راپۆرت: درەو بەراوردی نرخەكان لە رۆژێكی مانگی شوباتی 2021و بەراوردكردنی بە نرخ لە هەمان رۆژی مانگی شوباتی 2023، دەریدەخات گرانی رووی لە بازاڕەكانی كوردستان كردووە‌و بەتێكڕا نرخی سەوزەو میوەی (ناوخۆو هاوردەكراو) بەرێژەی (64%) هەڵكشانی بەخۆوە بینیوە، نرخی پیازی ناوخۆ بەرێژەی (122%)، كاهو بەڕێژەی (150%)و ‌تەماتە‌ی ناوخۆ بەڕێژەی (67%) هەڵكشاوە. بۆ نمونە نرخی پیاز (220%)، بیبەری شیرین (150%)و پەتاتەی هاوردەكراو (117%) بەرزبوەتەوە. هەڵاوسانی نرخی سەوزەو میوە ! بەپێی داتاكانی (هۆبەی چاودێری گومرگی لە عەلوەی سلێمانی/ لیژنەی وەرگرتنی نرخی سەوزەو میوە رۆژانە)، لەڕێگەی بەراوردكردنی دوو تۆماری لیژنەكە لە رۆژەكانی (2/2/2021 و 2/2/2023)دا كە هاوپێچی ئەم ڕاپۆرتەن، نرخی سەوزەو میوەی ناوخۆیی (عێراق‌و هەرێم)و هاوردەكراو، بەڕێژەیەكی بەرچاو بەرزبوونەتەوە، لێرەدا (30) جۆر رزق بە نمونە وەرگیراون كە (17)یان رزقی (هاوردە)و (13) رزقیان بەرهەمی ناوخۆیی هەرێم‌و عێراقن، سەرجەم رزقەكان هەر یەكەیان بەڕێژەی جیاواز نرخەكانیان بەرزبوونەتەوەو بەتێكڕا نرخەكانیان بەڕێژەی (64%) هەڵكشاوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) بڕو ڕێژەی بەرزبوونەوەی نرخی سەوزەو میوەی (عێراق و ناوخۆ)‌ لە شوباتی (2021 - 2023) هەر بەپێی داتاكان لەو (13) رزقەی لە جۆری بەرهەمی ناوخۆیی هەرێم‌و عێراقن بە تێكڕا نرخەكانیان (52%) بەرزبوونەتەوەو لەنێویاندا نرخی پیازی ناوخۆ (122%)، كاهو (150%)و ‌تەماتە‌ی ناوخۆ (67%) بەرزترین هەڵكشانیان تۆماركردووەو هەریەك لە لالەنگی‌و سندی عێراقی (25%)‌و كولەكەی ناوخۆ (11%)و پرتەقاڵی عێراقی‌ (3%) كەمترین ڕێژەی بەرزبوونەوەیان تۆماركردووە‌ (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (2))   چارت و خشتەی ژمارە (2) بڕو ڕێژەی بەرزبوونەوەی نرخی سەوزەو میوەی (هاوردەكراو)‌ لە شوباتی (2021 - 2023) هەر بەپێی داتاكان لەو (17) رزقەی لە جۆری هاوردەكراون، بەتێكڕا نرخەكانیان (75%) بەرزبوونەتەوەو لەنێویاندا نرخی پیاز (220%)، بیبەری شیرین (150%)و پەتاتەی هاوردەكراو (117%)و بەرزترین هەڵكشانیان تۆماری كردووە، هەر یەك لە كولەكەی هاوردەكراو (13%)‌و پرتەقاڵ (11%)و خەیاری هاوردە (5%) كەمترین ڕێژەی بەرزبوونەوەیان تۆماركردووە‌ (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (3)). چارت و خشتەی ژمارە (3)   هاوپێچی یەكەم هاوپێچی دووەم

 شیكاری: درەو كورسی پێكهاتەكان بووە بە گرێكوێرەی بەردەم لایەنەكان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، بەشێك لەگەڵ دابەشكردنی كورسی كۆتاكانن بەسەر پارێزگاكاندا، بەشێكی تر پێیانوایە پێكهاتەكان گوزارشت لە رای خۆیان ناكەن‌و لەلایەن حزبە سیاسییەكانەوە مۆنۆپۆڵكراون. كۆی دەنگی بەدەستهاتووی قەوارەی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە (11 هەزارو 971) دەنگ بووە، لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەماندا كۆی دەنگەكانیان بۆ (23 هەزارو 165) دەنگ زیادی كردووە، وردەكاری دۆخی پێكهاتەكان‌و پێگەی سیاسییان لەم راپۆرتەدا.   دەستپێك پشكی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان یەكێكە لە خاڵە ناكۆكەكانی نێوان لایەنە سیاسییەكان‌و هەندێكیش بە "گرێكوێرەی هەڵبژاردن" ناوی دەبەن. بەشێك لەلایەنەكان پێیانوایە كورسی پێكهاتەكان لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستان مۆنۆپۆڵكراوەو لە پەرلەماندا نوێنەری پێكهاتەكان لەبەرژەوەندی ئەوان بڕیاردەدەن، بۆیە بەشێك لە لایەنەكان لەگەڵ ئەوەن كورسی كۆتاكان دابەشبكرێت بەسەر بازنەكاندا، بەجۆرێك كورسیەكی توركمان بۆ كفری‌و كورسیەكی مەسیحی بۆ سلێمانی دابنرێت.  لە عێراقی ئێستادا رێژەی (2.3%)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بەشێك لە پێكهاتەكان تەرخانكراوە، بەڵام بەشێكی تریان هیچ دەرفەتێكی سیاسییان پێ نەدراوە، لە هەرێمی كوردستانیش (10%) كورسییەكانی پەرلەمانیان بۆ تەرخانكراوە، ئەم رێژانە بەتەواوەتی گوزارشت لە مافی كەمینەكان ناكات، بەوپێیەی ماوە لەدوای ماوە دەنگ لەناو كەمینەكانەوە بەرزدەبێتەوە‌و باس لەوە دەكەن ئەوانەی لە پەرلەمان دانراون نوێنەرایەتی پێكهاتەكان ناكەن، ئەمە سەرەڕای ئەوەی (ئیزیدی‌و كاكەی)یەكان كە ژمارەیەكی زۆریان دانیشتووی هەرێمی كوردستانن، هیچ نوێنەرایەتییەكیان لە پەرلەمانی كوردستاندا نیە. بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992)ی هەمواركراو ماددەی (سی و شەشەم)؛ یەكەم: پێنج كورسی بۆ كلدان سریان ئاشوری تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبڕكێی لەسەر دەكەن. دووەم: پێنج كورسی بۆ توركمان تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبڕكێی لەسەر دەكەن. سێیەم: یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبڕكێی لەسەر دەكەن. لە ئێستادا خاڵی جەوهەری ناكۆكی لایەنە سیاسییەكان بەتایبەت یەكێتیی‌و ئۆپۆزسیۆن‌و سەربەخۆكان بەرامبەر پارتی بریتییە لە دابەشكردنی كورسی پێكهاتەكان‌و تۆماری دەنگدانی تایبەت بە پێكهاتەكان. لەم ڕاپۆرتەدا تیشك دەخەینە سەر ژمارەو رێژەی گەشەی دەنگی قەوارەی پێكهاتەكان لە خولی (یەكەم‌و پێنجەم)ی پەرلەمان، نوێنەرایەتی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان، نەخشەی دابەشبوونی (كەمینە) پێكهاتەكانی عێراق‌و نوێنەرایەتیان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، لە كۆتایشدا باس لە چۆنیەتی پاراستنی مافی پێكهاتەكان لەچوارچێوەی هەڵبژدندا دەكەین.   یەكەم: ژمارەو رێژەی گەشەی دەنگی قەوارەی پێكهاتەكان لە خولی (یەكەم‌و پێنجەم)ی پەرلەماندا  لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان كە لە 19/5/1992 بەڕێوەچوو، (ملیۆنێك‌و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، بەڵام لە دواین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان (خولی پێنجەم) كە لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو (3 ملیۆن‌و 88 هەزار و 642) كەس مافی بەشداریكردنی لە هەڵبژاردندا هەبووە. بەپێی ئەو ئامارانە، ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی مافی دەنگدانیان بەدەستهێناوە لە هەرێمی كوردستان لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە تا دواین خولی هەڵبژاردن بە ڕێژەی (178%) ژمارەیان زیادی كردووە. بەڵام كۆی دەنگی بەدەستهاتووی قەوارەی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە (11 هەزار و 971) دەنگەوە زیادی كردووە بۆ (23 هەزارو 165) دەنگ لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، ئەم زیادكردنەش بەڕێژەی (94%) بووە، كە نزیكەی نیوەی ئەو گەشەكردنە گشتیەیە كە لە هەرێمی كوردستان ڕویداوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و (2)) كە تایبەتە بە دەنگی بەدەستهاتووی پێكهاتەكان لە هەردوو هەڵبژاردنی یەكەم‌و كۆتا خولی پەرلەمانی كوردستان.   دووەم: نوێنەرایەتی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان بریتین لە پێكهاتەی نەتەوەیی‌و پێكهاتەی ئایینی‌و پێكهاتەی فەرهەنگی، پێكهاتەی نەتەوەییەكان بریتین لە (كورد، توركمان، كلدانی ئاشوری سریانی‌و ئەرمەن) كە ئێستا سەرجەمیان پەرلەمانتاریان هەیە لە پەرلەمانی هەرێی كوردستان، پێكهاتە ئایینییەكان بریتین لەم ئاینانە (ئیسلام، مەسیحی، ئیزیدی، كاكەیی، زەردەشتی، بەهائی، جوو، سابیئەی مەندایی) بەڵام پێكهاتە ئاینییەكان كورسی كۆتایان نیە لە پەرلەمانی هەرێمی كوردستان بە دیاریكراوی (ئێزیدی‌و كاكەیی)ە، چونكە كریستانەكانی هەرێمی كوردستان بە ناونیشانی نەتەوەوە كورسی كۆتایان بەدەسهێناوە، بەڵام كوردی شیعە لە كوردستان پێیان دەڵێن (فەیلی) لەناو هەرێم وەك شیعە تەماشا دەكرێن لەهەمان كات لەناو شیعە وەك كورد تەماشا دەكرێن، لە هەردوولا بێ بەشكراون لە مافە سەرەتاییەكانیان. لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كورستان (پەرلەمانی كوردستان) لە 19/5/1992 ئەنجومەن پێكهاتبوو لە 105 كورسی، 100 كورسی گشتی‌و 5 كورسی پێكهاتەی مەسیحی. بەڵام كاتێك ململانێ لەسەر ئەو (5) كورسییە دەستیپێكرد، لە هەڵبژاردن (4) لیستی پێكهاتەكە ململانێیان دەكرد، بەڵام تەنها (1) لیست كە هی (بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوری) بوو لیستی مەسیحیەكان بوو و لەلایەن خۆیانەوە پێكهێنرابوو، (3) لیستەكەی تر لەلایەن پارتی‌و یەكێتیی‌و حزبی شیوعی دروستكرابوون، لە ئەنجامدا بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوری (4) كورسی بەدەستهێناو، لیستەكەی پارتی (1) كورسی هێناو ئەوانی تریش هیچ كورسی. تاكە پەرلەمانتارەكەی پارتی بەناوی پێكهاتە دواتر كرایە بریكاری وەزیری دارایی حكومەتی هەرێم‌و، ئینجا وەزیری دارایی لەسەر پشكی پارتی‌و، پاشان جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. لە خولی دووەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردستانەوە ژمارەی كورسی پێكهاتەكان كرا بە (11) كورسی (بڕوانە خشتەی ژمارە (3))، بەجۆرێك لە هەڵبژاردنی (30/1/2005)وە تائێستا بە بەردەوامی زۆرینەی ئەو كورسیانە، (9) كورسی یان زیاتر لەبەردەستی پارتییەو لە هەموو پڕۆسەیەكی دەنگدانی گرنگی ناو پەرلەمان ئەو دەنگانە بۆ پارتی مسۆگەرن‌و، لەوكاتەوە تائێستا ئەو مەسەلەیە بۆ پارتی یەكلابوەتەوە. سێیەم: نەخشەی دابەشبوونی (كەمینە) پێكهاتەكانی عێراق توركمان نەتەوەی توركمان لە عێراقدا لەدوای پێكهاتەی عەرەب‌و كوردەوە گەورەترین پێكهاتەیە، هەرچەندە ئامارێكی وردی فەرمی بەردەست نییە دەربارەی ژمارەی توركمانەكانی عێراق، بەڵام بەپێی ئاماری ساڵی 1957 كە تائێستا پشتی پێدەبەسترێت، رێژەی توركمان (2,3%)ی دانیشتوانی عێراقی پێكهێناوە. سەرەتای نیشتەجێبوونی توركمانەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی یەكەمی كۆچی، بەدرێژایی مێژووش لە ناوچەكەدا رۆڵی جیاوازیان گێڕاوە، بەشی زۆریشیان نیشتەجێی ئەو ناوچانەن كە بوون بە هێڵی جیاكەرەوەی نەتەوەی عەرەب كورد، كە بریتین لە شارەكانی كەركوك، دیالە، نەینەواو باكوری بەغداد، هەروەها ناوچەكانی جەلەولا، سەعدییە، كفری، سلێمان بەگ، دوز، یەنگیجە، داقوق، تەلەعفەر. مەسیحییەكان مەسیحییەكان پێكهاتەكی گرنگ‌و كۆنی ئەم ناوچەیەن كە ئێستا بە عێراق ناسراوە، سەرەتای نیشتەجێبوونیان لەگەڵ سەرەتای سەرهەڵدانی ئاینی مەسیحییە لە سەدەی یەكەمی زاینی، بەڵام بەردەوام لە عێراقدا ژمارەیان رووی لە كەمبوونەوە كردووە، بەتایبەت لەدوای پرسەی ئازادی عێراقەوە 83% ژمارەیان كەمبووەتەوە، بەجۆرێك ل (1 ملیۆن‌و 500 هەزار) مەسیحی كەمبوونەتەوە بۆ نزیكەی (250-500) هەزار كەس. بەشی زۆری هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ دیاردەی كۆچی مەسحییەكان‌و سەرهەڵدانی توندوتیژییەكانی دوای 2003و سەرهەڵدانی توندوتیژی ئاینیی، بەجۆرێك كاتێك ساڵی 2014 داعش كۆنترۆڵی پارێزگای موسڵی كرد، دەیان هەزار مەسیحی لە شوێنی باو و باپیرانی خۆیان هەڵكەندران‌و هەڵهاتن، ئەمانەش هاوكاتە لەگەڵ كردنەوەی دەرگای وڵاتانی رۆژئاوا بەڕووی مەسیحییەكاندا، كە پاڵیان پێوە دەنێت كۆچ بكەن بۆ دەرەوەی عێراق. چونكە مەسیحییەكانی پارێزگای نەینەوا لە بەردەم سێ بژاردەدا بوون كاتێك داعش كۆنترۆڵی ئەو پارێزگایەی كرد، ئەوانیش؛ موسوڵمانبوون یان پێدانی جزیە، بۆیە بەناچاری بژاردەی سێیەمیان هەڵدەبژاد كە كۆچكردن بوو. مەسیحییەكانی عێراق دابەشبوون بەسەر چەند مەزهەبێكی ئاینیدا، بەجۆرێك؛ كلدانییەكان سەر بە مەزهەبی (كاسۆلیك)، ئاشورییەكان (نەستورییەكان)، سریانییەكان بەشێكیان (ئەرسەدۆكس)ی‌و بەشێكیان (كاسۆلیك)ن، بەهەمان شێوە ئەرمەنییەكان بەشێكیان (ئەرسەدۆكس)ی‌و بەشێكیان (كاسۆلیك)ن، لەگەڵ ئەوەشدا چەند گروپی دیكەی بچوكی مەسیحی دیكەش بەناوی پرۆتستانتی‌و ئینجیلی ...هتد بوونیان هەیە لە عێراقدا. لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (5)  كورسی بۆ كۆتای مەسیحی لە پارێزگاكانی (بەغداد، نەینەوا، كەركوك، هەولێرو دهۆك) تەرخانكراوە. لە پەرلەمانی كوردستانیش (5) كورسی بۆ كۆتای مەسیحییەكان تەرخانكراوە. ئێزدییەكان سەرەتای نیشتەجێبوونی ئێزدییەكانی عێراق بۆ مێژوویەكی زۆر كۆن دەگەڕێتەوە، وەكو خۆیان دەڵێن، مێژووی نیشتەجێبوونیان دەگەڕێتەوە بۆ دوڵی دوو روبار زیاتر لە چوار هەزار ساڵ پێش ئێستاو خۆیان بە كۆنترین ئاینی دنیا دەزانن‌و پێیانوایە ڕەگ‌و ڕیشەی بیروباوەڕیان دەگەڕێتەوە بۆ ئاینی زەردەشتی. ئێزدییەكان بەشێكی ترن لە كەمە ئاینییەكانی عێراق، كە خاوەنی ئاینی تایبەت بە خۆیانن‌و زۆربەیان لە باشوری كوردستانن لە قەزای شەنگال‌و قەزای شێخان‌و بەعشیقەو زوممارو ئەلقوش، بەشێكیشیان نیشتەجێی پارێزگای دهۆكن لە لە ناوچەكانی سیمێل‌و كۆمەڵگای خانكێ‌و ناوچەی دێر. ئەگەرچی خاوەنی یەك ئاینن، بەڵام تێكەڵن لە نەتەوەكانی كوردو عەرەب‌و فارس‌و تورك، هەربۆیە بە زیاتر لە زمانێك گفتوگۆ دەكەن، بەپێی ئامارەكان ژمارەیان لە عێراقدا لەنێوان (500) هەزار بۆ (700) هەزار كەس مەزەندە دەكرێت، بەڵام لەدوای شەڕی داعش بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی كاروباری ئیزدییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، نزیكەی (360) كەسیان لێ ئاوارەبووە، نزیكەی (100) هەزار كەسیان عێراقیان بەجێهێشتووە . كوردی فەیلی بەپێی یاسای هەڵبژاردن، كوردی فەیلی (1) كورسی كۆتای ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بۆ تەرخانكراوە، لەچوارچێوەی پارێزگای واست. بەپێی سەرژمێرییە نافەرمییەكان، كوردە فەیلییەكان لە عێراقدا ژمارەیان زیاتر (800) هەزار كەسە، زۆرینەیان لە پارێزگاكانی دیالە، بەغدادو واست نیشتەجێن. پێكهاتەی كوردی فەیلی لەژێر فشارو زوڵمی زۆری رژێمی بەعسدا بوون‌و هەوڵی سڕینەوەیان دراوە، بۆیە بەبڕیاری داداگای باڵای تاوانەكانی عێراق لە ساڵی 2010 كوردی فەیلی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی بەرامبەر ئەنجامدراوەو هەوڵی لەناوبردنی بەكۆمەڵیان دراوە. بۆیە بەشێكیان پێیان وایە جێهێشتنی (1) كورسی كۆتای پێكهاتەكان لە ئەنجومەنی نوێنەران لە ئاستی ئەو قوربانیدانە گەورەیەدا نییە كە ئەم پێكهاتەیە لە رابردوودا بەسەریدا هێنراوە، ئەو كورسییەش لەژێر هەژمونی پارتە گەورەكاندایەو گوزارشت لە ماف‌و خواست ئێش‌و ئازارەكانی ئەوان ناكات. سابیئەی مەندائی بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (1) كورسی كۆتای پێكهاتەكان لە ئەنجومەنەكە بۆ ئەم پێكهاتەیە تەرخانكراوە. ڕیشەی سابئییەكان دەگەڕێتەوە بۆ تیرەی ئارامی لە 100 ساڵی پێش زایندا كۆچیان كردووە بۆ عێراق، لە كەناری روباری دیجلەو فورات لە خواروو ناوەڕاستی عێراق نیشتەجێبوون، بەپێی سەرژمێری ساڵی 1919 بە (8500) كەس مەزەندە كراون، لەئێستاشدا (200) هەزار كەس دەبن‌و دابەشبوون بەسەر پارێزگاكانی بەغداد، كەركوك، كوت، دیالە، دیوانیە، ناسریە، عەمارەو بەسرە.  زمان كەلتورو ئایینی خۆیان هەیە، توانیویانە زمانی خۆیان بپارێزن‌و سەرەڕای زمانەكەی خۆیان كە بە زمانی "ئارامی" ناسراوە بە زمانی عەرەبیش گفتوگۆ دەكەن، ئەم تیرە ئایینییە زوڵمێكی زۆریان لێكراوە، زۆریان لێ كوژراوەو چەوساندویانەتەوەو زمانەكەیان قەدەغەكراوە، رژێمی بەعس پەرش‌و بڵاوی كردوون بەمەبەستی فەوتاندن و لەناوچوونیان. بەشێكی زۆریان لەبەر زوڵم‌و زۆرلێكردن‌و چەوساندنەوەو قەدەغەكردنی زمان‌و كەلتوورو ئایینەكەیان پەنایان بردوەتە دەرەوەی وڵات. شەبەك  بەشێوەیەكی گشتی پێكهاتەی شەبەك لە ناوچە كوردییەكانی عێراق نیشتەجێن، بەپێی سەرچاوە مێژوییەكان ریشەیان دەگەڕێتەوە بۆ هۆزی (شەبەك)ی كوردی، بەڵام حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق پێش 2003 بە عەرەبی ئیزیدی ناوزەدیان كردووە، بەپێ سەرژمێری ساڵی 1977 ژمارەیان بە (80) هەزار كەس خەمڵێندراوە. زۆربەی شەبەك لەو هۆزە كوردانە پكهاتوون كە بە پەرتەوازەیی لە دەڤەری بەردەڕەشی نزیك‌ ئاكرێ‌و حەمدانیەو تلكێف بەعشیقەو هە‌ولێرو كەركوك‌و گەرمیاندا بڵاوبوونەتەوە. زمانی ئاخاوتنی ئەم هۆزانە بەگشتی شێوەزارێكی گۆرانەو كاریگەری كرمانجی‌و‌و عەرەبی‌و توركی پێوە دیارە. بە حوكمی هاوسێیەتیان لەگەڵ كوردی بادینان‌و هۆزە عەرەب‌و توركمانەكانی موسڵ . ئێستا زیاتر لە (60) هەزار شەبەك لە شاری موسڵ‌و (35) گوندی دەوروبەریدا دەژین. لەسەر ئاستی عێراقیش ژمارەیان بە (300-350) هەزار كەس دەخەمڵێندرێت، لە سەردەمی بەعسییەكاندا شەبەكەكانیش وەكو هەموو كوردەكانی دیكە ئەشكەنجە دران. رژێمی بەعس بە شوێنی ئەوە بوو ناسنامەی كوردەواری شەبەكەكان بسڕێتەوەو ئەوان وەكو عەرەب بناسێنێ.  جگە لەو پێكهاتانەی سەرەوە چەندین كەمە ئاینی‌و مەزهەبی‌و نەتەوەیی لە عێراقدا دەژین كە كەمتر ئامادەیی سیاسییان پێدراوە وەكو كاكەییەكان كە بەپێی هەندێ ئاماری نافەرمی  ژمارەیان بە (100) هەزار كەس دەخەمڵێندرێت‌و دابەشبوون بەسەر پارێزگاكانی كەركوك‌و هەولێرو هەڵەبجە‌و هەندێك ناوچەی دیالەو خانەقین. لەدوای ئەوانیشەوە یەهودی‌و بەهائییەكان‌و سەردەمانێك جویەكی زۆریش لە عێراقدا نیشتەجێبوون بەڵام كۆچیان كردووەو عێراقیان جێهێشتووە. چوارەم: نوێنەرایەتی پێكهاتەكان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  كەمە نەتەوەو ئاینییەكانی عێراق لە سەرجەم خولەكانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا لەژێر كاریگەری هێزو لایەنە سیاسییەكانی عێراقدان، زۆرجار نەیانتوانیوە ئەندامەكانیان نوێنەرایەتی راستەقینەی پێكهاتەكانی خۆیان بكەن، سەرەڕای ئەوەی ژمارەیان هێندە كەمە لەنێو ململانێ‌و هاوكێشە سیاسییەكاندتا لە توانایاندا نییە وەك پێویست پارێزگاری لە خواستی رەوای خۆیان بكەن، ئەوەی ئەوانی پاراستووە فشاری رێكخراوە نێودەوڵەتی‌و وڵاتانی دەرەكییە زیاتر لەوەی نوێنەرەكانیان بێت لە ئەنجومەنی نوێنەران.  لەم خولەی ئێستای ئەنجومەنی نوێنەران‌و بەپێی یاسا بەشێك لەو پێكهاتانە (2,3%)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بۆ تەرخانكراوە، بەپێی سیستمی كۆتای پێكهاتەكان لەكۆی (329) كورسی (9) كورسییان بۆ تەرخان كراوەو و بەشێك لە پێكهاتەكانیش هیچ دەرفەتێكیان پێ نەدراوە. لەدواین هەڵبژاردنیشدا كە لە 12ی 5ی 2018دا ئەنجام درا، زیاتر لە 20 هاوپەیمانی‌و لیستی سەربەخۆ كێبڕكێیان لەسەر ئەو (9) كورسییە كرد، بۆ شێوازی دابەشكردنی كورسی پێكهاتەكان (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) پێدانی ئەم دەرفەتە بە پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق لە ئەنجومەنی نوێنەران هاوتا نییە بەوەی كە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن هەیە، چونكە تەنها تەرخانكردنی (9) كورسی لەكۆی (329) كورسی نیازی پاكی سیستمی هەڵبژاردنی عێراق دەرناخات بۆ پێكهاتەكان خۆیان‌و ڕازیكردنی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی، چونكە ئەم هەنگاوە بەس نییە بۆ پارێزگاریكردن لە مافی كەمینەكانی عێراق. بۆیە زۆرینەی كەمینەكانی عێراق پێیانوایە دووجار ستەمیان لێكراوە، جارێك ئەو ڕێژەیەی بۆیان دیاریكراوە گوزارشت لە قەبارەو مێژووی راستەقینەی ئەوان ناكات، جارێكی تریش یاسای هەڵبژاردن بەس نییە بۆ پارێزگاریكردن لەوان، چونكە دەكەونە ژێر رەحمەتی حیزبە گەورەكانەوە.  پێنجەم: چۆن مافی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان پارێزراو دەبێت ؟ یاسای ژمارە (5)ی ساڵی 2015 یاسای پاراستنی مافی پێكهاتەكان كە لە كوردستان ـ عێراق دەرچووە، كە دانی بە كۆمەڵێك ماف داناوە بۆ پێكهاتەكان، بەڵام ئەوەی كە گرنگە ئەوەیە بتوانرێ ئەو مافانە لەسەر زەمینەی ڕاستی جێبەجێ بكرێن، نەك تەنیا بەشێوەیەكی ڕواڵەتی بمێننەوەو ببن بە مەرەكەبی سەر كاغەز. لەپێناو باشتركردنی دۆخی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان‌و بۆ ئەوەی مافەكانیان باشتر بپارێزرێت، چاودێران پێشنیاری زۆریان خستووەتەڕوو، كە لەبەرچاوگرتنیان بنەماكانی دیموكراسی لە هەرێمی كوردستاندا بەهێزتر دەكەن‌و ڕێگەخۆش دەكەن بۆ ئەوەی پێكهاتەكانیش خۆیان بە خاوەن ماڵ بزانن لە هەرێمی كوردستان‌و هەست نەكەن هاوڵاتی پلە دوون، لەوانە: 1.    ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی‌و، هی پێكهاتەكان بە جیا بكرێت و، بەرمەبنای ئەوە بازنەی هەڵبژاردنیان جیابكرێتەوە. 2.    دروستكردنی لیستی تایبەت بە پێكهاتەكان لەلایەن كۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن‌و ڕاپرسی لە هەرێمی كوردستان، بۆ ئەوەی تەنیا ئەو كەسانەی كە سەر بەو كەمینانەن بتوانن لە هەڵبژاردنی كورسی كۆتاكاندا بەشداری بكەن‌و، هیچ لایەنێكی تر نەتوانێ دەستوەردان لە هەڵبژاردنی نوێنەری پێكهاتەكاندا بكات لە پەرلەمانی كوردستاندا. 3.    بەپێی مادەی 1/بڕگەی دووەم لە یاسای پاراستنی مافی پێكهاتەكان، ئەم پێكهاتانە لە هەرێمی كوردستان بریتین لە كۆمەڵە نەتەوەییەكان (توركمان، كلدانی، سریانی، ئاشوری‌و ئەرمەن)و كۆمەڵە ئایین‌و ئایینزاكانی (مەسیحی، ئێزیدی، سابیئەی مەندائی، كاكەیی، شەبەك، فەیلی، زەردەشتی‌و هی دیكە). بۆیە وا باشە كورسی بۆ ئەو پێكهاتانەی تر دیاری بكرێت كە كورسی كۆتایان نیە. 4.    دروستكردنی ئەنجومەنی باڵای پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان، كە ئەركیان بریتی دەبێت لە ڕاوێژ و پرۆژەی گونجاو بۆ چارەسەركردنی پرسی پێكهاتەكان‌و بەشدارییكردن لە داڕشتنی یاساو ڕێساو سیاسەت‌و ستراتیژو پلانی درێژخایەن بۆ دابینكردنی هەرچی باشتری مافی پێكهاتەكان‌و بەشداری كارای پێكهاتەكان لە سیستەمی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان لە هەموو جومگەو دامودەزگاكانی حكومەتدا. 5.    لایەنە سیاسییە كوردییەكان خۆیان لە دروستكردنی حیزب‌و پارتی سیاسی ئاڕاستەكراو و كارتۆنی لەناو پێكهاتەكاندا بە دوور بگرن، هەر وەك چۆن كورد نایەوێت دەسەڵاتی عەرەبی لە عێراق ئەم ڕەفتارە بەرامبەر ئەنجام بدات. 6.    بەشداریی پێكهاتەكان لەناو سیستەمی سیاسی‌و حوكمڕانی كوردستاندا بەشدارییەكی كاراو ڕاستەقینە بێت، نەك تەنیا بۆ ئارایشتكردنی سیستەمی سیاسی بێت لە پێش چاوی وڵاتانی تر. 7.    بۆ پێكهاتەكانیش وا باشە خۆیان تێكەڵ بە هەندێ ململانێی سیاسی نەكەن كە زیان بە پێگەو بەرژەوەندییەكانیان دەگەیەنێت. كارابوون بەو واتایە نیە پێویستە خۆت تێكەڵ بەهەموو ململانێ‌و هاوكێشەیەك بكەیت، بەڵكو هەندێجار بێلایەن مانەوە بەرژەوەندییەكان دابین دەكات. سەرچاوەكان １.    فارس الخطاب، الأقليات الدينية والعرقية في المعادلة السياسية العراقية، مرکز الجزیرة للدراسات، علی الموقع؛ https://studies.aljazeera.net/ar/article/4691?fbclid=IwAR0fO9Uf_vgWDawzuCDG--hIgz6jV_GZzwjybg0QCHy-2rv92TCtapoPt7I ２.    عمار عزيز، مقاعد كوتا المكونات بين مخاوف التشتت وطمع الأحزاب الكبيرة، علی الموقع؛ https://kirkuknow.com/ar/news/62142 ３.    کەمال حەمزە، نوێنەرایەتی پێکهاتەکان، پێگەی؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=6195&Jmare=15536 ４.    ئازاد وەڵەد بەگی، کەمینەکانی کوردستان وەک خۆیان، پێگەی؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=1085&Jmare=15549 ５.    درەو میدیا، ژمارەی دەنگدەران بۆ هەڵبژاردنی2018/9/30 https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=1524

راپۆرت: درەو  بەیاننامەیەكی بانكی ناوەندیی عێراق‌و قسەی سەرچاوەكان لەناو چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەكانەوە ئاماژە بەوە دەكەن، سەرۆك وەزیرانی عێراق بەنیازە دەستكاری نرخی فەرمی دراو بكات‌و هەر 100 دۆلارێك لەبەرامبەر 135 هەزار دیناردا جێگیر بكات، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  سودانی‌و قەیرانی دراو حكومەتی نوێی عێراق كە محەمەد شیاع سودانی سەرۆكایەتی دەكات (100) رۆژی یەكەمی تەمەنی خۆی تەواو كرد، لەم ماوە كەمەدا كابینەكە دوو بومەلەرزەی گەورەی بەركەوتووە، یەكەمیان "دزی سەدە" كە دزینی بڕی نزیكەی (4 ترلیۆن) دیناری پارەی گلدراوەی باجەكان بوو، بومەلەرزەی دووەمیش كە تائێستا بەردەوامە، بەرزبوونەوەی بەهای دۆلارە بەرامبەر بە دیناری عێراقی.  بەرزبونەوەی بەهای دۆلار لەكاتێكدا رویدا، لەگەڵ دەستبەكاربوونی كابینەی نوێی حكومەتدا لە عێراق، پێشبینی ئەوە دەكرا بەهای دۆلار كەمبكرێتەوە‌و بگەڕێندرێتەوە بۆ ئەو سەردەمەی كە (100 دۆلار) بەرامبەر بە (119 هەزار) دیناری عێراقی بوو، بەتایبەتیش لەكاتێكدا عێراق قۆناغی مەترسیداری داتەپینی داهاتەكانی بەهۆی بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوت تێپەڕاند‌و ئێستا سەرڕێژی داهاتی هەیە، یەدەگی دراوی بیانی بانكی ناوەندی عێراق كە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكا دانراوە 100 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە‌و لە بەرزبونەوەی بەردەوامدایە، عێراق ناتوانێت مامەڵە بەم ژمارە زۆرەوە بكات‌و "ئەمریكا مانگانە تەنیا رێگە بە هاتنی پێنج بار پارە دەدات بۆ ناو عێراقەوە" ئەمە بەپێی قسەی مستەفا سەنەد ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق‌و نزیك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی. لەماوەی سێ مانگی رابردوودا كابینەی سودانی نەیتوانیوە قەیرانی نرخی دراو لە بازاڕەكاندا كۆنترۆڵ بكات. پارەی داهاتی نەوتی عێراق لە بانكی فیدراڵی ئەمریكادا هەڵگیراوە، ئەمە یەدەگی قورسی عێراقە‌و بۆ پاراستنی داهاتەكانی عێراقە لە سزاكان‌و ئەو قەرەبووانەی كە وڵاتان بەهۆی جەنگەكانەوە داوای دەكەن، ئەمریكییەكان چەند مانگ جارێك بە فڕۆكە بڕێك لە پارەی داهاتی نەوت بۆ عێراق دەگەڕێننەوە. بازاڕی دراو لە عێراق یەكێكە لەو بوارە ئابورییانەی كە زۆرترین لێڵی تێدایە، راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان‌و سیاسەتمەدارانی عێراقیش لەسەر ئەوە هاوڕان ئەم بازاڕە بووەتە هۆی بەهەدەردانی دراوی قورسی عێراق‌و یەكێك لە دەرگاكانی ئاودیوكردنی پارە دزراوەكان‌و ئەو پارانەی كە بە گەندەڵی كۆدەكرێنەوە. چەند ساڵێكە ئەمریكییەكان نیگەرانن لەوەی دۆلار لە عێراقەوە دەچێت بۆ ئێران، ئێران لەژێر سزای ئەمریكادایە، بەڵام عێراق بەشێكی زۆری غازو پێداویستییەكانی تری خۆی لە ئێرانەوە هاوردە دەكات، چەند ساڵێك ئەمریكییەكان بواردنیان بۆ عێراق كرد لە هاوردەكردنی غازی ئێرانیدا.  ئەمریكییەكان بۆ كۆنترۆڵكردنی دۆلار لە بازاڕی عێراقدا‌و رێگریكردن لە رۆشتنی بۆ ئێران، لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی رابردووەوە، عێراقیان پابەندكرد بە رێوشوێنەكانی سیستمی حەوڵەی جیهانی بانكییەوە كە پێی دەوترێت "سویفت"، بەگوێرەی ئەم سیستەمە نوێیە، ئەو بازرگانانەی كە كاڵا هاوردە دەكەن، دەبێت سەرەتا لەرێگەی پلاتفۆرمی ئەلیكترۆنییەوە زانیاری تەواوەتی ناو و ناونیشانی خۆی‌و ئەو كاڵایانەی كە هاوردەی دەكات، تۆمار بكات، ئەمە بەمەبەستی وردبینیكردن‌و زانینی ئەو شوێنەیە كە حەواڵەكەی بۆ دەكرێت. لەگەڵ جێبەجێكردنی ئەم سیستمە نوێیە، لەبازاڕەكانی عێراقدا بەهای دۆلار لەبەرامبەر دیناری عێراقیدا بەرزبونەوەی بەخۆوە بینی، بەجۆرێك بەهای هەر 100 دۆلارێك لە (146 هەزار) دینارەوە كە تائێستا نرخی فەرمی بانكی ناوەندییە بەرزبووەوە بۆ (178 هەزار) دینار‌و نرخی ئەمڕۆ لە دەوربەری (166 هەزار) دیناردایە.   سودانی بەهای دۆلار دادەبەزێنێت ؟ حكومەتی محەمەد شیاع سودانی، كابینەی لایەنە بەشداربووەكانی "ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت"ە، سەرۆك وەزیران كاندیدی لایەنە شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییە، ئەم لایەنە شیعانە كۆتایی ساڵی 2020 كاتێك حكومەتی مستەفا كازمی بەهۆی كەمبوونەوەی داهاتی نەوتەوە ناچار بوو دەستكاری نرخی دۆلار بكات، ئەوان دژی دەستكاریكردنەكە بوون، بەڵام كازمی دواجار بە پشتیوانی هەموو لایەنەكانی نرخی هەر (100) دۆلارێكی لەبەرامبەر (146 هەزار) دیناردا جێگرد. لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی پێشوەختەی 2021دا زۆرینەی لایەنە شیعەكان بۆ راكێشانی سەرەنجی شەقام‌و دەنگدەران، بانگەشەی گەڕاندنەوەی بەهای دۆلاریان دەكرد بۆ بەر لە دەستكاریكردنەكەی مستەفا كازمی، واتە بەهای هەر (100) دۆلارێك بەرامبەر بە (119 هەزار)  دینار. دوێنێ شەو بانكی ناوەندی عێراق راگەیەندراوێكی لەبارەی نرخی دراو بڵاوكردەوە، لە یەكێك لە خاڵەكانی راگەیەندراوەكەدا باسی لەوەكردووە" بانكی ناوەندی چەند سیناریۆ‌و پێشنیازێكی جیاواز تاوتوێ دەكات سەبارەت بە نرخی فەرمی"، ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەگەری دەستكاریكردنی نرخی دۆلار لەلایەن بانكی ناوەندییەوە. سەرچاوەكان لەناو شیعەكانەوە باسلەوە دەكەن، لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی نرخی دۆلار دەستكاری بكرێت، بەجۆرێك بەهای هەر (100) دۆلارێك لەبانكی ناوەندیی بەرامبەر بێت بە (135 هەزار)  دینار، مالیكی وەكو یەكێكە لە كارەكتەرە بەهێزەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگیی داوا دەكات كەمكردنەوەكە لەو بڕەش زیاتر بێت‌و لە دەوروبەری (130 هەزار) دیناردا بێت. ئەگەر سودانی نرخی فەرمی دۆلار بۆ (135 هەزار) دینار كەمبكاتەوە، ئەوە وەكو جێبەجێكردنی بەڵێنێكی لایەنە شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی لێكدەدرێتەوە لەبەرامبەر بانگەشەكانی موقتەدا سەدردا لەوبارەیەوە، هەرچەند دابەزاندنەكە ناگاتە ئاستی پێشووی بەهای دۆلار بەر لە دەستكاریكردنی لەلایەن مستەفا كازمییەوە كە بەهاكەی (100) دۆلارە بەرامبەر بە (119 هەزار) دینار.   رۆژی پێنج شەممەی رابردوو، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بە تەلەفۆن لەگەڵ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا قسەی كرد، دوێنێ لەبەرەنجامی ئەم پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا، عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندی عێراق لە توركیا چاوی كەوت بە (براین نیڵسۆن) یاریدەدەری وەزیری خەزێنەی ئەمریكا، ئەم كۆبونەوەیە بۆ گفتوگۆكردن بووە لەبارەی میكانیزمەكانی سەقامگیركردنی نرخی دراو لە عێراق.  هاوكات  لەگەڵ ئەم كۆبونەوەدا، بانكی ناوەندیی عێراق چەند رێوشوێنێكی نوێی ئاسانكاریی بۆ خستنەڕووی دۆلار راگەیاند، لەوانە:  •    زیادكردنی سەقفی فرۆشتنی كاش بۆ مەبەستی گەشتكردن بۆ بڕی (7 هەزار) دۆلاری مانگانە بۆ ئەو كەسانەی تەمەنیان لەسەروو 18 ساڵییەوەیە. •    فرۆشتنی دۆلار بۆ مەبەستی حەواڵەی تایبەتی لەڕێگەی بریكاری كۆمپانیاكانی حەواڵەی داراییەوە دەبێت (ویسترن یونین- مونی گرام) بە نرخی فەرمی (1470 دینار) بەرامبەر بە دۆلار.  •    فراوانكردنی بازنەی مامەڵە رێگەپێدراوەكان بە دراوی بیانی (هێنانی كاڵا- كڕینی خزمەتگوزارییەكان...). •    فراوانكردن‌و ئاسانكردنی رێوشوێنەكانی حەواڵەی دەرەكی بۆ چەند توێژێك.... •    بەمزوانە ژمارەیەك رێوشوێنی گرنگی تر دەردەچێت بۆ سەقامگیركردنی نرخی دراو.  دۆلاری ئەمریكا‌و دیناری بریمەر ! لەماوەی حوكمی سەددام حسێندا (1979-2003) ئەو دراوەی لە عێراق بەكاردەهێنرا دینارێك بوو كە وێنەی سەددامی لەسەر دانرا بوو.  ساڵی 1979 كاتێك سەددام حوكمی گرتە دەست بەهای هەر دینارێكی عێراقی بەرامبەر بە (3 دۆلارو 3 سەنت) بوو، بەڵام شەڕی هەشت ساڵەی عێراق لەگەڵ ئێراندا بەهای دیناری عێراقی توشی داڕمان كرد، ساڵی 1988 كاتێك جەنگ راوەستا، هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (4 دینار)ی عێراقی بوو.  سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، لەدوای جەنگی داگیركردنی كوەیت‌و كۆتایهاتنی جەنگی دووەمی كەنداو، عێراق كەوتە ژێر ئابلوقەی ئابوری، بەهۆی ئەم ئابلوقەوە ئیتر عێراق توانای ئەوەی نەما دیناری عێراقی لە چاپخانەكانی سویسرا دەربكات، ئەمە وایكرد سەددام پەنا بۆ دەركردنی دینار ببات لە چاپخانەكانی عێراقدا، چاپخانەكانی عێراق بێ كوالیتی بوون، تەكنەلۆژیای پێشكەوتوویان تێدا نەبوو، بۆیە نەیانتوانی دینار بە چاپێكی باش دەربكەن‌و دیاردەی ساختەكردنی دراو زیاتر بوو، لەپاڵ لاوازی چاپی دراوەكەدا، ئابلوقە ئابورییەكەش كاریگەری خۆی لەسەر بەهای دیناری عێراقی بەجێهێشت‌و لەبەرامبەر دۆلاردا توشی داڕمانی كرد، ساڵی 1995 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (3 هەزار) دیناری چاپی عێراقی بوو.  لەو ماوەیەدا كە عێراق كاركردنی بە دیناری چاپی سویسری راگرت‌و دیناری نوێی لەناوخۆدا چاپكرد، لە كوردستان كە لەدەستی دامودەزگاكانی بەعس رزگاری بوو بوو، لە مامەڵەكردندا هەر پشت بە دینارە سویسرییەكە دەبەسترا.  دوای روخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا، پۆڵ بریمەر حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق دەستبەكاربوو، ئەوكات هێشتا بریمەر دەستكاری دراوی عێراقی نەكردبوو، واتە لە عێراق بە دوو دراو مامەڵە دەكرا، دینارەكەی سەددام‌و دینارە سویسرییەكە لە كوردستان، رۆژی 29ی حوزەیرانی ساڵی 2003 مام جەلال سكرتێری پێشووی یەكێتی لەبارەی سەردانێكی بریمەر بۆ سلێمانی نامەیەكی بۆ نەوشیروان مستەفای نوسیوە، لە نامەكەدا دەڵێ:" لەسەر مەسەلەی دراو بریمەر گوتی:  وەزعی تایبەتی كوردستان رەچاو دەكەین، بەڵام پسپۆڕە ئابورییەكەی بریمەر گوتی: دۆلار بە دەوروبەری 20 دینار دەبێت، بە هی سویسری".  لەبەشێكی تری نامەكەیدا مام جەلال باسلەوە دەكات لە كاتی بەرێكردنی بریمەردا جارێكی تر باس لە بابەتی نرخی دۆلار كراوەو نوسیویەتی" بەرهەم  داوای لێكرد، گەر دۆلار نرخیان بە 20 دینار دانا، ئێمە دێین داوا دەكەین بۆمان بكەنە (15) دینار، گوتی باشە". ساڵی 2004 كۆتایی هێنا بە كاركردن بە دیناری سەددامی لە عێراق‌و دیناری سویسری لە كوردستان هێناو دراوی نوێی عێراقی چاپكرد كە ئێستا كاری پێدەكرێت‌و پێی دەڵێن "دیناری بریمەر". ساڵی 2005 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكا بەرامبەر بە (1146) دیناری بریمەر بوو، ساڵانی دواتر نرخی هەر دۆلارێك بۆ (1166) دینار بەرزبووەوە، كانونی یەكەمی 2015 جارێكی تر دەستكاری بەهای دراو كراو نرخی هەر دۆلارێك بەرزكرایەوە بۆ (1820) دینار.  دواینجار كە بانكی ناوەندی عێراق بەهای دۆلاری لەبەرامبەر دیناردا بەرزكردەوە لە كانونی یەكەمی 2020دا بوو، ئەوكات عێراق بەهۆی پەتای كۆرۆنا‌و دابەزینی بەهای نەوت‌و كەمكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە جیهان، داهاتەكانی رووی لە كەمی كرد.  حكومەتی مستەفا كازمی بە پاڵپشتی كوتلە جیاوازەكانی ناو پەرلەمان نرخی هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرزكردەوە بۆ (1460) دینار، ئەمە بەبەهانەی رێگرتن لە دروستبوونی كێشە بۆ موچەی فەرمانبەران.  عێراق وڵاتێكی رەیعیە، رێژەی 95%ی داهاتی بەردەستی حكومەت لە فرۆشی نەوتەوە بەدەستدێت، عێراق داهاتی نەوتی بە دۆلار بۆ دەگەڕێتەوە، پلانی حكومەت بۆ بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار بۆ ئەوە بوو داهاتی نەوتی عێراق (بە دۆلار) سەرڕێژی خەرجییە ناوخۆییەكان بكات (بە دینار) بكات، بەڵام بەهۆی ئەوەی عێراق وڵاتێكی هاوردەكارە‌و ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی لاوازە، هەركاتێك بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار بەرز دەبێتەوە، نرخ لە بازاڕەكاندا بەرزدەبێتەوە‌و زیان بە بژێوەی خەڵك دەگەیەنێت.  چارەسەركردنی پرسی كورتهێنانی داهاتی نەوت بە دابەزاندنی بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلاردا هەر لەسەرەتاوە وەكو بۆمبێك تەماشا دەكرا كە دەكرێت لە هەر ساتێكدا بە كابینەی نوێی حكومەتی عێراقدا بتەقێتەوە، كابینەیەك كە سەرباری ئەوەی هێشتا رەزامەندی تەواوەتی ئەمریكای وەكو دەسەڵاتی باڵای ئابوری جیهانی وەرنەگرتووە، لەناوخۆشدا بۆمبێكی تەوقیتكراو (سەدرییەكان) لەژێری پێیدا دانراوەو دەكرێت لە هەر ساتێكدا پێیدا بتەقێتەوە.  

