ره‌نگین عه‌بدوڵڵا   ‎دۆخی سوریا درامایەكی خێرا و جێگەی پرسیارە، لە پڕێكدا زۆر دیمەنی ناو پرۆسەی سیاسی گۆڕانی بەسەردا هات، روسیا و ئێران لە خاوەن ماڵەوە بوون بە میوان، بەشار ئەسەد لە فێڵێكی ئەمنیدا خۆی دەگەیەنێتە مۆسكۆ، بەرەی نوسرە و چەتری چەكداریی گروپە توندڕەوەكان لە وێنەی تیرۆرستێكی راكردو لە یاسا دەبن بە پاڵەوان و فریادڕەس، دیمەشقی گەمارۆدراو لە رووی دیپلۆماسیەوە دەبێت بە شاڕێگای شاند و نێردەی وڵاتان، لە ناو هەموو گۆڕانكارییەكاندا زەقترین خاڵ كە دەبێتە جێگەی سەرنج، گۆڕینی ناوی (ئەبو محەمەدی جۆلانی) یە بۆ (ئەحمەد شەرع). ‎ گۆڕانی خێرا ئەو گۆڕانە خێرایە لە كارەكتەری سەرۆكی ئەنجومەنی توندڕەوانی سوریا، كە پێشتر هەڵگری پاشناوێك بوو كە دەلالەتێكی جوگرافی هەبوو بۆ زێدی خۆی كە (جۆلان)یە و هێما بوو بۆ بەریەككەوتنێكی جیۆپۆلەتێكی ناسیۆنالیزمی ئایینی سوری لە بەرامبەر ئیسرائیلدا، لەچاو تروكانێكدا ئەم  نازناوە دەبێت بە (شەرع)، ئەمەش یەك مانا زیاتر هەڵناگرێت، ئەویش بەكارهێنانی پاشناوە وەك مانای رەمزی بۆ خوودسەپێنی و گەوجاندنی رای گشتی، ئەمە ئەزموونێكی لاواز و هەڵەی گروپە رادیكاڵەكانە كاتێك بە دەسەڵات دەگەن، لە رێگەی شتە رواڵەتییەكانەوە فەرمانڕەوایی خۆیان دەسەپێنن نەك پێشكەشكردنی ئەزموونێكی ناوازە و تازە. ‎وەك ئاماژەمان پێدا دیمەنەكان زیاتر رووكارن و شكڵیان لە فۆڕمی فریودانی ئایینیدا گرتووە، كشانەوەی شەرع لە تەوقە لەگەڵ خانمە وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا، لە پاڵ گۆڕینی ناوەكەیدا، سوڕانەوە لەناو كۆمەڵێك گووتاری دژ بە یەك، هێشتنەوەی پەیكەری هێزەكەی بە هەمان هەیكەلی بەرەی نوسرە، پێمان دەڵێت كە تەنها ئەوەی لە شەرع و ئاراستە ئایینییەكەی گۆڕاوە دیوی دەرەوە و بوونە شكڵیەكەیەتی، بەدەر لەوە بە هەمان فكر و ئایدۆلۆژیای جارانەوە لەسەر ئەرزی واقیع سیاسەت دەكات. ‎ دوالیزمی جەنگ و سیاسەت جەنگاوەری پروسی (كارل فۆمن كلاوزفێتر) لە بارەی دوالیزمی جەنگ و سیاسەت، باوەڕی وایە هەردووكیان درێژكراوەی یەكترین، بەڵام بە ئامراز و میكانیزمی جیاواز، لەو شوێنەدا كە سیاسەت دەبێت بە درێژكراوەی جەنگ، دۆخی سوریا و ئەو گۆڕانە كتوپڕەمان دێنێتە یاد، كە شەرع لە ئەشكەوت و ژێرزەمین و تونێلەكانەوە دەبات بۆ ناو كۆشك و باڵاخانەكانی بڕیار، ئەم گۆڕانكارییە هێمای دەستبەرداربوونی جۆلانی نییە لە جەنگ و خۆ خەریككردنی بە سیاسەت وەك كلاوزفێتر دەڵێت، بەڵكو درێژەدانە بە جەنگی شەرع لە ژێر ناوی شەرعیەتی شۆڕشگێڕی و فەزڵی روخاندنی ئەسەد، هەمان ئایدیا و لە ژێر ناونیشانی جارانیش دەست دەكاتەوە بە جەنگەكەی خۆی، بەڵام كاتێك كەف و كوڵی سەركەوتنەكەی بەرەو كەمبوونەوە دەچێت. ‎ بازنەی جەنگ و ململانێ ئەوەی جۆلانی ناچار دەكات لەناو هەمان بازنەی جەنگ و ململانێدا بمێنێتەوە، بە تەنها دید و ئایدیۆلۆژیای پەڕگیر و خولیای جەنگ نییە، بەڵكو هۆكاری دیكەی زۆرن، لەوانە گرێبەستە سیاسییەكەی لەگەڵ دەوڵەتانی هەرێمیی و بەتایبەت توركیا بۆ درێژەدان بە شەڕی بەوەكالەت، چونكە شەرع ئەوەندەی لە پێناو توركیا دەجەنگێ و شەڕ و جەنگەكانی لەسەر خاكی سوریا بۆ یەكلایی دەكاتەوە، ئەوەندە بۆ خۆی و باوەڕەكانی شەڕ ناكات، ئەزموونەكانی پێشتریش لە روبەڕووبوونەوە لەبەرامبەر هێزی هەسەدە لە حەلەب و ناوچەكانی تر، دەیسەلمێنن تا توركیا ئۆپەراسیۆن و شەڕی بە وەكالەتی لە ناو خاكی سوریا بوێت، ئەوە شەرع و هێزەكەی ئامادەن، كەوابێت گرەوكردن لەسەر گۆڕینی شەرع بۆ ئاشتیخواز و دەوڵەتمەدارێك تەنها گرەوێكە خۆشباوەڕەكان بۆ داهاتووی سوریا دەیكەن. رێگری لە گۆڕانی شەرع ‎دەركەوتنی كۆمەڵێك چەكداری بیانی لە میدیاكان كە لە ریزی سوپای نوسرەن (تەحریر شام) و عیراقی و ئۆزبەكی و شیشانین، رێگرییەكی دیكەی گۆڕانی شەرعە، ئەو چەكدارانە لە بنەڕەتەوە و لە رۆژگاری بەهاری عەرەبییەوە بۆ جەنگ هاتوون و ناشیانەوێت بڕۆنەوە، مانەوەیان  خواستی جۆلانی لەسەرە بۆ ئەوەی ببن بە قەڵغانی پاراستنی خۆی و بەهۆی تێوەگلانیان لە تیرۆریش توانای گەڕانەوەیان بۆ وڵاتەكانی خۆیان نییە، وێنەی ئەم مانەوەیە نزیكمان دەكاتەوە لە هەمان سیناریۆی (ئەلقاعیدە) و (تاڵیبان)، كە ئوسامە بن لادن و موهاجیرەكانی دیكە، بوون بە خۆرەی سەری ئەفغانستان و خاڵی كۆتاییان بۆ قۆناغی یەكەمی تاڵیبان دانا، بەهەمان شیكاریش دەتوانرێت بوون و مانەوەی موهاجیرەكانی نوسرە لە سوریای دوای ئەسەد هەمان یاسای بەسەردا جێبەجێ بكرێت، بەوپێیەی ئەو پێكهاتەیە هەرگیز لە بوونیادنانی داهاتووی سوریا جێگەیان نابێتەوە. شەرع و هەسەدە ‎كێشە گەورەكەی شەرع لە ئێستادا لەگەڵ هەسەدە، دروستكردنی سوپای یەكگرتووی سوریا و یەكپارچەیی خاكەكەی نییە، بەڵكو وەرگرتنەوەی زیندانییەكانی داعشە، كە ژمارەیان دوانزە هەزار كەسی تێپەڕاندووە، ئەم مكوڕبوونەی جۆلانی لە وەرگرتنەوەی زیندانییەكان، ئەگەر بەشێكی فشاری توركیا بێت بۆ ئەوەی وەك كارتی گوشار لە بەرامبەر ئەمەریكا و ئەوروپا بەكاریان بێنێت، ئەوە دیوێكی دیكەی خواستی جۆلانی خۆیەتی، بۆ ئەوەی لە پێناو مانەوەی خۆی و بە بارمتەگرتنی چەكدارە زیندانییەكانی داعش، هەمیشە وەك هەڕەشەیەك بمێنێتەوە و بەهۆی ئەو كارتە بەهێزەوە جەنگ و پاڵەوانییەتی و سەركەوتنێكی تریش بباتەوە.

  سەلام عومەر - راوێژکار و راهێنەری میدیایی کاری رۆژنامەوانی هاوشێوەی پزیشکی و ئەندازیاری پیشەیەکی دێرینە؛ یاسا و ڕێسای ئەخلاقی دامەزراوی تایبەت بەخۆی هەیە. هاوکات، رۆژنامەوانی چەندین جۆری (Forms of Journalism) هەیە و لە هەر قۆناغێکدا جۆرێک یان چەند جۆرێک لەو رۆژنامەوانییە پەیڕەودەکرێن، لەوانە، رۆژنامەوانیی بنکۆڵکاری، رۆژنامەوانیی ژینگەیی، رۆژنامەوانیی هاوڵاتی، رۆژنامەوانیی هەستیار بۆ ململانێ و رۆژنامەوانیی ئاشتی (سەرچاوە: تاقیگەی رۆژنامەوانیی بونیادنەر- DW). لە باری ئاساییدا، رۆژنامەنوسان، لەڕێی پێشکەشکردنی رۆژنامەوانییەکی پیشەیییەوە، دەتوانن یارمەتی وەرگرانیان بدەن تا ئاسۆی بیرکردنەوەیان فراوانتر بێت و بە پشتبەستن بە زانیاریی پشتڕاستکراوە سەبارەت بە بارودۆخی ژیانیان و هەڵبژاردنی نوێنەرانی داهاتوویان لە دامەزراوەکانی دەوڵەتدا بڕیاری دروست بدەن. لە دۆخی لەو شێوەیەدا، جەمسەرگیریی لە ناو کۆمەڵگەدا، کەمتر دیارە و تەنانەت، بۆ دامەزراوەی میدیایی سەربەخۆش، دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوەکانی زانیاریی، سەلامەتی گیانیان و پەیداکردنی داهات بۆ دامەزراوەی میدیایی بێ سەرئێشەترە. بەپێچەوانەوە، کاتێک ململانێ سەر هەڵدەدات، ژیانی هاوڵاتیان و رۆژنامەنوسانیش سەختتر دەبێت، بەڕاستی دۆ و دۆشاو تێکەڵاودەبن. لە ژینگەی وەک ووڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەوانە، عیراق و سوریا، دەزگاکانی راگەیاندن بەسەر لایەنەکانی ململانێکەدا دابەشدەبن، جگە لە ژمارەیەکی یەکجار کەم لە رۆژنامەنوسان و دەزگای میدیای سەربەخۆ؛ متمانەی لایەنەکان بەیەکتری و بە میدیاش بۆ ئاستێکی چاوەڕواننەکراو دادەبەزێت. هەوڵدان بۆ سەپاندنی گوتاری لایەنێک لە لایەنەکانی ململانێکان، بڵاوبونەوەی ووتاری رق و کینە لەگەڵ لەدەستدانی کەناڵەکانی گفتوگۆکردن، ئەوە سەرەڕای پاشماوەی دکتاتۆرییەت و ئەو گرفتانەی بەجێیهێشتوون، ئەوندەی تر کاری راگەیاندن سەختتر دەکەن. بۆیە لە دۆخی وادا، دوانەی بیرکردنەوەی باو  (تەقلیدی) و رۆژنامەوانیی باو (تەقلیدی) روبەڕوی گرفتی چەند لایەنە دەبنەوە. رۆژنامەنوسان لە دۆخی ململانێدا، پەنادەبەنە بەر گرتنەبەری فۆرمێکی نوێی رۆژنامەوانی کە پێیدەوترێت؛ رۆژنامەوانیی هەستیار بۆ ململانێ. رۆژنامەوانیی هەستیار بۆ ململانێ روماڵکردنی گۆڕانکارییەکانی تایبەت بە هەر ململانێیەک لەخۆدەگرێت لەڕێی تێڕوانینێکی بابەتییانە، دادپەروەرانە، ووردبینانە، مرۆڤانە و لێپرسراوانەوەوە، بێ بەشداریکردن لە قوڵکردنەوەی دڕدۆنگییەکان لەڕێی بوون بە بەشێک لە ململانێکە، بەڵکو پێدانی بوار بۆ بیستنی دەنگی ئەوانەی لە ململانێکەدا دەنگییان نابیسترێت (سەرچاوە: تاقیگەی رۆژنامەوانیی بونیادنەر- DW). لە دۆخی وادا، رۆژنامەنوسان هەوڵی سڕینەوەی فرەیی نادەن و هەوڵنادەن یەک گوتاری سەردەست بسەپێنن، جا ئەوە لە ژێر هەر ناویکدا بێت، نەتەوە، نیشتیمان یان پێوەرەکانی نیشتیمانپەروەری، چونکە هەموو لایەنەکانی ململانێکە لە ئاستێکی بێمتمانەیی قوڵدان و ئەستەمە بزانرێت کام گوتار گوتاری هاوتەریبە بە بەرژەوەندیی گشتی.  لە دۆخی ئێستای ململانێکانی نێوان هەرێمی کوردستانی عیراق و بەشە کوردییەکەی سوریادا، ئایا گوتاری سەردەستی هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە) لە سوریا پەسەندترە کە زیاد لە جارێک رێگری کردووە لە کاری رۆژنامەوانیی لەوانە ڕێگەگرتن کەناڵی رووداو یان گوتاری پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەرێمی کوردستان کاتێک ئاڤا میدیا دەرگا بۆ چەکدارێکی کوردی هەیئەی تەحریری شام واڵادەکات تا بەدڵی خۆی شێوازی کوشتن و راوەدونانی چەکدارانی کچ و کوڕی (هەسەدە) بگێڕێتەوە.   رۆژنامەوانیی هەستیار بۆ ململانێ رەوتێکی رۆژنامەوانیی ئاست بەرزە، هەرچەندە بڕوای بە هەڵمەتی داکۆکیکردن نییە، بەڵام هانی دروستکردنی ژینگەیەک دەدات کە لایەنەکان لە یەکتر تێبگەن و بەرەو بەدیهێنانی لێکتێگەیشتن هەنگاو بنێن. هاوکات، رۆژنامەوانییەکی رەخنەگر و قسە لەڕووە؛ بە بەهانەی ناسکی بارودۆخەکە، کردەوەی لایەنێکی ململانێکە بۆ ڕێگەگرتن لە گەیشتنی ئاوی خواردنەوە بۆ ناوچەکانی ژێردەسەڵاتی لایەنەکەی تر ناشارێتەوە؛ لە هەمان کاتیشدا، روناکی دەخاتەسەر ڕێوشوێنی مامەڵەی مرۆڤانە لەگەڵ ئاوارەکان لەلایەن هەمان لایەنەوە. یەکێک لە خەسڵەتە بەرزەکانی رۆژنامەوانیی هەستیار بۆ ململانێ ئەوەیە بڕوای بە چالاکوانیی (Activism) نییە و بە جۆرێک لە هەڕەشەی دەزانێت بۆ سەر کاری رۆژنامەوانی. ئەو رۆژنامەوانییە جەخت دەکاتە سەر بنەماکانی و پابەندبوون بە ئیتیکی کارکردن لە ژینگەی دژواردا، لە باتی سەرقاڵبوون بە چالاکی سیاسی و تێکەڵاوکردن کاری رۆژنامەوانیی و نمایشی سیاسی. ئەم جۆرە لە رۆژنامەوانی بریتییە لە روماڵکردنی قووڵی ململانێکان بێ ئەوەی ئاگرەکە خۆش بکات. دیدگەی جیاوازی لایەنە پەیوەندیدارەکان، هۆکار و چوارچێوەی ململانێکە ڕووندەکاتەوە؛ هاوکات لە ئەگەرەکانی بونیادنانی ئاشتی دەکۆڵێتەوە لەگەڵ پیشاندانی ڕووخساری مرۆیی ململانێکە. رۆژنامەنوسی هەستیار بۆ ململانێ ڕاپۆرت لەسەر وەڵامەکان بۆ دامرکاندنەوەی ململانێکە و چارەسەرە پێشبینیکراوەکان دەکات. ڕۆڵی رۆژنامەنوسی هەستیار بۆ ململانێ بەرتەسککردنەوەی ململانێکە نییە، بەڵکو روماڵکردنی پرۆسەکانی بونیادنانی ئاشتییە؛ دواجار رۆژنامەوانی هەستیار بۆ ململانێ رۆژنامەوانییەکی بونیادنەر و ئاشتیخوازە. کاتی ئەوەیە دەزگاکانی راگەیاندن خۆیان بگونجێن لەگەڵ بەهاکانی رۆژنامەوانیی هەستیار بۆ ململانێ بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ململانێکانی ناوچەکە و بەشداریکردن لەگەیاندنی تێڕوانین و هەڵوێستی لایەنەکانی ململانێکە و روماڵکردنی هەوڵەکانی لیکنزیکبونەوە، لەباتی هەوڵدان بۆ سەپاندنی تێگەیشتنێک کە ئەوسەری دیار نییە. وا نزیکەی  (15) ساڵە لە ژینگەی دژواری ململانێی سەختدا کاری رۆژنامەوانیی و گەشەپێدانی میدیا دەکەم و راستییەکی بێپەردە فێربووم، یەکێک لە هەرە هەڕەشە گەورەکانی بەردەم کاری رۆژنامەوانی وەرگرتنی هەڵوێستی سیاسی و هەوڵدانە بۆ سەپاندنی تاک گوتاریی لە دۆخی ململانێدا. هاورێیەکی نزیکم هەیە دەڵێت،"سەلام، کەس ئیشی خۆی ناکات." هیوادارم رۆژنامەنوسان لەم قۆناغەدا بگەڕێنەوە بۆ بنەماکانی کاری رۆژنامەوانیی هەستیار بۆ ململانێ کە ڕوون، چەسپاو و پیشەیین و لە کاری لابەلا دوریاندەخاتەوە. گەڕان بە دوای یەک گوتاریی میدیایی کە هەڕەشەیەکی جددییە لەسەر دیموکراسی، گەڕانە بەدوای تروسکایی لەو سەری تونێلەکەدا، لەکاتێکدا لە بنەڕەتدا تونێلەکەش وجودی نییە.    

سەردار عەزیز بەشار ئەسەد جیاوازبوو لە باوکی. یەکێک لەو دیاردانەی کە ئەمڕۆ لە ناو کورد و ناوچەکەدا باوە، دەسەڵاتی خێزانیی و هاتنی مناڵەکان بۆ سەر دەسەڵات، لە ناوچەیەکدا کە دەسەڵاتدارێتی پێویستی بە کارامەیی و یاریکردن و توانای بەرگەی فشار و زۆر خەسڵەتی تر هەیە. بەڵام من ئەمڕۆ باس لە هەندێک خەسڵەتی تر دەکەم. ئەسەد مۆدێلێکی تایبەت بوو لە دەسەڵات. مۆدێلێک کە سەردەمی بەسەرچووە. دەسەڵاتێک کە زۆر هاوشێوەی سوریای ئەسەدبوو کۆریای باکورە. کرۆکی سیستەمی حوکمڕانی کوڕ و باوکە هەرگیز نەمرەکەی کۆریای باکور ئەوەیە کە دەبێت خەڵکی ناو ئەو وڵاتە هەتا ئاستی کۆیلە ملکەچی ئەوان بن. وەک کۆیلەش هەر کاتێک هەر یەکێکیان نوزەیەکی ناڕەزایی لێوە دەرچێت، دەبێت بە دڕندەترین شێوە لە ناو بچێت. ئەمە فەلسەفەی حوکمداریی ئەم شێوازەیە لە حوکم. لەم ڕوەوە سیستەمی حوکمڕانی ئێرانی لە زۆر ڕوەوە هاوشێوەیە. بنەمایەکی سەرەکی ئەم مۆدێلە ئەوەیە کە خەڵک نەیارن و دەبێت وەک دوژمن تەماشا بکرێن. بۆیە هەرگیز نابێت بە هیچ شێوەیەک سازش بۆ خەڵک بکرێت. لە یادەوەریی خامنەئیدا لە سەردەمی شادا، کاتێک شا سازش دەکات، ئەوان وەک خاڵی لاوازی دەیخوێننەوە. بۆیە سازش بۆ خەڵک وەک خاڵی کەوتن دەبینن. وەک لە مۆدێلی ئەسەددا بینیمان لە دۆخێکی وەهادا دەبێت سازش بۆ دەرەوە بکات. ئەوەی بەرەو کۆتایی دەچێت ئەم مۆدێلەیە لە حوکمڕانی کە دژایەتی ناوخۆی دەکات و سازش بۆ دەرەوە دەکات. چەند هۆکارێک هەن بۆ کۆتایی ئەم مۆدێلە: یەکەم، بە ئاگابونەوەی خەڵک. دووەم، دەستوەردانی هێزی تر کە وەها دەکات تێچونی پشتیوانی هەر دیکتاتۆرێک زۆر گران بێت. بۆ نمونە ڕوسیا و ئێران نەیانتوانی چیدی پشتیوانی ئەسەد بکەن. سێیەم، گەناندنی سیستەمە لە ناوەوە. ڕەنگە تێزێک کە بتوانێت هەندێک ڕوناکی بخاتە سەر ئەم جۆرە لە دەسەڵاتدارێتی تێزەکەی نەزیه ایوبی بێت لە کتێبی هەڵاوسانی دەوڵەتی عەرەبی. تضخيم الدولة العربية: السياسة والمجتمع في الشرق الأوسط. بەڵام تێزەکە خۆی لە بنەمادا بە زمانی ئینگلیزی نوسراوە، بۆیە بە زمانە ڕسەنەکەی ماناکەی ڕونترە Over-Stating the Arab State: Politics and Society in the Middle کرۆکی تێزەکە ئەوەیە کە دەوڵەت لە ناوچەکە بەهێزە بەڵام بە توانا نیە. بەو مانایە دەتوانێت بکوژێت یان بتۆقێنێت بەڵام ناتوانێت خەڵکیی ڕازیی بکات. ماوەیەک لەمەوپێش تێزێک لە ئارادابوو کە گوایە دیموکراسیی و لیبرالیزم سەردەمیان کۆتایی هاتوەو و سەردەم سەردەمی دژە لیبرال و دیکتاتۆرو نادیموکراسییە. بۆ نمونە خەڵکانی وەک ئەردۆگان، پوتین، بەشار، شی و ئەوانیتر وەها دەبینران کە بەدیلی دیموکراسیین. مۆدێلی بەشار تەنها باوەڕی بە تۆقاندن هەبوو، مۆدێلێکە کە لە کرۆکی دەسەڵاتی کۆن و بە تایبەتی دەسەڵاتی ڕۆژهەڵاتیدایە، قاعیدە و داعش زەقترین دەرکەوتەی بوون. بەڵام لە هەمانکاتدا خەڵک هێشتا بە تەواوی نەبوە بە هێز. خەڵک داواکارییان هەیە نەک خواستی حوکمڕانی. ئەمە لاوازییەکی گەورەیە ئەمڕۆ لە کوردستانیش دەیبینین. زۆرینەی خەڵک دەڵێن، هەرکەسێک بێت بمژێنێ. ئەم دیدە لەوەدا کورت دەهێنێت کە خەڵک دەبێت تێبگات کە تەنها خۆی دەتوانێت خۆی بژێنێ.

