یادگار سدیق گەڵاڵی  بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتنی بۆری نەوتی عێراق و تورکیا دەدات (1973-2026): کاریگەرییە ئەگەرییەکانی ڕێککەوتنی نوێی نێوان هەولێر و بەغدا تورکیا بە شێوەیەکی تاکلایەنە نیازی خۆی بۆ هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتنی بۆری نەوت لەگەڵ عێراق لە ساڵی 1973 ڕاگەیاند، لە کاتێکدا وادەی بەسەرچوونی فەرمی لە مانگی تەمموزی 2026 نزیک دەبێتەوە. ئەم هەنگاوە لاکاتێکدایە کە لێکتێگەیشتنی نوێ و جۆرێک لە ڕیێکەتن لە نێوان حکومەتی هەولێر و بەغدا  دروست بووە سەبارەت بە بەرهەم و هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان. بەپێی ڕێککەوتنی نێوان هەردوو لایەنی عێراقی، نەوتی بەرهەمهێنراو لە هەرێم ڕادەستی وەزارەتی نەوتی عێراق دەکرێت، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق(سۆمۆ) مامەڵە لەگەڵ کارەکانی بازاڕکردن و هەناردەکردن دەکات. ئەگەر هەناردەکردن لە ڕێگەی سۆمۆوە نەتوانرا بکرێت، ئەوا نەوتەکە ڕاستەوخۆ دەگەیەنرێتە دەستی وەزارەتی نەوتی عێراق ، بەبێ دەستوەردانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم یان حکومەتی هەرێمی کوردستان.   تورکیا بەدوای دەستکەوتی فراوانتردا دەگەڕێت... عێراقیش پێویستی بە ڕێڕەوێکی سەلامەتە. هەڵوەشاندنەوی گرێبەستەکە مەرج نییە بەمانای ئەوەبێت کە تورکیا نایەوێت گرێبەست لەگەڵ عێراقدا ئەنجام بدات بەڵکو  لە هەمانکاتدا کە ڕایگەیاند گرێبەستەکە هەڵدەوەشێةێتەو  ئەنقەرە پێشنیازی رێکەوتنێکی نوێ و فراوانتر و هەمەلایەنتر لە چاو ئەوەی پێشوو پێسکەشکردووە، کە گەرەنتی دەستکەوتی ئابووری فراوانتر دەکات. لە بەرانبەریشدا عێراقیش خاکی تورکیا وەک ڕێڕەوێکی سەرەکی بۆ هەناردەکردنی نەوتەکەی بۆ بازاڕەکانی ئەوروپا بەشێوەیەکی کاراتر و تێچووی کەمتر دەڕوانێت.  بەپێی گرێبەستەکەی کە ئێستا بەرکارەو ساڵێکی تر لەلایەن تورکیاوە کۆتایی پێدێت، کرێی گواستنەوەی بەرمیلێک نەوت تا بڕی  ٤٢١ هەزار بەرمیلی رۆژانە بریتییە لە ١.١٨$ ( تابڕەکەی زیاتر بێت کرێی گواستنەوەی کەمتر دەبێتە وە) ئەگەر قەبارەی هەناردەکردن بۆ یەک ملیۆن و ١٥٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزبێتەوە، کرێی گواستنەوەی بەرمیلێک بۆ ٠.٩٤ دۆلار دابەزێت، کە ئەمە بەلای تورکیاوە کەمە. چونکە هەرێمی کوردستان  بۆ گواستنەوی هەربەرمیلێک نەوت بۆ بەندەری جەیهان لە ڕێی هەمان بۆرییەوە  بڕی ٤.٣١$ دۆللاری داوە بە کۆمپانیای بۆتاش بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت-چارەکی ئەکەمی ٢٠٢٣ . ئەمەش بەو مانایەیە کە تورکیا سێ هێندە زیاتر داهاتی لە هەرێمەوە هەبووە لەوەی لە حکومەتی فیدراڵی هەیبوو بۆ هەمان خزمەتگوزارییەکان، ئەمەش وایکردووە ئەگەری ئەوە هەبێت لە هەر ڕێککەوتنێکی نوێدا داوای تاریفەی گواستنەوەی زیاتر بکات . بۆیە هەر رێکەوتنێکی نوێ چاوەڕێ دەکرێت تورکیا داوای تاریفەی گواستنەوەی زیاتر بکات لانیکەم رێژەیەک نزیک لەوەی هەرێمی کوردستان ، لەپاڵ ئەوەی داوای تەرخانکردنی بڕێک نەوت دەکات بە نرخی داشکاو بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی بازاڕی تورکیا. ئایا کوردستان بەتەواوی لە هاوکێشەی هەناردەکردن دوور دەخرێتەوە؟ یەکێک لەو خاڵە سەرەکیانەی کە ئایندەی هەرێم لە کارەکانی هەناردەکردندا دیاری دەکات، پەیوەندی بە ئەگەری خستنەڕووی بڕگەیەکی هاوشێوەی هەموارکردنەوەی ڕێککەوتننامەی ساڵی 2011وە هەیە. ئایا لە گرێبەستە نوێکەدا بەهەمانشێوەی هەموارەکەی ٢٠١١ بە مادەیەک دەچەسپێنرێت  کە تەنها سۆمۆ بۆی هەیە نەوت لە ئەمبارەکانی جەیهان هەڵبگرێت و باری بکاتە سەرکەشتییەکان ( بیفرۆشێت و بەبازاڕی بکات) لەو حاڵەتەدا بەتەواوەتی رۆڵی هەرێمی کوردستان لە هەناردەکردنی نەوت نامێنێت  هەروەک چۆن لە ٢٨ مانگی رابوردودا نەیتوانیوە نەوت هەناردەبکات . بەڵام لە بەرانبەردا ئەگەر بەغدا نەتوانێت ئەم بڕگەیە بچەسپێنێت یان  ئەگەر تورکیا رازی نەبێت  بەندێکی وا جێگیر بکات لە رێکەتنە نوێکەدا ئەوا لە بەردەم ئەگەری ئەوەداین کە هەرێمی کوردستان ساڵێکی تر بتوانێت تاکلایەنە نەوت هەناردە بکات و بیفرۆشێت لە ڕێگەی تورکیا و بەندەری جەیهانەوە. ئەمە ئەگەرێکە گەر لاوازیش بێت لە ئێستادس بەڵام لەئەگەری نەبوونی گرێبەستێکی نوێ یان جێگیرکردنی دەستەڵاتی حصری سۆمۆ لە جەیهان رودانی ئەم ئەگەرە زیاد دەکات و ئەوکاتیش ئەوگریمانەیەی کە دەڵێ هەرێم گرەوی لەسەر نوێ نەکردنەوەی گرێبەستەکەی نێوان تورکیا و عێراق کردبێت زیاتر دەبێت، لەم حاڵەتەدا تورکیا ڕەنگە ڕێگە بە حکومەتی هەرێم بدات کە بۆرییەکە بەکاربهێنێت وەک ئەوەی پێش راوەستانی هەناردەکردن لە مانگی ئازاری 2023دا، بەپێی بڕیارەکەی دادگای نێودەوڵەتی ناوبژیوانی پاریس لە بەرژەوەندی عێراق، بەبێ ئەوەی پابەندبوونی فەرمی بە حکومەتی فیدراڵیەوە هەبێت و پێشێلی هیچ ریکەوتنێکیش بکات.  ڕێگای گەشەپێدان: ئاسۆیەکی ئابووری فراوانتر پێدەچێت تورکیا و عێراق نوێکردنەوەی ڕێککەوتنە نوێیە نەوتییەکان ببەستنەوە بە ڕێککەوتنێکی فراوانتر لە چوارچێوەی پرۆژەی "رێگای گەشەپێدان" ، کە ئامانج لێی گۆڕینی عێراقە بۆ ناوەندێکی ناوچەیی کە کەنداو بە ئەوروپاوە ببەستێتەوە و ڕۆڵێکی ستراتیجی بە تورکیا ببەخشێت وەک ناوەندێک بۆ دابەشکردنی وزە و گاز بەسەر کیشوەری ئەوروپادا. لەم چوارچێوەیەدا، بەرژەوەندییەکانی ئەنقەرە، ئیتر تەنیا بە رۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستانەوە نەبەستراوەتەوە، بەتایبەتی دوای ئەوەی لەچەند ساڵی رابوردوودا کۆمپانیا تورکییەکان بەشێوەیەکی بەرچاو پاشەکشایان کردووە لە کێڵگە نەوتی و گازییەکانی هەرێمی کوردستان ،  بەڵکو ئێستا بەرژەوەندییەکانی تورکیا بە پەیوەندی ستراتیجی لەگەڵ حکوومەتی فیدراڵی لە بەغدا گرێدراوە، ئەمەش چانسی نوێکردنەوەی بەرفراوانتر و هەمەلایەنەی ڕێککەوتننامەی دوو قۆڵی زیاتر دەکات.  پێدەچێت پێوەرەکانی ئێستا ڕوون بن: ئایندەی هەناردەکردنی نەوت لە هەرێمی کوردستانەوە ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە چۆنیەتی داڕشتنی ڕێککەوتنە نوێیەکەی نێوان عێراق و تورکیا. ئەگەر لێکتێگەیشتنی ئێستای نێوان هەولێر و بەغدا تا مانگی تەمموزی 2026 بەردەوام بێت، ئەوا لە ماوەیەکی نزیکدا گۆڕانکارییەکی بەرچاو لە دۆخی هەرێم ناکات. لە دەرەوەی ئەو خاڵە، هاوکێشەکە لە دەستی دانوستانکاران دەبێت، بەتایبەتی لەگەڵ هێنانەکایەی فاکتەری نوێی وەک ڕێڕەوی گەشەپێدان و گۆڕانی ئەولەویەتەکانی ئەنقەرە لە بازاڕی وزەی ناوچەکەدا. ئەم ڕێکخستنەی ئێستا بە شێوەیەکی کاریگەر بەو مانایەیە کە تاکە لایەنێک کە دەسەڵاتی بەکارهێنان یان بەبازاڕکردنی نەوتی هەێمی کوردستانی هەیە- چ لە ئاستی ناوخۆ و چ لە ئاستی نێودەوڵەتیدا- وەزارەتی نەوتی عێراقە نەک حکومەتی هەرێمی کوردستان. ئەم میکانیزمە تا کۆتایی ڕێککەوتنی ئێستا لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠٢٦ بەردەوام دەبێت، هاوکات داهاتووی هەناردەکردنی هەرێم دواتر بە ناوەڕۆکی ڕێککەوتنە نوێیەکە دیاری دەکرێت، کە تورکیا ئامادەکاری بۆ دەکات، بە وردی چاودێری وردەکارییە یاسایی و بازرگانییەکانی دەکات.    

 درەو: داهاتی هەفتەی رابردووی سنوری سلێمانی لە (17) ملیارەوە بۆ (87) ملیار دینار و بەڕێژەی (411%) زیادیكردووە. ماڵپه‌ڕی شەفافیەت بۆ چاودێری و رێكخستنی داهاتە نانەوتییەكانی پارێزگای( سلێمانی و هەڵەبجە) و ئیدارەکانی (راپەڕین و گەرمیان) بڵاویكردەوە  🔹داهاتی هەفتەی رابردووی سنوری سلێمانی 19/7 – 25/7/2025: ( 87 ملیار و 229 ملیۆن )دینار بووە، بەجۆرێك كە 8%ـی داهاتەكە بەشێوەی نەختینەیە و 92%ـی داهاتەكە بەشێوەی مەقاسە بووە واتا تەنیا نزیكەی (7) ملیار دیناری نەختینەیەو (80) ملیار دیناری مەقاسەیە. 🔹داهاتی هەفتەی رابردووی سنوری سلێمانی 12/7 – 19/7/2025:: ( 17 ملیار و 52 ملیۆن )دینار بووە، بەجۆرێك كە 8%ـی داهاتەكە بەشێوەی نەختینەیە و 92%ـی داهاتەكە بەشێوەی مەقاسە بووە. سایتەكە بڵاویكردووەتەوە لە نێوان ئەو دوو هەفتەیە داهات بەڕێژەی (411%) زیادی كردووە.  🔹داهاتی مانگی تەمووزی سنوری سلێمانی بریت بووە له‌ ( 118 ملیار و 926 ملیۆن) دینار ، كه‌ 28%ی به‌شێوه‌ی نه‌ختینه‌ بوه‌ و 67%ی مەقاسە بووەو  5% به‌شێوه‌ی چه‌ك بوه‌.  🔹داهاتی مانگی حوزەیرانی سنوری سلێمانی ( 62 ملیار و 14 ملیۆن دینار) بووە، كه‌ 34%ی به‌شێوه‌ی نه‌ختینه‌ بوه‌ و 64% به‌شێوه‌ی مەقاسە بووە.  سایتەكە بڵاویكردووەتەوە لە نێوان ئەو دوو مانگەدا داهات بەڕێژەی (91%) زیادی كردووە.       

