درەو: سەبارەت بە زیادكردنی نرخی كارەبا و پرۆژەی روناكی عەبدولقادر ساڵح شارەزایی یاسایی دەڵێت: هەر زیادکردنێکى لە نرخى تەزووى کارەبادا بکرێت پێچەوانەى خودى ئەو رێنماییە کە لەلایەن وەزارەتى کارەباوە دەرکراوەو نرخى تەزووى کارەباى دیاریکردووە،  دەرکردن یان هەموارکردنەوەى رێنمایی کە یاساکاریی لاوەکییە(تشریع فرعی). پێویستە حکومەت لە دۆخى ئاسایى خۆیدا ئەنجامی بدات نەك كاربەڕێكەر بێت. نرخى تەزووى کارەبا بەپێى رێنمایى وەزارەتى کارەبا عەبدولقادر ساڵح شارەزای یاسایی: . ماوەیەکە بە گەرمى دەنگۆى زیادکردنى نرخى تەزووى کارەباى ماڵان بووەتە باس و خواسى سۆشیال میدیا و دەزگا میدیاییەکان، هەرچەند وەزارەتى کارەبا  لەم بارەیەوە هیچ راگەیاندنى نووسراو یان روونکردنەوەیەکى بڵاونەکردۆتەوە، بەڵام بەگوێرەى ئەو پسولانەى بڵاوکراونەتەوە لە سۆشیال میدیا دەردەکەوێت نرخى تەزووى کارەبا گۆڕانکارى گەورەى بەسەردا هاتووە بەبڕى چەندان قات زیادکراوە، ئەگەر بێتوو ئەو نرخانە راستەقینە و دروست بن ئەوا بەبرواى ئێمە ئەم هەنگاوە بەر لە هەر شتێک سەرپێچى رێنماییەکانى خودى وەزارەتى کارەبایە. چونکە لەرووى یاساییەوە پێدانى تەزووى کارەبا بە هاوبەشى ماڵان و هەموو شوێنەکانى دیکە و نرخەکەیشی بەپێى رێنمایى ژمارە (٢)ى ساڵى ٢٠٢١ى وەزارەتى کارەبا رێکخراوە کە لە رۆژنامەى وەقایعى کوردستان ژمارە (٢٧٤)ى رێکەوتى ٢٤/ ١١/ ٢٠٢١بڵاوکراوەتەوە و لەم رێنماییەدا نرخى کارەبا بە ماڵان  بەپێى کیلۆ وات لەخشتەى ژمارە(٥) دا دیاریکراوە  نرخى هەر کیلۆ وات کارەبایەک لە (١٨) دینارەوە دەستپێدەکات و بەشێوەی (تصاعدى) زیاد دەکات ئەمەش بەپێى رێژەى بەکارهێنانى تەزووى کارەبا، ئەم رێنماییە یەکجار هەموار کراوەتەوە و لەو هەموارەدا کە لە رۆژنامەى وەقایعى کوردستان ژمارە (٣٠٦)ى رێکەوتى ١٤/ ٦/ ٢٠٢٣ بڵاوکراوەتەوە نرخى یەک کیلۆ وات کارەباى کۆمەڵگەکانى  نیشتەجێبوونى بە (١٥٦) دینار دیاریکردووە . بێگومان هەر زیادکردنێکى لە نرخى تەزووى کارەبادا بکرێت پێچەوانەى خودى ئەو رێنماییە کە لەلایەن وەزارەتى کارەباوە دەرکراوەو نرخى تەزووى کارەباى دیاریکردووە، هەروەک دەبێت  رەچاوى ئەوەش بکرێت بەگوێرەى فەتواى راوێژکارى ئەنجومەنى شوراى هەرێم بە ژمارە (٣٤/ ٢٠١٣) لەرێکەوتى ٢٩/ ١٠ /٢٠١٣ لە کاتى ئیستادا حکومەتى هەرێم حکومەتى کاربەرێکەرە چونکە بەپێى فەتواکە حکومەت بە دەستلەکارکێشراوە (مستقیل) دادەنرێت و دەبێتە حکومەتى کاربەرێکەر(تصریف الاعمال) لەسەرەتاى دەستپێکردنى خولی نوێى پەرلەمانەوە تا کاتى پێکهێنانى حکومەتى نوێ ، بۆیە هەر زیادکردنێک لە نرخى تەزووى کارەبا لەرێگەى دەرکردنى رێنماییەوە بکرێت لەکەدار دەبێت ( معیب) چونکە دەرکردن یان هەموارکردنەوەى رێنمایی کە یاساکاریی لاوەکییە(تشریع فرعی).  پێویستە حکومەت لە دۆخى ئاسایى خۆیدا ئەنجامی بدات،  هەروەک هەمان ئەم بۆچوونەش لەسەر هەموارى یەکەمى رێنماییەکە جێبەجێ دەبێت کاتێک نرخى تەزووى کارەباى کۆمەڵگاکانى نیشتەجێبوونى زیادکردووە لە ساڵى ٢٠٢٣، چونکە ئەو هەموارە  لە بارودۆخێکدا دەرچووە کە حکومەت چووەتە قۆناغى کاربەرێکردنەوە .  

  راپۆرت: درەو شەڕو دابەشبوونی حكومەت كابینەی دووەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەی یەكگرتووی پارتی و یەكێتیی بوو، سەرباری شەڕی ناوخۆ (بەهاری 1994 بۆ 1998)، هەر وەكو خۆی مایەوە، 31ی ئابی 1996 شەڕی پارتی و یەكێتیی پەرەسەندنێكی گەورەی بەخۆوە بینی، پارتی دیموكراتی كوردستان لە چوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەگەڵ سەددام حسێن، سوپای عێراقی راكێشایە ناو شەڕەكەو بەپشتیوانی ئەوان یەكێتیی لە شاری هەولێری پایتەخت دەرپەڕاندو لەمەش زیاتر كۆنترۆڵی هەموو سنوری ئیداریی هەرێمی كردو یەكێتیی لە سنوری ئێران خۆی گرتەوە، ئیتر لێرەوە دابەشبوونە گەورەكە روویداو شتێك بەناوی حكومەتی یەكگرتووی كوردستان نەمایەوە، بەتایبەتیش كە بارەگای سەرەكی پەرلەمان و حكومەت لە شاری هەولێردا بوون، بەمجۆرە تەمەنی كابینەی دووەمی حكومەت كە (كۆسرەت رەسوڵ) سەرۆكایەتیی دەكرد تا كۆتاییەكانی 1996 بڕی كردو هەڵوەشایەوە. لەدوای هەڵوەشانەوەی كابینەی یەكگرتووی حكومەتی هەرێم لە كۆتاییەكانی 1996دا تاوەكو یەكگرتنەوەی هەردوو كابینەی حكومەتی پارتی و یەكێتیی لە 2006دا، دوو كابینەی حكومەت لە هەولێرو دوو كابینەش لە سلێمانی دروستكراون، بەمشێوەیە: •    كابینەی سێیەمی حكومەتی هەرێم/ پارتی لە هەولێر بە سەرۆكایەتی (د. رۆژ نوری شاوەیس)، لە 26ی ئەیلولی 1996دا دامەزرا •    كابینەی چوارەمی حكومەتی هەرێم/ پارتی لە هەولێر بە سەرۆكایەتی (نێچیرڤان ئیدریس بارزانی)، لە 20ی كانونی یەكەمی 1999دا دامەزرا •    كابینەی سێیەمی حكومەتی هەرێم/ یەكێتیی لە سلێمانی بە سەرۆكایەتی (كۆسرەت رەسوڵ)، لە كۆتاییەكانی 1996دا دامەزرا •    كابینەی چوارەمی حكومەتی هەرێم/ یەكێتیی لە سلێمانی بە سەرۆكایەتی (د. بەرهەم ئەحمەد ساڵح) لە 20ی كانونی دووەمی 2001 دامەزراو لە 4ی تەموزی 2004و دوای كەوتنی رژێمی سەددام، (عومەر فەتاح) سەرۆكایەتیی كابینەكەی وەرگرت تا یەكخستنەوەی هەردوو حكومەتی پارتی و یەكێتیی لە 2006دا. كابینەی سێی پارتی لە هەولێر نزیكەی یەك مانگ دوای دەركردنی یەكێتیی لە هەولێر (لە رووداوەكانی 31ی ئابی 1996)، پارتی سەرۆكایەتی هەوڵی كاراكردنەوەی پەرلەمانی كوردستانی كردو پەرلەمان لە یەكەم هەنگاودا تەمەنی خۆی بۆ ماوەی (2 ساڵ) درێژكردەوە. بارزانی لە یادوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ: (لە كۆبوونەوەكەدا زۆربەی ئەندامانی لیستی سەوزیش ئامادەبوون. تەنانەت جێگری سەرۆكی پەرلەمان، نەژاد عەزیز، ئامادەی دانیشتنی پەرلەمان بوو). دوای كاراكردنەوەی پەرلەمان، پارتی كابینەی سێیەمی حكومەتی دروستكرد، بارزانی ئەم كابینەیەی ناو لێناوە "بنكە فراوان"، بەڵام كابینەكە تەنیا حزبی شیوعی و بزوتنەوەی ئاشوری و كاری سەربەخۆ بەشدارییان تێدا كرد، ئەم كابینەیە كە (د. رۆژ نوری شاوەیس) سەرۆكایەتیی دەكرد، لە 26ی ئەیلولی 1996 تاوەكو 19ی كانونی یەكەمی 1999 بەردەوام بوو. دەبێت ئەوەش بوترێت كە لەم كابینەیەدا، سەرەتا بزوتنەوەی ئیسلامی بەشداری كردو (محەمەد بازیانی) لە پشكی بزوتنەوە پۆستی وەزیری (كستوكاڵ)ی وەرگرت، بەڵام دوای گەڕانەوەی یەكێتیی و (رێككەوتنی 30ی نیسانی 1997ی تاران)ی نێوان بزوتنەوەی ئیسلامی و یەكێتیی، بزوتنەوە لە حكومەتی پارتی لە هەولێر كشایەوەو بەشداری لە حكومەتەكەی یەكێتیدا كرد لە سلێمانی. یەكەم شەڕی ناوخۆیی دوای راپەڕین و پێكهێنانی كابینەی یەكەمی حكومەت، لە رۆژی 20ی كانونی یەكەمی 1993دا لەنێوان هێزەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی و یەكێتیی نیشتمانیدا روویدا، یەكێتیی لەم شەڕەدا بەسەر بزوتنەوەدا سەركەوت، رابەری گشتیی بزوتنەوەی دەستگیركرد، دوای رادەستی بارزانی كرد، لەم شەڕەدا بەشێك لە چەكدارو لایەنگرانی بزوتنەوە چونە پاڵ پارتی بەمەبەستی پاراستنی ژیانی خۆیان، لێرەوە ئیتر جۆرێ لە پەیوەندی نزیكایەتی لەنێوان پارتی و بزوتنەوە دروستبوو، لە رۆژانی شەڕی ناوخۆیی نێوان پارتی و یەكێتییدا، پارتی و بزوتنەوە پێكەوە لە هەڵەبجەدا بوون، ئەم ناكۆكییە بەردەوام بوو، بەر لە رێككەوتنی تاران، هەردوولا جارێكی ترو لە نیسانی 1997دا گەڕێكی تری شەڕ لەنێوان هەردوولا لە سنوری هەڵەبجە روویدا. بارزانی لە یادوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی رێككەوتنەكەی تارانی نێوان یەكێتیی و بزوتنەوە دەڵێ: (خاڵێكی رێككەوتنی مام جەلال و مەلا عەلی عەبدولعەزیز لە تاران، بەشداریكردنی بزوتنەوەی ئیسلامی بوو لە حكومەتە ناشەرعییەكەی یەكێتیدا لە سلێمانی. سەركردایەتی بزوتنەوە لە هەولێر ناڕەزایەتییان لەسەر ئەم رێككەوتنە نیشاندا، سێ ئەندامی سەركردایەتییان سەردانیان كردم و بڕیارەكەیان پێ راگەیاندم، ئەوانە لە دانیشتنەكەدا بەناوی زۆرینەی سەركردایەتییەوە قسەیان كرد). ئەمە دەریدەخات، شەڕی ناوخۆیی پارتی و یەكێتیی حزبەكانی تریشی بەسەر دوو بەرەی جیاوازدا دابەشكردووە، بەرەیەك لەگەڵ یەكێتیی و بەرەیەك لەگەڵ پارتی. پێكهاتەی كابینەی سێیەمی حكومەتی پارتی لە هەولێر   رۆژی 11ی تشرینی یەكەمی 1996 یەكێتیی خۆی رێكخستنەوەو بە پشتیوانی تۆپخانەكانی ئێران (تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا بەڕوونی باسی لە هاوكارییەكانی ئێران كردووە) هێرشی دەستپێكرد بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی ئەو ناوچانەی لە رووداوەكانی 31ی ئابدا لەدەستی دابوو، ئەم شەڕە تاوەكو تشرینی یەكەمی 1997 درێژەی كێشا، یەكێتیی هەوڵی دەدات شاری هەولێر بگرێتەوە، دەستوەردانی حكومەتی سەددام و توركیاو ئەمریكاو ئێران (تاڵەبانی و بارزانی خۆیان دانیان پێداناوە) شەڕی راگرت و هەرێمی كوردستانی دابەشكرد بەسەر دوو ناوچەی دەسەڵاتدارێتیدا، (دێگەڵە) بوو بە خاڵی جیاكەرەوەی دەسەڵاتی پارتی و یەكێتیی، ئیتر لێرەوە لە (واشنتۆن، لەندەن، ئەنكەرەو تاران) گفتوگۆی ئاشتی لەنێوان پارتی و یەكێتیدا دەستی پێكرد، تاوەكو رێككەوتنی ئاشتی ساڵی 1998ی واشنتۆنی لێكەوتەوە.   رۆژی 4ی كانونی دووەمی 1997 لەنامەیەكدا بۆ تاڵەبانی، نەوشیروان مستەفا نوسیویەتی: (مەسعودو پارتی نیازی رێككەوتنی سیاسییان نییە لەگەڵ یەكێتی.. مەسعود خۆی بەبەهێزو سەركەوتو و، یەكێتی بە لاوازو شكاو ئەزانێ، لای وایە پارەو لولەی نەوت و، رێگای بازرگانی و، حوكمڕانی زۆری ناوچەكانی كوردستان و، پشتیوانی عێراقی و، چاو لێ پۆشینی ئەمریكی و توركی و ئێرانی و سوری.. هەیە، لەبەرامبەر ئەوەدا یەكێتی هیچیانی نیە، یا كەمیانی هەیە. كات بە قازانجی پارتی و بە زەرەری یەكێتی تێ ئەپەڕێ). ئەوەی جێگای سەرەنجە ئەوەیە، لەم نامەیەدا نەوشیروان مستەفا باسی لولەی نەوتی كردووە وەكو سەرچاوەیەكی داهات، لەكاتێكدا هێشتا لەو سەردەمەدا كورد دەستی بە بەرهەمهێنانی نەوت نەكردووەو حزب و حكومەتیش زیاتر چاویان لە داهاتی گومرگەكان بووە، بەتایبەتی گومرگی (ئیبراهیم خەلیل). كۆتاییەكانی 1997و سەرەتاكانی 1998 كە پارتی و یەكێتیی دەست بە گفتوگۆ دەكەن لەپێناو ئاشتی و راگرتنی شەڕ، ئیتر لێرەوە لەپاڵ رۆڵی توركیاو ئێران و ئەمریكا، لەسەر ئاستی ناوخۆش رۆڵی (عەزیز محەمەد)ی سكرتێری حزبی شیوعی كوردستان دەردەكەوێت، كە لەنێوان تاڵەبانی و بارزانیدا نیوەندگیریی دەكات و نامەی یەكتریان بۆ دەگوازرێتەوە.   بەپێی گێڕانەوەی بارزانی، عەزیز محەمەد لە شوباتی 1998دا نامەیەكی تاڵەبانی بۆ هێناوە، لەنامەكەدا تاڵەبانی بۆ یەكخستنەوەی حكومەت و كۆتایهێنان بە شەڕ داوایكردووە: •    حكومەتێكی ئیئتیلافی پێكبهێنرێت لەسەر بنەمای (1/3) بۆ پارتی و (1/3) بۆ یەكێتیی و (1/3) بۆ لایەنەكانی تر. •    حكومەتی نوێ ئەركی پاراستنی ئاسایش و سەقامیگری و داهات و سەرژمێری و رەخساندنی زەمینەو دەرفەتێكی گونجاو بۆ هەڵبژاردنەكان بگرێتەئەستۆ. •    ئەگەر پارتی سورە لەسەر پەرلەمانی ئێستا، یەكێتیی لاری نییە، بەمەرجێك لەڕووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە فراوانتر بكرێت. •    ئەگەر پارتی رازی بێت بەم مەرجانە، مام جەلال ئامادەیە بەمەبەستی كۆبوونەوە لەگەڵ مەسعود بارزانی سەردانی هەولێر بكات. یان دیدارەكە لە شوینێكی بێلایەن بەڕێوەبچێت. لەبەرامبەر ئەم داواكارییانەی تاڵەبانیدا، بارزانیش ئەم پرۆژەو داواكارییانەی خستوەتەڕوو: •    پەرلەمان: -    دانیشتنی پەرلەمان بەپێی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی 1992 بێت. -    ئەو حزبەی زۆرینەی دەنگەكانی هێناوە سەرۆكایەتی پەرلەمان دەكات. -    ئەركی پەرلەمان لە قۆناغی گواستنەوە (ئینتیقالی)دا تەنیا بریتی دەبێت لە متمانەدان بە حكومەتی گواستنەوەو دەركردنی یاسای هەڵبژاردنەكانی داهاتوو. •    پێكهاتەی حكومەت بەمشێوەیە دەبێت: -    سەرۆكی حكومەت بۆ پارتی -    جێگری سەرۆكی حكومەت بۆ یەكێتیی -    پارتی شەش وەزیر: (ناوخۆ، دارایی، پەروەردە، پیشەسازی، ئاوەدانكردنەوەو رۆشنبیری) -    یەكێتیی چوار وەزیر: (كشتوكاڵ، ئەوقاف، شارەوانی و گەیاندن) -    شیوعی: وەزیری تەندروستی -    ئیسلامی: وەزیری داد -    ئاشوری: وەزیری نیشتەجێكردن -    سەربەخۆ: مرۆڤایەتی ئەم وەڵامەی بارزانی بۆ تاڵەبانی لەو سەردەمەدا، راستی ناوەڕۆكی نامەكەی سەرەتای 1997ی  نەوشیروان مستەفا بۆ تاڵەبانی دەسەلمێنێت، كە تێیدا باس لەوە دەكات پارتی لە پێگەی سەركەوتووی شەڕەوە مامەڵە لەگەڵ یەكێتیی دەكات، ئەوەتا ساڵێك دواتر و لە شوباتی 1998دا بەپێچەوانەی پرۆسەی پێكهێنانی كابینەی یەكەمەوە، بارزانی ئامادە نییە، نە سەرۆكی پەرلەمان نە سەرۆكی حكومەت بە یەكێتیی بدات و دەیەوێت رێككەوتنی (فیفتی بە فیفتی) هەڵوەشێنێتەوەو پارتی وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بسەلمێنێت، تا ئەو رادەیە سورە لەسەر داواكارییەكانی كە دەڵێ (ئەگەر یەكێتیی بەم پرۆژەیە رازی نییە، لەسەر راگرتنی شەڕ رێككەوتن بكرێت و بارودۆخی ئیداری و كارگێڕی وەكو خۆی بمێنێتەوە- واتا دوو ئیدارەییەكە). كابینەی سێی یەكێتیی لە سلێمانی یەكێتیی هەر دوای گەڕانەوەی بۆ سنوری سلێمانی، هاوشێوەی ئەوەی پارتی لە دوای 31ی ئابەوە كردی، ئەمیش لە سلێمانی كابینەیەكی بەناوی كابینەی سێیەمی حكومەتەوە تەشكیل كرد، چەند لایەنێك بەشدارییان لە كابینەكەی حكومییەكەی یەكێتیدا كرد لە سلێمانی، لەوانە (بزوتنەوەی یەكبوونی ئیسلامی- بزوتنەوەی ئیسلامی- زەحمەتكێشان- پارێزگاران). ئەم كابینەیە كە (كۆسرەت رەسوڵ) سەرۆكایەتیی دەكرد، لە كۆتاییەكانی 1996 تاوەكو 19ی كانونی دووەمی 2001 بەردەوام بوو. پێكهاتەی كابینەی سێیەمی حكومەتی یەكێتیی لە سلێمانی بەڵگەنامەو بروسكەكانی نێوان (بارزانی و تاڵەبانی و نەوشیروان مستەفا) دەریدەخەن، لەسەردەمی دوو ئیدارەییەكەدا، كابینەی یەكێتیی لە سلێمانی دۆخی دارایی شڕ بووەو چاوی لەوە بووە پارتی لە داهاتی گومرگی (ئیبراهیم خەلیل) بەشی بدات، چونكە تا ئەوكاتە نە پارتی و نە یەكێتیی دەستیان بۆ دەرهێنان و هەناردەكردنی نەوت نەبردووە. سەرباری ئەوەی بارزانی نكولی لەوە دەكات لەو ساڵانەدا ئیدارەی یەكێتیی لە سلێمانی داهاتی لە ئیدارەی هەولێر كەمتر بووبێت، بەڵام لە ساڵی 1998دا كە شەڕی ناوخۆیی راوەستاوە‌و یەكێتیی‌و پارتی دەستیان بە گفتوگۆی ئاشتیی كردووە، لە وەڵامی دەستپێشخەرییەكدا كە لەو ساڵەدا (عەزیز محەمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی بۆ ئاشتیی كردویەتی، پارتی بەفەرمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی "كورتهێنانی داهاتی سلێمانی پڕبكاتەوە، بەمەرجێك پارەكە بۆ كارو پرۆژە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكرێت". بەمە دەردەكەوێت لە شوباتی ساڵی 1998وە پارتی بە فەرمی دانی بەوەدا ناوە داهاتەكانی سلێمانی بەشی خەرجییەكانی ناكات‌و پێویستی بە یارمەتیی هەولێرو دهۆك هەیە، ئەم ناكۆكییەش لەسەر داهات تاوەكو ئێستا كە كۆتایی كابینەی نۆیەم و گفتوگۆیە بۆ پێكهێنانی كابینەی دەیەم، بەردەوامە. رۆژی 17ی ئەیلولی 1998 دوای چوار ساڵ شەڕو نیوە ئاگربەست، بارزانی‌و تاڵەبانی لە واشنتۆن رێككەوتنی ئاشتییان ئیمزاكرد، بابەتی كێشەی دارایی نێوان هەردوولا كە كێشەی سەرەكی بوو، لە رێككەوتنەكەدا بە ژمارەو داتا یەكلانەكرایەوە‌و بەجێهێڵدرا بۆ ئەوەی دواتر هەردوو حزبەكە خۆیان رێككەوتنی لەسەر بكەن، بەڵام بەگوێرەی رێككەوتنەكە بەبێ دیاریكردنی بە ژمارە، پارتی رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی یارمەتی دارایی ناوچەی سلێمانی بدات. مام جەلال لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی ئەو بڕگەی رێككەوتنی ئاشتیی كە تایبەتە بە پرسی دارایی دەڵێ: (یەكەمجار ئەمریكییەكان پرۆژەیەكی تریان هێنابوو، ئەو پرۆژەیە زیاتر داخوازییەكانی ئێمەی تێدا دیار بوو، بەتایبەتی مەسەلەی دەرامەت‌و یارمەتی.. هەندێك لە برادەرانی پارتی پێیانوابوو ئەو پرۆژە ئەمریكییە لە نوسینی دكتۆر بەرهەم بووە، بۆیە ئەوان قبوڵیان نەكرد، جارێكی كە پرۆژەیەكی تر هاتەوە كە هەردوولامان قبوڵمان كرد). لەبارەی پرۆژەی دووەمی ئەمریكییەكان كە دواجار بوو بە رێككەوتنی ئاشتیی، تاڵەبانی هەندێك گلەیی هەیە‌و دەڵێ: (هەندێك كەلەبەرمان تێیدا هێشتبووەوە كە نەدەبوو تێیدا بێت، لەوانە: هەندێك خاڵ هەروا مابووەوە، بۆنمونە ماددەی یەكەم لە رێككەوتنامەكە دەڵێ دەبێ پارتی لەبەرامبەردا لە برایم خەلیل بەشی یەكێتی بدات، دەبوایە بەشی یەكێتی چەندە دیاری بكرێت، چونكە كە هاتە سەرئەوە بەبیانووی ئەوەی چەندو چۆنە، خۆیان لێ كێشایەوە". دەقی هاوپێچی رێككەوتنی واشنتۆنی نێوان تاڵەبانی و بارزانی بەپێی گێڕانەوەی تاڵەبانی، دوای رێككەوتنی ئاشتیی، سەرەتا پارتی وتویانە مانگانە بڕی (30 ملیۆن) دینار بە یەكێتیی دەدەن، دواتر وتویانە (10 ملیۆن) دینار دەدەن، تاڵەبانی دەڵێ: (ئەگەر ئێمە لە رێككەوتنەكەدا بمانوسیایە، پارتی ناچار دەبوو جێبەجێی بكات، ئەگەر ئەوەمان بكردایە توشی ئەو هەموو گیروگرفتە نەدەبوین). دوای رێككەوتنی ئاشتیی لە ساڵی 1998، حكومەتی پارتی‌و یەكێتیی تاوەكو ساڵی 2006 یەكینەگرتەوە، لەو ساڵانەدا بەپشتبەستن بە رێككەوتنی ئاشتیی، یەكێتیی مانگانە بڕە پارەیەكی لە پارتی وەرگرتووە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی خەرجییەكانی (لە پاشكۆكانی ئەم بەشەدا چەند بەڵگەنامەیەك لەمبارەیەوە دانراوە). دیمەنێك لە كاتی راگەیاندنی رێككەوتنی واشنتۆن     خەرجی حكومەتی یەكێتیی لە ساڵی 1999دا نەوشیروان مستەفا لە گێڕانەوەیەكیدا باسلەوە دەكات، سەرلەبەیانی رۆژی 6ی حوزەیرانی 1999 لەگەڵ كۆسرەت رەسوڵ عەلی سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیدا یەكتریان بینیوە، كاتێك لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتی حكومەت پرسیاری لێكردووە، كۆسرەت رەسوڵ بەمشێوەیە وەڵامی داوەتەوە: •    30% داهاتی سنورەكە بۆ ئیدارەی‌ گشتی‌ واتە بۆ یەكێتتی دەڕوات •    35%ی داهات بۆ پێشمەرگە دەڕوات •    35%ی داهات دەدرێت بە حكومەت لەو بڕە پارەیەی كە لە داهاتی سلێمانی دراوە بە حكومەت، حكومەت پارەی حزبە سیاسییەكانیشی داوە كە بە تێكڕا مانگانە بڕەكەی (4 ملیۆن‌و 88 هەزار) دینار بووە‌و، بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر حزبەكانی سنوری یەكێتیدا: * بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە (2 ملیۆن) دیناری داهاتی سلێمانی لە حكومەت وەرگرتووە * سۆسیالیست مانگانە (700 هەزار) دینار *  زەحمەتكێشان مانگانە (600 هەزار) دینار * پارێزگاران مانگانە (250 هەزار) دینار * دیموكراتخوازان مانگانە بڕی (100 هەزار) دینار * هاوپەیمانی مانگانە بڕی (128 هەزار) دینار * حزبی شیوعی مانگانە بڕی (200 هەزار) دینار * حزبی وەتەنی عێراق مانگانە بڕی (60 هەزار) دینار * كۆمۆنیستی كرێكاری مانگانە بڕی (50 هەزار) دینار لە ساڵی 1999دا تێكڕای خەرجی موچەی فەرمانبەران، كە حكومەتی یەكێتیی لە سنوری سلێمانی دابینی كردووە، مانگانە بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە. بەپێی سامپڵێك كە نەوشیروان مستەفا وەریگرتووە، تەنیا لە رۆژی (7ی تەموزی ساڵی 1999)دا داهاتی هەموو گومرگەكانی ئیدارەی سلێمانی بڕی (ملیۆنێك‌و 748 هەزارو 260 دینار) بووە، كە بۆ ئەوكات بە دۆلار بڕەكەی بریتی بووە لە (15 هەزارو 320) دۆلار، واتە لەو ساڵەدا بە تێكڕا داهاتی مانگێكی خاڵە گومرگییەكانی ئیدارەی سلێمانی گەیشتوەتە بڕی (52 ملیۆن) دینار، ئەمە لەكاتێكدا بووە كە ئەوكات تەنیا خەرجی موچەی فەرمانبەران بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام بەوپێیەی یەكێتیی خۆی رێژەی 30%ی داهاتی مانگانەی بەدەستهاتووی ئەو ساڵەی بردووە، دەردەكەوێت یەكێتیی جگە لە داهاتی گومرگ سەرچاوەی تری داهاتی هەبووە. ئەو ژمارانەی نەوشیروان مستەفا ئاشكرایكردوون، هەندێك لە دوردونگییەكانی بارزانی لە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو سەبارەت بە داهاتەكانی سلێمانی پشتڕاستدەكاتەوە، گومانێك كە تائێستاش بەردەوامە‌و