✍️جيهانگیر سدیق گوڵپی ماوەیەكە بەشێك لە بەرپرسان و پەرلەمانتارانی عێراق بە نوێنەرانی هەرێم و ئەوانی تریشەوە هەروەها هەندێ لە ئابوریناسان و شرۆڤەكارانیش ناوبەناو باس لە گرفتی كەمی سیولەی دینار ئەكەن. ڕۆژی 29/12 وەزارەتی دارایی عێراق بەفەرمی ئەوەی ڕەتكردەوە، بەڵام بەرپرسان و ڕاگەیاندنەكان بەردەوامن لە قسەكردن لەو بابەتە. لەمشتومڕی پرسێكی لەوجۆرەدا ئەوەی چاوەڕوانكراوە ئەوەیە كە ئەگەر حكومەت بەتایبەتیش وەزارەتی دارایی باس لە گرفتی كەمی سیولە بكات ئەوكات دەبێ پەرلەمانتاران و ئابوریناسان بەگومان و هەستیاریەوە بابەتەكە وەربگرن و داوای رونكردنەوە و وردەكاریی و هۆكاری گرفتەكە بكەن، نەك وەك ئەوەی ئێستە دەگوزەرێ. ئاخر گرفتی كەمی سیولە بۆ هەر حكومەتێك و بەتایبەتیش بۆ ئەم دۆخەی ئێستای حكومەتی عێراق بابەتێك نیە بەئاسانی رێی تێبچێت و باوەڕی پێ بهێنرێت. خۆی حكومەت بەكەمی ڕوبەڕوی گرفتی كەمبونەوە سیولە دەبێتەوە، كەمبونەوەی سیولەی بەردەست گرفتێكە دەشێ زیاتر ڕوبەڕوی بانكەكان و دامەزراوە داراییەكان ببێتەوە، بەتایبەتیش ئەوكاتەی كە بانەكەكان برێكی زۆر لەسپاردەكان(الودائع) دەخەنە وەبەرهێنان یان دەیاندەنەوە بەقەرز، وەهەمان كاتدا ڕوبەڕوی قەبارەیەكی چاوەڕواننەكراو لەداواكاری بۆ ڕاكێشانەوەی سپاردەكان دەبنەوە، وە بەئەندازەی پێویست كاشیان لەبەردەست نیە بۆ دانەوەی سپاردەكان بەخاوەنەكانیان. دەشێ حكومەتیش بۆ ماوەیەكی كەم ڕوبەڕوی گرفتی كەمی سیولە ببێتە بەتایبەتیش ئەگەر بۆ ماوەیەكی درێژ داهاتەكانی نەبونەوە بەكاش و نەگەڕانەوە سەر حسابەكەی بۆ نمونەی ئەگەر بۆ ماوەیەكی زۆر پارەی نەوتە فرۆشراوەكەی نەخرایە سەر حسابەكەی، ئەمەیش بەكەمی ڕو دەدات، عێراق لەئیستادا ڕوبەڕوی ئەم دۆخە نەبوەتەوە، ئەگەر دۆخێكی وایش بێتە پێشەوە ئەوا عێراق بۆ ماوەیەك دەتوانێ گرفتەكە چارەسەر بكات تاكو ئەوكاتەی داهاتە نەختینەكەی دەگاتەوە دەستی، ساڵانی پێشتر نەك بۆ چارەسەری دۆخێكی لەوجۆرە بەڵكو تەنانەت بۆ چارەسەری گرفتی كورتهێنانی داهاتیش زۆرجار سودی لە میكانیزمێك وەردەگرت كە پێی دەوترێت (سحب علی المكشوف) لەم ساڵانەی دواییدا بەیاسا ڕێگری ئەوەی لێ كراوە، بەڵام بەهۆی خەسڵەتی ئەو میكانیزمەوە ئەوا هەركات بیەوێ دەتوانێ بۆ ماوەی كورت سودی لێ وەربگرێ. ئەوەی بەزۆری حكومەتەكان ڕوبەڕوی دەبنەوە كورتهێنانی داهاتە نەك كەمبونەوەی سیولە، بەڵام خۆ عێراق لەمساڵدا توشی ئەو گرفتەیش نەبوە، بەپێ ڕاپۆرتەكانی وەزارەتی دارایی عێراق تاكو ئیستا لەنێوان داهاتی بەدەستهاتو و خەرجی ئەنجامدراودا جیاوازیەكی گەورە نیە، خۆ ئەگەر هەشبێ ئەوا بەپێی یاسای بودجە حكومەتی عێراق دەستكراوەیە بۆ قەرزكردن بۆ پڕكردنەوەی ئەو كورتهێنانە. عێراق لە فرۆشتنی نەوت بەردەوامە و داهاتەكەی بەدۆلار بەبێ گرفت دەچیتە سەر هەژماری وەزارەتی دارایی و لەوێوە بۆ هەژماری بانكی ناوەندی عێراق لەئەمەریكا، لەبەرامبەریشدا بانكی ناوەندی عێراق لەبەغدا و لقەكانی تری ناو عێراق بە بێ گرفت بەبارتەقای ئەو دۆلارانە دینار دەداتە وەزارەتی دارایی عێراق، داهاتە نانەوتیەكانیش لەلایەن حكومەتەوە بەدینار وەردەگیرێن، خۆ ئەگەر حكومەتی عێراق پێویستی بەدیناری زیاتر بوو واتە كورتهێنانی داهاتی هەبو، ئەوكات لەسەریەتی بەو ڕێگایانەی لەیاسای بودجەدا دیاریكراون  پارەی پیوسیت بەدینار بەدەست بهێنێت بۆ پڕكردنەوەی كورتهینانەكە. لەساڵانی پێشتر زیاتر لە جارێك بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت داهاتەكانی عێراق نزیكبونەتەوە لەسفر و خەرجیە زۆرەكانیشی بەردەوامبون و بابەتێك بەناوی كەمبونەوەی سیولە نەبوەتە گرفت، لەساڵی 2024دا بڕی فرۆشتنی دۆلار بەدینار لەلایەن بانكی ناوەندیەوە لەهەمو ساڵەكانی تر زیاتربوە، لە پەنجەرەی فرۆشتنی دراوی بیانی و لە پلاتفۆرمی ئەلەكترۆنی، بۆ حەواڵەی دەرەكی و بۆ نەختی ناوخۆیی. واتە بانكی ناوەندیش بەردەوام بوە لەڕاكێشانەوەی دینار.  وەبەپێی ڕاگەیاندنی بانكی ناوەندی عێراق لەمساڵدا مامەڵەكردن بەدینار لەرێگەی بانكەكانەوەو قەبارەی سپاردەی بانكەكان لەهەموساڵانی پێشو زیاتر بوە، جگە لەوەیش بانكی ناوەندی عێراق هیچ كات گرفتی دیناری نابێت و خۆی خاوەنی دینارەو هەمیشە دەتوانێ پابەندیەكانی خۆی بەدینار جێ بەجێ بكات، بەتایبەتیش كە خاوەنی یەدەگێگی گەورەی بیانیە.

د. كامەران مەنتك   ئەوەی لە سوریاو رۆژئاوای كوردستان روودەدات، سازانەكانی قۆناغی شەڕی ساردی نوێیە لەسەر دابەشكردنەوەی هەژموونی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، توركیا دوای ئەوەی بۆ ماوەیەكی زۆر لەسەر هەردوو پەتی روسی و ئەمریكی یاری دەكرد، پێدەچێت لە دواجاردا خۆی بەلای ئەمریكییەكاندا یەكلایی كردبێتەوەو بەرامبەر ئەمەش كۆمەڵیك دیاری پێشكەش كرابێت، دیارە گەورەترین دیاریش بۆ توركیا سەری مێردەزمەی كوردییە، كە وەك توركەكان دەڵێن، ئەگەر دەوڵەتی كوردی لە ئەفریقاش بێت ئەوان دژایەتی دەكەن! ئەو خۆیەكلایكردنەوەی توركیا، روس و ئێرانییەكانی سەخڵەت كردووە، روسەكان پێیان وایە ئەو هەڵوێستەی توركیا دەبێتە هۆی هەڵوەشانەوەو كۆتایی دەوڵەتی كەمالی، كە لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە دامەزراوە، ئێرانییەكانیش پێیان وایە، كە توركیا كەوتە تەڵەی ئەمركییەكان باجێكی قورس دەدات، بەڵام ئەوەی شارەزای مێژووی سیاسی توركیای نوێ بێت، بە ئاسانی درك بەوە دەكات، كە لەماوەی جەنگی دووەمی جیهانیش، ئەو وڵاتە ماوەیەكی زۆر لەسەر هەمان سیاسەت كاری كرد، تا ئەو رادەیەی خودی هاوپەیمانان لێی بێزار بوون بڕیاریاندا سعودییەو خاكی كەنداو وەك ئەلتەرناتیڤێگ بۆ بنكەكانی توركیا بەكاربێنن، تا لە كۆتایدا توركیا خۆی یەكلاییكردەوە چووە پاڵ هاوپەیمانان، ئەوەبوو لەدوای جەنگ پێگەیەكی باشی لە پڕۆژەی مارشاڵی ئەمریكی داگیر كرد!. لەو روانگەیەوە دەتوانینن بڵێین، ئەو كێشانەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دوای سیستەمی تاكجەمسەری هاتنە ئارا، لە قۆناغی كۆتایی دان و جیهان لە دوا هەنگاوەكانی دابەشكردنێكی تری هەژموونییە، پێدەچێت ئاڵووێرێك لەنێوان گەڕاندنەوەی رۆڵی توركیا، كە لەقۆناغی یەكەمی شەڕی سارد گێڕای، واتە بوونەوەی توركیا بە پۆلیسی پاراستنی بەرژوەندییەكانی ئەمریكاو ئەوروپا لە رۆژهەڵات، ببێتە هۆی ئەوەی هەموو ئەو ئەلتەرناتیڤانەی وایان نیشان دەدا، كە وەك هاوبەشێك سەیریان دەكەن و لەشەڕی داعش و فشار خستنە سەر رژێمەكانی ناوچەكە بەكاریان دەهێنا، وەكو كورد، رۆڵێان لاواز ببێتەوە جارێكی تر ئەركیان تەواو بووبێت، كە ئەمە بە كۆتا هاتنی هەردوو ئەزموونی باشوورو رۆژئاوای كوردستان دەگەیەنێت و كورد جارێكی تر دەبێتەوە ناوچەیەكی تامپۆنی و قوربانی یەكەمی ئەو سازشكردنەوە. ئەمجارە ئەمریكا دەیەوێت ئەزموونی ئەفغانستان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش گشتگیر بكات، ئەو تاڵیبانەی، كە لەسوریاش هانی داو حكومەتی بەشار ئەسەدی پێ روخاند، لە ماوەیەكی كەمی تردا بینێرێتە ئێراق و ئەو وڵاتەش بەدەردی سوریا ببات، كە ئەمە دۆخێك دەخولێنێت، تا ماوەیەكی زۆر ئەو ناوچەیە سەقامگیری بەخۆیەوە نابینێت.  ئەوەی گرنگە لێرە سەرەداوی گەمەكەش خراوەتە دەستی توركیاو رۆڵی سەر پۆلیسی ناوچەكەی پێدراوە، بەرامبەر ئەمەش رەنگ بێت لە روی جوگرافییەوە ئەو پشتێنە سنوورییەی، نزیكەی هەموو رۆژئاوای كوردستان و بەشێكی ستراتیژی باشووری كوردستانیش، كە ئەو شوێنانە دەگرێتەوە، كە ئێستا توركیا بە كردەیی داگیری كردووە، دەستكەوتی هەنووكەیی توركیا دەبێت، واتە سنوورەكانی توركیا لە باشوورەوە لەسەر حیسابی باشوورو رۆژئاوای كوردستان فراوان دەبێت، یاخود بەلایەنی كەم دەوڵەتێك لە ئیراق و سوریا  دروست دەكرێت، كە هەموو بەرژەوەندییە ستراتیژی و ئابوورییەكانی توركیا مسۆگەر دەكات، لە هەردوو حالەتیشدا توركیا رێگە نادات هیچ قەوارەیەكی سیاسی كورد لەژێر هیچ ناوێكدا بمێنێت، ئەو بانگەشەیەی بۆ پڕۆسەی ئاشتی و دیداری ئیمڕاڵی دەیكات، جگە لە هەوڵێك بۆ فریودانی كوردو دوورخستەوەی لەتێگەیشتنی ئەو سیناریۆیە زیاتر نییە! كەواتە هەر هەنگاویك توركیا بۆ ئاشتی بینێت لە باكووری كوردستانیش، جێگەی متمانەو باوەڕكردن نییەو وەك تاكتیكێك بەكاردەهێنرێت بۆ ساردكردنەوەی كورد بەگشتی و باكووری كوردستان بە تایبەتی ، بۆئەوەی دووریان بكاتەوە، یاخود بەلایەنی كەم بۆ ماوەیەك سڕییان بكات تاوەكو ئەو، پلانەكەی خۆی جێبەجێ دەكات، بۆیە دەبێت كورد لەهەموو كاتێك زیاتر هووشیار بێت، رێگە نەدات سەقامگیری لەناوچەكە دروست بێت و پێویستە دەست بەجێ خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی هەموو كوردستان، بەتایبەتیش باكورو رۆژئاوای كوردستان بگرێتەوە، تاوەكو سەرنجی رای گشتی جیهانی رابكێشێت هەروا بەئاسانی جارێكی تر كورد نەكرێتەوە بە قوربانی یەكەم. دەبێت خەڵكی باشووریش تێبگەن، كە ئەو سڕبوون و بێدەنگییەیان خۆ ئامادەكردنە بۆ چەقۆی جەللادو لە دواجاردا ئەوانیش دەكرێنە قوربانی و كورد لەم قۆناغەدا بەتەواوی دەدۆڕێت، كە دەڵێم دەدۆڕێت واتە هەموو شتێك لەدەست دەدات، لەبەرئەوەی یزوتنەوە چەكدارییەكانی تر لە سەدەی بیستەم شكستیان دەهێنا، بەڵام ماوەیەك دواتر دەجوولێنرانەوەو گۆڕەپانەكەیان لە دەست نەدەدا، بەڵام ئەمجارەیان بەشێكی گەورە لە هەستارترین و ستراتیژیترین گۆڕەپانەكە لەدەست دەدەن، ئەویش ئەو پشتێنە سەخت و شاخاوییەیە، كە لەسەر دەریایی سپی ناوەڕاست، یاخود لە چیای كرمانجان درێژ دەبێتەوە تاوەكو دەگاتە زینی وەرتێ، دوور نییە ئەگەر ئێران زیاتر لاواز بكرێت، ئەوا ئەو پشتێنەیە تاوەكو خانەقینیش درێژبێتەوە! ئەمە جگە لەوەی لە ناوەوەش شارەكانی وەكو هەولێرو دهۆك و سلێمانی لەژێر دەسەڵاتی كوردیدا بەشێوەیەك تەعریب كراون، كە هیچ حكومەتیكی تری ئێراق لە رابردودا نەیتوانی ئەو تەعریبە بكات، كە خەریكە ئەو شارانەش مۆركی كورد بوون لەدەست دەدەن و هەر گۆرانكارییەكی لەو شێوەیەی باسمان كرد، ئەو تەعریبكردنە قووڵتر دەكاتەوەو زیاتر دەیچەسپێنێت. تا ئێستا ئەو هەنگاوانەی ئەو سیناریۆیە، كەمێك كۆسپی لەبەردەمدایەو روسیا دەیەوێت دەستكەوتی زیاتر بەدەست بێنێت، بۆیە خۆی لە ناوچەكە كوردییەكان گرخاندووە هێزەكانی ناباتە دەرەوە، لەكۆتایی ئەگەر گەیشتە ئەو داوایانەی دەیكات، وەكو عەفرین، هێزەكانی خۆی دەكێشێتەوەو جارێكی تر كورد دەداتەوە دەست گورگە بۆرەكان، كە ئەمە ئەگەری روودانی زۆر جیۆنسایدی گەورە دژ بەكورد بەهێزتر دەكات. جێگەی داخە ئەو سوریا نوێیەی دروست دەكرێت، سوریایەكی ئەفغانستان ئاسایەو هیچ ئاڕاستەیەك لەو هێزانەی لە دامەزراندنی ئەو دەوڵەتەدا بەشدار دەبن لە هەردوو لایەنی ئەتنیكی و ئاینییەوە لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان یەكناگرنەوە، جگە لەوەی باوەڕیان بەمافی كورد نییە وەكو نەتەوەیەك، لەرووی ئانیشەوە، هێزە كوردییەكان وەكو كافر هەژمار دەكەن و خوینیان بەحەڵاڵ دەزانن، واتە بە رووخانی ئەسەد دیكتاتۆرییەتێكی ئایدیۆلۆژی چەپی ناسیونالیستی  رۆیشت و وا چاوەڕوان دەكرێت دیكتاتۆریەتێكی ئاینیی توندڕەو جیگەی بگرێتەوە، دیارە ئەمەش دەرئەنجامی ئەو شكستەیە، كە پڕۆسەی دیموكراسی لە ئێراق رووبەڕووی بووەوە، بۆیە زۆر ئاستەنگە شوێنی كورد لەناو ئەو حكومەتە نوێیەی سوریا بكرێتەوە، كە ئەگەر بتوانرێت حكومەتێك دروست بكرێت و هاوسەنگییەكانی ناوچەكە شەڕێكی نێوخۆیی ترسناك لەو وڵاتە نەهێنێتە ئارا. بە كورتی دەبیت راشكاوانە ئاماژە بەوە بكەین، كە كورد لە بەردەم قۆناغێكی ئێجگار سەختدایەو نابێت رێگە بدرێت رۆژئاوا بكرێتە قوربانی دەستكەوتەكانی ئەمریكا و روسیاو لە نەخشەی نوێدا شوینێكی بۆ نەكرێتەوە، هاوكات ناشكرێت وەكو تەماشاكەر بمێنیتەوەو زیاتر لە پەنجا ملیۆن مرۆڤ سەیر بكەن و بزانن چۆن رۆژئاوا، دوای ئەو بێگومان باشووریش جینۆساید دەكرێت، دەبێت جگە لە خەباتی چەكداری، هەموو شێوازێكی خەباتی مەدەنی، بگرێتە بەر بۆئەوەی بەلایەنی كەم، بتوانێت، ئەگەر تیكە نانێكیش بێت بۆ خۆی بپچڕێتەوەو لەو هاوكێشە ئاڵۆزە هەرێمی و جیهانییەدا، بە بێ هیچ دەستكەوتێك نەیەتە دەرەوە.

د. سەردار عەزیز یەکێک لەو دیدە سەنتەرییانەی کە سیاسەتی دەرەوەی تورکیای لە سەر بونیادنراوە، بریتیە لە ئەو دیدەی کە وەها دەبینێت ئەمریکا لاواز دەبێت و دەیەوێت لە ناوچەکە بکشێتەوە. بۆیە لە سەر ئەم بنەمایە تورکیا دەتوانێت ببێت بە هێزێکی ئیقلیمی و ئەو بۆشاییانە پڕکاتەوە کە لە پاش کشانەوەی ئەمریکا دروست دەبێت. ئەوەی فاکتەرانەی لە پشت ئەم دیدەوەن زۆرهەندێکیان تایبەتن بە ناوەوەی ئەمریکا و هەندێکی تری بە دەرەوە. لە ڕوانگەیەوە تورکیا فشار دەکات لە سەر ئەو بنەمایە کە گوایە ئەمریکا خۆی دەیەوێت لە سوریا بکشێتەوە، بە تایبەتی لە کاتی هاتنی ترەمپ، بۆیە ئەگەر ئەمان فشار بکەن ئەوا خێرا تری دەکەن و دەیکەن بە واقیع. بەڵام ئایا وایە؟ یەکەم، گریمان ترەمپ دەیەوێت لە سوریا بکشێتەوە. بەڵام هەرکاتێک ئەم هەنگاو بنێت ئەوا دوای ئیسرائیل، ڕوبەڕوی زۆرترین فشار دەبێتەوە. کە ڕەنگە ببێت بە هۆی ئەنجام نەدانی. ترەمپ لەم فشارانە ئاگادارە. بۆیە لۆجیکییە، بپرسین، ئایا ترەمپ یەکەم هەنگاوی لە سیاسەتی دەرەوەدا کارێک دەبێت کە فشاری لە سەر دروست دەکات و ئەگەر سەرنەکەوتنی هەیە؟ بە تایبەتی کاتێک ترەمپ کەسێکە ناتوانێت شکست قبوڵ بکات. دیارە نەخێر. دووەم، پرسی سوریا ئەولەویەت نیە چونکە نە تێچوی زۆرە، نە بارە، نە کوشتاری هەیە، بۆیە هەنگاوێکی وەها دەبێت ڕێگر بۆ کارە گرنگەکانی تری وەک ئۆکرانیا، کە بە دیدی من یەکەم کاری دەبێت نەک سوریا. پرسی ئۆکرانیا نەک لە ٢٤ کاتژمێردا، بەڵکو ڕەنگە هەموو چوار ساڵەکە بخایەنێت، بە تایبەی کاتێک ڕوسیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا لە قەیراندایە. سێیەم، ترەمپ باش ئاگادارە کشانەوەی بایدن لە ئەفغانستان بوە هۆکاری ئەوەی کە جەماوەری کەم بکات و هەرگیز هەڵنەسێتەوە. ئەگەر کارێکی وەها لە سەرەتادا بکات ئەوا لە دوو ساڵی داهاتودا کە هەڵبژاردنی نێوەندی دەکرێت، ئەگەری هەیە یەکێک یان هەردوو ماڵەکەی کۆنگرس لە دەست بدات، کە چیدی ناتوانێت کارەکانی بە ئاسانی بکات. چوارهەم، ترەمپ خۆشی و ئیسرائیلیش ئەولەویەتیان ئێرانە. لەم ڕوەوە بونی ئیسرائیل لە سوریا ئێجگار گرنگە بۆ هێرش بۆ سەر ئێران لە ڕوی لۆجستیەوە. بۆ یەکەمجارە لە مێژوی ئیسرائیلدا، بە نەمانی هێزی بەرگریی ئاسمانی سوری، ئیسرائیل دەتوانێت ڕاستەوخۆ هێرش بکاتە سەر ئێران، بە سودبینین لە ئاسمانی سوریا. ئەولەویەتی ئیسرائیل لێدانی ئێرانە، هەروەها ناچارکردنی ئەمریکایە بۆ هاوکاریی، لە دۆخێکی وەهادا لە سوریا و عێراق ناکشێتەوە. پێنجەم، سەردەمی ئەردۆغان لای ئەمریکییەکان تەواوبوە. چیدی ئەو کەسە نیە کە داهاتوی لە سەر بونیادبنێن، بۆیە نەک سازشی بۆ ناکەن بەڵکو دەبێت سنورێک بۆ بەهێزبونی دابنێن. لەبەر ئەم هۆکارانە ئەستەمە ئەمریکا لە سوریا بکشێتەوە، هەروەها ژمارەی سەربازەکانی دوو قاتکردوە و ئەگەر ناوچەی بێچەک بێتە ئاراوە، ئەوا ئەمریکییەکان دەبێت لە سەر ئەرز بەرجەستەی بکەن کە یانی مانەوەیان.

