درەو: بەپێی بەرهەمی كۆمپانیا نەوتییەكانی بەرهەمێهنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان، رۆژانە (299 هەزارو 705) بەرمیلەو لەو ژمارەیە (8 هەزارو 500 ) بەرمیلی لە سنوری سلێمانی بەرێژەی (3%) و (291 هەزارو 205) بەرمیلی لە سنوری دهۆك و هەولێرە، كۆی داهاتی مانگانەی نەوتی هەرێم (297 ملیۆن) دۆلارەو لەو بڕە (9 ملیۆن) دۆلاری لە سنوری سلێمانی و (288 ملیۆن) دۆلاری لە سنوری هەولێر و دهۆكە.  بەرهەم و داهاتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان پاڵپشت بە داتاکانی "ڕێکخراوی ڕونین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت" لە ئێستا هەشت کێڵگەی نەوت لە هەرێمی کوردستان، بەرهەمیان هەیە، پێکەوە بە تێکڕای ڕۆژانە (299 هەزارو 705) بەرمیل نەوت و مانگانە (8 ملیۆن و 8891 هەزار) بەرمیل بەرهەم دەهێنن. بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانە هەر بەرمیلێکی لە نێوان (27 بۆ 39) دۆلار و بە تێکڕا بە (34) دۆلار ساغدەکرێنەوە، بەرزترین نرخی نەوت نەوتی كێڵگەی سەرسەنگ كە بەرمیلی (39) دۆلارەو نزمترین نرخی نەوت شێخانە كە بەرمیلی بە (27) دۆلارە، مانگانە کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێم و (28%) پشکی کۆمپانیاکانە، سەربارەت بە وردەکاری بەرهەم و داهاتی کێڵگەکان بە جۆرێکە کە؛ 1.    کێڵگەی نەوتی خورمەڵە؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (90 هەزار) بەرمیل و مانگانە (2 ملیۆن و 700 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (32) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (86 ملیۆن و 400 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (77 ملیۆن و 760 هەزار) دۆلاری بە ڕێژەی (90%) پشکی حکومەتی هەرێم و (8 ملیۆن و 640 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (10%). 2.     کێڵگەی نەوتی تاوکێ - فیشخابور؛ کە بە ناوچەی گرێبەستی تاوكی ناسراوە، بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (81 هەزارو 81) بەرمیل و مانگانە (2 ملیۆن و 462 هەزار و 430) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (35) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (86 ملیۆن و 185 هەزار و 50) دۆلار، لەو بڕەش (61 ملیۆن و 951 هەزار و 50) دۆلاری بە ڕێژەی (72%) پشکی حکومەتی هەرێم و (24 ملیۆن و 234 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (28%). 3.    کێڵگەی نەوتی شێخان؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (44 هەزارو 900) بەرمیل و مانگانە (ملیۆنێک و 347 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (27) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (36 ملیۆن و 369 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (20 ملیۆن و 664 هەزار و 866) دۆلاری بە ڕێژەی (57%) پشکی حکومەتی هەرێم و (15 ملیۆن و 704 هەزار و 134) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (43%). 4.    کێڵگەی نەوتی ئەتروش؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (35 هەزارو 300) بەرمیل و مانگانە (ملیۆنێک و 59 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (34 ملیۆن و 947 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (23 ملیۆن و 526 هەزار و 320) دۆلاری بە ڕێژەی (67.3%) پشکی حکومەتی هەرێم و (11 ملیۆن و 420 هەزار و 680) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (32.7%). 5.    کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (29 هەزارو 900) بەرمیل و مانگانە (897 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (39) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (34 ملیۆن و 983 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (17 ملیۆن و 425 هەزار و 32) دۆلاری بە ڕێژەی (50.2%) پشکی حکومەتی هەرێم و (17 ملیۆن و 557 هەزار و 968) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (49.8%). 6.    کێڵگەی نەوتی هەولێر؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (9 هەزارو 24) بەرمیل و مانگانە (270 هەزار و 720) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (8 ملیۆن و 933 هەزار و 760) دۆلار، لەو بڕەش (6 ملیۆن و 284 هەزار و 7) دۆلاری بە ڕێژەی (70.3%) پشکی حکومەتی هەرێم و (2 ملیۆن و 649 هەزار و 753) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (29.7%). 7.    کێڵگەی نەوتی سەرقەڵا؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (8 هەزارو 500) بەرمیل و مانگانە (255 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (38) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (9 ملیۆن و 690 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (5 ملیۆن و 814 هەزار) دۆلاری بە ڕێژەی (60%) پشکی حکومەتی هەرێم و (3 ملیۆن و 876 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (40%).  خشتە    

درەو: پوختەی راپۆرتی ناڕەزایەتییەكانی مانگی حوزەیرانی 2025  لەمانگی حوزەیرانی 2025 لە شارەكانی هەرێمی كوردستان هاوڵاتیان (32) چالاكی ناڕەزایی، خۆپیشاندان، بایكۆت، گردبوونەوەیان رێكخستووە.  •    (18) چالاكی لە سلێمانی، (8) چالاكی لە هەولێر، (1) چالاكی لە هەڵەبجە، (1) چالاكی لە ئیدارەی راپەرین، (4) چالاكیش لە ئیدارەی گەرمیان. •    (16) چالاكی بۆ مووچە، (9) چالاكی بۆ داواكاری دامەزراندن، (3) چالاكی بۆ خزمەتگوزاری، (1) چالاكی بۆ ئیدانەكردنی جەنگ، (3) چالاكی داخوازی جیاجیا بوون. •    لە میانەی چالاكییەكاندا لە سلێمانی 81 مامۆستا و چالاكوان و كادری سیاسی و میدیاكار دەستگیركراون، پاشان ئازاد كراون، یەك ررودای رفاندیش لەلایەن هێزێكی دەمامكدار لە دهۆك تۆمار كراوە، پاش ئەشكەنجەدان ئازاد كراوە. •    هەندێك لە دەستگیركراوانی شاری سلێمانی، بەهۆی تدووتیژی هێزە ئەمنییەكان لەكاتی دەستگیركردنیان ئاسەواری لێدان بە گیانیانەوە دیاربووە. •    دوو حاڵەتی پەشیمانكردنەوە (ئەوەی لە ئاستی میللی پێدەوترێت رادیۆ) لە دهۆك تۆماركراوە، هەدوو هاوڵاتییەكە لێدوانی رەخنەگرانەیان بڵاوكرایەوە، دواتر لێدوانی پەشیمانبوونەوەیان بڵاوكرایەوە. •    بەهۆی هەڵمەتەكانی رێگری و دەستگیركردن، مانگی حوزەیران خراپترین بووە بۆ ئازادی رادەربڕین. •    بۆ یەكەمین جار بوو، دەزگای ئاسایشی هەرێم داوای لێبووردنی لە دەستگیركراونی سلێمانی كرد.  •    حوزەیران مانگێكی خراپ بوو بۆ پارێزبەندنی پەرلەمانتاران،  (سیپان ئامێدی) ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی نەوەی لە دهۆك رفێندرا، عەلی حمە ساڵح سەرۆكی فراكسیۆنی هەڵوێست لە پەرلەمانی كوردستان، لە سلێمانی دەستگیركرا. تۆڕی 19 بۆ چاودێری ئازادی رادەربڕین لە كۆمەڵێك رێكخراوی داكۆكیكارانی مافی مرۆڤ، پێكهاتووە، سەنتەری میترۆ سەرپەرشتی دەكات، داكۆكی لە پرنسیپەكانی جاڕنامەی گەردوونی مافی مرۆڤ و بەڵگەنامە نێودەوڵتەییەكانی تری تایبەت بە ماف و ئازادییەكان دەكات، بە تایبەتیش بەندی 19ی جاڕنامەكە.  

درەو: ماوەی حەوت مانگە پەرلەمانی كوردستان كۆنەبووەتەوەو دەستەی سەرۆكایەتی پێهەڵنەبژێردراوە، بەڵام لەمڕۆوە (1ی تەموز) پەرلەمانی كوردستان كەوتە پشووی هاوینەوە. ماوەی زیاتر لە (8) مانگەو لە 20ی ئۆكتۆبەری 2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەچووە، بە 2ی كانونی یەكەمی 2024 یەكەم دانیشتنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوە چووە، بەڵام تا دوای حەوت مانگ نەیتوانیوە دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان هەڵبژێرێت. پشووی پەرلەمانی كوردستان لە 1ی تەمووز بۆ 1ی ئەیلولەو دواتر دانیشتنەكانی دەستپێدەكاتەوە، بەڵام لەوماوەیەدا تەنیا كۆبوونەوەی گشتی ناكرێت، بەڵام كۆبوونەوەی لیژنەكان بەردەوام دەبن و پەرلەمانتارانیش بەردەوام دەبن لەسەر ئەرك و كارەكانیان. ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان سوێندی یاساییان خواردووەو موچەی مانگانەیان بۆ بەستراوە كە هەر پەرلەمانتارێك موچەیەكی (8 ملیۆن و 180 هەزار) دیناری و شوقە یاخود خانوویەكی لە سیتیەكان پێدەدرێت، بەڵام تا ئێستا لیژنەكانی پەرلەمان پێكنەهاتووەو سەرۆك  و جێگرو سكرتێری پەرلەمان هەڵنەبژێردراوەو چاوەڕێی كردنەوەی گرێكوێرەی ناكۆكییەكانی نێوان یەكێتی و پارتی دەكات لەسەر رێككەوتن بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی پەرلەمان (سەرۆك و جێگر و سكرتێر) و سەرۆكی هەرێم و جێگرەكانی و سەرۆكی حكومەت و وەزیرەكانی بەیەك پاكێج كراوە.  ئەنجامی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان: -    پارتی دیموكراتی كوردستان: 812 هەزارو 794 دەنگ و (39) كوردسی -    یەكێتی نیشتمانی كوردستان: 409 هەزارو 548 دەنگ و (23) كوردسی  -    جوڵانەوەی نەوەی نوێ: 292 هەزارو 32 دەنگ و (15) كوردسی  -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: 117 هەزارو 444 دەنگ و (7) كوردسی  -    كۆمەڵی دادگەری كوردستان: 64 هەزارو 864 دەنگ و (3) كوردسی (بایكۆتی پەرلەمانی كرد) -    رەوتی هەڵوێستی نیشتمانی: 56 هەزارو 8 دەنگ و (4) كوردسی  -    بەرەی گەل: 33 هەزارو 461 دەنگ و (39) كوردسی  -    هاوپەیمانی هەرێمی كوردستان: 13 هەزارو 226 دەنگ و (1) كوردسی  -    بزووتنەوەی گۆڕان : 11 هەزارو 636 دەنگ و (1) كوردسی -    پێكهاتەكان: 31 هەزارو 188 دەنگ و (5) كوردسی  -       

درەو: هەرێم و بەغداد لەسەر موچەو بودجەو نەوت گەیشتوونەتە رێككەوتنی سەرەتایی و ئەمڕۆ ئەنجوومەنی وەزاریی عێراق بۆ کاروباری ئابووری دوایین راپۆرتی رێككەوتنەكە ئامادەدەكات.  بەغداد داوای (280) هەزار بەرمیل رادەستی سۆمۆ بكرێت، مانگانە (150) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ، هەرێمیش دەیەوێت، موچەو خەرجی موچە، بەكاربردن، وەبەرهێنان، بۆ هەرێم خەرج بكرێت و 16 دۆلار بۆ خەرجی بەرمیلێك نەوت و 125 هەزار بەرمیل نەوت بۆ ناوخۆ بێت.  ئەنجوومەنی وەزاریی عێراق بۆ کاروباری ئابووری بەسەرۆكایەتی د. فوئاد حسێن و وەزیری دارایی و پلاندانان و نەوتی عێراق تیایدا بەشدارن و لەوێ گفتوگۆی كۆتایی لەسەر رێككەوتنی نێوان هەرێم و بەغداد دەكرێت، لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری كۆتایی لەسەر دەدرێت.  بەپێی زانیارییەكان بەغداد مانگانە داوای نزیكەی (150) ملیار دینار داهاتی ناوخۆ و رادەستكردنی (280) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە دەكات لەرێگای سۆمۆوە هەناردەبكرێت، لەبەرامبەردا بەغداد موچەی موچەخۆران و خەرجی بەكاربردن و خەرجی كۆمپانیاكانی نەوت دەدات. لەبەرامبەر داواكانی بەغداد هەرێم داوای كردووە: -    بەغداد موچەی موچەخۆرانی هەرێم بنێرێت -    خەرجی بەكاربردن و وەبەرهێنان بنێردرێت -    موچە دەربكرێت لە خەرجی فیعلی  -    قەرزی كۆمپانیاكانی نەوت بدرێتەوە -    هەرێم 280 هەزار بۆ سۆمۆ و 115 هەزار بەرمیل بۆ ناوخۆ -    خەرجكردنی 16 دۆلار بۆ هەر بەرمیبێك كۆمپانیاكانی نەوتیش چەند داواكارییەكیان هەیە: -    دەستكاری گرێبەستەكانیان نەكرد  -    دانەوەی قەرزی كۆمپانیاكان كە ملیارێك دۆلارە  -    داهاتووی پرۆژەكانیان لە كێڵگەكانیاندا  بەپێی بەدواداچوونەكان: -    حكومەتی عێراق داوای (50%)ی كۆی داهاتی ناوخۆ دەكات، داهاتی ناوخۆ بە (300) ملیار دینار خەمڵێندراوە، واتا مانگانە (150) ملیار دینار رادەستی وەزارەتی دارایی عێراق بكرێت. -    رۆژانە هەرێمی كوردستان (280) هەزار بەرمیل نەوت لە رێگای سۆمۆوە هەناردە بكاتەوەو داهاتەكەی بۆ وەزارەتی دارایی عێراق دەگەڕێتەوە. -    لەبەرامبەردا لەماوەی ئەم هەفتەیەدا وەك نیەت باشی سەرەتا بەغداد موچەی مانگی ئایاری موچەخۆران دەدات و دوای رێككەوتنی تەواوەتیش موچەی مانگی حوزەیران خەرج دەكرێت. -    بۆ هەر بەمیلێك بەغداد (16) دۆلار بۆ كۆمپانیاكانی بەرهەمهێن خەرج دەكەن -    هەرێم رۆژانە (280) هەزار بەرمیل رادەستی سۆمۆ دەكات، نرخی بەرمیلێك لە بازأرەكانی جیهان نزیكەی (65) دۆلارە، واتا رۆژانە داهاتی ئەو (280) هەزار بەرمیلە دەكاتە ( 18 ملیۆن و 200 هەزار) دۆلار، مانگانەش كە (8 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل دەكات داهاتەكەی دەكاتە (546) ملیۆن دۆلار.  -    بۆ هەر بەرمیلێك (16) دۆلار بۆ كۆمپانیاكە خەرج دەكرێت واتا مانگانە (8 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل دەكاتە ( 134 ملیۆن ) دۆلار، واتا حكومەتی عێراق لە (546) ملیۆن دۆلار (412 ملیۆن) دۆلاری مانگانەی بۆ دەمێنێتەوە.  -    خۆ ئەگەر ئەو (280) هەزار بەرمیلەی رۆژانە بە نرخی هەرێم بفرۆشرێت كە لە ئێستادا (33) دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێك، ئەوا داهاتی مانگە دەكاتە (277) ملیۆن دۆلار، لەبەرامبەر (546) ملیۆن دۆلار ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بیفرۆشێت، واتا (269) ملیۆن دۆلار كەمتر دەیفرۆشێت.   