پارتییەكان دەڵێن داهاتی سلێمانی زیاترە لەوەی بۆ خەزێنەی گشتی دەگەڕێندرێتەوە، بۆ رەواندنەوەی ئەم گومانانەش لە كابینەی نۆیەمدا قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران سایتێكی بەناوی "شەفافیەت" دروستكردووەو رۆژانە داهاتەكانی سنوری سلێمانی لەم سایتەدا بڵاودەكرێتەوە. دامەزراندن بە ئومێدی پارەكەی پارتی ! لەدوای یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر ئەوە رێككەوتن یەكەمیان (پارتی) پۆستی سەرۆكی پەرلەمان‌و دووەمیان (یەكێتیی) پۆستی سەرۆكی حكومەت وەربگرێت، بەڵام لەرێككەوتنی ئاشتیی واشنتۆندا (1998) ئەم دابەشكارییە گۆڕانكاری بەسەردا هات، پارتی داوای سەرۆكایەتی حكومەتی كرد‌و یەكێتیش قایل بوو بەوەی سەرۆكایەتی پەرلەمان وەربگرێت. بەپێی گێڕانەوەی نەوشیروان مستەفا، سەرۆكی كابینەی سێیەمی یەكێتیی لە سلێمانی (كۆسرەت رەسوڵ)، دوای بڵاوبونەوەی رێككەوتنی ئاشتیی دەستیكردووە بە دامەزراندنی ژمارەیەكی زۆر كارمەند لە سنوری ئیدارەی سلێمانی، ئەمە بەپشتبەستن بەو (10 ملیۆن) دینارەی كە پارتی بەپێی رێككەوتنەكەدا بەڵێنیداوە مانگانە بۆ یەكێتیی بنێرێت، بەڵام كاتێك پارتی مانگانە پارەكەی نەناردووە كێشەی (فائض) واتە كارمەندی زیادە سەریهەڵداوە‌و حكومەتی یەكێتیی بەناچاریی پەنای بردووە بۆ دەركردنی ئەو كارمەندانە لەژێر ناوی ناردنیان بۆ "هێزی كار". نەوشیروان مستەفا لە بابەتێكدا كە لەكاتی تەقینەوەی ناكۆكییەكانی لەگەڵ تاڵەبانیدا نوسیویەتی دەڵێ: (سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیی لە سلێمانی باوەڕی كرد بو لە هەر رێككەوتنێكی داهاتودا خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەت‌دا نامێنێ بۆ ئەوەی لە لایەكەوە بیكا بە پیاوەتی خۆی كە ژمارەیەكی زۆر هاوڵاتی بێ دەرامەتی دامەزراندوەو موچەی بۆ دابین كردون، لە لایەكی ترەوە كێشەیەكی دژوار بۆ سەرۆكی داهاتوی حكومەت ئەخوڵقێنێ. ئێستا كە حكومەت یەكی نەگرتۆتەوەو خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەت‌دا ماوەتەوەو، ئەو 10 ملیۆن دینارەش كە بە پێ‌ی رێككەوتنی واشنتۆن، پارتی ئەبو مانگانە بیدا بە یەكێتی نای دا، كێشەكە دوچاری خۆیان بوتەوە). نامەیەكی تاڵەبانی بۆ بارزانی راستی قسەكانی نەوشیروان مستەفا دەسەلمێنێت لەبارەی ئەوەی، لەدوای رێككەوتنی ئاشتییەوە؛ پارتی مانگانە‌و بەشێوەیەكی رێكخراو پارەی بۆ یەكێتیی نەناردووە. بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا نامەیەكی تاڵەبانی بڵاوكردوەتەوە كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 13ی كانونی دووەمی 2001؛ لەو نامەیەدا تاڵەبانی بۆ بارزانی نوسیوە: (مەسەلەی بەشی ی ن ك لە گومرگەكە، ئەوەش بەوەی ئەمر بكەیت- تەنانەت ئەگەر بە یارمەتی‌و كۆمەكی برایانەشی دادەنێیت- بەدانی 10 ملیۆنەكەی مانگەكانی نەدراون‌و لەسەری ئەم ساڵەشەوە بۆ 3 مانگ 20 ملیۆن‌و پاشان ببێتە 15 ملیۆن). رۆژی 25ی كانونی دووەمی 2001 لەدوای نامەكەی تاڵەبانییەوە بۆ بارزانی، یەكێتیی لەڕێگەی (ئاراس شێخ جەنگیی) بڕی (30 ملیۆن) دیناری سویسری لە (رەمزی شەعبان) وەكو نوێنەری پارتی وەرگرتووە (بارزانی ئەم بەڵگەنامەی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە تۆماركردووە). دواترو لە مانگی نیسانی ساڵی 2001دا بەهەمان شێوە (ئاراس  شێخ جەنگیی) بە نوێنەرایەتی یەكێتیی بڕی (40 ملیۆن) دیناری سویسری تری پارتی لە (رەمزی شەعبان) وەرگرتووە (بارزانی لە یادوەرییەكانیدا ئەم بەڵگەنامەیەشی بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە بڵاوكردوەتەوە).   گومرگی مۆز ! ناكۆكی نێوان بارزانی‌و تاڵەبانی لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی رێككەوتنی ئاشتیی 1998 هەر بەردەوامبووە تاوەكو ساڵی 2001، لە كۆتا رۆژەكانی تەموزی 2001دا كە تازە عومەر فەتاح پۆستی سەرۆكی حكومەتی سلێمانی وەرگرتووە، تاڵەبانی‌و بارزانی نامەیەكیان گۆڕیوەتەوە (بارزانی نامەكەی تاڵەبانی‌و وەڵامەكەی خۆشی لە یادەوەرییەكانیدا بڵاوكردوەتەوە). لە نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی دان بەوەدا دەنێت لە رێككەوتنی ئاشتیدا قایلبوون بەوەی رێژەی (51%)ی داهات بۆ سنوری پارتی بێت‌و داوای بەشەكەی یەكێتیی لە داهاتی گومرگی (برایم خەلیل) دەكات‌و حكومەتی پارتی تۆمەتبار دەكات بەوەی "دەستی داوەتە جەنگێكی ئابوری لەدژی ناوچەی یەكێتی لە مەسەلەی گومرگ‌و  لابردنی گومرگ لەسەر مۆز‌و مەسەلەی هێنانی سەیارەو شتی تر لەلای یەكێتییەوە بۆ هەولێر". لە كۆتایی نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی نوسیویەتی: (باوەڕ بە برای خۆت بفەرموو، وەزعی یەكێتی نە تەنگاوە‌و نە خراپە، بگرە زۆریش لە باشی‌و گەشەكردنە: بە نەدانی یارمەتییەكەش نە تەنگاو دەبێت‌و نە پەكی دەكەوێت، بەڵكو پتر وەزعەكە ئاڵۆز دەبێت‌و دڵان كرمێ دەكات). بارزانی وەڵامی نامەكەی تاڵەبانی داوەتەوە، بە وەڵامەكەیدا دەردەكەوێت ناردنی پشكی یەكێتیی لە داهاتی گومرگی برایم خەلیل بەستوەتەوە بە چارەسەركردنی كێشەی پەرلەمان‌و گەڕانەوەی فراكسیۆنی یەكێتیی بۆ پەرلەمان كە لەدوای 31ی ئابەوە پەرلەمانیان چۆڵكردووە، بەگوێرەی رێككەوتنی واشنتۆن. كابینەی چواری پارتی لە هەولێر كابینەی چوارەمی پارتی لە هەولێر بە سەرۆكایەتی (نێچیرڤان ئیدریس بارزانی)، لە 20ی كانونی یەكەمی 1999دا دامەزرا، ئەم كابینەیە تاوەكو ساڵی 2006و روخانی رژێمی سەددام و یەكخستنی ئیدارەی پارتی و یەكێتیی بەردەوام بوو، بەپێچەوانەی بزوتنەوەی ئیسلامییەوە كە لە حكومەتی پارتی كشایەوەو پەیوەندی بە حكومەتی یەكێتییەوە كرد، (یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان) بەشدار بوو لەم كابینەی پارتیدا. پێكهاتەی كابینەی چوارەمی پارتی لە هەولێر   كابینەی چوارەمی یەكێتیی لە سلێمانی ئەم كابینە لە سلێمانی بە سەرۆكایەتی (د. بەرهەم ئەحمەد ساڵح) لە 20ی كانونی دووەمی 2001 دامەزراو لە 4ی تەموزی 2004و دوای كەوتنی رژێمی سەددام، (عومەر فەتاح) سەرۆكایەتیی كابینەكەی وەرگرت تا یەكخستنەوەی هەردوو حكومەتی پارتی و یەكێتیی لە 2006دا.   دۆخی كابینەی چوارەمی پارتی و یەكێتیی هەردوو كابینەی چوارەمی پارتی لە هەولێرو یەكێتیی لە سلێمانی، بەشێكی تەمەنیان كەوتە قۆناغی دوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە 2003دا، قۆناغێك كە پارەیەكی زۆر بەسەر هەرێمی كوردستاندا رژا، سەرباری ناشەفافیەت، لەو ساڵانەدا هەندێك كێبركێ لەنێوان هەردوو كابینەی هەولێرو سلێمانیدا سەبارەت بە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری و دروستكردنی پرۆژە لە هەردوو زۆنەكە هەبوو، هەر لەم سەردەمەدا ئیتر حزب و كاربەدەستانی حزبی و حكومی دەستیان بە دروستكردنی كۆمپانیای وەهمی و فرۆشتن و دەستاودەستكردنی پرۆژەكان كرد، كۆتایی حوزەیرانی 1999 نەوشیروان مستەفا لە نامەیەكدا بۆ تاڵەبانی بە وردی باسی لەم دۆخە كردووەو دەڵێ:" زۆری ئەم پرۆژانە 3 جار ئەفرۆشێتەوەو قازانجی لێ ئەخوری، سەرەنجام ئەدرێتەوە بە مقاویلێكی بازاڕو بەمەش رادەی باجەكە زۆر كەم ئەبێتەوە"، هەر لەو نامەدایە كە پیشنیاری ئەوە بۆ تاڵەبانی دەكات لە بری (نەسریە) (بودجە) بۆ حكومەت دابنرێت. لەدوای روخانی سەددامەوە ئیتر داهاتی گومرگەكان ئەو سەرەنجە زۆری لەسەر نەماو ناردنی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بوو بە شادەماری ململانێ ئابورییەكانی هەردوو حزب. وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ: (به‌پێ‌ی بڕیاری 986ی رێکخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتوه‌کان سه‌باره‌ت به‌ پرۆگرامی نه‌وت به‌ خۆراک، له‌ سه‌رده‌می رژێمی به‌عس دا، پشکی هه‌رێمی کوردستان له‌ داهاتی فرۆشتنی نه‌وت بۆ یارمه‌تی مرۆڤایهت‌ی 13% بو. دوای روخانی رژێم له‌ سه‌رده‌می مه‌جلیسی حوکم دا حاکمی مه‌ده‌نی ئه‌وسای عیراق سه‌فیر پۆڵ بریمه‌ر له‌سه‌ر داوای کورد کردی بە 17%). هەر بەگوێرەی قسەی نەوشیروان مستەفا: •    لەماوەی 1ی تەموزی 2003وە تاوەكو كۆتایی ئەو ساڵە، هه‌ردوو ئیداره‌ی‌ پارتی و یەكێتیی بری (567) ملیون دۆلاریان وه‌رگرتووه. •    له‌ (2004)وه‌ تا (2008) ئه‌و بودجه‌یه‌ی‌ له بەغدادەوە هاتووە بۆ كوردستان‌ خواره‌وه‌ به‌ رێژه‌ی‌ (54%) بۆ ئیداره‌ی‌ هه‌ولێرو (46%) بۆ ئیداره‌ی‌ سلێمانی دابەشكراوە‌، ئه‌م چه‌رده‌ پاریهش‌ به‌ دۆلاری‌ ئه‌مه‌ریكی‌ ئه‌كاته‌ نزیكه‌ی‌ (23 ملیار) دۆلار •    ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ داهاتی‌ هه‌رێم و پاشماوه‌ی‌ پاره‌ی‌ پرۆگرامی‌ نه‌وت به‌ خۆراك كه‌ بریتی‌ بو له‌ زیاتر (1 ملیارو 250 ملیۆن) دۆلار بەگوێرەی زانیارییەكان تەنیا لە ساڵی 2005دا، پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە. هەموو ئەو بارودۆخەش وایكرد، بارودۆخی كابینەی چواری هەولێرو سلێمانی بە بەراورد بە پێش خۆیان زۆر باشتر بێت، ئیتر لەم سەردەمەوە ناكۆكی لەسەر داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل گۆڕدرا بۆ ناكۆكی لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی پشكی بودجەی كوردستان لە بەغدادەوە. سەرچاوەكان: •    مام جەلال دیداری تەمەن، سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2017، چاپخانەی كارۆ •    بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد، مەسعود بارزانی، بەرگی پێنجەم 1991-2002، چاپی یەكەم، چاپخانەی رۆكسانا •    هەڵبژاردن لە كوردستان، محەمەد رەئوف، چاپی چوارەم 2024 •    بروسكەنامە، سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2023، ناوەندی رۆشنبیریی ئەدیبان •    لەنێوان مام جەلال و مندا، ئازاری 1999- شوباتی 2001، وتاری نەوشیروان مستەفا https://gorran.net/Details.aspx?jimare=268 •    ئێمه‌ و ئه‌وان: ناکۆکیه‌کانمان له‌ سه‌ر چین؟ وتاری نەوشیروان مستەفا https://gorran.net/Details.aspx?jimare=260 پاشكۆكان: بەڵگەنامەكانی بارزانی سەبارەت بە پەیوەندی دارایی پارتی و یەكێتیی دوای رێككەوتنی ئاشتیی   دەقی راگەیەندراوی رێككەوتنی واشنتۆنی ساڵی 1998 بەشێوەی بارزانی بڵاویكردوەتەوە   راپۆرتی پەیوەندیدار - كابینەی یەكەم و دووەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان  

راپۆرت: درەو تائێستا زیاتر لە 70 كەس كوژراون؛ ئەمە سەختترین روبەڕووبوونەوەیە كە دوای سێ مانگ لە كەوتنی رژێمی بەشار ئەسەد توشی ئەحمەد شەرع و دەسەڵاتی دەستەی (تەحریر شام) دەبێتەوە، لە ناوچە كەناراوییەكانی خۆرئاوای سوریا كە زۆرینەی خەڵكەكەی عەلەوین، سەرهەڵدانێكی نوێ دەستپێكردووە، ئیدارەی خۆسەر كە نوێنەرایەتی كورد دەكات پێی وایە هۆكارە ئەم ئاڵۆزییە نوێیە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە دەسەڵاتی نوێی دیمەشق "خوێندنەوەی نادروستی بۆ واقعی سوریا" كردووە، هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی پێكدادانە سەربازییەكانی هەواڵی دەستگیركردنی ئەفسەرێكی باڵای رژێمی پێشوو راگەیەندرا كە بەرپرسە لە تیرۆركردنی (كەمال جونبوڵات)ی باوكی (وەلید جونبوڵات)، ئێستا پرسیار لەسەر ئەوەیە ئایا ئەو گروپانەی كە لە ناوچە كەناراوییەكانی سوریاوە سەریانهەڵداوە كێن؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  سوریاو پەرەسەندنێكی نوێ زیاتر لە 70 كەس كوژران لە پێكدادانی نێوان هێزە ئەمنییەكانی سەربە دەسەڵاتی دیمەشق و ئەو گروپە چەكدارانەدا، كە بە پاشماوەكانی رژێمی پێشووی بەشار ئەسەد ناسراون. بەپێی قسەی (روانگەی سوریا بۆ مافەكانی مرۆڤ)، زۆرینەی كوژراوەكان لە هێزەكانی سەربە دەسەڵاتی دیمەشق (دەستەی تەحریر شام)و گروپەكانی سەربە ئەسەدن.  پێكدادانەكە دوێنێ لە شاری (لازقیە) تەقییەوە، كە مەڵبەندی سەرەكی عەلەوییەكانەو خانەوادەی ئەسەد خەڵكی ئەم ناوچەیەن. گرژییەكان لەو ناوچانەدان دەكەونە نزیك بنكە سەربازییەكانی روسیا. دوای 13 ساڵ شەڕ، كە ژێر خانی وڵاتی هەڵتەكاندووە، ئێستا چەسپاندنی ئاسایش لە سوریا بووە بە گرنگترین ئاڵنگاریی لەبەردەم (ئەحمەد شەرع)ی سەرۆكی قۆناغی راگوزەری سوریا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا گروپ و هێزی چەكداری جۆر بەجۆر لە سوریادا هەن؛ كە هەریەكەیان مەرجەعیەتی تایبەت بەخۆی هەیەو دەسەڵاتەكەی (ئەحمەد شەرع)یش نەیتوانیوە هەمووان قایل بكات بە كۆبوونەوە لەژێر چەتری وەزارەتی بەرگری نوێی سوریادا.  ئەوەی لە دوێنێوە لە ناوچە كەناراوییەكانی سوریا (سورییەكان پێی دەڵێن ساحل) دەستیپێكردووە، لەدوای 8ی دێسەمبەرو كەوتی رژێمی ئەسەدەوە، بێ پێشینەیە، بۆ یەكەمجارە دەسەڵاتی (دەستەی تەحریر شام) لە دیمەشق ناچار دەبێت بە بەكارهێنانی فڕۆكە بۆ سەركوتكردنی ئەو یاخیبوونەی كە ساحل و لە خۆرئاوای وڵاتەوە لەدژی دەسەڵاتی دیمەشق سەریهەڵداوە.  دابەشبوونی ئاینزاكان لە سوریا لە بەرەبەیانی ئەمڕۆوە دەسەڵاتدارانی دیمەشق دەستیان كرد بە ناردنی ژمارەیەك زۆر هێزە بۆ ناوچەكانی لازقیەو بانیاس و تەرتوس، هاوكات هاوپەیمانە نوێیەكانی دەسەڵاتی دیمەشق لەوانە سعودیەو توركیا پشتیوانی خۆیان دووپاتكردەوە. لە چەند ناوچەیەكی سوریا، لایەنگرانی دەسەڵاتی نوێ خۆپیشاندانیان سازكردو پشتیوانی خۆیان بۆ سەركوتكردنی ئەو جموجوڵانە نیشاندا كە لە ناوچە عەلەوییەكانەوە دەستیپێكردووە. دیمەنێك لە خۆپیشاندانی لایەنگرانی دەسەڵاتی دیمەشق لە شاری حەلەب گروپە چەكدارەكانی ساحل كێن ؟ بەپێی راپۆرتەكان، سەرەتای ئەو پەرەسەندنە نوێیە لە سوریا لە شارۆچكەی (بەیت عانا)وە سەریهەڵداوە، هێزە ئەمنییەكان چوون كەسێك لەم شارۆچكەیە دەستگیر بكەن كە تۆمەتبار بووە بە "بازرگانیكردن بە چەك"ەوە، خەڵكی شارۆچكەكە رێگرییان لێكردوون كەسەكە دەستگیر بكەن.  عەقید (سوهێل حەسەن) كە یەكێك لە دیارترین فەرماندە سەربازییەكانی رژێمی بەشار ئەسەد بوو كە بە "النمر" ناسرا بوو، خەڵكی ئەم شارۆچكەیە، هێزە ئەمنییەكانی سەربە دیمەشق دەسیان بە گەڕان و پشكنین كردووە لە شارۆچكەكەدا، بەوهۆیەوە روبەڕووی پێكدادان بوونەتەوە لەگەڵ چەند گروپێكی چەكداردا، كە بەوتەی (روانگەی سوریا بۆ مافەكانی مرۆڤ) ناسنامەی ئەو گروپانە زانراو نییە، چەند كاتژمێرێك دوای دەستپێكردنی پێكدادانەكان، فڕۆكەكانی سەربە دەسەڵاتی دیمەشق شارۆچكەی (بەیت عانا)و دەوروبەریان بۆردومان كرد، ئەمەش هاوكات بوو لەگەڵ تۆپبارانكردنی گوندەكانی دەوروبەری.  عەقید سوهێل حەسەن شاری لازقیە كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی عەلەوین، هەر لە رۆژانی یەكەمی كەوتنی رژێمی بەشار ئەسەدەوە، گرژی بەرچاوی بەخۆوە بینی، بەڵام بەمدواییانە هەڵچوونەكان لەم ناوچەیەوە كەمیكردبوو.  هێشتا هیچ وردەكارییەكی ئەوتۆ لەبارەی ئەو گروپانەی كە لە ناوچە كەناراوییەكانی خۆرئاوای سوریا دژ بە دەسەڵاتی دیمەشق سەریانهەڵداوە لەبەردەستدا نییە، لەبارەی سەركردایەتیی و ژمارەو پشتیوانی دەرەكییان. بەڵام كەناڵی (جەزیرە)ی قەتەریی كە پشتیوانی لە دەسەڵاتی (تەحریر شام) دەكات لە دیمەشق و دژی هەر جۆرە جموجوڵێكی پێكهاتەكانی سوریا لەناویشیاندا (كورد) دەوەستێتەوە، باسلەوە دەكات ئەو جموجوڵە چەكدارییەی لە ناوچەی ساحلەوە سەریهەڵداوە بەشار ئەسەدو ماهیر ئەسەدی برای لە پشتەوەیە.  بەپێی قسەی (جەزیرە): •    كەسێك بە ناوی عەمید (غەیاس دەلا) ئەنجومەنێكی سەربازیی لە ناوچەكانی ساحل دروستكردووە، ئەمەش لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتییەكدا لەگەڵ ژمارەیەك لە فەرماندەكانی پێشووی سوپای بەشار ئەسەدی سەرۆكی پێشووی وڵات. عەمید (غەیاس دەلا) •    عەمید (غەیاس دەلا) هاوپەیمانێتیی لەگەڵ (محەمەد موحرز جابر) پێكهێناوە كە فەرماندەی پێشووی (هەڵۆكانی بیابان)و ئێستا لەنێوان عێراق و روسیادا هاتوچۆ دەكات.  •    عەمید (غەیاس دەلا) هاوپەیمانێتیی لەگەڵ كەسیكی تر بە ناوی (یاسر رەمەزان حەجل) پێكهێناوە كە پێشتر فەرماندەیەكی مەیدانی بووە لەناو گروپەكانی سەربە عەقید (سوهێل حەسەن)ی سەربە رژێمی بەشار ئەسەد.  •    عەمید (غەیاس دەلا) ئێستا مشتی جێبەجێكاری ماهیر ئەسەدی فەرماندەی پیشووی فیرقەی چواری سوپای سوریایە لەو هێرشانەی كە ئێستا لەناوچەی ساحل پاشماوەكانی ئەسەد دەیكەنە سەر هێزەكانی سەربە دەسەڵاتی دیمەشق.  (محەمەد موحرز جابر) فەرماندەی پێشووی (هەڵۆكانی بیابان) عێراق و شەڕ لە سوریا هاوكات لەگەڵ تەقینەوەی شەڕ لەناوچەكانی خۆرئاوای سوریا، كەناڵی (جەزیرە) باس لەوە دەكات رۆژی چوار شەممەی رابردوو، واتا رۆژێك بەر لە دەستپێكردنی شەڕ لە ناوچەكانی ساحل، ماهیر ئەسەد لە عێراقەوە بەرەو روسیا كەوتوەتە رێ بەمەبەستی بینینی بەشاری ئەسەدی برای، بەم هەواڵەش دەیانەوێت، لە یەككاتدا رووداوەكان هەم بە عێراق و هەم بە ئێران و هەم بە رژێمی پێشووەوە ببەستنەوە، ئەمەش لەكاتێكدا كە حكومەتی عێراق پێشترو تائێستاش جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە ماهیر ئەسەدی برای بەشار ئەسەد دوای كەوتنی رژێم نەهاتوەتە عێراق.  هاوكات لەگەڵ ئاڵۆزییە ئەمنییەكانی لە خۆرئاوای سوریا، فەرماندەی هێزەكانی سنور لە عێراق دۆخی ئامادەباشی هێزەكانی لەسەر هێڵی سنوریی لەگەڵ سوریا بەرزكردەوە. بەپێی بەیاننامەی فەرماندەیی پاسەوانی سنور، لە (رەبیعە)وە تاوەكو ناوچەی (وەلید) هێزەكان خراونەتە حاڵەتی ئامادەباشییەوە. جوڵەی هێزە ئەمنییەكانی عێراق لە سنورەكانی سوریا كورد چی دەڵێ؟ ئیدرەی خۆسەری لە هەرێمی باكورو خۆرهەڵاتی سوریا كە نوێنەرایەتی كورد دەكات لە سوریاو لەلایەن ئەمریكاوە پاڵپشتی لێ دەكرد، لەبارەی رووداوەكانی ناوچەی ساحلی سوریاوە راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە.  ئیدارەی خۆسەر رایگەیاند:" هۆكاری دروستبوونی ئەم گرژییە بریتییە لە خوێندنەوەی نادروست بۆ واقعی سوریا لەلایەن دەسەڵاتدارانی دیمەشق و لەبەرچاونەگرتنی هەستیاریی بارودۆخی سوریاو فرەچەشنی فرەیی پێكهاتەكانی".  ئیدارەی خۆسەر كە بەمدواییە نیگەران و ناڕازییە لە پەراوێزخستنی لەلایەن دەسەڵاتی دیمەشقەوە سەبارەت بە پرۆسەی ئامادەكاری بۆ نوسینەوەی دەستوری نوێی سوریا، لە بەیاننامەكەیدا ئاماژەی بەوەكردووە" جار جەتمان كردوەتەوە لەوەی سوریا پێویستی بە دیالۆگێكی راستەقینەی نیشتمانی هەیە بۆ ئەوەی بە كەناری ئارام بگات، لەگەڵ چارەسەركردنی سەرجەم كێشە هەڵپەسێردراوەكان لەنێوان هێزەكانی سوریادا".  ئیبراهیم حوێجە دەستگیركرا هاوكات لەگەڵ توندبوونەوەی شەڕدا لە ناوچەكانی ساحل، دەسەڵاتدارانی دیمەشق هەواڵی دەستگیركردنی لیوا (ئیبراهیم حوێجە)یان راگەیاند. حوێجە یەكیك لە گەورە فەرماندەكانی سوپای پێشووی بەشار ئەسەد بوو، تۆمەتبارە بە ئەنجامدانی تاوانی جەنگ و تیرۆركردنی نەیارانی سیاسی بنەماڵەی ئەسەد لەناوخۆی سوریاو لە دەرەوە.  ئیبراهیم حوێجە خەڵكی ناحیەی (عەین شەقاق)ە لە ناوچەی (جەبلە) لە پارێزگای لازقیە، لەدوای ئەوەی لە ساڵی 1970دا حافز ئەسەد لەرێگەی كودەتای سەربازییەوە دەستی بەسەر دەسەڵاتدا گرتووە لە سوریا، حوێجە بووە بە دووەم بەڕێوەبەری هەواڵگریی ئاسمانی، لەماوەی ساڵانی 1987 تاوەكو 2002 لەم پۆستەدا ماوەتەوە، باس لە توندوتیژی ئەمنیی دەكرێت لەسەردەمی بەرپرسیارێتییەكەی ئەم پیاوەدا، بەتایبەتیش روداوی راپەڕینی خەڵكی حەما دژ بە حافز ئەسەد لە ساڵی 1982، كە هێزە ئاسمانییەكانی رژێم بەشدارییان لە سەركوتكردنی راپەڕینەكەدا كرد.  ئیبراهیم حوێجە ئیبراهیم حوێجە تۆمەتبارە بە تیرۆركردنی (كەمال جونبوڵات)ی رێبەری دروزەكان و بزوتنەوەی نیشتمانی لوبنان كە هاوكات دامەزرێنەری پارتی پێشكەوتنخوازی سۆسیالیستی بوو لە ساڵی 1977دا، كەمال جونبوڵات باوكی وەلید جونبوڵاتە كە ئێستا یەكێك لە كارەكتەرە سیاسییە دیارەكانی لوبنانە.  لەدوای كەوتنی رژێمی ئەسەدەوە، وەلید جونبوڵات یەكێك لەوانە بوو كە سەردانی دیمەشقی كردو لەگەڵ ئەحمەد شەرعدا دیداری كرد. لە یەكەم كاردانەوەدا دوای راگەیاندنی هەواڵی دەستگیركردنی بكوژی باوكی دوای (48) ساڵ، وەلید جونبوڵات لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (X) نوسی: (الله أكبر).  