پ.ی.د. نیاز نەجمەدین، مامۆستا لە زانکۆی سلێمانی لە ٢٠٠ هەزار ساڵی رابردوودا، واتە لەو کاتەوە کە مرۆڤی چەشنی ئێمە دروست بووە، ژن و پیاو بۆ نزیکەی ٩٧٪ ئەو ماوەیە یەکسان بوون. لەم قۆناغەدا، ئەوەی جێی سەرنجی مرۆڤ بووە، بە ژن و پیاوەوە، رەفتاری یەکسانخوازانە بووە. زەحمەت بوو ژنێک بدۆزیتەوە حەزی لە پیاوێک بێت نایەکسانخواز بێت. وردە وردە سەرەتای شارستانییەت نزیکەی پێنج هەزار بۆ دە هەزار ساڵێک لەمەوبەر دامەزرا و چیرۆکەکە گۆڕا. ئیدیی نە پیاو و نە ژن بەو شێوەیەی جاران پشتیوانییان لە یەکسانیی نەدەکرد، بەڵکو لە سیستمێکی نایەکساندا هەڵپەی بەهێزکردنی پێگەی خۆیانیان دەکرد. لەگەڵ ئەمەشدا، سەنگەری دژە نایەکسانیی هەرگیز گۆڕەپانی جەنگەکەی جێنەهێشتووە و بەردەوام بووە لە بانگەشەی سنوردانان بۆ ئەم دیاردە مەترسیدارە.   وەک پرۆفیسۆر جۆن ویسمان (Jon Wisman) لە کتێبی "رەچەڵەک و داینامیکییەتی نایەکسانیی، ٢٠٢٢" بە وردیی روونی کردووەتەوە، لەو کاتەوەی مرۆڤ بەهۆی کشتوکاڵکردنەوە وردە وردە وازی لە ژیانی کۆچەریی هێنا و سەرەتای شارستانیەتی دامەزراند، ململانێ لەسەر موڵک و داهات تۆخ بووەتەوە. بەڵام ئەم ململانێیە تەنها لەسەر ئەوە نەبوو سامانی زیاتر کەڵەکە بکەن، بەڵکو پیاوان دەشیانویست زیاتر لەلای ژنان سەرنجڕاکێش بن و دەستیان بگات بە زۆرترین ژن. سەرەتا، هۆکاری سروشتیی ئەم حەزەی دەجوڵاند. مرۆڤ بە سروشت دەیەوێت جینەکانی خۆی بگوازێتەوە بۆ نەوەکانی داهاتوو، حەز دەکات ببێت بە باوک، پاشان باپیر و هەر بەو شێوەیە. جگە لەمەش، مرۆڤ دەیەوێت ددانی پیادابنرێت. بیر لە بێکارێک بکەرەوە. کێشەی ئەو تەنها بێ پارەیی نییە، بەڵکو ئەوەیە نە کۆمپانیایەک نە فەرمانگەیەک، یان بارەگایەکی حزبیی ددان بە تواناکانیدا نانێت و نایەوێت. لێرەوە دڵتەنگ و بێزار دەژی. هەمان شتیش بۆ مرۆڤ راستە. پیاوان ژنانیان دەوێت تا هەست بە بوونی خۆیان بکەن. بەدوایدا، کێبڕكێ و ململانێ لەسەر موڵک گواسترایەوە بۆ ململانێ لەسەر ژن. ئیدی پیاوان وەک چۆن لە مەسەلەی موڵکدارییدا نایەکسان بوون، ئەمیان زۆر و ئەویان کەمتر و ئەویان هیچی نەبوو، هەرواش لە پرسی ژندا کێبڕكێ و ململانێیان هەبوو بەشێوەیەک سەرکەوتووەکەیان ئەوە بوو دەستی بە زۆرترین ژن بگات. جۆن ویسمان وتەیەکی جوانی دەروونناس جۆن پریۆر (John Pryor) بەکاردەهێنێت: "بیرکردنەوە لە دەسەڵات وایان لێ دەکات بیر لە سێکس بکەنەوە، بیرکردنەوە لە سێکسیش وایان لێ دەکات بیر لە دەسەڵات بکەنەوە". لە کۆندا، وەک لە تیۆرەی پەرەسەندنی داروینەوە فێربووین، سروشت بەهێزەکانی دەهێشتەوە و لاوازەکان لەناودەچوون. دنیای نایەکسان دنیایەکی نایەکسانی ژێربەژێریش لەگەڵ خۆی دروست دەکات. ئەگەر پیاوان نەیانتوانی شەرعییەت بە فرەژنیی بدەن، ئەوا بۆی هەیە ژێربەژێر فرەدۆستیی بکەن. فرەژنی و فرەدۆستیی پێویستی بە نایەکسانیی دەسەڵاتی سیاسیی و ئابوورییە. پێویستی بەوە هەیە دەسەڵاتی سیاسیی و داراییت هەبێت. کەواتە دەسەڵات تەنها بۆ خودی خۆی نییە، بەڵکو بۆ کۆنتڕۆڵکردنی رەگەزی بەرامبەریشە. بۆ ئەوەشە زۆرترین ژن بخرێتەژێر دەسەڵاتی پیاوەوە. پاڵنەری سەرەکیی لەوەی پیاو دەجار زیاتر لە ژن کار دەکات کۆنتڕۆڵکردنی ژنە. ئەم باسە دەمانباتە ناو پرسی گەشەی ئابووریی و نایەکسانییەوە، بە نایەکسانیی جێندەرییشەوە. زۆربەی کتێبەکانی ئابووریی ماکرۆ، بە کتێبەکەی پۆڵ کروگمان و رۆبن ویڵسی هاوسەرییشییەوە (٢٠١٨)، ئەوە روون دەکەنەوە کە هەتا ١٧٠٠ەکانیش مرۆڤایەتیی بە نزیکەیی ساڵانە تێکڕای هەزار دۆلاریان هەبوو، ئەگەرچی کەمینەیەک هەبوون دەوڵەمەند بوون. تا ئەو کاتە، دیاردەی هەژاریی باو بوو. بەڵام لە پڕا گەشەی ئابووریی و نایەکسانیی بە یەکەوە لە کۆمەڵگەی سەرمایەدارییدا دەرکەوتن. بەشی گەشەی ئابووریی هەواڵێکی خۆش بوو، بەشی یەکسانییەکە دڵتەنگیی هێنا. هەندێک خەڵک و دەوڵەت گەیشتنە ئاسمان و هەندێک چەقین. وەک چۆن سەرەتا سروشت بەهێزەکانی هەڵبژارد و مانەوە، مانەوەش ئامانجی سەرەکیی مرۆڤ بوو، لە قۆناغی سەرمایەدارییشدا سەرەتا گەشەی ئابووریی لە چوارچێوەی وڵاتێکدا بەهێزەکان هەڵدەبژێرێت، گوێی لێ نییە برسێتیی هەراسانت دەکات تەنها لەبەرئەوەی زمانی بیانیی نازانیت، یان شارەزاییت لە بوارێکدا نییە. ئەمڕۆ لە هەرێمی کوردستاندا هەمان دیاردە دەبینینەوە: گەشەیەکی ئابووریی نایەکسان روویدا، هەندێک دەوڵەمەند و هەندێک هەژار کەوتن، پیاوانیش دەرفەتی گەشەسەندنیان زیاتر بووە لە ژنان. پیاوان بەهێزەکان و ژنان لاوازەکانن. ئەم لاوازییە بە تەنها سروشتیی نییە. ژن بە درێژایی مێژووی مۆدێرن کەمترین پشکی سەرمایەی مرۆیی بەرکەوتووە بەو واتایەی ئەگەر وەبەرهێنانێک لەسەر زانست و زانین کرا بێت ئەوا پتر بەر پیاوان کەوتووە. سەیری هەرێمی کوردستان و عێراق بکەین، دەبینین ژن وردە وردە دەیەوێت سود لەو گەشەیە ببینێت کە روویداوە، بەڵام ئالنگاریی گەورەی لە بەردەمدایە. لە یەکەم رۆژی گەڕان بە دوای کاردا پیاوان هەوڵی ئیستیغلالکردنیان دەدەن تا دەگەنە سەر کار. زۆر لەوانەمان گوایە کاریان بۆ دەدۆزینەوە، شتێکی لەم چەشنە خەیاڵی بردووین: "هەلێکی باشە، بەڵکو دەستم پێی بگات!".  جۆیس جاکۆبسن (Joyce P. Jacobsen) لە کتێبی "Advanced Introduction to Feminist Economics" باسی دۆخی ژنی لە شوێنی کاردا لە رێگەی چەمکی سەقفی شوشەیی (glass ceiling) ەوە کردووە. وادەردەکەوێت ژن دەرفەتی هەیە و دەتوانێت وەک پیاو بگاتە پۆستە باڵاکان، بەڵام سەقفێکی شوشەیی هەیە، نابینرێت و لە واقعیشدا ژن لە سەرکەوتندا سەری بەر ئەو سەقفە دەکەوێت. هەندێکی دیکەش دەڵێن: لە شوێنی کاردا، مەسعەدی شوشەیی (glass escalator) هەیە، پیاوان وەک بڵێی بە مەسعەد سەردەکەون بەڵام مەسعەدێکی شوشەیی کە نابینرێت، ژنانیش بە پلیکانە سەردەکەون و خاو ژیانیان دەگۆڕێت. ئەوەندە بەسە لە راپۆرتێک بەناوی "لە ١٠٪ی کۆمپانیا دەوڵەمەندەکان ژن سەرکردایەتییان دەکات" ئەوە وەربگرم کە لەناو ٥٠٠ کۆمپانیا زەبەلاحەکەی جیهاندا، تەنها ٥٣ دانەیان ژنان بەڕێوەیان بردووە لە ساڵی ٢٠٢٣دا. ژن خۆی هێشتا لە دابەشکارییەکی تەقلیدییدا و لەسەر ئەرکی ماڵداریی وزەی دزراوە و کەسیش بە ماندووبوونی نازانێت. خۆ کاتێکیش دەگاتە بازاڕ، دنیایەک دابەشکاریی تر بەربەستی گەشەکردنین. ئەم ئیش بۆ ژن نابێت و ئەو ئیش حەیاچوونی بەدواوەیە. راپۆرتی "A Snapshot of Gender Inequality" باسی دۆخی ژن لە جیهاندا دەکات. چەند بەڵگەیەکی لێ وەردەگرم:   １-    لە سینەمادا و تا ٢٠٢١، ژنان تەنها ٣٥٪ کاراکتەرە سەرەکییەکانیان پێکهێناوە. ２-    لە میدیادا، نزیکەی ٦٧ ساڵی تر پێویستە بۆ ئەوەی ژن هەمان رۆڵی پیاو و هەمان دەرکەوتن و بەشداریی هەبێت لە میدیادا. ３-    لە زانست و ئەندازیاریی و تەکنۆلۆجیا و ماتماتیک لەسەر ئاستی خوێندنی باڵادا، خوێندکارانی ژن لە ٣٥٪ پێکدەهێنن. ４-    ژن زیاتر لە بواری دارایی و خوێندن و بانکەکان کار دەکات و کەمتر لە نەوتدا دەرفەتی پێ دەدرێت (١٠٪) لە کاتێکدا کرێی کار لە بواری نەوتدا بەرزە. واتە لە وڵاتێکدا کە لەسەر نەوت بژی، ئەگەری ئەوەی رێژەی بێکاریی لەناو ژندا زیاتر بێت وەک لە پیاو، بەرزە. هێندەی من ئاگادار بم، پرسی نەوت و ژن یەکێکە لەو بوارانەی فێمنستی کوردیی کەمترین ئاوڕی لێ داوەتەوە. دۆخی سروشتیی و دۆخی کۆمەڵایەتیی بە درێژایی مێژوو چی بەسەر ژن هێناوە؟ بەسادەیی، ژن بووە و دەبێت بە بەشێک لە یارییەکە. کێبڕکێی نێوان پیاوان، بەتایبەت لەسەر ئەوەی کێ ژمارەی پێوانەیی لە بەدەستهێنانی ژندا تۆمارکردووە، ژنی ناچارکردووە هەوڵبدات بەهێزەکان هەڵبژێرێت، چونکە ئەویش بیر لە منداڵ دەکاتەوە و نایەوێ نەک وەچەی خۆی بەڵکو وەچەکانی منداڵەکەیشی هەژار و ناساغ بژین. لە سەردەمی مۆدێرنیشدا، وای لێهاتووە پارە و کاتی زیاتر لەسەر خۆجوانکردن خەرج بکات. لێرەوە پرسی سەرکەوتن دەگۆڕێت. سەرکەوتن ئەوە نییە بەسەر نایەکسانیی و هەژاریی و قەیراندا سەرکەوین، یان ژیانێکی ماناداری پڕ بەها بژین کە پێویستیی بە خۆراگریی و فروانیی دونیابینییە، بەڵکو ئەوەیە ئەگەر سەر بە رەگەزی نێریت، ئەوا زۆرترین ژنت هەبێ و هەبووبێت. ئەگەر ژنیشیت، ئەوا ژن و دۆستی بەهێزەکان بیت. لە ٢٠١٥دا، وەک جۆن ویسمان باسی کردووە، ماڵپەڕی ئاشلی مادیسۆن (Ashley Madison) هاککرا. دروشمی ماڵپەڕەکە ئەمە بووە: "ژیان کورتە. دۆستێک بگرە". لە پرۆسەی هاککردنەکەدا، نزیکەی ٣٠ ملیۆن پیاو بەرامبەر پێنج ملیۆن ژن کەشف بوون. واتە تا ژنێک دۆستداریی کردووە، پێنج بۆ شەش پیاو دۆستیان گرتووە. لە چاوپێکەوتنێکدا، نۆیڵ بایدەرمان کە سەرۆکی ماڵپەڕەکە بوو، وتی: "لە پرسی فرە دۆستیی یان خیانەت بە گشتییدا، زیاتر لەوانە بترسە کە سەرکەوتوون". سەرکەوتووەکان زیاتر کڵاو دەدوورن. لای ئەو، شارە بەناوبانگەکان پتر جێی مەترسیین. شارێکی وەک واشنگتۆن دی سی پایتەختی خیانەتی ئەمریکایە. لێرەدا دەبێت بڵێم باسەکەی من ئەوە نییە ئایا دیاردەی دۆستگرتن ئەخلاقییە یان نا، یان هاوسەرگیریی باشە یان تەنهایی، بەڵکو تەنها باسی ئەوە دەکەم نایەکسانیی تا کوێ رۆچووە و هێز و دەسەڵات چۆن دەرفەت دابەش دەکەنەوە. لە کۆمەڵگەیەکدا کە قوڵ لە قوڕی نایەکسانییدا چەقی بێت، ئاسان نابێت بۆ ئەو پیاوانەی کە دەیانەوێت یەکسانخوازانە مامەڵە بکەن، سەرنجی ژن راکێشن. بەلاتەوە ئاسایی بێت دەسەڵات و پارە و لەم سەردەمەدا ماسولکەی لەش بڕیار بدات پشکت لە ژن چەندێکە و کام جۆرە ژنانە لێت نزیک دەبنەوە. ئەم بۆچوونەم رەنگە بۆ ژن بریندارکەر بێت و مافی خۆشیانە. ژنان قوربانیی گەورەیان بۆ مەعشوقەکانیانداوە، بەڵام ئاکامەکەی ئەوە بوو رێزیان نەگرتن و سوک و ئاسان دەستیان لەگەڵ کچان و ژنانی تر تێکەڵ کرد. رۆحی قوربانیدان تەنها کاتێک دەژی کە شوێنی خۆی بگرێت، وەک ئاوێک بڕژێتەناو رووباری بەرپرسیارێتیی و خۆشەویستییەوە. لە کۆتاییدا کە تۆی پیاو خۆشەویستەکەت بە سێکسی ژێربەژێر دەگۆڕیتەوە، ئەوا سەیر نابێت ئەویش تۆ بە پارە بگۆڕێتەوە. ئەم ئەزمونانە بۆ یەکتر باس دەکەن، بە یەکتر دەڵێن: "تۆ لە کۆتاییدا هەر زەرەر دەکەیت، جا لەگەڵ پیاوێکی پارەداردا بیت باشتر نییە؟". ژن لە دنیایەکدا دەژی کە تەنانەت ئیشەکانیشی بە بەها نابینرێت و وەک چالاکیی ئابووریی سەیر ناکرێت ئەگەر لە بەرامبەریدا پارە وەرنەگرێت. بۆ نموونە، ئیشی ماڵ لە کۆی بەرهەمی ناوخۆی وڵات لە ساڵێکدا، ئەژمار ناکرێت. مەبەستم لەوەیە کۆی سیستمەکە هاندەری ئەوەیە شوێنێک بۆ پارە و سامان بکەیتەوە دەنا نابیت بە هیچ و حسابی هیچت بۆ ئەکەن. بەو دیویشدا، وەک وتم ژنیش بووە بە بەشێک لە یارییەکە.    ئەم باسەی سەرەوە دەمانبات بۆ قسەکردن لەسەر دوو شتی تر. یەکەمیان ئەوەیە ئایا نیۆلیبڕالیزم کە بانگەشەی کەڵەکەکردنی سامان و خۆقوتارکردن لە هەژاریی لە رێگەی بازاڕی ئازادەوە دەکات، ژن بەرەو کوێ دەبات؟ بۆ ئەم مەبەستە، ئاماژە بە کتێبێکی فیلیپ سلاتەر دەدەم کە لە ١٩٨٠دا بەناوی "ئالوودەبوون بە سامان" بڵاوی کردووەتەوە. لەوێدا ئەو باسی ئەوە دەکات ئەمریکا بە قۆناغێکدا تێدەپەڕێت کە تەنها دڵی لای کەلەکەکردنی سامانە. راکەراکی دوای پارە بەناوی ئەوەی بازاڕی ئازاد لە پاشکۆیەتیی رزگارت دەکات و سەربەخۆت دەکات وایکردووە لە یەکتری دابڕاندووین. لە کۆتاییدا دەرفەتی کارکردن دەست ژن دەکەوێت، بەڵام کەس باسی ئەوە ناکات ئەو ئیستیغلالە چییە کە رووبەڕوویان دەبێتەوە. کەسیش باسی ئەوە ناکات کە مۆدێلی نوێ لە بری ئەوەی هانی پشتبەست بە یەکتر بدات، لە یەکترمان دادەبڕێت و تەنهامان دەخات. ئاکامەکە مەرج نییە سەربەخۆبوون بێت هێندەی لێکترازانە.   دووەمیان رۆڵی ئایدیۆلۆجیایە. بۆ ئەم مەبەستە، پشت بە جۆن ویسمان دەبەستمەوە. نایەکسانیی، بەوەشەوە لە نێوان ژن و پیاودایە، بەبێ ئایدیۆلۆجیا ناژی و بەردەوام نابێت. کاتێک باسی ئایدیۆلۆجیامان کرد، دەبێت بە سادەیی بیرمان لای وشەی شەرعییەتدان بێت. دیاردەیەک ناژی ئەگەر شەرعیەت لە شوێنێکەوە وەرنەگرێت. دیارترین ئایدیۆلۆجیا کە پشتیوانیی نایەکسانیی دەکات ئەوەیە گوایە نایەکسانیی ئەزەلیی- ئەبەدیی بووە. وەک سەرەتا باسم کرد، تەمەنی کێشەکە لە چاو مێژوودا کورتە. بۆیە ئەم بۆچوونە راست نیە. هەندێکیش تەنها ئێخەی ئایین دەگرن و وەک کارگەی بەرهەمهێنانی ئایدیۆلۆجیا سەیری دەکەن. ئەم بۆچوونەش کەموکورتیی تیادایە. جاری وا هەیە زانست شەرعییەت بە هەڵەیەک یان دیاردەیەکی قێزەوەن دەدات. بۆ نموونە، تیۆرییەکی ئابوورییناس سایمۆن کۆزنەتس بۆ گەشەی ئابووریی لەوەدا کورت دەبێتەوە کە سەرەتای گەشەی ئابووریی نایەکسانیی و پیسبوونی ژینگەیە و چارێک لەمەدا نییە. تۆ یان دەبێت هەژاریی قبوڵ بکەیت، یان دەبێت دەرفەت بدەیت گروپێک دەوڵەمەند ببێت تا گەشەی داهاتەکە دەگاتە ئاستێکی زۆر بەرز، ئینجا نایەکسانیی یان پیسبوونی ژینگە کەم دەبێتەوە. ئەمە بۆچوونەش وانییە. زۆر کات یەکسانیی هەبووە، گەشەش هەبووە. بە رای من، ئەم ئایدیۆلۆجیایە شەرعییەتیش دەدات بەوەی کە دەوڵەمەندێک تەنها لەبەرئەوەی بە تێر و تەسەلیی ژنە هەژار و کەم دەرفەتەکەی بەخێو دەکات، چی ویست بیکات. یان سەرەتای گەشەی ئابووریی دەبێت بۆ پیاوان بێت دەنا هەرگیز لە هەژاریی رزگاریان نابێت. بەشێکیش لە زانایانی ئابووریی، لەوانە میڵتۆن فریدمان، رایان وایە کە نایەکسانیی نەبێت خەڵک تاقەتی کارکردنی نامێنێت.   بێگومان ئایینیش بە دەست مرۆڤە دەسەڵاتدار و بێدەسەڵاتەکانەوە دەتوانێت هەمان رۆڵ ببینێت. لێرەدا دەبێت جیاکاریی لە نێوان دوو جۆر شەرعییەتدان بکەین. یەکەمیان لە لای دەسەڵاتدارەکان و دووەمیان لای بێدەسەڵاتەکانەوە.   بۆچی دەسەڵاتداران ئایدیۆلۆجیا دەخەنەگەڕ؟ لە لایەک، ئەگەر ئایین بەکاربهێنن یان نا، تێچووی توندوتیژیی جەستەیی زۆرە و رێگەیەکی چالاکیش نییە بۆ کۆنتڕۆڵکردن. دەشێت کۆتایی بە دەسەڵاتەکە بهێنێت. لە لایەکەی ترەوە، ئەهلی دەسەڵاتدار، خوێندەوار و پارەدار ئەو دامەزراوانە دروست دەکەن و دەخەنەگەڕ کە بەرژەوەندییان دەپارێزێت و لەوێشەوە ئایدیۆلۆجیا بڵاو دەکەنەوە. ئایا ئەمە بە پیلانە؟ نەخێر، بەرژەوەندییان وادەخوازێت. ئەی بۆچی بەدبەختەکان بەرگریی لێ دەکەن؟ جارێ با چەند بەڵگەیەک بخەمەڕوو. راپۆرتی پرۆفایلی جێندەر- عێراق (Gender Profile- Iraq) کە کۆتایی ٢٠١٨ بڵاوبووەتەوە، دەریخستووە کە لەناو ژنان خۆیاندا تەنها ٦٧.٧٪ لە راپرسییەکدا وتویانە "ژن مافی خۆیەتی کاندید بێت". تەنها ٨٤.٨٪ وتویانە "ژن مافی خۆیەتی دەنگ بدات". تەنها ٤١.٥٪ی ژنان وتویانە "سیاسەت ئیشی ژنیشە". لە پرسی نایەکسانیی جێندەرییدا، ژنان وەک بەدبەخت و کەم دەسەڵات باس دەکرێن. زۆر هۆکار هەن وا دەکەن شەرعیەت بە بەدبەختییەکەی خۆیان بدەن، لەوانە:   １-    بەخشینی مانا بە ئازارەکانیان: بەدبەختەکان رایان وایە تاقیی دەکرێنەوە، پاداشت دەکرێن، یان وای دەبینن دۆزەخ جێگەیان دەبێت ئەگەر ئەو شتە نەکەن کە پێیان وتراوە. بۆ ئەوەی هەڵە قسەکەم وەرنەگیرێت، دەبێت بڵێم بوونی ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە تەنها لەوەدا زۆر خراپە کە شەرعییەت بە تاوان و نادادیی دەدات، دەنا ئاساییە مرۆڤ بەو شێوەیە بیر بکاتەوە. ２-    بەرگریی لە سیستم بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی: خەڵک لە رووی بایۆلۆجییەوە دەیانەوێت بە ئارامیی بژین و منداڵەکانیان گەورە بکەن. بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی، وەک ئابوورییناس دۆگڵاس نۆرث دەڵێت، بۆی هەیە بەرگریی لە سیستمی دیکتاتۆریی بکەن. فەوزا ترسناکە، وادەکات زۆرجار دیکتاتۆرییەت قبوڵ بکرێت یان زیندوو بکرێتەوە، یان پاش ماوەیەک لە لەناوچونی، بیری بکەن.   ３-    درێژەکێشانی واقعی تاڵ یان ئایدیۆلۆجیاکە: چەند واقعەکە یان ئایدیۆلۆجیاکە درێژە بکێشێت، زیاتر قبوڵ دەکرێت و شوێنکەوتەی بۆ زیاد دەبێت. ئەگەر پێنج هەزار ساڵێک بێت نایەکسانیی هەبێت، ئاسان نابێت بۆ مرۆڤی مۆدێرن باوەڕ بهێنێت کە لە توانادایە یان نەمێنێت یان زۆر کەم بکرێتەوە. نایەکسانیی درزدەخاتە نێوانمان، دڵتەقێنە، عەشقکوژە و دڵپیس دەکات. وەک فرانس وال و دی وال دەڵێن، کۆمەڵگەیەک بەرهەمدەهێنێت کە هاوڕێ دڵی لە هاوڕێکەی خۆی پیس ببێت و وەک دوژمن سەیری بکات. هۆکارەکەی لە رەچەڵەکدا ئەگەر سروشتیی بووبێت، ئەوا دواتر سیستمی کۆمەڵایەتیی و ئابووریی بەرهەمیهێناوەتەوە. ئایدیۆلۆجیاش پەمپی کردووە. ئەگەر لە تواناشدا نەبێت مەودای نێوانمان بەپێوەری داهات و کارکردن و پێوەرەکانی تری خۆشگوزەرانیی سفر بکەینەوە، ئەوا هیچ پاساوێک نییە بۆ ئەوەی کورتی نەکەینەوە. - ئەم ووتارە لەلایەن ڕێکخراوی خەڵک بۆ گەشەپێدانەوە  پاڵپشتی دەکرێت. لینکی راپۆرتەکان: 1-    Ten Percent Of Fortune 500 Companies Are Now Women-Led: The Changing Face Of Leadership: https://www.forbes.com/councils/forbescoachescouncil/2023/03/17/ten-percent-of-fortune-500-companies-are-now-women-led-the-changing-face-of-leadership/ 2-    A Snapshot of Gender Inequality: https://s3.amazonaws.com/media.unfoundation.org/2023/10/Gender-Inequality-Fact-Book_2023.pdf   3-    Gender Profile- Iraq: https://oxfamilibrary.openrepository.com/bitstream/handle/10546/620602/rr-gender-profile-iraq-131218-en.pdf  

