لە 11 ساڵی رابردوودا هێندەی ساڵی 2024 پارە لە بەغدادەوە نەهاتووە لە 11 ساڵی رابردوودا هێندەی ساڵی 2024 پارە لەبەردەست حكومەتدا نەبووە درەو: لە (11) ساڵی رابردوودا هێندەی ساڵی 2024 پارە لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان نەنێردراوە كە (10 ترلیۆن و 26 ملیار) دینار بووە، لە (11) ساڵی رابردوودا هێندەی ساڵی 2024 داهات و پارە لە بەردەستی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا نەبووە كە (16 ترلیۆن و 966 ملیار) دینار بووە بە پارەی بەغداد و داهاتی نەوت و ناوخۆ، بەبێ داهاتی نەوتیش (14 ترلیۆن و613 ملیار) دینار داهاتی ساڵی 2024ی عێراق بووە،  داهاتی هەرێمی كوردستان بە درێژایی (11) ساڵی رابردوو (2014 – 2024) هیچ ساڵێك هێندەی ساڵی 2024 پارە لەبەغدادەوە نەهاتووە، هیچ ساڵێكیش وەك ساڵی 2024 داهات و پارە لەبەردەستی حكومەتی هەرێم نەبووە، (بۆ هەمو ژمارەو داتاكانی ناو ئەم راپۆرتە پشت بە سەرچاوەكانی وەزارەتی دارایی هەرێم بەشتراوە): یەكەم/ پارەی هاتوو لە بەغدادەوە بەپێی راەیەندراوی رەسمی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2024دا بڕی (10 ترلیۆن و 753 ملیار و 879 ملیۆن) دینار بۆ موچەی موچەخۆران نێدراوە بەڵام (726 ملیارو 995 ملیۆن) دیناری خانەنشینی و باجی موچەی لێبڕدراوە كە دەكاتە (10 ترلیۆن و 26 ملیارو 883 ملیۆن ) دینار بە سافی لە بەغدادەوە گەیشتووەتە دەست وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان كە بۆ موچە تەرخانكراوە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ماوەی (10) ساڵی رابردوودا لە (2014 – 2024) هێندەی ساڵی 2024 پارە لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان نەنێردراوە: ساڵی 2014: 2 ترلیۆن و 280 ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2015: 2 ترلیۆن و 476 ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2016: هیچ بڕە پارەیەك لە بەغدادەوە نەنێردراوە ساڵی 2017: هیچ بڕە پارەیەك لە بەغدادەوە نەنێردراوە ساڵی 2018: 3 ترلیۆن و 175  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2019: 5 ترلیۆن و 439  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2020: 1 ترلیۆن و 359  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2021: 1 ترلیۆن و 200  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2022: هیچ بڕە پارەیەك لە بەغدادەوە نەنێردراوە ساڵی 2023: 4 ترلیۆن و 298  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2024: 10 ترلیۆن و 26  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە واتا بە كۆی ئەو (11) ساڵە لە (2014 – 2023) بڕی ( 29 ترلیۆن و 53 ملیار) دینار لە بەغدادەوە هاتووە لەو بڕە ( 10 ترلیۆن و 26 ملیار) دیناری تەنیا لە 2024 دا بۆ هەرێم هاتووە -     لە 2014 – 2023  بڕی (19 ترلیۆن و 27 ملیار) دینار لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان نێردراوە، -    تەنیا لە 2024 دا بڕی (10 ترلیۆن و 26 ملیار دینار ) بۆ هەرێمی كوردستان نێردراوە دووەم:  داهاتەكانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 دا حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2024دا بە چوار رێگە داهاتی هاتووەتە بەردەست، (بۆ ژمارەكان پشت بە ئامارە رەسمییەكان بەستراوە) حكومەتی هەرێم بە چەندین رێگای جیاواز داهاتی كۆكردووەتەوەو هاتووەتە بەردەستی: یەكەم: پارەی بەغداد بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم كۆی ئەو پارەیەی لە بەغدادەوە گەیشتووەتە هەرێم بۆ موچە: (10 ترلیۆن و 26 ملیار ) دینار بووە. بەڵام بەپێی راپۆرتی بڵاوكراوەی وەزارەتی دارایی عێراق (10 ترلیۆن و 901 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان نێردراوە. دووەم: داهاتی ناوخۆ بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم كۆی داهاتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە لە 2024 دا بریتی بووە لە (4 ترلیۆن و 347 ملیار) دینار بە (كاش و چەك و مقاسە)ەوە واتا مانگانە (362 ملیار) دینار بەڵام لەو ژمارەیە (652) ملیار دیناری چەك و مەقاسە بووە سێیەم: پارەی هاوکاری هاوپەیمانان مانگانە هاوپەیمانان بڕی (20 ملیار) دینار دەدەنە هەرێمی كوردستان پێشتر دەدرایە موچەی لیوا هاوبەشەكان ئێستا وەك مینحە پێیان دەدرێت، كۆی ئەو پارەیەی هاوپەیمانان خەرجیان كردووە (240 ملیار) دینارە. چوارەم: داهاتی نەوت لە 25ی ئازاری 2023ەوە نەوتی هەرێمێكی كوردستان بە بۆری راگیراوە، لە ئێستادا كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم نەوت بەرهەمدەهێنن و دەیفرۆشن بە پاڵاوگەكان و بەشێكیشی بۆ دەرەوە، بەپێی چاوپێكەوتنەكەی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لەگەڵ رۆژنامەنووسان وتی (بەرمیلێک نەوت بە تێكڕا بە (31.3) دۆلار دەفرۆشرێت (55%)ی داهاتەكەی بۆ حكومەتەو (45%)ی داهاتەكەی بۆ كۆمپانیاكانە) لەبەر ئەوەی كۆمپانیاكان خەرجی گواستنەوە نادەن راستەوخۆ دەیفرۆشن. ئێستا رۆژانە بە تێكڕا لەسەرجەم كێڵگەكانەوە (310 – 320 هەزار) بەرمیل نەوت دەفرۆشرێت، بە پێی لێكدانەوەكانی (درەو) لە ساڵی 2024دا بڕی (111 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە، بەرمیلی بە (31.3) دۆلار، كۆی داهاتەكەی دەكاتە (3 ملیارو 493 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار (ئەگەر 1 دۆلار بەرامبەر هەزار و 320 دینار بێت)، لەو پارەیە (55%)ی بۆ حكومەت بووە (ملیارێك و 921 ملیۆن) دۆلار واتا (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار، رێژەی (45%)ی داهاتی نەوت بۆ كۆمپانیاكان بووە بە بڕی (1 ملیار و 571 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (2 ترلیۆن و 74 ملیار) دینار. كۆی داهاتەكانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2024)دا -    پارەی بەغداد: 10 ترلیۆن و 26 ملیار دینار -    داهاتی ناوخۆ: 4 ترلیۆن و 347 ملیار دینار -    پارەی هاوپەیمانان: 240 ملیار دینار -    داهاتی نەوت بۆ حكومەت: 2 ترلیۆن و 353 ملیار دینار كۆی گشتی داهاتی هەرێم لە 2024 دا دەکاتە  16 ترلیۆن و 966 ملیار دینار خۆ ئەگەر بەتەواوی داهاتی نەوتیشی لێدەربكرێت واتا بەبێ داهاتی نەوت كۆی داهاتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان (14 ترلیۆن و 613 ملیار) دینار كۆی ئەو پارەیەی بۆ موچەی (11) مانگ لە 2024دا خەرجكراوە دەكاتە: (10 ترلیۆن و 26 ملیار) پارەی بەغداد لەگەڵ (960) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ كە دەكاتە (10 ترلیۆن و 986 ملیار) دینار، لەكاتێكدا كۆی داهاتەكانی هاتووەتە بەردەستی حكومەتی هەرێم ( 16 ترلیۆن و 966 ملیار) دینار بووە. واتا 16،966،000،000،000 – 10،986،000،000،000 = 5 ترلیۆن و 980 ملیار دینار  زیاتر لە پارەی خەرجكراوی موچە بووە، بەڵام حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی (11) مانگی دابەشكردووە.   خەرجی موچە چەند زیادیكردووە: -    ساڵی 2014 :بڕی (850) ملیار دینار -    ساڵی 2019 : بڕی (892) ملیار دینار -    ساڵی 2020 : بڕی (895) ملیار دینار -    ساڵی 2022: بڕی (913 )ملیار دینار -    ساڵی 2023: بڕی (930) ملیار دینار -    ساڵی 2024: بڕی (1 ترلیۆن) دینار   واتا لە ساڵی 2014 تا 2024 خەرجی موچە لە (850) ملیار دینارەوە بۆ (1 ترلیۆن) دینار زیادی كردووە بڕی زیادكردنەكە (150) ملیار دینارە واتا بەرێژەی (15%) خەرجی موچە زیادی كردووە، سەرەڕای جێبەجێكردنی یاسای چاكسای و ساڵانەش (5 -6) هەزار كەس خانەنشین دەبن.   راپۆرتی پەیوەندیدار: پارە كەمە یان خراپ ئیدارە دەدرێت؟ دۆخی دارایی هەرێم لە سەردەمی "هەناردەکردنی نەوت"دا ژمارەی موچەخۆران و خەرجی موچە لە 2023 ڕونکردنەوەیەک لەوەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێمی کوردستانەوە رونكردنەوەی وەزارەتی دارایی عێراق لەسەر موچەی هەرێم وەزارەتی دارایی هەرێم وەڵامی وەزارەتی دارایی عێراق دەداتەوە    

(پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان لە هەندێک لە بڕیارەکانی ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕش(ی هەڵوەشاوە)) د. یوسف محەمەد سادق پوختە: -    لە دوای روخانی رژێمی پێشوی عێراق، پرسی هەڵوەشاندنەوەی سیاسەت و یاسا و بڕیارەکانی ئەو رژێمە لەبواری گۆڕینی دیموگرافی، یەکێک بوە لەو بابەتانەی کە لە ماوەی جیاوازدا کاری لەسەر کراوە، بەڵام دەرەنجامێکی ئەوتۆی لێنەکەوتۆتەوە. -    لەچوارچێوەی گرنگی دان بەم کێشە گەورەیە وەک پرسێکی نیشتیمانی و، بەتایبەت لە پرسی گەڕاندنەوەی موڵکایەتیی هەزاران دۆنم زەوی بۆ هاوڵاتییانی کوردی دانیشتوی ڕەسەنی کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکان، لەچوارچێوەی تیمێکدا زیاتر لە ١٨ مانگە ئەم دۆسییەیەمان بردۆتە دادگای باڵای فیدڕاڵی و کاری لەسەر ئەکەین. -    پاش ئەو هەنگاوە و تا رادەیەکی زۆریش لەژێر فشاری وروژاندنی ئەو دۆسیەیە لە دادگای فیدراڵی، پڕۆژە یاسایەک سەبارەت بەم بوارە لە حکومەتی ئیتیحادییەوە ئاڕاستەی ئەنجومەنی نوێنەران کرا کە کۆمەڵێک (مین)ی لەخۆ گرت بو بۆ لەباربردنی گەڕاندنەوەی تەواوی موڵکەکان بۆ خاوەنەکەنیان. هەر بۆیەش هاوکاریی نوێنەرانی کوردی ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانمان کرد بۆ ئەوی کێشەکانی پڕۆژە یاساکە چارەسەر بکرێن. -    پاش ململانیەکی زۆر و بە چەند دانیشتنێک دەنگ لەسەر پڕۆژەکە دراو و بو بە یاسا، بەڵام هێشتا دڵنیایی تەواو سەبارەت بە ناوەرۆکەکەی نییە. -    ئەگەر ئەم یاسایە لەسەر بنەمای پێشنیارەکانی لیژنەی یاسایی ئەنجومەنی نوێنەران دەنگی لەسەر درابێت، ئەوا بە هەمو پێوەرێک مێژوییە و، ئەتوانین بڵێین کە بەشێکی برینی جینۆساید و ئەنفال سارێژ ئەکات، چونکە سەرەتای جینۆسایدی گەلی کورد لە (تەرحیل) و (تەعریب)ەوە دەستی پێکرد. لە هەمان کاتدا بەشێکی دادپەروەریی راگوزەر بەدی دێنێت و، دەرفەتی پێکەوەژیانی ئاشتییانە لە ناوچە جێناکۆکەکان زیاتر ئەکات. خۆ ئەگەر یاساکە بەو شێوەی لە حکومەتەوە هاتوە دەنگی لەسەر درابێت، ئەوا ئەبێتە برینێکی قوڵی تری بەردەوامیی سیاسەتەکانی رژێمی پێشو و، چارەسەر نەکرنی کێشەکان لە ناوچە جێناکۆکەکان. -    ئێستا ئیتر دوای پەسەند کردنی ئەم یاسایە، ئەرکی بەرپرسەکانی کوردە لە دەوڵەتی ئیتیحادی کە وەک یەک تیم رێوشوێنەکانی جێبەجێ کردنی یاساکە دەستنیشان بکەن و جێبەجێی بکەن، بەتایبەت کە وەزارەتی دادی عێراق لای کوردە. پێشینەی مێژویی: رژێمی پێشوی عێراق لە چوارچێوەی سیاسەتی گۆڕینی دیموگرافی و  راگواستنی هاوڵاتییانی کوردی دانیشتوی کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر و، تەعریبی ئەو ناوچانە، لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەکانی رابردوەوە دەستی کرد بە دەرکردنی چەندین یاسا لە شێوەی بڕیاری ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕشی هەڵوەشاوە (ئە. س. ش) بۆ داگیرکردنی زەوی و زاری هاوڵاتییانی کورد و تورکمان و، دابەش کردنی بەسەر  عەرەبی هاوردە کە لە ناوچە جیاجیاکانی دیکەی عێراقەوە هێنرانە سنوری پارێزگای کەرکوک و سەرجەم شارە کوردنشینە جێناکۆکەکانی تر. دەستوری عێراقی بەرکار لە مادەی (٢٣) دا موڵکی تایبەتی بە پارێزراو (مصون) ناساندوە و رێی لە داگیرکردنی گرتوە تەنها بۆ بەرژەوەندیی گشتی نەبێ و لە بەرامبەر قەرەبوی دادپەروەرانە و بەپێی یاسا. هەروەها لێسەندنەی موڵکایەتی بە ئامانجی گۆڕینی دیموگرافیی قەدەغە کردوە. دەوڵەتی عێراق لە مادەی (٥٨)ی یاسای ئیدارەدانی دەوڵەت و، لە مادەی (١٤٠)ی دەستور دا، دانی بەوەدا ناوە کە پێویستە دامەزراوە و دەسەڵاتەکانی عێراق کار بکەن بۆ هەڵگرتنی ئەو ستەمەی رژێمی پێشوی عێراق بۆ گۆڕینی دیموگرافی لە کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر پەیڕەوی کردوە. بەڵام حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق دوای روخانی رژێمی پێشو، خۆیان دزیوەتەوە لە جێبەجێ کردنی ئەو بەرپرسیارێتییەی دەستور لەم بوارەدا بۆی دیاری کردون. هەڵبەت دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان و، ئەوانەی پۆست و بەرپرسیارێتییان هەبوە لە ماوەی رابردو لە بەغدا، ئەوانیش کەمتەرخەم بون لە فشارکردنی کاریگەر بۆ جێبەجێ کردنی ئەو مادە دەستورییانە. هەنگاوی یاسایی و دادوەری: وەک یەکەم هەنگاوی یاسایی بۆ چارەسەری ئەم ستەمە مێژوییە، حکومەتی ئیتیحادی لە ساڵی ٢٠١٤ دا پڕۆژە یاسای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی (ئە. س. ش)ی پەسەند کرد و رەوانەی ئەنجومەنی نوێنەرانی کرد بۆ تەشریع کردنی. ئەم پڕۆژەیە لە خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران تا خوێندنەوەی دوەم رۆشت، بەڵام دواتر تەشریع کردنی وەستا (بڕوانە دەقی پڕۆژەکە لە هاوپێچی ژمارە ١). ئەو پڕۆژە یاسایە پڕۆژەیەکی گشتگیر و رون و زۆر باش بو و، ئەگەر پڕۆسەی تەشریع کردنی تەواو ببوایە، ئەوا تا رادەیەکی زۆر کێشەکانی چارەسەر ئەکرد. بەڵام وا دیارە بە هۆی ململانێ سیاسیی و ئیتنییەکانی ناو ئەنجومەنی نوێنەران نەبو بە یاسا. هەر بۆیەش لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠٢٢ەوە دەستمان کرد بە لێکۆڵینەوە لەم دۆسییەیە و، دواجاریش لە کارێکی پێکەوەیی نیشتیمانی و بەدور لە هەر لایەندارییەکی حیزبی، لەگەڵ پەرلەمانتاری کوردی کەرکوک خاتو دیلان غەفور و پارێزەری راوێژکار م. زەردەشت خالد محەمەد و چەند کەسایەتییەکی ناوچەکانی داقوق و سەرگەڕان، بەتایبەت بەڕێزان شێخ نەجات تاڵەبانی، شێخ عیزەدین غازی، محەمەد حەمەدئەمین سادق، مامۆستا غەفور و دەشتی خزر جەمیل، لە ڕۆژی (١٩- ٦- ٢٠٢٣) دو داوامان لە دادگای باڵای فیدڕاڵی سەبارەت بەم دۆسیەیە تۆمار کرد و، لەو کاتەوە بە رەچاو کردنی هەستیاریی ئەم دۆسییە گەورەیە، بە هێمنی و دور لە هەڵای راگەیاندن و سۆشیال میدیا و زۆر بە وردی، لە میانی سیانزە دانیشتنی دادبینی لە دۆسییەکەدا، پێکەوە بە گیانی یەک تیم، سوپاس بۆ خوا بەسەر هەمو ئاڵنگارییەکان دا سەرکەوتو بوین (چیرۆکی ئەم دو داوایە هەڵدەگرین بۆ دەرفەتێکی تر). هەر لە کاتی بەڕێوەچونی دانیشتنی دادبینیی ئەو دو داوایەی ئێمە، حکومەتی ئیتیحادی پڕۆژە یاسایەکی ناردە ئەنجومەنی نوێنەران بە ناوی (پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان لە هەندێک لە بڕیارەکانی ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕش(ی هەڵوەشاوە))  کە جیاواز بو لە پڕۆژە یاساکەی ساڵی ٢٠١٤. ئەنجومەنی نوێنەران لە (٢٧- ٤- ٢٠٢٤) خوێندنەوەی یەکەمی بۆ ئەم پڕۆژەیە کرد و، لە (٩- ٥- ٢٠٢٤)یش خوێندنەوەی دوەمی بۆ کرد . سەرباری ئەوەی بەردەوامیی دانیشتنەکانی دادبینی لە دۆسیەی داواکانی ئێمە لە دادگای باڵای فیدڕاڵی فشارێکی جدیی دروست کرد بو بۆ تێپەڕاندنی ئەو پڕۆژە یاسایە بە پێچەوانەی چارەنوسی پڕۆژە یاساکەی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران، بەڵام ئەو پڕۆژە یاسایەی کە ئەم جارە ئاڕاستەی پەرلەمان کرا بو، کۆمەڵێک کێشە و کەمورتیی جەوهەریی تێدا بو کە وەک (مین) لە پڕۆژەکەدا چێنرا بون و لە حاڵەتی پەسەند کردنی بەو شێوەیە، لە ناوەڕۆکەکەی خاڵی دەبوە و، گەڕاندنەوەی زەوییەکانی بۆ خاوەنەکانیان زۆر ئەستەم ئەکرد. بۆ نمونە لەم پڕۆژە یاسایەدا بڕیارەکانی (ئە. س. ش) هەڵنەدەوەشێنرانەوە و، هەر کەسێک بیویستایە زەوییەکەی وەربگرێتەوە دەبو بیسەلمێنێت کە هەڵاوێردەکانی مادەی (٢)ی پڕۆژەکە بەسەریدا ناچەسپێت. بەم شێوەیەش بۆ هەمو موڵکێک پێویست بو مامەڵەی یاسایی و دادوەری بکرێت، چونکە بنچینەی داگیر کردنی موڵکەکان کە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) بو، هەڵنەدەوەشێنرانەوە. پەسەند کردنی ئەو پڕۆژەیە و بەو شێوەیە رێک دەبوە هاوشێوەی بەندی یازدەیەم لە مادەی (٧)ی یاسای دەستەی داواکانی موڵکایەتی ژمارە (١٣)ی ساڵی ٢٠١٠ کە گەڕاندنەوەی هەر موڵکێکی بەستۆتەوە بە داوا نەکردنی لە لایەن ئەو وەزارەتەی کە بە ناوییەوە کراوە و، بەو شێوەیەش ئەو بەندە ناوەڕۆکی یاساکەی پوچەڵ کردۆتەوە، چونکە هەمو وەزارەتە پەیوەندیدارەکان گشتاندنیان کردوە بۆ بەڕێوەبەرایەتییەکانیان کە دەستبەرداری هیچ موڵکێک نەبن جا ئەگەر پێویستیان بێ یان نا! هەر بۆیەش لە دوای دەرچونی ئەو یاسایەوە ئیتر هێندەی بەدواداچونم کردبێت هیچ موڵکێک لە ناوچە جێناکۆکەکان لەڕێی ئەو دەستەیەوە بۆ خاوەنەکەی نەگەڕاوەتەوە. پاش راوێژ لەگەڵ شارەزایان، وەک دامەزراوەی (MASS) لە ١١- ٥- ٢٠٢٤  پەڕاوێکمان ئاڕاستەی هەر دو جێگرانی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و گشت فراکسیۆنە کوردستانییەکان و سەرۆکی لیژنەی یاسایی ئەنجومەنی نوێنەران کرد بۆ چارەسەری ئەو کەموکورتی و (مین)انەی لە پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان لە هەندێک لە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) هەبون و، زیاد کردنی ئەو بڕیارانەی لەبیر کرا بون بەتایبەت لە ناوچەکانی خانەقین و مەندەلی (بڕوانە دەقی پەڕاوەکە لە هاوپێچی ٣). خۆشبەختانە و بە سوپاسەوە سەرۆکی لیژنەی یاسایی و ئەندامانی کورد لە لیژنەی یاسایی و سەرجەم فراکسیۆنە کوردستانییەکان و فراکسیۆنی بەرەی تورکمانی و جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران هەوڵێکی گەورەیان دا بۆ چارەسەری کەموکورتییەکانی پڕۆژە یاساکە و چێکردنەوەی زۆربەی پێشنیارەکانی ئێمە و کەسانی تریش لە راپۆرتی کۆتایی لیژنەی یاسایی (بڕوانە هاوپێچی ژمارە ٤). هەڵبەت هەندێک لە وەزیرەکان و بەشێک لە کوتلە عەرەبییەکان زۆر هەوڵیان دا کە پڕۆژە یاساکە بگەڕێننەوە سەر پڕۆژە حکومییەکە، بەڵام پێداگریی لیژنەی یاسایی و جێگری سەرۆکی پەرلەمان و پەرلەمانتارانی کورد بە گشتی رێگر بو لەبەردەم ئەمە تا ئاستی دروست بونی شەڕ لەناو ئەنجومەنی نوێنەران. دواتر دەنگدان لەسەر ئەم پڕۆژە یاسایە بەسترایەوە بە دەنگدان لەسەر (پڕۆژە یاسای پشوە فەرمییەکان) و (پڕۆژە یاسای لێبوردنی گشتی). پاش تێپەڕاندنی یاسای پشوە فەرمییەکان ئەو دو پڕۆژەیەی تر بەسترانەوە بە دەنگدان لەسەر (پڕۆژە یاسای هەمواری یاسای باری کەسی)، دواجاریش بە چەند دانیشتنێک دەنگ لەسەر بڕگەکانی هەر سێ پڕۆژە یاساکە درا و پەسەند کران. هێشتا زانیاریی پشتڕاست کراوە نییە لەوەی کە داخۆ لە کاتی دەنگدان لەسەر مادەکانی پڕۆژە یاساکە، پێشنیارەکانی لیژنەی یاسایی خراوەتە دەنگدانەوە یان دەقە حکومییەکە، چونکە تا ئێستا دەقی یاساکە بەو شێوەیەی کە دەنگی لەسەردراوە بڵاو نەبوەتەوە. هەروەها چەند جارێک دەنگدان لەسەر پڕۆژەکە دواخرا و بە چەند دانیشتنێک دەنگدان لەسەر مادەکان و کۆی پڕۆژە یاساکە ئەنجام درا. تەنانەت لە یەکێک لە دانیشتنەکان (دانیشتنی ٢٩- ١٠- ٢٠٢٤) تەنها دەنگ لەسەر گۆڕینی ناونیشانی یاساکە درا و دوای ئەوە دانیشتنەکە تێکدرا و دواخرا، دواتر لە دانیشتنی ٢- ١٢- ٢٠٢٤ دەنگ لەسەر مادەکانی پڕۆژە یاساکە درا و، لە دانیشتنی ٢١- ١- ٢٠٢٥ دەنگدان لەسەر هۆکارەکانی دەرچواندن و کۆی پڕۆژە یاساکە بە یەک پاکێج لەگەڵ هەر دو پڕۆژە یاسا کێشەدارەکەی تر ئەنجام درا . ئەوەی وای کرد کە چارەنوسی ئەم یاسایە هاوشێوەی پڕۆژە یاساکەی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران نەبێ، دو فاکتەری سەرەکی بون کە یەکەمیان ئەو دو داوایە بو لە دادگای باڵای فیدڕاڵی سەبارەت بە دو بڕیاری (ئە. س. ش) کە قۆناغی باشی بڕیوە و بەرەو کۆتایی ئەڕوات، ئەوەش فشارێکی زۆری دروست کرد کە هەر لە بنچینەوە پڕۆژە یاساکە بنێردرێت بۆ ئەنجومەنی نوێنەران. هەرچەندە ئەویسترا لەڕێی ئەو (مین)انەی کە لە پڕۆژە یاسا حکومییەکەدا