن بۆ پشێوی نانەوە و یەكلایكردنەوەی كێشە لەمێژینەكانیان لەگەڵ نەیارانیان، بۆنمونە كوشتنی (عەبە حەبیب) لە پێكدادانەكەی (بیانی تەواونەكراوی ساواك) لە مەریوان لە (19/07/1979) و كوژرانی 12 ئەندامی مەكتەب قورئان جۆرێك بووە لە تۆڵە و كۆنەقین “بەرپرسی چەكدارەكان (عەبە حەبیب) ڕووی دەمیكردە فەرمانداری نیزامی یەكێتی جوتیاران و ڕایگەیاند: ئەوا من خۆم دەدەم بەدەستەوە، بەڵام بە مەرجێك ڕادەستی نامەردم نەكەیت، پاش خۆ بەدەستەوەدان ئاژەڵێكی سروشت دڕندە تەقەی لێكرد و كوشتی … زۆرینەی دانیشتوانی ئەوسای مەریوان ئاگاداربوون عەبە حەبیب كەوتە بەر پەلاماری ئاگری تۆڵەی، كە ویستبووی كێشەی سەردەمی منداڵی و مێرمنداڵی خۆی و عەبە حەبیب بەوشێوە قێزەونە تۆڵە بكاتەوە”1. لەبەرئەوەی كۆمەڵگەی كوردی بەدرێژای دەسەڵاتی شاهنشاهی نەیتوانیوە ئازادانە بەشداری چالاكییە سیاسییەكان بكات و لە كەشوهەوایەكی دیموكراسیدا برەو بە تێگەیشتنە سیاسی و ڕۆشنبیرییەكانی خۆی بدات، بۆیە دەبینیت كاتێك شۆڕش دەستپێدەكات هەمووان لەهەوڵی ئەوەدان گرووپ و حیزبێك دروست بكەن و لەژێر ناوێكدا كار بۆ وەرگرتنەوەی مافەكانی بكەن! ئەم زەمینەیە دەبێتە هۆكاری دەركەوتنی کۆمەڵێک حیزبی بێ ئامانج و بێ پەروا “ساڵی (1979) دەیان حیزب، ڕێكخرا، دەستەو تاقم لە كوردستانی ڕۆژهەڵات خۆیان ناساند … پلاكاردێكی بە شەقڵەیەكەوە كردبوو، دروشمێكی لێ نووسیبوو یان دێوەجامەیەكی هەڵدابوو. هێندەی بڵێیت یەك و دوو ڕەچەڵەکی حیزب و ڕێكخراوەكان بەری ئاسمانی گرتبوو”2. دواجار نەبوونی هۆشیاری سیاسی و یەكڕیزی حیزب و ئەجێندایەكی یەكگرتوو لەلایەك و دەركەوتنی ئەم هەموو هێزە سیاسییە چەك بەدەستە لەلایەكی دیكەوە دۆخەكەی بۆ پێكدادانی بەرژەوەندی هێزی چەكدارەكان سازاند. بۆ نموونە لە شاری مەریوان هەڵكوتانە سەر لایەنگرانی مەكتەب قورئان دەرفەتی ئەوە دەدات بە دەست حكومەتی شۆڕشییەوە هێز بجوڵێنێت بەرەو ناوچە كوردییەكان و مەریوان. “لە ئێوارەی (20/07 تاوەكو 11/08/1979)، زۆرینەی ئەندامانی (بارەگای بەرگریی لە ئازادی شۆڕش) بەبێ جیاوازی گرووپ و ڕێكخراوەی بەشدار بوون لە داكۆكیردن لە شاری مەریوان، بەڵام بەشدارییەك بوو بەبێ ئامانج و بەرنامە و ستراتیژییەكی دیاریكراو، هەركەس بە گوێرەی بیرو بۆچوونی تاكە كەسی خۆی لە كوورەخانەكەی موسەوی تاوەكو جەنگەڵبانی پاڵیدابوو بە دیوارێك یان بن بەردێكەوە و سەنگەری لێدابوو”3. لەسەروو هەموو ئەمانەشەوە ئەو زەمینەسازییەی بۆ پێكدانانی هێزە كوردییەكان هاتۆتە ئاراوە دەستكراوەی زیاتر دەدات بەو گرووپەی كە بڕاوان وایە كێشە و قەیرانەكانی كوردستان دەبێت لە ڕێگەی هێزەوە چارەسەر بكرێت ئەویش بە پاڵپشتی خودی كوردەكان، واتە فارس نەكرێتە قوربانی بۆ ئارامكردنەوەی ناوچە كوردییەكان. لەم توێژینەوەیەدا هەوڵدەدەین خاوەندارێتی هێزێك ڕوون بكەینەوە، كە دەبێتە ڕێگە نیشاندەری سوپای پاسداران بۆ هاتنە ناو شارە كوردییەكانەوە بەئاسانترین ڕێگە، هێزێكی چەپەكان ئەحمەدی موفتی زادە وەك سەركردەیەكی ئایینی-نەتەوەی بەدامەزرێنەری دەزانن و خۆشی بەدرۆی دەخاتەوە، بەجۆرێكی دیكە ئێرانییەكان لەژێر ناوی موفتی زادەدا هەوڵدەدەن گەنجانی كوردی بۆ ناونووس بكەن، ئەو هێزەش (پێشمەرگەی مسوڵمانی كورد)ە. تێڕوانینی دەسەڵات بۆ چارەسەری قەیرانی ئاسایشی  شارەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان 1979 ئاڵۆزیی شارە كوردییەكان لە ڕۆژانی شۆڕش و دواتردا بەجۆرێك دەبێت، كۆنتڕۆڵ لەدەستی هێزێكی تایبەتدا نامێنێـەوەو دەسەڵاتی ناوەند بەتەواوەتی لاواز دەبێت. لە بانە و مهاباد حیزبی دیموكرات كۆنتڕۆڵ دەگرێتە دەست، لە سنە و مەریوان دەوروبەری كۆمەڵە دەیەوێت بەهەر جۆرێك بووە (پادگان) كۆنتڕۆڵ بكات، بۆیە تاران لەڕێگەی ناردنی لیژنەكانییەوە دەیەوێت بگاتە چارەسەرێك و ئارامی بگەڕێنێتەوە بۆ ناوچەكە4، ئەویش لەبەرئەوەی هاوسنوور بوون لەگەڵ عێراقدا هەمیشە جۆرێك لەمەترسی بووە بۆیان. ئێمە بۆئەوەی زیاتر لەبەرنامەی تاران تێبگەین، گرنگە دیدگاكانی ئەوان بزانین بۆ چارەسەركردنی قەیرانی ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، لێرەدا بەگشتی چوار تێڕوانین جێگەی قسە لەسەركردنن: ١ . چارەسەری قەیرانەكان لە ڕێگەی دانوسان و لێكتێگەیشتنەوە: ئەم كۆمەڵە بڕوایان وا بووە دەسەڵاتی ناوەند دەبێت لە ڕێگەی ناردنی لیژنە و دانیشتن لەگەڵ نوێنەرایەتی كورد و سەركردایەتی سیاسی ئەوكاتەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان دانیشتنی بەردەوام ئەنجام بدرێت بۆ لێكتێگەیشتن و گەیشتن بە ڕێكەوتن، بڕوای بە چارسەری ئاشتیانە هەبوو، هیچ پێویست بە بەكارهێنانی هێز ناكات. ٢ . ئەم تێڕوانینە لە گۆشەنیكای ڕووداو و جیاوازییەكانی دوژمنانی شۆڕشەوە سەیری كێشەكانی كوردستانی دەكرد، بۆیە هەر ئارامگرت و چاوەڕێكردنێكی بەواتای لەدەستدانی كوردستان و مەترسی بۆسەر ئێران دەبینی. تەنها چارەسەری لەبەشداری پێكردن و هاوكاریكردنی خەڵكیدا دەبینی. بوونی سوپای پاسداران و هێز تەنها ئامادەییەكی سەربازیی و ئاسایشیی نییە لە ناوچەكەدا، بەڵكو بوونێكی گرنگە بەتایبەت ئەوكاتەی خەڵكی ناوچەكە بەشداری دەكەن و دەبن بە بەشێك لەو هێزە سەربازییە، واتە بوونێكی کولتووری تێكەڵ بە بابەتەكە دەبێت و بەمشێوەیەش دەكرێت ئارامی بۆ ناوچەكە بگەڕێتەوە!”محەمەد بروجەردی یەكێك لە سەركردە سەربازییە ناسراوەكانی كوردستان بڕوای وابوو، كە بەبێ پەیوەستبوونی خەڵكی كورد بە بوارە ئاسایشییەكە و وەرگرتنی بەرپرسیارێتی ئاسایشی ناتوانرێت لەم ناوچەیەدا كاربكرێت”5. واتە بە بڕوای بروجەردی كۆماری ئیسلامیی ئەگەر دەیەوێت كێشە و پشێوییەكان چارەسەربكات، دەبێت كاربكات خەڵكی كوردستان خۆیان بێنە پێشەوەو ئەرك و بەرپرسیارتی وەربگرن و هاوكاری بكەن. بەپێی سەرچاوە فارسییەكان دواجار هەر ئەم دیدگایە دەبێت بەهۆی دروستكردنی هێزی پێشمەرگەی مسوڵمان. دروستكردنی هێز لەخۆیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی خۆیان! لەهەمانكاتدا دەوڵەت لە بورارەكانی ئابووریی، کولتووری و كۆمەڵایەتیدا داواكری و پێداویستییەكانی خەڵكی دابین بكات. ٣ . هەرچی دیگای سێیەم هەیە بڕوای تەواوەتی وابووە، چارەسەری قەیرانەكانی كوردستان تەنها لەڕێگەی  كولتوورییەوە دەكرێت و هیچ جێگەیەكی بۆ بەكارهێنانی هێز نەهێشتبوویەوە. بڕوای وابوو دەبێت زەمینە لە بوارە كولتوورییەكاندا بسازێنرێت بۆ ئەو لایەنانەی لەم بوارەدا كاردەكەن و چارەسەری كێشەكان لەڕێگەی سەندیكا و ڕێكخراوەكانەوە بدۆزنەوە. دەتوانین بڵێن مەكتەب قورئان و ئەحمەدی موفتی زادە یەكێك بوون لە سەرسەخترین لایەنگرانی ئەم دیدگایە6، بەڵام خۆیان دواجار دەبنە قوربانی دەستی ئەو لایەنانەی بڕوایان بە هێز هەبوو لەچارەسەركردنی كێشەكاندا. نەبی الله ڕۆحی دەڵێت “لە ئەنجامدا شوێن كەوتووانی ئەم دیدگایە لە ناوچەكەدا بوونە قوربانی توندوتیژییەكانی هێزە شۆڕشییەكان”7. واتە لەبەرئەوەی چەك هەڵناگرن بەئاسانی هێزە چەكدارەكان توانیوایە ڕووبەڕوویان ببنەوە. ٤ . بە بووچوونی ئەم كۆمەڵە تەنها چارەسەر ڕووبەڕووبوونەوەی چەكداریی و سەركوتكردنی هێزە ناڕازییەكان و دەرپەڕندنیانە لە ناوچەكە. ئەمانە ئەو كەسانەبوون كە لە ڕابردووشدا وەك فەرماندەی سەربازیی كاریان كردبوو، هیچ جیاوازییەكیان لە نێوان شۆڕشگێران و كۆبوونەوەی خەڵكی ئاساییدا نەدەكرد و بڕوایان وابوو هەمووان دەبێت بە توندترین شێوە سەركوت بكرێت. جا وەك دەردەكەوێت دواجار ئەم بۆچوونە بۆ چارەسەری كێشەكان قسەی كۆتای خۆی دەكات و لەڕێگەی هێز و سەركوتكردنی هەر جووڵانەوەیەكەوە ناوچە كوردییەكان كۆنترۆڵ دەكاتەوە و جێگەیەك بۆ خەباتی مەدەنی نامێنێتەوە8. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا دەكرێت دیدگا و تێڕاونینی كورد و سەركردایەتی كورد و چارەسەری كێشەكانی ناوچەكە لەلایەن دەسەڵاتی ناوەندەوە بۆ دوو دیدگا دابەش بكرێت. دیدگایەكیان هەر لەسەرەتاوە تاوەكو كۆتای چارەسەری فارسەكانی بە جۆرێك لە كات كڕین و دەرفەت قۆستەوە لەلایەن حكومەتەوە بۆ خۆ بەهێزكردنەوە تەماشاكردووە. هیچ بڕوایەكی بە تاران نەبووە بۆ چارەسەری كێشەكان. لایەنگرانی ئەم دیدگایەش بریتیبوون لە هێزە چەكدارەكانی وەك حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران و كۆمەڵە. دەكرێت هۆكاری سەرەكی ئەم بڕوا نەبوونەش بە دەسەڵاتی نوێی و ڕابەری شۆڕشەكە لەوە سەرچاوەی گرتبێت: ئەم دوو هێزە لەڕووی مێژووی کولتووری سیاسی ئێران و مامەڵەكانی ناوەند لەگەڵ كورددا هەرگیز ئاشتییانە نەبووە، چونكە ناوەند بڕوایان بە شتێك نەبووە بەناوی كێشەی كورد و مافەكانی كوردەوە. هێزێكی وەك دیموكرات لە سەردەمی پێشەوا قازی محەمەدەوە بۆی دەركەوتووە هەركات ناوەند بەهێزبوو یەكەم كاری بریتیی دەبێت لە سەركوتكردنی كوردە سیاسی و ناڕازییەكان، بۆیە بەهەمان دیدگاوە لە شۆڕش و كۆمارە نوێكەی ڕوانیوە و بڕوایان وابووە، هەركات دەسەڵاتی ناوەند هێزی بۆ بگەڕێتەوە و جێگیر ببێت ڕێگە بە هێزی كوردی نادات لەناوچەكەدا ئامادە ببن، لەبەرئەمە هەر لەسەرتاوە كاریان بۆ خۆ باڵادەستكردن و دەركردن و لاوازكردنی دەسەڵاتی تاران كرد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا. هۆكارێكی دیكە ئەوەیە ئەم هێزە نوێیە شۆڕشگێڕە بە سەركردایەتی ئایەتوڵڵا خومەینی، هێزێكی مەزهەبییە و لەبەرامبەردا ئەمان هێزێكی دیموكرات یان كۆمۆنیستین و هیچ كات ڕێگەیان نادەن لەسەر مێزی گفتوگۆ دانیشن و لەئایندەدا چالاكی سیاسی ئەنجام بدەن9. هەروەها گوتار و دیگای حكومەتە شیعییەكەی خومەینی هیچ ڕوون نەبووە بۆ سەركردایەتی سیاسی كورد و نەیانتوانیوە بە ڕوونی گفتی چارەسەری كێشەكانیان لێوەربگرن10.جگە لەوەی كۆمەڵێك چەمك و ئاماژەی سیاسیی هەبووە سەركرایەتی كورد پێداگری لەسەر كردووە، بەڵام لە فەرهەنگی تاراندا هیچ پێگەیەك بۆ ئەم چەمكانە بوونی نەبووە، وەك ئەوەی حیزبی دیموكرات داوای دیموكراتی دەكات بۆ ئێران و خودموختاری بۆ كوردستان، بەڵام دیموكراتی و خودموختاری دوو چەمكن لە (قوم) هیچ پێگە و قورساییەكیان نییە و بە چەمكە ڕۆژئاوای و فەرهەنگییەكان باسیان دەكەن11. ئەمە بەو واتایە نییە هێزێكی وەك دیموكرات هەر لە سەرەتاوە وەك بڕوای بە جەنگ و ڕووبەڕووبوونەوە هەبوو، ئەوەتا خودی ئەبولحەسەن بەنی صەدر لە كتێبی (خیانت بە امید) بە ڕوونی باسی ئەوە دەكات كە لە ڕۆژەكانی دەستنیشانكردنی وەك (سەرۆككۆماری ئێران) نوێنەری دكتۆر قاسملۆ دەچێت بۆلای و گفتی ئەوە دەدات: ئەوان وەك حیزبی دیموكرات بڕوایان بە هێز و شەڕ نییە بۆ چارەسەری كێشەكانی كوردستان12، بەڵام دۆخەكە جۆرێك لەكۆنترۆڵ دەرچووە بەڵێن و پەیمانەكان ناتوانن تاسەربن! هۆكارێكی دیكە وادەكات كورد بڕوا بە تاران نەكات ئەوەیە، حكومەتە نوێكە مەزهەبی عەیارە و جگە لە تێگەیشتن و تێڕوانینی مەزهەبی هیچ شتێكی دیكە نابینێت، لەولاشەوە هێزێكی وەك كۆمەڵە و دیموكرات تێڕوانینێكی چەپی ماركسی ڕادیكاڵیان هەیە، كە زۆرجار تەنانەت زمانی گفتوگۆ و نوسین و لێدوانەكانیشیان كێشەی دروستكردوون بۆ نموونە شێخ عیزەدین لە لێدوانێكی ڕۆژنامەوانیدا بۆ ڕۆژنامەی (اطلاعات) كە لە ژمارەی ڕۆژی (15/3/1979)دا لە لاپەڕە 10 بڵاوكراوەتەوە بە ڕوونی داوا دەكات كە ئابووریی ئێران لە ڕووی سیستەمەوە بگۆڕێت بۆ سیستەمێكی ئابووری سۆشیالیستی، هەر لەهەمان لێدواندایە ڕایدەگەیەنێت لەگەڵ كۆمۆنیستەكانی ئێراندان و لەناو ئێراندا چاكی دەكەن، هەروەها وتی “ئەگەر جوبرەئیل لە ئاسمانەوە بێت و یاساگەلێك بهێنێت كە خودموختاری كوردستانی تێدا نەبێت، ئێمە ئەوە قبووڵناكەین”13. بۆیە ئەمان ناتوانن بڕوا بەوە بكەن لە ئایندەدا دەتوانن لەگەڵ هێزێكی مەزهەبیدا بەگفتوگۆ چارەسەر بدۆزنەوە. لەبەرامبەردا دیگای دووەم لەناو كوردەكاندا لەسەرەتاوە بڕوای بەوە هەیە كە دەكرێت لەڕێگەی ڕێكەوتنامە و دانیشتنی سیاسیەوە لەگەڵ تاران بگەنە ڕێكەوتن و تەنها چارەسەر بدۆزنەوە، كە ئەمەش دیدگای هێزە ئیسلامییە سوننیەكەیە كە ئەحمەدی موفتی زادە نوێنەرایەتی دەكات، لەگەڵ ئەوەی تا كۆتای بەرگری لە بۆچوونەكەی دەكات، بەڵام لەدوای تێپەڕینی چەند مانگێك بەسەر شۆڕشدا دەگەنە ئەو بڕوایەیی دەسەڵاتی قوم ئەوەندەی دیدگایەكی پیلانگێڕی و كێشە نانەوەی بەسەردا زاڵە بڕوای بە زمانی گفتوگۆ نییە بۆ چارەسە14، بۆیە لەو تێگەیشتنەیان بۆ حكومەتی ناوەندی پەشیمان دەبنەوە، تادەگاتە ئەوەی بڕیاری بڕینی هەموو هاوكاریی و هەماهەنگییەك دەدەن لەگەڵ حكومەت و كاربەدەستان و سیاسییەكاندا15. هەوڵە لەپێشینەكان بۆ ڕوونەدانی جەنگ ئەوەی زیاتر دەتوانێت تێگەیشتنی موفتی زادە و پەیوەندی بە هێزی پێشمەرگەی مسوڵمان لەلایەك و هێزە چەكدارە كوردەكانی دیكە لەلایەكی دیكە ڕوونتر بكاتەوە بریتییە لەهەوڵەكانی لەگەڵ هێزە سیاسییەكان بەتایبەت كۆمەڵە بۆ ڕێگری لە پێكدادانی سەربازیی. لەڕاستیدا پەیوەندی موفتی زادە و هێزە چەپەكان باسێكە بەدرێژای دەركەوتنی لە كایە ڕۆشنبیری و سیاسییەكاندا ئامادەیی هەیە و بەجۆرێك لە جۆرەكان هەمیشە لە كێشەدا بوون لەگەڵ یەكتردا، بەڵام بە سەرهەڵدانی شۆڕش دەچێتە قۆناغێكی مەترسیدارەوە، بەتایبەت ئەو كاتەی هەوڵی تیرۆركردن و ڕشتنی خوێن دەكەوێتە نێوانیانەوە. موفتی زادە لە كتێبی دەربارەی كوردستاندا باس لە هەوڵە بێ ئاكامەكانی دەكات بۆ نزیكردنەوە و دروستكردنی كۆدەنگییەك لە نێوان لایەنە سیاسییە كوردییەكاندا. هەر لەسەرەتای شۆڕشەوە موفتی زادە بە سەفەرێكی تایبەت و بە مەبەستی بینین و كۆبوونەوە لەگەڵ سەرانی چەپ و لایەنە سیاسییەكاندا دەچێتە سەقز، و لەماڵی مەلا عەبدوڵڵای ئیمامی مزگەوتی گەورەی سەقز كۆدەبنەوە، لەو كۆبوونەوەیەدا و دوای گفتوگۆیەكی چەند كاتژمێری دەگەنە ئەوەی ڕێكەوتنامەیەكی سێ ماددەیی واژۆ بكەن، بەڵام دواتر و لە غیابی موفتی زادەدا (كۆمەڵە و شێخ عیزەدین) تەواوی ئەو ڕێكەوتنامەیە هەڵدەوەشێننەوە، ئەمە لەكاتێكدا ئەوان بە پێچەوانەوە موفتی زادە بە بەرپرسیار دەزانن، كە بووە هۆی “ڕوودانی ڕووداوی موسیبەتباری كۆتایی مانگی ئەسفەندی 1357 (مانگی دووی 1979)، كە نزیكەی 500 مرۆڤی بێ تاوان لەو ڕووداوەدا كوژران”16. لەهەوڵی دووەمدا بۆئەوەی شەڕی ناوخۆ دروست نەبێت ئەحمەدی موفتی زادە لە هاوینی ساڵی 1358 (هاوینی 1980)دا دەچێتە گوندی (بغدە كندی) و لەوێ لەگەڵ سەركردایەتی كۆمەڵە و دیموكراتدا كۆدەبێتەوە: لە كۆمەڵە: شێخ عیزەدین حوسەینی و براكەی جەلال حوسەینی، لە برادەرانی حیزبی دیموكراتیش محەمەد خەرازی ئامادە دەبن. دوای باسێكی چەند كاتژمێریی، موفتی زادە دەرباری بارودۆخی كوردستان (سنە) و ئەو مەترسیانەی ڕووبەڕووی بوونەتەوە و بەچارەسەر نەكردنی ئەگەری هەیە لەئایندەدا چی ڕووبدات، باس دەكات و ڕوونكردنەوە دەدات، دەرئەنجامی ئەم دانیشتنەش بەهەمان شێوە دەركردنی ڕێكەوتنامەیەك بووە، “كاسێتە تۆماركراوەكانی ئەم دانیشتنەش لەلایەن جەلال حوسەینییەوە دەستی بەسەرداگیرا، دەقی ڕێكەوتنامەكەش كە واژۆ كرا، بڕیاربوو لەلایەن (محەمەد خەرازی)ەوە بڵاوبكرێتەوە، بەڵام ئەو ئەم كارەی هەرگیز ئەنجام نەدا”17. دواتر بڕیاردەدرێت لە (مانگی چواری 1979) لە شاری كرماشان بۆ نزیكبوونەوەی هەموو لایەنە سیاسییەكان كۆبوونەوەیەك گرێ بدرێت، بەڵام سەرانی گرووپە سیاسییەكانی ناوچەكە بە هاوڕێیەتی شێخ عیزەدین لەبری ئەوەی بێنە كرماشان، بەپێی بەرنامەیەكی یونسی (پارێزگاری كاتی كوردستان–سنە-) ڕۆیشتن بۆ چاوپێكەوتنی ئیمام و دەسەڵاتدارەكانی ناو حكومەت! دەتوانین بڵێین كۆتا هەوڵی موفتی زادە بۆ نزیكردنەوەی سیاسییەكانی كوردی ڕۆژهەڵات بریتی دەبێت لە بانگهێشتكردندیان بۆ بەستنی كۆنفرانسێك كە دواتر بەناوی (كۆنفرانسی خودموختاری)ەوە ناوی دەركردن، بەڵام دواتر كۆمەڵە و شێخ عیزەدین بەشداری ناكەن و هەر نەتوانرا ئەو كۆدەنگییە دروستبكرێت! ئەمە ئەو سێ هەوڵە شێلگیرانەی موفتی زادەیە بۆئەوەی كوردەكان بكاتە خاوەنی یەك پاكێجی و كۆدەنگی، بەڵام وەك دەردەكەوێت دواجار هێزە سیاسییە چەك بەدەستەكان بەرنامە و ئەجێندای دیكەیان دەبێت. مامۆستا محەمەدی ئیمامی لەم بارەیەوە دەڵێت “خەڵكی ئێران بەتایبەت گەلی كوردستان وایان بیردەكردەوە كە دەبێت هەموو یەك دەنگ و یەك ڕەنگ بن، بەڵام ڕێكخراوە چەپەكان بەداخەوە خۆیان لەخەڵك جیادەكردەوە. هەرچەندە لە ڕواڵەتدا بەنێوی خەڵكەوە خۆیان نیشان دەدا، بەڵام زۆربەی خەڵكیان بە كۆنەپەرست و دواكەوتوو دادەنا. بەتایبەت ئەگەر كەسێك لەسەر بیروباوەڕی ناسیۆنالستی و نەتەوایەتی پێداگر بووایە یان بیویستایە بەناوی دین و مەزهەبەوە بێتە مەیدانەوە.. ئەو تاو و یاوەی ئایدۆلۆژی ماركسیست-لینینستی پەردەیەكی بەسەر چاو و گوێیاندا هێنابوو كە هیچ كەسیان جگە لەخۆیان نەدەبینی، هەرقسەیەك لەگەڵ بیر و بۆچوونی ئەوان یەكی نەگرتایەتەوە پێیان پڕوپووچ بوو”18. بە بۆچوونی ئیمامی گەوەرترین هۆكار كە بووە بەرەبەست لە نزیكبوونەوەی هێزە كوردییەكان لەیەكتری بریتیبوو لە قبووڵنەكردنی یەكتری19. یەكێك لەزەمینەكانی گەشەكردنی هێزە سیاسی و مەدەنییەكان بریتییە لە ڕەخساندنی كەش و هەوایەكی ئارام و كردنەوەی دەرگاكانی گفتوگۆ، وەك دەردەكەوێت موفتی زادە ویستوویەتی ئەم زەمینەبە بسازێنێت و دواتر بۆ گەشەكردنی ڕەوتەكەی بیقۆزێتەوە، بۆیە دەبینیت لە ڕۆژی مانگرتنی خەڵكی شاری سنە لە مزگەوتی گەورەی ئەو شارە وتارێك پێشكەش دەكات و هەموو لایەك لە هاوڵاتیانی كوردستان (سنە) بەڕاست و چەپیانەوە بانگهێشت دەكات بۆ دانبەخۆداگرتن و زیندووكردنەوەی گیانی برایەتی و یەكتری قبووڵكردن، “ئەگەر كاك ئەحمەد لە كۆبوونەوە و وتارەكانی پێشووتریدا وردە گلەیی لە چەپەكان هەبووایە لەو ڕۆژەداو لە وتارەی مزگەوتی گەورەی سنەدا زۆر بەزمانێكی نەرم و پێداگریكردن لەسەر برایەتی و یەكێتی قسەی كردووە”20. كورتەی ڕووداوی مانگرتنەكە بەمشێوەیە دەبێت: دوای ئەوەی بارودۆخی شاری سنە بەرەو ئاڵۆزتر دەبرێت و ئاسایشی هاوڵاتیان دەكەوێتە ژێر مەترسییەوە، خەڵكی شار دەست دەكەن بە مانگرتنێكی كۆمەڵی لە مزگەوتی گەورەی ئەو شارە، لەهەمانكاتدا داوا لە حكومەتی ناوەند دەكەن بەشداری ڕاستەوخۆ بكات و هەوڵی جدی بدات لە دامركاندنەوەو دانانی نەخشە ڕێگایەك بۆ ئەو بارودۆخە، بۆ ئەم مەبەستەش چوار نوێنەر لەشاری سنەوە بەرەو تاران بەڕێدەكەن بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ خودی (موهەندیس بازرگان)، دوو لەو نوێنەرانە بەڕێزان (حاجی مەلا سدیقی عەلایی و ئاغا یونس)ی بووە. ئەمان دەچن و لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ناوەند كۆدەبنەوە. بەڵام ئەوەی جێگەی داخە وا دەردەكەوێت هەندێك سیاسیش لەناوەند بڕوایان وابووە كە دەبێت بەهێز و زەبر ڕووبەڕووی چەپەكان ببنەوەو لێیان بدرێت و دەربكرێن، ئەحمەدی موفتی زادە ئەم زانیارییەی لە كەسانی ناو ئەو لیژنە چوار كەسییەوە بیستووە، بۆیە ترسی ئەوەی لەلا دروست دەبێت، ئەم بۆچوونە جێبەجێ بكرێت و ئەم مانگرتووانە بڕوا بە ئاوا پێشنیارێك بكەن و هەوڵبدەن بە شەڕ ڕووبەڕووی ئەو حیزبانە ببنەوە، بۆیە وەك ئیمامی دەیگێڕێتەوە ئەو ڕۆژە موفتی زادە لەمزگەوتی گەورەی سنە وتارێكی زۆر نیشتمان پەروەرانەی دڵسۆزانە پێشكەش دەكات “دوای نوێژی عەسر كاك ئەحمەد وتاریدا، لە وتارەكەیدا خەڵكی بانگكرد بۆ ئارامی و خۆڕاگری بەرامبەر ناكۆكییەكان و برا چەپەكان بۆ هاوكاری لەگەڵ جەماوەر بۆ دابینكردنی مافی سروشتی كە خواد داوییە بە نەتەوەی كورد و دەستهەڵگرن لە توندوتیژی. هەمووانی بانگكرد بۆ هاوكاری و یەكێتیی و لابردنی چەند بەرەكی. بەتایبەتی زۆر پێداگری كرد لەسەرئەوەی ئەو برادەرانەش (مەبەست كۆمەڵە و چریكەی فیدای) هەر ڕۆڵەی ئێوەن، ئێوە هەوڵبدەن كە ناكۆكی نەمێنێ و دژایەتی بنێننە گۆڕ. دەیگوت دەبێت بەئارامی لەگەڵ یەكتر هەڵسوكەوت بكەن، دەیگوت دەخیلتان بم ئەگەر ئەو برادەرانەش ناكۆكییەكیان پێكهێناوە ئێوەی جەماوەر ئەوان بە سەبر و حەوسەڵە ناچاربكەن، لە توندوتیژی دژی ئەوان خۆبپارێزن. تكاتان لێدەكەم، لێتان دەپاڕێمەوە بڕێك كاری ناڕەوای ئەوان ناچارتان نەكات بەوەی خوا نەخواستە قەترەیەك خوێنی كوردێك بەدەستی كوردێك بڕژێت، بە هاوكاری و سەبر و یەكدڵی و لێبوردەیی هەموو شتێك چارەسەر دەكرێ. دەزانم ئێوە بە هەر هۆیەك هەیە زۆر توڕەن و دڵتان دەردە دارە، بەڵام هەرچی بێت ئەوانە برا و كوڕی ئێوەن، نەكا خوانەخواستە مەبەستێكی خراپتان هەبێت لەگەڵیان. داواتان لێدەكەم دووبارە بۆ خاتری خوا مەبنە هۆی ئەوەی كە ئاو لێڵ بكەن بۆ دوژمنانی هەردوو لا”21. لەم وتارەدا ئەوەی بەلای ئەحمەدەوە گرنگ بووە زمانی تفەنگ و خوێن ڕشتن نەیەتە گۆڕێ، لەلایەكی دیكەوەش ئەوە دەردەكەوێت، كە ئەو شتێكی بیستووەو لە هەوڵێك ئاگادارە بۆئەوەی بارودۆخی ڕۆژهەڵات بەرەو خوێنڕێژی و شەڕ بڕوات، بەڵام هەر دوای ئەم وتارە لەناكاو كەسێك لەناو جەماوەرەكەدا بە تفەنگێكی (ژێسێ)وە هەڵدەستێتەوە و تفەنگەكەی بەرزدەكاتەوە و دەقیڕێنێت “ڕابەر، بەخوا ڕازی بیت و ڕازی نەبیت ئێمە لێیان نابوورین و هێرش دەبەینە سەر بنكەكانیان”. دوای ئەوەی ئەم قسەیە لەناو جەماوەرەكەدا دەكات لەمزگەوت دەچێتە دەرەوەو ژمارەیەكی زۆر لەئامادەبووان شوێنی دەكەون و موفتی زادە لەكاتی وتارداندا بەجێدەهێڵن! بەجۆرێك بارودۆخەكە لەكۆنترۆڵ دەچێتە دەرەوە! “قەت ئەوەندە كاك ئەحمەدم بەناڕەحەتی نەدیبوو، هاواریكرد لەخەڵكەكە نەڕۆن، بە قسەیان نەكرد. ئەمجار هاواریكرد لەو مامۆستا و مەلایانە كە لەوێ بوون و گوتی مامۆستایانمان! بۆ خاتری خوا فریا كەون! بەری ئەو هێرشە ناڕەوایە بگرن، بۆخۆشی بە پەلە ڕۆیشتە دەرەوە. ئێمەش بە شوێنیدا ڕۆیشتین. كە چووینە دەرەوە هەزاران كەس ئاوا بە هوڕاكێشان و دروشم دان لە مزگەوتی جامیعەوە بە شەقامی شاپوری پێشوودا سەرەوخوار بەرەو مەیدان بەڕێكەوتین… ئێمەش هیچ چارەمان نەبوو ئەوە نەبێت بە ئوتومبیل و بە پیادە ڕوومانكردە چەمی (قەتارچیان) لە كوچەو كۆڵانانەوە كە سەربڕ (كورت بڕ) بوو بەرەو مەیدانی ئیقباڵی پێشوو بەڕێكەوتین، چونكە جەماوەرەكە دەبوو بچوایەتە مەیدانی ئەم بەر و لەوێوە بەسەر پردی (مەڵا وەیسا) بڕۆشتایە بۆ مەیدانی ئیقباڵ و لەوێوە بۆ شەقامی (شەشی بەهمەن)ی پێشوو، چونكە بنكەی حیزبە چەپە چەكدارەكان كە بریتیبوون لە چریكەی فیدای و جەمعییەت (كە لە دوایدا لەگەڵ چەند گرووپێكی بچكۆلە بوونە كۆمەڵەی شۆڕشگێڕ) لە نزیك شەقامی (ئەدەب) سەنگەریان گرتبوو. ئێمە دەستەی مەلایان و زۆرێك لەكەسایەتییەكانی سنەیی، سەقزی، بانەی، بۆكانی و مەریوانی، كە جەماوەرێكی زۆرمان پێكهێنابوو، بە ڕێنمای كاك ئەحمەد، زووتر لە جەماوەرە تووڕەكە گەیشتینە ئەوەڵی مەیدانی ئیقباڵ، لەو تەنگە بەرییەدا لەبەر سینەماكە بەڕیز ڕاوەستاین، دوو سێ ڕیز مەلا لەپێشەوەو باقییەكەی ڕیز بە ڕیز وەستان. ئێمە هەموو دەستمان لەیەك هەڵپێكا كە ببینە هێزی بەرگری … كاتی نوێژی شێوان بوو جەماوەر گەیشتە پێشەوە. كاك ئەحمەد دەستووریدا بڵندگۆیەكی دەستیان هێنا. گوتی بانگی شێوان بدەن. لەوێ بانگ گوترا و جەماوەریش كەئەوەیان زانی لە حەرەكەت كەوتن و لەجێی خۆیان دانیشتن. باوەڕبكەن سەرەتایان لەمەیدانی ئیقباڵ (ئازادی – ئێستا -) بوو، دواییەكەیان لە مەیدانی گەورە لای مزگەوتی والی بوو. كاك ئەحمەد وتارێكی زۆر دڵسۆزانەی دا و خەڵكی بانگكرد بۆ ئارامی، تا ئەندەزەیەك لە پیلانەكەی تێگەیاندن و هۆشداری پێدان. چونكە كاتی نوێژی شێوان بوو هەرلەوێ هەركەس دەستنوێژی هەبوو نوێژیانكرد. ئیتر ئەو پیلانە سەری نەگرت و جەماوەر بەرە بەرە بڵاوەیان لێكرد”22. لەگەڵ ئەم هەوڵەشێلگیرانەی بۆ ڕوونەدانی شەڕ! بەڵام دواجار وایان بڵاوكردەوە كە موفتی زادە فتوای جیهادی لەدژی هێزە چەپەكان داوە و ئەو ئێوارەیە خەڵكی بۆ جیهادی ئەوان بەڕێكەوتوون. بەمشێوەیە و دواجار ئەحمەدی موفتی زادە بارودۆخی ئەو ئێوارەیەی سنە كۆنتڕۆڵ دەكات و ئەو پیلانەی بۆ هەڵگرساندنی شەڕ و تێوەگلانی موفتی زادە داڕێژرابوو پوچەڵ دەكاتەوە و سەرناگرێت. بەڵام دواجار ئەم هەوڵانە ناتوانن بەر بە پیلانەكان بگرن و دواتر هێزێكی چەكدار بەناوی هێزی پێشمەرگەی مسوڵمانی كوردەوە دروست دەكەن و جەنگ دەهێننە ناو ماڵەكانەوە. پێشمەرگەی مسوڵمان و سەرەتای دەركەوتنیان یەكێكی دیكە لەو بابەتانەی لە مانگەكانی سەرەتای شۆڕش و بەتایبەتی تر دوای كۆچی ئەحمەدی موفتی زادە و یارانی بەرەو كرماشان دەبێتە جێگەی باسوخواس و سەرقاڵی و گرفتێكی زۆر بۆ موفتی زادە و ڕەوتەكەی بریتییە لە دروستكردنی هێزێكی چەكدار لە كوردی شارەكانی ڕۆژهەڵات بەتایبەت لە كرماشان و پاشان تەشەنەكردنی بۆ شارەكانی (جوانڕۆ، كامیاران، پاوە و مەریوان)23 كە بە هێزی (پێشمەرگەی مسوڵمانی كورد) ناودەردەكەن. چیرۆك و مەبەستەكانی ئەم هێزە پڕچەكە كوردە جیاوازە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە لە قۆناغێكدا كەس نایەوێت خۆی بكاتە خاوەنی و هەرلایەنەو خاوەندارییەتی دەداتە كەسێكی دیكە! لەوەش گرنگتر ئەوەیە دەسەڵاتی ناوەندی و سەرپەرشتیارانی هێزەكەن كە بۆ كۆكردنەوەی ئەندام دەیدەنە پاڵ ئەحمەدی موفتی زادە، بەڵام هێزە كوردییەكان بۆ لێدان لە مەكتەب قورئان و خراپكردنی ناوبانگی هەوڵدەدەن موفتی زادە بەدامەزرێنەر و ڕێكخەری ئەم هێزە سەربازییە بناسێنن! هەرەوەك ئاماژەی بۆ كرا، لە ڕۆژان و مانگەكانی دوای شۆڕشدا شارەكانی دیكەی ئێران كەم كەم بەرەو ئارامی دەڕۆیشتن، بەڵام ناوچە كوردییەكان بەپێچەوانەوە ببووە مەنزڵگەی ململانێیەكی قورسی سیاسی و سەربازیی، كۆمەڵێكیان لە هەر شارێكی ئێراندا جێگەیان نەبوایەتەوە دەهاتنە ناوشارە كوردییەكان و دەستیان بەچالاكی دەكرد كە بەشێك لەمانە پاشماوەی سەردەمی شا و دەزگای ساواك بوون24! بەداخەوە كوردەكانیش لەم پیلانەوە تێوەگلابوون، بارودۆخەكە بەجۆرێك لەكۆنترۆڵ دەرچووبوو، دەسەڵاتی ناوەند نائومێدبوون لە ناوچە كوردییەكان و پاشەكشەی پارسەنگی هێزی دەوڵەتەكەی بازرگان و بەنی سەدر، بەرنامەو كاریانی بۆ سەقامگیری كوردستان بەتەواوەتی گۆڕیبوو. هێزە كوردییە چەك بەدەستەكانیش لەبەرئەوەی بڕوایان بە ناوەند نییە هەرچی دەرفەتیان دەدرێتێ زیاتر هەنگاو بەرەو زمانی تفەنگ دەنێن! لەم سەروبەندەدا دەبێت هێزێكی چەكدار بە فەرمی دروست بكرێت، ئەمانیش بەهەمان شێوە زمانی تفەنگ دەكەن تاكە هۆكاری گەڕاندنەوەی سەقامگیریی و ئارامكردنەوەی ناوچەكە، ئەم هێزەش ناوی خۆیان دەنێن پێشمەرگەی مسوڵمانی كورد. سەرەتای بیرۆكەی دروستكردنی ئەم هێزە چەكدارە لەو كاتەوە دەست پێدەكات كە (محەمەد بروجەردی) دەڵێت “لەجیاتی ئەوەی پۆل پۆل گەنجە شیعەكان لە كوردستان بە كوشت بدەین دەبێت كارێك بكەین كە كوردەكان لەبەرامبەر یەكەوە بوەستن. لەبەرئەوە ئەگەر لە داری وشكیش بووە دەبێت پێشمەرگەی كوردی دەوڵەتی دروست بكەین”25. بەڵام هەندێكی دیكە بڕوایان وایە بیرۆكەكە دەگەڕێتەوە بۆ بوونی بڕوایەكی قووڵ لەناو هێزە دەسەڵاتدارە ئێرانییەكەی ناوچەكەدا بەوەی “ڕۆڵی خەڵكی و بەرقەراركردن و جێگیركردنی ئاسایش و ئارامیی لە ڕێگەی خەڵكییەوە بۆ خەڵكی، كە بریتییە لە یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی سیاسەتی (بەجەماوەرییكردنی ئاسایش) لە بەڕێوەبردنی قەیرانی كوردستاندا”26. چیرۆكی پەیدابوونی ئەم هێزە لەزاری یەكێك لەدامەزرێنەرەكانییەوە بەم شێوەیەیە “ئێمە لە مەریواندا بووین 25 كەس لە پێشمەرگەی مسوڵمان، لە 23 تیردا (19/07/1979) شەڕێك كراو حەبیب و كۆمەڵێك كەس شەهید كران ئێمەش بەم ژمارە كەمەوە شەڕمانكرد و لەشار ڕاوماننان و دەرمانكردن و چوون بۆ دێهاتەكانی دەوروبەر. ئێمە تا ماوەیەك لەشاردا دانیشتین و ئەوان دووبارە هاتنەوە، ئێمەش بەو ژمارە كەمەو بەو چەك و تفاقە كەمەوە كە هیچێكی وامان پێنەبوو، ئەمجارە هەڵساین و ئیتر لەمەریوان دەرچووین و چویین بۆ كرماشان، لەوێ بووین بە دوو دەستەوە، دەستەیەكمان ئەوەبوو كە بچین بۆ لای ئیمام (ئایەتوڵڵا خومەینی)، وا ڕێكەوت ئەم شتە بەر من و محەمەدی برام و باوكم كەوت كەبچین بۆ خزمەت ئیمام، هاتین بۆ فڕۆكەخانە و بینیم (شەهید چەمەران)یش لەوێ بوو، ئەویش زۆر موحیبەتی هەبوو، وتی بۆ كوێ دەچن؟ وتمان دەمانەوێت بچین بۆ خزمەت ئیمام و باسی ڕووداوەكانمان بۆ ئەویش كرد … ئێمە چووینە خزمەت ئیمام كاتژمێر دووی دوانیوەڕۆ بوو، چووینە ئەوێ و دوای دە دەقیقەیەك یەكسەر بینیمان … بینیمان ڕەهبەر بەجلێكی سپییەوە هاتە دەرەوە .. فەرمووی بەخێر بێن یاخوا … بۆچی هاتوون؟ وتمان قوربان بارودۆخەكە ئاوایەو ئێمە هاتووین 25 كەس پێشمەرگەی مسوڵمان و زۆرمان بۆ هاتووە، توانای بەرگریمان نەبووە، بەڵام ڕۆحییەتمان بەهێزە و ئیمكانیاتمان زەعیفە”27. دوای ئەوەی پرسیاریان لێدەكات ئێوە كێن، ئەم دەستەیەش لەوەڵامدا دەڵێن “ئێمە پێشمەرگەین و مسوڵمانین، ئێمە خۆمانمان ناوناوە پێشمەرگەی مسوڵمان، واتە خۆمان فیدای شۆڕش و ڕەهبەر كردووە، ئەویش قسەكەس زۆر پێخۆشبوو”28. وەك لەم گێڕانەوەیەدا دەردەكەوێت هیچ ئاماژەیەك بەوە ناكرێت كە دەسەڵات دەیەوێت خەڵكی بەشێوەیەكی ڕێكخراوەیی ئاڕاستە بكات، بەڵكو زۆرتر قسە لەسەر خۆڕسكبوونی هێزەكە دەكرێت و خاوەندارێتی نادرێتە هیچ لایەنێكی دیاریكراو، لەهەمانكاتدا باس لەوە دەكات ڕووبەڕووبوونەوەی چەكدارییان هەبووە، بەمەدا دەردەكەوێت ئەم هێزە لە شوێنێكەوە توانیویانە دەستیان بە چەك بگات. بەڵام دواتر دەردەكەوێت كە ئەم هێزە بۆخۆی ڕێ و ڕەسمێكی سەربازییان هەیە بۆ ئەندام وەرگرتن “ئەندامی وەرگیراو لەگەڵ ئەوی لەیەكە و كەتیبەكانی شەڕ و مانۆڕیدا جێگیر دەكران، پارێزگارییان لەناوچەكانی خۆیان گرتە ئەستۆ. ناوچەی شار و دێهاتەكان بەپێی ئاستی ئاسایش و ئارامییان دابەشكرابوو، هەر ناوچەیەک بەپێی بارودۆخی ئەمنی هێزی بۆ دادەنرا، ئەو ناوچانەی هێزی شۆڕشگێڕی لێبووە و نائارام بووە لە ئەولەوییەتی كاردا دادەنراو. لە قۆناغی دووەمدا و پاش ئەوەی كەسەكان ناونوس و دڵنیابوون لێیان پڕچەك دەكران و ناونیشانی پێشمەرگەی مسوڵمانیان پێدەدرا”29. تەنانەت لە ناوچەی كرماشان سەربازگەی تایبەتییان بۆ كردوونەتەوە و لەلایەن سوپای پاسدارانەوە ڕاهێنانیان پێدەكراو. بەهەرحاڵ، محەمەد عەلی حەیدەری لە درێژەی گێڕانەوەكەیدا دێتە سەرباسی وەرگرتن و ناونانی ئەم هێزە لەلایەن خودی ئایەتوڵڵا خومەینییەوە: لەدوای ئەوە “ئیمام بڕیاریدا كە سازمانێك بەناوی سازمانی پێشمەرگەی مسوڵمان دروست بكرێت”30. لەدوای ئەم دانیشتنە كورتە ئەم دەستە لە كورد دەبرێن بۆ بینینی لیژنەی شارەزایان (خبرگان) و لەوێ “هەموو بەرپرسان كۆبوونەوە و ئەم بەیاننامەیە دەركرا: كە بەڵێ شتێك بەناوی (سازمانی پێشمەرگان)ەوە دابنرێت، بۆیە سازمان بۆ دوو ناوەوە دروستكرا: یەكێكیان سازمانی پێشمەرگانی مسوڵمان، یەكێكیش سازمانی وەحدەتی ئیسلامی. لەوێدا ئەم دوو لقە دەمەزراو ناسێنرا، پاشان هاتینەوەو لەناو كرماشاندا مقەڕمان بۆ دانرا”31.ئەوەی لێرەدا ئاشكرایە، ئەم هێزە هەوڵیانداوە شەڕو پێكدانەكەی شاری مەریوان بكەنە دەرفەتێك بۆ ڕاگەیاندنی خۆیان و دەركەوتنیان، كە دواتر دەردەكەوێت ئەم جۆرە لە هەڵبژارندنی كات پیلانی پێشوەختە بوو. هەر ئەمەش وادەكات هێزە كوردییەكان بە تایبەت (كۆمەڵە و چریكی فیدایی و یەكێتی جوتیاران) ئەحمەدی موفتی زادە وەك كەسایەتی پشت هێزەكە دەبینن، چونكە كوژرانی ژمارەیەك لە لایەنگرانی مەكتەب قورئان لەلایەن ئەندامانی یەكێتی جوتیاران و هێزەكانی ناو شاری مەریوان لە 23 پوشپەڕدا، هەروەها ڕاستەخۆ دەركەوتنی ئەم هێزەش لەو كاتەدا وادەكات كە هەست بە پەیوەندییەك بكەن لە نێوانیاندا! لەگەڵ ئەمەشدا سەرچاوە فارسییەكان (محەمەد بروجەردی) بە دامەزرێنەری ئەم هێزە دەناسێنن و ئەوەی دەچێتە تاران بۆ گفتوگۆ و نەخشە كێشانی ئەم هێزە ئەوە، لەپاڵ ئەویشدا ئاماژە بە ناوی (حاجی محەمەد الله مورادی) دەكەن “بەپێی سەرچاوەی مێژوویی تۆماركراو لە فەیلەقی بەیتولقودسی و گفتوگۆی پێگەی میهر لەگەڵ ژمارەیەك لە پێشمەرگە دێرینەكانی مەیدانی خەبات و قوربانیدان لەو پارێزگایە، شەهید محەمەد بروجەردی فەرماندەی فەیلەقی سوپای ڕۆژئاوا لە پایزی 1980بە هاوكاری هەندێك لە فەرماندەكانی دیكە سوپای پێشمەرگەی مسوڵمانی دامەزراند”32. واتە لە دیدگا و تۆماری فارسەكاندا ئەم هێزە خاوەنێكی دیكەی هەیە و پاڵەوانەكە ئەوە. هۆكاری دروستبوونەكەشی ئەو پشێوی و باڵادەستبوونەی هێزە كوردییەكان و نانەوەی پشێوی و نارامیی لە ناوچە كوردییەكان و ئازاربایجانی غەربی، هەروەها فتواكەی (مامۆستا عوسمان) كە دەڵێت: هەر پێشمەرگەیەك سەری دە پاسداری شۆڕشی ئیسلامیی ببڕێت چوونە بەهەشتی بۆ واجب دەبێت33، بۆ فارسەكانیش ئەمە واتای گۆڕینی جەنگەكەیە بۆ جەنگێكی مەزهەبی. لەكۆتایدا ئەم هێزە دەست بەكار دەبێت و چالاكییە سەربازییەكانی دەست پێدەكات و لەیەكەم كاری بەرنامە بۆ داڕێژراویاندا هێرش دەكەسە سەر شاری كامیاران و لەماوەیەكەدا دەتوانن هێزە كوردییەكە لەو شارە بكەنە دەرەوە. ئەمەش دەبێتە سەرەتای گەڕانەوەی هێز بۆ سوپای پاسداران، چونكە ئەم هێزە كوردییە لەبەرئەوەی لە هۆز و كەسایەتی و خەڵكی ناوچەكە دروستكرابوون لەبارەی شار و ناوچەكانەوە پڕ زانیاری بوون و دەبوونە بەرچاوڕوونی هێزە فارسییەكە و لەماوەیەكی كەمدا دەیانتوانی شار و ناوچەكان بگرنەوە دەست، هەر بۆیە لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا بە هێزە (جاش)ەكە بەناو بانگن. ڕۆڵ و تێڕوانینی موفتی زادە بۆ دروستبوونی هێزی پێشمەرگەی مسوڵمان بەپێی سەرچاوە فارسییەكان هیچ بەڵگەیەك لەبەردەستدا نییە دەربارەی ڕۆڵی ئەحمەدی موفتی زادەیە لە دروستبوونی ئەم هێزەدا، بەڵام ئەوەی ئاشكرایە و ئاماژەی بۆ كراوە، لە سەروبەندی دەركەوتنی ئەم هێزەدا چەند ڕووداوێكی نەخوازراو و كوشتن بەسەر لایەنگران و شوێنكەوتوانی مەكتەب قورئاندا دەهێنرێت لەلایەن هێزە چەپەكانەوە لە مەریوان و سنەدا. وەك “هەڵكوتانە سەر بنەماڵەی (نمكی) كوشتنی سێ برایان، و كوشتنی براكانی (شلبی)، هەروەها كوشتنی: شەهاب ئاروەند، صدیق بەهاران، محێدین ئازەرپیران، ساڵەح ڕەشیدی لە مەریوان”34. هەروەها ئەو كۆمەڵكوژییەی لەسەرەوە ئاماژەی بۆ كرا لە شاری مەریوان و لە بینا تەواو نەبوووەكەی ڕێكخراوی ساواكدا لە (19/07/1979). دیارە موفتی زادە لەبارەی ئەم ڕووداوانەوە هەڵویستی هەبووە و قسەی كردووە35، بۆیە وا دەركەوتووە ئەو پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەیە لە دروستكردنی ئەم هێزەدا! بەڵام بەپێچەوانەوە یەكێك دەبێت لەڕێگرە سەرسەختەكان بۆئەوەی ئەم گرووپە دروست نەبێت و دەست بەكار نەبن، چونكە ئەو دەستەیەی چوونە تاران (محەمەد عەلی حەیدەری) و هاوڕێكانی بەلای موفتی زادەوە بۆ جۆرێك لە ئیزن وەرگرتن چوون بۆ شەڕكردن و لەدوای گەڕانەوەیان لەتاران خۆیان بۆ شەڕ ئامادە کرد. ئەو شەڕە ناوخۆیی و برا كوژییەی ڕوویدا، ئەو هەموو هەوڵێكیدا دروست نەبێت، دروست دەبێت و كوردێكی زۆر بەدەستی كورد دەبێتە قوربانی ئاگرێك، كەخۆی هەڵگرسێنەری سەرەكی نییە، بەڵكو بۆ كەسان و لایەنگەلێكی دیكەی دەكات. دوای دروستبوونی هێزی چەكداری پێشمەرگەی مسوڵمان ڕاستەوخۆ دەنگۆی ئەوە بڵاوكراوەتەوە مەكتەب قورئان و ئەحمەدی موفتی زادە لەپشتەوەی ئەم بەرنامەیەن، وەك دەردەكەوێت ئەمەش لەبەرئەوە وتراوە تاوەكو خەڵكی بێن و ناوی خۆیان لەناو ئەم هێزەدا بنووسن و دەستبدەنە چەك و بڕۆنە شەڕی براكان! بەڵام هەر زوو ئەحمەد هەوڵدەدات ئەم دەنگۆیە بەدرۆ بخاتەوە، ئەمەش لە چەند ڕێگەیەكەوە، سەرەتا نامەی ڕاستەوخۆ دەنووسێت بۆ بەرپرسانی تاران لەوانە (ئایەتوڵڵا مونتەزری)، پاشان بەیاننامە دەنووسێت و بە تیراژی 3000 دانە بەناو شارەكانی كوردستاندا بڵاوی دەكاتەوە و لەمزگەوتەكانی دەخوێنرێتەوە، لەسەرو هەموو ئەمانەشەوە دەستەیەكی 20 كەسی لەوانەی وا بەنیازن یان چوونەتە ژێرباری ئەم بیروبۆچوونەوە بانگهێشتیان دەكات بۆ ماڵەكەی خۆی لە كرماشان و بە وردودرشتی بەرنامەو پیلانەكانی پشتی ئەم هەوڵ و هێز دروستكردنەیان بۆ ڕوون دەكاتەوە. ئەم كارەی موفتی زادە بە جۆرێك دەنگ دەداتەوە هەر لەو ڕۆژانەدا دەبێت ڕۆژنامەی كەیهان لە ژمارەی ڕۆژی (17/11/1358) دەنووسێت “شكل گیری سازمان مردمی پیشمرگان مسلمان كرد از سوی موفتی زادە مورد مخالفت قرار گرفت”36، واتە: (دروستكردنی ڕێكخراوی جەماوەری پێشمەرگەی مسوڵمانی كورد لەلایەن موفتی زادەوە دژایەتی كرا). هەروەها بەڕێز سەعدی قورەیشی لەبارەی هەوڵەكانی موفتی زادە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم كارەی دەسەڵات لە گفتوگۆی بەرنامەی تەلەفزیۆنی (ڕوودا و مێژوو)ی كەناڵی (NRT) دەڵێت “كاك ئەحمەد لە ڕێبەندانی ساڵی 1358 (1961)دا لە سەركۆنە و بەرپەرچدانەوەی تەواوی ئەم گرووپانەدا نامەیەكی نووسی، ئەو نامەی دابە من و من هێنام لە مزگەوتی جامعەی سنە خوێندمەوە، كە هەر جەماعەت و دەستەو گرووپێك بەناوی منەوە خەریكن خۆیان ڕێكدەخەن و چەكدار دەبن و شەڕ لە كوردستان هەڵدەگرسێنن دژی ئەو گەلە، ئەوانە لەمن نین و من بێ بەریم لەم شتانە. هەر دوای ئەوەش نامەیەكی بۆ ئایەتوڵڵا مونتەزری نووسی، هەرلەوێش ئەوە ڕەد دەكاتەوە و سەركۆنەی دەكات”37. ئەو بەیاننامەیە كە لە بەرواری (17/10/1358) (7/1/1980) بە واژۆی خودی موفتی زادەوە نێراوە نووسراوە: بسم الله الرحمن الرحیم هاوڵاتیانی خۆشەویست ئاگادارن لەبەر بارودۆخی هەنوكەیی و لەبەر ڕێگری لەهەر جۆرە ڕووبەڕووبوونەوە و خوێنڕژانێك، ماوەیەك لەمەوپێش ژمارەیەك لە مسوڵمانانی سنە و هەندێك لەناوچەكانی دیكەی كوردستان بەرەو شارەكانی دیكەی ئێران كۆچمانكرد. لەئێستادا كە ڕووبەڕووبوونەوەی میللەت و شۆڕشی ئێران لەگەڵ داگیركەردا فۆڕمێكی دیكەی وەرگرتووە، دووبارە بۆ تەئەكید كردنەوە لەسەر ڕاگەیاندنەكانی ڕابردوو، هەروەها لەنێوانیاندا بەیاننامەی چەند ڕۆژی پێشوو كە برادەرانی كۆچكردو لەبارەی هەمان بابەتەوە بڵاویانكردەوە، بەقەتعی ڕایدەگەیەنم كە دروستكردنی هەرجۆرە ڕووبەڕووبوونەوەیەك لە كوردستان یان هەر گۆشەیەكی تری ئێران و هاندان بۆ شەڕی ناوخۆ و ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ گرووپگەل و چین و توێژەكانی كۆمەڵگەدا لەژێر هەرناونیشانێكدا بێت، چ ناوی ئیسلامی یان نا ئیسلامی بێت، هەنگاوێكە دژی میللەت و بە زیانی میللەتی ئێران و ڕاستەخۆ و ناڕاستەوخۆ خزمەتێكە بە ئامانجەكانی دژی خەڵك و دژی ئیسلامیی و خاوەن هێزەكانی داگیركەر. لەبەرئەوە ئەمجۆرە هەنگاو و دەستپێشخەریانە سەركۆنە دەكەم. هەروەها هەواڵ لەملاو ئەولا بڵاودەكرێتەوە و باس لەوە دەكەن كە كەسانێک هەن دەیانەوێت لەم بوارەوە دەستپێشخەری بكەن و لەڕێگەی سود وەرگرتن لە ناونیشانی ئیسلامی و بەكارهێنانی ناو و وێنەی بەندە كاری خۆیان دەبەستنەوە بە منەوە.هەموو ئەمانە من بەدرۆی دەخەمەوە و كارێكی بەو شێوەیە پێچەوانەی نەخشە ڕێگای خۆمی ئەژمار دەكەم. والسلام علینا و علی عبادالله الصالحین واژۆ: ئەحمەد موفتی زادە ناوەڕۆكی نامەكە زۆر ڕوونە و بەئاشكرا بێ بەری بوونی خۆی لە هەر جۆرە هەوڵێك بۆ دروستكردنی هێزێكی چەكداری لەو شێوەیەی ڕەتكردۆتەوە. تێڕوانینی موفتی زادە بۆ پیلانی پشتی هێزی پێشمەرگەی مسوڵمان دوای لە كۆنترۆڵ دەرچوونی ئاسایشی شارە كوردییەكان و بەتایبەت سنە، ئەحمەدی موفتی زادە بە فەرمی داوا دەكات هەندێك پێداویستی سەربازیی بدرێت بە لایەنگرانی بۆئەوەی بتوانن لە ژێر چاودێری ڕاستەوخۆی خۆیدا كار بۆ گەڕانەوەی ئاسایش بكەن بۆ شارەكانی سنە و مەریوان، لە هەمانكاتدا كارێك بكرێت چەك بەئاسانی نەگاتە دەستی هەموو كەسێك و لەلایەن پۆلیس و ئاسایشەوە سنوردار بكرێت. بۆئەم مەبەستەش چەندین جار داواكاری بەرز دەكاتەوە و لەگفتوگۆكانیدا لەگەڵ بەرپرسان قسەی لەسەر دەكات، بەڵام وەك دەردەكەوێت دەسەڵاتی ناوەند و فەرماندە سەربازییەكان ناچنە ژێرباری ئاوا داواكارییەكەوە، پشێوییەكان هەتا بێت زیاتر دەبن38، بەڵام كاتێك پێشمەرگەی مسوڵمان دروست دەبێت ڕاستەخۆ پێداویستی سەربازیی دەخەنە بەردەستیان و ئامادەیان دەكەن بۆ شەڕ، هەر ئەمەشە دەبێتە هۆی ئەوەی موفتی زادە دەركەوتنیان بە هەوڵێكی مەترسیدار بزانێت بۆسەر ئاسایش و ئارامی هاوڵاتیانی كورد. بۆ ڕێگری كردنیش لە بڵاوبوونەوەیان دەست دەكات بە هەوڵدان، لەپاش دەركردنی ئەو بەیاننامەیەیی ئاماژەی بۆ كرا ڕاستەوخۆ داوادەكات كۆبوونەوەیەك لەگەڵ ئەو كەسانەدا ئەنجام بدات كەبەنیازی ئاوا كارێكن، بۆئەمەش نزیكەی بیست كەسیان بانگ دەكات و بەوردی مەترسییەكان و پیلان و ماڵوێرانییەكانی پشتی ئاوا كارێكیان بۆ باس دەكات. موفتی زادە لەبارەی ئەو كۆبوونەوەیەوە دەڵێت “ئەوكاتە دەمزانی پێشمەرگانی مسوڵمان خیانەتەو دەوڵەت بۆئەوەی كاری لەناو كوردەواریدا بچێتە پێشەوە لەناوخەڵكدا بڵاوی دەكردەوە و دەیگوت پێشمەرگانی مسوڵمان هی ئەحمەدە، بۆئەوەی مسوڵمانەكان باوەڕ بكەن. ئێستاش ئاگادارم و خەبەرم هەیە لەزۆرێك لە شارو دێهاتی كوردەواریدا ئەو میللەتە مسوڵمانە، مەزڵوم و فەقیرە باوەڕیانكردووە كە پێشمەرگانی مسوڵمان هی منە، لەكاتێكدا هەر ئێستا خەریكن بەناوی منەوە لە بانە و لەم شارانەدا شیعار دەدەن [واتە بەناوی منەوە قسە دەكەن]، دەزانن خۆم لەژێر چاودێریدام و لەماڵەوە دەستبەسەرم، دەزانن چەند كەس لە منداڵە (گەنجە) مسوڵمانەكانمان گیراون …”39. لەم ڕوونكردنەوەیەدا موفتی زادە دەیەوێت بڵێت: دەسەڵات لەلایەكەوە بۆئەوەی هانی خەڵكی كوردەواری بدات لەناو هێزی پێشمەرگە مسوڵماندا ناوی خۆیان تۆمار بكەن هاتووە سود لەناو و نازناوی ئەو وەردەگرێت و وابڵاو دەكاتەوە موفتی زادە لایەنگرو هاوڕایە لەگەڵ ئەم كارانەدا! لەلایەكی دیكەوە لەماڵەكەی خۆی لەكرماشان خراوەتە ژێر چاودێری ئاسایشەوە و دەستبەسەركراوە، ئەمە جگە لەوەی ژمارەیەكی زۆر لە گەنجان و لایەنگرانی لەوكاتەدا لەزیندانەكان توند كراون و مەحكوم بەزیندانین، كە ئەمانەش هەموو كرداری دژ بیەكن. لەدرێژەی لێدوانەكەیداو لەوەڵامی ئەوەی چۆنە بەفەرمی بڕیارتداوە ئیتر ئامادە نیت هاوكاری لەگەڵ حكومەت و دەسەڵاتی ناوەندا بكەیت، بەڵام لەم لاوە هاتوویت هێزی چەكدارت بەناوی مسوڵمانەوە دروست كردووە، وەك دیارە حكومەت بۆ ئەم كارە هاوكاریت دەكات، دەڵێت “كاكە گیان! كەسێك پەیوەست نەبێت بەهیچ بنەمایەكی شەرافەتەوە و گوێ بەڕاستی و درۆ نەدات دەتوانێت هەموو قسەیەك بكات، هەموو تۆمەتێك بۆ هەموو كەسێك دروست بكات و دروست بكرێت، بەڵام ڕاستی بابەتكە ئەوەیە لەدوی 5-6 مانگ لە شۆڕش، كاتێك زانیم ئەوانە هێزیان پەیداكردووە و خەریكە لادەدەن لەسەر ڕێگەی ئەوەی وابەڵێنیان لەسەر داوەو خەریكن ناڕاستی بنوێنن لەگەڵ نەتەوەی كورد، كەوتمە بەرهەڵستیان، هەرئەوەنەبوو لە (حوسەینیەی ئیرشاد)دا قسەمكرد، بەڵكو لە (پەیام بە نەتەوەی ئێران) كە نامەیەكی دورودرێژ بوو، لەچەندین جێگەدا باسمكردووە كە تەواوی نەتەوەی ئێران داچڵەكێت و بزانێت ئەوانە خائینن و ئەوانە خراپن بۆ ئەو شۆڕشە. لەلایەكی دیكەوە ئەو كتێبانەی نووسیومە و هەیە، لەگەڵ ئەو بەیاننامانەدا، هەروەها ئەوكاتەی خەریك بوون (سازمانی پێشمەرگانی مسوڵمان)یان دروست دەكرد، ژمارەیەكی زۆر لەوانە هەر لەكرماشاندا بوون، ناردم بە شوێنیاندا كە نزیكەی 20 كەس لەوانەی وا خەیاڵیان بوو ئەو سازمانە دامەزرێنن (هاتن) بەوردو دێژی بۆمباسكردن و ڕوونمكردەوە بۆیان، كەلە كتێبی (دەربارەی كوردستان)دا هەندێكیم باسكردووە … حاڵیمكردن ئەوە خیانەتە بە نەتەوەی كورد، ئەوە خزمەت نییەو باوەڕمەكەن كەئەو حكومەتە خەریكە سازمانی پێشمەرگانی مسوڵمان دروست دەكات بۆئەوەی نەتەوەی كورد ڕزگار بكات، بۆئەوەیە شەڕی ناوخۆ دروست بكات، بێن ومەردی مەردانە مەهێڵن ئەم شەڕە ناوخۆییە دروست ببێت. پێمووتن: ئەگەر من كەیفم لەشەڕی ناوخۆ بووایە لە كوردستان (سنە) دەمامەوەو نەدەهاتمە دەرەوە (كرماشان). من كاتێك زانیم ئەگەر لە كوردستان بمێننمەوە دەبێت تووشی شەڕی ناخۆ ببم لەگەڵ ئەو گرووپە ئەمەریكایی و ڕووسانە، لەبەرئەوە هاتمە دەروە لە كوردستان، تاوەكو ئەم ماڵ ئەو ماڵ نەكەمە دوژمنی یەكتری، با ئەم شار و ئەو شار نەكەمە دوژمنی یەكتری، با شار و دێهات نەكەمە دوژمنی یەكتری، ئەم دێ و ئەو دێ، براو برا نەكەمە دوژمنی یەكتری. ئەو هەرایەكە ئەمەریكا و ڕووسا لە كوردستاندا سازیانكردووە و وردە ووردە خەڵكی وریا دەبێتەوە و دەزانێت ئەو هەرایە خیانەتەو دوژمن سازیكردووە… با كارێك نەكەین میللەت دەستی بچێتە خوێنی یەكتری و شەڕی ناوخۆ دروست نەبێت”40. وەكخۆی ئاماژەی بۆ دەكات ئەم پێداگرییەی لەسەر دروست نەبونی شەڕی ناوخۆ لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەرئەنجامەكەی ئەوەی دەبێت سنە بەجێدەهێڵێت بۆ هەمیشە ناتوانێت بیبینێتەوە تائەوكاتەی تەرمەكەی دەهێننەوە و لەوێ دەیناژن! موفتی زادە لە دانیشتنی لەگەڵ پێشمەرگانی مسوڵماندا باسی ئەجێدندای ترسناكی دەسەڵاتی ناوەندی بەرامبەر بە كوردی بۆ كردوون و بۆچوونی خۆی بۆ ڕوونكردونەتەوە”دەمزانی لەم حكومەتەدا دەستەیەكی خائین و ناكەس هەن پێیانخۆشە شەڕی ناوخۆ لەناو میللەتی كورددا دروست بكەن و دەستەیەك بدەن بەگژی دەستەیەكی دیكەدا، كەی شەڕی ناوخۆیان تێدا دروست بوو ئەوان ئیتر بڕۆن و بۆخۆیان دانیشن و پاڵی لێبدەنەوە. جا سیاسەتی ئەو دەوڵەتە بەهێزانەش هەروایە: شەڕ لەنێوان نەتەوەكاندا دروست دەكەن بۆ قازانجی خۆیان. سەیرمدەكرد ئەمانیش پێیانخۆشە لەناو كوردەواریدا شەڕ دروست ببێت، لەنێوان مسوڵمانان و ئەو گرووپە كۆمۆنیستانەدا و دواتر خۆیان دڵنیا و ئاسودە ببن. ئەو كۆچەمكرد لە كوردستان و هاتمە دەروە بۆئەوی ئەو شەڕە نەبێت. من نەمدەویست شەڕ ببێت لەكوردستانداو دەشمزانی ئەو خائینانە شەڕ دەكەن، ئەمەریكا و ڕووس فەرمانیان پێكردون شەربكەن، ئەمەریكا و ڕووس دەیانەوێت دەسەڵات پەیدا بكەن لەكوردستاندا و بیخەنە ژێر ڕكێفی خۆیانەوە. منیش نەمدەهێشت و دەمزانی ئەمەریكا و ڕووس دوژمنی كورد و تەواوی نەتەوەكانی دونیان …. جا شەڕی ناوخۆی كەوتە ناو میللەتێكەوە پەنا بەخوا ئەو میللەتە وێران دەبێت، دەچێت بە قوڕدا”41. جگەلەم دیدگا سیاسی و مێژووییە، ئەو بۆ پەشیمانكردنەوەی ئەو كۆمەڵە لە پێشمەرگە مسوڵمان دێت لە دیدگا شەرعییەكەشەوە بۆچوونی خۆی دەخاتە ڕوو، پێیوایە بوون بە ئەندام لە هێزی پێشمەرگە مسوڵماندا و چەك هەڵگرتن بۆ ڕووبەڕوو بوونەوە كارێكی نادروستە”پێشمەرگە مسوڵمانەكانم حاڵی كردوو ووتم: برالە ئەگەر لەڕووی شەرعییەوە ئەو شەڕە دروست بووایە لە كوردستان نەدەهاتمە دەرەوە، وەرن مەردو مەردانە مەیكەن”42. هەروەها لە بەیاننامەی ژمارە (86)ی بەرواری (17/7/1358)-(9/10/1979)دا كە یەكێكە لەبەیاننامە دورودرێژەكانی دەربارە بارودۆخی كوردستان ئەو مەترسیانەی ڕووبەرووی بۆتەوە، لەوێدا دەنووسێت “خوایە تۆ شایەت بە تا چی ئەندازەیەك خوێن و گیانی گەنجانی نیشتمانم لەلا خۆشەویست بوو، تا چی ئەندازەیەكیش هەوڵمدا ڕێگری بكەم لەڕژانی ئەو خوێنە خۆشەویستانە، تا چی ئەندازەیەكیش هەوڵمدا ئەم شۆڕش – ئەم خوێنی دە هەزار شەهیدە – بێتە بەرهەم و بەفیڕۆ نەچێت، تا چی ئەندازەیەك ئەم شۆڕشەم خۆشدەویست و لەبەرخاتری ئەو فشارو دەردی سەرییەكانم تەحەمول دەكرد”43. لێرەدا بەتەواوەتی دەردەكەوێت ئەحمەدی موفتی زادە چەنێك كاری لەسەر ئەوەكردوە ئەم خوێنانە نەڕێژرێن. وەك لە بەڵگەنامەو لێدوانەكاندا هاتووە، دوای ئەم ڕوونكردنەوەیەی موفتی زادە دەبێت ژمارەیەك لەوانەی بڕیاریانداوە بەشداری بكەن لەو هێزە چەكداریەدا دەكشێنەوەو بەگوێی موفتی زادە دەكەن و ناچنە شەڕی كوشتنی براكانەوە، بەڵام ژمارەیەكیان وەك (محەمەد عەلی حەیدەری) و باوك و براكەی دەچن و ئەو هێزە چەكدارە دروست دەكەن و بەئاڕاستەی ڕشتنی خوێنی براكان دەچنە جەنگێكەوە لەهەردوو سەرەوە تەنها كۆمەڵگەی كوردی زەرەری تێداكرد. پەیوەندیكردن لە تارانەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی هێزی پێشمەرگە مسوڵمان هەوڵەكانی ئەحمەدی موفتی زادە بۆ ڕێگری كردن لە دروست بوونی ئەم هێزەدا تا ئەوجێگەیە دەچێت، كە پەیوەندی دەكات بەلایەنی دەسەڵاتەوە، واتە موفتی زادە بۆئەوەی لەڕێگەی ئەم هێزەوە زەمینەی شەڕی ناوخۆ نەسازێت لەسەر چوار ئاست كاری كردووە: یەكەم هەوڵیداوە ئەو گەنج و كەسانەی دەیانەوێت بەشداری بكەن لە دروستكردنی هێزی پێشمەرگە مسوڵماندا پەشیمانیان بكاتەوە و ڕوونكردنەوەیان پێبدات، دووەم، بەماوەیەكی زۆر پێشتریش و لە چەندین هەوڵدا لەگەڵ سەركردایەتی كورد دانیشتووەو لەبارەی ئەم هەوڵە مەترسیدارانەوە ڕوونكردنەوەی داوە44، سێیەم، لەگەڵ كەسانی بەرپرس و خاوەن نفوز و دەسەڵات لەحكومەتدا قسەی كردوەو دەربارەی مەترسییەكانی ئاوا هێزێك ئاگاداری داوە، لایەنی چوارەبڵاوكردنەوەی ئاگاداری نامە و وتاری مزگەوتەكان، ئەویش كاتێك دەزانێت هیچ كام لەوانە كاری خۆیان ناكەن! بۆیە دێت ڕاستەوخۆی میللەت ئاگادار دەكاتەوە، وەك پێشتر باسمانكرد. ئێستا قسە لەسەر ئەو نامەیە دەكەین كە لەبەرواری (2/8/1359) – (24/10/1980) دەینێرێت بۆ ئایەتووڵا مونەتەزیری. بەشێكی نامەكەی تاییبەتە بەو هێزە چەكدارەی پێشمەرگانی مسوڵمان و لەبارەیانەوە بە مونتەزری ڕادەگیەنێت: “بەرپرسانی دەسەڵاتدار هەوڵیاندا دروستكردنی سوپاس پێشمەرگانی مسوڵمان، ئەم هێزە دەوڵەتییە لەگەڵەئەوەی من زۆر دژی بووم پەیوەست بكەن بەمنەوە: تاوەكو گەنجانی خاوەن باوەڕ بڕۆن و خۆیان ناونووس بكەن، هەروەها زەمینەی خۆشەویست بوونی لەناو كوردانی مسوڵماندا بسازێنن. لە بەهاری ساڵی ڕابردوودا كاتێك ئەم سوپایە هاوڕێ لەگەڵ هێزە دەوڵەتییەكانی دیكەدا دەچنە ناو سنە و هەندێك ناوچەی دیكەی شار و گوندەكانی كوردستانەوە، بە بەردەوام بوون لەسەر هەمان سیاسەتی هەڵخەڵەتاندن، و پێدانی وێنەو ووتنی شیعاراتی پشتیوانی لە من و دەوروبەرم، ئەم كارەیان كردووە، بەڵام هەر لە سنەو هەندێك ناوچەی دیكە وابیردەكەنەوە بارودۆخەكەیان كۆنتڕۆڵكردووە هەستدەكەن بارودۆخەكە گۆڕاوە، و تەنانەت چەند جارێك بە ڕوونی بە پێشمەرگەكان ڕادەگەیەنن، كە هەركەسێك لایەنگری موفتی زادەیە دەبێت چەك دانێت و لە سوپا بچێتەدەرەوە! (وەك ئاماژەی بۆ كرا پێشتر بە شێوەیەكی فێڵبازانە، ژمارەیەك نائاگا و بێ خەبەر لە ناوەڕۆكی بابەتەكەو بێ خەبەر لە دژایەتی كردنی من بۆ ئەم سوپایە لە سوپا خۆیان ناونووس دەكەن)، بەڵام بابەتێكی زۆر سرنجڕاكێش ئەمەیە: ئێستاش لە هەندێك لە شارو دێهاتەكانی ئازەربایجان و دەورەبەری كە هەست دەكەن لاواز و بێ هێزن، دووبارە هەمان سیاسەتی پێشتر جێبەجێ دەكەن [واتە بەفێڵ و تەڵەكە ناوی ئەحمەد بۆ مەبەستی خۆیان بەكار دەهێنن]، هەواڵ دەگات: دەیان و سەدان مسوڵمانی گوندەكان بە خەیاڵی ئەوەی لە “سوپای موفتی زادە” بەشدار دەبن، كەوتوونەتە داوەكەوە! … سەیرە كە یاریكەرانی ئەم سیاسەتە ناشیانە”بانێكە و دوو هەوا” ئاگایان لێی نییە لەكۆتایدا خۆ ڕۆژێك هەردێت ئەم دوو ڕەنگییە و بەسەریەكدا پژانە ئاشكرا دەبێت …”45. بەم شێوەیە لەنامەكەدا بە ئاشكرا و جارێكی دیكە بێ بەری خۆی لەم سوپایە دەردەبڕێت و بچوكترین كرداریان نانخاتە ئەستۆی خۆی و هاوەڵەكانی. دەرئەنجام لە ئەنجامی ئەم توێژینەوەیە دەگەینە ئەوەی هێزی پێشمەرگە مسوڵمانی كورد، هێزێكی ڕێكخراوی بەرنامە بۆ داڕێژراو بووە لەلایەن دەسەڵاتی ناوەندەوە بەتایبەت و لەژێر بەرنامەی: سیاسەتی بەكارهێنانی هاوڵاتی كورد بۆ گەڕانەوەی ئاسایش بۆ ناوچە كوردییەكان و كردنیان بە گژی هێزە كوردییەكاندا دامەزراوە، لەگەڵئەوەی سەرچاوە و تۆماری مێژووی دروست لەبەردەستدا نییە، بەڵام محەمەد بروجەردی بە داینەمۆی بیری ئەم هێزە دادەنرێت هەروەها هەندێك لە كوردەكانی وەك (محەمەد عەلی حەیدەری) و باوكی باس لەوە دەكەن ئەوان دەستپێشخەر بوون. ئەوەی دەردەكەوێت دواجار كوردەكان دەچنە شەڕێكی خوێناوییەوە لەبەرامبەر یەكتردا و بەجۆرێك بكوژ و كوژراو هەر لە كورد دەبێت. هەر لەم لێكۆڵینەوەیەدا ئەوە دەردەكەوێت كە ئەحمەدی موفتی زادە وەك كەسایەتییەكی خاوەن هێز و دامەزرێنەری مەكتەب قورئان هیچ ڕۆڵێكی نابێت لەدروست كردنی ئەم هێزەدا و بە پێچەوانەوە لەو كەسانەدەبێت زۆر بەسەرسەختی دژایەتی خۆی بۆ دروستكردنی ئاوا هێزێك دەردەبڕێت و هەموو ڕێگەیەك جگە لە ڕووبەڕوو بوونەوەی چەكداری دەگرێتەبەر بۆ دروست نەبوونیان. لەبەرامبەردا هێزە سیاسیەكانی دیكەی وەك دیموكرات، كۆمەڵە، و چریكەی فیدای بە هەمانشێوە دژایەتی دروست بوونی ئەم هێزە دەكەن، لەلایەكەوە دەیدەنەپاڵ موفتی زادە و ئەو بەخاوەنی دەزانن، لەلایەكی دیكە هەوڵدەدەن بە هێزی چەكداری ڕووبەڕوویان ببنەوە، بەڵام ئاكامی كار بەوە دەگات، لەبەر ئەو پاڵپشتە لۆجستی و سەربازییەی لەلایەن دەسەڵاتی ناوەندەوە بۆیان دەنێرێت دەتوانن لەماوەیەكی كاتیدا هێزە چەكدارە كوردەكانی دیكە بخەنە دەرەوەی نەخشەی جوگرافی-سیاسی ڕۆژهەڵاتی كوردستانەوە. سەرچاوەكان و پەراوێزەكان 1. میرزا، حمە صدیق، 2019،بەرهەمی ڕەنج و كار، ئەم بەرهەمە كەزانیارییەكانی لێوەرگیراوە (735) لاپەڕەیە، بەڵام نەمانتوانی شوێنی لەچاپدانی پەیدا بكەین، لا287. 2. زەرزا، حامید ڕەشیدی، 2002، كورتەباسێك لەسەر چەند ڕووداوی مێژوویی، بەشی یەكەم، چاپی یەكەم، ئادیلاید، ئوسترالیا، لا 100. 3. میرزا، حمە صدیق، 2019،بەرهەمی ڕەنج و كار، ئەم بەرهەمە كەزانیارییەكانی لێوەرگیراوە (735) لاپەڕەیە، بەڵام نەمانتوانی شوێنی لەچاپدانی پەیدا بكەین، لا288 4. مەبەست لە لیژنەی چوار قۆڵی (ئایەتوڵا تاڵەقانی، بەهەشتی، ڕەفسەنجانی و بەنی بەصەدر)ە، كە خوێنەر بۆ خوێندنەوەی زیاتر لەبارەی هاتنی لیژنەكانی تاران بۆ شارەكوردییەكان و بەتایبەت پارێزگای سنە دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ: عەبدوڵا، سەروەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە سەركردەیەكی كاریزما و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما، سلێمانی، لا279-330 ) محمد بروجردی (1333-1362) (1955-1983) لەسەرەتای شۆرشدا یەكێك بووە لەكەسە نزیكەكان و جێگەی باوەڕی خومەینی. لەكاتی گەڕانەوەی ئیمام بۆ ئێران بروجردی دەبێتە بەرپرسی پاراستنی ئیمام خومەینی، بۆ ئەم ئەركەش لەلایەن (ئایەتوڵا بەهەشتی و عراقی)ەوە دەستنیشان دەكرێت. ماوەیەكیش سەرپەرشتی (زیندانی ئەوین) بووە، پاشان یەكێكە لەو دوانزە كەسەی كە لەلای خامنەئی سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی دادەمەزرینێت. محەمەد ئەو كەسە بوو كە بەفەرمانی خومەینی چووە ناو شاری پاوەو لەوێوە هەموو جوڵانەوەكانی كوردی سەركوت كرد. دوای دروستكردنی ڕێكخراوی (پێشمەرگەی كوردی مسوڵمان) لە لایەن (بەهەشتی و ڕەفسەنجانی)ەوە دەكرێتە بەرپرسیارن. وەك سەركردەیەكی مەیدانی تەواوی جوڵانەوەكانی كوردستانی لە ژێر دەستدا بووەو سەرپەرشتیاری هەموو جوڵانەوە سەركوتكەرەكانی بووە كە لەو ماوەیەدا دژی كوردو جوڵانەوەی ئازادی خوازیی كورد ئەنجام دراوە. لە (22/05/1983) لەگەڵ ژمارەیەك لە هاوڵاتی لە ڕێگەی (مەباهات) مین (بۆمب) دەتەقێتەوە پێیداو دەكوژرێت. بۆ زانیاری زیاتر دەتوانن سەردانی پێگەی فەرمی ڕۆژنامەی همشهری بكەن www.hamsharion/ine.ir. 5. روحی، نبی الە، 1386، شگل گیری بحران كردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان كرد، فصلنامە مگالعات بسیج، شمارە 34، لا25. 6. بڕوانە: عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما، لا 197-208. 7. هەمان سەرچاوەی پێشوو، لا26. 8. روحی، نبی الە، 1386، شگل گیری بحران كردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان كرد، فصلنامە مگالعات بسیج، شمارە 34، لا23-26. 9. دكتۆر ئەبولحەسەن بەنی صەدر لەدوای ئەوەی لە ئێرانی دەچێتە دەرەوە، لە چالاكییە سیاسی و نووسینەكانیدا ئاماژە بە دیدگای دەوڵەتە مەزهەبییە نوێكەی ئێران دەدات و ڕوونی دەكاتەوە زۆر چەمك و سیستەم هەیە ئایەتوڵا خومەینی بڕوای پێی نییە و كاریان پێناكات، خوێنە بۆ زیاتر ئاشنا بوون بەم باسە دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ: بەنی صدر، ابولحسن، 1360، خیانت بە امید، انتسرا در صفحە انترنیت، https://www.goodreads.com/book/show/8474506. 10. خوێنەر بۆ زیاتر خوێندنەوە لەبارەی ئەم هۆكارەوە دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ لێدوان و نووسراوەكانی سەركردە دكتۆر عەبدولرەحمان قاسملۆ، كە لەزۆر جێگەدا ئاماژەی بۆ كۆۆدووە كە دیدگای حكومەتی ناوەند بە نیسبەت چارسەری كێشەی كوردەوە ناڕوونە! 