د. سەردار عەزیز  ڕۆژی دووشەمە لە گەزەتەی فەرمی تورکیادا بە بڕیارێک کە لە لایەن ئەردۆگانەوە واژۆ کراوە، بڕیاری نوێکردنەوەی گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی عێراق بۆ بەندەری جەیهان کۆتایی پێکهێنراوە. بڕیارەکە لە ساڵی داهاتودا جێبەجێ دەکرێت. لە کاتێکدا عێراق و تورکیا لە پلانی دروستکردنی ڕێگای گەشەدابوون، بڕیارێکی وەها هەتا ئاستێک چاوەڕوان نەکراوبوو. بەڵام هۆکاری تر هەن کە وەهایان لە تورکیا کردوە ئەم بڕیارە بدات. لە بەیاننامەی گەزەتەی فەرمیدا هیچ هۆکارێک ئاماژی پێنەدراوە، بەڵام کۆمەڵێک هۆکار لە پشت بڕیارەکەی تورکیا وە هەن. یەکەم، تورکیا خۆی وەک لایەن و وڵاتێکی جیاواز دەبینێت لە ناوچەکە. بڕیاری عێراق بۆ چون بۆ دادگای پاریس لە لایەن ئەردۆگانەوە وەک جۆرێک لە سوکایەتی بینرا، بۆیە یەکێک لە مەرجەکانی دانوستانی نوێ پیاداچونەوە دەبێت بە بڕیارەکانی ئەو دادگایە لە لایەن عێراقەوە. بەو مانایە کە عێراق دەبێت واز لە بڕی زیاتر لە ملیارێک دۆلار بهێنێت. دووەم، تورکیا لە ڕوی جیوپۆلەتیکیەوە خۆی لە پێگەیەکی تردا دەبینێت، لاواز بونی ئێران و ڕوسیا لە ناوچەکە، زەمینەی ئەوە سازاندوە کە خەونی عوسمانیەتی بەڵام بە شێوازی جیاواز پیادە بکات.  سێیەم، تورکیا کارتی تری زۆری هەیە لە سەر عێراق لە سەروی هەمویانەوە ئاو. تورکیا ئێستا وەک ساڵانی حەفتاکان نیە، کە توانای گلدانەوە ئاوی نەبوو، ئەوەی کاکە حەمە بانگەشەی بۆ دەکات، ئەردۆگان پیادەی دەکات.  لە حەفتاکان کە تورکیا و عێراق ڕێکەوتن، تورکیا وڵاتێکی موحتاج بوو. جارێک بوڵند ئەجەوید بە موکەڕەم تاڵەبانی دەڵێت: ئێمە جگە لە بنکەی ئەنجەرلیک و داهاتی کرێکارانمان لە ئەوروپا هیچ داهاتێکی جێگر و گەورەمان نیە. ئەو کاتە موکەڕەم تاڵەبانی بەرپرسی مەلەفی ئاو بوو لە گەڵ تورکیادا لە لایەن حکومەتی عێراقییەوە. بەڵام ئێستا تورکیا جیاوازە. بۆیە دانوستان لە پێگەیەکی جیاوازەوە دەکات.  ئاماژەکان وەها دەڵێن کە دانوستانی نوێ بەرفراوان تر دەبێت لەوەی تەنها پەیوەست بێت بە بۆڕی نەتەوە، بەڵکو وزە بە فراوانی لە نێویاندا غاز و هەروەها ئاو و گومانیش دەکەم بواری ئاسایشی و بنکە سەربازییەکانی تورکیاش بگرێتەوە. لە ڕاستیدا عێراق هێندە پێویستی بەو بۆڕییە نیە وەک جاران، چونکە ئێستا لە ئەوروپا تەنها یونان و تورکیا و ئیتالیا نەوتی عێراق دەکڕن، کە یونان گەورەترین کڕیارە. نەوتی عێراق بە گشتی بۆ ڕۆژهەڵات دەڕوات. بەڵام عێراق وەک وڵاتێک ناتوانێت بیر لە فرە سەرچاوەی هەناردە نەکاتەوە، لە بەر هۆکاری ئاسایشی و جیوپۆلەتیکی. لە کاتی شەڕی عێراق و ئێراندا، ئێران توانیبوی توانای بەرهەمهێنان و هەناردەی عێراق لە باشور بوەستێنێت. بۆیە عێراق هەموو فشاری لە سەر کەرکوک بوو. سەرەتا لە سوریاشەوە هەناردە دەکرا بەڵا ئێرانییەکان توانیان پارەی زیاتر بدەن بە ئەسەدی باوک هەتا بۆڕییەکە دابخات. کەرکوک چونکە لە ناوەوەی عێراق بوو بوو بە سەرەکیترین سەرچاوەی نەوتی عێراق، لە هەمانکاتدا ستراتیژی ئێران وەها بوو، هەتا عێراق کەمتر نەوت بفرۆشێت کەمتر توانای هێرشی هەیە. هەر ئەمەش بوو کە عێراقی بەرەو قەرزاری زۆر برد لە ناوەڕاستی هەشتاکان. ئەو کاتەی کە چین بڕیاری دا کە چەک بە هەردوو لا بفرۆشێت.  هەوڵی هێزە کوردییەکان بۆ پەکخستنی هەناردەی نەوتی کەرکوک دەچوە خانەی ئەم ستراتیژەوە، بەڵام گومان هەیە کە لێی بە ئاگا بوو بن.  عێراق ئەگەر بتوانێت لە ڕوی هەناردەی نەوتەوە دەستبەرداری بۆڕییەکە ببێت وەک دوو ساڵە نەوتی پیادا ناڕوات، ئەوا ناتوانێت لە ئاستەکانی تردا دەستبەرداری بێت چونکە عێراق لە بواری تردا زۆر پێویستی بە تورکیایە و لە هەمانکاتدا دۆخی جیوپۆلەتیکی گۆڕاوە.

شیكاری: درەو  # بە گەڕانەوە بۆ داتا فەرمییەکانی هەردوو حکومەتی هەرێم و عێراق لە ماوەی ڕابردوودا؛ 🔻 حکومەتی هەرێم مانگانە لە چوار سەرچاوەوە نزیکەی (ترلیۆنێک و 383 ملیار) دیناری دەست دەکەوێت، بەجۆرێک؛ 🔹 نزیکەی (975 ملیار) دینار پشکی هەرێم لە بودجەی عێراق بۆ موچە. 🔹 بڕی (290 ملیار) دینار داهاتی ناوخۆ کە لە (باج، ڕەسم و گومرگ)ەوە سەرچاوە دەگرێت. 🔹 بڕی (99 ملیار) دیناری داهاتی (ملیۆنێک و 500 هەزار) بەرمیل نەوت، واتا (50 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە ئەگەر هەر بەرمیلێک بە (50 دۆلار) بە پاڵاوگە ناوخۆییەکان بفرۆشرێت. 🔹  بڕی (20 ملیار) دیناری هاریکاری هاوپەیمانان بۆ لیواکانی وەزارەتی پێشمەرگە. 🔻 حکومەتی هەرێم مانگانە پێویستی بە (ترلیۆنێک و 320 ملیار و 658 ملیۆن) دیناردەبێت بۆ پڕکردنەوەی خەرجی و پێداویستییەکانی، بەجۆرێک؛ 🔹 نزیکەی (975 ملیار) دینار خەرجی موچە. 🔹 بڕی (120 ملیار) دینار بۆ  ڕادەستکردنی داهاتی ناوخۆ بە حکومەتی عێراق. 🔹  بڕی (20 ملیار) دیناری هاریکاری هاوپەیمانان بۆ لیواکانی وەزارەتی پێشمەرگە. 🔹 بڕی (31 ملیار و 680 ملیۆن) دینار بۆ خەرجی کۆمپانیاکانی نەوت (واتا (16 دۆلار)  بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت). 🔹 بڕی (2 ملیار و 165 ملیۆن) دینار بۆ تێچووی کڕینەوەی وزەی کارەبا لە وێستگەکانی کەرتی تایبەت. 🔹 بڕی (110 ملیار) دیناری خەرجی بەگەڕخستی وەزارەت و دەستەکانی حکومەتی هەرێم. 🔹 بڕی (62 ملیار) دیناری خەرجی پرۆژەکانی وەبەرهێنان و گەشەپێدانی هەرێمی کوردستان. 🔻 کەواتە حکومەتی هەرێم مانگانە بەڕێژەی (5%) و بڕی (63 ملیار و 155 ملیۆن) دینار داهاتی زیاتر دەبێت لە خەرجییەکانی.   داهات و خەرجی هەرێم داوای ڕێککەوتنەکانی نێوان هەرێم و بەغدا خەرجییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان پاڵپشت بەو ئامارو داتا فەرمییەکانی هەردوو حکومەتی هەرێم و عێراق لە ماوەی ڕابردوودا، حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ پڕکردنەوەی خەرجی و پێداویستییەکانی بە تێکڕی مانگانە پێویستی بە بڕی (ترلیۆنێک و 320 ملیار و 658 ملیۆن) دینار هەیە بۆ؛ 1.    بڕی (974 ملیار و 813 ملیۆن)  دینار خەرجی موچەی موچەخۆران، وەک ئەوەی لە لیستی موچەی مانگی ئایاری (2025)دا هاتووە. 2.    بەپێی دواین ڕێککەوتنی نێوان هەردوو حکومەتی هەرێم و عێراق پێویستە مانگانە بڕی (120 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆی هەرێم ڕادەستکردنی حکومەتی عێراق بکرێت. 3.    مانگانە بڕی (20 ملیار) دینار وەک مینحە دەدرێت بە لیوا هاوبەشەکانی وەزارەتی پێشمەرگە، حکومەتی هەرێم لە چوارچێوەی هاریکاری هاوپەیمانانەوە دەستی دەکەوێت. 4.    وەک لە ڕێککەوتنەکەی نێوان حکومەتی هەرێم و عێراقدا هاتووە، حکومەتی هەرێم ڕۆژانە بڕی (50) هەزار بەرمیل نەوت دەدات بە پاڵاوگە ناوخۆییەکان، تێچووی بەرهەمهێنانەکەشی لە ئەستۆ دەگرێت، کە بڕی (31 ملیار و 680 ملیۆن) دینارە بۆ بڕی (ملیۆنێک و 500 هەزار) بەرمیل نەوت لە تەواوی مانگەکەدا و تێچووی هەر بەرمیلێک بە (16 دۆلار) خەمڵێندراوە، وەک ئەوەی لە ڕێککەوتنەکاندا هاتووە، هەر دۆلارێکیش بە (هەزار 320) دینار هەژمارکراوە بە نرخی بانکی ناوەندی. 5.    حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگانە پێویستی بە بڕی (2 ملیار و 165 ملیۆن) دینار هەیە بۆ تێچووی کڕینەوەی وزەی کارەبا لە وێستگەکانی کەرتی تایبەت، ئەم پاڵپشتە بە بەڵگەنامەکانی حکومەتی هەرێم لە ماوەی ڕابردوودا کە وێنەیەکی هاوپێچە. 6.    حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگانە پێویستی بە بڕی (110 ملیار) دیناری خەرجی بەگەڕخستی وەزارەت و دەستەکانی حکومەتی هەرێم. پاڵپشت بە بەڵگەنامەکانی حکومەتی هەرێم لە ماوەی ڕابردوودا کە وێنەیەکی هاوپێچە. 7.    حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگانە پێویستی بە بڕی (62 ملیار) دیناری خەرجی پرۆژەکانی وەبەرهێنان و گەشەپێدانی هەرێمی کوردستان. پاڵپشت بە بەڵگەنامەکانی حکومەتی هەرێم لە ماوەی ڕابردوودا کە وێنەیەکی هاوپێچە. داهاتەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەر پاڵپشت بەو ئامارو داتا فەرمییەکانی هەردوو حکومەتی هەرێم و عێراق لە ماوەی ڕابردوودا، حکومەتی هەرێمی کوردستان کۆی داهاتەکانی بەم شێوازەی ئێستا هەیە مانگانە بریتییە لە (ترلیۆنێک و 383 ملیار و 813 ملیۆن) دینارە، بە جۆرێک؛ 1.    بڕی (974 ملیار 813 ملیۆن) دینار پشکی هەرێم لە بودجەی عێراق بۆ موچە، وەک ئەوەی لە مانگی ئایاری (2025) حکومەتی هەرێمی پێ تەمویل کراوە. 2.    بەپێی ڕاپۆرتەکانی هەردوو دیوانی چاودێری دارایی عێراق و هەرێم بە تێکڕا لە چوار مانگی یەکەمی ئەمساڵ سەروو (290 ملیار) دینار داهاتی ناوخۆ بووە کە لە (باج، ڕەسم و گومرگ)ەوە سەرچاوە دەگرێت. (وێنەیەکی خشتەی لیژنە هاوبەشەکە هاوپێچە) 3.    بڕی (99 ملیار) دینار داهاتی (ملیۆنێک و 500 هەزار) بەرمیل نەوت دەبێت، واتا (50 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە ئەگەر هەر بەرمیلێک بە (50 دۆلار) بە پاڵاوگە ناوخۆییەکان بفرۆشرێت. 4.    بڕی (20 ملیار) دیناری هاریکاری هاوپەیمانان بۆ لیواکانی وەزارەتی پێشمەرگە، یەکێکی دیکەیە لە سەرچاوەکانی داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان. بەم پێیەبێت دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان، حکومەتی هەرێم لە کۆی ئەو داهاتەی دەستی دەکەوێت بڕی (63 ملیار و 155 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (5%) زیاترە لە خەرجییەکانی، وەک لە خشتەو چارتەکەی خوارەوە ڕوونکراوەتەوە.  

     فه‌رهاد حه‌مزه‌ ،  سه‌رۆكی ئه‌ندازیاران له كۆمپانیای نه‌وتی باكوور دوو سه‌رنج له‌سه‌ر رێكه‌وتنه‌كه‌ی هه‌ولێرو به‌غدا هه‌رچه‌نده‌ ئه‌وه‌ی له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غدا ئه‌نجام درا زیاتر جێبه‌جێكردنی داخوازییه‌كانی به‌غدا بوو نه‌وه‌ك رێكه‌وتن به‌ڵام مادام له‌ خزمه‌تی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خه‌ڵكی كوردستان بوو جێگه‌ی دڵخۆشی و پیرۆزباییه‌ . له‌سه‌رئه‌م رێكه‌وتنه‌ دوو سه‌رنجم هه‌یه‌ :- 1- پابه‌ندبوونی حكومه‌تی هه‌رێم به‌ ڕاده‌ستكردنی 230 هه‌زار به‌رمیل له‌ رۆژێكدا هه‌ڵه‌یه‌كی ته‌كنیكی گه‌وره‌یه‌ چونكه‌ هه‌رێم ژماره‌ی كێڵگه‌كانی دیاریكراوه‌و له‌باری ئاساییدا و به‌بێ كێشه‌ی ته‌كنیكی و به‌شێوه‌یه‌كی زانستی ناتوانن له‌ 300 هه‌زار به‌رمیل زیاتر به‌رهه‌م بهێنن , بۆیه‌ هه‌ر كاتێك كێشه‌ی ته‌كنیكی بێته‌ پێشه‌وه‌ ئه‌وا ناچار گوشار بۆ سه‌ر كێڵگه‌كانی تر بهێنن تا بگه‌ن به‌و بڕه‌ كه‌ئه‌مه‌ش كارێكی نازانستیه‌و له‌ ته‌مه‌نی كێڵگه‌كان كه‌م ده‌كاته‌وه‌ هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر كێڵگه‌ی ته‌قته‌قدا هات و له‌كار كه‌وت . ده‌بوایه‌ هه‌رێم خۆی پابه‌ند بكردایه‌ به‌ شه‌فافی به‌رهه‌می ڕۆژانه‌ی كێڵگه‌كانه‌وه‌ هه‌رچه‌ندێك بوایه‌ به‌بێ ئه‌نجامدانی هیچ گه‌نده‌ڵیه‌ك ڕۆژانه‌ ڕاده‌ستی سۆمۆی بكردایه‌ كه‌به‌مه‌ له‌لایه‌كه‌وه‌ كێڵگه‌كان ده‌پارێزران له‌لایه‌كی تره‌وه‌ متمانه‌ ی نێوان هه‌ردوولا زیاتر ده‌بوو . 2- ئاشكرایه‌ حكومه‌تی عێراق 16 دۆلاری ته‌رخان كردووه‌ بۆ كرێی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی یه‌ك به‌رمیل نه‌وت  , سه‌رنجه‌كه‌م لێره‌دا ئه‌مه‌یه‌ ئه‌گه‌ر هه‌رێم نه‌وته‌كه‌ی به‌ بۆری خورماڵه‌ –زاخۆ هه‌نارده‌ی توركیا بكات كێ كرێی ئه‌م بۆرییه‌ ئه‌دات كه‌ خاوه‌نه‌كه‌ی كۆمپانیای رۆزنه‌فتی روسیه‌ ‌, بڕوابكه‌ن بۆ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌ په‌یوه‌ندیم به‌ كه‌سانی باڵاده‌ستی هه‌رێمه‌وه‌ كردووه‌ كه‌ وه‌ڵامه‌كانیان جیاوازن و نا موقنیعن .      