(درەو):  خەرجكردنی پارەی بەرهەمهێنانی نەوت بە تەواوەتیی و مەرجی كۆمپانیا بیانییەكان بۆ وەرگرتنەوەی شایستە داراییەكانی رابردوو، جارێكی تر پرۆسەی دەستپێكردنەوەی هەرێمی پەكخست و لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆدا لە بەغداد هیچ رێككەوتنێك نەكرا، ئەمەش لەكاتێكدایە كە حكومەتی بەغداد باس لە هەناردەكردنی نەوتی بەسرە دەكات لەرێگەی توركیاوە.  كۆبوونەوەی سێقۆڵیی نێوان (وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان و وەزارەتی نەوتی عێراق و گروپی پیشەسازی نەوتی كوردستان "ئەپیكور" كۆتایی هات. بەپێی زانیارییەكان، لە كۆبوونەوەكەدا هیچ رێككەوتن و لێكتێگەیشتنێك لەبارەی چارەسەری لەمپەرەكان بەردەم هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم نەهاتوەتە ئاراوە.  بەر لە كۆبوونەوەی لەگەڵ وەفدی سامانە سروشتییەكان و كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق سەرۆكایەتیی كۆبوونەوەی لیژنەی هاوبەشی عێراق- توركی كرد لە بەغداد، ئەندامانی لیژنەكە لە چەند وەزارەتێك پێكهاتوون. لەم كۆبوونەوەیەدا وەزیری نەوت وتی: بەمزوانە دۆسیەی هەناردەكردنی نەوت بە بۆریی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا كارا دەكرێت و ئەگەری ئەوەش هەیە هەناردەی نەوت لەم بۆرییەوە بە نەوتی بەسرە زیاد بكرێت. لەبارەی ناكۆكی بەغدادو هەولێر سەبارەت بە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، عەلی شەداد كە وتەبێژی لیژنەی نەوت و غازە لە پەرلەمانی عێراق دەڵێ:" وەزارەتی نەوتی عێراق هەموو رێكارەكانی بۆ هەناردەكردنەوەی نەوت لەرێگەی بەندەری جەیهانەوە تەواو كردووەو لایەمی توركیشی ئاگادار كردووە لە تەواوبوونی ئامادەكارییەكان بۆ هەناردەكردنەوەی نەوت، ئەمەش بەگوێرەی هەمواری یاسای بودجە، كە دەبێت بڕی هەناردەكراوی نەوت لەنێون 300 هەزار بۆ 325 هەزار بەرمیلی رۆژانەدا بێت".  بەوتەی عەلی شەداد" لە كۆبونەوەی ئەمدواییانەی وەزارەتی نەوتی عێراق و هەرێمی كوردستاندا، هەرێم داوای ئەوەی كردووە پشكی بەكاربردنی ناوخۆیی لە 46 هەزار بەرمیلەوە بۆ 110 هەزار بەرمیلی رۆژانە زیاد بكرێت"، كە ئەمەش بە قسەی "سەرپێچییەكی روونی ئەو بودجەیە كە لەلایەن پەرلەمانتارانی كوردەوە دەنگی لەسەر دراوەو كۆسپ بۆ هەناردەكردنەوەی نەوتی خاو لەرێگەی جەیهانەوە دروست دەكات".  دوای نزیكەی دوو ساڵ راوەستانی (25ی ئازاری 2023) هەناردەی نەوتی كوردستان بە بۆریی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، 28ی شوباتی ئەمساڵ، وەزارەتی نەوتی عێراق بەفەرمی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستانی راگەیاند، بەڵام هەر لەو رۆژەدا كۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی كوردستان كە كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم لە خۆدەگرێت و بە "ئەپیكور" ناسراوە راگەیاندراوێكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند ئامادە نییە بۆ هەناردەكردنی نەوت تاوەكو رێككەوتنێكی فەرمی نەكرێت بۆ گەرەنتیكردنی پێدانی شایستە داراییەكانیان لە رابردوو و لە ئایندەشدا، ئیتر بەوهۆیەوە هەناردەی نەوتی كوردستان تائێستا دەستی پێنەكردوەتەوە.  28ی شوبات وەزارەتی نەوتی عێراق كە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی راگەیاند، رۆژانە داوای 185 هەزار بەرمیلی لە هەرێم كرد، بەو جۆرەی كە دواتر هەنگاو بە هەنگاو بڕی نەوتی رادەستكراو بگەیەندرێتە ئەو ئاستەی لە بودجەدا ئاماژەی بۆ كراوە (واتا 400 هەزار بەرمیلی رۆژانە).  بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، سەرباری ناڕەزایەتیی كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم، حكومەتی عێراقیش رەتیكردوەتەوە بڕی (16) دۆلار بۆ بەرهەمهێنانی 400 هەزار بەرمیلی رۆژانەی نەوت بە هەرێم بدات، بەوپێیەی هەرێم ئێستا رۆژانە ئامادەیە تەنیا 185 هەزار بەرمیل رادەستی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بكات بەمەبەستی فرۆشتنی.  رۆژی 2ی شوباتی ئەمساڵ، دوای نزیكەی دوو ساڵ ناكۆكی نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵ، پەرلەمانی عێراق هەمواری یاسای بودجەی تایبەت بە تێچوونی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی كوردستان پەسەند كرد. بەپێی هەموارەكە عێراق تێچووی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوتی لە كوردستان لە (6) دۆلارەوە بەرزكردەوە بۆ (16) دۆلار، بەو مەرجەی لەماوەی دوو مانگدا لیژنە یان كۆمپانیایەكی پسپۆڕی بیانی خەمڵاندن بۆ تێچووی راستەقینەی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەر كێڵگەیەكی كوردستان بكات و ئەم خەمڵاندنە نوێیە بكرێت بە بنەما بۆ تێچووی نەوت لە كوردستان.  بەگوێرەی یاسای بودجەی گشتیی عێراق، حكومەتی هەرێم قایل بووە بەوەی پرۆسەی فرۆشی نەوت و داهاتەكەی رادەستی حكومەتی بەغداد بكات لەبەرامبەر ئەوەی لە بودجەی گشتیدا پشكی خۆی پێبدرێت، بۆیە هەرجۆرە رێكنەكەوتنێك لەسەر دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت رەنگە لە ئایندەدا كێشەی بۆ پشكی كوردستان لە بودجە دروست بكات.  موچەخۆرانی هەرێم تائێستا موچەی مانگی شوباتیان وەرنەگرتووە، ئەمە لەكاتێكدایە بەمدواییە حكومەتی هەرێم رایگەیاند، لەڕووی داراییەوە لەگەڵ بەغداد گەیشتوەتە رێككەوتن و چیتر گرفت بۆ موچەخۆران دروست نابێت.   

لە یادی راپەڕینی ساڵی 1991ی خەڵكی كوردستاندا مەلا بەختیار دەڵێن:  له‌ راپه‌ڕیندا، بۆچی به‌رنامه‌یه‌كی تۆكمه‌ دانه‌ڕێژرابوو، هه‌تا راپه‌ڕین دوچاری شكست نه‌كرێ و كۆڕه‌وه‌ سامناكه‌كه‌ی گه‌له‌كه‌مان روونه‌دات؟ - ئه‌ی دوای كۆڕه‌وه‌كه‌، بۆچی رێگه‌ درا، هێزه‌كانی به‌ره‌ی كوردستانی به‌ چه‌پ و راستیانه‌وه‌، سه‌راپای كوردستان تاڵان بكه‌ن؟ ته‌نانه‌ت یه‌ك كه‌سیش له‌سه‌ر تاڵانی، سزا نه‌درا!   * پیرۆزه‌ یادی راپه‌ڕین.. به‌ڵام !! مه‌لا به‌ختیار (5)ی ئازار، یادی راپه‌ڕینه‌ و، رانیه‌ و ده‌ڤه‌ره‌كه‌ش، به‌شانازییه‌وه‌، سه‌ربڵندیی مێژوویی (ده‌روازه‌ی راپه‌ڕین)یان، به‌ئازایه‌تی و خوێنی شه‌هیده‌كانیان، له‌مێژووی نوێماندا نه‌خشاند. پیرۆز بێت ئه‌م یاده‌ وه‌رچه‌رخێنه‌ره‌ی مێژوومان، كه‌ بۆ یه‌كه‌مینجار بوو، دوای راپه‌ڕینی (6)ی ئه‌یلولی 1930، ئاكامی شكستی بزوتنه‌وه‌ چه‌كداریه‌كانی بارزان و شێخ مه‌حمود، یه‌كه‌مینجار شار-سلێمانی كرایه‌ چه‌قی خه‌باتی جه‌ماوه‌ری. دوای 61 ساڵ، كه‌ دیسان بزوتنه‌وه‌ی چه‌كداری له‌ناوچه‌ی بارزان و شۆڕشی ئه‌یلول و سه‌رله‌نوێ شۆڕش، به‌رپا كرانه‌وه‌، به‌ڵام نه‌یانتوانی ئامانجی ستراتیژی به‌دی بێنن؛ دوای داگیركردنی كوه‌یت 1990، هه‌لومه‌رجی (جیهانی-ئیقلیمی) گۆڕدرا و فاشسته‌كانی عێراق، تێكشاند. ئیتر ته‌می نائومێدی دوای ئه‌نفال و كیمیاباران، ورده‌ ورده‌ ره‌ویه‌وه‌، گه‌رچی كۆمه‌ڵه‌ی ره‌نجده‌رانیش هه‌ڵوه‌شێندرایه‌وه‌، به‌ڵام ویژدانی ئازادیخوازی گه‌لی كوردستان، له‌ناخه‌وه‌ هه‌ر جۆشی ده‌خوارد. راپه‌ڕین و ره‌هه‌نده‌كانیشی ده‌ریانخست، نه‌بوونی هێزێكی چه‌پی ریالیستی و دیموكراسی، چ زیانێكی كوشنده‌ی به‌ ره‌وتی روداوه‌كان گه‌یاندووه‌. ده‌بوایه‌ شارێك، دوای فاشیه‌تی ئه‌نفاله‌كان و كیمیاباران، ببێته‌ پێشه‌نگی ویژدانی ئازادی ژیله‌مۆئاسای بۆ هه‌ڵكه‌وتی كڵپه‌ ده‌گه‌ڕا. ئه‌م شه‌ره‌فه‌ مێژووییه‌، به‌شانازییه‌وه‌ به‌ر رانیه‌ و ده‌وربه‌ری كه‌وت؛ كه‌ به‌خوێنی رۆڵه‌كانیان، دڕیان به‌ شه‌وه‌زه‌نگی فاشیه‌كان دا. هه‌ر ئه‌مه‌شه‌ مێژوو نازناوی (ده‌روازه‌ی راپه‌ڕین)ی پێ به‌خشین. بێگومان دڵۆپێك خوێنی شه‌هید، له‌ هه‌ر كات و قۆناغێكدا، له‌پێناوی رزگاری و ئازادی رژابێت، ئێستا له‌ناو دڵماندا، وه‌كو گوڵاڵه‌سوره‌ی خه‌بات، رواوون؛ به‌ڵام شه‌هیدانی راپه‌ڕین، سورخه‌ڵاتی سه‌ره‌تای مێژوویه‌كی نوێن، كه‌ خوێنی رژاوی ئازادیخوازییان، وه‌رچه‌رخانێكی ئابوری، سیاسی، نه‌ته‌وه‌یی و كولتوری سیاسی نوێی خوڵقاند. ئه‌م شه‌هیدانه‌ و تێكڕای شه‌هیدانی كوردستان، گۆڕی دیار و نادیاریان، له‌ كۆشك و ته‌لاری به‌ تاڵانیی دروستكراوی گه‌نده‌ڵه‌كان، شكۆمه‌ندتره‌. نامانه‌وێ له‌م یاده‌ جوانه‌دا، قه‌تماغه‌ی به‌سوێی 34 ساڵی دوای راپه‌ڕین هه‌ڵبده‌ینه‌وه‌، كه‌ هاوشانی گه‌لێ ده‌ستكه‌وتی به‌رچاو، لێوانلێویشه‌ له‌ شه‌رمه‌زاریی، گه‌نده‌ڵی، نادادپه‌روه‌ری، لاوازی دیموكراسی، ترس و بیم سه‌پاندن. نمونه‌ی زۆر ناهێنینه‌وه‌، به‌ڵام ناكرێ ئاماژه‌ به‌ تایتڵی روداوه‌كانیش نه‌درێ: - له‌ راپه‌ڕیندا، بۆچی به‌رنامه‌یه‌كی تۆكمه‌ دانه‌ڕێژرابوو، هه‌تا راپه‌ڕین دوچاری شكست نه‌كرێ و كۆڕه‌وه‌ سامناكه‌كه‌ی گه‌له‌كه‌مان روونه‌دات؟ - ئه‌ی دوای كۆڕه‌وه‌كه‌، بۆچی رێگه‌ درا، هێزه‌كانی به‌ره‌ی كوردستانی به‌ چه‌پ و راستیانه‌وه‌، سه‌راپای كوردستان تاڵان بكه‌ن؟ ته‌نانه‌ت یه‌ك كه‌سیش له‌سه‌ر تاڵانی، سزا نه‌درا! - دوای سه‌پاندنی هێڵی (36) و ناوچه‌ی ئارام و ده‌سته‌به‌ری بڕیاری (688)ی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی جیهان، كارێكی باش كرا هه‌ڵبژاردن ئه‌نجامدرا و په‌رله‌مان و حكومه‌تی هه‌رێم به‌رهه‌مه‌كه‌ی بوو، به‌ڵام شه‌ڕی ناوخۆ، له‌پێناوی چی؟ به‌داخه‌وه‌ ئه‌و هه‌ڵه‌ گه‌ورانه‌، كه‌مترین ده‌رسیان لێوه‌رگیراوه‌. بۆیه‌ هه‌تا هه‌نوكه‌ش، هه‌ڵه‌ به‌ هه‌ڵه‌ ده‌سپێردرێ و هێشتا هه‌رێم یه‌ك پارچه‌ نییه‌؛ هێزی پێشمه‌رگه‌ یه‌كنه‌خراوه‌؛ داهاتی كوردستان كونترۆڵی حكومه‌تی هه‌رێم نییه‌؛ یاسا سه‌روه‌ر نییه‌، سه‌ره‌ڕاش، ده‌شپرسین: ئه‌رێ خێره‌ له‌م ساڵڕۆژه‌ی (5)ی ئازاردا، به‌رپرسی هیچ حزبێك و كاربه‌ده‌ستی باڵای هیچ وه‌زاره‌تێك، له‌خۆیان رانه‌په‌رموو تاجه‌گوڵینه‌ له‌سه‌ر مۆنۆمێنتی ده‌روازه‌ی راپه‌ڕین دابنێن؟

درەو: لیستی موچەی مانگی شوباتی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لە چوار قۆناغ دوو قۆناغی بڕیوە، ئەگەر سبەی تەیف سامی بڕیاری خەرجكردنی موچە نەدات، ئەوا دابەشكردنی موچە دەكەوێتە دوای 10ی مانگ و موچەی مانگی ئازاریش دەكەوێتە دوای جەژن.   دوای گەڕانەوەیان لەبەغداد لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا، ئاوات شێخ جەناب  ، وەزیری دارایی هەرێمی كوردستان لە 3ی شوباتی 2025 رایگەیاند: لەسەر پرسی موچەی موچەخۆرانی هەرێم بۆ ساڵی (2025) گەیشتوین بەرێككەوتن و بەهەوڵی هەمو لایەك توانراوە ئێستا كێشەی موچە چارەسەبكرێت بەڵام لە یەكەم هەنگاودا كێشە بۆ موچەی مانگی شوبات درووست بووەو موچەی عێراق خەرجكراوەو تەنیا موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان خەرجنەكراوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) وەفدی تەكنیكی هەرێمی كوردستان ماوەی (8) رۆژە لەبەغدادن و لیستی موچەی مانگی شوباتیان پێیە بەڵام تا ئێستا نەگەیشتوونەتە قۆناغی كۆتایی و بڕیار لەسەر خەرجكردنی موچە نەدراوە. لیستی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لە بەغداد بە چوار قۆناغدا تێپەڕ دەبێت ئەوانیش: -    سەرەتا دەچێتە وەزارەتی دارایی عێراق -    دواتر رەوانەی تەدقیق دەكرێت لە موازنە -    دواتر رەوانەی ژمێریاری دەكرێت بۆ تەدقیق -    دواتر دەچێتە بەردەم وەزیر بۆ واژۆی كۆتایی بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لیستی موچەی موچەخۆران لە وەزارەتەوە رەوانەی موازەنەكراوە بۆ تەدقیق چاوەڕوان دەكرێت ئەمڕۆ تەدقیق تەواو بێت واتا هێشتا دوو قۆناغی یەكەمی نەبڕیوە ئەگەر ئەمڕۆ تەدقیق لە موازەنە تەواو بێت چاوەڕوان دەكرێت سبەی هەنگاوەكانی تر تەواو بێت واتا دوای موازەنە رەوانەی ژمێریاری دەكرێت لەوێش تەدقیق دەكرێت و پاشان دەخرێتە بەردەم تەیف سامی بۆ واژۆی كۆتایی و بڕیاری خەرجكردنی موچە، بەڵام لە ئێستادا لیستی موچە لە موازەنەیە واتا لە قۆناغی دوومەدایە. ئەگەر سبەینێ ژمێریاری و وەزیری دارایی عێراق  لیستی موچە تەواو نەكەن و واژۆی نەكەن ئەوا بڕیاری خەرجكردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان دەكەوێتە یەكشەمە 9ی مانگ و دابەشكردنی موچەی مانگی شوبات دەكەوێتە دوای 10ی مانگەوە. بەڵام ئەگەر سبەینێ بڕیار لەسەر خەرجكردنی موچە بدرێت ئەوا دابەشكردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم دەكەوێتە رۆژی شەممە 8ی مانگ. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) وەزارەتی دارایی عێراق دوو تێبینی هەیە ئەوانیش زیادبوونی ژمارەی خانەنشینان و كەمی داهاتی ناوخۆیە كە بۆ مانگی رابردوو تەنیا (51) ملیار دیناریان رادەستی عێراق كردووە كە بە بڕە پارەیەكی كەمی ناردووە كە پێشتر خۆیان رایان گەیاندووە داهاتی مانگی (320) ملیار دینار. موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان مانگانە (یەك ترلیۆن) دینارە، سەرچاوەی داهاتەكانی هەرێمی كوردستان: -    داهاتی ناوخۆ مانگانە: 320 ملیار دینار (كاش و مقاسەو چەك) -    پارەی مانگانەی هاوپەیمانان: نزیكەی 20 ملیار دینار -    پارەی بەغداد مانگانە: 1 ترلیۆن دینار -    داهاتی نەوت: دیار نیە (رۆژانە 311 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێندرێت)    

درەو: سایتی (OilPrice.com) ئەمریكی، راپۆرتێكی (سیمون واتكینز) بڵاوكردووەتەوە، سەبارەت بە وردەكاری پەیوەندییە تەلەفونییەكەی وەزیری دەرەوەی ئەمریكاو سەرۆك وەزیرانی عێراق و، رۆڵی روسیاو چین و ئێران لە گەمارۆدانی هەرێمی كوردستان و، ملكەچپێكردنی بۆ بەغدادو، دورخستنەوەی رۆژئاوا لە كەرتی وزەی عێراق، كە ئەمە پوختەكەیەتی: 🔹سەرچاوەیەکی یاسایی باڵا لە واشنتۆن ئاشكرایكردووە، گفتوگۆكەی نێوان ماركۆ رۆبیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریكاو محمەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، زۆر راشکاوانە بووە. 🔹سودانی كتوپڕ خۆی بە تەواوی لەگەڵ بیرۆکەکەی مارکۆ رۆبیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بینیوەتەوە، كە پێویستی پەلەكردنە لە كردنەوەی بۆری نەوتی عێراق-تورکیا. 🔹 رۆبیۆ بە سودانی وتووە،  ئەمریکا گرنگی بە سەربەخۆیی وزەی عێراق و پێدانی شایستەكان دەدات بە کۆمپانیا ئەمریکییەکان، کە لە عێراق کاردەکەن. 🔹واشنتۆن دەیەوێت بەغداد هاوردەکردنی غاز و کارەبا لە ئێرانەوە رابگرێت بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی وزەو، دەیەوێت دەستبەجێ رێگە بە رۆیشتنی نەوتی عێراق بدات بۆ تورکیا. 🔹ئەگەر عێراق ئەم هەنگاوانە بنێت، ئەوا وەبەرهێنانی زیاتر لە ئەمریکا وەردەگرێت، ئەگەر نەشیکات، ئەوا روبەڕوی سزا دەبێتەوە، کە رەنگە توندكردنەوەی زۆر بەخێرایی پەرەبستێنێت. 🔹رەنگە ئەو راشكاوییەی رۆبیۆ پەیوەندی بەو گەمارۆیەوە هەبێت حکومەتی فیدراڵی عێراق نزیکەی دوو ساڵە بەسەر هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستاندا سەپاندویەتی. 🔹سەرچاوەیەکی باڵا کە لە لەگەڵ كۆمەڵگەی ئاسایشی وزەی یەکێتی ئەوروپا كاردەكات وتویەتی، ئەمریکا و هاوپەیمانە سەرەکیەکانی لە هەرێمی کوردستانی عێراق دەیانەوێت لەمەودای درێژخایەندا، کۆتایی بە هەموو پەیوەندییەکانیان لەگەڵ کۆمپانیا چینی، روسی و ئێرانییەکان بهێنێت، کە پەیوەندییان بە سوپای پاسدارانی ئێرانەوە هەیە. 🔹دوای ئەوە  دەتوانێت ئەمە وەک پردێک بەکاربهێنرێت بۆ جەختكردنەوە لە گێڕانەوەی کاریگەری رۆژئاوا لە ناوچەكانی تری عێراق، سەرەتا لە رێگەی گرێبەستە گەورەکانی وەبەرهێنان و دواتر پەرەپێدانی ژێرخانی پەیوەندیدار. 🔹لەنێو ئەم گرێبەستانەشدا، کە دەتوانێت ببێتە مۆدێلێک بۆ نوێبونەوەی هاوکاری نێوان رۆژئاوا و بەغداد، گرێبەستی (بی پی)یە، بە بڕی (٢٥) ملیار دۆلار، کە هەفتەی رابردوو بە فەرمی واژۆکرا، بۆ پەرەپێدانی چوار کێڵگەی نەوتی گەورە لە ناوچەی کەرکوک. 🔹لە دیوەکەی تری هاوکێشەکەدا، چین و روسیا، کە ماوەیەكی درێژە سەرپەرشتیاری سەرەکی حکومەتی فیدراڵی عێراقن، هاوشانی ئێرانی دراوسێ، هێزی بەهێزی پشت بیرۆکەی یەکخستنی هەرێمی کوردستانی عێراق بوون لە عێراقی فراوانتردا. 🔹سەرچاوەیەکی سیاسی باڵا لە مۆسکۆ وتویەتی: عێراق دەبێتە یەک دەوڵەتی یەکگرتوو، بە دوورخستنەوەی رۆژئاوا لە گرێبەستە وزە لەوێ، کۆتایی هاتنی باڵادەستی رۆژئاوا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دەبێتە بابەتی یەکلاکەرەوەو کۆتایی تەواوەتی رۆژئاوا. 🔹بەشێکی سەرەکی ستراتیجەکە، داماڵینی هەرێمی کوردستانە لە سەرچاوەی سەرەکی داراییەكەی، کە هەر لە هەناردەکردنی نەوتەوە دەستی دەكەوێت. 🔹قۆناغی یەکەمی ئەوەش بریتی بوو لە نەدانی پارەی بودجە لە بەغدادەوە، کە بڕیار بوو بۆ نەوت لە کوردستانی عێراق بدرێت. 🔹قۆناغی دووەم، چڕکردنەوەی خێرایی و قەبارەی دادگاییکردن بوو لە دژی کۆمپانیا نەوتییە بیانییەکان، کە بەردەوام بوون لە کارکردن لە هەرێم، بۆ ئەوەی رێگرییان لێبکرێت لە فرۆشتنی ئەو نەوتەی لەوێ بەرهەم دەهێنرێت. 🔹سێیەمیشیان، پلانەکە ئەوە بوو هیچ شتێکی بەرچاو نەکەن بۆ هەڵگرتنی گەمارۆی فرۆشتنی نەوتی سەربەخۆ لە کوردستانی عێراقەوە بۆ تورکیا، سەرەڕای بوونی چەندین رێگای کراوە بۆ ئەنجامدانی ئەو کارە لە سەرەتای گەمارۆکانەوە. 🔹دواین قۆناغیش، بریتی بوو لە پێشنیارکردنی یاسایەکی نوێی یەکگرتووی نەوت، کە بە هەموو رووەکانی لە بەغدادەوە جێبەجێ بکرێت و، بە یەکجاری و بۆ هەمیشەش کوردستانی عێراق بە ناوچەكانی تری عێراقەوە ببەسترێتەوە. 🔹بە لەبەرچاوگرتنی ئەمە، کەس نابێت سەری  لەوە بسوڕمێت کاتێک، لە (3)ی ئابی ساڵی رابردودا، محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق، بە روونی رایگەیاند، یاسای نوێی یەکگرتووی نەوت، سەرجەم بەرهەمهێنانی نەوت و گاز و وەبەرهێنان لە هەریەك لە عێراق و کوردستانی عێراق بەڕێوەدەبات و، دەبێتە فاکتەرێکی بەهێز بۆ یەکڕیزی عێراق.