11. بڕوانە: بەنی صدر، ابولحسن، 1360، خیانت بە امید، انتسرا در صفحە انترنیت، https://www.goodreads.com/book/show/8474506. 12. بەنی صدر، ابولحسن، 1360، خیانت بە امید، انتسرا در صفحە انترنیت، https://www.goodreads.com/book/show/8474506، لا75 13. بۆ زانیاری زیاتر بگەڕێنەوە بۆ پێگەی ئەلكترۆنی (نمایندە)، بابەتەكانی (بحران كردستان از اغاز تا فرجام – 6) مێژووی 24 فرداد 1392 (https://namayande.com/tag). 14. بڕوانە: عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما. 15. بڕوانە: موفتی زادە، ئەحمەد، 1358، دربارە كردستان، چاپ اول، ئیران. 16. فتی زادە، احمد: 1385، دربارەی كردستان، انتشارات نور، چاپ اول 1359، لا103. 17. هەمان سەرچاوەی پێشوو. 18. ئیمامی، حاجی مامۆستا مەلا محەمەد 1399: بیرەوەرییەكانی حاجی مامۆستا ئیمامی، وەرگێڕان و ئامادەكردنی سەید هیدایەت هیدایەتی، چاپی یەكەم، چاپەمەنی خانی، سەقز، ڕۆژهەلاتی كوردستان، لا 310-311. 19. هەمان سەرچاوەی پێشوو. 20. هەمان سەرچاوەی پێشوو. 21. ئیمامی، حاجی مامۆستا مەلا محەمەد 1399: بیرەوەرییەكانی حاجی مامۆستا ئیمامی، وەرگێڕان و ئامادەكردنی سەید هیدایەت هیدایەتی، چاپی یەكەم، چاپەمەنی خانی، سەقز، ڕۆژهەلاتی كوردستان، لا 314. 22. ئیمامی، حاجی مامۆستا مەلا محەمەد 1399: بیرەوەرییەكانی حاجی مامۆستا ئیمامی، وەرگێڕان و ئامادەكردنی سەید هیدایەت هیدایەتی، چاپی یەكەم، چاپەمەنی خانی، سەقز، ڕۆژهەلاتی كوردستان، لا 315-316. 23. روحی، نبی الە، 1386، شگل گیری بحران كردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان كرد، فصلنامە مگالعات بسیج، شمارە 34، لا27. 24. عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما. 25. بڕوانە: بابەتی بڵاو بووەوە لە ئینتەرنێت بەناونیشانی: ڕد ڕوغی اشكار، ئامادەكردنی ژمارەیەك لە خوێندكارانی زانكۆ لە ئەهلی سوننە. 26. روحی، نبی الە، 1386، شگل گیری بحران كردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان كرد، فصلنامە مگالعات بسیج، شمارە 34، لا26. ) مەبەست پێكدادانەكەی بینای تەواو نەبووی ساواك و كوژرانی عەبە حەبیب و هاوڕێكانی، كە هەموویان ئەندامی مەكتەب قورئان بوو (لە پێشەكی بابەتەكەدا ئاماژەی بۆ كراوە). 27. حەیدەری، محەمەد عەلی ، 22 بهمن 1399 (10/2/2021)، چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنی لەكەناڵی ناوخۆی (سنە)/ كردستان، بەرنامەیەكی تایبەت بە ساڵوەگەری شۆڕشی گەلانی ئێران. 28. هەمان سەرچاوەی پێشوو. 29. روحی، نبی الە، 1386، شگل گیری بحران كردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان كرد، فصلنامە مگالعات بسیج، شمارە 34، لا31. 30. حەیدەری، محەمەد عەلی ، 22 بهمن 1399 (10/2/2021)، چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنی لەكەناڵی ناوخۆی (سنە)/ كردستان، بەرنامەیەكی تایبەت بە ساڵوەگەری شۆڕشی گەلانی ئێران. 31. هەمان سەرچاوەی پێشوو. 32. موقع مهر، 7 مهری 1399، پیشمرگان کرد مسلمان پیشگام در دفاع از انقلاب/سازمانی در خدمت مردم، https://www.mehrnews.com/news/5033694 33. بڕوانە: پێگەی تەسنیم نیوس، 2 مرداد 1396، سازمان پیشمرگان کرد چگونه شکل گرفت؟، https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/05/02/1472900 ) بۆ زانیاری زیاتر لەبارەی ئەم ڕووداوەوە خوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ كتێبی:  عەبدوڵا، سەروەت، 2010، كاك ئەحمەدی موفتی زادە، دەروازەیەك بۆ خەباتێكی نەناسێنراو، چاپی یەكەم، دووەم، سێیەم، سێمانی، چاپخانەی سیما. 34. امینی، حەسەن 1384، انتساب پیشمرگان مسلمان بە كاك احمد مفتی زادە ڕا تكژیب می كنم، گفت و گو با حسن امینی، ویژەنامە كردستان/چشم انداز ایران، 37. 35. بڕوانە: عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما. 36. روحی، نبی الە، 1386، شگل گیری بحران كردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان كرد، فصلنامە مگالعات بسیج، شمارە 34، لا28. 37. قورەیشی، سەعدی، 2020، ڕودا و مێژوو، بەشێك لە مێژوی مەكتەب قورئان و كەسایەتی كاك ئەحمەدی موفتی وادە،بەرنامەی تۆماركراو كەناڵیی ئێ ڕ تی، https://www.youtube.com/watch?v=GXnq4sHjNn4 38. بڕوانە: عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما. 39. گفتوگۆیەكی تۆكاركراوەی كاك ئەحمەد موفتی زادە لەبارەی دەنگۆی دروستكردنی هێزی چەكداری پێشمەرگانی مسوڵمان و ڕادەی پەیوەندی ئەم هێزە بە كاك ئەحمەدو مەكتەب قورئانەوە. مێژووی ئەم گفتووگۆیە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی ساڵی 1980 لە شاری كرماشان.     ) هەر لەم وەڵامەوەیە ئێمە بە وردی دەتوانین هۆكارەكانی پشت كۆچی كاك ئەحمەد و بەشێك لە یارانی بۆ شاری كرماشان پەیدا بكەین، و لە مەبەستی ئەو كۆچە مێژووییە تێبگەین! 40. گفتوگۆیەكی تۆكاركراوەی كاك ئەحمەد موفتی زادە لەبارەی دەنگۆی دروستكردنی هێزی چەكداری پێشمەرگانی مسوڵمان و ڕادەی پەیوەندی ئەم هێزە بە كاك ئەحمەدو مەكتەب قورئانەوە. مێژووی ئەم گفتووگۆیە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی ساڵی 1980 لە شاری كرماشان. 41. هەمان سەرچاوەی پێشوو. 42. بڕوانە: عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما، لا436. 43. نگاهی گزرا به زندگی و مبارزات علامە احمد مفتی زادە، بەیاننامەی ژمارە (86)ی بەرواری (17/7/1358)-(9/10/1979). 44. بڕوانە: عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما. 45. نامەیەكی كاك ئەحمەد موفتی زادە بۆ خوالێخۆشبوو ئایەتوڵا مونتەزری، لەبەرواری (2/8/1359) – (24/10/1980)

راپۆرت: درەو پەرلەمانی كوردستان تەمەنی (30) ساڵە، لەم تەمەنەدا بەهۆكاری شەڕی ناوخۆ‌و ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتییەوە پەرلەمان (7) جار تەمەنی خۆی درێژكردوەتەوە‌و ئێستا دەیەوێت بۆ جاری (هەشتەم) درێژكردنەوە بكات، بەپێی پێشنیازە یاسای ئامادەكراو كە لەلایەن (85) پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكانی ( پارتی، یەكێتی، گۆڕان، پێكهاتەكان) واژۆیانكردووە، تا كۆتایی وەرزی پاییزە لە 2023  واتا تا 2023/12/31 .   پەرلەمان‌و درێژكردنەوە پەرلەمانی كوردستان ئێستا تەمەنی دەبێت بە (30 ساڵ)، لەم تەمەنەدا پەرلەمان (7) جار بەهۆكاری شەڕی ناوخۆیی‌و ناكۆكی سیاسی پارتی‌و یەكێتییەوە تەمەنی خۆی درێژكردوەتەوە‌و ئێستا ئامادەكاری بۆ درێژكردنەوەی (هەشتەم) دەكات.  تەنیا خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان (4) جار پەرلەمان تەمەنی خۆی درێژكردوەتەوە.  •    یەكەم درێژكردنەوە: یەكەم درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لە سەردەمی شەڕی ناوخۆدا بوو، بە بڕیاری ژمارە (1)و بەواژۆی (جەوهەر نامیق سالم) سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، لە رۆژی 27/5/1995، تەمەنی پەرلەمانی كوردستان درێژكرایەوە (ئەوكات پەرلەمانی كوردستان ناوی ئەنجومەنی نیشتمانی بوو).  لە مادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە:  -    خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانی عێراق یەك ساڵ درێژ دەكرێتەوە لە بەرواری (4/6/1995)ەوە. * دووەم درێژكردنەوە: لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان لە رۆژی 3/6/1996 بە واژۆی (نەژاد ئەحمەد عەزیز ئاغا) لە جیاتی سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان بۆ ماوەی (3) مانگ تەمەنی ئەنجومەنی نیشتمانی درێژكراوەتەوەو لەمادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە: - خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان لە رۆژی 4/6/1996ەوە بۆ ماوەی (3) مانگ درێژ دەكرێتەوەو قابیلی درێژكردنەوەی دیكەشە. * سێیەم درێژكردنەوە: مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ (3) رۆژ دوای رووداوەكانی 31ی ئابی 1996، پەرلەمانی كوردستان بە واژۆی (جەوهەر نامیق سالم) بەبڕیاری ژمارە (2) لە رۆژی 3/9/1996 تەمەنی پەرلەمانی بۆ ماوەی (2) ساڵ درێژكردەوە، لە مادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە: - دەوری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانی عێراق تاكو 4/6/1998 درێژ دەكرێتەوە. * چوارەم درێژكردنەوە: ئەمجارە تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بۆ ماوەیەكی نادیار تا ئەنجامدانی هەڵبژاردن درێژكرایەوە، پەرلەمان بە بڕیاری ژمارە (9) لە رۆژی 15/4/1998 كە واژۆی (جەوهەر نامیق سالم)ی لەسەرە تەمەنی  خۆی درێژكردەوە تا ئەوكاتەی هەڵبژاردن ئەنجام دەدرێت‌و لە مادەی یەكەمی پڕیارەكەدا هاتووە: - ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان لەكاردا دەبێت تا هەڵبژاردنی تازەو بەستنی یەكەم دانیشتنی خۆی. لەدوای پرۆسەی ئاشتی، یەكێتی‌و پارتی رێككەوتن لەسەر ئەوەی سەرۆكی پەرلەمان‌و جێگرەكەی بە دەوری دەبێت‌و ناوی خولی پەرلەمانی كوردستانیشان نا خولی گواستنەوە، هەر لەوكاتەشەوە ناوی (ئەنجومەنی نیشتمانی) گۆڕدرا بە (پەرلەمانی كوردستان). ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان بە سەرۆكایەتی (د. رۆژ نوری شاوەیس) بەبڕیاری ژمارە (21) لە 15/10/2002 بڕیاریدا: - ماوەی ئیشوكاری ئەنجومەنی نیشتمانی سەرەتا لە 4/10/2002ەوە تا هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەن دانیشتنی یەكەمی بەناوی (خولی گواستنەوە) دەبێت. - سەرۆك و جێگر پلە یان مەنسەبیان دەگۆڕنەوە ئەم ئاڵوگۆڕە بەم شێوەیە بەردەوام دەبێت تاكاتی هەڵبژاردنی خولی دووەم. • پێنجەم درێژكردنەوە: لە رۆژی 13/5/2009 پەرلەمانی كوردستان لە خولی دووەمدا تەمەنی خۆی درێژكردەوە لە مادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە: خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 4/6/2009 كۆتایی پێدێت بەردەوام دەبێت و پەرلەمان دەمێنێتەوە تاكو هەڵبژاردنی پەرلەمانێكی نوێ •    شەشەم درێژكردنەوە: پەرلەمانی كوردستان لە خولی سێیەمداو لە دانیشتنی رۆژی 30/6/2013 خولی هەڵبژاردنی بۆ ماوەی نزیكەی (3) مانگ درێژكردەوە، لە مادەی یەكەمی دانیشتنەكەدا هاتووە: -    خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە لە 20/8/2013 تەواو دەبێت بەردەوام دەبێت و پەرلەمان تا 1/11/2013 لەسەر كاری خۆی دەمێنێت و هەڵبژاردن لە 21/9/2013 ئەنجام دەدرێت. •    حەوتەم درێژكردنەوە: پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنی خۆیدا لە 24/10/2017 تەمەنی خۆی بۆ ماوەی یەك ساڵ درێژكردەوە، لە مادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە: خولی هەڵبژاردنی چوارەمی پەرەلمانی كوردستان دوو خولی گرێدانی تر لەكاردا دەبێت لە بەرواری 6/11/2017 ەوە.          

شیكاری: درەو بۆ درێژکردنەوەی ویلایەتی سەرۆکی هەرێم لە ساڵی (2013)دا پرۆژە یاسایەک بە واژۆی (15) پەرلەمانتارەوە پێشەکەش کرا، بەڵام لەم خولەدا (85) پەرلەمانتار واژۆیان کردووە. لە (2013) دا پارتی و یەكێتی و پێكهاتەكان واژۆیان كرد بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان و سەرۆكایەتی هەرێم، لە (2022)دا پارتی و یەكێتی و گۆڕأن و پێ:هاتەكان واژۆیان كردووە بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان و سەرۆكایەتی هرەێم. دەروازە ئەنجامدانی هەرڵبژاردن لە کاتی خۆیدا، یەکێکە لەو گرفتە هەمیشەیی و دووبارەبووانەی هەموو چوار ساڵ جارێک بەرۆکی پەرلەمان و لایەنە سیاسییەکان و پرۆسەی سیاسی هەرێمی کوردستانی گرتووە.  بەشی سەرەکی کێشەکەش بەستراوە بە نەبوونی دەستورێکی نوسراو لە هەرێمی کوردستان، کە ڕێگەی بۆ بەشێک لە لایەنە سیاسییە سەرەکییەکانی هەرێم لە سەروو هەمووانیشەوە (یەکێتی و پارتی) خۆش کردووە، کە هەمیشە بە خواستی خۆیان هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان ئەنجام بدەن یان تەمەنی پەرلەمان و دامەزراوە یاسایی و سیاسییەکانی درێژ بکەنەوە. بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992، ماددەی (51)؛ "ماوەی پەرلەمان چوار ساڵە، لە یەکەم دانیشتنەوە دەست پێدەکات و، لە دوا دانیشتنی ساڵی چوارەمدا کۆتایی دێت". پشت بەست بەم یاسایە، لە (19/5/1992) یەکەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی کوردستان بەڕێوەچوو لە (4/6/1992) یەکەم دانیشتنی خۆی گرێدا، بەم پێیەش تا (4/11/2022) تەمەنی پەرلەمان دەبێتە (30) ساڵ و (5) مانگ، لەم ماوەیەشدا تەنها (5) خولی هەڵبژاردن بەڕێوەچووە، واتە ئەگەر هەر خولێکی پەرلەمان (4) ساڵی تەواو بێت، ئەوا (20) ساڵ پەرلەمانی کوردستان لە چوارچێوەی یاسای هەڵبژاردندا کاری کردووە. تا (6/11/2022)، یەک لە سەر سێی تەمەنی پەرلەمان و ماوەی (10) ساڵ و (5) مانگ لە دەرەوەی ماوەی یاسایی خۆیدا بووە. لە ئێستاشدا هەوڵ هەیە تەمەنی پەرلەمان بۆ جاری (هەشتەم) درێژ بکرێتەوە، چونکە لە خولەکانی ڕابردووەدا (حەوت) جار درێژکراوەتەوە. لەم ڕاپۆرتەدا جیاوازی ڕاو بۆچوونی لایەنە سیاسییەکان ڕووندەکەینەوە لەبارەی درێژکردنەوەی تەمەنی کاری پەرلەمان و سەرۆکایەتی هەرێم و دواخستنی هەرڵبژاردن لە نێوان هەردوو ماوەی (30/6/2013) لە خولی سێیەمی پەرلەمان و (6/11/2022) کەوا بڕیارە خولی سێیەمی پەرلەمان و ویلایەتی سەرۆکی هەرێمی تێدا درێژ بکرێتەوە. یەکەم؛ درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمان و ویلایەتی سەرۆکی هەرێم لە (30/6/2013) دوای ئەوەی ڕۆژی (25/7/2009) خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان و هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم لە هەرێمی کوردستان بەڕێوەچوو، هاوکات ڕۆژی 20/8/2009 خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان بە بەشداری فراکسۆنەکانی؛ لیستی کوردستانی  (یەکێتی و پارتی)، بزوتنەوەی گۆڕان، لیستی چاکسازی و خزمەتگوزاری (یەکگرتووی ئیسلامی، کۆمەڵی ئیسلامی، حیزبی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان و حیزبی ئایندەی کوردستان) و (9) لیست و قەوارەو پارتی سیاسی دیکە، یەکەم دانیشتی ئاسایی خۆی گرێدا. بەم پێیەش بە گوێرەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992، ماددەی (51)؛ "ماوەی پەرلەمان چوار ساڵە، لە یەکەم دانیشتنەوە دەست پێدەکات و، لە دوا دانیشتنی ساڵی چوارەمدا کۆتایی دێت". واتە دوا ڕۆژی خولی سێیەمی پەرلەمان ویلایەتی سەرۆکی هەرێم 20/8/2013 دەبێت. بەڵام پارتی دیموکراتی کوردستان بەهۆی ئەوی ناکۆکی توندی سیاسیی و یاسایی هەبوو لەگەڵ لایەن سیاسییەکانی دیکە بەتایبەتی بەرەی ئۆپۆزسیۆن (گۆڕان، کۆمەڵ و یەکگرتوو) لە پرسی مانەوەی (مەسعود بارزانی) لە پۆستەکەی و دووبارە خۆکاندیدکردنەوەی. لەلایەکی دیکەوە یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە کێشەی قوڵی ناوخۆی و لاوازی حیزبەکەیدا بوو، بۆیە هەردوو لایەن خوازیاری ئەوەبوون هەڵبژاردنی پەرلەمان و بەڕێوەنەچێت و ویلایەتی سەرۆکی هەرێم درێژبکرێتەوە. بەڵام بەرەی ئۆپۆزسیۆن بە تایبەتیش بزوتنەوەی گۆڕان سەرسەختانە لە ڕێگەی فراکسیۆنەکەیەوە لە نێوە پەرلەمان و لە دەرەوەش فشاری زۆری کرد بۆ ئەوەی ئەو درێژکردنەوەیە ڕوونەدادە، بەڵام پارتی و یەکێتی بە هاوکاری دەنگی پێهاتەکان ڕۆژی (30/6/2013) دوو پرۆژە یاسای بردە نێو هۆڵی پەرلەمان کە یەکەمیان "پرۆژە یاسای درێژکردنەوەی خولی هەڵبژاردنی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان ـ عێراق" بوو. پرۆژەی دووەم کە هەمان ڕۆژ (15) پەرلەمانتار کەناویان لە (خشتەی ژمارە (1))هاتووە واژۆیان لەسەر کردبوو "پرۆژە یاسای درێژکردنەوەی ویلایەتی سەرۆکی هەرێمی كوردستان ـ عێراق" بوو. خشتەی ژمارە (1) بۆیە دوای مشتومڕێکی زۆرو تەنانەت بەریەککەوتنی پەرلەمانتارن هەردوو پرۆژە یاساکە بە زۆرینەی دەنگی پەرلەمانتاران پەسەند کرا، بە جۆرێک؛ بەپێی یاسای ژمارە (18)ی ساڵی 2013، یاسای درێژکردنەوەی خولی هەڵبژاردنی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان، ماددەی یەکەم؛ "خولی هەڵبژاردنی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان – عێراق کە لە (20/8/2013)دا تەواو دەبێت، و پەرلەمان تا (1/11/2013) لەسەر کاری خۆی دەمێنێت، و هەڵبژاردن لە (21/9/2013) ئەنجام بدرێت. بەپێی یاسای ژمارە (19)ی ساڵی 2013، یاسای درێژکردنەوەی ویلایەتی سەرۆکی هەرێمی کوردستان، ماددەی یەکەم؛ "ویلایەتی سەرۆکی هەرێم کە لە (20/8/2013)دا تەواو دەبێت، بەردەوام دەبێت، درێژ دەکرێتەوە تا (19/8/2015) کە ئیتر بۆ دووەم جار یارای درێژکردنەوە نیە".  هەردوو پرۆژەکە بەم دەقانەی سەرەوە چەسپێندراو بوون بە یاسا، هەر زوو بۆ ڕۆژی دواتر لە (1/7/2013)، لایەنەکانی ئۆپۆزسیۆن (گۆڕان، کۆمەڵ و یەکگرتوو) لە دەرەوەی پەرلەمان و فراکسیۆنەکانیان لە ناوەوەی پەرلەمان دژ بەو هەنگاوە بەیاننامەی توندیان دەرکرد بڕوانە (هاوپێچی یەکەم؛ ڕاگەیەندراوی هاوبەشی ئۆپۆزسیۆن  و هاوپێچی دووەم؛ ڕونكردنه‌وه‌یه‌ك له‌ فراكسیۆنه‌كانی‌ ئۆپۆزسیۆنه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ كۆبونه‌وه‌ی‌ 30/6/2013 ی‌ په‌رله‌مان). بەم پێیەش هەڵوێستی لایەنە سەرەکییەکانی نێو پەرلەمانی کوردستان بەم شێوەیەبوو (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2)) دووەم؛ درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمان و ویلایەتی سەرۆکی هەرێم لە خولی پێجەمی پەرلەمان لەماوەی سێ مانگی رابردوودا، كەسی یەكەمی لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ گفتوگۆ لەسەر هەڵبژاردن سێ كۆبونەوەیان كردووە: كۆبونەوەی یەكەم: رۆژی 26ی ئایاردا لە بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان لە هەولێر بەسەرپەرەشتی خاتوو (جینین پلاسخار) نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق بەڕێوەچوو، لایەنەكان نەگەیشتنە رێككەوتن.  كۆبونەوەی دووەم: رۆژی 9ی حوزەیران لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم لە هەولێر بەڕێوەچوو، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم سەرپەرەشتی كرد‌و خاتوو پلاسخارت ئامادە بوو، جارێكی تر لایەنەكان لەسەر چۆنیەتی‌و وادەی بەڕێوەنی هەڵبژاردن نەگەیشتنە رێككەوتن،   كۆبونەوەی سێیەم: رۆژی 10ی ئاب جارێكی تر كەسی یەكەمی حزبە سیاسییەكان بەئامادەبوونی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان‌و بە سەرپەرەشتی نێچیرڤان بارزانی كۆبونەوە. بەڵام هیچ یەکێک لەو کۆبوونەوانە لایەنە سیاسییەکانی نەگەیاندە ڕێککەوتن، چونکە لەبارەی کۆمەڵێک لەمپەرو پرسی جیدییەوە ناکۆک بوون، جا ئەو ناکۆکیانە لەپێناو دواخستنی هەڵبژاردن بوو یان هەر بەڕاست لەمپەرەکان جدی بوون ئەوە جێگەی پرسیارە؟ چونکە هیچ هەنگاوێکی ئەرێنی نەبوو بۆ لابردنی لەمپەرەکان، هەر بۆیە ئەو لەمپەران بووە جۆرێک لە دان ڕۆکردن بۆ ئەنجامنەدانی هەڵبژاردن لەکاتی خۆیدا، ئەو ناکۆکیانەش لە (خشتەی ژمارە (3))دا ڕونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (3)) هەر چۆنێک بێت ئەو لایەنە سیاسییانەی نەیانویست هەڵبژاردن لە کاتی خۆیدا بەڕێوەبچێت گرەوەکەیان بردەوەو ئێستا تەنها ئەو بژاردانە بەردەستن کە تەمەنی پەرلەمان و ویلایەتی سەرۆکی هەرێم تا کەی درێژ دەکرێتەوە. ئەوەی لەم ڕاپۆرتەدا جێگەی سەرنجە ئەوەیە کە ڕۆژی (6/11/2022) کۆتایی تەمەنی پەرلەمان دێت و بەجیاواز لە ساڵی (2013) لەمپەرێکی ئەوتۆ لە ئارادا نیەو لە پەرلەمانی كوردستان فراكسیۆنەكانی (پارتی، یەكێتی، گۆڕان، پێكهاتەكان)، (85) واژۆیان كۆكردەوە بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی (پەرلەمان و حكومەت و سەرۆكایەتی هەرێم) فراكسیۆنەكانی (یەكگرتوو، كۆمەڵ، نەوەی نوێ، سەربەخۆكان و پێنج ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان) واژۆیان لەسەر پرۆژەکە نەكردووە. بەپێی زانیارییەکان لە پەرلەمانی كوردستان واژۆ كۆكراوەتەوە بۆ پێشنیازە یاسایەك بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، ئەوەی تا ئێستا زانراوە (85) ئەندامی پەرلەمان واژۆیان كردووە بۆ درێژكردنەوە بەم شێوەیە: -    فراكسیۆنی پارتی (45) ئەندام واژۆیان كردووە -    فراكسیۆنی یەكێتی (22) ئەندام واژۆیان كردووە -    پێكهاتەكان (11) ئەندام واژۆیان كردووە -    فراكسیۆنی گۆڕان (7) ئەندام واژۆیان كردووە. (5) ئەندام واژۆیان نەكردووە ئەوانیش (عەلی حەمە ساڵح، ئاشنا عەبدوڵا، دابان محەمەد، شیرین ئەمین، شایان عەسكەری)، ئەمەش پێچەوانەی خواستی بزوتنەوەکەیانە کە لە ساڵی (2013) سەرسەختانە داکۆکیان لەوە دەکرد نابێت تەمەنی پەرلەمان و ویلایەتی سەرۆکی هەرێم درێژ بکرێتەوە. بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)) لە بارەی ڕای لایەن و فراکسیۆنەکانی پەرلەمان بۆ درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمان و سەرۆکایەتی هەرێم لە نێوان (30/6/2013) و (6/11/2022). خشتەی ژمارە (4) هاوپێچی یەکەم هاوپێچی دووەم  

(درەو): دوو (حاجی) ئێستا رابەرایەتی بزوتنەوە دەكەن، هەردووكیان خۆیان بە حەق دەزانن، یەكێكیان دەڵێ شەرعیەتی كۆنگرەم هەیە‌و ئەوەی تریان دەڵێ شەرعیەت لای منە.  بزوتنەوەی كۆن بە رابەرایەتییەكی نوێوە هێڵی گۆڕانكاریی لەناو بزوتنەوەی ئیسلامی، لای خۆیەوە گۆڕانكارییەكانی كۆنگرەی 12ی بزوتنەوەی هەڵوەشاندەوە كە شوباتی ئەمساڵ بەڕێوەچوو. كۆنگرەی 12 بۆ جاری سێیەم (عیرفان عەلی عەبدولعەزیز)ی كردەوە بە رابەری گشتیی، ئەمە ناڕەزایەتی لێكەوتەوە، چونكە بەپێی پەیڕەو "حاجی عیرفان" مافی ئەوەی نەبوو خۆی كاندید بكاتەوە، تاكە كاندیدی بزوتنەوە بۆ پۆستی رابەر لە كۆنگرەدا (كامیل حاجی عەلی) بوو، بەڵام بەهۆی ئەو پێوەرەی دیاریكرابوو كە بەدەستهێنانی دەنگی (50+1)ی كۆنگرە بوو  بۆ رابەرایەتی، "حاجی كامیل" سەرنەكەوت و بەم میكانیزمە رابەری پێشوو لە پۆستەكەیدا هێڵدرایەوە. هێڵی گۆڕانكاری كە لە ساڵی 2019وە لەناو بزوتنەوە سەریهەڵداوە، ئەمڕۆ بەناوی (بزوتنەوەی ئیسلامی)یەوە خۆی راگەیاندو رابەرایەتی بزوتنەوەكەیان لە عیرفان عەلی عەبدولعەزیز سەندەوەو بەخشیی بە (كامیل حاجی عەلی). دكتۆر محەمەد بازیانی سەرۆكی بزاڤی چاكسازی و گەشە لەگەڵ ئەم بزوتنەوەیەدایە كە كامیل حاجی عەلی رابەرایەتی دەكات و یەكگرتنی خۆی لەگەڵ بزوتنەوەكەو هەڵوەشاندنەوەی بزاڤی چاكسازی راگەیاند. رەوتی گۆڕانكاریی لە دادگاكانی كوردستان سكاڵای یاسایی لەبارەی پێشێلكاری و ئەنجامەكانی كۆنگرەی 12ی بزوتنەوە تۆمار كردووە، بەڵام هێشتا دادگا بڕیاری كۆتایی لەبارەی دۆسیەكەوە نەداوە، ئەوان جگە لە تۆماتباركردنی عیرفان عەلی عەبدولعەزیز بە پێشێلكردنی پەیڕەوی ناوخۆی حزبەكەیان، باس لە ساختەكاریش دەكەن لە دەنگدانی كۆنگرەدا. سەرۆكی لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرەی 12ی بزوتنەوە بەفەرمی ئاڵای بزوتنەوەی پێشكەشی كامیل حاجی عەلی كردو وەكو رابەری بزوتنەوە ناساندی. ئەوەی ئەمڕۆ راگەیەندرا لەڕووی ناوەوە هەمان بزوتنەوە كۆنەكەیە، بەڵام بە رابەرێكی نوێوە. دوای ئەم گۆڕانكارییە ئێستا بزوتنەوەی ئیسلامی لەیەك كاتدا دوو رابەری هەیە كە بریتین لە هەریەكە (حاجی عیرفان)و (حاجی كامیل)، تا ئەو كاتەی دادگا بڕیاری خۆی یەكلادەكاتەوەو ناوی حزبەكە‌و رابەرایەتییە یاساییەكەی بە یەكێكیان دەبەخشێت. كۆنگرەی 12ی بزوتنەوەی رۆژی 5ی شوباتی ئەمساڵ بزوتنەوەی ئیسلامی كۆنگرەی 12ی خۆی لە شاری هەولێر بەست.  عیرفان عەلی عەبدولعەزیز رابەری بزوتنەوە دوو خولی خۆی تەواو كرد بوو،‌ بەپێی پەیڕەوی بزوتنەوە مافی ئەوەی نەبوو خۆی بۆ پۆستی رابەر كاندید بكاتەوە، ئەمە وایكرد تەنیا كامیل حاجی عەلی خۆی بۆ پۆستی رابەر كاندید بكات.  لایەنگرانی عیرفان عەلی عەبدولعەزیز بۆ رێگرتن لە سەركەوتنی كامیل حاجی عەلی پێوەرێكیان دیاریكرد، پێوەرەكە ئەوە بوو "ئەو كەسەی دەبێت بە رابەر دەبێت دەنگی (50+1)ی كۆنگرە بەدەستبهێنێت، ئەگەر ئەم دەنگەی بەدەستنەهێنا، عیرفان عەلی عەبدولعەزیز لە پۆستی رابەر دەمێنێتەوە". ئەم  میكانیزمە مشتومڕی دروستكرد لەبارەی ئەوەی بنەماڵەی عەلی عەبدولعەزیز نایانەوێت رابەرایەتی بزوتنەوە تەسلیمی كەسی تر بكەن، بەڵام ئەوكات عیرفان عەلی عەبدولعەزیزی رابەری ماوەتەواوبوو دەیوت" ئەمە بۆ ئەوەیە پلانگێڕییەكەی مامۆستا مەلا عوسمان دووبارە نەبێتەوە".  عیرفان عەلی عەبدولعەزیز لەناو كۆنگرەدا وتی:" مامۆستا مەلا عوسمان (یەكەم رابەری بزوتنەوە) موئامەرەیەكیان لێكرد‌و بە جیاوازی یەك دەنگ (13 دەنگ بەرامبەر بە 12 دەنگ) لە رابەرییان خست، بۆیە لەوكاتەوە تائێستا دەبێت رابەر بە دەنگی (50+1) هەڵبژێردرێت".   بەم میكانیزمە، كامیل حاجی عەلی كە تاكە كاندید بوو دەنگی 50+1ی كۆنگرەی بەدەستنەهێنا‌و عیرفان عەلی عەبدولعەزیز وەكو رابەر مایەوە.  لەبارەی بزوتنەوەی ئیسلامییەوە بزوتنەوەیەكی ئیسلامی كوردستان ساڵی 1987 لەلایەن مەلا (عوسمان عەبدولعەزیز) لە ئێران دامەزراوەو تا ئێستا (12) كۆنگرەی بەستووە. ئایاری 2001 عەلی باپیرو ژمارەیەك لەسەركردەكانی تری ئەم بزوتنەوەیە جیابونەوە‌و كۆمەڵی ئیسلامی كوردستانیان راگەیاند كە ئێستا ناوەكەی گۆڕدراوە بۆ (كۆمەڵی داگەریی كوردستان).  دوای كشانەوەی دامودەزگاكانی حكومەتی بەعس لە هەرێمی كوردستان، یەكەم شەڕی ناوخۆیی لە هەرێمی كوردستان ساڵی 1993 لەنێوان بزوتنەوەی ئیسلامی‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستاندا روویدا، لەم شەڕەدا یەكێتی رابەری گشتی بزوتنەوە (عوسمان  عەبدولعەزیز)ی دەستگیركرد‌و دواتر لەسەر داوای مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی ئازادی كرد‌و بارزانی لە پیرمام پێشوازی لێكردن، لەچوارچێوەی هەوڵێكی ئێرانییەكاندا دوای یەكەمین شەڕی ناوخۆیی، بزوتنەوەی ئیسلامی‌و یەكێتی نیشتمانی كۆتاییان بە شەڕ هێناو رێككەوتنیان كرد، لەوكاتەوە تاوەكو ساڵی 2001 ناوچەی هەڵەبجە‌و خورماڵ‌و هەورامان بوو بە ناوچەی جێ هەژموونی بزوتنەوەی ئیسلامی‌و لەو ساڵەدا لەچوارچێوەی شەڕی "دژ بە تیرۆر"دا، هێزەكانی ئەمریكا هێرشیان كردەسەر هەندێك گروپ كە لە بزوتنەوەی ئیسلامی جیابوبونەوە، (عەلی عەبدولعەزیز) دووەم رابەری بزوتنەوەی ئیسلامیشیان دەستگیركرد، ئیتر لێرە بەدواوە بزوتنەوە ناوچەی هەژمون‌و هێزی چەكداری خۆی لەدەستدا‌و كۆمەڵی ئیسلامیشی لێ جیابووەوە.  لە یەكەم هەڵبژاردنی كوردستاندا كە ساڵی 1992 بەڕێوەچوو، بزوتنەوەی ئیسلامی لەژێر ناوی "لیستی ئیسلامی" بەشداریكرد‌و (49 هەزارو 108) دەنگی بەدەستهێنا، كە رێژەی 5%ی تێكڕای دەنگەكانی ئەو هەڵبژاردنەی پێكدەهێنا.  ساڵی 2009 لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستاندا ئەم بزوتنەوەیە (27 هەزارو 147) دەنگی بەدەستهێناو دوو كورسی پەرلەمانی بردەوە، بەڵام لە هەڵبژاردنی ساڵی 2010ی پەرلەمانی عێراقدا ژمارەی دەنگەكانی كەمیكرد‌و تەنیا (7 هەزارو 481) دەنگی بەدەستهێنا‌و هیچ كورسییەكی نەبردەوە.  ساڵی 2013 لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستاندا، بزوتنەوەی ئیسلامی (21 هەزارو 834) دەنگی بەدەستهێنا‌و یەك كورسی بردەوە.  بەپێی داتاكانی بەردەستی (درەو)، لە ساڵی 1992 بۆ 2013 دەنگی بزوتنەوە لە هەڵبژاردنەكاندا لە (49 هەزار) دەنگەوە بۆ (21 هەزار) دەنگ كەمیكردووە، واتە نزیكەی 50%ی دەنگەكانی خۆی لەدەستداوە. لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا كە ئەیلولی 2018 بەڕێوەچوو، بزوتنەوەی ئیسلامی بە لیستێكی هاوبەش لەگەڵ یەكگرتووی ئیسلامی بەشداری كرد‌و هیچ یەكێك لە كاندیدەكانی سەرنەكەوت بۆ پەرلەمان، لەهەمان ساڵدا كە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەچوو، بزوتنەوەی ئیسلامی بایكۆتی هەڵبژاردنی كرد‌و بەشداری نەكرد. 