شێكاری: درەو لە ماوەی (2020-2023 بە تێکڕا؛ نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی بە ڕێژەی (50%) بەرزبوونەتەوە، بەجۆرێک؛ # لە ساڵی (2020)وە (100) دۆلاری ئەمریکی (42 هەزاو 600) دیناری چووتە سەر و بە ڕێژەی (34%) بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە.  # لیترێک بەنزینی موحەسەن لە (700) دینارەوە بووە بە (هەزار و 200) دینار و  بە ڕێژەی (71%) بەرزبووەتەوە. # مسقاڵێک زێڕی عەیار (21) بڕی (151 هەزار)ی چووتەسەر و بە ڕێژەی (51%) نرخەکەی زیادی کردووە. # (50) کیلۆ ئاردی بایەعی بڕی (15 هەزار و 750) دیناری چووەتە سەر بەڕێژەی (119%) بەهاکەی زیادی کردووە. # لە کارتۆنێک هێلکەدا بڕی (25 هەزار) دینار چووەتە سەر نرخەکەی و  بەڕێژەی (69%) بەهاکەی زیادی کردووە. # لە کیلۆیەک مریشکی سەربڕاو (هەزار و 150) دیناری چووەتە سەرر و بەڕێژەی (46%) بەهاکەی زیادی کردووە. # کیلۆیەک ڕۆنی زەیتی بایەعی لە (هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار) دینار و بەڕێژەی (100%) نرخەکەی بەرز بوەتەوە. # کیلۆیەک ڕۆنی تکسان لە (2 هەزار و 750) دینارەوە بووە بە (5 هەزار) دینار و بەڕێژەی (82%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. # کیلۆیەک چای بڕی (3 هەزار) دیناری چووەتە سەر و بەڕێژەی (33%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. # کیلۆیەک شەکر لە (850) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (47%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. # کیلۆیەک گۆشت لە (16 هەزار) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (18 هەزار) دینار و بەڕێژەی (13%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. بەرزبونەوەی نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی لە (2020 - 2023)  پاڵپشت بەو داتاو زانیارییانەی بەرێوەبەرایەتی چاودێری بازرگانی/ سلێمانی، ڕۆژانە نرخی دراوو خۆراک لەبازاڕەکانی سلێمانی تۆمار دەکات، ( درەو) سێ تۆماری جیاوازی بەڕێوەبەرایتییەکەی بەراورد کردووە کە لە (21/5/2020) و (13/6/2022) و (30/1/2023) تۆماری کردوون (بڕوانە (هاوپێچی یەکەم و دووەم و سێیەم))، بەپێی ئامارەکە؛ نرخی سەرجەم کەل و پەل و دراوەکان بەڕێژەی جیاواز بەرز بوونەتەوە. ئامارەکان بە جۆرێکە بە تێکڕای ئەو نمونانەی درەو وەریگرتوون لە (2020 - 2022) بە ڕێژەی (32%) بەزبوونەتەوە، بەڵام لە (2020 - 2023) ڕێژەی بەرزبوونەوەکە گەیشتووە بە (49%). بەرزبونەوەی نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی لە (21/5/2020 – 13/6/2022)  بەپێی داتاکانی بەرێوەبەرایەتی چاودێری بازرگانی/ سلێمانی، نرخی شمەک و زێڕ و لە ماوەی نێوان (2020 - 2022) بە تێکڕا ئەو نمونەنانەی وەرگيراون بەهاکەیان بە ڕێژەی (32%) زیادی کردووە، بەم شێوەیەی لای خوارەوە. (بڕوانە چارت و خشتەی ژمارە (1)) -     (100) دۆلاری ئەمریکی لە (123 هەزاو 650) دینارەوە بووە بە (148 هەزار و 550) دینار و بە ڕێژەی (20%) بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە.  -    لیترێک بەنزینی موحەسەن لە (700) دینارەوە بووە بە (هەزار و 375) دینار و بە ڕێژەی (96%) بەرزبووتەوە. -    مسقاڵێک زێڕی عەیار (21) لە (299 هەزار)ەوە بووە بە (389 هەزار) بە ڕێژەی (30%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بوشلەری تورکی لە (29 هەزار) دینارەوە بووە بە (49 هەزار) و بەڕێژەی (69%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بایەعی لە (13 هەزار و 250) دینارەوە بووە بە (33 هەزار) و بەڕێژەی (149%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کارتۆنێک هێلکە لە (36 هەزار) دینارەوە بووە بە (45 هەزار) و بەڕێژەی (25%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک مریشکی سەربڕاو لە (2 هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (5 هەزار) و بەڕێژەی (100%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک ڕۆنی زەیتی بایەعی لە (هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (117%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک ڕۆنی تکسان لە (2 هەزار و 750) دینارەوە بووە بە (4 هەزار و 750) دینار و بەڕێژەی (73%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک چای لە (9 هەزار) دینارەوە  بووە بە (10 هەزار) دینار و بەڕێژەی (11%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک شەکر لە (850) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (47%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک گۆشت لە (16 هەزار) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (17 هەزار) دینار و بەڕێژەی (6%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. چارتی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (1) بەرزبونەوەی نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی لە (21/5/2020 – 30/1/2023)  بەپێی داتاکانی بەرێوەبەرایەتی چاودێری بازرگانی/ سلێمانی، نرخی شمەک و زێڕ و لە ماوەی نێوان (2020 - 2023) بە تێکڕا ئەو نمونەنانەی وەرگراون بەهاکەیان بە ڕێژەی (49%) زیادی کردووە، بەم شێوەیەی لای خوارەوە. (بڕوانە چارت و خشتەی ژمارە (2)) -     (100) دۆلاری ئەمریکی لە (123 هەزاو 650) دینارەوە بووە بە (166 هەزار و 250) دینار و بە ڕێژەی (34%) بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە.  -    لیترێک بەنزینی موحەسەن لە (700) دینارەوە بووە بە (هەزار و 200) دینار و بە ڕێژەی (71%) بەرزبووتەوە. -    مسقاڵێک زێڕی عەیار (21) لە (299 هەزار)ەوە بووە بە (450 هەزار) دینار و  بە ڕێژەی (51%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بوشلەری تورکی لە (29 هەزار) دینارەوە بووە بە (46 هەزار و 500) دینار و بەڕێژەی (60%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بایەعی لە (13 هەزار و 250) دینارەوە بووە بە (29 هەزار) و بەڕێژەی (119%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کارتۆنێک هێلکە لە (36 هەزار) دینارەوە بووە بە (61 هەزار) و بەڕێژەی (69%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک مریشکی سەربڕاو لە (2 هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار و 650) و بەڕێژەی (46%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک ڕۆنی زەیتی بایەعی لە (هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار) دینار و بەڕێژەی (100%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک ڕۆنی تکسان لە (2 هەزار و 750) دینارەوە بووە بە (5 هەزار) دینار و بەڕێژەی (82%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک چای لە (9 هەزار) دینارەوە  بووە بە (12 هەزار) دینار و بەڕێژەی (33%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک شەکر لە (850) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (47%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک گۆشت لە (16 هەزار) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (18 هەزار) دینار و بەڕێژەی (13%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. چارتی ژمارە (2)      خەرجی و داهاتی مانگانەی تاک و خێزان لە هەرێمی کوردستان ڕۆژی (2/10/2021) دکتۆر هەڤاڵ ئەبو بەکر پارێزگاری سلێمانی زینجیرەیەک ئاماری لە پەیجی فەرمی خۆی بڵاوکردەوەو ڕایگەیاند؛ "پارێزگای سلێمانی، بە هەماهەنگیی لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی ئاماری سلێمانی و فەرمانگا پەیوەندیدارەکان بە پشتبەستن بە ئامارو کێوماڵە بەردەوامەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و وەزارەتەکانی پلاندانان لە حکومەتی ئیتحادیی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا، لێکۆڵینەوەیەکی ئاماریی بەراوردکاریی لەنێوان ساڵانی (١٩٩١ بۆ ٢٠٢١)، واتە ماوەی (30) سی ساڵی ڕابردوودا کردووەو تەواوی سێکتەرە جیاجیاکانی تێدا ئاماژە پێکراوە. لە بەشێکی ئامارەکانیدا ئاماژە دراوە بە "داهات و خەرجی تاک" لە پارێزگای سلێمانی لە ساڵی (2021) تێكڕای خەرجی مانگێکی خێزان (ملیۆنێک و 123 هەزار) دینارە، تێكڕای خەرجی مانگێکی تاكەکەس (234 هەزار) دینارە.  تێكڕای داهاتی مانگێکی خێزان (842 هەزار و 400) دینارە، تێكڕای داهاتی مانگێکی تاكەکەس (187 هەزار و200) دینارە. بەم پێیەش داهاتی مانگانەی هەر خێزانێک بڕی (280 هەزار و 600) دیناری کەمترە لە خەرجییەکانی، وەک چۆن خەرجی هەر تاکێکیش بڕی (46 هەزار و 800) دیناری زۆرترە لە داهاتی مانگێکی. ئەمە لە کاتێکدا لە ساڵی (2012) لە کابینەی حەوتەمی حکومەتی هەرێم (عەلی سندی -وەزیری پلاندانانی هەرێم) ڕایگەیاند داهاتی ساڵانەی تاک لە هەرێمی کوردستان (4 هەزار) دۆلاری تێپەڕاندووە، واتە مانگانە (333) دۆلاری مانگانە، لەو کاتەدا بەهای (1) دۆلاری ئەمریکی (هەزار و 166) دینار بووە، واتە داهاتی مانگانەی تاک بە دینار بریتی بووە لە (388 هەزار و 666) دینار بووە. بەم پێیەش داهاتی تاک لە هەرێمی کوردستان لەساڵی (2021) بەراورد بە ساڵی (2012) بڕی (201 هەزار و 466) دینار و بەڕێژەی (52%) کەمی کردووە. (بڕوانە خشەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) هاوپێچی یەکەم   هاوپێچی دووەم هاوپێچی سێیەم  

درەو: بە پێی ئەنجامی راپرسیەك 53%ی بەشداربووان پێیان وایە ناكۆكیەكانی یەكێتی و پارتی هۆكاری دەرچوونی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵین لە دژی هەرێم، 80%ی بەشداربوان پێیان وایە نوێنەرانی كورد لاوازن لە بەغداد، 50.7%ی بەشداربووان لەگەڵ گەڕانەوەن بۆسەر بەغداو هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمن لە زۆنی زەرد 42% لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمن و لە زۆنی سەوز 64% لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمن، 59%ی بەشداربوان ئامادەنین لە دژی بەغداد خۆپیشاندان بكەن لەو رێژەیە 72%یان لە زۆنی سەوزن. راپرسیەكە لەلایەن كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوەو راپرسی ئەنجامدراوە كە لە ساڵی 2010 دامەزراوە لەلایەن ژمارەیەك مامۆستای زانكۆ و ئەكادیمی و بنكەی سەرەكی لە شاری هەولێرە، ئەوان پێشتر چەندین راپرسیان ئەنجامداوە، لەم راپرسیەدا كە (1000) كەس بە شێوازێكی تایبەت بەشداربوونە لە راپرسیەكە (42%)ی بەشداربووان لە زۆنی سەوزو (58%)یان لە زۆنی زەردبوون، زۆرترین بەشداربوو فەرمانبەری حكومەت بوون،     كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوەو راپرسی سەرەتا دوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لە ٢٣\١\٢٠٢٣ سەبارەت بە هەڵوەشاندنەوەی هەموو ئەو بڕیارانەی لەسەردەمی کابینەی موستەفا کازمی درابوون بۆ ناردنی بڕە پارەیەک بۆ هەرێمی کوردستان وەک هاوکاری بۆ دابینکردنی مۆچەی فەرمانبەران. چیدی چاوەڕوانی ناردنی ٤٠٠ ملیارەکە و هیچ بڕە پارەیەکی دیکە ناکرێت. ئەمەش بەیاننامەو لێدوانی توندی بەرپرسانی هەرێمی لێ کەوتەوە تا ئەو رادەیەی سەرۆکی پارتی دیمۆکراتی کوردستان کە کاریگەرترین سەرکردەی هەرێمی کوردستانە ئەو دادگایە بە دادگای شۆڕشی سەردەمی بەعس بچوێنیت.  هەروەها ترس و دڵەڕاوکێ لای هاوڵاتییان زیادی کرد لەوەی دیسان هەرێمی کوردستان رووبەڕووی قەیرانی دارایی ببیتەوە و پاشەکەوت و لێبڕین و دواکەوتنی مۆچە سەرهەڵدەنەوە، ئەوەش لە کاتێکدایە کە راستەوخۆ دوای ئەوە دادگای پاریسیش کەیسی نەفتی هەرێمی کوردستانی بە قازانجی عێراق یەکلایی کردەوە و کورتهێنانی دۆلاریش رۆژ دوای رۆژ بەهای دیناری عێراقی دادەبەزێنێت و کەلوپەلیش نرخیان دەچێتە سەرەوە.  بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق زیاتریش لەو رووەوە مەترسیدارە کە بڕیارەکانی تانەیان لێنادرێت و پێداچوونەوەیان بۆ ناکرێت، بەڵکو ناچارین و پێویستە جێبەجێ بکرێن، پارساڵیش بڕیاری لە نادەستوریبوونی فروشتنی نەفتی هەرێم دا هەروەها چەند کەیسێکی دیکەش لە سەر مێزی ئەو دادگایەن و چاوەڕێی بڕیاردانن کە لە بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان نین.  ئەگەر واز لەوە بهێنین کە چەندە یاسایین یان یاسایی نین (ئەمە کاری یاساناسەکانە)، هەروەها ئەوەش فەرامۆش بکەین کە کێ لە پشت ئەم بڕیارانەوەیە، ئێمە وەکو کۆمپانیایەکی راپرسی و توێژینەوە لە ئێستادا بۆمان گرنگ بوو رای هاوڵاتییانی هەرێم لەو بارەوە بزانین و پێوانە بکەین، بۆ ئەو مەبەستە لە ماوەی کەمتر لە ٤٨ سەعاتدا کۆمپانیای شیکار راپرسی لە رێگەی پانێلە ئۆنلاینەکەیەوە (پانێلی پرسیار) پرسیارنامەیەکی بڵاوکردەوە، زیاتر لە ١٠٠٠ وەڵامی دەستکەوت.  میتۆدۆلۆجیا پرسیارنامەکانی شیکار راپرسی لەلایەن کەسانێکی پسپۆر لە بواری راپرسییەوە ئامادەدەکرێن و بە گرتنەبەری رێوشوێنی زانستی و پشت ئەستوور بە میتۆدۆلۆجیا پرسیارەکان دادەڕێژرێن، هەروەها لە نموونە وەرگرتنیش بۆ ئەوەی پەڕاوێزی هەلە کەمبکەینەوە و خەڵکی ناوچە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستان وەرگرین قەبارەی نموونەکە گەورەدەکەین، کە ئەوەش بواری بەرواردی زیاترمان بۆ دەڕەخسێنێت لە نێوان ناوچەکان، رەگەزەکان و گروپە تەمەنییەکان. هەروەها خاڵێکی دیکەی گرنگی ئەو راپرسیانە ئەوەیە کە هەوڵدەدەین خەڵک لە گوند و ناحیەکانیش وەرگرین نەک تەنیا لە سەنتەری شارە گەورەکان. کۆمپانیای شیکار بە هەرسێ سیستەمی (تابلێت، تەلەفۆن و ئۆنلاین) پرسیارنامە پڕدەکاتەوە. بۆ ئەم راپرسییە سیستەمی ئۆنلاین بەکارهات لەبەرئەوەی زۆرترین پرسیارنامە لە کورتترین کاتدا پڕدەبنەوە، سیستەمی ئۆنلاینی شیکار راپرسی بریتییە لە پلاتفۆرمێک کە ئەپی پرسیار تێیدا بەکاردێت، ئەم ئەپە کە لەسەر مۆبایلی زیرەک دادەگیرێت، نزیکەی ٨٠٠٠٠ ئەندامی هەیە لە هەموو هەرێمی کوردستان. ئەندامەکان هەر یەکەو پرۆفایلێکی تێروتەسەڵی هەیە کە بەپێی تایبەتمەندییە گشتییەکانی کەسەکان وەک رەگەز، تەمەن، پیشە، شوێنی نیشتەجێبوون، ئاستی خوێندن و باری ئابووری پۆلین کراون و پرسیارنامە لەسەر ئەو بنەمایە بۆیان دەچیت بە شێوەیەکی هەڕەمەکی کە دەستی ستافی کۆمپانیای تێدا نییە. بۆ نموونە تو ٥٠ کەست لە قەزایەک دەوێت یان ١٠٠ کەس لە گروپێکی تەمەنی، سیستەمەکە بەپێی ئەو پرۆفایلانە بۆیان دەنێریت.  لەم راپرسییەدا بۆمان گرنگ بوو خەڵکی هەموو قەزایەکان، لە گروپی تەمەنی جیاواز، پیشەی جۆراوجۆر و ئاستەکانی خوێندنی جیاجیای تێدا بێت. هەروەکو لە ئەنجامەکانیشدا دەردەکەوێت بەو شێوەیەیە.  ئەنجامەکانی راپرسی -    دوای چەند رۆژێک لە بڕیارەکە هێشتا تەنیا ٥٤% خەڵک بەتەواوی ئاگادارە کە بڕیارێکی لەو جۆرە دەرچووە و  ٢٥% هەر ئاگادار نییە. رەگەزی نێر زیاتر لە رەگەزی مێ ئاگادارە، گەنجەکان کەمتر لە بەتەمەنەکان ئاگادارن. -    کەمتر لە نیوەی نموونەکە (٤٩%) بەتەواوی ئاگاداری ئەوەن کە پار ساڵیش هەمان دادگا بڕیاری نایاساییبوونی مامەڵەکردن بە نەفتی هەرێمی دەرکردووە. -    کەمتر لە نیوەی خەڵکی هەرێم کە دەکاتە ٤٧% هەستی تۆڕەییان بەرامبەر بڕیاری نەناردنی پارە بۆ هەرێم هەیە، تەنانەت ١٠% خەڵک دەڵێن دڵمان خۆشە بەو بڕیارە. لە زۆنی سەوز ئەوانەی هەستی تۆڕەییان هەیە رێژەکە زۆرکەمترە ٣٣% و ئەوانەش دڵیان بەو بڕیارە خۆشە رێژەیان بەرزترە (١٧%). -    نزیکەی ٢١% هاوڵاتییان بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی لە دژی هەرێمی کوردستان بە بڕیاری یاسایی و بێلایەن لەقەڵەم دەدەن لە بەرامبەریشدا نزیکەی ٤٦% بڕیارەکانیان بەلایانەوە نایاسایین و پێیانوایە بەمەبەستی دژایەتی هەرێم دەردەکرێن. جیاوازییەکی بەرچاو لەو بارەوە لە نێوان خەڵکی هەردوو زۆنەکەدا هەیە و  -    نموونەکە بەڕێژەی بەرز لەو باوەڕەدان کە ئەو بڕیارانە لە دژی هەرێمی کوردستانن و زۆر کەمتر پێیانوایە بە زیانی دەسەڵاتن، رێژەیەکی کەمیش پێیوایە ئەم بڕیارانەی دادگا نەک زیانیان نییە بەڵکو لە قازانجی خەڵکن.  -    زیاتر لە نیوەی نموونەکە ٥٣% پێیانوایە ناکوکییەکانی نێوان پارتی و یەکێتی هۆکارێکی دەرچوونی ئەو بڕیارانەن لە دژی هەرێم، ئەوانەی کە پێیانوایە ناکوکییەکان هۆکار نین تەنیا ١٣% هاوڵاتییانن. ئەوەی جێگەی سەرنجە رای خەڵکی هەردوو زۆنی زەرد و سەوز وەک یەکە لەبارەی ناکوکی نێوان پارتی و یەکێتی. -    سەبارەت بەوەی کە کێ لە پشت ئەو جۆرە بڕیارانەی دادگایە، جگە لە ٢٠.٥% نموونەکە کە پێیان وانییە کەسی لە پشت بیت، ئەوانی دیکە زۆرتر پەنجە بۆ هێزە شیعییەکان و ئێران رادەکێشن. -    ٨٠% نموونەکە پێیانوایە کە نوێنەرانی کورد لە بەغدا (ئەندام پەرلەمان و وەزیرەکان) لاوازن، لەو رێژەیەش ٤٥% پێیانوایە زۆر لاوازن، ئەوانەی پێیانوایە بەهێزن کەمتر لە ١٠% نموونەکە پێکدەهێنن. -    خەڵکی جگە لەوەی کە بەرێژەی نزیکەی ٢١% پێیانوایە پارتی و یەکێتی پێکەوە هۆکاری لاوازی کوردن لە بەغدا، ئەوا نزیکەی ٤٧% نموونەکە هەموو حزبە کوردستانییەکان (دەسەڵات و ئوپۆزیسیۆن) بە هۆکاری ئەو لاوازییە دەزانن.  -    زیاتر لە نیوەی نموونەکە ٥٠.٧% پێیانوایە بۆ ئەوان باشترە قەوارەی هەرێم هەڵوەشێتەوە و بگەڕێنەوە سەر بەغدا لەو رێژەیە (56%)یان گەنجانن، لەو بارەوە جیاوازییەکی بەرچاو لە نێوان هەردوو زۆندا هەیە، زۆنی زەرد بە رێژەی نزیکەی ٤٢% لەگەڵ نەمانی قەوارەی هەرێم و زۆنی سەوز بە رێژەی نزیکەی ٦٤%. -    ئەوانەی کە نیگەرانی ئەوەن ئەم بڕیارانە ببنە هۆی نەمانی قەوارەی هەرێم زیاتر لە نیوەی نموونەکەن بە رێژەی ٥٣%.  -    ٥٩% نموونەکە هیچ کات بە بیریاندا نەهاتووە کە خۆپیشاندان دژی بەغدا بکەن. زۆنی سەوز کە مەڵبەندی خۆپیشاندانەکان بووە لە ساڵانی رابردوودا ٧٢% خەڵکی ئەو زۆنە هیچ کات بیریان لەوە نەکردووتەوە کە دژی بەغدا خۆپیشاندان بکەن. -    تەنیا ٧.٥% نموونەکە بەغدا بە خەتابار دەزانن لە تێکچوونی پەیوەندییەکانی هەرێم و بەغدا، لە بەرامبەردا  ٢٧% هەرێم بەخەتابار دەزانن.        ئەنجامگیری １.    خەڵک و شەقام لە حکومەتی خۆیان نامۆن، مەترسیەکانیش بۆ سەر ئەم قەوارەیە نەک هەر بە هەند وەرناگرن، بەڵکو هەندێکجار پێی دڵخۆشن؛ نمونەی بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی عێراق! ئەوەش نیشانەی ناکارایی نوخبەی سیاسی کوردستانییە کە نەیانتوانیوە خاوەنی گوتارێک بن، هەروەها ئەوە پیشانی خەڵک بدەن کە دەسەڵات بۆ خەڵکە و لە پێناو خەڵکە، بەڵکو پەیامەکەیان بە پێچەوانەوە لە خەڵک گەیاندووە کە خەڵک بۆ دەسەڵات و لە پێناو دەسەڵاتن.  ２.    خەڵک یان لایەنگرن، یان بێلایەن؛ زۆرینە بەجۆرێک هاوسۆز و پاڵپشتی لە بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی دەکەن، چونکە زۆرینە، ئەمە وەک سزادانی پارتە دەسەڵاتدارەکان دەبینن.  ３.    پرسی مووچە و بژێوی ژیان کاریگەرترین ئاراستەی پشت مەیلی دانیشتوانی هەرێمی کوردستانە لە نیگەرانیەکانیان بەرامبەر بە حکومەتی هەرێم و مەیلی گەڕانەوە بۆ سەر بەغدا و لاوازکردن یان هەر نەمانی قەوارەی هەرێمی کوردستان.  ４.    دابڕان و بۆشاییەکی گەورە لەنێوان ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتیمانی و ئینتیما بۆ هەرێمی کوردستان وەک قەوارە هەستی پێ دەکرێ. خەڵک هاتوونەتە ئەو باوەڕەی ئەوەی لە هەرێم هەیە، تەنها بریتیە لە ئیدارەی دەسەڵات و بەرژەوەندییەکانی پارتی و یەکێتی و بنەماڵەکانیان. لەلای خەڵک کوردایەتی و هەستکردن بە شانازی نەتەوەیی، ئیتر یەکسان نیە بە ئینتیما و دڵسۆزی بۆ قەوارەی هەرێمی کوردستان.  ５.    دابڕانێکی زۆر هەیە لە نێوان هەردوو زۆن لەبارەی پرسە سیاسی و نەتەوەییەکان. ئەوەی جێگەی هەڵوەستەشە خەریکە ناڕەزایەتی لە دەسەڵات و بێباکی لە پرسە نەتەوەییەکان لە زۆنی زەرد زۆر زیاد دەکات.  ６.    خەڵکی رۆژ لە دوای رۆژ بێهیواترن لە دەسەڵات. دەسەڵاتیش رۆژ دوای رۆژ بێ مۆبالاتترە لەوەی لە شەقام دەگوزەرێ.  کۆمپانیای شیکار بۆ توێژینەوە و راپرسی. کۆمپانیای شیکار بۆ توێژینەوە و راپرسی ساڵی ٢٠١٠ دامەزراوە. بنکەی سەرەکی لە شاری هەولێرە و لەسەرجەم پارێزگاکانی عێراقدا تیمی راپرسی و کۆکردنەوەی داتای (چەندێتی و چۆنیەتی) هەیە کە بەشێوەیەکی پیشەییانە لە بواری توێژینەوەی مەیدانیدا راهێنراون.  شیکار لەلایەن ژمارەیەک کەسایەتی ئەکادیمی و پسپۆڕ لە بوارەکانی (کۆمەڵناسی، سیاسەت و ئامار) دامەزراوە و بەڕێوەدەبردرێ. خاوەنی یەکەم پانێڵی راپرسی ئۆنلاینە بەشێوەی ئەپلیکەیشن بەناوی (پرسیار)، هەرەوەها خاوەنی سەنتەری تایبەت بە توێژینەوە و راپرسی تەلەفۆنی CATI یە کە لەسەرجەم شارەکانی عێراقدا توانایی کۆکردنەوەی داتا و ئەنجامدانی راپرسی هەیە.  کۆمپانیای شیکار جگە لە چالاکیەکانی لەبواری توێژینەوەی بازاڕدا Market Research، وەک بەشێک کە بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی سەرشانی خۆی، هەمیشە بە پێشکەشکردنی داتا و زانیاری و راپرسی فرەچەشن لە بوارەکانی ( هەڵبژاردن، متمانەی سیاسی، کۆچی گەنجان بۆ هەندەران و پەروەردە و پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسیەکاندا) لەسەر ئەرکی خۆی توێژینەوەی بەردەوامی ئەنجامداوە و پێشکەش بە رای گشتی و ناوەندە ئەکادیمیەکان و ناوەندەکانی بڕیار کردووە، بۆ ئەوەی بۆ بەرژەوەندی گشتی سوودی لێ ببینن. 

