.jpg)
نوسینى، هاوڕێ حهسهن حهمه بهسیاسیكردنى كهرتى گشتى له ههرێمى كوردستان: ههڵسهنگاندنێك لهسهر بنهماى سیستمی مێریتۆكراسی پێشهكی دابهشكردن و پڕكردنهوهى پۆسته حكومی و ئیدارییهكان لهسهر بنهمای وهلائی حزبی، وهلائی شهخسی و خزمخزمێنه یهكێكه له گرفته سهرهكیهكانى حوكمڕانى له ههرێمى كوردستان. لهدواى دروستبوونى قهوارهى ههرێمى كوردستان له ساڵى 1991 تا ئهمڕۆ، بهگشتى دامهزراندن له كهرتی گشتیداو وهرگرتنى پۆست و ئیمتیازاته ماددی و مهعنهوییه حزبی و حكومیهكان لهسهر بنهماى وهلائی حزبی و شهخسی بوون، نهك لهسهر بنهماى لێهاتوویی و لێوهشاوهیی. دهرئهنجام، سیستمى دامهزراندن و وهرگرتنى پۆسته ئیدارییهكان له حكومهتدا پێچهوانهى ئهو مهقولهیه بووه كهدهڵێت "كهسی شیاو له شوێنى شیاو". بهپێچهوانهوه، زۆربهى ئهوانهى پۆسته حكومیهكانیان له كهرتى گشتیدا وهرگرتووه كهسانى لاوازبوون، شیاوى ئهو پلهو پایه حكومیانه نهبوون كه وهریانگرتوه، ئهمهش كاریگهرى خراپی لهسهر پێشكهشكردنى خزمهتگوزارییه گشتیهكان و گهشهى ئابوورى له ههرێمى كوردستان ههبووه. سهركهوتنى ههر وڵاتێك بهنده لهسهر ئهوهى ئایا كهسانى شیاو لێهاتوو بهتوانا پۆسته باڵاكانى ئهو وڵاته بهڕێوه دهبهن. لهم بارهیهوه، لی كوان یو، دامهزرێنهرو یهكهمین سهرۆك وهزیرانی سهنگافورا، دهڵێت: " ئهگهر بمانهوێت سهنگافورا سهركهوتووبێت... پێویسته خاوهنى سیستمێك بین ڕێگه به بهتواناترین مرۆڤهكان بدات كه ئهو پۆست و كارانه وهربگرن كه شیاوی وهرگرتنین، كارو پۆستهكان پێویستیان بهو كهسه بهتوانایانه ههبێت، نهك بهپێچهوانهوه كهسهكان پێویستیان بهو پۆست و پلهوپایانه بێت (1). ههمان قسه بۆ كوردستانیش ڕاسته، گهر دهمانهوێت كوردستان سهركهوتووبێت، پێویسته كهسانێك له پلهو پایهدابن كه لێوهشاوهو لێهاتوون، پێوهری وهرگرتن له حزبی بوون و نزیكایهتى سیاسیهوه بگۆڕن بۆ پێوهرى لێوهشاوهیی، ئهمهش تهنها به پهیڕهوكردنى سیستمی مێریتۆكراسی دهبێت. سیستمی مێریتۆكراسی واته ئیدارهدانى وڵات و كهرتى گشتى لهلایهن ئهو كهسانهى تواناو لێهاتوویی و لێوهشاوهییان ههیه، ههروهها پسپۆڕی و تایبهتمهندی وردییان لهو بوارانهدا ههیه كه كارى تێدادهكهن. بهڕێوبردنی كهرتى گشتى لهلایهن كهسانى بههرهمهند و بهتواناوه دهتوانێت باشترین دهرئهنجامی خوازراوى ههبێت، بهم هۆیهشهوه خوشگوزهرانى گشتى بۆ ههمووان دابین دهكات. لێرهوه سیستمى مێریتۆكراسی سیستمێكى دادپهروهرانهیه، تاك و كۆمهڵ بههۆیهوه سوودمهند دهبن، گهشهى ئابوورى و خۆشگوزهرانى گشتى بههۆیهوه بهرههمدێت. ئهم كورته توێژینهوهیه ههوڵدهدات بهشێوهیهكى ڕهخنهیی تیشكبخاتهسهر پێوهرهكانى وهرگرتنى پۆستی گشتى له ههرێمى كوردستان. توێژینهوهكه لهسهر بنهماى ئهدهبیاتى سیستمى مێریتۆكراسی باس لهوه دهكات گۆڕینى پێوهرهكانى وهرگرتنى پۆستى گشتى له پێوهرى وهلائی حزبی و وهلائی شهخسیهوه بۆ پێوهرى تواناو لێهاتوویی كاریگهرى بهرچاوى دهبێت لهسهر بهرهوپێشبردنى كهرتى گشتى، گهشهى ئابوورى، خۆشگوزهرانى گشتى، كهمبوونهوهى گهندهڵی و بهرهوپێشبردنى دادپهروهرى، دواجاریش لهسهر بهرهوپێشبردنى حوكومڕانى له ههرێمى كوردستان. ڕهگوڕیشهى هزرى مێریتۆكراسی ڕهگوڕیشهى هزرى مێریتۆكراسی دهگهڕێتهوه بۆ لیبڕاڵیزمى كلاسیكى، بهتایبهتى بۆ بنهماى یهكسانی كه لێبڕاڵهكان باوهڕییان پێیهتى. بهبۆچونى لێبڕاڵهكان پێویسته ههموو تاكهكانى كۆمهڵگه ههمان دهرفهتى یهكسانیان ههبێت له كۆمهڵگهدا. بهڵام ئهمه واتاى وانیه لیبڕاڵهكان باوهڕیان به یهكسانى له دهرئهنجام یان پاداشتهكاندا ههبێت، بهو مانایهی ههموان یهكسان و هاوشێوهبن له بارودۆخ و گوزهرانی ژیاندا (لیبڕاڵهكان باوهڕیان به یهكسانى لهداهاتدا نیه). لیبڕاڵهكان باوهڕیانوایه یهكسانى كۆمهڵایهتى شتێكى نهخوازراوه لهبهرئهوهى خهڵك خاوهنى تواناو لێهاتوویی جیاوازن، كهسانێك ئامادهن لهوانی تر زیاتر خۆیان ماندووبكهن. بهواتایهكی تر، خهڵكى خاوهنى تواناو لێهاتوویی جیاوازن، بهشێكیان ئامادهن لهوانیتر زیاتر خۆیان ماندوبكهن. لیبڕاڵهكان پێیانوایه پێویسته توانا، لێهاتووی و حهزی كاركردن پاداشتبكرێت. لێرهوه، یهكسانى بۆ لیبڕاڵهكان بهمانای ئهوه دێت تاكهكان پێویسته دهرفهتى یهكسانیان ههبێت بۆ گهشهپێدانى تواناو لێهاتوویی جیاوازییان. ئهمه سهرهكێشێت بۆ مێریتۆكراسی، كه بهواتای فهرمانڕهوایكردن دێت لهلایهن به هرهمهند و بهتواناكانهوه. كۆمهڵگهیهكی مێریتۆكراس واته كۆمهڵگهیهك كه نایهكسانی له داهات و پێگهى كۆمهڵایهتیدا ڕهنگدانهوهى نایهكسانیه له دابهشبوونى تواناو لێهاتویی مرۆڤهكاندا، یان لهسهر بنهماى ئهو فاكتهرانهیه كه لهدهرهوهى كۆنتڕۆڵی مرۆڤن (بهخت و شانس، بۆ نمونه ههندێك مرۆڤ به كوێرى له دایك دهبن). كۆمهڵگهی مێریتۆكراس بهبۆچونى لیبڕاڵهكان كۆمهڵگهیهكی دادپهروهرانهیه لهبهرئهوهى تاكهكان لهسهر بنهماى ڕهگهز، ڕهنگی پێست، ئاین، یان باگراوهندی خێزانیهوه بڕیاریان لهسهر نادرێت بهڵكو لهسهر بنهماى تواناكانیان و خواستى كاركردنیان ههڵسهنگاندنیان بۆ دهكرێت. لایهنگرانى لیبڕاڵیزمی كلاسیكى پشتیوانى له مێریتۆكراسیهكى بههێز دهكهن به پهساوی ئهخلاقی و ئابوورى. لهڕووى ئابوورییهوه، لیبڕاڵهكان تهركیزى زۆر دهخهنه سهر پێویستى بۆ هاندان. نایهكسانى كۆمهڵایهتى بهرفراوان هاندهرێكى بههێزى دهوڵهمهندو ههژارهكانه بۆ كاركردن: دهوڵهمهندهكان دهرفهتى ئهوهیان ههیه سامانى زیاتر بهدهستبهێنن، لهههمانكاتدا ههژارهكان دهیانهوێت له ههژارى ڕزگارییان بێت. لهڕووى ئهخلاقیهوه، عهدالهت وادهخوازێت ڕێز له مافی تاكهكان بگیرێت. تا ئهو كاتهى تاكهكان دهیانهوێت به شێوهیهكى ڕهوا سامان كۆبكهنهوه، دهرئهنجامی دابهشكردنى سامان ڕهوایه، تهنانهت نایهكسانى له سامانیشدا ڕهوایه، لهبهرئهوهى پێوهرى كۆكردنهوهى سامان لێهاتووی و خواستى كاركردنه. ئهوانهى كه تواناى زۆریان ههیه ئهوانهن كه زۆر خۆیان ماندوكردوه، بهم هۆیهشهوه سهروهرت و سامانى زیاتر بهدهستدههێنن و شایستهى ئهوهن له كهسانى تهمبهڵ و تهوهزهل دهوڵهمهند تربن، ههر لهسهر ئهم بنهمایهیه لیبڕاڵیزم پاساو بۆ بوونى خاوهندارێتى تایبهت دههێنێتهوه. ئهم تێزه به تێزى دادپهروهرى لهسهر بنهماى ماف دهناسرێت، لهلایهن جۆن لۆكهوه لهسهدهى حهڤدهههم گهشهى پێدرا، دواتر له سهدهی بیستهمدا لهلایهن لیبڕاڵه نوێیهكانهوه بهرهوپێشبرا بهزۆریش لهژێر كاریگهرى بیروبۆچونهكانى ڕۆبێرت نۆزیكدا بوو(2). مێریتۆكراسی چیه؟ پێناسهو ڕهههندو تایبهتمهندییهكانى سیستمى مێریتۆكراسی بهگشتى مێریتۆكراسی پێناسهدهكرێت وهك سیستمێكى حكومی یان ئیدارى كه تێیدا لهسهر بنهماى توانا بهرپرسیارێتى، پۆست، كار و شایستهییهكان دابهشدهكرێت، كه لهڕێگهى ههڵسهنگاندنى بێلایهنانهوه یان تاقیكردنهوهوه بڕیارى لهسهر دهدرێت(3). مێریتۆكراسی به پسپۆڕی یان تایبهتمهندی پێناسهدهكرێت، بهم هۆیهوه چۆنێنى تێگهیشتن لێی دهگۆڕێت. ماناى مێریتۆكراسی دهشێت بهڕوونى دیارى بكرێت، بهڵام گرنگه ههندێك پرسیارى قوڵ لهبارهیهوه بكرێت. چۆن تواناو لێهاتویی دیاری دهكرێت؟ كێ دیارى دهكات؟ پڕۆسهى دیاریكردنهكهى چیه؟ ئهو بنهماو بههایانه چین پهیوهندییان به سیستمى مێریتۆكراسیهوه ههیه؟ تواناو لێهاتوویی چهمكێكى مهرجداره، پشت بهوه دهبهستێت كه له كۆمهڵگهدا چی به باش یان توانا دادهنرێت. ئهگهر مێریتۆكراسی بریتى بێت له گهشهپێدانى تواناكان و بهرهوپێشبردنیان، ئهوا چۆنێتى پێناسهكردنى تواناو لێهاتوویی خۆى بۆخۆى گرنگه له ههڵسهنگاندنى مێریتۆكراسیدا. ئهگهرچی ئهو پرسیارانه گرنگن، بهڵام دهكرێت كۆمهڵێك ڕێگاو شێواز دیاری بكرێت بۆ تێگهیشتن له مێریتۆكراسی. مێریتۆكراسی سیستمێكى كۆمهڵایهتیه كه توانا یان بههرهمهندی بنهماى دابهشكردنى پۆست و شایستهییهكانه بهسهر خهڵكدا. واتا، سیستمێكى كۆمهڵایهتیه لهسهر بنهماى توانا یان بههرهمهندی پۆست و شایستهییهكان بهسهر خهڵكدا دابهشدهكرێن. داكۆكیكهرانى سیستمی مێریتۆكراسی جهخت لهوه دهكهنهوه كه له سیستمێكى مێریتۆكراسی ڕاستهقینهدا ههمووان دهرفهتى یهكسانیان ههیه بۆ گهشهپێدان و بهدهستهێنانى شایستهییهكانیان لهسهر بنهماى تواناو ههوڵ و ماندوبونى كهسیان. بهم شێوهیه، مێریتۆكراسی بیرۆكهی یهكسانى و لێهاتوویی دهسهپێنێت، لهبهرامبهردا سیستمی پاترۆنیج (دابهشكردنى شایستهییهكان لهسهر بنهمای وهلائی حزبی) و خزمخزمێنهو گهندهڵی و بێتوانایی ڕهدهكاتهوه. مێریتۆكراسی سیستمێكه كه گرنگی دهدات به كێبڕكێ، ههڵبژاردن و دیاریكرانى ئاشكرایانه، ههڵسهنگاندنى وردی جۆرێتى تواناكان، ههروهها بوونى كۆمهڵێك پێوهرى تایبهتمهندی جیهانى و پڕۆسهى دامهزراندنى تۆكمهو جێگیر، لهبرى دیاریكردنى كوێرانهو ههڕهمهكی تاكهكان بۆ پۆستهكانى كهرتى گشتى. ئهمڕۆ، سیستمى مێریتۆكراسی له پڕۆسهى دامهزراندندا پهیوهندیداره به ئاستی خوێندهوارى (بڕوانامه)، دهرچوون له تاقیكردنهوه گشتیهكان، بهدیهێنانى ههموو مهرجهكانی پێویست بهو پۆستهوه. لهزۆربهى حاڵهتهكاندا، تاقیكردنهوهى دهروننی و چاوپێكهوتن شانبهشانى ئهو مهرجانه پێویسته. سیستمی مێریتۆكراسی چهند سودێكى سهرهكی ههیه: 1- پیادهكردنى سیستمى مێریتۆكراسی دهبێتههۆى بهرزبوونهوهى گهشهى ئابورى لهبهرئهوهى: - كهرتى گشتى لهلایهن كهسانى بهتواناو شارهزاوه ئاڕاسته دهكرێت، لێهاتووهكان تواناى ئهوهیان ههیه پیلانى تۆكمه بۆ بهرهوپێشبردنى دامهزراوه گشتیهكان دابنێن. ئهمهش دهبێتههۆى بهرهوپێشچوونى تواناى دامهزراوه گشتیهكانی وڵات و دواجاریش گهشهپێدانى ئابوورى. - وهرگرتنى شایستهییه ماددی و مهعنهوییهكان لهم سیستمهدا لهسهر بنهماى لێهاتووییه، ئهگهر دهتهوێت سوودمهندبێت دهبێت كهسێكى لێهاتوو بێت، ئهم بنهمایه هانى گهشهپێدانى تواناكان دهدات، تاكهكان لهم سیستمهدا پاڵنهرى زیاترییان ههیه بۆ خۆپێگهیاندن و بهم هۆیهشهوه زیاتر بهرههمهێنن. 2- جێبهجێكردنى سیستمى مێریتۆكراسی دهبێتههۆى كهمبوونهوهى گهندهڵی، لهبهرئهوهى دروستكردنى بیرۆكراسێتیهكى پڕۆفیشناڵ بهرژهوهندى جیاواز لهنێوان بیرۆكرات و سیاسیهكاندا دروست دهكات. كهسانى بهتواناو لێهاتوو كهمتر دهكهونه ژێر كاریگهرى شهخسی و حزبیهوه، ملكهچی سیاسیان كهمتره. بهواتایهكى، كاتێك بهرپرسانى كهرتى گشتى لهسهر بنهماى مێریتۆكراسی دادهمهزرێن لهبهرامبهر وهزیرهكانى حكومهتدا بهرپرسیارن، كه ئهوانیش لهبهرامبهر حكومهت و پهرلهماندا بهرپرسیارن و ملكچن بۆ لێپێچینهوهى پهرلهمان، بهم هۆیهشهوه بهرپرسانى كهرتى گشتى بهرپرسیارانهتر ڕهفتاردهكهن. دهرئهنجام، ئهم سیستمه ڕێگهخۆشكهره بۆ كهمكردنهوهى گهندهڵی. 3- دامهزراندن لهسهر بنهماى تواناو لێهاتوویی و پلهبهرزكردنهوه لهسهر ههمان پێوهر تواناى كارمهندانى حكومهت باشتر دهكات و ئهدائیشیان بهرزتردهكاتهوه. 4- پیادهكردنى سیستمى مێریتۆكراسی دهرفهت دهڕهخسێنێت بۆ ئهوهى خزمهتگوزارییه گشتیهكان به باشترین شێوازى خوازراو پێشكهش به هاوڵاتیان بكرێت. دهرئهنجامیش، خۆشگوزهرانى گشتى دێتهكایهوه(4). بهڵام ڕهنگه پرسیارى سهرهكی لێرهدا ئهوه بێت چۆن سیستمى مێریتۆكراسی بناسینهوه. بهگشتى سیستمى مێریتۆكراسی به دوو خاسیهتێكى سهرهكی له سیستمهكانى تر جیادهكرێتهوه: 1- كێبڕكێی بێلایهن دوور له دهستێوهردانى حزبی، شهفافیهت و بێلایهنى دوو پێشمهرجی سهرهكین بۆ كێبڕكێی ئازادانه. واته دهبێت ههمووان مافی كێبڕكێیان ههبێت بۆ وهرگرتنى ههمان پۆست، كار، شایستهیی، لهههمانكاتدا دهبێت ههڵسهنگاندنی دیاركردنى كهسی شیاو به شهفافی و بێلایهنانه ئهنجامبدرێت. 2- دهرفهتى یهكسان بۆ ههمووان، ههمووان بهیهكسانى مافی پێشكهشكردنیان ههبێت بۆ پۆسته گشتیهكان(5). مێریتۆكراسی سیستمێكى ئایدیاڵ نیه كه قابیلی پیادهكردن نهبێت، بهپێچهوانهوه زۆرینهی وڵاته پێشكهوتووهكانى جیهان بهتایبهت وڵاته لیبڕاڵهكان پهیڕهویی لهم سیستمه دهكهن. یهكێك له دیارترین ئهو وڵاتانهى كه پێشهنگه لهڕووى شوێنكهوتنى سیستمى مێریتۆكراسی وڵاتى سهنگافورایه. سیستمى مێریتۆكراسی له سهنگافورا بهشێكی سهرهكی له بنهماو بهها نیشتیمانیهكانى سهنگافورا پێكدههێنێت، بووه به بهشێك له ناسنامهی نیشتیمانى ئهو وڵاته. ئهم گرنگیدانه زۆرهى سهنگافورا له وتهو لێدوانهكانى بهرپرسانى باڵاى ئهو وڵاتهدا به ئاشكرا دهردهكهوێت. بۆ نموونه، لی هسین لونگ،سهرۆك وهزیرانى سهنگافورا، له ساڵى 2013دا ڕایگهیاند: " مێریتۆكراسی وهك بهشێكى سهرهكی و بنهمایهكى جێگیرى وڵاتهكهمان دهمێنێتهوه. پێویسته خهڵك به بهشداری و ماندوبونیان بناسینهوه، نهك به باگراوند و سهروهت و سامان و پێگهی كۆمهڵایهتیان، پێویسته جهخت لهسهر ئهوه بكهینهوه پاداشتكردن لهسهر بنهماى بهشداری و تواناو و ماندووبوونه، پێویسته ئهوانه پاداشتبكرێن كه خزمهتێك پێشكهش به وڵاتهكهمان دهكهن". لهگهڵ ئهمهشدا، مێریتۆكراسی بووه به بهشێك له ستراتیجی ئیدارهدانى فرهیی له سهنگافورا. پێكهاته جیاوازهكانى ئهو وڵاته لهسهر بنهمای ڕهگهزی جیاوازییان كارو شایستهییهكان وهرناگرن بهڵكو لهسهر بنهماى تواناو لێهاتوویی و بهشدارییان پاداشت دهكرێن. ههروهها بهشى مافه بنهڕهتیهكانى دهستورى ئهو وڵاتهدا به قوڵى پشتیوانى له پاراستنى یهكسان و دهرفهتى یهكسان دهكات بهتایبهت له بوارى پهروهردهدا. له دهستورهكهدا هاتووه نابێت جیاكارى لهسهر بنهمای ڕهگهزو ئاین له دامهزراوهكاندا بكرێت. بهههمان شێوهى سهنگافورا، ویلایهته یهكگرتووهكانى ئهمریكا پیادهى سیستمى مێریتۆكراسی دهكات، بهشێوهیهك ئهم سیستمه بهشێكى گرنگه له ناسنامهى نیشتیمانى ویلایهته یهكگرتووهكان(6). بهڵام پێویسته تێبینى ئهوه بكرێت، پیادهكردنى سیستمی مێریتۆكراسی له وڵاتێكهوه بۆ وڵاتێكى تر بهپێی جیاوازى كلتورو كۆمهڵگهكان تاڕادهیهك دهگۆڕێت. ههروهها، تهنانهت لهو وڵاتانهى كه به وڵاتى مێریتۆكراسی دهناسرێن، هۆكارو فاكتهره نا مێریتۆكراسیهكان كاریگهرییان ههیه. به واتایهكی تر، پیادهكردنى ئهم سیستمه تهنانهت لهو وڵاتانهشدا كه ئهو سیستمه پهیڕهو دهكهن ڕێژهییهو زۆربهى كات ڕهگهزى نامیریتۆكراسی (بۆماوهیی، پێگهى كۆمهڵایهتى و پهیوهندییه كۆمهڵایهتیهكان، فاكتهرى كلتورى) تێكهڵ به ڕهگهزه مێریتۆكراسیهكان دهكرێن(7). ههرێمى كوردستانى عێراق: دامهزراندن لهسهر بنهماى سیاسی نهك مێریتۆكراسی سێكتهرهكانى كهرتى گشتى له ههرێمى كوردستانى عێراق به قوڵی به سیاسی و بهحزبی كراون، لهبهرئهوهى سیستمى سیاسی و حوكومڕانى له ههرێمى كوردستان سیستمێكى تهواو حزبیه، سیستمی سیاسی ملكهچه بۆ حزبه سیاسیهكان، نهك هاوشێوهى وڵاته پێشكهوتووهكان حزب ملكهچ بێت بۆ سیستمى سیاسی و لهچوارچێوهى یاسایی سیستمهكهدا بجوڵێتهوه(8). دهستێوهردانى حزبی بهنزیكى له ههموو كهرت و دامهزراوه گشتیهكانی ههرێمى كوردستانى عێراقدا دهبینرێ و ههستى پێدهكرێت(9). بهم هۆیهوه، دامهزراندن له كهرتى گشتی و تاڕادهیهك له كهرتی تایبهتیشدا، دابهشكردنى پۆسته گرنگ و باڵاكان، ههروهها دابهشكردنى شایسته ماددی و مهعنهوییهكان تاڕادهیهكى زۆر لهسهر بنهماى وهلائی حزبی و سیاسی یان خزمخزمێنه دابهشكراون. چهندین ئاماژهى ڕوون و ئاشكرا ههن بۆ سهلماندنى ئهم بانگهشهیه. یهكهم، له ههرێمى كوردستان مهحاڵه كهسێك پۆستێكى باڵای له حكومهتی ههرێمى كوردستان وهرگرتبێت بهبێ پشتیوانى پارتى دیموكراتى كوردستان یان یهكێتى نیشتمانى كوردستان. له ههرێمى كوردستان زۆربهى ئهو بهرپرسانهى پۆستى باڵاو گرنگیان له حكومهتدا ههیه لهسهر بنهماى حزبی بوون ئهو پۆستهیان پێدراوه، یاخود بهپشتیوانى بهرپرسێك ئهو پلهوپایهیان پێبهخشراوه. لێرهوه، پۆسته باڵاو گرنگهكان له ههرێمی كوردستان پێوهرێكى حزبیه یان ههندێكجار شهخسی یان نزیكایهتیه، بهم هۆیهشهوه ئهم پێوهره لهگهڵ پێوهرى تواناو لێهاتوویدا ناگونجێت. بهپێچهوانهوه سیستمى مێریتۆكراسی وادهخوازێت ئهو پۆستانه بهپێى ئاستى لێهاتوویی و شیاوى پڕبكرێنهوه، لهپێناو ئهوهى كهسی شیاو له شوێنى شیاودا دابنرێت. دووهم، نهك تهنها پڕكردنهوه پۆسته باڵاكان بهڵكو سیستمى دامهزراندنی فهرمانبهرانى ئاسایی بهههمان شێوه تاڕادهیهكی بهرچاو فۆڕمێكى حزبی یان شهخسی و نزیكایهتى خێزانى وهرگرتووه. بهپێى ڕاپرسیهكى دهزگاى ڕاپرسیهكى دهزگاى جیهانى بۆ ڕاپرسی خزمهتى مهدهنی كه له ساڵى 2011دا ئهنجامدراوه، لهسهدا 24ى فهرمانبهرانى كهرتى گشتى له ههرێمى كوردستان بههۆى پهیوهندی هاوڕێیهتى یان نزیكی خێزانیهوه دامهزراون، لهسهدا 8ى فهرمانبهران لهكاتى دامهزراندا بههۆى پشتیوانى حزبه سیاسیهكانهوه دامهزراون. ههر له ڕاپرسیهكهدا پرسیارى ئهوه كراوه كه ئایا گرنگترین هۆكارى دامهزراندن له وهزارهتهكهی تۆدا چی فاكتهرێكه، لهسهدا 27ى ئهوانهی بهشداربوون له ڕاپرسیهكهدا ئاماژهیان بۆ وهلائی حزبی كردوه.، لهسهدا 18 بهشداربووان پهیوهندى خێزانى و هاورێیهتیان ئاماژه پێكردوه، لهسهدا 6ى بهشداربووان وهلائی خێڵ و عهشرهتیان دیاریكردوه. بهههمان شێوه، ڕاپرسیهكی نوسینگهى نهتهوه یهكگرتووهكانی تایبهت به ماددهى هۆشبهرو تاوان ئهوه پشتڕاستدهكاتهوه دامهزراندن له كهرتی گشتیدا له حكومهتى ههرێمى كوردستان به دهگمهن لهسهر بنهماى مێریتۆكراسیه. بهپێى ڕاپرسیهكه زیاتر له نیوهى فهرمانبهرانى كهرتى گشتى له ههرێمى كوردستان لهسهر بنهمای پڕۆسهیهكى تۆكمهو مانادارى دامهزراندن دانهمهزراون(10). لهڕاستیدا لهڕابردوودا شێوازى باوى دامهزراند له ههرێمى كوردستان پشتى بهستبوو به تهزكیهى حزبی، كه ئهمهش تهواو پێچهوانهى سیستمى مێریتۆكراسیه(11). لهگهڵ ئهمهشدا، لهڕابردودا حكومهتى ههرێمى كوردستان لهپێناو بهدهستهێنانى پشتیوانى سیاسی بهلێشاو فهرمانبهرێكى زۆرى له كهرتى گشتیدا دامهزراند، تاڕادهیهك بهشێكی بهرچاوى دامهزراندنهكه لهسهر بنهماى پێویستى نهبوون، بهڵكو ههردوو حزبی دهسهڵاتدار لهپێناو بههێزكردنى پێگهى خۆیان له كۆمهڵگهدا ئهو كارهیان ئهنجامدا، كه ئهمهش دیسانهوه پێچهوانهى دامهزراندنه لهسهر بنهماى تواناو لێهاتوویی. سێههم، وهرگرتنی خوێنكاران له زانكۆكانى ههرێمى كوردستان لهسهر بنهماى قبوڵ خاس، كه تهواو پێچهوانهى سیستمى مێریتۆكراسیه، لهبهرئهوهی قبوڵ خاس وهرگرتنه لهسهر بنهماى پشتیوانى بهرپرسێك یان حزبێكى سیاسیه نهك لهسهر بنهماى شایستهیی و لێهاتوویی، كهسێك پهنا بۆ قبوڵ خاس دهبات كه به مافی خۆى ناتوانێت لهو كۆلێجه بخوێنێت كه به قبوڵ خاس دهتوانێت لێی بخوێنێت. ئهگهرچی شێوازى قبوڵ خاس له ئێستادا له زانكۆكانى ههرێمى كوردستان حاڵهتێكى دهگمهنه، بهڵام له ڕابردودا حاڵهتێكى باو بووه له ههرێمى كوردستان(12). چوارهم و كۆتایی، بوونى فهرمانبهری بندیوارو دوو موچهو سێ موچه له كهرتی گشتیدا ئاماژهیهكى ڕوونى كارنهكردنه لهسهر بنهماى سیستمى مێریتۆكراسی. بهپێى زانیارییهكان، زیاتر له سهد ههزار كهس له ههرێمى كوردستان له كهرتى گشتیدا یان بندیوارن یان دوو موچهو سێ موچه وهردهگرن(13). پێویسته لێرهدا تێبینی ئهوه بكرێت، دامهزراندن لهسهر بنهماى حزبی و پهیوهندی سیاسی و خێزانی كۆمهڵێك كاریگهرى خراپی ههبووه: 1- كاریگهرى خراپی ههبووه لهسهر گهشهى ئابوورى، لهو ڕووهوهى بۆتههۆى بهفیڕۆدانى سامانى گشتى و دروستبوونى بارگرانیهكى گهورهى دارایی لهسهر حكومهتى ههرێمى كوردستان. 2- كاریگهرى خراپی ههبووه لهسهر ئهدائی دامهزراوه گشتیهكان، خهڵكى بێ توانا نهشارهزا ناتوانێت ئهدائێكى باش پێشكهش بكات، سهرئهنجامیش ئهدائی دامهزراوهكان بههۆى لاوازى بهڕێوبهرو فهرمانبهرهكانیهوه لاواز دهبێت، دهرئهنجامیش متمانهى هاوڵاتیان به دامهزراوه حكومیهكان لاواز دهبێت. 3- ههستى ناڕازیبونی لهنێو كهرتی گشتیدا دروستكردوه، بههۆى ئهوهى بهشێك له فهرمانبهرو بهڕێوبهره گشتیهكان به بهپێوهرى حزبی یان بههۆى پهیوهندی سیاسی و خێزانیهوه دیاریدهكرێن ئهو كهسانهى بهمافی خۆیان و به شایستهیی خۆیان دامهزران ههست به نادادى و ستهم دهكهن، بهم هۆیهشهوه له ئیش و كارهكانیان ڕازینین، ئهمهش دیسانهوه كاریگهرى خراپی دهبێت لهسهر ئهدائی كاركردنیان. 4- بهرژهوهندییه حزبی و بهرژهوهندیی بهرپرسانى سیاسی له ههندێك حاڵهتدا جێگهى بهرژهوهندی گشتى دهگرنهوه، ئهو بهڕێوبهره گشتیانهى لهلایهن حزب یان بهرپرسانى سیاسیهوه دیاریكراون ملكهچن بۆ بهرژهوهندی حزب یان ئهو بهرپرسه سیاسیانهى كه پشتیوانى لێكردون، كاتێك بهرپرسانى گشتى لهلایهن حزب یان بهرپرسانى سیاسیهوه دیاری دهكرێن لهبهرامبهر ئهواندا بهرپرسیار دهبن، ملكهچی بهرژهوهندی ئهوان دهبن، لێرهشهوه بهرژهوهندی تایبهتى جێگهى بهرژهوهندی گشتى دهگرێتهوهو گهندهڵی دهبیت به سیماى دیارى كهرتى گشتى. بهپێچهوانهوه كاتێك بهرپرسان لهلایهن حكومهتهوه دیاری دهكرێن، لهبهرامبهر وهزیرهكاندا بهرپرسیارن، كه ئهوانیش لهبهرامبهر پهرلهماندا بهرپرسیارن و پهرلهمان دهتوانێت متمانهیان لێوهربگرێتهوه، ملكهچن بۆ چاودێرى و بهدواداچوونى پهرلهمان، بهم هۆیهشهوه بهرپرسیارانهتر ڕهفتار دهكهن. بهگشتى، له ههرێمى كوردستان پۆسته گرنگ و باڵاكان لهسهرجهم دامهزراوهكاندا بهكهسانى حزبی پڕدهكرێنهوه، لهزۆربهى حاڵهتهكاندا حزبی بوون یان نزیكى له سهركردهیهكى سیاسیهوه پێوهرى وهرگرتنى پلهوپایهو پۆستهكانه. چهند ئاماژهیهكی ڕوون ههیه ئهوه پێشاندهدهن له ههرێمى كوردستان پۆسته باڵاكان لهسهر بنهماى حزبی بوون یان پهیوهندی شهخسی پڕدهكرێنهوه نهك لهسهر بنهماى مێریتۆكراسی، گرنگترین ئهو ئاماژانهش بریتین له: 1- بهشێك له پلهوپایهو پۆستهكان ههرگیز ئاشكرا ناكرێن تا ههمووان بهیهكسانى مافی پێشكهشكردنیان ههبێت، بهڵكو ڕاستهوخۆ لهلایهن حزب یان بهرپرسانى سیاسیهوه لهسهر بنهماى وهلائ نهك توانا كهسهكان بۆ ئهو پۆستانه دیارى دهكرێن. كه ئهمهش تهواو پێچهوانهى ڕهگهزه سهرهكیهكانى سیستمى مێریتۆكراسیه. 2- ههڵسهنگاندنهكه له بنهڕهتدا ههڵسهنگاندنێكى تهواو لایهنگیرانهیه، حزب یان بهرپرسێكی سیاسی لهسهر بنهماى نزیكبوون لهخۆى كهسێك بۆ ئهو پۆستانه دیاری دهكات، نهك لهسهر بنهماى توانا. 3- هیچ كێبڕكێیهك له پڕۆسهكهدا نیه، یهك كهس ههیه بۆ یهك پۆست ئهویش به نهێنی دیاری دهكرێت. له ههندێك حاڵهتدا بهشێك له پۆستهكان لهلایهن وهزارهتهكانهوه ڕادهگهیهنرێن، لهڕووكهشدا كار به سیڤی دهكرێت، بهڵام له ناوهڕۆكدا كێ پشتیوانى سیاسی ههبێت ئهو دهتوانێت پۆستهكه بهرێتهوه. نمونهكانی مێریتۆكراسی له ههرێمی كوردستان ئهگهرچی شێوازهكانی دامهزراندن و دابهشكردنى پۆسته گرنگ و باڵاكان له ههرێمی كوردستان بهگشتى لهسهر بنهماى سیستمى مێریتۆكراسی نیه، بهڵام ئهمه ماناى ئهوه نیه سیستمى مێریتۆكراسی بۆ كوردستان سیتسمێكى تهواو نامۆبێت. لێرهدا باس له سێ نمونهى سهرهكی دهكهین له كهرتى خوێندنی باڵادا وهك نموونهى سیستمێكى مێریتۆكراسی نمونهیی. نمونهی یهكهم، حكومهتی ههرێمى كوردستان له ساڵى 2010 له بوارى خوێندنى باڵادا پڕۆگرامی گهشهپێدانى توانای مرۆیی (تواناسازى) ڕاگهیاند وهك ستراتیژیهك بۆ گهشهپێدان و بهرزكردنهوهى تواناى توێژهران و پێگهیاندنى كهسانى ئهكادیمى لهسهرجهم بواره زانستیه جیاوازهكاندا له ههرێمى كوردستان. ئهم پڕۆگرامه پڕۆگرامێك بوو لهسهر بنهماى سیتسمى مێریتۆكراسی لهبهرئهوهى: 1- لهم پڕۆگرامهدا ههمووان بهبێ لهبهرچاوگرتنى پاشخانى حزبی و ڕهگهزى و ناوچهى جوگرافی مافی پێشكهشكردنیان ههبوو، واته دهرفهتهكه بۆ ههمووان یهكسان بوو. 2- پڕۆگرامهكه پڕۆگرامێكى كێبڕكێ ئامێزبوو، ههموو ئهوانهى پێشكهشكاربوون دهرفهتى وهرگرتنى سهد له سهدیان نهبوو. به واتایهكى تر، باشترینهكان ئهوانهى زۆرترین خاڵیان له كێبڕكێكهدا كۆكردبۆیهوه دهیانتوانى كێبڕكێكه بهرنهوه. 3- پێوهرهكانى وهرگرتن له پڕۆگرامهكه بریتی بوون له: توانستى زانستی-نمرهى بهكالۆریۆس، نمرهى به كالۆریۆس و ماستهر بۆ پێشكهشكارانى دكتۆرا، ههروهها توانستى زمانى ئینگلیزى (بوونى تاقیكردنهوهى نێودهوڵهتى باوهڕپێكراو كه ئاستى پێشكهشكار دیاری بكات)، بوونی ئۆفهرى خوێندن. سهرجهم ئهم پێوهرانه پێوهرى زیرهكى و لێهاتووین، پێشاندهرى حهزی كاركردن و خۆماندوكردنن. ئهگهرچی له پڕۆگرامهكهدا چهند خاڵێكى كهم دهبهخشرا به كهس و كارى سهربهرزى شههیدان و قوربانیانى ئهنفال، بهڵام ئهمهش پێچهوانهوهى سیستمى مێریتۆكراسی نهبوو، لهبهرئهوهى عادهتهن سیستمى مێریتۆكراسی بهپێى جیاوازى كۆمهڵگهو كلتوره جیاوازهكان بهشێوهى جیاواز پهیڕهو دهكرێت. ئهم میتۆده پێى دهوترێت تێكهڵكردنى فاكتهره مێریتۆكراسیهكان به فاكتهره نامیریتۆكراسیهكان كه لهزۆربهى كاتدا وهك حاڵهتێكى ئاسایی تهماشا دهكرێت. 4- ههڵسهنگاندنی پاڵێوراوهكان لهسهر بنهمایهكى ڕوون و ئاشكراو بێلایهنانهبوو، لهدواى ڕاگهیاندنى دهرئهنجامهكان ئهوه ڕووندهبۆیهوه كه بۆچى پاڵێوراوێك توانیوییهتى سهركهوتووبێت بهڵام ئهوانى تر سهركهوتوو نهبوون(14). نموونهی دووهم، سیستمى پێشكهشكردنی خوێندن لهڕێگهی زانكۆلاینهوه. ئهم سیستمه تاڕادهیهكى زۆر لهسهر بنهمایهكى مێریتۆكراسیه لهبهرئهوهى: 1- پێشكهشكاران لهسهر بنهماى نمرهكانیان له زانكۆو پهیمانگان وهردهگیرێن، ئهمهش واته ڕهچاوكردنى لێهاتوویی و زیرهكی خوێنكاران و ڕێزگرتن له ماندووبوون و شهونوخونیهكانیان. 2- وهرگرتن له بهشه جیاوازهكان بهنمرهو به كێبڕكێیه، ئهو خوێنكارانهى بهرزترین نمرهیان هێناوه دهرفهتى وهرگرتنیان له باشترین كۆلێژهكان ههیه، ئهو خوێنكارانهى نمرهى كهمیان هێناوه ناتوانن له كۆلێژه باشهكان وهربگێرێن. 3- پهیڕهویی له دهرفهتى یهكسان دهكرێت بۆ پێشكهشكردن بهبێ جیاوازى ڕهگهزو ڕهنگ و باگراوندی حزبی. 4- ههڵسهنگاندنهكان تاڕادهیهكى زۆر بهشێوهیهكى بێلایهنانه ئهنجامدهدرێن. نموونهى كۆتایی، دامهزراندنى سێ یهكهمهكانى كۆلێژهكانه لهلایهن حكومهتى ههرێمى كوردستانهوه. دامهزراندنى یهكهمهكانى كۆلێژ و پهیمانگان به ههمان شێوه بهرجهستهكهرى سیستمى مێرێتۆكراسیه لهبهرئهوهى: 1- دامهزراندنهكه تهنها لهسهر بنهماى نمرهو یهكهم بوونه، تهنها ئهو كهسانه دهگرێتهوه كه زیرهك و بهتوانان و له ههموان زیاتر خۆیان ماندوكردوه. بهم شێوهیه پڕۆسهی دامهزراندنهكه پڕۆسهیهكى ههڕهمهكی نیه، بهڵكو لهسهر بنهمای زیرهكیه. 2- ههموو خوێنكاران دهرفهتى یهكسانیان ههیه بۆ ئهوهى یهكهم بن، بهڵام دواجار تهنها ئهوانه دهتوانن یهكهم بن كه لهوانى تر زیاتر خۆیان ماندو دهكهن و توانایان لهوانی تر زیاتره. 3- پێوهری وهرگرتنهوه له زانكۆو پهیمانگان پێوهرێكى ڕوون و شهفاف و بێلایهنانهیه، تهنها یهكهمهكان وهردهگێرێنهوه، ئهوانیتر له لیستهكهدا نین جا ههر پێگهیهكى كۆمهڵایهتی یان سیاسین ههبێت. بهكورتى، ئهو نمونانهى سهرهوه ئهوه پێشاندهدهن كه پهیڕهوكردنى سیستمی مێریتۆكراسی بۆ پڕكردنهوهى پۆسته گرنگ و باڵاكان كارێكى حهتمی نیه ئهگهر بهرپرسانى سیاسی ویست و ئیرادهیان ههبێت بۆ چاكسازى و باشتركردنى سیستمى حوكمڕانى له ههرێمى كوردستان. دهرئهنجام سیستمی سیاسی و حوكومڕانى له ههرێمی كوردستان بهقوڵی گیرۆدهى دهستێوهردانى حزبی و شهخسیه. یهكێك له لێكهوته خراپهكانى دهستێوهردانى حزبی یان سیاسی له كهرتى گشتیدا بریتیه له به حزبی كردنى كهرتى گشتی و دهستێوهردان له دهستنیشانكردنى بهرپرسانى كهرتى گشتى. ههروهك له سهرهوه باسكرا، پڕكردنهوهى پۆسته باڵاكان له ههرێمى كوردستان تا ئێستا لهسهر بنهماى حزبی یان سیاسیه. بهههمان شێوه لهڕابردودا دامهزراندنی ئاسایی تاڕادهیهكى زۆر بهههمان پێوهربووه. ئهگهرچی له ئێستادا سیستمى مێریتۆكراسی له چهند سێكتهرێكى گرنگدا كارى پێدهكرێت، بهڵام تا ئێستا پۆسته گرنگ و باڵاكانى كهرتى گشتى لهلایهن حزب یان بهرپرسانى سیاسیهوه دیاری دهكرێت، لهزۆربهى حاڵهتهكانیشدا كهسانى كهم توانا بۆ ئهو پۆستانه دهستنیشاندهكرێن. بهرهوپێشبردنى كهرتى گشتى و باشتركردنى ئهدائی خزمهتگوزارى گشتى پێویستى بهوهیه بهرپرسانى دامهزراوه گشتیهكان لهسهر بنهمای توانا نهك وهلائ دیاری بكرێن. بهپێچهوانهوه، كهرتى گشتى له ههرێمی كوردستان زیاتر دووچارى گهندهڵی و چهقبهستوویی و ناكارایی دهبێتهوه، تابێت متمانهى هاوڵاتیانیش بهكهرتى گشتى و حزبهكانى دهسهڵات كهمدهبێتهوه. لهبهرئهوهى كهرتى گشتی خزمهتى گشتى پێشكهش دهكات ناكرێت لهژێر كاریگهرى حزبی و بهرپرسانی سیاسیدا بێت، به سیاسیكردنى كهرتى گشتى كوردستان لهماوهیهكى دورمهودادا كوردستان دوچارى شكستێكى گهورهى سیاسی و ئابوورى و دارایی دهكاتهوه. سهرچاوهكان 1- Baimenov, Alikhan, and Max Everest-Phillips. "Meritocracy for Public Service Excellence." Global Centre for Public Service Excellence (2015): 4-15. 2- Heywood, Andrew. Political ideologies: An introduction. Macmillan International Higher Education, 2017. 3- Polastri, Massimiliano, and Maria Cristina Truisi. "Meritocracy? Ask yourself." Journal of the Intensive Care Society, Vol. 18(4) 276–278. 4- Baimenov, Alikhan, and Max Everest-Phillips. "Meritocracy for Public Service Excellence." Global Centre for Public Service Excellence (2015): 4-15. 5- Kim, Chang-Hee, and Yong-Beom Choi. "How meritocracy is defined today?: contemporary aspects of meritocracy." Economics & Sociology 10, no. 1 (2017): 112. 6- Teo, Terri-Anne. "Perceptions of meritocracy in Singapore: Inconsistencies, contestations and biases." Asian Studies Review 43, no. 2 (2019): 184-205. 7- Baimenov, Alikhan, and Max Everest-Phillips. "Meritocracy for Public Service Excellence." Global Centre for Public Service Excellence (2015): 4-15. 8- Hama, Hawre Hasan, and Farhad Hassan Abdullah. "Political Parties and the Political System in Iraqi Kurdistan." Journal of Asian and African Studies (2021): 0021909620941548. 9- Hassan, Kawa. Kurdistan's politicized society confronts a sultanistic system. Washington, DC: Carnegie Endowment for International Peace, 2015. 10- Pring, Coralie. "Kurdistan Region of Iraq: Overview of corruption and anti-corruption." U4 Anti-Corruption Centre and Transparency International, last modified July (2015). https://www.u4.no/publications/kurdistan-region-of-iraq-overview-of-corruption-and-anti-corruption 11- Jameel, Hemn Namiq. "A case study of Political Corruption in Conflict-Affected Societies (The Kurdistan Region of Iraq 2003-13)." PhD diss., University of Leicester, 2017 12- بۆ خوێندنهوهى زیاتر سهردانى ئهم دوو بهستهرهى خوارهوه بكه: - https://hawlati.co/page_detail?smart-id=7180 - https://www.awene.com/article?no=9957&auther=1382 13- پهرلهمانتارێك: زیاتر له100 ههزار فهرمانبهری بندیوار دوو موچهو سێ موچه وهردهگرن: https://speemedia.com/dreja.aspx?=hewal&jmare=13573&Jor=1 14- Roadmap to Quality Reform of the Higher Education In Kurdistan: On Route to Quality; The Reformation of Higher Education in Kurdistan Region, Iraq , available at: https://en.calameo.com/read/0004078814633fece2691