درەو: بەپێی ڕوپێوییەکی (ڕێکراوی کاری نێودەوڵەتی) لە نیوەی دووەمی ساڵی 2021؛ # ڕێژەی بێکاری لە هەرێمی کوردستان بە تێکڕا نزیکەی (18%)ە، پارێزگای دهۆک (24.1%)، پارێزگای هەولێر (17.7%) و پارێزگای سلێمانی (11.9%)ی تێدا تۆمار کراوە. # بە تێکڕا لە ڕووی بەشداری هێزی کارەوەلەسەر ئاستی عێراق پارێزگای هەولێر گەورەترین بەشداری هەیەو ڕێژەکەی دەگاتە (47%)، لەدوای ئەویش پارێزگای سلێمانی دێت بە (46.3%) و دواین پارێزگاش ئەنبار دێت بە (31.7%). # لە ڕووی بێ کارییەوە، لەسەر ئاستی گشتی عێراق بە تێکڕای (16.3%) تومار کراوە. لەسەر ئاستی پارێزگانیش نەینەوا بەرزترین ڕێژەی بێکاری تێدا تۆمار کراوەو ڕێژەکە گەیشتووە بە (32.8%)، پاشان موسەنا (27.3%)، زیقار (25.8%)، پارێزگای دهۆک (24.1%) و بەسرە (21.8%) ڕێژەی بێ کاری تێدا تۆمار کراوەو دواین پارێزگاش کە کەمترین ڕێژەی بێ کاری تێدا تۆمار کراوە بابل ە کە (5.5%)ە.  # دەستی هێزی کار لە عێراقدا دابەشبووە بەسەر (9%)ی دەستی کار سەرقاڵی کاری کشتوکاڵن، (23%) کاری پیشەسازی دەکەن، نزیکەی (63%) لە سێکتەری خزمەتگوزاریدان و (4%) ی هێزی کار لە سێکتەرە ئابوردییەکانی دیکەدا کاردەکەن. # دەستی هێزی کار لە هەرێمی کوردستان دابەشبووە بەسەر (8%)ی دەستی کار سەرقاڵی کاری کشتوکاڵن، (17%) کاری پیشەسازی دەکەن، نزیکەی (73%) لە سێکتەری خزمەتگوزاریدان و (2%)ی هێزی کار لە سێکتەرە ئابوردییەکانی دیکەدا کاردەکەن. ڕوپێوی هێزی کار لە عێراق بۆ ساڵی 2021 بەپێی ڕوپێوێکی (ڕێکخراوی کاری نێودەوڵەتی) بە هەماهەنگی دەزگای ناوەندی ئاماری عێراق و دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان و بە پاڵپشتی دارایی یەکێتی ئەوروپا لە نیوەی دووەمی ساڵی (2021) ئەنجام دراوە. لەسەر ئاستی سەرجەم پارێزگاکانی عێراق ڕوپێوییەکی نیشتمانی و گشتگیر ئەنجامدراوە، تێیدا دۆخی کار و بێکاری و قەبارەی کرێکاران و بێکارانی سەرجەم عێراقی تێدا خراوەتەڕوو، ئەم ڕوپێویەش یەکێکە لە ڕوپێوییە گرنگەکان، کە بە پاڵپشتی نێودەوڵەتی و دەستەی ئاماری هەرێم و دەزگای ناوەندی ئاماری عێراق بەڕێوەچووە. ڕوپێوییەکەش کۆمەڵێک ئاماژەی گرنگ دەردەخات دەربارەی بازاڕی کار و تایبەتمەندی شارو ناوچەکانی عێراق و ئاستی پێداویستی هەلی کار، یارمەتیدەریش دەبێت بۆ داڕشتنی سیاساتی گشتی عێراق و هەرێمی کوردستان لە داهاتوودا. بۆ ئەنجامدانی ڕوپێوییەکەش (16 هەزار و 400) خێزان لە سەرانسەری عێراق وەک عەینە وەرگیراون. لەم ڕاپۆرتەدا بەشێک لەو ئامارانە دەخەینەڕوو. یەکەم؛ ئاماژە سەرەکییەکانی هێزی کار و کاری نیوەناچل لە عێراق بۆ ساڵی 2021 بەپێی ئەو ڕوپێوییەی کە بەهەماهەنگی (ڕێکخراوی کاری نێودەوڵەتی، دەزگای ناوەندی ئاماری عێراق و دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان و بە پاڵپشتی دارایی یەکێتی ئەوروپا) لە نیوەی دووەمی ساڵی (2021) ئەنجام دراوە، ژمارەی دانیشتوانی عێراق کە تەمەنیان لە سەرو (15) ساڵەوەیە ژمارەیان (26 ملیۆن و 91 هەزار) کەسە، (10 ملیۆن و 304 هەزار)یان وەکو هێزی کار دێنە هەژمار. لەو ژمارەیەش (8 ملیۆن و 601 هەزار)یان لە کاردان و (1 ملیۆن و 703 هەزاریان) بێ کارن. ژمارەی ئەوانەشی لە دەرەوەی هێزی کارن بە هۆکاری خوێندن یان تەمەن یان هەر شتێکی دیکەوە (15 ملیۆن و 787 هەزار) کەسن. هاوکات ژمارەی ئەوانەی کاری نیوەناچڵیان هەیە بۆ هەردوو جۆری "نیوەناچڵ لە کات"ی کارکردن و "نیوەناچڵ لە شێوازو جۆر"ی کارکردن ژمارەیان داگاتە (683 هەزار) کەس. هەروەها چاوەڕوان دەکرێت (1 ملیۆن و 43 هەزار) کە بێنە نێو هێزی کارە لە عێراقدا. بۆ وردەکاری زیاتر دەربارەی هێزی کار لە عێراق بەپێی ڕەگەزو تەمەن بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) هەر سەبارەت بە هێزی کارو ڕێژەی بێکاری بەپێی ڕوپێوییەکە کۆی ڕێژەی بەشداری هێزی کار لە بازاڕی کاری عێراقیدا بریتیە لە (39.5%) و ڕێژەی دامەزراندن بەرامبەر بە ژمارەی دانیشتووان دەگاتە (33%)، تێکڕای ڕادەی بێکاری (16.5%) تێدەپەڕێنێت، ئەوانەشی کاری نیوەناچڵ لە (کات و جۆر)ی کاردا ئەنجام دەدەن (23%)ن و ڕێژەی بێکاری و  هێزی کاری چاوەڕوانکراو دەگاتە (24.2%). بۆ وردەکاری زیاتر دەربارەی ڕێژەی هێزی کار و بێکاری و کاری نیوەناچڵ لە عێراق بۆ ساڵی (2021) بەپێی ڕەگەزو تەمەن بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) دەربارەی شێوازی دابەشبوونی ڕێژەی هێزی کاری دانیشتوانی عێراق بەپێی ڕەگەز و تەمەن و  ئاستی خوێندەواری و پێکهاتەی دانیشتوان لە تەمەنی کاردا لە ناو هێزی کار و دەرەوەی هێزی کار بەپێی ڕەگەز و تەمەن، هاوکات ڕێژەی گەنجان لەدەرەوی پەرەوەردەو کار و ڕاهێنان بەپێی ڕەگەز لە پارێزگاکانی عێراق، تێکڕای داهاتی فەرمانبەرانی فەرمی بەپێی ڕەگەز بە(مانگ و سەعات) بەپێی ڕوپێوییەکە بۆ ساڵی (2021) بڕوانەی چارتەکانی ژمارە (1، 2، 3، 4 و 5) چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) چارتی ژمارە (4) چارتی ژمارە (5) دووەم؛ ڕێژەی بەشداریکردنی هێزی کار و ڕێژەی بێکاری بەپێی پارێزگاکان بەپێی ڕووپێوییەکە لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق، لە ڕووی بەشداری هێزی کارەوە پارێزگای هەولێر گەورەترین بەشداری هێزی کاری هەیە ڕێژەکەی دەگاتە (47%)، لەدوای ئەویش پارێزگای سلێمانی دێت بە (46.3%)، پاشان پارێزگای سەڵاحەدین بە (41.1%)، بەسرە بە (40.7%) و بەغداد (40.6%). دواین پارێزگاش ئەنبار دێت بە (31.7%). لە ڕووی بێ کاریشەوە، لەسەر ئاستی گشتی عێراق بە تێکڕای (16.3%) تومار کراوە. لەسەر ئاستی پارێزگانیش نەینەوا بەرزترین ڕێژەی بێکاری تێدا تۆمار کراوەو ڕێژەکە گەیشتووە بە (32.8%)، پاشان موسەنا (27.3%)، زیقار (25.8%)، پارێزگای دهۆک (24.1%) و بەسرە (21.8%) ڕێژەی بێ کاری تێدا تۆمار کراوەو دواین پارێزگاش کە کەمترین ڕێژەی بێ کاری تێدا تۆمار کراوە بابل ە کە (5.5%)ی تێدا تۆمار کراوە. بۆ وردەکاری زیاتر دەربارەی ڕێژەی بەشدارت لە کار و ڕێژەی بێکاری لەسەرجەم پارێزگاکانی عێراق بۆ ساڵی (2021) بڕوانە (چارتی ژمارە (6)) چارتی ژمارە (6) بەڵام سەبارەت بە ڕێژەی بەشداری هێزی کار و ڕێژەی بێ کاری لە هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی (2021) ئامارەکانی بەم جۆرەیە؛ -    لەسەر ئاستی هەر سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان تێکڕای ڕێژەی بەشداری لە هێزی کار بریتیە لە (44.3%) و تێکڕای ڕێژەی بێکاری بریتییە کە (17.9%). -    پارێزگای هەوڵێر (47%) هێزی کاری تێدا بەگەڕخراوەو لەسەر ئاستی عێراق و هەرێم لە پلەی یەکەمدایە، بەڵام لە ڕووی بێ کارییەوە لە سەر ئاستی هەرێم بە پلەی دووەم دێت و (17.7%)ی هێزی کاری تێدا بێ کارە. -    پارێزگای سلێمانی (46.3%) هێزی کاری تێدا بەگەڕخراوەو لەسەر ئاستی عێراق و هەرێم لە پلەی دووەمدایە، بەڵام لە ڕووی بێ کارییەوە لە سەر ئاستی هەرێم بە پلەی دووەم دێت و (11.9%)ی هێزی کاری تێدا بێ کارە. -    پارێزگای دهۆک لەسەر ئاستی هەرێم لە دوای هەردوو پارێزگای سلێمانی و هەولێرەوە دێت لە هەردوو دۆخی بەبێ کاری و خستنەگەڕی هێزی کارەوە، بە جۆرێک؛ (39.6%) هێزی کاری تێدا بەگەڕخراوەو لەسەر ئاستی هەرێم لە پلەی سێیەمدایە، لە ڕووی بێ کارییەوەشەوەهەر پلەی سێیەم دێت و (24.1%)ی هێزی کاری تێدا بێ کارە. بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە (چارتی ژمارە (7)) چارتی ژمارە (7) سێیەم؛ پشکی دەستی کار لە سێکتەرە ئابورییە سەرەکییەکانی عێراق لە ساڵی 2021 دەستی ئەوە هێزەی لە عێراقدا لە کاردایە دابەشبووە بەسەر سێ سێکتەری سەرەکی ئابوری کە بریتین لە سێکتەرەکانی (کشتوکاڵ، پیشەسازی و خزمەتگوزاری) بە جۆرێک لەسەر ئاستی سەرجەم پارێزگاکانی عێراق؛ -    بە رێکڕا نزیکەی (9%)ی هێزی کار سەرقاڵی کاری کشتوکاڵن. -    بە رێکڕا زیاتر لە (23%)ی هێزی کار سەرقاڵی کاری پیشەسازین. -    نزیکەی (63%)ی هێزی کار لە سێکتەری خزمەتگوزاریدا کاردەکەن. -    زیاتر لە (4%) ی هێزی کار لە سێکتەرە ئابوردییەکانی دیکەدا کاردەکەن. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە (چارتی ژمارە (8)) سەبارەت بە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان زانیارییەکان بەم جۆرەن؛ -    لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم؛ نزیکەی (8%)ی هێزی کار لە کەرتی کشتوکاڵ و (17%)ی لە کەرتی پیشەسازی و (73%)ی لە کەرتی خزمەتگوزاری و (2%)ی لە کەرتە ئابورییەکانی دیکە کار دەکەن. -    پارێزگای هەولێر؛ (5%)ی هێزی کار لە کەرتی کشتوکاڵ و (19%)ی لە کەرتی پیشەسازی و (75.5%)ی لە کەرتی خزمەتگوزاری و (0.5%)ی لە کەرتە ئابورییەکانی دیکە کار دەکەن. -    پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە؛ نزیکەی (11%)ی هێزی کار لە کەرتی کشتوکاڵ و (18%)ی لە کەرتی پیشەسازی و (70.5%)ی لە کەرتی خزمەتگوزاری و (0.5%)ی لە کەرتە ئابورییەکانی دیکە کار دەکەن. -    پارێزگای دهۆک؛ (5%)ی هێزی کار لە کەرتی کشتوکاڵ و (19%)ی لە کەرتی پیشەسازی و (75.5%)ی لە کەرتی خزمەتگوزاری و (0.4%)ی لە کەرتە ئابورییەکانی دیکە کار دەکەن. بڕوانە (چارتی ژمارە (9)) چارتی ژمارە (8) چارتی ژمارە (9) سەرچاوە؛  -    Iraq Labour Force Survey 2021, The International Labour Organization (ILO) partnered with the Central Statistical Organization (CSO) and the Kurdistan Region Statistics Office (KRSO) in Iraq, to implement the first national Labour Force Survey (LFS) in a decade.  

درەو: ئەمڕۆ لە پەرلەمانی كوردستان فراكسیۆنەكانی (پارتی، یەكێتی، گۆڕان، پێكهاتەكان)، (85) واژۆیان كۆكردەوە بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی (پەرلەمان و حكومەت و سەرۆكایەتی هەرێم) فراكسیۆنەكانی (یەكگرتوو، كۆمەڵ، نەوەی نوێ، سەربەخۆكان و پێنج ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان) واژۆیان نەكرد.  رۆژی 11/6/ 2022 تەمەنی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی دێت، لایەنەكان نەگەیشتنە رێككەوتن بۆ بەڕێوەچوونی وادەی هەڵبژاردن، بۆیە بڕیاریان داوە تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بۆ دوو وەرزی یاسادانان واتا (ساڵێك) درێژبكەنەوە. (درەو) زانیویەتی ئەمڕۆ لە پەرلەمانی كوردستان واژۆ كۆكراوەتەوە بۆ پێشنیازە یاسایەك بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، ئەوەی تا ئێستا زانراوە (85) ئەندامی پەرلەمان واژۆیان كردووە بۆ درێژكردنەوە بەم شێوەیە: فراكسیۆنی پارتی (45) ئەندام واژۆیان كردووە فراكسیۆنی یەكێتی (22) ئەندام واژۆیان كردووە پێكهاتەكان (11) ئەندام واژۆیان كردووە فراكسیۆنی گۆڕان (7) ئەندام واژۆیان كردووەو (5) ئەندام واژۆیان نەكردووە ئەوانیش (عەلی حەمە ساڵح، ئاشنا عەبدوڵا، دابان محەمەد، شیرین ئەمین، شایان عەسكەری). پێشنیازە یاسای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان واژۆی پێویستی بۆ كۆكرایەوەو ئاراستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان كراو بڕیارە بەم زوایە خوێندنەوەی یەكەم و دووەمی بۆ بكرێت و تێپەڕێندرێت. پەرلەمان‌و درێژكردنەوە پەرلەمانی كوردستان ئێستا تەمەنی دەبێت بە (30 ساڵ)، لەم تەمەنەدا پەرلەمان (7) جار بەهۆكاری شەڕی ناوخۆیی‌و ناكۆكی سیاسی پارتی‌و یەكێتییەوە تەمەنی خۆی درێژكردوەتەوە‌و ئێستا ئامادەكاری بۆ درێژكردنەوەی (هەشتەم) دەكات.  تەنیا خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان (4) جار پەرلەمان تەمەنی خۆی درێژكردوەتەوە.  •    یەكەم درێژكردنەوە: یەكەم درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لە سەردەمی شەڕی ناوخۆدا بوو، بە بڕیاری ژمارە (1)و بەواژۆی (جەوهەر نامیق سالم) سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، لە رۆژی 27/5/1995، تەمەنی پەرلەمانی كوردستان درێژكرایەوە (ئەوكات پەرلەمانی كوردستان ناوی ئەنجومەنی نیشتمانی بوو).  لە مادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە:  -    خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانی عێراق یەك ساڵ درێژ دەكرێتەوە لە بەرواری (4/6/1995)ەوە. * دووەم درێژكردنەوە: لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان لە رۆژی 3/6/1996 بە واژۆی (نەژاد ئەحمەد عەزیز ئاغا) لە جیاتی سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان بۆ ماوەی (3) مانگ تەمەنی ئەنجومەنی نیشتمانی درێژكراوەتەوەو لەمادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە: - خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان لە رۆژی 4/6/1996ەوە بۆ ماوەی (3) مانگ درێژ دەكرێتەوەو قابیلی درێژكردنەوەی دیكەشە. * سێیەم درێژكردنەوە: مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ (3) رۆژ دوای رووداوەكانی 31ی ئابی 1996، پەرلەمانی كوردستان بە واژۆی (جەوهەر نامیق سالم) بەبڕیاری ژمارە (2) لە رۆژی 3/9/1996 تەمەنی پەرلەمانی بۆ ماوەی (2) ساڵ درێژكردەوە، لە مادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە: - دەوری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانی عێراق تاكو 4/6/1998 درێژ دەكرێتەوە. * چوارەم درێژكردنەوە: ئەمجارە تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بۆ ماوەیەكی نادیار تا ئەنجامدانی هەڵبژاردن درێژكرایەوە، پەرلەمان بە بڕیاری ژمارە (9) لە رۆژی 15/4/1998 كە واژۆی (جەوهەر نامیق سالم)ی لەسەرە تەمەنی  خۆی درێژكردەوە تا ئەوكاتەی هەڵبژاردن ئەنجام دەدرێت‌و لە مادەی یەكەمی پڕیارەكەدا هاتووە: - ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان لەكاردا دەبێت تا هەڵبژاردنی تازەو بەستنی یەكەم دانیشتنی خۆی. لەدوای پرۆسەی ئاشتی، یەكێتی‌و پارتی رێككەوتن لەسەر ئەوەی سەرۆكی پەرلەمان‌و جێگرەكەی بە دەوری دەبێت‌و ناوی خولی پەرلەمانی كوردستانیشان نا خولی گواستنەوە، هەر لەوكاتەشەوە ناوی (ئەنجومەنی نیشتمانی) گۆڕدرا بە (پەرلەمانی كوردستان). ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان بە سەرۆكایەتی (د. رۆژ نوری شاوەیس) بەبڕیاری ژمارە (21) لە 15/10/2002 بڕیاریدا: - ماوەی ئیشوكاری ئەنجومەنی نیشتمانی سەرەتا لە 4/10/2002ەوە تا هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەن دانیشتنی یەكەمی بەناوی (خولی گواستنەوە) دەبێت. - سەرۆك و جێگر پلە یان مەنسەبیان دەگۆڕنەوە ئەم ئاڵوگۆڕە بەم شێوەیە بەردەوام دەبێت تاكاتی هەڵبژاردنی خولی دووەم. • پێنجەم درێژكردنەوە: لە رۆژی 13/5/2009 پەرلەمانی كوردستان لە خولی دووەمدا تەمەنی خۆی درێژكردەوە لە مادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە: خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 4/6/2009 كۆتایی پێدێت بەردەوام دەبێت و پەرلەمان دەمێنێتەوە تاكو هەڵبژاردنی پەرلەمانێكی نوێ •    شەشەم درێژكردنەوە: پەرلەمانی كوردستان لە خولی سێیەمداو لە دانیشتنی رۆژی 30/6/2013 خولی هەڵبژاردنی بۆ ماوەی نزیكەی (3) مانگ درێژكردەوە، لە مادەی یەكەمی دانیشتنەكەدا هاتووە: -    خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە لە 20/8/2013 تەواو دەبێت بەردەوام دەبێت و پەرلەمان تا 1/11/2013 لەسەر كاری خۆی دەمێنێت و هەڵبژاردن لە 21/9/2013 ئەنجام دەدرێت. •    حەوتەم درێژكردنەوە: پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنی خۆیدا لە 24/10/2017 تەمەنی خۆی بۆ ماوەی یەك ساڵ درێژكردەوە، لە مادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە: خولی هەڵبژاردنی چوارەمی پەرەلمانی كوردستان دوو خولی گرێدانی تر لەكاردا دەبێت لە بەرواری 6/11/2017 ەوە.    راپۆرتی پەیوەندیدار

راپۆرت: درەو ئەو رۆژەی بڕیاردرا كورد ریفراندۆم بكات بۆ سەربەخۆیی، بارزانی بە نوێنەری لایەنە سیاسییەكانی وت:" ئەنجامدانی ریفراندۆم بەواتای دروستكردنی دەوڵەت نییە"، بەڵام سكرتێری حزبی شیوعی‌و دكتۆر رۆژ نوری شاوەیس دەیانوت دەبێت دەستوری دەوڵەتەكە "عەلمانی" بێت، نوێنەری بزوتنەوەی ئیسلامی داوایدەكرد وەكو مژدانەی ریفراندۆم چەند موچەیەك بەسەریەكەوە بە فەرمانبەران بدرێت، مەلا بەختیار پێشبینی هێرشی حەشدی شەعبی دەكرد‌و محەمەد حاجی مەحمود-یش دەیوت باوەڕناكەم شیعە پەلاماری كورد بدەن، سەعدی پیرە رۆژی ریفراندۆمی یەكلاكردەوە، رۆژێك كە تەنانەت وەزیری دەرەوەی ئەمریكاش نەیتوانی لەوادەی خۆی دوایبخات، لەم راپۆرتەدا زانیاری نوێ لەبارەی گفتوگۆی بارزانی‌و لایەنەكان لە رۆژانی بەر لە بەڕێوەچوونی ریفراندۆم بڵاودەكەینەوە.    دۆخی كورد لە رۆژگاری ریفراندۆمدا نیسانی 2017 كە وردە وردە شەڕی "داعش" بەرەو كۆتایی هەنگاوی دەنا، پارتی دیموكراتی كوردستان‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستان وەفدێكی هاوبەشیان دروستكرد‌و سەردانی حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانیان كرد، لەو سەردانانەدا باسیان لەوەكرد دەیانەوێت ریفراندۆم بكەن بۆ جیابونەوە لە عێراق‌و دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان. ئەوكاتەی كە پارتی‌و یەكێتی بابەتی ریفراندۆمیان وروژاند، حكومەتی هەرێم لەناو قەیرانێكی دارایی قوڵدابوو، مانگانە بە پاشەكەوتیشەوە موچەی فەرمانبەرانی بۆ دابین نەدەكرا، لەڕووی سیاسیشەوە هەرێمی كوردستان لەناو قەیراندا بوو، ماوەی دوو ساڵ بوو بەهۆی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و درێژكردنەوەی وادەی سەرۆكایەتییەكەی مەسعود بارزانییەوە، پارتی دەرگای پەرلەمانی داخستبوو، بزوتنەوەی گۆڕانی لە حكومەت دەركردبوو، رێگەی نەدەدات یوسف محەمەد سەرۆكی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان بگەڕێتەوە بۆ سەركارەكەی لە هەولێر. كێ چی دەوت ؟ لەم بارودۆخەدا بوو، رۆژی  7ی حوزەیران 2017 لایەنە سیاسییەكان بەبێ ئامادەبوونی بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی بە سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی كۆبونەوە، لەم كۆبونەوەیەدا بارزانی قسەی كردو وتی:" من دەزانم لە كوردستان كێشە هەیە، بەڵام ناكرێت ریفراندۆم ببەسرێتەوە بە كێشەكانەوە، ریفراندۆم بابەتێكی نەتەوەییەو پەیوەندی بە هیچ كەس‌و لایەنێكەوە نییە.. دەبوو گۆڕان و كۆمەڵ بەشداری ئەم كۆبونەوەیەیان بكردایە چونكە پرسێكی چارەنوسسازە، بەڵام بەداخەوە بەشداری كۆبونەوەكەیان نەكرد". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بارزانی سەربوردێكی دۆخی كوردی لە عێراق گێڕاوەتەوە‌و وتویەتی ئێستا گەیشتوینەتە دۆخێك" عەلی غێدان لە كۆبونەوەدا هەڕەشەی كردووە هەولێر داگیربكات، نوری مالیكی پێی وتووە پەلەمەكە تا فڕۆكەی (ئێف 16)ەكانمان بەدەستدەگات ئەوكاتە هێرش دەكەین".  لە كۆتایی قسەكانیدا بارزانی بە نوێنەری حزبەكانی وتووە:" ئێستا دوو رێگامان لەبەردەمدایە، یان ئەوەی وەكو هاوڵاتییەكی عێراقی بمێنینەوە، یاخود ئەوەی بڕیارێكی مێژوویی بدەین، با ژیان‌و مردنمان بەیەكەوە بێت، دەرفەت دێت‌و دەڕوات". سەرباری ئەوەی داوای لە حزبەكان كرد لە كۆبونەوەكەدا رۆژی بەڕێوەچوونی ریفراندۆم دیاری بكەن، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) هەر لەو كۆبونەوەیەدا بارزانی بە نوێنەری حزبەكانی وتووە:" ئەنجامدانی ریفراندۆم بەواتای دامەزراندنی دەوڵەت نییە". دوای قسەكانی بارزانی، بۆچونی لایەنە سیاسییەكان بەمشێوەیە بووە لەبارەی ریفراندۆمەوە:  • كۆسرەت رەسوڵ عەلی جێگری یەكەمی سكرتێری گشتی ئەوكاتەی یەكێتی بە نوێنەرایەتی یەكێتی بەشداری كۆبونەوەكە بووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، وتویەتی:" پشتیوانی ئەنجامدانی ریفراندۆم دەكەم". • مەلا بەختیار كارگێڕی ئەوكاتەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی تویەتی:" لەدوای داعش مەترسی هەیە حەشدی شەعبی پەلاماری كوردستان بدات، كێشەی ناوخۆیی بە بچوك مەزانن، ئاسان نییە بەبێ چارەسەركردنی كێشەكان‌و كاراكردنەوەی پەرلەمان ریفراندۆم بكرێت، پێشنیاز دەكەم وەفدێكی لایەنەكان بەبێ پارتی‌و یەكێتی سەردانی گۆڕان‌و كۆمەڵ بكەن، نواندنی نەرمی لەلایەن كاك مەسعودەوە لەگەڵ گۆڕان‌و كۆمەڵدا شەرەفمەندیییەكی گەورە دەبێت". • رۆژ نوری شاوەیس ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی:" سەرەتا كە سەردانی حزبەكانمان كرد لەبارەی ریفراندۆمەوە هەڵوێستیان باش بوو، ئێمە لەگەڵ دەوڵەتێكی دیموكراتی عەلمانیداین". • هادی عەلی بە نوێنەرایەتی یەكگرتووی ئیسلامی قسەی كردووە‌و وتویەتی:" یەكگرتوو بەشێوەیەكی مەبدەئی لەگەڵ ریفراندۆمەكەدایە‌و پێیانوایە ئەگەر كورد خۆی ئەمری واقیع فەرز نەكات كەس ئەو كارەی بۆ ناكات"، بەڵام نوێنەرەكەی یەكگرتوو داوای كردووە پێداویستییەكانی بەڕێوەچونی ریفراندۆمەكە ئامادە بكرێت، لەپێش هەمویانەوە كاراكردنەوەی پەرلەمانی كوردستان. • كاوە مەحمود سكرتێری حزبی شیوعی باسی لەوەكردووە" ئەوان وەكو حزبی شیوعی داوای دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان دەكەن، بەڵام بەجۆرێك شوناسی دەوڵەتەكە مەدەنی‌و عەلمانی‌و دیموكراسی بێت"، بەپێچەوانەی ئەوەی بارزانی لە كۆبونەوەكەدا وتویەتی: ریفراندۆم بەواتای دروستكردنی دەوڵەت نییە"، سكرتێری حزبی شیوعی لە قسەكانیدا باسی لەوەكردووە:" دەبێت ئەوە یەكلابكرێتەوە ئایا ئێمە ریفراندۆم بۆ چ شتێك دەكەین ؟ ئایا ریفراندۆم پەرچەكردارە بەرامبەر بە بەغداد ؟". • كامیل حاجی عەلی كە بەنوێنەرایەتی بزوتنەوەی ئیسلامی بەشداربووە لە كۆبونەوەكەدا، وتویەتی:" هەوڵ بدرێت هاوكات لەگەڵ راگەیاندنی وادەی بەڕێوەچوونی ریفراندۆمدا مژدە بە خەڵك بدرێت" لەمەدا مەبەستی لەوە بووە حكومەت چەند موچەیەك بەسەر فەرمانبەراندا دابەشبكات، كە ئەوكاتیش فەرمانبەران كێشەی وەرگرتنی موچەكانیان هەبووە. • بەڵێن عەبدوڵا سكرتێری حزبی زەحمەتكێشان:" ئێمە پشتیوانی ریفراندۆم دەكەین‌و پێویستە پەلەی لێ بكرێت چونكە دواكەوتووە". • مونا قەهوەچی كە بە نوێنەرایەتی حزبە توركمانییەكەی بەشداربوو، بەتوندی پاڵپشتی ریفراندۆمی كردووە‌و پێی وابووە ریفراندۆم دواكەوتووەو وتویەتی:" دەبوو ساڵی 2003 ریفراندۆم بكرایە".  • محەمەد حاجی مەحمود سكرتێری حزبی سوسیالیستی دیموكراتی كوردستان وتویەتی:" پێویست بوو گۆڕان‌و كۆمەڵیش بەشداربونایە، بەڵام من لەگەڵ ئەوەدانیم ریفراندۆم دوابخرێت، راستە قەیران هەیە، بەڵام ریفراندۆم لە قەیران گەورە ترە". • مەسرور بارزانی راوێژكاری ئەوكاتی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان وتویەتی:" ریفراندۆم پرۆسەیەكی نەتەوەییە‌و كەس ناتوانێ دژی بوەستێت". خاڵی ناكۆكی بەگشتی لە كۆبونەوەكەدا زۆرینەی لایەنەكان لەسەر دوو خاڵ هاوڕابوون كە ئەمانە بوون: • هەموو لایەنەكان بەشداری بكەن لە پرۆسەكەدا بە گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامیشەوە. • هەموان بەشێوەیەكی مەبدەئی لەگەڵ سازدانی ریفراندۆمدا بوون. • زۆرینەی لایەنەكان داوای كاراكردنەوەی پەرلەمانی كوردستانیان دەكرد، ئەبو كاروان وەكو  ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی شیوعی بەشداربووە لە كۆبونەوەكەدا‌و لەسەر ئەم بابەتە قسەی كردووە‌و داوای لە بارزانی كردووە پەرلەمان كارا بكاتەوە‌و رێگە بدات یوسف محەمەد بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان، بارزانی رەتیكردوەتەوە‌و وتویەتی یوسف محەمەد سەرچاوەی هەموو كێشەكان بووە‌و رێگەی پێنادەن بگەڕێتەوە، بارزانی پێشنیازی كردووە ئەبو كاروان پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێت، ئەبو كاروان رەتیكردوەتەوە، چونكە مەبەستی پێشنیازەكەی ئەبوكاروان بۆ پینەكردن و چارەسەركردنی ناكۆكیەكان بووە نەك بەدەستهێنانی پۆستەكە ، بەر لە بەڕێوەچوونی ریفراندۆم لە 15ی مانگی ئەیلولدا، بارزانی بە پاڵپشتی یەكێتی‌و ئەو لایەنانەی كە لە ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆم پاڵپشتییان دەكرد، پەرلەمانی كوردسانی بەبێ گەڕانەوەی یوسف محەمەد كاراكردەوە‌و پەرلەمان بڕیاری سازدانی ریفراندۆمی پەسەندكرد. • زۆربەی لایەنەكان باسیان لە چاككردنی دۆخی بژێوی‌و موچەی فەرمانبەرانیان كردووە بەر لە سازدانی ریفراندۆمەكە. ئەوانەی لە كۆبونەوەكەدا لەگەڵ سازدانی ریفراندۆم نەبوون تەنیا دوو لایەن بوون: • ئایدن مەعروف بە نوێنەرایەتی بەرەی توركمانی بەشداربوو لە كۆبونەوەی لایەنە كوردستانییەكاندا، ئایدن دوایكردووە هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەغداد دانوستان بكات، هەروەها داویكردووە رۆڵی پێكهاتەكانی لە ریفرامدۆمدا دیاری بكرێت. • ئاشورییەكان بەهەمان شێوە دژی ریفراندۆم بوون، نوێنەرەكەیان كە كەسێك بووە بەناوی (یەعقوب) وتویەتی:" ئێمە پشتیوانی مافەكانی كورد دەكەین، بەڵام دەبێت رێككەوتن لەگەڵ كلدۆئاشورییەكان بكرێت، چونكە ئاشورییەكان لە كورستان چەوسێندراونەتەوە. بەرەی توركمان‌و ئاشورییەكان تەنیا لەم كۆبونەوەیەدا بەشدارییان كرد‌و دواتر بەشداری هیچ كۆبونەوەیەكی لیژنەی باڵای ریفراندۆمیان نەكرد. پیرە رۆژی ریفراندۆمی یەكلاكردەوە كاتێك قسەوباسەكانی لەبارەی ریفراندۆمەوە تەواوبوون، مەسعود بارزانی كە سەرۆكایەتی كۆبونەوەی لایەنە سیاسییەكانی دەكرد، رووی لە (هەندرێن محەمەد) سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن‌و راپرسی كوردستان كردو لێی پرسی: - چەنێك كاتتان دەوێت بۆ ئەوەی ئامادەكاری بكەن بۆ سازدانی ریفراندۆم ؟". + لەو رۆژەوە بودجە بۆ ریفراندۆمەكە ئامادە دەكرێت ماوەی (120) رۆژ كاتمان پێویستە. - بارزانی بەتوڕەییەوە: ئەمە كاتكوشتنە، ئەو هەموو كاتەی ناوێت، ئەگەر نایكەن با رایبگەیەنین كە ریفراندۆم ناكرێت، تەنانەت ئەگەر ئەمریكاش دژ بێت من هەر ریفراندۆم دەكەم، ئەگەر ئێوە نایكەن من كاتی ریفراندۆمەكە دیاری دەكەم. لەم كاتەدا بوو كە سەعدی ئەحمەد پیرە ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی پێشنیازی كرد رۆژی 25ی ئەیلولی 2017 ریفراندۆم بەڕێوەچێت، بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو) بارزانی پێشنیازەكەی سەعدی پیرەی زۆر بەدڵ نەبووە‌و خوازیار بووە لە رۆژی (1)ی ئەیلول ریفراندۆمەكە بكرێت، بەڵام لەناچاریدا قبوڵی كردووە، سەعدی پیرەش پێشنیازەكەی بۆ ئەوە كردووە هەندێك كاتی ریفراندۆمەكە دوابخات بۆ ئەوەی دەرفەتی زیاتر هەبێت بۆ بیكردنەوە‌و بڕیاردان. هەر لەم كۆبونەوەیەدا بوو كە لایەنەكان رێككەوتن لەسەر ئەوەی لیژنەی باڵای ریفراندۆم دروستبكرێت‌و بۆ رۆژی دواتر هەر لایەنێك نوێنەری خۆی لە لیژنەكەدا دیاری بكات. كۆبونەوەی لیژنەی ریفراندۆم كۆبونەوەی دواتر لیژنەی باڵای ریفراندۆم دروستكراو یەكەمین كۆبونەوەی خۆی رۆژی 2017/8/7 بە سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی كرد، ئەم كۆبونەوەیە لە كۆبونەوەی لایەنە سیاسییەكان كە تێیدا رۆژی ریفراندۆم دیاریكرا جیاوازتر بوو، بارزانی‌و نوێنەری لایەنەكان لە لیژنەی ریفراندۆم دوای وەرگرتنی بۆچونی وڵاتانی جیهان، هەندێك لە بڕیارە توندەكەیان بۆ سازدانی ریفراندۆم پاشەكشێیان كرد‌و بەپێچەوانەی كۆبونەوەی لایەنەكانەوە كە هەست‌و سۆز تێیدا زاڵ بوو، لەم كۆبونەوەیەدا كەمێك وردترو هۆشیارانەتر قسە لەسەر سازدانی ریفراندۆم كراوە. لەم كۆبونەوەیەدا بەپێی زانیارییەكانی (درەو) بارزانی باسی لەوەكردووە، نوێنەری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان‌و باڵیۆزی ئەمریكا‌و یەكێتی ئەوروپاو كونسوڵی وڵاتانی بینیوە‌و هەمویان لەگەڵ ئەوەدانین هەرێمی كوردستان ریفراندۆم بكات‌و دەڵێن كاتەكەی گونجاو نییە.  