درەو: مێزگردی شەش قۆڵی"هاوپەیمانی ئومە"ی توركیا, یاداشتی لێكگەیشتن لەبارەی"سیاسەتی هاوبەش" ئاشكرادەكات و, ڕۆژی (13)شوبات كاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار ڕادەگەیەنێت.   🔹یاداشتی لێكگەیشتن سەبارەت بە سیاسەتی هاوبەش ڕۆژی دووشەمە"هاوپەیمانی ئومە"ی توركی, یاداشتی لێكگەیشتنی لەبارەی"سیاسەتە هاوبەشەكانی" ڕاگەیاندو, تیایدا پلانی ئۆپۆزسیۆنی دوای سەركەوتن لەهەڵبژاردنەكان ڕونكردەوە. یاریدەدەرانی سەرۆكی شەش پارتەكە, بە ئامادەبونی سەركردەكانی "هاوپەیمانی ئومە" یاداشتەكەیان خوێندەوە, یاداشتەكە (9) ناونیشانی سەرەكی و (75) ناونیشانی لاوەكی لەخۆدەگرێت, تیایدا پرسەكانی پەیوەست بەیاساو دادوەری, بەڕێوەبردنی وڵات و ڕوبەڕوبونەوەی گەندەڵی و شەفافیەت و, ئابوری و داهێنان و, گۆڕانكاری بەرەو تەكنەلۆجیای ژمارەیی و, سیاسەتەكانی دەرەوەو بەرگری و ئاسایش و كۆچ خراوەتەڕوو.  دیارترین ئەو خاڵانەكەی یاداشتی لێگەیشتن لەبارەی سیاسەتی هاوبەش لەخۆی گرتووە: 🔹ویلایەتی سەرۆك كۆمارو دەسەڵاتەكانی - ماوەی ویلایەتی سەرۆكی بە (7) ساڵ دیاریكردووە, لەگەڵ لەكارخستنی لەپارتەكەی و نەگەڕانەوە بۆ ئەنجامدانی كاری سیاسی دوای تەواوبونی ماوەی سەرۆكایەتییەكەی. -سەندنەوەی "مافی ڤیتۆ" لەسەرۆك لەسەر یاساكان.  -سەرۆك دەسەڵاتی ئەوەی دەبێت یاساكان بگێڕێتەوە بۆ پەرلەمان بۆ ئەنجامدانەوەی گفتوگۆكردن لەبارەیانەوە. -هەڵوەشاندنەوەی دەركردنی مەرسوم لەڕێیەوە. -هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵاتی ڕاگەیاندنی دۆخی لەناكاو لەوڵات, لەگەڵ كەمكردنەوەی ماوەكەی لەشەش مانگەوە بۆ دوومانگ. -پێكهێنانی دوو ئەنجومەنی جیا كە ئەوانیش, ئەنجومەنی دادوەری و ئەنجومەنی داواكارانی گشتییە.  🔹یاسای دادپەروەری و دادوەری بەڵگەنامەكەی شەش پارتەكە دەڵێت:دەگوێزرێینەوە بۆ سیستمی پەرلەمانیی لەپێناو سیستمێكی بەهێزی لیبراڵی دیموكراسی دادپەروەر, تیایدا دەسەڵاتەكان جیاكراونەتەوە لەگەڵ دەستەیەكی یاسادانانی چالاك و دەسەڵاتێكی جێبەجێكردنی سەقامگیرو شەفاف و ملكەچی لێپرسینەوە, لەگەڵ دەسەڵاتێكی دادوەریی سەربەخۆو بێلایەن. ئاماژەیان بەوەشكردووە, دوای سەركەوتن لەهەڵبژاردن, دەستبەجێ‌ دەستدەكەن بەگۆڕانكاری دەستوریی و یاسایی پێویست, بەوشێوەیەی هاوتەریبی سیستمێكی پەرلەمانیی بەهێزدەبێت. 🔹كەمكردنەوەی ڕێژەی پێویستی هەڵبژاردن   -"هاوپەیمانی ئومە"بەڵێندەدات ڕێژەی پێویستی هەڵبژارددن بۆ چونە ناو پەرلەمان بۆ (3%) كەمبكاتەوەو. - پابەندبون بەوەرگرتنی ڕێگەپێدانی پەرلەمان لەبارەی كردنەوەی دۆسییەی پەیوەست بە قەدەغەكردنی پارتەسیاسییەكان.  🔹قەلاچۆكردنی گەندەڵی و چەسپاندنی شەفافیەت -پێكهێنانی لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە كە سەربە پەرلەمانبێت. - لەگەڵ گێڕانەوەی ئەو داهاتانەی كە لەڕێی گەندەڵییەوە بەدەستهاتوون و بەقاچاغ براون بۆ دەرەوەو, دامەزراندنی نوسینگەیەكی تایبەت بە گێڕانەوەیان. - پابەندبوون بە ڕێساكانی كاری دارایی "FATF" و لابردنی توركیا لە "لیستی خۆڵەمێشی". -كاردەكات لەسەر قەدەغەكردنی لیستی"پەناگەی باج", كە وەك ئامرازێك بۆ سپیكردنەوەی پارە بەكاردێت. -داڕشتنی یاسای "ئەخلاقیاتی سیاسی" لەگەڵ دامەزراندنی لیژنەیەكی تایبەت بۆ ئەو بوارە لەپەرلەمان. 🔹بەڕێوەبردنی گشتی -هەڵوەشاندنەوەی سندوقی سامانی سیادی توركیا كە لەساڵی 2016دا دامەزراوە. - هەڵوەشاندنەوەی پۆستی "یاریدەدەرانی وەزیرەكان" و گۆڕینی بە" بریكاری وەزارەتەكان". -هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەن و دامەزراوەكانی سەربە سەرۆكایەتی و, گواستنەوەی ئەرك و دەسەڵاتەكانی بۆ وەزارەتەكان و دامەزراوە پەیوەندیدارەكان. -جیاكردنەوەی گەنجینە لەوەزارەتی دارایی و دامەزراندنی وەزارەتێكی تایبەت بۆی. -ئەنجامدانی هەندێك گۆڕانكاری لەوەزارەتەكان و پێكهێنانی وەزارەتی نوێ‌ لەنمونەی, وەزارەتی زانستی و داهێنان و, وەزارەتی شارستانی و, ڕوبەڕوبونەوەی كارەساتە سروشتییەكان, لەگەڵ زامنكردنی سەربەخۆیی كارگێڕی و دارایی بۆ دامەزراوە ڕێكخراوییەكان و چاودێرییەكان و پاراستنی لەدەستوەردانی جێبەجێكردن.  🔹ئابوری و داهات و كار -ڕزگاركردنی توركیا لە"بۆسەی داهاتی مامناوەند", بەرەوپێشبردنی توركیا بۆ پێگەیەكی بەهێز لەڕیزبەندی ئەو وڵاتانەی داهاتیان بەرزە, لەڕێی ستراتیجی گەشەپێدانی بەردەوام و گشتگیر. -كاركردن بۆ كەمكردنەوەی هەوڵئاوسان و بەرزكردنەوەی داهاتی تاك بۆ دوو هێندە لەماوەی پێنج ساڵدا. -گێڕانەوەی هەژموونی لیرەی توركی و سەقامگیری. -هەڵوەشاندنەوەی لیژنەی سەقامگیری دارایی, كە كاریگەری لەسەر سەربەخۆیی بانكی مەركەزی كردووە. -كەمكردنەوەی ژمارەی ئەو فرۆكانەی سەرۆكایەتی توركیا بەكاریدەهێنێت. 🔹سیاسەتی دەرەوە -كاركردن بۆ تەواوكردنی پرۆسەی چونە ناو یەكێتی ئەوروپا, لەچوارچێوەی گفتوگۆ و یەكسانی لەگەڵ وڵاتان و دامەزراوە پەیوەندیدارەكان. -پابەندبوون بە ڕێككەوتنە ئەوروپییەكان بۆ مافی مرۆڤ و, جێبەجێكردنی بڕیارەكانی. -بەردەوامیدان بە بەشدارییەكانی توركیا لەناتۆ, بەوشێوەیەی هاوتەریبی بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانە.  -ڕێز لەسەربەخۆیی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەگرێت, لەگەڵ جەختكردن لەسەروەری و یەكێتی خاكی و, دەستوەرنەدان لەكاروباری ناوخۆ و پشتیوانی نەكردنی هیچ لایەنێك.   ڕۆژی (13)ی شوبات كاندیدی سەرۆكایەتی ڕادەیەگەنن كەمال قلیچدار ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری, لەچاوپێكەوتنێكی تەلەفیزیۆنیدا ڕایگەیاندووە:مێزگردی شەش قۆڵی ڕۆژی (13)ی شوبات كاندیدەكەی بۆ سەرۆكایەتی ڕادەگەیەنێت, ئاماژەی بەوەشكردووە: مێزگردی شەش قۆڵی كۆبونەوەكانی لە (12و13) شوبات بەمیوانداری تەمەل كارمولا ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی (سەعادە) ئەنجامدەدات. لەوەڵامی پرسیارێكیشدا لەبارەی ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی دیاریكردنی دوو كاندید, قلیچدار ئۆغلۆ ڕایگەیاند: تاوتوێی ئەوە دەكەن, بەڵام چەندین جار جەختیان كردووەتەوە لەسەر "كاندیدێكی هاوبەش". سەبارەت بەو ڕەخانەشی لێیان دەگیرێت لەبارەی ڕانەگەیاندنی كاندیدەكەیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار, وتویەتی: ئەوان بەوریاییەوە هەنگاو دەنێن و بەئیرادەیەكی هاوبەش حوكمی وڵات دەكەن.  ناكۆكی لەبارەی كاندیدی " گەلی كۆماری"و"باش" نوسەر (كبورا بار) لەڕاپۆرتێكدا لەڕۆژنامەی "خەبەر تورك" نوسیویەتی: پارتەكانی مێزگردی شەش قۆڵی تائێستا لەسەر كاندیدێك ڕێكنەكەوتوون, ئاماژەی بەوەشكردووە: لەكاتێكدا میدیاكانی نزیك لە"پارتی گەلی كۆماری" باس لەكاندیدكردنی قڵیچدار ئۆغلۆ دەكەن,"پارتی باش" جەخت دەكات كە تاێستا سازان نەكراوەو, فەرمانگەكانی ناو "پارتی باش" بەڕاشكاوی باسی ئەوەیان كردووە كە قڵیچدار ئۆغلۆ بەرامبەر بە ئەردۆغان جێی مەترسییە, بۆیە نایانەوێت كاندیدی بكەن. سەرچاوە: عربی 21

(درەو):  رۆژی چوارشەممەی ئەم هەفتەیە نزیكەی (100 هەزار) مامۆستا لە بەریتانیا دەست بە مانگرتن دەكەن، داوا دەكەن بەرێژەی 12% موچەكانیان زیاد بكرێت، مانگرتنەكە چارەنوسی خوێندنی زیاتر لە (4 ملیۆن) قوتابی خستوەتە مەترسییەوە، پێشنیار هەیە بۆ رێگریكردن لە داخستنی دەرگای خوێندنگەكان پەنا بە كەسانی خۆبەش‌و مامۆستایانی خانەنشین ببرێت، بەڵام جێبەجێكردنی پێشنیازەكە لەڕووی داراییەوە قورس لەسەر حكومەت دەكەوێت، موچەی مامۆستا لە بەریتانیا چەندە ؟ بۆچی مامۆستایان ماندەگرن ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  نەگەیشتنە رێككەوتن لەپشتی پەرەوە بەریەككەوتن لەنێوان وەزیرەكان‌و رێبەرانی مانگرتنەكەدا هەیە، سەرباری ئەوەی هەندێك دەنگ بەرزبووەتەوە كە داوا دەكات بەشداری لە مانگرتنەكەدا نەكرێت، لەپێناو منداڵان‌و خوێندنەكەیاندا، بەڵام ئەندامانی یەكێتیی فیركردنی نیشتمانی (NEU) كە زیاتر لە (300 هەزار) ئەندامی هەیە‌و نوێنەرایەتی گەورەترین یەكێتی بواری خوێندن دەكات لەسەر ئاستی ئەوروپا، دەنگی بۆ مانگرتنی گشتیدا بۆ ماوەی 7 رۆژی لەسەریەك. لە رۆژی یەكی شوباتی داهاتووە مانگرتنەكە دەستپێدەكات، ئەمەش دوای رەتكردنەوەی گرێبەستی هەڵگرتنی باج بەرێژەی 5% بۆ روبەڕووبونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی، روویدا.  ئەم مانگرتنە رەنگە ببێتەهۆی داخستنی زیاتر لە (12 هەزار) خوێندنگە لە بەریتانیا‌و كاریگەری دەبێت لەسەر زیاتر لە (4 ملیۆن‌و 500 هەزار) قوتابی، ئەمەش بەهۆی ئەوەی نزیكەی (100 هەزار) مامۆستا بەشداری مانگرتنەكە دەكەن.  دۆڕاوی گەورە خاتوو ئاگنێس مارتۆن كە مامۆستایە، هێشتا نازانێت دۆخەكە لە خوێندنگەكەی ئەو و خوێندنگەكانی تردا چۆن دەبێت كاتێك رۆژی چوارشەممەی داهاتوو مانگرتن دەستپێدەكات، ئایا لێكەوتەكانی لەسەر منداڵەكان چی دەبێت‌و چ كاریگەرییەكی لەسەر خوێندنەكەیان دەبێت، ئەو دەڵێ" سەرەتا مەیلم بۆ لای ئەو ئاڕاستەیە بوو كە بانگەوازی بۆ ئەوە دەكرد بەشداری مانگرتنەكە نەكرێت لەپێناو منداڵەكاندا، چونكە ئەوان دۆڕاوی گەورەی ئەنجامی ئەم مانگرتنەنن، بەڵام سەختی ئەو بارودۆخەی كە ئێمەی مامۆستایان تێیدا دەژین، بەتایبەتیش دوای شەپۆلی هەڵاوسان‌و بەرزبوونەوەی نرخەكان‌و ئەو موچە كەمەی وەریدەگرین كە بەشی پێداویستییەكانمان ناكات، وایكرد پاشەكشێ بكەم‌و لەگەڵ هاوكارەكانماندا لە یەكێتی فێركردنی نیشتمانی بەشداری مانگرتنەكە بكەم".  ئەم مامۆستایە باسلەوە دەكات" حكومەت بەرپرسیارێتی تەواوەتی ئەو زیانە ناگرێتە ئەستۆ كە رۆڵەكانمان بەهۆی ئەم مانگرتنەوە دوچاری دەبن، ئێمەی مامۆستایانیش هیچ رێگایەكی ترمان نەدۆزییەوە بۆ گەیاندنی سكاڵاو كێشەكانمان، بەر لەوەی دەنگ بدرێت لەسەر بڕیاری مانگرتن، چەند دانوستانێكمان لەگەڵ وەزیرەكانی حكومەتدا كرد، بەڵام بێسود بوو، نەگەیشتینە هیچ ئەنجامێكی قایلكەر‌و دادپەروەرانە بۆ هەموو لایەك".  ناكشێینەوە بەڵام هاوكارەكەی (ئامنە بابیكر) دەڵێ" رەنگە هەندێك كەس پێیانوابێت كێشەی مامۆستایان ئەمڕۆ دروستبووە، ئەمە راست نییە، ئێمە لە 2010وە دەناڵێنین‌و داوا لە حكومەت دەكەین چاو بە بارودۆخی مامۆستایاندا بخشێنێتەوە‌و موچەكانمان باش بكات، بێسود بوو، لەلایەكی تریشەوە بەرگەی سەختی كاری رۆژانە دەگرین كە لەكاتژمێر 6ی بەیانییەوە تاوەكو 6ی ئێوارە دەخایەنێت". ئەم مامۆستایە ئاماژە بەوە دەكات" بۆ موچەی مامۆستایان ئەگەر تەماشای بەهای راستەقیەی جونەیهی ئەستەرلینی بكەن لە ساڵی 2020وە تائێستا، دەبینین بەڕێژەی زیاتر لە 30% دابەزیوە، بۆیە ناتوانین بڵێین هەڵاوسان بەرێژەی 10%ی بەرزبوەتەوە، چونكە هەندێك كاڵای بنەڕەتی نرخەكەی بە رێژەی 50% زیادی كردووە، پاشان ناتوانین بەرگەی زیادكردنی باجەكان بەرێژەی 5% بگرین، چونكە ئەم رێژەیە هیچ نییە بەبەراورد لەگەڵ موچە كەمەكەماندا، بۆیە پاشەكشێ ناكەین لە مانگرتن تا وەڵامی داخوازییەكانمان نەدرێتەوە بە زیادكردنی موچەكانمان بەشێوەیەكی دادپەروەرانە‌و هاوكات كەمكردنەوەی باجەكان".  ئیمێڵ لەلایەكی ترەوە، هەندێك لە خوێندنگەكانی بەریتانیا ئیمێڵ-یان بۆ دایك‌و باوكی قوتابیان ناردووە، دەقی نامە ئەلیكترۆنییەكە ئەمەیە:  "دڵنیاین هەموو دایكان‌و باوكان دڵتەنگ بوون بەو هەواڵەی حكومەت نەیتوانیوە لەگەڵ سەندیكاكانی پەروەردە بگەنە رێككەوتن، ئەنجامی ئەمەش مانگرتنی مامۆستایانە لە رۆژی چوارشەممەی داهاتوودا، كە ڕەنگە ببێتە هۆی پەكخستنی خوێندن، چونكە ئێمە پێمانوایە مانگرتن مافێكی ڕەوایە، بۆیە پشتگیرو هاوسۆزین لەگەڵ مامۆستایانی خاوەن مافدا، كە لەم ساڵانەی دوایدا لەبارودۆخێكی سەختدا دەژین". نامە ئەلیكترۆنییەكە باسی لەوەشكردووە" رەنگە خوێندنگە ناچار ببێت پەنا بۆ خوێندن لە ماڵەوە ببات، ئەگەر مانگرتنەكە سەركەوتوو نەبوو لە بەدیهێنانی خواستەكانی مامۆستایاندا"، وەكو هەوڵێكیش بۆ دڵنیاكردنەوەی دایكان‌و باوكان، نامەكە دەڵێ" خوێندنگە سورە لەسەر كەمكردنەوەی لێكەوتەكانی مانگرتنەكە لەسەر منداڵان‌و ئەوەی پێمان دەكرێت دەیكەین بۆ یارمەتیدانی منداڵەكانی لەكاتی مانگرتنەكەدا".  خۆبەش چەند پێشنیازێك هەیە بۆ ئەوەی خوێندنگەكان پشت بە دایكان‌و باوكانی خۆبەخش یاخود مامۆستایانی خانەنشین ببەستن، بەڵام پرۆسەی پشكنینی تۆماری تاوانكاری كەسانی خۆبەخش كە وەكو بنەما گیراوە بۆ كاری خۆبەخشیی، رەنگە ببێت بە بەربەست لەبەردەم جێبەجێكردنی ئەم پێشنیازانەدا، بەتایبەتیش كە پرۆسەی پشكنینی تۆمارەكانی خەرجییەكی زۆر لەسەر حكومەت دەكەوێت.  ئێستا وەزیرەكانی حكومەتی بەریتانیا پلان بۆ ئەوە دادەنێن بە هاوكاری لەگەڵ بەڕێوەبەری خوێندنگەكاندا بتوانن لە رۆژانی مانگرتندا دەرگای زۆرترین خوێندنگە بە كراوەیی بهێڵێنەوە، بۆ ئەوەی باوكان ناچار نەبن لە رۆژانی مانگرتندا مۆڵەت وەربگرن بەمەبەستی چاودێریكردنی منداڵەكانیان، هەندێك لە خوێندنگەكانیش پلان بۆ ئەوە دادەنێن خوێندنی ماڵەوە لەرێگەی ئینتەرنێتەوە دەستپێبكەنەوە.  مامۆستایان لە بەریتانیا موچەی مامۆستایانی نوێ لە بەریتانیا (ساڵانە) لە (25 هەزار) جونەیهی ئەستەرلینی بۆ (28 هەزار) بەرزكراوەتەوە، ئەمە بەرزترین موچەیە لەماوەی 30 ساڵی رابردوودا لە بەریتانیا بۆ مامۆستایان كراوە.  زیاتر لە 50%ی خوێندنگە فەرمییەكانی بەریتانیا بەدەست كەمی فەرمانبەرانەوە دەناڵێنن، ئەمە بەگوێرەی راپرسییەك كە وەزارەتی پەروەردە‌و فێركردن ئەنجامیداوە. یەكێتی فێركردنی نیشتمانی (NEU) داوای زیادكردنی 12%ی موچەی مامۆستایان دەكات، تەنیا لەماوەی دوو هەفتەی رابردوودا (34 هەزار) مامۆستای نوێ پەیوەندییان بەم یەكێتییەوە كردووە‌و بوون بە ئەندام.  سەرچاوە: سكای نیوز  

درەو: ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم - ژوری توێژینەوەکانی بزوتنەوەی گۆڕان       پێشەکی  بانک مەکینەی سیستەمی ئابوریەو دەزگایەکی داراییە (Financial Institution) ئەو شوێنەیە کە کە پارە وەردەگرێت لە هاوبەشەکانی و ئەو پارەیە دەداتەوە بە بیزنسەکان بە قەرزو کریدت دەدات بە هاو بەشەکانی  وە پارە پاشەکەوتکراوەکانیش دەپارێزێت.  مەبەست لەم ڕاپۆرتە ئەوەیە کە خستنەڕووی پارە کەمە لە عێراقدا، هۆکارەکەی نەبوونی ژمارەی بانکی پێویستە بۆ هاوڵاتیانی عێراق و لاوازی سیستەمی بانکییە، کە ناتوانێت خزمەت بە حکومەتی عێراق بکات لە کۆکردنەوەی داهاتدا، بەهۆی کەمی ژمارەی بانکەوە نەتوانراوە ڕێگە بگیرێت لە گەندەڵی، کە پارەیەکی زۆر براوەتە دەرەوەی عێراق ئەمەش زیانی گەورەی بە ئابوری عێراق گەیاندوە لەئەنجامی لاوازی سیستەمی بانکی عێراقەوەیەوە، هاوکات بوونی هەزاران کارمەندی بندیوار کە چەندین ساڵە بوون بەئەرک بەسەر بودجەی گشتیەوە بە هۆی نەبوونی سیستمی بانکی پێشکەوتوە، پاشەکەوت نەکردنی پارە لە لایەن هاوڵاتیاناوە، بۆتە هۆی زیادنەکردنی وەبەرهێنان، ئەمەش زیانی لە ئابوریداوە هۆکارەکەشی کەمی بانکی پێشکەوتووە، کە کار ئاسانی لە بەڕێکردنی کاری هاووڵاتیان گرتوە. بەمەش کاتێکی زۆری هاوڵاتیان بەفیڕۆ دەڕوات و کاریگەری هەیە لەسەر کەمکردنەوەی بەرهەمهێنان و زیانی بەسوڕی ئابوری گەیاندوە. لێرەدا مەبەست لەم توێژینەوەیە ئەوەیە کەپارەدارکردن زیاتربێت لە ناو عێراقدا لە ڕێگای کردنەوەی بانکی زیاتر و کلتوری پارە پاشەکەوتنکردن دروستببێت لە ناو خەڵکدا بۆ زیادکردنی وەبەرهێنان، ببێتە هۆی کۆکردنەوەی داهات بەشێوەیەکی خێراتر بۆ حکومەت و کەمکردنەوەی گەندەڵی. هەر ووڵاتێک بیەوێت پێشبکەوێت ئەبێت لە (STFM) دا پێشبکەوێت واتە (زانست، تەکنلۆژیاو، فاینەنس و ماتماتیك) واتە کاروباری دارایی کۆڵەکەی پێشکەوتنی وڵاتە ئەوەش لە ڕێگەی بانکی پێشکەوتوو بە تەکنلۆژیای دارایی پێشکەوتووە.  جۆرەکانی بانک   بە گشتی بانکەکان جۆریان زۆرە هەر لە بانکی پیشەسازیەوە تا بانکی کشتوکاڵی و بانکی بازرگانی و بانکی وەبەر‌هێنان وبانکی قەرزدانی خانووبەرە. بەگشتی ئەم بانکانە ڕێکخراون بە چەند یاسایەک بانکی ناوەندی وڵات سەرپەرشتییان دەکات و دەتوانێت لێیان بپرسێتەوە.  هەموو بانکێک سەرمایە گەورەکەی متمانەیە ((Trust، واتە متانە لە پەرتوکی هەژمارەکەیدا لە هەمووجۆرەکانی سەرمایە بەهێزترە، متمانەیە وا دەکات هاوڵاتیان پاشەکەوتەکەیان لە بانقدا دابنێن، هەموو بانکەکان بەگشتی پارێزراون لە لایەن بانکی ناوەندی ووڵاتەوە، لە ئەمریکاو ئەوروپاو ووڵاتە پێشکەوتوەکاندا بۆ پاراستنی پاشەکەوتی پاشەکەوتکەران لەکاتی ڕوودانی قەیراندا کە بانکێک مایەپووچ دەبێت، بانک بە گشتی لەجیهاندا کارەکانی باش بەڕێوەدەبات و داهات دروستدەکات بۆ پشکهەڵگرەکان و یارمەتی بیزنسەکان ئەدەن و ڕۆڵی کاریگەریان هەیە لە سووڕی ئابوریدا، پێویستە بانکەکان کاری باشتر بکەن و ڕۆڵیان لە کۆمەڵگادا باشترو گەورەتر بێت و پشتیوانی لە تەکنلۆجیای ووزە پاکەکان بکەن، لە ساڵانی داهاتوودا قەرزبدەن بە پڕۆژەکانی ووزە نوێیەکان، زیاتر لەوەی قەرزبدەن بە پڕۆژە کانی ووزەی ئێستا، بۆ ئەوەی ڕۆڵی کاریگەریان هەبێت لە گۆڕینی کەش و هەوادا کە ئیستا بۆتە جێگای بایەخی مرۆڤایەتی و حکومەتەکان.   هەموو بانكێک بە بڕێکی دیاریکراو بە پێی یاساکانی بانکی ناوەندی، بڕێک لەو پارەیە دەپارێزیت کەبە یاسای بانکی ناوەندی دانراوە لە خەزینەی بانکەکەیدا، هەندێ دەزگای دارایی تر هەیە کە ڕۆڵی بانک دەبینین تەنها بۆ کەسە تایبەتە خاوەن سامانەکان، بەڵام کاری سەرەکیان بریتییە لە وەبەر‌هێنان لە هەموو سێکتەرەکانی ئابوریدا، بەڵام بانکی ناوەندی بڕی زیاتری پاشەکەوتی سەپاندوە بەسەر ئەم دەزگایانەدا کە بڕی پاشەکەوتی زیاتر هەڵبگرن وەک لە بانکەکانی تر، چونکە زۆر جار ئەمانە سەرکێشی زیاتر دەکەن لە بیزنسدا.  کاتێک کەسێک پارە پاشەکەوت دەکات لە بانک، واتە ئەو کەسە حسابی بانکی بۆ کراوەتەوە لەو بانکە، ئیتر بانکەکە پارە پاشەکەوتکراوەکان دەخاتە سوڕی کارکردنەوە، هەندێ جار هاوبەشەکانی بانک پارە دادەنێن لە بانک بۆ ماوەیەکی دیاریکراو بۆ ئەوەی رێژەی سوودی بانکی لەسەر وەربگرن، بەڵام ئەو پارەیە ناتوانرێت ڕابکێشرێتەوە تا ماوەکە تەواو نەبێت، بەپێی ڕێکەوتنەکە لەگەڵ بانکەکەدا، پارەی ئەم بانکانە لە هەندێ شتومەکدا وەبەر‌هێنانی پێوەدەکرێت وەک بۆندەکان یان دڵنیایی خەزێنەی وڵاتان بەگشتی  کە ئەمانە مسۆگەرن و دەستهاتی جێگیریان هەیە لە هەموو دۆخێکی ئابوریدا بۆ بانکەکە.   سیستەمی دارایی جیهانی بە شۆرشی چوارهەم دەژمێرێت، دوای شۆرشی تەکنەلۆجیا لەساڵاکانی نەوەدەکانی سەدەی رابردووە، بە هۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆجیاوە، بووە هۆی هەڵگیرسانی شۆڕشی دارایی (Financial Revolution) ڕێگا ئاسان بوو بۆ بانکەکان كە چۆن پڕۆژەو خەڵک پارەدار بکەن. ئەمەش کاریگەری تەواوی هەبووە لەسەر گەشەی ئابوری جیهان.  بۆ ئەوەی لە سیستەمی بانکی بگەیین چۆن کار دەکات؟   پێویستە دوو سیاسات بزانین یەکەمیان سیاساتی نەختینەی (Monetary Policy) وەFiscal Policy)) واتە سایاسەتی ساڵانە، کە دۆخی ماکڕۆئیکۆنۆمی و کەرتە خزمەتگوزاریەکانی ناو کەرتی ئابورییە و ڕیژەی بێ کاری و  هەڵئاوسان  وتێکڕای گەشەی ناوخۆی ووڵات دەگرێتەوە.   کارەکانی بانکی ناوەندی 1.    چاپکردنی پارە. 2.    پشتیوانی کردنی بەهای دراوی ووڵاتەکە بۆ ئەوەی بەهاکەی پارێزراوبێت لە ناوەوەو دەرەوەی ووڵات.  3.    زیادکردنی پارەی نەختی و بەڕێوەبردنی یەدەکی بیانی ناو بانکەکە.  4.    ئیدارەدانی ووڵات بۆ ئەوەی نرخی کاڵاو شتومەک جێگیر بێت.  5.    پشتیوانیکردنی گەشەکردنی سیستەمی دارایی ووڵات بۆ ئەوەی گەشەبکات و تووشی قەیران نەبێت.  6.    چاودێری بانکە بازرگانیەکان بکات بۆ ئەوەی ڕیسک بە پاشەکەوتی پاشەکەوتکراوەکان نەکەن.  7.    بڕیار لەسەر ڕێژەی سوودی بانکەکان دەردەکات، بۆ ئەوەی کۆنتڕۆڵی هەڵئاوسان بکات و یارمەتی کەمکردنەوەی بەتاڵە بدات لە ووڵاتدا.  8.    پاراستنی بەهای دراوی ووڵاتەکە و بتوانێت خوێندنەوە بۆ دراوەکانی تر بکات.  9.    سیاسەتی نەختینەی ووڵات دابڕێژێت، کە بە هۆیەوە بەهای دراوی ووڵاتەکە چۆنبێت بەرامبەر دراوی بیانی.  ئەگەر ووردبینەوە لە بانکی ناوەندی عێراق هیچ یەکێک لەم خاڵانەی پەیڕەو نەکردوە بۆ یە دۆخی بەهای دیناری عێراقی لەم دۆخەدایە، کاری سەرەکیەکەی سیاساتی نەختینەیە (MONETARY POLICY) دەبوایە ئەم بانکە هەڵبستایە بە دیاریکردنی ڕیژەی سوودی بانکی بە پێی دۆخی (ماکرۆ ئیکۆنۆمی) ووڵات، بەڵام هاتووە رێژەی سوودی بانکی  ناوەندی کە لە ئێستادا (٤%) بەمەش بانکەکانی عێراق قۆرخی ڕیژەی سوودی بانکیان لە ئەنجامی ئازادکردنیان کردوە لە نزمترین کاتدا لە (12%) بووە، لە بانکە بازرگانیەکان و تەنانەت بانکەکانی سەر بەوەزارەتی دارایی عێراق قەرزیان  بە زیاتر لە (12%) داوە، لە بانکەکانی کەرتی تایبەت تەنانەت زیاتر بووە، لەو کاتانەدا لە ئەمریکاو ئەوروپادا پێش شەری ئۆکرانیا ڕیژەی سوودی بانکی نزیک بووە لە (0.25%) بۆیە ئەمە شکستی گەورەی بانکی ناوەندی عێراقە و نەبۆتە هۆی گەشەکردنی ئابوری، کەمکردنەوەی ڕیژەی بەتاڵە، نە‌هێنانی سەرمایەی بیانی بێجگە لە کەرتی نەوت و گاز.  سیستەمی دارایی عێراق بە هیچ شێوەیەک پێش نەکەوتوە.، لە ئەنجامی نەهێنانی بانکە پێشکەوتوەکان بۆ عێراق. ئەمەش وایکردوە ووڵاتەکە نەبێت بە ئەلەکترۆنی لە ڕووی داراییەوە، زۆربەی هاوڵاتیانی عێراق بە بێ هەژماری بانکیبن. بانکی ناوەندی عێراق نەیتوانیوە پارێزگاری لە یەدەکی پارەکەی خۆی بکات، ئەوە بوو ماوەیەک لە مەوبەر بڕی (3.7) تریلیۆن دینار دزرا کە بە(دزی سەدە) ناسراوە، ئەمە زیانی گەورەی بە ئابوری عێراق گەیاندوە.  عێراق بۆ ساڵی 2021 لە ئیندێکسی شەفافیەت ژمارە 169 بووە تەنها 21 پۆینتی بەدەستهیناوە. لە ئەنجامی ئەو گەندەڵی و ناشەفافیەتەی کە لە عێراقدا هەیە. بانکی ناوەندی ڕێگای داوە پارەیەکی زۆر لە عێراقدا بڕواتە دەرەوە بەهۆی حەواڵەوە، لە ڕێگای کۆمەڵی بانکی عێراقیەوە کە کاریان تەنها زیان بوە بە ئابوری نیشتمانی. کە ئێستا تاوانبار دەکرێت بەوەی گروپە تیرۆریستییەکان سوودیان لێبینوەو دەوڵاتانی (ئێران، سوریا، لوبنان، تورکیا و یەمەن) هەروەها سیاسییەکانی عێراق پارەی زۆریان بردۆتە دەرەوە بە هۆی شکستی ئەم بانکەوە، ئەمەش بە هەدەردانی سامانی نیشتمانییەو زیانی گەورەی بە ئابوری عێراق گەیاندوە، بە بێ ئەوەی لێپرسینەوە لەگەڵ کەسدا بکرێت. لە ئەنجامی شكستەکانی بانکی ناوەندی عێراقەوەیە، کە بوە بەدەزگایەی وابەستە بە میلیشیا عێراقیەکانەوە. نەیتوانیوە کارە سەرەکیەکانی خۆی بکات. پێویستە بانکی ناوەندی وەک دەزگایەکی سەربەخۆ کاربکات بۆ ئەوەی ئەم شکستانەی سەرەوە ڕاستبکاتەوەو کاری تەنها کارکردن بێت لە سەر دۆخی ماکرۆ ئیکۆنۆمی و وەبەرهێنان. تا دراوی عێراقی نەچیتە دەرەوە، لە ڕێگای هاوردەکردنی كاڵاو شتومەک کە بە پێی داتاکان عێراق ساڵانە بە بەهای (90) مـلیار دۆلار هاوردەی هەیە لە ووڵاتانی جیهانەوە.  بانکی ناوەندی ئەگەر سەرنجی کارکردنی بدەین سێ کاری سەرەکی کردوە؛ 1.    فرۆشتنی دۆلاری ئەمریکی بە بانکەکان. 2.    کردنەوەی نامەی گەرەنتی پاڵپشتی دارایی (letter of credit). 3.    حەواڵەی بانکی.  بۆیە ئەم کارانە زۆر زۆر کەمن بۆ بانکی ناوەندی ووڵاتێک. ئەوەی لە عێراقدا لەم ڕۆژانە ڕوودەدات قەیرانی دارایی نیە، چونکە عێراق یەدەکی دراوی بیانی نزیک بۆتەوە لە (100) ملیار دۆلاری ئەمریکی، وە گەشەی ناوخۆی عێراق بە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە لە ساڵی 2022 بە ڕێژەی (8%) تێکڕای گەشەی ناوخۆ بووە، لە ئەنجامی زیادکردنی بەرهەمهینانی نەوتەوە بە ڕێژەی(12%) بەپێی داتاکانی سندوقی دراوی نیودەوڵەتی.  تەنها قەیرانێکی سیاسیە، کە لە نێوان ئەمریکاو عێراقدا. بەرپرسی ئەم قەیرانەش بانکی ناوەندی عێراقە. چونکە بانکی ناوەندی عێراق ڕێگای داوە بە کردنەوەی کۆمەڵێ بانک کە کارەکایان تەنها کڕینی دۆلاربێت لەعێراقدا و دوای ڕەوانەی بکەن بۆ دەرەوەی ووڵات و لە ئێستا ئەم دۆخە بخولقێنێت.  بانکی ناوەندی  عێڕاق دەیتوانی؛ 1.    ئەگەر بانکی ناوەندی  لەساڵی  2015 دا کە  1 دۆلار یەکسان بووە بە 1116 دینار ئەو کاتە  ئەم ڕیگایەی بگرتایە بەر   بانکی ناوەندی   ببەستیاتەوە بە سیستەمی ( SWIFT)  جیهانیەوە   دۆلار   ئەوەندە بەرز نەدەبووە  ئەم دۆ خەی ئیستای نەدەخولقاند .  کە بۆتە هۆی ئەوەی  لەدەستدانی موچەی  فەرمانبەرانی  عێراق بە هەرێمی کوردستانەوە بەڕێژەی لە 30% لەساڵی2015 وە هەتا ئەم بڕە نرخە ی ئیێستا ، بۆیە ئەم بانکە زیانی گەورەی گەیاندوە بە دانیشتوانی عێراق و نەتیتوانیوە وەک دەزگایەکی سەربەخۆ  کاربکات زیاتر وابەستەبوە بە   پارتە سیاسیەکانەوە.  2.    ئەوکاتە  ڕێژەی هەڵئاوسان زۆر کەمبوو لە جیهاندا  ئەوەندە کاریگەری نەدەبوو لەسەر توێژەکانی ناو کۆمەڵگا  ئەگەر کارەکەی زووتر بکردایە  3.    ئەوەندە سامانی بەرپرسەکانی عێراق سپی نەدەکرایەوە  ڕەوانەی وولاتان نەدەکرا .  4.    ئەگەر کاری وردی بکردایە لەسەر بانکەکان ئەو بانکانە ئەوەندە  پارەی عێڕاقیان ئاودیوی  سنورەکانی دەرەوە نەدەکرد .  5.    بانکەکان بەئارەزاوی خۆیان تەزویری پسوڵەی بازرگانیان کردوە  . بونەتە هۆی ڕاکێشانی پارەیەکی زۆر لە عێراقدا وە بە  شیوەیەکی  نایاسای دەوڵەمەند بوون .بە بێ ئەوەی   لێکۆڵینەوە یان لە گەڵدا بکرێت لە لایەن  بانکی ناوەندیەوە.  بانکی ناوەندو یاساکانی  بە یاسا، بانکی ناوەندی عێراق ژمارە 56 لەساڵی 2004 وە Banking Act رێژەی سوودی بانکی (Liberalized) واتە ئازاد کرد، ئەمەش کارێکی خراپە، چونکە بانکەکان دەتوان لە نێوان خۆیاندا ڕێکبکەون لەسەر ڕێژەکەو بازاڕ قۆرخ بکەن، بۆیە بەردەوام ڕیژەی سوودی بانکی لە (12%) کەمتر نەبوە لە عێڕاق و هەرێمدا.  هەروەها سیاساتی نەختینە بەم شێوەیە کاردەکات یان (Expansionary policy) واتە سیاساتی کەمکردنەوەی باج و زیادکردنی خەرجیەکانی حکومەت وەک دروستکردنی پڕۆژە لە لایەن حکومەتەوە،  یان سیاساتی سک هەڵگوشین (Austerity Measure) کەمانای زیادکردنی باج و کەمکردنەوەی خەرجیەکانی حکومەت. هەروەها جۆرێکی تر هەیە کە پێیدەوترێت. (Deflationary Policy) ئەمەش واتە (پۆڵیسی داکشانی نرخ و ناهەڵئاوسان) واتە ڕاکیشانەوەی پارە بۆلای حکومەت لە لایەن حکومەتەوە. بەمەش نرخ و خزمەتگوزاریەکان دادەبەزن، کاتێک ڕوودەدات کە رێژەی سوودی بانکی لە خوار (سفر %)وە بێت یان نزیک بێت لە سفر.  تاپێش شەری ئۆکرانیا و ڕووسیا  ئەو رێژەی سوودە لە ئەمریکاو ئەوروپادا هەیوو. هەندێ جار بە هۆی زۆری بەرهەم و کەمبونەوەی خواست ڕوودەدات یان قەبارەی کریدت لە ئابوریدا کەمدەبێتەوە، ئەمەش لە ئابوریدا زۆر خراپە، چونکە قازانجی کارگەکان کەمدەبێەوەو دەبێتە هۆی ئەوەی کارگەکان کرێکارەکان دەربکەن زۆربەی بەڕێوبەری بانکە ناوەندیەکان هەتا بتوانن خۆیان دوور دەخەنەوە لەم سیاساتە.  