راپۆرتی: درەو   🔹 ساڵی (1494) زانایەکی ئیتاڵی لەبواری بیرکاریدا بە ناوی (لووکا پاچۆلی) تۆماری دوولایەنە (قید مذدوج)ی داهێنا، بەپێی ئەم بنەمایە بۆ هەموو کردارێکی دارایی پێوسمان بە دوو لایەنی وەرگر (مدین) و پێدان یان بەخشین (دائن) هەیە، کە پێکەوە تەرازووی پێداچوونەوە(میزان المراجعة) پێکدەهێنن. 🔹 لە ئێستادا حکومەت و وەزارەتی دارایی هەرێم لە بارەی ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە کێشەی هەیەو وەفدێکی تەکنیکی لە بەشی ژمێریاری وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە هەرێمە بە ئامانجی هاوکاریکردنی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێم لە ئامادەكردن و هەموارکردنەوەی تەرازووی پێداچوونەوە (موازين المراجعة)ی مانگانە. 🔹 مەرج نییە تەنها حکومەت و دامەزراوە داراییەکانی دەوڵەت ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئامادە بکەن، بەڵکو لە دەکرێت دامەزراوە داراییەکانی دیکەی وەک، بانکەکان، کۆمپانیا بازرگانییەکان، کارگەو تەنانەت سەرمایەدار و دوکاندارو هەر دامەزراوەیەک کە مامەڵەی دارایی ئەنجام بدات، بۆ خوپارێزی لە هەڵە داراییەکان و مەترسی گەندەڵی و بەفیڕۆدانی دارایی و پاراستنی شەفافییەت، پشت بە ڕاپۆرتی خولی تەرازووی پێداچوونەوە ببەستێت. 🔹 پرسیارەکە ئەوەیە، تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟ و بۆچی ئامادە دەکرێت؟، گرنگییەکەی چییە؟، چۆن گرفتی بۆ دروست دەبێت؟ ڕێوشوێنە زانستییەکانی چارەسەرکردنی تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟، بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە لەخوارەوە شیکاری بۆ ئەو پرسە دەکەین. سەرەتا ڕۆژی (15/12/2024) وەفدێکی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان سەردانی وەزارەتی دارایی عێراقیان کرد، بۆ چارەسەرکردنی کێشە داراییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند، لە نێویشیان موچەی موچەخۆرانی هەرێم، لە کۆتایی سەردانەکەدا وەزارەتی دارایی عێراق ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردووە، لە خاڵی یەکەمی ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە؛ "ناردنی وەفدێکی تەکنیکی لە بەشی ژمێریاری وەزارەتی دارایی فیدراڵی بۆ وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێم بە ئامانجی هاوکاریکردنیان لە هەموارکردنەوەی تەرازووی پێداچوونەوە (موازين المراجعة)ی مانگانەی پەیوەست بە مووچە و خەرجکردنی خانەنشینی بەپێی فەرمانی بەشی ژمێریاری ژمارە (2421) لە بەرواری 30/1/2024". هەر لەم بارەیەوە ڕۆژی (17/12/2024) بەگوێرەی راگەیەندراوێكی وەزارەتی دارایی هەرێم، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی پێشوازی کردووە لە شاندێکی تەکنیکی وەزارەتی دارایی عێراق، کە ماوەی دوو ڕۆژە بە سەردانێکی فەرمی لە هەرێمی کوردستانن. لە راگەیەندراوەكەدا هاتووە: "وەزیری دارایی لەپێناو چارەسەرکردنی سەرجەم کێشە تەکنیکیەکانی تایبەت بە موچەو جێبەجێکردنی داواکارییە نوێیەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لەسەر ڕێکخستنەوەی ڕاپۆرتەکانی تەرازووی پێداچوونەوەی مانگانە (میزان موراجەعە)، بەڕێوبەرایەتی گشتی ژمێرکاری و گەنجینەکان و سەرجەم یەکە ژمێریاریەکان ڕاسپێردراون لە ماوەی کەمتر لەهەفتەیەکدا سەرجەم کارەکان تەواو بکەن". هاوکات ڕۆژی (18/12/2024) لەبارەی دواکەوتنی موچەی مانگەکانی (10 و 11)ی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان وەزارەتی دارایی عێراق ڕاگەیندراوێکی بڵاوکردەوە، لە بەشێکی ڕاگەیەندراوەکەد هاتووە "هەرێمی كوردستان پابەند نەبووە بەو میكانیزمەی وەزارەتی دارایی عێراق پیادەی دەكات، لە پارەداركردن، بەهۆی بوونی كێشە و گرفت لە (میزان موراجەعە)ی هەرێم كە ئەوەش بووەتە هۆكاری دواكەوتنی خەرجكردنی موچە". لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە، تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟و بۆچی ئامادە دەکرێت؟، گرنگییەکەی چییە؟، چۆن گرفتی بۆ دروست دەبێت؟ و ڕێوشوێنە زانستییەکانی چارەسەرکردنی تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟، بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە لەخوارەوە شیکاری بۆ ئەو پرسە دەکەین. تەرازووی پێداچوونەوە (میزان المراجعة) چییە؟ ساڵی (1494) زانایەکی ئیتاڵی لەبواری بیرکاریدا بە ناوی (لووکا پاچۆلی) تۆماری دوولایەنە (قید مذدوج)ی داهێنا، بەپێی ئەم بنەمایە بۆ هەموو کردارێکی دارایی پێوسمان بە دوو لایەنی وەرگر (مدین) و پێدان یان بەخشین (دائن) هەیە، کە پێکەوە تەرازووی پێداچوونەوە(میزان المراجعة) پێکدەهێنن. تەرازووی پێداچوونەوە، ڕاپۆرتێکی ژمێریارییە کە یەکە (باڵانس)ی داهات و خەرجکردن (مدین و دائین)ی ئەژمارێک لە "تۆمارێکی گشتیدا" لەخۆ دەگرێت. ئەم ڕاپۆرتە پشتڕاستی دەکاتەوە کە کۆی ڕەسیدی دامەزراوەکە (مدین) یەکسان و هاوسەنگە بە کۆی خەرجییەکانی (دائن)ی هەمان دامەزراوە؛ ئەمەش یەکپارچەیی و وردی تۆمارە داراییەکان مسۆگەر دەکات. کۆی پرۆسەکەش یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی لە هەڵەی دارایی دوور بکەوینەوە. ئەو ڕاپۆرتە داراییە هەموو مامەڵە داراییەکانی دامەزراوەکە لەخۆدەگرێت، تەرازووی پێداچوونەوە ئەم زانیاریانە کۆدەکاتەوە، دەبێتە وێنەیەکی پوختی باڵانسە داراییەکان لە ماوەیەکی زەمەنێکی دیاریکراودا، کە لە ڕێگەیەوە دەتوانیت بە ڕوونی و وردو خێرا دۆخی دارایی دامەزراوەکە ببینیت. ئەمە ئەوە دەردەخات کە مەرج نییە تەنها حکومەت و دامەزراوە داراییەکانی دەوڵەت ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئامادە بکەن، بەڵکو لە دەکرێت دامەزراوە داراییەکانی دیکەی وەک، بانکەکان، کۆمپانیا بازرگانییەکان، کارگەو تەنانەت سەرمایەدار و دوکاندارو هەر دامەزراوەیەک کە مامەڵەی دارایی ئەنجام بدات، بۆ خوپارێزی لە هەڵە داراییەکان و مەترسی گەندەڵی و بەفیڕۆدانی دارایی و پاراستنی شەفافییەت، پشت بە ڕاپۆرتی خولی تەرازووی پێداچوونەوە ببەستێت. گرنگی ئامادەکردنی تەرازووی پێداچوونەوە (میزان المراجعة) هەر دامەزراوەیەک بۆ پاراستنی هاوسەنگییە ژمێرکارییەکان و دوور کەوتنەوە لە پشێوییە داراییەکان، ئامادەکردنی ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئامرازی سەرەکی و کاری ئەوە. کە یارمەتیدەرە بۆ پشکنین و بەدیهێنانی هاوسەنگی ژمێرە داراییەکا؛ ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ دوورکەوتنەوە لە هەڵەی گەورەی ژمێریاری کە ڕەنگە لە داهاتوودا کێشەی گەورەتری لێبکەوێتەوە. نەک هەر ئەوە، بەڵکو تەرازووی پێداچوونەوە، دەتوانێت هەڵە ژمێریاریەکان دەستنیشان بکات، وەک: دوو جار تۆمارکردن یاخود تۆمارنەکردن. ئەم هەڵانە دەتوانرێت پێش ئامادەکردنی بەیاننامەی دارایی کۆتایی ڕاست بکرێتەوە؛ ئەمەش دڵنیای دەدات لە وردی و متمانەپێکراوی بەیانات و زانیارییە داراییەکان. تەرازووی پێداچوونەوە هەنگاوێکی بنەڕەتییە لە ئامادەکردنی بەیاننامە داراییەکان، وەک: داڕشتنی بودجەی گشتی و بەیاناتی داهات و خەرجی، چونکە داتای ورد و متمانەپێکراوت پێ دەدات، کە بەشدارە لە بڕیاردانی دارایی دروست. کەواتە، بەکارهێنانی تەرازووی پێداچوونەوە بە شێوەیەکی بەردەوام توانای بەڕێوەبردنی بابەتە داراییەکان بە شێوەیەکی کاریگەر و ورد بەرز دەکاتەوە. دەکرێت ئامانج و سودو گرنگترین لایەنەکانی ئامادەکردنی ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە لەم چەند خاڵەدا کوردت بکرێتەوە؛ 1.    دۆزینەوەو دیاریکردنی هەڵەکان: یەکێک لە گرنگترین ئەرکەکانی تەرازووی پێداچوونەوە، دەستنیشانکردنی هەڵە ژمێریارییەکانە، بۆ پاراستنی هاوسەنگی نێوان داهات و قەرزو خەرجییەکان. 2.    پشتڕاستکردنەوەی وردی داتاکان: وەک ئامرازێک بەکاردێت بۆ پشتڕاستکردنەوەی بەدیهێنانی وردی تۆمارەکان پێش ئامادەکردنی بەیاننامەی دارایی کۆتایی. 3.    باشترکردنی چاودێری ناوخۆیی: بەشدارە لە دیاریکردنی هەر کەموکوڕییەک یان ئەگەری و یارکردن و دەستکاریکردنی تۆمارە داراییەکان. 4.    بەرزکردنەوەی ئاستی شەفافیەت: بە بنەما دادەنرێت بۆ داڕشتنی ڕاپۆرتی دارایی ڕوون و ورد یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئامادەکردنی بودجەی گشتی و بەیاناتی داهات و خەرجی. 5.    ئاسانکاری بڕیاردان: یارمەتی دامەزراوەکان دەدات بڕیاری ستراتیژی بدەن لەسەر بنەمای دۆخێکی دارایی ورد و ئەبدەیتکراو (نوێ). 6.    ئاسانکاری بۆ پرۆسەی وردبینی: تەرازووی پێداچوونەوە ئامرازێکی گرنگە بۆ ئاسانکاری و پشکنینی حیساباتی دارایی بۆ وردبینیکەرانی ناوخۆیی و دەرەکی. کە پرۆسەی پێداچوونەوە و وردبینی ئاسان دەکات. 7.    پابەندبوون بە پێوەرو ستانداردە ژمێریارییەکان: دڵنیای دەدات لەوەی کۆمپانیاکە پابەندە بە ستانداردە ژمێریارییە پەسەندکراوە گشتییەکانی GAAP)) یان ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی ڕاپۆرتکردنی دارایی (IFRS). پێکهاتەکانی تەرازووی پێداچوونەوە 1.    ناوی یەکە دارایی و ژمێریارییەکان (ئەژمارەکان): ئەم ڕاپۆرتە ناوی سەرجەم یەکە دارایی و ژمێریارییەکانی ناو تۆماری گشتی دامەزراوە داراییەکە دەخاتە ڕوو، وەک: سەروەت و سامان، پابەندییە داراییەکان، داهات و خەرجییەکان. ئەمەش تێڕوانینێکی گشتگیر لە دۆخی دارایی دامەزراوەکە نیشان دەدات. 2.    باڵانسی ئەژمارەکان: باڵانسی کۆتایی بۆ هەر ئەژمارێک دەخاتە ڕوو، یان بە شێوەی بانکی یان بە قەرز. ئەم زانیاریانە لە گشتییەوە وەرگیراون، بەهای هەر هەژمارێک لە کۆتایی ماوەی ژمێریاریدا نیشان دەدات. 3.    کۆی گشتی قەرزەکان: تۆمارکردنی کۆی هەموو یەکە خەرجکراوەکان (دائن). ئەم کۆیە نوێنەرایەتی کۆی ئەو پارەیە دەکات کە دامەزراوەکە قەرزدارە. 4.    کۆی گشتی داهات: کۆی هەموو داهاتە وەرگراوەکان (مدین)ی تێدا ڕیزدەکرێت، چونکە ئەم کۆی گشتییە نوێنەرایەتی کۆی بڕی داهاتی دامەزراوە داراییەکە نیشان دەدات. گرنگترین لایەنی ئەم ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئەوەیە کە کۆی خەرجییەکان یەکسانن بە کۆی گشتی داهاتەکان. ئەگەر کۆی گشتیەکان یەکسان نەبن، ئەمە ئاماژەیە بۆ هەڵەیەک لە نووسراوەکانی ژمێریاریدا، کە دەبێت پێش ئامادەکردنی ڕاپۆرتی دارایی کۆتایی ڕاست بکرێتەوە. بۆ نموونە: ئەگەر خەرجیەک وەک خەرجیی (دائن) تۆمار بکرێت لەبری کۆکردنەوە (مدین)، ئەوا هەژمارەکە ناهاوسەنگ دەبێت، و هەڵەکە پێویستی بە ڕاستکردنەوە دەبێت. گرنگە لەوە تێبگەین کە ئەم ڕاپۆرتە بەتەنها گەرەنتی وردبینی نییە، بەڵکو ئامرازێکی بەسوودە بۆ دۆزینەوەی هەڵە لە تۆمارە ژمێریارییەکاندا. بە ئامادەکردنی بە شێوەیەکی بەردەوام، ژمێریار دەتوانێت دڵنیابێت لەوەی کە ڕاپۆرتە داراییەکان ڕەنگدانەوەی وردیی دۆخی دارایی دامەزراوەکە داراییەکە نیشان دەدات. جۆرەکانی تەرازووی پێداچوونەوە بەشێوەیەکی گشتی ژمێریاران بە سێ جۆر تەرازووی پێداچوونەوە ئامادە دەکەن، ئەوانیش؛ 1.    تەرازووی پێداچوونەوەی ڕێکنەخراو (ميزان المراجعة غير المعدّل) ڕاپۆرتێکی سەرەتاییە کە پێش کۆتایی هاتنی ماوەی ژمێریاری ئامادە دەکرێت. باڵانسی هەر هەژمارێک لە تۆماری گشتیدا وەک خۆی دەنووسرێت پێش ئەوەی هەر دەستکارییەک بکرێت. ئەم ڕاپۆرتە بەکاردێت بۆ پشتڕاستکردنەوەی وردیی ژمێرکاری لە تۆماری گشتیدا، بۆ دیاریکردنی هەر هەڵەیەک، کە لەوانەیە لە کاتی پرۆسەی تۆمارکردندا ڕوویدابێت. ئەم جۆرە دەرفەتێک دەڕەخسێنێت بۆ ڕاستکردنەوەی هەر هەڵەیەک پێش ئامادەکردنی ڕاپۆرتی دارایی کۆتایی. 2.    تەرازووی پێداچوونەوەی ڕێکخراو (ميزان المراجعة المعدّل) دوای کۆتایی هاتنی ماوەی ژمێریاری ئامادە دەکرێت، هەموو ژمێرکارییەکانی ناو تۆماری گشتی دەگرێتەوە. ئەم ڕاپۆرتە ڕەنگدانەوەی هەژمار (باڵانس)ی کۆتایی بۆ هەر هەژمارێک (ئەکاونت)ێکە دوای ئەنجامدانی دەستکارییە پێویستەکان. پاش دەستکاریکردن و هەموارکردنەوەکان تۆمار دەکرێن؛ بۆ ڕاستکردنەوەی هەڵەکان، یان نوێکردنەوەی هەژمارەکان، وەک: تۆمارکردنی بەکاربردن یان خەرجییە کەڵەکەبووەکان. لێرەدا تەرازووی پێداچوونەوە وێنەیەکی گشتگیر لە دۆخی دارایی دامەزراوەیەکە لە کۆتایی ماوەی ژمێریاریدا نیشان دەدات، بەکاردێت بۆ دڵنیابوون لەوەی کە کۆی قەرزەکان یان خەرجییەکان (دائین) یەکسانن بە کۆی گشتی وەرگیراو یان داهاتەکان (مدین) دوای ئەوەی دەستکاریکردنی زانیارییەکان ئەنجام دەدرێن. 