درەو: لە هەڵبژاردنی جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق كە لە نێوان كاندیدی هەڵوێست و پارتی دا بوو، كاندیدەكەی هەڵوێست (153) دەنگ و كاندیدەكەی پارتی (119) دەنگی بەدەستهێناوە، هیچیان (50+1)ی واتا (165) دەنگیان بەدەستنەهێناو هەڵبژاردن چووە گەڕی دووەم. هەڵبژاردنی جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق، لایەنی كورد و شیعەو سونە بوون بە دوو بەشەوە: ئەوانەی دەنگیان بە كاندیدەكەی هەڵوێست (رێبوار كەریم)دا: -    فراكسیۆنی گەشەپێدان و ئاوەدانكردنەوەی محەمەد شیاع سودانی كە (46) كورسی هەیە -    فراكسیۆنی تەقەدومی محەمەد حەلبوسی كە (27) كورسی هەیە -    فراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (4) كورسی هەیە -    فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری (1) كورسی هەیە -    فراكسیۆنی سادقیونی خەزعەلی (27) كورسی هەیە ئەوانەی دەنگیان بە كاندیدەكەی پارتیدا (شاخەوان عەبدوڵا)دا: -    فراكسیۆنی پارتی (27) كورسی -    فراكسیۆنی دەوڵەتی یاسا (29) كورسی -    فراكسیۆنی فەتحی هادی عامری (21) كورسی -    فراكسیۆنی رەوتی حیكمە (18) كورسی -    فراكسیۆنی سیادە خەمیس خەنجەر (9) كورسی رەوتی هەڵوێست كە بڕیاردەرەكەی عەلی حەمە ساڵحەو لە ئێستادا (لە شاری مەكەیەو لە بەجێهێنانی سونەتەی عومەرەیە) لە پەرلەمان كشایەوەو دیارموفتی چووە شوێنی، لە یەكەم هةڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا (5) كورسی بەدەستهێنا، (3) كورسی لە سلێمانی و (2) كورسی لە پارێزگای هەولێر

شێركۆ وەهبی - ماستەر لە بواری ژینگە - سوید  بارانبارینی زۆر بەخوڕ، وشکەساڵی درێژخایەن و زیادبوونی شەپۆلی گەرما بوونەتە دیاردەی ڕۆژانە. گۆڕانی کەشوهەوا چیتر سیناریۆیەک نییە کە لە  داهاتوودا هەستی پێ بکەین بەڵکو واقیعێکی بەردەوامە. پرسیارەکە لەوەدایە کە ئایا وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەت لەو ناوچانەی کە هەر ئێستا لاوازن و بەرگەی قەیرانی مرۆیی ناگرن، کەرەسە و بیرۆکەی پێویستیان لەبەردەستدایە کە  خۆیان لەگەڵ بارودۆخە نوێکەی هەسارەکەماندا بگونجێنن. هەسارەیەکی گۆڕاو گۆڕانی کەشوهەوا گۆڕانکاری دورمەودا لە سیمای زەویدا دێنێتە کایەوە، وەک بەرزبوونەوەی  پلەی گەرمای لەڕادەبەدەر،  بارانبارین و لافاوی بێوێنە کە هێمای شێوازێکی نوێی کەشوهەوا و ژیانێکی پڕکێشە و قەیرانە. بە درێژایی مێژوو زەوی چەند چاخ و سەردەمی سەهۆڵین و قۆناغی گەرمتری بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام ئەو گۆڕانکاریانەی ئەمڕۆ ڕوودەدەن  بە شێوەیەکی چارەنووسساز جیاوازە:  ئەویش ئەوەیە کە زۆر لە جاران خێراتر ڕوودەدەن. بەپێی توێژینەوە زانستییەکان کە لەسەر کەشوهەوا کراوە، گەرمبوونی ئێستای زەوی بە شێوەیەکی سەرەکی بەهۆکاری چالاکییەکانی مرۆڤەوە بەندە. لە دەستپێکی سەردەمی پیشەسازییەوە، بڕێکی یەجگار زۆر لە گازەکانی گرینهاوس بە تایبەتی دووانە ئۆکسیدی کاربۆن بە بەردەوامی دەچنە بەرگەهەواوە کە بە پلەی یەکەم لە ڕێگەی سووتاندنی سووتەمەنی بەردین (پەتڕۆڵ)، بڕینی دارستان، بەرهەمهێنانی وزە و پەرەدان بە  پیشەسازییەوە دروست بوون. ئەم گازانە گەرمی هەڵدەمژن و دیاردەی قەتیسبوونی گەرما لە بەرگەهەوادا پەرە پێدەدەن،  بەمەش تێکڕای پلەی گەرمی زەوی بەرز دەکەنەوە. هۆکاری سەرەکی گۆڕانکاری کەشوهەوا مرۆڤە کەواتە گۆڕانی کەشوهەوا شتێکی نوێ نییە، بەڵام زاناکان پێیان وایە ئێستا جیهان پێی ناوەتەوە قۆناغێکی نوێوە کە مرۆڤ هۆکاری باڵادەستە بۆ دروستبوونی ئەم دیاردەیە. ئەم قۆناغە ناونراوە ئەنترۆپۆسین   Antropocenو بە واتای سەردەمێک دێت کە چالاکییەکانی مرۆڤ لە بنەڕەتدا کاریگەری لەسەر سیستەمی هەسارەکە دەبێت. دەرئەنجامەکانی بە شێوەیەکی گشتی لە هەموو جیهاندا هەستیان پێدەکرێت، بە تایبەتیش بە توندی لەو وڵاتانەدا کە سەرچاوەی سنووردار و ژێرخانیان لاوازە. کاتێک وشکەساڵی و لافاو پێکەوە دەژین کەشوهەوای گەرمتر تەنها بە مانای گەرمی زیاتر نایەت، بەڵکو دەبێتە هۆی گۆڕانکاری گەورە لە شێوازی بارانباریندا. هەندێک ناوچە بەدەست وشکەساڵی درێژخایەنەوە دەناڵێنن، هەندێکی تریشیان بەدەست بارانبارینی توند و بەخوڕ کە دەبنە هۆی دروستبوونی لافاو. بۆ چارەسەرکردنی ئەم مەترسیانە، گونجانی ژێرخانی ووڵاتەکە لەگەڵ کەشوهەوا کارێکی پێویستە: بەڕێوەبردنی کاریگەری ئاو، پاراستنی ئاوەڕۆ و ڕێبازی ڕۆیشتنی ئاوی سروشتی، پلاندانانی بەردەوام بۆ شارەکان و دروستکردنی سیستەمی ئاگادارکردنەوەی خێرای کارکردن. بەبێ ئەم ڕێکارانە، ڕووداوە توندەکانی کەشوهەوا مەترسی پەرەسەندنیان هەیە و  قەیرانی گەورەی مرۆییان لێدەکەوێتەوە. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست – زۆربەی شارەکان بۆ باران دروست نەکراون زۆربەی کات بەشێکی زۆری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە درێژایی مێژوو وشک بوون ، زۆربەی کاتیش سیستەمی ئاوەڕۆی زریان کە ئاوی باران لە شارەکانەوە دوور دەخەنەوە، کەموکوڕی زۆر گەورەی تێدایە. ئەمەش بووەتە کێشەیەکی گەشەسەندوو بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا و بارانبارینی قورستر و پێشبینینەکراوتر کە چەندین کارەسات بەدوای خۆیدا دەهێنێت. لە باشووری کوردستاندا، دووبارەبوونەوەی بارانبارینی بەخوڕ بووەتە هۆی دروستبوونی لافاوی خێرا لە شار و گوندەکاندا. ئاو بە خێرایی لەسەر شەقامەکان و لە ناوچەکانی نیشتەجێبووندا کۆدەبنەوە، چونکە ژێرخانی ئاوەڕۆکان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ قەبارەیەکی زۆری ئاودا دروست نەکراون. لە ئەنجامدا زیانی گەورە بە ماڵەکان، وێرانبوونی ڕێگاوبانەکان و لە هەندێک حاڵەتدا گیان لەدەستدانیشی لێکەوتۆتەوە. کاریگەرییە نەرێنییەکانی لافاو لەسەر کوالیتی ئاو وەک بینیمان دوای ماوەیەکی درێژ لە وشکەساڵی، بارانبارینی بەخوڕ لە  هەرێمیکوردستانی عێراقدا بووە هۆی دروستبوونی لافاو کە ڕەنگە ئەمەش کێشەکانی ئاوی ناوچەکە گەورەترکات، نەک چارەسەریان بکات.  هەرچەندە باران ڕێژەی ئاوی چاوەڕوانکراو دابین دەکات، بەڵام چەندین کاریگەری نەرێنی لەسەر ئاوی ژێر زەوی دێنێتە کایەوە. کاتێک زەوییە وشکەکان بە خێرایی ئاویان پێدا تێپەڕ دەبێت، بڕێکی زۆری ئاو بە خەسار دەڕوات و یەکسەر ناچێتە ناخی زەوییەوە. لە هەمان کاتدا خۆڵ و خاشاک، پیسیی و کۆمەڵێک ماددەی کیمیاوی کە لە کاتی وشکەساڵیدا کۆبوونەتەوە بەرە بەرە دەچنە ناو خاکەکەوە بیرە قووڵەکان پڕ دەکەن لە بەکتریا و نیترات، بەتایبەتی لە ناوچە چڕەکانی دانیشتووانی دەوروبەری هەولێر و دهۆک. سەرباری ئەوەش لە کاتی وشکەساڵی درێژخایەندا ڕێژەیەکی زۆری خوێ لە خاکدا کۆدەبێتەوە کە دەبێتە یەکێک لە کێشە گەورەکانی پیسبوونی ئاوی ژێر زەوی، و لە کاتی بارانبارینی زۆردا ئەو مادانە دەتوێنەوە و دەگەنە ئاوی ژێرزەوی. دەرئەنجامەکەی خراپتربوونی کوالێتی ئاوی ژێر زەوییە، کە زیاتر لەم ساڵانەی دواییدا بووەتە سەرچاوەی ئاوی خواردنەوە  لە کوردستاندا. چارەسەری ناوخۆیی بۆ کێشەیەکی جیهانی گۆڕانی کەشوهەوا دیاردەیەکی سروشتی و جیهانییە، بەڵام پێویستی بە چارەسەری ناوخۆیی هەیە. بۆ ناوچەکانی وەک هەرێمی کوردستانی عێراق، دەبێت بە خێرایی وەبەرهێنان لە ژێرخانی وڵاتەکەدا بە خێرایی و بەشێوەیەکی  بنەڕەتی بکرێت، هەروەها پێویستە پلاندانان بۆ شارەکان لەسەر بنەمای بارودۆخی کەشوهەوای داهاتوو و بەهێزکردنی خۆڕاگری کۆمەڵگا ئەنجامدرێت. لەم دەڤەرەی ئێمەدا چیدی قسە لەسەر پێشبینیکردنی گۆڕانی کەشوهەوا نییە – بەڵکو تێکرای دیاردەکان پەیوەندیان بە ژیانی هاوڵاتیانەوە هەیە. پێویستە دەسەڵاتداران بە خێرایی چارەسەری پێویست بدۆزنەوە بەرلەوەی ڕووداوی کەشوهەوای توندتر لە داهاتوودا ببێتە مایەی وەبیرهێنانەوەی دیکەی نرخی ئامادە نەبوون. بۆیە زۆربەی کات لافاو تەنها زیانی کورتمەودای نییە، بەڵکو مەترسی پیسبوونی درێژخایەنی ئاوی ژێر زەوی لێدەکرێت. جا هەرێمک، کە لە ئێستادا بەدەست کەمئاوی سەرزەوییەوە دەناڵینێت، تا دێت زیاتر پشت بە ئاوی ژێر زەوی دەبەستێت ، کەچی دەکرێت تێکەڵبوونی وشکەساڵی و لافاوی کۆنترۆڵنەکراو ببێتە هەڕەشەیەکی جددی بۆ سەر دابینکردنی ئاوی خواردنەوە لە داهاتوودا. شێرکۆ وەهبی        

