درەو: 🔻 لە بەر ڕۆشنایی ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەردەکەوێت؛ 🔹 کۆی داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. 🔹 کۆی داهاتی ناوخۆ لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دینار، بە تێکڕای مانگانە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار. 🔹 بەم پێیە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆ، لە ساڵی (2024)دا بە ڕێژەی (17%) و بڕی (49 ملیار و 168 ملیۆن و 853 هەزار) دینار کەمی کردووە بەراورد بە ساڵی (2023).   داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 دا ڕۆژی (2/1/2005) وەزارەتی دارایی و ئابوری حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕاگەیەندراوێکی سێ خاڵی لە بارەی موچەی ساڵی (2024)ی موچەخۆرانی هەرێم و شێوازی تەمویلکردنی بڵاوکردەوە. لە خاڵی دووەمی ڕاگەیەندراوەکە لەسەر داهاتی ناوخۆو شێوازی خەرجکردنی بەبێ ئاماژەدان بە سەرچاوەکانی ئەو داهاتە ڕاوەستاوە. لە بەر ڕۆشنایی ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان دەردەکەوێت، کۆی داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ (وەک لە خشتەکەدا ڕونکراوەتەوە) １.    لەمانگی ئایارەوە کە هەردوو بەڕێزان سەرۆک وەزیرانی عێراق و سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان لە سەرشێوازی ناردنی بەشی گەنجینەی فیدراڵی لە داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان ڕێکەوتن بۆ ماوەی "پێنج مانگ" دوابەدوای یەک پشکی گەنجینەی فیدراڵی بنێرن، بەم پێیەش حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (399 ملیار و 168 ملیۆن و 961 هەزار) دیناری لە داهاتی ناوخۆ بۆ پێنج مانگ، واتە بۆ هەر مانگێک (79 ملیار و 833 ملیۆن و 792 هەزار) دیناری بۆ گەنجینەی فیدراڵی ناردووە. ２.    هەر لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە، لەسەرەتای ساڵی 2024 تا مانگی تشرینی یەکەم حکومەتی هەرێمی کوردستان داهاتی ناوخۆی بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی مووچەی ئەو مانگانە تەرخان کردووە کە وەزارەتی دارایی عێراق بڕیویەتی. بڕەکەش بریتی بووە لە (960 ملیار) دینار، واتا بە تێکڕای مانگانە (96 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ بۆ تەواوکاری موچە تەرخان کراوە. ３.    لەمانگی تەموزەوە بڕیاری هاوتاکردنی مووچەی خانەنشینان بەپێی یاسای خانەنشینی یەکگرتوی عێراق لەهەرێم جێبەجێ کراوە، بەو پێیەش بۆ هەر (چوار مانگەکە) بڕی (240 ملیار) دینار و بەتێکڕای مانگانە (60 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ بۆ ئەو مەبەستە خەرجکراوە. ４.    هەر لە داهاتی ناوخۆ تەموویلی مووچەی مامۆستایانی گرێبەست لە وەزارەتی پەروەردەو خوێندنی باڵا دوای ئەوەی لە وانەبێژیەوە کراون بە گرێبەست دابینکراوە، لە مانگەکانی (9 و 10) ئەو شایستەیە خەرجکراوەو بۆ هەردوو مانگەکە بڕی (40 ملیار) دینار خەرج کراوە. ５.    بۆ خەرجی بەکاربردن و پێشکەش کردنی خزمەتگوزاری بەهاوڵاتیان وەک خزمەتگوزاری تەندروستی و پەروەردەو خوێندنی باڵاو کارەباو پاکردنەوەو ئاو و هەموو ئەو سێکتەرانەی خزمەتگوزاری پێشکەش دەکەن لە ساڵی (2024) دا بە تێکڕای مانگانە بڕی (160 ملیار) دینار و کۆی ساڵەکە (ترلیۆنێک و 920 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ خەرج کراوە. ６.    بەبێ ئاماژەدان بە بڕی خەرجی، ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی ئاماژەی بەوەش کردووە، خەرجی ئەو پرۆژانەی حکومەتی هەرێم لە ناوچە جیاوازەکان ئەنجامی دەدات، سەرجەمیان لەسەر داهاتی ناوخۆیە. خشتە داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نێوان ساڵی 2023 و 2024 دا لەگەڵ ئەوەی داهاتی ناوخۆی تەواوی ساڵی (2023) ڕوون نیە، بەڵام بە پێی داتاکانی وەزارەتی دارایی هەرێم بۆ شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بەم شێوەیە بووە؛ 1.    باجی داهات و سامان (290 ملیار و 721 ملیۆن و 865 هەزار) دینار. 2.    باجی کاڵاو وەبەرهێنان (561 ملیار و 446 ملیۆن و 31 هەزار) دینار. 3.    ڕەسم (261 ملیار و 551 ملیۆن و 659 هەزار) دینار. 4.    داهاتی سەرمایە (33 ملیار و 395 ملیۆن و 29 هەزار) دینار. 5.    داهاتی وەرگیراو لە حکومەت و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان (171 ملیار و 418 ملیۆن و 464 هەزار) دینار. 6.    داهاتەکانی تر (756 ملیار و 64 ملیۆن و 555 هەزار) دینار. واتە کۆی داهاتی ناوخۆ لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دینار، بە تێکڕای مانگانە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار. بەڵام کۆی داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە "وەک لە سەرەوە ئاماژەی بۆ کراوە"، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. بەم پێیەش بە تێکڕا داهاتی ناوخۆ، مانگانە لە ساڵی (2023)دا لە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار بووە، لە ساڵی (2024)دا بە تێکڕای مانگانە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار بووە. واتە بە ڕێژەی (17%) و بڕی (49 ملیار و 168 ملیۆن و 853 هەزار) دینار داهاتی ناوخۆ کەمی کردووە.  

درەو: یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان سبەینێ نۆیەمین كۆنگرەی خۆی سازدەكات، بە ئامادەیی زیاتر لە (800) ئەندام، لەدوای دامەزراندنییەوە لە 1994 – 2024 یەكگرتوو (8) كۆنگرەی كردووە، تاكە حزبی كوردستانە كە كۆنگرەكانی لەكاتی خۆیدا كردووە، جگە لە چوار ساڵەكەی (محەمەد فەرەج) لە ماوەی (30) ساڵی تەمەنی یەكگرتوودا (26) ساڵ سەڵاحەدین بەهادین ئەمینداری گشتیی یەكگرتوو بووە. یەكگرتووی  ئیسلامی كوردستان یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە رۆژی 6/2/1994 دامەزراوە، ئەمیندارەكەی (سەڵاحەدین محەمەد بەهادین)ە، جگە لە (4) ساڵی ئەمیندارێتی محەمەد فەرەج، لەسەرەتاوە دامەزراندنی یەكگرتووەوە ئەمینداری حزبەكەیە، واتە  سەڵاحەدین محەمەد بەهادین (26) ساڵە كەسی یەكەمی ئەم حزبەیە. یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە دوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا 2024 رێژەی دەنگو كورسیەكانی زیادی كرد بەراوورد بە هەڵبژاردنی رابردوو 2018ی پەرلەمانی كوردستان لە هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی كوردستاندا یەكگرتوو (67 هەزارو 712) دەنگی بەدەستهێنا، (5) كورسی مسۆگەركرد، بەڵام لە هەڵبژاردنی 20ی ئۆكتۆبەری 2024 یەكگرتوو، ( 117 هەزارو 444) دەنگی بەدەسهێناوە (7) كورسی مسۆگەر كردووە، یەكگرتوو لە ئێستادا خۆی بە سەركەوتوو دەزانێت چونكە بووە بە حزبی چوارەمی كوردستان لەدوای (پارتی ، یەكێتی، نەوەی نوێ)وە. كۆنگرەكانی یەكگرتوو.   یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بە چالاكترین حزبی سیاسی هەرێمی كوردستان دادەنرێت لە بەستنی كۆنگرەدا لە (30) ساڵی تەمەنیدا (نۆیەم) كۆنگرە دەبەستێت، ووردەكاری حەوت كۆنگرەی رابردووی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كە لە سایتی فەرمی ئەو حزبەدا بڵاوكراوەتەوە: كۆنگرەی یەكەم: یەكگرتوو لە هەوڵی بەستنی كۆنگرەی یەكەمدابوو لە (مانگی /1/1994)، بەڵام بەهۆی شەڕی ناوەخۆوە نەتواندرا كۆنگرەكە لە كات و شوێنی خۆی ببەسترێت، ئەوە بوو رێكخستنەكانی دابەشكرد بۆ (9) بازنەی هەڵبژاردن كەلە (727) ئەندام پێكهاتبوون. لە هەر ناوچەیەك كاندیدی خۆیان هەڵبژارد كە ژمارەی هەڵبژێر دراوەكان (131) كەس بوو لە هەرچوار پارێزگای كوردستان (سلێمانی و هەولێر و دهۆك و كەركوك)، لە دوو كۆنفرانسی جیادا كە لە هەولێر و سلێمانی بەستران (15) ئەندام و (3) یەدەك بۆ شورای یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان هەڵبژێردران. بەڵام ئیعلانكردنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كەوتە بەرواری (6/2/1994) كۆنگرەی دووەم .. پاش بەرێوەچوونی كۆنفرانسەكانی رێكخستن لە سەرجەم مەڵبەندەكانی شارەكانی كوردستان بەرواری (20/8/1996) دەست نیشانكرا بۆ ئەوەی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كۆنگرەی دووەمی خۆی ببەستێت، ئەوەبوو لە شاری هەولێر هۆڵی میدایا دیار كرا بۆ بەرێوەچوونی كۆنگرە، كە سێ رۆژی خایاند و ژمارەی ئەندامانی كۆنگرەش لە (250) كەس پێكهاتبوو كە (20) ئەندام بۆ شورای ناوەندی یەكگرتوو دەرچوون، لە دوای ڕاپەرین بۆ یەكەمجار لە كۆنگرەی حیزبەكانی كوردستان رێكخراوی یەكگرتووی خوشكانی ئیسلامی كوردستان توانی بە (3) ژن بگەنە پلەی ئەندامی سەركردایەتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان. كۆنگرەی سێیەم .. بۆ كۆنگرەی سێیەمی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بەرواری (3/9/1999) دەست نیشانكرا لە شاری هەولێر بەرێوەبچێت، بۆ تاوتۆی كارەكانی كە تەواوی ژمارەی ئەندامانی كرنگرە (350) كەس بوو، كە (84) ئەندام كۆنگرە خۆیان پاڵاوت بۆ ئەوەی دەنگ بۆ (25) كەس بدەن بۆ هەڵبژاردنی شواری ناوەندی، دواتر زیادكرا بۆ (30) ئەندام كە (3) ئەندامیان ژن بوو. كۆنگرەی چوارەم .. لە كۆنگرەی چوارەمدا ئامادەكاریەكان بۆ ماوەیەك دواكەوت بە هۆی گۆڕانكاریەكانی ناوچەكە بەتایبەتی شەڕی ئەمریكا لە گەڵ ڕژێمی حیزبی بەعس و گۆڕینی سیستەمی دەسەڵاتی سیاسی لە عێراق، ئەم گۆڕانە گەورەیە نەبووە كۆشپ بۆ ئەوەی كۆنگرەی چوارەمی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان نەبەسترێت ئەوەبوو رۆژی سێ شەممەی بەرواری (30/4/2005) شاری هەولێر دەست نیشانكرا بۆ بەستنی كۆنگرە. ژمارەی ئەندامانی كۆنگرەی چوارەم (490) كەس بوو كە (35) یان بە ئەندامی شورای ناوەندی هەڵبژێردران، لەم كۆنگرەیەدا رێژەی ژنان زیادیكرد بۆ (5) ئەندامی شواری ناوەندی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان. كۆنگرەی پێنجەم .. بۆ بەرێوەچوونی كۆنگرەی پێنجەم بەرواری (1/5/2008) شاری هەولێر دەست نیشانكرا، كە ژمارەی ئەندامانی كۆنگرە (538) كەس بوو، هەر لەم كۆنگرەیەدا بڕیاردرا ناوی شورای ناوەندی بگۆڕدرێت بۆ سەركردایەتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كە (79) كەس لە برایان و خوشكان خۆیان پاڵاوت (35) كەس بوونە ئەندامی سەركردایەتی. لەم كۆنگرەیەدا رێژەی ژنان (5) لە ئەندامی سەركردایەتی بوون و (3) یان لە مەكتەبی سیاسی یەكگرتوو بوون. كۆنگرەی شەشەم .. كۆنگرەی شەشەم خاڵی وەچەرخانی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە ماوەی كاری نهێنی و (18) ساڵی ئیعلانكردنیدا ئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان  (سەلاحەدین محەممەد بەهائەدین) بڕیاری خۆ نەپاڵاوتنەوەی دا بۆپۆستی ئەمینداری گشتی، لەم كۆنگرەیەدا چونكە سستمی كۆتا جێگیر كرا بۆیە (9) ژن لەسەركردایەتی (پێنجیان بەدەنگی خۆیان سەركەوتن) و (سێ)یان لەمەكتەبی سیاسی بوون و (دوانیان) بەدەنگی خۆیان سەركەوتن). لە دەستەی باڵاش دوو ژن دەرچوون چونكە كۆتا هەبوو لە (9) ئەندام (دوانیان) ژن بوو. بۆ كۆنگرەی شەشەم بڕیاردرا لە شاری هەولێر رۆژی سێ شەممە بەرواری (1/5/2012) بە ئامادەبوونی (750) ئەندام كۆنگرە كارەكانی خۆی بەرێوەبرد و هەڵبژاردن بۆ (35) ئەندامی سەركردایەتی یەكگرتوو كرا، هەر لەم كۆنگرەیەدا رێژەی ژنان بۆ (9) ئەندامی سەركردایەتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بەرزبویوە. كۆنگرەی حەفتەم .. كۆنگرەی حەوتەم لەڕۆژانی ( 28-29 ) /5 / 2016 لەشاری هەولێر بەئامادەبونی ( 1127 ) ئەندام بەسترا. لەو كۆنگرەدا ئەمینداری پێشوی یەكگرتوو ( سەڵاحەدین محەمەد بەهائەدین ) لەسەر داوای یەكگرتووەكان ئامادەیی دەڕیڕی جارێكی دیكە خۆی بپاڵێوێتەوە بۆ پۆستی ئەمینداری گشتی ، ئەوەبوو لەناو هۆڵی كۆنگرە بەڕێزیان خۆی پاڵاوت بۆپۆستی ئەمینداری گشتی ، لەبەرامبەردا ئەمینداری گشتی ئەوكات مامۆستا ( محمد فەرەج) وەك ڕێزو تەقدیرێك بۆ خۆپاڵاوتنەوەی ( سەڵاحەدین محەمەد بەهائەدین ) ، بەشێوەیەكی ئارەزومەندانە لەناو هۆڵی كۆنگرە ڕایگەیاند كەخۆی ناپاڵێوێتەوە بۆ پۆستی ئەمینداری گشتی ، بەم شێوەیە ( سەڵاحەدین محەمەد بەهائەدین ) جارێكی تر لەكەش و هەوایەكی برایانەدا بەئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی هەڵبژێردرایەوە. لەكۆنگرەی حەوتەم ( 35) ئەندامی سەركردایەتی هەڵبژێردران ، ( 9 ) ئەندامیان لە ژنان بوون ، هەروەها ( 9 ) ئەندامیش بۆ دەستەی باڵای بەدواداچوون هەڵبژێردران كە ( 2) ئەندامیان ژن بوون. كۆنگرەی هەشتەم .. یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە رۆژانی 28 و 29 /12/2019 كۆنگرەی هەشتەمی  ئەنجامدا ( 900) ئەندام بەشدار بوون تیایدا بە زۆرینەی رەها سەڵاحەدین بەهادینی وەك ئەمینداری گشتی یەكگرتوو هەڵبژاردەوە، (27) ئەندامی سەركردایەتی لە كۆی ( 43) ئەندامی سەركردایەتی كە ( 16) بەرپرسی مەڵبەند راستەوخۆ بوونە ئەندامی سەركردایەتی. كۆنگرەی نۆیەم: یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەماوەی ( 30 ) ساڵی ڕابردویدا ( 8 ) كۆنگرەی  ئەنجامداوە و ئێستاش 27 و 28 /12/2024 كۆنگرەی نۆیەمی  سازدەكات كە ( 800) ئەندام بەشداری تێدا دەكەن، چاوەڕوان دەكرێت سەڵاحەدین بەهادین بە ئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان هەڵبژێردڕیتەوە.     راپۆرتی پەیوەندیدار كۆنگرەی هەشتەم

  راپۆرتی: درەو 🔹 لە ماوەی ساڵی (2024)دا هیچ داهاتێکی فڕۆشتنی نەوتی هەرێم نەگەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، سەرباری ئەوەی نەوت سامانێکی نەتەوەیی و نیشتمانییە، بەڵام نەک بە ڕاستەوخۆ بەڵکو بە ناڕاستەوخۆش لە ساڵی (2024)دا هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان سودمەند نەبوونە لەو سامانە سروشتییە نیشتمانییە، چونکە تەنانەت حکومەتی هەرێم ئامادە نەبووە هاوشێوەی حکومەتی عێراقیش پاڵپشتی کەرتی سوتەمەنی بکات، تا وەکو هاوڵاتیانی هەرێم بەنرخی گونجاوتر دەستیان بە بەرهەمە نەوتییەکانی وەک (نەوت، گاز، بەنزین و ...هتد) بگات. 🔹 ڕۆژانە لە هەرێم سەرو (300 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە، لەو ڕێژەیە (200 هەزار) بەرمیلی بۆ ئێران و تورکیا لە ڕێگەی تانکەرەوە گوازراوەتەوە و باقیەکەی لە ناوخۆی هەرێم ساخ کراوەتەوە، داهاتی مانگانەی نەوت بە نزیکەی (340 ملیۆن) دۆلاری مانگانەو سەرو (4 ملیار) دۆلار دەخەمڵێندرێت لە ساڵی 2024دا. 🔹 ئەگەر بە تێکڕا داهات و بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی زانیارییە ڕۆژنامەوانی و فەرمییەکان لێکبدەینەوە، ئەوا بە تێکڕا لە کێڵگە نەوتییە بەرهەمهێنەکانی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (301 هەزار و 604) بەرمیل نەوت بەرهەمهێنرابێت بۆ كۆی ساڵەكە (110) ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەمهاتووە، هەر بەرمیلێک نەوتیش بە تێکرا و بە نیوە کەمتر لە نرخی نەوتی خاوی برێنت و بۆ هەر بەرمیلێک بە (35-40 دۆلار) بخەمڵێنین، ئەوا داهاتی ڕۆژانەی نەوتی بەرهەمهاتوو بە بێ تێچوو و کرێی بەرهەمهێنان، بریتی دەبێت لە (11 ملیۆن) دۆلار بە مانگەکانە دەکاتە (339 ملیۆن ) دۆلارو لە تەواوی ساڵی (2024) کۆی داهاتەکەی دەگاتە (4 ملیار) دۆلار، وەک لە خشتەی (1)دا هاتووە.   بەرهەمهێنان و بە قاچاخ بردنی نەوتی هەرێم و قازانجی کۆمپانیا و بازرگانانی نەوت لە ساڵی 2024 دا سەرەڕای ئەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم لە تەواوی ساڵی (2024) بە ڕاگیراوی مایەوە، بەڵام ئەوە بەو مانایە نییە کە بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان ڕاگیراوە، بەڵکو کێڵگە نەوتییەکان بەردەوام بەرهەمیان هەبووە، کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت بە شێوەی وەرزی ڕاپۆرتی کارو چالاکی و بەرهەم قازانجی خۆیان بە شێوەی وەرزی بڵاو کردووەتەوە، بۆ نمونە؛ 1.    رۆژی (8/5/2024) کۆمپانیای (DNO)ی نەوت و غازی نەرویجی، بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) ڕاگەیاند؛ کە کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (183ملیۆن) دۆلار بووەو (61 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە. لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە (76 هەزار و 310) بەرميل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ، بە جۆرێک؛ رۆژانە (28 هەزار و 379) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (47 هەزار و 931) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور، هەر بەپێی ڕاگەیەندراوەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (30) دۆلار بە بازرگانانی ناوخۆ فرۆشراوەو لە ڕێگەی تانکەرەوە گواستراوەتەوە. هەمان کۆمپانیا رۆژی (15/8/2024) بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی دووەمی ئەمساڵ ڕاگەیاند؛ کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (137 ملیۆن) دۆلار بووە، بڕی (35 ملیۆن) دۆلار قازانجی هەبووە. لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە (79 هەزار و 783) بەرميل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ، ئەو بەرهەمەش بەڕێژەی (5%) بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینیوە بەراورد بە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ. رۆژانە (30 هەزار و 684) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (49 هەزار و 99) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور بەرهەمهێناوە، هەر بەپێی ڕاگەیەندراوەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بەسەرو (30) دۆلار بە بازرگانانی ناوخۆ فرۆشراوەو لە ڕێگەی تانکەرەوە گواستراوەتەوە. رۆژی (7/11/2024) کۆمپانیای (DNO)ی نەوت و غازی نەرویجی، بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی سێیەمی ئەمساڵ ڕاگەیاند؛ کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (170.5 ملیۆن) دۆلار بووە، پوختەی قازانجی کۆمپانیاکە (20 ملیۆن) دۆلار بووە. تەنها لە هەرێمی کوردستان داهاتەکەی (59.2 ملیۆن) دۆلار بووەو نزیکەی (75%)ی پوختەی قازانجەکەی لە نەوتی هەرێمدا بووە. لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە (84 هەزار و 212) بەرميل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵ، ئەو بەرهەمەش بەڕێژەی (5.6%) بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینیوە بەراورد بە چارەکی دووەمی ئەمساڵ. رۆژانە (29 هەزار و 693) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (54 هەزار و 520) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور. 2.    بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی بۆ نیوەی یەکەمی (2024)، لە سەرجەم ئەو کێڵگە نەوتیانەی هەرێمی کوردستان کە کۆمپانیاکە تێدا پشکدارە، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بەم جۆرە بووە؛ ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لەناوچەی گرێبەستی تاوکێ (78 هەزار و 50) بەرمیل بووە، هەر بەرمیلێک نەوت بە (34 – 37) دۆلار لە ناوخۆدا فرۆشراوەو تێکڕای نرخی نەوتی برێنت (84) دۆلار بووە. بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی (تەق تەق و سارتە) بە ڕێژەی (100%) دابەزیوە. هیچ بەرهەمێکیان نەبووە. داهاتی کۆمپانیاکە لە شەش مانگی یەکەمی (2024) بڕی (37 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلار بووە. 3.    کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)دا ڕایگەیاندووە؛ داهاتی گشتی کۆمپانیاکە (22 ملیۆن و 588 هەزار) دۆلار بووە، لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ، بە تێکڕای کاری رۆژانە (37 هەزار و 200) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، لە ماوەی ناوبراودا (3 ملیۆن و 345 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی کێڵگەکەی فرۆشتووە. ئەو بڕەش زۆرترە لەو بەرهەمەی لە پێش ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بەرهەم دەهات. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی ئەتروش، بە تێکڕای کاری رۆژانە (20 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی (ملیۆنێک و 817 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی کێڵگەکەی فرۆشتووە. بەم پێیە کۆمپانیاکە لە (1/1/2024 – 31/3/2024) لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش)، بە تێکڕای کاری رۆژانە (57 هەزار و 400) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بە کۆی گشتی بڕی (5 ملیۆن و 162 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە. هاوکات چارەکی دووەمی ئەمساڵدا کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی ڕاگەیاندووە؛ داهاتی گشتی کۆمپانیاکە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵدا (22 ملیۆن و 630 هەزار) دۆلار بووە، لە (1/4/2024 – 30/6/2024) لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش)، بە تێکڕای کاری رۆژانە (54 هەزار و 800) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بە کۆی گشتی بڕی (4 ملیۆن و 901 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە. بەو مانایەی لە (1/1/2024 – 30/6/2024) لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش)، بە تێکڕای کاری رۆژانە (56 هەزار و 100) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بە کۆی گشتی بڕی (10 ملیۆن و 63 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە. لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) کۆمپانیاکە بە تێکڕای کاری رۆژانە (42 هەزار و 200) بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوەو بە کۆی گشتی بڕی (7 ملیۆن و 116 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی فرۆشتبوو. 4.    کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن پترۆلیۆم (GKP)ی بەریتانی، بەرهەم و داهاتی گشتی بۆ نیوەی یەکەمی (2024) بڵاو کردەوەو ڕایگەیاندووە؛ بە سەلامەتییەکی بەهێزەوە، بەبێ بەفیڕۆدانی کات (590) ڕۆژە بەردەوامین لە کارکردن. تێکڕای بەرهەمهێنانی گشتی لە نیوەی یەکەمی (2024) بە ڕێژەی (69%) زیادیکردووە بۆ (39 هەزار و 252) بەرمیل نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی (2023)  تێكڕای بەرهەم گەیشتبووە (23 هەزار و 256) بەرمیل نەوتی رۆژانە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی خواستی بەهێزی بازاڕی ناوخۆییە بۆ نەوتی خاوی کێڵگەی شێخان. بە تێکڕای (8) مانگی یەکەمی ئەمساڵدا، بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکە بەرزتربووەتە بۆ (41 هەزار و 400) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، چونکە خواستی بازاڕی ناوخۆیی لە مانگی شوبات بەدواوە زیادی کردووە، تێکڕای بەرهەمهێنانی گشتی لە مانگی تەمموزدا نزیکەی (47 هەزار و 900) بەرمیل و لە مانگی ئاب و ئەیلودا ڕۆژانە نزیکەی (48 هەزار و 200) بەرمیل نەوت بەرهەمهێنراوە. ئەو نرخەی لە بەرمیلێک نەوت بەدەستهاتووە لە نێوان (25 بۆ 28) دۆلار بووە، هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕا بە(27) دۆلار فرۆشرابوو. بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە هەر بەرمیلێک نەوتدا (57.8) دۆلار داشکاندنمان بۆ کڕیاران کردووە. داهاتی گشتی کۆمپانیاکەش سەروو (71 ملیۆن) دۆلار بووە. 5.    بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ؛ تێکڕای بەرهەمی گشتی کێڵگەی نەوتى سەرسەنگ لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا (36 هەزار و 763)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە. لە کاتێکدایە لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بەرهەمی کێڵگەکە (35 هەزار و 31)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، واتا ئاستی بەرهەم (هەزار و 732) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بە رێژەی (5%) زیادی کردووە. هەموو فرۆشتنێکی نەوتی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکە لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا بۆ بازاڕی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان بووەو هەر بەرمیلێکیش بە (40.52) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان (83) دۆلار بووە. هاوکات لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2023)دا نرخی بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی کێڵگەکە بە (66.28) دۆلار فرۆشرابوو، بەم پێیەش هەر بەرمیلێک نەوت بە رێژەی (39%) نرخەکەی لەدەستداوە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو. داهاتی کۆمپانیای (HKN Energy) بۆ چارەکی یەکەمی 2024 بەڕێژەی (35.1%) کەمیکردووە بە بەراورد بە چارەکی یەکەمی 2023. ئەگەر بە تێکڕا داهات و بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی زانیارییە ڕۆژنامەوانی و فەرمییەکان لێکبدەینەوە، ئەوا بە تێکڕا لە کێڵگە نەوتییە بەرهەمهێنەکانی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (301 هەزار و 604) بەرمیل نەوت بەرهەمهێنرابێت، هەر بەرمیلێک نەوتیش بە تێکرا و بە نیوە کەمتر لە نرخی نەوتی خاوی برێنت و بۆ هەر بەرمیلێک بە (35-40 دۆلار) بخەمڵێنین، ئەوا داهاتی ڕۆژانەی نەوتی بەرهەمهاتوو بە بێ تێچوو و کرێی بەرهەمهێنان، بریتی دەبێت لە (11 ملیۆن و 310 هەزار و 150) دۆلار بە مانگەکانە دەکاتە (339 ملیۆن و 304 هەزار و 500) دۆلارو لە تەواوی ساڵی (2024) کۆی داهاتەکەی دەگاتە (4 ملیار و 71 ملیۆن و 654 هەزار) دۆلار، وەک لە خشتەی (1)دا هاتووە. خشتەی (1) هەر لە بارەی بە قاچاخ بردنی نەوتی هەرێمەوە ڕۆژی (11/7/2024) ئاژانسی رۆیتەرز لە راپۆرتێکدا ئاماژە بەوە دەکات، لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوت بە ڕێگەی بۆری، هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بە قاچاخی بۆ ئێران و تورکیا زیادی کردوە. وەک لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە ڕۆژانە بە سەدان تەنکەری نەوتهەڵگر لە هەولێر و سلێمانیەوە بە ڕێگا پێچاوپێچەکان و ناوچە شاخاویەکاندا تێدەپەڕن و هیچ تۆمارکردنێکیان لە دەروازە سنوریەکان بۆ ناکرێت. ئەو تانکەرە نەوتانە ئەرکیان ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنێکی گەورەی گواستنەوەی نەوتە لە هەرێمی کوردستانەوە بۆ ئێران و تورکیا و ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە ئاڵوگۆڕی نەوت، کە داهاتی مانگانەیان نزیکەی (200 ملیۆن) دۆلار دەبێت و لەبری ئەوەی بچێتە ناو خەزێنەی حکومەتی هەرێمەوە پارەکە لەنێوان پارتی و یەکێتیدا دیزە بەدەرخۆنە دەکرێت. ڕاپۆرتەکەی رۆیتەرز لەسەر بنەمای چاوپێکەوتن لەگەڵ زیاتر لە 20 شارەزاو ئەندازیاری نەوت و بازرگان و بەرپرسدا ئامادەکراوە و ئاماژەی بەوەکردوە ڕۆژانە زیاتر لە هەزار تانکەر بە بڕی (200 هەزار) بەرمیل نەوت بۆ ئێران و تورکیا دەگوازنەوە. بە وتەی بەرپرسێکی باڵای وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان کە لێدوانی بۆ ئاژانسەکە داوە، ڕۆژانە لە هەرێم (375 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرێت و لەو ڕێژەیە (200 هەزار) بەرمیلی بۆ ئێران و تورکیا دەگوازرێتەوە و باقیەکەی لە ناوخۆی هەرێم ساخ دەکرێتەوە. ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم و زیانە داراییەکانی بۆ سەر داهاتی گشتی لە ساڵی 2024 دا دوای نۆ ساڵ لە سکاڵایەکی حکومەتی عێراق لەسەر حکومەتی تورکیا لە ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس دژی ئەوەی "توركیا ر‌ێكکەوتنی ترانزێتی بۆریی نەوتی ساڵی 1973ی  پێشێلكردووە، بەوەی توركیا رێگەیداوە نەوتی خاو لە هەرێمی كوردستانی عێراقەوە بەبێ ر‌ەزامەندیی بەغدا، لە رێگەی توركیاوە هەناردە بكرێت". دواجار ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس بڕیارێکی (277) لاپەڕەیی لە رۆژی (13ی شوباتی 2023) دەرکردووەو لە (25ی ئازاری 2023) بە فەرمی بووە هۆی ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی كوردستان. بە پێی بڕیارەكەی ژووری ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس، حكومەتی هەرێمی كوردستان حكومەتێكی دەستوری و یاساییە لە چوارچێوەی عێراقدا، بەڵام ناتوانێت نەوت لە رێگەی بۆریەوە بگوازێتەوە بۆ دەرەوە، چی نەوتی باكور بێت، چی نەوتی هەرێم، چونكە هەرێمی كوردستان بەشێك نیە لە رێككەوتنی ( IPT) واتا (بە بازاڕكردنی نەوتی جیهانی) كە لە نێوان توركیا و عێراق لە ساڵی 1973 تایبەت بە بۆری نەوت واژۆكراوە. ئێستا کە ساڵێک و 9 مانگ تێپەڕیوە، سەرباری ئەوەی حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراق گەیشتوون بەجۆرێک لە ڕێککەوتن، بەڵام هێشتا نەیتواندراوە دەست بە هەناردەکردنی نەوت بکرێتەوە؛ لەم بەشەی ڕاپۆرتەدا تیشک دەخەینە سەر ئەو زیانە داراییانەی بەهۆی ڕاگرتنی نەوتی هەرێم تەنها لە ماوەی ساڵی (2024) بەر کەرتی گشتی و دارایی حکومەتی هەرێم کەتووە، چونکە لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا هیچ داهاتێکی فڕۆشتنی نەوتی هەرێم نەگەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، سەرباری ئەوەی نەوت سامانێکی نەتەوەیی و نیشتمانییە، بەڵام نەک بە ڕاستەوخۆ بەڵکو بە ناڕاستەوخۆش لە ساڵی (2024)دا هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان سودمەند نەبوونە لەو سامانە سروشتییە نیشتمانییە، چونکە حکومەتی هەرێم ئامادە نەبووە هاوشێوەی حکومەتی عێراقیش پاڵپشتی کەرتی سوتەمەنی بکات، تا وەکو هاوڵاتیانی هەرێم بەنرخی گونجاوتر دەستیان بە بەرهەمە نەوتییەکانی وەک (نەوت، گاز، بەنزین و ...هتد) بکەوێت.   ئەو زیاننانەی بەر کەرتی گشتی دارایی هەرێم کەوتووە، دەخەمڵێندرێت بە؛ 1.    بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022)دا کە هەناردەی نەوتی هەرێمی تێدا ڕانەگیرابوو، حکومەتی هەرێم لە تەواوی ساڵەکەدا بڕی (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل نەوتی تەنها لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوە لە بەندەری جەیهانی تورکی ڕادەستی کڕیاران کردبوو. 2.    ئەگەر حکومەتی هەرێم بە هەمان توانای ساڵی (2022) نەوتی هەرێمی لە ساڵی (2024)یشدا هەناردە بکردایە، لەسەر ئەو بنەمایەی تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە ساڵی (2024)دا (80.54) دۆلار بووە و هەرێمی کوردستان نەوتەکەی بە (15.79) دۆلار کەمتریش بفڕۆشتایە وەک ئەوەی لە ساڵی (2022)دا فڕۆشتبووی، ئەوا هەر بەرمیلێکی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2024) بە (64.75) دۆلار دەفڕۆشرا و کۆی داهاتی هەناردەکراوەی هەرێم نزیکەی (9 ملیار و 357 ملیۆن) دۆلار دەبوو. خشتەی ژمارە (2) پرۆسەکە رونتر دەکاتەوە. خشتەی ژمارە (2) سەرچاوەکان -    درەو میدیا، بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی نەوتی هەرێمی كوردستان، 1/3/2024؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=14745 -    Deloitte report on Oil and Gas review in the Iraqi Kurdistan Region – 2022, at; https://gov.krd/english/information-and-services/open-data/deloitte-reports/deloitte-report-2022/ -    Crude Oil Brent US Dollars per Barrel, Europe Brent Spot Price FOB 2024, at; https://countryeconomy.com/raw-materials/brent?dr -    Timour Azhari, Kurdish oil smuggling to Iran flourishes, reuters, July 11, 2024, at; https://www.reuters.com/world/middle-east/kurdish-oil-smuggling-iran-flourishes-2024-07-11/ -    DNO Reports Strong First Quarter Results, Steps Up North Sea Activity, 8/5/2024,at; https://www.dno.no/en/investors/announcements/dno-reports-strong-first-quarter-results-steps-up-north-sea-activity-2024-05-08/ -    Q2 2024 Trading Update and Invitation to Earnings Call, DNO, 6/8/2024 at; https://www.dno.no/en/investors/announcements/q2-2024-trading-update-and-invitation-to-earnings-call-2024-08-06/ -    Q3 2022 Trading Update and Invitation to Earnings Call, DNO, 14/10/2024 at; https://www.dno.no/en/investors/announcements/q3-2024-trading-update-and-invitation-to-earnings-call-2024-10-14/ -    Genel Energy plc - Unaudited results for the period ended 30 June 2024, 6/8/2024, at; https://genelenergy.com/wp-content/uploads/2024/08/HY2024-results_FINAL.pdf -    ShaMaran Reports First Quarter 2024 Results, May 8, 2024, at; https://shamaranpetroleum.com/news/shamaran-reports-first-quarter-2024-results-122854/ -    ShaMaran Reports Second Quarter 2024 Results, August 8, 2024. At; https://shamaranpetroleum.com/news/shamaran-reports-second-quarter-2024-results-122861/ -    Gulf Keystone, 2024 Half Year Results Announcement, 29TH AUGUST 2024, at; https://www.gulfkeystone.com/2024-half-year-results-announcement/ -    HKN ENERGY; Q1 2024 – Management Update, May 24, 2024; https://www.hknenergy.com/wp-content/uploads/2024/05/Q1-2024-Mgmt-Update-05242024.pdf  

راپۆرتی: درەو   🔹 ساڵی (1494) زانایەکی ئیتاڵی لەبواری بیرکاریدا بە ناوی (لووکا پاچۆلی) تۆماری دوولایەنە (قید مذدوج)ی داهێنا، بەپێی ئەم بنەمایە بۆ هەموو کردارێکی دارایی پێوسمان بە دوو لایەنی وەرگر (مدین) و پێدان یان بەخشین (دائن) هەیە، کە پێکەوە تەرازووی پێداچوونەوە(میزان المراجعة) پێکدەهێنن. 🔹 لە ئێستادا حکومەت و وەزارەتی دارایی هەرێم لە بارەی ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە کێشەی هەیەو وەفدێکی تەکنیکی لە بەشی ژمێریاری وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە هەرێمە بە ئامانجی هاوکاریکردنی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێم لە ئامادەكردن و هەموارکردنەوەی تەرازووی پێداچوونەوە (موازين المراجعة)ی مانگانە. 🔹 مەرج نییە تەنها حکومەت و دامەزراوە داراییەکانی دەوڵەت ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئامادە بکەن، بەڵکو لە دەکرێت دامەزراوە داراییەکانی دیکەی وەک، بانکەکان، کۆمپانیا بازرگانییەکان، کارگەو تەنانەت سەرمایەدار و دوکاندارو هەر دامەزراوەیەک کە مامەڵەی دارایی ئەنجام بدات، بۆ خوپارێزی لە هەڵە داراییەکان و مەترسی گەندەڵی و بەفیڕۆدانی دارایی و پاراستنی شەفافییەت، پشت بە ڕاپۆرتی خولی تەرازووی پێداچوونەوە ببەستێت. 🔹 پرسیارەکە ئەوەیە، تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟ و بۆچی ئامادە دەکرێت؟، گرنگییەکەی چییە؟، چۆن گرفتی بۆ دروست دەبێت؟ ڕێوشوێنە زانستییەکانی چارەسەرکردنی تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟، بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە لەخوارەوە شیکاری بۆ ئەو پرسە دەکەین. سەرەتا ڕۆژی (15/12/2024) وەفدێکی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان سەردانی وەزارەتی دارایی عێراقیان کرد، بۆ چارەسەرکردنی کێشە داراییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند، لە نێویشیان موچەی موچەخۆرانی هەرێم، لە کۆتایی سەردانەکەدا وەزارەتی دارایی عێراق ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردووە، لە خاڵی یەکەمی ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە؛ "ناردنی وەفدێکی تەکنیکی لە بەشی ژمێریاری وەزارەتی دارایی فیدراڵی بۆ وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێم بە ئامانجی هاوکاریکردنیان لە هەموارکردنەوەی تەرازووی پێداچوونەوە (موازين المراجعة)ی مانگانەی پەیوەست بە مووچە و خەرجکردنی خانەنشینی بەپێی فەرمانی بەشی ژمێریاری ژمارە (2421) لە بەرواری 30/1/2024". هەر لەم بارەیەوە ڕۆژی (17/12/2024) بەگوێرەی راگەیەندراوێكی وەزارەتی دارایی هەرێم، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی پێشوازی کردووە لە شاندێکی تەکنیکی وەزارەتی دارایی عێراق، کە ماوەی دوو ڕۆژە بە سەردانێکی فەرمی لە هەرێمی کوردستانن. لە راگەیەندراوەكەدا هاتووە: "وەزیری دارایی لەپێناو چارەسەرکردنی سەرجەم کێشە تەکنیکیەکانی تایبەت بە موچەو جێبەجێکردنی داواکارییە نوێیەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لەسەر ڕێکخستنەوەی ڕاپۆرتەکانی تەرازووی پێداچوونەوەی مانگانە (میزان موراجەعە)، بەڕێوبەرایەتی گشتی ژمێرکاری و گەنجینەکان و سەرجەم یەکە ژمێریاریەکان ڕاسپێردراون لە ماوەی کەمتر لەهەفتەیەکدا سەرجەم کارەکان تەواو بکەن". هاوکات ڕۆژی (18/12/2024) لەبارەی دواکەوتنی موچەی مانگەکانی (10 و 11)ی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان وەزارەتی دارایی عێراق ڕاگەیندراوێکی بڵاوکردەوە، لە بەشێکی ڕاگەیەندراوەکەد هاتووە "هەرێمی كوردستان پابەند نەبووە بەو میكانیزمەی وەزارەتی دارایی عێراق پیادەی دەكات، لە پارەداركردن، بەهۆی بوونی كێشە و گرفت لە (میزان موراجەعە)ی هەرێم كە ئەوەش بووەتە هۆكاری دواكەوتنی خەرجكردنی موچە". لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە، تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟و بۆچی ئامادە دەکرێت؟، گرنگییەکەی چییە؟، چۆن گرفتی بۆ دروست دەبێت؟ و ڕێوشوێنە زانستییەکانی چارەسەرکردنی تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟، بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە لەخوارەوە شیکاری بۆ ئەو پرسە دەکەین. تەرازووی پێداچوونەوە (میزان المراجعة) چییە؟ ساڵی (1494) زانایەکی ئیتاڵی لەبواری بیرکاریدا بە ناوی (لووکا پاچۆلی) تۆماری دوولایەنە (قید مذدوج)ی داهێنا، بەپێی ئەم بنەمایە بۆ هەموو کردارێکی دارایی پێوسمان بە دوو لایەنی وەرگر (مدین) و پێدان یان بەخشین (دائن) هەیە، کە پێکەوە تەرازووی پێداچوونەوە(میزان المراجعة) پێکدەهێنن. تەرازووی پێداچوونەوە، ڕاپۆرتێکی ژمێریارییە کە یەکە (باڵانس)ی داهات و خەرجکردن (مدین و دائین)ی ئەژمارێک لە "تۆمارێکی گشتیدا" لەخۆ دەگرێت. ئەم ڕاپۆرتە پشتڕاستی دەکاتەوە کە کۆی ڕەسیدی دامەزراوەکە (مدین) یەکسان و هاوسەنگە بە کۆی خەرجییەکانی (دائن)ی هەمان دامەزراوە؛ ئەمەش یەکپارچەیی و وردی تۆمارە داراییەکان مسۆگەر دەکات. کۆی پرۆسەکەش یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی لە هەڵەی دارایی دوور بکەوینەوە. ئەو ڕاپۆرتە داراییە هەموو مامەڵە داراییەکانی دامەزراوەکە لەخۆدەگرێت، تەرازووی پێداچوونەوە ئەم زانیاریانە کۆدەکاتەوە، دەبێتە وێنەیەکی پوختی باڵانسە داراییەکان لە ماوەیەکی زەمەنێکی دیاریکراودا، کە لە ڕێگەیەوە دەتوانیت بە ڕوونی و وردو خێرا دۆخی دارایی دامەزراوەکە ببینیت. ئەمە ئەوە دەردەخات کە مەرج نییە تەنها حکومەت و دامەزراوە داراییەکانی دەوڵەت ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئامادە بکەن، بەڵکو لە دەکرێت دامەزراوە داراییەکانی دیکەی وەک، بانکەکان، کۆمپانیا بازرگانییەکان، کارگەو تەنانەت سەرمایەدار و دوکاندارو هەر دامەزراوەیەک کە مامەڵەی دارایی ئەنجام بدات، بۆ خوپارێزی لە هەڵە داراییەکان و مەترسی گەندەڵی و بەفیڕۆدانی دارایی و پاراستنی شەفافییەت، پشت بە ڕاپۆرتی خولی تەرازووی پێداچوونەوە ببەستێت. گرنگی ئامادەکردنی تەرازووی پێداچوونەوە (میزان المراجعة) هەر دامەزراوەیەک بۆ پاراستنی هاوسەنگییە ژمێرکارییەکان و دوور کەوتنەوە لە پشێوییە داراییەکان، ئامادەکردنی ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئامرازی سەرەکی و کاری ئەوە. کە یارمەتیدەرە بۆ پشکنین و بەدیهێنانی هاوسەنگی ژمێرە داراییەکا؛ ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ دوورکەوتنەوە لە هەڵەی گەورەی ژمێریاری کە ڕەنگە لە داهاتوودا کێشەی گەورەتری لێبکەوێتەوە. نەک هەر ئەوە، بەڵکو تەرازووی پێداچوونەوە، دەتوانێت هەڵە ژمێریاریەکان دەستنیشان بکات، وەک: دوو جار تۆمارکردن یاخود تۆمارنەکردن. ئەم هەڵانە دەتوانرێت پێش ئامادەکردنی بەیاننامەی دارایی کۆتایی ڕاست بکرێتەوە؛ ئەمەش دڵنیای دەدات لە وردی و متمانەپێکراوی بەیانات و زانیارییە داراییەکان. تەرازووی پێداچوونەوە هەنگاوێکی بنەڕەتییە لە ئامادەکردنی بەیاننامە داراییەکان، وەک: داڕشتنی بودجەی گشتی و بەیاناتی داهات و خەرجی، چونکە داتای ورد و متمانەپێکراوت پێ دەدات، کە بەشدارە لە بڕیاردانی دارایی دروست. کەواتە، بەکارهێنانی تەرازووی پێداچوونەوە بە شێوەیەکی بەردەوام توانای بەڕێوەبردنی بابەتە داراییەکان بە شێوەیەکی کاریگەر و ورد بەرز دەکاتەوە. دەکرێت ئامانج و سودو گرنگترین لایەنەکانی ئامادەکردنی ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە لەم چەند خاڵەدا کوردت بکرێتەوە؛ 1.    