3.    تەرازووی پێداچوونەوەی دوای داخستن (ميزان المراجعة بعد الإغلاق) ڕاپۆرتێکە کە دوای تەواوبوونی ڕاپۆرتە داراییە کۆتاییەکان ئامادە دەکرێت، کە هەژماری هەموو حساباتە هەمیشەییەکان لە تۆماری گشتیدا دەنووسرێت، هەروەها بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هەموو حساباتە کاتیەکان بە شێوەیەکی ڕێکوپێک داخراون و هەژماری حیساباتە هەمیشەییەکان بە هاوسەنگی ماوەتەوە. ئەم جۆرە گرنگترینیانە؛ لەبەر ئەوەی پشکنینی کۆتایی لەسەر وردی بەیاننامە داراییەکان دابین دەکات، و پشتڕاستی دەکاتەوە کە هەموو ژمێریارییەکان بە باشی داخراون و تیانووسە ژمێریارییەکان بە وردی هاوسەنگ کراون، هەروەها دەرفەتێک دەڕەخسێنێت بۆ دۆزینەوەی هەر هەڵەیەک کە ڕەنگە لە کاتی پرۆسەی داخستنیدا ڕوویدابێت. دڵنیا دەبیتەوە لەوەی کە پێش دەستپێکردنی ماوەی ژمێریاری نوێ هەڵەکان ڕاست کراونەتەوە. هەڵەی تەرازووی پێداچوونەوە چییە و چۆن ڕاست دەکرێتەوە؟ هەڵەی تەرازووی پێداچوونەوە بریتییە لە ناتەبایی و ناهاوسەنگی نێوان کۆی رەسیدی (مدین) و کۆی رەسیدی (دائن) لە تۆماری گشتیدا، کە لەوانەیە ئاماژە بێت بۆ کێشەیەک لە وردبینی یان ڕاستی تۆمارە داراییەکان. چەندین ئاستەنگ هەیە کە ڕەنگە ڕێگری بکات لە ئامادەکردنی تەرازووی پێداچوونەوە، لەوانە: •    جیاوازی لە کاتدا (توقیت): تەرازووی پێداچوونەوە بەزۆری لە کاتێکی دیاریکراودا ئەنجام دەدرێت و لەوانەیە ڕەنگدانەوەی ئەو مامەڵانە نەبێت کە هێشتا تۆمار نەکراون یان حەواڵە نەکراون. •    مامەڵە تۆمارنەکراوەکان: تەرازووی پێداچوونەوە گەرەنتی تەواوی تۆمارە داراییەکان ناکات، لەوانەیە ئەو مامەڵانە لەبەرچاو نەگرێت کە لابراون یان بە هەڵە تۆمارکراون. •    هەڵە لە هەژمار (حساب)کردندا: تەرازووی پێداچوونەوە تەنها رەسیدی (دائن و مدین)ی تێدا تۆمار دەکرێت، هەڵەی دیکەی وەک هەڵەی هەژمار (حیساب)کردن یان نووسینی هەڵە ناپشکنێت و دەرناخات. •    هەڵە لە پۆلێنکردن: تەرازووی پێداچوونەوە وردی پۆلێنکردنی مامەڵە ژمێریارییەکان پشتڕاست ناکاتەوە، وەک ئەوەی ئایا مامەڵەکە لە ئەژمێری دروستدا تۆمارکراوە یان نا. •    چالاکییە ساختەکان: تەرازووی پێداچوونەوە ناتوانێت دژی چالاکییە داراییە ساختەکان بێت، وەک ساختەکردنی تۆمارە داراییەکان یان دزینی سەروەت و سامان و گەندەڵی. لێرەدا پرسیاری گرنگ ئەوەیە ئەگەر تەرازووی پێداچوونەوە لە هاوسەنگی دەرچوو، پێویستە چ هەنگاوێک بگیرێتەبەر؟ ئەگەر تەرازووی پێداچوونەوە لاسەنگ بوو، واتە کۆی ستوونی (دائن) یەکسان نییە بە کۆی ستوونی (مدین)، پێویستە ئەو هەڵە یان هەڵانە بدۆزرێتەوە و ڕاست بکرێتەوە کە بووەتە هۆی ئەم ناهاوسەنگییە. لێرەدا ئەو هەنگاوانە دەخەینەڕوو کە لەم حاڵەتەدا پێویستە پەیڕەوی لێبکرێت: 1.    پێداچوونەوە بە حسابات و ڕەسیدەکان: سەرەتا بە پێداچوونەوە بە حساب و باڵانسەکانی ئەم ڕاپۆرتە دەست پێ دەکرێت بۆ ئەوەی دڵنیا بیت لەوەی کە ڕاستن. پشکنین بۆ هەر هەڵەیەک لە گواستنەوەکەدا، وەک داخڵکردنی ژمارەیەک لە شوێنی هەڵە، یان هەر هەڵەیەکی تر کە لەوانەیە لە کاتی پرۆسەی تۆمارکردندا ڕوویدابێت. 2.    پشکنین بۆ ئەکاونت (هەژمار)ە سڕاوەکان: بزانە کە ئایا هیچ ئەکاونتێک یان یەکەیەکی ژێرەیی لە ڕاپۆرتەکەدا سڕاوەتەوە. ئەمە دەتوانێت چاودێرییەکی سادە بێت، یان دەتوانێت نیشاندەری کێشەیەکی گەورەتر بێت. 3.    پشتڕاستکردنەوەی پرۆسە حیسابییەکان: دڵنیابە لەوەی کە بڕی (دائن) و (مدین) بە باشی حیسابی بۆ کراوە، و هیچ هەڵەیەکی بیرکارییانە تۆمار نەکراوە. 4.    بەراوردکردن لەگەڵ بەڵگەنامە و سەرچاوەکان: بەراوردکردنی ڕاپۆرتەکە لەگەڵ بەڵگەنامە سەرچاوەکانی، وەک فاتورە، پسوڵە و بەیاننامەی بانکی، بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هەموو مامەڵە ژمێریارییەکان تۆمارکراون. 5.    پشکنین بۆ تۆمارکراوی دووبارە: پشکنین بۆ هەر نووسراوێکی دووبارە لە تۆماری گشتیدا، چونکە دەتوانێت ببێتە هۆی ناهاوسەنگی لە ڕاپۆرتەکەدا. 6.    بەدواداچوون بۆ هەڵەکان: کاتێک سەرچاوەی ئەگەری هەڵەیەک دەستنیشان کرا یاخود بووە جێی گومان، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای مامەڵەکە و ئەنجامدانی هەر چاکسازییەک تێدا ئەگەر پێویست بوو. 7.    دووبارە کارکرن لەسەر ڕاپۆرتەکە: دوای ڕاستکردنەوەی هەڵەکان، دووبارە کار لەسەر ڕاپۆرتەکە دەکرێت، بۆ ئەوەی دڵنیا بیت کە کۆی ستوونی (دائن) و (مدین) یەکسانن. دۆزینەوە و ڕاستکردنەوەی هەڵەکان لە ڕاپۆرتێکدا دەکرێت کاتێکی زۆر بخایەنێت، بەڵام گرنگە دڵنیابین لە وردی و یەکپارچەیی تۆمارە داراییەکانی هەر دامەزراوەیەکی دارایی. بە پەیڕەوکردنی ئەو هەنگاوانەی دەتوانرێت سەرچاوەی ناهاوسەنگیەکە بدۆزرێتەوە و ڕاستی بکاتەوە. بە پەیڕەوکردنی ئەو هەنگاوانە بە وردی، دەتوانرێت تەرازوویەکی پێداچوونەوەی ورد و متمانەپێکراو ئامادە بکەیت، دڵنیا بیت لەوەی کە مامەڵەکان هاوسەنگن و هەڵە ئەگەرییەکان دەستنیشان بکەیت. دەبێت ئەوەش لەبیر نەکرێت کە بەکارهێنانی ئامرازە گونجاوەکان، وەک نەرمەکاڵای ژمێریاری (کۆمپیوتەر و ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان) دەتوانێت پرۆسەکە ئاسانتر و وردتر بکات. هەرچەندە ئامادەکردنی تەرازووی پێداچوونەوە لە سەرەتادا ڕەنگە ئاڵۆز بێت، بەڵام ئەزموون و پراکتیزەکردن دەیکاتە پرۆسەیەکی ئاسان و کارا کە پشتگیری سەرکەوتنی دارایی هەر دامەزاوەیەکی دارایی دەکات. سەرچاوەکان؛ •    وزارة المالیة العراقیة، وزير المالية تستقبل وفد إقليم كردستان للتباحث بشأن رواتب الموظفين الاحد ١٥ كانون الأول ٢٠٢٤؛ https://shorturl.at/GMKVn •    ميزان المراجعة: ما هو وما أهميته في المحاسبة؟، يوليو 21, 2024، أساسيات المحاسبة؛ https://shorturl.at/FPij9 •    ميزان المراجعة: كيفية إعداد ميزان المراجعة خطوة بخطوة؛ https://shorturl.at/Rfb2z •    درەو میدیا؛ وەزارەتی دارایی عێراق: موچەی مانگەكانی (10-11)مان ناردووە، 18/12/204؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16079 •    درەو میدیا؛ وەزیری دارایی هەرێم پێشوازی لە شاندێكی تەكنیكی وەزارەتی دارایی عێراق كردووە، 17/12/204؛ https://shorturl.at/rnIkX

  مەعروف مەجید* پیسبوونی هەوا کێشەیەکی گەورەیە لە دونیای ئەمڕۆدا، زۆر کەس لە سەرانسەری جیهاندا بە هەوای پیس هەناسە دەدەن، تەنانەت بێ ئەوەی بیر لەو زیانانە بکەنەوە کە بە سییەکان و هەسارەکە بە گشتی دەگەیەنێت. زۆربەی توێژینەوەکانی ئەم دواییە کە لەم بارەیەوە ئەنجام دراون سەلماندوویانە کە پیسکەرەکانی هەوا دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی، کە دواتر دەبێتە هۆی گۆڕانکاری درێژخایەن لە کەشوهەوای هەسارەکەدا، کە دواجار زیان بە ژیان لەسەر ڕووی زەوی دەگەیەنێت.   بە گوێرەی چەند لێکۆڵینەوەیەکی نێودەوڵەتی، عێراق لاوازترین وڵاتی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستە لە بەرامبەر هەڕەشەکانی گۆڕانی کەشوهەوا لە ڕیزبەندی پێنجەمە کە زیانی بەرکەوتووە لە گۆڕانی کەش و هەوا.   لە ئێستادا یەکێک لەو مەترسیانەی باسی لێوەدەکرێت پیسبوونی هەوای شارەکانی هەرێمی کوردستانە بە تایبەتی شاری هەولێر، ئایا دەتوانین بیسەلمێنین کە نەخێر هیچ مەترسییەک لە ئارادا نیە و هەوای شارەکانی هەرێمی کوردستان نۆرماڵە و ستانداردی جیهانیە؟ بە پێی لێکۆڵینەوەکان چەند هۆکارێکی سەرەکی هەن دەبنە مەترسی لەسەر ژینگە و لەناویشیاندا دەبنە هۆکاری پسبوونی هەوا، ئێمەش دەپرسین ئایا ئەم هۆکارانە لە کوردستان بونیان هەیە؟ - دەردانی گازی ژەهراوی لە ئۆتۆمبێل - سووتانی سووتەمەنی - خۆڵبارین - پیشەسازی و کارگەکان - وێستگەی بەنزینخانە  -غازی چێشتلێنان لە ماڵەکاندا - ئاگرکەوتنەوە - مادەی قڕکەری کشتوکاڵی - فڕێدانی پاشماوە. بەپێی بەدواداچوونەکانی ئێمە، زۆرینەی شارەکانی هەرێم گرفتی کەمی سەوزاییان هەیە ساڵانە لەبری زۆرکردنی بەداخەوە بەهۆکاری جیاواز ڕێژەکان کەمدەبنەوە بە تایبەتی دارستانە خۆڕسکەکان و بگرە دەستکردەکانی نزیک لە شارەکان ئەویش بە مەبەستی درووستکردنی پڕۆژەی نیشتەجێبوون و بازرگانی. ئامارەکانی وەزارەتی کشتوکاڵ ئەو مەترسیە ئاشکرا دەکات کە زەنگی لەناوچوونی دارستانەکان لە هەرێمی کورستان نزیک بۆتەوە، هەرێمی کوردستان خاوەنی، ۲ ملیۆن و ٥۰۰ هەزار دارستانی سرووشتییە، خاوەنی  ۳٥٤۹۰ دۆنم، دارستانی دەستکردە. تەنها لە ماوەی دەساڵی ڕابردوودا، ملیوێنێک و ۲٦٥ هەزار ۲٥٨ دۆنم دارستانکان مەترسی لەناوچونیان لەسەر بووە و سووتاون.. نزیکەی ٥۰ %ی دارستانەکانی هەرێمی کوردستان لەناوچون، ئەمە لە کاتێکدایە، پەنجا ساڵ پێش ئێستا خاوەنی ٥ملیۆن دۆنم دارستان و پاوەن بووە. لە دوای ساڵی ۲۰۰۳ ئەو کرانەوەیەی هەرێمی کوردستان بە ڕوی جیهاندا بێ وێنە بوو کە پێشتر لە کوردستان هاوشێوەی نەبووە، ئەمەش کۆمەڵێ مەترسی لەسەر ژینگەی هەرێمی کوردستان درووستکرد. یەکێک لە گەورەترین مەترسییەکان، زۆر بوونی ئۆتۆمبیلی تایبەتە لە ناو شارەکان(پارێزگاکان)، لە ئێشتادا بە پێی ئامارە نافەڕمییەکان ۲٤۰۰۰۰۰ ئۆتۆمبیلی ژمارەی هەرێم بوونی هەیە، جگە لە ژمارەی شارەکانی تر و ئۆتۆمبێلە بێ سەرەتاکان. بوونی پاڵاوگەی نایاسایی لە نزیک شارەکان، بە پێی ئامارەکانی ساڵی ۲۰۱٨ لە سلێمانی و هەولێر و دهۆک، ٤۳۰ پاڵاوگەی نایاسایی بونیان هەبووە،  بەڕاستی کارەساتە، لە شاری هەولێر دوای چەندین ساڵە ۱۳٨ پاڵاوگەی نایاسایی کار بکەن، هەرچەندە ئێستا چەند بڕیارێک هەیە بۆ داخستنیان، لە کاتێکدا نەک مەرجە ژینگەییەکان جێ بەجێ ناکەن، تەنانەت مۆڵەتی کارکردنیشیان نیە، لە شارەکانی تریش ئەم جۆرە پاڵاوگانە بوونیان هەیە. یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی پیسبوونی هەوای شاری هەولێر بە وتەی بەرپرسان ئەو پاڵاوگانەن. بونی موەلیدەی ماڵان و شوێنە گشتییەکان، بە پێی ئامارە نافەڕمییەکان، لە هەرێمی کوردستان ۷هەزار موەلیدە بوونی هەیە تەنها لە ناو شاری هەولێر(۲٥۰۰) موەلیدەی ماڵان و شوێنە گشتییەکان هەیە، کە بە هۆکارێکی تری پیسبوونی هەوا، خاک، ژاوەژاو، بینین دادەنرێن، لەوەش مەترسیدارتر، ئەو سووتەمەنییەی بەکار دەهێنرێن مەترسیدارە. هەرێمی کوردستان تا ئێستا بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا، سوود لە وێستگەکان وەردەگرێت کە ئەویش بە سووتەمەنی کاردەکەن، بە پێی زانیارییەکانی ئێمە، نزیکەی چوار وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە کوردستان، پشت بە نەوتی ڕەش دەبەستن کە ئەمەش گەورەترین مەترسییە لە سەر پیسبوونی ژینگە. بوونی پاشماوەی ماڵان و شوێنە گشتییەکان، ڕۆژانە زیاد لە ۷ هەزار تەن پاشماوە بە هەموو جۆرەکانییەوە فڕێدەدرێنە ناو خاکەوە، کە زۆرینەی ڕیسایکڵ ناکرێتەوە، یا دەسوتێنرێن یا تێکەڵ بە خاک و ئاو دەبنەوە، لەناویشیاندا پاشماوەکانی پلاستیک و نایلۆن، ئەمەش بە هۆکارێکی پیسبوونی ژینگە لەناویاندا هەوا دادەنرێت. لە هەمووشی خراپتر، تاوەکو ئێستا لە هەرێمی کوردستان ئامارەکانی پێوانەیی ژینگەیی لەناویاندا هەوا وەکو پێویست بونی نیە، زۆر جار پێوەرە جیهانییەکان هۆشداری دەدەن سەبارەت بە مەترسی پیسبوونی هەوای کوردستان لەناویاندا هەوای شاری هەولێر، لەبەر ئەوەی هیچ داتا و ئامارێک نیە لایەنە پەیوەندیدارەکان ناتوانن بە شێوەی فەڕمی و زانستی وەڵامی بدەنەوە. ئەوەی ماوەتەوە بڵێن، ئاخۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان، دوای بەشداری کردنی لە cop۲٨ وcop۲۹ چی هەنگاوێک دەنێت بۆ ئەوەی لایەنی کەم ئەو مەترسیە ژینگەییانە کەم بکاتەوە، لەوانە، نەبوونی رێژەی سەوزایی، زۆربوونی ئۆتۆمبێل و ماتۆڕسکیل، سبلێت، موەلیدە، زۆربوونی کارگەکان، پاڵاوگە نەوتییەکان، پاشماوە پلاستیکییەکان، دانان و زۆربوونی تاوەرەکانی مۆبایل و ئینتەرنێت، قیر و کۆنکرێت، مادەقڕکەرەکان، هەڵکەندی بیر، ڕاوکردن، بڕینەوەی درەخت، سوتاندنی پاوان و دارستانەکان، بە فیڕۆدانی ئاو، دەیان مەترسی تر...ئەگەرنا لە داهاتوودا هەمووان بینەری گەورەترین کارەساتی ژینگەیی دەبین لە کوردستاندا. * سەرۆکی ڕێکخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە.

