.jpg)
راپۆرتی رۆژنامه‌وانی: هێمن خۆشناو نه‌خۆشكه‌وتنی (سری سوره‌یا ئۆنده‌ر) له‌م كاته‌دا گورزێكی گه‌وره‌یه و زه‌حمه‌تی و ئاسته‌نگی بۆ پڕۆسه‌ی ئاشتی دروست ده‌كات. به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر لایه‌نه‌كانیش مكوڕبن له‌سه‌ر چاره‌سه‌ری سیاسیانه‌ی كێشه‌ی كورد، ئه‌وه دۆزینه‌وه‌ی پڕۆفیلێك بۆ ئه‌وه‌ی جێگای ئۆنده‌ر بگرێته‌وه، پێویستی به كاتێكی درێژ هه‌یه تا ده‌وڵه‌ت و كورد له‌باره‌یه‌وه سازش بكه‌ن. سری سوره‌یا ئۆنده‌ر، جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مانی توركیا و ئه‌ندامی شاندی ئیمڕالی له شه‌وی 15 ئه‌م مانگه (نیسانی 2025) تووشی جه‌ڵته‌ی دڵ بوو، له‌دوای ره‌وانه‌كردنی بۆ نه‌خۆشخانه له ئیستانبۆڵ نه‌شته‌رگه‌ریه‌كی قوڕسی بۆ ئه‌نجامدرا كه (8) كاتژمێری خایاند، سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش هێشتا ژیانی ناوبراو له مه‌ترسی دایه. نه‌خۆشكه‌وتنی سری سوره‌یا به‌م شێوه‌یه، له‌م كاته‌دا پڕۆسه‌ی گفتوگۆی نێوان (ئیمرالی – ده‌وڵه‌ت) رووبه‌ڕوی كێشه‌ی و زه‌حمه‌تی هێجگار زۆر ده‌كاته‌وه. چونكه كه‌سیه‌تی سازشكار و متمانه‌ی پێكراوی ئۆنده‌ر، بۆ هه‌ردوولا زوو به زوو قه‌ره‌بوو ناكرێته‌وه. ئۆنده‌ر خاوه‌ن زمانێكی سازشكارانه‌یه، توانای نزیككردنه‌وه‌ی لایه‌نه ناكۆكه‌كانی هه‌یه، ده‌وڵه‌ت و بزوتنه‌وه‌ی كورد باش ده‌ناسێت، له‌ناو كۆمه‌ڵگای كورد و تورك كه‌سێكی خۆشه‌ویسته و به كه‌سێكی خۆنه‌ویست ناسراوه. له‌ژیانیدا به‌دوای په‌یداكردن و كه‌ڵه‌كه‌كردنی سه‌رمایه و پاره نه‌كه‌وتووه، خاوه‌ن بزنس و به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌ت نیه، كه ئه‌مه‌ش گومانكردن له هه‌وڵه‌كانی بۆ ئاشتی و چاره‌سه‌ری ده‌ڕه‌وێنێته‌وه. (وه‌هاب جۆشكون) مامۆستای زانستی سیاسی له زانكۆی (دیجله) له ئامه‌د له لێدوانێكیدا له‌مباره‌یه‌وه ده‌ڵێـت:" كاك سری له‌ناو پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری له ساڵانی 2012 تا 2015 رۆڵێكی سه‌ره‌كی هه‌بووه. له پڕۆسه‌ی ئه‌مڕۆشدا ئاكته‌رێكی سه‌ره‌كیه. جێ په‌نجه‌ی دیاره له رازیكردنی خه‌ڵك به‌م پڕۆسه‌یه. له ئێستادا تووشی نه‌خۆشیه‌كی ترسناك بووه، نه‌شته‌رگه‌ریه‌كی قوڕسی بۆ كراوه. ئاماده‌نه‌بوونی به‌ڕێز (سری) له‌م ساته‌وه‌خته‌دا دره‌نگخستن و زه‌حمه‌تی بۆ پڕۆسه‌كه دروست ده‌كات". ئه‌و مامۆستایه‌ی زانكۆی دیجله باسی ئه‌و زه‌حمه‌تیانه ده‌كات كه له ئه‌نجامی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر رووبه‌ڕووی پڕۆسه‌ی دیالۆگی نێوان هه‌ردوولا ده‌بنه‌وه:" ئه‌گه‌ر به‌ڕێز ئۆنده‌ر نه‌خۆش نه‌ده‌بوو، شاندی ئیمرالی له‌گه‌ڵ وه‌زیری داد كۆده‌بوونه‌وه و له‌باره‌ی هه‌نگاوه یاسایه‌كانی ئه‌م پرۆسه‌یه گفتوگۆیان ده‌كرد. به‌ڵام نه‌خۆشكه‌وتنی سری سوره‌یا ئه‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌ی دواخست. هه‌روه‌ها نه‌خۆشكه‌وتنی پڕۆسه‌كه دره‌نگ ده‌خات". سری سوره‌یا ئۆنده‌ر كێیه؟ ئۆندەر لە ساڵی 1962 لە شاری ئەدیەمان لەدایکبووە، باوكی یه‌كێك بووه له سیاسیه دیاره سۆسیالیسته‌كانی ئه‌م شاره، ئه‌مه‌ش ئۆنده‌ری له ته‌مه‌نی هه‌رزه‌كاریه‌وه په‌لكێشی ناو دونیای سیاسه‌ت و چه‌پڕه‌وی كردووه. ئۆنده‌ر، سه‌ر به بنه‌ماڵه‌یه‌كی توركه، به‌ڵام له شارێك چاوی به‌دونیا هه‌ڵێناوه كه زۆربه‌ی دانیشتووانه‌كه‌ی كورد بوون. له ژیانیدا سری سوره‌یا ئۆنده‌ر به‌هۆی رێچكه سیاسیه‌كانی كه پێچه‌وانه و دژ به سیسته‌می ده‌وڵه‌ت بووه، چه‌ندین جار ده‌ستگیركراوه و سزادراوه. له ساڵی 1978 كاتێك خه‌ڵكی (مه‌ڕه‌ش) كۆمه‌ڵكوژی ده‌كرێت، ئۆنده‌ر دژ به تاوانه‌كانی ده‌وڵه‌ت به‌شداری له‌خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تیه‌كان ده‌كات، له ئه‌نجامدا په‌لكێشی زیندان ده‌كرێت. بۆ خوێندنی زانستی سیاسی له ساڵی 1980 رووده‌كاته زانكۆی ئه‌نقه‌ره، له‌وێدا مه‌یلی سیاسه‌تكردن له كه‌سیه‌تی ئۆنده‌ر زیاتر چه‌كه‌ره ده‌كات. دوای به‌سه‌ربردنی حه‌وت ساڵ له زینداندا رووده‌كاته ئیستانبۆڵ و ده‌چێته ناو دونیای سینه‌ما و نووسینی سیناریۆی هونه‌ری. تا ساڵی 2010 له بواری هونه‌ردا به‌رده‌وام ده‌بێت و له چه‌ندین فیستیڤاڵدا خه‌ڵات ده‌كرێت و ناوبانگ په‌یدا ده‌كات. له‌دوای سالی 2010 ئۆنده‌ر، له رۆژنامه چه‌پگر و ره‌خنه‌گره‌كانی ناو توركیا ده‌نووسێت، نووسینه‌كانی ره‌نگدانه‌وه‌ی دونیابینی و ره‌وتی چه‌پگری نوێ و سه‌رده‌میانه‌ی ده‌بێت، له بواری دیالۆگكردن له‌گه‌ڵ توێژی ئیسلامی موحافه‌زه‌كار و راستڕه‌و جیاواز ده‌بێت له چه‌پی تورك. ساڵی 2011 له ژیانی سیاسی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر، گۆڕانێكی ریشه‌یی رووده‌دات، كاتێك ناوبراو وه‌كو كاندیدی سه‌ربه‌خۆ له هه‌ڵبژاردنی گشتی ده‌بێته په‌رله‌مانتار. ئه‌مه‌ش زه‌مینه‌ی نزیكبوونه‌وه‌ی ئۆنده‌ر له سیاسه‌تی كوردی ده‌ئافرێنێت. به‌م شێوه‌یه له ساڵی 2013 ئۆنده‌ر سه‌نگه‌ر ده‌گوازێته‌وه ناو پارتی ئاشتی و دیموكراتی (به‌ده‌په) كه سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش و گولته‌ن كیشاناك هاوسه‌رۆكایه‌تی ده‌كه‌ن. هه‌ر له‌و كاته‌شدا ئۆنده‌ر ده‌بێته ئه‌ندامێكی شاندی لایه‌نی كورد له پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ریدا. به‌م هۆیه‌شه‌وه سه‌ردانی ئیمرالی، قه‌ندیل، هه‌ولێر و شوێنی دیكه ده‌كات و وه‌كو سیاسیه‌كی دانوستانكار ده‌ناسرێت. له گه‌یشتنه رێككه‌وتن و ئاماده‌كردنی ده‌قی رێككه‌وتنه‌كه له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی حكوومه‌تی ئاكپارتی له 18 شوباتی 2015، كه دواتر نیگه‌رانی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌رۆك وه‌زیرانی ئه‌و كاته‌ی توركیای لێكه‌وته‌وه و رێككه‌وتنه‌كه جێبه‌جێنه‌كرا، ئۆنده‌ر رۆڵی سه‌ره‌كی ده‌بینێت له داڕشتن و نزیككردنه‌وه‌ی لایه‌نی كوردی و ده‌سه‌ڵاتدارانی ئاكپارتی. به‌ڵام له‌دوای تێكچوونی پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد و ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی شه‌ڕ له نێوان سوپای توركیا و گه‌ریلاكاندا، هه‌وڵه‌كانی ری سوره‌یا ئۆنده‌ر و هاوڕێكانی بێ ئه‌نجام ده‌بن. له ئۆپاراسیۆنی ده‌سه‌ڵاتدارانی ئاكپارتی دژ به ئه‌كته‌ره سیاسیه یاساییه كورده‌كاندا له 6 كانوونی یه‌كه‌می 2018، ئۆنده‌ر، هاوشانی سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش، گولته‌ن كیشاناك، فیگان یوكسه‌كداغ و ئیدریس بالوكه‌ن، به‌تۆمه‌تی (كاری نایاسایی و پروپاگه‌نده بۆ تیرۆر) ده‌ستگیر ده‌كرێت تا له تشرینی یه‌كه‌می 2019 ئازاد ده‌كرێت. له هه‌ڵبژاردنی ئایاری ساڵی 2023 دا جارێكی دیكه ئۆنده‌ر به په‌رله‌مانتاری (پارتی ده‌م) هه‌ڵده‌بژێردرێته‌وه و ئه‌مجاره پۆستی جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مانی توركیا وه‌رده‌گرێت. گومان له‌نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر ده‌كرێت! له مێژووی نزیكی توركیادا، له‌و كاتانه‌ی هه‌وڵی چارهسهركردنی كێشه‌ی كورد یان كێشه‌ی توركیا له‌گه‌ڵ وڵاتانی ده‌وروبه‌ر دراوه، رووداوی گومانلێكراو هاتوونه‌ته ئاراوه و دواتریش په‌رده‌پۆشكراون و پڕۆسه‌ی دۆزینه‌وه‌ی پاڵنه‌ر و بكه‌ر بێ ئه‌نجام بووه. له ساڵی 1993، كاتێك بۆ یه‌كه‌م جار زه‌مینه‌ی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد هاته ئاراوه و دانوستانی ناڕاسته‌وخۆ و نامه گۆڕینه‌وه له نێوان (تۆرگوت ئۆزال) هه‌شته‌مین سه‌ركۆماری توركیا و (عه‌بدولڵا ئۆجالان) رێبه‌ری پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌كه‌كه) دروست بوو، له رۆژی 17 نیسانی هه‌مان ساڵ به شێوه‌یه‌كی گوماناوی (تورگوت ئۆزال) ژیانی له ده‌ستدا. ئه‌مڕۆشی له‌گه‌ڵدا بێت به‌شێك له رای گشتی توركیا و كورد پێیانوایه له پای هه‌وڵه‌كانی بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ئۆزال ژه‌هر خوارد كراوه. هه‌روه‌ها له 19 كانوونی دووه‌می ساڵی 2007 رۆژنامه‌نووسی ئه‌رمه‌نی (هیراند دینك) و سه‌رنووسه‌ری رۆژنامه‌ی (ئه‌گۆس) له‌و كاته‌ی ناوبژیوانی له نێوان حكوومه‌تی توركیا و ئه‌رمه‌نستان ده‌كرێت بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی نێوانیان له كرده‌وه‌یه‌كی بكه‌ر نادیار، له گه‌ڕه‌كێكی قه‌ره‌باڵغی ئیستانبۆڵ كوژرا. هه‌رچه‌نده ده‌سه‌ڵاتی ئاكه‌په خاوه‌ن له رۆژنامه‌نووسی ناوبراو ده‌ركه‌وت و به‌ڵێنیدا پاڵنه‌ر و ده‌ستی پشت تاوانه‌كه ئاشكرا بكات، به‌ڵام ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت ورده‌كاریه‌كانی ئه‌م تاوانه ئاشكرا نه‌كران و بكوژ ده‌ستگیرنه‌كرا. ئه‌و دوو رووداوه و چه‌ند رووداوی دیكه‌ی له‌م شێوه‌یه هۆكاره بۆ ئه‌وه‌ی به‌شێك له رای گشتی توركیا له‌ناویاندا كوردیش گومان له نه‌خۆشكه‌وتنی (سری سوره‌یا ئۆنده‌ر) بكات. له لای خۆی كۆما جڤاكێن كوردستانێ (كه‌جه‌كه) گومانه‌كانی ناشارێته‌وه داوا ده‌كات لێكۆڵینه‌وه له چۆنیه‌تی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر بكرێت. له به‌یاننامه‌یه‌كدا له رۆژی هه‌ینی رابردوو (18 نیسانی 2025) كه‌جه‌كه هه‌وڵیداوه نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر، به رۆژه‌ڤبوونی پرسی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ببه‌ستێته‌وه. دوورنیه گومانی كه‌جه‌كه له‌و ده‌نگۆیانه سه‌رچاوه بگرێت كه سه‌باره‌ت به دۆخی سوریا و رۆژئاوای كوردستان بڵاوده‌كرێنه‌وه. به گوێره‌ی ئه‌م ده‌نگۆیانه له ئێستادا ئه‌مریكیه‌كان هه‌وڵده‌ده‌ن سه‌رباره‌ت به سوریا ناكۆكیه‌كانی ئیسرائیل و توركیا خاو بكه‌نه‌وه. باس له‌وه ده‌كرێت كه ئه‌مریكیه‌كان پێشنیاریان كردووه، باشووری سوریا له‌ژێر هه‌ژموونی ئیسرائیل بێت و باكووره‌كه‌شی بۆ توركیا بێت. به‌و پێیه‌ی سیسته‌م و دونیابینی (په‌كه‌كه و كه‌جه‌كه) له‌سه‌ر گومان كردن بونیادنراوه، دوورنیه قه‌ندیل پێیوابێ كه ده‌وڵه‌تی توركیا زه‌مینه‌ی په‌شیمانبوونه‌وه له پڕۆسه‌كه خۆش ده‌كات و به‌نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر، بخوازێت پڕۆسه‌كه تێكبدات. چڕ كردنه‌وه‌ی هێرشه‌كانی سوپای توركیا له‌م رۆژانه‌ی دوای بۆ سه‌ر قه‌ندیل و بادینان، هه‌روه‌ها بڵاوكراوه‌كانی سوپای توركیا له رێگای فڕۆكه له چیای ئاسۆس كه داوا له گه‌ریلاكان ده‌كات خۆیان راده‌ستی ده‌وڵه‌تی توركیا بكه‌ن، تا راده‌یه‌ك پاڵپشته بۆ گومانه‌كانی كه‌جه‌كه. كێ جێگای (ئۆنده‌ر) ده‌گرێته‌وه له‌ناو شاندی ئیمرالی؟ راپۆرته پزیشكیه‌كان ده‌رباره‌ی دۆخی ته‌ندروستی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر هیوابه‌خش نین. ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ خۆیدا پرسیاری كێ جێگای ئۆنده‌ر ده‌گرێته‌وه، له‌ناو شاندی ئیمرالی؟ دێنێته گۆڕێ. كه‌ناڵه جۆراوجۆره‌كانی میدیای تورك، گفتوگۆ له‌سه‌ر چه‌ند ناوێك ده‌كه‌ن كه گوایه یه‌كێكیان جێگای ئۆنده‌ر له‌ناو شاندی ئیمرالی ده‌گرێته‌وه. به‌ڵام پارتی یه‌كسانی و دیموكراتی گه‌لان (پارتی ده‌م) به توندی ئه‌م ده‌نگۆیانه ره‌تده‌كاته‌وه و له به‌یاننامه‌یه‌كیدا رۆژی یه‌كشه‌ممه (20 نیسانی 2025) له‌مباره‌یه‌وه ده‌ڵێت:" ده‌نگۆی كه‌سێكی دیكه شوێنی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر له‌ناو شاندی ئیمڕالی ده‌گرێته‌وه دووره له راستی. پارتیمان له‌مباره‌یه‌وه گفتوگۆی ناوخۆیی كردووه، ئه‌وله‌ویه‌تمان له ئێستادا باشبوونی ته‌ندروستی هاوڕێمان سری سوره‌یا ئۆنده‌ره. ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیشی هه‌یه به كۆبوونه‌وه له‌گه‌ڵ وه‌زیری داد، به‌هۆی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر و گیرسانه‌وه‌ی په‌روین بۆڵدان له نه‌خۆشخانه له‌گه‌ڵ هاوڕێمان ئۆنده‌ر، هه‌ردوو هاوسه‌رۆكی گرووپی په‌رله‌مان گولستان كلچ و سه‌زایی ته‌مه‌لی ئه‌م ئه‌ركه له ئه‌ستۆ ده‌گرن". له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له ئێستادا له‌ناو رای گشتی توركیا و میدیاكانیدا ناوی هه‌ریه‌ك له تونجار باكیرهان هاوسه‌رۆكی (پارتی ده‌م)، جه‌نگیز چاندار رۆژنامه‌وان و په‌رله‌مانتاری ئه‌م پارته و چه‌ند ناوێكی دیكه‌ش ده‌كرێت كه له‌وانه‌یه شوێنی ئۆنده‌ر بگرنه‌وه. له‌مباره‌یه‌وه مامۆستای زانكۆی وه‌هاب جۆشكون ده‌ڵێت:" پێموایه نه‌خۆشكه‌وتنی به‌ڕێز ئۆنده‌ر، نابێته هۆی راگرتنی پڕۆسه‌كه، به‌ڵكو به‌رده‌وام ده‌بێت. به‌رپرسانی پارتی ده‌م و ئاكه‌په جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه كه ئه‌م پڕۆسه‌یه ئیراده‌یه‌كی سیاسی له پشته و به‌ند نیه به هه‌بوون و نه‌بوونی كه‌سه‌كانه‌وه". له‌باره‌ی ئه‌م ناوانه‌ی گفتوگۆشیان له‌سه‌ر ده‌كرێت بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی سوره‌یا ئۆنده‌ر، ئه‌م مامۆستایه‌ی زانكۆ ده‌ڵێت:" ئه‌گه‌رێكی زۆره ئه‌و رۆڵه‌ی به‌ڕێز سری له ئه‌ستۆی گرتبوو، به ئه‌كته‌رێكی دیكه‌ی سیاسی بسپـ‍ێردرێت. له‌باره‌ی كێ جێگای ده‌گرێته‌وه له‌ناو رای گشتی پێشبینی چه‌ند كه‌سێك ده‌كرێت. بۆ نموونه ناوی تونجار باكیرهان هاوسه‌رۆكی پارتی ده‌م له‌سه‌ر زمانه. بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی سری تونجار نزیكترین و به‌رچاوترینیانه". هه‌ر له‌مباره‌یه‌وه وه‌هاب جۆشكون به‌م شێوه‌یه درێژه به قسه‌كانی ده‌دات:" باسی ئه‌حمه‌د تورك ده‌كرێت به‌ڵام دۆخی ته‌ندروستی رێگای نادات. ناو جه‌نگیز چاندار ده‌هێندرێت بۆ ئه‌م مه‌به‌سته كه له ئێستادا په‌رله‌مانتاری دیاربه‌كره، كه له ئاستی توركیادا باشترین رۆژنامه‌نووسه به كێشه‌ی كورد ئاشنا بێت. له كاتی خۆیدا دۆستێكی زۆر نزیكی جه‌لال تاڵه‌بانی بووه. به‌ر له 10 ساڵ راپۆرتێكی ئاماده كردووه به ناونیشانی (په‌كه‌كه له شاخه‌كان چۆن دێته خواره‌وه)، له‌باره‌ی چۆن چاره‌سه‌ری به‌دیدێت زانا و به توانایه". جگه له‌م سێ ناوه‌ش، ناوی هه‌ریه‌ك له ئولوچ سارۆهان په‌له‌مانتاری پارتی ده‌م و سه‌زایی ته‌مه‌لی هاوسه‌رۆكی پێشتری (هاداپ) ده‌هێندرێت بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی ئۆنده‌ر. به‌ڵام دانانی كه‌سێك له شوێنی ئۆنده‌ر، پێویستی به سازشی كورد و ده‌وڵه‌ت هه‌یه! كه ئه‌مه‌ش پێویستی به كات و ئه‌رگومێنتی جیاواز هه‌یه تا له‌سه‌ر یه‌كێك له‌م ناوانه یان ناوێكی دیكه رێكده‌كه‌ون.
درەو: بەرپرسێکی باڵای کورد، بە ئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاندووە، کوردانی سوریا بڕیارە داوای سیستمێکی فیدراڵی بکەن لە سوریای دوای ئەسەد، کە ڕێگە بە دەسەڵاتی ئۆتۆنۆمی و سەرپەرشتیكردنی هێزە ئەمنییەکانی ناوچەکە بدات، وەك جەختكردنەوە لەسەر دیدگای نا ناوەندێتی، کە سەرۆکی کاتی سوریا دژایەتی دەکات. داواکاریی بۆ حوکمڕانی فیدراڵی، گوڕوتنێكی گەورەی پەیداكرد دوای بڵاوبونەوەی نیگەرانی لەناو کەمینەکانی سوریا، لەبەرامبەر کوشتنی بە کۆمەڵی عەلەوییەکان لە مانگی رابردودا، ئەوە لەكاتێكدا، گروپە کوردییەکان ئەحمەد شەرع، سەرۆک کۆماری کاتی و گروپە ئیسلامییەکەی تۆمەتبار دەکەن بە پیادەكردنی رێڕەوێكی هەڵە بۆ سوریای نوێ و قۆرخکردنی دەسەڵات. سەرچاوە کوردییەکان رایانگەیاندووە، پارتە کوردییەكانی سوریا، لەنێویاندا هێزی باڵادەست لە باکوری رۆژهەڵاتی وڵاتەكە، کە لەلایەن کوردەکانەوە بەڕێوەدەبرێت، مانگی رابردوو لەسەر دیدێکی سیاسی هاوبەش - لەنێویاندا فیدراڵیزم – رێککەوتوون، كە تا ئێستا بە فەرمی رایاننەگەیاندووە. بەدران چیا کورد، بەرپرسی باڵای ئیدارەی خۆسەر، بە ئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاند، سەرجەم گروپە کوردستانییەکان لەسەر "دیدێکی سیاسی هاوبەش" رێککەوتوون، کە جەخت لەسەر پێویستی "سیستەمێکی پەرلەمانی فیدراڵی، فرەیی، دیموکراسی" دەکاتەوە. لێدوانە نوسراوەکانی چیا کورد لە وەڵامی پرسیارەکانی رۆیتەرزدا، بە یەکەمجار دادەنرێت كە بەرپرسێکی ئیدارەی خۆسە بە رابەرایەتی کورد جەخت لە ئامانجی فیدرالیزم بکاتەوە، دوای ئەوەی لە مانگی رابردودا لایەنە کوردییەکان لەسەری رێککەوتن. ئیدارەی خۆسەری کوردی، بەردەوام خۆی لە وەسفکردنی وشەی "فیدراڵیزم" وەك ئامانج بەدوورگرتووە، لەبری ئەوە داوای نا ناوەندێتی كردووە. شەرع دژایەتی خۆی بۆ سیستمی فیدراڵی راگەیاندووەو، لە مانگی كانونی دووەمدا بە رۆژنامەی ئیکۆنۆمیستی راگەیاندبوو، ئەو سیستەمە لەلایەن جەماوەرەوە پەسەندكراونییەو لە بەرژەوەندی سوریادا نییە. چیا کورد ئاماژەی بەوەکردووە، پرسی بنەڕەتی بۆ سوریا، پاراستنی تایبەتمەندی ئیداری و سیاسی و کلتوری هەر ناوچەیەكە، کە پێویستی بە ئەنجومەنی یاسادانانی ناوخۆیی لەناو ناوچەكە، لەگەڵ دەستە جێبەجێکارەکان بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری ناوچەکەو هێزە ئەمنییەکانی ناوخۆش سەر بەوان دەبێت، پێویستە ئەمە لە چوارچێوەی دەستوری سوریادا دابنرێت. مانگی رابردوو، پەیەدە لەگەڵ ئەنجومەنی نیشتمانی کورد (ENKS) کۆبووەوە، کە گروپێکی رکابەری کوردی سوریایە و بە پشتیوانی یەکێک لە پارتە کوردییە سەرەکییەکانی عێراق، پارتی دیموکراتی کوردستان بە سەرۆکایەتی بنەماڵەی بارزانی دامەزراوە، پارتی دیموکراتی کوردستان پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ تورکیا هەیە. سلێمان ئۆسۆ، سەرۆکی ENKS رایگەیاند، پێشبینی دەکات تا کۆتایی مانگی نیسان دیدگای هاوبەشی کورد لە کۆنگرەیەكدا رابگەیەندرێت. وتیشی، پێشهاتەکانی سوریا لەدوای روخانی ئەسەدەوە وایکردووە، زۆرێک لە سورییەکان سیستەمی فیدراڵی وەک "چارەسەرێکی گونجاو" ببینن. ناوبراو ئاماژەی بۆ هێرشکردنە سەر عەلەوییەکان و بەرەنگاربونەوەی دەسەڵاتی ناوەندی لەناو کەمینەی دروزەکان و راگەیاندنی دەستوری حکومەتی نوێ كردووە، کە ئیدارەی کوردی دەڵێت، ناکۆکە لەگەڵ فرەچەشنی سوریا. جاڕنامەی دەستوری دەسەڵاتی فراوانی بەشەرع بەخشیوە و شەریعەی ئیسلامی وەک سەرچاوەی سەرەکی یاسادانان چەسپاندووە، زمانی عەرەبیشی وەک زمانی فەرمی سوریا ناساند، هیچ ئاماژەیەک بە زمانی کوردی نەکراوە. ئۆسۆ وتی: پێمان وایە چارەسەری گونجاو بۆ پاراستنی یەکگرتویی سوریا سیستمێکی فیدراڵییە، بەوپێیەی سوریا وڵاتێکە چەندین نەتەوە و ئایین و مەزهەبی تێدایە. "کاتێک دەچینە دیمەشق، بە دڵنیاییەوە بۆچوون و داواکارییەکانمان دەخەینەڕوو".
تۆڕی هاوپەیمانی ١٩، سلێمانی: لە مانگی ئاداردا، ناڕەزایی جەماوەریی بەرفراوان، وەک مانگرتنی مامۆستایان و فەرمانبەرانی ناڕازی، نەبوو. گردبوونەوەی ناڕەزایی بەرامبەر نەدانی مووچە بە رێژەی ٩١٪ کەمی کردووە و هیچ گردبوونەوەیەک لەگەڵ یان دژی پرۆسەی بەبانکیکردن ئەنجام نەدراوە. دیارترین خۆپیشاندان لە سلێمانی بۆ مافی ژنان رێکخراوە و لە هەولێر دوو چالاک دەستگیر کراوون. بەپێی پێوەرەکانی مافەکانی مرۆڤ، پێویستە هەموو کەس بەبێ ترس لە تۆڵەسەندنەوە و دوور لە سانسۆر، بتوانن گوزارشت لە بیروڕای خۆیان بکەن و رێز لە مافی ئازادیی گردبوونەوەی ئاشتیانە و ئازادیی رادەربڕین بگیرێت. ئەمەش نیشاندەری ئاستی پابەندبوونی ئەو کۆمەڵگایەیە بە مافەکانی مرۆڤ بە گشتی. مانگی ئادار کە بە مانگی بۆنەکان لە باشووری کوردستان هەژمار دەکرێت، وەک یادی راپەڕین، رۆژی جیهانیی ژنان، جەژنی نەورۆز، تێیدا (١٢) گردبوونەوە و خۆپیشاندان ئەنجام دراون. ناڕەزاییەکان بەراورد بە مانگی شوبات کە (٥٤) چالاکی بوون، بە رێژەی (٧٨٪) کەمیان کردووە. بەپێی بەدواداچوونی تۆڕەکە، لە شارەکانی هەڵەبجە و دهۆک هیچ چالاکییەکی ناڕەزایی رێکخراو تۆمار نەکراوە. هەر (١٢) چالاکییەکە لە شارەکانی هەولێر و سلێمانی بوون؛ (٧) چالاکی لە سلێمانی و (٥) چالاکی لە هەولێر بوون. داخوازییەکان بەم شێوەیە بوون: (٤) بۆ مافەکانی ژنان، (٣) بۆ خزمەتگوزاری، (٢) بۆ مووچە. ئەو (٣) چالاکییەی دیکە دژ بە سیستمی تەندروستی، بۆ مافی خاوەن پێداویستیی تایبەت، و ئازادیی رۆژنامەگەری بوون. بەپێچەوانەی مانگی رابردوو (شوبات) کە زۆرینەی چالاکیی و ناڕەزاییەکان بۆ مووچە رێکخرابوون و ژمارەیان (٢٢) چالاکی بوو، ئەم مانگە (ئادار) تەنها دوو گردبوونەوەی ناڕەزایی بۆ مووچە رێکخراوە، بەمەش ناڕەزاییەکان لەسەر مووچە بە رێژەی (٩١٪) کەمیان کردووە. هیچ گردبوونەوەیەک (لەگەڵ) یان (دژ) بە پرسی بەبانکیکردن ( هەژماری من) ئەنجام نەدراوە. گەورەترین و فراوانترین خۆپیشاندانی مانگی ئادار لە شاری سلێمانی بەڕێوە چوو، کە لەلایەن رێکخراوەکانی ژنانەوە رێکخرا بوو. بەشداربووان لە سەرەتای شەقامی سالم (باخی گشتی) تا (سەهۆڵەکە) بە رێپێوان دروشمیان بۆ یەکسانی بەرز کردبووەوە و هوتافیان ده‌گوته‌وه، بەبێ روودانی هیچ بەرکەوتنێک لە نێوان بەشداربووان و هێزی ئەمنی. ئێوارەی ٢٠ی ئاداری ٢٠٢٥، ئاسایشی هەولێر چالاکوان (هاوڕێ عەبدوڵا سابیر) ناسراو بە (هاوڕێ کوردی) و پاشان (زیوەر محەمەد) ناسراو بە (زیوەر گەردی) لە گەڕەکی نەورۆز دەستگیر کرد، بەبێ ئەوەی هیچ دەزگایەکی رەسمی روونکردنەوەیەک لەسەر هۆکاری دەستگیرکردنیان بدات. تۆڕی هاوپەیمانی ١٩، بەدواداچوونی بۆ کەیسی دەستگیرکراوان کرد. بەپێی زانیارییەکانی ئێمە، "تۆمەتەکەیان پەیوەندیی بە بانگهێشتکردنی هاونیشتیمانیانەوە بووە لەڕێی تۆڕی کۆمەڵایەتییەوە بە مەبەستی بەشداری لە ئاهەنگی نەورۆز کە ساڵانە لە ٢٠ی ئازار لە چیای قەندیل رێکدەخرێت". هاوڕێ کوردی، وێنەی بانگهێشتنامەی "کۆمیتەی ئامادەکاریی نەورۆزی قەندیل"ی لە لاپەڕەی خۆی لە فەیسبووک بڵاوکردبووەوە و لەسەری نووسیبووی: "خۆشەویستانم لە شاری هەولێر". تێیدا دەڵێت: "بۆ نەورۆزی ئەمساڵ لە شاری هەولێر ئۆتۆمبێلی گواستنەوە (پاس) دابین کراوە بە خۆڕایی، هەر کەسێک دەیەوێت بەشدار بێت لە ئاهەنگی نەورۆز دەتوانێت پەیوەندیم پێوە بکات." تۆڕی هاوپەیمانی ١٩ بۆ بەرەوپێشبردن و پاراستن و چاودێریکردنی مافی ئازادیی ڕادەربڕین لە هەرێمی کوردستانی عێراق بەردەوام دەبێت، جەخت دەکاتەوە لە دەستەبەرکردنی رێزگرتن لەو مافە وەک لە ماددەی ١٩ی جاڕنامەی گەردوونیی مافەکانی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکاندا هاتووە.
(درەو): بەراورد بە شوباتی ئەمساڵ، لەدوای بانگەوازی ئاشتییەوە، هێرشەكانی توركیا بۆسەر هێزەكانی پارتی كرێكاران لە هەرێمی كوردستان لە مانگی ئازاردا بەرێژەی 21% كەمیكردووە، بەڵام توركیا سوپاكەی لە خاكی هەرێم نەكشاندوەتەوە، ئەمە بەگوێرەی راپۆرتی (تیمەکانی دروستکەری ئاشتی کۆمەڵگە CPT هەرێمی کوردستانی عێراق). دەقی راپۆرتەكە: بەردەوامی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە هەرێمی کوردستان لەدوای ڕاگەیاندنی ئاگربەستی تاکلایەنەی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) لە ١ی ئاداری ٢٠٢٥دا، لە وەڵامی بانگەوازی ئاشتی ڕێبەری دەستگیرکراوی پەکەکە عەبدوڵڵا ئۆجەلان و لەدوای دەستپێشخەری ئاشتی، دەوڵەت باخچەلی سەرۆکی پارتی بزووتنەوەی نەتەوەپەرستی مەهەپەو پشتیوانی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان، سەرۆک کۆماری تورکیا بۆ پڕۆسەی چارەسەری ئاشتییانە، پارتی کرێکارانی کوردستان ئاگربەستی تاکلایەنەی بەرامبەر بە سوپای تورکیا ڕاگەیاندو ئامادەیی حزبەکەی بۆ خۆهەڵوەشاندنەوە دەربڕی بەمەرجی ئامادەیی عەبدوڵڵا ئۆجەلان لەکۆنگرەی حزبەکەدا بۆ دروستکردنی بڕیار لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە. لە ڕۆژی ڕاگەیاندنی ئاگربەستی تاکلایەنەی پەکەکەو بەدرێژایی مانگی ئادار، سوپای تورکیا ١١٨ بۆردوومان و هێرشی بۆسەر هەرێمی کوردستان ئەنجامداوە. لەم ژمارەیە، ٨٦ هێرشیان، هێرشی ئاسمانی بوون. ٢١ هێرش لە ڕێگەی تۆپباران و ١٠ هێرش لە ڕێگەی هەلیکۆپتەرەوە بووە. هەر لە مانگی ئاداردا، سوپای تورکیا هێرشێکی بە بەکارهێنانی تی ئێن تی ئەنجامداوە. لەبەرامبەر هێرشەکانی تورکیا لە مانگی ئاداردا، پارتی کرێکارانی کوردستان ٩ جار وەڵامی هێرشەکانی داوەتەوە. لە وەڵامی یەکێک لە هێرشەکاندا، چەکدارانی پەکەکە لە ڕۆژی ١٦ی ئادارادا، فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی تورکیان لە جۆری "ئاکنجی"، لە گوندی سۆفیانی سەر بە ناحیەی بنگرد، لە قەزای دوکان لە پارێزگای سلێمانی خستە خوارەوە. داتاو ژمارەی هێرشەکانی سوپای تورکیا لە مانگی ئاداردا، ئەوە نیشاندەدەن کە سوپای تورکیا لە هێرش و بۆردوومانەکانی بۆسەر هەرێمی کوردستان بەردەوام بووەو ڕێژەی هێرشەکان بڕێک کەمی کردووە. هێرشەکانی سوپای تورکیا لە مانگی ئاداردا، بەراورد بە مانگی کانوونی دووەم بە ڕێژەی ١٢٪ کەمی کردوووە. هەروەها بەراورد بە مانگی شوبات، ٢١٪ کەمی کردووە. چاوەڕواندەکرا لەدوای خوێندنەوەی بانگەوازی ئاشتی عەبدوڵڵا ئۆجەلان، ڕێژەی هێرش و بۆردوومانەکانی سوپای تورکیا بەڕێژەیەکی بەرچاو کەمببێتەوە، بەڵام بە پێچەوانەوە، هەفتەی یەکەمی دوای ڕاگەیاندنی بانگەوازەکە، ژمارەی هێرش و بۆردوومانەکانی سوپای تورکیا بەراورد بە دواین هەفتەی پێش ڕاگەیاندنی بانگەوازەکە، بە ڕێژەی ١٤٥٪ زیادیکرد. بەگشتی هەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆک لە مانگی ئاداردا زۆرترین جار بە ئامانجگیراون. سوپای تورکیا ٥٥ هێرشی بۆ سەر سنوری پارێزگای هەولێرو ٥١ هێرشی تری بۆ سەر سنوری پارێزگای دهۆک ئەنجامداوە. سنوری پارێزگای سلێمانیش لە مانگی ئاداردا، ١٢ هێرش و بۆردوومانی کراوەتە سەر. ئەمە لەکاتێکدا لە مانگی ئاداردا، هیچ هێرش و بۆردوومانێک بۆسەر سنوری پارێزگای موسڵ ئەنجامنەدراوە. لە مانگی ئاداردا، ڕێژەی بۆردوومانەکان بۆ سنوری سەرجەم پارێزگاکان بێجگە لە سنوری پارێزگای هەولێر کەمیکردووە. ژمارەی هێرش و بۆردوومانەکان بۆسەر سنوری پارێزگای هەولێر لە مانگی ئاداردا بەراورد بە مانگی شوبات، بە ڕێژەی ١٢٠٪ زیادیکردووە. هەروەها لەگەڵ کەمبوونی ژمارەی هێرش و بۆردوومانەکانیشدا، ڕێژەی بەکارهێنانی هەلیکۆپتەر لە هێرشەکاندا زیادیکردووە بە شێوەیەک لە مانگی ئاداردا، سوپای تورکیا ١٠ جار هەلیکۆپتەری لە هێرشەکانیدا بەکارهێناوە، ئەمە لە کاتێکدا لە مانگی شوباتدا، سوپای تورکیا تەنیا ١ جار هەلیکۆپتەری بەکارهێناوە. سەرباری ئەمانە، سوپای تورکیا لە ساڵی ٢٠٢٥دا، لەڕیگەی بەکارهێنانی ماددەی تەقەمەنی وەکو تی ئێن تی، هەروەها بۆردوومانی ڕاستەوخۆوە ئەشکەوتە سروشتییەکانی نزیک بارەگا سەربازییەکانی لە هەرێمی کوردستاندا بە ئامانجدەگرێت و خاپوریان دەکات، لەکاتێکدا ئەو ئەشکەوتانە لە ژێر دەسەڵات و کۆنتڕۆڵی چەکدارانی پەکەکەدا نین. بۆ نموونە، لە ٢٥ی ئاداردا، سوپای تورکیا، لەڕێگەی بەکارهێنانی تی ئێن تییەوە ٥ ئەشکەوتی لە گوندی سگیرێ لە قەزای ئامێدی تەقاندەوە. ئەو ئەشکەوتانە، سروشتی بوون و تونێلی دەستکردو دروستکراوی چەکدارانی پەکەکە نەبوون، بەڵام بەهۆی مەترسی بەکارهێنانیان لەلایەن پەکەکەوە، سوپای تورکیا هەر پێنج ئەشکەوتە سروشتییەکەی تەقاندەوە. هەر لەم ساڵیشدا و لە ٢٢ی شوباتدا، سوپای تورکیا بۆردوومانی ئەشکەوتی شێخی کرد لە گوندی بەلاڤەی سەر بە قەزای ئامێدی، کە یەکێکە لە شوێنەوارە گرنگەکانی ناوچەکەو وەکو شوێنێکی دێرینی سەردەمی شۆڕشی یەکێک لە سەرکردە دیارەکانی کورد سەیرکراوە. لە ڕۆژی ٢٦ی ئاداردا، هەواڵی کشانەوەی سەربازانی تورکیا لە بنکە سەربازییەکانی گەلی رەشاڤە لە ناحیەی دێرەلوک بڵاوبۆوە. بەڵام ئەمە تەنیا دەنگۆ بوو. سوپای تورکیا لە ڕێگەی ٢٥ کامیۆنی سەربازییەوە ئاڵوگۆڕی سەربازەکانی ئەنجامدابوو و، ئەمەش لەلایەن بەشێک لە میدیاکانەوە وەکو کشانەوەی سەربازانی تورکیا بڵاوکراویەوە، لە کاتێکدا تەنیا ئاڵوگۆڕ بە سەربازەکان کرابوو و سوپای تورکیا لە هیچ بنکەو بارەگایەکی لە هەرێمی کوردستاندا نەکشاوەتەوە. لە ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٥ەوە تاوەکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢٥، سوپای تورکیا بەلایەنی کەمەوە ٤٠٤ هێرش و بۆردوومانی لە هەرێمی کوردستاندا ئەنجامداوە. لە ئەنجامی ئەو هێرش و بۆردوومانانەدا، ٤ هاوڵاتی مەدەنی شەهیدبوون و ٢ هاوڵاتی تری مەدەنیش برینداربوون. بەردەوامی هێرش و ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان ژیانی هاووڵاتییانی مەدەنی ناوچەی کاریگەر بە شەڕو بۆردوومانەکانی خستۆتە مەترسییەوە. بەتایبەت ژیانی ئەو هاوڵاتی و گوندنشینانەی کە بژێوی ژیانیان لەسەر کشتوکاڵکردنە و لە وەرزی بەهاراندا بۆ کۆکردنەوەی گژو گیای خۆڕسک ڕوودەکەنە چیاکان بەردەوام لەمەترسیدایە. تیمی کوردستانی عێراقی ڕێکخراوی CPT، داوای ڕاگرتنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی دەوڵەتی تورکیا لە هەرێمی کوردستاندا دەکات و بانگەواز لە هەردوولای ئەو شەڕ و ململانێیانە دەکات کە لەڕێگەی بەشداری چالاکانە لە پڕۆسەی ئاشتیدا کێشەو ململانێکانیان کۆتایی پێبهێنن و چیتر ژیان و ئاسایشی هاوڵاتیانی مەدەنی و گوندنشینان، لە هەرێمی کوردستاندا نەخەنە مەترسییەوە. تیمەکانی دروستکەری ئاشتی کۆمەڵگە CPT هەرێمی کوردستانی عێراق ٣ی نیسانی ٢٠٢٥
م. عیرفان عەلی عەبدولعەزیز- رابەری گشتی بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستان سەرزەمینی دیجلەو فورات، ئەو سەرزەمینەیە كە بەدرێژایی میژووی مرۆڤایەتیی گرنگی خۆی هەبووە، لەم سەرزەمینەدا (كە یۆنانییەكان بە میزۆپۆتامیا ناویان بردووە)، بۆیەكەم جار مرۆڤ 6000 ساڵ لەمەوبەر دركی بە پێكەوە ژیان كردو یەكەمین كانتۆنی مرۆیی پێكهێنا كە تیایدا جۆرێك لە ڕێكخستنی كۆمەڵایەتی سەرەتایی پێوەدیاربوو. هەر لەم سەرزەمینەدا بۆ یەكەمجار مرۆڤ بیری لەوە كردەوە كە لەسەر دیواری ئەشكەوتەكان و بەردی شاخەكان یاداشتەكانی خۆی تۆماربكات و زمانی نووسین دابهێنێت، كە ئەمڕۆ گرنگترین و تاكە سەرچاوەی باوەڕپێكراوە بۆ تێگەشتن لە مێژووی كۆن. بازنەی ژیارو ژیواری دیجلەو فورات وایلێهات لە ئێرانی گەورە تا ڕووباری جەیحون، شامی گەورە تا فەلەستین و میسر، ئەنازۆڵی گەورە تا یۆنان، دورگەی عەرەب تا یەمەن بگرێتەوە، دواتریش بازنەكە هێندە فراوان بوو كە هەموو سەر زەوی داپۆشی. 4000 ساڵ لەمەوبەر دانیشتوانی ئەم سەرزەمینە بیریان لەوەكردەوە كە چۆن كات ڕێكبخەن، بۆ ئەم مەبەستەش سودیان لە مانگ و خۆرو كاتژمێری ئاوی و ئوسترلاب وەرگرتووە. گەلانی ئەم سەرزەمینە چەندین ڕۆژ ژمێری تایبەت بە خۆیان داهێنا لەوانە ڕۆژ ژمێری ئێرانی، ڕۆمی، چینی و دواتریش زاینی. ڕۆژە گرنگە چارەنووسسازەكان لەمێژووی هەر گەلێكدا بونەتە سەرەتای مێژوو و سەری ساڵی تازەی ئەو گەلە كە لەو ڕۆژەدا دڵخۆشیی و جەژن و شادییان گێڕاوە. لە سەردەمی ئیسلامیشدا پێشەوای موسوڵمانان (عومەر كوڕی خەتاب) ڕەزای خوای لێبێت بۆ یەكەم جار دوای راوێژكردن بە زانایانی صەحابە (رەزای خوایان لێبێت) ڕێكەوتن لەسەر ئەوەی كە كۆچ و هیجرەتی پێغەمبەر "علیە الصلاە والسلام" لە مەككەوە بۆ مەدینە بكرێتە سەرەتای مێژووی ئیسلامیی، بەڵام لە ڕۆژ و مانگدا دەستكاری نەكرد هەر ئەو مانگ و ڕۆژەی سەردەمی جاهیلی بەكاربرد واتە مانگی موحەڕەم بووبە مانگی یەكەمی ساڵی هیجریی، ئەمەیش دەرسێكی گرنگ بوو لە دەرسەكانی زانستی (مقاصدی شەرعی) كە حەزرەتی عومەر خوا لێی ڕازیبێت خۆی دامەزرێنەرییەتی. 400 ساڵ دواتر و لەسەردەمی جەلالەدین مەلەكشای سەلجوقی، زانا پایە بەرزەكانی بیركاری و گەردوونناسی كۆكرانەوەو بیر لە دانانی ڕۆژ ژمێرێكی تری ئیسلامی كرایەوە كە بە پێوانەی خۆر بێت نەك مانگ چونكە بۆ پێوانەو ژیانی ڕۆژانەی خەڵك خۆر زۆر ورد ترە لە مانگ. ڕۆژ ژمێری "هیجری شەمسی" بە وتەی گەردوونناسان وردترین و دەقیقترین ڕۆژمێری سەر گۆی زەوییە بە بەراورد بەڕۆژ ژمێری زایینی ئێستاش نەك كۆن.! ڕۆژ ژمێری هیجری شەمسی هەر 3.800000 ملیۆن ساڵ یەك ساڵ پێش و پاش ئەكات، بەڵام ساڵی زاینی 3.300 ساڵ ساڵێك پاش و پێش دەكات، لەكاتی خۆیدا ڕۆژ ژمێری زاینی زۆر دواكەتوو بوو بۆیە زانایانی گەردونناسی 500 ساڵ دوای ئەم شاكارەی گەردوونناسانی ئیسلامی لە ڕۆما دووبارە رۆژ ژمێری گریگۆریان ڕێكخستەوە لەگەڵ ئەوەشدا نەیانتوانی وەك زانا مسوڵمانەكان ورد ڕێكی بخەنەوە...! وەك جیهانی ئیسلامی دوو رۆژ ژمێرمان هەیە یەكەمیان هیجری قەمەرییە، یەكەم ساڵی هیجری كردۆتە مێژوو و مانگی عەرەبیشی كردۆتە ڕۆژ ژمێری، هەروەها هیجری شەمسیمان هەیە كە هەمان ساڵی هیجری كردۆتە ساڵی یەكەمی مێژوو بەڵام ڕۆژ ژمێری ئێرانی و بەهاری كردۆتە سەری ساڵ و هەزار ساڵە لە ئەفغانستان و ئێران كاری پێدەكرێت. بەندە لێرەدا پرسیارێك لە ناسیۆنالیزمی كوردی و هەندێك ڕۆشنبیری ناتێگەشتوو دەكەم كە بۆ دەبێت ڕۆژ ژمێرێك كە ئیمپریالیزم 80 ساڵ لەمەوبەر سەپاندوویەتی بەسەر عێراقداو هیچ پەیوەندییەكی نییە بە ژیاری هەزاران ساڵەی دیجلەو فورات كە ئەویش رۆژ ژمێری (گریگۆری زاینیە) تائیستاش كاری پێدەكرێت لە كاتێكدا ڕۆژ ژمێرێكی شەمسی بەهێز و ورد هەیە كاری پێناكرێت كە لەگەڵ ژیار و نەتەوە و ئاینماندا دەگونجێت!؟ بۆیە لێرەدا داوا لە سەرۆكایەتی هەرێم دەكەم بیر لەوە بكاتەوە ڕۆژ ژمێری هیجری شەمسی كە سەرەتای بەهار دەكاتە سەری ساڵی خۆی و مانگی نەورۆز دەبێتە یەكەم مانگی ساڵ، ببێتە ڕۆژ ژمێری فەرمیی هەرێمی كوردستان لە بری ڕۆژ ژمێری زاینی گریگۆری. ئێمە نەك هەركێشەمان نییە لەگەڵ نەورۆز وەك سەری ساڵی تازەو ڕۆژ ژمێر بەڵكو ئەوە زانایانی موسوڵمانن كە هەزار ساڵ لەمەوبەر نەوزرۆزیان كردۆتە سەری ساڵی خیلافەتی ئیسلامی سەلجوقی، كە بەداخەو ە ئێستا ناسۆنالیزمی كوردی فەراموشیان كردووە و خۆیانی لێ بەدوور دەگرن. نەورۆز وەك ئەفسانە ئەوەی لێرەدا جێگای خۆیەتی ئاماژەی پێبدەین ئەوەیە كە نەورۆز تێكەڵ كراوە بە كۆمەڵێك ئەفسانە كە هیچ بنەمایەكی زانستی نییەو خەڵكێكی تر بۆ پشتیوانی ئایدیاو بیری ناسیۆنالیستی خۆیان بەكاریان هێناوە، لە ئێرانی تازەدا وەك ڕەزا شاو كوڕەكەی كە ئەویش تێكەڵكردنی داستانی كاوەی ئاسنگەرە لەگەڵ نەورۆز. پێش ئەوەی باسی داستانی كاوەی ئاسنگەر بكەم پێم باشە بگەرێمەوە بۆ مێژووی ئێرانی كۆن كە كوردیش وەك بەشێكی سەرەكی و لەیەكجیانەبوەوەی ئەو مێژووەیە لە رووی زمان و فەرهەنگ و رەگەز و جوگرافیا. سەرەتای مێژووی گەلانی ئیران لە ئیلامیەكانەوە دەست پێدەكات دواتر ئێرانی گەورە دەبێتە سێ ناوچەی جوگرافیایی، مادەكان لە دەماوەندەوە بۆ زاگرۆس و ئازەرباینجان نیشتەجێ بوون، پارتەكان لە مرو خراسان تا تاجیك و روباری جیحون، پارسەكانیش لە شیرازەوە تا خلیجی فارسی. بۆ یەكەم جار لە مێژووی ئێرانی گەورەدا ماددەكان لەسەردەمی پادشا بەهێزەكانی خۆیاندا نمونەی دیاگۆ (هۆخشتر) توانی تەواوی سەرزەمینی ئێران بكات بە یەك پارچەو كۆتایی بهێنێت بە پارسەكان و پارتەكان. هۆخشتر نەك هەر سەزەمینی ئیرانی كردە یەك ئیمپراتوریەتی بەهێز كە لە ئازرباینجان هەتا رووباری جیحون و هەتا كەناری دەریای فارسی بەڵكو بە هاوكاری بابلیەكان توانی دوژمنی دێرینی ئێرانیەكان كە لەوكاتەدا ئاشوریەكان بوو شكستیان پێ بهێنێت و پایتەختی دەوڵەتی ئاشور كە نەینەوا بوو داگیری بكات. هۆخشتر ئیمپراتۆریی بەهێزی ماد توانی بۆ یەكەم جار دەوڵەتێكی سەراسەری رێكخراوەیی لە ڕووی كارگێڕیی و سەربازییەوە بۆ ئێران پێكبهێنێت كە هەتا 550 ساڵ پێش زاین بەردەوام بوو، بەڵام دوا پادشای ماددەكان كە ئیژدیهاك (ئیشتوویگو) بوو ستەم و زوڵمی گەشتە ئەوەی كە خەڵك نەتوانن چی تر قەبوڵی بكەن. بۆیە لەناو خەڵكەكەدا كەسێك پەیدا بوو بەناوی كاوەی ئاسنگەر كە توانی رابەرایەتی ناڕەزایەتیی خەڵكیی بكات و ئیژدهاك بكوژێت. لێرەدا ئەوەی كە زۆر گرنگەو پێویستە بیزانین ئەو تێكەڵكردنەیە كە لە نێوان ئەم داستانەو نەورۆز دا دروست كراوە، كە هیچ بەڵگەیەكی ئاشكراو باوەڕپێكراو نیە كە پەیوەندی ئاگركردنەوەو نەورۆزو كاوەی ئاسنگەر پێكەوە گرێ بدات! بەڵام بۆ تێكەڵ دەكرێت و كێ سودمەندە لەو تێكەڵ كردنە، ئەوە قسەكەیە! دیارە داستانی كاوەی ئاسنگەرو ئیژدیهاك ئیمامی تەبەری باسی كردووە و فیردەوسیش لە شانامەدا تیشكی خستۆتەسەر. بەڵام ئەوەی كە جێگەی سەرنجە بۆ ئێمەی كورد كە خۆمان بە بەشێك لە لەهجەی شمالی ئێران دەزانین و ماددەكان بە باوەگەورەی خۆمان دەزانین ئەوەیە كە ئایا ئەم داستانە بۆ ئێمە نەتەوەییە یان ئەخلاقی!؟ بێگومان ئەم داستانە بۆ ئێمە ئەخلاقیە بە مانای ئەوەی كە بەگژاچونەوەی زوڵم و ستەم بوو چونكە هەردوولا هەر یەك رەگەز بوون، كە ئەویش رەگەزی ماد بوو، بەڵام ئایا بە كوشتنی ئیژدهاك، كاوە توانی خۆی حوكمی ماد بكات، ئایا توانی ئیمپراتۆری ماد بپارێزێت؟ بەدڵنیاییەوە نەخێر، بەكوشتنی ئیژدهاك مادەكان بۆ هەتاهەتایە كۆتاییان پێهات، وە حەخامەنشیەكان كە لەهجەی جنوبی ئێرانە ئەو هەلەیان قۆستەوەو لەژێر ركێفی مادەكان دەرچوون. لە ساڵی 550ی پێش زاینەوە مادەكان كۆتاییان پێهات و حەخامەنشینەكان هاتنە سەر دەورو پایتەختی مادەكان كە هەم دەماوەند بووە هەم هەگمەتانا داگیركران و بە تاراج بران و تۆڵەی دەیان ساڵەیان لە مادەكان كردەوە، كۆرشی گەورە بویە یەكەم پادشای بەهێزی دەوڵەتی حەخامەنشیەكان، حەقی خۆیەتی كە حەخامەنشیەكان و پاشماوەكانیان كە پارسەكانن جەژن و ئاهەنگ بگێڕن و ئاگر بكەنەوە، چونكە دوای چەندین سەدە توانیان بگەنە ئاواتی خۆیان و كۆتایی بەمادەكان بهێنن. هەرلەم سۆنگەیەوە بوو كە رەزا شاو كورەكەی زۆر گرنگیان دەدا بەو تێكەڵكردنە وە بەو مەبەستەش هانی هونەرمەندان و نوسەرانیان دەدا كە ئەو ڕۆژە بەرز ڕابگرن. ئەوەی جێی سەرسوڕمانە ئەوەیە كە ناسیۆنالیزمی كوردیی و هەندێك خەڵك و موسوڵمانی كەمهزر گۆرانیەكی حەسەن زیرەك دەكەنە شاهنامەی فیردەوسی!! و لەو رۆژەدا چەندین جار لێی دەدەن بێ ئاگا لەوەی كە دێڕێكی لێ سانسۆر كراوە كە ئەویش ئەوەیە: (بەفەرمانی شاهنشاە ئاریامیهر ئەمرۆژە ساڵی تازەیە نەورۆزە هاتەوە)، كەوابێت بەفەرمانی حمە رەزا شاه گۆرانیەكەی وتووە!! نەورۆز وەك ئەوەی كە رۆژێكی نوێ یە لە سەری ساڵی گەلانی ئێران و دیجلەو فورات بە درێژایی هەزاران ساڵ یاد كراوەتەوەو باس كراوە تا بۆتە بەشێك لە فەرهەنگی گەلانی ئێران. بەڵام وەك ئەوەی كە تێكەڵ بكرێت لەگەڵ ئاگرو كاوەی ئاسنگەر، هیچ بنەمایەكی زانستی و ڕاستینەی مێژوویی نییە، كە دەبێت پێش هەموو كەس گەلی كورد خۆی دوور لێبگرێت، چونكە هیچ گەلێك نییە لە دونیا ئەوەندە سادە بێت بۆ نەمانی باوەگەورەی خۆی، دڵخۆشیی دەرببڕێت و هەلهەلە لێبدات. بەڵام دواجار دڵخۆشیی ئێمە ئەوەیە كە گەلی هۆشیارو مسوڵمانان و خەڵكی هزرمەندی كورد لە تیشكی ڕاستینەی ڕووداو و بۆنەو سەربوردەكانی مێژوو حاڵی دەبن و كاریگەر نابن بە شەپۆلی جەهل و وابەستەگیی بە ئەفسانە و فاكتە بۆماوەكان.