.jpg)
وەرگێرانی؛ ئەنوەر کەریم هەڵئاوسان لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا گەیشتە (52.5%) بەراورد بەساڵی ڕابردوو بە پێی داتا فەرمییەکانی ئێران تەنها لە مانگی ئایارەوە بۆ مانگی حوزەیران نرخەکان بەڕێژەی (13.2%) بەرزبۆتەوە. ئەو دیپلۆماتکارە ئەوروپیانەی کە هەوڵدەدەن جارێکیتر رێککەوتنە ئەتۆمیەکە زیندوو بکەنەوە، لاوازی ئابوری ئێران و فشارە توندەکانی سەر بەرپرسانی وڵاتەکە یارمەتیەکی باش دەبێت بۆیان کە سود لەو دۆخە وەربگرن. کە ئاستی بژێوی ئێرانییەکان لە نۆ مانگی ڕابردوودا بەتەواوی خراپبووە. سەرۆکی ئێران (ئیبراهیم رەئیسی) دەستیکردوە بە ووتوێژ بۆ لابردنی سزاکان و وەستانی پیتاندنی یۆرانێوم بە هۆی ناڕەزایی خەڵکی ئێرانەوە. هاوکات توندڕەوە محافیزکارەکان سازشیان لەو خاڵە گرنگەش کرد کە ئەمریکا سەرکردەکانی سوپای پاسداران لە لیستی ڕێکخراوە تیرۆرێستیەکان دەربهینێت. هەرچەندە لە ئێستادا بەربەستی سەرەکی هەیە لەبەردەم رێککەوتنەکەدا، بەڵام ئەمریکیەکان و ئەوروپیەکان زیاتر گەشبینن بەوەی کە بگەنە رێککەوتن. ئەوەی کە گومانی تیانیە ئێرانیەکان زۆر ماندوون بەدەست بەرزبونەوەی نرخی کاڵاکان کە بەشێکی لە ئەنجامی سزاکان و بەشەکەی تری لە ئەنجامی خراپ بەڕیوەبردنی ئابوریەوەیە، وەزیری دەرەوەی ئێران لە لێدوانێدا دەڵێت "ئێرانییەکان پێمان دەڵێن گفتوگۆو دانوستانەکان زۆر درێژەیان کێشاوە". ئێران کە خاوەنی دووەم گەورەترین یەدەکی غازی سروشتی و چوارەم یەدەکی نەوتی خاوە لە جیهاندا. کەچی دەسکەوتی نەبوو لە بەرزبونەوەی نرخی ووزە کە بەهۆی داگیرکاری ڕووسیا بۆ سەر یۆکرانیا ڕویداوە. بەڵام نرخی خواردنە سەرەکیەکان کە ئێران هاوەردەی ئەکات زۆر بەرزبۆتەوە بەهۆی ئەو شەڕەوە، لە مانگی ئایارەوە نرخەکان بەرزبونەوەی زیاتریان بەخۆوە دیوە، لەبەرئەوەی حکومەتی ئێران پاڵپشتی بۆ دراوە بیانیەکان وەستاندوە. ئەمە لە کاتێکدایە ئەم پاڵپشتییە لە پێناو سەقامگیرکردنی دراوی ئێرانی لە ساڵی 2018ەوە دەستیپێکردبوو، کاتێک سەرۆکی پێشووی ئەمریکا "ترامپ" لە رێککەوتنە ئەتۆمیەکە هاتبووە دەرەوە. بەڵام ئەو بازرگانانەی پەیوەندی باشیان لەگەڵ حکومەت هەیە دۆلاریان بەهەرزان وەرگرتوە و دواتر قازانجێکی زۆریانکردوە لەو بازاڕە ناڕێکخراوەی ئێراندا. لە تاران گوشتی سوور بە رێژەی (90%) بەرزبۆتەوە بەراورد بە ساڵی ڕابردووە، برنجی بەسمەتی بە ڕیژەی (200%) بەرزبۆتەوە بە پێی داتاکانی بلومبێرگ. رێژەی هەڵئاوسانەکەش ئاسێکی بەرزتری تۆمارکردووە بە هۆی دابەزینی بەهای ڕیاڵی ئێرانیەوە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی رابردوە لە بازاڕی ناڕێكخراودا کە (25%)ی بەهای خۆی لەدەسەتداوە ئەمەش نزمترین نرخی دراوەکەیە. بەڵام کاتێک کە دیپلۆماتکارە ئەوروپیەکان ئەوەیان ڕاگەیاند وەڵامەکەی ئێران بۆ ڕیکەوتنەکە بودنیادنەوە، نرخی ڕیاڵی ئێرانی کەمێک بەرزبوونەوەی بەخوە بینی. مامۆستا و خانەنشیننان و کرێکارانی پاڵاوگەکانی نەوت و ئەندازیاران و جوتیاران و شۆفێری پاسەکان ناڕازاییان دەربڕیوە بەرامبەر بەزبونەوەی نرخ و بەرزنەکردنەوەی کرێ و موچەوە ئەو گەندەڵیە درێژخایەنەی کە لە ئێراندا هەیە. ئاژانسی هەواڵی قوتابیانی ئێران ڕایگەیاند؛"بەپێی راپۆرتەکانی دەزگای پۆلیس و دادگا ژمارەی دزی و تاوان بەرزبۆتەوە، لە ئەنجامی بەرزبوونەوەی نرخی خواردنە سەرەکیەکان بە گشتی"، ئەم دۆخە خراپەی ئابوری ئێران نەک تەنها هەڵئاوسان پاڵنەردەبێت بۆ ئێرانیەکان کە بگەنە رێککەوتنێک. ئەمانە لە کاتێکدایە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی گەشەی ئابوری ئێرانی بە (3%) دەستنیشان کردووە بۆ ئەمساڵ لە کاتێکدا بەرامبەر ووڵاتانی تری نەوت فرۆش ئەو ڕێژەیە زۆر کەمترە. ئابوری ناس و ڕاوێژکارێکی پێشووی (محمد خاتەمی- سەرۆکی پێشووتری ئێران)، (سەعید لەیلاس) ووتی؛ "لە ئێراندا پێنج ملیۆن کارمەندمان هەیە، کە ئێمە وەک چینی ناوەڕاست ئەمانبژاردن، بەڵام ئەمانە لە ئێستادا لە هێڵی هەژاریدا ئەژین". ئەو سزایانەی کە لەلایەن سەرۆک ترامپەوە سەپێنرا بەسەر ئێراندا، دەماری ئابوری نەوتی پساند و بووە هۆی وەستانی وەبەرهێنانی بیانی. ئێران وەڵامی سزاکانی بە خێراکردنی پڕۆگرامە ئەتۆمیەکەی دایەوە لە مانگی ئابی ساڵی 2020، هەناردەی نەوت و کۆندێسەتی ئێرانی لە (2.5 ملیۆن) بەرمیلەوە دابەزی بۆ (133 هەزار) بەرمیل ڕۆژانە بەپێێ داتاکانی بلومبێرگ کە لەلایەن چینەوە کڕاوە. رەئیسی سەرۆکی ئێران وەڵامەکەی ئەوە بووە کە پەیوەندیەکانی لەگەڵ ڕووسیاو چین دا بەهێزبکات و ئێرانیەکان وا دەربخەن کە خۆیان زیاتر پشت بەخۆیان دەستن و خۆ بژێوی بکەن، هەروەها باجی لەسەر بازرگانان زیادکرد، ئەمەش بوە هۆی سەرهەڵدانی ناڕەزایی لە بازاڕە گەورەکەی تاران. ڕاگرێکی کۆلیج کە ڕاهێنان بە دەرونناسەکان ئەکات و خۆی بە "بەرهەم" ناساندووە کە بۆ میدیای بیانی قسەی کردوە وتویەتی "لەدوای ئیشەکەی خۆمەوە دوو کاری تر ئەکەم کە پەیوەندی بەبوارەکەی خۆمەوە نیە، واش ناتوانیت بژیت، ووتوشیەتی هەمووی پەیوەندی بەسزاکانەوە هەیە بە هەر رێگایەک بێت". - سایتی بلومبێرگ https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-08-25/a-sick-economy-is-forcing-tehran-s-hand-in-nuclear-deal-talks#xj4y7vzkg
.jpg)
راپۆرت: درەو مەرجەعی ئاینیی سەدرییەكان وازهێنانی لە مەرجەعیەت راگەیاندو لایەنگرانی سەدری دایە دەست عەلی خامنەیی رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران، ئەمە موقتەدا سەدری توڕە كرد كە خۆی بە شیعەیەكی عێراقیو دوور لە هەژمونی ئێران دەناسێنێت. وازهێنانی مەرجەعی سەدرییەكان ! چەند كاتژمێرێك دوای وازهێنانی ئایەتوڵلا (كازم حائیری) مەرجەعی ئاینیی سەدرییەكانی، موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر وازهێنانی تەواوەتی خۆی لە كاری سیاسی راگەیاند. لەكاتێكدا سەدر لەدوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری 2021وە هەوڵیداوە وای نیشان بدات كە ئەو بەپێچەوانەی لایەنە شیعەكانی ترەوە لەژێر هەژمونی كۆماری ئیسلامی ئێراندا نییە، كازم حسێنی حائیری وەكو مەرجەعی سەدرییەكان دوای وازهێنانی لە مەرجەعیەت بەبەهانەی باری تەندروستیو تەمەنەوە، داوای لە سەدرییەكان كرد گوێڕایەڵیی لە سەماحەتی ئایەتوڵلا (عەلی خامنەیی) رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران بكەن، چونكە بەوتەی ئەو تەنیا خامنەیی توانای ئەوەی هەیە سەركردایەتی (ئوممەت) بكاتو ئیدارەی ململانێكان بدات لەگەڵ هێزی ستەمكارو خۆبەزلزان (مەبەستی خۆرئاوایە). لایەنگرانی رەوتی سەدر كە خەڵكە هەژارەكەی پێكهاتەی شیعەی عێراقن، ئەم رۆژانە زیاتر لەژێر كاریگەری موقتەدا سەدردانو بەردەوام رووی رەخنەو قسەكانیان لە كۆماری ئیسلامی ئێرانە، پێیانوایە لە ململانێی ناوخۆی شیعەكاندا، كۆماری ئیسلامی پاڵپشتی لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەبادی+ حەكیم) كردووە، بۆیە پێناچێت ئەو ئاسانییە خۆیان رادەستی مەرجەعەكەی تاران بكەن. وازهێنانی حائیری لە مەرجەعیەت، حاڵەتێكی دەگمەنە لەمێژووی مەرجەعەكانی شیعەدا رویداوە، ئەمە سەدری شپرزە كردووە، پێیوایە حائیری بە ئارەزووی خۆی وازی لە مەرجەعیەت نەهێناوە، هێرشی توندی كردوەتەسەر حائیریو دەڵێ" زۆر كەس لەناویشیاندا سەید حائیری پێیوایە ئەم سەركردایەتییە بەهۆی ئەوانو بە فەرمانی ئەوانە، بەڵام نەخێر ئەمە سەرەتا بە فەزڵی خودایەو پاشان سەیدی باوك كە دەستی لە عێراقو گەلەكەی هەڵنەگرت". حائیری لە پەیامی وازهێنانەكەیدا لە مەرجەعیەت، بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ هێرشی كردوەتە سەر موقتەدا سەدرو تۆمەتباری دەكات بەوەی هەوڵی پۆستو سەركردایەتیكردن دەداتو ناكۆكی دەخانە ناو رۆڵەكانی مەزهەبەوە، سەدریش وەڵامی داوەتەوەو دەڵێ" سەرباری ئەوەی حائیری دەستیلەكاركێشاوەتەوە، بەڵام وەكو هەمیشە نەجەفی ئەشرەف بارەگای گەورەی مەرجەعیەتەو منیش هیچ رۆژێك لە رۆژان بانگەشەی پاكییو ئیجتهادو تەنانەت سەركردایەتیكردنیشم نەكردووەو تەنیا فەرمانم بەچاكە كردووەو خراپەم رەتكردوەتەوەو جگە لە راستكردنەوەی ئەو خوارییەی كە هۆكارە سەرەكییەكەی هێزە سیاسییەكانی شیعە بوون، هیچی ترم نەویستووەو تەنیا ویستومە لە گەلەكەیان نزیكیان بكەمەوەو وایان لیێبكەن هەست بە ئازارەكانیان بكەن. حائیری كێیە ؟ كازم حسەینی حائیری ساڵی 1938 لە كەربەلا لەدایكبووە، لە تەمەنی پێنج ساڵیدا لەسەر دەستی باوكی دەستی بە خوێندنی ئاینیی كردووەو دواتر رووی لە شاری نەجەف كردووە بۆ تەواوكردنی خوێندن، ئەو یەكێك لە دیارترین خوێندكارەكانی سەید (محەمەد باقر سەدر)ی مامی موقتەدا سەدرەو ماوەیەكی دورو درێژ هاوەڵی بووە. بەر لە مردنی سەید باقر سەدر، شوێنكەوتووەكانی خستوەتە بەردەم دوو بژاردە بۆئەوەی یەكێكیان وەكو مەرجەعی خۆیان هەڵبژێرن، ئەو دوو كەسەش یەكێكیان سەید (كازم حائیری) بووە كە لە شاری (قوم)ی ئێران نیشتەجێ بووە، ئەوەی تریان سەید (ئیسحاق فەیاز) بووە كە لە نەجەف نیشتەجێ بووە، شوێنكەوتوانی سەدر ئەوكات سەید (كازم حائیری)یان هەڵبژاردووە، چونكە پێیانوابووە حائیری لەو هێڵە شۆڕشگێڕانەوە نزیكە كە سەید (محەمەد سادق سەدر) واتە باوكی موقتەدا سەدر هەڵیگرتووە. سەدرییەكان دوای وازهێنانی حائیری وازهێنانی حائیری لە مەرجەعیەتی سەدرییەكان، دەرفەتی بە موقتەدا سەدر بەخشی لەناو چەقبەستنی سیاسەتەكانی بێتە دەرەوە، ئەو بە راگەیاندنی وازهێنانی لە كاری سیاسی، دەرفەتی بە لایەنگرەكانی بەخشی پەلاماری سەرۆكایەتییەكانی عێراق بدەن. سەدر كە لەدوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری 2018وە ناكۆكییەكانی بەشێوەیەكی زیاتر لەگەڵ نەیارە ناوخۆییەكانی شیعەدا تەقییەوە، دوای كشاندنەوەی (73) پەرلەمانتارەكەی لە پەرلەمان، دروشمی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی بەرزكردەوە، كاتێك لە جێبەجێكردنی ئەم دروشمە شكستی هێنا بانگەوازی بۆ پێكهێنانی حكومەتێك كرد بەبێ بەشداری هیچ یەكێك لەو حزبە سیاسییانەی كە لەدوای رووخانی رۆژێمی پێشووی عێراقەوە لە 2003وە بەشدارن لە پرۆسەی سیاسیدا، ئەم بانگەوازەشی وەكو پێویست وەڵام نەدرایەوە، هەموو ئەو بارودۆخەش توشی پەراوێزخستنی كرد. سەدر یەكەمجاری نییە وازهێنانی خۆی لە كاری سیاسی رادەگەیەنێت، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن لەژێر ناوی خوێدا خۆی بۆ بەشداریكردن لە پرۆسەی سیاسی ئامادە بكاتو بەم هەنگاوەی لایەنگرەكانی زیاتر لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە، هەڵبەت ئەگەر بارودۆخەكە سەرنەكێشێت بۆ پێكدادانی چەكداریی لەنێوان لایەنە ناكۆكەكانی شیعەدا. ئەم پەرەسەندنەی ئەمڕۆ لەناو ماڵی شیعەدا رویدا لەكاتێكدا بوو لایەنە عێراقییەكان چاوەڕوانی دەستپێشخەرییەكی مەسعود بارزانی بوون بۆ كۆتایهێنان بە ناكۆكییەكانو رێككەوتن لەسەر دەربازكردنی عێراق لەو چەقبەستنە سیاسییەی كە ماوەی لە زیاتر لە (10) مانگە تێیكەوتووە. میدیاكانی پارتی دوێنێ ئاشكرایانكرد، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەنیازە سەردانی نەجەفو بەغداد بكاتو دەستپێشخەرییەكی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بگەیەنێتە لایەنە عێراقییەكان، بەڵام وازهێنانی سەدر لە كاری سیاسی، بەر لە لەدایكبوونی، دەستپێشخەرییەكەی بارزانی لە گۆڕنا. بارزانی هاوپەیمانی بەهێزی موقتەدا سەدر بوو بەر لە كشانەوەی سەدرییەكان لە پەرلەمان، هەندێك لەلایەنە شیعەكان پێشبینی ئەوەیان دەكرد كاریگەری لەسەر هەڵوێستی سەدر هەبێت بۆ چارەسەر.
.jpg)
درەو: ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق كانونی دووەم بۆ حوزەیرانی 2022 لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر بووە لە (75.6 ترلیۆن) دینار، کە (95.8%)ی داهاتی نەوت و(4.2%)ی داهاتی نانەوتی بووە. لەو داهاتەی بەدەستهاتووە زیاتر لە (45.3 ترلیۆن) دیناری بە ڕێژەی (92.3%)ی خەرجییەکان چووە بۆ خەرجی بەگەڕخستن و تەنها (3.8 ترلیۆن) دیناری بە ڕێژەی (7.7%) لە بواری وەبەرهێناندا بەخەرج دراوە. هەر بەپێی ئامارەکان دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی، بەڕێژەی (34.5%) و نزیکەی (26.5 ترلیۆن) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. یەکەم: داهاتی گشتی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2022 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە بۆ شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڵاوی کردوونەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (75 ترلیۆن و 639 ملیار و 329 ملیۆن و 3 هەزار و 738) دینار، بەجۆرێک بڕی (72 ترلیۆن و 476 ملیار و 471 ملیۆن و 603 هەزار و 97) دیناری بەڕێژەی (95.8%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (3 ترلیۆن و 162 ملیار و 857 ملیۆن و 400 هەزار و 641) دینار، بەڕێژەی (4.2%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری نیوەی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2022 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) ، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (49 ترلیۆن و 194 ملیار و 107 ملیۆن و 313 هەزار و 572) دینار، بەجۆرێک بڕی (45 ترلیۆن و 382 ملیار و 639 ملیۆن و 257 هەزار و 42) دیناری بەڕێژەی (92.3%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (3 ترلیۆن و 811 ملیار و 468 ملیۆن و 56 هەزار و 530) دیناری بەڕێژەی (7.7%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. سەبارەت بە وردەکاری شەش مانگی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) چارتی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە نیوەی یەکەمی 2022 خەرجییە گشتییەکانی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (3 ترلیۆن و 811 ملیار و 468 ملیۆن و 56 هەزار و 530) دیناری بەڕێژەی (7.7%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1. کەرتی کشتوکاڵ بڕی (49 ملیار و 386 ملیۆن و 497 هەزار و 334) دیناری بۆ خەرج کراوە. 2. کەرتی پیشەسازی بڕی (502 ملیار و 565 ملیۆن و 217 هەزار و 162) دیناری بۆ خەرج کراوە. 3. کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (1 ترلیۆن و 164 ملیار و 89 ملیۆن و 808 هەزار و 696) دیناری بۆ خەرج کراوە. 4. کەرتی بیناسازی بڕی (1 ترلیۆن و 866 ملیار و 284 ملیۆن و 631 هەزار و 538) دیناری بۆ خەرج کراوە. 5. کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (229 ملیار و 141 ملیۆن و 901 هەزار و 800) دیناری بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە نیوەی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) چارتی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2022 لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (49 ترلیۆن و 194 ملیار و 107 ملیۆن و 313 هەزار و 572) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (75 ترلیۆن و 639 ملیار و 329 ملیۆن و 3 هەزار و 738) دینار. واتە بڕی (26 ترلیۆن و 445 ملیار و 221 ملیۆن و 690 هەزار و 166) دیناری بەڕێژەی (34.5%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری شەش مانگی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (4)). خشتەی ژمارە (4) چارتی ژمارە (4) چوارەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2022 لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 829 ملیار و 736 ملیۆن و 115 هەزار و 106) دینار بووە. بە جۆرێک؛ 1. ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (261 ملیار و 103 ملیۆن و 524 هەزار و 345) دیناری خەرجکردووە، بە جۆرێک تەنها (6) هەزار دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2. سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (23 ملیار و 367 ملیۆن و 520 هەزار و 135) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3. ئەنجومەنی وەزیران بڕی (3 ترلیۆن و 545 ملیار و 265 ملیۆن و 70 هەزار و 626) دیناری خەرجکردووە، بڕی (3 ترلیۆن و 29 ملیار و 184 ملیۆن و 180 هەزار و 39) دیناری لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (516 ملیار و 80 ملیۆن و 890 هەزار و 587) دیناری بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) چارتی ژمارە (5) سەرچاوەکان ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق - حساب الدولة لغایة کانون الثاني 2022 للموازنە الاتحادیة - حساب الدولة لغایة شباط 2022 للموازنە الاتحادیة - حساب الدولة لغایة اذار 2022 للموازنە الاتحادیة - حساب الدولة لغایة نیسان 2022 للموازنە الاتحادیة - حساب الدولة لغایة مایس 2022 للموازنە الاتحادیة - حساب الدولة لغایة حزیران 2022 للموازنە الاتحادیة
.jpg)
راپۆرت: درەو (11) ئەندامی سەركردایەتی ئامادە نەبوون، بەڵام بە نوسراو ئیمزایان كردو پشتیوانی هەمواری پەیڕەویان كرد، پەیڕەوی نوێ بافڵ تاڵەبانی كرد بە یەكەم سەرۆك لە مێژووی یەكێتیدا، سەرۆكێك كە دەسەڵاتی دیاریكردنی كاندیدی شوێنگرەوەی ئەندامە دورخراوەكانی سەركردایەتی پێدراوە، پەیڕەوی هەمواركراو دەرفەتی داوە بەو حزبو كەسانەی كە دەچنە ناو یەكێتی، لە سەركردایەتیو مەكتەبی سیاسیدا پۆستیان پێبدرێت، پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی چۆن هەموار كرا ؟ ئایا نیسابی یاسایی بۆ هەموارەكە بەدیهاتووە ؟ موبایلەكانیان لێوەرگیرا ! ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی ئەمڕۆ كۆبووەوە، لەدوای رووداوەكانی (8)ی تەموزی 2021وە كە كێشەی نێوان دوو هاوسەرۆكەكە (بافڵ تاڵەبانیو لاهور شێخ جەنگیی) تەقییەوە، ئەمە جاری دووەم بوو سەركردایەتی یەكێتی كۆببێتەوە، جاری یەكەم كۆبونەوەی سەركردایەتی لە 31ی كانونی دووەمی ئەمساڵدا رێكخرا بۆ پرسی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق. كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتی یەكێتیی بەلای ماڵی مام جەلالەوە كۆبونەوەیەكی هەستیار بوو، بۆیە بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، دوای ئەوەی هەندێك هەواڵی ناو كۆبونەوەكە دزەی كردووە بۆ میدیاكان، قوباد تاڵەبانی پێشنیازی كردووە ئەندامانی سەركردایەتی موبایلەكانیان دابنێن، دوای ئەم قسەیە، داوا لە ئەندامانی سەركردایەتی كراوە موبایلەكانیان لەسەر مێزێكی كۆبونەوەكە دابنێن، شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی دەستیكردووە بە كۆكردنەوەی موبایلی ئەندامانی سەركردایەتیی، (فێنك ئەحمەد) یەكێك لەو ئەندامانەی سەركردایەتی بووە كە لە كۆبونەوەكەدا بە دەنگی بەرز ناڕەزایەتی نیشانداوە دژی لێسەندنی موبایلەكەی. هەمواری پەیڕەو لە بڕگەیەكدا كۆبونەوەكەی سەركردایەتی، هەمواری پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیی پەسەندكرد. (درەو) زانیویەتی، ئەو لیژنەیەی كە لەناو یەكێتی دروستكراوە بۆ هەمواركردنی پەیڕەوی ناوخۆ بریتی بوون لە هەریەكە لە (رەفعەت عەبدوڵا- تەلار لەتیف- سەركەوت زەكی). بەگوێرەی پەیڕەوی پەسەندكراوی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی، هەرجۆرە هەمواركردنێك لە پەیڕەوی ناوخۆدا پێویستی بە دەنگی (چوار لەسەر پێنج)ی ئەندامانی سەركردایەتیی هەیە، واتە لەكۆی (124) ئەندامی سەركردایەتی دەبێت (101) ئەندامیان هەموارەكە پەسەند بكەن. لە كۆبونەوەی ئەمڕۆدا لەكۆی (124) ئەندامی سەركردایەتی (94) ئەندام بەشداربوون، چەند سەركردایەتییەكی یەكێتیی كە نزیكن لە لاهور شێخ جەنگییەوە دەڵێن جارێكی تر لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتیدا پەیڕەوی ناوخۆ پێشێلكراوە، چونكە نیسابی (101) دەنگ بۆ هەمواری پەیڕەو پێكنەهاتووە، بەڵام هەندێك لە سەركرداتیەتییەكانی تر كە نزیكن لە ماڵی مام جەلالو (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون دەڵێن" (11) ئەندامی تری سەركردایەتی كە ئەمڕۆ بەشداری كۆبونەوەكە نەبوون، ئیمزای خۆیان ناردووە بۆ كۆبونەوەكەو دەنگی خۆیان خستوەتە پاڵ دەنگی ئەو 90 ئەندامەی كە دەنگیان بۆ هەموارەكە داوە، بەمەش نیسابی (101) دەنگەكە تەواو بووە". یەكەم سەرۆك لەمێژووی یەكێتیدا ! هەمواری نوێی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی كە لە كۆبونەوەی سەركردایەتی پەسەندكراوە، كۆتایی بە سیستەمی (هاوسەرۆكایەتی) هێناو كەسی یەكەمی یەكێتیی لە (سكرتێر)ەوە گۆڕی بۆ (سەرۆك). بەپێی هەموارە نوێیەكەی پەیڕەو، بافڵ تاڵەبانی خۆی بۆ پۆستی سەرۆكی یەكێتی كاندیدكرد، هەموارەكە هەڵبژاردنی سەرۆكی لە سەركردایەتی بە دەنگی (زۆرینەی سادە) دیاریكردووە، بافڵ تاڵەبانی لەكۆی 94 ئەندامی بەشدار لە كۆبونەوەكە دەنگی (90) ئەندامی بەدەستهێناوە. مام جەلال كە نزیكەی نیو سەدە كەسی یەكەمی ئەم حزبە بوو، پاشناوەكەی (سكرتێر) بوو، بەڵام ئێستا ئیتر كوڕە گەورەكەی (سەرۆك)ە. پەیڕەوە نوێیەكەی یەكێتیی بەپێچەوانەی سەردەمی دەسەڵاتی تاڵەبانی باوكەوە، هیچ جێگرێكی بۆ سەرۆكو كەسی یەكەمی حزبەكە دانەناوە، بەمەش وا دەردەكەوێت یەكێتی نوێ دەسەڵاتێكی زیاتر لە مام جەلال داوە بە بافڵ تاڵەبانی كوڕی. لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزەوە گرەوی گەورەی لاهور شێخ جەنگیی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی ئەوەبوو، بتوانێت ئەنجومەنی سەركردایەتی كۆبكاتەوەو گۆڕانكارییەكانیو هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی هاوسەرۆكایەتی بەشێوەیەكی یاساییو لەچوارچێوەی پەیڕەوی ناوخۆی حزبدا پەسەند بكات، ئەمە تەنیا گرەو نەبوو بەڵكو مەرجی لاهور شێخ جەنگیی بوو بۆ وازهێنانی لە پۆستی "هاوسەرۆك". دوای ساڵێكو نزیكەی دوو مانگ لە رووداوەكانی 8ی تەموز، دواجار بافڵ تاڵەبانی كاتی گونجاوی بۆ سازدانی كۆبونەوەی سەركردایەتیو گۆڕینی پەیڕەوی ناوخۆو دورخستنەوەی تەواوەتی هاوسەرۆكەكەی تر (لاهور شێخ جەنگیی) دۆزییەوە. بافڵ تاڵەبانی كە كۆتا رۆژەكانی ئایاری رابردوو لە "دیداری یەكێتی"دا بەشێوەیەكی فەرمی لەمیدیاكانەوە وەكو "سەرۆك"ی یەكێتی ناسێندرا، ئەمڕۆ لەڕێگەی سەركردایەتییەوە بەرگێكی یاساییو پەیڕەوی كرد بە بەری سەرۆكایەتییەكەیدا، بەر لە سازدانی ئەم كۆبونەوەیە بە چەند رۆژێك بافڵ تاڵەبانی سەركردایەتی هەڵمەتێكی ئەمنیی كرد بۆ دەستگیركردنی ئەو كەسانەی كە تۆمەتبارن بە مامەڵەكردن بە زەویو زارو چەكی بانكیی بەشێوەیەكی نایاسایی. ئەم بڕیارەی سەركردایەتی یەكێتی لەكاتێكدایە، لاهور شێخ جەنگیی لە دادگای (كەرخ)ی بەغداد سكاڵای لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماركردووەو گۆڕانكارییەكانی بە "نایاسایی" لەقەڵەم دەدات، لاهور چاوەڕێی ئەوە بوو دادگا گۆڕانكارییەكانی پێشتر رابگرێت، بەڵام سەركردایەتی گۆڕانكارییەكەی پەسەندكرد، ئێستا ئەگەر لاهور شێخ جەنگیی هەر لەسەر ئەو باوەڕە سور بێت كە لەرێگەی دادگاوە دەتوانێت كێشەكانی بەلادا بخات، دەبێت ئەمجارە سكاڵایەكی یاسایی تر تۆمار بكات لەبارەی كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتییەوە. ئەو چوار ئەندامەی سەركردایەتی كە ئەمڕۆ دژی گۆڕینی سیستەمی هاوسەرۆكایەتیو دانانی بافڵ تاڵەبانی وەكو سەرۆكی حزب دەنگیاندا بریتی بوون لە هەریەكە لە (فێنك ئەحمەد- پەروین كاكە حەمە - چرا عومەر- سەردار هەركی). شوێنی سەركردایەتییەكان چۆن پڕدەكرێتەوە ؟ سەبارەت بە چۆنیەتی پڕكردنەوەی شوێنی ئەو ئەندامانەی سەركردایەتی یەكێتیی كە نزیكن لە لاهور شێخ جەنگیو لەدوای رووداوەكانی (8)ی تەموزەوە دورخراونەتەوە (بە لاهور شێخ جەنگیی خۆشیەوە كە ئەندامی سەركردایەتییە)، بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئەو میكانیزمەی كە دیاریكراوە بەمشێوەیە: * سەرۆكی حزب بۆ هەر كورسییەكی بەتاڵی سەركردایەتیی ناوی دوو كاندیدی شوێنگرەوە دیاری دەكات. * كاندیدی شوێنگرەوە لەو بازنەیە دەبێت كە كورسییەكەی سەركردایەتی تێدا بەتاڵ بووە. * دوای دەستنیشانكردنی كاندیدە شوێنگرەوەكان لەلایەن سەرۆكی حزبەوە، كارگێڕی مەكتەبی سیاسی دانانی شوێنگرەوەكان وەكو ئەندامی سەركردایەتی پەسەند دەكات. * لەدوای روداوەكانی 8ی تەموزەوە (4) ئەندامی سەركردایەتی بە فەرمانی بافڵ تاڵەبانی دورخراونەتەوە كە بریتین لە هەریەكە لە (لاهور شێخ جەنگیی- ئاڵا تاڵەبانی- شادمان مەلا حەسەن- ژینۆ محەمەد)، دوو كەسی یەكەم ئەم چوار كەسە لەسەر بازنەی كەركوك بۆ سەركردایەتی هەڵبژێردراون، دوانەكەی تر لەسەر بازنەی هەولێر، واتە لە بازنەی كەركوكو هەولێر بە كاندیدەكانی تری سەركردایەتیی شوێنی ئەم چوار كەسە پڕدەكرێتەوە، ئەو میكانیزمەی لە پەیڕەوی نوێدا بۆ پڕكردنەوەی شوێنی بەتاڵەكانی سەركردایەتی دانراوە، بۆ رێگرتنە لە پڕكردنەوەی كورسییە بەتاڵەكان لەلایەن لایەنگرەكانی لاهور شێخ جەنگییەوە. بۆ ئەوانەی دەیانەوێ بچنە ناو یەكێتییەوە ! بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (درەو) كەوتوون، لە پەیڕەوی نوێی ناوخۆی یەكێتیدا دەرفەتێك هێڵدراوەتەوە بۆ زیادكردنی ژمارەی ئەندامانی مەكتەبی سیاسیو سەركردایەتیی، ئەمە دوو مەبەستی لە پشتە، مەبەستی یەكەم سەرخستنی هەندێك كەس لەناوخۆی یەكێتی بۆ سەركردایەتی یاخود مەكتەبی سیاسیی، مەبەستی دووەم: دەرفەت هەبێت بۆ هەر كەسو حزبێك كە لە دەرەوەی یەكێتی دەچنە ناو ریزەكانی یەكێتیی، بەگوێرەی پێگەی خۆیان پۆستیان لە سەركردایەتیو مەكتەبی سیاسیدا پێبدرێت. قوباد تاڵەبانی "دیدار"ی تێپەڕاند ئەگەر بۆ بافڵ تاڵەبانی دەستكەوتی كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتی پەسەندكردنی سەرۆكایەتییەكەی بێت، بۆ قوباد تاڵەبانیش دەستكەوتی پەسەندكردنی راسپاردەكانی "دیداری یەكێتی" بەدی هات كە كۆتایییەكانی ئایاری رابردوو بەڕێوەچوو، قوباد تاڵەبانی زۆر دڵی بە راسپاردەكانی ئەو دیدارە خۆشەو پێیوایە بە پەسەندكردنی لەسەركردایەتی، دەستكەوتی گەورەی بەدیهێناوەوبناغەیەكی پتەوی بۆ یەكێتی داناوەو یەكێتی نوێ دەكاتەوە. پەیوەندی یەكێتی لەگەڵ پارتیدا كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتی یەكێتیو پەسەندكردنی سەرۆكایەتییەكەی بافڵ تاڵەبانی، دوای رۆژێك هات لە سەردانی فوئاد حسێن سەرۆكی تیمی دانوستانكاری پارتی بۆ (دەباشان)و كۆبونەوەی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی. ئەمڕۆ هاوكات لەگەڵ كۆبونەوەی سەركردایەتی یەكێتیدا، میدیاكانی پارتی ئاشكرایانكرد، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم (كە هاوكات جێگری سەرۆكی پارتییە) سەردانی (نەجەف)و (بەغداد) دەكاتو دەستپێشخەرییەكی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دەگەیەنێتە لایەنە عێراقییەكان بۆ دەربازبوون لە چەقبەستنی سیاسیی. بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتی یەكێتیدا بافڵ تاڵەبانی رایگەیاندووە" لەگەڵ مەسعود بارزانیدا لەسەر زۆر شت گفتوگۆكانیان لەبارەی دۆخی هەرێمو عێراقەوە بەرەوپێشچوونی بەخۆوە بینیوە". سەرباری ئەوەی جەختی لەسەرلێكتێگەیشتن لەگەڵ بارزانی كردووە، بەڵام هاوشێوەی دواین كۆبونەوەی سەرۆكی حزبەكان لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم بافڵ تاڵەبانی گلەیی لە پارتیو حكومەت كردووە سەبارەت بە دۆخی دارایی سلێمانیو وتویەتی" ئەگەر ئەم دۆخە بەردەوام بێت هەڵوێستمان دەبێت". یەكێتی.. لە سكرتێرەوە بۆ سەرۆك یەكێتی ساڵی 1975 دامەزراوە، لە 47 ساڵ تەمەندا تەنیا (4) كۆنگرەو دوو (پلینیۆم)و یەك (دیدار)ی كردووە. كۆنگرە بەردەوام لەناو یەكێتی نیشتمانیدا سەرچاوەی ترسو دابەشبوونو لێكترازانی نێوان هاوڕێو هاوخەباتەكان بووە، كۆنگرەی چوارەم لەمەش مەترسیدارتر بوو، چونكە بووە هۆی لێكترازانی ئامۆزاكان (كوڕەكانی تاڵەبانیو شێخ جەنگی برای). یەكێتی هەر لەسەرەتاوە لە یەكگرتنی سێ ئاڕاستەو گروپی سیاسی جیاواز (كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، بزوتنەوەی سۆسیالیستی كوردستان، هێڵی گشتی) دروستبووەو هەمیشە مەترسی هەبووە لە كۆنگرەكانیدا پارسەنگ تێكبچێتو حزبەكە لەبەریەك هەڵوەشێتەوە، ئێستا ئەو ئاڕاستە سیاسییانە لەناو یەكێتیدا نەماون، ئەوەی ئەمڕۆ رویدا دوای نزیكەی نیو سەدە لە دروستبوونی، حزبەكەی بەتەواوەتی رادەستی كوڕەكانی تاڵەبانی كرد، بەڵام هێشتا ناڕەزایەتی لەناو حزبەكەدا ماوە، هەرچەند بەبەراود بە رابردوو دەنگێكی لاوازە. كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەركردایەتی یەكێتیی بۆ یەكەمجار سیستەمی سەرۆكایەتیی لەمێژووی حزبەكەدا چەسپاندو كۆتایی بە دەستەواژەی (سكرتێر)و (هاوسەرۆك) هێنا، لە مێژووی 47 ساڵی تەمەنی یەكێتیدا بافڵ تاڵەبانی یەكەم كەسە دەبێت بە سەرۆك، جەلال تاڵەبانی باوكی كە تا كۆچی دوایی كەسی یەكەمی حزبەكە بوو هەڵگری پاشناوی (سكرتێر) بوو نەك (سەرۆك). ئەمڕۆ سەركردایەتی یەكێتیی بەفەرمی حزبەكەی دایە دەست كوڕە گەورەی جەلال تاڵەبانیی سكرتێری مێژوویی حزبەكە، بەم هەنگاوە دوای نزیكەی (نیو سەدە) لە رەخنەگرتن لە پارتی وەكو حزبێكی بنەماڵەیی، یەكێتیش خۆی چووە سەر شێوازەكەی پارتیو دەرفەتی بۆ حزبە سیاسییەكانی تریش خۆشكرد هەمان شێوازی بە بنەماڵەیكردنو گواستنەوەی دەسەڵات لە باوكەوە بۆ كوڕ پەیڕەو بكەن.