شیكاری: درەو 🔹 لە ساڵانی (2014 - 2016)، کاتێک هۆشیار زێباری وەزیری دارایی عێراق بوو لە کابینەکەی حەیدەر عەبادی، بە تێکڕا پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق (47 ترلیۆن و 440 ملیار و 616 ملیۆن) دینار بووە، لەو بڕەش تەنها (4 ترلیۆن و 756 ملیار) دینار بە ڕێژەی (10%) ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە، بڕی (42 ترلیۆن و 684 ملیار و 616 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (90%) لە پشکی ڕاگیرا. 🔹 لە ساڵانی (2023 - 2025)، کە تەیف سامی وەزیری دارایی عێراقە لە کابینەکەی محەمەد شیاع سودانی، بە تێکڕا پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق نزیکەی (44 ترلیۆن و 784 ملیار و 450 ملیۆن) دینار بووە، لەو بڕەش نزیکەی (24 ترلیۆن و 758 ملیار 946 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (55%)ی پشکی هەرێم ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە، بڕی زیاتر لە (20 ترلیۆن و 25 ملیار و 504 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (45%) لە پشکی ڕاگیراوە. پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق لەکاتێک هۆشیار زێباری وەزیری دارایی بووە لە 2014-2016؛ لە ساڵانی (2014 - 2016)، کاتێک هۆشیار زێباری وەزیری دارایی عێراق بوو لە کابینەکەی حەیدەر عەبادی، بە تێکڕا پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق (47 ترلیۆن و 440 ملیار و 616 ملیۆن) دینار بووە، لەو بڕەش تەنها (4 ترلیۆن و 756 ملیار) دینار بە ڕێژەی (10%) ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە، بڕی (42 ترلیۆن و 684 ملیار و 616 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (90%) لە پشکی ڕاگیرا، بە جۆرێک؛ -    لە ساڵی 2014؛ پشکی هەرێم لە یاسای بودجە بە (1/12) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق (19 ترلیۆن و 999 ملیار و 616 ملیۆن) دینار بووە، لەو بڕەش تەنها (2 ترلیۆن و 280 ملیار) دینار بە ڕێژەی (11%) ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە، بڕی (17 ترلیۆن و 719 ملیار و 616 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (89%) لە پشکی ڕاگیرا. -    لە ساڵی 2015؛ پشکی هەرێم لە یاسای بودجە بە (17%) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق (14 ترلیۆن و 817 ملیار) دینار بووە، لەو بڕەش تەنها (2 ترلیۆن و 476 ملیار) دینار بە ڕێژەی (17%) ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە، بڕی (12 ترلیۆن و 395 ملیار) دینار بە ڕێژەی (83%) لە پشکی ڕاگیرا.  -    لە ساڵی 2016؛ پشکی هەرێم لە یاسای بودجە بە (17%) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق (12 ترلیۆن و 570 ملیار) دینار بووە، لەو بڕەش هیچ پشکێکی هەرێم ڕەوانە نەکراو بە ڕێژەی (100%) پشکی ڕاگیرا. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی یەکەم. خشتەی یەکەم   پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق کە تەیف سامی وەزیری دارایی بووە لە 2023-2025؛ لە ساڵانی (2023 - 2025)، کە تەیف سامی وەزیری دارایی عێراقە لە کابینەکەی محەمەد شیاع سودانی، بە تێکڕا پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق نزیکەی (44 ترلیۆن و 784 ملیار و 450 ملیۆن) دینار بووە، لەو بڕەش نزیکەی (24 ترلیۆن و 758 ملیار 946 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (55%)ی پشکی هەرێم ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە، بڕی زیاتر لە (20 ترلیۆن و 25 ملیار و 504 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (45%) لە پشکی ڕاگیراوە، بە جۆرێک؛ -    لە ساڵی 2023؛ پشکی هەرێم لە یاسای بودجە بە (12.67%) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق (16 ترلیۆن و 609 ملیار و 639 ملیۆن و 160 هەزار) دینار بووە، لەو بڕەش (4 ترلیۆن و 698 ملیار) دینار بە ڕێژەی (28%) ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە، بڕی (11 ترلیۆن و 911 ملیار و 639 ملیۆن و 160 هەزار) دینار بە ڕێژەی (72%) لە پشکی ڕاگیرا. -    لە ساڵی 2024؛ پشکی هەرێم لە یاسای بودجە بە (12.67%) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق (14 ترلیۆن و 840 ملیار و 223 ملیۆن و 778 هەزار) دینار بووە، لەو بڕەش (10 ترلیۆن و 786 ملیار و 352 ملیۆن و 903 هەزار) دینار بە ڕێژەی (73%) ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە، بڕی (4 ترلیۆن و 53 ملیار 870 ملیۆن و 874 هەزار) دینار بە ڕێژەی (27%) لە پشکی ڕاگیرا.  -    لە ساڵی 2025؛ پشکی هەرێم لە یاسای بودجە بە (12.67%) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق (13 ترلیۆن و 334 ملیار و 587 ملیۆن) دینار بووە، لەو بڕەش (9 ترلیۆن و 274 ملیار و 593 ملیۆن و 22 هەزار) دینار بە ڕێژەی (70%) ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە، بڕی (4 ترلیۆن و 59 ملیار 993 ملیۆن و 977 هەزار) دینار بە ڕێژەی (30%) لە پشکی ڕاگیراوە. هەرچەندە لەسەردەمی تەیف سامیدا و بۆ ماوەی تەنیا (3) مانگ نەوتی هەرێم لە رێگای سۆمۆوە دەفرۆشرێت واتا لە 27/9/2025 ەوە نەوتی هەرێم دەفرۆشرێت.  بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی دووەم. خشتەی   

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لەدوای رووداوەکەی چەمچەماڵەوە ئەوەی لەناو کۆمەڵگای ئێمەدا دەیبینین، نەک لەناو کایەی سیاسیی و کایەی خزمەتگوزاریی دینیی و نادینیی پۆپۆلیستیدا، دەکرێت ناوی «ئەخلاقیاتی مشورخواردن»ی لێبنێین. «ئەخلاقیاتی مشورخواردن»ی کۆمەڵگایەک لە پەیوەندیدا بە لێقەوماو و قوربانییەکانی ناو هەناوی خۆیەوە دەردەکەوێت. ئەم فۆرمە تایبەتە لە ئەخلاقیات لە دونیای ئێمەدا، لەباتی گفتوگۆیەکی بێزەنتی لەسەر ئەم یان ئەو پرنیسپ و دیدگای ئەخلاقیی، راستەوخۆ سەیری قوربانییانی لافاوەکە و زیان پێگەیشتوەکانی، دەکات. واتە لەوەوە دەستپێناکات ئایا ئەو مرۆڤانە کێن و سەر بەکام هێز و دین و دیدگان، بەڵکو سەیری ئەوە دەکات  کێ پێویستیی بە کام شت و بە کام شێوازی مامەڵەکردن هەیە؟ ناپرسێت پێویستە کام یاسای دینیی و نادینیی، کام  دیدگا و پرنسیپی ئەخلاقیی، پەیرەوبکرێت، بەڵکو  سەیری ئەوەدەکات لافاوەکە زیانی بە کێ گەیاندوە و ژیانی کێی تێکداوە و کێی خستۆتە دۆخێکی قورسی پڕوکێنەرەوە. چ جۆرە هاریکاریی و بەدەمەوەچونێکیش لەو دۆخە تایبەتەدا، پێویستە. کام فۆرمی ژیانی قابیلی تێکشکانی دروستکردوە؟ لە بەردەم ئەم جۆرە ڕروداوانەدا هەستەکانی وەک بەزەیی و دڵسۆزیی و رەحم و گرنگیپێدان، هەستی هێجگار گرنگ و بنەرێتین و سەرچاوەی کردە و هەڵّوێستی ئەخلاقیی دروست و راستەقینەن. سەرجەمی ئەم شتانەش وادەکەن گرنگی بە دابینکردنی پێداویستییە سەرەکییەکانی خەڵکەکە و کەمکردنەوەی زیانەکانیان بدەن، نەک ئەم یان ئەو بکەر و ئەم یان ئەو دیدگای ئەخلاقیی بەرز و بەهادار بنرخێنن. ئەم دۆخەی ناو کۆمەڵگاکە، تەواو ناکۆکە بەو نارسیزمە سیاسییەی دوای کارەساتی لافاوەکە بینیمان و خودی لافاوەکە خۆی و زیانە گەورەکانیشی، گۆڕی بۆ بۆنەیک بۆ دەرکەوتنی خودئەڤینیی زیاد لە بکەرێکی سیاسیی.  «مشورخواردن لەوانیتر» تەنها بەهایەکی ئەخلاقیی نییە، بەڵکو بنەما و ژێرخانی دیدگایەکی ئەخلاقیشە کە ئەمرۆ لە هەمووکات زیاتر مرۆڤ لە زیاد لە بەشەکی جیهاندا، پێویستی پێیەتی. دونیای ئەمرۆ دونیایەکی پڕ لە گۆڕانکاریی هەمەجۆر و تەحەدای گەورە و کێشەی چاوەڕواننەکراوە. ژمارەیەکی گەورەی مرۆڤ بەردەوام لەبەردەم ئەگەری گەورە و هەمەجۆری رووداوی نەخواستراودایە. لە کێشەی دەرەقەتنەهاتنی بژێوی رۆژانەوە بیگرە، بۆ کێشەی بێکاریی و بێجێیی و بێماڵیی، بە تێپەرین بەناوی تێکچونی ژینگە و نەمانی ئاو و بەبیابانبوونی ژینگەی سروشتی ملیۆنەها مرۆڤ و دروستبوونی چەندان ڤایرۆس و پەتاو و نەخۆشی کوتوپڕ و نەناسراو. ئەمە با واز لە دروستبوونی لافاوی گەورە و بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی دریا و زۆربوونی زەمینەلەرزە و بورکان و هەڵکردنی ڕەشەبا وێرانکەرەکان، بهێنین. جیهانی ئەمرۆ جیهانی تەحەدای هێجگار گەورە و زۆرجار وێرانکەرە کە هەم فۆرمی جیاوازی ژیانی ناسک و قابیلی وێرانکردن و هەم ژمارەیەکی گەورە لە مرۆڤی بێدەرەتان و پێویست بە ئەوانیتر، دروستدەکات. لەسەرێکی دیکەوە پێکدادانی ئەتنیی و دینیی و تائیفیی پەڕگیر و فرەچەشن، سیاسەتی گەشەدان بە رق، بەرپابوونی جەنگ، ملیۆنەها مرۆڤی ئاوارە و بێماڵی بە دونیادا بڵاوکردۆتەوە کە پێویستیان بە مشورخواردنی بەردەوام هەبێت. بڵاوبوونەوەی ئەخلاقیاتی بەرخۆریی و بەبازاڕکردنی بڕێکی گەورەی بەهەکان و گرێدانی بەشەکی گەورەی ژیانیش، بە سود و قازانجی تایبەتییەوە، تەحەدایەکی گەورەی ترە کە دیسانەوە پێویستی بە مشورخواردن بۆ قوربانییەکانی ئەو دۆخە هەیە.  هەموو ئەمانە وادەکەن «مشورخواردن» ببێت بە بەهایەکی مەرکەزیی ناو ژیانی ئینسانیی ئەمڕۆکە. ببێت بە دیدگایەکی ئەخلاقیی کە مانا و نرخ بۆ پەیوەندییە ئینسانییەکان و بۆ پشتبەستنی فرەجەمسەرە بەیەکتر و بۆ بەیەکەوەبوونێکی مرۆیی، بگەرێنێتەوە. هاوکات وێنەی مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی بەرپرسیار و خەمخوۆر لە جیهان، سەروەربکات. هیچ واقیعێکی کۆمەڵایەتیی تەندروست، بەبێ هەستکردن بە بەرپرسیارێتیی و مشورخواردنی مرۆڤەکان بۆ یەکتری، دروستنابێت. مشورخواردن لەم دۆخانەدا دەبێت بە بەرپرسیاریەتییەکی ئەخلاقیی بەرامبەر بەو کەسانەی پەراوێزدەکەون و ژیانیان بەئاسانی قابیلی تێکشکاندن و سڕینەوەیە.  ئەخلاقیاتی مشورخوردن، بە پلەی یەکەم، نرخ بۆ ژیانی رۆژانە و تەفاسیلە وەردەکانی ژیانی پێکەوەیی مرۆڤەکان دەگەڕێنێتەوە. ئەزموونە مرۆییەکان، چ لەناو خێزان و چ لەناو ژیانی کۆمەڵایەتیی و چ لەناو ئەو دونیا رەمزیەدا کە بەدەوری مرۆڤەکاندا دروستدەکرێت، کۆڵەکە سەرەکییەکانیەتی. بەتایبەتی ئەزموونی نەمانی پەنا و تەنهاکەوتن و لێقەومان، کۆتایی دڵنیایی و لاوازبوونێکی سەرتاسەریی، کە وابکەن ژیان قابیلی ژیان نەبێت، یان ژیان لە ژیانبوون بخەن، ژێرخانە مرۆیی و ئەخلاقییەکەیەتی. لە هەموو ئەم ئاستانەدا ئەم جۆرە لە ئەخلاقیات، مشورخواردن لە کەسەکانی تر وەک چالاکیی هەرە سەرەکیی و بنەڕەتیی مرۆڤەکان وێنادەکات. خاڵی سەرەکییش لە ناسینی پێداویستییەکانی ئەوانیترەوە دەستپێدەکات، بەتایبەتی ئەوانەی ژیانیان قابیلی تێکشکانە و  لە پرۆسەی دابەشکردنی ئازار لە کۆمەڵگادا بەشی شێریان بەردەکەوێت، یان ژیانیان زۆر نزیکترە لە ئازار و زۆر کراوەترە، بەرووی ئازاردا. ناسینی پێداویستییەکانی ئەوانیتر و بەدەمەوەچونیان لەکاتی پێویستدا، بەبێ هیچ چاوەروانییەکی سیاسیی و دینیی و کۆمەڵایەتیی، مەرجی هاتنەکایە و بەهێزبوونی ئەم جۆرە تایبەتەیە لە ئەخلاقیات. بە مانایەک لە ماناکان «ئەخلاقیاتی مشورخواردن» مانای بەرپرسیاربوونە بەرامبەر بەو راستییەی کە ئێمە وەک مرۆڤ دروستبووین و وەک مرۆڤ بەناو ژیاندا تێدەپەڕین. ئەوەی وامان لێدەکات مشورخواردن ببێت بە ئەخلاقیاتی باڵادەست لەلامان، پەیوەنیی بەوەوە هەیە ئێمە مرۆڤین. ئێمە لەسەردەمێکدا دەژین هەندێک فۆرمی ژیان هەن تەواو لاواز و ناجێگیر و قابیلی تێکشاندنن. بەرپرسیاربوونی ئەخلاقیی، بەرپرسیاربوونە بەرامبەر بەم راستییە. پرسیاری سەرەکیی لێرەدا ئەوە نییە ئایا ئێمە سەر بە کام هێز و کام دین و کام ئایدیۆلۆژیا و کام ناوچەین؟ کام زمان و کام دابونەریەتی کۆمەڵایەتیمان هەیە؟ پرسیاری سەرەکیی ئەوەیە کام فۆرمی ژیانی ناجێگیر و قابیلی تێکشکاندن و وێرانبوون لەناوماندایە و. چۆن دەکرێتە بەدەم نیشتەجێبوەکانی ناو ئەم جۆرە ژیانەوە بچین. بێگومان ئەوەی بەشێک لە مرۆڤەکان دەکاتە هەڵگری ئەو جۆرە لە ژیان کە قابیلی تێکشکان بێت، پەیوەندیی بەو سیستمە سیاسیی و ئابوریی و کۆمەڵایەتییانەوە هەیە کە دروستکراون. ژیانی قابیلی تێکشکان، ژیانێکی دروستکراوە نەک دیاردەیەکی سروشتیی. لە کۆمەڵگا و ناوچەیەکی جیهاندا ئەم جۆرە لە ژیان زۆر زیاتر و گەورەترە تا لەناوچەیەکی دیکەدا. ئەمەش لەزۆر رووەوە وابەستەی ئەو سیستمە سیاسیی و ئابورییانەیە کە دروستکراون و سەپێندراون.  ئەمەیە وادەکات «ئەخلاقیاتی مشورخواردن» رەهەندێکی سیاسیی گرنگیی هەبێت و داوای تێپەڕاندنی ئەو جۆرانە لە مۆدێلی سیاسیی و ئابوریی و کۆمەڵەیتی بکات، کە بەشێوەیەکی بەرفراوان ژیانی قابیلی تێکشکان بەرهەمدەهێنن. جیاوازیی راستەقینەی کۆمەڵگاکانیش لەیەکتری، بە پلەی یەکەم، لەوەدایە، ئایا تا کوێ و تا چەند دەزگا سەرەکییەکانی ناو کۆمەڵگا، ئەو جۆرە ژیانە بەرهەمدەهێنن، کە قابیلی تێکشکانە.  «ئەخلاقیاتی مشورخواردن» مرۆڤ دەگۆڕێت بۆ بوونەوەرێکی بەرپرسیار، دەیکات بە خاوەنی هەستێکی ئەخلاقیی گەورە، کە دەشەت دەرەنجامی سیاسیی گەورەی لێبکەوێتەوە. ئەم ئەخلاقیاتە مرۆڤ دەگۆڕێت بۆ کەسێک توانای گوێگرتنی لەوانیتر هەبێت، توانای بینین و هەستکردنی بە ئازار و نەهامەتییەکانی ئەوانیتری، هەبێت، توانای هەڵگرتنی بەرپرسیاریەتیشی بەرامبەر بەو فۆرمانە لە ژیان هەبێت کە ناسکن و بە ئاسانی دەکرێت بشکێندرێن. ئەم جۆرە لە ئەخلاقیات کۆمەڵگاش دەگۆڕێت بۆ سەرزەمنی پشتبەیەکبەستنی فرەجەمسەری مرۆڤەکان بە یەکتریی و بە دەزگا و گرێبەستە کۆمەڵایەتییەکان. کۆمەلگا دەکات بە سەرزەمینی متمانە و باوەڕکردن بەیەکتری. غیابی ئەخلاقیاتی مشورخواردن لەم ئاستەدا، واتە لە ئاستی کۆمەڵگا و دەزگا سەرەکییەکانی ناو کۆمەڵگادا، دۆخی ململانێی رووت و دابڕاو لە هەموو بەها و نرخێکی ئینسانیی، سەروەردەکات. بە تایەبتی کاتێک ململانێکان رەهەندی سیاسیی و کۆمەڵایەتی نەخواستراو دەگرنەخۆیان و کۆمەڵگا بەسەر چەندان کامپ و بەرەی ناحەز و ناکۆکی بێپەیوەندیدا، دابەشدەکەن.    لافاوەکەی چەمچەماڵ، لە سەرێکەوە بەهێزیی کۆمەڵگای ئێمەی وەک کۆمەڵگا نیشانداین و لەسەرێکی دیکەوە نارسیزم و خودئەڤینی بکەرە سەرەکییەکانی ناو کایەی سیاسیی هەرێمەکە. ئەوەی لە کۆمەڵگاکەدا ئامادەیە و لە سیاسەتی هێزە حوکمڕانەکانی هەرێمدا غائیبە، ئەم ئەخلاقیاتی مشورخواردنەیە. گۆڕینی خودئەڤینیی سیاسیی بکەرە سیاسییەکانی ناو کایە سیاسییەکەش، بۆ ئەخلاقیاتی مشورخواردن، تەحەدای ژمارە یەکی ناو ژیانی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی ئەمرۆکەی کۆمەڵگای ئەمەیە.   

  نەوزادی موهەندیس     ئاشكرایە پڕۆسەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم لە ڕێكەوتی 27/9/2025دا لەكاتژمێر 7ی سەرلەبەیانی دەستیپێكردەوە لەڕێگەی بەندەری جیهانی توركیاوە و بەمەش ئیدی كۆتایی هات بە ڕاگرتنی ئەو پڕۆسە گرنگە لەدوای ڕاوەستانی بۆ ماوەی 2ساڵ و 6 مانگ و 2 ڕۆژی تەواو.ئەم دەستپێكردنەوەیە لەو ماوەیەدا ببوە مایەی كێشە و گرفت و سەرهەڵدانی ململانێ لەنێوان حكومەتی عێراق و هەرێم و كۆمپانیا نەوتیەكاندا و دەرئەنجامیش ببوە كێشە بۆ ناردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم و تێكچوونی دۆخی ئابوری و بازاڕ و بازرگانیش.     بۆیە دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكە هەنگاو و بڕیارێكی گرنگ و كاریگەر بوو بۆ تەواوی عێراق و هەرێم و كۆمپانیاكان و تەنانەت توركیاش،چونكە هەر چوار لایەنەكە سوود و قازانجی گەورەیان دەستدەكەوێت لەڕووی داهاتەوە و ڕزگاریشیان دەبێت لە زۆرێك لە كێشە و ناكۆكیە سیاسی و ئابورییەكانیش.     پڕۆسەكە خۆشبەختانە ئەوە ماوەی 3 مانگی تەواوە بەبێ‌ كێشە بەردەوامە و بڕی نەوتی هەرێم دەگاتە بازاڕەكانی جیهان لەڕێگەی فرۆشتنیەوە لەلایەن كۆمپانیای سۆمۆوە سەر بەوەزارەتی نەوتی عێراقیەوە و بە نرخەكانی ڕۆژ لە بازاڕەكانی جیهاندا. ئاشكرایە كە ئەم پڕۆسەی فرۆشتنەش لەڕێگەی سۆمۆوە قازانجی زیاترە بەبەراوورد بە فرۆشتنی لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە،چونكە نرخی 1 بەرمیل نەوت بەزیاد لە 10-15 دۆلار دەفرۆشرێت و ئەمەش دەبێتە زیادبوونی داهاتی گەنجینەی دەوڵەتی عێراق.     ئەوەتا لە مانگی 10/2025دا كە یەكەم مانگی دەستپێكردنەوەی  هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم بوە: توانراوە كە:    بڕی 5,834,864 بەرمیل نەوت بفرۆشرێت كە ڕۆژانە دەكاتە 194 هەزار بەرمیل و هەر بەرمیلێكیش بە 65,84 دۆلار فرۆشراوە كە نرخەكەی دەكاتە 384,167,445 دۆلار. سەرەڕای بڕی 50000 بەرمیلیش بۆ ناوخۆی هەرێم،كەواتە كۆی گشتی بەرهەمهێنان بریتی بووە لە 5,884,864 بەرمیل نەوت. لەمانگی 11/2025دا بەم شێوەیە بووە:    بڕی 7,583,733 بەرمیل نەوت فرۆشراوە كە ڕۆژانە دەكاتە 252 هەزار بەرمیل و هەر بەرمیلێكیش بە 61,87 دۆلار فرۆشراوە و كۆی پارەكەی دەكاتە 469,205,560 دۆلار،سەرەڕای بڕی 50000 بەرمیلیش بۆ ناوخۆی هەرێم،بەمەش كۆی بڕی بەرهەمهێنان گەیشتۆتە 7,633,733 بەرمیل نەوت. كە كۆی جیاوازی ئەو دوومانگە بریتیە لە 1,748,869 بەرمیل نەوت واتە ڕۆژانەش نزیكەی بڕی 58000 بەرمیل جیاوازیان هەبووە و زیادیكردوە.    بەهەمان شێوەش لەمانگی 12/2025دا ڕوو لە زیادبوونە.    بە ئەگەر و پێشبینی زۆریشەوە لە ماوەی 2-3 مانگی داهاتووشدا بڕی بەرهەمهێنانی ڕۆژانە دەگاتەوە 400-450 هەزار بەرمیل نەوت وەكو پێش ڕاوەستاندنی پڕۆسەكە. دوای صیانەكردن و بەردەوامبوونی پڕۆسەی پەرەپێدانی كێڵگە و بیرە نەوتیەكان لەلایەن كۆمپانیا نەوتیەكانەوە.ئەمەش جارێكی تر دەبێتە هۆی زیادبوونی داهات لەلایەك و لەلایەكی تریشەوە هێندەی تر كێشە و ناكۆكیەكانی نێوان هەرێم و بەغداد كەمبدەبنەوە و پێگە و هەڵوێستی هەرێمیش بەهێزتردەبێت و دابینكردنی مووچە و پشكی هەرێمیش لە ساڵی 2026دا مسۆگەرتردبێت و ئەمەش كاریگەری ئەرێنی دەبێت لە سەر پڕۆسەی بوژاندنەوە و ئاوەدانكردنەوە و جوڵەی دارایی و بازاڕ و ئابوری لەهەرێمی كوردستاندا.(( جیا لەهەر كێشەیەكی نوێ‌ كە ڕووبەڕووی عێراق و گەنجینەكەی دەبێتەوە لەڕووی كەمی دراوی نەختینە و كورتهێنان لە بودجەدا)). ئەگەرەكانی بەردەم پڕۆسەكە     ڕەنگە پڕۆسەی هەناردەكردنەكە بەردەوام بێت،بەڵام بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهانیدا وەك ئەوەی ئێستا هەیە كە  لەمانگی 11 و 12/2025دا نرخی  یەك بەرمیل نەوتی عێراق بە  61-62 دۆلار فرۆشراوە،ئەمە لەكاتێكدا لەمانگی 1/2025دا نرخی یەك بەرمیل نەوت 73 دۆلار بوە. كەواتە لەماوەی 1ساڵدا بڕی 11دۆلار دابەزیوە. خۆئەگەر زیاتر داببەزێت بۆ 50-55دۆلار ئەوا كورتهێنان لە بودجەی عێراقدا دروستدەبێت و ڕەنگە عێراقیش نەتوانێت تەنانەت مووچەی مانگانەی فەرمانبەران بە هەرێمی كوردستانیشەوە لەماوەی 30 ڕۆژدا دابینبكات و كرداری دواكەوتن و كەمكردنەوەی مووچە ڕووبدات كە لەئێستادا حكومەتی عێراقی سەرگەرمی گفتوگۆیە لەو بارەیەوە.ئیدی ئەوكاتەش سەرەڕای بەردەوامبوونی پڕۆسەكە مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمیش وەكو عێراق دوادەكەوێت.    بەڵام  ئەم ئەگەرە لەحاڵەتێكدا دەبێت كە دونیایەكی ئارام و بێ‌ شەڕ و شۆڕ بێت و دوور لە ململانێ‌ سیاسی و ئابوری و ئەمنیەكان بێت لەنێوان زلهێزەكانی دونیا لە ئەمریكا و ڕوسیا و چین و ئەوروپادا.ئاخۆ ئەو دونیا ئارامە بەچاو دەبینین ؟وەڵام نەخێر،چونكە پێشبینیەكان وای بۆ دەچن كە چەندین جەنگ و شەڕی نوێ‌ هەڵدەیسێت و بازاڕەكانی نەوتیش ناجێگیر دەبن و بەم شێوەیەش نرخەكان لەبەرزیدا دەمێننەوە.    لەسەروو ئەم ئەگەرانەشەوە،پێویستە حكومەتی عێراق و هەرێمیش بیر لە سیاسەتێكی ئابوری و نەوتی و بازاڕ و بازرگانی  و دارایی نوێ‌ بكەنەوە كە بتوانێت ڕووبەڕووی ئەو ئاڵنگاریانە ببێتەوە و عێراق و هەرێم دووربخەنەوە لە كێشە و گرفتە دارایی و ئابوری و  نەختینەییەكان.    لەكۆتایدا ،عێراق بەهەرێمی كوردستانیشەوە خاوەنی یەدەگێكی نەوتی 145 ملیار بەرمیل نەوت و 132تریلیۆن پێ‌ سێجا غازی سروشتییە،كەئەمە بڕێكی زۆرە و هیچ كات تەنانەت لانی كەم بۆماوەی 50ساڵی تریش عێراق نابێتە وڵاتێكی بێ‌ نەوت و غازی سروشتی و هەژاری ڕووی تێناكات،ئەگەر بەئیدارەیەكی تۆكمە و ڕەشید و زانستی دوور لەگەندەڵی و دەستێوەردان وبەهەدەردان ببرێت بەڕێوە.بۆیە ئایندەی هەرێم و عێراق ڕۆشنە گەر عەقڵ و ئیدارە و پلانێكی زانستی و واقعیانە و خەمخۆرانە بەڕێوەیببات.  