راپۆرتی: درەو " ئەو بەرپرسانەی بە گەشبینیەوە باس لەوە دەكەن بەمزووانە حكومەت پێكدێت، ئاگایان لەهیچ نیە" ئەمە وتەی بەرپرسێكی باڵای یەكێتیە، " یەكێتی لەگەڵ پارتی كات دەكوژێت دانوستانی ئامادەكردنی وەرقەی حوكمڕانی چوار مانگی پێویست بوو دابەشكردنی پۆستەكانیش دوو مانگ زیاتری دەوێت بۆیە بەمزووانە حكومەت پێكنایات" بەرپرسێكی پارتی وای وت. پارتی پۆستی سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی حكومەتی بۆ نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی یەكلاكردووەتەوە، یەكێتی پۆستەباڵاكانی چۆن پڕدەكاتەوە؟ جێگری سەرۆكی هەرێم بۆ جەعفەر شێخ مستەفا دەبێت یان دەرباز كۆسرەت رەسوڵ؟ قوباد تاڵەبانی بەجێگری دەمێنێتەوە یان پۆستەكەی رادەستی عیماد ئەحمەد دەكات؟ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ وەری دەگرێت یان دكتۆر میران؟ بافڵ تاڵەبانی چۆن كاندیدی پۆستەكان یەكلا دەكاتەوە؟ مەسرور بارزانی وەزیرەكانی لەسەر چی بنەمایەك دادەنێت؟ زانیاری وورد لەم راپۆرتەدایە..... گەشبینی بەرپرسان "ئەو بەرپرسانەی یەكێتی كە زوو زوو لێدوان دەدەن و بە گەشبینیەوە دەڵێن بەمزووانە كابینەی نوێی حكومەت پێكدێت، ئاگایان لە هیچ نیە هەر لەخۆیانەوە قسە دەكەن" ئەمە وتەی بەرپرسێكی باڵای یەكێتییە. ئەو بەرپرسە باڵایەی یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند: كۆبوونەوەو دانوستانی پارتی و یەكێتی بۆ ئامادەكردنی رەشنوسی پرۆژەی حوكمڕانی چوار مانگی پێویستی بوو لە (30/11/2024 یەكەم كۆبوونەوەكراو دوا كۆبوونەوەش 18/3/2025) بۆیە بۆ پرسی یەكلاكردنەوەی پۆستەكانیش زیاتر لە دوو مانگ پێوستە لەبەر ئەوەی ئەگەری ئەوە هەیە پرسی پێكهێنانی كابینەی نوێ لەدوای مانگی شەش و حەوتەوە بێت. " دەزانین یەكێتی خۆی قورس دەكات و كات دەكوژێت و دەیەوێت پارتی ناچار بكات تەنازول بكات، بۆیە ئەوەی یەكێتی لەرێگای بەرپرسانیەوە دەیڵێت كە بەمزووانە حكومەت پێكدێت راست نیەو كات بەڕێ دەكات" ئەمە وتەی بەرپرسێكی باڵای پارتیە. ئەو بەرپرسە باڵایەی پارتی ئەوەشی بە (درەو) وت: ئێستا یەكێتی تاكە بەدیلی پارتیە بۆ رێككەوتن و دەشبێت لەگەڵی رێكبكەوێت، پارتیش گەیشتووەتە ئەو باوەڕەی كە بەبێ هاوبەشی راستەقینەی یەكێتی مەسرور بارانی ناتوانێت حكومەتێكی بەهێز درووست بكات، بۆیە پارتی بەناچاری چووەتە پێش لە یەكێتی، یەكێتیش ناچارە بێتە پێش چونكە خاڵی لاوازی یەكێتی لە ئێستادا لاوازی بەرەی مقاوەمەو ئەگەری گۆڕانكارییە لە عێراق، ئێستا یەكێتی و پارتی لەسەر تەواوی پرسەكان رێككەوتوون تاكە مەرجێك پارتی قبوڵی نیە ئەوەیە سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی بەیەكەوە رابسپێردرێن و لەهەمانكات ئەگەر یەكێكیان بكشێتەوە ئەوە حكومەت بە دەستلەكاركێشاوە لەقەڵەم دەدرێت پارتی ئەوەی قبوڵ نیە، لە دونیادا شتی وانیە سەرۆك و جێگر پێكەوە رابسپێردرێن و بەیەكەوە سوێند بخۆن و بەیەكەوە . بەڵام پارتی رازی بووە بە چەند داواكاری و خاڵێكی یەكێتی لەوانە دەسەڵاتی سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كەمكراوەتەوە، دەسەڵاتی وەزیرەكان زیاتر كراوە، دەستوەردانی نوسینگەی سەرۆكی حكومەت كەمكراوەتەوە بەسەر وەزیرەكانەوە، ئەمجارە وەزیرەكان هەموو دەسەڵاتیێكیان دەبێت كە لە رابردوودا بەبێ گەڕانەوە بۆ سەرۆكی دیوان و نوسینگەی ئەنجومەنی وەزیران نەیاندەتوانی بڕیار بدەن. شێوازی دابەشكردنی پۆستەكان بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) تا ئێستا بەشێوەی رەسمی باس لە دابەشكردنی پۆستەكان نەكراوە لە نێوان یەكێتی و پارتی، بەڵام گفتوگۆی یەكێتی و پارتی لەناو خۆیان و لەگەڵ یەكدی هەبووە لەسەر پۆستەكان. لای یەكێتی چەند بژاردەیەك لەبەردەستدایە بۆ دابەشكردنی پۆستەكان لەوانە: - دابەشكردنی پۆستەكان بەشێوەی خاڵ واتا پۆستی سەرۆك وەزیران چەند خاڵێك و جێگری سەرۆك وەزیران چەند خاڵێك و وەزیرەكانیش هەریەكەو خاڵ بەخاڵ دیاری دەگرێت - دابەشكردنی پۆستەكان بە پێی ستونی دیاریكراوە واتا سەرۆك وەزیران و چەند وەزیرێك لە ستونێك و جێگری سەرۆك وەزیران و چەند وەزیرێك و پۆستەكانی دیكە لە ستونێكی تر . - پۆلێنكردنی پۆستەكان بەپێی لیستی (A,B,C) لای پارتی دیموكراتی كوردستان: - پۆلێنكردنی پۆستەكان بەپێی (A,B,C) واتا گروپێك لە وەزارەتەكان لە (A) دەبن: وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی دارایی، وەزارەتی سامانەسروشتیەكان، وەزارەتی پێشمەرگە، وەزارەتی داد،،، گروپێك لە وەزارەتەكان لە (B) دەبن بەو شێوەیە، ئەوەی یەكلا بووەتەوە و موناقەشەی لەسەر ناكرێت: - پۆستی سەرۆكی حكومەت بۆ پارتی دەبیت - پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ پارتی دەبێت - جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ یەكێتی دەبێت - جێگری سەرۆكی هەرێم بۆ یەكێتی دەبێت - سەرۆكی پەرلەمان بۆ یەكێتی دەبێت - جێگری سەرۆكی پەرلەمان بۆ پارتی دەبێت . - وەزیری ناوخۆ دابەشكردنی پۆستەكان لای پارتی بۆ دابەشكردنی پۆستەكان (درەو) قسەی لەگەڵ چەند بەرپرسێكی باڵای پارتی كردووە، دابەشكردنی پۆستەكان ئەوەی یەكلا بووەتەوە: - پۆستی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ مەسرور بارزانیەو یەكلابووەتەوە - پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ نێچیرڤان بارزانی دەبێت و یەكلا بووەتەوە سەبارەت بە پۆستەكانی حكومەت، دەسەڵاتی یەكلاكردنەوەو دیاریكردنی وەزیرەكان دراوەتە دەست خودی مەسرور بارزانییەكان واتا كاندیدی وەزیرەكان لەلایەن مەسرور بارزانیەوە یەكلا دەكرێتەوە، سەرچاوەیەك لە پارتی بە (درەو)ی راگەیاند نەك تەنیا بۆ پۆستەكانی پارتی تەنانەت بۆ پۆستەكانی یەكێتیش دەبێت مەسرور بارزانی یەكلای بكاتەوە بڕیارە داوا لە یەكێتی بكرێت بۆ هەر پۆستێكی وزاری (3) كاندید پێشكەش بكەن و مەسرور بارزانی خۆی یەكێكیان یەكلا دەكاتەوە، بەڵام دەكرێت یەكێتی لە سێ كاندیدەكەی پێشكەشی دەكات خۆی یەكێكیان دەستنیشان بكات كە مەبەستیەتی. لە پۆستە وزارییەكان پارتی هێڵی سوری لەسەر هیچ وەزارەتێك نیە بۆ یەكێتی تەنیا (وەزارەتی ناوخۆ) نادات بە یەكێتی تەنانەت ئامادەن وەزیری سامانەشروشتیەكانیش بدەن بە یەكێتی. ئەو سەرچاوەیەی پارتی ئاماژەی بەوەشكرد، مەسرور بارزانی لە هەندێك وەزیرەكانی كابینەی نۆیەم رازی نەبووە بۆیە رەنگە زۆرینەیان بگۆڕدرێن و یەك بۆ دوو كەسیان دابنرێنەوە لەوانە رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ، لە شوێنی خۆی دەمێنێتەوە. یەكێتی و پارتی وا رێككەوتوون كە پۆستی وەزیرەكان 100% لە نێوان پارتی و یەكێتی دابەش دەكرێن، هەرلایەكیان ئازادن چۆن لە پشكی خۆیان دەدەن بە هێزو لایەنەكانی تر، پارتی لە پشكی خۆی كە زیاتر لە (10) وەزارەتی بەردەكەوێت یەك وەزیر دەداتە توركمان و وەزیرێكیش دەداتە پێكهاتەی مەسیحی. بۆ پشكەكانی پەرلەمانیش پارتی وای دانا بوو ئەگەر سەرۆكی پەرلەمانی لابێت ئەوا د. ڤالا فەرید كاندیدی بەهێزەو دەبێتە سەرۆكی پەرلەمان، ئەگەر سەرۆكی پەرلەمانیش لای یەكێتی بێت ئەوا كاندیدی بەهێز بەهجەت عەلیە، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت بەهجەت عەلی لە پشكی پارتی ببێتە جێگری سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان. پۆستەكانی یەكێتی بۆ دابەشكردنی پۆستەكان (درەو) قسەی لەگەڵ چەند بەرپرسێكی باڵای یەكێتی كردووە، دابەشكردنی پۆستەكان ئەوەی یەكلاییە: - پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان - پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان - پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان ئێستا جموجوڵ و گفتوگۆی دابەشكردنی پۆستەكان لەناو یەكێتی گەرمە، یەكێتی لە ئێستادا لەلایەك سەرقاڵی دیاریكردنی پۆستەكانی پۆستەكانی حكومەتەو لەلایەكیش سەرقاڵی دیداری یەكێتیەو بەشێك لە پۆستە حزبیەكانیشی دەگۆڕێت، بۆیە یەكێتی دەیەوێت دڵی بەشی زۆری كادرانی رازی بكات ئەوەی پۆستی حكومی دەوێت كاندیدی پۆستە حكوییەكانەو ئەوەشی پۆستە حزبیەكانیشی دەوێت كاندیدی پۆستە حزبییەكانە. پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەت گفتوگۆ زۆر دەكرێت لە ناو یەكێتی بۆ پۆستی سەرۆكی حكومەت ئەویش بەهۆی ئەوەی قوباد تاڵەبانی چەند جارێك رای گەیاندووە جارێكی تر ئەو پۆستە وەرناگرێتەوە تەنانەت لە كۆبوونەوەی رۆژی 22ی شوباتی 2025 لە مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە سلێمانی قوباد تاڵەبانی بەرەسمی بە هۆشیار زێباری سەرۆكی وەفدی پارتی راگەیاندووە كە چاوەڕێی من نەكەن جارێكی تر پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم وەربگرمەوە، بەڵام سەرچاوەیەك لە پارتی بە (درەو)ی راگەیاند ئێمە دڵنیاین كە قوباد تاڵەبانی ئەو پۆستە وەردەگرێتەوە لەبەر ئەوەی بەپێی رێككەوتنی نێوانمان دسەڵاتەكانی جێگری سەرۆكی حكومەت زیادكراوەو جیاوازە لە رابردوو جێگری سەرۆكی حكومەت دەسەڵاتی زۆری دەبێت و وەك سەرۆكی حكومەتی ناوچەی سلێمانی دەبێت و هەموو دەسەڵاتێكیشی دەبێت، پارتی دەیەوێت پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەت كە وەك سەرۆكی حكومەتی ناوچەی سلێمانی دەبێت لای كارەكتەرێكی بنەماڵەی تاڵەبانی دەبێت. لە حاڵەتی وەرنەگرتنی پۆستەكە لەلایەن قوباد تاڵەبانی ناوی هەریەك لە عیماد ئەحمەد و هاوڕێ دارا شێخ نوری دێت، بەڵام ئەگەری زۆرە ئەگەر قوباد تاڵەبانی ئەو پۆستە وەرنەگرێت عیماد ئەحمەد ئەو پۆستە وەربگرێت. پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێم لە رێككەوتنی یەكێتی و پارتی سەرۆكی هەرێمی كوردستان یەك جێگری هەبێت ئەویش بۆ یەكێتی بێت، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كاندیدی بەهێز بۆ پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەرباز كۆسرەت رەسوڵە، هەرچەندە پڕكردنەوەی ئەو پۆستە پەیوەندی بە چەند پۆستێكی ناو یەكێتیەوە هەیە. ئەوەی (درەو) دەستی كەوتووە، جەعفەر شێخ مستەفا هەوڵی جدی دەدات پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێم وەربگرێت، لەماوەكانی رابردوودا و لە چەند شوێنێكی جیا نیگەرانی خۆی دەربڕیوە لە سیاسەتی یەكێتی ئەویش لە پێناو ئەوەی پۆستەكە وەربگرێتەوە، بەڵام دواجار بافڵ تاڵەبانی و قوباد تاڵەبانی بە هاوڕێیەتی دلێر سەید مەجید رۆژی 16ی ئازاری 2025 سەردانی شێخ جەعفەر شێخ مستەفا، لێپرسراوی ئەنجوومەنی پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاکانی یەکێتیی یانكرد بۆ رەواندنەوەی نیگەرانییەكانی لەوێش پێان راگەیاند كە ئەنجومەنەكەی بۆ ئەكتیڤ دەكەن و دەسەڵاتەكانی بۆ دیاری دەكەن و دەبێت خۆی بۆ ئەنجومەنەكە یەكلا بكاتەوەو دەستبەرداری پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێم بێت. زانیارییەكانی ناو یەكێتی باس لەوەش دەكەن لە دیداری یەكێتی كۆمەڵێك گۆڕانكاری دەكرێت و جێگرێك بۆ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی دادەنرێت و ئەو پۆستە باڵایەش دەدرێتە كەركوكیەكان و رەفعەت عەبدوڵا كاندیدی ئەو پۆستەیە. بۆیە پۆستە باڵاكان بەم شێوەیە دەبێت - جێگری سەرۆكی هەرێم بۆ ماڵی كۆسرەت رەسوڵ و دەرباز كۆسرەت رەسوڵ كاندید دەبێت - جێگری سەرۆكی یەكێتی بۆ باڵی كەركوكیەكان دەبێت و رەفعەت عەبدوڵا كاندیدی ئەو پۆستە دەبێت - لێپرسراوی ئەنجوومەنی پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاکانی یەکێتیی بۆ جەعفەر شێخ مستەفا ئەكتیڤ دەكرێت و ئەندامانی دیاری دەكرێت و دەسەڵاتەكانی پێدەدرێت . پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان هەرچەندە باس لەوە دەكرا كە یەكێتی پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی ناوێت، بەڵام یەكێتی لە پۆستی سەرۆكایەتی هەرێم تەنیا پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی دەبێت و ئەویش پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستانە، سەرچاوەیەكی باڵای یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند یەكێتی نایەوێت پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەك پێشوو وەربگرێت كە لە پەرلەمان سەرۆكایەتیەو لە حكومەت سەرۆكە یەكێتی دەیەوێت هاوشێوەی سەرۆكی حكومەت سەرۆكی پەرلەمانی هەبێت نەك سەرۆكایەتی پەرلەمان كە بەبێ جێگر و سكرتێری پەرلەمان نەتوانێت بڕیار بدات، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بەدەستكارییەوە وەربگرێت. كاندیدی بەهێز بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان شاڵاو كۆسرەت رەسوڵە كە لەناو ئەندامانی فراكسیۆنی سەوز ئەندامی مەكتەبی سیاسیە، بەڵام ئەگەر دەرباز كۆسرەت رەسوڵ پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێم وەربگرێت ئەوا پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بەر شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ ناكەوێت و ناكرێت لە ماڵێكدا دوو پۆستی باڵا هەبێت، لەو حاڵەتەدا كاندیدی بەهێز بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان د. میران محەمەد دەبێت. لە كاتی تۆماركردنی ناوی كاندیدان بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان فراكسیۆنی یەكێتی هەریەك لە شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ و میران محەمەدی بۆ ئەو پۆستە كاندید كردووە. سەبارەت بە پۆستەكانی دیكەش لە ئێستاوە هەوڵەكان بۆ دەستخستنی كاندیدی پۆستەكان دەستیپێكردووەو بافڵ تاڵەبانی رۆژانە چەندین كادری باڵای یەكێتی دەبینێت، لەوێ پێیان رادەیەگەیەنێت، پۆستی حزبیت دەوێت یان حكومی و خۆتان یەكلا بكەنەوە، چونكە ئەوەی پۆستی حزبی بوێت بافڵ تاڵەبانی خۆی یەكلای دەكاتەوەو پۆستە حكومییەكانیش تیمی قوباد تاڵەبانی یەكلای دەكەنەوە. كۆبوونەوەكانی مەسرور بارزانی و بافڵ تاڵەبانی لە ماوەی رابردوودا دوجار بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی سەردانی مەسرور بارزانی جێگری سەرۆكی پارتی كرد لە پیرمام ( 16ی كانونی دووەمی 2025 و 16ی ئازاری 2025) سەرچاوەیەك لە پارتی دیموكراتی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند: لە كۆبوونەوەی دووەمدا بافڵ تاڵەبانی زۆر بەجدی هاتووەتە پێشەوەو وتوویەتی با یەك تیم و یەك سیاسیەت بین بەرامبەر بە رسەكانی بەغداد و من ئامادەم بۆ هەموو هاوكاریی و پشتیوانیەك و ئامادەم هەرچی پەیوەندی و دەسەڵاتێكی خۆمە بیخەمە گەڕ بۆ پشتیوانیتان لە بەغداد. سەبارەت بە پێكهێنانی حكومەتیش بافڵ تاڵەبانی بە مەسرور بارزانی راگەیاندووە: پێویست بە كۆبوونەوەو دانوستاندن ناكات با پێكەوە هەردوكمان هەموو پرسەكان یەكلا بكەینەوە، (لە كۆبوونەوەی سەركردایەتی و مەكتەبی سیاسی یەكێتی دەسەڵاتی تەواو دراوە بە بافڵ تاڵەبانی لە رێككەوتنی حكومەت بەبێ گەڕانەوە بۆ سەركردایەتی و مەكتەبی سیاسی)، ئەو سەرچاوەیە وتی دوای كۆبوونەوەكەش لەسەر داوای بافڵ تاڵەبانی خۆی داوای كردووە لێدوان بدات لەسەر باشی كۆبوونەوەكە. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد: لەبارەی "هەژماری من" ئێستا هیچ كێشەیەك لەوبارەیەوە نەماوە چونكە دوای ئەوەی لە كۆبوونەوەی یەكەمی نێوان بافڵ تاڵەبانی و مەسرور بارزانی بافڵ تاڵەبانی باسی "هەژماری من"ی كردووە، مەسرور بارزانی بڕیاریدا تیمێكی "هەژماری من" سەردانی بافڵ تاڵەبانی بكەن و بۆی روونبكەنەوە" دواتر تیمێكی هەژماری من بەسەرۆكایەتی ( عەزیز ئەحمەد سەرۆكی تیمی هەژماری من ) سەردانی بافڵ تاڵەبانیان كردووە و بافڵ تاڵەبانی زۆر دەستخۆشی لێكردوون بۆیە ئێستا كێشەی هەژماری منیش نەماوە و دەیانەوێت بیكەنە پرۆژەی هەردوولا، یەكێتی هەوڵی داوە ناوەكە بگۆڕێت بەڵام پارتی رازی نەبووە. پۆستەكان: • سەرۆكی هەرێمی كوردستان - جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان • سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان - جێگری سەرۆكی پەرلەمان - سكرتێری پەرلەمانی كوردستان • سەرۆكی حكومەتی هەرێم • جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم - وەزیری ناوخۆ - وەزیری پێشمەرگە - وەزیری داد - وەزیری سامانەسروشتییەكان - وەزیری دارایی - وەزیری تەندروستی - وەزیری پەروەردە - وەزیری ئاوەدانكردنەوە - وەزیری شارەوانی - وەزیری خوێندنی باڵا - وەزیری پلاندانان - وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی - وەزیری رۆشنبیری - وەزیری شەهیدان - وەزیری كشتوكاڵ - وەزیری بازڕگانی - وەزیری گوستنەوە - وەزیری ئەوقاف - وەزیری هەرێم بۆكاروباری پێكهاتەكان - وەزیری هەرێم بۆكاروباری پەرلەمان - وەزیری هەرێم بۆ كاروباری دانوستان لەگەڵ حكومتی فیدراڵ - سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران - سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران
د. یاسین تەها- پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق دەسپێك لە ساڵی هەڵبژاردن و لەنێو پێشهاتی گوشارو هەڕەشەكانی ئیدارەی ترەمپدا، ململانێی هێزە شیعەكان لەبارەی یاسایەكی تایبەت بە هێزەكانی “حەشدی شەعبی” توند بووەتەوە. ئامانجی راگەیەنراوی یاساكە رێكخستنی خزمەت و خانەنشینی و مافە دارایییەكانی حەشدی شەعبییە، بەڵام لە ناواخندا لێكەوتەو كاریگەریی لەسەر شوناس (ناسنامە)و سروشت و داڕشتنەوەی ئەم قەوارە ئەمنییە دەبێت، كە رۆڵی دامەزراوەیەكی سێبەرو هاوئاستی سوپاو هێزە ئەمنییەكانی دیكە دەبینێت. ئەم شرۆڤەیە لەبارەی وردەكاریی ناكۆكییەكان و سیماكانی یاسا پێشنیاركراوەكە هەڵوێستە دەكات، لەگەڵ هەڵوێستەكردن لەسەر ئەو دۆخەی، كە مشتومڕەكانی پەیوەست بە یاساكەی تێدا دەگوزەرێت. یاسای حەشدو یاسای خزمەت و خانەنشینی ئەگەرچی بەشێك لە هێزەكانی حەشدی شەعبی پێش 2014 وەك گروپ یان باڵی چەكداری هێزە سیاسییەكانی شیعە لە عێراقدا چالاك بوون، بەڵام فەتوای مەرجەعی باڵای شیعە، عەلی سیستانی، لە 13ی حوزەیرانی 2014 بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش و بانگەوازكردن بۆ هاوكاریكردنی هێزە ئەمنییەكان لەلایەن “خۆبەخشان”ەوە (الكفائی)، زەمینەی شەرعییەتپێدانی ئەم هێزەی رەخساند، لەكاتێكدا كە موسڵ و سەڵاحەددین لە كۆنترۆڵی دەوڵەت دەرچوبوو[1]. لەپاش ئەم فەتوایەی مەرجەعییەت كە دەنگدانەوەو بەدەمەوەچوونی زۆر بوو، نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی ئەوكات، بەفەرمانێكی دیوانی (47ی 2014) شەرعییەتی یاسایی بەم هێزە بەخشی و لەوكاتەدا بەڕێوەبەرایەتییەك بە ناوی “بەڕێوەبەرایەتیی حەشدی شەعبی” كرایەوەو پەیوەست كرا بە “فالح فەیاز”ی راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی عێراقەوە[2]؛ دواتر فەیاز بوو بە سەرۆكی “دەستەی حەشدی شەعبی” كە وەك دەستەیەكی سەربەخۆ ناسێنراو تائێستاش لەم پۆستەدایە. لە ساڵانی جەنگی داعشدا (2014-2018) كە حەشد پەلی هاوێشت و گەورەتر بوو، پێویستی بە كەڤەری یاسایی زیاتر هەبوو؛ بۆ پڕكردنەوەی ئەمەش لە ساڵی 2016دا یاسایەكی لە پەرلەمان بۆ دەركرا كە كورت و گشتییە. ئەمەش لەگەڵ پەلهاوێشتنی ئێستای حەشددا ناگونجێت، چونكە پاش ئەوەی لە دەمی دامەزراندندا لە 2014دا ژمارەی میلاكی 60 هەزار كەس بووە، لە 2021دا هەڵكشاوە بۆ 100 هەزار كەس. بەپێی زانیاریی پەرلەمانتارانیش، ئێستا ژمارەیان لە سەروو 200 هەزار كەسەوەیەو باس لە 236 هەزار كەسیش هەیە بە بودجەی ساڵانەی سێ ترلیۆن دینار[3]. ئەمەش راستییەك دەردەخات كە ئەركی حەشد تەنیا بەرەنگاربوونەوەی داعش نییەو رۆڵی دامەزراوەیەكی هاوئاست دەبینێت لەگەڵ هێزە ئەمنییە فەرمییەكان؛ جیاوازیشی ئەوەیە ئەم، هێزێكی عەقیدەییەو زیاتر جێگە متمانەی شیعە دەسەڵاتدارەكانە تا هێزە ئەمنییە ئاساییەكان كە تێكەڵن و زیاتر وەك موچەخۆر تەماشا دەكرێن. لە یاسای حەشدی شەعبیدا (40ی 2016) ئەم دامەزراوەیە بە خاوەن “كەسایەتیی مەعنەوی” ناسێنراوە كە “بەشێكە لە هێزە سەربازییەكانی عێراق”. جەخت لەوەش كراوەتەوە، پەیوەستە بە “فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكان” كە دەكاتە سەرۆك وەزیران. هەروەها ئەوەشی تێدا هاتووە كە حەشد لە سەركردایەتی و هەیئەی ئەركان و لیوا شەڕكەرەكان پێكدێت، ملكەچی سیاقە سەربازییەكانە، موچەو دەرماڵەو ئەرك و فەرمانیشی بە هەمان شێوە، هاوشێوەی تەشكیلە سەربازییەكانە. ئەوەشی جێگەی هەڵوێستەیە یاساكە جەخت لەوە دەكاتەوە، دەبێت حەشد داماڵراو بێت لە چوارچێوە سیاسی و حزبی و كۆمەڵایەتییەكان؛ بەو مانایەی پاشكۆو باڵی هێزە سیاسییەكان نەبێت، رێگەش بە كاری سیاسی لە ریزەكانیدا نەدات، هەروەها لە پێكهاتەكانی گەلی عێراق پێكبێت، پشتئەستور بە ماددەی 9ی دەستور كە باس لە هاوسەنگیی هێزە سەربازییەكان دەكات و بەجۆرێك لە پێكهاتەكانی گەلی عێراق پێكبێت و رەچاوی هاوسەنگییان بكات بەبێ جیاكاری و هەڵاواردن و ملكەچی دەسەڵاتی مەدەنی بێت، بەرگری لە عێراق بكات و ئامرازێك نەبێت بۆ سەركوتكاریی گەلی عێراق و، دەستوەردانیش لە كاروباری سیاسی و دەستاودەستیی دەسەڵات نەكات[4]. لەبارەی هۆكاری دەرچواندنی یاساكەی حەشدیشەوە وتراوە: بۆ رێزگرتنە لە “خۆبەخشانی رۆڵەكانی گەلی عێراق” كە بەرگرییان لە دەوڵەت كردووە بەرامبەر هێرشی داعش و “ئەوانەی دژی سیستەمی نوێی عێراقن”.[5] لەمەشدا رێگە بە بەردەوامبوونی دراوە، وەك دەزگایەكی سەربازیی. لە ساڵی 2024دا حكومەتی سودانی و هێزە شیعەكان كاریان لەسەر گەڵاڵەكردنی یاسایەك كرد بە ناوی “خزمەت و خانەنشینیی حەشد”. ئەم پرۆژەیاسایە لە 78 ماددە پێكدێت و هەندێ نوسخەیشی زیاترە لە 80 ماددە. ئەوەی جێگەی سەرنجە پرۆژەكە كارمەندی حەشد بە “موجاهید” دەناسێنێت؛ ئیتر چ چەكدار بێت یان ئەفسەر، یان فەرمانبەرانی مەدەنی و پیاوە ئایینییەكانی نێو حەشد كە كاریان رێنوێنی و بانگخوازییەو، ئەمەش جگە لەوەی مۆركێكی ئایینی و مەزهەبییە، جیاكارییە لە سەربازانی سوپا. پرۆژەكە بەگشتی موچە و دەرماڵەی حەشد رێكدەخات و مافی بریندارو بێسەروشوێنان و خانەنشینەكانی دیاریدەكات، لەگەڵ مینحەو پلەبەرزكردنەوەو مۆڵەت و بیمەی تەندروستی. بۆ تەمەنی كاركردنیش لەنێو حەشدی شەعبی پرۆژەكە ئەوپەڕی بە 63 ساڵ دیاریی كردووە بۆ فەریق ئەوەل و 50 ساڵیش بۆ پلەی نەقیب؛ لەگەڵ ئەوەشدا دەسەڵاتی درێژكردنەوەی پێنج ساڵی داوە بەوانەی بەر لە دەرچوونی ئەم یاسایە چوونەتە ریزەكانی حەشدی شەعبی[6]. یاسا پێشنیاركراوە نوێیەكە جگە لە مافی خانەنشینی، پەیكەری هێزەكە جارێكی دیكە دادەڕێژێتەوە؛ جگە لەوەش دامەزراندنی ئەكادیمیایەكی سەربازی لەخۆدەگرێت كە دیسان حەشدو چۆنێتیی بەخشینی پلە سەربازییەكانی رێكدەخاتەوە[7]. بە قسەی فالح فەیازی سەرۆكی دەستەكەش، یەكێك لە هۆكارەكانی هەوڵدان بۆ دەرچوواندنی ئەوەیە دەزگاكانی دەوڵەت گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی ئەو یاسایەی پێشوو (40ی 2016) كرچوكاڵ و كەمەو دۆخی حەشدی شەعبی پڕناكاتەوە، بەتایبەت مەسەلەی خزمەت و خانەنشینی و ماف و شایستە داراییەكانی؛ بەو پێیەی تەنیا سێ ماددەیەو دەرفەتی ئەوەی نییە هەموار بكرێتەوە[8]. لە دەرەوەی لایەنە یاساییەكەی، ئەم یاسا پێشنیاركراوە نوێیەش لەكاتێكدایە، هێشتا هەندێك بڕگەی یاساكەی پێشوو جێبەجێ نەكراوە، وەك: ئینتیمای سیاسیی گروپە چەكدارەكانی ناو حەشدو بابەتی باڵانسی پێكهاتەیی لە ریزەكانیدا، هێشتا لیواكانی حەشد سەر بە هێزە سیاسییەكان و مۆركی زاڵ و باوی سەر دەزگاكەش شیعییەو فرەچەشنییەكەی (حەشدی مەسیحی و عەشایەری و پێكهاتەكانی دی) زیاتر رووكەشە. ئەم پرۆژەیاسایەش لە دۆخێكدا خراوەتەڕوو كە دوو كارتێكەریی گەورە سێبەریان بەسەر رەوشی عێراقەوە كردووە: یەكەمیان گوشارەكانی ئیدارەی ترەمپە لەسەر عێراق و باڵە چەكدارە شیعەكان، بە حەشدی شەعبیشەوە. دووەمیشیان نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنی گشتیی چاوەڕوانكراوی عێراقە لە مانگی تشرینی یەكەمی 2025 كە لیست و جەمسەرە شیعەكانی بەسەر ئاڕاستەی جیاجیادا دابەشكردووە. ئەم دوو كارتێكەرە دەشێت بەم جۆرە كاریگەرییان لەسەر ناكۆكییەكانی پەیوەست بە یاساكەوە هەبێت: كاریگەریی گوشارە ئەمریكییەكان پێش ئەوەی ئیدارەی بایدن كۆشكی سپی جێبهێڵێت، هەواڵی ئەوە بڵاوبووەوە كە لەڕێگەی “بلینكن”ی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لە پاش كەوتنی ئەسەد، بە “محەمەد شیاع سودانی” راگەیاندووە ئێران ئێستا لە لاوازترین دۆخی خۆیدایە؛ عێراقیش چانسی هەیە لەڕێگەی گرتنەبەری رێوشوێنی توند بەرامبەر گروپە شیعە عێراقییەكان، دەستڕۆیشتوویی (نفوز)و هەژمونی تاران لەنێوخۆی خۆیدا كەمتر بكاتەوە[9]. دوای دەستبەكاربوونی ئیدارەی نوێی “ترەمپ”یش لە سەرەتای 2025 هەندێك زانیاری دزەیان كرد كە تیمی نوێی ترەمپ پەیامی ئەوەیان گەیاندووەتە حكومەتی سودانی، كە دەبێت پەیكەری هێزەكانی حەشدی شەعبی رێكبخاتەوە. هەندێكیش زیاتر دەڕۆن و باس لە پلانی ئیدارەی ترەمپ بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەم هێزە عەقیدەییە مەزهەبییە هاوئاستەی سوپای عێراق دەكەن[10]. هەندێك بەرپرسی تری باڵای شیعە نایشارنەوە، داوا كراوە هێزی حەشدی شەعبی بەسەر دامەزراوە ئەمنییەكانی دیكەدا دابەش بكرێت و وەك قەوارەی ئێستا نەمێنێتەوە[11]، بەڵام تێكڕای بەرپرسە شیعەكان ئەوە رەتدەكەنەوە پابەندی ئەم داوایە بن؛ هەر لە سەرۆك وەزیرانەوە تا سەركردەی هێزە سەرەكییەكانی چوارچێوەی شیعی لە عێراق. لەدەرەوەی وڵاتیش ئەوە پێداگری و جەختكردنەوەی عەلی خامنەیی، رێبەری شۆڕشی ئێران بوو لە دیدار لەگەڵ سودانی كە پارێزگاری لە حەشد بكرێت[12]. ئەو خواست و گوشارانەی لە ئێستادا لەبارەی چارەنوسی حەشدی شەعبییەوە هەن، دەشێت بەم جۆرە پۆلێن بكرێن: هەڵوەشاندنەوەی تەواوەتیی حەشدی شەعبی. ئەمەش گێڕانەوەو باسوخواستی نێو میدیا راستڕەوە ئیسرائیلییەكانە؛ گوایە ئیدارەی ترەمپ داوای ئەوەی لە عێراق كردووە[13]، بەتایبەت هەندێك لە پێكهاتەكانی نێو حەشد لە لیستی سزاكانی ئەمریكا یان تیرۆردان و لەپاش 7ی ئۆكتۆبەری 2023 بەشدارییان لە هێرشەكانی سەر ئیسرائیل كردووەو، دەبێت هاوشێوەی حزبوڵڵای لوبنان و كۆمەڵی ئەنساروڵڵای یەمەنی باج بدەن. ئاوێتەكردنی هێزەكانی حەشد لەگەڵ سوپای عێراق و دانانی ئەفسەرێكی باڵا لە سەروو هەیكەلی حەشدەوە (عەبدولئەمیر یارەڵڵا بە نموونە). گوایە ئەمەش پێشنیاری فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران “ئیسماعیل قائانی” بووە لە 7ی كانوونی دووەمی 2025 بۆ گروپەكانی حەشد. ئامانج لەمەش شاردنەوەی حەشدو پاراستنییەتی لە بەئامانجگرتنی دەرەكی لەڕێگەی پۆشینی جلی سەربازیی سوپای عێراق لەلایەن هێزەكانی حەشدەوە[14]. زانیارییەكیش هەیە كە لەنێوخۆی هێزە شیعەكاندا بۆچونێك هەیە پشتیوانی لە ئاوێتەكردنی حەشدو دەزگا ئەمنییە نیزامییەكانی دیكە دەكەن، لە پێناو ئەوەی نەبنە ئامانجی سزاو بلۆككردن و هێرشی ئەمریكا[15]؛ بەڵام ئەم بۆچوونە هی ئەو لایەنانەیە كە كاریگەریی كەمیان لەسەر بڕیارەكانی حەشد هەیە. دەركردنی یاسایەكی نوێ بۆ حەشد لە پەرلەمان. ئەم بەیاساییكردنەش ببێتە لەمپەر لە بەردەم بەئامانجكردنیدا. ئەمەش ئەو بژاردەیە شیعەكان كاری لەسەر دەكەن و رەشنوسێكیان بۆ ئامادە كردووە (یاسای خزمەت و خانەنشینی). بەپێی ئاماژەكانیش سیاسەتی ترەمپ بەرامبەر عێراق هانی زیاتری شیعەكان بۆ كاركردن لەسەر یاساكە دەدات، بەئامانجی وەرگرتنی شەرعییەتی زیاترو چەسپاندنی دەزگاكە لەنێو پەیكەری یاسایی عێراقدا و دیاریكردنی رێوشوێنەكانی خانەنشینبوون و پلەبەرزكردنەوەی چەكدارو كارمەندانی كە مافەكانیان دەستەبەر دەكات. ناكۆكییە ناوخۆیییەكانی شیعە بژاردەی لایەنە شیعەكان بۆ پاراستن و پەرەپێدانی حەشدی شەعبی، دەركردنی یاسایەكی نوێیە بۆ رێكخستنەوەی. لە یاساكەشدا ئاڵۆزترین پرس دیاریكردنی تەمەنی خانەنشینییە. ئەمەش ئەگەر تێپەڕێت شوناسی حەشد دەگۆڕێت، چونكە جگە لەوەی سەرۆكی ئێستای دەستەكە “فالح فەیاز” خانەنشین دەبێت (68 ساڵ)، زۆر لە فەرماندەكانی ریزی یەكەمیش بە هەمان شێوە دەگرێتەوە. لەم نێوەندەشدا باس لە چوار هەزار فەرماندە و كادیری پێشكەوتوو هەیە كە بەر خانەنشیبوون دەكەون؛ ئەمەش لەناوخۆی چوارچێوەی شیعیدا ناكۆكییەكی زۆری دروستكردووە چونكە كاریگەری لەسەر چۆنێتیی داڕشتنەوەی حەشدی شەعبی دروستدەكات. دەكرێت گرنگترین ناكۆكییە شیعییەكان لەمبارەیەوە بەمجۆرە بخرێنەڕوو: نوری مالیكی سەرۆكی دەوڵەتی یاسا، كە خۆی بە دامەزرێنەری حەشد دەزانێت، سورە لەسەر رەتكردنەوەی گوشاری دەرەکی بۆ هەڵوەشانەوەی حەشدی شەعبی و تەنانەت تێكەڵكردنیشی لەگەڵ دامەزراوە ئەمنییەکانی دیکەدا، چونكە بە بۆچوونی ئەو “ئەگەر تێکەڵ بە دەزگا ئەمنییەکانی دیکە بکرێت، واتە “کۆتایهاتنی حەشد”. لەگەڵ ئەوەشدا مالیكی مشتومڕێكی گەورەی دروستكرد كاتێك بەئاشكرا دانی بەوە دانا كە لەنێو حەشد “بندیوار” هەن و بەپێویستی دەزانێت حەشدی شەعبی لە کەسانی بندیوارو ئەوانەی دەرەوەی دامەزراوەکەن پاکبکرێتەوە[16]. بەم پێیەش مالیكی پشتیوانی لە دەرچواندنی یاساكە دەكات بە هەر نرخێك بووە. بزوتنەوەی عەسائیب، پێداگرە لەسەر پارێزگاریكردن لە حەشدو دەركردنی یاسا نوێیەكەو گۆڕینی سەرۆكەكەی، فالح فەیاز[17]. لەمەشدا لەگەڵ نوری مالیكی بەرژەوەندییان یەكدەگرێتەوە؛ هەروەها زۆر دەگوترێت عەسائیب بەدیلیان بۆ “فالح فەیاز” هەیەو چاویان لەسەر پۆستەكەیەتی. رێكخراوی بەدری هادی عامری و رەوتی حیكمەی حەكیم و حەیدەر عەبادی، لەگەڵ ئەوە نین سەرۆكی حەشد، فالح فەیاز، بگۆڕدرێت، كە یاساكە بقۆزرێتەوە بۆ گۆڕانكاریكردن لە سەركردایەتیی ئێستای حەشد[18]. ئەم لایەنانە ترسی ئەوەیان هەیە حەشد بكەوێتە دەست توندڕەوەكان. ئەمەش زیاتر عێراق دەكاتە ئامانج[19]. هەندێك لە هێزە شیعەكان دەستی ئێرانیان هێناوەتە نێو ململانێكانی پەیوەست بە حەشد، بەتایبەت كە بەرژەوەندیی ئێران ئەوەیە كەسایەتییەكانی نزیك لە تاران لە سەركردایەتیی حەشددا بمێننەوە. ئەگەر ئەوانە لەم یاسا نوێیەدا بەر خانەنشینی بكەون، گرفت بۆ پەلكێشانی نفوزی ئێران دروستدەكات. بۆ چارەسەری ئەمەش قسە لەسەر درێژكردنەوەی تەمەنی خانەنشینی هەیە[20]، لە كاتێكدا ئەمە بۆ دەزگا ئەمنییەكانی دیكە وا نییەو لە كات و ساتی خۆیاندا خانەنشین دەبن و لە یاساكەی پێشووشدا (40ی 2016) جەخت لەوە كراوەتەوە حەشد پابەندی رێوشوێنە سەربازییەكان بێت. هەر لەم بەینەشدا فالح فەیاز، سەرۆكی حەشدی شەعبی، سەردانی تارانی كردو بەپێی سەرچاوەكان ویستویەتی لە ڕێگەی تارانەوە گەرەنتیی مانەوەی لە پۆستەكەی بكات[21]. سەرۆكی دەستەی حەشد كە شەڕ لەسەر مانەوەی لە پۆستەكەی دەكات، پێیوایە هێزە سیاسییەكان خۆیان ئاڵاندوەتە یاسای حەشدی شەعبی و دەیانەوێت بەقازانجی خۆیان دایڕێژنەوە. فەیاز پێیوایە حەشد پارێزەری سیستەمی سیاسی بووە بەرامبەر ئەوانەی ویستویانە لە دەرەوەی سندوقەكانی دەنگدان بیگۆڕن (تشرینییەكان بۆ نموونە)؛ هەروەها شەڕیش بۆ یەكڕیزیی دەوڵەتی عێراق دەكات و دژی دابەشكردنی دەبێت[22]. ئەمەش شوناسێكی نوێیە كە فەیاز لە دەرەوەی یاسای 40ی 2016 بە حەشدی دەدات كە زیاتر جەخت لە بەرەنگاربوونەوەی داعش دەكاتەوە. محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران، كە جەمسەرێكی سەرەكیی پەیوەندیدارە بە حەشدو لەگەڵ سەرۆكەكەی بەنیازی هاوپەیمانیی سیاسییە بۆ هەڵبژاردن، یاساكەی حەشدی لە پەرلەمان كشاندەوە. بەمەش لەئێستادا گرەوی لە مالیكی و قەیس خەزعەلی بردەوە كە دەیانویست لە پەرلەمان بە جۆرێك تێپەڕێت لە بەرژەوەندیی ئەواندا بێت. سودانی لەگەڵ درێژكردنەوەی تەمەنی خانەنشینییە بۆ چەكداران و كارمەندانی حەشد[23]. ناكۆكییەكانی پەیوەست بە یاسای حەشدی شەعبی، هاوپەیمانێتیی هێزە شیعەكانی هەڵوەشاندوەتەوە. هەر چەشنە گۆڕانكارییەكەیش لە سەرۆكایەتیی ئەم دەستەیە، كاریگەریی لەسەر پۆستی سەرۆك وەزیران، یان چانسی سەرۆك وەزیرانی ئێستا، محەمەد شیاع سودانی دەبێت؛ بەتایبەت دەنگۆیەك هەیە سەرانی چوارچێوەی شیعی هاوڕا بن لەسەر خانەنشینكردن و لادانی[24]. پاساویش بۆ ئەمە بەردەستە چونكە ناوبراو جگە لەوەی تەمەنی تێپەڕیوە، لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا لیستی هەبووە بۆ هەڵبژاردن و، ئەمەش پێچەوانەی یاسای حەشدە. ئەگەرێكی بەهێز هەیە لە پرۆژەیاساكەدا دەسەڵات بە سودانی بدرێت تەمەنی فەرماندەكانی حەشد درێژبكاتەوە؛ ئەمەش مشتومڕەكانی ئێستا بۆ پاش هەڵبژاردنەكان دوادەخات. بۆ تێپەڕاندنی بێكێشەی یاساكەی حەشدی شەعبیش، پێویستە لایەنە سوننی و كوردییەكان هاوكار بن. بۆ چارەسەری ئەمەش باس لە ئامادەكردنی سەبەتەیەكی یاسایی هەیە كە لە پەنا یاسای حەشدی شەعبیدا یاسای “لێپرسینەوەو دادگەریی” لەخۆ بگرێت كە تایبەتە بە بەعسییەكان و زیاتر سوننەن، لەگەڵ یاسای بەپارێزگاكردنی هەڵەبجە كە لە بەرژەوەندیی لایەنە كوردییەكانە [25]. كۆبەند لەكاتێكدا كە عێراق لەژێر گوشاری ئیدارەی نوێی ترەمپدایە، بەتایبەت لەبارەی گروپە شیعەكان و حەشدی شەعبی، هەروەها بە ساڵی هەڵبژاردنیشدا تێپەڕ دەبێت، دەركردنی یاسایەك بۆ چەسپاندنی پێگەی حەشدی شەعبی، “چوارچێوەی هەماهەنگی”ی شیعەی پەرتكردووە. ئەم یاسا نوێیەی كە بەدەستەوەیە، رۆڵی دەبێت لە گۆڕینی شوناسی حەشدو داڕشتنەوەی پایەكانی و، ئەمەش لەنێوان هێزە توندڕەوەكانی حەشد لە لایەك و محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیران و لە پشت ئەویشەوە هێزە شیعەكانی دیكەی وەك رەوتی حیكمەو عەبادی و رێكخراوی بەدر، جێگەی مشتومڕو ململانێیە. یاسا پێشنیاركراوەكە لێكەوتەی زۆری هەیەو پێویستیی بە رەزامەندیی سوننەو كورد هەیە بۆ ئەوەی مۆركێكی نیشتمانی وەرگرێت و بەئاسانیش لە پەرلەمان تێپەڕێت. ئەمەش دەرچەیەكە، دەكرێت هێزەكانی دەرەوەی شیعە كەڵكی لێوەرگرن بۆ جێكردنەوەی داواكارییەكانیان یان تێپەڕاندنی ئەو یاسایانەی لە بەرژەوەندییانە. بۆ هەرێمی كوردستان، دەشێت بەپارێزگاكردنی هەڵەبجە، یان یاسای نەوت و گاز، یان ماف و شایستەییەكانی پێشمەرگە، بكرێنە كارتی گوشار؛ بەوپێیەی یاسای حەشد جێگەی بایەخ و گرنگیدانی زۆری هێزە شیعەكانەو، ئامادەن بۆ ئەو سەبەتەی ئامادە دەكرێت گفتوگۆی لەبارەیەوە بكەن. سەرچاوەكان [1] https://2h.ae/Dhld [2] https://2h.ae/ZpwS [3] https://2h.ae/HBdR [4] https://2h.ae/IswR [5] https://2h.ae/zWxD [6] https://2h.ae/tfJr [7] https://2h.ae/Fdtn [8] https://2h.ae/Fdtn [9] https://2h.ae/JwYU [10] https://2h.ae/esJV [11] https://2h.ae/shcm [12] https://2h.ae/tmmh [13] https://bit.ly/3QpZds0 [14] https://2h.ae/frYl [15] https://2h.ae/vXgc [16] https://2h.ae/shcm [17] https://2h.ae/vXgc [18] https://2h.ae/vXgc [19] https://2h.ae/TuNz [20] https://2h.ae/SzvJ [21] https://2h.ae/TuNz [22] https://2h.ae/Fdtn [23] https://2h.ae/HPQy [24] https://2h.ae/FcZp [25] https://2h.ae/OKwP ئەم بابەتە بۆ (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە
.jpg)
راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاو ئامارەکانی ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵانی (2014 - 2024) دا؛ 🔹 لە ساڵی 2024 زۆرترین هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە پارێزگای سلێمانی تۆکار کراوە. 🔹 لەساڵی (2024)دا ژمارەی جیابوونەوە لە هەولێر و دهۆک و گەرمیان بەراورد بە ساڵی (2023) کەمی کردووە، بەڵام لە سلێمانی ژمارەکە زیادی کردووە. 🔹 ژمارەی لێکجابوونەوەکان بەراورد بە تۆمارکردنی گرێبەستی هاوسەرگیری لە ساڵی (2014) لە رێژەی (18%)ەوە بۆ ساڵی (2024) بەرزبووتەوە بۆ رێژەی (24%). 🔹 لەماوەی (11) ساڵدا (526 هەزار و 690) حاڵەتی هاوسەرگیری لە دادگاکان تۆمار کراوە، کە (29 هەزار و 438) حاڵەتیان پەسەندکرنی مارەبڕینی دەرەکی بووە. 🔹 لە ماوەی (2014 - 2024) (108 هەزار و 428) خێزان هەڵوەشاونەتەوە، بەو مانایەی هەموو رۆژێک (27) حاڵەتی تەڵاق تۆمارکراوە. یەکەم؛ هاوسەرگیری و هەڵوەشانەوەی خێزان لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی کوردستان رۆژی (18/3/2025) داتاو ئامارو دادبینییە تۆمارکراوەکانی خۆی لە ماوەی (1/1/2024 – 31/12/2024) لە سەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان و ئیدارەی گەرمیان، بڵاوکردەوە، بەپێی ئامارەکان؛ ئامارەکانی هاوسەرگیری لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان (51 هەزار و 18) پرۆسەی هاوسەرگیری ئەنجامدراوەو زۆرترین رێژەی هاوسەرگیری لە پارێزگای سلێمانی بووە، وەک لە (چارتی ژمارە (1)) هاتووە، بە جۆرێک؛ 1. لە سنوری پارێزگای هەولێر: (17 هەزار و 591) پرۆسەی مارەبڕین ئەنجام دراوە بە رێژەی (34%). 2. لە سنوری پارێزگای سلێمانی: (18 هەزار و 522) پرۆسەی مارەبڕین ئەنجام دراوە بە رێژەی (36%). 3. لە سنوری پارێزگای دهۆک: (12 هەزار و 199) پرۆسەی مارەبڕین ئەنجام دراوە بە رێژەی (24%). 4. لە سنوری ئیدارەی گەرمیان: (2 هەزار و 7068) پرۆسەی مارەبڕین ئەنجام دراوە بە رێژەی (5%). چارتی ژمارە (1) ئامارەکانی لێکجیابوونەوە و تەڵاق لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان (12 هەزار و 384) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمارکراوە، وەک لە (چارتی ژمارە (2)) دا هاتووە بەرزترین رێژەی جیابوونەوە لە پارێزگای سلێمانی بووە، بە جۆرێک؛ 1. لە سنوری پارێزگای هەولێر: (3 هەزار و 878) حاڵەتی جیابوونەوە بە رێژەی (31%) تۆمار کراوە. 2. لە سنوری پارێزگای سلێمانی: (5 هەزار و 745) حاڵەتی جیابوونەوە بە رێژەی (46%) تۆمار کراوە. 3. لە سنوری پارێزگای دهۆک: (2 هەزار و 33) حاڵەتی جیابوونەوە بە رێژەی (16%) تۆمار کراوە. 4. لە سنوری ئیدارەی گەرمیان: (728) حاڵەتی جیابوونەوە بە رێژەی (6%) تۆمار کراوە. چارتی ژمارە (2) هۆکارەکانی لێکجیابوونەوە و تەڵاق لە پارێزگای هەولێر وەک لە داتاکانی ئەنجومەنی دادوەریدا ئاماژەی پێدراوە هۆکارەکانی لێکجابوونەوەکانی لە "پارێزگای هەولێر" بە کۆمەڵێک هۆکاری دیاریکردووە؛ کە حاڵەتەکانی نەگونجان زۆرترین هۆکاری جیابوونەوە بووەو (828) حاڵەت بووە بە ڕێژەی (14%) و لە دوای ئەویش داوێن پیسی و خیانەت بە (523) حاڵەت و بە ڕێژەی (9%) سێیەم بەرزترین هۆکاریش نەبونی ماڵی جیا بووەو (494) حاڵەت بە رێژەی (8.4%)ی هۆکاری جیابوونەوە تۆمار کراوە، بڕوانە (چارتی ژمارە (3)). چارتی ژمارە (3) دووەم؛ داتاو ئامارەکانی هاوسەرگیری و هەڵوەشانەوەی خێزان لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان 2014 – 2024 هاوسەرگیری (مارەبڕین) پاڵپشت بە داتاو ئامارەکانی ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی کوردستان لە ماوەی (11) ساڵی ڕابردوودا سەرجەم ئەو گرێبەستانەی بەمەبەستی هاوسەرگیری لە دادگاکانی هەرێمی کوردستان بە فەرمی تۆمار کراون ژمارەیان (497 هەزار و 252) گرێبەست بوونەوە بەزترین ئاستی ژمارە مارەبڕین لە ساڵی (2022) تۆمار کراوە کە بریتی بووە لە (55 هەزارو 896) حاڵەت، کەمترین مارەبڕینیش لە ساڵی (2016) تۆمار کراوە کە ژمارەکەی بریتی بووە لە (31 هەزار و 183) حاڵەت. (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (4)). هاوکات هەر بەپێی داتاکان (پەسەندکردنی مارەبڕینی دەرەکی) کە بریتین لەو مارەبڕینانەی لە دەرەوەی دادگا ئەنجامدراون و دواتر لە دادگاکان تۆمار کراون لە ماوەی ساڵانی (2014 - 2024) ژمارەیان بریتی بووە لە (29 هەزار و 438) حاڵەت بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (5)). کەواتە سەرجەم ئەو مارەبڕینانەی لە ناو و دەرەوەی دادگا ئەنجام دراون پێکەوە ژمارەیان (526 هەزار و 690) مارەبڕین بووەو، بە تێکڕای ساڵانە دەکاتە (47 هەزار و 881) حاڵەت و مانگانەش دەبێتە (3 هەزار و 990) حاڵەتی مارە بڕین. وەک لە خشتەی ژمارە (1) رونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (4) چارتی ژمارە (5) جیابوونەوە (تەڵاق) بەپێی داتاکان لە ماوەی (2014 - 2024) ژمارەی هەڵوەشانەوەی خێزان بریتی بووە لە (108 هەزار و 428) حاڵەتی جیابوونەوەو کە بە تێکڕا؛ ساڵانە (9 هەزار و 857) حاڵەت، مانگانە (821) حاڵەت و هەموو رۆژێک (27) حاڵەتی تەڵاق تۆمارکراوە. (وەک لە خشتەی ژمارە (1))دا هاتبووە. هەر بەپێ ئامارەکان ساڵی (2023) بەرزترین ڕێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمارکراوە کە ژمارەکەی گەیشتووە بە (14 هەزار و 312) حاڵەت. (چارتی ژمارە(6)). کەواتە هەر بەپێی داتاکان ژمارەی لێکجابوونەوەکان بەراورد بە تۆمارکردنی گرێبەستی هاوسەرگیری لە دادگاکانی هەرێم لە ساڵی (2014) لە رێژەی (18%)ەوە بۆ ساڵی (2024) بەرزبووتەوە بۆ (24%). چارتی ژمارە (6) ڕێگەپێدان بە هێنانی ژنی دووەم پاڵپشت بە داتاکان لە (11) ساڵی ڕابردوودا (هەزار و 65) حاڵەت؛ بە تێکڕا؛ ساڵانە (97) حاڵەت، مانگانە (8) حاڵەت و هەموو سێ رۆژ جارێک پیاوێک ڕێگەی پێدراوە ژنی دووەم بهێنێت. بەرزترین حاڵەتی ڕێگەدان بە هێنانی ژنی دووەم لە ساڵی (2016) تۆمارکراوە کە (239) حاڵەت و کەمترینیشی لە ساڵی (2017) بووە کە (41) حاڵەتی تێدا تۆمار کراوە. بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (7)) چارتی ژمارە (7) سێیەم؛ داتاو ئامارەکانی هاوسەرگیری و هەڵوەشانەوەی خێزان لەسەر پارێزگاکانی هەرێم 2014 – 2024 هاوسەرگیری (مارەبڕین) بەپێی داتاکان لە ماوەی (11) ساڵی ڕابردوودا پارێزگای هەولێر (184 هەزار و 466) حاڵەتی مارەبڕین و پارێزگای سلێمانی لە دوای پارێزگای هەولێر دێت و (171 هەزار و 534) حاڵەت و پاشان پارێزگای دهۆک بە (125 هەزار و 311) حاڵەتی تۆمارکراو دێت. لە دوای ئەوانیش بەپێی ئەو داتایانەی ئەنجومەنی دادوەری بڵاوی کردووەتەوە کە ساڵانی (2015 - 2020)ی تێدا نیە (15 هەزار و 941) حاڵەتی مارەبڕین لە ئیدارەی گەرمیان تۆمار کراوە. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (8 - 11)) جیابوونەوە و تەڵاق بەپێی داتاکان لە ماوەی ساڵانی (2014 - 2024) پارێزگای هەولێر (41 هەزار و 737) حاڵەتی تەڵاقی تێدا تۆمار کراوەو پارێزگای سلێمانیش بەرزترین رێژەی تەڵاقی تێدا تۆمارکراوە کە بریتی بووە لە (44 هەزار و 544) حاڵەت و پاشان پارێزگای دهۆک بە (17 هەزار و 428) حاڵەتی تۆمارکراو دێت. لە دوای ئەوانیش بەپێی ئەو داتایانەی ئەنجومەنی دادوەری هەرێم بڵاوی کردووەتەوە کە ساڵانی (2015 - 2020)ی تێدا نیە (4 هەزار و 709) حاڵەتی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (8 - 11)). پەسەندکردنی مارەبڕینی دەرەکی لە (11) ساڵی ڕابردوودا پارێزگای هەولێر زۆرترین حاڵەتی مارەبڕینی دەرەکی تێدا تۆمارکراوە کە (11 هەزار و 179) حاڵەتی مارەبڕینی دەرەکی و پارێزگای سلێمانی لە دوای پارێزگای هەولێر دێت و بە (9 هەزار و 870) حاڵەت و پاشان پارێزگای دهۆک بە (8 هەزار و 170) حاڵەتی تۆمارکراو دێت. لە دوای ئەوانیش بەپێی ئەو داتایانەی ئەنجومەنی دادوەری هەرێم بڵاوی کردووەتەوە کە ساڵانی (2015 - 2020)ی تێدا نیە تەنها(219) حاڵەتی مارەبڕینی دەرەکی تێدا تۆمار کراوە. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (8 - 11)) خشتەی ژمارە (2) چارتی ژمار (8) چارتی ژمار (9) چارتی ژمار (10) چارتی ژمار (11) سەرچاوە: ئەنجومەنی باڵای دادوەری هەرێمی كوردستان