.jpg)
راپۆرت: درەو مام جەلال گلەیی هەیە لەوەی پارتی گومرگی سەر (مۆز)ی لە سنورەكانی خۆی هەڵگرتووە، بارزانی ناردنی بەشە بودجەی سلێمانی بەستوەتەوە بە كاراكردنەوەی پەرلەمان دوای 31ی ئابو گومانی لە داهاتی گومرگەكانی سنوری یەكێتی هەیە، نەوشیروان مستەفا دەڵێ سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتی چاوەڕێ بووە بەپێی رێككەوتنی واشنتۆن پارتی مانگانە بڕی (10 ملیۆن) دیناری سویسری بۆ بنێرێت، بۆیە دەستیكردووە بە دامەزراندنی خەڵك بەڵام پارتی پارەكەی نەدەنارد، چیرۆكی قەیرانی دارایی سلێمانی نوێ نییە، 30 ساڵە بەردەوامە، (درەو) بە پشتبەستن بە بەڵگەنامەكانی هەریەكە لە (جەلال تاڵەبانی)و (مەسعود بارزانی)و (نەوشیروان مستەفا) ریشەی گرفتی داهاتو خەرجی سلێمانی لەم راپۆرتەدا دەخاتەڕوو. دیسان كێشەی دارایی سلێمانی رۆژی 10ی ئەم مانگە كەسی یەكەمی حزبەكان بە ئامادەبوونی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان لە هەولێر كۆبونەوە، ئەم كۆبونەوەیە بۆ ئەوە بوو بڕیار لەسەر وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بدەن، بەڵام كۆبونەوەكە تێكچوو، چونكە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان ناڕەزایەتی لەبارەی دۆخی دارایی سلێمانی دەربڕی. كێشەی دارایی سلێمانیو كورتهێنانی داهاتەكانی بابەتێكی نوێ نییە، ریشەی دەگەڕێتەوە بۆسەردەمی پێكهێنانی یەكەمین كابینەی حكومەتی كوردستان لە ساڵی 1992دا. بودجەو دابەشبوونی لە كابینەی یەكەمدا یەكەم كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە (د. فوئاد مەعسوم) لە یەكێتی سەرۆكایەتی دەكرد، لە تەموزی 1992دا پێكهات، ئەم كابینەیە كە سەرباری روودانی شەڕی ناوخۆیی (پارتیو یەكێتی) تاوەكو ساڵی 1996 بە یەكگرتوویی مایەوە، بەپێی داتایەك كە كۆچكردووە (نەوشیروان مستەفا) بڵاویكردوەتەوە، لەمانگی (10)ی ساڵی 1994دا داهاتی حكومەت بەتێكڕا بڕی (166 ملیۆن) دیناری سویسری بووە، ئەم داهاتە بەمشێوەیە دابەشكراوە: • بڕی 80 ملیۆن دینار بۆ مەكتەبی سیاسیو پێشمەرگەی هەردوو حزب (یەكێتی+ پارتی). • بڕی (86 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی كوردستان بەهەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتیو یەكێتییەوە، بەمشێوەیە: - بڕی (38 ملیۆنو 450 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەولێر. - بڕی (26 ملیۆنو 200 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی سلێمانی. - بڕی (14 ملیۆنو 800 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی دهۆك. - بڕی (7 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی كەركوك. بە تەماشاكردنی خەرجی یەك مانگی حكومەت لە ساڵی 1994دا دەردەكەوێت، تەنیا لە پارەی تەرخانكراو بۆ موچە، لە كۆی (86 ملیۆن) دینار بڕی (53 ملیۆن) دیناری بۆ هەولێرو دهۆكو بڕی (33 ملیۆن) دیناری بۆ سلێمانی رۆیشتووە، واتە لە تێكڕای خەرجی موچەی كوردستان بڕی (38%) بۆ سلێمانی رۆیشتووەو بڕی (62%)ی خەرجی موچە بۆ ناوچەكانی هەولێرو دهۆك بووە. سەرەتای ناكۆكی لەسەر داهات ! سەرەتای ناكۆكی پارتیو یەكێتی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكان (داهاتی گومرگەكان، چونكە ئەوكات هێشتا داهاتی نەوت سەریهەڵنەداوە) دەگەڕێتەوە بۆ رۆژانی شەڕی ناوخۆییو بەدیاریكراویش لە قۆناغی دووەمی شەڕەكەدا (1994). لەدواین كتێبی بیرەوەری خۆیدا، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی نوسیویەتی"یەكێتی بابەتی گومرگی ئیبراهیم خەلیلی كردبوو بە وێردی سەر زمانی، گوایە پارتی پشكیان لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل ناداتێو ئەوان داوای مافیان دەكەن". بارزانی گومان لەسەر ئەم گرفتە دادەنێتو دەڵێ" پرسیارەكە ئەوەبوو ئایا كاتێك یەكێتی لە 1ی ئایاری 1994دا لە سلێمانیو گەرمیان پەلاماری بارەگاكانی پارتییان دا، كێشەی گومرگ هەبوو؟.. چ عەقڵو مەنتقێك قبوڵی دەكات پارتی پارە بە لایەنێك بدات كە دروشمی لەناوبردنی بەرزكردوەتەوەو هەوڵی سڕینەوەی دەدات". هاوشێوەی ئێستا كە پارتییەكان گومانیان لە داهاتەكانی سلێمانی هەیە، لە رۆژانی شەڕی ناوخۆشدا هەمان گومان لە راستو دروستی داهاتەكان لە ئارادا بووە، بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی بارودۆخی دارایی ئەو سەردەمەوە نوسیویەتی" داهاتی یەكێتی لە باشماخو خاڵە سنورییەكانی دیكەیان لەگەڵ ئێران لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل كەمتر نەبوو، وروژاندنی بابەتی ئیبراهیم خەلیل، تەنیا بیانوی یەكێتی بوو بۆ دەستپێكردنەوەی شەڕ". بارزانی هیچ داتاو ژمارەیەكی لەبارەی داهاتی گومرگەكان لەو سەردەمەدا چ گومرگەكانی بندەستی پارتی چ ئەوانەی یەكێتی بڵانەكردوەتەوە، بۆ سەلماندنی ئەوەی داهاتی هەردوولا وەكو یەكترن تەنیا دەڵێ" ئەگەر راست بێت یەكێتی بێ پارە بووبن ئەو هەموو تێچووننەی شەڕیان چۆنو لەكوێ دابین دەكرد؟"، بەوتەی بارزانی ئەمە بەڵگەی ئەو راستیەیە لەو سەردەمەدا (1994) ئەگەر داهاتی یەكێتی لە پارتی زیاتر نەبوبێت، كەمتر نەبووە. پارتی كورتهێنانی سلێمانی پڕدەكاتەوە ! سەرباری ئەوەی بارزانی نكولی لەوە دەكات ئیدارەی یەكێتی لە سلێمانی داهاتیان لە ئیدارەی سلێمانی كەمتر بووبێت، بەڵام لە ساڵی 1998دا كە شەڕی ناوخۆیی راوەستاوەو یەكێتیو پارتی دەستیان بە گفتوگۆی ئاشتیی كردووە، لە وەڵامی دەستپێشخەرییەكدا كە لەو ساڵەدا (عەزیز محەمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی بۆ ئاشتیی كردویەتی، پارتی بەفەرمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی "كورتهێنانی داهاتی سلێمانی پڕبكاتەوە، بەمەرجێك پارەكە بۆ كارو پرۆژە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكرێت". بەمە دەردەكەوێت لە شوباتی ساڵی 1998وە پارتی بە فەرمی دانی بەوەدا ناوە داهاتەكانی سلێمانی بەشی خەرجییەكانی ناكاتو پێویستی بە یارمەتیی هەولێرو دهۆك هەیە. پشكی سلێمانی لە رێككەوتنی ئاشتیدا رۆژی 17ی ئەیلولی 1998 دوای چوار ساڵ شەڕو نیوە ئاگربەست، بارزانیو تاڵەبانی لە واشنتۆن رێككەوتنی ئاشتییان ئیمزاكرد، بابەتی كێشەی دارایی نێوان هەردوولا كە كێشەی سەرەكی بوو، لە رێككەوتنەكەدا بە ژمارەو داتا یەكلانەكرایەوەو بەجێهێڵدرا بۆ ئەوەی دواتر هەردوو حزبەكە خۆیان رێككەوتنی لەسەر بكەن، بەڵام بەگوێرەی رێككەوتنەكە بەبێ دیاریكردنی بە ژمارە، پارتی رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی یارمەتی دارایی ناوچەی سلێمانی بدات. مام جەلال لە (دیداری تەمەن)دا لەبارەی ئەو بڕگەی رێككەوتنی ئاشتیی كە تایبەتە بە پرسی دارایی دەڵێ" یەكەمجار ئەمریكییەكان پرۆژەیەكی تریان هێنابو، ئەو پرۆژەیە زیاتر داخوازییەكانی ئێمەی تێدا دیار بوو، بەتایبەتی مەسەلەی دەرامەتو یارمەتی.. هەندێك لە برادەرانی پارتی پێیانوابوو ئەو پرۆژە ئەمریكییە لە نوسینی دكتۆر بەرهەم بوە، بۆیە ئەوان قبوڵیان نەكرد، جارێكی كە پرۆژەیەكی تر هاتەوە كە هەردولامان قبوڵمان كرد". لەبارەی پرۆژەی دووەمی ئەمریكییەكان كە دواجار بوو بە رێككەوتنی ئاشتیی، تاڵەبانی هەندێك گلەیی هەیەو دەڵێ" هەندێك كەلەبەرمان تێیدا هێشتبووەوە كە نەدەبوو تێیدا بێت، لەوانە: هەندێك خاڵ هەروا مابووەوە، بۆنمونە ماددەی یەكەم لە رێككەوتنامەكە دەڵێ: (دەبێ پارتی لەبەرامبەردا لە برایم خەلیل بەشی یەكێتی بدات)، دەبوایە بەشی یەكێتی چەندە دیاری بكرێت، چونكە كە هاتە سەرئەوە بەبیانوی ئەوەی چەندو چۆنە، خۆیان (پارتی) لێ كێشایەوە". بەپێی گێڕانەوەی تاڵەبانی، دوای رێككەوتنی ئاشتی، سەرەتا پارتی وتویانە مانگانە بڕی (30 ملیۆن) دینار بە یەكێتی دەدەن، دواتر وتویانە (10 ملیۆن) دینار دەدەن، تاڵەبانی دەڵێ" ئەگەر ئێمە لەرێككەوتنەكەدا بمانوسیایە، پارتی ناچار دەبوو جێبەجێی بكات، ئەگەر ئەوەمان بكردایە توشی ئەو هەموو گیروگرفتە نەدەبوین". دوای رێككەوتنی ئاشتی لە ساڵی 1998، حكومەتی پارتیو یەكێتی تاوەكو ساڵی 2005 بەتەواوەتی یەكینەگرتەوە، لەو ساڵانەدا بەپشتبەستن بە رێككەوتنی ئاشتی یەكێتی مانگانە بڕە پارەیەكی لە پارتی وەرگرتووە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی خەرجییەكانی. خەرجی حكومەتی یەكێتی لە ساڵی 1999دا نەوشیروان مستەفا لە گێڕانەوەیەكیدا باسلەوە دەكات، سەرلەبەیانی رۆژی 6ی حوزەیرانی 1999 لەگەڵ كۆسرەت رەسوڵ عەلی سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیدا یەكتریان بینیوە، كاتێك لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتی حكومەت پرسیاری لێكردووە، كۆسرەت رەسوڵ بەمشێوەیە وەڵامی داوەتەوە: • 30% داهاتی سنورەكە بۆ ئیدارەی گشتی واتە بۆ یەكێتی دەڕوات • 35% داهات بۆ پێشمەرگە دەڕوات • 35% داهات دەدرێت بە حكومەت لەو بڕە پارەیەی كە لە داهاتی سلێمانی دراوە بە حكومەت، حكومەت پارەی حزبە سیاسییەكانیشی داوە كە بە تێكڕا مانگانە بڕەكەی (4ملیۆنو 88 هەزار) دینار بووەو بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر حزبەكانی سنوری یەكێتیدا: * بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە (2 ملیۆن) دیناری داهاتی سلێمانی لە حكومەت وەرگرتووە * سۆسیالیست مانگانە (700 هەزار) دینار * زەحمەتكێشان مانگانە (600 هەزار) دینار * پارێزگاران مانگانە (250 هەزار) دینار * دیموكراتخوازان مانگانە بڕی (100 هەزار) دینار * هاوپەیمانی مانگانە بڕی (128 هەزار) دینار * حزبی شیوعی مانگانە بڕی (200 هەزار) دینار * حزبی وەتەنی عێراق مانگانە بری (60 هەزار) دینار * كۆمۆنیستی كرێكاری مانگانە بڕی (50 هەزار) دینار لە ساڵی 1999دا تێكڕای خەرجی موچەی فەرمانبەران كە حكومەتی یەكێتی لە سنوری سلێمانی دابینی كردووە مانگانە بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە. بەپێی سامپڵێك كە نەوشیروان مستەفا وەریگرتووە، تەنیا لە رۆژی (7ی تەموزی ساڵی 1999)دا داهاتی هەموو گومرگەكانی ئیدارەی سلێمانی بڕی (ملیۆنێكو 748 هەزارو 260 دینار) بووە كە بۆ ئەوكات بە دۆلار بڕەكەی بریتی بووە لە (15 هەزارو 320) دۆلار، واتە لەو ساڵەدا بە تێكڕا داهاتی مانگێكی خاڵە گومرگییەكانی ئیدارەی سلێمانی گەیشتوەتە بڕی (52 ملیۆن) دینار، ئەمە لەكاتێكدا بووە كە ئەوكات تەنیا خەرجی موچەی فەرمانبەران بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام بەوپێیەی یەكێتی خۆی رێژەی 30%ی داهاتی مانگانەی بەدەستهاتووی ئەو ساڵەی بردووە، دەردەكەوێت یەكێتی جگە لە داهاتی گومرگ سەرچاوەی تری داهاتی هەبووە. ئەو ژمارانەی نەوشیروان مستەفا ئاشكرایكردوون، هەندێك لە دوردونگییەكانی بارزانی لە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو سەبارەت بە داهاتەكانی سلێمانی پشتڕاستدەكاتەوە، گومانێك كە تائێستاش بەردەوامەو پارتییەكان دەڵێن داهاتی سلێمانی زیاترە لەوەی بۆ خەزێنەی گشتی دەگەڕێندرێتەوە. دامەزراندن بە ئومێدی پارەكەی پارتی ! لەدوای یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە، پارتیو یەكێتی لەسەر ئەوە رێككەوتن یەكەمیان (پارتی) پۆستی سەرۆكی پەرلەمانو دووەمیان (یەكێتی) پۆستی سەرۆكی حكومەت وەربگرێت، بەڵام لەرێككەوتنی ئاشتی واشنتۆندا (1998) ئەم دابەشكارییە گۆڕانكاری بەسەردا هات، پارتی داوای سەرۆكایەتی حكومەتی كردو یەكێتیش قایل بوو بەوەی سەرۆكایەتی پەرلەمان وەربگرێت. بەپێی گێڕانەوەی نەوشیروان مستەفا، كۆسرەت رەسوڵ (دووەم سەرۆكی حكومەت) كە دوای رووداوەكانی 31ی ئاب كابینەكەی بوو بە كابینەی یەكێتی، دوای بڵاوبونەوەی رێككەوتنی ئاشتیی دەستیكردووە بە دامەزراندنی ژمارەیەكی زۆر كارمەند لەسنوری ئیدارەی سلێمانی، ئەمە بەپشتبەستن بەو (10 ملیۆن) دینارەی كە پارتی لەرێككەوتنەكەدا بەڵێنیداوە مانگانە بۆ یەكێتی بنێرێت، بەڵام كاتێك پارتی مانگانە پارەكەی نەناردووە كێشەی (فائض) واتە كارمەندی زیادە سەریهەڵداوەو حكومەتی یەكێتی بەناچاری پەنای بردووە بۆ دەركردنی ئەو كارمەندانە لەژێر ناوی ناردنیان بۆ "هێزی كار". نەوشیروان مستەفا لە بابەتێكدا كە لەكاتی تەقینەوەی ناكۆكییەكانی لەگەڵ تاڵەبانیدا نوسیویەتی دەڵێ" سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتی لە سلێمانی باوەڕی كرد بو لە هەر رێككەوتنێكی داهاتودا خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەتدا نامێنێ بۆ ئەوەی لە لایەكەوە بیكا بە پیاوەتی خۆی كە ژمارەیەكی زۆر هاوڵاتی بێ دەرامەتی دامەزراندوەو موچەی بۆ دابین كردون، لە لایەكی ترەوە كێشەیەكی دژوار بۆ سەرۆكی داهاتوی حكومەت ئەخوڵقێنێ. ئیستا كە حكومەت یەكی نەگرتۆتەوەو خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەتدا ماوەتەوەو، ئەو 10 ملیۆن دینارەش كە بە پێی رێككەوتنی واشنتۆن، پارتی ئەبو مانگانە بیدا بە یەكێتی نای دا، كێشەكە دوچاری خۆیان بوتەوە". نامەیەكی مام جەلال بۆ مەسعود بارزانی راستی قسەكانی نەوشیروان مستەفا دەسەلمێنێت لەبارەی ئەوەی لەدوای رێككەوتنی ئاشتییەوە پارتی مانگانەو بەشێوەیەكی رێكخراو پارەی بۆ یەكێتی نەناردووە. بارزانی لەدواین بەشی یادەوەرییەكانی خۆیدا نامەیەكی تاڵەبانی بڵاوكردوەتەوە كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 13ی كانونی دووەمی 2001، لەو نامەیەدا تاڵەبانی بۆ بارزانی نوسیوە: "مەسەلەی بەشی (ی ن ك) لە گومرگەكە، ئەوەش بەوەی ئەمر بكەیت- تەنانەت ئەگەر بە یارمەتیو كۆمەكی برایانەشی دادەنێیت- بەدانی (10) ملیۆنەكەی مانگەكانی نەدراونو لەسەری ئەم ساڵەشەوە بۆ (3) مانگ (20 ملیۆن)و پاشان ببێتە (15) ملیۆن". رۆژی 25ی كانونی دووەمی 2001 لەدوای نامەكەی تاڵەبانییەوە بۆ بارزانی، یەكێتی لەرێگەی (ئاراس شێخ جەنگیی) بڕی (30 ملیۆن) دیناری سویسری لە (رەمزی شەعبان) وەكو نوێنەری پارتی وەرگرتووە (بارزانی ئەم بەڵگەنامەی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە تۆماركردووە). دواترو لە مانگی نیسانی ساڵی 2001دا بەهەمان شێوە (ئاراس شێخ جەنگیی) بە نوێنەرایەتی یەكێتی بڕی (40 ملیۆن) دیناری سویسری تری پارتی لە (رەمزی شەعبان) وەرگرتووە (بارزانی لە یادوەرییەكانیدا ئەم بەڵگەنامەیەشی بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە بڵاوكردوەتەوە). گومرگی مۆز ! ناكۆكی نێوان بارزانیو تاڵەبانی لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنەی رێككەوتنی ئاشتی 1998 هەر بەردەوامبووە تاوەكو ساڵی 2001، لە كۆتا رۆژەكانی تەموزی 2001دا تاڵەبانیو بارزانی نامەیەكیان گۆڕیوەتەوە (بارزانی نامەكەی تاڵەبانیو وەڵامەكەی خۆشی لە یادەوەرییەكانیدا بڵاوكردوەتەوە). لە نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی دان بەوەدا دەنێت لە رێككەوتنی ئاشتیدا قایلبوون بەوەی رێژەی (51%)ی داهات بۆ سنوری پارتی بێتو داوای بەشەكەی یەكێتی لە داهاتی گومرگی (برایم خەلیل) دەكاتو حكومەتی پارتی تۆمەتبار دەكات بەوەی "دەستی داوەتە جەنگێكی ئابوری لەدژی ناوچەی یەكێتی لە مەسەلەی گومرگو لابردنی گومرگ لەسەر مۆزو مەسەلەی هێنانی سەیارەو شتی تر لەلای یەكێتییەوە بۆ هەولێر". لە كۆتایی نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی نوسیویەتی" باوەڕ بە برای خۆت بفەرموو، وەزعی یەكێتی نە تەنگاوەو نە خراپە، بگرە زۆریش لە باشیو گەشەكردنە: بە نەدانی یارمەتییەكەش نە تەنگاو دەبێتو نە پەكی دەكەوێت، بەڵكو پتر وەزعەكە ئاڵۆز دەبێتو دڵان كرمێ دەكات". بارزانی وەڵامی نامەكەی تاڵەبانی داوەتەوە، بە وەڵامەكەیدا دەردەكەوێت ناردنی پشكی یەكێتی لە داهاتی گومرگی برایم خەلیل بەستوەتەوە بە چارەسەركردنی كێشەی پەرلەمانو گەڕانەوەی فراكسیۆنی یەكێتی بۆ پەرلەمان كە لەدوای 31ی ئابەوە پەرلەمانیان چۆڵكردووە بەگوێرەی رێككەوتنی واشنتۆن. یەكگرتنەوەی حكومەتی پارتیو یەكێتی ساڵی 2005و دوای روخانی رژێمی سەددام، لەژێر فشاری ئەو گۆڕانكارییانەی لە عێراق هاتنەكایەوە، پارتیو یەكێتی بڕیاریاندا حكومەتەكانیان یەكبخەوە، رێككەوتن لەسەر ئەوەی پۆستی سەرۆكی حكومەتو سەرۆكی پەرلەمان (دوو ساڵ بە دوو ساڵ) لەنێوان خۆیاندا دابەش بكەن. لەدوای روخانی سەددامەوە ئیتر داهاتی گومرگەكان ئەو سەرەنجە زۆری لەسەر نەماو ناردنی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بوو بە شادەماری ململانێ ئابورییەكانی هەردوو حزب. ساڵی 2005 پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر هەردوو ناوچەی دەسەڵاتی پارتیو یەكێتیدا: • رێژەی 54% بۆ سنوری پارتی • رێژەی 46% بۆ سنوری یەكێتی لەدوای ساڵی 2007ەوە هەرێمی كوردستان بووە بە خاوەنی سەرچاوەیەكی تری داهات كە دۆزینەوەو دەرهێنانی نەوت بوو، ئیتر لەم سەردەمەوە باسو خواست لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی شیرینی گرێبەستەكانی نەوت لەنێوان پارتیو یەكێتی سەریهەڵدا، ساڵی 2010 ئاشتی هەورامی لە پەرلەمانی كوردستان وتی" بڕی 4 ملیار دۆلار پارەی شیرینی نەوتمان بۆ كابینەی داهاتووی حكومەت بەجێهێشتووە". دۆخی دارایی ئێستا ئێستا هەرێمی كوردستان بە هەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتیو یەكێتییەوە مانگانە تەنیا بۆ خەرجی موچە پێویستی بە بڕی (930 ملیار) دینارەو بۆ خەرجی بەكارخستن پێویستی بە بڕی (120 ملیار) دینارە. واتە بە تێكڕا كۆی خەرجی مانگانەی حكومەتی هەرێم بە (موچەو بەكارخستنو وەبەرهێنانو كارەباو خزمەتگوزارییەكانی ترەوە) بڕەكەی (ترلیۆنێكو 150 ملیار) دینارە، ئەمە بەپێی راگەیەندراوی حكومەت بۆ خەرجیو داهاتەكان لە مانگی ئایاری 2022دا. ئێستا داهاتەكانی هەرێمی كوردستان بەمشێوەیەن: • داهاتی نەوت: مانگانە بڕی زیاتر لە (ملیارێك) دۆلارە. • داهاتی ناوخۆ: مانگانە نزیكەی (320 ملیار) دینارە. • هاوپەیمانان مانگانە بڕی (28 ملیار) دینار وەكو هاوكاری بە حكومەتی هەرێم دەدەن. • جارجارە حكومەتی عێراقیش بڕی (200 ملیار) دینار دەنێرێت، ئەم داهاتە بەهۆی یەكلانەكردنەوەی پرسی نەوتی هەرێمەوە بە هەڵواسراوی ماوەتەوە. بەگوێرەی رێككەوتنێكی رانەگەیەندراوی نێوان پارتیو یەكێتی لە ساڵی 2021ەوە بڕیادراوە خەرجیو داهات لەنێوان سنوری پارتیو یەكێتیدا لەسەر بنەمای: • 57% بۆ سنوری هەولێرو دهۆك (سنوری پارتی) • 43% بۆ سنوری سلێمانی (سنوری یەكێتی) هەر بەگوێرەی ئەو رێككەوتنە كە ناوی لێنراوە "لامەركەزیەتی دارایی"، ئیدارەی سلێمانی دەبێت مانگانە لە داهاتی خۆی بڕی (90 ملیار) دینار بۆ خەرجی موچەو خەرجی سیادی هەرێم تەرخان بكات، كە لەو بڕە پارەیەش (75 ملیار) دیناری تەنیا بۆ تەواوكردنی خەرجەی موچەی سنوری سلێمانی دەڕوات كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (365 ملیار) دینارەو بڕی (15 ملیار) دیناری داهاتی سلێمانیش بۆ خەرجی سیادی دەڕوات. ئەمە ئەو بارودۆخەیە كە بافڵ تاڵەبانی نیگەران كردووەو دەڵێ داهاتەكانمان بەشی خەرجییەكانمان ناكاتو لەبەرامبەردا پارتی گومانی لە راستیو دروستی ژمارەی داهات لە سلێمانی هەیە، واتە چیرۆكەكە گەڕانەوەیە بۆ سەرەتای ناكۆكییەكان لەبارەی داهاتەوە لە ساڵانی شەڕی ناوخۆیدا.
.jpg)
(درەو)- رۆیتەرز 8ی شوبات دوو پیاوی خاوەن هەژمون چاویان بەیەكتر كەوت- یەكێكیان پیاوێكی ئاینیو ئەوی تریان سەركردەیەكی سەربازیی، هەردووكیان شیعەن، ئەم دیدارە بۆ گفتوگۆكردن بوو لەبارەی ئایندەی سیاسی عێراقو رۆڵی هەژمونگەرای ئێران لە عێراقدا. كاروبارەكان بەباشی بەڕێوەنەچوون ژەنەراڵ ئیسماعیل قائانی فەرماندەی سەربازیی ئێران سەردانی سەید موقتەدا سەدری كرد لە ماڵەكەی. سەدر پیاوێكی دەسەڵاتدارە كە لە ساڵانی داگیركاریی ئەمریكادا لە عێراق، شەڕی هێزەكانی ئەمریكای كردووەو ملیۆنان لایەنگری دڵسۆزی لە سەرتاسەری وڵاتدا هەیە، كە زۆرینەی شیعەیەنو هەندێك لەوانە ئەندامی گروپە چەكدارەكانن. هەرچی قائانی-یە فەرماندەی فەیلەقی قودسە، باڵی سوپای پاسدارانی ئێران، كە بەرپرسە لە كردەوە سەربازیو هەواڵگرییەكانی دەرەوەی سنورو رژێمی دەسەڵاتداری شیعە لە تاران بەكاریدەهێنێت بۆ چەسپاندنی هەژمونی خۆی لە دەرەوە، فەیلەقی قودس لەلایەن تارانەوە راسپێردراوە بەوەی پارێزگاری لە هەژمونی ئێران بكات لە عێراقدا. بەپێی قسەی چوار بەرپرسی عێراقیو ئێرانی كە ئاگاداری وردەكاری دیدارەكەن كە ماوەی نیو كاتژمێری خایاندووە لە نەجەف، سەدر بە ساردییەوە پێشوازی لە فەرماندە ئێرانییەكە كردووە، بەپێچەوانەی ئەو جلوبەرگە رەشو عەمامەی كە زۆرجار لە بۆنە گشتییەكاندا دەیپۆشێت، بۆ ئەم دیدارە سەدر جامانەیەكی رەشو سپی خەڵكی باشوری عێراقی دابوو بەسەرشانیداو عەبایەكی قاوەیی پۆشی بوو. بەگوێرەی ئەوەی بەرپرسان دەڵێن، جلوبەرگەكەی سەدر پەیامێكی سیاسیو نەتەوەیی گەیاندووە كە پوختەكەی ئەوەیە: عێراق وەكو دەوڵەتێكی عەرەبی خاوەن سەروەریی، بەبێ دەستوەردانی دراوسێ فارسەكەی، خۆی رێگەی خۆی دەبڕێت، ئەمە سەرباری ئەو پەیوەندییە تائیفییەی كە لەنێوان هەردوو وڵاتدا هەیە. بەپێی قسەی یەكێك لە بەرپرسان، سەدر روبەڕووی فەرماندە ئێرانییەكە بوەتەوەو پێی وتووە:" سیاسەتی عێراق چ پەیوەندییەكی بە ئێوەوە هەیە؟ .. نامانەوێت دەستوەردان بكەن". حكومەتی ئێران وەڵامی ئەو داواكارییانەی نەدایەوە كە نێردرابوو بۆ وەزارەتی دەرەوەو وەفدەكەی لە نەتەوە یەكگرتووەكان سەبارەت بە قسەكردن لەبارەی ئەم بابەتەوە، هەروەك نوسینگەی سەدریش وەڵامی پرسیاری (رۆیتەرز)ی نەدایەوە. وەكو بەرپرسان باسی دەكەن، سەدر هەستی متمانەبەخۆبوون بەسەریدا زاڵ بووە، ئەمە دوای زنجیرەیەك دەستكەوتی سیاسی كە هاوپەیمانێتییە نوێیەكەی (رزگاری نیشتمان) بەسەر ئێرانو لایەنگرە عێراقییەكانیدا لە پێكهاتەی شیعە بەدەستیهێنا، كە تاران وەكو باشترین هاوپەیمان دەبینن بۆ پارێزگاریكردن لە دەسەڵاتو كۆنترۆڵكردنی هەژمونی وڵاتانی تر چ لە خۆرئاوا یان دەوڵەتێكی عەرەبی سوننە. سەرباری هەوڵەكانی بۆ مانەوە لە پێگەیەكدا لە دەرەوەی گۆڕەپانی سیاسەتی حزبییو خۆبەدورگرتن لەوەی پۆستێك بۆ خۆی دابین بكات، لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا دوای جەنگی ئەمریكاو لادانی سەددام هێشتا سەدر هێزێكی یەكلاكەرەوەیە لە عێراقدا. لەپاڵ ئەوەی لەڕێگەی سندوقەكانی دەنگدانو بەوهۆی جەماوەری دەنگدەری سەدرییەوە بەدەستیهێناوە، سەدر توانیویەتی یاریدەدەرەكانی بخاتە ناو وەزارەتە گرنگەكانو وەزیفە حكومییە باڵاكانی ترەوە، بەجۆرێك گەرەنتی كۆنترۆڵكردنی بەشێكی گەورەی جومگەكانی دەوڵەتی عێراق بكات. ساڵی 2019 لایەنگرەكانی چونە ناو ناڕەزایەتییەكانی دژبە گەندەڵی، كە كۆتایی بەو حكومەتی حزبە هاوپەیمانەكانی ئێران هێنا. ئۆكتۆبەری رابردووش لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا لایەنگرەكانی سەركەوتن بەسەر ئەو حزبانەدا، ئەمەش دەرگای لەسەر پێكهێنانی حكومەتێك كردەوە كە عێراق بەتەواوەتی لە خولگەی ئێران دوربخاتەوە. لێرەوە سەردانەكەی قائانی دەستیپێكرد، بەپێی قسەی ئەوانەی ئاگاداری وردەكاری سەردانەكە بوون، فەرماندەكەی ئێران نیگەران بووە. ئەو (قائانی) ماوەی چەند مانگێك هەوڵی كۆبونەوەی دەدا، سەردانی عێراقی كردو جارێكیش بەشێوەیەكی ئاشكرا لەسەر گۆڕی باوكی سەدر نوێژی كرد. بەرپرسانی ئێران لەزاری قائانییەوە رایانگەیاند، ئەگەر سەدر هاوپەیمانەكانی ئێران بخاتە ناو هەر ئیئتیلافێكەوە، ئێران سەدر وەكو كارەكتەری سەرەكی شیعە لە عێراق دەناسێنێت، ئەمەش ئاماژەیەكی كەم نییە لەناو سەركردایەتی ناكۆكی شیعەدا. سەدر بەچەسپاوی مایەوە، لە تویتێكدا دوای كۆبونەوەكە جەختی كرد لەسەر پابەندبوونی بە حكومەتێكەوە كە دەستوەردانی بیانی تێدا نەبێت، لە پەیامێكی دەستنوسدا كە لە تۆڕی تویتەر بڵاوكرایەوە نوسی" نە خۆرهەڵاتو نە خۆرئاوا.. حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی". ئەم روبەڕووبونەوەیە زۆر گەورەتر بوو لەوەی تەنیا كۆبونەوەیەكی شكستخواردوو بێت. لە مانگەكانی دوای ئەم دیدارەدا، نە سەدرو هاوپەیمانەكانی نە حزبە هاوپەیمانەكانی ئێران نەیانتوانی ئیئتیلافێك دروستبكەن بۆ شوێنگرتنەوەی ئیدارەی كاتیی بە سەرۆكایەتی سەرۆك وەزیران مستەفا كازمی، كە كاندیدێكی تەوافوقییەو حكومەت بەڕێوەدەبات تا ئەوكاتەی پەرلەمان بڕیار لەسەر ئیدارەیەكی نوێ دەدات بۆ ئەوەی شوێنی حكومەتەكەی ئەو بگرێتەوە. لەماوەی دوو هەفتەی مانگی شوباندا، گرژیو ئاڵۆزی نێوان گروپە هاوپەیمانەكانی ئێرانو گروپە چەكدارەكەی سەربە رەوتی سەدر بووەهۆی بەئامانجگرتنو كوشتنی لانی كەم پێنج كەس لە هەردوو كەمپەكە، هەوڵەكانی سەدر بۆ روبەڕووبونەوەی مانۆڕەكانی ئێرانو سەركەوتن بەسەریدا، وای لە ئێرانو وەكیلەكانی كرد دژە هێرشی سیاسیو سەربازیی ئەنجام بدەن، لەنێویدا ئاڕاستەكردنی هێرشی موشەكیی بۆسەر هاوپەیمانەكانی سەدر (كوردەكان لە باكوری عێراقو بەرپرسان لە دەوڵەتی ئیمارات). نائومێدی سەدر لە چەقبەستنی بارودۆخەكەو فشاری ئێران گەیشتە ئاستێك، لە مانگی حوزەیراندا داوای لە پەرلەمانتارەكانی كرد كە ژمارەیان (73) پەرلەمانتار بوو (نزیكەی یەك لەسەر چواری پەرلەمان) لە پەرلەمان بكشێنەوە، لە مانگی تەموزو ئابدا سەركردایەتی لایەنگرەكانی كرد بۆ مانگرتنێكی دورو درێژ لە پەرلەمان. لەبەیاننامەیەكدا وتی:" یەكەمین هەنگاوی تەوبەكردن لێپێچینەوەیە لە گەندەڵكاران بەشێوەیەكی ئاشكراو بەبێ دوودڵیی. بۆیە من لێرەوە وەكو چۆن سەیدی باوكم داوای لە هەندێك توێژی ئەوكاتی كۆمەڵگە كرد تەوبە بكەن وەكو پیاوماقوڵانو فەرمانبەرانی دەوڵەتو قەرەچەكانو ئەوانی تر، منیش داوا لە كوتلە سیاسییەكان دەكەم بە دیاریكراوی كوتلە شیعەكان، تەوبە بكەنو لە دادگایەكی خاوێنو بە سیاسی نەكراودا لێپێچینەوە لە گەندەڵەكانیان بكەن". تای سەدر زۆرێك لەوانە نیگەران دەكات كە ترسیان هەیە ئاڵۆزییەكانی ئێستا ببێتە هۆی دروستبوونی نائارامییو توندوتیژی زیاتر لەناوخۆی عێراقو سەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لە لێدوانەكانیدا بۆ (رۆیتەرز) جینین هینیس پلاسخارت نوێنەری تایبەتی ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان وتی:" ئەگەر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەقامگیریمان دەوێت، ئەمە بەدی نایەت تاوەكو ململانێ لەسەر دەسەڵات لە عێراقدا هەبێت، كە دواتر دەبێت بە گۆڕەپانێك بۆ ململانێ ناوچەییەكان". لە عێراق ئەگەری سەرهەڵدانەوەی خوێنڕشتن زۆر كەس دەترسێنێت، جەنگی ئەمریكا لەم سەدەیەداو جەنگی درێژخایەن لەگەڵ ئێران لە سەدەی رابردوودا هێشتا لە بیرەوەریاندا ماوەنەتەوە. فەرماندەی یەكێك لە گروپە هاوپەیمانەكانی ئێران لە باشوری عێراق، كە لەدوای كۆبونەوەكەی مانگی شوبات پێكدادان لەنێوانیاندا رویداو كوژراوی لێكەوتەوە وتی:" دەكرێت سەدر بەرەو جەنگی شیعە- شیعە بمانبات". بۆ تێگەیشتن لەو حاڵەتی ناسەقامگیرییەی كە عێراقی داپۆشیوە، (رۆیتەرز) قسەی لەگەڵ زیاتر لە (40) بەرپرسی عێراقیو ئێرانیو سیاسەتمەدارانو دیپلۆماتكارانی بیانیو خەڵكی ناوخۆی وڵات كردووە، هەندێك لە بەرپرسان بەوانەوە كە باسیان لە كۆبونەوەكەی نێوان سەدرو قائانی كردووە، مەرجیان ئەوە بووە ناویان بڵاونەكرێتەوە. هەروەك ئاژانسەكە پێداچوونەوەی بە دەیان بەڵگەنامەی حكومەتدا كردووە كە بە وردی بڕیارە دادوەرییەكانو خەرجییەكانی حكومەتو لێكۆڵینەوەكان لە گەندەڵیی لەخۆدەگرێت، بەناو سەرتاسەری باشوری هەژاردا گەڕاوە كە زۆرینەی خەڵكەكەی هاوڵاتیانی شیعەنو دەڵێن ئەم قەیرانەكە كێشە ریشەدارەكانو گەندەڵیو پشتگوێخستن زیاتر دەكات. وەلید دەهامات كە مامۆستایەكە لە شارۆچكەی عەمارە لە باشوری هەژارداو برای چالاكەوانێكی خۆجێییە كە چەكدارە نەناسراوەكان لە 2019دا كوشتویانە دەڵێ" لە بەغداد جەنگێكی سیاسی بەڕێوەدەچێتو ئێمە لەناویدا گیرمانخواردووە". ململانێی نێوان شیعەو ئەو ئاڵۆزییەی كە بەهۆی ئەو رۆڵەوە دروستبووە كە دەبێت ئێران لە وڵاتێكی 40 ملیۆن كەسیدا بیگێڕێت، بوەتە هۆی ئەوەی لە عێراقی دوای روخانی سەددامدا، بۆ درێژترین ماوە حكومەتێكی سەقامگیر دروست نەبێت، ئەمە دامەزراوەكانی دەوڵەتی توشی ئیفلیجی كردووەو سەرلەنوێ ململانێكانی لەسەر نەوت دروستكردوەتەوە، كە رێژەی زیاتر لە 40%ی ئابوری وڵاتو 85%ی بودجەی دەوڵەت پێكدەهێنێت. ناكۆكییەكان لەبارەی سامانەكانی وڵاتەوە، وەكو ئەوەی دانیشتوانی وڵاتو چاودێرانی بیانی دەڵێن، زۆربەی كات ئەولەویەتی هەیە بەسەر حكومەتدا. پلاسخارت وتی:" سەركردەكان جەخت لەسەر كۆنترۆڵكردنی سامانو دەسەڵاتو دەستكەوتەكانیان دەكەن نەك خواستەكانی گەلی عێراق". هەرچی ئێرانە، روبەڕووی ژمارەیەكی زۆر مەترسی بوەتەوەو پشت بە عێراق دەبەستێت وەكو ناوچەیەكی دابڕاو و دەرگای بازرگانیی بەڕووی جیهانی عەرەبیدا. بەدەست سزا نێودەوڵەتییەكانو فشارەكانی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە لەگەڵ ئەمریكا دەناڵێنێت، لەكاتێكدا سەرلەنوێ هاوپەیمانێتییەكانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رێكدەخرێتەوە. دەرچوونی عێراق لە بازنەی هەژمونی خۆی، رەنگە وابكات زیاتر لەدەستبدات، بەتایبەتیش لەناوچەیەكدا كە هەندێك لە وڵاتانی ئیسلامی دراوسێ لەنێویاندا ئیمارات، بەم ساڵانەی دوایی پەیوەندی توندوتۆڵیان لەگەڵ ئەمریكاو ئیسرائیلی نەیاری نەریتی خۆیاندا دروستكردووە. سەبارەت بە خۆرئاواش رەنگە سەدر گەورەترین ئومێدی دەرهێنانی عێراق بێت لە چنگی هەژمونی ئێرانیی. ئەندرۆ بیك، پسپۆڕی پێشوو لە كاروباری عێراق لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاو هاوكاری ئێستا لە ئەنجومەنی ئەتڵەسی كە سەنتەرێكی توێژینەوەیەو بارەگاكەی لە واشنتۆنە وتی" بەرژەوەندییەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانی سەدر چوون بەناو یەكتردا". ئاماژەی بەوەكرد" ناكۆكی نێوان سەدرو تاران گەورەترین هەڕەشەیە لەسەر هەژمونی ئێران لە عێراقدا، ساتێك كە رەنگە ئاڵنگاریی فیعلی هەڵگرتبێت". پادشای عێراق ئەستێرەی سەدر (48 ساڵ) بۆ یەكەمجار وەكو كوڕی سەید محەمەد سادق سەدر درەوشایەوە، كە كەسایەتییەكی مێژووییە لە عێراقو یارمەتیدەر بووە لەسەركردایەتی بەرەنگاربوونەوەی شیعە دژی سەددام. باوكی سەدرو دوو كوڕی لە بۆسەیەكدا لە ساڵی 1999دا كوژراون كە لەسەر ئاستێكی بەرفراوان دەوترێت حكومەتی سەددام پلانی كوشتنەكەی داناوە. موقتەدا سەدر كە خۆشی پیاوێكی ئاینی گەنجو دیاربووە لەو سەردەمەدا، لایەنگریی زۆرێك لە شوێنكەوتوانی باوكی بۆ ماوەتەوە. دوای جەنگی ئەمریكا لە ساڵی 2003، شیعەی عێراق كاریانكرد بۆ دەربازبوون لە هەژموونی سوننە لەماوەی ساڵانی حوكمڕانی سەددام، سەدریش پەیوەندی باشی لەگەڵ ئێراندا هەبوو. راوێژكارو دیپلۆماتكارانی پێشتر دەڵێن، ئەو (سەدر) بە پاڵپشتی تاران خۆی وەكو رێبەرێكی پۆپۆلیست نمایشكردووە كە لەپێناو كردنەدەرەوەی دەستدرێژیكارانی خۆرئاوایی دەجەنگێت، هەزاران چەكدار كە هێشتا زۆرێكیان لەناو گروپێكی چەكداری سەربە سەدردان كە بە (سەرایا سەلام) ناسراوە، ئەو وەكو رێبەری خۆیان دەبینن. شیعە لە ساڵی 2005وە دەسەڵاتیان لە بەغداد گرتەدەست، لە یەكەم هەڵبژاردنی ژێر دەسەڵاتی داگیركاریی ئەمریكادا زۆرینەیان بەدەستهێنا، كاتێك حزبە شیعەكان لە هەڵبژاردنەكانی دواتردا پێگەی خۆیان بەهێزكرد، زۆرێك لە عێراقییەكان بەشێوەیەكی زیاتر گەیشتنە ئەو باوەڕەی حكومەتەكانیان گەندەڵنو تەینا سەرەنجیان لەسەر دەستگرتنە بەسەر سامانی نەوتدا. محەمەد یاسر چالاكوانی دێرینی شیعەیە لە باشوری عێراق دەڵێ" ئەم سیستەم سیاسییە شكستیخواردووە... هیچ شتێكی پێشكەش نەكردووە". بەهۆی ئەوەی حكومەتەكانی پێشتر هاوپەیمان بوون لەگەڵ ئێراندا، سەدر وردە وردە خۆی لە تاران بێبەری كردووە. وەكو جەختكردنەوەیەكیش لەسەر ئەوەی بزوتنەوەكەی دوورە لە گەندەڵیی، لایەنگرەكانی هاندا بۆ ئەوەی ناڕەزایەتی بەرفراوان رێكبخەن، ئەمە رێگەخۆشكەر بوو بۆ ئەو خۆپیشاندانانەی كە ساڵی 2019 كۆتایی بە دواین ئیئتیلافی شیعە هێنا، هەروەها دەستیكرد بە پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ ئەو حكومەتانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لەڕووی مێژووییەوە جیاوازن لە ئێران، تەنانەت بەو وڵاتانەشەوە كە سوننە سەركردایەتیی دەكەن. لە ساڵی 2017 سەدر بە كۆبونەوەی لەگەڵ گەورە بەرپرسانی ئیماراتو سعودیە زۆر كەسی لە ناوچەكە شۆك كرد، دوو دەوڵەتی سوننەی هاوپەیمان لەگەڵ ئەمریكا، ئەمەش بۆ تێپەڕاندنی ناكۆكییە مێژووییەكان لەنێوان رژێمە سوننەو شیعەكاندا، سەدر لەسەر پەتی پەیوەندییە رەگەزییەكان گەمەی كرد. پێی وتن" ئێمەش عەرەبین"، ئەمە بەگوێرەی قسەی بەرپرسێكی باڵا لە رەوتی سەدر كە ئاگاداری سەردانەكانە. هەر لەو ساڵەدا سەدر یەكەمین رەخنەی ئاشكرای لە ئێران گرتو لە بەیاننامەیەكدا ئێرانی تۆمەتباركرد بە ئاڵۆزكردنی ناكۆكییە تائیفییەكان لە سوریاو عێراقو سەرتاسەری ناوچەكە. هەروەك رەخنەكانی لەسەر ركابەرە خۆجێییەكانی چڕتر كردەوە لەناویشیاندا نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشتر كە هاوپەیمانێكی بەهێزی ئێرانە. یەكێك لە راوێژكارەكانی پێشتر بە (رۆیتەرز)ی راگەیاند" سەید موقتەدا دەیەوێت ببێت بە رێبەری ژمارە (1)ی شیعەو پادشای عێراق". ساڵی 2020 دوو رووداو بوون بەهۆی گۆڕانكاری لە روخساری بارودۆخەكە بەلای سەدرەوە. رووداوی یەكەم: كاتێك ئەمریكا لە هێرشێكدا بە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان قاسم سولەیمانی فەرماندەی پێشووی فەیلەقی قودسی ئێرانو یەكێك لە گەمەكەرە سەرەكییەكانی لە عێراقدا كوشت، سلێمانی پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ سەدردا هەبوو سەرباری رەخنەكانی سەدر لە ئێران. لەدوای ئەوەن ئیمارات پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ ئیسرائیل بەست، ئەمە ئاڵوگۆڕێكی لە وڵاتانی عەرەبیدا بە ئاڕاستەی خۆرئاوا دروستكرد. ئەم گۆڕانكاریانە لە سودی سەدر بوون. بۆ نمونە پەیوەندییەكانی لەگەڵ دراوسێكان لە كەنداوی عەرەبی دوای هەڵبژاردن یارمەتیدا بۆ دۆستایەتی لەگەڵ سوننەی عێراق، بەرپرسانی عێراقی ئاگادار لە پرۆسەكە بە (رۆیتەرز)یان راگەیاند، دوو نێردەی ئیماراتیی حزبە سونییەكانیان هانداوە بۆ ئەوەی كاربكەن بەئاڕاستەی رێككەوتن لەگەڵ سەدرییەكان. یەزن جبوری كە رێبەرێكی دەسەڵاتداری سوننەیەو لە كۆبونەوەكان لەگەڵ ئیماراتییەكان ئامادەبووە دەڵێ" بەلای وڵاتانی كەنداوەوە سەدر باشتترین دەرفەت بوو بۆ روبەڕووبونەوەی هەژمونی ئێرانیی". وەزارەتی دەرەوەی ئیمارات وەڵامی (رۆیتەرز)ی نەدایەوە بۆ قسەكردن لەسەر ئەم بابەتە. هەروەك سەدر لە كوردەكان نزیكبووەوە كە كەمینەیەكی نەتەوەینو لە باكوری عێراق خۆبەڕێوەبەرێتییان هەیە. دوای ماوەیەكی كورت لە هەڵبژاردن سەدرییەكانو پارتی دیموكراتی كوردستان كە حزبی دەسەڵاتداری ناوچەكەیە بەمیدیاكانی ناوخۆیان رایانگەیاند، ئەوان لە پێكهێنانی حكومەتێكی نوێدا هاوكاری یەكتر دەكەن. سەبارەت بە ئێران، هاوپەیمانێتییەكە وەكو شكستێكی دوو سەرە بوو، بەتایبەتیش كە حزبە دەسەڵاتدارەكەی كورد (پارتی) پەیوەندی دۆستانەی لەگەڵ ئیسرائیلدا هەیە. لە كانونی دووەمی رابردوودا، هاوپەیمانێتییەكەی سەدر كە سوننەو كوردو سەدرییەكانی لەخۆدەگرت بەناوی هاوپەیمانی (رزگاریی نیشتمان"، محەمەد حەلبوسی سیاسەتمەداری سوننەو هاوپەیمانی وڵاتانی كەنداوی وەكو سەرۆكی پەرلەمان هەڵبژاردو بەسەر ئۆپۆزسیۆنی سەربە ئێراندا سەركەوتن، ئەمەش وەكو هەنگاوێكی سەرەتایی بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی نوێ. بەزوویی دەركەوت ئەوان دەنگی پێویست بۆ پێكهێنانی حكومەت بەدەستدەهێنن. لەسەرەتادا تاران هەوڵیدا مامەڵە لەگەڵ بارودۆخەكەدا بكات، بەتایبەتیش لە حاڵەتی نائامادەگیی سولەیمانیدا كە فەرماندەیەكی ئێرانی بوو و ئەمریكییەكان كوشتیان، هەژموونی ئەو لە عێراق بۆ رۆژانی یەكەمی بەرەنگاریی لەگەڵ داگیركەری ئەمریكا دەگەڕایەوە. دوو بەرپرسی ئێرانی ئاگادار لەو گفتوگۆیانەی كە لەمساڵدا كراون بە (رۆیتەرز)یان راگەیاند، تاران داوای لە قائانی جێنشینی قاسم سولەیمانی كردووە پارێزگاری لە یەكێتیی گروپەكانی سەربە ئێران بكاتو هەوڵی سازدانی دانیشتنێكی یەكلاكەرەوە بدات لەگەڵ سەدردا. "چاوەڕوانی سەختیو ئاستەنگی زۆر بن لە رۆژانی داهاتوودا" بەر لەوەی سەدرو قائانی كۆببنەوە، هەندێك لە هاوپەیمانەكانی ئێران بڕیاریاندا گوزارشتت لە توڕەیی خۆیان بكەن لە هەر جوڵەیەك كە دور لە ئێران ئەنجام بدرێت. لە 2ی شوباتدا، گروپێكی نەناسراوی شیعە كە بارەگاكەی لە باشوری عێراقە، بەفڕۆكەی بێفڕۆكەوان هێرشی كردەسەر ئەبوزەبی پایتەختی ئیمارات، ئەو گروپە كە ناوی لەخۆی نابوو (لیوای وەعدی حەق) رایگەیاند، هێرشەكە وەكو وەڵامدانەوەیەك بووە بۆ دەستوەردانی ئیمارات لە كاروباری عێراقو یەمەندا، یەمەن جەنگێكی ناوخۆیی بەخۆوە دەبینێت لەنێوان وەكیلە هەرێمایەتییەكاندا لەپێش هەمووشیانەوە سعودیەو ئێران. ئەوكات ئیمارات وتی هێرشەكانی راگرتووە. بەڵام هێرشەكە ئیماراتییەكانی ترساند، بەپێی قسەی بەرپرسێكی عێراقیو دیپلۆماتكارێكی خۆرئاواییو دوان لە سەركردەكانی سوننەی عێراق كە كاریان لەگەڵ دوو نێردراوەكەی ئیماراتدا كردووە لە گفتوگۆكانی پێكهێنانی ئیئتیلافدا، ئیماراتییەكان دوو بەرپرسیان بۆ تارانو بەغداد ناردووە بەمەبەستی ئارامكردنەوەی بارودۆخەكە. جبوری كە رێبەرێكی سوننەیەو بەشداری لە هەوڵەكانی پێكهێنانی حكومەتدا كردووە ئاماژەی بەوەكرد، پابەندیی ئیماراتییەكان بە سەدرەوە ناجێگیر بوو. هەفتەی دواتر سەدرو قائانی كۆبونەوە. چەند كەسێك لە راوێژكارەكانی بە (رۆیتەرز)یان راگەیاند، دوای سێ رۆژ لەو دیدارەی كە گرژی بەدوای خۆیدا هێنا، سەدر یاریدەدەرەكانی بانگهێشتی ماڵەكەی خۆی كرد، باسیان لەوەكرد، ئەو (سەدر) بەشێوەیەكی روون بێزاریی پێوەدیار بووە بەهۆی توندبوونەوەی ئاڵۆزییەكانەوە، تا ئەو رادەی دەستی بە جگەرەكێشان كردوەتەوە، كە خویەكی كۆنەو وازی لێهێناوەو هەرگیز لە شوێنی گشتیدا پراكتیزەی نەكردووە. یەكێك لە راوێژكارەكان كە گێڕانەوەكەی لەبارەی كۆبونەوەكەوە هاوتایە لەگەڵ گێڕانەوەی دوو كەسی تر لە گەورەكانی رەوتی سەدر، وتی" سەماحەتی سەید بە ئامادەبوانی راگەیاند: ئێستا نەیارەكانمان تەنیا ئەوانە نین كە دژی حكومەتی زۆرینەی نیشتمانین، بەڵكو ئێستا نەیارمان دەوڵەتێكی دراوسێیە، بۆیە چاوەڕی سەختیو ئاستەنگی زیاتر بن لە رۆژانی داهاتوودا، پێویستە لەسەر هەموومان پشت بە خوا ببەستین بۆ روبەڕووبونەوەی فشارە زۆرەكان كە ئێستاو لە رۆژانی داهاتوودا دەخرێتە سەرمان". بەهۆی دادگای عێراقەوە كە تاڕادەیەكی زۆر ئەو دادوەرانە كۆنترڵیان كردووە كە لەلایەن حزبەكانی سەربە تارانەوە دانراون، ئێران بەهێز بوو. چەند رۆژێك بەر لە وادەی دەنگدانی پەرلەمان لەسەر سەرۆكێكی نوێ بۆ وڵات، دادگای باڵای عێراق مەرسومێكی دەركردو جەختی كرد لەسەر ئەوەی دانیشتنی پەرلەمان بە ئامادەبوونی دوو لەسەر سێی ئەندامەكانی سازدەدرێت. ئەم حوكمە تەنگوچەڵەمەی بۆ ئەو پلانە دروستكرد كە هاوپەیمانی (رزگاریی نیشتمان) داینابوو، زۆرینە سادەكەی ئەم هاوپەیمانیەتییە بەس نەبوو بۆ سازدانی كۆبونەوەی پەرلەمان. لەدوای ئەمەوە، دادگا زنجیرەیەك حوكمی تری دەركرد. یەكێك لە حوكمەكانی رێگای لەبەردەم هۆشیار زێباری كاندیدی هاوپەیمانێتییەكە بۆ سەرۆكایەتی داخست، ئەمەش بەهۆی بانگەشەیەكی كۆنی گەندەڵییەوە. كە زێباری وەكو سیاسەتمەدارێكی كوردو وەزیری پێشووی داراییو دەرەوە رەتیدەكاتەوە هیچ سەرپێچییەكی كردبێتو هیچ حوكمێك بۆ تاوانباركردنی دەرچوبێت. حوكمێكی تری دادگا بووەهۆی خاوكردنەوەی ئەو لێكۆڵینەوانەی كە سەدرییەكان لەبارەی دەستخستنی پارەی نایاسایی لەگەڵ بەرپرسانی هاوپەیمانی ئێران دەیانكرد. حوكمی سێیەمی دادگاش بووە هۆی رێگریكردن لە مامەڵەی راستەوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت، ئەمەش وەكو بەئامانجگرتنی سەرچاوەی سەرەكی داهاتی هاوبەشێكی هاوپەیمانێتییەكەی سەدر (پارتی). شارەزایانی یاساییو سەرچاوە ئاگادارەكان لە ناواخنی كاروبارە سیاسییەكان لە عێراق وتیان، حوكمەكانی دادگا سەرباری ئەوەی لەڕووی یاساییەوە سەلامەتن، بەڵام لەكاتێكدا دەرچوون كە بایەخێكی ستراتیژیی هەیە. سەجاد جیاد بەڕێوەبەری جێنشین لە بەغداد بۆ گروپی كاری تایبەت بە سیاسەتی شیعە لە دامەزراوەی (القرن) كە دامەزراوەیەكی فیكری ئەمریكییە دەڵێ" ئەمە بە رێكەوت نییە.. لە یەك كاتدا هاوكات لەگەڵ قەیرانی پێكهێنانی حكومەتو سەركەوتنی سەدر، لەنێوان چوار بۆ شەش حوكم لە دادگا دەرچووە". ئەنجومەنی باڵای دادوەریی لە عێراق كە سەرپەرەشتی دادگاكان دەكات لە بەیاننامەیەكدا بۆ (رۆیتەرز) رایگەیاند، حوكمەكان سروشتی سیاسییان نییە، ئاماژە بەوەدەكەن، سەدرییەكانیش سودمەندبوون لەو حوكمانەی تر كە دادگای باڵا دەریكردوون، لەنێویاندا پەسەندكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانو سەرۆكەكەی كە هاوپەیمانێتییەكەی سەدر لە كانونی دووەمدا دەنگی لەسەردا. لەوكاتەدا توڕەیی ئێران بەڕوونی دەركەوت لە 13ی ئازاردا، سوپای پاسداران 12 موشەكی ئاڕاستەی شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان كرد، بەرپرسانی كورد رایانگەیاند، زیانی ماددی سنوردا لە یەكێك لە بیناكانی شارەكە كەوتوەتەوە، بەبێ بوونی بریندار. سوپای پاسداران لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، ئەو موشەكانەی بۆیە هاویشتووە چونكە كردەوەی سەربازی ئیسرائیل لە كوردستانەوە ئەنجام دەدرێت، تاران هیچ بەڵگەیەكی بۆ ئەمە نەخستەڕوو. وەزارەتی دەرەوەو بەرگری ئیسرائیل لەمبارەیەوە وەڵامی داواكاریی (رۆیتەرز)یان نەدایەوە بۆ قسەكردن لەسەر بابەتەكە. حكومەتی كوردی ئەو تۆمەتانەی رەتكردەوەو هێرشەكانی وەكو تۆڵەی لایەنداریی بۆ لایەنێكی شیعە وێناكرد. بەرپرسێكی باڵای كورد كە بەشداری گفتوگۆكانی كردووە لەگەڵ دوو نێردراوی ئێرانیی لەدوای هێرشەكە، وتی:" داوای ئەوەیان لێكردین هاوپەیمانێتی لەگەڵ پێكهاتەی شیعە بە گشتی بكەین نەك لەگەڵ بەشێك لە شیعە دژی بەشەكەی تر". ئێرانو هاوپەیمانەكانی دەستیان بە فشاركردن كرد لەسەر هاوپەیمانە سوننەكانی سەدر. لە مانگی نیساندا نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشوو كە یەكێك لە دیارترین ركابەرە شیعەكانی سەدرە، هاوكاری كرد بۆ گەڕاندنەوەی دوو كەسایەتی كاریگەریی سوننە كە بەهۆی تۆمەتی تیرۆرەوە لە عێراق هەڵاتبوون، بەپێی قسەی پێنج پارێزەرو سێ بەرپرسی حكومی كە ئاگاداری بابەتەكە بوونو قسەیان بۆ (رۆیتەرز) كردووە، مالیكی خۆی كاریكردووە بۆ قایلكردنی دادگای بەغداد بۆ لابردنی تۆمەت لەسەر ئەو كەسانە. هەر دوای لاچوونی تۆمەتەكان لەسەریان، ئەو دوو پیاوە دەستیانكرد بە ئیدانەكردنی سەركردایەتیكردنی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی سوننەی پەرلەمانی عێراق كە سەدرییەكانو هاوپەیمانەكانی هەڵیانبژارد، وتیان لەناو سوننەكاندا كەسایەتی باشتر لە حەلبوسی هەیە. لە دەركەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا، مالیكی رەتیكردەوە یارمەتی ئەو دوو پیاوەی دابێت، بەڵام وتی پرسیاری لە دادگا كردووە لەبارەی ئەو تۆمەتانەی ئاڕاستەیان كراوەو یارمەتی یەكێكیانی داوە بۆ ئەوەی بچێتە فڕۆكەخانە بۆ بینینی دادوەر. رەخنەگران وای دەبینن لە قسەكانی مالیكیدا دژبەیەكیی هەیە. نوسینگەی مالیكی وەڵامی (رۆیتەرز)ی نەدایەوە بۆ قسەكردن لەبارەی رۆڵی ئەو لە گەڕانەوەی ئەو دوو كەسەدا. بەگوێرەی قسەی بەرپرسێكی نزیك لە خۆی، حەلبوسی هەستی بە بێزاریی كردووە. هاوكات لەگەڵ ئەو رەخنە زۆرانەی لەناو سوننەوە ئاڕاستەی دەكرا، سەردانی تارانی كردو هەوڵیدا گەرەنتی بەردەوامبوونی پەیوەندی كاركردنی لەگەڵ ئێران بكات تەنانەت ئەگەر ئەو هاوپەیمانێتیەشی كە ئەوی هەڵبژاردووە شكستی هێنا لە پێكهێنانی حكومەت. بەرپرسێك وتی" حەلبوسی دڵنیایی دەویست لەبارەی ئەوەی ئەگەر سەدر شكستی هێنا ئێران هەر پاڵپشتی لە ئەو دەكات". وتەبێژێك بەناوی حەلبوسییەوە رایگەیاند، حەلبوسی بە ئەركێكی فەرمی سەردانی ئێرانی كردووە لەسەر بنەمای داوای پەرلەمانی ئێران، ئامادە نەبوو لەبارەی وردەكاری سەردانەكە قسە بكات. لە مانگی ئایاردا، هەوڵەكانی سەدر بۆ پێكهێنانی حكومەت راوەستا، لەلایەن ئەوەوە هیچ هاوپەیمانێتییەكی تر بۆ پێكهێنانی حكومەت دەرنەكەوت. لە مانگی حوزەیراندا، سەدر فەرمانی بە پەرلەمانتارەكانی كرد دەستلەكاربكێشنەوە، بەمە روبەڕێكی گەورەتری بۆ ركابەرەكانی لەناو پەرلەمان بەجێهێشت، نوسینگەكەی بەیاننامەیەكی دەركردو ئاماژەی بەوەكرد، خراپبوونی بارودۆخەكەو حوكمەكانی دادگای باڵاو ناكۆكی لەگەڵ "هەندێك دەوڵەت" هۆكاری كشانەوەكەن لە پەرلەمان، بەبێ ئەوەی بچێتە ناو وردەكارییەكانەوە. دوای چەند رۆژێك، لە تۆمارێكی ڤیدیۆیدا لەسەر ئینتەرنێت، سەدر داوای لە پەرلەمانتارانی پێشووی خۆی كرد هەر جۆرە هاوپەیمانێتییەك رەتبكەنەوە ئەگەر ئەو هاوپەیمانێتییە كرانەوەی دروست نەكردو نەبووە هۆی لەكارخستنی گەندەڵەكان. سەدرییەكان توڕەیی خۆیان نیشان دەدەن لەوەی نەیانتوانی حكومەت پێكبهێنن. هەندێكیان داوای دەستپێكردنەوەی ئاڵۆزییەكان دەكەن. بەمدواییە ئەبو مستەفا حمێداوی بەرپرسی باڵای سەرایا سەلامی سەربە سەدر بە سایتێكی هەواڵی عێراقیی راگەیاند، ئامرازەكانی چاكسازیی ئەمجارە جیاواز دەبێت. (رۆیتەرز) نەیتوانی پەیوەندی بە حمێداوییەوە بكات بۆ وەرگرتنی زانیاری زیاتر. ئێستا سەدر داوای ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی نوێ دەكات، هەندێك پێیانوایە ئەمە هیچ نییە جگە لە دواخستنی یەكلاكردنەوەی كێشەكان لەگەڵ نەیارە سیاسییەكاندا. بەمدواییانە، سەدرییەكان بەرەو پەرلەمان چوون، بۆ ئەوەی بچنە ریزی هاوڕێ مانگرتووەكانیان لەناو پەرلەمان، وەكو گوزارشتێك لە ناڕەزایەتیی دژی حاڵەتی چەقبەستن لەگەڵ حزبە سیاسییەكانی تردا. مالیكی نەیاری دێرینی سەدریش، بە چەكەوە لەگەڵ پاسەوانە تایبەتەكانیدا لە شوێنێكی دەرەوەی ماڵەكەی دەركەوتو بەمە وەڵامی دایەوە. گروپە هاوپەیمانەكانی ئێرانیش خۆپیشاندانیان رێكخست، ئەمەش مەترسی رودانی پێكدادانی چەكداری دروستكرد. لە باشوری عێراقیش، ئاڵۆزییەكان زیاتر دەبن، خەڵك توڕە تر دەبن لەو گەندەڵییە بەردەوامەی كە دەیبینو لێكەوتنی لەسەر ژێرخانی ناوچەكە دروستكردووە. سەرباری ئەوەی حكومەتی عێراق داهاتێكی پێوانەیی تۆماركردووەو گەیشتوەتە (60 ملیار) دۆلاری داهاتی نەوت لە نیوەی یەكەمی ساڵی 2022دا، زۆربەی كات خەڵكی ئەو ناوچانە بێ ئاو كارەبان. وەلید دەهامان كە مامۆستایە لە شارۆچكەی عەمارە، بێزاریی خۆی دەردەبڕێت لە كەمتەرخەمی حكومەت لەدوای كوژرانی براكەیەوە، كە دوای رەخنەگرتنی لە گەندەڵیو دابین نەكردنی پێداویستییەكانی ناوچەی باشوری هەژار كوژراوەو بكوژەكانی دەستگیرنەكراون. دەهامات دەڵێ، دەسەڵاتدارانی خوێندنگە سەرەتاییەكەی نۆژەن ناكەنەوە، ئەو لەگەڵ هاوڕێكانیدا بە (رۆیتەرز)یان راگەیاند، ئەوان خۆیان پارەی مەزەخەو دەستشۆریان خەرجكردووە بۆ ئەوەی تەوالێتی خوێندنگەكەیان بەكەڵكی ئەوەبێت بەكاربهێنرێت. ئیدارەی خوێندنگە خۆجێییەكە وەڵامی (رۆیتەرز)ی نەدایەوە بۆ قسەكردن لەسەر بابەتەكە. وتی" هیچ بەرپرسێك لە دەسەڵات، هیچ شتێكی بۆ نەكردوین".