راپۆرتی: درەو 🔻 قازانجی شەش گەورە کۆمپانیای نەوت و غازیییەکان لە ساڵی (2024) دا بەشێوەیەکی بەرچاو کەمی کردووە. 🔻 لە ساڵی (2024)دا شەش گەورە کۆمپانیای نەوت و غازی وەک؛ (ئیکسۆن مۆبیل، شیڤرۆن، شێڵ، تۆتاڵ، بی پی و ئکوینۆر) بڕی (100 ملیار و 930 ملیۆن) دۆلار قازانجیان کردووە. لە کاتێکدا هەمان ئەو کۆمپانیایانە لە ساڵی (2023)دا بڕی قازانجەکەیان بریتی بووە لە (123 ملیار و 860 ملیۆن) دۆلار، بەم پێیەش بڕی قازانجەکەیان (22 ملیار و 930 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (19%) کەمی کردووە. 🔹 لە هەردوو ساڵی (2023 و 2024) کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیل (ExxonMobil)ی ئەمریکی لە لوتکەی کۆمپانیا پڕ قازانجەکانەو بە تەنها لە ساڵی 2023 زیاتر لە (36 ملیار) دۆلار و لە ساڵی 2024 زیاتر لە (33 ملیار) دۆلار قازانجی هەبووە. 🔹 لەو شەش کۆمپانیایە، کەمترین قازانج کۆمپانیای ئکوینۆر (Equinor)ی نەرویجی کردووەیەتی و لە ساڵی (2024) قازانجەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 830 ملیۆن) دۆلار و لە ساڵی (2023) قازانجەکەی (11 ملیار و 900) دۆلار بووە. پوختەی قازانجی گەورە کۆمپانیاکانی نەوت لە نێوان ساڵی (2023 و 2024)دا لە ساڵی (2024)دا شەش گەورە کۆمپانیای نەوت و غازی وەک؛ (ئیکسۆن مۆبیل، شیڤرۆن، شێڵ، تۆتاڵ، بی پی و ئکوینۆر) بڕی (100 ملیار و 930 ملیۆن) دۆلار قازانجیان کردووە، لە کاتێکدا هەمان ئەو کۆمپانیایانە لە ساڵی (2023) بڕی قازانجەکەیان بریتی بووە لە (123 ملیار و 860 ملیۆن) دۆلار، بەم پێیەش بڕی قازانجەکەیان بری (22 ملیار و 930 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (19%) کەمی کردووە. بەجۆرێک؛ یەکەم؛ کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیل (ExxonMobil)ی ئەمریکی پڕ قازانجترینی کۆمپانیاکان بووەو لە ساڵی (2024) بڕی (33 ملیار و 680 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، کۆمپانیاکە لە ساڵی (2023) بڕی قازانجەکەی بریتی بووە لە (36 ملیار و 10 ملیۆن) دۆلار، بەم پێیەش بڕی قازانجەکەی لە ساڵی (2024)دا بەراورد بە ساڵی (2023) بڕی (2 ملیار و 330 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (6%) کەمی کردووە. دووەم؛ کۆمپانیای شیڤرۆن (Chevron)ی ئەمریکی لە نێو کۆمپانیا نەوتییە پڕ قازانجەکاندا پلەی دووەمی گرتووە، لە دوای کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیل (ExxonMobil)ی ئەمریکییەوە زۆرترین قازنجی کردووە، لە ساڵی (2024) بڕی (17 ملیار و 660 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، کۆمپانیاکە لە ساڵی (2023) بڕی قازانجەکەی بریتی بووە لە (21 ملیار و 370 ملیۆن) دۆلار، بەم پێیەش بڕی قازانجەکەی لە ساڵی (2024)دا بەراورد بە ساڵی (2023) بڕی (3 ملیار و 710 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (17%) کەمی کردووە. سێیەم؛ کۆمپانیای شێڵ (shell) کە کۆمپانیایەکی فرە ڕەگەزە، لە دوای کۆمپانیا ئەمریکییەکانی ئیکسۆن مۆبیل (ExxonMobil) و شیڤرۆن (Chevron)ەوە زۆرترین قازنجی کردووە، بەجۆرێک؛ لە ساڵی (2024) بڕی (16 ملیار و 90 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، کۆمپانیاکە لە ساڵی (2023) بڕی قازانجەکەی بریتی بووە لە (19 ملیار و 360 ملیۆن) دۆلار، بەم پێیەش بڕی قازانجەکەی لە ساڵی (2024)دا بەراورد بە ساڵی (2023) بڕی (3 ملیار و 270 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (17%) کەمی کردووە. چوارەم؛ کۆمپانیای تۆتاڵ ئێنێرجی (TotalEnergies)ی فەرەنسی لە دوای کۆمپانیاکانی (ئیکسۆن مۆبیل، شیفرۆن و شێڵ)ەوە زۆرترین قازنجی کردووە، بەجۆرێک؛ لە ساڵی (2024) بڕی (15 ملیار و 760 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، کۆمپانیاکە لە ساڵی (2023) بڕی قازانجەکەی بریتی بووە لە (21 ملیار و 380 ملیۆن) دۆلار، بەم پێیەش بڕی قازانجەکەی لە ساڵی (2024)دا بەراورد بە ساڵی (2023) بڕی (5 ملیار و 620 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (26%) کەمی کردووە. پێنجەم؛ کۆمپانیای بی پی (BP)ی بەریتانی، پێنجەم کۆمپانیای نەوتی پڕ قازانج بووە لە نێو شەش کۆمپانیای گەورەی نەوتیدا، بەجۆرێک؛ لە ساڵی (2024) بڕی (8 ملیار و 910 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، کۆمپانیاکە لە ساڵی (2023) بڕی قازانجەکەی بریتی بووە لە (13 ملیار و 840 ملیۆن) دۆلار، بەم پێیەش بڕی قازانجەکەی لە ساڵی (2024)دا بەراورد بە ساڵی (2023) بڕی (4 ملیار و 930 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (36%) کەمی کردووە. شەشەم؛ کۆمپانیای ئکوینۆر (Equinor)ی نەرویجی، لە نێو کۆمپانیا پڕ قازانجەکانەو لە ساڵی (2024) بڕی (8 ملیار و 830 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، کۆمپانیاکە لە ساڵی (2023) بڕی قازانجەکەی بریتی بووە لە (11 ملیار و 900 ملیۆن) دۆلار، بەم پێیەش بڕی قازانجەکەی لە ساڵی (2024)دا بەراورد بە ساڵی (2023) بڕی (3 ملیار و 930 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (26%) کەمی کردووە. بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە چارت و خشتەی هاوپێچ؛   سەرچاوەکان -    وحدة أبحاث الطاقة، رجب عز الدين، أرباح شركات النفط الكبرى تهبط بشدة في الربع الأول من 2024 (إنفوغرافيك)، 7/5/2024؛ https://shorturl.at/y53yF -    وحدة أبحاث الطاقة، أحمد شوقي، أرباح شركات النفط الكبرى في الربع الثاني من 2024 (إنفوغرافيك)، 2/8/2024؛ https://shorturl.at/kO9Nw -    وحدة أبحاث الطاقة، رجب عز الدين، هبوط حاد في أرباح شركات النفط الكبرى خلال الربع الثالث من 2024 (إنفوغرافيك)، 2/11/2024؛ https://shorturl.at/yQOZQ -    وحدة أبحاث الطاقة - أحمد شوقي، أرباح شركات النفط الكبرى في 2024 تشهد هبوطًا قويًا (إنفوغرافيك)، 11/2/2025؛ https://shorturl.at/PNkda  

  راپۆرت: درەو ئەم رۆژانە پارتی و یەكێتیی وەكو دوو هێزی نەریتیی هەرێمی كوردستان سەرقاڵی دانوستانن بۆ پێكهێنانی كابینەی دەیەمی حكومەت، دوای 33 ساڵ لە تەمەنی حوكمڕانیی، جارێكی تر هەردووكیان بە تەنیا ماونەتەوەو لەنێوان خۆیاندا كێكی حكومەت بەش دەكەن، بەبێ بەشداری لایەنە سیاسییە سەرەكییەكانی تری گۆڕەپانی كوردستان، سەرباری ئەوەی كابینەكە دووقۆڵیی دەبێت، بەڵام پارتی دووبارەكردنەوەی سیناریۆی كابینەی یەكەم (واتا فیفتی بە فیفتی) رەتدەكاتەوە. تا راگەیاندنی پێكهاتەی كابینەی دەیەم، (درەو) بە زنجیرەیەك راپۆرت لە یەكەم بۆ دەیەم كابینەی حكومەت بەسەردەكاتەوە، وردەكاریی دابەشبوونی كابینەكان و ئاڵنگارییەكانی بەردەمیان دەخاتەڕوو. كوردو كابینە كورد لە مێژووی خۆیدا تەنیا سێ جار، دەرفەتی دروستكردنی حكومەت (كابینە)ی بۆ رەخساوە: •    دەرفەتی یەكەم: ساڵی 1922 كە كابینەی (شێخ مەحمودی حەفید) دروستكراو حكومەتەكەی تەنیا ساڵێك بڕی كردو بەهۆی هێرشی ئینگلیزەوە بۆسەر كوردستان روخا. •    دەرفەتی دووەم: ساڵی 1946 كە كابینەی سەردەمی (قازی محەمەد) دروستكراو پێیان دەوت (هەیئەتی رەئیسە)، ئەمیش بەهەمان شێوە تەنیا ساڵێك بڕی كردو بەهۆی هێرشی سوپای ئێرانەوە روخا. •    دەرفەتی سێیەم: یەكەم كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە هەولێر (4ی تەموزی 1992) كە تائێستاو ماوەی 33 ساڵە بەردەوامەو سەرباری ئەو ئاڵنگارییە گەورانەی روبەڕوی بووەتەوە، پێ دەنێتە كابینەی دەیەمەوە.   لە ماوەی (33) ساڵی رابردوودا لە هەرێمی كوردستان (6) هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامدراوەو (9) كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێكهاتووە، هەرێمی كوردستان لە بەردەم كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە، (7) كارەكتەری سیاسی (پارتی و یەكێتی) سەرۆكایەتی كابینەكانیان كردووە لە هەردوو  ئیدارەی هەولێر و سلێمانی و كابینەی یەكگرتوو ( د. فوئاد مەعسوم، كۆسرەت رەسوڵ، د. رۆژ نوری شاوەیس، نێچیرڤان بارزانی، عومەر فەتاح، بەرهەم ساڵح، مەسرور بارزانی). دوای (33) ساڵ حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان و ئەو گۆڕانكارییە خێرایانەی لە ناوچەكە هاتووەتە ئاراوە،  (درەو) بە گرنگی دەزانێت لەم لێكۆڵینەوەیەدا چاوخشاندنەوەیەك بە ئەزمونی 33 ساڵ حوكمڕانی كورددا لە هەرێمی كوردستانی عێراق بخاتەڕوو. چۆن بڕیاردرا هەڵبژاردن بكرێت؟ لەنێوان ئازار بۆ ئۆكتۆبەری 1991، واتا بەر لە كشانەوەی دامودەزگاكانی بەعس لە كوردستان، بەرەی كوردستانی كە لە (8) حزب پێكهاتبوو، لە كێشمەكێشدا بوو لەبارەی ئەوەی ئایا دانوستان لەگەڵ حكومەتی بەعسدا بكات یاخود نا، لەم سەردەمەدا بوو ئیتر بیرۆكەی سازدانی هەڵبژاردن و پێكهێنانی یەكەم حكومەتی كوردستان گەڵاڵە كرا، ئەمەش لە "كۆبوونەوەی خەلیفان" لە كۆتاییەكانی تشرینی دووەمی 1991دا بڕیاری لەسەر درا.   تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی چۆنیەتی هاتنەكایەی بیرۆكەی سازدانی هەڵبژاردن و پێكهێنانی یەكەم حكومەت لە كوردستان، بەمشێوەیە باس لە ناوەڕۆكی كۆبوونەوەی "خەلیفان" دەكات: (گوتم: من نامەیەكم بۆ هاتووە، بێگومان هەمان نامە بۆ مەسعودیش هاتبوو، بەڵام من نەمگوت هەمان نامە بۆ مەسعودیش هاتووە، نامەیەكم لە دۆستێكەوە بۆ هاتووەو دەڵێت ئەوروپا یان دەوڵەتە گەورەكان وەك ئینگلیزو ئەمریكا ئامادەن ئەگەر ئێمە هەڵبژاردنێك بكەین و حكومەتێك دروستبكەین دان بەو حكومەتەدا بنێن، ئەوان توركیا قایل دەكەن كە دژایەتی كورد نەكەن. كاك مەسعودیش گوتی: وەڵا ئەو نامەیە بۆ منیش هاتووە، ئیتر ئەو هەواڵە جەوی دانیشتنەكەی گۆڕی و گوتیان، جا باشە كەواتە با ئێمە هەڵبژاردن بكەین. گوتیان با لە هەڵبژاردندا مەسەلەی حكومەت و گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتدا (مەبەستی بەعسە) باسبكرێت، ئەو حیزبەی زۆربەی لە هەڵبژاردندا بەدەستهێنا، با ئەو لەگەڵ حكومەتدا رێككەوتن مۆر بكات، ئەگەر هیچ حزبێك زۆربەی نەهێنا، با مۆركردنی ئەو رێككەوتنە بخرێتە دەستی ئەو پەرلەمانەی كە هەڵدەبژێرێت، بەو جۆرە مەسەلەی هەڵبژاردنی پەرلەمان هاتە كایەوەو بڕیاری لێدرا). ئەگەر بەپێی لۆژیكی تاڵەبانی تەماشا بكرێت، وا دەردەكەوێت یەكەم هەڵبژاردن و یەكەم كابینەی حكومەت لە كوردستان لە بنەڕەتەوە بەمەبەستی یەكلاكردنەوەی پرسی گفتوگۆ لەگەڵ بەعس یان رەتكردنەوەی گفتوگۆ دروستكراوە، كە لەو سەردەمەدا بەدیاریكراوی لەنێوان پارتی و یەكێتیدا ناكۆكیی لەسەر بووە. بەڵام مەسعود بارزانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا تەنیا ئەم چەند دێڕەی لەبارەی ناوەڕۆكی كۆبوونەوەكە نوسیوە: (لە كۆبوونەوەی سەركردایەتیی سیاسی بەرەی كوردستانی كە لە كۆتایی مانگی تشرینی دووەمی 1991دا لە خەلیفان بەسترا، پیشنیارم كرد كە بۆ رێكخستنەوەو پێداچوونەوە بە بارودۆخی خۆماندا پێویستە هەڵبژاردن بكرێت، هەموو بەشداربووانی كۆبوونەوەكە پێشنیارەكەیان پەسەندكرد، بەڵام كاتی هەڵبژاردن دەستنیشان نەكرا). بارزانی باسلەوە دەكات، دوای كۆبونەوەكەی كۆتایی تشرینی دووەمی 1991ی خەلیفان، سەركردایەتیی بەرەی كوردستانیی دوو كۆبونەوەی تری كردووە، كۆبوونەوەی 15ی كانونی دووەمی 1992 كە تێیدا بڕیاردراوە لەوەی دەبێت هەڵبژاردن بكرێت و نابێ كاتی هەڵبژاردنەكەش لە 3ی نیسانی 1992 تێپەڕێت، هەر لەم كۆبوونەوەیەدا بووە كە بڕیار دراوە لەسەر ئەوەی: •    هەڵبژاردنی رابەرو پەرلەمان پێكەوە بكرێت. •    ناوی فەرمی پەرلەمان دەبێت بە (ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان). •    هەڵبژاردن بەشێوەی رێژەیی دەبێت 7% دیاریكرا (واتا هەر لایەنێك رێژەی 7%ی دەنگەكان نەهێنێت كورسی پەرلەمانی بەرناكەوێت). •    لاری نییە لە گەڕانەوەی دامودەزگاكانی حكومەتی عێراق، بەڵام نابێت دەزگا ئەمنییەكان بگەڕێنەوە. كۆبوونەوەی دواتری بەرەی كوردستانیی لە 19ی كانونی دووەمی 1992 بەڕێوەچوو، سەركردایەتیی بەرە لەگەڵ (لیژنەی یاسایی) كۆبووەوە. لەنێوان گێڕانەوەی بارزانی و تاڵەبانیدا، نەوشیروان مستەفا قوڵتر دەچێتە سەر بابەتی هاتنە پێشەوەی پرسی سازدانی هەڵبژاردن و دروستكردنی حكومەت لە هەرێمی كوردستان، لەو بارەیەوە تیشك دەخاتە سەر راپەڕین و دواتر كۆڕەوی خەڵكی كوردستان دەكات، ئاماژە بە كۆبوونەوەیەكی بەرەی كوردستانی دەكات لەو سەردەمەدا كە تێیدا بڕیاردراوە هەردوو مەجلیسی تەشریعی و تەنفیزی بەعس لە كوردستان هەڵبوەشێندرێتەوەو لەماوەیەكی كورتدا هەڵبژاردنی گشتیی بكرێت، كاتێك بەعس جارێكی تر پەلاماری كوردستانی داوەتەوەو بڕیارەكەی بەرەی كوردستانیش بووە بە ژێر كۆڕەوی خەڵكی كوردستانەوە. هەر لەو سەردەمەدا بوو كە سەركردایەتی سیاسی ئەوكاتی كورد، بڕیاریدا گفتوگۆ لەگەڵ سەددام حسێن دەستپێبكاتەوە، گەڕی یەكەمی گفتوگۆكە جەلال تاڵەبانی سەرۆكایەتیكردو بۆ گەڕی دووەمیش مەسعود بارزانی چووە بەغداد، لەو سەروبەندەدا بوو كە بۆ یەكەمجار لە مێژووی نەتەوە یەكگرتووەكاندا، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیی بڕیاری (688)ی دەركردو هێزە بیانییەكان هاتنە ناو كوردستانەوە بەمەبەستی دروستكردنی "پەناگەی ئارام" بۆ گێڕانەوەی خەڵك و پاراستنی لە هێرشی بەعس. بەپێی گێڕانەوەی نەوشیروان مستەفا، لەو سەردەمەدا كە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش دەرچووە، بارزانی لە بەغداد لە گفتوگۆدا بووە لەگەڵ حكومەتی بەعس (نەوشیروان مستەفا خۆشی لەم گفتوگۆیەدا لەگەڵ بارزانیدا بووە)، لەو كاتەدا مام جەلال چەندجارێك بە نامەو بروسكەو بێتەل وەفدەكەی كوردی لە بەغداد ئاگاداركردوەتەوە بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ كوردستان بەمەبەستی گفتوگۆو راوێژ، چونكە هەلومەرجەكە گۆڕاوە، بەڵام وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ: (كاك مەسعود سور بوو لەسەر ئەوەی تا گفتوگۆكە بە ئیمزاكردنی رێكەوتننامەی بەرە- رژێم تەواو نەبێ، خۆی و ئەندامانی وەفدەكە هەر لە بەغدا دەبن. ئەمە یەكەمین درزی كردە ناو ریزەكانی بەرەوە، بەتایبەتی نێوانی یەكێتی و پارتی. لەگەڵ درێژەكێشانی گفتوگۆدا، درزەكە زلتر ئەبو، بە ئاشكرا جیاوازی دیار بو لەبارەی سەرەنجی هەردو سەركردەو هەردو لادا دەربارەی رەوتی گفتوگۆ، خواستەكانی كورد لە بەعس و داواكانی بەعس لە كوردو هەڵسەنگاندنی هەلومەرجی ناوچەیی جیهانی). جیاوازی هەڵوێستی پارتی و یەكێتیی سەبارەت بە كشانەوەی هێزەكانی بەعس لە كوردستان و رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی بەغداد لەو سەردەمەدا ناكۆكی نێوان هەردوو حزبە چەكدارەكەی توندتر كردەوە، بەوتەی نەوشیروان مستەفا كارەكە گەیشتوەتە ئەوەی چەندجارێك بارزانی فشاری بۆ سەركردەكانی بەرەی كوردستانی هێناوە بۆ ئەوەی رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق پەسەند بكەن، بەڵام كاتێ زانیویەتی لایەنەكانی بەرە ناچنە ژێر باری ئیمزاكردنی رێككەوتنەكەوە، بۆیە ئیتر بارزانی پیشنیاری ئەوەی كردووە پەنا بۆ (ئیستیفتا- راپرسی) ببرێت، بۆ ئەوەی بزانرێت ئاخۆ زۆرینەی خەڵكی كوردستان رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق پەسەند دەكات یاخود رەتیدەكاتەوە. نەوشیروان مستەفا دەڵێ: (لایەنەكانی ناو بەرەی كوردستانی، بەتایبەتی یەكێتی پێشنیاری ئیستیفتایان قۆستەوە بۆ گۆڕینی بۆ هەڵبژاردن. كاك مەسعود جارێك وشەی هەڵبژاردنی لای رۆژنامەی الحیاتی لەندەنی لەدەم دەرچو، ئیتر لایەنەكانی ناو بەرە لەسەریان كرد بە ماڵ، لە هەمو جێ ئەوترا هەڵبژاردن پێشنیاری كاك مەسعودە، بۆ ئەوەی لێی پەشیمان نەبێتەوە). یەكەم هەڵبژاردن و كێشەكانی بەردەمی دوای راپەڕینی خەڵكی كوردستان لە (5ی ئازاری 1991)و دواتر كشانەوەی سوپاو دامودەزگاكانی بەعس لە (23ی ئۆكتۆبەری 1991)، بۆشاییەكی گەورەی ئەمنیی و ئیداریی لە ناوچە رزگاربووەكانی كوردستان دروستبوو، (بەرەی كوردستانی)، وەكو دەسەڵاتی دیفاكتۆی ناوچەكە، بیری لە دروستكردنی دەسەڵاتێكی یاسایی كردەوە. بۆ ئه‌مه‌، سه‌ركردایه‌تى به‌ره‌ى كوردستانى، لیژنه‌یه‌كى (یاسایی) تایبه‌تى له (15) كه‌س، له‌ حاكم و پارێزه‌رو مافپه‌روه‌ران و نوێنه‌رانى لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانى ناو به‌ره‌ى كوردستانى پێكهێنا، بەمەبەستی ئامادەكردنی یاسای هەڵبژاردن.   پێكهاتەی لیژنە یاساییەكە ئه‌م لیژنەیە‌ دواى ئه‌وه‌ى چه‌ند دانیشتنێكى له‌ماوه‌ى نێوان 23/12/1991 تاوه‌كو 28/1/1992 ئه‌نجامدا، پرۆژه‌ یاسایه‌كی پێشكه‌ش به‌ سه‌ركردایه‌تى سیاسى به‌ره‌ى كوردستانى كرد، ئیتر لێرەوە ناكۆكی لەبارەی شێوازی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكە دروستبوو.   تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ: (لایەك دەیگوت هەڵبژاردن رێژەیی بێت، ئەوی تر دەیگوت بازنەیی بێت، یەكێتیی بازنەیی پێ باش بوو، حسابی كردبوو ئەگەر بازنەیی بێت رەنگە زۆربەی دەنگەكان بەدەستبهێنێت.. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك لە هاوڕێیانی یەكێتیی، وەكو دكتۆر كەمال فوئادو هەندێ لە برادەرانی تر سور بوون لەسەر ئەوەی رێژەیی بێ و با حیزبەكانی تر بەشدار بن. ئەوە بوو برادەرانی پارتی یەكەمجار دائیریان پێ باش بوو، بەڵام دوایی كە هەستیان كرد یەكێتیی دەیباتەوە، ئەوانیش هاتنە سەر رێژەیی، بەڵام رێژەی 7%یان داناو لەوە نەدەهاتنە خوارێ". لەبەرامبەردا بارزانی لەمبارەیەوە دەڵێ: "رای ئەندامانی لیژنەی یاسایی لەسەر ئەوە بوو كە هەڵبژاردن بەشێوەی بازنەیی بكرێت، بەڵام زۆرینەی لایەنەكان داوایان كرد كە هەڵبژاردن بەشێوەی رێژەیی بێت. پارتی و یەكێتیش راو بۆچوون و سرنجی لایەنەكانیان بە گرنگ وەرگرت و رەچاویان گرت". لەنێوان تاڵەبانی و بارزانیدا، نەوشیروان مستەفا بەمشێوەیە باس لە ناكۆكییەكان دەكات لەبارەی شێوازی هەڵبژاردنەوە: (سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی لە زنجیرەیەك كۆبونەوەدا لە رۆژانی 7 تا 8ی نیسانی 1992 پرۆژەیاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستانی پەسەند كرد.. پارتی لایەنگیری سیستەمی دائیری و خۆهەڵبژاردنی تاك بو، شیوعی و گەل و زەحمەتكێشان و سۆسیالیست لایەنگیری سیستەمی نیسبی و لیستی داخراو بون. نوێنەری یەكێتی لەم ناكۆكیەدا بێلایەن بو، لایەنگیرانی سیستەمی نیسبی هەڕەشەی بایكۆتی هەڵبژاردنیان كرد ئەگەر دائیری بێ. پارتی رەزامەندی بۆ سیستەمی نیسبی دەربڕیوە بەو مەرجەی لایەنی كەمی دەنگەكان لە 7% كەمتر نەبێ، حیزبەكان هیچیان قەوارەی راستەقینەی خۆیان نازانن، هەمویان پێیان وایە ئەگەر لەو رێژەیە زۆرتر نەهێنن، كەمتر ناهێنن و، كەسیان خۆیان بە لاوازتر لە كەسیان نازانن، كۆن وتویانە "تۆ نۆ مەنی، من نۆ مەنم بێجگە لە گورزو كەمەنم). 8ی نیسانی 1992 بەرەی كوردستانی پرۆژەی لیژنە یاساییەكەی بۆ سازدانی هەڵبژاردن پەسەندكردو ئەمە ناوی لێنرا یاساى ژماره‌ (1) بۆ ساڵی 1992 یاساى هه‌ڵبژاردنه‌كانى ئه‌نجومه‌نى نیشتمانى كوردستان- عێراق.   ناوی ئەوانەی لە بەرەی كوردستانی ئیمزایان لەسەر یاسایی هەڵبژاردن كرد هه‌ڵبژاردنه‌كانى ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان (په‌رله‌مان)و (رابه‌رى گشتى بزوتنه‌وه‌ى ڕزگاریخوازى كوردستان)، له‌ڕێگاى ده‌نگدانى گشتیى و نهێنى و راسته‌وخۆ، له 19ی ئایاری 1992 ‌به‌ به‌شدارى نزیكه‌ى (1 ملیۆن  و 100 هەزار ) ده‌نگده‌ر، كه‌ نوێنه‌رایه‌تى زیاتر له‌ (3 ملیۆن و 500 هەزار) كەس لە خەڵكی ناوچە رزگاركراوەكانی كوردستانی عێراقیان دەكرد، ئه‌نجامدرا، چاودێرانی بیانی و دۆستەكانی گەلی كورد لەو سەردەمەدا هاوكاریی و پشتیوانی سازدانی هەڵبژاردنەكەیان دەكرد. ئەم هەڵبژاردنە كرا بە (4) ناوچەی هەڵبژاردنەوە (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، كەركوك) و (ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو.   