دۆزینەوەو دیاریکردنی هەڵەکان: یەکێک لە گرنگترین ئەرکەکانی تەرازووی پێداچوونەوە، دەستنیشانکردنی هەڵە ژمێریارییەکانە، بۆ پاراستنی هاوسەنگی نێوان داهات و قەرزو خەرجییەکان. 2.    پشتڕاستکردنەوەی وردی داتاکان: وەک ئامرازێک بەکاردێت بۆ پشتڕاستکردنەوەی بەدیهێنانی وردی تۆمارەکان پێش ئامادەکردنی بەیاننامەی دارایی کۆتایی. 3.    باشترکردنی چاودێری ناوخۆیی: بەشدارە لە دیاریکردنی هەر کەموکوڕییەک یان ئەگەری و یارکردن و دەستکاریکردنی تۆمارە داراییەکان. 4.    بەرزکردنەوەی ئاستی شەفافیەت: بە بنەما دادەنرێت بۆ داڕشتنی ڕاپۆرتی دارایی ڕوون و ورد یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئامادەکردنی بودجەی گشتی و بەیاناتی داهات و خەرجی. 5.    ئاسانکاری بڕیاردان: یارمەتی دامەزراوەکان دەدات بڕیاری ستراتیژی بدەن لەسەر بنەمای دۆخێکی دارایی ورد و ئەبدەیتکراو (نوێ). 6.    ئاسانکاری بۆ پرۆسەی وردبینی: تەرازووی پێداچوونەوە ئامرازێکی گرنگە بۆ ئاسانکاری و پشکنینی حیساباتی دارایی بۆ وردبینیکەرانی ناوخۆیی و دەرەکی. کە پرۆسەی پێداچوونەوە و وردبینی ئاسان دەکات. 7.    پابەندبوون بە پێوەرو ستانداردە ژمێریارییەکان: دڵنیای دەدات لەوەی کۆمپانیاکە پابەندە بە ستانداردە ژمێریارییە پەسەندکراوە گشتییەکانی GAAP)) یان ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی ڕاپۆرتکردنی دارایی (IFRS). پێکهاتەکانی تەرازووی پێداچوونەوە 1.    ناوی یەکە دارایی و ژمێریارییەکان (ئەژمارەکان): ئەم ڕاپۆرتە ناوی سەرجەم یەکە دارایی و ژمێریارییەکانی ناو تۆماری گشتی دامەزراوە داراییەکە دەخاتە ڕوو، وەک: سەروەت و سامان، پابەندییە داراییەکان، داهات و خەرجییەکان. ئەمەش تێڕوانینێکی گشتگیر لە دۆخی دارایی دامەزراوەکە نیشان دەدات. 2.    باڵانسی ئەژمارەکان: باڵانسی کۆتایی بۆ هەر ئەژمارێک دەخاتە ڕوو، یان بە شێوەی بانکی یان بە قەرز. ئەم زانیاریانە لە گشتییەوە وەرگیراون، بەهای هەر هەژمارێک لە کۆتایی ماوەی ژمێریاریدا نیشان دەدات. 3.    کۆی گشتی قەرزەکان: تۆمارکردنی کۆی هەموو یەکە خەرجکراوەکان (دائن). ئەم کۆیە نوێنەرایەتی کۆی ئەو پارەیە دەکات کە دامەزراوەکە قەرزدارە. 4.    کۆی گشتی داهات: کۆی هەموو داهاتە وەرگراوەکان (مدین)ی تێدا ڕیزدەکرێت، چونکە ئەم کۆی گشتییە نوێنەرایەتی کۆی بڕی داهاتی دامەزراوە داراییەکە نیشان دەدات. گرنگترین لایەنی ئەم ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئەوەیە کە کۆی خەرجییەکان یەکسانن بە کۆی گشتی داهاتەکان. ئەگەر کۆی گشتیەکان یەکسان نەبن، ئەمە ئاماژەیە بۆ هەڵەیەک لە نووسراوەکانی ژمێریاریدا، کە دەبێت پێش ئامادەکردنی ڕاپۆرتی دارایی کۆتایی ڕاست بکرێتەوە. بۆ نموونە: ئەگەر خەرجیەک وەک خەرجیی (دائن) تۆمار بکرێت لەبری کۆکردنەوە (مدین)، ئەوا هەژمارەکە ناهاوسەنگ دەبێت، و هەڵەکە پێویستی بە ڕاستکردنەوە دەبێت. گرنگە لەوە تێبگەین کە ئەم ڕاپۆرتە بەتەنها گەرەنتی وردبینی نییە، بەڵکو ئامرازێکی بەسوودە بۆ دۆزینەوەی هەڵە لە تۆمارە ژمێریارییەکاندا. بە ئامادەکردنی بە شێوەیەکی بەردەوام، ژمێریار دەتوانێت دڵنیابێت لەوەی کە ڕاپۆرتە داراییەکان ڕەنگدانەوەی وردیی دۆخی دارایی دامەزراوەکە داراییەکە نیشان دەدات. جۆرەکانی تەرازووی پێداچوونەوە بەشێوەیەکی گشتی ژمێریاران بە سێ جۆر تەرازووی پێداچوونەوە ئامادە دەکەن، ئەوانیش؛ 1.    تەرازووی پێداچوونەوەی ڕێکنەخراو (ميزان المراجعة غير المعدّل) ڕاپۆرتێکی سەرەتاییە کە پێش کۆتایی هاتنی ماوەی ژمێریاری ئامادە دەکرێت. باڵانسی هەر هەژمارێک لە تۆماری گشتیدا وەک خۆی دەنووسرێت پێش ئەوەی هەر دەستکارییەک بکرێت. ئەم ڕاپۆرتە بەکاردێت بۆ پشتڕاستکردنەوەی وردیی ژمێرکاری لە تۆماری گشتیدا، بۆ دیاریکردنی هەر هەڵەیەک، کە لەوانەیە لە کاتی پرۆسەی تۆمارکردندا ڕوویدابێت. ئەم جۆرە دەرفەتێک دەڕەخسێنێت بۆ ڕاستکردنەوەی هەر هەڵەیەک پێش ئامادەکردنی ڕاپۆرتی دارایی کۆتایی. 2.    تەرازووی پێداچوونەوەی ڕێکخراو (ميزان المراجعة المعدّل) دوای کۆتایی هاتنی ماوەی ژمێریاری ئامادە دەکرێت، هەموو ژمێرکارییەکانی ناو تۆماری گشتی دەگرێتەوە. ئەم ڕاپۆرتە ڕەنگدانەوەی هەژمار (باڵانس)ی کۆتایی بۆ هەر هەژمارێک (ئەکاونت)ێکە دوای ئەنجامدانی دەستکارییە پێویستەکان. پاش دەستکاریکردن و هەموارکردنەوەکان تۆمار دەکرێن؛ بۆ ڕاستکردنەوەی هەڵەکان، یان نوێکردنەوەی هەژمارەکان، وەک: تۆمارکردنی بەکاربردن یان خەرجییە کەڵەکەبووەکان. لێرەدا تەرازووی پێداچوونەوە وێنەیەکی گشتگیر لە دۆخی دارایی دامەزراوەیەکە لە کۆتایی ماوەی ژمێریاریدا نیشان دەدات، بەکاردێت بۆ دڵنیابوون لەوەی کە کۆی قەرزەکان یان خەرجییەکان (دائین) یەکسانن بە کۆی گشتی وەرگیراو یان داهاتەکان (مدین) دوای ئەوەی دەستکاریکردنی زانیارییەکان ئەنجام دەدرێن. 3.    تەرازووی پێداچوونەوەی دوای داخستن (ميزان المراجعة بعد الإغلاق) ڕاپۆرتێکە کە دوای تەواوبوونی ڕاپۆرتە داراییە کۆتاییەکان ئامادە دەکرێت، کە هەژماری هەموو حساباتە هەمیشەییەکان لە تۆماری گشتیدا دەنووسرێت، هەروەها بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هەموو حساباتە کاتیەکان بە شێوەیەکی ڕێکوپێک داخراون و هەژماری حیساباتە هەمیشەییەکان بە هاوسەنگی ماوەتەوە. ئەم جۆرە گرنگترینیانە؛ لەبەر ئەوەی پشکنینی کۆتایی لەسەر وردی بەیاننامە داراییەکان دابین دەکات، و پشتڕاستی دەکاتەوە کە هەموو ژمێریارییەکان بە باشی داخراون و تیانووسە ژمێریارییەکان بە وردی هاوسەنگ کراون، هەروەها دەرفەتێک دەڕەخسێنێت بۆ دۆزینەوەی هەر هەڵەیەک کە ڕەنگە لە کاتی پرۆسەی داخستنیدا ڕوویدابێت. دڵنیا دەبیتەوە لەوەی کە پێش دەستپێکردنی ماوەی ژمێریاری نوێ هەڵەکان ڕاست کراونەتەوە. هەڵەی تەرازووی پێداچوونەوە چییە و چۆن ڕاست دەکرێتەوە؟ هەڵەی تەرازووی پێداچوونەوە بریتییە لە ناتەبایی و ناهاوسەنگی نێوان کۆی رەسیدی (مدین) و کۆی رەسیدی (دائن) لە تۆماری گشتیدا، کە لەوانەیە ئاماژە بێت بۆ کێشەیەک لە وردبینی یان ڕاستی تۆمارە داراییەکان. چەندین ئاستەنگ هەیە کە ڕەنگە ڕێگری بکات لە ئامادەکردنی تەرازووی پێداچوونەوە، لەوانە: •    جیاوازی لە کاتدا (توقیت): تەرازووی پێداچوونەوە بەزۆری لە کاتێکی دیاریکراودا ئەنجام دەدرێت و لەوانەیە ڕەنگدانەوەی ئەو مامەڵانە نەبێت کە هێشتا تۆمار نەکراون یان حەواڵە نەکراون. •    مامەڵە تۆمارنەکراوەکان: تەرازووی پێداچوونەوە گەرەنتی تەواوی تۆمارە داراییەکان ناکات، لەوانەیە ئەو مامەڵانە لەبەرچاو نەگرێت کە لابراون یان بە هەڵە تۆمارکراون. •    هەڵە لە هەژمار (حساب)کردندا: تەرازووی پێداچوونەوە تەنها رەسیدی (دائن و مدین)ی تێدا تۆمار دەکرێت، هەڵەی دیکەی وەک هەڵەی هەژمار (حیساب)کردن یان نووسینی هەڵە ناپشکنێت و دەرناخات. •    هەڵە لە پۆلێنکردن: تەرازووی پێداچوونەوە وردی پۆلێنکردنی مامەڵە ژمێریارییەکان پشتڕاست ناکاتەوە، وەک ئەوەی ئایا مامەڵەکە لە ئەژمێری دروستدا تۆمارکراوە یان نا. •    چالاکییە ساختەکان: تەرازووی پێداچوونەوە ناتوانێت دژی چالاکییە داراییە ساختەکان بێت، وەک ساختەکردنی تۆمارە داراییەکان یان دزینی سەروەت و سامان و گەندەڵی. لێرەدا پرسیاری گرنگ ئەوەیە ئەگەر تەرازووی پێداچوونەوە لە هاوسەنگی دەرچوو، پێویستە چ هەنگاوێک بگیرێتەبەر؟ ئەگەر تەرازووی پێداچوونەوە لاسەنگ بوو، واتە کۆی ستوونی (دائن) یەکسان نییە بە کۆی ستوونی (مدین)، پێویستە ئەو هەڵە یان هەڵانە بدۆزرێتەوە و ڕاست بکرێتەوە کە بووەتە هۆی ئەم ناهاوسەنگییە. لێرەدا ئەو هەنگاوانە دەخەینەڕوو کە لەم حاڵەتەدا پێویستە پەیڕەوی لێبکرێت: 1.    پێداچوونەوە بە حسابات و ڕەسیدەکان: سەرەتا بە پێداچوونەوە بە حساب و باڵانسەکانی ئەم ڕاپۆرتە دەست پێ دەکرێت بۆ ئەوەی دڵنیا بیت لەوەی کە ڕاستن. پشکنین بۆ هەر هەڵەیەک لە گواستنەوەکەدا، وەک داخڵکردنی ژمارەیەک لە شوێنی هەڵە، یان هەر هەڵەیەکی تر کە لەوانەیە لە کاتی پرۆسەی تۆمارکردندا ڕوویدابێت. 2.    پشکنین بۆ ئەکاونت (هەژمار)ە سڕاوەکان: بزانە کە ئایا هیچ ئەکاونتێک یان یەکەیەکی ژێرەیی لە ڕاپۆرتەکەدا سڕاوەتەوە. ئەمە دەتوانێت چاودێرییەکی سادە بێت، یان دەتوانێت نیشاندەری کێشەیەکی گەورەتر بێت. 3.    پشتڕاستکردنەوەی پرۆسە حیسابییەکان: دڵنیابە لەوەی کە بڕی (دائن) و (مدین) بە باشی حیسابی بۆ کراوە، و هیچ هەڵەیەکی بیرکارییانە تۆمار نەکراوە. 4.    بەراوردکردن لەگەڵ بەڵگەنامە و سەرچاوەکان: بەراوردکردنی ڕاپۆرتەکە لەگەڵ بەڵگەنامە سەرچاوەکانی، وەک فاتورە، پسوڵە و بەیاننامەی بانکی، بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هەموو مامەڵە ژمێریارییەکان تۆمارکراون. 5.    پشکنین بۆ تۆمارکراوی دووبارە: پشکنین بۆ هەر نووسراوێکی دووبارە لە تۆماری گشتیدا، چونکە دەتوانێت ببێتە هۆی ناهاوسەنگی لە ڕاپۆرتەکەدا. 6.    بەدواداچوون بۆ هەڵەکان: کاتێک سەرچاوەی ئەگەری هەڵەیەک دەستنیشان کرا یاخود بووە جێی گومان، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای مامەڵەکە و ئەنجامدانی هەر چاکسازییەک تێدا ئەگەر پێویست بوو. 7.    دووبارە کارکرن لەسەر ڕاپۆرتەکە: دوای ڕاستکردنەوەی هەڵەکان، دووبارە کار لەسەر ڕاپۆرتەکە دەکرێت، بۆ ئەوەی دڵنیا بیت کە کۆی ستوونی (دائن) و (مدین) یەکسانن. دۆزینەوە و ڕاستکردنەوەی هەڵەکان لە ڕاپۆرتێکدا دەکرێت کاتێکی زۆر بخایەنێت، بەڵام گرنگە دڵنیابین لە وردی و یەکپارچەیی تۆمارە داراییەکانی هەر دامەزراوەیەکی دارایی. بە پەیڕەوکردنی ئەو هەنگاوانەی دەتوانرێت سەرچاوەی ناهاوسەنگیەکە بدۆزرێتەوە و ڕاستی بکاتەوە. بە پەیڕەوکردنی ئەو هەنگاوانە بە وردی، دەتوانرێت تەرازوویەکی پێداچوونەوەی ورد و متمانەپێکراو ئامادە بکەیت، دڵنیا بیت لەوەی کە مامەڵەکان هاوسەنگن و هەڵە ئەگەرییەکان دەستنیشان بکەیت. دەبێت ئەوەش لەبیر نەکرێت کە بەکارهێنانی ئامرازە گونجاوەکان، وەک نەرمەکاڵای ژمێریاری (کۆمپیوتەر و ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان) دەتوانێت پرۆسەکە ئاسانتر و وردتر بکات. هەرچەندە ئامادەکردنی تەرازووی پێداچوونەوە لە سەرەتادا ڕەنگە ئاڵۆز بێت، بەڵام ئەزموون و پراکتیزەکردن دەیکاتە پرۆسەیەکی ئاسان و کارا کە پشتگیری سەرکەوتنی دارایی هەر دامەزاوەیەکی دارایی دەکات. سەرچاوەکان؛ •    وزارة المالیة العراقیة، وزير المالية تستقبل وفد إقليم كردستان للتباحث بشأن رواتب الموظفين الاحد ١٥ كانون الأول ٢٠٢٤؛ https://shorturl.at/GMKVn •    ميزان المراجعة: ما هو وما أهميته في المحاسبة؟، يوليو 21, 2024، أساسيات المحاسبة؛ https://shorturl.at/FPij9 •    ميزان المراجعة: كيفية إعداد ميزان المراجعة خطوة بخطوة؛ https://shorturl.at/Rfb2z •    درەو میدیا؛ وەزارەتی دارایی عێراق: موچەی مانگەكانی (10-11)مان ناردووە، 18/12/204؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16079 •    درەو میدیا؛ وەزیری دارایی هەرێم پێشوازی لە شاندێكی تەكنیكی وەزارەتی دارایی عێراق كردووە، 17/12/204؛ https://shorturl.at/rnIkX

(درەو): دەستپێكردنەوەی جەنگ لە سوریا تیشكی خستەسەر رۆڵی هێزە بیانییەكان لەسەر خاكی ئەو وڵاتە، چونكە لە ساڵی 2011وە هەریەكە لە توركیاو ئێران و روسیاو ئەمریكا هێزی سەربازی خۆیان لە سوریا بڵاوكردوەتەوە، هاوكات ئیسرائیلیش بەشێوەیەكی بەردەوام هێرشی ئاسمانی لەناو خاكی سوریادا ئەنجام دەدات. ئەمانە هەندێك زانیاریی سەرەكین لەبارەی هێزە بیانییەكانەوە لە سوریا یەكەم: توركیا توركیا هێزی لە ناوچەكانی باكوری خۆرئاوای سوریا بڵاوكردوەتەوە، كە لەژێر كۆنترۆڵی ئەو گروپە ئۆپۆزسیۆنانەدایە لە ساڵی 2011وە خۆپیشاندانی ناڕەزایەتییان دژ بە سەرۆك بەشار ئەسەد دەستپێكرد. توركیا پاڵپشتی لە ژمارەیەك لەم گروپانە دەكات.  ئامانجی سەرەكی توركیا لاوازكردنی هێزە چەكدارەكانی كوردە لە سوریا، كە لەكاتی جەنگی ناوخۆیی سوریادا، ناوچەی خۆبەڕێوەبەرێتییان لە سنوری توركیادا بۆخۆیان دروستكردووەو ئەنكەرە ئەزمونەكە بە پارتی كرێكارانی كوردستانەوە دەبەستێتەوە كە خستویەتیە لیستی تیرۆرەوە.  ئامانجێكی تری ئەنكەرە گەڕاندنەوەی نزیكەی (3 ملیۆن) پەنابەری سورییە بۆ وڵاتەكەیان، كە لەماوەی ساڵانی جەنگدا ئاوارەی توركیا بوون و زۆرێكیان لە پارێزگای حەلەبەوە ئاوارە بوون.  لە ساڵی 2016وە تائێستا، توركیا چوار هەڵمەتی سەربازیی لە سوریا ئەنجامداوە، هەڵمەتی یەكەم رێكخراوی داعش و یەكینەكانی پاراستنی گەلی كردە ئامانج كە هێزێكی كوردییە و لەلایەن هاوپەیمانێتییەكی سەربازی ترەوە بەناوی (هێزەكانی سوریای دیموكرات) رێبەرایەتیی دەكرێت.  ساڵی 2017 بوونی سەربازی توركیا لەناو سوریا فراوانتر بوو، ئەمەش دوای ئەوەی توركیا رێككەوتنێكی لەگەڵ روسیاو ئێران ئیمزا كردو بەپێی رێككەوتنەكە هێزەكانی توركیا لە 12 ناوچەی تر لە (ئیدلب) بڵاوەیان پێكرا كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی ئۆپۆزسیۆندایە لە باكوری خۆرئاوای سوریا.  دواترو لە ساڵی 2018دا، توركیا هەڵمەتێكی تری سەربازی ئەنجامدا بۆسەر (عفرین) كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا بوو، لە ساڵی 2019دا هێرشی كردەسەر ئەو ناوچانەی كە لەنێوان هەردوو شاری سەرێ كانی و گرێ سپی لە سنور لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا بوون.  ساڵی دواتریش، توركیا هەزاران سەربازی رەوانەی ئیدلب كرد بۆ بەرگرتن بەو هێرشەی كە حكومەتی سوریا بە پاڵپشتی روسیا بۆسەر هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن ئەنجامیدا.  حكومەتی دیمەشق وەكو "هێزێكی داگیركەر" تەماشای توركیا دەكات.  روسیا روسیا لە ساڵی 2015وە داخڵی ناو ململانێكانی سوریا بوو، ئەمە  گەورەترین دەستوەردانی سەربازیی روسیا بوو لەناوچەی خۆرهەڵاتی لەدوای كەوتنی یەكێتی سۆڤیەتەوە. هێرشە ئاسمانییەكانی روسیا كە لە بنكەی (لازقیە)وە ئاڕاستە دەكران، رۆڵی یەكلاكەرەوەیان هەبوو لەوەی تەرازووی جەنگەكە لە بەرژەوەندی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا بشكێتەوە.  بە هەماهەنگیش لەگەڵ ئێران، بڵاوبوونەوەی سەربازی روسیا لەناو سوریا كە مێژووەكەی بۆسەردەمی جەنگی سارد دەگەڕێتەوە فراوانتر بوو، ئەوەش كاتێك كە یەكێتیی سۆڤیەت بنكەیەكی دەریایی لە شاری (تەرتوس)ی سوریا لەسەر دەریای ناوەڕاست دامەزراند.  بوونی سەربازی روسیا لەسەر خاكی سوریا لەو ناوچانەدایە كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی حكومەتدان، لەكاتی هەوڵەكانیش بۆ هێوركردنەوەی دۆخی شەڕ لە سوریا، پۆلیسی سەربازی روسی بڵاوكرانەوە. كرملین جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە روسیا بەردەوام دەبێت لەسەر پاڵپشتیكردنی ئەسەد. ئێران و هاوپەیمانەكانی ئێران لە ساڵی 2012وە سوپای پاسدارانی رەوانەی سوریا كردووە بەمەبەستی یارمەتیدانی ئەسەد. حزبوڵای لوبنانیش كە لەلایەن تارانەوە پاڵپشتی دەكرێت، رۆڵێكی گەورەی بینی. تاران وەكو هاوپەیمانێكی سەرەكی و لەچوارچێوەی "بەرەی موقاوەمە" تەماشای ئەسەد دەكات، كە بەرەی دژە ئیسرائیل و هەژموونی ئەمریكایە لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.  بەهۆی پەیوەندییەكانی لەگەڵ دیمەشق، تاران توانی هەژموونی خۆی بڵاوبكاتەوە، ئەمەش لەرێگەی رێڕەوێكی وشكانییەوە لە سنوری خۆرئاوای خۆیەوە بۆ ناو عێراق و لەوێشەوە بۆ لوبنان. رۆژی 3ی ئەم مانگە، عەباس عێراقچی وەزیری دەرەوەی ئێران لە چاوپێكەوتنێكدا وتی: ئەگەر دیمەشق داوای بکات، رەنگە تاران بیر لە ناردنی هێز بۆ سوریا بکاتەوە. تاران هەمیشە لەسەر بانگهێشتی حکومەتی دیمەشق، وەک ڕاوێژکارێک ئاماژەی بە رۆڵی هێزەکانی خۆی لە سوریا کردووە. لەپاڵ ئێرانییەكان و چەكدارانی حزبوڵادا، هەندێك گروپی تری شیعەی پاڵپشتیكراو لەلایەن تارانەوە رۆڵی گرنگیان لە ململانێكەی سوریادا هەبووە، ئەمەش ژمارەیەك گروپ لە ئەفغانستان و عێراق دەگرێتەوە.  ئاژانسی (رۆیتەرز) دەڵێ لەكاتی پەرەسەندنی شەڕەوە لەگەڵ ئیسرائیل لە ناوەڕاستی ئۆكتۆبەردا، حزبوڵا چەكدارەكانی خۆی لە سوریا كێشاوەتەوە بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ لوبنان. سەرباری ئەوەی بەر لە زیاتر لە هەفتەیەك گەیشتوەتە رێككەوتنی ئاگربەست لەگەڵ ئیسرائیل، بەڵام هێشتا حزبوڵای لوبنان ئامادەی ناردنی هێز نییە بۆ باكوری سوریا بەمەبەستی پشتیوانیكردن لە سوپای سوریا.  بوونی هێزەكانی ئێران و ئەو هێزانەی تر كە لەلایەن تارانەوە پاڵپشتی دەكرێن لە سوریا، سەرچاوەی نیگەرانییەكی گەورەیە بۆ ئیسرائیل كە دەڵێ ئەمە وایكردووە بەشێوەیەكی بەردەوام هێرشی ئاسمانی لەناو سوریا ئەنجام بدات. ئەمریكا دەستوەردانی سەربازی ئەمریكا لە سوریا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2014، ئەمەش لەرێگەی ئەنجامدانی هێرشی ئاسمانی بۆسەر رێكخراوی داعش، كە لەوسەردەمەدا یەك لەسەر سێی خاكی سوریاو عێراقی كۆنترۆڵ كردبوو.  سەرەتا هێزێكی تایبەتی بچوكی ئەمریكا لە سوریا جێگیركرا بۆ هاوكاری لەگەڵ هێزەكانی سوریای دیموكرات و جەنگ و راوەدونانی چەكدارانی داعش لەو ناوچانەی كە لە باكورو خۆرهەڵاتی سوریا دەستیان بەسەردا گرتبوو.  لەگەڵ نزیكبوونەوەی سەركەوتن بەسەر داعشدا، دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا لە ساڵی 2018دا رایگەیاند، دەیەوێت هێزەكانی ئەمریكا بكێشێتەوە. بەڵام دواتر و بەهۆی ئەو رەخنانەی كە سەبارەت بە كشانەوەكە دروستبوون لەبارەی دروستبوونی بۆشاییەك كە ئێران و روسیا پڕی دەكەنەوە، گۆڕانكاری لە پلانەكەدا كرا. هێشتا هێزەكانی ئەمریكا لەناو سوریا بوونیان هەیەو بەردەوامن لە پاڵپشتیكردنی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (زۆرینەی هێزەكە كوردەو كوردی رۆژئاوای كوردستان رێبەرایەتیی دەكەن).  هێزەكانی ئەمریكا لەناو بنكەی (تەنەف)ی سوریا لە نزیك سنوری ئوردن و عێراق جێگیربوون. حكومەتی سەرۆكی سوریا بوونی هێزەكانی ئەمریكا لەناو خاكی سوریا وەكو "داگیركەر" ناودەبات. ئێستا نزیكەی (900) سەربازی ئەمریكی لەناو سوریادان، زۆرینەیان لە باكوری خۆرهەڵات جێگیربوون.  سەرچاوە: ئاژانسی (رۆیتەرز)  

درەو: 🔻 پێشڕەوی خێراو هێرشی لەناکاوی گروپە توندڕەوەکانی سوریا بۆ سەر شاری حەلەب، لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا توندو چڕترین پەرەسەندنی شەڕی ناوخۆیی سوریایە. 🔻 حەلەب گەورەترین ناوەندی ئابووری وڵات بووە پێش ئەوەی لە ساڵانی ڕابردوودا بەشێکی بەهۆی شەڕەوە لەناوبچێت. پێش جەنگ یەکەم شاری گەشتیاری وڵاتەکەبوو، حەلەب نزیکەی یەک لەسەر سێی ئابووری ناوخۆیی پێکدەهێنا، لەکاتێکدا نزیکەی (23%)ی هێزی کاری وڵاتەکەی پێکدەهێنا، شارەکە نزیکەی (48%)ی بەرهەمی گەنم و جۆی بەرهەمدەهێنا و (30%)ی پیشەسازییەکانی سوریاش لەوێ چڕبووبوونەوە. 🔻 لەدەستدانی حەلەب پاشەکشەیەکی گەورەیە بۆ ڕژێمی سوریا، بەو پێیەی بە مانای لەدەستدانی کۆنترۆڵ بەسەر تەواوی باکووری ڕۆژئاوادا دێت. و لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیدا تایبەتمەندی ململانێکان و هاوکێشەکان دەگۆڕێت.   ئۆپەراسیۆنی رێگریکردن لە دەستدرێژی "ردع العدوان" ڕۆژی 27ی تشرینی دووەمی 2024، "ژووری بەڕێوەبردنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان" کە نوێنەرایەتی چەند گروپێک دەکات لەشاری ئیدلب، ئۆپەراسیۆنی رێگریکردن لە دەستدرێژی "ردع العدوان"ی دەستپێکرد، بە خێرایی لە چەند بەرەیەکەوە بەرەو شاری حەلەب و لادێکانی پێشڕەوی کرد، بەم هەنگاوەشی سوریا دەکەوێتە نێو قۆناغێکی نوێی ململانێی سیاسی و سەربازییەوە. لەدوای ئەوەی هێزەکانی سوپای سوریا لە ساڵی 2016 بە هاوکاری ڕوسیا و ئێران دەستیان بەسەر حەلەبدا گرتەوە، تا ئەم ئۆپەراسیۆنە هیچ چەکدارێکی ئۆپۆزسیۆن نەچووبوونە ناو حەلەبەوە، تورکیاش کە پاڵپشتی گروپە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریای کردووە، لە هەوڵە دیپلۆماسییەکانیدا بۆ ڕێگریکردن لە هێرشەکانی حکومەتی سوریا شکستی هێنا، کە وەک پێشێلکاری ئەو ڕێککەوتنە سەیر دەکرا لە ساڵی 2019 لەلایەن ڕووسیا و تورکیا و ئێرانەوە ئەنجام درا بۆ بەستنی هێڵی ململانێکان. حەلەب شوێنی هەندێک لە شەڕە وێرانکەرەکانی شەڕی ناوخۆی سوریا بووە و گروپە یاخیبووەکان و ڕژێمی ئەسەد چوار ساڵیان لە شەڕی کۆنترۆڵکردنی شەقامەکانیدا بەسەر بردووە. سەرەتا "ژووری ئۆپراسیۆنە سەربازییەکان" ڕایگەیاند کە ئامانجەکانی ئۆپەراسیۆنەکە رێگریکردن لە دەستدرێژی "ردع العدو" و وەستاندن و بە ئامانجگرتنی ڕژێم و هاوپەیمانەکانییەتی بۆ ناوچەکانی باکووری ڕۆژئاوای سوریا، ئەمە جگە لەوەی کە ئاوارەکان بتوانن بگەڕێنەوە گوندەکانیان. بەڵام داڕمانی خێرای بەرگریی ڕژێمی سوریا ڕێگەی بۆ ئۆپەراسیۆنەکە دا کە پێشڕەوی چاوەڕواننەکراو بکەن و زیاتر لە ٦٠ شارۆچکە و شوێنی ستراتیژی کۆنترۆڵ بکەن، لەوانە فەوجەکانی ٤٦ و سەنتەری لێکۆڵینەوەی زانستی، شوێنە سەرەکییەکانی سەر ڕێگای (M5) گەورەترین خەڵات بوو چوونە ژوورەوە و کۆنترۆڵکردنی ئۆپۆزسیۆن بۆ شاری حەلەب و قەڵاکەی لە ئێوارەی هەینی ٢٩ی تشرینی دووەمی 2024. بەڵام ئێستا پرسیارەکە ئەوەیە: بۆچی کۆنترۆڵکردنی شاری حەلەب لەلایەن ئۆپۆزسیۆنی سوریاوە ڕووداوێکی نائاساییە و گرنگی ستراتیژیی "پایتەختی ئابووری" سوریا چییە، وا هەموان چاویان تێبڕیوە؟ گرنگی ستراتیژی شاری حەلەب شاری حەلەب لەڕووی چڕی دانیشتوانەوە گەورەترین شاری سوریایە و یەکێکە لە کۆنترین شارە نیشتەجێکراوەکانی مێژوو، لە شوێنێکی ستراتیژی یەکلاکەرەوە و گرنگییەکی مێژوویی و سیاسی و ئابووریدا هەڵکەوتووە، ئەمەش وایکردووە ببێتە جێگەی ململانێی نێوان لایەنە ناکۆکەکان لە ساڵی 2011 ەوە، گومانی تێدا نییە کە کۆنترۆڵکردنی ئۆپۆزسیۆنی سوریا بۆ سەر شارەکە لە 29ی تشرینی دووەمی 2024 نوێنەرایەتی خاڵی وەرچەرخانێکی گەورە دەکات لە شەڕی سوریا و نوێنەرایەتی گۆڕانکارییەکی ستراتیژی گەورە دەکات لە شەڕەکەدا، هەروەها تایبەتمەندییەکانی ململانێکان و هاوکێشەکان دەگۆڕێت لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیدا بۆ لایەنە ململانێکارەکانی(ڕژێمی سوریا، ئوپۆزسیۆنی سوریا و هەسەدەو وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتی). شاری حەلەب، شوێنی جوگرافی و گرنگی ستراتیژی شوێن و ڕووبەر: ڕووبەری پارێزگای حەلەب بۆ (18.5 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشە درێژ دەبێتەوە، لە کاتێکدا ڕووبەری شاری حەلەب (190) کیلۆمەتر چوارگۆشەیە بە زەوییە هەمەچەشنەکانی کە دەشت و گرد و زەوییە بەپیتەکان ناسراوە، چونکە دەکەوێتە یەکتربڕینی نێوان فورات و دەریای ناوەڕاست. دەروازەی باکوری سوریا: حەلەب دەکەوێتە نزیک سنووری تورکیا، ئەمەش وایکردووە ببێتە پردی نێوان ناوخۆی سوریا و دەرەوەی سوریادا. بایەخی ستراتیجی حەلەب بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە خاڵێکی سەرەکی پەیوەندی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوایە و بە درێژایی سەردەمە کۆنەکانیش بە هۆی نێوەندگیری نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا وەک ناوەندێکی گرنگی سیاسی، ئابووری، ئایینی و ژیانی و ژیاری بووە. تۆڕی گواستنەوە: حەلەب ناوچەکانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای سوریا بەیەکەوە دەبەستێتەوە، بەمەش دەبێتە ناوەندێکی گرنگی لۆجستی. کۆنتڕۆڵی هەر لایەنێک بەسەریدا بە واتای کۆنتڕۆڵکردنی ڕێڕەوی بازرگانی و هێڵەکانی دابینکردن لە باکووری وڵاتەوە بۆ باشوور، تا دیمەشق. سەنگی دیمۆگرافی و مێژوویی: بەهۆی چڕی دانیشتوان و مێژووی دێرینی، حەلەب نوێنەرایەتی ناوەندێکی شارستانی و ڕۆشنبیری دەکات، کە بەهایەکی ڕەمزی گەورەی هەیە، هەروەها ژمارەی دانیشتوانی و قەرەباڵغترین پارێزگایە لە سوریا و زیاتر لە ٤ ملیۆن کەسی تێدا دەژیا، بەگوێرەی ناوەندی ئاماری سوریا بۆ لە ساڵی 2011. ئابووری: حەلەب گەورەترین ناوەندی ئابووری وڵات بووە پێش ئەوەی لە ساڵانی ڕابردوودا بەشێکی بەهۆی شەڕەوە لەناوبچێت. پێش جەنگ یەکەم شاری گەشتیاری وڵاتەکەبوو، حەلەب نزیکەی یەک لەسەر سێی ئابووری ناوخۆیی پێکدەهێنا، لەکاتێکدا نزیکەی (23%)ی هێزی کاری وڵاتەکەی پێکدەهێنا، شارەکە نزیکەی (48%)ی بەرهەمی گەنم و جۆی بەرهەمدەهێنا و (30%)ی پیشەسازییەکانی سوریاش لەوێ چڕبووبوونەوە. بایەخی سەربازی و سیاسی شاری حەلەب حەلەب لە سەرەتای شەڕەوە بنکەیەکی گرنگ بووە بۆ هێزەکانی ڕژێمی سوریا. کۆنتڕۆڵکردنی یارمەتی بەهێزکردنی پێگە سەربازییەکانی و ئاسایشی ناوچەکانی دەوروبەری دەدات. گومانی تێدا نییە کە لەدەستدانی حەلەب پاشەکشەیەکی گەورەیە بۆ ڕژێمی سوریا، بەو پێیەی بە مانای لەدەستدانی کۆنترۆڵ بەسەر تەواوی باکووری ڕۆژئاوادا دێت. کاتێک لە مانگی ئازاری ساڵی ٢٠١١ لە سەرانسەری سوریا خۆپیشاندانەکان سەریان هەڵدا، سوپای سوریا هەموو هەوڵێکی خۆیدا بۆ ئەوەی دڵنیابێت لەوەی ناڕەزایەتییەکان بۆ حەلەب درێژنەبنەوە. بەڵام لەگەڵ پەرەسەندنی شۆڕش بۆ ململانێی چەکداری، حەلەب بە خێرایی ڕاکێشرا بۆ شەڕ لە مانگی شوباتی ساڵی ٢٠١٢دا، شارەکە بەهۆی دوو هێرشی بۆمبڕێژکراو بۆ سەر دەزگای هەواڵگری سەربازی و بارەگای پۆلیس هەژێندرا و ٢٨ کەس کوژران. دوای ئەوە، ڕاپۆرت و هەواڵە ڕۆژنامەوانییەکان دەستیان کرد بە قسەکردن لەسەر پێکدادانەکانی نێوان ئۆپۆزسیۆنە چەکدارەکان و هێزەکانی ڕژێمی سوریا، شەڕی کۆنترۆڵکردنی شاری حەلەب لە ناوەڕاستی مانگی تەمموزی ٢٠١٢ دەستیپێکرد، ئۆپۆزسیۆن دەستکەوتی خێرای بەدەستهێنا، بەو پێیەی زۆرێک لە ناوچەکانی باکووری ڕۆژهەڵات، باشووری کۆنترۆڵکرد، و ڕۆژئاوای شاری حەلەب، و تا کۆتایی مانگەکە شەڕەکە توندتر بوو و تەشەنەی کرد بۆ ناوەندی مێژوویی شارەکە، کە "قەڵا" مێژووییەکەیەتی و لە سەدەی ١٣دا دروستکراوە. لە کۆتایی ساڵی 2013 تا ساڵی 2016 هێزەکانی ڕژیم هەڵمەتێکی ئاسمانی کوشندەیان لە شاری حەلەب بە کەڵک وەرگرتن لە بەرمیلی تەقینەوە دەستپێکرد، ئەمەش بە پاڵپشتی فڕۆکەوانی ڕوسیا ڕێگەی پێدا چەند دەستکەوتێک بەدەستبهێنن. دواتر حەلەب بۆ ڕژێم بوو بە هێمای کۆنترۆڵکردنەوەی دوای شەڕەکانی 2016-2017. ئێستا لەدەستدانی ئەو شارەلاوازی ڕژێمی سوریا لە پاراستنی دەستکەوتە سەربازییەکانیدا نیشان دەداو ڕەنگە شەرعیەتی ئەسەد لە چاوی لایەنگران و پشتیوانە نێودەوڵەتییەکانیدا لاواز بکات. زلهێزە نێودەوڵەتی و ناوچەییەکان بۆ لایەنگرانی ئۆپۆزسیۆن (وەک تورکیا)، کۆنترۆڵکردنی حەلەب ئامانجە ستراتیژییەکانیان کە کەمکردنەوەی کاریگەریی سوپای سوریا و هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکەدا دەگەیەنێت. ڕەنگە تورکیا سەرکەوتنی ئۆپۆزسیۆن وەک دەرفەتێک بۆ فراوانکردنی نفوزی خۆی و سنووردارکردنی دەستێوەردانەکانی ڕوسیا و ئێران و ناچارکردنی ڕژێمی ئەسەد بۆ ڕێککەوتن بگەیەنێت، بەمەش کێشەی پەنابەرانی سووریا لەو وڵاتە و لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی لە باکووری سووریا چارەسەر بکات. سەبارەت بە ڕووسیا و ئێرانیش، لەدەستدانی ئەو شارە میحوەرەکەیان کە پشتیوانی ڕژیم دەکەن لاواز دەکات و توانای مانۆڕکردنیان کەم دەکاتەوە. حەلەب لە ڕووی سەربازییەوە بۆ ئێران گرنگییەکی زۆری هەبوو، ئەمەش لە ساڵانی پێش 2020دا ڕەنگدانەوەی زۆرتری هەبوو. سەچاوەکان -    معهد للحوار، الأهمية العسكرية والسياسة لمدينة حلب؟، 1/12/2024؛ https://shorturl.at/Kenpd -    العالم الجديد، أحداث سوريا.. هل تقرب العراق من سيناريو 2014؟، 1/12/2024؛ https://shorturl.at/eHono  

(درەو): (بەخودای گەورە سوێنددەخۆم، كە بەرژەوەندی گەلی كوردستان و یەكێتی گەل و شكۆو ماف و ئازادییەكانی هاوڵاتیان و سامانی گشتیی بپارێزم و ئەركی ئەندامیەتیی بەڕاستیی و دڵسۆزییەوە جێبەجێ بكەم) سبەینێ كاندیدە هەڵبژێردراوەكانی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان كە ژمارەیان (100) كەسە، ئەم سوێندە دەخۆن و ئیتر لەدوای سوێندەكەوە دەبن بە ئەندامی پەرلەمان و هەموو ئەرك و مافێكی ئەندامێتییان دەكەوێتەسەر هەر پەرلەمانتارێك (8) ملیۆن و (3) پاسەوان و خانوو یان شوقەیەك وەردەگرێت. بەگوێرەی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان، ئەگەر كاندیدێكی هەڵبژێردراو (بەبێ پاساوی رەوا) لەماوەی دانیشتنی یەكەمەوە تاوەكو 30 رۆژ ئەم سوێندە نەخوات، ئەوا ئیتر مافی سوێندخواردنی نامێنێت، واتا نابێت بە پەرلەمانتار. مافەكانی پەرلەمنتاری كوردستان •    دوای تەواوبوونی خۆی پەرلەمان بۆی هەیە بگەڕێتەوە بۆ وەزیفەو سەرپشكە لەوەی موچەی خانەنشینی پەرلەمان یاخود موچەكەی تری وەربگرێت، بەپێی یاسای چاكسازی دەتوانێت موچەی خانەنشینی پەرلەمان رەتبكاتەوەو وەرینەگرێت. •    ماوەی ئەندامێتییەكەی (4 ساڵی پەرلەمانتاربوون) بۆ مەبەستی سەرەموچەو پلەبەرزكردنەوە (ترقیە)و خانەنشینیی هەژمار دەكرێت. •    لە هەر وەرزێكی یاساداناندا مافی 15 رۆژ مۆڵەتی هەیە، بەسەریەكەوە بێت یاخود پچڕ پچڕ. •    پەرلەمانتار دەتوانێت مۆڵەتی نەخۆشیی بەپێی رێكارەكان وەربگرێت. •    پەرلەمانتار ئەگەر لەكاتی پەرلەمانتاریدا كۆچی دوایی بكات، موچەی خانەنشینیی بۆ میراتگرەكانی تەرخان دەكرێت. •    فراكسیۆن یاخود ئەندام ئەگەر لەبەر هەڵوێستێكك بایكۆتی دانیشتنی پەرلەمان بكات، بەئامادەنەبوو هەژمار ناكرێن. •    هەریەكە لە دەستەی سەرۆكایەتیی و ئەندامانی پەرلەمان موچەو دەرماڵەی مانگانە وەردەگرن. موچەی دەستەی سەرۆكایەتیی و پەرلەمانتاران •    (100) پەرلەمانتار لە سبەینێوە موچە وەردەگرن. •    موچەی پەرلەمانتارێك (8 ملیۆن و 83 هەزار ) دینارە •    موچەی (100) پەرلەمانتار دەكاتە (808 ملیۆن) دیناری مانگانە. •    هەر پەرلەمانتارێك شوقەیەك لە پاك سیتی یان خانوویەك لە گوندی ئیتالی یەك وەردەگرێت بۆ چوار ساڵی پەرلەمانتاری. •    هەرپەرلەمانتارێك سایەقێك و دوو پاسەوانی بۆ دابین دەكرێت. ئەركەكانی پەرلەمانتار •    ئامادەبوون لە دانیشتنەكانی پەرلەمان، ئەگەر بەبێ هۆیەكی رەوا ئامادەی دانیشتنەكان نەبوو، سەرۆكی پەرلەمان بە نوسین سەرەنجی رادەكێشێ، ئەگەر ئامادەنەبوونی دووبارەبووەوە 5%ی موچەكەی لە هەر دانیشتنێك كە ئامادە نەبێ دەبڕێت، سەرباری پارە بڕین ئەگەر سێ دانیشتنی یەك لەدوای یەك یاخود 5 دانیشتنی پچڕ پچڕ ئامادە نەبێت، ئامادەنەبوونەكەی لە سایتی پەرلەمان بۆ بڵاودەكرێتەوە، خۆ ئەگەر ئامادەنەبوون هەر بەردەوام بێ، سەرۆكی پەرلەمان بابەتەكە بخاتە بەردەم پەرلەمان و پەرلەمان متمانە لەو ئەندامە وەربگرێتەوە. •    لە رۆژی سوێندخواردنەوە وەكو پەرلەمانتار، ئەندام بە دەستلەكاركێشاوە لە كارەكەی پێشووی دادەنرێت و پێویستە پەیوەندی بە كاری پێشووی خۆیەوە ببڕێت و خۆی بۆ پەرلەمانتاری تەرخان بكات. •    پەرلەمانتار لەماوەی كارەكەیدا نابێت خۆی یان لەرێگەی كەسانی ترەوە گرێبەست لەگەڵ پەرلەمان یاخود حكومەت بكات، نابێ سیفەتی ئەندامێتیی پەرلەمان بقۆزێتەوە بۆ كاری بازرگانیی و دارایی. •    نابێت پەرلەمانتار دەست لە كاروبارەكانی هەریەك لە دەسەڵاتەكانی (دادوەریی) و (جێبەجێكردن) وەربدات، تەنها لە چوارچێوەی پسپۆڕیەتی یاسادانان و چاودێریی نەبێت. •    نابێت پەرلەمانتار كۆكردنەوە بكات لەنێوان ئەندامێتیی پەرلەمان و ئەندامێتیی ئەنجومەنێكی دیكە لە ئەنجومەنی هەڵبژێردراوەكان. •    ئەگەر پەرلەمانتار پۆستی وزاری وەرگرت، بە دەستلەكاركێشاوە لە ئەندامێتیی پەرلەمان هەژمار دەكرێت. پەرلەمانتارو پارێزبەندیی جگە لەو مافانەی كە دوای سوێندخواردن وەریدەگرێت، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بەگوێرەی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان (پارێزبەندیی) وەردەگرێت. پارێزبەندیی بەمشێوەیە: •    لەرۆژی سوێندخواردنەوە، پەرلەمانتار پارێزبەندیی پەرلەمانیی دەبێت و ناتوانێ بەبێ مۆڵەتی پەرلەمان تەنازولی لێ بكات. •    پەرلەمانتار ئازادی ئاخاوتن و رادەربڕینی تەواوی هەیە لەكاتی ئەنجامدانی كاری پەرلەمانیدا، بەڵام دەبێت رەچاوی رێزگرتن لە دامەزراوە دەستورییەكانی هەرێم بكات. •    بەبێ مۆڵەتی پێشوەختەی پەرلەمان، پەرلەمانتار راوەدوو (ملاحقە)و لێكۆڵینەوەی لەگەڵ ناكرێت، نابێ ماڵ و نوسینگەكەی پشكنینی بۆ بكرێت یاخود دەستگیر بكرێت، تەنیا لەو حاڵەتەدا نەبێت كە تاوانێكی بینراوی ئەنجام دابێت. •    هەڵگرتنی پارێزبەندیی لەسەر پەرلەمانتار بە دەنگی زۆرینەی ئامادەبووانی دانیشتنی پەرلەمان دەبێت.  

راپۆرتی: درەو 🔻 لە (10) ساڵی ڕابردووی هەردوو کابیەنەی هەشتەم و نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا؛ 🔹 موچەخۆران لە (120) مانگی ڕابردودا (58) موچەی تەواوو (44)یشیان بە چارەک و لێبڕینەوە وەرگرتووەو (18) موچەشیان پێ نەدراوە، جگە لە ڕاگرتنی بەرزە موچە (ترفیع) نزیکەی (23 ترلیۆن و 116 ملیار) دیناریان لای حکومەتی هەرێم ماوەتەوە. بەجۆرێک؛ 🔹 کابینەی هەشتەم لە ماوەی (54) مانگدا، تەنها (15) موچەی تەواو و (34) مانگیشی بە کەم و کوڕی و پاشەکەوتەوە خەرجکرد، (5) مانگیشی خەرج نەکردو ناوینا پاشەکەوت. کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لەم کابینەیەدا مایەوە بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار خەمڵێندرا. 🔹 کابینەی نۆیەم (66) لە مانگی رابردوودا، تەنها (43) مانگیان موچەی تەواوەتی و (10) مانگیشی بە لێبڕینەوە خەرج کردووە، (10) مانگیشی خەرج نەکرد، (3) مانگی کۆتایی (2024)یش چارەنوسی نادیارە، کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لای کابینەی نۆ بە (13 ترلیۆن و 118 ملیار) دینار دەخەمڵێندرێت. قەبارەی پاشەکەوتی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە کاینەی هەشتەم و نۆیەمی حکومەتی هەرێم جگە لە ڕاگرتنی بەرزە موچە (ترفیع)ی موچەخۆران، لە ماوەی (10) ساڵدا، واتا لە (120) مانگدا، هەردوو کابینەی هەشتەم و نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، تەنها (58) موچەی تەواویان وەگرتووە، (18) موچەیان پێ نەدراوەو (44) موچەشیان بە چارەک و لێبڕین و بەشێک لە پاشەکەوتەوە بۆ خەرج کراوە. کۆی ئەو بڕە پارەیەی وەک شایستەی دارایی موچەخۆران خەرج نەکراوە، قەبارەکەی گەیشتووە بە (23 ترلیۆن و 715 ملیار و 997 ملیۆن) دینار. بەجۆرێک کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێم لە ماوەی (54) مانگدا، تەنها (15) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (34) مانگیشی بە کەم و کوڕی و پاشەکەوتەوە کردووە، (5) مانگیشی خەرج نەکردو ناوینا پاشەکەوت. کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لە سەردەمی کابینەی هەشتەم لای حکومەت مایەوە بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار خەمڵێندرا. هاوکات لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (66) مانگی رابردوودا، تەنها (43) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (10) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (10) مانگیشی خەرج نەکردووە، موچەی (3) مانگی ساڵی (2024)یش چارەنوسی نادیارە. کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لە سەردەمی کابینەی نۆیەم لای حکومەت دەمێنێتەوە بە (13 ترلیۆن و 118 ملیار) دینار دەخەمڵێندێت. بڕوانە خشتەکانی خوارە تایبەت بە شێوازی خەرجکردنی موچە و بڕو قەبارەی قەرزی کەڵەکەبوی موچەخۆران لە سەر حکومەت. خشتەکان پاشەکەوت و لێبڕین و خەرج نەکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە کابینەی هەشتەم قۆناغی پاشەکەوتی مووچە لە سەردەمی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە (23) مانگیش چارەکە مووچەو (11) مانگیش بەشێک لە موچەی موچەخۆران پاشەکەوت کرا. جگە لە ڕاگرتنی بەرزە موچەی فەرمانبەران. بە جۆرێک لە ماوەی (1/1/2015 – 9/7/2019)؛ •    (4) موچەی مانگەکانی (9، 10، 11، 12)ی ساڵی (2015)ەو یەک موچەی مانگی (12ی 2017) بە رێژەی (100%) پاشەکەوت کران. •    تەواوی ساڵی (2016)ەو (2017) جگە لە مانگی (12)ی ساڵی (2017) چارەکە موچە و (11) مانگی ساڵی (2018) بە پاشەکەوتکردنی بەشێک لە موچە ئەم کابینەیە تەمەنی خۆی بەڕێکرد. •    کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لە سەردەمی کابینەی هەشتەم لای حکومەت مایەوە بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار خەمڵێندرا. بە مانایەکی دیکە، لە کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی (54) مانگدا، تەنها (15) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (34) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (5) مانگیشی خەرج نەکرد. پاشەکەوت و لێبڕین و خەرج نەکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە کابینەی نۆیەم لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم لە (10/7/2019)ەوە تا وا لە کۆتاییەکانی ساڵی (2024) نزیک دەبینەوە، سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران کە لە ئەستۆی حکومەتی هەرێمە، تەنها لە کابینەی نۆیەمدا نزیک لە (13 ترلیۆن و 118 ملیار) دینار دەخەمڵێنرێت، جگە لە ڕاگرتنی بەرزە موچەی فەرمانبەران. لەم کابینەیەدا موچەی مانگەکانی (4، 5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020) خەرج نەکرا (9) موچەش بە لێبڕینی (21%) و موچەیەکیش بە لێبڕینی (18%)ەوە لە ساڵانی (2021 - 2022)ی بۆ فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان خەرجکراوەو هاوکات لە ساڵی (2023) موچەی مانگەکانی (10، 11، 12) خەرج نەکرا، ئێستاش موچەی (3) مانگی کۆتایی (2024) بە چارەنوسێکی نادیار ماوەتەوەو خەرج نەکراوە. کەواتە ئەگەر کۆی خەرجی موچە بە (900 ملیار) دیناری مانگانە بخەمڵێنین _لە دەستپێکی دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەمەوە قەبارەی خەرجی موچە (895 ملیار)بووە، بەڵام بەردەوام خەرجی موچە رووی لە زیادبوون کردووەو بەپێی دواین ئاماری فەرمی وەزارەتی دارایی کە خەرجییەکانی خۆی بۆ شەش مانگی یەکەمی (2023) بڵاوکردەوە بە تێکڕا کۆی خەرجی مانگێکی موچەی موچەخۆران سەرو (941 ملیار) دینابووە_، ئەوا کۆی ئەو شایستە داراییەی موچە خۆران لە کابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوەو بۆیان خەرج نەکراوە بریتیە لە؛ •    (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار •    (9) مانگ بە لێبڕینی (21%)  X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار •    (1) مانگ بە لێبڕینی (18%)  X (162 ملیار) دینار = (162 ملیار) دینار •    موچەی مانگەکانی (10و 11و 12) ساڵی (2023)ی موچەخۆران خەرج نەکرا کە بەرامبەرە بە؛ (3) مانگ X (941 ملیار) دینار = (2 ترلیۆن 823 ملیار) دینار. •    موچەی مانگەکانی (10و 11و 12) ساڵی (2024)ی موچەخۆران چارەنوسی نادیارە کە بەرامبەرە بە؛ (3) مانگ X (944 ملیار) دینار = (2 ترلیۆن 832 ملیار) دینار. کەواتە کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا خەرج نەکراوە دەکاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار "7 موچەی تەواو"+ (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار "9 موچە بە لێبڕینی 21%" + (162 ملیار) دینار "1 موچە بە لێبڕینی 18%" + (2 ترلیۆن 823 ملیار) دینار "موچەی (3) مانگی کۆتایی 2023" + موچەی (3) مانگی کۆتایی 2024" = (13 ترلیۆن 118 ملیار) دینار. بە مانایەکی دیکە، کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (66) مانگی رابردوودا، تەنها (43) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (10) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (13) مانگیشی خەرج نەکردووە.  