هەیە لە لایەکەوە دۆسییەکەی ئێمە لە دادگای باڵای فیدڕاڵی پەک بخرێ، لە لایەکی تریشەوە داگیر کردنی زەوییەکان و بڕیارەکانی (ئە. س. ش) بەردەوام بێت! تەنانەت لە بری پشتگیری و هاوکاری کردن،  هەوڵی ساردکردنەوەی هەندێکیشمان ئەدرا لە درێژەدان بە دۆسییەکەی دادگای باڵای فیدڕاڵی! فاکتەری دوەم بەستنەوەی پڕۆژە یاساکە بو بە دو پڕۆژە یاسای تر کە لە لایەن دو پێکهاتە سەرکییەکەی تری عێراقەوە گرنگن. هەرچەندە یاسای هەمواری یاسای باری کەسی کە داواکاریی لایەنی شیعە بو، یاسایەکی خراپ و دواکەوتوە و، پشێوییەکی گەورە بۆ دادگاکان و سەقامگیریی خێزان دروست ئەکات، بەڵام پرسی خاک بۆ ئێمە زۆر گرنگترە و، بۆ چارەسەری ئەو یاسا خراپەی باری کەسی ئەکرێ پەنا ببرێت بۆ تۆمار کردنی داوای دەستوری لە دادگای باڵای فیدراڵی و، لە هەمان کاتیش دا پێویستە لە پەرلەمانی کوردستان، یاسایەکی باری کەسیی تایبەت بە هەرێم تەشریع بکرێت کە بە شێوەیەکی سەردەمییانە سەقامگیریی خێزان و مافەکانی سەرجەم ئەندامانی خێزان دەستەبەر بکات. دەرنجام: هیوادارین کە لە کاتی دەنگدانی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر مادەکانی یاسای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی (ئە. س. ش) پێشنیارەکانی لیژنەی یاسایی پەسەند کرابن، بەتایبەت کە لە دەنگدان لەسەر کۆی پڕۆژە یاساکە بە (یاسای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی ئە. س. ش) خوێندرایەوە. هەڵوەشاندنەوەی ئەو بڕیارانە بەو شێوەیە، بە هەمو پێوەرێک مێژوییە و، ئەبێتە هۆی گەڕاندنەوەی ماف بۆ خاوەن ماف و لەم رێیەشەوە بەشێکی دادپەروەریی راگوزەر بەدی دێت کە ئەمە دەرفەتی پێکەوەژیانی ئاشتییانە لە ناوچە جێناکۆکەکان زیاتر ئەکات. لە هەمان کاتیشدا سەرەتای کۆتایی هێنانە بە سیاسەتی گۆڕینی دیموگرافی و جینۆسایدی گەلی کورد کە پەنجا ساڵە درێژەی هەیە و بەچارەسەر نەکراوی هێڵراوەتەوە. ئەگەر ئەم یاسایە بەو شێوەیەی کە پێویستە دەنگی لەسەر درابێت، ئەوا ئەتوانین بڵێین کە بەشێکی برینی جینۆساید و ئەنفال سارێژ ئەکات، چونکە نابێ بیرمان بچێت کە سەرەتای جینۆسایدی گەلی کورد لە (تەرحیل) و (تەعریب)ەوە دەستی پێکرد. خۆ ئەگەر یاساکە بەو شێوەی لە حکومەتەوە هاتوە دەنگی لەسەر درابێت، ئەوا ئەبێتە برینێکی قوڵی تری بەردەوامیی سیاسەتەکانی رژێمی پێشو و، چارەسەر نەکرنی کێشەکان لە ناوچە جێناکۆکەکان. ئێستا ئیتر دوای پەسەند کردنی ئەم یاسایە، ئەرکی بەرپرسەکانی کوردە لە دەوڵەتی ئیتیحادی کە بەدوای بەزوویی جێبەجێ کردنی یاساکەوە بن. بڕوانن چۆن سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران هەر رۆژێک دوای پەسەند کردنی یاسای لێبوردنی گشتی و تەنانەت پێش بەرکار بونی چوە لای سەرۆکی ئەنجومەنی دادوەری بۆ باس کردنی رێوشوێنەکانی جەبەجێ کردنی ئەو یاسایە . هەر بۆیەش ئەرکی بەرپرسانی کوردە لە بەغدا کە کەمتەرخەمی نەکەن و، وەک یەک تیم رێوشوێنەکانی جێبەجێ کردنی یاساکە دەستنیشان بکەن و جێبەجێی بکەن، بەتایبەت کە وەزارەتی دادی عێراق لای کوردە. هەڵبەت هێشتا ململانێ دادوەرییەکەش هەر بەردەوام ئەبێ، بەتایبەت کە ژمارەیەک لە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران ئەیانەوێت تانە لە دانیشتنی (٢١- ١- ٢٠٢٥)ی ئەنجومەنی نوێنەران بدەن . بۆ بینینی هاوپێچەكانی ئەم بابەتە، كلیك لەسەر (PDF) بكە پەراوێزەکان: [1] . بڕوانە دەقی پڕۆژەکە لە سایتی ئەنجومەنی نوێنەران لەم لینکە: https://iq.parliament.iq/law/frm_file/aWQ6MjI4MXxmaWxlbmFtZTpvX2hfYmFja18yMDI0LnBkZg== یان بڕوانە هاوپێچی ژمارە (٢)   [2] . بڕوانە دەقی گفتوگۆی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر پڕۆژە یاساکە لەم لینکە: https://youtu.be/rqyhi78p56U?si=uUJ8nHA99ku3bX_j   [3] . بڕوانە کۆی دانیشتنی ٢١- ١- ٢٠٢٥ی ئەنجومەنی نوێنەران، کە شەش خولەکی خایاندوە، لەم لینکە: https://www.youtube.com/watch?v=fx-zRyKxQUY   [4] . بڕوانە لینکی هەواڵەکە: https://iq.parliament.iq/blog/رئيس-مجلس-النواب-يبحث-مع-رئيس-مجلس-القض/   [5] . بڕوانە: https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=pfbid0CEifRg4VJDv8GooKrApidjbhAb4b4o7KvKwmsCdaaK6saU8QU5574n7WbwordrpWl&id=100086751675647&mibextid=wwXIfr

راپۆرتی: درەو 🔹 ئەو داهاتەی بەهۆی ڕاگرتنی بەرزە موچەی موچەخۆرانەوە لە (9) ساڵی ڕابردوودا بۆ حکومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە بریتیە لە؛ (5 ترلیۆن و 996 ملیار و 368 ملیۆن و 800 هەزار) دینار. 🔹 کۆی شایستەی ڕاگیراوی پلە بەرزکردنەوەی تەنها (1) موچەخۆر بە تێکڕا (8 ملیۆن و 400 هەزار) دینارە. 🔹 ئەو فەرمانبەرانەی مافی پلە بەرزکردنەوەیان هەبووە و پێش وەرگرتنی پلەکەیان خانەنشین بوون بە درێژایی ژیان باجی بڕیاری ڕاگرتنی پلەبەرزکردنەوە دەدەن کە ژمارەیان بە نزیکەی (50 - 60 هەزار) خانەنشین دەخەمڵێندرێت، بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران ئەمساڵ هەرسێ موالیدەکانی (1962، 1963 و 1964) خانەنشین دەکرێن و دەکەونە ژێر هەمان ئەو کاریگەرییانەی کە لە ڕاگرتنی بەرزە موچە دەکەونەوە. یەکەم؛ سەرە موچە (عەلاوە) و بەرزە موچە (تەرفیع) چییە؟ لە یاسای موچەی فەرمانبەرانی میری و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008 هەموارکراو بە ڕوونی باس لە هەردوو بابەتی سەرە موچە (عەلاوە) و بەرزە موچە (تەرفیع) کراوە، بەجۆرێک لە؛ (مادەى سێیەم) بڕگەی یەکەم: پلەکانی فەرمانبەران و سەرمووچەى ساڵانەیان و ماوەی پلە بەرز کردنەوەیان بەم شێوەیە دەبێت کە لە خشتەى مووچەکان و سەرمووچەی ساڵانە هاتووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1))  سەرمووچەى ساڵانە لە (مادەى پێنجەم)ی یاساکەدا هاتووە: سەرمووچەى ساڵانە دەدرێت بە فەرمانبەر لە کاتی تەواو کردنی (1) ساڵ لە خزمەتی وەزیفی بە رەچاو کردنی مادە (9)ى ئەم یاسایە. هەروەها لە (مادەى نۆیەم)دا هاتووە؛ یەکەم: ئەگەر نەتوانرا فەرمانبەر پلەى بەرز بکرێتەوە بۆ پلەى دواتر یان پێدانی سەرمووچەى ساڵانەى بۆ گەیشتن بە بەرزترین رادەى مووچەى پلەکەى، دەکرێت بەردەوام سەرمووچەى ساڵانەى پێ بدرێت لە پلەى دواتری پلەکەى خۆی. دووەم: فەرمانبەری پایە (11)ی پلە یەکی وەزیفی سەرمووچەى بەردەوام دەبێت کە تێپەڕ نەبێت لە نزمترین رادەى پلە باڵاکان (ب) پلە بەرز کردنەوەى فەرمانبەر لە (مادەى شەشەم)ی یاساکەدا هاتووە؛ یەکەم: پلە بەرز کردنەوە بریتییە لە گواستنەوەى فەرمانبەر لەو وەزیفەیەی کە تێیدایە بۆ وەزیفەیەک کە راستەوخۆ دەکەوێتە پلەیەکی بەرزتر دوای پلەى پێشتری لە پلەبەندنی وەزیفی. سەبارەت بە مەرجەکانی پلە بەرز کردنەوەى فەرمانبەر هەر لە (مادەى شەشەم) و بڕگەی  (دووەم) هاتووە: هەبوونی ئەم مەرجانەى کە لە خوارەوە هاتوون لە کاتی پلە بەرز کردنەوە: ا. هەبووونی پلەى بەتاڵ یان وەزیفەى بەتاڵ لە پلەیەکی بەرزتر لەو پلەیەى کە تێیدایە لەنێو (ضمن) میلاکی وەزیفی فەرمانگەکەى. ب. تەواوکردنی ماوەى بڕیاردراو بۆ پلە بەرزکردنەوە کە هاتووە لە خشتەى ژمارە (١). ج. دەبێت فەرمانبەر مەرجەکان و توانای پێویستی هەبێت بۆ ئەو وەزیفەیەی بۆى کاندید دەکرێت بۆ پلە بەرز کردنەوە. د. سەلماندنی تواناکانی فەرمانبەر بۆ وەرگرتنی ئەو وەزیفەیەی کە  نیاز وایە پلەکەى بۆی بەرز بکرێتەوە بە راسپاردەى سەرۆکی راستەوخۆ و پەسند کردنی سەرۆکی باڵا. لە بەشێکی تری یاساکە تایبەت بە (پێکهێنانی لیژنەى پلە بەرز کردنەوە) لە (مادەى حەوتەم)دا هاتووە؛ یەکەم: بە فەرمانی وەزیر یان سەرۆکی لایەنی نەبەستراو بە وەزارەت یان کەسی راسپێردراو لیژنەیەکى پسپۆر پێک دەهێندرێت بە سەرۆکایەتی فەرمانبەرێک کە پلە وەزیفیەکەى لە یاریدەدەری بەڕێوەبەری گشتی خوارتر نەبێت و دوو ئەندام کە پلەى وەزیفییان لە بەڕێوەبەر کەمتر نەبێت بۆ  بینینی داواکارییەکانی پلە بەرز کردنەوە لە ماوەى 60 رۆژ لە رێکەوتی وەرگرتنی داواکارییەکە و کاندید کردنی فەرمانبەر بۆ پلە بەرز کردنەوە پاش دڵنیابوون لە هەبوونی مەرجەکانی بڕیاردراو بۆ پلە بەرز کردنەوە کە هاتووە لە بڕگە دووەم لە مادە 6ى ئەم یاسایە. دووەم: فەرمانی پلە بەرز کردنەوە دەردەچێت لە لایەن وەزیری تایبەتمەند یان سەرۆکی لایەنی نەبەستراو بە وەزارەت و پلە بەرز کردنەوەکەشى جێبەجێ دەکرێت لە رێکەوتی شایستە بوونی، ئەگەر خودی فەرمانبەر رۆڵی نەبووبێت لە دواکەوتنی پلە بەرز کردنەوەکەى. مادەى هەشتەم یەکەم: ئەگەر مووچەى فەرمانبەری پلە بەرز کراو هاوتا بوو لەگەڵ یەکێک لە پایەکانی پلەى بەرزکراوەکە، ئەوا مووچەى پایەتی دواتری پێ دەدرێت کە لەگەڵ مووچەکەى هاوتا بێت. دووەم: ئەگەر مووچەى فەرمانبەری پلە بەرز کراو کەوتە نێوان دوو پایە (مەرتەبە) لەو پلەیەى کە بۆی بەرز کراوەتەوە، ئەوا مووچەى پایەی بەرزتری پێ دەدرێت. خشتەی ژمارە (1) موچەی بنەڕەتی پلەکانی وەزیفی سیستمی موچە بە هەزار دینار   دووەم؛ شایستە داراییەکانی (بەرزە موچە)ی موچەخۆران لای حکومەتی هەرێم فەرمانبەران و موچەخۆران جگە لە شایستەی دارایی موچەی (پاشەکەوت، لێبڕین و چارەکە موچە)، شایستەی دارایی (بەرزە موچە)شیان لای حکومەتی هەرێمی کوردستانە، لێرەدا تیشک دەخینە سەر شایستەی (بەرزە موچە)ی فەرمانبەران و قەبارەی دارایی ئەو شایستەیە لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕوندەکەینەوە.   1.    ڕاگرتنی بەرزە موچەو کاریگەرییەکانی لەسەر فەرمانبەران مامۆستایان بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم ژمارە (56) لە 31/12/2015 ەوە پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران، كە مافێكی یاساییە بەپێی یاسای (موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت‌و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008)ی عێراق جێگیركراوە، ئەم یاسایە لە هەرێمی كوردستان كاری پێدەكرێت، ڕاگیراوە. تا ئێستا و دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە (9) ساڵ، هیچ بڕیارێكی حكومەتی هەرێم نییە بۆ پێدانەوەی ئەو مافە بە فەرمانبەران ئەمە لە کاتێکدایە پلە بەرزکردنەوەی هێزەکانی ناوخۆ نەوەستاوەو، پلە بەرزکردنەوە لە وەزارەتی پێشمەرگە زیاتر لە ساڵێکەو دەستی پێکردووەتەوە کە لەم وەزارەتەش لە ساڵی 2017ەوە ڕاوەستابوو. کەواتە فەرمانبەرانی مەدەنی و مامۆستایانی هەرێم زەرەرمەندی یەكەمن، کە بە پێى داتاکانی بایۆمێتری ژمارەی فەرمانبەرانی مەدەنی و مامۆستایان (710 هەزار و 282) کەسە. جگە لەوەی ڕاگرتنی پلەبەرزکردنەوە کێشەی زۆری کارگێڕی وەزیفی دروستکردووە، تەنانەت بە هەزاران فەرمانبەر و مامۆستا هەیه خانەنشین کراون، بەبێ ئەوەی پلەبەرزکردنەوەیان بکرێت، بەمەش ئەو فەرمانبەرانەی مافی پلە بەرزکردنەوەیان هەبووە و پێش وەرگرتنی پلەکەیان خانەنشین بوون بە درێژایی ژیان باجی بڕیاری ڕاگرتنی پلەبەرزکردنەوە دەدەن کە ژمارەیان بە نزیکەی (50 - 60 هەزار) خانەنشین دەخەمڵێندرێت، بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران ئەمساڵ هەرسێ موالیدەکانی (1962، 1963 و 1964) خانەنشین دەکرێن و دەکەونە ژێر هەمان ئەو کاریگەرییانەی کە لە ڕاگرتنی بەرزە موچە دەکەونەوە. سەبارەت بەو بڕە پارەیەی کە بەهۆی بڕیاری ڕاگرتنی پلە بەرزکرنەوەی فەرمانبەرانەوە لەسەر حکومەت کەڵەکە بووەو دەبێت، هیچ زانیارییەکی ورد لەبەردەست نییەو حکومەتیش هیچ ڕونکردنەوەکی لەو بارەیەوە نەبووە لەبەر ئەوەی؛ 1.    فەرمانبەران و مامۆستایان دوو پلە بەرزکردنەوەیان لای حکومەت کەڵەکە بووە،. بەتایبەت ئەو مامۆستا و فەرمانبەرانەی پلە وەزیفییەکانیان لە نێوان (٦-١٠) دایەو (4) ساڵ جارێک پلەکانیان بەرز دەکرێتەوە (بۆ بەرچاوڕوونی بگەڕێرەوە بۆ خشتەی ژمارە (1)). 2.    زانیاری ورد نییە لەبارەی کۆی ئەوەی فەرمانبەران و مامۆستایان (هەڵگری چی بڕوانامەیەکن، لە چ پلە و پلکانەیەکی وەزیفیدان، لە چ پۆستێکی ئیداریدان) چونکە دەرماڵەکان کاریگەری گەورە لەسەر ڕێژەی بەرزبوونەوەی موچەکانیان جێ دەهێڵێت. بەڵام بەشێوەیەکی گریمانەیی بەهای ئەو قەرزەی "بەرزە موچە" كە دەبێت حكومەت بۆ فەرمانبەرانی بگەڕێنێتەوە بەدیاریكراوی نازانرێت، ئەگەر تێكڕای بەرزەموچە بە (50 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، كە بۆ هەندێك پلەی وەزیفی لەم بڕە زیاتر‌و بۆ هەندێك تر كەمترە، لەحاڵی دەستپێكردنەوەی خەرجكردنی بەرزەموچە بۆ فەرمانبەران کە ژمارەیان  (710 هەزار و 282) موچەخۆرە، کە بۆ هەر مانگێک دەکاتە (35 ملیار و 514 ملیۆن و 100 هەزار) دینار. بەمەش ئەگەر تەنها بۆ فەرمانبەرێک یەک پلە بەرزکردەنەوە و بۆ هەر پلە بەرزکرنەوەیەک (50 هەزار) دینار بخەمڵێنین _چونکە هەر پلە بەرزکردنەوەیەک فەرمانبەر (26 هەزار دینار بۆ 122 هەزار دینار) دەچێتە سەر موچەکەی_  بۆ (9) ساڵی ڕابردوو بەم جۆرەیە؛ •    710 هەزار و 282 موچەخۆری شارستانیX  50 هەزار دینار X 108 مانگ = (3 ترلیۆن و 835 ملیار و 522 ملیۆن و 800 هەزار) دینار. هەر فەرمانبەرێک لەماوەی تێپەڕبوونی (4-5) ساڵ بەسەر ڕاگرتنی پلەی بەرزکردنەوەکەی لە (31/12/2015)ەوە بۆ دووەم لە ساڵی (2020) جارێکی تر لە مافی پلە بەرزکردنەوە بێ بەشکراوە، بەپێی ئەم لێکدانەوەیەی خوارەوە دەبێت، ئەم بڕەش لە شایستەی دارایی موچەخۆران وەک بەرزە موچە دووەم کە لەسەر حکومەت کەڵەکە دەبێت ڕووندەکاتەوە. •    710 هەزار و 282 موچەخۆری شارستانی X  50 هەزار دینار X 60 مانگ = (2 ترلیۆن و 130 ملیار و 846 ملیۆن) دینار. بەم پێیەش کۆی ئەو شایستە داراییەی موچەخۆرانی شارستانی کە بەهۆی ڕاگرتنی بەرزە موچەوە بۆ حکومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە بریتیە لە؛ •    (3 ترلیۆن و 835 ملیار و 522 ملیۆن و 800 هەزار) دینار + (2 ترلیۆن و 130 ملیار و 846 ملیۆن) دینار) دینار = (5 ترلیۆن و 996 ملیار و 368 ملیۆن و 800 هەزار) دینار 2.    قەبارەی ڕاگرتنی بەرزە موچەی "یەک" فەرمانبەر یان مامۆستا بەشێوەیەکی گریمانەیی بەهای ئەو قەبارەی "بەرزە موچە"ی فەرمانبەر و یان مامۆستایەک بەدیاریكراوی نازانرێت، ئەگەر تێكڕای بەرزەموچە بە (50 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، كە بۆ هەندێك پلەی وەزیفی لەم بڕە زیاتر‌و بۆ هەندێك تر كەمترە، ئەوا؛ بۆ یەک پلە بەرزکردنەوە؛ •    50 هەزار دینار X 108 مانگ = (5 ملیۆن و 400 هەزار) دینار. بۆ پلە بەرزکردنەوەی دووەم؛ •    50 هەزار دینار X 60 مانگ = (3 ملیۆن) دینار. •    کۆی شایستەی ڕاگیراوی پلە بەرزکردنەوەی تەنها (1) موچەخۆر = (8 ملیۆن و 400 هەزار) دینار. خشتەی ژمارە (2) فەرمانی ڕاگرتنی بەرزە موچە  

راپۆرتی: هێمن خۆشناو: رووداوه‌كانی 7 تشرینی یه‌كه‌می ساڵی 2023 و 8 كانوونی یه‌كه‌می 2024 گۆڕانكاری قوڵی له‌ نه‌خشه‌ی سیاسی و دابه‌شبوونی هه‌ژموون دروستكرد. هه‌روه‌ها كاریگه‌ریشی هه‌بوو له‌سه‌ر ره‌وت و رێبازی زلهێزه‌ ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تیه‌كانیش له‌مه‌ڕ چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌كردنیان له‌گه‌ڵ پرسه‌ گه‌رم و هه‌نوكه‌یه‌كان له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا. ئێران ناوچه‌ی هه‌ژموونی خۆی له‌ هه‌ریه‌ك له‌ (فه‌ڵه‌ستین، باشووری لوبنان و سوریا) له‌ده‌ستدا، هه‌روه‌ها جوگرافیای (سوری) به‌شێوه‌یه‌كی خێرا و ناڕوون له‌ژێر ده‌ستی (روسیا) ده‌ركه‌وت. دوای روخانی رژێمی ئه‌سه‌د و ده‌ركه‌وتنی هه‌یئه‌ت ته‌حریر ئه‌لشام (هه‌ته‌شه‌) وه‌كو هێزی دیفاكتۆ له‌ دیمه‌شق، ئه‌م دوو هێزه‌ بۆشایه‌كی گه‌وره‌یان له‌ سوریا به‌جێهێشت،. پێدەچێت ئه‌م گۆڕانكاریانه‌ فۆرمێکی نوێی له‌ پەیوەندییەکان دروست كردبێت، له‌یه‌ككاتدا ئیسرائیل و توركیا، ڕۆڵی گرنگ، هەمەچەشن و دژبەیەك ده‌گێڕن له‌ناوچه‌كه‌دا. وڵاتانی زلهێزیش له‌ناو ئه‌م گۆڕانكاریانه‌ رۆڵی به‌رچاویان ده‌بێت، له‌ ململانێی نێوان ئیسرائیل و توركیاشدا به‌لای یه‌كه‌مینیاندا ده‌شكێنه‌وه‌. زۆربه‌ی پێشبینیه‌كان بۆ ئه‌وه‌ ده‌چوون كه‌ توركیا سوودمه‌ندی یه‌كه‌مینه‌ له‌ رووخانی (رژێمی ئه‌سه‌د) و گه‌یشتنی (هه‌ته‌شه‌) به‌ ده‌سه‌ڵات، ئه‌م پێشبینیانه‌ش به‌ بانگه‌شه‌كانی میدیای توركیا و به‌ سه‌ردانی به‌ په‌له‌ی هه‌ریه‌ك له‌ (ئیبراهیم كاڵن) راوێژكاری ده‌زگای هه‌واڵگری توركیا (MIT) و (هاكان فیدان) وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ بۆ دیمه‌شق به‌سترایه‌وه‌، له‌ پێناو به‌رفراوانكردنی هه‌ژموونی توركیا چه‌ندین پڕۆژه‌ی حه‌ماسی پێشنیار كرد، بۆ دروستكردنی چه‌ندین بنكه‌ی سه‌ربازی زه‌مینی و ده‌ریایی له‌م وڵاته‌. نا لۆژیكی و نا واقیعیبوونی هه‌وڵ و پێشبینیه‌كانی ئه‌نقه‌ره‌ كاتێك ده‌ركه‌وت كه‌ سه‌ردانه‌ یه‌كه‌مه‌كانی شاندی (هه‌ته‌شه‌) بۆ پایته‌ختی وڵاتانی عه‌ره‌بی بوو، له‌ به‌رامبه‌ریشدا دره‌نگخستنی سه‌ردانیان بوو بۆ ئه‌نقه‌ره‌. ئه‌مه‌ش ره‌نگدانه‌وه‌ی ویستی دیمه‌شق نیشانده‌دات له‌مه‌ڕ زه‌مینه‌ خۆشكردن بۆ وڵاتانی عه‌ره‌بی له‌سه‌رووی هه‌موویاندا (عه‌ره‌بستانی سعودی) بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن به‌هێزتر له‌ناو رووداوه‌كانی داهاتووی سوریادا جێگه‌ی خۆی بگرن و بۆشایه‌كانی ناو گۆڕه‌پانی سوریا پڕ بكه‌نه‌وه‌ و ده‌رفه‌ته‌كان له‌ به‌رده‌م توركیا به‌رته‌سك بكه‌نه‌وه‌. به‌ گوێره‌ی لۆژیكیش بێت، ده‌بێت (هه‌ته‌شه‌) خۆی به‌ قه‌رزاری ئیسرائیل بزانێت له‌ گه‌یشتنه‌ ده‌سه‌ڵات، چونكه‌ هێرشه‌ سه‌ربازیه‌كانی ئیسرائیل كه‌ (حزبولڵا و هه‌ژموونی ئێرانی) كرده‌ ئامانج له‌ناو سوریادا ئه‌م فاكته‌رانه‌ی له‌ناوبرد كه‌ ده‌بوونه‌ هۆی مانه‌وه‌ی رژێمی ئه‌سه‌د. هه‌روه‌ها دووریشنیه‌ ئیسرائیل رۆڵی راسته‌وخۆشی هه‌بێت له‌ رێگای تۆڕه‌كانی هه‌واڵگریه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی روسیا واز له‌ به‌رگری كردن له‌ رژێمی ئه‌سه‌د و رێگرتن له‌ رووخانی بێنێت. دیسان بۆ ئه‌وه‌ی به‌شێك له‌م بۆشایه‌ پڕ بكاته‌وه‌ كه‌ دوای رووخانی ئه‌سه‌د دروستبووه‌، سوپای ئیسرائیل بێ دوودڵی له‌ به‌رزایه‌كانی جۆلان پێشڕه‌وی كرد به‌ره‌و به‌رزایه‌كانی (ئه‌لحه‌رمون)، له‌ ئێستاشدا ئه‌م سوپایه‌ به‌ درێژایی سنووری وڵاته‌‌كه‌ی له‌گه‌ڵ سوریادا به‌ قوڵایی (60) كم هاتۆته‌ ناو خاكی ئه‌م وڵاته‌ كه‌ (ته‌لئه‌بیب) وه‌كو رێوشوێنی پاراستنی ئاسایشی وڵاته‌كه‌ی له‌ قه‌ڵه‌می ده‌دات. سوپای ئیسرائیل به‌مه‌ نه‌وه‌ستا، به‌ڵكو چه‌كه‌ ستراتیژیه‌كانی سوپای سوریای له‌باربرد نه‌وه‌كو بكه‌وێته‌ ده‌ست گرووپه‌ نزیكه‌كانی ئیداره‌ی نوێی سوریا. له‌ هه‌مان كاتدا، پێگه‌ی هه‌ریه‌ك له‌ ئه‌مریكا و وڵاتانی ئه‌وروپی له‌ سوریا به‌هێز ده‌بێت. دوای رووخانی رژێمی ئه‌سه‌د، ئه‌ركی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی له‌ سوریا له‌ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی (داعش) بۆ ئیداره‌دانی دۆسیه‌ی سوریا گۆڕاوه‌، رۆژ له‌دوای رۆژ ئه‌م هاوپه‌یمانیه‌تیه‌ تێڕوانینه‌كانی ده‌سه‌پێنێت كه‌ دیمه‌شق ناتوانێ به‌هه‌ند وه‌رینه‌گرێت و حیسابی بۆ نه‌كات. چونكه‌ له‌ ئێستادا ئه‌وله‌ویه‌تی هه‌وڵه‌كانی (هه‌ته‌شه‌) بۆ ئه‌وه‌یه‌ ئه‌مریكا و ئه‌وروپا سزاكان له‌سه‌ر سوریا هه‌ڵگرن و ناوی هه‌ریه‌ك له‌ (ئه‌حمه‌د ئه‌لشه‌رع/ ئه‌بو محه‌مه‌د جۆلانی) و هه‌ته‌شه‌ له‌ لیستی تیرۆری نێوده‌وڵه‌تی ده‌ربێنن. له‌ خوێنده‌وه‌ی هاوكێشه‌ نوێیه‌كانی ناو سوریادا، خاوی ته‌مبه‌ڵی وڵاتانی عه‌ره‌بی و سوڕانه‌وه‌یان له‌ناو سنووری سیاسی دیاریكراوی خۆیاندا، هه‌وڵدانی دوور له‌ رێگه‌ی پاره‌ و راگه‌یاندن بۆ بوونه‌ خاوه‌ن سه‌نگ له‌ناو ئه‌م وڵاته‌، ناتوانێ ببێته‌ به‌ربه‌ستێكی به‌هێز بۆ راگرتنی توركیا، كه‌ ئه‌نقه‌ره‌ ده‌خوازى له‌ رێگای لینكی تائیفی به‌ده‌ستی بێنێت. چونكه‌ به‌ درێژایی ساڵانی رابردوو توركیا پشتگیری ماددی و مه‌عنوی گرووپه‌ چه‌كداریه‌كانی سوریا بووه‌، به‌بیانووی ئاسایشی نیشتیمانی وڵاته‌كه‌ی. له‌ ئێستاشدا توركیا به‌ رێگای (قه‌ته‌ڕ) هه‌وڵده‌دات خۆی به‌ خاوه‌ن مافی یه‌كه‌م له‌ سوریادا بسه‌پێنێت. به‌ تایبه‌تی ئه‌گه‌ر هاتوو (هه‌ته‌شه‌) نه‌توانێ رۆڵی خۆی له‌ سوریادا بگێڕێت و دامه‌زراوه‌ حوكمداری رێكبخاته‌وه‌ و سه‌رچاوه‌ی دارایی بۆ بونیادنانه‌وه‌ به‌ده‌ستنه‌هێنێت. له‌ ئێستادا هه‌بوونی توركیا له‌سه‌ر جوگرافیای سوری و دروستبوونی هێزێكی ئیسلامی سوننی تۆكممه‌، ترس له‌ دڵی ئیسرائیل ده‌چێنێت، به‌ تایبه‌تی دوای رووخانی ئه‌سه‌د كه‌ پێشتر ده‌بووه‌ به‌ربه‌ست له‌ به‌یه‌كگه‌یشتنی راسته‌وخۆ له‌ نێوان ئیسرائیل و توركیا له‌ ناوچه‌كه‌دا. له‌وانه‌شه‌ (ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان) سه‌ركۆماری توركیا به‌م دوایه‌ دركی به‌و مه‌سه‌له‌یه‌ كردبێت كه‌ دوای رووخانی رژێمی ئه‌سه‌د و ئێران نۆره‌ی ئه‌ویش دێت وه‌كو به‌شێك له‌ یاری رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی نوێدا. بۆ رێگرتن له‌م یاریه‌ش، ئه‌ردۆغان ویستی په‌نا بباته‌ به‌ر (به‌شار ئه‌سه‌د) په‌یوه‌ندیه‌كانی له‌گه‌ڵدا ئاسایی بكاته‌وه‌. به‌ڵام له‌گه‌ڵ رووخانی به‌ په‌له‌ و له‌ناكاوی ئه‌سه‌د، ئیتر ئیسرائیل و توركیا بوونه‌ دراوسێ له‌ رێگای ناوچه‌كانی هه‌ژموونی ژێر ده‌ستی سوپای وڵاته‌كه‌یان، كه‌ ئه‌مه‌ش ئیسرائیلی ناچاركرد تا له‌ رێگای "كۆمیته‌ی ناغل/ كۆمیته‌ی پشكنین بودجه‌ی ئاسایش و دروستكردنی هێز" پێداچوونه‌وه‌ی ورد و گشتگیر بكات بۆ سروشتی په‌یوه‌ندیه‌كانی له‌گه‌ل توركیادا بكات. كۆمیته‌ی ناوبراو له‌ راپۆرته‌كه‌یدا له‌ (7-1-2025) بۆ سه‌رۆك وه‌زیران (بنیامین ناتانیاهۆ) داوای ئاماده‌كاری له‌ حكوومه‌ت كردووه‌ بۆ ئه‌گه‌ری شه‌ڕ له‌گه‌ڵ توركیادا.