.jpg)
راپۆرتی: درەو 🔹 هەناردەی ئەمەریکا بۆ عێراق لە ساڵی 2024دا دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە بەراورد بە ساڵی 2023، چونکە بەهای قەبارەی هەناردە لە (2 ملیار و 257 ملیۆن) دۆلارەوە، دابەزیوە بۆ (ملیارێک و 662 ملیۆن) دۆلار، بەم پێیەش بەهای قەبارەی هەناردە بە ڕێژەی (26.4%) و بڕی (595 ملیۆن) دۆلار کەمی کردووە. 🔹 هەناردەی ئۆتۆمبێل و کەرەستەی گواستنەوەی ئەمریکی بۆ عێراق بە ڕێژەی (42%) زیادی کردووە و گەیشتووەتە (513 ملیۆن) دۆلار لە ساڵی (2024)دا لە کاتێکدا لە ساڵی (2023) کاڵای ناوبراو بە بەهای (361 ملیۆن) دۆلار هەناردەی عێراق کرابوو. 🔹 هەناردەی عێراق بۆ ئەمەریکا بەراورد بە ساڵی 2023 بەڕێژەی (12%) دابەزیوە و لە (8.4 ملیار) دۆلارەوە بۆ (7.4 ملیار) دۆلار دابەزیوە و نەوتی خاویش پشکی شێری ئەو هەناردەکردنە پێکدەهێنێت. 🔹 قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان عێراق و ئەمریکا لە ساڵی 2024دا گەیشتووە بو نزیکەی (9 ملیار) دۆلار، بەڵام ساڵی (2023) (10.7 ملیار) دۆلار بوو. بەڵام هاوسەنگی بازرگانی بە بڕی (5.7 ملیار) دۆلار لە بەرژەوەندی عێراق بووە. شمەک و کاڵای هەناردەکراوی ئەمریکا بۆ عێراق لە نێوان 2023 و 2024 هەناردەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا بۆ عێراق لە ساڵی 2024دا دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە بەراورد بە ساڵی 2023، چونکە بەهای قەبارەی هەناردە لە (2 ملیار و 257 ملیۆن) دۆلارەوە، دابەزیوە بۆ (ملیارێک و 662 ملیۆن) دۆلار، بەم پێیەش بەهای قەبارەی هەناردە بە ڕێژەی (26.4%) و بڕی (595 ملیۆن) دۆلار کەمی کردووە. سەرەڕای ئەم دابەزینە، هەناردەی ئۆتۆمبێل و کەرەستەی گواستنەوەی ئەمریکی بۆ عێراق بە ڕێژەی (42%) زیادی کردووە و گەیشتووەتە (513 ملیۆن) دۆلار لە ساڵی (2024)دا لە کاتێکدا لە ساڵی (2023) کاڵای ناوبراو بە بەهای (361 ملیۆن) دۆلار هەناردەی عێراق کرابوو. بەڵام ئەم گەشەکردنە ڕاست نیە بۆ دابەزینی هەناردەکردنی کەرەستەکانی فڕۆکە و پارچەی یەدەگ و هەروەها دانەوێڵە، کە بووەتە هۆی دابەزینی بەرچاوی کۆی هەناردەکردنی ئەمریکا بۆ عێراق. لەبەرامبەردا هەناردەی عێراق بۆ ئەمەریکا بەراورد بە ساڵی 2023 بەڕێژەی (12%) دابەزیوە و لە (8.4 ملیار) دۆلارەوە بۆ (7.4 ملیار) دۆلار دابەزیوە و نەوتی خاویش پشکی شێری ئەو هەناردەکردنە پێکدەهێنێت. بەم شێوەیە قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان عێراق و ئەمریکا لە ساڵی 2024دا گەیشتووە بو نزیکەی (9 ملیار) دۆلار، ئەمەش لە ئاستی ساڵی (2023) دابەزینی بەخۆوە بینیوە کە (10.7 ملیار) دۆلار بوو. بەڵام هاوسەنگی بازرگانی بە بڕی (5.7 ملیار) دۆلار لە بەرژەوەندی عێراق بووە، ئەمەش گوزارشتە لە بەردەوامی باڵادەستی هەناردەی عێراق سەرەڕای دابەزینی کۆی گشتی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان هەردوو وڵات. بۆ وردەکاری قەبارە و شمەک کاڵای هەناردەکراوی عێراق، بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1). خشتەو چارتی ژمارە (1) ژمارەو بەهای ئۆتۆمبێلی هەناردەکراوی ئەمریکا بۆ عێراق لە 2020 - 2024 لە ساڵی 2024دا ژمارەی ئۆتۆمبێلی بەکارهێنراوی هاوردەکراو لە ئەمریکاوە بۆ عێراق زیادکردنێکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە و گەیشتووەتە زیاتر لە (22 هەزار 450) ئۆتۆمبێل، کە بەهای کۆی گشتییان سەروو (255 ملیۆن) دۆلار بووە. ئەم ژمارەیە بازدانێکی بەرچاوە بەراورد بە ساڵی 2023 کە سەروو (12 هەزار 600) ئۆتۆمبێل بە بەهای (133 ملیۆن 470 هەزار) دۆلار هاوردەکراون. بەرزبوونەوەی ئاستی ئۆتۆمبێلی هاوردەکراوی بەکارهاتووی ئەمریکی بۆ عێراق دوو هۆکاری سەرەکی دەگەڕێتەوە. یەکەمیان هەموارکردنەوەی یاساکانی عێراقە، کە ڕێگە بە هاوردەکردنی ئۆتۆمبێلی بەکارهێنراو و چاککردنەوەیان لە ناوخۆی عێراق دەدات، ئەمەش کارێکە کە پێشتر قەدەغەکرابوو. لە ماوەی ڕابردوودا زۆربەی ئۆتۆمبێلە بەکارهێنراوەکانی ئەمریکی دەگوازرانەوە بۆ ئیمارات و ئوردن بۆ چاککردنەوە و دواتر هەناردەی عێراق دەکرانەوە. هۆکاری دووەم پەیوەندی بە زیادبوونەوەی خواستە لەسەر ئۆتۆمبێلی ئەمریکی لە بازاڕی عێراقدا، ئەمەش بووەتە هۆی زیادبوونی بەرچاوی قەبارەی هاوردەکردن. بۆ وردەکاری هاوردەی ژمارەو بەهای ئۆتۆمبێلی بەکارهاتووی ئەمریکی بۆ عێراق لە ساڵانی (2020 - 2024)، بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (2). خشتەو چارتی ژمارە (2)
25(4).jpg)
راپۆرت: درەو 7ی ئاب 2013 وادەی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات، بەر لەم وادەیەو لە 5ی كانونی یەكەمی 2012دا ئەرسەلان بایز سەرۆكی پەرلەمان نوسراوێكی ئاڕاستەی مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كرد، داوای لێكرد مەرسومێكی هەرێمیی دەربكات و وادەی هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمان دیاری بكات، بەجۆرێك ماوەی (6) مانگ بۆ ئامادەكاریی كۆمسیۆن بۆ هەڵبژاردنەكە، لەبەرچاو بگیرێت. 18ی نیسانی 2013، بارزانی مەرسومێكی دەركردو رۆژی 21ی ئەیلولی 2013ی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پەرلەمان و هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی هەرێم دیاریكرد، چونكە هاوكات لەگەڵ تەواوبوونی وادەی خولی سێیەمی پەرلەماندا، وادەی سەرۆكی هەرێمیش تەواو دەبوو. وەكو بارزانی خۆی دەڵێ: (لە دوای ئەو فەرمانی دیاریكردنی وادەی هەڵبژاردن و پێش دەرچوونیشی، جیاوازیی بیروڕا هەبوو لەسەر میكانیزمی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، كە ئایا بەپێی یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان ژمارە 1ی ساڵی 2005ی هەمواركراو و پڕۆژەی دەستوور بێت، كە سەرۆكی هەرێم راستەوخۆ لە لایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێت، یان بە پێی بۆچوونی چەند حیزبێك كە داوا دەكەن سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە نێو پەرلەماندا هەڵبژێردرێت). دەستورو درێژكردنەوەی ویلایەتی بارزانی بۆ چارەسەری پرسی چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم، پرسی رەشنوسی دەستوری هەرێمی كوردستان هێنرایە پێشەوە، رەشنوسێك كە لە كۆتایی خولی دووەمی پەرلەمانداو بەدیاریكراوی لە 24ی ئابی 2009دا پەسەندكرا بوو؛ لەڕێگەی بریكارەكانی دابەشكردنی خۆراكەوە، دەقی پرۆژە دەستورەكە بەسەر هاوڵاتیاندا دابەشكرابوو، ئەم پرۆژەیە لە (122) ماددە پێكهاتبوو، لەكۆی (97) ئەندامی ئامادەبووی دانیشتنی پەرلەمان، (96) دەنگی هێنابوو. دوای پەسەندكردنی پرۆژەی دەستورەكە، پەرلەمانی كوردستان بڕیاریدا بوو، پرۆژەكە بخرێتە راپرسیی گشتییەوە، ئەم بڕیارەش لەكاتێكدا دەرچوو بوو كە ماوەی یاسایی خولی دووەمی پەرلەمان كۆتایی هاتبوو، بەوپێیەی لە تەموزی 2009 هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەچوو بوو، بەڵام هێشتا پەرلەمانتارە نوێیەكان دەستبەكار نەبووبوون. خولی سێیەم سەرەتای دەركەوتنی بەرەیەكی ئۆپۆزسیۆنی بەهێزبوو لەناو پەرلەمان بە سەرۆكایەتی بزوتنەوەی گۆڕان؛ كە پێكەوە لەگەڵ كۆمەڵی ئیسلامی‌و یەكگرتووی ئیسلامیدا لەكۆی (111) كورسی (35) كورسی پەرلەمانیان هەبوو، ئەم بەرە نوێیە ناڕەزایەتی لەسەر رەشنوسەكە هەبوو، رێگری كرد لە تێپەڕاندنی دەستورەكە بۆ راپرسی گشتیی. 17ی شوباتی 2011 لەژێر كاریگەریی خۆپیشاندانەكانی "بەهاری عەرەبی"دا، شەپۆلێك خۆپیشاندان لە هەرێمی كوردستان دەستی پێكرد، یەكێك لەداواكارییەكانی خۆپیشاندانەكانی 17ی شوبات، گەڕاندنەوەی دەستور بوو بۆ پەرلەمان، مانگێك دوای ئەم خۆپیشاندانانە‌و بە دیاریكراوی لە 17ی ئازاردا، لەژێر فشاری شەقام‌و لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان، پەرلەمانی كوردستان بڕیاری ژمارە (2)ی پەسەندكرد، یەكێك لە خاڵەكانی ئەم زنجیرە بڕیارە ئەوە بوو، دەستورە پەسەندكراوەكە نەخرێتە راپرسی گشتیی‌و جارێكی تر بگەڕێندرێتەوە بۆ پەرلەمان بەمەبەستی هەمواركردن‌و دروستكردنی كۆدەنگیی‌و سازانی نیشتمانیی لەسەری. بۆیە كاتێك بۆ پرسی چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم بابەتی دەستور هێنرایەوە پێشەوە، لە 19ی ئابی 2013دا هەر چوار فراكسیۆنی (گۆڕان+ یەكگرتوو+ كۆمەڵ+ ئایندە) راگەیەندراوێكیان بڵاوكردەوەو تێیدا ئاماژەیان بەوەكرد: • چوار ساڵ بەسەر رەشنوسی دەستوردا تێپەڕیوەو راپرسی بۆ نەكراوە. • رۆژی 17ی ئازاری 2011 (واتا لەسەروبەندی خۆپیشاندانەكانی شوباتدا لە سلێمانی) بەزۆرینەی دەنگی پەرلەمانتاران دەنگدراوە بە بڕیاری ژمارە (2)، لەم بڕیارەدا هاتووە (چاوخشاندنەوەی بە رەشنوسی دەستوری هەرێمدا بەمەبەستی داڕشتنی دەستورێكی هاوچەرخی دیموكرات كە تێیدا گشت مافە مەدەنی و سیاسی و یاساییەكانی هاونیشتمانیان بە رەسمی ناسرا بن و دەسەڵاتەكان بە ئاشكرا جیاكرابنەوەو سەربەخۆییان پارێزراو بێت). • بەپێی پەیڕەوە یاساییەكان، ئەم بڕیارەی سەرەوە هەر بڕیارو یاسایەكی تر هەڵدەوەشێنێتەوە كە رێگر بێت لە گێڕانەوەی رەشنوسی دەستور بۆ پەرلەمان، بۆیە گێڕانەوەی ئەو رەشنوسە نەك پێچەوانەی یاسا نییە، بگرە نەهێنانەوە بەمەبەستی هەمواركردن پێچەوانەی ئەم بڕیارەیە. • 60 پەرلەمانتار یاداشتیان بۆ گێڕانەوەی دەستور بۆ پەرلەمان ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە، لەلایەن سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە بە هەند وەرنەگیراوە. • بەپێی بڕیاری ژمارەی (27)ی ساڵی 2008 لە یاسای پەسەندكردنی دەستوری هەرێمی كوردستان؛ بڕیاری ریفراندۆم لەسەر دەستور لە دەسەڵاتی سەرۆكایەتی پەرلەمان و حكومەتی هەرێم و لایەنە پەیوەندیدارەكاندایە. • هاودەنگین كە گۆڕانكارییە ناوچەیی و ناوخۆییەكان دەخوازن پرۆژەی رەشنوسی دەستور پێداچوونەوە پێدا بكرێت و ئەو ماددەو بڕگانەی هەموار بكرێنەوە كە تایبەتن بە شێوەی سیستمی حوكمڕانی و پشتبەستن بە ماددەی 140 لە دیاریكردنی دەستورو شێوازی دانانی ئەندامانی دادگایی دەستوریی. بڕیاری ژمارە (2)ی پەرلەمان كە پشتیوانی لە گەڕاندنەوەی پرۆژەی دەستور دەكرد بەمەبەستی هەمواركردنەوەی، لە رۆژنامەی "وەقایعی كوردستان"دا بڵاونەكرایەوە، بەهۆیەوە دواجار دەستورەكە نەگەڕێندرایەوە بۆ پەرلەمان، بەڵام نەشخرایە راپرسی گشتیی و پشتگوێ خرا. لەم نێوەندەدا، پەرلەمان رۆژی 30ی حوزەیرانی 2013 دوو یاسای دەركرد: - یاسای درێژكردنەوەی تەمەنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە (20ی ئابی 2013 تاوەكو 1ی تشرینی دووەمی 2023). - یاسای درێژكردنەوەی ویلایەتی سەرۆكی هەرێم بۆ ماوەی (2 ساڵ)و لە (20ی ئابی 2013 تاوەكو 19ی ئابی 2015) بەوجۆرەی كە (ئیتر یارای درێژكردنەوەی نەبێت). بەمشێوەیە پەرلەمان دەرگای لەسەر مشتومڕەكان لەسەر پرسی چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم (لەناو پەرلەمانەوە یاخود راستەوخۆ لەناو خەڵكەوە) دواخست. 16ی تەموزی 2013 مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێم راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە، تێیدا درێژكردنەوەی ویلایەتی سەرۆكایەتییەكەی قبوڵ كردو رایگەیاند: (یاسای درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمانی كوردستانم ئیمزا كرد تاوەكو هیچ بۆشاییەكی یاسایی و دەستووری لە هەرێمی كوردستاندا دروست نەبێت. ماوەو ویلایەتی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان، لە لایەن پەرلەمانی كوردستانەوە بە دەنگی فراكسیۆنی كوردستانیی پارتی و یەكیێتی لەگەڵ فراكسیۆنەكانی حیزب و نەتەوەكانی دیكەی ناو پەرلەمان و سەربەخۆكان جگە لە فراكسیۆنەكانی حیزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن، درێژكرایەوە. ئێستا من لەبەردەم ئەركەكانی ئەو هاوپەیمانییەتەدام كە لە نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستاندا هەیە.. ئەمڕۆش كە جەنابی مام جەلال لەبەر باری تەندروستی لە كوردستان نییە هەست دەكەم بەرپرسیارێتییەكەی ئەویش دەبێ من ئەنجامی بدەم لە پاراستن و بەهێزكردنی ئەو هاوپەیمانییەتییەدا وەك وەفادارییەك بۆ پێكەوەكاركردن و هاوخەباتیی و هاوكاریی چەندساڵەی نێوانمان لە پێناو گەل و وڵاتەكەماندا.. هەروەها بۆ رەچاوكردنی نیگەرانییەكانی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییەكانی كوردستان.. یاسای درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانم رەتنەكردەوە.. درێژەی راگەیەندراوەكە لە پاشكۆی ئەم بەشەدا دانراوە). هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمان بەمجۆرە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی لە هەڵبژاردنی پەرلەمان جیاكرایەوەو لە 21ی ئەیلولی 2013دا هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكە بەڕێوەچوو، (31) لیست به‌شدارییان تێیدا كرد. (17) لیست سەركەوتوو بوون، ئه‌نجامی هەڵبژاردنەكەش بەمشێوەیە بوو: ئەوەی جێگەی سەرەنجە؛ لەم هەڵبژاردنەدا بەپێچەوانەی رێككەوتنی ستراتیژییەوە، پارتی و یەكێتیی بە لیستی جیاواز بەشدارییان كرد، ئەمە هەم بۆ ئەوەی قەبارەی دەنگی هەریەكێكیان دەربكەوێت هەم بۆ ئەوەش ئیتر بزوتنەوەی گۆڕان پرسی بەیەكەوە بوونەكەی یەكێتیی لەگەڵ پارتی نەكاتە خاڵی لاواز بۆ راكێشانی دەنگی خەڵك لە سنوری سلێمانی. بۆ جاری یەكەم لەدوای دروستبوونی ئۆپۆزسیۆنی بەهێزەوە بە رێبەرایەتی نەوشیروان مستەفا، بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنەكەدا بە جیاوازی (6) كورسی كەوتە پێش یەكێتیی نیشتمانی بوو بە هێزی دووەم لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان. ئیتر لێرەوەو دوای 4 ساڵ لە ریبەرایەتیكردنی ئۆپۆزسیۆنێكی تاڕادەیەك رادیكاڵتر بەراورد بە پێش خۆی، بزوتنەوەی گۆڕان بڕیاریدا بەشداری حكومەت بكات و ببێت بە بەشێك لە دەسەڵات، بەوهۆیەوە پرۆسەی پێكهێنانی كابینەی هەشتەمی حكومەت لە هەرێمی كوردستان ماوەی نزیكەی (9) مانگی خایاند. كابینەی هەشتەم.. پێنج قۆڵییەكە رۆژی 18ی حوزەیرانی 2014 كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتیی (نێچیرڤان بارزانی) پێكهات. ئەم كابینەیە (بنكە فراوان) بوو، لەپاڵ پارتی و یەكێتیی دا، سێ لایەنە سەرەكییەكەی ئۆپۆزسیۆن (بزوتنەوەی گۆڕان+ یەكگرتوو+ كۆمەڵ) بەشدارییان تێدا كرد، واتا كابینەكە (پینج قۆڵی) بوو. لێرەوە بۆ یەكەمجار درز كەوتە ناو رێككەوتنە ستراتیژییەكەی نێوان بارزانی و تاڵەبانی، بۆ پێكهێنانی كابینەكە، پارتی كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بوو، بەر لە یەكێتیی رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان ئیمزا كرد. رێككەوتنی لایەنەكان بۆ پیكهێنانی حكومەت، پۆست و وەزارەتەكانی كابینەكەی (كە 23 پۆست بوو) بەمشێوەیە دابەشكرد: • پارتی: سەرۆكی حكومەت + 5 وەزارەت (ناوخۆ، سامانە سروشتییەكان، پلاندانان، پەروەردە، شارەوانی) • گۆڕان: پۆستی سەرۆكی پەرلەمان + 4 وەزارەت (دارایی و ئابوری، پێشمەرگە، پیشەسازی و بازرگانی، ئەوقاف و كاروباری ئاینی) • یەكێتیی: جێگری سەرۆك وەزیران + 5 وەزارەت (تەندروستی، ئاوەدانكردنەوە، رۆشنبیری، خوێندنی باڵا، شەهیدان و ئەنفال) • یەكگرتووی ئیسلامی: 3 وەزارەت (كاروباری كۆمەڵایەتی، كارەبا، وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەرلەمان) • كۆمەڵی ئیسلامی: 2 وەزارەت (كشتوكاڵ، وەزیری هەرێم بۆ كاروباری ژینگە) ناوی ئەندامانی كابینەی هەشتەم نێچیرڤان بارزانی بەرنامەی كابینە پێنج قۆڵییەكەی لەبەردەم پەرلەماندا خوێندەوە، جەختی لەسەر چەند خاڵێك كرد كە ئەمانەن بوون: • به‌دامه‌زراوه‌كردنی حكومه‌تێكی كاراو شه‌فاف. • بنه‌مای هاوڵاتیبوون، جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات. • سه‌روه‌ریی یاسا و یه‌كسانی له به‌رده‌میدا. • چاكسازیی هه‌مه‌لایه‌نه و ڕاسته‌قینه. • دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری گونجاو بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی هه‌موو جۆره گه‌نده‌ڵییه‌ك له داموده‌زگاو دامه‌زراوه‌كاندا. • لێكجیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات و ئه‌رك و به‌رپرسیاریه‌تیی حكومه‌ت له كارو چالاكیی حزبی. • پێكهاته‌كانی ئه‌م كابینه‌یه هاوبه‌شی ڕاسته‌قینه‌ن له حكومه‌دا، چ له هه‌ڵسوكه‌وتی به‌ڕێكردنی ئه‌ركی حكومه‌ت و چ له بڕیاردان و، چ له ئه‌ستۆگرتنی به‌رپرسیاریه‌تیی به‌رامبه‌ر گشت ئه‌و بریارانه‌ى كه ده‌درێت. • هاوبه‌شان له‌م كابینه‌یه‌دا به‌ڵێنیان له ئاستی به‌رپرسیاریه‌تی و توانای ئابوری و دارایی و كارگێڕیی ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌تدا ده‌بێت و پێكه‌وه به‌رپرس ده‌بن له بڕیاره‌كانی. هیچ لایه‌نێك نابێته ڕێگر له جێبه‌جێكردن و پیاده‌كردنی بڕیاره‌كانی. • یه‌كێك له ئه‌ركه‌كانی ئه‌م كابینه‌یه، گرتنه‌به‌ری سیاسه‌تی ئاشتیخوازانه ده‌بێت بۆ چارهسهركردنی كێشه چاره‌سه‌رنه‌كراوه‌كانی تائێستا و ئاینده‌ی هه‌رێم له‌گه‌ڵ حكومه‌تی فیدڕاڵی عێراق، به‌تایبه‌تى كێشه‌ی ناوچه كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ى هه‌رێم و جێبه‌جێكردنی ماده‌ی 140ی ده‌ستور. • هه‌وڵ ده‌ده‌ین پێكه‌وه، به هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ سه‌رۆكایه‌تیی هه‌رێم و په‌رله‌مانی كوردستان و به هاوكاریی لایه‌نه سیاسییه‌كان، هه‌نگاوی په‌له بنێین بۆ دامه‌زراندنی ئه‌نجومه‌نێكی دانوستاندن بۆ ڕێكه‌وتنی سیاسیمان كه گوزارشت له ئیراده‌ی خه‌ڵكی كوردستان بكات. • كابینه‌ی هه‌شت زه‌مینه‌ی له‌بار ده‌ڕه‌خسێنی بۆ كاراكردنی ڕۆڵی چاودێریی په‌رله‌مان له‌سه‌ر كاری حكومه‌ت. له هه‌مان كاتدا ئێمه داوای متمانه و پاڵپشتیی په‌رله‌مان ده‌كه‌ین تا پێكه‌وه خزه‌مه‌تی چاوه‌ڕوانكراوی هاووڵاتیانى هه‌رێمى كوردستان بكه‌ین. • كابینه‌ی هه‌شت په‌یوه‌ندی و هاوكاری و هه‌ماهه‌نگیی به‌رده‌وام و پته‌وى له‌گه‌ڵ په‌رله‌مانی هه‌رێمی كوردستان و ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی په‌رله‌ماندا ده‌بێت. • ئامانجمان به‌دیهێنانی به‌رده‌وام و جۆراوجۆركردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و خۆنه‌به‌ستنه‌وه به تاكه سێكته‌ری نه‌وت. كار ده‌كه‌ین بۆ گه‌شه‌پێدانی كه‌رتی كشتوكاڵ و پشه‌سازی و بازرگانی و خزمه‌تگوزاری و كه‌مكردنه‌وه‌ی جیاوازیی هه‌لومه‌رجی ژیانی گوند و شار. • به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی خزمه‌تگوزارییه سه‌ركییه‌كانی كار و ئاو و كاره‌با و ڕێگاوبان كه گونجاو بێت له‌گه‌ڵ گه‌شه‌ی ئابووریی به‌رچاوی كوردستان. • به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی بژێوی تاك و په‌ره‌سه‌ندنی وه‌به‌رهێنانی خۆماڵی و بیانی له ڕێی به‌گه‌ڕخستنی ته‌واوی توانا و سه‌رمایه‌ی ماددی و مرۆیی له هه‌رێمى كوردستان. • كار دەكه‌ین بۆ جێبه‌جێكردن و چه‌سپاندنی لامه‌ركه‌زی، جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌كان، ڕێككه‌وتن له‌سه‌ر هه‌مواركردنی ئه‌و یاسایانه‌ی ڕه‌هه‌ندی نیشتیمانییان هه‌یه. • به‌رده‌وام ده‌بین له‌سه‌ر چاكسازیی سیسته‌می په‌روه‌رده و خوێندنی باڵا و فێركردن به دابینكردنی پێداویستییه‌كانیان و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی زانستیی مامۆستایان. • كار ده‌كه‌ین بۆ په‌یڕه‌وكردنی سیسته‌می ته‌ندروستیی پێشكه‌وتوو و جیاكردنه‌وه‌ی كه‌رتی گشتی و تایبه‌ت له خزمه‌تگوزارییه‌كانی ته‌ندروستیدا. • هه‌وڵ ده‌دەین به ڕێكاری یاسایی چاو به سیسته‌می خانه‌نشینی و موچه‌دا بخشێنێته‌وه، به جۆرێك كه هاوڵاتیان به شێوه‌یه‌كی دادپه‌روه‌رانه لێی سوودمه‌ند بن. • كار ده‌كەین بۆ دروستكردنی سندوقی كوردستان بۆ داهاتی نه‌وت و دامه‌زراندنی كۆمپانیای نه‌وتی هه‌رێم وه‌ك له یاسای ژماره (22)ی 2007ی تایبه‌ت به نه‌وت و گازی هه‌رێمدا هاتووه. ئەمە بەشێكی ئەو بەڵێنانە بوو كە كابینەی پینج قۆڵی بە خەڵكی كوردستانی دا (لە پاشكۆدا دەقی وتارەكەی نێچیرڤان بارزانی دانراوە كە چەندین بەڵێنی تری تێدایە)، ئەم بەڵێنانەش لەكاتێكدا بوو بەغداد بەشە بودجەی هەرێمی راگرتبوو، نێچیرڤان بارزانی لە كۆتاییەكانی كابینەی حەوتەمەوە كە هەر خۆی سەرۆكایەتیی حكومەتی دەكرد، لەرێگەی پەرلەمانەوە ئامادەكاریی كردبوو بۆ راگەیاندنی پرۆسەی "ئابوری سەربەخۆ"، ئابورییەك كە تێیدا حكومەتی هەرێم خۆی بەشێوەی راستەوخۆو بێ گوێدانە ناڕەزایەتییەكانی بەغداد نەوت هەناردەی دەرەوە بكات و بە داهاتەكانی ئیدارەی كاروباری خۆی بدات. بۆیە كابینەی هەشتەم هاوكات لەگەڵ پرۆسەی ئابوری سەربەخۆو دەستپێكردنی شەڕی "داعش" لەدایكبوو، كە دۆخێكی ئابوری وای بۆ دروستكرد تەنانەت نەتوانێت موچەی موچەخۆران دابین بكات و پەنا بۆ "پاشەكەوتكردنی موچە" ببات. وێنەی یادەوەریی كابینەی پێنجەم لەناو پەرلەمانی كوردستاندا سەرباری بەشداری بزوتنەوەی گۆڕان وەكو لایەنیكی "ریفۆرمخواز"و بەڵێنەكانی كابینە پێنج قۆڵییەكە، ئەم حكومەتە لەدوای دەستبەكاربوونییەوە یاسای بودجەی نەبوو (لەوكاتەوە تائێستا هەرێمی كوردستان هیچ یاسایەكی بودجەی نییە، ئەمە لەكاتێكدایە كە لەماوەی ساڵانی 2007 تاوەكو 2013 كە پشكی هەرێم لە بەغدادەوە هاتووە، یاسای بودجە بەشێوەیەكی رێكخراو دەرچووە)، سەرباری ئەمەش بەهۆی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە كە ئەم كەبینەیە پەیڕەوی كرد، فرۆشی سەربەخۆی نەوت لەڕووی داهاتەوە نەیتوانی شوێنی پشكی هەرێم بە بودجەی گشتیی عێراق بگرێتەوە، ئەمەش بووە هۆكاری پاشەكشێی هەرێم لە پەندین رووەوە، بەجۆرێك: • (5) هەزار پڕۆژە وەستاون، (3 هەزار و 500) کارگەی گەورەو بچوک داخراون. زیاتر لە (1000) کۆمپانیا مایەپوج بوون. • حکومەتی عێراق لە دوای ساڵی (2014)ەوە بە بڕی (81 ترلیۆن و 611 ملیار و 422) ملیۆن دینار بودجەی لە پشکی هەرێمی کوردستان راگرت. لەبەرامبەردا حکومەتی هەرێمی کوردستان توانی بڕی (1 ملیار و 103 ملیۆن و 857 هەزار 335) بەرمیل نەوت لە ماوەی (8) ساڵدا هەناردە بکات و بڕی (30 ترلیۆن و 863 ملیار 374 ملیۆن و 220 هەزار 231) دینار _دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان و هەرزانتر فرۆشتنی_ بۆ بمێنێتەوە. ئەو جیاوازییەی لە بەراوردی فرۆشی سەربەخۆی نەوت و بودجەی گشتی عێراق دەکەوێتەوە؛ بریتییە لە (50 ترلیۆن و 748 ملیار و 47 ملیۆن 779 هەزار و 769) دینار بووە. • به‌هۆی كورتهێنانه به‌رده‌وامه‌كان و به‌تایبه‌تیش به‌هۆی قه‌یرانه‌كانی ساڵانی (2014-2017 و2020) هه‌رێمی كوردستان كه‌وته ژێر باری قه‌رزێكی زۆره‌وه، کە بەشی زۆری قەرزی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان و بەدوای ئەویشدا پابەندییە داراییەکان و قەرزی دەرەکی و قەرزی بانکی (تی بی ئای)و قەرزی ناوخۆیین و بڕەکەی زیاترە لە (31 ملیار) دۆلاری ئەمریکی، بەشێکی گەورەی قەرزەکانیش دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی كابینەی هەشتەم. • کۆی شایستەی دارایی موچەخۆران، بەهۆی لێبڕین و پاشەکەوتی موچە لەلایەک و؛ راگرتنی پلە بەرزکردنەوەی فەرمانبەران لەلایەکی تر لە هەردوو كابینەی هەشتەم و نۆیەم، گەیشتوەتە نزیكەی (25 ترلیۆن) دینار. • زیادبوونی رێژەی كۆچكردن لە ناو گەنجانی هەرێمی كوردستان، هاوكات بەرزبوونەوەی رێژەی تەڵاق لەناو خێزانەكاندا بە بەراورد بە ساڵانی بەر لە راگەیاندنی ئابوری سەربەخۆ. • چەندین لێكەوتی تری ئابوری و كۆمەڵایەتی و سیاسی دەریدەخەن پرۆسەی ئابوری سەربەخۆ، لەبری گەشانەوە، پاشەكشێی لە هەرێم دروستكردووە، بۆ وردەكاری زیاتر خوێنەر دەتوانێت سود لە كتێبی (بارگرانی و لێكەوتەكانی ئابوری سەربەخۆ لەڕووی یاسایی، دارایی و ئابوری، سیاسی و كۆمەڵایەتی) ببینێت، كە بەرهەمێكی چاپكراوی (دامەزراوەی میدیایی درەو)ەوە لە ساڵی 2023دا. داخستنی پەرلەمان و تێكچوونی كابینە 13ی حوزەیرانی 2015، مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێم فەرمانیدا بەوەی رۆژی 20ی ئابی 2015 هەڵبژاردنی گشتیی بۆ سەرۆكی هەرێم ئەنجام بدرێت، چونكە لە 19ی ئابی ئەو ساڵە ماوەی درێژكراوەی ویلایەتی بارزانی بۆ (2 ساڵ) كۆتایی دەهات. بانگەوازی بارزانی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەناو خەڵكەوە لەكاتێكدا بوو كە تا ئەوكات فراكسیۆنەكانی ناو پەرلەمان لەسەر هەمواری یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم و چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆك نەگەیشتبوونە رێككەوتن. ئیتر لەوكاتەوە تاوەكو 23ی حوزەیرانی 2015 لایەنە سیاسییەكان چوونە ناو زنجیرەیەك كۆبوونەوە بۆ رێككەوتن لەسەر چۆنیەتی هەمواری یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم بەڵام نەگەیشتنە رێككەوتن، بەتایبەتیش پارتی و بزوتنەوەی گۆڕان. بارزانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی كۆبونەوەكان بۆ رێككەوتن لەسەر هەمواری یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم دەڵێ: (18ی ئابی 2015 لە هۆڵی مامۆستا سەعد عەبدوڵا كۆبوونەوەیەكی فراوان بە بەشداری نوێنەری نەتەوەیە یەكگرتووەكان و ئەمریكا و بەریتانیا بەڕێوەچوو؛ تا بەربەیانی خایاند لە كۆبوونەوەكەدا برێت مەكگۆرك بەناوی ئەمریكاوە رایگەیاندبوو: من نوێنەری ئەمریكام، ئێمە زانیاریمان هەیە كە داعش چی بەرنامەو پلانێكی هەیە بۆ كوردستان. حەمە تۆفیق رەحیم ئەندامی وەفدی گۆڕان وەڵامی داببوەوە كە "ئێوە بۆخۆتان شەڕ دەكەن، نەك بۆ ئێمە" كۆبوونەوەكە تا بەیانی رۆژی 19ی ئاب بەردەوام بوو، لەسەر ئەوە رێككەوتبوون كە كۆبوونەوەی پەرلەمان دوابخرێت، بەڵام لە ئەنجامدا بەبەرچاوی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەمریكا و بەریتانیا، بەپێی رێنمایی سەركردایەتییان، یوسف محەمەدو فەخرەدین قادر هەوڵیاندا پەرلەمان كۆببێتەوە، بەڵام رێژەی یاساییان پێتەواو نەكرا، ژمارەی ئامادەبووان بەمشێوەیە بوو: 24 پەرلەمانتاری گۆڕان، 18 پەرلەمانتاری یەكێتیی، 4 پەرلەمانتاری كۆمەڵ، 5 پەرلەمانتاری یەكگرتوو، پێنج پەرلەمانتاری تری یەكگرتوو بەشدار نەبوون. رێژەی یاسایی تەواو نەبوو، بۆیە یەكێتیی توشی شكستی گەورەبوو، گۆڕانیش بەتەواوی بێ هیوا بوو، دوای ئەم بارودۆخە كاتی وەڵامدانەوەیان هات). 23ی حوزەیرانی 2015 یوسف محەمەد سەرۆكی خولی پێشووی پەرلەمان كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕان بوو، هەموار یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی خستە بەرنامەی كاری دانیشتنی پەرلەمانەوە، پارتییەكان كە دەیانزانی بزوتنەوەی گۆڕان‌و هاودەنگەكانی لەو پرسەدا، دەیانەوێت لەو كۆبونەوەیەدا كۆتایی بە ماوەی درێژكراوەی سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی بهێنن، هەوڵی شكاندنی نیسابی یاساییان دا، بەشێوازی یاسایی نەیانتوانی رێگری لە دانیشتنی پەرلەمان بكەن، دواجار پەنایان بۆ رێگەچارەی سەربازی بردو رێگرییان كرد لە گەڕانەوەی سەرۆكی پەرلەمان كرد بۆ هەولێر. لەم مەسەلەیەدا پارتییەكان، یوسف محەمەدی سەرۆكی خولی پێشووی پەرلەمان‌و بزوتنەوەی گۆڕانیان تۆمەتبار دەكرد بەوەی سازان‌و تەوافوق‌و رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتیان شكاندووە‌و لە پرسێكی هەستیاردا (سەرۆكایەتییەكەی بارزانی) لەسەر بنەمای زۆرینە‌و كەمینە بڕیاریانداوە. دوای رێگری لە گەڕانەوەی سەرۆكی پەرلەمان لە سلێمانییەوە بۆ هەولێر، پارتی بەفەرمی وەزیرەكانی گۆڕانیشی لە حكومەت دەركردو رێككەوتنی سیاسی خۆی لەگەڵ گۆڕان هەڵوەشاندەوە. لەبارەی ئەم رووداوە، بارزانی بەهانە بۆ داخستنی دەرگای پەرلەمانی كوردستان دەهێنێتەوەو لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ: (لەو سەروبەندەی ئێمە سەرقاڵی روبەڕووبونەوەی داعش بووین، رۆژی 23ی حوزەیرانی 2015 هەوڵی كودەتایاندا، لای من زۆر سەیر بوو بەیەك دەنگی پەرلەمانتاری حزبی شیوعی رێژەی یاسایی تەواو بوو، لە كۆبوونەوەكەدا پەرلەمانتارێكی بزوتنەوەو ئاشوریەكیش ئامادەبوون، بەڵام زۆر باش بۆمان دەركەوت كە كێ لە پشت ئەم پیلانەوەیە! بەر لە كۆبوونەوەكەی پەرلەمان، هێمن هەورامیم ناردە لای سەرۆكی پەرلەمان و هەواڵم بۆ نارد پێویست ناكات ئەو كارە بكەن، ئەمە شەڕ فرۆشتن و كۆدەتایەو بەهیچ شێوەیەك قبوڵناكرێت، ئەگەر بەردەوام بن لەسەر هەڵوێستەكانتان دواتر گلەیی نەكەن، ئێمە باوەڕی تەواومان بە پرۆسەی دیموكراسی هەیە بەڵام بە شێوەیەكی تر وەڵامی كودەتا دەدرێتەوە. سەرۆكی پەرلەمان لوتبەرزانەو نابەرپرسانە وەڵامی دابووەوە دیار بوو هێشتا لە دونیا نەگەیشتبوو). لەدوای داخستنی دەرگای پەرلەمان لەسەر فەرمانی بارزانی و بەهۆی هەمواری یاسایی سەرۆكایەتییەكەوە، ئیتر كابینەی پێنج قۆڵی حكومەت توشی لێكترازان بوو، لەو دۆخە ئاڵۆزەدا، بارزانی لە 25ی ئەیلولی 2017دا رێبەرایەتیی ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان و جیابوونەوەی لە عێراق كرد، ریفراندۆمەكە روبەڕووی كاردانەوەی توندی حكومەتی عێراق و ئێران و توركیا بووەوە، بەناچاریی و لەژێر فشاردا ئەنجامەكانی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی كوردستان سڕكرا، بارزانی بە ناچاریی رێگەی گفتوگۆی لەگەڵ بەغداد گرتەوەبەر، لەدوای ئەم روداوانە، ئیتر بارزانی بڕیاریدا دەست لە پۆستی سەرۆكی هەرێم هەڵگرێت. سەرچاوەكان: • سایتی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان https://presidency.gov.krd/krp/kurdish/articledisplay.aspx?id=hHO2PW7aZI8= • سایتی پەرلەمانی كوردستان https://www.parliament.krd/about-parliament/parliament-terms/term-4/ • سایتی فەرمی حكومەتی هەرێمی كوردستان https://8th.cabinet.gov.krd/p/page.aspx?l=13&s=000000&r=424&p=355&h=1&t=0 • نێچیرڤان بارزانی گرەو لەسەر دەستور دەكات، راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8403 • بارگرانی و لێكەوتەكانی ئابوری سەربەخۆ، دامەزراوەی میدیایی درەو، چاپی یەكەم 2023 • بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد، بەرگی شەشەم پاشكۆكان: دەقی مەرسومی هەرێمی بۆ دیاریكردنی وادەی هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمان و سەرۆكایەتیی هەرێم بەناوی خودای بەخشندە و میهرەبان دوای ئەوەی بە پشتبەستن بە برگەی (دوو) لە ماددەی (دە) و ماددەی (چوار)ـی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم ژمارە (1)ـی ساڵی (2005)ـی هەمواركراو و پابەندبوون بە بنەما دیموكراتییەكانی سیستەمی سیاسیی هەرێمی كوردستان لە ڕێكەوتی 8ـی 4ـی 2013ـدا بە نووسراوێكی فەرمی كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانم ئاگادار كردەوە كە پێویستە ئامادەكاریی بۆ سازدانی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكی هەرێم و پارلەمانی كوردستان بكەن، لە ڕۆژی 16ـی 4ـی 2013 كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان بە نووسراوی ژمارە (خ 13490) وەڵامی ئیجابی بۆ نامەكەمان دایەوە و ئامادەیی خۆیان ڕاگەیاند كە دەتوانن لە ماوەی نێوان (5ـی ئەیلوولی 2013) هەتا (5ـی تشرینی یەكەمی 2013) لە هەر ڕۆژێكدا بێت هەڵبژاردنەكانی سەرۆكی هەرێم و پارلەمانی كوردستان بەڕێوە ببەن. بە پێی ئەو دەستەڵاتەی لە یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم پێمان دراوە و بەلەبەرچاوگرتنی ئامادەیی كۆمیسیۆن، بە فەرمانێكی هەرێمی بڕیارمدا ڕۆژی شەممە ڕێكەوتی(21ـی ئەیلوولی 2013) وەك ڕۆژی سازدانی هەر دوو هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم و پارلەمانی كوردستان دیاری بكرێت. داوا لە لایەنە پەیوەندیدارەكان دەكەم هەموو ئامادەكاریی پێویست بكەن بۆ ئەوەی هەڵبژاردنێكی شارستانی و ئازاد ئەنجام بدرێت و نابێت هیچ لایەك بە هیچ شێوەیەك دەست بخاتە ناو كاروباری سەرپەرشتیارانی پڕۆسەی هەڵبژاردن. مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان 18ـی 4ـی 2013 دەقی راگەیەندراوی مەسعود بارزانی سەبارەت بەو ناكۆكییانەی لەبارەی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمەوە دروستبوون بەناوی خوای گەورە و میهرەبان گەلی خۆشەویستی كوردستان.... هێز و لایەنە سیاسییەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی... بۆ من خۆشترین بڕیار ئەوە بووە كە لە تەمەنی 16 ساڵیدا لە پێناو ئازادی و مافە نەتەوەیی و دیموكراتییەكانی گەلی كوردستان و ڕزگاركردنی خاكی كوردستاندا بوومە پێشمەرگەی كوردستان. پێشمەرگایەتیش گەورەترین شانازیی ژیانی منه و، لە هەر پلە و پۆستێكدا بووبم بە گیانی پێشمەرگانە كار و خەباتم كردووە و، بە بیروباوەڕی پێشمەرگانەوە كارم بۆ بەرژەوەندیی گەلەكەم كردووە و، هەر لەو ڕوانگەشەوە هەموو پۆستەكانم بۆ بەرژەوەندیی باڵای نیشتمانەكەم بەكارهێناوەن. زۆریش سەربەرزم بەوەی كە هەر لە سەرەتای راپەڕینی شكۆداری گەلی كوردستان لە بەهاری 1991ـەوە وەك پابەندبوون بە ئامانجەكانمان لە ئازادی و دیموكراسی لە كاتی شۆڕش و خەباتی پێشمەرگایەتیدا لە شاخ، هەروەها وەك ئەركێكی نیشتمانی و چەسپاندنی بنەماكانی دیموكراسی و دامەزراندنی سیستەمێكی سیاسی و ئیداریی دیموكراسیانە، داوام كرد بەرەی كوردستانی بە زووترین كات هەڵبژاردنێكی ئازاد ئەنجام بدات، بۆ ئەوەی گەلی كوردستان لە ڕێگەی سندوقەكانی دەنگدانەوە، چارەنووس و سیستەمی سیاسیی خۆی دیاری بكات. لەوكاتەوە گەلی كوردستان، بە هاوكاریی هەموو لایەنە شۆڕشگێرەكانییەوە پڕۆسەیەكی دیموكراسییانەی دەستپێكرد. ئێستاش بە پشتێوانیی خوای گەورە و هاوكاریی دڵسۆزان و خەبات و خۆڕاگریی گەلەكەمان، پێشكەوتنی گەورە لە هەموو ئاستەكانی ژیانی خەڵكی كوردستاندا بەدیهاتوون. هەر بەو هۆیەوە كوردستان ئەمڕۆ نێوبانگێكی باشی هەیە لە ڕووی جێگیریی سیستەمی سیاسی و سەقامگیریی باری ئەمنی و پێكەوەژیان. هەروەها پێشكەوتنەكان لە بواری ئابووری و ئاوەدانیدا، ڕۆژ بە ڕۆژ پێگەی كوردستان لە جیهاندا بەهێزتر دەكەن. لە ماوەی ڕابردوودا لە هەرێمی كوردستاندا، وەك بەشێك لە نەریتی دیموكراسی، گفتوگۆ و گەنگەشەیەكی زۆر لەسەر سروشت و پێناسەی سیستەمی سیاسی و پڕۆژەی دەستوور هاتە ئاراوە. بۆ پێشكەشكردنی نموونەیەكی جوانتری پڕۆسەی دیموكراسی و پابەندبوون بە یاساوە، نامەی فەرمیم نارد بۆ كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان، تاوەكو لە مانگی 9ی ئەمساڵدا هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان و سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان ئەنجام بدرێن. بەو شێوەیە ئەوەی ئەركی سەرشانی من بووە بەجێمگەیاندووە، لە نامەناردن و داواكردنی ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان و پاشان دیاریكردنی كاتی هەڵبژاردنەكان، كە ئەویش رۆژی 21/9/2013 بووە. لە دوای ئەو فەرمانە و پێش دەرچوونیشی، جیاوازیی بیروڕا هەبوو لەسەر میكانیزمی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، كە ئایا بەپێی یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان ژمارە 1ی ساڵی 2005ی هەمواركراو و پڕۆژەی دەستوور بێت، كە سەرۆكی هەرێم راستەوخۆ لە لایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێت، یان بە پێی بۆچوونی چەند حیزبێك كە داوا دەكەن سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە نێو پەرلەماندا هەڵبژێردرێت. ئەمەیش جیاوازی خستە ناو لایەنەكانەوە پاشان پرسی پڕۆژەی دەستووری هەرێمی خرایە سەر و دەرئەنجام بەداخەوە مامەڵەكردنی توندی هەندێ لایەن پڕۆسەی سیاسی بەرەو قەیران برد. بۆ ئەوەی بتوانین زەمینەی پێكەوەكاركردنێكی باشتر بهێنینە ئارا سەبارەت بەو پرسانە و بۆ ئەوەی نموونەیەكی جوانتری پڕۆسەی سیاسی لە هەرێمی كوردستان پێشانی خەڵكی خۆمان و دەرەوەش بدەین، هەروەها بۆ ئەوەی بتوانین زەمینەی تەوافوق بڕەخسێنین و لایەنە سیاسییەكان و پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی كوردستان، سەرنج و تێڕوانینی خۆیان لەسەر شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆك و پڕۆژەی دەستوور بخەنەڕوو، بەنامەیەك لە 25ـی 5ـی 2013 داوام لە هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستان كرد، تێبینی و سەرنجەكانیان لەسەر پڕۆژەی دەستوور بۆ ئێمە بنێرن. دوای گەیشتنی وەڵامەكان، داوام لە سەرۆكایەتیی پەرلەمان كرد لەگەڵ سەرجەم لایەن و پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی كوردستان كۆ ببنەوە بۆ ئەوەی بگەنە ئەنجامێك. ئامانجی من لە ناردنی تێبینیی لایەنەكان بۆ سەرۆكایەتیی پەرلەمان بۆ ئەوە بوو كە تەوافوقی لایەنەكانی ناو پەرلەمان و دەرەوەی پەرلەمان و سەرنجی هەموو پێكهاتەكان ببێتە نەخشەڕێگەیەكی باشتر و زەمینەیەكی