خشتەی ناوچەكانی هەڵبژاردنی بۆ ئەم هەڵبژاردنە، دروشمی سەرەكی یەكێتیی (مافی چارەی خۆنوسین)و رەتكردنەوەی گفتوگۆكردن بوو لەگەڵ حكومەتی بەغداد، لەبەرامبەردا دروشمی پارتی (حوكمی زاتی)و گفتوگۆ بوو لەگەڵ حكومەت، تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا باس لە كاریگەریی دروشمەكان دەكات لەسەر دەنگدەران و دەڵی: (ئەوەی بەتایبەتی لە هەولێر كاسبكارانی زۆر دەترساند، دروشمی ئێمە بوو، دروشمی مافی چارەی خۆنوسین و رەتكردنەوەی گفتوگۆكردن بوو لەگەڵ حكومەت. ئەو كەس و تاقمانەی دەستیان بە كڵاوی خۆیانەوە گرتبوو، پێیانوا بوو كە پارتی دەیەوێت لەگەڵ حكومەت گفتوگۆ بكات و حوكمی زاتی دەوێت، ئەمە وایكرد زۆر كەسی موحافیز دەنگ بە پارتی بدەن). رێژەی 87.4%ی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو بەشداری هەڵبژاردنەكەیان كردو دەنگیاندا، لەبەرامبەردا رێژەی 12.6% دەنگیان نەدا (یاخود نەیانتوانی دەنگ بدەن بەهۆی كەمی وێستگەو ناوەندەكانی دەنگدان و قەرەباڵغیەوە). ئەوكات، بەگوێرەی ‌یاساى هه‌ڵبژاردن، دەبوو هه‌ر حزبێك رێژەی‌ 7%ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ستبهێنێت بۆ ئه‌وه‌ى بتوانێت كورسییه‌كى په‌رله‌مان مسۆگه‌ر بكات، ئەمە بەربەستی دروستكرد بۆ ئەوەی بەشێك لە لایەنە بەشدارەكان نەتوانن بگەنە پەرلەمان، بەتایبەتیش (لیستی ئیسلامی). وێنەی كارتی دەنگدان لە یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا هەڵبژاردنی رابەر.. كێشەیەكی تر لەپاڵ هەڵبژاردنی پەرلەماندا، هەڵبژاردنی رابەر بابەتێكی تری كێشە لەسەری ئەو سەردەمە بوو. "دكتۆ مەحمود عوسمان مەسەلەی رابەری هێنایە كایەوە، ئەو پێشنیاری ئەو مەسەلەی كرد، ئێمە پێمانوابوو، كە ئەو بۆچوونە لە بنەڕەتدا باوەڕێكی نادیموكراتییە، نەوشیروان زۆر باش باسی ئەو مەسەلەیەی كرد، كە ئەوە كارێكی ناڕاستە، بەڵام دكتۆر مەحمود هێنایە كایەوەو پارتیش و ئێمەش بۆ ئەوەی نەڵێن كە دەترسێین لەوەی لەناو خەڵكدا هەڵبژاردن بكەین، ناچاربووین پێشنیارەكە قەبوڵ بكەین" جەلال تاڵەبانی بەم شێوەیە باسی پرسی هەڵبژاردنی رابەر دەكات بە تەنیشت یەكەم پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە. وێنەی كارتی دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی رابەر بەڵام نەوشیروان مستەفا هۆكاری هێنانە پێشەوەی بابەتی هەڵبژاردنی (رابەر) بۆ بابەتی ناكۆكیی لەسەر سەرۆكایەتیكردنی (بەرەی كوردستانی) دەگەڕێنێتەوەو دەڵێ: (بەرەی كوردستانی كە دامەزرا، لەبەر ئەوەی نەتوانرا لەسەر جۆری سەرۆكایەتی پێك بین، وا رێك كەوتن سەرۆكایەتییەكی دووانەی هاوبەشی هەبێ. ئەم دووانەییە لە سەرۆكایەتی دا بوبووە كۆسپێكی گەورەی رێگای جوڵاندنی كارەكانی بەرە. لەسەروبەندی هەڵبژاردن دا لە یەكێ لە كۆبونەوەكان دا د. مەحمود عوسمان پێشنیاری كردبو كە "شوان"ێك بۆ كورد هەڵبژێرن، بۆ ئەوەی لە كێشەی سەرۆكایەتی هاوبەش رزگاربین، ئەم پێشنیارەی د. مەحمود سەركردەی هەردو حزبی گەورە؛ مام جەلال و كاك مەسعودی هاویشتە ناو مەیدانی تەحەدداكردنی یەكترییەوە، هەر یەكێكیان قبوڵی نەكردایە بەوە تۆمەتبار ئەكرا كە ترسی دۆڕاندنی هەیە لە هەڵبژاردندا). نەوشیروان مستەفا نایشارێتەوە، ئەوكات ئەو دژی بابەتی دانانی (رابەر) بووەو وەكو بابەتێكی كۆنەپەرەستانە لێی روانیوە، بۆ ئەمەش باسی لەوە كردووە كە رابەری كاتی خۆی ناوی رەسمی هیتلەرو مۆسۆلۆنی و قەزافی و سەددام بووەو لەگەڵ ژیانی سەردەمدا گونجاو نەبووە، بەتایبەتیش لەوەدا كە وەك ئەو باسیكردووە (رابەر بە هەڵبژاردن دروست نابێ و لە پرۆسەیەكی مێژویدا هەڵئەكەوێ، كوردی عێراق لەو قۆناغەدا پێویستی بە رابەر نەبوە، پێویستی بە حاكم یان سەرۆكێكی قانونی خاوەن دەسەڵاتی دیاریكراو بۆ ماوەیەكی سەرۆكایەتی دیاریكراو هەبوە). لەبارەی چۆنیەتی چارەسەری پرسی (رابەر) لەدوای دەرچوونی ئەنجامی هەڵبژاردنەوە، تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ: (برایانی پارتی پێیان وابو لەبەرئەوەی نە من و نە مەسعود بارزانی رێژەیەكی دەنگی پێویستمان نەهێناوە بۆ رابەریی، پێویستە یاسای پەرلەمان وا لێبكرێت كە سەرۆكی پەرلەمان ببێتە رابەر. پارتی ئەیویست ئەو سەرۆكایەتی پەرلەمان وەربگرێت). دەرەنجامی یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە كوردستان، پرسی (رابەر)ی بەلادا نەخست، بەڵام دوای سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی و دابەشبوونی كوردستان بۆ دوو ئیدارەی پارتی و یەكێتیی، لەرێگەی پۆستی سەرۆكی هەرێمەوە سەرلەنوێ و لە فۆرمێكی تردا زیندوو كرایەوە، لەدوای یەكخستنی هەردوو ئیدارەی پارتی و یەكێتیی لە 2006دا، بەفەرمی دامەزراوەی سەرۆكایەتیی هەرێم دروستكراو بەمەش سیستەمی حوكمڕانی هەرێم لەنێوان سەرۆكایەتیی و پەرلەمانیدا توشی تێكەڵبوون هات و ئەم پۆستەش تائێستا ماوەتەوەو لەسەر مێزی دانوستانی پێكهێنانی كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمدایە. بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا، بارزانی لەو سەردەمەدا بەڵێنی بە بەعس داوە ئەگەر پۆستی (رابەر) وەربگرێت، رێكەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق ئیمزا دەكات و "هەر لایەك رازی نەبێت ئەیفلیقێنێتەوە". ساختەكاریی و فیفتی بە فیفتی! پارتی و یەكێتیی وەك چۆن بەر لە هەڵبژاردن لەبارەی سیستەمی سازدانی هەڵبژاردنەوە ناكۆك بوون، لەكاتی هەڵبژاردن و دوای هەڵبژاردنەكەش كەوتنە ناكۆكییەوە، یەكترییان تۆمەتبار دەكرد بە ئەنجامدانی ساختەكاریی گەورە، لەبەرەنجامی ئەم ناكۆكییەوە رێككەوتنی (50 بە 50)ی هێنرایە كایەوە، ئەوەی ناوی لێنرا "فیفتی بە فیفتی"، لەسەر بنەمای ئەم رێككەوتنە؛ پارتی و یەكێتیی هەم پەرلەمان و هەم حكومەتیان نیوە بە نیوە لەنێوان خۆیان دابەشكرد، ئەمەش وەكو خۆیان ناویان لێنا بوو لەپێناو "پاراستنی ریزەكانی جەماوەری كوردستان و بۆ پاراستنی سومعەی میللەتەكەمان".   تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا هۆكاری هێنانەپێشەوە بیرۆكەی فیفتی بە فیفتی دەگێڕێتەوە بۆ پرسی ساختەكاریی لە هەڵبژاردنەكەداو دەڵێ: (هەزاران هاوڵاتی دەنگیان سوتاو نەیانتوانی دەنگ بدەن لەبەر كەمی سندوقی دەنگدان لە سلێمانی، ئەوانە بەشی زۆریان سەربە یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بوون.. پێمانوابوو لە هەولێریش دەنگ زیاتر دێنین لەوەی كە هێنابوومان، هەروەها ئەو مەرەكەبەی لای پارتییەوە هاتبوو، دەسڕایەوە، ئەو سڕینەوەیە كاری كردەسەر (تەزویر)و لە زۆر شوێن، وەكو برادۆست، كە ناوچەی یەكێتیی بوو، بە لۆری پارتی خەڵكی دەناردو لەوێ دەنگیان دەدا. بۆیە كەس رازی نەبوو لە ئەنجامی هەڵبژاردن، یەكەم كەس كە لە ئەنجامی هەڵبژاردن گلەیی كرد، مەسعود بارزانی بوو، بروسكەیەكی لێداو گوتی: من ئیعتراف بەو هەڵبژاردنە ناكەم، دوایی یەكێتیی بە هەلی زانی و بۆ ئەوەی ئەو قسەیە بێتە دی، كورد بۆ خۆی ئەتوانێت هەڵبژاردن بكات، ئەوە بوو بڕیاردرا بە نیوە بە نیوە هەموو كارەكان بە ئەنجام بگەیەنرێت). بەقسەی تاڵەبانی ئەوانەی لە سنوری سلێمانی بەهۆی كەمی سندوقی دەنگدانەوە نەیانتوانیوە دەنگ بدەن ژمارەیان گەیشتوەتە 70 بۆ 80 هەزار كەس، ئەو زیاتر لەبارەی ساختەكاریی پارتییەوە دەدوێت و ئاماژە بەوە دەكات: (هەڵبژاردن لە بادینان تەزویری زۆر ئاشكرای تێدا كرا، بە شایەتی سامی عەبدولڕەحمان كە ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتییە، بەشێوەیەك لە بادینان دەستوەردان و تەزویر كرا، هەموو كەسێك دەیزانی بە زۆری زۆردار سندوقەكان پڕكرانەوە بە دەنگدان بۆ پارتی، هەتا دەنگی مردوشیان حساب كردبوو. بۆ نمونە هەموو بادینان 178 هەزار دەنگدەری هەبوو، بەڵام بە تەنها مەسعود بارزانی زیاتر لەو ژمارەیە دەنگی بەدەستهێنا بوو، بێجگە لەوەی من سی چل هەزار دەنگم هێناو حزبە ئیسلامییەكان و سامی عەبدولڕەحمان ئەوانیش دەنگیان هێنا).   ئەنجامی یەكەم هەڵبژاردنی كوردستان ئەنجامی هەڵبژاردنی رابەر لەبەرامبەردا بارزانیش باس لە ساختەكاریی یەكێتیی دەكات و دەڵێ: (هەتا نیوەڕۆ هەڵبژاردن زۆر باش و پاك بەڕێوەچوو، دواتر پێشێلكاریی دەستی پێكرد، پارتی و لایەنەكانی تریش چاودێرەكانیان لە وێستگەو سەر سندوقەكانی دەنگدان لە سنوری سلێمانی و گەرمیان كشاندەوە، تەنیا چاودێرەكانی یەكێتیی مانەوەو بە ئارەزوو و ویژدانی خۆیان سندوقەكانیان پڕ كرد، هەر بۆ نیوەڕۆ حزبی شیوعی و دكتۆر مەحمود بە بروسكە داوایان لێكردم كە پرۆسەی هەڵبژاردن بوەستێنرێت، چونكە ساختەكاریی و پێشێلكاریی لەرادەبەدەرو بێ سنور دەكرێت). بارزانیش هاوشێوەی تاڵەبانی پرۆسەی ساختەكارییەكەی ورد كردوەتەوەو دەڵێ: (بەپێی زانیارییەكان ئەو ناوچەو سنورانەی زۆرترین ساختەو پێشێلكارییان تێیدا كرا بریتی بوون لە: سلێمانی- بازیان- چەمچەماڵ- شارەزوور- هەڵەبجە- دەربەندیخان- كەلار- سمود- قەڵادزێ- رانیە- كۆیە- رۆاندز- چۆمان و دوكان، بروسكەكان بەردەوام باسی ئەوەیان دەكردەوە كە ئەم بەرپرسانەی یەكێتیی بەشێوەیەكی رێكخراو و بەهێزێكی زۆرەوە چاودێری ئەم پێشێلكارییە دەكەن: مام رۆستەم- حەسەن كوێستانی و فاقە). دوای ئەم یەكتر تۆمەتباركردنە بە ساختەكاریی، رۆژی 21ی ئایاری 1992 واتە دوو رۆژ دوای هەڵبژاردن، پارتی و یەكێتیی كۆبوونەوە، بەڵام نەگەیشتنە ئەنجام، هەمان رۆژ كۆبونەوەی سەركردایەتیی بەرەی كوردستانی كرا، وەكو بارزانی باسی دەكات لەم كۆبوونەوەیەدا سێ پێشنیار لەبارەی ئەنجانی هەڵبژاردن خراوەتەڕوو: -    سەرەڕای ئەو پێشێلكارییانەی كراون، ئەنجامی هەڵبژاردنەكان پەسەند بكرێن. -    ئەنجامەكان رەتبكرێنەوە. -    رێژەی 7% نەمێنێت و هەموو لایەنەكان بەشداری لە پەرلەماندا بكەن. رۆژی 22ی ئایاری 1992، جارێكی تر هەردوو مەكتەبی سیاسی یەكێتیی و پارتی بە ئامادەبوونی جەلال تاڵەبانی و مەسعود بارزانی لە (شەقڵاوە) كۆبوونەوەو گەیشتنە رێككەوتن، تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا رێككەوتنەكەی بەمشێوەیەو لە (10) خاڵدا ئەرشیف كردووە: •    هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی (پەرلەمان)ی داهاتوو لە 15/10/1992 بكرێت (واتا رێككەوتوون لەسەر ئەوەی دوای نزیكەی پێنج مانگ هەڵبژاردنەكە دووبارە بكرێتەوە). •    هەڵبژاردنی رابەر دوای دوو مانگ دووبارە بكرێتەوە. •    ئەنجومەنی نیشتمانی (پەرلەمان) پێكەوە لەنێوان هەردوولا پێكبێت. •    سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی (پەرلەمان) پارتی بێت و جێگرەكەی یەكێتیی. •    سەرۆكی ئەنجومەنی بەڕێوەبردن (حكومەت) یەكێتیی بێت و جێگرەكەی پارتی. •    ئەنجومەنی بەڕێوەبردن (حكومەت) بەیەكسانی دابەشبكرێت. •    پارتی و یەكێتیی دژی یەكتر هیچ جۆرە تەحالوفێك نەكەن. •    هەڤاڵ مام جەلال و كاك مەسعود پێكەوە بەیانێك دەردەكەن. •    لەئێستاوە هەردوولا هەوڵی رێكخستنی دامودەزگاكانی شۆڕش دەدەن. •    ئیعلانی نەتائیجی هەڵبژاردن لەلایەن لیژنەی باڵا دەكرێت وەك هەیە، لەگەڵ بەیانێكی موشتەرەكی پارتی و یەكێتیی دەردەچیت. •    هەر بڕیارێك لە پەرلەمانەوە دەرچوو، بەڕەزامەندیی هەردوولا دەبێت. بەڵام بارزانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا رێككەوتنەكەی لە (7) خاڵداو بەمشێوەیە ئەرشیف كردووە: •    ئەنجامی هەڵبژاردنەكان وەك خۆی رابگەیەندرێت، واتا پارتی 51%و یەكێتیی 49%. •    هەموو پۆست و پلەكان نیوە بە نیوە لەنێوان هەردوولادا دابەشبكرێت. •    سەرۆكی پەرلەمان پارتی و جێگرەكەی یەكێتیی بێت. •    سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران یەكێتیی و جێگرەكەی پارتی بێت. •    دوای دوو مانگی ترو لە 15ی تەموزی 1992دا هەڵبژاردنی رابەرو لە 15ی تشرینی یەكەمی 1992دا هەڵبژاردنی پەرلەمان سەرلەنوێ بكرێتەوە. •    هیچ لایەنێك لەدژی یەكتر لەگەڵ لایەنێكی دی رێكنەكەوێت. •    مەسعود بارزانی و مام جەلال بەیاننامەیەكی هاوبەش بڵاوبكەنەوە لەسەر هەڵبژاردنی رابەر. ئەمە رێككەوتنی فەرمی پارتی و یەكێتیی بوو لەبارەی (فیفتی بە فیفتی)یەكە، بەڵام تاڵەبانی بەمشێوەیە باسی پشتی پەردەی رێككەوتنەكە گێڕاوەتەوە: (مەسعود بارزانی هەڵبژاردنەكەی رەتكردەوەو بەیانی دەركردو گوتی من ئەو هەڵبژاردنە بەڕاست نازانم، دۆستانی دەرەوە پێیان دەگوتین بە هەر جۆرێك بێت، باشە كە لەسەر ئەو هەڵبژاردنە پێكبێین، من چومە لای مەسعودو قسەم لەگەڵ كردو زۆر لە دۆستانیش پێیان گوتبوو باش دەبێت رێكبكەون. ئێمە لەسەر ئەوە رێكەوتین كۆبونەوەیەك بكەین و ئەنجانی هەڵبژاردن قبوڵ بكەین، هەرچۆنێك بێت 44%و شتێك بۆ پارتی و 44% شتێك كەمتر بۆ یەكێتیی، واتا 44 كورسی بۆ پارتی و 44 كورسی بۆ یەكێتیی، 12 كورسییەكەی تریش بۆ حزبەكانی تر". یەكەم خول هاوشێوەی ئێستا پەرلەمانی كوردستان لە 105 كورسی پێكهاتبوو، 100 كورسی گشتیی و 5 كورسی كۆتا بۆ پێكهاتەكان، لەبارەی ئەوەی چۆن (44 بە 44) بوو بە (50 بە 50)، تاڵەبانی رونكردنەوەی زیاتر دەدات و دەڵێ: (حزبەكانی تر ئەو دابەشكردنەیان قبوڵ نەكردو گوتیان یان 24 كورسیمان دەدەنێ، یان نامانەوێت، ئەگەر بیانویستایە هەریەكەیان چەند دانەیەكیان پێدەبڕا، بۆ نمونە، حزبە ئیسلامییەكان چوار پێنج دانەیان پێدەبڕاو سۆسیالیست یەك دوویەكی پێدەبڕا، حزبەكانی تر وەك شیوعی دانەیەكی پێدەبڕا. لەبەر ئەوەی ئەوان قبوڵیان نەكرد، وای لێهات پەنجا بە پەنجا بێت، واتا لەنێوان یەكێتیی و پارتیدا دابەشبكرێت، بەمەرجێك پاش چەند مانگێكی تر هەڵبژاردنێكی تر بكرێتەوەو ئەوە بەشتێكی كاتیی دانرا، بۆ ئەوەی لەبەرچاوی دنیا نەڵێن كورد هەڵبژاردنیان پێناكرێت و ناتوانن ئیدارەی خۆیان بكەن و هەمیشە لە فەوزاو گێژاوی دەسەڵاتدا دەژین). بەڵام بارزانی بە جۆرێكی تر باس لە پشتی پەردەی رێككەوتنی 50 بە 50 دەكات و دەڵێ: (پێویستە لێرەدا ئاماژە بە فێڵێكی یەكێتیی بكرێت، هێشتا حیبری رێككەوتنەكە وشك نەبووەوە كە یەكێتیی بە نهێنی چەتۆ حەوێزییان ناردە لای حاكم ئەمیر حەوێزیی سەرۆكی لیژنەی هەڵبژاردنەكان و ئاگاداریان كردەوە كە پارتی و یەكێتیی رێكەوتوون و ئێستا سەركردایەتیی هەردوولایان دێنە هەولێر، بۆ ئەوەی تۆ ئەنجامی هەڵبژاردنەكان رابگەیەنیت، بەشێوەیەك كە 50 بە 50 بێت، نەك 51 بە 49، ئێمەش سەردانی هەولێرمان كردو هەموو كەناڵەكانی راگەیاندنی ناوخۆو دەرەوەش ئامادەبوون، بەڵام هەموو لایەنەكان ئامادە نەبوون و رایانگەیاند كە تا هەڵبژاردنی 15ی تشرینی یەكەم چاوەڕێ دەكەن و پشتگیری پەرلەمان و حكومەت دەكەن، ئەم هەڵوێستەیان بەڕاستی هەڵوێستێكی بەرپرسیارانە بوو، حاكم ئەمیر هات و لەبەرچاوی هەموو لایەنەكان و كەناڵە راگەیاندنە ناوخۆیی و جیهانییەكان ئەنجامەكانی راگەیاند، جارێكی تر توشی قەیرانێكی تر بووینەوە، كەوتینە دووڕیانیكی ناخۆش، ئەگەر دەنگ بكەین و ئەنجامەكان رەتبكەینەوە بێهیواییەكی زۆر گەورە دروست دەبێت و لەبەرچاوی دنیا سوك و ریسوا دەبین، ئەگەر بێدەنگی هەڵبژێرین ئەوە فێڵێكی گەورە كراوەو جارێكی تر پێشێلكاریی روویداوە، كاتێك بانگی حاكم ئەمیرم كردو هۆكارەكەم لێ پرسی، لە وەڵامدا گوتی: بەخوا چەتۆ هاتە لام و پێی وتم كە پارتی و یەكێتیی رێككەوتوون و كارێك بكە ئەنجامەكان وەك یەك بن، منیش لەسەر ئەم بنەمایە ئەنجامی چەند ناوەندێكی هەڵبژاردنم كە پارتی زۆرینەی دەنگەكانی هێنا بوو هەڵوەشاندەوە بۆ ئەوەی ئەنجامەكان بەمشێوەیە بڵاوبكەینەوە، منیش زۆر لێی توڕە بووم و پێم گوت: ئەی خائین، تۆ خیانەتت لە پیشەكەت و لەو متمانەو ئەمانەتەت كرد كە پێمان بەخشیبووی، دوای ئەم قسانە دەستی بە گریان كردو گوتی: خۆم دەكوژم، چونكە نەمزانی بەوشێوەیەیە، زۆر پاڕایەوەو تكایەكی زۆری كردو گوتی: ئێستا دەڕۆم و راستییەكان دەڵێم و ئاشكرای دەكەم. منیش پێم گوت: تازە تەواو، رۆیشت. لە كۆتایدا بە ناچاریی رەشنوسی 50 بە 50 پەسەندكرا). دەنگی پارتی و یەكێتی مەسەلەی (فیفتی بە فیفتی)یەكە، لە گەرمەی شەڕی ناوخۆیی پارتی و یەكێتیدا لە نامەیەكی نەوشیروان مستەفادا بۆ تاڵەبانی لە رۆژی 25ی كانونی یەكەمی 1994دا هاتوەتەوە بەر باس و لەم نامەیەدا نەوشیروان مستەفا دەڵێ: (هەر كەس دەم ئەكاتەوە، رەخنە لەم دابەشكردنە ئەگرێ، كاتی خۆی ئەمە وەكو چارەیەك بۆ ئەو تەنگوچەڵومەیەی لە ئەنجامی هەڵبژاردنی گشتی دا دروست بو، شتێكی باش بو بۆ دابەسكردنی وەزارەت و پەرلەمان، بەڵام سەیر لەوەدایە ئەمە لە هەمو دائیرەكانی حكومەت و پێشمەرگەو پۆلیس و تەنانەت لە دەستەی سەرۆكایەتی و بڕیاردانی سیاسی دا پێڕەوی ئەكرێ). هەر لەم نامەیەدا، نەوشیروان مستەفا بە بەلاداخستنی كێشەی (فیفتی بە فیفتی) دوو رێگای بۆ جەلال تاڵەبانی پێشنیار كردووە: •    یەكەم: یەكێتیی و پارتی لە بەینی خۆیاندا رێكبكەون، یەكێكیان حوكم بكات و ئەوی تریان موعارەزە بێ، بەڵام موعارەزەیەكی دڵسۆزو ئیجابی. •    دووەم: سەرلەنوێ هەڵبژاردنی گشتیی بكرێتەوە. هەر نەوشیروان مستەفا، دوای جیابوونەوە لە یەكێتیی نیشتمانی و دروستكردنی بزوتنەوەی گۆڕان، لە ساڵی 2009دا، لە وتاریكدا لەژێر ناوی (حیزب و حوکم: ئه‌زمونی کوردستان)، باسلەوە دەكات رێكەوتنی پارتی و یەكێتیی لەبارەی نیوە بە نیوە بەوشێوەیە بووە (كابینەیەكی ئیئتیلافی پێك بێ كە سەرۆكی كابینەو جێگرەكەی، وەزیرو جێگرەكەی وەكو یەك دەسەڵاتیان هەبێ). ئەوەی جێگەی سەرەنجە، دوای نزیكەی 33 ساڵ بە پێكهێنانی كابینەی یەكەمی حكومەتی هەرێم، ئەم رۆژانە كە پارتی و یەكێتیی دانوستان دەكەن لەبارەی پێكهێنانی كابینەی دەیەمی حكومەتەوە، هێشتا قسەو باس لەبارەی (فیفتی بە فیفتی) هەیە، ئەمەش لەكاتێكدایە بەردەوام جەخت لە دوركەوتنەوەی مەترسی روودانەوەی شەڕیی ناوخۆیی دەكرێت لەنێوان پارتی و یەكێتیدا، وەكو هۆكاری سەرەكی بۆ هێنانە كایەی (فیفتی بە فیفتی)، رۆژی 19ی شوباتی 2025 هۆشیار زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی كە سەرۆكی تیمی دانوستانكاری پارتییە، لە كۆڕێكی بەشی رۆشنبيری راگەیاندنی مەکتەبی سياسی حزبەكەی لەبارەی ئەنجامی دانوستانەكانی پێكهێنانی حكومەت لەگەڵ یەكێتیی وتی: (مەسەلەیە 50 بە 50 نییە، نەتائیجی هەڵبژاردن زۆر روون و ئاشكرایە). گێڕانەوەی تاڵەبانی و بارزانی و نەوشیروان مستەفا لەبارەی یەكەم هەڵبژاردن دوای كشانەوەی دامودەزگاكانی بەعس و رزگاریی كوردستان و پرۆسەی پێكهێنانی یەكەم حكومەت، ئەوە دەردەخات كە هەموو لایەنە سیاسییەكان بەدیاریكراویش پارتی و یەكێتیی لەناو بێمتمانەییەكی گەورەدا بوون بەرامبەر بە یەكتر، ئەوەی جێگەی سەرەنجە ئەم دۆخە تائێستاش بەردەوامەو گۆڕانكاریی گەورەی بەسەردا نەهاتووە،  دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە كوردستان كە لە 20ی ئۆكتۆبەری 2024 بەڕێوەچوو، بەهۆی ئەو ناكۆكی و بێمتمانەیی نێوان لایەنەكانەوە، ماوەی دوو ساڵ لە وادەی یاسایی خۆی دواكەوت. یەكەمین كۆبونەوە پەرلەمانی كوردستان دوای راگەیاندنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، پێكهێنانی پەرلەمانی كوردستان نزیكەی دوو هەفتەی خایاند، ئەوكات دانان و هەڵبژاردنی كاندیدەكان لە دەستی حیزبەكان خۆیاندا بوو. لە یەكەم خولدا (105) كورسییەكەی پەرلەمان بەمشێوەیە بەسەر حزبەكاندا دابەشبوو: •    پارتی دیموكراتی كوردستان: (50) كورسی، یەكێكیان ئافرەت بوو، (10) ئەندامی حیزبی بوون و (40) كەسیان سەربەخۆ بوون. •    یەكێتیی نیشتمانی كوردستان: (50) كورسی، (4) كەسیان ئافرەت بوون، (27)یان ئەندامی حیزب بوون و (20)یان سەربەخۆ بوون، (3) كورسیش بۆ حیزبی زەحمەتكێشان تەرخانكرابوو. •    بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوریی: (4) كورسی. •    یەكێتی مەسیحییەكانی كوردستان: (1) كورسی. دوای رێككەوتنی یەكێتیی و پارتی، لە كاتژمێر 10ی سەرلەبەیانی 4ی حوزەیرانی 1992 پەرلەمانی كوردستان یەكەمین كۆبونەوەی خۆی سازكرد، (حەسەن كانەبی بڵباس) كە كەسایەتییەكی بێلایەن بوو لە لیستی یەكێتیدا، وەكو بەتەمەنترین ئەندام سەرۆكایەتیی كۆبوونەوەكەی كرد. دوای سوێندخواردنی ئەندامانی پەرلەمان، ئەنجومەنی نیشتیمانی بەمشێوەیە سەرۆك و جێگری سەرۆك و سكرتێری سەرۆكی هەڵبژارد: •    جەوهەر نامیق سالم- سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتیمانی (پارتی) •    محەمەد تۆفیق رەحیم- جێگری سەرۆكی ئەنجومەن (یەكێتیی) •    فەرسەت ئەحمەد عەبدوڵا- سكرتێری سەرۆكی ئەنجومەن (پارتی)   پێكهێنانی یەكەم كابینەی حكومەت دوای رێككەوتن لەسەر دابەشكردنی نیوە بە نیوەی حكومەت و پەرلەمان، مەكتەبی سیاسی پارتی و یەكێتیی بۆ رێككەوتن لەسەر دابەشكردنی پۆستەكانی حكومەت كۆبوونەوە. ئەو سەردەمە وەفدی دانوستانكاری پارتی پێكهاتبوو لە: -    عەلی عەبدوڵا -    جەوهەر نامیق سالم -    نێچیرڤان بارزانی -    دكتۆر رۆژ نوری شاوەیس -    دكتۆر جەرجیس حەسەن وەفدی دانوستانكاری یەكێتیش پێكهاتبوو لە: -    كۆسرەت رەسوڵ -    جەبار فەرمان -    فوئاد مەعسوم -    دكتۆر كەمال فوئاد -    عومەر فەتاح پارتی و یەكێتیی رێككەوتن لەسەر دابەشكردنی كێكی یەكەم حكومەتی كوردستان لەدوای كشانەوەی رژێمی سەددامەوە لە ناوچە ئازادكراوەكان، رێككەوتنەكە بەمجۆرە پۆستەكانی دابەشكرد: •    پارتی: جێگری سەرۆك وەزیران، وەزارەتی ناوخۆ، پەروەردە، ئاوەدانكردنەوەو گەشەپێدان، ئەوقاف، پیشەسازیی •    یەكێتیی: سەرۆك وەزیران، وەزیری پێشمەرگە، پەیوەندییەكانی دەرەوە، دارایی، كشتوكاڵ، رۆشنبیریی 6ی حوزەیرانی 1992 دووەمین كۆبوونەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان بەسترا، لەبەر رۆشنایی رێككەوتنەكەی پارتی و یەكێتیدا ئەنجومەن (پەرلەمان) ئەم كەسانەی راسپارد بە پێكهێنانی یەكەمین كابینەی حكومەت لە كوردستان: •    فوئاد مەعسوم/ بۆ سەرۆكی حكومەت لە لیستی یەكێتیی نیشتیمانی كوردستان •    رۆژ نوری شاوەیس/ لە پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ جێگری سەرۆكی حكومەت 4ی تەموزی 1992 یەكەم كابینەی حكومەتی كوردستان سوێندی یاسایی خوارد، كابینەكە لە (16) وەزارەت پێكهاتبوو، بەمشێوەیە دابەشكرا: •    پارتی: 6 وەزیر •    یەكێتیی: 6 وەزیر •    حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان: 1 وەزیر •    حزبی شیوعی: 1 وەزیر •    بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوریی: 1 وەزیر •    1 وەزیر بۆ كەسایەتییەكی سەربەخۆ حیزبی (گەل)و (سۆسیالیست) كە پێش دروستبوونی كابینەی حكومەت یەكیانگرتبوو، (2) كورسی وەزارەتیان پێدرا، بەڵام نەیانویست، بەپێی زانیارییەكان ئەوكات داوای (3) كورسیان كردووە، حیزبی گەل رایگەیاند، بەلای ئەوانەوە ئەنجامی هەڵبژاردنەكە ئەوەندە فێڵاوییە، كە ئەمان بەهیچ شێوەیەك نایانەوێت پەیوەندیان پێوە هەبێت. یەكێتیی و پارتی لە پێكهێنانی یەكەمین كابینەی حكومەتدا رێككەوتنی (فیفتی بە فیفی)یان بۆ خوارەوە شۆڕكردەوە، بەجۆرێك سەرباری ئەوەی پۆستە باڵاو وزارییەكانیان بەشێوەی (50+50) دابەشكرد، بۆ هەر وەزیرێكیش جێگرێكیان دانا، بەشێوەیەك ئەگەر وەزیرەكە یەكێتیی بێت جێگرەكەی لە پارتی بێت، بە پێچەوانەشەوە. پێكهاتەی كابینەی یەكەم لەبارەی ئەوەی بۆچی پارتی لە یەكەم كابینەدا قایل بووە پۆستی سەرۆك وەزیران بە یەكێتیی بدات، تاڵەبانی باسلەوە دەكات: (برایانی پارتی پێیان وابوو كە حكومەت مەسەلەیەكی جدی نیەو پێیانوابوو ئەو حكومەتە سەرناكەوێ و ناژی، چونكە ئەوان وایاندەزانی زروفی سیاسی و ئابوری، ئەوەندە لەبار نیە حكومەت تێیدا بژی و گەشە بكات. ئێمە بە زۆر ئەو ناوانەمان پێ گۆڕین لە مەجلیسی تەنفیزییەوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران، بە موناقەشەیەكی زۆرو بە ماندوبوونی زۆر پێمان سەلماندن ئەو ناوانە دانەنێن، برادەرانی پارتی لەسەرەتادا وەزارەتەكەشیان پێ گرنگ نەبو، بۆیە ئیتر ئێمە پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانمان وەرگرت و ئەوانیش سەرۆكی پەرلەمان).   