‌ راپۆرته‌كه‌ی ناغل ده‌رباره‌ی مه‌ترسیه‌كانی هاوپه‌یمانی سوری - توركی ده‌ڵێت:" له‌وانه‌یه‌ ئه‌م هاوپه‌یمانیه‌ مه‌ترسیه‌كی نوێ و گه‌وره‌ بێت له‌سه‌ر ئاسایشی ئیسرائیل. ئه‌م مه‌ترسیه‌ به‌ تێپه‌ڕبوونی كات گه‌وره‌تر ده‌بێت له‌ هه‌ڕه‌شه‌كانی ئێرانیش". راپۆرته‌كه‌ی كۆمیته‌ی (ناغل) ئاماژه‌یه‌كی دیكه‌یه‌  به‌و تێڕوانینه‌ گشتیه‌ی كه‌ له‌دوای (7 تشرینی یه‌كه‌می ساڵی 2023) دروستبووه‌ ده‌رباره‌ی پڕۆسه‌ی (رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی نوێ) كه‌ پێیوایه‌ پرۆسه‌ی (رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی نوێ) به‌ سه‌رۆكایه‌تی ئیسرائیل قۆناخێكی دیكه‌شی بڕیووه‌، به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ ساڵانی پێشتر به‌ره‌وپێش ده‌چێت و به‌ڕوونی سه‌ره‌داوه‌كانی ده‌ركه‌وتوون.   ئه‌گه‌رێكی زۆره‌ خوێندنه‌وه‌ی سیاسه‌تمه‌دارانی تورك بۆ ئه‌م دۆخه‌، به‌ده‌ستهێنانی زانیاری ده‌رباره‌ی (رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی نوێ) باخچه‌لی و ئه‌ردۆغانی پاڵ نابێت تا به‌ره‌و دوورگه‌ی (ئیمڕالی) بچن و رێبه‌ری په‌كه‌كه‌ (عه‌بدولڵا ئۆجالان) رازی بكه‌ن به‌ چه‌كدانانی (په‌كه‌كه‌). ئه‌وه‌ی له‌ ئێستادا به‌ زه‌قی دیاره‌ توركیا هه‌وڵی بازدان ده‌دات به‌سه‌ر كێشه‌ی كورد، كه‌ كێشه‌یه‌كی سه‌ره‌كی ناوخۆی ئه‌م وڵاته‌یه‌، بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م كێشه‌یه‌ پڕۆژه‌یه‌كی یاسایی و ده‌ستووری نیه‌، ده‌خوازێت به‌ پێشكه‌شكردنی چه‌ند پڕۆژه‌یه‌كی گه‌شه‌پێدان و ئابووری له‌ناوچه‌ كوردیه‌كان، خه‌ڵكی ئه‌م ناوچه‌یه‌ رازی بكات تا چاو له‌ راستی كێشه‌كه‌یان بگرن، كه‌ كێشه‌ی خاك و میلله‌ته‌، نه‌وه‌كو كێشه‌یه‌كی ئابووریانه‌. هه‌موو ئه‌مانه‌ش ته‌نیا بۆ ئه‌وه‌یه‌ (په‌كه‌كه‌) به‌ چه‌كدانان رازی بكات، له‌ كاتێكدا كه‌ خه‌ریكه‌ گرژیه‌كانی ئیسرائیل – توركیا له‌ كۆنتڕۆڵ ده‌رده‌چن. توركیا ده‌ترسێت نه‌وه‌كو په‌یوه‌ندی و هاوبه‌شی ستراتیژی له‌ نێوان كورد – ئیسرائیل دروست بێت، له‌ كاتی به‌فیڕۆدراودا هه‌وڵده‌دات ئه‌م بۆشایه‌ پڕ بكاته‌وه‌. له‌مباره‌یه‌وه‌ له‌ دوا سه‌ردانی بۆ شاری ئامه‌د له‌ باكووری كوردستان ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌ركۆماری توركیا ده‌ڵێت:" نه‌وه‌كانی سه‌ڵاحه‌دین ئه‌یوبی هاوپه‌یمانیه‌تی له‌گه‌ڵ زایۆنیه‌كان ناكه‌ن". رێبه‌ری زیندانیكراوی په‌كه‌كه‌ش‌ (عه‌بدولڵا ئۆجالان) له‌ به‌رگی پێنجه‌مینی په‌رتووكه‌كه‌ی مانیفێستۆی شارستانی دیموكراتیدا، له‌ ساڵی 2010 له‌ باره‌ی ئه‌گه‌ری په‌یوه‌ندی كورد و ئیسرائیل ده‌ڵێت:" ئه‌گه‌ر وڵاتانی داگیركه‌ری كوردستان، له‌ پێش هه‌موویاندا توركیا، به‌ره‌و چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد هه‌نگاو نه‌نێن و چاره‌سه‌ری دیموكرایتانه‌ پێشكه‌ش نه‌كه‌ن، كورد خۆیان له‌ به‌ره‌ی ئیسرائیل – ئه‌مریكا ده‌بینه‌وه‌". ره‌وشێكی نوێ و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ له‌ ئارادایه‌ كه‌ ئاماژه‌كانی سه‌ره‌وه‌ پشتڕاست ده‌كاته‌وه‌، ئه‌ویش هه‌وڵه‌كانی ئه‌م دوایه‌ی ئیسرائیله‌ بۆ نزیكبوونه‌وه‌ له‌ كورد. ئه‌مه‌ش به‌ راشكاوانه‌ ئاماژه‌كانی پێشبڕكێ بگره‌ ململانێی داهاتوو له‌ نێوان (ته‌لئه‌بیب) و (ئه‌نقه‌ره‌) ده‌خاته‌ڕوو، كه‌ له‌وانه‌یه‌ كورد پارسه‌نگ و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ بێت.  

درەو: بەپێی نوێترین توێژینەوەی گۆڤارێكی ئەمریكی، ژمارەیەك وڵاتی دەستنیشانكردووە بۆ ساڵی 2025 كە مەترسیدارن بۆ گەشتكردن لەناویاندا عێراق پلەی نۆیەمینی گرتووە، لەدوای سوریا، یەمەن، فەلەستینەوەیە، ژمارەیەك وڵاتیشی دەستنیشانكردووە كە سەلامەتترینن بۆ گەشتكردن لە 2025دا. گۆڤاری (CEOWORLD)ی ئەمریکی، کە تایبەتە بە ریزبەندی و پۆلێنكارییە جیهانییەكان لە بوارە جیاوازەكاندا، لە نوێنترین توێژینەوەو پۆلێنكاریدا لیستی مەترسیدارترین وڵاتانی جیهانی بڵاوكردووەتەو كە نابێت سەردانیان بكرێت و ئەو وڵاتانەش كە لە 2025دا سەلامەتن بۆ گەشتكردن: ئەو وڵاتانەی مەترسیدارن بۆ گەشتكردن لە 2025دا: 1-    سوماڵ 2-    باشوری سودان 3-    ئۆكراینا 4-    لیبیا 5-    سودان 6-    پاكستان 7-    ئەفغانستان 8-    میانمار 9-    عێراق 10-    لوبنان 11-    فەلەستین 12-    یەمەن 13-    سوریا 14-    بیلاروسیا 15-    كۆریای باكور بەپێی ریزبەندییەكە (سوماڵ) مەترسیدارترین وڵاتی جیهانە بۆ گەشتكردن لە 2025دا و (عێراق)یش نۆیەمین وڵاتی جیهانە بۆ گەشتكردن لە 2025دا، لەپێش (سوریا و لوبنان و فەلەستین و كۆریای باكور)ەوەیە، واتا لەو وڵاتانەش مەترسیدارترە بۆ گەشتكردن. لەبەرامبەردا ئەو وڵاتانەی كە سەلامەترینن بۆ گەشتكردن لە 2025دا: 1-    كەنەدا 2-    ئەمریكا 3-    بەریتانیا 4-    ئیسپانیا 5-    فەرەنسا 6-    مەغریب 7-    ڤێتنام   لینكی گۆڤاری (CEOWORLD)ی ئەمریکی

راپۆرتی: درەو   🔻 پشکی موچەی "فەرمانبەرانی هەرێم" لە یاسای بودجە زیاتر(9 ترلیۆن و 556 ملیار) دینارە. 🔹 وەزارەتی دارایی عێراق دەڵێت؛ زیاتر(9 ترلیۆن و 556 ملیار) دینارمان ناردووە. 🔹 وەزارەتی دارایی هەرێم دەڵێت؛ نزیکەی (9 ترلیۆن و 248 ملیار) دینارتان ناردووە. 🔻 پشکی موچەی "چاودێری کۆمەڵایەتی، خانەنشینان و زیندانیان"ی هەرێم لە یاسای بودجە زۆتر لە (2 ترلیۆن و 20 ملیار) دینارە. 🔹 وەزارەتی دارایی عێراق دەڵێت؛ (2 ترلیۆن و 5 ملیار) دینارمان ناردووە. 🔹 وەزارەتی دارایی هەرێم دەڵێت؛ (ترلیۆنێک و 506 ملیار) دینارتان ناردووە. 🔻 پشکی هەرێم لە "پێداویستی خزمەتگوزاری" لە یاسای بودجە (2 ترلیۆن و 126 ملیار) دینارە. 🔹 وەزارەتی دارایی عێراق دەڵێت؛ زۆرتر لە (251 ملیار و 699 ملیار) دینارمان خەرجکردووە. 🔹 وەزارەتی دارایی هەرێم دەڵێت؛ هیچ پارەیەک خەرج نەکراوە. 🔻 پشکی هەرێم لە "پێداویستی شمەک" لە یاسای بودجە نزیکەی (539 ملیار و 206 ملیۆن) دینارە. 🔹 وەزارەتی دارایی عێراق دەڵێت؛ زۆرتر لە (285 ملیار و 143 ملیۆن) دینارمان خەرجکردووە. 🔹 وەزارەتی دارایی هەرێم دەڵێت؛ هیچ پارەیەک خەرج نەکراوە. 🔻 پشکی هەرێم بۆ نۆژەنکردنەوەی"صیانة الموجودات" لە یاسای بودجە (255 ملیار و 914 ملیۆن) دینارە. 🔹 وەزارەتی دارایی عێراق دەڵێت؛ زۆرتر لە (130 ملیار و 825 ملیۆن) دینارمان خەرجکردووە. 🔹 وەزارەتی دارایی هەرێم دەڵێت؛ هیچ پارەیەک خەرج نەکراوە. 🔻 پشکی هەرێم بۆ بەخشینەکان"المنح والاعانات والمصروفات" لە یاسای بودجە (431 ملیار و 690 ملیۆن) دینارە. 🔹 وەزارەتی دارایی عێراق دەڵێت؛ زۆرتر لە (485 ملیار و 831 ملیۆن) دینارمان خەرجکردووە. 🔹 وەزارەتی دارایی هەرێم دەڵێت؛ هیچ پارەیەک خەرج نەکراوە. 🔻 پشکی هەرێم بۆ "خەرجی سەرمایەگوزاری" لە یاسای بودجە (79 ملیار و 104 ملیۆن) دینارە. 🔹 وەزارەتی دارایی عێراق دەڵێت؛ زۆرتر لە (86 ملیار و 648 ملیۆن) دینارمان خەرجکردووە. 🔹 وەزارەتی دارایی هەرێم دەڵێت؛ هیچ پارەیەک خەرج نەکراوە. خشتە و چارت     پشکی هەرێم لە نێوان یاسای بودجە و داتاکانی هەردوو وەزارەتی دارایی عێراق هەرێم ڕۆژی (14/1/2025) وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەیانێکی بە هاوپێچ کردنی کۆمەڵێک بەڵگەنامەوە بە زمانی عەرەبی و دواتریش بە زمانی بڵاوکردەوە، ئەمەش وەک وەڵامێک بۆ وەزارەتی دارایی عێراق، کە لە ڕۆژی (12/1/2025) بەیانێکی تایبەت بە تەمویل کردنی حکومەتی هەرێمی بۆ ساڵی (2024) تایبەت بە خەرجی موچە و پشکی هەرێم لە بودجەی عێراق ڕاگەیاندبوو، بەپێی ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی داریی عێراق، بە بڕی (11 ترلیۆن و 561 ملیار و 522 ملیۆن) دیناری بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان ناردووە؛   •    تەرخاكراوی دارایی هەرێمی كوردستان بۆ قەربوی موچەی فەرمانگە مەدەنی و هێزە ئەمنیەكان گەیشتووەتە (9 ترلیۆن و 556 ملیارو 348 ملیۆن) دینار. •    موچەی تۆڕی چاودێری كۆمەڵایەتی (130 ملیارو 931 ملیۆن) دینار. •    موچەی خانەنشینی سەربازی (650 ملیارو 40 ملیۆن) دینار. •    موچەی خانەنشینی مەدەنی (776 ملیارو 657 ملیۆن) دینار. •    موچەی ئەنفالكراون (98 ملیارو 346 ملیۆن) دینار. •    موچەی سەربازی ئەنفالكراون (338 ملیارو 479 ملیۆن) دینار. •    مینحەی زیندانیان (10 ملیارو 721 ملیۆن) دینار. گرافیک     لە کاتێکدا بە گوێرەی ڕاگەیەندراوەکەی حکومەتی هەرێمی کوردستان حکومەتی عێراق لە ساڵی (2024)دا تەنها بڕی (10 ترلیۆن و 753 ملیار و 879 ملیۆن و 319 هەزار و 963) دیناری ڕەوانەی هەرێم کردووە بە جۆرێک؛ •    بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم (9 ترلیۆن و 556 ملیار و 348 ملیۆن و 5 هەزار) دینار خەرج کراوە. •    بۆ موچەی چاودێری کۆمەڵایەتی و خانەنشینان بڕی (ترلیۆنێک و 506 ملیار و 52 ملیۆن و 520 هەزار) دینار خەرج کراوە. •    بڕی (726 ملیار و 995 ملیۆن و 775 هەزار) دینار بۆ ڕاگرتنی خانەنشینی و باجی داهات لە پشکی هەرێم بڕاوە. •    پوختەی تەواوی پارەی هاتوو بۆ هەرێم بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 26 ملیار و 883 ملیۆن و 544 هەزار) دینار. ئەمە لە کاتێکدایە بەپێی یاسای بودجە پشکی هەرێمی کوردستان (20 ترلیۆن و 910 ملیار و 463 ملیۆن و 950 هەزار) دینارە، وەک لە خشتەکەی وەزارەتی داریی هەرێمدا ڕوونکراوەتەوە. پشکی هەرێم لە یاسای بودجە     خشتەی وەزارەتی دارایی هەرێم   هەروەک لە خشتەکەی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان ڕوونکراوەتەوە، حکومەتی عێراق جگە لە خەرجی موچە، هیچ بڕە پارەیەکی بۆ پێداویستی خزمەتگوزاری، پێداویستی شمەک، نۆژەنکردوە (صیانة الموجودات)، بەخشین و خەرجییەکانی دیکە، قەرز، سەمایەگوزاری و وەبەرهێنان خەرج نەکردووە. بەڵام بەگۆێرەی ڕاپۆرتێکی وەزارەتی دارایی عێراق، لە (24ی کانونی یەکەمی 2024) تایبەت بە داهات و خەرجی وەزارەتەکە تا کۆتایی مانگی تشرینی یەکەمی 2024 بڵاوکردووەتەوە، •    بڕی (251 ملیار و 699 ملیۆن و 449 هەزار) دیناری بۆ بواری خزمەتگوزاری خەرج کردووە. •    بڕی (285 ملیار و 143 ملیۆن و 528 هەزار) دیناری بۆ بواری شمەک خەرج کردووە. •    بڕی (130 ملیار و 825 ملیۆن و 557 هەزار) دیناری بۆ بواری نۆژەنکردنەوە خەرج کردووە. •    بڕی (485 ملیار و 831 ملیۆن و 378 هەزار) دیناری بۆ بەخشین و خەجییەکانی تر خەرج کردووە. •    بڕی (86 ملیار و 648 ملیۆن و 443 هەزار) دیناری بۆ تێچووی سەرمایەگوزاری خەرج کردووە. ڕاپۆرتەکەی وەزارەتی دارایی عێراق سەرچاوەکان •    ڕاگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم، 14/1/2025؛ https://www.facebook.com/share/p/1Bng1WfqGm/ •    ڕاگەیەندراوی وەزارەتی دارایی عێراق، 12/1/2025؛ https://www.facebook.com/share/p/1Tt1CxsbeC/ •    درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16237 https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16253 https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=%2016245 https://www.facebook.com/share/p/1Tt1CxsbeC/ •    حساب الدولة لغاية تشرين الاول لسنة 2024 للموازنة الاتحادية؛ https://mof.gov.iq/Pages/MOFPublicReports.aspx    

راپۆرت: درەو "شامپانیای رەش" رۆژگارێك ناونیشانی ئەو نەوتە بوو كە لە كێڵگەی (تەقتەق) بەرهەم دەهێنرا، ئەم كێڵگەیە كە بە سەرەتای مێژووی بەرهەمهێنانی نەوتە لە هەرێمی كوردستان و یەكەمین گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیای بیانی تێدا كراوە، بەهۆی كەمتەرخەمیی حكومەت و هەڵپەی كۆكردنەوەی پارەی زیاترەوە، وشك بووە. وردەكاری چیرۆكی نەوتە كوالیتیی بەرزەكەی تەقتەق لەم راپۆرتەدا.     تەقتەق.. چیرۆكی یەكەم گرێبەستی نەوت بلۆكی نەوتی (ته‌قته‌ق) دەكەوێتە ناحیەی (تەقتەق)ی سەربە قەزای كۆیە لە پارێزگای هەولێر، لەڕووی ئیدارییەوە پارێزگای هەولێر لەژێر قەڵەمڕەویی پارتی دیموكراتی كوردستاندایە، بەڵام ئەم بلۆكە نەوتییە دەكەوێتە سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتیی نیشتمانی كوردستانەوە، بەگشتیی كێڵگەكە دەكەوێتە نێوان هەرسێ پارێزگای هەولێرو سلێمانی و كەركوكەوە. رووبه‌ری ئەم بلۆكە (951) كیلۆمه‌تر دووجایەو (28) بیرە نەوت لەخۆدەگرێت‌، به‌گوێرەی راپۆرتی (سكۆتیا كاپیتاڵ)و (گه‌نه‌ڵ ئینه‌رجی) بڕی (1.5) ملیار به‌رمیل نه‌وت لەم كێڵگەدا هەیە. سەرەتای چیرۆكی ئەم كێڵگە نەوتییە بۆ پەنجاكانی سەدەی رابردوو دەگەرێتەوە، بۆ یەكەمجار ئینگلیزەكان نەوتیان تێدا دۆزیوەتەوە، لە سەردەمی حكومەتی بەعسدا پەرەی پێدراوەو سێ بیری تێدا هەڵكەندراوە.   لەدوای كشانەوەی دامودەزگاكانی حكومەتی بەعسی عێراق لە ناوچە كوردییەكان و دروستبوونی یەكەم كابینەی حكومەت لە كوردستان، تشرینی یەكەمی 1993 یەكەم كابینەی حكومەت بڕیاریدا لەسەر دامەزراندنی (كۆمیتەی باڵای پرۆژە تایبەتەكان)، كاری ئەم كۆمیتەیە هەوڵدان بوو بۆ دەرهێنانی نەوت لە ناوچەی (تەقتەق)و (شیواشۆك)، ئەم كۆمیتەیە لەلایەن ئەندازیاری نەوت (حەمەجەزا ساڵح)ەوە سەرپەرەشتی دەكرا، لیژنەكە لەسەردەمی دووەم سەرۆك وەزیرانی كابینەی یەكەمدا كە (كۆسرەت رەسوڵ) بوو لە رۆژی 26ی كانونی یەكەمی 1994دا نەوتی لە بیری (تەقتەق) لە گوندی (شیواشۆك) دەرهێناو گواستییەوە بۆ پاڵاوگەیەكی بچوك لە سلێمانی، كە لەو سەردەمەدا بە دەستی ناوخۆیی دروستكرابوو، سەرۆكی ئەوكاتی حكومەت واتا كۆسرەت رەسوڵ خۆی خەڵكی ئەم ناوچەیە (شیواشۆك) بوو، بیرە نەوتەكانی ئامادەبوون، تەنیا لەسەردەمی بەعسدا سەریان نرابووەوەو حكومەتی كوردستان سەری بیرەكانی هەڵدایەوە، ئەمە بە سەرەتای قۆناغی پیشەسازی نەوت لە كوردستانی دوای بەعس ناودەبرێت، بەڵام شەڕی ناوخۆیی نێوان پارتی و یەكێتیی هەوڵەكەی بە ناچڵی هێشتەوە. دوای راوەستانی شەڕی ناوخۆ لە ساڵی 1998و دابەشبوونی كوردستان بەسەر دوو حكومەت و ئیدارەی پارتی و یەكێتیدا، ئیدارەی یەكێتیی كە دەسەڵاتی بەسەر سنوری سلێمانیدا هەبوو، پێش پارتی كەوت و دەستی بۆ سامانی نەوت برد، حكومەتی یەكێتیی لە 17ی تەموزی 2002 واتا ساڵێك بەر لە روخانی رژێمی بەعس، یەكەم گرێبەستی بۆ پەرەپێدانی كێڵگەی نەوتی (تەقتەق) لەگەڵ كۆمپانیای (گەنەڵ ئینەرجی)ی توركیدا ئیمزا كرد، ناوەڕۆكی گرێبەستەكە بەو جۆرە بوو كە پرۆسەی دەرهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە بۆ ماوەی (25 ساڵ) بەردەوام بێت، ئەمە بە یەكەمین گرێبەستی نەوتی لە مێژووی هەرێمی كوردستاندا ئەژمار دەكرێت، گرێبەستەكە لە جۆری (هاوبەشی لە بەرهەمهێنان)دا بوو، پاشان لە 2004دا بەشێك لە بڕگەكانی ئەم گرێبەستە هەمواركرایەوە، دواجار 80%ی پشكەكانی كێڵگەكە دراوه‌ بە‌ كۆمپانیای (تی تی ئۆپكۆ) كه‌ له‌ هه‌ردوو كۆمپانیای (ئا‌داكس)ی سویسری و (گه‌نێڵ ئەنێرجی) توركی پێكهاتووە، پشكی كۆمپانیای نەوتی كوردستانیش "كیپكۆ" 20%ه‌. لەم دابەشكارییەدا گەنێل ئەنێرجی توركیا (44%)ی پشكەكانی كێڵگەكەی بردووەو (ئاداكس پترلیۆم)ی سویسری (36%)ی پشكەكان. (فەرهاد حەمزە) كە ئەندازیارێكی كوردە لە كۆمپانیا نەوتی باكور دەڵێ:" كۆمپانیای گەنەڵ ئینەرجی پسپۆر نەبوو لە بواری دەرهێنانی نەوتدا، بۆیە تا ساڵی 2006 نەیانتوانی بیری تر لە تەقتەق لێبدات، تا ئەوكاتەی لەگەڵ دوو كۆمپانیای تری نەوتدا هاوبەشیی كرد". بەپێی قسەی ئەم ئەندازیارە كوردە، لە ساڵی 2005دا ئەوكاتەی كە (محەمەد بەحرعلوم) وەزیری نەوتی عێراق بووە، چەند ئەندازیارێكی لێهاتوو، ئەوانەی نرخی نەوتی (تەقتەق)یان دەزانی، داوایان لە وەزیری ناوبراو كردووە پاڵاوگەیەك لە نزیک کێڵگەکە دابمەزرێنرێت، بەجۆرێك دیزاین كرابێت كە بە نەوتی سوك كاربكات، رەزامەندی لەسەر دراوە بە تێچووی (700 ملیۆن) دۆلار لەماوەی سێ ساڵدا تەواو بكرێت، پاڵاوگەكە لەتوانایدا بووە رۆژانە (70 هەزار) بەرمیل نەوت بپاڵێوێت و هەموو بەروبومە نەوتییەكانیشی بەرهەم دەهێنا، بەڵام بە گۆڕانی وەزیرو هاتنی (حسێن شەهرستان) بۆ وەزارەتی نەوت، بڕیار دراوە حكومەتی هەرێم پاڵاوگەكە لەسەر 17%ی پشكی خۆی لە بودجەی گشتیی عێراق تەواو بكات، حكومەتی هەرێم ئامادە نەبوو هیچ پارەیەك خەرج بكات، "ئەگەر ئەو پاڵاوگەیە بنیات بنرایە ئێستا نە هەرێم وەها بێ بەنزین دەبوو، نە كێڵگەش وەها زوو پەكی دەكەوت!!". ساڵی 2006 بۆ یەكەمجار وەزارەتێك بۆ سامانە سروشتییەكان لەناو كابینەی حكومەتی هەرێمدا زیادكرا، لەم ساڵەدا بەرهەمی كێڵگەی (تەقتەق) بریتی بوو لە (5 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە)، لە ساڵی 2007 پەرلەمانی كوردستان یەكەم یاسای نەوت و غازی دەرچواند، یاساییەك كە رۆژی 15ی شوباتی 2022 لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵی عێراقەوە بە نادەستوریی هەژماركراو هەڵوەشێندرایەوە. 1ی حوزەیرانی 2009 بۆ یەكەمجار هەناردەكردنی نەوتی لە هەرێمی كوردستانەوە راگەیەندرا، وەك هەنگاوی یەكەمیش لە كێڵگەكانی (تەقتەق)و (تاوكی) بەتێكڕای (100 هەزار) بەرمیلی رۆژانە لەڕێگەی هێڵی كەركوك- جیهان‌و لە ڕێگەی تانكەرەوە هەناردەكرا، واتا (تەقتەق) لەو كێڵگانەیە كە لەسەرەتاوە بەشداربووە لە پرۆسەی هەناردەی نەوتی كوردستاندا. رۆژی 7ی ئابی 2012 بەرپرسانی كێڵگەی (تەقتەق) رایانگەیاند، رۆژانە (105 هەزار) بەرمیل بەرهەمدەهێنین، لەم رێژەیە (50 هەزار) بەرمیلی بە تەنکەر دەگوازرێتەوە بۆ (خورمەڵە)و بڕی (35هەزار) بەرمیلیشی رەوانەی پاڵاوگەی (بازیان) دەكرێت. 