شيكاري: جیهانگیر سدیق گوڵپی چەند ساڵێكە ناوبەناو باسی كێشەی كەمی سیولەى نەختی لە عێراق دەكرێت، بەڵام هەموو ئەو قسانەی تاوەكوو ئێستا لەو بارەیەوە دەكرێن بە هیچ جۆرێك باوەڕپێهێنەر نین، نە لەڕووی داراییەوە، نە لەڕووی ژمێریاریی و نە لەڕووی ئابوورییەوە. باسەكەیش بەو جۆرەی كە دەكرێت هەر خۆی لەڕووی ناولێنان و ناساندن و ئارگیۆمێنتكاری سەلماندنیەوە هەڵە و نادروست و پڕگرفتە. كێشەی كەمبوونەوەی سیولە كێشەیەكی تایبەتە بە بانك نەك حكوومەت، بەتایبەتیش ئەوكاتەی كە بانكەكان برێكی زۆر لە سپاردەكان (الودائع) دەخەنە وەبەرهێنان یان دەیاندەنەوە بە قەرز، لەهەمان كاتیشدا ڕووبەڕووی قەبارەیەكی چاوەڕواننەكراو لە داواكاری بۆ ڕاكێشانەوەی سپاردەكان دەبنەوە و بە ئەندازەی پێویست كاشیان لەبەردەست نییە بۆ دانەوەی سپاردەكان بە خاوەنەكانیان. بۆ چارەسەری ئەوەیش حكوومەت و بەتایبەتیش بانكی ناوەندی دێنە سەرخەت و یاسا و ڕێكاری تایبەت دەگرنەبەر.   ئەوەی بەزۆری حكوومەتەكان ڕووبەڕووی دەبنەوە، كورتهێنانی داهاتە نەك كەمبوونەوەی سیولە، ئەو دو دوبابەتەیش زۆر جیاوازن لە یەكتری.   دەشێت حكوومەتەكان لە حاڵەتێكی زۆر دەگمەندا و بەهۆكاری چاوەڕواننەكراو و نەخوازراو، بۆ ماوەیەكی كورت و دیاریكراو ڕووبەڕووی كێشەی كەمی سیولە ببنەوە، بەوەی كە دەستگەیشتنیان بە كاشی داهاتی وەدەستهاتوو بۆ ماوەیەك دوابكەوێت، ئەوەیش حاڵەتی زۆر دەگمەنە و كورتخایەن دەبێت و گرفتی ئەوتۆ دروست ناكات، دەشێت هەندێک جار و بۆ ماوەی دیاریكراو كێشەی داهاتی وەدەستهاتووی وەرنەگیراویان هەبێت (الایرادات المحققة غیر المقبوضة)، بەڵام ئەویش نابێتە كێشە، چونكە زۆربەی جار ئەم حاڵەتانە سوڕی بەردەوامیان هەیە و ئەوەی ڕابردوو لە ئێستا وەردەگیری و ئەوەی ئێستایش لە داهاتووی نزیك وەردەگیرێت، بەگشتی هەرگیز نابنە هۆی دروستكردنی كێشەی سیولەی نەختی بۆ حكوومەت، بەزۆريش وەك حاڵەتێكی گریمانەیی باس دەكرێن. بەڵام لە عێراق ناوبەناو باسی هەبوونی ئەو كێشەیە دەكرێت بەبێ ئەوەی بەڵگەی حاڵەتی لەو جۆرە لەئارادا بێت.   بەڵێ، عێراق كیشەی قووڵی دارایی هەیە، بەڵام ئەمە كێشەی كەمی سیولە نییە. ڕاستە كورتهێنان هەیە (نەك كێشەی كەمی سیولە) بەڵام هەموو ڕێگاكان بەردەستن بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانەكە، ڕاستە قەرزەكانی عێراق زۆرن، بەڵام هێشتا نەگەیشتوونەتە هێڵی سور و حكوومەتیش نابێت بەو پاساوە مووچە دوا بخات و بەهیچ جۆرێكیش بەنیازی ئەوە نییە و ناتوانێت ئەگەر بۆ عێراق بەگشتی باسی بكەین.   ئەو قسەیەی دەڵێ عێراق كێشەی كەمی دیناری هەیە. بەر لە هەموو شتێك قسەیەكی ڕوون نییە؛ ئایا مەبەست لەوەیە حكوومەت ئەو كێشەیەی هەیە یان بانكی ناوەندی یان ئابووریی عێراق بەگشتی؟ با لەخوارەوە قسە لەسەر هەر ئەگەرێكیان بكەین.   ئەگەر مەبەست لەوەیە حكومەت كێشەی كەمی سیولەی دیناری هەیە ئەوە دیسان هیچ حكوومەتێك بە عێراقیشەوە كێشەی لەو جۆرەی نابێت، بەڵكوو كێشەی حكوومەت دەشێت كورتهێنان بێت ئەویش بەڕێگا یاساییەكان پڕی دەكاتەوە.   خۆ ئەگەر حكوومەت نەیتوانی كورتهێنانەكە پڕبكاتەوە بەهۆی ئەوەی  سەنەدات (قەواڵە) و حەواڵەكانی پێشوازیان لێ نەكراوە و نەفرۆشراون و نافرۆشرێن، ئەوە بەو واتایە دێت كە حكوومەت نەیتوانیوە كورتهێنان پڕبكاتەوە و واتە حكوومەت كێشەی كورتهێنانی فیعلی هەیە نەك كێشەی كەمی سیولەی نەختی، هەرچەندە ئەمەیش چارەسەری هەیە بە گۆڕانی ڕێژەی سووی قەواڵەكان و ڕێگەی تر. خۆ ئەگەر چارەسەریش نەكرا و كورتهێنانەكە پڕنەكرایەوە، ئەوە دیسان دوور و نزیك ناتوانرێت ناوی لێ بنرێت كێشەی كەمیی سیولە.   دەگوترێ گوایە بەهۆی ڕێوشوێنەكانی گەڕانەوەی دۆلارەكانی عێراق لە ئەمریكاوە، ئەو كێشەیە دروست بووە. ئەگەر كێشەیەكی لەو جۆرە هەبێت هیچ كات پەیوەندیی بە وەدەستگەیشتنەوەی حكوومەت بۆ دینار نابێت و نەبووە. حكوومەتی عێراق چەند نەوت بفرۆشێت و دۆلار بخاتە سەر حسابی بانكی ناوەندی عێراق لە ئەمریكا، ئەوا ڕاستەوخۆ و بەبێ گرفت بە ئەندازەی ئەوە بانكی ناوەندی عێراق لە بەغدا دینار دەخاتە سەر حسابی وەزارەتی دارایی عێراق. لەگەڵ ئەوەیشدا ماوەی نزیكەی دوو ساڵە عێراق كێشەی گەڕاندنەوەی دۆلارەكانی تاڕادەیەكی زۆر نەماوە.   داهاتە ناوخۆییەكانی عێراقیش هەرچەند كەمن لەچاو نەوت، بەڵام كێشەیەكی ئەوتۆی وا دروست ناكەن بتوانرێت ناوی لێ بنرێت كێشەی سیولە.   عێراق لە خراپترین دۆخ ئەو كاتەی كە داهاتە نەوتی و نانەوتییەكانی بۆ ماوەی چەند مانگێك نزیكبوونەوە لە سفر، كێشەی سیولەی نەبوو، كێشەی كورتهێنانی هەبوو  و چارەسەری كرد. پێشتریش بەهەمان شێوە بۆ چەند ساڵێك كێشەی گەورەی كورتهێنانی هەبوو و چارەسەری كرد بەبێ ئەوەی بڵێ كێشەی سیولەم هەیە.   دەگوترێت گوایە زۆرینەی دیناری نەختینەی خەڵكی لە دەرەوەی بانكەكانە و ئەوەیش یەكێكە لە هۆكارەكانی كەمی سیولەی بەردەستی حكوومەت، بەڵام ئەمە هیچ پەیوەندییەكی نییە بە كەمبوونەوەی سیولەی نەختیی بەردەستی حكوومەت، چونكە ئەو پارانەی خەڵك كە لە دەرەوەی بانكەكانن ئەوە داهاتی حكوومەت نین و ئەگەر بچنەوە ناو بانكەكانیش نابێت بۆ خەرجی حكوومەت بەكاربهێنرێن، ڕاستە بانكەكان سوودیان لێ وەردەگرن بۆ چالاكیی خۆیان وەک قەرزدان و وەبەرهێنان.   سەبارەت بەوەیش كە گوایە بانكەكان سیولەیان لەبەردەست نییە تاوەكوو قەرز بدەنە حكوومەتی عێراق، ئەو قسەیەیش لە سێ ڕوانگەوە شیاوی ڕەتكردنەوەیە: یەكەم بانكەكان زیاتر لەڕێگەی كڕینەوە سەنەدات و حەواڵاتی خەزێنەوە قەرز دەدەن بە حكوومەت، كە یەكسەر حەواڵەكان دەفرۆشنەوە بە بانكی ناوەندی و لەوێ دینارەكە وەردەگرنەوە، واتە ساڵانی ڕابردوویش هەر بە دیناری بانكی ناوەندی حەواڵەی حكوومەتیان كڕیوە و قەرزیان داوە بە حكوومەت، ئەمە بۆ زۆربەی قەرزەكانە كە حكوومەت بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنان کردوویەتی. دووەمیش بەپێی ڕاپۆرتەكانی بانكی ناوەندی عێراق ئاستی سپاردەی بانكی لە بانكەكانی عێراق، ئێستا لە هەموو ساڵانی ڕابردوو زیاترە، ئەی بۆ ساڵانی ڕابردوو ئەو كێشەیەیان نەبوو؟ سێیەمیش ئەگەر ئەوە ڕاست بێت دیسان ناتوانرێت بگوترێت حكوومەت كێشەی كەمیی سیولەی هەیە، بەڵكوو ئەمە مانای وایە حكوومەت كێشەی كورتهێنانی هەیە و نەیتوانیوە بە قەرزی ناوخۆیی پڕی بكاتەوە و دەبێت هەوڵی قەرزی دەرەكی یان ڕێكاری تر بدات، وەك ڕێكارەكانی تەقەشوف بەگشتی لە عێراق.   ئەگەر مەبەستیش ئەوەیە كە بانكی ناوەندی كێشەی كەمی نەختینەی دیناری هەیە و ناتوانێت وەك پێویست دینارەكان ڕاكێشێتەوە تاوەكوو تەمویلی حسابی دیناریی حكوومەت بكات. ئەوەیشیان دیسان قسەیەكی بێ بەڵگەیە و لەچەند ڕوویەكیشەوە نادروستە، یەكەم: ئایا حكوومەت ڕەسیدی فیعلیی لە حسابەكانی هەیە و بانكی ناوەندی كێشەی سیولەی دیناری هەیە و ناتوانێت تەمویلی بكات؟ بڕوا ناكەم هەرگیز شتی وا هەبێت و نە حكوومەت و نە بانكی ناوەندی وایان نەگوتووە و ڕوودانی شتی لەو جۆرەیش زۆر ئەستەم و نەگونجاوە لەگەڵ لۆژیك و پێوانە ئابوورییەكان. ئەمەیش لە خاڵەكانی تردا زیاتر ڕوونی دەكەینەوە.  دووەم: گەڕاندنەوەی دۆلارەكانی عێراق  لە ئەمریكاوە چ بۆ حەواڵەی بازرگانی چ بۆ فرۆشتنی نەختی تاڕادەیەك ئاساییە، هەموو فرۆشتنێكی دۆلاریش لەلایەن بانكی ناوەندییەوە بە حەواڵە و بە نەختی واتە ڕاكیشانەوەی دینار بە بەهای ئەو دۆلارانە. بەپێی داتاكانی بانكی ناوەندی فرۆشی دۆلار و ڕاكێشانەوەی دینار لەساڵی 2024 و چەند مانگێكی سەرەتای ئەمساڵ لەبەرزترین ئاستدا بووە.   خۆ دوساڵ بەر لەئێستا ئەوكاتەی عێراق دۆلارەكانی لە ئەمریكاوە بۆ نەدەگەڕانەوە و ڕۆژانە بانكی ناوەندی عێراق  بۆ حەواڵە و نەختیش یەك لەسەر دەی ئێستا دۆلاری دەفرۆشت و یەك لەسەر دەی ئێستا دیناری ڕادەكێشایەوە، كێشەی سیولەی نەبوو، ئێستا بۆ دەبێت هەیبێت؟   ئەگەر مەبەست ئەوەیە گوایە لەناو ئابووری و بازاڕی عێراقدا نەختینەی دینار كەمبووە و بانكی ناوەندی ناتوانێت وەك پێویست ڕایكێشێتەوە. ئەم قسەیەیش لە چەند ڕوویەكەوە نادروستە. لە ڕوویەكیانەوە كاتێك باس لەوە دەكرێت خەرجییەكانی حكوومەت زۆرن كە بە دینارن ئیتر چۆن دەكرێت دیناری كەم هاتبێتە ناو بازاڕ و ئابووریی عێراق، چونكە یەكێك لە هۆكارەكانی زۆری خستنەڕووی دراوی ناوخۆیی هەمیشە پەیوەندیی بە زۆریی خەرجییەكانی حكوومەتەوە هەیە.   لەڕوویەكی تریشەوە ئەگەر دۆخێكی وا هاتە ئاراوە سیولەی نەختی بە دراوی ناوخۆیی لەناو ئابووریی وڵاتێك كەمبوو و لە ئاستی پێویستییەكانی ئەو وڵاتە نەبوو، ئەوە نەك هەر پێی ناگوترێت كێشەی كەمیی سیولە بەڵكوو لەو حاڵەتەدا ئیتر بابەتەكە لە چوارچێوەی دارایی و ژمێریاری دەردەچێت و دەبێتە بابەتێكی پوخت ئابووری، ئەوكاتیش دەبێت بانكی ناوەندی بەپێی دۆخی نیشاندەرە ئابوورییەكان (لەسەرووی هەموویشیانەوە هەڵاوسانی نرخەكان) بە گوژمەی دیناری نوێ خستنەڕووی نەختینە زیاد بكات بۆ ئابووریی وڵات لەڕێگەی ئەوەی پێی دەگوتری (الاصدار النقدي و التوسع النقدي) و كە پێوەستە بە ڕێگە جۆراوجۆرەكانی قەرزپێدان و ئاسانكاریی قەرزوقۆڵە، یانیش بە گۆڕینی نرخی ئاڵوگۆڕی دراوی ناوخۆیی بە دۆلار. چونكە بانكی ناوەندی خۆی خاوەنی دینار و بڕیادەری خستنەڕووی بڕەكەیەتی و دۆخی پێنوێنە ئابوورییەكانی عێراقیش لە ئاستێكدان كە تاڕادەیەكی زۆر دەستكراوەیان كردووە بۆ خستنەڕووی گوژمەی زیاتری دینار ئەگەر پێویست بێت.  