پێكهاتەی كابینەی یەكەم لە وێنەیەكدا دەستلەكاركێشانەوەی سەرۆك وەزیران دوای كەمتر لە ساڵێك لە پێكهێنانی، كابینەی یەكەمی حكومەتی كوردستان روبەڕووی چەندین كێشەی كەڵەكەبووی ئابوریی و سیاسیی بو‌وەوە، هاوكات دەستوەردانی حیزبی فشاری گەورەی دروستكرد لەسەر حكومەتەكە دروستكردبوو، فوئاد مەعسوم سەرۆكی كابینەكە لە مانگی نیسانی 1993دا دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە. بارزانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ: (مانگی ئازاری 1993 بۆ من جێی سەرسوڕمان بوو، كاتێك مام جەلال پێی راگەیاندم كە لەلایەن مەكتەبی سیاسییەوە گوشارێكی زۆری لەسەرە بۆ گۆڕینی دكتۆر فوئاد مەعسوم و پاڵاوتنی كۆسرەت رەسوڵ بۆ پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. دوای دوو رۆژ كۆسرەت رەسوڵ سەردانی كردم و پێی راگەیاندم كە من پاڵێوراوم و داوای كرد كە پشتگیریی بكەم. منیش لە وەڵامدا پێم راگەیاند ئەوەی لە توانامدا بێ درێغیی ناكەم، هەروەها پێم گوت كە ئێمە لەگەڵ گۆڕینی وەزارەت نین، ئەگەر پێویست بێ با تەعدیلی وزاریی بكرێت) بەڵام جەلال تاڵەبانی چیرۆكی كاندیدكردن و دواتر دەستلەكاركێشانەوەی یەكەم سەرۆك وەزیرانی كوردستان بەمشێوەیە باسدەكات: (لەسەرەتای دامەزراندنی حكومەت، سەرۆكایەتیی ئەنجومەن بە ئێمە درا، من پێشنیازەكەم ئەوە بوو كە نەوشیروان سەرۆكایەتیی وەزارەت بگرێتە ئەستۆ، نەوشیروان پێی خۆش نەبوو ئەو كارە بكات، ئەگەرچی زۆریشمان هەڵدا لەگەڵیدا، بەڵام نەیویست، كە ئەو رەتیكردەوە ئێمە دكتۆر فوئادمان هەڵبژارد.. دوای ماوەیەم گلەیی پەیدا بوو هەم لەناو یەكێتیی و هەم لەناو پارتیدا لە دكتۆر فوئاد، یەكێتییەكان دەیانوت ئەو نەرمونیانەو زۆر یەكێتییانە كارناكات، چونكە بەڕاستی تەبیعەتی دكتۆر فوئاد پیاوێكی هێمن و لەسەرخۆیەو لایەنگری ئەو هەموو داخوازیانە نەبوو كە كادیرەكانی یەكێتیی پێشكەشیان دەكردو هەندێكیان بەسەردا دەسەپاند، بۆ نمونە كۆمەڵێك لە پۆلیسەكانی یەكێتیی و پارتی چوون لە ناوخۆیاندا رێكەوتن كە هەرچی عەریف و رەئیس عورەفاو خەڵكانی لەو جۆرە بوون، هەموو بوون بە لیواو عەقیدو عەمید كە ئەوە مخالفی هەموو یاسایەكی سەربازییە لە دنیادا، بەبێ كولیەو بەبێ دەورەو بەبێ زانیاریی، بەوشێوەیە هیچ كەسێك ناچێتە پێشەوە. دكتۆر فوئاد یەكیك بوو لەو كەسانەی كە ئەو جۆرە كارانەی زۆر لا پەسەند نەبوو، لەبەر ئەوە هەندێك لە كادیرەكانی یەكێتیی كەوتبوونە پرتەو بۆڵە كە دكتۆر فوئاد زۆر بۆ یەكێتیی كارناكات، ئەندامانی پارتیش گلەییان هەبوو). لەنێوان گێڕانەوەی تاڵەبانی و بارزانیدا، فوئاد مەعسوم خۆی لە چاوپێكەوتنێكدا بەمشێوەیە باسی دەستلەكاركێشانەوەكەی دەكات: (پارتی منی بە نهێنگیریی تۆمەتبار دەكرد، تەنانەت یەكێتیش منی بەوە تۆمەتبار دەكرد، ئەوان ئاڕاستەی تەكنۆكراتی منیان بە دڵ نەبوو، وایان پێباش بوو لە پۆستەكەمدا زیاتر سیاسییانە مامەڵە بكەم).   موچە.. ئاڵنگاریی بەردەم یەكەم كابینە! بەر لە پێكهێنانی كابینەی یەكەمی حكومەت لە كوردستان، داهاتی گومرگەكانی هەرێم بەسەر لایەنەكانی بەرەی كوردستانیدا دابەش دەكرا، نەوشیروان مستەفا كە خۆی جێگری سەرۆكی بەرەی كوردستانی بووە دەڵێ: (هەر لایەك بەهۆی ئەو دەرامەتە نامەشروعەوە هەزاران چەكداری بەكرێ گیراو و لایەنگری هەلپەرەستی لەخۆی كۆكردبوەوە، موچەو ئیمتیازی پێ ئەدان). نەوشیروان مستەفا باسلەوە دەكات، لایەنەكانی بەرەی كوردستانی بەتەمابوون لە هەڵبژاردندا نیسبەتی دەنگەكانیان لە نیسبەتی گومرگەكەیان زۆرتر بێت، ئەو خشتەیەكی بۆ نیسبەتی پشكی حزبەكان لە داهاتی گومرگ و رێژەی دەنگەكانیان لە هەڵبژاردندا كردووە، كە بەمجۆرەیە: بۆیە كە یەكەمین كابینەی حكومەت لە هەرێمی كوردستان پێكهاتووە، گەورەترین ئاڵنگاریی بەردەم كابینەكە هاوشێوەی ئێستا دابینكردنی موچەو نەگەڕانەوەی تەواوەتیی داهاتەكان بووە بۆ خەزێنەی گشتیی. فوئاد مەعسوم یەكەم سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەبارەی دۆخی كابینەكەیەوە دەڵێ: (حكومەت لە سەرەتاوە یەك دیناری نەبووە، گومرگ و سەرچاوەی دارایی لای بەرەی كوردستانی بووەو دوای شەش مانگ ئینجا رادەستی حكومەتی هەرێمی كردووە، لەو كاتەدا ماوەی چوار مانگ موچەی فەرمانبەران و مامۆستایان نەدرا).    رۆژی 4ی نیسانی 1993 جەلال تاڵەبانی لە نامەیەكدا بۆ نەوشیروان مستەفا لەبارەی دۆخی حكومەتەوە نوسیویەتی: (هەرچەندە حكومەتەكەمان كەوتەگەڕو هەندێ كاری باشی كردوە، بەڵام كزو سست و بێ كارایە، بەتایبەتی لەم سەردەمەداو كارە گرنگەكانی لەبەر ناڕواو پێ ئەنجام نادرێ. بۆ نمونە وا چەندین مانگە بڕیاری یەكخستنی پێشمەرگە دەرچووە، كەچی هێشتا ئەنجام نەدراوە. كوڵوكفت بووین لەگەڵیان، ناچێ بە مێشكیانا، موچەی پێشمەرگە بدەن، كەچی (50) ملیۆن موچەی مەئمورو پاشماوەی بەعس مانگانە دەدەن، یان دەزگایەك بۆ شەهیدان دابنێن! ئەمە جگە لە بێ كارەیی و دزی و بەرەڵایی و فەزیحەتی پۆلیس و ئاسایش! بۆیە سەركردایەتی بەگشتی دەنگ - جگە لە كاك عارف رشدی- بڕیاری گۆڕینی سەرۆكی حكومەت و حكومەتەكەیان دا زۆربەی هەرە زۆری كادیرەكانیش هەروایان گەرەك بوو. كاك مەسعود لای من زۆر بە پەرۆشە بۆ گۆڕاندن، كەچی سستی دەنوێنن لە بەجێهێنانی، سەركردایەتی پارتیش مانەوەی دكتۆر فوئادیان بۆ خۆیان زۆر پێ باشترە). هەر لەم نامەیەدا، تاڵەبانی نیازی خۆی بۆ گۆڕانكاریی وزاریی لە كابینەی حكومەت بۆ نەوشیروان مستەفا بەیان دەكات و دەڵێ: (ئێمە بەپێی بڕیار، هەر كافێ خان و شێركۆو حەمە دەهێڵینەوە- گەر پارتی رازی بن- بەڵام ئەوانی تر دەگۆڕین دیارە ئەوسا دەبێ وەزیرەكانی پارتیش بەڕەزامەندی ئێمەش بن) ئەگینا هەر لایەنە با خۆی بە ئارەزوی خۆی دانێت. ئەوەی راستی بێت، بنودی قانونی ئەنجومەنی وەزیرانیش پێویستیان بە گۆڕین هەیە. بەتەماین ئەمجارە، ژمارەی ئێمەو پارتی وەك یەك بن، هی حیزبەكانی تریش سەرو یەك وەزیر، بەتەماین زۆربەی جێگری وەزیرەكانیش بگۆڕین). كابینەی دووەمی حكومەت 4ی نیسانی 1993 كابینەی دووەمی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی (كۆسرەت رەسوڵ عەلی) پێكهات، (رۆژ نوری شاوەیس) وەكو خۆی و لە پشكی پارتی لە پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەت مایەوە. تاڵەبانی لەبارەی كاندیدكردنی كۆسرەت رەسوڵەوە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، لە یادوەرییەكانیدا دەڵێ: (من و نەوشیروان رامان وابوو، لەنێوان دكتۆر كەمال فوئادو كۆسرەت رەسوڵدا یەكێكیان تەكلیف بكەین بۆ سەرۆكایەتی وەزیران، بەشی زۆری برادەران دەنگیان بۆ كۆسرەتدا، گوتیان كۆسرەت چالاكەو مەشاعیری زۆر یەكێتیانەیەو خەڵكی هەولێریشە، ئێمەش ئەوكاتە لە هەولێر بووین و ئەو دەتوانێت كاربكاتە سەر خەڵكی هەولێرو هەولێرییەكان، بەوجۆرە دەنگ بۆ كۆسرەت درا. هۆیەكی تری هەڵبژاردنی كۆسرەت ئەوە بوو كە مەسعود بارزانی بەلایەوە زۆر باش بوو بۆ ئەوە هەڵببژێرێت..). لە كابینەی دووەمدا، چەند وەزیرێكی نوێ دانران و هەندێك لە وەزیرەكانی كابینەی یەكەمیش لە كابینەی نوێدا مانەوە.   پێكهاتەی كابینەی دووەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان شەڕو دۆخی دارایی كابینەی دووەم گەورەترین ئاڵنگاریی بەردەم ئەم كابینەیە، سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی نێوان پارتی و یەكێتیی بوو، كە ماوەی چوار ساڵ (1994 بۆ 1998)ی خایاند. شەڕی ناوخۆیی یان ئەوەی لە ئەدەبیاتی سیاسیدا بە "شەڕی براكوژیی" ناوی دەهێنرێت لە رۆژی 3ى ئايارى 1994 لە قەڵادزێوە دەستیپێكردو قۆناغ بە قۆناع هەموو ناوچەكانی تری گرتەوە، واتا دوای دوو مانگ لە دەستبەكاربوونی كابینەی دووەم، شەڕ دەستیپێكرد، بۆیە لەگەڵ دەستپێكردنی شەڕدا، حكومەت توشی قەیرانی دارایی هات، وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ: (لەسەرەتای مایسی 94ەوە كە شەڕی ناوخۆ هەڵگیرسا، پارتی دەستی گرت بەسەر داهاتەكانی بادینان دا، لەوانە گومرگی ئیبراهیم خەلیل، یەكێتیش دەستی گرت بەسەر داهاتی سلێمانی دا). بەپێی داتایەك كە (نەوشیروان مستەفا) بڵاویكردوەتەوە، لەمانگی (10)ی ساڵی 1994دا داهاتی حكومەت بەتێكڕا بڕی (166 ملیۆن) دیناری سویسری بووە، ئەم داهاتە بەمشێوەیە دابەشكراوە: •    بڕی (80 ملیۆن) دینار بۆ مەكتەبی سیاسی‌و پێشمەرگەی هەردوو حزب (یەكێتی+ پارتی). •    بڕی (86 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی كوردستان بەهەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتییەوە، بەمشێوەیە: -  بڕی (38 ملیۆن‌و 450 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەولێر. -  بڕی (26 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی سلێمانی. -  بڕی (14 ملیۆن‌و 800 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی دهۆك. -  بڕی (7 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی كەركوك. بە تەماشاكردنی خەرجی یەك مانگی حكومەت لە ساڵی 1994دا دەردەكەوێت، تەنیا لە پارەی تەرخانكراو بۆ موچە، لە كۆی (86 ملیۆن) دینار بڕی (53 ملیۆن) دیناری بۆ هەولێرو دهۆك‌و بڕی (33 ملیۆن) دیناری بۆ سلێمانی رۆیشتووە، واتە لە تێكڕای خەرجی موچەی كوردستان بڕی (38%) بۆ سلێمانی رۆیشتووە‌و بڕی (62%)ی خەرجی موچە بۆ ناوچەكانی هەولێرو دهۆك بووە. سەرەتای ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكان (داهاتی گومرگەكان، چونكە ئەوكات هێشتا داهاتی نەوت سەریهەڵنەداوە) دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی كابینەی دووەمی حكومەت و رۆژانی شەڕی ناوخۆیی‌. بارزانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا لەمبارەیەوە دەڵێ: (یەكێتی بابەتی گومرگی ئیبراهیم خەلیلی كردبوو بە وێردی سەر زمانی، گوایە پارتی پشكیان لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل ناداتێ‌و ئەوان داوای مافیان دەكەن). بارزانی گومان لەسەر ئەم گرفتە دادەنێت‌و نوسیویەتی: (پرسیارەكە ئەوەبوو ئایا كاتێك یەكێتی لە 1ی ئایاری 1994دا لە سلێمانی‌و گەرمیان پەلاماری بارەگاكانی پارتییان دا، كێشەی گومرگ هەبوو؟.. چ عەقڵ‌و مەنتقێك قبوڵی دەكات پارتی پارە بە لایەنێك بدات كە دروشمی لەناوبردنی بەرزكردوەتەوە‌و هەوڵی سڕینەوەی دەدا). هاوشێوەی ئێستا كە پارتییەكان گومانیان لە داهاتەكانی سلێمانی هەیە، لە رۆژانی شەڕی ناوخۆشدا هەمان گومان لە راست‌و دروستی داهاتەكان لە ئارادا بووە، بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی بارودۆخی دارایی ئەو سەردەمەوە نوسیویەتی: (داهاتی یەكێتیی لە باشماخ‌و خاڵە سنورییەكانی دیكەیان لەگەڵ ئێران لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل كەمتر نەبوو، وروژاندنی بابەتی ئیبراهیم خەلیل، تەنیا بیانوی یەكێتی بوو بۆ دەستپێكردنەوەی شەڕ). بارزانی هیچ داتا‌و ژمارەیەكی لەبارەی داهاتی گومرگەكان لەو سەردەمەدا چ گومرگەكانی بندەستی پارتی چ ئەوانەی یەكێتیی بڵانەكردوەتەوە، بۆ سەلماندنی ئەوەی داهاتی هەردوولا وەكو یەكترن تەنیا دەڵێ: (ئەگەر راست بێت یەكێتی بێ پارە بووبن ئەو هەموو تێچوونەی شەڕیان چۆن‌و لەكوێ دابین دەكرد؟)، بەوتەی بارزانی ئەمە بەڵگەی ئەو راستیەیە لەو سەردەمەدا (1994) ئەگەر داهاتی یەكێتیی لە پارتی زیاتر نەبوبێت، كەمتر نەبووە. بەم بارودۆخەوە، كابینەی دووەم تاوەكو كۆتاییەكانی ساڵی 1996 بەردەوام بوو. سەرچاوەكان: •    سایتی فەرمی حكومەتی هەرێمی كوردستان https://krgrussia.ru/ckb/history-of-the-krg/ •    سایتی فەرمی پەرلەمانی كوردستان https://www.parliament.krd/about-parliament/parliament-terms/term-1/ •    (مام جەلال دیداری تەمەن)، ئامادەكردنی سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2017، چاپخانەی كارۆ •    بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد، بەرگی پێنجەم، چاپی یەكەم 2022، چاپخانەی رۆكسانا •    كێشەی پارتی و یەكێتی، نەوشیروان مستەفا، ئامادەكردنی لوقمان عەباس، 1995 هانكۆ- فینلاند •    نەوشیروان مستەفا، خەون یان مۆتەكە •    حیزب و حوکم: ئه‌زمونی کوردستان، وتاری نەوشیروان مستەفا https://gorran.net/Details.aspx?jimare=257 •    بروسكەنامە، نامەو بروسكەی نێوان مام جەلال، مەسعود بارزانی و نەوشیروان مستەفا، سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2023، ناوەندی رۆشنبیریی ئەدیبان •    هەڵبژاردن لە كوردستان، محەمەد رەئوف، چاپی چوارەم 2024 •    كێن ئەوانەی بە فعلی وەزیربوون ..كابینەی یەكەم تا كابینەی نۆیەم، راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8847 •    كابینەكەی فوئاد مەعسوم موچەی چوار مانگی فەرمانبەرانی پێنەدرا، راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=1405 •    30 ساڵ قەیرانی دارایی لە سلێمانی، راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=12658 پاشكۆ: دەنگی لایەنەكان لە یەكەم هەڵبژاردندا، بەوشێوەی لەسەر سایتی پەرلەمانی كوردستان دانراوە   لیستی ئەندامانی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان بەوشێوەی لەسەر سایتی پەرلەمان دانراوە یه‌كه‌م: لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان 1.    ئیبراهیم سه‌عید محه‌مه‌د 2.    ئیدریس هادی صالح 3.    ئازاد فه‌تاح ره‌شید میران 4.    ئه‌حمه‌د سالار عه‌بدولواحید 5.    ئه‌حمه‌د عه‌ لی عومه‌ر 6.    ئه‌كبه‌ر حه‌یده‌ر موسا 7.    ئه‌كره‌م عزه‌ت نه‌جیب 8.    بارزان خالید عه‌زیز 9.    جه‌عفه‌ر شێخ عه‌لی 10.    جه‌وهه‌ر ئه‌حمه‌د شاواز گه‌ڵاڵی 11.    جه‌وهه‌ر نامق سالم 12.    حه‌سه‌ن حوسێن به‌فری 13.    حه‌مه‌ نه‌جم حه‌مه‌ فه‌ره‌ج جاف 14.    حه‌مید سه‌لیم میران 15.    خه‌یری سه‌عید عه‌لی به‌گ یه‌زیدی 16.    د. رۆژ نوری صدیق شاوێس 17.    سه‌عید محه‌مه‌د سه‌عید هه‌روری 18.    سه‌فه‌ر مجه‌مه‌د حوسێن دۆسكی 19.    سه‌لیم عه‌لی حاجی مه‌لۆ 20.    شه‌فیقه‌ فه‌قی عه‌بدوڵڵا 21.    شێروان ناصح حه‌یده‌ری 22.    مه‌لا ته‌لحه‌ سه‌عید قه‌ره‌نی 23.    صه‌لاحه‌دین ئیبراهیم ده‌لۆ 24.    جه‌میل عه‌بدی سندی 25.    عه‌فان عوسمان شێخ حوسامه‌دین 26.    فازل ره‌ئووف چه‌قزی 27.    فه‌رحان عه‌بدولڵا ئاغا شه‌رفانی 28.    فه‌رسه‌ت ئه‌حمه‌د عه‌بدولڵا 29.    فه‌ره‌نسۆ تۆما كانون حه‌ریری 30.    فه‌له‌كه‌دین سابیر كاكه‌یی 31.    فه‌وزیه‌ عزه‌دین ره‌شید 32.    قاسم محه‌مه‌د قاسم 33.    قه‌یس دیوالی سه‌عید دۆسكی 34.    كانه‌بی عه‌زیز ئه‌حمه‌د دزه‌یی 35.    مه‌ئمون نور محه‌مه‌د بریفكانی 36.    شێخ موحسین خالید موفتی 37.    یونس محه‌مه‌د سه‌لیم رۆژ به‌یانی 38.    محه‌مه‌د ئه‌مین مه‌ولود ئه‌مین 39.    مه‌لامحه‌مه‌د تاهیر زه‌ین عابدین 40.    محه‌مه‌د سه‌عید ئه‌حمه‌د ئه‌عقوبی 41.    مه‌لا محه‌مه‌د شه‌ریف تاهیر دۆسكی 42.    محه‌مه‌د عه‌بدولقادر ئه‌حمه‌د 43.    مه‌لا مه‌حمود فه‌ندی دێرشه‌وی 44.    مامه‌ند محه‌مه‌د ئه‌مین بابه‌كر 45.    مه‌لا هادی خدر كوێخا 46.    نیهاد نوره‌دین ره‌شید 47. وریا ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د ئه‌مین 48. یه‌حیا محه‌مه‌د عه‌بدولكه‌ریم به‌رزنجی 49. موحسن صالح كه‌تانی 50. عه‌دنان محه‌مه‌د حوسام نه‌قشبه‌ندی دووه‌م: لیستی یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان و زه‌حمه‌تكێشانی كوردستان 1.    ئه‌بوبه‌كر حاجی سه‌فه‌ر غولام 2.    ئه‌حمه‌د ئه‌بوبه‌كر حه‌سه‌ن بامه‌ڕنی 3.    ئه‌حمه‌د تاهیر ئه‌حمه‌د نه‌قشبه‌ندی 4.    ئه‌رسه‌لان بایز ئیسماعیل 5.    ئه‌یاد حاجی نامق مه‌جید به‌قاڵ 6.    په‌ریخان مه‌حمود عه‌بدولقادر (شه‌مام) 7.    جه‌لال جه‌وهه‌ر عه‌زیز 8.    جه‌لال شه‌فیق عه‌لی 9.    عه‌بدوڵڵا ره‌سول عه‌لی (كۆسره‌ت) 10.    حه‌سه‌ن كانه‌بی خدر بلباس 11.    حه‌سه‌ن عه‌بدولكه‌ریم به‌رزنجی 12.    حوسێن عارف عه‌بدولره‌حمان 13.    خه‌سره‌و گوڵ محه‌مه‌د 14.    حه‌سه‌ن ئه‌حمه‌د عه‌بدولڵا كوێستانی 15.    سه‌عدی ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د 16.    سه‌عید عه‌لی خان عه‌بدول سلێڤانی 17.    سه‌لام كه‌ریم خان مه‌حمود خه‌لیفه‌ 18.    سیروان محه‌مه‌د نورولی 19.    شه‌وكه‌تی حاجی موشیر محه‌مه‌د 20.    شێركۆ فایه‌ق عه‌بدوللا بێكه‌س 21.    سه‌لاحه‌دین عه‌به‌دولحه‌مید عه‌بدولڵا 22.    سه‌لاحه‌دین محه‌مه‌د حه‌سه‌ن حه‌فید 23.    ته‌ها محه‌مه‌د ته‌ها (مه‌لا) 24.    تاریق محه‌مه‌د سه‌عید جامباز 25.    حه‌سه‌ن حه‌مید ره‌حیم (رۆسته‌م) 26.    عه‌بدوڵڵا حاجی ئیبراهیم عه‌بدوڵڵا 27.    عه‌بدولخالق محه‌مه‌د ره‌شید زه‌نگه‌نه‌ 28.    عه‌بدولكه‌رم كاكه‌ حه‌مه‌ عه‌بدولكه‌رم 29.    عزه‌ددین مسته‌فا ره‌سول 30.    عه‌لی عه‌بدوڵڵا ئه‌حمه‌د 31.    عه‌لی ره‌سول رۆسته‌م 32.    عومه‌ر سه‌ید عه‌لی حوسێن 33.    عومه‌ر عه‌بدولڵا محه‌مه‌د (ملازم عومه‌ر) 34.    قادر عه‌زیز حه‌مه‌ده‌مین 35.    قادر مامه‌ند بابه‌كر ئاغا 36.    هێرۆ ئیبراهیم ئه‌حمه‌د 37.    كه‌مال جه‌لال غه‌ریب 38.    كه‌مال عه‌بدولكه‌ریم فوئاد 39.    گه‌لاوێژ عه‌بدولجه‌بار مه‌جید جه‌باری 40.    محه‌مه‌د ئه‌مین عه‌بدولحه‌كیم محه‌مه‌د 41.    محمد توفیق حه‌مه‌ ره‌حیم 42.    محه‌مه‌د فزل محه‌مه‌د عه‌زیز (قه‌فتان) 43.    محه‌مه‌د فوئاد مه‌عصوم خدر 44.    موسته‌فا قادر موسته‌فا 45.    مه‌زهه‌ر عه‌لی موسته‌فا كاكی 46.    نه‌وشیروان فوئاد مه‌عروف مه‌ستی 47.    نه‌جمه‌دین عه‌زیز ئیسماعیل 48.    نه‌ژاد ئه‌حمه‌د عه‌زیز ئاغا 49.    نه‌هله‌ محه‌مه‌د سه‌عدوڵڵا 50.    كه‌مال ئیبراهیم فه‌ره‌ج شاڵی سێیه‌م: لیستی بزووتنه‌وه‌ی ئاشووری 1.    یوناده‌م یوسف كه‌نا 2.    شه‌مائیل نه‌نۆ بنیامین 3.    فه‌ره‌نسیس یوسف شابا 4.    ئه‌ركه‌م عاشوور عه‌ودیش چواره‌م: لیستی یه‌كگرتووی مه‌سیحیه‌كانی كوردستان 5.  سه‌ركیس ئاغاجان مامه‌ندو به‌هۆی هه‌ڵگیرسانی شه‌ری ناوخۆ، له‌2ی مایسی 1994 نه‌توانرا هه‌ڵبژاردنی خولی دووه‌می پەرلەمانی كوردستان ئه‌نجامبدرێ. دواجار به‌هۆی رێكه‌وتنامه‌ی ئاشتی واشنتۆن كه ‌له‌ساڵی 1998 به‌ئاماده‌بوونی وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌وسای ئه‌مریكا (خاتوو مادلین ئۆلبرایت) له‌نێوان (جه‌لال تاڵەبانی و مه‌سعود بارزانی) ئیمزاكرا، په‌رله‌مانی كوردستان یه‌كیگرته‌وه‌. پەرلەمان له‌ 4/10/2002 یه‌كه‌م كۆبوونه‌وه‌ی یه‌كگرتنه‌وه‌ی كردو هه‌فته‌یه‌كیش دوای ئه‌وه‌ كۆبوونه‌وه‌ی دووه‌می یه‌كگرتنه‌وه‌ی له ‌سلێمانی گرێدا. كە په‌رله‌مانی كوردستان یه‌كیگرته‌وه‌، به‌شێكی زۆری ئه‌ندامانی هه‌ردوو فراكسیۆنی یه‌كێتی و پارتی گۆڕدران، به‌پێی بڕیاری ژماره‌ (2)ی رۆژی 4/10/2002ی په‌رله‌مان، مه‌كته‌بی سیاسی یه‌كێتیی بۆ پركردنه‌وه‌ی كورسییه‌ چۆڵه‌كانی، (23) پاڵێوراوی بۆ ئه‌م كورسیانه‌ پێشكه‌شی په‌رله‌مان كردووه‌و له‌ دانیشتنی رۆژی 4/10/2002 سوێندی یاساییان خواردو بوون بە ئه‌ندامی په‌رله‌مانی كوردستان، ئەو ئه‌ندامانەش بریتیبوون له‌: 1.    احمد شریف علی 2.    بكر احمد یعقوب 3.    چه‌تو ره‌ئوف محمد حه‌وێزی 4.    حه‌یده‌ر ئیسماعیل عبدالله‌ 5.    له‌تیف عبالقادر صادق 6.    محمد عه‌باس عه‌وڵا 7.    مه‌ناف نادر قادر 8.    نعمت عبدالله‌ پیرداود 9.    یاسین محمد عبدالقادر 10.     جعفر مسته‌فا علی 11.     رزگار كایل محمد 12.     ره‌ئوف فرج محمد 13.     عمر سه‌ید علی 14.    مسته‌فا قادر محمود 15.     سالار عزیز اسماعیل 16.    اسماعیل ابراهیم مه‌ردان 17.     صباح حسین عوسمان 18.    عماد احمد سه‌یفور 19.    حسن علی اكبر 20.     نجم الدین رشید امین 21.     حسین جنبلی عبدالله‌ 22.     احمد عبالرحمن قصاب 23.     شێخ عبدالكریم حاجی كاكه‌ حه‌مه‌ هه‌ر بۆ ته‌واوكردنی ژما‌ره‌ی ئه‌ندامانی لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان، كه ‌به‌پێی رێكه‌وتننامه‌ی واشنتۆن (51) ئه‌ندام به‌ر پارتی دیموكراتی كوردستان ده‌كه‌وێت، په‌رله‌مانی كوردستان له‌ دانیشتنی ژماره‌ 3ی رۆژی 15/10/2002 ئه‌ندامێتی به‌ڕێز (فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی) بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و كورسیه‌ی پارتی به‌كۆی ده‌نگ په‌سه‌ند كردو هه‌ر له‌و دانیشتنه‌دا سوێندی یاسای خوارد. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌ركی په‌رله‌مان گواستنه‌وه‌ی پرۆسه‌ی سیاسی و ئاشتی بوو بۆ قۆناعێكی پێشكه‌وتووتر، كه‌ ئه‌ویش یه‌كگرتنه‌وه‌ی هه‌ردوو ئیداره‌ی كوردستان بوو كه‌ له‌ ئه‌نجامی شه‌ڕ له‌ هه‌ولێرو سلێمانی دروستبوون، بۆیه‌ ئه‌م خوله‌ به‌خولی گواستنه‌وه‌ ناونرا. ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تی ئه‌م خوله‌ی په‌رله‌مان 3 مانگ بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان به ‌سه‌رۆكایه‌تی (د، رۆژ نوری شاوێس)و 2 مانگیش بۆ یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان به‌ سه‌رۆكایه‌تی (د. كه‌مال فوئاد) دیاریكرا. به‌ڵام به‌گشتی ئه‌م خوله‌ درێژه‌پێده‌ری خولی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنه‌كانی ساڵی 1992 بوو. له‌ خولی گواستنه‌وه‌دا په‌رله‌مان چه‌ندین یاساو بڕیاری گرنگی ده‌ركردووه‌.  