بۆ ئەوەی لە (Fiscal policy) بگەین واتە پێوەری ساڵانەکە حکومەت دایدەنێت بۆ جێگیرکردنی ئابوری لە ساڵەکەدا وەک خەرجیەکانی حکومەت و پلانی کۆکردنەوەی داهات، ئەوەش لە ڕێگای کۆکردنەوەی باجەکانەوە، واتە بودجەی ووڵات کە ساڵانە دەبێت دابنرێت.  سیستەمی بانکی عێراق بانکەکانی عێراق لە (54) بانک پێکهاتوە کە (7) بانکیان دەزگای دارایی عێراقین و (23) بانکی بازرگانی و (9) بانکی ئیسلامی و (15) لقی بانکی بیانی و (1) ئۆفیسی نمایندەی بانکێکی بیانی. (34) کۆمپانیای حەواڵەکردنی پارە و (2000) ئۆفیسی گۆڕینەوەی دراو، کە پەیوەندیان بە بانکەکانەوە هەیە و (2) کۆمپانیا بۆ خزمەتگوزاری ئەلکترۆنی بانکی و کارتی زیرەک، هەروەها (800) لقی بانکی کە بەناو هەموو عێراقدا بڵاوبۆتەوە.  بەپێی بڕیارێکی بانکی ناوەندی کە بۆ بانکە بچوکەکانی عێراقی دەرکرد، هەر بانکێک کە سەرمایەکەی لە (250) ملیار دیناری عێراقی کەمتر نەبێت دەتوانێت بانک دابمەزرێنێت،، بەمەش ئەو بانکانەی کە دامەزراون زۆربەیان بازرگانانی کڕین و فرۆشتنی دۆلار بوون، خەڵكانی سیاسی لە پشت ئەم بانکانەوە بون، یان دەوڵەتانی ئەقلیمی لە پشتکردنەوەی بانکەکان بوون. کۆمەڵی خەڵک بوون بە ئەندامی بۆردی بانکەکان کە شارەزایان لە کاروباری دارایی و ئەرکەکانی بانکدا نەبووە، ئەوەیان بیر نەبوو کە دەبێت کار بۆ پشک هەڵگرەکانیان بکەن و بەشێکبن لە قازانجی بانکەکە، و یارمەتی تێکڕایی گەشەی ئابوری بدەن، کە کاری بانک ئەوەیە بەشێکی گرنگ و بنچینەییبن لە جێگیرکردنی گەشەی ئابوری ووڵات و ڕۆڵی کاریگەریان هەبێت و هەلی کار بڕەخسێنن، ئەم بانکانە ڕۆڵیان ئەوە بوو کە قازانج لەو میکانیزمی ئۆکشنی بانکی عێراقی بکەن بۆ گۆڕینەوەی ڕۆژانە نزیکی (200) ملیۆن دۆلاری ئەمریکی بوو بۆ دراوی عێراقی، کە جیاوازی لە نرخدا هەبوو تەنها بیریان لەوە دەکردەوە قازانجی بەپەلە بکەن، ئەوە بووە بەکاری سەرەکیان. هەر چەندە بانکی ناوەندی ئاماژەی بەوەداوە کە دەبێت بۆ (10 هەزار) کەس بانکێک هەبێت، بەڵام ژمارەی ئەوە بانکانە زۆر کەمترن، ئێستا بۆ هەر (32 هەزار) کەسێک بانکێک هەیە تا ساڵی 2016 بە دڵنیایەوە ئێستا ژمارەکە گەیشتۆتە نزیکی (40 هەزار) کەس چونکە ژمارەی دانیشتوانی عێراق (41 ملیۆن) کەسی تێپەڕاندوە، ئەمەش لە گەڵ ڕێنمایە جیهانیەکاندا ناگونجێت.  لە ئەنجامی نەبوونی ستراتیج بۆ بانکی چالاک و ووردەکاری پلانی ساڵانە، بە پێی یاسای ژمارە 26ی بانک، ئەمەش پڕ بەوە نیە کە بتوانێت ئەو داواکاریانەی ئابوری عێراق و ئابوری بازاڕ پڕ بکاتەوە، بە پێی کارکردنی یاسای ژمارە 27 دەبێت هەر بانكیک زیاتر لە 50 خزمەتگوزاری پێشکەشبکات، بەڵام بانکەکانی عێراق تەنها (20) خزمەتگوزاری پێشکەش دەکەن، ئەمەش لە ئەنجامی نەبوون و لاوازی تەکنلۆژیای بانکی، بۆ نموونە (Home Banking Services) واتە ئەو خزمەتگوزاریانەی کە دەتوانرێت لە ماڵەوە هاوبەشەکانیان خۆیان جیبەجێی بکەن، وە ک چۆن پارەی پسوڵەی (ئاو، کارەبا و غاز) دەدرێت.  بانکی ناوەندی عێراق بەم شێوانە خستنە ڕووی پارەی پێناسەکردوە 1.     پارەی دەرچوو، واتە ئەو پارەیەی بانکی ناوەندی چاپی دەکات لای جەماوەر و لەسندوقەکانی بانکەکاندایە. 2.    پارەی یەدەک. بڕی پارەی چاپکراوە لەگەڵ راسپارەدەکانی بانکە بازرگانیەکان بە دیناری عێراقی لە سندوقی بانکی ناوەندیدایە. 3.    خستنە ڕووی بەرتەسکی پارە M1، ئەو بڕە پارەیە کە بەدەستی خەڵکی ووڵاتەکەوەیە، هەروەها ڕاسپاردەی دراوی بیانی، دراوی ناوخۆ، کە لە لایەن کەرتی تایبەتەوە هەیە، لەگەڵ ئەو دەزگا دارایانەی کە سەر بە حکومەت نین. 4.    بڕی خسنە رووی پارەی (M1) گەیشتۆتە (45 ملیار و 30 ملیۆن) دیناری عێراقی. 5.     خستنە ڕووی فراوانی پارە M2، بریتیە لە خسستنەڕووی بەرتەسکی پارە لەگەڵ هاوشێوەی پارە واتە ئەو سپاردانەی کە (نەگۆڕن و جێگیرن) وەک سپاردەی (رسوم و دڵنیای). 6.    خستنە ڕووی (M2) لە عێراقدا گە یشتۆتە(157 ملیار و 418 ملیۆن) دیناری عێراقی. 7.     بڕی پارەی MO)) لە عیراقدا (129 ملیار و 339 ملیۆن) دیناری عێراقیە.  عێراق پێویستی بە چ جۆرە بانکێکە عێراق پێویستی بە بانکی وەبەرهێنانی بیانی گەورەی پڕسەرمایە هەیە، کە تەنها کارەکەی وەبەر‌هێنان بێت بە پلەی یەکەم بۆ ئەوەی پشتیوانی لە وەبەر‌هێنان بکات لە عێراقدا و کارئاسانی بۆ وەبەرهێنەری بیانی بکات لە رێگای ئەو خزمەتگوزاریانە کە بانکەکە پێشکەشی دەکات، چونکە بانکەکانی عێراق سەرماییەی گەورەیان نیەو هەروەها ڕێژەی سوودی بانکی لە عێراقدا بەرزەو زۆر جار (12%)ەو بەرزییەکەی گەیشتۆتە (20%) ئەم ڕێژەیە زۆر زۆرە بۆ کەسێک بیەوێت وەبەرهێنان و بازرگانی بکات، ئەمەش وا دەکات کە خاوەنکارەکان نەتوانن قەرزی گەورە بکەن، بۆ (کورت، مامناوەند و درێژخایەن) ببێتە هۆی پاشەکشەی وەبەر‌هێنان.  لەبەرئەوەی بانکەکانی عێراق لە ڕووی سیستمەوە لە دواوەن بە بەراورد بە بانکە پێشکەوتوەکانی جیهان، بۆیە کارەکان جێبەجیناکرێن وەک بانکە پێشکەتوە پڕخزمەتگوزاریەکان خێرانین.  ئەمە لەکاتێکدایە بانکی بیانی بە رێژەی سوودی بانکی نزمتر قەرزدەدات بە بیزنسەکان، کە لە ئیستا ریژەی سوودی بانکی نزیکە لە سفرەوە لە ئەمریکاو ئەوروپادا هەتا پێش شەڕی ئۆکرانیاو ڕووسیا، ئەو بانکانە دۆلار قەرز دەکەن لە ئەمریکا زۆر دەگمەنە رێژەی سوودی بانکی لە ئەمریکاو ئەوروپادا بگاتە رێژەی سوودی بانکی لە عێراق، بۆیە زۆر پێویستە هاتنی بانکی بیانی بەسەرمایەی گەورەو خزمەتگوزاری پێشکەوتووە بۆ عێراق. حکومەتی عێراق پێویستە ئەو دۆخە بگونجێنیت بۆ هێنانی بانکە گەورە پڕ سەرمایەکان، تا بتوانێت بەشداری بکات لە گەشەی ئابوری ووڵات.    بانکەکانی عێراق چۆن کاردەکەن  زۆربەی بانکەکانی عێراق کارەکانیان سنوردارە، وەک پاشەکەوتکردنی پارەی پاشەکەوتکەران و فرۆشتنی پارەی بیانی، دەرکردنی نامەی گەرەنتی (Letter of Credit)، بۆیە ئەم بانکانەی عێراق لە بەر ئەوەی سەرمایەی گەورەیان نیە، نەیانتوانیوە خواستی وەبەرهێنەران پڕ بکەنەوە، لەبەر نەبوونی وەبەرهێنان وەک پێویست لە کەرتەکانی تری ئابوریدا بێجگە لە کەرتی ووزە زیانی گەورەی بە ئابوری عێراق گەیاندوە بۆ گەشەنەکردنی ئابوریەکەی. "موفەق حسن محمد" کە شارەزای بانکیە، کۆمەڵی هۆکاری داناوە بۆ شکستی سیستەمی بانکی لە عێراقدا دەڵیت؛ "لاوازی ڕێنمایەکان و سەرلێشواندن لە رێنمایەکاندا و زۆری ڕێنمای کە دەردەچن لە بانکی ناوەندی، بەڵام دوای چەند ڕۆژێک یان ئاسانتری دەکەن یان ڕێنمایەکە لادەبەن"، ئەمەش نیشانەی نا پڕۆفیشناڵی و دنیا نەبینیە و کاریگەری تەواوی هەبوە لەسەر چالاکیە بازرگانیەکان، هەروەها جدینین لە کارکردندا، سەرپەرشتیارانی بانکەکان لەگەڵ گەشەی بانکی ناوەندی و بانکەکانی جیهاندا نین زۆر لەدواوەن. و کۆنتڕۆڵ نەکردنی بانکەکان و نەبوونی یاساکانی بانکی بۆ کۆمپانیا هاوبەشەکان تا بتوانیت چاودێری ووردی بەرپرسەکانی بانکەکان بکات، یاساکان زۆرن و کۆنن، زۆربەی بەڕێوەبەرانی بانکەکان و ئەندامانی بۆردی بانکەکان خەڵکانێکن کە نەشارەزان لە بواری بانکیدا وەنەیان خوێندوە لەو بوارەدا، بەهۆی سامانەکەیانەوە کە لەماوەیەکی کەمدا دروستیانکردوە بۆ ئەوەی گومان لەسەر سەرچاوە دارایەکەیان نەکرێت، یان بانکیان دامەزراندوە یان بوون بە ئەندامی بۆردی بانکەکان. ئابوریناسی عێراقی "ئەحمەد ئەلوبراها" دەڵێت؛ "حکومەت ناتوانێت یاساکان بسەپێنێت، بانکی ناوەندیش ناتوانێیت یاساکان بسەپێنێت بەسەر بانکەکاندا".   پڕۆسەی دروستکردنی پارە لەلایەن بانکەکانەوە   زۆربەی ئەو پارەیەی کە لە ئابوریدا دەسوڕیتەوە کە (97%) ئەو پارەیەی کە لە لایەن بانکی ناوەندیەوە خراوەتە ناو بازاڕەوە. (3%)ی ئەو پارەیە کە دەسوڕێتەوە لە ئەنجامی پاشەکەوتی پاشەکەوتکەرانەوەیە.  ئەو پارەیەی کە لە گیرفانی هاوڵاتیدایە ئەوە ئەو پارەیە کە بانکی ناوەندی ووڵات چاپیکردوە، واتە ئەوە ئەو پارەیە نیە کە بانک دروستیکردوە.  ئەو پارەیەی کە بانک دروستیدەکات ئەو پارەیە نیە کە لۆگۆی بانکی ناوەندی پێوەیە تەنها پاشەکەوتە، کە بە ژمارەی ئەلەکترۆنیە دەردەکەوێت لە کاتی بەکارهێنانی مەکینەی پارەدەر‌‌هێناندا، Cash Machine.  ئەم ژمارەیە کە لەسەر مەکینەکەدا دەبینرێت تەنها بەرپرسیاریەتیە (Liability) بەڵام لە هەمانکاتدا دەتوانرێت بە هۆی کارتەوە بەکاریبهێنیت یان بە (ئۆن لاین) ئەو پارەیە خەرج بکرێت یان ڕابکێشرێت،  کاتێک کە فەرمانبەرێک لە بانکێکدا دانیشتووە چاوەڕێی ئەوەیە کەسێک یان بیزنسێک بێت پارەکەی پاشەکەوت بکات بۆ ئەوەی لە ڕێگای ئەو پاشەکەوتەوە پارە دروستبکەن، بانکەکان پارە دروست دەکەن لە ئەنجامی ئەم پڕۆسەیەوە کە پێدەوترێت Fraction banking Reserves لە ئەنجامی ئەم پڕۆسەیەدا Sheets Balance  بانکەکان گەورەدەبن و Fund دەچێتە سەر حسابی ئەو هاوبەشەی بانکەکە، هەندێک جار کە بانکەکان گەشبین دەبن، دەزانن ئابوری بەرەو گەشەکردن دەڕوات، تەنانەت چاوەڕێی پاشەکەوت ناکەن خۆیان پارە دروست دەکەن وەک چۆن دەوترێت لە هەوادا واتە (On the thin air) ئەو کاتە بانک دەست دەکات بەقەرزدانی پارە.  مێرڤین کینگ (Mervin king) پارێزگاری بانکی ناوەندی بەرتیانیا لە ساڵی 2003-2013 لە کۆنفراسێکدا کە قسەی دەکرد بۆ پیاوانی خاوەنکارو بازرگانەکان ووتی؛ "لە کاتیکدا کە بانک قەرزەکانی درێژ دەکاتەوە بۆ بەشداربوەکانیان، ئەوەیە کە کریدیت دەخرێتە سەر حسابە بانکیەکانیان".   بەو شێوەیەی کە بانکەکان پارەیان دروستکردوە، بانکەکان ڕیژەی پارەیان بە (11.5%) لە ماوەی (40) ساڵی رابردوودا دروستکردوە، پارێزگاری بانکی ناوەندی بەرتیانیا ووتی؛ "بەڵام دیوەکەی تری ئەم پارە دروستکردنە ئەوەیە، بۆ هەموو (قەرزێک کە دەدرێت کەسێک قەرزار دەبێت)، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی کە قەرزەکانی سەر خەڵک بەتەواوی کەڵەکەبن، چونکە ئەم پارەیە لە پاشەکەوتی پاشەکەوتکراوانەوە قەرزکراوە".  لە کۆتایدا باری قەرزەکان قورس دەبێت ئەمەش دەبێتە هۆی نەدانەوەی قەرزەکان و دواتر بانکەکان ناتوانن قەرزبدەن و دەبێتە هۆی دروستبوونی قەیرانی دارایی.   لەسیستەمی کریدتدا لە کاتێکدا کە هەموو پارە دانێک حەواڵە دەکرێت لە رێگای Bank Book وە، واتە بانک دەتوانێت هەرچەندە پارەی بوێت بۆ ئەوەی بەقەرز بدات و دروستی بکات لە هەر چرکەیەکدا کە بیەوێت بەڕێژەی ئەو سوودەی کە دەیەوێت، ژمارەی ئەو قەرزانەی کە فەرمانبەرانی بانک دەیدەن وەک لاستیک وایە، بانکەکان توانای کڕینی گەورەیان هەیە و توانای قەرزدانی گەورەشیان هەیە.   پارە بەم شیوەیە دروستدەکرێت  بانک پارە وەدەگرێت لە بەشداربوەکانی بە ناوی پاشەکەوتەوە، بانک ئەگەر هەموو پارەی پا شەکەوتکراو پاشەکەوتبکات ئەو کاتە ناتوانرێت، پڕۆسەی قەرزدان دروستبکرێت و بانکە کە ناتوانێت پارە پەیدا بکات، لە جیاتی ئەوە پارەی پاشەکەوتکراوان بەکاردەهێنیت و بە شی هەرە زۆری پارەکە بەکار دەهێنیت دەیدات بەخەڵک کە پێویستیان بە پارەیە، بۆ ڕایکردنی کارەکانی ڕۆژانەیان، بانک تەنها بەشێکی پارەکە پاشەکەوت دەکات چونکە ڕۆژانە خەڵک و بیزنسەکان دەچن بۆ بانک تا بەشێک پارەی پێویست دەربهێنن. ئەگەر بێت و بانک پارەی تیانەبێت ئەوا بانکەکە نەتوانێ لەکاتی خۆیدا پارەی خەڵک بداتەوە واتە بانکەکە (Default) کردوە، ئەوا خەڵک بە پەلە کۆدەبنەوە، داوای پارەکانیان دەکەن لە بانک دەیانەوێت پارەکەیان دەربهێنن. ئەمەش واتای خراپ بەڕێوەبردنی بانکەکەیە.   هەموو ووڵاتێک یاسایەکی هەیە کە لە بانکی ناوەەندیەوە دەردەچێت کە دەبێت بانکەکان ((Required Reserves) بە یەدەکی داواکراو پابەندبن. بۆ یەدەکی داواکراو زۆربەی کات بە ڕێژەی (10%) لە پارەی پاشەکەوتکراوان. کە ئەمە کەمترین بڕی پارە پاشەکەوتکراوەکەیە، کە بە یاسا سەپێنراوە، بانکی ناوەندی دەتوانێت بەرزی بکاتەوە بۆ (20%) بۆ نمونە ئەگەر هاوبەشێکی بانک بڕوات (100) دۆلار پاشەکەوت بکات لە بانکدا ئەوا بانک بە پێی یاسا بۆ نمونە ئەگەر بڕی یەدەکی داواکراو بڕی (10%) ئەوا رێژەی پاشەکەوتەکە (Reserve Ratio) دەبێت (10) دۆلار بێت، (90) دۆلار دەدرێت بە قەرز لەو پاشەکەوتە. ئەو (90) دۆلارە کە خەرجدەکرێت جارێکی تر دەچیتەوە بانک وەک پاشەکەوت دادانرێتەوە لێرەدا جارێکی تر بانک بڕی (9) دۆلار پاشەکەوت دەکات لەم پارەیە واتە (81) دۆلاری تر دەدرێتەوە بە قەرزیکی تر پیدەوتریت (Money Supply) ئەم پڕۆسەیە بەردەوام دەبێت لە قەرزدان، ئەو پڕۆسەیە پێدەوترێت پارە (چەند جارە) کردن.  بەڵام کاتێک کە هاووڵاتیان پارە لە گیرفانیاندایە، ئەوە ئەو پارەیەیە کە بە لۆگۆی بانکی ناوەندیەوەیە و پارەی چاپکراوی بانکی ناوەندیە،  پارە چەند جارە دەکرێت بە پێی ئەم هاوکێشەیەی خوارەوە؛  رێژەی یەدەکی  Money Multiplier = 1/ Reserves Ratio Money Multiplier= 1/0.1=10 (پارە چەند جارکردن) لەبەرئەوەی 90 دۆلار بە کارهاتوە بۆ قەرز،کەواتە؛  پارەی دروستکراو = 10X90= 900 دۆلار  کەواتە لەو (100) دۆلارەی پاشەکەوتکرا، بڕی (900) دۆلار دروستکراوە. بەم شێوەیە بانکەکان پارە دروستدەکەن لە ئابوریدا، خستنە ڕووی پارە زیاد دەکرێت.   کەواتە بۆ چی خستنە ڕووی پارە کەمە لە عێراقدا  1.    لەبەر نەبوونی حسابی بانکی لەلایەن هاوڵاتیانەوەو نەبوونی بانکی زۆر لە عیراقدا، بۆیە هەمیشە خستنە ڕووی پارە کەمە، چونکە وەک دەرکەوت بانکەکان چۆن دەتوانن پارە دروستبکەن لە ئەنجامی پارەی پاشەکەوتکەرانەوە. 2.     بوونی قەیرانی دارایی و کێشە ناوخۆیەکان وایانکردوە، کە خەڵک نەتوانێت پارە پاشەکەوت بکات ئەمەش یارمەتی دروستنەکردنی پارە دەدات.  3.    تا ئێستا سیستمی کاش پەیڕەو دەکرێت لە عیراقدا، ئەمەش وایکردوە خەڵک لە بانک دوور بکەوێتەوە زیاتر پیویستیان بە بانک نەبێت. 4.     حکومەتی عێراق زۆر بە پێویستی نەزانیوە سیستەمی بانکی پەرەپێبدات، بۆ ئەوەی ڕێگا لە گەندەڵی نەگیرێت، بە هۆی نەبوونی سیستمی بانکی پێشکەوتوە زیانی زۆری گەیاندوە، بەوەی کە نەتوانرێت باج کۆبکرێتەوە لە کۆمپانیاکان، چونکە چاودێری وورد نەبوە لەسەر حسابی کۆمپانیا بازرگانیەکان، هەروەها پارەیەکی زۆر لە ڕێگای حەواڵەوە نێردراوەتە دەرەوە ی ووڵات. لەبەر چاودێری نەکردنی بانکەکان وەک پێویست لە ڕێگەی بانکی ناوەندییەوە، پارەیەکی زۆر براوەتە دەرەوەی ووڵات کە مەزندە دەکرێت بە زیاتر لە (100) ملیار دۆلار کە پارەی سیاسیەکانی عێراق و کوردستانە، لەزۆر بۆنەدا، ئەمە دووبارە کراوەتەوە کە لەلایەن بەرپرسە گەورەکانی عێراقەوە ئاماژەی پێدراوە. ئەمەش گەندەڵیەکی لە ڕادە بەدەرە، بۆیە عێراق کەوتۆتە ئەم دۆخەوە، ئەگەر بێت و بەشێکی کەم لەم 100 ملیار دۆلارە پاشەکەوتبکرایە لە بانکەکانی عێراقدا، ئەوا نزیکەی 10 ئەوەندە خستنەڕووی پارە زیاتر دەبوو لە عێراقدا، دەبووە زیادکردنی بەکاربردن و وەبەر‌هێنان و یارمەتی سووڕی ئابوری دەدا، عێڕاق تووشی پاشەکشەی ئابوری نەدەبوو لەکاتی دابەزینی نرخی نەوتدا و دەتوانرا ئابوری فرە سەرچاوە بکرێت و رێژەی بەتاڵە زیادی نەدەکرد بۆ ڕێژەی (25%) بە پێی داتاکانی وەزارەتی پلاندانای عێراق، ئاسایشی عێراق زۆر باشتر دەبوو، خەڵک نەدەچوە پاڵ گروپە تێرۆرتیستەکان، ئەمەش دەبووە هۆی ئەوەی نەخستنەڕووی پارە کەم نەبێتەوە، گەشەی ئابوری عێراق پاشەکشەی گەورەی نەدەکرد لە لەکاتی دابەزینی نرخی نەوتدا.   هەڵەکانی بانک چین  کاتێک بانکەکان قەرزی خراپ دەدەن و کردیتی زۆر دەدەن بە هاوبەشەکانیان ئەمەش زۆر جار لە توانای هاوبەشەکانیان زیاترە بۆ دانەوەی قەرزەکە و بەمەش دەوترێت قەرزی خراپ (Bad Loan)، بۆیە بانکەکان زۆر جار ووردنین لە قەرز پێدان و چاوپۆشی دەکەن، لە هەندێ مەرجی قەرزدان. ئەمەش زۆر جار کێشە دروستدەکەن بۆ بانکەکان. دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە قازانجی بانکەکان، ئەمەش کاتێک ڕوودەدات کە بەتایبەتی قەرزدانیان زۆر زیاتر لە وەرگرتنی پاشەکەوتەکانیان (Deposits) کە بەقەرزی خراپ دادەنرێت و دەبێتە هۆی کەمدەکردنەوەی داهاتیان و زیانی گەورە بە بانکەکە دەگەیەنێت، هەندێ جار دەبێتە هۆی مایەپووچ بوونی بانکەکە، یان حكومەت بە ناچاری دێتە ناو پڕۆسەکەوە بۆ ئەوەی پارەی پاشەکەوتکراون زیانیان پێنەگات، بانکەکان زۆر جار زیانی گەورەیان پێدەگات لەکاتی قەیرانی دارایدا، بەتایبەتی لەکاتی دابەزینی نرخی خانووبەرەدا.  بانک بۆ چی تووشی قەیران دەبێت؟  زۆربەی جار بانکەکان تووشی قەیران دەبن بەهۆی نەبوونی بەردەوامی پۆڵیسی ماکڕۆ ئیکۆنۆمی واتە پۆڵیسی (ڕێژەی سوود و هەڵئاوسان  و ڕێژەی بەتاڵە و تێكرای گەشەی بەرهەمی نیشتمانی) و کورتهێنانی گەورە لە حسابی بانکدا، قەرزدان و کریدتی زۆر بە خەڵک، نەبوونی باڵانسی بەهێزی بانک، یان سەرمایە گوزاریەکی زۆر لەشتێکدا کراوە (Large Capital Inflows) ئەمەش بە هۆی پۆڵیسی سیاسی و ئابورییەوە، وەک بانکی ((Subprime لە ئەمریکدا کەسەرمایە گوزاری زۆری کردبوو لە کەرتی خانووبەرەدا لە ئەمریکادا، بەمەش قەیرانی بانکی دروستبوو و بە دروستبوونی قەیرانی بانکی ئەو کاتە ووڵات بەتەواوی تووشی قەیرانی دارایی دەبێت و دەبێتە هۆی دروستکردنی قەیرانی ئابوری ئەوە بوو کە لە کۆتایی ساڵێ 2008 وە  ڕووویدا لە ئەمریکاو دوای ئەوروپای گرتەوە. دەرئەنجام  بەهۆی ئەو کێشانەی سەرەوە دەرکەوتوە خستنە ڕووی پارە کەمە لە عێراقدا و زۆر جار خەڵکی عێراق لە و کاتانەی کە پێویستیان بە پارەیە پەنا دەبات بۆ قەرزکردن لە یەکێک لە ئەندامەکانی خێزانەکەی، یان خزمێکی یان هاورێیەکی ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئەو مرۆڤە هەست بەلاوازی دەرونی بکات، لە بەر چاوی قەرزدەرەکە، یان هەندی جار کێشەی کۆمەڵایەتی لێدەبێتەوە، لە ئەنجامی پابەندنەبوونی قەرزکەرەکە بە کاتی دیاریکراوە کە بڕیارە قەرزەکەی بداتەوە، بۆیە دەبێتە هۆی دروستبوونی ناخۆشی لە نێوانیاندا، بەڵام چارەسەری ئەم کێشانە ئەوەیە کە حکومەت دەستبکات بەم هەنگاوانەی خوارەوە. 1.    ڕێگا ئاسانکردن بۆ کردنەوەی بانک، بەو ڕێژەیەی پێویستی هاوڵاتیان پڕدەکاتەوە، تا هاوڵاتیان بتوانن هەژماری بانکی بکەنەوە، بانکەکان رێکبخرێن لە بانکی ناوەندیەوە دەسەڵاتی تەوای هەبێت بۆ لێپێچینەوە لە گەڵیاندا لەکاتی سەرپێچیکردندا، داوا لە هاوڵاتیان بکرێت بۆ کردنەوەی هەژماری بانکی و پارەکانیان پاشەکەوت بکەن لە بانکەکاندا.  2.     بانکی ناوەندی بڕیاردەری رێژەی سوودی بانکی بێت. دەسەڵاتی ئازادکردنی ڕیژەکە لاببرێت. بڕیاری ڕیژەی سوودی تەنها لە دەستی بانکی ناوەندیدا بێت. ئەو رێژەیەش لەگەڵ سوڕی ئابوریدا گۆڕانکاری پێوە دەکرێت، بانکە بازرگانیەکان پابەندبکرێن بەو بڕیارەوە. دیارە بانکە بازرگانیاکان خۆیان بڕێک سوودی زیاتر دەخەنەسەر ڕێژەکەی بانکی ناوەندی تا قازانج بکەن چونکە بانکەکان بۆ قەرزکردن پەنا دەبەنە بەر بانکی ناوەندی ووڵاتەکەیان.  3.    بە ئەلیکترۆنی کردنی حکومەت و هاوڵاتی و وەزارەتەکان و کۆمپانیاکانی بازرگانی بۆ ئەوەی کار ئاسانی بکرێت بۆ پێدانی (باج، رسومات و گومرک) و خزمەتگوزاریەکانی تر، تا حکومەت زووتر داهاتەکەی کۆبکاتەوە، ئەمەش رێگە دەگرێت لە بردنە دەرەوەی پارە لە ووڵاتداو دەبێتە هۆی کەمبونەوەی گەندەڵی. ئەگەر بێتوو ئەو هەنگاوانەی سەرەوە لە لایەن حکومەتەوە جێبەجیدەکرێت، دەبێتە هۆی ئەوەی خستنە ڕووی پارە زیاتر بێت و یارمەتی ڕێگەگرتن لە بردنە دەروەی پارە دەگرێت بۆ دەرەوەی ووڵات. چونکە هەر پارەیەک ببرێتە دەرەوە دەتوانرێت بە ئاسانی شوێن پێی ئەو پارەیە هەڵبگیرێت، کێ ناردەیەتیە دەرەوە و بۆ كی پارەکە نێردراوە.  بۆیە  ئەم  دۆخەی کە لە ئیستادا ئەخولقێت لە عیراقدا لە ئەنجامی کەمتەرخەمی بانکی ناوەندی عێراقەوەیە ،    سەرچاوەکان 1.    HOW BANKS CREATE MONEY; https://positivemoney.org/how-money-%20works/how-banks-%20create-money/ 2.    The reality of the banking system in Iraq; https://rawabetcenter.com/en/?p=1434 3.    Banking crisis; https://www.worldbank.org/en/publication/gfdr/gfdr-2016/background/banking-crisis#:~:text=Among%20the%20many%20causes%20of,variety%20of%20https:// 4.    Impact banking can this generation of leaders change banking for good; www.euromoney.com/article/b19y3bjz4pvygj/impact-banking-can-this-generation-of-leaders-change-banking-for-good 5.    Iraq Money Supply M0; https://tradingeconomics.com/iraq/money-supply-m0 6.    Iraq Interest Rate; https://tradingeconomics.com/iraq/interest-rate

درەو: کەمال چۆمانی- كوردستان تایمز دەبێ چی رویدابێ کاتێک سەرۆکی پێشوی ئەمریکا دۆناڵد ترامپ جێگرەکەی مایک پێنس و وەزیری دەرەوە مایک پۆمپێیۆ دەنێرێتە لای ئەردۆغان تا چەندان سەعات کۆبونەوە بکەن؟ دەبێ بۆچی پۆمپێیۆ هەوڵی دابێ دەرگای کۆبونەوەکەی ئەردۆغان و مایک پێنس بشکێنێ؟ دەبێ چی رویدابێ کاتێک لە توڕەیی سەرۆکی دەزگای هەواڵگریی تورکیا هاکان فیدان و قسەکەری ئەردۆغان لە ژوری رۆزفێڵتی کۆشکی سپی لە واشنتن لە توڕەیییاندا کۆبونەوە لەگەڵ وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بەجێدەهێڵن؟ دەبێ سەرکردەکانی کورد چۆن لە سەربەخۆیی و سەروەریی عێراق بڕوانن؟ دەبێ کوشتنی قاسم سولەیمانی چۆن بڕیاری لێ درابێ؟ ئەی چی دەبێ ئەگەر هەمو ئەمانەی سەرەوە پەیوەست بن بە کوردەوە؟ وەزیری دەرەوەی پێشوی ئەمریکا مایک پۆمپێیۆ وەک خۆئامادەکردنێک بۆ خۆپاڵاوتن بۆ سەرۆکایەتیی ئەمریکا لە ٢٠٢٤، هەفتەی رابردو یاداشتەکانی لە کتێبێکی ٤٦٤ لاپەڕەییدا بە ناوی  `هەرگیز واز لە ئینجێکیش مەهێنە؛ شەڕکردن بۆ ئەمریکایەک کە خۆشمدەوێ` بڵاوکردەوە. پۆمپێیۆ کەسایەتییەکی سیاسی و هەواڵگری و دیپلۆمات و بزنسمانی ناسراوی ئەمریکیییە، سەرکردەیەکی ناسراوی کۆمارییەکانە. ئەو لە ساڵی ٢٠١٧ تا ٢٠١٨ بەڕێوەبەری دەزگای هەواڵگریی ئەمریکا بو لەژێر سەرۆکایەتیی دۆناڵد ترامپ. دواتریش لە ساڵی ٢٠١٨ تا ٢٠٢١ بو بە وەزیری دەرەوەی ئەمریکا؛ یەکەم کەسە لە ئەمریکا ئەو دو پۆستە گرنگەی بەڕێوەبردبێ. پۆمپێیۆ لە کاتێکدا بەڕێوەبەری سی.ئای.ئێی و وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بو کە کورد لە عێراق و تورکیا و سوریادا لە هەمو ساتێکی دیکەی مێژوی خۆیدا هەم لەسەر ئاستی ناوخۆی تورکیا، سوریا، و عێراق و هەمیش لەسەر ئاستی ناوچەکە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، تەنانەت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش، کاریگەرییەکەی گەییشتە لوتکە بە هۆی شەڕی داعش بونە بەشێک هاوپەیمانێتیی بۆ لەناوبردنی داعش، هەم بە هۆی ئەو روداوانەی لەدوای شەڕی داعش رویاندا لە وێنەی داگیرکارییەکانی تورکیا لە رۆژئاڤای کوردستان، هەروەها بە هۆی نەوت و گازیشەوە، بو بە رۆژەڤی سیاسەت لە ناوچەکە و دونیا. تورکیا بە زانیاریی و سەرنجەکانی پۆمپێیۆ دەربارەی تورکیا توڕە بوە. وەزیری دەرەوەی تورکیا مەولود چاوشۆغلۆ دژ بە یاداشتەکان گوتی: «ئەوەی ئەو دەربارەی تورکیا دەیڵێت، هەڵەزانیارییە. دیبلۆماسییانە قسەدەکەم. دەتوانی بڵێی درۆی رونن.» لە بارەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەرکردەکانی عەرەب، دیسان زانیاریی سەرنجڕاکێشی تێدان، بەتایبەت پەیوەست بە نزیکبونەوەی وڵات و سەرکردەکانی عەرەب لەگەڵ ئیسرائیل. لە زۆر روداودا کورد چەقی بابەتەکان و ململانێکانی ئەمریکایە لەگەڵ تورکیا، عێراق، و سوریا، کەمتر ئێران چونکە ململانێی ئەمریکا و ئێران کەمتر پەیوەستە بە کوردەوە. کورد بە رادەیەک کاریگەر بوە بەسەر سیاسەتەکانی ئەمریکادا پۆمپێیۆ و جێگری سەرۆکی ئەمریکا لە واشنتۆنەوە بەرەو ئەنقەرە دەفڕن تا بتوانن رێ لە ئەردۆغان بگرن بۆ هێرشەکانی بۆ سەر رۆژئاڤا، بە رادەیەک پۆمپێیۆ هەستدەکات لە دانیشتنی نێوان مایک پێنس و ئەردۆغاندا ژیانی مایک پێنس لەوانەیە لە مەترسیدا بێ و بۆیە بە هەڕەشەوە دەچێتە ناو کۆبونەکەوە. لێرەدا هەوڵدەدەم چەند وتە و روداوێک کە باسی کورد و تا رادەیەک ناوچەکەیان تێدایە، بەتایبەت کوشتنی قاسم سولەیمانی، وەربگێڕمە سەر کوردی. #لاپەڕە ٧٩ یەکەم ناوهێنانی کورد لە لاپەڕە ٧٩یە [ئەو کتێبەی من بۆ ئەو خوێندنەوەیە پشتم پێ بەستوە ئیبوکە و لاپەڕەکانی بونەتە ٨٤٥ چونکە بەپێی قەبارەی کاتی خوێندنەوە ئیبوک لاپەڕەکان دەگۆڕێ]. لێرەدا باسی داعش و هەوڵەکانە بۆ لەناوبردنی داعش لە عێراق و سوریا و پشتیوانیکردنی سەربازی و هەواڵگری بۆ هێزەکانی شەڕکەر دژ بە داعش لەڕێی هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی بۆ شکاندنی داعش. ئەو رەخنە لە ئیدارەی ئۆباما دەگرێ کە «درەنگ خەبەریان بوەوە» لە مەترسیی داعش و کاتێکش خەبەریان بوەوە «هێندەیان نەکرد» بۆ وەستاندنی داعش تا ئیدارەی ترامپ. پۆمپێیۆ دەنوسێ: «لە کاتێکدا ویلایەتە یەکگرتوەکان بەردەوام بو بۆ ئامادەکاریی هەواڵگری، سەربازی، و راهێنان و پشتیوانیی ئاسمانیی، شەڕڤانە کوردییەکان لە هێڵی پێشەوە شەڕیان دەکرد بۆ بەرگریکردن لە ماڵەکانیان. بەم جۆرە، بەردەوام بوین لە تێکشکاندنی دوژمنەکانمان لەگەڵ هاوپەیمانەکانمان. وەرچەرخانێکی خێرا لە شکستەوە قەرەبوی کردینەوە.»  #لاپەڕە ٢٨٩ پۆمپێیۆ باسی سەردانێکی کتوپڕی دەکات بۆ عێراق. لە وەسفی سەردانەکەدا وەک بڵێی کەسێک فیلمێکی ئاکشنی ئەمریکیت بۆ دەگێڕێتەوە بە رادەیەک پێشمەرجیی ئاساییشی گیراونەتەبەر چونکە ئەو سەردانی وڵاتێکی کردوە کە «زۆر کەس دەیانەوێ بیکوژن» و «ساروخ بگرنە ئەو فڕۆکەیەی کە لەسەری نوسراوە ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا.» هەروەها وڵاتێک تێیدا «بەرپرسانی ئێرانی بە کەیفی خۆیان تێیدا دەسوڕێنەوە. ئەوەش هەمو شتێکت پێ دەڵێت کە بزانی دەربارەی کێ بەرپرسە.» دوای گەییشتنی، پۆمپێیۆ خۆی دەگۆڕێ بە جلوبەرگی گولەنەبڕ و بەرەو ناوەڕاستی بەغداد بەڕێدەکەوێت بۆ دیداری سەرۆک کۆماری پێشوی عێراق بەرهەم ساڵح و سەرۆک وەزیرانی پێشوی عێراق عادل عەبدولمەهدی. لەبارەی ئەو دو کەسایەتییەوە دەنوسێ: «بەرهەم ساڵح لە ناوەندە رۆژئاواییەکان زۆر ناسراوە. سەرکردەیەکی لێهاتوی کوردی عێراقە، ئەو وریا [بە خۆپارێزییەوە] بو، بەڵام هەمیشە رون بو دەربارەی ئەوەی گونجاو بو و ئەوەی پڕ مەترسی بو. عادل عەبدولمەهدی، بە پێچەوانەوە، ئامرازێکی ئێرانی بو، هیچ حەزێکی لە ریسکی سیاسیی نەبو تا سەرمایەگوزاریی سیاسیی پێوە بکا. کاتم لەگەڵیدا نزیک بو وەک ئەو دیدارانەم لەگەڵ ئێرانییە راستەقینەکاندا.» پۆمپێیۆ بیری بەرهەم ساڵح و عادل عەبدولمەهدی دەخاتەوە کە ئازاردانی سەربازە ئەمریکییەکان و کێشە دروستکردن بۆ ئەمریکا وا دەکات ئەمریکا لە عێراق بکشێتەوە، شتێک کە کەسیان نەیدەویست، هەروەها هەر روداوێک دژ بە ئەمریکا لە عێراق ئەوا راستەوخۆش ئێران بە بەرپرسیار دەزانن. پۆمپێیۆ ئاماژە بەوە دەکات کە عادل عەبدولمەهدی لەو دیدارەدا ئاماژەی خراپی بەجێهێشتن. هەروەک بینیشمان دواتر خۆپیشاندانەکان کابینەکەی عەبدولمەهدییان ناچارکرد دەستلەکاربکێشێتەوە. #لاپەڕە ٢٨٧ بەشێکی زۆر تەرخانکراوە بۆ کوشتنی سەرۆکی سوپای قودس قاسم سولەیمانی و «تامکردنی تۆڵەی ئەمریکی لەلایەن قاسم سولەیمانی»یەوە. پۆمپێیۆ باس لەوە دەکات کە چۆن قاسم سولەیمانی تەنگی بە ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی هەڵچنیبو، بەڵام لە کوشتنی ئەمریکییەکانەوە ئارامیی ئەمریکا دەگاتە لوتکە و پۆمپێیۆ قەناعەت بە ترامپ دەکات کە بڕیاری کوشتنی قاسم سولەیمانی بدەن. ئەمەش بێ کاریگەریی نەبوە لەسەر ژیانی کە تا ئێستاش ناتوانێ بێ بۆدیگاردی نهێنی سەردانی شوێنە گشتییەکان بکات، تەنانەت منداڵەکانیشی و ئەمەش کۆی ژیان و شێوەی ژیانی گۆڕیوە. ئەمریکا بۆ چاوترساندنی نەیارەکانی، سیاسەتێکی هەیە پێی دەگوترێ Deterrence Policy، واتا سیاسەتی چاوترساندن. بەڵام ئەو دەڵێ ئەمریکا خەریک بو ئەو سیاسەتەی بەرامبەر ئێران بێ کاریگەریی دەبو، بۆیە بڕیاری کوشتنی قاسم بڕیارێکی کاریگەر بوە بۆ گێڕانەوەی شکۆی ئەمریکا و سەقامگیریش بۆ ناوچەکە لەگەڵ ئەوەشدا کە مەترسی و دەرەنجامەکانی کوشتنێکی وایان زانیوە. هەر لەو بەشەدا کە باسی کوشتنی قاسم سولەیمانی دەکات، باسی سەردانێکی خۆیی و مایک پێنس دەکات بۆ تورکیا بۆ راگرتنی هێرشەکانی تورکیا بۆ سەر رۆژئاڤای کوردستان لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٩. ئەو سەردانە دەبێ چ پەیوەندییەکی بە کوشتنی قاسم سولەیمانییەوە هەبوبێ؟ ئەو دەنوسێ: «لە گفتوگۆیەکی تەلەفۆنیدا، سەرۆکی تورکیا رەجەب تەییب ئەردۆغان قەناعەتی بە سەرۆک ترامپ هێنا بۆ لابردنی هێزەکانی ئەمریکا لەسەر سنوری تورکیا-سوریا نەوەکو ببنە قوربانیی پێشکەوتنی هێزەکانی تورکیا بۆ دەرکردنی کوردەکان کە شەڕی داعشیان دەکرد.» «سەرۆک من، جێگری سەرۆک پێنس، و راوێژکاری ئاساییشی نیشتیمانی ئۆبرینی وەک تیمێک نارد بۆ ئیستانبول بۆ گفتوگۆکردن لەبارەی هەرێمی ململانێ [واتا هەرێمی شەڕ و پێکدادان لە سوریا]. ئەمە کردەیەکی باڵانس راگرتن بو. ئامانجی ئێمە ئەوە بو سەربازە ئەمریکییەکان نەکەونە مەترسییەوە بەڵام بێئەوەییش تەسلیم بین بە هێرشەکانی تورکیا بۆ سەر ئەو هێزە کوردییانەی کە سەری رمەکە بون لەدژی داعش. ئێمە لە هەرو بەرەی چەپ و راستەوە تۆمەتبارکراین بە پشتگوێخستنی کوردەکان. ئەمە راست نەبو، بەڵام ئێرانییەکان ئەوەیان وەک کشانەوە تەرجومە کرد. ئەوان هەڵە بون بەڵام گۆش بوبون.» واتا، ئێرانییەکان وا ئەو روداوانەی سوریایان لێکدایەوە کە ئەوە کشانەوەی ئەمریکایە لە ناوچەکەدا، بۆیە قاسم سولەیمانی زیاتر کەوتە جوڵە، ئەمریکاش سیاسەتی چاوترساندنەکەی بۆ ئاستی هەرەباڵا و مەترسیدار خستەگەڕ. لەو ماوەیەدا ئەمریکا هێزی ئاسمانی بەکارهێنا بۆ لێدانی هێزە میلیشیاکانی سەر بە ئێران لە سوریا و عێراق، دواتریش هێرشی رۆکێتی میلیشیاکان و کوشتنی کارمەندێکی ئەمریکی لە کەرکوک بەدوداهات. بۆیە پۆمپێیۆ ئاماژە بەوە دەکات کە ئەو روداوانە وای کرد هێزی ئەمریکا باشتر نیشانبدرێ. ئەو دەنوسێ: «ئێمە پێویستە ئەو دەرفەتە بەکاربێنین کە بیری سەرکردەکانی ئێرانی بخەینەوە کە هەر هێرشێک لەلایەن ئەوانەوە، یان لەلایەن هێزە پرۆکسییەکانیانەوە لەژێر هەر ناسنامەیەک، کە ئەمریکی و هاوپەیمانەکانمان ئازار بدا، یان  زیان بە بەرژەوەندییەکانمان بگەیەنێت، وەڵامدەدرێنەوە بە وەڵامێکی چارەنوسسازی ئەمریکی.» پۆمپێیۆ لە ٢٧ی دیسێمبەری ٢٠١٩ بەرەو مارلاگۆ دەفڕێ بە هاوڕێیەتی ئیسپەر و میڵی بۆ دیدار لەگەڵ ترامپ بۆ بڕیاری کوشتنی قاسم سولەیمانی کاتێک دەزانن لە لوبنانەوە بەرەو عێراق دەفڕێ. روداوی کوشتنەکەی قاسم سولەیمانی هەر لە فیلمێکی ئاکشن دەچێ لە دورایی شەش هەزار مایلەوە بڕیار لە کوشتنی سەرکردەیەکی ئێرانی دەدرێ کە لەڕی تەکنەلۆژیای ئەمریکییەوە پێ-بە-پێ هەنگاوەکانی هەڵدەگرن هەر کە لە ناوچەکانی شەڕ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە دەجوڵێتەوە و دەچێتە دیمەشق و دواتریش لەڕێی فڕۆکەیەکەوە بەرەو بەغداد. پۆمپێیۆ دەڵێ قاسم سولەیمانی زۆری دەزانی بەڵام: «کەمی دەزانی لەبارەی درۆنێکی MQ-9 Reaperی ئەمریکی کە هەمو جوڵەکانی لەسەرەوەڕا هەڵدەگرت. هەر کە تڕومبێلەکەی سولەیمانی فڕۆکەخانەی بەغدادی بەجێهێشت و هاتە سەر جادە، موشەکی Hellfire [ئاگری دۆزەخ] بە هاوارەوە بارینە خوارەوە. هێزی ئەمریکی، تەکنەلۆژیای ئەمریکی، و عەدالەتی ئەمریکی خۆیان بە تڕومبێلەکەیدا دا. چاوترساندنی ئەمریکی لێیدا، و چیتر سولەیمانی هەرگیز هیچ کەسێک ئازار نادات.» #لاپەڕە ٦١١ پۆمپێیۆ باسی مانۆرە نوێیەکانی ئەمریکا دەکات لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. کورد وەک هێزێکی دۆست دەبینێ. ئەو دەنوسێ: «من هاوپەیمانی باشترم هەبون لە هەندێک ئەندامانی کۆنگرێس لە سپاردەی دروستکردنی عێراقێکی زیاتر سەربەخۆ و سەروەردا. سەرۆک بەرهەم ساڵحی عێراق یەکێک بو لەوانە. و هەروەها بارزانییەکانیش لە باکوری کورد [ی عێراق] باش بون. سەرکردایەتیکردنی کوردەکان لەناو عێراق شتێکی پڕ ئالنگارییە. کوردەکان لەژێر هەڕەشەی بەردەوامی ئێراندان، بەڵام ئەو ئیشەی ئەوان لەگەڵ ئێمەیان کرد، نایاب بو. هەندێک شەڕڤان و هاوڕێی باشتر هەن بۆ ئەمریکا. بێگومان، هیچ شتێک لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئاسان نییە. لە کۆتاییدا، ئێمە بەردەوام بوین لە لەدەستدانی زەمین بۆ ئێران لە ناوخۆی عێراق، و تا ئەمڕۆش ئەو شەڕی ئازادی و سەربەخۆیییە بۆ خەڵکی عێراق بەردەوامە.» لێرەدا رون نیشانیدەدات کە هەم سیاسەتی ئەمریکا بۆ سەربەخۆی و سەروەریی عێراقە، بەرهەم ساڵح زۆر بەباشی لەوە تێگەییشتوە بۆیە سەرەڕای دۆستایەتییەکەی لەگەڵ ئێران، هەمو هەولێکیشی داوە بۆ بەدیهێنانی ویستی ئەمریکییەکان بۆ عێراقێکی سەربەخۆ و سەروەر، هەروەک چۆن دیارە بارزانییەکانیش لە دیداریان لەگەڵ پۆمپێیۆ شتێکی جیاوازیان نەگوتوە. #لاپەڕە ٦١٤ پۆمپێیۆ ئەوە روندەکاتەوە کە هەر لە سەرەتاوە ئیدارەی ترامپ «ستراتیجێکی بەهێزی وەگەڕخەر» یان سەبارەت بە تورکیا نەبوە. رەخنەی ئەوە لە ئەردۆغان دەگرێ کە لە ٢٠١٦ەوە «کۆدێتا» رویدا ئەردۆغان بو بە «ئیسلامیی تاکڕەوی تەواو.» پۆمپێیۆ چەندان سەعاتی لەگەڵ ئیبراهیم کالین و هاکانفیدان بەسەربردوە بۆ گفتوگۆکردنی کێشەکان، هەروەها ئەردۆغان بەبەردەوامی تەلەفۆنی لەگەل ترامپ دەکرد و گلەیی ئەوەیان دەکرد کە «زۆر پشتیوانیی کورد دەکەن و رەتیش دەکەنەوە کە فەتحوڵا گولەن بگێڕدرێتەوە تورکیا.» پۆمپێیۆ رەخنە لە ئۆباما دەگرێ کە لاوازیی ئیدارەکەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وای کرد ئەردۆغان بەهێز بێ و بتوانێ بەو جۆرە مامەڵە بکا هەروەک چۆن «کشانەوەی ئەمریکا لە عێراق وای کرد داعش سەرهەڵبدا و دەرگایەکیشی کردەوە بۆ هەژمونی ئێران، تا دوایی.»   #لاپەڕە ٦١٥ بۆ ئەمریکا و ئیدارەی نوێی ئەمریکا بە سەرۆکایەتیی ترامپ، وەک پۆمپێیۆ رونیدەکاتەوە، گرنگترین پرسی بەپەلەی ئەوکات لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، سەرهەڵدانی داعش بو. پۆمپێیۆ بۆ روبەڕوبونەوەی داعش و لەناوبردنی، هەروەها بۆ ئەوەی داعش نەگاتە ئەوروپا و ئەمریکا و ئیسرائیل، دو بژاردەیان هەبو. لە ناوخۆیاند گفتوگۆ دەکەن، واتا سوپا و وەزارەتی دەرەوە و وەزارەتی بەرگری و هەواڵگری و کۆشکی سپی، بژاردەی یەکەم لەگەڵ هێزە کوردییەکان ناسراو بە هێزەکانی سوریای دیموکراتیک یان بژاردەی دوەم کە تورکەکان خستیانە بەردەمی ئەمریکا کە خۆیان لەگەڵ هاوپەیمانیی ناتۆ کارەکە ئەنجامبدەن. پۆمپێیۆ بەو جۆرە بژاردەکان هەڵدەسەنگێنێ: «ماکماستەر و من هەردوکمان بەگومانەوە پلانی تورکیامان بینی، چونکە پلانەکەیان بەخراپی وەک سڕینیەوەی نەژادیی کوردەکان بو. ئەردۆغان ئەو دەرفەتەی بەکاردەهێنا بۆ ئەوەی خەونی لەمێژینەی خۆی بۆ لەناوبردنی گەلی کورد لە تەواوی سوریا بەدەستبێنێ بە پشتیوانیی ئەمریکا. ئەردۆغان و هاکان فیدان چەندبارە تەلەفۆنیان بۆ دەکردم کە جەختیان دەکردەوە کە چۆن پەکەکە -هێزێک لەناو لیستی تیرۆری ئەمریکا دایە- جیاواز نییە لە هێزەکانی سوریای دیموکراتیک. ئەوان دەیانگوت ئەگەر پشتیوانیی ئەمریکا بۆ هێزەکانی سوریای دیموکراتیک بەردەوام بێ، ئەوا پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئەمریکا تێکدەچن.» ئەو هەروەها باسی بەدگومانیی ماتیس و دەنفۆردیش دەکات کە پێیانوابو تورکیا نەیدەتوانی شەڕی داعش بکا. تورکیا رێی دەگرت کە ماتیس ئەو هێزە ببینێ تورکیا بۆ شەڕی داعشی ئامادەکردبو، کاتێکیش بینی، هیچ جێی هیوا نەبوە. دواتر ئەوان پلانێکی ستراتیجی ئامادە دەکەن بۆ کارکردن لەگەڵ هێزەکانی سوریای دیموکراتیک چونکە نیشانیانداوە کە چەندە کاریگەرن، بەمەش سەرۆک ترامپ رازیدەبێ. وەک خۆی ئاشکرایدەکات، دوای قبوڵکردنی پرۆژەکە لەلایەن سەرۆک ترامپەوە، کاتی راگەیاندنی پلانەکە هاتبو بە تورکیا، «ئەو شتەی تورکیا نەیدەویست بیبیستێت ئێستا بە دیپلۆماسییانە دەبێ پێیان رابگەیەنم.» دواتر ئیبراهیم کالین و هاکان دیدارێکیان لەگەڵ پۆمپێیۆ و ماکماستەر دەبێ لە ژوری رۆزڤێڵت لە کۆشکی سپی. پۆمپێیۆ دەڵێ: «پێمان گوتن کە ئێمە بەردەوام دەبین لە پشتیوانیکردنی تورکیا بۆ شەڕکردنی پەکەکە، بەڵام بۆ لەناوبردنی داعش لەگەڵ کوردەکانی سوریا کاردەکەین. هەرگیز توڕەیی وا خێرا بتەقێتەوە لە ژورێکدا نەمبینیوە. کالین و فیدان تەقینەوە و ئینجا بەخێرایی بەجێیانهێشت. شتێکی باش نەبو بۆ پەیوەندییەکانمان، بەڵام ویلایەتە یەکگرتوەکان بڕیارە راستەکەی دابو کە کێ هاوپەیمان بێ لەگێلیدا بۆ تێکشکاندنی خەلافەت. ئەو کۆنسێپتە هەمو شتێکی جیاواز کرد. لە سەرەتای ٢٠١٩، سوریا و عێراق لە ئاڵای رەشی پاوانخوازیی ئیسلامیستی رزگاریان بو. لەجیاتی رێگا ترادیشناڵەکە بگرینە بەر بۆ هاوپەیمانیکردن لەگەڵ سوپایەکی نیشتیمانی، ئێمە لەگەڵ کوردەکان رۆییشتین، و ئەمریکییەکانیش قازانجیان کرد.»   #لاپەڕە ٦٥١ روداوەکان پەیوەست بە کورد و ناوچەکەوە زۆرن، بەڵام وا هەستەدەکەم بابەتەکە زۆر درێژ بۆتەوە. من دامنابو ١٠٠٠ وشە بنوسم کەچی وا نزیکبۆتەوە لە ٢٠٠٠ وشە، بۆیە پرسەکان کورتتر دەکەمەوە. هەر پەیوەست بە داعشەوە، کێشەیەک دەکەوێتە نێوان وەزارەتی دەرەوە و بەرگری و کۆشکی سپییەوە. ترامپ بڕیاردەدات لە سوریا بکشێتەوە بێ پرسکردن بەو کەسانەی بەرپرسی ئەو فایلە بون. وەزیری بەرگری بڕیاردەدات بە هۆی «خیانەتکردن لە کوردەکانەوە» دەستلەکاربکێشێتەوە. بەڵام پۆمپێیۆ دەڵێ: «سەرۆک ترامپ لە ١٩ی دیسێمبەری ٢٠١٨ تویتێکی کرد کە ئەمریکا لە سوریا دەکشێتەوە. ماتیس تۆمەتباریکرد بە خیانەتکردن لە هاوپەیمانە کوردەکانمان، کە راست نەبو، و ماتیس زو دەستیلەکارکێشایەوە. دواجار سەرۆک پەشیمان بویەوە و دو هەزار سەربازی لە باکور و رۆژهەڵاتی سوریا بەجێهێشت، بۆ هۆکارێکی باش. تا ئەمڕۆش، گروپی بچوکی داعش ماون و پەرشوبڵاوبەنەتەوە بە تەواوی باکور و رۆژهەڵاتی سوریادا. تازە جارێکی تر ناتوانن ببنەوە هێزێکی دیکەی جیهادیستی کاریگەر.» #لاپەڕەکانی ٦٥٢ و ٦٥٣ دوای ئەوەی تورکیا بێهیوا دەبێ لەوەی ئەمریکا لە پشتیوانیکردنی بوەستێ، تورکیا هەمو سنورەکان دەبەزێنێت و بڕیاری هێرشدەدات بۆ سەر باکور و رۆژهەڵاتی سوریا. وەک پۆمپێیۆ دەڵێ کە بێجیاوازیکردن لەنێوان ئەو کوردانەی هەڕەشەن بۆ تورکیا و ئەوانەی هەڕەشە نین، تورکیا خۆی ئامادەکرد بۆ «قەتڵوعامێکی سەرتاسەری کوردەکان لە باکوری سوریا.» ئەمە وا دەکات ترامپ پۆمپێیۆ و جێگرەکەی مایک پێنس بنێرێ بۆ گەیاندنی پەیامی ئەمریکا بە ئەردۆغان و تورکیا کە ئەمە «قبوڵکراو نییە.» ئەمە سەیرترین دانیشتنی دیبلۆماسییانەیە و بەو جۆرە باسیدەکات: «گەشتەکە ئالنگارییەک بو. کاتێک گەییشتینە کۆشکەکەی ئەردۆغان، ئەو داوایکرد کە دیدارێکی یەک-بە-یەکی لەگەڵ جێگری سەرۆک پێنس دەوێ بۆ `چەند دەقیقەیەکی کەم.` دوای نیو سەعاتێک، بە خانەخوێکانم گوت کە پێویستە جێگری سەرۆک مایک پێنس ببینم. هیچ ئاماژەیک نەبو. دوای رۆییشتنی بیست دەقیقەی تر، من ئیرادەم گرت. بێ مۆڵەت، بە هۆڵەکەدا چومە خوارەوە و هەوڵمدا دەرگاکە پاڵدەم تا بیکەمەوە کە ژوری ئەردۆغان بو و لەگەڵ مایک پێنس تێیدا دانیشتبو. داخرابو. ئینجا بە هاوتاکەم گوت کە ئێمە دەرگاکە دەشکێنین بۆ ئەوەی بچینە ژورەوە -من نیگەران بوم کە لەوانەیە مایک پێنس روبەڕوی هەمان دۆخ بوبێتەوە کە من ناچارکرام ڤیدیۆیەکی سێ سەعاتی تەماشابکەم لەبارەی کۆدێتاکەی ٢٠١٦ لە یەکەم سەردانم بۆ تورکیا وەک بەڕێوەبەری سی.ئای.ئێی لە ٢٠١٧. ڤیدیۆکە ئەوەندە درێژ و بێزارکەر بو کە من وەک نەخۆشییەکی دەرونیی دامنا. ئێمە پێویستیش بو تەواوی مەسەلەکان لە کاتی خۆیدا باسبکەین کە وای پێویست دەکرد هەمو گروپەکە لە کۆبونەوەکە بن.» دواتر رێیان دەدرێت و هەموان لەگەڵ ئەردۆغان دادەنیشن. پۆمپێیۆ دەڵێ: «چەند سەعاتێک دانیشتین و گەیشتینە رێککەوتنێک. ئەردۆغان رازیبو ئاگربەست رابگەیەنێت. رێیدا هێزە ئەمریکییەکان و وڵاتییان لەسەر سنوری تورکیا بکشێنەوە. تورکیا هەرێمی زیاتری کەوتە بن دەست کە لەژێر کۆنترۆڵی ئێمەدا بو. هاوبەشە کوردەکان بەبەردەوامی لە پەیوەندییدا بون لەگەڵ بەدرێژایی دیدارەکان و بەدودڵی و نیگەرانییەوە گەییشتنە ئەنجام کە دەتوانن لەگەڵ ئەو `ئاگر بەست`ەدا ژیان بکەن. باشترین ساتمان نەبو، بەتایبەت کە روسییەکان کە لەوانەیە سود لەوە ببینن، بەڵام هەمو لایەنەکان تێگەییشتن کە سنوری هێزیان چەندە لەو دۆخەدا.» «دانوستانەکانمان ئێمەی بۆ دۆخێکی چاوڕاکێش برد. لە ساتێکدا، لەسەر مێزەکە نەخشەکانمان بڵاوکردبوەوە، و ئاماژەمان بەو شوێنانە دەدا کە هێزە ئەمریکییەکان تێیدا جێگیر بوبون. ئەردۆغان پرسیاریکرد کە ئێمە دڵنیاین لە شوێنەکانمان. کاتێک دڵنیاییمان دا، چاوێکی لە تیمەکەی کرد بە نیگایەکەوە کە دەڵێ `ئێوە درۆتان لەگەڵم کرد.` تیمەکەی داوای پشویەکی کورتیان کرد.» لەمەدا پۆمپێیۆ وانەیەک وەردەگرێ: «لەوەدا وانەیەک هەیە؛ سەرکردە عەسکەرییەکان کە لەژێر سەرکردایەتیی دیکتاتۆرەکان خزمەت دەکەن زۆربەی جار راستییەکان لە سەرکردەکانیان دەشارنەوە. من دڵنیام پوتین هەمان ئەنجامی من بەدەستدەهێنێت بە روناکی خستنە سەر ئەو بەرخۆدانە بێوێنەیەی ئۆکرانییەکان.»

درەو:  ئامادەکردنی یادگار سدیق -  روونبین                               ڕێکخراوت ڕوونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەکانی نەوت (روونبین) لەم ڕاپۆرتەدا بە پێی ئەو داتایانەی لە بەردەستیدایە  ئەوبڕە پارانەی بەشێک لە کۆمپانیاکانی بەرهەم هێنی نەوت  لە حکومەتی هەڕیم وەریان گرتووە لە گەڵ ئاستی بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکان بڵاو دەکاتەوە.   لەم ڕاپۆرتەدا کۆی ئەوپارەیەی لەلایەن کۆمپانیا نەوتییەکانەوە وەرگیراوە لە ٨ کێڵگە لە کۆی  ١٠ کێڵگەی وەبەرهێنی نەوتی هەڕێم کە  لەلایەن ١١ کۆمپانیاوە وەرگیراوە لە ساڵی ٢٠٢٢ دا  بریتی بووە لە ٣ملیار و ١١٥ ملیۆن و  ٨٠٠ هەزار دۆلار. •    حکومەتی هەرێم لە بەرواری ١ی ئەیلولی ٢٠٢٢ەوە هەستاوە بە  هەموارکردنەوەی  ئەو برگەیە لە گرێبەستە نەوتییەکان کە تایبەتە بە دیاریکردنی نرخی نەوت و ئەو بنەما و پێوەرەی کەنرخی نەوتی لەسەر دیاری دەکرێت. نەوتی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای  بێنچمارکی برێنت دیاری دەکرا  کە بنەمایەکی جیهانیە، بەڵام لە دوای ئەم هەموارەوە کە کۆمپانیاکان ئیمزایان کردووە ئەو پێوەرەی کە نرخی نەوتی پێ دیاری دەکرێت بۆ، کوردستان بلێند (KTB)دەگۆڕێت. وەکو کۆمپانیاکانی نەوت دەڵێن: هەموارەکە بە مەبەستی ڕەنگدانەوەی بارودۆخی ئێستای بازاڕ بۆ فرۆشتنی نەوت لە بەندەری جەیهان، لەگەڵ ڕێکخستنی پێویست بۆ کوالیتی نەوتی خاو بەهۆی گۆڕانی پێوەرەکانی دیاری کردنی نرخی نەوتی خاوەوە.                                             کۆمپانیاکان دەڵێن" دەرئەنجامی کۆتایی و کاریگەری لەسەر نرخە بەدیهاتووەکان تا ئێستا نادیارە و نوێکاری زیاتر بەپێی پێویست پێشکەش دەکرێت".    شایستەکان بەم شێوەیەی خوارەوە وەرگیراوە:    •    کۆمپانیای دی ئێن ئۆ DNO ASA  ناوچەی گرێبەستی تاوکی ( کێڵگەی تاوکی – پیشخاپور)  و بەعشیقە   کۆمپانیای دی ئێن ئۆ DNO لە ماوەی  ساڵی ٢٠٢٢ دا بڕی ٨٥٨.٧ملیۆن دۆلاری لە حکومەتی هەرێم وەرگرتووە، لەمبڕە  ٦٢٥.٣ ملیۆن دۆلار شایستەی نەوتی فرۆشراوی ٣مانگی کۆتای ٢٠٢١ و ٧ مانگی یەکەمی ٢٠٢٢، هەروەها ٨٢.٦ ملیۆنی بریتیبووە لە داهاتی ٣٪ ی بەرهەمی ناوچەی گرێبەستی تاوکی (قەرزی پێش ٢٠١٧) و ١٥٠.٨ ملیۆن دۆلاریش شایستەی دواخراوی کۆمپانیاکە بووە (قەرز). تەنها لە چارەکی چوارەمی ٢٠٢٢ دا بڕی ١٦٧.٣ ملیۆن دۆلاری لە هەرێمی کوردستان وەرگرتووە لەم بڕە ١٤٧ ملیۆنی بۆ شایستەی فرۆشی نەوتی خاوی کۆمپانیاکە بووە لە هەریەکە لە تاوکی و بەعشیقە بۆ مانگەکانی حوزەیران و تەمووز . ئەوەی دەمێنێتەوە کە دەکاتە ٢٠.٣ ملیۆن دۆلار بریتیبووە  لە داهاتی ٣٪ی کۆی بەرهەمی ناوچەی گرێبەستی تاوکی (بە پێی ڕیکەوتنێک لە  مانگی ئابی  ٢٠١٧ دا کۆمپانیاکان لەگەڵ هەرێم کردویانە، لە ناوچەی گرێبەستی تاوکی لەیەکێک لە بڕگەکانیا مافی ئەوە دەدات بە گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆ ٧,٥٪ کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ ماوەی  ٥ ساڵ وەربگرن [ ٣٪ بۆ دی ئێن ئۆ و ٤,٥٪ بۆ گەنێڵ] لەبری ئەو قەرزانەی لای حکومەت هەیان بووە تا پێش ئابی ٢٠١٧ )١ .   پێشتر حکومەتی هەرێم و لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢١ەوە مانگانە بڕێک پارەی قەرزی کۆمپانیاکەی وەکو شایستەی دواخراوەی مانگەکانی تشرینی دووەمی ٢٠١٩ تا شواباتی ٢٠٢٠ دەدایەوە کە پشکی دی ئێن ئۆ لەو ماوەیەدا بریتی بوو لە ٢٤٠ ملیۆن دۆلار و لە چارەکی سێی ٢٠٢٢ دا تەواوی ئەوپارەیە دراوەتەوە٢. کۆی بەرهەمی ئەو دوو ناوچەی گرێبەستە بەیەکەوە لە چارەکی چوارەمدا  تێکڕا ١٠٧ هەزار و ٨٢٢ بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە لەم بڕە پشکی دی ئێن ئۆ ٢٥ هەزار و ٦١٨ بەرمیل بووە.  بەرهەمی رۆژانە لە چارەکی سێهەمی ٢٠٢٢دا لە ناوچەی گرێبەستی تاوکی (فیشخاپور و تاوکی)  ١٠٨،٩٤٨ بەرمل بووکە کە فیشخاپور  ٦٢.٠٠٣ بەرمیل و تاوکی ٤٦،٤٧٨ بەرمیل بووە ( لە چارەکی سێهەمی ساڵی ٢٠١٥ دا تەنها بەرهەمی کێڵگەی تاوکی بەبێ فیشخاپور ١٤٥،٢٠٠ بەرمیلی رۆژانەبووە واتە لەماوەی ئەم ٧ساڵەدا رۆژانە ٩٨،٧٢٢ بەرمیل تەنها لەبەرهەمی ئەم کێڵگەیە کەمی کردوووە) و بەرهەمی بەعشیقەش بەتێکرا لە چارەکی سێهەمدا ٦٠٠ بەرمیلی رۆژانەبووە بە پێی ڕاپۆرتی کۆمپانیای دی ئێن ئۆ.  کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی DNO نەرویجی پشکی  ٧٥٪ و ئەوی دەمێنێتەوە کە دەکاتە ٢٥٪ پشکی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکییە لەناوچەی گرێبەستی تاوکی. هەروەها لە بەعشیقە کۆمپانیاکە ٦٤٪ پشکی هەیە و کۆمپانیای تی ئی سی TEC( کۆمپانیای وزەت تورکی ١٦٪ و هەرێمی کوردستان  ٢٠٪ی  پشکەکانیان هەیە٣. پرۆژەی گازی فیشخاپور- تاوکی  کە بە بری ١١٠ ملیۆن دۆلار لە ناوەراستی ساڵی ٢٠٢٠ دا کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە بڕی ٧.٦ ملیار پێ سێجا گازی گلداوەتەوە لە فیشخاپور و بە هێڵێک گواستویەتییەوە بۆ کێڵگەی تاوکی و داخڵی حەشارگەکەی کردووەتەوە کە بەرانبەرە بە ٤٦١،٥٠٠ تۆن گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن CO2 کە پێشتر ئەو گازە لە کێڵگەکە دەسوتێنرا.  تێچووی بەرهەمهێنان٤ لە تاوکی بریتییە لە ٣،٤ دۆلار بۆ بەرمیلێک لە کاتێکدا لە دەریای باکور تێچووی بەرمیلێک بۆ کۆمپانیای دی ئێن ئۆ لە نێوان ١٧.٥ بۆ ٢١.٩ دۆلاردایە  کە ٥ بۆ ٦ هێندەی کوردستانە. •    کۆمپانیای گنێڵ ئەنێرجی ئەم کۆمپانیایە لەچەند کێڵگەیەکی هەرێمی کوردستان بەرهەم هێنانی هەیە لە گەڵ کۆمپانیایی دی ئێن ئۆ یەکێکن لە کۆنترین کۆمپانیاکانی بواری نەوت کە لە هەرێمی کوردستان بەرهەمهێنان دەکەن. گەنێل لە هەریەک لە کێڵگەکانی تەق تەق، تاوکی فیشخاپور و سەرتە نەوت بەرهەم دەهێنێت.   گەنێڵ ئەنێرجی لەساڵی ٢٠٢٢ دا کۆی ٤٧٣ ملیۆن دۆلاری لە هەرێم وەرگرتووە  لە کاتێکدا لەساڵی ٢٠٢١ دا بڕی ٢٨١ ملیۆنی لەهەرێم وەرگرتووە کە ١٩٢ ملیۆن دۆلار بەراورد بەساڵی پێشوو داهاتی زیادی کردووە  کە رێژەی زیادەکە نزیەکی ٦٨٪ ی ساڵی ٢٠٢١ دەبێت. کە هۆکارەکە بۆ بەرزی نرخی نەوت دەگەرێتەوە . هەروەها لەو ماوەیەدا کۆمپانیاکە بڕی ١٢٤ ملیۆن دۆلاری وەکو داهاتی ٤.٥٪ی کۆی بەرهەمی ناوچەی گرێبەستی تاوکی لەبری ئەو قەرزانەی لای حکومەت هەیان بووە تا پێش ئابی ٢٠١٧ (بەهەمان شێوەی دی ئێن ئۆ )وەرگرتووە. وە بڕی ٩٤ ملیۆن دۆلار وەکو شایستەی دواخراوی مانگەکانی تشرینی دووەمی ٢٠١٩ تا شواباتی ٢٠٢٠. بە پێی میکانیزمێک کە حکومەتی هەرێم لە مانگی ئازاری٢٠٢١ەوە پەیڕەوی دەکات بۆ دانەوەی قەرزی کۆمپانیاکان کاتێک نرخی نەوتی برێنت لەسەرو ٥٠ دۆلارەوەبێت بۆ هەر سەنتێکی زیادە ٢٠٪  بۆ ئەو شایستە دوا خراوانە دەبێت بدرێتەوە. پێشتر لەدوو مانگی سەرەتای ٢٠٢١دا ئەم رێژەیە ٥٠٪ بووە  .      کۆمپانیاکە بری ١٤٠ ملیۆن دۆلار سەرمایە گوزاری کردووە لەهەرێم کە کەمترە لەوەی کە دانرابوو ئەویش بە هۆی ئەوەی سەرمایەگوزاری بۆ لێدانی بیر لە کێڵگەی تەق تەق دواخراوە. لە تاوکی گەنێل ٤٧ ملیۆن دۆلار و لە سەرتە بڕی ٤٧ ملیۆن دۆلار سەرمایە گوزاری کردووە.    شایستەی گەنێڵ لە تاوکی: کۆی ئەو پارانەی گەنێڵ بۆ تاوکی وەری گرتووە بریتی بووە لە ٤١١.٦ ملیۆن دۆلار لەم برە  ٢٠٠ملیۆن و ٥٠٠ هەزار دۆلار وەکو شایستەی فرۆشی نەوت، ١٢٤.١ ملیۆن دۆلار کۆی ٤،٥٪ ی داهاتی ناوچەی گرێبەستی تاوکی ( لەبری قەرزی پێش ساڵی ٢٠١٧ ) هەروەها بڕی نزیکەی ٨٧ ملیۆن دۆلار وەکو شایستەی مانگاکانی تشرینی دوومی ٢٠١٩ تا شوباتی ٢٠٢٠ وەرگرتووە.  •    شایستەی تەق تەق) گەنێڵ ئەنێرجی و ئاداکس پەترۆلیۆم) کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی لە ماوەی ساڵی ٢٠٢٢ دا کۆی ٣١.١ ملیۆن دۆلاری وەکو پشکی خۆی بۆ ئەم کێڵگەیە وەرگرتووە کە بڕی ٢٣،٦ ملیۆن دۆلاری شایستەی فرۆشی نەوت بووە و بڕی ٧.٥ ملیۆن دۆلاریش وەرگرتنەوەی شایستە دواخراوەکانە(قەرز) وەلە سەر بنەمای پشکی کۆمپانیاکان و بەپێی گرێبەستی هاوبەشیکردن لەبەرهەم ئەوا کۆمپانیای ئاداکس پەترۆلیۆم کە هاوبەشی دووەمە نزیکەی ٢٥.٥ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە  کە بڕی ١٩.٣ ملیۆن شایستەی فرۆشی نەوتی ئەو ١٠ مانگەیە لەساڵی ٢٠٢٢ دا وەرگیراوە و بڕی ٦.١٣ ملیۆن دۆلار شایستەی ئەومانگانەیە کە دواخراوە( قەرز).  واتە کۆی ئەو پارەیەی کۆمپانیاکان لەساڵی ٢٠٢٢ دا وەریان گرتووە لە کێڵگەی تەق تەق بریتی بووە لە ٥٦.٥٣ ملیۆن دۆلار.   کێڵگەی تەق تەق یەکێک بوو لە کێڵگەگەورەکانی هەرێم کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی ٤٤%  پشکی کێڵگەکەیەو هەروەها کۆمپانیای ئاداکس پەترۆلیۆم پشکی ٣٦% هەیە و هەرێمیش ٢٠٪ . گەنێڵ ئەنێرجی لە ساڵی ٢٠٠٢ ەوە گرێبەستی لەم کێڵگەیە هەیە لەگەڵ حکومەتی هەرێـم. لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٥ دا ئاستی بەرهەم گەشتە ١٤٨،٢٠٠ بەرمیل لەرۆژێکدا پاشان لەنیوەی یەکەمی ساڵی ٢٠١٥ دا ئاستی بەرهەمی کەمبویەوە بۆ  ١٢٨،٩٠٠ بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا و لە و کاتە بەدواوە بەردەوام ئاستی بەرهەمی ئەم کێڵگەیە لەکەم بووندایە تا وەکو ئێستا ئاستی بەرهەمی ٣،٩٧٠ بەرمیلە ، هۆکارەکەشی بۆ راکێشانی ئاو Coning بۆ ناو حەشارگەکە دەگەڕێنرێتەوە,شارەزایان هۆکاری ئەم کێشەیە بۆ زۆر فشارکردنە لە بیرەکان و زیاتر لەو برەی کە دەبێت بەرهەم بهێنرێت دەگێرنەوە.  •    شایستەی سەرتە(گەنێڵ ئەنێرجی و شیڤرۆن)  لە ساڵی ٢٠٢٢ دا کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی  بڕی ٣٠.٣ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە. هەروەها بەپێی پشکەکان کۆمپانیای شیڤرۆن بڕی ٥٠.٥ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە( پشکی شیڤرۆن لەسەر بنەمای پشکی کۆمپانیاکە لە کێڵگەکە وەرگیراوە).. لەم کێڵگەیەدا شایستەی دواخراو نییە چوونکە ئەم کێڵگەیە لە مانگی تشرینی دووەم ٢٠٢٠ بەفەرمی وەک کێڵگەیەکی بەرهەمهێنی بازرگانی ڕاگەیەنرا.  یەکەم جار  کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی  و شێڤرۆن شایستەی دارایی ئەم کێڵگەیان وەرگرت لە مانگی کانونی یەکەمی٢٠٢٠دا بوو..    سەبارەت بە کەمبونەوەی بەرچاوی بەرهەمی  کێڵگەی سەرتە و ئایا هەمان سەرئەنجامی تەق تەق` چاوەڕێی سەرتەش دەکات، لە کەم بوونەوەی بەرهەم؟ کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی پێی ڕاگەیندین " سەرنجمان لەسەر ئەوەیە کە ئێستا بەرهەم  قازنج بکات، پاشان هەر وەبەرهێنانێکی سەرمایە ی زیادە پەیوەستە بە هەریەک لە قازانجی ناوچەی گرێبەستەکە و ئاستی متمانە بەوەی کە وەبەرهێنانێکی لەوجۆرە چەندە داهات زیاد دەکات". سەبارەت بە زیادکردنی بەرهەم  دەڵێت" رێنماییەکانی بەرهەم هێنانمان لەسەرتە هیچ باشترکردنی بەرهەم لەخۆناگرێت". بەرهەمی کێڵگەکە سەرەتا ٥٠٠٠ بەرمیل بوو پاشان بۆ  زیاتر لە ١٠٫٠٠٠ بەرمیل نەوت بەرزبوویەوە، بەڵام ئێستا ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە بەرێژەیەکی بەرچاو کەمیکردووە لە نیوەی دووەمی ٢٠٢٢ ە وە ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە لە ٣،٩٦٠ بەرمیلی رۆژانەدایە. لەم کێڵگەیەش دیسان کێشەی راکێشانی ئاو هەیە بۆ بیرەکە ،Water coningبەهۆی هاتنی ئاو بۆ ناوبیرەنەوتییەکان بەرهەم کەمی کردوو .  کێڵگەی سەرتە دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە و کۆمپانیای شیڤرۆنی ئەمەریکی پشکی ٥٠٪ و گەنێڵ ئەنێرجی ٣٠٪ و هەرێم ٢٠٪ ی هەیە. •    کێڵگەی قەرەداغ (گەنێڵ ئێنێرجی و شیڤرۆن) گرێبەستی هاوبەشیکردن لەبەرهەم PSAی قەرەداغ لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ کۆتای هاتووە. لەوەڵامی پرسیاری ڕوونبیندا سەبارەت بە ناوچەی گرێبەستی قەرەداغ  گەنێڵ ئێنێرجی بە ڕوونبینی ڕاگەیاند" ئێستا گرێبەستی PSA ی قەرەداغ بەسەرچووە و لەدەستی حکومەتی هەرێمدایە، لەگەڵ ئەوەشدا گفتووگۆ سەبارەت بە ئایندەی ناوچەی گرێبەستەکە لە ئارادایە" . گەنێڵ لەساڵی ٢٠٢١ دا ڕایگەیاند لەمساڵدا هەڵکەندنی بیری قەرەداغ ٢ بڕی ٣٠ ملیۆن دۆلاری تێدەچێت، بەڵام نازانرێت دوای چەند ساڵ کارکردن چەندیان خەرج کردووە. وەسەبارەت  خەرجی کۆمپانیاکان لە وکێڵگەیە وتەبێژی گەنێڵ بەروونبینی ووت" کۆی گشتی خەرجی ناوچەی گرێبەستەکە ئاشکرا نەکراوە". لە ئێستاشدا بەپێی زانیارییەکانی ئێمە و بەدواداچوونەکانمان کۆمپانیای گەنێڵ هەموو ستافەکەی و نوسینگەکەی سلێمانیشی کشاندووەتەوە هەموو ئاماژەکان بەوئاراستەیەن کە کێڵگەکە رادەست بکاتەوە و سودی ئابووری نەبێت بۆ کۆمپانیاکە. هەروەها کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی لە پێگەی فەرمی خۆی کێڵگەی قەرەداغی لابردووە کە تا پێش چەند هەفتەیەک وەکو کێڵگەیەک  کە لە قۆناغی پێش بەرهەمهێناندایە pre-production   دانراوو. کێڵگەی نەوتی قەرەداغ کەوتووەتە ناوچەی قەرەداغی سلێمانییەوە و کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی پشکی ٤٠٪ ی پشکەکانی هەیە و کۆمپانیای شیڤرۆنێش ٤٠٪ و هەرێمی کوردستانیش ٢٠٪.   