گونجاوتر دابین بكەین بۆ پڕۆژەی دەستوور و هەڵبژاردنەكان، ئینجا بە هەموو سەراحەتێكەوە بە گەلی كوردستان ڕابگەیێنم كە من وەك شەخسی خۆم هیچ نییەتێكم بۆ خۆكاندیدكردنەوە نییە و ڕێز لە هەموو یاساكان دەگرم و ئەمانەتی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان ڕادەستی هەر بەڕێزێكی دیكە دەكەم كە هەڵدەبژێردرێت. بەڵام بە داخەوە ئۆپۆزیسیۆن سەركەوتوو نەبوون لە هاوكاریكردن بۆ سەرخستنی پڕۆسەكە، بەڵكو بەو شێوە ڕەفتارەیان كە قبووڵیان نەكرد لایەنەكانی دیكە لە كۆبوونەوەكانی سەرۆكایەتی پەرلەماندا بەشدار بن، هەوڵ و پرۆسەكەیان پەكخست. لەوەدا دەركەوت كە مەفهوومی تەوافوق لای ئۆپۆزیسیۆن تەنیا سەپاندن و جێبەجێكردنی ئەو داوایانەیە كە خۆیان هەیانە، بە بێ گوێدانە داواكانی لایەنەكانی دیكە. دەمەوێت لێرەدا زۆر بە ڕاشكاوی بیڵێم، تەوافوق ئەوە نییە كە تەنیا پارتی و یەكێتی و سێ لایەنەكەی ئۆپۆزیسیۆن رێكبكەون، بەڵكو پەیوەستە بەوان و هەموو لایەن و پێكهاتە جیاجیاكانی دیكەی كوردستانیشەوە. پڕۆژەی دەستوور كاتی خۆی لە لایەن 36 حیزب و هەموو نەتەوەكانی كوردستانەوە گفتوگۆی لەسەر كراوە، لەبەر ئەوەش ئەمڕۆ نابێ پشتگوێ و پەراوێز بخرێن، چونكە كوردستان هەر تەنیا ئەو پێنج لایەنەی تێیدا نییە. لێرەشدا دووبارە داوا لە هەموو لایەنەكان دەكەمەوە، لەسەر پرسی دەستوور بەرەو تەوافوق هەنگاو بنێن و منیش بە هەموو توانایەكەوە پشتیوانیتان دەكەم، با قەیرانی سیاسی دروست نەبێ و بۆ ئەوەی ئارامیی ژیان لە خەڵكی كوردستان تێكنەدرێت و، هەموو هێز و توانای خۆمان بخەینە گەڕ بۆ ئەوەی سوود لەو دەرفەتانە وەربگرین كە ئەمڕۆ بۆ گەل و نیشتیمانەكەمان لە ناوچەكەدا هاتوونەتە پێش. هەموو هەوڵێكی خۆم دەخەمە گەڕ بۆ ڕەخساندنی زەمینەیەكی نوێی گەییشتن بە تەوافوق. خەڵكی كوردستان و حیزبەكان شایەتی ئەوەم بۆ دەدەن، كە لە سەروبەندی پەسەندكردنی پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2009دا لە لایەن پەرلەمانەوە، هەوڵێكی زۆرمدا بۆ ئەوەی تەوافوقی لەسەر دروست ببێ و بە دڵی هەموو لایەنەكانی كوردستان بێت و، پێداگیریم لەسەر ئەوە كرد كە دەبێ تێڕوانینی هەموو نەتەوە و پێكهاتە ئایینییەكانی تێدا جێبكرێتەوە. هەرواش كرا و، دوای ئەوە لە پەرلەمان دەنگی لەسەر درا. ئەمجارەش دەمویست دوور لە هەموو گرژی و هەڵچوونێكی ناو پڕۆسەی سیاسی هەمان زەمینە دروست بكەمەوە بۆ گەییشتن بە تەوافوق. بەداخەوە ئۆپۆزیسیۆن بە ڕەفتار و شێوەی مامەڵەكردنیان لەو چوار ساڵەی رابردوودا، ئەو تێڕوانینەی بەشێكی زۆر لە خەڵك و لایەنەكانیان لەسەر خۆیان چەسپاندووە، كە بە هیچ شتێك رازی نابن و، تەوافوق لە ڕوانگە و بە لێكدانەوەی ئەوان سەپاندنی بیروڕاكانی خۆیانە كە ئەوەش پێچەوانەی ڕێسا و عورفە سیاسی و دیموكراسییەكانە. سێ لایەنەكەی ئۆپۆزیسیۆن دەبێ بزانن كە جگە لە پارتی و یەكێتی، زۆر حیزبی دییش هەن لە كوردستاندا لە سەختترین ڕۆژگاری ژێر دەستەییدا ئەو پەڕی فیداكارییان نواندووە بۆ بەرگریكردن لە هەبوونی گەلەكەمان و مانەوەی ناوی كوردستاندا، هەروەها زۆر حیزبی دیكەی مۆڵەتپێدراو هەن ئەمڕۆ ڕا و قسەیان هەیە بۆ پێشكەوتنی كوردستان. نابێ سێ لایەنەكەی ئۆپۆزیسیۆن ڕێگە بە خۆیان بدەن و هەوڵی ئەوە بدەن لە لایەن دەزگا باڵاكانی كوردستانەوە ڕا و بۆچوونی لایەنەكانی دیكە نادیتە بگیرێن. یان رێگە بە خۆیان بدەن بە شێوەیەك لە سووكایەتی پێكردنەوە باسیان بكەن، چونكە بە هیچ شێوەیەك ئەوە نەریتێكی دیموكراسیانە نییە. بۆیە داوا لە برایانی ئۆپۆزیسیۆن دەكەم بە سینگێكی فراوانی یەكترقبوڵكردنەوە و بە پێی بنەما دیموكراسییەكان كار و چالاكییە سیاسییە یاساییەكانیان ئەنجام بدەن و، هەموو ڕەفتار و مامەڵەكانیان لەسەر بنەمای قبوڵكردنی ئەوانیترەوە بێت. خەڵكی خۆڕاگری كوردستان.... پەرلەمانی كوردستان، لە ڕۆژی 30/6/2013 دا بە دەركردنی دوو یاسا، ماوەی پەرلەمان و سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانی درێژ كردەوە، ئەوەش دواكەوتنی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی لێكەوتەوە. لێرەدا دووپاتی دەكەمەوە هیچ كات خولیای كورسی و پۆست نەبوومە. ئەمڕۆش نامەوەێ مێژووی خۆم لە خەبات بۆ رزگاری و ئازادی كوردستان بە هیچ شتێكی دیكە بگۆڕمەوە. مرۆڤ زیاتر بە خەبات و كار و بەخشش بۆ گەل و نیشتمان و مرۆڤایەتی دەناسرێتەوە نەك بە پلە و پۆست و ناونیشانی وەزیفی و ئیدارییەوە. یاسای درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمانی كوردستانم ئیمزا كرد تاوەكو هیچ بۆشاییەكی یاسایی و دەستووری لە هەرێمی كوردستاندا دروست نەبێت. ماوە و ویلایەتی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان، لە لایەن پەرلەمانی كوردستانەوە بە دەنگی فراكسیۆنی كوردستانیی (پارتی و یەكیێتی) لەگەڵ فراكسیۆنەكانی حیزب و نەتەوەكانی دیكەی ناو پەرلەمان و سەربەخۆكان جگە لە فراكسیۆنەكانی حیزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن، درێژكرایەوە. ئێستا من لەبەردەم ئەركەكانی ئەو هاوپەیمانییەتەدام كە لە نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستاندا هەیە، كە پێكەوە لەگەڵ چەند حیزب و نەتەوەی كوردستاندا لەناو پارلەمان بڕیاریان داوە ماوەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بۆ دوو ساڵ درێژ بكرێتەوە، بە بێ ئەوەی من تێیدا بەشدار بووبم. هەروەها من لەبەردەم بەرپرسیارێتیی ئەخلاقی و كۆمەڵێ ئەرك و كاری هاوبەشی درێژخایەندام لەگەڵ برای خۆشەویستم مام جەلال بۆ درێژەدان بە هاوپەیمانێتییەكە، بۆ ئەوەی وەفاداری ئەو كاروانە بم كە دەستمان پێكرد و ئەنجامەكانیشی بە ئیجابییەوە بەردەوام بن و، ئینشاڵڵا كە ئەویش بە خۆشی دەگەڕێتەوە بۆ كوردستان، هەموو شتێك لەوپەڕی سەقامگیریدا ببینێ. لە هەمانكاتدا من باش لە ئەركەكانی هاوپەیمانێتی نێوان یەكێتی و پارتی تێدەگەم، كە بە ڕاستیش ئەو هاوپەیمانێتییە سەقامگیری و پێشكەوتنێكی زۆر گەورەی لە كوردستاندا دروستكردووە، كە بەرهەمەكەشی ئەوەیە كە ئێستا هەرێمی كوردستان جێگەی سەرنجی هەموو جیهانە، هەروەها وایكرد كورد بەشدارێكی چالاك بێت لە گۆڕانكارییەكانی عێراق و ناوچەكەدا. ئەمڕۆش كە جەنابی مام جەلال لەبەر باری تەندروستی لە كوردستان نییە هەست دەكەم بەرپرسیارێتییەكەی ئەویش دەبێ من ئەنجامی بدەم لە پاراستن و بەهێزكردنی ئەو هاوپەیمانییەتییەدا وەك وەفادارییەك بۆ پێكەوەكاركردن و هاوخەباتیی و هاوكاریی چەندساڵەی نێوانمان لە پێناو گەل و وڵاتەكەماندا. هەروەها بۆ رەچاوكردنی نیگەرانییەكانی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییەكانی كوردستان لەمەڕ ئەگەری قوڵتربوونی قەیرانی سیاسی و پاراستنی سەقامگیری لە كوردستاندا و، لەبەردەم داوای كەسایەتییە خەباتگێڕەكانی كوردستانی عێراق و پارچەكانی دیكەی كوردستاندا، و پاش ڕاوێژكردن لەگەڵ زۆربەی هێز و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان یاسای درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانم ڕەتنەكردەوە. بەڵام ئەو ڕەتنەكردنەوەیەش بەو مانایە نییە كە من لەگەڵ شێواز و ناوەڕۆكی یاسای درێژكردنەوەی ویلایەتی سەرۆكی هەرێمدا بم، بۆیەش ئیمزام نەكرد. لێرەدا وەك ڕێزگرتنێك لە دەنگی زۆربەی فراكسیۆنەكانی پەرلەمانی كوردستان و بۆ ئیحراج نەكردنیان، بە گەلی خۆشەویستی كوردستان رادەگەیێنم، كە من بە شێوەیەكی كاتی تا وەكو خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان دەست بەكار دەبێت و بە پەلە دەگەنە تەوافوقێك، ئەو ئەرك و ئەمانەتەی كە خراوەتە سەرشانم بەجێیدەگەیێنم، هەر لە ئێستاشەوە داوا لە سەرۆكایەتیی خولی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان دەكەم كە لەژێر ڕۆشنایی ئەو نامەیەم كە لە 12ـی 6ـی 2013ـدا ئاراستەی سەرۆكایەتیی خولی ئێستای پەرلەمانم كردبوو، دوای هەڵبژاردنەكانی 21/9/2013 دەستبەجێ لە كۆبوونەوە دەستپێكییەكانی سەرۆكایەتیی پەرلەماندا بە زووترین كات میكانیزمێك بدۆزنەوە بۆ ئەوەی لە ماوەی كەمتر لە ساڵێكدا بگەنە تەوافوق لەسەر هەمواركردنی پڕۆژەی دەستوور و ئالییەتی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم. ئەو كات هەڵبژاردنی سەرۆكێكی نوێی هەرێمی كوردستان ئەنجام بدرێت و ئەو ئەمانەتەی لە دەست ئێمە دایە بدەینە هەر بەڕێزێكی دیكە كە متمانەی گەلی كوردستان بەدەست دەهێنێت. خۆم و كاك كۆسرەت، جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان و دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانیش، وەك دەزگای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان هەموو هاوكارییەكی سەرۆكایەتی پەرلەمانی تازە دەكەین بۆ ئەو مەبەستە. دەبێ بە هەموومان نموونەیەكی جوانی دیموكراسی پێشكەش بكەین، نابێت هیچ كەس بە كورسییەكەیەوە بچەسپێت و، نابێت ڕێگە بدرێت سەرۆكی هەتا هەتایی هەبێت لە كوردستاندا. من خۆم باوەڕێكی تەواوم بەوە هەیە كە كاتێك پۆستێك لە لایەن كەسێكەوە بەجێدەهێڵدرێت، دەبێ گەل ئەو پرسیارە بكات كە بۆچی ئەو پۆستە بەجێدەهێڵێت، نەك گەل بگاتە رادەی ئەوەی ئەو پرسیارە بكات كە بۆ چی ناڕوات. گەلی خۆشەویستی كوردستان من دڵنیاتان دەكەمەوە كە تەنیا ئێوە دەتوانن بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆتان بدەن و، كەس ناتوانێ ئەو مافەتان لێ زەوت بكات. بژی كوردستان... نەمری بۆ شەهیدانی ڕێگەی رزگاری كوردستان و سەرفرازی سەربەرزی بۆ گەلی كوردستان مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان 16ـی 7ـی 2013 دەقی نوسراوی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بۆ گەڕاندنەوەی پرۆژەی دەستور بۆ ناو پەرلەمان وتارى سەرۆک وەزیران نێچیرڤان بارزانى له ڕێوڕەسمی دەستبەکاربوونی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی کوردستان به‌ڕێز سه‌رۆكى په‌رله‌مان، به‌ڕێزان ئه‌ندامانى به‌ڕێزى په‌رله‌مانى كوردستان، ئێواره‌تان باش.. ئه‌مڕۆ ئێمه كابینه‌ی هه‌شتی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له هه‌لومه‌رجێكی زۆر ناسكدا ڕاده‌گه‌یه‌نین. هه‌ر چۆن ساڵی 2003 پێویستیمان به یه‌كده‌نگی و هاوكاری و هه‌ماهه‌نگی هه‌بوو بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی و ده‌ستكه‌وته‌كانی هه‌رێمی كوردستان، له‌م ساته‌شدا كه عێراق به بارودۆخێكی سه‌ختدا تێپه‌ر ده‌بێت، هه‌مان بیركردنه‌وه‌ی ستراتیژیمان پێویسته تا هیچ له‌و ده‌سكه‌وتانه‌ى كه به ده‌ستمان هێناوه، تا ژیانی هاووڵاتیان له هه‌رێم و ناوچه كوردستانییه‌كانى ده‌ره‌وه‌ى ئیدارى هه‌رێمى كوردستان بپارێزین، تا بڕیارمان له‌سه‌ر ئاستی به‌رپرسیاریه‌تیی مێژوودا بێت به‌رامبه‌ر به خه‌ڵكی خۆشه‌ویستى كوردستان. به‌ڕێزان، كابینه‌ی هه‌شت كابینه‌ی هاوبه‌شی بنكه‌فراوانه كه گوزارشت له خواستی هێزو لایه‌نه سیاسییه‌كانی ناو هه‌رێمی كوردستان ده‌كات. ئه‌م ئه‌ركه وای ده‌خواست به ئارامی و نه‌فه‌سدرێژی مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ پێكهێنانی ئه‌م كابینه‌یه بكه‌ین بۆ ڕێكه‌وتن له‌سه‌ر بنه‌مای هاوبه‌شیی ڕاسته‌قینه له‌سه‌ر ئاستی ئه‌رك و پێداویستییه‌كانی ژیانی سیاسیی ئێستای هه‌رێمى كوردستان. زۆر سوپاسی هاووڵاتیانی هه‌رێمی كوردستان ده‌كه‌م بۆ خۆڕاگرییان ده‌رباری پرۆسه‌ی پێكهێنانی ئه‌م كابینه‌یه، به‌تایبه‌تیش پاش ئه‌وه‌ی حكوومه‌تی فیدراڵ له به‌غدا مووچه‌ی هه‌رێمی بڕی. ئه‌م كاره ناهه‌قه و دژی ده‌ستوورییه، ژیانی خه‌ڵكی هه‌رێمی كوردستانی گه‌لێك سه‌خت كردووه، كاریگه‌ریی خراپی له‌سه‌ر ئابووریی هه‌رێم و وه‌به‌رهێنان هه‌یه. ئێمه هاوسۆز و هاوخه‌می گشت گرفتی هاووڵاتیانی هه‌رێمى كوردستانین. له چه‌ند ساڵی داهاتوودا خۆڕاگریی ئێستای خه‌ڵكی كوردستان وه‌ك قۆناغێكی نوێی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی زوڵم له قه‌ڵه‌م ده‌درێت. ئێمه بێ وچان هه‌وڵی چارهسهركردنی ئه‌م كێشانه ده‌ده‌ین تا جارێكى تر تووشی قه‌یرانی سیاسی و دارایی نه‌بینه‌وه له هه‌رێمى كوردستان. ئه‌م كابینه‌یه هه‌وڵی ته‌واو ده‌دات بۆ به‌دامه‌زراوه‌كردنی حكوومه‌تێكی كارا و شه‌فاف. بنه‌مای هاووڵاتیبوون، جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات، ئاشتی و دادپه‌روه‌ریى كۆمهڵایهتی، مافی مرۆڤ و به‌تایبه‌تى مافی ئافره‌ت و منداڵ، سه‌روه‌ریی یاسا و یه‌كسانی له به‌رده‌میدا، دابینكردنی خۆشگوزه‌رانی، چاكسازیی هه‌مه‌لایه‌نه و ڕاسته‌قینه، پاراستنی ژینگه‌ی كوردستان، دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری گونجاو بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی هه‌موو جۆره گه‌نده‌ڵییه‌ك له داموده‌زگا و دامه‌زراوه‌كانی هه‌رێمى كوردستاندا. هاووڵاتیبوون پره‌نسیپ و به‌ها و پێوه‌ری یه‌كه‌می كارو هه‌ڵسوكه‌وتی حكوومه‌ته له دابینكردنی ماف و ده‌ستنیشانكردنی ئه‌رك و ڕه‌خساندنی ده‌رفه‌تى یه‌كسان و وه‌ك یه‌ك بۆ گشت دانیشتوانی هه‌رێمى كوردستان بێ جیاوازیی سیاسی و نه‌ته‌وه‌یی و ئایینی. كابینه‌ی هه‌شت به پشتبه‌ستن به میكانیزمی سه‌روه‌ریی یاسا و به دامه‌زراوه‌بوون كار ده‌كات بۆ لێكجیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات و ئه‌رك و به‌رپرسیاریه‌تیی حكوومه‌ت له كار و چالاكیی حزبی. كابینه‌ی هه‌شت كابینه‌ی حكوومه‌تی هاوبه‌شه، پێكهاته‌كانی ئه‌م كابینه‌یه هاوبه‌شی ڕاسته‌قینه‌ن له حكوومه‌دا، چ له هه‌ڵسوكه‌وتی به‌ڕێكردنی ئه‌ركی حكوومه‌ت و چ له بڕیاردان و، چ له ئه‌ستۆگرتنی به‌رپرسیاریه‌تیی به‌رامبه‌ر گشت ئه‌و بریارانه‌ى كه ده‌درێت. حكوومه‌ت موڵكی هه‌موو تاكێكی كوردستانه و كار بۆ خۆشگوزه‌رانی و ده‌سته‌به‌ركردنی خزمه‌تگوزاری و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ده‌كات. هاوبه‌شان له‌م كابینه‌یه‌دا به‌ڵێنیان له ئاستی به‌رپرسیاریه‌تی و توانای ئابووری و دارایی و كارگێڕیی ده‌سه‌ڵاتی حكوومه‌تدا ده‌بێت و پێكه‌وه به‌رپرس ده‌بن له بڕیاره‌كانی. هیچ لایه‌نێك نابێته ڕێگر له جێبه‌جێكردن و پیاده‌كردنی بڕیاره‌كانی. ئێمه وه‌ك لایه‌نه هاوبه‌شه‌كانی پێكهاته‌ی ئه‌م كابینه‌یه به ده‌نگ و متمانه‌ی هاووڵاتیان، حكومڕانیی ئه‌م هه‌رێمه ده‌كه‌ین، به ئیراده‌یه‌كی به‌هێزه‌وه كار ده‌كه‌ین بۆ هێنانه‌دی ئه‌و به‌ڵێنانه‌ی به هاووڵاتیانمان داوه و خزمه‌تیان ده‌كه‌ین. كاركردنی چه‌ند حیزبێكی جیاواز له حكوومه‌تی هاوبه‌ش ده‌كه‌ینه هۆكارێك بۆ پته‌وكردنی بنه‌مای دیموكراسی له كوردستاندا. پێكه‌وه‌ژیانی ئاشتی، ڕێزگرتن له جیاوازیی بیروبۆچوون و ئازادیی ڕۆژنامه‌گه‌ری و حوكمڕانى له‌ژێر چه‌تری كاری هاوبه‌ش، سنگفراوانیی گه‌لی كوردستان ده‌باته ئاستێكی نوێ له مێژووی سیاسیماندا. ئێمه ده‌بێت هه‌نگاوی گه‌وره بنێین بۆ به‌دیهێنانی خه‌ونی نه‌وه‌ی پێش خۆمان بۆ كوردستانێكی ئارام و سه‌قامگیر له سایه‌ی ده‌سه‌ڵاتی خۆماڵیدا. ئێمه به‌رپرسیارانه داهاتووی خۆمان ده‌ستنیشان ده‌كه‌ین و هه‌نگاوی پێویستی بۆ ده‌هاوێژین. به‌ڕێزان، یه‌كێك له ئه‌ركه‌كانی ئه‌م كابینه‌یه، گرتنه‌به‌ری سیاسه‌تی ئاشتیخوازانه ده‌بێت بۆ چارهسهركردنی كێشه چاره‌سه‌رنه‌كراوه‌كانی تا ئێستا و ئاینده‌ی هه‌رێم له‌گه‌ڵ حكوومه‌تی فیدڕاڵی عێراق، به‌تایبه‌تى كێشه‌ی ناوچه كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ى هه‌رێم و جێبه‌جێكردنی ماده‌ی 140ی ده‌ستوور. هه‌وڵ ده‌ده‌ین پێكه‌وه، به هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ سه‌رۆكایه‌تیی هه‌رێم و په‌رله‌مانی كوردستان و به هاوكاریی لایه‌نه سیاسییه‌كان، هه‌نگاوی په‌له بنێین بۆ دامه‌زراندنی ئه‌نجومه‌نێكی دانوستاندن بۆ ڕێكه‌وتنی سیاسیمان كه گوزارشت له ئیراده‌ی خه‌ڵكی كوردستان بكات. كابینه‌ی هه‌شت زه‌مینه‌ی له‌بار ده‌ڕه‌خسێنی بۆ كاراكردنی ڕۆڵی چاودێریی په‌رله‌مان له‌سه‌ر كاری حكوومه‌ت. له هه‌مان كاتدا ئێمه داوای متمانه و پاڵپشتیی په‌رله‌مان ده‌كه‌ین تا پێكه‌وه خزه‌مه‌تی چاوه‌ڕوانكراوی هاووڵاتیانى هه‌رێمى كوردستان بكه‌ین. كابینه‌ی هه‌شت په‌یوه‌ندی و هاوكاری و هه‌ماهه‌نگیی به‌رده‌وام و پته‌وى له‌گه‌ڵ په‌رله‌مانی هه‌رێمی كوردستان و ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی په‌رله‌ماندا ده‌بێت. هه‌رێمی كوردستان ناوچه‌یه‌كی تا ڕاده‌یه‌ك ده‌وڵه‌مه‌نده، بۆیه ئامانجمان به‌دیهێنانی به‌رده‌وام و جۆراوجۆركردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و خۆنه‌به‌ستنه‌وه به تاكه سێكته‌ری نه‌وته له‌م هه‌رێمه‌دا. كار ده‌كه‌ین بۆ گه‌شه‌پێدانی كه‌رتی كشتوكاڵ و پشه‌سازی و بازرگانی و خزمه‌تگوزاری و كه‌مكردنه‌وه‌ی جیاوازیی هه‌لومه‌رجی ژیانی گوند و شار. به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی خزمه‌تگوزارییه سه‌ركییه‌كانی كار و ئاو و كاره‌با و ڕێگاوبان كه گونجاو بێت له‌گه‌ڵ گه‌شه‌ی ئابووریی به‌رچاوی كوردستان و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی بژێوی تاك و په‌ره‌سه‌ندنی وه‌به‌رهێنانی خۆماڵی و بیانی له ڕێی به‌گه‌ڕخستنی ته‌واوی توانا و سه‌رمایه‌ی ماددی و مرۆیی له هه‌رێمى كوردستان. له‌م بواره‌دا ده‌بێت ئێمه چالاكانه كار بكه‌ین بۆ جێبه‌جێكردن و چه‌سپاندنی لامه‌ركه‌زی، جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌كان، ڕێككه‌وتن له‌سه‌ر هه‌مواركردنی ئه‌و یاسایانه‌ی ڕه‌هه‌ندی نیشتیمانییان هه‌یه له وڵاته‌كه‌ماندا. گرنگی ده‌ده‌ین به كه‌رتی پیشه‌سازی و گه‌شتوگوزار. پشتگیریی كه‌رتی تایبه‌ت ده‌كه‌ین بۆ ئه‌وه‌ی ڕۆڵی خۆی ببینن له ئاوه‌دانكردنه‌وه و گه‌شه‌ی ئابوورى له هه‌رێمى كوردستاندا. په‌ره ده‌ده‌ین به سیاسه‌تی وه‌به‌رهێنان له كوردستان به شێوه‌یه‌ك كه گونجاو بێت له‌گه‌ڵ گه‌شه‌ی ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تیی قۆناخی داهاتووی كوردستان. له به‌رنامه‌ی كابینه‌ی هه‌شتدا به‌رده‌وام ده‌بین له‌سه‌ر چاكسازیی سیسته‌می په‌روه‌رده و خوێندنی باڵا و فێركردن به دابینكردنی پێداویستییه‌كانیان و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی زانستیی مامۆستایان. بایه‌خ ده‌ده‌ین به توێژینه‌وه‌ی زانستی و خوێندنی پێشه‌یی به‌مه‌به‌ستی فه‌راهه‌مكردنی ده‌ستی كاری كارامه و به‌توانا بۆ بازاڕی كار و كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕێژه‌ی نه‌خوێنده‌واری له هه‌رێمدا. هه‌روه‌ها له كه‌رتی ته‌ندروستیشدا كار ده‌كه‌ین بۆ په‌یڕه‌وكردنی سیسته‌می ته‌ندروستیی پێشكه‌وتوو و جیاكردنه‌وه‌ی كه‌رتی گشتی و تایبه‌ت له خزمه‌تگوزارییه‌كانی ته‌ندروستیدا. كابینه‌ی هه‌شت ئاوڕى زیاتر له ژیان و گوزه‌رانی كه‌سوكاری شه‌هیدان و قوربانیانی ئه‌نفال و كیمیاباران و زیندانیانی سیاسی ده‌داته‌وه، كار ده‌كه‌ین بۆ باشتركردنی ژیان و گوزه‌رانیان. كار ده‌كه‌ین بۆ ڕێكخستنه‌وه‌ی به‌رنامه‌ی نیشته‌جێبوون به شێوازێكی هاوچه‌رخ و چارهسهركردنی كێشه‌ی نیشته‌جێبوون به‌تایبه‌تی بۆ چین و توێژه كه‌مده‌رامه‌ته‌كان. ئێمه شانازی به‌م بارودۆخه ئارام و ئاسایشه ده‌كه‌ین كه له جه‌رگه‌ی ناوچه‌یه‌كی پڕ توندوتیژی و شه‌ڕ و تیرۆر و تۆقاندندا به هیممه‌ت و وریایی و كاری دڵسۆزانه‌ی هێزی پشمه‌رگه و پۆلیس و ئاسایش بۆ هه‌موو خه‌ڵكی كوردستان ده‌سته‌به‌ر كراوه. له‌م ڕوانگه‌یه‌وه حكوومه‌تی هه‌رێم كار ده‌كات بۆ باشتركردنی ژیان و گوزه‌رانی هێزه چه‌كداره‌كانی هه‌رێم و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاست و توانا و لێهاتووییان، به‌نیشتمانیكردنیان ئه‌ركی گرنگی ئه‌م كابینه‌یه ده‌بێت. كابینه‌ی هه‌شت هه‌وڵ ده‌دات به ڕێكاری یاسایی چاو به سیسته‌می خانه‌نشینی و مووچه‌دا بخشێنێته‌وه، به جۆرێك كه هاووڵاتیان به شێوه‌یه‌كی دادپه‌روه‌رانه لێی سوودمه‌ند بن. هاوبه‌شان له‌م كابینه‌یدا كار ده‌كه‌ن بۆ دروستكردنی سندووقی كوردستان بۆ داهاتی نه‌وت و دامه‌زراندنی كۆمپانیای نه‌وتی هه‌رێم وه‌ك له یاسای ژماره (22)ی 2007ی تایبه‌ت به نه‌وت و گازی هه‌رێمدا هاتووه. كابینه‌ی هه‌شت به‌رده‌وام ده‌بێت له په‌ره‌پێدان و هاوكاری و هاندانی كه‌رتی تایبه‌تی ناوخۆ و ڕه‌خساندنی هه‌لومه‌رجی گونجاو بۆ كۆمپانیا و سه‌رمایه‌گوزارانی ده‌ره‌وه به‌مه‌به‌ستی فه‌راهه‌مكردنی ده‌رفه‌تى كار و كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕێژه‌ی بێكاری، به‌تایبه‌تى له ناو چینی گه‌نج و ده‌رچووی په‌یمانگه و زانكۆكاندا، به گرتنه‌به‌ری سیاسه‌تی كارپێكردنی سه‌رده‌میانه و ڕێگرتن له پاوانكاریی بازاڕ و كۆمپانیا و پڕۆژه‌ی وه‌به‌رهێنان. به‌ڕێزان، ئه‌وه‌ی لێره‌دا ئاماژه‌م پێ كرد، هێڵه گشتییه‌كانی كارنامه‌ی حكوومه‌تی هاوبه‌شه، ورده‌كاریی ئه‌م كارنامه‌یه ده‌بێته پلان و پڕۆژه و پڕۆگرامی سیاسه‌تگوزاریی گشتیی حكوومه‌ت و له كار و به‌رنامه‌ی وه‌زاره‌ته‌كاندا به ته‌واوه‌تى هه‌وڵ ده‌ده‌ین ڕه‌نگ ده‌داته‌وه. له كۆتاییدا پیاده‌كردن و سه‌ركه‌وتنی پرۆگرامی حكوومه‌ت، سه‌ركه‌وتنی هاووڵاتیی خۆڕاگر و ناخۆشیدیده‌ی كوردستانه. خزمه‌تی كۆمهڵایهتی و ئابووری، سه‌رفرازیی حكوومه‌ت ده‌بێت. دانیشتوانی كوردستان شایسته‌ی ئاینده‌یه‌كی گه‌شترن، شایسته‌ی ئازادی، سه‌ربه‌ستی و دیموكراسیی پته‌وترن. به پشتیوانیی هێزی ئاسایش و پێشمه‌رگه و پۆلیس و هاووڵاتیان، ده‌توانین ئه‌نجامی باشتر به ده‌ست بهێنین، خه‌ونی گه‌وره‌تر بهێنینه دى. جارێكی دیكه‌ش زۆر سوپاستان ده‌كه‌م. یاسای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان یاسای درێژكردنەوەی ویلایەتی سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی ئەندامانی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لیستی پارتی 1- جمال عوسمان كارسول رحمن (جمال مورتكه) 2- به‌یار طاهر سعید دیوالی 3- ئومێد عبدالرحمن حسن عبدالله 4- به‌شار مشیر أسماعیل صالح 5- دڵَشاد شعبان عبدالغفار عبدالله 6- فرست صۆفی علی أسماعیل 7- جعفر أبراهیم حاجی بیرۆ (جعفر ئیمنكى) 8- علی علی هالۆ علی 9- محمد علی یاسین طه محمد 10- ئیدریس علی ئیسلام یاسین 11- ئه‌نه‌س محمد شریف طاهر مصطفى (مه‌لا ئه‌نه‌س) 12- مه‌ردان خدر مصطفى عزۆ 13- ناظم كبیر محمد سعید ئه‌ودل 14- ئیبراهیم أحمد سمۆ أحمد 15- ئه‌مینه زكرى سعید یوسف 16- نورى علی محمد رحمن 17- سیراج أحمد محمد حمدأمین 18- فرحان جوهر قادر مه‌لا 19- عه‌باس غزالی میرخان غالی 20- صالح به‌شار صالح عبدی 21- شوان أحمد نعمان جرجیس 22- ئارى محمد عبدالرحیم محمد (ئارى هه‌رسین) 23- ڤمان فیصل سلیم طه 24- محمد صادق سعید محمد شریف 25- ته‌حسین أسماعیل أحمد علی 26- زیاد حسێن عبدالكریم رشید 27- عبدالله جاسم رجب قطاس 28- هیڤا حجی میرخان أحمد 29- فیرز طه عبدالخالق نجم الدین 30- شیرین حسنى ره‌مه‌زان كۆچه‌ر 31- نجات محمد عبدالله أحمد 32- ئاواز حمید حسێن حمد 33- حه‌یات مجید قادر محمد 34- زۆزان صادق سعید مصطفى 35- ڤالا فرید أبراهیم حسێن 36- ڤیان عباس عمر أحمد 37- شیلان جعفر على عبدالعزیز 38- مدینه ئه‌یوب أحمد مصطفى 39- شامۆ شێخۆ نه‌عمۆ لیستى گۆڕان 1- علی حمه صالح طه محمد 2- یوسف محمد صادق عبدالقادر 3- شێركۆ حمه أمین قادر عبدالله 4- بێستون فائق محمد أحمد 5- برزۆ مجید عبدالله یوسف 6- عادل عزیز شكور أحمد 7- رابون تۆفیق معروف خضر 8- عمر عینایه‌ت حمه سعید خوامراد 9- ئه‌یوب عبدالله أسماعیل عبدالله 10- ئێڤار أبراهیم حسێن أبابكر 11- حسن صالح محمد حمه شریف 12- منیره عثمان علی حسێن 13- ئومێد حمه علی صالح رۆسته‌م 14- محمود عمر صالح سعید 15- ئه‌نوه‌ر قادر مصطفى عثمان 16- فائق مصطفى رسول حمد 17- عبدالرحمن علی رضا حمه أمین 18- قاره‌مان قادر فتاح مولود 19- پروا علی حمه محمد 20- زولفا محمود عبدالله كوێخا مارف 21- جوان أسماعیل عزیز رسوڵ 22- رۆزا محمود عثمان مصطفى 23- به‌هار محمود فتاح أحمد 24- په‌رێ صالح حمید صالح لیستى یه‌كێتى نیشتمانی كوردستان 1- ده‌رباز عبدالله رسوڵ علی 2- ئه‌رسلان بایز أسماعیل محمد 3- عزه‌ت صابر أسماعیل عبدالله 4- بێگه‌رد دڵشاد شكورالله فاضل 5- سالار محمود مراد علی 6- گۆران ئازاد محمد عبدالله 7- زانا عبدالرحمن عبدالله قادر 8- فرهاد حمه صالح كریم 9- قادر ئوتمان رسوڵ عبدالله 10- ئاواز جه‌نگى بورهان نورى 11- خه‌له‌ف أحمد معروف قادر 12- رێواز فائق حسێن محمد 13- صالح فقێ محمد أمین كاكه أحمد 14- سعید محمد سعید سه‌یدا 15- دلێر مصطفى حسن أحمد 16- ته‌لار لطیف محمد قادر 17- مریم صمد عبدى حسێن 18- گه‌شه دارا جه‌لال أحمد 19- سةركةوت سةرحةد 20- عباس فەتاح سالح لیستی یه‌كگرتووى ئیسلامى 1- كه‌نعان نجم الدین أحمد محمد (حاجی كاروان( 2- عمر صالح عمر فارس 3- شێركۆ جه‌وده‌ت مصطفى عبدالله 4- مولود مراد محی الدین سیدا 5- سه‌هراب میكائیل محمدأمین رسول 6- أبوبكر عمر عبدالله سعید (أبوبكر هه‌ڵه‌دنى) 7- غریب مصطفى حمه‌خان حسێن 8- سوهام عمر قادر عمر 9- به‌هار عبدالرحمن محمد مارف 10- كه‌ژاڵ هادی فقێ داود 11- بهزاد درویش درویش لیستی كۆمه‌ڵى ئیسلامى 1- هه‌ورامان حه‌مه شریف حه‌مه رشید محی الدین 2- حسێن أسماعیل حسێن رسول 3- سۆران عمر سه‌عید أحمد 4- فخرالدین قادر عارف مصطفى 5- نجیبه لطیف أحمد قادر 6- شوكریه سمایل مصطفى حمدأمین ئه‌نجومه‌نى گه‌لى كلدانى سریانى و ئاشوورى 1- وحیده یاقو هرمز نونا 2- كمال یڵدا مرقوز دمیانۆس لیستی سۆسیالیست عبدالله محمود محمد سان أحمد لیستى پێشكه‌وتنى توركمان 1- جوده‌ت جرجیس لطیف فتاح 2- منى نبی نادر عبدالله لیستى بزووتنه‌وه‌ى ئیسلامى كوردستان عمر مصطفى باوه‌میر پیرۆت لیستى رافدین ( قائمه الرافدین ) 1- یه‌عقوب گورگیس یاقو گلیا 2- لینا عزریا به‌هرام شابۆ لیستى ئاڕاسته‌ى سێیه‌م باپیر كاملا سلێمان كاملا لیستی ئازادی عبدالرحمن فارس عبدالرحمن محمد لیستى گۆڕان و نوێبوونه‌وه‌ى توركمانى محمد سعدالدین أنور شكور لیستى هه‌ولێرى توركمانى ماجد عثمان توفیق سلێمان لیستى جبهه‌ى توركمانى عێراقی ئایدن معروف سلیم أحمد لیستی ئەرمەن یروانت نیسان ماركۆس بطرس لیستی ابناء النهرین سرود سلیم متى یوسف دەقی راگەیەندراوی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان سەبارەت بە درێژكردنەوەی ویلایەتی سەرۆكایەتیی بارزانی
25(3).jpg)
راپۆرت: درەو 4ی حوزەیرانی 2009 وادەی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی دەهات، بەر لەمەو لە 5ی كانونی دووەمی ئەو ساڵەدا (عەدنان موفتی) كە لە پشكی یەكێتیی سەرۆكی پەرلەمان بوو، نامەیەكی ئاڕاستەی مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێم كرد؛ تێیدا پێشنیازی ئەوەی بۆ كرد لە رۆژی 19ی ئایاری 2009دا هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمان بەڕێوەبچێت، هەڵبژاردنی ئەم رۆژەشی گەڕاندبووەوە بۆ یادی یەكەم هەڵبژاردن لە كوردستاندا كە رۆژی 19ی ئایاری 1991 بوو. بارزانی لەگەڵ كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق كە سەرپەرەشتی هەڵبژاردنی كوردستانیشی دەكرد، تاوتوێی پێشنیازەكەی عەدنان موفتی كرد بۆ دیاریكردنی وادەی هەڵبژاردن لە 19ی ئایاری 2009دا، رۆژی 11ی نیسانی 2009 بارزانی بە نامەیەك وەڵامی عەدنان موفتی دایەوەو رایگەیاند: (له‌به‌ر ته‌رخان نه‌كردنی بودجه‌ی تایبه‌ت بۆ كۆمسیۆنی باڵا له‌لایه‌ن حكومه‌تی فیدراڵ و نه‌بوونی پلانی دارایی روون و توانای ته‌كنیكی پێویست، كۆمسیۆن ناتوانێت له‌رۆژی 19/5/2009 هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام بدات). رۆژی 2ی ئایاری 2009 كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بە نوسراوێك سەرۆكایەتیی هەرێمی ئاگادار كردەوە لەوەی لەدوای 20ی تەموزی 2009وە دەتوانێت هەڵبژاردنی كوردستان بەڕێوەببات. 5ی ئایار بارزانی چووە بەردەم پەرلەمان و لە وتارێكدا رۆژی 25ی تەموزی 2009ی وەكو وادەی هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكرد. بارزانی؛ كە هەر لە بنەڕەت و لەدوای ئیمزاكردنی رێككەوتنی ستراتیژییەوە لەگەڵ تاڵەبانی، بە مەرجی ئەوە پۆستی سەرۆكی هەرێمی وەرگرتبوو كە پۆستەكە دەسەڵاتی هەبێت، لەم كۆبوونەوەیەدا بە فەرمی داوای لە پەرلەمان كرد كە دەبێت هاوتەریب لەگەڵ پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەماندا، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیش بەڕێوەبچێت، ئیتر لێرەوە مشتومڕەكان لەبارەی روخساری سیستەمی حوكمڕانی لە كوردستان سەریهەڵدا، لەبارەی ئەوەی ئایا سیستەمەكە سەرۆكایەتیی یان پەرلەمانیی، یاخود تێكەڵە، ئەوەی رێبەرایەتی وروژاندنی ئەم بابەتەی دەكرد لەو سەروبەندەدا، بزوتنەوەی گۆڕان بوو كە بۆ یەكەمجار بوو وەكو هێزێكی نوێ خۆی بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردن ئامادە دەكردو نەوشیروان مستەفا بە قورسایی سیاسی خۆیەوە رێبەرایەتی ئەم تەوژمە سیاسییە نوێیەی دەكرد، كە بۆ یەكەمجار لە مێژووی سیاسی هەرێمدا گەرموگوڕییەكی بێ پێشینەی بە پرۆسەی هەڵبژاردنەكە بەخشی بوو. نەوشیروان مستەفا كە جێگری سكرتێری گشتیی یەكێتیی بوو، جیابونەوەی خۆی راگەیاند، رەخنەی لە هاوپەیمانی ستراتیژیی نێوان تاڵەبانی و بارزانی دەگرت، ئەمە وایكرد زیاتر لە جاران تاڵەبانی وابەستەی رێككەوتنەی بێت لەگەڵ بارزانی، بەتایبەتیش كە رێككەوتنە ستراتیژییەكە تاكە گەرەنتی بوو بۆ ئەوەی بتوانێت لە پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقدا بەردەوام بێت، لەبەرامبەریشدا بارزانی زیاتر لە جاران دەرفەتی ئەوەی بۆ خۆش بوو بوو كە فشاری زیاتر لە تاڵەبانی بكات بۆ چەسپاندنی سیستەمی سەرۆكایەتیی لە كوردستاندا. 25ی تەموزی 2009 هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمان و سەرۆكایەتیی هەرێم بەڕێوەچوو، بۆ یەكەمجار هەڵبژاردنەكە كێبركێیەكی بەهێزی بەخۆوە بینی، (تاڵەبانی و بارزانی) پێكەوە لەبەرامبەر (نەوشیروان مستەفا) راوەستا بوون، ئەمانە سێ كارەكتەری سەرەكی گۆڕەپانی سیاسی كوردستان بوون كە لە هەفتەكانی سەدەی رابردووەوە جێپێی خۆیان لەناو شۆڕشی چەكداری كورددا لە عێراق قایم كردبوو. لەم هەڵبژاردنەدا، تاڵەبانی لەناوچەی سەوز بانگەشەی بۆ بارزانی دەكرد، داوای لە لایەنگرانی یەكێتیی دەكرد دەنگی پێبدەن، وەكو ئاماژەیەكیش بۆ نەوشیروان مستەفا قسە بە ناوبانگەكەی كرد كە وتی: (بەكوێرایی چاوی ناحەزان، كاك مەسعود ئەم خولەو خولی داهاتووش سەرۆكی هەرێم دەبێت). نەوشیروان مستەفاو بزوتنەوە نوێیەكەی (گۆڕان) ئەم گوتارەی تاڵەبانییان قۆستەوە بۆ راكێشانی سەرەنجی لایەنگرو دەنگدەرانی یەكێتیی بەلای خۆیاندا، هەرواش دەرچوو، لە هەڵبژاردنەكەدا بزوتنەوەی گۆڕان بۆ یەكەمجار وەكو هێزێكی ئۆپۆزسیۆنی بەهێز دەركەوت؛ (25) كورسی پەرلەمانی بردەوە، كە ئەنجامێكی بێ پێشینە بوو، ئەمە لە كاتێكدا بوو كە پارتی و یەكێتیی لە هەڵبژاردنەكەدا بە لیستێكی هاوبەش بەناوی (لیستی كوردستانی) بەشدارییان كرد، لەسەر بنەمای رێككەوتنی ستراتیژیی 2004. لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی 2009دا، 24 لیست كێبركێیان كرد لەسەر بردنەوەی (111) كورسی پەرلەمان، 11 لیست رێژەیی یاساییان بەدەستهێنا بۆ چوونە ناو پەرلەمان. پارتی و یەكێتیی لەگەڵ چەند حزبێكی تر پێكەوە (59) كورسی پەرلەمانیان برد، بزوتنەوەی گۆڕان (25) كورسی بردو بوو بە براوەی دووەمی هەڵبژاردن. ئەنجامی هەڵبژاردنی 25ی تەموزی 2009 هەڵبژاردنی راستەوخۆی سەرۆك هاوتەریب لەگەڵ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەماندا، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی هەرێم بەشێوەی راستەوخۆو لەناو خەڵكەوە بەڕێوەچوو. بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی هەرێم، بزوتنەوەی گۆڕان كە پێگەیەكی جەماوەریی بەهێزی هەبوو، كاندیدی پێشكەش نەكرد؛ ئەمە لەبەر رۆشنایی ئەوەی بزوتنەوەكە باوەڕی بە سیستەمی پەرلەمانیی هەیە نەك سەرۆكایەتیی و پشتیوانی ئەوە ناكات سەرۆك راستەوخۆ لەناو خەڵك هەڵبژێردرێت و دەسەڵاتی بەرفراوانی هەبێت، بەجۆرێك پەرلەمان نەتوانێ لێپرسینەوەی لێ بكات. لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا (5) كەس كاندید بوون كە ئەمانەن بوون: • مەسعود بارزانی (سەرۆكی پارتی و كاندیدی هاوبەشی پارتی و یەكێتیی) • كەمال میراودەلی • هەڵۆ ئیبراهیم ئەحمەد • ئەحمەد محەمەد رەسوڵ • حسێن گەرمیانی بارزانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی بردەوەو بۆ جاری دووەم پۆستی سەرۆكی هەرێمی وەرگرتەوە، ئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی بەمشێوەیە بوو: پارەی بەغدادو كابینەی شەش و حەوت لەسەر بنەمای رێككەوتنە ستراتیژییەكەی نێوانیان، تاڵەبانی و بارزانی رێككەوتن لەسەر پێكهێنانی كابینەی شەشەمی حكومەت، كابینەی پێنجەم پۆستی سەرۆك وەزیران هەر چوار ساڵەكە لای پارتی (نێچیرڤان بارزانی) بوو لە كاتێكدا بەپێی رێككەوتنی نێوانیان دووساڵ بە دووساڵ بوو، دووساڵی یەكەم لای پارتی و دووساڵی دووەم لای یەكێتی، بەڵام دوای تەواو بوونی دووساڵەكەی نێچیرڤان بارزانی، تاڵەبانی دووساڵەكەی یەكێتیشی دایەوە بە پارتی و نێچیرڤان بارزانی دوو ساڵەكەی پارتی و دووساڵەكەی یەكێتی سەرۆكی حكومەت بوو بەوەش تاڵەبانی روبەرووی رەخنەی زۆری ناوخۆی حزبەكەی بوەوە، بەڵام لە كابینەی شەشەمدا تاڵەبانی و بارزانی وا رێككەوتنەوە پۆستی سەرۆك وەزیران و سەرۆكی پەرلەمان جارێكی دیكە دوو ساڵ بە دوو ساڵ بێت، دووساڵی یەكەمی كابینەكە بۆ یەكێتی بوو لەمەشدا تاڵەبانی مەبەستی بوو لە دابەشكردنی پۆستەكاندا هەندێك هاوسەنگیی بگەڕێنێتەوە بەتایبەتیش لەسەردەمێكدا كە گوتاری سیاسیی نەوشیروان مستەفاو بزوتنەوەكەی لە سلێمانی رەواجی گەورەی هەبوو، كاریگەریی بنیادی لەسەر پەیكەری سیاسیی یەكێتیی و ئایندەی حزبەكەی تاڵەبانی هەبوو، بارزانیش كە لەچوارچێوەی رێككەوتنە ستراتیژییەكەدا لەبەرامبەر پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقدا گەرەنتی پۆستی سەرۆكی هەرێمی كردبوو، لەبەرامبەر نەوشیروان مستەفادا پشتی لە تاڵەبانی نەكرد، بەتایبەتیش لەكاتێكدا گوتاری سیاسی نەوشیروان مستەفا لە یەككاتدا هەم تاڵەبانی و هەم بارزانیشی دەپێكاو دژی بە بنەماڵەیكردنی حوكمڕانی بوو لە كوردستاندا. بارزانی كە لە ساڵی 1992ەوە رێككەوتنی "فیفتی بە فیفتی" لەگەڵ تاڵەبانی رەتدەكردەوە، ئەمجارە قایل بوو كابینەی "دوو ساڵ بە دوو ساڵ" لەگەڵ تاڵەبانی تەشكیل بكات. بەمجۆرە لە 28ی ئۆكتۆبەری 2009دا كابینەی شەشەمی حكومەتی هەرێم كە كابینەی هاوبەشی پارتی و یەكێتیی بوو لەدایكبوو، دوو ساڵی یەكەمی تەمەنی كابینەكە (لە 28ی ئۆكتۆبەری 2009 بۆ تاوەكو 4ی نیسانی 2012) پۆستی سەرۆك وەزیران بەدەست یەكێتییەوە بوو، (د. بەرهەم ساڵح) سەرۆكایەتیی حكومەتی دەكرد، پێكهاتەكەی حكومەتەكەش بەم جۆرە بوو: لەو دوو ساڵەی كە یەكێتیی سەرۆكایەتیی حكومەتی دەكرد، ناوچەكە پەرەسەندنێكی بێ پێشینەی بەخۆوە بینی، بەهۆی ناڕەزایەتیی جەماوەریی و خۆپیشاندانەوە لە چەند وڵاتێكی عەرەبی دەسەڵاتی سیاسی گۆڕاو چەند وڵاتێكی تر كەوتنە بەردەم گۆڕانكاریی، شەپۆلەكە وڵاتانی (تونس- میسر- ليبيا- یەمەن- بەحرەین و دواجاریش سوریا كە سەریكێشا بۆ شەڕیكی خوێناویی كە سەرباری كەوتنی رژێمی ئەسەدیش هێشتا كۆتایی نەهاتووە). خۆپیشاندانەكانی بەهاری عەرەبی هاوكات بوو لەگەڵ دروستبوونی بەرەیەكی ئۆپۆزسیۆن لە كوردستان (بزوتنەوەی گۆڕان+ یەكگرتووی ئیسلامی و كۆمەڵی ئیسلامی) بە رابەرایەتی نەوشیروان مستەفا، ئەم بەرەیە بەردەوام پشتیوانی خۆی بۆ گۆڕانكارییەكانی لە وڵاتانی ناوچە نیشاند دەدات، لەبەر رۆشنایی كاریگەریی بەهیزیی رووداوەكاندا، لە 17ی شوباتی 2011دا لە سلێمانییەوە شەپۆلێك ناڕەزایەتیی دەستیپێكرد كە داوای لەناوچوونی دەسەڵاتی پارتی و یەكێێتیی دەكرد، هێزەكانی یەكێتیی بەتوندی روبەڕووی شەپۆلی ناڕەزایەتییەكان بوونەوەو كۆتاییان پێ هێنا، بەڵام كاریگەرییەكانی لەسەر پێگەی یەكێتیی دواترو لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستاندا دەركەوت. دوو ساڵی یەكەمی كابینەی شەشەم كە پۆستی سەرۆك وەزیران لای یەكێتیی بوو، پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بەدەست پارتییەوە بوو (كەمال كەركوكی) بۆیە، كاتێك لە 5ی نیسانی 2012دا ئاڵوگۆڕی پۆستەكان كرا لەنێوان پارتی و یەكێتیی، (نێچیرڤان بارزانی) پۆستی سەرۆك وەزیرانی لە بەرهەم ساڵح وەرگرتەوە، كەمال كەركوكیش پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی رادەستی (ئەرسەلان بایز) كرد، بەمجۆرە (نێچیرڤان بارزانی) جارێكی تر گەڕایەوە بۆسەر كورسی پۆستی سەرۆك وەزیران و كابینەی حەوتەمی حكومەتی تەشكیل كرد، كابینەكەی تاوەكو 17ی حوزەیرانی 2014 بەردەوام بوو، كە پێكهاتەكەی بەمجۆرە بوو: بەهۆی بوونی ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز بە رێبەرایەتی (نەوشیروان مستەفا)، ئەم كابینەیە هەندێك دەستكەوتی نوێی بۆ خۆی تۆماركرد كە لە كابینەكانی پێش خۆیدا نەبوو، بەتایبەتیش لەو دوو ساڵەدا كە بەرهەم ساڵح سەرۆكایەتیی حكومەتەكەی دەكرد، لەوانە كردنەوەی پرۆژەی (تواناسازیی) بۆ ناردنەدەرەوەی خوێندكارانی كورد بۆ خوێندن لە دەرەوەی وڵات هەروەها كردنەی سولفەی نیشتەجێبوون و هاوسەرگیریی و ئامادەكردنی یاسای بودجەو پرساندنی سەرۆك وەزیران و وەزیرەكان لەبەردەم پەرلەمان. یەكێك لە دیارترین تایبەتمەندییەكانی ئەم حكومەتە كە دوو كابینەی لەخۆیدا كۆكردبووەوە (كابینەی بەرهەم ساڵح+ كابینەی نێچیرڤان بارزانی) ئەوە بوو، كە پشكی هەرێم لە بودجەی گشتیی عێراق بەشێوەیەكی سیستەماتیك و مانگانە دەگەیشتە هەرێم و مانگانە بڕەكەی (ترلیۆنیك و 200 ملیار) دینار بوو، كە بە تەنیا (850 ملیار) دیناری بۆ موچەو (350 ملیار) دیناریش بۆ پرۆژەكانی وەبەرهێنان و خزمەتگوزاریی دەرۆیشت، ئەمەش جۆرێك لە بوژانەوەو گەشەسەندنی بە هەردوو كابینەكە بەخشی، لەكۆتایی تەمەنی كابینەی حەوتەمدا لە حوزەیرانی 2014دا، بەغداد بەشە بوجەی هەرێمی بڕی و كابینەی هەشتەم كە دواتر باسی لێوە دەكەن كابینەی قەیرانی دارایی بوو. سەرچاوەكان: • سایتی پەرلەمانی كوردستان https://www.parliament.krd/about-parliament/parliament-terms/term-3/ • سایتی حكومەتی هەرێمی كوردستان https://8th.cabinet.gov.krd/?l=13 • سایتی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان https://presidency.gov.krd/krp/kurdish/default.aspx • سایتی فەرمی بزوتنەوەی گۆڕان https://archive.gorran.net/Detail.aspx?id=1088&LinkID=106 • كێن ئەوانەی بە فعلی وەزیری بوون، راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8847 پاشكۆ: لیستی ناوی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان (خولی سێیه‌م) لیستى كوردستانى 1- ئه‌رسه‌لان بایز ئیسماعیل (بوو بە سه‌رۆكی په‌رله‌مان) 2- حسن محمد سوره محمد (بوو بە جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مان) 3- فه‌رسه‌ت احمد عبدالله (بوو بە سكرتێری په‌رله‌مان) 4- محمد قادر عبدالله ناسراو به دكتۆر كه‌مال كه‌ركوكی (سه‌رۆكی په‌رله‌مان بوو لە پشكی پارتی، بۆ سەرسەلان بایز لە پشكی یەكێتیی ده‌ستی له‌كار كێشایەوە) 5- به‌كر كریم محمد صالح 6- بێریڤان إسماعیل سه‌رهه‌نگ 7- په‌روین عه‌بدولڕه‌حمان عه‌بدوڵا 8- تارا تحسین یاسین ئه‌سعه‌دى 9- تارا عبدالرزاق محمد عمر 10- جلال علی عبدالله عوسمان 11- جمال تاهر ئیبراهیم محمد 12- حازم تحسین سعید على 13- خه‌لیل عوسمان حمد امین رسول 14- خورشید احمد سلیم یونس 15- د. رۆژان عه‌بدولقادر 16- احمد بایز دزه‌یی 17- د. لیلی امیرعاض عزیز 18- د. ئاراس حسین محمود 19- د.به‌شیر خه‌لیل تۆفیق 20- د.سه‌روه‌ر عبدالرحمن عمر 21- د.عمر حمدامین نوره‌دینى 22- د.