.jpg)
راپۆرت: درەو نزیكەی دوو مانگ ماوە بۆ بەڕێوەچوونی كۆنگرەی چواردەی پارتی، كۆنگرەیەك كە نەخشەی دابەشبوونی دەسەڵات لەنێوان ئامۆزاكان دوای مەسعود بارزانی یەكلادەكاتەوە، ئایا بارزانی خۆی كاندید دەكاتەوە یاخود دەكێشێتەوەو وەكو "مەرجەعی" حزب لە بارەگای بارزانی دەمێنێتەوە ؟ ئەگەر بكێشتەوە كێ شوێنی دەگرێتەوە ؟ دەسەڵات لە باوكەوە بۆ كوڕ دەگوازرێتەوە یان لەمامەوە بۆ برازا؟ دوو جێگری پەیڕەو دەكرێت و سیناریۆكەی دوای وەفاتی مستەفا بارزانی دووبارە دەبێتەوە كاتێك دوو كوڕەكەی پێكەوە حزبیان بەڕێوە دەبرد؟.... زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. كۆنگرەی چواردە بڕیارە كۆتایی ئۆكتۆبەر یاخود سەرەتای مانگی تشرینی دووەمی ئەمساڵ، واتە نزیكەی دوو مانگی تر، پارتی دیموكراتی كوردستان كۆنگرەی چواردەیەمی خۆی ببەستێت، بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی حزب دەبوو ئەم كۆنگرەیە لە رۆژی 11ی كانونی یەكەمی 2014 بەڕێوەبچێت، واتە زیاتر لە (8 ساڵ) كۆنگرە لەوادەی خۆی دواكەوتووە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی دواین پەیڕەوی ناوخۆی كۆنگرەی سیانزەیەمی حزبەكە، نابێت بەستنی كۆنگرە ساڵێك زیاتر لەوادەی خۆی دوابخرێت، بەگشتی ماوەی (12) ساڵە پارتی كۆنگرەی نەكردووە، سەركردەكانی پارتی پێشتر شەڕی داعشو قەیرانە سیاسیو ئابورییەكانی ساڵانی رابردوویان، وەكو بەهانە بۆ دواكەوتنی كۆنگرە دەهێنایەوە، ئێستاش بەهانەی "كۆرۆنا" ئامادەیە. بڕیارە كۆنگرەی چواردەی پارتی لە شاری (دهۆك) بەڕێوەبچێت، یەكەمجارە پارتی كۆنگرەی خۆی دەباتە دهۆك، ئەمە ئەو بابەتەیە كە پێشبینی دەكرێت كۆنگرەی چواردە لە كۆنگرەكانی پێش خۆی جیابكاتەوە، بەپێی وتەی لیژنەی ئامادەكارانی كۆنگرە زیاتر لە (600 )هەزار ئەندام مافی دەنگدانیان هەیە بۆ هەڵبژاردنی (800 ) ئەندامی كۆنگرە لەوێش ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی و سەرۆك و جێگری حزب هەڵدەبژێردرێت. كۆنگرەی چواردەو گۆڕانكارییەكانی مەسعود بارزانی سەرۆكو (مەرجەع)ی پارتی ئێستا تەمەنی (76 ساڵ)ە، بۆیە ئامادەكاری بۆ قۆناغی دوای خۆی دەكات، دەیەوێت بەر لە دوركەوتنەوەی لە گۆڕەپانی سیاسی بە هەر هۆكارێك، دابەشبوونی دەسەڵات لەناو بنەماڵەكەی، بە دیاریكراوی لەنێوان كوڕو برازاكانی رێكبخاتەوە. بەگشتی چەند سیناریۆیەك هەن لەبەردەم چۆنیەتی دابەشبونەوەی دەسەڵات لە هەرەمی سەرەوەی پارتیدا كە ئەمانەن: سیناریۆی یەكەم: هاوشێوەی كۆنگرەی سیانزەیەم، مەسعود بارزانی خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی پارتی كاندید بكاتەوەو نێچیرڤان بارزانی ببێتەوە بە جێگری سەرۆك، لەم حاڵەتەدا لە ئەگەری دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی بە هەر هۆكارێك، راستەخۆ نێچیرڤان بارزانی دەبێت بە سەرۆكی حزب، بەوپێیەی جێگری سەرۆكە، ئەمە رەنگە دڵخوازی كوڕانی مەسعود بارزانیو بەدیاریكراویش مەسرور بارزانی نەبێت، لەلایەكی تر ئەمە شێوازی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات لەناو بنەماڵەی بارزانی بۆ داهاتوو دیاری دەكات، بەوەی ئایا دەسەڵات بەشێوەی ستونی لە باوكەوە دەگوازرێتەوە بۆ كوڕ یاخود بەشێوەی ئاسۆیی دەبێتو لە مامەوە دەگوازرێتەوە بۆ برازا، چارەنوسی كوڕەكانی ئیدریس بارزانی لەناو پارتیدا یەكلابونەوەی ئەم هاوكێشەیە دیاری دەكات، بۆیە دووبارەبونەوەی سیناریۆی كۆنگرەی سیانزە لە كۆنگرەی چواردەدا لەلایەن پارتییەكانەوە، بەدوور دەزانرێت. سیناریۆی دووەم: هاوشێوەی كۆنگرەی سیانزەیەم، مەسعود بارزانی جارێكی تر خۆی بۆ سەرۆكایەتی حزب كاندید بكاتەوە، بەڵام جێگرێكی تر بۆ پۆستی سەرۆكی حزب زیاد بكرێت، واتە بكرێت بە دوو جێگر، یەكێكیان نێچیرڤان بارزانیو ئەوی تر مەسرور بارزانی، ئەگەر ئەم سیناریۆیە جێگیربكرێت، دوای دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی، پارتی بەرەو شێوازەكەی یەكێتی دەڕوات كە بەڕێوەبردنی حزبە بەشێوەی هاوسەرۆكایەتی لەنێوان ئامۆزاكاندا، بەوپێیەی سەرۆك دوو جێگری هەیەو راستەوخۆ جێگرەكان دەسەڵاتەكان وەردەگرن. سیناریۆی سێیەم: وەكو هەندێك لە پارتییەكان باسی دەكەن، مەسعود بارزانی دەست لە پۆستی سەرۆكایەتی پارتی هەڵگرێتو وەكو "مەرجەع" بمێنێتەوە لە بارەگای بارزانی، بەم دواییە بارزانی بەچەند بەرگێك دەستی بە بڵاوكردنەوەی یادەوەرییەكانی خۆیكرد، هەندێك ئەم هەنگاوانەی بارزانی بە خۆدورخستنەوەی لە ناو كایەی حزبی دەبینن، لەم حاڵەتەدا بارزانی دەبێت سەرۆكایەتی حزب لەنێوان كوڕو برازاكانیدا یەكلابكاتەوە، ئەمە پەیوەندییەكان لەناو بنەماڵەكەیدا توشی شڵەژان دەكات، لەم حاڵەتەدا رەنگە پێویست بكات، بارزانی بەجۆرێك كۆپی شێوازەكەی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی بكاتەوەو دەسەڵاتی لەنێوان كوڕو برازاكانیدا دابەش بكاتو حزب رادەستی ئامۆزاكان بكاتو خۆی چاودێرییان بكاتو رێگری لەدروستبوونی گرژی بكات، بەڵام بە نەرمی لە كۆتایدا دەسەڵات لە بەرژەوەندی كوڕەكانی یەكلابكاتەوە. سیناریۆی چوارەم: پارتی دیموكراتی كوردستان پێكهاتەكەی دەگۆڕێت، سەرۆكی پارتی و سكرتێری مەكتەبی سیاسی نامێنێت، بارەگای بارزانی شوێنی سەرۆك و هەیكەلی پارتی دەگرێتەوە، مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی بارەگای بارزانی دەكات و نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی هەریەكەیان یاریدەدەری مەسعود بارزانی دەبن بۆ چەند فایلێكی دیاریكراو، لەم حاڵەتەدا فایلی دەرەوەو پەیوەندییەكان لای نێچیرڤان بارزانی، حكومەت و ناوخۆ لای مەسرور بارزانی دەبێت. سیناریۆی پێنجەم: راستەوخۆو بێ هیچ پێچو پەنایەك، پارتی سیناریۆی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی دووبارە بكاتەوەو مەسعود بارزانی دەست لە پۆستی سەرۆكی حزب هەڵگرێتو لەبارەگای بارزانی وەك و مەرجەعی پارتی دەمێنێتەوە، پارتی بەشێوەی هاوسەرۆكایەتی لەنێوان نێچیرڤان بارزانیو مەسرور بارزانییەوە بەڕێوەببرێت، ئەمە بۆچونێك بوو كە پار ساڵ بەرلە بڕیاری دواخستنی كۆنگرەی پارتی قسەو باسی لەسەر دەكرا بەڵام رەنگە بۆ ئەمڕۆ چیدیكە سیناریۆیەكی بەهێز نەبێت بەتایبەتی كە سیستەمی هاوسەرۆكایەتی یەكێتی شكستی هێناو هاوكات پارتی نایەوێت سیستەمێكی سیاسی تاقیبكاتەوە كە پەكەكە لەناو لایەنە كوردستانیەكان داهێناوە، هەرچەندە هەندێك لەو پارتییانەی كە لەناو كاری رێكخراویدا قاڵبونەتەوە پێشبینی ئەوەیان دەكرد ئەو شێوازی هاوسەرۆكایەتیەی یەكێتی بۆناو پارتیش گونجاو بێت لەدوای مەسعود بارزانی، فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی، لەدوای كۆنگرەی چوارەمی یەكێتییەوە، لە كۆبونەوەیەكدا بە بەرپرسێكی یەكێتی وتبوو" یەكێتی دەیەوێت خوی پارتیش خراپ بكات، چونكە هەر كارێك كە یەكێتی دەیكات، دواتر پارتیش كۆپی دەكاتەوە، یەكێتی چەندین میدیای جیاوازی دروستكرد، ئێستا پارتیش هەمان كاردەكات، یەكێتی كردی بە هاوسەرۆكایەتی، دەتانەوێت ئێمەش وای لێ بكەین". مێژووی بەڕێوەبردنی حزب بە دوو سەرەوە لەناو پارتیدا بە فۆرمێكی جیاواز ئەزمون كراوە، لەدوای وەفاتی مستەفا بارزانی هەریەك لە ئیدریس بارزانی و مەسعود بارزانی بۆ ماوەی هەشت ساڵ پێكەوە حزبیان بەڕێوەبرد. چارەنوسی مەكتەب سیاسیو سەركردایەتییەكان زۆربەی ئەندامانی مەكتەبی سیاسی لە كۆنگرەی چوارەمدا چانسی مانەوەیان لاوازە، رەنگە ئەوانەی دوردەخرێنەوە لە ئۆرگانێكی بارەگای بارزانیدا كاریان بۆ بدۆزرێتەوە، ئەمە هاوشێوەی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتییە. لەناو مەكتەبی سیاسیدا ئەوانەی چانسی مانەوەیان هەیە لە كۆنگرەی چواردەدا بریتین لە هەریەكە لە فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی، بەوپێیەی تونای راگرتنی باڵانسی لەنێوان نێچیرڤان بارزانیو مەسرور بارزانیدا هەیە، هەروەها (رێبوار یەڵدا، ئازاد بەرواری، هۆشیار زێباری، مەحمود محەمەد). بەگشتی پێشبینییەكان بۆ ئەوەدەچن، نێچیرڤان بارزانی زەرەرمەندی یەكەمی كۆنگرەی چواردەی پارتی بێت، ساڵی 2019 لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی ناوخۆی بنەماڵەدا، دوای (17 ساڵ) نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی بۆ مەسرور بارزانی ئامۆزای چۆڵكرد، مەسرور بارزانی دوای دەستبەكاربوونی، لایەنگرانی نێچیرڤان بارزانی لە حكومەت ریشەكێش كردو هەمویانی دورخستەوە، ئەگەر لە كۆنگرەی چواردەشدا لە پێگەی بدرێت، ئیتر نێچیرڤان بارزانی هەم حكومەتو هەم حزبیش لەدەستدەدات. نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی لەدەستدا نەماوە، سەرباری ئەمە لە كۆنگرەی سیانزەدا دۆستەكانی زۆربەی دورخرانەوەو ئەو بێدەنگ بوو، سەركردەكانی پارتی نایانەوێت چیتر گرەو لەسەر نێچیرڤان بارزانی بكەن، چونكە پێیانوایە دواجارو لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی بنەماڵەیدا، پێگەی خۆی زەمان دەكاتەوەو پشت لەوان دەكات. خاڵێكی تری لاوازی نێچیرڤان بارزانی لە كۆنگرەی چواردەدا ئەوەیە ئێستا نەیارە مێژوویەكانی مەسعود بارزانی مامی لە ژیاندا نەماون، چیتر كارتی ناڕەزایەتی نێچیرڤان بارزانی لەناو ماڵباتی بارزانیدا بەهای نەماوە، پێشتر كاتێ نێچیرڤان بارزانی نیگەران دەبوو دەڕۆیشتە دەرەوەی وڵات، جەلال تاڵەبانی مامەڵەی بۆ دەكرد و دەیگەڕاندەوە، ئەمە مەسعود بارزانی نیگەران كردبوو، ترسی هەبوو تاڵەبانی یاری بەناكۆیەكانی ناو بنەماڵەكەی بكات بۆ مەبەستی سیاسی بۆیە بارزانی هەمیشە پێگەی نێچیرڤان بارزانی لەبەرچاو دەگرت، بەڵام ئێستا ئێتر كارتی ناڕەزایەتی نێچیرڤان بارزانی هیچ ترسێكی بۆ بارزانی نیە. پارتیو كۆنگرە یەكەمین كۆنگرەی پارتی لە رۆژی 16ی ئابی 1946 بەنهێنی لەماڵی (سەعید فەهیم) لە ناوچەی (ئەعزەمیە)ی بەغداد بەستراوە، لەم كۆنگرەیەدا (70) ئەندام بەشداربوون، بەفەرمی ناوی حزبەكە بوو بە (پارتی دیموكراتی كورد)، ئەم كۆنگرەیە (مەلا مستەفا) بارزانی بەبێ ئامادەبوونی خۆی بە سەرۆكی حزب هەڵبژێردراو هەریەكە لە (شێخ لەتیف)و (كاكە زیاد) بوون بە جێگرانی سەرۆكی حزب. زنجیرەی كۆنگرەكانی پارتی: • كۆنگرەی دووەم: لە ئازاری 1951 لە بەغداد بەڕێوەچوو، (30) ئەندام بەشدارییان تێداكرد، ئەوكات مستەفا بارزانی لە سۆڤیەت بوو، ئەم كۆنگرەیە سەرۆكی هەڵنەبژاردو لەبری ئەوە سەركردایەتییەكی كاتیی بۆ حزب دانرا. • كۆنگرەی سێیەم: لە 26ی كانونی دووەمی 1953 لە كەركوك بەڕێوەچوو، (35 بۆ 40) ئەندام بەشدارییان تێدا كرد، ناوی حزب لە (پارتی دیموكراتی كورد)ەوە گۆڕدرا بۆ (پارتی دیموكراتی كوردستان). • كۆنگرەی چوارەم: تشرینی یەكەمی 1959 لە بەغداد بەسترا، ئەمە یەكەمین كۆنگرە بوو كە مستەفا بارزانی خۆی بەشداری تێدا بكاتو جارێكی تر وەكو سكرتێر هەڵبژێردرایەوە، ساڵێك دواتر حكومەتی عەبدولكەریم قاسم بڕیارێكی دەركرد بەوەی دەبێت هەموو حزبێك كۆنگرە سازبدات بۆ ئەوەی مۆڵەتی كاركردنی پێبدرێت. • كۆنگرەی پێنجەم: ئایاری 1960 لەبەر رۆشنایی فەرمانی حكومەتی ئەوكاتی عێراق بەڕێوەچوو، كۆنگرەكە لە بەغداد بەسترا، (148) ئەندام بەشداربوون تێیدا، سەرلەنوێ مستەفا بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە. • كۆنگرەی شەشەم: 1ی تەموزی 1964 لە قەڵادزێ بەڕێوەچوو، كۆنگرەكە مستەفا بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژاردەوە، بەڵام لەم كۆنگرەیەدا باڵی مەكتەبی سیاسی لە مەلا مستەفا جیابونەوەو لە (ماوت) كۆنگرەی خۆیان كرد، ئەمە سەرەتای قۆناغی جەلالیو مەلایی بوو. • كۆنگرەی حەوت: لە 15ی تشرینی دووەمی 1966 لە گەڵاڵە بەڕێوەچوو، (370) كەس بەشدارییان تێدا كرد، مستەفا بارزانی جارێكی تر بە سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە. • كۆنگرەی هەشتەم: لە 1ی تەموزی 1970 لە (ناوپردان) بە بەشداری (488) كەس بەڕێوەچوو، مستەفا بارزانی دیسان وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە، هەندێك لە پارتییەكان ئەم كۆنگرە بە "كۆنگرەیەكی نمونەیی" ناودەبەن، بەوپێیەی بۆ یەكەمینجار ژنان بەشدارییان تێیدا كردووەو نوێنەری چەندین حزبی عێراقیو فەلەستینی ئامادەبوونو پیرۆزباییان كردووە، لەسەرو هەموشیانەوە ئەندامانی كۆنگرە زۆربەیان بە هەڵبژاردن سەركەوتوون بۆ ناو كۆنگرەكە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرەنجە هەر لەم كۆنگرەیەدا پارتی بەتەواوەتیو بەشێوەیەكی فەرمی بەرەو ئاڕاستەی بنەماڵەیبوون دەڕواتو كۆنگرە هەریەكە لە (ئیدریس بارزانی)و (مەسعود بارزانی) كوڕانی مستەفا بارزانی وەكو ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی هەڵدەبژێرێت، رۆژی 28ی شوباتی 1979 مستەفا بارزانی لە ئەمریكا بەهۆی نەخۆشییەوە كۆچی دوایی كرد، پۆستی سەرۆكی پارتی چۆڵ بوو. • كۆنگرەی نۆیەم: رۆژی 4ی تشرینی یەكەم، پارتی لەناوچەی (زێوە)ی دەڤەری (مەرگەوەڕ)ی پارێزگای ورمێی رۆژهەڵاتی كوردستان، كۆنگرەی نۆیەمی خۆی بەست بۆ پڕكردنەوەی شوێنی مستەفا بارزانی، كۆنگرە مەسعود بارزانی وەكو سەرۆك هەڵبژارد، ئیدریس بارزانی باوكی نێچیرڤان بارزانی ئەوكات كوڕە گەورەی مستەفا بارزانی بوو، بۆ خۆبەدورگرتن لە دروستبوونی ناكۆكی لەگەڵ براكەی، مەسعود بارزانی سەرباری ئەوەی وەكو سەرۆك هەڵبژێردرا، بەڵام مومارەسەی سەرۆكایەتی نەكردو لەگەڵ براكەیدا دەسەڵاتیان لەنێوان خۆیاندا دابەشكردو هەریەكەیان كاروبارێكی بەڕێوەدەبرد، تا ئەوكاتەی ئیدریس بارزانی رۆژی 31ی كانونی دووەمی 1987 كۆچی دوایی، لەم كۆنگرەیەدا (عەلی عەبدوڵا) وەكو سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی هەڵبژێردرا. • كۆنگرەی دەیەم: ئەم كۆنگرەیە دوو ساڵ دوای كۆچی دوایی ئیدریس بارزانیو لە رۆژی 12ی كانونی یەكەمی 1989 لە (مەرگەوەڕ) بەبەشداری (332) كەس بەڕێوەچوو، لەم كۆنگرەیەدا بۆ جاری دووەم مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە. • كۆنگرەی یانزەیەم: ئەم كۆنگرەیە 16ی ئابی 1993 لە هەولێر بەسترا، مەسعود بارزانی سەرلەنوێ وەكو سەرۆك هەڵبژێردرا، بەڵام یەك جێگری بۆ دانرا كە (عەلی عەبدوڵا) بوو. • كۆنگرەی دوانزەیەم: ئەم كۆنگرەیە 14ی تشرینی یەكەمی 1999 لە هەولێر بەڕێوەچوو، (هەزارو 473) كەس بەشدارییان تێدا كرد، مەسعود بارزانی وەكو سەرۆك هەڵبژێردرایەوە. • كۆنگرەی سیانزەیەم: ئەمە دواین كۆنگرەی پارتییە، 11ی كانونی دووەمی 2010 لە هەولێر بەڕێوەچوو، كۆنگرە بۆ جاری (پێنجەم) مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژاردوە، بەهۆی كۆچی دوایی (عەلی عەبدوڵا)وە، نێچیرڤان بارزانی كرا بە جێگری سەرۆكی حزب.