22ی ئایاری 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان هەناردەی نەوتی خاو لە كوردستانەوە بەشێوەیەكی راستەوخۆو لەرێگەی بۆرییەوە راگەیاند، لەسەرەتای هەناردەی نەوتیشدا بە بۆری، كێڵگەی (تەقتەق) كە نەوتەكەی بە بۆریی گواستراوەتەوە بۆ نزیك كێڵگەی (خورمەڵە)، بە بڕی (148 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بەشداربوو لە هەناردەی نەوتی كوردستاندا، ئەو سەردەمە هێڵی یەكەمی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا، ناوی لێنرا بوو "هێڵی تەقتەق- خورمەڵە- فیشخاپور". كوالیتی نەوتی ئەم كێڵگەیە لە جۆری (زۆر باش)ە، چونكە APIی نەوتەكەی دەگاتە (48)و زۆر سوكە، كبریت (گۆگرد)ی تێدا نییەو بەر لە هەناردەكردنی پێویستی بە چارەسەركردن نییە، لە هەندێك بیردا APIی نەوتەكە دەگاتە (51)، كە ئەمە ئیتر كوالیتییەكەی زۆر بەرزەو پێی دەوترێت " شامپانیای رەش". 16ی نیسانی 2014 وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم لە راگەیەندراوێكدا بانگەشەیەكی کۆمپانیای (بلاک دایەمۆند)ی رەتكردەوە لەبارەی ئەوەی گوایا رێکكەوتنێکی ئیمزا کردووە بۆ کرینی نەوتی خاو لە کێڵگەی (تەقتەق)و دابینکردنی بۆ پاڵاوگەیەکی "نوێ" کە لەلایەن گروپێکی کەرتی تایبەتی کوردی بە ناوی کۆمپانیای (رێژوان) بەڕێوە دەبرێت. وەزارەتی سامانە سروشتییەكان وتی:" هیچ یەکێک لە کۆمپانیای بلاک دایەمۆند، کە بارەگاکەی لە فلیپینە، و کۆمپانیای رێژوان کە شەریکی ئەو کۆمپانیا هاوبەشەیە بە فەرمی تۆمار نەکراون لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و وەزارەت زانیاری نیە لەسەر هیچ یەکێک لەو کۆمپانیایانە. کۆمپانیای گەنەل ئێنەرجی، کە کۆمپانیای کارکەری کێڵگەی تەقتەقە، بە وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی راگەیاندووە کە ئەوانیش هیچ زانیارییەک، یان مامەڵەیەکیان، لەگەڵ بلاک دایەمۆندو رێژواندا نیە. هەروەها، هیچ پاڵاوگەیەکی "نوێی" لەم شێوەیە لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە مۆڵەتی پێنەدراوە و رێگەی پێنادرێت کار بکات. دووپاتی دەکەینەوە بلاک دایەمۆند هیچ بنەڕەتێکی نیە بۆ بڵاوکردنەوەی بانگەشەی ساختەو سەرلێشێوێنەر سەبارەت بە کڕینی نەوتی خاو لە هەرێمی کوردستاندا. هەموو هەنگاوە پێویستەکان دەنێین بۆ رێگەگرتن لە دابینکردنی نەوتی خاو بۆ بلاک دایەمۆند یان رێژوان". بەرهەمی كێڵگەی تەقتەق لە  2014وە بۆ 2024 •    2014: 148 هەزار بەرمیلی رۆژانە •    2015: 145 هەزار بەرمیل •    2016: 60 هەزار بەرمیل •    2017: 18 هەزار بەرمیل •    2018: 12 هەزار بەرمیل •    2019: 12 هەزار بەرمیل •    2020: 10 هەزار بەرمیل •    2021: 8 هەزار بەرمیل •    2022: 5 هەزارو 940 بەرمیل •    2023: 3 هەزارو 960 بەرمیل •    2024: سفر لە 2024وە بەرهەمهێنان لە (تەقتەق) راوەستاوە، لەلایەك بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە بە بۆریی لە 25ی ئازاری 2023وە، لەلایەكی تر بەهۆی ئەوەی هیچ پەرەپێدانێك لەم كێڵگەیەدا نەكراوەو ئاو تێكەڵ بووە لەگەڵ نەوتەكەیدا، چەندجارێك یەكێتیی نیشتمانی لە میدیای خۆیەوە دۆخی ئەم كێڵگەی وەكو ئاماژەیەك بۆ (نادادپەروەریی لە بواری پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكان) باسكردووەو پارتی تۆمەتباركردووە بەوەی جیاوازی دەكات لەنێوان نەوتی ژێر دەسەڵاتی خۆی و نەوت لە سنوری یەكێتیدا. ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەی تەقتەق لەماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2024 دەریدەخات لەماوەی (10 ساڵ)دا بەرهەمهێنان لەم كێڵگەیە لە (148 هەزار) بەرمیلی رۆژانەوە دابەزیوە بۆ (سفر) بەرمیل، ئەمەش لەكاتێكدایە لەسەرەتای دەستپێكردنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی راستەوخۆ بۆ توركیا ئەم كێڵگەیە لەڕووی بەرهەمەوە سێیەم گەورە كێڵگەی كوردستان بووە. چەند هۆكارێك باسدەكرێن كە لە پشت وشكبوونی ئەم كێڵگە گرنگەی نەوتی كوردستانەوەن لەوانە (زیادبوونی ئاو لە بیرە نەوتەكاندا، مامەڵەی خراپ لەگەڵ بیرەكان و تێكچوونی چینەكانی بیرە نەوتەكە، دروستكردنی بیری نوێ بەبێ ئەوەی بیرە كۆنەكان نۆژەنبكرێنەوە، فشاركردن بۆ بەرهەمهێنانی نەوتی زیاتر لە بیرەكاندا لە هەندێك قۆناغدا). ئەوەی جێگەی سەرەنجە، ئەوە تەنیا بیرە نەوتەكان نین كە وشكیان كردووە بەهۆی ئەوەی كاری پەرەپێدان لە كێڵگەكەدا نەكراوە، یەدەگی كێڵگەكەش زیانی بەركەوتووە، سەرەتا بڕی یەدەگی نەوت لەم كێڵگەیە بە (1.5 ملیار) بەرمیل دەخەمڵێندرا، بەڵام ساڵی 2016 ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) بڵاویكردەوە، کۆمپانیای نەوتی (گەنێل ئینەرجی)  ناچار بووە، خەمڵاندنی نوێ ئەنجامبدات بۆ دۆزینەوەی ئاستی راستەقینەی یەدەگی نەوت لە (تەقتەق)، ئەمەش بەهۆی ئەوەی لە ساڵی 2015دا ئاستی بەرھەمھێنانی نەوت لەو کێڵگەیە بەردەوام لەدابەزیندا بووە. لە 2016دا بەگوێرەی خەمڵاندنی کۆمپانیاكە، ئاستی نەوتی یەدەگی کێڵگەی (تەقتەق) بریتی بووە لە (356 ملیۆن) بەرمیل، ئەمەش بۆ ئەوكات دابەزینێکی بەرچاوە لەچاو خەمڵاندنەکەی ساڵی 2011 کەئاستی نەوتی یەدەگی كێڵگەكە نزیكەی (685 ملیۆن) بەرمیل بووە. لە ساڵی 2017دا، بەگوێرەی خەمڵاندنێكی كۆمپانیای (ماكدانیاڵ) یەدەگی كێڵگەی (تەقتەق) تەنیا (59 ملیۆن) بەرمیل نەوت بووە، لەكاتێكدا لە كۆتایی ساڵی 2015 یەدەگی كێڵگەكە بریتی بووە لە (172ملیۆن) بەرمیل، ئەمە نیشاندەری ئەوەیە نەك هەر بیرەكان، بەڵكو یەدەگی كێڵگەكەش بەهۆی پشتگوێخستنەوە زیانی گەورەی بەركەوتووە. رۆژی 28ی ئازاری 2017، كۆمپانیای (گەنەڵ ئینەرجی) راپۆرتێكی لەسەر سایتی خۆی بە زمانی ئینگلیزی لەبارەی دۆخی كێڵگەی (تەقتەق) بڵاوكردەوە، تێیدا ئاماژەی بەوەكردبوو یەدەگی نەوتی كێڵگەی (تەقتەق) بە بەراورد بە پێشتر 66% كەمیكردووە، بۆیە لەو كێڵگەیەدا پێشبینیكردنی خۆی بۆ كۆی بەرهەمهێنان بۆ ساڵی 2017 راگرتوە . كۆمپانیاكە لە راپۆرتەكەیدا باسی لەوەكردبوو، بۆ ساڵی 2016 پێشبینی ئەوەی كردووە بەهای پشكی خۆیان لە كێڵگەی نەوتی تەقتەق (181 ملیۆن) دۆلار بێت، هۆكاری كەمبوونەوەی بەهای پشەكانی خۆی بۆ نەزانینی رێژەی یەدەگی نەوتی كێڵگەكە گەڕاندبووەوە. لە بەشێكی تری راپۆرتەكەیدا، گەنەڵ ئینەرجی باسی هۆكاری كەمبوونەوەی یەدەگی نەوتی كێڵگەكەی گەڕاندبووەوە بۆ تێكەڵبوونی ئاو بە نەوت، بەپێی خشتەیەكیش كە كۆمپانیاكە ئامادەی كردبوو، بەراوردكاریی كردبوو لەبارەی پێشبینییەكانی بۆ یەدەگی نەوت لە (تەقتەق)، بەراوردكارییەكەی بەمشێوەیە بوو كە لە خشتەكەدا دەردەكەوێت: (فەرهاد هەمزە) ئەندازیاری كورد لە كۆمپانیای نەوتی باكور سەبارەت لە چارەنوسی غەمگینی ئەم كێڵگەیە دەڵێ:" قەدەری ئەم كێڵگەیە ئەوها بوو كەوتە دەست كەسانێك كە نرخی خۆیان پێنەدا، كاربەدەستانی حكومەتی هەرێم هیچیان لێ نەدەزانی، كۆمپانیا بیانیەكانیش بەدوای قازانجەوە بوون؛ لەبەر هەڵپەی هەردوولا بۆ دەستكەوتنی پارەی زیاتر، ئەم كێڵگەیان بەو دەردەبرد كە ئەمڕۆ تێیدایە". تاوەكو بەر لە وشكبوونی كێڵگەكە، زیاتر لە (400) كرێكاری خۆماڵیی و نزیكەی (140) كرێكاری بیانیی لە (تەقتەق) كاریان دەكرد. ئەیلولی 2024 ئیتر كرێكارەكانی كێڵگەی نەوتی (تەقتەق) بێهیوا بوون لەوەی جارێكی تر بگەڕێنەوە بۆ سەر كارەكانیان، بۆیە بڕیاریاندا لەرێگەی پارێزەرەوە سكاڵا لەسەر كۆمپانیاكە تۆمار بكەن. ئەوكات سەنگەر عەزیز نوێنەری كرێكارەكان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" بەهۆی دەركردنیان بارودۆخی ئابوریی و دەروونیی كرێكارەكان زۆر خراپەو پێویستە لایەنە پەیوەندیدارەكان بێنە سەر هێڵ و ئەو كێشەیەمان بۆ چارەسەر بكەن. داوا دەكەین كۆمپانیا 11 موچەمان پێكەوە پێ بدات، چونكە پێشتر ئەگەر كرێكارێك دەركرابێت كۆمپانیا زیاتر لە 11 موچەی بەیەكەوە پێداوە، بەڵام ئێستا بۆ ئەم كرێكارانە هیچ موچەیەك نادات، سەرباری ئەمەش جیاوازی لە موچەی كرێكارە كوردەكان و كرێكاری بیانیدا هەیە". سەرچاوەكان: •    پەیمانگای ئۆكسفۆرد بۆ توێژینەوەی وزە •    BBC •    سایتی كۆمپانیای (گەنەڵ ئینەرجی) https://genelenergy.com/operations/production/taq-taq/ •    سایتی (تی تی ئۆپكۆ) https://www.taqtaqopco.com/ •    جۆرو كوالیتی نەوت و غازی هەرێمی كوردستان- نەوزادی موهەندیس https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10248 •    کێڵگە نەوتیەکانی پارێزگای هەولێر و توانای بەرهەمهێنانیان- راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10190 •    مەسعود مەلا هەمزە. یەكەمین هەنگاوی دەرهێنانی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە. چاپخانەی هێڤی، هەولێر 2017 •    فریای كێڵگەی نەوتی تەقتەق بكەون- بیلال سەعید، لە سایتی (رووداو) بڵاوكراوەتەوە https://www.rudaw.net/sorani/business/120420171  

   ئامادەکردنی:  مەعروف مەجید, سەرۆکی ڕێکخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە تەشەنەسەندنی خێرای ئەو ئاگرکەوتنەوە کە لە ویلایەتی کالیفۆرنیای ئەمریکا و بەتایبەت شاری لۆس ئەنجلۆسی گرتۆتەوە، یادەوەرییەکانی بۆ هەندێک لە گەورەترین ئاگرکەوتنەوەکانی ئەم جۆرە لە مێژووی هاوچەرخدا بە بیری هاوڵاتیاندا هێنایەوە، کە زیانی گەورەی  مرۆیی و ژینگەیی ماددی بەرچاوی لێکەوتەوە. بەپێی هەواڵێکی ڕۆژنامەی لۆس ئەنجلۆس تایمز، ئاگرکەوتنەوەی دارستانەکانی شاری لۆس ئەنجلۆس کە بۆ ناوچە جیاوازەکان بڵاوبووەتەوە، بەهۆیەوە 10 کەس گیانیان لەدەستداوە، ئەمە جگە لەوەی زیاتر لە 9 هەزار باڵەخانە زیانیان پێگەیشتووە یان لەناوچوونە. لە خەمڵاندنە سەرەتاییەکاندا لەگەڵ بەردەوامبوونی ئاگرکەوتنەوەکان، کۆمپانیای پێشبینیکردنی ئاکووێزەر ڕایگەیاندووە، کۆی زیانەکان و زیانە ئابوورییەکان ١٣٥-١٥٠ ملیار دۆلارە. بەگوێرەی ئاژانسی ڕۆیتەرز، ئاگری پالیسادز لە نێوان سانتا مۆنیکا و مالیبو لە لای ڕۆژئاوای لۆس ئەنجلۆس و ئاگری ئیتۆن لە ڕۆژهەڵاتی شارەکە لە نزیک پاسادینا، لە ئێستاوە بە وێرانکەرترین دادەنرێت لە مێژووی ئەو شارە ئەمریکییەدا، کە زیاتر لە 34 هەزار دۆنم ڕووبەری هەیە (13,750 هێکتار) - یان نزیکەی 53 میل چوارگۆشە - کە بووە هۆی سووتانی تەواوی گەڕەکەکان. لە کاتێکدا تیمەکانی ئەمریکا چاوەڕێی تەواوبوونی هەوڵەکانی ئاگرکوژێنەوە و نەهێشتنی ئاگرەکەن بە مەبەستی هەڵسەنگاندنی کۆتایی بۆ زیانەکانی ئاگرەکە، تا ئێستاش چەندین ئاگرکەوتنەوەی گەورە لە دارستانەکاندا بونیان هەیە.  بە درێژایی مێژووی هاوچەرخ کۆمەڵێ ئاگرکەوتنەوە ڕوویانداوە، وەک لە ڕاپۆرتێکی ماڵپەڕی ژینگەپارێزی Earth.Org ئاماژەی پێکراوە ، کە لە چەند وڵاتێک بەم شێوەیە بووە: 1- ئاگرکەوتنەوە لە دارستانەکانی تایگای سیبیریا لە ساڵی ٢٠٠٣ ڕوویدا - لە یەکێک لە گەرمترین هاوینەکاندا کە تا ئێستا لە ئەوروپا تۆمارکراوە - کاتێک زنجیرەیەک ئاگرکەوتنەوە زیاتر لە ٥٥ ملیۆن دۆنم (٢٢ ملیۆن هێکتار) زەوی لە دارستانەکانی تایگا لە ڕۆژهەڵاتی سیبیریا لە ڕووسیا لەناوبرد. پێدەچێت تێکەڵەیەک لە بارودۆخی لەڕادەبەدەر وشک و زیادبوونی ئیستغلالکردنی مرۆڤەکان لە ماوەی دەیەکانی ڕابردوودا ڕۆڵی هەبووبێت لەو ڕووداوەی کە وەک یەکێک لە وێرانکەرترین و گەورەترین ئاگرکەوتنەوەی کێوی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا لەبیر دەکرێت. 2- ئاگرکەوتنەوە لە دارستانەکانی ئوسترالیا ئاگرکەوتنەوەکانی دارستانەکانی ئوسترالیا لە ساڵی ٢٠٢٠دا بەهۆی کاریگەرییە کارەساتبارەکانی لەسەر گیانلەبەرە کێوییەکان کەوتە مێژووەوە. ئاگری توند لە ویلایەتی نیو ساوس وێڵز و کوینزلاندی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئوسترالیا گرتووەتەوە و بەهۆیەوە 42 ملیۆن دۆنم زەوی سووتاو و هەزاران باڵەخانە وێران بوو دەیان کەسیش گیانیان لەدەستدا، هەروەها سێ ملیار ئاژەڵیش گیانیان لەدەستدا، لەنێویاندا 61 هەزار کوالا. ئوسترالیا لە نێوان کۆتاییەکانی ٢٠١٩ تا سەرەتای ٢٠٢٠ گەرمترین و وشکترین ساڵی تۆمارکراوی بەخۆیەوە بینی، ئەمەش هۆکارێکی سەرەکی بوو لە ئاگرکەوتنەوە وێرانکەرەکانی دارستانەکاندا. داتاکانی ڕێکخراوی چاودێری کەشوهەوا دەریدەخەن کە تێکڕای پلەی گەرمی ئوسترالیا لە ساڵی ٢٠١٩دا ١.٥٢ پلەی سەدی لە سەرووی تێکڕایەوە بووە، ئەمەش وایکردووە کە گەرمترین ساڵ بێت لەوەتەی تۆمارەکان لە ساڵی ١٩١٠ دەستیپێکردووە؛ مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٩ گەرمترین مانگ بوو کە تا ئێستا لە ئوسترالیا تۆمار کراوە. بارانبارین بە ڕێژەی 40% لە خوار تێکڕای بارانبارینەوە بووە، کە کەمترین ڕێژەی بارانبارین بووە لە ساڵی 1900ەوە. 3- ئاگرکەوتنەوە لە ناوچەی باکووری ڕۆژئاوا لە کەنەدا لە هاوینی ساڵی ٢٠١٤دا زیاتر لە ١٥٠ ئاگری جیاواز لە سەرانسەری ناوچەکانی باکووری ڕۆژئاوا کەوتەوە، کە ڕووبەرەکەی نزیکەی ٤٤٢ میل چوارگۆشەیە (١.١ ملیار کیلۆمەتر چوارگۆشە) لە باکووری کەنەدا. پێدەچێت سیانزە لەو ئاگرکەوتنەوانە بەهۆی کردەوەی مرۆڤەکانەوە بێت. دوکەڵی ئەو ئاگرکەوتنەوانە هۆشداری لەسەر کوالیتی هەوا لە سەرانسەری کەنەدا و هەروەها لە ئەمریکا دروستکرد، کە دوکەڵەکە لە دوورەوە وەک پورتوگال لە ڕۆژئاوای ئەوروپا دیار بووە. نزیکەی 8.5 ملیۆن دۆنم (3.5 ملیۆن هێکتار) دارستان بە تەواوی لەناوچوون و ئۆپەراسیۆنەکانی ئاگرکوژێنەوەش 44.4 ملیۆن دۆلاری تێچووە بۆ حکومەت. 4- وەرزی ئاگری ئەلاسکا وەرزی ئاگرکەوتنەوەی ئەلاسکا لە ساڵی ٢٠٠٤دا خراپترین وەرزی بوو لە مێژووی ویلایەتەکەدا لە ڕووی ڕووبەری زیانلێکەوتووەوە. زیاتر لە 6.6 ملیۆن دۆنم (2.6 ملیۆن هێکتار) زەوی لە 701 ئاگرکەوتنەوەدا سووتاون. ٢١٥ لەو ئاگرانە بە ڕەشەبا دەستی پێکردووە؛ 426 ئاگرکەوتنەوەکەی دیکەش لەلایەن مرۆڤەوە دەستیپێکردووە. هاوینی ساڵی ٢٠٠٤ بە بەراورد بە بارودۆخی هاوینی ئاسایی ئەلاسکا زۆر گەرم و تەڕ بوو، لە ئەنجامدا ژمارەیەکی پێوانەیی لە لێدانی ڕەشەبا لێیدا. دوای چەند مانگێک لەم ڕەشەبا و پلەکانی گەرما بەرز، مانگی ئابێکی وشکی نائاسایی ئاگرکەوتنەوەی لێکەوتەوە کە تا مانگی ئەیلول بەردەوام بوو. 5- ئاگری هەینی ڕەش ئەم ئاگرکەوتنەوانە وەک هەینی ڕەش لە مێژوودا تۆمارکران، کاتێک زیاتر لە پێنج ملیۆن دۆنم زەوییان لە ڤیکتۆریا - ویلایەتێک لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئوسترالیا - لە ساڵی ١٩٣٩ لەناوبرد، و لوتکەی چەند ساڵێک بوو لە وشکەساڵی، دواتر پلەی گەرمی بەرز و بای بەهێز. ئاگرکەوتنەوەکان زیاتر لە سێ لەسەر چواری ویلایەتی گرتۆتەوە و ٧١ کەس گیانیان لەدەستداوە، بەمەش بووە سێیەم کوشندەترین ئاگرکەوتنەوە لە دارستانەکان لە مێژووی ئوسترالیادا. هەرچەندە چەند ڕۆژێک بوو دەسووتا، بەڵام ئاگرەکە لە ١٣ی ١ی ٢٠١٩دا پەرەی سەند. پلەکانی گەرما لە شاری مێلبۆرنی پایتەختی ئوسترالیا گەیشتە 44.7 پلەی سەدی و لە میڵدورا لە باکووری ڕۆژئاواش 47.2 پلەی سەدی، بەهۆیەوە 36 کەس گیانیان لەدەستدا و زیاتر لە 700 ماڵیش وێرانبوون، ئەمە جگە لە زۆرێک لە کێڵگە و شوێنی بازرگانی. خۆڵەمێشی ئاگرەکان تا نیوزلەندا کەوتە خوارەوە. 6- ئاگری گەورە لە کەنەدا سەرەڕای ئەوەی زیاتر لە سەدەیەک لەمەوبەر ڕوویدا، ئاگری گەورەی ساڵی ١٩١٩ تا ئێستاش وەک یەکێک لە گەورەترین و وێرانکەرترین ئاگرکەوتنەوە کێوییەکانی مێژوو لەباس دەکرێت. لە سەرەتای مانگی ئایاردا، کۆمەڵێک ئاگرکەوتنەوە لە دارستانە بۆریالییەکانی پارێزگاکانی ئەلبێرتای کەنەدا و ساسکاچواندا گرتەوە، ئەو دارانەی بۆ پیشەسازی دار دروێنە دەکران، لەگەڵ بای بەهێز و وشکدا، بەشداربوون لە ئاگرکەوتنەوە خێراکان کە لە ماوەی چەند ڕۆژێکدا نزیکەی پێنج ملیۆن دۆنم (دوو ملیۆن هێکتار)ی سووتاند و سەدان بینای وێران کرد و ١١ کەسی کوشت. 7- ئاگری چینچاگا هەروەها بە ئاگری ویسپ و "ئاگری ١٩" ناسراوە، ئەمە زنجیرەیەک ئاگرکەوتنەوەی کێوی بووە کە لە باکووری کۆڵۆمبیا و ئەلبێرتای ئەمریکا لە مانگی حوزەیران تا سەرەتای پاییزی ١٩٥٠ سووتا. 8- ئاگرکەوتنەوەکانی بۆلیڤیا لە مانگی ئابی ساڵی ٢٠١٠ زیاتر لە ٢٥ هەزار ئاگر لە سەرانسەری بۆلیڤیا سووتا و بە مەزەندەکردن ٣.٧ ملیۆن دۆنم (١.٥ ملیۆن هێکتار)ی گرتەوە و زیانێکی تایبەتی بە پشکی وڵاتەکە لە دارستانە باراناوییەکانی ئەمازۆن گەیاند. دوکەڵی ئەستووری ئەم ئاگرکەوتنەوانە حکومەتی ناچارکرد زۆرێک لە گەشتە ئاسمانییەکان ڕابگرێت و باری نائاسایی ڕابگەیەنێت. هۆکارەکانی بریتین لە زنجیرەیەک ئاگرکەوتنەوە کە لەلایەن جووتیارانەوە دانراوە بۆ پاککردنەوەی زەوی بۆ کشتوکاڵ، هەروەها وشکبوونەوەی ڕووەکی کە لە ئەنجامی ئەو وشکەساڵییە توندەوە دروست بووە کە وڵاتەکە لە مانگەکانی هاویندا تووشی بووە. ئاگرکەوتنەوەکانی دارستانەکانی بۆلیڤیا هەندێک لە خراپترین ئاگرکەوتنەوەکان بوو کە وڵاتی ئەمریکای باشوور لە ماوەی نزیکەی ٣٠ ساڵدا بینیبووی. 9- ئاگری گەورەی کۆنتێکتیکۆت هەروەها بە تەقینەوە گەورەکە، ئاگری سوتەمەنی شەیتان، یان ئاگری گەورە ناسراوە، ئەم ئاگرە گەورەیە لە مانگەکانی هاوینی ساڵی ١٩١٠ لە ویلایەتی ئایداهۆ و مۆنتانای ئەمریکا کەوتەوە. هەرچەندە تەنها بۆ ماوەی دوو ڕۆژ سووتا، بەڵام بای بەهێز بووە هۆی ئەوەی ئاگری یەکەم لەگەڵ ئاگرە بچووکەکانی دیکەدا تێکەڵ بێت و ببێتە ئاگرێکی گەورە کە ٣ ملیۆن دۆنم (١.٢ ملیۆن هێکتار)ی سووتاند - نزیکەی قەبارەی تەواوی ویلایەتی کۆنتێکتیکۆت - و ٨٥ کەسی مردن  ئەمەش وایکردووە ببێتە یەکێک لە خراپترین ئاگرکەوتنەوە کێوییەکان لە مێژووی ئەمریکادا. هەرچەندە ئەم ئاگرە بەهۆی ئەو وێرانکارییەوە لەبیر دەکرێت کە بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵام ڕێگەی خۆشکرد بۆ ئەوەی حکومەتی ئەمریکا سیاسەت بۆ پاراستنی دارستانەکان دەربکات. 10- ئاگری ئەژدیهای ڕەش هەروەها بە ئاگری داکسینگ ئانلینگ ناودەبرێت، لە ساڵی ١٩٨٧ ڕوویداوە و ڕەنگە گەورەترین ئاگرکەوتنەوە بێت لە جیهاندا لە سەدان ساڵی ڕابردوودا، هەروەها جددیترین ئاگرکەوتنەوەی دارستانەکان لە کۆماری گەلی چین، کە لە سنوورەکانەوە بڵاوبووەتەوە بۆ ڕووسیا. ئاگرەکە بۆ ماوەی زیاتر لە مانگێک بەبێ وەستان بەردەوام بوو نزیکەی دوو ملیۆن و ٥٠٠ هەزار دۆنم زەوی لەناوچوون. لە کاتێکدا هۆکاری وردی ئاگرەکە ڕوون نییە، بەڵام ڕاپۆرتە چینییەکان ئاماژەیان بەوە کردووە کە ڕەنگە ئاگرەکە بەهۆی چالاکیی مرۆڤەکانەوە بووبێت، کۆی گشتی گیانلەدەستدان لە کاتی ئاگرکەوتنەوەکەدا گەیشتە ١٩١ کەس، جگە لەوەی ٢٥٠ کەسی دیکەش برینداربوون. هەروەها نزیکەی ٣٣ هەزار کەس ئاوارە بوون. 11- ڕیچاردسۆن باککانتری فایەر ئاگری ڕیچاردسۆن باککانتری لە مانگی ئایاری ٢٠١١ لە شاری ئەلبێرتای کەنەدا کەوتەوە. گەورەترین ئاگر بوو لە ماوەی زیاتر لە ٦٠ ساڵی وڵاتەکەدا، لە دوای ئاگرکەوتنەوەی چینچاگا لە ساڵی ١٩٥٠. ئاگرەکە نزیکەی یەک ملیۆن و ٧٠٠ هەزار دۆنم (٦٨٨ هەزار هێکتار) دارستانی بۆریالی لەناوبردووە و دەسەڵاتدارانیش پێیان وایە کە بەهۆی چالاکییەکانی مرۆڤەوە دەستیپێکردووە، بەڵام بارودۆخی وشکەساڵی و بەرزی پلەی گەرمی نائاسایی و بای بەهێز توندی دارستانەکەی زیاتر کردووە. 12- ئاگری مانیتۆبا ئاگرکەوتنەوەکانی مانیتۆبا لە نێوان ناوەڕاستی مانگی ئایار و سەرەتای مانگی ئابی ساڵی ١٩٨٩ ڕوویدا، بە مەزەندەکردن ١١٤٧ ئاگر دەستنیشان دەکرێ، زۆرترین ژمارەیە کە تا ئێستا تۆمارکراوە - لە کەنەدا کە شوێنی چەندین دیمەنی سروشتییە. بەهۆی ئاگرکەوتنەوەکانەوە نزیکەی ملیۆنێک و 300 هەزار دۆنم (3 ملیۆن و 300 هەزار هێکتار) زەوی لەناوچوون، هەروەها 24 هەزار و 500 کەسیش ماڵەکانیان چۆڵکران، تێچووی کوژاندنەوەی گەیشتە ٥٢ ملیۆن دۆلار. 13- تەکساس فایرز ئاگرکەوتنەوەی کێوی لە ویلایەتی تەکساس لە کۆتاییەکانی شوباتی ٢٠٢٤دا ئاماژەیە بۆ چەندین ئاگرکەوتنەوەی گەورە لە ویلایەتی ئەمریکا، لەوانە ئاگرکەوتنەوەی سمۆکهاوس کریک لە ناوچەی هاچینسۆن؛ گەورەترین ئاگری کێوییە لە مێژووی ویلایەتی تەکساسدا. ئەم سووتانە بە تەنیا نزیکەی یەک ملیۆن و ١٠٠ هەزار دۆنم زەوی لەناوبردووە، ئەمەش لە ئاگرکەوتنەوەی گەورەی کۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی ئاماریلۆی ساڵی ٢٠٠٦ تێپەڕاندووە کە نزیکەی یەک ملیۆن دۆنم زەوی لەناوبردووە.  