   شیرین تاهیر  فۆرمەکانی توندوتیژی پەیوەندییان بە کۆمەڵێک ئەکت و هەڵسوکەوتی نامرۆیی و گرفتی توندەوە هەیە لە جۆری توندوتیژی(فیزیکی و دەروونی و سێکسی...هتد) بە هۆی پاڵنەری یاسایی و ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئاینی لەسەر کەسانی پەراوێزخراو یان لاواز پراکتیزە دەکرێ، سەرباری ئەوەش کردنی ئەم کارە توندوتیژە لەسەر کارتێکراو بە سروشتی دادەنرێت لەلایەن سیستمی پیاوسالار و کۆنە پارێز و هەژموونخوازی ئاینی و سیاسی...هتد. لەمڕۆدا فۆڕمەکانی توندوتیژی لەسەر بنەمایی یاسایی و ئاینی و بەشێوەیەکی پەیوەندیخواز  بەدیارترین هۆکارەکانی توندوتیژی دادەنرێن لە کۆمەڵگە تەقلیدییەکاندا، ئەم پاڵنەرە یاسایی و ئاینیانە تێکەڵاو بە نەریت و کلتوورە کۆمەڵایەتیەکان کراونەتەوە، هەندێکجار داکۆکیکاران لە باسکردنی هۆکاری توندوتیژی سەر ژنان ئەو پاڵنەرانە دەبەستنەوە بەیەکترەوە، بۆیە بەرلەوەی باسی لێکەوتە یاسایی و توندوتیژییەکانی پەیوەست بە هەندێک لە یاساکان بکەین، بە جیاواز سەرنج دەخەینە سەر هەردوو چەمکی "یاسا" و "توندوتیژیی" و دواتر پەیوەندی چەمکی توندوتیژی بە یاساوە لێکدەدەینەوە. بۆ ناسینەوە و خستنەڕووی چەمکی "توندوتیژیی"دەپرسین؛ چ کاتێک بە هەڵسوکەوتێک یان گوتەیەک یان هەر لێکەوتەیەک دەڵێین توندوتیژی؟ باسکردنی توندوتیژی لە چوارچێوەی کردار و گوفتاردا؛ لە هەر کردار وهەڕەشەیەک یاخود جوڵەیەکدا فشارخستنێکی نەرێنی ترسناکە لەسەر کەسێک، زۆرجار ئەو فشارە لە ڕادەی ئاسایی زیاترە و لە ڕێی میتۆدێکی زانستیەوە پراکتیزە دەکرێ، بەڵام لە دەرئەنجامدا بۆ کەسی پراکتیزە    لەسەرکراو دەبێتە هۆی پێشێلکردنی ماف و ئازادییەکان و بەربەست دروستکردن لەبەردەم گەشەو پێشکەوتنی ئەو کەسەو بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ دەبێتە هاندەرێک بۆ دواکەوتنی کۆمەڵگە.  بۆ هۆکاری ئەم کردارە نێگەتیڤە توندە بەرامبەر جەستە  یاخود دەروونی کەسەکە؛ بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ یاخود ناڕاستەوخۆ پاڵنەرێک هەیە، دەشێ پاڵنەرەکە ئابووری یان سیاسی یان یاسایی و کۆمەڵایەتی و ئاینی بێت. دەرئەنجامەکانی توندوتیژی هۆکارە بۆئەوەی سنورێک بۆ توانای ژن دابنێت و هۆکارێکە بۆ پشێوی و ناسەلامەتی و تێکدانی ئارامی و ئاستەنگێک دروست دەکات لەبەردەم گەشەو پێشکەوتنی کۆمەڵگە، جگە لەوەش پێشێلکردنی ماف و ئازادییەکانە. سەبارەت بە توندوتیژی دژی ژنان، بە پێی ڕاسپاردەی ژمارە(٣٥) ی ڕێکەوتنامەی سیداو( ): " ڕەنگە لە هەلومەرجێکی دیاریکراودا توندوتیژی دژی ژنان ببێتە هۆی ئەشکەنجە و مامەڵەی دڕندانە و نامرۆڤانە و ڕسواکەر..."( ) بەڵام چەمکی "یاسا" هەر لەسەردەمی دێرینەوە بۆ چەسپاندنی دادپەروەری ڕێکخستنی کۆمەڵگە؛ مرۆڤ گەڕایەوە بۆ سەرەتای بوون و یاسا سروشتییەکانی لە مەسەلەی دادپەروەریدا کردە ئامرازێک بۆ نەهێشتنی توندوتیژیی و ڕێزگرتن لە مافی یەکتر، دوای دەرکەوتنی شارستانییەکان؛ یاساکان نووسرانەوە و پاش گەشەکردنە فیکری و فەلسەفیەکان یاسا دانراوەکان(پۆزیتیڤیزم) هاتنە بوون و مرۆڤ لەسەردەمی نوێدا بۆ ڕێکخستنەوەی ژیان و کاروبارەکانی وەک تاک و وەک کۆمەڵگە لە پێناو سەلامەتی و ئاشتیدا وەک فریادڕەس بەم یاسایانەوە پەیوست دەبێت و لە هەرکاروبارێک و لەکاتی هەرکێشەیەکدا دەگەڕێتەوە بۆ یاسا ناوخۆیی و دەرەکییەکان. لە ڕاستیدا یاساکان و سەرچاوەی دروستبوونیان بۆ کۆمەڵێک بنەما دەگەڕێتەوە کە دەشێ هەندێک سەرچاوە لەدانانی یاساکاندا لەدەرئەنجامی خودی ململانێی ناوەکی مرۆڤدا هاتبێتە بەرهەم کە لەگەڵ خواست و گەشەکردنی ئیمڕۆی مرۆڤدا دژیەک و ناکۆکە، لەگەڵ ئەوەشدا سەرچاوەکانی دانانی یاسا زۆرجار بەتەواوی پاڵپشتی لێدەکرێ و بە بنەمایەکی پتەوە و بەهێز بۆ یاساکە سەیردەکرێت. ئەوەی لێرەدا دەمانەوێ لەسەری ڕابووەستین مەسەلەی ئەو توندوتیژییانەیە کە لە هەندێک لە یاساکان دەکەونەوە و یاسا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یا ناڕاستەوخۆ دەرگا بۆ توندوتیژی دەکاتەوە! لەڕێی پاڵپشتیکردنی دەوڵەت یان لایەنە سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئاینییەکان لە هەندێک یاسای ناوخۆیی، جگەلەوەش پاڵپشتیکردنی هەندێک دەوڵەت لەو یاسا نێودەوڵەتیانەی کە وەک پێویست نەیتوانییوە توندوتیژییەکان بنبڕ بکات، هەروەها بەشێک لەو ڕێکەوتنامانەی کە دەوڵەتان ئەندامن تێیدا و پابەند کراون بە جێبەجێکردنی، زیاتر لەژێر ناوی داکۆکیکردن لە مافەکانی مرۆڤ و ژنان و منداڵان کار دەکەن. بەڵام بەشێوەکی گشتی نەتوانراوە دەوڵەتان و گروپە چەکدارەکان و لایەنە مەزهەبی و ئاینی و کۆمەڵایەتییەکان؛ بەدروستی پابەندبکرێن بەجێبەجێکردنی ناوەڕۆکی ئەو ڕێکەوتنامانەوە، واتە جۆری بڕگە و ماددە یاساییەکان لەگەڵ چۆنێتی جێبەجێکردنی یاساکان و جۆری سزاکان و پیادەکردنییان ئەمەش هۆکاری بەردەوامی و دروستبوونی توندوتیژییە هەمەجۆرەکانە.  بۆنموونە: دەستوور وڕێکەوتنامە نێودەوڵەتییەکان و یاسا نیشتیمانییە ناوخۆییەکان، کە بە کۆبڕیار دروستبوون، بەندو بڕگە و ماددەکانیان پڕن لە کەموکورتی و بەرهەمهێنانەوەی توندوتیژی دژ بە تاک، بەتایبەتی ژن و منداڵ. لە ڕوواڵەتدا دەرکردنی هەر یاسایەک یان هەموارکردنەوەی بە نیسبەت گروپێکەوە یان دەستەیەکەوە بەدەستکەوتێکی ئەرێنی دەزانن بۆ تەواوی کاتیگۆرییەکانی تری کۆمەڵگە، بەڵام کە لە یاساکە ورددەبیتەوە و دەیخەینە بەر تیشکی ڕەخنە، ئەوا درک بە کەلێن و بەرژەوەندیخوازی و هەژموونی لایەنێک یان دەسەڵاتێک دەکەین بەسەر ڕەگەز و نەژادێکی دیکەدا. زۆربەی یاساکان ئەم جۆرە هەژموون و دەسەڵاتدارییە زاڵە بەسەریدا. ئەگەر لە یاسا ناوخۆییەکاندا باسی سەرچاوەی یاسا بکەین؛ لە یاسای مەدەنییدا بۆ وەرگرتنەوەی مافە ماددییە تاکە کەسییەکان؛ پشتی بە یاسای مەدەنی فەرەنسی بەستووە، لەیاسای باری کەسێتیدا؛ ڕاستەوخۆ بنەما و سەوابتی ئاینی ئیسلام لە دەقی ماددەکانیدا جێگیر کراوە، لەیاسای تاوانکاریدا لەسەرچاوەی دروستبوونیدا گەڕاوەتەوە بۆ ڕێکەوتنامەکان و بنەماگشتییەکان و جاڕنامە جیهانییەکانی مافی مرۆڤ و مافی منداڵ و مافی ژنان. لێرەدا بۆ ڕوونکردنەوە و ئاشنا بوون بە تووندوتیژییە یاساییەکان؛ ئەم پرسیارە دێتە پێشەوە، چۆن یاسا لەبەرامبەر تاک و هەندێک لە کاتیگۆرییەکان ڕووکاری خۆی دەگۆڕێت ڕێگە لە فۆرمی دروستبوون و خستنەگەڕی وزەی تاک دەگرێت، لە هاومانایەکی ڕێکخەر و پارێزەری ماف و ئازادییەوە دەبێتە پەردەیەک و تارماییەکی ناحەقیقەتی یان حەقیقەتێکی درۆینە، کۆمەڵگە دەخاتە بەردەم مەترسی  گەڕانەوە و چەقبەستن؟ زۆرێک لە یاساکان دەبنە بەربەست لەبەردەم کۆمەڵگەکان، بە تایبەتی ئەو یاسایانەی پەیوەندییان بە ماف و ئازدیی تاکەوە هەیە، ئەم فۆرمی دواکەوتوویە خۆی لەو توندوتیژییانەدا دەبینێتەوە کە لە نەبوونی یاسا و خراپ جێبەجێکردنی و زۆرجاریش لەو یاسایانەدا دواکەوتووی خۆی بەرهەم دەهێنێتەوە کە لە ناوەڕۆکی دەقە یاساییەکاندا دیدی چەقبستوو هەبێت، بەتایبەتی ئەو یاسایانەی لە سەردەمی شارستانییەکانەوە دژ بە ژنان خووڵقێنراون، جا یاساکان ناوخۆیی بن یاخود جیهانی و نێودەوڵەتی. ئەگەر سەبارەت بە یاسای باری کەسیەتی و کۆمەڵگەی عێراقی بدوێین؛ ئەوا لە یاساکەدا بە تەواوی تەنها باڵای و هەژموونی پیاوگەرایی زاڵ دەبینینەوە، بۆیە یاساکە لەپێشتریشدا زۆر جێی ئومێد نەبوو، لە ئێستادا کە پڕۆژی هەموارکردنی یاساکە هەیە،  ئەم پڕۆژەیە لە هەموو ڕووێکەوە خراپترە و باش نییە. لەگەڵئەوەی یاساکانی دیکەش لە کەموکورتی و بەکەم سەیرکردنی ژن بەدەر نیین، سەبارەت بە یاسای باری کەسیەتی ئەم یاسایە ئەگەرچی لە هەرێمدا لەساڵی (٢٠٠٨) بە یاسای ژمارە (١٥) هەموار کرایەوە، بەڵام هێشتا ئەو ئاسۆیە لەبەردەم ژندا ئەوەندە کراوە و ڕۆشن نییە کە بە بنەماکانی دیموکراسی گرێدراو بێت، چونکە یاساکە لە کۆی ماددەکانیدا سەوابتی شەرع بە دەق تێیدا چەسپیووە و لە پڕۆژەی هەموارکردنەوەی یاسای باری کەسیەتی کە بەم دواییانە هەندێک لە باڵی شیعەکان داوای هەموارکردنەوەی یاسای باری کەسیەتیان خستە بەردەم سەرۆکی پەرلەمان، داوای گۆڕینی چەند ماددەیەکیان کردووە لە یاساکەدا، ئەو ماددانەی کە پەیوەندی هەیە بە هەندێک ماف و ئازادی ژن و منداڵەوە، لەوانە؛ پێداگری لەسەر بەشودانی کچانی منداڵ و  گوێڕایەڵی ژن بۆ پیاو و  دوو بەش لەمیراتی بۆ نێر و بەرامبەر یەک بەش بۆ مێ ...) هەروەها بە گوێرەی سەوابتی ئیسلام، سەفەرکردنی ژن بە بێ مەحرەم لە فڕۆکە و گواستنەوەکانی تر ڕێگەپێدراو نییە، ئەم دەقە پیچەوانە و دژیەکە لەگەڵ ماددەی (٤٤) ی دەستور کە دەڵیت:" عێراقی ئازادی خۆ گواستنەوەو گەشت و نیشتەجێبوونی لە ناوەو دەرەوەی عێراقدا هەیە"، لەبەرئەوەی هەر لە ماددەی (٢) بڕگەی یەکەمی دەستوردا دەڵێت:" ئیسلام ئایینی فەرمی دەوڵەتە، ئەو سەرچاوەی بنەڕەتی یاسادانانە" بەمەش عێراق لە دانانی یاسا و دەستوورەکەیدا نەیتوانییوە کار بە ڕێسا و یاسا پێشکەوتووەکان و بنەما گشتیەکان بکات. یاساکان یاسای نووسراون، دەق و نووسراو هەمیشە بەرجەستەترە لە نەریتێک یان هەر شتێک کە ئەرگیومینتێکی نووسراوی نەبێت، هەر بۆیەش ئایین زیاتر مەترسییەکانی بۆ ژنان لە دەقەکەدایە کارکردنی لەسەر مەزهەبەکان و ئایینەکانیش دەبێت بە ڕەخنەی بابەتی و نووسراو تەفسیری شەرع بکەن. با تیشک بخەینە سەر یاسای ژمارە (١٨٨)ی باری کەسیەتی ساڵی ١٩٥٩ ئەم یاسایە لە ٣٠/٤/٢٠٢٤ وەک پڕۆژەیەک لە پەرلەمانی عێراق لەلایەن بەشێک لە باڵی شیعە جەعفەرییەکانەوە خراوەتە بەردەم سەرۆکی پەرلەمان و پێشنیاری هەموارکردنەوەی کراوە، تاکو ئێستا دوو خوێندنەوەی بۆ کراوە، ئەگەر ئەم هەموارکردنە تێپەڕێندرێت کارەساتی کۆمەڵایەتی و خێزانی لێدەکەوێتەوە، لەبەرئەوەی لە هەموارکردنەکەدا باس لە بەشودانی کچان دەکات لە تەمەنی نۆ ساڵی و هەروەها داوادەکرێت پڕۆسەی گرێبەستی هاوسەرگیری لەدەرەوەی دادگا بێت و لە ڕێی موفتیەکانەوە بێت، یاخود دوو دادگا هەبێت(سوونی- شیعی) دوو هاوسەرەکە دادگایەک هەڵدەبژێرن، بەڵام ئەگەر دوو هاوسەرەکە ڕێکنەکەوتن لەسەر جۆری دادگاکە ئەوا دەبێت بگەڕێنەوە بۆ ئەو دادگایەی کە بۆ مەزهەبی پیاوەکە دەگەڕێتەوە. بێجگە لەم دۆخەی کە ئێستا یاساکەی پێ هەڵدەسەنگێنرێت لە ڕاستیدا خودی یاساکە لە بنەڕەتدا کێشەو ئاستەنگ لەبەردەم گەشەکردنی ئیڕادەی ژندا دروست دەکات، بەم هەموارکردنەش ژنان و منداڵان لە هەرچی ماف و ئازادییەکانیان بێبەش دەکات. یاسای ڕووبەڕوو بوونەوەی توندوتیژی خێزانی: لەم دەساڵانەی دواییدا لە زۆربەی وڵاتانی ئیسلامیدا و زۆرێک لەو وڵاتانەی توندوتیژی خێزانی تێیدا زیاترهەڵکشاوە، بەتایبەتی توندوتیژی دژبە ژنان و منداڵان ئەوە وایکردووە کە لە ڕێی لیژنە یاساییەکانی ناو پەرلەمانەوە باسەکە تاوتوێ بکرێ و دواتر وەک پڕۆژەیەک کاری لەسەر کراوەو یاسای بۆ دەرکراوە، بە ناوی(یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی) لەعێراق و هەرێمی کوردستانیش ئەم یاسایە بوونی هەیە و جێبەجێدەکرێت، بەڵام ئەم یاسایە کە یاسایەکی ناوخۆییە لێوانە لە کەموکورتی لە دانانی ماددەکان و لە جێبەجێکردنیشدا، یاساک بەشێوەیەکی کۆنکرێتی نەیتوانیووە توندوتیژییەکان بنبڕبکات، داکۆکیکار و پاڵپشتی و پارێزگاری لە تاک و ژن بکات لە بەرامبەر ئەو توندوتیژیانەی بەرامبەریان دەکرێت، بەتایبەتی لەناو خێزاندا، چونکە کۆی ماددەکانی ئەم یاسایە تاڕادەیەک توندتیژی وەک دیاردەیەکی گشتی لە پەیوەندی خێزانیدا شرۆڤەکردووە. بۆ نموونە؛ کاتێک پیاوێک لەبەردەم مناڵەکانی توندوتیژی جەستەیی دەروونی و سێکسی بەرامبەر بە ژنەکەی دەکات، کە ژنەکە سکاڵا دەکات، دەینێرن بۆ لیژنەی پزیشکی، لیژنەکە بڕی ئەو زیانە جەستەییەی بەر ژنەکە کەوتووە دیاری دەکات، بەهەر بیانوویەک بێت بکەرەکە بەشێوەیەکی بنبڕ لێپرسینەوەی لەگەڵ ناکرێت و سزا نادرێت، چونکە خودی یاساکە بە شێوەیەکی مەتاتی و تەمومژاوی بڕگەو ماددەکانی داڕێژراوە، بۆنموونە لە ماددەی (حەوت)ی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی( )، هەرێمی کوردستان؛ کە باسی سزاکان دەکات بەشێوەیەکی گشتی باسیکردووە و بۆ هەر تاوانێک ئاستی جۆری تاوانەکە سزایەکی دیاریکراو نییە، بەمشێوەیە یاساکە نەیتوانیووە توندوتیژیی تا ئاستێکی باش بنبڕ بکات، بەڵکو توندو تیژییەکان لەناو خێزاندا زیادی کردووە، لەدەروەی خێزانیش بەهەمان شێوە، لەسەروی هەموو ئەوانەشەوە زۆرجار بەهۆی کەمی ئاستی وشیاری و بوێری، ژنەکە وەها ترسێنراوە یان لەبەر هۆکاری کۆمەڵایەتی و سەلامەتی و ئارامی ژیانی مناڵەکانی سکاڵا تۆمار ناکات.  ئەگەرچی لە چوارچێوەی ئەو پلانە ستراتیژیانەی کە بەڕێوەبەرایەتیەکانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژبە ژنان هەیانبووە؛ زیاتر فۆکەس خراوەتە سەر یاساکان، لەوانە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی، کێشەی توندوتیژی یاسایی بەهۆی ڕەگەزەوە دژبە ژنان لە هەموو توندوتیژییەکانی دیکە بەربڵاوترە، ڕاستی ئەم بۆچوونە لەوێدا زیاتر ڕوون دەبێتەوە؛ کاتێک ژنانێکی زۆر دەبینین لە (ماڵی داڵدەدانی ژنان)بەهۆی ئەوەی کە بەجۆرێک لە جۆرەکان توندوتیژیان بەرامبەر کراوە، یان ئەوەتا منداڵ بوون بەزۆر بەشوودراون، یاخود شویانکردووە بەسەر ژنێکی تر، یاخود هاوسەرەکانیان لەگەڵیان خراپ بوون، ژنان ڕووبەڕووی ئەم کێشانە دەبنەوە بەهۆی ڕێگەدان بەفرە ژنی و بەشودانی کچانی منداڵ و زاڵی (قەوامە)ی پیاو بەسەر ژندا لە یاسای باری کەسێتیدا، کاتێک باوکەکان ژنی دووەم دەهێنن؛ منداڵەکان زیاتر سەرگەردان و بێماڵ دەبن، بەتایبەتی کچەکان، ڕووبەڕووی جۆرەها کێشە دەبنەوە، لەوێدا فرەژنی بە ناڕاستەوخۆ کاریگەری هەیە لەسەر ڕەوشی کچان و ژنان. لەئاستی یاسا نێودەوڵەتیەکانیشدا کێشەکانی ژنان قوڵتر بوونەتەوە و توندوتیژییەکان زیاتر بەهۆی ڕەگەزەوەن،  بەتایبەتی بەرامبەر ژنانی کۆچبەر، بە هۆکاری نەژاد و کەمینەیی و ئایینەوە توندوتیژیان بەرامبەر کراوە. لەلایەکیتر یاسا جیهانی و نێودەوڵەتیەکان، یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی، لە بنەڕەتدا یاسایەکی گشتییە و چوارچێوەیەکی کاتی و شوێنی هەیە، ئەم یاسایە لەکاتی جەنگدا لەو جێگایانەی شەڕوململانێی سەبازی تێدایە داکۆکی لە خەڵکانی مەدەنی و دیل و بریندار و ڕۆژنامەوانانی سەربازی ...