محمد موسى مصطفى 23- دانا سه‌عید سۆفى 24- دڵشاد شه‌هاب حاجى (ده‌ستی له‌كار كێشایەوە) 25- رازاو محمود فه‌ره‌ج 26- رزگار محمد امین حمه‌سعید (ده‌ستی له‌كار كێشایه‌وه) 27- رفیق صابر قادر ته‌ها (ده‌ستی له‌كار كێشایه‌وه) 28- زكیه صالح عبدالقادر رشید 29- ژیان عومه‌ر شه‌ریف 30- سالار مه‌حمود موراد عه‌لی 31- سه‌ردار رشید محمد احمد 32- سه‌میره عبدالله ئیسماعیل 33- سۆزان شه‌هاب نوری 34- شڤان ئه‌حمه‌د عه‌بدولقادر 35- شلێر محه‌مه‌د نه‌جیب 36- شلیر محى الدین صالح محمد 37- شه‌ونم محمد غریب ته‌ها 38- شوان عبدالكریم جلال محمود 39- شۆرش مجید حسین مرسل 40- شێروان ناسح عبدالله سبفه الله حیده‌ری (ده‌ستی له‌كار كێشایه‌وه) 41- شیلان عبدالجبار عبدالغنى ابراهیم 42- صباح بیت الله شكری مه‌حمود 43- صبیحه احمد مسته‌فا شوان 44- عبدالسلام مسته‌فا صدیق على 45- عبدالله على ئیبراهیم حسین (ده‌ستی له‌كار كێشایه‌وه) 46- على حسین محمد حسن 47- عمر صدیق محمد ئیبراهیم 48- عمر عبدالرحمن على عبدالله 49- عونی كمال سعید عزیز البزاز 50- عیماد محه‌مه‌د حوسێن 51- فازڵ محه‌مه‌د قادر 52- قادر احمد سمایل 53- قادر حه‌سه‌ن قادر 54- كاوه محمدامین حسین 55- كه‌یلی ئه‌كره‌م مه‌نتك 56- گه‌شه دارا جلال ئه‌حمه‌د 57- گۆران ئازاد محه‌مه‌د عه‌بدوڵا 58- لانه ئه‌حمه‌د محمود عبدالقادر 59- محه‌مه‌د دلێر مه‌حمود فه‌تاح 60- محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د عه‌لی 61- نیشتمان مورشد ساڵح 62- نەژاد عزیز قادر 63- ئامینه زكری سعید یوسف 64- ئاواز عبدالواحد خضر على 65- ئه‌ڤین عومه‌ر ئه‌حمه‌د 66- ئیسماعیل مه‌حمود عه‌بدوڵا بزوتنەوەی گۆڕان 1- ئاشتى عزیز صالح ئیسماعیل 2- ئاهه‌نگ عارف ره‌ئوف 3- ئیسماعیل سعید محمد على گه‌ڵاڵه‌یی 4- بورهان رشید حسن 5- په‌ریهان قبلاى محمد على (ده‌ستی له‌كار كێشایەوه) 6- په‌یام ئه‌حمه‌د محمد ئه‌مین 7- په‌یمان عبدالكریم عبدالقادر رسول 8- په‌یمان عزالدین عبدالرحمن 9- پێشه‌وا تۆفیق مه‌غدید حوسێن 10- جعفر على ره‌سول محمد (ده‌ستی له‌كار كێشایه‌وه) 11- دڵشاد حسێن قادر 12- رێباز فتاح محمود نادر 13- زانا ره‌ئوف حمه‌كریم (ده‌ستی له‌كار كێشایه‌وه) 14- سه‌رهه‌نگ فرج محمد محمود 15- سیوه‌یل عوسمان ئه‌حمه‌د 16- شاهۆ سه‌عید فتح الله (ده‌ستی له‌كار كێشایه‌وه) 17- شێرزاد عبدالحافز شریف فقێ محمد 18- عبدالرحمن حسین ابابكر (زاخۆیی) جیابوەوە، لیستی سەربەخۆی دروستكرد 19- عبدالله محمد امین 20- عبدالله محمد نورى 21- عدنان عوسمان محمد على 22- عه‌زیمه نه‌جمه‌دین حه‌سه‌ن 23- فه‌رمان عزالدین محمود 24- كاردۆ محمد پیرداود حاجى 25- كاروان صالح ئه‌حمه‌د جیابووەوەو لیستی سەربەخۆی دروستكرد 26- كوێستان محمد عبدالله معروف على 27 - نه‌ریمان عه‌بدوڵا قادر ئه‌حمه‌د 28- نه‌سرین جمال مسته‌فا نجیب 29- ڤیان عبدالرحیم عبدالله عبدالرحیم لیستى خزمه‌تگوزارى و چاكسازى 1- عمر عزیز بهاْ الدین 2- سه‌رگوڵ ره‌زا حسن حمه‌خان 3- عبدالله محمود محمد سان ئه‌حمه‌د 4- به‌یان ئه‌حمه‌د حسن كۆچه‌رى 5- فازل حسن ئیسماعیل حسن 6- صباح محمد نجیب حسن 7- هاوراز شێخ ئه‌حمه‌د حمد مام بایز 8- سمیر سلیم ئه‌مین به‌گ حمه به‌گ 9- ئه‌حمه‌د سلێمان عبدالله حمه 10- به‌فرین حسین محمد وه‌لدخان 11- حمه سعید حمه‌على ئه‌ورحمان محمد 12- ئه‌یوب نعمه‌ت قادر رحمان 13- ناسك تۆفیق عبدالكریم عبدالرحیم 14- بزووتنه‌وه‌ى ئیسلامى كوردستان 15- ئه‌حمه‌د ئیبراهیم على ئه‌حمه‌د 16- گولیزار قادر ئیسماعیل ئه‌مین 17- ئازادی و عه‌داله‌تی کۆمه‌ڵایه‌تی هاژه سلیمان مسته‌فا لیستى رافیده‌ین سالم تۆما كاكۆ برایمۆك جهان ئیسماعیل بنیامین ئیسماعیل ئه‌نجومه‌نى میللى كلدانى سریانى ئاشورى سائر عبدالاحد ئۆگستى موشى سۆزان یوسف خۆشابه العصرانى ئه‌میر گوگه یوسف عودیش بزووتنه‌وه‌ى دیموكراتى توركمانى له كوردستان یه‌شار نجم الدین نورالدین عبدالله حمدیه معروف ئه‌حمه‌د ته‌ها یاووز خورشید عوسمان یونس لیستى توركمانى هه‌ولێر شێردڵ تحسین محمد حمادى لیستى چاكسازى توركمانى عبدالقادر ئه‌كره‌م جمیل عبدالصمد ئه‌رمه‌ن ئارام شاهین داود باكۆیان لەوكاتەی كە مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بووە، سایتی سەرۆكایەتیی هەرێم بەمشێوەیە پێناسەی سەرۆكایەتیی و دەسەڵاتەكانی سەرۆكی كردووە: سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان پێكهاته‌یه‌كی سیاسی، ئیداری و یاساییه، بهپێی مادده‌كانی (یه‌كه‌م ودووه‌م و سێیه‌م) له‌یاسای ژماره (1)ی ساڵی 2005 ی هه‌مواركراو، سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان سه‌رۆكی باڵای دەسەڵاتی جێبه‌جێكردنه له‌هه‌رێمی كوردستان و فه‌رمانده‌ی گشتیی هێزه‌كانی پێشمەرگەی هه‌رێمی كوردستانه، سه‌رۆكی هه‌رێم به‌ده‌نگدانی گشتیی نهێنی راسته‌وخۆ بۆماوه‌ی چوار ساڵ له لا یه‌ن هاوڵاتیانی هه‌رێمی كوردستا نه‌وه هه‌ڵده‌بژێردرێت و ده‌شێ بۆ جاری دووه‌م هه‌ڵبژێردرێته‌وه. به‌ڕێز ( مسعود بارزانی ) بۆ یه‌كه‌م جار له هه‌ڵبژاردنی رۆژی 31 / ی كانوونی دووه‌می 2005، وه‌ك یه‌كه‌م سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان لەلایەن ئه‌نجومه‌نی نیشتیمانی كوردستان - عیراق، هه‌ڵبژێردرا. بهپێی مادده‌ی یه‌كه‌م له‌یاسای ژماره (1)ی ساڵی 2005 ی هه‌مواركراو، سه‌رۆكی هه‌رێم جێگرێكی دەبێت هاوكاریی دەكات لە راپەڕاندنی ئەركەكانی و لە كاتی ئامادەنەبوونیدا جێگەی دەگرێتەوە وهەر خۆیشی جێگری فەرماندەی هێزی پێشمەرگەیە، سه‌رۆكی هه‌رێم هەندێك لە ئەرك ودەسەڵاتەكانی خۆی بە جێگرەكەی خۆی دەدات. سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر ئاستی ناوه‌خۆ و ده‌ره‌وه نوێنه‌رایه‌تی پێكهاته‌ی هاوڵاتیانی هه‌رێمی كوردستان ده‌كات، سه‌رپه‌رشتیی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێم وده‌سه‌ڵاته فیدراڵییه‌كان ده‌كات، نوێنه‌رایه‌تی گه‌لی كوردستان ده‌كات له‌ئه‌نجومه‌نی باڵای ناوه‌ندی سیاسی عێراق كه له (سه‌رۆكی كۆمار - سه‌رۆكی وه‌زیران - سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نیشتیمانی) پێكهاتووه سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان به مه‌به‌ستی پاراستن وبەجێگەیاندنی مافه‌كانی گه‌لی كوردستان كه له ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراقدا چه‌سپاون، به‌ناوی گه‌لی كوردستان راوێژ وگفتوگۆ له‌گه‌ڵ لایه‌نه عێراقییه‌كان ده‌كات وهه‌ماهه‌نگیی له‌نێوان ده‌سه‌ڵاته فیدراڵییه‌كان وده‌سه‌ڵاته‌كانی هه‌رێم رێكده‌خات. له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمی كوردستان په‌یوه‌ندیی نێوان سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان وسه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران له‌سه‌ر بنه‌مای یاسایی ڕێكخراوه، به‌و پێیه سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران داواكاریی دامه‌زراندن به پله‌ی تایبه‌ت و به‌رزكردنه‌وه‌ی پله، بۆ سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم به‌رزده‌كاته‌وه، دوای ره‌زامه‌ندی سه‌رۆك، به‌ده‌رچوونی( فه‌رمانی هه‌رێمیی) بۆ سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران ده‌گه‌ڕێته‌وه. لەسەر ئاستی پەیوەندیی نێوان سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان و سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەپێی بڕگەی یەك لە ماددەی (10) لە یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 2005 ی هه‌مواركراو، دەسەڵاتی دەركردنی ئەو یاسایانەی هەیە كە پەرلەمانی كوردستان پەسەندی دەكات لە ماوەی (15) رۆژ لە بەرواری وەرگرتنی لە دیوانی سەرۆكایەتی هەرێم، هەروەها لەم ماوەیەشدا بۆی هەیە تانه له کۆی یان به شێکی بدات و ره وانەی پەرلەمانی بکاته وه تاکو چاوی پێدا بخشێنێته وه، بڕیاری پەرلەمان له م باره یه وە بنبڕه. پێكهاته‌ی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان * دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان: ئه‌م ده‌زگایه به‌یاسای دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان - عیراق ژماره (2) ساڵی 2005 له1/8 /2005 دامه‌زراوه و خاوه‌ن كه‌سایه‌تی مه‌عنه‌وییه و ئه‌م ئه‌ركانه‌ی خواره‌وه‌ی هه‌یه: 1 - سه‌رپه‌رشتیكردنی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كانی دیوان. 2- رێكخستنی په‌یوه‌ندیی له‌نێوان سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم وسه‌رۆكایه‌تی پەرلەمانی كوردستان - عیراق وسه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان - عیراق. 3 - رێكخستنی په‌یوه‌ندیی له‌نێوان سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم وده‌سه‌ڵاته‌كانی عێراقی فیدراڵ. 4 - رێكخستنی چالاكی وپه‌یوه‌ندییه‌كانی سه‌رۆكی هه‌رێم له‌ناوه‌وه و ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان. * سه‌رۆكی دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم: به‌ڕێز (مسعود بارزانی ) سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان بهپێی ماده‌ی یه‌كه‌م ودووه‌م وسێیه‌م له‌یاسای دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان، به‌فه‌رمانی هه‌رێمیی ژماره (1)ی ساڵی 2005، به‌ڕێز (فۆاد محمد حسین )ی به‌یه‌كه‌م سه‌رۆكی دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان دامه‌زراند به پله‌ی وه‌زیر و دەسەڵاتی هه‌یه له‌هه‌موو كۆبونه‌وه‌كانی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران به‌شداربێت و سه‌رپه‌رشتیی سه‌رجه‌م كاروباره‌كانی دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم بكات. * نوسینگه‌ی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان: ئه‌م نوسینگه‌یه پێكهاته‌یه‌كی كارگێڕی تایبه‌ته به رێكخستن و راپه‌ڕاندنی چالاكی وكاروباری رۆژانه‌ی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان. * نوسینگه‌ی جێگری سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان: ئه‌م نوسینگه‌یه پێكهاته‌یه‌كی كارگێڕی تایبه‌ته به رێكخستن و راپه‌ڕاندنی چالاكی وكاروباری رۆژانه‌ی جێگری سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان. * به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه گشتییەكانی دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم: له‌دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمدا چه‌ند به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كی گشتیی هەن وئەم به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییانه له‌پێناو جێبه‌جێكردنی ئه‌وئه‌ركانه دامه‌زراون كه به‌یاسا خراونه‌ته ئه‌ستۆی دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان:- 1- به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی كارگێڕی و دارایی. 2- به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی هه‌ماهه‌نگیی و به‌دواداچوون. 3- به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی كاروباری یاسایی. 4- به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی په‌یوه‌ندییه‌كان. 5- به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی كاروباری كۆمهڵایهتی و سكاڵا. 6- به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی راگه‌یاندن. بروسكه‌ی پیرۆزبایی مام جه‌لال له‌ساڵیادی دامه‌زراندنی پ.د.ك و له‌دایكبوونی بارزانی بۆ برای زۆر به‌ڕێزو خۆشه‌ویستمان جه‌نابی سه‌رۆك مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان و سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان به‌بۆنه‌ی یادی دامه‌زراندنی پارته تێكۆشه‌ره‌كه‌تان، پارتی دیموكراتی كوردستانی دۆست و هاوپه‌یمان، هه‌روه‌ها به‌بۆنه‌ی یادی له‌دایكبوونی جه‌نابیشتانه‌وه خۆم به‌به‌خته‌وه‌ر ده‌زانم كه‌گه‌رمترین پیرۆزباییتان ئاراسته بكه‌م و له‌ڕێگه‌ی جه‌نابیشتانه‌وه پیرۆزبایی گه‌رمی خۆم به‌هه‌موو هه‌ڤالانی مه‌كته‌بی سیاسی و كۆمیته‌ی ناوه‌ندی و ئه‌ندام و دۆست و لایه‌نگران و پێشمه‌رگه قاره‌مانه‌كانی پارتی رابگه‌یه‌نم. دیاره رۆڵ و تێكۆشان و سه‌روه‌رییه‌كانی پارتی دیموكراتی كوردستان له‌مێژووی پرشنگداری بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی گه‌له‌كه‌ماندا جێگه‌ی ستایش و قه‌در گرتنن و هه‌ڵبه‌ت مێژووی گه‌لی كوردستان ئه‌و رۆڵه مێژوویی و گه‌وره‌ی پارتی و به‌رخۆدانه‌كانی له‌لاپه‌ره دره‌وشاوه‌كانی خۆیدا به‌ئه‌مانه‌ته‌وه تۆمار ده‌كات. من ئه‌و بۆنه مێژووییه به‌هه‌ل ده‌زانم بۆئه‌وه‌ی ته‌ئكید له‌سه‌ر بایه‌خی هاوكاری و هاریكاری و چاره‌نووسسازیی هاوپه‌یمانیی ستراتیژیی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان بكه‌مه‌وه كه‌دیاره ئه‌م هاوپه‌یمانییه هاوشانی هاوخه‌باتیمان له‌گه‌ڵ هه‌موولایه‌نه سیاسییه‌كانی تری كوردستان به‌ردی بناغه‌ی پاراستنی هه‌موو ده‌ستكه‌وته‌كان و به‌دیهێنانی هه‌موو ئه‌و ئاوات و ئامانجانه‌شه كه‌هێشتا میلله‌ته‌كه‌مان له‌خه‌باتی به‌رده‌وامدایه بۆ به‌دیهێنانیان. هاوخه‌باتی و هاوپه‌یمانیی ستراتیژیی نێوانمان كه‌جه‌نابتان ده‌ورێكی بنه‌ڕه‌تیتان له‌بنیاتنان و گه‌شه‌پێدانی هه‌یه‌و له‌هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره‌ی په‌رله‌مان و سه‌رۆكایه‌تیی خۆی له‌لیستی كوردستانیدا بینییه‌وه، ده‌ستكه‌وتێكی زۆر بایه‌خداری میلله‌ته‌كه‌مانه‌و زامنی ئێستاو ئاینده‌ی ئه‌زموونه دیموكراتییه‌كه‌مانه له‌كوردستان و پارێزه‌ری پێگه‌و قوورسایی كوردیشه له‌ناو هاوكێشه‌كانی عیراقی نوێی ئه‌مڕۆدا. دوا ده‌ستكه‌وتی گه‌له‌كه‌مان كه له‌سایه‌ی ئه‌و هاوپه‌یمانییه‌دا به‌رجه‌سته بوو، ئه‌و هه‌ڵبژاردنه پاك و دیموكراتی و شارستانییه بوو كه‌بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان و سه‌رۆكی هه‌رێم به‌ڕێوه‌چوو، كه‌تێیدا جه‌نابتان متمانه‌ی كۆمه‌لانی خه‌ڵكی كوردستانتان به‌ده‌ستهێنایه‌وه‌و جارێكی تریش گه‌لی كوردستان ئه‌و به‌رپرسیارێتییه مێژووییه‌ی خسته‌وه ئه‌ستۆی به‌ڕێزتان، كه‌دڵنیام جه‌بتان ئه‌هلی ئه‌و ئه‌ركه گرنگه‌ن و به‌شایسته‌ییه‌وه ئه‌ركی نیشتمانی و نه‌ته‌وه‌یی سه‌رشانتان جێبه‌جێده‌كه‌ن. من جارێكی تریش پیرۆزبایی خۆم نوێده‌كه‌مه‌وه به‌بۆنه‌ی هه‌ڵبژاردنتان بۆ سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان و جه‌ژنی دامه‌زراندنی پارتی و له‌دایكبوونی جه‌نابیشتان دووباره پیرۆز بێت. هه‌رشادو سه‌ربه‌رزو سه‌ركه‌وتووبن. برای دڵسۆزتان مام جه‌لال 2009/8/15 دەقی وتاری مەسعود بارزانی بەبۆنەی سوێندخواردنی بۆ ویلایەتی دووەمی سەرۆكایەتیی هەرێم لە رۆژی 20ی ئابی 2009دا: به‌ناوی خوای گه‌وره‌و میهره‌بان برای به‌ڕێز جه‌نابی سه‌رۆك مام جه‌لال سه‌رۆك كۆماری عێراقی فیدرال برایانی به‌ڕێز نوێنه‌رانی ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی عێراق نوێنه‌ری سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق وه‌زیره به‌ڕێزه‌كان و حیزبه هاوپه‌یمان و دۆسته‌كانی عێراقی سه‌فیر و نوێنه‌رانی ده‌وڵه‌تانی دۆست ئاماده‌بووانی به‌ڕێز به‌خێرهاتنه‌كی گه‌رمی هه‌موو لایه‌كتان ده‌كه‌م و سوپاستان ده‌كه‌م بۆ به‌شداربوونتان له‌م رۆژه‌دا له‌گه‌ل ئێمه‌ی خه‌لكی هه‌رێمی كوردستان و پێش ئه‌وه‌ی من ده‌ست به وتاره‌كه‌م بكه‌م به پێویستی ئه‌زانم ئاماژه به‌و كاره تیرۆریستیه‌ی كه دوێنیَ روویدا له به‌غدا ئاماژه‌ی پێ بكه‌م كه ئێمه‌ی هه‌ژاندووه و زۆر ئازاری داوین، چونكه خه‌ڵكێكی ئێكجار زۆر به ده‌یان شه‌هید و به سه‌ده‌ها برینداری لێكه‌وته‌وه، ئه‌و كاره تیرۆریستییه كه هه‌موویان خوشك و برای ئێمه‌ن و زۆرمان پێناخۆش بوو، زۆریش دڵگیر و غه‌مگین بووین. من له كاتێكدا كه سه‌ره‌خۆشی له خۆمان و له هه‌موو خه‌ڵكی عێراق ئه‌كه‌م، سه‌ره‌خۆشی له كه‌سوكاری شه‌هیدان ئه‌كه‌م، دوعای شیفای به‌په‌له ئه‌كه‌م بۆ برینداره‌كان و لێره‌شه‌وه راده‌گه‌ینم كه ئێمه ئاماده‌ین بۆ هه‌موو هاوكارییه‌ك له‌گه‌ڵ برایانمان له حكوومه‌تی فیدراڵ بۆ هه‌ر كارێك كه پێویست بێت و پێشم وایه ته‌نها وه‌ڵام بۆ ئه‌م كاره تیرۆریستیانه و بۆ دوژمنانی عێراق یه‌كیه‌تی رێزه‌كانی ئێمه‌یه وه‌كو خه‌ڵكی عێراق و پته‌وكردنی برایه‌تی خۆمان. ئه‌مه وا نیشان ده‌دات كه دوژمنانی عێراق هێشتا له كه‌میندان و خه‌ریكی پیلانگیَڕانن و نایانه‌وێت وه‌زعی عێراق ئیستقرار بكات و نایه‌نه‌وێت برایه‌تی كورد و عه‌ره‌ب و برایه‌تی هه‌موو خه‌ڵكی عێراق پیكه‌وه جێگیر بێت، بۆیه ئومێده‌وارم ئه‌م كاره تیرۆریستیانه و ئه‌م تاوانانه ببنه مایه‌ی پته‌وكردنی هاوكاری و دۆستایه‌تی و برایه‌تیمان و به‌رگریكردنمان له عێراق و له گیانی خوشك و برایانی خۆمان له هه‌موو پارچه‌یه‌ك له‌عێراق. سوپاسی بی پایان بۆ سه‌رۆكی په‌رله‌مانی پێشوو، بۆ هه‌موو ئه‌ندامانی په‌رله‌مان پێشوو بۆ ئه‌و ئه‌ركه‌ی كه ئه‌نجامیان دا و زه‌حمه‌تیان كێشا و هه‌روه‌ها به‌خێرهاتن و پیرۆزبایی له په‌رله‌مانتاره‌كانی تازه ده‌كه‌م، پیرۆزبایی له سه‌رۆك و سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان ده‌كه‌م و له هه‌موو خوشك و برایان له په‌رله‌مانی تازه و داوای سه‌ركه‌وتنتان بۆ ده‌كه‌م و ده‌زانم كه ئێمه پێمان نا بۆ قۆناغێكی تازه به‌ڵام من دڵنیام كه به‌هه‌ست كردن به مه‌سئوولییه‌ت و ده‌ست له ناو ده‌ستی یه‌ك ئه‌توانین خزمه‌تێكی گه‌وره به گه‌له‌كه‌مان بكه‌ین. من پێموایه خۆشك و برایانی خوشه‌وێست بیروڕای جیاواز و بۆچوونی جیاواز و فره‌ئایینی و مه‌زهه‌بی و نه‌ته‌وه‌یی له‌م په‌رله‌مانه‌دا ئه‌بێ ببێته مایه‌ی به‌هێزبوونی هه‌رێمه‌كه‌مان، ئه‌بێ په‌رله‌مانی ئێمه جوانتر و چالاكتر بكات، ده‌توانین ره‌خنه له‌یه‌كتری بگرین، ره‌خنه‌گرتن بۆ ئه‌وه كاره‌كانمان باشتر بن ، بۆ ئه‌وه‌ی كه‌مووكوڕیه‌كان نه‌هێڵین نه‌ك بۆ شكاندنی یه‌كتری بیت. من دڵنیام كه هه‌مووتان پابه‌ندی ئه‌م سوێنده ده‌بن كه خواردووتانه چونكه سوێندێكی گه‌وره‌یه و هه‌مووشمان ئه‌بێ پابه‌ندی ئه‌م سوێنده بین كه هه‌وڵ بده‌ین بۆ یه‌كڕیزی و بۆ ته‌بایی و بۆ پاراستنی به‌رژه‌وندییه‌كانی گه‌له‌كه‌مان. من خۆم به برای هه‌موو یه‌كێك له ئێوه ئه‌زانم و به بێ جیاوازی و ئاماده‌م گوێ له هه‌موو ره‌خنه‌یه‌ك بگرم هه‌تا ئه‌گه‌ر ره‌قیش بیت ئه‌گه‌ر له پێناوی به‌رژه‌وه‌ندی گه‌ل و نیشتمان دا بیت. پێش هه‌ڵبژاردن هه‌موو لایه‌نێك به‌رنامه خۆی پێشكه‌ش كرد و ئێستاش كاتی جێبه‌جێ كردنی ئه‌و به‌ڵێنانه‌یه كه به‌گه‌له‌كه‌مان داوه. له‌ناوه‌وه و له ده‌ره‌وه هه‌موو چاودێری هه‌رێمه‌كه‌مان ده‌كه‌ن، چاودێری هه‌نگاوه‌كان وبڕیاره‌كانمان ده‌كه‌ن، ئایا ئێمه له‌ئاست ئه‌و به‌ڵینانه ده‌بین، له ئاست ئه‌و مه‌سئوولییه‌ته ده‌بین یان نا؟ به‌ڵێ ئه‌گه‌ر هه‌موومان پێكه‌وه هه‌وڵ بده‌ین و ده‌ست بخه‌ینه ناو ده‌ستی یه‌كتری، به‌ڵێ له‌و ئاسته ئه‌بین و زیاتریش، من دڵنیام، چونكه خه‌ڵكانێكی زۆر دڵسۆز هاتوون بۆ ناو ئه‌م په‌رله‌مانه، هه‌مووتان كوڕی ئه‌م میلله‌ته‌ن وهه‌مووتان دڵسۆزی ئه‌م میلله‌ته‌ن، با به بیروباوه‌ڕی جیاوازه‌وه بێت به‌ڵام ماده‌م ئامانجه‌كه خزمه‌تی گه‌ل ونیشتمانه ئه‌وه‌ی تر هه‌مووی به‌و ئه‌همیه‌ته ناهێت. به بڕوایه‌كی ته‌واوه‌وه هه‌نگاو ئه‌نێین به‌ره‌و ئایینده، رابردوو ئه‌بێ بۆ ئه‌وه بێت كه سوودی لێوه‌ربگرین، ئێمه ئه‌بێ هه‌وڵ بده‌ین هه‌رچی پێمان بكرێت گه‌له‌كه‌مان به‌خته‌وه‌رتر و چاكتر بكه‌ین. به نیسبه‌ت په‌یوه‌ندیمان له گه‌ڵ برایانمان له به‌غدا هه‌روه‌ك خۆشتان ئه‌زانن بڕیاری په‌رله‌مانی كوردستانه كه ئێمه له چوارچێوه‌ی عێراقدا ده‌مێنین، له‌چوارچێوه‌ی عێراقی فیدراڵی دیموكرات. دوای رووخانی رژێم له‌گه‌ڵ جه‌نابی سه‌رۆك مام جه‌لال پێكه‌وه چووینه به‌غدا و به كرده‌وه ئیسباتمان كرد كه ئێمه حه‌ریسین له سه‌ر یه‌كیه‌تی عێراق و برایه‌تی كورد و عه‌ره‌ب و برایه‌تی كوردو عه‌ره‌ب و توركمان و كلدان و ئاشوور. ئیستاش ئێمه دووباره‌ی ئه‌كه‌ینه‌وه حه‌تا ئه‌گه‌ر هه‌ندێكجار بۆچوونی جیاوازیش هه‌بێت به‌ڵام نابێت نه ئێمه نه برایانمان له به‌غدا نابیَ ئه‌و مه‌جاله بده‌ین به دوژمنانی عێراق كه‌لێنێك بدۆزنه‌وه كه ره‌خنه بكه‌ن و بێن ئه‌و برایه‌تییه و ئه‌و وه‌زعه و ئازادییه‌مان لێ تێك بده‌ن. ئێمه ده‌ستوورێكمان هه‌یه كاتی كه خیلاف دروست بوو ده‌گه‌ڕێینه‌وه بۆ ئه‌و ده‌ستووره و كێشه‌كانمان به پێی ئه‌و ده‌ستووره چاره‌سه‌ر ده‌كه‌ین. ئێمه هه‌موو هاوپه‌یمانی یه‌كتری بووین، خه‌باتمان كردووه پێكه‌وه، خوێنمان داوه پێكه‌وه، له‌مه‌ودواش پێكه‌وه ده‌بین له بنیادنانی عێراقی فیدراڵی دیموكرات، كه‌موكوڕییه‌كانیش بێگوومان ئه‌بیَ له‌به‌رچاو بگیرێن و خسووسییه‌تی كوردستانیش ئه‌بێ له‌به‌رچاو بگیرێت. جارێكی تر من ئه‌لێم ئێمه ئه‌گه‌ڕێینه‌وه بۆ ده‌ستوور له‌كاتی سه‌رهه‌ڵدانی هه‌ر گرفتێك، چه‌كی هه‌ردوولامان ده‌ستووره و چه‌كی گه‌لی عێراقیش ده‌ستووره. له‌گه‌ڵ دراوسێیه‌كانمان ئێمه خۆشحاڵین كه په‌یوه‌ندیمان رۆژ به رۆژ به‌ره‌و پێشتر و باشتر ده‌چێت و هه‌موو هه‌وڵێك ئه‌ده‌ین كه په‌یوه‌ندییه‌كانمان زۆر زۆر به‌هێزتر ببن، باشتر ببن و من به‌خۆشحاڵیه‌وه ئه‌ڵێم ئه‌و جه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ له توركیا دروست بووه زۆر جێی خۆشحاڵیه و ئێمه ئومێده‌وارین كه ئه‌م موناقه‌شاته به‌رده‌وام بیت تا گه‌یشتن به‌ئامانجێكی وه‌ها كه له خزمه‌تی هه‌موو لایه‌ك بێت. ئێمه دڵخۆشی خۆمان راده‌گه‌ینین به‌و جه‌وه تازه‌یه‌ی كه له توركیا دروست بووه، له‌گه‌ڵ ده‌ره‌وه‌ش هه‌موو هه‌وڵێك ئه‌ده‌ین كه باشترین په‌یوه‌ندیمان هه‌بێت له‌گه‌ڵ دۆسته‌كانمان، ئه‌و په‌یوه‌ندییانه‌ی كه هه‌یه فراوانتر و به‌هێزتر و قووڵتر بكرێن كه له به‌رژه‌وه‌ندی گه‌لی عێراق و به تایبه‌تی گه‌لی كوردستان و ئه‌و دۆستانه‌ماندا بێت. من نامه‌وێ بچمه ته‌فاسیلی به‌رنامه‌كانمان چونكه له كاتی هه‌ڵبژاردن به‌رنامه‌ی لیستی 54 راگه‌ییَنرا كه ئه‌وه ئه‌بێ ببێته به‌رنامه‌ی حكوومه‌تی ئایینده و له‌هه‌مان كاتیشدا به‌دڵنیاییه‌وه به هه‌موو برایان و هه‌موو خوشكان ئه‌لێم ئێمه سوود له به‌رنامه‌ی لایه‌نانی تریش وه‌رده‌گرین، به نیسبه‌ت خۆشم من ئه‌وله‌وییاتی خۆم راگه‌یاند له‌كاتی هه‌ڵبژاردن. ئومێده‌وارم خوای گه‌وره پشتیوانمان بێت بۆ ئه‌و به‌ڵێنانه‌ی كه به‌گه‌له‌كه‌مان داوه جێبه‌جێیان بكه‌ین و ته‌ئكید له‌سه‌ر هه‌مان ئه‌وله‌وییات ده‌كه‌مه‌وه و ئومێدم زۆره كه سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست دیَنین و له‌سه‌رووی هه‌موو ئه‌وله‌وییاتی منیش پاراستنی یه‌كڕیزی گه‌له‌كه‌مانه. هه‌روه‌ها ته‌ئكید ده‌كه‌مه‌وه له‌سه‌ر پاراستنی په‌یوه‌ندیمان، په‌یوه‌ندی دێرینمان له گه‌ل برایانی عه‌ره‌ب، ئه‌بێ هه‌میشه برایه‌تی كورد وعه‌ره‌ب به‌ردی بناغه بیَت بۆ عێراق، برایه‌تی كورد و توركمان و كلدان وئاشوور، ئێمه به‌و برایه‌تییه‌وه به‌هێزین، هه‌موومان پێكه‌وه به‌هێزین و نابێ ئینشائه‌ڵڵا جارێكی تر دوژمنانی عێراق و دوژمنانی كوردستان دڵیان خۆش بێت به‌وه‌ی كه له‌ناو عێراقدا برایه‌تیمان تێك بچێت. ئینشائه‌ڵڵا قه‌ت ناهێڵین تێك بچێته‌وه و هه‌روه‌ها داكۆكی ده‌كه‌ین له‌سه‌ر قووڵكردنی دیموكراسی و ئازادی له‌هه‌رێم و هه‌وڵدان بۆ به‌خته‌وه‌ری گه‌له‌كه‌مان و خزمه‌تی گه‌له‌كه‌مان و من له كۆتاییدا سوپاسی بێ پایان ئه‌نێرم بۆ گه‌لی كوردستان كه به راستی سه‌ری ئێمه‌یان به‌رز كرده‌وه له‌و هه‌ڵبژاردنه، به‌ڵێ به‌چه‌ند قه‌واره‌ی جیاواز ئێمه چووینه هه‌ڵبژاردنه‌وه به‌ڵام سه‌ركه‌وتن سه‌ركه‌وتنی هه‌موولایه‌ك بوو. من پێش هه‌ڵبژاردنیش وتم و ئێستاش ده‌ڵێم ئه‌وه گرنگ نییه كام لیست چه‌ند كورسی هێناوه گرنگ ئه‌وه‌یه ئێمه رووی گه‌شی گه‌له‌كه‌مان پیشانی جیهان دا و ئێمه به‌وه سه‌ربه‌رزین و بۆ ئه‌و متمانه‌ی كه به منیان كردووه، من پڕ به‌دڵ سوپاسیان ده‌كه‌م و ئومێده‌وارم كه خوای گه‌وره پشت و په‌نامان بێت، به‌ڵام داوای هاوكاری له هه‌مووتان ده‌كه‌م بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موومان پێكه‌وه بتوانین له ئاست ئه‌و مه‌سئوولییه‌ته و ئه‌و بڕوایه بین كه میلله‌ته‌كه پێی داوین و له كۆتاییدا سڵاو ئه‌نێرین بۆ گیانی شه‌هیدانی بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی كوردستان وعێراق و هه‌موو ئازادیخوازانی جیهان و زۆر سوپاستان ده‌كه‌م و جارێكی تر به‌خێربێن. به‌لاغی كۆتایی كۆبونه‌وه‌ی هاوبه‌شی هه‌رسێ لایه‌نی ئۆپۆزسیۆن به‌ناوی خوای به‌خشنده‌ی میهره‌بان ئه‌مڕۆ چوار‌شه‌ممه 17/10/2012 له‌هه‌ولێر و له‌باره‌گای مه‌كته‌بی سیاسی یه‌كگرتوی ئیسلامی كوردستان، سه‌ركرده‌ی هه‌رسێ لایه‌نی ئۆپۆزسیۆن و وه‌فدی یاوه‌ریان كۆبونه‌وه‌یه‌كیان ئه‌نجامدا. له‌كۆبونه‌وه‌كه‌دا وێڕای تاوتوێكردنی بارودۆخی سیاسی هه‌رێم و عێراق و ناوچه‌كه، جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه كرایه‌وه: 1- به‌هێزكردنی په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رسێ لایه‌ن و كاری هاوبه‌ش و لیژنه‌ی هه‌ماهه‌نگی ئۆپۆزسیۆن له‌پێناو چاكسازی بنه‌ڕه‌تی و زیندوراگرتنی ژیانی سیاسی و ئامانجه هاوبه‌شه‌كان و پرسه نیشتیمانییه‌كان. 2-كاركردن له‌پێناو گه‌ڕاندنه‌وه‌ی پرۆژه‌ی ده‌ستوری هه‌رێم و ئه‌و یاسایانه‌ی ره‌هه‌ندی ده‌ستوری نیشتیمانیان هه‌یه بۆ (ته‌وافق) له‌سه‌ر كردن و تێپه‌ڕاندنیان و به په‌رله‌مانی كردنی سیسته‌می حوكمڕانی. 3-پێداگرتن له‌سه‌ر بایه‌خی زه‌مینه خۆشكردن له‌پێناو هه‌ڵبژاردنێكی ئازاد و رون و دادپه‌ره‌وه‌رانه‌ی په‌رله‌مانی و ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان له‌قۆناغی داهاتودا وه‌ك رێگایه‌كی سروشتی بۆ چاكسازی و گۆڕانی ئاشتیخوازانه له سۆنگه‌ی جێبه‌جێنه‌بونی پاكێجه‌كان ونه‌گه‌یشتن به پڕۆژه‌یه‌كی نیشتیمانی چاكسازی و دورخستنه‌وه‌ی هه‌رێم له‌ئه‌گه‌ری هه‌ر بنبه‌ستنێكی سیاسی چاوه‌ڕوانكراو. 4- داواكردن بۆ گه‌ڵاڵه‌كردنی ستراتیژێكی كوردستانی سه‌ربه‌خۆی هاوبه‌ش له‌پێناو باشتر ئیداره‌كردنی ململانێكانی هه‌رێم له‌گه‌ڵ ده‌ره‌وه‌ی خۆی و به‌رگریكردن له به‌رژه‌وه‌ندییه باڵاكان و خۆدورگرتن له‌وه‌ی هه‌رێم ببێته گۆڕه‌پانی ته‌سفییه حساباتی سیاسی هێزه هه‌رێمایه‌تییه‌كان. 5-پشتیوانی كردن له‌گه‌لی سوریا به‌گشتی له‌پێناو روخاندنی رژێمی دیكتاتۆری به‌عس و گه‌لی رۆژئاوای كوردستان به‌تایبه‌تی له‌پێناو ئازادی و سه‌رفرازی و چارهسهركردنی كێشه‌ی كورد له‌و وڵاته‌دا، یه‌كڕیزی نێوان هێزه كوردییه‌كانیشیان له‌م رووه‌وه به‌مه‌سه‌له‌یه‌كی چاره‌نوسساز له‌قه‌ڵه‌م درا. بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان كۆمه‌ڵی ئیسلامی كوردستان یه‌كگرتوی ئیسلامی كوردستان
.jpg)
عەلی مەحمود روداوەكان دوای راپەڕین ئەگەر ئەنجامی نەبوایە, كەس خۆی ناكردە خاوەندی, وەك ئەوەی 17ی شوباتی 2011, سەركەوتن باوكی زۆرە, شكستیش هەتیوە, ئێستاش ئەنواع چیرۆكی بۆ دەهۆننەوە, هەمووشی ناڕاستن. لە راستیدا راپەڕین شكستی خوارد, هەڵاتنی خەڵك دوای شكستەكە كە ناوی كۆڕەوە, بەهۆی وێنە تراژیدییەكەیەوە سەركەوت, لەوەشدا پارتەكان رێگر بوون, شەوی كۆڕەوی 31-3-1991, تا بەیانی رێگریان كرد لە هەڵاتنی خەڵك لە شاری هەولێر, خەڵكیان خستە بەردەم ئاگری بەعس. یەكێك نییە بڵێ من یەكەم كەس هەڵاتم؟, ئەندازیاری كۆڕەوم. پێشینە مێژویینیەكان ئەگەر باسی راپەڕینی 5ی ئاداری 1991 ی گەلی كوردستان بكەین, ناتوانین باسەكە دەرباز بكەین بێ ئەوەی بچینەوە سەر داگیركردنی كوەیت و جەنگی كەنداوی دوو و راپەڕینی باشووری عێراق كە ئیسلامی سیاسی شیعە ناوزەدیان كردووە بە راپەڕینی شەعبانییە, چونكە ئەگەر پانۆرامایەكی هەمە لایەنە نەخەینە بەردەست, وا دەبینرێت كەسێك هاتووە لە كوردستان راپەڕینی ئەنجامداوەو كۆشكە زستانییەكانی قەیسەرەكانی یەك لە دوای یەك گرتووەو فەتحیانی كردووە, بۆیە كە باسی راپەڕین دەكەین دەبێت روداوەكانی ئەو 7 مانگ و سێ رۆژە لە 2-8-1990 ەوە بۆ 5-3-1991 بە وردی بخوێنینەوەو چاوێك بە تەقویمی رۆژەكانیدا بخشێنین, هەڵسەنگاندن بۆ وردو درشتی روداوەكانی بكەین, هەمووی تەواوكەری یەكن. خۆ لەماوەی هەشت ساڵەی جەنگی ئێران عێراقدا ئەم لایەنە سیاسییانەی كوردستان و عێراق هەزاران جاریش نەبێت سەدان جار داوای راپەڕینیان لە خەڵ كرد, كەسیش گوێی لێیان نەگرت. دەشێت كەسێك, فەرماندەیەككی پلە یەك یان خوارتر دوای دەستپێكی راپەڕین لە عێراق بە 5 رۆژ و زیاتریش لە كوردستان نەخشەی گرتنی شارو شارۆچكە و مەخفەری پۆلیس و رەبایەیەك و دەزگایەك و خۆپیشاندانێكی داڕشتبێت, یان حیزبێك یان چەند حیزبێك دوای ئەنفال ورە بە بەریا هاتبێتەوە چەند مەفرەزەیەكیان لە كوڕی خەڵكی ناردبێتە خوارەوە, وەلێ لە گشتدا روداوەكان پێمان دەڵێن راپەڕین و كۆڕەو محاڵەو بارودۆخی زاتی نەك مەوزوعی هێنابیانیەتە پێشەوە, بەڵكە كارە زاتییەكان دوای روداوە مەوزوعییەكان كە گرتنی كوەیت و لێدانی عێراق و سیناریۆی خەیمەی سەفوان خولقاندویەتی, كارەساتی ئەو رۆژانە هێندە گەورەن مێژووی جیهانیان گۆڕی, جیهانیان لە جوت جەمسەرییەوە كردە تاك جەمسەری, هەموو كورد لەناو روداوەكاندا دڵۆپێكە لە دەریایەكدا. پانۆرامای شەڕی دووەمی كەنداو"كوەیت" لە كاتێكدا جیهان بەرەو روی داگیركاری كوەیت لە لایەن عێراقەوە ببوەوە بە یەكێتی سۆڤیەتیشەوە, بۆ یەكەمجار ڤیتۆی بۆ پشتیوانی لە عێراق بەكار نەهێنا لە نەتەوەیەكگرتووەكان, ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان هەمان رۆژ برشیاری 660 دەركرد, داوای لە عێراق كرد دەست بەجێ بكشێتەوە لە خاكی كوەیت, هەروەها لە رێكەوتی 7-8 ئەمەریكا ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی بیابانی راگەیاند, لە 16ی سەپتەمبەریش بڕیاری 667 ی بە كۆی دەنگ دا, كە عێراق تا 15ی ئۆكتۆبەر لە كوەیت بكشێتەوە. لە رێكەوتی 15ی ئۆكتۆبەری 1990 عێراق بڕیاری دا نەكشێتەوە لە كوەیت, بە دوایدا هاوپەیمانی جیهانی ئۆپەراسیۆنی زریانی بیابان رایگەیاند"ئۆپەراسیۆنی رزگاری كوەیت", كە لە رێكەوتی 17ی یەنایەرەوە بۆ 28ی فبرایەر بۆ ماوەی 43 رۆژ بەردەوام بوو. ئۆپەراسیۆنەكە پێك هاتبوو لە هاوپەیمانی سوپای 34 وڵات و بە بەشداری 966344 سەرباز كە 74%یان ئەمەریكی بوون. لێدانی عێراق لە بەرەبەیانی رۆژی پێنجشەممە رێكەوتی 17ی جەنیوەرییەوە فرۆكە جەنگیەكانی هاوپەیمانان سەرتاپای عێراقیان بۆردومان كرد, بە بەشداری 2430 فڕۆكەی پێشكەوتووی نوێی ئەوێ رۆژێ, هاوپەیمانان لە ماوەی چل و دوو رۆژدا109867 جار بۆردومانی ناو عێراقیان كرد, بەڕێژەی 2555 جار لە رۆژێكدا, رۆژانە 60624 تەن باروتیان بەسەر خەڵك و دازەگا سڤیلەكان و سەربازگاكانی عێراقدا دەباراند, عێراقیان غەرقی دوكەڵ و ئاگرو خوێن و مەرگ و وێرانە كرد, شوێنەوارە تەندروستی و ژینگەییەكانی ئەو جەنگە تا هەنووكە ماوە, تەنها لە جارێكدا لە پەناگەی عامریە لە شاری بەغدا ئێسك و پروسكی 315 ژن و منداڵیان هاڕی و تاوانی جەنگیان ئەنجامدا. هاوكات ئەمەریكا بە رۆكێتی دور هاوێژی كرۆز و بۆمبی هیشۆیی و بۆمبی زیرەك و چەكی لیزەری پێشكەوتوو تا دەگاتە یۆرانیۆمی چاككراو لە عێراقی دەدا, 288 تۆماهۆكی لە دەریای سورەوە بە عێراقەوە نا, عێراقیش 86 سكودی نا بە ئیسرائیل و سعودییەوە, بە گشتی لە دوای جەنگی كۆریاوە ,شەڕی كوەیت گەورەترین جەنگ بوو لە جیهاندا لە ماوەی چوار دەیەدا. لە بەرامبەردا سەدام حوسێن لە هەمان رۆژی راگەیاندنی زریانی بیابان, دایكی جەنگەكانی راگەیاند كە لای عێراقییەكان بە دایكی دۆڕانەكان بەناو بانگ بوو. لەسەر داوای یەكێتی سۆڤیەت لە رێكەوتی 22ی شوبات, عێراق رازی بوو هێزەكانی لە ماوەی 24 كاتژمێردا لە كوەیت بكشێنێتەوە, لە رێكەوتی 24 ی فیبریوەری 1991 هاوپەیمانان هاتنە ناو كوەیتەوە, 26 مانگ لە هێزەكانی عێراقیان دا كە لە باری پاشەكشەدا بوو, لە ئەنجامدا لە ماوەی چەند كاژێرێكدا 70 بۆ 100 هەزار سەربازی عێراقی كوژران و 60000 كەسیان بە دیل گیران, بە یەكێك لە گەورەترین تاوانەكانی مێژوو تۆماركرا, لە گەڵ تێكشكانی4000 تانك, 3100 تۆپ, 1856 ئۆتۆمۆبیلی سەرباز گواستنەوە. ئەوەشمان لە یاد نەچێت لە 23ی یەنایەر لە كۆی 750 فرۆكەی جەنگی عێراق تەنها 122 فرۆكەی بە ساغی مابوو, ئەویشی تەسلیم ئێران كرد, ئەویش دەستی بە سەردا گرت. لە كاتێكدا لە ماوەی 8 ساڵەی شەڕی ئێران - عێراقدا, هێزی ئاسمانی عێراقی جوڵەی لە هێزی ئاسمانی ئێرانی بڕیبوو, هەمان ئەو فڕۆكانە تاوانیان دژ بە ئێران ئەنجام دەدا, ئێستا لەسەر سینی زێڕین لە لایەن سەدامەوە پێشكەش ئێران دەكرێت. عێراق لە پاشەكشەدا لە كۆی 1080 بیرە نەوتی كوەیتی 727 یانی تەقاندەوە, ملیۆنێك بەرمیل نەوتی رژاندە كەنداوی عەرەبییەوە, 128 پەڵە نەوتی گەورە كەنداوی عەرەبی داپۆشی, بەمەش گەورەترین تاوانی ژینگەیی لە مێژوودا ئەنجامدا. لە جەنگێكی 99 كاتژمێریدا دۆڕانی خۆی راگەیاند, جۆرج بۆش لە 27ی مانگ ئازادكردنی كوەیتی راگەیاند, 28ی مانگ ئەمەریكا كۆتایی جەنگی راگەیاند. وێنای شكستی سوپای عێراقی ئەو رۆژانە لە جەنگی جیهانیشدا نەبووە, ریزی دیلەكان و تەرمی قەراغ رێگاو بانەكان و دوكەڵ و تارمایی ئامێرە تێكشكاوەكان لە ناو چڕە دوكەڵی بیابانی پان و بەریندا شاشەی تەلەفزیۆنەكانی لە جیهاندا داگیر كردبوو, عێراق سێیەكی سوپاكەی لەو 99 كاتژمێرە جەنگە لە دەستدا. خێمەكەی سەفوان رێكەوتی 2-3-1991 نەتەوە یەكگرتووەكان بڕیاری 686ی راوەستانی جەنگی دا, تیایدا عێراق رەزامەندی دا لە جێبەجێكردنی هەر 12 بڕیارەكەی لەو بڕیارە ئاماژەی پێ درابوو. بۆ جێبەجێكردنی تەكنیكی راوەستانی جەنگ , دانوسانەكانی ئاگربەست لە ٣ی ئازار لە ژێر خێمەی سەفوان دەستیپێكرد. كۆبونەوەكە لە فڕۆكەخانەی سەنام، سەر بە قەزای سەفوان، لە كاتژمێر 11:30 سەرلەبەیانی لە كەشێكی ئاڵۆز و بارگاوی بێ تەوقە كردن , وە پشكنینی هەموو بەشدار بووان دەستیپێكرد. شاندی هاوپەیمانی ترساون لەوەی شاندەكەی عێراق بۆمب رێژ كرابێتن خۆیان بتەقێننەوە, بۆیە بە وردی هەموو پشكێنراون, كۆبوونەوەكە كاتژمێرێكی خایاند. شاندی عێراقی پێكهاتبوو لە لیوا سوڵتان هاشم جێگری سەرۆكی ئەركانی ئۆپەراسیۆنەكان و جەنەراڵ سەلاح عەبود فەرماندەی فەیلەقی سێ و دەریاوان نەوفال عەبدول حەفیز وەك وەرگێڕ. شاندی دانوستانكاری هاوپەیمانی پێكهاتبوو لە ژەنەڕاڵ نۆرمان شوارزكۆف فەرماندەی هێزەكانی هاوپەیمانان و شازادە لیوا خالید بن سوڵتان بن عەبدولعەزیز فەرماندەی هێزە هاوبەشەكانی عەرەب. بە پێی رێكەوتنەكان نابوایە هیچ چەكێك كە تێك نەشكێنرابوون لە جێگای خۆیان جوڵە بكات, بەڵام رێگا بە كشانەوەی لیوای زرێپۆشی پاسەوانی كۆماری درا, تایبەت بە ئاسایشی ناوخۆیی, بەڵام لە كشانەوەیا لێی درا, هەروەها رێگا بە هەندێك كەرتی سەربازی دیكە درا. لەسەر داوای سوڵتان هاشم لایەنی ئەمەریكی بەهۆی ئەوەی گوایە پردەكانی عێراق زۆریان روخاون بەهۆی بۆمبا بارانەكانەوە, ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر بەكارهێنانی هێلیكۆپتەرەكانی عێراق لە چوارچێوەی سنوری وڵاتەكەی بۆ گواستنەوەی برینداران و بەرپرسان و حاڵەتەكانی دیكە, بەمەش دەرگای جهەنەم لە بەردەم ناڕەزایەتییەكان كرایە سەر پشت. راپەڕینی باشووری عێراق لە 28ی شوباتەوە, شاری بەسرە جمەی دێت, چ لە ئەو سەربازانەی بە ساغی و بە برینداری لە ریزە دورو درێژەكاندا بە دوای یەك, دەڵێی مێرولەن, بە برینداری و سیمای خۆڵاوی و دوكەڵاوی چڵكنەوە, بە سكی برسی و جەستەی تێك شكاوەوە ملی رێگایان بەرەو ناو خاكی عێراق گرتۆتە بەر. لە لایەكی دیكەوە كەسوكاری سەربازان لە هەموو عێراقەوە لە سەرسنووری كوەیتەوە تا بەسرە كۆبونەتەوە بۆ هەواڵپرسی رۆڵەكانیان. لەم بارودۆخەدا لە كۆتا ڕۆژی مانگی شوباتی ساڵی ١٩٩١ پریشكی راپەڕین لە عێراق لە شارۆچكە سوننەییە سنوورییەكانی ئەبو خەسیب و زوبەیری ٦٠-٧٠ كیلۆمەتر لە باشووری بەسرە دەستی پێكرد، رۆژی دواتر لە رێكەوتی ١ی ئازار راپەڕین شاری بەسرەی گرتەوە؛ سوق ئەل شویوخ لە ٢ی ئازار؛ ناسریە و نەجەف و كوفە لە ٤ی ئازار؛ كەربەلا لە ٧ی ئازار؛ پاشان عەمارە و كوت و هەموو باشووری گرتەوە. گوایە هەمان رۆژ 28-2-1991 لە شاری ناسریە ئەندامێكی حیزبی دەعوە دروشمی داوەو خۆپیشاندانی كردووە, بارەگای پۆلیس گرتراوە, دەست بەسەر چەكدا گیراوە, بەڵام بە بەرفراوانی پشت راست نەكراوەتەوەو روداوەكە لە ئاستی راپەڕین نەبووە. شۆفێری زرێپۆشێك بە ناوی خەلیل جوەیبار كە لە نێو ئەو سەربازانەدا بوو لە زوبێرەوە كەوتنە رێ بۆ شاری بەسرە تاكو بڵێسەی شۆڕشەكە هەڵبگیرسێنن لە بەسرا وتی: سەدام پێشتر هێزەكانی پاسەوانی كۆماری بۆ شوێنێكی ئارام كشاندەوە, ئێمە 100 كیلۆمەتر بە پێ هاتینەوە بۆ ناو خاكی عێراق , برسی و تینوو و ماندوو بووین. لە زوبەیر بڕیارماندا كۆتایی بە سەدام و ڕژێمەكەی بهێنین, تەقەمان لە وێنەی سەدام كرد, سەدان سەربازی پاشە كشەكردوو بەشدارییان لە ڕاپەڕینەكەدا كرد, تا پاشنیوەڕۆ بوینە هەزاران سەرباز, خەڵكی سڤیل پشتگیرییان كردین و هاتنە ناو راپەڕینەكە, هێرشمان كردە سەر بارەگای حیزبی بەعس و دەزگای ئەمن و گرتمان , بۆ كاتژمێر 3ی بەیانی رۆژی دواتر واتا 1ی ئازار راپەڕین گەیشتە شاری بەسرە. ڕاپەڕینەكەی شاری بەسرە لەلایەن محەمەد ئیبراهیم وەلی ئەفسەرێكی عێراقی سەرپەرشتی كرا و هێزێكی لە تانك و زرێپۆش و بارهەڵگر كۆكردەوە بۆ هێرشكردنە سەر پارێزگا و فەرمانگەكانی پارتی بەعس و بارەگا ئەمنییەكان, زۆرینەی ڕەهای دانیشتوانی شاری بەسرە پشتیوانی شۆڕشیان كرد, سەربازەكان چالاكانە بەشدارییان كردو لەوانە فەوجی 24ی میكانیك, دەرگای زیندانیان شكاند و سەدان زیندانی ئازاد كران. لە سوق الشیوخ سێ گروپی چەكدار هێرشیان كردە سەر شارەكە. نزیكەی هەموو هاوڵاتییان ڕژانە سەر شەقامەكان و پەیوەست بوون بە راپەڕینەوە, عەبدول شەباجە ئەندامی مەجلیسی نیشتمانی عێراقی و بەعسی پێشوو لە سەرەتادا سەركردایەتی بزووتنەوەكەی كرد لە سوق ئەلشیوخ. لە رێگای سنووری ئێرانەوە هێزە شیعەكانی وەك ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی و حیزبی دەعوەو ئیتڵاعا و سوپای پاسداران زوو هاتنە ناو عێراقەوە, بۆ رێكخستنی خۆپیشاندەران و ئاراستەكردنی و دەست بەسەرداگرتنی, دیارە لە زووەكەوە لە ژێر فەرماندەیی قەرارگای نەسری سوپای پاسداران ئامادە كرابوون. هەڵوێستە سەرەتاییەكان محەممەد باقر ئەلحەكیم سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی عێراق لە بەیاننامەیەكدا دوای دەستپێكردنی هێرشی ئاسمانی لە رێكەوتی (١7ی ژانویەی ١٩٩١) كە لە بەیروتەوە راگەیەنرا، فەرمانی بە لایەنگرانی خۆی لە ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامی لە عێراق دا كە بچنە ناو هێزەكانی باڵی سەربازی ڕێكخراوەكەیەوە، هەروەها ئەو كەسانەی ڕاسپارد كە لە نزیك سنووری ئێران و عێراق جێگیر بن لە بەرامبەر "دەستدرێژی ئەمریكا". حزبی شیوعی عێراقیش دەستدرێژی ئەمریكای شەرمەزار كرد. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان یش دژی بژاردەی شەڕ بوون؛ هەروەها بەرەی كوردستانی كە هاوپەیمانی حزبە كوردییەكان و هەرێمی كوردستانی حزبی شیوعی عێراق پێك هاتبوون، سەرجەم ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانیان لە دژی سوپای عێراق لە كوردستان ڕاگرت بۆ ئەوەی " لە پشتەوە چەقۆ لە سوپاكە نەدەن". هاوكات تارانیش لەو رۆژگارە بووە شوێنی پەیوەندییەكانی عێراق, وەك ئال حەكیم وتەنی لەبەر تاریق عەزیز ئاگایان لە ئۆپۆزسیۆن نەمابوو, نزیك سەت رۆژی تەواو هاوپەیمانییە چوار قۆڵییەكەیان" قەرارگای نەسر, مەجلس ئەعلا, پارتی, یەكێتی" كۆبونەوەشیان نەكرد. ئاراستەی خۆپیشاندانەكان باشوور بۆ كوێ؟ لە سەرەتادا راپەڕین خۆڕسكانەو هەڵگیرسا, هیچ پەیوەندی بە هەوڵەكانی قەرارگای نەسر و مەجلس ئەعلاو كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە نەبوو. وەك مۆفەق رەبیعی یەكێك لە سەركردەكانی حیزبی دەعوە وتەنی راپەڕیووە سەركەوتووەكان گروپێكی هەمە چەشن لە سەربازانی سونەو بەعسی و چەپ و هەموو چین و توێژەكانیان لە خۆ گرت. رەبیعی پێی وابوو ئەوانەی بە هەڵگرتنی وێنەی خومەینی و حەكیمەوە لە ئێرانەوە گەڕانەوە تەنها بە لە باربردنی راپەڕینەكە سەركەوتوو بوون. نەوشیروان مستەفا لەو بارەیەوە دەڵێت" لە راستیدا راپەڕینی باشوری عێراق سەرەتاكەی شتێكی عەفەوی بو، هێزێك لەو هێزانەی بە شكاوی لە كوێتەوە كشایەوە بۆ بەسرە، لولەی تۆپەكەی كردە یەكێك لە وێنەكانی سەدام و دایە بەر تۆپ ئیتر خەڵك راپەڕی و پەلاماری دامودەزگاكانیان دا. ئەو كاتە مەجلسیش كادر و چەكدارەكانی خۆی ناردەوە بۆ شارەكانی جنوب. لە راستیدا مەجلیس لەوەدا خەتایەكی گەورەیان كرد، هەرچەندە پێش ئەوەی هیچ كارێك دەست پێ بكەن، بەڵێنی ئەوەیان بە ئێمە دابو، كە شیعاراتی دینی نەهێننە ناو راپەڕینەكەوە، بەڵام ئەو بەڵێنەی خۆیان بەجێ نەهێنا. پێشم وایە زەرەرێكی زۆر گەورە لەوان و لە ئێمەش كەوت، لە ئەنجامی ئەو شیعاراتە دینی و رەسمانەوە، كە خەڵك هەموی ئەزانێ چۆن بوە، لە ناو شارەكانی جنوبدا چالاكیان نواند. لە سەرەتادا ئێمە وەكو سێ رێكخراو تەنسیق لە نێوانماندا هەبو، بەڵام كە راپەڕینەكە لە جنوبی عێراق دەستی پێ كرد تا حەدێكی زۆر پێیان وابو ئیتر مەسەلەكە حەسم بوە، ئەوەندە گوێیان نەئەدا بە ئێمە، بۆ ئەوەی تەنسیق لەگەڵ ئێمە بكەن. خۆیان خەریكی خۆیان بون، تا بەرەو تێك شكان چون. ئەو تەنسیقە ئەگەر ببوایە موحتەمەل بو زیاتر سودی هەبێ، یان ئەگەر ئەوان ئەو دروشمە دینیانەیان نەهێنایەتە ناو مەسەلەكەوە، رەنگ بو وا چاوپۆشییان نەكردایە لە لێدانی ڕاپەڕین دا لە رۆژانی راپەڕین.". بە وتەی ئیبرهیم ئەحمەد توێژەر "راپەڕین كەم خۆی گرت و زۆری نەبرد فەوجەكانی سوپای پاسداران و ئیتڵاعات و بەدرو حیزبی دەعوە كە چاوەڕوانی رۆژێكی وابوون سواری سەری راپەڕینەكە بوون و لەباریان برد, وێنەی خومەینی و درووشمی شیعەگەرایان بەرز كردەوە. بە وتەی ئیبراهیم ئەحمەد "ئەوان هەڵیانكوتایە سەر زیندان و بنكەكانی پۆلیس, ئەوانەی تۆمەتبار بوون بە كوشتن و دزیكردن ئازادیان كرد, هێرشیان دەكردە سەر دامەزراوە دەوڵەتی و كۆمەڵایەتییەكان تاڵانیان دەكرد، لە كوچە و گەڕەكەكاندا دەسوڕانەوە دەستدرێژییان دەكردە سەر ماڵ و دوكانەكانی خەڵك, تەنانەت هەندێكیان دەستدرێژییان دەكردە سەر ژنانیش". دوای سەركوتی راپەڕین ئێرانییەكان داوای چارەنووسی 150 ئەفسەری سوپای پاسدارانیان لە عێراق كردووە, گوایە لە راپەڕین بزر بوونە, عێراقیش پێیانی وتووە ئێمە لەو كاتە لەگەڵ ئێوەدا لە جەنگدا نەبووینە, كەسی وامان لا نییە, دوای روخانی سەدام ئەوانە كراونەتە شەهید لە عێراق و شەهیدانەیان بۆ دەرچووە. لەو سەرو بەندەدا هێزەكانی هاوپەیمانی ئامادە نەبوون پێشوازی لە نوێنەری خۆپیشاندەرانی باشوور بكەن, هۆكارەكەشی باڵا دەستی ئاراستەی كۆماری ئیسلامی ئێران و ئیسلامی سیاسی بوو لە راپەڕینەكەیان. پێش راپەڕین لە یاداشتی حازم كوتك و سەید كاكە بزانین پارتەكانی باشووری كوردستان لە ئێران پێش داگیركردنی كوەیت خەریكی چی بوونە, مام سەید كاكە لە یاداشتەكانی خۆیدا دەنووسێت"پێشمەرگە دەستیان بەنوێژ كردبوو لە ترسی ئەوەی نەبادا لە ئێران دەربكرێن, لە هەموی سەیرتر دەیان وت كورد بە هەموو شت رازیەو وایان دەزانی ئەو قاچاخچیانە بۆ سەدامی دەگیچرشنەوە , ئەمە حاڵی هەموو لایەنەكان بوو تا سەدام كۆێتی گرت. ". ئیتر نازانم مام سەید بۆ خۆی ئاگاداری ئەمەیە كاك حازم كوتك لەسەر پارتەكەی نوسیویەتی یان نا؟ "جێگای داخە تفەنگی ئەوانەی تەسلیم دەبوونەوە لە لایەن هەندێ بەرپرسی قاچاخچی دەبران بۆ زێوەی مەرگەوەڕ دەفرۆشان، بە تایبەتی بەرپرسانی یەكێتی و سۆسیالست.وەك ئەوەی بە ژیانیان پێویستیان بە چەك نەبێتەوە ل324". كەواتە ئەم پارتانە زۆریان پێش داگیركردنی كوەیت پێویستیان نە بە بیروباوەڕ مابوو, نە بە تفەنگیش. مام جەلالیش لە یاداشتەكانیدا دەڵێت سەركردایەتیمان چاویان لە مفاوەزات بوو, یانی بەتەمای رەحمەتی سەدام بوونە لایەكیان لێ بكاتەوە. رۆڵی ئێران لە ئامادە كارییەكان ئێران لە رۆژەكانی یەكەمی داگیركردنی كوەیت, گرنگی بە پارتی و یەكێتی و مەجلس ئەعلا دەدات, هاوپەیمانیەتییەكان لە ژێر سەرپەرشتی و رێنوێنی قەرارگای نەسر بۆ دروست دەكات, پارتی و یەكێتی لە پاڵ بەرەی كوردستانی لەو هاوپەیمانیەتییەش كۆدەبنەوە, لێرە لە یاداشتەكانی خۆیانەوە بەشێك لە پانۆرامای هەوڵەكانی قەرارگای نەسر دادەنێین, هەرچەندە ماوەی 3 مانگێك بە وتەی خۆیان كۆماری ئیسلامی ئێران ئیهمالیان دەكات. لایەنە كوردییەكان پێشتر 19 چالاكی هاوبەشی لەگەڵ پاسدار ئەنجام دابوو, لەو چالاكیانە , پارتی 8, ینك 6 یان بەركەوتبوو, ئەوانی دی حیزبوڵاكەی ئەدهەم پارزنی و حسك ئەنجامیان دابوو, بۆیە لێك تێگەیشتن و مومارەسەری رۆلچی وەستاو شاگردییان لەگەڵ یەكتر كردبوو. بارزانی دەڵێت"لەم چوارچێوەیەدا شەوی 6لەسەر 7ی ئابی 1990,شاندێكی ئێران كە پێك هاتبوو لە هەر یەكە لە مەسجدی، مەجید سەفایی، ئارامش لە لێكۆڵینەوەو تویژینەوە، جەواد جەعفەری، بەرپرسی دەزگای (ئیتڵاعات) و شەرعی، بەرپرسی چالاكییەكان، سەردانی ڕاژانیان كرد و لە كۆبونەوەیەكەدا باس لە بارودۆخی نوێ و دوا پێشهات و گۆڕانكارییەكان كرا، هەروەها باس لە چۆنیەتیی خۆ ئامادەكردن لەم قۆناغە كرا ". بەلام نەوشیروان مستەفا باسی لیژنەی سێ قۆڵی دەكاتو قەرارگای نەسردەسڕێتەوە"دوای ئەوەی عێراق كوێتی داگیر كرد، ئێمە لیژنەیەكی سێ قۆڵیمان هەبو، لە نوێنەرێكی یەكێتی، نوێنەرێكی پارتی و نوێنەرێكی مەجلیسی ئەعلای شۆرشی ئیسلامی. زنجیرەیەك كۆبونەوەیان كرد. دو لیژنە بون، لیژنەیەكیان لیژنەیەكی سیاسی بو بۆ تەنسیقی سیاسی، لیژنەیەكیان لیژنەی عەسكەری بو بۆ ئەوەی تەنسیقی عەسكەری بكەین. ئەو لیژنانە مەجموعەیەك ئیحتیمالاتیان باسكرد". فەرەیدوون عەبدولقادرو بارزانیش دەڵێن" 14ی شوبات بارزانی و نەوشیروان مستەفا سەردانی كرماشان دەكەن" لەم كۆبوونەوەیە لە گەڵ قەرارگای نەسر و مەجلس ئەعلا دادەنیشن. ئەم كۆبوونەوانە تا راپەڕین لە ژێر سەرپەرشتی ئاغای محەمەد سەركردەی قەرارگای نەسر بەردەوام دەبێت. بە وتەی كاك فەرەیدون ئاغای محمدی، وەك سەركردەی قەرارگای نەسر، دیاری كرابو بۆ هاوئاهەنگی!. تەنانەت كاتێك لە سەرەتای مانگی ئازارەوە هێزەكانیان دەنێرنەوە, قەرارگای رەمەزان ئاگاداری چونەوە بۆ ناوەوەی هەندێكیان دەبێت و پێداویستییەكانیان بۆ دابین دەكات. كاتێك راپەڕین دەست پێدەكات فشارەكان لەسەر لایەنە كوردییەكان زیاد دەكەن بۆ ئەوەی بەرەیەكی نوێ بكەنەوە, فشار لەسەر باشوور كەمبێتەوە" سەعات دەی ڕۆژی 01/03/1991 سەرداری مەسجیدی فەرماندەی قەرارگای ڕەمەزان هاتە لای نەوشیروان مستەفا لە زەڵێ، بۆ سەعات 12 ی نیوەڕۆش شێخ مەولای سەركردە لە مەجلیسی ئەعلا گەیشت و بەشداری كۆبوونەوەكەی كرد ". كۆبونەوەكان بەرەی كوردستانی و ڕاپەڕین بەرەی كوردستانی نەخشەی B ی پارتی و یەكێتی بووە, بڕیارە گرنگەكان لە كۆبونەوە چوارقۆڵییەكانی قەرارگای نەسر, مەجلس ئەعلای ئیسلامی عێراق و پارتی و یەكێتی دەرچووە, بۆیەشە كە 11 ی مارت لە قاسمە رەشەوە , 6 رۆژ دوای دەستپێكی راپەڕین و ئازادبوونی زۆربەی كوردستان مەسعود بارزانی و نەوشیروان مستەفا دادەبەزن ئەندامەكانی دیكەی سەركردایەتی بەرەی كوردستانی لە گەڵ خۆیان نەك ناهێنن بگرە ئاگاداریشیان ناكەنەوە. مەلاحەسەن وەك سیاسییەكی قسە لە روو بوێر ناسرا بوو, لە یاداشتەكانی خۆیدا بەم شێوەیە باسی هەندێك لە كۆبوونەوەكان بەرەی كوردستانی دەكات" دوای ئەم دەست درێژییە ناڕەوایەی رژێمی عێراقی دژی كوێت ئێمە وەك ك.هەرێم داوامان كرد, كە سەركردایەتی بەرە كۆببێتەوە بۆ وەرگرتنی هەڵوێستێك لەو دەست درێژیییەی رژێم هەرچەندە كارگێڕی بەرە بەیننامەیەكی لە دژی ئەم دەست درێژیە دەركردبو. دیار بوو بڕیار درا بە گرێدانی كۆبونەوەكە لە گوندی راژان, لەم كۆبونەوەیەدا كاك مەسعود و كاك كۆسرەت ئامادە بوون, لە لای ئێمەشەوە هاوڕێ كەریم و من و هاوڕێ رەوەند كە نوێنەرمان لە كارگێڕی بەرە ئامادە بووین, كۆبونەوەكە هەر لە بەیانیەوە تا ئێوارە درێژەی كێشا.بەڵام هەر چەند وەفدی ئێمە زۆر هەوڵی دا, كە سەركردایەتی بەیانێك دەربكات و رسوای ئەم دەست درێژی رژێم دژی كوێت بكات هەندێ لایەنی بەرە بە تایبەتی پارتی لە گەڵ دەركردنی بەیاننامەدا نەبوون بەم شێوەیە كۆبونەوەكە بە بێ وەرگرتنی هەڵوێست كۆتایی پێ هات". دیارە یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە گەڵ بەیاننامەكەی دەستەی كارگێڕی بەرەی كوردستانیش نەبووە" بەڵام بەپێچەوانەی ئەم بیركردنەوەی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، بەرەی كوردستانی كە بارەگاكەی لەڕاژان بو لای كاك مەسعود بارزانی، بەیانێكی ئیدانەی دژ بە داگیركردنی كوەیت دەركرد. بۆیە یەكێتی دەستبەجێ ناڕەزایی دەربڕی و، نوێنەرەكەی خۆی كە كۆچكردو (جەبار فەرمان) بو لە بەرەی كوردستانی بۆ قاسمەڕەش سەحبكردەوە، داوای لەبەرەی كوردستانیكرد كە ئەو بەیاننامەیە تەعبیر لەبیروڕای ئێمە ناكات بكێشرێتەوە". بەرەی كوردستانی لە 12ی ئۆگستی 1990, واتا 10 رۆژ دوای داگیركردنی كوەیت بڕیاری ئاگر بەستی دا بەرامبەر عێراق" حیزبی شیوعی و پارتی گەل دژی بڕیارەكە بوون, پاسۆكیش بەشداری نەكردبوو". فەتاح تۆفیق فەتاح ناسراو بە مەلا حەسەن كە لەو كاتە نوێنەری حیزبی شیوعی بووە لە بەرە دەڵێت "لە ناوەڕاستی مانگی كانوونی دووەم 1991 بۆمبارانی ئاسمانی دەستی پێكرد.ئەم بۆمبارانەش نزیكە چل رۆژی خایاند پێش ئەوەی هێرشی سەر زەوی دەست پێبكات.ئێمە ئەم جارەش داوای بەستنی كۆبونەوەی سەركردایەتی بەرەی كوردستانی-عێراق كرد, دیسان رەزامەندی بۆ بەستنی ئەم كۆبونەوە كرا, لە گوندی راژان ئەم جارە مام قادر و من بەشداریمان كرد لە تەك هاوڕێ رەوەند لە كۆتایی مانگ.... دیسان كاك مەسعود سەرپەرشتی كۆبونەوەی كرد ئێمە لەو كۆبونەوەیەش داوای دەركردنی بەیاننامەمان كرد, بەڵام ئەمارەش پارتی رازی نەبوو لەسەر دەركردنی بەیاننامەكە. یەكێتیش لایەن گری دەركردنی بەیاننامەكە نەبوو, من تا ئێوارە سوور بونی خۆم لەسەر دەركردنی بەیاننامەكە كرد. كاك مەسعود گوتی باشە بەیاننامەكە دەربكەین بەڵام رەنگە لەسەر ناوەڕۆكی رێك نەكوین, بەم جۆرە جارێكی تر كۆبونەوە بێ دەرئەنجام كۆتایی هات". بەم شێوەیە بەیاننامەی سەركردایەتی سیاسی كەوتە دوای سێ رۆژ لە راپەڕینی خەڵكی كوردستان, كە سەرەتا لە كەڵەكەوە دەستی پێرد. مەلا حەسەن دەڵێت "لە 7ی ئاداری 1991 كاك مەسعود لە گەڵ هەندێ ئەندامی ه س پارتی هاتە قاسمە رەش ئێمەشیان ئاگادار كرد. كە ئێوارەی ئەو رۆژە كۆبونەوەی بەرە لە قاسمە رەش دەكرێ من و هاوڕێ مام صاڵەح بەشداریمان كرد لەو كۆبونەوە گرنگەی سەركردایەتی بەرەی كوردستانی كە بڕیار درا ئەمجارە بەیاننامەكە دەربكەین و جەماوەر لە هەمو كوردستان هانبدەین بۆ راپەڕین دژی دام و دەزگاكانی رژێم و لە كوردستان دەریان پەڕێنین. نووسینەوەی بەیاننامە بە كاك ئازاد بەرواری و من و هۆشەنگ لە پارتی گەل سپێردرا, ئێمەش هەر بەیاننامەكەمان ئامادە كرد و لە ئێزگەی یەكێتی و پارتی خوێندرایەوە بە بلاوكردنەوەی بەیاننامەكە جۆش و خرۆش ی جەماوەر زیاتر پەرەی سەند هەر بۆ رۆژی دوایی جەماوەری شاری سلیچمانی شاری هەلچمەت و قوربانی راپەڕین وشارەكەیان لە دامودەزگاكانی رژێم پاك كردەوە."." كۆبونەوەكە 6 مانگ كراوە نەك 7". مەسعود بەرزانی تایبەت بەو كۆبوونەوەیە دەنووسێت " ڕۆژی 6ی ئاداری1991سەردانی قاسمە ڕەشم كردو، لە گەڵ نەوشیروان مستافا و برایانی سەركردایەتی بەرە لە ناوچەكە كۆبومەوە،. لە كۆبوونەوەكەدا كە ڕەسووڵ مامەندو مەلا حەسەن لە حیزبی شیوعی و م.شوان لە پاسۆك ئامادە بوون. دوای تاوتوێكردنی بارودۆخەكە، بڕیار درا كە لە هەردوو ئێزگەی دەنگی كوردستان و دەنگی گەلی كوردستانەوە زانیاری و ڕێنماییی پێویست بە جەماوەری كوردستان بدرێت. ". لێ پێشمەرگەیەكی ئەو كاتی ینك بەناوی دانا حەمە عەزیز دەنووسێت" وتوێژەكانی نەوشیروان مستەفا و سەركردایەتی یەكێتی بۆ قەناعەت پێكردنی لایەنەكانی بەرەی كوردستانی بۆ بەشداریكردن لە ڕاپەڕین، بێ ئەنجام بوو، هیچ كام لەلایەنەكانی بەرە ئامادە نەبوون بەشداری ڕاپەڕین بكەن، بەڵكو دژی بوون و خەڵكیان سارد ئەكردەوە، سەركردایەتی حسك ئەیانووت ئێمە خۆمان توشی ئەم مەعمەعەیە ناكەین ". مام سەید كاكە لەم بارەیەوە لە یاداشتەكانی خۆی بەم شێوەیە وەڵام دەداتەوە" ئێوارەیەك كادیرەكانی یەكێتی"سەفین مەلا قەرەو بەكرە سور و جەلال ئیلنجاخی" لەگەڵ چەند كادیرێكی دی ئەمانە لەناو یەكێتی كادیری پلە دوو بوون هاتنە سەردانمان و بێ هیوابوون دەیان گوت جارێكی تر كورد نە شەڕی پێدەكرێ و نە خۆپیشاندان, تا درەنگ گفتوگۆیان لە گەڵ كردین, دڵنیا بووم لەوەی كە رژێم رووخاوە بەڵام قسەكانی ئەوان زۆر كاری لێكردم, هەستان رۆیشتن خەوم لێكەوت سەعات 10ی شەو پاسەوانەكان بانگیان كردم گوتیان میوانت هاتووە, كە چووم سەیرم كرد" دوو مەلای ئەنجومەنی باڵا لە تەهران لە گەڵ بەرپرسی قەرارگای رەمەزان لە باختەران هاتبوون" چایان بۆ هێنان و چایان خواردەوە گوتیان هیچتان زانیوە لە رانییە؟, گوتم نەخێر هیچمان نەزانیوە گوتیان ئێوە هێزتان چۆتە خوارێ؟... من زۆر ترسام وام زانی خەبەریان لێداوین چونكە ئێران پێی ناخۆش بوو بچینە خوارێ و لە گەڵ لێدانی ئەمەریكا ئێمەش لە رژێم بدەین, گوتم بەڵێ كە شەڕ لە نێوان ئەمەریكا و عێراق راوەستا ئێمە پێشمەرگەمان بۆ لێدانی رژێم ناردە خوارێ, ئەوانیش گوتیان رانیە و پێشمەرگەی ئێوە واتە سۆسیالست لەناو رانیە یە راستی بێت هەموو حیزبەكان لەوانمان زانی كە رانیە گیراوە راپەڕین دەستی پێ كردووە.". هەرچەندە فەرەیدون عەبدالقادر لە یاداشتەكەیدا دەڵێت" میحوەری ڕاپەڕین، لە بەرەبەیانی ڕۆژی 5/3/1991دا، توانییان شارۆچكەی ڕانیە بكەنە دەروازە بۆ ڕزگاركردنی ناوچەكان.....". پێی دەچێت لەو سەرو بەندەدا ئێران دژ بە لێدانی عێراق بووبێت, تەقە راوەستانەكەی بەرەی كوردستانیش لە ژێر كاریگەری ئێرانییەكاندا بووبێت , ئەوان ترسابووبێتن لە لێدانی عێراق و هاتنی ئەمەریكا, ئەمەیان بە تەڵە بۆخۆیان زانیبێت, بۆیە نەیان هێشتووە بەیاننامەش دەربكەن, كە دوایی خۆپیشاندان خۆرسكانە لە زووبیچرەوە دەستی پێكرد, ئەوجا هەلەكە دەقۆزننەوەو هانی پارتی و یەكێتی دەدەن بجوڵێن, لە لایەكی دیكەوە وەك مام جەلال ئاماژەی پێ دەددات خوا خوای مفاوەزات بوونە لە گەڵ بەعس, بەڵكە لەو بێهێزییەوە ئێسكێكیان بۆ فڕێ بدات. سەید كاكە لەم بارەیەوە دەڵێت" یەكێتی خۆی ئامادە كرد, ئەگەر هاوپەیمانان لە عێراق بدات, ئەوانیش لێی دەن, بەڵام ئێران بەوە رازی نەبوو, یەكێتی پاشگەز بووەوە. ". سەبارەت بەوەی لایەنەكان بەرەی كوردستانی ئامادە نەبوونە بەشداری راپەڕین بكەن, مەلا حەسەن دەڵێ چەندین سەركردەمان وەك ئەبو فاروق, پەخشان زەنگەنە, جەلال دەباغ وە لە عەرەبەكان ئەبو یەسارو سەعدون و چەندینی دیكە لەناو شاردا بوون, لەناو خۆش هیچ كات بێ پێشمەرگەی شیوعی نەبووە, وە ئەوان لە 6ی مانگ یەكەم خۆپیشاندانیان لە هەولێر رێك خست, كچەكەی مەلا حەسەن لە پێش جەماوەرەوە دروشمی داوە لە بەردەم پاركی شار لە جەرگەی هەولێر. گفتوگۆی ئەگەرەكان و نەخشەی راپەڕین هەموو گفتوگۆو بەرنامەی راپەڕین, خوێندنەوەی ئەگەر بووە, هەموو لایەنەكان بە كۆمۆنیستەكانیشەوە كە لەو كاتە لەناو شاردا كاریگەر بوون و جەماوەریان هەبوو لە راپەڕین و دوای راپەڕین لە راماڵینی بەعس لە شاری هەولێر لە 17-7-1991 رۆڵی گرنگیان هەبوو, لە كەڵەكەوە تا سلێمانی و هەولێر بەشداری چالاكانەی راپەڕینیان كرد, هەمووی لە ئەگەری نێوان لێدان و لێ نەدان, روخان و نە ڕوخان بووە, لە لێدان چی بكرێت لە لێ نەدان چی بكرێت, دیارە لە كاتی لێ نەدان بێدەنگی كردنەو هەستانە بە مایەی خۆ, با بزانین گفتوگۆی ئەگەرەكان چی بووە؟. مام جەلال لە دیداری تەمەندا دەڵێت" من رام وابوو لە عێراق دەدرێ, برادەران رایان وابو, لیێ نادرێ ئەوە گاڵتەیە سەدام لە كوەیت دەكشێتەوە, ..... لە ناو برادەراندا تەنها كۆسرەت پشتگیری راكەی منی دەكرد. برادەرانی تر رایان وابوو لێی نادرێ و خۆمان تووشی ئەو بەڵایە نەكەین و عێراق لێمان دەتۆرێ . ...ئەو كاتە هەستی گفتوگۆ كردن هەبوو لەگەڵ بەعس". نەوشیروان مستەفا لەبارەی ئەگەرەكانەوە دەڵێت"ئەو كاتەی عێراق پەلاماری كوێتی دا، وەكو باسم كرد ئێمە بارەگاكانمان لە قاسمەڕەش و زەڵێ بو. زنجیرەیەك كۆبونەوەمان بە ئەندامانی سەركردایەتی، بە فەرماندەكانی پێشمەرگە، بە كادرە پێشكەوتوەكانی یەكێتی، كرد بۆ ئەوەی چی بكەین و چی نەكەین، یان هەڵوێستمان چی بێت. لەو زنجیرە كۆبونەوانە ژمارەیەك ئەگەرمان دانا. ئەگەر بەو مانایەی عێراق ڕۆشتوە و كوێتی داگیر كردوە، ئەگەر لە كوێت كشایەوە، ئێمە هەڵوێستمان چۆن بێ. ئەگەرێكی تر ئەوە بو، ئەگەر عێراق مایەوە و لە كوێت نەكشایەوە و لێی نەدرا. یەعنی ئەگەر عێراق توانی كوێت بكات بە بەشێك لە قەڵەمڕەوی خۆی، ئێمە هەڵوێستمان چۆن بێز". لێ فەرەیدون عەبدوالقادر خۆی و حەمە تۆفیق بە ئەندازیای نووسینی ئەگەرەكانی ینك دەزانێت دەڵێت"كاك نەوشیروان داوای لە من و كاك حەمە تۆفیق كرد، بەرنامەی ئەگەرەكان بنووسین، حیسابی هەموو ئەگەرەكان بكەین!. وەلێ رێباز كە لە یاداشتەكانیدا زۆر راستگۆیانەیە باسی ترسی خۆیان دەكات لە جولە كردن"لە ڕاستیدا ئێمە تەواوی ئاگاییمان لە چارەنووس ڕاپەڕینەكەی ناوەڕاست وجنووب نەبوو، چونكە ئەوان هیچ پرس یان تەنسیقكیان لەگەڵ ئێمە نەبوو، بۆیە مەترسی ئەوەمان هەبوو ڕاپەڕینی ئەوێ تێكبشكێ و ئێمەش ئەگەر جوولەمان كرد ڕق و كینەی هەمووان بڕژێنێتە سەر گەلی كوردستانی بێ دیفاع، بۆیی وەك كارێكی سەرەتایی بڕیاردرا شانەی چەكداریی بۆ كاتی پێویست چەكدار بكرێن...". سەركەوتی جیهاز كە عەدەد جیهازی نەوشیروان مستەفا بووە لەو رۆژانەدا دەڵێت"داگیركردنی كوەیت لە 2 ی ئابی ساڵی 1990، لە لایەن سەدام حسین ەوە، دەرفەتێكی زێڕین بو بۆ كورد و هێزەكانی تا تۆڵەی خۆیان لەبەعس بكەنەوە. سیاسەتی سەركردایەتی یەكیتی نیشتمانی كوردستان لەو كات و ساتەدا ئەوە بو، كە هیچ بەیاننامەو تەسریح و هاشوهوشێك نەكرێ نە بە ئیدانەكردن، نە بەپشتگیریكردن، بەڵكە خۆمان بێ دەنگ بكەین و ئێستا ئیتر كاتی فەرمان و كردارو خۆئامادەكردنە بۆ ئەگەرەكان. ئەگەر سەدام لەژێر زەختی دەولی دا كشایەوە، ئەگەر نە كشایەوەو لێی درا.". كۆبونەوە چوار قۆڵییەكانی قەرارگای نەسر لە گەڵ مەجلس ئەعلای ئیسلامی عێراق و یەكێتی و پارتی هەموو گفتوگۆكانیان لە مانگی ئابەوە تا كاتژمێرەكانی پێش راپەڕین لە یاداشتەكاندا بخوێنیتەوە هەمووی لە نێوان ئەگەری لێدان و لێ نەدان خولاوەتەوە, ئامادەكاری بوو بۆ ئەگەرەكان, پلانەكانیان پلانی حازر خۆری بووە, ئەوەشی روویدا سواری ملی راپەڕینی خۆڕسكی خەڵكی عێراق و كوردستان بوون, جەماوەر لە ئەوان شۆڕشگێڕتر بوون. ئەگەرەكەی حازم كوتك حازم كوتك لە بنەماڵەیەكی جوتیاری فول دژ بە ئاغایی دەشتی هەولێر چاوی بە دنیا هەڵهێناوە, شۆرشگێڕییان فولە بە بنەماڵەوە, كاتێك لە ئێران خەریكی شۆفێری دەبێت وەك زۆربەی پێشمەرگەكانی دیكە, لە خۆشی داگیركردنی كوەیت كە بە گەورەترین كەرایەتی سەدام دەزانێت لە یەكەم چركەوە, كە هەواڵەكەی دەبیستێت "حازم كوتك دوو نەفەری هەبووە بیانبات بۆ سەردەشت، لە خۆشی ئەو هەواڵە نایانبات، گوایە بزن نانی شوانی خواردووەو سەدام دەڕوخێت و دەگەڕێتەوە بۆ تاقیبی هەواڵەكە, شار بە شار دەگەڕێت بەدوای خوێندنەوە بۆ ئەگەرەكان". حازم ڕۆژی لێدانی عێراق ماشینەكەی لێ دەبێتە بەڵاو دەیداتەوە بەوەی لێی كڕیوە بە زەرەر, چونكە لای مسۆگەرە ئەم كەرایەتییەی سەدام سەری دەخوات. گەڕانەوە دوای ئازادی هەولێر لە كاتێكدا هەزاران ژن و پیاوی وەك خەجە باوە لە هەولێر لە پێشەوەی خەلچكدا بوون ئەوێ رۆژێ, دوای مسۆگەر بوون لە ئازادكردنی شاری هەولێر, ئەوجا مەسعود بارزانی و نەوشیروان مستەفا, بێ ئاگاداركردنەوەی لایەنەكانی دیكەی بەرەی كوردستانی, بە بێ دەنگی بڕیاری هاتنە ناوەوەی باشووری كردستان دەدەن و لە سنوور دەپەرشێنەوە, لایەنەكان دی لە گەڵ خۆیانا ناهێنن. مەسعود بارزانی دەڵێت" لە 11ی ئاداری 1991-دا، لە قاسمە ڕەشەوە بە ڕێكەوتین و بۆ ماوەی چەند كاتژمێرێك بە پێ ڕۆیشتین، سەیارەكان لە نزیك سونێ چاوەڕوانمان بوون، لەوێوە بەرەو ڕانیە ڕۆیشتین.". بە قسەی سەید كاك بێت" كاك مەسعود و كاك نەوشیروان بە ئۆتۆمۆبیلەكەی سەید كاكە, دەگەنە ئەو ئۆتۆمۆبێلانەی بەدوایانا ناردرابوو. لە هاتنەوەشیان لە بری ئەوەی یەكسەر بگەنە هەولێر, لە بێتواتە و سەرچیا میوانی دوو ئاغای موستەشار دەبن. ئەگەر راپەڕین لە كوردستان وەك باشووری عێراق سەركوت بكرابایا بێ دەستكەوتەكانی كۆڕەو, وەك هەڵەبجەو ئەنفال پاَەوان و نەخشە داڕێژەرو ئەندازیاری نابوو, بگرە ئەندازیارەكەشی وەك تاوەنەكانی هەڵەبجەو ئەنفال و حاجی ئۆمەران كە هەیان بوو خۆیان دەشاردەوە, وەك ئەو تاوانانە هەتیو و بێكەس سەری دەنایەوە, كەس نەك باسی ئەندازیاری ناكرد, بگرە بەڵگەنامەی قولابیشیان بۆ پاكانە كردن لێی دروست دەكرد. تا ئێستا هیچ بەڵگەیەكی بڵاو كراوە نییە هیچ هێزێكی كوردی پێش ئەو مێژووە" راپەڕینی بەسرە1-3-1991 "بانگەوازی بۆ راپەڕین كردبێت, ئەوەی هەبووە جوڵەو پەیوەندیكردن و خۆ رێكخستنەوە بووە بە بێ دەنگی, بگرە چاویان لە مفاوەزات و رێكەوتنیش بووە, لەو بێ ئومێدییەی تێی كەوتبون وەك خۆیان وتویانە جورئەتمان نییە وەك م م بڵێین ئاش بەتاڵە., دەشێت دوای گرتنی كوەیت وەك خوێن جمانی بهارانە ئومێدێكیان پەیدا كردبێت لایەكیان لێ بكرێتەوە, منداڵێكیش بەو كەم هۆشیەی خۆیەوە بایی ئەوە ژیری هەبوو, دوایی حەڤدەی جەنیوەری 1991 كە دەست بە لێدانی عێراق كرا ئەگەرێك بۆ روخانی رژێم لە ناو كۆمەڵێك ئەگەری دی دابنێ. هەموو كەس لە تاریك و روونی شەبەقی بەیانی پێنج شەممەی رێكەوتی 17-1-1991ەوە دەیزانی سەدام لە شكستە, چاوەكان دوكەڵ و ئاگری فرۆكەكانی هاوپەیمانانی دەبینی, گوێیەكانیش گوێ بیستی تەقینەوەكان بوون, لەبان خانووەكانەوە چەپڵەیان بۆ لێدەدرا. بە بڕوای ئێوە راپەڕینێك دوای ئەم هەموو روداوە گەرم و شكستە مەزنەی سەدام هاتبێت, دەشێت ئەندازیاری هەبێت؟؟, وە ئەندازیارەكەشی بۆ خۆیان فیشەكێكیان نەتەقاندبێت؟؟ ئازیزێكیان خوێن لە لوتی نەهاتبێت؟؟؟؟؟, لەناو رداوەكان نەبووبێتن؟. كۆڕەو سەركەوت راپەڕین تەنها دوو ساڵ و نیو دوای هەردوو تاوانی هەڵەبجەو ئەنفال ئەنجامدرا, هێشتا شوێن بزر بوونی ئەنفالكراوان و كیمیابارانكردنی هەڵەبجە لە زەینی خەڵكدا مابوو, هێشتا دوكەڵی كیمیاوی و تەپ و تۆزی روخانی گوندەكان و كوشتنی خەڵك لە بەرچاوان بوو, هێشتا خەڵك بە دوای چارەنووسی ئەنفالكراوانەوە بوون بە زیندویی, هێشتا ترس و لەرزی فڕێ دانە خوارەوەی هاووڵاتیان لە كۆپتەرەوە لە زەین و هۆشیاندا بوو, هاوكات دژە سەركوتكردنی راپەڕین لە باشووری عێراق. حوسێنی زیندوو" حوسێن كامل" گولەی تانكەكەی كە نای بە حوسێنی مردوەوە, نیشانەی دەست نەپاراستن بوو. كوژرانی 5000 بەعسی لە راپەڕین بە كوشتنی 100 هەزار لە هاووڵاتیانی باشوور وەڵام درایەوە, ئەم دوو وێنە تراژیدیایە ئێستا و 88 خەڵكیان هاندا كۆڕەو بكەن. لە سەرەتادا هێزەكانی بەرەی كوردستانی لە ناو شاری هەولێر رێگری توندیان لە خەڵك كرد شار بەجێ بهێڵن, ئێمە تا بەرە بەیان بە ئۆتۆمۆبیلی پڕ لە ژن و منداڵی جل وبەرگ رەشەوە, هەموو لە پرسەی شەهیدو ئەنفالدا بووین, رێگایان نەدا لە شار دەرچینە دەرەوە, وەلێ كە گولەی تۆپەكان گەیشتە دەوروبەری هەولێرو رێگركەران هەڵاتن, ئیتر وەك روبار جەماوەر رێگای خۆی كردەوە, لێرەشدا خوێنی ئەو خەڵكەی لەو رۆژەدا بووونە قوربانی لە ئەستۆی چەكدارەكانی بەرەی كوردستانییە ئەوانەی كە رێگرییان كرد. خەڵك بە بەجێ هێشتنی ماڵ و شار, ئەو داستانەیان خولقاند كە لە مێژوودا ناوی نرا كۆڕەو, دوای تەنها چوار رۆژ, داستانی برسی و سەرما بردووەكان چووە سەر مێزی نەتەوە یەكگرتووەكان.5ی ئەپرێل بڕیارێكی هەشت خاڵی بەناوی بڕیاری 688 لە لایەن ئەنجومەنی ئاسایشەوە دەرچوو بۆ پاراستنی خەڵكی سڤیل, بەمەش كۆڕەو بووە هۆكاری گۆڕانكاری بۆ یەكەمجار لە مێژووی گەلی كورددا لە باشووری كوردستان. هەڵەبجە و ئەنفال لە كاتی خۆیدا نەیانتوانی كاریگەری دابنێن, بەڵام كۆڕەو كە روحی نەمردووی هەڵەبجەو ئەنفال و كاردانەوەی ئەو دوو تراژیدیایە بوو, جیهانی هێنایە دەنگ=. راپەڕین ئەنجامی نەبوو, وەلێ شكستی راپەڕین بووە سەركەوتن. دوو هۆكاری دواتر هاتنە پێشەوە شەڕی كۆڕێ و بە رادەی كەمتر ئەزمڕ و راپەڕینەكانی مانگی تەموزی هەمان ساڵی ناو شارەكان, وە سەركەوتنەكانی پێشمەرگە لە سەرقەڵاو گەرمیان, هەموو ئەمانە سەركەوتنەكانی كۆڕەویان جێگیرترو بەرفراوانتر كرد. كەواتە لە راستیدا هەر ئێمەی جەماوەر ئەندازیاری راپەڕین بوبێتین, ئەوا بێشك ئەندازیاری كۆڕەوی ملیۆنی و راپەڕینی تەموزی ناو شارەكان بووین, ئەم واقعەی دروست بووە بەری رەنج و تێكۆشای هەموومانە, نەك بەشداربووانی كۆبونەوەكانی فەیلەقی نەسر لە كرماشان و بە دەست لێدان بۆ هاوكاری پاشكۆكانی ئێران لە باشوور جوڵەیان كرد. هەموو روداوەكان ئەوە دەرەخەن, دەستپێكی راپەڕین لە عێراق و كوردستان خۆرسكی بووەو ئەنجامی رق لە شكست و سەركوت, نەك ئەنجامی نەخشەو پلانەكانی كۆبونەوەكانی كرماشان و رێنوێنییەكانی فەیلەقی نەسر. لێرەدایە رەو كردن و راكردن بەسەر پەلامارو هێرشدا سەردەكەوێت, بیچ چەك بەسەر چەكداریدا, ژن و منداڵ بەسەر سمێڵ و باسكی بەهێزدا, ئەمە مێژوویەكی نوێیە لە جیهانی نوێدا. سەرچاوەكان: الانتفاچە الشعبانیە - ویكی شیعە https://www.albasrah.net/ar_articles_2023/0823/safwat_140823.htm https://www.facebook.com/watch/?v=1069997837562544 https://www.youtube.com/watch?v=lQTtedTyLyg https://www.youtube.com/watch?v=kKcZqzChj28 https://merip.org/1992/05/why-the-uprisings-failed/ https://elaph.com/Web/Opinion/2018/07/1214054.html https://www.historyofkurd.com/2016/03/16/%D8%B1%D8%A7%D9%BE%DB%95%DA%95%DB%8C%D9%86-%D9%88-%DA%86%DB%95%D9%86%D8%AF-%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%AA%DB%8C%DB%95%DA%A9%DB%8C-%D9%85%DB%8E%DA%98%D9%88%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%DB%95%DA%B5%DA%AF%DB%95%D9%88/ حەفتاو ساڵ ژیان ... پەنجاو نۆ ساڵ تێكۆشان ( بیرەوەریەكانی خەباتی مەلا حەسەن) فەتاح تۆفیق فەتاح چاپی یەكەم 2008 - چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری هەولێر هەڵۆ سوورەكانی قەندیل فەرەیدون عەبدوالقادر 2020 دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم بارزانی و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كرد بەرگی چوار, بەرگی پێنجەم چاپی یەكەم حوزەیرانی 2022 مام جەلال دیاری تەمەن ئامادە كردنی سەلاح رەشید- بەشی دوەم -چاپی یەكەم 2017 چاپخانەی كارۆ قەندیل بەغدای هەژاند..بەشی سێیەم نووسینی ڕێباز چاپی دووەم 2011 57ساڵ خولانەوە لە ژێر وەهمی شۆڕشدا حازمی عەلی كوتك- دەزگای فێربون 2020 بیرەوەری پێشمەرگەیەك سەید كاكە چاپی چوارەم, 2020- https://www.peyserpress.com/detail/8505 https://www.wtarikurd.info/2017/03/01/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%A7-%D8%AD%DB%95%D9%85%DB%95%D8%B9%DB%95%D8%B2%DB%8C%D8%B2-%D8%A8%DB%86-%D9%85%DB%8E%DA%98%D9%88%D9%88%D8%8C-%D9%86%DB%95%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B3/
25(2).jpg)
راپۆرت: درەو ساڵی 1992 كە یەكەم هەڵبژاردن لە كوردستان كراو ناكۆكی لەسەر ئەنجامەكانی لەنێوان پارتی و یەكێتیی دروستبووە، حكومەت و پەرلەمانی (فیفتی بە فیفتی) لەسەر ئەو بنەمایە دروستكرا كە دوای پێنج مانگ و بەدیاریكراوی لە (15ی ئۆكتۆبەری 1992)دا هەڵبژاردن دووبارە بكرێتەوە؛ یاخود هەڵبژاردنێكی نوێ بەڕێوەبچێت، بەڵام ئەم هەڵبژاردنە هەر نەكراو شەڕی ناوخۆشی بەسەردا هات. سەرباری رێككەوتنی ئاشتی 1998ی واشنتۆنی نێوان پارتی و یەكێتیی، دۆخی ئیدارەی لەدوای ساڵی 1996و دابەشبوونی هەرێمی كوردستان بۆ دوو حكومەت، وەكو خۆی مایەوە تا ئەوكاتەی هێرشەكانی (11ی سێپتێمبەر) لە 2001دا لە ئەمریكا روویدا، ئیتر لەدوای ئەم رووداوەوە، ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی (جۆرج بوش) جیهانی بەسەر دوو بەرەدا دابەشكرد؛ بەرەی (تیرۆر)و بەرەی (دژە تیرۆر) یاخود "ئەوەی لەگەڵ ئەمریكادایەو ئەوەی دژی ئەمریكایە"، لێرەوە ئیتر دەستەواژەی تیرۆر بەشێوەیەكی فراوانتر كەوتە ناو فەرهەنگی میدیاییەوەو هاوكات قسەوباس لەبارەی هەوڵی ئەمریكا بۆ خستنی رژێمی سەددام حسێن دەسیپێكرد. ئەم دۆخە نوێیە هەردوو حزبی ناچاركرد لەیەكتر نزیك ببنەوە، بەتایبەتیش كە وەكو لە بیرەوەرییەكانی خۆیاندا ئاماژەیان بۆ كردووە، تاڵەبانی و بارزانی لەژێر فشاری ئەمریكییەكاندا بوون بۆ یەكخستنەوەی حكومەت و بەشداریكردن لە كۆكردنەوەی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی عێراق، بەمەبەستی خۆئامادەكردن بۆ روخاندنی رژێمی سەددام حسێن. لە ساڵی 2001 وە تاڵەبانی و بارزانی لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی كرۆكی رێككەوتننامەی ئاشتیی واشنتۆن دەستیان كرد بە نامە گۆڕینەوە، هەر لەم ساڵەدا بوو پشتبەست بە شەڕی ئەمریكا دژ بە تیرۆرو رێكخراوی قاعیدە لە ئەفغانستان، یەكێتیی هەڵەبجەو دەوروبەری لە دەستی بزوتنەوەی ئیسلامی وەرگرتەوەو بە یارمەتی ئەمریكا شەڕی دژ بە (ئەنسار ئیسلام) لە هەورامان راگەیاند تاوەكو دواجار بە یەكجاریی لە ناوچەكە دەریپەڕاندن. بەپێی قسەی خۆی، لە رۆژی 17ی شوباتی 2002، بۆ یەكەمجارو بە فەرمی شاندێكی (CIA)ی ئەمریكا كە پێكهاتوون لە (جۆن ماكوایر، مایك، ستیڤ)، بارزانییان ئاگادار كردووە لەوەی ئەمریكا بڕیاریداوە رژێمی سەددام لە دەسەڵات نەمێنێت. بارزانی كە لە ساڵی 1992ەوە پەشیمان بوو لە رێككەوتنی "فیفتی بە فیفتی"، دواجارو لە ساڵی 2002دا دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانی بەسەر تاڵەبانیدا فەرز كرد، لەمەشدا پەنای بۆ رێككەوتنی ئاشتی 1998ی واشنتۆن برد كە دەڵێ (دەبێت هەردوو حزب بگەڕێنەوە بۆ دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنی 1992)، لێرەوە ئیتر بارزانی ئەوەی بە تاڵەبانی سەلماند كە پارتی براوەی یەكەمی هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەو (51%)ی كورسییەكانی هەیە، لەبەرامبەردا یەكێتیی نیشتمانی (49%)ی هەیە. رۆژی 3ی تەموزی 2002 وەفدێكی یەكێتیی كە پێكهاتوون لە (بەرهەم ساڵح، ئەرسەلان بایزو عیماد ئەحمەد) چونە لای بارزانی، وەكو بارزانی باسی دەكات ئەم وەفدە پەیامێكی مام جەلالیان پێبووە بۆ پارتی، ناوەڕۆكی پەیامەكە ئەوە بووە كە یەكێتیی قایل بووە بە: • پەرلەمانی كوردستان وەكو خۆی بمێنێت و دەستكاری ناوەكەی نەكرێت. • ئەو یاسایانەی دوای بایكۆتكردنی یەكێتیی لە پەرلەمان دەرچوون لە هەولێرو دهۆك كاریان پێ بكرێت و یەكێتیش لە سلێمانی كاریان پێ بكات. • ئەركی پەرلەمان ئامادەكردنی یاسای هەڵبژاردنەكانە. • بڕیاری گرنگ و چارەنوسسازەكان بە رێككەوتن بدرێت. • پەرلەمان چاودێریی ئاسایكردنەوەی رەوشەكە بكات و زەمینەیەكی گونجاو بڕەخسێنێت بۆ هەڵبژاردنێكی نوێ. • سەرۆكایەتیی پەرلەمان خولی (تەداولی) بێت و ناوبەناو كۆبوونەوە لە سلێمانی ببەستێت. • بابەتی كارەبا چارەسەر كراوە (بەقسەی بارزانی لەم سەردەمەدا یەكێتیی كارەبای وەكو كارتی فشار دژ بە پارتی بەكارهێناوە، ئەو كات وێستگەكانی كارەبا لە سنوری سلێمانیدا بوون، ئێستا بەهۆی غازی كۆرمۆرەوە هێشتا یەكێتیی ئەم كارتەی بەدەستەوە ماوە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی كارپێكردنی وێستگەكانی كارەبا لە كوردستان گۆڕدرا بۆ غازیی). بەمەستی خۆشكردنی كەشوهەوای كاراكردنەوەی پەرلەمان، بارزانی بە وەفدێكی گەورەی پارتییەوە رۆژی 2ی ئۆكتۆبەری 2002 گەیشتە دوكان بۆ سەردانی تاڵەبانی، تاڵەبانی خۆی چووە (هیزۆپ) بۆ بۆ هێنانی بارزانی، یەكێتیش جەماوەری خۆی لەسەر شەقامەكان كۆكردبووەوە بۆ پێشوزیكردن، بارزانی لە ئۆتۆمبیلەكەی خۆی دابەزی و چووە ئۆتۆمبیلەكەی تاڵەبانییەوە، بەرهەم ساڵح شۆفێری دەكرد، نەوشیروان مستەفاو كۆسرەت رەسوڵیش لەناو ئۆتۆمبیلەكەدا بوون، ئەمە دەربڕینی خۆشی جێبەجێكردنی رێككەوتنی ئاشتی بوو. دوو رۆژ دواترو لە 4ی ئۆكتۆبەری 2002، پەرلەمانی كوردستان یەكەم كۆبوونەوەی یەكگرتنەوەی خۆی لە هەولێر كردو؛ رۆژی 8ی ئۆكتۆبەری 2002 دووەم كۆبوونەوەی پەرلەمان لە سلێمانی سازدرا. ئەوەی جێگەی سەرەنجە، پارتی تاوەكو رێژەی 51%ەكەی بە یەكێتیی نەسەلماند كۆڵی نەدا، ئەوە بوو رۆژی 15ی ئۆكتۆبەری 2002، (فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی) وەكو پەرلەمانتاری پارتی زیادكراو سوێندی یاسایی خوارد. ئەم ماوەیە لە بەگەڕخستنەوەی پەرلەمان، كە ئۆكتۆبەری 2002 تاوەكو سەرەتای 2005 بەردەوام بوو، ناو لێنرا خولی "گواستنەوە- ئینتقالی"ی پەرلەمانی كوردستان، واتا گواستنەوە لە قۆناغی شەڕو دوو ئیدارەییەوە بەرەو قۆناغی یەكخستنەوەی پەرلەمان و حكومەت. ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تی ئه‌م خوله‌ی په‌رله‌مان 3 مانگ بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان به سه‌رۆكایه‌تی (د، رۆژ نوری شاوێس)و 2 مانگیش بۆ یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان به سه‌رۆكایه‌تی (د. كه‌مال فوئاد) دیاریكرا. به‌ڵام به‌گشتیی ئه‌م خوله درێژه‌پێده‌ری خولی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنه‌كانی ساڵی 1992 بوو. یەكەمین كاری پەرلەمانە یەكگرتووەكە بریتی بوو لە پەسەندكردنی (رێككەوتنی ئاشتی ساڵی 1998ی واشنتۆن لە نێوان تاڵەبانی و بارزانی)دا. دووەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان 30 كانوونی دووه‌می ساڵی 2005 هەڵبژاردنی خولی دووه‌می هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستان ئه‌نجامدرا، كه هاوكات بوو له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق و هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان. ئه‌مه یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی گشتیی بوو دوای رووخانی رژێمی سه‌دام له كوردستان و عێراق ئه‌نجام درا. یەكێتیی و پارتی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بە یەك لیست بەشدارییان كرد، بەڵام بۆ هەڵبژاردنی پارێزگاكان بە جیاواز دابەزین، ئەوەی جێگەی سەرەنجە، بەپێچەوانەی دەرەنجامی هەڵبژاردنی ساڵی 1992دا، لە هەڵبژاردنی پارێزگاكاندا، یەكێتیی دەنگی لە پارتی زیاتر بوو. نەوشیروان مستەفا، لە یەكێك لە نوسینەكانی خۆیدا ئاماژە بە نامەیەك دەكات كە رۆژی 1ی شوباتی 2005 بارزانی بۆ تاڵەبانی ناردووەو؛ تێیدا باسی تەزویری زۆر ئەكات، لەمەشدا مەبەستی ئەو دەنگە زیادەیە كه یەكێتیی لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا هێناوێتی، لەمبارەیەوە نەوشیروان مستەفا دەڵێ: (بەر لە هەڵبژاردن هەندێ لە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی یەكێتی رەئیان وا بو: یەكێتی و پارتی بۆ هەر 3 هەڵبژاردن لیستی هاوبەش دروست بكەن. بەڵام بارزانی پێی باش بو بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان و بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق و ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك و موسل و دیالە لیستی هاوبەش دروست بكرێ، بەڵام لە سلێمانی و هەولێرو دهۆك، بۆ ئەوەی خەڵك جۆرێ لە ئازادی هەبێ و هەر لایەك لەهێزی خۆی تێ بگا بزانێ چەنده، بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان هەر لایەك بەجیا بەشدار بێ. یەكێتی بەجیا بەشدار بو. بەڵام پارتی لەگەڵ حیزبی شیوعی و حیزبەكانی توركمان و ئاسوری لیستی هاوبەشی دروست كرد. لەگەڵ ئەوەش دا یەكێتی بەتەنیا بەرەوژوری 10 هەزار دەنگی زۆرتری هێنا لە پارتی و هاوپەیمانەكانی. مەسعود ئەمەی بەتەزویر ژمارد). نەوشیروان مستەفا لە درێژەی قسەكانیدا نوسیویەتی: (كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان لە بەغداد بەهۆی تەزویرەوە هەندێ له سنوقەكانی قەزای سۆرانی فت كردوه. بارزانی نامەی ناڕەزایی بۆ حسێن هنداوی سەرۆكی كۆمیسیۆن نوسیوەو سەرۆكی كۆمیسیۆن وەڵامی داوەتەوه). سەرباری ناڕەزایەتییەكە، ئەنجامەكان بەوشێوەی هەبوون تێپەڕین، بارزانیش كە چاوی لە رێككەوتنێكی لاسەنگ بوو لەگەڵ تاڵەبانی بۆ دابەشكردنی پۆستەكانی بەغدادو كوردستان، وەكو ئەنجامی هەڵبژاردنەكەی 1992 نەیكرد بە هەڵاو دۆخەكە تێپەڕی. لەپاڵ هەر سێ هەڵبژاردنی (پەرلەمانی كوردستان، پەرلەمانی عێراق، ئەنجومەنی پارێزگاكان)دا، هەر لە 30 كانونی دووەمی 2005دا، بۆ یەكەمجار ژمارەیەك كەسی خۆبەخش سەرپەرەشتی بەڕێوەبردنی (راپرسی)یەكیان كرد بۆ زانینی ئەوەی ئایا خەڵكی كوردستان سەربەخۆییان دەوێت یاخود دەخوازن بەشێك بن لە عێراق، دەرەنجامی راپرسییەكە بەمشێوەیە بوو: له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا خه‌ڵكی ناوچه دابڕاوه‌كان "جێناكۆكەكان" له هه‌رسێ پارێزگای (كه‌ركوك، نه‌ینه‌وا، دیالە)، رێگه‌یان پێنه‌درا ده‌نگ بۆ په‌رله‌مانی كوردستان بده‌ن، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی چاره‌نوسی گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆسه‌ر هه‌رێم یه‌كلایی نه‌كرابووەوە، وه‌كو ئەوەی له ماده‌ی 58ی قانونی ئیداره‌ی ده‌وڵه‌تی عێراق هاتبوو، كه دواتر بوو به مادده‌یه‌كی ده‌ستوریی له‌ده‌ستوری هه‌میشه‌یی عێراق به‌ژماره 140. له هه‌ڵبژاردنی خولی دووه‌می په‌رله‌مانی كوردستان 13 لیستی جیاواز به‌شداریان كرد، هەڵبژاردنەكە به سیستەمی (نوێنه‌رایه‌تی رێژه‌یی) به‌ڕێوه‌چوو، (ملیۆنێك و 753 هەزارو 919) كەس بەشدارییان كرد. بۆ ئەم هه‌ڵبژاردنه‌دا، بۆ جاری یەكەم یاسای هەڵبژاردن بەوشێوەیە هەمواركرایەوە كە ژماره‌ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان له 105 ئه‌ندام بۆ 111 ئه‌ندام به‌رزكرایه‌وه. له ئه‌نجامدا له‌كۆی 13 لیست كه به‌شداریان له‌هه‌ڵبژاردنه‌كەیان كردبوو، ته‌نها (3) لیست توانیان بگه‌نه په‌رله‌مان، بەمشێوەیە: • لیستی نیشتمانی دیموكراتی كوردستان (هاوپەیمانی پارتی+ یەكێتیی+ یەكگرتوو و چەند لایەنێكی تر): 104 كورسی • لیستی كۆمه‌ڵی ئیسلامی: 6 كورسی • لیستی حزبی زه‌حمه‌تكێشان و سه‌ربه‌خۆكان: 1 ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان- 2005 رێككەوتنی ستراتیژیی چوار رۆژ دوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن و، لە 3ی شوباتی 2005دا سەركردایەتیی یەكێتیی و پارتی كۆبوونەوە. لەم كۆبونەوەیەكدا: - وەفدی پارتی پێكهاتبوو لە (مەسعود بارزانی، نێچیرڤان بارزانی، مەسرور بارزانی، رۆژ نوری شاوەیس، فازل میرانی، هۆشیاری زێباری، مەلا محەمەد، مەسعود ساڵەیی، جەرجیس حەسەن، فەلەكەدین كاكەیی). - وەفدی یەكێتیی پێكهاتبوو لە (جەلال تاڵەبانی، نەوشیروان مستەفا، عومەر فەتاح، بەرهەم ساڵح، عوسمان حاجی مەحمود، مستەفا سەید قادر، عیماد ئەحمەد، عەدنان موفتی، ئازاد جوندیانی). بەگوێرەی ئەوەی بارزانی باسی دەكات، لەم كۆبوونەوەیەدا بڕیاردراوە (پەلە بكرێت لە یەكخستن و یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی سلێمانی و هەولێر). لەم كۆبوونەوەیەدا، بە فەرمی ئەوە خرایەڕوو پۆستی (سەرۆكی هەرێمی كوردستان) دروست بكرێت و پەرلەمانی نوێ یاسای (هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم و دەسەڵاتەكان)ی ئامادە بكات. وەكو بارزانی باسی دەكات، هاوكات لەگەڵ باسكردنی پۆستی سەرۆكی هەرێمدا، تاڵەبانی لەڕێگەی (فەخری كەریم)ەوە پەیامێكی بۆ ناردووە، كورتەی پەیامەكەش ئەوەیە كە تاڵەبانی چاوی لە پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقەو بۆ ئەمەش چاوەڕێی ئەوە دەكات بارزانی پشتیوانی لێ بكات، بەتایبەتیش كە لەناو یەكێتیدا رووبەڕووی ناڕەزایەتیی بووەتەوە. بارزانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا بەمشێوەیە، پەیامەكەی تاڵەبانی نوسیوەتەوە كە بە (فەخری كەریم)دا بۆی ناردووە: • مام جەلال گەیشتوەتە ئەو بڕوایەی كە تاكە رێگە رێككەوتنە لەگەڵ پارتی: • داوا دەكات لە كۆتایی تەمەنیدا شتێكی بۆ بكرێت و بۆ ئەم مەبەستەش هیوایەكی زۆری لەسەر مەسعود بارزانی هەڵچنیوە. • جگە لە فوئاد مەسعوم و بەرهەم ساڵح، ئەندامانی تری سەركردایەتیی یەكێتیی حەزناكەن و پێیان خۆش نییە مام جەلال بچێتە بەغدادو ئەوان بكەونە ژێر هەژمونی پارتی. • كۆسرەت رەسوڵ لەنیاز بوو، رۆژی 30ی كانونی دووەمی 2005 لە هەولێر كێشە بنێتەوە، بەڵام مام جەلال راشكاوانە پێی گوتبوون تائیستا ستارەو قەڵغانتان بووم، بەڵام لەمەودوا هەڵوێست وەردەگرم. خوێنەر دەبێت بزانێت، تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا (دیداری تەمەن) نەگەیشتوەتە سەر باسكردنی وردەكاریی ئەم قۆناغەی ژیانی سیاسی خۆی، بۆیە لە هەڵسەنگاندندا دەبێت ئەمە لەبەرچاوبگرێت. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرەنجە ئەوەیە، تاڵەبانی كاتێك لە لوتكەی چالاكی سیاسی خۆیدا بوو، پۆستی سەرۆك كۆماری بەدەستەوە بوو، یاداشتەكانی نەوشیروان مستەفای لەبارەی چۆنیەتی پێكهێنانی سەرۆكایەتی هەرێم و رێككەوتنی ستراتیژیی بینی و هیچ وەڵامێكی ئەوتۆی نەدایەوە. دوای تەقینەوەی ناكۆكییەكانی لەگەڵ تاڵەبانی و وازهێنانی لە یەكێتیی؛ پاشان دروستكردنی بزوتنەوەی گۆڕان، نەوشیروان مستەفا لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا هەندێك وردەكاریی لەبارەی رێككەوتنی ستراتیژیی و دابەشكردنی پۆستەكان لەنێوان بارزانی و تاڵەبانی ئاشكرا كرد. بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا؛ رێككەوتنی ستراتیژیی نێوان تاڵەبانی و بارزانی بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 2005دا كراوە، رێككەوتنەكە بە دیاریكراوی لە رۆژی 1 كانونی یەكەمی 2004دا ئیمزا كراوە، وردەكاریی ئەم رێككەوتنە تائێستاش بەنهێنی ماوەتەوەو تەنانەت بارزانیش لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا دەقەكەی بڵاونەكردوەتەوە، نەوشیروان مستەفا بەمجۆرە تۆماریكردووە: (1/12/2004 پیرمام، كۆبونەوەی هاوبەشی یەکێتی و پارتی بەئامادەبونی مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی. بارزانی و تاڵەبانی بەدوقۆڵی كۆبونەتەوه. دوای كۆبونەوەكە بۆ دەزگاكانی راگەیاندن دوان. لەبەردەم كامێرای تەلەفزیۆن دا، دو فایلیان گۆڕی یەوە گۆیا پێك هاتون لەسەر ئەوەی سەرۆكایەتی بەغدادو كوردستان لەناو خۆیان دا دابەش بكەن. تاڵەبانی دەقی رێكەوتنەكەی پیشانی هیچ كام لە هاوڕێكانی: كۆسرەت رەسول، عومەر سەید عەلی، مستەفا سەید قادر، كە لەو سەفەرەدا لەگەڵی بون نەداوه، وەكو خۆیان وتیان، رەنگە لەناو ئەوانەدا تەنیا عەدنان موفتی و ئازاد بەرواری خوێندبێتیانەوه. رەنگە هەر ئەوانیش ئامادەیان كرد بێ. من نەچوبوم بۆ ئەو كۆبونەوەیەو رێككەوتنەكەشم نەدیوە و بڵاویش نەكرایەوه. تێبینی بەشی زۆری ئەندامانی مەكتەبی سیاسی ئەوەیه: لەروداوەكانی عیراق دا، لەدوای روخانی سەدامەوه، گرنگترین شت بەلای تاڵەبانیەوە دابینكردنی شوێنی خۆیەتی لە دەوڵەتی عیراقی تازەدا: ببێتە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق یان سەرۆكی كۆمار. بۆ گەیشتن بەم ئامانجەش ئامادەی هەمو جۆرە تەنازولێكه. سەرانی پارتی، به تایبەتی مەسعود بارزانی، ئەمەیان تێ دا خوێندۆتەوه. زیرەكانە كەڵكی لێ وەرئەگرن. ئەگەرچی رێککەوتنەکەیان تا ماوەیەکی درێژ دەرنەئەخست بەڵام سەرەنجام کۆپیەکمان دەس کەوت). دەقی رێككەوتنەكە كە نەوشیروان مستەفا بڵاویكردوەتەوە رۆژی 6ی نیسانی 2005 جەلال تاڵەبانی بە سەرۆك كۆماری عێراق هەڵبژێردرا، بەڵام بارزانی كە دەبوو بەگوێرەی رێككەوتنەكە پۆستی سەرۆكی هەرێم وەربگرێت، چاوەڕێی ئەوە بوو خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان یاسای (سەرۆكایەتیی هەرێم و دەسەڵاتەكانی) بۆ دەربكات، پارتی و یەكێتیش لەسەر یاساكەو دەسەڵاتەكانی سەرۆك ناكۆك بوون، بەوهۆیەشەوە وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ: پارتی رێگری لە سازدانی دانیشتنی یەكەم دەكرد ئەگەر بێتو گەرەنتی دەركردنی یاسای سەرۆكایەتیی پێ نەدرێت. ناكۆكی پارتی و یەكێتیی لەبارەی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم وایكرد خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان، دوای زیاتر لە (4) مانگ لە هەڵبژاردنی، كۆبونەوەی یەكەمی خۆی سازبدات، ئەویش بەمشێوەیە: - 4ی حوزەیرانی 2005: خولی دووەمی پەرلەمان دانیشتنی یەكەمی خۆی كرد، (شێخ بابە تایەری حەفید) بەهۆی ئەوەی بەتەمەنترین ئەندام بوو، سەرۆكایەتیی دانیشتنەكەی كرد؛ بەگوێرەی رێككەوتنی پارتی و یەكێتیی، (عەدنان موفتی) لە یەكێتیی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان و (كەمال كەركوكی) لە پارتی پۆستی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی وەرگرت، (فەرسەت ئەحمەد)یش لە پارتی بوو بە (سكرتێر)ی پەرلەمان. - 8ی حوزەیرانی 2005: پەرلەمان یاسای ژمارەی 1ی (سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان)ی پەسەندكرد. - 12ی حوزەیرانی 2005: پەرلەمان مەسعود بارزانی بە سەرۆكی هەرێمی كوردستان هەڵبژارد (سوێندخواردنی بارزانی بەهۆی خراپی دۆخی كەشوهەواو نەهاتنی میوانە بیانییەكانەوە دواخرا). - 14ی حوزەیرانی 2005: مەسعود بارزانی لەبەردەم پەرلەمانداو بە ئامادەبوونی ژمارەیەك میوانی بیانی، سوێندی یاسایی خوارد (بارزانی قایل بوو بەوەی لەبەردەم پەرلەماندا سوێند بخوات بەمەرجی ئەوەی بۆ جاری دووەم و سێیەم لەناو خەڵكەوە بەشێوەی راستەوخۆ هەڵبژێردرێت نەك لەناو پەرلەمانەوە، وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ تاڵەبانی ئەم بابەتەشی بۆ بارزانی سەلماندووە، ئەوەش بەواتای ئەوەی دواتر سیستەمی حوكمڕانی كوردستان لە پەرلەمانییەوە دەكرێت بە سەرۆكایەتیی، هەر واش كرا تاوەكو لاچوونی بارزانی لە پۆستی سەرۆكی هەرێم). بارزانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا باسی ناكۆكییەكانی پارتی و یەكێتیی كردووە لەسەر یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم و دەڵێ: (دكتۆر مەحمودو فەخری كەریم چەندانجار سەردانی سلێمانییان كردو، لەگەڵ مەكتەبی سیاسی یەكێتیی و مام جەلال كۆبوونەوە، لە كۆبوونەوەكاندا بۆیان دەركەوت ناكۆكی و جیاوازی قوڵ لەنێوان ژمارەیەك لە ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتیی و مام جەلال هەیە). بارزانی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، لەسەر ئەو مشتومڕەی كە سەبارەت بە یاسایی سەرۆكایەتیی لەناو یەكێتیدا دروستبووە، نامەیەكی بۆ سەركردایەتی یەكێتیی ناردووەو تێیدا وتویەتی: (من نەداوای پۆستی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانم كردووەو نە بڕیاری وەرگرتنی پۆستەكەم داوە.. حەز دەكەم بزانن من ئەگەر من ئامادەبم پۆستی سەرۆكی هەرێم وەربگرم بەبێ ئێوەش دەكرێت.. هەموو لایەنەكان داوایان كرد پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق وەربگرم من قبولم نەكرد.. بەڵام ئەگەر پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان وەربگرم سەرۆكێكی پرۆتۆكۆلی نابم.. بۆیە كۆتایی بە تەلەكەبازیی بێنن). بارزانی باس لە دیدارێكی خۆی و تاڵەبانی دەكات لە رۆژی 28ی ئایاری 2005داو دەڵێ لەم دیدارەدا تاڵەبانی پێی وتم: • ئەگەر من بە پۆستی سەرۆكی هەرێم راوی نەبم، ئەویش ناچێتەوە بەغدادو واز لە پۆستی سەرۆك كۆمار دەهێنێت. • بە ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتیم راگەیاندووە: لە ساڵی 1964 هەڵەیەكم كردو دووبارەی ناكەمەوە (...) .. من لەگەڵ كۆنفرانسی ماوەت نەبووم هەڵەكە ئەوە بوو لەگەڵ زۆرینەی مەكتەبی سیاسی رۆشتم. • نەوشیروان مستەفا توشی شكست بووەو هەوڵ ئەدات بەناوی بەرگریی لە یەكێتی هەموو شتەكان تێكبدات. ئەمانەو چەندین باسی تر، بۆ ئەوانەی دەیانەوێت وردەكارییەكەی بخوێننەوە دەتوانن تەماشای یادوەرییەكانی بارزانی بكەن (بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد، بەرگی شەشەم 2003- 2016، بەشی یەكەم، ل187 بۆ ل193). لە (رابەر)ەوە بۆ (رێبەر)و پاشان (سەرۆك) گرنگە خوێنەر بزانێت كە دروستكردنی پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2005دا درێژكراوەی پۆستی (رابەر)ە لە ساڵی 1992دا كە لەسەر پێشنیاری (دكتۆر مەحمود عوسمان) هێنرایە كایەو هەڵبژاردنی بۆ كرا، بەڵام بەهۆی ناكۆكی پارتی و یەكێتیی و دواتریش شەڕی ناوخۆوە نەكەوتە بواری جێبەجێكردنەوە. هەروەك ئەبێ باس لەوەش بكرێت ئیدارەی یەكێتیی لە سلێمانی لە كۆتاییەكانی تەموزی 1999دا پۆستی (رێبەر)ی بۆ جەلال تاڵەبانی داتاشی، ئەمەش وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ بەبەهانەی ئەوەی (كۆسرەت رەسوڵ)ی سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیی ئامادە نەبووە دەستلە پۆستەكەی بكێشێتەوە بە بەهانەی ئەوەی دەسەڵاتێكی قانونی بەرزتر نییە تاوەكو ئەو دەستلەكاركێشانەوەكەی پێشكەش بكات، لەم نێوەندەدا (فوئاد مەعسوم) نامەیەكی بۆ مام جەلال ناردووەو تێیدا داوای كردووە تاڵەبانی دەسەڵاتەكانی خۆی بكات بە "حەقیقەتی ماددی"، تاڵەبانیش ئەمەی پێ خۆش بووە، داوای لە مەكتەبی سیاسی یەكێتیی كردووە بیكەن بە بریارو بۆ ئەوەی بتوانێت سەلاحیاتی قانونی (رێبەر) بەكاربهێنێت، بۆ ئەمەش وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵی: تاڵەبانی بەهانەی ئەوەی هێناوەتەوە كە ئەو رێژەی 70%ی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیی بەدەستهێناوە. دەقی نامەكەی فوئاد مەعسوم بەوشێوەی كە نەوشیروان مستەفا بڵاویكردوەتەوە كابینەی پێنجەم.. حكومەتی یەكگرتوو دواجارو لەبەر رۆشنایی رێككەوتنی ستراتیژیی بۆ دابەشكردنی پۆستەكانی كوردستان و عێراق لەنێوان پارتی و یەكێتیدا، رۆژی 7ی ئایاری 2006 حكومەتی یەكگرتووی هەرێمی كوردستان پێكهێنرا، هەندێك لە وەزارەتە هەستیارەكانی وەكو وەزارەتی ناوخۆ، یەكخستنی بۆ كاتێكی دواتر، دواكەوت. لەسەردەمی كابینەی پێنجەمی حكومەتدا، دۆخی دارایی كوردستان بوژانەوەی گەورەی بەخۆوە بینی، بەهۆی كەوتنی سەددام و هاتنی پارە لە بەغدادەوە، پارەیەكی زۆر رژایە كوردستان. ساڵی 2005 پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە بەسەر هەردوو ناوچەی دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشدەكرا: • رێژەی 54% بۆ سنوری پارتی • رێژەی 46% بۆ سنوری یەكێتیی هەر لە تەمەنی ئەم كابینەیەداو بە دیاریكراویش لەدوای ساڵی 2007ەوە هەرێمی كوردستان بووە بە خاوەنی سەرچاوەیەكی تری داهات كە دۆزینەوە‌و دەرهێنانی نەوت بوو، ئیتر لەم سەردەمەوە باس‌و خواست لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی شیرینی گرێبەستەكانی نەوت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی سەریهەڵدا، ساڵی 2010 ئاشتی هەورامی لە پەرلەمانی كوردستان وتی" بڕی 4 ملیار دۆلار پارەی شیرینی نەوتمان بۆ كابینەی داهاتووی حكومەت بەجێهێشتووە"، ئەم دۆسیەیە تائێستاش بە ناشەفافی ماوەتەوە. سەرچاوەكان: • سایتی پەرلەمانی كوردستان https://www.parliament.krd/about-parliament/parliament-terms/term-1/ • بروسكەنامە، سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2023، ناوەندی رۆشنبیریی ئەدیبان • بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد، بارزانی، چاپی یەكەم 2022، چاپخانەی رۆكسانا • مام جەلال دیداری تەمەن، سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2017، چاپخانەی كارۆ • پرۆسەی پێكهێنانی سەرۆكایەتی هەرێم، یاداشتی (نەوشیروان مستەفا) • له نێوان مام جه‌لال و من دا، ئازاری 1999 - شوباتی 2001، نەوشیروان مستەفا https://gorran.net/Details.aspx?jimare=268 • 30 ساڵ قەیرانی دارایی لە سلێمانی، راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=12658 پاشكۆ: لیستی ناوی پەرلەمانتارانی (خولی دووەم)ی پەرلەمانی كوردستان 1- عه‌دنان محمد رشاد مفتی 2- محمد قادر عبدالله (د. کمال که‌رکووکی) 3- فرست احمد عبدالله 4- احسان عبدالله قاسم 5- اخر جمال انور 6- ادهم عثمان احمد بارزانی 7- ئارام رسول مامند 8- ئه‌رسه‌لان غه‌فور محمد سلێمان 9- د. ئاریان خالص شێخ جواد 10- ئارێز عبدالله احمد 11- اسعد شاکر امین 12- اسماعیل محمود دزه‌یی 13- اسماعیل محمود عبدالله 14- اندوراس یۆحنا گۆرگیس 15- انور محمد غفور 16- ایدن عثمان ابراهیم 17- بابا تاهیر شیخ جه‌لال 18- بارزان عبدالله نصرالله 19- بارزان محمد قادر 20- باپیر کامه‌لا سلێمان 21- بایزار ملکو اوهان 22- بکر فتاح حسین 23- په‌خشان عبدالله حسین 24- تاڤگه حمد علی 25- جعفر مصطفی معروف 26- جمال شمعون ایلیا 27- جمال محمد قاسم 28- جمال یوسف بۆتانی 29- جمیل محمد عثمان گه‌ردی 30- چرۆ علی حمه امین 31- حاتم محمد جان حسن 32- حسن بابکر احمد 33- حسین محمد رشید 34- حمد عبدالله محمود(به‌ڵێن) 35- خضر سلیمان خلیل 36- خلیل ابراهیم محمد 37- خورشید سلیم شێره 38- خه‌مان زرار اسعد 39- د.دلێر اسماعیل حقی شاوه‌یس 40- دلێر محمد شریف 41- ڕشاد احمد ابراهیم 42- رشید کریم رشید 43- رمزیه احمد رشید 44- د. رمضان عبدالرحمن محمد رضا 45- رۆبیتان ابراهیم رۆسته‌م 46- رۆژان عبدالقادر دزه‌یی 47- رومیو حزیران نیسان 48- زرار طاهر امین 49- سارا خضر پیرۆت 50- سالم محمد علی 51- سه‌ردار صباح بوزو هه‌رکی 52- ملا سعدالدین ملا عبدالله مولود 53- سواره محمدامین حمد رشید 54- سۆزان شهاب نوری 55- سهام انور علی 56- شعبان محمد طاهر صادق 57- شکری صالح تمر 58- شکریه خضر بیروت 59- شمسه سعید محمود 60- شوقی حسین ابراهیم 61- شهاب عبدالله صدیق 62- شێخ الله ابراهیم شێخ الله 63- شێردل عبدالله حوێزی 64- شێروان ناصح عبدالله حه‌یده‌ری 65- شیرین عبدالرحمن دینۆ 66- صبریه غفار امین 67- طارق محمد سعید جامباز 68- طلعت خضر سیف الدین 69- طلعت محمد صالح توفیق 70- عادل محمد امین 71- عبدالرحمن احمد رضا 72- عبدالرحمن اسماعیل سلیم 73- عبدالکریم ابوبکر مصطفى 74- عثمان احمد محمدامین 75- عثمان عبدالله قادر(بانی مارانی) 76- عزالدین سلیم خدیدا 77- عمر عبدالرحمن عدلی 78- عونی کمال سعید بزاز 79- غفور طاهر سعید مخموری 80- فاروق کریم فتاح 81- فتاح عبدالله نقشبه‌ندی 82- فخریه مصطفى محمد علی 83- فضیله رمضان سعدالله 84- د.فؤاد احمد محمد بابان 85- ڤیان احمد خضر پاشا 86- ڤیان سلێمان حاجی بشار 87- قادر سعید خضر 88-کاکه اسماعیل عمر ( سید کاکه) 89- کرخی نجم الدین نورالدین 90- کریم بحری عبدالله 91- کریم مجید شریف (جوتیار) 92- که‌ژاڵ مجید قادر 93- کوردستان پیرداود قادر 94- کوێستان محمد عبدالله 95- گلاوێژ شابا ججی 96- گوڵناز عزیز قادر 97- گیلاس محی الدین محمد غریب 98- محسن علی اکبر 99- محمد احمد صالح 100- محمد حاجی محمود 101- محمد حکیم جبار 102- محمد رفعت عبدالرحمن 103- محمد صالح اسماعیل 104- محمد فرج احمد 105- مریم حسن ابراهیم 106- نازناز محمد عبدالقادر 107- د.ناصح غفور رمضان 108- نسرین حمه صالح 109- د.نوری تاڵه‌بانی 110- هاله سهیل خضر 111- هیوا صابر احمد دەقی وتاری بارزانی بەبۆنەی سوێندخواردنی بۆ ویلایەتی یەكەمی سەرۆكایەتیی بە ناوی خوای مەزن و دلۆڤان برای بەرێز جەنابی مام جەلال سەركۆماری عێراقی فیدراڵ برایانی بەرێز جێگرانی سەركۆمار برای بەرێز د. حاڤەم ئەلحەسەنی سەرۆكی پەرلەملنی فیدراڵی عێراقد برایان و خوشكان, سەركردەكان و نوینەرانی حزبە هاوپەیمانەكان. بەرێز سەفیرەكانی وڵاتانی دۆست برای بەرێز سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان خوشك و برایان , ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان. ئامادەبووانی بەرێز سڵاوتان لێ بێت وبەخێرهاتینێكی گەرمی هەموو لایەكتان دەكەم بۆ ئامادەبوون و بەشداریتان لەم بۆنەیەدا, خۆشحاڵییەكی گەوەریە بۆ من كە وەكو پێشمەرگەیەك لە لایەن رۆڵەكانی هەڵبژاردەی خۆیانەوە راسپێردراوم بۆ وەرگرتنی ئەم ئەركە و هەڵگرتنی ئەم بەرپرسیاریتییە, من ئەم فەرمان و تەكلیفەی گەلی كوردستان بە خەڵات و پاداشت دەزانم بۆ هەموو پێشمەرگەو تێكۆشەرانی گەلەكەمان. لەو رۆژەی بەر لە 43 ساڵ كە بۆ یەكەمجار چەكی پێشمەرگەیاتیم كردە شان تا ئەمرۆ زۆر لە هەوراز و نشێوەكانی شۆرشی كوردستان و گەلێك ژیانی تاڵ و سوێر و كولەمەرگی میللەتی خۆمم بینی, بەڵام بۆ یەك رۆژیش گومانم نەبووە, كە ئەم میللەتە هەر سەردەكەوی, خۆشحاڵم كەوا ئەمرۆ لەگەڵ ئێوەدام و بەرهەمی ئەو رەنج و خەباتە نەپساوەیە بەچاو دەبینم, ئەوەی كە زۆر غەمبارم دەكات و گیانم ئازار دەدات ئەوەیە, زۆر لە دۆست و هەڤاڵ و پێشمەرگانەی بەیەكەوە بووین و گەرمی و ساردیمان بەش دەكرد, لەم كاروانە پر سەروەرییەدا گیانیان لە دەستداو شەهید بوون, بەداخەوە ئەوان ئەو رۆژەیان نەبینی , دڵنیام ئەمرۆ گیانی ئەوان وا بەسەرمانەوە دەسووریتەوە و ئەوان تەنیا بەجەستە نەماون, ئەگینا هەمیشە بەرۆح لەگەڵ ئێمەدان و لەو شادییەدا بەشدارییمان دەكەن, دڵنیام گیانی سەركردە نەمرەكانیشمان ئەمرۆ بەم سەركەوتنانە شادن. ئەو پەرلەمانە دامەزراوەیەكە جێی متمانەو رێزلێگرتنی هەموو لایەكمانەو نیشانەی خواست و ویستی رەوای میللەتەكەمانە, ئەو دامەزراوە یاساییە بە دەنگی ئەوان هاتوتە كایەوەو هەڵگری رەنگی ئەوانە, ئەمە بەرهەمی خوێنی شەهید و خەباتی پێشمەرگە و قوربانیانی ئەنفال و كیمیابارانە, بەر ئەنجامی یەكریزی و یەكهەلوێستی میللەتەكەمانە, بەتایبەتی هەدوو حزبی تێكۆشەر یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان. هەر لێرەدا گەرمترین سڵاو ئاراستەی سەرجەم گەلی كوردستان بە گشتی دەكەم چ لە سەر خاكی كوردستان بن چ لە هەندەران, بەتایبەتی شڵاوی گەرم ئاراستەی پێشمەرگەی كوردستان دەكەم كە سەر یەهەر لایەنێكی سیاسی بووبێ, پارێزەری شەرەفی میللەتی كورد بووە و كوری رۆژانی سەخت بووە هەروەها سڵاو ئاراستەی ئەندام و دۆست و هەڤاڵانی پارتی و یەكێتی و سەرجەم لایەنەكانی تر دەكەم, ئەم دەسكەوتەی كە ئەمرۆ بەدیهاتووە بەرهەمی تێكۆشان و كۆڵنەدانی هەموویانە بە بێ جیاوازی, دەبی هەمووشتان لو پاراستن و بەروەپێشبردنی ئەم دەسكەوتە بەشداری بكەن و , بەهەمووشتان دەڵێم ئێوە برای خۆشەویستی منن, با هەر برینێك كە لە دڵدا ماوە چارەیەكی بكەین و بەسەر هەموو گرێ دەروونییەكاندا باز بدەین و سەربكەوین, پێویستە لەمرۆ بەدواوە چاوپۆشی لە كەموكورتییەكانی دوێنی بكەین و ئاوری دواوە نەدەینەوە, دەبێ لەمەودوا بەرەو بەهێزكردنی بیری نەتەوایەتی و پەرەپێدانی گیانی دیموكراسی لە كۆمەڵگەی كوردستان هەنگاو بنێین, دەبی خۆمان لە حزبایەتی تەسك و بەرچاو تەنگی و ململانێی بی ئەنجام بە دوور بگرین و هەڵسوكەوتی ئەو رۆژانە دووبارە نەكەینەوە كە برینی میللەتەكەمان دەخەنەوە ئێش و ئازار. ئێمە وەكو كورد میللەتێكی سەربەرزین كە خەباتەكەمان هیچ رۆژیك نەپساوە و هیچ كارەساتێكیش ئێمەی سارد نەكردەوە و ماندووی نەكردین. لە رۆژی دەستپێكردنی شۆرشی ئەیلوولەوە ئامانج و دروشمەكانمان ئاشكراو بێ پێچ و پەنابوون, دیموكراسی بۆ عێراق و ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان, ئەم دروشمە زیندووە نیشانەی حیكمەت و دووربینی و هەڵسەنگاندنی كورد بوو لە بارەی بارودۆخی بزووتنەوەكەمان و رەوشی عێراق و ناوچەكە, ئەمرۆش كە ئەم دروشمە بووە بە عێراقی فیدراڵی دیموكراسی سەرچاوەیەكەی هەمان بیركردنەوە و هەڵسەنگاندنی واقیعبینانەیە, پرسی دیموكراسی لە عێراق دوو پرسی گرێدراوی یەكترن و جیا ماكرێنەوە. رژێمە یەك لە دوایەككان زۆریان هەوڵدا شەری داسەپاوی خۆیان بەسەر كورد و بەرگری و بەرخودانی ئێمە بكەن بە ململانێ و شەری نێوان دوو نەتەوەی كورد و عەرەب, لەبەر ئەوەی ئامانجەكانیان چەپەڵ و گەڵاو بوون هیچی لی شین نەبوو, بە پێچەوانەوە زۆر لە تێكۆشانەرانی عەرەب هاوخەبات و هاوسەنگەری ئێمە بوون لەم بزووتنەوە دیموكراسی و لەم كاروانی خەباتەدا, ئەوانیش لە تەنیشت ئێمەدا قوربانی و رەنجێكی زۆریان پێشكەش كردو زۆریشیان گیانیان پێشكەش كرد, ئەمرۆش هەر لەگەڵ ئەو هەچاڵ و تێكۆشەرانەدا لە هەمان كاروانی خەباتداین, ئەگەر دوێنێ لە سەنگەری دژ بە دیكتاتۆرییەتدا بەیەكەوە بووین, وا ئەمرۆ لە گۆرپانی كاركردن بۆ بەدیهێنانی فیدراڵیزم و دیموكراسی بەیەكەوەین, لە داهاتووی عێراقیشەدا هیچ پیلان و نەخشەیەك بۆ كەلەبەر خستنە نێوان ئەم گەلە چەوساوەیە سەرناگرێ و ئەو برایەتییەی بە ئەرك و ماندووبوون پاراستوومانە دەبێ بە بەردی بناغەی باشەرۆژێكی گەش بۆمان, ئەمرۆ كە لە سەتاسەری عێراقدا شوێنەواری كارەسات و درندایەتی رژێمی بەعس و رژێمەكانی پێش ئەویش دیار و بەرچاون, لە گۆرستانە بە كۆمەڵەكاندا ئیسكەكان بەیەكەوە نێژراون, ئەمە دەرفەتێكی زێرینە بۆ ئەوەی سوود لە هەڵەكان و هەڵە پووچەڵەكانی رژێمەكان وەربگرین بۆ داهاتوویەكی گەش لە سەر بناغەی برایەتی و یەكسانی لەم وڵاتە ئاوا بكەین و بیر لە شتی تر نەكرێتەوە, گەلی عێراق بە هەموو رەنگ و رەگەزەكانییەوە دووچاری شەری برینەوەو جینۆساید ببوو, ئەمرۆ كاتی ئەوەیە برینەكانی سارێژ بكرێن و وڵات ئاوەدان بكرێتەوە, ولاتێك كە مافەكانی مرۆڤ تێیدا پارێزراو بێت. ئێمە وەكو كورد شانازیش بەوە دەكەین كە بە درێژایی مێژووی شۆرشەكەمان لە كوردستانی عێراق رۆژێك لە رۆژان پەنامان بۆ تیرۆر نەبردو بیریشمان لی نەكردۆتەوە, هەرچەندە رژێمی عێراق لە سەرەتای شۆرشی ئەیلوولەوە بە تیرۆر لە بەرامبەر ئێمەدا دەستی پێكرد تا ئاخیریش دەستی لی هەڵنەگرت وهەر درێەی پێدا تا گەیاندنی بە درندانەترین شیوەی تیرۆر, ئەوەبوو لوتكەی كارە درندانەكانی وەك ئەنفالەكانی ساڵی 1988 و ئەنفالی فەیلییەكان و ئەنفالی بارزانییەكان وكیمیاباران و تاوانە گەورەكەی هەڵەبجەی ئەنجامدا, ئێستاش كاتی ئەوەیە لەسەر بنچینەی فیدراڵیزم و دیموكراسی و فرەلایەنی عێراقی نوێ دروست بكرێتەوە, كە تێیدا یاسا سەروەربێت, دەبێ عێراقی تازە لە سەر بنچینەی بەیەكەوە ژیانی ئارەزوومەندانەی هەردوو نەتەوەی سەرەكی كورد و عەرەب دابمەزرێت و هەموو هاووڵاتییەكی عێراقی كە سەر بە هەر رەگەز و ئایینی و مەزهەب و تایفەیەك بێت هەست بكات ئەو وڵاتە, وڵاتی خۆیەتی و ئەرك و مافەكانی دیارن. ئێمە زۆر قوربانیمان داوە بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجەنەو تا ئاخریش هەر خەبات دەكەین, دەبێ لەم وڵاتەدا ئەمن و ئاسایش هەبێت و سەروماڵ و حورمەتی خەڵك پارێزراوبن, دەبێ عێراق شوێنی شایستەی خۆی لە كۆر وكۆمەڵگە نێودەوڵەتییەكان و هەرێمییەكاندا وەربگرێت, ئێمە تەواوی پشتگیری پێشكەش دەكەین بۆ بەدیهێنانی ئەم پاشە رۆژەو هەر حكوومەتێكیش پابەندی ئەم رێبازە بێت, ئێمە پشتیوانی لێدەكەین ولە گەڵیدا دەبین. لە رۆژانی داهاتوودا حكومەتی نوێی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنرێ و متمانەی خۆی لە پەرلەمان وەردەگرێ, ئەم حكوومەتە تازەیە, حكوومەتێكی یەكگرتووی بنكە فراوان دەبێت و ئەركەكانیشی زۆر ئاڵۆزن, بۆیە دەبی هەموو لایەك هاوكاری بین بۆ سەركەوتنی ئەم حكوومەتە لە كارو بەرنامەكانیدا, دەبێ ژیخانی كوردستان سەر لە نوێ بنیادبنرێتەوە, ئەو ژێرخانەی كە رژێمی عێراق لە هەموو رووێكەوە وێران و كاولی كردبوو, دەبێ كوردستان ببوژیتەوەو بە رێگەوبانی پێشكەوتوو, هەروەها دەبێ پۆستە و گەیاندنی هاوسەردەمانە لە كوردستان دابمەزرێت, خزمەتگوزارییەكانی ئاوو وزەی كارەبا دەبێ بگەن بە هەموو شوێنێك و ئەو كەموكورتییانەی كە لەمبارانەوە هەن بە زووترین كات چارەسەر بكرێن, دەبێ قوتابخانە وبنكەی تەندروستی لە هەموو ئاوایی وناوچەیەكی نزیك ودوور بكرێنەوە, پێویستە باشترین سیستەمی تەندروستی لە كوردستان بكەوێتە كار, دەبێ سیستەمی پەروەردە چاك بكرێتەوەو پاك بكرێتەوە لە شوێنەوارەكانی بەعس, پەروەردە بناغەی هەموو كارەكانی تر و داهاتوومانە, بەعس زۆر كاری كردووە بۆ شێواندنی ژێرخانی بیر كردنەوەو عەقڵییەتی كۆمەڵی ئێمە, دەبێ بەزووترین كات ئەم ئاسەوارە گەندەڵ و نامرۆڤانەیە بسرێنەوە, زانكۆ و پەیمانگاكان و خوێندنی باڵا بە گشتی دەبێ زۆرترین بایەخیان پێبدرێت, پێویستە زانكۆكانی كوردستانیش كەمتر نەبن لە زانكۆكانی ناوچەكە, دەبی ببن بە ناوەندی تیشكدانەوەی شارستانییەت و دیموكراسی و رۆڵیان لە كۆمەڵگەی كوردستاندا قووڵ و بەرچاوبێت, هەروەها دەبێ پەیوەندی و تێكەڵاوییەكی فراوان لەگەڵ زانكۆ و دامەزراوە زانستییەكانی جیهان دابمەزرێنن, دەبێ چاكسازی لە دامودەزگاكاندا بكرێن, دەبێ دادپەروەری و یەكسانی لە خزمەتگوزارییەكانی خەڵك هەبێت و داواو خواستەكانی خەڵك هەبێت و پێویستسسەكانیان بە زوویی جێبەجێ بكرێ, دەبێ بەرنامەی رێكوپێك و تێروتەسەل دابنری بۆ پەرەپێدانی ئابووری هەرێمی كوردستان و چالاكییە بازرگانییەكان, پێویستە زەرفەتی كاركردن زۆر بكرێن و, نابێ خەڵكی بێكار لەم وڵاتە دەوڵمەندەدا بمێنێ, گەلێكی خۆشگوزەران و خۆشبژی بنیادبنێ, پێوستە میللەتی ئێمە, میللەتێكی بەرهەمەێنەربێت, نەك میللەتێكی بەكارهێن و مشەخۆر. مرۆڤی كورد, مرۆڤێكی چالاكەو پێویستە بەهێز و بازوو و بەهێزی بیركردنەوەی خۆی بژی, بۆ ئەم مەبەستەش دەبێ كارگەو فابریكە لە هەموو شوێنێكی كوردستان دابمەزرێنین و بایەخ بە بەرهمهێنانی پیسەسازی بدرێت و, هەروەها بایەخ بە كەرتی كشتوكاڵ و كەرتی گەشتوگوزار بدرێت وببن بە دوو بواری زیندووی ئابووری گەشەپێدانی وڵاتەكەمان, دەبێ ئابووری كوردستان لەسەر بناغەی بازاری ئازاد بنیاد بنرێتەوەو بایەخ بە كەرتی تایبەتی و پرۆژەی هاوبەش بدەرێت و حكوومەت هەموو جۆرە یارمەتییەكیان پێشكەش بكات و ئاسانكاری و پاڵپشتییان بۆ مسۆگەر بكات. لە كوردستاندا رێز لە ئازادییەكان دەگیرێت, چ ئازادییەكانی تاك بن چ ئازادی كۆمەڵ و گرووپەكان, هەموویان بە پێییاسا و رینوینییەكان پارێزراوەو رێزلێگیراو دەبن, رێز لە بیروبۆچوونی خەڵك دەگیرێت و باوەری ئایینی ئازادە, هەروەها ئومێدەوارم ئێمە بتوانین بەهێزترین برواو متمانە لە نێوان گەلو حكوومەتی هەرێمدا دروست بكەین, ئەو برواوو متمانەیە سەركەوتن و پێشكەوتنی هەردوو لایەن مسۆگەر دەكات. دەبێ بایەخێكی تەواو بە قوتابیان و لاوان بدرێت و پرۆژەی پێویستیان بۆ جێبەجێ بكرێت و رێز لە ئازەزوو و خواستەكانیان بگیرێ, هەروەها دەبێ دەرفەتی كاری شیاوو گونجاو بۆ لاوان دەستەبەر بكرێت, ئافرەتان رۆڵی شیاوی خۆیان لە بواررەكانی كۆمەڵگادا بگێرن و هیچ جیاوازییەكی یاسایی لەم بوارەدا نەمێنێ, دەبێ ژنان خۆشیان خەبات بكەن بۆ گۆرینی رەوشی خۆیان لە كۆمەلگەداو ئێمەش هەموو پاڵپشتییەكیان دەكەین, رێز لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام و دابونەریتە نەتەوەییەكان دەگیرێ, هەروەها رێز لە پیاوانی ئایینی و هەموو ئەو كەسایەتییە كۆمەڵایەتیانە دەگیرێ, كە هەر كەسەو دەیەوێ لە شوێنی خۆیەوە خزمەتی كۆمەڵی كوردەواری و ئەم رەوشە تازەیە بكات و رۆڵی خۆی تێدا ببینێ. لێرەدا دووپاتی دەكەمەوە كەوا رێز لە ئازادی كاركردن و ئازادی نواندی چالاكی سیاسیانەی حزب و لایەنەكانی كوردستان دەگیرێ, بۆچوون و پێشنیازەكانیان رەچاو دەكرێن و لەبەر چاو دەگیرێن. هەروەها لە كوردستاندا راگەیاندن بە هەموو شێوەكانییەوە ئازادەو سانسۆری لە سەر نییە. لە هەرێمی كوردستاندا جیاوازی نەتەوەیی نییە, هەموو هاوڵاتیان نەتەوەو رەگەزیان هەرچی بێت وەك یەكن لە ئەرك و مافەكانیان. توركمان و كلدو ئاشوور برای رێزداری ئێمەن, هەرچییەك لە تونا و دەسەڵاتدا هەبێت لە پێناو بەختەوەری ئەواندا دەكەین, هەموومان لەسەر ئەم خاكەدا بەیەكەوە دەژین و چارەنووس وخۆشی و ناخۆشیمان بە داكۆكیكارو بەرگریكار لە مافەكانی ئەوان دەزانین, هەموو ئایین و مەزهەبە جیاجیاكان رێزیان لێدەگیرێ و لە كوردستاندا ئایینەكام تەواوی ئازادی خۆیان هەیەو بەیەك چاو سەیر دەكرێن. برا ئێزیدییەكانمان كوردی رەسەنن و بێ درێغیش بەشدارییان لە خەباتی نەتەوەكەیاندا كردووەو شوێن و جێگەیان لە ناو دڵی میللەتی كورددا گرتووەو گەورەترین زەبرو زیانیان لە لایەن رژێمی بەعسەوە بەركەوت و ئێش و ئازاریكی بێ وێنەیان چێشت, دەبێ بە باشترین شێوە قەرەبوو بكرێنەوەو رۆڵی خۆیان لە كۆمەڵگەدا بگێرن, ئەمرۆ كە خەباتی نەتەوەكەیان هاتوتە بەرهەم دەبێ ئەوان لە مافەكانی خۆیان بەهرەدارو دڵنیابن. كەسوكاری قوربانییەكانی ئەنفال و گەرمیان وقەرەداخ و بادینان و دەشتی كۆیەو ئەنفالی بازرانییەكان و فەیلییەكان و كارەساتەكانی كیمیابارانی هەڵەبجەو راگواستن و دەربەدەركرداوەكان هەموویان جێی رێزو تەقدیرن و پێویستە ئاسەواری ئەو كارەساتانە لە ژیانیان بسرێتەوەو هاوكاری بكرێن, ئاوارەی وڵاتانی دراوسێ بوون لەكاتی لیقەومان و كاراساتەكان, چ ئەوانەش كە سیاسەتی دراندانەو زبروزەنگی رژێم لە ناو خۆی كوردستاندا ئاوەری كردن, هەموویان جێگەی رێزی ئێمەن, ئەوانەی نەیانتوانیووە بگەرێنەوە سەر زێدو لانەی خۆیان دەبێ ئاسانكارییان بۆ بكرێت و یارمەتی بدرێن. دەبێ بەرنامەیەكی تێروتەسەل دابندرێ بۆئاوادەنكردنەوەی گوندەكانی كوردستان و گەیاندنی خزمەتگوزاری پێویست بۆیان و بوژاندنەوەی ئابوورییان, رژێمی عێراق بە نیازی لێدانی زەبرێكی كاریگەر لە ئابووری كوردستان و لە بزووتنەوەكەمان بە هەزاران گوندی لەگەڵ زەویدا نەخت كردو خەڵكەكەی ئاوارەكرد لەبەر ئەوەی ئەم گوندانە خانەو لانەی پێشمەرگەو شۆرشەكەمان بوون. پێشمەرگەی كوردستان, ئێوە ئازیزترین كەسانی ئێمەن, پێشمەرگە, تێكۆشەرانی رۆژی سەخت و رۆژانی هات و نەهاتن, منیش پێشمەریەكم وەك ئێوەو شانازی دەكەم كە لە ریزی ئێوەدام, جێگەی ئێوە لە لوتكەدایەو لەناو دڵ و دەروونی میللەت و لناو ماڵی شەهیدانە, ئێستاش كە میللەتی كورد پارێزراوە هەر لە سایەی ورەو عەزیمەتی ئێوەیە, ئێوە بە بریاری میللەتی خۆتان و لە ئەنجامی شەهیدانەوە دروست بوون, تاگەلی كوردستان مابێ ئێوەش دەمێنن, رۆژانێك بەرگریتان لە بوون و مانی میللەتی كورد دەكردو بەخوێنی خۆتان میژووتان دەنووسییەوە, ئێستاش ئێوە هەمان رۆڵەی جارانن و ناوو پلەو پایەتان هەروەكو خۆیەتی, تەنها ئەركتان گۆراوە, جاران خەباتان دەكرد بۆ رووخاندنی رژێمی دیكتاتۆرو بەدیهێنانی فیدراڵی و دیموكراسی, ئەمرۆ خەبات دەكەن بۆ پاراستنی ئەم دەسكەوتانەو بۆ دابینكردنی ئەمن و ئاسایش بۆ عێراق و بۆ كوردستان. لەو سەردەمەدا تیرۆر گەورەترین مەترسییە بۆ سەر ژیانی دیموكراسی و پێشكەوتن, ئێمە لە رووبەرووبوونەوەی تیرۆر كۆڵ نادەین و یەك سات چییە غافڵ نابیت, تیروستان پاشە رۆژیان نییە, لەم وڵاتەدا دەبێ بەزوویش بەرەنگاریان ببینەوەو لە رەگ و ریشەوە دەریانكێشین, بەڵام كاری لە بنهێنانی تیرۆر تەنها كاری یەك دەزگاو یەك دامەزراو نییە, دەبێ هاووڵاتیان, حزبەكان هەموویان لەگەڵ یەكدا هاوكاربن و پشتیوانی لە دامودەزگا ئاسایشەكان بكەن, كێشەی كەركووك رێگەچارەی راستەقینەی خۆی بۆ دەستنیشانكراوە, ئەویش ئەوەیە كە لە یاسای كاتییی ئێدارەی دەوڵەتدا هاتووە, ئێمە بە چارەسەرێكی جیا لەم چارەسەرە رازی نابیین, ئەم رێككەوتنە هەموو لایەك ئیمزایان لە سەری كردووە و بووە بە یاساو دەستوور, پێویستە بێ دواخستن جێبەجێ بكرێ و مادەی 58 مەسەلەیەكی جدییەو بە هیچ شێوەیەك پاشگەزبوونەوەی لێ قبوول ناكرێ, بەهەمان شێوە ناوچە دابراوەكانی تر دەبێ بگەرێنەوە سەر هەرێمی كوردستان لەبەر ئەوەی خاكی كوردستانەو جیا ناكرێنەوە, ئەوەی كە لە یاسای كاتیی ئیدارەی دەوڵەتدا هاتووە لایەنی هەرە كەمی مافەكانی میللەتی كوردە, مەمكین نیە ئێمە بە كەمتر لەو مافانە رازی ببین, كە لە یاسایی ناوبراودەا هاتوون, دەبێ ئەو مافانە وەكو خۆیان بچنە ناو دەستووری هەمیشەیی عێراقەوە, دەستوور هەنگاوێكی گەورەیەو پێویستە هەموو چین و توێژەكانی لە دارشتنی دا بەشداربن, دەستوور دەبێ بە رێككەوتن و تەوافق بێت, بۆ ئەوەی ناسنامەی عێراقی فیدراڵی دیموكراتی پێوە دیاربێت. ئێمە رێز لە سەرجەم وڵاتانی دراوسێ دەگرین و دەستی دۆستایەتیان بۆ درێژ دەكەین, هەروەها كار دەكەین بۆ ئەوەی باشنرین پەیوەندی و رێز لەیەكدی گرتن و دۆستایەتی دامەزرێنین, ئەمە هەلو دەفەرتێكی باشەو داوا دەكەین ئەوانیش هاوكاربن بۆ عێراق و بۆ هەرێمی كوردستان, ئێمە دەست لە كاروباری ناوخۆی ئەوان وەرنادەین و ئومێدەوارین ئەوانیش دەست لە كاروباری ناوخۆی ئێمە وەرنەدەن, ئێمە سوپاسی ئەو دراوسێیانە دەكەین كە لە كاتی لێقەومانی و كارساتدا باوەشیان بۆ میللەتی ئێمە كردەوەو دەستی یارمەتیان بۆ درێژ كردین. لەبارەی نەتەوەی كوردەوە, كە بەسەر وڵاتانی دراوسێ دابەشكراوە, برایانمان دڵنیا دەكەینەوە كەوا دڵ و دەروونمان لەگەڵ ئەوان و ئێش و ئازارەكانیانە, هیودارین پەنا بۆ شێوازی سەردەمانە بەن لە داواكردنی مافەكانیان, ئەمرۆ باوی زەبروزەنگ نەماوە,ئەمە بۆ كورد تەنها زەرەرو ماڵوێرانی بە دواوەیە, بەهەمان شێوەش هیوادارین ئەو وڵاتانەی گوێ لە داوای براكانمان بگرن و درایەڵۆگیان لەگەڵدا بكەن, هیوادارم ئەو برواو متمانەیەی كە بە من دراوە ببێ بە مایەی یەكریزی و یەكهەڵوێستی میللەتەكەمان, راستیتان پێ بڵێم بۆ من پێشمەرگایەتی لە هەموو پایەو پلەیەك گرنگترو پیرۆزترە, بەڵام ئەمرۆ ئێمە خەریكی دانانی موئەسەسات و دامەزراوەین, سەرۆكی هەرێمیش دامەزراوەیەكی گەورە دەبێ كە رۆڵیكی متەوازع بۆ خزمەتی ئێوە بگێرم, بێگومان دەبێ ئێمە زۆر بەجدییەتەوە بەرەو دامەزراندنی موئەسەساتی دەستووری و یاسیی برۆین و لە ئەولەویاتی كارەكانی ئیلتیزماتی كۆمەڵایەتی شۆرشگێری لە لایەك و پێویستی دامەزراندنی ئیدارەیەكی هاوچەرخ و یاسایی و دەستووری لە لایەكی ترەوە. من خۆم پەروەردەی قوتابخانەیەكم, كە هەر كە چاوم كراوەتەوە لەوە تێگەیشتووم بەرخودان تاكە رێگەیە بۆ كۆتی دەست و پێی تێكۆشەرێكم هاتوتەوە بیر, هەر كاتێ پەتێكم بینیبێ قەنارەی قارەمانێكی لە سێدارەدراوم بیركەوتوەتەوە, هەر رووبارێكم بینیبێ رووباری ئاراسم هاتۆتەوە بیر كە پێشمەرگەی كوردستان خۆی لێداوە, ئەو رۆژەی كە بووم بە پێشمەرگەو لە دوای بارزانیی نەمرەوە چەكم هەڵگرت, وا دەزانم گەورەترین شانازیم بەركەوت و ئێستاش كە ئەم پۆستە وەردەگرم بۆ ئەوەیە خزمەتێكی ئێوە بكەم و, ئەمەش هەرە درێژەپێدانی پێشمەرگایەتییە بۆ من, ئەگەر بۆ خزمەتی ئێوە نەبێ هیچ مەبەستیترم نییە. لەو رۆژانەدا دەست دەكرێ بە پێكەوەنانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان, هەندێك جار بە هۆی بیرباوەر گۆرینەوە و درەنگ بە ئەنجام گەیشتن كارەكان دوادەكەون , ئەمە سروشتی ژیانی دیموكراسییەتە, ناحەزان خەون دەبینن, پێیان وایە كاتێ بەیەكگەیشتن دوادەكەوێ, ئیتر ئێمە لێكترازاوین, با دڵنیابن ئەو خەونانە جارێكی تر نایەتەوەدی, بۆ ئێمە قەناعەت و بروای میللەتی خۆمان گرنگە, دڵنیاش بن كەوا هەموو شتێك بە راوپژ و گۆرینەوەی بۆچوون دەبێت لەگەڵ برای بەرێزم جەنابی مام جلال, وەنەبێ ئەو لە بەغداو من لێرە ئاگامان لە یەكتر نەبێ, پێچەوانەوە ئێمە بەبێ یەكتر هەنگاو نانێین, هەروەها سەركردایەتی هەردوو حزبیش دەبێ لەیەكەوە نزیك بن و هاوئاهەنگیان لەگەڵ حزبەكانی تر هەبێت و دەبێ نەشهیڵین جارێكی تر دەستی چەپەڵ بخرێتە ئەو نێوانەو ماڵ لەكورد تێك بداتەوە. ئێمە وەكو میللەتی كورد سوپاسی سەرۆكی ئەمریكا بەرێز جۆرج بوش و گەلی ئەمریكا دەكەین لەگەڵ میللەتی ئێمەدابوون بۆ رووخاندن و رزگاربوون لە درندانەترین رژێمی دیكتاتۆری, ئێمە هەرگیز ئەم بریارە بوێرانەی ئەوان لە بیر ناكەین, دووپاتیشی دەكەینەوە هەر بەیەكەوە دەبین لە رووبەرووبوونەوەی تیرۆرو لە دروستكردنی عێراقی فیدراڵ و دیموكرات. هەروەها سوپاسی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بەرێز تۆنی بلێر و گەلی بەریتانیا و سوپاسی وڵاتانی هاوپەیمان دەكەین. لێرەدا حەز دەكەم سوپاسێكی گەرمی خەڵكی تێكۆشەری هەولێریش بكەم, هەولێری دێرین و دیكتاتۆر بەزێن, هەولێر بەردەوامە لە قوربانیدان و تەحمولێكی زۆریشی هەیە سەرەرای ئەمەش زۆر جار ئیجرائاتی ئەمنی و ریگەوبان گرتن دەبێ بەسەرباری گرفت و زەحمەتی بۆیان, من سۆپاسیان دەكەم و داوای لێبوردنیان لێدەكەم. لە كۆتاییدا گەرمترین سڵاو بۆ گیانی پاكی شەهیدانی رێگای رزگاری و ئازادی عێراق و كوردستان. بژی عێراقی فیدراڵ و دیموكرات بژی برایەتی كوردو عەرەب و توركمان و كلدو ئاشووری. وتاری مەسعود بارزانی به عه‌ره‌بی به‌ناوی خوای گه‌وره‌و میهربان برای به‌رێزم مام جلال سه‌ركۆماری عێراقی فیدراڵ برای به‌رێزم د. حاچم ئه‌لحه‌سه‌نی سه‌رۆكی كۆمه‌ڵه‌ی نیشتیمانی عێراقی فیدراڵ برایانی به‌رێز جێگرانی سه‌ركۆمار برایانی به‌رێز جێگرانی سه‌روه‌زیران برایانی به‌رێز سه‌رۆك و نوێنه‌رانی پارته هاوپه‌یمانه‌كان باڵیوزه به‌رێزه‌كان و نوێنه‌ره به‌رێزه‌كانی ده‌وڵه‌تان به‌رێز سه‌رۆكی په‌رله‌مانی كوردستان به‌گه‌رمی به‌خێرهاتنی هه‌موو لایه‌كتان ده‌كه‌ین بۆ شاری هه‌ولێر, شاری مێژوو و قه‌ڵای خه‌باتگێری, پایته‌ختی دووه‌می عێراق, ئاماده‌بوونتان جێگه‌ی رێزێكی گه‌وره‌یه, به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر پته‌وی برایه‌تی فراوان له نێوان نه‌ته‌وه جیاوازه‌كانی عێراقی , عه‌ره‌بی و كوردی و توركمان و كلدو ئاشووری.. ئێمه به‌یه‌كه‌وه خه‌باتمان كرد له پێناو رووخاندنی دیكتاتۆریه‌ت, سوپاس بۆ خوا و به‌هاوكاری دۆستانی گه‌له‌كه‌مان ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان و به‌ریتانیا و هاوپه‌یمانه‌كانیان توانیمان دیكتاتۆریه‌ت بروخێنین و ئێستاش ده‌رفه‌تێكی مێژوویمان له به‌رده‌مه بۆ بنیاتنانی عێراقی تازه, عێراقی فیدراڵی دیموكراسی فره‌یی, پیاوانی عێراق كه به‌رگری دیكتاتۆریه‌ت و سته‌م و زۆرداریان كرد كۆسپ و به‌ربه‌ستانه تێپه‌رین كه به‌ر له ته‌مه‌نی تیرۆر كورته وبه‌سه‌ر تیرۆر و تیرۆریستان زاڵ ده‌بین و تیرۆریش هیچ ئاینده‌یه‌كی له‌و وڵاته‌دا نییه. خوشك و برایانی به‌رێز: گرن نیه ئه‌و پۆسته یان ئه‌وی تر به‌كار بخرێ , به‌ڵكو گرنگ دارشتنی یاساو گواستنه‌وه‌یه بۆ قۆناغی بنیاتنانی دامه‌زراوه‌یی ده‌ستووری و یاسایی, شه‌ره‌فێكی گه‌وره‌یه كه متمانه‌ی گه‌لی كوردستانم پێدرا له‌رێی نوینه‌ره‌كانیان له په‌رله‌مانی هه‌لبژێردراو, به‌لێنیتان پێده‌ده‌م كه هه‌موو توانه‌اكانم ده‌خه‌مه گه‌ر له پێناو به‌هێزكردنی برایه‌تی كورد و عه‌ره‌ب, هه‌روه‌ها له پێناو به‌هێزكردنی یه‌كێتیی نیشتیمانی له كوردستان كه بنه‌مایه بۆ یه‌كێتیی نیشتمانی له عێراق, ئه‌وه‌ی ئه‌مرۆ هاتوته‌دی به‌رهه‌می خه‌باتی گه‌له‌كه‌مانه, به‌ڵام پێویسته ئاماژه به‌وه بكه‌م كه‌به‌رهه‌می هه‌ست كردنی به‌رزه به به‌رپرسایه‌تی سه‌ركردایه‌تی هه‌ردوو حزب و حزبه‌كانی تریش و ئه‌و كه‌سایه‌تیه نیشتیمانیانه‌ی به‌شداریان كرد له سه‌ركه‌وتنی ئه‌و پرۆژه‌یه, پێویسته به‌شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت ئاماژه به رۆڵی دیاری برای به‌رێزم مام جه‌لال بكه‌م , به به‌رێز د. حاچم ده‌ڵێم ئه‌و ده‌سته‌ی به ده‌ستی تۆ ده‌چێت و بۆ كوردستان درێژ ده‌كرێت, هه‌زاران ده‌ست ده‌بینی كه بۆ ئه‌وه ده‌ست درێژ ده‌كه‌ێن, به‌بێ گومانیش به‌و ده‌ستانه و به‌و نیازه باشانه عێراق ده‌پارێزین و یه‌كێتی رێزه‌كانمان به‌هێز ده‌كه‌ین و عێراق پاك ده‌كه‌ینه‌وه له تاواتكاری و تیرۆریستان و ئاینده‌یه‌یه‌كی پرشنگداریش بۆ گه‌لی عێراق فه‌رهام ده‌كه‌ین, ده‌رفه‌تێكی مێژوویمان له به‌رده‌مه بۆ دارشتنی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی كه بریاره له چاره‌نووسی هه‌موومان ده‌دات, بۆیه پێویسته سوود له ئه‌زموونه‌كانمان وه‌ربگیرێت, ده‌شبێت ئه‌و ده‌ستووره, ده‌ستووریكی شارستانی بێت و به‌ته‌وافق, به‌دڵنیایه‌وه گوزه‌رانێكی خۆش و ژیانێكی ئازادی خۆش بۆ هه‌موو هاوولاتییه‌كی عێراقی به‌رجه‌سته ده‌كرێت, وته‌یه‌كی درێژم به زمانی كوردی هه‌یه, بۆیه به‌و ئه‌ندازه‌یه راده‌وه‌ستم, جاریكی تر به‌خێرهاتنتان ده‌كه‌م وسۆپاستان ده‌كه‌م بۆ هه‌ڵگرتنی سه‌ختیه‌كانی سه‌فه‌ركردنتان بۆ ئێره ئاماده‌بوونتان لێره له‌گه‌ڵمان له بیر ناكرێت, جارێكیتر ده‌ڵێم ئه‌مه نامه‌یه‌كه و جه‌خت كردنه‌وه‌یه له‌سه‌ر په‌یوه‌ندی و برایه‌تیمان و له‌سه‌ر یه‌كێتیمان تا هه‌تایه به پاڵپشتی خوا.