درەو: لە مانگی شوباتی 2025، لە چوار پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان،(54) چالاكی نارەزایەتی مەدەنی ئاشتیخواز، بەرێوەچوون كە زۆرینەی داخوازییەكان بۆ موچە و دامەزراندن بوون، 2 چالاكیان بە زەبری هێز مامەڵەیان لەگەڵدا كراوە.  بەبەراورد لەگەڵ چالاكی نارەزایەتیەكانی مانگی رابردوو كانونی دووهەم، كە (48) چالاكی بوون، بە رێژەی 13% زیادی كردوە. بە پێی چاودێری تۆڕی هاوپەیمانی 19، زۆرترین چالاكی و نارەزایەتی بۆ موچە بوون كە 41%ی كۆی داخوازییەكان بوون و 17% بۆ دامەزراندن و 9%ی داخوازییەكان بۆ خزمەتگوزرای بوون. بە پێی بەدواچوونی تۆڕی هاوپەیمانی نۆزدە، 61%ی چالاكییەكان لە پارێزگای سلێمانی، 31% لە پارێزگای هەولێر، 6% ی لە پارێزگای دهۆك، 2%ی لە پارێزگای هەڵەبجە بوون. مانگی شوباتی رابردوو گەورەترین مانگرتنی مامۆستاو فەرامانبەران لەشاری سلێمانی رێكخرا، كە لە (28ی كانونی دووهەم تا11ی شوباتی 2025) بەردەوام بوو، پاشان لەسەر داخوازی چین و توێژەكان، لە رێپێوانێكی جەماوەری گەورەدا كۆتاییان بە مانگرتن لە خواردن هێنا.  بە درێژایی دوو هەفتەی ئەو چالاكییە هێزە ئەمنییەكان و ئیدارەی مەدەنی شاری سلێمانی، ئەركی پاراستن و چاودێری رەوشی تەندروستی و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری گشتیان لە ئەستۆ گرتبوو. ڕۆژی یەكشەممە (9 شوباتی 2025)، بەشێك لە مانگرتووانی ژێر خیوەتەكەو  ژمارەیەكی تر لە چین توێژەكانی سلێمانی، و شارەكانی تر، بە ئامانجی گردبونەوە لە بەردەم ئۆقیسی یونامی لە پایتەخت بە ئۆتۆمبێل بەرەو هەولێر بەرێكەوتن، بەڵام لە بازگەی دێگەڵە هێزێكی ئەمنی رێگری لێكردن بچنە ناو شاری هەولێر، بە زەبری هێز بڵاوەیان بە بەشداربوان كرد و وەزارەتی ناوخۆش چالاكییەكەی بە "دەستی دەرەكی و لایەنی پاشكۆ" تۆمەتبار كرد. هێزە ئەمنییەكان بۆ بڵاوەپێكردنیان گازی فرمێسك رێژ و فیشەكی پلاستیكیان بەكارهێنا، لە ئەنجامدا كۆمەڵێك بەشداربووی چالاكییە تووشی تەنگە نەفەسی، بەشێكیان بە هۆی پاڵنان و راوەدونانیان بریندار بوون هەر وەك توندوتیژی بەرامبەر رۆژنامەنووسانیش بەكار هات و كەرەستەی رۆژنامەنوسی بەشێكیان زەوتكرا. هەەروەها رۆژی یەكشەممە، 23ی شوبات، كۆمەڵێك مامۆستاو فەرمانبەر خۆپیشاندانێكیان لەسەر شەقامی سەرەكی عەربەت – هەڵەبجە، عەربەت - پێنجوێن رێكخست و لەسەر شەقامەكە پەناگیریان راگەیاند و خێوەتیان هەڵدا. ئەو مامۆستاو فەرمانبەرانە بە تایبەت شەقامەكەیان بە رووی هاتوچۆی ئەو تەنكەرانە داخست كە سوتەمەنی دەگوازنەوە. ئێوارەی دووشەممە 24ی شوباتی 2025، هێزێكی زۆری ئاسایش روویانكردە عەربەت، پاش بردنی هێزەكە هێرش كرایە سەر خێوەتەكەیان، بەشداربووانی پەناگیرییەكە بەشێكیان مانگرتووانی خێوەتەكەی سلێمانی بوون، ئەوان "هێزەكانی ئاسایش"یان تۆمەتباركرد، بە دەزگاكانی راگەیاندنیان ووت" هێزێك  بە جلی مەدەنییەوە هاتوونەتە ناو خێمەكەوە و دواتر هێزێكی زۆری ئاسایش گەمارۆی خێمەكەی داوە و پاشان هێرشیان كردووەتە سەر خێمەی مامۆستایان". ئەمە بووە هۆی بڵاوەپێكردنی مانگرتووان بەزەبری هێز، كە بە هۆیەوە مامۆستایەك برینداربوو، چەنەند بەشداربوویەكی مانگرتنەكە و چەند رۆژنامەنووسێك بۆ ماوەی چەند كاتژمێرێك دەستبەسەركران، پاشان ئازاد كران، هاوكات بە بێ هیچ هۆكارێك دەستگیرا بەسەر ئۆتۆمبێلی تایبەتی بەشێك لە مامۆستایانی بەشداربووی پەناگیرییەكە، دواتر رادەستی خاوەنەكانیان كراوەتەوە. بە پێی ستاندارتی نێودەوڵەتی مامەڵەكردن لەگەڵ خۆپیشاندادا، كاتێك هێزە ئەمنییەكان دەستوەردان لە خۆپیشاندانەكان دەكەن،  كە مەترسییەكی ڕەوا لەسەر سەلامەتی و مافی كەسانی دیكە هەبێت. ئەگەر هێزی ئەمنی هەوڵی ڕاگرتنی یان سنوورداركردنی خۆپیشاندانێك بدات، دەبێت ئەم دەستێوەردانە ڕێژەیی و پێویست بێت، یان بە واتایەكی تر، دەبێت سوودەكەی لە زیانەكانی زیاتر بێت، كەمترین سنوورداركردنی مافەكانی تێدابێت. هاوپەیمانی 19 بۆ بەرەوپێشبردن و پاراستن و چاودێریكردنی مافی ئازادی ڕادەربڕین لە هەرێمی كوردستانی عێراق بەردەوام دەبێت، جەخت دەكاتەوە لە دەستەبەركردنی ڕێزگرتن لەو مافە وەك لە مادەی 19ی جاڕنامەی گەردوونی مافەكانی مرۆڤی نەتەوە یەكگرتووەكاندا هاتووە. لەبارەی تۆڕی 19 بۆ چاودێری ئازادی:  تۆڕێكە ئەركی چادێریكردنی مافی مرۆڤە، لە كۆمەڵێك داكۆكیكاری مافی مرۆڤ و رێكخراوی مەدەنی پێكدێت، سەنتەری میترۆ سەرپەرشتی دەكات. ناوەكەی لە بەندی 19 لە جاڕنامەی گەردوونی مافی مرڤەوە وەرگرتوە، وەك بەندێكی سەربەخۆ گوزراشت لە لە مافی ئازادی رادەربڕین دەكات كە تیایدا هاتووە: "هەموو كەسێك مافی ئازادی بیروڕا و ڕادەربڕینی هەیە، مافەكەش بریتییە لە هەڵگرتنی بیروڕای خۆی بەبێ دەستوەردان، و گەڕان یان وەرگرتنی زانیاری و بیرۆكە و گواستنەوەیان، لە ڕێگەی میدیاوە، بەبێ گوێدانە هەر ئاستەنگێك.”  

درەو: یاریگای نێودەوڵەتی نەورۆز كە ماوەیەكی بووەتە جێگای سەرنجی وەرزشوانانی هەرێمی كوردستان و عێراق، سەرۆكی شارەوانی سلێمانی دەڵێت شوێنی یاریگای نەورۆز گەشتیارییە نەك یاریگا، لاهور شێخ جەنگیش دەڵێت بە فەرمانی قوباد تاڵەبانی ئەو زەویە تەرخانكراوە و بەڵگەنامەكان بڵاو دەكەینەوە. دوای ئەوەی جەماوەرێكی زۆری وەرزشی بۆ بینینی یارییەكان روویان دەكردە یاریگای نێودەوڵەتی نەورۆز لە سلێمانی، هاندەران داویان دەكرد شارەوانی و حكومەتی خۆجێی سلێمانی هاوكاربن بۆ تەواوكردنی یاریگای نەورۆز، بەڵام لەیلا عومەر سەرۆكی شارەوانی سلێمانی دەڵێت: بەگوێرەى ماستەرپلانى سلێمانى شوێنى یاریگاى نەورۆز سەوزاییە و یاریگا نییە. لاهور شێخ جەنگی سەرۆكی یانەی نەورۆز ئەمڕۆ لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: كاتی خۆی بە فەرمانی قوباد تاڵەبانی، شارەوانی ئەو پارچە زەوییەی تەرخان كردوە بۆ یانەی وەرزشی نەورۆز. دیارە ئەو كاتە لەیلا خان لە شارەوانی سلێمانی نەبوە، ئەو دوای روداوەكانی 8ی تەمموز بوە بە سەرۆكی شارەوانی، پێدەچێت نوسراوەكانیان ون كردبێت، ئەمشەو هەمو نوسراوەكانیان بۆ بڵاودەكەینەوە بۆ ئەوەی خەڵك بزانێت ئێمە لەسەر زەوی زیادەڕۆ ئەو یاریگایەمان دروست نەكردوە بۆ شاری سلێمانی." ئیدارەی یانەی نەورۆز چەند بەڵگەیەكیان بڵاوكردەوە سەبارەت بە شوێنی یاریگای نەورۆز: هەنگاوی یەكەم بۆ بونیادنانی یاریگای نەورۆز بۆ  10/7/2017 دەگەرێتەوە كە ئەوكات ئەندازیار یوسف یاسین سەرۆكی ئەوكاتی شارەوانی سلێمانی نوسراوێكی ئاراستەی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران كردووە، داوای دیاریكردنی (15) دۆنم زەوی كردووە بۆ یاریگای سلێمانی، دواتر وەزارەتی شارەوانی نوسراوێكی ئاراستەی شارەوانی سلێمانی كردووەو بڕیارەكەی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی لەگەڵیدا ناردووە، دوتر بەڕێوەبەرایەتی نەخشەدانانی ئاوەدانی سلێمانی لاری نەبوونی خۆی دەرووریوە بۆ ئەوەی (15) دۆنم زەوی تەرخانبكرێت بۆ یاریگای نێودەوڵەتی نەورۆز. دواتر لە ساڵی 2019 هەریەك لە شارەوانی سلێمانی و كشتوكاڵی سلێمانی و تۆماری خانوبەرەی سلێمانی و گەشتوگوزاری سلێمانی، نەخشەی یاریگای نێودەوڵەتی سلێمانیان پەسەنكردووەو هاوپێچیانكردووە بۆ ئەوەی یاریگای نەورۆز لەسەر رووبەری (15) دۆنم درووست بكرێت.    

 درەو: بە وتەی ئەندامێکی تیمی کوردستانی عێراقی ڕێکخراوی (CPT) ئەمەریکی ئێران 151 بنکە و بارەگای سەربازی نوێی لە ناوچە سنورییەکانی هەرێمی کوردستان دروستکردووە، کە بە قوڵایی ( 5 بۆ 10 )کیلۆمەتر سنورەکانی فراوانکردووە و هاتووەتە نێو خاکی هەرێمی کوردستانەوە، هاوكات توركیا (74) بنكەو بارەگای لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیەو (35) كیلۆمەتر هاتووەتە ناو خاكی هەرێمی كوردستانەوە. کامەران عوسمان، ئەندامی تیمی کوردستانی عێراقی ڕێکخراوی سی پی تی ئەمەریکی، بە دەنگی ئەمەریکای ڕاگەیاند،"ئێران دەستیکردووە بە دروستکردنی بنکەی سەربازی نوێ لەسەر سنورەکان و زیاتر لە 151 بنکەی دروستکردووە، لە کاتێکدا تورکیا 74 بنکە و بارەگای لە ناوچە سنورییەکانی هەرێم بونیاتناوە." دەشڵێت،"ئێران بە قوڵایی 5 بۆ 10 کیلۆمەتر لەناو خاکی هەرێمی کوردستان بنکە سەربازییەکانی دروستکردووە، بەڵام تورکیا 35 کیلۆمەتر هاتووەتە نێو خاکی هەرێمەوە و بنکەی سەربازی داناوە." لە سنوری قەزای مەندەلی پارێزگای دیالەوە هەتا ناوچەی سیدەکان، بەشێک لە خاڵ و رەبییە سەربازییەکانی ئێران هێندە نزیکن لە گوندە کوردییەکانەوە، بە ئاسانی هەست بە جم و جۆڵی سەربازە ئێرانییەکان دەکرێت. کاروان رەحیم، هاووڵاتییەکی خەڵکی گوندەکانی سنوری ئێرانە، بە دەنگی ئەمەریکای ڕاگەیاند،"گوندی مەحمود قەجەری نزیک دەروازەی پەروێزخان کە پێشتر باوباپیرانمان لێی نیشتەجێ بوون، ئێستا خەڵکەکەی ناتوانن بۆی بگەڕێنەوە چونکە کەوتووەتە نێوان خاڵە سەربازییەکانی عێراق و ئێران." دەشڵێت،"ئێستا گوندەکە لە جێگەیەکی تر بونیاتنراوەتەوە، ئەمە جگە لەوەی ئێران لە زۆر ناوچەی تری وەکو سنوری مەجید سالار و پەروێزخان و بێشکان رەبیە سەربازیییەکانی هێناوەتە پێشەوە." بەپێی وتەی بەرپرسانی پاسەوانی سنوری عێراق، ئێران و تەنانەت عێراقیش رەبیەو خاڵی سەربازییان لەو ناوچانە دروستکردووە کە بە (سفری حدودی) ناسراون و سنوری دەوڵەتێک لە دەوڵەتێکی تر جیادەکەنەوە، هەرچەندە نابێت خاڵی سەربازی ببرێتە ئەو شوێنانە.  

درەو:   وەفدێکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بەغداد دەستیان بە دانوستانەکان کردووە، لە پێناو کۆتاییهێنان بەدواین هەنگاوەكانی هەناردەکردنی نەوت بە بۆری جەیهانی تورکیدا، لە ڕێی کۆمپانیای سۆمۆی عێراقییەوە.  سەرچاوە ئاگادارە عێراقییەکان بە رۆژنامەی "الشرق الاوسگ" یان راگەیاندووە، رۆژی یەک شەممە وەفدێکی کوردی لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، کۆبونەوەیان لەگەڵ بەرپرسان لە بارەگای وەزارەتی نەوتی فیدراڵی لە بەغداد ئەنجامداوە، بۆ چارەسەرکردنی پرسی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت لە کێڵگەکانی هەرێم و، ئەو پرسانەی پەیوەستن بە کاری کۆمپانیاکانەوە. سەرچاوەکە رونیکردەوەتەوە، بڕیاربوو ئەو کۆبونەوەیە سێشەممەی داهاتوو ئەنجام بدرێت، بەڵام پێشهاتەکانی ناو دۆسیەكە وایکردووە، كاتەكەی پێشبخرێت. ئەوەش دوای ئەوە دێت، وەزارەتی نەوتی عێراق، رۆژی شەممەی رابردوو، ئەو کۆمپانیا بیانییە نێودەوڵەتییانەی كە لەژێر چەتری کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان (ئەپیکۆر) کاردەکەن، لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بانگهێشتی کۆبونەوەیەکی كردن لە بەغداد رۆژی سێ شەممەی داهاتوو. وەزارەتی نەوتی عێراق، لە بەیاننامەیەکدا ئاماژەی بەوەکردبوو، گفتوگۆکان باس لە پرسەکانی پەیوەست بە گرێبەستە واژوكراوەكانن، بۆ گەیشتن بە لێکتێگەیشتنێک کە بەشداربێت لە پەرەپێدانی کێڵگە نەوتییەکان، بەپێی باشترین شێوازە نێودەوڵەتییەکان، بە شێوەیەک  خزمەت بە بەرژەوەندی نیشتمانی بکات. وەزارەتی نەوتی عێراق رۆژی هەینی رایگەیاند، بەغداد لە چەند کاتژمێری داهاتوودا دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت لە هەرێمی كوردستانەوە رادەگەیەنێت بە بڕی سەرەتایی (185)هەزار بەرمیل، كە بەشێوەی پلەبەندی بڕەكەی بەرز دەكرێتەوە تا دەگاتە ئەوبڕەی لە بودجەی گشتی فیدراڵیدا دیاری کراوە، لە ڕێی كۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ). کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان کە نوێنەرایەتی لە (60%ِ)ی بەرهەمی هەرێم دەکات، دوای ئەوە رایگەیاند، هیچ پەیوەندییەکی فەرمی بۆ رونکردنەوەی رێککەوتنە بازرگانییەکان و گەرەنتی پارەدان بۆ هەناردەکردنی رابردوو و داهاتووی لەگەڵ نەکراوە. نزیکەی (8) کۆمپانیای نێودەوڵەتی نەوت، کە لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، رایانگەیاند، هەناردەکردنی نەوت لە ڕێی بەندەری جەیهانی تورکیاوە دەستپێناکەنەوە، سەرەڕای ئەوەی بەغداد رایگەیاند، نزیکن لە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن. حەیان عەبدولغەنی، جێگری سەرۆک وەزیرانی عێراق بۆ کاروباری وزە و وەزیری نەوت، سێشەممەی رابردوو دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستانی لە ڕێی بەندەری جەیهانی تورکیاوە راگەیاند. كێشە هەڵپەسێردراوەکان سەرەڕای ئەم بەرەوپێشچونانە لە پەیوەندی نێوان بەغدادو هەولێر لە کەرتی وزە، کە ئاماژەن بۆ نزیکبوونەوەی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت لە ڕێی بۆری نەوتی نێوان عێراق و تورکیا، هەندێک کێشە بە چارەسەرنەکراوی ماونەتەوەو، هەردوولا گفتوگۆکانیان چڕتر دەکەنەوە بۆ چارەسەرکردنیان. دیارترین گرفتەکان بریتین لە، شێوازی حسابکردنی بڕی نەوت و شێوازی پێدانی پارەکەی و، پشکی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان، کە نەوتیان لە هەرێمی کوردستان دەرهێناوە، جگە لە دۆسییەكانی موچەو رسومات و گومرگ. شاندەکانی نێوان هەردوولا هەوڵ دەدەن پێش دەستپێکردنەوەی پرۆسەی هەناردەکردن، ئەم کێشانە چارەسەر بکەن. وەزیری نەوتی عێراق، هەفتەی رابردوو، بە شێوەیەکی چاوەڕواننەكراو دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی لە کوردستانی عێراقەوە راگەیاند، ئەو هەنگاوش رەنگە ببێتە هۆی کۆتایهێنان بە ململانێیەک كە نزیكەی دوو ساڵی خایاندو، بووە هۆی راگرتنی بڕی زیاتر لە (300)هەزار بەرمیل رۆژانە، كە لە ڕێی تورکیاوە دەچووە بازاڕەكانی جیهان. دوای داخستنی ئەو بۆرییەی کە نەوتی خاوی بۆ بەندەری جەیهانی تورکیا لە ساڵی (٢٠٢٣) دا گواستووەتەوە، بەقاچاخبردنی نەوت لە هەرێمی کوردستانی عێراقەوە بۆ ئێران لەڕێی بارهەڵگرەوە زیادیكرد، بەگوێرەی راپۆرتەكانیش لەڕێی بارهەرڵگرەكانەوە نزیكەی (200) هەزار بەرمیل نەوت بەشێوەیەكی رۆژانەو بەنرخێكی هەرزان لە كوردستانەوە بۆ ئێران و بڕێكی كەمتریش بۆ توركیا رەوانە دەكرا. تورکیا زۆرترین وزەی دەوێت بەگوێرەی ئاژانسی ئەنادۆڵی تورکیا، ئەمڕۆ یەک شەممە، ئەلپارسلان بایراکتار، وەزیری وزەی تورکیا رایگەیاندووە، وڵاتەکەی دەیەوێت لەگەڵ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، هێڵی بۆری نەوتی نێوان عێراق و تورکیا بەوپەڕی توانایەوە کاربکات. تورکیا لە مانگی ئازاری ساڵی (2023)بۆرییەکەی راگرت، دوای ئەوەی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی فەرمانی بە ئەنكەرە کرد، بڕی یەک ملیار و  (500) ملیۆن دۆلار بداتە بەغداد، وەک قەرەبووی هەناردەکردنی ڕێگەپێنەدراو لە نێوان ساڵانی(2014)بۆ . (2018) تورکیا لە کۆتایی ساڵی (2023)ەوە، رایگەیاندووە، ئامادەیی دەبڕیوە بۆ کارەکانی لەسەر دەسپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە رێی ئەو بۆرییەوە. وەزیری وزەی تورکیا وتویەتی: ئەم هێڵە ماوەی ساڵ و نیوێکە ئامادەیە، دەیانەوێت هێڵی بۆری تورکیا-عێراق بەکاربهێنرێت، بەتایبەت هەر دوو بۆری (650) کیلۆمەتری لە سیلۆپیەوە بۆ جەیهان. ئاماژەی بەوەشکردووە: دەیانەوێت بەشێک لەو نەوتەی بەم بۆرییەدا تێدەپەڕێت بچێتە پاڵاوگەی کریکالێ، هەروەها لەڕێی کەشتیەکانەوە لەڕێی بەندەری جەیهانەوە بچێتە پاڵاوگەکانی تورکیا یان بۆ پاڵاوگە جیاوازەکانی جیهان، بۆ ئەوەی توانای بۆرییەکە لە بەرزترین ئاستی خۆیدا بەکاربهێنرێت،  بایراکتار ڕونیشیکردووەتەوە، پڕۆژەی رێڕەوی بازرگانی پلان بۆ داڕێژراوی نێوان تورکیا و عێراق، کە ناوی پڕۆژەی "رێگای گەشەپێدان"ە، دروستکردنی بۆرییەک کە دەگاتە کەنداوی عەرەبی لە خۆدەگرێت، بۆ گواستنەوەی نەوتی عێراق بۆ بازاڕە جیهانییەکان لە ڕێی تورکیایەوە.

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) نزیکەی شەش مانگێک لەمەوبەر ماڵپەڕی ئەلیکترۆنی «کۆمار» کە کۆمەڵێک رۆشنبیر و ئەکادیمی کوردانی ڕۆژهەڵات لە پاریس دایانمەزراندوە و بەڕێوەی دەبەن، چەند پرسیارێکیان سەبارەت بە دۆخی کورد لەمرۆکەی جیهان و ناوچەکە و ناوخۆدا بۆناردم. یەکێک لەو پرسیارانەی ئاراستەیان کردبووم پەیوەندیی بە مەسەلەی خەبات و بەرگریی چەکدارانەوە هە بوو. ئەوان لە پرسیارەکەیاندا دەپرسن: «هەندێ جار بانگەشەی ئەوە دەکرێت کە سەردەمی شەڕی چەکداری بەسەر چووە و حیزبەکانی باکوور و ڕۆژهەڵات باشترە واز لە خەباتی چەکداری بهێنن و ڕوو بکەنە خەباتی سیاسی و مەدەنی. ئەم بانگەشەیە ئێستە یەکانگیر بووە لەگەڵ پڕۆژەی چەککردنی حیزبەکانی ڕۆژهەڵات و بەرتەسککردنەوەی مەیدانی چالاکیی ئەوان و پارتی کرێکارانی کوردستاندا. ئەگەر واز لە بەستێنە ئەخلاقی و نیشتمانییەکەی ئەو بانگەشەیە و ئەم پرۆژەیە بهێنین و تەنها لە سۆنگەی پراتیکی و سیاسییەوە لێیان بکۆڵینەوە، لە ئەگەری وازهێنان یاخود بنبڕکردنی خەباتی چەکداریی حیزبەکانی ڕۆژهەڵات و باکووردا، ئەمە چ کاریگەرییەکی دەبێت لەسەر خەباتی خودی ئەو پارچانە بە ئاستی یەکەم و دۆخی حکومەتی هەرێم بە ئاستی دووهەم؟ ئایا وەک بانگەشەی بۆ دەکرێت، ئەمە بە سوودی باشوور دەکەوێتەوە و جۆرێک لە پارێزراوبوون لە شەڕ و هێرشی دراوسێکانی بۆ بەرهەم دەهێنێت، یاخود هەڵەیەکی ستراتیژییە و حکومەتی هەرێم بە دەستی خۆی خەریکە کارتەکانی دەسووتێنێت؟ لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا من جارێکی دیکە پێم لەسەر ئەو خاڵە داگرتەوە کە پێویستە شێوازی خەبات لە کوردستاندا گۆڕانی بەسەردابێت و خەباتی چەکداریی کۆتایی پێبهێنرێت. من لەوێدا بە کۆنکریتیی نووسیم:  «چەککردنی هێزەکانی ڕۆژهەلات و بەرتەسککردنەوەی چالاکیەیکانی پارتی کرێکاران شتێکە و بیرکردنەوە لە گۆڕانی شێواز و ستراتیژیەکانی خەباتکردن شتێکی دیکەیە. نووسینی زیاد لە بیست ساڵێک لەمەوبەری من هەیە کە باس لە وازهێنان لە خەباتی چەکدار دەکەم. ئەودەم نە چەککردنی هێزەکانی ڕۆژهەلات و نە بەرتەسککردنەوەی چالاکیەیکانی پارتی کرێکاران، بەو شێوەیەی ئەوڕۆ لە ئارادانەبوون.» لە درێژەی نووسینەکەدا دەڵێ: «خەباتی چەکدار توانای دەستەبەرکردنی مافە سیاسیی و کولتوریی و ناوچەییەکانی خەڵکی کوردستانی نییە. ئەو دەوڵەتانەی کورد لەگەڵیاندا لە ناکۆکیدایە گوێ بە ژمارەی کوژراو و زیانی مادیی خەڵکی کوردستان و خەڵکی خۆیشیان  نادەن. بەکارهێنانی هەموو چەکێکی کوشندە و ئەنجامدانی تاوانی گەورە بە مافی «پاراستنی سەروەریی» خۆیان دەزانن. بە مانایەکی دیکە ئێمە لەبەردەم کۆمەڵێک دەوڵەتداین کە تا ئاستی جینۆسایدکردن دەڕۆن و ئامادەن هەزاران هەزار گوند و شار و شارۆچکە لەسەر نەخشە بسڕنەوە، سەدان هەزار مرۆڤیش رابگوێزن و بێجێگە و بێڕێگەیان، بکەن. بەهیچ شێوەیەکیش تەکنۆلۆژیای کوشتنی ئەم دەوڵەتانە و چەکی بەرگریکردنی هێزە کوردییەکان لەخۆیان، بەیەکتری بەراورد ناکرێت.» بێگومان ئەم دۆخە تەنها لە کوردستاندا بەوشێوەیە نییە، بەڵکو دۆخێکی جیهانییە و لە ساڵانی رابردوودا چەندان بزوتنەوەی چەکداریی گەورە، کە خاوەنی مێژوویەکی درێژی خەباتی جەکداریی و قوربانیدانی گەورەبوون، کۆتاییان پێهێندرا. لەم رووە لە هەمان چاوپێکەوتندا دەنووسم: «ئەوەی دەوڵەتی سریلانکی دوای ٢٥ ساڵ خەباتی چەکدار بە پڵنگەکانی تامیلی، Tigers Tami ، کرد یان ئەوەی ئیسرائیل بە غەزە، بەشار ئەسەد بە حەڵەب، سوپای تورکی لە ساڵانی نەوەددا بە خەڵکی هەزاران گوندی باکور و ئەوەی بەعسی عێراقیش لە ئەنفالدا بە کوردانی باشوری کرد، نموونەی ئەو شێوازی مامەڵەکردنەی دەوڵەتانە بۆ هەر بزاوتێکی سیاسیی لە رێگای چەکەوە خواستی وەدستهێنانی مافی هەبێت.» لە هەموو ئەو دۆخانەدا ئێمە لەبەردەم هێزى سەربازیی و مادیی گەورەی دەولەت و هێزی سەربازیی و مادیی لاوازی هێزە بەرگریکارەکانداین. بەڵام بێگومان بە جیاوازییەکی گەورەوە، کە جیاوازییە قورساییە رەمزییەکەی هەریەکێکیاندا. قورسایی رەمزیی هێزە بەرگریکەرەکان زۆرجار  لە قورسایی رەمزیی دەوڵەتە پڕ جەکەکان گەورەترە و هەر ئەو قورساییە رەمزییەشە وادەکات خەباتی جەکداریی لەزۆر شوێنی جیهاندا بەردەوامبێت، ئەگەرچی لەرووی مادیی و لەناو واقیعدا دەستکەوتێکی قابیلی باسکردنیشی نەبێت. بەم مانایە خەباتی میلەتی ئێمە رووی بە ڕووی کۆمەڵێک حوکمڕان و دەوڵەتدا تەقیقوەتەوە کە باکیان نە  بە مەرگی خەڵکی کوردستان و وێرانکردنی خاکی کوردستان هەیە، نە بە مەرگ و وێرانکاریی خەڵکی خۆیان و وێرانکردنی ماڵەکانیان. میلەتی ئێمە لەبەردەم جۆرێک لە حوکمڕانی نابەرپرس و گۆشدراوداین بە لۆژیکی جەنگ و پەنابردن بۆ کوشندەترین شێوازەکانی تەکنۆلۆژیای جەنگ. راستە ئەوان نەیانتوانیوە کۆتایی بە خەباتی جەکداریی و لەناوبردنی هێزە چەکدارە کوردستانییەکان بهێنن، بەڵام بەدیوی ئەودیودا خەباتی چەکداریش توانای رزگارکردنی خاک و پاارستنی هیچ شوێنێکی نەبووە و نەماوە، جگە لە شاخ و کێوە دوور و تەریک و عاسییەکان نەبێت.   لە هەمان نووسیندا پێ لەسەر گڕرانی دۆخی ئەمرۆکەی جیهان دادەگرم و باس لەوەدەکەم یەکێک لە خاڵە هەرەسەرەکییەکانی خەباتی میلەتی ئێمە لە سەد  ساڵى رابردوودا وەدیهاتوە  و سەردەمەکە چیتر سەردەمی تواندنەوە و سڕینەوەی شوناسی ئەتنیی و میلیی و نەتەوەیی و نیشتیمانی هیچ میلەتێک لە میلتەکانی جیهان نییە. دونیای ئەمرۆ دونیای تواندنەوەی میلەتان نییە. لەم بارەیەوە دەنووسم: «لە سەرێکی دیکەوە ئەگەری ئەوەی کورد لە دونیای ئەمرۆدا وەک میلەت بتوێتەوە و کۆتایی بە زمان و شوناس و فەرهەنگەکەی بهێندرێت، بوونی نەماوە. شێوازی پاراستنی زمان و شوناس و کولتور و گەشەپێدانی هەریەکێکیان لەمرۆدا چیتر لە ژێر دەستی ئەو دەوڵەتانەدا نییە و نەماوە کە کورد لەناویاندا وەک کەمینە ئامادەیە. کورد هەم لەناو کوردستان خۆی و هەم لە دەرەوەی کوردستانیشدا خاوەنی ژێرخانێکی مادیی و مرۆیی و تەکنۆلۆژیی و ڕۆشنبیریی وایە، توانای پاراستنی هەرشتێکی هەیە خەڵکی کوردستان وەک شوناس کولتوری خۆی ببینێت و بیناسێنێت.» لەم رووەوە کۆچبەرانی کورد لە جیهاندا دەتوانن رۆڵێکی گرنگ و پۆزەتوڤ ببینن:  «خاڵێکی پۆزەتیڤی دیکە ئەوەیە کورد ئەمڕۆکە خاوەنی ژمارەیەکی زۆری کۆچبەر و دیاسپۆرایەکی گەورەیە لە دەرەوەی کوردستاندا. بە تایبەتی لە ئەوروپا و ئەمریکادا، کە دەتوانن رۆڵی گرنگ بگێڕن لە بەسیاسیکردنی مەسەلەی کورد و لە بەرگریکردن لە مافە بنەرەتییەکانی خەڵکی کوردستان، لە ناوەندە جیهانییەکاندا.  چالاککردن و بەگەڕخستنی تواناکانی ئەم دیاسپۆرایە ساڵانێکی درێژی خەبات و کارکردنی بەردەوامی دەوێت.»   لە هەمان نووسیندا باس لە دروستبوونی هەندێک گۆڕانکاریی ناوەکیی دەکەم لەو وڵاتانەدا کە کورد لەناویاندا وەک میلەتێکی جیاواز دەژیی کە پەنجا ساڵێک لەمەوبەر بەوشێوەیەی ئێستا نەبوو. «گۆڕانێکی دیکە کە دروستبووە گۆڕانە لە ژینگە سیاسییەکەی ئەو وڵاتانەدا کە کورد لەناویاندا وەک کەمینە ئامادەیە. بۆ نموونە، تورکیای ئەمڕۆکە، تورکیای ساڵانی بیست و سى سەردەمی ئەتاتورک و ساڵانی کودەتا سەربازییەکان نییە. لەناو وڵاتەکەدا سیستم و ژینگەیەکی سیاسیی هەیە کە مەودای کارکردن، هەرچەند سنووردار، بە کورد و خەڵکی کوردستان دەبەخشێت و دەکرێت لەم رێگایەوە هەندێک لە مافە سیاسیی و کولتورییەکان وەدەستبهێنرێن. ئەم دۆخە تازەیە، بە لەمپەر و رێگری جیاوازەوە، لە بەشەکانی تری کوردستانیشدا لە ئارادایە و ئەگەری بچوک و سەرەتایی بۆ ریفۆرمکردن لە ئارادایە. باشوریش بە کردەوە ئازادە و ئازادییەکەشی پەیوەندییەکی ئەوتۆی بە بوونی هێزی چەکدار و خەباتی چەکدارییەوە نییە.» هێندەی پەیوەندیی بە گۆڕانی ئیقلیمی و سیاسەتی زلهێزەکانی جیهانەوە هەیە.   بێگومان دۆخی رۆژئاوا جیاوازە، رۆژئاوا لە ئێستادا قۆناغی خەباتی چەکداریی تێپەڕاندوە و شتێک دروستبووە لە فۆرمی حوکمڕانییەکی ناوچەیی لەناوسیستمێکی سیاسیی لامەرکەزیدا، کە دەسەڵاتی سێنتەر تەواو لاواز و بێهێزە. پاراستنی ئەم دۆخە پێویستی بە هێزی سەربازیی هەیە. لەم رووەوە دەنووسم : «رۆژئاواش خاوەنی ئازادی خۆیەتی و لەوێدا هێزی سەربازیی بۆ خۆپاراستن بەرامبەر بە هەر هێڕش و پەلامارێکی ناوەکیی و دەرەکیی پێویستە، بەڵام لێرەشدا مۆدێلی حوکمڕانییەکە و ئەو قورساییە ئەخلاقییەی ئەم مۆدێلە هەیەتی بەقەد هێزە چەکدارەکەی گرنگە، ئەگەر گرنگتر نەبێت.» لەم رووەوە ئەوەی لەسەر هێزە کوردییەکان پێویستە ئەنجامیبدەن نیشاندانی مۆدێلێکە لە حیزبایەتیی و دەسەڵاتدارێتی و کارکردن و بەڕێوەبەرایەتی دیموکراس و دادپەروەر و کراوە و مافپارێز و ئەخلاقیی، کە بتوانێت لە ئاستی سیاسیی و ئەخلاقیدا وەک مۆدێل بۆ سەرجەمی ناوچەکە کاربکات. لەم ئاستەشدا سەرجەمی هێزە کوردییەکان پێویستیان بە ساڵانێکی دوورودرێژی خۆدەسکاریکردن و خۆتازەکردنەوە هەیە.  بە کورتییەکەی، بە درێژایی مێژووی سەدەی بیستەم و چارەکی یەکەمی سەدەی بیست و یەکەم، دۆخی کورد  بە رادەی ئەمرۆ هەنووکەیی و خاوەن قورسایی و ئامادەنەبووە. مەترسیی تواندنەوە و نەمان لەسەر کوردبوون نەماوە، فۆرمی جیاوازی خەباتی سیاسیی و فەرهەنگیش، بە بڕ و ڕادەی جیاواز، هاتونەتەپێشەوە. لەناو خودی کوردستان خۆیشیدا هیچ شتێکی ئەمرۆکە هەمان شتی پەنجا ساڵ لەمەوبەر نییە، نە سیاسەت، نە دین، نە ئەخلاقیی کۆمەلایەتیی، نە ئەدەبیات، نە فیکر، نە ژیانی رۆژانەی کۆمەڵگاکە، نە ئەرشیتێکتی شارەکان، نە شێوازەکانی پەیوەندیکردن، نە پەیوەندییەکانی کۆمەڵگاکە بە خۆی و بە دەرەوەی خۆیەوە، نە ئابوریی. هەر هەموو ئەمانە گۆڕانکاریی گەورە و هەمەلایەنیان بەسەرداهاتوە و بەدەمەوەچونی ئەو گۆڕانکارییانە پێویستیان بە شێوازی تری تێکۆشان و خەباتکردن هەیە. بە درێژایی سەدەی بیستەم خەمی سەرەکیی میلەتی ئێمە خەمی سڕینەوە و لەناوچوون و تواندنەوەی شوناسی ئەتنی و کولتوریی و ئینسانیی میلەتی ئێمە وەک کورد بووە. هەڕەشەی لەناوچوان لە قۆناغی جیاوازدا لەسەر میلەتی ئێمە وەک میلەت، لەسەر کوردبوون وەک فۆرمی بوونی ئێمە لە جیهاندا هەبووە و کاریکردوە. خەباتی چەکداریی وەڵام بووە بەو دۆخە تۆقێنەر و تراژیدییە. بەڵام وەک لەسەرەوە باسمکرد، بەشی هەرەزۆری ئامراز و تواناکانی توناندنەوەی میلەتان لە دونیای ئەمرۆدا بوونی نەماوە، بە میلەتی ئێمەوە، بۆیە گۆڕین و دەسکاریکردنی شێوازی خەباتکردن کارێکی هێجگار گرنگ و بنەڕەتییە، لە پێش هەمووانیشەوە دۆزینەوەی ئەلتەرناتیڤی تازە بۆ خەباتی چەکداریی.    