(درەو): كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی كە لە  كێڵگەی (تاوكی) لە هەرێمی كوردستان كاردەكات، داتای خۆی بۆ ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە چارەكی دووەمی 2025 لە كێڵگەكە راگەیاند.   بەگوێرەی راپۆرتی كۆمپانیاكە، كۆمپانیای (DNO) لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵیشدا هاوشێوەی پێشتر، پشكی خۆی لە نەوتی كوردستان فرۆشتوە بە كڕیارە خۆجێییەكان و پێشوەختە پارەكەی وەرگرتووە، ئەمەش بەهۆی ئەوەی بۆری هەناردەی نەوتی كوردستان بۆ توركیا لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە. بەپێی خشتەیەك كە كۆمپانیاكە بڵاویكردوەتەوە: * تێكڕای ئاستی بەرهەمهێنان لە كێڵگەی (تاوكی) لە چارەكی دووەمی ئەمساڵدا بریتی بووە لە (74هەزارو 760) بەرمیلی رۆژانە، ئەمە لەكاتێكدایە ئاستی بەرهەمێنان لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا بریتی بووە لە (82 هەزارو 81) بەرمیلی رۆژانە. * پوختەی پشكی كۆمپانیاكە لە بەرهەمی نەوتی كێڵگەی تاوكی لە چارەكی دووەمی ئەمساڵدا بریتی بووە (18 هەزارو 675) بەرمیلی رۆژانە، ئەمە لەكاتێكدا پشكی كۆمپانیا لە نەوتەكە لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا بریتی بووە لە (18 هەزارو 464) بەرمیل. لەبارەی تاوكی-یەوە بلۆكی (تاوكێ) دەكەوێتە رۆژهەڵاتی قەزای زاخۆ لە  پارێزگای دهۆك، لەگەڵ كێڵگەی (فیشخاپور) یەك گرێبەستیان بۆ كراوە، بۆیە كاتێك باسی بەرهەمی ئەم كێڵگەیە دەكرێت ئاماژەیە بۆ تێكڕای بەرهەمی هەردوو كێڵگەی (تاوكێ)و (فیشخاپور) كە لەچوارچێوەی یەك بلۆكی نەوتیدان. رێژەی (75%)ی پشكەكانی گرێبەستی كێڵگەی (تاوكێ) بۆ كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی‌و (25%)ی دراوە بە كۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی) توركی. كۆمپانیای DNO كە زۆرینەی پشكەكانی كێڵگەكەی هەیە، رۆژی 25ی حوزەیرانی 2004 گرێبەستی "هاوبەشی لە بەرهەمهێنان"دا لەم كێڵگەیە لەگەڵ حكومەتی هەرێم واژۆ كردووە. رووبەری ئەم كێڵگەیە (594) كیلۆمەترەو یەدەگی خەمڵێندراوی نەوت لەم كێڵگەیە بە بڕی (1.9 ملیار) بەرمیل خەمڵێندراوە. لە ساڵی 2007ەوە دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت كراوە لە كەم كێڵگەیەدا. 1ی حوزەیرانی 2009 كۆمپانیای DNO گروپ، بۆ یەكەمجار هەناردەكردنی نەوتی لە هەرێمی كوردستانەوە راگەیاند، وەك هەنگاوی یەكەم لە كێڵگەكانی (تەقتەق)و (تاوكی) بە تێكڕای (100 هەزار) بەرمیلی رۆژانە لەڕێگەی هێڵی كەركوك- جیهان‌و لە ڕێگەی تانكەرەوە. لەڕووی ئاستی بەرهەمهێنانەوە، لە كۆی (14) كێڵگەی نەوت لە هەرێمی كوردستان، (تاوكێ) لەدوای (خورمەڵە)وە دووەم گەورەترین كێڵگەی كوردستانەو؛ پێشتر بەرهەمی ئەم كێڵگەیە رێژەی 25،51%ی تێكڕای بەرهەمی نەوتی هەرێمی كوردستانی پێكهێناوە. بەرهەمهێنانی (رۆژانەی) نەوت لە كێڵگەی تاوكی لەماوەی ساڵانی 2015 بۆ 2020 بەمشێوەیە بووە: •    2015: 135 هەزار بەرمیل •    2016: 107 هەزار بەرمیل •    2017: 109 هەزار بەرمیل •    2018: 113 هەزار بەرمیل •    2019: 124 هەزار بەرمیل (بەهۆی سەرهەڵدانی پەتای كرۆناوە بازاڕی جیهانی نەوت شكا، لە كۆتایی ئەم ساڵەوە ئیتر ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە بۆ 83 هەزار بەرمیلی رۆژانە دابەزیوە) •    2020: 110 هەزار بەرمیل •    2021: 100 هەزار بەرمیل •    2022: 108 هەزار بەرمیل  

 شیكاری: بڵند دلێر شاوەیس  بە پێی ئەو دوو نوسراوەی بڵاو کراوەتەوە لە سۆشیال میدیا کە تایبەتە بە بڕیاری ژمارە(٢٨٥)ی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان و بڕیاری ژمارە (٥٥٠)ی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ، سەبارەت بە لێکتێگەیشتن و ڕێککەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵ، جیاوازییەکی زۆر لە نێوانیاندا هەیە، بە شێوەیەک ئەوەندە جێگای سەرسوڕمانە گومان دەکرێت لە ڕاستی و دروستی نوسراوەکان. جێی سەرنجە دوای ئەو هەموو دانوستان و دانیشتن و هاتوچۆی شاند و لیژنەی وەزاری و خەڵکە پسپۆڕ و شارەزایانە، هەردوو نوسراوی بڕیاری لێکتێگەیشتن یان ڕێککەوتنی نێوان حكومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی دوو ناوەڕۆکی جیاوازیان هەیە؟ بە گوێرەی ئەو دوو بڕیارەی بڵاوکراونەتەوە، جیاوازی ناوەڕۆکیان  خۆی دەبینێتەوە لەم خاڵانەی خوارەوەدا: یەکەم / دۆسێی نەوت  ١- بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان ژمارە(٢٨٥) لە ٢٠٢٥/٧/١٦، باس لە پەسەند کردنی لێکتێگەیشتن (التفاهم المشترك) لە نێوان هەردوو لایەنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی دەکات. بەڵام بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی ژمارە (٥٥٠) لە ٢٠٢٥/٧/١٧ تایبەتە بە پەسەندکردنی ڕاسپاردەکانی(توصيات) ليژنەی وەزاری سەبارت بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان ژمارە(٢٨٥) لە ٢٠٢٥/٧/١٦. ٢- بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان پێکهاتووە لە بڕیارێکی(دوو) خاڵی و هاوپێچێک کە لە (چوار) خاڵ پێکهاتووە، خاڵی یەکەم (٢) بڕگە، خاڵی دووەم(٣) بڕگە.  بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی پێکهاتووە لە(شەش) خاڵ،  خاڵی یەکەم (٢) بڕگە، خاڵی دووەم(٢) بڕگە. ٣- لە بڕیارەکەی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا هاتووە:  دۆسێی نەوت (ملف النفط). بەڵام لە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵیدا هاتووە: دۆسێی تەسلیم کردنی نەوت (ملف تسليم النفط). ٤- بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە دەست دەکات بە هەناردەکردنی تەواوی بەرهەمی نەوتی کێڵگەکانی هەرێم (٢٣٠ هەزار) بەرمیل نەوت لە گەڵ ئەو زیادەیەی لە داهاتوشدا ڕودەدات لە ڕێگای کۆمپانیای (سۆمۆ)، حکومەتی فیدراڵی بڕی (١٦ دۆلار ) دەدات بە هەرێم لە بری هەر بەرمیلێک بە گوێرەی یاسای هەمواری یەکەمی یاسای بودجەی فیدراڵی. بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  حکومەتی هەرێمی کوردستان دەست دەکات بە تەسلیم کردنی تەواوی بەرهەمی نەوتی کێڵگەکانی هەرێم بە کۆمپانیای (سۆمۆ) بەمەبەستی هەناردەکردن، حکومەتی فیدراڵی پێشینەیەک بە بری (١٦ دۆلار ) دەدات بە هەرێم لە بری هەر بەرمیلێک بە شێوەی (عیني يان نقدي) بە گوێرەی یاسای هەمواری یەکەمی یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵی ژمارە (١٣ی ساڵی٢٠٢٣)، بەمەرجێک لە ئێستادا بڕەکەی لە (٢٣٠ هەزار) بەرمیل نەوت کەمتر نەبێت و هەر زیادکردنێک لە بەرهەمدا ڕووبدات بخرێتە سەری، لە ڕێگای لیژنەی پێوانە و پێوەری هاوبەش، ئەگەر بەهەر هۆکارێک هەناردەکردنی نەوت ڕاگیرا، کۆی ئەو بڕە تەسلیم دەکرێت بە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی. ٥- بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم:  ڕۆژانە بڕی (٥٠ هەزار) بەرمیل نەوت بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی هەرێم دابین دەکرێت، بە مەرجێک حکومەتی هەرێم بەڵێن دەدات تێچووی بەرهەمهێنانی ئەم بڕە بگرێتە ئەستۆ، لەکاتی پێویستی حکومەتی هەرێمدا وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بڕێک لە بەرهەمەکانی بۆ دابین دەکات کە یەکسان بێت بە پاڵاوتنی(١٥ هەزار ) بەرمیل نەوت. لیژنەیەکی هاوبەش لە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی و وەزارەتی سامانە سروشتیەکانی هەرێم هەڵسەنگاندن بۆ پێویستی ڕاستەقینەی هەرێم بۆ بەرهەمە نەوتییەکان دەکەن بەمەبەستی دابینکردنی و لە ماوەی دوو هەفتەدا ڕاپۆرتەکەیان بەرز دەکەنەوە. بەڵام لە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی هاتووە: بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی هەرێم کۆی بەرهەمی نەوتی لە ئێستادا بریتییە لە (٢٨٠ هەزار) بەرمیل(٥٠ هەزار) بەرمیل بۆ پێویستی ناوخۆ دابین دەکرێت و باقیەکەی (٢٣٠ هەزار) بەرمیل نەوت ڕۆژانە لەگەڵ هەر زیادبوونێکی بەرهەم لە داھاتودا تەسلیم بە (سۆمۆ) دەکرێت بەمەبەستی هەناردەکردن.  ڕۆژانە بڕی (٥٠ هەزار) بەرمیل نەوت بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی هەرێم دابین دەکرێت، بە مەرجێک حکومەتی هەرێم بەڵێن دەدات تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ئەم بڕە بگرێتە ئەستۆ و داهاتی فرۆشتنی بەرهەمە نەوتییەکان بگێڕێنێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی فیدراڵی لە دوای لێبڕینی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە و پاڵاوتن.  لەکاتی پێویستی حکومەتی هەرێم وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بڕێک لە بەرهەمەکانی بۆ دابین دەکات کە زیاتر نەبێت لە پاڵاوتنی (١٥ هەزار ) بەرمیل نەوت. دووەم/ دۆسێی داهاتە نانەوتییەکان ١- بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: بڕی(١٢٠ ملیار دینار) تەسلیم دەکات بە وەزارەتی دارایی فیدراڵی بۆ هەر یەک لە مانگەکانی(٥ و ٦ /٢٠٢٥). تیمێکی هاوبەش لە هەردوو دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی و هەرێم پێکدێت بۆ وردبینی لە داهاتە نانەوتییەکان و پۆلێنکردنیان و دیاریکردنی پشکی حکومەتی فیدراڵی لە ماوەی زیاتر نەبێت لە مانگێک. بەڵام بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  دەبێت هەرێم بڕی(١٢٠ ملیار دینار) وەک گوژمەیەکی سەرەتایی تەسلیم بکات بە وەزارەتی دارایی فیدراڵی وەک پشکی خەزێنەی فیدراڵی بۆ مانگی(٥ /٢٠٢٥). تیمێکی هاوبەش لە هەردوو وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم پێکدێت بۆ وردبینی لە داهاتە نانەوتییەکان و پۆلێنکردنیان و دیاریکردنی پشکی حکومەتی فیدراڵی لە مانگی(٢٠٢٥/٥) ەوە، لە ماوەی زیاتر نەبێت لە دوو هەفتەدا. سێیەم/ هەژماری موچەخۆران/ توطين الرواتب  بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: لیژنەیەکی هاوبەش لە حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم پێکدێت بۆ تەواوکردنی پرۆسەی بە هەژمار کردنی(توطين الرواتب)ی موچه‌ی هەموو موچەخۆرانی هەرێم. بەڵام بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  لیژنەیەکی هاوبەش لە حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان پێکدێت بۆ تەواوکردنی پرۆسەی (توطين الرواتب) بە گوێرەی بڕیاری دادگای باڵای ئیتیحادی، بە مەرجێک لە ماوەی سێ مانگ تێنەپەڕێت، لە کۆتایی ئەو ماوەیەشدا (تمویل) پاڵپشتییە داراییەکان تەنها بۆ مووچە توطين كراوەکان دەبێت. چوارەم/ سەرفکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم  بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: وەزارەتی دارایی دەستبەجێ هەڵدەستێت بە سەرفکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم بۆ مانگەکانی(٥ و ٦) و مانگەکانی دواتر. بەڵام بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  وەزارەتی دارایی فیدراڵی هەڵدەستێت بە سەرفکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم بۆ مانگی(٥) وەک سەرەتایەک بۆ جێبەجێکردنی ڕێکەوتنەکە دوای ئەوەی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی/ سۆمۆ پشتگیری دەکەن کە تەواوی بڕە دیاریکراوەکەیان کە (٢٣٠ هەزار) بەرمیل نەوتە ڕۆژانە وەرگرتووە  لە بەندەری جیھان بە گوێرەی یاسای. پێنجەم/ زیادکردن لە سەرف بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: لیژنەیەکی هاوبەش لە دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم پێکدێت بۆ دیاریکردنی بڕی زیاد سەرفکردن و چارەسەرکردنی بە گوێرەی یاسای بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵەکانی (٢٠٢٥،٢٠٢٤،٢٠٢٣). بەڵام بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  لیژنەیەکی هاوبەش لە هەردوو وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم پێکدێت بۆ وردبینی لە دیاریکردنی بڕی زیاد سەرفکردن لە پشکی هەرێم لە (الانفاق الفعلي) و چۆنیەتی چارەسەرکردنی بە گوێرەی یاسای بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵەکانی (٢٠٢٥،٢٠٢٤،٢٠٢٣).