د.هێمن جەلال- پ.ی. زانکۆی ترایەن/ ئەمریکا هەولێر یەکێکە لە شارە هەرە کۆنەکانی جیهان و پایتەختی هەرێمی کوردستانە، بەشێوەیەکی خێرا گەشەدەکات و ئێستا لە خاڵێکی وەرچەرخاندایە. لەگەڵ پەرەسەندنی هاوچەرخانە لە سەرانسەری شارەکەدا، پڕۆژەی درووستکردنی تۆڕی پاسکیلسواری لە قۆناغەکانی پلانداناندایە. ئامانج لەم پڕۆژەیە دووبارە داڕشتنەوەی جووڵەی شارە، هەروەها گەڕاندنەوەی کولتوورێکی لەدەستچووی پاسکیلسواریە کە لەمێژە فەرامۆشکراوە. ئەم هەوڵە پێویستی بە پلانی ورد و شارەزایی تایبەت هەیە بۆ ڕەچاوکردنی چوارچێوەی مێژوویی هەولێر و ئاڵانگارییەکانی شاری هاوچەرخ بۆ ئەم شێواز(مۆد)ەی گواستنەوە. کەلتوری پاسکیلسواری نامۆ نیە بەهەولێر. لەمێژە خەڵکی هەولێر ئاشنان بە پاسکیلسواری وە وەک ئامرازێکی بەسوودی گواستنەوە بەکاریان هێناوە (وێنەی 1). بۆ ئەمڕۆ و داهاتووی هەولێریش پاسکیل دەتوانێت خزمەتێکی باشی کەلتور و ژینگە و وێنەی ئەم شارە بکات. بۆ دڵنیابوون لە سەرکەوتنی تۆڕی پاسکیلسواری هەولێر، ئەم پڕۆژەیە پێویستە بە شێوەیەک پلان و دیزاین بکرێت کە بەکارهێنەری هەمەجۆر لەخۆبگرێت وەک ئەو گەشتیارانەی دەیانەوێت ئەزموونی میژووە دەوڵەمەندەکەی هەولێر بەسەر بکەنەوە، هاتووچۆی خوێندکاران بۆ قوتابخانە، ڕاهێنانی وەرزشوانان بۆ پێشبڕکێکان، چوون بۆ سەر کار و بازاڕکردنی هاوڵاتیان، هەروەها ئەو خێزانانەی کە بەدوای چالاکی و کات بەسەربردنەکاندا دەگەڕێن. لایەنێکی گرنگی ئەم گشتگیری و هەمەچەشنییە بریتییە لە ڕێکخستن و یەکخستنی تۆڕی پاسکیل لەگەڵ مۆدەکانی تری گواستنەوە بە شێوەیەکی ئەندازیاری درووست. ئەم بەیەکەوەگرێدانەش ڕێگەخۆشکەر دەبێت بۆ گواستنەوەیەکی کارامە و بێ کێشە بە پاسکیل و گەشتکردن بۆ مەودای دوورتر، ئەمەش پاسکیلسواری دەکاتە بژاردەیەکی گونجاو و سەرنجڕاکێش بۆ هەموو بەکارهێنەرێک تاکو پاسکیلسواری بخەنە ناو ڕۆتینی ڕۆژانەیانەوە وە تۆڕی پاسکیلسواریش بە ژێرخانی گواستنەوەی گشتی شارەکە ببەستێتەوە. وەک شارەزایەک لە ئەندازیاری گواستنەوە جەخت لەوە دەکەمەوە کە ژێرخانی سەرکەوتوو لە بیناسازییەوە دەست پێناکات، بەڵکو لە پلاندانانی ورد و ستراتیجییەوە دەست پێدەکات. وەک باوە لە هەرێم، زۆربەی پڕۆژەکان لە بیرۆکەوە ڕاستەوخۆ دەگاتە بڕگەی ئامادەکردنی دەرخستەی درووستکردن بەبێ هەڵوێستەکردنی چڕ و پڕ لە سەر ئامادەکردنی پلانێکی گشتگیری کورت مەودا و دوور مەودا. ئەم قۆناغە (قۆناغی پلاندانان) بنەما و ستراتیژییە سەرەکییەکانی پێویست بۆ دڵنیابوون لە گەشەکردنی تۆڕی پاسکیلەکانی هەولێر دەخاتە ڕوو، کە هەم سوودی پراکتیکی و هەم نوێبوونەوەی کولتووری لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت. بۆچی پلاندانان گرنگە: فێربوون لە هەڵەباوەکان و ئەوانی پێشووتر هەولێر دەرفەتێکی ناوازەی لەپێشە بۆ دیزاینکردنی یەکەم تۆڕی پاسکیل لە سفرەوە، بەڵام ئەم دەرفەتە ڕووبەڕووی چەندین ئاڵانگاری دەبێیتەوە. تۆڕی پاسکیل گەر بە خراپی پلانی بۆ داڕێژرا، بەکارهێنەران بێهیوا دەکات و ستیریۆتایپ و سڵکردنەوەیەکی گەورە درووست دەکات و ئامانج ناپێکێ (واتا بەکارناهێنرێت)، ئەمەش دەبێتە هۆی بەفیڕۆدانی سەرچاوەی زۆری ولات و بڵاوبوونەوەی نائومێدی لای خەڵکی، نەک تەنها لە هەولێر بەڵکو سەرجەم شارەکانی هەرێم. پڕۆژەی پاسکیلسواری جاری یەکەم نییە بۆ هەولێر بۆ نموونە ساڵانی پێشووتر (سەرەتای ٢٠٠٠) چەند هەوڵێکی باش هەبوون بۆ دانان و ناساندنی هێڵی پاسکیل لە هەولێر بەڵام بەهۆی نەبوونی پشتیوانی حکومەت و کەمی داتا و نەبوونی ڕێبازێکی ڕوون و قۆناغبەندی شکستی هێنا. ئەم شکستانە کاریگەری خراپ لەسەر تێڕوانینی گشتی درووستدەکات بۆ ساڵانێک، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئاشناکردن و ئاشتکردنەوەی پاسکیلسواری لەگەڵ چالاکییەکانی ژیانی ڕۆژانەدا قورستر بێت. بۆ ئەوەی ئەم جۆرە هەڵانە دووبارە نەبنەوە، زۆر گرنگە هەموو بڕیارێک لەسەر بنەمای لێکۆڵینەوە و شارەزایی ئەندازیاریی گواستنەوە، پلانی پەرەپێدانی قۆناغبەندی و بە بەشداریکردنی کۆمەڵگا دابنرێت. جێبەجێکردنی قۆناغبەندی: لە هەنگاوی بچووکەوە دەست پێ بکە، بیر لە ئامانجی گەورە بکەرەوە تۆڕێکی سەرکەوتووی پاسکیل پێویستە بە قۆناغ جێبەجێ بکرێت. هەولێر بە دەستپێکردن لە پڕۆژەیەکی تاقیکاریەوە، دەتوانێت داتای ڕاستەقینە کۆبکاتەوە و لە بەربەست و ئاڵانگارییەکان فێربێت و ڕێباز و هەنگاوەکان بۆ فراوانکردنی داهاتوو تۆکمەتر دابڕێژێت. قۆناغی سەرەتایی پێویستە پێشینە بدات بە بەستنەوەی ئەو ناوچانەی کە هاتوچۆی تایبەتی تێدایە و بۆ مەبەستی دیاری کراو دەکرێت لەلایەن ئەو کەسانەی توانا و خواستی پاسکیلسوارییان هەیە وەکو قەڵا، کە چەقی بازرگانی شارە ، گەڕەکە نیشتەجێبوونەکان و ناوچە گەشتیاری و پەروەردەییەکان. ڕێبازێکی قۆناغبەندی نەک تەنها تێچووی سەرەتایی کەمدەکاتەوە بەڵکو متمانەی گشتی دروست دەکات چونکە خەڵک سوودی دەستبەجێی لێ دەبینن. بە تێپەڕبوونی کات تۆڕەکە دەتوانرێت فراوانتر بکرێت بۆ ئەوەی تەواوی شار بگرێتەوە. وێنەی  3: پاسکیلسواری لە ناوجەرگەی هەولێر (سەرچاوە: ڕووداو) دیزاین لە ئیلهام وەرگرتن لە ناسنامەی هەولێر و کوردستان: خۆر و تیشکەکانی شێوازی شارستانی هەولێر، کە قەڵا لە ناوەندەکەیدایە و شارەکە بە بازنەی هاوسەنتەر فراوان بووە، بە شێوەیەکی سروشتی خۆی فەرز دەکات کە دیزاینێکی هێڵی پاسکیلی شێوە تیشکی بۆ بکرێت. بە وەرگرتنی ئیلهام لە هێمای خۆر لەسەر ئاڵای کوردستان، دەتوانرێت ڕێگا سەرەکییەکانی پاسکیل وەک تیشک کە لە قەڵاوە تا کەناری شارەکە درێژبێتەوە. ئەم دیزاینە نەک هەر ڕەنگدانەوەی ناسنامەی کولتووری هەولێرە بەڵکو ڕێڕەوی ڕاستەوخۆ و کارا مسۆگەر دەکات کە هەموو بەشەکانی شار بەیەکەوە ببەستێتەوە لە داهاتوودا. ڕێگا لاوەکییەکان دەتوانن ڕێگا سەرەکیانە ببڕن، تۆڕێکی یەکگرتوو و بەستراو دروست بکەن کە ڕەنگدانەوەی هەم مێژووی شارەکە و هەم دیدگای پەرەسەندنی داهاتوو بێت. فێربوون لە چەمکی وۆنێرف Woonerf Concept: ڕێبازێکی کۆمەڵگە سەنتەریە چەمکی (وۆنەرف) ی هۆڵەندیی، یان "شەقامی زیندوو"، دەتوانێت وانەیەکی بەنرخ پێشکەش بە هەولێر بکات. لەم چەمکەدا، شەقامەکان پێشڕەوی دەدەن بەو خەڵکەی- پیادەن، پاسکیلسوارن  یان چالاکییە کۆمەڵایەتییەکان ئەنجام دەدەن- و ئەمانە لە پێش ئۆتۆمبێلەکانەوە دادەنرێن و پێشڕەوییان هەیە . لە کاتێکدا تۆڕی پاسکیلی هەولێر پێویستە ڕێڕەوی تایبەت بەخۆی هەبێت، یەکخستنی بنەماکانی ئەم چەمکە لە هەندێک ناوچەی نیشتەجێبووندا دەتوانێت جوڵەیەکی کۆمەڵایەتی و کەشێکی ئاسوودە فەراهەم بکات. بە دیزاینکردن و ڕێکخستنەوەی شەقامەکان بەشێوەیەک کە هاندەری خاوکردنەوەی خێرایی ئۆتۆمبێلەکان بێت و ڕێگەبدات بە پاسکیلسوارەکان تاکو بە سەلامەتی لەگەڵ پیادەکاندا پێکەوە گوزەربکەن، هەولێر دەتوانێت کۆمەڵگەیەکی زیندوو دروست بکات لە ڕێی سیستمێکی هاتووچۆی هاوچەرخەوە کە خەڵک هەست بە پەیوەندی زیاتر و سەلامەتی زیاتر بکەن. بێگومان ئەم ئامانجەش بە پەیڕەکردنی بنەما سەرەکییەکان و ووردەکارییە ئەندازیارییەکان بەرجەستە دەکرێت.   پێنج پرەنسیپی دیزاین بۆ تۆڕێکی سەرکەوتووی پاسکیلسواری بۆ دڵنیابوون لەوەی تۆڕی پاسکیلسواری پراکتیکی و سەلامەت و سەرنجڕاکێشە، دەبێت پابەند بکرێت بە پێنج بنەمای سەرەکی دیزاینەوە: １-    یەکگرتوویی (Cohesion) تۆڕی پاسکیلەکان دەبێت نەپچڕاوبن و بە باشی پێکەوە گرێدرابن. ڕێگاکان پێویستە شوێنە سەرەکییەکانی وەک شوێنە دێرینەکان و گەشتیارییەکان و ناوەندە فێرکارییەکان و پارک و ناوەندە بازرگانییەکان بەیەکەوە ببەستنەوە بەبێ بۆشایی و پچڕان. بۆ نموونە بەستنەوەی قەڵا بە ناوەندەکانی وەک پارکی سامی عبدالرحمن وە زانکۆ دەتوانێت هەم ئاستی گەشتیاری و هەم هاتووچۆی ڕۆژانە بەرز بکاتەوە. ２-    ڕاستەوخۆیی (Directness)  پاسکیلسوارەکان ئەو ڕێگایانەیان پێ باشترە کە ڕاستەوخۆن و کەمترین لادان و وەستانیان هەیە. دیزاینکردنی ئەو ڕێگایانەی کە بە هاوتەریبی ڕێگا سەرەکییەکاندا دەڕۆن یان ڕێگای کورت (قەدبڕ) لە پارک و ناوچەی پیادەکاندا دابین دەکەن، کەشی پاسکیلسواری سەرنجڕاکێشتر دەکات و هاندەر دەبێت بۆ خەڵکی. دیزاینی تیشکی خۆر ( کە لەسەرەوە ئاماژەمان پێکرد) لەگەڵ ئەم بنەمایەدا دەگونجێت بۆ فەراهەمکردنی پەیوەندی ڕاستەوخۆ لە نێوان ناوچە سەرەکییەکاندا. ３-    سەلامەتی سەلامەتی لە پێش هەموو شتێکەوەیە، بە تایبەت لە شارێکدا کە قەبارەی هاتوچۆی زۆرە و ژمارەی ماتۆڕسکیل بەتایبەتی ئەوانەی بۆ کاری دلیڤەری بەکاردەهێنرێن لە هەڵکشاندایە. ڕێڕەوی تایبەت بە پاسکیل کە لە هاتوچۆی ئۆتۆمبێلی جیابکاتەوە، باش دیزاینکردنی یەکتربڕەکان بە سیگناڵی پاسکیل و هێمای ڕوون زۆر گرنگن. جێبەجێکردنی چەمکی "شەقامە ئاوێتەکان (Complete Streets)" دڵنیای دەدات لەوەی کە هەموو بەکارهێنەرانی ڕێگاوبان- پاسکیلسواران، پیادە و شۆفێران- دەتوانن بە سەلامەتی پێکەوە گوزەبکەن. وێنەی  4: پاسکیلسوارێک لە هەولێر (سەرچاوە: ڕووداو) ４-    ئاسوودەیی  ئاسوودەیی بریتییە لە فەراهەمکردنی ڕێڕەوی ڕێک و پارێزراو، سێبەر بۆ ڕۆژە گەرمەکانی هاوین وە کەمترین وەستان و دواکەوتن. کەشوهەوای هەولێر بۆ ماوەیەکی زۆری ساڵ گەرمە وە پێویستی بە ڕێڕەوی سێبەر وە وێستگەی پشوو و ئاوخواردنەوە هەیە بەدرێژایی ڕێگاکان (وێنەی 5). ڕێگاکان دەبێ ئەوەندە فراوان بن کە هەم پاسکیلسوار و هەم پیادە لەخۆ بگرێت، ئەمەش کەشێکی بێ فشار و ئاسوودە مسۆگەر دەکات، بە مەرجێک ئەم ڕێڕەوانە کاریگەری بەرچاویان نەبێت لەسەر تەسککردنەوەی ڕێڕەوی ئۆتۆمبێلەکان و ئاستی هاتوچۆی شەقامەکان پەکنەخات. وێنەی  5: وێستگەی ئاوخواردنەوە (سەرچاوە:ifdesign.com) ５-    سەرنجڕاکێشی  تۆڕێکی سەرنجڕاکێشی پاسکیلسواری هاندەری بەکارهێنانیەتی. ئەو ڕێگایانەی کە بە شوێنە مێژووییەکان، شەقامە چێنراوەکان بەدار (وێنەی 6) ، یان دیمەنە جوانەکاندا تێدەپەڕن، دەتوانن چێژبەخش بن بۆ پاسکیلسواری. ڕێکخستنی چالاکی کۆمەڵایەتی و وەرزشی وە بۆنەکانی وەک ئاهەنگەکانی نەورۆز یان دانانی ڕۆژانی "پاسکیل بۆ کار" (بۆنەیەکی ساڵانەیە کە پاسکیل وەک بژاردەیەک بۆ هاتووچۆکردن بۆ شوێنی کار کە لە زۆربەی وڵاتە پێشکەوتووەکاندا بەهاردا بەڕێوەدەچێت بۆ هاندانی خەڵکی تاکو پاسکیل وەک ئامرازێکی پۆدێرنی گواستنەوە بەکاربهێنن – وێنەی 7 ) وە “پاسکیل بۆ ناوەندەکانی خوێندن”( بۆنەیەکی ساڵانەیە کە هانی خوێندکاران و خێزانەکان دەدات لەبری ئۆتۆمبێل بە پاسکیل بڕۆنە قوتابخانە – وێنەی 8).  ئەم چالاکییانە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە بنیاتنانی کلتورێکی پاسکیلسواری ئەرێنی و ڕاکێشانی گروپی جیاوازی بەکارهێنەر، لە گەشتیاران و قوتابییەکان و وەرزشەوانانەوە تا زۆرێک لە ئەندامانی خێزانەکانی شار. وێنەی  6: نمونەی سێبەرەڕێی پاسکیل و پیادە وێنەی  7: ڕۆژی پاسکیل بۆ کار لە نیۆرک وێنەی  8: ڕۆژی پاسکیل بۆ ناوەندەکانی خوێندن لە ئەمریکا گروپی بەکارهێنەری بەئامانجکراو: دیزاینکردن بۆ هەموو کەسێک تۆڕی پاسکیلسواری پێویستە خزمەت بە بەکارهێنەری جۆراوجۆر بکات. ئەمەش گەشتیاران دەگرێتەوە کە مێژووی دەوڵەمەندی هەولێر بەسەردەکەنەوە، هاتووچۆی خوێندکاران بۆ قوتابخانە، وەرزشوانان کە بەدوای ڕێگای ڕاهێنان و چالاکییەکاندا دەگەڕێن، خێزانەکان کە چێژ لە پاسکیلسواری و کات بەسەربردن وەردەگرن. فەراهەمکردنی شوێنی تایبەت بە جێگیرکردنی پاسکیل لە پێش پاسە گشتیەکاندا ( وێنەی 9) دەتوانێت کارئاسانی زۆر بکات بۆ پاسکیل بەکارهێنان، ئەمەش پاسکیلسواری دەکاتە بژاردەیەکی پراکتیکی بۆ ئەو کەسانەی کە مەودای دوورتر دەڕۆن. بە لەبەرچاوگرتنی پێداویستییەکانی گروپە جیاوازەکان، پڕۆژەکە دەتوانێت سەرنجی زۆر کەس ڕابکێشێت و ڕێژەی بەکارهێنانی بەرزبکاتەوە.   وێنەی  9: جێگیرکردنی پاسکیل لە پێش پاسە گشتیەکاندا. بڕیاردانی هاوبەش و پشتبەستن بە داتا یەکێک لە کلیلەکانی سەرکەوتنی ئەم پڕۆژەیە دڵنیابوونە لەوەی کە بڕیارەکان لەسەر بنەمای داتای ورد و زانیاری هاوبەش دامەزرابن. دامەزراندنی بۆردێکی تایبەت بۆ پڕۆژەکە، لە قۆناغی پلاندانانەوە تاکو چەند ساڵێک پاش دووستکردنی تۆڕەکە و بەگەڕخستنی، کە کەسانی پیشەیی و نوێنەرانی کۆمەڵگا و پسپۆڕانی دەرەوەی حکومەت لەخۆبگرێت دەتوانێت دیدگا و پشتگیری جۆراوجۆر پێشکەش بکات بۆ سەرخستنی ئەم پڕۆژەیە. کۆکردنەوەی بەردەوامی زانیاری- وەک شێوازی بەکارهێنان، ڕاپۆرتی سەلامەتی و فیدباکی خەڵکی- دەبنە هۆی گەشەی بەردەوام و گونجاندنی لەگەڵ فراوانبوونی تۆڕەکە. چەمکی بەشداریکردنی پسپۆڕان وەک یەکەمین پڕۆژەی تۆڕی پاسکیلسواری لە هەرێم، ئەم دەستپێشخەرییە پێشینەیەک بۆ پڕۆژەکانی گواستنەوەی داهاتوو لە سەرجەم شارەکانی تر دادەنێت. زۆر گرنگە کە ئەم جۆرە پڕۆژانە کەسانی پیشەیی و پسپۆڕ کە شارەزاییان لە ئەندازیاری گواستنەوە و پلاندانانی شارەکاندا هەبێت بەشداربن و خاوەن بڕیار بن. پێشنیار دەکەم ڕاوێژ بە پسپۆڕانی ئەم بوارە بکەن بۆ ڕێنماییکردن لەسەرجەم قۆناغەکانی پڕۆژەکەدا و دوورکەوتنەوە لە هەڵە باوەکان کە بەداخەوە زۆربەی پڕۆژەکانی هەرێم گیروەدەی بوون. بە بەشداریکردنی کەس و لایەنی پیشەیی بە ئەزموون، هەولێر دەتوانێت دڵنیابێت لەوەی کە وەبەرهێنانێکی سوودبەخش و بەردەوامی کردووە. ئەمەش دەبێتە ڕێبازێکی نوێی ئەنجامدانی پڕۆژەی سەرکەوتوو. دەرەنجام: دیدگایەک بۆ داهاتووی پاسکیلسواری لە هەولێر تۆڕی پاسکیلسواری هەولێر لە پڕۆژەیەکی گواستنەوە زیاترە - دەرفەتێکە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی ناسنامەی شارەکە، باشترکردنی جووڵەی شار و پێشخستنی ژیانی پایاری دەبنە پێناسەی ئەم پرۆژەیە. بە وردی پلاندانان بۆ هەر قۆناغێک و سودوەرگرتن لە هێما کولتوورییەکان و پابەندبوون بە پرەنسیپە سەلمێنراوەکانی دیزاین، هەولێر دەتوانێت تۆڕێکی پاسکیلسواری دروست بکات کە وەک مۆدێلێک خزمەت بە هەموو ناوچەکە بکات. با ئەم دەرفەتە بە شارەزاییانە بقۆزینەوە بۆ بنیاتنانی داهاتوویەکی گەشاوەتر و تەندروستتر و کارامەتر بۆ هەولێری قەڵا و منارە.  