راپۆرتی: درەو 🔻 رۆژی (26ی 11ی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ نۆ مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی مانگی ئەیلولی ساڵی (2024)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە  نزیکەی (114 ترلیۆن و 350 ملیار) دینار بووە. زۆرتر لە (1010 ترلیۆن و 944 ملیار) دیناری بە رێژەی (89.1%) داهاتی نەوت و پتر لە (12 ترلیۆن و 405 ملیار) دیناری بە رێژەی (10.9%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، زۆرتر لە (94 ترلیۆن و 878 ملیار) دینار بووە، کە (90.1%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (9.9%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (11.5%) داهات لە خەرجی زیاتر بووە و زۆرتر لە (19 ترلیۆن 470 ملیار) دینار داهات سەرڕێژی کردووە. 🔹 نزیکەی لە (8 ترلیۆن و 4 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زۆرتر لە (441 ملیار) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار نزیک لە (43 ملیار و 500 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران پتر لە (7 ترلیۆن و 519 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. 🔹 تا کۆتایی مانگی ئەیلول بە نزیکەی (8 ترلیۆن و 859 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە.   داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی (2024)دا رۆژی (26ی تشرینی دووەمی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ مانگەکانی ئاب و ئەیلولی ساڵی (2024) لە (26ی تشرینی یەکەمی 2024) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (114 ترلیۆن و 349 ملیار و 739 ملیۆن و 335 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (101 ترلیۆن و 944 ملیار و 446 ملیۆن و 923 هەزار) دیناری بەڕێژەی (89.1%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (12 ترلیۆن و 405 ملیار و 292 ملیۆن و 412 هەزار) دیناری بەڕێژەی (10.9%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر سێ وەرزی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، تا کۆتایی مانگی نۆی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (94 ترلیۆن و 878 ملیار و 893 ملیۆن و 465 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (85 ترلیۆن و 313 ملیار و 356 ملیۆن و 159 هەزار) دیناری بەڕێژەی (90.1%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (9 ترلیۆن و 565 ملیار و 537 ملیۆن و 314 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.9%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر نۆ مانگی یەکەمی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە تاکۆتایی مانگی تەموزی ساڵی (2024)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (9 ترلیۆن و 565 ملیار و 537 ملیۆن و 314 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.9%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (134 ملیار و 321 ملیۆن و 945 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (1.4%) بۆخەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (ترلیۆنێک و 763 ملیار و 112 ملیۆن و 370 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (18.4%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (ترلیۆنێک و 982 ملیار و 482 ملیۆن و 702 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (20.7%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (4 ترلیۆن و 833 ملیار و 307 ملیۆن و 546 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (50.5%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (852 ملیار و 312 ملیۆن و 748 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (8.9%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (94 ترلیۆن و 878 ملیار و 893 ملیۆن و 465 هەزار) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (114 ترلیۆن و 349 ملیار و 739 ملیۆن و 335 هەزار) دینار. واتە بڕی (19 ترلیۆن و 470 ملیار و 845 ملیۆن و 870 هەزار) دیناری بەڕێژەی (11.5%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە و سەرڕێژی کردووە. بەڵام لە مانگی تەموزی ساڵی (2024) ڕێژەیەکی بەرزی کوردتهێنان ڕویداوەو گەیشتووە بە (4 ترلیۆن و 41 ملیار و 24 ملیۆن و 233 هەزار) دینار بە ڕێژەی (35%). سەبارەت بە وردەکاری سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4)   پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 3 ملیار و 972 ملیۆن و 202 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (441 ملیار و 83 ملیۆن و 102 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (126 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (43 ملیار و 499 ملیۆن و 304 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (7 ترلیۆن و 519 ملیار و 389 ملیۆن و 795هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (6 ترلیۆن و 90 ملیار و 558 ملیۆن و 152 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (81%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 428 ملیار و 831 ملیۆن و 642 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (19%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) شەشەم: تەمویل کردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)، بڕی (8 ترلیۆن و 858 ملیار و 932 ملیۆن و 312 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە. بە جۆرێک؛ 1.    لەمانگەکانی (کانونی دووەم، شوبات و ئازار) بە بڕی (ترلیۆنێک و 683 ملیار و 729 ملیۆن و 463 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 2.     لەمانگی (نیسان) بە بڕی (ترلیۆنێک و 541 ملیار و 890 ملیۆن و 682 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 3.    لەمانگی (ئایار) بە بڕی (784 ملیار و 748 ملیۆن و 622 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 4.    لەمانگی (حوزەیران) بە بڕی (ترلیۆنێک و 62 ملیار و 999 ملیۆن و 221 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 5.    لەمانگی (تەموز) بە بڕی (ترلیۆنێک و 497 ملیار و 245 ملیۆن و 486 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 6.    لەمانگی (ئاب) بە بڕی (186 ملیار و 812 ملیۆن و 90 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 7.    لەمانگی (ئەیلول) بە بڕی (2 ترلیۆن و 101 ملیار و 506 ملیۆن و 745 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. بۆ وردەکاری تەمویلکردنی حکومەتی هەرێم لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (6)   سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة تموز لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة أب لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة أیلول لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة http://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx  

درەو: ڕاپۆرتی ناوەندی ئیمارات بۆ سیاسات پوختە # تورکیا بە کەڵک وەرگرتن لە پێگەی ستراتیژی و ژێرخانە کەی، بە خێرایی بەرەو بەهێزکردنی زیاتری پێگەی خۆی وەک ناوەندێکی هەرێمی بۆ بازرگانی غازی سروشتی هەنگاو دەنێت. لە چەند مانگی ڕابردوودا چەندین ڕێکەوتنی واژۆ کردووە کە پەرە بە هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی غاز دەدات، هەندێک لەو ڕێککەوتنانە نەرمیان تێدایە، بەو پێیەی ڕێگەی بۆ خۆش دەکەن غازەی دەیکڕێت لە بازاڕەکانی ئەوروپادا بیفرۆشێتەوە. # ستراتیژی تورکیا لە بواری "غاز"دا لەسەر بنەمای پەرەپێدانی ژێرخانی دامەزراوەکانی؛ بە زیادکردنی توانای وێستگەکانی شلکردنەوەی غاز، فراوانکردنی توانای عەمبارکردن، واژۆکردنی ڕێککەوتننامەی ستراتیژی هەناردەکردن لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا، دەستەبەرکردنی پێداویستییە نوێیەکان لە ڕێگەی ڕێککەوتنە درێژخایەنەکانەوە، وەستاوە. # تورکیا پێشبینی دەکات لە (10) ساڵی داهاتوودا ساڵانە نزیکەی (100 ملیار) مەتر سێجا غاز دابین بکات، بەمەش دەتوانێت پابەندییەکانی بەرامبەر وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا جێبەجێ بکات. هەروەها هەوڵدەدات هاریکارییەکانی لەگەڵ میسر لە بواری غازدا فراوانتر بکات، هاوکات لە ڕێگەی ڕێککەوتننامەی گەڕان بەدوای نەوت و غاز لە ئاوە هەرێمییەکانی سۆماڵ، دەرفەتی نوێ بڕەخسێنێت لەم بوارەدا. # تورکیا لە ڕێگەی ئەم ستراتیژەوە هەوڵ دەدات ڕۆڵی خۆی وەک ناوەندێکی وزە لە ناوچەکەدا بەهێز بکات، کاریگەریی هەرێمی خۆی بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵات و باشووری ئەوروپا درێژ بکاتەوە، کە بەهۆی ڕاگرتنی هەناردەی غازی ڕووسیاوە ڕووبەڕووی قەیران بوونەتەوە. پێدەچێت واشنتۆنیش ڕێگر نەبێت لەم هەوڵانەی تورکیا، بە مەرجێک تورکیا نەبێتە ناوەندێک بۆ دووبارە فرۆشتنەوەی غازی ڕووسیا و دەربازکردنی لە سزاکانی ڕۆژئاوا. # تورکیا لە ساڵی (2023)ەوە دەستیکردووە بە ئەنجامدانی ڕێککەوتنەکانی بۆ هاوردەکردنی غاز، ئەمەش هەنگاوێکی گرنگە لە ستراتیژەکەیدا بۆ دەستەبەرکردنی پێداویستییەکانی غاز و بوون بە ناوەندێکی جیهانی بۆ بازرگانی غازی سروشتی. تورکیا لە دوای ئەڵمانیا، بەریتانیا، ئیتاڵیا و فەرەنسا، پێنجەم گەورەترین بازاڕی غازی سروشتی هەیە لە ئەوروپا، زیاتر لە (20 ملیۆن) بەشداربووی ماڵان، بازرگانی و پیشەسازی هەیە و ساڵانە نزیکەی (50 ملیار) مەتر سێجا بەکاردەبات. پێداویستی و سەرچاوەکانی غازییەکانی تورکیا بەگوێرەی ڕاپۆرتی دەستەی ڕێکخستنی بازاڕی وزەی تورکیا (EPDK) بۆ ساڵی 2023، بڕی غازی سروشتی بەرهەمهێنراوی ناوخۆ لە تورکیا نزیکەی (807.28 ملیۆن) مەتر سێجا بووە. ئەم بڕە بە واتای بەرزبوونەوەی ڕێژەی (112.5%)ی بڕی بەرهەم هێنراوی غاز بە بەراورد بە ساڵی پێشوو. هۆکاری ئەمەش دۆزینەوەی غازە لە دەریای ڕەشدا لە ساڵی (2020)، دوای سێ ساڵ کارکردنی تێیدا، ئەو غازەی لە دەریای ڕەشدا دۆزراوەتەیەوە لە لە ساڵی (2023)دا گەیشتە قۆناغی بەرهەمێهنان و بەرهەمەکەشی خرایە ناو سیستەمی غازی ناوخۆیی. گەورەترین دۆزینەوەی غازی سروشتیش لە کێڵگەی غازی ساکاریا بوو لە دەریای ڕەش (کە بەپێی سەرچاوە فەرمییەکانی حکومەت بە یەدەگەکەی بە نزیکەی 710 ملیار مەتر سێجا مەزەندە دەکرێت، جگە لە هەندێک دۆزینەوەی دیکە کە دواتر ڕاگەیەندرا)، توانای بەرهەمهێنانیش تێیدا گەیشتە (6 ملیۆن) مەتر سێجا لە ڕۆژێکدا ، واتە دابینکردنی پێداویستی غازی سروشتی (2 ملیۆن و 600 هەزار) هاوبەشی ماڵان لە ناوخۆی تورکیادا. لەگەڵ بەرهەمهێنانی ئەو غازەی کە لە کێڵگەکانی ترەوە بەرهەم دێت، بەرهەمی ڕۆژانەی تورکیا نزیک دەبێتەوە لە (7.5 ملیۆن) مەتر سێجا (واتا نزیکەی 15%ی پێویستی ڕۆژانەی). ئەمەش ئەو ڕاستییە دەردەخات تورکیا لە یەدەگی غازی سروشتیدا هێندە دەوڵەمەند نییە، کە بتوانێت پێداویستییەکانی خۆی دابین بکات، بۆیە لە ڕێگەی بۆرییەوە غاز لە دراوسێکانیەوە هاوردە دەکات، لەوانە؛ ئێران (لە ڕێگەی بۆریی غازی سروشتی ئێران-تورکیا)، ئازەربایجان (لە ڕێگەی بۆریی تاناپ و هێڵی بۆری گازی سروشتی باکو-تبلیسی-ئەرزرۆم) و ڕووسیا (لە ڕێگەی بۆرییەکانی تورک ستریم و بلو ستریم)ەوە. بەگوێرەی ڕاپۆرتی دەستەی ڕێکخستنی بازاڕی وزەی تورکیا، کە پێشتر ئاماژەی پێکرا، لە ساڵی (2023)دا زیاتر لە (50 ملیار) مەتر سێجا غازی سروشتی هاوردە کراوە، غازی هاوردەکراوی ڕووسیا لە پلەی یەکەمدایە بە پشکی نزیکەی (42%)، دوای ئەویش ئازەربایجان بە پشکی نزیکەی (20%)، پاشان وڵاتانی دیکە، کە بریتین لە جەزائیر، ئێران، ئەمریکا و میسر، لەگەڵ (8) وڵاتی دیکە کە بڕی کەمتر لە (1 ملیار) مەتر سێجا غازیان لێوە هاوردەکراوە، (خشتەی (1)) سەرنج بدەن. لە ساڵانی پێشوودا، تورکیا لە نزیکەی سی وڵاتەوە غازی سروشتی هاوردە دەکرد، لە نێویشیاندا نەیجیریا، قەتەر و ئەنگۆلا. هەروەها لە ساڵی (2023)دا (14.270 ملیار) مەتر سێجا غازی شلی سروشتی (LNG) هاوردە کراوە، کە دەکاتە (28.27%)ی کۆی غازی هاوردەکراو.   وەک لە (خشتەی (2))دا دەردەکەوێت، هەرچەندە تورکیا هاوردەکاری غازی سروشتییە، بەڵام لە هەمان کاتدا هەناردەکاریشە، بەڵام بەبڕی ئاستێکی زۆر کەمتر. ئەمەش بەهۆی هەڵکەوتە جوگرافییەکەیەوە کە یارمەتیدەرە بۆی و وایکردووە ببێتە ناوچەیەکی ترانزێت بۆ بۆری غازی سروشتی، هەروەها بەهۆی ئەوەی توانای شل (چارەسەر) کردنی ئەو غازەی هەیە کە لە دەرەوە دەیکڕێت و بیفرۆشێت بە وڵاتانی دیکەی وەک یۆنان و بولگاریا و وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات.   لە ساڵی (2023) کۆمپانیای بۆری نەوتی تورکی "بۆتاش" غازی لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەی وڵاتانی (یۆنان، ڕۆمانیا و بولگاریا) و غازی شل (LNG)یشی بۆ بولگاریا، سربیا و سویسرا کردووە. هەروەها کۆمپانیای (Tmak Natural Gas) غازی شل (LNG)ی هەناردەی کۆماری مەقدۆنیای باکوور کردووە. بەم پێیە هەناردەکردنی غازی شل لە ساڵی (2023)دا نزیکەی (23.13%)ی کۆی هەناردەکردنی غازی پێکهێناوە کە دەکاتە (٨٩٦.٣ ملیۆن) مەتر سێجا، بە پێیەش بەراورد بە ساڵی (2022) بە ڕێژەی (54.15%) زیادیکردووە. ستراتیژی نوێ لە ساڵی (2017)دا پارتی فەرمانڕەوا "پارتی داد و گەشەپێدان" بە گرنگیدان بە سیاسەتەکانی وزەی نیشتمانی و ناوخۆیی بەڵگەنامەی نیشتمانی سیاسەتی وزەی ڕاگەیاند (MEMP) بۆ یەکەمجار وڵاتەکە سەرنجی خستە سەر وەبەرهێنان لە ژێرخانی وزەدا لەو چوارچێوەیەدا سێ لاوە سەکۆی هەڵکەندن و کونکردنی لە ناوچە ئاوییەکانی دەوربەری وڵاتەکەی دامەزراند و یەکەو ژمارەو تواناکانی دامەزراوەکانی گۆڕین و هەڵگرتنی غازیان زیاد کرد. لە ئێستادا تورکیا توانای عەمبارکردنی (5.8 ملیار) مەتر سێجاغازی هەیە، ئامانجیشی ئەوەیە تا ساڵی (2028) تواناکەی بگەیەنێتە (10-12 ملیار) مەتر سێجا، بە واتایەکی تر ئامانجی وڵاتەکەیە توانای لە عەمبارکردنی غازی بەلایەنی کەمەوە بگاتە (20%)ی پێداویستییەکانی خۆی. ساڵانە نزیکەی (80 ملیار) مەتر سێجا غاز لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی و هاوردەکردنەوە دەگاتە تۆڕی نیشتمانی تورکیا و نزیکەی (30 ملیار) مەتر سێجا لەو ژمارەیە هەناردە دەکرێت و دەگوازرێتەوە بۆ وڵاتانی دیکە. بۆیە تورکیا ساڵانە نزیکەی (50 ملیار) مەتر سێجا غاز بەکاردەهێنێت، ئەمەش دەمانگەیەنێتە ئەو ڕاستییەی گەیشتووەتە قۆناغێک کە بتوانێت غازی زیادەی وڵاتەکە هەناردە بکات، ئەمەش هاوتەریبە لەگەڵ ئامانجەکەی کە ببێتە ناوەندێکی بازرگانی وزە. گرنگە بڵێین ئەو فاکتەرەی کە هانی حکومەتی تورکیای دا بۆ پەرەپێدانی ژێرخانی وزەی وڵاتەکە بۆ ئەوەی لە پێداویستییەکانی خۆی تێپەڕێت و هەناردەکردنی زیاد بکات، ئەو پێشهاتانەیە کە لەگەڵ پەتای "کۆڤید-19" و شەڕی ڕووسیا و ئۆکرانیا سەریان هەڵدا. ئەوروپا و دەرفەتی تورکیا پێش هەڵگیرسانی شەڕی ڕووسیا و ئۆکرانیا، ڕووسیا دابینکەری سەرەکی غازی ئەوروپا بوو، نزیکەی (40%) پێداویستییەکانی ئەوروپای دابین دەکرد، ڕووسیا لە سێ ڕێگاوە غازی بۆ ئەوروپا دابین کرد: یەکەم؛ هێڵی نۆرد ستریم، کە ڕاستەوخۆ غازی دەگواستەوە بۆ ئەڵمانیا و لە ڕێگەی ئەوەوە بۆ ئەوروپا و لە ئێستادا ئەو هێڵە لەکارکەوتووە. دووەم؛ ڕێڕەوی ناوەڕاست، کە بە ڕێڕەوی ئۆکراینی ناسراوە، پێشبینی دەکرا لە (2021 - 2024) ساڵانە (40 ملیار) مەتر سێجا غازی سروشتی لە ڕێگەی ئۆکرانیاوە بۆ ئەوروپا بگوازێتەوە، بەپێی ڕێککەوتنێک کە لە 30ی کانوونی دووەمی 2019 لە نێوان کۆمپانای غازی سروشتی ئۆکرانیا "نافتوگاز" و کۆمپانیای “گازپرۆم” “ڕووسی واژۆ کرابوو. بەڵام ماوەی ئەم ڕێککەوتنە لە 31ی کانوونی دووەمی 2024 کۆتایی دێت، ڕووسیا ئامادەیی خۆی ڕاگەیاندووە بۆ درێژەدان بە دابینکردنی غاز، بەڵام ئۆکرانیا دەرگای نوێکردنەوەی ڕێکەوتنەکەی داخستووە. سێیەم؛ رێڕەوی باشوور، کە هێمای ڕێڕەوی گواستنەوەی غازە بۆ ئەوروپا لە ڕێگەی تورکیاوە، لەگەڵ بۆری "تورکستریم" کە لە ساڵی 2020 کەوتە کار و یەکێک لەو دوو بۆرییە کە لە ڕووسیاوە دێت دەتوانێت غاز بگوازێتەوە بۆ تورکیا، لە کاتێکدا ئەوی دیکەش دەتوانێت غاز بگوازێتەوە لە ڕێگەی تورکیاوە بۆ بولگاریا و پاشان بۆ ئەوروپا. بۆیە ئەگەر ڕێکەوتنی "ڕێڕەوی ناوەڕاست" لە ڕێگەی ئۆکرانیا درێژ نەکرێتەوە، تەنها یەک هێڵ دەمێنێتەوە بۆ هەناردەکردن غاز بۆ ئەوروپا، ئەویش ڕێڕەوی باشوورە. توانای ئەم هێڵە (16 ملیار) مەتر سێجایە و ئەم توانایە بە تایبەتی لە ڕووی ئاسایشی پێداویستییەکان بۆ وڵاتانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و ناوچەی بەڵکان گرنگ دەبێت. لەو چوارچێوەیەشدا ماوەیەکە تورکیا دانوستانەکانی دەستپێکردووە بۆ زیادکردنی توانای ئەو هێڵەی درێژ دەبێتەوە بۆ بولگاریا کە توانای ئێستای ساڵانە (3.5 ملیار) مەتر سێجایە، بۆ (7 ملیار) مەتر سێجای ساڵانە لە قۆناغی یەکەمدا، پاشان بۆ (10 ملیار) مەتر سێجا. ڕێککەوتنەکانی ئەم دواییەی تورکیا لە کاتێکدا کە ئەمە دۆخی دابینکردنی غازە بۆ ئەوروپا، بەڵام به‌ ڕامان لەو ڕێککەوتنانەی کە تورکیا لە ساڵی ٢٠٢٣ەوە ئەنجامی داوە، ئه‌وه‌ ده‌رده‌خات شه‌ڕی ڕووسیاو ئۆكرانیا ئەو دەرفەتەی بۆ توركیا ڕه‌خساندووه‌ كه‌ بەدوایدا دەگەڕا بۆ دابینكردنی پێداویستی ئه‌و وڵاته‌ ئه‌وروپییانه‌ مه‌ترسییان له‌سه‌ره‌. لە ٣ی كانونی دووه‌می 2023 کۆمپانیای "بۆتاش"ى تورکی ڕێکەوتنێکی لەگەڵ کۆمپانیای بولگارگاز (Bulgargaz) بولگاری واژۆ کرد کە ساڵانە 1.5 ) ملیار) مەتر سێجا غازی سروشتی شل بۆ ماوەی (13) ساڵ هەناردەی تورکیا بکات. یەکەم بار لە مانگی نیسانی 2023 هەناردە کرا، وەزیری وزەی بولگاریا ڕۆزن خریستۆڤ ڕایگەیاند کە ئەم ڕێککەوتنە "نەک تەنها بۆ بولگاریا، بەڵکو بۆ هەموو وڵاتانی باشووری ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپا گرنگە"  لە مانگی ئابی 2023 ڕێککەوتنێکی هەناردەکردنی غازی سروشتی لەگەڵ کۆمپانیای هەنگاری (MVM CEEnergy) واژۆ کرا. بەپێی ڕێککەوتنەکە، بۆ یەکەمجار تورکیا هەنگاوی ناوە بۆ هەناردەکردنی غاز لە ڕێگەی بۆرییەوە بۆ وڵاتێک کە سنووری هاوبەشی لەگەڵدا نییە. تا ئێستا بڕی ئەو غازەی کە لە تورکیاوە دەنێردرێت ڕانەگەیەندراوە، بەڵام بەگوێرەی ڕۆژنامەکانی هەنگاریا، لە ڕێککەوتنەکەدا هەناردەکردنی (275 ملیۆن) مەتر سێجای غاز دیاری کراوە. هەروەها سێیەم ڕێکەوتنی هەناردەکردن بۆ ساڵی ٢٠٢٣ لەگەڵ کۆمپانیای (OMV Petrom)ی ڕۆمانی واژۆ کرا، لە ئەیلولی 2023. ئەم ڕێکەوتنە ڕێگە بە دابینکردنی تا (4 ملیۆن) مەتر سێجا غازی سروشتی دەدات لە ڕۆژێکدا، و ڕێککەوتنەکە لە 31ی ئازاری 2025 کۆتایی دێت. هەروەها لە ئەیلولی 2023 ڕێککەوتنێک لەگەڵ کۆمپانیای (East Gas Energy Trading) واژۆ کرا کە ڕۆڵێکی چالاک دەگێڕێت لە بازاڕی وزەی مۆڵدۆڤا، و ڕێککەوتن لەسەر گواستنەوەی (2 ملیۆن) مەتر سێجا غاز ڕۆژانە بۆ مۆڵدۆڤا. ئامادەکاری بۆ دوای ساڵی 2027 لەگه‌ڵ ئه‌وه‌ی تورکیا ڕێککەوتننامەی گواستنەوەی غاز ئەنجام دەدات، هاوكات دەستیکردووە بە دامەزراندنی ژێرخانی دابینکردنی وزە بۆ دوای ساڵی 2027 خاڵی سەرنجڕاکێشی ئەو ڕێککەوتنانەی بۆ هەناردەکردن کە لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا ئەنجامی داون، ئەوەیە کە گرێبەستەکان درێژخایەنن و درێژدەبنەوە بۆ نزیکەی 10 ساڵی داهاتوو، دەرفەتی بازرگانی نەرم و ئاسنتر بە بەراورد بە ڕێککەوتنەکانی پێشوو ده‌ڕه‌خسێنن. به‌ڵام ئه‌م گرێبه‌ستانه تورکیا پابه‌ند ده‌که‌ن به دابینکردن و هه‌نارده‌كردنی غاز بۆ ئه‌و وڵاتانه، به‌و پێیه‌ی تورکیا په‌نای بۆ زیادکردن و فره‌چه‌شنکردنی سه‌رچاوه‌کانی کڕینی غاز بردوه. "گۆخان سوروش"، سەرۆکی گروپی غاز لە کۆمەڵەی پلاتفۆرمی نەوت و غازی سروشتی (PETFORM) ئاماژە بەوە دەکات کە "کۆمپانیای "بۆتاش"ى تورکی لە ئێستادا بە دوای دڵنیابوون و هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی هاوردەکردنی غازه‌ بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئەو ڕێککەوتنانەی کە بەم زووانە بەسەر دەچێت، ئه‌ویش نەک تەنها بە مەبەستی دابینکردنی غاز بۆ بازاڕی ناوخۆیی، بەڵکو بۆ هەناردەکردنی زیاتره"‌. ئەو دەڵێت: "لەکاتی لێکۆڵینەوە لە ڕێککەوتننامە واژۆکراوەکانی ئەم دواییە، دەبینین کە بۆتاش لەگەڵ تەواوبوونی گرێبەستەکانی ڕوسیا له‌ (2025) و ئێران له‌ (2026) لە ماوەی داهاتوودا بەرەو هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی دابینکردن غاز هەنگاو دەنێت و ڕێککەوتنی نەرم و نیان هەیە کە ڕێگەی پێدەدات ئەو بڕە غازه‌ بنێرێت بۆ وڵاتانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا بە تایبەتی لەو حاڵەتانەی کە تورکیا پێویستی خۆی زیاتره‌". لەم چوارچێوەیەدا، تورکیا بە پشتبەستن بە ژێرخانی گەشەسەندوو و زیادبوونی تواناکانی لە شلکردنەوە و هەڵگرتنی غازدا، ئەم هەنگاوانەی خوارەوەی گرتەبەر: یەکەم: تورکیا ماوەی ڕێککەوتنی هاوردەکردنی غازی شل (LNG) لەگەڵ جەزائیر کە بڕیار بوو لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٤ کۆتایی پێبێت، بۆ سێ ساڵی دیکە درێژکردەوە؛ بەپێی ئەو ڕێککەوتنەی کە لە نێوان کۆمپانیای "بۆتاش"ی تورکی و کۆمپانیای سۆناتراک (SONATRACH)ی نیشتمانیی نەوت و گازی جەزائیر واژۆ کراوە، تورکیا ساڵانە (4.4 ملیار مەتر) سێجا غازی سروشتی شل لە جەزائیرەوە هاوردە دەکات. دووەم: لە 30ی کانونی دووەمی 2023، تورکیا ڕێککەوتنێکی دابینکردنی غازی سروشتی شل لەگەڵ عومان واژۆ کرد. بەگوێرەی ئەو ڕێککەوتنەی کە لە نێوان کۆمپانیای "بۆتاش"ی تورکی و کۆمپانیای عومان بۆ غازی شلی سروشتی (LNG) واژۆ کراوە، تورکیا ساڵانە یەک ملیۆن تۆن (1.4 ملیار مەتر سێجا) غازی سروشتی شل هاوردە دەکات بۆ ماوەی 10 ساڵ. پرۆسەکە لە ساڵی 2025 دەست پێدەکات. سێیەم: کۆمپانای بۆتاش لە 9ی ئایاری 2024 لە واشنتۆن ڕێککەوتنێکی لەگەڵ کۆمپانیای "ئێکسۆن مۆبیل"ی ئەمریکی واژۆکرد، بۆ هاوردەکردنی ساڵانە تا 2.5 ملیۆن تۆن (نزیکەی 3.45 ملیار مەتر سێجا) غازی سروشتی شل بۆ ماوەی (10) ساڵ. چوارەم: لە 2ی ئەیلولی 2024، بۆتاش ڕێککەوتنێکی دیکەی لەگەڵ کۆمپانیای شێڵ "Shell"واژۆکرد بۆ دابینکردنی )4 ملیار( مەتر سێجا غازی سروشتی شل ساڵانە، بۆ ماوەی 10 ساڵ. پرۆسەکە لە ساڵی 2027 دەست پێدەکات، بەپێی ڕێککەوتنەکە 8٪ی ئەو غازەی کە بازاڕی تورکیا پێویستی پێیەتی بۆ ماوەی دە ساڵ دابین دەکرێت. ئەم ڕێککەوتنە ڕێگە بە کۆمپانیای "بۆتاش"ی تورکی دەدات کە غازی شلی سروشتی لە وێستگەکانی کۆمپانیای شێڵ لە ئەوروپا وەربگرێت بۆیە ئەگەر تورکیا پێویستی بەو غازە نەبێت لە بازاڕی ناوخۆییدا ئەوا دەتوانێت لە بازاڕی ئەوروپا بە قازانج و نرخی زیاتر بیفرۆشێت، لە کاتێکدا کە پێویستت پێی نەبوو. پێنجەم: تەنها دوو هەفتە دوای واژۆکردنی ڕێککەوتنەکەی لەگەڵ کۆمپانیای شێڵ، کۆمپانیای ۆتاش لە 18ی ئەیلولی 2024 ڕێککەوتنێکی لەگەڵ کۆمپانیای "تۆتال ئینێرجی" لە شاری "هیوستن"ی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا واژۆکرد، بۆ دابینکردنی (16) باری غازی سروشتی شل ساڵانە واتە بە نزیکەی (1.6 ملیار مەتر سێجا) بۆ ماوەی 10 ساڵ، لە ساڵی 2027ەوە دەستپێدەکات. هەروەها لە ڕێککەوتنی "تۆتال ئینێرجی"دا، بۆتاش بەشێکی زۆر لەو غازە سروشتییە ساڵانە لە کارگەکانی بەرهەمهێنان لە ئەمریکاوە وەردەگرێت. وەک لە ڕێککەوتنەکەی لەگەڵ "شێڵ"دا هاتووە، بەهەمان شێوە دەتوانرێت بەشێک لە غازەکە بگەیەنرێتە بازاڕەکانی تورکیا یان ئەوروپا ئەگەر بۆتاش بیەوێت.  بەم پێیە تورکیا پێشبینی دەکات لە ڕێگەی ئەو ڕێککەوتنانەی کە لە ماوەی (10) ساڵی داهاتوو دەکەوێتە سەرپێ لە توانایدا دەبێت نزیکەی (100 ملیار) مەتر سێجا غاز دابین بکات، ئەمەش توانای پابەندبوونی بە گرێبەستەکانی دابینکردنی بۆ وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات بۆ مسۆگەر دەکات. پڕۆژەکانی داهاتوو تورکیا هەوڵدەدات لە داهاتوودا گرێبەستی هاوردەکردنی غازی زیاتر لەگەڵ مصر واژۆ بکات، دوای ئەوەی تورکیا لەم دواییانەدا پێشکەوتنی گەورەی لە باشترکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ مصردا بەدەستهێناوە، گرنگیدانی خۆی بۆ کێڵگە غازییەکانی میصر لە دەریای ناوەڕاست نەشاردووەتەوە، بایراکتار، وەزیری وزەی تورکیا، لە مانگی ئەیلولی ساڵی ڕابردوودا لە سەردانێکیدا بۆ ئەمەریکا، لەگەڵ هاوتا میسریەکەی لەسەر ئەم پرسە وتووێژی ئەنجامدا. لێرەدا گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە تورکیا و مصر، سۆماڵ بە هاوبەشێکی ستراتیجی دەزانن و هەردووکیان ڕێککەوتنی فراوانکردنی هاوکاری سەربازی و بازرگانییان لەگەڵ مەقەدیشۆدا واژۆ کردووە، ئەمساڵ تورکیا ڕووپێوی بومەلەرزەیی لە ڕووبەری (15 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشەیی لە سۆماڵ دەستپێدەکات بۆ گەڕان بەدوای نەوت و غازی سروشتی. هەردوو وڵات - تورکیا و سۆماڵ - ڕێککەوتنی بەرهەمهێنان و بەشداریکردنیان لەم بارەوە ئەنجامداوە.       دەقی ڕاپۆرتەکە بە زمانی عەرەبی؛ وحدة الدراسات التركية، توجه تركيا الاستراتيجي في قطاع الغاز الطبيعي: رافِعَة جديدة لتعزيز نفوذها في الساحة الدولية، 20/ نوفمبر 2024؛ https://epc.ae/ar/details/featured/tawajah-turkia-alaistiratiji-fi-qitae-alghaz-altabieii دەقی ڕاپۆرتەکە بە زمانی ئینگلیزی؛ Turkey Studies Unit, Turkiye’s Natural Gas Strategy: A New Lever to Enhance International Influence, 22 Nov 2024; https://epc.ae/en/details/featured/turkiye-s-natural-gas-strategy-a-new-lever-to-enhance-international-influence      