قەرەداغ بەپێی ڕاپۆرتەکانی شیڤرۆن و گەنێڵ ئەنێرجی ناوچەیەکی جیۆلۆجی ئاڵۆزە. کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٩دا رایگەیاند کە حکومەتی هەرێم رەزامەندی نیشانداوە لەسەر کرینەوەی بەشێک لە پشکەکانی شیڤرۆن و لەو کاتەوە وەکو کۆمپانیای سەرکار گەڕان و پشکنین دەکات و خەریکی هەڵکەندنی بیری قەرەداغ ٢ بوو و چەندین جار کێشەی بۆ دروست بوو کاری هەڵکەندن هەڵدەسەپێردراو  ڕادەگیرا و جارێکی تر دەستی پێدەکردەوە تاوەکو ئەوەبوو لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٢ کۆمپانیا رایگەیاند کە سەرکەوتوو نەبوون و جارێکی تر لە گەل هاو کارەکانیاندا هەڵسەنگاندنی بۆدەکەنەوە. شیڤرۆن یەکێکە لەکۆمپانیا گەورەکانی جیهان لە بواری گاز و نەوت و سەبارەت بەهەرێمی کوردستان دەڵێت " شێڤرۆن تەکنۆلۆجیای زۆر پێشکەوتوو بەکاردەهێنێت لەهەرێمی کوردستان بۆ گەڕان بەدوای سەرچاوەی وزەدا" بەڵام وادیارەمەترسی و ئاڵۆزییە  جیۆلۆجییەکان نائومێدی کردوون. بەپێی گرێبەستی هاوبەشیکردن لەبەرهەم PSA گەر کۆمپانیا لەماوەی گەڕان و پشکنیندا نەگەشت بە بەرهەمی بازرگانی مافی وەرگرتنەوەی هیچ خەرجییەکی نییە. بۆیە ئەگەری هەیە حکومەتی هەرێمیش گرێبەستەکە بۆ کۆمپانیاکە درێژنەکاتەوە گەر ئەوە بکات ئەوا لە ماوی کەمتر لە ساڵێکدا ٣ کێڵگە لە کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی وەردەگیرێتەوە.  •    کێڵگەی میران و بنەباوی:  کێڵگەی بنەباوێ و میران  دوو کێڵگەی گازین و ١٠٠٪ ی پشکەکانی ئەم دوکێڵگەیە هی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی بووە. دوای ئەوەی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی لە بەرواری ٢٠ ی ئابی ٢٠٢١ دا ڕایگەیاند کە لە لایەن وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانەوە ئاگادار کراوەتەوە کە حکومەتی هەرێم دەیەوێ کۆتایی بهێنێت بە گرێبەستی هاوبەشیکردن لەبەرهەم لە کێڵگەی بنە باوی ومیران  کۆمپانیاکە لە بەرواری ١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ رایگەیاند بەفەرمی لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمەوە ئاگادار کراوەتەوە  کە حکومەتی هەرێم گرێبەستی هاوبەشیکردن لەبەرهەم کۆتایی پێ دێنێت. دوای ئەوەی هەرێم گرێبەستی گەنێڵ ئێنێرجی لە هەردوو کێڵگەی گازی بنەباوێ و میران هەڵوەشاندەوە بۆردی بەڕێوەبردنی کۆمپانیاکە رایگەیاند “گەشتینە ئەو دەرەنجامەی هیچ بژاردەیەکی کردەیمان لە بەردەم دا نییە جگە لە رازی بوون بە کۆتایی هێنان بە گرێبەستی هاوبەشی لە بەرهەم  وە کو دەرەنجامێک بۆ کۆتایی پێکهێنانی گرێبەستەکە لە لایەن حکومەتی هەرێمەوە، وە داوای قەرەبوو لە حکومەتی هەرێم بکات”. بەپێی ئەو بەڵگانەی لەبەردەست روونبیندایە دادگای ناوبژیوانی لەندەن London Courts of International Arbitration مانگی شوباتی ٢٠٢٤ی دیاری کردووە وەکو وادەی دادبینیکردنی بۆ کێشەی نێوان حکومەتی هەرێم و کۆمپانیای گەنێڵ ئێنێرجی. لە داواکەدا کۆمپانیاکە داوای قەرەبووکردنەوەی زۆر دەکات، بۆ ئەوزیانە گەورەیەی لێی کەوتووە لە ئەنجامی کۆتای هێنان بەگرێبەستی هاوبەشیکردن لەبەرهەم بۆ هەردوو کێڵگەی بنەباوێ و میران لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە، گەنێڵ وادەڵێت. لە بەرانبەردا وەزارەتی سامانە سرشتییەکان دەڵێت“حکومەت نیگەرانە  لەوەی کە گەنێل شکستی هێناوە لە پێشکەشکردنی هەر پێشنیارێکی باوەڕپێکراو بۆ گەشەپێدانی کێڵگەی نەوتی و گازی بنەباوی و میران و تێبینی ئەوەش دەکات کە ئەم شکستە بەشێوەیەکی بەرچاو توانای حکومەتی دواخستووە بۆ پێشخستنی ئەو کێڵگانە لە کاتی خۆیدا”. هەروەها دەڵێت"حکومەت توندی ڕەتی دەکاتەوە کە گەنێل مافی هەر قەرەبووکردنەوەیەکی هەبێت.  حکومەت بە توندی بەرگری لە هەر داوایەک دەکات کە لەلایەن گەنێلەوە دژی کراوە، وە بەنیازە دژەداوی هەبێت بۆ قەرەبوکدنەوەی لەسەر ئەوەی کە گەنێڵ دەستی لە گرێبەستی هاوبەشیکردنی بەرهەم هەڵگرتووە". کێڵگەی بنەباوێ ٣٠٠ کم لەسنووری تورکیاوە دورە وە ٦٠ کم لە هەولێرە وە . یەکەم گرێبەست لەساڵی ٢٠٠٦ کراوە. یەدەگی نەوتی بنەباوێ مەزەندەکراوە بە ٣٤ ملیۆن بەرمیل نەوت لە جۆری زۆر سوك API 45 و هەروەها یەدەگی گازیش بە ٨٫٢ ترلیۆن مەتر سێجا مەزەندەکراوە.و لەساڵی دا ٢٠٠٧ یەکەم بیر لێدراوە و تا ساڵی ٢٠١٤ شەش بیر لێدراوە و تەواو بووە ، هەر لەو ساڵەدا ڕاگەیەنرا کە بەرهەمی نەوتی کێڵگەکە کەمە بەڵام گازێکی زۆری هەیە. چاوەڕێ دەکرا بەرهەمی گازی بنەباوێ بەدوو قۆناغ لە ٣٥٠بۆ ٧٠٠ ملیۆن پێ سێجا ڕۆژانە بێت. یەکەم ماوەی بنیات نان و دووەمیش ماوەی سەقامگیری بەرهەم کە پێدەوترێ (Plateau period). پاشتر بەپێی گرێبەستی کرین Lifting Agreement کە لە مانگی شوباتی ٢٠١٧ دا ئیمزاکراوە، حکومەتی هەرێم گازی بنەباوێ دەکرێت بەنرخی ١,٢$ بۆ هەر هەزار پێ سێ جایەك. بەپێی رێکەوتنەکە پەرەپێدان بە دوقۆناغ دەکرا، قۆناغی بنیاتنان کە دوساڵە و قۆناغی دوەم ١٠ ساڵ دەبێت. کێڵگەی گازی میران دەکەوێتە ڕۆژئاوای شاری سلێمانییەوە، ڕووبەری گرێبەستی میران 293 میل چوارگۆشەیە و یەدەگی گازی سروشتی مەزەندە دەکرێت بە ٦.٨ بۆ ٩.١ تریلیۆن پێ سێجا (نزیکەی لە نێوان ١٩٢ بۆ ٢٥٧ ملیار مەتر سێجا) غازی سروشتی و 95 ملیۆن بەرمیل نەوتی تێدایە. •    گۆڵف کیستۆن Gulf Keystone و ئێم ئۆ ئێڵ MOL کێڵگەی شێخان     لە کێڵگەی شێخان کۆمپانیای گۆڵف کیستۆنی بەریتانی و ( ئێم ئۆ ئێڵ) ی هەنگاری پێکەوە  وەبەرهێنان دەکەن. لەماوەی ساڵی ٢٠٢٢ دا هەریەک کۆمپانیاکانیتری نەوتی هەرێم گۆڵف کیستۆن و ئێم ئۆ ئێڵ  بە ١١ گوژمە شایستە داراییەکانیان وەرگرتووە. کۆی ئە پارەیەی گۆڵف کیستۆن لەو ماوەیەدا وەری گرتووە بریتیی بووە لە ٤٥٠.٩ ملیۆن دۆلار بووە، لە فرۆشی نەوت ٤١٠ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە و قەرزیش ٤٠.٩ ملیۆن دۆلار. قەرزەکانی تشرینی دووەمی ٢٠١٩ وتا شوباتی ٢٠٢٠،  پە پێی ڕاگەیاندنی گۆڵف کیستۆن لە گەڵ ئەو گوژمەیەی لە مانگی ئایاردا بۆ شایستەکانی شوباتی ٢٠٢٢  وەرگیراوە کۆتایی هاتووە و کۆمپانیا هەموو قەرزەکانی وەرگرتووەتەوە. هەروەها کۆمپانیای ئۆ ئێم ئێڵ OML بڕی ١٢٥.١ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە لەم بڕە ١١٣.٧ ملیۆن دۆلار بۆ فرۆشی نەوتی ئەو ماوەیە بووە و ١١.٤ ملیۆن دۆلاریش بۆ قەرزەکان و ئێستا هەردوو کۆمپانیاکە تەواوی قەرزەکانیان وەرگرتووەتەوە.    لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٢ بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەکە ٤٦،٨٠٠بەرملی رۆژانەبووە بەڵام لە کۆتایی ساڵدا کۆتایی ئاستی بەرهەمی  شێخان بریتی بووە لە ٤٠٠ ,٤٤ بەرمیل نەوت ئەویش بۆ هەندێ کێشەی تەکنیکی دەگەڕێتەوە بەدیاریکراوی شۆرتی کارەبا لە یەکێك لە بیرەکاندا.                   کۆمپانیاکە پێشتر لەساڵی ٢٠٢١ دا ڕایگەیاند بڕیارە لە لە چارەکی چواری ٢٠٢١ دا بەرهەمی کێڵگەکە بگاتە ٥٥ هەزار بەرمیل نەتی ڕۆژانە بەڵام  ئێستا ئاستی بەرهەم هەمان ئاستی ٢ساڵ پێش ئێستایە. تێچووی بەرمیلێک نەت لە نێوان ٢،٩ بۆ ٣.٣ دۆلاردابووە.  کێڵگەی شێخان  دەکەوێتە پارێزگای دهۆک،کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن ٨٠٪ ی پشکەکان و ( ئێم ئۆ ئێڵ) پشکی ٢٠٪ ی هەیە لە و کێڵگەیەدا. ئەم کێڵگەیە لە مانگی ئابی ٢٠٠٩ دا نەوتی تیا دۆزرایەوە  و لە مانگی تەموزی ٢٠١٣ دا دەست بە بەرهەم هێنانی نەوت کرا تێیدا. قەرزەکانی گۆڵف کیستۆن ٧٣ ملیۆن دۆلار و ئێم ئۆ ئێڵ ٢١ ملیۆن دۆلار بووە بۆ ئەو ماوەیە.  کێڵگەی شێخان ١٧ بیری تێدا هەڵکەنراوەو ٢ یەکەی چارەسەری تێدایە PF-1-2 . کێڵگەکە لەڕیی بۆرییەوەبە بۆری بەهێڵی بۆری هەرێمی کوردستانەوە بەسراوەتەوە.   تا ئێستا کۆی نەوتی بەرهەم هاتوو لە کێڵگەکە نزیکە ١١٥ ملیۆن بەرمیل دەبێت. یەدەگی نەوتی کێڵگەکەبەم شێوەیە:  •    یەدەگی سەلمێنراو  1P reserves: 224 MMstb  •    یەدەگی ئەگەری 2P( Probable): 2P reserves: 489 MMstb   جۆری نەوتی ئەم کێڵگەیە قورسە لە ساڵی ٢٠٢٢ بە داشکانی ٢٣.٣ دۆلار لە ژێر نرخی برێنتەوە هەربەرمیلێک نەوت فرۆشراوە  لەکاتێکدا لەساڵی ٢٠٢١ دا بەداشکاندنی ٢١.٢ دۆلار فرۆشراوە.   •    شاماران ShaMaran  کۆمپانیای شاماران لە دوو کێڵگەی نەوتی گرێبەستی هەیە و نەوت بەرهەم دەهێنێت.ئەوانیش کێڵگەی ئەتروش و سەرسەنگە. کێڵگەی ئەتروش ( شاماران و تاقە)  کۆی شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان لە کێڵگەی ئەتروش  لە٢٠٢٢ دا وەریانگرتووە  بریتی بووە لە ٤٥٣.٧٦ ملیۆن دۆلار. کۆمپانیای شاماران کە پشکی ٢٧,٦%کێڵگەکەی هەیە بڕی ١٦٧،٤٤ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە و کۆمپانیای تاقەی ئیماراتی کە خاوەنی ٤٧,٤%ی پشکەکانە بڕی  ٢٨٦.٣٢ ملیۆنی وەرگرتووە. تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەی ئەتروش  لە ساڵی ٢٠٢٢ دا   لە  ١١ بیری بەرهەم هێنەوە بریتی بووە لە ٣٦ هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە و تا ٣١/١٢/٢٠٢٢ کۆی نەوتی فرۆشراوی کێڵگەکە بریتی بووە  ٦٧ ملیۆن بەرمیل. کۆمپانیای شاماران لە ساڵی ٢٠١٠ ەوە لە کێڵگەی ئەتروش وەبەرهێنان دەکات.  کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە لە گەڵ وەرگرتنی شایستەی دارایی مانگی ئازاردا دوا گوژمەی قەرزەکانی دوو مانگی کۆتایی ٢٠١٩ و سەرەتای ٢٠٢٠ یان وەرگرتووەتەوە.  کۆمپانیای تاقەی ئیماراتی کۆمپانیای سەرکارە لە کێڵگەی ئەتروش.   •    سەرسەنگ ( شاماران و ئێچ کەی ئێن ) شاماران لەم کێڵگەیە نوێ یە پێشتر کۆمپانیا تۆتاڵی فەرەنسی وەبەرهێنانی تێدا دەکرد بۆیە لەسەر بنەمای پشکەکان داهاتی شاماران و توتاڵ دیاری دەکەین، لە بەرئەوەی پێشتر تۆتاڵ زانیاری لەسەر داهاتەکانی لەهەرێم و بڕی شایستەکانی بڵاونەکردووەتەوە لەسەر بنەمای پشکەکان بەنزیککراوەیی داهاتی کۆمپانیاکە دەردەکەین.  لە کێڵگەی سەرسەنگ هەریەک لە کۆمپانیاکانی ئێچ کەی ئێنی HKN  ئەمەریکی  خاوەنی ٦٢٪ی پشکەکانە و کۆمپانیای شامارانی کەنەدی ١٨٪ ی پشکەکان (کۆمپانیای شامارانی کەنەدی لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ەوە پشکاکانی  تۆتاڵی فەرەنسی کریوەتەوە، بەمەش شاماران لە هەردوو کێڵگەی ئەتروش و سەرسەنگ خاوەن پشکە).  کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن HKN لەماوەی ئەوساڵەدا ١١ گوژمە پارەی وەرگرتووە بە کۆی  بڕی ٤٠٧  ملیۆن دۆلار ی لە حکومەتی هەرێم وەرگرتووە ولەم بڕە ٣٦٧  ملیۆن دۆلار  وەکو داهاتی فرۆشی نەوتی کێڵگەکە  یە و ٤٠ ملیۆن دۆلاریش قەرزی وەگرتووەتەوە. هەروەها تۆتاڵ و پاشان شامران پێکەوە ١٢٥،٣ ملیۆن دۆلارینا وەرگرتووە لەم بڕەش ١١٣.١٣ ملیۆن دۆلار وەکو فرۆشی نەوتی ئەو ماوەیە و ١١.٥٧ ملیۆن دۆلاریش قەرزی وەرگرتووەتەوە. لەمانگی شوباتی ٢٠٢٢ دا هەموو قەرزی ئەو چوارمانگە دواخراوەی ساڵی ٢٠١٩ و٢٠٢٠ وەرگرتووەتەوە. 12 کۆی نەوتی بەرهەم هاتوو لە کێڵگەکە تاوەکو ٣١/١٢/٢٠٢٢ بریتی بووە لە ٥٤.٣ملیۆن بەرمیل نەوت.  . پشکی شاماران لە بەرهەمهێنان لەساڵی ٢٠٢٢ بە رێژەی ٦٠٪ زیادی کردووە بەراورد بە ساڵی ٢٠٢١ ئەوەش بەهۆی کرینەوەی پشکەکانی کۆمپانیای تۆتاڵ لە کێڵگەی سەرسەنگ  کە ١٨٪ ی پشکی کێڵگەکەیە. کۆی بەرهەمی هەردوو کێڵگەی ئەتروش و سەرسەنگ تا کۆتا رۆژی ٢٠٢٢ بریتی بووە لە ١٢١ ملیۆن بەرمیل نەوت. کۆی ئەو شایستە دارایینەی کۆمپانیاکە بۆ مانگی ئاب تا کۆتایی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ناردویەتی بۆ حکومەت و هێشتا وەری نەگرتووە وەکو لە خشتەکی خوارەوەدا دیارە ٢١٦ ملیۆن و ٦٧ هەزار دۆلارە، لەم بڕەش ١٦٧ ملیۆن و ٤٥٢ هەزار دۆلاری پشکی ئێچ کەی ئێنە و شامارانیش ٤٨ ملیۆن و ٦١٥ ملیۆن دۆلار. بڕیارە لە پاش ٩٠ رۆژ کۆمپانیاکان شایستەیان وەربگرن بۆ هەرمانگێک   نەوتی سەرسەنگ کوالیتی بەرزە و API لە نێوان ٣٧- ٣٩ یە وە پێشتر  نرخی بەرمیلێک نەوتی بە داشکاندنی ٧ دۆلار لەژێر نرخی رۆژی برێنتەوە دیاری دەکرا،و کۆمپانیاکانی نەوت لە ناویانیشیانا ئێچ کەی ئێن HKN دەڵێن دڵنیا نین و نازانن نرخەکان بەم پێوەرە نوێیە چۆن کاریگەردەبێت لەسەریان.  ئەوەی جێی سەرنجە نرخی بەرمیلێک نەوتی ئەم کێڵگەیە لە مانگی ئەیلولی ٢٠٢٢ ەوە  واتە لەوئەوبەروارەی کە کە پێوەری KTB  ( بلێندی کوردستان) لەبری برێنت بۆ دیاری کردنی نرخ دەستنیشان دەکرێت لە نێوان ١٧ بۆ ١٩ دۆلار کەمتر لە نرخی برێنت فرۆشراوە.  ئایا ئەم داشکاندنە زۆرە بۆ ؟ ئەگەر هەیە هەرێم کێشەی بەبازاڕکردن و فرۆشتنی  بۆ درووست بووبێت ئەم هەنگاوەی  بۆ راکێشانی سەرنجی کڕیارانی نەوتبێت. پێدەچێت بڕیارەکانی دادگای فیدراڵ و ئەو رێوشووێنانەی حکومەتی فیدراڵ دژی سەکتەری نەوت گرتویەتییەبەر سەرئێشە و کێشەی بۆ هەرێم دروستکردبێت لە فرۆشی نەوتەکەی. لە ڕاگەیاندنی کۆمپانیاکانی نەوتدا هاتووە هەرێم ئەم هەنگاوەی کە ناوێتی لە دیاریکردنی نرخی نەوت لەسەر بنەمای KTB  نەک برێنت بۆ وەڵامدانەوانەی ئەوڕێوشوێنانەیە کە لە بەندەری جەیهان گیراوەتەبەر و پێداویستی بازاڕە ئەوا دەکرێت تا ئەوکاتەی رونکردنەوەی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان دەبێت بە گەڕانەوەیە بۆ دواوە لێکبدرێتەوە. لەگەڵ دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس  دژی تورکیا ئەوکات گورزێکی گەورە تر بەر هەرێم دەکەوێت و  سەرئێشەکانی زیاتر دەبێت.  هەروەها  کشانەوە کۆمپانیا ترافیگورای بازرگانی نەوت کە گرێبەستی لەگەڵ هەرێم هەبوو بۆ بەبازاڕکرنی بەشێک لەنەوتی هەرێم،گورزێکی ترە    لە توانای بەبازاڕکردنی نەوتی هەرێم دکەوێت. کشانەوەکەشی بۆ ئەوەدەگەڕێتەوە کە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتی هەرێمەوە  هەرێم ئامادە نەبووە دانوستانی لەگەڵ بکات.  کێڵگەی سەرسەنگ لە پارێزگای دهۆکە و تێکڕا ئاستی بەرهەمی لە  ٢٠٢٢ دا  رۆژانە بریتی بووە لە ٣٣٫٠٠٠ بەرمیل نەوت.   •    کۆمپانیای فۆرزا هەولێر   لە کێڵگەی هەولێر و کۆمپانیای فۆرزا پێترۆلیۆم  کاردەکات و پشکی ٦٥٪ لە کێڵگەکەدا هەیە، لە ئێستادا شایستەکانی ٩مانگی یەکەمی ٢٠٢٢ ی راگەیاندووە و بڕی ٢٦٦.٣ دۆلاری وەرگرتووە  بۆ ٢،٦٢٩،٣٠٠ بەرمیل نەوت.  لە چارەکی یەکەمی ٢٠٢٢ دا بڕی ٨٢.٤ ملیۆن دۆلار وەرگیراوە لە لایەن کۆمپانیای فۆرزاوە،  لە ناویدا بڕی ٦٩ ملیۆن دۆلار شایستەی دارایی نەوتی فرۆشراوی فۆرزا بووە لە وچارەکەدا کە بڕی ٨٥١،٠٠٠ بەرمیل نەوت  بەنرخی ٨١.٠٧ دۆلار بۆ هەربەرمیلێک نەوت فرۆشراوە. داهاتی چارەکی یەکەمی ٢٠٢٢ بە بڕی ٤٦.٦ ملیۆم دۆلار زیادی کردووە بە بەراورد بەهەمان ماوەی ٢٠٢١.                       زیادکردنی داهات ٨٢٪ی بۆ  بەرزی نرخی نەوت و ٢٦٪ ی بۆ زیادکردنی ئاستی بەرهەم دەگەرێتەوە.   ئاستی بەرهەمی ئەم کێڵگەیە لە چارەکی یەکەمدا  ١٤٫٦٠٠ بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا بەڵام لە مانگی نیساندا بۆ ١٠٠،١٥ بەرمیلی رۆژانە بەرزبووەتەوە واتە رێژەی ١٠٪ی بەرهەم زیادی کردووە .  لەچارەکی دووەم دا داهاتی کۆمپانیاکە ٩٨.٨ ملیۆن دۆلار بووە لەم بڕەش ١٦ ملیۆنی خەرجی بووە.  و نرخی نەوتی کێڵگەکە بە ٨٢.٠٧ دۆلار بووە بۆ بەرمیلێك و کۆی ٨٧٧،٥٠٠ بەرمیل نەوتی فرۆشتووە وەک پشکی فۆرزا.  لە چارەکی سییەمدا داهاتی کۆمپانیاکە ٨٥.١ ملیۆن دۆلار بووە لەم بڕاش ١٣.٨ ملیۆن دۆلاری خەرجی بووە. نرخی نەوت لەم چیکرارەکەدا ٧٩.١١$ دۆلار بووە و پشکی کۆمپانیاکە لەنەوتی بەرهەم هاتووی کێڵگەکە ٩٠٠.٨٠٠ بەرمیل بووە. تێکڕای بەرهەمی نەوتی کێڵگەکە لە چارەکی دووەم و سێیەمدا بریتی بووە لە ١٥هەزار و ١٠٠ بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا.    کۆمپانیای فۆرزا لە پێش مانگی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ دا  لە ژێر ناوی Orex Petroleum  دا کاری دەکرد و لە ٢٧ ی تشرینی دووەم ناوەکەی گۆڕی بۆ  Forza Petroleum ئێستا لەژێر ئەو  ناوەدا کاردەکات. زانیارییە نافەرمییەکان باس لەوە دەکەن کۆمپانیای کار  بەشێکی زۆری پشکەکانی کۆمپانیای فۆرزای کڕیوە و خاوەندارێتی دەکات، باس لە سەر و ٩٠٪ ی پشکەکان دەکرێت. ئەو کۆمپانیانەی شایستە و زانیاریان لەسەر کێڵگە نوتییەکان بڵاو ناکەنەوە •    کـــار گروپ (خورمەڵە) کۆمپانیای کار لە کێڵگەی خورمەڵە کار دەکات و گرێبەستی لە گەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان هەیە بۆ پەرەپێدن لە کێڵگەکەدا. جۆری گرێبەستی ئەم کۆمپانیایە تائێستا ڕانەگەیەنراوە، بەڵام ئەم کێڵگەیەی کاری تێدا دەکات کێڵگەیەکی ئامادەبووە و لە بەرهەمدابووە کاتێک کۆمپانیاکە وەریگرتووە. ئاستی بەرهەم لەکێڵگەی خورمەڵە لە ئێستادا بە١٤٥ بۆ ١٥٠ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە مەزەندە دەکرێت، نزیکەی ٣٧٪ ی هەموو بەرهەمی نەوتی کوردستانە. کۆمپانیاکە تا ئێستا هیج ڕاپۆرتێکی لەسەر ئاستی بەرهەم و شایستە داراییەکانی بڵاو نەکردووەتەوە. ڕوونبین تا ئێستا هیچ هۆکارێکی پەیوەندی کردنی دەستنەکەوتووە بۆ پەیوەندیکردن بە کۆمپانیای کارەوە بۆ دەستخستنی زانیاری و کۆمپانیاکەش هیچ پێگەیەکی ئەلەکترۆنی نییە بۆ چالاکییەکانی.  ئەم کۆمپانیایە کۆمپانیایەکی خۆماڵییە و کارکردنی لە بواری نەوتدا نوێ یە و لە گەڵ دامەزراندنی وەزارەتی سامانە سروشتییەکاندا کار ئاسانی بۆ کراوە، ئێستا بە یەکێکە لە گەورەترین کۆمپانیا ناوخۆییەکانی بواری وزە دادەنرێت لە هەرێم. کۆمپانیای کار ئێستا لە گەڵ کۆمپانیای رۆسنەفتی روسیدا خاوەندارێتی  بۆری گواستنەوەی هەرێمیش دەکات و  پشکی ٤٠٪ ی هەیە و کۆمپانیا روسییەکەش ٦٠٪ . کرێی گواستنەوەی بەرمیلێک نەوت بەم بۆرییەدا لە ناو خاکی کوردستاندا بە پێێ ڕاپۆرتی دیلۆیت کە لە ٢٨/٦/٢٠٢١ بڵاوکراوەتەوە  ٤ دۆلار و ٨٦ سەنت بووە لە چارەکی چوارەمی ساڵی ٢٠٢٠ دا، لە کاتێکدا کرێی گواستنەوە  و ئەمبارکردنی بەرمیلێک نەوت لە ناو خاکی تورکیادا ١ دۆلار  و ٢٨ سەنت بووە بەپێی هەمان ڕاپۆرت.  هەروەها کۆمپانیای کار خاوەندارێتی گەورەترین پاڵاوگەی هەرێمی کوردستانیش دەکات کە رۆژانە نزیکەی ٢٥ هەزار بەرمیل نەوت بۆ وەزارەتی سامانە سرو شتییەکان دەپاڵێوێت بە ڵام دیسان دیار نییە ئێستا بەچ نرخێک نەوت دەپاڵیوێت، بەڵام لە ڕابوردوودا بەپێی ئەو پارانەی لەحکومەت وەریانگرتووە بۆ پاڵاوتن بە دوو هێندەی ئەو نرخە مەزەندە دەکرێت کە پاڵاوگەکە بۆ وەزارەتی نەوتی عێراقی دەپاڵێوێت! •    گازپرۆم و وێستێرن زاگرۆس کێڵگەی گەرمیان ئەم کێڵگەیە کەو تووەتە ناوچەی گەرمیانەوە هەریەک لە کۆمپانیای گازپرۆم روسی  و وێستێرن زاگرۆسی کەنەدی وەبەرهێنانی تێدا دەکەن و هەریەکە خاەنی ٤٠٪ ی پشکەکانن. ڕوونبین پەیوەندی بەهەردوو کۆمپانیاکەوە کردووە بۆ دەستخستنی زانیاری نوێ بەڵام بەداخەوە تا ئەم ساتە هیچ وەڵامێکمان دەست نەکەوتووە. ئەم کێڵگەیە ئێستا ئاستی بەرهەمی لە  ٣٣ هەزار بەرمیلی ڕۆژانەوە بۆ ١٤ هەزر بەرمیل دابەزیوە. هۆکارەکەشی بۆ راکێشانی ئاو بۆ ناو حەشارگە نەوتییەکە دەگەرێتەوەو ڕاکێشانی ئاو لەگەڵ نەوتەکەدا بەرێژەیەکی زۆرە کە جیاکردنەوەی قورسە هەندێک جار، هەروەک لە تەو تەو و سەرتە و پێشتریش لە تاوکی ڕویدا.  جۆری نەوتی ئەم کێڵگەیە نەوتێکی سوک و شیرینە وAPI  یەکەی لە ٤٥ دایە.  بیرە نەوتییەکانی گەرمیان کە لە ئێستادا ژمارەیان چوار بیری نەوتە . بیرە نەوتی سەرقەڵا یەکی گەرمیان، دەکەوێتە گوندی حەسیرەوە، بیرە نەوتی سەرقەڵا دوو لە گوندی ملە سورەیە، بیرە نەوتی سەرقەڵا سێ دەکەوێتە گوندی کەواچەرمووەوە، بیرە نەوتی سەرقەڵا چواریش لە گوندی کارێزەیە، بیرە نەوتی سەرقەڵا پێنجیش کە خەریکە شکست دەهێنێت، دەکەوێتە گوندی ملە سورەوە، سەرجەم گوندەکانیش لە ڕووی ئیدارییەوە سەر بە ناحیەی سەرقەڵای سنوری قەزای کفریین. بەهەمان شێوەی کۆمپانیای کار ئەو کۆمپانیایەنەی کە لێرە کاردەکەن شایستە داراییەکانیان ڕانەگەیاندووە بەڵام ساڵی چەند جرێک زانیاری لەسەر چالاکی و ئاستی بەرهەمیان ڕادەگەیاند، ماوەیەکە ئەو زانیاریانەش بوونی نەماوە.  تائێستا چەند جارێک کێشە بۆ گواستنەوەی نەوتی ئەم کێڵگەیە دروست بووە، وەکو ناڕەزایی لە لایەن شۆفێری گواستنەوەی نەوت و خەڵکی ناوچەکەوە. پوختەی ئەوپاراناەی ١١ کۆمپانیای نەوتی لە ٨ کێڵگەی بەرهەم هێنی نەوتی هەرێم وەریان گرتووە لە ماوەی ساڵی ٢٠٢٢ دا  کە بەسەریەکەوە ٣ ملیار و ١١٥ ملییۆن دۆلاریان وەرگرتووە. بەیەکەوە رێژەی ٦٠٪ی بەرهەمی نەوتی هەرێم بەرهەم دەهێنن •     کەم کردنی بەرهەمی کێڵگەکان : •    لە ماوی ٧ ساڵدا بەرهەمی کێڵگەی تاوکی لە ١٤٥ هەزارەوە بۆ  ٤٦ هەزار دابەزیوە. •    لەماوەی ٧ساڵدا بەرهەمی تەق تەق لە ١٤٨ هەزارەوە بۆ ٣٩٧٠ بەرمیل دابەزیوە •    لە ساڵی ٢٠٢٢ دا بەرهەمی سەرقەڵا لە گەرمیان لە ٣٣ هەزارەوە بۆ ١٤ هەزار دابەزیوە. •    هەر لە ساڵی ٢٠٢٢ دا بەرهەمی کێڵگەی سەرتە لە زیاتر لە ١٠ هەزار بەرمیلەوە بۆ ٣٩٦٠ بەرمی دابەزیوە.  •    زانیاری نا فرمیش دەڵێن کێڵگەی خورمەڵە بەرهەمی گەشتبووە ١٧٠ هەزار بەرمیی رۆژانە بەڵام ئێستا لە نێوان ١٤٥ بۆ ١٥٠ هەزاردایە. •     زیادکردنی بەرهەمی کێڵگەکان:  هەر لەماوەی ٧ ساڵی ڕابوردوودا:  •    کێڵگەی فیشخاپور کەوتە بەرهەم ئێستا ئاستی بەرهەمی  ٦٢ هەزار بەرمیلە.  •    کێڵگەکانی سەرسەنگ، ئەتروش و شێخان بەرهەمیان زیادی کردووە بەشێوەی قۆناغبەندی. •     لەساڵی ٢٠٢١ دا دوو کێڵگەی گازی  بنە باوێ و میران لە  کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی وەرگیرایەوە، کەیسەکە لە دادگای ناوبژیوانی لەندەنە، کۆمپانیای گەنێڵ داوای قەرەبوو دەکات.  •    لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٣ دا گرێبەستی ناوچەی گرێبەستی قەرەداغ کۆتایی هات بە بێ ئەوەی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی و شیڤرۆن نەوتی لێ بەرهەم بهێنن، هەموو ئاماژەکان بەرەو هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستەکە دەڕوات. •    هەر لە چارەکی  کۆتایی ساڵی ٢٠٢٢ دا نرخی نەوتی هەرێم لە ١٠ دۆلار داشکاندنەوە بۆ ١٧ تا ١٩ دۆلار کەمتر لە نرخی برێنت دەفرۆشرێت . پەراوێزەکان: ١ - رۆژی ٢٤/٨/٢٠١٧ هەریەک لە حکومەتی هەرێم و کۆمپانیای دی ئێن ئۆ و گنێل ئێنێرجی رایان گەیاند کە گەشتوونەتە رێکەوتن لە سەر ئەو قەرزەی لە ماوەی رابوردوودا کەوتووەتە سەر هەرێم بەشێوەیەک هەرێم واز لە پشکی خۆی کە 20٪ بێنی بۆ دی ئێن ئۆ وە بۆ ماوەی 5 ساڵ ٠٣٪ کۆی داهاتی کێڵگەکە کە لە ١/٨/٢٠١٧٧ تا ٣١/٧/٢٠٢٢ بدرێت بە دی ئێن ئۆ و بڕی لە سەدا ٤.٥ی کۆی داهاتی کێڵگە کەش بدرێت بە گنێل ئێنێرجی هەروەها کۆمپانیا ببەخشرێ لە 150 ملیوندۆلاری پرۆژەی پالفتەی ئاو ،لە هەمان کاتدا پرۆژەی پەرەپێدانی تواناکان لەماوەی هەموو گرێبەستەکەدا بەخشراون لە و ئیلتزامە و شیرینی بەرهەمیش نادەن. بڕیار بوو لە سەرەتای ئابی ٢٠٢٢ ەوە ئەم رێکەوتنە کۆتایی بێت و ئەو رێژەی ٧.٥٪ کۆی بەرهەمی کێڵگەکە بگەڕیتەوە بۆ هەرێم بەڵام تا ئێستاش هەردوو کۆمپانیاکە ئەو رێژەیە لەداهات وەردەگرن.  ٢ – بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت و نەناردنی بوجەوە لەلایەن حکومەتی فیدراڵی لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٠ دا حکومەتی هەرێم نەیتوانی شایستەی کۆمپانیاکانی نەوت بدات بۆیە لە مانگی ئازاری ٢٠٢٠دا حکومەتی هەرێم بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاند شایستەی مانگەکانی تشرینی دووەم و کانوونی یەکەم ٢٠١٩ و کانوونی دووەم و شوباتی ٢٠٢٠ دوادەخات تا ئەوکاتەی نرخی نەوتی برێنت دەگاتە ٥٠ دۆلار.   کۆمپانیا نەوتییەکان لە گەڵ شایستەی کانوونی دووەمی ٢٠٢١دا یەکەمین بڕی شایستە دواخراوەکانیان وەرگرتەوە و مانگی شوباتی ٢٠٢٢ش دواهەمین گوژمەی شایستە دواخراوەکانیان وەرگرتەوە. حکومەت دوای ٦٠ ڕۆژ  شایستەی دارایی کۆمپانیاکان دەدات.  بەم میکانیزمەش شایستە دواخراوەکان(قەرزەکانی دەدایەوە):  کاتێک نرخی نەوتی برێنت لەسەروو ٥٠ دۆلارەوەیە تەنها رێژەی ٢٠٪ ی ئەو  زیادەی نرخە دەدرێتەوە بەقەرزی کۆمپانیاکان لە کاتێکدا لە مانگەکانی سەرەتادائەم رێژەیە ٥٠٪ بوو.  ٣- زۆر جار هەڵە تێگەشتنێک هەیە بەوەی کەدەوترێت هەرێم پشکی ٢٠٪ یان ٢٥٪ی کێڵگە نەوتییەکانی هەیە ، ئەمە چۆنە؟  کۆمپانیا نەوتییەکان بەپێی گرێبەستییە نەوتییەکانی هەرێم خەرجی ماوەی گەڕان و پشکنین تا دۆزینەوە و بەرهەم هێنانی نەوتیان دەکەوێتە ئەستۆ ( ئەگەر نەوت دۆزرایەوە و بەرهەمی بازرگانی ڕاگەیەنرا ئەو کات مانگانە بەشێک لەو خەرجیانەوی وەردەگرێتەوە ،بەڵام ئەگەر نەوت نەدۆزرایەوە یان ئەوەندە نەبوو کە بگاتە بەرهەمی بازرگانی یان هەر هۆکارێکی تر کێڵگەکەی  بەجێ بێڵێت ئەاو هەرێم هیچ  خەرجییەک ناداتەوە بە کۆمپانیا نەوتییەکە.  کاتێک کێڵگەیەک دەگاتە بەرهەم ئەوکات لە کۆی بەرهەم ١٠٪ ی وەکو موڵکانە حکومەت وەری دەگرێت پاش ئەوە کۆمپانیاکە لەو ٩٠٪ی ماوەتەوە تا ئاستی ٤٠٪ و لە هەندێ کێڵگە تا ٤٥٪ی ئەو بڕەی ماوەتەوە بۆ خەرجی کۆمپانیاکنن دەچێت ( ئەو خەرجیانەی لەماوەکانی گەران و پشکنین خەرجی کردووە ، ئەو خەرجیانەش خەرجی زەبەلاحن).  ئەو پارە یان نەوتەی دەمێنێتەوە پێی دەوترێت نەوتی قازانج  بەپێی هاوکێسەیەکی بیتکاریانە دابەش دەکرێت لە نێوان ئکومەت لە لایەک و کۆمپانیا نەوتییەکان لەلایەکی تر لە باری نمونەیدا ٨٥٪ بۆ حکومەت ١٥٪ بۆ کۆمپانیا نەوتییەکان و لە سەرەتاشدا ٧٠٪ بۆ ئکومەت و ٣٠٪ بۆ کۆمپانیا نەوتییەکان دەبێت. لە ئەو پشکەی کۆمپانیا نەوتییەکان حکومەتی هەرێم لیڕەشدا بەناوی کۆمپانیی نەوتی کوردستانەوە بەبێ ئەوەی هیچ بڕە پارەیەک خەرج بکات پشکی ٢٠٪ی ئەو قازانجەی کۆمپانیاکانیش وەردەگرێت.( پشکی ٢٠ی قازانجی کۆمپانیاکان وەردەگرێ پاش ئەوەی ٧٠٪ یان ٨٥٪ ی قازانجی خۆشی وەرگرتووە.  ٤- تێچووی بەرهەمهێنان بریتییە لە تێچووی کارپێکردن و پاراستنی بیرەکان و ئامێر و دامەزراوە پەیوەندیدارەکان بۆ هەر بەرمیلێک نەوت کە بەرهەم دەهێنرێت دوای دۆزینەوەی نەوت و پەرەپێدان و بەرهەم هێنان. بەمانایەکی سادە هەموو ئەو خەرجیانەیە کە رۆژانە بۆ بەرهەمهێنانی بەرمیلێک نوەت لە کێڵگەکە خەرج دەکرێت.  