 زه‌رده‌شت خالید، ماسته‌ر له‌ یاسا   ناوچه‌یه‌ك داماڵراو له‌ چه‌ك له‌ نێوان سنووره‌كانى( سوریا -توركیا) وه‌ڵامێكى یاساییه‌ له‌ به‌رامبه‌ر پاوانخوازیه‌كانى توركیا:  گه‌ره‌نتى نه‌گۆرینى دیموگرافى پێكهاته‌كانى ناوچه‌كانى ژێرده‌ستى هه‌سه‌ده‌ن. له‌ هه‌مبه‌ر هێرشه‌كانى ده‌وڵه‌تى توركیا و هێزه‌كانى لایه‌نگیرى بۆ سه‌ر ناوچه‌وكانى ژێرده‌ستى هه‌سه‌ده‌ و رۆژئاوا, جه‌نه‌ڕاڵ مه‌زلوم عه‌به‌دى ڕاگه‌یاند داواكارین به‌ دیارى كردنى ناوچه‌یه‌كى داماڵراوى چه‌ك (DMZ “demilitarized zone”) له‌ نێوان هه‌ردوو سنوورى توركیا و سوریا.  كه‌ئه‌م داوایه‌ جێگره‌وه‌یه‌كى گونجاوه‌ به‌مه‌به‌ستى راگرتنى هێرشه‌كانى توركیا و گروپه‌ چه‌كداره‌كانى سه‌ر به‌توركیا بۆ سه‌رناوچه‌كانى ژێر ده‌ستى هه‌سه‌ده‌  نه‌گۆرینى دیموگرافى ئه‌و ناوچانه‌ هاوشێوه‌ى عه‌فرین.  كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا ئه‌م مۆدیله‌ له‌ به‌كارخستنى ناوچه‌ى داماڵراو له‌چه‌ك (DMZ) بناغه‌یى نێوده‌وڵه‌تى و ڕه‌وایه‌تى هه‌یه‌ و به‌تایبه‌ت ڕێگره‌ له‌ پاوه‌نخوازیه‌كانى توركیا به‌ناوى ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یى و هه‌ره‌شه‌ى گروپى چه‌كداریه‌وه‌ , بۆنموونه‌  دروستكردنى ناوچه‌ى داماڵراو له‌ چه‌ك  له‌ نێوان كۆریای باكوور و كۆریاى باشوور له‌ ساڵى  (1953)  چاره‌سه‌رێكى گونجاو بوو بۆ راگرتنى جه‌نگ وه‌ك له‌ ڕێكه‌وتنامه‌ى (The Armistice Agreement) ده‌قنووس كراوه‌ به‌كشانه‌وه‌ى هه‌ردوو لایه‌ن و چه‌ك داماڵین له‌ سنوورى 2كم به‌درێژاى سنوور هه‌ردوو وڵات، جگه‌ له‌مه‌ له‌ ناوخۆى سوریا ناوچه‌ى (داماڵڕاویی چه‌ك) له‌ ڕێكه‌وتنى نامه‌ى 1974 نێوان ئیسرائیل و سوریا (Israel-Syria Disengagement Agreement)كه‌ له‌ لایه‌ن هێزه‌كانى " UNDOF" چاودێرى ده‌كرێت كه‌ پێشتر به‌ بڕیارى ئه‌نجوومه‌نى ئاسایش ژماره‌ (338) ساڵى (1973) بناغه‌ى ئه‌م ڕێكه‌وتنامه‌ی بووه‌. ئەمەش چاره‌سه‌رێكى گونجاو بووه‌ بۆ پرسى جۆلان كه‌ خودى ئێستا حكومه‌ته‌ ئه‌حمه‌د شه‌رع داوا له‌ ئیسرائیل ده‌كات به‌ ڕێز لێگرتنى. هەربۆیە به‌شێوه‌یه‌كى گشتى ناوچه‌ى داماڵراوى له‌ چه‌ك له‌ ڕووى یاسایى نێوده‌وڵه‌تیه‌وه‌ به‌ سێ شێواز به‌رهه‌م دێت: ١-ناوچه‌ى داماڵراو له‌ چه‌ك به‌پێ ڕێكه‌وتنامه‌ى ئاگربه‌ست دروست ده‌بێت له‌ نێوان دوولایه‌نى جه‌نگ."Cease Fire Agreement" به‌ نێوه‌ندگیرى لایه‌نى سێیه‌م. ٢- یان به‌پێ بڕیارى ئه‌نجوومه‌نى ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان به‌پێ ده‌سه‌ڵاته‌كانى بەشگ (شه‌ش و حه‌وت)ى ڕێكه‌وتنامه‌ى نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان به‌ مه‌به‌ستى پاراستنى و سه‌قامگیرى له‌ ناوچه‌یه‌كى دیارى كراو و به‌كارهێنانى هێز بۆ سه‌پاندنى ئاشتى و ئاسایش.  ٣- یان له‌ ڕێگه‌ى ڕێكه‌وتنامه‌ى ئاشتى (Peace Treaty) به‌مه‌به‌ستى چاره‌سه‌رى درێژ خایه‌ن. له‌ هه‌ردوو خاڵى (یه‌كه‌م و سێیه‌م) ده‌كرێت سوود له‌ نێوه‌ندگیرى (هێزه‌كانى ناتۆ و هێزه‌كانى ئاشتى پارێز نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان و هێزه‌كان هاوپه‌یمانى نێوده‌وڵه‌تى) وه‌ك به‌شدار له‌ پرۆسه‌ى چاودێرى كردن و پاراستنى ناوچه‌ى ئاماژه‌ پێدراو. زیاد له‌وه‌ش, كه‌ سه‌ركه‌وتنى هه‌ریه‌ك له‌و ڕێگه‌ چاره‌سه‌ریانه‌ پشت به‌سته‌ به‌دیارى كردنى ناوچه‌كانى چه‌ك داماڵراو به‌سنوورى هه‌ردوو وڵات (توركیا-سوریا) به‌یه‌كسانى,  پاشان میكانیزمى جێبه‌جێكردن (جۆر و چۆنیه‌تى هێزه‌كان و فه‌ندكردنیان) و پاشان میكانیزمى چاودێرى كردنى به‌نه‌ده‌كانى ڕێكه‌وتنامه‌یى تایبه‌ت به‌ ناوچه‌ى له‌چه‌ك داماڵراو. كه‌ ئه‌م پرسه‌ ئێستای تورکیا  گه‌ر به‌روارد بكه‌ین به‌ دۆخى ئه‌مه‌ریكا و نێگه‌رانیه‌كان له‌ سنووره‌كانى مه‌كسیك و كۆچبه‌ره‌ نایاسای ،  كه‌  ئەمەریکا به‌ هه‌ره‌شى ده‌بینیت بۆ ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یى خۆی پرۆژه‌ى دروستكردنى دیوارى سنووری داڕشتووە   له‌برى بیانووى سه‌ربازى به‌ داگیرى كردنى ڕووبه‌ركانى خاكى مه‌كسیك تەریب بە سنوورەکانی.  سەڕەڕای  پێشنیارى ناوچه‌ى داماڵراوى له‌چه‌ك پێشنارێكى گونجاو  و  بیانوو بڕه‌ له‌ وه‌ڵامى له‌شكر كێشه‌كانى توركیا,  له‌ هه‌مان كاتدا یه‌كانگیره‌ له‌گه‌ڵ رابردوو و پاشخانى سیاسى ده‌وڵه‌تى توركیا به‌ قه‌تڵ و عام ئه‌رمه‌نه‌كان و یۆنانه‌كان كه‌تائێستا قه‌ره‌بووى ئه‌م تاوانانه‌ له‌ ناوه‌نده‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان جێگه‌ى مشتومڕه‌ سه‌باره‌ت به‌ هه‌موو ئه‌و ڕووبه‌ر زه‌ویانه‌ له‌به‌رده‌ستیان بووه‌  كه‌ دانیشتووانه‌كانى پێكهاته‌ى ئیتنى و نه‌ته‌وه‌ى جیاوازبوون, كه‌ تائیستا تورکیا  تۆمه‌تباره‌ به‌ گۆرینى دیموگرافى ناوچه‌كان ژێرده‌سه‌ڵاتى خۆى. زیاتر لەمە،  به‌مه‌به‌ستى پاراستى پێكهاته‌ى یۆنانى له‌ قوبرس له‌ په‌لامار و هه‌ره‌شه‌ى به‌شی تورکی  قوبرس  كه‌ له‌ساڵى 1964 هێزه‌كانى ئاشتى پارێزى نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان له‌ ژێرى ناوى (UNFICYP) ئه‌ركى پاراستن و پێك نه‌دانى هه‌ردوو به‌شه‌كه‌ى قوبرس (توركى -یۆنانى) له‌ ئه‌ستۆ گرتووه‌،  كه‌ تائێستا نەتەوەیەکگرتوەکان به‌رده‌وامن له‌ فه‌ند كردنی ئەو هێزە ئاشتی پارێزە. به‌ پێچه‌وانه‌ی ستراتیجی مه‌زلوم عه‌بدى , توركیا له‌شه‌ركێشیه‌كانى ئامانج دروست كردنى ناوچه‌ى ئاگر بڕه‌  (Buffer Zone)بۆ ناوقۆڵاى خاكى سوریا -نه‌ك ناوچه‌ى له‌ چه‌ك داماڵراو (DMZ)-له‌پاڵ ئامانه‌جه‌ ستراتیجیه‌كانى وه‌ك لێدان له‌ پێگه‌ى هه‌سه‌ده‌ و لێدانى له‌ مافى كورد و ڕاگواستنیان گۆرینى دیموگرافی له‌ ژێر ناو گێرانه‌وه‌ى ئاوارەی  سوریا له‌ ناوچه‌ سونیه‌كان بۆ ناوچه‌ كوردنشینه‌كان وه‌ك له‌ عه‌فرین ئه‌نجامى دا.  كه‌ ئه‌م جۆره‌ له‌ ناوچه‌ى ئاگر بڕ یه‌كانگیر نیه‌ به‌ پره‌نسیپه‌ نێوده‌وڵه‌تى و ڕێكه‌وتنامه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان و بڕیاره‌كانى ئه‌نجوومه‌نى ئاسایش, به‌تایبه‌ت بیانووه‌كانى تورکیا  بۆ دروستكردنى كۆریدۆرى مرۆى بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى فشارى كۆچبه‌رانى سوریا هیچ جۆره‌ موجیباتێكى یاسایى نه‌ماوه‌ له‌ دواى كه‌وتنى ڕژێمى ئه‌سه‌د. له‌ كۆتاییدا,  نیگه‌رانیه‌كانى توركیا په‌یوه‌ندى داره‌ به‌ پرسى چاره‌سه‌رى ناوخۆى توركیا له‌ چاره‌سه‌رى ئاشتیانه‌ى مافى پێكهاته‌ى كورد له‌ ناوخۆى توركیا, نه‌ك بە به‌مه‌به‌ستى لێدان و په‌كخستنى هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك نه‌ته‌وه‌ى و نیشتمانى چاره‌سه‌رى پرسى كورد له‌ چوارچێوه‌ى سوریا دا, كه‌ ئه‌مه‌ نه‌ك پێشلێكردنى زه‌قى سه‌رجه‌م بنه‌ماكانى (یاسایى نێوده‌وڵه‌تى و یاسایى عورفى نێوده‌وڵه‌تى ) بگره‌ ئامانج له‌ى دروستكردنى جوگرافیا نوێ توركیا له‌ ناو خاكى سوریا دا، لەدواجاردا سه‌رجه‌م پرسى  نیگه‌رانیه‌كانى توركیا به‌ ناوچه‌ى له‌ چه‌ك داماڵراوه‌ چاره‌سه‌ر ده‌بێت كه‌ به‌یه‌كسانى به‌سنوورى هه‌ردوو وڵاتى (توركیا-سوریا) درێژببێته‌وه‌. سه‌رچاوه‌كان: Beehner, Lionel, and Gustav Meibauer. “The Futility of Buffer Zones in International Politics.” ResearchGate, 2016. https://www.researchgate.net/publication/293804787_The_Futility_of_Buffer_Zones_in_International_Politics. “Buffer Zones: Anachronism, Power Vacuum, or Confidence Builder?” International Relations Journal, 2020. https://www.jstor.org/stable/26619173. “Collective Security, Demilitarization and ‘Pariah’ States.” European Journal of International Law, vol. 13, no. 1, 2002, pp. 121–145. https://academic.oup.com/ejil/article-pdf/13/1/121/1158694/130121.pdf. International Legal Regulation of Demilitarized Zones. University of Vienna, Faculty of Law, 2020. https://ssc-rechtswissenschaften.univie.ac.at/fileadmin/user_upload/s_rechtswissenschaft_neu/Neu/Doktorat_Expose/Expose1/Internationales_Recht/International_Legal_Regulation_of_Demilitarized_Zones.pdf. Katz, Eian. “Between Here and There: Buffer Zones in International Law.” The University of Chicago Law Review, vol. 89, no. 1, 2022. https://lawreview.uchicago.edu/print-archive/between-here-and-there-buffer-zones-international-law. Roscini, Marco, and Marco Longobardo. “Demilitarised Zones.” SSRN Electronic Journal, 2023. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=4316608. “SDF Offers Demilitarized Zone in Syria’s Kobani to Ease Tensions with Turkiye.” Shafaq News, 2024. https://shafaq.com/en/World/SDF-offers-demilitarized-zone-in-Syria-s-Kobani-to-ease-tensions-with-Turkiye.

(درەو):  هەمواری بڕگەی تایبەت بە نەوتی هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەی فیدراڵی عێراق دەگوازرێتەوە بۆ ناو خشتەكانی بودجەی 2025، خشتەكانیش سەرەتاڵی ساڵی ئایندە دەگەنە پەرلەمان. عەتوان عەتوانی سەرۆكی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، بەپێی قسەی سەرۆكی حكومەت، خشتەكانی بودجەی ساڵی 2025 لە سەرەتای ساڵی ئایندەدا دەگاتە ئەنجومەنی نوێنەران.  پرسی هەمواری بڕگەی (ج) لە ماددەی 12ی یاسای بودجەی گشتیی عێراق كە رێككەوتنی هەردوو حكومەتی هەولێرو بەغدادی لەسەرە سەبارەت بە نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لە كوردستان، هێشتا پەسەند نەكراوە، سەرۆكی لیژنەی دارایی باسلەوە دەكات، هەمواری بڕگەكە رەوانەی ناو خشتەكانی بودجەی 2025 دەكرێت. "پێویستە چارەسەرێكی ریشەیی بۆ كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵیی و حكومەتی هەرێم بدۆزرێتەوە، ئامانجەكە تەنیا ئەوە نییە بڕگەی نوێ بۆ بودجە زیاد بكرێت، بەڵكو ئەوەیە بڕگەی وا پێشكەش بكرێت كە بتوانرێت جێبەجێ بكرێت" سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمان وا دەڵێ.  وەكو عەتوان ئەتوانی باسی لێوە دەكات، هەموارەكانی بڕگەی تایبەت بە نەوتی هەرێمی كوردستان خراوەتە بەردەم چاودێریی دارایی فیدراڵ، ئەویش تێبینی خۆی داوە لەبارەی خاڵە كۆنەكانی ناكۆكیی سەبارەت بە پاكتاوی شایستەكانی نەوت و لیژنەی دارایی بەشێوەیەكی جددی چاودێری پرۆسەكە دەكات لە داهاتوودا.  هەمواری مادەی 12/دووەم/ ج لە یاسای بودجەی سێ ساڵەی فیدڕاڵی، تایبەتە بە تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم، تێیدا لەبری (6 دۆلار)، بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك لە نەوتی هەرێم بڕی (16 دۆلار) دیاریكراوە، ئەمە تا ئەوكاتەی لەماوەی 60 رۆژدا کۆمپانیایەکی پسپۆری نێودەوڵەتی؛ خەمڵاندنێکی راستەقینەو دادپەروەرانە دەکات بۆ تێچووی بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم و لەسەر ئەم بنەمایە نرخێكی نوێ دەچەسپێندرێت. لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاری 2023وە، یەكێك لە ناكۆكییە سەرەكییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد بریتی بوو لە نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت، كە لە یاسای بودجەی عێراقدا بڕی 6 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك دیاری كرابوو، حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا بیانییەكان بەم نرخە قایل نەبوون.  لەسەر بنەمای ئەم رێككەوتنەو هەمواری یاسای بودجە، وەكو كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم بە وەكالەت دەڵێ، پێشبینی دەكرێت لەسەرەتای ساڵی ئایندەوە هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا دەستپێبكاتەوە.  

مەزڵوم عەبدی بۆ رۆیتەرز: 🔻رێككەوتنی ئاگربەست بكرێت لەگەڵ توركیا ئەو جەنگاوەرانەی خەڵكی سوریا نین دەگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆیان 🔻دۆخێكی جیاواز لە سوریا هاتووەتە ئاراوە  ئێمە ئێستا دەستدەكەین بە قۆناغی سیاسی 🔻كاتی ئەوە هاتووە ئەو جەنگاوەرانەی یارمەتیان داین لە جەنگەكەمان بەسەری بەرزەوە بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆیان درەو: مەزڵوم عەبدی، فەرماندەی گشتی هێزەكانی سوریای دیموكرات، لە چاوپێكەوتنێكی تایبەتدا لەگەڵ ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز: 🔹ئەو جەنگاوەرە كوردانەی خەڵكی سوریانین، وڵاتەكە بەجێدەهێڵن ئەگەر رێككەوتنی ئاگربەست لەگەڵ توركیا ئەنجامبدرێت. 🔹پێشنیازی رادەستكردنی كۆبانی دەكەین بە هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ بە سەرپەرشتی ئەمریكا. 🔹ئەو جەنگاوەرە كوردانەی هاوڵاتی سوریانین، لەناویشیاندا ئەندامانی پارتی كرێكارانی كوردستان، بۆ پشتیوانیكردنی هێزەكانی سوریای دیموكرات هاتوون لەكاتی كێشمەكێشەكانی سوریادا. 🔹ئەو جەنگاوەرە نا سوریانە بەدرێژایی دەیەی رابردوو رۆڵێكی دیاریان هەبووە لە شەڕی دژی داعش. 🔹بەدرێژایی ساڵانی رابردوو، هەندێكیان گەڕاونەتەوە بۆ وڵاتەكانی خۆیان، هەندێكیشیان ماونەتەوە بۆ هاوكاریكردنمان لە شەڕی رێكخراوی داعش. 🔹كاتی ئەوە هاتووە ئەوانی تریش بگەڕێنەوە بۆ ماڵەكانی خۆیان، ئەگەر بگەینە رێككەوتنی ئاگربەست.   🔹دۆخێكی جیاواز لە سوریا هاتووەتە ئاراوە، ئێمە ئێستا دەستدەكەین بە قۆناغی سیاسی، پێویستە سورییەكان خۆیان كێشەكانیان چارەسەربكەن و ئیدارەیەكی نوێ دامەزرێنن. 🔹بەهۆی ئەوەی پێشهاتی نوێ لە سوریا هەیە، كاتی ئەوە هاتووە ئەو جەنگاوەرانەی یارمەتیان داین لەجەنگەكەمان، بەسەری بەرزەوە بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆیان. 🔹جەنگاوەرانی كورد لە ئێران و عێراق و توركیاوە هاتن بۆ هاوكاریكردنمان لە دەركردنی جیهادییەكان لە كۆبانی، دوای جەنگی كۆبانی هەندێكیان گەڕانەوە وەك هێزەكانی پێشمەرگە. 🔹هەندێك لە جەنگاوەرانی پارتی كرێكارانی كوردستان دەیانەوێت بەردەوامبن لەگەڵمان لەم جەنگە، تا لەناوبردنی تەواوەتی داعش. 🔹دوای روخاندنی داعش لە (2019) هەندێكیان گەڕانەوە، بەڵام بەهۆی بەردەوامی جەنگ و مەترسی لەسەر ناوچەكە، هەندێكیان بڕیاریاندا بمێننەوەو هاوكاریمان بكەن، هەندێكیان لە دامەزراوە مەدەنیەكان و هەندێكی تریشیان لە دامەزراوە سەربازییەكان. 🔹كاتێك ئاگربەست جێبەجێدەكرێت، دەتوانین كاربكەین بۆ گێڕانەوەی جەنگاوەرە كوردە نا سورییەكان بۆ ناوچەكانی خۆیان.

درەو: وەزارەتی دارایی عێراق روونكردنەوەیەكی لەسەر موچەی موچەخۆرانی هەرێم بڵاوكردەوە: وەزارەتی دارایی عێراق دەیەوێت راستییەكان روون بكاتەوە كە هەندێك لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاویان كردووەتەوە، لەبارەی ئەوەی وەزارەتی دارایی عێراق، بەئەنقەست موچەی (4) مانگی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستانی خەرج نەكردووە، وەزارەتی دارایی جەخت دەكاتەوە ئەو هەواڵانە بەتەواوی دوورن لە راستیەوە، پێداگری دەكات لەسەر پابەندبوونی تەواوی بە جێبەجێكردنی پابەندییە داراییەكانی، بە گوێرەی یاسایی و رێوشوێنە بەركارەكان بەبێ هیچ كەمتەرخەمییەك. لەو چوارچێوەیەدا وەزارەتی دارایی عێراق تەمویلی موچەی مانگەكانی (10- 11)ی ئەمساڵی دابینكردووە، كە بڕی پێویست بۆلایەنی پەیوەندیدار حەواڵەكراوە، ئەو پارەداركردنەش بە گوێرەی ئەو تەرخانكراوانەیە كە دیاریكراوە بۆ هەرێمی كوردستان، هاوشێوەی فەرمانبەرانی حكومەتی فیدراڵی و بە پێی بڕیاری دادگای فیدراڵی كە جەختی كردووە لەسەر پابەندبوون بە خەرجكردنی موچە لە وادەی دیاریكراوی خۆیدا، بەڵام هەرێمی كوردستان پابەند نەبووە بەو میكانیزمەی وەزارەتی دارایی عێراق پیادەی دەكات، لە پارەداركردن، بەهۆی بوونی كێشە و گرفت لە (میزان موراجەعە)ی هەرێم كە ئەوەش بووەتە هۆكاری دواكەوتنی خەرجكردنی موچە. وەزارەتی دارایی جەخت دەكاتەوە، بەردەوام دەبێت لەگەڵ هەرێم لەبارەی موچە لە رێگەی كۆبوونەوەكانی دارایی فیدراڵ و دارایی و ئابوری هەرێم، پابەندیشە بە دابینكردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم، بە گوێرەی كاتە دیاریكراوەكان و رێوشوێنە یاساییەكان.  