  ئامادەكردنی: سه‌نگه‌ر رسول* له‌م فایله‌دا ئه‌م پرسانه‌ ده‌خرێنه‌ روو:     خه‌ون و پرۆژه‌كانی ئیلۆن ماسك چین بۆ مرۆڤایه‌تی؟     چۆن یاساو رێنماییه‌كانی ولایه‌تی كالیفۆرنیا ئیلۆن په‌ست ده‌كه‌ن؟     چیرۆكی ره‌گه‌ز گۆرینی منداڵه‌كه‌ی چ په‌یوه‌ندییه‌كی به‌گۆرینی بیركردنه‌وه‌كانی هه‌یه‌؟     چۆن ئه‌و ملیاردێره‌ ده‌یه‌وێت گۆرانكاری له‌سیسته‌م بكات هه‌م بۆ ده‌ستخستنی سه‌رمایه‌و هه‌میش بۆ خۆپارێزی؟     چیرۆكی كرینی تویته‌ر بۆچی ده‌بێت ملیاردێرێكی وه‌ك ئیلۆن ماسك به‌سه‌رمایه‌ی زیاتر له‌ 300 ملیار دۆلار و هه‌بوونی خه‌ون بۆ ڕزگاركردنی مرۆڤایه‌تی نه‌ك له‌سه‌ر زه‌وی به‌ڵكو له‌سه‌ر مه‌ریخ یش ژیان بونیادبنێت،  ئاره‌زوو بكات ده‌سه‌ڵات له‌ناو حكومه‌ت وه‌ربگرێت؟ئه‌و پرسیاره‌ بۆته‌ جێی سه‌رنجی هه‌مووان و بۆ تێگه‌یشتن له‌بریار هاتنه‌ ناو كابینه‌ی دۆناڵد تره‌مپ هه‌ڵبژێردراوی سه‌رۆكی ئه‌مریكا له‌نۆڤه‌مبه‌ری ئه‌مساڵ 2024، ئه‌وا سه‌ره‌تا ده‌بێت له‌خه‌ون و پرۆژه‌كانی و هه‌روه‌ها ئه‌و كۆمپانیایانه‌ی كه‌ ئیلۆن خاوه‌نداریه‌تی ده‌كات تێبگه‌ین ئینجا بپه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ هۆكاره‌كان و قۆناغه‌كانی تێوه‌گلانی له‌سیاسه‌ بخه‌ینه‌روو. خه‌ونه‌كانی ئیلۆن ماسك چین؟ ئه‌و به‌ خه‌ون و هه‌وڵه‌ بێ پیشینه‌كانی له‌مێژووی مرۆڤایه‌تی، له‌بواری گه‌ڕان به‌ناو بۆشایی ئاسمان و ته‌كنه‌لۆژیای پێشكه‌وتوو ووزه‌ی خاوێن و به‌رده‌وام بۆته‌ جێی سرنج و بایه‌خی هه‌مووان و لێره‌ چه‌ند به‌شێكی سه‌ره‌كی ده‌خه‌ینه‌ڕوو: 1.    هێنانه‌كایه‌تی سیسته‌می ژیانی فره‌ هه‌ساره‌یی بۆ مرۆڤایه‌تی (Making Humanity a Multi-Planetary Species) ماسك هه‌وڵده‌دات كۆڵنیاڵی مه‌ریخ بكات و ژیانكردنی مرۆڤ له‌سه‌ر زه‌وییه‌وه‌ بۆ ئه‌و هه‌ساره‌یه‌ بگوازێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌بارێكدا ئه‌گه‌ر كاره‌ساتی گه‌وره‌ له‌سه‌ر زه‌وی روویدا. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش كۆمپانیانی سپه‌یس ئێكس دامه‌زراوه‌ بۆ گواستنه‌وه‌ له‌بۆشایی ئاسمان. هه‌روه‌ها دروستكردنی شارێك (كه‌ بۆ ووزه‌و سه‌رچاوه‌كانی دیكه‌ی بژێوی پشت به‌خۆ ببه‌ستێ) له‌سه‌ر مه‌ریخ وه‌ك یه‌كه‌م هه‌نگاوی جێگیربوون مرۆڤ له‌سه‌ر هه‌ساره‌كه‌ ده‌كاته‌ واقیع. 2.    خێراكردنی پرۆسه‌ی گواستنه‌وه‌ بۆ ووزه‌ی خاوێن و به‌رده‌وام (Accelerating the Transition to Sustainable Energy) له‌رێگه‌ی كۆمپانیای تێسلاوه‌ هه‌وڵده‌دات پشت به‌ستن به‌سه‌رچاوه‌ی ووزه‌كانی دیكه‌ كه‌مبكاته‌وه‌. كار له‌سه‌ر به‌رهه‌مهێنانی ئۆتۆمبێلی كاره‌بایی و پێشخستنی خه‌زانی پاتری و پانێڵه‌كانی ووزه‌ی تیشكی خۆر ده‌كات. 3.    پێشخستنی زیره‌كی ده‌ستكردی پێشكه‌وتووی به‌رپرسیار (Advancing Artificial Intelligence (AI) Responsibly) ئیلۆن ماسك هه‌ستیاریی خۆی له‌به‌رامبه‌ر مه‌ترسییه‌كانی خراپ به‌كارهێنانی زیره‌كی ده‌ستكرد ده‌ربڕیووه‌، بۆی یه‌كێك له‌هه‌وڵه‌كانی په‌ره‌پێدانی ئۆپن ئه‌ی ئای وه‌ك پلاتفۆرمێكی زیره‌كی ده‌ستكردی سه‌لامه‌ت و سوودمه‌ند به‌رده‌ستخستووه‌و هه‌روه‌ها له‌رێگه‌ی كۆمپانیای خۆی نیوراڵینك كار له‌سه‌ر پێشخستنی ته‌كنه‌لۆژیای كۆمپیوته‌ری مێشكی مرۆڤ ده‌كات. 4.    نوێكردنه‌وه‌ی سیستمی رێگاوبان (Revolutionizing Transportation) له‌رێگه‌ی پرۆژه‌ی هایپه‌رلووپه‌وه‌ (Hyperloop)، كه‌ له‌لایه‌ن كۆمپانیاكه‌ی خۆی بۆرین كۆمپه‌نی (The Boring Company)، كه‌ دیققه‌تی كۆمپانیاكه‌ له‌سه‌ر دروستكردنی رێره‌وی تونێڵی ژێر زه‌وی كه‌ له‌شێوه‌ی كونی كرمی ژێر زه‌وی ده‌چێت بونیاد ده‌نێت و كار ئاسانكار ده‌بێت بۆ چاره‌كردنی كێشه‌ی قه‌ره‌باڵغی و جه‌نجاڵی شاره‌كان. 5.    ده‌ستبه‌ركردنی هێڵی ئینته‌رنێتی جیهانی (Universal Internet Access) له‌رێگه‌ی پرۆژه‌ی ستارلینكه‌وه‌ كه‌ به‌هۆی سیسته‌می سه‌ته‌لایه‌تی خولاوه‌ و جێگیر به‌ده‌وری گۆی زه‌ویدا كارده‌كات ئه‌وا ئینته‌رنێت به‌تایبه‌ت بۆ ناوچه‌ دووره‌كان به‌رده‌ست ده‌بێت. 6.     پارێزگاریكردن له‌ ئاگایی(وه‌عی) مرۆڤ (Preserving Consciousness) پرۆژه‌یه‌كی ئاڵۆزو قورسه‌و ماسك ده‌یه‌وێت له‌رێگه‌ی ته‌كنه‌لۆژیای پێشكه‌وتووه‌ بیكاته‌ واقیع. 7.    پێشخستنی دۆزینه‌وه‌كانی بۆشایی ئاسمان دوای مه‌ریخ (Promoting Space Exploration Beyond Mars) ماسك پێیوایه‌ ده‌بێت مرۆڤ دوورتر له‌مه‌ریخ یش گه‌شت و گه‌ران بكات له‌ئاینده‌. ئه‌و خاڵانه‌ی سه‌ره‌وه‌ روونكردنه‌وه‌ی خه‌ون و روئیاكان ماسك بووك ه‌ بۆ ئه‌م مه‌به‌ست له‌رێگه‌ی ئه‌م كۆمپانیایانه‌ی خواره‌وه‌ كار بۆ به‌دیهێنانیان ده‌كات، واته‌ ته‌نهاو ته‌نها بیرۆكه‌كانی له‌رووی نووسین و ئایدیاوه‌ قه‌تیس نه‌بووه‌و له‌واقیعدا كارییان له‌سه‌ر ده‌كات و ئه‌مه‌ش لیستی كۆمپانیا سه‌ره‌كییه‌كانییه‌تی: تێسلا، سپه‌یس ئێكس ، ئێكس (توویته‌ر)، نیورالینك، بۆرین كۆمپه‌نی، ئێكس ئه‌ی ئای.     Tesla: Focuses on electric vehicles, renewable energy solutions, and battery technology.     SpaceX: Advances space exploration, aiming for Mars colonization and satellite internet with its Starlink program.     X (formerly Twitter): A social media platform emphasizing free speech and open algorithms, rebranded under Musk's leadership.     Neuralink: Aims to develop brain-machine interfaces for medical and technological breakthroughs.     The Boring Company: Works on tunneling and transportation solutions to reduce traffic congestion.     xAI: A new artificial intelligence company designed to understand the universe and collaborate with other Musk-led companies له‌ نۆڤه‌مبه‌ری ئه‌مساڵ سه‌رمایه‌ی ئیلۆن ماسك گه‌یشتۆته‌ 336 ملیار دۆلاری ئه‌مریكییه‌و سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی داهاته‌كه‌ی له‌هه‌رسێ كۆمپانیاكانی  تێسلا ، سپه‌یس ئێكس ، ئێكس (توویته‌ر)ه‌. چۆن پیاوی ته‌كنه‌لۆژیاو خه‌ونه‌كان ده‌خزێته‌ ناو سیاسه‌ته‌وه‌؟ لێكهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی كۆده‌ نهێنییه‌كانی پشت هاتنه‌ ناوه‌ی ئیلۆن ماسك بۆ ململانێ سیاسییه‌كان و سوپرایزی دانانی وه‌كو كه‌سێك كاربه‌ده‌ست له‌ناو ئیداره‌كه‌ی دۆناڵد تره‌مپ، ئه‌وا ده‌بێت چوار ساڵ بگه‌ڕێینه‌ دواوه‌ بۆ تێگه‌یشتن له‌و قۆناغانه‌ی كه‌ وایكرد گۆڕانكاری بنچینه‌یی له‌بیركردنه‌وه‌و جوڵه‌كانی رووبدات. یه‌كه‌م به‌ریككه‌وتنی زه‌قی راسته‌وخۆی ئیلۆن ماسك له‌گه‌ڵ سیستمی به‌رێوه‌بردنی ووڵات دا، له‌ ساڵی 2020 دابوو، كاتێك ولایه‌تی كالیفۆرنیا سیاسه‌تی توندی بۆ رووبه‌رووبوونه‌وه‌ی كۆرۆنا ڤایرۆس گرته‌به‌رو له‌وچوارچێویه‌شدا له‌ناوچه‌ی ئه‌لامه‌یدا كه‌ كارگه‌ی سه‌ره‌كی تێسلای لێبوو، ناوچه‌كه‌ فشارییان له‌ تێسلا كرد كه‌ به‌ته‌واوه‌تی كارگه‌ كه‌ دابخات و ئه‌مه‌ش وایكرد ئیلۆن ماسك بێزاری خۆی به‌رامبه‌ر به‌و بریاره‌ ده‌رببڕێت و به‌ئاشكرا ره‌خنه‌ بگرێت و ته‌نانه‌ت به‌ هه‌نگاوێكی (فاشییانه‌)شی ناوه‌زه‌ندی كرد! هه‌روه‌ك به‌وه‌ش نه‌وه‌ستا له‌دادگاش سكاڵای له‌ به‌رپرسانی ئه‌لامه‌یدا كرد بۆ زیاده‌ره‌وی له‌توندكردنی رێككاره‌كانی خۆپارێزی كراوه‌ له‌ ولایه‌ته‌كه‌ كه‌ له‌گه‌ڵ رێنماییه‌كانی حكومه‌تی فیدراڵ یه‌كناگرنه‌وه‌. هه‌روه‌ها ماسك له‌و ساڵه‌دا هه‌ڕه‌شه‌ی گواستنه‌وه‌ی شوێنی كاری تێسلای كرد له‌ ولایه‌ته‌كه‌و له‌ساڵی دواتردا له‌ 2021، هه‌ڕه‌شه‌كه‌ی گه‌یانده‌ جێ و گواستییه‌وه‌ بۆ ناوچه‌ی ته‌كساس له‌ولایه‌تی نیڤادا و له‌وباره‌شه‌وه‌ ماسك ئاماژه‌ی به‌وه‌دا ژینگه‌ی وه‌به‌رهێنان و كار له‌ولایه‌تی نیڤادا زۆر له‌بارترو ئاسانتره‌ وه‌ك له‌و به‌ربه‌ستانه‌ی له‌ كالیفۆرنیاو هه‌روه‌ك له‌رووی باجیشه‌وه‌ هه‌رزانتره‌. بۆیه‌ ده‌كرێت یه‌كێك له‌وخاڵانه‌ی كه‌ وای له‌ئیلۆن ماسك كردبێته‌وه‌، ئه‌م رووداوه‌ به‌شێك بووبێت له‌وه‌ی سه‌رمایه‌و وه‌به‌رهێنان به‌س نین و ده‌بێت یاساو رێنماییه‌كانیش له‌گه‌ڵ كاروكۆمپانیا بگونجێن و ئه‌م به‌یه‌كدادانه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدارانی ولایه‌تی كالیفۆرنیا وه‌ك سه‌ره‌تای چه‌كه‌ره‌كردنی هاتنه‌ ناو سیاسه‌ت بێت. ڕه‌گه‌ز گۆڕین  وه‌ك خاڵێكی وه‌رچه‌رخان له‌ساڵی 2022 دا، كێشه‌یه‌كی دیكه‌ی خێزانی به‌رۆكی ئیلۆن ماسك ده‌گرێت و ئه‌ویش ئه‌وه‌ ده‌بێت كه‌ یه‌كێك له‌منداڵه‌كانی به‌ناوی خافێر ئه‌لیكسانده‌ر ماسك له‌ولایه‌تی كالیفۆرنیا، ڕه‌گه‌زی خۆی له‌ كوره‌وه‌ بۆ كچ ده‌گۆڕێت و له‌دادگاش منداڵه‌كه‌ی داوا ده‌كات به‌هیچ شێوه‌و ره‌نگێك په‌یوه‌ندی به‌باوكی نه‌مێنێت و ته‌نانه‌ت ناویشی له‌سه‌ر ماسك لاده‌بات و ده‌یخاته‌ سه‌ر ناوی دایكی به‌ناوی ڤیڤییان ژێننا ویڵسۆن. بۆیه‌ یه‌كێك له‌ئه‌گه‌ره‌كان ئه‌وه‌یه‌ كه‌ سیاسه‌تی دیموكراته‌كان له‌باره‌ی پشتگیری ره‌گه‌ز گۆڕین و پشتیوانیكردنییان یه‌كێك بێت له‌هۆكاره‌كانی ئیلۆن ماسك بۆ پشتگیریكردنی كاندیدی كۆمارییه‌كان تره‌مپ و هاتنه‌ ناو ئیداره‌.  بۆ تێگه‌یشتن له‌پرسی ره‌گه‌زگۆڕین له‌ولایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا پێویسته‌ به‌رچاو روونیمان له‌سه‌ر چه‌ند بابه‌تێك هه‌بێت له‌وانه‌: پشتگیری و سیاسه‌تی دیموكراته‌كان و كۆمارییه‌كان له‌وباره‌یه‌وه‌ و هه‌روه‌ها لێكدانه‌وه‌ ده‌ستوورییه‌كان بۆ ئه‌و پرسه‌و ئه‌وه‌ش چ په‌یوه‌ندییه‌كانی به‌هاتنه‌ ناوسیاسه‌تی ماسكه‌وه‌ هه‌یه‌؟ سیاسه‌تی دیموكراته‌كان پارتی دیموكراته‌كان له‌ولایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا به‌شێوه‌یه‌كی گشتی پشتگیری له‌ مافی ره‌گه‌ز گۆڕین ده‌كه‌ن به‌چه‌ند شێوازو پاكێجێك و زیاتر له‌ 17 ولایه‌تیش كه‌ هی دیموكراته‌كانه‌ به‌یاسا پشتگیرییه‌كه‌یان چه‌سپاندووه‌و له‌وانه‌ش كالیفۆرنیاو ماسه‌چووسیستس ونیویۆركن. له‌به‌رامبه‌ردا 20 ولایه‌ت كه‌ له‌لایه‌ن كۆمارییه‌كانه‌وه‌ سه‌ركردایه‌تی ده‌كرێن دژایه‌تی ئه‌و پشتگیرییه‌ ده‌كه‌ن و به‌یاسا رێككاره‌كانیان قه‌ده‌غه‌كردووه‌و نزیكه‌ی 13 ولایه‌تیش وه‌ك ناوه‌راست نه‌ پشتگیری ته‌واوه‌تی و نه‌دژایه‌تی ته‌واوه‌تی ماونه‌ته‌وه‌. پاكێجه‌كانی پشتگیری دیموكراته‌كانیش ئه‌مانه‌ن: پارێزبه‌ندی دژه‌ جیاكاری (له‌رێگه‌ی ئه‌و پاكێجه‌وه‌ مافه‌ مه‌ده‌نییه‌كان پێداچوونه‌وه‌ی بۆ ده‌كرێت و به‌یاسا رێگری ده‌كرێت له‌هه‌ر جیاكارییه‌ك به‌رامبه‌رییان بكرێت له‌زۆر بواری ئابووری وكۆمه‌ڵایه‌تی). به‌رده‌ستی ته‌ندروستی (ده‌رگا واڵاكردن له‌سوودمه‌ندبوون و به‌شداربوون له‌خزمه‌تگوزارییه‌ ته‌ندروستییه‌كان بۆیان). خزمه‌تی سه‌ربازی (تاوه‌كو بتوانن به‌ئاشكرا و له‌ژێر ناوی ره‌گه‌زی خۆیان له‌ریزی سوپا كاربكه‌ن). پارێزبه‌ندی گه‌نجان (دژایه‌تیكردنی ئه‌و یاسایانه‌ی رێگری ده‌كه‌ن له‌ره‌گه‌ز گۆره‌كان بۆ به‌شداریكردن له‌چالاكی و پێشبركی وه‌رزشییه‌كان و هه‌ر شتێكی دیكه‌ی په‌یوه‌ست به‌و بواره‌).  هه‌ر له‌سه‌رده‌می ئیداره‌ی بایده‌نیش دا، ئه‌وا چوار بریاری فیدراڵی ده‌رچوون له‌وانه‌(راسپاردنی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ بۆ پشتیوانیكردنی گروپی هاوره‌گه‌زخوازه‌كان و ره‌تكردنه‌وه‌ی بریاری پێشوو تره‌مپ بۆ قه‌ده‌غه‌كردنیان له‌ریزی سوپاو هه‌روه‌ها بریاری به‌شداری پێكردنیان له‌خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی و بواری نیشته‌جێبوون و دارایی و بریاری پشتگیر ره‌گه‌ز گۆرین له‌ناوه‌نده‌كانی خوێندن). له‌رووی ده‌ستوورییه‌وه‌ ماف به‌كامه‌ لایه‌نه‌؟   پرۆسه‌ی ره‌گه‌ز گۆڕین له‌ولایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا یه‌كێكه‌ له‌رۆژه‌ڤه‌كان و كاریگه‌ریشی له‌سه‌ر ده‌رئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كانیش دروستكردووه‌و گۆرینی ره‌گه‌زی منداڵه‌كه‌ی ئیلۆن ماسكیش له‌وچوارچێوه‌یه‌دا وه‌ك پاڵنه‌رێك ده‌بینرێت بۆ پشتگیرییه‌ تونده‌كه‌ ئه‌و ملیاردێره‌ بۆ كۆمارییه‌كان. له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی بۆچی پرسی ره‌گه‌ز گۆڕین بۆته‌ جێی ململانێی سیاسی و كه‌لتووری ئه‌وا به‌هۆی ناروونی ده‌ستووری ئه‌مریكییه‌ له‌نه‌بوونی مادده‌یه‌كی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ له‌باره‌ی ئه‌و پرسه‌. له‌ته‌فسیری ده‌ستووری ئه‌مریكی ئه‌وا یاساناسان له‌هه‌ردوو به‌ره‌ی پرۆ و دژ پشت ده‌به‌ستن به‌هه‌مواری 14یه‌می ده‌ستووری كه‌ به‌هه‌موارێكی گرنگ و كاریگه‌ر داده‌نرێت و له‌ ته‌مووزی 1868 دوای شه‌ری ناوخۆی ئه‌مریكی په‌سندكرا به‌یه‌كێك له‌ هه‌مواره‌ مێژوویی و گرنگه‌كانی ده‌ستووری ئه‌مریكی داده‌نرێـت كه‌ تێیدا كۆمه‌ڵێك بنه‌مای ده‌ستووری هه‌موارو جێگیركران كه‌ په‌یوه‌ست بوون به‌مافه‌ مه‌ده‌نییه‌كان و نوێنه‌رایه‌تی كردن و چۆنیه‌تی قه‌رزی نیشتیمانی و یه‌كسانی به‌رامبه‌ر یاسا. ئه‌وانه‌ی له‌پرسی گۆڕین ره‌گه‌ز پشتگیری ده‌كه‌ن ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ به‌شێك له‌هه‌مواره‌كه‌ كه‌ ده‌ڵێت: هیچ ولایه‌تێك بۆی نییه‌ پارێزبه‌نی یاسایی هیچ تاكێكی وه‌لابنێت و یه‌كسانی پارێزبه‌ندییه‌ یاساییه‌كه‌ی رێزی لێنه‌گرێت. “No state shall … deny to any person within its jurisdiction the equal protection of the laws.” به‌پێی ئه‌و برگه‌یه‌ یاسا ناسان وه‌ها ته‌فسیرییان كردووه‌ كه‌ ئه‌مه‌ ده‌توانرێت ببێته‌ بنه‌ما بۆ پاراستنی مافه‌كانی ره‌گه‌زی. چه‌ند كه‌یسێكی یاساییش له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ بریاریارییان له‌باره‌وه‌ دراوه‌ له‌وانه‌: Reed v. Reed (1971) and United States v. Virginia (1996). له‌به‌رامبه‌ردا، ئه‌وانه‌ی كه‌ دژ به‌پرسی گۆرینی ره‌گه‌زن پشت به‌هه‌مان هه‌مواری چوارده‌یه‌می ده‌ستووری ده‌به‌ستن كه‌ ته‌فسیره‌ یاساییه‌كه‌ وایه‌ مافی دایكان و باوكان پارێزراوه‌ له‌په‌روه‌رده‌ كردن و كۆنترۆڵكردن و ئاگاداربوون له‌ئاكارو هه‌ڵس وكه‌وته‌كان و ئه‌و بریارانه‌ی له‌باره‌ی ته‌ندروستییانه‌وه‌ ده‌درێت كه‌ كار له‌داهاتووییان ده‌كات ئه‌وا ماف ده‌درێت به‌ باوانه‌كان Meyer v. Nebraska (1923): Affirmed parents’ rights to control the upbringing and education of their children. 1.    Pierce v. Society of Sisters (1925): Protected the right of parents to choose private education over public schooling for their children. 2.    Troxel v. Granville (2000): Reinforced parents’ fundamental rights to make decisions concerning the care, custody, and control of their children.   بۆیه‌ ئه‌گه‌ر بگه‌رێینه‌وه‌ ئه‌و شه‌ره‌ یاساییه‌ له‌سه‌ر مافی ره‌گه‌ز گۆرین هه‌یه‌، كه‌ دیموكراته‌كان زیاتر پشتگیری ده‌كه‌ن و سیاسه‌تی كۆمارییه‌كانیش دژه‌، ئه‌وه‌ روون ده‌كاته‌وه‌ كه‌ بۆچی ئیلۆن ماسك به‌ر له‌سه‌رهه‌ڵدانی پرسی گۆرینی ره‌گه‌زی یه‌كێك له‌ئه‌ندامانی خێزانی زیاتر مه‌یلی به‌لای دیموكراته‌كانه‌وه‌ هه‌ژمار ده‌كرا تا ناوه‌راستی هێڵكه‌ش و له‌كۆمارییه‌كان دووربوو، به‌ڵام بابه‌تی ره‌گه‌ز گۆرینه‌كه‌ بریاری تێوه‌گلانی له‌هه‌ڵبژاردنه‌كان ئه‌وه‌ ده‌خاته‌روو كه‌ ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ هه‌یه‌ یه‌كێك بێت له‌پاڵنه‌ره‌ به‌هێزه‌كانی له‌تێوه‌گلانی له‌سیاسه‌تكردن. كڕینی تویته‌ر یه‌كێكی دیكه‌ له‌و ئاماژانه‌ی كه‌ ئیلۆن ماسك دێته‌ ناو دونیای سیاسه‌ته‌وه‌، ئه‌ویش كرینی پلاتفۆرمی سۆشیال میدیای تویته‌ر بووله‌ ئۆكتۆبه‌ری ساڵی 2022 دا، به‌بری 44 ملیار دۆلار. ئه‌م پلاتفۆرمه‌ زیاتر به‌پشتگیریكاری سیاسه‌ت و بیركردنه‌وه‌ی  دیموكراته‌كان ده‌ناسراو ئه‌و لایه‌نگیرییه‌ زاڵه‌ی به‌سه‌ره‌وه‌ دیاربوو، بۆ نموونه‌ له‌و پلاتفۆرمه‌دا كه‌ دۆناڵد تره‌مپ ده‌ركرابوو، ئه‌وا له‌لایه‌ن ئیلۆن ماسكه‌وه‌ گه‌رێندرایه‌وه‌و هه‌روها ناوی پلاتفۆرمه‌كه‌شی گۆری. له‌هه‌مووشی سره‌نجراكێشتر ئه‌وه‌بوو، له‌گه‌ڵ به‌ده‌ستهێنانی خاوه‌ندارییه‌تی پلاتفۆرمه‌كه‌، ئه‌وا ئیلۆن ماسك بریاری ده‌ركردنی زیاتر دوو له‌سه‌ر سێی 7500 كارمه‌ندانی دا كه‌ زۆرێك پێیانوابوو مه‌حاڵه‌ به‌رێوه‌بچێت به‌ڵام پلاتفۆرمه‌كه‌ به‌و كارمه‌نده‌ كه‌مه‌ش كاره‌كانی هه‌ر رایی بوو. ئیلۆن ماسك بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌كرد كه‌ كرینی تویته‌ر بۆ پاراستنی ئازادی راده‌ربرین بوو، له‌به‌رامبه‌ریشدا لایه‌نه‌كانی دیكه‌ وایان لێكدایه‌وه‌ كه‌ مه‌به‌ستی زیاتر كۆنترۆڵكردنی رای گشتی و كاریگه‌ری دروستكردن له‌سه‌ر سیاسه‌ت و سیاسییه‌كان و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ئه‌و بیرانه‌ی په‌سند نین. بۆیه‌ ده‌كرێت كرینی پلاتفۆرمی تویته‌ر كه‌ ئێستا ئێكسه‌ وه‌كو ئاماده‌كارییه‌كی ماسك بووبێت بۆ خو جێگیركردن له‌ناو سیاسه‌تی داهاتووی ووڵاته‌كه‌یدا. پرۆژه‌كانی ماسك و كاریگه‌ری سیاسه‌ت دارشتن   زۆرجار ئیلۆن ماسك ره‌خنه‌ له‌سیستم و یاساكانی ووڵاته‌كه‌ی ده‌گرێت له‌پشتگیریكردنی پرۆژه‌كانی وه‌به‌رهێنان. بۆیه‌ ده‌كرێت یه‌كێك له‌ئامانجه‌كانی ئیلۆن ماسك كه‌ دێته‌ ناوئیداره‌ی حكومه‌ته‌وه‌ ئه‌وه‌ بێت كه‌ گۆرانكاری له‌سیسته‌م بكات و یه‌كانگیری بكاته‌وه‌ له‌گه‌ڵ پرۆژه‌ زۆره‌كانی. ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ كۆمپانیای خۆی تێسلا پشتگیری به‌بری 2.5 ملیار دۆلاری وه‌رگرتووه‌ بۆ په‌ره‌پێدانی ئۆتۆمبێلی كاره‌بایی و كۆمپانیای دووه‌می كه‌ سپه‌یس ئێكسه‌ به‌ بری زیاتر له‌ 5.6 ملیار دۆلار پشتگیری كراوه‌ له‌بواری كاركردن و هه‌هانگی بۆشایی ئاسمانی له‌گه‌ڵ داموده‌زگاكانی هاوشێوه‌ی ده‌وڵه‌ت. بۆیه‌ هاتنه‌ ناو ئیداره‌ و ده‌ستبردن بۆ گۆرانكاری له‌سیسته‌مه‌كه‌ به‌چ شێوه‌یه‌ك ده‌بێت ئه‌وا پرۆسه‌یه‌كی ئاڵۆز ده‌بێت و هه‌روه‌ها تا چه‌ند سه‌رۆكی هه‌ڵبژێردراو دۆناڵد تره‌مپ تا كۆتایی پشتگیری بیرۆكه‌كانی ئیلۆن ماسك ده‌كات؟ ئایا چۆن ئه‌و گۆرانكارییانه‌ له‌كۆنگرێسی ئه‌مریكا تێپه‌رده‌بن؟ له‌لایه‌كی دیكه‌شه‌وه‌، دۆناڵد تره‌مپ به‌پشت به‌ستن به‌ئه‌زموونی كرینی تویته‌ر و له‌كارلادانی دوو له‌سه‌ر سێی كارمه‌ندان و به‌رده‌وامیدان به‌پلاتفۆرمه‌كه‌ سه‌ره‌رای ئه‌و رێژه‌ به‌رزه‌ له‌كه‌مكردنه‌وه‌، ئه‌وا له‌گه‌ڵ ئیلۆن ماسك دا تره‌مپ پلانیان داناوه‌ بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجییه‌كانی فیدراڵی به‌بری 2 تریلیۆن دۆلار كه‌ ئه‌مه‌ش جێی مه‌ترسییه‌ چونكه‌ به‌شێك له‌لایه‌نه‌كان پێیانوایه‌ كه‌مكردنه‌وه‌ی ئه‌و خه‌رجییانه‌ له‌سه‌ر پشتی كۆمه‌ڵێك سێكته‌ری سه‌ره‌كی ده‌بێت له‌وانه‌ ته‌ندروستی. چۆنیه‌تی جێبه‌جێكردنی ئه‌و پلانه‌ش روون نییه‌. به‌كارهێنانی حكومه‌ت وه‌ك خۆ پارێزی   به‌شێك له‌و پرۆژانه‌ی كه‌ له‌لایه‌ن كۆمپانیاكانی ئیلۆن ماسكه‌وه‌ جێبه‌جێكراون رووبه‌رووی سكاڵای یاسایی كراوه‌نه‌ته‌وه‌، له‌وانه‌ له‌باره‌ی خودشوفێری (ئۆتۆ)ی ئۆتۆمبێله‌كانی تێسلا كه‌ مه‌ترسی له‌سه‌ر ژیانی پیاده‌ره‌و دروست كردووه‌و هه‌روه‌ها هه‌ڵسوكه‌وتی جیاكاری و نایه‌كسانی كارمه‌ندانی به‌تایبه‌ت به‌رامبه‌ر ره‌ش پێسته‌كان و په‌نابه‌ران. هه‌روه‌ها له‌كۆمپانیای سپه‌یس ئێكس، سكاڵای ئه‌وه‌ی له‌سه‌ره‌ كه‌بۆته‌ هۆی تێكدانی ژینگه‌ی ئه‌و ناوچه‌یه‌ی كاری لێده‌كرێت و له‌كۆمپانیای نیورالینك تایبه‌ت به‌كۆمپیوته‌ری مێشك سكاڵا هه‌یه‌ له‌خراپ به‌كارهێنانی ئاژه‌ڵان له‌تاقیكردنه‌وه‌كانی و هه‌روه‌ها هه‌بوونی مه‌ترسی له‌پانێڵه‌كانی ووزه‌ی خۆر له‌رووی مه‌ترسی ئاگركه‌وتنه‌وه‌. گریمانه‌ ده‌كرێت ئه‌م سكاڵا یاساییه‌نه‌ كه‌ هه‌ن ده‌كرێت پاڵنه‌رێك بن تاوه‌كو ئیلۆن ماسك بێته‌ ناو سیاسه‌ته‌وه‌ تا له‌و رێگه‌یه‌وه‌ خۆپارێزییه‌ك به‌رامبه‌ر كۆمپانیاكانی دروست بكات. چوار ساڵی ئاینده‌ و ئاشكرابوونی نهێنییه‌كان  ئیلۆن ماسك به‌شێوه‌ی گشتی به‌ 200 ملیۆن دۆلار بۆ كامپه‌ینی هه‌ڵبژاردنه‌كانی دۆناڵد تره‌مپ به‌شداربوو، هه‌روه‌ها له‌رێگه‌ی ئه‌و كامپه‌ینه‌وه‌ زیاتر له‌ 11 ملیۆن ماڵی ئه‌مریكی له‌ده‌رگایان دراوه‌ بۆ داواكردنی پشتگیری له‌دۆناڵد تره‌مپ. ئه‌و شێوه‌ له‌كاركردنه‌ بۆ سه‌رخستنی دۆناڵد تره‌مپ له‌لایه‌ن ماسكه‌وه‌ جێی تێبینییه‌و هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی جێی سه‌رسورمان ده‌بێت ئایا ئه‌و دوو عه‌قڵه‌ بازرگانه‌ ده‌توانن تاسه‌ر به‌یه‌كه‌وه‌ كاربكه‌ن؟ بۆیه‌ به‌خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و گۆرانكارییانه‌و ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندییانه‌ی كه‌ ئیلۆن ماسك هه‌یه‌تی، به‌شێك له‌وێنه‌ گه‌وره‌كه‌ی هاتنه‌ ناو سیاسه‌تی ئه‌و ملیاردێره‌ روون كراوه‌ته‌وه‌ به‌ڵام هێشتا ئه‌وه‌ وه‌ڵامه‌ ته‌واوه‌كه‌ نییه‌ و به‌ڵكو ده‌بێت چاوه‌رێ بكه‌ین تا كۆتاییهاتنی ئه‌و ئیداره‌یه‌ی تره‌مپ، ئایا ماسك به‌رده‌وام ده‌بێت یاخود نا؟ ئه‌و یاساو رێسایانه‌ چین كه‌ ده‌یانگۆرێت؟ ئایا كۆنگرێس و ئه‌مریكییه‌كه‌ رازی ده‌بن به‌و بریارو سیاسه‌تانه‌؟ ئایا له‌هه‌ڵبژاردنی ناوه‌ندییه‌كان كه‌ له‌ كۆتاییه‌كانی ساڵی 2026 به‌رێوه‌ده‌چێت كه‌ دووباره‌ نه‌خشه‌و پێگه‌ی كۆماری ودیموكراتییه‌كان له‌سینات و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران ده‌گۆرێنه‌وه‌و چۆن كار له‌سه‌ر ئه‌و سیاسه‌تانه‌ ده‌كات؟ * ماستەر لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان

وینثرۆپ رۆجەرز, تایبەت بە (درەو) دوای ساڵێک لە بانگەشەی هەڵبژاردنی سەرەتایی و گشتی، دەنگدەرانی ئەمریکا دۆناڵد ترەمپی کۆمارییان هەڵبژارد بەسەر کامالا هاریس دیموکراتدا. ترەمپ بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پۆستەی کە لە نێوان ساڵانی ٢٠١٧ بۆ ٢٠٢١ بەدەستی هێنابوو، جارێکی دیکە خۆی کاندید کردەوەو بە ٣١٢ دەنگی هەڵبژاردن سەرکەوتنی بەدەستهێنا. هاریس تەنها توانی 226 دەنگ بەدەستبهێنێت، هەروەها پێشبینی دەکرێت سەرۆکی پێشووی ئەمریکا دەنگی زۆرینەی جەماوەری بەدەستبهێنێت، کە لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی 2016دا سەرەڕای سەرکەوتنی نەیتوانی زۆرینەی دەنگی جەماوەر بۆخۆی ببات. لە چەند هەفتەی داهاتوودا ئەنجامی کۆتایی پشتڕاست دەکرێتەوە. سەرکەوتنی ترەمپ لە ئەنجامی بردنەوەی هەر حەوت ویلایەتی سەرەکی جۆلانە (سوینگ) بوو: پێنسیلڤانیا، میشیگان، ویسکۆنسێن، کارۆلینای باکوور، جۆرجیا، ئەریزۆنا و نیڤادا. لە کاتێکدا ئەو پەراوێزە بەرتەسکەی دەنگەکانی تێپەڕاند کە پێشبینی دەکرا، بەڵام هێشتا هەڵبژاردنەکە تەنها بە دەنگێکی کەم یەکلایی بووەوە. لە کۆی زیاتر لە ١٤٦ ملیۆن دەنگ کە دراوە. لە سەرانسەری ئەو حەوت ویلایەتەدا، ترەمپ بە پشتبەستن بە ژمارە سەرەتاییەکان کەمتر لە ٨٠٠ هەزار دەنگی زیاتر لە هاریس بەدەستهێناوە و لە ویلایەتەکانی پێنسیلڤانیا و میشیگان و ویسکۆنسن، تەنها 255 هەزار دەنگی لە هاریس زیاترە کە هەموو ئەوانە بەیەکەوە دەگەیشتە 270 دەنگی هەڵبژاردن بۆ هاریس. بە گشتی گۆڕانکارییەکی بەرفراوان بە ئاڕاستەی ڕاستڕەوەکان لە سەرانسەری ئەمریکادا ڕوویدا. لە کاتێکدا دیموکراتەکان دەنگی ژنان و ڕەشپێستەکان و دەنگدەرانی خوێندەواری زانکۆیان بردەوە. بەڵام کۆنسەرڤاتیڤەکانی وەک پیاوان و سپی پێستەکان و دەنگدەرانی چینی کرێکار بە ڕێژەیەکی زیاتر لە ڕابردوو پشتیوانی کاندیدە کۆمارییەکانیان کرد.  گۆڕانکاری بەرەو ڕاسترەوەکان زۆرتر لە نێوان گەنجان و سپی پێستەکان و پیاوانی لاتین و دەنگدەرانی تەمەن ٤٥-٦٤ ساڵدا بەدیدەکرا. بە تایبەتی پێدەچوو دەنگدەران کاردانەوەیان هەبێت بەرامبەر بە گرانبوونی تێچووی ژیان لە ئەمریکا. لە کاتێکدا ئیدارەی جۆ بایدن سەرکەوتوو بووە لە دابەزاندنی  ئاستی هەڵاوسان و هاندانی گەشەی ئابووری و بوژاندنەوەی کەرتی پیشەسازی، بەڵام کاریگەرییەکانی لەلایەن کەسانی ئاساییەوە هەستیان پێنەکرا کە تا ئێستاش لەگەڵ کاریگەرییە ئابوورییەکانی پەتای کۆڤید-١٩دا دەجەنگن. زۆرێک لە ئابووریناسان پلانە پێشنیار کراوەکانی ترەمپیان خستۆتە ژێر پرسیارەوە، بەڵام توڕەیی دەنگدەران ڕاستەقینە بوو. جگە لەوەش ترەمپ ناڕەزایەتی ڕەگەزپەرستی و سێکسیستی بەکارهێنا و وەک ڕێگەیەک بۆ هاندانی بنکە جەماوەرییەکەی لە گوتارەکانیدا ئەوەی دەخستەڕوو کە بایدن بە هەڵە مامەڵەی لەگەڵ دۆسیەی کۆچبەراندا کردووە. لە کاتێکدا دەنگی ئەم ڕەوتانە لەسەر ئاستی سەرۆکایەتی زاڵ بوون، بەڵام لە کێبڕکێکانی ئەنجومەنی پیران و ئەنجومەنی نوێنەران و کێبڕکێکانی ئاستی ویلایەتەکاندا  دیموکراتەکان شەوێکی باشتریان بەسەر برد، بەڵام هێشتا نائومێدکەر بوو. دیموکراتەکان کۆنترۆڵی ئەنجومەنی پیرانیان لەدەستدا، دوای ئەوەی کۆمارییەکان زۆرینەی کورسییەکانی ڤێرجینیای ڕۆژئاوا، مۆنتانا، پێنسیلڤانیا و ئۆهایۆیان لە بەرژەوەندی خۆیان گۆڕی. تا کاتی نووسینی ئەم راپۆرتە، کۆنترۆڵی ئەنجوومەنی نوێنەران ڕوون نییە، بەڵام پێدەچێت کۆمارییەکان کۆنترۆڵی ئەنجومەنی نوێنەران بپارێزن. هاوکات دەنگدەران لە ئەمریکا لەسەرسندوقی دەنگدان بریار دەدەن سەبارەت بە سیاسەتی پارتەکان. لە ژمارەیەک حاڵەتدا کاندیدی دیموکراتەکانیان بۆ پۆستی سەرۆکایەتی ڕەتکردەوە، بەڵام  پێشوازییان لەدەستپێشخەرییەکانی دیموکراتەکان کرد.  بۆ نموونە لە 10 ویلایەتدا دەنگدەران دەنگیانداوە بۆ پاراستنی مافی لەباربردن، لەوانەش چەند شوێنێک کە سنووردارکردنی توندی لەباربردنی منداڵیان تێدا دانرا دوای ئەوەی دادگای باڵا دۆسیەی ڕۆی دژی وەید پووچەڵکردەوە. ئەمانە لە حەوت ویلایەتدا پەسەند کران، بەڵام لە سێ ویلایەتدا دەرنەچوون. لە فلۆریدا  پێدانی مافی بریاردان بۆ لەباربرن زۆرینەی بەدەستهێنا، بەڵام نەیتوانی بگاتە 60%ی دەنگی پێویست بۆ ئەوەی ببێتە یاسا. لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکەدا ئەمریکا وەک یەکێک لە وڵاتە گەورەکانی ڕۆژئاوا بەردەوامە لەوەی کە هەرگیز ژنێک وەک سەرکردەی باڵای سیاسی هەڵنەبژێرێت. ئەوەی پێی دەوترێت "بەرزترین سەقفی شووشەیی لای نەتەوەیەک" بە درز بردویی ماوەتەوە، بەڵام نەشکاوە. ئەنجامەکە چۆن کاریگەری لەسەر کورد دەبێت؟ چاودێران لە سەرانسەری جیهانەوە لە نزیکەوە سەیری هەڵبژاردنەکانی ئەمریکایان کرد لەنێویاندا لە هەرێمی کوردستان. ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی گرەوەکان: چونکە هەر بڕیارێک سەرۆکی داهاتوو بیدات، کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر داهاتووی دەبێت. ئێستا کە ئەنجامەکەی زانراوە و ترامپ دەگەڕێتەوە کۆشکی سپی، کوردەکان پرسیار دەکەن کە ئەوە مانای چییە؟ بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە پێشتر سەرۆک بووە، پێشینەیەک هەیە بۆ ئەوەی کە ڕەنگە چی بکات. بێگومان کورد دژایەتیی ئیدارەکەی ترەمپی بۆ ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ساڵی 2017 لە هەرێمی کوردستان و کردەوە کەسییەکانی ئەویان بیر نەچوەتەوە کە ڕێگەی خۆشکرد بۆ ئەوەی تورکیا بتوانێت لەشکرکێشی بکات بۆسەر سەر (رۆژئاوای کوردستان) باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا لەکاتی ئۆپەراسیۆنی بەهاری ئاشتیدا. بەڵام لەگەڵ ئەوەش هیچ گەرەنتییەک نییە کە دوبارە هەمان کار بکات. ترەمپ بەناوبانگە بە مامەڵەکردن و مەیلی گۆڕینی بیرکردنەوەکانی لەسەر بنەمای هەست و سۆز هەیە. سەرکردەی پارتە سیاسییە سەرەکییەکانی هەرێمی کوردستان- کە هێشتا کاری زۆریان لەبەردەمدایە بۆ خۆیان لەڕووی پێکهێنانی حکومەتەوە دوای هەڵبژاردن پەرلەمانی کوردستان- بەخێرایی پیرۆزبایی سەرکەوتنیان لە ترەمپ کرد. جەختیشیان لە پەیوەندی نێوان ئەمریکا و هەرێمی کوردستان و خواستی بەهێزکردنی کردەوە. بەڵام پەیوەندیی نێوان ئەمریکا و هەرێمی کوردستان بە تایبەت لە باری ئەمنیدا لە گۆڕانکاریدایە.تا ناوەڕاستی خولی سەرۆکایەتی ترەمپ لە ساڵی ٢٠٢٦، هاوپەیمانی نێودەوڵەتی هێزەکانی لە بنکەکانی هەرێمی کوردستان دەکشێنێتەوە، لەنێویاندا هەولێر و هەریر.جگە لەوەش یاداشتی لێکتێگەیشتنی چوار ساڵەی سەبارەت بە چاکسازیی پێشمەرگە هەر لەو ساڵەدا کۆتایی دێت. ئەمانە دەبێت لە کاتی خۆیدا مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت و بەغداش قسەیەکی بەرچاوی دەبێت لەو بابەتەدا، بەتایبەتی لەڕووی بنکەکانەوە. زۆربەی سیاسەتی ترەمپ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەندە بەوەوە کە کێ هەڵدەبژێرێت بۆ پۆستە سەرەکییەکانی وەزارەتی دەرەوە و پنتاگۆن. تایبەتمەندی خولی یەکەمی سەرۆکایەتییەکەی ڕووبەڕووبوونەوە بوو لەگەڵ ئێران. ئیستاش زۆرێک لەو ناوانەی کە بۆ پۆستە سەرەکییەکانی وەزارەتی دەرەوە و پنتاگۆن باس دەکرێن، تێڕوانینی هەڵۆیانەیان هەیە سەبارەت بە تاران. لە کاتێکدا کە لە ڕووی سیاسییەوە ڕەنگە ئەمە لە نێو هەندێک لە کوردەکاندا جێی بایەخ بێت، زۆر کەسی تر لەوە تێدەگەن کە زۆرجار ئەوە هەرێمی کوردستانە کە لە کاتی بەریەککەوتنی ئەمریکا و ئێراندا پرشکی شەری بەردەکەوێت. ئەمەش زیاتر پەیوەندیدارە بە گرژییە ناوچەییەکان سەبارەت بە ئیسرائیل، کە چاوەڕوان دەکرێت ترەمپ تەنانەت لە بایدن زیاتر پشتگیری بکات. بەڵام ترەمپ لەسەر ئەو بنەمایە خۆی کاندید کرد کە ئەمریکا لە ململانێ دەرەکییەکان دوور بخاتەوە. لە وتارەکەیدا بۆ سەرکەوتنی دوای هەڵبژاردنەکان وتی: 'من شەڕ دەستپێناکەم، شەڕەکان دەوەستێنم'. دیارە ئەمە وتنی ئاسانترە، لەکاتێکدا ترەمپ لەسەر شەڕانگێزی گەشە دەکات. تەنها کات دەزانێت کە ئایا ئەمە تەنها بانگەشەیەک بووە بۆ هەڵبژاردن. بەڵام ئەمە هەمووی لە ئاستی جیۆپۆلەتیکیدایە. ئەگەری ئەوە کەمە کە ئیدارەی داهاتوو سەرنجی لەسەر هەرێمی کوردستان زیاتر بکات؛ لە ڕاستیدا پێدەچێت سەرنجی بەردەوام بێت لە دوورکەوتنەوە لە کێشەکانی هەولێر و سلێمانی. ئەمە بە کردەوە مانای ئەوەیە پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان کاتێک هەست دەکەن لە بەرژەوەندی ئەواندایە، بانگەوازی واشنتۆن دەکەن، بەڵام کاتێک دەیانەوێت پشتگوێی دەخەن. ئەوە پێدەچێت کاریگەری لەسەر ناسەقامگیری لە ناوخۆی هەرێمی کوردستاندا هەبێت و ببێتە هۆی پاشەکشەی دیموکراسی و پێشێلکردنی زیاتری ئازادی ڕادەربڕین. دەقی وتارەکە بە زمانی ئینگلیزی How did Trump win and what is next for the Kurdistan Region?  