.jpg)
عەلی مەحمود محەمەد ئۆپەراسیۆنی لێدانی نەوتی كەركوك یان فەتحی یەك, یەكەم ئۆپەراسیۆن بوو ئێرانییەكان لە ناوخۆی عێراق بە هاوكاری پێشمەرگەی ی(ى.ن.ك) ئەنجامیاندا، یەكەم جار بوو ئێرانییەكان لە گەڵ لایەنێكی عێراقی و كوردی لەناو خاكی عێراق ئۆپەراسیۆنی هاوبەش ئەنجام بدەن, پێشتر فەجری دوو لە سنووری حاجی ئۆمەران ئەنجام درابوو, لێ فەتحی یەك لە قوڵایی 180 كیلۆمەری خاكی عێراق و بەرامبەر بە هەستیارترین پڕۆژەی ئابووری عێراق كە كۆمپانیای نەوت و گازە ئەنجامدرا, لەم ئۆپەراسیۆنە هێزی هاوكاریكەر كە ی ن ك ە, دەبێتە هێزێكی هێرش كەر لە بری رەسەد و چاوساغی وەك لە فەجری دوو پارتی-حسك ئەنجامیان دا, لە فەتحی یەكەوە ئیتر هێنانی پاسدار وەك كاری قۆنتەراتی بۆ ینك, پدك, حسك, حیزبواڵلەو بزووتنەەی ئیسلامی لێ دێت, تەنانەت مەجلس ئەعلاو دەعوەش دەچنە ناو ئەو قۆنتەراتەوە لە سنوری قەڵەمڕەوی لایەنە كوردییەكانەوە, كوردستان وەك شاری بێ ساحێبی لێ دێت, بە پانی و درێژی كوردستان پاسدار دەسوڕێنەوە, سیخوڕی دەكەن, خەڵكە كڕن, تۆڕی جاسوسی دروست دەكەن. بۆ قەرارگای رەمەزان لە دوای ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو بە هاوبەشی پارتی, گرنگی ئەم تەرزە جەنگە هاوبەشانە لە گەڵ هێزەكانی كوردی عێراق بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران دەركەوت, كە لە هێرشەكانی بە بنبەست گەیشتبوو, كەمترین زیان زۆرترین دەستكەوت, بۆیە بڕیاری كردنەوەی ناوەندێك بۆ سەرپەرشتیكردنی ئەم تەرزە جەنگە دەدەن. لە رێكەوتی3 23-10-198بە فەرمانی سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای بەرگری ئێرانی ئایەتولا خامنەئی رەزامەندی درا بۆ دروستكردنی بارەگایەك بۆ جێبەجێكردنی ئۆپەراسیۆنە سنوور بەزێنەكان, لە مانگی رەمەزانی ساڵی 1962 یەكەم فەرمانی فەرماندەیی بۆ مورتەزا رەزایی دەرچوو بۆ دامەزراندنی قەرارگایەك بۆ مەبەستی ئاماژە پێدراو, بۆیە بە ناوی قەرارگای رەمەزان ناونرا, چونكە لە مانگی رەمەزان بڕیاری پێكهێنانی درا, ئەم قەرارگایە ئەركی رێكخستن و ئەنجامدانی چالاكی هاوبەش بوو لەناو عێراق بە هاوبەشی لایەنە كوردی و عێراقییەكان.عملیات فتح ۱؛ عملیاتی در عمق خاک عراق نەبوونی متمانە بە ینك بە وتەی پاسداران ئەو هێزانەی ئێران بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك دەیانویست بچنە ناو عێراقەوە دوو كێشەیان هەبوو: یەكێكیان متمانەیان بە پێشمەرگەی ی ن ك نەبوو, چونكە یەكێتی بۆ ئێرانییەكان بەو كەسانە ناسرا بوون كە لە هەر ساتێكدا بە ئاراستەیەكدا دەڕۆن, بەدوای بەرژەوەندیەكانی خۆیانەوەن، پێشتر لەگەڵ سەدامدا ئاشت بوونەتەوەو رێك كەوتوونە, وە چەند جارێك لە دژی كۆماری ئیسلامی ئێران شەڕیان كردبوو. بەڵام ئێستا ی ن ك نوێنەریان ناردووە بۆ ئێران, ئامادەیی خۆیان بۆ یاوەری كۆماری ئیسلامی لە دژی ڕژێمی بەعس ڕاگەیاندبوو بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی هاوبەش, بەهەمان رێگای پارتیدا رۆیشتن. مجله امتداد ێبان 1387، شماره 34 عملیات چریکی در قلب عراق;نبرد کرکوک به روایت فرمانده عملیات كەواتە ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك پێشنیاری ی ن ك بووە, كەركووكی لە سەر سینییەك زێڕین پێشكەش كۆماری ئیسلامی ئێران كردووە, ماوەتەوە لە دەرەوەی گریمانە بزانین كێ ئەندازیاری ئۆپەراسیۆنەكە بووە سەرەتا؟, وە كێ بووە ئەو كەسەی پەیامەكەی گەیاندووە بە ئێرانییەكان؟. ینك چۆن چیرۆكی پەیوەندییەكە دەگێڕنەوە؟ هەرچەندە پێشتر خواستی ی ن ك بۆ پەیوەندی لە گەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران رەتكراوەتەوە, تەنانەت ئامادەی گفتوگۆش نەبوونە لە گەڵ ینك, بەڵام چاوی ئێرانییەكان لە سەر فەتحی یەك وا دەكات, خۆیان عەوداڵی پەیوەندی بن"نەوشیروان بە بیری هێنایەوە " كە شەڕ لەگەڵ ئێراندا هەڵگیرساو ئێمە وەفدێكمان نارد بۆ لای ئێوە قبوڵتان نەكرد" - ل149-مام جەلال دیداری تەمەن - ئامادەكردنی سەلاح رەشید-چاپی یەكەم 2017 چاپخانەی كارۆ. فەرەیدون عەبدالقادر یەكێك لە كەسە نزیكەكانی ئەوكاتی خەتی نەوشیروان مستەفا و هاوكات نزیك لە ئێران, ئاوا چیرۆكی یەكەم پەیوەندی لە گەڵ ئێرانمان بۆ دەگێڕێتەوە" تا رۆژێكیان لێپرسراوێكی ئێرانی بە ناوی مستەوفی لە گەڵ سلێمانی قەساب هاتن و گفتوگۆی راستەوخۆو جدییان لە گەڵ یەكێتی كرد, مام جەلال و كاك نەوشیروان بە راستگۆیی و بە رۆشنی قسەیان لەگەڵ كرد و ترسی ئەوەیان لا رەوانەوە, كە گەرم بوونی پەیوەندی ئێران لە گەڵ یەكێتی, وا لە یەكێتی ناكات, كە وەك تاكتیك و كارتێكی گوشار بۆ گفتوگۆ لەگەڵ عیراق بەكاری بهێنێ! ( سلێمان قەساب و خاڵە حاجی) , هەردوو لە حسك رۆڵی باشیان هەبوو لە هاندانی ئەو لێپرسراوانەی كۆماری ئیسلامیی ئێران, بۆ بەردەوام بوونی سەردانەكانیان بۆ لای یەكێتی! هاوكات قەناعەتەكانی (نەوشیروان) یش, بۆ سوود وەرگرتنی تەواو لە شەڕی (ئێران-عێراق), لە دژی صدام و رژێمەكەی, دەوری هەبوو لە خۆشكردنی زەمینەی لەبار بۆ زیاتر پەیوەندی كردن لەگەڵ ئێران! ".ل 529-530 هەڵۆ سورەكانی قەندیل فەرەیدون عەبدوالقادر چاپی دووەم 2020". بەڕێز نەوشیروان مستەفا لەو بارەیەوە دەڵێت:" لەو ماوەیەدا چەند كەس لە بەرپرسەكانی یەكێتی: لە سەرەتادا دلێری سەید مەجید و دوای ئەو د.فوئاد مەعسوم ، ئازاد هەورامی، جەبار فەرمان، دارای شێح جەلالی حەفید، ڕەفعەت عەبدالڕەحمان، عەلی بچكۆڵ، شێردڵ حەوێزی، جەلال عەبدوالقادر بە كۆمەڵ و بەجیا سەردانی ئێرانیان كرد لەسەردەشت، ورمێ،كرماشان لە گەڵ كاربەدەستی ئێرانی لە ئیتڵاعات و سوپای پاسداران دانیشتن - خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999-ل"103. "لە ناو ئەواندا دو سەردان گرنگییان هەبو، كاریان لە پەیوەندیەكانی ئێران و یەكێتی كرد یەكەمیان، سلێمان قەساب، كە یەكێ لە كادرەكانی حسك بو، یەكێ لە كاربەدەستانی ئیتڵاعاتی لە گەڵ خۆی هێنا.هەم گفتوگۆی سیاسی لەگەڵ كرا؟و هەم خۆیشی حەزی كرد گەشتێكی خێرابە هەندێ ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی دا بكا. لە یەكێ لەو گفتوگۆیانەی لە نێوان ئەم و هەندێ لە ئەندامانی م س كرا، ئەم نوێنەرە قسەیەكی كردو وتی:((ئێوە تازە گفتوگۆتان؟لەگەڵ عێراق بڕیوە، زەمان چیە ئەم پێوەندیەی لە گەڵ ئێرانی دروسەی پەكەن، بەكاری ناهێنن بۆ؟ئەوەی هەڵوێستتان بەهێز بكا لە گفتوگۆی داهوتان دا لەگەڵ عێراق؟))ل104. "دوای ئەمیش وەفدێكی كەسی هات، تێكەڵاو بو لە نوێنەری چەند وەزارەت و دەزگای جیا جیای ئێرانی. وەكو دوای دەركەوت سەرۆكی وەفدەكەیان، سەرۆكی دەزگای ئیتڵاعاتی سوپا بو. خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999- ل 105. بیرۆكەی ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك سەبارەت بە بیرۆكەی لێدانی نەوتەكەی كەركوك فەرەیدون عەبدوالقادر دەڵێت: "نەوشیروان, نەخشەی پەلاماردانی بیرە نەوتەكان لە مێشكی دا بوو, ئەوەش گەورەترین دان رۆكردن و چەشە كردن بوو بۆ لێپرسراوە ئێرانییەكان, بە تایبەتی ئەو شاندەی ئێران, كە سەردار وەحیدی لە گەڵیان هاتبوو!" وەحیدی ماوەیەك لێپرسراوی ئیتڵاعاتی سوپاو ماوەیەكیش فەرماندەی هێزەكانی پیادەرۆی سوپای پاسدارانی ئێران بوو".ل 529-530 هەڵۆ سورەكانی قەندیل فەرەیدون عەبدوالقادر چاپی دووەم 2020". سەبارەت بە پڕۆژەی ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك نەوشیروان مستەفا دەڵێت:"یەكێ لەو كارانەی كە ئێرانیەكان بە لایانەوە گرنگ بو بكرێ لێدانی دامەزراوەكانی نەوتی كەركوك بو. لە نزیك كەركوك بە تەنیا هێزی یەكێتی لێ بو. هێزەكانی یەكێتی ئەیانتوانی بگەنە ناو بیرەكانی نەوت و ، بگەنە نزیك دامەزراوە سەرەكیەكانی". "ئێمە خۆمان چەند ساڵێ بو بیرمان لە لێدان و تێكدانی كردبووەو زانیاری زۆرمان لەسەر كۆكردبوەوە، بەڵام جێبەجێكردنی لە توانای ئێمەدا نەبو، بە تایبەت چەك و تفاقی جەنگیی ئێمە زۆر سادەو دواكەوتو بو بۆ ئەنجامدانی كارێكی لەو بابەتە، بە كەڵك و كاریگەر نەبو. خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999-ل106". "سەركردایەتی یەكێتی لەبەر گرنگی كارەكە، دانان و جێبەجێكردنی پلانی هەموو چالاكیەكەیان بە من سپاردو، من ڕۆژانە ئەبو خەرێكی وردەكاری پلانەكە بم. ئێرانیەكان ئەم كارەیان بەلاوە زۆر گرنگ بو، تەنانەت بە مەرجی جدی بونی یەكێتی لە شەڕی عێراق و ، هاوكاری پاشەڕۆژیان دانابو. خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999 ل 107". نرخ بۆ سەری پاسدارەكان دیاریكرابوو ئێرانییەكان دەڵێن ویستمان بچین لەگەڵ كەسێكدا هاوشان شەڕ بكەین كە لە دژی ئێمە پێشتر شەڕی كردبوو, ئەوە حاڵەتێكی دەروونی زۆر سەیر و سەمەرەی دەویست. ئەمە یەكەم تایبەتمەندی ئەو ئۆپەراسیۆنە بوو؛ بۆیە دەبوایە ئەو برایانەی كە دەچوونە ناو خاكی عێراق متمانەیان پێیان بكردایە و بچنە قووڵایی خاكی عێراق و ئۆپەراسیۆنێكی وا گەورەیان لە كەركوك ئەنجامدابا, بۆ ماوەی 45 رۆژ لە ناوخۆی عێراقدا مانەوە . ئەوكات نەمانزانی كە عێراق لەو رۆژەدا بەخشینێكی بۆ سەری هەموو ئێرانییەكی سەر بە رژێمی ئێران دانابوو. ئەو كات دوو سەد هەزار دیناری بۆ سەری هەر ئێرانییەك دانابوو، هەر دینارێك یەكسان بوو بە ٦٨ تومان!. مجله امتداد ێبان 1387، شماره 34 عملیات چریکی در قلب عراق;نبرد کرکوک به روایت فرمانده عملیات گواستنەوەی پێداویستی ئۆپەراسیۆنی فەتحی دوو گواستنەوەی ئەو هەموو چەك و تەقەمەنییە لە سەر سنووری ئێرانەوە بۆ كەركووك, یەكێكە لە لایەنە گرنگەكانی ئۆپەراسیۆنەكە, لەمەشدا لە قەبارەی چەك و تەقەمەنی هاتوو جیاوازی ئامار هەیە, وەلێ بە هەمووەوە دەتوانرێت زیانیاری نزیك بە دەست بهێنرێت. " لە ماوەی دە شەودا زیاتر لە 3 هەزار بار لە سەر سنووری ئێرانەوە, لە بارەگایەكی پاسداران لە نێوان بانەو سەردەشت, بە دەروازەی سەفرەو زەنوون ی نزیك ماوەت هاتنە ناو عێراقەوە، لە چەكی قورس هاوەنی 120 ملم و كاتیۆشا و چەكی مام ناوەندی و سوك و تەقەمەنی, 3000 گولەی هاوەن و هەزاران رۆكێتی كاتیۆشاو ژمارەیەكی زۆر رۆكێتی ئاڕ پی جی و گولەی دۆشكاو تفەنگ و خۆراك و پێداویستی پزیشكی, هەر شەوێك ٣٠٠ باری هێستر پێداویستیەكانی ئەم ئۆپەراسیۆنەیان لەو ڕێگایەوە دەبردە ناو خاكی عێراقەوە". مجله امتداد ێبان 1387، شماره 34 عملیات چریکی در قلب عراق;نبرد کرکوک به روایت فرمانده عملیات " 150 تۆن کەرەستەی سەربازی و 300 ئۆپەراتۆری سوپای پاسداران لە ئێرانەوە لە پشت هێڵەکانی دوژمنەوە گواسترانەوە بۆ کەرکوک, لە ئۆپەراسیۆنێکی شاراوەدا کە ماوەی 40 ڕۆژ بەردەوام بوو. كەرەستەكان بەم شێوەیە بوون: 1500 كڵاشینكۆف, 40 بی كەی سی , 15 دۆشكە, 60 ئاڕ پی جی , 3هاوەنی 120 ملم , 2 هاوەنی 81 ملم, 1500 گولەی هاوەنی 120 ملم, 1000 گولەی هاوەنی 81 ملم, 500 گولەی هاوەنی 60 ملم, 7354 رۆكێتی ئار پی جی, 500 گولەی تفەنگی 60 ملم, 2000 گولەی تفەنگی 107 ملم, 21500 گولەی كڵاشینكۆف, 10000 گولەی بی كەی سی, 12000 گولەی دۆشكە. https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Fath_1 بەڕێز نەوشیروان مستەفا لەم بارەوە دەنوسێت: گوێزانەوەی تفاقی جەنگی ئەو تفاقەی بۆ ئەم كارە پێویست بو لە :10هاوەنی 120ملم، 4كاتێۆشا، 45تەن گوللەی هاوەن و كاتیۆشا، چەند دانەیەك سامی 7ی دژی فڕۆكە، چەند دانەیەك ساروخی دژ تانك و، هەندێ فیشەكی كڵاشینكۆف. ئەمانە پێشتر ، بە سەرپەرشتی جەبار فەرمان لە زەردەكانیەوە لە ئێرانەوە بە كۆڵی ئێسترگوێزرابونەوە بۆ دۆڵی جافەتی. گوێزانەوەی كارێكی یەكجار دژوارو سەخت بو. ئەبو جارێك لە زەردەكانی بار بكرێ و لەسەر چەمی كەڵوێ دابگیرێ و بە گوریس لە ڕوبار بپەڕێتەوە، جارێكی تریش لە ئێستر بار بكرێ تا ئەگەیشتە یەكێ لە عەمارەكانی دۆڵی جافەتی و لە ئەشكەوتەكانی گوێزەڵەو یاخسەمەر و هەڵەدن ئەشاردرانەوە. خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999-ل 108-109 دووجار گومان لە ئەنجامدانی چالاكی پێش ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەكە بە چەند رۆژێك, نەوشیروان مستەفا فەرماندەی ئۆپەراسیۆنی ینك دوو دڵ دەبێت لە جێبەجێكردنی ئۆپەراسیۆنەكە, بەهۆی ئەوەی گومانی هەبووە لەوەی هەواڵی ئۆپەراسیۆنەكە دزەی كردبێت بۆ حكومەتی عێراقی, داوا دەكات ئۆپەراسیۆنی ئەلتەرناتیف جێبەجێ بكەن لە دوكان" ئەوە جێبەجێ بكرابایا لە لێدانی سەدی دوكان, كارەسات بوو بۆ كورد, هەرچەندە لە فەتحی دوودا ئەنجامیان دا بەلام نەیانتوانی سەدەكە بڕوخێنن, ئەوەی ئێرانییەكان بلاویان كردەوە زۆر درۆ بوو", وەلێ فەرماندەی قەرارگای رەمەزان لە كرماشان مكوڕ دەبێت لە جێبەجێكردنی ئۆپەراسیۆنی فەتحی 1 و لێدانی نەوتی كەركوك, ئەوان ئەم ئۆپەراسیۆنە بە گرنگ و پارویەكی چەور دەزانن, رۆژی یەك شەمە رێكەوتی 5-10-1986 لە رێگای نوێنەرایەتی قەرارگای رەمەزانەوە لە گوندی یاخسەمەر ئەم پەیامە دەگەیەننە دەستی بەڕێز نەوشیروان مستەفا: ((مگمئن باشید دشمن متوجه نشده است. شما به خدا اعتماد کنید تردید به خود راه ندهید. بدون فوت وقت و با سرعت و دقت و قاگعیت بر تمامی اهداف حمله ببرید و قلب امام و امت و روح شهدا را شاد کنید. همه منتڤرند. مبادا که در اراده خلل ناپژیر شما که متکی به ارادهی خداست، سستی پیش ێید.)). فتح یک؛ عملیات چریکی سپاه در کرکوک در سال ۶۵ هەموو شتێك بۆ ئۆپەراسیۆنەكە ئامادەكرابوو, كاتێك شەوی 10-10-1986 هەواڵێك لە لایەن ی ن ك ەوە دەدرێت بە ئێرانییەكان كە دوژمن سەر بەرزاییەكانی گرتووەو هێزی زیاتری كۆكردۆتەوە, لەو جیگایەی بڕیار وابوو چەكەكانی لێ دامەزرێنن, بەلام ئێرانییەكان پێداگرییان كردبوو لەسەر ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەكە, ئێرانییەكان دەگێڕنەوە دەڵێن كوردەكان ترسابوون. پێی دەچێت ی ن ك لەسەرەتاوە خۆیان دەست پێَشخەریان كردبوو بۆ ئەم چالاكییە, كەچی لە دوو هەفتەی پێش ئۆپەراسیۆنەكە ساردییان نواندووە بۆ ئەنجام نەدانی, وەلێ ئێرانییەكان مكوڕ بوونە. مجله امتداد ێبان 1387، شماره 34 عملیات چریکی در قلب عراق;نبرد کرکوک به روایت فرمانده عملیات ناڕەزایەتی لەناو ینك؟ فەرەیدون عەبدالقاددر لە یاداشتەكانیدا دەڵێت: كە باسی لێدانی بیرە نەوتەكانی كەركوك كەوتە ناو گفتوگۆكانەوە, رۆژێكیان لە ماڵی خۆمان لە كانی مستفای چۆخماخ كۆبونەوەیەكی مەكتەبی سیاسی كرا بۆ باس لە هاوكاری لەگەڵ ئێرانداو مەسەلەی لێدانی برە نەوتەكانی كەركووك! زۆر لایەن و ئەنجامی ئەو چالاكیییە لە روی سلبی و ئیجابییەوە خرایە روو, مشتومڕی زۆری لەسەر كرا! كاك كۆسرەت , ناڕازی بوو, پێ باش نەبوو, چونكە پێی وابوو ئەوە كێشمان دەكات بۆ باریكە رێی پێچاو پێچی وا, كە ناتوانین بزانین كاردانەوەی سەدام حوسێن, چۆن چەند دەبێت و بە كوێ دەگات! مشت و مڕەكان گەرم و توند بوون, كۆسرەت زویر بوو چوە دەرەوە, ناچار شوێنی كەوتم و بە زۆر رازیم كرد بگەڕێتەوە بۆ ناو كۆبونەوەكە! - ل 530 هەڵۆ سورەكانی قەندیل فەرەیدون عەبدوالقادر چاپی دووەم 2020. ئەوكات كۆسرەت رەسول كەسێكی بەهێز بوو لەناو ینك و قسەكانی جێكەوتە بوون, پێی دەچێت ناڕەزایەتی توند لەناو ینك دژ بەم چالاكییە هەبووبێت, پێشبینییەكەشیان راست دەرچوو, هەرچەندە دواتر 4 تیپی سەر بە ناوچەی هژمۆنیای كۆسرەت بەشداری ئۆپەراسیۆنەكەیان كرد"93,85,86,87", وە خۆشی سەرپەرشتی فەتحی چواری كرد. تەنانەت لە ئاستی خوارەوەش ناڕەزایەتی دژ بە ئەنجامدانی ئەو ئۆپەراسیۆنە هەبوو, وەلێ ناڕەزایەتییەكان نەگەیشتنە ئاستی هەڵوێستی بەرەو رووبوونەوە, رێباز ئاوا باسی هەڵوێستی خۆی لەسەر ئۆپەراسیۆنەكە دەكات" سەیرێكی كاك م كرد ووتم بە ڕاستیتە لە كەركوك دەدەین...ووتی بۆ، هەمووی دەسووتێنین عێراق بە تێپەڕی ناتوانێ ئەو خەسارەتە پڕ بكاتەوە....؟ دیسان پێم ووت ئەدی میللەتی خۆمان، باشە ئەو گوندانە، باشە خەڵكەكە، حكومەت دڕندەیە هەرچی لە دەستی بێت دەیكات....ووتی تۆ هەر دژی ئێرانی ئەگینا ئەوە كارێكی زۆر كرنگە.....ووتم ڕاستە كارێكی زۆر گرنگە بەڵام قوڕمساغانە نازانن تۆپ بەكار بهێنن، هەر عەیب دارمان دەكەن و تەنها میللەتەكەمان باری خراپی بەسەر دێ....ووتی باشە كاكە واز لەو قسە هەلەق و مەلەقانە بێنە بڕۆوە لای دەشتی هەولێر بەڵام لای كەس باسی نەكەی چونكە كەس نازانێ - قەندیل بەغدای هەژاند بەشی دووەم نووسینی ڕێباز چاپی دووەم 2008چاپخانەی پەیوەند- ل 382". بەلام ئەم ناڕەزایەتییانە نەچووەنە باری جێبەجێكردنەوە, ناڕازییان لە بواری پراتیكدا بوونە باسكی ئۆپەراسیۆنەكان و گوێیان لە ماڵوێرانی خەڵكی كوردستان نەگرت. فەتحەكان؟؟ ئۆپەراسیۆنەكانی فەتح, 10 ئۆپەراسیۆنی زنجیریەیی بوو بە هاوبەشی سوپای پاسداران لە گەڵ ینك, پدك, حیزبوڵا, دەعوە, مەجلس ئەعلا ئەنجامدران" بۆ حسك یەكلا نەبوومەتەوە, چونكە زۆربەی ئۆپەراسیۆنەكان سایدە ئێرانییەكان دیارییان نەكردووە بە هاوكاری كام لایەنی كوردی ئەنجامیان داوە", ئەم ئۆپەراسیۆنانە لە رێكەوتی 11-10-1986 لە شاری كەركوك بە فەتحی 1 دەستی پێكرد, بە لێدانی نەوتەكەی شاری كەركووك, بە ئۆپەراسیۆنی فەتحی 10 لە رێكەوتی 4-9-1987 لە ناوچەی سیدەكان كۆتایی هات , بە زنجیرەی فەتحەكان لە گەڵ ینك دەستپێكرا, لە گەڵ حیزبوڵا و مەجلس ئەعلا كۆتایی پێهات, كۆی گشتی ئۆپەراسیۆنەكانی فەتح 328 رۆژ بەردەوام بووە. فەتحی دوو لە ناوچەی دوكان, بەناو وێرانكردنی دامەزراوەكانی سەدی دوكان لە رێكەوتی 25-11-1986 لە لایەن ینك و ئێرانەوە ئەنجامدرا. ئۆپەراسیۆمی فەتحی سێ لە رێكەوتی 30-10-1986 ئەنجامدرا, لە 300 كیلۆمەتری خاكی عێراق لە ناوچەی زاخۆ, پەلاماری بارەگای لەشكری 38 و گەراجی گواستنەوەی نەوتی زاخۆ, بە هاوكاری پارتی ئەنجامدرا. ئۆپەراسیۆنی فەتحی چوار لە رێكەوتی 11-2-1987 ئەنجامدرا لە ناوچەی رەواندز- دیانا, لە قولایی 70 كیلۆمەتری عێراق, ئۆپەراسیۆنەكە بریتی بوو لە پەلاماردانی بارەگاكانی سوپای عێراق لە خەلیفان, رەواندز و سدیق, ناوەندی پۆلیس و كارەبای رەواندز و مایكرۆییەكەی چیای كۆڕەك. رێباز ئاوا باسی ئەم ئۆپەراسیۆنە دەكات"بڕیاردرا شەوی دە لەسەر یانزەی شوباتی 1987چالاكی گرتنی چیای كۆڕەك و فەوجی ئاكۆیان و ڕەبیەكانی دەوروبەر ئەنجام بدرێ بەیانی هەموو كەسێك وای پێشبینی دەكرد كە دوا بخرێ لە بەر بەفرو باران. ئێرانییەكان پێیان داگرت بیرم كردەو ووتم خۆتان ماندوو مەكەن ئەوان نیازیان نییە هیچ بكەن تەنیا مەبەستیان ئەوەیە لە یادی سەركەوتنی شۆڕشی ئێران چالاكییەك بكەن. چەند تۆپێكیان لە كوڕەك گرت بەڵام هیچی شوێنی خۆی نەپێكا. ل398.قەندیل بەغدای هەژاند بەشی دووەم نووسینی ڕێباز چاپی دووەم 2008چاپخانەی پەیوەند." كەچی مام غەفور لە یاداشتەكانیدا لە ل 258 بۆ 260 وا باسی ئەم چالاكییە دەكات ئێرانی تێدا نەبێت و ئۆپەراسیۆنێك نەبێت لە یادی شۆڕشی بەناو كۆماری ئیسلامی ئێران, هاوكات بەشداری فەتحی یەكیشی كردووە لە كرداردا, وەلێ لە یاداشتەكەی ئاماژەی پێ نەداوە؟, لە بیرەوەرییەكانی لەوەتەی هەم پێشمەرگەم ئاماژەی پێ نەداوە". ئۆپەراسیۆنی فەتحی پێنج لە رێكەوتی 14-4-1987 ئەنجامدرا, لە ناوچەی چوارتا و ماوەت, هاوكات لە گەڵ ئۆپەراسیۆنی كەربەلای10 ئەنجامدرا. ئۆپەراسیۆنی فەتحی شەش لە رێكەوتی 17-6-1987 ئەنجامدرا, پارتی و حیزبواڵلە و حیزبی دەعوە, لە ناوچەی میرگەسور -دیانا ئەنجامیان داق. ئۆپەراسیۆنی فەتحی حەوت لە رێكەوتی 28-6-1987 ئەنجامدرا, بە دروشمی یا فاتیمە زەهرا لە ناوچەی سەید سادق و شانەدەری و هەڵەبجە و كانی پانكە, شاری سەید سادق دەستی بەسەردا گیرا بۆ ماوەی 4 كاتژمێر, پارتی و ئێران پێكەوە ئەنجامیان دا. ئۆپەراسیۆنی فەتحی هەشت لە رێكەوتی 19-7-1987 ئەنجامدرا, لە ناوچەی ئەتروشی شاری دهۆك, بە بەشداری یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەڕێوە چوو. ئۆپەراسیۆنی فەتحی نۆ لە رێكەوتی 31-7-1987ئەنجامدرا, لە ناوچەی سەید سادق هەڵەبجە خورماڵ, بە دروشمی یا رەسواڵلە, بۆ ماوەی پێنج رۆژ بەردەوام بوو. ئۆپەراسیۆنی فەتحی دە لە رێكەوتی 4-9- 1987 ئەنجامدرا, لە ناوچەی سیدەكان بەڕێوە چوو, بە دروشمی یا ئەبا عەبدولا حوسێن, حیزبواڵلە و مەجلس ئەعلا هاوكاری ئێران بوون. فەتحی یەك گەورەترین كاری هاوبەش ئێرانیەكان پێیان وایە ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك گەورەترین سەكۆی هاوكاری نێوان قەرارگای ڕەمەزان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان بوو تا ئەو ڕۆژەی ئەنجامدرا لە رێكەوتی 11-10-1987, تەنانەت لە گەڵ هەموو هێزەكان, وە كاریگەرترینی ناو فەتحەكانیش بوو. بۆ ئەنجامدانی ئەو كارە هاوبەشە, دوو یەكەی سوپای پاسدارانی ئیسلامی دزەیان كردە باكوور و باشووری كەركوك و بە كەڵك وەرگرتن لە ڕێكخستنەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان. https://www.isna.ir/news/97072011106/%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%81%D8%AA%D8%AD-%DB%B1 ئەوان باوەڕیان وایە كە سوپای پاسداران ماوەیەكی زۆرە لەگەڵ گروپە نەیارەكانی بەعس لە كوردستانی عێراق هاوكاری كردبوو بۆ دامەزراندنی پێگە لە باكووری عێراق. پێش ئەمە ئۆپەراسیۆنی هاوبەش ئەنجامدرابوو، بەڵام دەكرێت ئۆپەراسیۆنی فەتح ١ بە گرنگترین هاوكاری نێوان هەردوولا هەژمار بكرێت. http://www.aviny.com/occasion/enghelab_jang/defaemoghaddas/93/amaliat/zamini/fath-1/fath.aspx رێكەوتنی كۆماری ئیسلامی لەگەڵ لایەنەكانی دژبەری ڕژێمی بەعس، وەك یەكێتی نیشتمانی كوردستان، ئایەتوڵڵا حەكیم و... . .، بووە هۆی زیادبوونی چالاكی هەواڵگری قەرارگای ڕەمەزان لە كوردستانی عێراق و داڕشتنی زنجیرەیەك ئۆپەراسیۆنی فەتح و هاوبەشی دیكە. ئەم هاوكاری و پەیوەندییە هاوبەشە زەمینەسازی بۆ دروستكردنی بنكەیەكی تاكتیكی لە قووڵایی خاكی عێراق دانا، لە ناوچەیەكدا كە سوپای عێراق بە ناوچەیەكی ئەمنی دەزانی، تا ٢٠٠ كیلۆمەتر لە قووڵایی خاكی عێراق. لە كۆتاییدا بارەگای ناوەندی خاتەم ئەلئەنبیا بەرپرسە سەرەكییەكانی ئەو وڵاتە رێككەوتن لەسەر ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سنوور بەزاندن لە لایەن قەرارگای رەمەزانەوە" واتا هەموو ئۆپەراسیۆنەكان لە لایەن قەرارگای رەمەزانەوە سەرپەرشتی كراون" بە دوو مەرج, یەكەم: ئەم ئۆپەراسیۆنانە لە شێوەی زنجیرەیەك ئۆپەراسیۆنی فەتحدا ئەنجام بدرێن, دووەم: لایەنە كوردییەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراق ئاسایشی ئەو ناوچانە مسۆگەر بكەن كە چەكدارانی ئێرانی تێدا ئامادە دەبن.عملیات فتح ۱؛ عملیاتی در عمق خاک عراق نەوشیروان مستەفا سەبارەت بە ئەنجامی نەخشەكان دەڵێت"پاش لێكۆڵینەوەیەكی زۆر لەسەر نەخشەی عەسكەری و لەسەر ئەرزی چالاكیەكە و پاش گفتوگۆی زۆر دورو درێژی بەرپرسەكانی یەكێتی و ئێران، ئێرانیەكان پلانەكەیان بەوە ساخ كردەوە كە چەند هاوەنێكی12ملم و چەند كاتێۆشایەك ببرێتە نزیك مەیدانی دەرهێنانی نەوتەكەو بەو ئاگر باران بكرێ وتێك بدرێ. هەمان سەرچاوەی پێشوو - ل 108". رێباز ئاوا باسی چۆنیەتی نەخشە داڕشتنی چالاكییەكە دەكات"لە سەرەتای مانگی هەشتی 1986بە بروسكە ئاگادار ی من و كاك سەفینیان كرد بچین بۆ سنووری تیپی 21ی كەركوك بۆ ناوچەی شێح بزێنی دیار بوو كاك سەفین نەهات، من بە بە تەنیا پەڕیمەوە لەگەڵ سەیارەیەكی تیپی 21ی كەركوك چوینە لای كاك كۆسرەت و كاك عەلی بچكۆل كە سەیرم كرد شەش پاسداریش لەوێ بوون پاش نان خواردن كاك كۆسرەت بە درێژی قسەی لەگەڵ كردم. لەگەڵ پاسدارەكان بەڕێكەوتین ئێوارە لە گوندی بیناتی نانمان خوارد درەنگی شەو لە چیای كانی دومبەڵان ئاودیو بووین چوینە نزیك كۆمپانیای نەوتی كەركوك بە جیهازێكی مۆدێرن وێنەیان گرت، زۆر شوێنێكی خەتەر بوو هیچ ڕەبییەكی دوژمن 30مەتر نێوانیان زیاتر نەبوو شەوێ درەنگ لە كەڵوڕ لە دەرەوەی گوندەكە نان و ماستاومان خوارد بەیانی هاتینەوە شێح بزێنی كە بۆم ساغ بۆوە ئەوە نەخشەی لێدانی كەركوكە لە گەڵ برایەكی هاوسەنگەرو خۆشەویستم ئەم قسانەم كرد. هەمان سەرچاوەی پێشوو ل382. قازانجی كۆماری ئیسلامی ئێران ئێرانییەكان پێیان وایەو فەتحی یەكەم گەورەترین شەڕی پارتیزانی بوو لە جیهاندا, هاوكات سەركەوتنی گەورە بوو بە بێ زیان, لەو كارە سەربازییە كە هەرایەكی زۆری نایەوە لە راستیدا زیانەكان وا نەبوون, تەنها 3 بریندار هەبوو لە لایەن كۆماری ئیسلامییەوە و بەلام پێشمەرگە بەشداربووەكان باس لەوە دەكەن ئێرانییەكان تەنها چەند كەسێكیان بە ماتۆڕەوە بەشداریان كردووە, هەلاو هات و هاوارەكەیان هەموو درۆ بووەو تەنها بۆ ماڵوێرانی كورد بوو. دوای گرتنی فاو لە لایەن ئێرانەوە, عێراق لە دامودەزگا نەوتییەكانی ئێرانیدا, وەك ستراتیجیەتی نوێ لە جەنگدا. لێدانی نەوتی كەركوك وەڵامدانەوەیەك بۆ ئەوە, ئێران دەیەویست لانی كەم عێراق دوو سوپا بهێنێتەوە بۆ كوردستان, واتا ئێرانییەكان بەم چالاكییە بە بەردێك دوو چۆلەكەیان دەكوشت, لە لایەكەوە لێدانی شادەماری ئابووری عێراق, وە هاتنەوەی سوپا بۆ كوردستان ئەمەش ماڵوێرانی بوو بۆ خەڵكی كوردستان وە سوك كردنی بەرەی جەنگ بوو بۆ ئێرانییەكان. مجله امتداد ێبان 1387، شماره 34 عملیات چریکی در قلب عراق;نبرد کرکوک به روایت فرمانده عملیات لە لایەكی ترەوە كاتی ئۆپەراسیۆنەكە بە قازانجی كۆماری ئیسلامی و بازاڕی نەوت بوو"هەرچی ئێرانیش بو، لەم چالاكیەو ، لەم هەراو هوریا ئیعلامیە مەبەستێكی سیاسی هەبو. لەو كاتەدا كۆبونەوەی ئۆپێك هەبو ، ئەیەویست هەندێ لە داواكانی خۆی بسەپێنێ بەوەی تێیان بگەیەنێ هەر كات بیەوێ ئەتوانێ زەرەر لە نەوت عێراق بداو، بەوە پشێوی بخاتە بازاڕی جیهانیی نەوتەوە. خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999ل112". فەتحی یەك لای ئێرانییەكان بە پێی سەرچاوە ئێرانییەكان ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك یان ئۆپەراسیۆنی یەكگرتن, بە فەرماندەیی سوپای پاسداران بەڕێوە چوو, دوو رۆژی خایاند, 11 و 12ی ئۆكتۆبەری ساڵی 198. بە پێی راگەیاندنەكانی ئێرانی تیایدا نزیك 600 كەس لە هێزەكانی عێراقی كوژرا. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D9%81%D8%AA%D8%AD_%DB%B1 فەرماندە و سەركردەكانی ئۆپەراسیۆنەكە بریتی بوو لە یەحیا ڕەحیم سەفەوی (جێگری فەرماندەی سوپای پاسداران) محەمەد-باقر زۆڵقادر (فەرماندەی ئۆپەراسیۆنی سوپای پاسداران), جەلال تاڵەبانی (سەرۆكی یەكێتی) و نەوشیروان مستەفا (فەرماندەی پێشمەرگەی ئۆپەراسیۆن), ئامانجی سەرەكی ئۆپەراسیۆنەكە لێدانی نەوتی كەركوك بووە, 130 چەكداری قەرارگای رەمەزان و 2000 پێشمەرگەی ینك " 13 تیپی ینك -21,23, 25, 51, 53, 55, 57, 93,85, 86, 87, تیپی مەڵبەندی یەك و دوو. https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Fath_1" كارەكەیان ئەنجامدا لە قوڵایی 180 كم ی ناو خاكی عێراق. بە پێی دابەشكاری و ناونانی بەرەكان لای كۆماری ئیسلامی ئێران, ئۆپەراسیۆنەكە لەدوو بەرە پێك هاتووە, بەدر ناوی بەرەی شوان-ساڵەیی كەركووك, بەرەی خەندەق ناوی بەرەی جەبەل بۆر- جەمبور بووە, دوو قۆڵ لە جەمبورو جەبەڵ بۆر, 3 قۆڵیش لە بان ساڵەیی - شوان تا مەخمور و هەولێر كەركووك. ئیشكردن بە راجیمەو هاوەنی 120 ملم و چەكە قورسەكان دیكە بە پاسدارەكان سپێردراوە, كە تیایدا 4 راجیمە, 3 هاوەنی 120 ملم بەكار هاتوون, 2000 گولە نراوە بە هێزەكانی عێراقەوە, گرتنی رەبایەكانی كانی دومەلان كەركوك و نانەوەی بۆسە بە پێشمەرگەی ینك سپێردراوە. لە قۆڵی شوان - ساڵەیی تۆپەكان لە نێوان گوندەكانی سۆنە گۆلی و سەقزلی داندران, تەنها رەسەدەكانی ئێرانی بوون, بەشی زۆری تیپەكانی پێشمەرگە یەدەك بوون, تەنها چەند تیپێك بە پراتیك بەشدار بوون لە ئۆپەراسیۆنەكە. ئۆپەراسیۆنەكە كەركوك, پردێ, دوز و قادر كەرەم مەخمور, دیبەگە و هەولێری گرتۆتەوە, سەرباری رێگای هاتنی چەك و كەسەكان, ئۆپەراسیۆنەكە بە دروشمی زەینەبی گەورە دەستی پێكردووە, لێ پێش 48 كاتژمێر هەندێك هێز نێردراوەتە ناوچەی ئۆپەراسیۆنەكان بۆ چاودێریكردنی بارودۆخەكە. بە پێی راگەیاندنەكانی ئێرانی لە میانی ئۆپەراسیۆنەكە لە14 ناوەند دراوە لەوانە " پاڵاوگەی كەركوك, یەكەی ژمارە یەكی دەرهێنانی نەوت, وێستگەی كارەبای بەشێك لە شار, لێدانی بنكەی 3 موشەكی زەوی ئاسمان, لێدانی رێكخراوی موجاهدینی خەلقی ئێران لە قەڵای حەسار, غازو نەوتی جەمبور وە جەبەل بۆرو شۆراو, لێدانی بارەگای فەیلەقی یەك و سەربازگەی دارەمان, لێدانی ئەرێلی سیخوڕی گوندی سەقزلی, وە گرتنی 20 رەبایە لە لایەن پێشمەرگەكانی ینك لە كانی دومەلان, لێدانی وێستگەی شەمەندەفەری كەركوك, لێدانی سینی مایكروەیفی تەلەفزیۆنی, لێدانی چەند ناوەندێكی سەربازی دی". https://www.iribnews.ir/fa/news/2855677/%D9%81%D8%AA%D8%AD-%DB%8C%DA%A9-%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%DA%86%D8%B1%DB%8C%DA%A9%DB%8C-%D8%B3%D9%BE%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%B1%DA%A9%D9%88%DA%A9-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%DB%B6%DB%B5 هاوكات بە پێی راگەیاندنەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران لە میانی ئۆپەراسیۆنەكە كۆپتەرێكی دوژمن خراوەتە خوارەوە- http://birjand.irib.ir/-/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%81%D8%AA-24 لە ئەنجامی ئۆپەراسیۆنی لێدانی نەوتی كەركوك 60%ی توانای بەرهەمی نەوتی كەركوكی لەناودراوە - https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/07/19/1542818/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87-%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D9%BE%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D9%85%D9%82-%D8%AE%D8%A7%DA%A9-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%A7-%D9%87%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84-%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%B4%D9%87-%D9%88-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1 ئۆپەراسیۆنەكە بە یەك شەو ئەنجامدراوە, كۆتایی كاتەكانی شەوی 11ی مانگ و سەرەتای شەوی 12ی مانگ , لێ كە كۆماری ئیسلامی ئێران رایدەگەیەنێت دوو رۆژ بەردەوام بووە, بەو مانایەیە ئۆپەراسیۆنێكی بەرفراوان و كۆنترۆڵی ناوچەكەیان كردووەو لە شوێنی ئۆپەراسیۆنەكە ماونەتەوە ئەو ماوەیە, نەك تەنها 3:30 كاتژمێر بەردەوام بووبێت و دواتر بە پەلە هەڵهاتبێتن, تەنانەت بڕیاریان دا ئەگەر چەكەكانیان پێ دەرباز نەكرا بەجێیان بهێڵن, چونكە دنیا بەرەو روناك بونەوە دەچوو, ئۆپەراسیۆنەكە تا كاتژمێری 5:30 ی بەیانی رۆژی 12 ی مانگ بەردەوام بووە , مانەوە لەو جێگایە مەرگی هەمووان بووە. ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەك لای ینك كۆماری ئیسلامی ئێران بێ مانا ئۆپەراسیۆنەكەو ئەنجامەكانی گەورە كردەوە, كە ئەمەش كاریگەری هەبوو لە هەمبەر كاردانەوەی رژێمی عێراق و سزادانی هەموو گەلی كورددا, ئەگەر لە ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو" حاجی ئۆمەران ئێران -پارتی" تەنها بارزانییەكان بە دڕندانەترین شێوە سزا دران, ئێستا هەموو كوردستان كەوتە بەر لێپرسینەوەو سەرەتا گوندەكانی شوان -ساڵەیی دەشتی هەولێر و قەلاسێوكا, بزانین بەرپرسانی ینك چۆن باسی ئەم روداوە دەگێڕنەوە, هەرچەندە سەرۆكی ینك لە یاداوەرییەكانی باسی هیچ روداوێكی تاڵ ناكات, كە راستەوخۆ گرێدراون بە خۆیەوە. بەڕێز نەوشیروان مستەفا ئاوا باسی ئۆپەراسیۆنەكە دەكات"پلانەكە بەم جۆرەی خوارەوە دانرا: 1-هێزێك بە سەركردایەتی شەوكەتی حاجی موشیر ئاگر بارانی زەمبور بكەن. 2-هێزێكی تر بە سەركردایەتی ئازاد حەمە غەریب ئاگر باران جەبەڵ بۆر بكەن. 3-هێزێكی تر كە هێزی سەرەكی و هەرە گەورەی یەكێتی بو، بە سەر پەرشتی خۆم، ئاگر بارانی بابەگوڕ گوڕ بكەن. 3-هاوزەمان لەگەڵ دەستپێكردنی ئەم 3هێرشەدا ، پەلاماری داوودەزگاكانێ بەعس لەناۆ چەندین شارو ئۆردوگا و شوێنی دیاردا بدرێ. سەرچاوەی پێشوو ل 108-109". " كاتی جێبەجێكردن دیاری كرا. ئازادو شەوكەت هەریەكەیان بەشی خۆی بە شەو لە لۆری باركردو بە دابان دا بردیان بۆ خڕی زێویە و پەڕاندیانەوە نزیك شوێنی كارەكانی خۆیان. ئێمەیش بەشی خۆمان، كە لە هی هەردوكیان زۆرتر بو، بە 32 تراكتۆرو 4 لۆری لە خڕی زێویە و گردەبۆرەوە گوزایەوە كەڵەشێرەو ڕۆژی دوایی بردمانە گوندی مۆڕخواردە دانا. دوری مۆڕخواردە لە كەركوكەوە لە 40كلم كەمتربو. سەرچاوەی پێشوو ل 109". " ئینجا تاقم تاقم هێزەكانمان بەڕێ كرد هەریەكەیان بۆ ئەنجامدانی كارەكەی خۆی و ، ئێمەیش ئێوارەكەی سەركەوتینە سەر خاڵخاڵان بۆ ئەوەی لە دورەوە سەرپەرشتی ڕوداوەكان بكەین. لە سەعات 12ی نیوەشەودا ئاگاداری هەمو قۆڵەكان كرا: (چرا هەڵكەن!)