راپۆرتی: درەو  🔹 بەپێی خشتەکانی بودجەی ساڵی (2024) موچەی تەرخان کراو بۆ هێزەکانی حەشدی لە (3 ترلیۆن و 500 ملیار) دینارەوە لە ساڵی (2023) بڕی (400 ملیار) دینار و بە ڕێژەی (11.4%) بۆ (3 ترلیۆن و 900 ملیار) دینار و لە ساڵی (2024) بەرزکراوەتەوە. 🔹 لە ساڵی 2014 عێراقییەکان لە کاتی شەڕی داعش خۆبەخشانە پەیوەندییان بە ریزەکانی "حەشدی شەعبی"ییەوە کردووە و لەو کاتەدا ژمارەیان گەیشتبووەتە نزیکەی (60 هەزار) خۆبەخش تا ساڵی 2021، ژمارەی هێزە چەکدارەکانی حەشدی شەعبی (122 هەزار) چەکداری تێپەڕاند، لە کۆتایی ساڵی (2023) ئەو ژمارەیە بەرزبوویەوە بۆ (204 هەزار) چەکدار و ئێستا ژمارەیان گەیشتووە بە (238 هەزار) چەکدار، ئەم ژمارەیەش (16.5%)ی گشتی هێزە ئەمنی و چەکدارەکانی عێراق پێکدەهێنێت.  🔹 پێکهاتەی شیعە 85%ی ئەندامانی هێزەکانی حەشدی شەعبی و 15%ی پێکهاتەی سوننە پێکیدەهێنێت. سەبارەت بە ئاستی سەرکردایەتیش پێکهاتەی شیعە بە ڕێژەی 100% کۆنتڕۆڵی هێزەکانی کردووە. پێکهاتەی حەشدی شەعبی هێزەکانی حەشدی شەعبی دوای دەرکردنی فەتوای (جیهادی کفائی) لەلایەن مەرجەعی باڵای شیعە "عەلی سیستانی"یەوە، لە ساڵی (2014)، لە کاتی کۆنترۆڵکردنی سێیەکی خاکی عێراقدا لە لایەن "داعش"ەوە پێکهێنرا. دواتر یاسای هێزەکانی حەشدی شەعبی پەسەندکرا، دوای ئەوەی ئەنجومەنی نوێنەران لە 26ی تشرینی دووەمی 2016 دەنگی لەسەردا و کردییە هێزێکی فەرمی ژێر فەرمانی سەرۆکوەزیرانی عێراق. هێزەکانی حەشدی شەعبی لەلایەن فالح فەیاز سەرۆکایەتی دەکرێت، جێگری سەرۆکی هێزەکانی حەشدی شەعبی عەبدولعەزیز ئەلمحەممەداوی (ئەبو فەداک)ە. بەپێی ئامارەکانی ناوەندی داڕشتنی سیاسەت، پێکهاتەی شیعە 85%ی ئەندامانی هێزەکانی حەشدی شەعبی  و 15%ی پێکهاتەی سوننە پێکیدەهێنێت. سەبارەت بە ئاستی سەرکردایەتیش پێکهاتەی شیعە بە ڕێژەی 100% کۆنتڕۆڵی هێزەکانی کردووە. ژمارەی موچەخۆران و بودجەی تەرخانکراوی حەشدی شەعبی لە ساڵی 2014 عێراقییەکان لە کاتی شەڕی داعش خۆبەخشانە پەیوەندییان بە ریزەکانی "حەشدی شەعبی"ییەوە کردووە و لەو کاتەدا ژمارەیان گەیشتبووەتە نزیکەی (60 هەزار) خۆبەخش "تا ساڵی 2021، ژمارەی هێزە چەکدارەکانی حەشدی شەعبی (122 هەزار) چەکداری تێپەڕان، لە مانگی نیسانی 2023، فالح ئەلفەیاز، سەرۆکی دەستەی حەشدی شەعبی ڕایگەیاند کە "ژمارەی ئەندامان و چەکدارانی حەشدی شەعبی (170 هەزار) کەس بووە. لەناکاو و لە کۆتایی ساڵی (2023)، ئەو ژمارەیە بەرزبوویەوە بۆ (204 هەزار) چەکدار و ئێستا ژمارەیان گەیشتووە بە (238 هەزار) چەکدار، ئەم ژمارەیەش (16.5%)ی گشتی هێزە ئەمنی و چەکدارەکانی عێراق پێکدەهێنێت.  هاوکات بودجەی هێزەکانی حەشدی شەعبی ساڵانە بە خێرایی گەشە دەکات. لەساڵی (2019 - 2022) بوجەی گشتی دەستەی حشدی شەعبی (2 ملیار 160 ملیۆن) دۆلار بوو، لە بودجەی ساڵی (2023) دا، بودجەی دەستەکە بۆ (2 ملیار 600 ملیۆن) دۆلار بەرزکرایەوە، بەپێی خشتەکانی یاسای بودجە و لە ساڵی (2024) پشکی دەستەکە بۆ نزیکەی (2 ملیار 900 ملیۆن) دۆلار بەرزکرایەوە.  بە مانایەکی دیکە بەپێی خشتەکانی بودجەی ساڵی (2024) موچەی تەرخان کراو بۆ هێزەکانی حەشدی لە (3 ترلیۆن و 500 ملیار) دینارەوە لە ساڵی (2023) بڕی (400 ملیار) دینار و بە ڕێژەی (11.4%) بۆ (3 ترلیۆن و 900 ملیار) دینار و لە ساڵی (2024) بەرزکراوەتەوە، وردەکاری لە خشتەی ژمارە (1 و 2)دا ڕوونکراوەتەوە خشتە ژمارە (1) خشتە ژمارە (2) بەڕێوەبەرایەتییەکانی حەشدی شەعبی -    بەڕێوەبەرایەتی ئاسایشی حەشد (ئەبو زەینەب ئەللامی) -    بەڕێوەبەرایەتی هەواڵگریی حەشد (ئەبو ئیمان ئەلباهیلی) -    بەڕێوەبەرایەتی ڕاگەیاندنی حەشد (موهەنەد ئەعقابی) -    بەڕێوەبەرایەتی پەیوەندییە گشتییەکان (محەمەد ڕەزا) -    بەڕێوەبەرایەتی قەڵاچۆکردنی تەقەمەنی (ئەبو شەمس ئەلعەگیلی) -    بەرێوەبەرایەتی حەرەکات (جەواد کازم ئەلربیعاوی) -    بەرێوەبەرایەتی ئاراستەکردن عەقائدی (سەید محەمەد ئەلحەیدەری) لیواکانی حەشدی شەعبی و شێوازی دابەشبوونیان ڕێکخراوی بەدر ڕێکخراوێکی چەکداریە هادی عامری سەرۆکایەتی دەکات. ڕێکخراوەکە (15) لیوای هەیە لە چوارچێوەی "حەشدی شەعبی" هەیە، کە لە سەرانسەری پارێزگاکانی سەلاح الدین، نەینەوا، دیالە، کەرکوک بڵاوبوونەتەوە. لیواکانیش بریتین لە؛ 1.    لیوای یەک (لیوای ئیمام محەمەد ئەلجواد) 2.    لیوای سێ (تەشکیلەی ئەسەدی ئامرلی) 3.    لیوای چوار (سەبازانی پێشڕەو) 4.    لیوای پێنج (تەشکیلەی ئەلکەرار) 5.    لیوای نۆ (لیوای کەربەلا) 6.    لیوای دە (لیوای بەدر) 7.    لیوای شانزە (هێزی تورکمان)  8.    لیوای بیست و یەک (رێکخراوی بەدر) 9.     لیوای بیست و دوو (رێکخراوی بەدر) 10.    لیوای بیست و سێ (ڕێکخراوی بەدر) 11.    لیوای بیست و چوار (ڕێکخراوی بەدر) 12.    لیوای بیست و حەوت (هێزەکانی ئەبو مونتەزەر ئەلمحەممەداوی) 13.    لیوای پەنجاو دوو (فوجی ئامرلی)  14.    لیوای پەنجاو سێ (لیوای ئەلحسێن) 15.    لیوای سەدو دە (لیوای کوردانی فەیلی) حزبی دەعوەی ئیسلامی یەکێکە لە پارتە سیاسییەکانی عێراق، بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی، چەندین کوتلەی چەکداریی هەیە، لەنێویاندا چوار لیوای لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبییە، لە پارێزگاکانی دیالە و سەڵاح الدین و… نەینەوا. لیواکانی حیزبی دەعوەی ئیسلامی بریتین لە؛ 1.    لیوای پانزە (هێزەکانی سەدر) 2.    لیوای بیست و پێنج (هێزەکانی سەدری یەکەم) 3.     لیوای سی و یەک (کەتائبی رسالیون) 4.    لیوای سی و پێنج (هێزەکانی سەدر)  ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی (مەجلیسی ئەعلای ئیسلامی) لە ساڵی 1982 لە ئێران بە سەرکردایەتی جەلال الدین ئەلسەغیر دامەزراوە و چوار لیوای لە ناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە کە لە پارێزگاکانی ئەنبار و دیالە جێگیرکراون. لیواکانی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی بریتین لە؛ 1.    لیوای حەوت (هێزەکانی المونتەزەر)  2.    لیوای هەشت (سەرایا عاشورا) 3.    لیوای بیست و هەشت (سەرایا ئەنسار ئەلعقیدە) 4.    لیوای شەست و شەش (سەرایا ئەنسارولعەقیدە) ڕەوتی سەدری لە ساڵی 2003 بە سەرکردایەتی موقتەدا سەدر سەرۆکی ڕەوتی سەدری دامەزراوە و سێ لیوای ناو هێزەکانی حەشدی شەعبی لەخۆدەگرێت، کە لە سەرانسەری پارێزگاری سەلاحەدین بڵاوبوونەتەوە، لیواکانی ڕەوتی سەدری بریتین لە؛ 1.    لیوای 313 (سەرایا ئەلسلام) 2.    لیوای 314 (سەرایا ئەلسلام) 3.    لیوای 315 (سەرایا ئەلسلام) ئەو لیوایانەی لە ڕەوتی سەدری جیابونەتەوە لە سەرانسەری پارێزگاکانی ئەنبار و سەڵاحەدین بڵاوبوونەتەوە؛ 1.    لیوای 99 (سوپای موئەمەل) 2.    لیوای 19 (ئەنسار اللەی ئەلئەوفیا) کەتائبی حزبوڵای عێراق لیواکانی حزبوڵای عێراق لە ساڵی 2003 بە سەرکردایەتی ئەبو حسێن محەممەداوی و کۆمەڵێک سەرکردەی ڕانەگەیەنراو چالاکییەکانی دەستپێکردووە، چوار لیوای ناو هێزەکانی حەشدی شەعبی لەخۆدەگرێت، و لە سەرتاسەری پشتێنەکانی بەغدا و ئەنبار و سەلاحەدین بڵاوبووەتەوە، ئەوانیش؛ 1.    لیوای 45 (سەرایای بەرگری شەعبی) 2.    لیوای 46 (سەرایای بەرگری شەعبی)  3.    لیوای 47 (سەرایای بەرگری شەعبی) 4.    لیوای 17 (سەرایای جیهاد) 5.    لیوای 12 (بزووتنەوەی نوجەبا) عەسائیب ئەهلی حەق لە ساڵی ٢٠٠٦ دەستی بە چالاکییەکانی کرد، دوای ئەوەی قەیس خەزعەلی و ئەکرەم کەعبی، لە "سوپای مەهدی"ی سەرکردەی ڕەوتی سەدری موقتەدا سەدر جیابوونەوە بۆ ئەوەی هێزێکی چەکداری تایبەت بۆ خۆی دابمەزرێنێت. عەسائیب سێ لیوای لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە و لە باشووری سەلاحەدین و ئەنبار و پشتێنەی بەغدا بڵاوبوونەتەوە. لیواکانیش بریتین لە؛ 1.    لیوای 41 (ئەساعیب ئەهلی حەق)  2.    لیوای 42 (هێزەکانی ئەبو موسا ئەلعامری) 3.    لیوای 43 (سەبع ئەلدوجەیل) حەشدی عەتەبات لیواکانی "حەشدی عەتەبات" لە پارێزگاکانی نەینەوا، کەربەلا، نەجەف، ئەنبار و سەڵاح الدین جێگیرکراون. بریتین لە؛ 1.    لیوای 44 (ئەنسار ئەلمرجەعیە _ ئەلعەتەبە لە نەجەف)  2.    لیوای دوو (فیرقەی شەڕی ئیمام عەلی) 3.    لیوای 26 (فیرقەی عباسی ئەلقتالی – ئەلعەتەبەی ئەلعباس) 4.    لیوای 11 (عەلی ئەکبر - مەزارگەی ئەلحسێنیە) مقاوەمەی ئیسلامی لە عێراق کوتلە چەکدارە جۆراوجۆرەکان کە خۆیان بە "مەقاوەمەئ ئیسلامی لە عێراق" ناودەبرد لە ساڵانی جیاوازدا پێکهاتن و بەشدارییان لە دامەزراندنی هێزەکانی حەشدی شەعبیدا کرد. لە پارێزگاکانی بەغدا و سەڵاحەدین و ئەنبار بڵاوبووەتەوە، لیواکانیشتان بریتین لە؛ 1.    لیوای شەش (کەتیبەکانی جوند ئەلئیمام)  2.    لیوای 13 (لیوای التفوف - جیابوونەتەوە لە عەتەبەی ئەلحوسێنیە) 3.    لیوای 14 (کەتیبەکانی سەید ئەلشودا) 4.    لیوای 18 (سارایا ئەلخوراسانی) 5.    لیوای 20 (لیوای ئەلتفوف)  6.    لیوای 29 (کەتیبەکانی ئەنسار ئەلحجه) 7.    لیوای 39 (بزووتنەوەی ئەلئەبدال)  8.    لیوای 40 (کەتیبەکانی ئیمام عەلی) حەشدی کەمینەکان 1.    حەرەکەی بابلیون بزووتنەوەیەکی مەسیحیە کە لە ساڵی 2014 دوای کۆنتڕۆڵکردنەوەی یەک لەسەر سێی عێراق پێکهێنرا، لیوایەکی لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە بە سەرۆکایەتی ڕایان ئەلکیلدانی، کە لە پارێزگای نەینەوا جێگیرکراون، بە ناوی؛  لیوای 50 (کەتایبەکانی بابلیون)، بە سەرۆکایەتی ڕەیان ئەلکیلدانی. 2.    هێزەکانی دەشتی نەینەوا هێزەکانی سەر بە پێکهاتەی شەبەک، گروپێکی دانیشتووانی کورد کە لە نزیکەی 60 گوندی دەشتی نەینەوا لە ڕۆژهەڵاتی شاری موسڵ بڵاوبوونەتەوە، لە ساڵی 2014 هێزێکی چەکداریان پێکهێنا دوای ئەوەی داعش ناوچەکانیان کۆنترۆڵکرد و بەشدارییان کرد لە دامەزراندنی هێزەکانی حەشدی شەعبی، ئەویش؛ -    لیوای 30 (هێزەکانی دەشتی نەینەوا) بە سەرۆکایەتی زەین ئەلعابیدین جەمیل خدر حزبی فەزیلەی ئیسلامی پارتێکی سیاسییە کە لە ساڵی ١٩٩١ دامەزرا، سەرکردەی ڕۆحی ئەو پارتە محەممەد موسا ئەلیاقوبییە، پارتەکە لەلایەن عەبدولحسێن عەزیز حەمەد جەلیل موسەویەوە سەرۆکایەتی دەکرێت، لیوایەکی لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە کە لە سەرانسەری پارێزگاکانی نەینەوا و ئەنباردا بڵاوبووەتەوە، ئەویش؛ -    لیوای 33 (هێزەکانی وەعوالله)، بە سەرۆکایەتی حەقیقی ئیسماعیل ئەمین. حەشدی عەشائری  لە ساڵی 2014 پێکهێنرا، دوای ئەوەی داعش سێیەکی ناوچەی عێراقی کۆنترۆڵکرد، لە هۆزە سوننەکانی عێراق، و بەشداری لە دامەزراندنی هێزەکانی حشدی شەعبیدا کرد لەڕێگەی کۆمەڵێک لیوا و فەوجەوە، جگە لە بوونی (21) فەوجی سەربازی، لیواکانیش بریتین؛ 1.    لیوای 86 (لیوای ئەحرار ئەلعێراق) 2.    لیوای 91 (نەوادر شەمر) 3.    لیوای حەشد ئەلیاوەر 4.    لیوای 51 (لیوای صلاح ئەلدین) 5.    لیوای 56 (لیوای حەشدی شەهیدانی کەرکوک) 6.    لیوای 88 (هێزی ئومەوی ئەلجەبارە) 7.    لیوای 90 ( فورسان ئەلجبور) 8.    لیوای سێ (حەشدی ئەنبار) 9.    لیوای نیدائی دیالە 10.    لیوای حەشدی فەللوجە 11.    لیوای عامریەت ئەلسمود 12.    لیوای 92 (لیوای ئەللویزیین) 13.    لیوای 201 (حەرەس نەینەوا) سەرچاوەکان؛ -    درەو میدیا، حەشدی شەعبی... هێزێک بە تەنیشت سوپای عێراقەوە، 7/1/2025؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16205 -    قانون رقم (١٣) لسنة ٢٠٢٣ قانون الموازنة العامة الاتحادية لجمهورية العراق للسنوات المالية (٢٠٢٥ ــ ٢٠٢٤ ــ ٢٠٢٣( https://moj.gov.iq/upload/pdf/4726_72.pdf -    المسلة تنشر جداول موازنة 2024 التي صوت عليها البرلمان، 3 يونيو، 2024؛ https://almasalah.com/archives/93272 -    أمیر الکعبي و مایکل نایتس، زيادة غير عادية في عديد "قوات الحشد الشعبي"، بالأرقام، ٦ يونيو ٢٠٢٣؛ https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/zyadt-ghyr-adyt-fy-dyd-qwat-alhshd-alshby-balarqam -    تشكيلات الحشد الشعبي العراقي، موقع الساعة، 8/8/2023؛ https://alssaa.com/post/show/8654 -    نزاع حول إدارة مديرية أمن الحشد الشعبي يكشف عن صراع على السلطة بين العراقيين الشيعة، موقع امواج میدیا، 2/8/2024؛ https://amwaj.media/ar/media-monitor/clash-over-pmu-security-directorate-exposes-iraqi-shiite-power-struggle  