راپۆرتی: درەو  🔹 لە ساڵی (2025)دا پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی گشتی عێراق بە ڕێژەی (12.67%) و (13 ترلیۆن و 334 ملیار و 587 ملیۆن) دینار بووە. 🔹 هەرێمی کوردستان بە بڕی (9 ترلیۆن و 274 ملیار و 593 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (70%)ی پشکی خۆی تەمویلکراوە، بڕی نزیکەی (4 ترلیۆن و 59 ملیار و 994 ملیۆن) دیناری ڕاگیراوە. 🔹 لە بەرامبەردا، حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (799 ملیار و 346 ملیۆن و 211 هەزار) دیناری وەک داهاتی نانەوتی گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی عێراق. تەمویلکردنی حکومەتی هەرێم لە ساڵی 2025 دا بەپێی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ساڵی (2025)دا پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی گشتی عێراق بە ڕێژەی (12.67%) و (13 ترلیۆن و 334 ملیار و 587 ملیۆن) دینار بووە. هەرێمی کوردستان تەنها (9) منگی ساڵەکە پشکی خۆی لە بوجەی گشتی بۆ ڕەوانە کراوە، کۆی ئەو بڕەش (9 ترلیۆن و 274 ملیار و 593 ملیۆن) دینار بووە بە ڕێژەی (70%)ی پشکی خۆی تەمویلکراوە، بڕی نزیکەی (4 ترلیۆن و 59 ملیار و 994 ملیۆن) دیناری ڕاگیراوە. پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق تەمیل کردنەکان بە جۆرێک بووە کە لە؛ -    مانگی کانونی دووەم؛ بڕی (ترلیۆنێک و 29 ملیار و 780 ملیۆن و 478 هەزار) دینار بووە. -    مانگی شوبات؛ بڕی (ترلیۆنێک و 30 ملیار و 14 ملیۆن و 799 هەزار) دینار بووە. -    مانگی ئازار؛ بڕی (ترلیۆنێک و 26 ملیار و 581 ملیۆن و 806 هەزار) دینار بووە. -    مانگی نیسان؛ بڕی (ترلیۆنێک و 31 ملیار و 108 ملیۆن و 559 هەزار) دینار بووە. -    مانگی ئایار؛ بڕی (ترلیۆنێک و 49 ملیار و 275 ملیۆن و 129 هەزار) دینار بووە. -    مانگی حوزەیران؛ هیچ بڕە پارەیەک خەرج نەکراوە. -    مانگی تەموز؛ بڕی (ترلیۆنێک و 78 ملیار و 732 ملیۆن و 953 هەزار) دینار بووە. -    مانگی ئاب؛ بڕی (ترلیۆنێک و 43 ملیار و 127 ملیۆن و 147 هەزار) دینار بووە. -    مانگی ئەیلول؛ بڕی (ترلیۆنێک و 73 ملیار و 127 ملیۆن و 147 هەزار) دینار بووە. -    دواین گوژمەی تەمویلکردنی حکومەتی هەرێم خەرجکردنی بڕی (942 ملیار و 485 ملیۆن) دینار بووە لە 28/12/2025 وەک پشکی هەرێم و خەرجی موچەی مانگی تشرینی یەکەم. -    ڕوون نیە کە پشکی هەرێم لە مانگەکانی تشرینی دووەم و کانونی یەکەم خەرج دەکرێت یان چۆن چارەسەر دەکرێت. خشتەی یەکەم گێڕانەوەی داهاتی نانەوتی حکومەتی هەرێم بۆ حکومەتی عێراق لە ساڵی 2025 دا لە ساڵی (2025)دا حکومەتی هەرێم بڕی (799 ملیار و 346 ملیۆن و 211 هەزار و 877) دیناری وەک داهاتی نانەوتی بۆ حکومەتی عێراق گەڕاندووەتەوە، بە جۆرێک؛ -    مانگی کانونی دووەم؛ بڕی (51 ملیار و 895 ملیۆن و 458 هەزار) دینار بووە. -    مانگی شوبات؛ بڕی (48 ملیار و 722 ملیۆن و 239 هەزار) دینار بووە. -    مانگی ئازار؛ بڕی (48 ملیار و 205 ملیۆن و 765 هەزار) دینار بووە. -    مانگی نیسان؛ بڕی (50 ملیار و 522 ملیۆن و 750 هەزار) دینار بووە. -    مانگی ئایار؛ بڕی (120 ملیار) دینار بووە. -    مانگی حوزەیران؛ هیچ بڕە پارەیەک خەرج نەکراوە. -    بۆ مانگەکانی (تەموز، ئاب، ئەیلول و تشرینی یەکەم)؛ هەر مانگەو بڕی (120 ملیار) دینار بووە، واتە (480 ملیار) دینار. -    دوو مانگی کۆتایی ساڵ تێپەڕیوەو چارەنوسی چۆنییەتی مامەڵە کردن لەگەڵ مانگەکانی (تشرینی دووەم و کانونی یەکەم) بە ناڕوونی ماوەتەوە. خشتەی دووەم    

درەو: 🔻 بەپێی زانیارییە فەرمییەکانی دەستەی دەروازە سنورییەکانی عێراق (32) دەروازەی نێودەوڵەتی لە هەرێمی کوردستان هەیە، دابەشی (3) جۆر دەروازەی سنوری دەبن، ئەوانیش؛ 🔹 دەروازە فەرمییەکانی دانپێدانراو لەلایەن هەردوو حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراقەوە، کە ژمارەیان (6) دەروازەیە بە ڕێژەی (19%). 🔹 دەروازە نێودەوڵەتییە نیمچە فەرمییەکان (دانپێدانراو لەلایەن حکومەتی هەرێم و دانپێدانەنراوەکان لەلایەن حکومەتی عێراق)ەوە، کە ژمارەیان (6) دەروازەیە بە ڕێژەی (19%). 🔹 رێگاكانی بە قاچاغبردن و دەروازە نافەرمی و دانەپێدانەنراوەكان، لەلایەن حكومەتی هەرێم و عێراقەوە، کە ژمارەیان (20) دەروازەیە بە ڕێژەی (62%). دەروازە نێودەوڵەتییە فەرمی و نافەرمییەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی زانیارییە فەرمییەکانی دەستەی دەروازە سنورییەکانی عێراق (32) دەروازەی نێودەوڵەتی لە هەرێمی کوردستان هەیە، دابەشی (3) جۆر دەروازەی سنوری دەبن، ئەوانیش؛ یەکەم؛ دەروازە فەرمییەکانی دانپێدانراو لەلایەن هەردوو حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراقەوە کە ژمارەیان (6) دەروازەیە بە ڕێژەی (19%)، ئەوانیش؛ 1.    دەروازەی نێودەوڵەتی ئیبراهیم خەلیل، لە پارێزگای دهۆک، لەگەڵ تورکیا. 2.    دەروازەی نێودەوڵەتی حاجی ئۆمەران، لە پارێزگای هەولێر، لەگەڵ ئێران. 3.    دەروازەی نێودەوڵەتی باشماخ (پێنجوێن)، لە پارێزگای سلێمانی، لەگەڵ ئێران. 4.    دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان، لە پارێزگای سلێمانی، لەگەڵ ئێران. 5.    فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی. 6.    فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر.   دووەم؛ دەروازە نێودەوڵەتییە نیمچە فەرمییەکان (دانپێدانراوەکان لەلایەن حکومەتی هەرێم و دانپێدانەنراوەکان لەلایەن حکومەتی عێراقەوە) کە ژمارەیان (6) دەروازەیە بە ڕێژەی (19%)، ئەوانیش؛ 1.    دەروازەی کێلێ، لە پارێزگای سلێمانی، لەگەڵ ئێران. 2.    دەروازەی سەیرانبەن، لە پارێزگای سلێمانی، لەگەڵ ئێران. 3.    دەروازەی شوشمێ (تەوێڵە)، لە پارێزگای سلێمانی، لەگەڵ ئێران. 4.    دەروازەی پشتە، لە پارێزگای سلێمانی، لەگەڵ ئێران. 5.    دەروازەی سەرزیری، لە پارێزگای دهۆک. 6.    دەروازەی سیمالکە، لە پارێزگای دهۆک، لەگەڵ سوریا. سێیەم؛ رێگاكانی بە قاچاغبردن و دەروازە نافەرمی و دانەپێدانەنراوەكان، لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵی عێراق. کە ژمارەیان (20) دەروازەیە بە ڕێژەی (62%)، ئەوانیش؛ 1.    دەروازەی گمۆ  2.    دەروازەی پەروین 3.    دەروازەی بیمارۆك  4.    دەروازەی بیارە 5.    دەروازەی هاوار. 6.    دەروازەی دەرەی مەڕ. 7.    دەروازەی وشیاری. 8.    دەروازەی بادلان. 9.    دەروازەی داروخان. 10.    دەروازەی كونە میرو. 11.    دەروازەی ئەحمەد ئاوا. 12.    دەروازەی كۆڵ وشك. 13.    دەروازەی میشیاو. 14.    دەروازەی سیرین. 15.    دەروازەی بارێ. 16.    دەروازەی شایدین. 17.    دەروازەی چۆمان. 18.    دەروازەی موسك. 19.    دەروازەی قندۆل. 20.    دەروازەی زەڵێ.‌  

راپۆرتی شیكاری: هێمن خۆشناو ده‌سه‌ڵات و ده‌وڵه‌ت له‌  توركیا سه‌ره‌ڕای ئه‌م هه‌ڕه‌شانه‌ی رووبه‌ڕووی ده‌بێته‌وه‌، ناتوانێ كۆدی ئه‌و سنوورانه‌ بشكێنێت و بگۆڕێت كه‌ ده‌وڵه‌تی نه‌ریتخواز دایڕشتووه‌. ره‌نگه‌ ئه‌مه‌یان ئه‌وه‌نده‌ په‌یوه‌ندی به‌ بوێریه‌وه‌ نه‌بێت ئه‌وه‌نده‌ی‌ په‌یوه‌ندیداره‌‌ به‌ هێز، توانا و به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌م ستافه‌ی ناو ده‌وڵه‌ت كه‌ له‌ دژی نوێبوونه‌وه‌ی ستراتیژی ده‌وه‌ستێته‌وه‌.  وڵاتانی وه‌كو ئه‌مریكا، چین، روسیا، ئینگلته‌ڕا، فه‌ڕه‌نسا و ئیسرائیل، هه‌روه‌ها له‌ رابردوویه‌ك نزیكیشدا وه‌ڵاتانی وه‌كو ئه‌ڵمانیا، یابان و عه‌ره‌بستانی سعودی به‌ له‌به‌رچاوگرتنی گۆڕانكاریه‌كانی جیهان و به‌رژه‌وه‌ندی هه‌رێمایه‌تیان، گۆڕانكاریان له‌ ستراتیژی سه‌ربازی ولاته‌كه‌یان ئه‌نجامداوه‌ و مه‌ترسیه‌كانیان به‌لاوه‌ ناوه‌. به‌ڵام ئه‌وانه‌ی له‌ توركیا وڵات به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن، به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ له‌ دژی گۆڕانكاری ده‌وه‌ستنه‌وه‌ و مكوڕن له‌سه‌ر ئه‌نجامنه‌دانی. له كاتێكدا‌ توركیا له‌ سه‌رنته‌ری ناوچه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی ده‌ریای سپی، قه‌فقاسیا و ده‌ریای ره‌شدا جێده‌گرێت كه خه‌ریكه‌‌ گۆڕانكاری ریشه‌یی تیایدا رووده‌دات. به‌ڵام به‌هۆی نه‌بوونی خوێندنه‌وه‌یه‌كی بابه‌تیانه‌ و دوور له‌ ده‌مارگیری بۆ گۆڕانكاری و رووداوه‌كان، خه‌ریكه‌ ئه‌نقه‌ره‌ له‌ناو هاوسه‌نگیه‌كانی ناوچه‌كه‌دا ئاوت ده‌كرێت.   