Draw Media

 شیكاری: بڵند دلێر شاوەیس  بە پێی ئەو دوو نوسراوەی بڵاو کراوەتەوە لە سۆشیال میدیا کە تایبەتە بە بڕیاری ژمارە(٢٨٥)ی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان و بڕیاری ژمارە (٥٥٠)ی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ، سەبارەت بە لێکتێگەیشتن و ڕێککەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵ، جیاوازییەکی زۆر لە نێوانیاندا هەیە، بە شێوەیەک ئەوەندە جێگای سەرسوڕمانە گومان دەکرێت لە ڕاستی و دروستی نوسراوەکان. جێی سەرنجە دوای ئەو هەموو دانوستان و دانیشتن و هاتوچۆی شاند و لیژنەی وەزاری و خەڵکە پسپۆڕ و شارەزایانە، هەردوو نوسراوی بڕیاری لێکتێگەیشتن یان ڕێککەوتنی نێوان حكومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی دوو ناوەڕۆکی جیاوازیان هەیە؟ بە گوێرەی ئەو دوو بڕیارەی بڵاوکراونەتەوە، جیاوازی ناوەڕۆکیان  خۆی دەبینێتەوە لەم خاڵانەی خوارەوەدا: یەکەم / دۆسێی نەوت  ١- بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان ژمارە(٢٨٥) لە ٢٠٢٥/٧/١٦، باس لە پەسەند کردنی لێکتێگەیشتن (التفاهم المشترك) لە نێوان هەردوو لایەنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی دەکات. بەڵام بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی ژمارە (٥٥٠) لە ٢٠٢٥/٧/١٧ تایبەتە بە پەسەندکردنی ڕاسپاردەکانی(توصيات) ليژنەی وەزاری سەبارت بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان ژمارە(٢٨٥) لە ٢٠٢٥/٧/١٦. ٢- بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان پێکهاتووە لە بڕیارێکی(دوو) خاڵی و هاوپێچێک کە لە (چوار) خاڵ پێکهاتووە، خاڵی یەکەم (٢) بڕگە، خاڵی دووەم(٣) بڕگە.  بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی پێکهاتووە لە(شەش) خاڵ،  خاڵی یەکەم (٢) بڕگە، خاڵی دووەم(٢) بڕگە. ٣- لە بڕیارەکەی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا هاتووە:  دۆسێی نەوت (ملف النفط). بەڵام لە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵیدا هاتووە: دۆسێی تەسلیم کردنی نەوت (ملف تسليم النفط). ٤- بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە دەست دەکات بە هەناردەکردنی تەواوی بەرهەمی نەوتی کێڵگەکانی هەرێم (٢٣٠ هەزار) بەرمیل نەوت لە گەڵ ئەو زیادەیەی لە داهاتوشدا ڕودەدات لە ڕێگای کۆمپانیای (سۆمۆ)، حکومەتی فیدراڵی بڕی (١٦ دۆلار ) دەدات بە هەرێم لە بری هەر بەرمیلێک بە گوێرەی یاسای هەمواری یەکەمی یاسای بودجەی فیدراڵی. بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  حکومەتی هەرێمی کوردستان دەست دەکات بە تەسلیم کردنی تەواوی بەرهەمی نەوتی کێڵگەکانی هەرێم بە کۆمپانیای (سۆمۆ) بەمەبەستی هەناردەکردن، حکومەتی فیدراڵی پێشینەیەک بە بری (١٦ دۆلار ) دەدات بە هەرێم لە بری هەر بەرمیلێک بە شێوەی (عیني يان نقدي) بە گوێرەی یاسای هەمواری یەکەمی یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵی ژمارە (١٣ی ساڵی٢٠٢٣)، بەمەرجێک لە ئێستادا بڕەکەی لە (٢٣٠ هەزار) بەرمیل نەوت کەمتر نەبێت و هەر زیادکردنێک لە بەرهەمدا ڕووبدات بخرێتە سەری، لە ڕێگای لیژنەی پێوانە و پێوەری هاوبەش، ئەگەر بەهەر هۆکارێک هەناردەکردنی نەوت ڕاگیرا، کۆی ئەو بڕە تەسلیم دەکرێت بە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی. ٥- بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم:  ڕۆژانە بڕی (٥٠ هەزار) بەرمیل نەوت بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی هەرێم دابین دەکرێت، بە مەرجێک حکومەتی هەرێم بەڵێن دەدات تێچووی بەرهەمهێنانی ئەم بڕە بگرێتە ئەستۆ، لەکاتی پێویستی حکومەتی هەرێمدا وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بڕێک لە بەرهەمەکانی بۆ دابین دەکات کە یەکسان بێت بە پاڵاوتنی(١٥ هەزار ) بەرمیل نەوت. لیژنەیەکی هاوبەش لە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی و وەزارەتی سامانە سروشتیەکانی هەرێم هەڵسەنگاندن بۆ پێویستی ڕاستەقینەی هەرێم بۆ بەرهەمە نەوتییەکان دەکەن بەمەبەستی دابینکردنی و لە ماوەی دوو هەفتەدا ڕاپۆرتەکەیان بەرز دەکەنەوە. بەڵام لە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی هاتووە: بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی هەرێم کۆی بەرهەمی نەوتی لە ئێستادا بریتییە لە (٢٨٠ هەزار) بەرمیل(٥٠ هەزار) بەرمیل بۆ پێویستی ناوخۆ دابین دەکرێت و باقیەکەی (٢٣٠ هەزار) بەرمیل نەوت ڕۆژانە لەگەڵ هەر زیادبوونێکی بەرهەم لە داھاتودا تەسلیم بە (سۆمۆ) دەکرێت بەمەبەستی هەناردەکردن.  ڕۆژانە بڕی (٥٠ هەزار) بەرمیل نەوت بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی هەرێم دابین دەکرێت، بە مەرجێک حکومەتی هەرێم بەڵێن دەدات تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ئەم بڕە بگرێتە ئەستۆ و داهاتی فرۆشتنی بەرهەمە نەوتییەکان بگێڕێنێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی فیدراڵی لە دوای لێبڕینی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە و پاڵاوتن.  لەکاتی پێویستی حکومەتی هەرێم وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بڕێک لە بەرهەمەکانی بۆ دابین دەکات کە زیاتر نەبێت لە پاڵاوتنی (١٥ هەزار ) بەرمیل نەوت. دووەم/ دۆسێی داهاتە نانەوتییەکان ١- بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: بڕی(١٢٠ ملیار دینار) تەسلیم دەکات بە وەزارەتی دارایی فیدراڵی بۆ هەر یەک لە مانگەکانی(٥ و ٦ /٢٠٢٥). تیمێکی هاوبەش لە هەردوو دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی و هەرێم پێکدێت بۆ وردبینی لە داهاتە نانەوتییەکان و پۆلێنکردنیان و دیاریکردنی پشکی حکومەتی فیدراڵی لە ماوەی زیاتر نەبێت لە مانگێک. بەڵام بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  دەبێت هەرێم بڕی(١٢٠ ملیار دینار) وەک گوژمەیەکی سەرەتایی تەسلیم بکات بە وەزارەتی دارایی فیدراڵی وەک پشکی خەزێنەی فیدراڵی بۆ مانگی(٥ /٢٠٢٥). تیمێکی هاوبەش لە هەردوو وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم پێکدێت بۆ وردبینی لە داهاتە نانەوتییەکان و پۆلێنکردنیان و دیاریکردنی پشکی حکومەتی فیدراڵی لە مانگی(٢٠٢٥/٥) ەوە، لە ماوەی زیاتر نەبێت لە دوو هەفتەدا. سێیەم/ هەژماری موچەخۆران/ توطين الرواتب  بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: لیژنەیەکی هاوبەش لە حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم پێکدێت بۆ تەواوکردنی پرۆسەی بە هەژمار کردنی(توطين الرواتب)ی موچه‌ی هەموو موچەخۆرانی هەرێم. بەڵام بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  لیژنەیەکی هاوبەش لە حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان پێکدێت بۆ تەواوکردنی پرۆسەی (توطين الرواتب) بە گوێرەی بڕیاری دادگای باڵای ئیتیحادی، بە مەرجێک لە ماوەی سێ مانگ تێنەپەڕێت، لە کۆتایی ئەو ماوەیەشدا (تمویل) پاڵپشتییە داراییەکان تەنها بۆ مووچە توطين كراوەکان دەبێت. چوارەم/ سەرفکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم  بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: وەزارەتی دارایی دەستبەجێ هەڵدەستێت بە سەرفکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم بۆ مانگەکانی(٥ و ٦) و مانگەکانی دواتر. بەڵام بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  وەزارەتی دارایی فیدراڵی هەڵدەستێت بە سەرفکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم بۆ مانگی(٥) وەک سەرەتایەک بۆ جێبەجێکردنی ڕێکەوتنەکە دوای ئەوەی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی/ سۆمۆ پشتگیری دەکەن کە تەواوی بڕە دیاریکراوەکەیان کە (٢٣٠ هەزار) بەرمیل نەوتە ڕۆژانە وەرگرتووە  لە بەندەری جیھان بە گوێرەی یاسای. پێنجەم/ زیادکردن لە سەرف بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: لیژنەیەکی هاوبەش لە دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم پێکدێت بۆ دیاریکردنی بڕی زیاد سەرفکردن و چارەسەرکردنی بە گوێرەی یاسای بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵەکانی (٢٠٢٥،٢٠٢٤،٢٠٢٣). بەڵام بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  لیژنەیەکی هاوبەش لە هەردوو وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم پێکدێت بۆ وردبینی لە دیاریکردنی بڕی زیاد سەرفکردن لە پشکی هەرێم لە (الانفاق الفعلي) و چۆنیەتی چارەسەرکردنی بە گوێرەی یاسای بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵەکانی (٢٠٢٥،٢٠٢٤،٢٠٢٣).


راپۆرتی: درەو  🔹 بەپێی خشتەکانی بودجەی ساڵی (2024) موچەی تەرخان کراو بۆ هێزەکانی حەشدی لە (3 ترلیۆن و 500 ملیار) دینارەوە لە ساڵی (2023) بڕی (400 ملیار) دینار و بە ڕێژەی (11.4%) بۆ (3 ترلیۆن و 900 ملیار) دینار و لە ساڵی (2024) بەرزکراوەتەوە. 🔹 لە ساڵی 2014 عێراقییەکان لە کاتی شەڕی داعش خۆبەخشانە پەیوەندییان بە ریزەکانی "حەشدی شەعبی"ییەوە کردووە و لەو کاتەدا ژمارەیان گەیشتبووەتە نزیکەی (60 هەزار) خۆبەخش تا ساڵی 2021، ژمارەی هێزە چەکدارەکانی حەشدی شەعبی (122 هەزار) چەکداری تێپەڕاند، لە کۆتایی ساڵی (2023) ئەو ژمارەیە بەرزبوویەوە بۆ (204 هەزار) چەکدار و ئێستا ژمارەیان گەیشتووە بە (238 هەزار) چەکدار، ئەم ژمارەیەش (16.5%)ی گشتی هێزە ئەمنی و چەکدارەکانی عێراق پێکدەهێنێت.  🔹 پێکهاتەی شیعە 85%ی ئەندامانی هێزەکانی حەشدی شەعبی و 15%ی پێکهاتەی سوننە پێکیدەهێنێت. سەبارەت بە ئاستی سەرکردایەتیش پێکهاتەی شیعە بە ڕێژەی 100% کۆنتڕۆڵی هێزەکانی کردووە. پێکهاتەی حەشدی شەعبی هێزەکانی حەشدی شەعبی دوای دەرکردنی فەتوای (جیهادی کفائی) لەلایەن مەرجەعی باڵای شیعە "عەلی سیستانی"یەوە، لە ساڵی (2014)، لە کاتی کۆنترۆڵکردنی سێیەکی خاکی عێراقدا لە لایەن "داعش"ەوە پێکهێنرا. دواتر یاسای هێزەکانی حەشدی شەعبی پەسەندکرا، دوای ئەوەی ئەنجومەنی نوێنەران لە 26ی تشرینی دووەمی 2016 دەنگی لەسەردا و کردییە هێزێکی فەرمی ژێر فەرمانی سەرۆکوەزیرانی عێراق. هێزەکانی حەشدی شەعبی لەلایەن فالح فەیاز سەرۆکایەتی دەکرێت، جێگری سەرۆکی هێزەکانی حەشدی شەعبی عەبدولعەزیز ئەلمحەممەداوی (ئەبو فەداک)ە. بەپێی ئامارەکانی ناوەندی داڕشتنی سیاسەت، پێکهاتەی شیعە 85%ی ئەندامانی هێزەکانی حەشدی شەعبی  و 15%ی پێکهاتەی سوننە پێکیدەهێنێت. سەبارەت بە ئاستی سەرکردایەتیش پێکهاتەی شیعە بە ڕێژەی 100% کۆنتڕۆڵی هێزەکانی کردووە. ژمارەی موچەخۆران و بودجەی تەرخانکراوی حەشدی شەعبی لە ساڵی 2014 عێراقییەکان لە کاتی شەڕی داعش خۆبەخشانە پەیوەندییان بە ریزەکانی "حەشدی شەعبی"ییەوە کردووە و لەو کاتەدا ژمارەیان گەیشتبووەتە نزیکەی (60 هەزار) خۆبەخش "تا ساڵی 2021، ژمارەی هێزە چەکدارەکانی حەشدی شەعبی (122 هەزار) چەکداری تێپەڕان، لە مانگی نیسانی 2023، فالح ئەلفەیاز، سەرۆکی دەستەی حەشدی شەعبی ڕایگەیاند کە "ژمارەی ئەندامان و چەکدارانی حەشدی شەعبی (170 هەزار) کەس بووە. لەناکاو و لە کۆتایی ساڵی (2023)، ئەو ژمارەیە بەرزبوویەوە بۆ (204 هەزار) چەکدار و ئێستا ژمارەیان گەیشتووە بە (238 هەزار) چەکدار، ئەم ژمارەیەش (16.5%)ی گشتی هێزە ئەمنی و چەکدارەکانی عێراق پێکدەهێنێت.  هاوکات بودجەی هێزەکانی حەشدی شەعبی ساڵانە بە خێرایی گەشە دەکات. لەساڵی (2019 - 2022) بوجەی گشتی دەستەی حشدی شەعبی (2 ملیار 160 ملیۆن) دۆلار بوو، لە بودجەی ساڵی (2023) دا، بودجەی دەستەکە بۆ (2 ملیار 600 ملیۆن) دۆلار بەرزکرایەوە، بەپێی خشتەکانی یاسای بودجە و لە ساڵی (2024) پشکی دەستەکە بۆ نزیکەی (2 ملیار 900 ملیۆن) دۆلار بەرزکرایەوە.  بە مانایەکی دیکە بەپێی خشتەکانی بودجەی ساڵی (2024) موچەی تەرخان کراو بۆ هێزەکانی حەشدی لە (3 ترلیۆن و 500 ملیار) دینارەوە لە ساڵی (2023) بڕی (400 ملیار) دینار و بە ڕێژەی (11.4%) بۆ (3 ترلیۆن و 900 ملیار) دینار و لە ساڵی (2024) بەرزکراوەتەوە، وردەکاری لە خشتەی ژمارە (1 و 2)دا ڕوونکراوەتەوە خشتە ژمارە (1) خشتە ژمارە (2) بەڕێوەبەرایەتییەکانی حەشدی شەعبی -    بەڕێوەبەرایەتی ئاسایشی حەشد (ئەبو زەینەب ئەللامی) -    بەڕێوەبەرایەتی هەواڵگریی حەشد (ئەبو ئیمان ئەلباهیلی) -    بەڕێوەبەرایەتی ڕاگەیاندنی حەشد (موهەنەد ئەعقابی) -    بەڕێوەبەرایەتی پەیوەندییە گشتییەکان (محەمەد ڕەزا) -    بەڕێوەبەرایەتی قەڵاچۆکردنی تەقەمەنی (ئەبو شەمس ئەلعەگیلی) -    بەرێوەبەرایەتی حەرەکات (جەواد کازم ئەلربیعاوی) -    بەرێوەبەرایەتی ئاراستەکردن عەقائدی (سەید محەمەد ئەلحەیدەری) لیواکانی حەشدی شەعبی و شێوازی دابەشبوونیان ڕێکخراوی بەدر ڕێکخراوێکی چەکداریە هادی عامری سەرۆکایەتی دەکات. ڕێکخراوەکە (15) لیوای هەیە لە چوارچێوەی "حەشدی شەعبی" هەیە، کە لە سەرانسەری پارێزگاکانی سەلاح الدین، نەینەوا، دیالە، کەرکوک بڵاوبوونەتەوە. لیواکانیش بریتین لە؛ 1.    لیوای یەک (لیوای ئیمام محەمەد ئەلجواد) 2.    لیوای سێ (تەشکیلەی ئەسەدی ئامرلی) 3.    لیوای چوار (سەبازانی پێشڕەو) 4.    لیوای پێنج (تەشکیلەی ئەلکەرار) 5.    لیوای نۆ (لیوای کەربەلا) 6.    لیوای دە (لیوای بەدر) 7.    لیوای شانزە (هێزی تورکمان)  8.    لیوای بیست و یەک (رێکخراوی بەدر) 9.     لیوای بیست و دوو (رێکخراوی بەدر) 10.    لیوای بیست و سێ (ڕێکخراوی بەدر) 11.    لیوای بیست و چوار (ڕێکخراوی بەدر) 12.    لیوای بیست و حەوت (هێزەکانی ئەبو مونتەزەر ئەلمحەممەداوی) 13.    لیوای پەنجاو دوو (فوجی ئامرلی)  14.    لیوای پەنجاو سێ (لیوای ئەلحسێن) 15.    لیوای سەدو دە (لیوای کوردانی فەیلی) حزبی دەعوەی ئیسلامی یەکێکە لە پارتە سیاسییەکانی عێراق، بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی، چەندین کوتلەی چەکداریی هەیە، لەنێویاندا چوار لیوای لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبییە، لە پارێزگاکانی دیالە و سەڵاح الدین و… نەینەوا. لیواکانی حیزبی دەعوەی ئیسلامی بریتین لە؛ 1.    لیوای پانزە (هێزەکانی سەدر) 2.    لیوای بیست و پێنج (هێزەکانی سەدری یەکەم) 3.     لیوای سی و یەک (کەتائبی رسالیون) 4.    لیوای سی و پێنج (هێزەکانی سەدر)  ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی (مەجلیسی ئەعلای ئیسلامی) لە ساڵی 1982 لە ئێران بە سەرکردایەتی جەلال الدین ئەلسەغیر دامەزراوە و چوار لیوای لە ناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە کە لە پارێزگاکانی ئەنبار و دیالە جێگیرکراون. لیواکانی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی بریتین لە؛ 1.    لیوای حەوت (هێزەکانی المونتەزەر)  2.    لیوای هەشت (سەرایا عاشورا) 3.    لیوای بیست و هەشت (سەرایا ئەنسار ئەلعقیدە) 4.    لیوای شەست و شەش (سەرایا ئەنسارولعەقیدە) ڕەوتی سەدری لە ساڵی 2003 بە سەرکردایەتی موقتەدا سەدر سەرۆکی ڕەوتی سەدری دامەزراوە و سێ لیوای ناو هێزەکانی حەشدی شەعبی لەخۆدەگرێت، کە لە سەرانسەری پارێزگاری سەلاحەدین بڵاوبوونەتەوە، لیواکانی ڕەوتی سەدری بریتین لە؛ 1.    لیوای 313 (سەرایا ئەلسلام) 2.    لیوای 314 (سەرایا ئەلسلام) 3.    لیوای 315 (سەرایا ئەلسلام) ئەو لیوایانەی لە ڕەوتی سەدری جیابونەتەوە لە سەرانسەری پارێزگاکانی ئەنبار و سەڵاحەدین بڵاوبوونەتەوە؛ 1.    لیوای 99 (سوپای موئەمەل) 2.    لیوای 19 (ئەنسار اللەی ئەلئەوفیا) کەتائبی حزبوڵای عێراق لیواکانی حزبوڵای عێراق لە ساڵی 2003 بە سەرکردایەتی ئەبو حسێن محەممەداوی و کۆمەڵێک سەرکردەی ڕانەگەیەنراو چالاکییەکانی دەستپێکردووە، چوار لیوای ناو هێزەکانی حەشدی شەعبی لەخۆدەگرێت، و لە سەرتاسەری پشتێنەکانی بەغدا و ئەنبار و سەلاحەدین بڵاوبووەتەوە، ئەوانیش؛ 1.    لیوای 45 (سەرایای بەرگری شەعبی) 2.    لیوای 46 (سەرایای بەرگری شەعبی)  3.    لیوای 47 (سەرایای بەرگری شەعبی) 4.    لیوای 17 (سەرایای جیهاد) 5.    لیوای 12 (بزووتنەوەی نوجەبا) عەسائیب ئەهلی حەق لە ساڵی ٢٠٠٦ دەستی بە چالاکییەکانی کرد، دوای ئەوەی قەیس خەزعەلی و ئەکرەم کەعبی، لە "سوپای مەهدی"ی سەرکردەی ڕەوتی سەدری موقتەدا سەدر جیابوونەوە بۆ ئەوەی هێزێکی چەکداری تایبەت بۆ خۆی دابمەزرێنێت. عەسائیب سێ لیوای لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە و لە باشووری سەلاحەدین و ئەنبار و پشتێنەی بەغدا بڵاوبوونەتەوە. لیواکانیش بریتین لە؛ 1.    لیوای 41 (ئەساعیب ئەهلی حەق)  2.    لیوای 42 (هێزەکانی ئەبو موسا ئەلعامری) 3.    لیوای 43 (سەبع ئەلدوجەیل) حەشدی عەتەبات لیواکانی "حەشدی عەتەبات" لە پارێزگاکانی نەینەوا، کەربەلا، نەجەف، ئەنبار و سەڵاح الدین جێگیرکراون. بریتین لە؛ 1.    لیوای 44 (ئەنسار ئەلمرجەعیە _ ئەلعەتەبە لە نەجەف)  2.    لیوای دوو (فیرقەی شەڕی ئیمام عەلی) 3.    لیوای 26 (فیرقەی عباسی ئەلقتالی – ئەلعەتەبەی ئەلعباس) 4.    لیوای 11 (عەلی ئەکبر - مەزارگەی ئەلحسێنیە) مقاوەمەی ئیسلامی لە عێراق کوتلە چەکدارە جۆراوجۆرەکان کە خۆیان بە "مەقاوەمەئ ئیسلامی لە عێراق" ناودەبرد لە ساڵانی جیاوازدا پێکهاتن و بەشدارییان لە دامەزراندنی هێزەکانی حەشدی شەعبیدا کرد. لە پارێزگاکانی بەغدا و سەڵاحەدین و ئەنبار بڵاوبووەتەوە، لیواکانیشتان بریتین لە؛ 1.    لیوای شەش (کەتیبەکانی جوند ئەلئیمام)  2.    لیوای 13 (لیوای التفوف - جیابوونەتەوە لە عەتەبەی ئەلحوسێنیە) 3.    لیوای 14 (کەتیبەکانی سەید ئەلشودا) 4.    لیوای 18 (سارایا ئەلخوراسانی) 5.    لیوای 20 (لیوای ئەلتفوف)  6.    لیوای 29 (کەتیبەکانی ئەنسار ئەلحجه) 7.    لیوای 39 (بزووتنەوەی ئەلئەبدال)  8.    لیوای 40 (کەتیبەکانی ئیمام عەلی) حەشدی کەمینەکان 1.    حەرەکەی بابلیون بزووتنەوەیەکی مەسیحیە کە لە ساڵی 2014 دوای کۆنتڕۆڵکردنەوەی یەک لەسەر سێی عێراق پێکهێنرا، لیوایەکی لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە بە سەرۆکایەتی ڕایان ئەلکیلدانی، کە لە پارێزگای نەینەوا جێگیرکراون، بە ناوی؛  لیوای 50 (کەتایبەکانی بابلیون)، بە سەرۆکایەتی ڕەیان ئەلکیلدانی. 2.    هێزەکانی دەشتی نەینەوا هێزەکانی سەر بە پێکهاتەی شەبەک، گروپێکی دانیشتووانی کورد کە لە نزیکەی 60 گوندی دەشتی نەینەوا لە ڕۆژهەڵاتی شاری موسڵ بڵاوبوونەتەوە، لە ساڵی 2014 هێزێکی چەکداریان پێکهێنا دوای ئەوەی داعش ناوچەکانیان کۆنترۆڵکرد و بەشدارییان کرد لە دامەزراندنی هێزەکانی حەشدی شەعبی، ئەویش؛ -    لیوای 30 (هێزەکانی دەشتی نەینەوا) بە سەرۆکایەتی زەین ئەلعابیدین جەمیل خدر حزبی فەزیلەی ئیسلامی پارتێکی سیاسییە کە لە ساڵی ١٩٩١ دامەزرا، سەرکردەی ڕۆحی ئەو پارتە محەممەد موسا ئەلیاقوبییە، پارتەکە لەلایەن عەبدولحسێن عەزیز حەمەد جەلیل موسەویەوە سەرۆکایەتی دەکرێت، لیوایەکی لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە کە لە سەرانسەری پارێزگاکانی نەینەوا و ئەنباردا بڵاوبووەتەوە، ئەویش؛ -    لیوای 33 (هێزەکانی وەعوالله)، بە سەرۆکایەتی حەقیقی ئیسماعیل ئەمین. حەشدی عەشائری  لە ساڵی 2014 پێکهێنرا، دوای ئەوەی داعش سێیەکی ناوچەی عێراقی کۆنترۆڵکرد، لە هۆزە سوننەکانی عێراق، و بەشداری لە دامەزراندنی هێزەکانی حشدی شەعبیدا کرد لەڕێگەی کۆمەڵێک لیوا و فەوجەوە، جگە لە بوونی (21) فەوجی سەربازی، لیواکانیش بریتین؛ 1.    لیوای 86 (لیوای ئەحرار ئەلعێراق) 2.    لیوای 91 (نەوادر شەمر) 3.    لیوای حەشد ئەلیاوەر 4.    لیوای 51 (لیوای صلاح ئەلدین) 5.    لیوای 56 (لیوای حەشدی شەهیدانی کەرکوک) 6.    لیوای 88 (هێزی ئومەوی ئەلجەبارە) 7.    لیوای 90 ( فورسان ئەلجبور) 8.    لیوای سێ (حەشدی ئەنبار) 9.    لیوای نیدائی دیالە 10.    لیوای حەشدی فەللوجە 11.    لیوای عامریەت ئەلسمود 12.    لیوای 92 (لیوای ئەللویزیین) 13.    لیوای 201 (حەرەس نەینەوا) سەرچاوەکان؛ -    درەو میدیا، حەشدی شەعبی... هێزێک بە تەنیشت سوپای عێراقەوە، 7/1/2025؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16205 -    قانون رقم (١٣) لسنة ٢٠٢٣ قانون الموازنة العامة الاتحادية لجمهورية العراق للسنوات المالية (٢٠٢٥ ــ ٢٠٢٤ ــ ٢٠٢٣( https://moj.gov.iq/upload/pdf/4726_72.pdf -    المسلة تنشر جداول موازنة 2024 التي صوت عليها البرلمان، 3 يونيو، 2024؛ https://almasalah.com/archives/93272 -    أمیر الکعبي و مایکل نایتس، زيادة غير عادية في عديد "قوات الحشد الشعبي"، بالأرقام، ٦ يونيو ٢٠٢٣؛ https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/zyadt-ghyr-adyt-fy-dyd-qwat-alhshd-alshby-balarqam -    تشكيلات الحشد الشعبي العراقي، موقع الساعة، 8/8/2023؛ https://alssaa.com/post/show/8654 -    نزاع حول إدارة مديرية أمن الحشد الشعبي يكشف عن صراع على السلطة بين العراقيين الشيعة، موقع امواج میدیا، 2/8/2024؛ https://amwaj.media/ar/media-monitor/clash-over-pmu-security-directorate-exposes-iraqi-shiite-power-struggle  


راپۆرتی: درەو  🔻 پێنج کێڵگەی نەوتیی هەرێمی کوردستان کە بریتین لە؛ کێڵگە نەوتییەکانی (شێخان، تاوکێ، پیشخابوور، خورمەڵە و سەرسەنک)، هێرشیان کراوەتەسەرو بەرهەمهێنانیان تێدا ڕاگیراوە. 🔹 هێرشەکان بەرهەمهێنانی نزیکەی ڕێژەی (50%) و بڕی (145 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا ڕاگرتووە. 🔹 کێڵگەی نەوتی شێخان ڕۆژانە زیاتر لە (35 هەزار) بەرمیل نەوت تێدا بەرهەمدەهێنرێت و دوای هێرشی درۆنی خرایە لیستی کێڵگە بەرهەم ڕاگیراوەکانەوە. 🔹 کێڵگەی تاوکێ بەتوانای نزیکەی (29 هەزار) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا، لە دوای هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە بۆ سەر کێڵگەکە داخراوە. 🔹 کێڵگەی بیشخابور زیاتر لە (50 هەزار) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا بەرهەم دەهێنێت و کێڵگەکە لەژێر کاریگەری هێرشەکانی ئەم دواییە، کارکردن بۆ هەڵسەنگاندنی زیانەکان ڕاگیراون. 🔹 کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ بە توانای بەرهەمهێنانی (30 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کاریدەکرد ڕۆژی (15ی تەمموزی 2025) هێرش کرایە سەر کێڵگەکە و بەرهەمهێنان بەتەواوی تێیدا ڕاگرا. دەستپێک پیشەسازی نەوت لە کوردستانی عێراق لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا، پەککەوتنی ئەمنی بێوێنەی بەخۆیەوە بینی، ئەوەش دوای زنجیرەیەک هێرشی دوبارە بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان کە چەند کێڵگەیەکی گەورەی نەوتی ناوچەکەیان کردە ئامانج و بەرهەمهێنانی نەوت لە هەندێک لەو کێڵگانە ڕاگیرا و لە هەندێکی دیکەشیان زیانی بە ژێرخانی کێڵگەکان گەیاند. بەپێی ئەو زانیاری و ئامارانەی کە پلاتفۆرمی وزە کە بنکەکەی لە واشنتۆنە بەدەستی هێناوە، هێرشەکان بەرهەمهێنانی نزیکەی تێکڕای ڕێژەی (50%) و بڕی (145 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا لە ڕاگرتووە، کە کۆی بەرهەمی هەرێم (280 هەزار) بەرمیلە لە ڕۆژێکدا. ئەمەش مەترسییەکی ڕاستەوخۆی بۆ سەر کەرتێکە دروست دەکات کە بەردی بناغەی ئابووری کوردستانە. ئەو پێنج کێڵگە نەوتییەی هەرێمی کوردستان، کە کرایە ئامانج بریتین لە؛ کێڵگە نەوتییەکانی (شێخان، تاوکێ، پیشخابوور، خورمەڵە و سەرسەنک). هەموو ئەمانە پڕۆژەی ستراتیجین کە لەلایەن کۆمپانیا بیانی و هەرێمییەکان لە ناوچە جیاجیاکانی پارێزگای دهۆک و نزیک هەولێری پایتەخت بەڕێوەدەبرێن. ئاشکرا نەکردن و نەبوونی هیچ ڕاگەیاندنێکی فەرمی سەبارەت بە لایەنی بەرپرسیار لە هێرشەکان، بەدواداچوونە سەرەتاییەکان ئاماژە بە تێوەگلانی کوتلە چەکدارەکانی پاڵپشتیکار بە وڵاتانی بیانیەکان دەکەن، ئەمەش دیمەنی ئەمنی ناوچەکە زیاتر ئاڵۆزتر دەکات و ئاڵنگاری بۆ حکومەتی هەرێم و کۆمپانیا بیانییەکان دروست دەکات کە لە کەرتی نەوت لە کوردستانی عێراق کاردەکەن. یەکەم: کێڵگە نەوتییە زیانبەرکەوتووەکان لە هەرێمی کوردستان ئەو کێڵگە نەوتیانەی هەرێمی کوردستان کە بەهۆی هێرشەکانی ئەم دواییەوە زیانیان بەرکەوتووە، بڕبڕەی پشتی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمن، جا چ لەڕووی چەندایەتی، یەدەگی سەلمێنراو، یان ژێرخانی هەناردەکردنەوە بێت. ئەم کێڵگانە بەسەر چەند ناوچەیەکدا دابەشکراون، لەوانە ئەو کێڵگانەی دەکەونە پارێزگای دهۆک لە نزیک سنووری تورکیا، وەک؛ (تاوکێ و پیشخابور) و ئەوانەی نزیک هەولێرن، وەک؛ (خورمەڵە و شێخان). ئەمەش مەودای بێ وێنەی هەڕەشەکان بۆ سەر دامەزراوە گرنگەکان نیشان دەدات. 1.    کێڵگەی نەوتی شێخان کێڵگەی نەوتی شێخان یەکێکە لە کێڵگە هەرە بەرچاوەکانی هەرێمی کوردستان. دەکەوێتە نزیکەی 60 کیلۆمەتر لە باکووری ڕۆژئاوای هەولێرەوە. کێڵگەکە لەلایەن کۆمپانیای گڵف کیستۆن پترۆلیۆم (GKP)ەوە بەڕێوەدەبرێت، کە بەپێی گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمهێنان لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان 80%ی پشکی کارکردنی هەیە. ئەو کێڵگەیە ڕێگەی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە هێرشی کرایە سەر و ئەمەش وایکرد کۆمپانیاکە بۆ ماوەیەکی کاتی بەرهەمهێنانی ڕابگرێت و ڕێوشوێنی خۆپارێزی بۆ پاراستنی کرێکاران بگرێتەبەر. ئەم کێڵگەیە ڕۆژانە زیاتر لە (35 هەزار) بەرمیل  نەوت بەرهەم دەهێنێت و دوای هێرشەکە خرایە لیستی بەرهەم ڕاگیراوەکانەوە. 2.    ناوچەی گرێبەستی نەوتی تاوکێ ‌أ.    کێڵگەی تاوکێ؛ لەگەڵ کێڵگەی بیشخابور یەک گرێبەستی ئیمتیاز پێکدەهێنێت کە لەلایەن کۆمپانیای نەوت و غازی نەرویجی(DNO) بە ڕێژەی (75%)  بە هاوبەشی لەگەڵ کۆمپانیای (گێنێڵ ئینێرجی) بە ڕێژەی (25%) بەڕێوەدەبرێت. دەکەوێتە ناوچەی زاخۆ لە نزیک سنووری تورکیا. کێڵگەی تاوکێ یەکێکە لە کۆنترین کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان، لە قۆناغی بەرهەمهێناندایە، لە ساڵی (2007)ەوە کاردەکات و لە ئێستادا نزیکەی (29 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرهەم دەهێنێت. دوای تەقینەوەکانی بەهۆی هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە کێڵگەکە داخراوە، هەرچەندە زیانی گیانی مرۆیی تێدا نەبووە نەبووە. یەدەگی ئەم کێڵگەیە کە دەتوانرێت سودی لێوەربگیرێت لە نێوان (150 بۆ 370 ملیۆن) بەرمیل مەزەندە دەکرێت، ئەمەش وایکردووە کە ببێتە پایەی سەرەکی نەوتی هەرێمی کوردستانی عێراق. ‌ب.    گۆڕەپانی بیشخابور؛ کێڵگەی بیشخابور لە ساڵی 2017 ەوە دەستی بە بەرهەمهێنان کردووە، دەکەوێتە چوارچێوەی ئیمتیازاتی گرێبەستی تاوکێ و هەروەها لەلایەن کۆمپانیای DNO بەڕێوەدەبرێت. لە ئێستادا زیاتر لە (50 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرهەم دەهێنێت و بەرهەمهێنانی کەڵەکەبووی تا مانگی ئازاری (2023) بڕی (100 ملیۆن) بەرمیل نەوتی تێپەڕاندووە. پڕۆژەیەکی بەرفراوانی چارەسەری غازی هاوەڵ لە ساڵی 2020 لە کێڵگەکەدا دەستیپێکرد، بە تێچووی (110 ملیۆن) دۆلار، کە بەشداربووە لە کەمکردنەوەی دەردانی گازی گازی ژەهراوی و زیادکردنی پەستانی خەزانەکان. هەروەها کێڵگەکە لەژێر کاریگەری هێرشەکانی ئەم دواییە، کارکردن بۆ هەڵسەنگاندنی زیانەکان ڕاگیراون. 3.    کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ کە لەلایەن کۆمپانیای ئەمریکی (HKN Energy) بەڕێوەدەبرێت، دەکەوێتە ناحیەی شامانکێ لە پارێزگای دهۆک و بە توانای بەرهەمهێنانی (30 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کاردەکات. ڕۆژی سێشەممە (15ی تەمموزی 2025) هێرش کرایە سەر کێڵگەکە و بەرهەمهێنانی بەتەواوی ڕاگرت، تەنها چەند کاتژمێرێک پێش ئەوەی کۆمپانیاکە واژۆکردنی ڕێککەوتنی پەرەپێدان بۆ بوارێکی دیکە لە عێراق ڕابگەیەنێت. لێکۆڵینەوە سەرەتاییەکان بە پێی سەرچاوە ئەمنییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە هێرشەکان لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی گروپە پاڵپشتییەکانی ئێرانەوە دەستیان پێکردووە و ئەمەش نیگەرانییەکانی پەرەسەندنی سەقامگیری ئەمنی ناوچەکەی دروستکردووە. 4.    کێڵگەی نەوتی خورمەڵە کێڵگەی خورماڵە دەکەوێتە 35 کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژئاوای هەولێر، درێژکراوەی جوگرافیای کێڵگەی زەبەلاحی کەرکوکە. بەڵام لە ساڵی (2007)ەوە لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتی هەرێمی کوردستاندایە و لەلایەن "گروپی کۆمپانیاکانی کار" ناوخۆییەوە بەڕێوەدەبرێت. ئەو کێڵگەیە دووجار لەلایەن فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە هێرشی کراوەتە سەر و زیانی بە بۆرییەکانی ئاو گەیاندووە، هەرچەندە هیچ زانیارییەکی پشتڕاستکراوە لەبارەی زیانگەیاندن بە دامەزراوە نەوتییەکان لەبەردەستدا نییە. لە ئێستادا سەروو (100 هەزار) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا بەرهەم دەهێنێت، ئەمەش وایکردووە کە گەورەترین کێڵگەی کاریگەری لەسەر بێت لە ڕووی قەبارەوە. بەپێی ئامارەکانی گڵۆباڵ داتا، ئەم کێڵگەیە زیاتر لە (35%)ی یەدەگی لێوەر وەرگیراوە و پێشبینی دەکرێت تا ساڵی 2026 بگاتە لوتکەی بەرهەمهێنان و چالاکییەکانی تا ساڵی 2065 بەردەوام بن. دووەم: بەرهەم و داهاتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان پاڵپشت بە داتاکانی "ڕێکخراوی ڕونین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت"؛ لە هەرێمی کوردستان هەشت کێڵگەی نەوت (خورمەڵە، تاوکێ، شێخان، ئەتروش، سەرسەنگ، هەولێر، سەرقەڵا، هەریر)، بەرهەمیان هەیە، پێکەوە بە تێکڕای ڕۆژانە (300 هەزار) بەرمیل نەوت و مانگانە نزیکەی (9 ملیۆن) بەرمیل بەرهەم دەهێنن. بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانە هەر بەرمیلێکی لە نێوان (27 بۆ 39) دۆلار و بە تێکڕا بە (34) دۆلار ساغدەکرێنەوە. مانگانە کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێم و (28%) پشکی کۆمپانیاکانە، خشتەکەی خوارەوە وردەکاری بەرهەم و داهاتی کێڵگەکان ڕوندەکاتەوە. خشتە وێنەی هێرشە درۆنییەکان بۆ سەر کێڵگە نەوتییەکان (سەرسەنگ، بیشخابور، تاوکێ و شێخان) سەرچاوەکان -    سامر أبووردة، النفط في كردستان العراق.. أبرز المعلومات عن 5 حقول تضررت بفعل الهجمات، الطاقة، 2025/07/16؛ https://shorturl.at/YU8H4 -     یادگار سدیق گەڵاڵی، سەبارەت بە بەرهەم و داهاتی نەوتی هەرێم، 27/6/2025؛ https://www.drawmedia.net/page_detail?smart-id=17057  


(درەو): دادگای فیدراڵی عێراق دوو سكاڵای بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو گرێبەستانە رەتكردەوە، كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم مانگی ئایاری ئەمساڵ لە ئەمریكا لەگەڵ دوو كۆمپانیای نەوتیی ئیمزای كرد.  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دوو سكاڵای دژ بە گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان رەتكردەوە. سكاڵای یەكەم لەلایەن پەرلەمانتار (رائد حەمدان مالیكی) ئەندامی لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراقەوە دژی هەریەكە لە سەرۆك وەزیران و وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم تۆماركرابوو، تێیدا سكاڵاكار داوای لە دادگا كردبوو گرێبەست و رێككەوتنە نەوتییەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكانی بواری نەوت (western Zagros- hkn energy) لە كێڵگەكانی (میران و تۆپخانە- كوردەمیر) بەنادروست لە قەڵەم بدات، ئەم گرێبەستانە رۆژی 19ی ئایاری ئەمساڵ واژۆ كراون و سكاڵاكار باسی لەوە كردووە گرێبەستەكان پێچەوانەی دەستوری عێراق. لەمە زیاتر، هەر لەم سكاڵایەدا، پەرلەمانتارەكەی عێراق داوای كردووە دادگا حكومەتی هەرێم پابەند بكات بەوەی لە ئایندەدا هیچ گرێبەستێكی تر تایبەت بە نەوت و غاز نەكات بەبێ ئاگاداری حكومەتی فیدراڵ.  هەروەها داوای كردووە دادگای فیدراڵی بە فەرمانسالارییەك (امر ولائی)، حكومەتی هەرێم و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان پابەند بكات بەوەی رێكارەكانی جێبەجێكردنی ئەو گرێبەستانە رابگرن تا ئەوكاتەی ئەم سكاڵایە یەكلا دەبێتەوە. دادگای فیدراڵی ئەمڕۆ ئەم سكاڵایەی پوچەڵكردەوە، بەڵام هێشتا وردەكاری بڕیارەكەی لەبارەی هۆكاری پوچەڵكردنەوەی سكاڵاكە بڵاونەكردوەتەوە.  سكاڵای دووەمیش بە هەمان شێوە لەلایەن پەرلەمانتارێكەوە بەناوی (باسم غریباوی) ئەندامی لیژنەی نەوت و غاز لە پەرلەمانی عێراق تۆماركراوە. لەم سكاڵایەدا كە لەسەر هەریەك لە سەرۆك وەزیران و وەزیری سامانە سروشتییەكان تۆماركراوە، داوا لە دادگا كراوە هەمان گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان لە كێڵگەكانی (میران و تۆپخانە- كوردەمیر) پوچەڵ بكرێنەوەو حكومەتی هەرێم پابەند بكرێت بەوەی لە ئایندەدا بەبێ گەڕانەوە بۆ حكومەتی فیدراڵ هیچ گرێبەستێك نەكات.  دادگای فیدراڵی ئەم سكاڵایەشی رەتكردوەتەوە، بەڵام وردەكاری هۆكاری رەتكردنەوەكە هێشتا بڵاونەكراوەتەوە.  دەقی سكاڵاكان


  درەو: لە رۆژی دووەمی كۆنگرەی كۆمەڵی دادگەری كوردستان، ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی كۆمەڵی دادگەری هەڵبژێردران، دلێر گەرمیانی یەكەم و عومەر گوڵپی دووەم و عەبدولستار مەجید سێیەم، ئەحمەد حاجی رەشید بەبێ بەشداریكردن بۆ سەركردایەتی كۆمەڵ دەرچوو(بەهۆی ئەوەی لە هەولێر فەرمانی گرتنی هەیە). لە كۆنگرە (871 ) ئەندام بوون، (811 )ئەندام ئامادە بوون ( 93%) ، كە (78 ) ئەندام كاندید بۆ ئەنجومەنی سەركردایەتی و لە ژمارەیە (29 ) ئەندام دەرچوون بۆ سەركردایەتی نوێی كۆمەڵی دادگەری. ناوەكان بەم شێوەیە بوو:  1-    دلێر گەرمیان 588 2-    عومەر عەبدوڵا گوڵپی 575 3-    عەبدوستار مەجید 523 4-    رێبوار حەمد 518  5-    جەزا ئەحمەد 503  6-    محەمەد حەكیم 482 7-    یاسین حەسەن 475  8-    بەدریە ئیسماعیل 452  9-    فاروق عەلی 440  10-    ئەحمەد حەمەرەشید 413     


  درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت   🔹 لە هەرێمی کوردستان (2 ملیۆن و 350 هەزار) ئۆتۆمبێل بونی هەیە، ژمارەی ئۆتۆمبێلی میری (28 هەزارو 929) ئۆتۆمبێلە، هەموو (2.7) کەسێک لە هەرێمی کوردستان ئۆتۆمبێلێکیان بەردەکەوێت. 🔹 ژمارەی ئۆتۆمبیل لە عێراقدا گەیشتووە بە (8 ملیۆن) ئۆتۆمبیل، هەر (5.7) کەسێک ئۆتۆمبیلێکیان بەردەکەوێت. 🔹 (ملیارێک و 644 ملیۆن) ئۆتۆمبێل لەسەرتاسەری جیهاندا هەیە، هەر (4.9) کەسێک لە جیهاندا ئۆتۆمبێلێکیان بەردەکەوێت. 🔹 بەپێی راپۆرتێک لە ساڵی 2022  لەنێو (7 هەزار) شاری جیهان لەڕووی پیسبوونی هەواوە بەغدا لە پلەی (13) و هەولێر لە پلەی (336)مین دێت. ئۆتۆمبیل وەک هۆکارێک بۆ پیسکردنی ژینگە ئۆتۆمبێل یەکێکە لە سەرچاوە سەرەکییەکانی پیسبوونی ژینگە لە سەر ئاستی جیهان، لە زۆربەی وڵاتان بە هۆکاری سەرەکی دەزانرێت بۆ پیسکردنی هەوا، بەشدارە لە پیسبوونی هەوا و ئاو و خاک و ڕۆڵێکی بەرچاو دەگێڕێت لە گەرمبوونی جیهان و گۆڕانی کەشوهەوا. بەو بۆنەیەوە، ئاژانسی پاراستنی ژینگەی جیهانی، شۆفێری ئۆتۆمبیلی تایبەت بە هۆکاری ڕاستەقینەی  پیسکردنی هەوا ناودەبات ئێستادا. بەپێی ئاماری نەتەوەیەکگرتوەکان، پیسبوونی هەوا ساڵانە دەبێتە هۆی مردنی پێشوەختەی (7 ملیۆن) کەس، کە زۆربەیان لە وڵاتانی کەم داهات و مامناوەنددان، کە هۆکارێکی سەرەکی بۆ زۆربوونی ئۆتۆمبیل دەگەڕێتەوە. هەروەها پیسبوونی هەوا هەڕەشە لەسەر ئابووری و ئاسایشی خۆراک و ژینگە دەکات. لە دوای ساڵی (2003)ەوە کرانەوەیەکی خێرا لە هەرێمی کوردستان و عێراق بە گشتی و تایبەت بە ئۆتۆمبیل درووستبوو،  بەپێی ئامارەکان ئێستا لەسەر ئاستی عێراق بەبێ هەرێمی کوردستان، (8 ملیۆن) ئۆتۆمبیل بوونی هەیە. هەرێمی کوردستان و ژمارەی ئۆتۆمبیل بەپێی ئامارە فەڕمییەکان، کە بۆ ساڵی 2022 دەگەڕێتەوە، هەرێمی کوردستان نزیک بۆتەوە لە (ملیۆنێک و 700 هەزار) ئۆتۆمبیل بەم شێوەیە. بەگوێرەی ئاماری ساڵی 2022ی بەرێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی هەرێم: ئۆتۆمبێلی تۆماركراو لەسەرجەم بەڕێوەبەرایەتیەكانی هاتوچۆی هەرێم تائێستا بەكۆی گشتی گەیشتوه‌تە (ملیۆنێک و 607 هەزارو 65 ئۆتۆمبێل). بەم شێوەیە دابەشبووە بەسەر پارێزگاکاندا. -    (791 هەزارو )72 ئۆتۆمبێلیان لە پارێزگای هەولێرن. -    پارێزگای سلێمانی (533 هەزارو 979) ئۆتۆمبێل. -    پارێزگای دهۆك (248 هەزارو 398) ئۆتۆمبێل. -    ‌لە ئیدارەکانی سۆران و گەرمیان (4 هەزارو 687) ئۆتۆمبێل تۆماركراون. هەر بەگوێرەی ئامارەكه‌ی هاتوچۆی هەرێم، لەكۆی گشتی ژمارەی ئۆتۆمبێل لە هەرێم: -    (879 هەزارو 647) یان ئۆتۆمبێلی تایبەتن. -    (94 هەزارو 252) ئۆتۆمبێلی كرێن. -    (385 هەزار 889) ئۆتۆمبیلیان بارهەڵگرن. -    (146 هەزارو 157) ئۆتۆمبیلی فەحس و كارتی زانیاری. -    ژمارەی ئۆتۆمبێلە میریەكان (حكومی) (28 هەزارو 929) ئۆتۆمبێلن. بەپێی نوێترین ئامار لە هەرێمی کوردستان (2 ملیۆن و 350 هەزار) ئۆتۆمبێل هەن، لەم بارەیەوە بەپێی بەدواداچوونێکی تۆڕی میدیایی رووداو، لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 نزیکەی (دوو ملیۆن و 350 هەزار) ئۆتۆمبێل هەن، (2 ملیۆن و 200 هەزار)یان لە وەزارەتی ناوخۆ تۆمارکران و (150هەزار) یشیان تۆمارنەکراون، هەروەها نزیکەی (20 هەزار)یان ماتۆڕسکیل (ماتۆڕی سێ تایە)ن، بەجۆرێک؛ -    پارێزگای هەولێر نزیکەی (ملیۆنێک و 200 هەزار) ئۆتۆمبێل. -    پارێزگای  سلێمانی (670 هەزار) ئۆتۆمبێل. -    پارێاگای دهۆک (500 هەزار) ئۆتۆمبێل. بەگوێرەی دوایین سەرژمێری گشتی دانیشتوان، کە لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی 2024 دا لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەڕێوەچووە، ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان (6 ملیۆن و 370 هەزار و 688 کەس بووە و بەو پێە بێت هەر ( 2.7) کەسێک لە هەرێمی کوردستان ئۆتۆمبێلێکی بەر دەکەوێت. بەپێی کۆتا ئامار، لە هەرێمی کوردستان، ( ملیۆنێک و 379 هەزار و 163) خێزان بوونی  هەیە. عێراق و ژمارەی ئۆتۆمبیل بەپێی ئامارێک، عێراق لە ڕیزبەندی شەشەمی (12) وڵاتی عەرەبی بە (85 هەزار و 400) ئۆتۆمبێل لە ساڵی (2021)دا بووە، بە ڕێککەوت سعودیە و جەزائیر پێشەنگایەتی دەکەن. ئامارەکان (یەک ملیۆن و 690 هەزار) ئۆتۆمبێل بووە، کە بەسەر (12) وڵاتی عەرەبیدا عێراق، (85.4 هەزار) ئۆتۆمبیلی کڕیوە. بەپێی ئامارە نافەڕمییەکان، لە ئێستادا ژمارەی ئۆتۆمبیلەکان لە عێراقدا گەیشتووە بە (8 ملیۆن) ئۆتۆمبیل. لەسەر ئاستی گشتیی عێراق ژمارەی دانیشتوان (46 ملیۆن و 118 هەزار و 793) کەسە. بەگوێرەی ئەو ئامارەش لە عێراقدا هەر (5.7) کەسێک ئۆتۆمبیلێکیان بەر دەکەوێت. بەگوێرەی دوایین ئاماری جیهانی، دانیشتوانی جیهان (هەشت ملیار و 100 ملیۆن) کەسە و لە ساڵی 2024 دا (یەک ملیار و 644 ملیۆن) ئۆتۆمبێل لەسەرتاسەری جیهاندا هەبووە و بەگوێرەی ئەو ژمارەیەش نزیکەی هەر (4.9) کەسێک لە جیهاندا ئۆتۆمبێلێکیان بەردەکەوێت. مەترسییەکانی زۆربوونی ئۆتۆمبیل و کاریگەرییان لەسەر ژینگە 1.    پیسبوونی هەواو دەردانی غاز: ئۆتۆمبێلەکان بڕێکی زۆر گازی زیانبەخش وەک دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئۆکسیدی نایترۆجین و هایدرۆکاربۆن بەرهەم دەهێنن، کە بەشدارن لە پیسبوونی هەوا و تێکچوونی کوالیتی هەوا. 2.    دەردانی ماددە گەردیلەییە ڕەقەکان: ئۆتۆمبێلەکان گەردیلەی ڕەق وەک کاربۆنی ڕەش دەردەدەن، کە دەبێتە هۆی کێشەی تەندروستی گەورە بەتایبەت بۆ منداڵان و کەسانی بەساڵاچوو. 3.    پیسبوونی و ژاوەژاو: ئۆتۆمبێل سەرچاوەیەکی بەرچاوی پیسبوونی ژاوەژاو بەتایبەتی لە ناوچە شارییەکان، کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی مرۆڤ و ژینگە هەیە. 4.    پیسبوونی ئاو. 5.    دزەکردنی نەوت و ماددە کیمیاییەکان: ڕۆن و ماددە کیمیاییەکانی ئۆتۆمبێلەکان دەتوانن دزە بکەنە ناو خاک و ئاو و پیسبوونیان و زیان بە زیندووەکان دەگەیەنن. 6.    بارانبارینی ترش: دەردانی گازی ژەهراوی لە ئۆتۆمبێلەکاندا بەشدارە لە دروستبوونی بارانێکی ترش کە زیان بە ڕووەک و ئاوەکان دەگەیەنێت. 7.    گۆڕانی کەشوهەوا. 8.    گەرمبوونی جیهان: دەردانی گازی گەرمخانەیی لە ئۆتۆمبێلەکانەوە بەشدارە لە گەرمبوونی جیهان، کە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری مەترسیداری کەشوهەوا. 9.    توانەوەی سەهۆڵبەندان و بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی دەریا: گەرمبوونی جیهان دەبێتە هۆی توانەوەی سەهۆڵبەندان و بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا، ئەمەش مەترسی لەسەر ناوچە کەنارییەکان و ناوچە نزمەکان دروست دەکات. 10.    تێکچوونی خاک: پیسبوونی خاک بە ماددە کیمیاییەکان و پاشماوەی ئۆتۆمبێلەکان کاریگەری نەرێنی لەسەر بەپیتی خاک و بەرهەمهێنان هەیە. 11.    کاریگەرییە تەندروستییەکان: پیسبوونی هەوا و ژاوەژاو دەبێتە هۆی کێشەی تەندروستی، لەوانەش نەخۆشییەکانی هەناسەدان و دڵ و خوێنبەرەکان. چارەسەرەکان: 1.    ئۆتۆمبێلی کارەبایی: ئۆتۆمبێلی کارەبایی چارەسەرێکی بەڵێندەرە بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوا، چونکە هیچ دەردانی بۆرییەکانی دواوە لە کاتی کارکردندا بەرهەم ناهێنن. 2.    گواستنەوەی گشتی: هاندانی بەکارهێنانی گواستنەوەی گشتی بەشدارە لە کەمکردنەوەی ژمارەی ئۆتۆمبێلەکان لەسەر شەقامەکان، بەمەش دەردانی گازی ژەهراوی و قەرەباڵغی کەم دەبێتەوە. 3.    باشترکردنی جۆری سووتەمەنی: باشترکردنی کارایی بزوێنەری ئۆتۆمبێل و تەکنەلۆژیای سووتەمەنی، بەکارهێنانی سووتەمەنی و دەردانی گازی ژەهراوی کەمدەکاتەوە. 4.    فڕێدانی پاشماوەی دروست: فڕێدانی دروستی پاشماوەی ئۆتۆمبێل و پاتری پیسبوونی ژینگە کەمدەکاتەوە. 5.    هۆشیاری ژینگەیی: بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری گشتی سەبارەت بە کاریگەرییە زیانبەخشەکانی پیسبوونی ئۆتۆمبێل و پێویستی گرتنەبەری ڕەفتاری ژینگە دۆستانە بەشدارە لە کەمکردنەوەی ئەم کێشەیە. قەبارەی سووتەمەنی بۆ نێو ژینگەوە بەپێی زانیارییەکان، هەرێمی کوردستان رۆژانە پێویستی بە نزیکەی (6 بۆ 7.5 ملیۆن) لیتر بەنزین هەیە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە ناوخۆییەکان. لەو بڕە (5.5 ملیۆن) لیتری لەلایەن سێ پاڵاوگەی ناوخۆیی (کار، لاناز، و بازیان) بەرهەمدەهێنرێت و (2 ملیۆن) لیتری هاوردە دەکرێت. لێرەدا پرسیارێک سەرهەڵدەدات کە ئ ۆتۆمبیلێک چەند سووتەمەنی پێویستە ڕۆژانە؟، پێویستی رۆژانەی سووتەمەنی بۆ ئۆتۆمبێلێک بەندە بە چەندین فاکتەرەوە، وەک جۆری ئۆتۆمبێل، قەبارەی بزوێنەرەکەی، جۆری سووتەمەنی (بەنزین، گازۆیل، یان کارەبا)، وەرزی ساڵ، شێوازی شۆفێری، و مەودای رۆژانەی شۆفێری. لێرەدا هەندێک زانیاری گشتی دەدەین: -    ئۆتۆمبێلی بچووک (بەنزین): ئەگەر ئۆتۆمبێلەکە بزوێنەری (1.2 بۆ 1.6) لیتری هەبێت، بە رۆژانە نزیکەی (5-8) لیتر بەنزین بەکاردەهێنێت، ئەگەر مەودای شۆفێری نزیکەی (50-100) کیلۆمەتر بێت. بەگشتی، ئەم جۆرە ئۆتۆمبێلانە لە هەر (100) کیلۆمەترێک (6-8) لیتر سووتەمەنیان پێویستە (لە شار و دەرەوەی شار). -    ئۆتۆمبێلی گەورە (وەک SUV یان پیک ئاپ):ئەم جۆرە ئۆتۆمبێلانە کە بزوێنەری (2.0) لیتر یان زیاترە، دەکرێت لە رۆژێکدا (10-15) لیتر یان زیاتر بەنزین یان گازۆیل بەکاربهێنن، ئەگەر مەودای شۆفێری نزیکەی (50-100) کیلۆمەتر بێت. بەگشتی، لە (100) کیلۆمەتر 8-12 لیتر سووتەمەنیان پێویستە. -    ئۆتۆمبێلی کارەبایی یان هیبرید: ئەگەر ئۆتۆمبێلەکە کارەبایی بێت، پێویستی بە سووتەمەنی نییە، بەڵام پێویستی بە کارەبا هەیە.  ئۆتۆمبێلێکی کارەبایی لە هەر (100) کیلۆمەتر (15-20) کیلۆوات/کاتژمێر کارەبا بەکاردەهێنێت. ئۆتۆمبێلە هیبریدییەکان کەمتر سووتەمەنی بەکاردەهێنن، لە (100) کیلۆمەتر (4-6) لیتر. فاکتەرە کاریگەرەکان:  1.    مەودای شۆفێری: ئەگەر رۆژانە 20-30 کیلۆمەتر شۆفێری بکەیت، پێویستیت بە سووتەمەنی کەمترە لە کەسێک کە (100) کیلۆمەتر یان زیاتر شۆفێری دەکات. 2.    شێوازی شۆفێری: شۆفێری خێرا سووتەمەنی زیاتر بەکاردەهێنێت. 3.    بارودۆخی شار یان دەرەوەی شار: لە شارەکاندا بەهۆی ترافیک و راوەستانەوە، سووتەمەنی زیاتر بەکاردەهێنرێت وەک لە دەرەوەی شار. بۆ نموونە:ئەگەر ئۆتۆمبێلێکی بچووک (وەک تۆیۆتا کۆرۆڵا) بەکاربهێنیت و رۆژانە (50) کیلۆمەتر شۆفێری بکەیت، بە بڕی (3-4) لیتر بەنزینت پێویستە. ئەگەر ئۆتۆمبێلێکی گەورە (وەک فۆرد ئێف-150) بەکاربهێنیت بۆ هەمان مەودا، دەکرێت (5-7) لیتر یان زیاترت پێویست بێت. یاسای ڕێکخستن و پارێزگاری لە ژینگە بەرامبەر ئۆتۆمبیل هەندێ یاسای جۆراوجۆر هەیە کە پەیوەندی بە ئۆتۆمبێل و ژینگەوە هەیە، ئامانج لێی کەمکردنەوەی پیسبوونی ئۆتۆمبێل و پاراستنی ژینگەیە. ئەم یاسایانە بریتین لە ستانداردەکانی دەردانی غازی غاز، دانانی ستانداردی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، هاندانی بەکارهێنانی ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگە، سەپاندنی باجی ژینگەیی، پەرەپێدانی ژێرخانی گواستنەوەی بەردەوام. گرنگترین یاسا و ڕێوشوێنەکان بریتین لە: 1.    ستانداردەکانی دەردانی غازی دەرەوە: وڵاتان ستانداردی توند بۆ دەردانی غازی ئۆتۆمبێلەکان دادەنێن، لەوانە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئۆکسیدی نایترۆجین، گەردیلە و ئەوانی تر، ئەم ستانداردانە ئامانجیان کەمکردنەوەی پیسبوونی غازی ئۆتۆمبێلەکانە. 2.    ستانداردەکانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن: هەندێک لە وڵاتان ستانداردی تایبەت بۆ دەردانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە ئۆتۆمبێلەکانەوە، بەتایبەت ئۆتۆمبێلە قورسەکان، بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانیان لەسەر گۆڕانی کەشوهەوا دادەنێن. 3.    ئۆتۆمبێلی ژینگەدۆست: بەکارهێنانی ئۆتۆمبێلی کارەبایی و هایبرید و سووتەمەنی بەدیل وەک ئیتانۆل لە ڕێگەی هاندانەکانی باج و پاداشتی داراییەوە هاندەدرێت. 4.    باجی ژینگەیی لەسەر ئاستی وڵاتان؛ هەندێک وڵات بە پشتبەستن بە دەردانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن باجی ئۆتۆمبێلەکان دەسەپێنن و ئۆتۆمبێلە پیسکەرەکانی زیاتر باجی زیاتر دەدەن. 5.    ژێرخانی گواستنەوەی بەردەوام: ژێرخانی گواستنەوەی گشتی و پاسکیل و پیادە پەرەی پێدەدرێت بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە ئۆتۆمبێلی تایبەت و هاندانی گواستنەوەی ژینگەدۆست. 6.    چاککردنەوەی ئۆتۆمبێل: پێویستە ئۆتۆمبێلەکان بە بەردەوامی پارێزگارییان لێ بکرێت بۆ دڵنیابوون لە کارکردنی کارا و کەمکردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی، و پشکنینی بەردەوام. 7.    شۆفێری: زۆر پراکتیزە هەیە کە شۆفێران دەتوانن بیگرنەبەر بۆ کەمکردنەوەی بەکارهێنانی سووتەمەنی و دەردانی گازی ژەهراوی، وەک لێخوڕینی ئۆتۆمبێل بە خێرایی مامناوەند، دوورکەوتنەوە لە خێراکردنی لەناکاو و دوورکەوتنەوە لە بێکاربوونی بۆ ماوەیەکی زۆر. 8.    مەترسییەکان: جێبەجێکردنی یاسا و ستانداردە ژینگەییەکانی پەیوەست بە ئۆتۆمبێل دەتوانێت تێچووی زۆری هەبێت، بەتایبەتی بۆ بەرهەمهێنەران و خاوەن ئۆتۆمبێلەکان. 9.    هەماهەنگی:  ڕەنگە هەماهەنگی لە نێوان دەزگا جیاوازەکانی حکومەت و بەرهەمهێنەران پێویست بێت بۆ دڵنیابوون لە جێبەجێکردنی کاریگەرانەی یاساکان. 10.    هۆشیاری: پێویستە هۆشیاری گشتی بەرز بکرێتەوە سەبارەت بە گرنگی پاراستنی ژینگە و کاریگەرییەکانی ئۆتۆمبێل لەسەر پیسبوون، هەروەها هاندانی شۆفێران بۆ وەرگرتنی شێوازی لێخوڕینی ژینگەدۆستانە. نموونەی یاساکان:  لە ئەوروپا: ستانداردی توند بۆ دەردانی غازی غازی ئۆتۆمبێلە قورسەکان جێبەجێ دەکرێت، هەروەها هاندەری بەکارهێنانی ئۆتۆمبێلی کارەبایی و هایبرید دەدرێت. لە ئەمریکا: یاسا و ڕێسای فیدراڵی و ویلایەتەکان هەن کە دەردانی گازی ژەهراوی ئۆتۆمبێلەکان و ڕێکخستنی بەکارهێنانی سووتەمەنی بەدیل ڕێکدەخەن. لە هەندێک وڵاتی عەرەبی: یاسا هەیە کە ڕسومات بەسەر ئەو ئۆتۆمبێلانەدا دەسەپێنێت کە دووەم ئۆکسیدی کاربۆنی زۆر دەردەدەن و هاندەری بەکارهێنانی ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگەیە. بەکورتی، لە سەرانسەری جیهاندا یاساگەلێک لە زیادبووندایە بە ئامانجی کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی ئۆتۆمبێل لەسەر ژینگە، ئەم یاسایانە بریتین لە ستانداردەکانی دەردانی گازی ژەهراوی، هاندانی ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگە، پەرەپێدانی ژێرخانی گواستنەوەی بەردەوام و سەپاندنی باجی ژینگەیی. چەند زانیارییەک لەسەر مەترسییەکانی پیسبوونی هەوا   بەپێی راپۆرتێک لە ساڵی 2022  لەنێو ئەو (حەوت هەزار) شاری جیهان لەڕووی پیسبوونی هەوا بەغدا لە پلەی سێزدەمین و هەولێر لە پلەی (336) مین دێت. هەوای بەغدا زیاتر لە (10) هیندە و هەولێر (پێنج بۆ حەوت) هێندە کوالیتییەکەی خراپترە لەوەی رێکخراوی تەندرووستی جیهانی دایناوە. بەپێی راپۆرتێکی بانکی جیهانی، مەزەندەی تێچووە ئابوورییەکان و زیانە تەندرووستییەکانی پەیوەست بە بەرکەوتن بە پیسبوونی هەوا کە بەهۆی دووانەئۆکسیدی کاربۆن روویداوە ساڵانە زیاد دەکات، لەڕووی ئابوورییەوە گەیشتووەتە (8.1 تریلۆن) دۆلار، کە یەکسانە بە (6.1%) گەشەی بەرهەمی نێوخۆیی جیهان. بەپێی لێکۆڵینەوەی باری نەخۆشییەکان، پیسبوونی هەوا لە (2019)دا بووەتەهۆی مردنی پێشوەختەی (6.4) ملیۆن کەس لە جیهان. لە شارێکی وەک بەسرە، بەپێی راپۆرتێکی وەزارەتی تەندرووستی عێراق لەماوەی (2015-2018)دا، نەخۆشیی شێرپەنجە بەهۆی پیسبوونی هەواوە بەڕێژەی (20%) بەرزبووەتەوە.  لە هەرێمی کوردستانیش، بەتەنیا لەماوەی (6) مانگدا (3 هەزار) تووشبووی شێرپەنجە تۆمارکراوە. ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ئاماری شۆککەری ئاشکرا کرد کە ساڵانە (٧ ملیۆن) گیانلەدەستدان لە جیهاندا دەگەڕێنێتەوە بۆ بەرکەوتن بە پیسبوونی هەوا. ئامارەکانی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی سەبارەت بە پیسبوونی هەوا  ژمارەی گیانلەدەستدان بەهۆی پیسبوونی هەواوە: -    زیاتر لە (2 ملیۆن) مردن لە هەرێمی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. -    زیاتر لە (2 ملیۆن) مردن لە هەرێمی ڕۆژئاوای زەریای هێمن. -    نزیکەی (یەک ملیۆن) مردن لە هەرێمی ئەفریقا. -    نزیکەی (500 هەزار) مردن لە هەرێمی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست. -    نزیکەی (500 هەزار) مردن لە  ئەوروپا. -    لە ئەمریکا (300 هەزار) گیانلەدەستدان. بە کورتی لە ئێستادا لەسەر ئاستی جیهان، بە گشتی و بە تایبەتی هەرێمی کوردستان یەکێک لە هۆکارەکانی پیسبوونی ژینگە و خراپکردنی هەوا ئۆتۆمبیلە، هەروەها ئەو پاشماوانەی کە ساڵانە فڕێدەدرێت لە ئۆتۆمبیلەکان یەکێکی ترە لە هۆکارەکانی پیسبوون، بە تایبەتی پاتری و تایەکانیان، کە وەک پێویست ڕیسایکڵ ناکرێنەوە، بەشێکی یا دەسوتێنرێن یا تێکەڵ بە زەوی و سەرچاوەکانی ئاو دەبن. باشترین کار بۆ دەربازبوون لەو مەترسییە، هۆکاری گواستنەوەی گشتی یا ئۆتۆمبیلی دۆستی ژینگەیە.  


درەو: لە كۆنگرەی پێنجەمی كۆمەڵی دادگەری كوردستان عەلی باپیر بە سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری هەڵبژێردرایەوە. شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆكی كۆمەڵ لە كۆنگرەی پێنجدا ، عەلى باپیر وەك كاندیدی سەرۆك لەﻻیەن ئەندامانى كۆنگرەوە پێشنیاز كراو  دواتر لەﻻیەن زۆرینەى رِەهاى ئەندامانى كۆنگرەوە دەنگی پێدرایەوە و وەك سەرۆك هەڵبژێدرایەوە.  عەلی باپیر لە ساڵی 2001 ەوە تا ساڵی 2021 بۆ ماوەی (20) ساڵ ئەمیری كۆمەڵی ئیسلامی بوو، دوای گۆڕینی ناوی كۆمەڵ و پۆستی ئەمیر، بوو بە سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری، ئەمڕۆش لە كۆنگرەی پێنجەمی كۆمەڵی دادگەری كوردستان بۆ دووەم جار بە سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری هەڵبژێردرایەوە. كۆمەڵی دادگەری كوردستان تا ئێستا پێنج كۆنگرەی بەستووە: -    كۆنگرەی یەكەم: 10-11-12/11/2005 لە سلێمانی ( كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان)  -    كۆنگرەی دووەم: 15-16-17/2010 لە هەولێر  ( كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان)  -    كۆنگرەی سێیەم: 30-31/5 و 1/6/2015 لە هەولێر  ( كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان)  -    كۆنگرەی چوارەم: 18-19/2/2021 لە سلێمانی  ( كۆمەڵی دادگەری كوردستان)  -    كۆنگرەی پێنجەم: 19-20/2025 لە هەولێر  ( كۆمەڵی دادگەری كوردستان) 


  راپۆرت: درەو  ئەمڕۆ لە شاری هەولێر كۆمەڵی دادگەری كوردستان كۆنگرەی پێنجەمی دەبەستێت بە بەشداری زیاتر لە (900) ئەندام، كۆنگرەی پێنجەمی كۆمەڵی دادگەری كۆنگرەی پێداچوونەوەیە بە چوارساڵی رابردووی خۆیدا، بەوەی لە دوو هەڵبژاردنی رابردووی پەرلەمانی كوردستان و عێراق كورسی و دەنگەكانی كەمی كردووە. كۆمەڵی دادگەریی ئەم حزبە لە بنەڕەتەوە ناوی كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان بوو، دوای جیابونەوە لە بزوتنەوەی ئیسلامی لە 31/5/2001 دامەزرا، لەدامەزراندنیەوە تائێستا (عەلی باپیر) سەرۆكایەتی دەكات،  واتە ماوەی (24 ساڵ)ە سەرۆكەكەی نەگۆڕدراوە.  شوباتی  2021 كۆمەڵی ئیسلامی كۆنگرەی (چوارەم)ی خۆی لە سلێمانی بەست، لەو كۆنگرەیەدا وەكو یەكەمین حزبی ئیسلامی لە هەرێمی كوردستان پاشگری "ئیسلامی"ی لەخۆی كردەوە‌و ناوی خۆی لە (كۆمەڵی ئیسلامی)یەوە گۆڕی بۆ (كۆمەڵی دادگەریی كوردستان)، سەرباری ئەمە ناوی "ئەمیر"ی لە كەسی یەكەمی حزبەكە كردەوە‌و لەبری ئەوە ناوی "سەرۆك"ی بۆ دانا. كۆمەڵی دادگەری كوردستان تا ئێستا پێنج كۆنگرەی بەستووە: -    كۆنگرەی یەكەم: 10-11-12/11/2005 لە سلێمانی -    كۆنگرەی دووەم: 15-16-17/2010 لە هەولێر -    كۆنگرەی سێیەم: 30-31/5 و 1/6/2015 لە هەولێر -    كۆنگرەی چوارەم: 18-19/2/2021 لە سلێمانی  -    كۆنگرەی پێنجەم: 19-20/2025 لە هەولێر لەماوەی دوو كۆنگرەدا كۆمەڵی دادگەری كورسی و دەنگەكانی كەمیكرد، لە هەڵبژاردنی رابردوو كورسیەكانی پەرلەمانی كوردستان لە (7) كورسیەوە بۆ (3) كورسی كەمكردەوە، لە پەرلەمانی عێراق كورسیەكانی لە (2) كورسیەوە بۆ (9 ) كورسی كەمكردەوە.  •    كۆمەڵی دادگەری كوردستان لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان (64 هەزارو 864) دەنگ و (3) كورسی بەدەستهێنا، بەڵام سەركردایەتی كۆمەڵ بڕیاریدا نەچێتە پەرلەمانی كوردستان بەبیانووی ئەوەی هەڵبژاردن دیزایینكراوە. •    كۆمەڵی دادگەری كوردستان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2021دا (64 هەزارو 156) دەنگ و (1) كورسی بەدەستهێنا   


دەقی رێکكەوتنی نێوان هەرێم و بەغداد کە لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق خوێندرایەوە دەنگی لەسەردرا: یەكەم:  دۆسیەی رادەستكردنی نەوت 1-    حكومەتی هەرێم دەستبەجێ دەستدەكات بە رادەستكردنی تەواوەتیی نەوتی بەرهەمهێنراوی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم بە كۆمپانیای بەبازاڕكردنی نەوت (سۆمۆ)، بەمەبەستی هەناردەكردن، وەزارەتی دارایی فیدراڵیش پابەند دەبێت بە پێدانی پێشینەیەك بەبڕی 16 دۆلار (كاش بێت یاخود نا) بۆ هەر بەرمیلێكی رادەستكراو بەگوێرەی یاسای هەمواری یاسای بودجە، بەومەرجەی بڕی رادەستكراو كەمتر نەبێت لە 230 هەزار بەرمیلی رۆژانە لە ئێستادا، لەڕێگەی لیژنەی هاوبەشی پێوانەو قەبارەدانی هاوبەشەوە هەر زیادبوونێك لەبڕی بەرهەمهێنان بۆ ئەم بڕە زیاد دەكرێت؛ لە حاڵی راوەستانی هەناردەدا بە هەر هۆكارێك بڕی تەواوەتی نەوتی ناوبراو رادەستی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی دەكرێت.  (رونكردنەوە: بڕی تەواوەتی بەرهەمهێنان لە ئێستادا 280 هەزار بەرمیلی رۆژانەیە بەگوێرەی راپۆرتەكانی هەرێم، بڕی 50 هەزار بەرمیلی رۆژانەی بۆ مەبەستی بەكارهێنانی ناوخۆ تەرخان دەكرێت و، ئەوەی دەمێنێتەوە 230 هەزار بەرمیلی رۆژانەیە، هەر زیادبوونێكی بەرهەمهێنان لە ئایندەدا رادەستی سۆمۆ دەكرێت بۆ مەبەستی هەناردەكردن).  2-    بڕی 50 هەزار بەرمیلی رۆژانە بۆ مەبەستی بەكاربردنی ناوخۆیی لە هەرێم تەرخاندەكرێت، بەو مەرجەی هەرێم پابەند بێت بە پێدانی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ئەم بڕەو؛ داهاتی فرۆشتنی بەرهەمە نەوتییەكانیش بگەڕێنێتەوە بۆ خەزێنەی گشتیی دوای لێدەكردنی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەو پاڵاوتن، لە حاڵی پێویستیی هەرێمدا، وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بەپێی یاسا بڕی بەرهەمە نەوتییەكان بۆ هەرێم دابین دەكات، بەجۆرێك  بەرهەمی پاڵاوتن لە رۆژێكدا لە 15 هەزار بەرمیل نەوتی خاو تێپەڕ نەكات، لیژنەی هاوبەشی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ و وەزارەتی سامانە سرشتییەكان لە هەرێم هەڵدەستن بە هەڵسەنگاندنی پێویستی راستەقینەی هەرێم بۆ بەرهەمە نەوتییەكان بەمەبەستی تەرخانكردنی، بەو مەرجەی لەماوەی دوو هەفتەدا راپۆرتی خۆی بۆ ئەنجومەنی وەزیران بەرزبكاتەوە بەمەبەستی بڕیارلێدانی.  دووەم: دۆسیەی داهاتە نانەوتییەكان 1-    حكومەتی هەرێمی كوردستان هەڵدەستێ بە رادەستكردنی بڕی (120) ملیار دینار بە وەزارەتی دارایی فیدراڵ، وەكو بڕە پارەی سەرەتایی خەمڵێندراو بۆ پشكی خەزێنەی گشتیی دەوڵەت لە داهاتە نانەوتییەكانی مانگی ئایار، بۆ ئەوەی دوای وردبینی بەپێی بڕگەی (2)ی خوارەوە، پاكتاو بكرێت.  2-    تیمێكی كار لە وەزارەتی دارایی فیدراڵ و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم پێكدەهێنرێت، بۆ مەبەستی پۆلێنكردنی داهاتە نانەوتییەكان و وردبینیكردنیانن و دیاریكردنی پشكی حكومەتی فیدراڵ لەم داهاتانە لە مانگی ئایاری 2025وە، بەلەبەرچاوگرتنی بەهای تێكڕای داهاتە نانەوتییەكان بەپێی تەرازووی پێداچوونەوە بەوشێوەی لە راپۆرتی هاوبەشی هەردوو دیوانی چاودێریی دارایی فیدراڵ و دیوانی چاودێری دارایی هەرێمدا هاتووە لەوكاتەوە كە یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵ چوەتە بواری جێبەجێكردنەوە، تیمەكە دەبێت لە ماوەی دوو هەفتەدا راپۆرتی خۆی پێشكەشی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ بكات بەمەبەستی بڕیاردان لەسەری.  3-    لیژنەیەكی هاوبەش لەنێوان حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێم دروستدەكرێت بۆ تەواوكردنی تەوتینی موچە لە هەرێم بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی، بەمەرجێك لە ماوەیەكدا كە لە سێ مانگ زیاتر نەبێت ئەركەكەی تەواو بكات و لە كۆتایی ئەم ماوەیەدا تەمویلكردن تەنیا بۆ ئەو موچانە دەبێت كە تەوتین كراون.  4-    تیمێك لە وەزارەتی دارایی فیدراڵ و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم پێكدەهێنرێت بەمەبەستی دیاریكردنی بڕی ئەو پارەی كە زیاترە لە پشكی هەریم لە خەرجی راستەقینەو چۆنیەتی چارەسەركردنی بەپێی یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵ بۆ ساڵەكانی (2023-2024-2025)، بەمەرجێك ئەوپەڕی لەماوەی دوو هەفتەدا راپۆرتی خۆی بۆ ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ بەرزبكاتەوە.  5-     وەزارەتی دارایی دەستدەکات بە خەرجکردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆ مانگی ئایار وەک دەستپێکێک بۆ جێبەجێکردنی رێککەوتنەکە دوای ئەوەی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی/ سۆمۆ رەزامەندی دەربڕی لەسەر وەرگرتنی تەواوی ئەو بڕە نەوتەی کە لە بڕگەی یەک/1دا ئاماژەی پێکراوە (لە ئێستادا 230 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا). لە بەندەری جەیهان بەپێی یاسا. 6-    ئەو ماوانەی کە لەم بڕیارەدا ئاماژەیان پێکراوە لە رێكەوتی پەسەندکردنی لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە دەستپێدەکات.  


درەو: ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی كۆبوونەوەیەكی نائاسایی رێكخست بۆ پەسەندكردنی رێككەوتنەكەی نێوان هەولێر و بەغدادو دەستدەكرێت بە دابەشكردنی موچە. خالید شوانی وەزیری دادی عێراق بە رووداوی راگەیاند: رێككەوتنەكە بۆ ماوەی یەك ساڵە تا یاسای بودجەی 2026، سەرەتا موچەی مانگی پێنج خەرج دەكرێت دواتر مانگەكانی دیكە. رێككەوتنەكە بەم شێوەیەیە: - 230 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم رادەستی سۆمۆ دەكرێت - 16 دۆلار كۆمپانیاكانی نەوت خەرجدەكرێت، بۆ هەر بەرمیلێك   - 52 هەزار بەرمیل نەوت بۆ بەكاربردنی ناوخۆیی هەرێم - 120 ملیار دیناری داهاتی ناوخۆی هەرێم رادەستی بەغداد دەكرێت  


درەو: كونسوڵی گشتی ئەڵمانیا لە هەرێمی كوردستان سەردانی دامەزراوەیی میدیایی درەوی كرد، گفتوگۆ لەسەر پرسی نەوت و موچە، هەڵبژاردن و ئازاداری رادەربڕینكرا. ئەلبڕێست فۆن ڤتكە، كونسولی گشتی ئەڵمانیا لە هەرێمی كوردستان و ئیحسان وەڵزی راوێژكاری كاروباری سیاسی و پەیەوەندییە گشتییەكان سەردانی  (دامەزراوەی میدیایی درەو)یان كرد، بۆ پرسی ئازادی رادەربڕین و دۆخی ئێستا هەرێمی كوردستان. لە دامەزراوەی میدیایی درەو، بە داتا و گرافیك پرسی نەوت و داهاتی نەوت لە هەرێمی كوردستان، پرسی موچەو كێشەكانی، پرسی هەڵبژادنەكان خرایە روو.  


درەو: لە كۆی گشتی حكومەتی عێراق بە خەرجی موچەو كرێی كۆمپانیاكانەوە مانگانە بڕی (ترلیۆنێك و 100 ملیار) دینار بۆ هەرێم خەرج دەكات، هەرێمی كوردستانیش بە داهاتی (230) هەزار بەرمیل نەوت و (120) ملیار دیناری ناوخۆوە  (270) ملیار دینار داهاتی بۆ عێراق دەبێت، سەرەتا موچەی موچەخۆران مانگەكانی (ئایار و حوزەیران ) خەرج دەكرێت و بە "هەژماری من" تەوتینی موچە دەكرێت  رێككەوتنەكەی كراوە لە هەولێرو بەغداد، بۆ دوو مانگی رابردوو (ئایار و حوزەریان) هەرێمی كوردستان مانگانە (120) ملیار دینار لە داهاتی ناوخۆ رادەستی بەغداد دەكات، دواتر لیژنەیەكی هاوبەش نێوان هەرێم و بەغداد پێداچوونەوە دەكەن و لەسەر ژمارەیەك رێك دەكەون بۆ داهاتی ناوخۆ بۆ ئەوەی مانگانە هەرێم لە چوارچێوەی (50%) رادەستی بەغدادی بكات. سەبارەت بە نەوت، هەرێمی كوردستان رۆژانە بۆ ماوەی مانگێك بڕی (230) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ دەكات و (52) هەزار بەرمیلیش بۆ بەكاربردنی ناوخۆ، دواتر پێداچوونەوەی پێدەكرێت بەوەی بەشی ناوخۆ چەند بێت، بۆ هەر بەرمیلێك نەوتیش (16) دۆلار خەرج دەكرێت. بەپێی لێدوانی ئەو سەرچاوانەی (درەو) قسەی لەگةڵ كردوون لەبەرامبەردا حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی مانگی (5 و 6)ی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بەزوویی خەرج دەكات، موچەش دەبێت تەوتین بكرێت، بەڵام تەوتینەكە لە رێگای "هەژماری من"ەوە دەكرێت، بەرپرسێكی حكومەتی هەرێم ئاماژەی بەوەكرد، موچەكە راستەوخۆ وەزارەتی دارایی هەرێم لە رێگای هەژماری منەوە دابەشی دەكات، واتا لە رێگای بەغدادەوە نابێت.   ئەوەی هەرێمی كوردستان رادەستی دەكات:  -    (230) هەزار بەرمیلی رۆژانە -    (120) ملیار داهاتی ناوخۆ. ئەوەی حكومەتی عێراق رەوانەی هەرێمی دەكات: -    (16) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوت -    ناردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان مانگانە (ترلیۆنێك و 30 ملیار) دینار، بەڵام مانگانە (60 -65) ملیار دیناری بۆ قەرز و باجی موچە دەبڕێت نزیكەی (958) ملیار دینار لە بەغدادەوە رەوانەی هەرێم دەكرێت.   ئەگەر لێكدانەوەیەك بۆ داهاتی نەوت و موچەی موخۆرانی هەرێمی كوردستان بكرێت بەم شێوەیە دەبێت -    هەرێمی كوردستان بڕی (230) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ دەكات -    سۆمۆ بەرمیلی نەوت بە (65) دۆلار دەفرۆشێت -    كۆی داهاتی رۆژێكی نەوتی هەرێم دەكاتە (230،000 بەرمیل X  65 دۆلار = 14 ملیۆن و 900 دۆلار) -    بۆ مانگێك دەكاتە ( 14،900،000 دۆلار  30 رۆژ = 448 ملیۆن و 500 هەزار دۆلار) بەواتای نزیكەی (600 ) ملیار دینار -    واتا بەغداد بڕی (600) ملیار دیناری لە نەوتی هەرێمی كوردستان دەست دەكەوێت. كۆی پارەی بەرهەمهێنانی نەوتی (16) دۆلار بەغداد دەیداتە كۆمپانیاكان دواتر پێداچوونەوەی بۆ دەكرێت. -    (230) هەزار بەرمیلی رۆژانە X 16 دۆلار= 3 ملیۆن و 680 هەزار دۆلار -    مانگانە دەكاتە ( 9 ملیۆن و 900 هەزار بەرمیل X 16 دۆلار= 110 ملیۆن و 400 هەزار دۆلار  نزیكەی (150 ) ملیار دینار واتا بۆ حكومەتی عێراق:  -    (600) ملیار دیناری لە موچە دەست دەكەوێت -    (120) ملیار دیناری لە داهاتی ناوخۆ دەست دەكەوێت -    (150) ملیار بۆ كرێی كۆمپانیاكان خەرج دەكات -    (958) ملیار دیناریش بۆ موچە خەرج دەكات. •    واتا هەرێم (720) ملیار دینار داهاتی بۆ عێراق دەبێت •    عێراقیش (ترلیۆنێك و 108 ملیار) دینار بۆ هەرێم خەرج دەكات •    لە گشتیدا نزیكەی (400) ملیار دیناری دەستكەوت دەبێت. واتا بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان: -    بڕی (120) ملیار دینار رادەستی بەغداد دەكات -    بەبەهای (600) ملیار دینار نەوت رادەستی سۆمۆ دەكات -    (958) ملیار دیناری بۆ موچە بۆ خەرج دەكرێت  -    (150) ملیار دینار بۆ كرێی كۆمپانیاكان بۆ خەرجدەكرێت بەپێی وتەی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان رێككەوتنەكە سەرەتاییەو لێکتێگەیشتنەکە لەبارەی داهاتی نانەوتی و نەوتە و وەک دەستپێک، حکومەتی فیدراڵی مووچەی ئەم چەند مانگەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان دەنێرێت، دوای ئەم لێکتێگەیشتنە، هەردوو حکوومەت دەچنە نێو ڕێککەوتنێکی فراوانترەوە، ئەوەی کراوە ڕێککەوتنێکی سەرەتاییە.   


درەو: ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆدەبێتەوە، پرسی موچەی موچەخۆرانی هەرێم و گفتوگۆكان لەگەڵ بەغداد بۆ رێككەوتن تەوەری سەرەكی كۆبوونەوەكەی ئەمڕۆ دەبێت. گفتوگۆكە لەلاەن ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی و كەمال محەمەد وەزیری سامانەسروشتییەكانەوە بەڕێوە دەبرێت. گفتوگۆ لەسەر پرسی رێككەوتنی نێوان هەولێر و بەغداد دەكرێت كە گەیشتووەتە كوێ، ئەگەر نزیكبن لە رێككەوتن ئەوا لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم بڕیار لەسەر رێككەوتن دەدرێت و لەگەڵ بەغداد رێكدەكەون. ئەگەر لەگەڵ بەغداد رێكنەكەون ئەوا بڕیار دەدەن بەپێی ئەو داهاتەی لەبەردەستدا بڕیاری خەرجكردنی موچە بدەن. بەپێی زانیارییەكان ئەو داهاتەی لەبەردەستی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە لە نێوان (400 – 450) ملیار دینارە كە بەشی لە (50%)ی موچە دەكات. دوو پێشنیاز گفتوگۆی لەسەر دەكرێت بۆ دابەشكردنی موچە: -    دابەشكردنی موچە بە لێبڕین كە رێژەكەی هێندە زۆرە رەنگە نەتوانن بڕیاری لەسەر بدەن كە لە نێوان (50% - 60%) لێبڕین دەبێت -    پێشنیازی دووەم، ئەو پارەیەی لەبەردەستدایە وەكو (مینحە) دابەش بكرێت بەپێی پارەیە بەچەند بەشێك (500) هەزار دینار، (400) هەزار دینار، (250) هەزار دینار، بەو شێوەیە دابەشبكرێت و ناوی موچەی لێنەنرێت و وەكو مینحە دابەش بكرێت.  ماوەی زیاتر لە (75) رۆژە موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان موچەیان وەرنەگرتووە، بۆ موچەی مانگێك (998) ملیار دینار پێویستە، موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (75) رۆژ واتا دوو مانگ و نیوە موچەیان وەرنەگرتووە، مانگانە بڕی پێویست بۆ موچە (998) ملیار دینارە كۆی گشتی ئەو (75) رۆژە دەكاتە ( 2 ترلیۆن و 495 ملیار) دینار، واتا ئەگەر موچەخۆرێك مانگانە (ملیۆنێك) دینار موچەكەی بێت ئەوا بۆ ئەو (75) رۆژە بڕی ( 2 ملیۆن و 500 هەزار) دینار موچەی لای حكومەتە. بەئەژماركردنی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق و هەردوو دیوانی چاودێری دارایی هەرێم و بەغداد بۆ چوارمانگی 2025 ، داهاتی (75) رۆژی ناوخۆی هەرێم (730) ملیار دینار و داهاتی نەوت (980) ملیار و پارەی هاوپەیمانانیش (50) ملیار دینار بووە، بەڵام كۆی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێم لە (75) رۆژدا بەبێ موچە تەنیا (395) ملیار دیناربووە. راپۆرتی پەیوەندیدار  


شیكاری: درەو هەولێر و بەغداد نزیكن لە رێككەوتن لەسەر نەوت و داهاتی ناوخۆ ، ئەگەر حكومەتی هەرێم و عێراق رێكبكەون لەسەر نەوت و داهاتی ناوخۆ، حكومەتی هەرێم مانگانە (900) ملیار دیناری دەستدەكەوێت، بەغداد بە نەوت و داهاتی ناوخۆی هەرێم (520) ملیار دیناری دەستدەكەوێت. ئەو نەوتەی هەرێم دەیەوێت رادەستی عێراقی بكات (217) هەزار بەرمیلی رۆژانەیە، ئەگەر لەناوخۆی هەرێم بیفرۆشێت بەرمیلی بە (33) دۆلار، داهاتەكەی مانگانە دەكاتە (290) ملیار دینار، بەڵام ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بیفرۆشێت بەرمیلی بە (65) دۆلار ئەوا داهاتی مانگانەی دەكاتە (560) ملیار دینار. فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ئێستادا داهات و فرۆشی نەوتی هەرێمی كوردستان بەپێی رەشنوسی ڕێککەوتنەكەی هەرێمی كوردستان بەرهەمی ئێستا رۆژانە (282 هەزار) بەرمیل نەوتە، هەرێم داوا دەكات لەو ژمارەیە (65 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی بێت. لە ئێستادا بەپێی راگەیەندراوی رەسمی نەوتی هەرێم بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، بەو پێیە؛ -    رۆژانە (282 هەزار) بەرمیلی بە (33) دۆلار دەكاتە: (9 ملیۆن و 306 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (8 ملیۆن و 460 هەزار) بەرمیلی بە (33) دۆلار دەكاتە: (279 ملیۆن و 180 هەزار) دۆلار. ئەگەر هەر ئەو نەوتە لەرێگای سۆمۆوە بفرۆشرێت -    رۆژانە (282 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (18 ملیۆن و 330 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (8 ملیۆن و 460 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (549 ملیۆن و 900 هەزار) دۆلار بەپێی رەشنوسی ڕێککەوتنەكەی هەرێمی كوردستان، رۆژانە لەو (282 هەزار) بەرمیل نەوتە، (65 هەزار) بەرمیل نەوتی بۆ ناوخۆ پێویستە، (217 هەزار) بەرمیل نەوتی لە رێگای سۆمۆوە بفرۆشرێت بۆ هەر بەرمیلیك (16) دۆلار دەردرێت بە كۆمپانیاكان. داهاتی كۆمپانیاكان داهاتی كۆمپانیاكان (16) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك: -    رۆژانە (217 هەزار) بەرمیلی بە (16) دۆلار دەكاتە: (3 ملیۆن و 472 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (6 ملیۆن و 510 هەزار) بەرمیلی بە (16) دۆلار دەكاتە: (104 ملیۆن و 160 هەزار) دۆلار داهاتی نەوتی هەرێم دوای لێدەرکردنی پێداویستی ناوخۆ داهاتی  (217) هەزار بەرمیل نەوت ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بفرۆشرێت و بەرمیلی بە (65) دۆلار بدرێت: -    رۆژانە (217 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (14 ملیۆن و 105 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (6 ملیۆن و 510 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (423 ملیۆن و 150 هەزار) دۆلار. داهاتی لەبەرهەمی نەوتی هەرێم بۆعێراق كۆی ئەو داهاتەی كە لەبەرهەمی نەوتی هەرێم دەستی عێراق دەكەوێت: -    مانگانە (423 ملیۆن و 150 هەزار) دۆلار واتا ( 560 ملیار) دینار -    بڕی ئەو پارەیەی عێراق دەیدات بۆ حەقی كۆمپانیاكان: (104 ملیۆن و 160 هەزار) دۆلار واتا (140 ملیار) دینار -    واتا بەغداد (560 میار) دیناری دەست دەكەوێت لە نەوتی هەرێم، (140 ملیار) دیناری دەداتە خەرجی كۆمپانیاكان دەمێنێتەوە: (420 ملیار) دینار لە نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ عێراق. لەبەرامبەردا بڕی (ترلیۆنێك) دینار دەداتە هەرێمی كوردستان و (100 ملیار) دیناریشی لە داهاتی ناوخۆ لێوەردەگرێت واتا (900 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە. -    عێراق بڕی (420 ملیار) دیناری نەوت و (100 ملیار) دیناری ناوخۆ دەكاتە: (520 ملیار) دیناری لە هەرێم دەستدەكەوێت. -    هەرێمی كوردستان بڕی (900 ملیار) دینارو چارەسەری كێشەی كۆمپانیاكان و موچەی موچەخۆرانی لەكۆڵ دەبێتەوە.


(درەو): محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ رۆژنامەی (شەرقولئەوسەت) باس لە پەیوەندی نێوان خۆی و بارزانی دەكات و لەبارەی كێشەی موچەو نەوتەوە قسە دەكات، رەتیدەكاتەوە هەوڵی لێدان لە قەوارەی هەرێم هەبێت؛ بۆ ئەمەش بەڵگە بەوە دەهێنێتەوە كە بەغداد بودجەی سازدانی دواین هەڵبژاردنی لە كوردستان دابین كردووە. دەقی ئەو بەشەی چاوپێكەوتنەكەی كە پەیوەندی بە كوردەوە هەیە لە خوارەوە بخوێنەرەوە.  + شەرقولئەوسەت: بەغدا تۆمەتبار دەکرێت بەوەی هەوڵی برسیکردنی هەرێمی کوردستان دەدات... وەڵامی ئێوە چییە؟ - سودانی: ئەو تۆمەتە هیچ هۆكارو پاڵپشتییەكی یاسایی و دەستوریی نییە، رۆڵەكانی كوردستان بەشێكن لە گەلەكەمان و ئەم حكومەتە سورە لەسەر جێبەجێكردنی پابەندییە ئەخلاقی و دەستورییەكانی، هەروەها جێبەجێكردنی ئەو رێككەوتنە سیاسییەی كە چارەسەری كێشە هەڵپەسێردراوەكانی لەخۆگرتبوو؛ چارەسەریشمان بۆ دۆزیبووەوە، بەڵام ئێمە باس لە یاسای بودجە دەكەین؛ باس لە بڕیاری دادگای فیدراڵی دەكەین، ئەمانەش بنەمای یاسایی پابەندكەرن كە سەرۆك وەزیران ناتوانێت سەرپێچییان بكات.  ئەوەی لە پەسەندكردنی بودجەو هەمواركردنی بودجەوە رویدا، حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند نەبوو بە رادەستكردنی تەواوەتی نەوتی بەرهەمهێنراو لەناوخۆی هەرێم بەگوێرەی ئەوەی لە یاساكەدا هاتبوو، كە دادگای فیدراڵیش پشتیوانی كردبوو، هەروەها حكومەتی هەرێم پابەند نەبوو بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بە خەزێنەی گشتیی، ئەمەش پێشێلكردنی یاساو بڕیاری دادگای فیدراڵییە، بۆیە وەزارەتی دارایی ناتونێت هیچ بڕە پارەیەك تەمویل بكات بەبێ ئەوەی حكومەتی هەرێم پابەند بێت، لە ئەنجامی گەڕانمان بۆ چارەسەر لە ماوەی رابردوودا، پارەمان لە دەرەوەی پشکی تەرخانکراو بەپێی یاسای بودجە خەرجکرد، ئەمەش بەهۆی دەرچوونی یاسای دادگای فیدراڵییەو جیاوازی لێكدانەوەكان لەنێوان پابەندبوون بە خەرجكردنی موچەو پابەندبوون بە پشكی تەرخانكراو لە یاسای بودجە بەراورد بە خەرجی راستەقینە لە بودجەی گشتیدا.  ئەمانە بابەتی یاسایی تەكنیكی روونن، بڕیاری سیاسی نین، بەو بەڵگەیەی كە ئێستا باسەكە لەسەر بڕی ئەو نەوتەیە كە رادەستدەكرێت. + شەرقولئەوسەت: ئایا دەكرێت بوەترێت قەیرانەكە پەیوەندی بە خواستی لایەنە سیاسییەكانی بەغدادەوە نییە بۆ لێدان لە هەرێم؟ سودانی: هەرگیز. هەرێم قەوارەیەكی دەستورییە كە دەوڵەتی عێراقی بە هەموو پێكهاتەو دەسەڵاتەكانییەوە رێزی لێدەگرێت، ئێمە سورن لەسەر سەقامگیری هەرێم، بەو بەڵگەی كە ئێمە هاوكارو پاڵپشت و بەشداربووین لە سازدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان كە بەر لە هەشت بۆ نۆ مانگ بەڕێوەچوو. بەداخەوە تائێستا هێزە سیاسییەكانی هەرێم نەیانتوانیوە حكومەت پێكبهێنن، حكومەتی فیدراڵی سوربوو لەسەر ئەوەی پشتیوانی كۆمسیۆن بكات و بودجەی بۆ تەرخان بكات. من خۆم دوای هەڵبژاردن سەردانی هەموو لایەنە سیاسییە براوەكانی هەرێمم كرد، هانمدان بۆ ئەوەی حكومەتی نوێی هەرێم پێكبهێنن و؛ پەرلەمان ئەرك و دەسەڵاتەكانی لەچوارچێوەی دەستوردا جێبەجێ بكات.  هەموو هێزە سیاسییەكان سورن لەسەر سەقامگیریی هەرێم، لەبەرئەوەی بەشێكە لە سەقامگیری عێراق و هیچ دەستوەردانێكی سیاسی لەم بابەتەدا نییە.  + شەرقولئەوسەت: چارەسەری خێرا بۆ پرسی موچە هەیە؟  -    سودانی: لە دانیشتنی رۆژی سێ شەممەی رابردووی ئەنجومەنی وەزیراندا بە وردی باس لەو بابەتە كرا، ئەو كارنامەی كە وەزارەتە فیدراڵییەكان و ئەو كارنامەی كە حكومەتی هەرێم پێشكەشیان كردبوو گفتوگۆیان لەبارەوە كرا، لیژنەیەكمان بە سەرۆكایەتی جێگری سەرۆك وەزیران (وەزیری ئاوەدانكردنەوە)و ئەندامێتیی پێنج وەزیر پێكهێنا بۆ ئەوەی بتوانن كۆدەنگییەك لەنێوان هەردوو كارنامەكەدا بدۆزنەوە بەو جۆرەی لەگەڵ دەستورو یاساو بڕیاری دادگای فیدراڵیدا بگونجێت، پاشان راسپاردەكانیان پێشكەشی ئەنجومەنی وەزیران بكەن بەمەبەستی پەسەندكردنی ئەمەش دوای دڵنیابوون لە پابەندبوونی فەرمی لەلایەن حكومەتی هەرێم بە كرۆكی ئەو كارنامەیەوە. + شەرقولئەوسەت: ئایا پەیوەندیت لەگەڵ سەرۆك مەسعود بارزانی تێكچووە یاخود تێگەیشتنی من هەڵەیە؟  -    سودانی: بەدڵنیاییەوە هەڵەیە... سەرۆك مەسعود بارزانی كەسایەتییەكی بەڕێزی نیشتمانییەو ئەوپەڕی رێزو پێزانینمان بۆی هەیە. پەیوەندییەكی باش لەنێوانماندا هەبوو بە درێژایی ماوەی رابردوو، باوەڕم بە شەراكەت هەیە لەگەڵیدا لە بەڕێوەبردنی دۆخی سیاسی. وەكو ئاماژەم پێدا جیاوازی یاخود ناكۆكی ئەمدواییە یاسایی تەكنیكییە نەك سیاسی، ئەویش باش دەزانێت ئێمە سورین لەسەر بەرژەوەندی رۆڵەكانی گەلەكەمان، چ لە هەرێمی كوردستان یان پارێزگاكانی تر. بەڵام بەدڵنیایی ئێمە دەسەڵاتی رەهامان نییە بۆ ئەوەی سەرپێچی دەستورو یاسا بكەین. ئێمە سامانی گشتی هەموو عێراقییەكانمان پێسپێردراوەو ئەركمانە بەبێ جیاكاریی دادپەروەریی و یەكسانیی بەدیبهێنین. + شەرقولئەوسەت: بۆچی یاسای نەوت و غاز پەسەند نەكراوە ؟ -    سودانی: بەشێک بوو لە بەرنامەی حکومەت. دەستمان کرد بە پێکهێنانی لیژنەیەکی تەکنیکی لەنێوان وەزارەتی نەوتی فیدراڵی و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ لیژنەیەکی سیاسی. دوو سێ کۆبوونەوەمان ئەنجامداو هەرێم ناردنی وەفدی راگرت، سەرەڕای داواکارییەکانمان بۆ تەواوكردنی رەشنوسی ئەم پرۆژەیە؛ چونکە ئێمە پێمانوایە ئەم ماوەیە گونجاوە، وە بەشێکی جەوهەری و بنەڕەتییە لە چارەسەرکردنی کێشەی نەوت و گرێبەستەکانی و دەسەڵاتەکانی هەرێم و پارێزگاکان.  



مافی به‌رهه‌مه‌كان پارێزراوه‌ بۆ دره‌و
Developed by Smarthand