هتد دەکات. ئەم یاسایە لەکارکردنیدا گەڕاوەتەوە بۆ ئایدیای پشت جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ و ڕێکەوتنامەکانی جنێڤ، هەروەها قۆناغ بە قۆناغ یاساکە پێشکەوتنی بەسەردا هاتووە بەپێی چوونە پێشەوەی زیاتری ڕێکەوتنامەکان، لە بەهاناچوونی قوربانیەکانی جەنگدا خاچی سووری نێودەوڵەتی بۆ ئەو یاسایە دەگەڕێتەوەو ئەو یاسایە جێبەجێدەکات و لە سزادانی تاوانبارانیشدا؛ دەوڵەتان بۆ دادگای تاوانکاری نێودەوڵەتی لاهای دەگەڕێنەوە. لەم یاسایەدا بەشێوەیەکی مەتاتی باس لە ڕەگەز کراوە، بەتایبەتی گەرسەرنج بدەین لە ماددەی (سێی هاوبەش) لە ڕێکەوتنامەی (جنێڤ)ی ساڵی ١٩٤٩دەڵێت:" نابێت لەکاتی یارمەتیدانی دیل و قوربانیانی جەنگدا جیاکاری بکرێت" دەستەواژەی جیاکاری لێرەدا نادیار و تەمومژاوییە، ئایا: جیاکاری لێرەدا مەبەستی لە جیاکاری پیاو و ژنە، یان جیاکاریی نەکردنە لە نێوان مرۆڤدا بە پێی نەژاد و نەتەوە و کەمینە و ئایین و مەزهەب؟! هەر لە ڕاسپاردەی ژمارە (٣٥)ی ڕێکەوتنامەی(سیداو)ی ساڵی ٢٠٢٤، کە ڕێکەوتنامەیەکە ئامانجی پێشخستن و چەسپاندنی بنەما گشتیەکانی مافی مرۆڤ و یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی و یاسای تاوانی نێودەوڵەتی، ئاماژە زیاتر بە توندوتیژییە یاساییەکان دەکات، ڕەخنە لە ڕێسا یاساییەکان و جێبەجێکردنیان دەگرێت و دەوڵەت بە بەرپرسیار و کەمتەرخەم دەزانێت، بەم شێوەیە کە لە هەندێک خاڵی ڕاسپاردەکە ورد دەبینەوە: لە خاڵی یەکەمدا ئاماژە بۆ ئەوە دەکات؛ جیاکاری و توندوتیژی ئاڕاستەی ژنێک دەکرێ لەبەرئەوەی ژنە[ئەمەش پێشێلکردنی مافە مرۆییەکانی ژنە] جگەلەوەش لە خاڵی دووەمدا باس لەوە دەکات کە: قەدەغەکردنی توندوتیژی ڕەگەزیی دژی ژنان بۆ بنەمایەکی باوی یاسای نێودەوڵەتی پەرەی سەندووە، لە ڕاسپاردەکەدا گرنگی بە ڕۆڵی ڕێکخراوەکان دراوە، ئەوەتا لە خاڵی چوارەمدا ئاماژە بۆ ئەوە دەکات؛ کۆمەڵە مەدەنییەکان بە تایبەتی ڕێکخراوە ناحکومیەکانی ژنان شاڕۆڵیان لە نەهێشتنی توندوتیژی دژی ژنان گێڕاوە، چالاکیەکانیان کاریگەری گەورەی کۆمەڵایەتی و سیاسی هەبووە. سەبارەت بە خەسڵەتی توندوتیژی و ناسینەوەی زاراوەکە هەر لە ڕاسپاردەی ژمارە(٣٥)ی سیداو لە خاڵی نۆیەمدا باس لەوە دەکات کە چۆن لە ئێستادا پێناسەی توندوتیژی بەراورد بە ساڵی ١٩٩٢ گۆڕاوە، بۆیە جەخت لەوە دەکاتەوە؛ کە ئەو توندوتیژیانەی ڕەگەزیین، بەڵام لە ئێستادا دەبێت بە شێوەیەکی وردتر زاراوەکە بەکاربهێنین و هۆ و کاریگەرییە ڕەگەزییەکانی توندوتیژی ئاشکرا بکەین، لەبەرئەوەی چەمکەکە لە پێشتردا وەک کێشەیەکی کۆمەڵایەتی نەک تاکە کەسی توندوتیژی بەهێزتر دەکات. فۆکەس دەخاتە سەر هەر جۆرە توندوتیژییەک کە بە هۆکاری جیاکاری ژنان بەهۆی نەژاد و نەتەوەو پێگەی ڕەسەنێتی و کەمینەیی و ڕەوش و چینی ئابووری و کۆمەڵایەتی و زمان و ئایین وباوەڕ و بیروبۆچوونی سیاسی لەگەڵیان دەکرێ، ئەمەش دووبارە جەختکردنەوەیە لە مافی یەکسانی بە پێی یاساکان و ڕەهەندەکانی دیکەی ماف و ئازادییەکان هەموو جۆرە چەوسانەوەیەک پەیوەست بە جیاکاری ڕەگەزەوە. هەموو ئەم خاڵانە دواجار بەندە بە دەستوور و یاسا پەیوەندیدارەکانی دەوڵەت، بۆیە دەوڵەت بەتەواوی بەرپرسیارە لە کەمتەرخەمی و لە ئەنجامدانی هەموو ئەو جۆرە توندوتیژیانەی لەلایەن دامودەزگاکان و لەناو خێزانەکان و هەموو ناوەندێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی ڕوودەدات، دەوڵەت لەڕێی دانانی یاسا ناوخۆییەکان و جێبەجێکردنیان بەشێوەیەک بنبڕ دەتوانێت دیسپلینی دۆخی کۆمەڵگە بکات و بەر لە هەر توندوتیژییەک بگرێت، بەمەرجێک یاساکان لەگەڵ پێشکەوتنی کۆمەڵگەی ئیمڕۆ یەکبگرنەوە.     هەرچەندە بشمانەوێ ڕۆڵی یاسا نادیدە بگرین بەڵام دەبینین دەستوور و ڕێکەوتنامە نێودەوڵەتیەکان و یاسا نیشتیمانیەکان کە بە بڕیاری کۆدەنگی بڕیاریان لەسەر دراوە، دواجار ڕەنگە بەند و ماددەکانیان پڕبن لە کەموکورتی دژ بە مافەکانی مرۆڤ و ژن و منداڵ، ئێمە بەردەوام لە ڕواڵەتدا ئەم یاسایانە بە دەستکەوت دەزانین بۆ پاراستن و پارێزگاریکردن لە بەها مرۆییەکان و ئارامی کۆمەڵگە و ئاشتی نێوان مرۆڤ و گەلان. کە لێیان ورد دەبینەوە لە ڕوانگەی ڕەخنەییەوە درک بە کەلێن و هەژموونی لایەنێک یان مەزهەبێک دەکەین، ئەم بەرژەوەندیخوازی و هەژمونگەراییە بەسەر ئەوانیتردا بە هۆی ڕەگەز و نەژادو ئایینەوە پەیوەستە بە خۆبەزلزانی و لە پێشینەیی بۆ ئەوەی پێیدەگوترێت ڕەسەن، کە لەبەرامبەردا بەسەر ئەوانیتردا کە وەک کارتێکراوێک مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێ چەمکی ناڕەسەن قوت دەبێتەوە، کە ئەمە بەجۆرێک لە جۆرەکان داگیرکردنی کەسایەتی ئەوانەیە کە کارتێکراون و ناتوانن سەربەخۆ و ئازاد بن لەلایەن ئەوانەی کە کارەکتەری باڵا و بکەرن، ئەمە ڕێچکەکەی ئاسایی نییە بۆ پێکەوە ژنیانی ئاشتیانە و ڕێزگرتنی ماف و ئازادیەکانی ئەوانیتر، بەڵکو ئەمە فۆڕمێکە لە فۆڕمەکانی فراوانکردن و جێبەجێکردنی توندوتیژی، جا توندوتیژییەکە لەوانەیە لە جەستە فیزیکیە ماددییەکەوە سەربکێشێ بۆ توندوتیژیی دەروونی، یاخود هەندێک جار توندوتیژییەکان لە فۆرمی ستەم و فشار و زەبروزەنگی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتییدا خۆی دەبینێتەوە. لەسەرەتای تێکۆشانیانەوە ژنان زۆرترین بەرکەوتنیان لەگەڵ یاساکاندا هەبووە، نەک هەر لە کوردستان و جیهانی ئیسلامی بەڵكو لە تەواوی جیهاندا، لەبەرئەوەی یاسا دانراوەکان زیاتر ئامانجی پاراستنی هەژموون و دەسەڵاتی سیستمە سیاسیەکان بووە، کەمتر لە خەمی تاک و توێژ و کەمینە و خەڵکدا بوون، بۆیە ئەگەر چەمکی یاسا وەک میتۆدێک و دانانی یاساکان وەک فریادڕەس بۆ ڕێکخستنی کۆمەڵگە بە ڕێگای داکۆکیکردن لە ماف و ئازادییەکانی ژن دابنێین، ڕەنگە پێویست بکات لە یاسا سروشتییەکانەوە دەست پێبکەین، کە لە فەلسەفەی یاسای سروشتیدا؛ مرۆڤ بە سروشتی خۆی بوونەوەرێکی ئازادە و هەموو کەس وەک یەک ماف و ئازادییان هەیە، فەلسەفەی ئەم یاسا سروشتیانە بۆ ژیانی ئێستا لەچەند ڕوویەکەوە ڕەنگە ئیشکالیەتی داڕشتنەوە و شرۆڤەکردنیان هەبێت لەڕووی چۆنێتی تێگەیشتن لە دادپەروەری و مافەکان و یەکسانی و شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم چەمکانە، یاسا سروشتیەکانیش ئەگەرچی لەسەردەمی فەلسەفەی کۆنی یۆنانی و لە سەردەمی دوای ڕێنیسانس یشدا بەشێوەیەکی قوڵ یاسا سروشتیەکان تیۆریزەکراونەوە. ئەوەی ئێمە زیاتر ڕەخنە و سەرنجمان لەسەری هەیە یاسا دانراوەکانن، ئەم یاسایانە بەردەوام بە پێی دۆخی کۆمەڵگەکان چاککراوەنەتەوە و هەموارکراونەتەوە. دەستوری عێراق کە دەوڵەتێکی فیدراڵییە، بەرلەهەرشتێک لە بڕگە و ماددەکانی دەستورەکەدا لە ڕوانگەی سیاسیەوە گرنگیداوە بە سازانی پێکهاتە نەتەوەیی و ئایینی و ڕێکخستنەوەی کاروباری هەرێمەکان، بایەخ بە ڕێکخستنی خێزان و پەیوەندی نێوان دوو ڕەگەزەکە(ژن، پیاو) نەدراوە، سەبارەت بە ئایین پێداگری لەسەر ئەوە کراوە کە ئایینی ئیسلام ئایینی فەرمی دەوڵەتە و سەرچاوەی بنەڕەتی یاسا دانانە.( ) لە بڕگەی (ئەلف)دا زیاتر چوارچێوەش بۆ یاساکان دادەنێت کە دەڵێت:" ناکرێت یاسا دابنرێت دژ بێت لەگەڵ ئەحکامە جێگیرەکانی ئیسلام"، لێرەدا کۆتوبەندێکی ئایینی خۆی دەسەپێنێت بەسەر دانانی یاساکان و هەموارکردنەوەیان، هەرچەندە لە بڕگەی (باء) و (جیم)دا ئەو تەمە ئاینییە لەسەر دەستورەکە کاڵتر دەبێتەوە و دیسپلینە دەستورییەکە کراوەتر دەستەواژەکە دەخاتەڕوو، لە بڕگەی (باء) دا دەڵێت:" ناکرێت یاسا دابنرێت دژ بێت لەگەڵ پرانسیپەکانی دیموکراسی" و لە بڕگەی (جیم)یشدا ئاماژە بەوە کراوە کە:" نابێت یاسا دابنرێت دژ بێت لەگەڵ ماف و ئازادییە بنەڕەتییەکان کە لەم دەستورەدا هاتووە، واتە چوارچێوەی ماف و ئازادییەکان لە چوارچێوەی دەستورەکەدایە و کار بە هیچ بنەمایەکی دیکە و سەرچاوەیەکی دیکە ناکرێت، لەبەرئەوەی مەسەلەی ماف و ئازادییەکان؛ سەرەتا لە یاسا سروشتیەکاندا ئەم مافانە سروشتین و لە یاسا و ڕێکەوتن و جاڕنامە جیهانیەکانیشدا پانتایی مافەکان فراوانترە. لە ماددەی چواردەدا جۆرێک لە بنەمای یەکسانی لە نێوان تاکەکاندا باسکراوە، لەوانە یەکسانیی ڕەگەزی و نەژادی و ئایینی و ئایزایی وبیروبۆچوون و باوەڕ و بارودۆخی ئابووری و کۆمەڵایەتی، بەڵام ئەم هاوسەنگییە لە تێڕوانین بەرەو یەکسانی، هەرگیز لەباری قەیرانی فیکری و ئاینیدا بە ئاڵۆزی ماوەتەوە، هیچ کات لە عێراقدا لە پیناوی یەکسانی کۆمەڵایەتی (ژن-پیاو) و (چین و توێژەکان) باز بەسەر فیکری چەقبەستوی ئایینی و مەزهەبیدا نەنراوە، مەزهەب و ئایین و نەتەوە و نەژاد لە پێشترن لە تێڕوانین بۆ یەکسانی کۆمەڵایەتی. لەمەسەلەی دۆکترینی یاساکاندا دەبێت ژنان بەرچاو ڕوونی زیاتریان هەبێت سەبارەت بە چەندایەتی و چۆنێتی هەژموونی پیاوسالاری لە تەواوی یاساکانی وەک یاسای(ڕووبەڕووبونەوەی توندوتیژی خێزانی و یاسایی مرۆیی نێودەوڵەتی و یاسای باری کەسیەتی و یاسای سزادان و  یاسای تاوانکاریی نێودەوڵەتی...) پێویستە لەڕووی چۆنیتیەوە گرنگی بە بڕگە و ماددەکانیان بدەن بەتایبەتی لە بابەتی (یەکسانی و دادپەروەری و هەموو جۆرەکانی ئازادیی) و مەسەلەی سزاکان لە کاتی پێشێلکردنی ئەوانیتر، بەتایبەتی توندوتیژی ژنان لەناو خێزاندا کە بە بیانووی پاراستنی خێزان لە ڕوانگە کۆمەڵایەتیەکەوە تاوانەکانی دژبە ژنان پەردەپۆش دەکرێن، لەدادگاش کەیسەکان دادەخرێن. بەمشێوەیە هەموو ئەو یاسا بابەتی و ڕوواڵەتیانەی(شکڵی) لە دووتوێیاندا یاخود لە جێبەجێکردندا جیاکاریی و توندوتیژی بەرهەم دەهێنن، یاخود بەجۆرێک لە جۆرەکان بە پاساوی بەرگریکردن لە بنەما ئاینی و دۆکترینە ئایینیەکان، پشتگیری لە توندوتیژی دەکەن و بەناوی ڕەگەزەوە ڕێگە دەکەنەوە بۆ چەوساندنەوەی ژن و بەردەوامی دەدەن بە هەڵهاتن لە سزا، پێویستە ئەو یاسایانە هەڵبوەشێندرێتەوە، ئەو جۆرە پێوەرانە لە یاساکاندا کە توندوتیژی بەرهەم دەهێنێت؛ لەوانەیە بەشێک بن لە یاسای نەریتی و ئایینی یاخود یاسای باو، لەوانە لەسەری سەرەوەی هەموو یاساکان لە لوتکەی هەرەمەکەدا؛ دەستوور، یاسای مەدەنی، خێزان، یاسای تاوانکاری، یاسای کارگێڕی یان یاسای ڕوون و جێبەجێکاری وەک ئەو بڕگە و ماددانەی لەسەر بنەمای باوەڕ و هەڵوێست؛ ڕێگە بەکرداری جیاکاری و کردەی توندوتیژی ڕەگەزی دەدەن. سەرئەنجام پێویستە دەوڵەت نەخشەی تایبەتی بە سیاسەتە گشتییەکان هەبێت و ڕێگاکانی چاودێری و دامەزراندن پەرەپێبدات و کارنامەی دادگا نەتەوەییە لێهاتووەکان جێبەجێی بکات، جگە لەوەش دەوڵەت پێویستە خزمەتگوزاری گونجاو و لەبار بۆ پاراستنی ژنان لە توندوتیژی ڕەگەزی دابین بکات، هەروەها ڕێگری بکات لە دووبارەبوونەوەی توندوتیژی و قەرەبووکردنەوەی تێکڕای قوربانیانی توندوتیژی ڕەگەزی، واتە دەوڵەت دەبێت کارکردەیی دامەزراوەیی و ڕەفتاری تاکەکەس و ڕەفتاری بەرپرسانی گشتی بنبڕ بکات، کە توندوتیژی ڕەگەزی دژی ژنان پێکدەهێنن یان چوارچێوەیەک بۆ کێشەوکەمتەرخەمی چارەسەر دەڕەخسێنێت.( ) -    ئەم ووتارە لەلایەن ڕێکخراوی خەڵک بۆ گەشەپێدانەوە پاڵپشتی دەکرێت.  

شەپۆل عەلی عەسكەری ئاسمان ئێستا وەها چەرخاوە جاهیل غاڵبە گوربە و ڕێوی خەیاڵی مەرتەبەی شێران ئەکەن٠ چەن کەسێکی تازە پیاکەوتوو لە کوورە دەرچوون پیاو کە چوو بۆ ئیش لە پێشا یۆقڵەمەی گیرفان ئەکەن. هەردەم چەرخ وا دەسوڕێ کە هەموو شتێک بخاتەوە شوێنی خۆی پاشا بۆ تەختی پاشای و گاڵتەجاڕیش بۆ ناوەندی گۆڕەپانی سێرک و بەرەڵاش بۆ بەڕەڵاخانە . لە هەرێمی کوردستان گەلی کورد بەدەردی ئەو مەڕانە چوون کە بەدرێژایی تەمەنیان لە گورگ دەترسان ! بەڵام  ئەوی کە ڕوویدا پێچوانەی مەترسێکانیان بو کاکی شوان ڕانە مەڕی نەهێشت بە ساغی. ١٠ ساڵە خەڵکی ئەم هەرێمە تاڵی و سوێری بێ مووچەی دەچێژن بە پرت و بیانوی ئەوەی دەبێت قەوارەی هەرێم  بپارێزین ! تەنها مێشک لە پاکەتەکاندا بڕوا بە نوکتەی پاراستنی قەوارەی هەرێم و پاڵەوانەکانی ئەم چیرۆکە دەکەن ! نە بیری وورد و نە خەیاڵی بڵندی دەوێت تەنها بە ئەندازەی پاساریەک مۆخ لە کەلەی سەرماندا بێت ، دەزانین دوژمنی ڕاستەقینەی قەوارەی هەرێم و گەلە خێر لە خۆ نەدیوەکەی کێیە . ئەو  قەوارەیەی کە لە دێگەڵەدا لە ناوگەڵەوە لەلایەن باوانی خەباتکەری شاخەوە (نەک لەلایەن نەوەی هەرزەکاری بێ ئەزموونەوە) وەک قاشە کێک کرا بە دوو بەشەوە . بەختی مکۆڕ و نێوچەوانی ڕەشی کورد لەوەدایە کە دوژمنی ڕاستەقینەی قەوارەکەی ئەوانەن کە پێیان دەوترێت حکومەتی هەرێم . لێفە لەسەر هەتیوو هەڵنادەمەوە ئەگەر بڵێم دوژمنی هەرێم ئەوانەن کە نزیکەی ٣٥ ساڵە وەک مۆتەکە هەناسەیان لەم هەرێمە بڕیوە. . دوژمنی هەرێم ئەوانەن کە خراپەکار و تاوانبار و بێ توانا و ناشارەزا و ناشایستە هەڵدەبژێرن و پۆست وپلە و پایە بەسەریاندا دابەشدەکەن ، بەهرەدارانە ئەم کارە ئەنجام دەدەن . دوژمنی هەرێم ئەوانەن کە دەرکی قونی ئەم و ئەو چەورکردەکەن وەک کەڵەشێرەکەی شەماڵ صائیب بۆ ئەوەی قوڕوقە پ بکەن و نەقوقێنن . ئەوانەن کە لەگەڵ کاری سیاسی و دەوڵەتداریدا خاوەنداری کۆمپانیا و بانک و پرۆژەن، ئەوانەن کوڕ و برا و کەسوکاری خۆیان لە پۆستەکاندا جێگیردەکەن و ڕێگایان دەدەن ببنە پاڵەوانی مێدیا و کۆمەڵگا . ئەوانەن کە ٣٠ ساڵە لە ناوەندی هێز و بڕیاردا ماونەتەوە! ئابڕوو تکاوانەش بە ئیفلیجی و گۆجی و تەنانەت بە خڵە فاویش دەستەڵات جێ ناهێڵن ، هێلم و سیکۆتینی نێوان قون و کورسیەکانیان تەنها بە سحری وەفاتنامە دەتوێتەوە . دوژمنی هەرێم ئەوانەن کە پەرلەمان و ڕۆژنامە و دەسەڵاتە جیاوازەکان و دام و دەزگا گشتیەکان و  بانک و دامەزراوە ڕۆشنبیریەکان و تەنانەت خەیاڵ و خولیای هەژار و داماوەکانی ئەم هەرێمە بەکاردەهێنێن بۆ بەرژەوەندی خێڵ و خێزان . دوژمنی هەرێم ئەوانەن بوار دەڕەخسێنن بۆ ڕۆژنامەنووسی ئابڕوو تکاو نوسەری ویژدان هەڕاجکراو. دوژمنی هەرێم ئەوانەن کە تەبا و یەک ڕیزین لە سەر سنورەکان بۆ قاچاخچێتی، بەڵام ناڕێک و دووبەرۆکن بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی عەوام . ئەوانەن کە حیزب دادەمەزرێنن بۆ ئەوەی تاپوول و بێ پارە نەبن یان ئاڵوگۆڕی پێ دەکەن بە پلە و پایە . دوژمنی هەرێم ئەوانەن کە شتەکان بە ناوی خۆیانەوە بانگ ناکەن ! بە دزیی دەڵێن کەم و کورتی ، بە تاوان دەڵێن هەڵە ،  بە تاڵانکردنی موڵکی گشتی سوودمەندی ! دوژمنی هەرێم سەرکردەی بێ ئاگایە لە دام و دەزگاکانی خۆی . دوژمنی هەرێم ئەوانەن کە قەڵەمە ئازادەکان دەشکێنن و ڕەنگە جیاوازەکان و بەقژ هەڵدەواسن و  ڕاوبۆچوونە دژەکان دەخەنە کونجی بەندیخانە . ئەوانەن کە لەم هەرێمەدا مووچەیان کردوە بە نووچە، ئەوانەن کە مووچەی پیرەمێرد و پیرەژنە جەرگ سووتاوەکانیان پێ دابین ناکرێ لە کاتێکدا کاکەی بەرپرس و جەنابی بەڕێوبەر و دادەی نوێنەری حکومەت و ئاغای موستەشار و عاشق و مەعشوقی ئەم و ئەو بە ڕاست و چەپ پارە و پوڵ و قوتی ئەم گەلە بە فیڕۆدەدەن . دوژمنی هەرێم ئەوانەن کە بە بەردەوامی دەڵێن گوناحی حکومەتی پێشووە ئیستاش گەندەڵ و دز هەیە! کە هێشتا قاچاخچێتی و بەهەدەردانی ماڵ و موڵکی دەوڵەت بەردەوامە ! کە نوێنەری حکومەت هەیە  ١٥ ساڵە لە پۆستەکەی کەڕووی کردووە و بۆنی دایبیە دانەکراوەکەی مێشکی دۆستەکانمانی کاس کردووە . دوژمنی هەرێم ئەوانەن کە لەم کاتی بێ مووچەییەدا وەزارەتێکی تایبەت بۆ کوڕە نازدارەکەی دادەمزرێنێ و بودجە و مووچی بۆ کراوە دەکات لە سەر حیسابی فەرمانبەران وخانەنشینانی بێ دەرامەت. دوژمنی هەرێم ئەوانەن کە دەڵێن : ئەم بارودۆخ و قەیرانە گوناحی دابەزینی نرخی نەوتە ! گوناحی کۆڤیدە ! گوناحی جەنگی ئۆکرانیایە ! گوناحی بەغدایە ! ڕەحمەت لە گۆڕت ئەحمد مختار جاف کە دەڵێت : جاهیلان بۆ ئیستیفادەی زاتی خۆیان ڕۆژ و شەو لەم موحیتە مەنعی عیلم و سەنعەت و عیرفان ئەکەن.  