كە نیشانەی دەست پێكردن بو. سەرچاوەی پێشوو ل 109". رێباز باسی رۆڵی هێزەكانی ینك لە هەولێر دەكات لە ئۆپەراسیۆنەكە" بۆ ئەوەی دوژمن نەتوانێ لە كاتی ئەنجامدان ئەو چالاكیە مەزنە هێز بە هاناێ كەركوك ببات بە تایبەتی هێزەكانی فەیلەقی پێنج كە بارەگای لە هەولێر بوو باقی تیپەكانی 85,86,87,91 بۆ مشاغەلە كردنی هێزەكانی دوژمن تەرخان كرا. ڕۆژی 9- 10 كاك كۆسرەت گەیشتە لامان لە گوندی بانە قەڵات ئەو هێزانەمان دابەش كرد بۆ مشاغەڵە كردنی هێزەكانی ڕژێم بۆ ئەو شوێنانە: 1-گوێڕ 2-دیبەگە 3-قوشتەپە 4-ناو هەولێر". "پاش نان خواردنی ئێوارە چوینە سەر دێدەوان هەموو شوێنێك دیار بوو، ئاگری نەوتی كەركوك بڵێسەی هەڵدەستا، دنیا كش و مات بوو تا كاتژمێر 1ی بەیانی ڕۆژی 10-10لە هەموو لایەك تەقە دەستی پێكرد، تۆپەكان كەوتنە كار پاش ماوەیەك، ئاگر شەریكەی كەركوك كوژایەو، هاوزەمان لەگەڵ دەست پێكردنی تۆپ باران فڕۆكەكانی شەڕكەر و كۆپتەر بە ئاسمانی ناوچەكە دەسوڕانەوە بە تەنویر ناوچەكەیان ڕووناك كردەوە چەند كاتژمێرێك، تۆپ باران بەردەوام بوو پاش ئەو ماوەیە دنیا كش و مات بوو، ئاگر لە شەریكە هەڵنەستا كەواتە چالاكیەكە وەك پێویست سەركەوتوو نەبوو. سەرچاوەی پێشوو ل388 ". راستی زیانەكان عێراق لە ئۆپەراسیۆنەكە ئەو 3:30 كاتژمێرەی 11 لەسەر 12ی مانگی ئۆكتۆبەری ساڵی 1986 ئۆپەراسیۆنەكەی تێدا ئەنجامدرا, هاولاتیانی كەركوك هەموو بڵاچەی ئاگرەكەیان بینی, دەنگی راجیمەو هاوەنەكان بیسترا, شریقەی بیكەی سی هات, خرمژنی گولە چوو بە ئاسمانا, وەلێ جگە لەو زیانانەی پێشمەرگەی ینك لە گرتنی زنجیرە رەبایەكان لە كوردە میلەوە بۆ سەر خاسە و دانانی بۆسە لە كەلی سێكانی لە لایەن پ م كەرتی یەكی ساڵەییەوە كە 20بۆ 30 سەربازی عێراقی تێدا كوژران, لێدانەكان دی هەموو رەمزی بوو, ئەویش سێ شەهیدیان بۆی داو یەكێك لە رەبایەكانیان لەسەر خاسەیان بۆ نەگیرا, لە ئەرێلەكەی سەقزلی هەر نەدرا, لەو سەربازگەیەی كە موجاهدینی تێدا بوو, چەند گولەیەكی پێوە نرا بەلام كاریگەری نەبوو بێ زیان بوو, هەرچەندە ئێرانییەكان كردیانە هەرا گوایە بارەگای مونافقینیان وێران كردووە و كۆتاییان پیچیان هێناوە, ئەوەی وتیان درۆ بوو, دوو سێ شوێنێك لە كۆمپانیای نەوت گڕی گرت بەڵام زوو چارەسەر كرا, شەوی دواتر واتا 12ی ئۆكتۆبەر رۆشنایی ئاگرلە ئاسمانی كەركووك هەر نەما, تەنانەت شەوی یەكەم زۆریەی ئاگرەكە كۆنترۆڵ كران, ژمارەی كوژراوەكانیش لە 600 كەسەكەی دیاریكراوە, سفری كۆتایی زۆر بە زێدەوە زیادە, كەمتر لە 50 كوژراو هەبوو, پێشمەرگەیەك بەشداربوو گێڕایەوە ئەگەر زیانەكانی عێراق هەموو ئاوا ئێران سەرژمێرییان بكات دەبڕی ئەوەیە هیچی نەكردووە, ئەوەندە درۆی كرد لە فەتحی یەك باوەڕ بە هەڵاكانی نەما. پێشمەرگە دوای چالاكییەكە بە دوو ئاراستە پاشەكشەیان كرد, ناو شوان تۆمار و گورگان و دەشتی هەولێر شەیتان و سێگردكان. لە كاتی هێرشی دەیان كۆپتەر بۆ سەر گوندی شەیتان لە دەشتی هەولێر, كاكۆ پەڵكانەیی گولەی ئار پیجی پێیدا تەقییەوە گیانی بەخت كرد. فەرماندەكانی ئۆپەراسیۆن لە بان خاڵخالانەوە بە دووری نزیك 50 كیلۆمەتر بە دووربین و بێتەل چاودێری و سەركردایەتی ئۆپەراسیۆنەكەیان دەكرد, رۆژی دواتر گەیشتنە سور قاوشان, دەیان هەزار كەس و سەدان پێشمەرگەیان لە دوای خۆیانەوە لەو دەشت و هەڵەتانەی كەركوك لە رۆژێكی زۆر مەترسیداردا جێ هێشت بۆ بەعسی فاشیست, بۆ خۆشیان رۆژێكی ئارامیان لە چەمی رێزان بردە سەر. مەحمود سەنگاوی ئاوا باسی قۆڵی جەبەڵ بۆر- جەمبور دەكات مەحمود سەنگاوی وەك سەرتیپی 57 سەگرمەو بەشدارێكی چالاكی ئۆپەراسیۆنەكە, لە یاداشتەكانیدا ئاوا, چالاكی ئەو شەوە دەگێڕێتەوە" رۆژی 6-10-1986لە لایەن مەڵبەندەوە ئاگادار كراینەوە كۆببینەوە بۆ ئەنجامدانی چالاكییەكی گەورە, بۆ ئەم مەبەستە چوومە دێی مێولی و سەردانی كاك ئازاد سەگرمەم كردو ئەو لە سەركردایەتی گەڕابوەوە, لە شێوەو شوێنی چالاكییەكە ئاگاداری كردمەوە كە هەندێك لە ئەركەكان بەو سپێردرابوو. لە سەركردایەتییەوە تەقەمەنییەك زۆر بە تراكتۆر گوێزرابووەوە سنووری تیپی 25ی خاڵخاڵان, بەشەكەی مەڵبەندی یەك بە سەرپەرشتی كاك عادل شكور و مام ساڵەح گۆڕی ئەسپی لە بەری هەمەوەند لە لایەن كاك رۆستەم و كاك حەمەڕەش بۆ سنووری تیپی 57ی سەگرمە گوێزرایەوە, هەندێ پسپۆڕی ئێرانیش درایە دەستمان. رۆژی 8-10-1986 گەیشتینە قەیتول و هەڕێنە, چاوەڕوانی گەیشتنی چەكەكان بووین, لە شوێنێكدا پسپۆڕەكانمان دانا, خۆمان چووین بۆ ناوچەی هەمەوەند, رۆژی 10-10-1986لە دێی خاڵدان چاومان بە كاك شەوكەت و كاك رۆستەم و مام ساڵەح گۆڕی ئەسپی كەوت. ئێمە چاوەڕوان نەبووین ئەوكارە بە پەلە ئەنجام بدرێ, كەچی كاتژمێری چواری پاش نیوەڕۆ لە لایەن كاك نەوشیروانەوە برووسكەمان بۆ كرا كە هەر ئەمشەو ئەبێ چالاكییەك بكرێ, كاك شەوكەت داوای دواخستنی كرد چونكە هێزەكانی مەڵبەندی یەك فریاناكەون, بەڵام كاك نەوشیروان وەڵامی دایەوە: ئەبێت هەر ئەمشەو ئەنجام بدرێ ئەگەر ئەمشەو نەكرێ دیارە ناتانەوێ ئەنجامی بدەن. من بە كاك شەوكەتم وت: كام لامان پێ ئەسپێرن ئەنجامی ئەدەین, ئەو ئەمەی زۆر پێ چاك بوو, بەشی خۆمان چەك و تەقەمەنیمان جیاكردەوە كە بریتی بوو لە دوانزە تەن قومبەلەی 120 ملم و یەك كاتیۆشای 12 دانەیی, كاتژمێر 5ی ئێوارە كە دنیا تاریك بوو, لە خاڵدانەوە چووینە قەیتوول, لەوێ كاتیۆشاكەم تەسلیمی دەستی كاك دلێر جاف و حاجی حەبیبی تۆپچی كرد كە بچینە دێی تۆپخانەی زەمبووور لەوێ دابمەزرێن تاكو هەموو هێزەكە ئەگات. ئەوان رۆیشتن و ئێمەش بە دوایانا, زۆر درەنگ بوو كاتژمێر 3ی شەو لەو شوێنەی دیاریكرابوو دەستمان كردە لێدانی كۆمپانیای نەوتی زەمبوور بۆ ماوەی یەك كاتژمێر, گڕو بڵێسە لە نەوتەكە بەرز بوەوە و بەری ئاسمانی گرت و ئەو ناوەی كردە رۆژی روناك. هەموو نیشانەكانمان بە باشی پێكاو بە بەرچاومانەوە ئەسووتان, دوژمن لای خۆیەوە بە چەكە دژی ئاسمانییەكانی ناوجەرگەی ئاسمانی سوور كردەوە. زیانەكانی دوژمن لەو قۆڵەوە بە 70% مەزەندە دەكرا دوای ئەنجامدانی كارەكە خۆمان كۆكردەوەو بە دوانزە ئۆتۆمۆبێل گەڕاینەوە, لەو كاتەدا هەندێك فڕۆكەی گەورەی دوژمن هاتنە سەرمان بۆ لێدانمان, بەڵام پێش ئەوەی بێینە دەست فڕۆكەیەكیان لە خۆیەوە بەر بووە خوارەوەو گڕی گرت و سووتا بێ ئەوەی تەقەی لێبكرێ. لە گەڕانەوەماندا لاماندایە دێی قیرچە زۆر ماندوو بووین, چووینە ماڵێك لە گەڵ پسپۆرێكی ئێرانیدا كە لە گەڵماندا بوون, تەماشا ئەكەین وێنەی هایدەو مەهەستی كە دوو گۆرانیبێژی ئێرانین بە نیوە رووتی هەڵواسرابوو, ئێرانییەكان ئەیان روانییە وێنەكان و سەریان با دەداو ئینجا یەكێكیان ووتی: ئەمە وێنە قاحپەكان ئێمەن لە هەموو دنیادا بڵاو بوونەتەوە.. هەرچەندە من لە گەڵ ئەو قسەیەدا نەبووم, مەرج نییە ئەو قسەیەیان لە ناخەوە كردبێ . ئەم چالاكییەی ئێمە بەشێكی بچووكی داستانێكی گەورە بووبەناوی داستانی نەوتی كەركوك كە كارە سەرەكییەكەی لە قۆڵی كەركوكەوە بوو, بە هێزێكی زۆرەوە بە پێی نەخشەیەكی گونجاو تۆپبارانی خەستی جەوەڵ بۆرو كەیوان كرا, بڕی چل تەن تەقەمەنی قورسی لێدرا, لە چەند لایەكیشەوە پەلاماری هێزەكانی دوژمن درا, بۆسەیان بۆ دانرابوو, زیانێكی زۆر لە دوژمن كەوت لە رووی ئابوورییەوە كە بە تەقدیر 30% بوو, جگە لەوە لە رووی سەربازییەوە هێزێكی زۆری لە پێكدادانەكەدا كوژران. ئەم چالاكییە دەنگێكی زۆری دایەوە و بەعسی شپرزە كرد, چونكە چالاكییەكە زۆر گەورەو كەم وێنەو لە قوڵایی دەسەلاتی پڕ لە دڕك و داڵی تەنراو بە هێزی سوپایی متمانە پێكراو ئەنجامدرا بێ ئەوەی دوژمن هەست بە هیچ جۆرە جمووجۆڵێكی چەك و تەقەمەنی گواستنەوەو هەڵس و كەوتی هێزی پێشمەرگە بكات بۆ ئەو سنوورە دوورو گرنگە. یەكەم دەنگ و باسی ئەو چالاكییە لە رادیۆی تارانەوە بڵاوكرایەوە و دەوری ی ن ك ی فەرامۆشكردو شتەكەی كردە هی خۆیان كە لە حەقیقەتدا وانەبوو نەخشەو هێزی سەرەكی ئەنجامدەری چالاكییەكە ی ن ك بوو, پسپۆرەكان هی ئێران بوونو بۆیە ناڕەزایەتی ئاراستەی ئێران كرا, ئەوەبوو لە دەنگ و باسی داهاتوودا داڕشتەی راگەیاندنەكە گۆڕاو دەوری ی ن ك تیا باسكرا - بیرەوەرییەكانی سەنگاوی , مەحمود سەنگاوی,چاپی دووەم -2005 چاپخانەی: دەزگای چەپ و پەخشی حەمدی ل189-192. ئەو فڕۆكەیەی بە رێكەوت كەوتە خوارەوە, وەك ئاماژەمان پێدا پێشتر, لە راگەیاندنەكانی ئێران وەك بە بەشێك لە چالاكییەكە دراوەتە قەڵەم. لەم ئۆپەراسیۆنانە ئێران هەمیشە بەدوای نەیارانییەوە بووە لە هەموو ئەو كردارە سەربازیانەی ئێران لە ناو عێراق ئەنجامی داون, هەمیشە چاوێكی لەسەر ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی بووە بە كوردو ئێرانییەوە, لە ئۆپەراسیۆنی فەجری دووی حاجی ئۆمەران لێدانی حیزبی دیموكرات بەشێك بوو لە ستراتیجیەتی ئۆپەراسیۆنەكە, لە هەڵەبجە سەدان رۆژهەلاتی لە گوردانی شوان و سوپای رزگاری و پەنابەرانی ئێرانی تێ چوون, پێشمەرگەكانی دیموكراتیش بە رێكەوت رزگاریان بوو. لە ئۆپەراسیۆنی فەتحی یەكیش لێدانی موجاهدین خەلق بەشێك بووە لە ستراتیجیەتی كارەكە, لەناو بەرنامەی ئۆپەراسیۆنەكەدا بووە, كە زیانیان پێ نەگەیووە, بەهۆی هەڵكەوتەی سەربازگەكەیان و قایمی و هێزی ناو سەربازگەكەوە بووە, ئەمە دەستپێشخەرییەكی خراپ بووە بۆ تێكدانی پەیوەندی لەگەڵ ئەم رێكخراوە, تا گەیشتە ئەو جێگا خراپەی پێی گەیشت. پێشمەرگەیەكی كۆمەڵە بۆمی گێڕایەوە, دوای فەتحی یەك رۆژێك دەستەیەك پێشمەرگەی ینك, هەندێك پاسداریان هێنابووە ناو بارەگاكانمان لە مالومە, كە زانیمان پاسدارن رێگەمان نەدا بێنە ژورەوە, پەیوەندی ینك لەگەڵ ئێران گەیشتە ئەو ئاستە مەترسیدارە, لە كاتێك كۆمەڵەو دیموكرات پێشتر هەموو شتێكی خۆیان لەگەڵ ینك بەش دەكرد. مەسعود بارزانی چۆن باسی فەتحی یەك دەكات مەسعود بارزانی كە بۆ خۆی لە ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكاندا دەستپێشخەر بووە, داهیچنەری ئەوجۆرە ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەیە, لە یاداشتەكانیدا ئاوا باسی فەتحی یەك دەكات, دواتر پارتەكەی دەبێتە بەشێك لە فەتحەكانی داهاتوو" لە 11-10-1986دا, هێزێكی سوپای پاسدارانی ئێران بە هاوكاریی پێشمەرگەی یەكێتی و لە ژێر ناونیشانی هێرشی فەتحی یەك دا, بەرنامەیەكیان دانا بۆ لێدانی نەوتی كەركووك. بۆ ئەم مەبەستە, رێككەوتنێك لە نێوان یەكێتی و سوپای پاسداران ئیمزا كرا لەسەر : - یەكێتی هەموو ئاسانكارییەك بكات ئەو هێزەی پاسداران بكاتە ئەو ئامانجەی بۆیان دیاری كراوە. - -لە بەرامبەردا ئێران هەموو ئاسانكارییەك بۆ یەكێتی بكات و بە بای هاوكارییان بكات. 200 پاسدار بە فەرماندەیی برادەر شەفەق و چەند فەرماندەیەكی تر بە ناوەكانی ( سادق مەحسوڵی, غوڵام پاكڕووح, برادەر بۆیاقچی و برادەر نادری), بە هاوبەشی لەگەڵ ئەم هێزانەی یەكێتی : تیپی 21 بە فەرماندەیی سیروان. تیپی 25 بە فەرماندەیی مەلا ئاراس تیپی كۆیە بە فەرماندەیی مەلا برایم تپی 87 ی قەرەچووغ بە فەرماندەیی سەفین. بۆ ئۆپەراسیرنەكە ئەم چەكانەیان دا بە هێزەكانی یەكێتی : 1500 كڵاشینكۆف, 30000 فیشەك,40 بی كەی سی, 1000 فیشەك , 15 دۆشكە 15000 فیشەك , 7 ئاڕپی جی 50 قازیفە, 3 هاوەنی 120 ملم و 1500 گولە, دوو هاوەنی 81 ملم و 1000 گولە) . هێرشەكە بەناوی فەتحی 1 كرا - بارزانی و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد - بەرگی چوارەم 1975-1990 شۆڕشی گوڵان- ل 211,212. ئۆپەراسیۆنەكانی فەتح و نەسر ؟ بەڕێز نەوشیروان مستەفا ئاوا باسی جیاوازی نێوان ئۆپەراسیۆنەكانی فەتح و نەسر دەكات, كە 19 ئۆپەراسیۆن بوون 16یان لە كوردستان ئەنجامدران "فەتح و نەسر ئەم عەمەلیاتە كە ئێرانیەكان ناویان لێ نا:((عەمەلیاتی فەتحی یەك))سەرەتای دەستپێكردنی هاوكاری جەنگیی ئێران و یەكێتی بو، عەمەلیاتەكانی تریشیان ناو نا فەتحی 1و2و3و....هتد. لەگەڵ پارتی یش هەندێ عەمەلیاتی هاوبەشیان كرد بۆ ناویان نابو عەمەلیاتی نەسری 1و2و3.....هتد.هەر بەم دو ناوەوە ئەو بنكانەی پاسداران كە ئیشەكانی یەكێتیان لە ئێران دا ئەنجام دەدا ناویان نابون قەرارگای فەتح و ، ئەوانەی ئیشەكانی پارتییان ئەنجام ئەدا ناویان نابون قەرارگای نەسر ل112-خولانەوە لەناو بازنەدا دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق1984-1988 نەوشیروان مستەفا ئەمین چاپی دووەم 1999". لە راستیدا نە هەموو ئۆپەراسیۆنەكانی فەتح ینك كردی, وەك پێشتر ئاماژەم بە هەر دەیان داو 3 و 7 پارتی ئەنجامیان دا, نەسریش 9 زنجیرە ئۆپەراسیۆنە لە نێوان 14-4-1987 بۆ 22-11-1987 ئەنجامدران, 6یان لە كوردستان بەڕێوە چوون, ئەو ئۆپەراسیۆنانەی ینك بەناوی نەسر ئەنجامیانی دا 4 و 5 , 8 , واتا نیوەی ئۆپەراسیۆنەكانی نەسرە لە كوردستان, زۆر زیاترە لە بەشداری پارتی, ئەگەر پارتی هەر تێدا بێت. نەسری 1 لە چوارتا, 7یش لە قەلادزێ ئەنجام دراون, لێ دیار نییە چ لایەنێكی كوردی لەگەڵدا بووە, نەسری 2 و 6 لە بەرامبەر بەدرە ئەنجام دراون لە مەیمك, 3 لە دهلەران ئەویش دەكەوێتە ناوەڕاستی عێراقەوە, نەسری 9 ش لەناوچەی حاجی ئۆمەران ئەنجامدراوە, لایەنی بەشداربوو دیار نییە. بۆیە ئەو زانیارییە تەواو هەڵەیە, بۆ كردنەوەی دوو قەرارگا بەناوی فەتح و نەسر بۆ ینك و پدك, زانیاری تەواوم نییە, وەلێ بە پێی پرسینەكان نا دروستە, دەشێت لەناو قەرارگای رەمەزان ژوریان بۆ كرابێتەوە؟؟, وەك ئاماژەم پیچی دا فەتحەكان و ئۆپەراسیۆنەكان دواتر لە ژیچر فەرماندەیی قەرارگای رەمەزان بەڕێوە چوونە. ئیتڵاعات بۆ پارتی: ئێوە تا شارەزوورمان دەبەن ینك تا كەركووك و بەغدا شاكر شیرازی ناسراوە بە باوە شاكر شیرازی, كاكەیییەو خەڵكی دێٍی مێخاسی خانەقینە, كۆنە پێشمەرگەی پارتییە, دەڵێت لەو كاتە مەسئول عیلاقاتەكان پارتی ناویان مەلا عومەری لق و مەلا عومەری سورێن بوو لە بانە, ئەمانە فارسیان نازانی, ئازاد قەرەداغی و حەمیدە فەنی بەرپرسی لقی 4 باوە شاكریان نارد بۆ هاوكارییان لە رووی زمانەوە, چونكە من فارسییەكەم زۆر باش بوو, سەعید شیرازی مەسئول ئیتڵاعاتی بانە بوو, رۆژێك وتی مام جەلال دێت پێشوازی بكەین, روی لە ئێمە كرد و وتی: ئێوە باوتان نەماوە, تا شارەزور ئێمەتان دەبرد بەلام مام جەلال تا كەركوك و بەغدا ئەمان بات, لە ئێوە باشترە بینیتان ئێمەیان برد بۆ كەركوك؟. سەرانی ینك بۆ ئەزموونیان بۆ لە جینۆسایدكردنی بارزانییەكان وەرنەگرت؟ هەڤاڵ كوێستانی لە پەرتووكی ئەو رۆژانەی نیشتمان هی هەمووان بوو دەنووسێت" لە گۆڤاری الگلیعە العربیە ژمارە 52ی مانگی ئابی 1984, مام جەلال وتویەتی:" سەدام حەكەمە و دوژمن نییە", بارزانییەكان دووجار خائینن, جارێكیان لەبەر ئەوەی دژی كوردی ئێران شەڕ دەكەن, جارەكەی كەش لەبەر ئەوەی پێش پاسدارانی ئێرانی دەكەون و دژ بە سوپای عێراقی شەڕ دەكەن" ل 350-351 . مام جەلال: سەبارەت بەوەی بارزانیەكان, وەڵامدەداتەوەو دەڵێت: ئەمن نەمگوتووە بارزانیەكان, گووتوومە كوڕانی بارزانی- ل 351 - ئەو رۆژانەی نیشتمان هی هەمووان بوو - هەڤاڵ كوێستانی -سلێمانی 2017- چاپخانەی كارۆ. مام جەلال پێش پاسداركەوتن و شەڕ كردن لە گەڵ سوپای عێراق بە خیانەت دەزانێت, دوای خۆی جوڕِِی پارتی دایەوە و لەو جۆرە خیانەتە هەموویانی رەت دا, پارتی و حسك فەجری دوویان كرد, ئەو فەجری دە, پارتی فەتحی 3 و 8 ی كرد, ئەو نەسری 4 و 5 و 7, كەربەلاو بیت الموقەدەس و چەندین فەتحیشی بخەرە سەریان. پارتی ئەگەر لەسەر سنوور شەڕی هاوبەشی كرد, ئەو 150 كیلۆمەتر لە قوڵای عێراق و پاسداری بردە بن كەركووك. بگرە بەڕێز مام جەلال تاڵەبانی لەوەش زیاتر ڕۆیی , بەوەی سەدام حسێنی بە ناوبژی كەر ناو برد نەك دوژمنی كورد, ئەمەی لە كاتی خۆی لە گۆڤاری (الگلیعە العربیە) ڕاگەیاند, هەر لەم چاوپێكەوتنەدا ئەوەش ڕاگەیەندرا سوپای عێراق سوپای نیشتمانە , نابێت لە دواوە خەنجەری ژەهراوی لێ بوەشێنرێت . بە گوێرەی هەمان میتۆد و بۆچوون , ئەم مانگی هەنگوینیەی نێوان هەردوولا ( ینك - ئێران ) نەك خەنجەر, بگرە ڕم بوو لە پشتەوە لە سوپای عێراق وەشێنرا: لە ساڵی 1986 لایەنەكەی بەڕێز تاڵەبانی ڕێككەوتننامەی ڕەسمی سیاسی و سەربازی لەگەڵ تاراندا بەست- جینۆساید لە عێراقدا و پەلاماری ئەنفال بۆ سەر كورد , وەرگێڕانی سیامەند موفتی زادە , چاپخانەی خاك ل54 . بەڕێز نەوشیروان مستەفا, كە یەكێك بوو لە كەسایەتییە گرنگەكانی ئەو سەردەمەی ی ن ك, لە پەرتووكی پەنجەكان یەكتری ئەشكێنن لە دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق (1979-1983), دەربارەی ئەم كارەساتە و هۆكارەكانی نوسیوویە: " گیرانی بارزانییەكان ئەوكاتەی ناوچەی حاجی هۆمەران بوو بوو بە مەیدانی گەرمی جەنگی عێراق - ئێران بنەماڵەی بارزانی و سەرانی پدك بە ئاشكرا هاوكارییان لەگەڵ هێزەكانی ئێران ئەكرد دژی جەیشی عێراقی. كۆكردنەوەی دەنگ و باسی عێراق و هێزەكانی و, چاوساغی و ڕێبەری هێزەكانی ئێران و , هێنان و بردنی دێدەوانی تۆپخانەی ئێران ئەمە بەشێكی كەمی ئەو هاوكارییە ئاشكرایە بو. لە هێرشەكانیش دا ئەوان وەكو هێزی یارمەتیدەر و خەریككەر و لێدانی پشتەوە بەشدار ئەبوون (( پەنجەكان یەكتری ئەشكێنن, لە دیوی ناوەوەی ڕوداوەكانی كوردستانی عێراق 1979-1983 ل321, نەوشیروان مستەفا )), كەچی ئەمان دواتر خۆیان بوونە هێرش بەر نەك خەریككەر. بەڕێزی بەردەوام دەبێت لەسەر بۆچونەكەی و دەنووسێت:" بەشدار بونی بنەماڵەی بارزانی و هێزەكانیان لە هێرشەكانی ناوچەی حاجی هۆمەران دا, لە لای صەدام جگە لەوەی بە خیانەتی نیشتمانی دا ئەنرا, بۆ خۆیشی بە خیانەت و دەسبڕین و فێڵ لێكردن ئەژمارد". لێرەدا نەوشیروان مستەفا تەئكید دەكاتەوە لەوەی پارتی بەشداری شەڕی حاجی هۆمەرانی كردووەو ئەو هاوكارییەی پارتی لەگەڵ ئێران لای بەڕێزی خیانەت بووە, كەچی دوایی خۆی هەمان تەرز بە زیاتریشەوە دووبارە دەكاتەوە, تەنانەت داهێنانی تێدا دەكات؟. كێشە ئەوەیە لە پرۆسەی دادگاییكردنی تاوانبارانی جینۆسایدی بارزانی و ئەنفال و هەڵەبجە سەرانی بەعس هەمان وتەكانی بەڕێزان تاڵەبانی و مستەفایان دووبارە دەكردەوە, وەلێ لەبەر ئەوەی لەناو قەفەس بوون وە ئێران حوكمڕانی عێراق بوو, بۆیە وتەكانیان بە هەند وەرنەگیرا, جینۆسایدی كورد پەیوەندی راستەوخۆی بەو هەموو ئۆپەراسیۆنەوە هەبوو بە هاوكاری ئێران ئەنجامدران. بردنی خەڵك بەرەو مەرگ ئەو شەوەی ئاسمانی كەركووك كرا بە فوارەی ئاگر, گڕی نەوتی باوەگوڕگوڕ كەوتە بەر گڕ, بۆنی كڕۆزەی سوتانی جەستەی مرۆڤەكان لە ناو لادێكانی دەڤەرەكەوە دەهات, تارمایی مەرگ ئەو ناوەی داگرت, ئازارەكانی گەیشتە سەر تخوبی مەرگ, شەوێكی زۆر ترسناك بوو, سەرەتایەكی مەترسیدار بوو, لەو چركە ساتەوە هەموو شت لە كوردستان گۆڕا, سەرەتای گۆڕانكارییەكی گەورە بوو بۆ خەڵكی كوردستان, خاڵی دەستپێكی لەناو چوونی نەتەوەیەك بوو, لەحزەی تێكەڵ بوون و ئاوێزانی مەرگ بوو لەگەڵ ژیان, مان لەگەڵ فەوتان, شین لەگەڵ شادی. لە ناوەڕاستی هەشتاكان بە دواوە, بەشێك لە پارتە كوردستانییەكان شەڕی كۆنەپەرستانەی ئێران - عێراقیان هێنایە ناو خاكی كوردستانەوە, ئاوێزانی خەباتی چەكداری كوردیان كرد, ئەنجامەكەی گەیشت بە سوتاندنی خاك و خەڵكی كوردستان لە بەرداشی ئەو جەنگە نەگریسە. ئەم چالاكییە هاوەبەشانە, چەورترین و بەلەزترین تیكە بوون, خرانە ناو مشتی فاشییەكان بەغداوە, هەلی زێڕین بوو زەمینەی بۆیان خۆشكرا, بۆ پەلەكردن لە جێبەجێكردنی نەخشە شۆفینییەكانیان, كە بە ساڵان بیریان لە ئەنجامدانی دەكردەوە و بەدوای هەلێكدا دەگەڕان بۆ جێبەجێردنی, ئەو جەنگە هێنایە ناو بەرنامەی ڕۆژەڤەوە. رژێم لە وێرانكردنی زنجیرە گوندی سەر سنوور و هەرێمەكانی نەوت و تەعریب و ناوچە گەرمەكانی جەنگ و تیربارانكردنی گروپ تێی نەدەپەڕاند, ئەم تەرزە ئۆپەراسیۆنە هەموو كوردستانی بە خەڵك و خاكەوە لە بەرداشی خۆیدا سوتاند. لە سەرەتای شوباتی ساڵی 1985, پێشمەرگەكانی ینك لە هەمان ناوچەی ئۆپەراسیۆنی فەتحی 1ساڵەیی, ئۆپەراسیۆنێكی سامناكی پڕتاوانیان بەرامبەر بە هاوولاتیانی تەعریبی گوندی گورزەیی ئەنجامدا" 53 كەس لە پیاو وو ژن و منداڵ و پیرو پەككەوتە كوژران", وەلێ كاردانەوەی بەعس تەنها گرتنی دەیان هاووڵاتی سڤیل بوو, لە سەربازگەی خالید هێشتیانیانەوە, دواتر ئازادیانی كرد, زیانی گیانی فەتحی 1 كەمتر بوو لەو ئۆپەراسیۆنە, وەلێ لەبەر ئەوەی ئێران بەشێك بوو لە ئۆپەراسیۆنەكە, حكومەت كاردانەوەی زۆر توندی هەبوو كە كوردستانی گۆڕی. رێباز دەڵێ"حكومەتی عێراق دەیزانی ینك دۆستی ئێران نی یە بۆیە هێزەكانی خۆی زۆر سەرقاڵ نەدەكرد بۆ گرتنەوەی هەندێ شوێن كە دەبووە مایەی زەرەرو زیانی زۆر بۆ خۆی كەچی پەیوەندیمان لەگەڵ ئێران گرێ دا ناچار بوو هەندێ هێز لە ناوچە گرنگەكانی شەڕی عێراق -ئێرا بگوازێتەوە كوردستان و پەلەی كرد لە گرتنەوەی سنوورەكان وە بووە هۆی شەڕێكی ڕووبەڕوو لەگەڵ هێزی پێشمەرگە كە بە ڕاستی قازانجی نەبوو- قەندیل بەغدای هەژاند بەشی دووەم نووسینی ڕێباز چاپی دووەم 2008چاپخانەی پەیوەند ل381". كاتێك گڕی بابەگوڕ گوڕ دەبینێت بە كاتیۆشاو خومپارەی ئێران گڕ دەگرێت ئەوجا دەڵێت"لەوێ بیرم كردەوە ووتم ڕژێم ئەو تۆڵەیە لە جووتیارە هەژارەكان داكاتەوە، گوندەكانیان،دەسوتێنی ، خوڵكەكەشی ئاوارەو دەربەدەر داكا-قەندیل بەغدای هەژاند بەشی دووەم نووسینی ڕێباز چاپی دووەم 2008چاپخانەی پەیوەند ل388". ینك دوای 3 ساڵ و 50 رۆژ دێن هەمان ژەهری فەجری دوو لە فەتحی یەك دەرخواردی گەلەكەیان دەدەنەوە, كە پێشتر راستەوخۆ هەڕەشە لە خۆیان كرابوو, دەست بۆ ئۆپەراسیۆنی لەم چەشنە نەبەن. حكومەتی عێراقی سەركردایەتی ینك ی ئاگادار كردبوەوە لە دەست تێكەڵكردن لەگەڵ ئێران. " شێخ محەمەد سەرگەڵویی سەركردەو پێشمەرگەی دێرین بۆ ئێن ئاڕتی: دوای تێكچونی مفاوەزات سەدام حسێن برادەرێكی نارد بۆلای من بۆ سەرگەڵو پێكەوە چوین بۆ یاخسەمەر بۆ لای مام جەلال ، بە مام جەلال وت سەدام حسێن سەلامت لێدەكات وتویەتی ئەوە شەڕ دەستپێدەكەینەوە، ئەگەر لەگەڵ سوپای پاسداران شەڕمان بكەن یان خەبیری ئێرانی بێنن ئەوا بە كیمیاوی لێتان دەدەین لە هەر كوێیە بە چەكی تەقلیدیش لێمان بدەن ئێمە بە كیمیاوی لێتان دەدەین، مام جەلال وتی درۆدەكەن عێراق نە كیمیاوی هەیە نە ئەتوانێت. سەركردایەتی زۆر بەروونی ئەیزانی كە ئەگەر سوپای پاسداران بهێنێت سەدام بە كیمیاوی لێیمان دەدات، چونكە سەدام زۆر بەروونی ئەو پەیامەی ناردبوو.". ڕێباز زۆر ڕاستگۆیانە دەستنیشانی هۆكارەكانی قڕكردن و ئەنفالكردنی گەلەكەمان دەكات, دەیباتەوە سەر ئەم هۆكارانە : 1- سروشتی دڕندانەی بەعس . 2- هاوكاری هەندێك حیزب لەگەڵ ئێران .3- چالاكی هاوبەش لەگەڵ ئێران و كردنی كوردستان بە بەرەی شەڕی عێراق - ئێران .4- كاروكردەوەی هەندێك لە لێپرسراوان لە قەبەكردنی زیانەكان ". دەڵێن شكست هەتیووە باوكی نییە, بەڵام سەركەوتن هەموو كەس خۆی دەكات بە خاوەندی, فەرەیدون عەبدالقادر دەیەوێت خۆی لە رۆڵی لە ئۆپەراسیۆنەكە بدزێتەوە, گوایە راستەوخۆ رۆڵی نەبووە, نازانێت رۆڵی ئەو زۆر گەورەتر بوووە لە رۆڵی جەنگاوەرەكان لە ئۆپەراسیۆنەكانی كەركوك و هەڵەبجە, هێنانی ئێرانییەكان و رێكخستنی پەیوەندییەكان گرنگترە لە بەشداری كردن لە جەنگ"من لەو چالاكییەدا دەوری راستەوخۆم نەبوو, تەنها رێكخستنی پەیوەندی و بینینی ئێرانییەكان بوو, بۆ چارەسەری كێشەو گرفتێگەر بێتە پێش, واتە كاری هاوئاهەنگی سیاسی و چارەسەری كێشەكان كەوتبووە سەر ئەستۆی من! هەڵۆ سورەكانی قەندیل فەرەیدون عەبدوالقادر چاپی دووەم 2020-ل 532. دوای فەتح كاردانەوەی بەعس لە ساڵی 1985 حەمزە زوبێدی ئەندامی سەركردایەتی نیشتمانی پارتی بەعس كرا بە سەرۆكی بیرۆی باكووری پارتی بەعس, فەرمانی پێ درا لە شەش مانگدا كۆنترۆڵی ناوچەكە بكات, بەڵام ناوبراو بە دوو شەش مانگی ئەركەكەی پێ ئەنجام نەدرا, روداوە گەرمەكانی كوردستان و شەڕە هاوبەشەكانی پێشمەرگە لە گەڵ ئێران و نەتوانینی چارەسەر لە لایەن محەمەد حەمزەوە زەمینەی خۆش كرد بۆ هاتنی عەلی حەسەن مەجید. تا ئێستا سزاكان زۆرینەیان پەیوەند بوون بە پێشمەرگەو بنەماڵەكانیانەوە, لێرەوە قۆناغێكی دیكەی مەترسیدار بە ئاراستەی جینۆسایدكردن دەست پێدەكات, دەستنیشان كردنەكان هاووڵاتیانی سڤیل ئەو بەشەی كۆمەڵگا دەگرێتەوە كە هیچ ئەندامێكی خێزانەكانیشیان پەیوەندییان بە چالاكی سیاسی و سەربازییەوە نییە. دوای شكستەكەی حەمزە زوبێدی, لە رێكەوتی 18-3-1987 ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش و سەركردایەتی نیشتمانی پارتی بەعس كۆبونەوەیەكی هاوبەش بە سەرۆكایەتی سەدام حوسێن ئەنجام دەدەن, لە كۆبونەوەكە بڕیاری 160 دەردەكەن, بڕیاری ژمارە 160ی ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆرش و سەركردایەتی نیشتمانی حیزبی بەعس بە فەرمی لە رێكەوتی 29-3-1987 دەرچوو, تیایدا عەلی حەسەن مەجید كرا بە بەرپرسی حیزبی و ئەمنی و سەربازی رەهای تەواوی ناوچە كورد نشینەكان و باكوری عێراق " موسڵ, كەركوك, دیالە, سەلاحەدین, هەولێر, سلێمانی, دهۆك" و هەموو دەسەڵاتێكی بڕیاردان و جێبەجێكردنی پێدرا. هەمان رۆژی دەرچوونی بڕیاری 160, لە رێكەوتی 29-3-1987بە نووسراوی سەرۆكایەتی كۆمار- سكرتێر بۆ بەڕێوەبەرایەتی هەواڵگری سەربازی گشتی بە ژمارە 965 دەرچوو, بڕیاری بەكار هێنانی چەكی كیمیاوی " عیتاد خاص" بەرامبەر هاووڵاتیانی كوردستان درا, لە رێكەوتی 15-4-1987 لە گوندەكانی هەڵەدن و چاڵاوەو سەرگەڵو بەرگەڵو خرایە بواری جێبەجێكردنەوە, رۆژی دواتریش لە بالیسان و شێخ وەسانان. دوو هەفتە دوای چالاك كردنی بڕیاری 160, یەكێك لە گەورەترین تاوانەكان بە چەكی كیمیاوی ئەنجامدرا بەرامبەر بە هاوولاتیانی گوندی بالیسان لە ناوچەی خۆشناوەتی سەر بە پارێزگای هەولێر, " بارەگای پاسدار لە گوندەكە بوو, دەڵێن ژمارەیەكیشیان كوژراون بە چەكی كیمیاوی, لە مانگی فیبریوەری فەتحی 3 یان لە چیای كوڕەك و رەواندز ئەنجام دابوو". هەرچەند بە فەرمی بڕیاری ژیان سەندنەوە لە برینداران سێ هەفتە دوای ئەو تاوانە دەرچوو, بەڵام بریندارانی چەكی كیمیاوی بالیسان و شێخ وەسانان كۆمەڵكوژ كران, بەمەش تاوانەكان پێش فەرمانەكانی خۆشیان كەوتن. هاوكات هێشتا مەرەكەبی سەر كاغەزی بڕیاری پێشوو وشك نەببوەوە, رێكەوتی 21-4-1987 بۆ 20-5-1987 دیاریكرا بۆ راگواستنی سەرجەم لادێ دەستنیشانكراوەكانی كوردستان بۆ ئۆردوگا زۆرە ملێكان, بە دوایدا بڕیاردرا تاكو رێكەوتی 21-6-1987 تەواوی لادێكانی كوردستان بڕوخێنرێت, لە بەهاری ساڵی 1987 دا 711 گوند روخێنران, كە 219 گوندیان لە پارێزگای هەولێر, 122 یان لە گەرمیان, 320 گوند لە پارێزگای سلێمانی, 50 گوندیان لە دەڤەری بادینان بوون. لە رێكەوتی 20-6-1987دا, بیرۆی باكووری پارتی بەعس, كۆبونەوەیەك دەكات, لەو كۆبونەوەیەدا بڕیارێك دەدات, ژیانی گەلێك بە تەواوی دەگۆرێت, ئەویش بڕیاری ژمارە 4008 بوو, ئەم بڕیارە مانفیستۆی جینۆسایدی گەلی كوردستان بوو, سەرەتایەكە بۆ دەستپێكی جینۆسایدكردنی خەڵكی كوردستان بەشێوەی سستەماتیك و نەخشە بۆ داڕێژراو, كوشت و بڕو دەركردن خرایە چوارچێوەی بڕیاری فەرمییەوە. بە پێی بڕیارەكە سەرجەم ئەو گوندانەی تاكو رێكەوتی 22-6-1987 دەستیان لێ نەدرابوو دەبێت بڕوخێنرێن, هەموو ناوچەكانی دەرەوەی شارەكان بكرێنە ناوچەی قەدەغەكراو, گوندی قەدەغەكراو هەموو ئەو گوندانە دەگرێتەوە لە دەرەوەی دەسەڵاتی سەربازیدا بوو لەوكاتەدا, رژێم تەنها شارو بەشێك لە رێگاكانی بەدەستەوە مابوو, لە روی ئاسایشەوە نابێت ئەو ناوچانە هیچ مرۆڤ و ئاژەڵێكی تێدا بمێنێت و ژیانی تێدا یاساغ كرا, هاتو چۆو كشتوكاڵی تێدا قەدەغە كرا, هێزی ئاسمانی چاودێری زەوییە كشتوكاڵیەكان و رێگاكانی بە چڕی دەكرد, ئەوەی بەربكەوتایە ژیانی لێ دەسەندەوە, سیاسەتی زەوی سوتاندن پەیڕەو كرا, هێزەكان دەستكراوە كران بۆ كوشتنی خەڵكی ئەو ناوچانە لە زەوی و ئاسمانەوە, بڕیارەكە هەوڵدانێك بوو بۆ ئەوەی زۆرترین ژمارەیان لێ بكوژرێت, بە تفەنگ یان تۆپ یان رۆكێت وە یاخود لە ئاسمانەوە, بە چەكی ئاسایی یان هیشۆیی و كیمیاوی, یان لە كاتی دەستگیركردندا لەسەر رێگاو بانەكان یان لە هێرشەكاندا بۆ ناوچەكانیان گولە باران بكرێن, ئەوانەی تەمەنیان لە نێوان 15 ساڵ بۆ 70 ساڵ بوو, بڕیاردرا لە سێدارە بدرێن بێ دادگاییكردن, دەستنیشان كران بۆ لەناو بردن, بێ ئەوەی یەك كەسیان لێ دادگایی بكرێت, بەمەش دۆسیەكانیان نەچووە خانەی یاسای تاوانەوە, توانای هیچ داكۆكیكردنێكی یاساییان لە خۆیان نەبوو, وە زۆربەی دەستكەوتەكان كە بەدەست دەهێنران لە سەروەت و سامان بۆ فەوجی جاشەكان و هێزەكانی حكومەتی عێراقی بوون بە پێی بڕیارەكە, هێزەكان عێراق بە تەواوی دەستكراوە كران بۆ فەرهودو تاڵانی, بە تایبەت فەوجەكانی جاشەكان, كە ئەوان دواتر ناوی ئەنفالیان لێ نا. بە پێی بڕیاری 4008 تەقەكردن ئازاد بوو بۆ بەئەنقەست كوشتنی هاووڵاتیان, خاڵی حەوت لە بڕیاری 4008, جاشەكانی سەرپشك كرد لە تاڵانكردن" هەموو ئەو شتومەكانەی كەوا فەوجەكانی بەرگری نیشتمانی جەنگاوەرەكانیان دەستیان دەكەوێت بۆ خۆیان دەبێت, تەنها چەكە قورسەكان و چەكی ئەسناد و چەكی مام ناوەندی نەبێت چەكە سوكەكان بۆ خۆیان دەبێت, ئێمەی لێ ئاگادار بكەنەوەو تەنها ژمارەكانیان تۆمار بكەن. پێویستە لەسەر فەرماندەی جحافلەكان چالاك بن و بۆ ئاگاداركردنەوەی هەموو موستەشارەكان و فەرماندەی سرییەكان و مەفرەزەكانیان, وە بە وردی ئێمە ئاگادار بكرێینەوە لە چالاكییەكانی فەوجەكانی بەرگری نیشتمانی". لە 22-7-1983 ەوە بۆ 6-9-1988 لەو ماوەیەدا پارتی, یەكێتی, حسك, حیزبوڵا و بزووتنەوەی ئیسلامی تا دەعوەو مەجلس ئەعلا دەیان كاری هاوبەشیان لە گەڵ ئێرانییەكان لە پانتایی كوردستان لە كەركوكەوە بۆ زاخۆ ئەنجامدا, پاسدار بە ئاشكرا لە گوندەكان دەبینران, دەعوەو مەجلس ئەعلا بارەگایان لە هەندێك ناوچە دانا, بەمەش بزاڤی چەكداری كوردستان بووە لێكرێدراوی ئێران, لە كاتێكدا رۆژهەڵاتی كوردستان لەژێر داگیركاریدا دەیناڵاند. ئەم جەنگە هاوبەشانە بیانووی دایە دەستەوە لەو ماوەیە 3 كردەی جینۆساید بەرامبەر بە گەلەكەمان ئەنجامدرا" جینۆسایدی بارزانییەكان, ئەنفالو كیمیابارانی هەڵەبجە". ئەو مێژووە نابێت لێی رابكردرێت, پێویستە خوێندنەوەی دروستی بۆ بكرێت, راستییەكان ئاشكرا بكرێن, دان بە هەڵەكان بنرێت و داوای لێبوردن پێشكەش بە قوربانیان بكرێت. لە كۆتاییدا ئەو بەڕێزانەی بەشداری ئەو ئۆپەراسیۆنانەیان كردووە, لە یاداشتەكانیان ئاماژەی پێ نادەن, راستییەكان دەرناخەن, راستیەان بڵاو ناكەنەوە , خەتای سیاسی دەكەن, ئەوانەشی بڵاوی دەكەنەوە, بەشێكە لە دەرخستنی راستییەكان, وەلێ دەبێت دان بە هەڵەكانیان بنێن و داوای لێبوردن بكەن لە هەموو ئەوانەی بوونە قوربانی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكانیان.
