درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔹 فڕێدانی یەک کیلۆ گۆشتی مانگا یەکسانە بە فڕێدانی 50 هەزار لیتر ئاو، ڕشتنی پەرداخێک شیر یەکسانە بە بەفیڕۆدانی نزیکەی هەزار لیتر ئاو 🔹 کاتێک خۆراک لە زبڵدانەکاندا بەجێدەهێڵرێت لەکاتی شیبوونەوەدا گازی میتانی دەردەدات. میتانی گازی گەرمخانەیی 25 هێندەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بەهێزترە، ئەو گازە بۆ ماوەی 12 ساڵ لە هەوادا دەمێنێتەوە. 🔹 ئەگەر سیستەمێکی کارامەی بەڕێوەبردنی پاشماوەی خۆراک جێبەجێ بکرێت، ئەوا دەتوانێت 11%ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی لەناوببرێت. 🔹 توێژەران بۆیان دەرکەوتووە کە یەک لەسەر سێی دەردانی گازی گەرمخانەیی بەهۆی مرۆڤەوەیەوئەویش لە ڕێگەی بەفیڕۆدانی خۆراکەوە. 🔹 ئێمە لە ڕێگەی بەفیڕۆدانی خۆراکەوە نەک هەر دیمەنە جوانەکانمان لەناو دەبەین، بەڵکو زیان بە جۆراوجۆری بایۆلۆجی سروشتیش دەگەیەنین. بەفیڕۆدانی سامانە سروشتییەکان بە چەندین ڕێگە بەفیڕۆدانی خۆراک کاریگەری لەسەر ژینگە جێدەهێڵێت. کاتێک خۆراک بەفیڕۆ دەرێت، بەو مانایە دەێت، ئەو سامانە سروشتیانە بەفیڕۆ دەدەین کە بۆ بەرهەمهێنانی بەکارهێنراون، گرنگترینیشیان وزە و سووتەمەنی و ئاوە. ئاو بۆ هەموو قۆناغەکانی بەرهەمهێنانی خۆراکە جۆراو جۆرەکان پێویستە، بەتەنها بۆ کشتوکاڵ 70%ی ئاوی بەکاربراوی جیهان بەکاردەهێنرێت.  ئەمەش ئاودێری و ڕشاندنی پێویست بۆ بەرهەمە کشتوکاڵییەکان دەگرێتەوە، هەروەها ئاوی پێویست بۆ بەخێوکردنی ئاژەڵ و پەلەوەر و ماسی سەرچاوەی سەرەکین. ئەمەش بەو نایە دێت بە بەفیڕۆدانی خۆراک ئاوی شیرین بەفیڕۆ دەدرێت. بە سەرنجدان بەوەی کە وڵاتان تووشی کەمیی ئاوی توند دەبن و پێشبینی دەکرێت هەندێکی دیکە لە ماوەی چەند دەیەیەکدا ببنە شوێنی نیشتەجێبوون، پاراستنی ئاوی شیرین دەبێت ئەولەویەتێکی جیهانی بێت. خۆراک وەک سەوزە و میوە دەوڵەمەندە بە ئاو و بۆ گەشەکردنیش پێویستی بە بڕێکی زۆری ئاو هەیە. جۆرە جیاوازەکانی ڕووەک پێویستیان بە بڕی جیاوازی ئاو هەیە بۆ گەشەکردن، هەروەها ئاژەڵەکان پێویستیان بە بڕێکی زۆر ئاو هەیە بۆ گەشەکردن و خۆراکیان، بەرهەمهێنانی گۆشت پێویستی بە ئاوی زیاترە، لەگەڵ ئەوەشدا بەفیڕۆچووترین خۆراکە. فڕێدانی یەک کیلۆ گۆشتی مانگا یەکسانە بە فڕێدانی 50 هەزار لیتر ئاو، ڕشتنی پەرداخێک شیر یەکسانە بە بەفیڕۆدانی نزیکەی هەزار لیتر ئاو، جگە لەوەش بە لەبەرچاوگرتنی گواستنەوەی خۆراکی جیهانی، بڕێکی بەرچاو لە نەوت و گازۆیل و سووتەمەنی بەردینی دیکە بەکاردەهێنرێت. بەفیڕۆدان و بەشداریکردن لە گۆڕانی کەشوهەوا کاتێک خۆراک لە زبڵدانەکاندا بەجێدەهێڵرێت لەکاتی شیبوونەوەدا، گازی میتانی دەردەدات.