بەهار مونزیر (ویستێك بۆ عێراقێکی بێدایک) بەهار مونزیز لە دوای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی ١٩٢١ مەحاکمی شەرعی دروستبوو تایبەت بوو بە ئەهلی سونە و محاکمی مەدەنی بە مەزهەبی جەعفەری، واتە دادگاکان دروست نەبوون تا ساڵێ ١٩٦٣( لا:١:٩) واتە دروستبوونی دەسەڵاتی دادوەری لە عێراق دەگەڕێتەوە بۆ ٦١ ساڵ لەمەوپێش. یاسای باری کەسێتی ژمارە ١٨٨ لە عێراقدا زیاتر لە ٦٤ ساڵە کاری پێدەکرێت، لە دوای ڕوخاندنی دەسەڵاتی پاشایەتی لە ساڵی ١٩٥٨،  دەسەڵاتی عبدولکەریم قاسم دامەزراوەکان پێكدەهێنێت. لەناویاندا کار بۆ یاساکان دەکرێت یاساکان کاریان پێدەکریت. یەکێك لە یاسا گرنگەکان لە عێراقی نوێدا لەو کاتەدا گۆڕانکاری دەکرێت، بەسەردەمی گەشەکردنی عێراق دادەنریت لە چاو وڵاتانی دەوروبەری بەتایبەتی بڕیاردان لەسەر یاسای باری کەسێتی کە لەلایەن "نەزیهە دلێمی" یەکەم وەزیری  ژن بوو کە وەزیری شارەوانیەکان بوو لە دەسەڵاتەکەی عبدولکەریم قاسم، نەزیهە دلێمی هەولێکی زۆری داوە بۆ جێگیرکردنی یاسای باری کەسێتی لە عێراق لە دیسەمبەری ساڵی ١٩٥٩ یاسایی باری کەسێتی بڕیاری لەسەردەدرێت و کاری پێدەکریت تاکۆ ئەمرۆ. ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ویستی گۆرانکاری:                                                                                      لە ٢٤ی ٧ ی ٢٠٢٤ پڕۆژە یاسای هەمواری یاسایی باری کەسێتی لە لایەن پەرلەمانتاری سەربەخۆ بە ناوی ( ڕائید کەنعان)ەوە  پێشکەشی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کرا بۆ هەمواری یاسای باری کەسێتی، لە ٤ی ٨ ی ٢٠٢٤ خوێندەوەی یەکەمی بۆ کرا، لە ٢٦ی ٩ی ٢٠٢٤خوێندنەوەی دووەمی بۆکرا، لەگەڵ پێشکەشکردنی پرۆژە یاسایەکە ناڕەزایەتی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، کۆمەڵگەی مەدەنی، ڕێکخراوەکانی ژنان، رێکخراوەکانی منداڵان، ژمارەیەکی بەرچاو لە پەرلەمانتارانی عێراق، پاریزەران، دادوەران، مامۆستایانی زانکۆ، دایکانی عێراق و چین و تویژە جیاوازەکانی لێکەوتەوە. لە ناو هەوێنی ئەم نآڕەزایەتیانەدا  لەسەرەتاوە تەحالوفی ١٨٨ی  لە سەرتاسەری عێراق پێكهات و دەستی کرد بەکاری مەدەنی وەك: گردبوونەوە لە زۆریك لە شار و شارۆچکەکانی عێراق، دانانی بەرنامەی تەلەفزیۆنی، نوسینی نامە بۆ لایەنە جیاوازەکان، پەیوەندی کردن بە حزب، کوتلە جیاوازەکان، دەزگا و ئاژانسی نەتەوە یەکگرتوەکان هتد. لە ماوەیەکی زۆر کەمدا ئەم هەواڵە لەناوخۆ ودەرەوەی عێراق بڵاوبویەوە، لە شارەکانی ئەوروپا چالاکوانانی کورد و عێراقی ناڕەزایەتییان لە بەردەم سەفارەتەکانی عێراق ئەنجام دا بە دروشمی "نا بۆ هەمواری یاسایی باری کەسێتی" کە عێراق دەسپێریت بە چارەنوسێکی نادیار و دواکەوتووی تێکدانی کۆمەڵگای عێراق. هەمواری یاسایی باری کەسێتی ژمارە ١٨٨ی ساڵێ  ١٩٥٩ وەلانانی دەسەڵاتی  دادوەرییە لە عێراق لەدوای ساڵانێکی زۆر هەنگاونان  بەرەو دەسەڵاتیکی دامەزراوەیی  لەو کاتەوە تاکو ئێستا لەگەڵ بوونی هەموو شەڕو ململانی و گۆرانکاری دەسەڵاتەکان دادگاکان بوونیان هەبووە. چەندین ساڵە کاری پێدەکرێت لەگەڵ سەپاندنی دەسەڵاتی حیزبی بەسەر دادگاکان و سەرنج و گۆڕانکاری و هەمواری یاساکە داواکاریی ڕێکخراوەکان بۆ هەمواری ئەو ماددە یاسایانەی بەتایبەتی پەیوەستە بە پرسەکانی ژنانەوە کاری جدی بۆکراوە. بەڵام لە ئیستادا ئەم هەموارە جاریكی دیکە خواستەکان بۆ بەرەوپێشبردنی یاساکان بە ئینسانی بوونیان و بە پاراستنی مافەکانی ژنان پەلکێش دەکاتەوە بۆ دواوە.. بە پێ دەستور لە مادەی( ٣٨) کە دەڵێت "هاوڵاتیان مافی ڕادەربڕین و ئازادی تەعبیرکردنیان لەخۆیان هەیە" کە ئەم پرۆژەیە پێشێلی ئەم ماددەی دەستورییە دەکات. هەمان کات عێراق چەندین پەیماننامە و ڕێکەوتننامەی جیهانی واژۆ کردوە بۆ نموونە (پەیماننامەی  پاراستنی مافە مەدەنی و سیاسیەکان و پەیماننانەی نەهێشتنی هەموو شێوەکانی جیاکاری دژی ژنان) لەناو ئەم پەیماننامانەدا بە هەموو جۆریك پاراستنی هاوڵاتیانی تیدا پاریزراوە، ئەم پرۆژە یاسا پێشنیارکراوە هەموو جۆرەکانی توندوتیژی تیادایە و هاندان دەکات بۆ زیادبوونی توندوتیژی بە ڕاستەخۆی و ناڕاستەوخۆ.   لە ناو ئەم کێشمەکێشەی نێوان بەرەی ئازادیی ژن و  کۆنەخوازی، دەنگی ئازادیی ژن، ئازادی دەربڕین، ئازادی ڕیکخراوبوون بەرچاوتر بوویەوە لەسەر ئاستی عێراقدا، کۆمەڵگای عێراقی کردە دوو بەرە بە ڕوونی ئەم دەنگە ئازادە توانی یەکڕیزی بەرەی پێشکەتووخوازان نیشان بدات. ئەم دەنگە مەدەنیە هەڵقوڵاوی دەنگی ژنانی عێراق و دایکە نیگەرانەکانی عێراقە کە لە خەمی ئایندەی منداڵەکانییاندان، ئەم دەرکەوتنەی ژنان و دایکان هێزی ناڕەزایەتییەکەی بەرجەستەتر کرد، توانی لە سنوری عێراق بچێتە دەرەوە و سەرنجی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بۆ خۆی ڕابکێشێت. ئەوە بوو ئەم دەنگە ئازادە توانی کاریگەریی لەسەر یەکیتی پەرلەمانی ئەوروپا دابنێت و باشترین بڕیار دەربکات و دەوڵەتی عێراق سەرزەنشت بکات بەوەی دژی مافەکانی منداڵان و ژنانە.( تحالف:١٨٨) لە ئێستادا لە پەرلەمان دوای دووجار خوێندەوە، بەرەی کۆنەخوازی کپبۆتەوە، ئەمەش وەك دەستکەوتێكی بزوتنەوەی مەدەنی لەعێراق ئەژمار دەکرێت. هەموان پێکەوە کار بۆلەباربردنی ئەم هەوارە دەکەن بۆ ئەوەی کۆمەڵگای عێراق ڕزگاربێت لەو پێشنیارانەی کۆمەڵگا تێکدەدات و هەموو جۆرە توندوتیژیەکان زیادەکات و عێراق دەکاتە وڵاتێکی بێدایك ئەگەر ئەم پرۆژە یاسایە دەنگی بۆ پێبدرێت.. پرسیاریك ئاراستەی ڕێکخراوەکانی کوردستان دەکرێت لە کۆڕ و کۆبونەوەکاندا ئەوەیش ئایا ئەگەر ئەم یاسایە لە عێراق دەنگی بۆ بدرێت کاریگەریەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان چی دەبن؟ بە ئەزموون و کاری ڕێکخراوەکان لە هەرێمی کوردستان زۆرمان لەسەر ئەوە کۆکین کە کاریگەری نەرێنی زۆردادەنیت نموونەیەکی بەرجەستەش ئەوەیە لە هەرێم لەگەڵ ئەوەی کار زۆر دەکەین بۆ لابردنی فرەژنی بەداخەوە هێشتا لانەبراوە بەلكؤ کۆمەڵێك شەرت دانراوە بۆ ئەوەی پیاوان بتوانن زیاتر لە یەك ژنیان هەبێت، ئەو پیاوانەی ناتوانن شەرتەکانی هەرێم جێبەجێبکەن دەچن لە دادگای کەرکوک، خانەقین، بەغداد هاوسەرگیری دەکەن. بۆ ئەم گۆرانکایەکش ڕێخراوەکان و دامودەزگاکانی هەرێم و دادوەرکان باس لەوە دەکەن کە دەرگا دەکاتەوە بۆ بەشودانی منداڵان ئەگەر لێرە نەبوو دەچنە شارەکانی تری عێڕاق. ئەمەش پێشلکردنی مافەکانی منداڵە و دەستدریژی سێکسیە بۆ سەر منداڵان بەناوی هاوسەرگیریەوە ...   سەچاوەکان شرح قانون – احوال الشخصیة رقم (١٨٨)لسنة  ١٩٥٩ جمعیة امل العراقي تحالف ١٨٨  - ئەم  ووتارە لە لایەن ڕێکخراوی خەڵك  بۆ گەشەپێدانەوە پاڵپشتی دەکرێت .  

سەردار عەزیز سەرکردەناسی زانستێکی بەرفراوانە. هەندێک پێیان وایە کەسێک وەک سەرکردە لەدایک دەبێت، تیورەی تر پێی وایە سەرکردە دروست دەبێت، هەندێکی تر پێیان وایە سەرکردە دروست دەکرێت. دیارە پێناسەی سەرکردە لە جێگایەکەوە بۆ جێگایەکی تر جیاوازە. بۆ نمونە لە هەندێک کەلتوردا سەرکردە ئەوەیە کە کاری گەورە دەکات، لە هەندێک کەلتوری تردا ئەوەیە کە ڕێگا دەدات بە ئەوانیتر هەتا کاری گەورە بکەن. لە کەلتوری ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کەلتوری سەرکردە، کەلتورێکی دڕندانەیە. بە زۆری خەڵک بڕوایان وەهایە کە سەرکردە دەبێت ئەو کەسە بێت کە زۆربەی هێزەکان لە دەستی ئەودایە، نەیارەکانی لە ناو دەبات و کاری گەورە دەکات. ئەمە لە گفتوگۆی ڕۆژانەی خەڵک، لە ئاگایی خەڵکی ئاسایی، لە تاریکایی کەلتوری ناوچەکەدا زۆر بە خەستی بۆنی دێت. سەرباری ئەم کەلتورە دواکەتووە، ئەمڕۆ ئێمە لە دۆخێکی تایبەتدا دەژین، ئەویش توانای تەکنەلۆجیاو میدیاو دەوڵەمەندبوونی زانستەکانی وەک دەرونناسی، پەیوەندی و مێشک، کە چۆن وێناو تێگەیشتن و هالەو ئەفسانە بۆ کەسەکان بەرهەم دەهێنرێت لە ڕێگای چنین و بڵاوکردنەوەی وێناو دیدو بەردەوام دوبارەکردنەوەی. ئەمە باسی بوونی سوپایەک لە ماستاوچی و ڕاوێژکارو زەبابیک ناکەم. ئێستا ئەحمەد شەرع، بە سەرۆککراوی سوریا لەم دۆخەدا دەژی. وڵاتانی وەک تورکیاو قەتەر پێویستیان بەوەیە کە ئەم کەسە بەسەر کایەی سیاسی سوریادا زاڵبێت. لەم ڕوەوە هەموو میدیاو ناوەندو سەرمایەکانیان خستوەتە کار. شەرع بە تەواوی راهێنراوە، شێلراوە، سەرلەنوێ ئامادەکراوەتەوە. تەنانەت وەک ئەحمەد مەنسور دەڵێت، کاتێک دەستیان بەم پرۆسەیە کرد، ئەو هەندێک قەڵەو بوو، بۆیە بۆ چاوی خەڵکی باش نەبوو، بۆیە دەبوو کێشی خۆی دابەزێنێت. نەک لەش و لاری و جل و بەرگی کە بەلای خەڵکی سادەوە زۆر گرنگە، بەڵکو لە شێوازی قسەو باری دەرونی و چۆنێتی پەیوەندیکردندا راهێنانی زۆری پێکراوە. ئەمە لە کاتێکدا خۆی ئامادەکراوە، بۆ بەرجەستەکردنی ئەمە چەندین کەناڵ و ناوەند و کەسایەتی و پارەیەکی زۆر تەرخانکراوە بۆ بونیادنانی ئەفسانەو وێناو حەکایەت و نەرەتیڤی زۆر دەربارەی هەتا هەموو ئەوانی تر لە ناو کایەی سیاسی سوریادا پەراوێز بخات. میدیای کوردی کە خۆی بە ئاگایی و بێئگایی ئامادەیە بۆ دیکتاتۆر دروستکردن کەوتوەتە ناو ئەم تەڵەیەوە و تەپوتۆزی تیادا دەکات. دیارە دەبێت لەو ڕوانگە ستراتیژییە بگەین، کاتێک ناوەندەکان پێویستیان بە ئەنجامدانی پرۆژەکانیانە، ئەوا ناتوانن دەزگا دروست بکەن، بەڵکو ئاسانترو سودمەندانەترە کە کەسێک بەرهەم بهێنن. لە هەمانکاتدا خەڵکی ناوچەکەو کەلتورەکەی ئامادەیە بۆ وەرگرتنی کەسێک وەک کاریزماو خاوەن توانای بان-مرۆیی، لەوەی بیر لە دەزگا یان ناوەند بکاتەوە بۆ پیادەکردنی دەسەڵات. دیارە هەندێک دەڵێن کە خەتای خەڵک نیە، بەڵکو خەتای نوخبەیە. هەڵەی ئەم دیدە لەوەدایە نازانێت کە خەڵک نازانن دژ بە خۆیانن. لە سوریا باری دەرونی زۆرێک لە سوننە ئامادەیە بۆ تۆڵە، خۆزاڵکردن، غرورو هەبوونی ماف و حەق. هەموو ئەمانە زەمینەن بۆ هاتنی دیکتاتۆرێکی تر. دیارە هەندێک بنەما هەیە کە دیکتاتۆریەت دەکات بە ناچاریی، بۆ نمونە، ئەگەر سوننەی عێراق بیانەوێت وەک سوننە حوکمی عێراق بکەن، تەنها دەبێت لە ڕێگای دیکتاتۆرێکەوە بیکەن. ئەمە بوو کە سیستانی بەپێچەوانەی برێمەر پێداگریی لە سەر دیموکراسیی کرد، چونکە دیموکراسی یانی زۆرینەو زۆرینە یانی شیعە. ئەمە بۆ عەلەوی سوریاش راستبوو. سوریا لە ئەدیب شیشکلییەوە هەتا خێزانی ئەسەد تەنها دیکتاتۆری بینیوە. ئێستا هەتا بەرەوە دیموکراسیی بڕوات پێویستی بە ڕێنمایی ناوەندی جیاوازترە لە قەتەرو تورکیا، کە دوو ناوەندی تیرۆرن لە ناوچەکەدا.

دڵسۆز حەمە ئەگەر ئەو وێنە تراژیدی و ترسناکانەی زیندانەکانی سیدنایا، ئەو مرۆڤە بریندارو تێکشکاو و لە مرۆڤخراوانەی  لە دە ڕۆژی ڕابردوودا بۆ دنیای دەرەوە، بۆ کۆمەڵگاکانی ڕۆژئاوا دیمەنی شۆکهێنەرو دڵڕەق تراژیدی بن، ئەوا بۆ کۆمەڵگای عێراقی و کورد بەتایبەتی کە هەمان سیستەمی سیاسی بەعسیزمی ئەزمون کردوە لە خراپترین و قێزەونترین ڤێرژنیدا ئەوا ئەو دیمەنانە دیمەنی ئاشنان و ئەو ئازارو چەوسانەوەو بێنرخکردنەی ئینسانمان لە خراپترین و دڵڕەقترین و قێزەونترین فۆرمەکانیدا ئەزمون کردوە، لەم ڕۆژانەدا جارێکی تر برینەکانی ئەو یادەوەریە (دەستەجەمعیە) دەکولێتەوەو دەچینەوە بەردەم هەمان دیمەنی دڵرەقی و توندوتیژی کە لە سەرەتای ڕوخانی بەعس لە عێراقدا بەریکەوتین و سەرقاپی ئەو زێرابە سیاسی و زیندانە  گەورەیە هەڵدرایەوە کە عێراقی بەعس بوو! دوای پەنجا ساڵ ئەزمونکردنی بەعسیزم لە عێراق و سوریادا، میراتی سیاسی و فەرهەنگی و ئابوری و ئینسانی و تەنانەت سایکۆلۆژی ئەو هێزە بۆ ملیۆنەها  مرۆڤی ئەو دەڤەرە بریتییە لە وێرانەیەکی ئابوری  و کۆمەلایەتی و فەرهەنگی و ژینگەیی و نابوتکردنی پایە دەرونی و ئینسانیەکان، ئەو پایانەی  کۆمەڵگاکان بە زیندویی و پێکەوە گرێدراوی دەهێڵێتەوە، ئەو پێکەوەو بوونەی هێزی ئینتیماو گرێدان و وزەی ئومێد  دەبەخشێتە تاکەکان بۆ گرێدان بە خاک و نیشتمان و کۆمەڵگاو بەداهاتوشەوە، ئەم وزەیە نەک لە بن هاتووە، بەڵکو ئێستاکە بەشار ئەسەد وەکو سەددام، کۆمەڵگایەکی جێهێشتوە، هەژارو برسی، لەڕووی دەرونی و ئینسانی و فەرهەنگی سایکۆلۆژییەوە کۆمەڵگایەکی تراوماتیکی و پەشێوو شپرزە، هەشت ملیۆن ئاوارەی هەندەران و ملیۆنەها ئاوارەی ناوخۆی سوریا، سێ  شاری  گەورەی خاپورو سەدان دێهات و شارۆچکەی وێران، ژێرخانی ئابوری ڕوخاو، کۆمەڵگایەکی پارچە پارچەو دەیان گۆڕی بەکۆمەڵ و دەیان زیندانی ترسناک  کراوە  بەسەر ڕۆژگارو چیرۆک  و حیکایەتی ترسناکتردا ! بەعس لە عێراقدا، تەواوی توانستی ئابوری بەهیزی وڵاتەکەی لە زنجیرەیەک شەڕی وێرانەکاری و عەبەسیدا بەفێڕۆدا، لە کڕینی چەک و جبەخانەی سەربازی و پیشەسازی سەربازی و سەرفکردن لەسەر دروشم  و خیتابێکی سیاسی ڕەگەزپەرست و شۆڤینی عەرەبی، خیتابێک  کە پارچەپارچەکردن و نامۆکردن و تۆرانی زیاتری پێکهاتە زۆرو جیاوازەکانی کۆمەڵگای عێراقی  بەرهەم دەهێنا لە جێگای کۆکردنەوەو پێکەوگرێدان و قوڵکردنەوەی هەستی ئینتیماو پێکەوەگرێدان، توانستە ئابورییەکانی عێراقی بەعس ئەوەندەی لە بیناکردنی زیندان و کۆشک و تەلارەکانی سەرۆک و کڕینی چەک و جبەخانەو بیناکردنی سیستەمی جاسوسیکردن بەسەر هاوڵاتیان و سیستەمی داپڵۆسین و چەوسانەوەو زەلیلکردنی خەڵكدا بەفیڕۆ درا، هێندە لە دروستکردنی قوتابخانەوزانکۆو خەستەخانەو ڕێگاوبانەکاندا خەرج نەدەکرا، لەدیدی بەعسدا هاوڵاتیی عێراقی و کورد بەتایبەتی بەهای مێشولەیەکیشی نەبوو، هەربۆیە بێبەشکردنی بە بچوکترین مافەکانی مافی ڕادەربڕین و قسەکردن بە جۆرێک ترسناک بوو کە زیندانەکانی ئەبوغرێب  و نوگرەسەلمان و هەیئەی کەرکوک و موسڵ جمەیان دەهات لە ئینسانی عێراقی کە ڕەنگە لەسەر نوکتەیەک، پێکەنینێک، ڕستەیەک، چرپەیەک، هەڵەیەک، دڕاندنی وێنەی سەرۆک بە دڕندانەترین شێوە ژیانی لێسەندرابێتەوە یان لە سوچ و قوژبنی زیندانە ترسناک و تاریک و تونەکاندا ڕوبەڕووی مەرگی هێواش کرابێتەوە. ڕەنگە ترسناکترین لێکەوتەکانی چەوسانەوەو زەلیلکردنی ئینسان، شکانی ئیرادەی ژیان بێت، شکان و بچوککردنەوەی وێنەی ئینسان لە دیدی خۆیدا، دواجار کۆمەڵگای مرۆڤە تێکشکاوەکان کۆمەڵگایەکی ترسناکە کە بۆ ئیرادەی خەوبینین، ئیرادەی گۆڕان و نوێکردنەوەی شێوازی بیرکردنەوەو فڕێدانی یەکجارەکی کەڵکەڵەی کۆیلەبون و دیلێتی هەربۆیە ئەو کۆمەڵگایانەی کە چەندین نەوە فەرهەنگی دیلی و چەوسانەوەو بێڕێزی وتوندوتیژی و بێنرخکردنی مرۆڤ ئەزمون دەکەن، ئەو مرۆڤانەی بەسەر دڵڕەقی و ئیرهاب و کوشتن  و خوێنڕشتن و توندوتیژیدا چاویان دەکرێتەوە، زەحمەتە  لە قۆناغی ئازادیدا، لەقۆناغی دوای ڕوخانی دیکتاتۆردا، دوای گۆڕانەکاندا، زەحمەتە وزەی ئازادی ولێبوردەیی و وزەی پێکەوەژیان و دیموکراسیان تێدا بێت، هەربۆیە لەم ناوچە پڕ ئازارەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دکتاتۆرێک بەدکتاتۆرێکی دی دەگۆڕێت، سیستەمێکی چەوسێنەر بە یەکێکی چەوسێنەتر دەگۆڕێت، شێوازی بیرکردنەوەی  چەوسانەوەو توندوتیژی و پاوانخوازی و ڕەگەزپەرستی و تۆتالیتاری لە دەسەڵاتێکەوە ڕادەستی سیستەمێکی تر دەکرێت، لە هێزێکەوە رادەستی هێزە نوێیەکان دەکرێت، عێراقی دوای سەددام و سوریای ئێستا کە ئاسۆی ژیان و خیتابێکی نوێ وسیستەمێکی سیاسی نوێی تێدا بەدی ناکرێت، نمونەی دووبارەکردنەوەی میراتە سیاسی و سیستەمی بیرکردنەوە داخراوەیە  کە هەڵگری پڕۆژەیەکی نوێ و جیاوازی  پێ نیە !   زۆربەی ڕژێمە عەرەبیەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕژێمی شمولی و نادیموکراتی و گەندەڵ و نەویستراون لەناو میللەتاندا، لەدوای پەنجاکانی سەدەی ڕابوردوو، ڕزگاربونی وڵاتانی عەرەبی  یەک لەدوای یەک و درستکردنی دەوڵەتە (ناسیۆنالستی) عەرەبیەکان، ئیدی دروشمە  ئاگراوی و حەماسییەكانی ئازادی نیشتمان  دەبێتە سەرەتای دروستبونی کۆمەڵێک سیستەمی  تۆتالیتاری عەرەبی گەندەڵ و چەوسێنەر، نادیموکرات و داپڵۆسێنەر، سیستەمە عەرەبیەکان خراپترین مۆدێلی دەوڵەتی ناسیۆنالستین لە دنیادا، بەڵام بەعسی عەرەبی ترسناکترین و دڕەندەترینیان بووە لە مێژوی هاوچەرخی ناوچەکەدا. بەعس لە عێراقدا گۆڕی بەکۆمەڵ و چەکی کیمیایی و لە سێدارەدانی بێدادگایی و پاکتاوی نەژادی و وێرانکردنی شارو شارۆچکەو ڕووبارو هۆڕو زەنگاوەکان، سوتانی ملیۆنەها دارخورما، زەوی بەپیتی کشتوکاڵی  و وێرانکردنی لادێکان، ڕاگوێزان و دەرکردنی بەزۆرەملێ  و هەڵگیرسانی زنجیرەیەک جەنگی ماڵوێرانکەری بەرهەمهێنان کە  کۆمەڵگای عێراقی بە جۆرێک نابوت کرد چەندان نەوەی دی باجی بێمێشکی و توندوتیژی  و وێرانەکارییەکانی بەعس دەدەن، بەعس لە سوریا، هەمان ڕەفتاری فاشستی و نامرۆڤانەی  کردوە، هاوڵاتی کوردەکانی بێبەش دەکرد لە پێدانی ناسنامە، لە مافی  منداڵبوون، لە مافی  بەکارهێنانی زمان و فە رهەنگ و کەلتور، دەرکردن لەسەر زەوی و خاکی خۆیان، بەعس خراپترین و دڕندەترین ڤێرژنی ناسیۆنالیزمی فاشیلی عەرەبیە لە ناوچەکەداو لە دوای دروستبونی دەوڵەتی ناسیۆنالستی عەرەبەکانەوە . ئەوەی ئێستا لە سوریادا دەبینرێت هەمان ئەو مۆدێلە قێزەونەی بەعسە کە بەدرێژایی نیوسەدە سەرقاڵی نابوتکردنی کۆمەڵگاکان و زەلیکردنی ئینسانی ئەو دەڤەرە بوون بەگرتنەبەری سیاسەتی زیندان و زەلیلکردن، بەعس داهێنانی گەورەی کردوە لە شێوازەکانی ئازاردان و زەلیلردنی ئینساندا، داهێنانی کردوە لە شێوازەکانی کوشتن و پارچەپارچەکردنی ئینساندا، لە بێئیرادەکردن و داماوکردنی  کۆمەڵگاکاندا هەتا ئیرادەی گۆڕین و بیرکردنەوەی گۆڕینیان تێدا بکوژێت، ئەگەر ڕاستگۆ بین، ئیرادەی نێودەوڵەتی نەبوایە بەعس نە لە عێراق نە لە سوریان نەدەجوڵاو ڕاماڵینیان زەحمەت بوو، بەعس لەهەمبەر هاوڵاتی و ژن  و منداڵیشدا لە بەکارهێنانی کیمیایی و کوشتن و لەتوپەتکردن نەدەپرنگایەوە، دڵڕەقی و ترسناکی بەعس بەجۆرێک بوو کە تەنها هاوڵاتی عێراقی و سوری دەتوانێت گوزارشت لە ترسناکی ئەو سیستەمە بکات، هەمیشە سیستەمە تۆتالیتارو چەوسێنەرەکان هەتا دڵنیاتر بن لە قێزەونی و ئەویستراوی خۆیان ئامڕازی ترسناکترو ڕێگای نامرۆڤانەتر دەگرنەبەر بۆ درێژەدان بەمانەوەی خۆیان، بەعس لە عێراق و سوریادا هەمیشە ئاوا بوون، دواجار  فشارو ئیرادەی نێودەوڵەتی  توانیان ئەو باڵاخانە  ئاسنینەی زوڵم  وزۆر بەسەرشانی ژن و مناڵی ئەو دەڤەرەوەیە بڕوخێنن، دەنا لاچونیان زەحمەت بوو . هەڵدانەوەی سەرقاپی زێرابەکەی بەعس پێویستی بە لەسەروەستان و ڕامانێکی قوڵ هەیە، بە خوێندنەوەی ئەو قۆناغە مێژوییە ترسناکە لە دەیان گۆشەی جیاوازی مێژویی و ئەکادیمیەوە، پرسیار لەسەر ئەو هەموو دڵڕەقی و بەرخوردە نامرۆڤانە ناعەقڵانی و نائەخلاقیانەی کە دەشێت مرۆڤ لەهبەر مرۆڤێکی تردا پیادەی بکات، پرسیار لە سەر چەمکی زیدان و ئازاردان، لەسەر دروشمەکانی نیشتمان و هاوڵاتی و بکەری سیاسی، لەسەر چۆنیەتی بیناکردنی سیستەمێکی چەوسێنەر لە هەناوی هەمان کۆمەڵگاوە، نە سەدام حوسەین و نە بەشار ئەسەد بە تەنها دەیانتوانی کۆمەڵگایەک بەو جۆرە ترسناکە زەلیل و بێئیرادە بکەن ئەگەر سیستەمێکی هیرارکی و سیستەمێکی بیرکردنەوەو سیستەمێکی ئیداری و سەربازی و مرۆیی لە پشتیانەوە نەوەستابێت، ئەو سیستەمە چۆن ئاوا دروست دەبێت و بۆ دروست دەبێت و کێن ئەوانەی دەبنە بەشێک لەو ستراکتورە ترسناکە ؟ بۆ دەبن ؟ چۆن دەبن ؟؟ هەڵهاتنی ترسنۆکانەی دیکتاتۆرێکی ترسناکی وەکو سەددام کە سەدان جەنەراڵ و ئەفسەی پڕۆفێشناڵ و ئەکادیمی بێ دادگاو لێپرسینەوە بەر گوللە دەدا بەناوی هەڵهاتن و ترسنۆکی لەبەرەکانی جەنگدا، بەڵام  خۆی بە ترسنۆکانەترین شێوە کوناوکون خۆی دەشاردەوەو بە تا کەوتە دەست سەربازە ئەمەریکییەکان، هەروا بەشارو بن عەلی چۆن ترسنۆکانە لە میللەتەکەیان هەڵهاتن، ئیرادەی بچوکترین زیندانیان نەبوو کە لە زیندانەکانی ئەواندا ڕوبەڕووی ئەشکەنجە دەبونەوە و نەدەڕوخان !!، ئەوانە ڕێکەوتی مێژویین یان بەرهەمی هۆشیاری کۆمەڵگاو پێکهاتە  جیاوازەکانی ؟ بەعس و سیستەمی بیرکردنەوەی تۆتالیتاری، داگیرکردنی کۆمەڵگا، چەوسانەوەی مرۆڤ و داگیرکردنی سامانی  گشتی و بێنرخکردنی ئینسان، سەرکوت و داپڵۆسین پشتگۆیخستنی کۆمەڵگاو بیناکردنی زیندانەکان و کۆشکی دەسەڵاتدارەکان کە  پشت قاییم دەکەن بە هێزی سەربازی و دەزگای جاسوسی و ترس و تۆقاندن و بێمافکردنی ئینسان، ئەمانە  میراتیی بیرکردنەوەی  بەعسیانەیە لەهەر هێزێکدا  ئامادە بێت و لەهەر سوچێکی دنیادا بێت هەمان سیستەمی چەوسانەوەو ئازارو مەینەتی  بەرهەم دێنێتەوە  !    