بەپێی ئەوەی باس دەكرێت لەم كۆبونەوەیەدا بارزانی دوای وەرگرتنی بۆچونی ئەمریكاو نەتەوە یەكگرتووەكان‌و كونسوڵی وڵاتان بۆچوونی گۆڕاوە‌و پاشەكشێی كردووە‌و بە نوێنەری لایەنەكانی وتووە:" خۆتان ئەزانن لە كۆبونەوەی لایەنە سیاسییەكاندا ئێوە كاتی ریفراندۆمتان دیاری كردووە نەك من"، واتا بەرپرسیارێتییەكەی خستوەتە ئەستۆی لایەنە سیاسییەكانەوە، ئەمە لەكاتێكدایە لە كۆبونەوەكەدا بارزانی خۆی فشاری كردووە لە ریفراندۆمەكە لە كاتێكی زوتر لە 25ی ئەیلول بەڕێوەبچێت‌و تەنانەت وتویەتی تەنانەت ئەگەر ئەمریكاش دژ بێت، ئەو هەر ریفراندۆم دەكات. نەجمەدین كەریم پارێزگاری كەركوك یەكێك لەوانە بووە كە لە یەكەمین كۆبونەوەی لیژنەی باڵای ریفراندۆمدا قسەی كردووەو وتویەتی:" بۆ تەید كردنی قسەكانی كاك مەسعود ، منیش لەگەڵ باڵیۆزی ئەمریكا دانیشتم، هەمان قسەیان كرد كە كاتەكە گونجاو نییە، بەڵام وتم ئەگەر ریفراندۆمەكە دابخەین بۆ كاتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2018دا، بەڵین دەدەن هاوكارمان بن، باڵیۆز بەڵێنی نەدا، كاك مەسعود من لەگەڵ بۆچونی تۆدام لەبارەی ئەوەی عەبادی لە مالیكی باشترە". لەبارەی هەڵوێستی یەكێتییەوە سەبارەت بە ریفراندۆم، نەجمەدین كەریم باسی لەوەكردووە لە مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی یەكێتی كەس دژی ریفراندۆم نییە‌و ئەنجومەنی ناوەندی یەكێتیش دەنگی داوە بە ریفراندۆم. لەم كۆبونەوەیەدا هەندێك رەخنە گیرا لەوەی بەتایبەتی لەلایەنی پارتییەوە تەخوینی ئەو كەسانە دەكرێت كە دەڵێ بەشداری ریفراندۆم ناكەن‌و دەنگ نادەن، بارزانی لەمبارەیەوە وتویەتی:" من لەگەڵ تەخوینكردندا نیم، بەڵام ئەوەی ئەوانەش دەیكەن‌و دەیڵێن لەبارەی ریفراندۆمەوە راست نییە". دوای ئەم كۆبونەوەیە، بارزانی گەشتێكی ئەوروپای كرد تاوەكو لەوێ لەناوەندە سیاسییەكان بانگەشە بۆ ریفراندۆم بكات‌و دۆست بۆ ریفراندۆمەكە كۆبكاتەوە، بەڵام لەوێ پرسیاری لێكرا لەبارەی ئەوەی بۆچی دەرگای پەرلەمانی كوردستانی داخستووە، ئەمە بارزانی نیگەران كردووە‌و بەشێوەیەكی خێرا كۆتایی بە گەشتەكەی هێناو گەڕایەوە بۆ كوردستان.  بارزانی‌و ئەوانەی پاڵپشتی ریفراندۆمیان دەكرد، بابەتەكەیان بەجددی گرتبوو، تەنانەت لیژنەیەكیان دروستكردبوو بۆ نوسینەوەی دەستوری دەوڵەتی كوردستان، ئەمە ئەوكاتەبوو كە هێَشتا ریفراندۆم نەكرابوو، ئاسۆی كاردانەوەی عێراق‌و وڵاتانی ناوچەكە بەتەواوەتی دەرنەكەوتبوو. نامەكەی تیلرسن ریكس تیلرسن وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی ئەمریكا رۆژی 23ی ئەیلول، واتا دوو رۆژ بەر لەوەی ریفراندۆم بەڕێوەبچێت، نامەیەكی بۆ مەسعود بارزانی نارد، تێیدا داوای لێكرد، پرۆسەی ریفراندۆم دوابخات‌و بەدیلی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی قبوڵ بكات. مەبەست لە هاوپەیمانەكان ئەوەبوو، بەریتانیا‌و ئەڵمانیا‌و فەرەنسا‌و نەتەوە یەكگرتووەكانیش پشتیوانی ناوەڕۆكی نامەكەی وەزیری دەرەوەی ئەمریكایان دەكرد بۆ بارزانی. بەدیلی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی كە لەنامەكەی تیلرسۆندا كە لە زیاتر لە (700) وشە پێكهاتبوو، ئەوەبوو، كورد ریفراندۆم نەكات‌و لەبری ئەوە بۆ ماوەی ساڵێك بچێتە گفتوگۆوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی لەگەڵ بەغداد‌و ئەگەر هەیە وادەی دانوستانەكە دوای ساڵەكە درێژبكرێتەوە.  تیلرسن باسی لەوەكردبوو، ئەمریكا لەگەڵ بەریتانیا‌و فەرەنسا هەوڵ دەدەن بەدیلی ریفراندۆم كە دیالۆگە لەگەڵ بەغداد بۆ چارەسەری كێشەكان، لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی پەسەندبكرێت، ئەگەر بەدیلەكەش ئەنجامی نەبوو، ئەوكات ئەوان پاڵپشتی كورد دەكەن ریفراندۆم بكات، لەبەرامبەردا هۆشداری دابوو لەبارەی ئەوەی ئەگەر هەرێم بەیلەكە قبوڵ نەكات‌و سوربێت لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم، ئاكامی مەترسیداری دەبێت. نامەكە بەفەرمی دانی بەوەدانابوو كە كورد لە ساڵی 1921ەوە ستەمێكی مێژوویی لێدەكرێت، باسی لەوەكردبوو، بەدیلەكەی ئەمریكا هەلێكی مێژووییە بۆ كورد كە "شایستەی تاقیكردنەوەیە". ئەمریكا لەو نامەیەی تیلرسۆندا، لەبەرامبەر ئەوەی بارزانی ریفراندۆمەكەی دوابخات، ئەمادەیی نیشاندابوو ئەم كارانە بۆ كورد بكات: •    رێككەوتنی مانادار لەسەر دابەشكردنی دەسەڵات‌و داهات. •    جێبەجێكردنی ماددەی 140. •    چارەسەركردنی كێشەكانی دیكەی وەك پێشمەرگە، فڕۆكەوانی مەدەنی، نوێنەرایەتی دیپلۆماسی.. هتد. فوئاد حسێن كە ئەوكات سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بوو، لە كۆبونەوەی رۆژی 23ی لیژنەی باڵای ریفراندۆمدا نامەكەی تیلرسۆنی خوێندەوە‌و وەریگێڕا بۆسەر زمانی كوردی، زۆرینەی ئامادەبوان لەگەڵ ئەوە بوون، ریفراندۆم بكرێت‌و دواتر لەگەڵ بەغداد دانوستان بكرێت. لەوكاتانەدا كە ئەمریكا نامەكەی بۆ بارزانی نارد، ئێرانیش فشارەكانی لەسەر یەكێتی توندكردەوە، وەفدێكی یەكێتی بانگهێشتی تاران كران، لەوێ پەیامی توندیان پێدرا ئەگەر ریفراندۆم بكەن، ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان لێ دەسەندرێتەوە. مەلا بەختیار هەڕەشەكانی ئێرانی لە یەكێتی لە كۆبونەوەی لیژنەی باڵای ریفراندۆمدا خستەڕوو، محەمەد حاجی مەحمود سكرتێری حزبی سۆسیالیست لەوانەبوو كە پێشبینییەكەی بەوشێوەیە بوو، سەرباری هەڕەشەكان شیعە یاخود بەدیاریكراوی "حەشدی شەعبی" شەڕی كورد ناكەن". مەلا بەختیار داوای دەكرد بڕیاری كۆتایی لەبارەی بەڕێوەچوون یان نەچوونی ریفراندۆم دوابخرێت بۆ دواین ساتەكان بۆ ئەوەی هەڵوێستی وڵاتانی ناوچەكە بەتەواوەتی بەدیار بكەوێت، ئەم قسانەشی دوای سەردانی وەفدی یەكێتی هات بۆ تاران. هەر لەو رۆژەدا بوو، بافڵ تاڵەبانی كوڕە گەورەی جەلال تاڵەبانی سەردانی مەسعود بارزانی كرد‌و دوای گەڕانەوەی بە میدیاكانی یەكێتی راگەیاند، ریفراندۆم ناكرێت‌و كورد قایل بووە بە پێشنیازەكانی ئەمریكا‌و هاوپەیمانەكانی، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەو سەردانەدا بافڵ تاڵەبانی بەتوندی دەستی بارزانی گوشتیوە‌و داوای لێكردووە لەسەر بەڵێنی خۆی ریفراندۆمەكە نەكات، بارزانی بەڵێنی پێداوە، ئەمە هۆكارەكە بووە كە بافڵ دوای كۆبونەوەكە رایگەیاندووە ریفراندۆم ناكرێت. رۆژی 25ی ئەیلولی 2017 لەناو بارودۆخێكی خراپی ئابوری‌و سیاسی ناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و لەژێر فشاری وڵاتانی ناوچەكە (ئێران، توركیا)‌و ناڕەزایەتی ئەمریكا‌و بەریتانیا‌و فەرەنسا‌و ئەڵمانیا‌و یەكێتی ئەوروپا، بارزانی‌و ئەوانەی پاڵپشتییان دەكرد، ریفراندۆمیان كرد، ریفراندۆمەكە لە چەند ناوچەیەكی كێشەلەسەر بەڕێوەچوو. بەپێی قسەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم رێژەی 72%ی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە بەشدارییان لە ریفراندۆمەكەدا كردووە، دهۆك بەرزترین ئاستی بەشداری‌و پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجە كەمترین ئاشتی بەشدارییان تۆماركرد، بەوتەی كۆمسیۆن رێژەی زیاتر لە 92%ی بەشداربوان بە"بەڵێ" دەنگیاندا بۆ سەربەخۆیی كوردستان، ئەوكات جوڵانەوەی "نەخێر لەئێستادا" كە شاسوار عەبدولواحید سەرۆكایەتی دەكرد، دەیوت ساختەكاری لە ریفراندۆمەكەدا كراوە. بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی كە بەشدارنەبوون لەناو ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆمدا، لە رۆژی دەنگدانیاندا چونە پاڵ ریفراندۆمەكە‌و عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان‌و عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵی ئیسلامی بە "بەڵێ" دەنگیاندا بۆ جیابونەوە لە عێراق. رۆژی 1ی ئۆكتۆبەر، ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆم لە هەولێر بەسەرۆكایەتی مەسعود بارزانی كۆبووەوە‌و لە كۆبونەوەكەدا بڕیاردرا ناوی ئەنجومەنەكە بگۆڕدرێت بە "ئەنجومەنی سەركردایەتی سیاسی كوردستان، ئەنجومەنە نوێیەكە بڕیاریدا بەبێ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم دەستبكرێت بە گفتوگۆ لەگەڵ بەغداد، بەڵام بەغداد رایگەیاند بەبێ راگەیاندنی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم ئامادە نییە هیچ گفتوگۆیەكیان لەگەڵدا بكات، لەپاڵ ئەمەدا ئێران‌و توركیا سنورەكانی وشكانی‌و ئاسمانی خۆیان بەڕووی هەرێمدا داخست‌و لەپاڵ ئەمەشدا دەستیان كرد بە ئەنجامدانی مانۆڕی سەربازی هاوبەش لەگەڵ هێزەكانی عێراقدا لەسەر سنورەكانی هەرێمی كوردستان. بەیانی رۆژی 25ی نۆڤێمبەر، دوای كارەساتەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو لەدەستدانی رێژەی 51%ی خاكی ناوچە كێشە لەسەرەكان، دادگای فیدراڵی عێراق فەرمانێكی دەركرد‌و كاركردنی بە ئەنجامەكانی ریفراندۆمی هەرێمی كوردستان سڕكرد، هەرێم كە پێشتر لەسەر بانگەوازی ئایەتوڵا عەلی سیستانی گەورە مەرجەعی شیعەكان ئامادەیی خۆی بۆ دانوستان لەگەڵ بەغداد دەربڕی بوو، فەرمانەكەی دادگای فیدراڵی عێراقی پەسەندكرد‌و بەوەش قایل بوو بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم لەپێناو دەستپێكردنەوەی دانوستان لەگەڵ عێراق هەڵگرتنی ئابلۆقە لەسەر دەروازە سنورییەكان فڕۆكەخانەكانی هەرێم.

رۆیتەرز- ئورهان كرمان- قامیشلۆ  دوای 10  ساڵ خۆبەڕێوەبەرێتیی، كوردەكانی سوریا ترسیان هەیە نزیكبونەوەی ئاشكرای نێوان دیمەشق‌و حكومەتی توركیای نەیاری، ببێتەهۆی ئەوەی ئەو شێوازە ژیانە لەدەستبدەن، كە بە زەحمەت بەدەستیان هێناوە.  بەر لەسەرهەڵدانی ململانێ لە سوریا، كوردەكان كە ژمارەیان نزیكەی (2 ملیۆن) كەسە، رێگەیان پێنەدەدرا زمانی كوردی لە خوێندنگەكاندا فیرببن یاخود لە بۆنە كلتورییەكانیاندا ئاهەنگ بگێڕن.  دوای ساڵێك لە سەرهەڵدانی راپەڕینی سوریا لە ساڵی 2011دا، هێزەكانی حكومەت لەناوچەكانی باكور كشانەوە، ئەمە رێگا خۆشكرد بۆ "ئیدارەی خۆسەر" كە كوردەكان سەرۆكایەتی دەكەن بۆ بەڕێوەبردنی دامودەزگاكانی خۆیان، لەناویشیاندا ئەو خوێندنگانەی كە بەزمانی كوردی تێیاندا دەخوێندرێت. بەڵام زۆرێك لەو ناوچانەی كە بە ئیدارەی خۆسەر ناسراون دەڵێن رەنگە ئەو مافە نوێیانەیان لەدەستبدەن ئەگەر حكومەتی سوریا لەگەڵ توركیادا ئاشەوایی بكات (توركیا لەساڵی 2011وە پاڵپشتی لە ئۆپۆزسیۆن كردووە دژ بە بەشار ئەسەد‌و هێرش دەكاتەسەر ئەو ناوچانەی كە لەلایەن كوردەكانەوە بەڕێوەدەبرێن،  چونكە ئەنكەرە وەكو هەڕەشە بۆسەر ئاسایشی نەتەوەیی خۆی تەماشایان دەكات).  سلێمان ئەبوبەكر (55 ساڵ) كە یەكێكە لە  دانیشوانی ناوچەی ئیدارەی خۆسەر دەڵێ" ئەگەر ئەم رێككەوتنە بكرێت، دەبێت بە گورزێكی كوشندە بۆ ئیدارەی خۆسەر كە لەسەر بنەمای یەكسانیی‌و دیموكراتی‌و ئازادی بنیادنراوە". هەفتەی رابردوو چوار سەرچاوە بە (رۆیتەرز)یان راگەیاند، ئەم نیگەرانیانە لە باشبوونی ئاشكرای پەیوەندییەكانی نێوان دیمەشق‌و ئەنكەرەوە سەرچاوەی گرتووە بە موبارەكەی مۆسكۆ، هەر جۆرە ئاسایبونەوەیەكی پەیوەندییەكان  لەنێوان ئەنكەرەو دیمەشقدا، دەكرێت گۆڕانكاری لە جەنگی سوریادا دروستبكات كە ماوەی 10 ساڵە بەردەوامە.  لەم مانگەدا سەرۆكی دەزگای هەواڵگری توركیا لە دیمەشق گفتوگۆی نهێنی كرد، وەزیری دەرەوەی توركیاش چەكدارانی ئۆپۆزسیۆن‌و حكومەتی سوریای هاندا بۆ ئاشتەوایی، رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا ئامادەیی خۆی بۆ دیدار لەگەڵ بەشدار ئەسەد لەو لوتكەیە نیشاندا كە هەفتەی رابردوو لە سەمەرقەند بەڕێوەچوو.  "زمانی دیك" لە مەترسیدایە پێدەچێت هەر گفتوگۆیەك لەنێوان توركیا‌و سوریادا بە دەوری ئەو (3 ملیۆن‌و 600 هەزار) پەنابەرە سورییەدا بسوڕێتەوە كە هێشتا لە توركیادا نیشتەجێن. ئەردۆغان خوازیارە سەرەتا ئەم پەنابەرانە بگەڕێنەوە بۆ وڵاتەكەیان بەر لەوەی ئامادەكاری بكات بۆ هەڵبژاردنەوەی لە ساڵی داهاتوودا، بەڵام رەنگە گفتوگۆكان رێككەوتنی ئەمنی‌و ئیدارەی باكوری سوریاش لەخۆی بگرێت.  بەلای خاتوو دەلال  محەمەدی (45  ساڵ)ەوە رەنگە زمانی كوردی روبەڕووی سڕینەوە ببێتەوە، ئەگەر هەریەكە  لە ئەنكەرەو دیمەشق دژی خوێندنی كوردی بن لە خوێندنگەكاندا.  خاتوو دەلال دەڵێ" ترسمان لە نزیكبونەوەی توركیا‌و سوریا هەیە، ئەمە دەبێتە هۆی لەناوبردنی پێكهاتەكانی ناوچەكە‌و ئەنجامی ئەم نزیكبونەوەیە سڕینەوەی كەلتوری كورد‌و زمانی دایكە دوای ئەوەی لەماوەی 10 ساڵدا پێیگەیشتین".  لەكاتێكدا توركیا دوژمنێكی ئاشكرای ئیدارەی خۆسەرە، كوردەكانی سوریا چونەتە ناو گفتوگۆیەكی تێكەڵ بە شەڕ  لەگەڵ دیمەشق، هاوكات پارێزگارییان لە پەیوەندییە باشەكانیان لەگەڵ مۆسكۆ‌و ئەو هاوپەیمانێتیەشدا كردووە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رێبەرایەتی دەكات‌و شەڕی جیهادییەكان دەكات لە سوریا.  ساڵح موسلیم یەكێك لە سەرۆكەكانی پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە) كە حزبی سەرەكییە لەناوچەی ئیدارەی خۆسەردا وتی" رەنگە ئێستا روسیاش پشتی لە كورد كردبێت".  رایگەیاند" ئەم بانگەوازە لە روسیاوە هاتووە، روسیا دەیەوێت سوریا‌و توركیا لەیەكتر نزیكببنەوە".  بەلای خاتوو (دلڤین)ەوە كە دوكاندارێكە، هەر رێككەوتنێك لەنێوان ئەو دوو لایەنە ناكۆكە بەواتای ئەوە دێت كچەكەی لەژێر حوكمی كورتخایەنی ئیدارەی خۆسەردا لە شاری كۆبانێی باكوری سوریا، چێژ لە ژیان نابینێت.  خاتوو دلڤین بە (رۆیتەرز)ی وت" ئەم هەنگاوە ئیدارەی خۆسەر هەڵدەوەشێنێتەوە، لەم حاڵەشدا هەموو شتێك گۆڕانكاری بەسەردا دێت، شێوازی كاركردنمان، ئەو زمانەی كە فێری منداڵەكانمانی دەكەین، كاریگەری لەسەر دراو دەبێت‌و زیانی گەورەی دەبێت.. بەبۆچونی ئێمە هەموو هەوڵێكی دەوڵەتی توركیا تەنیا رزگاربوونە لە ئیدارەی خۆسەر نە زیاتر و نە كەمتر".

شیكاری: درەو بەشی سێیەم # لە ساڵی (2009) (2 ملیۆنێک و 518 هەزارو 773) کەس مافی دەنگدانی هەبووەو بزوتنەوەی گۆڕان (445 هەزار و 24) دەنگی بە ڕێژەی (17.7%) بەدەستهێناوە. # لە دواهەڵبژاردندا بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (3 ملیۆن و 486 هەزارو 787) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، بزوتنەوەی گۆڕان تەنها (22 هەزارو 91) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (0.6%)ی کۆی گشتی دەنگدەران لە سێ پارێزگاکەی هەرێم. # ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەڵبژاردنی (2009)ەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (38%) زیادیان کردووە، بەڵام دەنگەکانی بزوتنەوەی گۆڕان بەڕێژەی (95%) کەمی کردووە. # لە دوای ساڵی (1992)ەوە لە هەرێمی کوردستان (12) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووەو بزوتنەوەی گۆڕان بەشداری (8) هەڵبژاردنی کردووە. # بزوتنەوەی گۆڕان (1) جار بە شێوەی هاوپەیمانی و (7) جار بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە. بەشی سێیەم؛ پێگەی بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا پوختە؛ لە ساڵی (1992)ەوە (12) هەڵبژاردنی گشتی (پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، بەڕێوە چووە، بزوتنەوەی گۆڕان بەو پێیەی لە ساڵی (2009)ەوە دامەزراوە تەنها بەشداری (8) هەڵبژاردنی کردووەو لە سەرجەم هەڵبژاردنەکان بە لیستی سەربەخۆ جگە لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە هاوپەیمانی لەگەڵ یەکێتی نیشتمانی کوردستان چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە سێ پارێزگاکەی هەرێم مافی دەنگدانیان هەیە، بزوتنەوەی گۆڕان نەیتوانیوە بە هەمان ئاست ژمارەی دەنگەکانی بەرز بکاتەوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە (25/7/2009) بەڕێوەچوو بەو پێیەی یەکەم بەشداری بزوتنەوەی گۆڕان بووە لە هەڵبژاردن (2 ملیۆنێك و 518 هەزار773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، بزوتنەوەی گۆڕان (445 هەزارو 24) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (17.7%) کۆی گشتی دەنگدەران.  بەڵام لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (10/10/2021) بە ڕێوەچوو، لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، بزوتنەوەی گۆڕان توانیویەتی تەنها (22 هەزارو 91) دەنگ بەدەستبهێنێت بەرێژەی (0.6%) کۆی گشتی دەنگدەران. بەم پێیەش ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2009)ەوە بە ڕێژەی (38%) زیادی کردووە، بەڵام دەنگەکانی بزوتنەوەی گۆڕان (422 هەزار و 933) دەنگ بە ڕێژەی (95%) کەمی کردووە، (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))، لە خوارەوە پێگەی بزوتنەوەی گۆڕان لە سەرجەم هەڵبژاردنە گشتییەکان ڕوونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان کە یەکەم بەشداری بزوتنەوەی گۆڕان بوو لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    بزوتنەوەی گۆڕان (445 هەزارو 24) دەنگی بەدەستهێناو (25) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 7/3/ 2010 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 590 هەزارو 274) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 938 هەزارو 754 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.8%) 4.    بزوتنەوەی گۆڕان (425 هەزارو 793) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (298 هەزارو 621) دەنگ بەرێژەی (35.8%). -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (103 هەزارو 397) دەنگ بەرێژەی (15.2%). -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك (23 هەزارو 775) دەنگ بەرێژەی ( 5.6%). چارتی ژمارە (2)     سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 803 هەزارو 283) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 950  هەزارو 130) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.     بزوتنەوەی گۆڕان  (476 هەزارو 736) دەنگی بەدەستهێناو (24) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 128 هەزارو 167 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (78%). 4.    بزوتنەوەی گۆڕان  (472 هەزارو 503) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (347 هەزارو 799) دەنگ بەرێژەی (39%). -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (104 هەزارو 59) دەنگ بەرێژەی (14%). -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك (20 هەزارو 645) دەنگ بەرێژەی (4%). چارتی ژمارە (3) پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان  1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 161 هەزارو 38 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (80%) 4.    بزوتنەوەی گۆڕان (490 هەزارو 572) دەنگی بەدەستهێنا ، بە جۆرێک؛ -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (359 هەزارو 600) دەنگ بەرێژەی (40%) -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (108 هەزارو 117) دەنگ بەرێژەی (14%) -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك (22 هەزارو 885) دەنگ بەرێژەی (5%) چارتی ژمارە (4) شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو. 2.    ( 3 ملیۆن و 758 هەزارو 896) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 795 هەزارو 686 ) كەس دەنگیاندا  4.    بزوتنەوەی گۆڕان (199 هەزارو 611) دەنگی بەدەستهێنا. بەجۆرێک -    بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (154 هەزارو 947) دەنگی بەدەستهێنا. -    بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (40 هەزارو 863) دەنگی بەدەستهێنا. -    بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك (3 هەزارو 801) دەنگی بەدەستهێنا. چارتی ژمارە (5) حەوتەم؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    ( 3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (1 ملیۆن و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (59%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (186 هەزارو 903) دەنگی بەدەستهێناو تەنها (12) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. هەشتەم؛ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) 1.    هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو 2.    ( 3 ملیۆن و 486 هەزارو 787) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 232 هەزارو 897 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (35.4%) 4.    بزوتنەوەی گۆڕان (22 هەزارو 91) دەنگی بەدەستهێنا، بەجۆرێک لەسەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێم؛ -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (17 هەزارو 846) دەنگ بەرێژەی (4.5%) -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (4 هەزارو 245) دەنگ بەرێژەی (1%) بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك لەبەر ئەوەی هیچ کاندیدێکی نەبوو، بۆیە هیچ دەنگێکیشی بەدەست نەهێنا. چارتی ژمارە (6)   بەشی دووەم: دەنگ و پێگەی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەرجەم هەڵبژاردنەکاندا بەشی یەكەم: دەنگ و پێگەی پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەرجەم هەڵبژاردنەکاندا  