.jpg)
درەو: مێرا جاسم بەکر؛ دامەزراوەی کۆنراد ئادێناوێر (KAS)ی ئەڵمانی بەپێی توێژینەوەیەکی دامەزراوەی کۆنراد ئادێناوێر (KSA)ی ئەڵمانی، سیستمی حیزبایەتی و خۆسەپێنی پارتی و یەکێتی پاڵنەری هەرە سەرەکی کۆچی گەنجانە لە هەرێمی کوردستان. # یەکێتی و پارتی دۆخێكی سیاسیی وایان دروستكرد كە بێهیوایی بەربڵاوی لێكەوتەوە و هاووڵاتییانی هەرێم لەناو هیوایەکی کەم یان لەناو بێهیواییەکی تەواو بۆ چاکسازی ئابووری و سیاسی بەجێماون و بەجێمان. # بۆیە لە گۆشەیەکی توێژینەوەکەدا ئاماژە بەوە دراوە کە "نیشتمان ئێستا زێدی سیاسەتمەدارانە". # دۆخەکە بە هێواشی بۆ پارتی لە ناوچە لاوەکییەکان بەرەو خراپتر دەڕوات، دیارە بۆ یەکێتیش بەرەو داڕمان دەڕوات. # لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەراندا، پارتی دیموکراتی کوردستان 16.6% و یەکێتی 6.1% دەنگەکیان بردەوە. # 77.3% دەنگدەران دەنگیان بە پارتی و یەکێتی نەدا. # متمانە بوون بە بزوتنەوەی گۆڕان کاڵ بووەوە و لە هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی ٢٠٢١دا ٩٦%ی دەنگەکانی لەدەستدا بە بەراورد بە ساڵی ٢٠١٤. مێرا جاسم بەکر؛ دامەزراوەی کۆنراد ئادێناوێر (KAS)ی ئەڵمانی پوختە لەدوای لەشکرکێشی بۆ سەر عێراق بە سەرۆکایەتی ئەمریکا لە ساڵی 2003، هەرێمی کوردستان وەک ناوچەیەکی گەشەسەندوو لە باکووری ئەو وڵاتە دەرکەوت، تەنانەت لەلایەن زۆر کەسەوە بە "عێراقەکەی دیکە" ناویان دەبرد. ناوچەکە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس گەشەسەندنی بەرچاوی ئابووری و ژێرخانی بەخۆیەوە بینی، ئەمەش بە پێچەوانەی پارێزگاکانی ناوەڕاست و باشوور کە تووشی قەیرانی ئابووری و ئەمنی بوون. بەڵام کاتێک لە تشرینی دووەمی ٢٠٢١دا کۆمەڵێک کۆچبەر لە سنووری نێوان بێلاڕووس و پۆڵەندا دەرکەوتن، بۆ زۆر کەس جێگەی سەرسوڕمان بوو کە زۆرینەی ئەو کۆچبەرانەی لە سنوورەکەدا گیریان خواردبوو، کوردی عێراق بوون. چی وایکرد کوردانی عێراق بە کۆمەڵ کۆچ بکەن؟ دەسەڵاتی دووانەیی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان، لە دوای پێكهێنانی یەکەم کابینەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 1992، دۆخێكی سیاسیی وایان دروستكرد كە بێهیوایی بەربڵاوی لێكەوتەوە و هاووڵاتییانی هەرێم لەناو هیوایەکی کەم یان لەناو بێهیواییەکی تەواو بۆ چاکسازی ئابووری و سیاسی بەجێماون و بەجێمان. گرنگتر لەوەش ئەوەیە، کە ئابووری مۆدێرن وا دەکات چیتر ئەو دوو حیزبە نەتوانێن زۆرینەی لایەنگران و هاوڵاتیان لە هێزی کاردا هەڵبمژێت. لەناو نەبوونی هیچ چاکسازییەکی سیاسی و ئابووریی مانادار و پەرەسەندنی دانیشتووان. بچوکبوونەوەی هەلی کار بۆ توڕێکی بچووکی لایەنگرانی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان، کۆچی کوردی عێراق بۆ ئەوروپا بەردەوام ڕووی لە هەڵکشان دەبێت. پێشەکی ئەیلولی ساڵی ڕابردوو بوو، کاتێک لە بەغدا بووم، هاوڕێیەکی کوردم تەلەفۆنی بۆ کردم و لێی پرسیم، "مێرا، تکایە دەتوانی سەردانی لەوێ نوسینگەیەکی گەشتیاری بکەیت و بپرسیت ڤیزەی بێلاڕووس چەندی تێدەچێت؟ پێم وت لەوێ هەرزانترە". دوای دوو ڕۆژ هاتمەوە سلێمانی و سەردانی کافێیەکم کرد کە تێیدا کارم دەکرد. لە کافێیەکەدا بەدوای هێڤاردا دەگەڕام لەوێ گارسۆن بوو، کە هەمیشە پێش دەستپێکردنی کارکردن لەگەڵیدا کەمێک گفتوگۆم دەکرد. لە یەکێک لە هاوکارەکانیم پرسی: هێڤار لە کوێیە؟. هاوکارەکە وەڵامی دایەوە "تۆ نازانی؟ ئەو لە بێلاڕووسە”. دواتر لە ئێوارەدا یەکێک لە باشترین هاوڕێکانمم ناسی. وتی: "ئاه، ناتوانم چاوەڕێ بکەم تا ڤیزاکەم وەربگرم ... هەموو ئەوانەی دەمناسین ڕۆشتوون." دوو لەو سێ کەسە ئێستا لە ئەوروپان و ئەو کەسەی پرسیاری کرێی ڤیزەی لێکردم قاچی شکا و نەیتوانی گەشتەکە ئەنجام بدات. ئەم سێ کەسە کە ئارەزووی کۆچکردنیان هەبوو، نوێنەرایەتی چینە کۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەکانی ناو هەرێمی کوردستان دەکەن، لە چینی کرێکارەوە تا چینی ناوەڕاست و خواروو و سەرەوە و پێشینەی پەروەردەیی جیاواز دەکەن. یەکەمیان کە بۆ دابینکردنی بڕە پارەیەک بۆ گەشتەکەی لە باوکی وەرگرتبوو، خوێندنەکەی تەواو نەکردبوو تا لە کارێکی ناجێگیرەوە باز بداتە کارێکی جێگیر تر، بەو پیشەیەی ئێستای شۆفێری بارهەڵگرە، مانگانە پارەیەکی نزیک و زیاتر لە (200) دۆلارێک وەردەگرێت. دووەمیان لە قوتابخانەیەکی حکومی دەرچووە، بەڵام هاوشێوەی زۆرینەی رەهای گەنجان، نەیتوانی لە بواری خوێندنەکەیدا کارێک بدۆزێتەوە و لە کافێیەک کارێکی وەرگرت کە مانگانە مووچەی (450) دۆلار بوو. ئەو پاشەکەوتی چەندین ساڵەی خۆی بەکارهێنا بۆ دابینکردنی تێچووی گەشتەکەی. سێیەمیان خوێندنی لە یەکێک لە زانکۆ ئەهلییە ناسراوەکانی سەرتاسەری وڵات تەواو کردبوو، بە کارێکی جێگیر کە داهاتی مانگانەی زیاتر لە (2000) دۆلار بوو، کە بە ڕێژەیی نوخبەیەکی بچووک لە کەرتی تایبەتدا بەدەستی دەهێنێت، بەڵام هێشتا کۆچیان کردووە. ئەم دەروازەیە نموونەی پاشخانی کۆمەڵایەتی ئاڵۆزی بەشێک لە کوردەکانی عێراقە، کە لەم دواییانەدا هەوڵیانداوە کۆچ بکەن بۆ ئەوروپا. جگە لەوەش، ئاماژەیە بۆ پەرەسەندنی خواستی کۆچکردن کە لە ساڵی (٢٠١٤)ەوە سەریهەڵداوە. لەو کاتەوە، هەرێمی کوردستان بە دۆخێکی ئابووری و سیاسی خراپدا تێپەڕیوە، کە بووەتە هۆی پەرەسەندنی خواستی کۆچکردن. ناوچەکە لە ساڵی (٢٠٠٣)ەوە لە جاران جەمسەرگیرترە و ئابووری بەزەحمەت کار پێشکەش بەو لێشاوی گەنجانە دەکات کە دەچنە ناو هێزی کارەوە. دوو حیزبی دەسەڵاتدار، پارتی و یەکێتی، لە دوای دامەزراندنی یەکەم حکومەتی هەرێم لە ساڵی (1992)ەوە باڵادەستی خۆیان بەسەر هەرێمدا سەپاند “دوانەی قۆرخکار" دەسەڵاتی خۆیان بەسەر سیستەمی سیاسی و ئابووری هەرێمدا پاراستووە. کۆنترۆڵی پارتی دیموکراتی کوردستان بەسەر دهۆک و هەولێردا بە کردەوە بێ کێبڕکێیە، لە کاتێکدا یەکێتی سەرەڕای ئاڵنگارییەکانی هەڵبژاردنی هەرڵنژاردن ە دەرکەوتنی هێزی دیکە، باڵادەستی سەربازی و ئابووریی خۆی بەسەر سلێمانیدا سەلماندووە. لەگەڵ تێكچوونی سەقامگیری سیاسی و ئابووری هەرێمی كوردستان لە ساڵی (2014)ەوە، خواستی كوردانی عێراق بۆ كۆچكردن بۆ ئەوروپا زیاتر بووە، سەرەڕای ئەو بەربەستە یاسایی و قۆڵبڕین و فێڵکردنانەی زۆرێك لە كۆچبەران رووبەڕووی دەبنەوە. ئەمەش لەبەر ئەوەیە پاڵنەرەکانی کۆچی بەکۆمەڵ کە لە دوای ساڵی (٢٠١٤)دا لەپەرەسەندندان و بۆیە لەو کاتەوە بە دیاردەی کۆچ شێوەیەکی بەرچاو زیادیان کردووە. لە ئەنجامدا هەر کە خەڵکێک دەرفەتێکیان بۆ ڕەخسابێت ڕۆیشتوون و لێشاوێکی کۆچبەری کورد گەیشتووەتە سنوورەکانی ئەوروپا. ئەم بێ ئومێدییە لای خەڵکی کوردستان تەنیا قەیرانێکی مرۆیی نییە، بەڵکو بووەتە چەکی سیاسەتی دەرەوە بۆ وڵاتانی وەک بێلاڕووس، کە ناڕەزایەتییەکانی کورد دەقۆزنەوە بۆ بەکارهێنانیان دژ بە رکابەرییەکانیان لە وڵاتانی ئەوروپی. بۆیە کێشەی کۆچی بەکۆمەڵی کورد لە سیاسەتی ناوچەیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تێدەپەڕێنێت و بە شێوەیەکی دانەبڕاو بەستراوە بەو کێشانەوە کە حکومەتە میواندارەکان ڕووبەڕوویان دەبێتەوە. کورد بە درێژایی سەدەی بیستەم بە چەندین شەپۆل لە عێراق هەڵاتووە. بەڵام شەپۆلی ئێستای کۆچ جیاوازە لە شەپۆلەکانی تر چونکە هەڵهاتنەکە دژ بە چەوساندنەوەو شەڕ و گۆشەگیری نیە لەلایەن حکومەتێکی غەیرە کوردەوە. لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا کوردەکانی عێراق بە هۆی هەرەسی 'شۆڕشی ئەیلول'ەوە کۆچیان کرد بۆ ئەوروپا و ئێران و یەکێتی سۆڤیەت. لە ساڵانی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکاندا، زۆرێک بەهۆی چەوسانەوەو ستەمی سیاسی و جینۆساید و ئاوارەبوونی زۆرەملێ کە لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە ئەنجامدرابوو، هەڵهاتن. لە ساڵانی نەوەدەکاندا بەهۆی هەژاری لەڕادەبەدەر لە ئەنجامی گەمارۆکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆسەر عێراق و عێراق بۆ سەر حکومەتی تازە دامەزراوی هەرێمی کوردستان و شەڕی ناوخۆی نێوان لایەنە سیاسییە کوردییەکان زۆر کەسی دیکەی ئاوارە کرد و بووە هۆی ئەوەی پەنا بۆ دەرەوەی عێراق ببەن. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا شەپۆلی کۆچبەران لە ساڵی ٢٠١٤ەوە ئاماژەیە بۆ شکستی سیستەمێکی سیاسی کە زۆربەی کوردەکانی عێراق خەونیان پێیەوە دەبینی و زۆرێکیان خەباتیان بۆ دەکرد، لە هەمووی گرنگتر، ئەوە بوو کە بڕیار بوو کەرامەتی کوردەکان بپارێزێت، چونکە نەتەوەیەکی بێ دەوڵەتە و لە دوای دروستبوونی عێراقی مۆدێرن لە ساڵی ١٩٢١ەوە هەوڵی دروستکردنی دەوڵەتێکی لەو شێوەیەی داوە. ئەم توێژینەوەیە هەوڵدەدات هۆکارە سەرەکییەکانی پشت کۆچی کوردانی عێراق بۆ ئەوروپا ڕوون بکاتەوە. شیکارییەکانی پشتی بەستووە بە (12) گفتوگۆی فۆکۆس گروپی نیمچە ڕێکخراو (FGD) لە (12) ناوچەی سەرەکی هەرێمی کوردستان، لە مانگی (تشرینی دووەم تا کانوونی دووەمی 2021). پێشینەی بەشداربووان بریتی بووە لە دەرچووانی دامەزراو، دەرچووانی بێکار، جوێندکارانی زانکۆ، فەرمانبەرانی حکومەت (لە کەرتی پەروەردە، تەندروستی و ئاسایش) و ڕۆژنامەنوسان و چالاکانی مەدەنی، چالاکی سیاسی. ناوچەکانی هەر سێ پارێزگای هەرێمەکەیان لەخۆگرتبوو، بە تایبەتی ناوچەکانی سەرەکییەکانی سەرچاوەی کۆچبەران. شوێنەکان بەم شێوەیە بوون؛ - پارێزگای هەولێر؛ شاری هەولێر، شەقڵاوە، سۆران، چۆمان - پارێزگای سلێمانی؛ شاری سلێمانی، دەربەندیخان، سەیدسادق، ڕانیە - پارێزگای دهۆك؛ شاری دهۆک، ئاکرێ، ئامێدی، زاخۆ نەخشەی خوارەوە ئەو ناوچانە لە سەرانسەری هەرێم نیشان دەدات کە گفتوگۆکانی (فۆکۆس گروپ) تێدا ئەنجام دراوە بۆ بۆ ئامادەکردنی ئەم توێژینەوەیە. هۆکارەکانی کۆچکردن لە هەرێمی کوردستانی عێراق لە دوای ساڵی (٢٠١٤)ەوە 1. لاوانی کورد، بەهۆی پەراوێزخستنیان لە لایەن پارتە سیاسییەکان و گوزەرانیان لە چوارچێوەی ئابوورییەکی لاوازدا، بەدوای دەرفەتێدا دەگەڕێن؛ نەبوونی ئابورییەکی سەقامگیر کە دەرەنجامەکەی سەریکێشا بۆ فراوانبوونی مەحسوبەت و نزیکبوون لە حیزبەکانی پارتی و یەکێتی لە ساڵی 2007 تا 2014، کە لەو ماوەیەودا هەرێم زۆرتر پشتی بە بەشە بودجە حکومەتی فیدراڵی بەستبوو. پێکهاتەیەکی ئابووری وەها دروست بوو کە نەیتوانی لەگەڵ گەشەی خێرای دیمۆگرافیای خەڵکانی خوار ٣٠ ساڵ لە هەرێمی کوردستاندا بگونجێت. بە واتایەکی تر، لە کاتێکدا کە دەوروێشی و نزیکبوون لە حیزب دەسەڵاتی دووانەیی پارتی و یەکێتیی چەسپاند، کە لە توانایدا نەبوو گەشەسەندنی لاوان بۆ ناو هێزی کار هەڵبمژێت. 2. خۆبەدەستەوەدان و نەبوونی بەدیل بۆ سیستمی سەركردایەتی سیاسی و حزبی هەنووكە: دوای رووخانی رژێمی بەعس، كوردانی عێراق هیوایان خواست بۆ چاكسازیی ئابووریی كۆمەڵایەتی و سیاسی لە هەرێمی کوردستان. بزوتنەوەی گۆڕان، کە لە ساڵی ٢٠٠٩ دامەزرا، داوای ئەم جۆرە چاکسازیانەی دەکرد لەڕێگەی خەباتی مەدەنی، دواتریش، بەشداریکردن لە هەڵبژاردن. بهڵام هاوپهیمانیکردنی لەگەڵ پارتی و یهكێتی خۆڕانەگری سهلماند و سەرئەنجام بێكاریگهریی گۆڕان و توشبوونی بە ململانێی ناوخۆیی بووه هۆی پاشەکشەکردنی. لە هەڵبژاردنیشدا شکستی هێناو لەئاستی بەدیهێنانی چاوەڕوانییەکانی جەماوەریدا نەبوو، بۆیە خەڵک لەبەردەم دوو بژاردە دەمێننەوە؛ وەک ساڵانی ڕابردوودا، خۆپیشاندان و ناڕەزایی دەربڕین و ڕەخنە، کە حکومەتی هەرێم بە ڕێوشوێنی سەرکوتکەری وەک دەستگیرکردنی بەکۆمەڵ و لێپێچینەوە وەڵامی دایەوە. بژاردەی دووەمیش کۆچکردن بۆ ئەوروپا بوو چونکە تێگەیشتن کەوەی خەباتی سیاسی و ناڕەزایەتی قوربانی زۆری دەوێت. 3. كەمبوونەوەی ئینتیما و نەمانی پەرۆشی بۆ پرۆژەی نەتەوەیی: بێ ئومێدی قووڵی كوردانی عێراق لە سیستەمێكی خۆبەڕێوەبەرییەوە سەرچاوە دەگرێت كە لە ساڵی 1992ەوە لە سەردەستی پارتی و یەكێتی دروست بووە، كە بەڵێنی كۆتاییهێنانیان بە چەوسانەوە و گێڕانەوەی كەرامەت و شکۆ لە نێو كوردانی عێراقدا دابوو. سیستمەکە شکستی هێناو لە گەیاندنی ئازادی بۆ هەمووان و چەسپاندنی دیموکراسی و گەرەنتیکردنی هەموو مافەکانی هاوڵاتیبوون و دابینکردنی قەرەبووی ئەو کەسانەی کە بەدەست دەستدرێژییەکانی ڕژێمی پێشووی عێراقەوە زەرەرمەند بوون، و پشتیان بە بەڵێنەکانی پارتی و یەکێتی بەستبوو بۆ گەیشتن بە خواستە نەتەوەییەکان. لە ئەنجامدا زۆرێک لە کوردەکانی عێراق وازیان لە ئایدیاڵەکانی بنیاتنانی نەتەوە هێنا و لە جیاتی ئەوە کۆچیان کرد لەپێناو پاراستنی کەرامەتی خۆیان. سیستمی حیزبایەتی لە هەرێمی کوردستان؛ پاڵنەری سەرەکی کۆچکردن أ. دروستبوونی فۆرمێک لە چینایەتی لەماوەی ساڵی ٢٠٠٣ تا ٢٠١٤، بەهۆی بوونی ئابوورییەکی کرێخۆر کە وابەستەی پشکی بودجەی فیدراڵی بوو؛ هۆكارێكی سهرهكی كۆچی كوردی عێراق، ئهو قهیرانه ئابوورییه درێژخایهنهیه كه ههرێم له مانگی یهكهمی ساڵی 2014هوه رووبهڕووی بووهتهوه، لهو كاتهوه ههزاران گهنج دهچنه ناو هێزی كار و ساڵانه لە زانکۆکان دەردەچن و خوێندن تەواو دهكهن، بهڵام زۆرینهی هەرە زۆریان شكست دەهێنێن له دۆزینهوهی كار. زانکۆ و پەیمانگە تەکنیکییە حکومییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی چوار ساڵی خوێندنی ڕابردوودا ١٦٧ هەزار و ٦٨٣ خوێندکاریان وەرگرتووە، لە هەمان کاتدا دەیان هەزاریان لە زانکۆ و پەیمانگە تەکنیکییە ئەهلییەکان وەرگیراون. لە ئەنجامدا ساڵانە پێویستی بە ڕەخساندنی ٥٠ هەزار هەلی کار دەبێت بۆ یەکخستنی گەنجان بەپێی راپۆرتێکی بانکی نێودەوڵەتی کە لە ساڵی ٢٠١٦دا بڵاوکراوەتەوە. پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە، بۆچی هەلی کار لە ناوچەکەدا ئەوەندە کەم بووە؟ لە بنەڕەتدا، پارتی نەیتوانیوە ئابوورییەک بنیات بنێت کە تاڕادەیەک توانای دابینکردنی هەلی کار بۆ دانیشتوانی گەشەسەندوو هەبێت، چونکە پێکهاتەی سیاسی هەرێمی کوردستان دوای ٢٠٠٣ی لەسەر سیستەمی مەحسوبیەت و مەنسوبیەتی دوو حزبی (پارتی و یەکێتی) بنیات نراوە. دوای لەشکرکێشییەکەی سەر عێراق بە سەرۆکایەتی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣، حکومەتی هەرێمی کوردستان بووژانەوەیەکی گەورەی ئابووری بەخۆوە بینی تا مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٤. لوتکەی ئەم بووژانەوەیە لە ساڵی ٢٠٠٧ تا ٢٠١٣ ڕوویدا، کە لەو ماوەیەدا هەرێم زیاتر لە ٦٦ ملیار دۆلاری لە حکومەتی ناوەندی وەرگرت وەک بەشە بودجەی فیدراڵی حکومەتی هەرێم. ئەمە جگە لەوە حكومهتی ههرێم داهاتێکی زۆری له ناوخۆوه بهدهستهێناوه، لهوانه داهاتی گومرگی سنوورهكان، باج، ههناردهكردنی نهوت بۆ بۆ دەرەوەی وڵات له رێگهی تانکەرەوە. پارتی و یەکێتی ئەم بودجەیەیان بەکارهێنا بۆ پتەوکردنی پەیوەندییەکانی خۆیان و دانیشتوانی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتیان – پارتی لە هەولێر و دهۆک، و یەکێتی لە سلێمانی. حیزبەکان لە بەرامبەر پشتیوانی سیاسیان خەڵکێکی زۆریان لە کەرتی گشتی دامەزراند. لە ساڵی 2000 تا 2013 ژمارەی فەرمانبەرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان سێ هێندە زیادی كرد لە 450 هەزارەوە بۆ 1 ملیۆن و 400 هەزار كە زۆرینەیان لە دوای ساڵی 2003 دامەزران – كاتێك لێشاوی داهاتی نەوتی فیدراڵی بۆ خەزێنەی هەرێم زیادی كرد. تا ساڵی ٢٠١٤ (٥٣%)ی کۆی هێزی کاری هەرێم لە کەرتی گشتیدا دامەزراون. پارتی و یەکێتی بەشێکی زۆر لەو کەسانەیان لە هێزە ئەمنییەکانیان دامەزراند، کە لە کەرتێکی ئاسایش و پۆلیس پشکی شێری پێکدەهێنێت (٤٢٪)ی ئەو ٧٠٠ ملیۆن دۆلارەی کە حکوومەتی هەرێم مانگانە دەداتە فەرمانبەرانی گشتی بۆ ئاسایش و پۆلیس دەڕوات. بەپێی ڕاپرسییەکی دیمۆگرافی هەرێمی کوردستان کە لەلایەن سندوقی دانیشتوانی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNFPA)ەوە ئەنجامدراوە، دوو لەسەر سێی خێزانەکانی هەرێمی کوردستان بژێوی ژیانیان لە ڕێگەی مووچەی گشتییەوە دابین دەکەن. هەروەها لایەنە سیاسییەکان ئەو خزمەتگوزارییانەی لە سەرانسەری هەرێمەکەدا پێشکەشیان کرد، ئەو ناوچانەیان کردە ئامانج کە دانیشتوانی زۆری ئاوارەیان تێدایە وەک گەرمیان و ڕاپەرین، بۆ سوودی هەڵبژاردن. ئەمە لە کاتێکدا بوو وێرانبوونی ژێرخانی ناوچەكە بەتایبەتی لە ناوچە گوندنشینەكان لە ئەنجامی خەباتی چەكداری دژ بە رژێمی بەعس لە حەفتاكان و هەشتاكان و شەڕی ناوخۆی كورد لە ناوەڕاستی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو و سزای ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ سەر عێراق لە ساڵانی 1991 تا 2003، هەزاران کەس ئاوارە بوون دەست بە بونیادنانەوەی نەکرا. ئەم کەسانە لە ژینگەی شار و دەوروبەری شارەکاندا بێکار مابوونەوە، کە بەخواستی خۆیان بێت یان بە ناچارەی وابەستەی پارتە سیاسییە کوردییەکان بوون. هەروەها پاڵپشتی سیاسی لە دامەزراندن لە کەرتی گشتی تێپەڕی و گەیشتو دابەشکردنی خانەنشینی و بەشداریکردن لە بەرنامەکانی چاودێری کۆمەڵایەتی (خانووبەرە، دەستپێکردنی کار و قەرزی هاوسەرگیری، سکۆلەرشیپ بۆ خوێندن لە دەرەوەی وڵات، ئاسایشی کۆمەڵایەتی بۆ بێکاران و کەمئەندامان، و دەرماڵە بۆ خوێندکاران و هتد...). تا ساڵی ٢٠١٤، نزیکەی تەواوی دانیشتووان – ٩٨%ی ٥.٤ ملیۆن دانیشتووان – بەشەخۆراکیان وەرگرتبووە. ئەمانە بەبێ گوێدانە قەبارە یان ئاستی هەژاری خێزانەکان دابەش دەکران. بەم شێوەیە دانیشتووان بە گشتی لە ڕووی داراییەوە سوودمەند بوون لەم سیستەمە. ئەم سیستمە توانی دیاردەی "کۆچی پێچەوانە" بێنێتە ئاراوە، بەو پێیەی هەزاران کوردی ڕەوەند لە نێوان ساڵانی ٢٠١٠ بۆ ٢٠١٣ گەڕاونەتەوە ناوچەو شارەکانی خۆیان. بەڵام ئابووری هەرێم زۆر پشتی بە پشکی بودجەی فیدراڵی بەستبوو کە لەسەر بنەمای داهاتی نەوتی نیشتمانی بوو، هەروەها جەختێکی کەمی لەسەر پەرەپێدانی ئابوورییەکی بازاڕی بژاردە نەدەکردەوە. جگە لەوەش، بە ١.٤ ملیۆن کارمەندی کەرتی گشتی لە کۆی شەش ملیۆن کەس، کەرتی گشتی پشتی بە پشکی خۆی لە بودجەی فیدراڵی عێراق بەست بۆ دابینکردنی کار بۆ دانیشتووانێک کە بە خێرایی گەشە دەکات. لە ساڵی ٢٠١٣دا، هەرێمی کوردستان دەستی کرد بە گەڕان و بەرهەمهێنان و هەناردەی نەوت بە شێوەیەکی سەربەخۆ، لە ئەنجامدا لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٤دا پشکی بودجەی فیدراڵی بە تەواوی ڕاگیرا تا بتوانن مووچەی فەرمانبەرانی حکومی بدەن، کە بۆ پشتگیری سیاسی پشتیان پێدەبەستن، ئەمەش بووە هۆی کەمکردنەوەی دەرفەتی دامەزراندن. لە کۆتاییدا، ئەم دۆخە بووە هۆی ئەوەی هەرێم نەتوانێت بەرگەی شۆکەکانی بازاڕی نەوت بگرێت. گەنجانی دەرچووی زانکۆ کە تەمەنیان لە خوار ٣٥ ساڵەوەیە زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە بەهۆی داڕمانی ئابووریی هەرێمەوە لە ئەنجامی بڕینی بودجەی فیدراڵیدا، حکومەتی هەرێم لەماوەی هەشت ساڵی ڕابردوودا نەیتوانیوە هەلی کار بۆ خزمەتگوزاری شارستانی دروست بکات و لەبری ئەوە ڕێوشوێنی خۆپارێزی و "سیستەمی پاشەکەوتکردنی مووچە"ی لە ساڵی ٢٠١٤ تا ٢٠١٩ جێبەجێ کرد. سەرباری کەڵەکەبوونی قەرزەکانی کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکان، لە هەمان کاتدا نەیتوانی قەرەبووی کەمکردنەوەی مووچەی فەرمانبەرانی حکومی بکاتەوە. ئەمە جگە لەوەی سیستەمی پاشەکەوتی مووچە، چاکسازی ئابووری بەرچاوی لەگەڵدا نەبوو کە ببێتە هۆی ڕەخساندنی دەرفەتی کار لە کەرتی تایبەتدا. جگە لەوەش مووچە و خانەنشینی و یارمەتییەکانی دیکە بە پچڕپچڕ دەدرا و هەندێک جار بە هیچ شێوەیەک بۆ چەند مانگێک دابەش نەدەکرا. بۆیە نادڵنیایی و سەرلێشێواوی لەبارەی بەردەوامبوونی ئەم شایستە داراییانە زاڵ بوو. ب. گرێبەستکردن لەگەڵ کۆمپانیاو تۆڕە حیزبییەکان داڕمانی ئابووری بووە هۆی ئەوەی کۆمپانیاو دامەزراوە حیزب و نزیک لە حیزبە سیاسییەکان کۆنترۆڵی گرێبەستە بازرگانییەکان بکەن، بۆیە هەرێم لەڕووی ئابورییەوە زۆرتر سوودی بۆ دەست پێوەند و بازرگانی نوخبەکان و هێزە ئەمنییەکان و کادیرە سیاسییە باڵاکان بوو تا خەڵکی هەرێمی کوردستان. نوخبە سیاسییەکان بەردەوام بوون لە قازانجکردن لە کارە بازرگانییە تایبەتەکان. ئەمە جگە لەوەی پارتی و یەکێتی لە مێژە هەموو پیشەسازییە گەورەکانیان لە ناوچەی نفوزی خۆیاندا کۆنترۆڵ کردووە، وەک بەرهەمهێنان و هاوردەکردنی پێداویستی پزیشکی، بیناسازی، گەڕان بەدوای نەوت و هەناردەکردن لەنێو ئەوانی دیکەدا. هەروەها لایەنەکان خاوەنی پشکی گەورەن لە کۆمپانیاکان لە بەرامبەر دانپێدانانی مۆڵەتی یاسایی. بەم پێیە، "ژمارەیەک لە بازرگانی سەر بە حیزبەکان بوونەتە خاوەنی کارێکی چەند ملیار دۆلاری، کە دامەزراندن و داهات بۆ حیزبەکان بەدەست دەهێنێت بە قەبارەیەک کە رکابەری هەندێک لە دامەزراوە گەورەکانی کەرتی گشتی بکات" . بۆ نموونە کۆمپانیای KAR ی سەر بە پارتی و قەیوانی سەر بە یەکێتی کە خاوەنی دوو پاڵاوگەی گەورەی نەوتی هەرێمن. ئێستا قەیوان زاڵە بەسەر کەرتی بیناسازی لە سلێمانی، وەک بەڵێندەر بۆ دروستکردنی گرنگترین کارە گشتیەکانی شارەکە: وەک دروستکردنی ڕێگای 100 مەتری. هەروەها کۆنترۆڵکردنی کەرتی خانووبەرە بۆ کۆمپانیاکانی حیزب و لە نێو حیزبیشدا بۆ توێژێکی دەستڕۆیشتوو. بەڵام ئەم کارگانە دەرفەتی کارکردنی پێویست دروست ناکەن، چ جای بتوانن خواستی گەنجان هەڵمژن. لە ئەنجامدا زۆرینەی ئەو گەنجانەی کە چاوەڕێیان دەکرد دوای بەدەستهێنانی بڕوانامەی زانکۆ بچنە ناو هێزی کارەوە، بێکار و بێ تۆڕی سەلامەتی مانەوە. جگە لەوەش هیچ دڵنیایییەکی باوەڕپێکراویان لە حکومەت وەرنەگرت. هاوکات کەرتی تایبەت بە پلەی یەکەم لە پارێزگای هەولێر ئامادەیە، بە تایبەتی لە شاری هەولێر. تا مانگی تەمموزی 2014، 63%ی کۆمپانیا ناوخۆییەکان و 73%ی کۆمپانیا بیانییەکانی تۆمارکراو لە هەرێم لە پارێزگای هەولێر بوون. نەبوونی دەرفەت لە پەراوێزی شارەکان، کە زۆرینەی هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان تێیدا دەژین، دیارە. لەوێدا کەرتی تایبەت نزیکە لەوەی بوونی نەبێت و کەرتی گشتی زۆربەی دانیشتووانی دامەزراندووە. لە دەرەوەی دامەزراندن لە کەرتی گشتی، باوترین کارەکان لە پەراوێزەکاندا لە چێشتخانە، کافێ یان چایخانەکانن، کە بە تێکڕا مانگانە ٢٠٠ دۆلار مووچە دەدەن. ج. تێگەیشتنی خەڵک لە سیستمی دوو حیزبی لە دوای ٢٠١٤ ەوە وەک پاڵنەری کۆچکردن: ئەو کەسانەی ئیمتیازیان هەیەو سوودمەندن لە حیزب، و ئەوانەی کە سوودمەندنین. بە وتەی بەشداربووانی توێژینەوەکە، زۆرینەی ئەوانەی لە بازنەی بچووکی نوخبەکانی ناو سیستەمی پارتی و یەکێتی، کە بەرپرسانی ئیداری و سیاسەتمەداران و ستاف و کادیرەکانیان لەخۆدەگرێت، سودمەندن لە سیستمەکە. بەم پێیە، جەماوەر "وەک هاوڵاتی پلە دوو مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت لە کاتێکدا نوخبەی حیزب و سیاسییەکان و کوڕو نەوەکانیان زاڵبوون بەسەر دەسەڵاتی ئابووریدا و قۆرخیان کردووە"، ئەمەش هەستێکی نامۆبوون بڵاودەکاتەوە، وەک یەکێک لە بەشداربووان وتی. ئەو هەستەی کە کوردستان وەک نیشتمانێک تەنیا هی ژمارەیەکی دیاریکراوی خەڵکە، زیاد دەکات. لە ئاکامدا کاتێک دەوڵەت ئیتر گشتگیر نابێت و لە ڕووی داراییەوە پاداشتی کەمینەیەکی بچووک دەداتەوە، زۆرێک کۆچ بە تاکە دەرفەتیک دەزانێت کە بۆی ماوەتەوە. کەلێنی سامانی نێوان نوخبە و جەماوەر بە شێوەیەکی بەرچاو فراوانتر بووە و نوخبەکانی نێو پارتی و یەکێتی هەست پێدەکرێت کە لەلایەن دوو بنەماڵەی دەسەڵاتدارەوە: بارزانی و تاڵەبانی کۆنترۆڵ و سەرکردایەتی دەکەن. خەڵک بە تایبەت گەنجان هەستیان بە "بێ بەش کردنی زێدی خۆیان کردووە" و "نیشتمان ئێستا زێدی سیاسەتمەدارانە". لە هیوای چاکسازییەوە بۆ کۆچ: نەبوونی بەدیلێکی سیاسی لە ناوخۆدا فرەیی سیاسی و ئازادکردنی سیستمی هەڵبژاردن و سەرهەڵدانی پارتێکی ئۆپۆزسیۆنی بەهێز گەیشتە هەرێمی کوردستان. بەڵام خۆبەدەستەوەدانی خەڵک لە سیاسەت لەگەڵ کەمی بەشداریکردنی دەنگدەران، ئاماژەیە بۆ بێهیوایی بەرفراوان لە پرۆسەکانی بەڕواڵەت دیموکراسی. هاوڵاتیان چیتر لەو باوەڕەدا نین کە بەشداریکردنیان لە سیستەمی سیاسیدا دەبێتە هۆی چاکسازیی گەورەی ئابووری و کۆمەڵایەتی. بەردەوامبوونی دۆخی سیاسی دەسەڵاتی دوو حزبی، سەرەڕای سەرهەڵدانی بزووتنەوەیەکی ئۆپۆزیسیۆنی جەماوەری بە ناوی ‘گۆڕان کە لە هەڵبژاردنەکاندا تەحەدای پارتە دەسەڵاتدارەکانی دەکرد، دەبێتە هۆی بێباکی. خۆبەدەستەوەدانی لە سیاسەت کە لە ئەنجامدا دروست دەبێت، بەشدارە لە خواستی کۆچکردن بۆ ئەوروپا، کە بەڕواڵەت بەها ئابوورییە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان پارێزراون. ئەم بەشە گواستنەوەیەکی کرۆنۆلۆژی لە هیوای چاکسازییەوە بۆ کۆچ دەخاتە ڕوو. تیشک دەخاتە سەر سەرهەڵدانی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ داڕمانی متمانە بە خەباتی مەدەنی بۆ هێنانەدی گۆڕانکاری، و بە سەرهەڵدانی لێپێچینەوەی سیاسی و پەراوێزخستن لە هەرێمی کوردستان کۆتایی پێدێت. بزوتنەوەی گۆڕان: هیوای چاکسازی لەساڵی 1992وە تائێستا دامەزراوەی حكوومەتی هەرێمی كوردستان لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتییەوە بەڕێوەدەبرێت، كە كۆنترۆڵی هاوبەشیان بەسەر ئابووری و خاك و قۆرخكردنی توندوتیژیدا هەبووە. هەر زوو دوای لەشکرکێشییەکەی سەر عێراق بە سەرۆکایەتی ئەمریکا، خەباتی جەماوەر لە دژی ئەو دووانەیە زیاتر بوو. لە ساڵی ٢٠٠٦دا میدیای کوردی گەندەڵی بەربڵاوی ئەو دوو حیزبە و نەبوونی شەفافیەت و دابەشکردنی دەسەڵاتی سیاسیی ئاشکرا کرد. لە ئەنجامدا خەڵک ڕژانە سەر شەقام و خۆپیشاندانی توندوتیژی بەدوای خۆیدا هێنا کەسانێک کە دژایەتی پارتی و یەکێتییان دەکرد، ئومێدیان بە گۆڕان هەبوو کە داواکارییەکانیان بگوازێتەوە بۆ چاکسازیی راستەقینە لەسەر زەوی. بزووتنەوه كه له لایەن نەوشیروان مستەفا كارێزما و جێگری سکرتێری پێشووی یەكێتی دامەزراوه ، له یەكەم بەشداری لە هەڵبژاردنی هەرێمی 2009دا له كۆی 100 كورسی پەرلەمان 25 كورسی مسۆگەر كرد. بەهاری عەرەبی بووە هۆی خۆپیشاندانی بەرفراوان بە ڕێبەرایەتی گۆڕان لە ساڵی 2011، بەتایبەتی لە ناوچەی یەکێتی کە هاوکات بنکەی سەرەکی گۆڕانیش بوون. خۆپیشاندانەکان سەرەڕای سەرکوتکردنی بەکۆمەڵ و کوشتن و توندوتیژی دژی خۆپیشاندەران بۆ زیاتر لە ٦٠ ڕۆژ بەردەوام بوو. ڕۆشنبیران، نووسەران، چالاکانی سیاسی و خەڵکی ئاسایی لە گۆڕەپانی ئازادی لە سلێمانی کۆبوونەوە و داوای چاکسازییان کرد. ئەو بزووتنەوەیە ئومێدی بۆ نەوەیەکی نوێ و کۆن دروست کرد کە لە دژایەتیکردنی دووانەیی پارتی و یەکێتیدا دوای سەرانی گۆڕان کەوتن. گۆڕان هەر زوو بوو بە حیزبی پێشڕەو بۆ چاکسازی. سەركردە كاریگەرەكانی لە نێویاندا فەرماندە سەربازییە سەرەكییەكانی پێشووی یەكێتی سەركردایەتی خۆپیشاندانی جەماوەرییان كرد و لە پەرلەمان ڕووبەڕووی پارتی و یەكێتی بوونەوە و تەنانەت بوتڵیان فڕێدایە سەر سەرۆكی پەرلەمانی پارتی. لە هەڵبژاردنی هەرێمی 2013 بزووتنەوەكە 24 كورسی بەدەستهێنا، لە بەرامبەردا لیستە جیاجیاكانی پارتی و یەكێتی بەڕیز 38 و 18 كورسییان بەدەست هێنا، بەمەش گۆڕان بووە دووەم دەسەڵاتدارترین حزب، ناتالی ئەم ئاواتە بۆ لەرزاندنی پێکهاتەی دەسەڵاتی دووانەیی لە ساڵی ٢٠١٣دا بە "شۆڕشێکی بێدەنگ" ناوبرد. زاڵبوونی دەسەڵاتی دووانەیی بەسەر فرەیی سیاسیدا گۆڕان وەك بزووتنەوەی پێشەنگی ئۆپۆزسیۆن، لە ساڵی 2014 بڕیاریدا بەشداری لە حكومەتی نوێی هەرێم بكات و هاوپەیمانی لەگەڵ براوەی هەڵبژاردنەكاندا دروستكرد، كە پارتی دیموكراتی كوردستانە. لەسەر کاغەز، بەشداریکردنی حکومەتی گۆڕان ئامانجی جێبەجێکردنی ئەو بەڵێنانە بوو کە بە دەنگدەران درابوون. بەڵام پارتی و یەکێتی هەرچی ریفۆرمێک بوو رەتیانکردەوە کە ببێتە هۆی هەڕەشە لە دەسەڵات و هەژموونییان. لە ساڵی ٢٠١٥دا کێبڕکێیەکی سیاسی توند لەنێوان گۆڕان و پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر یاسای سەرۆکایەتی هەرێم دروستبوو، گۆڕان داوای جێبەجێکردنی سیستمی پەرلەمانی کرد، هاوشێوەی سیستمی عێراقی فیدراڵ. لە ئاکامدا پارتی سەرەڕای کۆتاییهاتنی ماوەی یاسایی سەرۆکایەتیی مەسعود بارزانی هەوڵی مانەوەی لە پۆستەکەیدا دەدا، پەرلەمانی داخست و وەزیرەکانی گۆڕانی لە حکوومەت دەرکرد. لەو کاتەوە پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی هەوڵی سزادانی گۆڕانیان داوە یاخود ھاوبەشییان پێکردووە بۆ نەھێشتنی ھەڕەشەو ئەگەرەکان لە دژی ڕۆڵی دووانە، بۆیە لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018 نیوەی كورسییەكانی لەدەستدا بە بەراورد بە ساڵی 2013. بەڵام مەبەست لێی نەهێشتنی هەر هەڕەشەیەك بوو كە بزوتنەوەكە دەتوانێت لەسەر حكومەتی نوێ بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دروستی بكات. دەرکردنی گۆڕان لە حکومەت، وابەستەیی بە حزبە دەسەڵاتدارەکان و ڕکابەریی نێوان حزبەکان نیشاندەری شکستی بزووتنەوەکە بوو وەک بەدیلێکی بژاردەیی بۆ دەسەڵاتی پارتی و یەکێتی، و ئەو هیوایانەی پەکخست کە بزووتنەوەیەکی مەدەنی دەتوانێت سیستەمی سیاسی بگۆڕێت. لە کۆتاییدا متمانە بوون بە بزوتنەوەی گۆڕان کاڵ بووەوە و لە هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی ٢٠٢١دا ٩٦%ی دەنگەکانی لەدەستدا بە بەراورد بە ساڵی ٢٠١٤. ئەم شکستە بزووتنەوەکەی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بێبەش کرد بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠٩ەوە. ئەم گرافیکەی خوارەوە دابەزینی ئاستی کەوتنی دەنگەکانی گۆڕان لە سێ هەڵبژاردنی کۆتایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق نیشان دەدات پەراوێزخستنی سیاسی: خەڵک و بەرەنگاری دەسەڵاتداران شکستی سیاسەتی هەڵبژاردن و خۆپێشاندانی ئاشتیانە بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵاتی دووانەیی پارتی و یەکێتی وایکردووە خەڵک بەتایبەتی لاوان پێیانوابێ کە پەراوێزخراون و بێبەشن لە بەشداریی سیاسی. گەیشتن بەو بڕوایەی کە دوو چینی دژ بەیەک دروستبوون کە ئەوانیش، "گەل" و "دەسەڵاتداران"ن. دەسەڵاتی نیمچە بنەماڵەیی بارزانی و تاڵەبانی لە هەرێم هیواکانی بۆ خەڵک و گەنجان لەناو بردووە کە دەتوانن خواستی سیاسییان هەبێت. پلە باڵاکانی دەوڵەت و دامودەزگا سیاسییەکان لە لایەن هەردوو حیزبەوە قۆرخ کراون. جگە لە بەرپرسانی پارتی و یەکێتی، سەرۆکایەتی هەرێم، سەرۆکایەتیی پەرلەمان، جێگری سەرۆکایەتیی هەرێم و سەرۆکایەتیی ئەمنی لەلایەن ئەندامانی ئەو دوو بنەماڵەیە داگیرکراوە. لە ئەنجامدا بەشداربووان ڕوونیان کردەوە کە ئەوە بنەماڵەکانن کە مافی سەرکردایەتی و حوکمڕانییان لە هەرێمی کوردستان هەیە، ڕوونیان کردەوە کە گواستنەوەی دەسەڵات تەنیا لە بازنەی ئەو دوو بنەماڵەیەدا ڕوودەدات. ئاماژەیان بەوەشکردووە، “گرنگ نییە چەندە شارەزا و لێهاتوو و خوێندەوار بیت، هەندێک پۆست پێشتر بۆ نوخبەیەک تەرخان کراوە، پێشتر دەزانیت کێ سەرۆک و سەرۆکوەزیرانە. جگە لەوەش پەراوێزخستنی سیاسی خەڵک و خۆڕاگرییان لە بەرامبەر دەسەڵاتی دووانەیی حیزبی بە ڕوونی لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکاندا ڕەنگ دەداتەوە. بە واتایەکی تر هەردوو حیزب خەریکە شەرعیەتی نوێنەرایەتی هەڵبژاردنی دانیشتووان لەدەست دەدەن. لە کاتێکدا دۆخەکە بە هێواشی بۆ پارتی لە ناوچە لاوەکییەکان بەرەو خراپتر دەڕوات، دیارە بۆ یەکێتیش بەرەو داڕمان دەڕوات. لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەراندا کە لە مانگی تشرینی یەکەمی 2021 بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان 16.6% و یەکێتی 6.1% دەنگەکیان بردەوە لە کۆی 3.4 ملیۆن کەس مافی دەنگدانیان هەبوو لە سەرانسەری سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستاندا، واتە 77.3% (2.6 ملیۆن لەو 3.4 ملیۆن دەنگدەرە) دەنگیان بە پارتی و یەکێتی نەدا. واتە 22.7%ی دەنگەکانی کۆی دەنگدەران، کەمتر لە چارەکێکی دانیشتووان پێکدەهێنن. جگە لەوەش پارتی 26.5% و یەکێتی 56.9%ی دەنگەکانی لەدەستداوە، بە بەراوردکردنی ژمارەی دەنگەکانی ئەو دوو حیزبە لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ساڵی 2021 بەراورد بە 2014. ئەم گرافیکەی خوارەوە دابەزینی ئاستی کەوتنی دەنگەکانی یەکێتی و پارتی لە سێ هەڵبژاردنی کۆتایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق نیشان دەدات دۆخی ترس: لێپێچینەوەی سیاسی بۆ نەهێشتنی ناڕەزایەتی یەکێک لەو هۆکارانەی کە وەک پاڵنەرێک بۆ کۆچکردن ئاماژەی پێکراوە، ترسە لە گۆشەگیری سیاسی. لە ساڵانی ڕابردوودا هەرێمی کوردستان بەهۆی پێشێلکردنی مافە مەدەنی و سیاسییەکانی هاوڵاتیان و ئازادی ڕادەربڕینیان مانشێتەکانی داپۆشیوە. دەسەڵاتدارانی هەرێم ناڕەزایەتیەکان سەرکوت دەکەن و فەرمانی دەستگیرکردنی پێشوەختەی ڕێکخەرانیان داوە. زۆرێک لە ڕۆژنامەنووسان، چالاکوانان و ناڕازییان دەستبەسەر کراون. هەموو هاووڵاتییەکی هەرێم ئاشنایە بە کەیسی ڕۆژنامەنووس و چالاکوانانی ناوچەی بادینان کە زیاتر لە دوو ساڵە دەستبەسەر کراون. پێنج کەسیان بە تۆمەتی ناڕوون بە مەترسی خستنە سەر ئاسایشی نەتەوەیی سزای ٦ ساڵ زیندانیان بەسەردا سەپێندرا. دەستگیرکردن و سەرکوتکردنی خۆپیشاندەران لە ساڵانی ڕابردوودا ترسی بۆ ئەندامانی خێزانەکان و هاوکارەکانیان دروستکردووە. دەرچووی زانکۆ و چالاکێکی سیاسی لە زاخۆ ڕوونی دەکاتەوە، “کاتێک دەبینیت ئەمڕۆ کەسێک لەسەر ڕەخنەکانی دەستگیر دەکرێت، ترست هەیە ڕۆژی دواتر نۆرەی تۆ بێت”. لێپێچینەوەی سیاسی وا لە چالاکوانان دەکات باجی بەرخۆدانەکانیان بدەن. زۆرێک لە بەشداربووان باسیان لەوە کرد کە لە ئەنجامی ئەو لێدوانانەی کە لە فەیسبووکدا دراون، چۆن دەتوانرێت مرۆڤ دەستگیر بکرێت و لێکۆڵینەوەی لەگەڵدا بکرێت. کەسێک ئاماژەی بەوەشکردووە، جارێک کاتژمێر ١٠:٣٠ خولەکی شەو لە فەیسبووک پۆستم کرد و دوای سێ کاتژمێر ماڵەکەم لەلایەن هێزە ئەمنییەکانی ئاسایشەوە گەمارۆدرا. دوو ڕۆژ و سێ شەو دەستبەسەر بووم” چالاکوانێک وتی. یەکێکی دیکە لە بەشداربووان ڕوونی کردەوە کە لە فەیسبووک شتێکی بڵاو کردووەتەوە و ڕۆژی دوای ئەوە لەلایەن ئاسائیشەکانەوە بانگی کراوە بۆ ئەوەی سەردانیان بکات و چەند کاتژمێرێک لێکۆڵینەوەی لەگەڵدا کراوە. کاردانەوەی خێرای ئاسایش، چاودێریی زیادەڕۆیی لە پلاتفۆرمی سۆشیال میدیا لەلایەن دامەزراوە ئەمنییەکانی پارتی و یەکێتییەوە دەردەخات. بۆ خوێندنەوەی تەواوی توێژینەوەکە بە زمانی ئینگلیزی بڕوانە؛ - Mera Jasm Bakr, ESCAPING FROM DUOPOLY RULE; How a Two-party System Drives Iraqi Kurdish Migration En Masse?, Konrad adenauer stiftung, May 2022; https://www.kas.de/documents/266761/0/Mera+Jasm+Bakr+-+Escaping+From+Duopoly+Rule.pdf/77824695-e4c7-a379-00a7-45895fef7ad4?version=1.0&t=1653638687052
.jpg)
درەو: كتێبی (بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد) ڕاگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردن و لێکەوتەکانی دوای چەند ڕۆژێک ئەنجامەكان ئاشكرا كران و، دۆخێكی ئاڵۆز هاتە ئاراوە. یەکێتی لەرادەبەدەر لەخۆبایی ببوو؛ لەبەر ئەو پێشێلکارییانەی کردبوویانن، لایەنە سیاسییەکان دڵگران و تووڕە بوون. چەندین كۆبوونەوەی جیا جیا لەنێوان لایەنەکانی بەرە کران، بۆ ئەوەی دەرچەیەک بدۆزرێتەوە کە چۆن لەم قەیران و تەنگوچەلەمەیە دەرباز بین. ئایا ئەنجامەكان ڕەت بكرێنەوه، یان چارەسەرێکی تر بدۆزریتەوە؟ ئەوەبوو بۆ دۆزینەوەی ڕێگەچارەیەک لە٢١ی ئایاری ۱۹۹۲دا، پارتی و یەکێتی پێکەوە کۆ بوونەوەو گفتوگۆیەکی زۆر لەسەر بابەتەكان كرا، بەڵام لەكۆبوونەوەکەدا نەگەیشتنە هیچ ئەنجامێک. دوای کۆبوونەوەکەی پارتی و یەکێتی، کۆبوونەوەی سەرکردایەتیی بەرەی کوردستانی کرا و چەند بژاردەیەک خرانەروو: １) سەرەڕای ئەو پێشێلکارییانەی کراون، ئەنجامی هەڵبژاردنەکان پەسەند بكرێت . ２) ئەنجامەكان ڕەت بكرێنەوە. ３) ڕێژەی حەوت لە سەد نەمینیت و هەموو لایەنەكان بەشداری لەپەرلەماندا بکەن . دوای گفتوگۆیەکی زۆر، دیسان لایەنەکان نەگەیشتنە هیچ ئەنجامێک و کۆبوونەوەکە بەبێ ئەنجام کۆتاییی هات. رۆژی دواتر پارتی و یەکێتی لەشەقڵاوە پێکەوە کۆ بوونەوە، بۆ ئەوەی بتوانن ڕێگەی دەرچوون لەقەیرانەكە بدۆزنەوە. دوای گفتوگۆیەکی زۆر و لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندیی گشتی، هەردوولا مەبدەئییەن لەسەر چەند خاڵێک ڕێک کەوتن کەبریتی بوون لە: 1) ئەنجامی هەڵبژاردنەکان وەک خۆی رابگەیەندرێت. واتە پارتی 51% و یەکێتی 49%. 2) هەموو پۆست و پلەکان نیوە بە نیوە لەنێوان هەردوولادا دابەش بکرێت. 3) سەرۆکی پەرلەمان پارتی و، جێگرەکەی یەکێتی بێت. 4) سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران یەکێتی و، جێگرەکەی پارتی بێت. 5) دوای دوو مانگی تر و لە ١٥ی تەمووزی ۱۹۹۲دا هەڵبژاردنی ڕابەر و لە ١٥ی تشرینی یەکەمی ۱۹۹۲دا هەڵبژاردنی پەرلەمان سەرلەنوێ بكرێتەوە. 6) هیچ لایەنێک لەدژی یەکتر لەگەڵ لایەنێکی دی رێک نەکەوێت. 7) مەسعود بارزانی و مام جەلال بەیاننامەیەکی هاوبەش بڵاو بكەنەوە لەسەر هەڵبژاردنی ڕابەر. ئەم حەوت خاڵه، بژاردەیەکی بەردەممان بوو. بژاردەی تر، کە ڕێککەوتنی لەسەر کرا بریتی بوو لە هەڵگرتنی رێژەی (7%) و بەشداریکردنی هەموو لایەنەكان لەپەرلەمان بەپێی دەنگەکانیان . پێویستە لێرەدا ئاماژە بە فێلێکی یەکێتی بكرێت. هێشتا حوبری ڕێککەوتنەکە وشک نەببووەوە کە یەکێتی بەنهێنی چەتۆ حەویزییان ناردە لای حاکم ئەمیر حەوێزیی سەرۆکی لیژنەی هەڵبژاردنەکان و ئاگاداریان کردەوە کە پارتی و یەکێتی ڕێک کەوتوون و، ئێستا سەرکردایەتیی هەردوولایان دێنە هەولێر بۆ ئەوەی تۆ ئەنجامی هەڵبژاردنەکان رابگەیەنیت بەشێوەیەک کە پەنجا بە پەنجا بێت نە (51%) بە (49%). ئێمەش سەردانی هەولێرمان کرد و هەموو کەناڵەکانی ڕاگەیاندنی ناوخۆ و دەرەوەش ئامادەبوون، بەڵام هەموو لایەنەكان ئامادەنەبوون و ڕایانگەیاند کە تا هەڵبژاردنەکانی ١٥ی تشرینی یەکەم چاوەرێ دەکەن و پشتگیریی پەرلەمان و حکوومات دەکەن، ئەم هەڵوێستەیان بەڕاستی هەڵوێستێکی بەرپرسیارانە بوو. حاکم ئەمیر هات و لەبەرچاوی هەموو لایەنەکان و کەناڵەکانی ڕاگەیاندنە ناوخۆیی و جیهانییەكان ئەنجامەکانی ڕاگەیاند . جارێکی تر تووشی قەیرانێکی تر بووینەوە. کەوتینە دوو ڕیانێکی ناخۆش. ئەگەر دەنگ بکەین و ئەنجامەكان ڕەت بكەینەوه، بێهیواییەکی زۆر گەورە دروست دەبێت و لەبەرچاوی دنیا سووک و ڕیسوا دەبین. ئەگەر بێدەنگی هەڵبژێرین ئەوە فێلێکی گەورە کراوەو جارێکی تر پێشێلکاری ڕووی داوە. کاتێک بانگی حاکم ئەمیرم کرد هۆكارەكەم لێ پرسی، لە وەلامدا گوتی: «بەخوا چەتۆ هاتە لام و پێی گوتم، پارتی و یەکێتی ڕێک کەوتوون کارێک بکە ئەنجامەکان وەک یەک بن. منیش لەسەر ئەم بنەمایە ئەنجامی چەند ناوەندێکی هەڵبژاردنم کە پارتی زۆرینەی دەنگەکانی هێنابوو، هەڵوەشاندەوە بۆ ئەوەی ئەنجامەكان بەم شێوەیە بڵاو بكەینەوە». منیش زۆر لێی تووڕە بووم و پێم گوت: «ئەی خائین، تۆ خیانەتت لەپیشەکەت و لەو متمانەو ئەمانەتت کرد کە پێمان بەخشیبووی. دوای ئەم قسانە دەستی بەگریان کرد و گوتی: «خۆم دەکوژم، چونکە نەمزانی بەم شێوەیەیە». زۆر پاڕایەوەو تکایەکی زۆری کرد و گوتی: «ئێستا دەڕۆم و راستییەکان دەڵێم و ئاشکرا دەکەم». منیش پێم گوت: «تازە تەواو، ڕۆیشت». لەكۆتاییدا بەناچاری ڕەشنووسی پەنجا بە پەنجا پەسەند کرا، چونکە بۆ ئەو سەردەم و بارودۆخ و قۆناغە هیچ رێگا چارەیەکی تر نەبوو. ئەمە ئیجابیاتی خۆشی هەبوو، چونکە شەر ڕووی نەدا و ناوبانگ و سومعەی گەلەکەمان لەبەردەم چاوی جیهان پارێزرا و نەشكا، بەڵام هەڵەی گەورە ئەوەبوو کە هەڵبژاردنەكان لەو کاتەی کە بڕیاری لەسەر درابوو، نەکرانەوە. دواتر برووسکەیەکم بو هەموو لق و ناوچەو هێزەکان و دەزگا و کەناڵەکانی ڕاگەیاندن نارد بەژمارە (٦٨٧) لە٢٣/٥/١٩٩٢. لە برووسکەکەدا بەوردی باسم لە پرۆسەکە کرد و هەموو بابەتەکانم بەوردی ڕوون کردەوەو باسی هۆکارەکانی پەسەندکردنی هەڵبژاردنیشم کرد و لە کۆتاییدا ئاماژەشم دا کە ئەوەی کراوە ڕێككەوتنە نەک پەسەندکردنی ئەنجامەکان بۆ زانیاریی زیاتری خوێنەران حەز دەکەم ئەو راستییە بخەمە ڕوو، لیستی پارتی کە بەتەنها بوو، ٤٣٧٨٧٩ دەنگی بەدەست هێنا کە دەکاتە ٤٥.٢٧% و، یەکێتی و زەحمەتکێشان ٤٢٣٨٣٣ دەنگیان بەدەست هێنا کە دەکاتە ڕێژەی ٤٣.٨١% و، دوای دابەشکردنی دەنگی حیزبەکانی تر کە ڕێژەی ٧% یان تێ نەپەڕاندبوو، ژمارەی دەنگەکانی پارتی بوو بە ٤٩١٤٩٧ دەنگ، کە دەکاتە ڕێژەی ٥٠.٨١% و ژمارەی دەنگەکانی یەکێتی و زەحمەتکێشانیش بوو بە ٤٧٥٧٣١ دەنگ کە دەکاتە ڕێژەی ٤٩.١٨%ی دەنگەکان . سەرباری هەموو ئەو گیروگرفت و کێشانەی ڕوویان دا، ڕۆژی ١٩/٥/١٩٩٢ ڕۆژێکی پیرۆز و وەرچەرخانێکی گەورەو مێژوویی بوو لەخەباتی گەلەکەماندا. هەر لەبەر بایەخی ئەم پرۆسە مێژوویییە چەندین بەڵگەنامەی تایبەت بەم پرسە گرنگە لەبەشی بەڵگەنامەکانی ئەم كتێبەدا بڵاو دەكرێنەوە. رۆژی۳۰ی ئایاری ۱۹۹۲، دکتور مەحموود و ڕەسووڵ مامەند و عادل موراد و شێخ محەمەد شاکەلی و عەبدوڵلا ئاگرین سەردانیان کردم. ئەوان خۆشحاڵی و سوپاسی خۆیان نیشان دا بەرانبەر بەم هەڵویستە نیشتمانی و نەتەوەییەی پارتی کە لە برووسکەکەمدا هاتبوو. لەبەشێکی تری كۆبوونەوەکەدا گرنگیدان بە پەیوەندییە دووقۆڵییەكان دووپات کرایەوە. هەروەها رایانگەیاند کە نزیکە سۆشیالیست و پاسۆک و پارتی گەل یەک بگرن و ببن بەیەک حیزب، ڕۆژی ٤ی حوزەیرانی ۱۹۹۲، پەرلەمانی هەڵبژیردراو دەستی بە کۆبوونەوەکانی کرد. لەکۆبوونەوەی یەکەمدا حەسەن كانەبی بڵباس وەک بەتەمەنترین ئەندامی پەرلەمان، سەرۆکایەتیی کۆبوونەوەکەی کرد، دواتر ئەندامانی پەرلەمان سوێندی یاسایییان خوارد. دواتر جەوهەر نامیق سالم بەسەرۆکی پەرلەمان و حەمە تەوفیق وەک جێگری سەرۆکی پەرلەمان هەڵبژیردران، بەڕاستی رۆژێکی مێژوویی بوو. سەرچاوە؛ مەسعود بارزانی؛ بارزانی و بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد، بەرگی پێنجەم، ڕاپەڕین دەرفەرت و ئاستەنگەکان ١٩٩١ – ٢٠٢٢، چاپی یەکەم حوزەیرانی ٢٠٢٢، ل ١١٧ – ١٢٠.