.jpg)
راپۆرتی: درەو 🔹 بەپێی دوایین داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە، دەریدەخات کە توانای وزەی خۆری جیهانی تا کۆتایی ساڵی ڕابردوو بۆ (1.5) تێراوات بەرزبووەتەوە، لەکاتێکدا تا کۆتایی ساڵی 2022 زیاتر لە یەک تێراوات بووە. 🔹 تەنها چین نزیکەی (447.5) گیگاوات توانای وزەی خۆری دامەزراوی هەیە، کە (48.4%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا پێکدەهێنێت. 🔹 دابەزینی (82%)ی تێچووی پانێڵی خۆر لە ساڵی (2010)ەوە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی بەردەوامی بڵاوبوونەوەی پڕۆژەکانی وزەی خۆر لە سەرانسەری جیهاندا. 🔹 توانای وزەی بای کارکردنی جیهان تا کۆتایی ساڵی 2024 بۆ (تێراوات)ێک بەرز بووەتەوە. 🔹 توانای وزەی بای چین بەتەنها گەیشتووەتە نزیکەی (444.14) گیگاوات کە (44%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا پێکدەهێنێت. 🔹 توانای بای چین دوو هێندەی کۆی توانای دامەزراوەی تەواوی کیشوەری ئەوروپایە، هەروەها زیاتر لە دوو هێندەی توانای دامەزراوی ئەمریکایە. یەکەم؛ قەبارەی بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا لەڕێگەی "تیشکی خۆر"ەوە لە ساڵی 2024 چین لە پێشەنگی لیستی (10) وڵاتی سەرەکییە لە توانای وزەی خۆری دامەزراو لە سەرانسەری جیهاندا تا کۆتایی ساڵی 2024، بە جیاوازییەکی زۆر لە ئەمریکا کە نزیکترین ڕکابەرییەتی. داتاکانی ئەم دواییە، کە لەلایەن یەکەی توێژینەوەی وزە کە بنکەکەی لە واشنتۆنە پێداچوونەوەیان بۆ کراوە، دەریانخستووە کە توانای وزەی خۆر لە جیهاندا بە قەبارەی خزمەتگوزارییەکان تا کۆتایی ساڵی 2024 دەگاتە (924) گیگاوات. تەنها چین نزیکەی (447.5) گیگاوات توانای وزەی خۆری دامەزراوی هەیە، کە (48.4%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا پێکدەهێنێت. توانای بەرهەمهێنانی سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە جیاوازە لە بەرهەمهێنانی ڕاستەقینە، کە زۆرجار کەمترە لە توانای بەرهەمهێنانی ڕاگەیەندراو لەبەر زۆر هۆکار، لەوانە هەڵاوسانی بارودۆخی کەشوهەوا، لەکارکەوتنی هەندێک وێستگە، قەرەباڵغی تۆڕەکان و هەندێکی تر، بەپێی ئەوەی یەکەی توێژینەوەی وزە بە شێوەیەکی وەرزی چاودێری دەکات. 1. وڵاتی پێشەنگ لە توانای بەرهەمهێنانی وزەی خۆر لە ساڵی 2024 - تەنها چین نزیکەی (447.5) گیگاوات توانای وزەی خۆری دامەزراوی هەیە، کە (48.4%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا پێکدەهێنێت، بەم پێیەش ڕێزبەندی یەکەمی وڵاتانی جیهانی گرتووە. - ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە لیستی (10) وڵاتی سەرەکی لە ڕووی توانای وزەی خۆری دامەزراوەوە پلەی دووەمی بەدەستهێناوە، بە توانای (121.3) گیگاوات، واتە (13.1%)ی کۆی توانای وزەی خۆری دامەزراو لە جیهاندا تا کۆتایی ساڵی 2024. - هیندستان بە توانای (72.3) گیگاوات، کە دەکاتە (7.8%)ی کۆی گشتی جیهانی، لە پلەی سێیەمی لیستی 10 وڵاتی سەرەکیدایە لە ڕووی توانای بەرهەمهێنانی وزەی خۆر لە سەرانسەری جیهاندا. - بەپێی زانیارییەکانی پلاتفۆرمی چاودێری وزەی جیهانی، یابان لە پلەی چوارەمدا هاتووە، بە توانای دامەزراوی (31.1) گیگاوات، کە دەکاتە (3.4%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا تا ساڵی 2024. - لە لایەکی دیکەوە ئیسپانیا لە پلەی پێنجەمی جیهانیدا هاتووە، بە توانای دامەزراو لە وزەی خۆر کە (28) گیگاوات و (3%)ی کۆی توانای جیهانی. - هەروەها ئەڵمانیا لە پلەی شەشەمدا هاتووە، بە (26.3) گیگاوات توانای وزەی خۆری دامەزراو، کە دەکاتە (2.8%)ی کۆی گشتی جیهانی. - بەرازیل لە پلەی حەوتەمدایە و توانای وزەی خۆری (20.1) گیگاواتە، واتە (2.2%)ی کۆی توانای جیهانی. - توانای دانراوی وزەی خۆری ڤێتنام گەیشتووەتە نزیکەی (13) گیگاوات و لە ڕیزبەندی هەشتەمی لیستی (10) وڵاتی یەکەمی توانای وزەی خۆری دامەزراوە و پشکی (1.4%)ی جیهانی هەیە. - توانای دانراوی وزەی خۆری مەکسیک گەیشتووەتە (12.8) گیگاوات، کە دەکاتە (1.4%)ی کۆی گشتی جیهانی و لە پلەی نۆیەمدایە لە 10 وڵاتە پێشەنگەکەی جیهاندا. - فەرەنسا لە ڕووی توانای دانراوی خۆرەوە بە (11.8) گیگاوات پلەی (10)یەمی وڵاتی یەکەمی بەدەستهێناوە، کە دەکاتە (1.3%)ی کۆی گشتی جیهانی تا کۆتایی ساڵی 2024. بەم شێوەیەی کە لە چارتی ژمارە (1)دا هاتووە. چین: 447.5 گیگاوات ئەمریکا: 121.3 گیگاوات هیندستان: 72.2 گیگاوات ژاپۆن: 31.1 گیگاوات ئیسپانیا: 28 گیگاوات ئەڵمانیا: 26.3 گیگاوات بەڕازیل: 20.2 گیگاوات ڤێتنام: 12.9 گیگاوات مەکسیک: 12.8 گیگاوات فەرەنسا: 11.8 گیگاوات چارتی ژمارە (1) 2. نەخشەی بەرهەمهێنانی وزەی خۆر لەسەر ئاستی کیشوەرەکان - توانای وزەی خۆری دامەزراو لە ئاسیا گەیشتووەتە نزیکەی (612) گیگاوات، کە دەکاتە (66%)ی کۆی توانای دامەزراوەی جیهانی تا کۆتایی ساڵی 2024. زۆربەی ئەم توانایە تەنها لە چوار وڵاتدا چڕبووەتەوە کە بریتین لە چین، ژاپۆن، هیندستان و ڤێتنام، کە نزیکەی (564) گیگاوات، واتە (61%)ی کۆی توانای وزەی خۆر لە سەرانسەری جیهاندا کاردەکات. - لە لیستی گەورەترین کیشوەرەکاندا ئەمریکای باکوور پلەی دووەمی بەدەستهێناوە، دواتر ئەوروپا پلەی سێیەمی بەدەستهێناوە، پاشان ئەمریکای باشوور و ئەفریقا و ئۆقیانووس. ئەم لیستەی خوارەوە وەک لە چارتی ژمارە (2)دا هاتووە، نەخشەی توانای وزەی خۆرنیشان دەدات کە تا کۆتایی ساڵی 2024 لە سەر ئاستی کیشوەرەکاندا کاردەکات: ئاسیا: (612) گیگاوات ئەمریکای باکوور: (125) گیگاوات ئەوروپا: (111.3) گیگاوات ئەمریکای باشوور: (52.2) گیگاوات ئەفریقا: (12.7) گیگاوات ئۆقیانووس: (12) گیگاوات چارتی ژمارە (2) 3. گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆر لە جیهاندا لیستی گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆر لە جیهاندا دەریدەخات کە پێنجیان لە وڵاتی چینن، بە توانای کۆی گشتی (2.91) گیگاوات دامەزراوەکانی کارپێکردنیان زاڵن، گەورەترین وێستگەی جیهانیش لە ساڵی 2024دا کراوەتەوە. دوایین داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە، دەریدەخات کە توانای وزەی خۆری جیهانی تا کۆتایی ساڵی ڕابردوو بۆ (1.5) تێراوات بەرزبووەتەوە، لەکاتێکدا تا کۆتایی ساڵی 2022 زیاتر لە یەک تێراوات بووە. دابەزینی (82%)ی تێچووی پانێڵی خۆر لە ساڵی (2010)ەوە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی بەردەوامی بڵاوبوونەوەی پڕۆژەکانی وزەی خۆر لە سەرانسەری جیهاندا. بەپێی ڕاپۆرتێکی ئەم دواییەی کۆمپانیای (theecoexperts) کە کۆمپانیایەکی ڕاوێژکاری ژینگەییە، پێشبینی دەکرێت توانای وزەی خۆری جیهانی تا ساڵی 2025 بەرزبێتەوە بۆ (2.3) تێراوات. وەک لە گرافیکەکەدا نیشاندراوە، لیستی گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆر لە جیهاندا، کە لە ئێستادا کاردەکەن، باڵادەستییەکی ڕوونی چینی پێوە دیارە. ئەو کێڵگانەش بریتن لە؛ - کێڵگەی شینجیانگ؛ ئەمساڵ چین وێستگەی شینجیانگی کردەوە، بە توانای (5) گیگاواتی هەیە، بەمەش دەبێتە گەورەترین وێستگەی وزەی خۆر لە جیهاندا. - کێڵگەی غولمود؛ لە لیستی گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆر لە جیهاندایە، پارکی خۆری غولمود لە چین پلەی دووەمی بەدەستهێناوە، پێش ئەوەی وێستگەی شینجیانگ بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە، لە پێشەنگی لیستەکەدا بوو. کێڵگەی خۆری غولمود کە لە ساڵی 2020 دەستی بە کارەکانی کردووە، توانای (2.8) گیگاوات لە ڕێگەی (7) ملیۆن پانێڵی خۆرەوە هەیە. - کێڵگەی بهادلا؛ لە هیندستان بە توانای (2.7) گیگاوات، سێیەم گەورەترین وێستگەی وزەی خۆرە لە جیهاندا، کێڵگەکە دەکەوێتە سەر ڕووبەرێک کە یەکسانە بە نزیکەی (14 هەزار) دۆنم. لە مانگی ئەیلولی ساڵی 2018 بە تێچووی وەبەرهێنانی (ملیارێک و 400 ملیۆن) دۆلار چووەتە قۆناغی کارکردنەوە، و دەتوانێت کارەبا بۆ (4.5 ملیۆن) ماڵ دابین بکات. کە ڕێگری دەکات لە دەردانی نزیکەی (5.6 ملیۆن) تۆن دووەم ئۆکسیدی کاربۆن. - کۆمەڵگای محەمەد بن ڕاشید ئال مەکتوم؛ وێزگەی خۆری محەمەد بن ڕاشید ئال مەکتوم لە لیستی گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆرە لە جیهاندا بۆ پلەی چوارەم سەرکەوتووەو توانای بەرهەمی بۆ (2.62) گیگاوات بەرزبووەتەوە، قۆناغی یەکەمی پرۆژە خۆرییەکەی محەمەد بن ڕاشید ئەل مەکتوم لە ئیمارات لە ساڵی 2013 دەستی بە کارکرد، و پێشبینی دەکرێت تا ساڵی 2030 بگاتە توانای تەواوی خۆی کە (5) گیگاواتە. پڕ تێچووترین کێڵگەی خۆرییە لە لیستەکەدا؛ وەبەرهێنانەکان تێدا تا ئێستا گەیشتووەتە (13.6 ملیار) دۆلار. کۆمەڵگای خۆری محەمەد بن ڕاشید ئەل مەکتوم کارەبای پاک بۆ (270) هەزار ماڵ دابین دەکات؛ ئەمەش بەشدارە لە ڕێگریکردن لە دەردانی نزیکەی (یەک ملیۆن و 400 هەزار) تۆن دووەم ئۆکسیدی کاربۆن ساڵانە. - کێڵگەی پاڤاگادا؛ کێڵگەی خۆری پاڤاگادا بە توانای (2.05) گیگاوات لە هیندستان پێنجەم گەورەترین وێستگەی وزەی خۆرە لە جیهاندا. کێڵگەی پاڤاگادا ڕووبەرەکەی نزیکەی (١٣ هەزار) دۆنم دەبێت، کە تێچووی وەبەرهێنانەکەی دەگاتە (2 ملیار) دۆلار، لە ساڵی (2019)ەوە دەستی بە کارکردنی تەواو کردووە. - کۆمەڵگای وزەی خۆری بنبان؛ لە پلەی شەشەمی گۆڕەپانی خۆریە، وەک گەورەترین وێستگەی وزەی خۆر لە جیهاندا هاتووە، کە توانای بەرهەمهێنانی تا ( 1.8) گیگاوات هەیە. کۆمەڵگای خۆری بنبان دەکەوێتە وڵاتی میسر، گەورەترین کێڵگەی وزەی خۆرە لە کیشوەری ئەفریقا. (200 هەزار) پانێڵی خۆری لەخۆگرتووە، بۆیە بەرهەمهێنانی یەکسانە بە (90%)ی کارەبای بەرهەمهێنانی بەنداوی بەرز (سەدلعالی). تێچووی وەبەرهێنانی کۆمەڵگاکە (4) ملیار دۆلارە و لە مانگی نیسانی 2018 دا گەیشتووەتە قۆناغی کارکردنی بازرگانییەوە، پێش ئەوەی حکومەتی میسر لە مانگی کانوونی دووەمی 2019 بیکاتەوە. - کێڵگەی بیابانی تنگەر؛ کێڵگەی بیابانی تنگەر لە چین توانای بەرهەمهێنانی (1.5) گیگاواتە؛ کە ئەمەش وایکردووە ببێتە حەوتەم گەورەترین وێستگەی وزەی خۆر لە جیهاندا، وێستگەکە ڕووبەرەکەی (10.62 هەزار) دۆنم دەبێت و کارەبای پاک بۆ (600 هەزار) ماڵ دابین دەکات و لە ساڵی 2017ەوە دەستی بە کارکردن کردووە. - وێستگەی نور ئەبوزەبی؛ ئیمارات جارێکی دیکە لە لیستی گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆر لە جیهاندا هاتووە، وێستگەی کارەبای خۆری نور ئەبوزەبی کە بە توانای (1.2) گیگاوات پلەی هەشتەمی بەدەستهێناوە. نور ئەبوزەبی گەورەترین وێستگەی سەربەخۆی وزەی خۆرە لە جیهاندا، ڕووبەرەکەی (1977) دۆنم دەبێت و کارەبا بۆ (90) هەزار ماڵ دابین دەکات. وێستگەی وزەی خۆری نور ئەبوزەبی پشت بە ڕۆبۆت دەبەستێت بۆ پاککردنەوەی (3.2) ملیۆن پانێڵی خۆری تاک بلوری بەبێ بەکارهێنانی ئاو. بە تێچووی وەبەرهێنانی زیاتر لە (871 ملیۆن) دۆلار، وێستگەکە لە ساڵی 2019 دەستی بە کارکردنی بازرگانی کردووە، و بەشداری دەکات لە ڕێگریکردن لە دەردانی یەک ملیۆن تۆن دووەم ئۆکسیدی کاربۆنی ساڵانە. - داتۆنغ؛ داتۆنغ نۆیەمین گەورەترین وێستگەی وزەی خۆر لە جیهاندا بە توانای (1.1) گیگاوات. کارگەی داتۆنغ لە چین بڕیارە لە کاتی تەواوبوونیدا توانای زیاتر (3) گیگاوات هەبێت. لە ساڵی 2016 قۆناغی یەکەمی کێڵگەکە کرایەوە. - جینچوان؛ وێستگەی جینچوان لە چین لە لیستی گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆر لە جیهاندا پلەی کۆتایی هاتووەو توانای بەرهەمهێنانی (1.03) گیگاوات هەیە. وێستگەی جینچوان ڕووبەرەکەی نزیکەی (90) کیلۆمەتر چوارگۆشەیە و لە ساڵی 2019 کراوەتەوە. گرافیک دووەم؛ قەبارەی بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا لەڕێگەی "با"وە لە ساڵی 2024 چین لە پێشەنگی لیستی 10 وڵاتی جیهانە لە توانای وزەی بادا تا کۆتایی ساڵی 2024 و کۆی توانای دامەزراو لە ئەوروپا و ئەمریکا بەیەکەوە تێدەپەڕێنێت. داتاکانی ئەم دواییەی کە لەلایەن یەکەی توێژینەوەی وزە پێداچوونەوەیان بۆ کراوە، دەریانخستووە کە توانای وزەی بای کارکردنی جیهان تا کۆتایی ساڵی 2024 بۆ (1000) گیگاوات بەرز بووەتەوە. توانای وزەی بای چین بەتەنها گەیشتە نزیکەی (444.14) گیگاوات کە (44%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا پێکدەهێنێت. توانای بای چین دوو هێندەی کۆی توانای دامەزراوەی تەواوی کیشوەری ئەوروپایە، هەروەها زیاتر لە دوو هێندەی توانای دامەزراوی ئەمریکایە. 1. ڕیزبەندی 10 وڵاتی سەرەکی لە توانای وزەی با لە سەرانسەری جیهان بۆ ساڵی 2024 - وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا توانای وزەی بای چین بەتەنها لە ساڵی (2024)دا گەیشتە نزیکەی (444.14) گیگاوات کە (44%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا پێکدەهێنێت. - ئەمریکا لە دوای چین پلەی دووەمی بەدەستهێنا، توانای وزەی با گەیشتە (151.43) گیگاوات، کە دەکاتە (15%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا تا کۆتایی ساڵی 2024. - توانای دامەزراوی ئەڵمانیا گەیشتە نزیکەی (48.14) گیگاوات کە دەکاتە (5%)ی کۆی گشتی جیهانی. - بەپێی زانیارییەکانی پلاتفۆرمی چاودێری وزەی جیهانی، هیندستان لە پلەی چوارەمدا هاتووە، بە توانای (37.18) گیگاوات، کە دەکاتە (4%)ی کۆی توانای کارکردنی بای جیهان تا ساڵی 2024. - بەڕازیل لە پلەی پێنجەمی جیهاندایە و توانای بای (33.43) گیگاواتە، کە دەکاتە (3%)ی کۆی توانای جیهانی. - ئیسپانیا لە پلەی شەشەمدایە، توانای بای دامەزراوەکەی گەیشتە (29.96) گیگاوات، کە دەکاتە (3%)ی کۆی بای جیهانی. - هەروەها شانشینی یەکگرتوو(ئیمارات) لە پلەی حەوتەمدایە و توانای بەرهەمهێنانی وزەی بای (28.19) گیگاواتە، کە دەکاتە (3%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا تا ساڵی 2024. - لە کاتێکدا توانای کارکردن لە فەرەنسا گەیشتە نزیکەی (25.13) گیگاوات، لە پلەی هەشتەمی 10 وڵاتی سەرەکی جیهان لە توانای وزەی بادا، بە پشکی نێودەوڵەتی (3%). - توانای دامەزراوی کەنەدا گەیشتووەتە نزیکەی (16.87) گیگاوات کە دەکاتە (2%)ی کۆی گشتی جیهانی. - ئوسترالیا لە لیستی 10 وڵاتی سەرەکی توانای وزەی با لە جیهاندا پلەی دەیەمی بەدەستهێناوە، بە توانای دامەزراو (14.33) گیگاوات، کە دەکاتە (1%)ی کۆی گشتی جیهانی تا کۆتایی ساڵی 2024. لە ڕیزبەندی سێیەمی 10 وڵاتی سەرەکی لە توانای وزەی با لە سەرانسەری جیهاندا، بەم شێوەیەی خوارەوەیە کە لە چارتی ژمارە (3)دا ڕونکراوەتەوە: چین: 444.14 گیگاوات. ئەمریکا: 151.43 گیگاوات. ئەڵمانیا: 48.14 گیگاوات. هیندستان: 37.18 گیگاوات. بەڕازیل: 33.43 گیگاوات. ئیسپانیا: 29.96 گیگاوات. شانشینی یەکگرتوو: 28.19 گیگاوات. فەرەنسا: 25.13 گیگاوات. کەنەدا: 16.87 گیگاوات. ئوسترالیا: 14.34 گیگاوات. چارتی ژمارە (3) 2. نە خشەی بەرهەمهێنانی وزەی با لەسەر ئاستی کیشوەرەکان توانای دامەزراوی وزەی با لە ساڵی (2024) لە ئاسیا گەیشتە نزیکەی (521.72) گیگاوات، کە (52%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا تا کۆتایی ساڵی 2024 پێکدەهێنێت. زۆربەی ئەم توانایە تەنها لە سێ وڵاتدا چڕبووەوە: چین، هیندستان و ڤێتنام، کە نزیکەی (489) گیگاواتیان هەبووە، واتە (49%)ی کۆی توانای کارکردنی بای جیهان. لە لیستی گەورەترین کیشوەرەکاندا ئەوروپا پلەی دووەمی بەدەستهێناوە، دواتر ئەمریکای باکوور پلەی سێیەمی بەدەستهێناوە، دواتر ئەمریکای باشوور و ئۆقیانووس و ئەفریقا، وەک لەم لیستەی خوارەوەدا دەردەکەوێت و لە چارتی ژمارە (4)دا هاتووە: ئاسیا: 521.72 گیگاوات. ئەوروپا: 227.71 گیگاوات. ئەمریکای باکوور: 168.3 گیگاوات. ئەمریکای باشوور: 57.1 گیگاوات. ئۆقیانووس: 15.6 گیگاوات. ئەفریقا: 9.63 گیگاوات. چارتی ژمارە (4) سەرچاوەکان - وحدة أبحاث الطاقة - رجب عز الدين، أكبر 10 دول أفريقية في تركيبات الطاقة الشمسية خلال 2024 (إنفوغرافيك)، 3/2/2025؛ https://shorturl.at/GS5n1 - وحدة أبحاث الطاقة - رجب عز الدين، أكبر 10 دول في قدرة طاقة الرياح عالميًا حتى 2024 (إنفوغرافيك)، 27/2/2025؛ https://shorturl.at/RmTzm - وحدة أبحاث الطاقة - رجب عز الدين، أكبر 10 دول في قدرة الطاقة الشمسية العاملة عالميًا بنهاية 2024 (إنفوغرافيك)، 16/2/2025؛ https://shorturl.at/n8FOh - وحدة أبحاث الطاقة - أحمد عمار، أكبر محطات الطاقة الشمسية عالميًا.. دولتان عربيتان في القائمة (إنفوغرافيك)، 6/10/2024؛ https://shorturl.at/gk1RJ
25(1).jpg)
راپۆرت: درەو شەڕو دابەشبوونی حكومەت كابینەی دووەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەی یەكگرتووی پارتی و یەكێتیی بوو، سەرباری شەڕی ناوخۆ (بەهاری 1994 بۆ 1998)، هەر وەكو خۆی مایەوە، 31ی ئابی 1996 شەڕی پارتی و یەكێتیی پەرەسەندنێكی گەورەی بەخۆوە بینی، پارتی دیموكراتی كوردستان لە چوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەگەڵ سەددام حسێن، سوپای عێراقی راكێشایە ناو شەڕەكەو بەپشتیوانی ئەوان یەكێتیی لە شاری هەولێری پایتەخت دەرپەڕاندو لەمەش زیاتر كۆنترۆڵی هەموو سنوری ئیداریی هەرێمی كردو یەكێتیی لە سنوری ئێران خۆی گرتەوە، ئیتر لێرەوە دابەشبوونە گەورەكە روویداو شتێك بەناوی حكومەتی یەكگرتووی كوردستان نەمایەوە، بەتایبەتیش كە بارەگای سەرەكی پەرلەمان و حكومەت لە شاری هەولێردا بوون، بەمجۆرە تەمەنی كابینەی دووەمی حكومەت كە (كۆسرەت رەسوڵ) سەرۆكایەتیی دەكرد تا كۆتاییەكانی 1996 بڕی كردو هەڵوەشایەوە. لەدوای هەڵوەشانەوەی كابینەی یەكگرتووی حكومەتی هەرێم لە كۆتاییەكانی 1996دا تاوەكو یەكگرتنەوەی هەردوو كابینەی حكومەتی پارتی و یەكێتیی لە 2006دا، دوو كابینەی حكومەت لە هەولێرو دوو كابینەش لە سلێمانی دروستكراون، بەمشێوەیە: • كابینەی سێیەمی حكومەتی هەرێم/ پارتی لە هەولێر بە سەرۆكایەتی (د. رۆژ نوری شاوەیس)، لە 26ی ئەیلولی 1996دا دامەزرا • كابینەی چوارەمی حكومەتی هەرێم/ پارتی لە هەولێر بە سەرۆكایەتی (نێچیرڤان ئیدریس بارزانی)، لە 20ی كانونی یەكەمی 1999دا دامەزرا • كابینەی سێیەمی حكومەتی هەرێم/ یەكێتیی لە سلێمانی بە سەرۆكایەتی (كۆسرەت رەسوڵ)، لە كۆتاییەكانی 1996دا دامەزرا • كابینەی چوارەمی حكومەتی هەرێم/ یەكێتیی لە سلێمانی بە سەرۆكایەتی (د. بەرهەم ئەحمەد ساڵح) لە 20ی كانونی دووەمی 2001 دامەزراو لە 4ی تەموزی 2004و دوای كەوتنی رژێمی سەددام، (عومەر فەتاح) سەرۆكایەتیی كابینەكەی وەرگرت تا یەكخستنەوەی هەردوو حكومەتی پارتی و یەكێتیی لە 2006دا. كابینەی سێی پارتی لە هەولێر نزیكەی یەك مانگ دوای دەركردنی یەكێتیی لە هەولێر (لە رووداوەكانی 31ی ئابی 1996)، پارتی سەرۆكایەتی هەوڵی كاراكردنەوەی پەرلەمانی كوردستانی كردو پەرلەمان لە یەكەم هەنگاودا تەمەنی خۆی بۆ ماوەی (2 ساڵ) درێژكردەوە. بارزانی لە یادوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ: (لە كۆبوونەوەكەدا زۆربەی ئەندامانی لیستی سەوزیش ئامادەبوون. تەنانەت جێگری سەرۆكی پەرلەمان، نەژاد عەزیز، ئامادەی دانیشتنی پەرلەمان بوو). دوای كاراكردنەوەی پەرلەمان، پارتی كابینەی سێیەمی حكومەتی دروستكرد، بارزانی ئەم كابینەیەی ناو لێناوە "بنكە فراوان"، بەڵام كابینەكە تەنیا حزبی شیوعی و بزوتنەوەی ئاشوری و كاری سەربەخۆ بەشدارییان تێدا كرد، ئەم كابینەیە كە (د. رۆژ نوری شاوەیس) سەرۆكایەتیی دەكرد، لە 26ی ئەیلولی 1996 تاوەكو 19ی كانونی یەكەمی 1999 بەردەوام بوو. دەبێت ئەوەش بوترێت كە لەم كابینەیەدا، سەرەتا بزوتنەوەی ئیسلامی بەشداری كردو (محەمەد بازیانی) لە پشكی بزوتنەوە پۆستی وەزیری (كستوكاڵ)ی وەرگرت، بەڵام دوای گەڕانەوەی یەكێتیی و (رێككەوتنی 30ی نیسانی 1997ی تاران)ی نێوان بزوتنەوەی ئیسلامی و یەكێتیی، بزوتنەوە لە حكومەتی پارتی لە هەولێر كشایەوەو بەشداری لە حكومەتەكەی یەكێتیدا كرد لە سلێمانی. یەكەم شەڕی ناوخۆیی دوای راپەڕین و پێكهێنانی كابینەی یەكەمی حكومەت، لە رۆژی 20ی كانونی یەكەمی 1993دا لەنێوان هێزەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی و یەكێتیی نیشتمانیدا روویدا، یەكێتیی لەم شەڕەدا بەسەر بزوتنەوەدا سەركەوت، رابەری گشتیی بزوتنەوەی دەستگیركرد، دوای رادەستی بارزانی كرد، لەم شەڕەدا بەشێك لە چەكدارو لایەنگرانی بزوتنەوە چونە پاڵ پارتی بەمەبەستی پاراستنی ژیانی خۆیان، لێرەوە ئیتر جۆرێ لە پەیوەندی نزیكایەتی لەنێوان پارتی و بزوتنەوە دروستبوو، لە رۆژانی شەڕی ناوخۆیی نێوان پارتی و یەكێتییدا، پارتی و بزوتنەوە پێكەوە لە هەڵەبجەدا بوون، ئەم ناكۆكییە بەردەوام بوو، بەر لە رێككەوتنی تاران، هەردوولا جارێكی ترو لە نیسانی 1997دا گەڕێكی تری شەڕ لەنێوان هەردوولا لە سنوری هەڵەبجە روویدا. بارزانی لە یادوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی رێككەوتنەكەی تارانی نێوان یەكێتیی و بزوتنەوە دەڵێ: (خاڵێكی رێككەوتنی مام جەلال و مەلا عەلی عەبدولعەزیز لە تاران، بەشداریكردنی بزوتنەوەی ئیسلامی بوو لە حكومەتە ناشەرعییەكەی یەكێتیدا لە سلێمانی. سەركردایەتی بزوتنەوە لە هەولێر ناڕەزایەتییان لەسەر ئەم رێككەوتنە نیشاندا، سێ ئەندامی سەركردایەتییان سەردانیان كردم و بڕیارەكەیان پێ راگەیاندم، ئەوانە لە دانیشتنەكەدا بەناوی زۆرینەی سەركردایەتییەوە قسەیان كرد). ئەمە دەریدەخات، شەڕی ناوخۆیی پارتی و یەكێتیی حزبەكانی تریشی بەسەر دوو بەرەی جیاوازدا دابەشكردووە، بەرەیەك لەگەڵ یەكێتیی و بەرەیەك لەگەڵ پارتی. پێكهاتەی كابینەی سێیەمی حكومەتی پارتی لە هەولێر رۆژی 11ی تشرینی یەكەمی 1996 یەكێتیی خۆی رێكخستنەوەو بە پشتیوانی تۆپخانەكانی ئێران (تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا بەڕوونی باسی لە هاوكارییەكانی ئێران كردووە) هێرشی دەستپێكرد بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی ئەو ناوچانەی لە رووداوەكانی 31ی ئابدا لەدەستی دابوو، ئەم شەڕە تاوەكو تشرینی یەكەمی 1997 درێژەی كێشا، یەكێتیی هەوڵی دەدات شاری هەولێر بگرێتەوە، دەستوەردانی حكومەتی سەددام و توركیاو ئەمریكاو ئێران (تاڵەبانی و بارزانی خۆیان دانیان پێداناوە) شەڕی راگرت و هەرێمی كوردستانی دابەشكرد بەسەر دوو ناوچەی دەسەڵاتدارێتیدا، (دێگەڵە) بوو بە خاڵی جیاكەرەوەی دەسەڵاتی پارتی و یەكێتیی، ئیتر لێرەوە لە (واشنتۆن، لەندەن، ئەنكەرەو تاران) گفتوگۆی ئاشتی لەنێوان پارتی و یەكێتیدا دەستی پێكرد، تاوەكو رێككەوتنی ئاشتی ساڵی 1998ی واشنتۆنی لێكەوتەوە. رۆژی 4ی كانونی دووەمی 1997 لەنامەیەكدا بۆ تاڵەبانی، نەوشیروان مستەفا نوسیویەتی: (مەسعودو پارتی نیازی رێككەوتنی سیاسییان نییە لەگەڵ یەكێتی.. مەسعود خۆی بەبەهێزو سەركەوتو و، یەكێتی بە لاوازو شكاو ئەزانێ، لای وایە پارەو لولەی نەوت و، رێگای بازرگانی و، حوكمڕانی زۆری ناوچەكانی كوردستان و، پشتیوانی عێراقی و، چاو لێ پۆشینی ئەمریكی و توركی و ئێرانی و سوری.. هەیە، لەبەرامبەر ئەوەدا یەكێتی هیچیانی نیە، یا كەمیانی هەیە. كات بە قازانجی پارتی و بە زەرەری یەكێتی تێ ئەپەڕێ). ئەوەی جێگای سەرەنجە ئەوەیە، لەم نامەیەدا نەوشیروان مستەفا باسی لولەی نەوتی كردووە وەكو سەرچاوەیەكی داهات، لەكاتێكدا هێشتا لەو سەردەمەدا كورد دەستی بە بەرهەمهێنانی نەوت نەكردووەو حزب و حكومەتیش زیاتر چاویان لە داهاتی گومرگەكان بووە، بەتایبەتی گومرگی (ئیبراهیم خەلیل). كۆتاییەكانی 1997و سەرەتاكانی 1998 كە پارتی و یەكێتیی دەست بە گفتوگۆ دەكەن لەپێناو ئاشتی و راگرتنی شەڕ، ئیتر لێرەوە لەپاڵ رۆڵی توركیاو ئێران و ئەمریكا، لەسەر ئاستی ناوخۆش رۆڵی (عەزیز محەمەد)ی سكرتێری حزبی شیوعی كوردستان دەردەكەوێت، كە لەنێوان تاڵەبانی و بارزانیدا نیوەندگیریی دەكات و نامەی یەكتریان بۆ دەگوازرێتەوە. بەپێی گێڕانەوەی بارزانی، عەزیز محەمەد لە شوباتی 1998دا نامەیەكی تاڵەبانی بۆ هێناوە، لەنامەكەدا تاڵەبانی بۆ یەكخستنەوەی حكومەت و كۆتایهێنان بە شەڕ داوایكردووە: • حكومەتێكی ئیئتیلافی پێكبهێنرێت لەسەر بنەمای (1/3) بۆ پارتی و (1/3) بۆ یەكێتیی و (1/3) بۆ لایەنەكانی تر. • حكومەتی نوێ ئەركی پاراستنی ئاسایش و سەقامیگری و داهات و سەرژمێری و رەخساندنی زەمینەو دەرفەتێكی گونجاو بۆ هەڵبژاردنەكان بگرێتەئەستۆ. • ئەگەر پارتی سورە لەسەر پەرلەمانی ئێستا، یەكێتیی لاری نییە، بەمەرجێك لەڕووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە فراوانتر بكرێت. • ئەگەر پارتی رازی بێت بەم مەرجانە، مام جەلال ئامادەیە بەمەبەستی كۆبوونەوە لەگەڵ مەسعود بارزانی سەردانی هەولێر بكات. یان دیدارەكە لە شوینێكی بێلایەن بەڕێوەبچێت. لەبەرامبەر ئەم داواكارییانەی تاڵەبانیدا، بارزانیش ئەم پرۆژەو داواكارییانەی خستوەتەڕوو: • پەرلەمان: - دانیشتنی پەرلەمان بەپێی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی 1992 بێت. - ئەو حزبەی زۆرینەی دەنگەكانی هێناوە سەرۆكایەتی پەرلەمان دەكات. - ئەركی پەرلەمان لە قۆناغی گواستنەوە (ئینتیقالی)دا تەنیا بریتی دەبێت لە متمانەدان بە حكومەتی گواستنەوەو دەركردنی یاسای هەڵبژاردنەكانی داهاتوو. • پێكهاتەی حكومەت بەمشێوەیە دەبێت: - سەرۆكی حكومەت بۆ پارتی - جێگری سەرۆكی حكومەت بۆ یەكێتیی - پارتی شەش وەزیر: (ناوخۆ، دارایی، پەروەردە، پیشەسازی، ئاوەدانكردنەوەو رۆشنبیری) - یەكێتیی چوار وەزیر: (كشتوكاڵ، ئەوقاف، شارەوانی و گەیاندن) - شیوعی: وەزیری تەندروستی - ئیسلامی: وەزیری داد - ئاشوری: وەزیری نیشتەجێكردن - سەربەخۆ: مرۆڤایەتی ئەم وەڵامەی بارزانی بۆ تاڵەبانی لەو سەردەمەدا، راستی ناوەڕۆكی نامەكەی سەرەتای 1997ی نەوشیروان مستەفا بۆ تاڵەبانی دەسەلمێنێت، كە تێیدا باس لەوە دەكات پارتی لە پێگەی سەركەوتووی شەڕەوە مامەڵە لەگەڵ یەكێتیی دەكات، ئەوەتا ساڵێك دواتر و لە شوباتی 1998دا بەپێچەوانەی پرۆسەی پێكهێنانی كابینەی یەكەمەوە، بارزانی ئامادە نییە، نە سەرۆكی پەرلەمان نە سەرۆكی حكومەت بە یەكێتیی بدات و دەیەوێت رێككەوتنی (فیفتی بە فیفتی) هەڵوەشێنێتەوەو پارتی وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بسەلمێنێت، تا ئەو رادەیە سورە لەسەر داواكارییەكانی كە دەڵێ (ئەگەر یەكێتیی بەم پرۆژەیە رازی نییە، لەسەر راگرتنی شەڕ رێككەوتن بكرێت و بارودۆخی ئیداری و كارگێڕی وەكو خۆی بمێنێتەوە- واتا دوو ئیدارەییەكە). كابینەی سێی یەكێتیی لە سلێمانی یەكێتیی هەر دوای گەڕانەوەی بۆ سنوری سلێمانی، هاوشێوەی ئەوەی پارتی لە دوای 31ی ئابەوە كردی، ئەمیش لە سلێمانی كابینەیەكی بەناوی كابینەی سێیەمی حكومەتەوە تەشكیل كرد، چەند لایەنێك بەشدارییان لە كابینەكەی حكومییەكەی یەكێتیدا كرد لە سلێمانی، لەوانە (بزوتنەوەی یەكبوونی ئیسلامی- بزوتنەوەی ئیسلامی- زەحمەتكێشان- پارێزگاران). ئەم كابینەیە كە (كۆسرەت رەسوڵ) سەرۆكایەتیی دەكرد، لە كۆتاییەكانی 1996 تاوەكو 19ی كانونی دووەمی 2001 بەردەوام بوو. پێكهاتەی كابینەی سێیەمی حكومەتی یەكێتیی لە سلێمانی بەڵگەنامەو بروسكەكانی نێوان (بارزانی و تاڵەبانی و نەوشیروان مستەفا) دەریدەخەن، لەسەردەمی دوو ئیدارەییەكەدا، كابینەی یەكێتیی لە سلێمانی دۆخی دارایی شڕ بووەو چاوی لەوە بووە پارتی لە داهاتی گومرگی (ئیبراهیم خەلیل) بەشی بدات، چونكە تا ئەوكاتە نە پارتی و نە یەكێتیی دەستیان بۆ دەرهێنان و هەناردەكردنی نەوت نەبردووە. سەرباری ئەوەی بارزانی نكولی لەوە دەكات لەو ساڵانەدا ئیدارەی یەكێتیی لە سلێمانی داهاتی لە ئیدارەی هەولێر كەمتر بووبێت، بەڵام لە ساڵی 1998دا كە شەڕی ناوخۆیی راوەستاوە‌و یەكێتیی‌و پارتی دەستیان بە گفتوگۆی ئاشتیی كردووە، لە وەڵامی دەستپێشخەرییەكدا كە لەو ساڵەدا (عەزیز محەمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی بۆ ئاشتیی كردویەتی، پارتی بەفەرمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی "كورتهێنانی داهاتی سلێمانی پڕبكاتەوە، بەمەرجێك پارەكە بۆ كارو پرۆژە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكرێت". بەمە دەردەكەوێت لە شوباتی ساڵی 1998وە پارتی بە فەرمی دانی بەوەدا ناوە داهاتەكانی سلێمانی بەشی خەرجییەكانی ناكات‌و پێویستی بە یارمەتیی هەولێرو دهۆك هەیە، ئەم ناكۆكییەش لەسەر داهات تاوەكو ئێستا كە كۆتایی كابینەی نۆیەم و گفتوگۆیە بۆ پێكهێنانی كابینەی دەیەم، بەردەوامە. رۆژی 17ی ئەیلولی 1998 دوای چوار ساڵ شەڕو نیوە ئاگربەست، بارزانی‌و تاڵەبانی لە واشنتۆن رێككەوتنی ئاشتییان ئیمزاكرد، بابەتی كێشەی دارایی نێوان هەردوولا كە كێشەی سەرەكی بوو، لە رێككەوتنەكەدا بە ژمارەو داتا یەكلانەكرایەوە‌و بەجێهێڵدرا بۆ ئەوەی دواتر هەردوو حزبەكە خۆیان رێككەوتنی لەسەر بكەن، بەڵام بەگوێرەی رێككەوتنەكە بەبێ دیاریكردنی بە ژمارە، پارتی رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی یارمەتی دارایی ناوچەی سلێمانی بدات. مام جەلال لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی ئەو بڕگەی رێككەوتنی ئاشتیی كە تایبەتە بە پرسی دارایی دەڵێ: (یەكەمجار ئەمریكییەكان پرۆژەیەكی تریان هێنابوو، ئەو پرۆژەیە زیاتر داخوازییەكانی ئێمەی تێدا دیار بوو، بەتایبەتی مەسەلەی دەرامەت‌و یارمەتی.. هەندێك لە برادەرانی پارتی پێیانوابوو ئەو پرۆژە ئەمریكییە لە نوسینی دكتۆر بەرهەم بووە، بۆیە ئەوان قبوڵیان نەكرد، جارێكی كە پرۆژەیەكی تر هاتەوە كە هەردوولامان قبوڵمان كرد). لەبارەی پرۆژەی دووەمی ئەمریكییەكان كە دواجار بوو بە رێككەوتنی ئاشتیی، تاڵەبانی هەندێك گلەیی هەیەو دەڵێ: (هەندێك كەلەبەرمان تێیدا هێشتبووەوە كە نەدەبوو تێیدا بێت، لەوانە: هەندێك خاڵ هەروا مابووەوە، بۆنمونە ماددەی یەكەم لە رێككەوتنامەكە دەڵێ دەبێ پارتی لەبەرامبەردا لە برایم خەلیل بەشی یەكێتی بدات، دەبوایە بەشی یەكێتی چەندە دیاری بكرێت، چونكە كە هاتە سەرئەوە بەبیانووی ئەوەی چەندو چۆنە، خۆیان لێ كێشایەوە". دەقی هاوپێچی رێككەوتنی واشنتۆنی نێوان تاڵەبانی و بارزانی بەپێی گێڕانەوەی تاڵەبانی، دوای رێككەوتنی ئاشتیی، سەرەتا پارتی وتویانە مانگانە بڕی (30 ملیۆن) دینار بە یەكێتیی دەدەن، دواتر وتویانە (10 ملیۆن) دینار دەدەن، تاڵەبانی دەڵێ: (ئەگەر ئێمە لە رێككەوتنەكەدا بمانوسیایە، پارتی ناچار دەبوو جێبەجێی بكات، ئەگەر ئەوەمان بكردایە توشی ئەو هەموو گیروگرفتە نەدەبوین). دوای رێككەوتنی ئاشتیی لە ساڵی 1998، حكومەتی پارتی‌و یەكێتیی تاوەكو ساڵی 2006 یەكینەگرتەوە، لەو ساڵانەدا بەپشتبەستن بە رێككەوتنی ئاشتیی، یەكێتیی مانگانە بڕە پارەیەكی لە پارتی وەرگرتووە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی خەرجییەكانی (لە پاشكۆكانی ئەم بەشەدا چەند بەڵگەنامەیەك لەمبارەیەوە دانراوە). دیمەنێك لە كاتی راگەیاندنی رێككەوتنی واشنتۆن خەرجی حكومەتی یەكێتیی لە ساڵی 1999دا نەوشیروان مستەفا لە گێڕانەوەیەكیدا باسلەوە دەكات، سەرلەبەیانی رۆژی 6ی حوزەیرانی 1999 لەگەڵ كۆسرەت رەسوڵ عەلی سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیدا یەكتریان بینیوە، كاتێك لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتی حكومەت پرسیاری لێكردووە، كۆسرەت رەسوڵ بەمشێوەیە وەڵامی داوەتەوە: • 30% داهاتی سنورەكە بۆ ئیدارەی گشتی واتە بۆ یەكێتتی دەڕوات • 35%ی داهات بۆ پێشمەرگە دەڕوات • 35%ی داهات دەدرێت بە حكومەت لەو بڕە پارەیەی كە لە داهاتی سلێمانی دراوە بە حكومەت، حكومەت پارەی حزبە سیاسییەكانیشی داوە كە بە تێكڕا مانگانە بڕەكەی (4 ملیۆن‌و 88 هەزار) دینار بووەو، بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر حزبەكانی سنوری یەكێتیدا: * بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە (2 ملیۆن) دیناری داهاتی سلێمانی لە حكومەت وەرگرتووە * سۆسیالیست مانگانە (700 هەزار) دینار * زەحمەتكێشان مانگانە (600 هەزار) دینار * پارێزگاران مانگانە (250 هەزار) دینار * دیموكراتخوازان مانگانە بڕی (100 هەزار) دینار * هاوپەیمانی مانگانە بڕی (128 هەزار) دینار * حزبی شیوعی مانگانە بڕی (200 هەزار) دینار * حزبی وەتەنی عێراق مانگانە بڕی (60 هەزار) دینار * كۆمۆنیستی كرێكاری مانگانە بڕی (50 هەزار) دینار لە ساڵی 1999دا تێكڕای خەرجی موچەی فەرمانبەران، كە حكومەتی یەكێتیی لە سنوری سلێمانی دابینی كردووە، مانگانە بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە. بەپێی سامپڵێك كە نەوشیروان مستەفا وەریگرتووە، تەنیا لە رۆژی (7ی تەموزی ساڵی 1999)دا داهاتی هەموو گومرگەكانی ئیدارەی سلێمانی بڕی (ملیۆنێك‌و 748 هەزارو 260 دینار) بووە، كە بۆ ئەوكات بە دۆلار بڕەكەی بریتی بووە لە (15 هەزارو 320) دۆلار، واتە لەو ساڵەدا بە تێكڕا داهاتی مانگێكی خاڵە گومرگییەكانی ئیدارەی سلێمانی گەیشتوەتە بڕی (52 ملیۆن) دینار، ئەمە لەكاتێكدا بووە كە ئەوكات تەنیا خەرجی موچەی فەرمانبەران بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام بەوپێیەی یەكێتیی خۆی رێژەی 30%ی داهاتی مانگانەی بەدەستهاتووی ئەو ساڵەی بردووە، دەردەكەوێت یەكێتیی جگە لە داهاتی گومرگ سەرچاوەی تری داهاتی هەبووە. ئەو ژمارانەی نەوشیروان مستەفا ئاشكرایكردوون، هەندێك لە دوردونگییەكانی بارزانی لە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو سەبارەت بە داهاتەكانی سلێمانی پشتڕاستدەكاتەوە، گومانێك كە تائێستاش بەردەوامە‌و پارتییەكان دەڵێن داهاتی سلێمانی زیاترە لەوەی بۆ خەزێنەی گشتی دەگەڕێندرێتەوە، بۆ رەواندنەوەی ئەم گومانانەش لە كابینەی نۆیەمدا قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران سایتێكی بەناوی "شەفافیەت" دروستكردووەو رۆژانە داهاتەكانی سنوری سلێمانی لەم سایتەدا بڵاودەكرێتەوە. دامەزراندن بە ئومێدی پارەكەی پارتی ! لەدوای یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر ئەوە رێككەوتن یەكەمیان (پارتی) پۆستی سەرۆكی پەرلەمان‌و دووەمیان (یەكێتیی) پۆستی سەرۆكی حكومەت وەربگرێت، بەڵام لەرێككەوتنی ئاشتیی واشنتۆندا (1998) ئەم دابەشكارییە گۆڕانكاری بەسەردا هات، پارتی داوای سەرۆكایەتی حكومەتی كردو یەكێتیش قایل بوو بەوەی سەرۆكایەتی پەرلەمان وەربگرێت. بەپێی گێڕانەوەی نەوشیروان مستەفا، سەرۆكی كابینەی سێیەمی یەكێتیی لە سلێمانی (كۆسرەت رەسوڵ)، دوای بڵاوبونەوەی رێككەوتنی ئاشتیی دەستیكردووە بە دامەزراندنی ژمارەیەكی زۆر كارمەند لە سنوری ئیدارەی سلێمانی، ئەمە بەپشتبەستن بەو (10 ملیۆن) دینارەی كە پارتی بەپێی رێككەوتنەكەدا بەڵێنیداوە مانگانە بۆ یەكێتیی بنێرێت، بەڵام كاتێك پارتی مانگانە پارەكەی نەناردووە كێشەی (فائض) واتە كارمەندی زیادە سەریهەڵداوە‌و حكومەتی یەكێتیی بەناچاریی پەنای بردووە بۆ دەركردنی ئەو كارمەندانە لەژێر ناوی ناردنیان بۆ "هێزی كار". نەوشیروان مستەفا لە بابەتێكدا كە لەكاتی تەقینەوەی ناكۆكییەكانی لەگەڵ تاڵەبانیدا نوسیویەتی دەڵێ: (سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیی لە سلێمانی باوەڕی كرد بو لە هەر رێككەوتنێكی داهاتودا خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەتدا نامێنێ بۆ ئەوەی لە لایەكەوە بیكا بە پیاوەتی خۆی كە ژمارەیەكی زۆر هاوڵاتی بێ دەرامەتی دامەزراندوەو موچەی بۆ دابین كردون، لە لایەكی ترەوە كێشەیەكی دژوار بۆ سەرۆكی داهاتوی حكومەت ئەخوڵقێنێ. ئێستا كە حكومەت یەكی نەگرتۆتەوەو خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەتدا ماوەتەوەو، ئەو 10 ملیۆن دینارەش كە بە پێی رێككەوتنی واشنتۆن، پارتی ئەبو مانگانە بیدا بە یەكێتی نای دا، كێشەكە دوچاری خۆیان بوتەوە). نامەیەكی تاڵەبانی بۆ بارزانی راستی قسەكانی نەوشیروان مستەفا دەسەلمێنێت لەبارەی ئەوەی، لەدوای رێككەوتنی ئاشتییەوە؛ پارتی مانگانە‌و بەشێوەیەكی رێكخراو پارەی بۆ یەكێتیی نەناردووە. بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا نامەیەكی تاڵەبانی بڵاوكردوەتەوە كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 13ی كانونی دووەمی 2001؛ لەو نامەیەدا تاڵەبانی بۆ بارزانی نوسیوە: (مەسەلەی بەشی ی ن ك لە گومرگەكە، ئەوەش بەوەی ئەمر بكەیت- تەنانەت ئەگەر بە یارمەتی‌و كۆمەكی برایانەشی دادەنێیت- بەدانی 10 ملیۆنەكەی مانگەكانی نەدراون‌و لەسەری ئەم ساڵەشەوە بۆ 3 مانگ 20 ملیۆن‌و پاشان ببێتە 15 ملیۆن). رۆژی 25ی كانونی دووەمی 2001 لەدوای نامەكەی تاڵەبانییەوە بۆ بارزانی، یەكێتیی لەڕێگەی (ئاراس شێخ جەنگیی) بڕی (30 ملیۆن) دیناری سویسری لە (رەمزی شەعبان) وەكو نوێنەری پارتی وەرگرتووە (بارزانی ئەم بەڵگەنامەی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە تۆماركردووە). دواترو لە مانگی نیسانی ساڵی 2001دا بەهەمان شێوە (ئاراس شێخ جەنگیی) بە نوێنەرایەتی یەكێتیی بڕی (40 ملیۆن) دیناری سویسری تری پارتی لە (رەمزی شەعبان) وەرگرتووە (بارزانی لە یادوەرییەكانیدا ئەم بەڵگەنامەیەشی بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە بڵاوكردوەتەوە). گومرگی مۆز ! ناكۆكی نێوان بارزانی‌و تاڵەبانی لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی رێككەوتنی ئاشتیی 1998 هەر بەردەوامبووە تاوەكو ساڵی 2001، لە كۆتا رۆژەكانی تەموزی 2001دا كە تازە عومەر فەتاح پۆستی سەرۆكی حكومەتی سلێمانی وەرگرتووە، تاڵەبانی‌و بارزانی نامەیەكیان گۆڕیوەتەوە (بارزانی نامەكەی تاڵەبانی‌و وەڵامەكەی خۆشی لە یادەوەرییەكانیدا بڵاوكردوەتەوە). لە نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی دان بەوەدا دەنێت لە رێككەوتنی ئاشتیدا قایلبوون بەوەی رێژەی (51%)ی داهات بۆ سنوری پارتی بێتو داوای بەشەكەی یەكێتیی لە داهاتی گومرگی (برایم خەلیل) دەكاتو حكومەتی پارتی تۆمەتبار دەكات بەوەی "دەستی داوەتە جەنگێكی ئابوری لەدژی ناوچەی یەكێتی لە مەسەلەی گومرگ‌و لابردنی گومرگ لەسەر مۆز‌و مەسەلەی هێنانی سەیارەو شتی تر لەلای یەكێتییەوە بۆ هەولێر". لە كۆتایی نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی نوسیویەتی: (باوەڕ بە برای خۆت بفەرموو، وەزعی یەكێتی نە تەنگاوە‌و نە خراپە، بگرە زۆریش لە باشی‌و گەشەكردنە: بە نەدانی یارمەتییەكەش نە تەنگاو دەبێت‌و نە پەكی دەكەوێت، بەڵكو پتر وەزعەكە ئاڵۆز دەبێت‌و دڵان كرمێ دەكات). بارزانی وەڵامی نامەكەی تاڵەبانی داوەتەوە، بە وەڵامەكەیدا دەردەكەوێت ناردنی پشكی یەكێتیی لە داهاتی گومرگی برایم خەلیل بەستوەتەوە بە چارەسەركردنی كێشەی پەرلەمان‌و گەڕانەوەی فراكسیۆنی یەكێتیی بۆ پەرلەمان كە لەدوای 31ی ئابەوە پەرلەمانیان چۆڵكردووە، بەگوێرەی رێككەوتنی واشنتۆن. كابینەی چواری پارتی لە هەولێر كابینەی چوارەمی پارتی لە هەولێر بە سەرۆكایەتی (نێچیرڤان ئیدریس بارزانی)، لە 20ی كانونی یەكەمی 1999دا دامەزرا، ئەم كابینەیە تاوەكو ساڵی 2006و روخانی رژێمی سەددام و یەكخستنی ئیدارەی پارتی و یەكێتیی بەردەوام بوو، بەپێچەوانەی بزوتنەوەی ئیسلامییەوە كە لە حكومەتی پارتی كشایەوەو پەیوەندی بە حكومەتی یەكێتییەوە كرد، (یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان) بەشدار بوو لەم كابینەی پارتیدا. پێكهاتەی كابینەی چوارەمی پارتی لە هەولێر كابینەی چوارەمی یەكێتیی لە سلێمانی ئەم كابینە لە سلێمانی بە سەرۆكایەتی (د. بەرهەم ئەحمەد ساڵح) لە 20ی كانونی دووەمی 2001 دامەزراو لە 4ی تەموزی 2004و دوای كەوتنی رژێمی سەددام، (عومەر فەتاح) سەرۆكایەتیی كابینەكەی وەرگرت تا یەكخستنەوەی هەردوو حكومەتی پارتی و یەكێتیی لە 2006دا. دۆخی كابینەی چوارەمی پارتی و یەكێتیی هەردوو كابینەی چوارەمی پارتی لە هەولێرو یەكێتیی لە سلێمانی، بەشێكی تەمەنیان كەوتە قۆناغی دوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە 2003دا، قۆناغێك كە پارەیەكی زۆر بەسەر هەرێمی كوردستاندا رژا، سەرباری ناشەفافیەت، لەو ساڵانەدا هەندێك كێبركێ لەنێوان هەردوو كابینەی هەولێرو سلێمانیدا سەبارەت بە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری و دروستكردنی پرۆژە لە هەردوو زۆنەكە هەبوو، هەر لەم سەردەمەدا ئیتر حزب و كاربەدەستانی حزبی و حكومی دەستیان بە دروستكردنی كۆمپانیای وەهمی و فرۆشتن و دەستاودەستكردنی پرۆژەكان كرد، كۆتایی حوزەیرانی 1999 نەوشیروان مستەفا لە نامەیەكدا بۆ تاڵەبانی بە وردی باسی لەم دۆخە كردووەو دەڵێ:" زۆری ئەم پرۆژانە 3 جار ئەفرۆشێتەوەو قازانجی لێ ئەخوری، سەرەنجام ئەدرێتەوە بە مقاویلێكی بازاڕو بەمەش رادەی باجەكە زۆر كەم ئەبێتەوە"، هەر لەو نامەدایە كە پیشنیاری ئەوە بۆ تاڵەبانی دەكات لە بری (نەسریە) (بودجە) بۆ حكومەت دابنرێت. لەدوای روخانی سەددامەوە ئیتر داهاتی گومرگەكان ئەو سەرەنجە زۆری لەسەر نەماو ناردنی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بوو بە شادەماری ململانێ ئابورییەكانی هەردوو حزب. وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ: (بهپێی بڕیاری 986ی رێکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان سه‌باره‌ت به پرۆگرامی نه‌وت به خۆراک، له سه‌رده‌می رژێمی به‌عس دا، پشکی هه‌رێمی کوردستان له داهاتی فرۆشتنی نه‌وت بۆ یارمه‌تی مرۆڤایهت‌ی 13% بو. دوای روخانی رژێم له سه‌رده‌می مه‌جلیسی حوکم دا حاکمی مه‌ده‌نی ئه‌وسای عیراق سه‌فیر پۆڵ بریمه‌ر له‌سه‌ر داوای کورد کردی بە 17%). هەر بەگوێرەی قسەی نەوشیروان مستەفا: • لەماوەی 1ی تەموزی 2003وە تاوەكو كۆتایی ئەو ساڵە، هه‌ردوو ئیداره‌ی پارتی و یەكێتیی بری (567) ملیون دۆلاریان وه‌رگرتووه. • له (2004)وه تا (2008) ئه‌و بودجه‌یه‌ی له بەغدادەوە هاتووە بۆ كوردستان خواره‌وه به رێژه‌ی (54%) بۆ ئیداره‌ی هه‌ولێرو (46%) بۆ ئیداره‌ی سلێمانی دابەشكراوە، ئه‌م چه‌رده پاریهش به دۆلاری ئه‌مه‌ریكی ئه‌كاته نزیكه‌ی (23 ملیار) دۆلار • ئه‌مه جگه له داهاتی هه‌رێم و پاشماوه‌ی پاره‌ی پرۆگرامی نه‌وت به خۆراك كه بریتی بو له زیاتر (1 ملیارو 250 ملیۆن) دۆلار بەگوێرەی زانیارییەكان تەنیا لە ساڵی 2005دا، پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە. هەموو ئەو بارودۆخەش وایكرد، بارودۆخی كابینەی چواری هەولێرو سلێمانی بە بەراورد بە پێش خۆیان زۆر باشتر بێت، ئیتر لەم سەردەمەوە ناكۆكی لەسەر داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل گۆڕدرا بۆ ناكۆكی لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی پشكی بودجەی كوردستان لە بەغدادەوە. سەرچاوەكان: • مام جەلال دیداری تەمەن، سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2017، چاپخانەی كارۆ • بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد، مەسعود بارزانی، بەرگی پێنجەم 1991-2002، چاپی یەكەم، چاپخانەی رۆكسانا • هەڵبژاردن لە كوردستان، محەمەد رەئوف، چاپی چوارەم 2024 • بروسكەنامە، سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2023، ناوەندی رۆشنبیریی ئەدیبان • لەنێوان مام جەلال و مندا، ئازاری 1999- شوباتی 2001، وتاری نەوشیروان مستەفا https://gorran.net/Details.aspx?jimare=268 • ئێمه و ئه‌وان: ناکۆکیه‌کانمان له سه‌ر چین؟ وتاری نەوشیروان مستەفا https://gorran.net/Details.aspx?jimare=260 پاشكۆكان: بەڵگەنامەكانی بارزانی سەبارەت بە پەیوەندی دارایی پارتی و یەكێتیی دوای رێككەوتنی ئاشتیی دەقی راگەیەندراوی رێككەوتنی واشنتۆنی ساڵی 1998 بەشێوەی بارزانی بڵاویكردوەتەوە راپۆرتی پەیوەندیدار - كابینەی یەكەم و دووەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