راپۆرتی: درەو  🔻 پێنج کێڵگەی نەوتیی هەرێمی کوردستان کە بریتین لە؛ کێڵگە نەوتییەکانی (شێخان، تاوکێ، پیشخابوور، خورمەڵە و سەرسەنک)، هێرشیان کراوەتەسەرو بەرهەمهێنانیان تێدا ڕاگیراوە. 🔹 هێرشەکان بەرهەمهێنانی نزیکەی ڕێژەی (50%) و بڕی (145 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا ڕاگرتووە. 🔹 کێڵگەی نەوتی شێخان ڕۆژانە زیاتر لە (35 هەزار) بەرمیل نەوت تێدا بەرهەمدەهێنرێت و دوای هێرشی درۆنی خرایە لیستی کێڵگە بەرهەم ڕاگیراوەکانەوە. 🔹 کێڵگەی تاوکێ بەتوانای نزیکەی (29 هەزار) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا، لە دوای هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە بۆ سەر کێڵگەکە داخراوە. 🔹 کێڵگەی بیشخابور زیاتر لە (50 هەزار) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا بەرهەم دەهێنێت و کێڵگەکە لەژێر کاریگەری هێرشەکانی ئەم دواییە، کارکردن بۆ هەڵسەنگاندنی زیانەکان ڕاگیراون. 🔹 کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ بە توانای بەرهەمهێنانی (30 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کاریدەکرد ڕۆژی (15ی تەمموزی 2025) هێرش کرایە سەر کێڵگەکە و بەرهەمهێنان بەتەواوی تێیدا ڕاگرا. دەستپێک پیشەسازی نەوت لە کوردستانی عێراق لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا، پەککەوتنی ئەمنی بێوێنەی بەخۆیەوە بینی، ئەوەش دوای زنجیرەیەک هێرشی دوبارە بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان کە چەند کێڵگەیەکی گەورەی نەوتی ناوچەکەیان کردە ئامانج و بەرهەمهێنانی نەوت لە هەندێک لەو کێڵگانە ڕاگیرا و لە هەندێکی دیکەشیان زیانی بە ژێرخانی کێڵگەکان گەیاند. بەپێی ئەو زانیاری و ئامارانەی کە پلاتفۆرمی وزە کە بنکەکەی لە واشنتۆنە بەدەستی هێناوە، هێرشەکان بەرهەمهێنانی نزیکەی تێکڕای ڕێژەی (50%) و بڕی (145 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا لە ڕاگرتووە، کە کۆی بەرهەمی هەرێم (280 هەزار) بەرمیلە لە ڕۆژێکدا. ئەمەش مەترسییەکی ڕاستەوخۆی بۆ سەر کەرتێکە دروست دەکات کە بەردی بناغەی ئابووری کوردستانە. ئەو پێنج کێڵگە نەوتییەی هەرێمی کوردستان، کە کرایە ئامانج بریتین لە؛ کێڵگە نەوتییەکانی (شێخان، تاوکێ، پیشخابوور، خورمەڵە و سەرسەنک). هەموو ئەمانە پڕۆژەی ستراتیجین کە لەلایەن کۆمپانیا بیانی و هەرێمییەکان لە ناوچە جیاجیاکانی پارێزگای دهۆک و نزیک هەولێری پایتەخت بەڕێوەدەبرێن. ئاشکرا نەکردن و نەبوونی هیچ ڕاگەیاندنێکی فەرمی سەبارەت بە لایەنی بەرپرسیار لە هێرشەکان، بەدواداچوونە سەرەتاییەکان ئاماژە بە تێوەگلانی کوتلە چەکدارەکانی پاڵپشتیکار بە وڵاتانی بیانیەکان دەکەن، ئەمەش دیمەنی ئەمنی ناوچەکە زیاتر ئاڵۆزتر دەکات و ئاڵنگاری بۆ حکومەتی هەرێم و کۆمپانیا بیانییەکان دروست دەکات کە لە کەرتی نەوت لە کوردستانی عێراق کاردەکەن. یەکەم: کێڵگە نەوتییە زیانبەرکەوتووەکان لە هەرێمی کوردستان ئەو کێڵگە نەوتیانەی هەرێمی کوردستان کە بەهۆی هێرشەکانی ئەم دواییەوە زیانیان بەرکەوتووە، بڕبڕەی پشتی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمن، جا چ لەڕووی چەندایەتی، یەدەگی سەلمێنراو، یان ژێرخانی هەناردەکردنەوە بێت. ئەم کێڵگانە بەسەر چەند ناوچەیەکدا دابەشکراون، لەوانە ئەو کێڵگانەی دەکەونە پارێزگای دهۆک لە نزیک سنووری تورکیا، وەک؛ (تاوکێ و پیشخابور) و ئەوانەی نزیک هەولێرن، وەک؛ (خورمەڵە و شێخان). ئەمەش مەودای بێ وێنەی هەڕەشەکان بۆ سەر دامەزراوە گرنگەکان نیشان دەدات. 1.    کێڵگەی نەوتی شێخان کێڵگەی نەوتی شێخان یەکێکە لە کێڵگە هەرە بەرچاوەکانی هەرێمی کوردستان. دەکەوێتە نزیکەی 60 کیلۆمەتر لە باکووری ڕۆژئاوای هەولێرەوە. کێڵگەکە لەلایەن کۆمپانیای گڵف کیستۆن پترۆلیۆم (GKP)ەوە بەڕێوەدەبرێت، کە بەپێی گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمهێنان لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان 80%ی پشکی کارکردنی هەیە. ئەو کێڵگەیە ڕێگەی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە هێرشی کرایە سەر و ئەمەش وایکرد کۆمپانیاکە بۆ ماوەیەکی کاتی بەرهەمهێنانی ڕابگرێت و ڕێوشوێنی خۆپارێزی بۆ پاراستنی کرێکاران بگرێتەبەر. ئەم کێڵگەیە ڕۆژانە زیاتر لە (35 هەزار) بەرمیل  نەوت بەرهەم دەهێنێت و دوای هێرشەکە خرایە لیستی بەرهەم ڕاگیراوەکانەوە. 2.    ناوچەی گرێبەستی نەوتی تاوکێ ‌أ.    کێڵگەی تاوکێ؛ لەگەڵ کێڵگەی بیشخابور یەک گرێبەستی ئیمتیاز پێکدەهێنێت کە لەلایەن کۆمپانیای نەوت و غازی نەرویجی(DNO) بە ڕێژەی (75%)  بە هاوبەشی لەگەڵ کۆمپانیای (گێنێڵ ئینێرجی) بە ڕێژەی (25%) بەڕێوەدەبرێت. دەکەوێتە ناوچەی زاخۆ لە نزیک سنووری تورکیا. کێڵگەی تاوکێ یەکێکە لە کۆنترین کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان، لە قۆناغی بەرهەمهێناندایە، لە ساڵی (2007)ەوە کاردەکات و لە ئێستادا نزیکەی (29 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرهەم دەهێنێت. دوای تەقینەوەکانی بەهۆی هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە کێڵگەکە داخراوە، هەرچەندە زیانی گیانی مرۆیی تێدا نەبووە نەبووە. یەدەگی ئەم کێڵگەیە کە دەتوانرێت سودی لێوەربگیرێت لە نێوان (150 بۆ 370 ملیۆن) بەرمیل مەزەندە دەکرێت، ئەمەش وایکردووە کە ببێتە پایەی سەرەکی نەوتی هەرێمی کوردستانی عێراق. ‌ب.    گۆڕەپانی بیشخابور؛ کێڵگەی بیشخابور لە ساڵی 2017 ەوە دەستی بە بەرهەمهێنان کردووە، دەکەوێتە چوارچێوەی ئیمتیازاتی گرێبەستی تاوکێ و هەروەها لەلایەن کۆمپانیای DNO بەڕێوەدەبرێت. لە ئێستادا زیاتر لە (50 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرهەم دەهێنێت و بەرهەمهێنانی کەڵەکەبووی تا مانگی ئازاری (2023) بڕی (100 ملیۆن) بەرمیل نەوتی تێپەڕاندووە. پڕۆژەیەکی بەرفراوانی چارەسەری غازی هاوەڵ لە ساڵی 2020 لە کێڵگەکەدا دەستیپێکرد، بە تێچووی (110 ملیۆن) دۆلار، کە بەشداربووە لە کەمکردنەوەی دەردانی گازی گازی ژەهراوی و زیادکردنی پەستانی خەزانەکان. هەروەها کێڵگەکە لەژێر کاریگەری هێرشەکانی ئەم دواییە، کارکردن بۆ هەڵسەنگاندنی زیانەکان ڕاگیراون. 3.    کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ کە لەلایەن کۆمپانیای ئەمریکی (HKN Energy) بەڕێوەدەبرێت، دەکەوێتە ناحیەی شامانکێ لە پارێزگای دهۆک و بە توانای بەرهەمهێنانی (30 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کاردەکات. ڕۆژی سێشەممە (15ی تەمموزی 2025) هێرش کرایە سەر کێڵگەکە و بەرهەمهێنانی بەتەواوی ڕاگرت، تەنها چەند کاتژمێرێک پێش ئەوەی کۆمپانیاکە واژۆکردنی ڕێککەوتنی پەرەپێدان بۆ بوارێکی دیکە لە عێراق ڕابگەیەنێت. لێکۆڵینەوە سەرەتاییەکان بە پێی سەرچاوە ئەمنییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە هێرشەکان لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی گروپە پاڵپشتییەکانی ئێرانەوە دەستیان پێکردووە و ئەمەش نیگەرانییەکانی پەرەسەندنی سەقامگیری ئەمنی ناوچەکەی دروستکردووە. 4.    کێڵگەی نەوتی خورمەڵە کێڵگەی خورماڵە دەکەوێتە 35 کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژئاوای هەولێر، درێژکراوەی جوگرافیای کێڵگەی زەبەلاحی کەرکوکە. بەڵام لە ساڵی (2007)ەوە لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتی هەرێمی کوردستاندایە و لەلایەن "گروپی کۆمپانیاکانی کار" ناوخۆییەوە بەڕێوەدەبرێت. ئەو کێڵگەیە دووجار لەلایەن فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە هێرشی کراوەتە سەر و زیانی بە بۆرییەکانی ئاو گەیاندووە، هەرچەندە هیچ زانیارییەکی پشتڕاستکراوە لەبارەی زیانگەیاندن بە دامەزراوە نەوتییەکان لەبەردەستدا نییە. لە ئێستادا سەروو (100 هەزار) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا بەرهەم دەهێنێت، ئەمەش وایکردووە کە گەورەترین کێڵگەی کاریگەری لەسەر بێت لە ڕووی قەبارەوە. بەپێی ئامارەکانی گڵۆباڵ داتا، ئەم کێڵگەیە زیاتر لە (35%)ی یەدەگی لێوەر وەرگیراوە و پێشبینی دەکرێت تا ساڵی 2026 بگاتە لوتکەی بەرهەمهێنان و چالاکییەکانی تا ساڵی 2065 بەردەوام بن. دووەم: بەرهەم و داهاتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان پاڵپشت بە داتاکانی "ڕێکخراوی ڕونین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت"؛ لە هەرێمی کوردستان هەشت کێڵگەی نەوت (خورمەڵە، تاوکێ، شێخان، ئەتروش، سەرسەنگ، هەولێر، سەرقەڵا، هەریر)، بەرهەمیان هەیە، پێکەوە بە تێکڕای ڕۆژانە (300 هەزار) بەرمیل نەوت و مانگانە نزیکەی (9 ملیۆن) بەرمیل بەرهەم دەهێنن. بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانە هەر بەرمیلێکی لە نێوان (27 بۆ 39) دۆلار و بە تێکڕا بە (34) دۆلار ساغدەکرێنەوە. مانگانە کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێم و (28%) پشکی کۆمپانیاکانە، خشتەکەی خوارەوە وردەکاری بەرهەم و داهاتی کێڵگەکان ڕوندەکاتەوە. خشتە وێنەی هێرشە درۆنییەکان بۆ سەر کێڵگە نەوتییەکان (سەرسەنگ، بیشخابور، تاوکێ و شێخان) سەرچاوەکان -    سامر أبووردة، النفط في كردستان العراق.. أبرز المعلومات عن 5 حقول تضررت بفعل الهجمات، الطاقة، 2025/07/16؛ https://shorturl.at/YU8H4 -     یادگار سدیق گەڵاڵی، سەبارەت بە بەرهەم و داهاتی نەوتی هەرێم، 27/6/2025؛ https://www.drawmedia.net/page_detail?smart-id=17057  