ئارام عەلی/ مامۆستای زانكۆ و خوێندكاری دكتۆرا لە ئەمریكا شیکردنەوەی ڕەخنەگرانەی گوتار/دەق ڕێگایەکە بۆ تێگەیشتن لە ئامانجە نادیار و مانا شاراوەکانی گوتار، کە لە لایەن نوسەرانی گەورەی وەک فێرکلەف و ڤاندایک و ڤوداک و چەندانیترەوە بەرەوپێش براوە و لە دونیای ئاکادیمیادا بە شێوەیەکی بەربڵاو بەکار دەهێنرێت بۆ تێگەیشتن لە گوتاری سەرکردە و سیاسیەکان. هەر یەکێک لەو نوسەرانەی ناوم هێنان، شێواز و ڕێگای خۆیان هەیە بۆ شیکردنەوەی دەق، بەڵام لێرەدا من ڕێگا سێ ڕەهەندیەکەی بۆرمان فێرکلەف بەکاردێنم بۆ شیکردنەوەی نامەکەی بارزانی بۆ جۆلانی سەرکردەی هەیئەی تەحریری شام، تا خوێنەری کورد ئاشنابێت بە دیوە شاراوەکەی وتارەکانی بارزانی. لە زمانی ئەکادیمی و لێکۆڵینەوەدا و بەپێی پێناسەی فێرکلەف، دەق یان گوتار جۆرێکە لە پراکتیزەکردنی کۆمەڵایەتی، وە گوتار هەم لە کۆمەڵگەوە سەرچاوە دەگرێت و هەمیش کۆمەڵگە دروست دەکات. کەواتە زمان لێرەدا تەنها ئامرازی پەیواندی نیە، بەڵکو وەک بۆردوو ئاماژەی پێدەدات، زمان ئامرازی هێز و کردارە. ئایدۆلۆژیا و هێز و هەژموون لە ڕێگەی زمانەوە باڵاو دەبنەوە و کاریگەری لەناو کۆمەڵگە دا درووست دەکەن. گوتاری گوتراو و نوسراو و بینراو هەموویان وەک گوتار پۆلێن دەکرێن؛ واتا گوتار وەک وشەیەکی گشتگیر بەکار دەهێنرێت، بۆیە نامەکەی بارزانیش وەک گوتار پۆلێن دەکرێت.  لە گوتار دا، بەتایبەت لە گوتاری سیاسی دا، دوو مانا بوونی هەیە: مانایەکی ڕوون کە هەموومان دەتوانین لێی تێبگەین و بیبینین، وە مانایەکی قووڵ کە بۆتێگەیشتنی، پێویستیمان بە بەکارهێنانی ڕێگایەکی وەک ڕێگاکەی فێرکلەفە بۆ شیکردنەوەی ڕەخنەگرانە. نۆرمان فێرکلەف سێ ڕەهەندی داناوە تا بتوانین بە هۆیانەوە هەم لە مانا ڕوکەشیەکەی گوتار تێبگەین و هەمیش بگەین بە مانا قوڵەکە و ئەجێندا شاراوەکان ئاشکرا بکەین: (١) شیکردنەوەی دەق (باسکردن)، (٢)بەرکارکردنی دەق (بەرهەم هێنان و دابەش کردن)، و (٣) چوارچێوەی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەق (ڕونکردنەوە). ئێستا با بێینە سەر شیکردنەوەی نامە کورتەکەی بارزانی! ١- شیکردنەوەی دەق (باسکردن): لە هەنگاوی یەکەم، تەنها سەیری مانا ڕواڵەتیەکە و بەکارهێنانی زمان و وشە دەکەین. بە دڵنیایی ئەو وشانەی بەکار هاتوون گرنگن، بەڵام گرنگتر لەوان ئەو وشە و کەسانەن کە باکار نەهاتوون و ناویان نەهێنراوە! ا) زمانی ئەرێنی و گشتگیر: بە خوێندنەوەیەکی سەرپێی، بۆمان دەردەکەوێت کە نامەکەی بارزانی زۆر بە ورییایی نوسراوە. زمانێکی ئەرێنی و گشتگیر بەکار هاتووە؛ بۆ نمەنە، دڵخۆشی خۆی دەردەبڕێت و کۆمەڵێک وشەی ئەرێنی وەکو (هیوا، جێگیر، دیموکراسی، هاوبەش، داهاتوویەکی بەهێز و پێویست بۆ سوریا، هتد.) بەکاردێبێت. ب) وێناکردنی خۆی: خۆی وەک و داکۆکیکاری مافەکانی نەتەوەی کورد پیشان دەدات، وا وێنای بارزانی کتاوە کە خەمی کوردیەتی لە پارچەکانیتری کوردستان و توانای بڕینی سنورەکانی نێوان پارچەکانی کوردستانی هەیە، ئەگەر پێویستبکات. مانا ڕواڵەتیەکەی نامەکە، بارزانی وەک ڕابەری کورد پیشان دەدات بەبێ ئەوەی وشەی ڕابەر یان سەرۆک لە نامەکەدا بەکار هاتبێت. ئەگەر سەیری کۆتایی نامەکە بکەین، تەنها ناو و بەروار نوسراوە و ناونیشانی سیاسی بارزانی، کە تەنها سەرۆکی پارتیە، نەنوسراوە چونکە ئامانجەکەی گەورەترە و بە کراوەیی هێڵراوەتەوە. ج) داننان بە جۆلانی وەک سەرۆک و بڕیار بەدەستی نوێی سوریا. بۆ نمەنە، بارزانی داوای ڕاستکردنەوەی مێژووی لێدەکات و داوا دەکات هەموو پێکهاتەکان “بە یەکەوە” بەشداربن لە ڕاستکردنەوەی ئەو هەڵانەی بەرامبەر کورد کراوە. کەواتا بارزانی دان بە شەرعی بوونی پێگە و دەسەڵاتی جۆلانی دا دەنێت. د) وونکردنی ستراتیژی: لە نامەکەیدا، بارزانی باسی هیچ سەرکردە و کەسایەتیەکی سیاسی ڕۆژاڤا ناکات. لە کاتێکدا، هەموو جیهان دەزانێت کە مەزڵوم عەبدی سەرکردەی سەرەکی دۆزی کوردە لەو پارچەیەی کوردستان، بەمەش بارزانی هەوڵی کەمردنەوەی ڕەوایەتی سەرکردایەتی عەبدی دەدات و خۆی وەک ڕابەر دەناسێنێ. ٢- بەرکارکردنی وتار (بەرهەمهێنان و دابەشکردن):   ا) گوێگر: نامەکەی بارزانی بۆ چەند گروپ و گوێگرێکی جیاواز نوسراوە کە یەک بە یەک ئاماژەیان پێدەکەم. گرووپی یەکەم/کوردی ڕۆژاڤا، بارزانی دەیەوێت بەو نامەیە بە کوردی ڕۆژاڤا بڵێت من خەم خۆر و سەرکردەتانم و بەجێتان ناهێڵم. بۆ ئەو مەبەستەش، ئاماژە بە ڕاستکردنەوەی مێژوو و زامنکردنی مافەکانی کورد دەکات لە حکومەتی داهاتووی سوریادا. گرووپی دووەم/ تورکیا، بە دانپێدانانی جۆلانی و ناو نەهێنانی مەزڵوم عەبدی، بارزانی ڕوی دەمی لە تورکیای پاڵپشتی جۆلانی و دووژمنی عەبدیە و هاو وتاری و هاوپەیمانی خۆی دووپات دەکاتەوە. گرووپی سێەم/ لایەنە دژەکانی هەسەدە، بە ناو نەهێنان و پشتگوێ خستنی ڕۆڵی مەزڵوم عەبدی، بارزانی نامەی پشتیوانی بۆ حیزبە دژەکانی عەبدی دەنێرێت و پشتیوانی خۆی دووپات دەکاتەوە بۆیان. ب) کاریگەری ئایدۆلۆژی: بارزانی بەو نامە کورتە هێزی ئایدۆلۆژی خۆی پیشان دەدات. لەلایەک پیشانیدەدات کە کوردی ڕۆژاڤا لەژێر هەژموونی ئایدۆلۆژی ئەودان، لەلایەکیتر گرنگی ئایدۆلۆژیای هەسەدە کەم دەکاتەوە بە نادیدە گرتنی ڕۆڵی عەبدی. ٣- چوارچێوەی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەق(ڕونکردنەوە):  ا) پەیوەندی بارزانی و تورکیا: تورکیا دژی ئیدارەی خۆسەری ڕۆژاڤایە بە بیانووی بوونی پەیوەندی هەسەدە بە پارتی کرێکارانی کوردستانەوە. بەهۆی ئەوەی پارتی هاوپەیمانی تورکیایە، نامەکەی بارزانیش دەبێت لەگەڵ سیاسەتی تورکیادا یەک بگرێتەوە. ب) حیزبەکەی بارزانی ناکۆکیەکی مێژووی هەیە لەگەڵ پەیەدە و پەکەکە، بۆیە پشیگیری کردنی پارت و لایەنە کوردیاکانی ڕۆژاڤا لە دژی پەیەدە و هەسەدە لە سودی بارزانی و حیزبەکەیەتی. ج) هێمای ڕابەرێتی: لە نامەکەیدا، بارزانی وێنای خۆی دەکات وەک ڕابەری کوردی هەموو پارچەکانی کوردستان و سنووری سیاسی هەرێم دەبڕێت، بۆ بەدەست هێنانی ئەم ئامانجەی، باسی مافی کورد دەکات و ناوی مەزڵوم عەبدی وەک سەرکردەی ڕۆژاڤا ناهێنێت.  شیکردنەوەی گوتار و پەیوەندی هێز: ا) سڕینەوەی عەبدی، بێدەنگی بارزانی بۆ داواکاری عەبدی بۆ یەکڕیزی کورد و ناو نەهێنانی لە نامەکەیدا بۆ جۆلانی جوڵەیەکی ستراتیژیە. ئەو جوڵەیە مانای بەرکەنارکردنی هێز و ڕۆڵی عەبدیە و دانپێدانەنانی عەبدیە وەک نوێنەری کورد لە ڕۆژاڤا. ب) نوێنەرایەتی کردنی ئامانجەکانی کورد: بارزانی خۆی وەک هێزی یەکەم پیشان دەدات بۆ داکۆکی کردن لە مافەکانی کورد، بەڵام هاوتەریبی وتاری بارزانی بە وتار و کرداری تورکیا دژ بە  عەبدی ئەو ڕیسەی لێ دەکاتەوە بە خوری. نامەکەی بارزانی سودی سیاسی هەیە، بەڵام مەرج نیە بۆ کورد بێت. ج) وتاری یەکخستن و دابەشکردن: مانا ڕوکەشیەکەی بارزانی یەکڕیزی نەتەوە جیاوازەکانی سوریای تێدا بەدی دەکرێت، بەڵام مانا قوڵ و سیاسیەکەی بۆ لێکترازان و دابەشکردنی ماڵی کوردە لە ڕۆژاڤا بە پشتگوێ خستنی مەزڵوم عەبدی و پشتیوانی کردنی هێزە دژبەرەکانی عەبدی و هاوپەیمانەکانی تورکیا. تەواوی نامەکەی بارزانی پڕیەتی لە جوڵەی ئایدۆلۆژی و هێز، وە کۆمەڵێک ئاماژە و نامەی زۆر لەناو گوتارە کورتەکە دا هەن کە بەپێی خوێندنەوەکەی سەرەوە، پێناچێت مەبەستی بارزانی سودی کوردبێت. لە شیکردنەوەی ڕەخنەیی دا، قسەکەر لە ڕێگەی مانا قوڵەکەی گوتارەوە دەناسرێت، نەک مانا ڕوکەشیەکەی، بۆیە ئەم نامە کورتەی بارزانی، سیاسەت و ئایدۆلۆژیای بارزانی نەک هەر بۆ کوردی ڕۆژاڤا، بەڵکو بۆ کوردی هەموو پارچەکان دەخاتە ڕوو، وە هەوڵی ناساندنی خۆی وەک ڕابەری کورد دەدات بە لێدان لەو جەمسەرانەی کە ئایدۆلۆژیاکانیان جیاوازە لەوەی بارزانی و حیزبەکەی و هاوپەیمانەکەی، کە تورکیایە. لە کۆتایی دا، گرنگە خوێنەری کورد بە دیدێکی ڕەخنەگرانەوە گوتار و نوسین و ئاماژەکانی سەرکردە سیاسیەکان بخوێننەوە و لێیان تێبگەن، چونکە هەموو گوتارێکی سیاسی کاریگەری ڕاستەخۆی لەسەر هاوڵاتیان و یەکگرتووی و لێکترازانی لایەناکەن دەبێت.

ڕاپۆرتی ڕۆژنامەی (FINANCIAL TIMES)ی بەریتانی خانمی یەکەمی پێشووی سوریا (ئەسما ئەسەد) ڕۆڵی گرنگی بینیوە لە بەڕێوەبردنی ئەنجومەنی ئابوری نهێنی 🔹 بەپێی تۆمارە بازرگانییەکانی ڕووسیا، ئەسەد لە ماوەی نێوان مانگی ئازاری 2018 تا ئەیلولی 2019، 21 گەشتی ئاسمانی لە نێوان دیمەشق و مۆسکۆدا بەکارهێناوە بۆ گواستنەوەی زیاتر لە (250 ملیۆن) دۆلار بە شێوەی کاش، یەکێک لە گەشتەکانیش لە مانگی ئایاری 2019دا (100 ملیۆن) دۆلاری تێدابووە. 🔹 ئەو پڕە پارەیە دراوی 100 دۆلاری 500 یۆرۆی لەخۆگرتووە، گەیەندراوەتە فڕۆکەخانەی ڤنوکۆڤۆ"Vnukovo airport" لە مۆسکۆ، بۆ ئەوەی لە بانکە سزادراوەکانی ڕووسیا دایبنێن. 🔹 خانمی یەکەمی پێشوو (ئەسما ئەسەد)، هاوسەری بەشار و بەڕێوەبەری پێشووی بانکی جەی پی مۆرگان، ڕۆڵی سەرەکی بینیوە لە ئاراستەکردنی هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان و بەڕێوەبردنی ئەنجومەنی ئابوری نهێنی. 🔹 گواستنەوە داراییەکان هاوکات بووە لەگەڵ هەوڵە نهێنییەکانی ئەندامانی بنەماڵەی ئەسەد بۆ کڕینی خانوەبەرەی فاخر و گرانبەهاو وەبەرهێنان لە ڕووسیا. لە ڕاپۆرتێکی ڕۆژنامەی (FINANCIAL TIMES)ی بەریتانی کە لە ڕۆژی دوو شەمە 16ی کانونی یەکەم بڵاویکردووەتەوە، ڕایگەیاندووە، بەشار ئەسەد، سەرۆکی پێشووی ڕژێمی سوریا، لە ماوەی ساڵانی (2018 و 2019)دا نزیکەی 250 ملیۆن دۆلاری کاشیان لە بانکی ناوەندی سوریاوە بۆ مۆسکۆ گواستووەتەوە. ئەو پڕە پارەیەش دراوی 100 دۆلاری 500 یۆرۆی لەخۆگرتووە، گەیەندراوەتە فڕۆکەخانەی ڤنوکۆڤۆ"Vnukovo airport" لە مۆسکۆ، بۆ ئەوەی لە بانکە سزادراوەکانی ڕووسیا دایبنێن. ڕۆژنامەکە ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو گواستنەوە داراییانە لە کاتێکدا بووە سوریا بەدەست قەیرانی توندی دراوی بیانی لە ناڵاندوویەتی، چونکە سزاکانی ڕۆژئاوا ڕێگریان لە دیمەشق دەکرد بۆ ئەوەی بتوانێت دەستی بگات بە سیستەمی دارایی جیهانی. بەپێی ڕاپۆرتەکە، ئەم گواستنەوە داراییانە هاوکات بووە لەگەڵ هەوڵە نهێنییەکانی ئەندامانی بنەماڵەی ئەسەد بۆ کڕینی خانوەبەری گرانبەهاو وەبەرهێنان لە ڕووسیا. لەو چوارچێوەیەدا، ئیاد حەمید، توێژەر لە پرۆگرامی پەرەپێدانی یاسایی سوریا، وتوویەتی: "ڕووسیا هەمیشە پەناگەیەکی دارایی بووە بۆ ڕژێمی ئەسەد". ئۆپۆزسیۆنی سوریا و وڵاتانی ڕۆژئاوا لە مێژە ئەسەد بە تاڵانکردنی سەرچاوەکانی سوریا و پەنابردنە بەر کاری نایاسایی بۆ دابینکردنی دارایی جەنگ و بەدەستهێنانی دەستکەوتی کەسی تۆمەتبار دەکەن. بەپێی تۆمارە بازرگانییەکانی ڕووسیا، ئەسەد لە ماوەی نێوان مانگی ئازاری 2018 تا ئەیلولی 2019، 21 گەشتی ئاسمانی لە نێوان دیمەشق و مۆسکۆدا بەکارهێناوە بۆ گواستنەوەی زیاتر لە (250 ملیۆن) دۆلار بە شێوەی کاش، یەکێک لە گەشتەکانیش تەنها لە مانگی ئایاری 2019دا (100 ملیۆن) دۆلاری تێدابووە. ڕاپۆرتەکە ئاماژەی بەوەش دراوە پارەکە لە بانکەکانی (RFK) و بانکی (TSMR)ی ڕووسیا دانراوە، کە هەردووکیان لە ژێر سزاکانی ئەمریکادان. لەبارەی ئەو گواستنەوە داراییانە (دەیڤید شینکر - یاریدەدەری پێشووی وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بۆ کاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) ووتیەتی: "ئەم گواستنەوانە جێگەی سەرسوڕمان نین، و بەڵگەن لەسەر هەوڵەکانی ڕژێمی ئەسەد بۆ پاراستنی سامانە نایاساییەکانی و دابینکردنی لایەنی دارایی شەڕ". لەگەڵ کەمبوونەوەی یەدەگی دراوی بیانی سوریا، بانکی ناوەندی سوریا ناچار بووە پارەی کاش بدات بۆ دەستەبەرکردنی کاڵا و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان. ئەم گواستنەوە داراییانەش دەرفەتێکیشیان بە ڕووسیا خوڵقاندووە بۆ بەهێزکردنی نفوزی خۆی لە بواری ئابووری و سیاسی سوریادا، ئەمە جگە لەوەی بەردەوام بووە لە پاڵپشتییە سەربازییەکانی بۆ ڕژێمەکەی ئەسەد. لە ڕاپۆرتەکەدا ئەوەشی ئاشکرا کردووە، کە ئەسەد و کەسانی نزیک لە خۆی، لە ساڵانی ڕابردوودا، کۆنترۆڵی کەرتە گرنگەکانی ئابووری سوریایان کردووە کە بەهۆی شەڕەوە وێران بوون. هەروەها ئەسما ئەسەد، هاوسەری بەشار و بەڕێوەبەری پێشووی بانکی جەی پی مۆرگان، ڕۆڵی سەرەکی بینیوە لە ئاراستەکردنی هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان و بەڕێوەبردنی ئەنجومەنی ئابوری نهێنی. لەو کاتەوەی ڕژێمی سوریا هەوڵی گواستنەوەی سەروەت و سامانەکەی دەدا بۆ دەرەوەی وڵات، لە ساڵی (2013)ەوە ئەندامانی بنەماڵەکەی لە مۆسکۆ سەرقاڵی کڕینی خانوو و شوقەی فاخر و گرانبەهان. لە یەکێک لەوکارانەشدا، ئیاد مەخلوف، کوڕە خاڵی بەشار ئەسەد، کۆمپانیایەکی خانووبەرەی بە ناوی "شاری زولیس"  لە مۆسکۆ لە ساڵی 2019 دامەزراند، بە پاڵپشتی دامەزراوە داراییە ئاڵۆزەکان.  