درەو: ئامارەكانی توندووتیژی 🔻 بەپێی داتاکانی رێكخراوی هاریكاری یاسایایی ژنان (WOLA) ئەو سکاڵایانەی لە بەڕێوەبەرایەتییەکانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ئافرەتان لە ساڵی (2024) لە هەرێمی کوردستان تۆمارکراون ژمارەیان (13 هەزار و 17) سکاڵایە بەم جۆرە؛ 🔹 هەولێر (3 هەزار و 596) سکاڵا 🔹 دهۆک (3 هەزار و 221) سکاڵا 🔹 سلێمانی (3 هەزار و 522) سکاڵا 🔹 گەرمیان (912) سکاڵا 🔹 ڕاپەڕین (850) سکاڵا 🔹 سۆران (479) سکاڵا 🔹 زاخۆ (437) سکاڵا سەرەتا ڕۆژی 28-6-2025 رێكخراوی هاریكاری یاسایایی ژنان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا دواین راپۆرتی خۆی لەسەر چاودێری جێبەجێكردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندووتیژی خێزانی خستەروو. لە كۆنگرەكەدا زیاتر لە 30 ناوەندو پەیامنێر و دەزگای راگەیاندن ئامادەبوون كە تیایدا ناوەرۆكی راپۆرتەكە و ئامار، راپرسی و پێشنیاروو راسپاردەی تایبەت بەلایەنە پەیوەندیدارەكان لەلایەن ئەندامانی پرۆژەكەوە خرانەروو. لەم راپۆرتەماندا و جیاواز لە راپۆرتەكانی پێشووتریان بەشێكی تایبەت هەبوو بە چاودێری كاروبارەكانی ئەنجوومەنی باڵای كاروباری خانمان و گەشەپێدان و رۆڵیان لە جێبەجێكردنی یاساكەدا، هەروەها چەندین لایەنی تر وەكو لیژنەكانی ئاشتەوایی، رۆڵی وەزارەتی كاروباری ئاینی، رۆڵی دەزگاكانی راگەیاندن و گرنگی بەبابەتكردنی یاساكە لەناو سەرجەم كۆلێژە جیاوازەكاندا. لەكۆتایشدا ئاماری تایبەت بە كێشە خێزانیەكان و راپرسی تایبەت لەسەر یاساكە و راسپاردەو پێشنیار بۆ لایەنە پیەوەندیدارەكان و بۆ رای گشتی خرانەروو. ئەمەش یەكێكە لە چالاكیانەی كە ساڵانە رێكخراوەکە بە هاوكاری رێكخراوی NED ئەمریكی ئەنجامی دەدات. لێرەدا گرنگترین ئامارەکانی ڕێکخراوی ناوبراو تایبەت بە جێبەجێكردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ئامارەكانی توندووتیژی لە ساڵی 2024 دخەینەڕوو یەکەم: ئاماری بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ئافرەتان ساڵی  2024  بەپێی ئەو سکاڵایانەی لە بەڕێوەبەرایەتییەکانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ئافرەتان لە ساڵی (2024) لە هەرێمی کوردستان تۆمارکراون ژمارەیان (13 هەزار و 17) سکاڵایە بەم جۆرە؛ 1.    هەولێر (3 هەزار و 596) سکاڵا 2.    دهۆک (3 هەزار و 221) سکاڵا 3.    سلێمانی (3 هەزار و 522) سکاڵا 4.    گەرمیان (912) سکاڵا 5.    ڕاپەڕین (850) سکاڵا 6.    سۆران (479) سکاڵا 7.    زاخۆ (437) سکاڵا لە بارەی وردەکانی ئامارەکانی دیکە لە خشتەی (1) بڕوانە   دووەم: ڕاپرسی تەوەری دووەمی ڕاپۆرتەکەی رێكخراوی هاریكاری یاسایایی ژنان لە كۆنگرە رۆژنامەوانیدا دەرەنجامی ڕاپرسییەکی ڕێکخراوەکەبوو لەسەر چاودێری جێبەجێكردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندووتیژی خێزانی خستەروو بەم شێوەیە بوو کە لە خشتەی ژمارە (2)دا ڕونکراوەتەوە    راسپاردە و پێشنیارەكان 1.    كاربكرێت لەپێناو بەبابەتكردنی یاساكە لەناو سەرجەم كۆلێژەكان. 2.    دروستكردنی پەیوەندیەکی باش لەنێوان سەرجەم وەزارەتەکان (ناوخۆ-پەروردە-خوێندنی باڵا-تەندروستی-ئەوقاف)تاوەکو لە هەموو وەزارەتەکان کار لەسەریاساکە بکرێت. 3.    كاربكرێت لە پێناو بە بابەتكردنی یاساكە لەناو سیستەمی پەروەردە و قوتابخانەكان. 4.    كاربكرێت لەسەر بڵاوكردنەوەی هۆشیاری لەسەر یاساكە لەلایەن سەرجەم لایەنە پەیوەندیدارەكان.  5.    یەكخستنی میكانیزمی كاركردنی لیژنەكانی ئاشتەوایی لەسەرجەم ناوچەكان. 6.    زیادكردنی رۆڵی میدیا و بەهێزكردنی رۆڵیان لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری. 7.    هەمواركردنەوەی یاساكە بەجۆرێك رێگە بدات بە رەوانەكردنی كەیسكان بۆ بەردەم لیژنەی ئاستەوایی پێش تۆماركردنی سكاڵاو ناردنی بۆ دادگاكان. 8.    زیادكردنی ژمارەی ژنانی لێكۆڵەر لە نووسینگە و بەرێوەبەرایەتی و بنكەكان بەتایبەت لە پارێزگای هەڵەبجە.    

درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان خەرجییەكانی خۆی دەخاتەڕوو كە  مانگانە (158) ملیار دینار: -    پێشینەی بەردەوام: 60 ملیار دینار -    كرێی وانەبێژی خوێندنی باڵاو پەروەردە : 24 ملیار دینار -    موچەی فەرمانبەرانی گرێبەست لەدوای 1/7/2024:  2 ملیار و 500 ملیۆن دینار -    زبڵ و خۆڵ و خاشاك : 10 ملیار دینار  -    خواردنی نەخۆشخانەكان و زیندانییان: 7 ملیار دینار -    سوتەمەنی : 8 ملیار دینار -    دەرمان و پێداویستی پزیشكی:7 ملیار دینار  -    كرێی گواستنەوە: 900 ملیۆن دینار -    كرێنی كەل و پەل و مەوادەی تەعقیمی ئاو: 800 ملیۆن دینار -    بەخشین (منح): 4 ملیار دینار  -    خەرجی جۆراوجۆر چاككردنەوەی كەل و پەلەكان: 30 ملیارو 800 ملیۆن دینار كۆی گشتی : (158) میار دینار  

  نەوزادی موهەندیس    دوای ڕاگرتنی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 25/3/2023 لە ئەنجامی بڕیارێكی دادگای بازرگانی پاریس لە فەڕەنسا بە بەرژەوەندی عێراق،ئیدی ئەم مەسەلەیە بۆتە مەسەلەیەكی جێگە ناكۆك و درێژخایەن و ئاڵۆز و جێگەی مشتومڕێكی بێزەنتی كە ماوەی 2 ساڵ زیاترە بە ئاشكرا و نهێنی دانوسانی لەسەر دەكرێت و هێشتاش ئەنجامێكی ڕوون و دڵخۆشكەرەی نەبوە.    ئەم پڕۆسەیە و هەناردەكردنەوەی چەندە مەسەلەیەكی ئابوری و یاساییە ئەوەندەش بۆتە مەسەلەیەكی سیاسی لە نێوان هەرێمی كوردستان و بەغداد و ئەمەش لە ئەنجامی بێ‌ متمانەییەكی گەورەوە دروستبوە لە نێوان هەردوولادا.بەهۆی ڕێكنەكەوتن یان پابەندنەبوون بە دەستوور و ڕێكەوتنە دووقۆڵیەكانی نێوانیانەوە و ئیدی هەردوولا وەك كارتی فشار دژ بەیەكتری بەكاریدێنن.    ئاشكرایە كە لەم پڕۆسەیەدا 4 لایەنی سەرەكی بەشدارن و پێویستە هەموانیان ڕێكبكەون لەسەر وردەكاری هەر پڕۆسەیەك كە لەو مەسەلەیەدا بێتەگۆڕێ‌ و هەریەكەیان ڕۆڵ و كاریگەری خۆی هەیە و هەركات لایەنێكیان بوە ڕێگر و مەرجی پێشوەختەی دانا ئەوا تەواوی پڕۆسەكە ڕادەوەستێت و پەكی دەخرێت ،هەروەكو لەماوەی ئەو 2 ساڵەی ڕابووردودا ڕوویداوە. •    عێراق ،وەكو وڵاتی خاوەن سیادە و سەروەری و بەپێی دەستور خاوەنی ئەو كێڵگە و بیرە نەوتانەیە كە لەسەر تاسەری وڵاتدا بونیان هەیە و لەبەرهەمهێنان و كاردان و ئەوانەشی كە نەكەوتونەتە كار و دۆزینەوە و بەرهەمهێنان,هەربۆیە لایەنی سەرەكی و یەكەمە و خاوەن بڕیاری یاسایی و دەستوریە لەو بابەتەدا. •    هەرێمی كوردستانیش، بەو پێیەی كێڵگە نەوتیەكان دەكەوێتە سنوری جوگرافیاكەیەوە،خاوەنی كێڵگە نەوتیەكانە و بەپێی دەستوریش مافی هاوبەشی ئیدارەدانیانی هەیە لەگەڵ عێراقدا ولە ڕابووردوشدا لایەنی سەرەكی واژۆكردنی گرێبەستە نەوتیەكان بوە لەگەڵ كۆمپانیا نەوتیەكاندا و بەرپرسیارێتی یاسایی و دەستوری لە ئەستۆدایە و لایەنی دووەمی كاریگەرە لە مەسەلەكەدا. •    كۆمپانیا نەوتیە بیانیەكان،وەك لایەنی سێهەم و بەرهەمهێنەری نەوتەكە،كاریگەری گەورەی هەیە لەسەر ڕاگرتن  یان دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتەكە و تا ئێستا هەر ئەم كۆمپانیایانە كە خۆیان ڕێكخستوە لە گروپی پیشەسازی نەوتی كوردستان((ئەپیگور))دا ترس و بێ متمانەییەكی گەورەیان لاگەڵاڵە بوە بۆ ئایندەی كار و شایستە داراییەكانیان. •    دەوڵەتی توركیا،وەك لایەنی چوارەمی پڕۆسەكە تائێستا نەبۆتە ڕێگرێكی گەورە لەبەردەم هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمدا و هەمووپابەندیە یاسایی و تەكنیكیەكانی لە دیوی توركیاوە ئەنجامداوە و چاوەڕوانی ڕێكەوتنی سێ‌ لایەنی یەكەمی عێراق و هەرێم و كۆمپانیا نەوتیەكان دەكات.    ئەوەی لە ئێستادا و دوای زیاتر لە 2 ساڵ چاوەڕوانیكردن بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكە بۆتە خاڵی لێكتێگەیشتن و وەك دەرچە و كرانەوەیەك لە پڕۆسەكەدا هاتۆتە پێش ،دوای ئەوەی كە مەترسی درێژەدان یان هەڵایسانەوەی لە ئایندەدا جەنگی نێوان ئیسڕائیل و ئێران دروستبوە بۆ ئایندەی هەناردەكردنی نەوتی عێراقی لەڕێگەی كەنداوی عەرەبیەوە و بە ئەگەری داخستنی تەنگەی هوروموز لەلایەن ئێرانەوە،ئەوا عێراق تاكە دەروازەی سەرەكی هەناردەكردنی نەوتەكەی لەدەستدەدات و بەوەش كاریگەری گەورەی نەرێنی دروست دەبێت لەسەر بەبازاڕكردن و فرۆشتنی نەوتەكەی و لەدەستدانی 90% داهاتی هەموو عێراق و بەوەش عێراق ڕووبەڕووی تەنگژەیەكی ئابوری و دارایی توند دەبێتەوە و كاریگەریە خراپەكانی دەكاتە سەر مووچە و قوت و ژیان و ئاوەدانی لە عێراقدا بەهەرێمی كوردستانیشەوە.    بۆیە لە ئێستادا و سەردانیكردنی وەفدی هەردوولا بۆ هەولێر و بەغداد (( خۆ ویستانە بێت یان لە ژێر گوشار و فشاری دەرەكیدا بێت)) بۆ دانوسانكردنی شێلگیرانە و دانانی سنورێكی یاساییانە و گەیشتن بە ڕێكەوتن و دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم و ناردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم دوو بابەتی سەرەكی دانوسانەكان بوون ،بەو پێیەش بێت چ عێراق و چ هەرێم لەم ئانوساتەدا پێویستیەكی گەورەیان بەداهات و دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكە هەیە و دوای ئەوانیش كۆمپانیا نەوتیەكانیش تامەزرۆی دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكەن.    