درەو: سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی، گۆڤاری ئاییندەناسی نووسەران: داریۆ کالدارا، سارا کۆنلیسک، ماتیۆ ئیاکۆڤیێلۆ و مادی پێن١ وەرگێڕان لە ئینگلیزییەوە: ژیلوان لەتیف یارئەحمەد لەپاش لەشکرکێشیی سوپاى ڕووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا، مەترسییەکى گەورە لەسەر تێکچوونى هاوسەنگیی جیۆپۆلەتیکیی جیهانی ڕووی داوە. ئەم مەترسییە ڕۆژبەڕۆژ لە هەڵکشاندایە، بە جۆرێک پسپۆڕانى بوارى ستراتیژیی سیاسی و جیۆئەمنی، شارەزایانى ناوەندەکانى بەرهەمهێنان، جەمسەرە سەرەکییەکانى بازاڕی جیهانی و لێکۆڵیارانى جیۆئیکۆمۆنی؛ پێشبینی دەکەن جەنگەکە لێکەوتەیەکی گەورەى لەسەر ڕاکێشانى جووڵەى ئابووری و بەرزبوونەوەى دیاردەى هەڵئاوسان هەبێت، لە کاتێکدا ئەم کاریگەرییە نەرێنییە دەرئەنجامێکی توند و مەترسیدار لەسەر هەڵکشانى نادڵنیایی و بێمتمانەیى لە سێکتەری ئابووریی جیهانیدا دروست کردووە٢. وەک نموونەیەک بۆ دروستبوونى ئەم نیگەرانییە جیهانییە، هەروەها نیشاندانى کاریگەرییە نەرێنییەکانى ئەم قۆناغە، ڕاپۆرتى کۆتایی سندووقی دراوى نێودەوڵەتى لە بارەى ئایندەى دۆخى ئابووریی جیهان کە لە کۆتایى مانگى نیسانى ٢٠٢٢دا ئەنجامی داوە، پتر لە دوو سەد جار تێچێنى لە بارەى چەمکەکانى “جەنگ و وێرانکاری” لەنێو فەرهەنگەکەیدا بەکار هێناوە، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێک لەو کاریگەری و پێشبینییانە لە ئێستادا خەریکە بەدی دێن، بەتایبەت ئەو هەلومەرجە مەترسیدارەى بەسەر ئابووریی ڕووسیا و ئۆکرانیادا هاتووە کە لە ئەنجامى لێکەوتە ڕاستەوخۆکانى جەنگ و ئەو سزا ئابووری و نێودەوڵەتییانەى بەسەر ڕووسیادا سەپێنراوە، بە شێوەیەکى توند و نائاسایی دۆخى ئابوورییان دووچارى شپرزەیی و داکشانی خێرا کردووەتەوە، ساغکردنەوەى بەرهەم و کاڵاکان لە گێژاوێکی بێبازاڕیدان، بۆرسە لۆکاڵی و بازاڕە داراییەکان هەر لە دەستپێکى جەنگەوە لە دۆخێکی ناسەقامگیردایە، بەم چەشنە لەژێر ڕۆشنایی ئەم پێشهاتە سیاسی و ئابوورییانەدا پرسیارێکی سەرەکى دەورووژێت، کە ئایا ناجێگیریی دۆخى جیۆپۆلەتیکی و گرژییە جیۆئەمنییەکان، تا چەند قورسایی لەسەر چالاکییە ئابوورییەکان لە ساڵی ٢٠٢٢ و دواتریشدا جێ دەهێڵن؟ بۆ وەڵامدانەوەى ئەم پرسیارە، لەنێو تەوەرە سەرەکییەکانى ئەم توێژینەوەیەدا هەوڵ دەدەین سەرەتا بەرزبوونەوە و هەڵکشانى ئاستى ئەم دواییەى مەترسییە جیۆپۆلۆتیکییەکان لە ڕێگەى بەکارهێنانى دوو پێوەر لەسەر بنەماى شیکاریی دەقی و ژمارەیی  بخەینە ڕوو، کە یەکەمیان پشتئەستوورە بە خستنەڕووی داتا و زانیاریی ناو ڕۆژنامە جیهانییەکان، هەر چی دووەمیانە لەسەر بنەماى ڕێژەیی قازانج و داهاتى کۆمپانیاکان بونیاد نراوە. لەم ڕووەوە بە پشتبەستن بە جووڵە سەربازییەکان و پێوەرە ژمارەییەکان، دەتوانین نموونەیەک لە مۆدێلێکی ئابووریی پاڵپشت بە داتا و زانییارییەکانى ئەم دواییانەى ئابووریی جیهانى بەکار بهێنین، تاکوو بە سوودوەگرتن لە ئەزموونەکانى ڕابردوو لێکەوتە مەزنەکانى ئەو جموجووڵە لەسەر ناهاوسەنگیی جیۆپۆلەتیکیی جیهانى و مەترسییە سەرەکییەکانى بخەینە ڕوو. ئەنجامى سەرەکیى توێژینەوەکە ئەوە نیشان دەدات کە پاش هێرشەکانى ڕووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا، مۆدێلێکی نوێ لە هەڵکشانى چاوەڕوانکراو لە ئاست مەترسیی ناهاوسەنگییە جیۆپۆلەتیکییەکان ڕووی داوە، کە کاریگەرییە مەزنەکەى لەسەر ئابووریی جیهانى  (GDP)بۆ ساڵی ٢٠٢٢ چەند هێندەیە بەراورد بە ئابووریی جیهانى لە دۆخی سەقامگیریی دوور لە جەنگدا. هەر بۆیە لەنێو ئەم مۆدێلە نوێیەدا جەنگ و وێرانکاری گوشارێکی فراوانى لەسەر دروستکردنى قەیران و کەمکردنەوەى ئاستى بەرهەمهێنانى ناوخۆیی جیهانیی بۆ نزیکەى  1،5% ڕسکاندووە، کە ڕاستەوخۆ کاریگەرییەکانى لەسەر بەرزبوونەوەى ڕێژەى هەڵئاوسان لەسەر ئاستى جیهان بە گوژمەى 1،3 خاڵ زیاد کردووە، بەم جۆرە لێکەوتە نەرێنییەکانى ئەم مۆدێلە لە مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان لە ڕێگەى داکشانى ڕێژەى بەکاربردن، بەرزبوونەوەى نرخەکان و ئاڵۆزبوون و بێسەروبەریی بازاڕە داراییەکان؛ بە خێراییەکى ڕێژەیی دەبینرێن. وێڕای ئەوە، پاڵپشت بە پێوەرە بنەڕەتییەکانى ئاستى قازانج و داهاتى کۆمپانیا زەبەلاحەکان ئەوە دەخەنە ڕوو کە پێدەچێت لە ئایندەدا زەبرێکی ئابووریی گەورە و کاریگەر بەر ئابووریی ئەورووپا بکەوێت و زۆرترین مەترسیی هەڵئاوسان و دروستبوونى قەیرانى ئابووری بە مۆدێلی ئەورووپایی دروست ببێت بەتایبەت لەنێو پیشەسازیی بەرهەمهێنانى کاڵا خزمەتگوزارییەکاندا، کە لێکەوتە سەرەکی و ڕاستەوخۆکانى بە زیادبوونى نرخی کاڵاکان دەست پێ بکات. پێوانەکردنی مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان تێگەیشتن لە کاریگەرییە ژمارەییەکانى بەرزبوونەوەى ڕادەى گرژییە جیۆپۆلەتیکییەکان پێویستى بە ئاڵنگارییەکی سەرەکی هەیە کە پەیوەندیی بە پێوانەکردنیانەوە هەیە، لێرەدا یەکەمین پێوەرمان هەڵسەنگاندنەکانى مەترسیی جیۆپۆلەتیکی (کالدارا – یاکۆڤیێلۆیە) (GPR)، کە لە ڕێگەى بەکارهێنانی گەڕان و پشکنین  بۆ  ئەو بابەتانەى لەنێو ڕۆژنامەکاندا بڵاو کراونەتەوە کە باس لە ڕووداوە جیۆپۆلەتیکییە نەرێنییەکان و لێکەوتە و مەترسییە پەیوەندیدارەکان دەکات، بەم هۆیەوە ئیندێکسی (GPR) تیشک دەخاتە سەر پشکینین و گەڕان بەدواى ململانێ توندەکانى وەک: (جەنگ، هێرشی تێرۆرستى، بارگرژیی نێوان وڵاتان، ناکۆکیی نێوان کارەکتەرە سیاسییەکان)، یاخود هەموو ئەو بارگرژییانەى کە کاریگەریی ڕاستەوخۆ لەسەر ئاڕاستە و ڕەوتى پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان جێ بهێڵێت٣. ئەم پێوەرە لە ساڵی ١٩٠٠ کارا بووە، ئەویش لەسەر بنەماى گەڕانێکی خولی و ئۆتۆماتیکی لەنێو دەقی ڕۆژنامە گرنگەکانى وەک (شیکاگۆ تریبیون، نیویۆرک تایمز، واشنتۆن پۆست)، هەروەها لە ساڵانى ڕابردوودا پێوەرەکە پشتی دەبەست بە حەوت ڕۆژنامەى دیکە لە ئەمەریکا، بەریتانیا و کەنەدا. وێنەى یەکەم، پێوەرەکانى “GPR” لە ساڵی (١٩٧٠)ەوە نیشان دەدات، کە ڕادەى بەرزبوونەوەى ناو وێنەکە (پێوەرەکە) پەیوەندیدارن بە مەترسی و لێکەوتەى جەنگەکان یان ڕووداوە تیرۆریستییە گەورەکان. شیاوى باسە ئەم پێوەرە لەپاش لەشکرکێشیی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا بە شێوەیەکی ناهاوسەنگ و مەترسیدار هەڵکشاوە، بە جۆرێک لە ئازاری (٢٠٢٢)ەوە هەڵسەنگاندنى ئەم پێوەرە گەیشتە یەک لە بەرزترین ئاستەکان لە ماوەى پەنجا ساڵی ڕابردوودا، کە بەراورد کراوە بە هەڵکشانێکی لوتکەیی هاوشێوە لە قۆناغی جەنگى کەنداو و عێراقدا. وێنەی (1)  پێوەرەکانی مەترسییە جیۆسیاسییەکان تێبینی: ژمارەکان لەسەر بنەماى پێوەرەکانی مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان (کالدارا – یاکۆڤیێلۆ) (GPR)ە کە لە کانوونى دووەمى 1970 تا ئایاری 2022 نیشان دەدات، پێوەرەکە پشت دەبەستێت بە هەڵسەنگاندنێکی مێژوویی (GPR) کە لە 1970 تا 1984 بونیاد نراوە، تاکوو  هەڵسەنگاندنى کۆتایی (GPR) لە ساڵی 1985دا، بەڵام  بە سەرنجدان لە وێنەکە، دەردەکەوێت کە بە درێژایی ماوەى نێوان (1985-2019) هەڵسەنگاندنى پێوەرەکە تا ڕادەیەکی بەرچاو ئاسایی بووەتەوە بۆ ئاستێکی مامناوەند کە یەکسانە بە ١٠٠ نمرە. سەرچاوە: ژمێریاریى دەستەی یەدەگی فیدراڵی لەسەر بنەمای “داریۆ کالدارا” و “ماتیۆ ئیاکۆڤیێلۆ” (2022)، “پێوانەکردنی مەترسیی جیۆسیاسی”، پێداچوونەوەی ئابووریی ئەمەریکی لە لایەکی دییەوە دوو لە گرنگترین پێوەرە گشتییەکان کە هەڵسەنگاندنى “GPR“ى لەسەر بونیاد نراوە، بریتین لە پێوەرەکانى لێکەوتەى جەنگ یاخود هەڕەشە جیپۆلەتیکییەکان لەسەر ناوچە و شوێنگەی تر کە ناوچەى ڕاستەوخۆی شەڕ نییە، لەمەوە “GPT” کارى ژمێرەیی بۆ سەرجەم ئەو نیگەرانییانەش دەکات کە پانتایی ناسەقامگیری و کاریگەریی بارگرژی و ململانێکان لەسەر ناوچەی دەرەوەى ململانێ جیۆپۆلەتیکییەکان جێ دەهێڵێت، یان ئەو شوێنانەى بە ناڕاستەوخۆ دەکەونە بەر مەترسی. هەروەها یەکێکی دی لە پێوەرەکان “GPA“ە بۆ دەرخستنى مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان، جووڵە کردەییەکانە لە وادەى دەستپێکردنى ڕووداوەکان٤، وەک لە (وێنەى دووەم – A)دا نیشان دراوە، بە چەشنێک پێوەرەکانى “GPT” لەنێوان مانگەکانى کانوونى دووەم و ئازاردا بەرز بووەتەوە، بەڵام لە مانگەکانى نیسان و ئایاردا دابەزیوە، ئەم شیکارییەش لەگەڵ ئەو بۆچوونەدا دەگونجێت کە دەرئەنجامە توندەکانی جەنگەکە، وەک بەشداریکردنی ڕاستەوخۆى چەند وڵاتێک یان زیاتر، ڕەنگە تا ئەندازەیەک کەمتر هەست پێ بکرێت. بەڵام ئەگەر سەرنج بدەین هەمان پێوەری “GPR” کە لەپاش جەنگ و داگیرکارییەکانەوە هەڵکشابوو، بە شێوازێکی نەرم و لەسەرخۆ پاشەکشە دەکات. وێنەی (٢) نیگەرانییە جیۆسیاسییەکانی ئەم دواییە تێبینی: پانێڵی چەپ جووڵەکانی ئەم دواییە لە پێوەرەکانی “GPR” و دوو پێکهاتە لاوەکییەکەیدا دەخاتە ڕوو، پێوەرەکانی هەڕەشە جیۆپۆلەتیکییەکان (GPT) و کردەوە جیۆپۆلەتیکییەکان (GPA) نیشان دەدات. پانێڵی ڕاست پەرەسەندنی پشکی پەیوەندییەکانی داهاتی کۆمپانیا جیهانییەکان دەخاتە ڕوو، کە باس لە نیگەرانییەکان دەکەن سەبارەت بە ململانێی نێوان ڕرووسیا و ئۆکرانیا. جێگەى باسە هەردوو پانێڵەکە لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢١ تا مانگی ئایاری ٢٠٢٢ دەگرێتەوە. سەرچاوە: ژمێریاریی ئەندامانى دەستەی یەدەگی فیدراڵی، ناسراو بە “دەستەى زیرەکی بازاڕی جیهانی” (S&P) لەم توێژینەوەیەدا داتا و زانیارییەکانی  ناو پێوەرەکانی “GPR” لە ڕێگەى هەڵسەنگاندنێکی تر و بە پێوەرى دووەم کە تایبەتە بە مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان پشتڕاست دەکەینەوە، ئەویش لە ڕێگەى گەڕان بەدواى دۆکیۆمێنت و بەڵگە نووسراوەکانى داهاتى کۆمپانیا زەبەلاح و جیهانییەکان کە لەسەر بنەماى لەشکرکێشەییەکەى ڕووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا بونیاد نراوە٥. بە پێی ئەم پێوەرە، بۆچوونە نەرێنییەکانى کۆمپانیاکان لە بارەى ململانێکانەوە لە ڕێگەى کۆنفڕانسە جیهانییەکان بۆ خستنەڕووی بڕی داهات لە سەرانسەری جیهاندا خراونەتە ڕوو، ئەمەش دەریدەخات ٤٠%ی سەرجەم ئەو بابەتانەى پەیوەندیدارن بە بڕی داهاتى کۆمپانیاکان لە مانگى نیسانى ٢٠٢٢دا، ڕاستەوخۆ کاریگەریى ململانێی جەنگەکەیان لەسەر بووە، ئەمەش وەک لە “پانێڵی ڕاست”دا دەردەکەوێت، پێوەرەکانی مەترسیی جیۆپۆلەتیکی لەسەر بنەمای پەیوەندییەکانی داهات و پشکەکان، ڕێژەیەکی داینامیکیی چوونیەک و هاوشێوە لەگەڵ پێوەرەکانی داتا و زانیاریى ناو ڕۆژنامەکان نیشان دەدەن، ئەمە دەرخەری ئەو ڕاستییەیە کە پێوەرەکانی “GPR” لەسەر بنەمای زانیاریى ناو ڕۆژنامەکان پەیوەندییەکى ڕاستەوانەیان بە بڕی قازانج و داهاتى کۆمپانیاکان و سیستمى وەبەرهێنەرانەوە هەیە. دیاریکردنی ژمارەی کاریگەرییەکانی مەترسییە “جیۆسیاسییە بەرزەکان” لەسەر بەرهەمی ناوخۆیی (GPD) و دیاردەى هەڵئاوسان بە شێوەیەکی گشتى لە ڕووی مێژووییەوە قۆناغەکانی بەرزبوونەوەی مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان کە لێکەوتەى نەرێنی و مەترسیداریان هەبووە، تا ئەندازەیەکی بەرچاو پەیوەندیی خراپیان لەسەر چالاکییە ئابوورییە جیهانییەکان جێ هێشتووە، ئەویش لەسەر ئەو بنەمایەی جەنگەکان سەرمایەی مرۆیی و فیزیکی لەناو دەبەن، سەرچاوە و ماتەوزەى بەرهەمهێن دەگۆڕن بۆ بەکارهێنى ناچالاک، جووڵەى بازرگانیى نێودەوڵەتیی کەڵەکەبوونى سەرمایە سست دەکەن، ڕیتمى ئابووریی جیهانى تێک دەدەن، وێڕاى ئەوەش کات و مەوداى جەنگ و دەرئەنجامە نزیک و دوورەکانى ڕووداوە جیۆپۆلەتیکییە نەرێنییەکان ڕەنگە قورسایی زیاتر لەسەر چالاکییە ئابوورییەکان دابنێت، ئەویش  بە پاشەکشێ لە بوارەکانى وەبەرهێنان و دامەزراندنی کۆمپانیاکان، کەمکردنەوەی متمانەی بەکاربەران و توندکردنەوە و گرژبوونى بارودۆخی دارایی. لەم توێژینەوەیەدا خستنەڕووی پێوەرە ژمارەییەکان کە تایبەتن بە مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان، ڕێگەمان پێ دەدات لە ڕووی چەندایەتییەوە کاریگەرییەکانی بەرزبوونەوەی ئەم دواییەی جەنگ لەسەر چالاکییە ئابوورییە جیهانییەکان دەستنیشان بکەین. بۆ ئەم مەبەستە، ئێمە مۆدێلێکی خۆپاشکەوتنی ڤێکتەری بە پێکهاتەی “VAR” دەخەمڵێنین، هەروەها مۆدێلی خەمڵێنراو بەکار دەهێنین بۆ ژماردن و دیاریکردنی کاریگەرییەکان بە درێژایی ماوەى جەنگ، کە لەم ڕێگەیەوە هەڵکشانى ئەم دواییەی گرژییە جیۆپۆلەتیکییەکان دروستتر نیشان دەدات. مۆدێلەکە پێوەرەکانی (مانگانەی بەرهەمی ناوخۆیی جیهان، ڕێژەی هەڵئاوسانی جیهانی، نرخی پشکەکانی جیهان، نرخی ڕاستەقینەی نەوت، بەهاى ڕاستەقینەى دۆلار، نرخی کاڵاکان، ئاستى متمانە و دڵنیایی بەکاربەری جیهانی، پێوەرەکانی هەڕەشە جیۆپۆلەتیکییەکان (GPT) و کردەوە جیۆپۆلەتیکییەکان (GPA) لەخۆ دەگرێت٧. مۆدێلی “VAR“، داتا و ئامارى مانگی کانوونى دووەمى ساڵی ١٩٧٤ تا نیسانی ٢٠٢٢ دەخاتە ڕوو کە تێکڕا لەو ماوەیەدا سێ داکشانى ناچوونیەک لەخۆ دەگرێت٨، ئێمە گریمانە دەکەین کە گۆڕانکارییەکان لە پێوەرەکانی “GPT” و “GPA“؛ ڕێژەى هەڵئاوسان لە ماوەی مانگێکدا لەگەڵ گۆڕاوە ئابوورییەکانی تردا پێش دەخات، بە جۆرێک کە هەر پەیوەندییەکی هاوچەرخ لەنێوان مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان و گۆڕاوە داراییەکاندا دروست ببێت، ڕاستەوخۆ گریمانە دەکرێت کە کاریگەریی ئەو مەترسییە جیۆپۆلەتیکییانە لەسەر گۆڕاوە داراییەکان ڕەنگ بداتەوە، بەپێچەوانەشەوە هەر گۆڕاوێکی دارایی لە توانایدایە کاریگەری لەسەر هەموو گۆڕاوەکانی بەجێ بهێڵێت. وێنەی سێیەم شیکارییەکى مێژوویی ئەنجامە خەمڵێنراوەکانی “VAR” نیشان دەدات، کە بە تێپەڕبوونى کات کاریگەرییەکان لەسەر بەرهەمی ناوخۆیی لەسەر ئاستى جیهانی و هەڵکشانى ڕێژەی هەڵئاوسان و زیادبوونى مەترسییە جیۆپۆلەتیکییە بەرزەکان لە کانوونى دووەمى (2022)ەوە بە ئەندازەیەکی هەستپێکراو فراوان بووە، بەرزبوونەوەی مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان کە تا ئێستا لەمساڵدا بینراون، ئەمەش ڕاکێشانێک لەسەر بەرهەمی ناوخۆیی جیهان دروست دەکات کە بە درێژایی ساڵی ٢٠٢٢ لێکەوتەى دەبێت، هاوکات بە کەڵەکەبوونى ئەم کاریگەرییەش لێکەوتەیەکی نەرێنی بە گوژمەى ١.٧% لەسەر ئاستى ڕێژەی بەرهەمە جیهانییەکان دەبێت. بە هەمان شێوە بەرزبوونەوەی مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان، نرخەکانیش بەرز دەکاتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی هەڵئاوسانی جیهانی بە ڕێژەی ١.٣% تا نیوەی دووەمی ساڵی ٢٠٢٢، بەڵام پاش ئەوە شەپۆلی ئەم کاریگەرییانە دەست دەکەن بە کەمبوونەوە و پاشەکشە. وێنەی (3)  کاریگەرییەکانی زیادبوونی ئەم دواییەی مەترسیی جیۆسیاسی تێبینی: ژمارەکان وەڵامدەرەوەى ئەو کاریگەرییانەن کە بە تێپەڕبوونی کات لە بەرهەمی ناوخۆیی جیهانی (پانێڵی چەپ) و هەڵئاوسانی جیهان (پانێڵی ڕاست) ڕوویان داوە بۆ بەرزبوونەوەی مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان، کە تێکڕا قەبارەی زیادبوونەکە لەنێوان مانگی کانوونى دووەم و نیسانی 2022دا نیشان دەدات. هێڵە سوورە زەقەکان خەمڵاندنى مامناوەند نیشان دەدات، هێڵە شینە خاڵییەکان ئاماژە بە ئاستەکانى دڵنیایی دەدات کە ڕێژەى ٧٠% دەستنیشان دەکەن، گۆڕاوەکان لە کانوونى دووەمى ٢٠٢٢ تا کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ بە لادان لە هێڵی بنەڕەتی لە دۆخى ئارام و دوور لە جەنگ نیشان دراون. سەرچاوە: ژمێریاریی دەستەی یەدەگی فیدراڵی لەگەڵ ئەوانەشدا، دەکرێت بپرسین مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان چۆن دەگوازرێنەوە بۆ سەر ئاسایشی ئابووریی جیهانی؟ لێرەدا ئێمە بە خەمڵاندنی پێکهاتەی “VAR” لەگەڵ چەند کەناڵێکی جیاوازدا وەڵامى ئەم پرسیارە وەردەگرین، بەتایبەت لە ڕێگەى “وێنەی چوارەم” کە نەخشێکی وردتری ئابووریی جیهانى لەبەردەم شۆکێکی مەزن و مەترسیدارى جیۆپۆلەتیکی دەخاتە ڕوو، لەم ڕووەوە پێمان دەڵێت کاریگەرییەکانی بەرزبوونەوەی مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان لە ساڵی ٢٠٢٢-دا پەیوەندییان بە دابەزینی متمانەی بەکاربەران و نرخی پشکەکانەوە هەیە، کە هۆکارگەلێکن و کۆى گشتیى خواستى بەکاربەر لاواز دەکەن. بەهای ئاڵوگۆڕی دۆلار بەرز دەبێتەوە، هاوتەریب لەگەڵ ئەو بەڵگانەی کە بەرزبوونەوەی نادڵنیایی جیهانی و هەستی مەترسیی نەرێنی، تێکڕا دەتوانن ببنە بەربەست لەبەردەم خاوبوونەوەى مەترسییەکان و ڕەخساندنى دۆخی ئارام  و سەقامگیری ئابووری لەسەر ئاستى جیهان و مەترسییەکانى سەر سەرمایەی نێودەوڵەتى (فۆربێس و وارنۆک، ٢٠١٢)، بەم پێودانگەش نرخی نەوت و کاڵاکانى تر بەرز دەبنەوە، ئەمەش فشاری داکشان لەسەر چالاکییەکانی جیهان و فشاری هەڵکشان لەسەر دیاردەى هەڵئاوسان دروست دەکات. وێنەی (4) میکانیزمی گواستنەوەی مەترسی (جیۆسیاسییە بەرزەکان) لەسەر گۆڕاوە ئابوورییە گەورەکان تێبینی: ژمارەکان زۆرترین کاریگەری لە ساڵی یەکەمی بەرزبوونەوەی مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکاندا نیشان دەدات، کە قەبارەی زیادبوونەکە لەنێوان مانگی کانوونى دووەم و نیسانی ٢٠٢٢ ڕووی داوە. بۆ هەر گۆڕاوێک، خاڵە سوورەکان خەمڵاندنی ناوەندی زۆرترین کاریگەری لە ساڵی یەکەمدا نیشان دەدەن. هێڵە شینەکان ئاماژە بە ئاستى دڵنیایی ٧٠% دەکەن. کاریگەرییەکە بە لادان لە هێڵی بنەڕەتیی دوور لە جەنگ بۆ هەموو گۆڕاوەکان جگە لە هەڵئاوسان دەپێورێت. سەرچاوە: ژمێریاریى دەستەی یەدەگی فیدراڵی کێبڕکێ و بەرکەوتنە پیشەسازییەکانى نێوان وڵاتان سروشتی ناوچەیی زۆرێک لە مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان ئەوە نیشان دەدات کە ڕەنگە ئەو مەترسییانە کاریگەری نەرێنیی ئابوورییان بە یەکسانی لە سەرانسەری جیهاندا نەبێت. ئێمە بەرکەوتنى وڵاتێک لەسەر بنەماى ململانێکانى ئێستای دەپێوین، ئەویش لەسەر بنەماى هەڵسەنگاندنى پشکی ئەو کۆمپانیایانە کە لە داهاتى چارەکی (quarter) ئەمساڵدا کاریگەریى جەنگى ئۆکرانیایان لەسەرە، ئەویش بە پشتبەستن بەو وڵاتەی کە بارەگا سەرەکییەکەی کۆمپانیاکەیان تێدایە٩. “وێنەی پێنجەم” بەرکەوتنی وڵاتان لە نەخشەی جیهاندا نیشان دەدات، بە جۆرێک ڕەنگى تۆخ ئاستی بەرکەوتنی بەرزتر نیشان دەدات. وەک دەبینرێت وڵاتانى ئەورووپا، بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی کە لە جەنگ و ململانێکان نزیکن، زۆرترین کاریگەرییان لەسەرە. نزیکەی ٨٠ %ی کۆمپانیاکانی فینلاند و پۆڵەندا کە دوو وڵاتن سنوورێکیان لەگەڵ ڕووسیا یان ئۆکرانیادا هاوبەشە، نیگەرانن لە شەڕەکە. هەر چی ئەڵمانیاشە، وڵاتێکە لە ڕێگەی هاوردەکردنی وزە لە ڕووسیاوە کاریگەرییەکى زۆری ململانێکانى لەسەرە، ئەم کاریگەرییەش وەک ئەوەى لە ئاستى داهاتى کۆمپانیاکاندا دەردەکەوێت (٧٥%)ە، پاش ئەوەش پێناچێت کاریگەریی ململانێکان لەسەر ناوچەکانى تری جیهان بەو شێوەیە چڕ بێتەوە١٠. بەگشتی ئەم بەڵگانە ئاماژەن بۆ ئەو مەترسییەی کە وڵاتانی ئەورووپا ڕەنگە تا ڕادەیەک زیاتر بەدەست کەوتنی ئابووریی ململانێکانەوە بناڵێنن. وێنەی (٥) نیگەرانییە جیۆسیاسییەکان لەسەر وڵاتان بە پێی ئاستی داهاتى کۆمپانیاکان لە ساڵی 2022 تێبینی: ئەم هێڵکارییە بەرکەوتنی وڵاتان بە جەنگی ڕووسیا و ئۆکرانیا نیشان دەدات، کە بە بەکارهێنانی پشکەکان لە داهاتی کۆمپانیاکان کە باس لە جەنگی ڕووسیا و ئۆکرانیا دەکەن؛ هەژمار کراوە، بە پشتبەستن بەو وڵاتەی کە بارەگا سەرەکییەکەی کۆمپانیاکەیان تێدایە. پشکی پەیوەندییەکانی داهات بۆ ئەو وڵاتانە حیسابی بۆ دەکرێت کە لانی کەم 10 پەیوەندیی داهاتیان هەیە لەنێوان 1ی ئازاری 2022 و 13ی ئایاری 2022. ئەو وڵاتانەی کە هیچ پەیوەندییەکی داهاتیان نییە یان کەمتر لە 10 پەیوەندیی داهاتیان هەیە، بە ڕەنگى خۆڵەمێشی نیشان دراون. ڕەنگى سپی ئاماژە بەوە دەکات کە هیچ کۆمپانیایەک باس لە نیگەرانییەکانی پەیوەست بە ململانێکان ناکات، لە کاتێکدا سووری تۆخ ئاماژەیە بۆ لە سەددا سەدی ئەو کۆمپانیایانە کە باس لە نیگەرانییەکانی پەیوەست بە ململانێکان دەکەن. سەرچاوە: ژمێریاریی ئەندامانى دەستەی یەدەگی فیدراڵی، ناسراو بە “دەستەى زیرەکی بازاڕی جیهانی” (S&P) هەروەها ئەگەری زۆرە کاریگەرییە ئابوورییەکان بە هۆی جەنگ و ململانێکانەوە بە پێی جۆری پیشەسازی نایەکسان بن. “وێنەی شەشەم” پشکی ئەو کۆمپانیایانە تۆمار دەکات کە باس لە داگیرکردنی ئۆکرانیا دەکەن لەلایەن ڕووسیاوە لە پەیوەندییەکانی داهاتی چارەکییاندا بە پشتبەستن بە کارکردنیان لە پیەشەسازییە قورسەکاندا. کاریگەریی ئەم ململانێیەی ئێستا زیاتر لە پیشەسازییەکانی بەرهەمهێنانی کاڵادا چڕ بووەتەوە کە بە پێی زانیارییەکان تەنانەت پێش لەشکرکێشیی ڕووسیاش دووچارى تەنگەنەفەسی ببوو، کە ڕێژەی ڕوودانی نزیکەی ٨٠%ی کۆمپانیاکانی ئۆتۆمبێل لە ئەورووپا دەگرێتەوە. لەم نێوەندەدا، ئەو پیشەسازییانەی کە کەمتر کاریگەریی داکشانیان لەسەرە، وەک پیشەسازیی خزمەتگوزارییەکان، کەمتر نیگەرانیی خۆیان لە جەنگەکە دەردەبڕن. وێنەی (6) نیگەرانیی کۆمپانیاکان  بە هۆی تێکچوونى هاوسەنگیى جیۆسیاسی لەسەر بەرهەمهێنانى پیشەسازى لە ساڵی 2022 تێبینی: ئەم هێڵکارییە پشکی پەیوەندییەکانی داهاتی کۆمپانیاکان نیشان دەدات کە باس لە جەنگی ڕووسیا و ئۆکرانیا دەکەن لەنێوان 1ی ئازاری 2022 و 13ی ئایاری 2022، بە پشتبەستن بە پیشەسازیی کارکردنی کۆمپانیاکان و شوێنی جوگرافییان. پۆلێنکردنی پیشەسازی لەسەر بنەمای ستانداردی جیهانیی پۆلێنکردنی پیشەسازی (GICS) دامەزراوە.  تێبینی: کۆمپانیا ڕووسی و ئۆکرانییەکان لە ناوچەی یەکێتیى ئەورووپا بێبەشن، هەر بۆیە کۆکردنەوەکان لە “GICS” بەم شێوەیە دەبێت: (ئۆتۆمبێل و پێکهاتەکانی لەخۆ دەگرێت، کاڵای سەرمایە و بەکاربەر، کەلوپەلی بەکاربەر و جلوبەرگ، نیمچەڕێبەر و ئامێری نیمچەڕێبەر، نەرمەکاڵا و خزمەتگوزاری و ڕەقەکاڵا و ئامێری تەکنەلۆژیا، وزە و خۆراک، فرۆشیارى ماددە خۆراکییەکان، خواردن و خواردنەوە و تووتن، کەلوپەلى ناوماڵ، خزمەتگوزاریی بانکى، خزمەتگوزارییە بازرگانی و پیشەییەکان، دارایی هەمەچەشن، ئامێر و خزمەتگوزارییەکانی چاودێریی تەندروستی، بیمە، میدیا، کاتبەسەربردن، دەرمانسازی، بایۆتەکنەلۆژیا، زانستی ژیان و خزمەتگوزارییەکانی پەیوەندییەکان). سەرچاوە: ژمێریاریی ئەندامانى دەستەی یەدەگی فیدراڵی، ناسراو بە “دەستەى زیرەکی بازاڕی جیهانی” (S&P) ئەنجامی سەرنج و لێکدانەوەکان زیادبوونی مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان کە بە هۆی لەشکرکێشیی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا دروست بوون و لە ئایندەدا کاریگەرییەکانى چەند هێندە دەبن، هەر بۆیە بە درێژایی ساڵی ٢٠٢٢ کاریگەریی نەرێنی و قورسایی خراپی لەسەر بارودۆخی ئابووریی جیهانی دەبێت. ئەم جۆرە کاریگەرییانە لە مۆدێلەکەماندا خەمڵێنراون کە بۆ کەمکردنەوەی بەرهەمی ناوخۆیی و بەرزکردنەوەی هەڵئاوسان بە شێوەیەکی بەرچاو خراونەتە ڕوو، ئەمەش مامەڵەی سیاسەتە دارایی و ئابوورییەکان کە ڕووبەڕووی بانکە ناوەندییەکان دەبێتەوە؛ لە سەرانسەری جیهاندا گرژ و ئاڵۆزتر دەبن، هەر چەندە کاریگەرییەکان گەورە و بەهێزن، بەڵام پێناچێت ئەم کاریگەرییانە ئەوەندە گەورە بن کە بتوانن هەوڵ و تێکۆشانى وڵاتانی جیهان بۆ ڕێکخستنەوە و  چالاککردنى سیستمى ئابووریی جیهانى بوەستێنن، بەڵام داهاتووی جەنگەکە زۆر نادیارە و پێشهاتە پێشبینینەکراوەکان لە ململانێکاندا دەتوانێت گۆڕانکاریی زیاتر لە مەترسیی جیۆپۆلەتیکیدا دروست بکات و لێکەوتە لەسەر بوارە ئابوورییەکان زیاتر بکات و کاریگەرییە نەرێنییەکان زیاتر خۆیان نمایش بکەن. پەراوێزەکان نووسەرانی ئەم بابەتە، ئەندامانى دەستەی یەدەگی فیدراڵین لە بەشی دارایی نێودەوڵەتی. جێگەى باسە نووسەران بەرپرسیارن لە سەرجەم زانیاری و داتاکانى ناو ناوەرۆکی توێژینەوەکە، لەم ڕووەوە هەر هەڵە و کەموکوڕییەک هەبێت یان هەر بیروبۆچوونێکی جیاواز لەخۆ بگرێت، ڕەنگدانەوەى تێگەیشتن و بۆچوونى نووسەرانە و پەیوەندیی نییە بە دەستەى پارێزگارانى یەدەگى فیدراڵییەوە، یان هەر کەس و لایەنێک کە پەیوەندیدار بێت بە دەستەى سیستمى یەدەگی فیدراڵییەوە. بۆ نموونە: سەرنج بدە لە کۆنگرەى ڕۆژنامەوانیی “جیرۆم پاول”؛ سەرۆکی بانکی فیدراڵی کە لە پەراوێزى کۆبوونەوەی ٣-٤ی ئایاری ٢٠٢٢ تایبەت بە چالاکییەکانى لیژنەی بازاڕی کراوەی فیدراڵی ئەنجامی دا و تیایدا باسی لە کاریگەری و لێکەوتەکانى جەنگەکە کرد لەسەر جووڵەى ئابووریی جیهانى و ئەوەى خستە ڕوو کە لەشکرکێشیی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا بووەتە هۆی زیادبوونی چەندین پێوەری ناهاوسەنگ لە نادڵنیایی ئابووری. بۆ بینینی ناوەرۆکی وتارەکە، بڕوانە: https://www.federalreserve.gov/mediacenter/files/FOMCpresconf20220504.pdf. بۆ وەرگرتنى زانیاریى ورد و زیاتر، بڕوانە: Caldara and Iacoviello (2022). ئیندێکسی “GPT” بەدوای ئەو دەستەواژانەدا دەگەڕێت لەنێو بابەتی ڕۆژنامەکاندا کە پەیوەندییان بە جەنگ، لایەنى سەربازی، ئەتۆمی و هەڕەشەی تێرۆریستییەوە هەیە، هەر چی ئیندێکسی “GPA”ە بەدوای ئەو دەستەواژانەدا دەگەڕێت کە ئاماژە بە سەرەتا، یان پەرەسەندنی جەنگەکان، یان ڕوودانی ڕووداوە تێرۆریستییەکان دەکەن. تا ڕادەیەکی پێویست ئێمە نیگەرانییە جیۆپۆلەتیکییەکانی پەیوەست بە ململانێکان لەسەر بنەماى چەمکەکانى پەیوەست بە جەنگ دەخەینە ڕوو، وەک “جەنگ” یان “لەشکرکێشی” لەگەڵ “ڕووسیا” یان “ئۆکرانیا”. بەڵام پێوەرە هاوشێوە و فراوانەکانی نیگەرانییە جیۆپۆلەتیکییەکانی ئاستی کۆمپانیاکان (بە پشتبەستن بەو گەڕانانەی کە مەرج نییە وشەی “ڕووسیا” یان “ئۆکرانیا” لەخۆ بگرن). کالدارا و ئیاکۆڤیێلۆ (2022) نیشان دەدەن کە لە سەرانسەری وڵاتان و بە تێپەڕبوونی کات، مەترسییە جیۆپۆلەتیکییە بەرزەکان پەیوەندییان بە ئەگەری زیاتری کارەساتی ئابووری و کەمبوونەوەی گەشەی چاوەڕوانکراوی بەرهەمی ناوخۆیی هەیە. ئێمە نرخی پشکەکان بە پێوەرەکانی دۆلاری جیهانی (FTSE) دەپێوین، نرخی کاڵاکان بە پێوەرەکانی کاڵای “S&P Goldman Sachs”، متمانە بە پێوەرەکانی دڵنیایی بەکاربەرانی ڕێکخراوی هاوکاریی ئابووری و گەشەپێدان و نرخی نەوت بە پێوەرەکانی ناوەندی ڕۆژئاوای تەکساس. هەڵئاوسان لە داتای دارایی جیهانییەوە وەرگیراوە. بەرهەمی ناوخۆیی مانگانە لەسەر بنەمای یەکسانیی هێزی کڕین دامەزراوە و بە بەکارهێنانی ئەو میتۆدۆلۆژیایە دروست دەکرێت کە لە کوبا-بۆردا، میکانیک و ڕافۆ (2018)دا باس کراوە. کالدارا و ئیاکۆڤیێلۆ (2022)، مۆدێلی “VAR” لەنێو پێکهاتەى ئابووریی ئەمەریکا، وە پێوەرێکی خەمڵێنراو بۆ سەیرکردنی کاریگەرییە داینامیکییەکانی مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەکان بەکار دێنن. ئێمەش لێرەدا “VAR” وەک مۆدێلێک بۆ ماوەیەکی درێژتر بەکار دێنین (ئێمە لە ساڵی 1970 دەست پێ دەکەین لەبریی 1985)، بەکارهێنانی داتای مانگانە و سەیرکردنی کاریگەرییە جیهانییەکان نەک بەتەنها ئەمەریکییەکان، بە ڕەچاوکردنى بایەخدانى بەرچاو بە دیاردەى هەڵئاوسان. کالدارا و ئیاکۆڤیێلۆ (2022)، نیشانی دەدەن کە مەترسیی جیۆپۆلەتیکیی بەرزی ئاستی کۆمپانیا کە بە بەکارهێنانی تەکنیکەکانی شیکاریی هاوشێوە کە لەم تێبینییەدا باس کراوە، هەژمار کراوە تیایدا بەرهێنانی ئاستی کۆمپانیا کەم دەکاتەوە. کارەکانی ئەم دواییەی فریدری تیلی (٢٠٢٢)، تیشک دەخاتە سەر ڕەهەندی فەزایی پەرەسەندنی ئابووری لە جەنگی ئۆکرانیا. ئەوان “سزای نزیکی” لە گەڕانەوەی پشکەکاندا دیاری دەکەن: تا وڵاتێک لە ئۆکرانیا نزیکتر بێت، دابەزینی بازاڕی پشکەکانی بەراورد بە سەرەتاى دەستپێکردنى جەنگەکە فراوانتر دەبێت. سەرچاوەکان سەرچاوە: دەستەی پارێزگارانی سیستمی یەدەگی فیدراڵی لە واشنتۆن (The Federal Reserve System) لینك: The Fed – The Effect of the War in Ukraine on Global Activity and Inflation (federalreserve.gov) تێبینی: كۆتا نوێكردنەوەی (update) ئەم بابەتە، لە ڕێكەوتى 27ی ئایاری 2022-دا ئەنجام دراوە.   Anayi, Lena, Nicholas Bloom, Philip Bunn, Paul Mizen, Gregory Thwaites, and Ivan Yotzov (2022), “The impact of the war in Ukraine on economic uncertainty“, VoxEU.org, 16 April. Caldara, Dario, and Matteo Iacoviello (2022), “Measuring Geopolitical Risk,” American Economic Review, vol. 112 (April), pp. 1194–225. Cuba-Borda, Pablo, Alexander Mechanick, and Andrea Raffo (2018), “Monitoring the World Economy: A Global Conditions Index,” IFDP Notes, Board of Governors of the Federal Reserve System, June 15. Federle, Jonathan, Andre Meier, Gernot Müller, and Victor Sehn (2022), “Proximity to War: The stock market response to the Russian invasion of Ukraine“, CEPR Discussion Paper 17185. Forbes, Kristin J. and Francis E. Warnock (2012), “Capital flow waves: Surges, stops, flight, and retrenchment,” Journal of International Economics, vol 88 (2), pp. 235-251.