 (درەو): بافڵ تاڵەبانی لە جوڵەكانی لاهور شێخ جەنگی بەگومانە، فشارەكانی بۆسەر "لالەزار" توندتر كردووەتەوە، خستویەتیە بەردەم دوو بژاردە: چونەدەرەوە لە كوردستان یاخود جوڵاندنی هێز بە ئاڕاستەی "لالەزار". شەوی چوارشەممەی رابردوو هێزێك هەوڵی رفاندنی (رەنج شێخ خالید) ئەفسەرەی سەربازی لە لالەزار، بەڵام لە هەوڵەكەیان سەركەوتوو نەبوون. شەوی رابردوو هێزێكی دیكەی ئەمنی چووە سەر ماڵی (رێبوار حامید حاجی خالید) فەرماندەی سەربازی نزیك لە لاهور شێخ جەنگی، بەپێی زانیارییەكان، كەلوپەلی سەربازییان لە ماڵەكەیدا گرتووە، بەڵام نزیكەكانی لاهور شێخ جەنگی دەڵێن" ئەو هێزە كۆمەڵێك بۆمب‌و TNTیان بردووەو وێنەو ڤیدیۆیان گرتووە، دەیانەوێت بە تۆمەتی تیرۆر هەوڵی گرتنی بدەن". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، هۆكاری فشارەكانی ئەمدواییەی بافڵ تاڵەبانی بۆسەر هۆتێل "لالەزار" كە شوێنی نیشتەجێبوونی لایەنگرەكانی لاهور شێخ جەنگییە، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ماوەیەكە لاهور شێخ جەنگی جوڵەكانی دەستپێكردووەتەوە لەپێناو وەرگرتنەوەی پۆستی هاوسەرۆكی یەكێتیی لەڕێگەی دادگاوە لە هەولێرو بەغداد.  لاهور شێخ جەنگیی دەیەوێت سەرجەم بڕیارەكانی دوای رووداوەكانی (8)ی تەمووزی 2021 هەڵوەشێنێتەوەو دەسەڵاتەكانی وەكو هاوسەرۆكی یەكێتیی وەربگرێتەوە.  سێشەممەی رابردوو لاهور شێخ جەنگی لەڕێگەی پارێزەرەكانیەوە لە دادگای هەولێر سكاڵایەكی بردەوە، كرۆكی سكاڵاكە ئەوەیە یەكێتی نیشتمانی بەناوی بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگییە، سكاڵاكە پۆستی   "هاوسەرۆك"ی بۆ لاهور شێخ جەنگی گەڕاندووەتەوە، لە هەمانكاتدا لەڕێگەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراقەوە لاهور شێخ جەنگی لە هەوڵی بردنەوەی سكاڵاكەیەتی، بۆ ئەمەش سێ ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی (چەتۆ ساڵح، پەروین كاكە حەمە، سەردار هەركی) لە كۆمسیۆن شایەتییان بۆداوە، لیژنەی پەیوەندیدار لە فەرمانگەی پارت‌و رێكخراوە سیاسییەكان لەبەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی پرۆژەیەكیان گەڵاڵە كردووەو خستویانەتە بەردەم ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان كە لە (9) دادوەر پێكهاتوون، بڕیارە هەفتەی داهاتوو بڕیاری كۆتایی لەسەر كەیسەكەی لاهور شێخ جەنگی بدەن. نزیكەكانی لاهور شێخ جەنگی دەڵێن بڕیارەكە لەبەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی دەردەكرێت‌و نزیكەكانی بافڵ تاڵەبانیش باسلەوە دەكەن بڕیارەكە لە بەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی نابێت. ئەم جوڵەو هەنگاوانەی لاهور شێخ جەنگی لەكاتێكدایە پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی لەوپەڕی خراپیدایە، هەرچەندە بڕیارە سبەی پارتی‌و یەكێتی كۆبنەوە، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، كۆبوونەوەكە هیچ ئەنجامێكی نابێت‌و تەنیا بۆ هێوركردنەوەی فشارە نێودەوڵەتییەكانە كە داوا دەكەن یەكێتی‌و پارتی كۆببنەوە. پارتی گومانی لە بافڵ تاڵەبانییە، پێیوایە لەڕێگەی بەغدادوە هەوڵەكانی خستووەتەگەڕ تا لە پرسی بودجەو نەوت و غازدا پشكی پارێزگای سلێمانی جێ بكاتەوە، بافڵ تاڵەبانی‌و یەكێتیش ئومێدێكیان نەماوە بتوانن لەگەڵ پارتی رێكبكەون. بافڵ تاڵەبانی گومانی لە جوڵەكانی لاهور شێخ جەنگی هەیە، بەتایبەتیش میدیاكانی نزیك دەباشان لاهور شێخ جەنگی تۆمەتبار دەكەن بەوەی لە مەسرور بارزانی نزیكبووەتەوە‌و پێكەوە فشارەكانیان لەسەر دەباشان زیاتر كردووە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لە دوو رۆژی رابردوودا بافڵ تاڵەبانی پەیامێكی تری بۆ لاهور شێخ جەنگی ناردووە، كرۆكی پەیامەكە ئەوەیە وڵات جێبهێڵێت، ئەگەر نا هێز دەچێتە سەر "لالەزار". پێشبینی دەكرێت هەفتەی داهاتوو هەفتەیەكی سەخت بێت بۆ كێشەكانی نێوان لاهور شێخ جەنگی‌و بافڵ تاڵەبانی، چونكە لەلایەكەوە تا رۆژی سێشەممەی داهاتوو پرسی سكاڵاكانی لاهور شێخ جەنگی لە هەولێرو بەغداد یەكلادەكرێنەوە، لەلایەكی تریش بافڵ تاڵەبانی فشارەكانی لەسەر لاهور شێخ جەنگی تونددەكاتەوەو چاوەڕوان دەكرێت هێزی زیاتر بجوڵێنێت لە دژی "لالەزار".

راپۆرت: درەو  مەسرور بارزانی بەمدواییە كە لە بەغداد گەڕایەوە گەشبین بوو، بەڵام دوێنێ رەشبینی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی باڵی بەسەر پەیوەندییەكانی هەولێرو بەغدادا كێشایەوە، دوای بڕیارەكەی بۆ رادەستكردنی نەوتی هەرێم بە حكومەتی عێراق، دادگای فیدراڵی ناردنی هەر بڕەپارەیەكی لە بەغدادەوە بۆ هەرێم راگرت، ئەم دۆخە نوێیە رەنگە پەسەندكردنی بودجەی 2023ی عێراق دوابخات‌و پەیوەندییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد بباتە قۆناغێكی نوێوە، بەتایبەتیش هێشتا كەیسی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەسەر مێزی دادگایە‌و كۆتایی ئەم مانگە یەكلادەكرێتەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   كورد لەناو ناكۆكییەكانی شیعەدا  هەرێمی كوردستان لەبەردەم شەپۆلێك بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراقدا خەریكە  بەتەواوەتی لە  پەلوپۆ دەخرێت.  سەرەتای جوڵەكانی دادگای فیدراڵی دژی هەرێمی كوردستان لەوكاتەوە دەستیپێكرد كە بۆ یەكەمجار لە مێژووی عێراقی دوای كەوتنی سەددامدا، پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو لایەنی دەسەڵاتداری هەرێمی كوردستان بوون بە بەشێك لە كێشەو ناكۆییەكانی ناو ماڵی شیعە.  ئۆكتۆبەری 2021 هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانیی لە عێراق بەڕێوەچوو، ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە ماڵی شیعەی دابەشكرد بەسەر  دوو جەمسەردا، جەمسەری (موقتەدا سەدر) وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن‌و  جەمسەری لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەممار حەكیم+ حەیدەر عەبادی)، جەمسەری یەكەم بە ئاڕاستەی دووركەوتنەوە لە ئێران‌و رۆیشتن بەرەو خولگە عەرەبییەكە، جەمسەری دووەمیش هاوپەیمانی نەریتی ئێران‌و مانەوە لەسەر هێڵە كۆنەكە.  دابەشبوونەكەی ناو ماڵی شیعە، هەزوو كوردیشی دابەشكردەوە، پارتی لەگەڵ سەدرو یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی رۆیشتن.  لەسەرو بەندی ئەو جەمسەرگیرییەدا كە پرۆسەی سیاسی لە عێراق پەكخستبوو، دادگای باڵای فیدراڵی دوای 10 ساڵ راگرتن، بەشێوەیەكی كتوپڕ حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵایەك یەكلاكردەوە كە وەزارەتی نەوتی عێراق لە ساڵی (2012)دا سەبارەت بە فرۆشتنی نەوت لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەكان تۆماریكردبوو.  دادگای فیدراڵی لە رۆژی 15ی شوباتی 2022دا بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان‌و پابەندكردنی هەرێم بە رادەستكردنی نەوت‌و غازەكەی بە بەغداد.  لەدوای كەوتنی سەددامەوە، ئەمە گەورەترین گورز بوو كە دادگای فیدراڵی لە حكومەتی هەرێمی كوردستانی وەشاند، دادگایەك كە بەپێی دەستور ناتوانرێت تانە لە بڕیارو حوكمەكانی بدرێت.  بەهۆی دابەشبوونی پارتی‌و یەكێتییەوە بەسەر ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعەدا، لەماوەی (40) رۆژداو لەنێوان 25ی كانونی دووەمی 2022وە بۆ 15ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی (7) بڕیاری دەركرد كە (4) بڕیان بە دیاریكراوی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لەرێگەی پارتیشەوە هەرێمی كوردستانی كردە ئامانج، بەتایبەتیش بڕیارەكەی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم. نامەكەی مەسرور بارزانی بۆ بایدن  حكومەتی ماوەتەوابووی مستەفا كازمی لەرێگەی وەزارەتی نەوتەوە دەستیكرد بە جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی لەسەر هەرێمی كوردستان. دوای چەند چەندجارێك گفتوگۆ لەگەڵ وەفدی هەرێم لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵیی، رۆژی 24ی ئازاری 2022 وەزارەتی نەوت پرۆژەیەكی ئاڕاستەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد، كرۆكی پرۆژەكە بریتی بوو لە:  •    دروستكردنی كۆمپانیایەك بۆ بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان، كۆمپانیاكە ناوی لێبنرێت (KROC)، حكومەتی فیدراڵ خاوەندارێتی لێبكات، بەڵام بارەگا سەرەكییەكەی لە هەولێر بێت، لە یەكێك لە بانكە نێودەوڵەتییە متمانەپێكراوەكان حسابێك بكرێتەوە‌و داهاتی نەوت‌و غازی هەرێم بخرێتەسەر ئەو حساب بانكییە، بەپێی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا، لەو حساب بانكییە پارە بە هەرێمی كوردستان بدرێت.   دوای ئەوەی هەرێم پرۆژەكەی رەتكردەوە، وەزارەتی نەوت دەستیكرد بە ناردنی ئیمێڵ بۆ ئەو كۆمپانیا نەوتییانەی لە هەرێمی كوردستان كاریان دەكرد، داوای لێكردن گرێبەستی كاركردنیان لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق نوێ بكەنەوە، ئەگەر نا حكومەتی عێراق دەیانخاتە لیستی رەشەوە.  ئیمێڵە بەردەوامەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان خستە ژێر فشاری كۆمپانیاكانی نەوتەوە، مەسرور بارزانی لە تەموزی 2022دا بە ناچاری نامەیەكی بۆ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا نوسی (لەوكاتەدا بایدن بە گەشتێك هاتە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست).  نامەكەی مەسرور بارزانی كاریگەریی بەجێهێشت، لەسەر داوای ئەمریكییەكان حكومەتی مستەفا كازمی رێوشوێنەكانی دژی كۆمپانیا نەوتییەكان لە هەرێمی كوردستان راگرت، تا ئەوكاتەی هەولێرو بەغداد لە پرۆژەیاسای بودجەی 2023دا چارەسەر بۆ بڕیارەكەی شوباتی دادگای فیدراڵی دەدۆزنەوە، واتە ئەوەی ئێستا روودەدات كێشەیەكی چارەسەرنەكراوی پێشترە كە لە بەغدادەوە زیندوكراوەتەوە. نەوتی هەرێم لەنێوان عێراق‌و توركیادا   بابەتەكە تەنیا پەیوەندیدار نییە بە هەرێمی كوردستانەوە، لەم پرسەدا توركیاش تێوەگلاوە، وەزارەتی نەوتی عێراق لە دادگای پاریسی نێودەوڵەتی سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە‌و تۆمەتباری كردووە بەوەی بەبێ مۆڵەتی حكومەتی عێراق بۆری عێراق- توركیای لەناو خاكی توركیا بەكارهێناوە بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان، رەنگە توركیا هۆكارە سەرەكییەكە بێت كە ئەمریكییەكان دەستوەردانیان كرد بۆ راگرتنی جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی تا ئەوكاتەی بەرێككەوتن كێشەكە یەكلادەكرێتەوە. رۆژی 23ی ئایاری 2022 هەوڵەكانی حكومەتی عێراق دژی هەرێمی كوردستان گەیشتە ئاستێك، ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوتی پێشووی عێراق، باڵیۆزی توركیای بانگهێشت كرد‌و پێی وت" ئەگەر توركیا پابەند نەبێت، ئەوا داوا یاساییەكەی 2015ی بۆ زیندوو دەكرێتەوە كە عێراق لە دادگای پاریس لە دژی توركیا تۆماری كردووە".  حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لەسەر كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبوو لە توركیا دەكات، دۆسیەكە لە دادگا لە یەكلایبوونەوەی نزیكبوەتەوە، عادل عەبدولمەهدی كە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان، بەڵام كەیسەكە دانەخراوە‌و هەڕەشەیە لەسەر توركیا. بەرپرسانی توركیا دەیانەوێت هەر بڕیارێك لەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان ببەستنەوە بە چارەسەری ئەو كەیسەوە لەگەڵ عێراق، توركیا دەیەوێت لەبەرامبەر رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بەغداد، حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا سكاڵاكەی لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس لەسەر توركیا بكێشێتەوە‌و رێككەوتنێكی فراوانتر لەنێوان هەردوولا بكرێت كە جگە لە پەیوەندی ئابوری، كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)‌و چەندین دۆسیەی تر نێوان هەردوو وڵات لەخۆی بگرێت موچە لەدوای نەوت ! دوای جڵەوكردنی نەوت‌و غازی هەرێم بە بڕیارەكەی ناوەڕاستی شوباتی 2022، دوێنێ دادگای فیدراڵی بە بڕیارێكی نوێ، ناردنی بەشە بودجە‌و موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانی بە بڕیارێكی تر جڵەو كردو رایگرت، ئەمە دووەم گورزی یاسایی بوو لە بەغدادەوە ئاڕاستەی هەولێر كرا.   لەسەر سكاڵای مستەفا سەنەد ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق (خۆی وەكو پەرلەمانتارێكی سەربەخۆ دەناسێنێت، بەڵام دەوترێت نزیكە لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی)، دادگای فیدراڵی بڕیاریدا بە (نادروستبوونی) بڕیارەكانی ئەنجومەنی وەزیران بۆ ناردنی پارە بۆ هەرێمی كوردستان، بەو بڕیارەشەوە كە تایبەتە بە (200 ملیار) دینارەكەی پشكی هەرێمی كوردستان.  ئەم هەنگاوەی دادگای فیدراڵی لەكاتێكدایە وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەرقاڵی گفتوگۆیە لەگەڵ حكومەتی ناوەندی سەبارەت بە پشكی هەرێم لە بودجەی 2023ی عێراقدا‌و بڕیارە مانگی داهاتوو پرۆژەیاسای بودجەكە بگاتە پەرلەمان بەمەبەستی پەسەندكردنی.  بەمدواییە فارس عیسا نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند، ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاریداوە بڕی (400 ملیار) دیناری پشكی هەرێم بۆ دوو مانگ خەرج بكات، بەڵام تائێستا پارەكە نەگەیشتووە‌و پێدەچێت بەهۆی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە كێشەی زیاتر بۆ ناردنی پارەكە دروست ببێت‌و پێشبینی دواكەوتنی پەسەندكردنی بودجەی 2023 لەئارادایە. حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی نەوت‌و بەشە بودجەی هەرێمەوە لەگەڵ حكومەتی ناوەند ناكۆكە، ئەم ناكۆكییە چەند ساڵێكە بووە بە تەوەری سەرەكی گفتوگۆكانی نێوان هەولێرو بەغدادو لە بایەخی كەیسی ناوچە كێشە لەسەرەكانی كەمكردوەتەوە.  لێكەوتەكانی سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ"  لە ساڵی 2014وە هەرێمی كوردستان دەستیكرد بە جێبەجێكردنی سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ"، لەچوارچێوەی ئەم سیاسەتەدا، دوای بڕینی بەشە بودجەی هەرێم لە بەغداد، حكومەتی هەرێم دەستیكرد بە فرۆشتنی نەوت بەشێوەیەكی سەربەخۆ، لەوكاتەوە بەرپرسانی عێراقی لەدژی هەرێم كەوتنە جوڵەو دەڵێن هەرێم بەپێی دەستوری مافی ئەوەی نییە بەشێوەی سەربەخۆ نەوت بفرۆشێت.  حكومەتی هەرێم دان بە بڕیارەكەی مانگی شوباتی ساڵی رابردووی دادگای فیدراڵیدا نانێت‌و بە بڕیارێكی "سیاسی" ناوی دەبات، بڕیارەكەی دوێنێی داگاكەشی رەتكردەوە.  كێشەی نەوت‌و بودجەی هەرێم یەكێكە لەو كێشانەی كە بە میرات بۆ كابینەی نوێی حكومەتی عێراق بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی بەجێماوە.  پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو هێزی دەسەڵاتداری هەرێمی كوردستان بەشدارن لە كابینەی نوێی حكومەتی عێراق‌و بەپێی ئەو رێككەوتنەی لایەنە بەشدارەكانی كابینەكەی محەمەد شیاع سودانی كردویانە، دەبێت لەماوەی شەش مانگدا دوای دەستبەكاربوونی كابینەكە، یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی رەوانەی پەرلەمانی عێراق بكرێت بەمەبەستی پەسەندكردنی، محەمەد شیاع سودانی دەڵێ من لەتوانامدا نییە بڕیاری دادگای فیدراڵی لەدژی هەرێمی كوردستان هەڵوەشێنمەوە، بۆیە تاكە چارەسەر ئەوەیە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربچێت‌و لەو یاسایەدا دەسەڵاتی هەریەكە لە حكومەتی ناوەندو حكومەتی هەرێم بەسەر سامانی نەوت‌و غازدا دیاری بكرێت.  نیوەی ئەو كاتەی كە بۆ ناردنی یاساكە بۆ پەرلەمان دیاریكراوە، تەواو بووە‌و هێشتا كابینەی محەمەد شیاع سودانی رەشنوسی یاساكەی ئامادە نەكردووە.  بەمدواییە لە كۆبونەوەیەكی لایەنەكانی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا كە پێكهێنەرەكانی حكومەتن، گفتوگۆ لەسەر چۆنیەتی دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ كرا، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) لەو كۆبونەوەیەدا سەرەتای ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتی لەبارەی یاساكە دەركەوتووە، یەكێتی داوا دەكات لە یاساكەدا مافی ئەوە بە پارێزگاكان بدرێت مامەڵەی سەربەخۆ لەگەڵ حكومەتی ناوەنددا بكەن. پارتی بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ یەكێتی تۆمەتبار دەكات بەوەی دەستی هەبووە لە دەركردنی بڕیارەكەی دوێنێی دادگای فیدراڵیدا سەبارەت بە راگرتنی ناردنی پارە لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان، جگە لە یەكێتیی، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بەشێوەی ناڕاستەوخۆ دادگای فیدراڵی بەوە تۆمەتبار دەكات بڕیارەكانی "ئێران" لەدژی هەرێم جێبەجێ دەكات.    هەرێم لەبەردەم چەند بڕیارێكی تری دادگادا  رادەستكردنی نەوت‌و راگرتنی ناردنی بودجە لە بەغدادەوە دواین‌و كۆتا حوكم نییە كە لە دادگای فیدراڵییەوە دژی هەرێمی كوردستان دەربچێت، چەند كەسێكی تر سەبارەت بە هەرێم لەسەر مێزی دادگای فیدراڵییە‌و رۆژانی داهاتوو بڕیاری لەسەر دەدات، لەوانە:  •    سكاڵایەكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و (یوسف محەمەد سادق) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان سەبارەت بە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، دادگای فیدراڵی بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی ئەم سكاڵایەوە دواخستووە بۆ رۆژی (31)ی ئەم مانگە‌و پێشبینی دەكرێت دادگا دژی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بڕیار بدات‌و ئەمەش هێندەی تر پەیوەندییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد ئاڵۆز دەكات.  •    سكاڵایەك كە بەڕێوەبەری گشتی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی ماددە خۆراكییەكان لەسەر (كەمال موسلیم) وەزیری بازرگانی‌و پیشەسازی هەرێمی كوردستان سەبارەت بە (پێدانەدانەوەی پارەی فرۆشتنی كۆبونی خۆراك لە ساڵی 2014وە بۆ 2021)، دادگا یەكلاكردنەوەی ئەم كەیسەی لەسەر هەرێمی كوردستان بۆ رۆژی 30ی ئەم مانگە دواخستووە‌و لەحاڵەتی یەكلاكردنەوەیدا رەنگە هەرێمی كوردستان بخاتە ژێر قەرزێكی نوێی بەغدادەوە، ئەمەش هێندەی تر پەیوەندییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد ئاڵۆز دەكات.    

درەو: یاسین تەها/ گۆڤاری ئایینناسی/ سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی دەستپێك: مەرجەعیەت دامەزراوەیەكی ئایینی هەڵسوڕێنەرە لە ناو پەیڕەوانی شیعە، سروشتی پێكهاتەكەشی وەهایە تاكە كەسێكە لە شێوەی دامەزراوە، هەروەها بە جوگرافیا و وڵاتێكی دیاریكراویشەوە پەیوەست نییە، بەڵام فاكتەرە مێژویی و جیۆپۆلەتیكییەكان لە سەردەمی جیاوازدا سەنگ و قورسایی بە هەندێكیان بەسەر ئەوی تردا بەخشیوە. ئەم بابەتە هەوڵێكە بۆ هەڵوێستە لەبارەی چەمكی مەرجەعیەت و جوگرافیای دابەشبوونی لە نێوان هەردوو حەوزەی نەجەف و شاری قوم. بۆشایی مەهدی بیرۆكەی مەرجەعیەت لە ئایینزای شیعەدا بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی ئیمامی دوازدەیەمی كۆتا زنجیرەی ئیمامەتی شیعەیە (المهدي)، كە بەپێی بیروباوەڕی ئەم تائیفەیە لە ئێستادا پەنهان و غەیبە، تا ئەو كاتەشی سەر لەنوێ دەردەكەوێتەوە، ئەوە پەیڕەوانی شیعە له‌سه‌ریان فه‌رزه‌ بۆ ڕاییكردنی كاروباری ئایینی خۆیان بگەڕێنه‌وه‌ بۆ ئه‌و شه‌رعزانانه‌ی پله‌ی موجته‌هیدیان هه‌یه‌ له‌ هه‌ڵهێنجانی حوكمەكانی شه‌ریعه‌ت، یان ئه‌وانه‌ی مۆڵەتیان هەیە بۆ فەتوادان و پلەكەیان «عەللامە» و «ئایەتوڵڵا» یە. لە سەرچاوە عەقیدەییەكانی شیعەدا، ئیمام مەهدی ڕابەر و پێشەوای كۆتاییە لە زنجیرەی ئیمامەت، غه‌یب بوونیشی دوو قۆناغی هەیە؛ یەكێكیان كاتی و بچووك بووە (الغیبة الصغری)، ئەوی تر درێژخایەن و تا كۆتایی دنیایە (الغیبة الكبری)، لە غەیب بوونە بچووكەكەشدا پەیڕەوانی شیعە گەڕاونەتەوە بۆ سەر چوار كەسایەتی كە بانگەشەی بریكاری و نوێنه‌رایەتی ئیمام مه‌هدی كوڕی حەسەنی عەسكەری-یان كردووە و بە «السفراء الأربعة» لە ناو شیعەدا ناسراون (1)، ئه‌م چوار كەسە (عثمان سعید العمری، محمد عثمان سعید العمری، الحسین روح النوبختی، وعلی محمد السمری)، نزیك له‌ حه‌فتا ساڵ مەرجەعی شوێنكەوتەكانی ئایینزای شیعە بوون، ئەویش لە پاش مردنی ئیمام حه‌سه‌ن عه‌سكه‌ریی باوكی مەهدی ساڵی 260 ك _ 874ز له‌ عێراق و ئه‌سپه‌رده‌كردنی له‌ سامه‌ڕا‌، كە شیعەكان باوەڕیان وایە ژەهرخوارد كراوە. (2) مه‌رگی كۆتا كه‌س له‌و چوار نوێنەرەش ساڵی‌ 329 ك_ 941، قۆناغی باڵیۆزەكانی مەهدی كۆتایی دێت، ئەمەش بوو بە دەستپێك و سەرەتای سەرهەڵدانی مەرجەعیەت له‌ناو جیهانی شیعه‌، كه‌ بریكار و نوێنه‌ری ئیمامی زەمانن (المهدي)، بەڵام بەشێوەیەكی دوورتر لە نوێنەرایەتی و نامەبەریی ڕاستەوخۆ (3). چونكه‌ پاش بزربوونی بچووك، بزربوونی گه‌وره‌ و یه‌كجاریی مه‌هدی ده‌ستپێده‌كات و ساڵی 329 ك_ 941ز دەستپێدەكات و تا ئه‌وكاته‌ درێژە‌ ده‌كێشێت كه‌ مه‌هدی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر زه‌وی لە كۆتایی دونیا بۆ «به‌رپاكردنی دادگه‌ری»(4)، ئەم گەڕانەوەیەش هاوكات دەبێت لەگەڵ كۆتاییهاتنی دنیا، ئەمەش بیرۆكەی ڕزگاركەر (المخلص) و چاوەڕوانی كردنییەتی لە ئاسمانەوە. هەرچەندە مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی مەرجەعیەت و ده‌زگا ئایینییه‌كانی شیعە‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ده‌ی چواره‌می كۆچی/ ده‌یه‌می زایینی له‌ به‌غدا، به‌ڵام له‌ سه‌رده‌می سه‌فه‌وییه‌كاندا له‌ ئێران له‌ سه‌ده‌ی شانزه‌دا زیاتر په‌ره‌یسه‌ندووه‌ و گه‌یشتووه‌ته‌ لوتكه‌ و به‌ر له‌ سه‌رده‌می سه‌فه‌وی مێژووی مه‌رجه‌عیه‌ت ناڕوون و تێكه‌ڵ و پێكەڵە و وێنەیەكی ڕوون نادات بە دەستەوە. سەرهەڵدانی مەرجەعیەت مەرجەعەكان، كە جێگرەوەی نوێنەرەكانی مەهدی (السفراء)ن، بە گوێرەی ئاست و شارەزایی و پێگەكەیان، نازناوی تایبەت بەخۆیان هەیە، كە لە نێوان «ئایەتوڵڵا» و «ئایەتولڵای عوزما»، مێژووی بەكارهێنانی ئەم زاراوەیەش دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی مەغۆلەكان و بۆ یەكەمجار بۆ رێبەر و لێكۆڵەری شیعە «ابن المطهر الحلي» بەكارهاتووە كە لە سەدەی چواردەیەمی زایینی ژیاوە (م. 1325ز) (5)، بەم پێیەش سەرهەڵدانی شتێكی تازە و نوێیە لە سەردەمی ئیمامەكانی شیعەدا نەبووە. شوێنكەوتنی مەرجەع و تەقلیدكردنی فەتواكانی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ نییه و ناچارییە‌، به‌ پێی گێڕانه‌وه‌كانی شیعه‌ هه‌ركه‌س لاری لێی هه‌بێت ئه‌وه‌ تانه‌ی له‌ حوكمی خوا داوه‌ (6)، ئەم شوێنكەوتنەش نامۆ نییە بە كولتووری مەزهەبە ئیسلامییەكان كە سەردەمێكی زۆر شوێنكەوتنی سەرمەزهەبەكانیان بە واجب و پێویست زانیوە، بەو پێیەی هیچ كەس ناتوانێت راستەوخۆ لە ئەحكامەكانی شەریعەت بگات بەبێ گەڕانەوە بۆ ڕاڤە و هەڵهێنجانی ئەو پێشەوایانە، بەڵام لەناو شیعەدا زیاتر جەختی لێ كراوەتەوە و بەبێ ئەوە ئایینداری و خەرجكردنی زەكات و مافە شەرعییەكان جێبەجێ ناكرێت. لە ئایینزای سووننەدا شەرعزانەكان زۆرجار لایەنگری دەسەڵاتدارن، یان لانیكەم لەگەڵیدا هەڵدەكەن و خۆیان بەدوور دەگرن لە بەریەككەوتنی، بەم جۆرەش زۆركەم وەك ڕكابەر، یان سەربەخۆ لە دامەزراوەی حوكمڕانی دەردەكەون، بەڵام لە ناو شیعەدا مەرجەعەكان خاوەن شوناس و تایبەتمەندی و تەنانەت ئابووری سەربەخۆی خۆشیانن، چونكە ئەوان جگه‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتی ڕۆحی، پاره‌ی خومس و مافه‌ شه‌رعییه‌كان (كەفارەتی سوێند و خێر و نەزر) له‌ خه‌ڵكی باوه‌ڕداری شیعه‌ كۆده‌كه‌نه‌وه، لەوانیشەوە جارێكی تر بەسەر هەندێك لەو چین و توێژانەدا دابەش دەبێتەوە كە شایستەن، یان هەژارن، بەم هۆیەشەوە باكیان به‌ ده‌وڵه‌ت نییه‌ و سه‌ربه‌خۆ و ده‌ستكراوه‌ن له‌ هه‌ڵوێست و مامه‌ڵه‌كردن (7) سروشتی مەرجەعیەتیش وەهایە كە یەكگرتوو نییە، بەو مانایەی دەكرێت لەیەك كاتدا چەند مەرجەعێك لە گۆڕەپانی شیعیدا هەبن، ئەم حاڵەتەش ئەگەرچی لە ڕووی تیۆرییەوە زۆر پەسەندكراو نییە، بەڵام بەو پێیەی بووەتە واقیع، سەدان ساڵە بە ناچاری مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، هەندێك لە شەرعزانە شیعەكانیش هەوڵیان داوە لایەنە ئه‌رێنییه‌كانی ئه‌م فره‌ مەرجەعییە زەق بكەنەوە‌، وه‌ك رێگری له‌ پیرۆزكردنی تاكە كەس و به‌ مه‌عسوم زانینی مەرجەعێك، كه‌ڵك وەرگرتن لە جیاوازی دیدگا و بیركردنه‌وه‌ جیاوازەكان بۆ گەیشتن به‌ بڕیاری دروست، به‌هه‌ڵه‌دا نه‌چوون له‌ بڕیار و حوكمه‌ گرنگەكان و هەر ئەم فرەییەشیان بە هۆكاری زیندوو مانەوەی فیقهی ئیمامی داوەتە قەڵەم (8)، بەڵام ئەمە زیاتر وەك پاساو هێنانەوەیە، ئەگەرنا گوتاری یەكدەنگی و یەك ڕەگی سیمایەكی زاڵتر لە هەردوو ئەدەبیاتی شیعە و سوونەدا بەرمەبنای ئەو دەقی ئایەت و فەرموودانەی كە باس لە یەكێتی و یەكڕیزی و دووركەوتنەوە لە پەرتەوازەیی دەكەن. مەرجەكانی مەرجەعیەت ئەوانەی سیفەتی مەرجەعیان پێدەدرێت و خەڵك شوێنیان دەكەون، پێویستە چه‌ند مه‌رجێكیان تێدا بێت، له‌وانه‌ش شيعەی ئیمامی بوون، نێر بوون بەو مانایەی ژن نابێت، عه‌داله‌ت،‌ ئیجتیهاد كه‌ كۆشش كردنه‌ بۆ هه‌ڵهێنجانی حوكمی شه‌رع، له‌گه‌ڵ مه‌رجی زانایی له‌ ئه‌حكامی دین و له كاتی زۆریی ژمارەی مه‌رجه‌عه‌كانیشدا زاناترینیان ده‌بێته‌ سه‌ر مه‌شق و ڕێبه‌ر و باڵا (9)، بەڵام بەهۆی ئەوەی دیاریكردنی زاناترین و پێوەرەكانی ئەو دیاریكردنە شتێكی كۆنكرێتی نییە و ڕاجیایی زۆر هەڵدەگرێت، بەتایبەت كە لقەكانی شەرعزانی و عەقیدە زۆرن، هەمیشە جیاوازی لەنێوان پەیڕەوانی شیعەدا هەیە بۆ دیاریكردنی زاناترین و هەر ئەمەش هۆكاری پەرتەوازە بوونیانە بە سەر چەند مەرجەعیەتێكی جیاوازدا، كە هەریەكە لەوانە بانگەشەی زاناترین دەكەن و هەر كۆمەڵە كەسێكیش شوێن یەكێك لە مەرجەعە دڵخوازەكانی خۆیان دەكەون و ئەوانەیان پێ زاناترینە. مه‌رجه‌عه‌كان له‌ ئایینزای شیعه‌دا وه‌ك ئیمامه‌كان، مه‌عسوم نین و ده‌شێت بكه‌ونه‌ هه‌ڵه‌وه،‌ به‌ڵام له‌ هه‌موو حاڵه‌تێكدا ڕە‌خنه‌ لێگرتن و هێرشكردنه‌ سه‌ریان كارێكی ڕە‌وا و ڕێگه‌ پێدراو نییه‌، مه‌گه‌ر ڕە‌خنه‌كان كۆمه‌ڵێك مه‌رجیان تێدا بێت، كه‌ بریتین لە: بابه‌تی بوون، شه‌رعی بوون، شایسته‌یی و لێوه‌شاوه‌یی كه‌سی ڕە‌خنه‌گره،‌ به‌ جۆرێك ئاستێكی هه‌بێت له‌ مه‌سه‌له‌ شه‌رعییه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ ئایینزای شیعه، له‌ كۆتاییشدا دەبێت ڕە‌خنه‌كه‌ له‌ ئه‌دای مه‌رجه‌عه‌كه‌ بگیرێت، نه‌ك فه‌تواكه‌ی، چونكه به‌پێی سه‌رچاوه‌ شیعییه‌كان‌ فه‌توا و هه‌ڵسه‌نگاندنی كاری شه‌رعزانه‌كانه‌، نه‌ك ڕخنه‌گران و چاودێران(10) بە كورتییەكەی مەرجەعەكان جۆرێك لە پارێزبەندیان هەیە و ڕەخنەلێگرتنیان هەروا كارێكی سانا نییە و لەبەردەم زۆرینەی خەڵكدا كراوە نییە. به‌ر له‌ سه‌رده‌می سه‌فه‌وی مێژووی مه‌رجه‌عیه‌ت ناڕوون و تێكه‌ڵ و پێكەڵە و وێنەیەكی ڕوون نادات بە دەستەوە دەسەڵاتەكانی مەرجەع سه‌رجه‌م سه‌رچاوه ‌و ئاڕاسته‌ شیعییه‌كان كۆك و یه‌كده‌نگن له‌سه‌ر  كارایی ده‌سه‌ڵاتی شه‌رعزانه‌ مه‌رجه‌عه‌كان، به‌ڵام له‌سه‌ر سنوری ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ ناكۆكی و جیاوازیان هه‌یه‌. هه‌ندێكیان لایه‌نگری ویلایه‌تی تایبه‌ت و سنوردارن و په‌یوه‌ستن به‌ هه‌ندێك بواری ته‌قلیدی ئایینییه‌وه (الولایة المقیدة)‌، هه‌ندێكی تریان له‌گه‌ڵ ویلایه‌تی ڕە‌ها و گشتگیردان (الولایة المطلقة)، ئەمەش له‌ ئێراندا په‌یڕەو ده‌كرێت و مه‌رجه‌عی باڵای وڵات خاوه‌ن دوا قسه‌ی كاروباری سیاسی و حكومی و رێبه‌ری باڵای شۆڕشی ئیسلامییه (11)ئەم پرەنسیپەش لە دەستووری ئێرانیدا جێگیر كراوە و جگە لە عەقیدە هێزی یاسایی هەیە. سنورەكانی دەسەڵاتی مەرجەع و شەرعزان لە فیقهی شیعیدا جێگەی مشتومڕن لە نێوان هەر دوو تێزی ویلایەتی فیقهی ڕەها و ویلایەتی سنوردار، بەڵام سه‌رچاوه‌ شیعییه‌كان به‌ گشتی سێ ئه‌ركی سه‌ره‌كیان بۆ شه‌رعزانی هه‌ڵگری مه‌رجه‌كانی مه‌رجه‌عیه‌ت دیاریكردووه‌، ئه‌وانیش بریتین له‌: فه‌توادان، قه‌زاوه‌ت كردن و چاره‌سه‌ری ناكۆكییه‌كانی خه‌ڵك، ویلایه‌ت كه‌ كاروباری كارگێڕی و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی ده‌گرێته‌وه(12).