ئەوەی كە جێگەی ناكۆكی و مشتومڕە لە پڕۆسەكەدا لە ئێستادا نە عێراق و نە هەرێمە ،بەڵكو كۆمپانیا نەوتیەكانن،ئەوانیش تەنها بێ‌ متمانەیی و ترس و دڵەڕاوكێیان لە هەڵوێست و بڕیارەكانی وەزارەتی نەوت و كۆمپانیای سۆمۆی بەبازاڕیكردنی نەوتی عێراقیە و دەترسن لە: •    وەزارەتی نەوتی عێراقی پابەند نەبێت بە پێدان و خەرجكردنی شایستە داراییەكانیان لەكات و ساتی خۆیدا و دواخستیان بێت. •    ئەنجامنەدانی ڕێكەوتنێكی نوسراوە لە نێوانیاندا بۆ دیاریكردنی ئەرك و مافەكانی هەردوولایان. بەم شێوەیە،تەنها بێ متمانییە كە وایكردوە  دانوسانەكان بە هێواشی بچنە پێشەوە،هەربۆیە گەر هەرێم و بەغداد گرەنتی زیاتر و كۆنكرێتی بدەنە كۆمپانیا نەوتیەكان و ئەو ترس و دڵەڕاوكێیەیان بڕەوێننەوە، ئیدی بەپێی ئەو هەمواركردنەوەی یاسای بودجەی ساڵی 2025 لەسەر نرخی یەك بەرمیل نەوت و دیاریكردنی بە 16 دۆلار و هەنگاوەكانی دواتریش,هیچ بەربەستێك نەماوە لەبەردەم هەناردەكردنەوەی پڕۆسەكەدا و تەنانەت كۆمپانیاكان وەك ڕاگەیەنراوە لایەنی توركیاشیان ئاگاداركردۆتەوە بۆ ئامادەسازی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنەوەی نەوتەكە لە ڕێگەی بەندەری جیهانی توركیەوە.    هەربۆیە دوای 2ساڵ و 3مانگ ڕەنگە ئەمە باشترین هەل و قۆناغ بێت بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی هەناردەكردنەوەوی نەوتی هەرێم بەبڕی 300-400هەزار بەرمیلی ڕۆژانە  كە گەر بەنرخی بازاڕی نەوت و كۆمپانیای سۆمۆی عێراقی بفرۆشرێت لە ئێستادا كە  هەر بەرمیلێك نەوت بە 65 دۆلاری ئەمریكی مامەڵەی پێوەدەكرێت،ئەوا داهاتی مانگانەی دەگاتە 585 ملیۆن دۆلار- 780 ملیۆن دۆلار كە دەبێتە سەرچاوەی داهاتێكی باش بۆ خەزێنەی دەوڵەتی عێراق و بۆ نەمان و كۆتایپێهاتنی كێشەی مووچەی هەرێمی كوردستان و و بەهێزبوونی هەڵوێست و گوتاری هەرێم لە بەرامبەر بەغداد و تێپەڕاندنی قۆناغی ترس و دڵەڕاوكێ و بێ متمانەیی لەنێوان هەموو لایەنەكاندا.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) کەسایەتیی و تاکبوونی مرۆڤ هەمیشە لە پەیوەندیدا بە دەسەڵاتەوە دروستدەبێت. شێوازی پەیوەندییەکانی بە دەسەڵاتەوە جۆری کەسایەتیی ئەو و شێوازی خودبوونی دروستدەکات. بەڵام دەسەڵات تەنها بەمانای میکانیزمەکانی ترساندن و سەرکوتکردن نا، چونکە ملکەچبوون تەنها لە رێگای زۆر و زەبر و زەنگەوە دروستنابێت، بەڵکو لە ڕێگای دروستکردنی جۆری تایبەتی ئارەزووکردنیشەوە، دروستدەکرێت. دەسەڵات وەکچۆن لە ڕێگای سەرکوتکردنەوە لەناو مرۆڤدا گوێڕایەڵی دروستدەکات، بە هەمانشێوە ئارەزوی تایبەتیش دروستدەکات کە هەمان ئەرک پیادەدەکات، واتە لە ڕێگای دروستکردنی ئارەزووەوە کەسانی ملکەچبوو دروستدەکات. دروستکردنی ئارەزووی تایبەت لەناو مرۆڤدا بەشێکە لە میکانیزمەکانی کۆنترۆڵ و دیسپلینکردنی مرۆڤەکان و بەشێکە لە میکانیزمەکانی دروستکردنی کەسانی ملکەچ. بەم مانایە دەسەڵات شێوازی تایبەتی تاکەکەس و شێوازی تایبەتی خودبوون دروستدەکات. شتێک بەناوی خود یان کەسایەتییەکی ئازادەوە بوونی نییە کە پێش دەسەڵات بوونی هەبووبێت، هەموو کەسایەتییەک، بە کەسایەتییە ئازادەکانیشەوە، کەسایەتی ناو جۆرێکی تایبەتی دەسەڵاتن. کەسی ئازاد لە پەیوەندیدا بە دەسەڵات و بە گوتارەکانی دەسەڵاتەوە دروستدەبێت. جا ئەو خودە لەو پەیوەندییانەدا یان دەبێتە خودێکی یاخیی و هەوڵی دروستکردن و  پاراستنی ئازادییەکانی خۆی ئەدات، یاخود نووقمی ناو گوتار و میکانیزمەکانی کارکردنی دەسەڵات دەبێت و دەگۆرێت بۆ خودێکی ملکەچ و گوێڕایەڵ.  دەسەڵات خۆیشی بەر لە هەمووشتێک دەخوازێت خۆی لەناو دەرونی کەسەکاندا سەرلەنوێ بەرهەمبهێنێتەوە، لەناو دەروندا خۆی دووبارە و سەدبارە دروستبکاتەوە، بەڵام بەبێ ئەوەی توانای سڕینەوە، کوشتن یان ئیفلیجکردنی بەرگریکردنی لای کەسەکان هەبێت. مادام دەسەڵات هەیە کەواتە بەرگریش هەیە، لە هەرشوێنێک دەسەڵات هەبووم لەوێشدا بەرگریی هەیە.  ئەوەی لە دونیای ئێمەدا دەیبینین لاوازبوونی تواناکانی دەسەڵاتە لەکارکردن لەناو دەرون و دونیای ناوەکیی تاکەکەسەکاندا. لاوازبوونی توانای دەسەلاتە لەوەدا خۆی وەک بەشێک لە خواست و ئارەزوەکانی تاکەکەس نیشتەجێبکات.  لە دونیای ئێمەدا زۆربەی هەرەزۆری پردەکانی متمانەکردن لە نێوان تاکەکەسەکان و فۆرمە باڵادەستە جیاوازەکانی دەسەڵاتدا پچڕاوە، نەک تەنها لەگەڵ دەسەلاتی سیاسیدا، بەڵکو لەگەڵ دەسەڵاتی دینیی و رۆشنبیریشدا.  مرۆڤ تەنها لەڕێگای لەشی بایۆلۆژیی و مێژووی شەخسیی خۆیەوە ناناسرێتەوە، بەڵکو لە ڕێگای پەیوەندییە جیاوازەکانییەوە دەناسرێتەوە، لە ڕێگای ئەو پەیوەندییانەوە لەگەڵ کەسانیتر و رەمز و مەسەلە سەرەکییەکانی ناو ژینگەکەی و لە گەڵ زمان و سیمبۆلەکانی ناو ئەو ژینگەیەدا، دروستیدەکات. بە بۆچونی من زۆرینەی ئەم پەیوەندیانە مرۆڤی ئێمە نابەنەوە ناو شێوازە باڵادەستەکانی دەسەڵات، بە تایبەتی دەسەڵاتی سیاسیی و دەسەڵاتی دینیی و دەسەڵاتی رۆشنبیریی، ناو دونیای ئێمە.  لەسەرێکی دیکەوە کۆمەڵگای ئێمە لەمرۆدا کۆمەڵگایەکە لە چەندان سەرەوە گۆڕاوە بۆ کۆمەڵگایەکی تەواو ئاڵۆز و لەزۆر سەرەوە کراوە بە رووی دونیای دەرەوەدا. ئەو داخرانە خێڵەکیی و بەهایی و ئەخلاقیی و ئاینییانەی زیاد لە پەنجا سڵێک لەمەوبەر لەناویدا بوو، گۆڕانی گەورەیان بەسەرداهاتووە. ئەوەی لە ئێستادا لەئارادایە ئەو کۆمەڵگا سوونەتییە نییە کە پەنجا ساڵێک لەمەوبەر بوونی هەبوو. ئەو کۆمەڵگایە لە دەیان رێگاوە و بە شێوازی جیاواز بە دونیای دەرەوەوە گرێدراوە. کەچی بڕێکی گەورەی دەسەڵاتە سەرەکییەکانی ناوی، لە پێش هەمووانەوە، دەسەڵاتی سیاسیی دەسەڵاتی تەواو داخراون بەسەر بازنەی بجووکی کۆمەڵێک بنەماڵە و خێزانی حوکمڕان، هاوکات فۆرمەکانی تری دەسەڵاتیش، لەناویاندا دەسەڵاتی دینیی، بەسەر کۆمەڵێک گوتاری دینیی داخراودا.  ئەوەی بەشێکی کۆمەڵگاکە عەلمانیی، بەشێکی دینیی، بەشێکی تری لەناوەندی دین و نادیندا، بەشێکی تریشی تەواو نادینییە، ئەوەیش هەندێک کۆمەڵگاکەی پارتی و هەندێکی یەکێتیی و ئەوانیتریان دابەشن بەسەر هێزە سیاسییەکانی دیکەدا، ئەوەی زۆرینەیەکیش پشتی کردۆتە سەرجەمی هێزە سیاسییەکان، هێما بۆ دوو ڕاستی کۆمەڵایەتیی گرنگ دەکەن. یەکەمیان، ئالۆزبوونی کۆمەڵگاکەیە وەک کۆمەڵگا. دووهەم، دروستبوونی شوناسی پڕجوڵە و ناجێگیر و دانەخراو. شوناسی دینامیکی کە زۆرجار کەسەکان خۆیان بۆ خۆیانی دروستدەکەن، نەک لە دەرەوەڕا بەسەریاندا بسەپێنرێن. ئەم دۆخە ئاڵۆزە دوو دیاردەی دژ بەیەک دروستدەکات. لەسەرێکەوە ئارەزوویەکی گەورە بۆ بەتاکەکەس بوون. لەسەرێکی دیکەوە، ئارەزویەکی بەهێز بۆ بوون بە ئەندام لەم یان لەو گروپ و رێکخراوی کۆمەڵایەتیی هەمەجۆردا. ئەم دوو ئارەزووەش، ئارەزووی سەربەخۆبوون و ئارەزووی ئینتیما، هەڵگریی جوڵە و ناکۆکیی ناوەکین.  هەموو ئەمانە پرسیارێکی ئەخلاقیی گەورە دروستدەکەن، پرسیاری ئەوەی لە کۆمەڵگایەکی لەو بابەتەدا کام بنەمای ئەخلاقیی پەویستە، کەوا لە مرۆڤ بکات هەم سەربەخۆ و ئازادد و هەم ئیتیمایەکی دەستەجەمعی هەبێت. لە کاتێکدا فۆرمە سەرەکییەکانی دەسەڵات دژ بە هەردووکیان کاردەکەن.  پێموایە گرنگترین بنەمای ئەخلاقیی بنەمای قبووڵکردنی کەسانی جیاواز و لەخودنەچووە، گەر کراو وەک بەشێک یان ئەگەرێک لە ئەگەرەکانی ناو خودبوون خۆیشی. بە زمانێکی سادەتر بدوێم مەسەلەی سەرەکیی ئەخلاق لە دونیای ئێمەدا مەسەلەی چۆنیەتی مامەڵەکردنێکی ئەخلاقییانەی جیاوازییەکانە، کەس و دیدگا و بۆجوون و شێوە جیاوازەکانی ژیان. ئەوەی لێرەدا پێویستی بە بونیادنان هەیە، وێنەیەکە بۆ مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی ئاڵۆز کە کورتنەاێتەوە بۆ هەڵگری ئەم یان ئەو دین و ئەم یان ئایدیۆلۆژیا و ئەندامی ئەم یان خێزان و بنەماڵە و هەواداری ئەم یان ئەو حیزبی سیاسیی. بەڵام ئەوەی لە دونیای ئێمەدا غائیبە، بە پلەی یەکەمیش لەناو کایەی سیسیی و حوکمرانیدا، واتە لەناو چالاکییەکانی بەڕێوەبردنی ژیانی گشتییدا، ئەو دیدگا و تێڕوانینەیە بۆ ئەخلاق کە باسمکرد.  ئەخلاق وەک ژێرخانی رێکخستنی جیاوازییەکان و بینینی هەردوو دیوەکەی ئارەزوەکانی مرۆڤبوون: ئارەزووی سەربەخۆبوون و ئارەزووی ئینتیماکردن.  لەم دیدگایەدا ئەخلاق لە چۆنیەتی داپۆشینی لەشی ژن و چۆنیەتی دەرکەوتنیدا لەناو ژیانی گشتیدا بەرجەستە نییە، یان لە رىش هێشتنەوە و قات و بۆیمباخ لەبەرکردن، تەنانەت لە دزی نەکردن و دەستدرێژی نەکردنە سەر کەسانی تر. ئەخلاق لێرەدا هێز و پێدراوێکی ناوەکییە وادەکات مرۆڤ لە قووڵاییەکانی خۆیدا هەم نرخی خۆی بزانێت و هەم نرخی کەسەکانی تر، هەم نرخی ژیانی پێکەوەیی و هاوبەش. ئەخلاق وەک هێز یان سەرزەمینێک کە چاکەکاریی و هاریکاریی و بەدەمەوەچوونی کەسانیتری لەخۆنەچووی، تیادا دروستببێت. وەک سەرچاوەی دروستکردنی تاکەکەسێکی بە وەفا بۆ خۆی و بۆ دەوروبەرەکەی و بۆ مرۆڤەکانی تر. ئەخلاق لێردا هەرچییەک بێت ئەخلاقیی گوێڕایەڵیی و ئیتاعەتکردن نییە، ئەخلاقێکیش نییە لەسەر بنەمای ئەمر و نەهیی و ترساندن و هەڕەشەکردن بە سزادان دروستبووبێت. ئەم جۆرە تێگەیشتنانە بۆ ئەخلاق جگە لە دروستکردنی کەسانێک بە دەرونێکی تەواو شێواو و بیمار و ئازادیی نەناس، یان دابڕاو لە ئازادیی، هیچی تری لێ سەوز نابێت.  ئەخلاق شتێکە لەناوەوەی مرۆڤ خۆیدا دروستدەبێت، لە توانای بیرکردنەوەی عەقڵانی و توانای خۆشویستنی ژیان و خۆشویستنی کەسانیترەوە سەرچاوەدەگرێت. لەم دیدگایەدا ئەخلاق گرنگترین بەرهەمی عەقڵە، بەرهەمی مرۆڤ وەک بوونەوەرەکی خاوەن عەقڵە، کە لە ڕێگای ئەو عەقڵەوە ویژدانێکی ئینسانیی کراوە و هاریکار دروستدەکات. ئەخلاق لێرەدا پەیوەندییەکی راستەوخۆ و پتەوی بە پێداویستییە مرۆییە سەرەکییەکانەوە هەیە، پێداویستی مرۆڤ بە سەربەخۆیی، بە ئینتیما، بە چالاکبوون، بە دانپیانان، بە خۆشەویستی، هتد... لەناو سیستم و ژینگەیەکی ئەخلاقیی لەو بابەتەدا بەختەوەریی ڕاستەقینە لە چێژ و دەسەڵاتەوە نایەت، بەڵکو لە کردە و توانای خۆدروستکردن و خۆداهێنانێکی سەربەخۆ و بەرپرسیارەوە دێت.  ئەوەی لە دونیای ئێمەدا فۆرمە جیاوازەکانی دەسەڵات نیانە، بە تایبەتی دەسەڵاتی سیاسیی و دەسەلاتی دینیی، تا ڕادەیکیش دەسەڵاتی رۆشنبیریش، ئەم دیدگا ئەخلاقییە کراوەیەیە. ئەخلاقی راستەقینە لە دونیای ئێمەدا ئەخلاقی دەرەوەی ئەو سێ شێوازە سەرەکییەی دەسەڵاتە.   

  درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔹 عێراق لە ڕیزبەندی پێنجەمین وڵاتی جیهانە، کە زۆرترین کاریگەریی گۆڕانی کەشوهەواو بیابانبوونی لەسەرە. 🔹 عێراق ڕووبەڕووی کێشەی بیابانبوونێکی پەرەسەندوو بووەتەوە، خەمڵاندنەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە (27 ملیۆن) دۆنم زەوی بە بیابانبوون و 55%یش مەترسی بە بیابانبوونیان لەسەرە.  🔹 عێراق ساڵانە بەهۆی بیابانبوون و گۆڕانی کەشوهەوا و وشکەساڵییەوە وڵاتەکە نزیکەی (100 هەزار) دۆنم لەدەست دەدات. 🔹 لە هەرێمی كوردستان چەند دەستكەوتێك لە بواری پاراستنی ژینگە بەدەستهاتوون كە لەناوچەكانی دیكەی عیراق نین، لەوانەش بەكارهێنانی گازی هاوەڵ بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا و سودوەرگرتن لە وزەی پاك بۆ هەمان مەبەست. 🔹 بەپێی ئاماری رێکخراوی کەشناسی جیهانی W.M.O) ) لە ساڵی 2000ـەوە وشکەساڵی بە بەراورد بە دوو دەیەی پێشوو بە ڕێژەی 29% زیادى کردووە. سەرەتا بە پێچەوانەی کارەساتەکانی تر کە سەرنجی دەستبەجێ ڕادەکێشن، وشکەساڵی و بەبیابانبوون بە بێدەنگی هەسارەکە وێران دەکات، زۆرجار سەرنجی گشتی و سیاسی پشتگوێ دەخات.  بیابانبوون بریتییە لە تێکچوونی زەوی لە ناوچە ووشک و نیمچە وشکەکان بەهۆی هۆکاری سروشتی و مرۆیی، کاریگەری لەسەر توانای بەرهەمهێنانی زەوی و ژینگە دەبێت.  لبەگشتی هۆکارەکانی بیابانبوون بریتین، لە گۆڕانی کەشوهەوا و چالاکییەکانی مرۆڤ وەک زیادەڕۆیی لە کشتوکاڵ کردن، دارستان بڕین و زۆر لەوەڕاندن. بیابانبوون دەبێتە هۆی لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندوو، تێکچوونی سەرچاوەکانی ئاو، زیادبوونی زریان و تۆز و کاریگەرییە نەرێنییەکانی ئابووری و کۆمەڵایەتی. عێراق و مەترسی بە بیابانبوون بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەکان، عێراق لە ڕیزبەندی پێنجەمین وڵاتی جیهانە، کە زۆرترین کاریگەریی گۆڕانی کەشوهەواو بیابانبوونی لەسەرە. هۆکارەکانى بۆ (کەمبوونەوەى ئاو و کەمی بارانبارین، بەرزبوونەوەى پلەکانى گەرما، گەردەلوول و خۆڵبارین، بڕینەوەى دارستان و شێواندنى سروشت) دەگەڕێتەوە. عێراق ڕووبەڕووی کێشەی بیابانبوونێکی پەرەسەندوو بووەتەوە، خەمڵاندنەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە (27 ملیۆن) دۆنم زەوی بە بیابانبوون و 55%یش مەترسی بە بیابانبوونیان لەسەرە.  ساڵانە بەهۆی بیابانبوون و گۆڕانی کەشوهەوا و وشکەساڵییەوە وڵاتەکە نزیکەی (100 هەزار) دۆنم لەدەست دەدات. ئامارە سەرەکییەکانی پەیوەست بە بیابانبوون لە عێراق: -    14%: ڕێژەی بیابانبوون لە عێراق. -    70%: ڕێژەی سەدی دابەزینی بەرهەمهێنانی یەک ملیۆن دۆنم زەوی کشتوکاڵی. -    71%: لە کۆی (42 ملیۆن) دۆنم زەوی ئاودێری ساڵانە (13.1 هەزار) دۆنم لەدەست دەچێت. -    61%: ڕێژەی سەدی زەوییە کشتوکاڵییەکان کە مەترسییان لەسەرە بەهۆی بێ ئاوییەوە. -    (100 ملیار) دۆلار تەرخانکراوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی بیابانبوون. -    تا ساڵی 2050 رێژەی %20ی سەرچاوە ئاوییەکانی لەدەستدەدات. بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، ڕێژەی زەوییە تێکچووەکانی کۆی ڕووبەری عێراق: (67.88%) لە ساڵی 2020دا. زۆرترین زیانلێکەوتووی پارێزگاکان: زیقار بە ڕێژەی (53%) زیانەکان، لەکاتێکدا لە پارێزگاکانی تردا ڕێژەی زیانەکانی لە نێوان (1-14%)دایە. بەپێی ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچ ڕێژەی زەوی بیابانەکان: (48%) ڕووبەری عێراقە. لە کاتێکدا ڕێژەی سەدی زەوییە شاخاوییەکان: (5%)ی ڕووبەری عێراقە، بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی کشتوکاڵی عێراق. لە بەیاننامەیەکی ئەم دواییەدا، ڕوانگەی سەوزی عێراق دووپاتی کردەوە کە، وڵات پێویستی بە چاندنی زیاتر لە (15 ملیار) نەمام هەیە لە ساڵانی داهاتوودا. مەبەستی ئەم ئامانجە گەورەیە، بەشێوەیەکی ڕیشەیی کەمکردنەوەی بیابانبوون و کەمکردنەوەی پلەکانی ئەو گەرما لەڕادەبەدەرەیە عێراق تووشی دەبێت. ڕوانگەکە، نیگەرانی خۆی دەربڕیوە، سەبارەت بە هەندێک لە ڕێوشوێنەکانی ئەم دواییەی شارەوانی بەغدا، بەتایبەتی لە ناوچەکانی وەک یەرموک، بە "دواخستنی گەیشتن بەو ئامانجە ژینگەییەی عێراق پێویستی پێیەتی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کاردانەوەکانی گۆڕانی کەشوهەوا". ڕوانگەکە ئاماژەی بەوەشکردووە، هەڵکێشانی دارەکان، بە بیانووی گەشەپێدانی ڕێگاوبانەکان، چەندین جار لە چەند شوێنێکی پایتەخت ڕوویداوە، وەک لە نزیک پردی سەرافیە و ئەلعەتیفیە. سەرەڕای بەڵێنەکانی دووبارە بۆ گۆڕینی دارە لابراوەکان، ڕوانگە دووپاتی دەکاتەوە کە دارە نوێیەکان پێویستیان بە ساڵانێکی زۆر دەبێت بۆ بەجێگەیاندنی ئەو ڕۆڵە کەشوهەوا و ژینگەییەی کە ڕۆژێک دارە کۆن و هەمیشەییەکان بینیویانە. ئاماری بەبیابانبوون لە عێراق لە ماوەی ساڵانی (1990 - 2024) نیشانەکانی بەرزبوونەوەی ڕێژەی زیانەکانی زەوی و کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوھەوا و چالاکییەکانی مرۆڤ نیشان دەدات. ئەو خاڵانە گرنگانەی باس دەکرێن: 1.    ڕێژەی زیان لە زەوییە کشتوکاڵییەکان: -    70٪ی زەوییە کشتوکاڵییەکانی عێراق لە مەترسی بەبیابانبوون دان ((UNEP  -    نزیکەی 54٪ی خاکی عێراق لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا بەهۆی بەبیابانبوونەوە لەدەستچووە (وەزارەتی ژینگەی عێراق). 2.    گۆڕانی ڕووبەری دارستان: -    ڕووبەری دارستانەکانی عێراق لە ساڵی 1990 نزیکەی (1.7 ملیۆن) هێکتار بووە، بەڵام تا ساڵی (2023) ئەم ڕووبەرە بۆ (860 هەزار) هێکتار کەمبووەتەوە (ساڵنامەی فائۆ). 3.    کاریگەری گۆڕانی کەشوھەوا: -    پلەی گەرمی لە عێراق لە ناوەڕاستی سەدەی 20ەوە بە 2 پلەی سەدی بەرزبووەتەوە، ئەمەش وای کردووە خێرایی بەبیابانبوون زیاتر بێت (بانکی جیهانی). -    وشکەساڵی بەردەوام بووەتە ھۆی کەمبوونەوەی ئاو لە ڕووباری دجلە و فورات، کە بەرھەمی کشتوکاڵی کەمکردووەتەوە. 4.    کارەساتە سروشتییەکان: -    لە ساڵی 2022، تۆزی خاک لە 200 ڕۆژی ساڵێکدا تۆمارکرا، کە لە ساڵی 1990 ئەم ڕێژەیە 50 ڕۆژ بوو (یەکێتیی ئەورووپی). 5.    کاریگەرییە کۆمەڵایەتیی و ئابوورییەکان: -    نزیکەی (39%)ی دانیشتوانی لادێکان بەهۆی بەبیابانبوونەوە ناچاربوون ڕووبکەنە شارەکان UN-Habitat))  -    زیانی ئابووری لە ساڵی 2023 بەھۆی بەبیابانبوون نزیکەی (1.5 ملیار) دۆلار مەزەندە کراوە. بە کورتی، عێراق یەکێکە لە وڵاتە زۆر مەترسیدارەکانی جیھان لە بوارەکەدا، پێویستی بە ھەوڵێکی نێودەوڵەتیی خێرا ھەیە بۆ ڕێگرتن لە کارەساتێکی ژینگەیی.   وەک لە توێژەینەوەیەکی فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا هاتووە، ئەم چارتانەی خوارەوە ڕێژەی زەوی بە بیابانبوون و هەوکات ڕوبەری ئەو زەوییانەی هەڕەشەی بەبیابانبوونیان لەسەرە لە عێراق هەرێمی کوردستان لە نێوان ساڵانی (2016 - 2020) نیشان دەدات. هەرێمی کوردستان و بەبیابانبوون ماوەی چەند ساڵێکە لەچەند ناوچەیەکی هەرێمی کوردستان بەتایبەتی گەرمیان و بەشێک لە ناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم دیاردەی بەبیابانبوون بونی هەیە، وێڕای ئاگادارکردنەوەی حکومەت و لایەنی پەیوەندیدار و بەستنی کۆڕ و سمینار لەو ناوچانە، بەداخەوە حکومەت هیچ گرنگییەکی بەو گرفتە نەداوە هەر ئەوەشە وای کردووە، ئەو مەترسییە ساڵانە ڕوو لە زیادبوون و فراوان بوون بکات. سەرۆکی پێشووی دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێم،  ئەندازیار عەبدولڕەحمان سدیق، ئاشكرای دەکا، ناوچەكانی گەرمیان و رۆژئاوای كەركوك و باشووری دهۆك مەترسی بەبیابانبونیان لەسەرە و داوای هاوكارییان لە نەتەوە یەكگرتووەكان كردووە. ئەندازیار عەبدولڕەحمان سدیق لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا  لە ساڵی 2023:  ئامارێكی دیاریكراو بۆ رێژەی بەبیابانبوون لە هەرێم نییە، بەڵام داوایان لە نەتەوەیەكگرتووەكان كردووە هاوكارییان بكەن لە سەوزكردنی ناوچەكانی "گەرمیان، باشوری دهۆك و رۆژئاوای هەولێر"، چونكە مەترسی بیابانبونیان لەسەرە. باسی لەوەشكردووە، لە هەرێمی كوردستان چەند دەستكەوتێك لە بواری پاراستنی ژینگە بەدەستهاتوون كە لەناوچەكانی دیكەی عیراق نین، لەوانەش بەكارهێنانی گازی هاوەڵ بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا و سودوەرگرتن لە وزەی پاك بۆ هەمان مەبەست. سەبارەت بە هەماهەنگییەكانیان لەگەڵ وەزارەتی ژینگەی عیراق وتی، لە 15 رێككەوتننامەی نێودەوڵەتی لە ئاستی ژینگەییدا پەیوەندییان لەگەڵ وەزارەتی ژینگەی عیراق هەیە و نوێنەری دەستەكە لە هەموو كۆبوونەوەكانیاندا بەشداردەبێت. ئامارەکان لەسەر ئاستی جیهان بەپێی ئاماری رێکخراوی کەشناسی جیهانی W.M.O) ) لە ساڵی 2000ـەوە وشکەساڵی بە بەراورد بە دوو دەیەی پێشوو بە ڕێژەی 29% زیادى کردووە. هەنوکە وشکەساڵی پرسێکی سەرەکییە