(درەو): دادگای فیدراڵی عێراق دوو سكاڵای بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو گرێبەستانە رەتكردەوە، كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم مانگی ئایاری ئەمساڵ لە ئەمریكا لەگەڵ دوو كۆمپانیای نەوتیی ئیمزای كرد.  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دوو سكاڵای دژ بە گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان رەتكردەوە. سكاڵای یەكەم لەلایەن پەرلەمانتار (رائد حەمدان مالیكی) ئەندامی لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراقەوە دژی هەریەكە لە سەرۆك وەزیران و وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم تۆماركرابوو، تێیدا سكاڵاكار داوای لە دادگا كردبوو گرێبەست و رێككەوتنە نەوتییەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكانی بواری نەوت (western Zagros- hkn energy) لە كێڵگەكانی (میران و تۆپخانە- كوردەمیر) بەنادروست لە قەڵەم بدات، ئەم گرێبەستانە رۆژی 19ی ئایاری ئەمساڵ واژۆ كراون و سكاڵاكار باسی لەوە كردووە گرێبەستەكان پێچەوانەی دەستوری عێراق. لەمە زیاتر، هەر لەم سكاڵایەدا، پەرلەمانتارەكەی عێراق داوای كردووە دادگا حكومەتی هەرێم پابەند بكات بەوەی لە ئایندەدا هیچ گرێبەستێكی تر تایبەت بە نەوت و غاز نەكات بەبێ ئاگاداری حكومەتی فیدراڵ.  هەروەها داوای كردووە دادگای فیدراڵی بە فەرمانسالارییەك (امر ولائی)، حكومەتی هەرێم و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان پابەند بكات بەوەی رێكارەكانی جێبەجێكردنی ئەو گرێبەستانە رابگرن تا ئەوكاتەی ئەم سكاڵایە یەكلا دەبێتەوە. دادگای فیدراڵی ئەمڕۆ ئەم سكاڵایەی پوچەڵكردەوە، بەڵام هێشتا وردەكاری بڕیارەكەی لەبارەی هۆكاری پوچەڵكردنەوەی سكاڵاكە بڵاونەكردوەتەوە.  سكاڵای دووەمیش بە هەمان شێوە لەلایەن پەرلەمانتارێكەوە بەناوی (باسم غریباوی) ئەندامی لیژنەی نەوت و غاز لە پەرلەمانی عێراق تۆماركراوە. لەم سكاڵایەدا كە لەسەر هەریەك لە سەرۆك وەزیران و وەزیری سامانە سروشتییەكان تۆماركراوە، داوا لە دادگا كراوە هەمان گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان لە كێڵگەكانی (میران و تۆپخانە- كوردەمیر) پوچەڵ بكرێنەوەو حكومەتی هەرێم پابەند بكرێت بەوەی لە ئایندەدا بەبێ گەڕانەوە بۆ حكومەتی فیدراڵ هیچ گرێبەستێك نەكات.  دادگای فیدراڵی ئەم سكاڵایەشی رەتكردوەتەوە، بەڵام وردەكاری هۆكاری رەتكردنەوەكە هێشتا بڵاونەكراوەتەوە.  دەقی سكاڵاكان

  درەو: لە رۆژی دووەمی كۆنگرەی كۆمەڵی دادگەری كوردستان، ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی كۆمەڵی دادگەری هەڵبژێردران، دلێر گەرمیانی یەكەم و عومەر گوڵپی دووەم و عەبدولستار مەجید سێیەم، ئەحمەد حاجی رەشید بەبێ بەشداریكردن بۆ سەركردایەتی كۆمەڵ دەرچوو(بەهۆی ئەوەی لە هەولێر فەرمانی گرتنی هەیە). لە كۆنگرە (871 ) ئەندام بوون، (811 )ئەندام ئامادە بوون ( 93%) ، كە (78 ) ئەندام كاندید بۆ ئەنجومەنی سەركردایەتی و لە ژمارەیە (29 ) ئەندام دەرچوون بۆ سەركردایەتی نوێی كۆمەڵی دادگەری. ناوەكان بەم شێوەیە بوو:  1-    دلێر گەرمیان 588 2-    عومەر عەبدوڵا گوڵپی 575 3-    عەبدوستار مەجید 523 4-    رێبوار حەمد 518  5-    جەزا ئەحمەد 503  6-    محەمەد حەكیم 482 7-    یاسین حەسەن 475  8-    بەدریە ئیسماعیل 452  9-    فاروق عەلی 440  10-    ئەحمەد حەمەرەشید 413     

  درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت   🔹 لە هەرێمی کوردستان (2 ملیۆن و 350 هەزار) ئۆتۆمبێل بونی هەیە، ژمارەی ئۆتۆمبێلی میری (28 هەزارو 929) ئۆتۆمبێلە، هەموو (2.7) کەسێک لە هەرێمی کوردستان ئۆتۆمبێلێکیان بەردەکەوێت. 🔹 ژمارەی ئۆتۆمبیل لە عێراقدا گەیشتووە بە (8 ملیۆن) ئۆتۆمبیل، هەر (5.7) کەسێک ئۆتۆمبیلێکیان بەردەکەوێت. 🔹 (ملیارێک و 644 ملیۆن) ئۆتۆمبێل لەسەرتاسەری جیهاندا هەیە، هەر (4.9) کەسێک لە جیهاندا ئۆتۆمبێلێکیان بەردەکەوێت. 🔹 بەپێی راپۆرتێک لە ساڵی 2022  لەنێو (7 هەزار) شاری جیهان لەڕووی پیسبوونی هەواوە بەغدا لە پلەی (13) و هەولێر لە پلەی (336)مین دێت. ئۆتۆمبیل وەک هۆکارێک بۆ پیسکردنی ژینگە ئۆتۆمبێل یەکێکە لە سەرچاوە سەرەکییەکانی پیسبوونی ژینگە لە سەر ئاستی جیهان، لە زۆربەی وڵاتان بە هۆکاری سەرەکی دەزانرێت بۆ پیسکردنی هەوا، بەشدارە لە پیسبوونی هەوا و ئاو و خاک و ڕۆڵێکی بەرچاو دەگێڕێت لە گەرمبوونی جیهان و گۆڕانی کەشوهەوا. بەو بۆنەیەوە، ئاژانسی پاراستنی ژینگەی جیهانی، شۆفێری ئۆتۆمبیلی تایبەت بە هۆکاری ڕاستەقینەی  پیسکردنی هەوا ناودەبات ئێستادا. بەپێی ئاماری نەتەوەیەکگرتوەکان، پیسبوونی هەوا ساڵانە دەبێتە هۆی مردنی پێشوەختەی (7 ملیۆن) کەس، کە زۆربەیان لە وڵاتانی کەم داهات و مامناوەنددان، کە هۆکارێکی سەرەکی بۆ زۆربوونی ئۆتۆمبیل دەگەڕێتەوە. هەروەها پیسبوونی هەوا هەڕەشە لەسەر ئابووری و ئاسایشی خۆراک و ژینگە دەکات. لە دوای ساڵی (2003)ەوە کرانەوەیەکی خێرا لە هەرێمی کوردستان و عێراق بە گشتی و تایبەت بە ئۆتۆمبیل درووستبوو،  بەپێی ئامارەکان ئێستا لەسەر ئاستی عێراق بەبێ هەرێمی کوردستان، (8 ملیۆن) ئۆتۆمبیل بوونی هەیە. هەرێمی کوردستان و ژمارەی ئۆتۆمبیل بەپێی ئامارە فەڕمییەکان، کە بۆ ساڵی 2022 دەگەڕێتەوە، هەرێمی کوردستان نزیک بۆتەوە لە (ملیۆنێک و 700 هەزار) ئۆتۆمبیل بەم شێوەیە. بەگوێرەی ئاماری ساڵی 2022ی بەرێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی هەرێم: ئۆتۆمبێلی تۆماركراو لەسەرجەم بەڕێوەبەرایەتیەكانی هاتوچۆی هەرێم تائێستا بەكۆی گشتی گەیشتوه‌تە (ملیۆنێک و 607 هەزارو 65 ئۆتۆمبێل). بەم شێوەیە دابەشبووە بەسەر پارێزگاکاندا. -    (791 هەزارو )72 ئۆتۆمبێلیان لە پارێزگای هەولێرن. -    پارێزگای سلێمانی (533 هەزارو 979) ئۆتۆمبێل. -    پارێزگای دهۆك (248 هەزارو 398) ئۆتۆمبێل. -    ‌لە ئیدارەکانی سۆران و گەرمیان (4 هەزارو 687) ئۆتۆمبێل تۆماركراون. هەر بەگوێرەی ئامارەكه‌ی هاتوچۆی هەرێم، لەكۆی گشتی ژمارەی ئۆتۆمبێل لە هەرێم: -    (879 هەزارو 647) یان ئۆتۆمبێلی تایبەتن. -    (94 هەزارو 252) ئۆتۆمبێلی كرێن. -    (385 هەزار 889) ئۆتۆمبیلیان بارهەڵگرن. -    (146 هەزارو 157) ئۆتۆمبیلی فەحس و كارتی زانیاری. -    ژمارەی ئۆتۆمبێلە میریەكان (حكومی) (28 هەزارو 929) ئۆتۆمبێلن. بەپێی نوێترین ئامار لە هەرێمی کوردستان (2 ملیۆن و 350 هەزار) ئۆتۆمبێل هەن، لەم بارەیەوە بەپێی بەدواداچوونێکی تۆڕی میدیایی رووداو، لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 نزیکەی (دوو ملیۆن و 350 هەزار) ئۆتۆمبێل هەن، (2 ملیۆن و 200 هەزار)یان لە وەزارەتی ناوخۆ تۆمارکران و (150هەزار) یشیان تۆمارنەکراون، هەروەها نزیکەی (20 هەزار)یان ماتۆڕسکیل (ماتۆڕی سێ تایە)ن، بەجۆرێک؛ -    پارێزگای هەولێر نزیکەی (ملیۆنێک و 200 هەزار) ئۆتۆمبێل. -    پارێزگای  سلێمانی (670 هەزار) ئۆتۆمبێل. -    پارێاگای دهۆک (500 هەزار) ئۆتۆمبێل. بەگوێرەی دوایین سەرژمێری گشتی دانیشتوان، کە لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی 2024 دا لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەڕێوەچووە، ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان (6 ملیۆن و 370 هەزار و 688 کەس بووە و بەو پێە بێت هەر ( 2.7) کەسێک لە هەرێمی کوردستان ئۆتۆمبێلێکی بەر دەکەوێت. بەپێی کۆتا ئامار، لە هەرێمی کوردستان، ( ملیۆنێک و 379 هەزار و 163) خێزان بوونی  هەیە. عێراق و ژمارەی ئۆتۆمبیل بەپێی ئامارێک، عێراق لە ڕیزبەندی شەشەمی (12) وڵاتی عەرەبی بە (85 هەزار و 400) ئۆتۆمبێل لە ساڵی (2021)دا بووە، بە ڕێککەوت سعودیە و جەزائیر پێشەنگایەتی دەکەن. ئامارەکان (یەک ملیۆن و 690 هەزار) ئۆتۆمبێل بووە، کە بەسەر (12) وڵاتی عەرەبیدا عێراق، (85.4 هەزار) ئۆتۆمبیلی کڕیوە. بەپێی ئامارە نافەڕمییەکان، لە ئێستادا ژمارەی ئۆتۆمبیلەکان لە عێراقدا گەیشتووە بە (8 ملیۆن) ئۆتۆمبیل. لەسەر ئاستی گشتیی عێراق ژمارەی دانیشتوان (46 ملیۆن و 118 هەزار و 793) کەسە. بەگوێرەی ئەو ئامارەش لە عێراقدا هەر (5.7) کەسێک ئۆتۆمبیلێکیان بەر دەکەوێت. بەگوێرەی دوایین ئاماری جیهانی، دانیشتوانی جیهان (هەشت ملیار و 100 ملیۆن) کەسە و لە ساڵی 2024 دا (یەک ملیار و 644 ملیۆن) ئۆتۆمبێل لەسەرتاسەری جیهاندا هەبووە و بەگوێرەی ئەو ژمارەیەش نزیکەی هەر (4.9) کەسێک لە جیهاندا ئۆتۆمبێلێکیان بەردەکەوێت. مەترسییەکانی زۆربوونی ئۆتۆمبیل و کاریگەرییان لەسەر ژینگە 1.    پیسبوونی هەواو دەردانی غاز: ئۆتۆمبێلەکان بڕێکی زۆر گازی زیانبەخش وەک دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئۆکسیدی نایترۆجین و هایدرۆکاربۆن بەرهەم دەهێنن، کە بەشدارن لە پیسبوونی هەوا و تێکچوونی کوالیتی هەوا. 2.    دەردانی ماددە گەردیلەییە ڕەقەکان: ئۆتۆمبێلەکان گەردیلەی ڕەق وەک کاربۆنی ڕەش دەردەدەن، کە دەبێتە هۆی کێشەی تەندروستی گەورە بەتایبەت بۆ منداڵان و کەسانی بەساڵاچوو. 3.    پیسبوونی و ژاوەژاو: ئۆتۆمبێل سەرچاوەیەکی بەرچاوی پیسبوونی ژاوەژاو بەتایبەتی لە ناوچە شارییەکان، کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی مرۆڤ و ژینگە هەیە. 4.    پیسبوونی ئاو. 5.    دزەکردنی نەوت و ماددە کیمیاییەکان: ڕۆن و ماددە کیمیاییەکانی ئۆتۆمبێلەکان دەتوانن دزە بکەنە ناو خاک و ئاو و پیسبوونیان و زیان بە زیندووەکان دەگەیەنن. 6.    بارانبارینی ترش: دەردانی گازی ژەهراوی لە ئۆتۆمبێلەکاندا بەشدارە لە دروستبوونی بارانێکی ترش کە زیان بە ڕووەک و ئاوەکان دەگەیەنێت. 7.    گۆڕانی کەشوهەوا. 8.    گەرمبوونی جیهان: دەردانی گازی گەرمخانەیی لە ئۆتۆمبێلەکانەوە بەشدارە لە گەرمبوونی جیهان، کە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری مەترسیداری کەشوهەوا. 9.    توانەوەی سەهۆڵبەندان و بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی دەریا: گەرمبوونی جیهان دەبێتە هۆی توانەوەی سەهۆڵبەندان و بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا، ئەمەش مەترسی لەسەر ناوچە کەنارییەکان و ناوچە نزمەکان دروست دەکات. 10.    تێکچوونی خاک: پیسبوونی خاک بە ماددە کیمیاییەکان و پاشماوەی ئۆتۆمبێلەکان کاریگەری نەرێنی لەسەر بەپیتی خاک و بەرهەمهێنان هەیە. 11.    کاریگەرییە تەندروستییەکان: پیسبوونی هەوا و ژاوەژاو دەبێتە هۆی کێشەی تەندروستی، لەوانەش نەخۆشییەکانی هەناسەدان و دڵ و خوێنبەرەکان. چارەسەرەکان: 1.    ئۆتۆمبێلی کارەبایی: ئۆتۆمبێلی کارەبایی چارەسەرێکی بەڵێندەرە بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوا، چونکە هیچ دەردانی بۆرییەکانی دواوە لە کاتی کارکردندا بەرهەم ناهێنن. 2.    گواستنەوەی گشتی: هاندانی بەکارهێنانی گواستنەوەی گشتی بەشدارە لە کەمکردنەوەی ژمارەی ئۆتۆمبێلەکان لەسەر شەقامەکان، بەمەش دەردانی گازی ژەهراوی و قەرەباڵغی کەم دەبێتەوە. 3.    باشترکردنی جۆری سووتەمەنی: باشترکردنی کارایی بزوێنەری ئۆتۆمبێل و تەکنەلۆژیای سووتەمەنی، بەکارهێنانی سووتەمەنی و دەردانی گازی ژەهراوی کەمدەکاتەوە. 4.    فڕێدانی پاشماوەی دروست: فڕێدانی دروستی پاشماوەی ئۆتۆمبێل و پاتری پیسبوونی ژینگە کەمدەکاتەوە. 5.    هۆشیاری ژینگەیی: بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری گشتی سەبارەت بە کاریگەرییە زیانبەخشەکانی پیسبوونی ئۆتۆمبێل و پێویستی گرتنەبەری ڕەفتاری ژینگە دۆستانە بەشدارە لە کەمکردنەوەی ئەم کێشەیە. قەبارەی سووتەمەنی بۆ نێو ژینگەوە بەپێی زانیارییەکان، هەرێمی کوردستان رۆژانە پێویستی بە نزیکەی (6 بۆ 7.5 ملیۆن) لیتر بەنزین هەیە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە ناوخۆییەکان. لەو بڕە (5.5 ملیۆن) لیتری لەلایەن سێ پاڵاوگەی ناوخۆیی (کار، لاناز، و بازیان) بەرهەمدەهێنرێت و (2 ملیۆن) لیتری هاوردە دەکرێت. لێرەدا پرسیارێک سەرهەڵدەدات کە ئ ۆتۆمبیلێک چەند سووتەمەنی پێویستە ڕۆژانە؟، پێویستی رۆژانەی سووتەمەنی بۆ ئۆتۆمبێلێک بەندە بە چەندین فاکتەرەوە، وەک جۆری ئۆتۆمبێل، قەبارەی بزوێنەرەکەی، جۆری سووتەمەنی (بەنزین، گازۆیل، یان کارەبا)، وەرزی ساڵ، شێوازی شۆفێری، و مەودای رۆژانەی شۆفێری. لێرەدا هەندێک زانیاری گشتی دەدەین: -    ئۆتۆمبێلی بچووک (بەنزین): ئەگەر ئۆتۆمبێلەکە بزوێنەری (1.2 بۆ 1.6) لیتری هەبێت، بە رۆژانە نزیکەی (5-8) لیتر بەنزین بەکاردەهێنێت، ئەگەر مەودای شۆفێری نزیکەی (50-100) کیلۆمەتر بێت. بەگشتی، ئەم جۆرە ئۆتۆمبێلانە لە هەر (100) کیلۆمەترێک (6-8) لیتر سووتەمەنیان پێویستە (لە شار و دەرەوەی شار). -    ئۆتۆمبێلی گەورە (وەک SUV یان پیک ئاپ):ئەم جۆرە ئۆتۆمبێلانە کە بزوێنەری (2.0) لیتر یان زیاترە، دەکرێت لە رۆژێکدا (10-15) لیتر یان زیاتر بەنزین یان گازۆیل بەکاربهێنن، ئەگەر مەودای شۆفێری نزیکەی (50-100) کیلۆمەتر بێت. بەگشتی، لە (100) کیلۆمەتر 8-12 لیتر سووتەمەنیان پێویستە. -    ئۆتۆمبێلی کارەبایی یان هیبرید: ئەگەر ئۆتۆمبێلەکە کارەبایی بێت، پێویستی بە سووتەمەنی نییە، بەڵام پێویستی بە کارەبا هەیە.  