ئامادەكردنی: عەلی مەحمود محەمەد تایبەتمەندییەكانی شاری  كەركووك   كەركووك وەك  هەر شارێكی لە شارەكانی  ئەم گەردوونە  , ئەو هۆكارانەی بە شێوەی گشتی ,  بوونەتە هۆی گەشە و گەورە بوونەوەی شار و ڕێژەی شارنشینی لە جیهان , هەمان كاریگەرییان  لەسەر گەشەكردنی شاری كەركووك و بەرزبوونەوەی ڕێژەی  شارنشینی لەم دەڤەرە  داناوە , لە نێوان گەورە بوون و پوكانەوە *, كۆچی جوتیارانی هەرێمی  كەركووك , لە لادیكانییەوە بۆ ناوەندی شار , بەدەر نییە لە یاسای جیهانی لە گۆڕانی پێكهاتەی كۆمەڵ , لە گواستنەوەی كۆمەڵگە لە قۆناغی دەرەبەگایەتییەوە بۆ قۆناغی سەرمایەداری  , كە سیمای سەرەكی ئەم گۆڕانكارییە , خۆی لە  كۆچی بە كۆمەڵی جوتیاران  لە لادێوە بۆ شار , لە  ژیانی لادێنشینییەوە بۆ شارنشینی  دەبینێتەوە  .  وەلێ نابێت ئەوە لە یاد بكەین شارەكان ,  بە ئاست و پلەی جیا لە یەكتر گەشەیان كردووە , هەموو  بە  یەك هێڵی هاوتەریب گەشە ناكەن لە مێژوودا  , پێشكەوتنی ئابوری , لە باربوونی  جوگرافیا و ژینگە , هێمنی هەلومەرجی  سیاسیی ناوچەكە ,  ڕۆڵی خۆیان دەبیننن لەم بوارەدا .  گەشەكردنی شارەكان  لە  هەرێم , وڵات , كیشوەرەكان  ئاست و  شێوازی جودا جودا دەگرنە بەر , شاری وا هەیە لەماوەیەكی دیاریكراودا  لە نەش و نما دەكەوێت و دەپوكێتەوە , تەنانەت  لەسەر نەخشە دەسڕێتەوە , شاری دیكە هەیە   بە پێچەوانەوە بە ڕادەی پێشبینی نەكراو لە ماوەیەكی كورت خایەندا گەشە دەكات  . گرنگترین ئەو پێشمەرجانەی  پێویستە لەو پارچە زەوییەدا  هەبێت , كە شارەكەی  لەسەر دروست دەكرێت , بۆ بەردەوام بوون و   گەشەكردنی شار , دەتوانیین لەم وتەیەی  ئیبن خەلدونەوە بە گوێرەی كات و سەردەمی خۆی لەم خاڵانەدا  چڕ بكەینەوە  :  (( ئیبن خەلدون لە سەدەی 14 ز باسی لەوە كردووە , بوونی لەوەڕگە , زەوی كشت و كاڵ , سوتەمەنی , كەرەستەی خانوسازی بۆ شوێنی شار گرنگە , تاكو هاونیشتمانیان بتوانن پێداویستییەكانیان دابین بكەن 1 . ئەگەر ئەمانە گرنگترین پێداویستی  دروستبوون و گەشەكردنی شار بێت ,  لە 7 سەدە لەمەوپێش , دیارە ئەم پێوەرانە لە ئێستادا  گۆڕانیان بەسەردا هاتووە , ژیانی نوێ پێشمەرجی نوێی بەرهەم هێناوە . شارێكی وەك دوبەی دڵۆپێك ئاوی شیرینی تێدا نییە , كەچی بۆتە  گرنگترین و پێشكەوتوترین شاری عەرەبی و هەموو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست .  سەنگافورە و هۆنگ كۆنگیش ناتوانن  بە هەردوكیانەوە مێگەلە مەڕێك مام ناوەندی  تێر بكەن , یان خۆراكی بولبولی هاووڵاتییەكانیان بەرهەم بهێنن , كەچی هەموو جیهان  ئاواتە خوازن تێیاندا بژێن . بە پێی ئەم پێوەرانەی ئیبن خەلدون دیاریكردوون ئەو پارچە زەوییەی شاری لەسەر دروست دەكرێت دەبێت دارای هەندێك تایبەتمەندی بێت ,  لەو تایبەتمەندییانەوە دەتوانیین  ئەوە هەڵێنجین , ناوچەی  كەركووك هەموو  پێداویستییەكی  بە شاربوون و گەشەكردن و نەشونماكردنی هەبووە ,  چ لە ڕابردوودا ,  یاخود لە ئێستادا , كە پێداویستیەكانی گەشەكردنی شار گۆڕاوە  . هەرێمی  كەركووك  , ئاوهەوایەكی گونجا و سازگار و   لەباری هەیە  نە گەرم نە سارد ,  بۆ ژیان ,  كشت و كاڵ ,  بەخێوكردنی مەڕوماڵات  پلەی گەرماكەی    لە نێوان 8,6 بۆ 42,8 پلەی سەدی یە  (ئەتڵەسی كەركووك – ل30) , ڕێژەی باران بارینی  لە نێوان زیاتر لە 500ملم بۆ كەمتر لە 200 ملمە ,  لێ لە ناوەندی شار 300-400ملمە2  .  زۆری لەوەڕگای بەرینی  نایاب بۆ مێگەلەكانییان لە پێدەشتەكانی كەركووك , هانی  كۆچبارەكانی دەوروبەری داوە بۆ نیشتەجێ بوون لێی , لەوەرگەی مەڕو ماڵاتی ڕەوەندەكانی باشور بووە لە وەرزە قات و قڕییەكاندا , لەو دەشتاییە ئۆردویان هەڵدەدا , زەوی تەخت و بەراو بۆ كێلان و كشت و كاڵكردن , دەشتییەكی كاكی بە كاكی دەورەی  شاری داوە , دەشتایی دڵگیر تا دڵ حەزبكات جۆگەو جۆباری پڕ ئاوی پێدا دەڕوات , لە پاڵ كارێز و ڕوبارەكان , دەشتایی بان ساڵەیی تاكو دیدەی چاو تەختانی و پڕ لە گژ و گیایە , تا دڵ بیەوێت بە پیت و بەرەكەتە . گەنم و جۆ یەكێكە لە گرنگترین بەروبومە كشت و كاڵییەكانی هەرێمی كەركووك , ئەم دوو بەروبوومە  بە خواردنە ستراتیژییەكانی مرۆڤ دادەنرێت لە تەواوی مێژوودا   , دەتوانرێت بۆ مێژووی  دوور هەڵبگرترێت و پاشەكەوتبكرێت , هاوكات بەرگەی ڕێگەی دوور و سەخت بگرێت بۆ بازرگانی و گواستنەوە , خواردنی سەرەكی و بەردەوامی مرۆڤیشە  . هەندێك لە مێژوونوسان لەو باوەڕەدان ,  جوتیارانی گەنم و جۆ , بەهۆی بونی كاتی زۆری بەتاڵەوە لە زستان و بەهار ( گەنم و جۆ كاتی زۆری ناوێت بۆ وەبەرهێنان) , زیاتر بیر دەكەنەوەو داهێنان دەكەن , بۆیە زووتر  تێكەڵ بە شارستانی بوونە لە مێژوودا . بە پێچەوانەی ئەو ناوچانەی جوتیارەكانی  لە جیاتی گەنم و جۆ بە كاری چاندنی مەرەزەوە  خەریك بوونە  , ساڵ 12 مانگ , خەریكی بەرهەم هێنانن , كاتیان نامێنێت بۆ بیركردنەوە .  گەنم بۆ یەكەم جار لە مێژوودا  لەم ناوچەیە  بەرهەم هێنراوە و بە جیهاندا بڵاوبۆتەوە . پاشماوەكانی  گوندی چەرمووی 30 ماڵەی نزیك كەركووك , چەمی ڕێزانی دەڤەری قەڵاسێوكە , باشترین بەڵگەن بۆ ئەو ڕاستییەی ناوچەی كەركووك دایانگەی شۆڕشی كشتوكاڵە . ((  كەركووك بارانی زۆر و ئاوهەوای فێنكە  , ناوچەیەكی بە بەرەكەتە بۆ بەروبوومی دێمی , چاخی كشت و كاڵی سەرەتایی لە نزیك 10 هەزار ساڵ لەمەوبەرەوە لە كوردستان , چەمچەماڵ – چەرمو – چەم ڕێزان  سەری هەڵداوە . یەكەم ئاوەدانی لە شێوەی گوندی كشت و كاڵی لە كوردستانەوە سەری هەڵدا 3 .  لە مێژوودا كشتوكاڵ و بازرگانی لە پێشەوەی بزاوتە ئابورییەكانی كەركووك  بوونە . كەركووك وەك شار و ناوچە ,  گرنگی سێ لایەنەی هەبووە لە ڕابردوودا  (( ناوچەیەكی كشت وكاڵی , سەرەڕێی بازرگانی , ستراتیژی  شوێنی  سەربازی)). كشت و كاڵی ناوچەی كەركوك ,  بەشێوەی گشتی دێمییە , بەشێك لە زەوییەكەی گاسنی پێدا نەهاتبوو   , هاوكات  بەراویش لە دەمزێ و چەم و جۆگەلەو  كانی و كارێزەكانی كراوە . دەوروبەری كەركووك بە باخی میوەو ڕەزوو كارێزە پڕ ئاوەكانی ناسراوە لای گەڕیدە و ڕۆژهەڵاتناس و گەشتیارەكان . بوونی لەوەڕگەی بەرینی  نایاب ,  ئاووهەوای گونجاوو لەبار ( نە سارد و نەگەرم) یارمەتیدەری پەروەردە كردنی بەربڵاوی مەڕوماڵات و ڕەشە وڵاخ و تەنانەت گامێش بووە لەم ناوچەیە . لایەنێكی دیكەی گرنگی ئەم دەڤەرە ,  بوونی سامانی ژێر زەمینی زۆر و زەبەنی  ئاوی سازگارە  .   بونی سەرچاوەی ئاوی خواردنەوە لە نزیك شار ,   هۆكاری سەرەكییە بۆ بوونی هەر شارێك و گەشەكردنی . كەركووك  ناوچەیەكی دەوڵەمەند لە ڕووی هەبوونی  ئاوەوە ,  پاشەكەوتێكی گەورەی  سامانی ژێر زەمینی ئاوی   هەیە ,   لەم ناوچەیە زۆر بە ئاسانی  بیر  دەگات بە ئاو  , سەرباری بوونی  ئاوی سەرزەمینی زۆر تیایدا  وەك   زێی بچوك ,   خاسە , عەرەفە ,  ناوچەی قۆرییە ,  سیروان ,  ...  كانی و كارێز و ناعورەكانی    . ئاوی خاسە سەرباری خواردنەوە ,  بۆ كشت و كاڵ و ئاودێری و كارپێكردنی ئاسیاوەكانی شار  بەكار دەهێنرا . شوێنەكەی لە بەرزاییە  , بۆیە مەترسی لافاو  لە سەر شار نییە . هەرچی  لە ڕووی كەرەسەی خانوەوەیە  , دەتوانیین كەركووك بە دەوڵەمەندترین شاری ناوچەكە  دابنێین لەم بوارەدا , دارای خاكێكی پتەو  , قوڕی جیڕو خۆڕاگر , بەردو مەڕمەڕی بەهێزە , جۆری كەرەسەی خانوو , تەمەنی خانوو و شێوەی دروستكردنی دیاری دەكات . كەركووك دارای ئاوهەوای مام ناوەندیییە  , بە پێی پێوەری ئیبن خەلدون بێت , خەڵكەكەی ویستییان لە خانووی بەردینە (( ئیبن خەلدون باوەڕی وایە خەڵكی ناوچەی ئاووهەوای مام ناوەندی خانوەكانییان بە بەرد دروست دەكەن و بەشێوەیەكی هونەرییانە دەیڕازێننەوە 4 . كەرەسەی سەرەتایی خانوو دروستكردن  لە كەركووك بریتییە    : (ئاوی خاسە , گەچ , قایە , گڵی سوور , قەمیشەڵان , دیرەگ ....  ). بوونی كورەی بەرهەم هێنانی گەچ لە كەناری شاری كەركووك بە دوری نزیك بە 1-2 كم لە قەڵاوە  , قایە و بەردی مەڕمەڕی سپی زۆر و زەبەن كە بەناوبانگە لە هەمان شوێن. هەروەها ڕوباری خاسە لە نزیكترین پنتی ئاوەدانیی كەركووكەوەیە  , قەڵا  چەند مەترێك لێوەی دوورە , سەرباری  ئەوەی وەك ئاماژەمان پێیدا , نزیكی لە سەرچاوەی ئاوەوە , زوو گەیشتن بە ئاو بۆ لێدانی بیر و ناعور و كارێز  .  گڵە سوورەی ناوچەی كەركووك ,  بەناوبانگە لە خۆراِگری و جیڕی بۆ سواق دان و پڕكردنەوەی بان خانوو , یاخود دروستكردنی خشت   . تەنووری كەركووك لە هەموو عێراق و ناوچەكانیی دەوروبەرەوە دێن بۆ كڕینی ,  بەهۆی  باشیی  گڵەكەی و خۆڕاگری و جیڕی قوڕەكەی  . نزیك بوونی  شار لە ناوچەی ڕەزو باخ  و   دارستانەكانەوە , وەك قۆرییە  , چەمی زەنگەنە , سەرخاسە , قەڵاسێوكە , شێخ بزێنی خواروو سەروو ,  قەرەحەسەن , تازە ,  خورماتوو ....  , هەروەها بێشەڵانی چڕ و پڕی كەنار چەم و ڕوبارەكان ,   دەتوانێت پێداویستیەكانی خانوو دروستكردن  دابین بكات  , لە داری دیرەگ و تەختەی دەرگا و پەنجەرە و قەمیش ڕێژكردنی خانوو ,  لە قامیش كۆلێت و كەپر دروست دەكرێت , سەری خانووی پێ دادەپۆشرێت , كەركووك ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بە پیشەڵانی قامیش .  هاوكات دابینكردنی  پێداویستی ماڵان و حەمامەكانی شار  لە  سوتەمەنی , هەروەها دەرگای ماڵان لە دار گوێزی پتەو  دروست دەكران , بزماری سەرپانی گەورە بەسەرییەوە , تەنانەت بە 10 كەسی بەهێزیش ناكرایەوە .  زۆربەی شارە گەورەكان یان لەدەشتایین , یاخود كەوتونەتە قەراغ  ڕوبار و دەریاوە  . كەركووك  كەوتۆتە  ناوەندی ناوچەی  گەرمیانەوە , جگە لەباربوونی كەشەكەی و بە پیتی خاكەكەی  , هاوكات كەوتۆتە دەشتاییەكی پان و بەرینی ئاودارەوە  , گەلی و دۆڵ و ملەی تەنگەبەر لە كەركووك نییە , بۆیە قەڵای بۆ  دروستكراوە بۆ پاراستنی لە هێرشی داگیركەران ,  شار كەوتۆتە ناو  قەڵایەكی  لە گرتن نەهاتوو , لە دامێنی دەشتێكی بەرینی پڕ لە هەڵەت و تەپۆلكە , گردەكانی ستراتیژین  بۆ كاروباری سەربازی , , ڕەزو باخی سەوزەی كەركووك لە وەبەرهێنانی تور و سڵق و سەوازایی بەناوبانگە لە ناوچەكە و  هەموو عێراق .  پێكهاتەی جوگرافی شار  ,  كاریگەری  لەسەر قەبارەكەی دادەنێت  , دەشتایی بوونی سنووری شار ,  هۆكاری گەورەبوونەوەیەتی بە گوێرەی ژمارەی دانیشتوانی . كەركووك  كەوتۆتە جەرگەی تەختاییەكەوە  , بە هەر چوارلادا توانای گەورە بونەوە و فراوان بوونی  هەیە , بە پێچەوانەی سلێمانی و ڕەواندز و ئاكرێ و ئامێدیی و ......  . هەروەها لەباربوونی ئاووهەوا  ,  هاوكاری زۆربوونی ژمارەی دانیشتووانە , تا ئاووهەوا لەبار بێت ,  تەندروستی هاووڵاتیان باش دەبێت و نەخۆشی كەم دەبێتەوە , هاوكات  پەیداكردنی خۆراك سانا دەبێت  ,  بۆ نموونە ئاوهەوا هۆكاری سەرەكی بوونی نەخۆشییە لە ناوچەی ئیستیوائی  , كە ئەمەش بە یەكێك لە خاڵە نەگەتیفەكانی  كیشوەری ئەفریكا دادەنرێت , یەكێك لە  هۆكارەكانی  زۆربوونی مردن و دواكەوتویی ئابوریی   . لایەنێكی دیكە بۆ درێژەدان بە ژیان و گەشەدان بە چالاكی ئابوری , بوونی سوتەمەنی و  وزەیە لە نزیك شار . لە چاخەكانی ناوەڕاست ,   وزە بریتی بوو لە دار و پاشماوەی ئاژەڵ و ئاوو هێزی دەست و ئاژەڵ  (دار و پاشماوەی ئاژەل زیانیان هەیە بۆ ژینگە) 5 . مێژوونووسە یۆنانییەكان لەپرۆسەی (ئەلیكسەندەری گەورەدا) ئاماژە بۆ سێ شتی گرنگی ستراتیژی سەردەمە كۆنەكان دەكەن لە كەركووك ئەویش ( قەڵا, ئاگر,ڕووباری نەوت)ە 6. كەواتە كەركووك دەوڵەمەندە بە هەموو سەرچاوەكانی وزە . وەك ئاماژەمان پێیدا  , كەركووك  ناوچەیەكی لەبارە بۆ پەروەردەكردنی ئاژەڵ , خەڵكی كەركووك , بە بەرفراوانی كەڵكیان لە پاشماوەی ئاژەڵ وەردەگرت بۆ سووتەمەنی ماڵان  و گەرمكردنی حەمامەكان , ئەمەش زۆرجار سەرچاوەی نەخۆشییە كوشندەكان بووە لە مێژوودا . هەرچەندە دەرهێنانی نەوت لە كەركووك كۆنە , وەك گرنگترین بەشی وزە  ((لە ساڵی 1639 وە نەوت بەشێوەی سەرەتایی لە كەركوك دەرهێنراوە 7 . ((یەكەم بیری  نەوت لە جیهان لە ساڵی 1859 ز لێدراوە 8. قیر لای كریستانەكان پیرۆزی خۆی هەیە  , لە  سواقدانی پەرستگاكان بەكاری دەهێنن . لە مێژووی كۆنیشدا بەكار هاتووە (( لە نێو گۆڕێك لە ئەشكەوتی ( شانەدەر) چەقۆیەك دۆزراوەتەوە , كە لە بەردی مەڕمەڕ دروست كراوەو مستەكەی ئێسكەو بە قیر داپۆشراوە 9.  ئەمەش  بۆتە هۆی ئەوەی گرنگی بازرگانی شارەكەی زیاد كردووە. بەم شێوەیە دەبینیین هەموو ئەو تایبەتمەندییە سروشتییانەی   پێویستن بۆ دروستكردنی  شار  لە ناوچەیەك و گەشەكردنی  , بە گوێرەی پێداویستی  سەدەی 14  و پێشتریش ,  لە كەركووكدا  بوونی  هەبووە , هەر بۆیە كەركووك توانیوییەتی  بەردەوامی بەخۆی بدات وەك شار و  گەشەشبكات . بوونی نەوت بەتەنها لەم سەردەمە  لە كەركووكدا  بەسە بۆ بوونی ئەم شارە  بە ناوەندێكی گرنگی سیاسی و كاڕگێڕی . هەر نەوتە كوێتی كردووە بە شار لەو بیابانە لماوییە , دوبەیەكی دواكەوتویی كردووە  بەگرنگترین شاری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (( دۆزینەوەی نەوت بووە هۆی كۆبونەوەی دانیشتوان بە دەوری كۆمپانیاكان , بێجی نمونەیەكە 10 . لە پاڵ هەموو ئەمانەی تا ئێستا  ئاماژەمان پێیاندا , كەركووك مەزارگە و ئارامگەی كەسایەتی ئاینی جیاجیای تێدایە , مەڵبەندی چەندین تەریقەتی سۆفییانە  بووە لە كۆنەوە ,    بوونی  مەرقەدەكانی دانیال پێغەمبەر , ئیمام قاسم , زین العابدین  لە كەركووكدا , خاڵی بەهێزن , هەروەها   هۆكارن بۆ بەردەوامی دان بە كۆبونەوەی دانیشتووان لە دەورو بەریان  , بە تایبەت هەردوو مەرقەدی ئیمام قاسم و زین العابدین , ساڵانە ژمارەیەكی زۆر  شیعە دەچن  بۆ سەردانی , ئەمەش  گەشە دەدات بە گەشت و گوزاری ئاینی ناوچەكە , لە گەڵیدا  بازاڕی شارەكە دەبوژێنێتەوە  , بوونی خانێك بەناوی هیندی خانلەر(خانی هیندییەكان) لە كەركووكدا , كە بۆ زیارەتی شوێنە پیرۆزەكان لە هیندوستانەوە بۆی هاتوونە , باشترین بەڵگەیە بۆ بۆچونەكەمان . بوونی قەڵا لە كەركووك لە ڕابردوو قەڵا قەڵغانی شارە بووە  بۆ بەرەو ڕوبوونەوەی  هێرشبەرانی دەرەوە , بەبێ بوونی قەڵا و بورج شار ناتوانێت  بەرەو ڕووی سوپای زۆر و زەبەنی هێرش بەران ببێتەوە , شار بەرامبەر بە هەڕەشەی دەرەوە ,  دەبێت پارێزراو بێت بە شورای قایمكراوو و قەڵای قایم   .  بۆ بەرەو ڕوبونەوەی مەترسی دەرەوە , دروستكردنی قەڵا پێویستی  سەرەكی بوو بۆ  درێژەدان بە ژیان   ,(( قەڵا لە توانای سەربازی شار زیادەكات وتوانای بەرگری دەباتە سەر 11. مرۆڤ لە چاخە كۆنەكاندا ,  لە سەردەمی نەبوونی پەیماننامەی نێودەوڵەتی و  یاسا و ئاشتی دا , هەموو كات لە  قۆناغی جەنگدا بووە بەرامبەر بە دەرەوە  . دەسكەوتی جەنگ ئابوری وڵاتی دیاریكردووە , بەرهەمی نەتەوەیی  وڵات بەشی زۆری لە ڕێگەی غەزەواتەكانەوە دابینكراوە  , بۆ خۆ پاراستن لە كارەساتەكانی  شەڕی هێرش بەران ,  قەڵا باشترین ئامراز بووە بە دەست گەلانەوە بۆ داكۆكی لە مانەوە  . زۆربەی  شارە كۆنەكان لەسەرەتادا بریتی بوونە لە قەڵایەك یاخود كەوتوونەتەوە ناو شورایەك , لەوێوە گەشەیان كردووەو پەلیان هاویشتووە و گەورە بونەتەوە , تاكو لە كۆتاییدا قەڵا بووە بە ناوەندی شار .  كەركووك بەهۆی شێوەی دروستكردنەكەی و چڕبوونەوەی لەناو قەڵا  , قەبارەی بۆشاییەكەی نزیك بوو لە 11% ,   نەبوونی ڕێگاو بانی بەرین  وەڵام بە پێشكەوتنی هۆیەكانی گواستنەوەو داخوازی سەردەم بداتەوە . گرنگی پێ نەدانی قەڵا لەلایەن دەوڵەتەوە ,   خراپی خزمەتگوزارییەكانی  ,  لەم دەیان ساڵەی دوایندا ,  دانیشتووانە  دەوڵەمەندەكەی قەڵا   بەرەو گەڕەكە هێمن و   نوێكانی كەنار شار كۆچییان كرد  ,  لە جێگەیان هەژاران نیشتەجێ بوونە . لەم ساڵانەی دوایندا بەشی زۆری دانیشتووانی قەڵا ,  یان لەتوركمانە هەژارەكانی پێك دەهاتن , یاخود لەو جوتیارە كوردانەی لە لادێوە كۆچیان دەكرد بۆ شار , بەهۆی هەرزانی كرێ خانوو لە قەڵا دەگیرسانەوە . لە سەدەكانی ڕابردوو , دەسەڵاتی ناوچە لە لایەن قەڵاوە بەڕیوە دەبردرا . لەو سەردەمانە وەزیفەی شار زیاتر وەزیفەیەكی سەربازی  بووە , نەك وەزیفەی بەرهەم هێنان  و ئابووری و كارگێڕی   . بۆیە دەبینیین شارەكان بریتی بوونە لە سەربازگەیەكی گەورە :  ((قەڵا لەسەرەتاوە دەزگایەكی سەربازی بووە , كاری كردووە بۆ دابین كردنی ئاسایشی ناو قەڵاو  و دەوروبەرەكەی . سەرباری ئەوەی ناوەندی كارگێڕیی ناوچەكەش بووە  . لەگەڵ ئەوەشدا قەڵا تایبەتمەندی شاری نەبووە , دانیشتوانەكەی بەشێوەی سروشتی لە سەربازان پێك دەهاتن , ئەو سەربازانەی كاریان بە قەڵاوە پەیوەست بووە)) 12.   قەڵای كەركوك دانیشتوانەكەی لە سەربازان و دەست و پێوەندەكانییان و هاووڵاتیان پێك دەهات كە  بە بازرگانی و پیشەگەری و فەرمانبەری و كشت و كاڵی  ژیان دەگوزەرێنن . وەك باسمان كرد شارە قەڵا, ڕۆڵی بنكەی سەربازی گێڕاوە   , لە زۆر كاتدا   شوێنی كۆبونەوەی سەربازان و خێزانەكانیان  بووە , لەو شوێنەوە پەیوەندی بە دەوڵەتی ناوەندییەوە دەكرا , قەڵای كەركووك نموونەیەكە بۆ ئەمە  , ناوەندی دەسەڵاتی مەركەزی بوو لە ناوچەكەدا   . كەركووك لە كۆتایی سەدەی نۆزدەهەم  هەزاران سەربازی تێدا مۆڵدرابوو بە وتەی بارۆن ئیدوارد نۆڵد  (( لەبەر چەند هۆیەك توركیا بە چاوێكی تر دەیڕوانییە ئەم شارە , لێرەدا نزیك 4500 چەكداری دەوڵەتی تێدا مۆڵ درابوو  13 . دروست بوون و گەشەی شار , یان  هۆكاری سەربازی لە پشتەوە  بووە   هەروەك كەركووك و هەولێر  بە بوونی قەڵاكەی  , یاخود هۆكاری ئاینی بووە وەك نەجەف و كەربەلا , یان  هۆكاری سیاسی بۆ داسەپاندنی دەسەڵات بەسەر ناوچەدا  وەك بەغدا, یاخود هۆكاری ئابوری  بووە وەك موصڵ و بێجی  . شاری نەجەف لە سەدەی 9 كۆچی وەك ئیبن بەتوتە دەیگێڕێتەوە ((باشترین شاری عێراقی بووە , لە ڕوی بینا سازی و ڕێك و پێكییەوە , بازاڕی باش و  پاكژی هەبووە  , لە ڕێگای دەرگای ئاوەدانییەوە چوینە ژورەوە , بازاڕی بەقاڵەكان و چێشتچی و نانەواكان  پێشوازییان لێكردین ,  دوایی بازاڕی سەوزەو میوە , پاشان بازاڕی بەرگ دروو ..... 14 . كۆبونەوە لە دەوری ناوەندێكی كارگێڕی بۆ داسەپاندنی دەسەڵاتی دەوڵەت  بەسەر خێڵەكان , سەربازگیری , باج سەندن  ئەركەكانی شارن لە ڕابردوودا .   هەروەها ڕێكخستن پێویستە بۆ كۆبونەوەی دانیشتوان لە دەوری بازاڕ , بۆ ڕێكخستنی كارەكان و پاراستنی نەزم و یاسا بازارگانییەكان و ڕێ گرتن لە فێڵ و  تەڵەكەبازی و دزی و تاڵان  , ئەمانەش بەبێ دەسەڵات ناكرێت .  بازاڕ پێویستی بە چاودێری و باج و لێپرسینەوەو پاراستن هەیە , باج نەدان بە دەسەڵاتی مەركەزی گەورەترین بەرەنگاربونەوەو تەحەدای سیاسی بوو لە ڕابردوو .  بۆ دابینكردنی هەموو ئەمانە شار پێویستی بە دەسەڵات هەیە , بەرزترین ئۆرگانی دەوڵەت لەو سەردەمە قازی قوزات  و والی ولات و قائیدی قوات  بووە , كە ئەمانەش لە شار دادەنیشتن , پادشاش لە پایتەخت ,  هەروەها زیندان وەك شوێنی لێپرسینەوە لە پێشێلییەكان  بەهەمان شێوە لە شاردا هەبووە  . بوونی سەربازگە پێویستە لە هەر ناوچەیەك , لە لایەكەوە بۆ پاراستنی ناوچەكە لە داگیركاری دەرەوە , كە بەردەوام لە بەردەم هەڕەشەی هێرشدا بووە , لە لایەكی دیكەوە  بۆ   پاراستنی  ڕێگاو بانەكان , و سەركووتی یاخی بونەوەكان . هەروەها هاوكات ناوەندی كۆكردنەوەی باجی ڕاهداری(پاراستنی ڕێگاو بان لە دزی) لە خەڵك لەو كاروانانەی لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا , باكوور و باشورەوە  بە شاردا  تێدەپەڕین بۆ ناوچەو وڵاتەكانی دیكە .  گەشەی شار پێویستی بە دابینكردنی  ئاسایش و جێگیری سیاسی , ئابوری , كۆمەڵایەتی  هەیە, شەڕ هەموو كات  مەترسییە بۆ سەر گەشەی شار و  مانەوەی . كەواتە لە ئەنجامدا دەتوانیین بڵێین : باشترین ئامراز  بۆ پاراستنی شار , لە سەردەمی پێش پەیدا بوونی چەك و تفاقی سەربازی نوێ , بوونی قەڵایە . هاوكات ئەو شارانەی قەڵایان نەبووە , شوراو دەرگای شارییان هەبووە , نموونە ئەسكەندەرییە لە میسر 4 دەرگای هەبووە , شەوان دەرگاكانی داخراون 15 . بەغدا بەهەمان شێوە دەرگای هەبووە , بەڵام موصڵ قەڵاو شورای پێكەوە  هەبووە . كەركووك بازاڕی ناوچەكە شار ناوەندی بازرگانی و چالاكی ئابورییە , هەموو شمەكێكی بۆ دێت و لێوە دەرەچێت , نیشانەی شارنشینی و بەرز بونەوەی ئاوەدانییە لە ناوچە . ژیانی لادێ سادەو ساكارە , شار شوێنی كولتوری بەكاربردنە , خەڵك بە دوای خۆشیدا دەگەڕێن , بۆیە بازاڕی بەردەوام لە گەشەكردندایە . لادێ  ژیان  تێیدا  سادەو  ئاسودە و  هێمنە  , بەڵام  ژیانی شار جەنجاڵ و ئاڵۆزە  .  كەركوك نێوەندێكی بازرگانی گەورەیە لە ناوچەكە , دەورو بەری ئاوەدانەو پڕە لە شارۆچكەو قەڵای ئاوەدانی, بازاڕی ساغكردنەوەی  بەروبوومە كشتوكاڵییەكانی ناوچەكە و دەوروبەرەكەشی   بووە..  . ناوەندی ناردەی خوری و مەڕوماڵات وبەروبوومی كشت و كاڵی هەرێمەكە بووە بۆ دەرەوەی ناوچەكە و وڵاتیش  ....  .  لە بەرزاییەكانی زاگرۆسەوە , جوتیاران بەروبوومەكانیان لە بازاڕەكەی ساغكردۆتەوە  . زۆربەی ئەو بەروبومانەی دەنێردرانە دەرەوە ,  لەو بەروبوومانە پێك دەهاتن  , توانای بەرگە گرتنی ڕێگەی دوور و, مانەوە بۆ كاتی درێژخایەن , بەرگەگرتنی  سەختی ڕێگای پڕ هەوراز و نشێوییان  هەبووە , وەك دانەوێڵە و خوری و پێستەو   .. . (هەروەها هەمان هەڵكەوتو وای كردوە دامەزراوە بازرگانییەكان  شارەكانی كوردستان لە یەكتری بچن 16 .   لە دائیرەی مەعارفی بەریتانیدا كەركووك وەك یەكێك لە بازاڕە سەرەكییەكان كوردستان سەیركراوە 17.  لەدائیرەی معارفدا  بەم شێوەیە   وەسفی كەركوك كراوە : (( بنكەیەكی گرنگ و سەرەكی بازرگانییە لە كوردستان )) هەروەها دەنوسێت (( كەركوك بە بازاڕی بەرهەم هێنانی كشت و كاڵی ناوچەكە دەژمێردرێت . جێگەیەكە بۆ هەناردنی خوری و دانەوێڵەو ماڵات و نۆك و كەتیرەی بەرهەم هێنراو لە بەرزاییەكانی زاگرۆسدا 18  . لە بەرواری 25-6- 1820  كلۆدیۆس جیمس ڕیچ , لە گەشتەكەی كوردستانیدا  , كاتێك دەبێتە میوانی میری بابان لە سلێمانی , لە یاداشتەكانیدا ئەمەی خوارەوەی  نوسیووە : (( شەوی ڕابردوو من و عومەر ئاغا سەبارەت بە بەرووبوومی كوردستان زۆر دواین . شاری كەركوك ئەو بازاڕەیە كە هەموو بەرووبومی ئەم بەشەی كوردستانی بۆ دەبردرێت  19 . كەركووك جگە لەوەی بازاڕی ساغكردنەوەی بەروبوومی جوتیاران بووە , هاوكات بازاڕەكەی  ناوەندی پەیدا كردنی پێداویستییەكانی هاووڵاتیانی هەرێمی كەركووك و شارەكانی دەوروبەریش  بووە , ئەمە وا دەكات بڵێین : كەركووك شارێكی بازرگانی هەرێمی گرنگ بووە لە ناوچەكە  (( لە هەندێك تێبینی ڕیچدا ئەوە دەرەكەوێت گەلێك شتومەكی دەگمەن و بە بەها لە كەركوكەوە بۆ سلێمانی دەنێردرا 20 . كەركووك پەیوەندییەكی ئابوری بەهێزی بە شاری سلێمانییەوە هەبووە , بازاڕی دووەمی خەڵكی ناوچەكە بوو , ئەمەش وایكرد خەڵكی هەردوو شار پەیوەندیی بەهێز پێكەوە ببەستن , تا ئاستی هەڵگرتنی پاش ناوی كەركووك لە لایەن بازرگانانی سلێمانییەوە  (( ئەم جۆرە پەیوەندییە بەهێزە ئابوورییانە وایكرد كە هەندێك لە خانەوادە بازرگانییە ناسراوەكانی سلێمانی نازناوی (( كەركوكی  -  كەركوكلی)) بۆخۆیان دابنێن 21 . هەرێمی شار , ئەو پانتاییە جوگرافیایەیە , نزیكترین بازاڕ لێوەی شاری سەرەكی هەرێمەكەیە, هەموو خەڵكی ئەو سنوورە ,  پەیوەندیی سەرەكییان  بەو شارەوەیە و پێداویستییەكانیان لێی دابین دەكەن  . كەركووك یەكێكە لە شارە هەرێمییە گرنگەكان , پانتایی جوگرافیای هەرێمی كەركووك بەرفراوان و تەختاییە   , هاوكات دەوڵەمەند و بە بەرهەمە ,  بۆیە پەیوەندی كردن بە شارەوە سانایە , بەهۆی دەوڵەمەندی و فراوانی دەوروبەرەكەیەوە , پێویستی   بازاڕی دەوڵەمەند و  گەورە هەیە   . هەندێك هەرێمی شار  كە دوورن لە ناوەندەوە   ,   دانیشتوانەكەی  دابەش دەبن بەسەر دوو بەش ,  لە نێوان دوو شار , وەك دەشتی تەقتەق و ناوچەی تەكییەی چەمچەماڵ و گوێر و سێبیران .... . بەهۆی لە باری پێكهاتەی  زەوی و كەش و هەوای  هەرێمی كەركووكەوە ,  دەوروبەرەكەی هەموو ئاوەدان بووە بە درێژایی مێژوو ,  هاوكات هیچ بەربەستێكی سروشتی سەخت  نەبووە لە نێوان كەركووك  و هەرێمەكەی  , لە یەكتریان داببڕێت و پەیوەندی سەخت بكات لە نێوانیان  , بۆیە دەبینیین بەشێكی زۆری هەرێمەكە  بە شارو شارۆچكەكانییەوە , تەنانەت هەرێمی شارەكان دەوروبەریش  , بازاڕیی هەمیشەیی و  بەردەوامیان   كەركووك بووە ,  تەنانەت بەهۆی سەرە ڕێ بوونییەوە  بۆتە بازاڕی  هەرێمی شارەكانی دەوروبەریش . بازرگانی گرنگترین فەرمانی نێوان شار و هەرێمەكەیەتی , سەرباری ئەركە كارگێڕییەكان  كە لادێ بەشار دەبەستێتەوە  . جووتیار لە شاردا  ئەو بەرهەمانە دەفرۆشێت كە   لە بەكاربەری  خۆی زیاترە   , هاوكات پێداویستییەكانی ڕۆژانەی دەكڕێت  , بۆیە بوونی شار و بازاڕ بۆ درێژەدان بە بزاوتی ئابوری و پێشڤەچوونی شار  پێویستە , چەندە ژیان پێش بكەوێت , هێزی بەكاربەری هاووڵاتیان سەردەكەوێت , پێداویستی  هاووڵاتیان دەچێتە سەر , لادێ و شار زیاتر پێویستیان بە یەكتر دەبێت . شار و لادێ لە ڕێگەی كاڵا , سەرمایە , خزمەتگوزاری , بازرگانییەوە  لە یەكتر نزیك دەبنەوە . بازاڕ هۆی سەرەكی گەورە بوونەوەی شارە , چەندە بازاڕ گەشە بكات , چالاك بێت , دەوڵەمەند بێت  , ئەوەندە لق و پۆپەكانی لە كاڕگێڕی و خزمەتگوزاری  لە گەڵیدا گەشە دەكەن , هاوكات  پێویستی بەهێزی كاری زیاتر دەبێت بۆ پێڕا گەیشتن بەكاروبارەكانی , لە گەڵیدا  ژمارەی دانیشتووان پێ بە پێی گەشەی بازاڕ  دەچێتە سەر . سەرباری ئەوەی   لە دەوڵەمەندیدا نەخۆشی كەم دەبێتەوە ,  ئاستی تەمەن دەچێتە سەر , كۆمەڵگەی تێر كەمتر دەكەوێتە بەر هەڕەشەی نەخۆشی كوشندە  .  بەهەمان شێوە , چەندە ژمارەی دانیشتووان زیاد بكات , دەبێتە هۆی  گەورەبونەوەی بازاڕە كۆنەكان , هاوكات پەیدا بوونی   بازاڕی تازە  .  واتە بازاڕ و ژمارەی دانیشتووان پەیوەندییەكی ڕاستەوانەیان لەگەڵ یەكدیدا  هەیە  .  لە گەڵ گەشەی بازاڕ و زۆربوونی  ژمارەی دانیشتووان , ژمارەی  خانوو و ڕێگاو بان و  مزگەوت و حەمام و خان و قوتابخانەو ...  زیاد دەكات , بەمانەش ڕوپێوی شار گەورە دەبێتەوە , لە گەڵیدا كارگێڕییەكەی فراوان دەبێت .   بەهۆی گەشەكرنی بازاڕ و زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان و  ئاڵۆزبوونی كارگێرییەوە ,   شاری كەركووك  لە سنوری خۆی كە قەڵایە دەرچووە دەرەوە , لە سەرەتادا   بە هەر چوارلای شاردا بە شێوەی  بازنەیی گەورە بوەوە , كەركووك و هەولێر نموونەیەكن بۆ ئەم گەورە بوونەوەیە . هیچكە  17 دوكانەكەی گەڕەكی مەیدان و بازاڕی شمشێر دروستكردنەكەی نایەتوانی پێویستی شار و دەوروبەر دابین بكات , هاوكات ژمارەی خانووەكانی نایەتوانی ئەو حەشاماتە بحەوێننەوە , بۆیە شار پێویستی بە دەرچوون بوو لە ناو قەڵا  .  شار یان بەشێوەی بازنەیی بەدەوری خۆیدا گەشە دەكات , بەسەر ڕێگا سەرەكییەكانی شار , یاخود بە دەوری ناوەندە بازرگانییەكاندا پەل و پۆ دەهاوێت  . بۆ كەركووك لە دوو قۆناغی جودا جودادا ,   هەردوو شێوە  گەشەكردنەكەی بەخۆوە بینییوە  .  لە سەرەتادا كەركووك بە دەوری بازاڕدا , بە چواردەوری قەڵادا گەشەیكرد , لە قۆناغی دواتردا بە دەوری خۆی و ڕێگا سەرەكیەكاندا گەورە بوەوە و پەل وپۆی هاویشت  , دوای ئەوەی دەورو بەری بازاڕەكان توانای پڕ كردنەوەی ئەو حەشاماتەیان نەما لە ئەنجامی بەرزی زۆربوونی ژمارەی دانیشتووان و كۆچی جوتیاران لە لادێوە ڕوو لە شار دەستی پێكرد ,  لە قۆناغی ئاوابوونی دەرەبەگایەتی و سەرهەڵدانی سەرمایەداری  . شار جگە لەوەی بازاڕی ئاڵ و گۆڕی  هەرێمە , هاوكات  بازاڕی فرۆشتنی هێزی كاریشە لە ناوچەكە , بێكارانی هەرێمی شار بۆ پەیداكردنی بژێوی  خۆیان ڕووی تێدەكەن , بۆیە پنتی گیرسانەوە  كۆچی بێكارانی هەرێمە   .  كارە گرنگەكانی ڕابردوو لە شار بریتی بوون لە : بیناسازی , پێستەسازی , دەبەخانە ( سركە- عەرەق – ترشیات ) دروستكردن , هەروەها بەرهەمی ئاژەڵداری و هەویركاری . لە سەرەتادا   ناوچەی نیشتەجێ بوون , ناوچەی بازرگانی و پیشەسازی  لە شاردا هەموو تێكەڵ بوون , بەڵام لە قۆناغەكانی دوواتردا بە گەورەبوونەوەو مۆدێرن بوونی شار ,  ئەو كەرتانە لەیەكتر جیاكرانەوە , گەڕەك و ناوچە پیشەسازییەكان دەركرانە دەرەوەی شار  . چینە كۆمەڵایەتییەكان لە شاردا  , بە دەوری یەكتردا جەمسەر  دەبەستن , گەڕەكەكان لەسەر بنچینەی چینایەتی , هەندێك جار لەسەر بنچینەی پیشەیی دابەش دەبن , جەماوەری شار  دابەش دەبن بەسەر گەڕەكی میللی( هەژارنشین  و مام ناوەندی) , هەروا  هاووڵاتیانی ناو كۆلێت و  چینكۆكان , لە لایەكی دیكەوە  گەڕەكی ڕاقی قەراغ شارەكان .  ئەم گەڕەكانە( بە تایبەت گەڕەكە  دەوڵەمەند نشینەكان) سنوری نەتەوەیی لە شارێكی فرەنەتەوەیی وەك كەركووك  دەبەزێنن  , شێوەی سەرو نەتەوەیی بەخۆوە دەگرێت  . بازاڕی شار كەركووك شارێكی سەرە ڕێی بازرگانی بووە لە مێژوودا , ئەمەش وای كردووە  گرنگی ئابوری  تایبەتی خۆی هەبێت . پەیوەندی نێوان  بەغدا - كەركوك لە چاخە سەرەتاییەكانی ئیسلامدا لاواز بوو . لەو سەردەمە ڕێگای  بەغدا   -  كفری  -  داقوق   -  ئەربیل  زۆر بە كەمی بەكار دەهێنرا 22, لە بەرامبەردا ڕێگای موصڵ سامەڕا بەغدا زیاتر  بەكار هاتووە , دیارە گرنگی ڕۆڵی ئابووری شاری  موصڵ هۆكاری  ئەمە بووە . ڕێگای ئەربیل – ئاڵتون كۆپری- دێی شاقرد , قەڵای كەرخینی(كەركەك) –داقوق- قەڵای خورماتوو- بەغدا , تەیمور لەنگ  دووجار پێیدا تێ پەڕیووە , یەكەم جار لە ساڵی 1394 . هەروەها شاە محەمەد بن قەرە یوسف لە ساڵی 1411 ز هەمان ڕێگای بڕیووە  23 .   پردێ لە سەدەی 16ەدا هەبوو ,  كاتێك گەشتیاری ئەوروپی لئون رالوف بینیوییەتی , ناوی ناوچەكەی بە پردێ نوسیووە  24 بەڵام بە شێوەی گشتی ئەم ڕێگایە , سەرباری بوونی ڕێگەی موصڵ – سامەڕا – بەغدا   یەكێك بووە  لە ڕێگا گرنگە پڕ بایەخەكانی بازرگانی لە ناوچەكە  .  لە نێوان هەردوو دەوڵەتی ئێران و عوسمانی , شەنگار- موسڵ – هەولێر – پردێ- كەركوك –داقوق - كفری- خانەقین – مەندەلی- كرماشان , یاخود بۆ بەغدا . دواتریش بە هاتنی ئینگلیزەكان و پێشڤەچوونی هۆكارەكانی گواستنەوە و پەیوەندی ئەم گرنگییەی لە دەست نەدا , بەڵكە بەهۆی سنوری بوونی ناوچەكەوە , گرنگی  زیاتری پەیدا كرد  . ((بەریتانییەكان هەوڵیاندا كەركوك و هەولێر  بكەنە بنكەیەك بۆ پتەوكردنی پەیوەندی یە ئابورییەكان ,  بە ڕۆژئاوای ئێران - كوردستان - ئازەرباینجانەوەی ببەستن . بە مەبەستی ئەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ ناوچەكانی قەفقاس و ئەو دیوو قەفقاس , كە دەكەوێتە سنوری سۆڤیەتەوە لەكار بخەن  25 . بەهۆی سستی هۆیەكانی گواستنەوە ,   بوونی كەركووك وەك شاری سەرە ڕێی بازرگانی , بووە هۆی ئەوەی ژمارەیەكی زۆر (خان)ی لێ دروست بكرێت وەك وێستگەیەك  بۆ پشودان ,  ,  ئەم  میوانخانەو كاروان سەرایانە  , یاخود ئەم خانانە دوو ئەركیان ئەنجام دەدا , لە لایەكەوە فرۆشگاو و  بازاڕی ساغكردنەوەی بەربوومی جوتیاران بوون , لە لایەكی دیكەوە وەزیفەی میوانخانەیان دەگێڕا , هاوكات شوێنی حەواندنەوەی ئاژەڵەكانیشیان بوون  و باری گالیسكەو ئەسپەكانی تێدا دادەگرترا . هەروەها سەرە ڕێبوونی كەركووك ,  وای دەكرد , شار بەردەوام  قەرەباڵغ بێت  لە نێو ئاپورەی فرۆشیار و كڕیاردا ,,  بە بازرگانان و ئەو ڕێبوارانەی  لە ناوچەو شار و وڵاتانی دیكەوە بە كەركووكدا گوزەریان دەكرد , بۆ شار و وڵاتانی دیكە  . خانەكان  لە دوكان و ژوری خەو و حەسانەوە پێك دەهاتن , دەكەوتنە ناوەندی بازاڕەوە ,  زۆربەیان  دوو نهۆم بوون   ,  نهۆمی سەرەوە بۆ حەسانەوەی میوانەكان  ,  لە ژمارەیەكی زۆر  ژوور پێك دەهات ,   خوارەوەش وەك كۆگەی  كەل و پەل و شوێنی  ئەسپ و كەر و .. بەكار دەهێنران . بە دیوی  دەرەوەش لەسەر ڕێگاكان  دەرگای فرۆشگاكان دەكرانەوە . تا ئێستاكەش لەبازاڕی گەورە و  جووت قاوەی كەركووك ,  ژمارەیەك لەو خانانەی تێدا  ماون بە هەمان نەخشەی كۆن   . سەرباری بوونی ژمارەیەك  خان , كەركوك  بە ژمارەی زۆری گەرماوەكانی دەناسرایەوە . لەبەر ئەوەی  هەموو ماڵێك توانای نەبوو  گەرماوی تایبەتی بۆ خۆیان دروست بكەن ,  ئاوو سوتەمەنی پەیداكردن بۆ گەرماو   لە كەركووك سانا نەبوو , بە تایبەت لە قەڵا , هەروەها  پانتایی شار ڕێگەی بەوە نادا , هەموو ماڵێك گەرماوی تایبەت  بە خۆیان هەبێت , چونكە سنووری شار لە قەڵادا قەتیس مابوو  , سەرباری ئەوەی  لە ڕوی ئابورییەوە قازانجی زۆری هەبوو ,نەخۆش و دەوڵەمەند و  سەربازو گەشتیار و بازرگان و ڕێبواران بۆی دەچوون ,  بۆیە ژمارەیەكی زۆر حەمام لە كەركووك دروستكران . گەرماو بە یەكێك لە لەزەتەكانی ژیان دادەنرا . (( شاری دیمەشق 160 گەرماوی تێدابوو , لەبەر ئەوەی ماڵەكان گەرماوییان نەبوو , وتەیەك باو بوو (( نعیم الدنیا الحمام))  26 . مزگەوت و بازاڕ و حەمام و خانەكانی شار  هەموو  لە  نزیكیەكترەوە بوون , كەركووك بە ژمارەی زۆری  حەمام و خانەكانییەوە دەناسرایەوە . لە شار كار دابەش دەبێت , بازاڕ سەرباری بوونی  ژمارەیەك زۆر فرۆشگای  وردەواڵە فرۆش , سەوزە فرۆش , قوماش فرۆش (  تەنانەت فرۆشتنی  ئاورێشم و قوماشی زێڕچن ) , گەنم فرۆش  , قەساب , كەباب خانە , چێشتخانە دوكانی بۆن و بەرامە و بخوڕ ,  , ژمارەیەك پیشەسازی سەرەتایشی تێدا بوو نموونە   كاسە  , گۆزە ,  مەشكە , شەربە , كوپە , تەنوور دروستكردن . بازاڕی توتنچی , قمچی ,قازان سپیكەرەوە, كەبابچی , قوماش فرۆش , كورتان دوور, بەرگ دوور, لێفەدوور , چەخماخچی  , زێڕەنگەر,    پاك كەرەوەرەی  چەك   ,   شەغرە چی , ئاسنگەر ,    پیشەسازی چەقۆ و خەنجەر , گاسن , پەنجەرە , قاپ و قاچاغ  و سەتڵ دروستكەر, نەجاڕی   سندووقی دوڵدوڵی و قاپی و پەنجەرەو ڕەفت ......  دروست كەری تێدا بوو   . لە نەجەف و بەغدا و موصڵ بازاڕەكان  لە یەكتری جیابوون , سەوزە فرۆش -  قەساب-  ئاسنگەر – نەجاڕ .....  هتد  27 . بۆ كەركوكیش ئەمە ڕاستە . . بەشێوەی گشتی شار لەم پێكهاتانەی لە خوارەوە ئاماژەی پێ دەدەم  پێك دەهات : قەڵا - شورا – سەرای - زیندان - بازاڕ – خانوو -  كۆڵان – مەرقەدی پیاوچاكان – قەبرستان- مزگەوت - تەكیە – خانەقا – خان - چایخانە – قوتابخانە – مەخزەن – فرۆشگا . قەبرسان و مزگەوت گرنگی خۆیان هەبوو , گەورەیی شار بە بوونی ژمارەی ئەو مزگەوتانەی  نوێژی هەینی تێدا دەكرا دیاری دەكرا , شارێكی وەك بەغدا لە سەدەی 8 كۆچی 11 مزگەوتی تێدا بوو نوێژی هەینی تێدا دەكرا  28  .   كەركووك  پاش قەتیس مانەوەی بۆ ماوەی زیاتر لە 45 سەدە,   لە ناو قەڵا , لە دەوروبەری  3 سەدەی ڕابردوودا , سنورە كۆنەكەی خۆی دەبەزێنێت و گەورە دەبێتەوە , بە دوو ئاراستەدا گەشە دەكات , لە ڕوی ڕوپێوی شار  وە ژمارەی دانیشتووان  ,   لە خوارەوە  دێینە سەر هەردوو بوار و ئاراستەكە   . گەشەكردنی كەركووك لە ڕوی پانتایی و قەبارەوە                                           وەك ئاماژەمان پێی دا , لە سەرەتادا زۆربەی شارەكان  قەڵا شاربوون , تەواوی پێكهاتەكانی شار , لە بازاڕ و كارگێڕی و گەڕەكی نیشتەجێ بوون ,   دەكەوتنە ناو سنوری  قەڵاوە , یاخود شورای شارەوە  .  لە دەرەوەی قەڵا و شورا , ژیان لەبەر هێرشی بەردەوامی دوژمنان  ئەستەم بوو , مرۆڤەكان هەموو كات  لە ترسی هێرشی لە ناكاو لەسەنگەردا بوون , بۆیە لە قەڵادا ژیانیان بەسەر دەبرد . لەوێدا  بەرامبەر كوشتن و تاڵان و بە كۆیلەكردن پارێزراو بوون , شاری بێ قەڵاو شورا ژیانی تێیدا گران بوو   .  هاوكات قەڵا ناوەندی كارگێڕی و  هێزی دەوڵەتی ناوەندیش بوو لە هەرێمەكە , قائیدی قوات و  قازی قوزات و والی ولاتی لێ دادەنیشت  , كە گەورەترین دەسەڵاتداری هەرێمایەتی  بوون  . جوانترین پێناس بە زمانی كوردی  تاكو ئێستا  بۆ كەركووكی كۆن كرابێت  ,بە باوەڕی  من ئەم چەند ڕستەیەی خوارەوەیە  :  ((لە بنەڕەتدا وەك قەڵاتێكی خڕ لەسەر گردێكی چوارگۆشەیی بینا كراوەو , 120 پێ لەو دەشتانە بەرزترە كە دەوریان داوە , دەڕوانێتە دۆڵی ڕووبارۆكۆكەیەكی كەم ئاو )) 29  . قەڵا ڕەپێوی قەڵا  22 هكتارە , كە دەكاتە  2,2كم2 , بە بەرزایی 18 مەتر  30  . قەڵا لەم گەڕەكانە پێك هاتووە (قەڵا-مەیدان – زندان – حمام مسلم- حمام مسیح). گەڕەكی مەیدان دەكەوێتە  باكوری قەڵاوە , گەڕەكی قەڵا دەكەوێتە ناوەڕاستی قەڵاوە , گەڕەكی حەمام دەكەوێتە  باشوری قەڵاوە . دەرگاكانی قەڵا ئەمانەن ((  داش قاپی , تۆپ قاپی , یەدی قزلار , حەلوچییە)) , 2 دەرگایان بەكار دەهات  بۆ دەربازبوونی گالیسكە , 2شییان بۆ هاتوچۆی  پیادە . تاكو كۆتایی هەشتاكان , قەڵا لە 560 خانوو پێك دەهات , كە كۆی گشتی 4000 كەسی تێدا دەژییا . بەكارهێنانی زەوی  بۆ خانوو 42% پانتایی قەڵای گرتبوەوە . 4% خانووەكانی باش بوو . 45% خانووەكانی مام ناوەندی بوون  . 8% خانووەكانی كەلەپورین . 31% خانووەكانی خراپن . 12% خانووەكانی ڕوخاون بە كەڵك دانیشتن نایەن 8% ناوچەی سەوزایی . 8% دوكان و ناوچەی پیشەگەری . 12% كۆڵان . 10% شەقام  31  . گەورەبوونەوەی شار لە دەرەوەی قەڵا   هەندێك پێیان وایە لە سەدەی 13 دا ,  كەركووك لە دەرەوەی قەڵاش  ئاوەدان بووە , واتە كەركووك تەنها شارە قەڵا نەبووە : (( وڵاتناسی لە مێژینە(یاقوت الحموی) كۆچكردو لە 1229ز ئاشكرای كردووە كە  قەڵای كەرخینی لە دەرەوەش ئاوەدانە 32 .   