میتانی گازی گەرمخانەیی 25 هێندەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بەهێزترە، میتانی بۆ ماوەی 12 ساڵ لە هەوادا دەمێنێتەوە. بەفیڕۆدانی خۆراک بەشدارە لە نزیکەی 20%ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی، لەکاتی حسابکردن بۆ دەردانی گازی گەرمخانەیی کە لە ئەنجامی بەکارهێنانی سەرچاوە سروشتییەکانەوە دروست دەبێت. هاوکات بەشداریکردنی لە گۆڕانی کەشوهەوادا سەرسوڕهێنەرە، ئەگەر سیستەمێکی کارامەی بەڕێوەبردنی پاشماوەی خۆراک جێبەجێ بکرێت، ئەوا دەتوانێت 11%ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی لەناوببات. توێژەران  بۆیان دەرکەوتووە کە یەک لەسەر سێی دەردانی گازی گەرمخانەیی بەهۆی مرۆڤەوەیەوکە لە بەفیڕۆدانی خۆراکەوە سەرچاوە دەگرێت، ئەگەر بەفیڕۆدانی خۆراک وڵاتێک بووایە، ئەوا دەردانی گازی گەرمخانەیی، سێیەم گەورەترین ئاستی جیهان دەبوو، دوای ئەمریکا و چین. تێکچوونی زەوی بەکارهێنانی نابەرپرسیارانەی بەرهەمە خۆراکییەکان کاریگەری نەرێنی لەسەر خودی زەوی دەبێت، دوو ڕێگا هەیە کە زەوی بەفیڕۆ دەدرێت: ئەو زەویەی کە بەکاری دەهێنین بۆ بەرهەمهێنانی خۆراک، و ئەو زەویەی کە بەکاری دەهێنین بۆ فڕێدانی. کشتوکاڵ 11.5 ملیۆن هێکتار لە ڕووبەری زەوی جیهان داگیر دەکات، زەوی دوو جۆر هەیە: زەوی کشتوکاڵی (کە بەروبووم تێیدا دەچێنرێت) و زەوییە ناچێنراوەکان (کە بەرهەمی تێدا ناچێنرێت). 900 ملیۆن هێکتار زەوی ناچێنراو بۆ بەخێوکردنی ئاژەڵ و بەرهەمهێنانی گۆشت و بەرهەمە شیرەمەنیەکان بەکاردەهێنرێت، لەگەڵ زیادبوونی خواست لەسەر گۆشت، زەوییە کشتوکاڵییە زیاتر دەگۆڕدرێن بۆ لەوەڕگەی ئاژەڵان، بەم کارە وردە وردە زەوییە سروشتییەکان بە شێوەیەک لەناو دەبرێت کە ڕێگری لە هەر گەشەیەکی سروشتی بکات. ئەم ئامارانە دەریدەخەن کە ئێمە زەوی بۆ بەرهەمهێنانی خۆراک زۆر درێژ دەکەینەوە و ئەگەر لە داهاتوودا ئەمە لەبەرچاو نەگرین، بەرهەمهێنانی بە تێپەڕبوونی کات کەم دەبێتەوە لەگەڵ دابەزینی وردە وردە، ئێمە لە ڕێگەی بەفیڕۆدانی خۆراکەوە نەک هەر دیمەنە جوانەکانمان لەناو دەبەین، بەڵکو زیان بە جۆراوجۆری بایۆلۆجی سروشتیش دەگەیەنین. گۆڕینی زەوییە کشتوکاڵییەکان بۆ لەوەڕگە دەبێتە هۆی لەدەستدانی شوێنی ژیانی ئاژەڵان و دەتوانێت زنجیرە خۆراکییەکان لە ئیکۆسیستەمدا بە توندی تێکبدات. زیانگەیاندن بە جۆراوجۆری زیندوو جۆراوجۆری زیندوو تەنیا ئاماژەیە بۆ ئەو جۆر و زیندەوەرە جۆراوجۆرانەی کە ئیکۆسیستەمی ژینگەیەک پێکدەهێنن. کشتوکاڵ بە گشتی زیان بە جۆراوجۆری زیندوومان دەگەیەنێت، تاک بەرهەمهێنان و گۆڕینی زەوییە دارستانەکانمان بۆ لەوەڕگە و زەوییە کشتوکاڵییە گونجاوەکان کارێکی باو و ئاساییە لە نێوان زیادبوونی خواست لەسەر بەرهەمهێنانی ئاژەڵ. دارستانبڕین و گۆڕینی زەوییە سروشتییەکانمان بۆ خاکی نەگونجاو ڕووەک و ئاژەڵە هەبووەکان لەناو دەبات، لە هەندێک حاڵەتدا دەبێتە هۆی لەناوچوونیان. هەروەها ژمارەی دانیشتوانی نزیک دەریایی کەمیکردووە، چونکە بڕێکی زۆر ماسی دەگیرێت، ئەمەش ئیکۆسیستەمی دەریایی ئێمەی وێران کردووە.  دەوترێت تێکڕای زیادبوونی ساڵانەی بەکارهێنانی ماسی جیهانی لە زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان زیاترە، لەگەڵ ئەوەشدا وڵاتانی وەک ئەوروپا 40-60%ی ئەو ماسییانەی لە مارکێتەکاندا دەفرۆشرێن فڕێدەدەن، چونکە ستانداردە پەسەندکراوەکانی کوالیتی بەدی ناهێنێت.  لە کاتێکدا جیهان بەردەوامە لە زیادەڕۆیی لە ئیستغلالکردن و کەمکردنەوەی کۆگاکانی ماسی، ئێمە بە شێوەیەکی جددی ئیکۆسیستەمی دەریایی و زنجیرە خۆراکییەکان تێکدەدەین، ئەمەش هەڕەشە لە ئاسایشی خۆراکی ئاوی دەکات.   راپۆرتی پەیوەندیدار https://drawmedia.net/environment?page=1    