هێمن ئەمینی لە چەند سەدەی ڕابردوودا و لە گەڵ گرنگیدان بە ئاوەزی مرۆڤ و بە ناوەندبوونی مرۆڤ و ئەو پێشڤەچوونانە خێرایەی مرۆڤ لە بواری زانست و بەرهەمهێناندا کاریگەری سەرەکیان لە سەر ژیانی مرۆڤ و خۆشبژوێی و ڕابواردنی مرۆڤ داناوە و هەروەها ویستی لەبڕاننەهاتوو و تێرنەخواردوی بازار و مرۆڤەکان بۆ مشەخۆریکردن وبەرخۆری هەر لە برەوسەندن و تەشەنەسەندن دایە و ئەو پێشکەوتن و بەرخۆریەش بۆتە هۆی تێکدانی ژینگە. مرۆڤ بۆ دەستڕاگەیشتن بە بەرهەم و پێداویستی زیاتر دەستی لە ئەوکی ژینگە ناوە و لەو نێوانەشدا ژینگە لە هەموو لایەنێکەوە گورزی مەترسیداری بەرکەتووە. ئەوەش هەموومان بە سانایی هەستی پێدەکەین و ڕۆژ بە ڕۆژیش هەست بە کاریگەرییە نەرێنیەکانی ئەو دەستوەردانە نابەجێ و زۆر و زەوەندەی مرۆڤ دەکەین و ئەوەش بە شێوەی؛ گەرم بوونی زەوی، مەترسی کوونبوونی توێژی ئوزۆن، وشکەساڵی، گۆڕانی کەشوهەوا، توانەوەی چاڵە بەفرەکان و بەفر و سەهۆڵی جەمسەرەکان، لەنێوچوونی بە هەزاران جۆری گژ و گیا و بوونەوەر، خۆڵبارین، هەڵگەڕانەوەی هەوا، دووکەڵ، پیسبوونی ئاوەکان، چەندین جۆری نەخۆشی و بە دەیان  کێشەیتر کە ڕۆژانە ڕوبەڕوی سروشت و مرۆڤ دەبنەوە  و هەردەمیش لە هەڵکشاندان، خۆیان دەردەخەن. ئەوەش هەموو دنیای بە گشتی کەم یا زۆر تەنیوەتەوە و هیچ شوێنێکی گۆی زەوی لەو بازنەیەی تێکدانە بە دوور نیە و کاریگەرییەکانیشی هەموو شوێنێک و هەموو کەسێک کەم تا زۆر دەگرێتەوە. دیارە ئێرەش لەو کاوڵکاریە ژینگەییانە پشکی شێری پێبڕاوە. جا بۆ ئەوەیکە دۆخەکە لەوەی هەیە مەترسیدارتر نەبێت، چەند ڕێکارێک هەن کە دەکارین ڕەچاویان بکەین و بۆوەی یارمەتیەکی ژینگەمان دابێت و بەر لە هەموو شتێک بە هانای خۆشمانەوە بێین و ئەو ڕێکاڕانەش کە لە ئینگلیزیدا بە ڕ(ئار R) بە نێوبانگن، شی دەکەینەوە. دیارە ئەوانە هەر بۆ وەبیرهێنانەوەن و دەنا داهێنانێکی نوێ نین و وەچەکانی بەر لە ئێمە لە گشت دنیا بە خۆ سازدانیان لە گەڵ سروشت ئەوە ڕێکارانەیان ڕەچاو کردوە و لە بەشی زۆری ئایین و ڕوانینەکانی ڕابردوودا سەرنجی وردی ئەو ڕێکارانە دراوە و ڕەچاویان کردون و لەو ڕێکارانەش دەکڕێ ئاماژە بەوانە بکەین؛ ١-دەست پێوەگرتن(Reduce)، کەمکردنەوە، داشکاندن. ئەو ڕێکارە واتە ئێمە دەست بە دەکارکردنی شتیەوە بگرین و یان ئەگا هەتا ئێستا زۆرمان دەکار کردوە، ڕێژەکەی کەم کەینەوە. بۆ وێنە؛ -ئێمە دەکارین بە جێی وەی کە هەموو چرای دە ماڵەوە یا نووسینگەکەمان باییسێ با هەر چرای ئەو ژورەی کارمان پێیە و ئەویش ڕوناک نیە، هەڵکەین. - ئەگا ماشێنی دەشۆین یا خۆ دەشۆین با دەست بە ئاوەوە بگرین. -بە جێی وەی دە دەست کەوش و دە دەست کاوپاتۆلمان هەبێت با کەمترمان هەبێت. با بەجێی سێ ماشێن با ماشێنێکمان هەبێت و بە جێی سیپەیەک میوە چەندمان دەوێت ئەوەندە ببەینەوە کە دەخورێت و پێویستە. با بیستۆکیكمان هەبێت و چەند دەنکمان نەبێت. - با ئەگا گەرمامانە، بە جێی وەی پەنجەرەی وەکەین، کورەکە کز و کەم کەین و یان ئەگا لە ماڵەوەین با بەرگی گەرم لە بەر کەین و بە تەواوی خۆ نەکەینەوە و تینێ نەدەینە گەرمکەرەوەکان. -هەر کات چووینە نانەوەخانەی با کەوڵ و پارچەی خۆمان بەرین و بەجێی جارێک بە دەیان جار دەکاری کەین و ئەوە بۆ شت کڕینی دیکەش دەتوانین زەمبیل، سەوەتە، تورەکە و ... خۆمان بەرین و بۆ چەندین جار بە کاری بێنین.  -پێویست ناکات هەموو ڕۆژێک ماشێن بشۆین و ئاو بە فیڕۆ بچێت و با لە جیاتی ماوە ماوە بیشۆین و ئەوە بۆ کەسانێکیش کە سۆسەی ماڵپیسیان هەیە، با ساڵێ لە جارێک زیاتر ماڵێ هەڵنەگرن و لە خۆوە ئاوی زۆر دەکار نەکرێت و لەو لاشەوە زۆر شتی کیمایی لە ڕێگای ئەو شلانەی شومەک شتنەوە، بشتە دەنێو ئاوەکان و زێرابەکانەوە.   واتە پێش بە فیرۆدان و خۆڕاییکردن بگرین. ٢-پاتەکردنەوە(Repeat)، دووپاتکردنەوە، دووبارەکردنەوە. ئێمە هەر ئەو شتەی کە هەمانە بێ ئەوەی دەسکاری کەین و لێی کەم و زیاد کەین، هەر بەو شێوەیە و هەر بۆ ئەو کارە دەکاری دەکەینەوە. بۆ میناک؛ دەستێک کاوپاتۆڵمان هەیە، وا هەست دەکەین ڕەنگیان کاڵبۆتەوە بە جێی وەی فڕێیان بدەین، بۆ کاری کشتوکاڵی یا دەرودەشتێ و یان کاریتر دەکاریان دەکەین. یان جاری وایە بەرگەکانمان بۆ تەنگ بوونەوە و دەیاندەین بە کەسانیتر با لە بەریان بکات. ئەو کۆنە یا بەرگی دەستی دوو یا تاناکۆرا کە دێت هەر ئاوایە، واتا وەک خۆی دەکار دەکرێتەوە. ئەوە بۆ کەڵوپەڵی ماڵێ و ماشێن و سەدان شتی دیکەش ڕاستە، خۆ ئێمە ناچین فڕێیان دەین، دەچین دەیاندەین بە کەسێک یان بە کۆنەکڕێک و یان بە ئی تازەیان دەگۆڕێنەوە و ئەوانە بێ ئەوەی گۆڕانکاریان بە سەر دابێت هەر بەو شیوەیە و هەر بۆ ئەو کار و مەبەستە بەڵام بە دەست کەسێکی دیکە و لە شوێنێکتر هەر وەک خۆیان دەکار دەکرێن. ٣-لەکارکردنەوە، بەکارهێنانەوە، خستنەوەکار(Reuse). لە خستنەوەکاردا، ئەو شتەی کە کارمان پێنەماوە بەجێی وەی فڕێی بدەین، دەچین بە شیوەیەکی دیکە و ڕەنگە بە هێندێک گۆڕانکاریەوە بێ ئەوەی پێکهاتە سەرەکیەکەی لە نێو بچێت بۆ کارێکی دیکە دەکاری دەکەین. بۆ وێنە تەنەکە یا پوتی ڕۆنی بە جێی وەی فڕێی بدەین، دەیکەنە تەنەکەی پەنیری و پەنیری تێدا دادەگرین و یان پاشماوەی زبڵ و خاشاکی تێدەکەین. -ئەو جل و بەرگەی کەڵکیان نەماوە دەکەینەوە پەڕۆ کۆن. ساڵان لە لای خۆمان دەهاتن بە تورەکە و کیسە برینجی کەوڵی نانیان هەڵدەدرو. -لایلۆنی میوەی یا شومەکی کە هێنامانەوە و پاشی شومەکمان لێدەرهێنان، دوایە بیانکەینە لایلۆنی زبلی. -کەڵک وەرگرتن لە شتی قایم و بۆ چەندین جار بەکارهاتن و دەکارکردن بە جێی شتومەکی یەکڕایی و سەفەری. بۆ وێنە بۆ نانوەرگرتن لە کەوڵ و خام و پارچەی تایبەت کە بۆ سەدان جار دەکار دەکرێت و هاسانیش دەشورێت کەڵک وەرگرین. - لە ماڵەوە، خواردنگەکان و لە دەرودەشت بە جێی کەوڵ، سفرە و هەوروهۆڵەی یەکڕایی و سەفەری کە شتیشیان تێدا خۆش نیە، کەڵک لە کەڵوپەلی چەندڕایی و تۆکمەتر وەرگرین. ۴-مردەوەژیRecycling))؛ لە مردەوەژیدا کەڵوپەڵی لە کەڵکەوتوو، لە بەردادەکارکراو و لە کارخراو لە بنیڕا هەڵدەتەکێنرێت و و سەر لە نوێ هەڵدەشێلرێت و دادەڕێژرێتەوە و بۆ شتێکی دی و بۆ دەکارکردنێکی هاوشێوەی گۆرینی خۆی یا نوێتر و جیاوازتر دەگۆڕدرێت. بۆ وێنە پڵاستیکە کۆن، ئاسنی ژەنگاوی، زەردە و شتی لەو بابەتە  سەر لە نوێ دەتاوێنرێتەوە و هەڵدەشێلرێنەوە و دەکرێنەوە بە هەمان بەرهەمی پێشوو یان شتێکی دیکە. یا لاپەڕە و کۆنە قاقەز و نووسراو هەویر دەکرێنەوە و سەر لە نوێ دەبنەوە بە قاقەز، کارتۆن و شتیتر. ۵-گێرانەوە، دەستخستنەوە(Recover)؛ لە دەستخستنەوەدا ئەو پاشماوانەی خواردنەکانی مرۆڤ یا پاشەرۆی ئاژەلان بۆ نێو سروشت خۆی دەگێرینەوە. بۆ وێنە ئەو توێکل و پاشماوەی میوە، ورکەنان هەر لە نێو سروشتدا یا گەوەردا بۆ ئاژەڵ، پەلەوەر و بوونەوەرەکانیتری ڕۆدەکەین، یان گەڵای دارەکان هەر لە بن دارەکان دەکەینەوە بۆ خۆی وەک پەینی کیمیاوی کار دەکات و زەرەر و زیانی ویشی نیە، پەین و پاشەڕۆی ئاژەلەکان لە بن دار و گژی گیادا بکرێت با باشتر هەڵدەن و بەر بگرن. دیارە ئەوەش لە مێژە باوە. ۶-سەر لەنوێ گۆڕین، گۆرین، دیسان گۆرین(Rechange)؛ لە سەر لە نوێ گۆڕیندا دوو لایەن دەکرێت ڕەچاو بکرێت؛  یەک: ئەو شت، ئامێر، کەڕەستە و شتانەی کە وزەیەکی زۆر دەکار دەکەن، دەستکاری بکرێن و یا بگۆڕدرێن بە ئامێر و کەرەستەی نوێ کە وزەی کەمتر دەکار دەکەن. بۆ میناک؛ چرا و گلۆپێ کە وزەی زۆر دەکار دەکەن بۆ ئەو چرا و گلۆپە نوێیانە دەگۆڕدرێن. ئەو ماشێنانەی کە وزە و سووتەمەنی زۆر دەکار دەکەن، وەلا دەنرێن و ئی نوێ دەکار دەکرێن. دوو: بە جێی وزە نوێنەبووەکان لە وزەی نوێبووەکان(وەژینەوەکان) کەڵک وەردەگیرێت. بۆ وێنە؛ بەجێی کەڵک وەرگرتن لە وزەی نوێنەبووی هاوشێوەی سووتەمەنە بەردینەکانی وەک؛ نەوت، بێنزین، دار، گاز، ڕەژی بە هەردووک جۆری کانگە و دارینەکەیەوە و ... لە وزە وەژینەوە(نوێبووە)کانی وەک؛ خۆر، با، ئاو و ... کەڵک وەربگیرێت. ٧-سەر لە نوێ تێرامان، بە خۆداهاتنەوە(Rethink)؛ لە بە خۆداهاتنەوەدا لە تیرامان و بیرمان و داب و نەریت و هەڵسوکەوتەکان ڕادەمێنین و ئەوەی دەزانین بۆ ژینگە مەترسیدارە دەیانگۆڕین. بۆ وێنە؛  - هەموو کەسێک ڕون بکرێتەوە کە بۆ شتی پروپوچ وەک؛ ئەوەی ئەو شوێنەی ئاژەلێک بۆ میناک جگی گورگی یا ئاژەلێکیتر بەختت دەکاتەوە دەست هەڵگرن و ئاژەلێک بۆ بیرێکی وا چەوت تێدا نەبرێت. -ئەگا هەتا ئێستا لە باڵتەی چەرمی، یا شتێک کە لە پێستی ئاژەڵ یا پەر و تووکی باڵندە و ئەندامی بوونەوەرەکانیتر دروست کراوە. دەست هەڵگرین و دنەی کەسانی دیش بدەین لەوەی بتەکنەوە. -گۆشتی ڕاوێ و ڕاوچیەتی کە ئەوەش بۆ سەردەمی نێچیرڤانی و بەروبۆ خڕکردنەوە دەگەڕێتەوە، وەلا بندرێت. ئیدی ئێستا کە مرۆڤ بۆ خۆی بە دەیان ئاژەڵی کەوی کردوە و بۆ خۆی بەڕێژەیەکی زۆر بە خێویان دەکا و کێلگەی ناوەتەوە، خواردنی گۆشتی ئاژەڵی کێوی و پەلەوەر و باڵندەکان هیچ واتایەکی نیە و با بە نێوی تامی خۆش و ئەوە دەست بە خوێنی ئەوانە سوور نەکەین. هەروەها با ڕاوچیەتی کە وەکوو ڕابواردنیش لێی دەنواڕن، وەک پیشەیەکی سووک، دڕندانە و قێزەوەن زەق بکرێتەوە و وەک تاوانباری و تێکدەری هاوسەنگی ژینگە پێناسە بکرێت. -هەروەها با هێندە گرنگی بە ئاژەلێک لە سەر هەژماری ئەوانیتر نەدرێت، بۆ وێنە سەگ کە لە چاو ئاژەڵەکانی دیکە زۆری پێڕادەگەن، ئەو گرنگیدان بە گەماڵ و یان لانیکەم کار پێنەبوونی لە جاو بوونەوەرەکانیتر بۆتە هۆی زەوەنانەوە، ترەکین و وەچەنانەوەی لە ڕادەبەردەریان. جا ئەو شوێنەی سەشی لێیە، ئیدی هیچ ئاژەڵێکی کێوی لێنامێنێ و سە لە نێویان دەبات و هاوسەنگی سروشتی دەوەرەکە تێکدەدات.  -دەست لە بازرگانی؛ پەلەوەر، باڵندە، گژ و گیا دەگمەنانە هەڵگرین، ئێستا کەسانێک فێربوون لە دەرەوەشڕا کەسانێک دێنن کە زۆرێک لە گیاکان بۆ وێنە مێکۆک لە بنەوە هەڵقەنن، بە قسێ خۆیان ئەو گیایە ڕیشاژۆیە زۆر دەکات و ئەوە لە کاتێکدایە ئەو گیایە و هەزاران گیایتر بە چەندان کەڵکی ژینگەیی و پزیشکیان هەیە، بەر بە جمگە، ڕۆچوون و داخزانی زەوی دەگرین و هەروەها ئاوێکی باشی بارانیش بۆ زەوی پاشقوول دەدەنەوە و پاشەکەوتی دەکەن. - ئاژەڵ و باڵندە دە کەژاوە و قەفەس و ماڵێدا حاسیە نەکەین و هەر ئاژەڵە لە سروشتی خۆی و لە شوێن و جێگای خۆی چالاکتر، ئاسودەتر و جوانتریشە. -با بە نێوی وەرزێری، ڕابواردن، مەڕداری، باخداری دەست لە پیخی لێرەوار نەنێین و ئەو بیری ئەوەی کە هەموو دەبێت خاوەن ماڵە باخی خۆمان بین وەلانێین. زەوی و زار لە کەسانێک کە ژینگەیان تێکداوە نەکڕینەوە و زەوی بەرهەمهاتوو لە تێکدانی ژینگە نەکڕینەوە. بەروبۆی ئەو زەوی و باخانەش نەکڕینەوە کە لەبەردا دارستان، پاوان و بە گشتی ژینگەی سروشتی و گشتی بووە. -با هێندە دەستکاری ئاوەکان نەکەین و هێندە ئاوێ هەڵنەبەستین و بەردەوام بیر لێنەدەین و وابزانین کۆتاییان نایە. -با نەیکەینە پیشە هەموو ڕۆژ و هەموو حەوتەیەک وەنێو سروشت بکەوین و گژ وگیا بشێلین و بۆ چایەک دارێک ئاور بدەین یا بۆ مریشک برژاندنێک مۆرەدارێک نەفەوتێنین و با هەر لە ماڵەوە چێشتەکەمان لێنین و لە دەرێ بە گەرمکەرەوەیەکی وەک پەڕەمێز، پکنیک و ... گەرمی کەینەوە،  لە ماڵێ ساردوگەرمی پڕ کەین و یان لە سەر گەرمکەرەوەیەکی گەڕۆک چای وەسەر نێین و ئەو بیرە وەلا نێین کە چای داری یان کەبابی ڕەژیەی خۆشترە. - با لە ئاگرکردنەوەدا جا چ بۆ ڕابواردن، پێداویستی، جێژنی نەورۆز، چا و چێشت لێناندا و ... بە خۆداچوونەوەیەک بکەین و لە داری لێرەوار کەڵک وەرنەگرین و لە داری هەرسکراوی دەسنێژ و یا داری بڕاوی دەسنێژی تایبەتی نەک خۆڕسک، سروشتی و گشتی کەڵک وەرگرین و بە ئاگری چووک بسازێین و مۆرەدارانی پێوەنەنێین. ٨-بەرەنگاری(Resistance)؛ لە کۆتاییدا هەر تاکێکمان لە سەر شانمانە بە هەموو شێوەیەک دژی ئەوانەی ژینگە تێک دەدەن بوەستینەوە، جا ئەوە بە ئاگادار کردنەوە، ڕونکردنەوە و وشیارکردنەوەی ئەو تاوانبارانە و هەروەها تەواوی کۆمەڵگا لە ئاکامی کردەوەی دزێوی ئەو ژینگەتێکدەرانە بێت و یان بە مانگرتنی گشتی و بەرگرتن لێیان بە شێوەی ئاسایی و یاسایی و دەنگهەڵبرین یان بە هەر شێوەیەک بێت، وا بکەین ئەو کاولکاریەکانە بوەستێنرێت. دیارە لەو چەند ڕێکارە سەرەکیە بە زۆرینە لە سەرچاوە و نووسینەکاندا ئاماژە بە ڕێکاری یەک، سێ و چوار زۆرتر دەکرێت و جاری واشە ئاماژە بە دوو و  پێنجیش دەکرێت و بەڵام هەر پێنجەکەم ڕیزکردن و جیا لەوەش ڕێکاری شەش، حەوت و هەشت بۆ خۆم زیادم کردون و ئەو میناکانەش هەر بۆ خۆم هێناومەنەوە و بە پێی ژینگەی خۆمان دامڕشتوون. ئێمە ئەگا ئەو ڕێکارانە ڕەچاو کەین جیا لەوەی کەڵکی بۆ ژینگە هەیە و لەولاشەوە لە باری ئابوریشەوە تێچوومان کەمتر دەبێت و لە لایەکی دیکەشەوە کاتمان بۆ دەگەرێتەوە و هەروەها پێویستیش ناکات خۆ ماندوو بکەین و بۆ وێنە تێچووی زیادی بکەین بەڵێ ئەوە ئێمە دار لە نێو دارستاندا لێدەدەین و ئەو هەموو خەڵکەکە بە خۆوە ڕاگیر بکەین، بە تایبەتی لەو شوێنانەی دارستانی خۆڕسکی لێیە، هەر ئەوی بپارێزین تەواوە و جا تێچووشی نیە بۆ سرۆشتەکەشی خۆڕاگرترە. هەروەها بە دەکارکردنی ئەو ڕێکارانە زۆر ڕوداوی سروشتی نەخوازراو و ئەو مەترسیە ژینگەییانەی کە لە سەرەتادا لە بارەیان دواین، لە کەمی دەدەن. لە کۆتاییدا دەتوانین ئەو هیوایەشمان هەبێت کە زانست و خراپ بەکارهێنانی چەندە لە تێکدانی ژینگەدا مەترسیدار دەرکەتووە، دەتوانرێت بە شێوەی دروست بۆ بەرژەوەندی سروشتیش دەکاری کەین و بەر لەو تێکدانە ژینگەییانە بگرین.