(درەو): "دیدار لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ لە ئیمراڵی ئەنجام دەدەن، بەڵام دەوڵەت هێشتا خاوەندارییەکی ڕوونی لێ نەکردووە، زمانی راگەیاندنەكانی توركیا ژەهراوییە، زاراوەی (سەرکردەی تیرۆریست و بکوژی منداڵ) سوکایەتیکردنە بە ئیرادەی گەلی کورد.. لەکوێی دنیا بینراوە، ئاشتی بە شەڕ و هەڕەشە بێتەدی؟" ئەمانە دواین قسەی موراد قەرەیلان ئەندامی کۆمیتەی بەڕێوەبەریی پەكەكەیە سەبارەت بە هەوڵەكانی ئاشتی لە توركیا.  "بۆ هەمیشە گرێدراوی ڕێبەر ئاپۆین" موراد قەرەیلان ئەندامی کۆمیتەی بەڕێوەبەریی پارتی كرێكارانی كوردستان "پەکەکە" رایگەیاند" پاش ماوەیەکی درێژ لە گۆشەگیریی، پاش سەردانەکەی عومەر ئۆجالان، شاندی دەم پارتی سەردانی ڕێبەرمانیان کرد. ئەمە لەڕووی ئاگاداربوونمان لە تەندروستی ڕێبەرێتی و وەرگرتنی سڵاو و بڵاوکردنەوەی پەیامەکانی سەبارەت بە پرۆسەکە لە ڕاگەیاندندا، بۆ پارتەکەمان و گەلەکەمان جێی خۆشحاڵی بوو. ئەمە ڕەوشێکی زۆر گرنگە بۆ ئێمە. بە تایبەتی دیداری بەڕێز سری سورەیا ئۆندەر و پەروین بوڵدان لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ زۆر گرنگە، بەوپێیەی پێشتر لە ڕابردوودا چەندین جار لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ کۆبوونەتەوە بۆ دۆزینەوەی چارەسەر. هەروەها بەوردی چاودێری ئەم پرۆسەیە دەکەین". "ڕێبەر ئاپۆ لە ماوەی ٣٢ ساڵی ڕابردوودا بەردەوام هەوڵی داوە چارەسەری سیاسی-دیموکراتیک بۆ پرسی کورد بدۆزێتەوە، هەوڵیداوە هەموو دەرفەتەکان بۆ ئەم مەبەستە بەکاربهێنێت. تا ئێستا ئەم ئامانجە هەوڵی زۆری داوە. ڕێبەر ئاپۆ، لە دوایین جاردا لەسەر بانگەوازی سەرۆکی مەهەپە دەوڵەت باخچەلی، جارێکی دیکە دەیەوێت هەنگاو بنێت بۆ چارەسەری دیموکراتیکی پرسی کورد. ئێمە دەبینین کە رێبەرمان هەوڵێکی گرنگ لەم ڕووەوە دەدات" لەو چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ئاژانسی هەواڵی فورات، قەرەیلان وا دەڵێ. باسلەوە دەكات" ئێستا دەم پارتی زنجیرە کۆبوونەوەیەک لەگەڵ چەند پارتێک ئەنجام دەدات. ئەمە کارێکی زۆر بەنرخ و گرنگە. ئێمە وەک تەڤگەرەکەمان بە فەرمی ڕامانگەیاندووە کە پشتیوانی ئەو پرۆسەیە دەکەین کە ڕێبەر ئاپۆ پێشی دەخات. تەڤگەرەکەمان و پارتەکەمان بۆ هەمیشە گرێدراوی ڕێبەر ئاپۆیە و باوەڕێکی پتەوی هەیە. لەم ڕووەوە هیچ کێشەیەک نییە". ئەمە بێڕێزییە بە گەلی كورد ! لەبارەی كاردانەوەی دەوڵەتی توركیا سەبارەت بە دەستپێشخەریی عەبدوڵا ئۆجەلان بۆ ئاشتیی، قەرەیلان ئاماژە بەوە دەكات" تائێستا لەلایەن دەوڵەت و دەسەڵاتەوە ئاماژەیەک نییە بۆ پرۆسەی نوێ. بەپێچەوانەوە ڕۆژانە هەڕەشەی لەناوبردن و توندوتیژیمان لێ دەکەن. ئەمە ناکۆکییە. ئێمە لەم پێشهاتانە تێدەگەین کە بەرپرسانی دەوڵەت هەندێک دیدار لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ لە ئیمراڵی ئەنجام دەدەن، بەڵام دەوڵەت هێشتا خاوەندارییەکی ڕوونی لێ نەکردووە. پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە هەوڵەکانی ڕێبەر ئاپۆ بۆ خوشک و برایەتی تورک-کورد لەم پڕۆسە مێژووییەدا هەوڵی ئاسایی نین، بەڵکو هەوڵی مێژوویین. ئەمە بۆ ئایندە و بەرژەوەندیی هەموو کۆمەڵگەی تورکیا گرنگە. نابێت ئەم هەوڵە گرنگانە بێ وەڵام بمێننەوە. تائێستا هیچ وەڵامێکی فەرمی نەدراوەتەوە. لەبری ئەوەی وەڵامێکی ئەرێنی بدەنەوە، جووڵە و قسەگەلێک دەکەن کە دەبنە مایەی نیگەرانیی و مەترسیی قوڵ". "لە ڕاگەیاندنی ئازاددا، هەندێک نوسەر ئسلوبی ڕاگەیاندنی تورک بە (زمانی ژەهراوی) پێناسە دەکەن. زمانی ئەم ڕاگەیاندنانە، بەتایبەت ئەوانەی سەر بە ئاکەپە، نەوەک هەر ژەهراوی، بەڵکو ئاژاوەسازە. هەڵوێست و مەیلێکی وەهایە، کە هەوڵەکان بۆ چارەسەر بێمانا دەکات و لەناوی دەبات و لەبری چارەسەر بەدوای شەڕدا دەگەڕێت. وەک زۆر جار وتراوە ئەم زمانە زمانی توندوتیژیی و دوژمنایەتیییە، خوشک و برایەتی لەگەڵ کوردو ئاشتی ناوخۆیی بەهێز ناکات. زاراوەی وەک "سەرکردەی تیرۆریست، بکوژی منداڵ" کە تا ئێستاش بۆ وەسفکردنی ڕێبەرمان بەکاریدەهێنن، تەنها زمانی ئاژاوەگێڕیی نین؛ لەڕاستییدا بێڕێزییە بەرامبەر ئیرادەی گەلەکەمان. پێناسەی وەها دژی مرۆڤێک کە گەلی کورد وەک ڕێبەری خۆی قبوڵی دەکات و باوەڕی پێیەتی، بێڕێزیی و سوکایەتیکردنە بە ئیرادەی گەلی کورد. مادام ڕێبەر ئاپۆ کەسێکی ئاسایی نییە، بەڵکو ڕێبەرێکە کە نوێنەرایەتی گەلێکی دێرین دەکات، بۆیە هەر نزیکایەتییەک بەرامبەر ڕێبەر ئاپۆ، نزیکایەتییە بەرامبەر تەواوی گەلەکەمان. بۆیە هەڵوێستی دوورخستنەوەی ڕێبەرێتی و تەڤگەر و گەلی کورد لە یەکتر، سیاسەتی شەڕی تایبەتە، زمانی شەڕی تایبەتە". هەر لەبارەی دەستپێشخەریی ئاشتییەوە، موراد قەرەیلان زیاتر قسە دەكات و دەڵێ: هەمووان دەزانن ئەمە ڕاست نییە و زۆرینەی کورد لەپشتی ڕێبەر ئاپۆن. چونکە ڕاستی دەزانن، بۆیە ڕوو لە ڕێبەر ئاپۆ دەکەن. لەلایەک ئەم تێکۆشانەی دەکرێت، ئەو بەرخۆدانەی پێش دەخرێت، ئەو پێشهاتانەی لەگەڵ جەنگی جیهانیی سێیەم لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەرکەوتن، ئەوانی ناچارکرد لە دەرگای ڕێبەر ئاپۆ بدەن. گوتیان ناچارن کە بچنە بەر پێی ڕێبەر ئاپۆ، کەچی لەولاوە هێشتا زمانی ڕق و سوکایەتی بەکاردەهێنن. ڕاگەیاندنی ئۆپۆزیسیۆنیش ڕۆڵی هەیە و لەم ڕووەوە هەڵوێستی جیاواز نیشان دەدات. ئاشتی بە شەڕ دێتە دی؟ قەرەیلان زیاتر قسە دەكات" ئەگەر وەک ئەوان دەڵێن تەڤگەری ئازادیی کوردستان بە قۆناغێکی سەختدا تێدەپەڕێت، یان وەک خۆیان دەڵێن تەڤگەرەکەمان بێکاریگەر کراوە، ئەوا پێویستیان بە شتێکی لەم جۆرە نەدەبوو. لە ڕەوشێکی وەهادا نەدەچوونە بەر دەرگای ڕێبەر ئاپۆ. ئاشکرایە کە تێکۆشانی ئێمە خاوەن هێز و ئیرادەیە و ئەکتەرێکی سەرەکییە لەو پرسەدا کە داهاتووی تورکیا دیاری دەکات. گوایە مەبەست لەمە ڕێکخۆشکردنە بۆ چەند پێشکەوتنێک، بەڵام ئسلوب و زمان و نزیکایەتییەکەیان پێچەوانەی ئەمەیە. هیچ پرۆسەیەک بەم زمان و نزیکایەتییە پێش ناکەوێت. بۆیە دەبێت ئەم ئسلوبە بگۆڕدرێت. ئەگەر لەم ڕووەوە، هەڵوێست و نزیکایەتییەکەیان بەرامبەر گەلی کورد جدی بێت و خواستی خوشک و برایەتی و ئاشتی ناوخۆییان هەبێت، هەر بە قسە نابێت، لانی کەم با سەرەتا زمانی شەڕی خۆیان و هەڵوێستی خۆیان بگۆڕن. لەکوێی دنیا بینراوە، ئاشتی بە شەڕ و هەڕەشە بێتەدی؟". كورد كێشەی متمانەی هەیە ئەم ئەندامەی کۆمیتەی بەڕێوەبەریی پارتی كرێكارانی كوردستان باسلەوە دەكات كە" پێش هەموو شتێک، پێویستە بەرپرسانی تورک ئەمە بزانن: گەلی کورد کێشەی متمانەی لەگەڵ دەوڵەتی تورک هەیە. سەرەتا ڕێوشوێنی دروستکردنی متمانە پێویستە. دەوڵەت دەبێ سەرەتا بە هەڵوێست و زمانی خۆی متمانە پەیدا بکات و دواتر هەنگاوی پراکتیکی بنێت. تا ئێستا گۆشەگیریی ڕێبەر ئاپۆ هەڵنەگیراوە، هێرش لە گۆڕەپانی سەربازی بەردەوامە، هێرشی ئاسمانی ڕۆژانە بەردەوامە، فشار و گرتن لە دژی گەلەکەمان بەردەوامە. بەگوێرەی دوایین زانیارییەکانی ڕاگەیاندنەکان، ٦٥ کەس دەستبەسەر کراون و سیاسەتی فشاری فاشیستی بەردەوامە. لە ڕۆژئاوا ڕەوشی شەڕ هەیە و پێداگرن لەسەر هەڵوێستی شەڕ، بە واتایەکی تر بچوکترین گۆڕانکاری لە سیاسەتی توندوتیژی و لەناوبردن نییە. بۆ نموونە؛ جێگری سەرۆکی گشتی مەهەپە چەندین جار پرسی ئازادکردنی زیندانیانی نەخۆش و بەساڵاچووی وروژاندووە. ئەمە شتێکە کە دەکرێت لە هەر وڵاتێک و بە شێوەیەکی ئاسایی ڕووبدات، بەڵام دەنگێک لە بەرەی ئاکەپەوە هیچ هەڵوێستێک نییە، گوێیان لێی داخستووە. ئایا نیازو نزیکایەتی چارەسەر، بەم جۆرەیە؟ ڕوونە کە هیچ شتێکی لەو جۆرە لە بەرەی ئاکەپەوە نییە". ئیرادەی چارەسەر لەنێوان (مەهەپە)و (ئاکەپە)دا؟ "لە ئێستاوە، لە چەپەوە بۆ ڕاست، زۆربەی سیاسەتی تورکیا، چارەسەری پرسی کورد لەو چارەسەرەدا دەبینن کە ڕێبەر ئاپۆ دەستنیشانی کردووە. بەگوێرەی چاودێرییەکانی ئێمە، سەرەڕای نزیکایەتیی نابوێرانەو هەڵوێستی لاواز، لێدوانی پشتیوانی بۆ پرۆسەکە سەری هەڵداوە. بەڵام لەبەرامبەر ئەمەدا، ئەو لایەنەی بە ئاشکرا هەڵوێست نیشان نادات و دەست لە زمانی شەڕو توندوتیژی هەڵناگرێت و بەردەوامە لە شەڕخوازی، تەیب ئەردۆغان و ئاکەپەن. ڕەوشی ئێستا وا دێتە بەرچاو. ئێستاش لەبری ڕاستی، پەنا بۆ تاکتیک و زمانی شەڕی تایبەت دەبات. بۆ ڕەوشی چارەسەر دەبێت ڕاستییەکان ببینن. دەست لە زمان و هەڵوێست و پراکتیکی پێشوویان هەڵبگرن". "چوار ساڵە نەیانتوانیوە بگەنە زاپ" لە وەڵامی ئەو قسانەی بەرپرسانی توركیادا كە دەڵێن پەكەكە لاواز بووەو هێزی سەربازییان خەریکە تەواو دەبێت، قەرەیلان رایگەیاند" راستییەکان بەو شێوەیە نییەو تەواو پێچەوانەکەیەتی. ئێمە لە باشترین و سەرکەوتووترین قۆناغی مێژووی تێکۆشانمانداین.. ئەندامانی کۆنسەی فەرماندەییمان تائێستاش لە ناوچەکانی سنوری تورکیان، هێزەکانی گەریلامان لە سەرانسەر سنور جێگیربوون. لەم بارەیەوە، ناتوانن بڵێن کۆتاییمان بە تەڤگەرەکە هێناوە. هەروەها ساڵانە چەندین چالاکی و پێکدادان ڕوودەدەن. بۆیە لە باکوری کوردستان، واتە لەناو سنورەکانی تورکیادا شەڕ هەیە. ساڵانە ئۆپەراسیۆنی سەربازی ئەنجام دەدرێن و ژمارەی سەربازەکانیان لە 10 هەزار سەرباز تێدەپەڕێت. بابەتی هەرە سەیر ئەوەیە، ئەمە چوار ساڵە لە هەرێمەکانی پاراستنی مەدیا، واتە لەسەر خاکی باشوری کوردستان، بە پشتیوانی ناتۆ و پەدەکە و دەوڵەتی عێراق، پرۆژەی داگیرکاری هەیە. ئامانجی ئەم پرۆژەیە ئەوە بوو، لەماوەی ٢ بۆ ٣ مانگدا، کۆتایی بە ئێمە بهێنن و هەرێمەکانی پاراستنی مەدیا نەهێڵن. بەڵام ئەوە چوار ساڵە نەیانتوانیوە بگەنە زاپ. بە هەموو هێزی خۆیان و بە بەکارهێنانی تەکنیک و چەکی قەدەغەکراو و چەتەکانی سوریاو هێزەکانی پەدەکە و دەوڵەتی عێراق، ویستیان لە زاپ و مەتینا ئەنجامێک بەرامبەر گەریلا بەدەست بهێنن. بەڵام کامە ئەنجام، چیان بەدەست هێنا؟ لە كۆتایدا سەبارەت بە هەوڵەكەی عەبدوڵا ئۆجەلان بۆ ئاشتیی لە توركیا، قەرەیلان دەڵێ: گەر دەسەڵاتداری ئاکەپە بە شێوەیەکی دروست نزیکی نەبێتەوە، پێش هەموو شتێک خۆی لە ناودەبات. لەگەڵ ئەم ڕاستیانەدا نزیکایەتییەکی پێچەوانە دەبێتە هۆکاری دۆڕاندنی ئەوان. یانی لەم قۆناغەدا نەک بە تەنها گەلی کورد، گەلانی تورکیاو دەوڵەتی تورکیش پێویستی بە چارەسەری هەیە. لەگەڵ هەموو ئەمانەدە گەر شەڕ هەڵبژێرن، ئەمە دەبێتە شتێکی جیاواز. ڕێبەر ئاپۆ بژاردەی گەلی کوردی دەرخست، بەڵام گەر ئەوان گوێ نەدەنێ و بە کەمی سەیربکەن و لە فریودان و شەڕی تایبەت بەردەوام بن، ئەوان لەناودەچن. ئایدیای ئێمە لەم بابەتەدا ڕوون و ئاشکرایە. ئایدی سەرکەوتنمان لە بواری سەربازییدا لە هەموو هەنگاوەکاندا بەهێزترەو بە ئەزموونی ٤٠ ساڵی قوڵاتی تاکتیکی، پێرفۆرمانسی سەربازیمان، ئاستی تەنکنیکی و ڕوحی فیدایانەی هێزەکانمان لە شەڕی ڕەوای پاراستندا سەردەکەون. ئەزموونێک کە ستراتیژ و تاکتی ئەمە پێش دەخەن لە ئارادایە. بەڵام لە کاتی سەرلەنوێ دیزانکردنەوەی هەرێمدا پرۆسەی چارەسەری لە لایەن ڕێبەرێتیمانەوە پێشخراوە، بۆ هەموو کەسێک زۆر گرنگە. هەڵسەنگاندنی ئەمە زۆر گرنگە. لە دۆخی پێچەوانەدا شەڕ لە هەرێمەکەدا بەهێزتر دەبێ و ئیمکانی سەرکەوتنی دەوڵەتی تورک لەم شەڕەدا نییە. هاوسەنگییەکان گۆڕی. شانس و دەرفەتی سەرکەوتنی گەلی کوردو هێزە شۆڕشگێڕەکانی هەرێمەکە لە هەموو هەنگاوەکاندا زیاتر بووە.  