راپۆرتی شیكار: درەو  🔻 پاڵپشت بە بەڵگەنامە فەرمییەکان، لە دوای بڕیارەکەی دادگای پاریس بۆ ڕاگرتنی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ؛ 🔹 لە (27) مانگی ڕابردوودا حکومەتی عێراق بە نزیکەی (19 ترلیۆن و 602 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کردووە، لەو پڕە پارەیەش بە ڕێژەی (100%) حکومەتی هەرێم موچەی (21) مانگی لێ خەرجکردووە. 🔹 لە ماوەی ناوبراودا داهاتی نانەوتی هەرێم نزیکەی (9 ترلیۆن و 941 ملیار و 615 ملیۆن) دینار بووەو بڕی (598 ملیار و 515 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (6%) گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی عێراق و زۆرتر لە (9 ترلیۆن و 343 ملیار و 99 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (94%) ماوەتەوە. 🔹 بە پێی داتا نافەرمییەکان لە ئێستادا کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم مانگانە دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا بڕی (84 ملیۆن و 82) دۆلاری بە ڕێژەی (28%) پشکی کۆمپانیاکان و بڕی (213 ملیۆن و 425 هەزار) دۆلاری بەڕێژەی (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێمەو داهاتەکەی ناگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی. سەرەتا دوو ساڵ و سێ مانگ بەسەر بڕیارەکەی دادگای پاریس، تایبەت بە فڕۆشتنی نەوتی هەرێم بە شێوەی سەربەخۆ تێپەڕی، ئەگەر چی بڕیارەکە بووە هۆی ئەوەی لەو ماوەیەدا حکومەتی هەرێم نەتوانێت بە شێوەی فەرمی نەوتەکەی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان بکات، بەڵام لێکەوتەی بڕیارەکە نەبووە هۆی ئەوەی حکومەتی هەرێم دەستبەرداری پرۆسەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بێت، بەڵکو بەهەمهێنانی نەوت بەردەوام بووەو بەرهەمەکەش بە ڕێگەی قاچاخ و لە ناوخۆدا بە نیوەی نرخ ساغ کراوەتەوە، داهاتەکەشی بەناڕوونی ماوەتەوەو ئێستا بووە بە یەکێک لە خاڵە ناکۆکەکانی نێوان هەولێر و بەغدا. لە لایەکی دیکەوە بڕیارەکە، حکومەتی عێراقی ناچارکرد پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق جێگیر بکات و شایستەی دارایی هەرێم بەپێی یاسا ڕەوانەی هەرێمی کوردستان بکات، لەو چوارچێوەیەدا بەپێی بەڵگەنامەکانی وەزارەتی دارایی عێراق و هەردوو دیوانی چاودێری عێراق و هەرێم لە ماوەی (27) مانگی ڕابردوودا بە گۆژمەو بڕی جیاواز بڕی (19 ترلیۆن و 601 ملیار و 838 ملیۆن و 548 هەزار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێم بکات و حکومەتی هەرێمیش لەو پارەیە (21) موچەی لێدابەشکردووە. ئەوە لە کاتێکدایە هەر بەپێی بەڵگەنامە فەرمییەکان لە ماوەی (چارەکی دووەمی 2023 بۆ کۆتایی نیوەی یەکەمی 2025) داهاتی نانەوتی هەرێم بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 941 ملیار و 614 ملیۆن و 725 هەزار و 909) دینار بووەو بڕی (598 ملیار و 515 ملیۆن و 173 هەزار و 377) دیناری بە ڕێژەی (6%) گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی عێراق و (9 ترلیۆن و 343 ملیار و 99 ملیۆن و 552 هەزار و 532) دیناری بەڕێژەی (94%) ماوەتەوە، لەم ڕاپۆرتەدا وردەکاری تەمویلی بەغدا و داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێم و شێوازی خەرجکردنی موچە لە هەرێمی کوردستان ڕووندەکەینەوە. یەکەم؛ تەمویلی حکومەتی عێراق بۆ حکومەتی هەرێم لەدوای بڕیارەکەی دادگای پاریس پاڵپشت بە بەڵگەنامە فەرمییەکانی وەزارەتەکانی دارایی عێراق هەرێم لە لایەک و ڕاپۆرتەکانی دیوانی چاودێری داریی هەردوولا، لە دوای بڕیارەکەی دادگای پاریس لە (25/3/2023) بۆ ڕاگرتنی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ، لە (27) مانگی ڕابردوودا حکومەتی عێراق بە نزیکەی (19 ترلیۆن و 602 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کردووە، لەو پڕە پارەیەش بە ڕێژەی (100%) حکومەتی هەرێم موچەی (21) مانگی لێ خەرجکردووە، بەجۆرێک؛ 1.    لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2023) حکومەتی عێراق بە بڕی؛ -    بە دوو گوژمە بڕی (998 ملیار) دیناری وەک شایستەی هەرێم خەرج کردووە. -    (ترلیۆنێک و 600 ملیار) دیناری بە قەرز ڕەوانەی هەرێم کردووە. 2.    لە نیوەی دووەمی ساڵی (2023) حکومەتی عێراق بە بڕی؛ -    بە سێ گۆژەمەی (700 ملیار) دیناری بڕی (2 ترلیۆن و 100 ملیار) دیناری بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران خەرج کردووە. واتا بە کۆی گشتی لە ساڵی (2023) دا بڕی (4 ترلیۆن و 698 ملیار) دینار ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە. 3.    ساڵی (2024) حکومەتی عێراق بە بڕی؛ -    لە نیوەی یەکەمی (2024) بڕی (5 ترلیۆن و 73 ملیار و 637 ملیۆن و 990 هەزار) دینار بە گوژەمی جیاوازی وەک شایستەی هەرێم خەرج کراوە. -    لە نیوەی دووەمی (2024) بڕی (5 ترلیۆن و 712 ملیار و 714 ملیۆن و 913 هەزار) دینار بە گوژەمی جیاوازی وەک شایستەی هەرێم خەرج کراوە. واتا بە کۆی گشتی لە ساڵی (2024) دا بڕی (10 ترلیۆن و 786 ملیار و 352 ملیۆن و 903 هەزار) دینار ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە. 4.    لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) حکومەتی عێراق بە بڕی؛ -    لەچوار مانگی یەکەمی (2025) بڕی (4 ترلیۆن و 117 ملیار و 485 ملیۆن و 644 هەزار) دینار بە گوژەمی جیاوازی وەک شایستەی هەرێم خەرج کراوە. -    لەدوو مانگی کۆتایی نیوەی یەکەمی (2025) واتا مانگەکانی (ئایار و حوزەیران)هیچ بڕە پارەیەک وەک شایستەی هەرێم خەرج نەکراوە. خشتەی ژمارە (1) پشتڕاستی ئەوە داتایانە دەکاتەوە.   وەک لە خشتەی (1)دا ڕوونکراوەتەوە لە (27) مانگی ڕابردوودا حکومەتی عێراق بە نزیکەی (19 ترلیۆن و 602 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کردووە، بە تێکڕای مانگەنە بە بڕی (933 ملیار و 420 ملیۆن و 883 هەزار) دیناری حکومەتی هەرێم موچەی (21) مانگی لێ خەرجکردووە، (6) موچەی مانگەکانی (تشرینی یەکەم، تشرینی دووەم و کانونی یەکەمی (2023) و کانونی یەکەمی (2024) و ئایار و حوزەیرانی (2025)) خەرجنەکراوە، وەک ئەوەی لە خشتەی ژمارە (2) دا ڕونکراوەتەوە.  