شیكاری: درەو: بەشی دووەم  # لە ساڵی (1992) (ملیۆنێک و 112 هەزار) کەس مافی دەنگدانی هەبووەو یەکێتی (423 هەزار) دەنگی بە ڕێژەی (38%) کۆی گشتی دەنگدەرانی بەدەستهێناوە. # لە دواهەڵبژاردندا بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (3 ملیۆن و 486 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، یەکێتی (215 هەزار) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (17%)ی کۆی گشتی دەنگدەران لە سێ پارێزگاکەی هەرێم، واتا لە نێوان 1992 -2021 یەكێتی بەنزیكەی (50%)ی دەنگەكان كەمیكردووە # ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (214%) زیادیان کردووە، بەڵام یەکێتی نیشتمانی کوردستان (208 هەزار و 517) دەنگی بە ڕێژەی (49%) کەمی کردووە. # لەیەكەم هەڵبژاردندا یەكێتی لە سلێمانی (207 هەزارو 168) دەنگ بەرێژەی (%60) دەنگی بەدەستهێنابوو، لە دوایین هەڵبژاردندا (124 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (32%) # لەیەكەم هەڵبژاردندا یەكێتی لە هەولێر (148 هەزار) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (44%)، لەدوایین هەڵبژاردندا یەکێتی  لە هەولێر (65 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (15%) # لە دوای ساڵی (1992)ەوە لە هەرێمی کوردستان (12) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووەو یەکێتی بەشداری سەرجەمیانی کردووە. # یەکێتی (3) جار بە شێوەی هاوپەیمانی و (9) جار بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە. بەشی بەشی دووەم؛ پێگەی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا پوختە؛ لە ساڵی (1992)ەوە (12) هەڵبژاردنی گشتی (پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، بەڕێوە چووە، یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنەکان بەشداری کردووە، کە لە (9) هەڵبژاردنیان بە لیستی سەربەخۆ و (3) هەڵبژاردنیان بەشێوەی هاوپەیمانی چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە سێ پارێزگاکەی هەرێم مافی دەنگدانیان هەیە، یەکێتی نیشتمانی کوردستان نەک نەیتوانیوە بە هەمان ئاست ژمارەی دەنگەکانی بەرز بکاتەوە، بەڵکو بە ڕێژەیەکی گەورە دەنگەکانی دابەزیوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە (19/5/1992) بەڕێوەچوو (ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، یەکێتی نیشتمانی کوردستان (423 هەزارو 833) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (38%) کۆی گشتی دەنگدەران.  بەڵام لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (10/10/2021) بە ڕێوەچوو، لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، یەکێتی نیشتمانی كوردستان توانیویەتی تەنها (215 هەزارو 316) دەنگ بەدەستبهێنێت بەرێژەی (6%)ی کۆی گشتی دەنگدەران. بەم پێیەش ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەرێمی کوردستان لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (214%) زیادی کردووە، بەڵام یەکێتی نیشتمانی کوردستان (208 هەزار و 517) دەنگی بەڕێژەی (49.2%)ی دەنگەکانی کەمی کردووە ، (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))، لە خوارەوە پێگەی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنە گشتییەکان ڕوونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) پێگەی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا چارتی ژمارە (1) تێبینی؛ لە خولی دووەم و سێیەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و خولی یەکەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەکێتی لەگەڵ لایەنی دیکە لە هاوپەیمانیدابووە، بۆیە ژمارەو ڕێژەی دەنگەکانی ئاماژەی پێ نەدراوە. یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان لە 19/5/1992 بەرێوەچوو. 2.    ( ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (971 هەزارو 593) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (87%). 4.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان زەحمەتکێشان لە لیستێکدا بەشداریان کردوو (423 هەزارو 833) دەنگیان بەدەستهێنا. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (207 هەزارو 168) دەنگ بەرێژەی (%59.9) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (148 هەزارو 352) دەنگ بەرێژەی (44.4%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (15 هەزارو 148) دەنگ بەرێژەی (7.7%) -    دەنگی یەکێتی لە سنوری كەركوك (53 هەزارو 129) دەنگ بەرێژەی (60.3%) چارتی ژمارە (2) دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (نیشتمانی دیموكراتی كوردستان) بەشدار بوون كە (ملیۆنێك و 570 هەزارو 663) دەنگیان بەدەستهێناو (104) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی کوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/1/ 2005 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753 هەزارو 919 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 5.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (765 هەزارو 544) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (485 هەزارو 718) دەنگ بەرێژەی (65.9%)  -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (244 هەزارو 343) دەنگ بەرێژەی (37.7%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (35 هەزارو 483) دەنگ بەرێژەی (9.3%) چارتی ژمارە (3) چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (هاوپەیمانی كوردستان) بەشدار بوون كە (2 ملیۆن  و 175 هەزارو 551) دەنگیان بەدەستهێنا و (75) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%) 4.    یەکێتی و پارتی لە چوارچێوەی لێستێكدا بەناوی (لیستی كوردستانی) بەشدارییان كردوو (ملیۆنێك و 76 هەزارو 370) دەنگیان بەدەستهێناو (59) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 7/3/ 2010 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 590 هەزارو 274) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 938 هەزارو 754 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.8%) 4.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (396 هەزارو 237) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (237 هەزارو 379) دەنگ بەرێژەی (28.47%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (124 هەزارو 632) دەنگ بەرێژەی ( 18.3%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (34 هەزارو 226) دەنگ بەرێژەی ( 8.06%) چارتی ژمارە (4) حەوتەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 803 هەزارو 283) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 950  هەزارو 130) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.     یەکێتی نیشتمانی كوردستان (350 هەزارو 500) دەنگی بەدەستهێناو (18) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. هەشتەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 128 هەزارو 167 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (78%). 4.    یەکێتی نیشتمانی كوردستان (500 هەزارو 410) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (294 هەزارو 265) دەنگ بەرێژەی (33%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (168 هەزارو 688) دەنگ بەرێژەی (23%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (37 هەزارو 457) دەنگ بەرێژەی (7%) چارتی ژمارە (5) نۆیەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان  1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 161 هەزارو 38 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (80%) 4.    یەکێتی نیشتمانیی كوردستان (528 هەزارو 122)دەنگی بەدەستهێنا ، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (318 هەزارو 723) دەنگ بەرێژەی (35.2%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (168 هەزارو 603) دەنگ بەرێژەی (22%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (40 هەزارو 796) دەنگ بەرێژەی ( 8.1%) چارتی ژمارە (6) دەیەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 758 هەزارو 896) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 795 هەزارو 686 ) كەس دەنگیاندا  4.    یەکێتی نیشتمانیی كوردستان (364 هەزارو 638) دەنگی بەدەستهێنا. بەجۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (259 هەزارو 378) دەنگ بووە. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (79 هەزارو 745) دەنگ بووە. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (25 هەزارو 215) دەنگ بووە. چارتی ژمارە (7) یانزە؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    ( 3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (1 ملیۆن و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (59%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (319 هەزارو 912) دەنگی بەدەستهێنا و (18) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. دوانزە؛ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) 1.    هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو 2.    (3 ملیۆن و 486 هەزارو 787) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 232 هەزارو 897 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (35.4%) 4.    یەکێتی نیشتمانی كوردستان (215 هەزارو 316) دەنگی بەدەستهێنا، بەجۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (124 هەزارو 414) دەنگ بەرێژەی (31.6%) -    دەنگی یەکێتی  لە پارێزگای هەولێر (65 هەزارو 862) دەنگ بەرێژەی (14.8%) -    دەنگی یەکێتی  لە پارێزگای دهۆك (25 هەزارو 40) دەنگ بەرێژەی (6.3%) چارتی ژمارە (8) * هەڵبژاردنی ئەنجومەنی شارەوانیەكان لە ساڵی 2000 لە دەڤەری سلێمانی و لە 2001 لە دەڤەری هەولێر بەڕێوەچوو   بەشی یەكەم: دەنگ و پێگەی پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەرجەم هەڵبژاردنەکاندا  

درەو: د. كامەران قادر یەعقوب/ پسپۆری بواری دارایی و ئابووری گۆڤاری ئاییندەناسی  بەرایی بەرزبوونەوەی گشتیی نرخەکان (هەڵئاوسان)، یەکێکە لە کێشە ئابوورییەکان کە ڕووبەڕووی ئابووریی وڵاتێکی دیاریکراو یان ئابووریی جیهان دەبێتەوە. کاتێك باس لە هەڵئاوسان دەکرێت، تەنها مەبەستی بەرزبوونەوەی نرخی یەك شمەكی دیاریکراو نییە، بەڵکوو واتاکەی ئەوەیە کە ئاستی گشتیی کۆی شتومەک و خزمەتگوزارییەکان بەرز دەبێتەوە، بە شێوەیەك کە زیاتر بێت لەو پێوەرەی کە لە زانستی ئابووریدا باس کراوە کە نابێت ڕێژەی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە ٢٪ تێپەڕێنێت. کەواتە بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان بۆ کەمتر لەو ڕێژەیە، لە ئابوورییەکی دیاریکراودا بە ڕێژەیەکی تەندروست هەژمار دەکرێت. لە لایەکی ترەوە، هۆکار و دەرئەنجامەکانی هەڵئاوسان لە ئابوورییەکەوە بۆ ئابوورییەکی تر و لە کاتێکەوە بۆ کاترێکی تر جیاوازە، هەروەها هەڵئاوسانی گشتیی نرخەکان چەندین جۆری هەیە کە ڕووبەڕووی ئابوورییەکی دیاریکراو یان ئابووریی هەموو جیهان دەبێتەوە. لەم توێژینەوەیەدا لێکۆڵینەوە لە هۆکار و دەرئەنجامەکانی بەربوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستاندا دەکەین. هەروەها شیکاری بۆ داهاتووی ئاستی گشتیی نرخەکان دەکرێت، کە ئایا داهاتووی بەرزبوونەوەی نەرخەکان بۆ سێ ساڵی داهاتوو چۆن دەبێت. جۆرەکانی هەڵئاوسان لە زانستی ئابووریدا هەر بەرزبوونەوەیەك لە ئاستی گشتیی نرخەکاندا یەک هۆکار و یەک دەرئەنجامیان نابێت، بەڵکوو چەندین هۆکار و دەرئەنجامی جیاوازی لێ دەکەوێتەوە. هەروەها لێرەدا دەبێت ئاماژە بە جۆرەکانی هەڵئاوسانی نرخەکانمان بکرێت، بۆ ئەوەی لەوە تێبگەین کە ئایا ئەو هەڵئاوسانەی کە لە ئاستی گشتیی نرخەکاندا ڕووی داوە لە هەرێمی کوردستان، لە چ جۆرێکیان و دەرئەنجامەکەی چییە. ئەوەی جێی گرنگیپێدانە ئەوەیە کە هەندێك لەو جۆرە جیاوازانەی هەڵئاوسان لە چەند ئابوورییەکی دیاریکراودا ڕوو دەدات و هەندێکی تریشیان لە چوارچێوەی ئابوورییەکی دیاریکراوی تردا ڕوو دەدات. پێش ئەوەی شیکاریی تەواوەتی بکەین، وا باشترە لە سەرەتادا ئاماژە بە جۆرەکانی هەڵئاوسان بکرێت. هەڵئاوسانی خشۆك ( (Creeping Inflation ئەم جۆرە لە هەڵئاوسان كاتێك ڕوو دەدات كە بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە ٢٪ زیاتر نەبێت. ئەم بەرزبوونەوەیە سوودێکی گەورەی هەیە بۆ ئابووریی دەوڵەتان، چونکە کاتێك نرخەکان بە ڕێژەی لە ٢٪ زیاد دەکەن، کەواتە بەرهەمهێنەر و بەکاربەریش زانیاریی تەواوەتیی هەیە کە ئاستی گشتیی نرخەکان ساڵانە بە ڕێژەی ٢٪ زیاد دەکەن(١). کەواتە ئەم ڕێژەیە وا دەکات کە هەمیشە کڕیارەکان خواستیان بۆ شمەک و خزمەتگوزاری لە زیادبووندا بێت.  ئەمەش وا دەکات کە بەردەوام بەرهەمهێنان زیاد بکات و ڕێژەی سەرجەمی بەرهەمی ناوخۆیی لە زیادبووندا بێت. هەر بەرزبوونەوەیەکیش لە بەرهەمی ناوخۆیی، بە گەشەی ئابووری هەژمار دەکرێت. لە هەمان کاتدا، زیادبوونیش لە سەرجەمی بەرهەمی ناوخۆیی دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ڕێژەی بێکاری، دواجار دراوێکی بەهێز بۆ وڵات دروست دەبێت. لە لایەکی ترەوە زیادبوونی نرخ بەو ڕێژە دیاریکراوە، دروستکردنی هەلی کار و بەردەوامی لە گەشەی ئابووری، دەبێتە هۆی فراژووبوونێکی بەردەوام لە ئابووریدا. کەواتە ئەم جۆرە لە هەڵاوسانی نرخەکان، فاکتەرێکی باش دەبێت بۆ بارودۆخی ئابووریی وڵات(٢). هەڵئاوسانی کپکراو (suppressed inflation) جۆرێکی تر لە هەڵئاوسانی نرخەکان هەیە کە بە نادیاری دەمێنێتەوە، چونکە دەوڵەت لە ڕێگەی پاڵپشتیکردنی نرخەوە توانیویەتی ئاستی گشتیی نرخەکان بە نزمی بهێڵێتەوە. لە ڕاستیدا ئەم جۆرە هەڵئاوسانە بە کپکراوی دەمێنێتەوە، تا ئەو کاتەی دەوڵەت دەستبەرداری پاڵپشتیکردنی نرخەکان دەبێت. نموونەی ئەم جۆرە هەڵئاوسانە لە عێراقدا بوونی هەبووە. بۆ نموونە: لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا ئاستی گشتیی نرخەکان بە شێوەیەکی گشتی لە ئاستێکی گونجاوی ئابووریدا بووە، سەرەڕای ئەوەی کە گۆڕانکاریی گەورەی ئابووری لەدوای ساڵی ١٩٨٢ لە جیهاندا ڕووی دابوو، هەروەها حکومەتی ئەوسای عێراق لە شەڕێکی سەختدا بوو لەگەڵ ئێراندا. بەڵام ئەوەی تێبینی دەکرێت، لە کۆی گشتیی داتاکانی ئەو سەردەمە، ڕێژەی هەڵئاوسان نەگەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیداری ئابووری، بەتایبەت بۆ نرخی خۆراک و وزە. دوای ئەوەی لە ساڵی ١٩٩٠ گەمارۆی ئابووری خرایە سەر عێراق، نرخەکان بەخێرایی بەرز بوونەوە. هەر چەندە هۆکاری بەرزبوونەوەکە پەیوەست بوو بە گەمارۆکەوە، بەڵام بەشێکی ئەو نرخ بەرزبوونەوەیەش پەیوەست بوو بەو کپکردنەی نرخەکان لە ساڵانی هەشتاکاندا، کە ئەو نرخانە، ڕاستەقینە نەبوو، بەڵکوو دەوڵەت پاڵپشتیی دەکرد و لە ڕاستیدا نرخی ڕاستەقینەی شتومەکەکان لە ساڵانی هەشتا زیاتر بوو. کپکردنی نرخ زیاتر لەلایەن وڵاتانی تازەپێگەیشتووەوە پەیڕەو دەکرێت، هەر چەندە لە سەردەمی ئێستاماندا ئەو جۆرە سیاسەتە ئابوورییە لە زۆربەی دەوڵەتانی تازەپێگەیشتوودا پەیڕەو ناکرێت، چونکە لە سۆنگەی ئابوورییەوە بە سیاسەتێکی هەڵە ناوزەد دەکرێت. دەوڵەتان لە ماوەیەکی کەمدا دەتوانن کۆنترۆڵی نرخ بکەن، دواجار دەبێت دەستبەرداری ببن. هەڵئاوسانی لەڕادەبەدەر ( (Hyper Inflation ئەم جۆرە لە هەڵئاوسان، بە مەترسیدارترین جۆری هەڵئاوسان هەژمار دەکرێت، دەبێتە هۆی هەرەسهێنانی سیستمی نەختینەیی لە وڵاتدا. هەر چەندە ئەم جۆرە هەڵئاوسانە نموونەی زۆرە، بەڵام لە سەردەمی ئێستاماندا ئەو دەوڵەتانەی کە تووشی ئەم جۆرە هەڵئاوسانە بوون، لەوانە: ئێران، تورکیا، فەنزوێلا، لوبنان؛ لە دیارترین ئەو دەوڵەتانەن کە لەم ساڵانەی دواییدا تووشی ئەم جۆرە لە هەڵئاوسانی ئاستی گشتیی نرخەکان بوونەتەوە. هۆكارەكانی سەرهەڵدانی هەڵئاوسان   هەر چەندە لەنێوان ئەم جۆرانەی هەڵئاوساندا چەندین جۆری تری هەڵئاوسان هەیە، بەڵام لێرەدا باشتر وایە کە فۆکەس بخرێتە سەر هۆکارەکانی هەڵئاوسان کە لە زانستی ئابووریدا باس کراوە. سەرەڕای ئەوەی کە هەڵئاوسان هۆکارگەلێکی زۆری هەیە، بەڵام لەم توێژینەوەیەدا دابەشی دەکەین بۆ سێ هۆکاری سەرەکی. یەكەم: لەچاپدانی دراوی نوێ (دەرکردنی دراوی لەڕادەبەدەر)   یەکێک لەو هۆکارە سەرەکییانەی کە دەبێتە هۆی هەڵئاوسان لە ئاستی گشتیی نرخەکان، لەچاپدانی دراوە لەسەروو توانای ئابووری (واتە دەرکردنی دراو زیاتر لەو ئاستەی کە پێویستە بۆ ئابوورییەکی دیاریکراو). لێرەدا پرسیارێك پێویستە بکرێت، ئەویش ئەوەیە: دەوڵەتان بۆچی پارەی زیاد لە پێویست چاپ دەکەن؟ لە ڕێگەی ئەم پرسیارەوە، دەتوانرێت شیکاریی تەواو بۆ هۆکار و دەرئەنجامەکانی چاپکردنی دراوی نوێ زیاد لە پێویست بکرێتChaudhary & Li, 2018) ). دەتوانرێت بوترێت کە هۆکاری سەرەکیی زیادکردنی دراوی نەختینەیی زیاد لە پێویست پەیوەستە بە کورتهێنانی بودجەی دەوڵەتەوە. کاتێک کە دەوڵەتەکان تووشی کورتهێنان دەبن لە بودجەی گشتی و هیچ ڕێگایەکی تریان بۆ نادۆزرێتەوە تا کورتهێنانەکەی پێ پڕ بکەنەوە، بەناچاری پەنا دەبەنە بەر لەچاپدانی دراو. پێش ئەوەی بچینە ناو ناوەرۆکی لەچاپدانی دراو، پێویستە ئەوە بوترێت کە کێشەی پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجە دەکرێت لە ڕێی قەرزی دەرەکی یاخود ناوخۆییەوە چارەسەر بکرێت، یان کەمکردنەوەی خەرجییەکانی دەوڵەت، یاخود زیادکردنی باج کە دەبێتە هۆی زیادکردنی داهات، یان بەکارهێنانی هەرسێ ڕێگاکە بە مەبەستی کەمکردنەوەی کوردتهێنانی بوجە، یاخود نەهێشتنی ئەو کورتهێنانە بەتەواوەتی. بەڵام دەوڵەتان بۆ کەمکردنەوەی کورتهێنانی بودجە، پەنا نابەنە بەر کەمکردنەوەی خەرجییە گشتییەکان، یاخود زیادکردنی باج، چونکە لە ڕووی سیاسییەوە بە گونجاوی نازانن. لەبەر ئەوە کاتێک کە کێشە ئابوورییەکان دەگەنە لوتکە، دەست دەکەن بە چاپکردنی دراوی نوێ، کە بارودۆخی ئابووری تووشی تەنگژەی ئابووری دەبێت. زیادکردنی خستنەڕووی دراو، دەبێتە هۆی ناهاوسەنگی لەنێوان بڕی خراوەڕووی دراوی نیشتمانی و بڕی ئەو شتومەکانەی کە لە بازاڕدا هەیە. لە لایەکی ترەوە زیادکردنی بڕی خراوەڕووی دراوی نیشتمانی بەرانبەر دراوی بیانی، دەبێتە هۆی شکانی بەهای دراوی نیشتمانی بەرانبەر بە دراوە قورسە جیهانییەکان، وەکوو دۆلاری ئەمەریکی و یۆرۆی ئەورووپی و پاوەنی بەریتانی… هتد. دووەم: زیادبوونی خواست زیادبوونی خواست لەسەر شمەک و خزمەتگوزاری، یەکێکە لەو هۆکارانەی کە دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئاستی گشتیی نرخەکان بەرز بێتەوە. بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە کە ئایا بۆ خواست بەرز دەبیتەوە؟ لە زانستی ئابووریدا ئاماژە بە چەند هۆکارێك دراوە، لەوانە: زیادبوونی داهاتی تاکەکەس، زیادبوونی گەشەی ئابووری، فراوانکردنی خەرجییەکانی دەوڵەت، زیادبوونی کرێ و مووچە… هتد. زیادبوونی داهاتی ڕاستەقینەی تاکەکەس دەبێتە هۆی زیادبوونی خواست لەسەر شمەک و خزمەتگوزاری. لێرەدا ناهاوسەنگی لەنێوان خواست و خستنەڕوودا ڕوو دەدات، بە لایەنی کەمەوە ئەم ناهاوسەنگییە بۆ ماوەی کورت ڕوو دەدات. سێیەم: هەڵئاوسان لە ئەنجامی زیادبوونی تێچووەوە ئەم هەڵئاوسانە لە ئەنجامی زیادبوونی تێچووی بەرهەمهێنانەوە ڕوو دەدات، بۆ نموونە: زیادبوونی نرخی وزە یەکێکە لەو هۆکارانەی کە دەبێتە هۆی زیادبوونی تێچووی بەرهەمهێنان، چونکە وزە یەکێکە لەو هۆکارانەی بەرهەمهێنان کە بەشدارییەکی کارای هەیە لە پڕۆسەی بەرهەمهێناندا. هەر زیادبوونێک لە نرخی وزەدا، دەبێتە هۆی ئەوەی کە تێچووی بەرهەمهێنان زیاد بکات. یان زیادبوونی نرخی ماددە خاوەکان کە لە پڕۆسەی بەرهەمهێناندا بەشدارییەکی کارایان هەیە، وەك زیادبوونی نرخی ئاسن کە بە شێوەیەکی سەرەکی لە دروستکردنی ئۆتۆمبێلدا بەکار دەهێنرێت. هەر زیادبوونێک لە نرخی ئاسن، دەبێتە هۆی زیادبوونی تێچووی ئۆتۆمبێل. لە لایەکی ترەوە تەنها زیادبوونی نرخی وزە و ماددە خاوەکان نابنە هۆی زیادبوونی ئاستی گشتیی نرخەکان، بەڵکوو زیادکردنی نرخی سوودی بانکی و هەروەها زیادکردنی کرێ و مووچەش دەبنە هۆی زیادبوونی نرخەکان. هەندێك جار زیادبوونی تێچووی بەرهەمهێنان پەیوەست نییە بە بارودۆخی ناوخی وڵاتەوە، بەڵکوو لە دەوڵەتێکی ترەوە ئەم جۆرە هەڵئاوسانە دەگوازرێتەوە بۆ وڵاتانی تر. بۆ نموونە؛ زیادبوونی ئاستی گشتیی نرخەکان لە وڵاتانی پیشەسازیی وەك وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و دەوڵەتانی ئەورووپا، دەبێتە هۆی گواستنەوەی ئەو هەڵئاوسانە بۆ دەوڵەتانی تر، چونکە هاوردەکردنی شتومەك لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و ئەورووپاوە، ڕاستەوخۆ دەبێتە هۆی گواستنەوەی ئەو هەڵئاوسانە بۆ وڵاتانی هاوردەکار. ‌لە بەشەکانی سەرەوە باسی هۆکارەکانی هەڵئاوسانمان کرد کە لە تیۆری ئابووریدا شیکاریی بۆ کراوە. لە هەنگاوی داهاتووماندا، شیکاری بۆ هۆکار و دەرئەنجامەکانی هەڵئاوسان دەکەین لە هەرێمی کوردستان و عێراق. باسکردنی هەڵئاوسان لە عێراق شانبەشانی هەرێمی کوردستان زۆر پێویستە، چونکە کایە ئابوورییەکانی حکومەتی عێراق پەیوەندییەکی زۆر گەورەی بە هەرێمی کوردستانەوە هەیە، هەم لە ڕووی سیاساتی نەختینەیی کە هەرێمی کوردستان لەژێر ڕکێفی سیاساتی نەختینەیی عێراقدایە و هەم هەرێمی کوردستان بەشێکی ئابووریی عێراق پێک دەهێنێت. هەروەها شیکارییەکی تەواوەتی و زانستییانە دەکرێت بۆ داهاتووی ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستاندا، بە لایەنی کەمەوە تا ساڵی ٢٠٢٥ ئاستی گشتیی نرخەکان چیی لێ دێت. سەرەتایەك دەربارەی هەڵئاوسانی نرخەکان لە هەرێمی کوردستان و عێراق    لە پێنج دەیەی ڕابردوودا ئابووریی عێراق بە چەندین قۆناغی بەرز و نزمی ئابووریدا تێپەڕ بووە. لەدوای ساڵی (١٩٧٢-١٩٧٣)، عێراق داهاتێکی یەکجار گەورەی دەست کەوت، ئەوەی بە هۆی دوو هۆکاری سەرەکییەوە بوو، یەکەمیان بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی خاو لە ٢ دۆلارەوە لە ساڵی ١٩٧٢ بۆ ٣٧ دۆلار لە ساڵی ١٩٧٩، هۆکاری دووەم ئەوەیە کە عێراق هانگاوی نا بەرەو خۆماڵیکردنی دامەزراوە نەوتییەکان و هەموو دامەزراوە و بیرە نەوتەکانی خستە ژێر ڕکێفی کۆمپانیای نەوتی نیشتمانی(٣). کەواتە عێراق هەم لە ڕووی نرخی نەوتی خاوەوە و هەم لە ڕووی بەرهەمهێنانی زیاتری نەوتەوە توانیی داهاتێکی زۆر بۆ خۆی کۆ بکاتەوە. پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە: ئایا ئەو داهاتە زۆرەی نەوت چ پەیوەندییەکی هەیە بە ڕێژەی هەڵئاوسان لە عێراقدا (بە هەرێمی کوردستانیشەوە)؟ هەروەك لە بەشی یەکەم باسمان کرد کە زیادبوونی داهاتی تاکەکەس دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان، لەسەر ئەوەی لەگەڵ زیادبوونی داهاتی ڕاستەقینە، خواست لەسەر شمەک و خزمەتگوزاری زیاد دەکات. ئەوەی جێی گرنگیپێدانە ئەوەیە کە ئاستی گشتیی نرخەکان بۆ کەرتی خانووبەرە و خزمەتگوزاری (خزمەتگوزاریی کەرتی تایبەت نەک حکومەت) بە ڕێژەیەکی گەورەتر زیاد دەکات، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە کەرتی خانووبەرە و خزمەتگوزاری قابیلیەتی ئەوەی نییە کە لە دەرەوی وڵات هاوردە بکرێت. لەبەر ئەوە کاتێك داهاتی تاکەکەس زیاد دەکات، ئەم دوو سێکتەرە بە شێوەیەکی زیاتر نرخەکانیان بەرز دەبێتەوە. ئەوەی جێی گرنگیپێدانە بانکی ناوەندی لە ساڵانی حەفتاکاندا توانیبووی نرخی گۆڕینەوەی دیناری عێراقی بەرانبەر دۆلاری ئەمەریکی جێگیر بکات تا چەند ساڵێکی زۆر کە کاریگەریی گەورەی هەبوو لەسەر سەقامگیریی کۆی گشتیی ئابووری بە شێوەیەکی گشتی(٤). لە لایەکی ترەوە عێراق لە ساڵانی هەشتاکاندا بە هۆی ناسەقامگیریی سیاسی و سەربازییەوە و دابەزینی گەورەی نرخی نەوتی خاو لە ساڵانی (١٩٨٢-١٩٨٦)، ڕێژەی هەڵئاوسان لە عێراقدا بە شێوەیەکی بەرچاو بەرز بووەوە، هۆکارە سەرەکییەکەشی ئەوە بوو کەمبوونەوەی دراوی قورس و داڕمانی ژێرخانی ئابووری و زیادکردنی خستنەڕووی دراوی نیشتمانی کە ناهاوسەنگیی لەنێوان بڕی خراوەڕووی شمەک و خزمەتگوزاری و دراوی نیشتمانی دروست کرد. سەرئەنجام ئاستی گشتیی نرخەکان بەرزبوونەوەیەکی مەترسیداری تۆمار کرد. ڕێژەی هەڵئاوسان لە ساڵانی نەوەدەکاندا خراپتر بوو بەراورد بە دوو دەیەی پێشتر، چونکە گەمارۆیەکی توند خرایە سەر حکومەتی ئەو کاتەی عێراق لەلایەن کۆمەڵگای نێودەوڵەتییەوە. قەدەغەکردنی هەناردەکردنی نەوتی خاو بۆ دەرەوەی وڵات، یەکێك بوو لەو گەمارۆ قورسانەی کە لەسەر عێراق بوو. هەروەک زانراوە کە ئابووریی عێراق بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە داهاتی هەناردەکردنی نەوتی خاو دەبەستێت بۆ دەستکەوتنی دراوە بەهێزەکانی وەکوو دۆلاری ئەمەریکی. لەبەر ئەوە ئەم گەمارۆ ئابوورییە دوو دەرهاویشتەی تری لێ کەوتەوە: یەکەمیان، عێراق تووشی کورتهێنانێکی زۆر توند بوو لە بودجەکەیدا، کە ناچار بوو بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانەکەی دراوی نوێ چاپ بکات (زۆربەت وڵاتانی تازەپێگەیشتوو کە تووشی کورتهێنانی بودجە دەبن، دراوی نوێی نیشتمانی چاپ دەکەن لە پێناو پڕکردنەوەی کورتهێنانەکە). دووەمیان، لەگەڵ زیادکردنی خستنەڕووی دراوی نیشتمانی (دیناری عێراقی)، دیناری عێراقی بەهاکەی لەبەرانبەر دراوە جیهانییەکان لەدەست دا بە ڕێژەیەکی زۆر گەورە، ئەمەش بووە هۆی زیادبوونی ڕێژەی هەڵئاوسان بە ڕێژەیەکی مەترسیدار کە لە زانستی ئابووریدا بە هەڵئاوسانی لەڕادەبەدەر ناسراوە(٥). لەدوای بەرنامەی نەوت بەرانبەر خۆراك کە لە ساڵی (١٩٩٧)ەوە بەکرداری دەست بەو پڕۆسەیە کرا، ئاستی هەڵئاوسان بە ڕێژەیەکی بەرچاو دابەزی، چونکە ئەو پڕۆگرامە بوو بە هۆی ئەوەی کە بانکی ناوەندیی عێراق بتوانێت مانگانە بڕێك لە دراوی قورس بەدەست بێنێت، ئەمەش وای لە دراوی نیشتمانی کرد کە پاڵپشتییەکی گەورەی بۆ دروست ببێت و بەهاکەی تا ڕادەیەک بەرزبوونەوە بەخۆیەوە ببینێت. دواجار بەرزبوونەوەی بەهای دراوی نیشتمانی بوو بە هۆی دابەزینی نرخی ئەو شتومەکانەی کە هاوردە دەکران لە دەرەوەی وڵات. لەدوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو، لە ساڵی ٢٠٠٣، لە هەمان کاتدا هەڵگرتنی تەواوەتیی گەمارۆ، وای لە حکومەتی نوێی عێراق کرد کە دەستکراوە بێت بۆ هەناردەکردنی بڕێکی زۆرتری نەوتی خاو بۆ دەرەوەی وڵات، ئەمەش بوو بە هۆی زیادبوونێکی بەرچاو لە دراوی قورس لەلایەن بانکی ناوەندیی عێراقەوە. دواجار توانرا تا ساڵی ٢٠١٩ کۆنترۆڵی هەڵئاوسان بکرێت، دوای ئەوەی لە سەرەتای ساڵی هەشتاکانەوە هەتا ٢٠٠٣، عێراق کێشەیەکی گەورەی لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکاندا هەبوو. پەتای كۆرۆنا و کێشەی بەرزیی ڕێژەی هەڵئاوسان  (لەدوای ساڵی ٢٠٢٠) پێش ئەوەی باسی هۆکاری بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان بکەین لە هەرێمی کوردستان لەدوای سەردەمی کۆرۆنا، پێویستە باس لە ڕێژەی هەڵئاوسانی ئاستی گشتیی نرخەکان بکەین لە وڵاتانی گەشەسەندوو (وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، وڵاتانی ئەورووپا و کەنەدا و ژاپۆن و ئوسترالیا و چین و کۆریای باشوور و هەندێك لە وڵاتانی تر). لە پێناو پاراستنی ئابووری و بەردەوامیدان بە چالاکییە ئابوورییەکان، لە ماوەی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و داخستنی ئابووری لە نیوەی یەکەمی ساڵی ٢٠٢٠،  وڵاتانی پیشەسازی و زۆرێك لە وڵاتانی تریش، سیاسەتە ئابوورییەکانیان بەکار هێنا (سیاسەتی دارایی و سیاسەتی نەختینەیی). بۆ نموونە: یەدەکی فیدراڵیی ئەمەریکا لە ڕێگەی سیاسەتی نەختینەییەوە هەوڵی دا کە هانی چالاکییە ئابوورییەکان بدات، ئەویش بە کەمکردنەوەی نرخی سوودی بانکی بە (٠.٢٥٪). کەمکردنەوەی نرخی سوودی بانکی، هانی پڕۆژە و کارگەکانی ئەمەریکای دا کە بەردەوام بن لە کارکردن، چونکە نرخی سوودی بانکی بۆ وەبەرهێن دەبێت بە تێچوو بۆ پڕۆژەکانی، کاتێک پەنا دەباتە بەر بانکەکان بۆ وەرگرتنی قەرز. لەم ڕێگەیەوە تا ڕادەیەك چالاکییە ئابوورییەکان هەر بەردەوامیی هەبوو، سەرەڕای ئەوەی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا زۆرێك لە چالاکییە ئابوورییەکانی پەك خستبوو. لە لایەکی ترەوە حکومەتی ئەمەریکا چەندین هاندانی بۆ ئابووری ئەنجام دا (لێرەدا مانای هاندان بریتییە لە پێدانی بڕێک پارە بۆ کەسانی بێکار کە ئەوکات ژمارەیان زۆر بوو، هەروەها پێدانی بڕێك پارە وەك یارمەتی بۆ کارگەکان و پڕۆژەکان لە پێناو بەردەوامبوونیان لە کارکردن). ئەم دوو هۆکارە لە ئەمەریکا و لە زۆربەی وڵاتانی تر پەیڕەو کرا لە پێناو بەردەوامبوونی چالاکییە ئابوورییەکان، بە نموونە: یەکێتیی ئەورووپا، بەریتانیا، کەنەدا، ئوسترالیا، ژاپۆن و چەندین دەوڵەتی(6). لە لایەکی ترەوە لە ماوەی بڵاوبوونەوەی کۆرۆنا لە جیهاندا، زۆربەی دەوڵەتان ڕێژەی بەرهەمی ناوخۆییان کەم بووەوە و تەنانەت هەندێک دەوڵەت ڕێژەی گەشەی ئابووریی نێگەتیڤ بوو. کەواتە لێرەدا ئاماژە بوو دوو هۆکار دەکەین کە بووە هۆی ئەوەی کە دراوێکی زۆر خراوەتە بازاڕەوە لەلایەن بانکە مەرکەزییەکان لە ڕێگەی نزمکردنەوەی نرخی سوودی بانکی و زیادکردنی خەرجییەکانی دەوڵەت (بە هاندانی ئابووری ناو نراوە). دوای کەمبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە ساڵی ٢٠٢١دا، خواستێکی زۆر دروست بوو بۆ کڕینی شمەک و خزمەتگوزاری لەلایەن تاکەکانی کۆمەڵگاوە، لە لایەکی ترەوە نزمیی سوودی بانکی بەردەوام بوو لە ساڵی ٢٠٢١دا، ئەمەش وای لە وەبەرهێنەران کرد کە قەرزێکی زۆر بکەن لە بانکەکان بۆ مەبەستی وەبەرهێنان، چونکە هەم خواست لەسەر شمەک و خزمەتگوزاری زۆر بوو، هەم تێچووی قەرزکردن کەم بوو، چونکە ڕێژەی سوودی بانکی زۆر کەم بوو، ئەمەش وای کرد کە ئاستی گشتیی نرخەکان بەرزبوونەوە بەخۆیەوە ببینێت. لە لایەکی ترەوە ئەوەی زیاتر ئاستی گشتیی نرخەکانی بەرز کردەوە، ناجێگیرییە سیاسی و سەربازییەکانی ڕووسیا و ئۆکرانیا بوو. لە کۆتایی مانگی دووی 2022، ڕووسیا هێرشی بەرفراوانی کردە سەر ئۆکرانیا بۆ داگیرکردنی، لەبەرانبەر ئەوەدا وڵاتانی پیشەسازی و هاوپەیمانەکانیان گەمارۆی ئابوورییان خستە سەر ڕووسیا، بەتایبەت لە کەرتی وزەدا، ئەمەش وای کرد کە نرخی نەوتی خاوی جیهانی و گازی سروشتی (غازی سروشتی) بەرزبوونەوەی گەورە تۆمار بکات. هەروەک دەزانرێت کە سەرچاوەکانی وزە یەکێکە لە هۆکارەکانی بەرهەمهێنان و گواستنەوە، کەواتە هەر بەرزبوونەوەیەک لە سەرچاوەکانی وزە، دەبێتە هۆی ئەوەی کە نرخی شتومەک و خزمەتگوزاری بەرز بێتەوە. کەواتە هۆکاری نائارامیی سیاسی و سەربازی، هۆکارێکی تری بەرزبوونەوەی ئاست گشتیی نرخەکان بوو لە جیهاندا. بەڵام لێرەدا پرسیارێك هەیە، ئەویش ئەوەیە کە: ئایا بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە وڵاتانی پیشەسازی (گەشەکردوو)، چ پەیوەندییەکی بە ئاستی گشتیی نرخەکانەوە هەیە لە هەرێمی کوردستان؟ لە کۆتا بەشی ئەم توێژینەوەیەدا، شیکاری بۆ هۆکار و دەرئەنجامەکانی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستان دەکەین، هەروەها پێشبینیی داهاتووی ڕێژەی هەڵئاوسان (بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان) چی بەسەر ردێت بۆ ساڵانی ٢٠٢٣ و ٢٠٢٤ و تەنانەت ساڵانی دواتریش. ڕێژەی هەڵئاوسان لە هەرێمی کوردستان و پێشبینی بۆ داهاتوو هەرێمی کوردستان قەوارەیەکی نیمچەسەربەخۆی هەیە و بەشێکە لە دەوڵەتی عێراق. لە ڕووی سیاسەتی نەختینەییەوە، هەرێمی کوردستان بەشێکە لە سیاسەتی نەختینەیی بانکی ناوەندیی عێراق. دراوی فەرمیی بەکارهاتوو لە  هەرێمی کوردستان دینارە کە دراوی فەرمیی عێراقە، بەڵام سیاسەتی دارایی (سیاسەتی داهاتەکان و خەرجییەکان) لە هەرێمی کوردستان تا ڕادەیەکی زۆر جیاوازیی هەیە لەگەڵ حکومەتی عێراقدا لە ڕووی خەرجییە گشتییەکان و داهاتە گشتییەکانەوە. لەم توێژینەوەیەدا باسی هۆکاری ئەو جیاوازییە ناکەین لە سیاسەتی دارایی، بەڵکوو باسکردنی ئەو جیاوازییە لەبەر ئەوەیە کە خەرجییە گشتییەکان و داهاتە گشتییەکان کاریگەریی گەورەیان هەیە لەسەر ڕێژەی هەڵئاوسان. لێرەدا شیکاری بۆ هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان دەكەین. لەم بەشەدا شیکاری بۆ هۆکارە ناوخۆییەکان و هۆکارە دەرەکییەکانی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان دەکەین لە هەرێمی کوردستان. هۆکارە دەرەکییەکان هەروەك ئاشکرایە کە هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە هاوردەکردنی کاڵا جۆراوجۆرەکان دەبەستێت. بە واتایەکی تر: ڕێژەی بەشداریکردنی هەردوو کەرتی پیشەسازی و کشتوکاڵ بۆ کۆی گشتیی بەرهەمی ناوخۆی، لە ئاستێکی زۆر نزمدایە. کەواتە هەرێمی کوردستان (ناوەڕاست و باشووری عێراقیش هەمان شێوەیە)، بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە وڵاتانی جیهان دەبەستێت بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی ناوخۆی. لەبەر ئەوە هەر بەرزبوونەوەیەك لە نرخی شمەك و خزمەتگوزاری ڕوو بدات لە وڵاتانی دەرەوە، ڕاستەوخۆ دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستان. ئەم بابەتە لە تیۆری ئابووریدا پێی دەوترێت بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان، لە ئەنجامی بەرزبوونەوەی نرخی شتومەك و خزمەتگوزاری لە دەرەوەی ئابووریی هەرێمی کوردستان. ئەم هێڵكارییەی خوارەوە (ژمارە 1)، ڕێژەی هەڵئاوسانمان پیشان دەدات لە عێراقدا. هێڵكاریی ژمارە 1: ئاستی گشتیی نرخەکان لە عێراق پیشان دەدات (٢٠٢٠-٢٠٢٢) سەرچاوە: بانکی ناوەندیی عێراق/بەشی ئامار و توێژینەوە (٢٠٢٢) هۆکارە ناوخۆییەکان لە هەرە هۆکارە سەرەکییە ناوخۆییەکانی هەرێمی کوردستان کە بووە هۆی ئەوەی کە ئاستی گشتیی نرخەکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو بەرز ببێتەوە، پەیوەست بوو بە بەرزکردنەوە، ئەوە بوو کە بانکی ناوەندیی عێراق لە مانگی ١٢ی ٢٠٢٠ بڕیاری دابەزاندنی بەهای دراوی عێراقی بەرانبەر دراوی ئەمەریکی دا. یەك دۆلاری ئەمەریکیی لە ١١١٦ دینارەوە کرد بە ١٤٤٦ دینار، واتە بە ڕێژەی نزیکەی ٢٠٪ دیناری عێراقی بەهاکەی لەدەست دا(٧). لەم کاتەدا کاتێك هاوردەی شمەك دەکرێت لە دەرەوەی وڵات، ئەگەر نرخ لە دەرەوەی وڵات جێگیریش بێت، بەڵام ئاستی نرخەکان بە دیناری عێراقی بەرزبوونەوە بەخۆیەوە دەبینێت، چونکە بەهای دیناری عێراقی بە ڕێژەی ٢٠٪ بەهاکەی لەدەست داوە بەرانبەر دۆلاری ئەمەریکی. کەواتە ئاستی گشتیی نرخەکان (بە لایەنی کەمەوە بۆ شتومەکەکانی کە لە دەرەوەی وڵات هاوردە دەکرێن بەرز دەبێتەوە)، بەرز دەبێتەوە. پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە: ئایا بۆ بانکی ناوەندیی عێراق بڕیاری دا بە دابەزاندنی بەهای دیناری عێراقی بەرانبەر دۆلاری ئەمەریکی؟ لەدوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا، بەتایبەت لە مانگی ٢ی ٢٠٢٠، کە زۆربەی وڵاتانی پیشەسازی ئابوورییان داخست بە ماوەیەکی کاتی، ئەمەش وای کرد کە نرخی نەوتی خاو دابەزینێکی گەورە تۆمار بكات بۆ ماوەیەکی دیاریکراو. نرخی نەوتی خاوی برنت گەیشتە نزمترین ئاستی، دوای زیاتر لە ٢٠ ساڵ (١٥ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك). ئەم دابەزینە لە مانگەکانی ٣ و ٤-ی ٢٠٢٠-دا ڕووی دا. هەروەک زانراوە کە عێراق بە شێوەیەکی سەرەکی پشت دەبەستێت بە داهاتی نەوت، هەر دابەزینێک لە نرخی نەوتی خاوی جیهانی دەبێتە هۆی کورتهێنانی بودجه. زانستی ئابووری چەند ڕێگایەك پێشنیار دەکات بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجەی وڵات، لەوانە: کەمکردنەوەی خەرجییەکانی دەوڵەت، زیادکردنی باج و ڕسومات، قەرزکردن لە دامەزراوە داراییەکانی جیهان، قەرزی ناوخۆیی، زۆرێك لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو پەنا بۆ زیادکردنی خستنەڕووی دراوی بیانی دەبەن. لە ماوەکانی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٩، حکومەتی عێراق زۆربەی ئەم ڕێگایانەی گرتبووە بەر بۆ ڕێگریکردن لە کورتهێنان، چونکە لەدوای ساڵی ٢٠١٤-ەوە نرخی نەوتی خاو لە بازاڕەکانی جیهان دابەزینی گەورەی تۆمار کردبوو. هەر چەندە لە ساڵانی ٢٠١٨ و ٢٠١٩، تا ڕادەیەك نرخەکەی بەرز بووەوە. لەبەر ئەوە لەدوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و دابەزینی گەورەی یەدەگی دراوی بیانی لە بانکی ناوەندیی عێراق، مەترسیی گەورە لەسەر ئابووریی عێراق دروست بوو. بۆ ئەوەی ئابووریی عێراق تووشی داڕمانی گەورە نەبێت، بانکی ناوەندیی عێراق بە ڕاوێژکردن لەگەڵ وەزارەتی دارایی و ئابووریی عێراق و سندووقی دراوی نێودەوڵەتی، لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٠دا بڕیار درا بە داشکاندنی بەهای دیناری عێراقی بەرانبەر دۆلاری ئەمەریکی بە ڕێژەی نزیکەی ٢٠٪. ئەم گۆڕانکارییە بووە هۆی خاڵی دوورکەوتنەوەی ئابووریی عێراق لە قەیرانی دارایی(8). لەم بەشەی سەرەوەدا ئاماژە بەوە درا کە یەکێك لەو هۆکارانەی بووە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان، ئەوە بوو کە بەهای دراوی عێراقی بە ڕێژەی ٢٠٪ بەهاکەی لەدەست دا بەرانبەر دۆلاری ئەمەریکی. پێنجەم: دەرئەنجام و پێشبینیی هەڵئاوسان بۆ ساڵانی داهاتوو پێش ئەوەی بڕۆینە ناو وردەکاری و داهاتووی بەرزی ئاستی گشتیی نرخەکان کە لەدوای قۆناغی کۆرۆناوە سەری هەڵداوە، وا باشترە کە شیکارییەکی زانستییانە بۆ هۆکارەکانی بەرزی ئاستی گشتیی نرخەکان بکەین کە لە بەشەکانی سەرەوەدا باسمان کرد. لەم توێژینەوەیەدا ئەوەمان بۆ ڕوون بووەوە کە دوو هۆکاری سەرەکی هەبوون بۆ زیادبوونی ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستان، ئەوانیش هۆکاری ناوخۆیی و هۆکاری دەرەکی. بێگومان هۆکارە ناوخۆییەکەش هەر بە هۆی هۆکارە دەرەکییەکەوە بووە کە بریتییە لە لەدەستدانی بەهای دیناری عێراقی. ئاشکرایە کە لەدەستدانی بەهای دیناری عێراقی بە هۆی هۆکارە دەرەکییەکانەوە بوو کە بریتی بوو لە دابەزینی بەهای نەوتی خاو لە بازاڕە جیهانییەکان. ئەم دابەزینە نزیکەی ٦ ساڵی خایاند (٢٠١٤-٢٠٢٠)، پاشان ساڵی ٢٠٢٠، دیسانەوە نرخی نەوتی خاو بۆ دووەم جار تووشی داڕمانی گەورە بوو، کە ئەم هۆکارەش دواجار هۆکاری دەرەکییە و کاریگەریی لەسەر دابەزینی بەهای دیناری عێراقی هەبووە و دواجار بووە هۆی ئەوەی کە بەشێک لە بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان بکەوێتە ئەستۆی لەدەستدانی بەهای دیناری عێراقی. کەواتە گەیشتینە ئەو ئەنجامەی کە هۆکارە دەرەکییەکان کاریگەریی گەورەی لەسەر بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان هەیە لە هەرێمی کوردستاندا. لێرەدا پێویستە فۆکەس بخەینە سەر ئەوەی کە داهاتووی بەرزی ئاستی گشتیی نرخەکان بۆ چەند ساڵی داهاتوو چۆن دەبێت. مادام ڕێژەیەکی بەرچاوی هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان پەیوەستە بە هۆکارە دەرەکییەکان، کەواتە دەبێت شیکاری بۆ هۆکارە دەرەکییەکان بکرێت. لە بەشەکانی سەرەوەدا شیکاری بۆ هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان کرا، لێرەدا پێویستە باس لە هەوڵەکانی وڵاتانی ئابووری گەشەسەندوو بکرێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان. ئەم ڕووبەڕووبونەوەیەش بەزۆری لە ڕێگەی بەکارهێنانی سیاسەتی نەختینەییەوە دەکرێت کە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا دەستی پێ کردووە، کە یەدەگی فیدراڵی بڕیاری بەرزکردنەوەی نرخی سوودی بانکی دا لەناوەڕاستی مانگی سێی ٢٠٢٢دا. هەروەها هەریەك لە بانکە ناوەندییەکانی بەریتانیا و ئەورووپا (ناوچەی یۆرۆ)  و کەنەدا و چەند وڵاتێکی تر کە لە ڕوانگەی تیۆری ئابوورییەوە لە داهاتوودا کاریگەریی دەبێت لەسەر هێواشکردنەوەی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لەسەر ئاستی جیهان. سەرەڕای ئەوەی کە ڕێژەی سوودی بانکی چەند جارێک بەرز کراوەتەوە، بەڵام داتاکانی هەڵئاوسان لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و ئەورووپا و چەندین دەوڵەتی تر ئاماژەیەکی ڕوونی تێدا بەدی دەکرێت کە ڕێژەی هەڵئاوسان هەر لە بەرزبوونەوەی بەردەوامدایە، ئەمەش ئەوەمان بۆ دەردەخات کە بەکارهێنانی سیاسەتی نەختینەیی وڵاتانی پیشەسازی کاریگەریی ئەوتۆی نەبووە لەسەر دابەزینی ئاستی گشتیی نرخەکان. ئەم چارتانەی خوارەوە، بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکانمان پیشان دەدات. هێڵكاری ژمارە 2: ئاستی گشتیی نرخەکان لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا پیشان دەدات (٢٠٢٠-٢٠٢٢)   بانکی جیهانی: داتاکانی فراژووبوونی نێودەوڵاتی (٢٠٢٢)                    هێڵكاری ژمارە 3: ئاستی گشتیی نرخەکان لە وڵاتانی یەکێتیی ئەورووپا پیشان دەدات (٢٠٢٠-٢٠٢٢)                بانکی جیهانی: داتاکانی فراژووبوونی نێودەوڵاتی (٢٠٢٢) لەم چارتانەوە بۆمان دەردەکەوێت کە ڕێژەی هەڵئاوسان لەسەر ئاستی جیهان لە ڕێژەیەکی بەرزدایە، هەروەک شیکارییشمان کرد ئەم هەڵئاوسانەی کە ئێستا لەسەر ئاستی گشتیی نرخەکان ڕووی داوە، کاریگەریی زۆری دەبێت بۆ مانەوەی نرخەکان لە ئاستێکی بەرزدا لە هەرێمی کوردستان. لەبەر ئەوە بەرزیی ئاستی نرخەکان کە پێشنینی دەکرێت بە لایەنی کەمەوە تا ساڵی ٢٠٢٤ بخایەنێت، بەڵام ئەمە بەو مانایە نایەت کە نرخی شمەك و خزمەتگوزارییەکان دەگەڕێتەوە بۆ پێش ساڵی ٢٠٢٠، بەڵکوو ئاستی گشتیی نرخەکان هەر لەم ئاستەدا دەمێنێتەوە. لەپاش ئەو شیکارییەی کە لە سەرەوە کراوە، بۆمان دەرکەوت کە ئەم بەرزبوونەوەیە لە ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستان بە لایەنی کەمەوە تا ساڵی ٢٠٢٤ بەردەوام دەبێت. خۆ ئەگەر هاتوو داکشانەوەی ئابووری لە وڵاتانی پێسەسازیدا ڕوو بدات، ئەوا کێشەی هەرێمی کوردستان تەنها بەرزیی ئاستی گشتیی نرخەکان نابێت، بەڵکوو کزبوونی چالاکیی ئابوورییشی لێ دەکەوێتەوە و ڕێژەی داهاتی حکومەتیش لە فرۆشتنی نەوتی خاو کەم دەبێتەوە و ڕێژەی بێکارییش لە ئاستێکی بەرزدا دەبێت. بۆچی ڕێژەی بەرزی هەڵئاوسان زیانی گەورە بە ئابووریی وڵات دەگەیەنێت؟ هەروەك لە سەرەتادا باسمان کرد کە هەڵئاوسان بە مانای بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان دێت، کەواتە هەڵئاوسان هەم کاریگەریی لەسەر بەکاربردن دەبێت و لە هەمان کاتدا کاریگەریی لەسەر پاشەکەوتکردن دەبێت. بە واتایەکی تر: هەر زیادبوونێك لە ئاستی گشتیی نرخەکان، دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی توانای کڕینی بەکاربەر، کە ئەمەش زیانی زۆر دەدات لە سەرجەمی خواست لەسەر ئاستی ئابووریی هەمووەکی (Macroeconomic Level). لە لایەکی ترەوە کەمبوونەوەی داهاتی ڕاستەقینەی تاکەکەس، دەبێتە هۆی ئەوەی کە ڕێژەی پاشەکەوتی تاکەکەس کەم بکات کە ئەمەشیان زیانی گەورە دەدات لە چالاکیی وەبەرهێنان. بەڵام ئەوەی جێی مەترسییە بۆ سەر ئابووری، ئەوەیە کە بەردەوامبوونی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان دەبێتە هۆی ئەوەی کە وەبەرهێنەران نەتوانن متمانە بە بارودۆخی ئابوورییەکەی بکەن، ئەمەش مەترسییەکی گەورەیە بۆ سەر دراوی نیشتمانی. بۆ نموونە: ئاستی گشتیی نرخەکان لە ئابووریی ئەمەریکا بە شێوەیەکی مەترسیدار بەرز بووەتەوە، لە ئەگەری بەردەوامبوونی بۆ ماوەیەکی دوورودرێژ، وا لە دەوڵەتانی جیهان دەکات کە یەدەگی نەختینەیان لە دۆلاری ئەمەریکییەوە بۆ دراوێکی تر یان کانزایەکی بەنرخ بگۆڕن، ئەمەش گورزێکی کوشندە دەبێت بۆ ئابووریی ئەمەریکا. لە لایەکی ترەوە، بەردەوامبوونی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان کاریگەریی گەورەی لەسەر لەدەستدانی متمانە هەیە لەلایەن وەبەرهێنەرانی ڕاستەوخۆی بیانی کە ئەم جۆرە لە وەبەرهێنان بەشدارییەکی چالاك دەکات لە کۆی گشتیی بەرهەمی ناوخۆیی لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا. بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە: ئەگەر بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان زیانی بۆ وڵاتانی جیهان هەیە، ئایا هیچ سوودێکی بۆ ئابووریی هەرێمی کوردستان نییە؟ حەوتەم: ئایا ئەم هەڵئاوسانە سوودی بۆ ئابووریی هەرێمی کوردستان هەیە؟ سەرەڕای ئەوەی کە ڕێژەی هەڵئاوسان لەڕادەبەدەر بوو، زیانی گەورە بە کۆی گشتیی کایەکانی ئابووری دەگەیەنێت، بەتایبەت ئەگەر جۆری هەڵئاوسانەکە هەڵئاوسانی لەڕادەبەدەر بێت، بەڵام دەکرێت بوترێت کە لە هەندێک بارودۆخی تایبەتدا هەندێک خاڵی پۆزەتیڤی هەبێت لە هەندێك سێکتەری تایبەتیدا و لە هەندێک وڵاتی دیاریکراودا. پێش ئەوەی باسی بونیادی ئابووریی کوردستان بکەین، دەبێت باسی بونیادی دابەشکاری لە خەرجییەکان و داهاتەکانی وڵاتدا بکەین. خەرجییەکانی وڵات زۆرینەی هەرە زۆری دەڕوات بۆ خەرجیی بەکاربردن و خەرجیی بەڕێوەبردنی دامودەزگاکانی وڵات. هەر چەندە ڕێژەکە لە ساڵێکەوە بۆ ساڵێکی تر دەگۆڕێت، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی زیاتر لە ٨٥٪ی داهاتی وڵات دەچێت بۆ مووچەی دامودەزگاکانی وڵات، بەشێکی تریشی دەچێت بۆ خەرجییەکانی بەڕێوەبردنی دامودەزگاکانی دەوڵەت. هەر چی خەرجیی وەبەرهێنانە، ڕێژەکەی زۆر کەمە، کە لە ڕاستیدا خەرجیی وەبەرهێنان پێویستییەکی گەورەیە بۆ بووژاندنەوەی ئابووری. لە لایەکی ترەوە بە شێوەیەکی گشتی خەرجیی بەکاربردن خەرجییەکی بەرهەمدار نییە و هەم لە ڕووی ماددییەوە، هەم لە ڕووی مەعنەوییەوە. لێرەدا توێژەر بۆچی باسی خەرجییە گشتییەکان و داهاتە گشتییەکانی کرد؟ لێرەدا توێژەر باس لەوە دەکات کە نرخی ئەو شتومەکانەی کە توانای هاوردە و هەناردەکردنیان نییه، وەك نرخی خانووبەرە و زەویوزار، هەروەها دەستی کاریش کرێکەی بەرز بووەتەوە لە کەرتی تایبەت بە هۆی زیادبوونی کرێی دەستی کاری حکومەت، لەبەر ئەوە ئەو شتومەکانەی کە قابیلی هاوردەکردنن، هەرزانتر دەکەون بەراورد بە هەمان بەرهەم لە ناوخۆی وڵات، لەبەر ئەوە ئەو بەرهەمانە گەشە ناکەن لە ناوخۆی وڵات، ئەوانیش کەرتی پیشەسازی و کشتوکاڵ و گەشتوگوزارن. لە کاتێکدا ئەو کەرتانەی کە قابیلی بازرگانیی دەرەکی نین (هاوردە و هەناردە ناکرێن)، وەک کەرتی زەویوزار و خانووبەرە، نرخەکانیان بەرز دەبێتەوە و هەڵئاوسان دروست دەبێت. ئایا چی وا دەکات کە کەرتی پیشەسازی و کشتوکاڵ بەرز بێتەوە لەم دۆخەدا؟ یەکێک لەو هۆکارانەی کە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی، بریتییە لە بەرزبوونەوەی نرخەکانی ئەو شتومەکانە. بۆ نموونە: بەرزبوونەوەی ئاسن لە جیهاندا، بەتایبەت لە ٢ ساڵی ڕابردوودا، دەبێتە هۆی ئەوەی کە وەبەرهێنەران زیاتر ڕوو بکەنە بەرهەمهێنانی ئەو بەرهەمە، چونکە لەسەر ئاستی جیهان نرخەکەی بەرز بووەتەوە. دواجار بەرزبوونەوەی نرخ دەبێتە هۆی ئەوەی کە قازانج زیاد بکات. گومانی تێدا نییە کە زیادبوونی قازانج، هانی وەبەرهێنەران دەدات کە بەرهەمهێنانیان زیاد بکەن لە پێناو زیادبوونی قازانجەکانیان. یان بەرزبوونەوەی نرخی چیمەنتۆ لە بازاڕەکانی جیهاندا، وا لە وەبەرهێنی خۆماڵی دەکات کە بەرهەمی چیمەنتۆیان زیاد بکەن، چونکە لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان، قازانجەکانیش زیاد دەکەن، بەتایبەت ئەگەر لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان بەرهەمیش زیاد بکەی، ئەوا قازانجەکان زیاتر دەبن بۆ وەبەرهێنەران. لەم شیکارییەدا ئەوەمان بۆ ڕوون بووەوە کە زیادبوونی ئاستی گشتیی نرخەکان لە ئابووریی جیهاندا هەندێك کاریگەریی پۆزەتیڤی دەبێت لەسەر ئابووریی هەرێمی کوردستان، تا ڕادەیەك بەرهەمی هەرێمی کوردستان توانای کێبرکێکردنی لە ئاستێکی باشتردا دەبێت بەراورد بە پێش ساڵی ٢٠٢٠. سیناریۆكان سیناریۆی یەکەم: ئاستی گشتیی نرخەکان بە بەرزی دەمێنێتەوە و ئابووریی گشتی هاوسەنگی وەردەگرێت بە تێپەڕبوونی کات. واتە وەکوو چۆن ئێستا خەڵکی ئاسایی لە وڵاتی خۆمان و تەنانەت لە وڵاتانی پیشەسازییش باسی نزمیی ئاستی نرخەکان دەکەن لە ساڵانی حەفتاکان و هەشتاکاندا، ئاوەهاش لە ساڵانی داهاتوودا باسی ئاستی نزمیی نرخەکان لە یەکەم دەیە و دووەم دەیەی سەدەی ٢١ دەکرێت. ئەم سیناریۆیە دەبێتە نزیکترین سیناریۆ لە ڕاستییەوە. سیناریۆی دووەم: بۆ دوورمەودا، لەگەڵ پێشکەوتنی تەکنەلۆژیادا، دەکرێت ئاستی گشتیی نرخەکان دابەزێتەوە بۆ ئاستی پێشووتری خۆی، ئەمەش لە ڕێگەی زیادکردنی بەرهەمدارییەوە کە لە ڕووی ئابوورییەوە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی بڕی تێچوو کە دواجار دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان. هەر چەندە ئەم سیناریۆیە لە ڕووی تیۆرییەوە گونجاوە و قابیلی ڕوودانە، بەڵام ئەزموونی ڕابردوو پێمان دەڵێت کە ئاستی گشتیی نرخەکان دانابەزێت، چونکە وڵاتان هەمیشە خستنەڕووی دراوەکانیان زیاد دەکەن، ئەمەش پێدەچێت ڕێگر بێت لە نزمبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان. سیناریۆی سێیەم: دەکرێت ئاستی گشتیی نرخەکان بگەڕێتەوە بۆ ئاستی جارانی خۆی، چونکە بەرزبوونەوەی نرخ دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی خواست، ئەمەش وا دەکات کە بەرهەمهێنەران هەوڵ بدەن ئاستی گشتیی نرخەکان دابەزێنن بە مەبەستی زیادکردنی خواستی گشتی. هەر چەندە ئەم سینارۆیەش دەکرێت ڕوو بدات، بەڵام لە ڕابردوودا جیهان بە چەندین بارودۆخی ئاوادا ڕۆیشتووە، بەڵام وەبەرهێنەران نەیانتوانیوە ئاستی گشتیی نرخەکان دابەزێنن، چونکە دەکەوتنە زیانەوە لە ڕووی ئابوورییەوە. پێشنیار و ڕاسپاردە ئەم دۆخە بۆ حکومەتی هەرێم دەرفەتێکی باشە كە کەرتەکانی پیشەسازی و کشتوکاڵ تا بتوانرێت گەشەی پێ بدرێت، ئەوە بە هۆی ئەوەوە دەبێت کە لە سایەی بەرزیی ئاستی گشتیی نرخەکان لەسەر ئاستی جیهان، دەتوانرێت بەرهەمی ناوخۆ کێبرکێی بەرهەمەکانی دەرەوەی وڵات بکات. هەروەها، مادام ئاستی گشتیی نرخەکان بەرز بووەتەوە، کەواتە ئەو کەسانەی کە لە کاتی نزمیی ئاستی گشتیی نرخەکان لەژێر هێڵی هەژارییەوە بوون، ئێستا زیاتر کەوتوونەتە ژێر هێڵی هەژاری و پێدەچێت ژمارەشیان زیادی کردبێت. پێویستە لەسەر حکومەت کە یارمەتیی ماددییان بدات، بۆ ئەوەی بە لایەنی کەمەوە بتوانرێت ئەو چینەی کۆمەڵگا کە لەژێر هێڵی هەژارییەوەن، ئاستیان بەرز بکرێتەوە بۆ سەروو هێڵی هەژاری.     دەرئەنجام لەم توێژینەوەیەدا لێکۆڵینەوە لە هۆکار و دەرئەنجامی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان کراوە، دەرکەوتووە کە بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەکان لە هەرێمی کوردستان پەیوەستە بەو بەرزبوونەوەیەی کە ڕووی داوە لەسەر ئاستی وڵاتانی جیهان، بەتایبەت وڵاتانی گەشەسەندوو. کەواتە لێرەدا دەبێت ئەوە ڕوون بکرێتەوە کە ئەو هەڵئاوسانەی لە هەرێمی کوردستاندا هەیە، چارەسەر دەبێت لەگەڵ چارەسەربوونی کێشەی هەڵئاوسان لە وڵاتانی گەشەسەندووی وەکوو وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و یەکێتیی ئەورووپا و وڵاتە گەشەسەندووەکانی تر. هەروەها چارەسەرکردنی کێشەی ناکۆکییە سیاسی و سەربازییەکانی ڕووسیا و ئۆکرانیاش، هۆکاریکی ترە بۆ چارەسەرکردنی کێشەی هەڵئاوسان. لەم توێژینەوەیەدا ئەوە ڕوون بووەتەوە کە ئابووریی کوردستان ڕێژەیەکی بەرزی دواکەوتەیی (تبعیة، Dependency) تێدایە کە هەرێمی کوردستان و تەنانەت دەوڵەتی عێراقیش ناتوانێت سیاسەتی نەختینەیی و دارایی بەکار بێنێت بۆ چارەسەرکردنی کێشەی هەڵئاوسان. لە لایەکی ترەوە دەتوانرێت ئەم هەڵئاوسانە بکرێتە هەلێک بۆ پەرەپێدانی بەرهەمی ناوخۆیی لە هەرێمی کوردستان، چونکە لە ئێستادا هەرێمی کوردستان باشترین دەرفەتی بۆ هەڵکەوتووە تا بتوانێت ڕێژەی بەشداریکردنی کەرتەکانی کشتوکاڵ و پئیشەسازی زیاد بکات، کە ئەمە تاکە دەرفەتە بەدەست هەرێمی کوردستانەوە کە بتوانێت لەو ڕێگەیەوە پشتبەستن بە داهاتی نەوتی خاو کەم بکاتەوە. سەرچاوەکان Chaudhary, S & Li X. (2018). Analysis of the determinants of inflation in Nepal.American Journal of Economics, 8(5), 209-212. Husain, A. 2022. “Projected Increase in Acute Food Insecurity due to War in Ukraine.” World Food Programme, New York. Kenneth, K. (2003), Iraq: Oil-For-Food Program, International Sanctions, and Illicit Trade. Report for Congress. Washington DC, Congressional Research Service. Jaffe, A. (2007) Iraq’s Oil Sector: Past, Present and Future. James A. Baker III Institute for Public Policy and the Japan Petroleum Energy Center. Rice University. Alnasrawi, A. (1994) The economy of Iraq: Oil, wars, destruction of development and prospects, 1950-2010. ABC-CLIO. Digest of Middle East Studies, 4,no. 2, pages 77–90. Kilian, L. and X. Zhou (2021), “Oil prices, gasoline prices and inflation expectations,” manuscript, Federal Reserve Bank of Dallas. Central Bank of Iraq (2022), Statistics & Research Dep./ Financial Market Research Division, Annual Statistical Bulletin. Baghdad. The central bank of Iraq.

درەو: بەهرۆز جەعفەر  هایدرۆکاربۆن لە حەوزە سەرەکیەکانی کەنداو، دەریای ڕەش، دەریای سپی ناوەڕاست زۆرترین دیالۆگی لە ئاستی جۆراوجۆردا هێناوەتە کایەوە. هەرێمی کوردستانیش لەڕووی پێگەی جوگرافییەوە "جیۆپۆڵەتیکی ووزە" کەوتۆتە نێوان ئەو سێ کوتلە گەورە ستراتیجییەوە. ئەم نوسینە کورتە بۆ پێش چاو ڕوونی ناوەند و خوێنەری کورد گرنگ بو، تا لەو ڕوانگەیەوە لە سەردانەکەی (٨ بۆ ١٠ ی سێپتەمبەری ٢٠٢٢) ی "باربارا لیف"جێگری وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتوەکان بۆ کاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ هەولێرو بەغدا تێبگەین.  یەکەم/ کارە هەرە لە پێشینەکانی ئیدارەی بایدن بەرگرتن بە هەژموونی ئابوری و سەربازی چین و ڕووسیا، هەروەها پاراستنی ئاسایشی ووزەی جیهانی، ئەو دوو ئەجێندە سەرەکییە- ئێستاییەیە کە کۆشکی سپی و ناوەندەکانی بڕیاری لە ئەمریکا سەخڵەت و سەرقاڵ کردووە. ئێران و ڕووسیا چێژ لەوە ئەبینن کە نرخی نەوت و گاز گرانەو، خۆرئاوا تووشی هەڵاوسانێکی ئابوری بێوێنە بوەتەوەو، ڕووناکییەکانی بورجی ئیڤڵ لەبەر دەستگرتن بە "ووزە"وە لەمەولا لە دوای کاتژمێر (١١) شەوەوە ئەکوژێنرێتەوە. بە دەیان هەزار نانەواخانەو سەمونخانە کارەکانیان ڕاگرتوەو، بانکەکانی ئەوروپا خەریکی کڕینی مۆلیدەی کارەبایین.  بۆیە، ڕووسیاو ئێران بە ووردی کار لەسەر ئەوە ئەکەن کە عێراق و وڵاتانی دیکەی نزیک لە خۆیان باربهێنن کە هاوکار نەبن لە بار-ئاسانکردنی ئەمریکاو ئەوروپادا، بۆ ئەمەش نایانەوێت نە هەرێمی کوردستان بچێتە سەر نەخشەی گازی سروشتی لە دەریای سپی "میدیتریانه-Mediterranean"  وە نە عێراق بیپەرژێتە سەر ئەوەی کە نەوتی زیاتر بخاتە بازاڕەوە.  لە هەفتەی یەکەمی ئابی ٢٠٢٢ دا، ڕۆژنامەنووسەکان چەند جارێک پرسیاریان لە وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتوەکان "نێد پرایس-Ned Price" کرد: ئایا ئێوە ئاگادارن وەزارەتی نەوتی عێراق بە شێوەیەکی ئینتیقائی ئەو کۆمپانیا ئەمریکیانە بە ئامانج ئەگرێت کە لە عێراق و هەرێمی کوردستان کارئەکەن، هەروەها وەزیری داراییش سەرقاڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای باڵایە؟ لێرەدا (ئینتیقائی، بە مانای ئەوەی لە ناو لیستێک کۆمپانیادا چەند کۆمپانیایەک کە نزیکن لە خۆرئاوا ئەمریکا بە مەبەست ئەکرێنە ئامانج). نێد پرایس بە نزیکەیی وەڵامێکی لە لا نەبو!. هەمان هەفتە ئەنجومەنی پیران و بەدیاریکراوی لیژنەی کاروباری دەرەوە نامەیەک ئاڕاستەی ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتوەکان ئەکەن، هەر لەو ڕۆژانەشدا بەشێوەیەکی کتوپڕ وەزیری دارایی عێراق "عەلی عەللاوی" دەستلەکارئەکێشێتەوە! دووەم/ چین بە بێدەنگی ناسەقامگیری بازاڕی ووزەی قۆستۆتەوە لە عێراقدا، چینیەکان مۆڵەتی پەرەپێدانی "پاڵێوگەی فاو"یان لە بەسرە بە (٧) ملیار دۆلار لە ساڵی (٢٠٢١)دا وەرگرتووە. لە (٢٠٢٢)دا چین بڕیاریداوە کە (١٠٠٠) هەزار خوێندنگە لە عێراقدا دروست ئەکات. ژینگەکە لە دووسەرەوە زەمینەسازی بۆ چین خۆشکردووە کە ئەسپی خۆی لە عێراقدا تاو بدات: یەک: هەر لە ساڵی (٢٠١٨ ەوە تا ٢٠٢٢) کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکانی وەک ئەکسۆن مۆبیلی ئەمریکی، بریتش پیترۆلیۆمی بەریتانی و شێڵی هۆڵەندی کێڵگە نەوتیەکانی عێراقییان بە جێهێشت و کشانەوە، ئەوەش بەهۆی گۆڕینی سیاسەتی نێوخۆیی کۆمپانیاکان خۆیان، هەروەها دابەزینی نرخی نەوت، دەستکەوتی کەم و نا سەقامگیریی ژینگەی کارکردن لە عێراق بە هۆی تیرۆرەوە. بۆ ئەم مەبەستە کۆمپانیا چینییەکان شوێنی کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکانیان گرتۆتەوە. لەم (٢٠٢٢)ەدا چینیەکان لە (١٤) کێڵگەی نەوتی سەرەکی و مامناوەندی عێراقدا ئۆپەرەیشن ئەکەن، کە ئەکاتە زیاتر لە (٥٠٪)ی نەوتی عێراق. جگە لەوەش بەردەوام چین ملیۆنێک بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی عێراق بۆ خۆی هەڵ ئەگرێتەوە.  دووەمین فاکتەر ئەوەیە، لە (٢٠٠١ ەوە تا ٢٠٢٢) تێڕوانین و سیاسەتەکانی ئەمریکا بۆ عێراق سەرکەوتو -نە-بوون. بەرئەنجامی ئەمە ئێران و ڕووسیاو چین هەریەکەیان بە جۆرێک کاریگەری خۆی لەسەر عێراق دروست کردووە.  لە ئاستی گڵۆباڵیشدا (گڵۆباڵ کۆی ئەو پرسانەیە کە پەیوەستی بە ئاستی تەواوی گەلان و دەوڵەتانی جیهانەوە هەیە)، چین لە ئەوروپاش ئەم دەرفەتانە ئەقۆزێتەوە. بۆ نمونە، بەهۆی قەیرانی ووزەوە، هەزاران کارگە دائەخرێن، ئەوروپییەک ئەگەر شامپۆیەک نرخەکەی لە (٢) یۆرۆ وە بگاته (٤)یۆرۆ ڕەنگە بتوانێت بیکڕێت، بەڵام کە نرخی شامپۆیەک بگاتە (٧ بۆ ١٠ یۆرۆ) بە دڵنیاییەوە خەڵک ئەچن شامپۆ چینییەکە ئەکڕن کە بە یەک یۆرۆیەو، هەرزان و ئاسان کاڵای چینی ئەگاتە هەموو شوێنێک لە جیهان.  سێهەم/  ویلایەتە یەکگرتوەکان پاڵپشتی نەوت و گازی سروشتی هەرێم ئەکات تەنها لە مانگی ئاب و سێپتەمبەری ٢٠٢٢ دا، وەزارەتی دەرەوە و باڵوێزخانەی ئەمریکا لە عێراق دووجار پاڵپشتی ناڕاستەوخۆیان بۆ کەرتی ووزەی هەرێم دووپاتکردۆتەوە: بە پێی زانیارییەکان، کۆمپانیا فرەڕەگەزەکانی بواری نەوت لە تەمموزی ٢٠٢٢ ەوە بە چڕی خەریکی لۆبی کردنن بۆ ئەوەی ئیدارەی ئەمریکا لەسەر بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی و جموجوڵەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق هەڵوێستی خۆی ڕوون بکاتەوە. چوار کۆمپانیای هەرە گەورەی ئەمریکی و نزیک لە خۆرئاوا لەلایەن دەستەڵاتی فیدراڵییەوە کراونەتە ئامانج: کۆمپانیای شلمبرگێر - Schlumberger، هالیبرتۆن بۆ خزمەتگوزاری ووزە- Halliburton Energy Service، بیکەر هیوج- Beker Hughes Company، هەروەها کۆمپانیای داناگازی ئیماراتی کە لە سنوری چەمچەماڵ و کێڵگەی کۆرمۆردا کار ئەکات.  لە یەکەم و دووەم و سێهەم دا، کۆمپانیا ئەمریکییەکان وەک لایەنێکی یاسایی و دەستوری ناوخۆیی وڵاتی خانەخوێ تەماشای بڕیارەکەی وەزارەتی نەوتی عێراقیان کرد و، پێوەی پابەند بون. کە نۆبە هاتە سەر کۆمپانیای دانا گاز و، لە حوزەیرانی ٢٠٢٢ەوە سێ جار هاوەنبارانی کێڵگەکە کرا، تێگەیشتنەکانی ئیدارەی ئەمریکا گۆڕران!؟ چوارەم/ کێڵگەی کۆرمۆر؛ پاڵپشتی ئەمریکا و مەترسییەکانی ئێران کۆرمۆر، لەناو ناحیەی قادرکەرەمدا شانی داداوە، ناوچەکە لەسەدەی پێشودا خاڵی بەریەککەوتنی کوردو جەبەروتی حکومەتە-یەکلەدوای یەکەکانی عێراق بووەو، بە سەختی کەوتۆتە بەر گۆڕانی ئیتنۆگرافی و شاڵاوەکانی ئەنفال، بەڵام ئیمڕۆکە زیاتر لە براندێکی بازرگانی و ناونیشانێکی سەرنجڕاکێشی ناو کۆبونەوەی بڕیاربەدەستانی ناوچەکە ئەچێت.  بە پێی Gaffney, Cline & Associate  کە وەک دەستگایەکی بواری ووردبینی جیهانی لە ساڵی (١٩٦٢)لە باشوری ئەمریکا دامەزراوە، کێڵگەی کۆرمۆر بڕی (٤.٤) تریلیۆن پێ سێجا یەدەگ گازی پەسەندکراوی هەیە. بە ئۆتۆمبیلێکی ئاسایی لەم کێڵگەیەوە بە (٢٠)خولەک ئەگەیتە ناو سەنتەری قەزای دووز خورماتوو، چۆنی لێک بدەیتەوە هەر (١٥ بۆ ٢٠)کیلۆمەتر لە هێزەکانی حەشدی شەعبی و سوپای عێراقەوە دوورە! بەگشتی زۆنەکە ئێران بەناوچەی هەژمونی خۆی ئەزانێت، بەڵام تورکیاو ئیمارات تیایدا کار ئەکەن و، ئیدارەی ئەمریکاش پاڵپشتی ئەکات. بە پێی ڕاگەیەندراوی کۆمپانیای داناگاز لە ساڵی (٢٠٢٢)دا داهات و بەرهەمهێنانیان بۆ ئاستی سەروو (٥٠٪) زیادی کردووە. ڕۆژانە (٤٥٠) ملێۆن پێ سێجا گاز بەرهەم ئەهێنێت، بە لولەیەکی (٢٤) ئینجی و بەدرێژی (١٧٢) کیلۆمەتر ئەگوێزرێتەوە بۆ شاری غاز لە چەمچەماڵ کە کارەبای ناوچەی سلێمانی دابین ئەکات. هەر لەوێشەوە بە لولەیەکی (١٢٠)کیلۆمەتری غاز ئەگەیەنێتە ناوچەی پیرداودی هەولێر. جگە لەوەی کێڵگەکە غازی شلی ماڵان (LPG) بەرهەم ئەهێنێت و بە تەنکەر و بەتەندەر دراوە بە چەند کۆمپانیایەک تا غازی شل ئەگاتە ماڵان. هەروەها بڕی (١٥بۆ ٢٠) هەزار بەرمیل نەوتیش کە لە چڕی گازەکە جیا ئەبێتەوە بەرهەم ئەهێنێت. کەواتە ئەمە یەکێکە لە شادەمارەکانی ئابوریی کوردستان و دەیان کۆمپانیای لۆکاڵی و ئیماراتی و تورکی و ئەمریکیش لێی سودمەندن.  ڕووبەری کێڵگەکە (٢٥٠کم٢) یە، ساڵی (٢٠٢٢) داناگاز بە هەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی هەرێم دەستی داوەتە گەورەکردنەوەی وێستگەکان لەناو کێڵگەکەدا بە بڕی (٦٣٠) ملیۆن دۆلار، لەو بڕەش ویلایەتە یەکگرتوەکان (٢٥٠) ملیۆن دۆلاری بەخشیوە بۆ هەمان مەبەست. هەر ئەمە نییە، بەڵکو دوو کۆمپانیای ئەمریکیش (ئیکستێران و هاڤانتیک) لە کاری لۆجیستی دا بەشداری فراوانترکردنی وێستگەکان ئەکەن.  عێراق (بەغداو ناوچەکانی خواروو) لە ڕووی به‌رهه‌م هێنانی كاره‌باوه‌  پێویستیان به‌ (٣٠)هەزار مێگاوات كاره‌با هه‌یه‌ به‌ڵام تا ئێستا نەیانتوانیوە لە (٢٠) هه‌زار مێگاوات زیاتر به‌رهه‌م بهێنن. بۆ ئەوەش بەردەوام یەک لەسەر سێی کارەبای عێراق بە بەغدای پایتەختیشەوە پشتی بە ئێران بەستوەو، گاز لە ئێرانەوە هاوردە ئەکەن بە شێوەیەک کە نزیکەی سێ هێندە گرانتر لە نرخی بازاڕ بە عێراقی ئەفرۆشێت.  لە دۆخێکی وەهادا، هەر ئەڵێی گازی سروشتی هەرێم بە تایبەتی کۆرمۆر بەهۆی ئێجگار نزیکییەکەیەوە لەناو یەک ووڵاتدان، بۆ ئەوە کراوە ڕەوانەی بەغدا بکرێت و ببێتە هۆکاری بوژانەوەی ئابوریی و لێکتر نزیکبونەوەی سیاسی و ئەمنی. بەڵام ئێران نە ئەوە قبوڵ ئەکات کە گازی هەرێم ببێتە جێگرەوەی گازەکەی ئەو بۆ عێراق، نە پێی خۆشە عێراق و هەرێم لەسەر سکەیەکی سەقامگیری نەوت بن تا هاوکاری ئەوروپاو ئەمریکا بن لەم قەیرانە جیهانیەی کە هایدرۆکاربۆن دروستی کردووە. بۆیە ئیدارەی ئەمریکاش لەسەر ئاستی فەرمی ئەو تێگەیشتنەی بۆ دروست بووە کە بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی و وەزارەتی نەوت مەبەستی دیکەیان لە پشتەوەیە. بۆیە باربارا لیف جێگری وەزیری دەرەوە دوای سەردانی بۆ بەغداو هەرێمی کوردستان سەردانی ئیماراتی یەکگرتوی عەرەبیشی کرد.   پێنجەم/ ئایا بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی هەڵ ئەوەشێنەوە؟ کاتێک زانیاری وورد بەردەست نەبون، ئەبێت پەنا بەرینە بەر "ئاماژەکان". لێرەدا دوو ئاماژە هەیە. یەکەمیان، لەناو هەرێمی کوردستان لێک نزیکبونەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستانە. دووەمیان، پێکهێنانی حکومەت بە بێ پارتی و سووننەکان ئەستەمە، بۆ ئەمەش کوردو سووننەو لایەنەکانی نێو چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەکان هەنگاوی گەورەیان هەڵهێناوە بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێ لە بەغدا. بە ئەگەری سەت لە سەت دەستکەوتی هەرێمی کوردستان لەم ئاکتەدا کەمبونەوەی گرژییەکانە لەمەڕ پرسی نەوت و گاز. ئەم گرژییانەش لەدوای بڕیارەکەی ١٥ ی شوباتی ٢٠٢٢ ی دادگای فیدراڵی کە تیایدا پرۆسە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە نایاسایی و نادەستوری وەسف ئەکات گەیشتۆتە لوتکەو، نیگەرانی کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان و هەرێم و یەکێتی ئەوروپاو ئەمریکای لێکەوتۆتەوە.      گفتوگۆ و دەرئەنجام  ٭ بەشێوەیەکی گشتی تاکە چارەسەری پرسی نەوت و گاز لە نێوان بەغداو هەرێمی کوردستاندا، بە دەرکردنی یاسای نەوت و گازی عێراق تا ڕادەیەکی باش چارەسەر ئەبێت. بەمەرجێک ئەو یاسایە ڕێگەبدات هەرێمی کوردستان کۆمپانیای کوردیی-نیشتیمانی- خۆماڵی- بواری خزمەتگوزارییەکانی ووزە دابمەزرێنێت. کاتێک هەرێمی کوردستان بوو بە خاوەنی کۆمپانیای گەورەی بواری پیشەسازیی نەوت، ئیتر توانای مرۆیی بۆ بەڕێوەبردن دەستەبەر ئەبێت، بەرە بەرە ئەو تێچووە زۆرەی کە کۆمپانیا بیانییەکان لە هەرێمی کوردستان هەیانەو سەرچاوەی قەیرانی دارایی هەرێمە کەم ئەبێتەوە، ئینجا ئیتر بانک و سیستەمی باجی نیشتیمانی بەرەبەرە پەرەئەستێنێت....و...تادوایی.  ٭ کەرتی نەوت و گازی هەرێم کەوتۆتە بەردەم هەڕەشەی ناوخۆیی و عێراقی و هەرێمی و جیهانی، لە هەمان کاتدا دەرفەتی گەورەی ناوخۆیی و عێراقی و جیهانیش لە ئارادایە. دەرفەتەکە ئەوەیە کە تاوەکو نرخی نەوت لە ئاستێکی بەرزدایە، هەرێمی کوردستان هەنگاو بەرەو بونیادنانی ژێرخانێکی ئابوریی بەهێز و فرەچەشن بنات.