یاقوت حەمەوی كە لە ساڵی 1228 كۆچی دوایی كردووە , سەبارەت بە كەركووك  دەنوسێت : ( كرخینی بكسر الخا‌و المعجمە پم با‌و ساكنە ونون و یا‌و فعالە وهی قلعە فی وگا‌و من الارچ حسنە حصینە بین داقوقا و اربیل رایتها وهی علی تل عال و لها ربچ صغیر – 33 بەڵام هەندێكی دیكە پێیان وایە , لە كۆتایی سەدەی چواردەهەمیشدا كەركووك تەنها لە قەڵا پێك هاتووە ((  لەسەرەتای كانونی یەكەمی 1393ز ,   تەیمور لەنگ گەیشتە داقوق  , لەوێوە بە ئاراستەی قەڵای كەركووك هەنگاوی نا , كە گەیشتە كەركووك  خەڵكی قەڵا پێشوازییان لێ كردو دڵسۆزییان بۆی دەربڕی . قەڵاكانی كەركووك(كەرخینی) و داقوق و خورماتوو , وە ئەو گوند و شوێنانەی سەر بە ئەوان بوون , ئەمیرە كوردەكانی ناوچەكەو دەسەڵاتدارە توركمانەكان  و فەرماندە سەربازییەكان حوكمڕانی  بوون . وڵاتی كەرخینی  و داقوق بە دەست خێڵێكی كوردەوە بوو ژمارەی پیاوەكانی لە 700كەس  زیاتر بوو 34 . وەك دەبینیین   كەركووك وەك  خورماتوو و داقوق ,  بەقەڵا ناوزەد كراوە  نەك شار , ئەمەش دەربڕی ئەوەیە,  كەركووك  لەو كات و ساتەدا ,  تەنها لە قەڵا پێك هاتووە , وەك سەرجەم شارە قەڵاكانی دیكەی ناوچەكە و بگرە جیهانیش   , ئەگەر پەراوێزی بچوكیشی  هەبوبێت وەك ئەوەی حەمەوی ئاماژەی پێ دەدات  ,  بەهۆی بچوكییەوە شایانی ئاماژە پێدان نەبووە , یاخود هاوین نشینی بووە بەهۆی ئەوەی كەركووك هاوینان زۆر گەرمە , بە ناچاری خەڵكەكەی بە تایبەت دەوڵەمەندەكان  پەنا دەبەنە بەر گوند و ئاوەدانی و كەپرو ناوچە كشت و كاڵییەكان دەوروبەر كەركووك .  نابێت ئەوە لە یاد بكەین , لەو كاتەدا داقوق لە ڕووی ئابوری و كارگێڕییەوە ,  گرنگی زیاتری هەبووە لە كەركووك , بگرە كەركووك بەشێك بووە لە شاری  داقوقا  ,  بۆیە لە سەرچاوە مێژوییەكان ,  ئاماژەكان لەو سەردەمەدا ,  زیاتر بۆ سەر داقوق بووە    نەك كەركووك  ((كەركووك وەكو شارێك ئەو دەمە نێوی لە نێو ناواندا نەبووە , بەڵكە ئەو ناوچەیەی كە شاری كەركووكی ئێستای لێ هەڵكەوتووە لەگەڵ ناوچەكانی دەوروبەری بە چەند ناوی دیكە ناسراوە : بەناوبانگترین شاری ئەو وەختەی دەڤەری كەركووك , شاری داقوقا(داقوق) بووە * كە لە سەرچاوەكاندا تا ڕادەیەك زانیاری مێژوویی لەسەر تۆمار كراوە  35 . ((تا كۆتایی سەدەی 14 لە ڕوی كارگێڕیی و ئابورییەوە بەشێك بوو لە داقوق 36  . لەم خشتەیەی خوارەوە ,  كە ئاماری داهاتی كوردستانی بەشی عوسمانییە , لە ساڵی 1349 ز ئەنجامدراوە  , تیایدا ئاماژە بە داقوق كراوە نەك كەركووك , هەروەها خشتەكە  دەوڵەمەندی ناوچەی كەركووك دەردەخات , كە لە دوای سنجار زۆرترین داهاتی هەبووە بۆ دەوڵەتی ناوەندی : زەنگاباد        11500 دینار خانەقی ن    12200 اربیل        22000 ئاكرێ        27000 داقوق        78000 سنجار        147500 ئامەد        30000  37  . كەركووك ناوێكی تازەیە بۆ شارەكە , تاكو سەدەی پانزەهەمی زاینی ,  كەركووك بە قەڵای كەرخینی ناوبراوە ((بۆ یەكەم جار ناوی كەركووك بەم شێوەیەی ئێستای لەساڵی 1424-1425 ز بەكار هاتووە , لە پەرتوكی زەفەرنامەی شەرەفەدینی عەلی یەزدی  38  . یەكەم بەكارهێنانی ناوی كەركووك لە لایەن عەلی یەزدییەوە بوو لە سەدەی 15 ی ز  39  . وەك ئاماژەمان پێیدا , زۆر پێیان وایە , كەركووك تەنها لە قەڵایەك پێك هاتووە , تەنانەت لە سەدەی شانزەهەمیشدا  (( بە گوێرەی (منمنە) یەكی مێژوویی, كە   هێرشەكانی سوڵتان سلێمان قانوونی بۆسەر عێراق لە ساڵی 1525دا دەردەخات , تەنها ئاوی خاسەو قەڵا دەردەكەوێت , ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت , لەو كاتەدا شاری كەركووك تەنها لە قەڵا پێك هاتووە 40 . هەمان نووسەر , ئاماژە بە قەبارەی شار دەكات ,  لە ناوەڕاستی سەدەی 16 ((بە گوێرەی بەڵگەنامەكان ,  كە مێژوییان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1548 ,  شار پێك دەهات  لە 145 خانوو كە خێزانەكان  تێیدا دەژیان , وە 23 خانوو سەڵتی   تێدا دەژیا , سەرباری بوونی بۆیەچی و ئاش و مزگەوت لە شاردا  41 . یەكێك لەو مزگەوتانەی ئاماژەی پێداوە ,  مزگەوتی ئولۆیە  (( مزگەوتی ئولو لە سەر پاشماوەی كەنیسە دروستكراوە , مێژوی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 16  42 .   مزگەوتێكی گرنگی پیرۆزی دیكەی شار , مزگەوتی دانیال پێغەمبەرە  ((مزگەوتی دانیال پێغەمبەر  لە ڕابردوودا كەنیسە بووە , نووسینەكان سەری دەیگەڕێنێتەوە بۆ سەدەی چواردە  43  . ((سوڵتان مەحمود غازان , كە حوكمی ئێران و عێراقی كردووە لە ساڵی 1295  -  1304 دا ,  پاش ئیسلام بوونی زۆر توندڕەو بووە ,  كەنیسەی كریستانەكانی كردووە بە مزگەوت , ئەگەری ئەوە هەیە ئەو كەنیسەی دانیالی كردبێت بە مزگەوت  44  . قەڵا  سەرباری دانیشتوانەكەی , شوێنی نیشتەجێبوونی سەربازانیش بووە , بە هۆی ئەوەوەی شار سەنگەری پارێزگاری ناوچەكە بووە لە هێرشی تاڵانچی و  داگیر كەران , بۆیە هەموو كات وەزیفەی سەربازی هەبووە . گەڕەكی  ئەغالق چونكە شوێنی نیشتەجێی سەركردە سەربازییەكانی ئینكشارییەكان بووە بۆیە بە گەڕەكی ئاغالق ناوبراوە   ((گەڕەكی ئاغالیق لە قەڵا شوێنی نیشتەجێی سەربازان بووە  45  . بە هەمان شێوە  گەڕەكی حەمام ,  بۆیە ئەو ناوەی لێنراوە ,  چونكە حەمامێكی گەورەی تێدا بووە , گەڕەكی مەیدانیش بازاڕی لێ بووە , بازاڕی شمشێر دروستكەرەكان , هەروەها   پاشماوەی 17 دوكانی لێ  دۆزراوەتەوە . حەمام مەسیحیش چونكە كریستانەكانی تێدا ژیاوە ... . ((كۆنترین باڵەخانە لە قەڵا ,  یەدی قزلەرە ,  كە لە5 نهۆم  پێك هاتووە , نهۆمی یەكەمی زیندان بووە , بۆیە  بەو  گەڕەكەیان ووتووە ( زیندان)  46 . بوونی زیندان و سوپا لە قەڵای كەركووكدا  , بە مانای بوونی فەرمانداری سەربازی و قازی  دێت لە قەڵادا   , لەو سەرو بەندەدا ئەم دوو پلە كارگێڕییە,  بەرزترین پلەی دەسەڵاتداریەتی  هەرێمایەتی بوون لە پاڵ والی وڵات  , ئەو كەسایەتییانە   بەو پلە كارگێڕییە بەرزەوە تەنها لە شاردا دادەنیشتن  , پاش ئەوەی كەركووك پلەی كارگێڕییەكەی بەرز بوەوە  والیشی تێدا جێگیر بووە  . گەڕەكی  ئیمام قاسم  لە ناوەڕاستی سەدەی 16دا  ئاوەدان بووە  ,  دووری قەڵا لە ئیمام قاسمەوە لە دەوروبەر 1 كم ە , بۆیە دەتوانیین ئەم ئاوەدانییە بە بەشێك لە شار دابنێین   ((بە گوێرەی ئەو سەرچاوانەی بە دەستمانەوەیە كە مێژووی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1548 گەڕەكی ئیمام قاسم لە 21 ماڵ  پێك هاتووە , بەڵام مێژووی مزگەوتی ئیمام قاسم  نەزانراوە  , لێ ئەوەی ڕوونە ئەم مەرقەدە  لە ساڵەكانی 1614  -  1691  -  1894 چاك كراوەتەوە 47  . مێژووی مەزارگاكا   زۆر كۆنترە لە سەردەمی چاك كردنەوەی چەند جارەی  , هەروەسا مەزارگای كەسایەتییەكی وەك  ئیمام قاسمی پیرۆز لای شیعەكان   ,  بە بێ ئاوەدانی نابێت لە دەوروبەرەكەی , مەزارگای كەسایەتیەكی گەورە لای مەزهەبێكی گۆڕ پەرستی وەك شیعە  , پێویستە بە موەزین و خزمەتگوزاری هەیە  ,  بەردەوام شیعەكان  بۆ سەردانی هاتوونە , بوونی خانێك بە ناوی هیندلر خانی  لە كەركووكدا , كە بە ناو زیارەتكەرانی هیندییەوە ناو نراوە ,  باشترین گەواهییە بۆ ئەم بۆچوونە . وەك ئاماژەمان پیێدا , نووسراوەكان ئاماژە بە بوونی ئاوەدانی  لە دەرەوەی قەڵا , هەروەها نەبوونی دەدەن , بابزانیین گەشتیارە بێگانەكان لەم بارەوە چی دەبێژن :  ((ئۆتێر كە یەكەم گەشتیاری فەرەنسی بووە , لە ساڵی 1735  سەردانی كەركووكی كردووە ,  لە ساڵی 1739 دووبارە سەردانی كردۆتەوە , باسی ئەوە دەكات كەركووك شارێكی قەبارە مام ناوەندییە . هەرەها ئاماژە بە ئەوەش دەكات كەركووك لە دووبەش پێك دێت , بەشی یەكەم قەڵاكەیە و بەشی دووەمی ناوچەی دەوروپشتی قەڵایە كە بازاڕی شار پێك دەهێنێت 48  .   بە پێچەوانەی(یاقوت الحموی) و ئەو سەرچاوانەی  ئاماژەمان پێیان دا , كە باس لەوە دەكەن , كەركووك لە دەرەوەی قەڵا  ئاوەدان بووە , هەندێك سەرچاوەی  دیكە پێیان وایە (( لە سەرەتای سەدەی 18 شاری كەركوك لەناو قەڵا قەتیس ماوە , لەدوای ئەو مێژوەوە دانیشتوان لە دەشتاییەكەی خوار قەلاوە خانویان دروست كردووە  . لە ساڵی 1766 گەڕۆك كارستن نیبۆر سەردانی كەركووكی كردوەو دەڵێت: ((كەركوك دەكەوێتە دەشتاییەكی جوانی بەبەرەكەتەوە , بەڵام ئاوەدانی كەمە . تەنها كەمێك لە شارەكە لەسەر تەپۆلكەكە ماوە , تەپۆلكەكە (قەڵا) قەرەباڵغە بە دانیشتوان , شوریەكی   بە قوڕ بۆ دروست كراوەو حامییەی  یەنیجەری تێدایە (حامیە : بەشێك لە سووپا كە پارێزگاری لەو شارە دەكەن كە تێیدان ) ئەمە پێی دەڵێن قەڵا ... .  خانوەكانی ئەم قەڵایە بێ جیاوازی لەو پەڕی خراپیدان , لەناو قەڵا 3 مزگەوتی بە منارەی تێدایە . كەركوك  بارەگای پاشاكانە بە پلەی (گوغتین) بەڵام پاشاكان لەناو شارەكە ناژێن , بەڵكە لە دیوەكەی دیكەی ڕوبارەكە دەژێن و ناوچەی دەسەڵاتی بچوكە 49  . وەلێ بە پێی هەردوو سەرچاوە , كەركووك دەكەوێتە دەشتاییەكی قەشەنگی  دەوڵەمەندەوە ,  بەڵام كەم ئاوەدانە . قەڵایەكی پڕ لە دانیشتوان , بەڵام خزمەتگوزەرانی تەندروستی لاوازە . هاوكات ئاشی زۆری تێدایە , لەوێوە ئارد لێ دەكرێت و  ڕەوانەی باشوور دەكرێت . لەبەر ئەوەی ئاوەدانییەكانی قەڵا و دەرەوەی ,  دابڕانێك لە نێوانییان هەبووە  , هەروەها ئەو ئاوەدانیانە كۆبونەوەی چڕی دانیشتوان نەبوونە , بەڵكە چەند پوازێكی لێرەو لەوێی  بچوكی دانیشتووان بوونە , بۆیە ئەو پوازە نیشتەجێیانە لای هەندێك   بە بەشێك لە كەركووك  دیاری نەكراوە  . كارستن نیبۆر هەر خۆی وەلامی خۆی دەداتەوە , ئاماژە بۆ ئاوەدانی لە دیوەكەی ئەوبەری شار(ئەوبەر خاسە) دەكات , ئەمە سەرباری ئەوەی مەزارگای ئیمام قاسم بوونی حەتمیی بووە لەو كات و شوێنە , ناتوانرێت هاشای لێبكرێت   . نابێت ئەوە لە یاد بكەین , لە دوای  هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی عەباسی ,  هێرشی مەغۆل و تەتەر و سەفەوییەكان  بۆ سەر عێراق و ناوچەكە بە كەركووكیشەوە , زۆربەی شارەكان كەوتنە بەر شاڵاوی وێرانكردن و تاڵان و بڕۆ , ئەمەش وایكرد لە ماوەی چەندین سەدەدا ,  باری ئابوری – كۆمەڵایەتی – شارستانی لە ناوچەكە  لە دابەزیندا بێت , شارەكان هیچ پێشڤەچونێكی وایان بەخۆوە نەبێنیبێت شایانی ئاماژە پێدان بێت . ئەوەی لای مێژوونوسان باوە, سەردەمی خەلافەتی عوسمانی , تەنانەت دوا سەدەكانی دەسەڵاتی عەباسی , سەردەمی پوكانەوەو مت بوون بووە لە مێژووی دەسەڵاتی ئیسلامی , سەردەمی گیانەلای دەسەڵاتی ئیسلامی توركی بوو , سەدەكانی خاوبونەوەو دواكەوتن و گەندەڵی و تێكشكان و هەرەسهێنان بوو , دەوڵەت  بەشێوەی سستماتیك بەرەو هەڵوەشاندنەوەو هەرەس دەچوو , بۆیە چاوەڕوانی گەشەكردنی شاری لێناكرا . جەنگ , پەلاماردان , كاولكردن , تاڵان و بڕۆ , كۆیلەكردن ,  نەخۆشی , لافاو , بومەلەرزە ...  لە مێژوودا زۆر شارو شارۆچكەی لە مرۆڤ پاك كردۆتەوە , زۆر شاری گەورەی بچوك كردۆتەوە , زۆری دیكەی لە بنەچەوە كوێر كردۆتەوە و لەسەر نەخشە سڕیوییەتییەوە  , ئەمە  بۆ كەركووك دروستە  . لە خوارەوە چەند نموونەیەك دەخەمە ڕوو :  ((لە ساڵی 1248ز بارانێكی زۆر باری , لادێیەكان كەوتنە ژێر ئاواوەوە , قەڵای كەرخینی ڕوخا  50  . ساڵی 1733 سەدان گولە نرا بە قەڵاوە , بەڵام داگیر نەكرا . (( ساڵی 1743 هێزەكانی نادر شا  80 ڕۆژ كەركووكیان ئابلوقە دا , 20000 گولە تۆپی گەورەو 20000 گولە مەنجەنیقییان بە قەڵاوە نا , خەڵكێكی زۆری لێ  كوژرا 51 . نادر شاە لە ساڵی 1743 كەركووكی داگیر كرد , لە ساڵی 1746 عوسمانییەكان گرتیانەوە . ساڵی 1769 بومەلەرزە لە شاری دا , ساڵی 1821 ئێران هێرشی بۆ كەركووك كرد ,  قەڵایان گرت , بەڵام لە مانگی شەعبان دەركران , لە ساڵی 1822 ئاژاوەو پشێوی شاری داگرت  52 . لەبەشەكانی داهاتوودا بە چڕی باسی بەشێك لەو نەخۆشی و ئافاتانە دەكەین , پەلاماری دانیشتووانی شاری كەركووكییان داوە , بەشێكی زۆر دانیشتووانی شارییان كوشتووە ,  خەڵكی كەركووكیان بە ناچاركردنی شار چۆڵ كردن كردووە  . وەلی بە باوەڕی من  ئەگەر كەركووك لە دەرەوەی قەڵا بەشێوەی ڕێك و پێك و فراوان  بە پاڵ قەڵایا ئاوەدان بوایە , ئەگەری ئەوە هەبوو شورای شاریان بۆی دروست بكردایە ,  وەك زۆر لەو شارانەی لەبڕی  قەڵایان شورایان هەبووە , یاخود ئەو شارانە هەردووك قەڵاو شورایان پێكەوە  هەبووە , نموونە بۆ شێوەی دووەم شاری  موصڵە قەڵاو شورای پێكەوە هەبووە , ئەوەی وای كردووە بیر لە دروستكردنی  شورا نەكرێتەوە بۆ  ئاوەدانی دەرەوەی شار ,  ئەوەبووە ئاوەدانییەكان پوازی بچووكی لێرەو لەوێی دابڕاو بووە لەشار و لە یەكتر   .   بوونی ئاوەدانی بچووك لێرەو لەوێ لە شێوەی پوازی بچووك بچووك  لە نزیك شارەكان  ئاساییە . ئەو گوند و ئاوەدانییانەی لەو سەردەمە لە دەوروبەری كەركووك هەبوونە ,  بەشێك نەبوونە لە شار , بەڵام بە گەورەبوونەوەی شار  , دواجار  بوونە بە بەشێك لێی نموونە قۆرییە و تسن و بڵاوەیە  . یاخود  ئاوەدانی دەرەوەی قەڵا لەوانەیە هەر پەراوێزی ئاوەدانی ناو  قەڵا بوبێت , خەڵكەكەی هەندێك لە وەرزەكانی ساڵ  , بۆ ڕاپەڕاندنی كارەكانیان ( ئاژەڵداری , كشت و كاڵ , ئاش , درەو , كۆكردنەوەی سوتەمەنی ) لە دەرەوەی قەڵا  , جێگیر بووبن  بۆ ماوەیەكی  دیاریكراو , یاخود ماڵ و هەواری هاوینەی دەوڵەمەندان بوبێت . دەوڵەمەندان بەهۆی بڵاوبونەوەی نەخۆشی , تەنگی جێگاو  , كەمی ئاو , خراپی خزمەتگوزاریی  پەڕیونەتەوە ئەوپەری چەمی خاسە و تێیدا نیشتەجێ بوونە ,پاشان  دەبینیین هەموو دەزگا كارگێڕییە گرنگەكان وەك قشڵەو مەجیدییە هەر لەو بەر دروست دەكرێت , دواتریش هەر بەو شێوەیە دەچێتە پێشەوە , تەواوی دەزگا كارگێڕییەكان گرنگەكانی شار دەكەوێتە ئەوبەری شارەوە  . لە سەدەی 18 بە دواوە ,  دەبینیین كەم  كەم ,  دەورو بەری كەركووك , لە ڕوی ئاوادانییەوە گەشەی سروشتی  لەسەرخۆ دەكات , لە دەستپێكدا بە پاڵ قەڵایا  ئاوەدانی پەیدا دەبێت , قەبارەی ئاوەدانییەكان لەوە دەردەچێت مێژوونوس و گەڕیدەو گەشتیاران ئاماژەی پێ نەدەن   (( لە كارگێڕی عوسمانیدا بازاڕەكان بەگوێرەی پسپۆری و جۆرەكان ڕاستەوخۆ دەوری قەڵاتە نیشتەجێ كراوەكەیان دابوو , بەڵام دایەرەو سەراكانی حكومەت لەناو قشڵەكەی كە لە لای ڕۆژئاوای ڕووبارۆكەكەوەیە دروست كرابوون بڵاوبوونەوەو  53  . سەرباری گەڕەكی  ئیمام قاسم ** و  قۆرییە *** و شوان **** و تسن***** لە پێش ئەو مێژوەوە لە دوری قەڵا هەبوونە . لێرەوە دەبینیین ,  بەرتەكییە بوو بە بەشێك لە ناوكی ئاوەدان كردنەوە سەرەتاییەكانی شار ,  لە كەركووك بە گشتی وە ڕۆژهەڵاتی قەڵا بە تایبەتی  ,  بە دوای ئەو مێژووەدا لەسەرەتاوە شار بە دەوری قەڵادا  بەرین بوەوەو پەلو پۆی هاویشت  . سەرباری ئەو  ئاوەدانیانەی ئاماژەمان پێیان دا ,   ((تەكیەی شێخ  عەبدوالڕەحمان (تاڵەبانییەكان)لە ساڵی 1706 لە دەرەوەی قەڵا دروستكرا  54 . دانیشتووانی شار بە ئەندازەیەك زۆر بوون , بازاڕ و كارگێڕی شار  بە شێوەیەك بەرفراوان بوون ,  شار نایتوانی هیچكە لە پانتایی قەتیس ماوی  قەڵادا وەك ڕابردوو بمێننەوە , ڕوپێوی قەڵا نایەتوانی پێداویستی گەشەی بازرگانی , پیشەسازی , خزمەتگوزاری ,  زۆربوونی ژمارەی دانیشتووان ,  بەرینبوونەوەی كارگێڕی دابین بكات  , بۆیە شار پَویستی بە پێست گۆڕین و دەرچوونە دەرەوە  بوو لە قەڵا  . قەڵا نە جێگەی دروستكردنی بازاڕی نوێی هەبوو , نە دەتوانرا قەسرو قسوری نوێ و ماڵ  و خان و قوتابخانە و مزگەوتی تازەی تێدا دروست بكرێت , بۆیە دەرچوونە دەرەوە لە قەڵا شۆڕشێك بوو بەسەر شار قەڵایی كەركووكدا بەرپاكرا . (( لە قەڵا 756 خانوو هەبوو لە ماڵ و مزگەوت و تەكیە , لە 3 گەڕەك پێك دەهات , بەشی باكور ناوی مەیدانە , گەڕەكی ئاغالق لە ناوەڕاست و حەمام مسلم یان زیندان لە باشوور  55  .   هیچی دی كەركووك لە توانایدا نەما  لە قەبارەو شێوازی كۆندا بمێنێتەوە , وەڵام بە زۆربوونی ژمارەی دانیشتووان و پێشكەوتنە ئابوری وكۆمەڵایەتی وفەرهەنگییەكان بداتەوە ((دانیشتوانی قەڵات بۆ دەرەوەیان  گواستەوەو لە ڕواڵەتەكانی شارستانی ئەوروپی نزیكبوونەوە كە دەستیكرد بە باڵكێشای بەسەر لای ڕۆژئاوای ڕووبارۆكۆكەكە دوای ئەوەی كۆچبەرەكان تێیدا نیشتەجێبوون و زۆربەیان لە مەسیحییەكان بوون  56  . هەرچەندە گەشەی شار لە سەدەی 18 و  19 لە عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ,  زۆر بە سستی و لەسەرخۆیی دەچووە پێشەوە  , لە چاو ڕۆژئاوا , كە بە دوای شۆڕشی پیشەسازی ,  گەشەی گەورەی كرد , كەركووكیش وەك شارەكانی دیكەی ناوچەكە گەشەی گەورەی بەخۆوە نەبینی (( كەركوك شارە جوانەكە زۆر نەگۆڕا لە دوو سەدەی دوایندا   57  . نابێت ئەوە لە یاد بكەین كە كەركوك بە درێژایی ماوەی ململانێی نێوان عوسمانی و سەفەوی  , بە دابڕاوی و فەرامۆشكراوی مایەوە ,  گرنگی پێ نادرا , چونكە خاڵی تەماس و بەروڕوبونەوە و بەرەی پێشەوەی جەنگ بوو  لە نێوان ئەو دوو دەوڵەتە , لەگەڵ لەشكر كێشان و داگیر كردندا بە شێوەی ئاسایی شار دەبوو بە وێرانە .  لە كۆتایی سەدەی 18 ەوە , كەركووك بەرفراوانترین قۆناغی بەرین بونەوەی بەخۆوە بینی  لە مێژووی خۆیدا ,  لە دوای دروستكردنییەوە  تاكو ئەو كات . بازاری فراوان و مۆدێرن ( قەیسەری) , مزگەوتی نوێی ڕەنگاوڕەنگی  لێ دروست دەكرێت , گەڕەكەكانی هاووڵاتیانیش دەرە چنە دەرەوەی قەڵا بۆ پێدەشتەكانی دامێنی  قەڵا  (( حەلواچییەكان و مزگەوتی غەوس دروستكردنیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1780   58 . لە ساڵی 1759 قوتابخانەی غەوسییە لە گەڕەكی حەلواچییەكان دروستكرا   59 . لە ساڵی 1790 ز قوتابخنەی مەیدان دروستدەكرێت 60 . لە دوای حەلواچییەكان ,  بە دووری چەند مەترێك  لە قەڵاوە  , بازاڕێكی مۆدێرن بە گوێرەی ئەو كات  , كە بازاڕی داخراوی قەیسەرییە درووست دەكرێت , هەرچەندە قەیسەری كەركووك لە چاو بەشێك لە شارەكانی  تر زۆر درەنگ دروستكرا , نموونە  لە شاری موصڵ چەند سەدە لەوەپێش قەیسەری هەبووە ,  دروستكردنی قەیسەری بەدوایدا قشڵە , گەورەترین ئینجازی خانە سازییە لە سەدەی 19 لە كەركووك دا , سیمایەكی نوێیان بە شارەكە بەخشی , شەقییان لە قەڵابوونی شار وەشاند .  سەرباری ئەوەی بازاڕی قەیسەری بەو ژمارە زۆرەی دوكانەوە , تەكانێكی گەورەی بە بازاڕی شارەكە دا , هەر بۆیە دەبینیین بە دوای دروستكردنی  قەیسەرییدا , ناوچەكانی نزیكی پڕ دەبێت لەماڵ ,  زۆر گەڕەكی نوێ دروست دەكرێت ((قەیسەری لە ساڵی 1800 دروستكرا , 7 دەرگای بۆ دروستكرا , لە 300 دوكان پێك هات  61   . ساڵی1804 گەشتیاری هیندی میرزا ابو تاڵب خان سەردانی كەركووكی كردووە , دەڵێت كەركووك شارێكی مەزن و مەحكەمە ,  خانووەكانی بە بەردو قایە دروستكراوە , زۆربەی  بەرەو ڕوخان دەچن  62  .   گەڕۆكی ئینگلیزی  بكنغام , دوای 4 دەیە ,  لە سەردانەكەی كارستن نیبور   , لە ساڵی 1816  ,   سەردانی كەركووكی كردووە , بەم شێوەیە باسی شارمان بۆ دەگێڕێتەوە : ((كەركوك لە 3 بەش پێك دێت , هەربەشێكیان ڕوپێوێكی فراوانی هەیە , بەشی سەرەكی لەسەر تەپۆلكەیەكە كە بە تەپۆلكەكەی ئەربیل دەچێت , لەناو ئەم قەڵایە ژمارەیەكی زۆر خانوو هەیە , منارەی هەر 3 مزگەوتەكە لە خانوەكانی دیكە بەرزترن , ژمارەی دانیشتوانی لە نێوان 5-6 هەزارە . بەشی دووەمی شار , كە گرنگە بۆ پارێزگاری لە شار  , ئەم بەشە ڕوپێوی فراوانتر و ژمارەی دانیشتوانیشی زۆرترە لە بەشەكانی دیكە . دەكەوێتە دەشتایی پاڵ قەڵاوە , لە وێدا خانە سەرەكییەكانی شارو چایخانەو بازاڕەكان هەیە , دانیشتوانی ئەم بەشە نزیكە لە 10000 كەسە . بەشی سێیەمی شار  نیو میل لە دوو بەشەكەی دیكەوە دوورە , ئەم بەشە بچوكترین بەشە  ,  خانووەكانیشی  پەرتە ,  ژمارەی دانیشتوانی لە 1000 كەس تێپەڕ ناكات , بەمەش كۆی  ژمارەی دانیشتوانی كەركووك لە 15000 تێپەڕ ناكات 63 . هەرسێ بەشەكەی كەركوك گەورەیە ,  بە پلەیەك وامان لێدەكات وا بیر بكەینەوە , بڵێین  لەوانەیە یەكێك بوبێت لە ناوچە ئاوەدانەكان لەمێژوی زوودا . كەركوك هێشتا گەورەترین شاری دەشتاییەكانی ڕۆژهەڵاتی دجلەیە  64 . لە دوای دروستكردنی بازاڕی حەلواچییەكان لە دەرەوەی قەڵا , لەتەنیشت بازاڕی گەورەی شار ,  بە دەوری بازاڕ و  قەڵایا گەڕەكی نیشتەجێبوونیش دروست دەكرێت ((بریادی و ئاوچی و مزگەوتی نەعمان مێژووی دروستكردنیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1818  65  . ساڵی 1812 پەرتوكخانە لە گەڕەكی موسەڵا دروستكرا , 150 پەرتووكی تێدابوو  66  . گەڕەكە ئاوەدانەكانی خوار قەڵا , لە سەرەتادا بریتی بوون لە : (( ئیمام قاسم , ئەخی حوسێن , پریادی , چقور ,  ئاوچی و موسەڵا و  چای , هەموییان  لە دەورو بەری یەك ماوەی مێژووییدا دروستكراون  67  . لە ساڵی 1815 قوتابخانەیەك لە لایەن جولەكەكانەوە دروستكرا , بە ناوی ( موسوی مكتبی ) (( ناوەكە توركییە , ئەمەش باشترین بەڵگەیە بۆ ئەوەی مەرج نییە , ئەو شوێنانەی ناوی توركیان هەڵگرتووە , مۆركی توركی بونیان پێوە بێت )) , ئەم قوتابخانەیە 60 قوتابی كوڕ تێیدا دەیخوێند  68 . گەڕیدەی بەریتانی كلودیس جیمس لە ساڵی 1820 ز سەردانی لەیلانی كردووە لە 10كم ی شاری كەركووك , هاوكات  سەری لە  قەڵاش داوە  , باس لەوە دەكات ,  چەند گەڕەكێك لە دەرەوەی قەڵا هەیە 69  . گەڕیدەی بەریتانی كلودیس جیمس لە ساڵی 1820 ز سەردانی لەیلانی كردووە لە 10كم ی شاری كەركووك , هاوكات  سەری لە  قەڵاش داوە  , باس لەوە دەكات ,  چەند گەڕەكێك لە دەرەوەی قەڵاكەی  هەیە   70  . بە دوای زۆربوونی ژمارەی دانیشتوانی شار ,  گواستنەوەی بازاڕی سەرەكی شار بۆ دەرەوەی قەڵا , ناوچەی خوار قەڵا دەبێتە ناوەندی ئابوری شار , بۆیە بەرفراوان دەبێت و   گەشە دەكات , بازاڕی جۆراوجۆری لێ پەیدا دەبێت , بە گوێرەی كار و  پیشەكانییان بازاڕەكان  دابەش دەبن  (( ناوچەی خوار قەڵا لە ساڵی 1822 ەوە گەشەی كرد , بازاڕ , چایخانە , خان , ماڵ , ئاسنگەر و خمچی و دارتاش و ...  لێ دروستكرا   71  . هاوكات بەهۆی زۆربوونی ئاوەدانی دەرەوە ,  قەڵا پێویستی بە دەرگای نوێ هەبوو , بۆ پتەوكردنی پەیوەندی ناو قەڵا لەگەڵ  دەرەوەی , كە بە هەر چوارلادا شار پەل و پۆی هاویشت ,  كار و كاسبی و چالاكییە ئابورییەكانی شاریش هەموو كەوتنە دەرەوەی قەڵا . قەڵا 4 دەرگای هەیە , دەرگای ڕۆژئاوا ( تۆپ قاپی) لە 1822 كرایەوە  (( تۆپ قاپی لە ساڵی 1822 كرایەوە  , بۆ ئەوەی هاووڵاتیان لە نزیكترین  ماوەدا بگەنە سەر پردەكە  72  .   بەڵام بە گوێرەی سەرچاوەیەكی دی , لە ساڵی 1824 ز لە ڕۆژئاواوە دەرگای باش قاپی لە بەرامبەر قەڵا لە گەڵ ڕیزێك دوكان دروستكرا , هاوكات دەرگایەكی دیكە و لەگەڵ كۆمەڵێك دوكان لە بەشی ڕۆژهەڵات كرانەوە 73  . لە سەر هەر دەروازە و دەرگایەكی قەڵا  كۆشكێك دروستكراوە كە  دیدەوانی گورز بە دەست دەیپاراستن ,ئەم دەرگا تازانە پەیوەست بوو بە گەورەبوونەوەی شارەوە . لە سەرەتادا وەك ئاماژەمان پێی دا گەورە بوونەوەی شار , تەنها بە دەوری قەلدا بوو . بەشێكی دەوری قەڵا ( خۆرئاوا) بەدیوی خاسەیا , بەهۆی چەمی خاسەوە , توانای گەورە بونەوەی نییە , كە لە هەندێك خاڵدا بەینی قەڵاو خاسە زۆر تەنگ دەبێتەوە بۆ چەند مەترێك  , بۆیە گەورە بوونەوەی كەركووك شێوەی بازەیی بەخۆوە نەگرت .  ئەوبەر خاسە , بە تایبەت قۆریە گەشەی زۆر ناكات لە چاو بەشەكانی دی شار  , بەهۆی دوری لە ناوەندی شار و  نەبوونی پردی مەحكەم لە نێوان هەردوو بەشەكەی شار , پردەكە بریتی بوو لە ((  پردی دارین , بە پانایی 5 مەتر , لە نێوان هەردوو پردەكەی ئێستا , بۆ گواستنەوەی گالیسكە كە ئەسپ ڕای دەكێشا بەكار دەهێنرا   74  .   خاسە  شاری كردبوو بە دوی بەشی دابڕاو لە یەكتر ,  بە تایبەت لە زستان و بەهار كە  ئاو هەڵدەستێت پەیوەندی گران دەبێت لە زۆربەی  كاتەكاندا   (( لە ساڵی 1822 قۆریە بچوكترین بەشی كەركوك بوو , دانیشتوانی لە 1000 كەس تێ ناپەڕی  75  . لە ساڵی 1825 ئاشێكی گەورە, ساڵی 1826 مزگەوتی نائیب ئۆغڵی لە گەڕەكی ئاخر حوسێن , ساڵی 1836 قەرە سەرای لە گەڕەكی شاترلو كە كرا بە  بارەگای دەوڵەت , ساڵی 1845 بەیوك تەكیە لە گەڕەكی بڵاخ دروستكرا ن   76  . بە دوایدا ئاوەدان كردنەوە پەڕیوەوە بۆ ئەوبەر خاسە , دروستكردنی قشڵەو مەجیدییە لەوبەر تەكانی دا بە گەورەبوونەوەی شار لەو بەشە . دروستكردنی قشڵەو مەجیدییە (( قشلە لە قشلاق ەوە هاتووە , قش بە مانی زستان , لاق یش بە مانای شوێن دێت ))   لە پاڵ قەیسەری هەنگاوی گەورە بوو بۆ بە مۆدێرن كردنی شێوەی شار و گەشەدان بە تەرزی  بیناسازی لە مێژووی نوێی كەركووكدا , تەنانەت چەسپاندنی كەركووك وەك گرنگترین شاری ناوچەكە   .  (( قشڵەی كەركووك لە ساڵی 1863 محەمەد نامیق پاشا دروستی كرد  77  .    ((قشڵە لە ساڵی 1836 لەسەر پانتایی 15000 مەتر چوارگۆشە دروستكرا  ,  قەسری مەجیدییە لە ساڵی 1840 دروستكرا ,  كە لە 70 ژور پێك دەهات ,    ماوەیەكی زۆر متەسڕفییە و دارایی و تاپۆو دادگای تێدا بوو , كە گرنگترین دەزگاكانی ئەو سەردەمە بوون  78  .  بەم شێوەیە دەبینیین   كەركووك لە پاڵ گەورە بونەوەی بازاڕ و گەڕەكەكانی , كارگێڕییەكەشی گەورە بوەوە و شێوەی مۆدێرنی بەخۆوەبینی , ئەمەش وەڵامدانەوە بوو بە پێشكەوتنەكانی ڕۆژگار    . ((لە ساڵی 1870 لە پاڵ قەڵا بازاڕی گەورە دروستكرا  79  .   درووستكردنی بازاڕی گەورە , بەو پانتایی و  ڕوبەرە بەرفراوانەوە  ,   وەڵامدانەوە بوو بە پێداویستی سەردەم ,  لە گەورە بونەوەی شار و زۆربوونی ژمارەی دانیشتووان و نیشتەجێ بوونی ڕەوەندەكان لە لادێكان  . مەدحەت پاشا لە ساڵی 1869 هەوڵی دا  , عەشیرەتەكان نیشتەجێ بكات , عەرەبەكانی ناوچەی  حەویجەی كەركووك بەشێكن لەوانە . بۆ دروستكردنی پەیوەندی بەهێز  نێوان هەردوو بەری شار , كە كارگێڕی و سەربازگا كەوتبوونە بەشە نوێكەی شارەوە, بازاڕ و ئاوەدانیش بەرەكەی دیكە  , دروستكردنی پردێكی بەهێز لەسەر خاسە پێویست بوو , هەر بۆیە (( لە ساڵی 1875 پردی بەردینی  خاسە دروستكرا , ئەمەش بووە هۆی  گەشەی بەشی دیوی  قۆریە , پردەكە لە 2 - 4 - 1954  ڕوخێنرا , لە شوێنی پردەكەی ئێستا دروستكرایەوە   80  .  دەرچوونە دەرەوەی شار بۆ دەرەوەی قەڵا ,  بەرین بونەوەی  لەهەردوو بەری خاسە , پێویستیبوونی  هۆیەكانی گواستنەوەی هێنایە پێشەوە بۆ پەیوەندی و گواستنەوە  , بۆیە پردی بەردینی خاسە زۆر گرنگ بوو ,  بۆ بەیەك بەستنەوەی هەردوو دیوی شار . ((لە ساڵی 1882  خان و چایخانە و بۆیە خانە لەسەر خاسە دروستكران  81  . بەدروستكردنی پردی خاسە ,  دیوی قۆرییەو مەجیدییە گەشەی كرد , بۆیە پلەی دووەمی گەشەی شار بەرینبوونەوی قۆرییە بوو لەوبەر پردەكە  . ((ساڵی 1890 قۆریە لە 3 : شاترلو , ساریكەهیە , بەگلەر  پێك دەهات  82  . ((بەشە دەشتایەكەی شاری كەركوكیش (قۆریە ), سەرەتای سەدەی هەژدەیەم دەست بە ئاوەدان كردنەوەی كراوە , ناوی قۆریەش لە گوندێكی بەو ناوە وەرگیراوە  83  .   هاوكات لە پاڵ چایخانەی مەجیدییەوە ((تەكیەی سەید ئەحمەدی خانەقا ,  لە ساڵی 1860 لە دروستكردنی بونەوە  84  .   دروستكردنی تەكییەی سەید ئەحمەد خانەقا , كە كەسایەتییەكی كوردی بەهێزی خاوەند نفوزی  هەموو ناوچەی كەركووك بوو , هەنگاوێكی گەورە بوو بۆ گەشەدان بە شار و پەیدا كردنی هژمۆنیای زیاتری كورد لە كەركووكدا , هاوكات  پەیوەندی مورید و هەوادارەكانیشی  بە كەركووكەوە بەهێز دەكرد . گەداو هاووڵاتیان , جوتیار و ئاغاكان بە خۆیان و دیارییەكانیانەوە دەهاتنە خزمەت شێخ  , شێخ لە لایەن ماڵباتەكەیەوە پشتیوانی لێ دەكرێت , بۆیە ئەگەر كەسایەتی بەهێزو نیشتمان پەروەر بێت , بەهۆی پەیوەندی نەرێت پارێزی باوەوە لەو سەردەمە كارایی لەسەر پارسەنگی نفوزی نەتەوەكانیش دادەنا لەشار . كەركووك لە ساڵی  1880 پێك دەهات لە ((  4630 ماڵ , 1183 دوكان , 284 عەرەسە , 12 نانەواخانە , 12 حەمام , 64 باخچە , 68 ڕەز , ... 85   . هەرچی نووسەری ئەلبانی شەمسەدین سامییە لە لە ئەنسكلۆپیدیای عوسمانی كە لەساڵی (1896) لە چاپخانەی(میهران) لە ئیستانبۆڵ چاپ كراوە لە سەر كەركووك بەم شێوەیە  نوسیوییەتی((قەڵایەك, 36 مزگەوت , 7 قوتابخانە, 15 تەكیە و زاویە, 12 خان , 1282 دوكان , 8 حەما م , پردێك , روشدییەك , 3 كەلیسای هەیە. شارەكە بە نێو قەڵا و ئەو گەڕەكانەی لەدەوروبەر و لای راستی قەڵا درووست كراون پێك دێت . سێ لەسەر چواری دانیشتوان كوردن و بەشەكانی دیكەش لە نستوری, تورك و عارەب و هتد, پێك دێن. 760 ئیسرائیلی(خۆی نەنووسراوە یەهودی, نووسراوە ئیسرائیلی) 460 كلدانی. سەرەڕای ئەوەی كە چەند كاروانسەرایەكی بۆ بازرگانی هەیە, كشتوكاڵی بەراو هەیە و لەدەوروبەرییەوە باخی میوە هەن.لەدەوروبەری شار ئاوی كانزایی و نەوت زۆرە. لەشار ئامێری رستن و چنینی قوماش هەیە. لە شاردا نزیكەی 20 ئامێری رستن و چنینی قوماش هەیە.لەشار دەباغی دەكرێت و تەنانەت ئاوریشم بەرهەم دێت. ئاوی شكوفەی پرتەقاڵ دەگیرێت. لەهاوین ئاو و هەوای گەرمە. ئاو و هەوای شار فێنك و پاكە. لە شارەكەدا چەند مەقبەرەیەكی لێیە و هەندێ پیر و چاكیش قەبرەكانیان خەڵك دەچێتە سەری)) *. بەم شێوەیە دەبینیین كەركووك  لەم ماوەیەدا گەورە بونەوەیەكی فراوان بەخۆوە دەبینێت ,   لە دوای دروستكردنییەوە تا ئەوكات  بێ هاوتا بووە  .  گرنگترین قوتابخانە سەرەتاییەكانی كەركووك ئەمانەی خوارەوەن , لەگەڵ ساڵی دروستكردنی  : -قوتابخانەی غەوسییە ( حەلواچییەكان )  ساڵی 1709 . -قوتابخانەی الایوبییە ,   ساڵی 1710 گەڕەكی شاترلو. -قوتابخانەی پیشەسازی 1868 لە كۆتایی شەقامی ئەتلەس . - قوتابخانەی ڕشدیە ساڵی 1868 ( یەكەم قوتابخانەی نڤامی لە كەركوك دامەزرا لە گەڕەكی ئەخی حوسێن . -قوتابخانەی ئیبراهیم پاشا لە شاترلو ساڵی 1891 . قوتابخانەی نائب ئۆغلی ئەخی حوسێن   86  . 15 ساڵی یەكەمی سەدەی بیست ,  لە كەركووك  ژیان وەك خۆی مایەوە , پاشان بەهۆی گەشەی بازرگانی و هاتنی بێگانەوە بۆ ناو عێراق  , لە دوای داگیركردنییەوەلەساڵی  1918 گەشەی كرد  . وەلێ لە ڕووی قەبارەو ژمارەی دانیشتووانەوە , جگە لە سەردەمی گرانی گەورە , شار هەر لە مەزن بوون و گەورە بونەوەدا بوو . ((ڕوپێوی شاری كەركوك و هەولێر لە نێوان ساڵانی 1890-  1914  بوو بە دووجاری خۆی  87  .   (( ساڵی 1920  ڕوپێوی كەركووك بوو بە 4,8كم2   88  .    بە دوای داگیركردنی عێراق لە لایەن ئینگلیزەوە . ((پۆلیسخانە لە ڕۆژهەڵاتی خاسەوە لە ئەشەك مەیدان دروستكرا , مەلهایەك ( دعارە) لە تەنیشتییەوە كرایەوە بۆ پۆلیسەكان 89  .   لە سەردەمی جەنگی جیهانی یەكەم , دەست كرا بە دروستكردنی هێڵی ئاسنینی بەغدا -  كەركوك . بە دوایدا ویستگەی شەمەنەفەری كەركووك  دروستكرا . بوونی شەمەندەفەر و هاتنی ئۆتۆمۆبێل گەشەی بە شار دا , بوونی شەمەندەفەر و ئۆتۆمۆبێل هۆكاری گەشەی شارن , هاوكات گەشە بە پەیوەندی و بازرگانیش دەدات .  ئیتر سەردەمی كۆڵانە تەسكی ئەوپەڕ داخراوی بن تاقدارەكانی بڵاخ و چقور و موسەڵا نەما , كۆڵانەكان  دەبێت فراوان دروست بكرێن , چونكە ئۆتۆمبێل و عارەبانچی پێدا تێ دەپەڕن . دروستكردنی شەقامی بەرین , قەبارەی شاری گەورە كردەوە , سەرباری ئەوەی  زۆر پیشەو كارگێڕی نوێی وەك پۆلیسی هاتوچۆو دوكانی فیتەری و فرۆشیاری یەدەكی ئۆتۆمۆبێل و پەنچەرچی ....  لەگەڵ خۆیدا هێنا  . دەزگای پۆلیس ,  گومرگ , باج , یانەی وەرزشی ,   نەخۆشخانەی سەربازی  هەموو ئەمانە  پێویستی  ئینگلیزەكان بوو   لە عێراقدا , بۆیە  سوپای ئینگلیز كەوتنە دروستكردنی ئەم دەزگایانە لە شارەكانی عێراق . شاری كەركووك  لە ڕوی كاڕگێڕییەوە لە ماوەی 4 دەیە , دوو گۆڕانكاری بەسەردا هات , ساڵی 1879 متەسەرفییەی  كەركووك  بوو بە بەشێك لە ولایەتی موسڵ , دوایی بوو بە ولایەتێكی سەربەخۆو لە ساڵی 1919  هەولێری لێ  جیا كرایەوە  90  .    هاتنی ئینگلیزەكان سەرباری ئەوەی وەك ئاماژەمان پێی دا , بۆ پێداویستی خۆیان كەوتنە دوستكردنی دەزگا ئیداری و خزمەتگوزارییەكان , لە لایەكی دییەوە تەرزی نوێ لە خانەسازی و نەخشەی شەقامی نوێشیان لەگەڵ خۆیاندا هێنا . لە سەردەمی داگیركەری بەریتانیاشدا ساڵی 1919 ئینگلیزەكان سەرایكی دوو نهۆمی یان لە ڕۆژئاوای شارەوە بە بەرد وقسڵ دروست كرد و بانیشیان بە ئاسن و برغو قایم كرد تا ساڵی 1972 یش هەر سەرای حكومەت بوو  91   .   پەیدابوونی خانوی چەند نهۆمی , بەكارهێنانی چیمەنتۆ و شیش و شێلمان  , تەشەنەكردنی تەرزی خانووی ڕۆژئاوایی گرنگترین سیماكانی تەلارسازییە لە دوای هاتنی ئینگلیزەكان بۆ عێراق .  هەروەها دوای هاتنی ئینگلیزەكان ,  گرنی دان بە دیوی دەرەوە بە تایبەت  باخچەی بەر دەرگا زیادی كرد , بە پێچەوانەوە لە تەرزی خانوی ڕۆژهەڵاتی گرنگی بە ناوەوە دەدرا . بەڵام ئەك گۆڕانكارییانە تاكو دەیەكانی دوایی لەسەرخۆو بە هێمنانە دەچووە پێشەوە ((چەمەنتۆ لە چوارچێوەیەكی تەسك بەكارهێنراوە , بەهۆی بەرزی نرخەكەی و بەكارنەهێنانی لەوە پێش   92  . كاتێك دەوڵەت كەوتە دروستكردنی خانوو بۆكارمەندانی كەرتی نەوت  لەسەر تەرزی ڕۆژئاوایی , ئیتر ئەم مۆدەیە لە شاردا بڵاو بوەوە و جێكەوت  ((لە سەرەتای پەنجاكان سەدان خانوو بەناوی گەڕەكی عەرەفە دروستكرا(كركوك جدیدە), زۆربەی دانیشتوانییان ئاشوری و ئەرمەن و توركمان بوون  93  .    هەروەسا  بۆ وەڵامدانەوە بە پێویستی سوپای ئینگلیز لە شارەكە  (( هێزەكانی ئینگلیز  ئوتێلی    Resthouse ییان دروست كرد . بە دوایدا لە ساڵی 1925 ,  ئوتێلی ئەحمەد پاڵاس لە شوێن ئوتێلی كەركوكی ئێستا دروستكرا   94  .   واتە كەركووك لە قۆناغی خانەوەگواستییەوە بۆ قۆناغی ئوتێل پاڵاس , ئەمەش هەنگاوێكی مێژوییە بۆ مۆدێرنە بوونی شار . تێكەڵ بوونی عێراق بە جیهانەوە , ڕادیۆو تەلەگراف و تەلەفۆن و  تەلەفزیۆن و سینەمای لەگەڵ خۆیدا هێنا , ئەمانەش هەموو  كەركووكییان گرتەوە  (( ساڵی 1940 سینەما غازی دروستكرا , لە نزیك پردی بەردین   95  .   لە ناوەڕاستی سەدەی 16ەوە  وەك ئاماژەمان پێیدا , ژمارەی خانووەكانی كەركووك , تەنها لە 168 خانوو پێك دەهات ,  لە ناوەڕاستی سەدەی بیست و لە ماوەی 4 سەدەدا , ژمارەی خانووەكانی زیاتر لە 47,1 جار زیاد دەكات بۆ زیاتر لە 8000 خانوو  .  ((ژمارەی خانوەكانی خۆی لە 8000 خانویەك دەدا , ژمارەی دانیشتوانەكەشی لە 60000 كەسێك زیاترە كە زۆربەیان بەتوركی و كوردی دەدوێن  96  .    ((گرنگترین شەقامی شارەكە دەژمێرن كە 18 شەقامن  97  . گواستنەوەی قەوارەی بەرهەم هێنانی ئابوری وڵات  لە كشت و كاڵەوە بۆ بەرهەم هێنانی نەوت  , تەكانی گەورەی بە شار دا , بەمەش سەنگی ئابوری لە لادێوە گواسترایەوە بۆ شار ( كەركووك – موصڵ- بەسرە- بەغدا ). ((ساڵی 1952 ەوە بۆ 1955 ژمارەی 341 خانوو لە عەرەفە دروستكرا   98  .   ((ساڵی 1952   ژمارەی 12  خانوو )) وە(( 1953  ژمارەی 98 خانوو )) .  ((ساڵی 1954  ژمارەی 202 خانوو تەواو كرا )) (( 1955  ژمارەكە گەیشتە 341 خانوو))   99   .   تەنها لە نێوان ساڵی 1949 بۆ 1952 , لە شاری كەركووك  بە فەرمی داوای مۆڵەت بۆ دروستكردنی  705 خانوو كراوە , هەرچەندە لەو سەردەمە  ڕێگری یاسایی لە بەردەم خانوو درۆستكردن هەبووە , بۆ ئەوەی جوتیاران لادێ بەجێ نەهێڵن بگوازنەوە بۆ شار  . ساڵ                              1949   1950     1951     1952 كەركوك (ژ مۆڵەت)  148    162        158       237 كۆی عێراق           3347 2950    2956      4343   100 . لە بەشەكانی داهاتوودا بە چڕی و تێرو تەسەلی  لە گەشەكردنی شاری كەركووك لە نێوان ساڵانی 1947 بۆ 1957 لە هەموو بوارەكان دەكۆڵینەوە . بەم شێوەیە كەركووك لە گەورە بونەوەی بەردەوامدا بوو لە ساڵی 1973  ڕوپێوی گەیشتە 24,7 كم2 , دوانزە ئەندازە قەبارەی قەڵا  101  .   *مەختوتەی ژمارە 2636 لە پەرتوكخانەی ئەوقافی بەغدا هەیە , لە ساڵی 1117 هیجری كەركووك بە بەلدە هاتووە , لە مەختوتەیەی دیكە كە لە 1135 هجری بە ژمارە 20629 بڵاوكراوەتەوە بە لادێ ناوی هاتووە , دیارە لەو ماوەیەدا ڕوداوو برسێتی كەركووكی گرتۆتەوە ( هویە كركوك – محمد علی قەرەداغی –ئاراس –ص8-9 ). * بە پێی سەرچاوەی ( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ) كارستن نیبۆر فەرەنسییە , وەلێ بە پێی سەرچاوەی  102  .   **(( گەڕەكی ئیمام قاسم كۆنترین گەڕەكی كەركوكە  103  .   ***(( بەگوێرەی كۆنترین سەرچاوە لە بەردەستماندایە , كە مێژووی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی  1548 , لە گەرەكی قۆریە 70 ماڵ هەبووە , بە ئەندازەی لادێیەكی بچوك بووە 104 . ****((گەڕەكی شوان , شوێنەواری ماوە بەرامبەر ئەحمەد ئاغایە   105  . *****((تسن لە سالی 1548 لە 93 ماڵ پێك دەهات   106   .   ****** بەڵام نوسەرێكی دیكەی توركمان پێی وایە لە 360 دوكان پێك دێت (( قەیسەری كەركوك 360 دوكانی تێدایە , 12 شوقە لەسەریەوەیە  107  . ناوبراو  پێی وایە 360 دەربڕی ڕۆژەكانی ساڵ و 12 ەكە دەربڕی مانگەكانی ساڵە. ******* قشڵە ((قشلاق وشەیەكی توركییە)) . گەشەكردنی ژمارەی دانیشتوانی شاری كەركووك وەك پێشتر ئاماژەمان پێی دا , كەركووك شارێك بووە  زۆر كەم  گەڕیدەو گەشتیار  و ڕۆژهەڵاتناس سەردانییان كردووە و ڕێیان تێی كەوتووە , بۆیە كەمترین زانیاری  لەبەردەستدایە سەبارەت بە قەبارەی شارەكە و  ژمارەی دانیشتووانی . بۆ داریكردنی  قەبارەی شارێك , دەشێت خەمڵاندنەكان زیاتر ئامانج بپێكێت  , چونكە لە ئاستی دیاریكردنی گەڕەك و ڕێژەی  ئاوەدانی شاردایە . بەڵام ئەم خەمڵاندنانە بۆ دیاریكردنی  ژمارەی دانیشتوان ئەنجامی نادروست دەدات بە دەستەوە  , چونكە  بەبێ ئەنجامدانی ئامار ناتوانرێت لە ڕێگەی  خەمڵاندنەوە , ژمارەی دانیشتووانی شارێك دیاری بكرێت , ئەمە لە كاتێكدا ئەو ئامارانە لە مەزەندەی ئەو كەسانە زیاتر نەبوونە  . سەرباری ئەمە زۆر لەو  زانیارییانەی كە  هەن  , لەگەڵ یەكدیدا ناكۆك دەكەونەوە . بۆیە ئەو  ئامارانەی لەبەردەستدان   هەموو مەزەندە و قەبڵاندنی گەڕیدە و گەشتیارانە , ئەوانیش ماوەی كەم لە شارەكە ماونەتەوە , نەیانتوانییوە زانیاری تەواو   لەسەر ژمارەی دانیشتووان كۆبكەنەوە  . تاكو دوای داگیركردنی عێراق لە لایەن ئینگلیزەوە ,  دەوڵەت هیچ جۆرە ئامارێكی نەكردووە بۆ دیاریكردنی ژمارەی دانیشتووان  , بۆیە لە ڕوی زانیارییەوە لەم بوارە كەركووك  هەژارە , ئەوەی هەیە و لەبەردەستدایە  جێگای متمانە پێكردن نی یە  .     