راپۆرتی: درەو كۆی داهاتەكانی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2024 نزیكەی (17) ترلیۆن دیناربووە، (10 ترلیۆن و 752 ملیار دیناری پارەی بەغداد، 4 ترلیۆن و 347 ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ، 240 ملیار دیناری پارەی هاوپەیمانان، زیاتر لە 2 ترلیۆن دیناری داهاتی نەوت) كۆی پارەی پێویست بۆ موچەی 12 مانگی موچەخۆران ( 11 ترلیۆن و 727 ملیار) دینارە، زیاتر لە (5 ترلیۆن) دینار داهات لە خەرجی موچە زیاترە، چۆن موچەی مانگی 12 لە نزیكەی (ترلیۆنێك) دینارەوە كەمكرایەوە بۆ (442 ملیار) دینار و بۆ موچەی مانگی 11 خەرجكرا؟ راپۆرتێكی وورد لە بارەی داهات و خەرجییەكانی هەرێمی كوردستان لە 2024 بخوێنەوە.  داهاتەكانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 دا حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2024دا بە چوار رێگە داهاتی هاتووەتە بەردەست، (بۆ ژمارەكان پشت بە ئامارە رەسمییەكان بەستراوە) حكومەتی هەرێم بە چەندین رێگای جیاواز داهاتی كۆكردووەتەوەو هاتووەتە بەردەستی: یەكەم: پارەی بەغداد بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم و كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران لە 8/1/2025 كۆی ئەو پارەیەی لە بەغدادەوە گەیشتووەتە هەرێم بۆ موچە: (10 ترلیۆن و 752 ملیار ) دینار بووە. بەڵام بەپێی راپۆرتی بڵاوكراوەی وەزارەتی دارایی عێراق (10 ترلیۆن و 901 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان نێردراوە. دووەم: داهاتی ناوخۆ كۆی داهاتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە لە 2024 دا بریتی بووە لە (4 ترلیۆن و 347 ملیار) دینار بە (كاش و چەك و مقاسە)ەوە واتا مانگانە (362 ملیار) دینار. ( ژمارەكە لەسەرچاوەی وەزارەتی دارایی هەرێم وەرگیراوە) سێیەم: پارەی هاوکاری هاوپەیمانان مانگانە هاوپەیمانان بڕی (20 ملیار) دینار دەدەنە هەرێمی كوردستان پێشتر دەدرایە موچەی لیوا هاوبەشەكان ئێستا وەك مینحە پێیان دەدرێت، كۆی ئەو پارەیەی هاوپەیمانان خەرجیان كردووە (240 ملیار) دینارە. چوارەم: داهاتی نەوت لە 25ی ئازاری 2023ەوە نەوتی هەرێمێكی كوردستان بە بۆری راگیراوە، لە ئێستادا كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم نەوت بەرهەمدەهێنن و دەیفرۆشن بە پاڵاوگەكان و بەشێكیشی بۆ دەرەوە، بەپێی چاوپێكەوتنەكەی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لەگەڵ رۆژنامەنووسان وتی (بەرمیلێک نەوت بە تێكڕا بە (31.3) دۆلار دەفرۆشرێت (55%)ی داهاتەكەی بۆ حكومەتەو (45%)ی داهاتەكەی بۆ كۆمپانیاكانە) لەبەر ئەوەی كۆمپانیاكان خەرجی گواستنەوە نادەن راستەوخۆ دەیفرۆشن. ئێستا رۆژانە بە تێكڕا لەسەرجەم كێڵگەكانەوە (310 – 320 هەزار) بەرمیل نەوت دەفرۆشرێت، بە پێی لێكدانەوەكانی (درەو) لە ساڵی 2024دا بڕی (111 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە، بەرمیلی بە (31.3) دۆلار، كۆی داهاتەكەی دەكاتە (3 ملیارو 493 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار (ئەگەر 1 دۆلار بەرامبەر هەزار و 320 دینار بێت)، لەو پارەیە (55%)ی بۆ حكومەت بووە (ملیارێك و 921 ملیۆن) دۆلار واتا (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار، رێژەی (45%)ی داهاتی نەوت بۆ كۆمپانیاكان بووە بە بڕی (1 ملیار و 571 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (2 ترلیۆن و 74 ملیار) دینار. كۆی داهاتەكانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2024)دا -    پارەی بەغداد: 10 ترلیۆن و 752 ملیار دینار -    داهاتی ناوخۆ: 4 ترلیۆن و 347 ملیار دینار -    پارەی هاوپەیمانان: 240 ملیار دینار -    داهاتی نەوت بۆ حكومەت: 2 ترلیۆن و 353 ملیار دینار كۆی گشتی داهاتی هەرێم لە 2024 دا دەکاتە  17 ترلیۆن و 692 ملیار دینار   خەرجییەكانی هەرێمی كوردستان یەكەم: خەرجی موچە بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم و كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران لە ساڵی 2024 حكومەتی هەرێمی كوردستان  (11 ترلیۆن و 712 ملیار)ی دیناری بۆ موچە خەرجكردووە، بڕی (10 ترلیۆن و 752 ملیار) دیناری پارەی بەغداد و (960 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆ بۆ موچە خەركراوە بۆ موچەی (11) مانگی ساڵەکە، هەرچەندە كۆی خەرجی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لە 2024 دا كۆی پێویستی بۆ موچە بۆ 12 مانگی 2024: 11 ترلیۆن و 727 ملیار دینارە.   دووەم: خەرجی ناوخۆ بە پێی زانیارییەكانی (درەو) كە لە وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە دەستیكەوتووە داهاتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان لە 2024دا: (4 ترلیۆن و 347 ملیار) دینار بووە بە (كاش و چەك و مەقاسە)ەوە واتا مانگانە بە تێكڕا (362 ملیار) دینار بووە. بەپێی ئەو سەرچاوەیەی وەزارەتی دارایی هەرێم، داهاتی ناوخۆ بەم شێوەیە خەرجكراوە: -    160 ملیار دینار مانگانە بۆ خەرجی بەگەڕخستن (تەشغیلی).  بۆ ساڵی 2024 دەكاتە (2 ترلیۆن) دینار. -    390 ملیار دینار دراوە بەبەغداد بۆ داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكان بۆ (5) مانگ. -    960 ملیار دینار بۆ تەواوكاری موچەخۆران خەرجکراوە. -    350 ملیار – 400 ملیار دینار بۆ پرۆژەكان خەرجكراوە -    400 ملیار دینار ( چەك و مەقاسە) بووە واتا بەكاش نەهاتووەتە وەزارەتی دارایی. سێیەم: خەرجی پارەی هاوپەیمانان مانگانە ئەو پارەیەی كە هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگەی دەنێرن بڕكەی (20 ملیار) دینارەو ساڵانە (240 ملیار) دینار دەکات، تا مانگی ئازاری 2024 وەك موچە دراوە بە لیوا هاوبەشەكان، بەڵام دواتر كراوە بە مینحەو لە موچە دەركراوە.  چوارەم: خەرجی داهاتی نەوت داهاتی نەوت لە ساڵی 2024دا  (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار بووەو، (55%)ی بۆ حكومەت بووە بە بڕی (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار. ئەم پارەیە ناگەڕێتەوە وەزارەتی دارایی و بەشێكی راستەوخۆ خەرج دەكرێت، ئەو پارەیەی بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ئەنجومەنی وەزیران بەشێكی بەم شێوەیە خەرجكراوە: -    بڕی (22) ملیۆن دۆلاری بۆ كرێی غازی تەمویلی كارەبا (دانەغاز + کۆمپانیای كار) -    پاڵپشتی نەوتی سپی ماڵان -    دانەوەی قەرز كۆی گشتی داهاتی نەوت بە وتەی (ئاوات شێخ جەناب) نزیكەی (50) ملیۆن دۆلاری مانگانە دەدرێتە حكومەتی هەرێم، بەڵام ناچێتە خەزێنەی وەزارەتی دارایی، لە رێگای ئەنجومەنی وەزیرانەوە خەرجدەكرێت.   موچەی مانگی 12ی2024 بە دوو نوسراو وەزارەتی دارایی عێراق، بڕی (441 ملیارو 493 ملیۆن) گوژمەی یەكەم (264 ملیار و 698 ملیۆن و 348 هەزار و 312 ) دینار بوەو گوژمەی دووەم (176 ملیار و 795 ملیۆن و 250 هەزار و 669) دیناری رەوانەی هەرێمی كوردستان كردووە: بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆی ئەو بڕە پارەیەی بڕیاربوو لە مانگی 12/2024 لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراقەوە بنێردرێت بڕی ( ترلیۆنێك و 131 ملیار) دینار بووە، بەشێكی بۆ موچەی مانگی (12) بووە كە نزیكەی (700 ملیار) دیناربووەو بەشێكی (433 ملیار) دیناری گواستنەوە بووە لە خەرجییەكانی ترەوە بۆ خەرجی موچە، لەگەڵ بڕێك پارەی ماوەی مانگی (11)، بەڵام وەزیری دارایی عێراق داوای لە حكومەتی هەرێم كردووە پارەی داهاتی ناوخۆ بنێرن بۆ ئەوەی تەسفیەی ساڵی 2024 بكرێت، بەڵام حکومەتی هەرێم نەیناردووە بۆیە ئەویش تەسفیەی تەواوەتی ساڵی 2024ی كردووە، دوای لێدەركردنی داهاتی ناوخۆی (7) مانگ كە مانگانە نزیكەی (80 ملیار) دینارە، لەگەڵ (76 ملیار) دیناری خانەنشینان لە كۆی گشتی (441 ملیار و 493 ملیۆن) دیناری ماوەتەوەو ناردوویەتی بۆ هەرێمی كوردستان. بۆ مانگی 12 -    كۆی گشتی نزیكەی (ترلیۆنێك و 131 ملیار) دینار بۆ هەرێم تەرخان کراوە، بەجۆرێک؛ -    (700 ملیار) دینار بۆ موچەی مانگی 12 -    (430 ملیار) دینار گواستنەوە بۆ موچە -    كۆی گشتی نزیكەی (ترلیۆنێك و 131 ملیار) دینار بەڵام -    لێبڕینی (7) مانگی داهاتی ناوخۆ: (550 ملیار) دینار -    لێبڕینی خانەنشینی (10%): (76 ملیار) دینار -    پارەی لێبراو = (626 ملیار) دینار -    هەندێك لێبڕینی تر -    پوختەی ئەو پارەیەی بۆ موچەی مانگی  12 دەمێنێتەوە (442 ملیار) دینارە ئێستا وەزارەتی دارایی عێراق دەڵێت؛ سەرجەم موچەی مانگەكانی سالێ 2024ی موچەخۆرانی هەرێمی كورستانی ناردووەو ئەو (442 ملیار) دینارەش دوا پشكی موچە بووە كە بۆ مانگی (12) ناردوویەتی، ئیتر فایلی موچەو پشكی هەرێم بۆ 2024 داخراوە.  

درەو: 🔻 لە بەر ڕۆشنایی ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەردەکەوێت؛ 🔹 کۆی داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. 🔹 کۆی داهاتی ناوخۆ لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دینار، بە تێکڕای مانگانە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار. 🔹 بەم پێیە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆ، لە ساڵی (2024)دا بە ڕێژەی (17%) و بڕی (49 ملیار و 168 ملیۆن و 853 هەزار) دینار کەمی کردووە بەراورد بە ساڵی (2023).   داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 دا ڕۆژی (2/1/2005) وەزارەتی دارایی و ئابوری حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕاگەیەندراوێکی سێ خاڵی لە بارەی موچەی ساڵی (2024)ی موچەخۆرانی هەرێم و شێوازی تەمویلکردنی بڵاوکردەوە. لە خاڵی دووەمی ڕاگەیەندراوەکە لەسەر داهاتی ناوخۆو شێوازی خەرجکردنی بەبێ ئاماژەدان بە سەرچاوەکانی ئەو داهاتە ڕاوەستاوە. لە بەر ڕۆشنایی ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان دەردەکەوێت، کۆی داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ (وەک لە خشتەکەدا ڕونکراوەتەوە) １.    لەمانگی ئایارەوە کە هەردوو بەڕێزان سەرۆک وەزیرانی عێراق و سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان لە سەرشێوازی ناردنی بەشی گەنجینەی فیدراڵی لە داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان ڕێکەوتن بۆ ماوەی "پێنج مانگ" دوابەدوای یەک پشکی گەنجینەی فیدراڵی بنێرن، بەم پێیەش حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (399 ملیار و 168 ملیۆن و 961 هەزار) دیناری لە داهاتی ناوخۆ بۆ پێنج مانگ، واتە بۆ هەر مانگێک (79 ملیار و 833 ملیۆن و 792 هەزار) دیناری بۆ گەنجینەی فیدراڵی ناردووە. ２.    هەر لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە، لەسەرەتای ساڵی 2024 تا مانگی تشرینی یەکەم حکومەتی هەرێمی کوردستان داهاتی ناوخۆی بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی مووچەی ئەو مانگانە تەرخان کردووە کە وەزارەتی دارایی عێراق بڕیویەتی. بڕەکەش بریتی بووە لە (960 ملیار) دینار، واتا بە تێکڕای مانگانە (96 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ بۆ تەواوکاری موچە تەرخان کراوە. ３.    لەمانگی تەموزەوە بڕیاری هاوتاکردنی مووچەی خانەنشینان بەپێی یاسای خانەنشینی یەکگرتوی عێراق لەهەرێم جێبەجێ کراوە، بەو پێیەش بۆ هەر (چوار مانگەکە) بڕی (240 ملیار) دینار و بەتێکڕای مانگانە (60 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ بۆ ئەو مەبەستە خەرجکراوە. ４.    هەر لە داهاتی ناوخۆ تەموویلی مووچەی مامۆستایانی گرێبەست لە وەزارەتی پەروەردەو خوێندنی باڵا دوای ئەوەی لە وانەبێژیەوە کراون بە گرێبەست دابینکراوە، لە مانگەکانی (9 و 10) ئەو شایستەیە خەرجکراوەو بۆ هەردوو مانگەکە بڕی (40 ملیار) دینار خەرج کراوە. ５.    بۆ خەرجی بەکاربردن و پێشکەش کردنی خزمەتگوزاری بەهاوڵاتیان وەک خزمەتگوزاری تەندروستی و پەروەردەو خوێندنی باڵاو کارەباو پاکردنەوەو ئاو و هەموو ئەو سێکتەرانەی خزمەتگوزاری پێشکەش دەکەن لە ساڵی (2024) دا بە تێکڕای مانگانە بڕی (160 ملیار) دینار و کۆی ساڵەکە (ترلیۆنێک و 920 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ خەرج کراوە. ６.    بەبێ ئاماژەدان بە بڕی خەرجی، ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی ئاماژەی بەوەش کردووە، خەرجی ئەو پرۆژانەی حکومەتی هەرێم لە ناوچە جیاوازەکان ئەنجامی دەدات، سەرجەمیان لەسەر داهاتی ناوخۆیە. خشتە داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نێوان ساڵی 2023 و 2024 دا لەگەڵ ئەوەی داهاتی ناوخۆی تەواوی ساڵی (2023) ڕوون نیە، بەڵام بە پێی داتاکانی وەزارەتی دارایی هەرێم بۆ شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بەم شێوەیە بووە؛ 1.    باجی داهات و سامان (290 ملیار و 721 ملیۆن و 865 هەزار) دینار. 2.    باجی کاڵاو وەبەرهێنان (561 ملیار و 446 ملیۆن و 31 هەزار) دینار. 3.    ڕەسم (261 ملیار و 551 ملیۆن و 659 هەزار) دینار. 4.    داهاتی سەرمایە (33 ملیار و 395 ملیۆن و 29 هەزار) دینار. 5.    داهاتی وەرگیراو لە حکومەت و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان (171 ملیار و 418 ملیۆن و 464 هەزار) دینار. 6.    داهاتەکانی تر (756 ملیار و 64 ملیۆن و 555 هەزار) دینار. واتە کۆی داهاتی ناوخۆ لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دینار، بە تێکڕای مانگانە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار. بەڵام کۆی داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە "وەک لە سەرەوە ئاماژەی بۆ کراوە"، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. بەم پێیەش بە تێکڕا داهاتی ناوخۆ، مانگانە لە ساڵی (2023)دا لە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار بووە، لە ساڵی (2024)دا بە تێکڕای مانگانە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار بووە. واتە بە ڕێژەی (17%) و بڕی (49 ملیار و 168 ملیۆن و 853 هەزار) دینار داهاتی ناوخۆ کەمی کردووە.  

درەو: یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان سبەینێ نۆیەمین كۆنگرەی خۆی سازدەكات، بە ئامادەیی زیاتر لە (800) ئەندام، لەدوای دامەزراندنییەوە لە 1994 – 2024 یەكگرتوو (8) كۆنگرەی كردووە، تاكە حزبی كوردستانە كە كۆنگرەكانی لەكاتی خۆیدا كردووە، جگە لە چوار ساڵەكەی (محەمەد فەرەج) لە ماوەی (30) ساڵی تەمەنی یەكگرتوودا (26) ساڵ سەڵاحەدین بەهادین ئەمینداری گشتیی یەكگرتوو بووە. یەكگرتووی  ئیسلامی كوردستان یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە رۆژی 6/2/1994 دامەزراوە، ئەمیندارەكەی (سەڵاحەدین محەمەد بەهادین)ە، جگە لە (4) ساڵی ئەمیندارێتی محەمەد فەرەج، لەسەرەتاوە دامەزراندنی یەكگرتووەوە ئەمینداری حزبەكەیە، واتە  سەڵاحەدین محەمەد بەهادین (26) ساڵە كەسی یەكەمی ئەم حزبەیە. یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە دوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا 2024 رێژەی دەنگو كورسیەكانی زیادی كرد بەراوورد بە هەڵبژاردنی رابردوو 2018ی پەرلەمانی كوردستان لە هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی كوردستاندا یەكگرتوو (67 هەزارو 712) دەنگی بەدەستهێنا، (5) كورسی مسۆگەركرد، بەڵام لە هەڵبژاردنی 20ی ئۆكتۆبەری 2024 یەكگرتوو، ( 117 هەزارو 444) دەنگی بەدەسهێناوە (7) كورسی مسۆگەر كردووە، یەكگرتوو لە ئێستادا خۆی بە سەركەوتوو دەزانێت چونكە بووە بە حزبی چوارەمی كوردستان لەدوای (پارتی ، یەكێتی، نەوەی نوێ)وە. كۆنگرەكانی یەكگرتوو.   یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بە چالاكترین حزبی سیاسی هەرێمی كوردستان دادەنرێت لە بەستنی كۆنگرەدا لە (30) ساڵی تەمەنیدا (نۆیەم) كۆنگرە دەبەستێت، ووردەكاری حەوت كۆنگرەی رابردووی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كە لە سایتی فەرمی ئەو حزبەدا بڵاوكراوەتەوە: كۆنگرەی یەكەم: یەكگرتوو لە هەوڵی بەستنی كۆنگرەی یەكەمدابوو لە (مانگی /1/1994)، بەڵام بەهۆی شەڕی ناوەخۆوە نەتواندرا كۆنگرەكە لە كات و شوێنی خۆی ببەسترێت، ئەوە بوو رێكخستنەكانی دابەشكرد بۆ (9) بازنەی هەڵبژاردن كەلە (727) ئەندام پێكهاتبوون. لە هەر ناوچەیەك كاندیدی خۆیان هەڵبژارد كە ژمارەی هەڵبژێر دراوەكان (131) كەس بوو لە هەرچوار پارێزگای كوردستان (سلێمانی و هەولێر و دهۆك و كەركوك)، لە دوو كۆنفرانسی جیادا كە لە هەولێر و سلێمانی بەستران (15) ئەندام و (3) یەدەك بۆ شورای یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان هەڵبژێردران. بەڵام ئیعلانكردنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كەوتە بەرواری (6/2/1994) كۆنگرەی دووەم .. پاش بەرێوەچوونی كۆنفرانسەكانی رێكخستن لە سەرجەم مەڵبەندەكانی شارەكانی كوردستان بەرواری (20/8/1996) دەست نیشانكرا بۆ ئەوەی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كۆنگرەی دووەمی خۆی ببەستێت، ئەوەبوو لە شاری هەولێر هۆڵی میدایا دیار كرا بۆ بەرێوەچوونی كۆنگرە، كە سێ رۆژی خایاند و ژمارەی ئەندامانی كۆنگرەش لە (250) كەس پێكهاتبوو كە (20) ئەندام بۆ شورای ناوەندی یەكگرتوو دەرچوون، لە دوای ڕاپەرین بۆ یەكەمجار لە كۆنگرەی حیزبەكانی كوردستان رێكخراوی یەكگرتووی خوشكانی ئیسلامی كوردستان توانی بە (3) ژن بگەنە پلەی ئەندامی سەركردایەتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان. كۆنگرەی سێیەم .. بۆ كۆنگرەی سێیەمی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بەرواری (3/9/1999) دەست نیشانكرا لە شاری هەولێر بەرێوەبچێت، بۆ تاوتۆی كارەكانی كە تەواوی ژمارەی ئەندامانی كرنگرە (350) كەس بوو، كە (84) ئەندام كۆنگرە خۆیان پاڵاوت بۆ ئەوەی دەنگ بۆ (25) كەس بدەن بۆ هەڵبژاردنی شواری ناوەندی، دواتر زیادكرا بۆ (30) ئەندام كە (3) ئەندامیان ژن بوو. كۆنگرەی چوارەم .. لە كۆنگرەی چوارەمدا ئامادەكاریەكان بۆ ماوەیەك دواكەوت بە هۆی گۆڕانكاریەكانی ناوچەكە بەتایبەتی شەڕی ئەمریكا لە گەڵ ڕژێمی حیزبی بەعس و گۆڕینی سیستەمی دەسەڵاتی سیاسی لە عێراق، ئەم گۆڕانە گەورەیە نەبووە كۆشپ بۆ ئەوەی كۆنگرەی چوارەمی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان نەبەسترێت ئەوەبوو رۆژی سێ شەممەی بەرواری (30/4/2005) شاری هەولێر دەست نیشانكرا بۆ بەستنی كۆنگرە. ژمارەی ئەندامانی كۆنگرەی چوارەم (490) كەس بوو كە (35) یان بە ئەندامی شورای ناوەندی هەڵبژێردران، لەم كۆنگرەیەدا رێژەی ژنان زیادیكرد بۆ (5) ئەندامی شواری ناوەندی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان. كۆنگرەی پێنجەم .. بۆ بەرێوەچوونی كۆنگرەی پێنجەم بەرواری (1/5/2008) شاری هەولێر دەست نیشانكرا، كە ژمارەی ئەندامانی كۆنگرە (538) كەس بوو، هەر لەم كۆنگرەیەدا بڕیاردرا ناوی شورای ناوەندی بگۆڕدرێت بۆ سەركردایەتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كە (79) كەس لە برایان و خوشكان خۆیان پاڵاوت (35) كەس بوونە ئەندامی سەركردایەتی. لەم كۆنگرەیەدا رێژەی ژنان (5) لە ئەندامی سەركردایەتی بوون و (3) یان لە مەكتەبی سیاسی یەكگرتوو بوون. كۆنگرەی شەشەم .. كۆنگرەی شەشەم خاڵی وەچەرخانی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە ماوەی كاری نهێنی و (18) ساڵی ئیعلانكردنیدا ئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان  (سەلاحەدین محەممەد بەهائەدین) بڕیاری خۆ نەپاڵاوتنەوەی دا بۆپۆستی ئەمینداری گشتی، لەم كۆنگرەیەدا چونكە سستمی كۆتا جێگیر كرا بۆیە (9) ژن لەسەركردایەتی (پێنجیان بەدەنگی خۆیان سەركەوتن) و (سێ)یان لەمەكتەبی سیاسی بوون و (دوانیان) بەدەنگی خۆیان سەركەوتن). لە دەستەی باڵاش دوو ژن دەرچوون چونكە كۆتا هەبوو لە (9) ئەندام (دوانیان) ژن بوو. بۆ كۆنگرەی شەشەم بڕیاردرا لە شاری هەولێر رۆژی سێ شەممە بەرواری (1/5/2012) بە ئامادەبوونی (750) ئەندام كۆنگرە كارەكانی خۆی بەرێوەبرد و هەڵبژاردن بۆ (35) ئەندامی سەركردایەتی یەكگرتوو كرا، هەر لەم كۆنگرەیەدا رێژەی ژنان بۆ (9) ئەندامی سەركردایەتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بەرزبویوە. كۆنگرەی حەفتەم .. كۆنگرەی حەوتەم لەڕۆژانی ( 28-29 ) /5 / 2016 لەشاری هەولێر بەئامادەبونی ( 1127 ) ئەندام بەسترا. لەو كۆنگرەدا ئەمینداری پێشوی یەكگرتوو ( سەڵاحەدین محەمەد بەهائەدین ) لەسەر داوای یەكگرتووەكان ئامادەیی دەڕیڕی جارێكی دیكە خۆی بپاڵێوێتەوە بۆ پۆستی ئەمینداری گشتی ، ئەوەبوو لەناو هۆڵی كۆنگرە بەڕێزیان خۆی پاڵاوت بۆپۆستی ئەمینداری گشتی ، لەبەرامبەردا ئەمینداری گشتی ئەوكات مامۆستا ( محمد فەرەج) وەك ڕێزو تەقدیرێك بۆ خۆپاڵاوتنەوەی ( سەڵاحەدین محەمەد بەهائەدین ) ، بەشێوەیەكی ئارەزومەندانە لەناو هۆڵی كۆنگرە ڕایگەیاند كەخۆی ناپاڵێوێتەوە بۆ پۆستی ئەمینداری گشتی ، بەم شێوەیە ( سەڵاحەدین محەمەد بەهائەدین ) جارێكی تر لەكەش و هەوایەكی برایانەدا بەئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی هەڵبژێردرایەوە. لەكۆنگرەی حەوتەم ( 35) ئەندامی سەركردایەتی هەڵبژێردران ، ( 9 ) ئەندامیان لە ژنان بوون ، هەروەها ( 9 ) ئەندامیش بۆ دەستەی باڵای بەدواداچوون هەڵبژێردران كە ( 2) ئەندامیان ژن بوون. كۆنگرەی هەشتەم .. یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە رۆژانی 28 و 29 /12/2019 كۆنگرەی هەشتەمی  ئەنجامدا ( 900) ئەندام بەشدار بوون تیایدا بە زۆرینەی رەها سەڵاحەدین بەهادینی وەك ئەمینداری گشتی یەكگرتوو هەڵبژاردەوە، (27) ئەندامی سەركردایەتی لە كۆی ( 43) ئەندامی سەركردایەتی كە ( 16) بەرپرسی مەڵبەند راستەوخۆ بوونە ئەندامی سەركردایەتی. كۆنگرەی نۆیەم: یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەماوەی ( 30 ) ساڵی ڕابردویدا ( 8 ) كۆنگرەی  ئەنجامداوە و ئێستاش 27 و 28 /12/2024 كۆنگرەی نۆیەمی  سازدەكات كە ( 800) ئەندام بەشداری تێدا دەكەن، چاوەڕوان دەكرێت سەڵاحەدین بەهادین بە ئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان هەڵبژێردڕیتەوە.     راپۆرتی پەیوەندیدار كۆنگرەی هەشتەم