‌ هه‌ر ئه‌مه‌ش زه‌مینه‌ی كار و سنوری جموجۆڵی مه‌رجه‌عه‌ شیعه‌كانی ئێستایه‌ و سه‌رجه‌میان به‌پێی ده‌سه‌ڵات و ژماره‌ی لایه‌نگرانیان موماره‌سه‌ی ئه‌و ئه‌ركانه‌ ده‌كه‌ن كە زۆرجار لەگەڵ سنورەكانی دەوڵەتدا تێكەڵ دەبن. شوێنكەوتنی مەرجەع و تەقلیدكردنی فەتواكانی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ نییه و ناچارییە‌، به‌ پێی گێڕانه‌وه‌كانی شیعه‌ هه‌ركه‌س لاری لێی هه‌بێت ئه‌وه‌ تانه‌ی له‌ حوكمی خوا داوه مەرجەعیەتی نەجەف مێژووی دروستبوونی حەوزەی ئایینی نەجەف و مەرجەعەكەی وابەستەی مێژووی مەزهەبی شیعەیە، چونكە جگە لەوەی شارەكە پایتەختی دەسەڵاتی ئیمام عەلی بووە (35_40ك/ 656_661ز)، نزیكە لە پیرۆزترین پێگەكانی شیعەشەوە، وەك ئارامگای ئیمام عەلی و ئیمام حوسێن و ئیمام عەباسی كوڕی، هەرەوەها لە نزیك مەڵبەندی غەیببوون و دووبارە دەركەوتنەوەی ئیمام مەهدی دایە لە ژێر زەمینێكی شاری سامەڕا كە پایەیەكی بنەڕەتی عەقیدەی شیعەگەرییە(13)، بەشی زۆری ئەو رووداوە مێژوییانەشی تان و پۆی مەزهەبی شیعە پێكدەهێنن هەر لە عێراق ڕوویانداوە لە شەڕەكانی ئیمام عەلی لەگەڵ نەیارانی و پاشان كوژرانی حسێن و تۆڵەكردنەوەی، هەروەها مەرگی گوماناوی ئیمام موسای كازم لە بەغدا و چیرۆكی مەرگی باوكی مەهدی، كە حەسەنی عەسكەرییە.(14) مێژووی حەوزەی ئایینی نەجەف دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی چوارەمی كۆچی/ دەیەمی زایینی، لەم كاتەدا بەشی زۆری مەلا و رێبەرە شیعەكان بە هۆی باڵادەست بوونی توركە سەلجوقییە سوننەكانەوە لە بەغدای پایتەخت بارگە و بنەی خۆیان پێچایەوە بۆ شاری نەجەف. ئەم كۆمەڵە مەلایەی شیعە كە شێخی تائیفەكە (أبو جعفر الطوسي) گەورەیان بوو،ە پەنا و سایەی گڵكۆی ئیمام عەلیان كردووەتە پایتەختی رێبەرایەتی ئایینی خۆیان و لەوێ دەستیان كردووە بە وانە خوێندن و پیادەكردنی سرووتەكانی شیعەگەری(15)، ئەمەش بەرەنجامێكی ئاسایی تێڕوانینی شیعەكانە بۆ شارەكە، چونكە بەپێی گێڕانەوەكانیان، نەجەف پێگەیەكی زۆر گرنگی هەیە و پێیانوایە پیرۆزترین خاكە بە لای خوداوە، هەر لەبەر ئەمەش نازناوی «الأشرف»ی پێ بەخشراوە، تەنانەت گێڕانەوە شیعییەكان باس لەوە دەكەن ناشتن و بەخاك سپاردن لە گۆڕستانی ئەم شارە، مردووەكە دەپارێزێت لە سزای ناو گۆڕ، هەر لەبەر ئەمەشە گەورەترین گۆڕستانی لێیە كە ناوی «وادی السلام»ـە و موسڵمانی شیعە لە هەركوێی دنیادا بمرن ئاوات بەوە دەخوازن لە نەجەف ئەسپەردە بكرێن.(16) مەرجەعەكان جۆرێك لە پارێزبەندیان هەیە و ڕەخنەلێگرتنیان هەروا كارێكی سانا نییە و لەبەردەم زۆرینەی خەڵكدا كراوە نییە پێگە ئایینی و مێژووییەكەی نەجەف بە درێژایی چەندین سەدە كردویەتی بە مەڵبەندێكی گرنگی شیعەگەری و قوتابخانەیەك بۆ پێگەیاندن و دروستكردنی مەرجەع، لە مێژووی نوێ و هاوچەرخیشدا دوو لە گەورەترین مەرجەعەكانی شیعەی دنیا كە موحسین ئەلحەكیم (1970 مردووە) لەگەڵ ئەبوقاسم ئەلخوئی ( 1992 مردووە)ن، هەر لە شاری نەجەف بوون، لەسەر دەستی ئەوانیش كۆمەڵێك مەرجەع و پیاوی ئایینی شیعە دەرچوون، كە تا هەنووكە كاریگەریان لەسەر ڕەوتی ڕووداوەكان هەیە، دیارترین ئەوانەش سیستانی خوێندكاری نزیكی خوئییە.   پێگەی قوم ئەم حەوزەیە لە پەنا ئارامگای فاتیمەی كچی ئیمام موسای كازمی حەوتەم ئیمامی شیعەكان و خوشكی ئیمامی هەشتەمی شیعە عەلی كوڕی موسا (الرضا) دامەزراوە، ریشەی خوێندنگا ئایینییەكەش دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی کۆچی عەشیرەتی ئەشعەری کوفی عێراقی بۆ قوم (سەدەی 1ك/7ز) و دامەزراندنی شارەكە، بەم شێوەیە قوم شانبەشانی کوفە و بەغدا یەکێکە لە سێ کۆنترین مەدرەسە ئایینییەكانی شیعە لە مێژوودا. بەڵام قۆناغی درەوشانەوەی مەدرەسەی قوم لە سەدەی چوارەمی کۆچی/ دەیەمی زایینی، لەسەر دەستی شێخ «محمد بن علي البابویه» بووە كە بە «الشیخ الصدوق»یش دەناسرێت و یەكێكە لە گەورە شەرعزان و لێكۆڵەرەكانی شیعە. لە مێژووی نوێشدا شێخ عەبدولکەریم حائیری دەرچووی حەوزەی نەجەف لە ساڵی 1919ز ڕووی کردە قوم و لەوە بەدوا شارەكە بە تەواوی بووەتە ناوەندێکی سەرکردایەتی مەزهەبی شیعە.(17)   پێگە ئایینی و مێژووییەكەی نەجەف بە درێژایی چەندین سەدە كردویەتی بە مەڵبەندێكی گرنگی شیعەگەری جگە لە باكگراوندە ڕۆحییەكەشی، بەهۆی دەسەڵاتی سەفەوییەكانەوە گرنگی زۆر بە شاری قوم دراوە، هەر لەم میانەیەدا كاتێك سەفەوییەكان لەسەرەتای سەدەی 16 زاینی كۆنترۆڵی ئێرانیان كرد و شیعەگەرییان كردە مەزهەبی سەرەكیی دەوڵەتەكەیان، مەلا و بانگخواز و شەرعزانی زۆری شیعەیان لە باشووری لوبنانەوە برد بۆ قوم بە مەبەستی زیاتر پەرەپێدانی(18)، لە سەردەمی پەهلەویشدا بە هۆی ئەوەی لە عێراق دەسەڵات بە دەست زۆرینەی سوننەوە بووە، حەوزەی نەجەف دەرفەتی ئەوەی نەبووە وەك قوم گەشە بكات و لەم میانەشدا جاری وەها هەبووە ڕێبەرایەتی شیعەی جیهان بە عێراقیشەوە كەوتووەتە شاری قوم لە نموونەی سەید حسێن بروجردی، كە تا كۆتایی ژیانی لە 1961 بۆ ماوەی 15 ساڵ مەرجەعی بێ ركابەری شیعەی دنیا بووە.(19)  لەپاش سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران و زاڵبوونی تەواوەتی خومەینی بەسەر شۆڕشەكەدا (1979)، دەرفەتی زیاتر ڕەخسا بۆ بووژانەوەی قوم، لە كاتێكدا لە بەری عێراق رژێمی بەعس سەرقاڵی سەركوت و داپڵۆسینی شیعە و قوتابخانەی نەجەف بوو،  لەم میانەیەشدا دەكرێت ئاماژە بەوە بكرێت ژمارەی ئەندامانی حەوزەی نەجەف ساڵی 1967  نزیکەی 16 هەزار فەقێ و مامۆستای ئایینی بوون، ئەم ژمارەیەش تا ساڵی 1991 کەم بووەتەوە بۆ تەنها 500 كەس، واتە ڕژێمی بەعس زیاتر لە 90%ی حەوزەی نەجەفی لە ماوەی 24 ساڵدا پووكاندووەتەوە، ئەگەر ئەوە نەبوایە ڕەنگە لە ئیستادا كارمەندانی حەوزەی نەجەف لە سەروو 50 هەزار كەس بوونایە(20) ئەم سیاسەتی بچووككردنەوەیەش حەوزەی نەجەفی داڕنی لە یەكێك لە سەروەرییەكانی، كە فێرخوازە بیانییەكانن، پاكتاوە هاوشێوەكانی تری شارەكەش لە ڕاپەینی 1991 و ساڵانی دواتر وایكرد رێگا بۆ حەوزەی قوم خۆش ببێت، كە ببێتە جێگرەوە و بەدیلی گونجاو بۆ حەوزەی نەجەف. تا ئەو كاتەشی سەدام ڕووخا (2003) ژمارەیەكی زۆری مەرجەع و كەسایەتییە ڕاوەدونراوەكانی شیعە لە شاری قوم گیرسانەوە و تا ئێستاش هەر لەوێ نیشتەجێن لە چەشنی شیرازییەكان و كەمال حەیدەری و ئایەتوڵڵا حائیری، كە سەرجەمیان بە ڕەچەڵەك عێراقین و لایەنگر و شوێنكەوتەی زۆریشیان لە وڵاتی دایكی خۆیاندا هەیە. جیاواز لە باكگراوندی مێژوویی و پێگەی رۆحی، بە هۆی كارتێكەرە نەتەوەیی و سیاسییەكانەوە، دەكرێت بوترێت كێبڕكێیەكی سیاسیی بێدەنگ لە نێوان هەردوو حەوزە و مەرجەعیەتی نەجەف و قومدا هەیە، هۆکاری ئەم ڕكابەرییەش  بۆ چەند شتێك دەگەڕێنەوە، وەك: تێزی ویلایەتی فەقیهـ كە لە قوم زاڵە و لە نەجەفدا دەسەڵاتی شەرعزان لەوان بەرتەسكترە لە ڕووی تیۆرییەوە، هەروەها لە شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو پانتاییانەی دەكرێت ببنە مەیدانی جموجوڵ ڕا جیاییان هەیە، بە تایبەتی کاتێک هەندێک لە قەیرانەکان لەو وڵاتانەدا سەرهەڵدەدەن کە موسڵمانانی شیعە لەخۆدەگرن و دید و تێڕوانینی جیاواز دەهێننە كایەوە بۆ چۆنێتی مامەڵە کردن لەگەڵیاندا، هەروەها مەرجەعیەتی نەجەف لە كێشمەكێش و هەوڵی بەردەوامدایە بۆ ئەوەی ڕۆڵی مێژوویی ڕۆحی خۆی بپارێزێت و سەربەخۆیی خۆی بە كردەیی پیادە بكات، بەڵام مەرجەعیەتی قوم بەهۆی دەوڵەتی ئێران و ئاوێتە بوونی لەگەڵ ویلایەتی فەقیهـ ئامادەیی زیاتری لە كایەی سیاسیدا هەیە و دەرفەتی زیاترە بۆ دروستكردنی كاریگەریی.(21) پەراوێز و سەرچاوەكان (1)عامر العیدي: السفراء الأربعة، موسوعة أهل البيت، 2004، ص ص 2_5. (2)سید مهدی ایت الهى: الامام حسن العسكری، ترجمه كمال السید، مؤسسة أنصاريان، قم، ص 22 (3)  فاضل المالكی: الغیبة الصغرى والسفرا‌ء الأربعة، مركز الأبحاث العقائدية، قم، 1420 هـ، ص 45. (4) صالح الكرباسی: ما هی مراحل غیبه‌ الامام المهدی؟ مركز الاشعاع الإسلامی للدراسات والبحوث، https://bit.ly/3WA67wj . (5) جودت القزوینی: المرجعیة الدینیة‌ العلیا عند الشیعة‌ الإمامیة‌، دراسة‌ فی التطور السیاسي والدیني، دار الرافدین، 2005، ص 354. (6) الحر العاملي: وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة‌، تحقیق ونشر: مؤسسة أهل البیت لإحياء التراث، قم، ط2، 1402، ج 27، ص 136 _ 137 (7) جودت القزوینی: المرجعیه‌ الدینیه‌ العلیا، ص 366 (8) محمد سعيد الحكيم: المرجعية الدينية وقضايا اخرى، نشر: دار الهلال، 2010، ج1» ص ص 46_47. (9) محمد تقي بهجت، توضيح المسائل، انتشارات شفق، بيروت، ص 8. (10)  ضياء الخباز (9/ 5/ 2018)، هل يصح للناس نقد المراجع، https://aldiaa.net/qa78/ (11) صالح الكرباسي: ما الفرق بين ولاية الفقيه الخاصة و ولاية الفقيه العامة، https://bit.ly/3T8lU2G . (12) معهد الخوئي، الكلام في ولایة الفقیه، https://bit.ly/3ThsmEM (13) العتبة العسكرية، السرداب المقدس، http://www.askarian.iq/pages?id=11 (14) ديوان الوقف الشيعي، دليل المزارات، https://bit.ly/3DZhQwj (15) الذهبی: سیر أعلام النبلاء، مؤسسە الرسالة، 2001، ج 18، ص 335. (16) مركز الرصد العقائدي، الدّفنُ فِي النّجفِ يُنجِي مِن حسابِ البرزخِ، https://bit.ly/3NFijIj (17) علي المؤمن، الحوزة العلمية الشيعية بين النجف وقم، https://bit.ly/3t2XYDq (18) فراس حمیة، هل أصبح شیعة لبنان تابعین لإیران، https://bit.ly/3fDmBDr (19) المعرفة: حسين البروجردي، https://bit.ly/3zJPaGg (20) على المؤمن، سەرچاوەی پێشوو. (21) علاء حمید، الصراع الصامت بين مرجعية النجف وقم، https://bit.ly/3UwmSae

 درەو: بەم دواییانە چەندین دراوی وڵاتانی عەرەبی ڕوبەڕوی زیانی توندبونەتەوە,  ئەوەش بووەتە هۆكاری سەرهەڵدانی قەیرانی بژێوی و ئابوری بۆ وڵات و گەلەكانی بەهەمان ئاست, هەندێك لەوڵاتان ناچاربوون دراوەكەیان (تعویم) بكەن, واتە بەهای دراوەكەیان بەرامبەر بەدراوی بیانی ئازادبكەن و خواست و خستنەڕوو لەبازاڕدا بەهاكەی دیاریبكات و, حكومەت لەڕێی بانكی ناوەندییەوە هیچ دەستوردانێك نەكات, وڵاتێكی وەك عێراقیش كە خاوەنی گەورەترین یەدەگی دراوی بیانیە لەناوچەكەو 100 ملیارد دۆلاری تێپەڕاندووە, تائێستا ڕێوشوێنەكانی حكومەت و بەڵێنەكانی بانكی ناوەندی, سەركەوتوو نەبووە لەدانانی سنورێك بۆ بەرزبونەوەو هەڵبەزو دابەزی بەهای دۆلار.   درەو: دیارترین ئەو دراوە عەرەبیانەی كە گەیشتونەتە ئاستی مەترسی داڕمان: یەكەم: جونەیهی میسری بانكی ناوەندی میسر لەمانگی تشرینی دووەمی ساڵی 2016وە, چوارجار بەهای دراوەكەی بەرامبەر دراوی بێگانە ئازادكردووە, كە دووجاریان لەساڵی 2022دا بووەو, لەمساڵیشدا جارێك. ساڵی 2022 بۆ جونەیهی میسری پێوانەیی بوو, جونەیه  بەداشكان لە 15.75وە دەستیپێكرد بۆ 18 جونەیه بەرامبەر یەك دۆلاری ئەمریكی, دوای بڕیاری بانكی ناوەندی بە ئازادكردنی بۆ نرخی بازاڕ لەمانگی ئازاری 2022, كە بەوەش 15% بەهاكەی لەدەستدا.  لەمانگی تشرینی یەكەمی هەمان ساڵ جارێكی تر بەتەواوی ئازادكرا بەوەش جونەیه 57% بەهاكەی لەدەستداو گەیشتە 24.7  جونەیه بەرامبەر یەك دۆلار.   لەمانگی كانونی 2023 جارێكی تر  بەهای جونەیه ئازادكرا, لەچوارچێوەی دانوستانەكانی حكومەت لەگەڵ سندوقی نەختینەی نێودەوڵەتی بۆ بەدەستهێنانی قەرزێكی نوێ‌ بە بەهای 3 ملیار دۆلار لەماوەی چوارساڵی داهاتوودا, بەپێی ڕێككەوتنەكە حكومەتی میسر پابەندبوو بە ئازادكردنی جاری چوارەمی جونەیه, بەوەش گەیشتە نزمترین ئاست و 32 جونەیهی بەرامبەر یەك دۆلار تۆماركرد, پێش ئەوەی نرخەكەی كەمێك باشبێت و بگرێتەوە 29.6 بۆ جونەیه . دووەم: لیرەی سوری لەكۆتایی ساڵی 2022دا, لیرەی سوری دابەزینێكی گەورەی بەخۆوەبینی, بەجۆرێك بەهاكەی گەیشتە 7200 لیرە بۆ هەر دۆلارێك, دوای ئەوەی سەرەتای ئەو ساڵە نرخەكەی 3500 لیرە بوو لەبازاڕی ڕەشدا, كە بەوەش 50% بەهاكەی لەدەستداو, نرخەكان بەرێژەی 50% بەرزبونەوە, كە وای لەسورییەكان كرد, ساڵی 2022 بە خراپترین ساڵی گوزەران وەسفبكەن لەدوای ساڵی 2011وە. لەسەر ئاستی فەرمیش, بۆ 3000 هەزار لیرە دابەزی بۆ دۆلارێك, لەبری 2500, هەروەك نرخی لیرە پاشەكشێی كرد لەنرخی بڵاوكراوەی تایبەت بە بانك و نوسینگەكانی ئاڵوگۆڕی دراو لە 3015 لیرەوە بۆ 4522 لیرەو, نرخی كڕینی دۆلاریش بۆ ڕادەستكردنی حەواڵە هاتووەكان لەدەرەوە بە لیرەی سوری لە 3000 هەزار لیرەوە بۆ 4500 لیرەی سوری.  سێیەم: لیرەی لوبنانی بانكی ناوەندیی لوبنان لە 27ی كانونی یەكەمی ساڵی 2022دا, دابەزاندنی نرخی لیرەی لەسەر سەكۆی ئاڵوگۆڕی دراو ڕاگەیاند, بۆ 38 هەزار لیرە بەرامبەر یەك دۆلاری ئەمریكی, لەهەوڵێكدا بۆ دانانی سنورێك بۆ دابەزاندنی نرخی لیرە لەبازاڕی ڕەشدا. بانكەكە لەبەیاننامەیەكدا ڕایگەیاند: بانكی لوبنان لیرەی لوبنانی دەكڕێت و دۆلار دەفرۆشێت بە نرخی 38 هەزار لیرە بۆ یەك دۆلار, كەسەكان و دامەزراوەكان دەتوانن بەبێ‌ دیاریكردنی ژمارە, لەسەرجەم بانكەكانی لوبنان ئەو پرۆسەیە ئەنجامبدەن.  ئەو هەوڵە شكستی هێناو, نرخی دۆلار لەلوبنان گەیشتە 50 هەزار لیرە بۆ یەك دۆلار, كە تائێستاش بەو نرخەیە. لیرەی لوبنانی دووچاری داڕمانی بەردەوامبووە لەساتەوەختی سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی لەساڵی 2019وە, كە پێشتر نرخی یەك دۆلاری ئەمریكی 2000 لیرە بوو, بەوەش نزیكەی 94%ی بەهاكەی لەدەستدا تا كۆتایی ساڵی 2022. دیناری تونسی دیناری تونسی لەكۆتایی تشرینی یەكەمی ساڵی ڕابردودا دابەزی و نرخەكەی گەیشتە 3.309 بۆ هەر دۆلارێك, بەوەش بەڕێژەی 15% بەهاكەی لەدەستداوە بەبەراورد بەهەمان كات لەساڵی 2021دا. "موحسین حەسەن" شارەزای دارایی و وەزیری پێشوی بازرگانی دەڵێت: پاشەكشێی بەهای دینار بەرامبەر بە دۆلار, ئاماژە دەكات بەوەی بانكی ناوەندی بەئاڕاستەی ئازادكردنی ڕانەگەیەندراوی دراو هەنگاودەنێت. ئاماژەی بەوەشكردووە: ئەو ئاستەنگە ئابورییەی ڕوبەڕوی یەكێتی ئەوروپا بووەتەوە, كاریگەری لەسەر دراوی تونسی دروستكردووە, بەهۆی ئەو پەیوەست بونە گەورەیەی لەنێوان ئابوری تونس و وڵاتانی ناوچەی یۆرۆدا هەیە.  پێنجەم: دیناری عێراقی هێشتا نرخی دیناری عێراقی لەهەڵبەزودابەزدایە, سەرەڕای بەڵێنەكانی بانكی ناوەندی عێراقی بە ڕاگرتنی بەهای دراو, دیناری عێراقی لە 26ی كانونی یەكەمی ساڵی ڕابردودا بۆ 1560 بۆ هەر دۆلارێك دابەزی, بەر لەوەی كەمێك هەڵكشێتەوەو, بگاتە 1535 لە 29ی هەمان مانگدا. ئاژانسی هەواڵی عێراق لەزاری ئیحسان یاسری ڕاوێژكاری بانكی ناوەندییەوە بڵاویكردووەتەوە: بانكی ناوەندی كۆمەڵێك ڕێوشوێنی گرتووەتەبەر بۆ دابینكردنی دراوی بیانی, ئەوەش بووەتە هۆی دابەزینی بەهای ئاڵوگۆڕ لەبازاڕە ناوخۆییەكاندا. شەشەم: دیناری لیبی هاوڵاتیانی لیبیا باجی دابەزینی بەهای دینار دەدەن, كە نرخەكەی لەسەرەتای ساڵی 2021دا بەڕێژەی 70% دابەزی لە 1.5 دینارەوە بۆ 4.83 دینار بۆ هەر دۆلارێك, بەپێی پلانێكی زەمەنی بۆ ماوەی 3 ساڵ كە حكومەتی لیبی دایڕشتووە. قەیرانی دینار قوڵتربوەوە, بەجۆرێك بەهاكەی لە 4.48وە بەرزبوەوە 4.99 بۆ هەر دۆلارێك لە 25ی ئەیلولی 2022, لەكاتێكدا نرخەكەی لەبازاڕی ڕەشدا لە 5.22 دینار جێگربووە. لەمانگی تشرینی یەكەمی هەمان ساڵ, ئەنجومەنی ئیدارەی بانكی ناوەندی لیبیا نرخی دراوی هەمواركردەوەو, بووە 4.23 لەبری 4.48 بۆ هەر دینارێك. "مەراجع غەیس" ئەندامی ئەنجومەنی ئیدارەی بانكەكە ڕایگەیاندووە: نرخی دۆلار لە 4.23 دینار دەبێت, هەر سێ‌ مانگ جارێك پێداچونەوەی بۆ دەكرێت تاگەیشتنە نرخێكی هاوسەنگ, ئاماژەی بەوەشداوە, نرخە نوێیەكە لەسەر بنەمای دیراسەیەكی ئابوری داڕێژراوە كە ئەندامانی ئەنجومەنی ئیدارەی بانكی ناوەندی تاوتوێیان كردووە. حەوتەم:ڕیاڵی یەمەنی ریاڵی یەمەنی لەمانگی كانونی یەكەمی ساڵی 2022 پاشەكشێی تۆماركرد, كە بەگەورەترین دابەزین دادەنرێت لەماوەی 8 مانگدا, سەرچاوە بانكییەكان لەشاری تەعز ڕایانگەیاندوە: ریاڵی یەمەنی داڕمانێكی گەورەی تۆماركردووەو گەیشتوەتە 1225 ریاڵ بۆ یەك دۆلار لەمامەڵەكانی ڕۆژی 21 كانونی یەكەمی 2022دا, ئەوەش دوای ئەوەی بەشێوەیەكی ڕێژەیی لە 1100 و 1160 ریاڵ بۆ هەر دۆلارێك جێگیرببوو. ریاڵ زنجیرەیەك داڕمانی لەبەهاكەیدا بەخۆوە بینی و, بووەتە دراوی دووەمی مامەڵەكردن دوای دۆلار, بەشێكی زۆری بازرگان و خاوەنی خانوبەرەو زەوی و كەرتە فراوانەكانی كار, مامەڵەكردن بەریاڵ یەمەنی رەتدەكەنەوەو مامەڵە بەدۆلار دەكەن.  سەرچاوە: العربی الجدید

راپۆرت: درەو نەدیم زەهاوی وەزیرە كوردەكەی حكومەتی بەریتانیا گەندەڵییەكی نوێی ئاشكرابوو، خۆی لە پێدانی باج دزیوەتەوە، پارتی كرێكاران داوای دورخستنەوەی دەكات، نەدیم یاخود ناوە راستەقینەكەی (نازم) هاوڕێی نزیكی بارزانییەكانە، دەستی لەناو نەوتی هەرێمی كوردستاندایە‌و لە كۆڕەوەكەی 1991ی كوردستانەوە دەستیكردووە به‌ پارە كۆكردنەوە‌و ئێستا دەوڵەمەندترین وەزیرە لە بەریتانیا، نازم زەهاوی كێیە ؟ چۆن دەوڵەمەند بوو ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  "5 ملیۆن پاوەند" نەدیم زەهاوی وەزیرە كوردەكەی حكومەتی بەریتانیا روبەڕووی شەپۆلێكی گەورەی رەخنەو ناڕەزایەتی بوەتەوە، میدیاكانی بەریتانیا دەڵێن دەركەوتووە خۆی لە پێدانی باج دزیوەتەوە.  نەدیم وەزیری دەوڵەتە‌و سەربە پارتی پارێزگارانی دەسەڵاتداری بەریتانیایە، دەركەوتووە خۆی لە پێدانی باج دزیوەتەوە‌و دوای ئەو لێكۆڵینەوانەی لەگەڵیدا كراوە، ناچاربووە بڕی (5 ملیۆن) پاوەند پارەی باج بۆ دامەزراوەی داهات‌و گومرگی بەریتانیا بگەڕێنێتەوە.  بەپێدانەوەی ئەو بڕە پارەیە، نەدیم هەموو ئەو قسەوباسانەی پشتڕاستكردەوە كە پێشتر لەسەری هەبوون‌و تۆمەتبار دەكرا بە خۆدزینەوە لە پێدانی باج. بەهۆی ئەو دۆخەی تێی كەوتووە، سەرۆكی پارتی كرێكارانی ئۆپۆزسیۆن داوای لە سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا كردووە، نەدیم لە حكومەت دوربخاتەوە.  هەندێك لە بەرپرسانی پارتی پارێزگاران هێشتا پاڵپشتی لە نەدیم دەكەن‌و دەڵێن ئەو شەفاف بووە‌و پارەكەی گەڕاندوەتەوە‌و كێشەكەی چارەسەر كردووە، دۆخی نەدیم زەهاوی پارتی پارێزگارانیشی لەبەردەم رایگشتی بەریتانیادا توشی شەرمەزاری كردووە.  نەدیم زەهاوی كێیە ؟ نەدیم زەهاوی، ناوە راستەقینەكەی (نازم)ە، ئەو تەمەنی 56 ساڵە، كوردی عێراقە، لە ساڵی 1976وە چووەتە بەریتانیا. وەكو ئەوەی باسدەكرێت باپیری نازم بەڕێوەبەری بانكی ناوەندی عێراق بووە‌و كاتی خۆی دراوی عێراقی ئیمزای پاپیری ئەوەی بەسەرەوە بووە.  باوكی نازم پیاوێكی دەوڵەمەند بووە، ساڵی 1979 كاتێك سەددام حوكمی گرتوەتە دەست، ترساوە لەوەی دەستگیری بكەن، بۆیە بڕیاریداوە عێراق بەجێبهێڵێت. نازم دوای ئەوەی چوەتە بەریتانیا، لە ناوچەی "ساسكس" ژیاوە‌و لە خوێندنگەی تایبەتی خوێندویەتی، بەڵام بەرلەوەی بگاتە زانكۆ، خێزانەكەی دوچاری كارەساتێكی دارایی بووە‌و یەكێك لە پرۆژە بازرگانییەكانی باوكی توشی داڕمان هاتووە، بەوهۆیەشەوە خێزانەكە مایەپوچ بوون‌و وەكو خۆی دەیگێڕێتەوە جگە لە ئۆتۆمبیلێكی جۆری "ڤۆكسهۆل" هیچ شتێكیان نەماوە، نازم ئەو ئۆتۆمبیلەی وەكو تاكسی بەكارهێناوە بۆ ئەوەی قوتی خێزانەكەی دابین بكات.  دایكی نازم بڕیاریداوە ئاڵتونەكانی خۆی بفرۆشێت بۆ ئەوەی كوڕەكەی بتوانێت خوێندنی زانكۆ تەواو بكات‌و ناچار نەبێت ئەوان بەخێو بكات، نازم چوەتە كۆلیژەوە لە لەندەن، ئەندازیاری كیمیایی خوێندووە، پاش تەواوكردنی خوێندن رووی لە جیهانی پارەو كار كردووە، كۆمپانیایەكی تایبەت بە فرۆشتنی بەرهەمەكانی "تیلیتابیز"ی منداڵانی دروستكردووە، لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا ئەم بەرنامەیە زۆر بەناوبانگ بوو، جیفری ئارچەر كە یەكێك لە گەورە سیاسەتمەدارانی پارتی پارێزگارانی بەریتانیا بوو، لە كۆمپانیاكەدا لەگەڵ نازمدا كاری دەكرد.  لەرێگەی ئەو ئاهەنگ‌و بۆنانەی كە ئارچەر رێكی دەخست بۆ میوانەكانی، نازم ئاشنای ژمارەیەكك لە سیاسەتمەدارانی بەریتانیا دەبێت بەتایبەتی لەناو پارتی پارێزگاراندا، لە دیارترینیشیان مارگرێت تاچەر سەرۆك وەزیرانی پێشووی بەریتانیا.  نازم لە 1994دا بووبە ئەندامی پارتی پارێزگارانی بەریتانیا لە ئەنجومەنی شارەوانی (واندسوورس) لە باشوری لەندەن، دوای سێ ساڵ خۆی بۆ پەرلەمان كاندید كرد، بەڵام سەركەوتوو نەبوو. ساڵی 2010 جارێكی تر خۆی دایەوە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیی‌و ئەمجارەیان سەركەوت.  نازم بۆ ماوەی 10 ساڵ زیاتر ئەندام پارلەمانی بەریتانیا بووە لەسەر پارتی پارێزگاران، بەم ساڵانەی دوایش چەندین پۆستی وزاری وەرگرتووە لەوانە وەزیری بزنس‌و ڤاكسین‌و بەمدواییەش بۆ ماوەیەك پۆستی وەزیری پەروەردەو دواتریش وەزیری دارایی بەریتانیای وەرگرت.  "لیمۆی كوردی" نازم خۆی بە ئەندامی پارتی دیموكراتی كوردستان دەزانێت‌و دۆستایەتییەكی توندوتۆڵی لەگەڵ بارزانییەكان هەیە. ئەو بە دەوڵەمەندترین وەزیرو پارلەمانتار لە مێژووی بەریتانیادا دادەنرێت، ئەوەی دەزانرێت خاوەنی زیاتر لە (100 ملیۆن) پاوەندی ئاشكرایەو، موڵك‌و ماڵیكی زۆریشی هەیە كە كردوویەتی بەناوی (لانە سائیب)ی ژنیەوە، ئەمە جگە لە سەروەتێكی زۆری نادیار كە هاوشێوەی زۆرێك لە بەرپرسانی هەرێمی كوردستان لە دورگەكانی "كەیمان" دایناوە. لەبارەی چیرۆكی چۆنیەتی دەوڵەمەندبوونی نەدیم زەهاوی، دكتۆر (دانا حەمەعەزیز) لە وتارێكدا باسلەوە دەكات" بەهاری 1991 لەكاتی كۆڕەوەكەی كوردستاندا، نەدیم لەگەڵ (بروسك سائیب)ی ژنبرای‌و (جێفری ئارچەر)، بڕی (57 ملیۆن) پاوەندیان بەناوی ئاوارەكانی كۆڕەوەوە كۆكردەوە، لەم پارەیە، تەنها (250 هەزار) پاوەندی گەیشتوەتە ئاوارەكان".  "لە پرۆسەی ئەم پارە كۆكردنەوەیەدا، جێفری ئارچەر (نەدیم)ی ناونابوو (لیمۆی كوردی)و بروسك-یشی ناونابو (فاسۆلیای كوردی). دیارە ئارچەر سزای خۆی وەرگرت، بەڵام لیمۆو فاسۆلیا وەك بەرزەكی بانان بۆی دەرچون‌و بوون بە ملیۆنێر". كۆتاییەكانی ساڵی 2021، رۆژنامەی میرەری بەریتانی لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكردبوو، نەدیم زەهاوی سەروەت‌و سامانێكی زۆر لەڕێگەی كۆمپانیایەكی نەوت لە كوردستان كۆدەكاتەوەو پرۆژەیەكی هاوبەشی هەیە لەگەڵ سیروان بارزانی برازای مەسعود بارزانیدا. راپۆرتەكە ئاشكرایكردبوو" زەهاوی 1.3 ملیۆن پاوەندی لە كۆمپانیایەكی نەوت دەستكەوتووە لە كاتێكدا كە ئەندامی پەرلەمانی بەریتانیا بووە، بەڵام توانیویەتی داهاتەكانی ئیشی دووەمی بەشاراوەیی بهێڵێتەوە لەژێر پەردەی كاری پەرلەمانتارییدا". زەهاوی ئەوكاتەی دەستیكردووە بە كاركردن لە كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستاندا، لەگەڵ كۆمپانیای (گاڵف كیستۆن) كە خاوەنی كێڵگەی نەوتی (شێخان)ە لە كوردستان، بۆ هەر سەعاتێك بڕی 1000 پاوەندی وەرگرتووە.  رۆژنامەی میرەر دەڵێ" پاپیری زەهاوی سیاسییەكی باڵای عێراق بوو بەڵام لە حەفتاكانی سەدەی رابردوودا خێزانەكەی لە دەستی رژێمی سەدام هەڵهاتن. لە 2012 دا زەهاوی لە لێدوانێكدا دەڵێت كاتێك خێزانەكەی گەیشتنە كەناراوەكانی بەریتانیا تەنها 50 پاوەندیان پێبوو".