كاوه‌ مه‌حمود- سكرتێری حزبی شیوعی كوردستان ئه‌م ڕووداوه‌ی ده‌یگێڕمه‌وه‌ كاتی خۆی بۆ به‌شێك له‌ هاوڕێیانی خۆم باسكردوه‌‌و، وابزانم ئێستا كاتی هاتووه‌ له‌م نوسینه‌دا ئاماژه‌ی پێبكه‌م. له‌ شوباتی 2013 له‌ كۆنگره‌ی حزبی شیوعی روسیا به‌شداربووم. له‌و كۆنگره‌یه‌دا 92 حزبی شیوعی‌و كرێكاريی له‌ جیهاندا به‌شداربوون. دوو ڕۆژی یه‌كه‌می كۆنگره‌ بۆ وتاری حزبه‌ به‌شداربووه‌كان سه‌باره‌ت به‌ په‌یامی پیرۆزبایی كۆنگره‌‌و لێكدانه‌وه‌ی ره‌وشی سیاسی ته‌رخانكرابوو. له‌ هۆڵی كۆنگره‌دا سكرینێكی گه‌وره‌ دانرابوو، كه‌ به‌رده‌وام گردبوونه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك خه‌ڵكی سوریای پیشانده‌دا، كه‌ ئاڵای سوریا‌و وێنه‌ی به‌شار ئه‌سەدیان هه‌ڵگرتبوو،‌ و دروشمی پشتگیریان له‌ رژێمی ئه‌سه‌د ده‌وته‌وه‌. ئه‌م چالاكییه‌ به‌ ناوی پشتگیریكردنی گه‌لی سوریا نمایش ده‌كرا. وتاری حزبه‌كان، كه‌ به‌پێی ئه‌لفابیت ڕێكخرابوو، له‌ ڕۆژی یه‌كه‌مدا به‌ گشتگیریی دژی بابه‌تی به‌هاری عه‌ره‌بی‌و پشتگیری بۆ رژێمی ئه‌سه‌د بوو. نۆبه‌تی وتاری من له‌ سه‌ره‌تای رۆژی دووه‌مدا بوو. به‌پێچه‌وانه‌ی وتاره‌كانی ڕۆژی یه‌كه‌م، كه‌ هه‌ر هه‌موویان ده‌یانووت (بزماره‌ بزماره‌)، من وتم (بزمار نییه‌ مێخه‌). له‌ وتاره‌كه‌مدا ئاماژه‌م به‌وه‌ كرد، كه‌ لنگییه‌كی گه‌وره‌یه‌ به‌ ناوی پشتگیری گه‌لی سوریا پشتگیری له‌ رژێمی دیكتاتۆری ئه‌سەد بكرێت‌و، پێویسته‌ هه‌ڵوێستی حزبه‌ كۆمۆنیسته‌كان له‌ یه‌ك كاتدا دژ به‌ دیكتاتۆری ئه‌سه‌د‌و تیرۆری ده‌وڵه‌تی سوریا بێت‌و، له‌ هه‌مان كاتدا دژ به‌ ئه‌لته‌رناتیفی ئۆپۆزسیۆنی گروپه‌ توندڕه‌و تیرۆریسته‌ ئیسلامییه‌كان بێت كه‌، به‌شێكن له‌ قاعیده‌‌و به‌كرێگیراوی وڵاتی ده‌ره‌كین. له‌ وتاره‌كه‌مدا جه‌ختم له‌وه‌ كردوه‌، كه‌ پێویسته‌ هه‌ڵوێستی سه‌رجه‌م حزبه‌ كۆمۆنیسته‌كان پشتگیری له‌ تێكۆشانی گه‌لی سوریا‌و هێزی دیموكراتی‌و مه‌ده‌نی له‌پێناوی كۆتایهێنان به‌ دیكتاتۆریی‌و دابینكردنی جێگره‌وه‌یەكی دیموكراتی بێت، كه‌ تیایدا مافی سه‌رجه‌م پێكهاته‌‌و گه‌لانی سوریا مسۆگه‌ر بكات. ئه‌م وتاره‌ی من به‌پێچه‌وانه‌ی بۆچوونی هه‌ندێ حزب بوو، كه‌ له‌ سوریا‌و لوبنان ئاماده‌ بوون‌و به‌ وتاره‌كه‌ی من زۆر قه‌ڵس بوون‌ تا گه‌یشته‌ ئه‌و ڕاده‌یه‌ی له‌ كۆبونه‌وه‌ی حزبه‌ كۆمۆنیسته‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له‌گه‌ڵ زاگانۆف ئه‌مینداری حزبی شیوعی روسیا له‌ ئێواره‌ی هه‌مان رۆژدا ده‌مه‌قاڵی كه‌وته‌ نێوان من یه‌كێك له‌و هاوڕێیانه‌ی به‌ هه‌ڵویستی من ته‌نگه‌تاو بوو، كه‌ ئه‌مڕۆ له‌ به‌یاننامه‌یكدا دوای روخانی رژێمی ئه‌سه‌د ده‌ڵی هه‌ندێ به‌ كرده‌وه‌‌و به‌ قسه‌، ئێمه‌ له‌ دڵه‌وه‌ دژ به‌ دیكتاتۆری بووین. به‌شێك له‌ هۆكاری ده‌مه‌قاڵێكه‌ی نێوانمان به‌شداریمان به‌ناوی حزبی شیوعی كوردستانی له‌و جۆره‌ چالاكییه‌ گه‌ورانه‌، ئه‌و براده‌ر‌و كه‌سانی وه‌كو ئه‌ویان ناره‌حه‌ت كردبوو. به‌شی دیكه‌ش په‌یوه‌ندی به‌ هه‌ڵوێستمان له‌ رژێمی ئه‌سه‌د بوو. كۆتایی ده‌مه‌قاڵێكه‌ به‌ دوا وته‌ی من كه‌ له‌به‌ر چاوی هه‌موو به‌شداربووان ئاڕاسته‌م كردو پێم وت: (ئێوه‌ له‌و ئاسته‌ نین شوناسی نیشتمانپه‌روه‌ری به‌ ئێمه‌ ببه‌خشن‌و ئه‌وه‌ی پشتگیری له‌ دیكتاتۆریی‌و سیاسه‌تی داپلۆسین ده‌كات له‌گه‌ڵ كۆتایهاتنی دیكتاتۆریی كۆتایی دێت). دانیشتنه‌كه‌ به‌ ناوبژیكردنی زاگانۆف كۆتاییهات. مه‌به‌ست له‌ گێڕانه‌وه‌ی ئه‌م وتاره‌ دوای روخاندنی رژێمی دیكتاتۆری له‌ سوریا، ئاستی ئاماده‌بوونی ئه‌و حزبه‌ سیاسییانه‌یه‌ بۆ چاوگێڕانه‌وه‌ به‌ سیاسه‌ته‌كانی خۆیان‌و ئاماده‌بوونی ڕه‌خنه‌ له‌خۆگرتن، كه‌ له‌وانه‌یه‌ ئێستا وه‌كو كاری سیاسی زوو بێت، به‌ڵام گرنگه‌ سه‌ره‌تاكانی پێداچوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ گۆڕانكارییه‌كان ده‌ركه‌وێت. سه‌رجه‌م گۆڕانكاری‌و ڕووداوه‌كان له‌ ماوه‌ی چه‌ندین ساڵدا، ئاماژه‌ن بۆ بوونی قه‌یرانی ئه‌وه‌ی پێی ده‌ڵێن "ده‌وڵه‌تی نیشتمانی" له‌ ناوچەكه‌دا، كه‌ دوای ڕوخاندنی ئیمپراتۆریی عوسمانی دوور له‌ ئیراده‌ی گه‌لان، له‌وانه‌ش گه‌لی كوردستان دروستكرا‌و، جگه‌ له‌ پۆچه‌ڵبوون‌و به‌تاڵی په‌یامی سیاسی بزوتنه‌وه‌ی ناسیۆنالیستی عه‌ره‌ب‌و داكۆكیكردنیان له‌ حوكمڕانه‌ دیكتاتۆرییه‌كان به‌ناوی رزگاركردنی فه‌له‌ستین، كه‌ جگه‌ له‌ ئاژاوه‌‌و به‌فیرۆدانی داهات‌و سامانی مرۆیی گه‌لانی ناوچەكه‌‌و به‌رفروانكردنی داپلۆسین گه‌لان، به‌رهه‌می نه‌بووه‌. ره‌وشی نوێی ناوچه‌كه‌ كه‌ بووەته‌ گۆڕه‌پانی ململانێی وڵاته‌ هه‌رێمایه‌تی‌و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‌و، دوا ڕووداوه‌ چاوه‌ڕوانكراوه‌كانیش، كه‌ به‌ شه‌ڕی غه‌زه‌‌و حماس‌و حزبوڵای لوبنان‌و ئیسرائیل ده‌ستیپێكرد‌و، زنجیره‌ی ئێستای به‌ كۆتایهاتنی رژێمی ئه‌سەد‌و تێكشكاندنی ته‌واوی ژێرخانی ئابوریی‌و سه‌ربازی سوریا‌و ده‌رپه‌ڕاندنی میلشیاكانی ئێران‌و حه‌شدی شه‌عبی عێراق و نه‌هێشتنی حزبوڵایه‌ له‌ سوریا‌و لغاوكردنی له‌ لوبنان ده‌ركه‌وتووه‌‌و، ئه‌مریكا‌و توركیا‌و ئیسرائیل‌و روسیا‌و هه‌ندێ وڵاتی كه‌نداوی به‌ پله‌ی جیاواز تیایدا به‌شدارن، كۆتایی گه‌مه‌ی سیاسیی ناوچكه‌ نییه‌‌و، ئه‌م ره‌وشه‌ به‌ هه‌ڵواسراوی نامێنێته‌وه‌‌و، ساده‌ترین پێشهاته‌ گه‌یشتنی پرشكی ئاگره‌كه‌یه‌ بۆ عێراق‌و یه‌مه‌ن‌و بابه‌تی ململانێی نێوان ئێران‌و ئه‌مه‌ریكا. بابه‌تی گرنگ به‌ نیسبه‌ت ئێمه‌‌و سه‌رجه‌م هێزی مه‌ده‌نی‌و پێشكه‌وتنخواز‌و چه‌پی ناوچه‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌، كه‌ به‌ فراوانی تابلۆی ره‌وشی سیاسی ببینن‌و ناكرێ له‌ شیكردنه‌وه‌ی سیاسی‌و هه‌ڵوێست وه‌رگرتن‌و كاری سیاسیدا ئه‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه‌ فەرامۆش بكرێت: ـ گرنگه‌ هێزه‌ دیموكراسی‌و عه‌لمانییه‌كانی سوریا‌و ناوچه‌ی عه‌ره‌بی به‌ ته‌واوی خولیای خۆزگه‌ مانه‌وه‌ی رژیمی ئه‌سەد له‌ بیری سیاسی خۆیان له‌ كاتی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ پێشهاته‌ نوێیەكان، ده‌ربهێنن. ـ گرنگه‌ ئه‌و هێزانه‌ كاتێك دژایه‌تی خۆیان بۆ داگیركردنی ئیسرائیل بۆ جۆلان و به‌شێك له‌ باشوری سوریا‌و بوونی هێزی سه‌ربازیی ئه‌مه‌ریكا دژ به‌ داعش ده‌رده‌بڕن، دژایه‌تی خۆیان بۆ داگیركردنی وڵاتی دیكه‌ بۆ خاكی سوریا‌و بوونی هێزی سه‌ربازی دیكه‌ ده‌ربڕن. ـ له‌ كاتی باسكردنی دواڕۆژی سوریا‌و ڕێزگرتنی ئیراده‌ی گه‌لی سوریا، ناكرێ ئه‌و هێزانه‌ به‌ هیچ جۆرێك باس له‌ دۆزی ره‌وای كورد له‌ سوریا نه‌كه‌ن، یان هه‌ندێجار به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ بوونی ئیداره‌ی خۆسه‌ری به‌ هه‌ڕه‌شه‌ له‌سه‌ر یه‌كێتیی خاكی سوریا دابنێن. ـ به‌ بۆنه‌ی كۆتایهاتن به‌ رژێمی دیكتاتۆریی ئه‌سەد‌و لاچوونی ئه‌و مێرده‌زمه‌یه‌ له‌سه‌ر سینگی خه‌ڵك له‌ سوریا، ده‌ربڕنی خۆشی خه‌ڵك له‌لایه‌ك‌و گوتاری گشتیی ده‌سه‌ڵاتداره‌ نوێیەكان له‌لایه‌كه‌ی دیكه‌، نابێ هۆكاری گه‌شپینانه‌ی ساویلكانه‌ به‌ حوكمڕانه‌ نوێیەكان دروستبكات‌و ببێته‌ هۆی خوێندنه‌وه‌ی هه‌ڵه‌ بۆ ره‌وشی سیاسی. گرنگه‌ كۆمه‌ڵێك بابه‌ت به‌رده‌وام جه‌ختی له‌سه‌ر بكرێته‌وه‌، له‌وانه‌: پاكتاوكردنی لێكه‌وته‌كانی دیكتاتۆریی‌و قۆناغی گواستنه‌وه‌و عه‌داله‌تی راگوزار‌و دیموكراسی‌و مافی مرۆڤ‌و مافی ژنان‌و پاراستنی ژیانی شیاو بۆ خه‌ڵكی زه‌حمه‌تكێش. ـ گرنگه‌ لایه‌نی كوردستانی له‌ سوریا مه‌ترسییه‌كانی هه‌ڕه‌شه‌كردن له‌سه‌ر رۆژئاوا به‌هه‌ند وه‌رگرن‌و، كاریان بۆ ڕێكخستنه‌وه‌ی نێوماڵی كورد له‌ ڕۆژئاوادا بێت‌و لایه‌نی كوردستانی وه‌ك یه‌ك هێز به‌ هه‌ماهه‌نگی‌و جه‌ختكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر مافی سه‌رجه‌م نه‌ته‌وه‌‌و پێكهاته‌كانی سوریا له‌ یه‌ك سه‌نگه‌ری تێكۆشاندا بن. قۆناغی دیكتاتۆریی ئه‌سەد‌و عه‌قلیه‌تی ناسیۆنالیستی عه‌ره‌ب كۆتایهات‌و ناكرێ جێگره‌وه‌كه‌ی دیكتاتۆریی ئیسلامی سیاسی‌و گروپه‌ تیرۆریسته‌كان‌و عه‌قلیه‌تی ره‌هابوون بێت‌و، چاره‌نووسی گه‌لانی ناوچكه‌ به‌ ریتمی ناكۆكییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ببه‌سترێته‌وه‌. ‌‌-- بزمارە بزمارە گۆرانییەکی تیپی باواجی کۆیەیە.