  راپۆرتی: درەو 🔹 لە ماوەی ساڵی (2024)دا هیچ داهاتێکی فڕۆشتنی نەوتی هەرێم نەگەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، سەرباری ئەوەی نەوت سامانێکی نەتەوەیی و نیشتمانییە، بەڵام نەک بە ڕاستەوخۆ بەڵکو بە ناڕاستەوخۆش لە ساڵی (2024)دا هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان سودمەند نەبوونە لەو سامانە سروشتییە نیشتمانییە، چونکە تەنانەت حکومەتی هەرێم ئامادە نەبووە هاوشێوەی حکومەتی عێراقیش پاڵپشتی کەرتی سوتەمەنی بکات، تا وەکو هاوڵاتیانی هەرێم بەنرخی گونجاوتر دەستیان بە بەرهەمە نەوتییەکانی وەک (نەوت، گاز، بەنزین و ...هتد) بگات. 🔹 ڕۆژانە لە هەرێم سەرو (300 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە، لەو ڕێژەیە (200 هەزار) بەرمیلی بۆ ئێران و تورکیا لە ڕێگەی تانکەرەوە گوازراوەتەوە و باقیەکەی لە ناوخۆی هەرێم ساخ کراوەتەوە، داهاتی مانگانەی نەوت بە نزیکەی (340 ملیۆن) دۆلاری مانگانەو سەرو (4 ملیار) دۆلار دەخەمڵێندرێت لە ساڵی 2024دا. 🔹 ئەگەر بە تێکڕا داهات و بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی زانیارییە ڕۆژنامەوانی و فەرمییەکان لێکبدەینەوە، ئەوا بە تێکڕا لە کێڵگە نەوتییە بەرهەمهێنەکانی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (301 هەزار و 604) بەرمیل نەوت بەرهەمهێنرابێت بۆ كۆی ساڵەكە (110) ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەمهاتووە، هەر بەرمیلێک نەوتیش بە تێکرا و بە نیوە کەمتر لە نرخی نەوتی خاوی برێنت و بۆ هەر بەرمیلێک بە (35-40 دۆلار) بخەمڵێنین، ئەوا داهاتی ڕۆژانەی نەوتی بەرهەمهاتوو بە بێ تێچوو و کرێی بەرهەمهێنان، بریتی دەبێت لە (11 ملیۆن) دۆلار بە مانگەکانە دەکاتە (339 ملیۆن ) دۆلارو لە تەواوی ساڵی (2024) کۆی داهاتەکەی دەگاتە (4 ملیار) دۆلار، وەک لە خشتەی (1)دا هاتووە.   بەرهەمهێنان و بە قاچاخ بردنی نەوتی هەرێم و قازانجی کۆمپانیا و بازرگانانی نەوت لە ساڵی 2024 دا سەرەڕای ئەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم لە تەواوی ساڵی (2024) بە ڕاگیراوی مایەوە، بەڵام ئەوە بەو مانایە نییە کە بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان ڕاگیراوە، بەڵکو کێڵگە نەوتییەکان بەردەوام بەرهەمیان هەبووە، کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت بە شێوەی وەرزی ڕاپۆرتی کارو چالاکی و بەرهەم قازانجی خۆیان بە شێوەی وەرزی بڵاو کردووەتەوە، بۆ نمونە؛ 1.    رۆژی (8/5/2024) کۆمپانیای (DNO)ی نەوت و غازی نەرویجی، بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) ڕاگەیاند؛ کە کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (183ملیۆن) دۆلار بووەو (61 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە. لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە (76 هەزار و 310) بەرميل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ، بە جۆرێک؛ رۆژانە (28 هەزار و 379) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (47 هەزار و 931) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور، هەر بەپێی ڕاگەیەندراوەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (30) دۆلار بە بازرگانانی ناوخۆ فرۆشراوەو لە ڕێگەی تانکەرەوە گواستراوەتەوە. هەمان کۆمپانیا رۆژی (15/8/2024) بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی دووەمی ئەمساڵ ڕاگەیاند؛ کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (137 ملیۆن) دۆلار بووە، بڕی (35 ملیۆن) دۆلار قازانجی هەبووە. لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە (79 هەزار و 783) بەرميل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ، ئەو بەرهەمەش بەڕێژەی (5%) بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینیوە بەراورد بە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ. رۆژانە (30 هەزار و 684) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (49 هەزار و 99) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور بەرهەمهێناوە، هەر بەپێی ڕاگەیەندراوەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بەسەرو (30) دۆلار بە بازرگانانی ناوخۆ فرۆشراوەو لە ڕێگەی تانکەرەوە گواستراوەتەوە. رۆژی (7/11/2024) کۆمپانیای (DNO)ی نەوت و غازی نەرویجی، بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی سێیەمی ئەمساڵ ڕاگەیاند؛ کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (170.5 ملیۆن) دۆلار بووە، پوختەی قازانجی کۆمپانیاکە (20 ملیۆن) دۆلار بووە. تەنها لە هەرێمی کوردستان داهاتەکەی (59.2 ملیۆن) دۆلار بووەو نزیکەی (75%)ی پوختەی قازانجەکەی لە نەوتی هەرێمدا بووە. لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە (84 هەزار و 212) بەرميل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵ، ئەو بەرهەمەش بەڕێژەی (5.6%) بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینیوە بەراورد بە چارەکی دووەمی ئەمساڵ. رۆژانە (29 هەزار و 693) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (54 هەزار و 520) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور. 2.    بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی بۆ نیوەی یەکەمی (2024)، لە سەرجەم ئەو کێڵگە نەوتیانەی هەرێمی کوردستان کە کۆمپانیاکە تێدا پشکدارە، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بەم جۆرە بووە؛ ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لەناوچەی گرێبەستی تاوکێ (78 هەزار و 50) بەرمیل بووە، هەر بەرمیلێک نەوت بە (34 – 37) دۆلار لە ناوخۆدا فرۆشراوەو تێکڕای نرخی نەوتی برێنت (84) دۆلار بووە. بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی (تەق تەق و سارتە) بە ڕێژەی (100%) دابەزیوە. هیچ بەرهەمێکیان نەبووە. داهاتی کۆمپانیاکە لە شەش مانگی یەکەمی (2024) بڕی (37 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلار بووە. 3.    کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)دا ڕایگەیاندووە؛ داهاتی گشتی کۆمپانیاکە (22 ملیۆن و 588 هەزار) دۆلار بووە، لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ، بە تێکڕای کاری رۆژانە (37 هەزار و 200) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، لە ماوەی ناوبراودا (3 ملیۆن و 345 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی کێڵگەکەی فرۆشتووە. ئەو بڕەش زۆرترە لەو بەرهەمەی لە پێش ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بەرهەم دەهات. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی ئەتروش، بە تێکڕای کاری رۆژانە (20 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی (ملیۆنێک و 817 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی کێڵگەکەی فرۆشتووە. بەم پێیە کۆمپانیاکە لە (1/1/2024 – 31/3/2024) لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش)، بە تێکڕای کاری رۆژانە (57 هەزار و 400) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بە کۆی گشتی بڕی (5 ملیۆن و 162 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە. هاوکات چارەکی دووەمی ئەمساڵدا کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی ڕاگەیاندووە؛ داهاتی گشتی کۆمپانیاکە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵدا (22 ملیۆن و 630 هەزار) دۆلار بووە، لە (1/4/2024 – 30/6/2024) لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش)، بە تێکڕای کاری رۆژانە (54 هەزار و 800) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بە کۆی گشتی بڕی (4 ملیۆن و 901 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە. بەو مانایەی لە (1/1/2024 – 30/6/2024) لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش)، بە تێکڕای کاری رۆژانە (56 هەزار و 100) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بە کۆی گشتی بڕی (10 ملیۆن و 63 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە. لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) کۆمپانیاکە بە تێکڕای کاری رۆژانە (42 هەزار و 200) بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوەو بە کۆی گشتی بڕی (7 ملیۆن و 116 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی فرۆشتبوو. 4.    کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن پترۆلیۆم (GKP)ی بەریتانی، بەرهەم و داهاتی گشتی بۆ نیوەی یەکەمی (2024) بڵاو کردەوەو ڕایگەیاندووە؛ بە سەلامەتییەکی بەهێزەوە، بەبێ بەفیڕۆدانی کات (590) ڕۆژە بەردەوامین لە کارکردن. تێکڕای بەرهەمهێنانی گشتی لە نیوەی یەکەمی (2024) بە ڕێژەی (69%) زیادیکردووە بۆ (39 هەزار و 252) بەرمیل نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی (2023)  تێكڕای بەرهەم گەیشتبووە (23 هەزار و 256) بەرمیل نەوتی رۆژانە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی خواستی بەهێزی بازاڕی ناوخۆییە بۆ نەوتی خاوی کێڵگەی شێخان. بە تێکڕای (8) مانگی یەکەمی ئەمساڵدا، بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکە بەرزتربووەتە بۆ (41 هەزار و 400) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، چونکە خواستی بازاڕی ناوخۆیی لە مانگی شوبات بەدواوە زیادی کردووە، تێکڕای بەرهەمهێنانی گشتی لە مانگی تەمموزدا نزیکەی (47 هەزار و 900) بەرمیل و لە مانگی ئاب و ئەیلودا ڕۆژانە نزیکەی (48 هەزار و 200) بەرمیل نەوت بەرهەمهێنراوە. ئەو نرخەی لە بەرمیلێک نەوت بەدەستهاتووە لە نێوان (25 بۆ 28) دۆلار بووە، هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕا بە(27) دۆلار فرۆشرابوو. بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە هەر بەرمیلێک نەوتدا (57.8) دۆلار داشکاندنمان بۆ کڕیاران کردووە. داهاتی گشتی کۆمپانیاکەش سەروو (71 ملیۆن) دۆلار بووە. 5.    بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ؛ تێکڕای بەرهەمی گشتی کێڵگەی نەوتى سەرسەنگ لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا (36 هەزار و 763)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە. لە کاتێکدایە لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بەرهەمی کێڵگەکە (35 هەزار و 31)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، واتا ئاستی بەرهەم (هەزار و 732) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بە رێژەی (5%) زیادی کردووە. هەموو فرۆشتنێکی نەوتی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکە لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا بۆ بازاڕی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان بووەو هەر بەرمیلێکیش بە (40.52) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان (83) دۆلار بووە. هاوکات لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2023)دا نرخی بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی کێڵگەکە بە (66.28) دۆلار فرۆشرابوو، بەم پێیەش هەر بەرمیلێک نەوت بە رێژەی (39%) نرخەکەی لەدەستداوە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو. داهاتی کۆمپانیای (HKN Energy) بۆ چارەکی یەکەمی 2024 بەڕێژەی (35.1%) کەمیکردووە بە بەراورد بە چارەکی یەکەمی 2023. ئەگەر بە تێکڕا داهات و بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی زانیارییە ڕۆژنامەوانی و فەرمییەکان لێکبدەینەوە، ئەوا بە تێکڕا لە کێڵگە نەوتییە بەرهەمهێنەکانی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (301 هەزار و 604) بەرمیل نەوت بەرهەمهێنرابێت، هەر بەرمیلێک نەوتیش بە تێکرا و بە نیوە کەمتر لە نرخی نەوتی خاوی برێنت و بۆ هەر بەرمیلێک بە (35-40 دۆلار) بخەمڵێنین، ئەوا داهاتی ڕۆژانەی نەوتی بەرهەمهاتوو بە بێ تێچوو و کرێی بەرهەمهێنان، بریتی دەبێت لە (11 ملیۆن و 310 هەزار و 150) دۆلار بە مانگەکانە دەکاتە (339 ملیۆن و 304 هەزار و 500) دۆلارو لە تەواوی ساڵی (2024) کۆی داهاتەکەی دەگاتە (4 ملیار و 71 ملیۆن و 654 هەزار) دۆلار، وەک لە خشتەی (1)دا هاتووە. خشتەی (1) هەر لە بارەی بە قاچاخ بردنی نەوتی هەرێمەوە ڕۆژی (11/7/2024) ئاژانسی رۆیتەرز لە راپۆرتێکدا ئاماژە بەوە دەکات، لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوت بە ڕێگەی بۆری، هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بە قاچاخی بۆ ئێران و تورکیا زیادی کردوە. وەک لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە ڕۆژانە بە سەدان تەنکەری نەوتهەڵگر لە هەولێر و سلێمانیەوە بە ڕێگا پێچاوپێچەکان و ناوچە شاخاویەکاندا تێدەپەڕن و هیچ تۆمارکردنێکیان لە دەروازە سنوریەکان بۆ ناکرێت. ئەو تانکەرە نەوتانە ئەرکیان ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنێکی گەورەی گواستنەوەی نەوتە لە هەرێمی کوردستانەوە بۆ ئێران و تورکیا و ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە ئاڵوگۆڕی نەوت، کە داهاتی مانگانەیان نزیکەی (200 ملیۆن) دۆلار دەبێت و لەبری ئەوەی بچێتە ناو خەزێنەی حکومەتی هەرێمەوە پارەکە لەنێوان پارتی و یەکێتیدا دیزە بەدەرخۆنە دەکرێت. ڕاپۆرتەکەی رۆیتەرز لەسەر بنەمای چاوپێکەوتن لەگەڵ زیاتر لە 20 شارەزاو ئەندازیاری نەوت و بازرگان و بەرپرسدا ئامادەکراوە و ئاماژەی بەوەکردوە ڕۆژانە زیاتر لە هەزار تانکەر بە بڕی (200 هەزار) بەرمیل نەوت بۆ ئێران و تورکیا دەگوازنەوە. بە وتەی بەرپرسێکی باڵای وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان کە لێدوانی بۆ ئاژانسەکە داوە، ڕۆژانە لە هەرێم (375 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرێت و لەو ڕێژەیە (200 هەزار) بەرمیلی بۆ ئێران و تورکیا دەگوازرێتەوە و باقیەکەی لە ناوخۆی هەرێم ساخ دەکرێتەوە. ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم و زیانە داراییەکانی بۆ سەر داهاتی گشتی لە ساڵی 2024 دا دوای نۆ ساڵ لە سکاڵایەکی حکومەتی عێراق لەسەر حکومەتی تورکیا لە ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس دژی ئەوەی "توركیا ر‌ێكکەوتنی ترانزێتی بۆریی نەوتی ساڵی 1973ی  پێشێلكردووە، بەوەی توركیا رێگەیداوە نەوتی خاو لە هەرێمی كوردستانی عێراقەوە بەبێ ر‌ەزامەندیی بەغدا، لە رێگەی توركیاوە هەناردە بكرێت". دواجار ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس بڕیارێکی (277) لاپەڕەیی لە رۆژی (13ی شوباتی 2023) دەرکردووەو لە (25ی ئازاری 2023) بە فەرمی بووە هۆی ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی كوردستان. بە پێی بڕیارەكەی ژووری ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس، حكومەتی هەرێمی كوردستان حكومەتێكی دەستوری و یاساییە لە چوارچێوەی عێراقدا، بەڵام ناتوانێت نەوت لە رێگەی بۆریەوە بگوازێتەوە بۆ دەرەوە، چی نەوتی باكور بێت، چی نەوتی هەرێم، چونكە هەرێمی كوردستان بەشێك نیە لە رێككەوتنی ( IPT) واتا (بە بازاڕكردنی نەوتی جیهانی) كە لە نێوان توركیا و عێراق لە ساڵی 1973 تایبەت بە بۆری نەوت واژۆكراوە. ئێستا کە ساڵێک و 9 مانگ تێپەڕیوە، سەرباری ئەوەی حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراق گەیشتوون بەجۆرێک لە ڕێککەوتن، بەڵام هێشتا نەیتواندراوە دەست بە هەناردەکردنی نەوت بکرێتەوە؛ لەم بەشەی ڕاپۆرتەدا تیشک دەخەینە سەر ئەو زیانە داراییانەی بەهۆی ڕاگرتنی نەوتی هەرێم تەنها لە ماوەی ساڵی (2024) بەر کەرتی گشتی و دارایی حکومەتی هەرێم کەتووە، چونکە لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا هیچ داهاتێکی فڕۆشتنی نەوتی هەرێم نەگەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، سەرباری ئەوەی نەوت سامانێکی نەتەوەیی و نیشتمانییە، بەڵام نەک بە ڕاستەوخۆ بەڵکو بە ناڕاستەوخۆش لە ساڵی (2024)دا هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان سودمەند نەبوونە لەو سامانە سروشتییە نیشتمانییە، چونکە حکومەتی هەرێم ئامادە نەبووە هاوشێوەی حکومەتی عێراقیش پاڵپشتی کەرتی سوتەمەنی بکات، تا وەکو هاوڵاتیانی هەرێم بەنرخی گونجاوتر دەستیان بە بەرهەمە نەوتییەکانی وەک (نەوت، گاز، بەنزین و ...هتد) بکەوێت.   ئەو زیاننانەی بەر کەرتی گشتی دارایی هەرێم کەوتووە، دەخەمڵێندرێت بە؛ 1.    بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022)دا کە هەناردەی نەوتی هەرێمی تێدا ڕانەگیرابوو، حکومەتی هەرێم لە تەواوی ساڵەکەدا بڕی (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل نەوتی تەنها لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوە لە بەندەری جەیهانی تورکی ڕادەستی کڕیاران کردبوو. 2.    ئەگەر حکومەتی هەرێم بە هەمان توانای ساڵی (2022) نەوتی هەرێمی لە ساڵی (2024)یشدا هەناردە بکردایە، لەسەر ئەو بنەمایەی تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە ساڵی (2024)دا (80.54) دۆلار بووە و هەرێمی کوردستان نەوتەکەی بە (15.79) دۆلار کەمتریش بفڕۆشتایە وەک ئەوەی لە ساڵی (2022)دا فڕۆشتبووی، ئەوا هەر بەرمیلێکی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2024) بە (64.75) دۆلار دەفڕۆشرا و کۆی داهاتی هەناردەکراوەی هەرێم نزیکەی (9 ملیار و 357 ملیۆن) دۆلار دەبوو. خشتەی ژمارە (2) پرۆسەکە رونتر دەکاتەوە. خشتەی ژمارە (2) سەرچاوەکان -    درەو میدیا، بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی نەوتی هەرێمی كوردستان، 1/3/2024؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=14745 -    Deloitte report on Oil and Gas review in the Iraqi Kurdistan Region – 2022, at; https://gov.krd/english/information-and-services/open-data/deloitte-reports/deloitte-report-2022/ -    Crude Oil Brent US Dollars per Barrel, Europe Brent Spot Price FOB 2024, at; https://countryeconomy.com/raw-materials/brent?dr -    Timour Azhari, Kurdish oil smuggling to Iran flourishes, reuters, July 11, 2024, at; https://www.reuters.com/world/middle-east/kurdish-oil-smuggling-iran-flourishes-2024-07-11/ -    DNO Reports Strong First Quarter Results, Steps Up North Sea Activity, 8/5/2024,at; https://www.dno.no/en/investors/announcements/dno-reports-strong-first-quarter-results-steps-up-north-sea-activity-2024-05-08/ -    Q2 2024 Trading Update and Invitation to Earnings Call, DNO, 6/8/2024 at; https://www.dno.no/en/investors/announcements/q2-2024-trading-update-and-invitation-to-earnings-call-2024-08-06/ -    Q3 2022 Trading Update and Invitation to Earnings Call, DNO, 14/10/2024 at; https://www.dno.no/en/investors/announcements/q3-2024-trading-update-and-invitation-to-earnings-call-2024-10-14/ -    Genel Energy plc - Unaudited results for the period ended 30 June 2024, 6/8/2024, at; https://genelenergy.com/wp-content/uploads/2024/08/HY2024-results_FINAL.pdf -    ShaMaran Reports First Quarter 2024 Results, May 8, 2024, at; https://shamaranpetroleum.com/news/shamaran-reports-first-quarter-2024-results-122854/ -    ShaMaran Reports Second Quarter 2024 Results, August 8, 2024. At; https://shamaranpetroleum.com/news/shamaran-reports-second-quarter-2024-results-122861/ -    Gulf Keystone, 2024 Half Year Results Announcement, 29TH AUGUST 2024, at; https://www.gulfkeystone.com/2024-half-year-results-announcement/ -    HKN ENERGY; Q1 2024 – Management Update, May 24, 2024; https://www.hknenergy.com/wp-content/uploads/2024/05/Q1-2024-Mgmt-Update-05242024.pdf  