بەشێوەیەک لە ئێستاى جیهاندا زیاتر لە (2.3 ملیار) کەس لەگەڵ کەمی ئاودا دەجەنگن. بەپێی ئەو خەمڵاندنانەی کە لەلایەن یونیسێفەوە کراوە، تا ساڵی 2040 زۆربەی منداڵان لەو شوێنانەدا دەژین کە کەمیی ئاوی توندیان هەیە. -    زەویی و وشكە ساڵی: بۆ ساڵی 2035  وا خەمڵێنراوە (1.8 ملیار) كەس بە هۆی كەم ئاوییەوە بناڵێنن، سێیەكی جیهانیش لە زۆربەكارهێنانی ئاو، تێیبپەڕێنن. -    زەوی و ئاسایشی مرۆیی: بە پێ خستنە نێو ساڵی 2045 ەوە، نزیكەی (135 ملیۆن) كەس كۆچ و ڕەو دەكەن. -    زەوی و ژینگە: گێڕانەوەی خاكی سیستمی ژینگەیی داهێزراو، دەتوانێت ساڵانە نزیكەی 3 ملیار تۆن لە كاربۆن خەزن بكرێت. كە یەكسانە بە نزیكەی 25٪ بەكارهێنانی زەوییەكان. بەبیابانبوون و ئامانجەكانی گەشەپێدانی بەردەوام پلانی ئەم كارە تا ساڵی 2030 بۆ ئەوەیە هەسارەكەمان لە داڕووخان بپارێزێت و، دەرامەتە سروشتییەكان جوان بەڕێوە ببرێن. هەروەك بۆ ئەوەی هەرچی زووە ڕێوشوێنی پێویست لە بەرانبەر گۆڕانكارییەكانی ژینگەییدا، بگیرێنە بەر. بە بیابانبوون داهێزرانی زەوییە لەناوچە چۆڵ و بیابانەكاندا، یان لەو ناوچانەی تەڕ و نیمچە تەڕن. بەبیابانبوون بەبیابانبوون، واتە گۆڕانی زەوی جێی ژیان‌و كشتوكاڵ بۆ دۆخی وشك‌و بیابان كە زیانێكی گەورە لە سامانی سروشتی دەدات‌و دەبێتە دابەزینی ئاستی بەرهەمی زەوی. گرنگترین زیانەكانی بەبیابانبوون بریتین لە؛ 1.    بێ بەرهەم بوونی زەوی: بەجۆرێك زەوی ماددە خۆراكییەكانی لەدەست دەدات‌و خوێی تێدا كەڵەكە دەبێت، ئەماش وا دەكات خۆڵەكەی بۆ كشتوكاڵ كەڵكی نەبێت‌و ئاوی بارانیش ناتوانێ ڕۆبچێتە نێویەوە. 2.    زیانپێكەوتنی ڕووەكی سروشتی: بەبیابانبوون توانای زەوی بۆ ژیانی ڕووەك كەمدەكاتەوە، ڕەگی ڕووەكەكان ئاوی كۆگاكراویان لەدەستدەدەن‌و ئەمەش وا دەكات توانای مانەوەیان لە ژیان لەدەستبدەن. 3.    خۆخواردنەوەی خاك‌و ڕاماڵینی: كەمبوونەوەی ڕووەكی سروشتی دەبێتە هۆی ڕاماڵرانی خاك لە شوێنی خۆی، خۆخواردنەوەی خاكیش كۆتا هەنگاوی داتەپینی بەردەوامی خۆڵە. 4.    ڕوودانی كارەساتی سروشتی: لە دۆخی بەبیابانبووندا زەوی زیاتر لە هەر كاتێكی دیكە ڕووبەڕووی لافاو و گێژەڵووكە ‌و پیسبوون دەبێتەوە. 5.    پیسبوونی ئاو: هەندێكجار بەهۆی خۆڵبارین‌و میكرۆبی نێو هەواوە سەرچاوەكانی ئاو پیس دەبن، هەروەك چۆن ڕووەك ڕۆڵێكی سەرەكی لە پاكبوونی سەرچاوەكانی ئاودا دەبینێ، كەواتە بەبێ بوونی ڕووەك پیسبوونی ئاو ڕوودەدات. 6.    برسێتی‌و هەژاری: بەهۆی وشكەساڵی‌و لەدەستدانی خاكی بەبەرهەم، دانیشتووان هەژار ‌و هەروەها ئاژەڵەكانیش لاواز ‌و  برسی دەبن‌و زۆرێكیان لەنێودەچن. 7.    كۆچی بەكۆمەڵ: بەدرێژایی مێژوو، بەبیابانبوون جووڵێنەری سەرەكی كۆچی مرۆڤەكان بووە. 8.    مەترسی لەناوچوون: زۆرێك لەو بوونەوەرانەی لە زەوی بەپیت‌و بەبەرهەمدا دەژین بەهۆی بەبیابانبوون‌و گۆڕانی سیستمی ژینگەییەوە لەناودەچن. 9.    نەخۆشییە گواستراوەكان: بەهۆی كۆچی دانیشتووان‌و تێكەڵبوونی زیاتری خەڵكەوە كە یەكێكە لە دەرهاویشتەكانی بەبیابانبوون، نەخۆشییەكانی كۆئەندامی هەناسە و هەروەها نەخۆشییە گواستراوەكانی دیكەش بڵاودەبنەوە. هۆكارەكانی بەبیابانبوون دوای زانینی زیانەكانی بەبیابانبوون، پێویستە هۆكارەكانی دروستبوونیشی بزانین، بەشێوەیەكی گشتی زیاتر بەهۆی ئەم هۆكارانەوە دیاردەی بەبیابانبوون دروست دەبێت: 1.    زیادەڕەوی لە لەوەڕاندند، لەدەستدانی ڕووەكی سروشتی، لەناوبردنی دارستانەكان. 2.    چڕی دانیشتووان لە ناوچەیەكی دیارییكراوی زەویدا، گۆڕانی كەشوهەوا، برسێتی‌و هەژاری‌و ناسەقامگیری سیاسی، وشكەساڵی هۆكاری سەرەكیی ئەو دیاردەیەیش، بریتییەلە چالاكییەكانی مرۆیی و بارگۆڕانەكانی ژینگەیی. بەبیابانبوون چییە؟ بەبیابانبوون بۆیە ڕوودەدات، چونكی سیستمی ژینگەیی زەوییە وشكەكان، كە زۆرتر لە سێیەكی جیهانی گرتووەتەوە، بەرەوڕووی خراپ بەكارهێنان و زۆر بەكارهێنان و  بەكارهێنانی نەگونجاو، بووەتەوە. هەروەك دەگونجێت هەژاریی، ناسەقامگیریی سیاسیی،  لابردنی دارە بڕاوەكان، ئاژەڵداریی زۆر و خراپ ئاودان، ببنە هۆكاری ئەو دۆخە. ڕێککەوتننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی بەبیابانبوون یەکێکە لەو سێ ڕێککەوتنەی کە لە لوتکەی زەوی لە ساڵی 1992 لە ڕیۆ دی جانیرۆی بەرازیل دامەزرا. ڕاپۆرتەکە تیشک دەخاتە سەر ئامارە مەترسیدارەکان کە کاریگەرییە بەربڵاوەکانی وشکەساڵی لە سەرانسەری ناوچە و کەرتەکاندا نیشان دەدەن. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە نزیکەی 20%ی دانیشتوانی چین لەم سەدەیەدا زیاتر ڕووبەڕووی وشکەساڵی مامناوەند تا توند دەبنەوە، هەروەها ئاماژە بەوە دەکات کە پێشبینیکراوی زیادبوونی چڕی وشکەساڵی لە چین تا ساڵی 2100 بە ڕێژەی 80%یە. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە ڕووبەری 630 هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشە لە ئەوروپا (بە نزیکەیی قەبارەی ئیتاڵیا و پۆڵەندا بەیەکەوە) لە ساڵی 2022دا بەهۆی وشکەساڵییەوە کاریگەری لەسەر بووە و گەرمترین هاوین و دووەم گەرمترین ساڵی تۆمارکردووە.  ئەمەش نزیکەی چوار هێندەی تێکڕای 167 هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشەیە کە لە نێوان ساڵانی 2000 بۆ 2022 کاریگەری لەسەر بووە. پێشبینی دەکرێت 170 ملیۆن کەس تووشی وشکەساڵییەکی توند ببن، ئەگەر تێکڕای پلەکانی گەرمای جیهان بە ڕێژەی 3 پلەی سەدی بەرزبێتەوە لە ئاستی پێش پیشەسازی، کە 50 ملیۆن زیاترە لەوەی چاوەڕوان دەکرا ئەگەر گەرمبوونەوە سنووردار بکرێت بە 1.5 پلەی سەدی. لە ڕاپۆرتەکەدا ئاماژە بەوە کراوە کە 70%ی بەرهەمە دانەوێڵەییەکان بەهۆی وشکەساڵی لە دەریای ناوەڕاست زیانیان بەرکەوتووە، تێکڕای لەدەستدانی زەوییە لەوەڕاندنەکان لە باشووری ئەفریقا بەهۆی وشکەساڵییەوە 33% بووە. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە زیانەکانی پێشبینیکراوی دارستانەکان لە ناوچەی دەریای ناوەڕاست لەگەڵ بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی 3 پلەی سەدی نزیکەی سێ هێندە زیاتر دەبێت لە مەترسییەکانی ئێستا. زیانە ئابوورییەکانی وشکەساڵی لە ئەفریقا لە ماوەی 50 ساڵی ڕابردوودا گەیشتووەتە نزیکەی 70 ملیار دۆلار. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، 85%ی ئەو کەسانەی بەهۆی وشکەساڵییەوە زیانیان بەرکەوتووە، لە وڵاتانی کەم داهات یان مامناوەند دەژین. ئامارەکان لەسەر ئاستی جیهان بەپێی ئامارەکانی ئەتڵەسی بیابانبوون و ڕاپۆرتی گۆڕانی کەشوهەوا و زەوی، جیهان ساڵانە بە مەزەندەکردنی 4.18 ملیۆن کیلۆمەتر چوارگۆشە زەوی کشتوکاڵی و لەوەڕاندن لەدەست دەدات بەهۆی بیابانبوون و تێکچوون. ئەمە ڕووبەرێکە کە یەکسانە بە نزیکەی نیوەی قەبارەی یەکێتی ئەوروپا و ئەفریقا و ئاسیا زۆرترین کاریگەرییان لەسەرە.  ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی بەرهەمی  جیهانی بە ڕێژەی 10% تا ساڵی 2050، ئەوە لە کاتێکدایە کە خواستی جیهانی بۆ سەرچاوە و خۆراک لە زیادبووندایە.  پێشبینییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە تا ساڵی 20230، بەرهەمهێنانی خۆراک پێویستی بە 300 ملیۆن هێکتار زەوی دیکە هەیە. ئەفریقا بەپێی خەمڵاندنەکان لە کۆی 54 وڵاتی ئەفریقا 46 وڵاتیان تووشی بیابانبوون بوون، هەندێکیان پێشتر کاریگەرییان لەسەر بووە، لە دەیەکانی ڕابردوودا تێکچوونی مامناوەند یان توند لە چەندین حەوزی ڕووبارەکاندا دەستنیشان کراوە، لەوانە نیل کە لە سەرانسەری 42%ی ڕووبەرەکەیدا تێکچوونی بەخۆیەوە بینیوە، نیجەر (50%)، سەنیگال (51%)، ڤۆڵتا (67%)، لیمپۆپۆ (66%) و چاد (26%). هەروەها کینیا ڕەوتی نەرێنی بەردەوامی بەخۆیەوە بینیوە، وڵاتەکە لە نێوان ساڵانی 1992 بۆ 2015 لە نێوان 8.9% بۆ 21.6%ی لەوەڕگە و کشتوکاڵی و ڕووەکییەکانی لەدەستداوە. لە بورکینافاسۆ، مەزەندە کرا کە لە نێوان ساڵانی 1984 بۆ 2013، خاکی ڕووت و زەوییە کشتوکاڵییەکان بە ڕێژەی 18.8% و 89.7% زیادیان کردووە، لە کاتێکدا ڕووبەری دارستان، ساڤانا و بەشە ئاوییەکان بە ڕێژەی 18.8%، 19.4%، 4.8%، 45.2% و 31.2% کەمیکردووە. لە ناوچەی فەقەرە لە نیجەر ئەو ناوچەیە دابەزینی بەخۆیەوە بینی. بەرهەمهێنانی چیمەنتۆکان ساڵانە بە ڕێژەی 5% لە نێوان ساڵانی 1994 و 2006 کەمیکردووە، ئەمەش بە شێوەیەکی بەرچاو بەهۆی گۆڕانکارییەکانی بەکارهێنانی زەوی و فشاری لەوەڕاندن و تێکچوونی بەپیتی خاکەوە بووە. 64 ملیۆن هێکتار زەوی (نزیکەی 158 ملیۆن دۆنم) تێکچووە و ویلایەتی باکووری کۆردۆفان زۆرترین کاریگەری لەسەر بووە. تێچووی ساڵانەی تێکچوونی خاک بە نزیکەی 1%ی بەرهەمی ناوخۆیی لە جەزائیر و میسر، و نزیکەی 0.5% لە مەغریب و تونس خەمڵێندرا. ئاسیا لە ئێستادا بیابانبوون کاریگەری لەسەر 38 وڵات لە کۆی 48 وڵاتی ئاسیا هەیە، تایبەتمەندییەکی جیاواز لە بیابانبوون لە ئاسیا لە نێوان ساڵانی 1982 بۆ 2011 ئەوە بوو کە دیاردەیەکی تێکەڵاو بوو، کە بریتی بوو لە