ئۆتۆمبێلێکی کارەبایی لە هەر (100) کیلۆمەتر (15-20) کیلۆوات/کاتژمێر کارەبا بەکاردەهێنێت. ئۆتۆمبێلە هیبریدییەکان کەمتر سووتەمەنی بەکاردەهێنن، لە (100) کیلۆمەتر (4-6) لیتر. فاکتەرە کاریگەرەکان:  1.    مەودای شۆفێری: ئەگەر رۆژانە 20-30 کیلۆمەتر شۆفێری بکەیت، پێویستیت بە سووتەمەنی کەمترە لە کەسێک کە (100) کیلۆمەتر یان زیاتر شۆفێری دەکات. 2.    شێوازی شۆفێری: شۆفێری خێرا سووتەمەنی زیاتر بەکاردەهێنێت. 3.    بارودۆخی شار یان دەرەوەی شار: لە شارەکاندا بەهۆی ترافیک و راوەستانەوە، سووتەمەنی زیاتر بەکاردەهێنرێت وەک لە دەرەوەی شار. بۆ نموونە:ئەگەر ئۆتۆمبێلێکی بچووک (وەک تۆیۆتا کۆرۆڵا) بەکاربهێنیت و رۆژانە (50) کیلۆمەتر شۆفێری بکەیت، بە بڕی (3-4) لیتر بەنزینت پێویستە. ئەگەر ئۆتۆمبێلێکی گەورە (وەک فۆرد ئێف-150) بەکاربهێنیت بۆ هەمان مەودا، دەکرێت (5-7) لیتر یان زیاترت پێویست بێت. یاسای ڕێکخستن و پارێزگاری لە ژینگە بەرامبەر ئۆتۆمبیل هەندێ یاسای جۆراوجۆر هەیە کە پەیوەندی بە ئۆتۆمبێل و ژینگەوە هەیە، ئامانج لێی کەمکردنەوەی پیسبوونی ئۆتۆمبێل و پاراستنی ژینگەیە. ئەم یاسایانە بریتین لە ستانداردەکانی دەردانی غازی غاز، دانانی ستانداردی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، هاندانی بەکارهێنانی ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگە، سەپاندنی باجی ژینگەیی، پەرەپێدانی ژێرخانی گواستنەوەی بەردەوام. گرنگترین یاسا و ڕێوشوێنەکان بریتین لە: 1.    ستانداردەکانی دەردانی غازی دەرەوە: وڵاتان ستانداردی توند بۆ دەردانی غازی ئۆتۆمبێلەکان دادەنێن، لەوانە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئۆکسیدی نایترۆجین، گەردیلە و ئەوانی تر، ئەم ستانداردانە ئامانجیان کەمکردنەوەی پیسبوونی غازی ئۆتۆمبێلەکانە. 2.    ستانداردەکانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن: هەندێک لە وڵاتان ستانداردی تایبەت بۆ دەردانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە ئۆتۆمبێلەکانەوە، بەتایبەت ئۆتۆمبێلە قورسەکان، بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانیان لەسەر گۆڕانی کەشوهەوا دادەنێن. 3.    ئۆتۆمبێلی ژینگەدۆست: بەکارهێنانی ئۆتۆمبێلی کارەبایی و هایبرید و سووتەمەنی بەدیل وەک ئیتانۆل لە ڕێگەی هاندانەکانی باج و پاداشتی داراییەوە هاندەدرێت. 4.    باجی ژینگەیی لەسەر ئاستی وڵاتان؛ هەندێک وڵات بە پشتبەستن بە دەردانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن باجی ئۆتۆمبێلەکان دەسەپێنن و ئۆتۆمبێلە پیسکەرەکانی زیاتر باجی زیاتر دەدەن. 5.    ژێرخانی گواستنەوەی بەردەوام: ژێرخانی گواستنەوەی گشتی و پاسکیل و پیادە پەرەی پێدەدرێت بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە ئۆتۆمبێلی تایبەت و هاندانی گواستنەوەی ژینگەدۆست. 6.    چاککردنەوەی ئۆتۆمبێل: پێویستە ئۆتۆمبێلەکان بە بەردەوامی پارێزگارییان لێ بکرێت بۆ دڵنیابوون لە کارکردنی کارا و کەمکردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی، و پشکنینی بەردەوام. 7.    شۆفێری: زۆر پراکتیزە هەیە کە شۆفێران دەتوانن بیگرنەبەر بۆ کەمکردنەوەی بەکارهێنانی سووتەمەنی و دەردانی گازی ژەهراوی، وەک لێخوڕینی ئۆتۆمبێل بە خێرایی مامناوەند، دوورکەوتنەوە لە خێراکردنی لەناکاو و دوورکەوتنەوە لە بێکاربوونی بۆ ماوەیەکی زۆر. 8.    مەترسییەکان: جێبەجێکردنی یاسا و ستانداردە ژینگەییەکانی پەیوەست بە ئۆتۆمبێل دەتوانێت تێچووی زۆری هەبێت، بەتایبەتی بۆ بەرهەمهێنەران و خاوەن ئۆتۆمبێلەکان. 9.    هەماهەنگی:  ڕەنگە هەماهەنگی لە نێوان دەزگا جیاوازەکانی حکومەت و بەرهەمهێنەران پێویست بێت بۆ دڵنیابوون لە جێبەجێکردنی کاریگەرانەی یاساکان. 10.    هۆشیاری: پێویستە هۆشیاری گشتی بەرز بکرێتەوە سەبارەت بە گرنگی پاراستنی ژینگە و کاریگەرییەکانی ئۆتۆمبێل لەسەر پیسبوون، هەروەها هاندانی شۆفێران بۆ وەرگرتنی شێوازی لێخوڕینی ژینگەدۆستانە. نموونەی یاساکان:  لە ئەوروپا: ستانداردی توند بۆ دەردانی غازی غازی ئۆتۆمبێلە قورسەکان جێبەجێ دەکرێت، هەروەها هاندەری بەکارهێنانی ئۆتۆمبێلی کارەبایی و هایبرید دەدرێت. لە ئەمریکا: یاسا و ڕێسای فیدراڵی و ویلایەتەکان هەن کە دەردانی گازی ژەهراوی ئۆتۆمبێلەکان و ڕێکخستنی بەکارهێنانی سووتەمەنی بەدیل ڕێکدەخەن. لە هەندێک وڵاتی عەرەبی: یاسا هەیە کە ڕسومات بەسەر ئەو ئۆتۆمبێلانەدا دەسەپێنێت کە دووەم ئۆکسیدی کاربۆنی زۆر دەردەدەن و هاندەری بەکارهێنانی ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگەیە. بەکورتی، لە سەرانسەری جیهاندا یاساگەلێک لە زیادبووندایە بە ئامانجی کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی ئۆتۆمبێل لەسەر ژینگە، ئەم یاسایانە بریتین لە ستانداردەکانی دەردانی گازی ژەهراوی، هاندانی ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگە، پەرەپێدانی ژێرخانی گواستنەوەی بەردەوام و سەپاندنی باجی ژینگەیی. چەند زانیارییەک لەسەر مەترسییەکانی پیسبوونی هەوا   بەپێی راپۆرتێک لە ساڵی 2022  لەنێو ئەو (حەوت هەزار) شاری جیهان لەڕووی پیسبوونی هەوا بەغدا لە پلەی سێزدەمین و هەولێر لە پلەی (336) مین دێت. هەوای بەغدا زیاتر لە (10) هیندە و هەولێر (پێنج بۆ حەوت) هێندە کوالیتییەکەی خراپترە لەوەی رێکخراوی تەندرووستی جیهانی دایناوە. بەپێی راپۆرتێکی بانکی جیهانی، مەزەندەی تێچووە ئابوورییەکان و زیانە تەندرووستییەکانی پەیوەست بە بەرکەوتن بە پیسبوونی هەوا کە بەهۆی دووانەئۆکسیدی کاربۆن روویداوە ساڵانە زیاد دەکات، لەڕووی ئابوورییەوە گەیشتووەتە (8.1 تریلۆن) دۆلار، کە یەکسانە بە (6.1%) گەشەی بەرهەمی نێوخۆیی جیهان. بەپێی لێکۆڵینەوەی باری نەخۆشییەکان، پیسبوونی هەوا لە (2019)دا بووەتەهۆی مردنی پێشوەختەی (6.4) ملیۆن کەس لە جیهان. لە شارێکی وەک بەسرە، بەپێی راپۆرتێکی وەزارەتی تەندرووستی عێراق لەماوەی (2015-2018)دا، نەخۆشیی شێرپەنجە بەهۆی پیسبوونی هەواوە بەڕێژەی (20%) بەرزبووەتەوە.  لە هەرێمی کوردستانیش، بەتەنیا لەماوەی (6) مانگدا (3 هەزار) تووشبووی شێرپەنجە تۆمارکراوە. ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ئاماری شۆککەری ئاشکرا کرد کە ساڵانە (٧ ملیۆن) گیانلەدەستدان لە جیهاندا دەگەڕێنێتەوە بۆ بەرکەوتن بە پیسبوونی هەوا. ئامارەکانی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی سەبارەت بە پیسبوونی هەوا  ژمارەی گیانلەدەستدان بەهۆی پیسبوونی هەواوە: -    زیاتر لە (2 ملیۆن) مردن لە هەرێمی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. -    زیاتر لە (2 ملیۆن) مردن لە هەرێمی ڕۆژئاوای زەریای هێمن. -    نزیکەی (یەک ملیۆن) مردن لە هەرێمی ئەفریقا. -    نزیکەی (500 هەزار) مردن لە هەرێمی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست. -    نزیکەی (500 هەزار) مردن لە  ئەوروپا. -    لە ئەمریکا (300 هەزار) گیانلەدەستدان. بە کورتی لە ئێستادا لەسەر ئاستی جیهان، بە گشتی و بە تایبەتی هەرێمی کوردستان یەکێک لە هۆکارەکانی پیسبوونی ژینگە و خراپکردنی هەوا ئۆتۆمبیلە، هەروەها ئەو پاشماوانەی کە ساڵانە فڕێدەدرێت لە ئۆتۆمبیلەکان یەکێکی ترە لە هۆکارەکانی پیسبوون، بە تایبەتی پاتری و تایەکانیان، کە وەک پێویست ڕیسایکڵ ناکرێنەوە، بەشێکی یا دەسوتێنرێن یا تێکەڵ بە زەوی و سەرچاوەکانی ئاو دەبن. باشترین کار بۆ دەربازبوون لەو مەترسییە، هۆکاری گواستنەوەی گشتی یا ئۆتۆمبیلی دۆستی ژینگەیە.  

درەو: لە كۆنگرەی پێنجەمی كۆمەڵی دادگەری كوردستان عەلی باپیر بە سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری هەڵبژێردرایەوە. شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆكی كۆمەڵ لە كۆنگرەی پێنجدا ، عەلى باپیر وەك كاندیدی سەرۆك لەﻻیەن ئەندامانى كۆنگرەوە پێشنیاز كراو  دواتر لەﻻیەن زۆرینەى رِەهاى ئەندامانى كۆنگرەوە دەنگی پێدرایەوە و وەك سەرۆك هەڵبژێدرایەوە.  عەلی باپیر لە ساڵی 2001 ەوە تا ساڵی 2021 بۆ ماوەی (20) ساڵ ئەمیری كۆمەڵی ئیسلامی بوو، دوای گۆڕینی ناوی كۆمەڵ و پۆستی ئەمیر، بوو بە سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری، ئەمڕۆش لە كۆنگرەی پێنجەمی كۆمەڵی دادگەری كوردستان بۆ دووەم جار بە سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری هەڵبژێردرایەوە. كۆمەڵی دادگەری كوردستان تا ئێستا پێنج كۆنگرەی بەستووە: -    كۆنگرەی یەكەم: 10-11-12/11/2005 لە سلێمانی ( كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان)  -    كۆنگرەی دووەم: 15-16-17/2010 لە هەولێر  ( كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان)  -    كۆنگرەی سێیەم: 30-31/5 و 1/6/2015 لە هەولێر  ( كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان)  -    كۆنگرەی چوارەم: 18-19/2/2021 لە سلێمانی  ( كۆمەڵی دادگەری كوردستان)  -    كۆنگرەی پێنجەم: 19-20/2025 لە هەولێر  ( كۆمەڵی دادگەری كوردستان) 

  راپۆرت: درەو  ئەمڕۆ لە شاری هەولێر كۆمەڵی دادگەری كوردستان كۆنگرەی پێنجەمی دەبەستێت بە بەشداری زیاتر لە (900) ئەندام، كۆنگرەی پێنجەمی كۆمەڵی دادگەری كۆنگرەی پێداچوونەوەیە بە چوارساڵی رابردووی خۆیدا، بەوەی لە دوو هەڵبژاردنی رابردووی پەرلەمانی كوردستان و عێراق كورسی و دەنگەكانی كەمی كردووە. كۆمەڵی دادگەریی ئەم حزبە لە بنەڕەتەوە ناوی كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان بوو، دوای جیابونەوە لە بزوتنەوەی ئیسلامی لە 31/5/2001 دامەزرا، لەدامەزراندنیەوە تائێستا (عەلی باپیر) سەرۆكایەتی دەكات،  واتە ماوەی (24 ساڵ)ە سەرۆكەكەی نەگۆڕدراوە.  شوباتی  2021 كۆمەڵی ئیسلامی كۆنگرەی (چوارەم)ی خۆی لە سلێمانی بەست، لەو كۆنگرەیەدا وەكو یەكەمین حزبی ئیسلامی لە هەرێمی كوردستان پاشگری "ئیسلامی"ی لەخۆی كردەوە‌و ناوی خۆی لە (كۆمەڵی ئیسلامی)یەوە گۆڕی بۆ (كۆمەڵی دادگەریی كوردستان)، سەرباری ئەمە ناوی "ئەمیر"ی لە كەسی یەكەمی حزبەكە كردەوە‌و لەبری ئەوە ناوی "سەرۆك"ی بۆ دانا. كۆمەڵی دادگەری كوردستان تا ئێستا پێنج كۆنگرەی بەستووە: -    كۆنگرەی یەكەم: 10-11-12/11/2005 لە سلێمانی -    كۆنگرەی دووەم: 15-16-17/2010 لە هەولێر -    كۆنگرەی سێیەم: 30-31/5 و 1/6/2015 لە هەولێر -    كۆنگرەی چوارەم: 18-19/2/2021 لە سلێمانی  -    كۆنگرەی پێنجەم: 19-20/2025 لە هەولێر لەماوەی دوو كۆنگرەدا كۆمەڵی دادگەری كورسی و دەنگەكانی كەمیكرد، لە هەڵبژاردنی رابردوو كورسیەكانی پەرلەمانی كوردستان لە (7) كورسیەوە بۆ (3) كورسی كەمكردەوە، لە پەرلەمانی عێراق كورسیەكانی لە (2) كورسیەوە بۆ (9 ) كورسی كەمكردەوە.  •    كۆمەڵی دادگەری كوردستان لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان (64 هەزارو 864) دەنگ و (3) كورسی بەدەستهێنا، بەڵام سەركردایەتی كۆمەڵ بڕیاریدا نەچێتە پەرلەمانی كوردستان بەبیانووی ئەوەی هەڵبژاردن دیزایینكراوە. •    كۆمەڵی دادگەری كوردستان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2021دا (64 هەزارو 156) دەنگ و (1) كورسی بەدەستهێنا