راپۆرتی: درەو   🔹 ساڵی (1494) زانایەکی ئیتاڵی لەبواری بیرکاریدا بە ناوی (لووکا پاچۆلی) تۆماری دوولایەنە (قید مذدوج)ی داهێنا، بەپێی ئەم بنەمایە بۆ هەموو کردارێکی دارایی پێوسمان بە دوو لایەنی وەرگر (مدین) و پێدان یان بەخشین (دائن) هەیە، کە پێکەوە تەرازووی پێداچوونەوە(میزان المراجعة) پێکدەهێنن. 🔹 لە ئێستادا حکومەت و وەزارەتی دارایی هەرێم لە بارەی ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە کێشەی هەیەو وەفدێکی تەکنیکی لە بەشی ژمێریاری وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە هەرێمە بە ئامانجی هاوکاریکردنی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێم لە ئامادەكردن و هەموارکردنەوەی تەرازووی پێداچوونەوە (موازين المراجعة)ی مانگانە. 🔹 مەرج نییە تەنها حکومەت و دامەزراوە داراییەکانی دەوڵەت ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئامادە بکەن، بەڵکو لە دەکرێت دامەزراوە داراییەکانی دیکەی وەک، بانکەکان، کۆمپانیا بازرگانییەکان، کارگەو تەنانەت سەرمایەدار و دوکاندارو هەر دامەزراوەیەک کە مامەڵەی دارایی ئەنجام بدات، بۆ خوپارێزی لە هەڵە داراییەکان و مەترسی گەندەڵی و بەفیڕۆدانی دارایی و پاراستنی شەفافییەت، پشت بە ڕاپۆرتی خولی تەرازووی پێداچوونەوە ببەستێت. 🔹 پرسیارەکە ئەوەیە، تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟ و بۆچی ئامادە دەکرێت؟، گرنگییەکەی چییە؟، چۆن گرفتی بۆ دروست دەبێت؟ ڕێوشوێنە زانستییەکانی چارەسەرکردنی تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟، بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە لەخوارەوە شیکاری بۆ ئەو پرسە دەکەین. سەرەتا ڕۆژی (15/12/2024) وەفدێکی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان سەردانی وەزارەتی دارایی عێراقیان کرد، بۆ چارەسەرکردنی کێشە داراییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند، لە نێویشیان موچەی موچەخۆرانی هەرێم، لە کۆتایی سەردانەکەدا وەزارەتی دارایی عێراق ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردووە، لە خاڵی یەکەمی ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە؛ "ناردنی وەفدێکی تەکنیکی لە بەشی ژمێریاری وەزارەتی دارایی فیدراڵی بۆ وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێم بە ئامانجی هاوکاریکردنیان لە هەموارکردنەوەی تەرازووی پێداچوونەوە (موازين المراجعة)ی مانگانەی پەیوەست بە مووچە و خەرجکردنی خانەنشینی بەپێی فەرمانی بەشی ژمێریاری ژمارە (2421) لە بەرواری 30/1/2024". هەر لەم بارەیەوە ڕۆژی (17/12/2024) بەگوێرەی راگەیەندراوێكی وەزارەتی دارایی هەرێم، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی پێشوازی کردووە لە شاندێکی تەکنیکی وەزارەتی دارایی عێراق، کە ماوەی دوو ڕۆژە بە سەردانێکی فەرمی لە هەرێمی کوردستانن. لە راگەیەندراوەكەدا هاتووە: "وەزیری دارایی لەپێناو چارەسەرکردنی سەرجەم کێشە تەکنیکیەکانی تایبەت بە موچەو جێبەجێکردنی داواکارییە نوێیەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لەسەر ڕێکخستنەوەی ڕاپۆرتەکانی تەرازووی پێداچوونەوەی مانگانە (میزان موراجەعە)، بەڕێوبەرایەتی گشتی ژمێرکاری و گەنجینەکان و سەرجەم یەکە ژمێریاریەکان ڕاسپێردراون لە ماوەی کەمتر لەهەفتەیەکدا سەرجەم کارەکان تەواو بکەن". هاوکات ڕۆژی (18/12/2024) لەبارەی دواکەوتنی موچەی مانگەکانی (10 و 11)ی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان وەزارەتی دارایی عێراق ڕاگەیندراوێکی بڵاوکردەوە، لە بەشێکی ڕاگەیەندراوەکەد هاتووە "هەرێمی كوردستان پابەند نەبووە بەو میكانیزمەی وەزارەتی دارایی عێراق پیادەی دەكات، لە پارەداركردن، بەهۆی بوونی كێشە و گرفت لە (میزان موراجەعە)ی هەرێم كە ئەوەش بووەتە هۆكاری دواكەوتنی خەرجكردنی موچە". لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە، تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟و بۆچی ئامادە دەکرێت؟، گرنگییەکەی چییە؟، چۆن گرفتی بۆ دروست دەبێت؟ و ڕێوشوێنە زانستییەکانی چارەسەرکردنی تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟، بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە لەخوارەوە شیکاری بۆ ئەو پرسە دەکەین. تەرازووی پێداچوونەوە (میزان المراجعة) چییە؟ ساڵی (1494) زانایەکی ئیتاڵی لەبواری بیرکاریدا بە ناوی (لووکا پاچۆلی) تۆماری دوولایەنە (قید مذدوج)ی داهێنا، بەپێی ئەم بنەمایە بۆ هەموو کردارێکی دارایی پێوسمان بە دوو لایەنی وەرگر (مدین) و پێدان یان بەخشین (دائن) هەیە، کە پێکەوە تەرازووی پێداچوونەوە(میزان المراجعة) پێکدەهێنن. تەرازووی پێداچوونەوە، ڕاپۆرتێکی ژمێریارییە کە یەکە (باڵانس)ی داهات و خەرجکردن (مدین و دائین)ی ئەژمارێک لە "تۆمارێکی گشتیدا" لەخۆ دەگرێت. ئەم ڕاپۆرتە پشتڕاستی دەکاتەوە کە کۆی ڕەسیدی دامەزراوەکە (مدین) یەکسان و هاوسەنگە بە کۆی خەرجییەکانی (دائن)ی هەمان دامەزراوە؛ ئەمەش یەکپارچەیی و وردی تۆمارە داراییەکان مسۆگەر دەکات. کۆی پرۆسەکەش یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی لە هەڵەی دارایی دوور بکەوینەوە. ئەو ڕاپۆرتە داراییە هەموو مامەڵە داراییەکانی دامەزراوەکە لەخۆدەگرێت، تەرازووی پێداچوونەوە ئەم زانیاریانە کۆدەکاتەوە، دەبێتە وێنەیەکی پوختی باڵانسە داراییەکان لە ماوەیەکی زەمەنێکی دیاریکراودا، کە لە ڕێگەیەوە دەتوانیت بە ڕوونی و وردو خێرا دۆخی دارایی دامەزراوەکە ببینیت. ئەمە ئەوە دەردەخات کە مەرج نییە تەنها حکومەت و دامەزراوە داراییەکانی دەوڵەت ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئامادە بکەن، بەڵکو لە دەکرێت دامەزراوە داراییەکانی دیکەی وەک، بانکەکان، کۆمپانیا بازرگانییەکان، کارگەو تەنانەت سەرمایەدار و دوکاندارو هەر دامەزراوەیەک کە مامەڵەی دارایی ئەنجام بدات، بۆ خوپارێزی لە هەڵە داراییەکان و مەترسی گەندەڵی و بەفیڕۆدانی دارایی و پاراستنی شەفافییەت، پشت بە ڕاپۆرتی خولی تەرازووی پێداچوونەوە ببەستێت. گرنگی ئامادەکردنی تەرازووی پێداچوونەوە (میزان المراجعة) هەر دامەزراوەیەک بۆ پاراستنی هاوسەنگییە ژمێرکارییەکان و دوور کەوتنەوە لە پشێوییە داراییەکان، ئامادەکردنی ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئامرازی سەرەکی و کاری ئەوە. کە یارمەتیدەرە بۆ پشکنین و بەدیهێنانی هاوسەنگی ژمێرە داراییەکا؛ ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ دوورکەوتنەوە لە هەڵەی گەورەی ژمێریاری کە ڕەنگە لە داهاتوودا کێشەی گەورەتری لێبکەوێتەوە. نەک هەر ئەوە، بەڵکو تەرازووی پێداچوونەوە، دەتوانێت هەڵە ژمێریاریەکان دەستنیشان بکات، وەک: دوو جار تۆمارکردن یاخود تۆمارنەکردن. ئەم هەڵانە دەتوانرێت پێش ئامادەکردنی بەیاننامەی دارایی کۆتایی ڕاست بکرێتەوە؛ ئەمەش دڵنیای دەدات لە وردی و متمانەپێکراوی بەیانات و زانیارییە داراییەکان. تەرازووی پێداچوونەوە هەنگاوێکی بنەڕەتییە لە ئامادەکردنی بەیاننامە داراییەکان، وەک: داڕشتنی بودجەی گشتی و بەیاناتی داهات و خەرجی، چونکە داتای ورد و متمانەپێکراوت پێ دەدات، کە بەشدارە لە بڕیاردانی دارایی دروست. کەواتە، بەکارهێنانی تەرازووی پێداچوونەوە بە شێوەیەکی بەردەوام توانای بەڕێوەبردنی بابەتە داراییەکان بە شێوەیەکی کاریگەر و ورد بەرز دەکاتەوە. دەکرێت ئامانج و سودو گرنگترین لایەنەکانی ئامادەکردنی ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە لەم چەند خاڵەدا کوردت بکرێتەوە؛ 1.    دۆزینەوەو دیاریکردنی هەڵەکان: یەکێک لە گرنگترین ئەرکەکانی تەرازووی پێداچوونەوە، دەستنیشانکردنی هەڵە ژمێریارییەکانە، بۆ پاراستنی هاوسەنگی نێوان داهات و قەرزو خەرجییەکان. 2.    پشتڕاستکردنەوەی وردی داتاکان: وەک ئامرازێک بەکاردێت بۆ پشتڕاستکردنەوەی بەدیهێنانی وردی تۆمارەکان پێش ئامادەکردنی بەیاننامەی دارایی کۆتایی. 3.    باشترکردنی چاودێری ناوخۆیی: بەشدارە لە دیاریکردنی هەر کەموکوڕییەک یان ئەگەری و یارکردن و دەستکاریکردنی تۆمارە داراییەکان. 4.    بەرزکردنەوەی ئاستی شەفافیەت: بە بنەما دادەنرێت بۆ داڕشتنی ڕاپۆرتی دارایی ڕوون و ورد یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئامادەکردنی بودجەی گشتی و بەیاناتی داهات و خەرجی. 5.    ئاسانکاری بڕیاردان: یارمەتی دامەزراوەکان دەدات بڕیاری ستراتیژی بدەن لەسەر بنەمای دۆخێکی دارایی ورد و ئەبدەیتکراو (نوێ). 6.    ئاسانکاری بۆ پرۆسەی وردبینی: تەرازووی پێداچوونەوە ئامرازێکی گرنگە بۆ ئاسانکاری و پشکنینی حیساباتی دارایی بۆ وردبینیکەرانی ناوخۆیی و دەرەکی. کە پرۆسەی پێداچوونەوە و وردبینی ئاسان دەکات. 7.    پابەندبوون بە پێوەرو ستانداردە ژمێریارییەکان: دڵنیای دەدات لەوەی کۆمپانیاکە پابەندە بە ستانداردە ژمێریارییە پەسەندکراوە گشتییەکانی GAAP)) یان ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی ڕاپۆرتکردنی دارایی (IFRS). پێکهاتەکانی تەرازووی پێداچوونەوە 1.    ناوی یەکە دارایی و ژمێریارییەکان (ئەژمارەکان): ئەم ڕاپۆرتە ناوی سەرجەم یەکە دارایی و ژمێریارییەکانی ناو تۆماری گشتی دامەزراوە داراییەکە دەخاتە ڕوو، وەک: سەروەت و سامان، پابەندییە داراییەکان، داهات و خەرجییەکان. ئەمەش تێڕوانینێکی گشتگیر لە دۆخی دارایی دامەزراوەکە نیشان دەدات. 2.    باڵانسی ئەژمارەکان: باڵانسی کۆتایی بۆ هەر ئەژمارێک دەخاتە ڕوو، یان بە شێوەی بانکی یان بە قەرز. ئەم زانیاریانە لە گشتییەوە وەرگیراون، بەهای هەر هەژمارێک لە کۆتایی ماوەی ژمێریاریدا نیشان دەدات. 3.    کۆی گشتی قەرزەکان: تۆمارکردنی کۆی هەموو یەکە خەرجکراوەکان (دائن). ئەم کۆیە نوێنەرایەتی کۆی ئەو پارەیە دەکات کە دامەزراوەکە قەرزدارە. 4.    کۆی گشتی داهات: کۆی هەموو داهاتە وەرگراوەکان (مدین)ی تێدا ڕیزدەکرێت، چونکە ئەم کۆی گشتییە نوێنەرایەتی کۆی بڕی داهاتی دامەزراوە داراییەکە نیشان دەدات. گرنگترین لایەنی ئەم ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئەوەیە کە کۆی خەرجییەکان یەکسانن بە کۆی گشتی داهاتەکان. ئەگەر کۆی گشتیەکان یەکسان نەبن، ئەمە ئاماژەیە بۆ هەڵەیەک لە نووسراوەکانی ژمێریاریدا، کە دەبێت پێش ئامادەکردنی ڕاپۆرتی دارایی کۆتایی ڕاست بکرێتەوە. بۆ نموونە: ئەگەر خەرجیەک وەک خەرجیی (دائن) تۆمار بکرێت لەبری کۆکردنەوە (مدین)، ئەوا هەژمارەکە ناهاوسەنگ دەبێت، و هەڵەکە پێویستی بە ڕاستکردنەوە دەبێت. گرنگە لەوە تێبگەین کە ئەم ڕاپۆرتە بەتەنها گەرەنتی وردبینی نییە، بەڵکو ئامرازێکی بەسوودە بۆ دۆزینەوەی هەڵە لە تۆمارە ژمێریارییەکاندا. بە ئامادەکردنی بە شێوەیەکی بەردەوام، ژمێریار دەتوانێت دڵنیابێت لەوەی کە ڕاپۆرتە داراییەکان ڕەنگدانەوەی وردیی دۆخی دارایی دامەزراوەکە داراییەکە نیشان دەدات. جۆرەکانی تەرازووی پێداچوونەوە بەشێوەیەکی گشتی ژمێریاران بە سێ جۆر تەرازووی پێداچوونەوە ئامادە دەکەن، ئەوانیش؛ 1.    تەرازووی پێداچوونەوەی ڕێکنەخراو (ميزان المراجعة غير المعدّل) ڕاپۆرتێکی سەرەتاییە کە پێش کۆتایی هاتنی ماوەی ژمێریاری ئامادە دەکرێت. باڵانسی هەر هەژمارێک لە تۆماری گشتیدا وەک خۆی دەنووسرێت پێش ئەوەی هەر دەستکارییەک بکرێت. ئەم ڕاپۆرتە بەکاردێت بۆ پشتڕاستکردنەوەی وردیی ژمێرکاری لە تۆماری گشتیدا، بۆ دیاریکردنی هەر هەڵەیەک، کە لەوانەیە لە کاتی پرۆسەی تۆمارکردندا ڕوویدابێت. ئەم جۆرە دەرفەتێک دەڕەخسێنێت بۆ ڕاستکردنەوەی هەر هەڵەیەک پێش ئامادەکردنی ڕاپۆرتی دارایی کۆتایی. 2.    تەرازووی پێداچوونەوەی ڕێکخراو (ميزان المراجعة المعدّل) دوای کۆتایی هاتنی ماوەی ژمێریاری ئامادە دەکرێت، هەموو ژمێرکارییەکانی ناو تۆماری گشتی دەگرێتەوە. ئەم ڕاپۆرتە ڕەنگدانەوەی هەژمار (باڵانس)ی کۆتایی بۆ هەر هەژمارێک (ئەکاونت)ێکە دوای ئەنجامدانی دەستکارییە پێویستەکان. پاش دەستکاریکردن و هەموارکردنەوەکان تۆمار دەکرێن؛ بۆ ڕاستکردنەوەی هەڵەکان، یان نوێکردنەوەی هەژمارەکان، وەک: تۆمارکردنی بەکاربردن یان خەرجییە کەڵەکەبووەکان. لێرەدا تەرازووی پێداچوونەوە وێنەیەکی گشتگیر لە دۆخی دارایی دامەزراوەیەکە لە کۆتایی ماوەی ژمێریاریدا نیشان دەدات، بەکاردێت بۆ دڵنیابوون لەوەی کە کۆی قەرزەکان یان خەرجییەکان (دائین) یەکسانن بە کۆی گشتی وەرگیراو یان داهاتەکان (مدین) دوای ئەوەی دەستکاریکردنی زانیارییەکان ئەنجام دەدرێن. 3.    تەرازووی پێداچوونەوەی دوای داخستن (ميزان المراجعة بعد الإغلاق) ڕاپۆرتێکە کە دوای تەواوبوونی ڕاپۆرتە داراییە کۆتاییەکان ئامادە دەکرێت، کە هەژماری هەموو حساباتە هەمیشەییەکان لە تۆماری گشتیدا دەنووسرێت، هەروەها بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هەموو حساباتە کاتیەکان بە شێوەیەکی ڕێکوپێک داخراون و هەژماری حیساباتە هەمیشەییەکان بە هاوسەنگی ماوەتەوە. ئەم جۆرە گرنگترینیانە؛ لەبەر ئەوەی پشکنینی کۆتایی لەسەر وردی بەیاننامە داراییەکان دابین دەکات، و پشتڕاستی دەکاتەوە کە هەموو ژمێریارییەکان بە باشی داخراون و تیانووسە ژمێریارییەکان بە وردی هاوسەنگ کراون، هەروەها دەرفەتێک دەڕەخسێنێت بۆ دۆزینەوەی هەر هەڵەیەک کە ڕەنگە لە کاتی پرۆسەی داخستنیدا ڕوویدابێت. دڵنیا دەبیتەوە لەوەی کە پێش دەستپێکردنی ماوەی ژمێریاری نوێ هەڵەکان ڕاست کراونەتەوە. هەڵەی تەرازووی پێداچوونەوە چییە و چۆن ڕاست دەکرێتەوە؟ هەڵەی تەرازووی پێداچوونەوە بریتییە لە ناتەبایی و ناهاوسەنگی نێوان کۆی رەسیدی (مدین) و کۆی رەسیدی (دائن) لە تۆماری گشتیدا، کە لەوانەیە ئاماژە بێت بۆ کێشەیەک لە وردبینی یان ڕاستی تۆمارە داراییەکان. چەندین ئاستەنگ هەیە کە ڕەنگە ڕێگری بکات لە ئامادەکردنی تەرازووی پێداچوونەوە، لەوانە: •    جیاوازی لە کاتدا (توقیت): تەرازووی پێداچوونەوە بەزۆری لە کاتێکی دیاریکراودا ئەنجام دەدرێت و لەوانەیە ڕەنگدانەوەی ئەو مامەڵانە نەبێت کە هێشتا تۆمار نەکراون یان حەواڵە نەکراون. •    مامەڵە تۆمارنەکراوەکان: تەرازووی پێداچوونەوە گەرەنتی تەواوی تۆمارە داراییەکان ناکات، لەوانەیە ئەو مامەڵانە لەبەرچاو نەگرێت کە لابراون یان بە هەڵە تۆمارکراون. •    هەڵە لە هەژمار (حساب)کردندا: تەرازووی پێداچوونەوە تەنها رەسیدی (دائن و مدین)ی تێدا تۆمار دەکرێت، هەڵەی دیکەی وەک هەڵەی هەژمار (حیساب)کردن یان نووسینی هەڵە ناپشکنێت و دەرناخات. •    هەڵە لە پۆلێنکردن: تەرازووی پێداچوونەوە وردی پۆلێنکردنی مامەڵە ژمێریارییەکان پشتڕاست ناکاتەوە، وەک ئەوەی ئایا مامەڵەکە لە ئەژمێری دروستدا تۆمارکراوە یان نا. •    چالاکییە ساختەکان: تەرازووی پێداچوونەوە ناتوانێت دژی چالاکییە داراییە ساختەکان بێت، وەک ساختەکردنی تۆمارە داراییەکان یان دزینی سەروەت و سامان و گەندەڵی. لێرەدا پرسیاری گرنگ ئەوەیە ئەگەر تەرازووی پێداچوونەوە لە هاوسەنگی دەرچوو، پێویستە چ هەنگاوێک بگیرێتەبەر؟ ئەگەر تەرازووی پێداچوونەوە لاسەنگ بوو، واتە کۆی ستوونی (دائن) یەکسان نییە بە کۆی ستوونی (مدین)، پێویستە ئەو هەڵە یان هەڵانە بدۆزرێتەوە و ڕاست بکرێتەوە کە بووەتە هۆی ئەم ناهاوسەنگییە. لێرەدا ئەو هەنگاوانە دەخەینەڕوو کە لەم حاڵەتەدا پێویستە پەیڕەوی لێبکرێت: 1.    پێداچوونەوە بە حسابات و ڕەسیدەکان: سەرەتا بە پێداچوونەوە بە حساب و باڵانسەکانی ئەم ڕاپۆرتە دەست پێ دەکرێت بۆ ئەوەی دڵنیا بیت لەوەی کە ڕاستن. پشکنین بۆ هەر هەڵەیەک لە گواستنەوەکەدا، وەک داخڵکردنی ژمارەیەک لە شوێنی هەڵە، یان هەر هەڵەیەکی تر کە لەوانەیە لە کاتی پرۆسەی تۆمارکردندا ڕوویدابێت. 2.    پشکنین بۆ ئەکاونت (هەژمار)ە سڕاوەکان: بزانە کە ئایا هیچ ئەکاونتێک یان یەکەیەکی ژێرەیی لە ڕاپۆرتەکەدا سڕاوەتەوە. ئەمە دەتوانێت چاودێرییەکی سادە بێت، یان دەتوانێت نیشاندەری کێشەیەکی گەورەتر بێت. 3.    پشتڕاستکردنەوەی پرۆسە حیسابییەکان: دڵنیابە لەوەی کە بڕی (دائن) و (مدین) بە باشی حیسابی بۆ کراوە، و هیچ هەڵەیەکی بیرکارییانە تۆمار نەکراوە. 4.    بەراوردکردن لەگەڵ بەڵگەنامە و سەرچاوەکان: بەراوردکردنی ڕاپۆرتەکە لەگەڵ بەڵگەنامە سەرچاوەکانی، وەک فاتورە، پسوڵە و بەیاننامەی بانکی، بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هەموو مامەڵە ژمێریارییەکان تۆمارکراون. 5.    پشکنین بۆ تۆمارکراوی دووبارە: پشکنین بۆ هەر نووسراوێکی دووبارە لە تۆماری گشتیدا، چونکە دەتوانێت ببێتە هۆی ناهاوسەنگی لە ڕاپۆرتەکەدا. 6.    بەدواداچوون بۆ هەڵەکان: کاتێک سەرچاوەی ئەگەری هەڵەیەک دەستنیشان کرا یاخود بووە جێی گومان، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای مامەڵەکە و ئەنجامدانی هەر چاکسازییەک تێدا ئەگەر پێویست بوو. 7.    دووبارە کارکرن لەسەر ڕاپۆرتەکە: دوای ڕاستکردنەوەی هەڵەکان، دووبارە کار لەسەر ڕاپۆرتەکە دەکرێت، بۆ ئەوەی دڵنیا بیت کە کۆی ستوونی (دائن) و (مدین) یەکسانن. دۆزینەوە و ڕاستکردنەوەی هەڵەکان لە ڕاپۆرتێکدا دەکرێت کاتێکی زۆر بخایەنێت، بەڵام گرنگە دڵنیابین لە وردی و یەکپارچەیی تۆمارە داراییەکانی هەر دامەزراوەیەکی دارایی. بە پەیڕەوکردنی ئەو هەنگاوانەی دەتوانرێت سەرچاوەی ناهاوسەنگیەکە بدۆزرێتەوە و ڕاستی بکاتەوە. بە پەیڕەوکردنی ئەو هەنگاوانە بە وردی، دەتوانرێت تەرازوویەکی پێداچوونەوەی ورد و متمانەپێکراو ئامادە بکەیت، دڵنیا بیت لەوەی کە مامەڵەکان هاوسەنگن و هەڵە ئەگەرییەکان دەستنیشان بکەیت. دەبێت ئەوەش لەبیر نەکرێت کە بەکارهێنانی ئامرازە گونجاوەکان، وەک نەرمەکاڵای ژمێریاری (کۆمپیوتەر و ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان) دەتوانێت پرۆسەکە ئاسانتر و وردتر بکات. هەرچەندە ئامادەکردنی تەرازووی پێداچوونەوە لە سەرەتادا ڕەنگە ئاڵۆز بێت، بەڵام ئەزموون و پراکتیزەکردن دەیکاتە پرۆسەیەکی ئاسان و کارا کە پشتگیری سەرکەوتنی دارایی هەر دامەزاوەیەکی دارایی دەکات. سەرچاوەکان؛ •    وزارة المالیة العراقیة، وزير المالية تستقبل وفد إقليم كردستان للتباحث بشأن رواتب الموظفين الاحد ١٥ كانون الأول ٢٠٢٤؛ https://shorturl.at/GMKVn •    ميزان المراجعة: ما هو وما أهميته في المحاسبة؟، يوليو 21, 2024، أساسيات المحاسبة؛ https://shorturl.at/FPij9 •    ميزان المراجعة: كيفية إعداد ميزان المراجعة خطوة بخطوة؛ https://shorturl.at/Rfb2z •    درەو میدیا؛ وەزارەتی دارایی عێراق: موچەی مانگەكانی (10-11)مان ناردووە، 18/12/204؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16079 •    درەو میدیا؛ وەزیری دارایی هەرێم پێشوازی لە شاندێكی تەكنیكی وەزارەتی دارایی عێراق كردووە، 17/12/204؛ https://shorturl.at/rnIkX

(درەو): دەستپێكردنەوەی جەنگ لە سوریا تیشكی خستەسەر رۆڵی هێزە بیانییەكان لەسەر خاكی ئەو وڵاتە، چونكە لە ساڵی 2011وە هەریەكە لە توركیاو ئێران و روسیاو ئەمریكا هێزی سەربازی خۆیان لە سوریا بڵاوكردوەتەوە، هاوكات ئیسرائیلیش بەشێوەیەكی بەردەوام هێرشی ئاسمانی لەناو خاكی سوریادا ئەنجام دەدات. ئەمانە هەندێك زانیاریی سەرەكین لەبارەی هێزە بیانییەكانەوە لە سوریا یەكەم: توركیا توركیا هێزی لە ناوچەكانی باكوری خۆرئاوای سوریا بڵاوكردوەتەوە، كە لەژێر كۆنترۆڵی ئەو گروپە ئۆپۆزسیۆنانەدایە لە ساڵی 2011وە خۆپیشاندانی ناڕەزایەتییان دژ بە سەرۆك بەشار ئەسەد دەستپێكرد. توركیا پاڵپشتی لە ژمارەیەك لەم گروپانە دەكات.  ئامانجی سەرەكی توركیا لاوازكردنی هێزە چەكدارەكانی كوردە لە سوریا، كە لەكاتی جەنگی ناوخۆیی سوریادا، ناوچەی خۆبەڕێوەبەرێتییان لە سنوری توركیادا بۆخۆیان دروستكردووەو ئەنكەرە ئەزمونەكە بە پارتی كرێكارانی كوردستانەوە دەبەستێتەوە كە خستویەتیە لیستی تیرۆرەوە.  ئامانجێكی تری ئەنكەرە گەڕاندنەوەی نزیكەی (3 ملیۆن) پەنابەری سورییە بۆ وڵاتەكەیان، كە لەماوەی ساڵانی جەنگدا ئاوارەی توركیا بوون و زۆرێكیان لە پارێزگای حەلەبەوە ئاوارە بوون.  لە ساڵی 2016وە تائێستا، توركیا چوار هەڵمەتی سەربازیی لە سوریا ئەنجامداوە، هەڵمەتی یەكەم رێكخراوی داعش و یەكینەكانی پاراستنی گەلی كردە ئامانج كە هێزێكی كوردییە و لەلایەن هاوپەیمانێتییەكی سەربازی ترەوە بەناوی (هێزەكانی سوریای دیموكرات) رێبەرایەتیی دەكرێت.  ساڵی 2017 بوونی سەربازی توركیا لەناو سوریا فراوانتر بوو، ئەمەش دوای ئەوەی توركیا رێككەوتنێكی لەگەڵ روسیاو ئێران ئیمزا كردو بەپێی رێككەوتنەكە هێزەكانی توركیا لە 12 ناوچەی تر لە (ئیدلب) بڵاوەیان پێكرا كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی ئۆپۆزسیۆندایە لە باكوری خۆرئاوای سوریا.  دواترو لە ساڵی 2018دا، توركیا هەڵمەتێكی تری سەربازی ئەنجامدا بۆسەر (عفرین) كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا بوو، لە ساڵی 2019دا هێرشی كردەسەر ئەو ناوچانەی كە لەنێوان هەردوو شاری سەرێ كانی و گرێ سپی لە سنور لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا بوون.  ساڵی دواتریش، توركیا هەزاران سەربازی رەوانەی ئیدلب كرد بۆ بەرگرتن بەو هێرشەی كە حكومەتی سوریا بە پاڵپشتی روسیا بۆسەر هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن ئەنجامیدا.  حكومەتی دیمەشق وەكو "هێزێكی داگیركەر" تەماشای توركیا دەكات.  روسیا روسیا لە ساڵی 2015وە داخڵی ناو ململانێكانی سوریا بوو، ئەمە  گەورەترین دەستوەردانی سەربازیی روسیا بوو لەناوچەی خۆرهەڵاتی لەدوای كەوتنی یەكێتی سۆڤیەتەوە. هێرشە ئاسمانییەكانی روسیا كە لە بنكەی (لازقیە)وە ئاڕاستە دەكران، رۆڵی یەكلاكەرەوەیان هەبوو لەوەی تەرازووی جەنگەكە لە بەرژەوەندی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا بشكێتەوە.  بە هەماهەنگیش لەگەڵ ئێران، بڵاوبوونەوەی سەربازی روسیا لەناو سوریا كە مێژووەكەی بۆسەردەمی جەنگی سارد دەگەڕێتەوە فراوانتر بوو، ئەوەش كاتێك كە یەكێتیی سۆڤیەت بنكەیەكی دەریایی لە شاری (تەرتوس)ی سوریا لەسەر دەریای ناوەڕاست دامەزراند.  بوونی سەربازی روسیا لەسەر خاكی سوریا لەو ناوچانەدایە كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی حكومەتدان، لەكاتی هەوڵەكانیش بۆ هێوركردنەوەی دۆخی شەڕ لە سوریا، پۆلیسی سەربازی روسی بڵاوكرانەوە. كرملین جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە روسیا بەردەوام دەبێت لەسەر پاڵپشتیكردنی ئەسەد. ئێران و هاوپەیمانەكانی ئێران لە ساڵی 2012وە سوپای پاسدارانی رەوانەی سوریا كردووە بەمەبەستی یارمەتیدانی ئەسەد. حزبوڵای لوبنانیش كە لەلایەن تارانەوە پاڵپشتی دەكرێت، رۆڵێكی گەورەی بینی. تاران وەكو هاوپەیمانێكی سەرەكی و لەچوارچێوەی "بەرەی موقاوەمە" تەماشای ئەسەد دەكات، كە بەرەی دژە ئیسرائیل و هەژموونی ئەمریكایە لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.  بەهۆی پەیوەندییەكانی لەگەڵ دیمەشق، تاران توانی هەژموونی خۆی بڵاوبكاتەوە، ئەمەش لەرێگەی رێڕەوێكی وشكانییەوە لە سنوری خۆرئاوای خۆیەوە بۆ ناو عێراق و لەوێشەوە بۆ لوبنان. رۆژی 3ی ئەم مانگە، عەباس عێراقچی وەزیری دەرەوەی ئێران لە چاوپێكەوتنێكدا وتی: ئەگەر دیمەشق داوای بکات، رەنگە تاران بیر لە ناردنی هێز بۆ سوریا بکاتەوە. تاران هەمیشە لەسەر بانگهێشتی حکومەتی دیمەشق، وەک ڕاوێژکارێک ئاماژەی بە رۆڵی هێزەکانی خۆی لە سوریا کردووە. لەپاڵ ئێرانییەكان و چەكدارانی حزبوڵادا، هەندێك گروپی تری شیعەی پاڵپشتیكراو لەلایەن تارانەوە رۆڵی گرنگیان لە ململانێكەی سوریادا هەبووە، ئەمەش ژمارەیەك گروپ لە ئەفغانستان و عێراق دەگرێتەوە.  ئاژانسی (رۆیتەرز) دەڵێ لەكاتی پەرەسەندنی شەڕەوە لەگەڵ ئیسرائیل لە ناوەڕاستی ئۆكتۆبەردا، حزبوڵا چەكدارەكانی خۆی لە سوریا كێشاوەتەوە بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ لوبنان. سەرباری ئەوەی بەر لە زیاتر لە هەفتەیەك گەیشتوەتە رێككەوتنی ئاگربەست لەگەڵ ئیسرائیل، بەڵام هێشتا حزبوڵای لوبنان ئامادەی ناردنی هێز نییە بۆ باكوری سوریا بەمەبەستی پشتیوانیكردن لە سوپای سوریا.  بوونی هێزەكانی ئێران و ئەو هێزانەی تر كە لەلایەن تارانەوە پاڵپشتی دەكرێن لە سوریا، سەرچاوەی نیگەرانییەكی گەورەیە بۆ ئیسرائیل كە دەڵێ ئەمە وایكردووە بەشێوەیەكی بەردەوام هێرشی ئاسمانی لەناو سوریا ئەنجام بدات. ئەمریكا دەستوەردانی سەربازی ئەمریكا لە سوریا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2014، ئەمەش لەرێگەی ئەنجامدانی هێرشی ئاسمانی بۆسەر رێكخراوی داعش، كە لەوسەردەمەدا یەك لەسەر سێی خاكی سوریاو عێراقی كۆنترۆڵ كردبوو.  سەرەتا هێزێكی تایبەتی بچوكی ئەمریكا لە سوریا جێگیركرا بۆ هاوكاری لەگەڵ هێزەكانی سوریای دیموكرات و جەنگ و راوەدونانی چەكدارانی داعش لەو ناوچانەی كە لە باكورو خۆرهەڵاتی سوریا دەستیان بەسەردا گرتبوو.  لەگەڵ نزیكبوونەوەی سەركەوتن بەسەر داعشدا، دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا لە ساڵی 2018دا رایگەیاند، دەیەوێت هێزەكانی ئەمریكا بكێشێتەوە. بەڵام دواتر و بەهۆی ئەو رەخنانەی كە سەبارەت بە كشانەوەكە دروستبوون لەبارەی دروستبوونی بۆشاییەك كە ئێران و روسیا پڕی دەكەنەوە، گۆڕانكاری لە پلانەكەدا كرا. هێشتا هێزەكانی ئەمریكا لەناو سوریا بوونیان هەیەو بەردەوامن لە پاڵپشتیكردنی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (زۆرینەی هێزەكە كوردەو كوردی رۆژئاوای كوردستان رێبەرایەتیی دەكەن).  هێزەكانی ئەمریكا لەناو بنكەی (تەنەف)ی سوریا لە نزیك سنوری ئوردن و عێراق جێگیربوون. حكومەتی سەرۆكی سوریا بوونی هێزەكانی ئەمریكا لەناو خاكی سوریا وەكو "داگیركەر" ناودەبات. ئێستا نزیكەی (900) سەربازی ئەمریكی لەناو سوریادان، زۆرینەیان لە باكوری خۆرهەڵات جێگیربوون.  سەرچاوە: ئاژانسی (رۆیتەرز)