د. سەردار عەزیز دوێنێ برادەرێکی تورک کە جاران لە وەزارەتی دەرەوەی تورکی نزیک بوو لە ئەنقەرە سەرۆکی خانەیەکی بیر بوو، توێژینەوەیەکی بۆ ناردم. منیش لێم پرسی ئایا نیازی تورکیا چیە بەرامبەر کوردستانی سوریا، ئایا دەیەوێت تێکی بدات؟ ئەو سێ پەیامی ناردبوو لە وەڵامدا. پەیامێکیان ڕای کەسێکی تر بوو دەربارەی بابەتەکەی. لەو ڕایەدا باس لە عەقڵیەتی تورک دەکات، ئایا هێشتا لە عەقڵیەتی بەرگریی defensive  ەوە پرسەکە دەبینن. وەک لە گوتارەکانی ئەردۆغان و فیداندا هەستی پێدەکەیت ئەوان دەڵێن بەرگریی لە خاکی تورکیا دەکەن. بەپێی ئەم عەقڵیەتە، کە لە هەمانکاتدا عەقڵیەتێکی نیمچە کەمالیی و بە گشتی تورکیە. کەمالی بەوەی کە ئەتاتورک دەیگوت ئاشتی لە ناوەوە، ئاشتی لە دەرەوە، لە نوتقدا باسی دەکات. هەروەها ئەو عەقڵیەتەی کە لە سیڤەرەوە دێت پێی وایە هەموو لە پیلاندان بۆ تێکدانی تورکیا. بەم پێیە ئەنقەرە هەتا بۆی بکرێت دەڕوات، بە قسەی هاوەڵە تورکەکەم. کەواتە تورکیا لە سەر بنەمای هێز و مەترسیی و دەرفەت کار دەکات. ئەو چەمکێکی دۆلۆزی بەکارهێناوە کە deterritorialize ە.  من باش لە چەمکەکە تێناگەم، چونکە زۆر بەکاردێت بە جیاواز لە مانا دۆلۆزییەکە. مانا دۆلۆزییەکە وەهایە کە بەدوەکان یان کۆچەرییەکان لە پانتایی خۆیان دەچن بۆ پانتاییەکی تر، کە دەبێتە دیتیرۆتریەلایزەیشن، بەڵام کۆچەرییەکان یەکسەر پاش ئەمە ریتیریتۆریەلایز دەکەن، بەو مانایە ئەو پانتاییەی کە لە دەرەوەی تیرەتۆری خۆیان بوو، دەیکەن بە پانتایی خۆیان. بەڵام ئەم چەمکە لە پانتایی یاسای نێودەوڵەتیدا، مەبەستم توێژینەوەی ئەو بوارەیە، بە پشت بەستن بە کارەکانی کارل شمت، بە تایبەتی  Nomos of the Earth  مانایەکی تری وەرگرتوە بەوەی پرۆسەی سەپاندنی نۆرمی ترە بە سەر ئەو پانتاییەدا. لەم ڕوانگەیەوە تورکیا مەبەستی ئەوەیە هەتا بۆی بکرێت لە ڕوی هێز و کاتەوە زۆرترین پانتایی و جێگای ستراتیژی ببات هەم بە بیانوی کوردوەوە، هەم دژ بە کورد. لەم پانتاییەدا نۆرمەکان بگۆڕێت، بەمانای ئەوەی لە کوردبون یان دەسەڵاتی کوردی دایببڕێت و نۆرمی تری بە سەردا بسەپێنێت، وەک ڕەدعی مەترسی ناوەوە، کە پرسی کوردە لە ناو تورکیا، یان وەک ڕێگریی لە مەترسییەکی دەرونی و بونیادی دەوڵەتی تورکی. بەڵام لێرەدا چەند پرسێکی تر هەیە: یەکەم، کەس توانای کۆنترۆڵی ڕوداوەکانی نیە. تورکیا لە کاتێکدا هەست بە سەرکەوتن و دەرفەت و لاوازبونی نەیارە هەرێمییەکانی وەک ئێران و روسیا دەکات، بەڵام دوو شت زۆر گرنگن کە لە بەرچاو بگیرێت: یەکەم، ئەگەر سوریا ببێتە ملی تورکیا، ئەوا سوریا تورکیا وێران دەکات. چونکە سوریا پێویستی بە بلیون بلیون دۆلارو بۆ ئەوەی بکەوێتە سەر پێی خۆی، بەڵام تورکیا نیەتی. ئێستا بۆ کارەبای حەلەب پارە لە قەتەرەوە دەهێنن. تورکیاش دەخوازێت کەنداو پارەی سەرکێشییەکانی بدات، بەڵام تەنها قەتەرە دەچێتە ژێر ئەم بارە و لە هەمانکاتدا مەرجدار و سنوردارە. بۆیە دەکرێت وەها ببینرێت کە تورکیا بەرەو زۆنگاو دەخلیسکێت. دەچێتە وڵاتێک کە بۆی سەقامگیر ناکرێت. لە کاتێکدا ئامانجی سەرەکی دابرانە لە سوریا، بە تایبەتی لە ڕوی ناردنەوەی ملیونان سوریی. ئەمەشە تەنانەت چاودێرە تورکەکان خۆشیان دەڵێن کە ڕەنگە تورکیا پارویەکی بۆ هاتبێت کە نەتوانێت بە ئاسانی قوتی بدات. لە رویەکی ترەوە ئەگەر ئێران و ڕوسیا لاواز دەبن ئەکتەرێکی تر دەیەوێت سوریا لە قاڵب بدات، ئەویش ئیسرائیلە بە پشتیوانی ئەمریکا. وەک بەڵگەنامەکان دەریدەخەن ڕوسیا جۆرێک لە گەرەنتی بوە بۆ ئیسرائیل لە سوریا، ئێستا ئیسرائیل ئەو گەرەنتییەی نەماوە، بۆیە دەبێت خۆی کارەکان بکات. یەکەم هەنگاو ئەوەیە کە بە وێرانکردنی توانای سەربازیی و جبەخانەی سوری توانای سەربازی ئەو وڵاتە سفر بکات، لە هەمانکاتدا ناهێڵێت جارێکی تر ببێت بە خاوەن هێزی سەربازی و خاوەن جبەخانە، لەم ڕوەوە دەبێت ئیسرائیل لە ڕوی سەربازییەوە ئیدارەی سوریا بکات. ئەمەش وەها دەکات کە سوریا ببێت بە وڵاتێک کە ئیسرائیل و پلانی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ لە گەڵ تورکیا و پلانی بۆ بونی بە هێزی هەرێمی نوێ، بەریەک دەکەون. دەرئەنجامەکان یەکەم، سوریا سەقامگیر نابێت و بە وڵاتێکی لاواز دەمێنێتەوە. دووەم، ئەگەر پێشتر ناوەندی ڕاگرتنی بەرەی دژە ڕۆژئاواو و بەرەی ڕۆژئاوابوو ئەوا دەبێتە ناوەندی ململانێی دوو بەرەی تر. سێ، کورد دەکەوێتە بەرداشی ئەم ململانێ نوێیەوە. بەڵام کورد نابێت بە تەواوی دژ بە هیچ لایەک بێت. چوار، هێزە ئیسلامیەکان ئەگەر کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بایەخیان پێنەدات ئەوا بۆ ئەوەی ببن بە جێگای بایەخی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەگەڕێنەوە بۆ کارە تیرۆریستیەکانیان. بەمەش هەموو ڕێسەکە دەبێت بە خوری.

ئەنوەر حسێن (بازگر)  بەشی یەكەم  یەكەم: سیناریۆكانی پێش و پاش ڕووخانى سوریا - حكومەتی سوریا بۆ ڕووخا؟ - كەوتنی ئەسەد، دەركەوتنی سەركەوتنەكانی ئیسرائیل بوو. - دیزاین و سیناریۆی ڕووداوەكان ئیسرائیلە (هەواڵگری)؟ - حەماس هۆكار، فاكتەری كەوتنی ئەسەد و ڕووداوەكانە. - چارەنووسی هیلالی شیعی. - شەڕی ناوخۆ ئەگەرێكی نزیكە. - ڕووسیا لە پێناو چیدا پشتی لە ئێران و سوریا كرد؟ - توركیا كارەكتەری سەرەكی ڕووداوەكانە (زەمینی) - كی داعش سەپۆرت دەكات؟ - پڕۆسەی ئاشتی توركیا و (PKK) كۆتایهات؟ - (هەسەدە) لەبەردەم دوو شەڕی (ئەنەكەسە) و (هەتەشە) دایە. - عێراق، پێگەی چوارەمی، نەخشەی سیناریۆكانی ئیسرائیلە! - پاشەكشەی ئێران و ئەڵتەرناتیڤەكانی؟ - ڕۆڵى قەتەر، ئيمارات، سعوديە و ئوردن لەم ڕووداوانەدا چى بوو؟ - چارەنووسى عێراق و حەشدى شەعبى بە كوێ دەگات؟ - كاريگەرى ڕووخانى سوريا لەسەر هەرێمى كوردستان. دوەم: (هەتەشە و ئیسرائیل) دوو نەیاری ئەسەد لە پێشهاتێكی چاوەڕوان نەكراودا، تەنها لە ماوەی یانزە ڕۆژدا (هەتەشە) حكومەتە پەنجاوسێ ساڵەكەی بەشار ئەسەدی ڕووخاند، بە پاڵپشتی زەمینی و پڕچەككردنی لەلایەن توركیا و هەڵكردنی چرای سەوزی ڕووسیا بە بەخشینی چەند كارتی ئەمریكا، (كە دیزاینی ئەو سیناریۆیە ئیسرائیل لە دوای ڕووداوەكانی (7)ی ئۆكتۆبەری (2023) دایڕشتبوو، بەهاوكاری چەند یەكەیەكی هەواڵگری موسادیش لەناو دڵی ڕووداوە گەرمەكانی ئەم یانزە ڕۆژەدا، لە زەمین، ژێر زەوی، ئاسمان و دەریادا، وجودیان هەبوو، پڕۆسەكەیان خێراتر كرد. جیا لە هێزێكی تر (فەیلەقی 5) كە لەلایەن ئەمریكاوە لە (تەنەف) ڕاهێنانیان پێ كرابوو، لەگەڵ (ئیسرائیل، بەریتانیا، فەڕەنسا،...) دەستیان بەسەر دیمەشقدا گرت و ئێستا چەند كارەكتەر ڕۆڵی گەورەیان گێڕا لە كەوتنی ئەسەد. چۆڵكردنی گۆڕەپانەكە لەلایەن ئێرانییەكانەوە و خۆنەگرتنی چەكدارەكانی حزبوڵڵا، كە بەدرێژایی سیانزە ساڵی دوای ڕووداوەكانی (2011) بەهاری عەرەبی، حكومەتەكەی بەشار ئەسەدیان ڕاگرتبوو، ڕاكردن و ڕووخانی ئەسەدی خێراتر كرد. كۆنگرەی (7)ی دیسمبەری (2023) لە دەوحە، لەنێوان گروپی (ئاستانا- ڕووسیا، توركیا و ئێران) بە زیادەی (عێراق، میسر، سعودیە، قەتەر،...) جیا لە بەیاننامەیەك نەیتوانی چارەنووسی ڕووخانی ئەسەد یەك ڕۆژ زیاتر دوابخات. سێیەم: حەماس فاكتەری كەوتنی ئەسەد و ئیسرائیل دیزاینی كەوتنەكەی كردوە. پەلاماردانی (حەماس) لە (7)ی ئۆكتۆبەر بۆسەر سنوورەكانی ئیسرائیل، ڕووداوێك هاوشێوەی (11)ی سێپتمبەر و (شەڕی كەنداو) و (بەهاری عەرەبی) ڕووداوێكی مێژوویی بوو، كە ئاڕاستەی ڕووداوە سیاسییەكان و هاوكێشە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكانی هێندە گۆڕی، چاوەڕوان نەكراو بوو، حەماس بەپشتیوانی تاران، ڕووداوگەلێكی خوڵقاند- كە پێدەچێت ڕووسەكان ئەو كات بەشدار بووبن، بۆ كێشانی نەخشەی ئەم ڕووداوانە: (7)ی ئۆكتۆبەر؛ - ئیسرائیلی دەست ئاوەڵاكرد، بۆ پەلاماردان و تێكشكاندنی نەیارەكانی لە (حەماس، حزبوڵڵا، بەشار ئەسەد و ئێرانییەكان)یش. - گروپی میحوەری لایەنگری ئێرانی، نەیاری تەل ئەڤیڤی بەتەواوی تێكشكاند و پاشەكشەی پێ كردن. - خاڵی گرنگ بۆ ئیسرائیل، ڕووخانی بەشار ئەسەد بوو (وەكو سەنتەری هیلالی شیعی، خاڵی بەیەكگەیشتنی تاران و حزبوڵڵا) ئەوەشی ئەنجامدا، واتا ئیسرائیل، دیزاینەری ئەم ڕووداوانەی ئەم یانزە ڕۆژەی سوریا بوو، بە پشتیوانی ئەمریكا و بێ دەنگی ڕووسیا، لە كۆتایەكانیشدا بەشداری پێكردنی توركیا و ڕوڵدان بە كوردەكانی سوریا. واتا هەڵەی حەماس، فاكتەری بەهێز بوو بۆ پەلكێشانی ڕووداوەكان بۆ باشووری لوبنان و ڕووخانی ئەسەد و دواتریش دەگاتە عێراق و یەمەن-یش. چوارەم: ئەسەد و سوریا، قوربانی ململانێی (تاران و تەل ئەڤیڤ) پەیوەندی ئێران و سوریا، لە زەمەنی شەڕی (8) ساڵەی ئێران و عێراق چوە قۆناغێكی مێژوویی، كە هەموو وڵاتانی عەرەبی دژی ئێران و پشتیوانی سەدام حسێن بوو، جیا لە سوریا و حافز ئەسەد بوە دۆستی ئێران و ساڵانە بايى (1) مليار دۆلار نەوت دەداتە سوريا جیا لەوانە؛ - بوونی گروپی مەزهەبی شیعی – عەلەوی و بەتایبەتی بنەماڵەی ئەسەد، جێگەی گرنگیپێدانی زیاتری ئێران بوو. - ساڵی (1982) لەگەڵ دروستبوون و بەهێزبوونی (حزبوڵڵا-لوبنان) پێگە و جیۆپۆلەتیكی سوریا لای ئێرانییەكان زۆرتر بوو (بە هەمان شێوە مەترسی لەسەر ئیسرائیل زۆرتر بوو). - ساڵی (2011) كە ڕووداوەكانی بەهاری عەرەبی ڕوویدا، سووریا بەهەموو پێوەرێك دەبوو پێش (لیبیا، یەمەن، میسر و تونس) لە باكوری ئەفریقا بكەوێت، بەڵام (سوپای پاسداران، چەكدارەكانی حزبوڵڵا، هێزی ئاسمانی ڕووسیا لە فڕۆكەخانەى حوميميم لە لازقيە) ئەسەدیان لە ڕووخان ڕزگار كرد. ساڵی (2003) كە عێراق ڕووخا و هەیمەنەی ئێران زۆرتر بوو، پێگەی سوریا-ش لای تاران زیاتر بوو، بۆ پێكەوە بەستنی بەرژەوەندییەكانی (تاران-سوریا-حزبوڵڵا). - گرنگترین خاڵ (هیلالی شیعی ئێرانی) سەنتەرە ستراتیژیەكەی (سوریا) بوو، كە (تاران-عێراق-سوریا دەگەیاند بە لوبنان و حزبوڵڵا) وەكو گەورەترین هەڕەشە و مەترسی لەسەر ئیسرائیل. بەهێزبوونی حزبوڵڵا و پڕكردنی باشووری لوبنان و دیمەشق لە ڕاوێژكارانى پاسداران و هێزەكانی سەر بە ئێران و مەترسی گەورەبوون لەسەر ئیسرائیل، ئەسەد، هێندە كەوتبوە ژێر هەژموون و هەیمەنەی ئێران و هێزەكانی و حزبوڵڵا، زەینبيیوون و فاتميیوون بەتایبەتی كاریگەری قاسم سولەیمانی، نەیدەتوانی، مەرج و داواكانی ئیسرائیل لەبەرچاو بگرێت. دەكرێت بڵێین: یەكێك لە فاكتەرە گرنگەكانی ڕووخانی ئەسەد ئەوە بوە، كە قوربانی ململانێكانى نێوان تەل ئەڤیڤ و تارانە. پێنجەم: توركیا و سوریا، هاوسێی نەیار و دوژمنی بەردەوام توركیا و سوریا، وەكو دراوسێ، بەردەوام پەیوەندییەكانیان خراپبوە، وەكو دوژمن و نەیار سەیری یەكتریان كردوە. -    ساڵی (1939) توركیا (لیوای ئەسكندرونە)ی سوریای لكاند بەخۆیەوە ناوی نا (ویلایەتی هاتای) كە (4800)كم چوارگۆشەیە لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست، (1533000) دانبشتوانی سووننەن لە (كورد، عەرەب، ئەرمەن، چەركەس و تورك). -    لە ساڵی (1976) و بەتایبەتی لە (1984) كە (پ.ك.ك) خەباتی چەكداری ڕاگەیاند، سوریا دیمەشق و دۆڵی بیقاعی بۆ فەراهەمكرد و ڕاهێنان و پاڵپشتی سەربازی و دارایی زۆری پێشكەشكرد، توركیا تەواو نیگەران بوو. فشارەكان بۆسەر ئەنكەرە وایكرد، ئۆكتۆبەری (1998) توركیا هێزەكانی بردە سەر سنوور-ناچار دیمەشق ئۆجەلانی دەركرد و لە فێبریەی (1999) لە كینیا دەستگیر كرا. ماوەی (22) ساڵ سوریا دژی توركیا پشتیوانی (پەكەكە)یكرد، ڕێگاشی دابوو كوردەكانی سوریا نەچنە ڕیزەكانی سوپا ببنە چەكداری (پ.ك.ك) هەربۆیە تا (2011)، (7000) شەهیدیان لە سوریا هەبووە. -    كێشەی ئاوی دیجلە و فوڕات، قەیرانی بەردەوامی نێوانیان بوو. بەڵام لەگەڵ ڕووداوەكانی (2011) بەهاری عەرەبی، كۆنتڕۆڵكردنی شارە كوردنشینەكان، توركیا گروپەكانی (سوپای ئازادی سوریا، جەیشی ئیسلام، فەسیلى سوڵتان موراد، هەمزە، سلێمان پاشا، هەیئە تحریر شام، حزبی ئیسلامی توركستان) دروستكرد و دواتر پەلاماری عەفرین و ناوچە كوردنشینەكانی دا و داگیری كردن. شەشەم: توركیا لە پەراوێزەوە بۆ كارەكتەری دەستی ئیسرائیل لە چەند مانگی ڕابردوودا، توركیا دوو جوڵەی نائاسایی كرد، كە جێگەی سەرنج بوو، وادیار بوو ئاگاداری ئەم سیناریۆیانەی ئیسرائیل هەیە، بەڵام نیگەرانی هەبوو جێگە و پێگەیەكی پێ نەدراوە. یەكەم: سەردانەكەی ئاردۆگان بۆ سوریا، بەمەبەستی ڕێككەوتن بۆ خستنەوە ژێر دەسەڵاتی ناوچە كوردنشینەكانی ژێر دەسەڵاتی (هەسەدە) كە ئەسەد نەپێی باشبوو نە ئێرانیش لەگەڵ ئەو سیناریۆیە بوو ئاكامێكی نەبوو. دووەم: بێ هۆكار و لەپڕدا، ئاردۆگان و باخچەلی ڕایگەیاند؛ پڕۆسەی ئاشتی لەگەڵ (پ.ك.ك) و ئۆجەلان دەستپێدەكەن. دەركەوت؛ ئەم دوو جوڵەیەی توركیا پەرچەكردار بوە، ترس و نیگەرانی هەبوە لەوەی ئیسرائیل، كورد لە سوریا، وەكو هێزی سەرەكی بۆ ئەم ئاڵوگۆڕانە ئامادە بكات و ببنە دیفاكتۆ. بەڵام دواتر كە بەشداری ناو سیناریۆ دیزاینكراوەكەی ئیسرائیلی پێ كراوە، كەوتە هەڕەشە لە سوریا و پەلاماری مەنبج-ی دا و قسەیەكیش لە پڕۆسەی ئاشتی نەما و جێبەجێ كردنی سیناریۆكەش درا بە (هەیئە تحریر شام-هەتەشە-ی محەمەد جۆڵانی) ڕاهێنراوی توركیا. ئیسرائیل بە هاوكاری هێزەكانی (هەسەدە)؛ فەیلەقی (5) و (هەتەشە) و ناردنی هێزە هەواڵگرییە نهێنییەكانی موساد بۆناو سوریا، پلانەكەی جێبەجێی كرد. جیا لەوانە، توركیا لە دیدارە نهێنییەكانی ئەم ماوەیەی نێوان (موساد-هەسەدە) تەواو نیگەران بوە، بەڵام دواتر لە نەبوونی مەترسی دڵنیاكرایەوە و وەكو كارەكتەری ناو نەخشەكەی ئیسرائیل ڕۆڵی پێدرا. بەمشێوەيە توركيا لە هێزێكی پەراوێزخراوەوە بوە كارەكتەری سەرەكی گۆڕانكاریەكان و ڕووخانی ئەسەد. حەوتەم: (هەتەشە) گروپی ئیسلامی نەترسيدارى بچووك بۆ ئەركێكی مێژوویی (هەتەشە) وەكو ڕێكخراوێكی ئیسلامی سووننی، سەلەفی جیهادی لە ساڵی (2017) لە تێكەڵوونی (بەرەی نووسرە-بەرەی ڕزگاری شام، بەرەی ئەنسار و دین، سوپای سووننە و لیوای حەق و بزوتنەوەی نورەدین زەنگی) پێكهاتوە، ئەبوو محەمەد جۆڵانی وەكو سەرۆك بەڕێوەی دەبات و تەنها لە پارێزگای (ئەدلب) بوون، ئەم ڕێكخراوە، زۆرتر عەرەبەكانی سوریای ناو (قاعیدە و داعش) گرتەخۆی كە جیابوونەتەوە و دواتر دروستیانكرد و ژمارەی چەكدارەكانی نزیكەی (20000) كەس بوە و لەلایەن توركیا و قەتەر پشتیوانی دەكران، لەلایەن ئەمریكا و ڕوسیا و ئەورووپاوە لە لیستی تیرۆردایە. (هەتەشە) دژی (كورد، شیعەی عەلەوی، چەركەس و دروز) بوون. پاش چەندین شكستی زۆر لە ناوچەكانی عەفرین و سەرێ كانی و گرێ سپی... لەگەڵ (هەسەدە)، بەڵام لەماوەی (11) ڕۆژدا، بوونە خاوەنی سەروەریەكی مێژوویی و وەكو فریاد ڕەسی گەلانی سوریا بە ڕووخانی ڕژێمی بەشار ئەسەد ئەركێكی مێژوویی هەواڵگری (ئیسرائیل، توركی، قەتەری، ئەمریكی،...) پێ سپێردرا، كە دیار نییە لە داهاتووی سوریا، بەو فكر و ئایدیۆلۆژیا و بیروباوەڕە ڕادیكاڵ و مەترسیدارەوە دەتوانێت جێگە و پێگەیەكی هەبێت. جیا لەوانە (هەتەشە) بە دوژمنی پلەیەكی كورد و (هەسەدە) دادەنرێت، واپێدەچێت پاش ئەم ڕووداوانە یەكەم ڕووبەڕووبوونەوەیان لەگەڵ كورد بێت. هەشتەم: ئێران زەرەرمەندی یەكەمى ڕووداوەكانى (7)ی ئۆكتۆبەر - بەهۆی هەڵەی حەماسەوە لە (7)ی ئۆكتۆبەر، ئێران گەورەترین زەرەرمەندی ناو ئەو هاوكێشە سیاسیانە بوو، بە كەوتنی (حەماس) و وێرانكردنی غەززە، وەكو پێگەیەكی گرنگی تاران دژی شەیتانی گەورە لە ناو جەرگەی دڵی و وڵاتانی عەرەبی سووننی، پێگە ستراتیژییەكەی لە دەستدا و دۆستەكەشی كۆتایهات و بەرپرسەكانیشی كوژران. كارەساتى دووەم و گەورەتر بە كوشتنی حەسەن نەسروڵڵا و زیاتر لە (80) بەرپرسی پلە باڵای حزبوڵڵا و هێرشی ئیسرائیل بۆسەر باشووری لوبنان و لێدان لە جبەخانە و موشەكە دوور هاوێژەكانی، دۆستی پلەیەكی شیعی ئێران، كە لە ڕیزی پێشەوەی بەرەی ئیسرائیل دەجەنگا، كۆتایهات، ناچار بە تەسلیمبوون كرا، ئەوە دوەم لێدان بوو لە هەژموونی ئێرانی لە ناوچەكەدا. بە ڕووخانی ئەسەد و كەوتنی سوریا-ش پەیوەندی تاران-حیزبوڵڵا بەتەواوی وەكو مووروی ناو پەتی تەزبیح پچڕاو هیلالی شیعی پڕ نفوز و دەستكەوتی سی ساڵەی تاران هەموو پرد و تونێل و میترۆ و ئوبان و ئۆتۆبان و ڕێگا قاچاغەكانی ئەو هیلالە، بەستران و بۆمب ڕێژكراون. ئیسرائیل بەم دیزاین و سیناریۆیە؛ گەورەترین زەربەی لە ئێران دا، كە مەبەستی سەرەكیش هەر ئەوەبوو، چونكە ئێران بە كرداری ئیسرائیلی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست خستبوە تەنگەژەوە. بۆ تاران جێگەی پرسیارە؟ مۆسكۆ چۆن بەشداری ئەو سیناریۆیانەی ئیسرائیلی كردوە و پشتی لە تاران و دیمەشق كردوە؟ ئیمتیاز و دەستكەوتی داهاتووی مۆسكۆ چیییە؟ بۆ تاران پرسیارە؟ ئایا لە قۆناغی داهاتووی بەردەوامی ململانێكانی نێوان (تاران+ تەل ئەڤیڤ و واشنتۆن) لە ئێران و عێراق و یەمەن ڕۆڵى چى دەبێت؟ مۆسكۆ لە بەرامبەر ڕێككەوتن لەگەڵ ترامپ لەسەر فایلی (ئۆكرانیا) هەڵوێستی چی دەبێت؟ ڕەنگە لە سادەترین حاڵەتدا، ڕێككەوتنى ڕانەگەیەندراوی نێوان (ترامپ و پۆتین) بێت، كە پۆتين ويستبێتى پێش هاتنى ترامپ بۆ كۆشكى سپى ديارييەكى پێشكەش بكات، كە قوربانييەكەش بەشار ئەسەدى دۆستى لەمێژينەى مۆسكۆ بوو. ماويەتى...