ئاماری مۆدێرنی  جیگەی متمانە  , تاكو  ساڵی 1947ز ئەنجام نەدراوە  لە شاری كەركووك , ئەوەی هەیە گریمانەو مەزنەدەیە , نەتەوەییە بەرچاو تەنگەكان  ( كورد و توركمان) ئەو وتەو ژمارانەی لە قازانجی خۆیانە بەكاری دەهێنن , ئەوانەشی بە پێچەوانەی دروشمە سیاسییەكان ئەمڕۆیانە ,  چاوی خۆیانی لە ئاست دەنوقێنن  , ئەمڕۆ  جەنگ لە سەر خاوەندارییەتی شاری كەركووك لە جەنگی ژمارەكانی ڕابردوەوە سەرچاوەی گرتووە .   گەڕۆكی ئینگلیزی  بكنغام لە ساڵی 1816  ,   سەردانی كەركووكی كردووە , بەم شێوەیە  ئاماژە بە ژمارەی دانیشتووانی شار دەدات  : ((كەركوك لە 3 بەش پێك دێت , هەربەشێكیان ڕوپێوێكی فراوانی هەیە , بەشی سەرەكی لەسەر تەپۆلكەیەكە كە بە تەپۆلكەكەی ئەربیل دەچێت , لەناو ئەم قەڵایە ژمارەیەكی زۆر خانوو هەیە , منارەی هەر 3 مزگەوتەكە لە خانوەكانی دیكە بەرزترن , ژمارەی دانیشتوانی لە نێوان 5-6 هەزارە . بەشی دووەمی شار , كە گرنگە بۆ پارێزگاری لە شار  , ئەم بەشە ڕوپێوی فراوانتر و ژمارەی دانیشتوانیشی زۆرترە لە بەشەكانی دیكە . دەكەوێتە دەشتایی پاڵ قەڵاوە , لە وێدا خانە سەرەكییەكانی شارو چایخانەو بازاڕەكان هەیە , دانیشتوانی ئەم بەشە نزیكە لە 10000 كەسە . بەشی سێیەمی شار  نیو میل لە دوو بەشەكەی دیكەوە دوورە , ئەم بەشە بچوكترین بەشە  ,  خانووەكانیشی  پەرتە ,  ژمارەی دانیشتوانی لە 1000 كەس تێپەڕ ناكات , بەمەش كۆی  ژمارەی دانیشتوانی كەركووك لە 15000 تێپەڕ ناكات  108   .    وەلێ  كلیمانی فەرەنسی 4 دەیە دوای بیكنغام , لە ساڵی 1856ز سەردانی كەركووكی كردووە, ڕونتر پەنجە لەسەر ژمارەی دانیشتووانی شار دادەنێت ., ئەو  ژمارەی دانیشتووانی  شاری كەركووك دیاری دەكات بە 25000 كەس , جگە لە سەربازانی عوسمانی لە شارەكە , ئەوەش دیاری دەكات كوردەكان 75% دانیشتووانی شار پێك دەهێنن   109   . دوای كلیمان  بە 17 ساڵ , ئەندازیاری ڕوسی یوسیب تشیرنیك ,  كە لە ساڵانی 1872-1873 سەردانی كەركووكی كردووە  , ژمارەی خەڵكی شارەكەی بە 12000-15000 دیاری كردووە .  باس لەوە دەكات هەموو دانیشتوانی شارەكە كوردن , جگە لە 40 خێزانی كریستان نەبێت  110  .   لە كۆتایی سەدەی نۆزدە  بەگوێرەی زانیاری بارۆن ئیدوارد نۆڵد  (( كەركووك شار و ناوچەیەكی گرنگە بە پێی ئەو ڕاپۆرتانەی لە توركیا بەرچاوم كەوتن , دانیشتووانی كەركووك 17 هەزار كەسە 111  .   دوای دوو دەیە لەو گەشتەی یوسیب تشیرنیك  ,  شەمسەدین سامی ژمارەی دانیشتوانی شاری كەركوكی لە قاموس ئەعلامی توركی  بە   30000 دیاری كردووە , لێ  دوای 10 ساڵ لەو مێژووە , میجەرسۆن ئەو ژمارەیە كەم دەكاتەوە  بۆ نیووە . ((میجەرسۆن لە ساڵی 1907دا ,  16 ڕۆژ لە یەكێك خانەكانی كەركوك ماوەتەوە  , ژمارەی دانیشتوانی كەركوكی بە لانی كەم  15000 دیاری كردووە   112  .   11 ساڵ دوای گەشتەكەی مێجەرسۆن , ئەدۆنیس ژمارەی شاری كەركووكمان دەداتێ ((ئەدۆنیس : كاتێك بەریتانییەكان داگیرییان كرد  ژمارەی دانیشتووانی شارەكە دەگەیشتە 25 هەزار كەس 113 . ساڵی 1920 ژمارەی دانیشتووانی بەشی ڕاستی شاری كەركووك گەیشتە  32191 كەس ,  كۆی دانیشتووانی شار گەیشتە   59210  كەس  114  .    لێرەوە ئەم جیاوازییە ئاشكرایانەمان بۆ دەردەكەوێت لە دیاریكردنی ژمارەی دانیشتووانی شار , دەبینیین هەر كەسە كە سەردانی شاری كەركوكی  كردووە ,  ژمارەیەكی داوە بە دەستەوە ,  ئەمەش بەهۆی ئەوەوە بووە , زانیاری درووست نەبووە  لەسەر ئاماری شار .  لە لایەن دەسەڵاتدارییەتییەوە ئاماری دروست نەكراوە  , تاكو ئەو بێگانانە كەڵكی لێ وەربگرن  لە یاداشتنامەو نوسینەكانیان  . نەبوونی سەرژمێری دەوڵەتی و بانكی زانیاری لە  شار ,  هۆكاری ئەم سەرلێشێوانەیە , كە بێگانەكان گەڕاونەتەوە بۆ وڵاتی خۆیان , لە دەفتەری بیرەوەری و نوسراوەكانیان , بە مەزەندەی خۆیان ژمارەی دانیشتوانی شاری كەركووكیان دیاریكردووە  , بۆیە   ژمارەكان ناكۆك   لەگەڵ یەكتر, ناتوانرێت پشتیان پێ ببەسترێت و وەك بەڵگەنامەی بە متمانە كەڵكی لێ وەربگرترێت ,  بكرێنە سەرچاوە بۆ توێژینەوە و یەكلایكردنەوەی كێشە مێژوییەكان و ساغكردنەوەی ناسنامەی شارەكە . هەرچەندە هۆكار زۆر لە ئارادا بووە , بۆ ئەوەی ژمارەی دانیشتووان بەردەوام لە بەرزبونەوەو دابەزیندا بێت , لە گشتدا گەشە نەكات  و لە شوێن خۆی ڕابوەستێت  ,  لەوانە : گرانی , نەخۆشی , لافاو , شەر ِ, قات و قڕی ....  . سەرما و گەرما ڕۆڵی گرنگیان هەبووە لە زۆربوونی ڕێژەی مردن , سەرباری نەخۆشی . با چاوێك بخشێنیین , بە  بەشێك بچووك ,  لە گرنگترین ئەو ڕوداوە سروشتیانەی , لە ماوەیەكی كوورتی مێژوییدا ,  لە ناوچەی كەركووك ڕویانداوە , كە بوونە بە  هۆكاری مردنی بە كۆمەڵ و ماڵ وێرانی بۆ هاووڵاتییانی شارەكە  .   ئاكامیان بە كەمبونەوەی ژمارەی  دانیشتوانی شار  و چۆڵ بوون و وێران بوونی تەواو بووە   , ئەمە سەرباری جەنگ و هێرشەكان , بە تایبەت هێرشی سەفەوییەكان بۆ سەر كەركووك  ,   گرتن و مەنجەنیق بارانكردنی وەك پێشتر ئاماژەمان پێی دا ((نادر شاە لە ساڵی 1743 كەركووكی داگیر كرد , لە ساڵی 1746 عوسمانییەكان گرتیانەوە )) . یاخود ((لە ساڵی 1624 خان ئەحمەد خانی ئەردەڵان بە لەشكرێكەوە چووە سەر شارەزور و كەركوك و قەڵای كەركوكی زەوت كرد  115  .   شارەكانی عێراق و ناوچەكە  لە ڕوی شێوازی دروستكردنەوە زۆر كەم و كوڕییان هەبووە , ئەم كەم و كوڕیانەش  بۆتە هۆی تەشەنەكردنی نەخۆشی تیایاندا , لەوانە : (( قەرەباڵغی , پیسی , كەمی ئاوو بە تایبەت لە ناو  قەڵاكان , خراپی ڕێگاو بان , بوونی گیانەوەری  پیس لە شار  ,  بەخێوكردنی ئاژەڵ لەناو ماڵان  , كەمی ڕێژەی بۆشایی ناوشار و باخچەو سەوزایی , داخراوی كۆڵانە تەسكەكان , بەهۆی ئەوەوەی  كۆلانە داخراوەكان فێنك بوون , هاوكات ڕەشا با نایگرتەوە , هەروەها بوونی  ژێر زەمین بۆ پاراستن لە گەرما و سەرماو ڕەشەباو تكە , لەبەر بچوكی خانوو تەسكی حەوشە  ....  ))  .  شارەكان بە گشتی و قەڵاكانییان  بە تایبەت ,  كۆڵانەكانییان زۆر  تەسك بوو  , ئەمەش بە هۆی كەمی  ڕوبەری شارەوە  , هەروەها  پاراستنیی خەڵكەكەی  لە گەرمایی هەتاوی هاوین  .  (( كۆڵانی تەسك , خۆرەتاو نایگرێتەوە , شتی تێدا  بۆگەن دەبوو , ماڵەكان پەنجەرەیان نەبوو  لە نهۆمەكانی خوارەوە ,  تا هەوای تازە بچێتە ژورەوە  , بە تایبەت ئەو ماڵانەی دەكەوتنە سەر كۆڵانەكان , كەمی ڕوپێوی شارەكان و زۆری ماڵ , وای دەكرد شوێنی باخچە  لە شاردا نەبێتەوە ,   كۆڵانەكان پڕ بوون لەگیاندار  , لە ئەسپەوە بۆ كەر و حوشتر و مانگاو مەڕو ماڵات و...  گەوەڕەكانیان لە تەنیشت شوێنی ژیانی خەڵكەكەوە بوو , یان لەو خانانەی نزیك بوون لە گەڕەكەكانەوە . ئەوەی ببوە دیاردەی ئاسایی   ئەو پاشماوە و پیساییانە بوو  لە گەڕەكەكان هەڵدەگیران , دواتر  دەكران بە سوتەمەنی بۆ حەمامەكان , دەبوونە دایانگای مێش و مەگەز و سەرچاوەی نەخۆشی  116  .   شارەكانی عێراق لە سەدەی 15 ەوە , لەهەموو خزمەتگوزارییەكی تەندرووستی  بێ بەش بوون , كەوتنە بەر  شاڵاوی  زۆر جۆرە نەخۆشی كوشندە , لە چەشنی تاعون و كولێرا و مەلاریا و تیفۆید , لە ساڵەكانی 1689 و 1719 و 1773 و 1774 و 1776 و 1780 و 1790 و 1801 و 1827 و 1830 و 1873 و 1874 و 1875 و 1876 و 1877 و 1899 و 1901 و 1902 و ... هتد . ((لەو ماوانەدا زۆر جۆر نەخۆشی عێراقیان گرتەوە . هەر یەكێك لەم نەخۆشیانە , زیانی ئابوری و مرۆیی گەورەیان لێ كەوتۆتەوە , ئەمەش بەهۆی ئەوەوەی , دەسەڵاتدارییەتی عوسمانی گرنگی نادا بە كەرتی تەندروستی   117  .     مشك و جرج , یەكێك لە هۆكارەكانی تاعوونن لە مێژوودا . كە بەرفراوانی لەو شارە قەڵا  ماڵە بچوك و تاریكانەدا بڵاو ببونەوە .  گرنگترین ئەو ڕوداوانەی لە كەركووكدا هاتنە ئاراوە , ئەوەی تۆمار كراوە  بریتین لە : ((لە ساڵی 1248ز بارانێكی زۆر باری , لادێیەكان كەوتنە ژێر ئاواوەوە , قەڵای كەرخینی هەرەسی هێنا  118)  .   ساڵی 1744 كولە دای بەسەر ناوچەی كەركووكدا (من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). ((ساڵی 1757  ... ( بەهۆی كارەساتی سەرماو بەفرەوە , ژمارەیەكی  زۆر هاوڵاتیانی كورد گیانیان لە دەست دا , تەنانەت كەس نەبوو تەرمەكانیان بشارێتەوە  119   ) (( هەمان ساڵ ناوچەكە كەوتە بەر هێرشی بەرفراوانی  كولە . سەرباری برسێتی  بەهۆی پەلاماری كولەوە. لە دواییدا  نەخۆشیشی هاتە سەر . مردن ئەوەندە زۆر بووە , كە فریای ناشتنی تەرمەكانیان نەكەوتن   120  )   . ساڵی 1770 پلەی گەرما هاتە خوارەوە , بووە هۆی فەوتانی بەروبوومی كشت و كاڵ و هاتنی گرانی (من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). ساڵی 1771 جارێكی دیكە كەركووك كەوتە بەر شاڵاوی كولە , لە ئاكامدا بەروبوومی كشت و كاڵ فەوتا و گرانی لێكەوتەوە   . ساڵی 1772 تاعون كەركووكی گرتەوە كە لە ئەستەنبوڵەوە هاتبوو , ئەمەش بووە هۆی ئەوەی خەڵك شارەكە بەجێ بهێڵن . ساڵی 1773 باران زۆر باری بووە هۆی زۆری بەرهەم و هەرزانی (من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). ساڵی 1785 وشكە ساڵ بوو , بووە هۆی گرانی و كەمبوونی خۆراك و برسێتی لەناو هەژاران  (من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). ساڵی 1792 جارێكی دیكە وشكە ساڵ بوو , بووە هۆی گرانی و برسێتی . ساڵی 1802 تاڵانی ناوچەی شنۆو لاجان هێنرایەوە بۆ شار ,  كە لە هۆزی بڵباسیان گرتبووە , دابەشكرا بەسەر دانیشتووانی شاری كەركووك ( 60000 سەر مەڕ- 2000 مانگا – 2000 گا) 121   . (( ساڵی 1815 گرژی كەركوكی گرتەوە , چەند مانگ درێژەی كێشا  122  .   ((فارسەكان لە نێوان ساڵانی 1821-1823 شارەكانی كەركوك –سلێمانی- موسڵیان داگیركرد , بەڵام بەهۆی بڵاوبونەوەی نەخۆشییەوە پاشەكشەیان كرد  123  . ساڵی 1821 كولێراو زەردویی  كەركووكی گرتەوە كە لە هیندستانەوە هاتبوو , نزیك 1000 كەسی لە شار كوشت , 20 ڕۆژی خایاند  124  .   ساڵی 1824 جارێكی دیكە باران كەم باری , گرانی ناوچەكەی گرتەوە , زۆركەس لە برسان مردن , ساڵی 1827 جارێكی دیكە كولێرا ژمارەیەك هاووڵاتی شارەكەی كوشت  , ساڵی 1828 كولە پەلاماری شاری دا , ساڵی 1829 قات و فڕی جارێكی دیكە كەركووكی گرتەوە  . ساڵی 1830 تاعون لە تەبرێزەوە گەیشتە سلێمانی , لەوێوە بۆ كەركووك ,  ڕۆژانە هەزارانی دەكوشت , دەسەڵاتی عوسمانی هانای بۆ ئینگلیز برد ,  خەڵك لە ترسان شاریان بەجێ دەهێشت , هەواریان لە دەرەوەی شار هەڵدا  125   .    یەكێك لەو نەخۆشییە كوشندانەی  لە مێژوودا كەركووكی گرتۆتەوە ,  تاعونەكەی ساڵی 1830 ە , تەواوی سەرچاوەكان ,  ئاماژە بۆ تاعونێكی سەخت دەكەن لە ساڵی 1830 , لە شاری كەركووك ,  زۆر سەرچاوە پەنجەیان درێژكردووە  بۆ ئەم ڕشانەوە گەورەیە , هەموویان ئاماژە بە زیانە زۆر و زەبەندە  گیانییەكانی  دەكەن . (( ڕشانەوەی گەورە لە ساڵی 1830(30-50%)خەڵكی كەركوكی كوشتووە . سوپای عوسمانی تەرمی مردووەكانی بە كۆمەڵ بە عەرەبانە گواستۆتەوە بۆ شوێنی ئیسكانی كۆنی ئێستا لەو شوێنە ژێر گلی كردووە  126  .  بەڵام بە داخەوە ئاماری ژمارەی دانیشتووانی كەركووكمان  لە پێش و  پاش تاعونەكە  لەبەر دەستدا نییە , تاكو قەبارەی زیانە گیانییەكانمان بۆ ئاشكرا بێت . ((لە سەپتەمبەری 1830 , نەخۆشی تاعون لە كەركوك بڵاو بوەوە  127  ) .   ((ساڵی 1830 تاعون لە كەركوك بڵاو بوەوە   )  . ((تاعون بەشێكی زۆری شاری وێران كرد , خەڵكی لە شار دەركرد 128  . ((تاعون و برسێتی هات , بەجارێ خەڵكی داڕزان  و دوژمنی بۆ هێشتینەوە , بە جۆرێك كاتێ دزی دەكرا هەر كۆمەڵە تۆمەتەكەی دەخستە پاڵ ئەوەی تر  129 )   ((دوای ئەمە نەخۆشی تاعون وڵاتی داگرتوە بە جۆرێك نیوەی دانیشتوانی شارەكەو دێهاتەكانی دەوروبەری لەناو برد   130  . ساڵی 1832 و 1845 كولێراو تاعون جارێكی دیكە كەركووكی گرتەوە , هەر جارەی ژمارەیەكی زۆر هاووڵاتی شاری كوشتووە ,  ئەوە نییە ئەمە یەكەم و دوا نەخۆشی   بووبێت ,  خەڵكی شاری كەركووكی  بە كۆمەڵ  لەناو بردبێت , لەم بوارەدا نموونەی دیكەمان  زۆرە : (( ڕشانەوەی بچوك هاوكات لەگەڵ ساڵی گرانییەكە زیانی گەورەی نەگەیاندوە  131  ) .   ((لە گرانی گەورە  , برسێتی و گرانی بێ ئەندازە , سەدان كەسی لە كەركوكدا لە برسێتی كوشت   132  . مردن بە برسێتی و نەخۆشی گرانی گەورە ,  كاریگەری جەنگ و  تاڵان و بڕۆی عوسمانییەكان بوو لە سەر خەڵك , عوسمانی دەوڵەتێكی سەربازی بوو , بۆیە بەردەوام لە جەنگدا بووە ((لە سەرەمی عوسمانییەكان خەڵك كەوتنە بەر شاڵاوی تاڵان و بڕۆ    ) . سەرباری تاڵان و بڕۆی خەڵك ,  باجێكی زۆریشی  بە دوادا هات ((لە هەر كەرێكی بێ بار 1 فلس باج وەردەگرترا , بەڵام كەری باردار 4 فلوس باجەكەی بوو   ) .  لەبەر ئەوەی سوارە  پیادە  باجی لەسەر نەبوو خۆی لێ  دەبوارد (( خەڵك خۆیان بارەكەیان هەڵئەگرت تا 4 فلسی باجەكە نەدەن ) ((لە لادێكان هەر سەرە مەڕو بزنێك 4 عانە باجی لەسەر دانرا  ) . سوپای داگیركەری ئینگلیز ,  هەڵوێستی عوسمانییەكانییان گرتە بەر  بەرامبەر بە چەوساندنەوەی  خەڵكی هەژار ,   درێژەیان بە سیاسەتی عوسمانییەكان دا ((ئینگلیزەكان ئاغاكانیان كردە وەكیلی خۆیان بۆ وەرگرتنی باج 133 )  .   جەنگ كاریگەری زۆری لەسەر خەڵك دانا , جگە لە مەرگی بە كۆمەڵ لە بەرەكانی شەڕ , هاوكات  تاڵان و بڕۆ و  گرانی و بێكاری و برسێتی و نەخۆشی لەگەڵ خۆیدا بۆ جەماوەر  هێنا . ئەم خشتەیەی لە  خوارەوە دەیبینن ,  سەرژمێری گوندێكی كوردستانە ,  لە پێش جەنگ و دوای جەنگ  ,  ئەوە دەر ئەخات , جەنگ چ كارێكی ناهەمواری كردۆتە سەر دێ یەكی بچووكی لاڕێی وەك ((تەبلا)).                    پێش جەنگ        لە پاش جەنگ ژمارەی ماڵەكان         20            20 هێش و گاسنی جووت  15        10     25  ( 134) . مەڕ و بزن                35               بەم شێوەیە وەك بینیمان جەنگ , برسێتی , نەخۆشی , سستەمی زاڵمانەی كارگێڕی  هۆكاری ئەوەن كە ژمارەی دانیشتووان بەرز نەبێتەوە  . ئەم ئامارانەی تاكو ئێستا پێشكەشمان كردن , وەك پێشتر ئاماژەمان پێیان دا  , هەموو خەمڵاندنی خەڵكانی بێگانەیە  بۆ سەرژمێری دانیشتووانی  ناو شار , نەك لیوای  كەركووك بە شار و لادێكان دەوروبەرەوە . لە دوای داگیركردنی عێراق لە لایەن ئینگلیزەوە , بۆ یەكەمجار  ئاماری ناو شار و دەوروبەرەكەی دێتە پێشەوە . (( ساڵی 1919 بە گوێرەی خەمڵاندنی  بەریتانیا , ژمارەی دانیشتوانی كەركوك 92000 بوو , بەڵام بە گوێرەی ئاماری لیژنەی عوسبەی ئومەم ژمارەی دانیشتوانی  111650 كەس بوو , 3,6% دانیشتوانی سەرجەم عێراقی دیاری دەكرد   135   .    ((ساڵی 1921-1924 , بە گوێرەی خەمڵاندنی   حكومەتی عێراقی , ژمارەی دانیشتووانی  لیوای  كەركوك , گەیشتۆتە 111650 كەس 136  .   (( ڕاپۆرتی كۆمەڵەی نەتەوەكان (عوصبە الامم) كە لە لایەن لیژنەی تایبەتییەوە لە ناوچەكە لە كوردستانە لە ساڵانی (1922-1924)ئەنجام دراوە : ژمارەی دانیشتوانی لیوای كەركووك , گەیشتە 111,650 كەس  و بە پێی نەتەوەكانیان بەم پێیە دابەش بوونە : كورد 42,5% و عەرەب 31,9% و توركمان 23,4% و ئەوانی تر 2,2%, كۆی ژمارەیان 100%   137 )  . سەرژمێری 1925 لیوای كەركووك 138850 كەس بووە , بە گوێرەی  ئاماری حكومەتی عێراق ژمارەی دانیشتووانی لیوا 136795 كەس بووە  138 .   لە ساڵی 1930دا , بۆ یەكەمجار لە مێژوودا , دەزگایەكی حكومی ,  ئاماری ناو شاری كەركووك دەكات , هەرچەندە پێی ناچێت ئامارەكە فەرمی و زۆر ورد بوبێت  , بەڵام دەشێت تاكو ئەوكات  نزیكترین ژمارەی نزیك  لە ڕاستییەوە بوبێت ((ساڵی 1930 ئامارێك كە شارەوانی كەركوك پێی هەڵسا , بەگوێرەی ئەو ئامارە  ژمارەی دانیشتووانی شاری كەركوك 35000 بوو   139   )  . هیچ كام لەم سەرژمێریییانەی ئاماژەمان پێیان دا تا ئێستا  بە شێوەی ڕێك و پێك و مۆدێرنانە ئەنجام نەدراون  , بۆیە بازنەی كەم هێنان بەرفراوانە .  دەتوانیین لە ساڵی 1947 ەوە ,  پشت بە سەرژمێرییەكان ببەستین , كە شێوەی فەرمی و سەرتاسەریی ئەنجامدراوە (( هەرچەندە سەرژمێری ساڵی 1947 یەكەم سەرژمێری ڕەسمییە كە دەكرێت پشتی پێ ببەسترێت , بەڵام ئەو سەرژمێرییەش دوا بە دوای شاڵاوی سوپا بۆسەر كوردستان لە سییەكان و چلەكاندا كراو  ئەو دەمەش خەڵكی هوشیارییەكی ئەوتۆیان نەبوو لە ترسی باج و خزمەتی سەربازی خۆیان دەشاردەوەو خۆیان ناونووس نەدەكرد  140  ) . ((لە ساڵی 1947 لەسەر بنچینەی مۆدێرن ئامار كرایەوە , ژمارەی دانیشتوانی لیوا  گەیشتە 286005 كەس كە دەیكردە 5,9% ی هەموو عێراق  141  )  . بەڵام ناو شاری كەركووك ((ژمارەی دانیشتوانەكەشی لە 60000 كەسێك زیاترە كە زۆربەیان بەتوركی و كوردی دەدوێن  142  )  .   ((ساڵی 1947 ژمارەی دانیشتووانی كەركووك 67756 كەس بوو ,  كە 18000 لە وانە شوێنی لە دایكبونیان شارەكانی دیكەیە  143   )  .   10 ساڵ دوای ئەو سەرژمێرییە , سەرژمێرێكی فەرمی دیكە لە ساڵی 1957  ئەنجام درا  ,   تاكو ئێستا بە متمانە پێكراوترین سەرژمێری دیاری كراوە لە عێراق  ,  بۆ یەكلاییكردنەوەی  كێشەی ناسنامەی كەركووك پشتی پێ دەبەسترێت  ((سەرژمێری ساڵی 1957 گونجاوترین سەرژمێرییە كە پشتی پێ ببەسترێت , چونكە لە بارودۆخێكی گونجاوتردا كراوە  144  )   .   بە گوێرەی ئەو سەرژمێرییە , ژمارەی دانیشتووانی ناوەندی شاری كەركووك ,  گەیشتە 120402 كەس .  بەم شێوەیە دەبینیین لە ماوەی نێوان  ساڵانی 1930 بۆ  1947 - 1957 ژمارەی دانیشتووانی شاری كەركووك ,  تەكانی بێوێنەی بە خۆوە بینیووە  , لە ماوەی ئەم  27 ساڵەدا  , نزیك بە  350% گەشە دەكات .  لە بەشەكانی داهاتوودا ,  لە  گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و ئابورییەكان دەكۆڵینەوە كە  لەو ماوە مێژووییەدا (1947-1957) لە كەركووكدا ڕویان داوە  , لێ  ئێستا بەكورتی دەتوانیین  گرنگترین ئەو هۆكارانە لەم سەرە خاڵانە كورت بكەینەوە  :- - كۆچی جوتیارانی بێكار ڕوو لە شار . - زۆربوونی ژمارەی لە دایك بوون و كەمبونەوەی ڕێژەی مردن . - بوونی كۆمپانیای نەوت لە كەركووك پێویستی بەهێزی كار . ((سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن , ژمارەی كۆچبەران بۆ شاری كەركووك ,  لە شارەكانی دیكەوە , لە نێوان 1947 – 1957,  زیاتر لە 39000 كەس بووە   146   )  . وەك ئاماژەمان پێیدا , بەرزبوونەوەی ڕێژەی لە دایك بوون و دابەزینی ڕێژەی مردن , هۆكاری ئەم گەشەكردنەی ژمارەی دانیشتووانە , دیارە باری تەندرووستی , خۆراك , خوێندن لەو ماوەیەدا چووە سەر . ڕێژەی لە دایك بوون لە پارێزگای كەركووك (1957-1987) بە هەزاران ساڵ           لە دایك بوون بە هەزار 57-58                   7,3     60-67    19,5 77-87                            28,7   (147) هەرچی ڕێژەی  مردنە , بە پێچەوانەی لە دایك بون لە دابەزیندا بووە : ڕێژەی مردن لە پارێزگای كەركووك لە ماوەی 21 ساڵدا : ساڵ        57- 59     60-  61    72  -73    77-78 كەركووك     4,8        1,7        2,7        4,8 عێراق        3,9        3,8        2,9        4,5  (148) . د. شاكر خەسباك لە پەرتووكی (العراق الشمالی )  بەم شێوەیە ژمارەی مردوان لە شاری كەركووك دیاری دەكات : ژمارەی مردووان ساڵی 1957(407) كەس , ساڵی  1958(796) كەس , ساڵی 1960(1072) كەس , ساڵی 1961(844) كەس , ساڵی 1962(700)كەس , ساڵی  1965(672) , ساڵی 1966(815)  149  .   پاش 8 ساڵ لە ئاماری ساڵی  1957 , دوای گۆڕانكارییەكانی ساڵانی  1958 و 1961 و  1963 لە كوردستان و عێراق , ئامارێكی نوێ  لە عێراق ئەنجام دەدرێت  , ژمارەی دانیشتووانی شاری كەركووك بەم شێوەیە بەرزبوەوە : ((كۆی گشتی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای كەركوك لە ساڵی 1965 گەیشتە 473626 كەس  150  .   ڕێژەی شارنشینی  لە ساڵی 1965 ,  لە پارێزگای  كەركووك و  عێراق  بەم شێوەیەی خوارەوە بووە: (( لە پارێزگای كەركوك ڕێژەی شارنشینی   48,5%  بووە , ژمارەی دانیشتوانی ناو شاری كەركووك 167,413 كەس بووە ,  كە دەیكردە 36,2% دانیشتوانی سەرجەم  پارێزگا . لە پارێزگای بەغدا ڕێژەی  شارنشینی 51,2% , بەصرە 46,5% و سلێمانی 21% بووە لەهەمان ساڵدا   151   .  ,  دیارە  شارنشینی دژ بە لادێنشنییە , بە پێچەوانەی یەك سەردەكەون و دادەبەزن .  لێرەوە بۆمان دەرەكەوێت , ڕێژەی  شارنشینی لە پارێزگای كەركووك ,  لە پێش پارێزگای   بەصرەوەیە , هەروەها  زیاتر لە دوو بەرابەری پارێزگای سلێمانی بووە لە ساڵی 1965 , كە ئەمەش لەو كات  بلە پلە بەرزەكان دادەنرا لە عێراقدا . ڕێژەی شارنشینی لە شاری كەركووك ,  لە ماوەی 30 ساڵ (1947-1977) بەم شێوەیەی خوارەوە  لە گەشەكردندا بووە: ساڵ        ژمارەی دانیشتووان        ڕێژەی شارنشینی 1947        286005                33% 1957        388462        39% 1965        473616        48% 1975        -----        51% 1977        494767        70%  ( 152 ) .  هەرچی  ژمارەی لادێیە ,  لە پارێزگای  كەركووك و سەرجەم عێراق , بەم شێوەیەی خوارەوە ,   لە گۆڕاندا بووە لە ماوەی نێوان ساڵانی  1957 بۆ 1987 : ساڵ        كەركووك                عێراق 1957        1372                 14050 16996         566        1971 16975        772        1975 1987        519            9954    (153 ) . لە كۆتایی ئەم بەشەدا ,   خشتەیەك لە ئامارەكانی ڕابردووی بەشێك لە ئامارەكانی ئەم بابەتی  پێشكەش دەكەم ,  لەسەر زۆربوونی  ژمارەی دانیشتوانی شاری كەركووك لە ماوەی سەدەو نیوێكدا  : ساڵ        ئەوەی پێی هەڵساوە        ژمارەی دانیشتوان 1816    بكنغام                15000 1856      كلیمان                25000 1872-1873یوسیب تشسرنیك        12000-15000 1896        شەمسەدین سامی        30000 1907        میجەرسۆن            15000 1918        ئەدۆنیس                     25000 1919        بەریتانیا                      92000(لیوا) 1921-1924    عێراق                111650(لیوا) 1922-1924    عصبە الامم            111650 1930        شارەوانی كەركووك              35000 1947        حكومەت                    67756 1957        --                120402 1965        --                167413 سەرچاوەكان : 1- (جغرافیە المدن- صبری فارس الهیتی –2002  – عمان- در الصفا‌و –ص11-12). 2-(ئەتڵەسی كەركووك –ل32). 3-( سایتی – تجمع الفلاحین والمزارعین العراق ). 4-( ل141- عصبیەت و تیۆری دەوڵەت لە بیری ئیبن خەلدوندا – ئەلبیرت عیسا –2005- چاپخانەی ڕوون . 5-( سراب النفگ- شیرین یونس- 24-8-2005 جزیرە نیت). 6-((باسەڕە –ژمارە 123 – 13-10-2005     - كەركووك لە تەرازووی ستراتیژی پێش سەدەی بیست – ئاكۆ خالید ئەحمەد )) 7-(منگقە كركوك –د.نوری گالبانی –1995 لندن - ص 38)). 8-( حیپ یوجد نفگ فپمە صینییون – حیاە 14-9-2005). 9-(( كەركووك لە ڕوانگەی مێژوەوە – د. نوری تاڵەبانی _  باسەڕە 122   -  6-10-2005)لەم سەرچاوەیە وەرگیراوە (( گە باقر – مقدمە فی تاریخ الحڤارات القدیمە –ص188) 10-(نشاە مدن العراق و تگورها  -  تالیف  -  د.عبدالرزاق عباس حسین 1973   - معهدالبحوپ والدراسات العربیە   -ص71). 11-(نشاە مدن العراق و تگورها  -  تالیف  -  د.عبدالرزاق عباس حسین 1973   - معهد البحوپ والدراسات العربیە   -ص71). 12-(المدینە الكوردیە –من القرن 10-13 م-فرهاد حاجی عبوش –جامعە دهوك-ل47-48). 13-((باسەڕە –ژمارە 123 – 13-10-2005     - كەركووك لە تەرازووی ستراتیژی پێش سەدەی بیست – ئاكۆ خالید ئەحمەد )). 14-(رحلە ابن بگوگە –703_779 هجری  - مكتبە توفیقیە القاهرە -161). 15-(رحلە ابن بگوگە –703_779 هجری  - مكتبە توفیقیە القاهرە-ص17 ) 16-(كەماڵ مەزهەر - كوردستانی نوێ-ژمارە 3273). 17-.(كركوك و توابعها حكم تاریخ والچمیر –د.كمال مڤهر احمد-جز‌و اول-ص54-55). 18-(كوردستانی نوێ-ژمارە 3273- 19- 1 – 2004-  كەماڵ مەزهەر ). 19- (كەماڵ مەزهەر - كوردستانی نوێ-ژمارە 3273). 20-(كەماڵ مەزهەر - كوردستانی نوێ-ژمارە 3273)  . 21-  (كەماڵ مەزهەر - كوردستانی نوێ-ژمارە 3273). 22-(كەماڵ مەزهەر - كوردستانی نوێ-ژمارە 3273). 23-.  (كوردستانی نوێ-ژمارە 3273- 19- 1 – 2004-  كەماڵ مەزهەر ) (كردستان فی قرن الپامن الهجری –د.زرار صدیق توفیق –موئسسە موكریان-2001-ص312- سەیری مجم بلدان : بەشی دوو ل38 ,- 459,310 , بەشی 4 ل 450). 24- (كركوك و توابعها حكم تاریخ والچمیر –د.كمال مڤهر احمد-جز‌و اول- (56). 25-(كوردستانی نوێ-ژمارە 3273- 19- 1 – 2004-  كەماڵ مەزهەر ). 26- حمامات السوق الدمشقیە تكافح للبقا‌و من خلال السیاح والباحپین  شرق الاوسگ – 7-11-‏2005)). 27-(رحلە ابن بتوتە . ص161-  ص 204.) . 28- (رحلە ابن بتوتە . ص 204.) . 29-(سەنتەری برایەتی –ژمارە 20 – هاوینی 2001- كەركوك لە چەرخە كۆنەكاندا- پرۆفیسۆر -د.جەماڵ ڕەشید –ل51). 30-((التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )). 31- ( كركوك مدینە قرابین والگاعە والتجارە – د.جلیل عگیە). 32-(سەنتەری برایەتی- ناوچەی كەركووك لە سەردەمی عەباسییەكاندا –750-1258ز – قادر محمد ئەشكەنەیی-ل108 ). 33-   د.مصگفی جواد  -  كركوك فی تاریخ  -  مجلە اهل النفگ  العدد 40 لسنە 1954 ) . 34- كردستان فی قرن الپامن الهجری – د.زرار صدیق توفیق –موئسسە موكریان-2001-ص219- سەرچاوەی سەرەكی الشامی – ڤفرنامە - ص144- 145-الیزدی: ڤفرنامە , 469-1 . روچە الصفا, 222- 6,التاریخ الغیاپی , ص189)(ابن فچل اللە العمری : مسالك الابصار, 125-3 , صبح الاحشی ,375 -4). 35-(  سەنتەری برایەتی –ژمارە 20 – هاوینی 2001-ناوچەی كەركووك لە سەردەمی عەباسییەكاندا 656ز-1258ز-قادر محەمەد ئەشكەنەیی –ل102). 36-(كركوك : تاریخ عریق وواقع مریر – جبار قادر – الحوار المتمدن العدد 1331 – 28-9-2005). 37- (كردستان فی قرن الپامن الهجری –د.زرار صدیق توفیق –موئسسە موكریان-2001-331,332,333 –حمداللە المستوفی:نزهە القلوب ,ص42-43, 77-79 , 97-98 ,  117-129 ). 38- .(كركوك : تاریخ عریق و واقع مریر – جبار قادر – الحوار المتمدن العدد 1331 – 28-9-2005). 39-( حدود كردستان الجنوبیە تاریخیا الجنوبیە تاریخیا و جغرافیا – عبدوالرقیب یوسف – گبعە الاولی 2005 – ص257). 40-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 41-. ( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 42-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 43-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 44-.  (كركوك ژمارە 9 بەرواری هاوینی 2001  -المعالم الاپریە والتراپیە فی مدینە كركوك  -  عبدالرقیب یوسف  - ص118). 45-.( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 46-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 47-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 48-(كركوك : تاریخ عریق وواقع مریر – جبار قادر – الحوار المتمدن العدد 1331 – 28-9-2005). 49-( المدینە والحیاە المدنیە   -  جز‌و 2   -  ص  272-273)*. 50-( كركوك عبر التاریخ – عزیز قادر صابنجی). 51-( كركوك ژمارە 9 بەرواری هاوینی 2001  -المعالم الاپریە والتراپیە فی مدینە كركوك  -  عبدالرقیب یوسف   -  ص 111). 52-( من حوادپ كركوك 1700م-1959م-مجات كوپر اوغلو ). 53- (( سەنتەری برایەتی –ژمارە 20 – هاوینی 2001- كەركوك لە چەرخە كۆنەكاندا- پرۆفیسۆر -د.جەماڵ ڕەشید –ل51). 54-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 55-( كركوك ژمارە 9 بەرواری هاوینی 2001  -المعالم الاپریە والتراپیە فی مدینە كركوك  -  عبدالرقیب یوسف  -  ص110). 56- سەنتەری برایەتی –ژمارە 20 – هاوینی 2001- كەركوك لە چەرخە كۆنەكاندا- پرۆفیسۆر -د.جەماڵ ڕەشید –ل51)). 57-(اربعە قرون فی تاریخ العراق الحدیپ -  الستر ستیفن  - ترجە جعفرالخیاگ – گبعە السادسە  - 1985  - ص282). 58-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ئیلاف  14-7  - 2005 ). 59-((  من حوادپ كركوك 1700 م – 1959 م- نجات كوپر اوغلو)). 60-((  من حوادپ كركوك 1700 م – 1959 م- نجات كوپر اوغلو)). 61-.( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ) ******. 62-(( من حوادپ كركوك 1700م01959م_ نجات كوپر اوغلو ). 63- (المدینە والحیاە المدنیە   -  جز‌و 2   -  ص  273-274). 64-(المدینە والحیاە المدنیە   -  جز‌و 2   -  ص  274). 65-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 66-((من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). 67-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 68-(( من حوادپ كركوك بین 1700-1959ز-مجات كوپر اوغلو ). 69-.( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 70-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 71-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 72-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 73-( من حوادپ كركوك 1700م-1959م-نجات كوپر اوغلو ). 74- ((التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )). 75-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 76-(( من خوادپ كركوك 1700-1959 –نجات كوپر اوغلو ). 77-( كركوك عبر التاریخ – عزیز قادر صابنجی)*******. 78- ( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 79-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 80-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 81-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ئیلاف  14-7  - 2005 ). 82-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ئیلاف  14-7  - 2005 ). 83-((كەركوك –ژمارە 10-كەركوك لە مەوسوعەیەكی عێراقی ساڵی 1947دا-د.نوری تاڵەبانی ل17)). 84-( كركوك ژمارە 9 بەرواری هاوینی 2001  -المعالم الاپریە والتراپیە فی مدینە كركوك  - عبدالرقیب یوسف -    ص132). 85- التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )). 86-( موسوعە تركمان العراق  -  المدارس  التركمانیە فی كركوك للفترە من 1656  -  1909  - نجاە كوپر اوغلو  - ئەنتەرنێت ). 87-((  المجموعە الاحصائیە السنویە العامە لسنە 1952  - مگبعە الزهرا‌و  -   ص 97). 88-(( التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )). 89-(  كركوك فی عهد الاستعمار البریگانی والعهد التالی  -  بقلم الملا جمیل روزبیانی -  ترجمە انور مندلاوی  -  ئەنتەرنێت ). 90- (( التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )). 91- ((كەركووك ژمارە 22 –23- زستانی 2004  -مێژووی هونەری بیناكاری و نەخش و نیگاری ناوچەی كەركوك لە نێوان ساڵانی 1914-1975-((مستەفا نەریمان-بیرەوەرییەكانی ژیانم –بەغدا 1994 ل13-14)) سمكۆ بەهرۆز محەمەد- ل142)). 92-((كەركووك ژمارە 22 –23- زستانی 2004  -مێژووی هونەری بیناكاری و نەخش و نیگاری ناوچەی كەركوك لە نێوان ساڵانی 1914-1975- سمكۆ بەهرۆز محەمەد-126-127)). 93-((  منگقە كركوك –د.نوری گالبانی –1995 لندن -ص 39-40)). 94-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 95-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ئیلاف  14-7  - 2005 ). 96-((كەركوك –ژمارە 10-كەركوك لە مەوسوعەیەكی عێراقی ساڵی 1947دا-د.نوری تاڵەبانی ل17-18)). 97- (كەركوك –ژمارە 10-كەركوك لە مەوسوعەیەكی عێراقی ساڵی 1947دا-د.نوری تاڵەبانی ل18. 98- ماژا فی كركوك  - تالیف  فهمی عرب و فاچل محمد -  گبعە كركوك  - ص 53). 99- (ماژا فی كركوك  - تالیف  فهمی عرب و فاچل محمد -  گبعە كركوك  -  ص54). 100-(المجموعە الاحصائیە السنویە العامە لسنە 1952  - مگبعە الزهرا‌و – وزارە الاقتصاد  - 101((التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )).954   - ص 135). 102-(( كركوك عدد 16- كركوك فی القرنیین 18-19 كما وصفها الرحالە والمستشرقون – اكو برهان محمد– ص225-232)ناوبراو  ئەڵمانییە. 103-(كركوك ژمارە 9 بەرواری هاوینی 2001  -المعالم الاپریە والتراپیە فی مدینە كركوك  -  عبدالرقیب یوسف -   ص 130). 104-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ئیلاف  14-7  - 2005 ). 105-( گۆڤاری كەركوك ژ 8  -  بەهاری  2001 - بیرەوەرییەكانم  -  فاتیح حەمە ڕەش  ل 117 ) 106-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 107-( الوجود التركمانی فی كركوك  -  نصرت مردان   -   سویسرا  ) 108-(المدینە والحیاە المدنیە   -  جز‌و 2   -  ص  273-274). 109-   (كركوك : تاریخ عریق وواقع مریر – جبار قادر – الحوار المتمدن العدد 1331 – 28-9-2005). 110- (التركیب الاپنی لسكان كركوك خلال قرن 1850-1958  -د.جبار قادر ). 111- ((باسەڕە –ژمارە 123 – 13-10-2005     - كەركووك لە تەرازووی ستراتیژی پێش سەدەی بیست – ئاكۆ خالید ئەحمەد )). 112- (التركیب الاپنی لسكان كركوك خلال قرن 1850-1958  -د.جبار قادر ). 113- (سەنتەری برایەتی –ژمارە 20 – هاوینی 2001- كەركوك لە چەرخە كۆنەكاندا- پرۆفیسۆر -د.جەماڵ ڕەشید ( ل64). 114-((التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )). 115-(كورد و كەركوك – لەتیف فاتیح فەرەج – ئەنتەرنێت  ). 116- (المدینە والحیاە المدنیە   -  جز‌و 2   -  ص  278). 117- (المدینە والحیاە المدنیە - جز‌و 2 -  ص  286)  . 118-( كركوك عبر التاریخ – عزیز قادر صابنجی). 119-.  (كەركوك –ژمارە 7پاكتاوكردنی كورد و تەعریبكردنی كوردستان لە مێژووی كۆن دا – ل 46-47). 120-(كەركوك –ژمارە 7پاكتاوكردنی كورد و تەعریبكردنی كوردستان لە مێژووی كۆن دا ل47.). 121- (من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). 122-   (اربعە قرون فی تاریخ العراق الحدیپ -  الستر ستیفن  - ترجە جعفر الخیاگ –122  گبعە السادسە  - 1985  - ص 282). 123-  (لوتسكی-تاریخ الاقگار العربیە الحدیپ-دارالتقدم موسكو-ص27). 124-(من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). 125-  ((من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). 126- (باسەڕە ,ژمارە 9-3-2005 –ئاكۆ خالید ئەحمەد). 127-(كركوك- لمحات تاریخیە – لیلی نامق- منشورات خبات- ص40). 128- (اربعە قرون فی تاریخ العراق الحدیپ -  الستر ستیفن  - ترجە جعفرالخیاگ – گبعە السادسە  - 1985  - ص 318). 128-(اربعە قرون فی تاریخ العراق الحدیپ -  الستر ستیفن  - ترجە جعفرالخیاگ – گبعە السادسە  - 1985  -ص325). 129-.  (گەشتەكەی فرێزەر ساڵی 1834  -ئومێد ئاشنا وەریگێڕاوە –1998 چاپخانەی تیشك -ل60 ). 130- .  (( گەشتەكەی فرێزەر ساڵی 1834  -ئومێد ئاشنا وەریگێڕاوە –1998 چاپخانەی تیشك ل39 )). 131- (باسەڕە ,ژمارە 9-3-2005 –ئاكۆ خالید ئەحمەد). 132-(  كركوك قی عهد الاستعمار البریگانی والعهد التالی  -  بقلم الملا جمیل روزبیانی -  ترجمە انور مندلاوی  -  ئەنتەرنێت ). 133- (  كركوك قی عهد الاستعمار البریگانی والعهد التالی  -  بقلم الملا جمیل روزبیانی -  ترجمە انور مندلاوی  -  ئەنتەرنێت ). 134- ( ل23-یاداشتەكانی میجەرنۆئیل لە كوردستان –وەرگێڕانی حسێن ئەحمەد جاف و حسێن عوسمان-بغداد 1984). 135- (كركوك –دراسات فی التكوین القومی للسكان-د.خلیل اسماعیل محمد- ص29 ). 136- (كركوك –دراسات فی التكوین القومی للسكان-د.خلیل اسماعیل محمد-ص8). 137- (سەنتەری برایەتی –ژمارە 20 – هاوینی 2001-كێشەی بەعەرەبكردنی كەركوك لە كۆنەوە تا ئەمڕۆ-د.ڕەفیق شوانی-ل226). 138-  ((كەركووك ژمارە 22 –23- زستانی 2004  - بایەخی چیۆپۆلەتیكی پارێزگای كەركوك – پشتیوان حسێن كەریم و كارزان ئیبراهیم ساڵەح – ل6)). 139-  (التركیب الاپنی لسكان كركوك خلال قرن 1850-1958  -د.جبار قادر ). 140- ( جوگرافیای هەرێمی كوردستانی عێراق –سەنتەری برایەتی- جوگرافییای دانیشتوان –د.خەلیل ئیسماعیل-ل178 ). 141 - (  كركوك –دراسات فی التكوین القومی للسكان – د. خلیل اسماعیل محمد -ص29). 142- ((كەركوك –ژمارە 10-كەركوك لە مەوسوعەیەكی عێراقی ساڵی 1947دا-د.نوری تاڵەبانی ل17-18)) . 143- (كركوك : تاریخ عریق وواقع مریر – جبار قادر – الحوار المتمدن العدد 1331 – 28-9-2005). 144-  (جوگرافیای هەرێمی كوردستانی عێراق –سەنتەری برایەتی- جوگرافییای دانیشتوان –د.خەلیل ئیسماعیل-ل179 ). 145-  (جوگرافیای هەرێمی كوردستانی عێراق –سەنتەری برایەتی- جوگرافییای دانیشتوان –د.خەلیل ئیسماعیل-ل179 ). 146-  (كركوك : تاریخ عریق وواقع مریر – جبار قادر – الحوار المتمدن العدد 1331 – 28-9-2005). 147-  كەركووك ژمارە 22 –23- زستانی 2004  - بایەخی چیۆپۆلەتیكی پارێزگای كەركوك – پشتیوان حسێن كەریم و كارزان ئیبراهیم ساڵەح – ل17)). 148- (( كەركووك ژمارە 22 –23- زستانی 2004  - بایەخی چیۆپۆلەتیكی پارێزگای كەركوك – پشتیوان حسێن كەریم و كارزان ئیبراهیم ساڵەح – ل21)). 149- ( كەركووك ژمارە 22 –23- زستانی 2004  - بایەخی چیۆپۆلەتیكی پارێزگای كەركوك – پشتیوان حسێن كەریم و كارزان ئیبراهیم ساڵەح – ل23)). 150- (كركوك المدینە الچاحكە بالناروالنور –عونی داودی –الاتحاد 480 –5-7-2002). 151-  (نشاە مدن العراق و تگورها  -  تالیف  -  د.عبدالرزاق عباس حسین 1973   - معهدالبحوپ والدراسات العربیە  - ص77) . 152-( ئەتڵەسی كەركووك – هەولێر 2005 – لیژنەی باڵای بەرەنگاربوونەوەی بەعەرەبكردنی كوردستان –ل45). 153-( ئەتڵەسی كەركووك –هەولێر 2005 – لیژنەی باڵای بەرەنگاربوونەوەی بەعەرەبكردنی كوردستان ت64 ).  