.jpg)
شیكاری: درەو لەهەردوو ساڵی (2021 و 2022)، بە ڕێژەی (59%) خەرجی پرۆژەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە زۆنی زەرد و (41%)ی خەرجی پرۆژەکان لە زۆنی سەوز بووە. لە ساڵی (2022) لە کۆی (851) پرۆژەی پێشنیارکراوو بەردەوام (520) پرۆژەی بە ڕێژەی (61%) لە زۆنی زەردن. پرۆژەو خەرجی پارێزگاکانی هەرێم لە ساڵی (2021) بەپێی بەڵگەنامەیەک کە پەرلەمانتار (بەڵێن ئیسماعیل) بڵاوی کردووەتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا بەپێی نوراوی ژمارە (2560 لە 25/2/2021) ڕەزامەندی خەرجکردنی بڕی (349 ملیار و 720 ملیۆن) دیناری بۆ پرۆژەکانی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان دەربڕیوە. بەپێی بەڵگەنامەکە، بڕی (205 ملیار و 370 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (59%) بۆ پرۆژەکانی پارێزگاکانی هەولێر و دهۆک و ئیدارەکانی سۆران و زاخۆ (زۆنی زەرد) تەرخان کراوە. بڕی (144 ملیار و 350 ملیۆن) بە ڕێژەی (41%) بۆ پرۆژەکانی سنوری پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕین (زۆنی سەوز) تەرخان کراوە. (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1)) پرۆژەو خەرجی پارێزگاکانی هەرێم لە ساڵی (2022) لە ساڵی (2022) لە کۆی (851) پرۆژەی پێشنیارکراوو بەردەوام (520) پرۆژەی بە ڕێژەی (61%) لە زۆنی زەردن و (331) پرۆژەی بە ڕێژەی (39%) لە زۆنی سەوزن. بڕی (187 ملیار و 54 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (59%) بۆ (520) پرۆژەی پارێزگاکانی هەولێر و دهۆک و ئیدارەکانی سۆران و زاخۆ (زۆنی زەرد) تەرخان کراوەو دەکرێت. بڕی (128 ملیار و 293 ملیۆن) بە ڕێژەی (41%) بۆ (331) پرۆژەی سنوری پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕین (زۆنی سەوز) تەرخان کراوەو دەکرێت. (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (2)) بەڵگەنامەکان
راپۆرت: درەو ناكۆكی شیعەكان جارێكی تر دەگەڕێتەوە بۆسەر شەقامو ئەگەری پێكدادان بەدوور نازانرێت، سەدر هەفتەیەك مۆڵەتی خستوەتە بەردەم دادگا بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیش سەرلەنوێ داوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارو پێكهێنانی كابینەی نوێ حكومەت دەكەن، هەینی ئەم هەفتەیە ناكۆكییەكان ئاڕاستەیەكی نوێ وەردەگرن، رەنگە سەدرییەكان مانگرتن لە پەرلەمانەوە بگوازنەوە بۆ ئەنجومەنی دادوەرییو روبەڕووی دژەخۆپیشاندانی چوارچێوە ببنەوە. دادگا لەبەردەم فشاری سەدردا دوێنێ دۆخی بنبەستی سیاسی عێراق پەرەسەندنێكی نوێی بەخۆوە بینی، موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدر (تویت)ێكی كردو داوای لە ئەنجومەنی باڵای دادوەریی كرد تاوەكو (كۆتایی هەفتەی داهاتوو) پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوە. هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە یەكێك لەو رێگانەیە كە هیچ بنەمایەكی دەستوریی نییە، واتە لە دەستوری عێراقدا دەسەڵاتی (هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان) بە دادگای فیدراڵی نەدراوە، بەڵام سەدر بەبەهانەی ئەوەی پەرلەمان نەیتوانیوە لەماوەی دەستوریدا سەرۆك كۆمار هەڵبژێرێتو متمانە بە حكومەت بدات، سوێندی یاسایی شكاندووە، ئەم شەڕەی خستوەتە بەردەم دەرگای دادگای فیدراڵییەوە. عەلی تەمیمی پسپۆڕی یاسایی لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە دەڵێ: دوو بۆچوونی یاسایی هەیە، بۆچونی یەكەم ئەوەیە دادگا هیچ دەقێكی یاسایی لەبەردەستدا نییە كە بتوانێت بەهۆیەوە پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوە، بۆچونێكی دووەم ئەوەیە ناكرێت دادگا بەبەهانەی ئەوەی هیچ دەقێكی لەبەردەستدا نییە حكومی خۆی لەبارەی ناكۆكییەكانەوە نەدات، بەتایبەتیش كە ماددەی یەكەمی یاسای مەدەنی لەماددەكانی 59و 74دا دەڵێ دادگای بەرایی دەتوانێت دامەزراوەیەك هەڵوەشێنێتەوە ئەگەر نەیتوانی رۆڵی خۆی ببینێتو ئەو مەبەستە بەدی بهێنێت كە لەپێناویدا دامەزراوە. سەدر كە خۆی لە پەرلەمان كشاوەتەوە، بێئومێد بووە لەوەی پەرلەمان خۆی خۆی هەڵبوەشێنێتەوە، بەتایبەتیش كە دوای كشانەوەی ئەو، ئێستا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی كوتلەی زۆرینەی ناو پەرلەماننو نوری مالیكی وەكو سەری بەهێزی ناو چوارچێوەی رایگەیاند، بەبێ دەستپێكردنەوەی دانیشتنەكانی پەرلەمان، هەڵبژاردنی پێشوەختە ناكرێت. ئەوە هەر چوارچێوەی هەماهەنگیی نییە وەكو لایەنێكی نەیار دژی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانە بەوشێوەی كە سەدر داوای دەكات، تەنانەت مەسعود بارزانی-ش وەكو هاوپەیمانێكی سەدر هێشتا قسەی خۆی لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانو سازدانی هەڵبژاردنێكی نوێ یەكلانەكردوەتەوە. دوای دوو هەفتە كۆنترۆڵكردنی تەلاری پەرلەمان لەلایەن لایەنگرەكانییەوە، سەدر دوێنێ ئاڕاستەی خۆپیشاندانەكانی بەرەو ئەنجومەنی دادوەرییو دادگای فیدراڵی گواستەوە، هەندێك لە سەرچاوەكان لەناو رەوتی سەدرەوە باسلەوە دەكەن، پێدەچێت خۆپیشاندانەكان لە ناوچەی (سەوز)ەوە ئاڕاستەی ناوچەی (جادریە)و كۆشكی (سەرۆكایەتی كۆمار)یش بكرێت، سەدر لە تویتەكەیدا داوا دەكات دادگای دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، سەرۆك كۆمار راسپێرێت بە دیاریكردنی رۆژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی پێشوەختەی نوێ. ماددەی (٦٤)ی دەستوری عێراق تەنیا دوو رێگەی بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان دیاریكردووە: * رێگای یەكەم: یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان واتە لەكۆی (٣٢٩) ئەندام (١١٠) ئەندام نوسراوێك پێشكەش بكەنو داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەنو پەرلەمان بەزۆرینەی رەها (واتە ٥٠+١)ی دەنگی ئەندامەكانی داواكارییەكە پەسەند بكات، بەگوێرەی ئەم رێگا دەستورییە دوای پێشكەشكردنی داواكاری، هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان پێویستی بە دەنگی (١٦٥) ئەندامی پەرلەمان هەیە لەكۆی (٣٢٩) ئەندام. سەدر بەر لە كشانەوەی لە پەرلەمان، بە سودوەرگرتن لە هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ بارزانیو حەلبوسی دەیتوانی بە ئاسانی پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوە، ئەم یەكێكە لەو ئاماژانەی دەریدەخات لە بڕیارەكەیدا بۆ كشانەوە لە پەرلەمان كەوتوەتە هەڵەوە. * رێگای دووەم: سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بەڕەزامەندی سەرۆك كۆمار داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكات. ئەم رێگایە ئێستا بەركار نییە، چونكە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانو بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆمار هەردووكیان كاربەڕێكەرنو لەبەردەم خولی ئێستای پەرلەماندا هەڵنەبژێردراونو ناتوانن داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەن. جگە لەو رێگا نادەستورییەی كە سەدر بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان پێشنیازی كردووە كە دادگای فیدراڵییە، رێگایەكی تریش هەیە بۆ دەربازبوون لە بنبەستەكە ئەویش ئەوەیە بە رێككەوتنی لایەنەكان پەرلەمان سەرۆك كۆمارێكی نوێ هەڵبژێرێتو دواتر هەر بە رێككەوتن حكومەتێكی كاتیی لە عێراق دروست بكرێت، بۆ ئەوەی ئەم حكومەتە ئەركی ئامادەكاری سازدانی هەڵبژاردنێكی نوێ بگرێتە ئەستۆ لەماوەیەكی دیاریكراودا، بەتایبەتیش كە بەگوێرەی دەستور حكومەتی كاربەڕێكەری ئێستای عێراق بە سەرۆكایەتی مستەفا كازمی دەسەڵاتی ئەوەی نییە بودجە بۆ سازدانی هەڵبژاردن تەرخان بكات. بەڵام سەدر دەیەوێت دۆخی سیاسی عێراق بگەڕێنێتەوە بۆ سەرەتای پرۆسەی سیاسی نوێ لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە 2003، تەنانەت بە دەستكاریكردنی دەستوریشەوە، داواكارییەكی لەمشێوەیەش پێویستی بەكاتێكی زیاتر هەیە. چوارچێوە ئامادهكاری بۆ روبهرووبونهوه دهكات گرەوكردن لەسەر لەبەریەكهەڵوەشاندنەوەی هاوپەیمانێتیی چوارچێوەی هەماهەنگیی (نوری مالیكی+ هادی عامری+ قەیس خەزعەلی، فالح فەیاز+ عەممار حەكیم+ حەیدەر عەبادی) جارێكی تر شكستی هێنا، دوێنێ شەو چوارچێوەی كۆبووەوەو بە بانگەوازكردن بۆ یەكلایكردنەوەی كاندیدی سەرۆك كۆمارو پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت وەڵامی داواكەی سەدری دایەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان لەلایەن دادگاوە. سەدر كە لەماوەی (9) مانگی دوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری 2021وە هەموو هەوڵێكی بۆ ئەوە بووە هادی عامری لە نوری مالیكی جیابكاتەوە، لەم هەوڵەدا سەركەوتوو نەبوو، تەنانەت دزەكردنی تۆمارە دەنگییەكانی مالیكی كە لەبارەی حەشدی شەعبیو عامرییەوە بەشێوەیەكی نەرێنی قسە دەكات، هێشتا نەیتوانیوە هاوپەیمانێتی چوارچێوەی هەڵوەشێنێتەوە كە بە هاوپەیمانێتی نزیك لە ئێران ناودەبرێت. هەر دوای كۆبونەوەكەی دوێنێ شەو، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بانگەوازی خۆپیشاندانیان كرد بۆ لایەنگرەكانیان، خۆپیشاندانی ئەمجارە ناوی لێنراوە "گەل دەوڵەت دەپارێزێت"، وەكو خۆیان دەڵێن ئەمە بۆ بەرگریكردنە لە دامەزراوەی دامەزراوە دادوەرییو یاساییەكانی وڵات. ئەم خۆپیشاندانە لەبەردەم ناوچەی سەوز دەكرێت كە لایەنگرانی سەدری تێدا كۆبوەتەوە، واتە لە ئەگەری رۆشتنی لایەنگرانی سەدر بەرەو بینای دادگا، ئەگەری روبەڕووبونەوە هەیە لەنێوان هەردوولادا. چارەسەری دەرەكیی! ئێستا كە دوای (10) مانگ لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، هەردوو بەرەی ناكۆكی شیعە (سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگیی) ناتوانن بگەنە رێككەوتن لەسەر پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەت یاخود سازدانی هەڵبژاردنێكی نوێ، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن لە دەرەوەی عێراق نەخشەرێگایەك بۆ چارەسەر بەسەر لایەنە عێراقییەكاندا بسەپێندرێت. هەندێك پێشبینی دەستپێشخەریی ئێران دەكەن، هەندێكی تر گومانیان هەیە لەئەگەری بەردەوامبوونی بنبەستە سیاسییەكە، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی نەخشەرێگایەك بەسەر لایەنە سیاسییەكاندا بسەپێنێت، كە رەنگە ئاكامەكەی باش نەكەوێتەوە.
.jpg)
راپۆرت: درەو داواکارییەکەی سەدر بۆ ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و سازدانی ھەڵبژاردنێکی نوێ چەندین بەربەستی لەبەردەمدایە، لەپێش ھەموشیانەوە ھەموارکردنی یاسای ھەڵبژاردن، ھەڵبژاردنی نوێ چۆن دەکرێت ؟ کێ سەرپەرەشتی ھەڵبژاردن دەکات ؟ پەرلەمان چۆن ھەڵدەوەشێتەوە ؟ وردەکاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. لە گۆڕینی سیستەمەوە بۆ ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان ؟ سەدر کە دوای کشانەوەی لە پەرلەمان داوای ھەمواری دەستورو گۆڕینی سیستەمی سیاسی دەکرد، ئێستا ھەندێک پاشەکشێی کردووەو داواکاری خۆی لە ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و سازدانی ھەڵبژاردنێکی نوێدا کورتکردوەتەوە، ئەمەش دوای ئەوەی بە کشانەوەی لە پەرلەمان ھیچ رێگایەکی لەبەردەمدا نەما جگە لەوەی لایەنگرەکانی بنێرێتە سەر تەلاری پەرلەمان. لایەنەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگیی بە ھەندێک تێبینییەوە پاڵپشتی سازدانی ھەڵبژاردنێکی پێشوەختەی تر دەکەن، لەمەشدا زیاتر چاویان لە ھەموارکردنەوەی یاسای ھەڵبژاردن و کۆمسیۆنە، ھاوپەیمانەکانی سەدریش (بارزانی+ حەلبوسی) ھێشتا بە گومانەوە لە بارودۆخی نوێ دەڕوانن و چاوەڕێی دەرکەوتنی ئاسۆیەکی نوێن، حەلبوسی کە لەدوای ھەڵبژاردنی ١٠ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢١وە لە بارزانی نزیکبوەتەوە، ئەمڕۆ بەشێوەیەکی بنچینەیی پشتیوانی خۆی بۆ ھەڵبژاردنێکی پێشوەختەی نوێ راگەیاند، بەڵام بارزانی ھێشتا ھەڵوێستی خۆی یەکلانەکردوەتەوە، فازل میرانی سکرتێری مەکتەبی سیاسی پارتی لە بۆنەیەکدا دژایەتی خۆی بۆ ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی عێراق راگەیاند، بەڵام زۆری نەخایاند ناچارکرا بەوەی رونکردنەوەیەک بدات و بڵێ ئەوەی وتم تەنیا بۆچوونی خۆم بوو نەک حزبەکەم. ھەڵبژاردنی پێشوەختە چۆن دەکرێت ؟ ئێستا کە ئیتر پرسی سازدانی ھەڵبژاردنێکی نوێ لەسەر داوای موقتەدا سەدر خەریکە دەبێت بە ئەمری واقع، قسەوباس لەبارەی چۆنیەتی سازدانی ھەڵبژاردنەکە گەرم بووە، ئایا ھەڵبژاردنی نوێ چۆن بەڕێوە دەچێت ؟ پەرلەمان چۆن و کەی ھەڵدەوەشێتەوە ؟ بە چ یاسایەک ھەلبژاردن بکرێت ؟ کێ پرۆسەی ھەڵبژاردن بەڕێوەدەبات ؟ سازدانی ھەر ھەڵبژاردنێکی نوێ لە عێراق بەر لە ھەموو شێک پێویستی بە ھەموارکردنەوەی یاسای ھەڵبژاردنەکانە، یاسایەک کە تەنیا یەکجارو لە ساڵی ٢٠٢١دا ئەزموون کراوەو شێوازی ھەڵبژاردنی لە عێراق گۆڕیوە بۆ (فرە بازنەیی)، ئەو بنبەستە سیاسییە ماوەی (١٠ مانگە) لە عێراق دروستبووە، لەم یاسایەوە سەرچاوەی گرتووە. دادگای باڵای فیدڕاڵی کە بەرزترین دادگای عێراقەو بڕیارەکانی تانەی لێنادرێت، بەپێی بڕیاری ژمارە (١٥٩) کە لە رۆژی (٢٠٢١/١٢/٢٧) دەریکردووە، پەرلەمانی عێراق پابەند دەکات بەوەی یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠ی ھەڵبژاردنەکان ھەمواربکاتەوەو شێوازی جیاکردنەوەو ئەژمارکردنی دەنگەکان لە (ئەلیکترۆنی)یەوە بگۆڕێت بۆ شێوازی (دەستی) ھەروەھا کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکانیش بگۆڕێت. ھەموارکردنی یاسای ھەڵبژاردن پێویستی بەوەیە خولی ئێستای پەرلەمان بەردەوام بێت تا ئەوکاتەی یاساکە ھەمواردەکرێتەوە، ئەمەش ئەرکێکی قورسە لەبەردەم پەرلەمان و دەبێت ھەموو لایەنەکان لەسەر ھەموارەکە بگەنە رێککەوتنی کۆتایی، سەدر کە دوای ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان دەکات و میکانیزمەکەی دیاری نەکردووە، رەنگە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەبەرچاونەگرتبێت، بەتایبەتی کە ئیتر کوتلەی سەدرییەکان لەناو پەرلەماندا نەماون و کاریگەریی راستەوخۆیان نابێت لەسەر گفتوگۆکانی ھەمواری یاسای ھەڵبژاردن، مەگەر لە دەرەوەی پەرلەمان و بەتەوافوقی سیاسیی داواکارییەکانیان بچەسپێنن. پەرلەمان چۆن ھەڵدەوەشێتەوە ؟ ماددەی (٦٤)ی دەستوری عێراق دوو رێگەی بۆ ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان دیاریکردووە: * رێگای یەکەم: یەک لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان واتە لەکۆی (٣٢٩) ئەندام (١١٠) ئەندام نوسراوێک پێشکەش بکەن و داوای ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بکەن و پەرلەمان بەزۆرینەی رەھا (واتە ٥٠+١)ی دەنگی ئەندامەکانی داواکارییەکە پەسەند بکات. بەگوێرەی ئەم رێگا دەستورییە دوای پێشکەشکردنی داواکاری، ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان پێویستی بە دەنگی (١٦٥) ئەندامی پەرلەمان ھەیە لەکۆی (٣٢٩) ئەندام. سەدر کە ئێستاو دوای کشانەوەی لە پەرلەمان دوای ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان دەکات، بەر لە کشانەوەی بە سودوەرگرتن لە ھاوپەیمانێتییەکەی لەگەڵ بارزانی و حەلبوسی دەیتوانی بە ئاسانی پەرلەمان ھەڵوەشێنێتەوە، ئەم یەکێکە لەو ئاماژانەی دەریدەخات لە بڕیارەکەیدا بۆ کشانەوە لە پەرلەمان سەدر پەلەی کردووەو کەوتوەتە ناو ھەڵەیەکی سیاسییەوە. * رێگای دووەم: سەرۆکی ئەمجومەنی وەزیران بەڕەزامەندی سەرۆک کۆمار داوای ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بکات. ئەم رێگایە ئێستا بەرکار نییە، چونکە مستەفا کازمی سەرۆک وەزیران و بەرھەم ساڵحی سەرۆک کۆمار ھەردووکیان کاربەڕێکەرن و لەبەردەم خولی ئێستای پەرلەماندا ھەڵنەبژێردراون و ناتوانن داوای ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بکەن. لەنێوان ئەم دوو رێگا دەستورییەدا رێگایەکی تریش ھەیە کە زۆر دەستوریی نییە، بەڵام بۆ چارەسەری دۆخەکە دەکرێت پەنای بۆ ببرێت، ئەویش ئەوەیە دادگای باڵای فیدراڵی بەبەھانەی ئەوەی خولی ئێستای پەرلەمان شکستی ھێناوە لەوەی لەماوەی دەستوریدا سەرۆک کۆمار ھەڵبژێرێت و متمانە بە کابینەی نوێی حکومەت بدات، داوای ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بکات. بەم بارودۆخەوە داواکاری سەدر بۆ ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و سازدانی ھەڵبژاردنێکی پێشوەختەی نوێ بەبێ رەزامەندی نەیارەکانی (لایەنەکانی چوارچێوەی ھەمەھەنگیی) کە ئێستا کوتلەی گەورەی ناو پەرلەمانن، ھیچ ھەنگاوێک ناچێتە پێشەوەو ئەگەر دەستپێشخەریی نێودەوڵەتیی و ناوچەیی بەدیاریکراویش ئێران نەبێت، رەنگە بنبەستی سیاسی عێراق زیاتر درێژە بکێشێت یاخود لە ھەر ساتێکدا پێکدادانی ناو ماڵی شیعە لە ئەگەرەوە بکات بە واقع. سەدر ھەڵەکەی راستدەکاتەوە ؟ دوای نزیکەی (١٠ مانگ) لە بەڕێوەچوونی ھەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانیی، پرۆسەی سیاسی عێراق ھێشتا لەناو بنەستدا دەسوڕێتەوەو ئەنجامی ھەڵبژاردن نەیتوانی کابینەیەکی نوێی حکومەت دروست بکات. نۆ مانگی رابردوو ماوەی ململانێ و کێشمەکێشی نێوان دوو جەمسەری ناکۆکی ناو ماڵی شیعەکان (سەدر و لایەنەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگیی) بوو، کە دواجار کوردو سوننەشی بەسەر خۆیدا دابەشکردو قەیرانەکەی لە ناکۆکی ناو ماڵی شیعەوە کرد بە قەیرانێکی سەرتاسەریی لە عێراقدا. ململانێی جەمسەرە ناکۆکەکانی شیعە، دواجار موقتەدا سەدری براوەی یەکەمی ھەڵبژاردنی توشی ھەڵەیەکی سیاسی کردو بە (٧٣) کورسییەوە لە پەرلەمان کشایەوەو گۆڕەپانەکەی بۆ نەیارە سیاسییەکانی بەدیاریکراویش (نوری مالیکی) چۆڵکرد. چوارچێوەی ھەماھەنگیی (مالیکی+ عامری+ خەزعەلی+ عەبادی+ حەکیم) کە لەسەرەتاوە ناڕازی بوون لە ئەنجامی ھەڵبژاردن و داوای ھەڵوەشاندنەوەی ئەنجامەکان و سازدانی ھەڵبژاردنێکی نوێیان دەکرد، سەرباری ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەکانیان دژی ئەنجامەکان، دواجار پابەندبوون بە بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵیی بۆ پەسەندکردنی ئەنجامی ھەڵبژاردن و ئەمجارەیان شەڕەکەیان لە شەقامەوە گواستەوە بۆ ناو پەرلەمانی ھەڵبژێردراوی نوێ، لەوێ بەسودوەرگرتن لە بڕیارێکی دادگای فیدراڵی بۆ دیاریکردنی (دوو لەسەر سێ) وەکو نیسابی دانیشتنی پەرلەمان بۆ ھەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار، بە ھاوپەیمانێتی لەگەڵ یەکێتی نیشتمانی کوردستان و ژمارەیەک لە پەرلەمانتارانی سەربەخۆو ھاوپەیمانی (عەزم)ی سوننەکان، یەک لەسەر سێی پەکخەر (الثلث المعطل)یان دروستکردو بەمە رێگرییان لە سەدرو ھاوپەیمانەکانی (بارزانی+ حەلبوسی) گرت پرۆسەی ھەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار تێپەڕێنن و دەست بە دروستکردنی کابینەی نوێی حکومەت بکەن. سەدر کە بێئومێد بوو لە پێکھێنانی کابینەی نوێی حکومەت، ستراتیژی خۆی گۆڕی بۆ شەڕکردن لەسەر ھێشتنەوەی حکومەتی کاربەڕێکەری مستەفا کازمیی، بۆیە لە یەکەم ھەنگاودا بەسودوەرگرتن لەو زۆرینەی لەگەڵ ھاوپەیمانەکانیدا (بارزانی+ حەلبوسی) ھەیبوو، سەرباری ناڕەزایەتی لایەنەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگیی، لەناو پەرلەمانی نوێوە یاسای (پاڵپشتی خێرا بۆ ئاسایشی خۆراک)ی پەسەندکرد، ئەمە لەبری یاسای بودجە بوو بۆ حکومەتی کازمیی. کازمیی یەکێکە لە دیارترین خاڵەکانی ناکۆکیی لەنێوان لایەنەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگیی و موقتەدا سەدر، لایەنەکانی چوارچێوە کازمی تۆماتبار دەکەن بەوەی حکومەتەکەی رادەستی سەدر کردووە، بۆیە دژی بەردەوامبوونی کابینەی کازمین تەنانەت ئەگەر بەشێوەی کاربەڕێکەریش بێت و بە دەسەڵاتی تەواوەتی خۆیەوە کارنەکات. سەدر سەرباری ئەوەی نەیتوانی کابینەی نوێی حکومەت دروست بکات، بە مانەوەی لە پەرلەمان دەیتوانی بەرگریی لە بەردەوامبوونی حکومەتی کازمیی بکات، بەڵام وای نەکردو لە ھەنگاوێکی کتوپڕدا لە پەرلەمان کشایەوە. سەدر چاوەڕێ بوو بە کشانەوەی لە پەرلەمان، شەرعیەتی پەرلەمان بخات، بەڵام ئەمە روینەدا، لایەنەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگیی و سەربەخۆکان بە موبارەکەی (بارزانی+ حەلبوسی) ھەرزوو کورسییە بەتاڵەکانی سەدریان پڕکردەوە. زۆرینەی ئەوانەی چاودێری دۆخی سیاسی عێراق دەکەن لەسەر ئەوە ھاوڕان، سەدر لە بریاری کشانەوەیدا لە پەرلەمان توشی ھەڵەیەکی سیاسی گەورە بووە. وا دەرکەوت سەدر خۆشی لە کۆتایدا درکی بەوە کرد لە بڕیارەکەیدا بۆ کشانەوە لە پەرلەمان ھەڵەی کردووە، بۆیە کاتێک لایەنەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگیی کورسییە بەتاڵەکانی پەرلەمانیان پڕکردەوەو بەشێوەیەکی کرداری کاندیدی پۆستی سەرۆک وەزیران (محەمەد شیاع سودانی)یان یەکلاکردەوەو ئامادەکارییان کرد بۆ سازدانی دانیشتنی پەرلەمان و ھەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار، سەدر ھیچ رێگاچارەیەکی لەبەردەمدا نەمایەوە بۆ پارێزگاریکردن لە حکومەتی مستەفا کازمیی جگە لەوەی لایەنگرەکانی بنێرێتە سەر تەلاری پەرلەمان، لەمەشدا سودی لە مستەفا کازمیی بینی کە وەکو فەرماندەی گشتیی ھێزە چەکدارەکان چاوپۆشی کرد لە تێپەڕینی سەدرییەکان بۆ ناو ناوچەی سەوزو دواجاریش کۆنترۆڵکردنی تەلاری پەرلەمان. لەبەرامبەردا لایەنەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگیش کە لەدوای ھەڵبژاردنەوە گلەییان لە ئەنجامەکان ھەبوو، لە پڕکردنەوەی کورسییە بەتاڵەکانی سەدرو ھەوڵی پێکھێنانی حکومەت بەبێ سەدرییەکان پەلەیان کردو ئێستا ناچارن ھەندێک مل بۆ فشارەکان سەدر بدەن کە لە شەقامەوە لەسەری دروستکردوون.
.jpg)
درەو: مایكل نایتس/ پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی نزیک (The Washington institute for near east policy ) بەپێی ڕاپۆرتێکی (پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی نزیک) تورکیا لە (6) مانگی ڕابردوودا (190) هێرشی ئاسمانی زەمینی لە ڕێگەی (تۆپ و تەیارەو فرۆکەی بێ فڕۆکەوان (درۆن))ەوە لە هەرێمی کوردستان ئەنجامداوە، هەر بە پێی ڕاپۆرتەکە لە ئێستادا نزیکەی (هەزار و 553) کیلۆمەتر چوارگۆشە لە خاکی باکووری عێراق (هەرێمی کوردستان) لە ژێر دەسەڵاتی بارەگاو بازگەی تورکیادایە، واتە نزیکەی (3.5%)ی خاكی هەرێمی کوردستان و (0.3%)ی کۆی رووبەری عێراق. لە (27ی تەمموز)دا عێراق لەبەردەم ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی سكاڵای لەسەر توركیا تۆمار كرد، میلیشیاكانی عێراقیش مووشەكیان ئاراستەی كونسوڵخانەی توركیا كرد لە موسڵ. ئهم دوو ههنگاوه وهك كاردانهوهی تۆپبارانەکەی توركیابوو کە له (20ی تهممووز)دا کردییە سەر سەیرانگایەک لە (گوندی پهرخ)ی سەر بە پارێزگای دهۆک له ههرێمی كوردستان و تێیدا (9) هاوڵاتی عێراقی بە ڕەگەز عەرەب كوژراون و (33) كهسی دیكهش بریندار بوون. هەروەها ئەم دوو هەنگاوە بە دوایین پەرەسەندنی ئەم ململانێیە دادەنرێت، کە بۆ ماوەی دەیان ساڵە بەردەوامە بەبێ ئەوەی سەرنجی ئەوتۆی بە لای خۆیدا ڕاکێشابێت، بەڵام ئەمجارەیان لە ڕووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە ململانێکە هەڵکشانی زیاتری بەخۆوە بینی. ڕەنگە میلیشیاکانی سەر بە ئێران گەورەترین سوودمەند بن لەم پێکدادانانە، چونکە تورکیا بە بیانوویەکی نوێی دەزانێت بۆ ئەو گرووپانەی کە خۆیان بە "مقاوەمە" ناودەبەن، هێرش لە دەرەوەی چوارچێوەی دەوڵەتی عێراق دەستپێبکەن. ئهگهر ئهم ڕهوتهی ئێستا بهردهوام بێت، ههڕهشهی ئهوه هەیه زۆرێک له بهرژهوهندییهکانی ئهمریکا و عێراق بخاته مهترسییەوە. هۆکاری ئۆپەراسیۆنەکانی تورکیا لە ناوخۆی عێراق و هەرێمی کوردستان لە ساڵی (1983)ەوە تورکیا دەستی کردووە بە ئەنجامدانی هەڵمەتی زەمینی و ئۆپەراسیۆنی دیکەی سنوور بەزاندن، بۆ بە ئامانجگرتنی بنکەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان "پەکەکە" لە باکووری عێراقی، ئەو گرووپە چەکدارەی تورکیا کە لەلایەن ئەنقەرە و واشنتۆن و بەشێک لە حکومەتەکانی دیکەوە وەک تیرۆریست دەستنیشانکرابوون. زۆربەی ئەم ئۆپەراسیۆنانەش لە وەڵامی هێرشە تایبەتەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)ەوە بووە، کە ببووە هۆی کوژرانی سەرباز و پۆلیس کە لە ناوخۆی تورکیادا دەستی پێکردووە. ئەم ئۆپەراسیۆنانەش لە نێو خاکی عێراقدا لە دوای ئەوەوە هات کاتێک (سەدام حسێن) ڕەزامەندی دا بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەکانی تورکیا لەبە قوڵایی (٥) کیلۆمەتر لە خاکی عێراق. تا ناوەڕاستی نەوەدەکان ئەم پشتێنە سنوورییە فراوانتر کرا بۆ (١٦) کیلۆمەتر. دوای ئەوەی ڕژێمی سەدام لە ساڵی (1991) هێزەکانی لە باکووری عێراق کشاندەوە، پارتی دیموکراتی کوردستانی نەیتوانی پێش بە شانە بە ئەزموونەکانی پەکەکە بگرێت کە بنکەی خۆیان لە قووڵایی عێراق دابمەزرێنن. لە بەرامبەردا تورکیا یەکە زرێپۆشەکانی ناردو پێشڕەوییان کرد بە قوڵایی (24) کیلۆمەتر چەکدارانی پەکەکەیان پاشەکشە پێکرد، لە کۆتاییدا بنکەیەکی هەمیشەییان بۆ تۆپخانە و هێلیکۆپتەرەکانی تورکیا لە (بامەڕنێ) جێگیر کرد، وەک بنکەیەکی چاودێری و ئامرازێک بۆ فراوانکردن هەڵمەتی تورکیا دژی پەکەکە. بەڵام پەکەک دزەی کردە ناو هەرێمی کوردستان و گەیشتە چیای گارا (٤٠ کم لەناو سنوور)، چیاکانی قەندیل (٩٦.٥ کم)، کەمپی ئاوارەکانی ڕوستەم جودی کە لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە سەرپەرشتی دەکرێت لە قەزای مەخمور (١٧٧ کم)، تا گەیشتە شەنگال و ڕێگایەکی بۆ سنووری سووریا بۆ پەکەکە کردەوە. لە ساڵی (٢٠٠٨)ەوە، هێرشە ئاسمانییەکانی تورکیا وردە وردە جێگەی هێرشی زەمینی گرتەوە. سوپای ئەمریکا لە قۆناغێکی سەرەتاییدا زانیاری هەواڵگری بۆ ئەم هێرشانە دابین کرد، بەڵام لەو کاتەوە تورکیا زیاتر پشتی بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و سەرچاوەی هەواڵگری مرۆیی خۆی بەستووە. فراوانخوازی و هەڵکشان لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا تورکیا هەوڵی نائاسایی داوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو قووڵاییە ستراتیژییەی کە پەکەکە بەدەستی هێناوە. لە سووریاش ئۆپەراسیۆنی بەرفراوانی سنووربەزاندنی ئەنجامداوە بە ئامانجی ناچارکردنی یەکینەکانی پاراستنی گەلی کورد (کە وەک لقێکی پەکەکە سەریهەڵداوە) بۆ بەجێهێشتن و جێگیرکردنی میلیشیاکانی سەر بە تورکیا لە شوێنی ئەوان. لەعێراقدا هاوکارییەکانی لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان، وایکردووە کە بتوانێت لە سنوورەکانەوە چەندین تاکتیکی بەرفراوان بەکاربهێنێت، کە زۆرجار سەرکەوتوو بووە لەوەی خۆی بپارێزێت لە گازندەی نێودەوڵەتی. یەکەم: دوای ئەوەی دەوڵەتی ئیسلامی لە ساڵی ٢٠١٤دا کۆنترۆڵی موسڵی کرد و کارمەندانی کونسوڵخانەی تورکیای دەستبەسەر کرد، ئەنقەرە گەورەترین بنکەی خۆی لە عێراق بە ناحیەی "زیلکان" دامەزراند. بنکەکە لەسەر زەوییەکی بەرز دروستکراوە کە ڕووی لە موسڵ کردووە، زیاتر لە (80) کیلۆمەتر لەناو هەرێمی کوردستاندا هەڵکەوتووە و ئەمەش بە شێوەیەکی ئیستفزازی بۆ میلیشیا عێراقییەکانی سەر بە ئێران دەبینرێت کە لە دەشتەکانی نەینەوا جێگیرکراون. دووەم: تورکیا ئۆپەراسیۆنە سنووربەزێنەکانی نوێ کردووەتەوە، لەبری داگیرکاری کاتی لەلایەن یەکە زرێپۆشە ناڕێکخراوەکانەوە، ئێستا هەموو بەهارێک هەڵمەتی درێژخایەن ئەنجام دەدات کە تیایدا هێزە تایبەتە بە ئەزموونەکان بە هێلیکۆپتەر دەگوازرێنەوە، بنکەی کۆماندۆکان بەشێوەی لەناکاو لە قووڵایی نێوان (٣٢ بۆ ٤٨) کیلۆمەتر لەناو عێراقدا دادەمەزرێنن بەمەبەستی چاودێریکردن و ڕێگریکردن لە هێڵەکانی جوڵەی پەکەکە "بە تەقەکردن" (واتە بە قەناس، دۆشکە، موشەک، هاوەن، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، و کۆپتەر). ئەمڕۆ نزیکەی (هەزار و 553) کیلۆمەتر چوارگۆشە زەوی لە باکووری عێراق پڕە لە پێگە و بازگەی تورکیا، واتە نزیکەی (3.5%)ی هەرێمی کوردستان و (0.3%)ی کۆی رووبەری عێراق. دوای چوونە ناوەوەی تورکیا، بەشێکی زۆری ئەم خاکە لە ژێر هەژمونی هێزە کوردییەکانی عێراق نەماوەو لەو کاتەوە ئاوارەبوونی دانیشتووانەکەی نەوەستاوە، بەهۆی ئەو هەلومەرجە شەڕئامێزەی کە تێیدا زاڵ بووە. سێیەم: تورکیا بە شێوەیەکی بەرچاو مەودای هێرشەکانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی فراوانتر کرد، نەک تەنها لەسەر سنوور و چیای قەندیل، بەڵکو هێرشەکانی لە قووڵایی (٢٨١) کیلۆمەتر لە ناوخۆی عێراق ئەنجامدا و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی فیدراڵی وەک شەنگال و موسڵ کردە ئامانج. لە زۆر حاڵەتدا فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی (بەیرەقتار) شوێنپێیان دەگرت و سەرکردەکانی پەکەکەیان کردە ئامانج، یان بە شوێنپێهەڵگرتنیان لەکاتی گەشتکردنیان بۆ باشووری ناوچەی سنوور، یان بە سیخوڕ ئەگەر چوونە ناو ناوچە شارییەکان (بۆ نموونە گەڕان بەدوای چارەسەری پزیشکی). بەگشتی - هەرچەندە هەمیشە نا - ئەم فڕۆکانە هێرشی زۆر سەرکەوتوو ئەنجام دەدەن بەبێ ئەوەی زیانێکی بەرچاوی لاوەکی لێبکەوێتەوە، زۆر هاوشێوەی ئەو لێدانە وردانەی کە ئەمریکا لە دژی ئامانجە تیرۆریستییەکان لە سەرانسەری جیهاندا ئەنجامی دەدات. لەگەڵ ئەوانەشدا بەدواکەوتنی تورکیا بۆ پەکەکە، وایکردووە بچێتە ناو ئەو ناوچانەی کە تۆڕەکانی ئەو پارتە لەگەڵ میلیشیاکانی سەر بە ئێراندا تێکەڵ دەبن، ئەمەش خولگەیەکی هەڵکشانی (تەسعید) دروستکردووە کە ڕەنگە لە کۆنتڕۆڵ دەربچێت. ئەمەش لە شنگال زۆرتر دیارە، کە هاوبەشە ئێزدییەکانی تاران تێکەڵ بە چەکدارانی پەکەکە دەبن بە شێوەیەک کە زەحمەتە هەستی پێبکرێت. کردەوەکانی ئەنقەرە لەم ناوچانەدا - وەک بەئامانجکردنی سەرکردە باڵاکانی میلیشیا ئێزدیەکان و کوشتنی خەڵکی مەدەنی لە پەرخ- بۆتە هۆی ئەوەی کە میلیشیاکان زۆر جار هێرش بکەنە سەر بنکەکانیان لە عێراق، جا چ بە بەکارهێنانی مووشەک بێت یان فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، کە بەزۆری پاڵ بە تورکیاوە دەنێت بۆ بەکارهێنانی تۆپ، لێدانی ئاسمان لە ڕێگەی هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە بۆ سەر میلیشیاکان. ئاماری هێرشەکانی تورکیا لە (6) مانگی 2022 بەپێی ئامارەکان تورکیا لە (6) مانگی ڕابردوودا (190) هێرشی ئاسمانی و زەمینی لە نێو خاکی هەرێمی کوردستان ئەنجام داوە بەجۆرێک؛ - مانگی شوباتی 2022؛ (44) هێرشی ئاسمانی - مانگی ئازاری 2022؛ (40) هێرشی ئاسمانی، (6) هاویشتنی تۆپ، (3) هێرشی هێلیکۆپتەر، (4) فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان. - مانگی نیسانی 2022؛ (26) هێرشی ئاسمانی، (1) هاویشتنی تۆپ، (3) هێرشی هێلیکۆپتەر، (4) فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان. - مانگی ئایاری 2022؛ (20) هێرشی ئاسمانی، (1) هاویشتنی تۆپ، (1) هێرشی هێلیکۆپتەر، (4) فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان. - مانگی حوزەیرانی 2022؛ (6) هێرشی ئاسمانی، (4) هاویشتنی تۆپ، (2) هێرشی هێلیکۆپتەر، (4) فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان. - مانگی تەموزی 2022؛ (14) هێرشی ئاسمانی، (3) هاویشتنی تۆپ. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە؛ مایكل نایتس؛ حرب تركیا فی شمال العراق: باڵارقام، The Washington institute for near east policy؛ https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/hrb-trkya-fy-shmal-alraq-balarqam
.png)