حەوزە سەرەکییەکانی ڕووبارەکان کە بەهۆی ووشکبوون کاریگەرییان لەسەر بوو، وەک  ڕووباری گەنجس لە هیندستان،  ئیندوس لە پاکستان،  ڕووباری زەرد لە چین و دەشتی پینچوان لە چین. لە لایەکی دیکەوە دەرکەوت کە نزیکەی 57%ی زەوییە کشتوکاڵییەکان لە کازاخستان و نزیکەی 20%ی زەوییە کشتوکاڵییەکان لە کرغیزستان لە نێوان ساڵانی 1982 و 2006دا دابەزینی بەرهەمهێنانی ڕووەکیان بەخۆوە بینیوە، هەروەها نزیکەی 58%ی چیمەنتۆکانی تورکمانستان و ئۆزبەکستان دابەزینی بەرهەمهێنانی ڕووەکیان لە نێوان ساڵانی 1999 و 1999دا بەخۆیەوە بینیوە 2015. هۆکارە مرۆییەکان بزوێنەری سەرەکی ئەم لەدەستدانە بوون. زیاتر لە 75%ی باکوور و ڕۆژئاوا و باشووری ئەفغانستان بەهۆی زۆر لەوەڕاندن و دارستانبڕین کاریگەرییان لەسەر بووە. بیابانبوون کێشەیەکی جددییە لە پاکستان، هۆکاری بەرفراوانی مرۆیی و سروشتی هەیە. لە هیندستان دەرکەوتووە 81.4 ملیۆن هێکتار پرۆسەی بیابانبوونی جۆراوجۆری بەسەردا هاتووە، لە کاتێکدا شووتیکردن کاریگەری لەسەر 6.73 ملیۆن هێکتار لە وڵاتەکەدا هەبووە. ئوسترالیا لە ئوسترالیا دەرکەوتووە کە تێکچوون بەهۆی چالاکییەکانی مرۆڤ و هۆکاری دیکەوە کاریگەری لەسەر زیاتر لە 5%ی ڕووبەرەکەی هەیە، بەتایبەتی لە نزیک کەنارەکانی ناوەڕاستی ڕۆژئاوا. توێژینەوەکان دەریانخستووە کە 20%ی کۆگاکانی ئاو تێکچوون، و شووتیبوون یان زیادبوونی شووتی لە بەشێکی زۆری حەوزی مۆرای-دارلینگدا دەرکەوتووە. ئەوروپا بەپێی چاودێری نەتەوە یەکگرتووەکان، زەوییە وشکەکان 33.8%ی وڵاتانی باکووری دەریای ناوەڕاست دەگرێتەوە، کە نزیکەی 69%ی ئیسپانیا و 66%ی قوبرس و لە نێوان 16% بۆ 62%ی یۆنان، پورتوگال، ئیتاڵیا و فەرەنسا پێکدەهێنن، وەک "زۆر" یان "زۆر" ئامادەیی بۆ بیابانبوون پۆلێنکراون. ئەم ژمارەیە بەرز دەبێتەوە بۆ 23%ی خاکی یەکێتی ئەوروپا، واتە 40 ملیۆن هێکتار، ئەگەر ئەو ناوچانەی هەستیاری مامناوەندیان تێدا بێت. بەگشتی ئەوروپا تادێت کاریگەری بیابانبوونیان لەسەرە و لێکەوتەی توندی بۆ بەکارهێنانی زەوی هەیە، بەتایبەتی لە پورتوگال، ئیسپانیا، ئیتاڵیا، یۆنان، ماڵتا، قوبرس، بولگاریا و ڕۆمانیا. بە بەکارهێنانی هاوکێشەی لەدەستدانی خاکی جیهانی، دەرکەوت کە نزیکەی 7%ی کۆی ڕووبەرەکە، واتە نزیکەی 130 ملیۆن هێکتار، بەهۆی بیابانبوونەوە مەترسی لەسەرە. تورکیا زۆر بەرکەوتەی وشکەساڵی و تێکچوونی زەوی و بیابانبوونە. نزیکەی 60%ی ڕووبەری زەوی تورکیا ئاو و بارودۆخی کەشوهەوای لەبارە بۆ بیابانبوون و نزیکەی نیوەی ڕووبەری زەوی تورکیا کە 48.6%یە، تووشی بیابانبوونێکی مامناوەند تا بەرز دەبێتەوە.  ئەمریکا زەوییە وشکەکان نزیکەی 60%ی مەکسیک دەگرێتەوە، هەروەها 3.5%ی ڕووەکی سروشتییەکەی گۆڕاوە بۆ کشتوکاڵ و نیشتەجێبوونی مرۆڤ لە نێوان ساڵانی 2002 بۆ 2011. ناوچەکە بەهۆی دووبارەبوونەوەی وشکەساڵی و لافاوەوە بەرەو بیابانبوون دەڕوات. بە بیابانبوون لە نێوان 8% بۆ 14%ی کۆی بەرهەمی کشتوکاڵی زۆرێک لە وڵاتانی ئەمریکای ناوەڕاست و باشوور تێدەچێت. بەشێک لە ناوچە وشکەکانی چاکۆ و کالیدۆنیا لە ئەرجەنتین لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا بە شێوەیەکی بەرفراوان تێکچوون. بە مەزەندەکردن 94%ی زەوییە وشکەکانی باکووری ڕۆژهەڵاتی بەرازیل بەرەوڕووی بیابانبوون دەبنەوە و تا 50%ی ناوچەکە بەهۆی دووبارەبوونەوەی وشکەساڵی و ماوەی درێژخایەنی دارستانبڕین بۆ کشتوکاڵ و لەدەستدانی دارستانەکان بۆ کشتوکاڵ تێکدەچێت. ئەم گۆڕانکارییە لە بەکارهێنانی زەویدا هەڕەشەی لەناوچوونی نزیکەی 28 جۆری ڕەسەن دەکات. لە ناوەڕاستی شیلی، دارستانە وشکەکان و دارستانەکان بە ڕێژەی 1.7% و 0.7% کەمیان کردووە، لە نێوان ساڵانی 1975 و 2008. لە ساڵی 1994، کۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان رۆژی 17ـى حوزەیرانی وەک “رۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی بیابانبوون و وشکەساڵی” دیاریکرد  

راپۆرتی رۆژنامه‌وانی: هێمن خۆشناو له‌ پێناو گه‌ره‌نتیكردنه‌وه‌ی پۆستی سه‌ركۆماری (ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان) ده‌خوازێ له‌ رێگای دادگا (جه‌هه‌په‌) بێكاریگه‌ر بكات و تووشی لێكترازانی بكات. له‌م هه‌ڵمه‌ته‌یدا ئه‌ردۆغان هه‌وڵده‌دات ده‌نگده‌ری كورد له‌ جه‌هه‌په‌ دووربخاته‌وه‌، وه‌كو یه‌ك كوتله‌ په‌لكێشی بكات به‌ره‌و (پارتی ده‌م). پارتی گه‌لی كۆمار (جه‌هه‌په‌) كه‌ كۆنترین پارتی سیاسیه‌ له‌ مێژووی كۆماری توركیا و له‌ ساڵی 1923 دامه‌زراوه‌، دوای شكستنی له‌ هه‌ڵبژاردنی گشتی له‌ (حوزه‌یرانی 2023) كۆنگره‌ی 38مینی نائاسایی له‌ 5 تشرینی دووه‌می هه‌مان ساڵدا ئه‌نجامدا. تیایدا (كه‌مال كلیچدارئۆغڵو) كه‌ به‌ره‌گه‌ز كوردێكی عه‌له‌ویه‌ له‌ سه‌رۆكایه‌تی پارته‌كه‌ دوورخرایه‌وه‌ و (ئۆزگور ئۆزه‌ل) جێگای گرته‌وه‌. دوای ده‌ستبه‌كاربوونی ئۆزه‌ل له‌ سه‌رۆكایه‌تیدا، ئه‌م پارته‌ له‌ رووی جه‌ماوه‌ریه‌وه‌ قه‌ڵه‌مبازی گه‌وره‌ی ئه‌نجامدا و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌ خۆجێیه‌كانی ئه‌م وڵاته‌ له‌ (31 ئاداری 2024) له‌ زۆرینه‌ی شاره‌وانیه‌ گه‌وره‌كانی توركیا پارتی داد و گه‌شه‌پێدانی دووچاری شكست و پاشه‌كشێ كرد. له‌ناو سه‌رۆك شاره‌وانیه‌ گه‌وره‌كاندا ناوی سه‌رۆكی شاره‌وانی گه‌وره‌ی ئیستانبۆڵ (ئه‌كره‌م ئیمامئۆغڵو) وه‌كو كه‌سایه‌تیه‌ك ده‌ركه‌وت كه‌ بتوانێ، له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتووی سه‌ركۆماری توركیا كه‌ بڕیاره‌ 2028 ئه‌نجام بدرێت شكست به‌ ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان بێنێت. زۆربه‌ی ناوه‌نده‌كانی راپرسی و توێژینه‌وه‌ له‌ سه‌ره‌تای 2024 تا 19 ئاداری 2025 دا جه‌ختیان له‌‌ سه‌ركه‌وتنی ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو ده‌كرد له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتووی سه‌ركۆماریدا. هه‌ڵكشانی پشتگیری رای گشتی توركیا له‌ (ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو) پارتی ده‌سه‌ڵاتداری ئه‌م وڵاته‌ی ناچاركرد، بیر له‌ رێگایه‌ك بكه‌نه‌وه‌ تا به‌ر له‌ ئیمامئۆغڵو بگرن.  بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌، له‌ژێر ناوی گه‌نده‌ڵی، گرێبه‌ستی ناشه‌رعی، قازانجی نایاسایی و رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ تیرۆر پۆلیسی ئیستانبۆڵ له‌ به‌ره‌به‌یانی (19 ئادار) هه‌ڵیكوتایه‌ سه‌ر (ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو) و چه‌ند به‌رپرسێكی دیكه‌ی جه‌هه‌په‌. ئه‌م ئۆپاراسیۆنه‌ گه‌وره‌ترین كاردانه‌وه‌ی دژ به‌ سه‌ركۆمار و داروده‌سته‌كه‌ی لێكه‌وته‌وه‌ كه‌ له‌ ماوه‌ی 24 ساڵه‌ی ته‌مه‌نیدا ده‌سه‌ڵاتی ئه‌ردۆغان تووشی كاردانه‌وه‌ی به‌م شێوه‌یه‌ نه‌بووه‌. كاردانه‌وه‌كانیش بووه‌ هۆی ئاوێته‌بوونی جه‌هه‌په‌ له‌گه‌ڵ ئۆپۆزسیۆنی شه‌قام كه‌ له‌ خوێندكارانی زانكۆ و توێژه‌ كاریگه‌ره‌كان پێكهاتووه‌، ئه‌مه‌ش ده‌نگ و پاڵپشتی بۆ جه‌هه‌په‌ ئه‌وه‌نده‌ی دیكه‌ زیاد كرد و بوێری به‌م پارته‌ به‌خشی، تا واز له‌ راڕایی و ئۆپۆرتۆنیزمی سیاسی بێنێت كه‌ چه‌ندین ساڵ بوو به‌ده‌ستیه‌وه‌ ده‌یناڵاند. به‌ گوێره‌ی ناوه‌نده‌كانی راپرسی له‌ به‌رواری ده‌ستگیركردنی ئیمائۆغڵو رۆژ له‌دوای رۆژی ده‌نگی پاڵپشتی بۆ جه‌هه‌په‌ و ئیمائۆغڵو زیاتر ده‌بێت و ده‌نگی پارتی ده‌سه‌ڵاتدار و ئه‌ردۆغانیش له‌ كوورتی ده‌دات. ناوه‌ندی (HBS) بۆ راپرسی  له‌ به‌رواری 21 ئاداری 2025 راپرسیه‌كی ئه‌نجامداوه‌ تیایدا رێژه‌ی ده‌نگی جه‌هه‌په‌ 33.8٪ بووه‌ له‌ به‌رامبه‌ردا ئاكه‌په‌ 28٪ ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێناوه‌. به‌ گوێره‌ی هه‌مان ناوه‌ند ده‌نگی هه‌ردوولا له‌ هه‌مان به‌رواری ساڵی 2024، به‌م شێوه‌یه‌ بووه‌، جه‌هه‌په‌: 28.4٪ و ئاكپارتی 32.3٪.  ئایا ئوزگور ئۆزه‌ل له‌ سه‌رۆكایه‌تی جه‌هه‌په‌ دوور ده‌خرێته‌وه‌؟ ده‌ستگیركردنی ئیمائۆغڵو تاكه‌ كاردانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات نه‌بوو له‌ به‌رامبه‌ر جه‌هه‌په‌، به‌ڵكو پێنج رۆژ دوای ده‌ستگیركردنی ئیمامئۆغڵو، (لوتفی سه‌ڤاش) سه‌رۆكی پێشووتری شاره‌وانی گه‌وره‌ی (هاتای) به‌ بیانووی نایاساییبوونی كۆنگره‌ی 38 مینی جه‌هه‌په‌ له‌ (4-5 تشرینی دووه‌می 2023) دادگای 42 مینی ئه‌نقه‌ره‌ی به‌سه‌ر كرده‌وه‌ و داوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌نجامه‌كانی كۆنگره‌ی ناوبراوی كرد. له‌باره‌ی سكاڵاكه‌ی سه‌ر كۆنگره‌ی جه‌هه‌په‌، بڕیاره‌ دادگای پسپۆر له‌ رۆژی دووشه‌ممه‌ (30 حوزه‌یرانی 2025) بڕیاری خۆی ئاشكرا بكات، كه‌ ته‌نیا دوو ئه‌گه‌ر له‌خۆ ده‌گرێت. یه‌كه‌مینیان: دانانی قه‌یوم سه‌ر جه‌هه‌په‌، دووه‌مینیشیان: دوورخستنه‌وه‌ی ئوزگور ئۆزه‌ل و ستافه‌كه‌یه‌تی له‌ سه‌رۆكایه‌تی جه‌هه‌په‌ و دانانه‌وه‌ی (كه‌مال كلیچدارئۆغڵو) به‌ سه‌رۆك بۆ ماوه‌ی یه‌ك ساڵدا دوای ده‌رچوونی بڕیاری دادگا. زۆربه‌ی پێشبینیه‌كان، به‌ره‌و ئه‌وه‌ ده‌چن كه‌ دادگا بڕیاری دوورخستنه‌وه‌ی سه‌رۆكایه‌تی جه‌هه‌په‌ ده‌دات، چونكه‌ ئۆزه‌ل دوای ده‌ستگیركردنی ئیمامئۆغڵو، نه‌یهێشت مه‌یدان بۆ ئه‌ردۆغان بمێنێته‌وه‌ و ئه‌و بۆشایه‌ی پڕ كرده‌وه‌ كه‌ چاوه‌ڕوان ده‌كرا دوای ده‌ستگیركردنی ئیمامئۆغڵو دروست بێت. جگه‌ له‌وه‌ش جه‌هه‌په‌ له‌ سایه‌ی سه‌رۆكایه‌تی ئۆزگور ئۆزه‌ل له‌ هه‌موو روویه‌كه‌وه‌ به‌هێز بوو. به‌رامبه‌ر به‌ توندی و سه‌ركوتكاری ته‌یب ئه‌ردۆغان مۆدێلێكی نوێی ئۆپۆزسیۆنی داهێنا و له‌ زۆرینه‌ی توێژ و لایه‌نه‌ سیاسیه‌كانی ناو توركیا پشتگیری لێكرا. بۆ ئه‌مه‌ چاوه‌ڕێ ده‌كرێت بڕیاری دادگا به‌ ئاراسته‌ی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی سه‌رۆكایه‌تی پێشووتری جه‌هه‌په‌ بێت، نه‌وه‌كو دانانی قه‌یوم.  ئایا كلیچدارئۆغڵو پڵانه‌كه‌ی ئه‌ردۆغان قه‌بوڵ ده‌كات؟ له‌گه‌ڵ نزیكبوونه‌وه‌ی واده‌ی ئاشكرا كردنی بڕیاری دادگا له‌مه‌ڕ دۆسیه‌ی كۆنگره‌ی 38 مینی جه‌هه‌په‌، فشاره‌كان له‌ناو جه‌هه‌په‌ و له‌ شه‌قامیش بۆ ‌سه‌ر كه‌مال كلیچدارئۆغڵو زیاتر ده‌بن، تا گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ سه‌ر كوورسی سه‌رۆكایه‌تی پارته‌كه‌ی ره‌تبكاته‌وه‌. به‌ گوێره‌ی لێدوانه‌كه‌ی كلیچدارئۆغڵو بێت له‌ رۆژی (23 حوزه‌یران) كه‌ ده‌ڵێـت:" ئه‌گه‌ر نه‌گه‌ڕێمه‌وه‌ بۆ سه‌رۆكایه‌تی جه‌هه‌په‌ دادگا قه‌یوم داده‌نێت" پێناچێت گوێ به‌ فشاره‌كان بدات و یاریه‌كه‌ له‌ ئه‌ردۆغان تێكبدات. گه‌ڕانه‌وه‌ی كلیچدارئۆغڵو چه‌ندین كاریگه‌ری نه‌رێنی ده‌بێت له‌سه‌ر جه‌هه‌په‌ و سوودی گه‌وره‌شی ده‌بێت بۆ ئه‌ردۆغان. گه‌ڕانه‌وه‌ی كلیچدارئۆغڵو، ده‌رفه‌تی خۆ كاندیدكردنی (ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو) بۆ سه‌ركۆماری به‌رته‌سك ده‌كاته‌وه‌، كه‌ ئه‌مه‌ش لابردنی گه‌وره‌ترین ئاسته‌نگ له‌به‌رده‌م ئه‌ردۆغان دێت و هه‌روه‌ها به‌ واتای پارچه‌بوونی جه‌هه‌په‌ دێت. به‌ گوێره‌ی زانیاریه‌ پشتڕاست نه‌كراوه‌كان، ئه‌گه‌ر كلیچدارئۆغڵو به‌ پڵانی ئه‌ردۆغان و بڕیاری دادگا رازی بێـت، (ئوزگور ئۆزه‌ل – ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو) پارتێكی سیاسی نوێ له‌سه‌ر مۆدێلی سه‌ركۆماری پێشووی توركیا تورگۆت ئۆزال (پارتی نیشتیمانی دایك ANAP) دروست ده‌كه‌ن. ده‌گووترێت به‌شێك له‌ سه‌رمایه‌دارانی توركیا هه‌وڵ بۆ ئه‌مه‌ ده‌ده‌ن و ده‌خوازن ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو له‌سه‌ر رێچكه‌ی ئۆزال درێژه‌ به‌ سیاسه‌ت بدات. چونكه پێیانوایه‌ ته‌نیا‌ ئه‌م مۆدێله‌ سه‌رمایه‌دارانی تورك له‌ چنگی قۆرخكاری رزگار ده‌كات و ده‌توانێ هه‌موو ئه‌تنیك، گرووپ و توێژه‌ جیاجیاكانی كۆمه‌ڵگای توركیا له‌باوه‌ش بگرێت. به‌ڵام سه‌ركه‌وتنی ئه‌م پارته‌ له‌ ئه‌گه‌ر دروستكردنیدا زۆر زه‌حمه‌ته‌ له‌ ئێستادا، به‌ تایبه‌تی له‌ ململانێی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماریدا، چونكه له‌‌ لایه‌ك رێكخستنی ئه‌م پارته‌ و ناساندنی به‌ كۆمه‌ڵگایه‌كی به‌رفراوانی وه‌كو توركیا پێویستی به‌ كاته‌، به‌ تایبه‌تی ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ ئه‌نجام بدرێت كاتی پێویستی له‌به‌رده‌مدا نیه‌، دووه‌میشیان به‌شێك له‌ ده‌نگده‌ری جه‌هه‌په‌ به‌ تایبه‌تی عه‌له‌وی و چه‌په‌كان كه‌ نزیكن له‌ كلیچدارئۆغڵو ئه‌و كاته‌ ده‌نگ بۆ ئیمائۆغڵو ناده‌ن،‌ ئه‌مه‌ش به‌ واتای پارچه‌بوونی ده‌نگی ئۆپۆزسیۆن دێت.  كورد له‌ كوێی ئه‌م ململانێیه‌ دایه‌؟  له‌ دوای ده‌ستپێشخه‌ری (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) له‌مه‌ڕ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد و وازهێنانی (په‌،كه‌،كه‌) له‌ چه‌ك له‌ 22 تشرینی یه‌كه‌می ساڵی 2024، جه‌هه‌په‌ به‌ ئاشكرا هیچ لێدوان و هه‌ڵوێستێكی دژ به‌م دۆخه‌ نیشاننه‌داوه‌، به‌ڵام ئاشكرایه‌ له‌ نێوان (باخچه‌لی – ده‌وڵه‌ت – ئه‌ردۆغان) له‌لایه‌ك و له‌گه‌ڵ جه‌هه‌په‌ له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ ده‌رباره‌ی كێشه‌ی كورد ناكۆكی هه‌یه‌. هه‌رچی لایه‌نی یه‌كه‌مه‌ راسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ (ئۆجا،لان و په‌،كه‌،كه‌) له‌ په‌یوه‌ندی دایه‌، به‌ڵام جه‌هه‌په‌ ده‌خوازێت باڵی سڤیلی بزوتنه‌وه‌ی كورد (ده‌میرتاش و پارتی ده‌م) به‌ بنه‌ما بگیرێت له‌ هه‌نگاونان بۆ چاره‌سه‌ری پرسی كورد. به‌م هه‌ڵوێسته‌ جه‌هه‌په‌ ده‌خوازێت له‌باره‌ی كێشه‌ی كورد خۆی له‌ ده‌سه‌ڵات جیابكاته‌وه‌. لێدوانه‌كه‌ی ئۆزگور ئۆزه‌ل له‌ (22 حوزه‌یران) دیارترین ئاماژه‌یه‌ به‌م راستیه‌ كه‌ ده‌ڵێـت:" :" ئه‌گه‌ر ئێمه‌ وه‌كو ده‌مپارتیش سه‌یری كێشه‌كان بكه‌ین، ئه‌وه‌ ناچارنین به‌سه‌ر هه‌مان رێگادا بڕۆین". كه‌واته‌ جه‌هه‌په‌ له‌مه‌ڕ كێشه‌ی كورد ده‌خوازێت رێگایه‌كی دیكه‌ تاقیبكاته‌وه‌‌. له‌مباره‌یه‌وه‌ شرۆڤه‌كاری سیاسی تورك (ئارنه‌وۆڵد سه‌لیم) ده‌ڵێت:" جه‌هه‌په‌ پێیوایه‌، ده‌مپارتی ناچاره‌ له‌سه‌ر ئه‌و هێڵه‌ سیاسیه‌ بڕوات كه‌ (عه‌بدولڵا ئۆجا،لان) دایڕشتووه‌". له‌ شاره‌ گه‌وره‌كانی توركیا ده‌نگده‌ری كورد زیاتر به‌لای جه‌هه‌په، به‌تایبه‌تی ش به‌لای (ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو) ده‌شكێته‌وه‌. لێره‌دا ناكۆكیه‌ گه‌وره‌كه‌ ده‌ست پێده‌كات. ئه‌م راستیه‌ بۆ ده‌سه‌ڵات ئاسته‌نگێكی گه‌وره‌ دروست ده‌كات. بۆیه‌ ده‌سه‌ڵات هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ پڵانه‌كه‌ی سه‌باره‌ت به‌ جه‌هه‌په‌ ده‌خوازێت ده‌نگده‌ری كورد وه‌كو یه‌ك كوتله‌ به‌ره‌و پارتی ده‌م بچێت و له‌ رێگای ئۆجا،لانیش كۆنتڕۆڵی پارتی ده‌م بكات. به‌ گوێره‌ی (ئارنه‌وۆڵد سه‌لیم):" له‌تبوونی ده‌نگده‌ری كورد له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ده‌سه‌ڵاتدا نیه‌. ده‌سه‌ڵات ده‌خوازێت ده‌نگده‌ری كورد یه‌ك كوتله‌ بێت".  به‌ڵام ئه‌گه‌ر كه‌مال كلیچدارئۆغڵو بێته‌وه‌ سه‌ر ناوه‌ندی بڕیاری جه‌هه‌په‌ و ركابه‌رانی ره‌وتێكی سیاسی دروست نه‌كه‌ن و به‌شداری له‌ هه‌لبژاردن نه‌كه‌ن، ئه‌وه‌ ره‌نگه‌ ده‌نگده‌ری كورد له‌ شاره‌ گه‌وره‌كان كه‌ تا ئێستا ده‌نگی بۆ جه‌هه‌په‌ داوه‌، بایكۆتی ده‌نگدان بكات كه‌ ئه‌مه‌ش له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌ردۆغان دایه‌.     

درەو: شاندە تەكنیەكەی عێراق گەڕایەوە بەغداد، شاندی هەرێم گەیشتنە بەغداد، بەغداد مانگانە داوای (150) ملیار دینار داهاتی ناوخۆ و رادەستكردنی (280) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە دەكات لەرێگای سۆمۆوە هەناردەبكرێت، لەبەرامبەردا بەغداد موچەی موچەخۆران و خەرجی كۆمپانیاكانی نەوت دەدات. ماوەی دوو رۆژ شاندێكی تەكنیكی حكومەتی عێراق لە هەرێمی كوردستان بوون لەگەڵ وەزارەتی دارایی هەرێم و وەزارەتی سامانەسروشتییەكان و سەرۆكایەتی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران و كۆمپانیاكانی نەوت كۆبوونەتەوە، شاندەكەی عێراق گەڕانەوە بەغداد، ئەمڕۆش شاندێكی وەزارەتی سامانەسروشتییەكانی هەرێم و ئەنجومەنی وەزیران گەیشتنە بەغداد و لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق و سۆمۆ لە كۆبوونەوەدان و لە رێككەوتن نزیكن. بەپێی بەدواداچوونەكان: -    حكومەتی عێراق داوای (50%)ی كۆی داهاتی ناوخۆ دەكات، داهاتی ناوخۆ بە (300) ملیار دینار خەمڵێندراوە، واتا مانگانە (150) ملیار دینار رادەستی وەزارەتی دارایی عێراق بكرێت. -    رۆژانە هەرێمی كوردستان (280) هەزار بەرمیل نەوت لە رێگای سۆمۆوە هەناردە بكاتەوەو داهاتەكەی بۆ وەزارەتی دارایی عێراق دەگەڕێتەوە. -    لەبەرامبەردا لەماوەی ئەم هەفتەیەدا وەك نیەت باشی سەرەتا بەغداد موچەی مانگی ئایاری موچەخۆران دەدات و دوای رێككەوتنی تەواوەتیش موچەی مانگی حوزەیران خەرج دەكرێت. -    بۆ هەر بەمیلێك بەغداد (16) دۆلار بۆ كۆمپانیاكانی بەرهەمهێن خەرج دەكەن -    هەرێم رۆژانە (280) هەزار بەرمیل رادەستی سۆمۆ دەكات، نرخی بەرمیلێك لە بازأرەكانی جیهان نزیكەی (65) دۆلارە، واتا رۆژانە داهاتی ئەو (280) هەزار بەرمیلە دەكاتە ( 18 ملیۆن و 200 هەزار) دۆلار، مانگانەش كە (8 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل دەكات داهاتەكەی دەكاتە (546) ملیۆن دۆلار.  -    بۆ هەر بەرمیلێك (16) دۆلار بۆ كۆمپانیاكە خەرج دەكرێت واتا مانگانە (8 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل دەكاتە ( 134 ملیۆن ) دۆلار، واتا حكومەتی عێراق لە (546) ملیۆن دۆلار (412 ملیۆن) دۆلاری مانگانەی بۆ دەمێنێتەوە.  -    خۆ ئەگەر ئەو (280) هەزار بەرمیلەی رۆژانە بە نرخی هەرێم بفرۆشرێت كە لە ئێستادا (33) دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێك، ئەوا داهاتی مانگە دەكاتە (277) ملیۆن دۆلار، لەبەرامبەر (546) ملیۆن دۆلار ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بیفرۆشێت، واتا (269) ملیۆن دۆلار كەمتر دەیفرۆشێت.   

درەو:  🔻 پاڵپشت بە داتاکانی "ڕێکخراوی ڕونین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت"؛ 🔹 لە ئێستا هەشت کێڵگەی نەوت (خورمەڵە، تاوکێ، شێخان، ئەتروش، سەرسەنگ، هەولێر، سەرقەڵا، هەریر) لە هەرێمی کوردستان، بەرهەمیان هەیە، پێکەوە بە تێکڕای ڕۆژانە سەروو (300 هەزار) بەرمیل نەوت و مانگانە نزیکەی (9 ملیۆن) بەرمیل بەرهەم دەهێنن. 🔹 بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانە هەر بەرمیلێکی لە نێوان (27 بۆ 39) دۆلار و بە تێکڕا بە (34) دۆلار ساغدەکرێنەوە. 🔹 مانگانە کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێم و (28%) پشکی کۆمپانیاکانە. بەرهەم و داهاتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان پاڵپشت بە داتاکانی "ڕێکخراوی ڕونین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت" لە ئێستا هەشت کێڵگەی نەوت لە هەرێمی کوردستان، بەرهەمیان هەیە، پێکەوە بە تێکڕای ڕۆژانە سەروو (300 هەزار) بەرمیل نەوت و مانگانە نزیکەی (9 ملیۆن) بەرمیل بەرهەم دەهێنن. بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانە هەر بەرمیلێکی لە نێوان (27 بۆ 39) دۆلار و بە تێکڕا بە (34) دۆلار ساغدەکرێنەوە، بەو مانایەی مانگانە کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێم و (28%) پشکی کۆمپانیاکانە، سەربارەت بە وردەکاری بەرهەم و داهاتی کێڵگەکان بە جۆرێکە کە؛ 1.    کێڵگەی نەوتی خورمەڵە؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (90 هەزار) بەرمیل و مانگانە (2 ملیۆن و 700 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (32) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (86 ملیۆن و 400 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (77 ملیۆن و 760 هەزار) دۆلاری بە ڕێژەی (90%) پشکی حکومەتی هەرێم و (8 ملیۆن و 640 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (10%). 2.     کێڵگەی نەوتی تاوکێ - فیشخابور؛ کە بە ناوچەی گرێبەستی تاوكی ناسراوە، بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (81 هەزارو 81) بەرمیل و مانگانە (2 ملیۆن و 462 هەزار و 430) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (35) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (86 ملیۆن و 185 هەزار و 50) دۆلار، لەو بڕەش (61 ملیۆن و 951 هەزار و 50) دۆلاری بە ڕێژەی (72%) پشکی حکومەتی هەرێم و (24 ملیۆن و 234 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (28%). 3.    کێڵگەی نەوتی شێخان؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (44 هەزارو 900) بەرمیل و مانگانە (ملیۆنێک و 347 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (27) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (36 ملیۆن و 369 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (20 ملیۆن و 664 هەزار و 866) دۆلاری بە ڕێژەی (57%) پشکی حکومەتی هەرێم و (15 ملیۆن و 704 هەزار و 134) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (43%). 4.    کێڵگەی نەوتی ئەتروش؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (35 هەزارو 300) بەرمیل و مانگانە (ملیۆنێک و 59 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (34 ملیۆن و 947 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (23 ملیۆن و 526 هەزار و 320) دۆلاری بە ڕێژەی (67.3%) پشکی حکومەتی هەرێم و (11 ملیۆن و 420 هەزار و 680) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (32.7%). 5.    کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (29 هەزارو 900) بەرمیل و مانگانە (897 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (39) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (34 ملیۆن و 983 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (17 ملیۆن و 425 هەزار و 32) دۆلاری بە ڕێژەی (50.2%) پشکی حکومەتی هەرێم و (17 ملیۆن و 557 هەزار و 968) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (49.8%). 6.    کێڵگەی نەوتی هەولێر؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (9 هەزارو 24) بەرمیل و مانگانە (270 هەزار و 720) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (8 ملیۆن و 933 هەزار و 760) دۆلار، لەو بڕەش (6 ملیۆن و 284 هەزار و 7) دۆلاری بە ڕێژەی (70.3%) پشکی حکومەتی هەرێم و (2 ملیۆن و 649 هەزار و 753) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (29.7%). 7.    کێڵگەی نەوتی سەرقەڵا؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (8 هەزارو 500) بەرمیل و مانگانە (255 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (38) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (9 ملیۆن و 690 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (5 ملیۆن و 814 هەزار) دۆلاری بە ڕێژەی (60%) پشکی حکومەتی هەرێم و (3 ملیۆن و 876 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (40%). 8.    کێڵگەی "بجیل – هەریر"؛ لە کۆتایی مانگی ئایاری ئەمساڵ کێڵگەی "بجیل – هەریر" کە کۆمپانیای رۆزنەفت بەرهەمهێنانی تێدا دەکات دەستی کردەوە بە بەرهەمهێنانی نەوت و ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە (4 هەزار) بەرمیلە _بەرهەمی ئەم کێڵگەیەم لەخشتەکەدا دانەنراوە چونکە کەمتر لە مانگێکە دەستی بە بەرهەم هێنان کردووەتەوە_ . بەم کێڵگەیەشەوەکۆی کێڵگە بەرهەمهێنەکانی نەوتی هەرێم دەگەن بە  (8) کێڵگە. چەند کێڵگەیەکیش هێشتا دەستیان بە بەرهەم نەکدووەتەوە لە بەر کەمی ئاستی بەرهەمی نەوت تیایاندا  وەکو (تەق تەق، چیا سورخ و باشیک). کێڵگەی (سەرتە)ش کۆمپانیاکان رادەستی حکومەتیان کردووەتەوە لە بەر کەمبونەوەی بەرهەم بۆ ئاستیک زۆر نزم.  ئەم خشتەیەی خوارەوە ئاستی بەرهەمی رۆژانەو مانگانە (مانگێک ٣٠ رۆژ دانراوە) و نرخ و داهات و پشکی حکومەت و کۆمپانیانی هەرکێڵگەیەک بەجیا ڕونکراوەتەوە. خشتە چارتەکان بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە؛ -     یادگار سدیق گەڵاڵی، سەبارەت بە بەرهەم و داهاتی نەوتی هەرێم، 27/6/2025؛ https://www.drawmedia.net/page_detail?smart-id=17057    

مەنار عوبێدی- شارەزای ئابوری لە پێنج مانگی یەكەمی ئەمساڵدا، ئاستی هەناردەی چین بۆ عێراق بەرزبووەتەوە، لەبەرامبەردا ئاستی هەناردەی عێراق بۆ چین دابەزینی بەخۆوە بینیوە.  داتاكانی دەستەی گومرگەكانی چین دەریدەخات، بەرزبوونەوەیەكی بەرچاو لە بەهای هەناردەی چیندا بۆ عێراق لە پێنج مانگی یەكەمی 2025دا روویداوە، بەرێژەی 9.5% بەراورد بە هەمان ماوە لە ساڵی رابردوودا، بەجۆرێك بەهای هەناردە گەیشتوەتە 7.4 ملیار دۆلار، ئەمە لەكاتێكدایە ساڵی 2024 لە هەمان ماوەدا بەهای هەناردەی چین بۆ عێراق بڕی 6.77 ملیار دۆلار بووە . پاڵنەری ئەم بەرزبوونەوەیە گەشەی بەرچاوە لە ژمارەیەك كەرتدا، لەدیارترینیان:  •    ئامێرە كارەبایی و میكانیكییەكان: كە رێژەی 24%ی تێكڕای هەناردەی چین بۆ عێراق پێكدەهێنێت و بەرێژەی 11.46% بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینیوە.  •    ئەلیكترۆنیات: كە رێژەی 15%ی تێكڕای هەناردە پێكدەهێنێت و گەشەیەكی گەورەی كردووە بەرێژەی 29.3%. •    جلوبەرگ: رێژەی 7.6%ی تێكڕای هەناردە پێكدەهێنێت و بەرێژەی 21% بەرزبووەتەوە.  •    ئۆتۆمبیل و پارچەی یەدەگ: كە رێژەی 7.2%ی تێكڕای هەناردە پێكدەهێنێت و بەرزترین رێژەی گەشەی بەخۆوە بینیوە كە دەگاتە 35%.  لەبەرامبەردا، هەناردەی عێراق بۆ چین بەرێژەی 5.77% لەهەمان ماوەدا پاشەكشەی بەخۆوە بینیوە، بەجۆرێك گەیشتوەتە 15.2 ملیار دۆلار ئەمە لەكاتێكدا لەم ماوەیەدا لە ساڵی 2024 بەهای هەناردە بریتی بووە لە 16.14ملیار دۆلارو بەرهەمە نەوتییەكان بەنزیكەیی (100%) تێكڕای هەناردەی عێراقی بۆ چین پێكهێناوە.  سەرباری ئەم پاشەكشێیە، هێشتا تەرازووی بازرگانیی نێوان هەردوو وڵات لە بەرژەوەندی عێراق ماوەتەوە، بەجۆرێك لە پێنج مانگی یەكەمی ئەمساڵدا سەرڕێژی بازرگانیی گەیشتوەتە 7.7 ملیار دۆلارو بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی رابردوو كە 9.37 ملیار دۆلار بووە، دابەزینی بەخۆوە بینیوە.  بەڵام سەرڕێژ بەشێوەیەكی راستەوخۆ هەر وابەستەی هەناردەی نەوتیی عێراق دەبێت بۆ چین، چ لەڕووی بڕەوە یاخود نرخ. هەرجۆرە دابەزینێك لە بەها یان قەبارەی هەناردەدا، دەبێتە هۆی پاشەكشێی سەرڕێژی بازرگانی تەنانەت گۆڕانیشی بۆ كورتهێنان. ئەمەش پێویست بە هەمەچەشنكردنی بنكەی هەناردەكردنی عێراق دەكات لەرێگەی هەناردەكردنی كەرەستەی خاو و كاڵای بەردەست لە ناوخۆدا.  لەلایەكی ترەوە، سەرباری ئەوەی قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ساڵانەی نێوان عێراق و چین بەربەستی 54 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە، بەڵام میكانیزمی مامەڵەی دارایی راستەوخۆ هێشتا بە غیابی ماوەتەوەو بەشێوەیەكی نیمچە تەواوەتیی پشت بە دۆلاری ئەمریكی دەبەستێت لە فرۆشتنی نەوتی عێراق و كڕینی كاڵای چینیدا. ئەمەش لەسەر عێراقی پێویست دەكات هەنگاو هەڵگرێت بۆ دامەزراندنی سەكۆیەكی ئاڵوگۆڕی دارایی و بازرگانیی راستەوخۆ لەگەڵ چیندا، بەجۆرێك پشتبەستن بە دۆلار كەمبكاتەوە.  شایانی باسە ژمارەیەك لە وڵاتان بەشێوەیەكی كردەیی دەستیانكردووە بە گرتنەبەری ئەم رێگایە، دواترینیان رێككەوتنی نێوان چین و توركیا بوو لەسەر پشتبەستن بە دراوی ناوخۆیی لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیدا. بۆیە رزگاركردنی بازرگانیی عێراق لە هەژمووی دۆلار هەنگاوێكی ستراتیژیی دەبێت بۆ بەهێزكردنی سەربەخۆیی دارایی و زیادكردنی چالاكی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان هەردوو وڵات.  جێی ئاماژە پێكردنە، ئەم داتایانە پشت بە هەناردەی راستەوخۆی چین بۆ عێراق دەبەستێت و؛ ئەو كاڵایانە ناگرێتەوە كە لەرێگەی وڵاتانی ناوچەكەوە هەناردە كراون، بەدیاریكراویش ئیماراتی عەرەبی كە دووبارە هەناردەی عێراق دەكرێنەوە.  وردەكاری داتاكان لەم خستەیەدا

درەو: بەشێك لە سەرۆكی لیستەكان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق پەرلەمانتار یانر بەرپرسی پێشوو بون: پارتی دیموكراتی كوردستان: -    رێبوار هادی سەرۆكی لیستی هەولێر/ پەرلەمانتاری عێراق -    فەرهاد ئەتروشی سەرۆكی لیستی دهۆك پەرلەمانتاری پێشووی عێراق -    ئەشواق جاف سەرۆكی لیستی سلێمانی پەرلەمانتاری پێشووی عێراق -     یەكێتی نیشتمانی كوردستان: -    هەرێم كەمال ئاغا سەرۆكی لیستی هەولێر/ پەرلەمانتاری عێراق -    ئیمان عەبدولڕەزاق سەرۆكی لیستی دهۆك پەرلەمانتاری عێراق -    رێكەوت حەمەرەشید سەرۆكی لیستی سلێمانی وەزیری پێشووی هەرێم رەوتی هەڵوێستی نیشتمانی: -    عەلی حەمەساڵح سەرۆكی لیستی هەولێر/ پەرلەمانتاری كوردستان -    بەدەل بەرواری سەرۆكی لیستی دهۆك/  پەرلەمانتاری كوردستان  -    غالب محەمەد سەرۆكی لیستی سلێمانی/ پەرلەمانتاری پێشوی عێراق یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: -    ئوسامە جەمیل سەرۆكی لیستی هەولێر/ پەرلەمانتاری  پێشووی عێراق -    جەمال كۆچەر سەرۆكی لیستی دهۆك / پەرلەمانتاری عێراق -    موسەنا ئەمین سەرۆكی لیستی سلێمانی/ پەرلەمانتاری عێراق جوڵانەوەی نەوەی نوێ: -    كاوە عەبدولقادر سەرۆكی لیستی هەولێر/ پەرلەمانتاری پێشووی كوردستان -    سروە عەبدولواحید سەرۆكی لیستی سلێمانی/ پەرلەمانتاری ئێستاو پێشوو كۆمەڵی دادگەری كوردستان: -    محەمەد حەكیم سەرۆكی لیستی سلێمانی/ پەرلەمانتاری پێشووی كوردستان بەرەی گەل: -    بورهان رەشید گوڵە سەرۆكی لیستی سلێمانی/ پەرلەمانتاری پێشووی كوردستان -    ژینۆ محەمەد سەرۆكی لیستی هەولێر/ ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر  

ئەو كەسانەی بەسەربەخۆ خۆیان كاندید كردووە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق:   - پ. د. رەعد رەفعەت - هەولێر - ڤینۆس كەریم – هەولێر  - - کاوە لەتیف ـ سلێمانی - د.دڵشاد محەمەد ـ سلێمانی - هاوار مستەفا خان ـ سلێمانی - ئاکام عەبدوڵڵا ـ سلێمانی