درەو: عەلی حەمەساڵ رایدەگەیەنێت: تەنیا لە ساڵی (2024)دا (110 ملیۆن و 880 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە بەڵام داهاتەكەی بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێمی كوردستان (سفر)ە خۆ ئەگەر لە هەر بەرمیلێك (5) دۆلاریشی بۆ حكومەت بێت ئەوا دەتوانێت موچەی مانگی (12)ی پێ دابین بكات. عەلی حەمەساڵح بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: •    بە درێژایی ساڵی 2024 بە دەقیقی (110 ملیۆن و 880 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە، ماقوڵە داهاتەكەی بۆ وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم (سفر) دۆلار بێت؟ ئەو رێژەیە دابەش بكەین بۆ هەر هاوڵاتییەكی هەرێمی كوردستان (22) بەرمیل نەوتی بۆ بەرهەمهاتووە، ئەم (110 ملیۆن و 880 هەزار) بەرمیل نەوتە ئەگەر لە هەر بەرمیلێك تەنیا (5) دۆلار بمێنێتەوە زیاتر نا ئەتوانرێت موچەی مانگی (12)ی پێبدرێت . •    پاڵاوگە هەیە ئەمساڵ (390) ملیۆن دۆلار لە نەوتدا قازانجی كردووە، بەس حكومەت سفرە، پاڵاوگەو كۆمپانیاییەكی تریان (350) ملیۆن دۆلار قازانجی كردووە. •    ئەو نەوتەی دەفرۆشرێت تەنی بە (250 -260) دۆلار دەفرۆشرێت لە بازاڕدا لە هەولێر، داهاتەكەی دەچێتە بانكێكی ئەهلییەوە، مەعقولە كۆمپانیایەك كە نەوت بەرهەم دێنێت لە هەر بەرمیلێك (17-18) دۆلاری دەستكەوێت بەڵام خەڵكی كوردستان (سفر) دۆلاری دەستبكەوێت، كەواتا حیكمەت لە دەرهێنانی نەوت چیە؟ •    بڕی (75%)ی بەرهەمی نەوت دەچێتە توركیا، چ ئەوەی كۆمپانیاكانی كارو لاناس و ئەوانەی تر، هەندێكیان رێككەوتنیان كردووە لەگەڵ هەندێك گروپ و فەسائیل نەوتی كوردستان دەبەنە بەسرەو لەوێ دەیفرۆشن. •       

  درەو: عەتوان عەتوانی، سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ئاشكرایدەكات: لێكگەیشتنی سەرەتایی كراوە لەگەڵ هەرێمی كوردستان لەبارەی دۆسیەی نەوت، ئەو سەردانانەشی وەفدی پەرلەمانی عێراق بۆ هەولێر ئەنجامیدا، ئامانجی گەیشتن بووە بە ئەنجامێكی باش و لێكگەیشتنێكی پەسەند لەلایەن بەغدادو هەولێروە لەپەیوەست بە داهاتە نەوتی و نانەوتیەكان و، گونجاندنی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا بیانیەكانی ئەنجامیداوە بۆ دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت. عەتوانی، لە لێدوانێكدا بە رۆژنامەی (الصباح)ی وتووە: لێكگەیشتنەكان لەگەڵ هەرێم بە ئامانجی دۆزینەوەی میكانیزمێكە بۆ رەخساندنی زەمینەیەكی گونجاو بۆ یەكخستن و گەیشتن بە رێككەوتنی پەیوەست بە نرخەكانی نەوت، چونكە بۆ ئەوەی هەرێم دەستبكاتەوە بە دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت پێویستمان بەرێككەوتنە لەسەر میكانیزمێكی دیاریكراو، ئەوەی پێیگەیشتون رەزامەندییەكی سەرەتاییە بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێم گرێبەستەكانی بگونجێنێت بەجۆرێك لەگەڵ دیدی دەستوردا هاوتەریب بێت، جۆری گرێبەستەكانیش لە هاوبەشی بەرهەمهێنانەوە بگۆڕێت بە هاوبەشی لە قازانج. عەتوانی لەبارەی داهاتە ناوخۆییەكانیش ئاماژەی بەوەكردووە: حكومەتی هەرێم باسی لە هەندێك ژمارە كردووە جیاوازە لەوەی حكومەتی فیدراڵ باسی كردووەو لەوباریەوە بەدواداچون بۆ داتان دەكەین، لە دیدارەكانیشیمان لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم جەختمان كردووە لەسەر یەكخستنی تاریفەی گومرگی و یەكخستنی دەروازەكان بۆ رێكخستنی داهاتەكان و رێگەگرتن لە خۆدزینەوەی لە باج و بە ئەلەكترۆنیكردنی داتاكان، هەروەك جەختمان كردووە لەسەر تەوتین كردنی موچەی سەرجەم فەرمانبەرانی هەرێم.

(درەو): وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج خاڵدا دەقی رێككەوتنی خۆی لەگەڵ وەفدی حكومەتی هەرێم سەبارەت بە موچەی فەرمانبەران خستەڕوو، لە یەكێك لە خاڵەكاندا حكومەتی هەرێمی پابەندكردووە بە خەرجكردنی موچەی مانگی 10ی موچەخۆران.  وەفدی هەرێمی كوردستان لە بەغداد لەگەڵ تەیف سامی وەزیری دارایی حكومەتی فیدراڵ كۆبووەوە.  وەفدەكەی حكومەتی هەرێم (ئاوات شێخ جەناب) وەزیری دارایی سەرۆكایەتیی دەكرد، ئەندامەكانی پێكهاتبوو لە: •    ئومێد سەباح- سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران •    ئامانج رەحیم- سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران •    فارس عیسا- سەرۆكی نوێنەرایەتیی هەرێم لە بەغداد •    عەبدولحەكیم خسرۆ- بەرپرسی فەرمانگەی چاودێریی و هەماهەنگیی •    رێباز عەباس مەحمود- راوێژكاری وەزارەتی دارایی  •    كۆڤان تەحسین- بەڕێوەبەری گشتیی ژمێركاریی •    ئەبوبەكر عەبدوڵا- بەڕێوەبەری گشتیی بودجە •    مریەم عوسمان- بەڕێوەبەری گشتی خانەنشینیی •    عەبدوڵا رەمەزان- پسپۆڕی دارایی ئەم كۆبوونەوەیە بۆ گفتوگۆكردن بوو لەبارەی چارەنوسی سێ موچەی ئەمساڵ (مانگەكانی 10-11-12) كە هێشتا موچەخۆران و خانەنشینانی هەرێم وەریان نەگرتووە.  بەگوێرەی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی حكومەتی فیدراڵ، لە كۆبوونەوەكەدا رێككەوتن كراوە لەسەر:  🔹ناردنی وەفدێكی تەكنیكی لە فەرمانگەی ژمێركاریی وەزارەتی دارایی فیدراڵەوە بۆ وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم بەمەبەستی یارمەتیدانیان لە هەمواركردنی میزان موراجەعەی مانگانەی تایبەت بە خەرجییەكانی موچەو خانەنشینیی، بەگوێرەی گشتاندنی فەرمانگەی ژمێركاریی ژمارە (2421) لە 30/1/2024.  🔹لەسەر بنەمای فەرمانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ، فەرمانگەی ژمێركاریی فیدراڵ ئەوەی لەسەری بووە كردویەتی بۆ ناردنی موچەی مانگی تشرینی دووەمی فەرمانبەرانی هەرێم لە رێكەوتی ئەمڕۆوە. باقی چارەسەرو چاودێرییەکان بە هەماهەنگی لەگەڵ تیمی وەزاری تەواو دەکرێن. 🔹ئەنجامدانی گواستنەوەی پێویست بۆ چارەسەرکردنی ناڕێکییە داراییەکانی پەیوەست بە شایستەی خانەنشینان كە بڕی (430) ملیار دینارە، بە پشتبەستن بە بڕگەکانی مادەکانی (5/یەکەم)و (77/یەکەم) لە یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی ژمارە (13) بۆ ساڵانی (2023، 2024، و 2025)، لەسەر بنەمای ڕێنماییەکانی سەرۆکی حکومەت. 🔹ئەو تێبینیانەی کە دەمێننەوە لە ماوەی (10) ڕۆژدا بە هەماهەنگی لەگەڵ تیمی وەزاری تەکنیکی، لە ئەمڕۆوە 15ی کانوونی دووەم دەستپێدەکات، قسەیان لەسەر دەکرێت. ئەمە لەپاڵ پێداچوونەوە بە کارەکانی ئەو لیژنەیەی کە بەپێی فەرمانی دیوانیی ژمارە 24660 پێکهێنراوە، کە پێویستی بە ئامادەبوونی نوێنەرانی هەرێم هەیە لە لیژنەی ئاماژەپێكراو.  🔹هەرێم پابەندە بە پێدانی شایستەیی موچەی مانگی تشرینی یەکەم کە لەلایەن بەشی ژمێركارییەوە پارەی بۆ دابین دەکرێت، هەروەها بەردەوامی گفتوگۆ و بەدواداچوون لەگەڵ لیژنەی فەرمانی دیوانیی ژمارە 24660، بۆ دیراسەکردنی ئەو پرسە، بەوجۆرەی كە خانەنشینانی هەرێم بەپێی یاسای خانەنشینیی فەرمانبەرانی دەوڵەتی ساڵی 2019 بگرێتەوە. 

  راپۆرتی: درەو   سەرەتا سوریا بە یەکێک لە وڵاتە مامناوەندەکانی بەرهەمهێنانی نەوت و گاز دێتە هەژمار، بەڵام بوونی یەدەگی ئەو دوو سامانە سروشتییە، شایستەی ئەوەی دەکات ببێتە بەرهەمهێنەرێکی گرنگ، بەتایبەتی لە غازی سروشتیدا، ئەمەش وایکردووە زلهێزەکانی جیهان بە تامەزرۆییەوە لێ بڕوانن. زۆربەی کێڵگە نەوتییەکانی ئەو وڵاتە لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا، لە ژێر کۆنترۆڵی ئەمریکا و چاودێری ئەوە لە ڕێگەی هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە)ەوە، هاوکات ڕوسیا، لە ڕێگەی ڕژێمی پێشوی سورییەوە، سەرپەرشتی زۆربەی کێڵگە گازییەکانی ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی وڵاتەکە و ئیمتیازاتی گەڕان بەدوای غاز و دەرهێنانی لە کێڵگە دۆزراوەکانی لە کەناراوەکانی سوریا لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا دەکرد. بەرهەمهێنان و یەدەگی نەوت لە سوریا لە ڕووی بەرهەمهێنانی نەوتەوە، پێش سەرهەڵدانی شۆڕشی ناوخۆیی سوریا لە ساڵی 2011 ڕۆژانە نزیکەی (380 هەزار) بەرمیل نەوتی بەرهەم دەهێنرا و ئەم بەرهەمە ساڵانێک پێش ئەوە گەیشتبووە لوتکەی خۆی، بە تۆمارکردنی (600 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا و ئەمەش بە گوێرەی ئامارە فەرمییەکان، ئەگەر نا زۆرێک لە توێژەران و ئابووریناسانی سوریا پێیان وایە ئەو ئامارانە زۆر کەمترن لەوەی لە واقیعدا هەیە. بەپێی ڕاپۆرتێکی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لە ساڵی ٢٠١٦، مەزەندەی کردووە کە بەرهەمهێنانی نەوت لە دوای ساڵی ٢٠١١ بۆ تەنها نزیکەی (٤٠ هەزار) دابەزیبێت. بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی ماڵپەڕی Oil Prices ی بەریتانی تایبەت بە کاروباری وزە، لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی (2019) بڵاویکردووەتەوە، کۆی یەدەگی نەوت لە سوریا بە نزیکەی (2 ملیار و 500 ملیۆن) بەرمیل مەزەندە دەکرێت و نزیکەی (75%)ی ئەو یەدەگانە لە کێڵگەکانی پارێزگای دێرەزورو ڕۆژهەڵاتی سوریادان. بەرهەم و یەدەگی غازی سروشتی لە سوریا ئاستی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە سوریا تا ناوەڕاستی ساڵی 2011 نزیکەی (30.2 ملیۆن) مەتر سێجا بووە لە ڕۆژێکدا، بەپێی ڕۆژنامەی ئەلوەتەنی سوری نزیک لە ڕژێمی پێشووی سوریا، بەو پێیەی زۆرینەی ئەو بەرهەمە لە کێڵگە غازییەکانی حەسەکە دەبەرهەم دەهێنرا، بەڵام بەهۆی هەڵگیرسانی جەنگە درێژخایەنەکی ئەو وڵاتەوە ئاستی بەرهەمهێنانی غاز بە تایبەت لەو کێڵگەیە دابەزینی زۆری بەخۆیەوە بینی، سەرەڕای نەبوونی ژمارەی ورد سەبارەت ئاستی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی، بەڵام بەهۆی پەرەدان بەو کێڵگانەی کە لە باکووری دیمەشق و باشووری حمس دۆزرایەوە لەلایەن حکومەتی ڕژێمەوە، و ئاراستەکردنی دەرهێنانی غاز لێیان لە ڕێگەی کۆمپانیا ڕووسیەکانەوە، جارێکی تر بەرهەمهێنانی غازی سروشتی زیادی کردووەتەوە. لە ساڵی 2008دا یەدەگی غازی سوریا بە (240.7 ملیار) مەتر سێجا دەخەمڵێندرا، بەو یەدەگەش وڵاتەکە پلەی (42)ی جیهان دەگرێت، بەڵام دەزگای جیۆلۆجی ئەمەریکا یەدەگی غازی سروشتی سوریای لە دەریای ناوەڕاست بە (700 ملیار) مەتر سێجا خەمڵاندووە، لە کاتێکدا کۆی یەدەگی غازی سوریا بە تایبەت دوای زیادکردنی زۆرێک لە دۆزینەوە نوێیەکان دەگاتە (28 ترلیۆن) مەتر سێجا، بەپێی خەمڵاندنەکانی سەنتەری فێرێل بۆ لێکۆڵینەوە لە بەرلین، لە ڕاپۆرتێکدا پێشبینی دەکات کە سوریا پلەی سێیەمی جیهان لە بەرهەمهێنانی غازدا داگیر بکات، ئەگەر بتوانێت توانای بەرهەمهێنانی تا ئەوپەڕی ئاستی خۆی زیاد بکات. دابەشبوونی کێڵگەکە نەوتی و غازییەکان و توانای بەرهەمهێنانیان کێڵگە نەوتییەکانی سوریا بەسەر پارێزگاکانی حەسەکە بە (6) کێڵگە و دێرەزور بە (٤) کێڵگە و ناوچەی تەدمر لە پارێزگای حمس بۆ (2) کێڵگە دابەشکراون. کێڵگە نەوتییەکانی حەسەکە؛ کێڵگەی سوەیدییە و بەرهەمدارترین کێڵگەی وڵاتەکەیە، بەو پێیەی پێش ساڵی 2011 ڕۆژانە (110 هەزار) بەرمیل نەوتی لێ بەرهەم دەهێنرا، لەکاتێکدا لە کۆتاییەکانی ساڵی (2020) ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەو کێڵگەیە بۆ (50 هەزار) بەرمیل نەوت دابەزیبوو لە ئێستادا لەو قەبارەیەش کەمتر بەرهەم دەهێنرێت. رومەیلان یەکێکی ترە لە کۆنترین کێڵگە نەوتییەکانی وڵاتەکە لە پارێزگای حەسەکە، ئەمە جگە لە کێڵگەکانی شەدادی و جبسە و هۆل کە تاڕادەیەک کێڵگەی بچووکن، هەروەها یوسفیە کە بچووکترین کێڵگە نەوتییە بەراورد بە هەریەک لە کێڵگانەی تر. کێڵگەکانی دێرەزور، گەورەترینیان کێڵگەی عومەرە کە پێشتر (80 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا لێ بەرهەم دەهێنرا و لە ئێستادا بەرهەمەکەی بۆ کەمتر لە (25 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە دابەزیوە، دوای ئەویش کێڵگەی تەنک دێت، هاوکات کێڵگەی ئەلتەیم و ئەلوەرد لەو کێڵگانەن کە دەکەونە ئەم پارێزگایەوە. لە لایەکی ترەوە لە ناوچەی تەدمری سوریا لە ڕۆژهەڵاتی پارێزگای حمس، دوو کێڵگەی بچووکی نەوتی لێ هەڵکەوتووە، کە بریتین لە کێڵگەکانی جەزال و حەیان، کە بەرهەمەکانیان ڕۆژانە لە دوو هەزار بەرمیل تێناپەڕێت. تایبەت بە کێڵگە غازییەکانیش، کێڵگە کۆنەکان دابشبوون بەسەر پارێزگای حەسەکە کە دوو کێڵگەی غازی تێدا هەیە، هەروەها ناوچەی تەدمر (7) کێڵگەی غازی تێدا هەڵکەوتووە، لە کاتێکدا ناوچەی باکووری پارێزگای دیمەشق، لە قارا و بوریج و دێر عەتیە، لەخۆدەگرێت کۆمەڵێک کێڵگەی نوێ لە ساڵی (2010) دۆزرایەوە، بەڵام دەرهێنانی غاز لێیان تا ساڵی (2018) لە ڕێگەی کۆمپانیا ڕووسیەکانەوە دەستی پێنەکرد. کێڵگە کۆنەکانی حەسەکە بریتین لە رومەیلان کە گەورەترین کێڵگەی پارێزگاکەیە بە توانای بەرهەمهێنانی (2 ملیۆن) مەتر سێجا غاز لە ڕۆژێکدا، هەروەها کێڵگەی جەبیسە کە توانای بەرهەمهێنانی نزیکەی (ملیۆنێک و 600 هەزار) مەتر سێجا غازی هەیە لە ڕۆژێکدا. حەوت کێڵگەی تەدمر بریتین لە کێڵگەی شاعر کە گەورەترین کێڵگەی غازە لە وڵاتەکەدا، توانای بەرهەمهێنانی (3 ملیۆن) مەتر سێجا غازی هەیە، لە پلەی دووەمدا کێڵگەی هیل بە توانای بەرهەمهێنانی (2 ملیۆن) مەتر سێجا، ئاراک بە توانای بەرهەمهێنانی (750 هەزار) مەتر سێجا، حەیان بە (650 هەزار)، مهر بە (400 هەزار)، جەحار بە (350 هەزار) و ئەبو ریاح (300 هەزار) مەتر سێ جا غازیان هەیە. سەبارەت بە کێڵگە نوێیەکانی باکووری دیمەشق کە لە ساڵی (2018) گەیشتوونەتە ئاستی بەرهەمهێنان ، بریتین لە قارە 1 بە توانای بەرهەمهێنانی ڕۆژانەی (450 هەزار) مەتر سێجا، بریج 1 بە بەرهەمهێنانی ڕۆژانەی (200 هەزار) مەتر سێجا، هەروەها قارە 3 بە بەرهەمهێنانی ڕۆژانەی (450 هەزار) مەتر سێجا هەروەها دوو کێڵگەی نوێ لە هەمان ساڵدا کرانەوە و گەیشتنە ئاستی بەرهەمهێنان ئەوانیش قارە 3 و سەدەد 9 کە توانای ڕۆژانەیان نیو ملیۆن مەتر سێجایە. ماوەتەوە بوترێت سەرجەم کێڵگە نەوتی و غازییەکانی پارێزگای حەسەکە لەژێر کۆنترۆڵی هێزەکانی (هەسەدە)دایە، دوای ئەوەی هێزەکانی ڕژێم سوریا لە ساڵی 2011 کشانەوە. سەبارەت بە کێڵگە نەوتییەکانی دێرەزوریش دابەشبوون بەسەر دوو بەشدا، بەشی هەر زۆریان، لە ساڵی 2017 و 2018ەوە کەوتنە ژێر دەسەڵاتی (هەسەدە) ئەویش دوای شەڕەکانی لەگەڵ داعش لە ڕۆژهەڵاتی ڕووباری فورات، لە کاتێکدا تاکە کێڵگەیەک لە ڕۆژئاوای ڕووبارەکە "کێڵگەی ئەلوەردە"، لە ژێر کۆنترۆڵی ڕژێمی سوریادا بوو. سەبارەت بە کێڵگە غاز و نەوتییەکانی تەدمر، سەرجەمیان لەژێر دەسەڵاتی ڕژێمی سوریادابوون، جگە لە کێڵگە گازییەکانی باکووری دیمەشق. بەڵام روسیا دەستی بەسەر هەموو کێڵگە غازییەکانی کەناراوەکانی سوریادا گرتووە و چونکە لەو کاتدا ڕوسیا گەرەنتی گازەکەی کرد لە بەرامبەر پاڵپشتیکردنی ڕژێم و ئاراستەکردنی سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوەی سوریا. بۆ زانیاری لەبارەی نەوت و غازی سوریاوە بڕوانە؛ •    د. أحمد سلطان، ما وراء الصراع في سوريا.. حرب خفية على الثروات الطبيعية، المرکز المصري للفکر والدراسات الاسترتیجیة، 10/12/2021؛ https://ecss.com.eg/50562/ •    جوليا العبد (دمشق)، هل تبتلع روسيا 28 تريليون متر مكعب من الغاز السوري بـ40 مليار دولار؟، ملفات سوریا للدراسات والاستشارات الاعلامیة، 7/12/2020؛ https://shorturl.at/jxBQr •    أحمد بدر، حقل الورد النفطي السوري.. 12 عامًا من القصف المتواصل، موسوعة الطاقة، 9/12/2024؛ https://shorturl.at/lG89H •    الجزیرة، روسيا تسيطر على حقول نفط وغاز شمال تدمر،5/3/2017 https://shorturl.at/WmSRH •    TRT عربي، النفط والغاز في سوریا.. این تنتشر الحقول ومن المستفیدون؟، 19 مارس 2020؛ https://shorturl.at/kJMwO •    سامر أبو وردة، حقول النفط في سوريا.. احتياطيات واعدة وإنتاج هزيل، 20/1/2024؛ https://shorturl.at/AZSL9 •    فراس فحام، مصير النفط السوري بعد 13 عاما من الصراع، 13/4/2024؛ https://shorturl.at/320Bd  