د. یاسین تەها- پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق گەڕانەوەی دۆناڵد ترەمپ بۆ كۆشكی سپی بۆ جارێكی تر، عێراق و هەرێمی كوردستان دەخاتە بەردەم قۆناغێكی نوێ؛ بەو پێیەی ئەم پانتاییە لە بازنەی گرنگیدان و ناوچە كاریگەرەكانە بە پەرەسەندنەكانی سیاسەتی ئەمریكا، هەروەها كۆمەڵێك دۆسییەی هاوبەش و دووقۆڵییشی لەگەڵ واشنتۆندا هەیە، لە پێش هەموویانەوە چارەنوسی هێزەكانی ئەمریكا لەم وڵاتەو چۆنێتیی ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ڕكابەرە سەرەكییە ناوچەییەكەی ئەمریكا كە ئێرانە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵدەدات وێنایەكی گشتیی لەسەر لێكەوتەی گەڕانەوەی ترەمپ لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان پێشكەش بكات و، مەترسی و دەرفەتەكان ئاماژە پێ بكات. هێڵە گشتییەكانی سیاسەتی ترەمپ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نیمچە كۆدەنگییەك لەنێو شرۆڤەكارانی دنیادا هەیە، كە ترەمپ سەرۆكێكی خاوەن تێزو بۆچوونی قوڵ نییە، بەڵكو زیاتر پیاوی سوپرایزو بڕیاری سەرپێییە لەبەر ڕۆشنایی هەڵهێنجان و تێگەیشتنە خێرا تایبەتەكانی خۆی. هەروەها ناوبراو راهاتووە لەگەڵ ئەوەی باز بەسەر دەزگە كلاسیكییەكانی دروستكردنی بڕیار بدات و پشت بە تواناو شۆ تایبەتەكانی خۆی لە حوكمڕانیدا ببەستێت؛ ئەم تایبەتەمەندییەیش وا دەكات پێشبینیكردنی هەنگاوەكانی زۆر قورس بێت. بەڵام بە گوێرەی شرۆڤەی باڵیۆزی پێشوو و توێژەری ئەمریكی "رۆبەرت فۆرد" كە پشتئەستورە بە ئەزموونی ترەمپ و گوتاری هەڵمەتەكەی، دەشێت گرنگترین سیاسەتەكانی لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەم خاڵانەدا بخرێنە ڕوو[1]: _ جێبەجێكردنی “پڕۆژەی 2025” كە پلانێكی گشتگیرەو بۆ ئیدارەی ترەمپ ئامادە كراوە. لە ساڵی 2022 ترەمپ خۆی ستایشی كردووەو چەند بەرپرسێكی پێشووی ئیدارەی یەكەمی، ئامادەیان كردووە. پلانەكە جەخت لەوە دەكاتەوە پێویستە هاوبەش و هاوپەیمانەكانی ئەمریكا رۆڵی زیاتر لە پێشگیریكردن لە ئێران ببینن، لەوانەیش وڵاتانی كەنداو لەسەر ئاستی تاك و كۆ. ئەمەش یارمەتیی ئەمریكا دەدات خۆی بۆ ئاسیاو چین یەكلایی بكاتەوە، هەروەها دەرفەت دەدات بە ئەمریكا چەكوچۆڵی زۆر بە وڵاتانی كەنداو بفرۆشێت و، لەو ڕێگەیەوە كەرتی پیشەسازیی سەربازیی ئەمریكا دەبوژێتەوە. _ سەرباری گرنگیدانی زۆر بە چین، ئێران ئاڵنگارییەكی گەورەیە بۆ ئەمریكا لە ناوچەكەدا. لە كۆنگرەی كۆمارییەكانیشدا لە تەمموزی 2024، ترەمپ بانگەشەی ئەوەی كرد تاران 230 ملیار دۆلار پارەی یەدەگی هەیەو بەهۆی سوككردنی گەمارۆكانەوە دەستی كەوتووە؛ عێراقیش كە بووەتە پاشكۆی ئێران، 300 ملیار دۆلاری لەبەردەستە. بەم پێیەیش ترەمپ وەك یەك پاكێج مامەڵە لەگەڵ ئێران و عێراقدا دەكات؛ یان لانی كەم عێراق لەڕوانگەی ئێرانەوە دەیخوێنێتەوەو لای ئەو شوناسێكی سەربەخۆی نییە. _ كۆمارییەكان لە “پڕۆژەی 2025″دا هانی ترەمپ دەدەن دەستبەرداری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەبێت، چونكە بەجێهێشتنی وا دەكات “ناوچەكە بچێتە ناو پاشاگەردانی و، دەبێتە نێچیری ڕكابەرەكانی ئەمریكا.” پرۆژەكە پێشنیاری هاوپەیمانییەكی چوارقۆڵی دەكات لەنێوان ئیسرائیل، میسرو وڵاتانی كەنداو، لەگەڵ ئەمریكا بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران. ئەمەش هاوشێوەی هاوپەیمانیی چوارقۆڵیی ئەمریكا، ژاپۆن، كۆریاو هیندستانە دژی هەژمونی چین. _ پشتیوانیكردنی كراوە لە ئیسرائیل و پابەندیی ڕەها بە پاراستنی ئاسایشی دەوڵەتی عیبری لە ڕێگەی بەهێزكردنییەوە بۆ ئەوەی بتوانێت بەسەر هەڕەشەكانی ئێران و حەماس و حزبوڵڵادا زاڵ بێت. لەم نێوەیشدا ترەمپ خۆی پەیوەست ناكات بە “چارەسەری دوو دەوڵەت”و، زیاتر بە لای پرۆژەی دابەشكردنی فەلەستینییەكاندا دەچێت. سەرباری ئەمەش ترەمپ لایەنگری كۆتاییپێهێنانی بەپەلەی جەنگی غەززەیە[2]، بەڵام وردەكاریی ئەو كۆتاییهێنانە هێشتا ئاشكرا نییە. _ بەهێزكردنی پەیوەندی لەگەڵ توركیا بۆ هێشتنەوەی لە بەرەی ڕۆژاوا لە كێبركێ لەگەڵ ڕوسیاو چین. ئەگەر ئەمەش بچێتە سەر، ئەوە ئەگەری زۆر بۆ كشانەوەی سوپای ئەمریكا لە باكوری سوریاو ڕۆژهەڵاتی فورات (ڕۆژاوا) هەیە. بەپێی خەمڵاندنی نێردراوی پێشووی ترەمپیش بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، “جیسۆن گرینبلات”، پایەكانی سیاسەتی ترەمپ لە ئیدارەی دووەمیدا بەمجۆرە دەبن[3]: _ كۆتاییهێنانی بەپەلەی جەنگەكان پاش بەدیهێنانی سەركەوتن. _ گرنگیدان بە سعودیە وەك هاوبەشی سەرەكی لە ناوچەكە. _ ڕۆڵبینینی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە فەراهەمكردنی ئاشتی و پەرەپێدان. _  دروستكردنی هەماهەنگی لەنێوان ئیسرائیل و وڵاتانی جیهانی عەرەبی. _ پشتیوانیكردنی ئەو هێزانەی كە پاڵپشتیی خۆیان دەكەن و بەرژەوەندیی ئەمریكا دەپارێزن. _ بەرەنگاربوونەوەی ڕوونی مەترسییە ئێرانییەكان بەبێ هەوڵدان بۆ جەنگی ڕووبەڕوو، لەگەڵ لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئەگەری هێرش بۆ سەر ئێران دوور نییە. _ بەگژداچوونەوەی لەمپەرەكانی بەردەم پرۆژەكانی ترەمپ لەلایەن باڵە ئێرانییەكانەوە. _ دانوستانكردن لەپێگەی هێزەوە لەگەڵ هەڕەشەكردنی ناواخندار بە بەكارهێنانی هەر هێزێك كە گونجاو بێت بۆ ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی لە جیهان. لە لایەكی دیكەوە ئەو ئەنجامگیرییە ئەمریكییانەی لەبارەی كۆی سیاسەتی پێشبینیكراوی ترەمپ هەن، جەخت لە دوو خاڵی سەرەكی دەكەنەوە: یەكەم: دروستبوونی ڕكابەری لەنێوان دەزگاكانی ئەمریكا لەسەر دەستڕۆیشتوویی (نفوز)؛ لەم نێوەندەیشدا ڕادیكاڵەكان و كلاسیكییەكان بەریەكدەكەون و چانسی سەركەوتنیش بۆ توندڕەوەكانەو، میانڕەوەكان دەكەونە دڵەخورتێ و نیگەرانی. دووەم: كرۆكی سیاسەتی دەرەكیی ترەمپ بەرژەوەندیخوازیی پەتی دەبێت (naked transactionalism)، ئەویش لەڕێگەی سەفقەو ڕێككەوتنەوە[4]. گرێ گەورەكەی عێراق لەگەڵ ترەمپدا پاش ئەوەی لەسەر فەرمانی ترەمپ هێزەكانی ئەمریكا جەنەڕاڵ “قاسم سولەیمانی” فەرماندەی سوپای قودسی ئێرانی و “ئەبو مەهدی موهەندیس”ی سوپاسالاری حەشدی شەعبیی عێراقییان لە فڕۆكەخانەی بەغدا كوشت (2020)، دەسەڵاتی دادوەریی عێراق لە سەرەتای 2021دا فەرمانی گرتنی بەپێی ماددەی (406)ی یاسای سزادان بۆ دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی وڵاتە یەكگرتووەكان دەركرد[5]. ناوەڕۆكی ماددە یاسایییەكەش كوشتنی بەئەنقەستە لەگەڵ پلاندانانی پێشوەختە كە سزاكەی دەگاتە دەركردنی حوكمی لەسێدارەدان لە حاڵەتی ساغبوونەوەی تۆمەتەكە[6]. ئەم فەرمانەش لەئێستادا بووەتە جێگەی پرسیارو مقۆمقۆ، كە ئاخۆ حكومەتی عێراق چۆن دەتوانێت مامەڵە لەگەڵ سەرۆكێكدا بكات لە دەسەڵاتە قەزایییەكانی وڵاتەكەیدا داواكراوە. هەندێك پێیان وایە ئەگەر فەرمانی گرتنەكە تەنیا لەلایەن دادگایەكی لێكۆڵینەوەوە دەركرایە، دەرفەت هەبوو بۆ پەردەپۆشكردنی، بەڵام پاش ئەوەی سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی “فایەق زێدان” لە كاتی خۆیدا راگەیاندنی فەرمانی گرتنەكەی لەئەستۆ گرت و جەختی كردەوە “هیچ دوودڵی ناكەن لە گرتنەبەری ڕێوشوێنی یاسایی دژی ترەمپ[7]“، پەردەپۆشكردنی بڕێك ناخۆشترە؛ بەڵام یاساییەكان باس لەوە دەكەن بەپێی ڕێككەوتنەكانی ڤیەننا ئەوانەی دەبنە سەرۆكی دەوڵەت، خاوەن پارێزبەندیی یاسایین و ناكرێت لێپێچینەوەیان لەگەڵدا بكرێت[8]. ئەمەش دەرچەیەكی قوتاربوونەو تەنانەت لە نێوخۆی ئەمریكاش ترەمپ داواو سكاڵاكانی سەری ڕادەگیرێن و حاڵەتەكە تەنیا عێراق نییە. لە پاش ڕاگەیاندنی سەركەوتنی ترەمپیشەوە عێراق بەفەرمی و خێرا لە ڕێگەی سەرۆك كۆمارو سەرۆك وەزیرانەوە پیرۆزبایی پرۆتۆكۆڵییان لە ترەمپ كرد؛ لە پەیامەكانیشیاندا هیوای كاركردنی هاوبەشیان لەگەڵدا خواست. ئەمەش دەشێت فەرامۆشكردنی كردەییانەی ئەو فەرمانی گرتنە بێت كە لە بەغدا دژی ترەمپ دەرچووە. لە پەیوەندیی تەلەفۆنیی سەرۆك وەزیران، “محەمەد شیاع سودانی”دا لەگەڵ ترەمپ، بەپێی بەیاننامەی فەرمیی بەغدا، ناوبراو ئامادەیی كاری هاوبەشی دەربڕیوە لەگەڵ حكومەتی عێراقی؛ چ لەبارەی دۆسییە هاوبەشەكان، چ بارودۆخی ناوچەكە. نەك هەر ئەوە بەڵكو خوازیاریش بووە سودانی لە دەرفەتێكی نزیكدا سەردانی واشنتۆن بكات[9]؛ هەر بەپێی بەیاننامەكەی حكومەتی عێراق. گرفت و مەترسییەكانی سەر عێراق لە ئیدارەی ترەمپدا بەپێی پێدراوە بەردەستەكان، گەڕانەوەی ترەمپ بۆ كۆشكی سپی، عێراق دەخاتە بەردەم كۆمەڵێك ئاستەنگ و پێشهات كە گرنگترینیان دەشێت ئەمانەی خوارەوە بن: _ بەو پێیەی دروشمی سەرەكیی هەڵمەتی ترەمپ گێڕانەوەی ناوبانگی ئەمریكا بووە، باوەڕێك هەیە كە ناوبراو چاوپۆشی لە بەكارهێنانی عێراق نەكات وەك پانتاییەكی پشتیوانی لە ئێران لە ڕێگەی هەژمونی گروپە شیعەكانەوە. لە لێدوانەكانیشیدا ترەمپ ئاماژەی بەوە كردووە پارەو سامانی عێراق بۆ بەهێزكردنی ئێران ئاڕاستە دەكرێت. ئەمەش دەیخاتە بەردەم ئەگەری سزادان و بەئامانجگرتن، لە حاڵەتێكدا كە ترەمپ بڕیار بدات بەتوندی بەرپەرچی ئێران و باڵەكانی بداتەوە. _ عێراق ئەزموونێكی باش و ئەرێنیی نییە لەگەڵ ویلایەتی یەكەمی ترەمپ (2016_2020)، بەتایبەت كە ناوبراو بەشێوەیەكی كتوپڕ سەردانی سەربازگەی ئەمریكای كرد لە ڕۆژاوای عێراق، بێ ئەوەی لە بەغداوە بڕوات (2018). ئەوكاتیش ئەمە بە “پێشێلكردنی سەروەریی خاكەكەی” لێكدرایەوەو دەگوترا هاتن و چوونەوەكەی بەبێ ئاگاداریی حكومەتی عێراق بووەو هیچ ڕێزی لە سەروەریی وڵاتەكە نەگرتووە[10]. _ ترەمپ لە ئیدارەی یەكەمیدا (2016_2020) هەڕەشەی زۆری لە عێراق كردووە ئەگەر خاكەكەی ببێتە گۆڕەپانی هێرشكردنە سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا. لە ئێستایشدا عێراق كەوتووەتە ناوەڕاستی جوگرافیای جەنگ و ڕووبەڕووبوونەوەی ئێران و ئیسرائیل و، پاڵێوراوە بۆ ئەوەی بۆ هەمان مەبەست بەكار بهێنرێت. _ پشتیوانیی ڕەهای ترەمپ لە ئیسرائیل پێچەوانەو دژە لەگەڵ سیاسەت و خواستی میللی و فەرمیی عێراق كە پشتیوانیكردنە لە غەززەو باشوری لوبنان. بەم هۆیەشەوە هەر چەشنە نزیكبوونەوەیەكی حكومەتی عێراق لە ئیدارەی ترەمپ، بەر ناڕەزایی بنكەی جەماوەریی شیعی و ڕایگشتیی عێراقی دەكەوێت كە بەشێكن لە تووڕەیی شەقامی عەرەبی و ئیسلامی دەربارەی كاولكارییەكانی فەلەستین و لوبنان. هەروەها مەترسییەك هەیە لە ئیدارەی ترەمپدا پرۆژەی گریمانكراوی راگواستنی شیعەی لوبنان بۆ عێراق سەر بگرێت. زەمینەی ئەمەش پاش كاولكردنی باشوری لوبنان، لەبارتر بووە[11]. _ هەرچەندە ترەمپ لایەنگری كەمكردنەوەی دەستوەردانی سەربازی بووە لە عێراق و ئەفغانستان، بەڵام هیچ كات سڵ لە بەكارهێنانی هێز بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی ناكاتەوە. ئەمەش باوەڕی كەسانی نزیك لە ترەمپەو بەدووری نازانن هێز بەرامبەر ئێران بەكار بهێنێت ئەگەر لە پرۆژە ئەتۆمییەكەی بچێتە پێشەوە[12]. ئەم ئامادەییەش بۆ عێراق حاڵەتێكی نەرێنییە كە توانای كۆنترۆڵكردنی باڵە ئێرانییەكانی ناوخۆی نییە لەو حاڵەتەدا. _ پێداگریی ترەمپ لەسەر جێبەجێكردنی گەمارۆكانی سەر ئێران بەبێ هەڵاواردن، وا دەكات چاوپۆشی ئەمریكا لەسەر فرۆشتنی نەوتی ئێران بە چین هەڵگرێت. ئەم ئاسانكارییەش لە سەردەمی بایدندا بەرامبەر بە ڕاگرتنی هێرشی باڵە ئێرانییەكان بۆ سەر هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق و سوریا بە ئێران بەخشراوە[13]. لە حاڵەتی هەڵوەشانەوەی ڕێككەوتنە ناڕاستەوخۆكەشدا ئەگەری گەڕانەوەی گرژی بۆ عێراق هەیە. _ چاوەڕوان دەكرێت ترەمپ ڕێچكەیەكی توند بەرامبەر عێراق بگرێتە بەر، ئەگەر بەردەوام بێت لە كڕینی سوتەمەنی لە ئێران و ڕەنگە ڕێگەپێدانەكانی بۆ نوێ نەكاتەوە[14]. ئەگەریش ترەمپ سەرچاوەكانی وزەی ئێرانی بكاتە ئامانج، لێكەوتەی خراپی لەسەر عێراق دەبێت، چونكە 50%ی سەرچاوەكانی گازی سروشتیی عێراق لە ئێرانەوەیە[15]. _ باوەرێك هەیە كە ئیدارەی ترەمپ چیدی یاریكردنی گروپەكانی عێراق لە ناوچەی خۆڵەمێشی قبوڵ نەكات و عێراق بخاتە بەردەم دوو بەرداش: دۆست و دوژمن. ئەم خۆیەكلاكردنەوەیەش بۆ عێراق لێكەوتەی هەیە[16]. _ گروپە شیعەكان عێراقیان خستووەتە بەرەی دژەئەمریكاو، ئەوەیان یەكلایی كردووەتەوە ئەوان بەشێكن لە “بەرەی موقاوەمە” بەبێ ڕەچاوكردنی ئەگەری گەڕانەوەی ترەمپ. _ وڵاتانی كەنداو بۆ ڕازیكردنی ترەمپ سیاسەتی هەرزانكردنی نرخی نەوت پەیڕەو دەكەن بۆ سوككردنی باری سەرشانی واشنتۆن و بازاڕەكانی ئەمریكا. ئەمەش لێكەوتەی لەسەر دارایی عێراق دەبێت. دەرفەتە هاوبەشەكانی عێراق و ئیدارەی ترەمپ سەرباری هەڕەشەو مەترسییەكانی سەرەوە، هەندێك دەرفەتی هاوبەشیش هەن بۆ كاركردنی عێراق لەگەڵ ترەمپ، كە دەشێت لەم خاڵانەدا كورت بكرێنەوە: _ عێراق پانتاییەكی گرنگە بۆ ستراتیژییەتی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەت پاش ئەو خەرجی و قوربانییانەی ئەمریكا لە پاش 2003 داویەتی بۆ ڕووخاندنی ڕژێمی پێشوو. هەروەها عێراق گرنگە بۆ ئاسایشی وزەو، 5%ی نەوتی جیهان بەرهەم دەهێنێت؛ جگە لەوەش بۆ پاراستنی ئاسایشی هاوپەیمانانی ئەمریكا گرنگە[17]. _ عێراق و ئەمریكا ڕێككەوتننامەیەكی چوارچێوەییان هەیە بۆ ڕێكخستنی پەیوەندییەكانیان (صوفا)، هەروەها چەند لیژنەیەكی ئەمنیی هاوبەشیان هەیە لەبارەی پێداچوونەوەی دۆخی سەربازی و چارەنوسی هێزەكانی ئەمریكا. هەر لەم بەینەیشدا بەشی هەرە زۆری چەك و تەقەمەنیی عێراقی و ڕاهێنان و مەشقی سوپاو هێزە ئەمنییەكانی، ئەمریكین و ئاسمان و سیستەمە هەواڵگری و سەربازییەكەی، پەیوەستە بە سوپای ئەمریكاوە. ئەمە وا دەكات هیچ سەرۆكێكی ئەمریكی نەتوانێت دەستبەرداری ببێت. _ عێراق دەتوانێت ڕۆڵی ناوبژیوانی لەنێوان ئەمریكاو ئێران ببینێت و پەیامی واشنتۆن بە تاران بگەیەنێت. هەندێك سەرچاوە باس لەوە دەكەن لە دوا پەیوەندیی تەلەفۆنیی سودانی و ترەمپدا ئەوە ڕووی داوە[18]. _ باوەڕ وایە ترەمپی 2024 جیاوازتر بێت لە ترەمپی 2016. لە خولی یەكەمدا ئەزموونی كەمتر بووەو كەمتر پێگەیشتوو بوو؛ جگە لەوە ئەزموونی ویلایەتی یەكەمی بەردەستەو، دەشێت بەرچاوڕوونیی تێدا بێت. لە ئێستایشدا ترەمپ دەور دراوە بە ڕاوێژكاری جۆراوجۆرو، سەیری بەرژەوەندیی ئەمریكا دەكات[19]. _ دەشێت ترەمپ ڕازی بێت بە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا هەنگاو بە هەنگاو لە ساڵانی 2025 و 2026؛ ڕەنگە ئەم خشتەیە خێراتر بكات لە سۆنگەی پێداگریكردن لەسەر گرنگیدان بە ناوخۆی ئەمریكاو كەمكردنەوەی دەستوەردانی سەربازیی ڕاستەوخۆ لە دەرەوە[20]. ئەمە بۆ هێزە شیعە عێراقییەكان گرنگ و ئامانجە. _ عێراق دەتوانێت دەرگای وەبەرهێنان بۆ كۆمپانیا ئەمریكییەكان واڵا بكات و ئەوەیشی تائێستا لە كەسانی نزیكی سەرۆك وەزیرانەوە دەرچووە، باس لەوە دەكەن سودانی خواستی هەیە زیاتر لە پەیوەندیی ئەمنی لەگەڵ واشنتۆندا بچێتە پێش و لێكگەیشتنی نوێ لەگەڵ كۆشكی سپیدا بكات، بەتایبەت لە كەرتی وزەدا[21]. _ لەناو تیمی ترەمپدا ژنە پارێزەرێكی كلدانیی عێراقی هەیە بە ناوی “ئیلینا حەببە”. ئەم ژنە 39 ساڵانەیە سەرپەرشتیی كاروباری یاسایی ترەمپ دەكات و بریكاری بووە لە چەند دۆسییەیەكی هەستیاردا؛ هەروەها شانازی بە ڕەچەڵەكی باوك و دایكی خۆیشییەوە كردووە، كە بەر لە 40 ساڵ لە عێراق هەڵهاتوون[22]. دەشێت ئەم ژنە بەكار بهێنرێت بۆ پەیوەندیكردنی بەرپرسانی عێراق و ترەمپ. هەروەها جێگری سەرۆكی ئەمریكا “جی دی ڤانس” پێشتر لەنێوان 2003_2007 لە هێزەكانی پیادەی دەریایی خزمەتی لە عێراقدا كردووە[23]. بەم هۆیەیشەوە بە كێشەكانی عێراق ئاشنایەو، دەشێت هاوشێوەی بایدن لە سەردەمی ئۆباما لە دۆسییەی عێراقدا كار بكات. هەرێمی كوردستان و بەشەكانی تری كوردستان دەرهەق بە هەرێمی كوردستان، لە سایەی گەڕانەوەی ترەمپدا بۆچونێك هەیە پێی وایە ترەمپ دەستكاریی بنەڕەتیی سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر كورد ناكات[24]؛ سیاسەتی ڕاگەیەنراوی ئەمریكاش “پشتیوانیكردنی هەرێمێكی كوردستانی بەهێزە لەچوارچێوەی عێراقی فیدراڵدا.”  بەڵام بەهۆی ئەوەی لە ئیدارەی ترەمپدا 16ی ئۆكتۆبەری كەركوك و كەوتنی عفرین و دروستكردنی پشتێنەی ئەمنیی توركی لە ڕۆژهەڵاتی فورات (ڕۆژاوا) ڕوویان دا، مەترسییەك هەیە كە ترەمپ هاوشێوەی ئیدارەی دیموكراتەكان بەتەنگ كێشەی كەمایەتییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرسی دیموكراسییەوە نەیەت و زیاتر فۆكەس بخاتە سەر هێزە گەورەو خاوەن بەرژەوەندییەكان لە ناوچەكەدا. لەم نێوەندەدا بۆچوونێك هەیە پێی وایە دەشێت ترەمپ كشاندنەوەی سوپای وڵاتەكەی لە عێراق و باكوری سوریا خێراتر بكات. بەپێی ئەو ئاماژانەی بەردەستن، كشانەوەی ئەمریكا لە زیانی پێكهاتەكانی كوردو سوننەو هاوپەیمانەكانی ئەمریكایە لە ناوچەكەدا، هەروەها بۆشایی ئەمریكاش لەلایەن ڕكابەرانی واشنتۆنەوە پڕ دەكرێتەوە. ئەمەش لەدەستدانی خاڵە لەلایەن ئەمریكاوە بەرامبەر بەرەی چین و ڕوسیاو، ڕوودانی جێگەی گومان و ئەگەری زۆرە[25]؛ بەڵام پێشهاتێكە دەبێت هەرێمی كوردستان ڕەچاوی بكات. لە ئۆكتۆبەری 2019 كە ترەمپ لەپڕ بڕیاری كشاندنەوەی سوپاكەی دا لە باكوری سوریاو ڕۆژهەڵاتی فورات، هەندێك میدیای بەریتانی هەنگاوەكەیان بە “خیانەت” لە قوربانییەكانی كورد دژی داعش لە قەڵەم دا[26]. لەو ماوەیەیشدا ترەمپ “شەش لێدوانی چەواشەكارانەی” دەربارەی ڕۆژهەڵاتی فورات و جەنگی داعش و پەیوەندیی كورد و توركیا ڕاگەیاند [27]؛  پێشتریش لە هەرێمی كوردستان هەمان هەست و دڵشكان بەرامبەر بە تەماشاكەرمانەوەی ئەمریكا هەبوون لە ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری كەركوك، لە كاتێكدا هێزە فیدراڵییەكان و پێكهاتەكانی نێو دەزگای حەشدی شەعبی  بەرەو سنورەكانی هەرێم جموجۆڵیان پێ كرا. سەرباری ئەمانەش دەشێت هەرێمی كوردستان لە ویلایەتی دووەمی ترەمپدا بتوانێت لەبەر ڕۆشناییی ئەزموونی ویلایەتی یەكەم، لە سیستەمی نوێی هەرێمایەتیدا خۆی بگونجێنێت و هاوكار بێت لە بەرقەراركردنی بەرژەوەندییە هاوبەشەكان لە ڕێگەی ئەو پەیوەندییە دیپلۆماسی و ئەمنییانەی لەگەڵ ئەمریكا و وڵاتانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش هەیەتی[28]؛ بەتایبەت كە لە دوا دیداری میدیایی باڵیۆزی ئەمریكاشدا لە هەولێر “ئەلینا ڕۆمانۆڤسكی” جەخت لەوە كراوەتەوە ئەمریكا پابەندی و ئامادەیی بەهێزی لە كوردستان هەیە. هەرێم پردی ژمارەیەك كۆمپانیای ئەمریكییە لە ناوچەكەو جێپێیەكە بۆ وەبەرهێنان لە ناوچەكە و عێراق؛ هەندێك لەو وەبەرهێنانانەیش بەرهەمیان هەبووە و لقیان گواستراوەتەوە بۆ بەغدا[29]. بەڵام سیاسەتی ترەمپ تا ڕاددەیەکی زۆر پەیوەستە بەو ستافەی کە بۆ ئیدارەکەی دیاری دەکات. لە پاش ڕاگەیاندنی سەركەوتنی ترەمپیشەوە ئیسرائیل هەوڵ دەدات كورد وەك هاوپەیمان وێنا بكات بۆ هەراسانكردنی توركیاو سوریاو ئێران. لەمبارەیەوە وەزیری نوێی دەرەوە لە تەلئەبیب “گەدعون ساعر” لە بەیاننامەیەكدا نوسیویەتی: “گەلی كورد هاوپەیمانێكی سروشتیی ئێمەن.” هەروەها دەڵێت: “پێویستە دەستی یارمەتییان بۆ درێژ بكەین و پەیوەندییان لەگەڵدا بەهێز بكەین. ئەم كارە ڕەهەندی سیاسی و ئەمنییشی هەیە”[30]. ئەم بانگەوازە ئەگەرچی لە بەرژەوەندیی دۆخی هەرێمی كوردستاندا نییەو زیاتر هەراسانكردنی میدیایی ڕكابەرانی ئیسرائیلە، بەڵام بە دیوێكی تردا گرنگیی هەڵكەوتەی جوگرافیای كوردستان لە گۆڕەپانی ململانێ ناوچەییەكەدا دەردەخات و دەشێت وەبەرهێنانی تێدا بكرێت. سەرباری ڕەشبینییەكانیش لە هەنگاوەكانی ترەمپ، مەرج نییە هەموو پلان و بەرنامەكانی سەرۆكی ژمارە 47ی ئەمریكا ڕێگە بدۆزنەوە بۆ جێبەجێكردن؛ هەروەها مەرج نییە بڕیارە كتوپڕەكانی لەسەر ئەرز زەمینەیان هەبێت بۆ پراكتیزەكردن؛ ئەمە لە ئەزموونی ئیدارەی یەكەمدا (2016_2020) بەڕوونی دیار بوو. هەندێك لە بڕیارەكانی بەر دیواری دەزگا ئەمنی و سەربازییە دێرین و كلاسیكییەكانی ئەمریكا كەوتن و ڕاگیران، وەك: بڕیای كشاندنەوەی سوپاكەی لە ڕۆژهەڵاتی فورات لە سوریا. كۆبەند گەڕانەوەی ترەمپ، جیهان و ناوچەكەو عێراقی خستووەتە بەردەم پێشهات و پێشبینیی نوێ. ناونیشانی سەرەكیی قۆناغی داهاتوو دەشێت “ناڕوونی” بێت، چونكە سروشتی سەركردایەتیی ترەمپ وایە لەبری كاری دەزگایی و پەنابردن بۆ دامەزراوەكانی بڕیار، تاكلایەنە و لەپڕدا بڕیار دەدات و زیاتر پشت بە پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ سەركردەكانی جیهان دەبەستێت. دەربارەی عێراق دۆخەكە هەستیارترە چونكە هێشتا كێشەی قوڵ هەیە كە ئایا ئەمریكا هاوپەیمان و دۆست یان دوژمنی عێراقە؟ ئەمەش وا دەكات دۆخی ئەم وڵاتە بەڕووی كاردانەوەی جۆراوجۆری ترەمپدا كراوە بێت؛ لەگەڵ ئەوەشدا عێراق هەندێك كەرەستە و ڕایەڵی هەیە بۆ گرێدانی پەیوەندی لەگەڵ ئیدارەی نوێ، ئەگەر زەمینەی نێوخۆیی لەبار بێت و بتوانێت لەگەڵ ئەمریكای ترەمپ بەركاریان بكات. لەنێو ئەم ئاڵۆزییەیشدا هەرێمی كوردستان و بەشەكانی دیكەی كوردستان دەكەونە ژێر كاریگەرییەوەو؛ وریایی و چاوكراوەیی پێویستە بۆ پەیوەستكردنەوەی هەرێم بەو بلۆكبەندییە سیاسی و ئەمنییانەی بۆ هەماهەنگی لەگەڵ سیستەمی نوێی زاڵ و باڵادەست لە ناوچەكە، پێكدەهێنرێت. سەرچاوەكان:  [1].  https://bit.ly/4fn8YBW [2].  https://bit.ly/4epRVxG [3].  https://bit.ly/4fJn6Fv [4].   https://2u.pw/BhZGXcFn [5].  https://bit.ly/40Fhwzq [6].  https://bit.ly/4emYIZe [7].  https://bit.ly/4fiAKj6 [8].  https://bit.ly/40Fhwzq [9].  https://bit.ly/4fh3GI4 [10].  https://bit.ly/48FyArb [11].  https://2u.pw/jgNB4GEE [12].  https://bit.ly/3UJjLxY [13].  https://2u.pw/ciGimAu6 [14].  https://2u.pw/ciGimAu6 [15]. https://2u.pw/UNyQYVJ9 [16].  https://2u.pw/0qrbNNLC [17].  https://2u.pw/HM1vHoMp [18].  https://2u.pw/wCLz4O21 [19].  https://bit.ly/3O3hqug [20] . https://2u.pw/ciGimAu6 [21].  https://bit.ly/48FyArb [22].  https://2u.pw/hWsUrALB [23].  https://2u.pw/qskZ6OXV [24].  https://2u.pw/yKV9OwQ7 [25].  https://2u.pw/a29uApsd [26].  https://2u.pw/J06X14SB [27].  https://2u.pw/WdBcrRO6 [28].  https://2u.pw/pR9KBb1f [29].  https://2u.pw/UcltND6f [30] . https://2u.pw/bd3y5bKI ئەم بابەتە لە (خانەی هزریی كوردستان) وەرگیراوە  

راپۆرتی: درەو لایەنەكان چاوەڕوانی یەكلاكردنەوەی تانەكان و پەسەندكردنی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانن، بەڵام لە پشتی پەردەوە گفتۆ و را گۆڕینەوە لەسەر شێوازی پێكهێنانی حكومەت و پەرلەمان و سەرۆكایەتی هەرێم هەیە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) یەكێتی داوای پۆستی سەرۆك وەزیران دەكات، پێش هەڵبژاردن پارتی سەرۆكی كابینەی دەیەمی بۆ مەسرور بارزانی لای خۆی یەكلاكردەوە، نەوەی نوێ بە مەرجی وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیران دەچێتە حكومەتەوە، كۆمەڵ بڕیاریداوە نەچێتە حكومەت و پەرلەمان، هاوپەیمانی دەچێتە حكومەت، یەكگرتوو و گۆڕان و هەڵوێست ناچنە حكومەت، بەرەی گەل هێشتا بڕیاری نەداوە بۆچوونە حكومەت.    پارتی دیموكراتی كوردستان: پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، خاوەنی (39) كورسی و (812 هەزارو 794) دەنگ و براوەی یەكەمی پەرلەمانە، پێشتر رایگەیاندبوو كە مەسرور بارزانی دەبێتەوە سەرۆكی كابینەی دەیەم و سەرۆك وەزیران مافی پارتی دیموكراتی كوردستانە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) پارتی دیموكراتی كوردستان لە رێگەی كارەكتەرە سیاسیەكانیەوە پەیوەندی و راگۆڕینەوەی لەگەڵ لایەنە سیاسیەكان دەست پێكردووە بەمەبەستی زانینی روانینیان لەسەر پێكهێنانی حكومەت و پەرلەمان و سەرۆكایەتی هەرێم، تەنانەت لەگەڵ چەند كاندیدێكی تری لایەنەكاندا قسەیان كردووە بۆ تەواوكردنی زۆرینە (50+1) بۆ ئەوەی بتوانن حكومەت پێكبهێنن و دواتر فەرموو لە لایەنەكانی تر بكەن، پارتی (39) كورسی هەیە، (3) كورسی كۆتاكانیش كە نزیكن لە پارتی دەكاتە (42) كورسی واتا پێویستی بە (9) كورسی تری پەرلەمان هەیە بۆ (50+1)، هەموو هەوڵێكی لە پێناو ئەوەیە بەبێ یەكێتی ئەو زۆرینەیە پێكبهێنێت و دواتر داوا لە یەكێتی بكات بچێتە كابینەكەیەوە. پارتی دەیەوێت هەندێك لایەن رازی بكات تەنیا دەنگ بە كابینەكە بدەن نیساب لە پەرلەمان تەواو بكەن، ئاساییە نەچنە ناو حكومەت، بەڵام دەتوانن لە پەرلەمان دەنگ بە كابینەكە بدەن و (50+1) مسۆگەر بكەن نەشچنە حكومەت ئاساییە، ئێستا پارتی چاوی لە تەواوكردنی نیسابی یاساییە و كۆكردنەوەی (50+1)ە . پارتی دەیەوێت سەرۆكی هەرێم، سەرۆكی حكومەت، جێگری سەرۆكی پەرلەمان بۆ خۆی بەرێت لە وەزارەتەكانیش وەزارەتی ناوخۆی دەوێت. یەكێتی نیشتمانی كوردستان یەكێتی نیشتمانی كوردستان كە خاوەنی (23) كورسی و (409 هەزارو 548) دەنگە، لە ئێستادا لە گفتوگۆی ناوخۆییدایە بۆ ئەوەی خواستی خۆی بۆ بەشداری لە كابینەی دەیەم بخاتە روو، زۆرترین هەوڵی یەكێتی لە ئێستادا بۆ ئەوەیە رێگری بكات تا پارتی دیموكراتی كوردستان نەتوانێت (50+1) تەواو بكات، بۆ ئەو مەبەستەش قسەی لەگەڵ زۆربەی لایەنەكان كردووە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) یەكێتی ژمارەیەك سیناریۆی ئامادەكردووە بۆ بەشداری لە كابینەی داهاتووی هەرێمی كوردستان، سینارۆی یەكەم داوای پۆستی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان دەكات و دەیەوێت ئەگەر پۆستی سەرۆك وەزیرانیشی دەستنەكەوێت پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەستبخات.   جوڵانەوەی نەوەی نوێ جوڵانەوەی نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (15) كورسی و (292 هەزارو 32) دەنگە، ئێستا ئەو جوڵانەوەیە لە راوێژی ناوخۆییدایە بۆ بەشداریكردن لە حكومەت یان ئۆپۆزسیۆن بوون، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) نەوەی نوێ مەیلی بەشداری لە كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا هەیە، بەڵام بە كۆمەڵێك مەرج و داواكاریی نایەوێت ئەزمونی گۆڕان دووبارە بكاتەوە، وەك لە راگەیەندراوێكدا رایگەیاند: ئامادەین لەحکومەتدا بین ئەگەر پۆستی سەرۆک وەزیران بە دەست نەوەی نوێوە بێت یان تەواوی پۆستەکانی سەرۆکایەتی هەرێم، پەرلەمان و 23وەزارەتەکە بەدەست ئێمەوەبێت. نەوەی نوێ بەر لە پێكهێنانی پەرلەمان و حكومەت، پۆستی سەرۆكی (تەمەن)ی پەرلەمان وەردەگرێت، واتا یەكەم پۆست لەدوای هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لای نەوەی نوێ دەبێت، كە ئەو پۆستەش ئیشكالیەتی یاسایی درووست دەكات، ئەگەر وەك خولەكانی پێشووی پەرلەمانی كوردستان دانیشتنی یەكەم بە كراوەیی جێبهێڵدرێت تا رێككەوتنی لایەنەكان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك و جێگرەكانی (دۆزینەوەی فێڵی یاسایی)، چونكە لە خولی پێنجەم كاتێك دانیشتنی یەكەمی پەرلەمان بە كراوەیی جێهێلدرا فراكسیۆنی نەوەی نوێ ناڕەزاییان دەربڕی و ئەو كارەیان بە نایاسایی لەقەڵەمدا، ئایا لە خولی شەشەم ئەو (فێڵە یاساییە) هێشتنەوەی دانیشتنی یەكەم بە كراوەیی رێەی پێدەدرێت یاخود ئەو قۆناغە تێدەپەڕێندرێت، بەڵام چاوەڕوان دەكرێت لە یەكەم دانیشتی پەرلەماندا سەرۆك و سكرتێر و جێگر هەڵدەبژێردرێت. یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (7) كورسی و (117 هەزارو 44) دەنگە، هەرزوو بڕیاریدا بەشداری لە كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا ناكات و وەك هێزێكی ئۆپۆزسیۆن دەمێنێتەوە، هێشتا روون نیە ئەوە دەبێتە بڕیاری كۆتایی یاخود رووداوەكانی داهاتوو ناچاریان دەكات بەشداری حكومەت بكەن. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) هەریەك لە پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان گفتوگۆیان لەگەڵ یەكگرتوو كردووە بۆ پرسی كابینەی حكومەتی هەرێم، بەتایبەت پارتی دیموكراتی كوردستان زۆر داوای لە یەكگرتوو كردووە و تەنانەت توركیاش داوای كردووە یەكگرتوو بەشداری لە كابینەی دەیەمدا بكات، بەڵام یەكگرتوو تا ئەمساتە سەرجەم داواكارییەكانی رەتكردووەتەوە. رەوتی هەڵوێست رەوتی هەڵوێست لەیەكەم ئەزمونی بەشداریان لە خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بوونە خاوەنی (4) كورسی پەرلەمان و (56 هەزارو 8) دەنگ، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لە ئێستادا لە گفتوگۆی ناوخۆییدان بۆ بەشداری لە پەرلەمان و حكومەت، زانیارییەكانی (درەو) ئاماژە بەوە دەكەن، هەڵوێست چاوەڕێی یەكلاكردنەوەی تانەكان و پەسەندكردنی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنن. دواتر دەچنە پەرلەمانی كوردستان و وەك هێزێكی ئۆپۆزسیۆن دەمێننەوە لە پەرلەمان، بۆ بەشداری لە حكومەتیش لایەنەكان لەگەڵ رەوتی هەڵوێست لە گفتوگۆدان بەڵام هێشتا رەوتی هەڵوێست بڕیاری كۆتایی نەداوە بۆ بەشداری لە كابینەی دەیەمی حكومەت. كۆمەڵی دادگەری گوردستان كۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (3) كورسی و (64 هەزارو 864) دەنگە، كۆمەڵی دادگەری كوردستان هەرزوو رایگەیاند، بەشداری لە پەرلەمان و حكومەت ناكات و بڕیارەكەشیان بڕیاری كۆتاییە، بەڵام قسەی زۆر لەسەر شوێنگرەوەی پەرلەمانتارانی كۆمەڵ دەكرێت، شوێنگرەوەیان بەپێی زنجیرەی كاندیدەكانی كۆمەڵ دەبێت، بۆ نمونە ئەو دوو كاندیدەی كۆمەڵ كە لە سنوری سلێمانی دەرچوون، ئەگەر نەچن، دیوانی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان داوای دوو كاندیدی تری دوای ئەوان دەكات لە كۆمسیۆن لە هەمان لیستی كۆمەڵ، ئەگەر لە ماوەی (90) رۆژدا واتا (3) مانگدا ئەوان نەهاتن دواتر داوای دوو كاندیدی تری هەمان لیست دەكات بۆ ماوەی (90) رۆژی تر واتا (3) مانگی تر بەو شێوەیە تا تەواوی لیستەكەی كۆمەڵی دادگەری لە سلێمانی تەواو دەبێت كە (27) كاندیدە، كە ئەگەر هیچ یەك لە كاندیدەكانی كۆمەڵ نەچن ئەوا بە كۆی ئەو وادەیەی دەیەوێت (39) مانگ دەكات، كە (3 ساڵ و 25رۆژ) دەخایەنێت ئەو پرۆسەیە. بەرەی گەل بەرەی گەل لە یەكەم بەشداریدا لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (2) كورسی و (33 هەزارو 461) دەنگە، بەرەی گەل پێیان وایە هەڵبژاردن دیزاین كراوەو دەنگەكانیان براوە بۆ لیستەكانی تر، هێشتا هیچ بڕیارێكیان نەداوە بۆ بەشداری لە پەرلەمان و حكومەت، هەرچەند پێش پرۆسەی هەڵبژاردن ئەوان دەیانوت دەچینە حكومەت ، بەڵام لەدوای پرۆسەی هەڵبژاردن هیچ بڕیارێكی رەسمیان نەداوە. هاوپەیمانی هەرێمی كوردستان.  هاوپەیمانی هەرێمی كوردستان كە لە حزبەكانی (سۆسیال دیموكرات، شیوعی، زەحمەتكێشان) پێكهاتووە لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (1) كورسی و (13 هەزارو 188) دەنگە، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) هاوپەیمانی هەرێمی كوردستان بەشداری كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات و وەزیرەكەش بەر پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستان دەكەوێت (رێبین محەمەد حاجی مەحمود)و كاندیدە دەرچووەكەی هاوپەیمانی (بەپێی رێككەوتنی پێشوەختەی نێوانیان) دەدرێت بە كاندیدی حزبی شیوعی كە (عوسمان زیندانی)یە لە بازنەی سلێمانی و پۆستەكانی تری حكومەتیش دەدرێت بە حزبی زەحمەتكێشان، لە دەستەو بەڕێوەبەرە گشتییەكان. بزووتنەوەی گۆڕان بزووتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (1) كورسی و (11 هەزارو 636) دەنگە، ئەگەر چی بۆ پێكهێنانی كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لایەنە براوەكان بەتایبەت پارتی ویەكێتی كێبەركێ دەكەن بۆ هاوسۆزی لایەنەكان ئەوانەش كە خاوەنی یەك كورسین، بەڵام بزووتنەوەی گۆڕان پێشترو لەكاتی هەڵمەتی هەڵبژاردندا بڕیاری كشانەوەیدا لە حكومەتی هەرێم و حكومەتە خۆجێییەكان و بەشداری نەكردن لە كابینەی نوێی حكومەتدا، بەڵام گفتوگۆكانی پێكهێنانی حكومەتی هەرێم ئەوانیش دەگرێتەوە. پێكهاتەكان پێكهاتەكانی كوردستان ( توركمان ، مەسیحی) لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (5) كورسی و (31 هەزارو 188) دەنگن، ئەوان دابەشبوون بەپێی نزیكی لە ( یەكێتی و پارتی )یەوە سیانیان نزیكن لە پارتی و دوانیان نزیكن لە یەكێتی، ئەوان بەشداری حكومەت دەكەن و چاویان لە سكرتێری پەرلەمان و دوو وەزارەتە لە كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان.   پۆستە باڵاكانی هەرێمی كوردستان   -    سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان -    جێگری سەرۆكیپەرلەمانی كوردستان -    سكرتێری پەرلەمانی كوردستان   -    سەرۆكی هەرێمی كوردستان -    جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان -    جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان  سەرۆكی حكومەت -    جێگری سەرۆكی حكومەت -    وەزیری ناوخۆ -    وەزیری داد -    وەزیری پێشمەرگە -    وەزیری دارایی -    وەزیری تەندروستی -    وەزیری پەروەردە -    وەزیری ئاوەدانكردنەوە -    وەزیری شارەوانی -    وەزیری خوێندنی باڵا -    وەزیری پلاندانان -    وەزیری رۆشنبیری -    وەزیری كاروكاروباری كۆمەڵایەتی -    وەزیری گواستنەوە -    وەزیری ئەوقاف -    وەزیری كارەبا -    وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەرلەمان -    وەزیری هەرێم بۆكاروباری پێكهاتەكان -    سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران -    سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران -