درەو: بەپێی لێدوانەكەی مەسرور بارزانی بێت، داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان پێشتر مانگانە (ملیارێك و 179 ملیۆن) دۆلار بووە، واتا ترلیۆنێك و 700 ملیار) دینار بووە   مەسرور بارزانی  سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (X) بڵاویكردەوە، دواخستنی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان، زیانی زیاتر لە 25 ملیار دۆلاری بە ئابووری عێراق گەیاندووە. - ئەگەر لێكدانەوە بۆ ئەو لێدوانەی مەسرور بارزانی بكرێت. - لە 25ی ئازاری 2023 نەوتی هەرێمی كوردستان راگیراوە لەو كاتەوە تا ئێستا دەكاتە ( ساڵێك و 9 مانگ و 10 رۆژ) - واتا لە ماوەی ( ساڵێك و 9 مانگ و 10) رۆژ داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان (25) ملیار دۆلار بووە، - ئەگەر (25) ملیار دۆلار دابەشی ئەو ماوەیە بكەین،  مانگانە دەكاتە (ملیارێك و 179 ملیۆن ) دۆلار - واتا  مانگانە دەكاتە ( ترلیۆنێك و 768 ملیار) دینار. هەرچەندە بەپێی نرخی رۆژ داهاتی نەوت دەگۆڕێت بەڵام ئەم لێكدانەوەیە بۆ ژمارەیەكە كە (25) ملیار دۆلارە، بۆ ئەو ماوەیەی كە نەوتی هەرێمی كوردستان وەستاوە واتا لە 25ی ئازاری 2023 تا ئەمڕۆ

درەو: ئەمڕۆ هەینی، ژۆن نۆوێل بارۆ، وەزیری دەرەوەی فەرەنسا و ئانالینا بێربۆک، وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا لە سەردانەکەیاندا بۆ دیمەشق دووپاتیان کردەوە کە پێویستە شەڕ لە باکووری سووریا کۆتایی بێت و چارەسەرێک بدۆزرێتەوە کە بەرژەوەندییە ئەمنییەکانی هەموو لایەک بپارێزێت، بە تایبەتی هاوبەشە کوردەکانمان لە هێزەکانی سووریای دیموکرات کە شانبەشانیان دژی داعش دەجەنگین دەقی راگەیێندراوی هاوبەشی فەرەنسا و ئەڵمانیا لە بارەی سووریا: - ژۆن نۆوێل بارۆ، وەزیری دەرەوەی فەرەنسا و ئەنالینا بێربۆکی هاوتا ئەڵمانییەکەی ئەمڕۆ قسەیان لەگەڵ ئەحمەد شەرع، سەرۆکی دیفاکتۆی دەسەڵاتی سووریا کرد.  - هەردوو وەزیر جەختیان لە خواستی خۆیان بۆ گواستنەوەیەکی ئاشتیانەی رێکوپێک کردەوە کە نوێنەرایەتیی کۆمەڵگەی فرەڕەنگی سووریا بکات.  - فەرەنسا و ئەڵمانیا پێشنیازیان کردووە شارەزایی خۆیان پێشکێش بکەن بۆ پشتیوانیکردن لەو کارەی لە ئەنجامی کۆنفرانسە نیشتمانییەکەوە بۆ دەستوور دەکرێت.  - دەسەڵاتدارە دیفاکتۆکان بەڵێنیان داوە بەشدارییەکی بەرفراوانیان لە قۆناخی راگوزەردا هەبێت، بە تایبەتی گوتوویانە ژنان بەشێک دەبن لە لیژنەی ئامادەکاری کۆنفرانسی گفتوگۆی نیشتمانی کە لە رۆژانی داهاتوودا دەست بە کارەکانی دەکات. - وەزیرەکان جەختیان لە پاراستنی پێویستیی بەرژەوەندییە ئەمنییە هاوبەشەکان کردەوە کە بەردەوامبوونی شەڕی دژی داعش و رێگرتن لە بڵاوبوونەوەی چەکە کیمیاییەکانی رژێم لەخۆدەگرێت.  - ئەوان دووپاتیان کردەوە کە پێویستە شەڕ لە باکووری سووریا کۆتایی بێت و چارەسەرێک بدۆزرێتەوە کە بەرژەوەندییە ئەمنییەکانی هەموو لایەک بپارێزێت، بە تایبەتی هاوبەشە کوردەکانمان لە هێزەکانی سووریای دیموکرات، کە شانبەشانیان دژی داعش دەجەنگین.  - دەسەڵاتە دیفاکتۆکان بەڵێنیان داوە دژی تیرۆر بجەنگن، لە نزیکدا پێشوازی لە شاندێکی رێکخراوی قەدەخەکردنی چەکی کیمیایی بکەن و کار بۆ پاراستنی سنووری سووریا-لوبنان بکەن.  - فەرەنسا و ئەڵمانیا بەڵێنیان داوە شارەزایی تەکنیکی خۆیان لە بواری تاوانناسیدا پێشکەش بکەن بۆ پەرەدان بە بەرانگاربوونەوەی خۆدزینەوە لە سزای ئەو تاوانانەی لە لایەن رژێمی ئەسەدەوە کراون.

(درەو):  لە ئاماژەیەكی نوێدا بۆ كرانەوەی دەسەڵاتدارانی عێراق بەڕووی گۆڕانكارییە نوێیەكەی سوریادا، حكومەتی بەغداد بڕیاریداوە دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوت بكات بۆ سوریا، سەرچاوە سیاسییەكان دەڵێن "ئەمریكاو توركیا قسەی خێریان تێدا كردووە".  بەپێی قسەی سەرچاوەكان، بڕیارەكە دوای ئەوە هاتووە حكومەتی عێراق لەلایەن هەریەكە لە ئەمریكاو توركیاوە ئاماژەی بۆ هاتووە سەبارەت بە گرنگیی رێكخستنی دۆسیەی هەناردەكردنی نەوت بۆ سوریا، وەكو پاڵپشتییەك بۆ ئیدارەی نوێی سوریا لە راپەڕاندنی كاروبارەكانی.  "میكانیزمەكانی پێشووی هەناردەی نەوت هەڵەی زۆری تێدا بوو، حكومەتی عێراق دەیەوێت پشت بە میكانیزمێكی نوێ ببەستێت كە زۆر وردتر بێت بۆ گەیاندنی نەوت بە دیمەشق" سەرچاوەكان وا دەڵێن. بەڵام حكومەتی عێراق تائێستا هیچ راگەیەندراوێكی لەبارەی ئەم پرسەوە نییە.  حكومەتی عێراق لەدوای كەوتنی رژێمی بەشار ئەسەدەوە، هەناردەی نەوتی بۆ سوریا راگرت، ئەمەش بەهۆی ئەو گۆڕانكارییە سیاسییەی لەو وڵاتە روویدا. بەر لە كەوتنی ئەسەد، عێراق رۆژانە نزیكەی 33 هەزار بەرمیل نەوتی خاوی هەناردەی سوریا دەكرد،  ئەمە جگە لە ناردەی 120 هەزار تەن تەوتی رەش بەشێوەی مانگانە. راوەستانی هەناردەی نەوتی عێراق، قەیرانی سوتەمەنی لە سوریا گەورەتر كردووە، بەتایبەتیش لەو ناوچانەی كە دەكەونە ژێر كۆنترۆڵی دەستەی تەحریر شام، چونكە كێڵگە نەوتییەكانی سوریا لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە)و هێزەكانی ئەمریكادان.  سوریا پشت بە هاوردەكردنی بڕی 5 ملیۆن بەرمیل نەوت دەبەستێت بەشێوەی مانگانە، واتا زیاتر لە 160 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا، ئەمەش لەكاتێكدایە بەر لە 2011و راپەڕینی خەڵكی ئەو وڵاتە دژ بە رژێمی ئەسەد، سوریا رۆژانە خۆی نزیكەی 150 هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەم دەهێنا.  هەفتەی رابردوو، وەزیری وزەی توركیا باسی لەوەكرد، بەشێكی زۆری وێستگەكانی كارەبا لە سوریا لەكاركەوتوون، توركیا بیر لە هەناردەكردنی كارەبا دەكاتەوە بۆ سوریا.   

درەو: 🔻 لە بەر ڕۆشنایی ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەردەکەوێت؛ 🔹 کۆی داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. 🔹 کۆی داهاتی ناوخۆ لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دینار، بە تێکڕای مانگانە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار. 🔹 بەم پێیە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆ، لە ساڵی (2024)دا بە ڕێژەی (17%) و بڕی (49 ملیار و 168 ملیۆن و 853 هەزار) دینار کەمی کردووە بەراورد بە ساڵی (2023).   داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 دا ڕۆژی (2/1/2005) وەزارەتی دارایی و ئابوری حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕاگەیەندراوێکی سێ خاڵی لە بارەی موچەی ساڵی (2024)ی موچەخۆرانی هەرێم و شێوازی تەمویلکردنی بڵاوکردەوە. لە خاڵی دووەمی ڕاگەیەندراوەکە لەسەر داهاتی ناوخۆو شێوازی خەرجکردنی بەبێ ئاماژەدان بە سەرچاوەکانی ئەو داهاتە ڕاوەستاوە. لە بەر ڕۆشنایی ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان دەردەکەوێت، کۆی داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ (وەک لە خشتەکەدا ڕونکراوەتەوە) １.    لەمانگی ئایارەوە کە هەردوو بەڕێزان سەرۆک وەزیرانی عێراق و سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان لە سەرشێوازی ناردنی بەشی گەنجینەی فیدراڵی لە داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان ڕێکەوتن بۆ ماوەی "پێنج مانگ" دوابەدوای یەک پشکی گەنجینەی فیدراڵی بنێرن، بەم پێیەش حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (399 ملیار و 168 ملیۆن و 961 هەزار) دیناری لە داهاتی ناوخۆ بۆ پێنج مانگ، واتە بۆ هەر مانگێک (79 ملیار و 833 ملیۆن و 792 هەزار) دیناری بۆ گەنجینەی فیدراڵی ناردووە. ２.    هەر لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە، لەسەرەتای ساڵی 2024 تا مانگی تشرینی یەکەم حکومەتی هەرێمی کوردستان داهاتی ناوخۆی بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی مووچەی ئەو مانگانە تەرخان کردووە کە وەزارەتی دارایی عێراق بڕیویەتی. بڕەکەش بریتی بووە لە (960 ملیار) دینار، واتا بە تێکڕای مانگانە (96 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ بۆ تەواوکاری موچە تەرخان کراوە. ３.    لەمانگی تەموزەوە بڕیاری هاوتاکردنی مووچەی خانەنشینان بەپێی یاسای خانەنشینی یەکگرتوی عێراق لەهەرێم جێبەجێ کراوە، بەو پێیەش بۆ هەر (چوار مانگەکە) بڕی (240 ملیار) دینار و بەتێکڕای مانگانە (60 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ بۆ ئەو مەبەستە خەرجکراوە. ４.    هەر لە داهاتی ناوخۆ تەموویلی مووچەی مامۆستایانی گرێبەست لە وەزارەتی پەروەردەو خوێندنی باڵا دوای ئەوەی لە وانەبێژیەوە کراون بە گرێبەست دابینکراوە، لە مانگەکانی (9 و 10) ئەو شایستەیە خەرجکراوەو بۆ هەردوو مانگەکە بڕی (40 ملیار) دینار خەرج کراوە. ５.    بۆ خەرجی بەکاربردن و پێشکەش کردنی خزمەتگوزاری بەهاوڵاتیان وەک خزمەتگوزاری تەندروستی و پەروەردەو خوێندنی باڵاو کارەباو پاکردنەوەو ئاو و هەموو ئەو سێکتەرانەی خزمەتگوزاری پێشکەش دەکەن لە ساڵی (2024) دا بە تێکڕای مانگانە بڕی (160 ملیار) دینار و کۆی ساڵەکە (ترلیۆنێک و 920 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ خەرج کراوە. ６.    بەبێ ئاماژەدان بە بڕی خەرجی، ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی ئاماژەی بەوەش کردووە، خەرجی ئەو پرۆژانەی حکومەتی هەرێم لە ناوچە جیاوازەکان ئەنجامی دەدات، سەرجەمیان لەسەر داهاتی ناوخۆیە. خشتە داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نێوان ساڵی 2023 و 2024 دا لەگەڵ ئەوەی داهاتی ناوخۆی تەواوی ساڵی (2023) ڕوون نیە، بەڵام بە پێی داتاکانی وەزارەتی دارایی هەرێم بۆ شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بەم شێوەیە بووە؛ 1.    باجی داهات و سامان (290 ملیار و 721 ملیۆن و 865 هەزار) دینار. 2.    باجی کاڵاو وەبەرهێنان (561 ملیار و 446 ملیۆن و 31 هەزار) دینار. 3.    ڕەسم (261 ملیار و 551 ملیۆن و 659 هەزار) دینار. 4.    داهاتی سەرمایە (33 ملیار و 395 ملیۆن و 29 هەزار) دینار. 5.    داهاتی وەرگیراو لە حکومەت و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان (171 ملیار و 418 ملیۆن و 464 هەزار) دینار. 6.    داهاتەکانی تر (756 ملیار و 64 ملیۆن و 555 هەزار) دینار. واتە کۆی داهاتی ناوخۆ لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دینار، بە تێکڕای مانگانە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار. بەڵام کۆی داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە "وەک لە سەرەوە ئاماژەی بۆ کراوە"، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. بەم پێیەش بە تێکڕا داهاتی ناوخۆ، مانگانە لە ساڵی (2023)دا لە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار بووە، لە ساڵی (2024)دا بە تێکڕای مانگانە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار بووە. واتە بە ڕێژەی (17%) و بڕی (49 ملیار و 168 ملیۆن و 853 هەزار) دینار داهاتی ناوخۆ کەمی کردووە.  

درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2024دا تەنیا موچەی (10) مانگی خەرجكردووە، لە مانگی یەك تا مانگی سێ موچەی مانگانە (930) ملیار دیناربووە كە دەكاتە (2 ترلیۆن و 790 ملیار) دینار، لە مانگی چوار بۆ مانگی شەش موچەی مانگانە (956 ) ملیار دینار بووە كە دەكاتە ( 2 ترلیۆن و 868 ملیار) دینار، لە مانگی حەوت بۆ مانگی دە موچەی مانگانە (997 ) ملیار دینار بووە كە دەكاتە ( 3 ترلیۆن و 988 ملیار) دینار كۆی گشتی لە 2024 دا دەكاتە ( 9 ترلیۆن و 646 ملیار) دینار. بە پێی راگەیەندراوی ئەمڕۆی وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان لە بەغدادەوە بۆ ساڵی 2024 بڕی ( 10 ترلیۆن و 752 ملیار) دینار هاتووە، لە ئێستادا بۆ موچە پێویستی بە (999 ملیار) دینارە، و تا ئێستا موچەی (10) مانگ خەرجكراوە، موچەی (2) مانگ ماوە. كە نزیكەی (2 ترلیۆن دینار) دەكاتز كۆی گشتی ئەو پارەیەی بۆ موچە خەرجكراوە لە (10) مانگی 2024دا دەكاتە ( 9 ترلیۆن و 646 ملیار) دینار بووە، لە كاتێكدا دەبوایە ( 11 ترلیۆن و 644 ملیار) دینار. بەپێی راگەیەندراوی حكومەتی وەزارەتی دارایی هەرێم لە ساڵی 2024 دا بڕی ( 960 ملیار) دینار بۆ موچە خەرجكراوە، بەو پێیە : كۆی پارەی بەغداد (10 ترلیۆن و 752 ملیار دینار + 960 ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ بۆ موچە = 11 ترلیۆن و 712 ملیار دینار) لەكاتێكدا كۆی موچەی (10) مانگی 2024 دەكاتە ( 9 ترلیۆن و 646 ملیار) دینار، ئەمە لە كاتێكدایە كە هێشتا موچەی مانگی (11) خەرجنەكراوەو ئەو بڕە پارەیەی بڵاوكراوەتەوە موچەی مانگی (11)ش لەخۆ دەگرێت كە بڕیارە هەفتەی داهاتوو خەرجبكرێت، بەڵام موچەی مانگی (12) خەرجناكرێت و هیچ ئاسۆیەك نیە بۆ خەرجكردنی. بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ موچەی ساڵی رابردووواتا (2024) بڕی (12 ترلیۆن) دینار پێویست بووە.   بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ ساڵی 2024 بڕی (10 ترلیۆن و 901 ملیار) دیناری بۆ هەرێمی كوردستان ناردووە.  

درەو:   ڕاگەیەندراوێک لە وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێمی کوردستانەوە. سەرەڕای مافی دەستووری و بوونی یاسای بوودجە و بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق بۆ خەرجکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان هاوشێوەی مووچەخۆرانی تری عێراق و بەدەرکردنی لەهەر کێشە و گرفتێکی تر، هاوکات بوونی تەرخانکراوی پێویست لە خشتەکانی یاسای بوودجە بەراورد بەو تەمویلەی وەزارەتی دارایی عێراق ناردوویەتی و ڕێکكەوتنی نێوان هەردوو حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵی بۆ خەرجکردنی تەواوی مووچەی فەرمانبەران تا کۆتایی ساڵی( ٢٠٢٤ )، بەڵام حکومەتی فیدراڵ پێشێلی مافە دەستوریەکانی خەلکی هەرێمی کوردستان دەکات و ئامادە نییە شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان وەک خۆی بنێرێت. ١- کۆی تەرخانکراوی هەرێمی کوردستان لەهەردوو بڕگەی ( تعویضات الموضفین ) و ( الرواتب التقاعدیة و الرعایة الاجتماعیة ) بۆ ساڵی ٢٠٢٤ بریتیی بووە لە ( ١١،٥٧٦،٥٢١،٣٣٥،٠٠٠) یانزە ترلیۆن و پێنجسەد و حەفتا و شەش ملیار و پێنجسەد و بیست و یەک ملیۆن و سێسەد و سی و پێنج هەزار دینار، هەرچەندە پێویستی هەرێمی کوردستان بۆ مووچەی ساڵی ڕابردوو نزیکەی ( ١٢،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠ ) نزیکەی دوانزە ترلیۆن دیناربووە و هەوڵمانداوە لە ڕێی ( المناقلة ) وە ئەو کورتهێنانە پڕ بکەینەوە، بەڵام لەلایەن وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵەوە بۆ تێکڕای ساڵەکە تەنها (١٠،٧٥٢،٥٨٢،٥٥٨،٤٨٠) دە ترلیۆن و حەوتسەد و پەنجا و دوو ملیار و پێنج سەدو هەشتا و هەشتاو دوو ملیۆن و پێنج سەدو پەنجاو هەشت هەزار و چوار سەدو هەشتا دینار خەرج کراوە ، بڕی ( ٨٢٣،٩٣٨،٧٧٦،٧٢٠ ) هەشتسەد و بیست و سێ ملیار و نۆ سەدو سی و هەشت ملیۆن و حەوت سەدو حەفتاو شەش هەزارو حەوت سەدو بیست دینار لە تەرخانکراوی هەرێم بۆ مووچە ماوەتەوەو خەرج نەکراوە، حکومەتی فیدراڵی دەیەوێت فەرمانبەران و مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان بکاتە قوربانی کێشەکانی خۆی و بەبیانووی نەمانی تەرخانکراو و کەمی سیولەی نەقدی ئەمساڵیش مووچەیەکی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان نەدات. ٢- سەبارەت بە داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢٤، هەندێک کەس و لایەن بەناشارەزایی قسەی لەسەر دەکەن و کردوویانە بەکەرەستەی مزایەدە ، لەمانگی ئایارەوە کە هەردوو بەڕێزان سەرۆک وەزیرانی عێراق و سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان لە سەرشێوازی ناردنی بەشی گەنجینەی فیدراڵی لە داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان ڕێکەوتن بۆ ماوەی پێنج مانگ دوابەدوای یەک پشکی گەنجینەی فیدراڵی نێردراوە کەبڕەکەی ( ٣٩٩،١٦٨،٩٦١،٠٠٠ ) سێسەد و نەوەد و نۆ ملیار و سەد و شەست و هەشت ملیۆن و نۆسەد و شەست و یەک هەزار دینار بووە، تا ئەو کاتەی کورتهێنانی گەورە بۆ دابەشکردنی مووچە لەلایەن وەزارەتی عێراقەوە دروست کراو بەناچاری بە داهاتی ناوخۆ پڕ کرایەوە. لەسەرەتای ساڵی ٢٠٢٤ تا مانگی تشرینی یەکەم حکومەتی هەرێمی کوردستان بەناچاری نزیکەی ( ٩٦٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠) نۆسەد و شەست ملیار دینار داهاتی ناوخۆی بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی مووچەی ئەو مانگانە تەرخان کردووە کە وەزارەتی دارایی عێراق هەرجارەی بەبیانوویەک بڕیویەتی. ئەوەی لە داهاتی ناوخۆ ماوەتەوە، بەشی زۆری بۆ خەرجی بەکاربردن بەکارهاتووە کە مانگانە زیاترە لە ( ١٦٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠ ) سەد و شەست ملیار دینار کە بۆ ساڵەکە دەکاتە نزیکەی دوو ترلیۆن دینار، ( بۆ پێشکەش کردنی خزمەتگوزاری بەهاوڵاتیان وەک خزمەتگوزاری تەندروستی وپەروەردەو خوێندنی باڵاو کارەباو پاکردنەوەو ئاو و هەموو ئەو سێکتەرانەی خزمەتگوزاری پێشکەش دەکەن). ئەوە جگە لەخەرجی ئەو پرۆژانەی حکومەتی هەرێم لە ناوچە جیاوازەکان ئەنجامی دەدات، کە سەرجەمیان لەسەر داهاتی ناوخۆیە بەهۆی ئەوەی چەند ساڵێکە حکومەتی فیدراڵی یەک دیناری بۆ پرۆژەکان نەناردووە. لەمانگی تەموزەوە بڕیاری هاوتاکردنی مووچەی خانەنشینان بەپێی یاسای خانەنشینی یەکگرتوی عێراق لەهەرێم جێبەجێ کراوە و دادگای فیدراڵی عێراق حکومەتی فیدراڵی پابەند کردووە بەدابینی کردنی ئەو شایستەیەی لە هاوتاکردنی مووچەکانیان دروست بووە کە مانگانە نزیکەی ( ٦٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠ ) شەست ملیار دینار تەموویلەکەی زیادی کردووە بەڵام وەزارەتی دارایی عێراق یەک دیناری بۆ خەرج نەکردون و بڕیاری دادگای فیدراڵیان جێبەجێ نەکردوووە، ئەو تەموویلە زیادەیە لە داهاتی ناوخۆ دابین کراوە، ئەوە سەرەڕای تەموویلی مووچەی مامۆستایانی گرێبەست لە وەزارەتی پەروەردەو خوێندنی باڵا دوای ئەوەی لە وانەبێژیەوە کران بە گرێبەست کە سەرجەمی مووچەکەیان لە داهاتی ناوخۆیەو مانگانە نزیکەی ( ٢٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠ ) بیست ملیار دینارە. ٣-بۆ مووچەی مانگی تشرینی یەکەم ( ١٠ ) وەک وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان داوای تەموویل کردنی بڕی ( ٩٩٩،١٢٤،٣٢٩،٠٠٠ ) نۆسەد و نەوەد و نۆ ملیار و سەد و بیست و چوار ملیۆن و سێسەد و بیست و نۆ هەزار دینارمان کردووە، بەڵام وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ تەنها (٧٦٠،٢٦٢،٠٠٠،٠٠٠) حەوتسەد و شەست ملیار و دووسەد و شەست و دوو ملیۆن دیناری ناردووە، بەو شێوەیەش نزیکەی ( ٢٣٩،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠) دووسەد و سی و نۆ ملیار دینار کورتهێنانی هەبووە و لەداهاتی ناوخۆ پڕ کراوەتەوە، بۆ مووچەی مانگی یانزە بەپێی ڕاپۆرتەکانی تەرازووی پێداچوونەوەی مانگانە پێویستمان بەنزیکەی یەک ترلیۆن دینار بووە، بەڵام وەزارەتی دارایی عێراق تەنها ( ٦٣١،٣٣٥،٠٠٠،٠٠٠) شەشسەد و سی و یەك ملیار و سێ سەدو سی و پێنج ملیاری ناردووە، بۆ مووچەی مانگی دوانزە پێویستمان بە نزیکەی یەک ترلیۆن دینار بووە بەڵام وەزارەتی دارایی عێراق تەنها بڕیاری لەسەر خەرجکردنی تەنها ( ٤٤١،٤٩٣،٠٠٠،٠٠٠ ) چوارسەد و چل و یەک ملیار و چوار سەدو نەوەدو سێ ملیۆن دینار داوە، واتە بۆ مووچەی سێ مانگی کۆتایی ساڵی ڕابردوو وەزارەتی دارایی عێراق لە کۆی سێ ترلیۆن دینار تەنها ( ١،٨٣٣،٠٩٠،٠٠٠،٠٠٠ ) یەک ترلیۆن و هەشت سەدو سی و سێ ملیارو نەوەد ملیۆن دیناری ناردووە بەوەش نزیکەی ( ١،١٦٧،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠ ) یەك ترلیۆن و سەد و شەست و حەوت ملیار دیناری لە تەمویلی مووچەی هەر سێ مانگەکە بڕیوە. لەگەڵ گەیشتنی ئەو بڕە پارەیەی لەم هەفتەیە بڕیاری لەسەردراوە، لەسەرەتای هەفتەی داهاتوو ڕاستەوخۆ دەست بە دابەشکردنی مووچەی مانگی یانزە دەکرێت، وەک وەزارەتی دارایی و حکومەتی هەرێم سورین لەسەر بەدەستهێنانی مووچەی مانگی دوانزە، کە لە ئەستۆی حکومەتی عێراقە دابینی بکات. لەماوەی چەند مانگی ڕابردووشدا وەک وەزارەتی دارایی سەرجەم تێبینی و کێشە هونەریەکانی لیستی مووچەمان چارەسەر کردووە و تیمە تەکنیکیەکانمان بەردەوام لەگەڵ تیمی تەکنیکی وەزارەتی دارایی عێراق لەسەر هێڵ بوون تا هیچ بیانوویەک بەدەست حکومەتی فیدراڵەوە نەمێنیت بۆ نەناردن و دواخستنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان. لە دواین کۆبوونەوەی شاندی هەردوو وەزارەت کە ڕۆژی ١٢/١٥ لە بەغداد بەڕێوەچوو، وەزیری دارایی عێراق بەڵێنیدا کە تەموویلی مانگی دوانزە و ئەو بڕەی بۆ مانگی یانزە پێویستە چارەسەر بکات. لەگەڵ ئەوەی چەند تەرخانکراوێکمان لە پشکی هەرێم لە یاسای بوودجە هەیە و بەپێی یاسا دەتوانین گواستنەوە ( المناقلة ) ی پێ بکەین بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی مووچە، بەڵام دوای چەندین بڕیار بۆ گواستنەوەی بڕی ( ٤٣٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠ ) چوارسەد و سی ملیار بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی مووچەی سێ مانگی کۆتایی ساڵ بەڵام کێشەی نوێ بۆ جێبەجێکردنی دروست کرا. لەلایەکی ترەوە بوونی مادەی ( ٦٠ ) لەیاسای بوودجەی عێراق دەسەڵات دەدات بەسەرۆک وەزیرانی عێراق بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی مووچە ئەگەر تەرخانکراویشی نەمابێت، لەبەرئەوەی بابەتی مووچە گرنگ و تایبەتە و پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەژیان و قووتی خەڵکەوە هەیە. بەپێی دواین ڕاپۆرتی تیمی تەکنیکی هاوبەشی هەردوولا کە ماوەی هەفتەیەک لەهەرێمی کوردستان بوون بەمەبەستی ڕێکخستنەوەی ڕاپۆرتەکانی تەرازووی پێداچوونەوەی مانگەکانی ( یەک تا یانزە ) دەرکەوت سەرجەم ڕاپۆرتەکان هاوتای ئەو ڕاپۆرتانەن کە پێشتر مانگانە هەرێمی کوردستان ناردوویەتی. وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێمی کوردستان. ٢٠٢٥/١/٢  

درەو: دیداری رۆژنامه‌وانی: هێمن خۆشناو كه‌سكین بایندر، هاوسه‌رۆكی پارتی هه‌رێمه‌ دیموكراتیه‌كان (DBP) و ئه‌ندامی په‌رله‌مانی توركیا له‌سه‌ر لیستی پارتی دیموكراسی و یه‌كسانی گه‌لان (DEM) له‌م دیمانه‌یه‌دا كه‌ به‌ رێگای ته‌له‌فۆن ئه‌نجامدراوه‌، هه‌ڵوێستی پارته‌كه‌ی و بزوتنه‌وه‌كه‌ی له‌مه‌ڕ رووداوه‌كانی ئه‌م دوایه‌ی توركیا و سوریا سه‌باره‌ت به‌ كێشه‌ی كورد ده‌خاته‌ڕوو. پ: رووداو و گۆڕانكاریه‌ خێراكانی ناو توركیا چۆن ده‌خوێنه‌وه‌، به‌ تایبه‌تی دوای ده‌ستپێشخه‌ریه‌كه‌ی (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) له‌مه‌ڕ (عه‌بدولڵا ئۆجالان)؟ كه‌سكین بایندر: ئه‌و په‌یامانه‌ی له‌ 1 تشرینی یه‌كه‌می 2024 تا ئه‌مڕۆ ده‌رباره‌ی كێشه‌ی كورد بڵاوكرانه‌ته‌‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و دوو دیمانه‌ی له‌گه‌ڵ به‌ڕێز (ئۆجالان) له‌ ئیمڕالی ئه‌نجامدراوه‌، به‌ گرنگ و به‌ بایه‌خ ده‌بینین. ئێمه‌ باس له‌ مه‌سه‌له‌یه‌ك ده‌كه‌ین هه‌ر چه‌ند مێژوویی بێت به‌و راده‌یه‌ش پێویستی به‌ چاره‌سه‌ریه‌. هه‌ڵه‌یه‌كی مێژوویی ده‌بێت ئه‌گه‌ر چاوپۆشی له‌ پرسێك بكرێت كه‌ نه‌وه‌كو ته‌نیا په‌یوه‌سته‌ به‌ گه‌لی كورد به‌ڵكو له‌ نزیكیشه‌وه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ گه‌لانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست. له‌به‌ر ئه‌مه‌ پێویسته‌ كێشه‌ی كورد به‌ شێوازی دیموكراتی و ئاشتیانه‌ چاره‌سه‌ر بكرێت. به‌ڵام نابێت چاره‌سه‌ری ئه‌م پرسه‌ ته‌نیا به‌ په‌یام و شێوازی چاره‌سه‌ری نه‌ریتیانه‌ تاوتوێ بكرێت. ئه‌گه‌ر ده‌رباره‌ی چاره‌سه‌ری په‌یامێك هه‌یه‌، ده‌بێت ئه‌م په‌یامه‌ به‌ هه‌نگاوی كرده‌یی بسه‌لمێندرێت. له‌م چوارچێوه‌یه‌دا هه‌ڵوێستێكی راشكاو و ئه‌نجامگیر، گفتوگۆكانی چاره‌سه‌ری ده‌باته‌ قۆناخێكی باڵاتر. به‌ راده‌ی قوڵی و مێژوویی كىشه‌ی كورد، پێویسته‌ ئه‌و ئیراده‌یه‌ توندبێت كه‌ هه‌وڵی چاره‌سه‌ری ئه‌م كێشه‌یه‌ ده‌دات و ده‌بێت هه‌نگاوه‌كانی چاره‌سه‌ریش ئه‌وه‌نده‌ راشكاوانه‌ و ئه‌نجامگیرانه‌ بن. به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ په‌یام و هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كان ته‌نیا له‌سه‌ر كاغه‌ز ده‌مێنه‌وه‌ و چاره‌سه‌ری ئه‌وه‌نده‌ی دیكه‌ زه‌حمه‌تر و ئاڵۆزتر ده‌بێت. له‌به‌ر ئه‌مه‌ گه‌لی كورد ئیتر ده‌خوازێت هه‌نگاوی دیار و راشكاوانه‌ ببینێت. به‌بێ ناولێنان و هه‌نگاوی كرده‌یی، ته‌نیا به‌قسه‌ی باقوبریق و ئه‌جندای بێ پراكتیك ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ چاره‌سه‌ر نابێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ پێداویستی سه‌ره‌كی هه‌بوونی ئیراده‌ی چاره‌سه‌ریه‌. به‌ڕێز ئۆجالان تا ئێستا له‌ژێر ناوی چاره‌سه‌ری به‌ ئیراده‌ و به‌ بڕیاره‌. به‌ڵام هه‌مان ئیراده‌ و بڕیاربوون له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ت نیشان نه‌دراوه‌. له‌به‌ر ئه‌مه‌ گفتوگۆكانی پێشتری چاره‌سه‌ری بێ ئه‌نجام بوون. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا رووداوه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ چاره‌سه‌ری له‌م دواییانه‌ ده‌رفه‌تێكی نوى ده‌ڕه‌خسێنن. قۆستنه‌وه‌ی ئه‌م ده‌رفه‌ت ده‌بێته‌ ئه‌ركی هه‌موو هێزه‌ سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان، به‌ تایبه‌تی ده‌سه‌ڵات. له‌م روانگه‌یه‌شه‌وه‌ ده‌بێت هه‌نگاوی كرده‌یی بنرێت بۆ گه‌یشتن به‌ چاره‌سه‌ری دیموكراتیانه‌ و ئاشتیانه‌. پ: ده‌ستپێشخه‌ریه‌كه‌ی باخچه‌لی ده‌ره‌نجامی ئه‌و گۆڕانكاریه‌یه‌ كه‌ به‌سه‌ر بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی توركدا هاتووه‌، یان ده‌ره‌نجامی پێویستی ده‌وڵه‌ته‌؟ كه‌سكین بایندر: به‌ستنه‌وه‌ی هه‌ڵوێست وه‌رگرتن له‌باره‌ی مه‌سه‌له‌ی كورد ته‌نیا به‌ بزوتنه‌وه‌یه‌كی نه‌ته‌وه‌په‌رستی و ئه‌و گۆڕانكاریه‌ی به‌سه‌ریدا هاتووه‌ ده‌بێته‌ هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌. چونكه‌ كێشه‌ی كورد له‌ رووی مێژوویی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌ ئه‌و ناونیشانه‌ نیه‌ تاوه‌كو به‌ گۆڕانكاری و وه‌چه‌رخانی ناو پارتێكی سیاسی یان گرووپێك پێناسه‌ بكرێت. به‌و پێیه‌ی ئه‌م كێشه‌یه‌ كه‌ ریشه‌ییترین مه‌سه‌له‌ی جوگرافیاییه‌، سنووری سیاسی تێده‌په‌ڕێنێت. له‌به‌ر ئه‌مه‌، سه‌له‌نوێ سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی گفتوگۆی چاره‌سه‌ری په‌یوه‌ست نیه‌ به‌ گۆڕانكاری توێژێكی نه‌ته‌وه‌په‌رست كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای دوژمنایه‌تی كورد درێژه‌ به‌ هه‌بوونی خۆی ده‌دات. له‌ پشت به‌ رۆژه‌ڤبوونه‌وه‌ی ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ و په‌یامه‌كانی ئه‌م دوایه‌ لێكه‌وته‌كانی بێ چاره‌سه‌ریی و خۆڕاگری و باوه‌ڕی گه‌لی كورد خۆی حه‌شارداوه‌. مكوڕبوونی عه‌قڵی ده‌وڵه‌ت له‌سه‌ر چاره‌سه‌رنه‌كردنی ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌، تا ئه‌مڕۆ ستراتیژی نزیكبوون له‌ مه‌سه‌له‌ی كورد به‌ شه‌ڕ و سیاسه‌تی نكۆڵیكردن هیچ ئه‌نجامی نه‌گرتووه‌. بۆ چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌ی كورد له‌ رابردوو تا ئه‌مڕۆ هه‌موو رێگایه‌ك تاقیكرایه‌وه‌. له‌ ناو ئه‌م رێگایانه‌دا نكۆڵیكردن له‌ كێشه‌ی كورد له‌ سه‌رووی ئه‌م رێگایانه‌ بووه‌. به‌ڵام وه‌كو چۆن چاره‌سه‌ریان نه‌كرد، نه‌یانتوانی كێشه‌كه‌ش ریشه‌كێش بكه‌ن، به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌وه‌ كێشه‌ی كورد قوڵتر بووه‌. له‌گه‌ڵ قوڵبوونه‌وه‌شی لێكه‌وته‌كانی له‌سه‌ر كوردستان و توركیا قوڕستر بووه‌. له‌ پشت هه‌موو كوده‌تا سیاسیه‌كان‌، ئۆپاراسیۆنه‌ سیاسیه‌كان‌ و كرده‌وه‌ نادیموكراتیه‌كان كه‌ له‌گه‌ڵ كوده‌تای 12 ئه‌یلول ده‌ست پێده‌كات و ده‌گاته‌ ئه‌مڕۆ، چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌ی كورد خۆی حه‌شار داوه‌. بێگومان لێكه‌وته‌كانی چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌ی كورد یان نزیكبوونه‌وه‌ له‌م كێشه‌یه‌ به‌ سیاسه‌تی شه‌ڕ ته‌نیا سنووردار نه‌بووه‌ به‌ سیاسه‌تی ناوخۆیی توركیا، به‌ڵكو له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌شدا كێشه‌ی كورد چه‌قی ستراتیژی بووه‌. ئه‌گه‌ر چاوێك به‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی توركیادا بخشێنینه‌وه‌ له‌ 10 ساڵی رابردوودا ده‌بینین كورد له‌ چه‌قی ئه‌م سیاسه‌ته‌دا بوو. هه‌موو ستراتیژی خۆیان له‌سه‌ر ئه‌مه‌ بونیادناوه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆ باسی هه‌بوونی ده‌وڵه‌تی توركیا له‌ عێراق و سوریا بكه‌ین، ئه‌وه‌ له‌ پشت ئه‌م هه‌بوونه‌ سیاسه‌تی په‌یوه‌ست به‌ كورد جێده‌گرێت. ئه‌م سیاسه‌ته‌ش بریتیه‌ له‌ پشتگوێخستنی كورد، به‌ ئامانجگرتنی ده‌ستكه‌وته‌كانی كورد و رێگرتن له‌ به‌ده‌ستهێنانی ده‌ستكه‌وتی زیاتر. باشه‌ ئه‌م سیاسه‌ته‌ ئه‌نجامگیر بووه‌؟ نه‌خێر، به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا توركیا خسته‌ ناو گێژه‌ڵۆكێكه‌وه‌. ئه‌م گێژه‌ڵۆكه‌ش چه‌ندین قه‌یرانی له‌ توركیا به‌دوای خۆیدا هێنا. خۆڕاگری گه‌لی كورد له‌دژی چه‌مكی شه‌ڕ هه‌موو حسابه‌كانی سه‌راوبن كرد. له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م خۆڕاگریه‌شدا حسابی ئه‌نقه‌ره‌ له‌ رۆژئاوا و سوریا مایه‌پووچ بوو. بێگومان ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌ی پێیگه‌یشتووین له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ندێك راستی خسته‌ڕوو. كێشه‌ی كورد له‌سه‌رووی هه‌موو ئه‌م راستیانه‌وه‌ دێت. ئه‌مڕۆ له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست دیزاینكردنه‌وه‌یه‌ك هه‌یه‌ كه‌ چه‌قه‌كه‌ی سوریایه‌. له‌ناو ئه‌م دیزاینكردنه‌وه‌یه‌دا كێشه‌ی كورد زیاتر خۆی ده‌سه‌پێنێت. له‌ توركیادا ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵات زیاتر دركیان به‌مه‌ كردووه‌. به‌بێ ناولێنان و هه‌نگاوی كرده‌یی، به‌قسه‌ی باقوبریق و ئه‌جندای بێ پراكتیك مه‌سه‌له‌ی كورد‌ چاره‌سه‌ر نابێت! پ: ده‌ستپێشخه‌ریه‌كه‌ی باخچه‌لی په‌یوه‌ندی به‌ رووداوه‌كانی سوریاوه‌ هه‌یه‌؟ ئه‌گه‌ر هه‌یه‌ چۆن به‌یه‌كه‌وه‌یان ده‌به‌ستنه‌وه‌؟ كه‌سكین بایندر: رووداوه‌كانی رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست له‌گه‌ڵ كێشه‌ی كورد ئاوێته‌ی یه‌كتر بووه‌. به‌و پێیه‌ی كاریگه‌ری كێشه‌ی كورد سنووره‌كانی تێپه‌ڕاندووه‌ و بۆته‌ كێشه‌یه‌كی جیهانی. هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌ ده‌بێت ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆ رووداوه‌كانی سوریا له‌ كێشه‌ی كورد جیابكه‌ینه‌وه‌. وه‌كو ئێوه‌ش چاودێری ده‌كه‌ن جه‌نگێكی نوێ جیهانه‌ له‌سه‌ر مه‌حه‌كه‌. له‌ شه‌ڕی ئۆكرانیا – روسیا له‌ ئه‌وروپای رۆژهه‌ڵاته‌وه‌ بگره‌ تا رووداوه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، هه‌موویان وه‌كو به‌شێك له‌م پڕۆسه‌یه‌ سه‌ره‌نج راده‌كێشن. ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ كه‌ وه‌كو سیسته‌می نوێی جیهان له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت له‌گه‌ڵ خۆیدا دیزاینێكی نوێ بۆ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست دێنێت. ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ له‌ سوریادا رووده‌دات یه‌كێكه‌ له‌ ئه‌نجامه‌كانی ئه‌م پڕۆسه‌یه‌. به‌و واتایه‌ی رووخانی رژێمی به‌عس كه‌ ته‌مه‌نی 61 ساڵ بوو له‌ 12 رۆژدا ئه‌نجامێكی سه‌ره‌نجڕاكێشه‌. له‌ هه‌مان كاتدا ئه‌م رووداوه‌، كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر دروستكردنی هاوسه‌نگی تازه‌. كه‌واته‌ وه‌كو ده‌یبینن، وه‌چه‌رخانێكی مێژووی له‌ ئارادایه‌ تیایدا هاوسه‌نگیه‌ جیهانیه‌كان به‌خێرایی ده‌گۆڕدرێن. بێگومان له‌ناو دۆخێكی به‌م شێوه‌یه‌دا كێشه‌ی كورد زیاتر خۆی ده‌سه‌پێنێت. كێشه‌ی كورد كه‌ به‌ ساڵانه‌ به‌ سیاسه‌تی شه‌ڕ و نكۆڵیكردن رێگای چاره‌سه‌رنه‌كردنی به‌سه‌ر ده‌سه‌پێندرێت، به‌هۆی سیاسه‌تی توركیاوه‌ ئه‌م چاره‌سه‌رنه‌كردنه‌ ئاڵۆزتر بووه‌. به‌ڵام ئه‌مڕۆ له‌ سایه‌ی ئه‌م رووداوانه‌ی رووده‌ده‌ن، وه‌كو چه‌ندین كێشه‌ی دیكه‌ ئیتر نزیكبوونه‌وه‌ له‌ كێشه‌ی كورد به‌ دونیابینیه‌كی نوێوه‌ خۆی ده‌سه‌پێنێت. پێویستیشه‌ ئه‌م دونیابینیه‌ نوێیه‌ به‌ ئاراسته‌ی چاره‌سه‌ركردن بێت. چونكه‌ سیاسه‌تی شه‌ڕ نه‌وه‌كو ئه‌م كێشه‌یه‌ی چاره‌سه‌ر نه‌كرد، به‌ڵكو ئاڵۆزتر و قوڵتری كرده‌وه‌. چۆن سوریا بۆته‌ كلیلی ئاشتی و شه‌ڕ له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، ئه‌وه‌ كێشه‌ی كوردیش بۆته‌ پاسۆردی ئه‌م كلیله‌. به‌م هۆیه‌وه‌ ئیتر كێشه‌ی كورد گه‌یشتۆته‌ ئه‌و ئاسته‌ی خۆی سه‌ر كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی بسه‌پێنێت. چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م كێشه‌یه‌ بۆته‌ مه‌سه‌له‌یه‌كی حه‌تمی، ئێمه‌ش به‌ناو پڕۆسه‌یه‌كی مێژووییدا تێپه‌ڕده‌بین بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م پرسه‌. ئه‌م واقیعه‌ نوێیه‌ش له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ڵوێستی ده‌وڵه‌تی توركیا له‌باره‌ی كێشه‌ی كورد ئاشكرا ده‌كات. سوریا بۆته‌ كلیلی ئاشتی و شه‌ڕ،‌ كێشه‌ی كوردیش بۆته‌ پاسۆردی ئه‌م كلیله‌. پ: توركیا چی له‌ كوردانی سوریا ده‌خوازێت؟ كه‌سكین بایندر: ئه‌گه‌ر به‌ كوورتی وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌ بده‌ینه‌وه‌، توركیا دوێنێ چی كردووه‌ ئه‌مڕۆش به‌ هه‌مان شێوه‌ك هه‌وڵده‌دات تا دان نه‌نێت به‌ هه‌بوونی قه‌واره‌ی كوردانی سوریا. ئه‌گه‌ر شتێك هه‌بێت توركیا له‌ كورد بیخوازێت، ئه‌وه‌ وازهێنانی كورده‌ له‌ داواكاریه‌كانی له‌مه‌ڕ ماف و ئازادیه‌كان، له‌گه‌ڵ جێبه‌جێكردنی رێنمایه‌كانی توركیا وه‌كو خۆی و ده‌ستگرتن به‌سه‌ر پڕۆفیلی كورد. وه‌كو هه‌موو پارچه‌كانی دیكه‌ی كوردستان توركیا ناخوازێت گه‌لی كورد له‌ رۆژئاوا بگاته‌ ده‌ستكه‌وته‌كانی. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌وڵده‌دات تا رێگا له‌ ده‌ستكه‌وته‌كانی گه‌لی كورد بگرێت. عه‌قڵی ده‌وڵه‌تی تورك ده‌خوازێ كورد به‌ره‌و ئه‌و شوێنه‌ ئاراسته‌ بكات كه‌ ده‌یخوازێت و له‌ چوارچێوه‌یه‌كدا قه‌تیسیان بكات تا وابه‌سته‌یان بكات. چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌ی كورد له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا توركیا خسته‌ ناو گێژه‌ڵۆكێكه‌وه‌ پ: به‌ گوێره‌ی ئه‌زموونی سیاسیتان، (ئه‌حمه‌د ئه‌لشه‌رع) سه‌رۆكی هه‌ته‌شه‌ (هه‌یئه‌ی ته‌حریر شام) ده‌توانێ هاوسه‌نگیه‌كان بپارێزێت و لایه‌نه‌كان ئیداره‌ بكات؟ كه‌سكین بایندر: مه‌سه‌له‌ی ئیداره‌دانی هاوسه‌نگیه‌كان یان ئاراسته‌كردنیان به‌ره‌و زه‌مینه‌ی چاره‌سه‌ری مه‌سه‌له‌یه‌ك نیه‌ په‌یوه‌ست بێت به‌ ناوه‌كان. ئه‌مه‌ مه‌سه‌له‌یه‌كی جیهانی و سیسته‌مه‌. (ئه‌لشه‌رع) كه‌سێكه‌ تا دوێنێ له‌ناو داعش له‌ موسڵ به‌رپرسیاریه‌تی هه‌بووه‌ له‌ژێر ناوی (جۆلانی). ئه‌مڕۆ وه‌كو سه‌رۆكی هه‌ته‌شه‌ له‌ سوریا هێنراوه‌ته‌ گۆڕه‌پانه‌كه‌ و له‌سه‌ر كوورسیه‌كه‌ی ئه‌سه‌د دانراوه‌. رووخاندنی رژێمێكی 61 ساڵه‌ به‌ 12 رۆژ ستراتیژ و سه‌ركه‌وتنی ئه‌لشه‌رع نیه‌، به‌ڵكو پڵانێكی هێزه‌ جیهانیه‌كانه‌. له‌به‌ر ئه‌مه‌ هه‌ڵه‌ ده‌بێت ئه‌گه‌ر له‌ كاتی گفتوگۆی چاره‌سه‌ری هه‌میشه‌یی له‌ سوریادا گرنگی به‌ناوه‌كان بدرێت. پێویسته‌ له‌سه‌ر بنه‌مای مۆدێلی حوكمڕانی چاره‌سه‌ری گفتوگۆی چاره‌سه‌ری كێشه‌كانی سوریا بكرێت. ئه‌وه‌ی سوریا پێویستی پێی هه‌یه‌ مۆدێلێكی نوێی هه‌میشه‌یی حوكمڕانی و رێنوێی چاره‌سه‌ریه‌. فۆڕم و مۆدێلێكی حوكمڕانی‌ فره‌ڕه‌نگ، یه‌كسانیخواز، فره‌كلتوور، فره‌ناسنامه‌ و له‌ رووی ئایینیه‌وه‌ هه‌موو سوریه‌كان له‌خۆ بگرێت، ده‌توانێ چاره‌سه‌ری بۆ كێشه‌كانی ئه‌م وڵاته‌ بدۆزێته‌وه‌. ئه‌م مۆدێله‌ بۆ سوریا نه‌ خه‌یاڵه‌ و نه‌ مه‌حاڵیشه‌. له‌م وێستگه‌یه‌وه‌ بایه‌خی ئه‌و مۆدێله‌ حوكمڕانیه‌ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ له‌ رۆژئاوادا دروستكراوه‌. ده‌بێت ئه‌و مۆدێله‌ حوكمڕانیه‌ نوێیه‌ی له‌ رۆژئاوا بونیادنراوه‌ به‌ وردی له‌به‌رچاو بگیرێت و بكرێته‌ مۆدێلی ته‌واوی سوریا. مۆدێلی ژیانی ئازاد و دیموكراتیانه‌ كه‌ له‌ رۆژئاوا بونیادنراوه‌، سه‌ره‌ڕای سیاسه‌تی شه‌ڕ و خاپوور كردن بۆ خه‌ڵكی رۆژئاوا بۆته‌ مایه‌ی هیوا و هێزی پێ به‌خشیووه‌. ئه‌م مۆدێله‌ بۆ خه‌ڵكی سوریا ده‌رفه‌تێكه‌. كاتی بێت یان هه‌میشه‌یی ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ی به‌ رێبه‌رایه‌تی (ئه‌لشه‌رع) دروست ده‌كرێت ناتوانێ خۆی له‌سه‌ر پێ بگرێت و سه‌قامگیری به‌رقه‌رار بكات ئه‌گه‌ر مۆدێلی حوكمڕانی رۆژئاوا به‌ بنه‌ما نه‌گرێت. بێگومان ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ ته‌نیا كاریگه‌ری له‌سه‌ر (ئه‌لشه‌رع) و (هه‌ته‌شه‌) به‌جێناهێڵێت، به‌ڵكو كاریگه‌ری له‌سه‌ر دواڕۆژی سوریاش به‌جێدێڵێت. ئه‌گه‌ر مۆدێلی پێویستی حوكمڕانی و سیاسه‌تی ئاراسته‌كراو به‌ره‌و چاره‌سه‌ری په‌یڕه‌و نه‌كرێت، ئه‌وه‌ قه‌یرانه‌كانی سوریا دوای رۆیشتنی ئه‌سه‌دیش هه‌ر به‌رده‌وام ده‌بن، بگره‌ زه‌مینه‌ی قوڵبوونه‌وه‌ و به‌رفراوانبوونی زیاتریشی هه‌یه‌. بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی سوریا و رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌بێت ئه‌م واقیعه‌ له‌به‌رچاو بگیرێت.   كێشه‌ی كورد سنووره‌كانی تێپه‌ڕاندووه‌ و بۆته‌ كێشه‌یه‌كی جیهانی پ: پێشڕه‌ویه‌كانی سوپای ئیسرائیل بۆ ناو سوریا چۆن لێكده‌ده‌یته‌وه‌، ئیسرائیل له‌ سوریادا به‌دوای چی ده‌گه‌ڕێت؟ كه‌سكین بایندر: به‌ر له‌وه‌ی وه‌ڵامی پرسیاره‌كه‌تان بده‌مه‌وه‌، ده‌مه‌وێت ره‌هه‌ندێكی ئه‌م پرسیاره‌ روون بكه‌مه‌وه‌. هیچ سیاسه‌تێك و ستراتیژێك له‌مه‌ڕ داگیركاری به‌ راست و ره‌وا نابینین. مه‌سه‌له‌كه‌ په‌یوه‌ست نیه‌ به‌وه‌ی ئیسرائیل ده‌یه‌وێت چی بكات. بۆ ئه‌وه‌ی پڵانه‌كانی سه‌ر سوریا هه‌ڵسه‌نگێنین، ده‌بێت سه‌یری ئه‌و سیاسه‌تانه‌ بكه‌ین كه‌ ئه‌كته‌ره‌كان په‌یڕه‌وی ده‌كه‌ن. ره‌نگه‌ پێویست بكات به‌ر له‌ ئیسرائیل یان هه‌ر هێزێكی دیكه‌ هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ نموونه‌ی توركیا بكه‌ین. ڕەنگە پێویست بێت ئەو گریمانەیە لە ڕێگەی نموونەی تورکیە پێش ئیسرائیل یان هەر زلهێزێکی دیکە هەڵسەنگێندرێت. چونكه‌ توركیا له‌ ئێستا و له‌ داهاتووشدا، له‌ هه‌موویان زیاتر ئاره‌زووی سه‌پاندنی به‌رفراوانترین كاریگه‌ری هه‌یه‌ له‌ سه‌ر سوریا، له‌ رووی سه‌ربازی و سیاسیه‌وه‌. توركیا له‌ رۆژی یه‌كه‌مینه‌وه‌ تا ئه‌مڕۆ ویستی سیاسه‌تی فراوانخوازی له‌سه‌ر بنه‌مای نیو – عوسمانی له‌ناوچه‌كه‌دا په‌یڕه‌و بكات. ئه‌مڕۆ هه‌بوونی سوپای توركیا و هێزه‌ پاره‌مه‌تریه‌كانی سه‌ر به‌ توركیا له‌سه‌ر خاكی سوریا، ده‌ره‌نجامی سیاسه‌تی فراوانخوازی ئه‌م وڵاته‌ كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای نیو – عوسمانی په‌یڕه‌و ده‌كرێت. به‌داخه‌وه‌ ئه‌و سیاسه‌ته‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستگرتن به‌سه‌ر ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و سه‌ركوتكردنی داواكاری ئه‌و گه‌لانه‌ی له‌سه‌ر ئه‌م جوگرافیایه‌ ده‌ژین له‌ پێناو دیموكراسی و ئازادی تا رۆژی ئه‌مڕۆ درێژه‌ی هه‌یه‌. ئه‌م دیفاكتۆیه‌ی له‌ نێوان بلۆكی رۆژهه‌ڵات – رۆژئاوا گیری خواردووه‌، ئه‌مڕۆ له‌گه‌ڵ خۆیدا هاوسه‌نگی نوێ دێنێته‌ئاراوه‌. ده‌شكرێت قوڵبوونه‌وه‌ی شه‌ڕ و قه‌یران له‌ سوریا دوای غه‌زه‌ و لوبنان وه‌كو به‌شێك له‌ هاوسه‌نگیه‌كان ببینین. تا ئه‌مڕۆ خاكی سوریا میوانداری بۆ شه‌ڕی به‌ وه‌كاله‌ت كردووه‌. به‌ تایبه‌تی دوای ده‌ستپێكردنی شه‌ڕی ناوخۆ له‌ سوریادا له‌ ساڵی 2011، له‌لایه‌كی به‌ره‌ی شه‌ڕ هێزه‌كانی ژێر فه‌رمانده‌یی ئه‌مریكا، ئینگلته‌ڕا و ناتۆ هه‌بوو، له‌لایه‌كه‌ی دیكه‌شه‌وه‌ هێزه‌كانی بلۆكی رۆژهه‌لات به‌ سه‌رۆكایه‌تی روسیا و ئێران سه‌نگه‌ریان گرتبوو. هه‌رچه‌نده‌ هێزه‌ هه‌ژموونگه‌ره‌كان به‌خۆیان به‌شداریان نه‌بوون، به‌ڵام شه‌ڕه‌كه‌ له‌لایه‌ن ئه‌و گرووپ و بانده‌ چه‌ته‌گه‌ر‌یانه‌ به‌رده‌وام بوو كه‌ وه‌كو بریكاری ئه‌وان شه‌ڕی به‌وه‌كاله‌تیان به‌ڕێوه‌ ده‌برد. هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ شه‌ڕی به‌ وه‌كاله‌ت، سوریا بووه‌ باخچه‌ی پشته‌وه‌ی هێزه‌ ده‌سه‌ڵاتخوازه‌كان. به‌ڵام له دوای‌ 8 كانوونی یه‌كه‌م له‌ سوریادا قۆناخێكی نوێ ده‌ستی پێكردووه‌. رووخانی رژێمی به‌عس بووه‌ سه‌ره‌تای قۆناخی وه‌چه‌رخان. بێگومان له‌ناو ئه‌م هاوسه‌نگیه‌دا ئه‌م پرسیاره‌ گرنگی خۆی هه‌یه‌:" هه‌ڵوێست له‌مه‌ڕ داخوازیه‌كانی خه‌ڵكی رۆژئاوا و سوریا سه‌رباره‌ت به‌ دیموكراسی و ئازادی چی به‌سه‌ر دێت؟". ئه‌و سیاسه‌ته‌ی بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیاره‌ په‌ره‌ ده‌سێنێت، دواڕۆژی سوریا و ناوچه‌كه‌ دیاری ده‌كات. له‌م قۆناخه‌ نوێیه‌ی كه‌ له‌ سوریا ده‌ستی پێكردووه‌، توركیا و ئه‌كته‌ره‌كانی دیكه‌ هه‌وڵه‌كانیان ده‌خه‌نه‌گه‌ڕ تا پێگه‌ی خۆیان به‌هێز بكه‌ن. له‌ داڕشتنی هه‌ر پڵانێك، له‌ دروستكردنی هه‌ر هاوسه‌نگیه‌كدا، ئه‌وه‌ی گرنگه‌ ئایا چاره‌سه‌ریه‌كی هه‌میشه‌یی بۆ سوریا دێنێت یان نا. ئه‌گه‌ر ئه‌م هاوسه‌نگیانه‌ نه‌بنه‌ مایه‌ی چاره‌سه‌ری بۆ قه‌یرانی سوریا و مه‌سه‌له‌ی كورد، ئه‌وه‌ شه‌ڕی سوریا زیاتر قوڵ ده‌بێت و به‌ ناوچه‌كه‌دا بڵاوده‌بێته‌وه‌.          

درەو: گفتوگۆی رۆنامەوانی: هێمن خۆشناو ئۆرهان میرئۆغڵو، نووسه‌ر و سیاسه‌تمه‌دارێكی كورده‌، سه‌ر به‌ پارتی داد و گه‌شه‌پێدانی (ئاكپارتی) ده‌سه‌ڵاتداری توركیایه‌. بۆ ماوه‌ی سێ خول له‌سه‌ر یه‌كتر په‌له‌مانتاری ئه‌م پارته‌ بووه‌. له‌ ساڵانی ده‌یه‌ی هه‌شته‌می سه‌ده‌ی رابردووش یه‌كێك بووه‌ له‌ قوربانیه‌كانی ده‌ستی سیسته‌می فاشیزمی سه‌ربازی توركیا، بۆ ماوه‌ی چه‌ندین ساڵ زیندانیكراوه‌ و ئه‌شكه‌نجه‌ی بینیووه.‌ میرئۆغڵو له‌ باره‌ی رووداوه‌كان و مێژووی كوردیش خاوه‌نی چه‌ندین په‌رتووكه‌. له‌ پشت په‌رده‌ به‌ عه‌قڵی كوردی ئاكپارتی له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت. خوێندنه‌وه‌ی گۆڕانكاری و رووداوه‌كانی ئه‌م دوایه‌ له‌لایه‌ن (میرئۆغڵو) پێچه‌وانه‌ و دژه‌ له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌ی بزوتنه‌وه‌ی سیاسی كورد له‌ باكوور و رۆژئاوای كوردستان. راستیه‌كه‌ی بڵێم من وه‌كو (هێمن خۆشناو) یش له‌گه‌ڵ به‌شێكی زۆر له‌ لێكدانه‌وه‌ و هه‌ڵسه‌نگاندنی ئه‌م سیاسیه‌ كورده‌ نیم، به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ی خوێنه‌ر و سیاسی كورد له‌ هه‌رێمی كوردستان بزانێ به‌شێك له‌ سیاسه‌تمه‌دارانی كوردی توركیا به‌ تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی نزیكن له‌ ده‌سه‌ڵاتی ئه‌م وڵاته‌ له‌مه‌ڕ رووداوه‌كان چۆن بیر ده‌كه‌نه‌وه‌ به‌ پێویستم زانی ئه‌م دیمانه‌یه‌ی له‌گه‌ڵدا ساز بكه‌م.     دەقی گفتوگۆ رۆنامەوانییەكە پ: په‌یامی (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) سه‌رۆكی پارتی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رست، سه‌باره‌ت به‌ (عه‌بدولڵا ئۆجالان) له‌ (22 تشرینی یه‌كه‌می 2024) چۆن لێكده‌ده‌نه‌وه‌؟ وه‌ڵام: له‌گه‌ڵ گوێبیستبوونی، بانگه‌وازیه‌كه‌م به‌ ئه‌رێنی بینی و پشتیگیریم لێكرد. ئه‌گه‌ر باس له‌ چاره‌سه‌ریه‌ك بكه‌ین كه‌ له‌سه‌ر رێچكه‌ی سیاسه‌تی دیموكراسی مه‌ده‌نیانه‌ هه‌ڵقوڵابێت، تا كۆتایی به‌ ئازار و مه‌ینه‌تی خه‌ڵك بێنێت، ئه‌م بانگه‌وازیه‌ زۆر گرنگ و به‌ بایه‌خه‌. رۆڵی كه‌سیه‌تی (عه‌بدولڵا ئۆجالان) له‌م 50 ساڵه‌ی دواییدا چ له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی كورد بێت یان له‌سه‌ر ئاستی مێژووی سیاسه‌تی توركیا رۆڵێكی هێجگار دیاره‌. پشتگیری لێبكه‌ین یان نه‌كه‌ین، له‌ ئه‌نجامدا (عه‌بدولڵا ئۆجالان) هه‌ر عه‌بدولڵا ئۆجالانه‌ و له‌ بایه‌خی كه‌م ناكرێته‌وه‌. هه‌روه‌ها كاتێك سه‌ركرده‌ی هه‌ر به‌هێزی نه‌ته‌وه‌په‌رستی تورك جه‌خت له‌ چاره‌سه‌ری ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ ده‌كاته‌وه‌، له‌باره‌ی چۆنیه‌تی چاره‌سه‌ری ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ په‌یام ده‌دات، بۆ بارودۆخی توركیا بۆ كه‌سانی وه‌كو ئێمه‌ هه‌موو كاتێك چاوه‌ڕوانكراو بووه‌. ‌ ئه‌م په‌یامه‌ رێگایه‌كه‌ هه‌ردوولا رازی ده‌كات و زه‌مینه‌ی چاره‌سه‌ری ئاماده‌ ده‌كات. چونكه‌ دوای ئه‌م په‌یامه‌ زه‌مینه‌یه‌ خۆش بوو، ئیتر نه‌مومكینه هیچی دیكه‌‌ نه‌ته‌وه‌په‌رستێك چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ره‌تبكاته‌وه‌. (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) به‌م بانگه‌وازه‌ی رێگا خۆش ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی توركیا دونیابینی و هزری خۆی بگۆڕێت و له‌مه‌ڕ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد به‌ ئه‌رێنی بیربكاته‌وه‌. (هاوپه‌یمانی كۆمار) دوو سه‌ركرده‌ی به‌هێزی هه‌یه‌ كه‌ سه‌ركۆمار و باخچه‌لیه‌، ئه‌گه‌ر هێزی ده‌سه‌ڵاتداری هه‌ردووكیشیان بخه‌ینه‌ سه‌ر په‌یامه‌كه‌ی باخچه‌لی ئه‌وه‌ چاره‌سه‌ری ئاسانتر ده‌كات، به‌ لێكدانه‌وه‌ی من ئه‌م په‌یامه‌‌ بۆ بارودۆخی توركیا و بارودۆخی ئه‌مڕۆی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، هه‌روه‌ها پرسیاری كورد به‌ گشتی له‌ عێراق و سوریا و ئێران گرنگی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌. ده‌بێت ئه‌م بانگه‌وازیه‌ به‌ فیڕۆ نه‌درێت. دوای ئه‌م په‌یامه‌ش كاردانه‌وه‌كانی ناو (ده‌مپارتی) كه‌م تا زۆر ئه‌رێنی بوو، جگه‌ له‌ هه‌ندێك كه‌سی ناو باڵی چه‌پی ئه‌م پارته له‌ ترسی ئه‌وه‌ی ئۆجالان و په‌كه‌كه‌ له‌ ده‌ست ده‌رده‌چن، بانگه‌شه‌ ده‌كه‌ن ده‌وڵه‌ت له‌ رێگای ئۆجالان خه‌ریكی ده‌سیسه‌یه‌كی نوێیه‌ دژ به‌ كورد. پ: په‌یامی باخچه‌لی چ په‌یوه‌ندیه‌كی به‌ دۆخی سوریاوه‌ هه‌یه‌؟ وه‌ڵام: له‌ كاتی په‌یامه‌كه‌ی باخچه‌لی، هێشتا له‌ سوریا گۆڕانكاری رووینه‌دابوو. پێكدادان و شه‌ڕ نه‌بوو، به‌ڵام دۆخێكی هێجگار نادیار له‌ ئارادابوو. دوای كه‌وتنی یه‌ك به‌دوای یه‌كی حه‌له‌ب و دواتر حه‌ما و تا دیمه‌شق به‌بێ به‌رگری، كاردانه‌وه‌ی ئه‌م په‌یامه‌ ده‌بێته‌ ته‌واوكه‌ری رووداوه‌كانی ناو سوریا. واته‌ ئه‌وه‌ی (عه‌بدولڵا ئۆجالان) ده‌یڵێت كاریگه‌ری ئه‌رێنی ده‌بێت له‌سه‌ر سوریا. بێگومان پێویسته‌ هه‌موو كه‌س ئه‌م جیاوازیه‌ ببینێت. واته‌ چاره‌سه‌ریه‌ك له‌سه‌ر شێوازی عێراق بۆ بارودۆخی سوریا ده‌ست نادات، باسی چاره‌سه‌ری فیدڕالیانه‌ ده‌كه‌م. ئه‌و مۆدێله‌ی ئه‌مریكا له‌ عێراقدا دایهێنا، بێ ئه‌وه‌ی رووبه‌ڕوی هیچ ئاسته‌نگێك بێته‌وه‌ به‌رده‌وام بوو. به‌تایبه‌تی له‌ باكووری عێراق (باشووری كوردستان) كه‌ هه‌موومان ده‌زانین توركیا بونیادی ناوه‌. نزیكه‌ی 2000 هه‌زار كۆمپانیای توركی له‌وێوه‌، له‌ژێرخان بگره‌ تا سه‌رخان دروستیان كرد. به‌ڵام له‌ رووی سیاسیه‌وه‌ بێ، یان له‌ پڕۆسه‌ی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری عێراقدا بێت، یان په‌یوه‌ست به‌ سوود وه‌رگرتن بێت له‌ مۆدێلی دیموكراسی توركیا رۆڵێكی لاواز و بێ كاریگه‌ری هه‌بوو. به‌ پێچه‌وانه‌ی عێراق ئه‌مڕۆ له‌ سوریادا به‌ دۆخێكی جیاواز تێپه‌ڕ ده‌بین. واته‌ له‌ مه‌سه‌له‌ی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری سوریا و شته‌كانی دیكه‌دا. ئه‌گه‌ر شتێكی پێچه‌وانه‌ روونه‌دات، سوریه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتر داده‌نیشن و ده‌ستوور ئاماده‌ ده‌كه‌ن. واته‌ ئه‌مریكیه‌كان ده‌ستوورێكی نووسراوی ئاماده‌ ناهێنن و تا پێشنیار بكه‌ن (تۆ كوردی سه‌ركۆماری بۆ تۆ، تۆ عه‌ره‌بی سه‌رۆك وه‌زیری بۆ تۆ، سه‌رۆكی په‌رله‌مانیش بۆ تۆ) ده‌ستوورێك داناڕێژرێت له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌تنیكی. ئه‌وانه‌ی ده‌ستیان به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی دیمه‌شقدا گرتووه‌‌ و له‌ ئێستادا رۆڵی مێژوویی خۆیان ده‌بینن نیازیان هه‌یه‌ له‌ سوریایه‌كی ناوه‌ندی مافی گرووپه‌ جیاوازیه‌كان بپارێزن. له‌ چوارچێوه‌ی یه‌ك ده‌وڵه‌ت، یه‌ك سوپا و یه‌ك ده‌ستوور سوریا به‌رێوه‌ ببه‌ن. ئایا له‌مه‌دا سه‌ركه‌وتوو ده‌بن؟ هیوادارین بگه‌نه‌ سه‌ركه‌وتن. دێمه‌ سه‌ر وه‌ڵامی پرسیاره‌كه‌تان. ئه‌مڕۆ به‌شێكی زۆر له‌و كه‌سانه‌ی وه‌كو من مێشكی خۆیان به‌ مه‌سه‌له‌ی كورد ماندوو ده‌كه‌ن ده‌ڵێن: سوریا بووه‌ هۆكاری شكستهێنانی پڕۆسه‌ری چاره‌سه‌ری، كه‌ له‌ ساڵی 2012 ده‌ستی پێكرد و له‌ ساڵی 2015 به‌ ئاشكرا له‌بارچوو. چونكه‌ په‌كه‌كه‌ رووی خۆی به‌ره‌و سوریا وه‌رگێڕا، ئه‌گه‌ر بۆ دواڕۆژی سوریا وێڵی ده‌ستكه‌وت نه‌بووایه‌، پێموایه‌ دۆخی توركیا به‌ شێوه‌یه‌ك بوو كه‌ په‌كه‌كه‌ له‌ مێژووی خۆیدا ده‌رفه‌تی به‌م شێوه‌یه‌ی به‌ده‌ستنه‌هێنابوو. بایه‌خدار بوو هه‌ڵومه‌رجه‌كه‌. (عه‌بدولڵا ئۆجالان) له‌سه‌رخه‌ت بوو، پارتی دیموكراتی گه‌لان (هاداپ) له‌سه‌رخه‌ت بوو، رۆڵی سیاسی خۆیان ده‌بینی و رای گشتیش له‌ قه‌ره‌ده‌نیز تا ئامه‌د پشتگیریه‌كی گه‌وره‌ی ده‌كرد. به‌ڵێ پڕۆسه‌یه‌كی باش بوو، ئه‌گه‌ر هه‌ڵسوكه‌وتی په‌كه‌كه‌ نه‌بووایه‌ پڕۆسه‌یه‌ك كه‌ 80 – 90٪ خه‌ڵك پشتگیری لێده‌كرد شكستی نه‌ده‌هێنا. ئه‌وه‌ له‌ سه‌رده‌می به‌هاری عه‌ره‌بی بوو كه‌ راپه‌ڕین دژی ئه‌سه‌د ئه‌م وڵاته‌ی ته‌نیبووه‌وه‌. به‌ وردی نازانم ئه‌و كاته‌ بارودۆخی سوریا چۆن بوو، به‌ڵام لایه‌نگرانی پارتی دیموكراسی كوردستان دیارتر و به‌هێزتر بوون. بێگومان دواتر دۆخه‌كه‌ گۆڕا، په‌كه‌كه‌ بۆ خۆی سوریای كرده‌ ناوه‌ندی كار و چاڵاكیه‌كانی. لێره‌دا یه‌كسه‌ر هیواكانی چاره‌سه‌ری له‌باربرد. ئه‌مڕۆش له‌ وێستگه‌یه‌كی به‌م شێوه‌یه‌ وه‌ستاوین، ئه‌و كاره‌ی له‌ سوریا تێكچوو، وه‌كو ئه‌وهی‌ دیاره‌ كه‌ له‌ سوریا چاك ده‌كرێته‌وه‌، بێگومان لێره‌ چاك ده‌كرێته‌وه‌. پێویسته‌ ببینین مه‌سه‌له‌كه‌ چی لێده‌كرێت و چی پێده‌كرێت. بۆ نموونه‌ به‌ستنی بۆینباغ گرنگه‌، به‌ڵام گۆڕینی هزر گرنگتره‌. ئێمه‌ لێره‌دا باس له‌ سێ له‌سه‌ر یه‌كی خاكی سوریا ده‌كه‌ین، واته‌ باسی ئه‌م ناوچه‌یه‌ ده‌كه‌ین كه‌ پێی ده‌ڵێن رۆژئاوا یان رۆژئاوای فوڕات. گه‌ره‌نتیكردنی مافی ره‌وای خه‌ڵكی ئه‌م ناوچه‌یه‌ داواكاری هه‌ره‌ سه‌ره‌تایی و سروشتی كوردانی سوریایه‌. تا چه‌ند ئه‌م داواكاریه‌‌ قه‌بوڵ ده‌كرێت یان نا ده‌بێت چاوه‌ڕێ بكه‌ین. نه‌مومكینه‌ دوای په‌یامی (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) هیچ نه‌ته‌وه‌په‌رستێكی تورك هه‌بێت چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ره‌تبكاته‌وه‌! په‌یوه‌ست به‌م مه‌سه‌له‌یه‌ توركیا هیچ نیگه‌رانیه‌كی نیه‌ و ئاسته‌نگی بۆ دروست ناكات، ده‌بێت به‌ ئاشكرا ئاماژه‌ی پێبكه‌ین. له‌ شه‌ڕی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داعش نه‌وه‌كو له‌ سوریادا به‌ ته‌نیا، به‌ڵكو له‌و كاته‌ی داعش هه‌ولێری گه‌ماڕۆ دابوو، چه‌ند (كم) مابوو بگاته‌ هه‌ولێر، توركیا و كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی پشتگیریان له‌ كورد كرد. پ: نه‌مزانیووه‌ له‌ كاتی نزیكبوونه‌وه‌ی داعش له‌ هه‌ولێر توركیا پشتگیری له‌ كورد كردبێت؟ میرئۆغڵو: به‌رپرسانی پارتی به‌ ئاشكرا ئه‌مه‌یان به‌ ئێمه‌ گووت:" به‌هۆی بارودۆخی ئه‌و كاته‌ باسمان له‌ هاوكاری توركیا نه‌كرد. به‌ڵام ئه‌و كاته‌ توركیا له‌ مه‌سه‌له‌ی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داعش بێده‌نگ نه‌بوو، پشتگیری له‌ ئێمه‌ كرد". سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش هه‌موو كات ناحه‌قی له‌ توركیا ده‌كرێت. له‌ به‌ره‌به‌یانی رۆژانێكدا سه‌ركۆمار  ده‌رباره‌ی كۆبانێ گووتی:" ئه‌ى جیهانی رۆژئاوا، ده‌تانگووت له‌دژی داعش ده‌جه‌نگین؟ كۆبانێ كه‌وت و ده‌كه‌وێت، هێشتا ئێوه‌ به‌ده‌رنه‌كه‌وتوون". چوون به‌ موكێش قسه‌كانی سه‌ركۆماریان راكێشا و گووتیان:" ئه‌ردۆغان ده‌خوازێت كۆبانێ بكه‌وێ". هه‌ڵبه‌ته‌ به‌ سه‌دان برینداری كۆبانێ، له‌وانه‌یه‌ ژماره‌كه‌ زۆر زیاتریش بێت له‌ نه‌خۆخشانه‌كانی روها و عه‌نتاب چاره‌سه‌ركران. هه‌روه‌ها له‌ كاتی شه‌ڕی كۆبانێ 180 هه‌زار كه‌س له‌ كۆبانێ و ده‌وروبه‌ری روویان كرده‌ توركیا، ئه‌مڕۆشی له‌گه‌ڵدا بێت زیاتر له‌ 80 – 90 هه‌زار كوردی كۆبانێ له‌ توركیا ماون. واته‌ ده‌بێت حه‌قی چاكه‌ی توركیا بده‌ینه‌وه‌. یه‌ك شت هه‌یه‌ كه‌ توركیا قه‌بوڵی ناكات، ئه‌ویش توندوتیژی و تیرۆری په‌كه‌كه‌یه‌. ئه‌مه‌ شتێكه‌ توركیا نه‌ له‌ سوریا و نه‌ له‌ توركیا قه‌بوڵی ناكات. كه‌واته‌ ئه‌گه‌ر كه‌سانێك هێشتا هه‌وڵده‌ده‌ن تا توركیا له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه‌ دانیشێت، پێموایه‌ ئه‌وانه‌ به‌خۆڕایی خۆیان ماندوو ده‌كه‌ن. هیچ كاتێك ئه‌مه‌ روونادات. ئه‌وه‌ی به‌ڕێز (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) به‌ تایبه‌تی په‌یوه‌ست به‌ په‌كه‌كه‌ ده‌یڵێت چیه‌؟ (فه‌رموو وه‌رن)، به‌ سه‌رۆكه‌كه‌شیان ده‌ڵێت:"وه‌ره‌ په‌رله‌مان". ئه‌مه‌ له‌ روانگه‌ی سه‌مبۆلیانه‌ زۆر به‌ بایه‌خه‌. ئه‌مه‌ گوزارشت له‌ هزرێك ده‌كات، به‌و واتایه‌ی هزری نه‌ته‌وه‌په‌رستی تورك گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه‌ (ئێوه‌مان) قه‌بوڵه‌. فه‌رموون وه‌رنه‌ په‌رله‌مان، له‌گه‌ڵ پارته‌كه‌تان (مه‌به‌ستی ده‌مپارتیه‌) ئه‌م كاره‌ بكه‌ن. كه‌چی به‌ر له‌ دوو ساڵ بۆ هه‌مان پارتی چی ده‌گووت:" ده‌بێت قه‌ده‌خه‌ بكرێت و هه‌ڵوه‌شێندرێته‌وه‌". ئه‌مه‌ گۆڕانكاریه‌كی گه‌وره‌یه‌، ئایا په‌كه‌كه‌ قه‌دری ئه‌م گۆڕانكاریه‌ ده‌گرێت یان ناگرێت؟ پێموایه‌ (عه‌بدولڵا ئۆجالان) بایه‌خی ئه‌م گۆڕانكاریه‌ ده‌زانێت. چونكه‌ (عه‌بدولڵا ئۆجالان) یش، (عه‌بدولڵا ئۆجالان) ی ده‌شتی بیقاع نیه‌. ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر من بێت، ده‌بێت ئه‌م گۆڕانكاریانه‌ی به‌سه‌ر دونیابینی (عه‌بدولڵا ئۆجالان) دا هاتووه‌ له‌و رۆژه‌ی هاتۆته‌ ئیمڕالی بكرێته‌ بابه‌تی تێز نووسین و توێژینه‌وه‌. واته‌ ده‌بێت خوێندكاران له‌ زانكۆكان توێژینه‌وه‌ و تێز له‌باره‌یه‌وه‌ بنووسن. له‌وانه‌یه‌ هێشتا نه‌گه‌یشتبێته‌ ئه‌م قۆناخه‌ به‌ڵام پێموایه‌ كه‌سانێك هه‌یه‌ خه‌ریكی ئه‌مه‌ن، ئه‌گه‌ر لێره‌ش نه‌كرێت، له‌ زانكۆیه‌كی سلێمانی یان له‌ زانكۆیه‌كی هه‌ولێر ده‌كرێت. پ: كه‌واته‌ ده‌وڵه‌ت بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد سوودی له‌و گۆڕانكاریانه‌ بینیووه‌ كه‌ به‌سه‌ر دونیابینی ئۆجالاندا هاتووه‌؟ وه‌ڵام: بێگومان سوودی لێ بینیووه‌. ئایا ده‌كرێت سوودی لێ وه‌رنه‌گرێت؟ كۆماری توركیا له‌مباره‌یه‌وه‌ سوود له‌ هه‌موو كه‌س وه‌رده‌گرێت، له‌ سه‌رووی هه‌مووشیانه‌وه‌ سوود له‌ (ئۆجالان) وه‌رده‌گرێت. ئایا ده‌كرێت سوود له‌ كه‌سێك وه‌رنه‌گیرێت كه‌ له‌ناو گرووپێكدا ململانێی كردووه‌ و دواتر گۆڕانكاری هزری به‌سه‌ردا هاتووه‌؟ ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت بایه‌خی ئه‌م گۆڕانكاریه‌ نه‌زانێت، چۆن له‌ ساڵی 2012 له‌ ده‌رگاری (ئۆجالان) ی ده‌دات و ده‌ڵێت:" ده‌ی وه‌ره‌ با ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ چاره‌سه‌ر بكه‌ین". له‌ ئێستاشدا سه‌رله‌نوێ ئه‌م قسه‌یه‌ ده‌كاته‌وه‌. ئه‌ی بۆ كه‌س له‌ ده‌رگای (په‌كه‌كه‌) نادات؟ چونكه‌ له‌و كاته‌ی له‌ سوریادا هه‌موو شت سه‌راوبن بووه‌، (خامه‌نه‌یی) له‌ ئێران داوا له‌ گه‌نجانی سوریا ده‌كات بچنه‌ به‌ره‌كانی شه‌ڕ، ئه‌وانه‌ی له‌ قه‌ندیلیش (په‌كه‌كه‌) به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن هه‌مان شت ده‌كه‌ن. یه‌كێكیان گوایه‌ خۆی به‌ ماركسی ده‌زانێت و نه‌ریتی سۆسیالیستیانه‌ په‌یڕه‌و ده‌كات، باوه‌ڕی به‌ دیموكراسی هه‌یه‌. ئه‌وه‌ی دیكهش‌ كۆماری ئیسلامی دامه‌زراندووه‌ و‌ هۆكاری هه‌ره‌ سه‌ره‌كیشه‌ بۆ دروستبوونی ئه‌م دۆخه‌ ناله‌باره‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، به‌ رۆحی فروانخوازی شیعه‌یی هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كات، هه‌ردوولا له‌ناو یه‌ك به‌ره‌ جێده‌گرن كه‌ هێشتا پێیانوایه‌ ده‌رفه‌تی شه‌ڕ و پێكدادان له‌ سوریادا ماوه‌، ئێمه‌ (مه‌به‌ستی توركیایه‌) هیچ كارێك له‌گه‌ڵ ئه‌م جۆره‌ مرۆڤانه‌ ناكه‌ین. ئه‌وه‌ی (عه‌بدولڵا ئۆجالان) ده‌یڵێت كاریگه‌ری ده‌بێت له‌ سوریادا   پ: پێتوایه‌ ده‌بێت هه‌ڵوێستی قه‌ندیل سه‌باره‌ت به‌ سوریا چۆن بێت و چ گووتارێك په‌یڕه‌و بكات؟ وه‌ڵام: ده‌بێت جه‌خت له‌ زمانی دیالۆگ بكاته‌وه‌، باسی رۆڵی توركیا بكات كه‌  تره‌مپیش ئه‌م رۆڵه‌ قه‌بوڵ ده‌كات. له‌ ئه‌نجامدا ئه‌و كه‌سانه‌ خه‌ڵكی توركیان، مه‌به‌ستم جه‌میل بایك و دوڕان كاڵكانه‌. ته‌واو 40 ساڵه‌ به‌رامبه‌ر توركیا چه‌ك و تیرۆر به‌كاردێنن، به‌ڵام ئه‌نجامتان نه‌گرتووه‌. باشه‌ ئێستا پێگه‌ی سه‌ربازی په‌كه‌كه‌ له‌ توركیادا چیه‌؟ ئه‌گه‌ر ئه‌م پرسیاره‌ له‌ پسپۆرێكی بێلایه‌نی سه‌ربازی بكرێت به‌ (سفر) وه‌ڵامده‌داته‌وه‌.  كه‌واته‌ له‌م رێگایه‌وه‌ ئه‌نجام گرتن نه‌مومكینه‌. كاتێك له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست كۆتایی به‌ شه‌ڕ و پێكدادان دێت، كوردانی توركیا له‌ بواره‌كانی سیاسی، ئابووری و كلتووری سوودمه‌ند ده‌بن. كاتێك له‌باره‌ی ئه‌ندامیه‌تی توركیا له‌ یه‌كێتی ئه‌وروپا قسه‌ده‌كرا، نووسینێكم به‌م شێوه‌یه‌م نووسی:" له 10 ساڵی داهاتوودا كه‌ توركیا‌ ئه‌ندامی یه‌كێتی ئه‌وروپایه‌، ده‌بێته‌ خاوه‌ن‌ به‌ نرخترین جۆری ره‌گه‌زنامه‌". ده‌زانن ئه‌مڕۆ له‌ جیهاندا ره‌گه‌زنامه‌ی ئه‌مریكی، یه‌كێتی ئه‌وروپا و كه‌نه‌دا قه‌بوڵكراوترین ره‌گه‌زنامه‌یه‌، جه‌ختی لێده‌كه‌مه‌وه‌ كه‌ توركیا ده‌بێته‌ چواره‌مین. ئه‌گه‌ر توركیا ببێته‌ ئه‌ندامی یه‌كێتی ئه‌وروپا، ئێمه‌ كوردانی هه‌ر چوار ده‌وڵه‌ت ده‌بینه‌ دراوسێی یه‌كێتی ئه‌وروپا. ئه‌مڕۆ رووی كوردی هه‌ولێر و كوردی قامیشلۆ له‌ كوێیه‌‌؟  هه‌ره‌ زۆر رووی له‌ ته‌هرانه‌، یان به‌غدایه‌، یان دیمه‌شقه‌؟ پێموایه‌ رووی هه‌ره‌ زۆریان به‌ره‌و توركیایه‌. كاتێك دۆخی ئابووریان باش ده‌بێت له‌ توركیادا ده‌بنه‌ خاوه‌ن ماڵ و موڵك. توركیا رۆڵێكی مێژووی به‌م شێوه‌یه‌ی هه‌یه‌. ئه‌مه‌ له‌ ئه‌نجامی بڕیارێك رووینه‌داوه‌، به‌ڵكو رێڕه‌وی مێژوویه‌. مێژوو ئه‌مه‌ی ئافراندووه‌. پ: تۆ باسی میساقی میللی عوسمانی ده‌كه‌یت؟ وه‌ڵام: نه‌خێر به‌ پێچه‌وانه‌ی میساقی میللی قسه‌ ده‌كه‌م. شتێك نیه‌ به‌ناوی میساقی میللی. میساقی میللی بریتیه‌ له‌ سنووره‌كانی توركیا كه‌ دیاریكراون. مسته‌فا كه‌مال گووتوویه‌تی:" له‌ ئێستادا هێزمان به‌شی ئه‌م سنوورانه‌ ده‌كات، ئه‌وانه‌ بپارێزین به‌سمانه‌". ئه‌وه‌ی له‌ میساقی میللی تێكه‌یشتبم ئه‌مه‌یه‌. به‌ڵام گرووپی (ئیتیحاد و ته‌ره‌قی) گرووپێكی رێچكه‌ شكێن بووه‌ ده‌یانگووت:" سوریا هی خۆمانه‌، ئه‌و شوێنه‌ هی خۆمانه‌". ئه‌مه‌ راست نیه‌، ئه‌وه‌ی من باسی ده‌كه‌م ئه‌مه‌ نیه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌م دۆخه‌ به‌ره‌و پێشه‌وه‌ بڕوات، باش ده‌زانم دامه‌زراندنی په‌رله‌مانی هه‌رێمی لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌! پ: توركیا و په‌رله‌مانی هه‌رێمی!؟ وه‌ڵام: له‌سه‌ر سنووره‌كان، له‌ نوسه‌یبین، یان سلۆپی یان زاخۆ، په‌رله‌مانی هه‌رێمی كلتووری دروست ده‌كرێت. تێگه‌یشتی؟ ئه‌گه‌ر له‌ توركیا هه‌موو شته‌كان له‌سه‌ر رێگایه‌كی ئاسایی ده‌بوون، له‌وانه‌یه‌ له‌ ئێستادا قسه‌ له‌سه‌ر ئه‌مانه‌ ده‌كرا. چاوه‌ڕێ ناكه‌م قه‌ندیل ئه‌م راستیه‌ ببینێت. شتێكی به‌م شێوه‌یه‌ له‌ ئارادانیه‌. هه‌ر هیچ نه‌بێ له‌گه‌ڵ رووداوه‌كانی سوریادا جارێكی دیكه‌ خه‌باتی چه‌كداری خرایه‌ سه‌ر مێزێكی هه‌ڵه‌ له‌ژێر ناوی پاراستنی مافی كورد. چی بووه‌؟ واته‌ ئه‌گه‌ر له‌ سوریادا سوپایه‌ك دروست بكرێت، ئێوه‌ش ده‌بنه‌ به‌شێك له‌م سوپایه‌. نه‌ له‌ سوریا نه‌ لێره‌ (مه‌به‌ستی توركیایه‌) ده‌رفه‌تی خه‌باتی چه‌كداری بۆ قه‌ندیل نه‌ماوه‌. واته‌ ئه‌گه‌ر نكۆڵی له‌ مێژوو بكه‌ن، هه‌ر له‌وێ ده‌مێنه‌وه‌. ده‌بینن ئێران چی به‌سه‌رهات كه‌ به‌ چاوی شه‌ڕ سه‌یری رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاستی ده‌كرد. به‌م زووانه‌ هه‌مان چاره‌نووس چاوه‌ڕێی حزبولڵا و حه‌شدی شه‌عبی ده‌كات. (عه‌بدولڵا ئۆجالان) ی ئیمڕالی (عه‌بدولڵا ئۆجالان) ی ده‌شتی بیقاع نیه‌   پ: مومكینه‌ هزر و دونیابینی سه‌ركرادیه‌تی هه‌ته‌شه‌ (هه‌یئه‌ت ته‌حریر ئه‌لشام) دان به‌ مافی كورد بنێت؟ وه‌ڵام: هه‌موو كه‌س هزر و دونیابینی ده‌گۆڕێت. ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی ئه‌مڕۆ، ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی ساڵانی پێشتر نیه‌. ئایا (هه‌یئه‌ت ته‌حریر ئه‌لشام) ئه‌مڕۆ هه‌مان هه‌ته‌شه‌ی به‌ر له‌ 10 ساڵه‌؟ نه‌خێر. ئه‌گه‌ر بڵێین هیچ گۆڕانكاریه‌ك به‌دیناكه‌ین ئه‌مه‌ وه‌سوه‌سه‌یه‌ و هیچی دیكه‌ نیه‌. مرۆڤ ده‌گۆڕێت، پارته‌ سیاسیه‌كان ده‌گۆڕێن. به‌م گۆڕانكاریانه‌ هه‌وڵده‌ده‌ن له‌سه‌ر پێ بمێنه‌وه‌. بزوتنه‌وه‌یه‌كی دیموكراتخوازی موحافه‌زه‌كار ویستی توركیا بخاته‌ ناو یه‌كێتی ئه‌وروپا، ئه‌مه‌ له‌ توركیا به‌ سه‌رۆكایه‌تی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان روویدا. كه‌ڵه‌گیایی سوپا به‌ سه‌رۆكایه‌تی ئه‌ردۆغان كۆتایی پێهێنرا. پێشتر كه‌ به‌یانیان له‌ خه‌و هه‌ڵده‌ستاین، سه‌یرمان ده‌كرد تا بزانین ئه‌مڕۆ سه‌رۆكی ئه‌ركانی سوپا چی ده‌ڵێت، هه‌موومان به‌ گوێره‌ی قسه‌كانی سه‌رۆكی ئه‌ركان هه‌ڵوێستمان دیاری ده‌كرد، سیاسه‌ت به‌ گوێره‌ی ئه‌و دیزاین ده‌كرا. له‌ ئێستادا ئه‌مه‌ نه‌ماوه‌. هه‌موو ئه‌مانه‌ له‌لایه‌ن بزوتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی ئیسلامی ئه‌نجامدراوه‌. (هه‌ته‌شه) ش كه‌ باسی ده‌كه‌یت، له‌ شه‌ڕی ناوخۆیی سوریا زۆر شه‌كه‌ت بووه‌. له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێن:" ئیتر ئێمه‌ شه‌كه‌تی شه‌ڕین، هیچی دیكه‌ ویستی شه‌ڕ كردنمان نیه‌". ‌ئه‌گه‌ر به‌م دونیابینیه‌ ملی رێگا بگرن، ئه‌مه‌ دیاره‌ گۆڕانیان به‌سه‌ردا هاتووه‌ و پێویسته‌ پشتگیریان لێ بكرێت. ئه‌گه‌ر كوردی، یان ئێزیدی یان كریستیان، تۆش پشتگیریان بكه‌. بۆچی پشتگیریان ناكه‌یت؟ مه‌سه‌له‌كه‌ زۆر ئاسانه‌. به‌ڵام ئه‌گه‌ر بڵێی "ئه‌مه‌ ناگۆڕێت" راست نیه‌. له‌ ئێستادا ئێمه‌ هه‌موومان وه‌كو كورد چاومان بڕیووه‌ته‌ (ده‌مپارتی) تا بزانین له‌م بارودۆخه‌دا چه‌ند خۆی گۆڕیووه‌ یان نه‌گۆڕاوه‌. چونكه‌ پێمانوایه‌ ده‌بێت خۆی بگۆڕێت، خۆ گۆڕین پێویسته‌ به‌بێ گۆڕانكاری نابێت. سه‌رۆكی شاندی (ده‌مپارتی) كه‌ سه‌ردانی سلێمانی كرد كوردی نازانێ، كه‌چی‌ ره‌وانه‌ی سلێمانی كراوه‌ بۆ گفتوگۆ له‌گه‌ڵ كورد. ئایا ئه‌مه‌ ده‌بێت؟ چۆن ده‌كرێت؟ له‌وێ له‌ رێگای وه‌رگێڕه‌وه‌ قسه‌ ده‌كه‌ن. ئێوه‌ و خودا ده‌كرێت ئێمه‌ی كورد له‌ رێگای وه‌رگێڕ قسه‌ له‌گه‌ڵ یه‌كتر بكه‌ین. شوره‌ییه‌ ئێمه‌ به‌ رێگای وه‌رگێڕ قسه‌ له‌گه‌ڵ یه‌كتر بكه‌ین. بۆیه‌ گۆڕانكاری چاره‌نووسسازه‌، نابێت خۆی لێ بدزینه‌وه‌. (د. مورشید خه‌زنه‌وی) كوڕی خوا لێخۆشبوو (مه‌عشوق خه‌زنه‌وی) له‌ نه‌رویج گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ كه‌ باوكی له‌ ساڵی 2015 كوژراوه‌. وه‌كو پیاوێكی ئاینی هاتووه‌ و هه‌وڵده‌دات سازش له‌ نێوان كورد به‌رقه‌رار بكات. (د. مورشید خه‌زنه‌وی) داوا ده‌كات زیندانیه‌كان له‌ زیندانی (په‌یه‌ده‌) ئازاد بكرێن. له‌ دیمه‌شق ده‌رگای زیندانی (سه‌دنایا) كرایه‌وه‌. ئه‌مه‌ به‌هارێكه‌، وه‌كو به‌هاری عه‌ره‌بی رووداوێكی دڵخۆشكه‌ره‌، به‌ڵام هێشتا كورد له‌ زیندانه‌كانی (په‌یه‌ده‌) زیندانیكراون. له‌ ئێستادا ناكۆكی گه‌وره‌ی نێوان دیمه‌شق و قامیشلۆ مه‌سه‌له‌ی هێزی سه‌ربازیه‌   پ: چۆن هه‌بوونی زیندانی سیاسی له‌لای (په‌یه‌ده‌) ده‌سه‌لمێنی؟ وه‌ڵام: كاتێك كه‌سێك كه‌ باوكی له‌لایه‌ن رژێمی سوریا كوژرابێت و داوایه‌كی به‌م شێوه‌یه‌ ئاراسته‌ی (په‌یه‌ده‌) بكات به‌ راستی ده‌یخوێنمه‌وه‌. ئه‌گه‌ر باوه‌ڕ بكه‌ین یان نا، به‌ڵام له‌ یه‌كه‌م رۆژ كه‌ ئه‌و كه‌سه‌ هاته‌ رۆژئاوا گووتی:" من هیچ شتێك ناخوازم. داوای قایمقام، والی و په‌رله‌مانتاری ناكه‌م. بۆ خاتری خودا ئه‌م دۆخه‌ هه‌ستیاره‌ ده‌ستتان بخه‌نه‌ ناو ده‌ستی یه‌كتر و به‌یه‌كه‌وه‌ به‌ره‌و دیمه‌شق بڕۆن. ئه‌مه‌ به‌سی منه‌". ئه‌م پیاوه‌ ده‌ڵێت:" كوردێك، چۆن كوردێكی دیكه‌ ده‌خاته‌ زیندانه‌وه‌". من ناچارم متمانه‌ به‌ قسه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ بكه‌م. پ: له‌لای ئێمه‌ش زیندانی به‌م شێوه‌یه‌ له‌ هه‌ولێر و سلێمانی هه‌بوون. بۆچی هیچ كاتێك باسی ناكه‌ن؟ وه‌ڵام: به‌هیچ شێوه‌یه‌ك نابێت زیندانی له‌م شێوه‌یه‌ هه‌بێت. چۆن ده‌بێت كورد له‌ دژی كورد تاوان ئه‌نجام بدات. چ واتایه‌كی هه‌یه‌؟ له‌ هیچ شوێنێك شتێكی له‌م جۆره‌ رووینه‌داوه‌، چۆن ده‌كرێت هه‌ر كه‌سێك ناڕازی بێت له‌ سیسته‌می (په‌یه‌ده‌) په‌لكێشی زیندان بكرێت؟ كه‌ باسی گۆڕانكاریم كرد مه‌به‌ستم ئه‌مانه‌ بوو. مه‌به‌ستم ره‌خنه‌گرتن له‌م لایه‌نه‌ یان ئه‌و لایه‌نه‌ نه‌بوو. پ: له‌ ئێستادا دورزیه‌كانی سوریا داوای فیدڕالی ده‌كه‌ن. ئێوه‌ش (توركیا) پێشنیاری سیسته‌مێكی ناوه‌ندی ده‌كه‌ن؟ وه‌ڵام: هه‌موو كه‌س بۆی هه‌یه‌ داوای فیدڕالی بكات، كوردیش بۆی هه‌یه‌ داوای فیدڕالی بكات. ئه‌وانه‌ی له‌ سه‌ره‌تادا له‌ عێراق گه‌یشتنه‌ سه‌ر ده‌سه‌ڵات له‌گه‌ڵ ئه‌مریكه‌كان كه‌وتنه‌ گفتوگۆ. ئه‌مریكا له‌ عێراق ده‌سه‌ڵاتی راده‌ستی كێ كرد؟ ئایا راده‌ستی شیعه‌كانی نه‌كرد؟ له‌ دوای سه‌دام كێ بووه‌ ده‌سه‌ڵاتداری عێراق؟ شیعه‌كان بوون. ئه‌مریكا تا راده‌یه‌ك چاوی خۆی له‌ ده‌ستێوه‌ردانی ئێران له‌ عێراقدا گرت. كێ له‌ پشت شیعه‌كان هه‌بوو له‌ به‌غدا؟ ته‌هران هه‌بوو. ئه‌مریكاش هه‌بوو وانیه‌؟ ئه‌م سیسته‌مه‌ فیدڕالیه‌ ویستی ئه‌وان بوو. تایبه‌تمه‌ندی و دۆخی بزوتنه‌وه‌ی كوردی له‌ باكووری عێراق ته‌واو جیاواز بوو، ئێمه‌ باسی ململانێیه‌ك ده‌كه‌ین كه‌ 100 ساڵ درێژه‌ی هه‌بوو. به‌ واتایه‌كی دیكه‌، بۆچی بزوتنه‌وه‌یه‌ك كه‌ به‌ر له‌ 100 ساڵ به‌ دروشمی (دیموكراسی بۆ عێراق و ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان) ده‌ستیپێكردووه‌، رای خۆی ده‌گۆڕێت له‌م سه‌رده‌مه‌دا؟ ئه‌مریكا و ئێران دركیان به‌م راستیه‌ كرد و فیدڕالیزمیان پێشكه‌ش به‌و هه‌رێمه‌ كرد كه‌ وه‌كو شیری دایك حه‌ڵاڵه‌. دیمۆگرافیای كۆمه‌ڵگای كوردی له‌وێ به‌ ته‌واوه‌تی هه‌مۆژه‌نه. به‌ڵام له‌ سوریادا دۆخه‌كه‌ كه‌مێك جیاوازه‌. بێگومان وه‌كو قامیشلۆ و ئامودا چه‌ند شوێنێكی دیكه‌ی هه‌مۆژه‌ن هه‌یه، به‌ڵام ئه‌م شوێنانه‌ی (په‌یه‌ده‌) و (هه‌سه‌ده‌) به‌یه‌كه‌وه‌ ئیداره‌ی ده‌كه‌ن و له‌ ئێستادا گۆڕه‌پانی پێكدادانه‌كانه‌، ناتوانین بڵێین هه‌مۆژه‌نی ئه‌نتیكی تێدایه‌. ‌‌هه‌روه‌ها ئه‌مه‌م ده‌وێت یان ئه‌وه‌ نه‌ریت و پێویستیه‌كی دیموكراتیانه‌یه‌. كوردیش بۆی هه‌یه‌ داوا بكات، ده‌كرێت داوای ئۆتۆنۆمی و خۆسه‌ری بكات. به‌ڵام رێگای ئه‌م داواكاریانه‌ به‌چه‌ك نابێت. ده‌بێت خه‌ڵك و ده‌سه‌ڵاتی نوێی سوریا رازی بكه‌یت. به‌ر گوێشمان نه‌كه‌وتووه‌ ده‌سه‌ڵاتی نوێی سوریا بڵێت ئه‌مه‌ ناده‌م و ئه‌وه‌ ده‌ده‌م. ئه‌وان جه‌خت له‌ ده‌ستوورێكی هاوبه‌ش ده‌كه‌نه‌وه‌، كه‌ تیایدا ماف و ئه‌ركی هه‌مووان دیاری ده‌كرێت. ئه‌وان داوای یه‌ك سوپا ده‌كه‌ن، كه‌ له‌ ئێستادا گه‌وره‌ترین خاڵی ناكۆكیه‌. راستیه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌ ئه‌م كه‌سانه‌ له‌گه‌ڵ یه‌ك گفتوگۆ بكه‌ن، تا ناكۆكیه‌كانیان بڕه‌وێنه‌وه‌. ئه‌مه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی كورد و سوریا دایه‌. گرفتی دووه‌م هه‌بوونی په‌كه‌كه‌یه‌. ده‌سه‌ڵاتدارانی نوێ به‌ هه‌بوونی په‌كه‌كه‌ رازینین. به‌ راستی هه‌بوونی 11 – 12 هه‌زار ئه‌ندامی په‌كه‌كه‌ له‌ رۆژئاوا توركیا نیگه‌ران ده‌كات. پ: پێتوایه‌ توركیا (په‌یه‌ده‌) یه‌كی بێ (په‌كه‌كه‌) قه‌بوڵ بكات؟ وه‌ڵام: ئه‌گه‌رێكی زۆره‌ قه‌بوڵ بكات، ئه‌وه‌ تێڕوانینی تایبه‌تی خۆمه‌. به‌و لێدوانه‌ فه‌رمیانه‌ی بڵاوده‌كرێنه‌وه‌ تێده‌گه‌ین كه‌ توركیا هیچ ناڕه‌زایه‌تیه‌كی نیه‌ له‌باره‌ی چۆنیه‌تی خۆ به‌ڕێوه‌بردنی كوردانی سوریا. به‌ڵام ئه‌گه‌ر په‌یه‌ده‌ بڵێت له‌گه‌ڵ (په‌كه‌كه‌) به‌یه‌كه‌وه‌ ئیداره‌ی كوردانی سوریا ده‌كه‌ین، ئه‌و كاته‌ توركیا ناڕازی ده‌بێت. به‌ڵام ئیتر مه‌سه‌له‌كه‌ ته‌نیا ده‌سه‌ڵاتداری نیه‌. به‌ڵكو له‌م قۆناخه‌دا مه‌سه‌له‌كه‌ چه‌كدانان و بێچه‌ككردنی په‌كه‌كه‌یه‌. په‌كه‌كه‌ چی ده‌كات؟ عێراق به‌كاردێنێت؟ له‌دژی كێ عێراق به‌كاردێنێت؟ له‌ توركیادا دژی كێ به‌كاری دێنىت؟ په‌یوه‌ندیه‌ به‌هێزه‌كه‌ی نێوان هه‌وڵێر – ئه‌نقه‌ره‌ به‌ نیوه‌چڵی ماوه‌. ره‌نگه‌ ببینه‌‌ شاهێدی په‌یوه‌ندیه‌كی به‌هێزی نێوان ئامودا – حه‌سكێ – ئه‌نقه‌ره‌. ئه‌م قۆناخه‌ به‌م شێوه‌یه‌ ده‌بێت. ته‌نیا دوژمنایه‌تی توركیا نه‌كه‌ن به‌سه‌. جا كوردێكی نه‌ته‌وه‌په‌رست بێ، یان كوردێكی چه‌پ، یان كوردێكی دیموكراتخواز جیاوازی نیه‌. كرده‌یی چه‌كداری دژ به‌ توركیا زیانی گه‌وره‌ به‌ كورد ده‌گه‌ینێت كه‌ ده‌بێت هه‌موو كه‌س بیزانێت. پ: له‌گه‌ڵ گۆڕینی ده‌سه‌ڵاتی سوریا، ئیسڕائیل هاته‌ ناو خاكی سوریا و له‌ چه‌ندین شوێن سه‌ربازه‌كانی جێگیر كرد. به‌ڵام نه‌ ده‌سه‌ڵاتی نوێی سوریا و نه‌ توركیا هیچ كاردانه‌وه‌یه‌كیان نیه‌. ئه‌نقه‌ره‌ زیاتر ده‌نگی له‌ به‌رامبه‌ر كوردانی سوریا به‌رز ده‌كاته‌وه‌. پێویسته‌ ئه‌مه‌ چۆن بخوێندرێته‌وه‌؟ وه‌ڵام: پێموایه‌ به‌ر له‌ كاردانه‌وه‌ی توركیا پێویسته‌ ده‌سه‌ڵاتدارانی دیمه‌شق قسه‌ بكه‌ن. ئه‌گه‌ر كاردانه‌وه‌یه‌ك هه‌بێت ده‌بێت كاردانه‌وه‌ی ئه‌وان بێت. له‌ ئێستادا رۆڵی توركیا له‌ سوریادا هاوكاریكردنه‌، تا سوود له‌ ئه‌زموونی دیموكراسی توركیا وه‌ربگرن، ده‌یه‌وێت هه‌موو ئه‌مانه‌ دابین بكات، بێگومان له‌م پڕۆسه‌یه‌شدا ره‌نجێكی زۆری داوه‌. هه‌ڵوێستی ئیسڕائیل هه‌ڵوێستێكی ته‌واو جیاوازه‌. ئه‌گه‌ر ئیسڕائیل له‌باره‌ی گۆڕینی ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌ی سوریا به‌ راشكاوانه‌ش هه‌ڵوێست نیشان بدات، ئه‌وه‌ سووره‌ له‌سه‌ر له‌ناوبردنی پاشماوه‌ی هێزی سه‌ربازی سوریا، له‌مباره‌یه‌شه‌وه‌ هێرشی گه‌وره‌ی ئه‌نجامداوه‌. هه‌وڵده‌دات ئه‌م هێزه‌ی ماوه‌ بشكێنێت. به‌ڵام ئه‌مه‌ ته‌نیا كێشه‌ی سوریا و توركیا نیه‌، به‌ڵكو كێشه‌ی كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تیشه‌. به‌ واتایه‌كی دیكه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆ ئیسرائیل له‌ سوریادا هه‌مان ئه‌و كرده‌وه‌ خراپانه‌ی له‌ غه‌زه‌ ئه‌نجامی داوه‌ دووباره‌ بكاته‌وه‌، ده‌بێته‌ پێشێڵكاری یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان، نابێت كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی لێی بێده‌نگ بێت. ئه‌مه‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌كه‌ و ده‌بێت سوریا یه‌كێتی نیشتیمانی خۆی و یه‌كێتی ده‌وڵه‌تی خۆی به‌هێز بكات، جگه‌ له‌مه‌ش هیچ چاره‌یه‌كی دیكه‌ی نیه‌. له‌وانه‌یه‌ شتێكی به‌م جۆره‌ له‌ مێشكی هه‌ندێك كه‌س ده‌قی گرتبێت: "هه‌ر چۆنێك بێت ئیسرائیل به‌ڕێوه‌یه‌. ئه‌گه‌ر ئێمه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ش (مه‌به‌ستی توركیایه‌) رێكنه‌كه‌وین ئه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئیسرائیل رێكده‌كه‌وین". ئه‌م بیركردنه‌وه‌یه‌ رێگایه‌كی داخراوه‌. ئایا ئیسرائیل په‌یوه‌ندیه‌كی به‌م شێوه‌یه‌ دروست ده‌كات؟ باوه‌ڕ ناكه‌م، به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ئه‌مه‌ رووبدات. زۆر له‌مباره‌یه‌وه‌ قسه‌ ده‌كرێت، به‌ تایبه‌تی له‌لایه‌ن كوردپه‌روه‌رانه‌وه‌، باس له‌ بیرۆكه‌ی هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ ئیسرائیل ده‌كرێت. بۆ تێگه‌یشتن له‌م راستیه‌ ده‌بێت بگه‌ڕێینه‌وه‌ سه‌ر مێژوو. له‌ناو مێژوودا، مێژووی پارتی، یه‌كێتی بگره‌ مێژووی په‌كه‌كه‌ش دیاره‌. به‌دیاریكراوی هیچ په‌یوه‌ندیه‌كی ستراتیژی ئیسرائیل له‌گه‌ڵ كورد نابینم. واته‌ كورد له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست هه‌رچیه‌كی كردبێت له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا، روسیا و ئێرانیه‌كان كردوویه‌تی. به‌ڵام له‌ناو رێڕه‌وی مێژوودا ئه‌ڵقه‌ی هه‌ره‌ لاواز په‌یوه‌ندی كورد – ئیسرائیل بووه‌. بیركردنه‌وه‌یه‌كی به‌م شێوه‌یه‌: (ناتانیاهۆ) دوای ئه‌وه‌ی دێته‌ سوریا ده‌گاته‌ قامیشلۆ كاره‌ساته‌. شووره‌ییه‌ كه‌سێك به‌م بیركردنه‌وه‌یه‌ دڵخۆش بێت،  ئه‌و په‌ڕی ناشیرینیه‌.    

درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2024دا (10) مانگ موچەی خەرجكردووەو موچەی مانگەكانی (12،11)ی خەرجنەكرد كە بڕەكەی (ترلیۆنێك و 992 ملیار)دینارە، زۆربەی ساڵەكانی موچەی مانگەكانی كۆتایی خەرجناكات. لە زۆربەی ساڵەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی مانگەكانی كۆتایی موچەخۆرانی خەرج نەكردووە، لە 2015 ەوە تا ئێستا (4) ساڵ حكومەتی هەرێم موچەی مانگەكانی كۆتایی خەرج نەكردووە بەم شێوەیە: ساڵی 2015: موچەی مانگەكانی (12،11،10،9)ی خەرج نەكرد ساڵی 2020: موچەی مانگەكانی (12،11)ی موچەخۆرانی خەرجنەكرد ساڵی 2023: موچەی مانگەكانی (12،11،10)ی موچەخۆرانی خەرجنەكرد ساڵی 2024: موچەی مانگەكانی (12،11)ی موچەخۆرانی خەرجنەكرد لە ئێستادا موچەی مانگانەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (996) ملیار دینارە، بۆ مانگەكانی (12،11،10)ی 2024 دەكاتە بڕی (ترلیۆنێك و 992 ملیار) دینار، ئەمە سەرەڕای ئەوەی هیچ مانگێك لە كاتی خۆیدا موچە خەرجنەكراوە بەتێكڕا (40) رۆژ جارێك موچەخەرجكراوە. لە ساڵی 2015 تا 2024 حكومەتی هەرێمی كوردستان بەم شێوەیە مامەڵەی لەگەڵ موچەخۆران كردووە لە (120) مانگدا: -     17 موچەی بەتەواوی نەداوە -    44 موچەی پاشەكەوت و لێبڕین بووە -     واتا (61) موچەی نەداوەو پاشەكەوتی كردووەو لێیبڕیوە بەڕێژەی (51%) -    59 موچەی بەتەواوی داوە بەڕێژەی (49%) حكومەتی هەرێمی كوردستان چەند سەرچاوەیەكی سەرەكی هەیە بۆ داهات: -    پارەی بەغداد بۆ مانگی (11) بڕی (631) ملیار دیناری ناردووە -    پارەی داهاتی ناوخۆ مانگانە (320) ملیار دینار -    پارەی هاوپەیمانان بۆ پێشمەگەر (20) ملیار دینار -     -    جگە لە داهاتی نەوت (دیار نیە) رۆژانە نزیكەی (300) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێندرێت و بەرمیلی بە (40) دۆلار دەفرۆشرێت، مانگانە دەكاتە (360) ملیۆن دۆلار.  

درەو: کەجەکە لە ڕاگەیاندراوێکدا ساڵێ نوێی پیرۆزکرد و ڕایگەیاند، وەک تەڤگەری گەل و ئازادیی ڕایدەگەیەنین، کە پەیامەکەی ڕێبەرمان کە لە ڕۆژانی کۆتایی ساڵی ٢٠٢٤ وەک مانیفێست وایە و لە ساڵی نوێدا دەبێتە بنەمای تێکۆشانمان و دەشڵێن: داوا لە هەمووان دەکەین کە پاڵپشتی چارەسەری کێشەی کورد و دیموکراتیزەکردنی تورکیا دەکەن لەسەر ئەو بنەمایە خەبات بکەن. دەقی پەیامی کەجەکە بەم شێوەیەیە: مرۆڤایەتی و گەلەکەمان دەچێتە ناو ساڵی نوێوە، ساڵی ڕابردوو لە جیهان، ناوچەکەمان و وڵاتەکەماندا جەنگی جیهانی سێیەم هەڵگیرسا و قوربانی و برینداری زۆری لێکەوتەوە، بۆ ناوچەی دی بڵاوبووەوە و بەردەوام بوو، شەڕەکە بە شێوەیەکی جددی کاریگەری لەسەر هەموو مرۆڤایەتی داناوە، برسێتی، تینوێتی، نەگەیشتن بە چاودێری تەندرووستی، هەژاری، بێکاری و بارودۆخی ژیان زیاتر خراپ بوون. دەوڵەتی تورکی ستەمکار و قڕکەر، مەرجەکانی جەنگی جیهانی سێیەمی وەک جێگرەوە بەکارهێنا و بۆ تەسفیەکردنی تێکۆشانی ئازادیی کوردستان هیچ شتێک نەما نەیکات، گۆشەگیرکریی سەر ڕێبەر ئاپۆ، بەکارهێنانی هەموو جۆرە چەکێکی کیمیایی لە دژی گەریلا بەردەوامبوون، قورسترین ئەشکەنجەی لە دژی دەستگیرکراوانی ئازادیدا بەکاردەهێنا، مافە یاساییە گەردوونییەکانی پشتگوێخست و هەموو جۆرە نادادپەروەریەکی ئەنجامدا، فشارەکان لەسەر ژنان بەردەوام بوون، کۆمەڵکوژی، گرتن و دەستدرێژی وەک هەمیشە بەردەوام بوو، بە تایبەتی دانانی قەیوم لە زۆرێک لە شارەوانییەکان کە لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە دیاری کرابوون، دەریخست کە بێتەحومەلییەکی گەورە بەرامبەر بە مافی ژیانی گەلی کورددا هەیە. لەگەڵ گەشەسەندنی پێشهاتەکانی سووریا، چەتەکانی سوپای نیشتیمانی سووریای سەر بە حکومەتی فاشیستی تورک لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا لە چوارچێوەی قڕکردنی دژی گەلی کورددا، زیاتر لە سەد هەزار خەڵکی ئێمەیان ئاوارە کرد، ژن و منداڵیان کوشتووە. هێرشەکانی دژی گەلەکەمان و تەڤگەری ئازادیی کوردستان، لە بنەڕەتدا بەو ئامانجە دەکرێن کە ئیرادە، بەرخۆدان، هیوا و باوەڕی بۆ ژیانێکی ئازاد بشکێنن، ئەو بەرخۆدانەی کە ڕێبەر ئاپۆ لە سەختترین هەلومەرجی گۆشەگیریدا کردی، ئەو بەرخۆدانە قارەمانانەی کە گەریلاکانی ئازادی کوردستان بەرامبەر هەموو جۆرە چەکێکی قەدەغەکراو و تەکنۆلۆژیای پێشکەوتووی سوپای تورک کردیان، هەموو پیلانەکانی حکومەتی فاشیستی تێکشکاند، هەموو ئەو ئازادیخوازانەی کە لەم بەرخۆدانەدا شەهید بوون و لە کوردستانیش بە ڕێز و سوپاسەوە یاد دەکەینەوە، ئێمە لە بناغەی خەباتدا خاوەنداری لە یادی ئەوان دەکەین و  باوەڕی خۆمان بۆ گەیشتن بە سەرکەوتن دەردەبڕین. بەرخۆدانی گەل، ڕەنجدەران و ژنانی ئێمە کە بە درووشمی “ژن ژیان ئازادت” نیشانیان دا، ڕێگەی نەدا حکومەتی ستەمکار و فاشیست بە ئامانجەکەی بگات، بە تایبەتی هەڵمەتی “ئازادی بۆ ڕێبەر ئاپۆ، چارەسەری سیاسی بۆ پرسی کورد” کە تەڤگەری ئازادیی کوردستان و گەلەکەمان لەگەڵ دۆستانیان لەسەر ئاستی جیهان ئەنجامیان دا، سنوورەکانی کوردستانی بەزاند و بوو بە جیهانی، بۆ بڵاوکردنەوەی ئەو تاریکییەی کە دەخولقێنرا، ڕۆڵێکی گەورەی بینی و ئاسۆیەکی گەورەی ئازادیی خوڵقاند. ڕێبەر ئاپۆ ڕۆژی ٢٨ـی کانونی یەکەم لە ئیمرالی دیدارێکی لەگەڵ شاندی دەم پارتی ئەنجامدا، ئەم دیدارە لە ئەنجامی هەڵوێستی ڕێبەر ئاپۆ لە ئیمرالی و بەرخۆدانی تەڤگەری ئازادیی کوردستان و گەلەکەمان و دۆستانمان لە کوردستان و هەموو جیهان بەڕێوەچوو، لەم دیدارەدا ڕێبەر ئاپۆ لە دژی ئەو تاریکییەی کە فەردەکرێت، جارێکی تر بۆچوونە ئەرێنییەکانی، چارەسەری و پێشنیارەکانی کە ئاسۆی فکر فراوانتر دەکەن نیشانسا، هاوکات لەگەڵ چارەسەری کێشەی کورد دیموکراتیکبوونی تورکیایە و چارەسەرکردنی کێشەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، بە باوەڕی و ئیرادەیەکی زۆرەوە نیشانی دا کە ئاشتییەکی دادپەروەرانە لە هەموو جیهاندا ئەرکێکی بەپەلەیە، بۆگەل، تەڤگەر، ڕەنجدەر، ژنان و هەموو باوەڕ و کولتوورەکان ئاسۆیەکی نوێی ئازادییە، هیوا و باوەڕی بنیات نا، ڕێبەرایەتیمان لە حەوت خاڵدا بۆچوونەکانی خۆی بۆ چارەسەری کێشەکان دیاری کردووە، ئەمەش وامان لێدەکات وەک بزووتنەوە و گەلێک بە ئومێدێکی زیاترەوە لە ساڵی نوێ نزیک ببینەوە و ئەو ئەرکانەی دیاری کردووە کە دەبێت بۆ ئێمە جێبەجێ بکرێن. ئێمە وەک تەڤگەری گەل و ئازادی ڕایدەگەیەنین، کە پەیامەکەی ڕێبەرمان کە لە ڕۆژانی کۆتایی ساڵی ٢٠٢٤ وەکو مانیفێست وایە، لە ساڵی نوێدا دەبێتە بنەمای خەباتی ئێمە، داوا لە گەلەکەمان، هەموو دۆستان، هەموو پارتە سیاسییەکان و ڕێکخراوە جەماوەرییە دیموکراتییەکان دەکەین کە پاڵپشتی چارەسەری کێشەی کورد و دیموکراتیزەکردنی تورکیا دەکەن لەسەر ئەو بنەمایە خەبات بکەن. بەو بیر و باوەڕیەی کە لە ساڵی نوێدا ڕێبەر ئاپۆ ئازاد دەبێت، کێشەی کورد چارەسەر دەبێت، تورکیا و ناوچەکە دیموکراسی دەبن و ئاشتی و سەقامگیری بەسەر ناوچەکەمان و هەموو جیهاندا زاڵ دەبێت، پیرۆزبای ساڵی نوێی سەرەتا لە ڕێبەر ئاپۆ، هەموو هاوڕێ، ژن و ڕەنجدەرانکە بۆ ئازادی تێدەکۆشن پیرۆزدەکەین.

درەو: بایی نزیكەی (170) ددەفتەر دۆلار، (15) لاندكرۆزەری مۆدێل بەرز بۆ وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە كڕدراوە، كە دراوە بە وەزیر و بریكاری وەزیرو بەڕێوەبەرە گشتییەكان. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) چەند رۆژێكە (15) لاندكرۆزەری مۆدێل بەرز 2024 بۆ وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە كڕدراوە، بایی نزیكەی (ملیۆنێك و 700) هەزار دۆلارە كە دەكاتە (170) دەفتەر دۆلار، دەكاتە (2 ملیار و 225 ملیۆن) دینار، لە كاتێكدا كۆی موچەی مانگانەی تەواوی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە (4 ملیار و 700 ملیۆن) دینارە. هەندێك سەرچاوە باس لەوە دەكەن كە دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوە داوای لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كردووە و رەزامەندی بۆ كرێنی ئەو (15) لاندكرۆزەرە وەرگیرتووە، هەندێكی تریش دەڵێن پارەكەی لەلایەن كۆمپانیایەكی رێگاوبانەوە بۆ دابینكراوە. كرێنی ئەو ئۆتۆمبێلانە لە كاتێكدایە موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی وەرگرتنی موچەی مانگی (11، 12)ی 2024 دەكەن و نزیكەی (20) رۆژە بەغداد بڕی (631) ملیار دیناری ناردوووە بۆ موچەی مانگی (11)ی موچەخۆران بەڵام حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی پارەی زیاتر دەكات تا كورتهێنانی مانگی (11) پڕبكاتەوە.  

نوسینی: مەلا بەختیار دوای ٤٠ ساڵ لەقۆناغی چەکداری، نە تورکیا توانی پە×کە×کە لەناو بەرێت، نە پە×کە×کەش توانی بەخەباتی چەکداری ئامانجە ستراتیجیەکانی بەدی بھێنێت. فڕاندن و زیندانی کردنی ئۆجەلان، سەرۆکی پە×کە×کە، چارەکە سەدەیەکی تەواو کرد. بەپێی یاسای تورکیاش، دوای ٢٥ ساڵ لەزیندانی کردنی سیاسەتمەدارێک، ئیتر ئازاد دەکرێت. لەم کاتەدا کە دەبێ دوا بڕیار لەسەر ئازادکردنی ئۆجەلان بدرێت، تورکیا دوچاری قەیرانی ئابوری توند بووە: لیرەی تورکی شکاوە. ھەڵئاوسان دژوارە، لەدوا ھەڵبژاردنی شارەوانییەکانی تورکیادا، پارتی کۆماری تورکیا (جەهەپە) سەرکەوتنی گەورەی بەدەست ھێنا. ھەروەھا دەم پارتیش لەباکوردا سەرکەوت. کۆی ئەو کێشانە لەڕووی بابەتیەوە، ئاک پارتی و حکومەتی تورکیایان خستوەتە ژێر فشارەوە. شارەزایانی تورکیاش پێیان وایە، ئاک پارتی سیاسەتی خۆی دەگۆڕێ و بەتەمایە گۆڕانکاری لەسیستەمی حکومڕانیدا بکات. ھەروەھا زەمینەی ھەموارکردنەوەی دەستوری تورکیا و پەسەندکردنەوەی ھەڵبژاردنەوەی سەرۆک کۆماری ئێستایان، لەبەرنامەدایە. ماوەیەکە، ھەم سەرۆک کۆماری تورکیاو ھەم دەوڵەت باخچەلی( سەرۆکی مەھەپە_ حیزبی ناسیۆنالیزمی تورکی) بەنەرمی قسە لەسەر بونی کورد و چۆنێتی چارەسەر کردنی کێشەی چەکدارانەی پە×کە×کە، ئینجا ئازادکردنی ئۆجەلان دەکەن. تەنانەت بەتەمان ئۆجەلان لە پەڕلەمانی تورکیادا، ئەگەر پڕۆسەی ئاشتی بچێتە پێشەوە، وتاریش پێشکەش بکات. ئەم گریمانە دڵخۆشکەرەیە ڕوبدات، کەوابێ پڕۆسەی ئاشتی سەردەگرێت. لەدوای ھەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەر (١٩٢٠)و سەپاندنی پەیمانی لۆزان (١٩٢٣) سەرەنجامی پاشەکشەی بەریتانیا لە مافی کوردو سازشی شورەوی و لینین لەگەڵ کەمالستەکان، دوای ١٠٠ ساڵ نکۆڵی کردن لە بوونی کوردو مافی کوردو سەدان ھەزار قوربانی و ماڵوێرانیەکی بێشوماری ھەموو گەلانی تورکیا، یەکەمین جارە لە کۆماری تورکیادا ، بەم شێوەیە سەرۆک کۆمار و ڕابەری ناسیۆنالستەکانی تورکیا، ھەم باسی کورد بکەن و ھەم بیرۆکەی چارەسەریش بھێننە ئاراوە. سەرەنجام ( دەم پارتی) وەکو نوێنەری خەباتی دیموکراسی_ مەدەنی_ پەڕلەمانی_ لەباکوری کوردستان و تورکیا، دوای ١٠ ساڵ لە قەدەغەکردنی بینینی ئۆجەلان، رۆژی 28\12 ڕێگەیان پێدرا لەدورگەی زیندانیکردنی ئۆجەلان (ئیمڕاڵی) دوو لەڕابەرانی دەم پارتی، سەردانی بکەن. ئەمەش ئاماژەیەکی سیاسیی مێژووییە بۆ دەستپێکردنی پڕۆسەی ئاشتی لەتورکیادا. کە کوردو ھێزە سیاسییەکانی، لەم پڕۆسەیەدا و لەم قۆناغەی تورکیا و لەدوای ڕوداوەکانی ڕوخانی بەشار ئەسەد، ھەم لەباکورو ھەم لەڕۆژئاوای کوردستاندا، ڕۆڵی چارەنوسساز لە تورکیاو لەسوریاو لەناوچەکەشدا، دەگێڕن. بەقسەکانی بەڕێز ئۆجەلان، لەدیداری وەفدی دەم پارتیدا، ئامادەیی تەواوی ھەیە بۆ ڕێکەوتنی سیاسی و دیموکراسی و برایەتی لەتورکیادا. ئاخاوتنەکانی وەفدی دەم پارتیش، لە کۆنگرەی ڕۆژنامەوانی رۆژی 29\12 ڕۆژێک دوای دیداری ئۆجەلان، دەری دەخەن کە تەواوی بۆچونەکانی ئۆجەلانیان بۆ پڕۆسەی ئاشتەوایی قبوڵە. کەوابێ دوای سەری ساڵ، دەرگای زیندانی ئیمڕاڵی، لە زیندانی کردنی ڕابەرێکی گەورەی کوردەوە، دەبێتە دەروازەی ئاشتەوایی سەرانسەری تورکیاو باکور، ئەمەش بێگومان کاریگەری لەسەر ڕۆژئاوای کۆردستان و سوریاش دەبێت. جارێ زووە بتوانرێ توناوتونی دانوستانێکی ئاوا، لەناو پڕۆسەیەکی سیاسی ئاڵۆزدا، بەتایبەتی لەناو دەوڵەتێکی وەکو تورکیادا، کە لە ١٠٠ ساڵی ڕابوردودا، حکومەتە جۆراو جۆرەکانی، زیاتر لە٧٥ ساڵ کوردیان بە تورکی شاخاوی زانییوە، بەڵام لە ھاتنە سەرکاری ئاک پارتییەوە، ئەو سیاسەتە بەرامبەر کورد، نەرم نەرم گۆڕاوە. دەستەواژەی تورکی شاخاوی لە فەرھەنگی سیاسی تورکیادا سڕاوەتەوە. قەدەغە لەسەر جەژنی نەورۆز ھەڵگیراوە. ڕاگەیاندنی زمانی کوردی، چاپکراو، بینراو، بیستراو، تاڕادەیەک ڕێپێدراون. بەڵام کێشەی سیاسی کورد سەرەڕای ھەموو ئەو ھەوڵانەی لەسەردەمی ھەردو سەرۆک، تورگوت ئۆزال و مام جەلالی ڕەحمەتی، بەنھێنی دران، نەگەیشتنە ئاکام. لەسەردەمی ئاک پارتی و سەرۆکی ئێستای تورکیادا، یەکەمین جارە پەنجەرەی چارەسەری ئاشتەوای، بەڕەسمی دەکرێتەوە. ئەنجامی کردنەوەی ئەم پەنجەرە سیاسییە نوێیە، ھەتا دەگاتە کردنەوەی دەرگای ئازادی ئۆجەلان لە ئیمڕاڵی و ڕێکەوتنی سیاسی مێژوویی نێوان باکوری کوردستان و کۆماری تورکیا، بەشێکی ھەرەزۆری ئەم بەرپرسیارێتییە مێژووییە، لە ئەستۆی حکومەتی تورکیادایە، چونکە بەدرێژایی مێژوو، حکومەتەکانی ناوچەکە، لەھەر چوار بەشەکەی کوردستان، نکۆڵیان لەمافی سیاسی کورد کردووە. لەبەرامبەر حکومەتە یەک لەدوای یەک ھاتوەکانیشدا( پاشایەتی، کۆماری، ناسیۆنالستی )ھەر حکومەتێک ھاتبێتە سەرکار، ڕابەرانی کورد ئامادەی دانوستان و چارەسەری ئاشتیانە بوون. بەڵام حکومەتەکان ھەمیشە پێیان وابووە، بەئاسانی بزوتنەوەی کورد لەناو دەبەن. بەڵام پەندەکانی مێژوو پێمان دەڵێ، حکومەتەکان ویستیان بە ڕەچەڵەکی کورددا بچنە خوارەوە. ھەموو چەکە کوشندەکانیشیان، بەپشتیوانی جەمسەرەکانی ڕۆژئاوا و ڕۆژھەڵاتی دنیا، بۆ لەناوبردنی کورد بەکار ھێنا، ھەتا بەکارھێنانی چەکی کیمیایی و ئەنفال و ڕاگواستنی ٥٠٠٠ ھەزار گوند( کوردستانی عێراق) سەپاندنی سیاسەتی پشتوێنی سەوزی شۆڤێنیەتی بەعسی سوریا. ھەتا دەگاتە بەتورکی شاخاوی زانینی کورد لە تورکیا، ئینجا لە جەنگی چاڵدێرانەوە ١٥٢٤ لەنێوان سەفەوی و عوسمانی و ڕێکەوتنیان بۆ دابەشکردنی کوردستان، ھەتا دەگاتە سەردەمی قاجاری و شاھن شاھی، کێشەی کورد لە ڕۆژھەڵاتی کوردستانیش، ڕیشەکێش نەکراوەو زوو یان درەنگ کورد لەسەر ئاستی ئێرانیش، ڕۆڵی چارەنوسسازی سیاسی و دیموکراسی و ئاشتەوایی دەگێڕێت. لەم گەرماو گەرمییەی سەرەتاکانی دانوستان لەگەڵ ئۆجەلاندا، کەھێشتا نازانرێت ( کەجەکە) یان سەرکردایەتی قەندیل و ھێزی گەریلا، ئەم پڕۆسەیە چۆن ھەڵدەسەنگێنن و دوابڕیاریان چی دەبێت. ئێمە لامان گرنگە پەیامی خۆمان بۆ مێژوو بنوسین، ئەویش ئەمەی خوارەوەیە: جارێ بۆ ئەوەی خوێنەر لە ھەڵوێستمان ورد بێتەوەو ، وا نەزانرێ ئەم بۆچونەمان لەمەڕ باکور و رۆژئاوای کوردستان، زادەی دۆخی ئێستایە، بە پێویستی دەزانم ئاماژە بکەم بە کتێبی( شۆڕشی کوردستان و گۆڕانکارییەکانی سەردەم_ ١٩٨٩_ ١٩٩٢) کە تیایدا بەندە نوسیومە، خەباتی چەکداری گەلانی ژێر دەستە، لەدوای جەنگی سارد و ھەرەسھێنانی سۆڤیەت و ئەوروپای شەرقی و پاشەکشەی کۆماری چین لە پشتیوانی خەباتی گەلان، وتومانە شۆڕشی چەکداری چیکە یەکێک لە یاساکانی خەباتی ڕزگاری گەلانی ژێردەستە نییە، تەنھا ڕاپەڕین وخەباتی مەدەنی و پەڕلەمانتاریی شاڕێی بەدیھینانی مافە دیموکراسییەکانی گەلانی ژێردەستەو ئەو ووڵاتانەیە کەدیکتاتۆرییەت حکومیان دەکات. لەدوای ڕاپەڕینی کوردستانەوە (١٩٩١) پەیتا پەیتا ئەم بۆچونەمان لە نوسین و ئاخاوتنەکانمادا دوپات کردوەتەوە. لەدوا کتێبیشماندا، کۆمەڵەو چەپ_ چاوپێکەوتنی ئەنوەر حسێن و ژیلوان هەڵەدنی_ کە ئەمساڵ کەوتە کتێبخانەی کوردییەوە، نەک ھەر وتومانە خەباتی چەکداری ناتوانێ ئامانجی ستراتیجی بەشەکانی کوردستان بەدی بھێنێت، بەڵکو وتومانە تاکە ڕێگای خەباتی چارەی خۆنوسینمان، دیموکراسی و فشارە مەدەنیی و پەڕلەمانییەکانە. ھەروەھا جەختمان کردوەتەوە کە تورکیا فەزای دیموکراسی تیایەو ئەگەری گۆڕانکاری بەڕێگاوەیە. بۆیە ئێستاش پێمان وایە ھەلێکی مێژوویی ڕەخساوە. ئۆجەلان کە ٢٥ ساڵە زیندانە، سەرۆکی پە×کە×کەیە. لە کۆتایی جەنگی ساردا ڕەچەشکێنی خەباتی چەکداریش بوو، (١٩٨٤_٢٠٢٤)لە باکوری کوردستاندا. کە خۆی گەیشتبێتە باوەڕو بڕوای چارەسەری ئاشتیانە، پێمان وایە، ئیتر زۆربەی نەتەوەکەمان چاوەڕوانیان لە پە×کە×کە و دەم پارتی ئەوەیە، بەدوو ئاڕاستەی جیاواز، یارمەتی دەرێکی کاریگەری ڕەخساندنی زەمینەی ئاشتی بن، دەسەڵاتی حیزبی و دانوستان، بدەنە سەرۆکی پە×کە×کە لەناو ئەم پڕۆسەیە، ھەتا پڕۆسەکە دەگەێنێتە دوا ئەنجامی دانوستان، خاوەن بڕیار بێت بۆ دروستکردنی تیمێکی سیاسی بۆ دانوستاندنەکە، ئەگەر ھاتوو پڕۆسەی دانوستانەکە، گەیشتە ئەنجامی ئاشتەوایی. ئەمە سەرکەوتنێکی مێژوویی زۆر گرنگە، کە لە دوای خەباتی چەکداری میری بۆتانەوە (١٨٣٧_١٨٣٧) بۆ ڕاپەڕینی یەزدان شێر، شۆڕشی عوبێدوللەی نەھری ١٨٨٠، سەردەمی شیخ سەعیدی پیران، ئاگری داخ (١٩٢٦_١٩٣٢).. ھتد. یەکەمین جار دەبێت، خەباتی چەکداری مەدەنی لە تورکیا و باکوری کوردستان بگاتە ئاشتی. ئەمەش سەرکەوتنە بۆ ھەموو لایەک لە تورکیا. لەپێشەوە بۆ باکوری کوردستان. خوا نەخواستە ئەم پڕۆسەیە، ئەگەر ئۆجەلان و پە×کە×کە و دەم پارتی، بەتەواوی توانایانەوە بە دەمییەوە چوون، ئەگەر نەگاتە ئەنجام، نابێت ئۆباڵەكەی بخرێتە ئەستۆی کورد. بەڵکو دەبێ ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا، ڕۆڵ بگێڕن، ئەم پڕۆسەی ئاشتەواییە، سەربگرێت. ئەمەش دەبێتە ھۆی ئەوەی، تورکیا لە یەکێتی ئەوروپاش وەربگیرێت. تەنھا دەمێنێتەوە بڵێین: دەزانین سەلماندنی ئەم پڕۆسەیە، ئاسان نییە. بەڵام داوامان وایە، توندڕەوەکان پەلەنەکەن. باپشووی شۆڕشگێڕانەیان درێژ بکەن و بزانین تینی دانوستان، لەم زستانە سەختەدا، بەستەڵەکی سەدان ساڵی غەدر کردن لەکورد دەتوێنێتەوە؟

راپۆرت: درەو  راوەستانی هەناردەی غاز لە ئێرانەوە بۆ عێراق قەیرانی كارەبای دروستكردوە، بەهانەی ئێران بۆ راگرتنی غازەكە نۆژەنكردنەوەی بۆرییەكانە، بەڵام لە پشتی پەردەوە كێشەی دابینكردنی غازی تەنانەت بۆ ناوخۆی وڵاتەكەش بۆ دروستبووە، قەیرانی غاز سەرەنجی شەقامی عێراقی بردەوە بۆ لای گرێبەستەكەی توركمانستاندا، بەڵام وەزارەتی كارەبا رەتیدەكاتەوە گرێبەستەكە كەوتەبێتە بواری جێبەجێكردن و عێراق هیچ بڕە پارەیەكی بە توركمانستان دابێت، لەم نێوەندەدا هەندێك لە شارەزایان پێشنیاری ئەوە دەكەن هەرچی زووە عێراق جێگرەوەیەك بۆ غازی ئێرانی بدۆزێتەوە. "نەكەوتوەتە بواری جێبەجێكردن" وەزارەتی كارەبای عێراق هەموو ئەو قسەوباسانەی بە "دەنگۆو بانگەشەی هەڵە" ناودەبات كە لەبارەی رێككەوتنی غاز لەگەڵ توركمانستان دەكرێن. وەزارەت لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، گرێبەستەكە لەگەڵ تروكمانستان هێشتا نەكەوتوەتە بواری جێبەجێكردنەوەو دانوستان بەردەوامە لەبارەی دیاریكردنی كۆمپانیایەكەوە كە بتوانێت گەرەنتی گەیشتنی غازەكەی توركمانستان بكات بە عێراق بەبێ راوەستان. "بۆیە هەموو ئەو قسانەی كە دەكرێن لەبارەی ئەوەی عێراق رۆژانە پارە بە توركمانستان دەدات دوورن لە راستییەوە، بەفەرمی جەخت دەكەینەوە كە هیچ بڕە غازێكی توركمانستان بۆ عێراق نەنێردراوەو تائێستاش هیچ بڕە پارەیەك نەدراوە، ئەمەش هەموو ئەو قسەوباسانە پوچەڵدەكاتەوە كە باسلەوە دەكات رۆژانە دوو ملیۆن دۆلار دەدرێت" وەزارەتی كارەبا لە راگەیەندراوەكەیدا وا دەڵێ. هۆكاری گەرمبوونی بابەتی گرێبەستەكەی توركمانستان لە میدیاكانی عێراق بەهۆی راوەستانی هەناردەی غازی ئێرانەوەیە بۆ عێراق، كە بووەتە هۆی كەمبوونەوەی كاتژمێرەكانی پێدانی كارەبا، بەڵام وەزارەتی كارەبا ئاماژە بەوە دەكات، ئەو غازەی كە راوەستاوە ئەو غازەیە كە عێراق لە ئێرانی دەكڕێت نەك غازەكەی توركمانستان، میدیاو پسپۆڕانی عێراق باس لەوە دەكەن عێراق پارە بە توركمانستان دەدات و ئێران غازەكە بەكاردەهێنێت!.  ئەوەی وایكرد میدیا عێراقییەكان زیاتر گومان لەسەر گرێبەستە غازییەكەی توركمانستان دروستبكەن ئەوەیە هێشتا حكومەتی عێراق وردەكاری رێككەوتنەكەی بۆ رایگشتیی ئاشكرا نەكردووە، بەڵام وەزارەتی كارەبا دەڵێ: دەمانەوێت سەرچاوەكانی سوتەمەنی زیاد بكەین بەمەبەستی گەرەنتیكردنی ئاسایشی وزەی نیشتمانی و پاراستنی سامانی گشتیی لە بەهەدەردان، میدیاكان زانیاری هەڵە بڵاودەكەنەوە بەمەبەستی پەكخستنی هەنگاوەكانی حكومەت.  گرێبەستی توكمانستان چییە؟  كۆتاییەكانی 2023 عێراق یاداشتێكی لێكتێگەیشتنی لەگەڵ توركمانستان ئیمزاكرد بەمەبەستی هاوردەكردنی غاز، ناوەڕاستی ئەمساڵیش ئێران و توركمانستان پێكەوە گرێبەستێكیان ئیمزاكرد بەمەبەستی هاوردەكردنی غازی توركمانستان بەشێوەی "ئاڵوگۆڕی دوولایەنە" لەبەرژەوەندیی عێراق، ئەمە بەر لەوەی عێراق دوای 3 مانگ بگەڕێتەوەو بەشێوەی فەرمی گرێبەست لەگەڵ توركمانستان ئیمزا بكات بەمەبەستی هاوردەكردنی غازی ئەو وڵاتە لەڕێگەی ئێرانەوە. ئەم پرۆسەی "ئاڵوگۆڕی دوولایەنە" خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە رۆژانە توركمانستان بڕی نزیكەی 25 ملیۆن مەتر پێ سێجا غاز رەوانەی ناوچەكانی باكوری ئێران بكات، كە ئێران خۆی ناتوانێت غاز بۆ ئەم ناوچانەی وڵاتەكەی رەوانە بكات، دواتر لەبەرامبەر ئەمەدا ئێران هەمان بڕە غازی رۆژانە لەرێگەی بۆرییەوە بدات بە عێراق، ئەمەش بەو واتایە دێت كە عێراق غازی توركمانستان دەكڕێت و پارە بە توركمانستان دەدات، بەمەش لە پلەی یەكەمدا خۆی لە سزا ئابورییەكانی سەر ئێران دەرباز دەكات، پاشان ئێران هەڵدەستێ بە بەكارهێنانی ئەو غازەی كە عێراق پارەكەی بە توركمانستان داوە لە پارێزگاكانی باكوری وڵاتەكەی و لەبەرامبەردا هەمان بڕی غاز لە كێڵگە نزیكەكانی خۆی لە سنوری عێراق بە بۆری رەوانەی عێراق دەكات.  ئەو پرسیارانەی كە لەبارەی كرۆكی ئەم گرێبەستەوە دروستبوون لەناو شەقامی عێراقی و شارەزایانی بوارەی وزە لەم خاڵانەدا كورت دەبنەوە:  •    ئایا عێراق غازی توركمانستان بە هەمان نرخی غازی ئێران دەكڕێت، یاخود پارەی زیاتر بە توركمانستان دەدات لەبەرامبەر هەمان بڕی غاز كە پێشتر لە ئێرانەوە هاوردەی كردووە؟! •    ئایا عێراق تێچووی ئەو بۆرییە دەدات كە لە توركمانستانەوە درێژدەبێتەوە بۆ ئێران ؟! بەوپێیەی ئێران پێویستی بەم بۆرییەو هاوردەكردنی غاز نییە لە توركمانستانەوە، بەڵكو لە بەرژەوەندیی عێراق ئەم كارەی كردووە؟!  •    ئایا لەم پرۆسەی ئاڵوگۆڕی دوو لایەنەدا كە توركمانستان غاز بە ئێران دەدات و ئێرانیش غاز بە عێراق دەدات، ئێران خاكی خۆی وەكو ناوچەی تێپەڕینی غازی توركمانستان ئەژمار دەكات و پارەی گواستنەوەی غازەكە وەردەگرێت یاخود نا؟! ئێران بۆچی غازی عێراقی راگرتووە ؟ راوەستانی هەناردەی غازی ئێران بۆ عێراق و كەمبوونەی كاتژمێرەكانی كارەبا لە عێراق ئەم رۆژانە بابەتی گەرمی قسەوباسی شەقامی عێراقە. لایەنی ئێرانی هۆكاری سەرەكی راگرتنی هەناردەی غاز بۆ عێراق دەگەڕێنێتەوە بۆ "نۆژەنكردنەوەی بۆری گواستنەوەی غازەكە"، بەڵام وەكو (نەبیل مەرسومی) شارەزای ئابوریی عێراقی دەڵێ: پێدەچێت ئەم بەهانەیە زۆر باوەڕپێكراو نەبێت، چونكە:  •     ئێران بەگوێڕەی بەیاننامەی فەرمی عێراقی لەوە ئاگاداركردووە كە راوەستانی هەناردەی غاز تەنیا تاوەكو ماوەی 15 رۆژ بەردەوام دەبێت، بەڵام تائێستا راوەستان بەردەوامە سەباری تێپەڕینی زیاتر لە دوو مانگ، ئەمەش لەكاتێكدایە ئێران هەناردەی غازی توركیای رانەگرتووە، كە بەرێژەی 16 بۆ 18% پشت بە غازی سروشتی ئێران دەبەستێت. •       هۆكاری راستەقینەی راگرتنی هەناردەی غازی ئێران بۆ عێراق كەمبوونەوەی غازە لە ئێران بەهۆی دابەزینی زۆری پلەكانی گەرماو زیادبوونی بەكارهێنانی ئامێرەكانی خۆگەرمكردنەوە، ئەمە لەپاڵ ئەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی ناتوانێت ئەو زیادبوونە لە ئاستی بەكاربردن پڕبكاتەوە، تا ئەو رادەی دۆخەكە گەیشتووەتە ئاستی پچڕانی كارەبا بۆ ماوەی چەند كاتژمێرێكی رۆژانە لە تاران و چەند پارێزگایەكی تری ئێران و، ، لەكۆی 600 وێستگە نزیكەی 80%ی وێستگەكانی كارەبا لە ئێران لەكاركەوتوون بەهۆی پاشەكشێی ناردنی غازی سروشتی و سوتەمەنی شل، بۆیە پێدەچێن چیرۆكی پێدانی سیستەماتیك و سەقامگیریی غازی ئێران بە عێراق لە كۆتاییەكەی نزیك بووبێتەوە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی لە ساڵانی رابردوودا حاڵەتەكانی بێتوانایی ئێران دووبارە بووەوە لە پابەندبوون بەو بڕە غازەی كە رێككەوتنی لەسەركراوە كە بڕەكەی نزیكەی (50 ملیۆن) پێ سێجای رۆژانەیە. بۆیە پێویستە لەسەر عێراق جێگرەوە بۆ غازی ئێران بدۆزێتەوە لە وڵاتانی تری وەكو توركمانستان و قەتەر یان بەكارهێنانی غازی هاوەڵ و كێڵگەكانی غاز و پەلەكردن لە دروستكردنی وێستگەی كارەبایی كە پشت بە وزەی خۆر ببەستێت. 

درەو: دەم پارتی دوای ئەوەی دوێنێ لە ئیمراڵی لەگەڵ عەبدوڵڵا ئۆجەلان کۆبوونەوە، ئەمڕۆ ناوەڕۆکی کۆبوونەوەکەیان بڵاوکردەوە و رایانگەیاندووە: دەقی راگەیێندراوەکە: بۆ راگەیاندن و رای گشتی؛ *بەهێزکردنەوەی برایەتی تورک-کورد وەک بەرپرسیارێتییەکی مێژوویی، لە هەمان کاتدا بۆ دیاریکردنی چارەنووسی هەموو گەلان دیاركەرە، گرنگ و بابەتێكی هەنووكەییە. بۆ سەرکەوتنی پرۆسەکە، پێویستە هەموو لایەنە سیاسییەکانی تورکیا بەبێ کەوتنە ناو حساباتی کاتی و تەسک، دەستپێشخەری بکەن، بە شێوەیەکی ئەرێنی نزیک ببنەوە و سوودمەند بن، ئەمە زۆر گرنگە، بێگومان یەکێک لە گرنگترین زەمینەکانی ئەم سوودمەندییە پەرلەمانی تورکیا دەبێت. *پێشهاتەکانی غەزە و سوریا دەریانخست کە چارەسەری ئەم کێشەیە کە بە دەستێوەردانی دەرەکی بەردەوام قووڵتر دەبێتەوە، کەوتووەتە دۆخێک کە چیتر ناکرێت دوابخرێت، لە چوارچێوەی ئەم جددیەتەدا، بۆ سەرکەوتنی ئەم کارە، پشتگیری و پێشنیارەکانی ئۆپۆزسیۆن بەنرخن. *منیش خاوەنی ئەو تێگەیشتن و بڕیارەم کە بە شێوەیەکی ئەرێنی پشتگیری لەو پارادایمەیە بکەم کە باخچەلی و ئەردۆغان هێزی پێدەدەن. *شاند ئەم نزیکبوونەوەیەی من لەگەڵ دەوڵەت و ئەگەر پێویست بکات لەگەڵ لایەنە سیاسییەکان باس دەکات، لەم چوارچێوەیەدا، من ئامادەم هەنگاوی ئەرێنی بنێم و بانگەوازی پێویست بکەم. *هەموو ئەم هەوڵانەی ئێمە وڵات دەگەیەنێتە ئاستی شایستە و لە هەمان کاتدا دەبێتە ڕێنیشاندەرێکی بەنرخ بۆ گۆڕانکارییەکی دیموکراتی. *بۆ توركیا و ناوچەكە كات كاتی ئاشتیی و دیموكراسیی برایەتییە. بەڕێزەوە بۆ رای گشتی، 29ـی کانوونی یەکەمی 2024 پەروین بوڵدان و سڕی سوورەیا ئۆندەر

(درەو): عێراق رۆژانە زیاتر لە (2 ملیۆن) دۆلار دەدات بە توركمانستان لەبەرامبەر بڕێك غازدا كە توركمانستان بە ئێرانی دەدات، ئەمە رێككەوتنێكی غازییە كە ژمارەیەك گومان و پرسیاری لەسەر دروستبووە. كۆتاییەكانی 2023 عێراق یاداشتێكی لێكتێگەیشتنی لەگەڵ توركمانستان ئیمزاكرد بەمەبەستی هاوردەكردنی غاز، ناوەڕاستی ئەمساڵیش ئێران و توركمانستان پێكەوە گرێبەستێكیان ئیمزاكرد بەمەبەستی هاوردەكردنی غازی توركمانستان بەشێوەی "ئاڵوگۆڕی دوولایەنە" لەبەرژەوەندیی عێراق، ئەمە بەر لەوەی عێراق دوای 3 مانگ بگەڕێتەوەو بەشێوەی فەرمی گرێبەست لەگەڵ توركمانستان ئیمزا بكات بەمەبەستی هاوردەكردنی غازی ئەو وڵاتە لەرێگەی ئێرانەوە. ئەم پرۆسەی "ئاڵوگۆڕی دوولایەنە" خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە رۆژانە توركمانستان بڕی نزیكەی 25 ملیۆن مەتر پێ سێجا غاز رەوانەی ناوچەكانی باكوری ئێران بكات، كە ئێران خۆی ناتوانێت غاز بۆ ئەم ناوچانەی وڵاتەكەی رەوانە بكات، دواتر لەبەرامبەر ئەمەدا ئێران هەمان بڕە غازی رۆژانە لەرێگەی بۆرییەوە بدات بە عێراق، ئەمەش بەو واتایە دێت كە عێراق غازی توركمانستان دەكڕێت و پارە بە توركمانستان دەدات، بەمەش لە پلەی یەكەمدا خۆی لە سزا ئابورییەكانی سەر ئێران دەرباز دەكات، پاشان ئێران هەڵدەستێ بە بەكارهێنانی ئەو غازەی كە عێراق پارەكەی بە توركمانستان داوە لە پارێزگاكانی باكوری وڵاتەكەی و لەبەرامبەردا هەمان بڕی غاز لە كێڵگە نزیكەكانی خۆی لە سنوری عێراق بە بۆری رەوانەی عێراق دەكات.  بەڵام خراپبوونی دۆخی كارەبا لەم وەرزی زستانەو بەردەوامبوونی راگرتنی هەناردەی غاز لەلایەن ئێرانەوە بۆ عێراق بە بەهانەی نۆژەنكردنەوە، بەبێ پابەندبوون بە گرێبەستەكەی لەگەڵ عێراق، پرسیارو مەترسی ئەوەی دروستكردووە عێراق ببێتە قوربانی تەڵەكەیەك، بەتایبەتیش لەوەدا كە وەكو لە گرێبەستەكەدا دەردەكەوێت عێراق هیچ مەرجێكی بۆ ئێران دانەناوە، بەڵام خۆی پابەندكردووە بەوەی لەبەرامبەر 25 ملیۆن مەتر پێ سێجا غازی رۆژانە، هەموو رۆژێك بڕی (2.5 ملیۆن) دۆلار بە توركمانستان بدات، كە ئەم پارەیە بۆ تێكڕای ساڵێك دەگاتە بڕی (1 ملیار) دۆلار.  زیاد هاشمی توێژەری ئابورییە، قسەی بۆ (سۆمەریەنیوز) كردووە، باسلەوە دەكات، ئێران تەنیا غازی لە عێراق نەبڕیوە، بەڵكو ئەو غازەی توركمانستانیش بەكاردەهێنێت كە عێراق پارەكەی دەدات. حكومەتی عێراق تائێستا بڕگەكانی رێككەوتنی خۆی لەگەڵ توركمانستان و ئێران سەبارەت بە هاوردەكردنی غاز ئاشكرانەكردووە، بۆیە ئێستا كە بەهۆی نەمانی راوەستانی هەناردەی غازی ئێرانەوە كاتژمێرەكانی كارەبا لە شارەكانی عێراق كەمبووەتەوە، ژمارەیەك پرسیاری گوماناویی سەبارەت بە رێككەوتنە غازییەكە دروستبووە كە دەكرێت لەم خاڵانەدا كورت بكرێتەوە:  •    عێراق غاز لە توركمانستان دەكڕێت بۆ ئێران، عێراق پارە دەدات بەڵام هیچ كاتێك غازی توركمانستانی بەدەست ناگات؟! ئەو غازەی توركمانستان كە عێراق پارەكەی دەدات، لە پارێزگاكانی باكوری ئێران بەكاردەهێنرێت، لەبەرامبەردا ئێران هەمان بڕ غازی خۆی بە عێراق دەدات، لێرەدا عێراق پارەی غازی ئێران دەدات، بەڵام بەبێ ئەوەی راستەخۆ پارەكە رادەستی ئێران بكات، بەمەش باز دەدات بەسەر سزا ئابورییەكانی سەر ئێران. •    لەبارەی نرخیشەوە، ئایا عێراق غازی توركمانستان بە هەمان نرخی غازی ئێران دەكڕێت، یاخود پارەی زیاتر بە توركمانستان دەدات لەبەرامبەر هەمان بڕی غاز كە پێشتر لە ئێرانەوە هاوردەی كردووە؟! •    ئایا عێراق تێچووی ئەو بۆرییە دەدات كە لە توركمانستانەوە درێژدەبێتەوە بۆ ئێران ؟! بەوپێیەی ئێران پێویستی بەم بۆرییەو هاوردەكردنی غاز نییە لە توركمانستانەوە، بەڵكو لە بەرژەوەندیی عێراق ئەم كارەی كردووە.  •    ئایا لەم پرۆسەی ئاڵوگۆڕی دوو لایەنەدا كە توركمانستان غاز بە ئێران دەدات و ئێرانیش غاز بە عێراق دەدات، ئێران خاكی خۆی وەكو ناوچەی تێپەڕینی غازی توركمانستان ئەژمار دەكات و پارەی گواستنەوەی غازەكە وەردەگرێت یاخود نا؟!