ڕاپۆرتی ناوەندی بەیان/ محەمەد موعەزز حەیدسی 🔻 چاوەڕوان نەدەکرا دە ڕۆژ بەس بێت بۆ ڕووخاندنی ڕژێمەکەی ئەسەد، کە لە ڕێگەی حزبی بەعسی سوریاوە بۆ ماوەی زیاتر لە نیو سەدە حوکمی ئەو وڵاتەی کرد...دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی رێگریکردن لە دەستدرێژی "ردع العدوان" لەلایەن (دەستەی تەحریر شام)ەوە، گۆڕانکارییەکی چۆنایەتی نوێی لە دۆخی سوریادا لە قۆناغێکی ناوازە و لە ڕادەبەدەر ئاڵۆزدا هێناوەتە ئاراوە، داهاتوی سوریا لەبەدەم سێ ئەگەردایە، ئەوانیش؛ 🔹 قۆناغی ڕاگوزەری سیاسی و سەقامگیری 🔹 سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆ و ناسەقامگیری 🔹 دابەشبوونی سوریا بۆ سێ یان چەند هەرێمێک سەرەتا چاوەڕوان نەدەکرا دە ڕۆژ بەس بێت بۆ ڕووخاندنی ڕژێمەکەی ئەسەد، کە لە ڕێگەی حزبی بەعسی سوریاوە بۆ ماوەی زیاتر لە نیو سەدە حوکمی ئەو وڵاتەی کرد، بەتایبەتی دوای ئەوەی لە ساڵی 2011 ەوە بە هەرجۆرێک بێت توانی خۆی ڕابگرێت لەبەردەم ئەو شەپۆلە ناڕەزایەتیانەی کە هاوشانی سوریا چەند وڵاتێکی دیکەی عەرەبی گرتەوەو بە "بەهاری عەرەبی" ناسرا. دۆخی ململانێکان لە سوریا بە نموونەی بارودۆخی ململانێی چارەسەرنەکراو لە جیهاندا دادەنرێت، کە تێیدا هەوڵە سیاسی، دیپلۆماسییەکان و ڕێوشوێنە سەربازییەکان شکستیان هێنا، بۆ چارەسەرکردنی ململانێ و ناکۆییەکان و گەیشتن بە ئاشتی. ئەم دۆخەش بووە هۆی داتەپینی پایەکانی دەسەڵاتی سوریا لە ئاستە جیاجیاکاندا، جگە لە پەرەسەندنی کارەساتە مرۆییەکان، جا لەڕێگەی تێکچوونی دۆخی ئابووری، سەربازی، سیاسی و کۆمەڵایەتی بێت لە ناوخۆی سوریا یان دۆخی پەنابەرانی سوریا بێت لە وڵاتە جیاوازەکانی جیهان. دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی رێگریکردن لە دەستدرێژی "ردع العدوان" لەلایەن (دەستەی تەحریر شام)ەوە، گۆڕانکارییەکی چۆنایەتی نوێی لە دۆخی سوریادا لە قۆناغێکی ناوازە و لە ڕادەبەدەر ئاڵۆزدا هێناوەتە ئاراوە، چونکە ئەمە لەکاتێکدایە نائارامییەکان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئەنجامی شەڕی ئیسرئیل لە غەززە و لوبنان لە لایەک، جیهان لە چاوەڕوانی هاتنی "دۆناڵد ترەمپ"ە بۆ کۆشکی سپی لە 20ی کانونی دووەمی 2025 کە خوێندنەوەی ئەوەی بۆ دەکرێت بە دەستبەکاربوونی بەشێک لە ململانێ نێودەوڵەتییەکان لەسەرو هەموشیانەوە جەنگی ڕوسیاو ئۆکرانیا کە لە ساڵی 2022 ەوە بەردەوامە بەلادا بخات، لەلای دووەمەوە. یەکەم: دۆخی سوریا بەر لە دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی "ڕێگری لە دەستدرێژی" دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکانی سوریا و پەنابردن بۆ بەکارهێنانی هێزی سەربازی سەرکوتکەر بۆ ڕاگرتنی ناڕەزایەتییەکان. هەوڵە سیاسی و دیپلۆماسییەکانی ڕژێمی سوریا سەرکەوتوو بوو لە شکاندنی ئەو دیوارەی کە لە ساڵی 2011ەوە کەنارگیرو گۆشگیر کردبوو، ئەم هەوڵانە بووە هۆی گەڕاندنەوەی پەیوەندییەکانی سوریا لەگەڵ زۆرێک لە وڵاتانی جیهان، گەڕاندنەوەی کورسی سوریا لە کۆمکاری عەرەبی دوای هەڵپەساردنی ئەندامێتی بۆ ماوەی زیاتر لە 11 ساڵ، هەروەها بەشداریکردنی بەشار ئەسەد لە لوتکەی عەرەبی و ئیسلامی لە ڕیاز لە مانگی نۆڤەمبەری ساڵی ڕابردوودا. لەهەمان کاتدا تورکیا هەوڵیدا ئاشتەوایی لەگەڵ ڕژێمی ئەسەد بەدیبهێنێت، بەڵام هەوڵەکان سەرنەکەوتن، بەهۆی ناکۆکییان لەسەر ئەو مەرجانەی ڕژێمی سوریا دانابوو، لەسەرو هەموشیانەوە کشانەوەی هێزەکانی تورکیا بوو لە خاکی سوریادا. هەروەها  بەشار ئەسەد لە ساڵی 2024 سەردانی هەردوو وڵاتی ئێران و ڕوسیای کرد، هاوکات هەشت وڵاتی ئەوروپی نامەیەکیان پێشکەش بە بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپا کرد و داوای دووبارە هەڵسەنگاندنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕژێمی سوریا کرد. هەروەها ئەو وڵاتانە پێشنیاری دانانی نێردەی یەکێتی ئەوروپایان بۆ سوریا و پەیوەندیکردنەوە لەگەڵ باڵیۆزی سوریا لە برۆکسل کردو داوایان کرد کە کاریگەرییەکانی گەمارۆکانی ئەوروپا لەسەر ڕژێمی سوریا تاوتوێ بکرێن. لە چوارچێوەی پەیوەندییەکاندا ئیتاڵیا دیاریکردنی باڵیۆزی لە دیمەشق ڕاگەیاند و بووە حەوتەمین وڵاتی ئەوروپی کە باڵیۆزخانەی کراوەی لە سوریا هەبێت. جگە لەوەش نوێنەری ئەمریکا لە نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند کە واشنتۆن ئامادەیە بیر لە هەڵگرتنی سزاکانی سەر سوریا بکاتەوە، ئەگەر پێشکەوتنی بەرچاو بە ئاراستەی یەکلاکردنەوەی ململانێکان بەدی بهێنرێت. دووەم: نەخشەی جیۆسەربازی لە سوریا نەخشەی جیۆسەربازی لە سوریا پێش دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی "ڕێگریکردن لە دەستدرێژی" دەتوانرێت بەم شێوەیەی خوارەوە ڕونبکرێتەوە 1.    نزیکەی 36% خاکی سوریا لە دەرەوەی بازنەی کۆنترۆڵی حکومەتی سوریادابوو، کە بەشی زۆری ئەو ناوچەیەش لە باکوری وڵات و هاوسنوری تورکیا چڕبووبوەو لە ژێر کۆنتڕۆڵی چەند لایەنێکی جیاوازدایە بەم شێوەیەی خوارەوە: ‌أ.    نزیکەی 11%ی خاکی سوریا لەلایەن ئۆپۆزسیۆنی سوریا پشت ئەستور بە تورکیا کۆنترۆڵکرابوو. ‌ب.    نزیکەی 25% لەژێر کۆنتڕۆڵی هێزە کوردییەکانی ئۆپۆزسیۆن (هەسەدە) و هاوپەیمانەکانیاندایە. 2.    بنکە سەربازییە بیانییەکان لە سەرانسەری سوریادا بڵاوبوونەتەوە، هەندێکیان پاڵپشتی حکومەتی سوریایان دەکردو هەندێکیشیان دژی بوون، ئەوانیش: ‌أ.    درێژ بوونەوەی بنکەکانیان بە درێژایی 911 کیلۆمەتر لەسەر سنوری سوریاو تورکیا، بەجۆرێک بنکەکانی تورکیا لە ناو خاک و سنوری سوریا، مەزەندە دەکرێت کە 12 بنکەی سەربازی تورکیا هەبن، جگە لە 114 خاڵی چاودێری سەربازی تورکیا، هەروەها تورکیا ڕووبەرێکی خاکی سوریای بەدەستەوەیە کە دەگاتە زیاتر لە (8 هەزار و 800) کیلۆمەتر چوارگۆشە. ‌ب.    هێزەکانی ئەمریکا لە 17 بنکەی سەربازیدا ئامادەن کە 15 خاڵی چاودێری سەربازی پاڵپشتییان دەکات و لە زۆرترین ناوچەی بەرهەمهێنەری نەوتی سوریا هەڵکەوتوون. ‌ج.    هێزی کوردی (هەسەدە) کە ئەمریکییەکان پاڵپشتی دەکەن لەسەر ڕووبەر (45 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشە (لەگەڵ هەندێک کوتلەی دیکەی غەیرە کوردی لەژێر دەستیدا) لەباکوری خاکی سوریادا بڵاوبونەتەوە بە هێزکەیان بە نزیکەی (45 هەزار) چەکدار مەزەندە دەکرێت. ‌د.    هێزەکانی تری ئۆپۆزسیۆن پەرش و بڵابون، لەوانە سوپای ئازاد و هێزە ئیسلامییەکان کە ناو و فیرقەی جیاوازیان هەبوو لە بەرەی تەحریر شام و پاشماوەکانی داعشەوە یەکیان گرتووە چالاکییەکانی ئەم ڕێکخراوانە ڕووبەرەکەی نزیکەی 20 هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشەبوو. ‌ه.    بوونی ئیسرائیل لە جۆلان، کە ڕووبەرەکەی نزیکەی (هەزار و 200) کیلۆمەتر چوارگۆشەیە. 3.    ئەو هێزانەی پشتیوانی حکومەتی سوریایان دەکرد: ئەم هێزانە بەسەر ڕووبەری نزیکەی (120 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشە دابەشبوون، جگە لە سوپای سوریا، بنکەکانی ڕوسیا (21 بنکە و 93 خاڵی چاودێری) لەگەڵ نزیکەی (52)پێگە و خاڵی ئێرانی هەبوو. سێیەم: دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی "ڕێگریکردن لە دەستدرێژی" و ڕووخاندنی ڕژێمی ئەسەد لە سەروبەندی واژۆکردنی ئاگربەستی نێوان ئیسرائیل و لوبنان لە چوارچێوەی هەوڵە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکانی ناوچەکە، بۆ گەیشتن بە ئامانجی خوازراو لە واژۆکردنی ئاگربەستێکی دیکە لە غەززە کە یارمەتیدەر بێت لە وەستاندنی ئەو کۆمەڵکوژییەکانی جەنگ لە ناوچە داگیرکراوەکان، دۆخی ئەمنی لە سوریا تەقیەوە، بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو، ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوام دەبێت لە دیمەنی ڕووداوە دراماتیکییەکان کە بەشدارن لە کاریگەریکردن لەسەر نەخشەی هاوسەنگییە جیۆپۆلیتیکییەکانی ناوچەکە. لە ئاستی نێودەوڵەتیشدا کۆمەڵێک کوتلەی ئۆپۆزسیۆن بەناونیشانی "بەڕێوەبردنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان" بەدیارکەوت لەلایەن “دەستەی تەحریر شام”ەوە سەرپەرشتی دەکران، دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی ڕێگریکردن لە دەستدرێژی لە 27ی تشرینی دووەم بە هێرشکردنە سەر فەوجی (46)ی ڕژێمی سوریا لە شاری ئیدلب دەستی پێکرد، پاشان ئۆپەراسیۆنەکە فراوانتر بوو و دوو بەرەی دیکەشی لەخۆگرت، ئەوانیش بریتی بوون لە شاری حەلەب و ئیدلیب، کشانەوەی سوپای سوریا ڕۆڵی هەبوو لە بەدەستهێنانی پێداویستییە سەربازییەکانی هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن، لەنێویاندا تانکەکان، مووشەک ...، جگە لە چەکی جۆراوجۆر لەو شوێنە سەربازییانەی کە سوپا لێی کشایەوە. پاشان سوپای سوریا لە فڕۆکەخانەی حەلەب کشایەوە و ڕادەستی هێزەکانی سوریای دیموکرات کرا، ئۆپەراسیۆنەکە بەردەوام بوو بۆ گەیشتن بە لادێکانی باکوری حەما دوای توندکردنەوەی هەوڵەکان بۆ کۆنترۆڵی شاری حەلەب و داڕمانی سەربازی و ئەمنی و هێزەکانی سوپای سوریا، تا گەیشت بەوەی ئۆپۆزسیۆنەکان ڕۆژی پێنجشەممە ٥ی کانوونی دووەم کۆنترۆڵی شاری حەمایان ڕاگەیاند، پاشان بەرەو شاری حومس پێشڕەوییان کرد و شارەکانی ڕاستان و تەلبیسەیان کۆنترۆڵ کرد، پشان ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان نبەردەوام بوو تا شاری حەما کۆنترۆڵکرا، بەمەش ڕێگەی دیمەشق لە جاران ئاسانتر بوو، لە بەیانی ڕۆژی یەکشەممە 8/12/2024، ئیدارەی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان لە ڕاگەیەندراوێکی فەرمیدا ڕووخانی ڕژێمەکەی بەشار ئەسەدیان ڕاگەیاند و کۆنترۆڵی دیمەشقی پایتەختیان کرد، ئەسەد و خێزانەکە ڕویان لە ڕوسیا کرد، هاوکات محەممەد جەلالی، سەرۆکوەزیرانی سوریاش لەڕێگەی تۆمارێکی ڤیدیۆییەوە ڕایگەیاند کە لەناو ماڵەکەیدا دەمێنێتەوە و ئامادەیە بۆ ڕێکارەکانی ڕادەستکردنی دەسەڵات بە هەر سەرکردایەتییەک کە گەلی سوریا هەڵیبژێرێت. چوارەم: سیناریۆکانی سوریای دوای ئەسەد گومانی تێدا نییە کە خستنەڕووی سیناریۆکانی پەیوەست بە قۆناغی دوای ئەسەد پەیوەندی بە دوو دیاریکەری بنەڕەتییەوە هەیە: ڕۆڵی کوتلە ئۆپۆزسیۆنەکان لە پێکهێنانی کۆدەنگییەکی سیاسی ڕاگوزەر کە توانای بەڕێوەبردنی قۆناغی ڕاگوزەری هەبێت، بەبێ گەڕانەوە بۆ قۆناغی شەڕی ناوخۆ و ئاژاوەگێڕی، جگە لە ڕۆڵی گۆڕاوە دەرەکییەکان کە بە ڕۆڵی ئەکتەرە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان نوێنەرایەتی دەکرێن لەم چوارچێوەیەدا، دیارترین سیناریۆکان بەم شێوەیەن: 1.    قۆناغی ڕاگوزەری سیاسی ئه م سیناریۆیه دەتوانرێت بەدی بێت، ئەگەر هێزە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریا سەرکەوتووبن لەگەیشتن بە ڕێککەوتن له سەر قۆناغێکی ڕاگوزەری سیاسی که پێکهێنانی ئیدارەیەکی ڕاگوزەر بۆ پاراستنی دامودەزگاکانی دەوڵەت و پاراستنی ئیمکاناته گشتییەکان لەخۆبگرێت، ئەمەش دەبێته هۆی چوارچێوەیەکی سیاسی، که گرنتی به شداری هەموو لایەنه سورییەکان بکات. ئەم سیناریۆیە وا دەخوازێت تەوافوقێکی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەبێت لەسەر هێزە کاریگەرکانی سوریا بۆ پاڵپشتی سەرپێخستنی قۆناغی ڕاگوزەری سیاسی، ئەویش بە ڕێککەوتنی تورکی-ڕۆژئاوایی بە پاڵپشتیکردنی تورکیا بۆ دەستەی تەحریر شام و  لە بەرامبەر پشتیوانی ئەمریکا-ڕۆژئاوایی بۆ هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە)، بەو پێیەی ئەوان نوێنەرایەتی دوو میحوەری کاریگەرن لە کوتلە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریادا، ئەمەش بەهۆی پاشەکشەی میحوەرەکەی ترەوە کە ڕۆڵی ئێران و ڕووسیایە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو قۆناغەی کە ئێران پاشەکشەی پێکراوەو ڕوسیا سەقاڵی شەڕی دژ بە ئۆکرانیایە. 2.    سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆ پێدەچێت ئەم سیناریۆیە لە ژێر ڕۆشنایی دوو دیاریکەری بنەڕەتیدا بێت گەڵاڵە ببێت، ئەوانیش شکستی کوتلە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریا لە گەیشتن بە کۆدەنگییەکی سیاسی بۆ بەڕێوەبردنی قۆناغی ڕاگوزەر، لە ئەنجامی ناکۆکی ناوخۆیی و کاریگەرییە فرەییە نەتەوەیی و تائیفییەکان، لە داڕشتنی ڕەفتاری سیاسی هاوبەش لە قۆناغی داهاتوودا، جگە لە مەترسی نەگەیشتن بە کۆدەنگی دەرەکی، لەلایەن هێزە کاریگەری لەسەر گۆڕەپانی سوریا، چ لەسەر ئاستی ناوچەیی یان نێودەوڵەتی، بۆ ئەگەری بەدیهێنانی ئەم سیناریۆیە لە سروشتی جەمسەرگیری دەرەکی و ڕەنگدانەوەی لەسەر لایەنە ناوخۆییەکانی سوریادا دەوەستێت. 3.    دابەشبوونی سوریا بۆ چەند هەرێم ێک ئەم سیناریۆیە لە ژێر ڕۆشنایی ئەو هەلومەرجەی کە بە درێژایی قۆناغی ڕابردووی ململانێی سیاسی لە سوریا هاتووەتە ئاراوە، بە دوور نازانرێت و دەکرێت لە ژێر ڕۆشنایی کۆمەڵێک پێدراوو دیاریکەردا بەدیهاتنی ئەم سیناریۆیە لە خەیاڵدا بێت، ئەویش لە کاتێکدابێت، شکستی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریا لە گەیشتن بە کۆدەنگییەکی سیاسی کە دەتوانرێت لە قۆناغی داهاتوودا لەسەری بنیات بنرێت، ئەمە جگە لەوەی ئەو لایەنە دەرەکییەکانەی پاڵپشتی هێزە چالاکەکانی ناو گۆڕەپانی سوریا دەکەن  نەتوانن بگەن بە ڕێککەوتن، لە ئەنجامی ناکۆکی بەرژەوەندییە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان، بە تایبەتی لە ژێر ڕۆشنایی بێتوانایی لە گەیشتن بە کۆدەنگی نێوان تورکیا و وڵاتانی ڕۆژئاوا لە لایەک و لەگەڵ هەردوو وڵاتی ڕوسیا و ئێران لە لایەکی ترەوە، دەکرێ چاوەڕوانی ئەوە بکرێت کە سووریا بۆ سێ هەرێم دابەش ببێت ئەوانیش: ناوچەیەک لە ژێر دەسەڵاتی دەستەی تەحریر شام، ناوچەیەکی دیکە لە ژێر دەسەڵاتی ڕێکخراوە کوردییەکان کە نوێنەرایەتی هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە) دەکەن، هەروەها ناوچەیەکی دیکە لە ژێر دەسەڵاتی کوتلە و ڕێکخراوە چەکدارەکانی دیکە.  

  مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) جارێکی تریش بە دڵخۆشییەکی گەورەوە کەوتنی یەکێک لە رژێمە بنەماڵەییە، ئەمنییە، میلیشیاییە، خوێناوییە، داخراوەکانی ناوچەکە دەبینین. شارەکان دەبینین ئازاد دەبن، دەرگای زیندانەکان دەشکێن و بەناھەق زیندانکراوەکان بە پێکەنینەوە دێنەدەرەوە. ئەمڕۆ ئیتر ھەموومان شایەتی کۆتاییھاتنین بە دەسەڵاتی ترسناکی خێزان و بنەماڵەی ئەسەد لە سوریادا. ئەوەی بڵاودەبێتەوە وێنەی ئەو مرۆڤە دڵخۆشانەیە کە پەیکەرەکانی ئەسەدی باوک و ئەسەدی کوڕ دەڕوخێنن و بە تێڵا بە پێڵاو لە سەری بڕاوی پەیکەرەکان ئەدەن، منداڵان دەبینین بە پێکەنینەوە میز بەسەری پەیکەرەکانیاندا دەکەن. ئەوەی دەردەکەوێت دووبارەبوونەوەی ئەو وێنانەیە کە دوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەین لە ساڵی ٢٠٠٣دا لەزیاد لە شوێنێکی عێراقدا، بینیمان. ئەوەی لە پشتی ئەم دڵخۆشییەوە ئامادەیە، ئەو رێگا نادیار و رۆژگارە نەناسراوەیە کە لە رۆژ و مانگ و ساڵەکانی داھاتوودا دێتەکایەوە. رۆژگارێک دەشێت دووبارەکردنەوەیەکی ترسناکی دۆخی عێراقی دوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەین بێت، سەرلەنوێ بیناکردنەوەی ھەمان ئەو کابوسە بەعسییە تۆقێنەرەبێت کە بنەماڵەی ئەسەد و حیزبی بەعس لە پەنجا ساڵی ڕابردوودا دروستیانکردبوو، بەڵام بەناوی تر و لە لایەن بکەری سیاسیی و بەتایبەتی دینیی، ترەوە. شتێک لە ئێستادا لێی دڵنیاین ئەوەیە سوریای بنەمالەی ئەسەد و مۆتەکەی بەعس کۆتاییهات و سوریایەکی تازە بەریوەیە بۆ دروستبوون. قۆناغێکی گواستنەوە و بڕێکی بەرچاو لە فەوزا ئامادەیە. پرسیارە سەرەکییەکە ئەوەیە ئایا بەڕاستیی سوریا بەڕێوەیە بۆ چوونە ناو سەردەمی ئازادییەوە؟ ئەو سوریایەی دروستدەبێت سوریای سیستم و کۆمەڵگایەکی سیاسیی کراوە و دیموکراسیی و ئازادییخواز دەبێت، یان سوریایەکی بەعسیانە لەژێر ناو و ناونیشانی دیکەدا؟   گومانی تێدا نییە ئایندەی سوریا ئایندەیەکی بێ کێشەی سیاسی ھەمەجۆر نابێت. بوونی کێشەی سیاسیی بەشێکی دانەبڕاوە لە ژیانی سیاسیی، ھیچ کایەیەکی سیاسیی لە جیھاندا بوونی نییە بەبێ کێشەی سیاسیی، ھەمیشە کۆمەڵێک ململانێ و دۆخی نەخواستراو دێنەپێشەوە، کە سەرچاوەی دروستبوونی کێشەی ھەمەجۆرن لەنێوان بکەرە سیاسییەکاندا. بەڵام ئەوەی کە کێشە سیاسییەکانی ئەم ناوچەیەی ئێمە لەزۆرر ڕووەوە لە کێشەی شوێنەکانی تر جیادەکاتەوە، نەبوونی ئاسۆیە بۆ چارەسەرکردنیان. نەبوونی بکەری سیاسیی چارەسەرخواز و ھەڵگری پرۆژەی بەیەکەوەژیانی نیشتیمانیی ھێزە جیاوازەکانە بەیەکەوە. ئەوەی لەم ناوچەیەدا باڵادەستە کۆمەڵێک دەوڵەت و ھێز و گروپی سیاسیی و میلیشیای چەکدارین، کە لۆژیکی نەفیکردنی ھەمووشتێک لە دەرەوەی خۆیاندا، ئاراستەیان دەکات.   سوریا نموونەیەکی بەرچاوی دۆخێکی  لەو بابەتەیە، وڵاتەکە پڕە لە ھێزی یەکدی نەفیکەر. بڕێکی گەورە لە ترس و بێمتمانەیی لەنێوان ھێزە سیاسیی و گروپە دینیی و ئەتنییەکانی وەڵاتەکەدا ھەیە. وڵاتەکە پڕ لە سوپا و میلیشیای جیاواز، ھەندێکیان خۆیان بە سوپا و میلیشیای خودا دەزانن و بەناوی دین و خوداوە دەجەنگن، ھەندێکی تریان سوپای ئەم یان ئەو گروپی ئەتنیی و ئەم یان ئەو ھێزی ناوچەیی و ئیقلیمین. لاوازیی یان غیابی بەرفراوانی کولتوریی لێبوردن، نەبوونی سیاسەتێکی عەقڵانیانەی لەبیرکردن، ھەموو ئەمانە تێکەڵ بە چەندان شێوازی جیاوازی ڕقیی ھەمەجۆر، ڕقی دینیی و ئایدیۆلۆژیی و ئەتنیی و بنەماڵەیی و کۆمەڵایەتیی. ئەوەی ئەم دۆخە لەو سوریادا ئاڵۆزتر و ترسناکتر دەکات ئەو راستییە تاڵەیە کە بڕیاری سیاسیی لەو وڵاتەدا، نە لە دەستی حکومەتی سوریادایە، نە لە دەستی ھێزەکانی ئۆپۆزیسیۆندا و نە لە دەستی خەڵک و کۆمەڵگاکەشدایە. ئەوانەی بڕیارە سەرەکییەکان لەو وڵاتەدا ئەدەن ھێزە ئیقلیمیی و ھێزە جیھانییە جیاوازەکانن. ئەم ھێزانەش جەنگی مان و نەمان لەگەڵیەکتریدا دەکەن. پێدەچێت تا ئەم ساتە براوەی ژمارەیەکی ململانێکانی ناو سوریا، تورکیا و دۆڕاوی ژمارەیەکیش، ئێران بێت. لەسەرێکی دیکەوە ھەر ھێزێکی سەربازیی و میلیشیاییش گەر دەسەڵاتی ھەبێت و بتوانێت، حکومەتێکی تایبەت بۆ خۆی دروستدەکات. ئێستا لە سوریادا چەندان حکومەتی جیاواز ھەیە، لەوانەش بۆ نموونە، ”حکومەتی موەقەت“، ”حکومەتی ئینقاز“، پاشماوەکانی”حکومەتەکەی بەشار ئەسەد“. ناوچەکەش دابەشبووە بەسەر ئیقلیمێکی سونی و ئیقلیمێکی عەلەوی و ئیقلیمێکی کوردیدا، کە شتێک ئەوتۆ بەیەکەوە کۆیان ناکاتەوە. ئەوەی لەناو ئەم ململانێیانەدا وێرانە  خودی ”دەوڵەت“ خۆیەتی وەک دەوڵەت،  وەک فیکرە، وەک دەزگا و میکانیزمی ھاوبەش، وەک دەرەنجامی ”گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیی“ لەسەرڕێککەوتو، وەک ”چوارچێوەیەکی ھاوبەش“ لەنێوان پێکھاتە جیاوازەکانی وڵاتەکەدا، وەک داوەرێکی بێلایەن لەنێوان دینەکان و ئەتنیەکان و گروپە جیاوازەکاندا. ئەو ھێزانەی خۆیان بە ئەلتەرناتیڤی رژێمە خوێنڕێژ و بەربەرییەکەی بەشار ئەسەد دەزانن، ھەڵگری بەرنامە و دونیابینییەک نین بتوانێت دەوڵەت بەو مانایانەی سەرەوە بەرجەستەبکات. ئەو ھێزە ئیقلیمیی و جیھانیانەش کە لەو وڵاتەدان  بە دوای قازانج و خواستی تایبەتی خۆیان و چنینەوەی دەسکەوتی تایبەتەوەن. دوای ئەو ھەموو جەنگ و پێکدادان و کوشتارەش، کە لە دەیەی ڕابردوودا لەو وڵاتەدا ڕوویداوە، تا ئێستاش نەخشەیەکی سیاسیی بوونی نییە ھێما بۆ چوونەدەرەوە لەو دۆخە ناھەموارەی ئەمڕۆ و دووبارەنەبوونەوی کابوسەکانی، بکات. دیدگایەک بۆ دەوڵەت بوونی نییە بتوانێت وەک چوارچێوەیەکی سیاسیی ھاوبەش بۆ کۆکردنەوەی ھێز و گروپ و پێکھاتە جیاوازەکانی ناو وڵاتەکە بەیەکەوە، بیبینێت. لەڕاستیدا دەوڵەت وک دەوڵەت، چوارچێوەیەکی بیرلێکراوە نییە و بەشێکی گەورەی ئامرازەکانی دروستکردنی وەک ھاوبەشێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و دەزگایی و یاسایی ھاوبەش، لەئارادا نییە.   لە ڕاستیدا ھیچ شتێک لەم ناوچەیەدا ھێندەی ”دەوڵەت“ بیرلێنەکراوە و رێزلێنەگیراو و نائامادەکراو نەکراوە. زۆرینەی ئەو چوارچێوە سیاسییانەی لەم ناوچەیەدا دروستکراون و سەپێنراون، بە لۆژیکی بەر لە دروستبوونی دەوڵەت وەک دەوڵەت، کاریانکردوە و کاریانپێکراوە. ئەم بەگژاچوونەوەی کارکردنی دەوڵەت وەک دەوڵەت، ھاوشان بووە و، تا ئەم ساتەش ھاوشانە، بە بەگژاچوونەوەی مافەکانی مرۆڤدا، لە مافە سیاسییەکانەوە بیگرە بۆ مافە کۆمەڵایەتیی و دینیی و فەرھەنگییەکان و لە مافە تاکەکەسەییەکانەوە بیگرە بۆ مافە کۆیی و دەستەجەمعییەکان. ھەموو ئەمانەش لەژێر ناونیشانی بەگژاچوونەوەی ھێرشی ”ئیمپریالیزمی کولتوریی خۆرئاوا“ و ”گەڕانەوە بۆ رەسەنایەتیی و موقەدەساتی خەڵک“. وەک ئەوەی مرۆڤەکانی ئەم بەشەی دونیا مافی ھەبوونی ئەو مافانەیان نەبێت. ھاوکات نمایشکردنی بەرگریکردن لە مافی کەمینەکان و مافی ژنان و مافی پێکھاتە جیاوازەکان، وەک بەرگیکردن لە کولتوری ئیمپریالیزم و کۆلۆنیالیزم و کوفر و خۆرئاوای موناقیق. ئیدانەکردنی چەمکەکانی وەک دیموکراسیەت، ئازادیی، مافی مرۆڤ، یەکسانیی، بەناوی ئەوروپایی و خۆرئاواییبوونی ئەو چەمکانەوە، تەنھا بەتاڵکردنەوەی مێژووی ئەم ناوچەیە نییە لە ھەر مانایەکی پۆزەتیڤ و ئینسانیی، بەڵکو ھەوڵدانی بە ئەبەدیکردنی ئەو کولتورە ناشیرینەشە کە ھیچ رێزێک بۆ مرۆڤ و بۆ ماف و بۆ ژیان، دانانێت. ئەم ھێزانە رێک لەو کاتانەدا کە رەخنەی رووەکارە ئینسنایی و ڕۆشنگەر و مافپەروەرەکەی فەرھەنگی سیاسیی ئەوروپایان کردوە و دەکەن، بەناوی گەڕانەوە بۆ کەلەپوری رەسەن و خۆماڵییەوە، یان بەناوی بەرگریکردن لە دین و موقەدەساتی کۆمەڵایەتییەوە، رێک لەوکاتەدا رووکارە ھەرە ناشیرین و کابوسییەکانی کەلەپوری بەشە ھەرە ترسناکەکانی جیھانیان زیندوکردۆتەوە و خستۆتەگەڕ. دەوڵەتی دەزگا و یاسا و ماف رەفزکراوە و دەوڵەتی تاکەکەسیی و خێزانیی و بنەماڵەیی پەیڕەوکراوە. دەستوری دیموکراسیی و لێکجاکردنەوەی دەسەڵاتەکان پشتگوێ خراوە و دەستوری کۆکردنەوەی ھەموو دەسەڵاتەکان و بە ئەبەدیکردنی لە دەستی ئەم یان ئەو ستەمگەر و ھێز و بزاوت و بنەماڵەی سیاسییدا، پیادەکراوە. زیندان دروستکراوە بەڵام ڕای ئازاد حەرام کراوە، ڕاونان و دەربەدرکردن بە شێوەیەکی سیستماتیکی ڕوویداوە، بەڵا مافی ھەبوونی ماڵ و ھەبوونی ژیان سڕاوەتەوە. باس لە نیشتیمان کراوە، بەڵام شتە ھەرە گشتییەکانی نیشتیمانەکە خەسخەسە و بەتایبەت کراوە، چەمکەکانی گەل و میلەت و نەتەوە بەکارھاتوە، بەڵام بنەماڵە و مەزھەب و تائیفە سەرەوەر و باڵادەستکراوە. بە درێژایی مێژووی دروستبوونیان، بەشی ھەرەزۆری ھێزە دینیی و ھێزە نادینییەکان لەسەرجەمی ناوچەکەدا، خەڵکی ناوچەکەیان لە شۆکێکی ئەخلاقییەوە بۆ شۆکێکی ئەخلاقیی تر بردوە. جارێک خەڵکیان بەناوی بێدینیی و لادان لە دینەوە ، کوشتوە، جارێک بەناوی سەروەری و یەکێتی نەتەوەییەوە. ھێزێک بەناو سۆسیالیزمەوە خەڵکی گرتوە و کوشتوە، ھێزێکی تر بەناوی گەڕانەوە بۆ ئیسلام و بونیادنانەوەی خەلافەتەوە، جارێک ئەو ژنانەیان کوشتوە کە بە ویستی ئەوان جلیان لەبەرنەکردوە، جارێکی تر کێیان ویستبێت کوشتوە بەناوی بریندارکردنی ئەم یان ئەو موقەدەسی دینیی و نادینییەوە. لە راستیدا ناکرێت مێژووی ئەم جۆرە ھێزانە لەم ناوچەیەدا بخوێنینەوە و تۆشی شۆکی ئەخلاقیی و ئینسانی گەورە نەبین، تا ئەو شوێنەی شۆکبوون لەوەبخەن شۆکبوون دروستبکات و ئەنجامدانی تاوان بکەنە بەشێکی دانەبڕاو لە ژیانی ڕۆژانەی بەشێکی گەورەی کۆمەڵگاکانی ناوچەکە. تراژیدیای ڕاستەقینەی کۆمەڵگای سوریی ئەوەیە دەسەڵاتی ”حیزبی بەعس“ بڕوات و دەسەڵاتی ھێزێکی سەلەفیی وەک ”ھەیئەی تەحریری شام“ بێتە کایەوە، بەشار ئەسەد بڕوات و جولانی بێتەکایەوە، ئێران لە سوریادا نەمێێت و تورکیا شوێنەکەی بگرێتەوە، حیزبوڵای لوبنانی بڕوات و سوپای ئازادی سەر بە تورکیا بێتەجێی.   دۆخی سوریا تەنھا دۆخێکی ناوەکیی سوریا و تایبەت بە سوریا نییە، لەناو ھەموو وڵاتەکانی ئەم ناوچەیەدا سوریایەکی تایبەت ئامادەیە، مەسەلەی تەقینەوەی ئەو سوریایە، لە غیابی ھەموو ئەو شتانەدا کە باسمکرد، تەنھا مەسەلەی کاتە. ئەو فۆرمە لە حوکمڕانیی و ئەو شێوازانە لە ھێزی ئۆپۆزیسۆن و ئەو تێگەیشتنە خێزانیی و بنەماڵەیی و دینیانەی بۆ دەوڵەت و ماف و دیموکراسیەت و جیاوازیی لە سوریادا ھەیە، لە سەرجەمی وڵاتەکانی ناوچەکە و مۆدێلی باڵادەستی حوکمڕانیکردنیاندا ھەیە.  لە پێش ھەمووانیشەوە لە ھەرێمە شێواو و قەیراناوییەکەی، ئێمەدا.