هێزی ئاسمانی توركیا ماوه‌ی به‌سه‌ر ده‌چێت! یه‌كێك له‌ گرنگترین ئه‌و فاكته‌رانه‌ی سوپا و بیرۆكراسی توركیا نیگه‌ران ده‌كات، هێزی ئاسمانی ئه‌م وڵاته‌یه‌ كه‌ توانا و ده‌رفه‌تی خوێ نوێكردنه‌وه‌ی نیه‌. به‌ تایبه‌تی له‌سه‌ده‌ی 21 یه‌كه‌میندا، ستراتیژی سه‌ربازی وڵاتان له‌سه‌ر بنه‌مای توانای هێزی ئاسمانی داده‌ڕێژرێت. پێكدادانه‌ سه‌ربازیه‌كانی ئه‌م دوایه‌ش ئه‌م خوێندنه‌وه‌ی سه‌ره‌وه‌ پشتڕاست ده‌كه‌نه‌وه‌. له‌ جه‌نگی (ئۆكرانیا – روسیا)، (ئیسرائیل – ئێران)، (هیندستان – پاكستان) هه‌روه‌ها هێرشی ئاسمانیی ئه‌مریكا بۆ سه‌ر ئێران و بۆمبارانی ئیسرائیل له‌ سوریا بایه‌خی هێزی ئاسمانی له‌ یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی جه‌نگ و هاوسه‌نگیه‌كه‌ان به‌ زه‌قی دیاربوو.  ستراتیژی هێزی ئاسمانی توركیا كه‌ بۆ‌ ساڵانی ده‌یه‌ی هه‌شته‌مینی سه‌ده‌ی رابردوو  ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، پشت به‌ فڕۆكه‌ی (ئێف 16) ده‌به‌ستێت كه‌ خه‌ریكه‌ مۆدێلی به‌سه‌ر ده‌چێت و هێزی ئاسمانی زۆربه‌ی وڵاتان یان ده‌ستبه‌رداری ده‌بێت یان هیچیتر پشتی پێنابه‌ستێت. له‌ ساڵی 2019 به‌ بڕیاری كۆنگرێسی ئه‌مریكا توركیا له‌ به‌رنامه‌ی به‌ده‌ستهێنانی فڕۆكه‌ی جۆری (ئێف 35) هاوچه‌رخ ده‌رهێندرا و تا ئه‌مڕۆش توركیا نه‌یتوانیووه‌، باوه‌ڕ به‌ ئه‌مریكا بێنێت بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌ڕێندرێته‌وه‌ ناو پڕۆگرامی پێفرۆشتنی ئه‌م جۆره‌ فڕۆكه‌یه‌. به‌هۆی نه‌بوونی جێگره‌وه‌ی دیكه‌ سه‌رۆكایه‌تی ئه‌ركانی سوپای توركیا بۆ پاراستنی سه‌روه‌ری ئاسمانی وڵاته‌كه‌ی به‌ناچاری په‌نای برده‌به‌ر كڕینی ‌سیسته‌می موشه‌كی (ئێس 400) له‌ روسیا. به‌ڵام به‌هۆی گوشاری ئه‌مریكا و ناتۆ، هه‌روه‌ها له‌ ترسی سه‌پاندنی سزای ئابووری، ئه‌نقه‌ره‌ ناتوانێ ئه‌م سیسته‌مه‌ به‌كاربێنێت و سوودی لێ ببینێت.   له‌سایه‌ی نه‌بوونی رێگه‌چاره‌ی جیاواز و ئه‌م دۆخه‌ پڕ زه‌حمه‌تیه‌ی‌ پێیدا تێپه‌ڕ ده‌بێت، ئه‌نقه‌ره‌ له‌گه‌ڵ (له‌نده‌ن) بۆ كڕینی فڕۆكه‌ی جه‌نگی جۆری (Eurofighter Typhoon) واژو كرد، كه‌ فڕۆكه‌یه‌كه‌ له‌گه‌ڵ پێداویستیه‌كانی ئه‌مڕۆی پێشكه‌وتنی ته‌كنه‌لۆژیای جه‌نگ یه‌كناگرێته‌وه‌ و له‌ وڵاتێكی وه‌كو (قه‌ته‌ڕ) چه‌ندین ساڵه‌ ئه‌م جۆره‌ فڕۆكه‌ جه‌نگیه‌ كاری پێناكرێت و له‌ ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی خزمه‌تگوزاری سه‌ربازی دایه‌. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌بێت توركیا سێ ساڵی دیكه‌ چاوه‌ڕێ بكات تا ئه‌م فڕۆكه‌ ئاماده‌ ده‌بێت و راده‌ستی هێزی ئاسمانی ده‌كرێت. له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م دۆخه‌ی توركیا تێیكه‌وتووه‌، یۆنانستان دوژمنه‌ مێژوویه‌كه‌ی توركیا و ركابه‌ره‌ هه‌نووكه‌یه‌كه‌ی، له‌ ساڵی 2028 فڕۆكه‌ی جۆری (ئێف 35) له‌ ئه‌مریكا وه‌رده‌گرێت و فڕۆكه‌ی (Rafale) نه‌وه‌ی پێنجه‌مینی له‌ فه‌ڕه‌نسا وه‌رگرتووه‌ له‌ ئێستادا له‌ژێر فه‌رمانی هێزی ئاسمانی ئه‌م وڵاته‌ دایه‌. له‌ هه‌مان كاتدا هێزی ئاسمانی یۆنان له‌ ده‌ریای ئیجه‌ رۆڵێكی هاوتای رۆڵی هێزی ئاسمانی ئه‌مریكا ده‌گێڕێت. له‌سه‌ر سنووری ویلایه‌تی ئه‌درنه‌ی توركیادا، له‌ ناوچه‌ی (ده‌ده‌ ئاغاچی) یۆنانی به‌سه‌دان تانك و زریپۆشی ئه‌مریكی گیرساونه‌ته‌وه‌ له‌گه‌ڵ هێزی زه‌مینی یۆنانی.  له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ (قوبرسی یۆنانی) له‌گه‌ڵ هه‌ریه‌ك له‌ وڵاتانی ئه‌مریكا، ئینگلته‌ڕا، فه‌ڕه‌نسا رێككه‌وتنی سه‌ربازی گرنگی ئه‌نجامداوه‌. ئێرانیش له‌ دوای جه‌نگی 12 رۆژه‌ له‌گه‌ڵ ئیسرائیل خه‌ریكی كڕینی چه‌ندین فڕۆكه‌ی جه‌نگی و سیسته‌می به‌رگری ئاسمانیه‌ له‌ هه‌ردوو وڵاتی روسیا و چین. هه‌روه‌ها هه‌ردوو وڵاتی دراوسێی توركیا له‌ ناوچه‌ی ده‌ریاری ره‌ش (بولگاریا و رۆمانیا) خه‌ریكی نوێكردنه‌وه‌ی سیسته‌می به‌رگری ئاسمانین. له‌ هه‌مان كاتدا (میسر) خه‌ریكه‌ هێز و سیسته‌می به‌رگری ئاسمانی جۆراوجۆر ده‌سته‌به‌ر ده‌كات و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ له‌گه‌ل هه‌رسێ وڵاتی (ئه‌مریكا، روسیا و چین) چه‌ندین گرێبه‌ستی كردووه‌.  ئه‌نقه‌ره‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتی ده‌ریای سپی گۆشه‌گیر ده‌كرێت؟ قوبرس له‌ ستراتیژی ئه‌نقه‌ره‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتی ده‌ریای سپی پێگه‌یه‌كی گرنگی هه‌یه‌. به‌ڵام گۆڕانكاریه‌ جیهانی و ناوچه‌یه‌كان، تا ئاستێكی دیار شكست به‌ سیاسه‌تی ئه‌نقه‌ره‌ دێنێت په‌یوه‌ست به‌ قوبرس، له‌ داهاتوویه‌كی نزیكدا توركیا له‌م ناوچه‌یه‌ رووبه‌ڕووی چه‌ندین ئاڵنگاری گه‌وره‌ ده‌بێته‌وه‌.  هه‌ریه‌ك له‌ وڵاتانی یه‌كێتی ئه‌وروپا، ئه‌مریكا، به‌ریتانیا، ئیسرائیل، روسیا، چین و عه‌ره‌بستانی سعودی قوبرسی یۆنانی وه‌كو كۆماری قوبرس قه‌بوڵ ده‌كه‌ن. هه‌موو ئه‌و وڵاتانه‌ی په‌یوه‌ندیدارن به‌ سیاسه‌تی وزه‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتی ده‌ریای ناوه‌ڕاست له‌گه‌ڵ قوبرسی یۆنانی رێككه‌وتن واژو ده‌كه‌ن. هه‌ریه‌ك له‌ ئه‌مریكا، فه‌ڕه‌نسا و به‌ریتانیا بۆ فڕۆشتنی فڕۆكه‌ی جه‌نگی و سیسته‌می به‌رگری ئاسمانی رێككه‌وتن له‌ دوای رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ قوبرسی یۆنانی واژو ده‌كه‌ن. له‌ داهاتوویه‌كی زۆر نزیكدا له‌ نێوان ئیسرائیل و قوبرسی یۆنانی  سیسته‌مێكی به‌رگری ئاسمانی دروست ده‌كه‌ن كه‌ هه‌موو ئاسمانی ئه‌م وڵاته‌ ده‌پارێزێت.  له‌ ماوه‌ی رابردوودا له‌ نێوان لوبنان و قوبرسی یۆنانی رێككه‌وتنی (ناوچه‌ی ئابووری) واژوكرا. دوای ئه‌م رێككه‌وتنه‌ په‌یوه‌ندی ته‌له‌فۆنی نێوان (نه‌واف سالم) سه‌رۆك وه‌زیرانی لوبنانی و (هاكان فیدان) وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی توركیا دۆخه‌كه‌ی ئاڵۆزتر كرد، به‌ گوێره‌ی چه‌ندین سه‌رچاوه‌ی میدیایی فیدان هـ‍ﻪڕه‌شه‌ی له‌ لوبنان كردووه‌. له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا ئه‌نقه‌ره‌ گوشاری له‌ (ئه‌حمه‌د ئه‌لشه‌رع) سه‌رۆكی ده‌سه‌ڵاتی كاتی سوریا كرد تا به‌هه‌مان شێوه‌ رێككه‌وتنێك له‌ قوبرسی تورك ئه‌نجام بدات. به‌ڵام ئه‌لشه‌رع به‌ درك كردن به‌ كاردانه‌وه‌كانی ئه‌مریكا، به‌ریتانیا و یه‌كێتی ئه‌وروپا خۆی له‌م هه‌نگاوه‌ به‌دوور گرت.  ئاماژه‌ به‌م گۆڕانكاریانه‌ی له‌ ئارادایه‌، ئه‌گه‌رێكی زۆره‌ له‌ چه‌ند ساڵی داهاتوودا توركیا زۆر به‌ مه‌سه‌له‌ی قوبرس خه‌ریك بێت و خه‌ریك بكرێت. پێشبینیه‌كان ده‌گاته‌ ئاستێك توركیا بیر له‌ كشاندنه‌وه‌ی یه‌كه‌ سه‌ربازیه‌كانی بكاته‌وه‌ له‌م دوورگه‌یه‌دا. مه‌سه‌له‌ی قوبرس ده‌بێته‌ مه‌سه‌له‌ی سه‌ره‌كی و جێگا به‌ مه‌سه‌له‌كانی دیكه‌ له‌ق ده‌كات. قوبرس له‌لایه‌ن هێزه‌ جیهانیه‌كان به‌ ستراتیژی جۆراوجۆر ده‌بێته‌ ناوه‌ندێكی گرنگ و رۆڵی ئه‌نقه‌ره‌ له‌ناو هاوسه‌نگیه‌كان لاواز ده‌كرێت و كاریگه‌ریه‌كانی له‌ده‌ست ده‌دات.  سوپای توركیا: - ساڵی 2025 ژماره‌ی سه‌ربازانی سوپای توركیا 481 هه‌زار و یەدەگ (380) هەزار كەسە - بودجه‌ی ساڵی 2025ی بەرگری توركیا 47 ملیار دۆلار بووه‌. - هێزی زه‌مینی توركیا 4 هه‌زار و 300 ده‌بابه‌ی هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ 7550 ئۆتۆمبێلی گواستنه‌وه‌ی سه‌رباز و كه‌رسته‌ی جه‌نگی، جگه‌ له‌ سیسته‌می موشه‌ك هاوێژ و چه‌ندین بنكه‌ی ئاسمانی پارێزراو به‌ سیسته‌می به‌رگری و موشه‌كی.  - هێزی ئاسمانی توركیا له‌ ساڵی 1911 دامه‌زراوه‌، ژماره‌ی ئه‌نددامه‌كانی ده‌گاته‌ 60 هه‌زار سه‌رباز. - ژماره‌ی فڕۆكه‌كانیشی زیاتره‌ له‌ 900 فڕۆكه‌ی، جه‌نگی، به‌رپه‌رچدانه‌وه‌، هێرشكردن و فڕۆكه‌ی گواستنه‌وه‌ جگه‌ له‌ هه‌لیكۆپته‌ر، كۆبراو و فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وان.  - له‌ دوای فه‌ڕه‌نسا هێزی ده‌ریاوانی توركیا به‌هێزترینیانه‌ له‌ ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاستدا. ژماره‌ی ئه‌ندامانی ده‌گاته‌ 49 هه‌زار سه‌رباز. ئه‌م هێزه‌ خاوه‌نی 300 كه‌شتی و 51 فڕۆكه‌یه‌، 26 فرێگات و 15 كه‌شتی ژێر ئاویی هه‌یه‌. هه‌روه‌ها هه‌شت بنكه‌ی ده‌ریایی و 20 هه‌ڵگره‌وه‌یی مینی ژێر ئاوی هه‌یه‌. هێزه‌كانی دیكه‌: - هێزی پاسه‌وانی كه‌ناریه‌ ئاوییه‌كانی توركیا له‌ ساڵی 1982 دامه‌زراوه‌، ژماره‌ی سه‌ربازه‌كانی نزیكه‌ له‌ شه‌ش هه‌زار كه‌س، 15 فڕۆكه‌ی هه‌لیكۆپته‌ر و 3 فڕۆكه‌ی جه‌نگی له‌ژىر ده‌ستی ئه‌م هێزه‌ دایه‌.  - ژماره‌ی هێزی جه‌ندرمه‌ی تورك كه‌ ساڵی 1846 دامه‌زراوه‌ ده‌گاته‌ 267 هه‌زار كه‌س. ئه‌م هێزه‌ خاوه‌نی 150 ئۆتۆمبێلی گه‌وره‌ی سه‌ربازیه‌، كه‌ به‌شێكیان درعن، له‌گه‌ڵ 60 فڕۆكه‌ی هه‌لیكۆپته‌ر.  - هێزی تایبه‌تی توركیا له‌ ساڵی 1992 دوای به‌رفراوانی شه‌ڕی گه‌ریلایی پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌كه‌كه‌) دامه‌زراوه‌. ئه‌م هێزه‌ راسته‌وخۆ سه‌ر به‌ سه‌رۆكایه‌تی ئه‌ركانی سوپای توركیایه‌، هىزی هه‌ره‌ بژارده‌یه‌.   

(درەو): كات بەرەو كۆتایی دەڕوات، هێشتا نە سوننەكان لەسەر كاندیدی سەرۆكی پەرلەمان گەیشتوەنەتە رێككەوتن، نە شیعە لەسەر كاندیدی جێگری (یەكەم)، نە كوردیش لەسەر كاندیدی جێگری (دووەم)، سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریش هۆشداری داوە لەوەی دانیشتنی یەكەمی پەرلەمانی عێراق كە رۆژی دوو شەممە بەڕێوەدەچێت نابێت هاوشێوەی ئەوەی هەرێمی كوردستان درێژبكرێتەوە یاخود دوابخرێت، هەر دەبێت لەو دانیشتنەدا سەرۆك و جێگرەكانی هەڵبژێردرێت.  سوننەو دوو كاندید وادەی یەكەم دانیشتنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق نزیكدەبێتەوەو هێشتا هیچ یەكێك لە پێكهاتەكانی (سوننە)و (شیعە)و (كورد) لەسەر كاندیدی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان و دوو جێگرەكەی نەگەیشتوەنەتە رێككەوتن.  بەگوێرەی ئەو نەریتە سیاسییەی كە لە عێراقی دوای سەددامدا داكەوتووە، پۆستی سەرۆكی پەرلەمان پشكی پێكهاتەی سوننەیە، پۆستی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان بۆ (شیعە)و پۆستی جێگری دووەمیش بۆ كورد دەبێت.  لایەنە براوەكانی سوننە لە دواین هەڵبژاردن كە پێكەوە هاوپەیمانێتییەكیان بەناوی (ئەنجومەنی سیاسی نیشتمانی) دروستكردووە، دوای چەندجارێك شكستهێنان لە دیاریكردنی كاندیدی تەوافوقی، بڕیاریانداوە سبەینێ و بەر لە 24 كاتژمێر لە بەڕێوەچوونی دانیشتنی یەكەم، سەرلەنوێ كۆببنەوە بۆ رێككەوتن لەسەر كاندیدی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان. سەڵاح كوبەیسی كە یەكێك لە سەركردەكانی هاوپەیمانی( سیادە)یە قسەی بۆ (شەفەق نیوز) كردوەو دەڵێ: لایەنە سوننەكان ناكۆكییەكانیان لەسەر زۆرێك لە پرسە هەڵپەسێردراوەكان بەلاداخستووە، تەنیا ناكۆكی لەسەر پۆستی سەرۆكی پەرلەمان ماوەتەوە. بەقسەی كوبەیسی، هێشتا محەمەد حەلبوسی سەرۆكی حزبی تەقەدوم سورە لەسەر خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان و موسەننا سامەڕائی سەرۆكی هاوپەیمانی عەزم-یش بەرامبەری راوەستاوە.  ئەم پیاوە پێشبینی ئەوە ناكات لە كۆبوونەوەی سبەینێش لایەنە سوننەكان لەسەر یەك كاندید بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بگەنە رێككەوتن، پێیوایە دواجار (ئەنجومەنی سیاسی نیشتمانی) بە دوو كاندیدەوە (حەلبوسی+ سامەڕائی) دەچێتە ناو پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆكی پەرلەمان و، پەرلەمانتارانی كوردو شیعە دواجار بڕیار دەدەن كام یەكێك لەو دوو كاندیدەی سوننە دەبن بە سەرۆكی پەرلەمان. شیعەكان و جێگری یەكەم لایەنە شیعە براوەكانی هەڵبژاردن كە خۆیان لەناو هاوپەیمانی (چوارچێوەی هەماهەنگیی) كۆكردوەتەوە، بڕیارە ئێوارەی ئەمڕۆ لە ئۆفیسی (عەممار حەكیم) سەرۆكی رەوتی حیكمە كۆببنەوە.  كۆبوونەوەكە بەمەبەستی یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی جێگری (یەكەم)ی سەرۆكی پەرلەمانە كە پشكی پێكهاتەی شیعەیە.  سەرچاوەكان لەناو چوارچێوەی هەماهەنگیی باسلەوە دەكەن، بەگوێرەی ئەو میكانیزمەی لەناو شیعەكاندا بۆ دابەشكردنی پۆستەكان دیاریكراوە، پۆستی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان (15 خاڵ)ی لەسەر دانراوە، هەر خاڵێك بەرامبەرە بە یەك كورسی پەرلەمان، واتا بەهای پۆستەكە 15 كورسی پەرلەمانە بۆ ئەو لایەنەی كە دەیبات.  وەكو باسدەكرێت، سێ كەس لەناو پێكهاتەی شیعەدا كاندیدن بۆ وەرگرتنی پۆستی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان كە بریتین لە هەریەكە لە:  -    عەدنان فەیحان- لە عەسائیبی ئەهلی حەق -    موحسین مەندەلاوی- لە هاوپەیمانی ئەساس -    ئەحمەد ئەسەدی- لە هاوپەیمانی ئاوەدانكردنەوەو گەشەپێدانی محەمەد شیاع سودانی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی هێشتا لەسەر كاندیدی پۆستی سەرۆك وەزیران نەگەیشتونەتە رێككەوتن، بۆیە یەكلاكردنەوە كاندیدی پۆستی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان دەبێت بە سەرەتایەك بۆ رێككەوتن لەسەر پۆستەكانی تری پشكی شیعە.  كوردو جێگری دووەم لەدوای كەوتنی رژێمی سەددام و یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق، پۆستی جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمان كە پشكی كوردە هەموو جارەكان لای پارتی دیموكراتی كوردستان بووە، جگە لە یەك خول (كابینەی حەیدەر عەبادی 2014-2018) كە درا بە (ئارام شێخ محەمەد) لە بزوتنەوەی گۆڕان.  پارتی و یەكێتیی هێشتا هیچ رێككەوتنێكیان لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستەكان لە بەغداد نەكردووە، یەكێتیی خوازیارە پۆستەكانی بەغداد لەگەڵ پۆستەكانی كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێم بخرێنە ناو یەك سەبەتەو دواتر دابەشبكرێنەوە، هاوشێوەی ئەوەی لەسەردەمی رێككەوتنی ستراتیژی نێوان هەردوو حزبدا هەبوو، بەڵام پارتی دەیەوێت بەگوێرەی "شایستەی هەڵبژاردن"و هەریەكەیان بە جیا مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت، واتا خوازیارە پرسی پێكهێنانی حكومەت لە بەغداد جیابكاتەوە لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت لە كوردستان. بەڵام بەوپێیەی یەكێتیی سورە لەسەر ئەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار پشكی خۆیەتی، رەنگە وەكو جاری پێشوو پۆستی جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمان بۆ كاندیدێكی پارتی بەجێبهێڵێت، بەتایبەتیش كە پارتی نەیوتوە پۆستی سەرۆك كۆمار وەردەگرێت، بەڵكو وەكو رابردوو جەخت لەوە دەكات دەبێت كاندیدەكە تەوافوقی لەسەر بێت، ئەگەر نا دەبێت هاوشێوەی سوننە، كوردیش بە دوو كاندید یان زیاتر بچێتە ناو پرۆسەی دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق.  دانیشتنەكە درێژدەكرێتەوە؟ لە هەرێمی كوردستان دوای زیاتر لە ساڵێك و مانگێك یەكەم دانیشتنی پەرلەمان بەكراوەیی هێڵدراوەتەوەو لایەنە براوەكان بەدیاریكراوی (پارتی و یەكێتیی) لەسەر پێكهێنانی كابینەی (دەیەم)ی حكومەت و دابەشكردنی پۆستەكان نەگەیشتونەتە رێككەوتن.  بەڵام ئایا پەرلەمانی عێراقیش بە هەمان دەردی پەرلەمانی كوردستان دەچێت و ناتوانێت بەر لە ساڵی نوێ دەستەی سەرۆكایەتیی هەڵبژێرێت؟ دادوەر فایەق زەیدان سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق لەگەڵ سەرۆكی تەمەن-ی خولی نوێیی پەرلەمانی عێراق كۆبووەو هۆشیداری پێدا دانیشتنی یەكەم كە بڕیارە 29ی ئەم مانگە واتا رۆژی دوو شەممە دەبێت تێیدا سەرۆكی پەرلەمان و دوو جێگرەكەی هەڵبژێردرێن و؛ بەگوێرەی دەستورو یاسا نابێت دانیشتنەكە دوابخرێت یاخود درێژبكرێتەوە.  ئەگەر دۆخەكە بەمشێوەیە بڕوات و لە یەكەم دانیشتنداو بەر لە كۆتایی ئەمساڵ دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان هەڵبژێردرێت، ئیتر خشتەی زەمەنی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارو دواتریش پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق دەستپێبكات.  

درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە بە نەوت و داهاتی ناوخۆەوە (753) ملیار دینار دەداتە بەغداد، بەغداش مانگانە (941) ملیار بۆ هەرێم دەنێرێت، بەپێی لێكدانەوەی راگەیەندراوی وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 11ی 2025، كە فرۆشی نەوتی هەرێم لە رێگای سۆمۆوە بۆ مانگی (11) بڕی (7 ملیۆن و 583 هەزارو 733) بەرمیل بووە، واتا رۆژانە دەكاتە (252 هەزارو 791) بەرمیل و بە نرخی سۆمۆ فرۆشتوویەتی كە بەرمیلی (61.874) دۆلاربووە بەو پێشە:   لە مانگی 11/2025 - داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم:  633،471،718،000 دینار - داهاتی نانەوتی رادەستی بەغداد: 120،000،000،000 دینار - كۆی گشتی پارەی هەرێم بۆ بەغداد: 753،471،718،000 دینار  - پارەی بەغداد بۆ هەرێم: 941،874،000،000 دینار - جیاوازیەكە: 188،402،282،000 دینار بەڵام بەغداد بۆ هەر بەرمیلێك (16) دۆلار دەداتە كۆمپانیاكان، كە دەكاتە (121 ملیۆن و 339هەزار) دۆلار و دەكاتە (163 ملیارو 807 ملیۆن) دینار.

شیكاری: درەو  🔻 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی تشرینی دووەمی 2025دا؛ 🔹 بە تێکڕای ڕۆژانە (252 هەزار و 791) بەرمیل نەوتی هەرێم لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق"سۆمۆ"ەوە هەناردەی بەندەری جەیهان کراوە. 🔹 لە تەواوی مانگەکەدا (7 ملیۆن و 583 هەزار و 733) بەرمیل نەوتی هەرێم هەناردە کراوە، ئەو بڕەش (7%)ی کۆی هەناردەی نەوتی عێراقی پێکهێناوە. 🔹 کۆمپانیای سۆمۆ بە تێکڕا بەرمیلک نەوتی بە (61.874) دۆلار فرۆشتووە، لە کاتێکدا لە ماوەی ناوبراودا تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهاندا (63.8) دۆلار بووە. 🔹 نەوتی هەناردەکراوی هەرێم، تێکڕای داهاتەکەی ڕۆژانە (15 ملیۆن و 641 هەزار و 277) دۆلار و لە تەواوی مانگەکەدا (469 ملیۆن و 238 هەزار و 310) دۆلار بووە. 🔹 ئەگەر هەر دۆلارێک بەرامبەر بە (هەزار و 350) دینار هەژمار بکەین، ئەوا کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگی 11ی 2025دا بریتی دەبێت لە؛ (633 ملیار و 471 ملیۆن و 718 هەزار) دینار و لەگەڵ ڕادەستکردنی (120 ملیار) دیناری داهاتی نانەوتی، دەگاتە (753 ملیار و 471 ملیۆن و 718 هەزار) دینار، ئەم بڕەش تەنها (188 ملیار و 528 ملیۆن و 281 هەزار) دیناری کەمترە لەو بڕەی بۆ موچەی مانگێکی موچەخۆرانی هەرێم پێویستە. 🔹 بەپێی زانیارییەکان، لە بەرامبەردا هەموو ئەمانەدا، نەحکومەتی هەرێم و نەحکومەتی بەغدا، ناچنە ژێر بەرپرسیارێتی خەرجکردنی موچە و هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان بۆ مانگی 11ی 2025 هیچ موچەیەک وەرناگرن! خشتە و گرافیک

   کاوە حەسەن _ سه‌نته‌ری ستیمسۆن  ئاستەنگێکی سەرەکی پرۆسه‌ ئاشتی لە نێوان تورکیا و پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)، ئایندەی هێزەکانی سوریای دیموکراتە، کە هێزەکانی کورد لە سوریا سەرکردایەتی دەکەن، کە چارەنوسیان بە نزیکییەوە پەیوەستە بە دانوستانەکانی تورکیا و پەکەکە. سەرکردە کوردەکان باس لەوە دەکەن کە ئاشتی لە تورکیا بەبێ یەکلاکردنەوەی دیموکراسی لە سوریا کە ماف و ئاسایشی کورد دەستەبەر بکات، سەرکەوتوو نابێت. سەنتەری ستیمسۆن لە راپۆرتێكی شیكاریدا كە كاوە حەسەن ئامادەی كردووە دەڵێت: چاودێران دەڵێن سەقامگیری ناوچەیی پەیوەستە بە حوکمڕانی گشتگیر و لامەرکەزی و بەشداریکردنی بەردەوامی نێودەوڵەتی. دەستپێشخەری ئاشتی لە نێوان تورکیا و پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) هەنگاوی ڕەمزی بەڵام بەرچاوی بەرهەم هێناوە، لە هەمان کاتدا پرسیاری ئاڵۆزی ناوچەیی بە تایبەتی لە سوریا وروژاندووە. دوای زیاتر لە ٤٠ ساڵ لە ململانێ، عەبدوڵا ئۆجەلان، ڕێبەری زیندانیکراوی پەکەکە داوای کۆتایی هێنان بە خەباتی چەکداری کرد، ئەمەش وایکرد ئەو گروپە هەڵوەشاندنەوەی خۆیان ڕابگەیەنن و ڕێوڕەسمێکی ڕەمزی چەک سووتاندن لە کوردستانی عێراق بەڕێوەببەن. کاربەدەستانی تورکیا ئەم هەنگاوە وەک ده‌رفه‌تێك بۆ کۆتایی هێنان بە توندوتیژی دەیان ساڵە دەزانن، هەرچەندە دژایەتییه‌كی به‌هێزی ئه‌و هه‌نگاوانه‌ ده‌كرێت و هێشتا هیچ چاکسازییەکی دەستووری بۆ گەرەنتیکردنی مافە سیاسی و کولتوورییەکانی کورد نەخراوەتە بواری جێبەجێکردنەوە. شرۆڤەکاران هۆشداری دەدەن کە پرۆسەکە بەو شیوه‌ لاواز و ناجێگیره‌ بمێنێته‌وه‌.

   درەو: ماڵپه‌ڕی شەفافیەت بۆ چاودێری و رێكخستنی داهاتە نانەوتییەكانی پارێزگای( سلێمانی و هەڵەبجە) و ئیدارەکانی (راپەڕین و گەرمیان) بڵاویكردەوە:  داهاتی هەفتەی رابردووی سنوری سلێمانی 20/12 – 26/12/2025: ( 18  ملیار و 734  ملیۆن )دینار بووە، بەجۆرێك كە 84%ـی داهاتەكە بەشێوەی نەختینەیە و 16%ـی داهاتەكە بەشێوەی چەك بووە.  داهاتی هەفتەی رابردووی سنوری سلێمانی 13/12 – 19/12/2025: ( 18 ملیار و 885ملیۆن )دینار بووە   داهاتی هەفتەی رابردووتر سنوری سلێمانی 6/12 – 13/12/2025:: ( 13 ملیار و 294 ملیۆن )دینار بووە، واتا (ملیارێك و 764 ملیۆن) دینار زیادی كردووە بەڕێژەی (13%) -    داهاتی مانگی تشرینی دووەمی سنوری سلێمانی تا ئێستا بریتی بووە له‌ ( 62 ملیار و 62 ملیۆن) دینار -    داهاتی مانگی تشرینی یەكەمی سنوری سلێمانی تا ئێستا بریتی بووە له‌ ( 69 ملیار و 7 ملیۆن) دینار    -    داهاتی مانگی ئەیلول سنوری سلێمانی تا ئێستا بریتی بووە له‌ ( 66 ملیار و 681 ملیۆن) دینار   -   داهاتی مانگی ئابی سنوری سلێمانی تا ئێستا بریتی بووە له‌ ( 62 ملیار و 924 ملیۆن) دینار ، كه‌ 85%ی به‌شێوه‌ی نه‌ختینه‌ بوه‌ و 15%ی به‌شێوه‌ی چه‌ك بوه‌. -   داهاتی مانگی تەمووزی سنوری سلێمانی بریت بووە له‌ ( 118 ملیار و 926 ملیۆن) دینار ، كه‌ 28%ی به‌شێوه‌ی نه‌ختینه‌ بوه‌ و 67%ی مەقاسە بووەو 5% به‌شێوه‌ی چه‌ك بوه‌.  - داهاتی مانگی حوزەیرانی سنوری سلێمانی ( 139 ملیار و 173 ملیۆن دینار) بووە، كه‌ (76) ملیار دینار بەڕێژەی 54% كەمیكردووە.  

(درەو): هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بەندەری جەیهانی توركیا لە مانگی رابردوودا گەیشتوەتە  زیاتر لە (7 ملیۆن و 583 هەزار) بەرمیل. وەزارەتی نەوتی عێراق داتای كۆتایی هەناردەو داهاتی نەوتی لە مانگی تشرینی دووەمی رابردوو بڵاوكردەوە. بەگوێرەی داتاكە كە كۆمپانیای بە بازاڕكردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) ئامادەی كردووە، لە مانگی (11)ی ئەمساڵدا عێراق بە تێكڕا بڕی (106 ملیۆن و 593 هەزارو 325) بەرمیل نەوتی هەناردەی دەرەوە كردووە؛ تێكڕای داهاتی نەوتی هەناردەكراوی عێراق لەو مانگەدا بریتی بووە لە، زیاتر لە (6 ملیارو 595 ملیۆن و 391 هەزار) دۆلار. هەناردەی نەوتی عێراق بۆ مانگی (11) بەمشێوەیە بەسەر كێڵگە نەوتییەكاندا دابەشبووە:  -    هەناردەی نەوت لە كێڵگە نەوتییەكانی ناوەڕاست و باشوری عێراق: (98 ملیۆن و 709 هەزارو 795) بەرمیل -    نەوتی هەناردەكراوی هەرێمی كوردستان لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە: (7 ملیۆن و 583 هەزارو 733) بەرمیل -    بڕی نەوتی هەناردەكراو بۆ ئوردن: (299 هەزارو 824) بەرمیل  

شیكاری: هێمن خۆشناو چەندین ساڵە لەبارەی شوێنگرەوەی رەجەب تەیب ئەردۆغان سه‌ركۆماری توركیا ململانێیەکی توند لەئارادایە. هەرچەندە ئەم ململانێیە رانەگەیندراوە بەڵام لەناو میدیا، هۆڵدینگ، بازرگانی توركیا هەستی پێدەکرێت. ئەردۆغان و خانەوادەکەی مکوڕن لەسەر ئەوەی کە دەبێت جێگرەوەی سەرۆك لە خۆیان بێت. لەدوای ئەوەی سیستەمی پەرلەمانی گۆڕا بۆ سیستەمی سەرۆکایەتی لە ساڵی ٢٠١٨، وەزیری ناوخۆی پێشتر (سولەیمان سۆیلو) لەگەڵ وەزیری بەرگری پێشتر (هڵوسی ئاکار) بەهێزترین فیگوڕ بوون بۆ جێگرتنەوەی ئەردۆغان، ئەم دووانە لەناو پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکەپە) تا ئاستێکی دیار پشتگیریان لێدەکرا. بەڵام ئەردۆغان لە دوای سەرکەوتنی لە هەڵبژاردنی ئایاری ٢٠٢٣ و بوونەوەی بە سەرکۆمار هەردوو فیگوڕەکەی سەرەوەی دوورخستەوە و کۆتایی بە پێگەکەیانی هێنا. لە ئێستادا لە دەرەوەی خانەوادەی سەرکۆمار کە بتوانێ ببێتە شوێنگرەوەی ئەردۆغان، (هاکان فیدان) وەزیری دەرەوەیە.  فیدان بەهۆی ئەوەی پێشتر بۆ ماوەی (١٢) ساڵ راوێژکاری دەزگای هەواڵگری (میت) بووه‌ له‌م وڵاته‌، لەناو بیرۆکراسی دەوڵەت و له‌ ئاستی هەرێمایەتیشدا پەیوەندیەکی بەرفراوانی هەیە و پشتگیری لێدەکرێت. هه‌روه‌ها له‌ناو ئاكه‌په‌شدا كه‌سانی وه‌كو (عه‌بدولڵا گول سه‌ركۆماری پێشووی توركیا, ئه‌حمه‌د داودئۆغڵو سه‌رۆك وه‌زیرانی پێشتری توركیا، عومه‌ر چه‌لیك گووته‌بێژی ئاكه‌په‌) پشتگیری له‌ هاكان فیدان ده‌كه‌ن. جگه‌ له‌مانه‌ش بۆ به‌هێزكردنی پێگه‌ی خۆی فیدان په‌یوه‌ندی سیاسی و بازرگانی توندوتۆڵی له‌گه‌ڵ ئه‌ندامانی رێكخراوی (ئه‌رگه‌نه‌كۆن) و بزنسمانانی نزیك له‌ بزوتنه‌وه‌ی (گوله‌ن) دروستكردووه‌. بۆ ئەمەش لە لایەن خانەوادەی ئەردۆغان و دەوروبەرەکەی ئاستەنگی جۆراوجۆری بۆ دروست دەکرێت و لە بەرژەوەندیەکانی دەدرێت.  له‌ناو خانه‌واده‌ی ئه‌ردۆغان دوو كه‌س كاندیده‌ بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی سه‌رۆك. یه‌كه‌میان (سه‌لجوق بایراكتدار) كه‌ زاوای ئه‌ردۆغانه‌، دووه‌میشیان (بیلال) ی كوڕیه‌تی. پێده‌چێت ئه‌مه‌ی یه‌كه‌میان خواستێكی به‌م شێوه‌یه‌ی نه‌بێت و خۆی له‌ شوێنگرتنه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان به‌دوور بگڕێت. بۆیه‌ له‌ ئێستادا (بیلال) بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان له‌ناو خانه‌واده‌كه‌ی ئاماده‌ ده‌كرێت. بۆ ئه‌وه‌ی بیلالی كوڕ بتوانێ له‌ شوێنگرتنه‌وه‌ی باوكیدا سه‌ركه‌وتوو بێت، پێویسته‌ یه‌كه‌م جار ئاكه‌په‌ دیزاین بكرێته‌وه‌، په‌یوه‌ست به‌مه‌ش ده‌ست به‌كاره‌كان كراوه‌. رۆژانه‌ له‌ چوارچێوه‌ی ویلایه‌ته‌كانی توركیا كادیر و ده‌سترۆیشتووانی ئاكپارتی ئه‌وانه‌ی به‌ گوێره‌ی بیلال نین ده‌ست له‌كارده‌كێشنه‌وه‌، یان ناچاری ده‌ست له‌كاركێشانه‌وه‌ ده‌كرێن. لێره‌دا، كاردانه‌وه‌كانی هاكان فیدان خۆی ده‌رده‌خات، باشترین كاردانه‌وه‌ش كه‌ خزمه‌تی بكات، تێكدانی پرۆسه‌ی ئاشتیه‌ له‌ توركیا و رۆژئاوای كوردستاندا. بۆیه‌ له‌ هه‌ركه‌س زیاتر (هاكان فیدان) ئاسته‌نگ بۆ لێكنزیكبوونه‌وه‌ و رێككه‌وتنی قامیشلۆ – دیمه‌شق دروست ده‌كات. به‌ لێدوانه‌كانی دژ به‌ رێككه‌وتنه‌كه‌ ناوه‌ستێت به‌ڵكو ئه‌وه‌ی له‌ ده‌ستی بێت كردوویه‌تی و ده‌یكات. به‌مه‌ش ناوه‌ستێت، بۆ ئه‌وه‌ی ده‌رفه‌ت به‌ دامه‌زراوه‌كانی دیكه‌ی توركیا نه‌دات وه‌كو (میت) كه‌ له‌گه‌ڵ به‌رده‌وامی و به‌ره‌وپێشچوونی پڕۆسه‌ی ئاشتیه‌، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی توركیا (نوح یڵماز) كه‌ جێگری بوو ده‌كاته‌ باڵیۆزی توركیا له‌ سوریا، به‌مه‌ش رێگا له‌ (ئیبراهیم كاڵن) ده‌گرێت له‌ جموجۆڵكردن به‌ قازانجی رێككه‌وتنی قامیشلۆ – دیمه‌شق، چونكه‌ هاكان له‌وه‌ تێگه‌یشتووه‌ كه‌ سه‌ركه‌وتنی پڕۆسه‌ی ئاشتی پێگه‌ی كاڵن به‌هێزتر ده‌كات، ئه‌مه‌ش به‌ قازانجی خانه‌واده‌ی ئه‌ردۆغان ده‌شكێته‌وه‌. هه‌روه‌ها له‌ سه‌ردانه‌كه‌یدا بۆ (ته‌هران) له‌ به‌راوری (2 كانوونی یه‌كه‌می 2025) هاكان به‌ هاوتا ئێرانیه‌كه‌ی گووتووه‌، ئێمه‌ توانیمان كۆتایی به‌ په‌كه‌كه‌ بێنین، ئێوه‌ش هه‌وڵه‌كان چڕ بكه‌نه‌وه‌ بۆ كۆتاییهێنان به‌ پژاك، چونكه‌ پژاك له‌گه‌ڵ ئیسرائیل په‌یوه‌ندی چڕ و پڕی هه‌یه‌. له‌ ئێستادا ئه‌ردۆغان و ستافه‌كه‌ی درك به‌ مه‌ترسی و به‌هێزی (هاكان فیدان) ده‌كه‌ن. بۆیه‌ هه‌وڵده‌ده‌ن له‌ به‌رژه‌ندیه‌كانی ناوبراو بده‌ن. له‌ (1 مانگی ئه‌یلولی رابردوو) داواكاری گشتی ئیستانبۆڵ ئۆپاراسیۆنێكی بۆ سه‌ر گرووپی (ASSAN) ئه‌نجامدا، كه‌ كۆمپانیایه‌كی بازرگانی ته‌كنه‌لۆژیای چه‌كه‌. ئه‌م كۆمپانیایه‌ له‌ رابردوو، زۆر نزیك بوو له‌ (گرووپی فه‌تحولڵا گوله‌ن). بانگه‌شه‌ ده‌كرێت په‌یوه‌ندی (ASSAN) له‌گه‌ڵ فیدان زۆر به‌هێزه‌، فیدان به‌شداری له‌ پێشانگاكانی ئه‌م گرووپه‌ ده‌كات، كه‌ قه‌باره‌ی بازرگانی ساڵانه‌ی به‌ 7 ملیار دۆلار ده‌خه‌مڵێندرێت. له‌ هه‌مان كاتدا بانگه‌شه‌ ده‌كرێت كه‌ كۆمپانیای ناوبراو به‌ پشتگیری هاكان فیدان چه‌ندین گرىبه‌ستی بازرگانی چه‌كی له‌گه‌ڵ وڵاتانی ئه‌فریقیا واژو كردووه‌. له‌ ئێستادا داواكاری گشتی به‌ تۆمه‌تی سیخوڕی كردن و دزه‌ پێكردنی به‌ڵگه‌كانی ده‌وڵه‌ت سكاڵای له‌سه‌ر تۆمار كردوون. دوورنیه‌ هه‌ڵكوتانه‌ سه‌ر ئه‌م گرووپه‌ و تۆمه‌تبار كردنیان په‌یوه‌ندی به‌ ململانێی خانه‌واده‌ی ئه‌ردۆغان له‌گه‌ڵ هاكان فیدان هه‌بێت.  له‌ رۆژی (12 كانوونی یه‌كه‌می 2025) دا (غالیب ئه‌نساریئۆغڵو) په‌رله‌مانتاری كوردی ئاكه‌په‌، له‌ میانه‌ی به‌شداریكردنی له‌ به‌رنامه‌یه‌كی تیڤی، ده‌رباره‌ی لێدوانه‌ تونده‌كانی هاكان فیدان په‌یوه‌ست به‌ هێزه‌كانی سوریای دیموكراتی (هه‌سه‌ده‌) و پڕۆسه‌ی ئاشتی ده‌لێت:" له‌ سیسته‌می سه‌رۆكایه‌تیماندا ئه‌و ئیراده‌یه‌ی سیاسه‌ت دیاری ده‌كات، ئیراده‌ی سه‌ركۆماره‌، ئه‌و كه‌سه‌ی له‌ دژی ئیراده‌ی سه‌ركۆمار هه‌ڵوێست بنوێنێ، یان ده‌بێت واز له‌ پۆسته‌كه‌ی بێنێت یان دوور ده‌خرێته‌وه‌ له‌ پۆسته‌كه‌ی. په‌یوه‌ست به‌ كه‌یسه‌ گرنگه‌كان له‌ توركیادا، هیچ ئیراده‌یه‌ك نیه‌ له‌سه‌ر ئیراده‌ی سه‌ركۆمار، كه‌س ناتوانێ ئیراده‌یه‌ك له‌ دژی ئیراده‌ی سه‌ركۆمار بخاته‌ڕوو". له‌ درێژه‌ی قسه‌كانیشیدا ئه‌نساریئۆغڵو، لێدوانه‌ تونده‌كانی هاكان فیدان وه‌كو هه‌ڵوێستی كه‌سی به‌ناو ده‌كات و ده‌ڵێـت:" له‌ ئه‌نجامدا سه‌ركۆمار سیاسه‌ت دیاری ده‌كات و له‌مباره‌یه‌وه‌ دوا قسه‌ش هه‌ر ئه‌و ده‌یكات". له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌دا، ئاوتكردنی فیدان كارێكی ئه‌وه‌نده‌ ئاسان نیه‌، بۆ ئه‌ردۆغان و ده‌وروبه‌ره‌كه‌ی، فیدان نه‌ سوله‌یمان سۆیلو و نه‌ هلوسی ئاكاره‌. چونكه‌ ئه‌و كه‌ راوێژكاری ده‌زگای هه‌واڵگری توركیا (میت) بووه‌، نهێنی چه‌ندین دۆسیه‌ و كاری هه‌ستیاری كه‌وتۆته‌ به‌ر ده‌ست. بۆ نموونه‌، دۆسیه‌ی بازرگانیكردنی نه‌وت، دۆلار و زێڕ له‌گه‌ڵ ئێران، دۆسیه‌ی (هاڵك بانك) كه‌ ئه‌گه‌ر نهێنیه‌كانی ئاشكرا بكرێت له‌وانه‌یه‌ توركیا به‌ سه‌دان ملیار دۆلار سزا بدرێت له‌گه‌ڵ دۆسیه‌ی ئاسانكاری بۆ چه‌كدارانی داعش و هاتوچۆكردن و پاره‌داركردنیان له‌ ساڵانی رابردوو له‌ سوریا.  له‌ كۆتاییدا هه‌ویری (هاكان) ئاوێكی زۆری ده‌وێت، ئه‌ردۆغان و ده‌وروبه‌ره‌كه‌ی له‌م راستیه‌ تێگه‌یشتوون، بۆ ئه‌وه‌ی فیدان به‌لاوه‌ بنێن ده‌بێت سه‌دان هه‌وراز و نشێو بكه‌ن........ هاكان فیدان كێیه‌؟ -    هاكان فیدان، سیاسه‌تمه‌داری تورك -    له‌ (17 ته‌مموزی 1968) له‌ ئه‌نقه‌ره‌ له‌ دایكبووه‌. -    سه‌ركرده‌ له‌ پارتی داد و گه‌شه‌پێدان (ئاكه‌په‌)  -    وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی توركیا -    به‌ "نهێنیپارێزی ئه‌ردۆغان" ناسراوه -    له‌ ساڵی (2010 تا ساڵی 2023) راوێژكاری ده‌زگای هه‌واڵگری توركیا (میت) بووه‌. -    ده‌رچووی زانكۆی (بیلكه‌نت) له‌ ئه‌نقه‌ره‌یه‌ له‌ به‌شی په‌یوه‌ندیه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان -     جگه‌ له‌ زمانی توركی زمانی ئینگلیزی به‌باشی ده‌زانێت.