خشتەی ژمارە (2) دووەم؛ داهاتی نانەوتی حکومەتی هەرێم لەدوای بڕیارەکەی دادگای پاریس بەپێی ڕاپۆرتەکانی هەردوو دیوانی چاودێری دارایی عێراق و هەرێم لە ماوەی (25/3/2023 بۆ 30/6/2025) داهاتی نانەوتی هەرێم کە خۆی لە سەرچاوەکانی داهاتی (باج، ڕەسم و گومرگ) دەبینێتەوە، نزیکەی (9 ترلیۆن و 941 ملیار و 615 ملیۆن) دینار بووەو بڕی (598 ملیار و 515 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (6%) گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی عێراق و زۆرتر لە (9 ترلیۆن و 343 ملیار و 99 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (94%) ماوەتەوە. بە جۆرێک؛ 1.    لە تەواوی ساڵی (2023) کۆی داهاتی نانەوتی هەرێم بریتی بووە لە (4 ترلیۆن و 656 ملیار و 554 ملیۆن و 483 هەزار) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانەی (388 ملیار و 46 ملیۆن و 206 هەزار و 956) دینارە. بەم پێیە بە نۆ مانگی کۆتایی ساڵی (2023) و لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە داهاتی نانەوتی هەرێم بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 492 ملیار و 415 ملیۆن و 862 هەزار و 601) دینار. 2.    لە تەواوی ساڵی (2024)دا کۆی داهاتی نانەوتی هەرێم بریتی بووە لە (4 ترلیۆن و 700 ملیار و 9 ملیۆن و 926 هەزار) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانەی (391 ملیار و 667 ملیۆن و 493 هەزار و 893) دینار. 3.    بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیوانی چاودێری دارایی عێراق بە تێکڕا داهاتی نانەوتی هەرێم لە ساڵی (2025) مانگانە بۆ (291 ملیار و 531 ملیۆن و 489 هەزار و 433) دینار دابەزیوە، بەم پێیە کۆی داهاتی نانەوتی هەرێم تا لەسەرەتای ساڵەوە بۆ (30 حوزەیرانی 2025) بریتی بووە لە (ترلیۆنێک و 749 ملیار و 188 ملیۆن و 936 هەزار و 595) دینار. خشتەی ژمارە (3) داهاتی نانەوتی هەرێم لە (25/3/2023 بۆ 30/6/2025) ڕوندەکاتەوە. خشتەی ژمارە (3) سێیەم؛ داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستان  پاڵپشت بە داتاکانی "ڕێکخراوی ڕونین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت" لە ئێستا هەشت کێڵگەی نەوت لە هەرێمی کوردستان، بەرهەمیان هەیە، پێکەوە بە تێکڕای ڕۆژانە سەروو (300 هەزار) بەرمیل نەوت و مانگانە نزیکەی (9 ملیۆن) بەرمیل بەرهەم دەهێنن. بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانە هەر بەرمیلێکی لە نێوان (27 بۆ 39) دۆلار و بە تێکڕا بە (34) دۆلار ساغدەکرێنەوە، بەو مانایەی مانگانە کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێم و (28%) پشکی کۆمپانیاکانە، هیچ بەشێک لەو داهاتەنەش ناگەڕێنەوە بۆ وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان سەربارەت بە وردەکاری بەرهەم و داهاتی کێڵگەکان بڕوانە خشەتی ژمارە (4). خشتەی ژمارە (4)

  درەو:  سروە عەبدولواحید، سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا: 🔹حكومەتی عێراق داوای لە حكومەتی هەرێم كردووە، پابەندبێت بە یاسای بودجەی گشتی عێراق. 🔹داوای لە حكومەتی هەرێم كردووە، پابەندبێت بە جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی. 🔹هەرێم بە بەغدادی راگەیاندووە، ئەو نەوتەی بەرهەم دەهێنرێت رێژەی (282) هەزار بەرمیلە، لەكاتێكدا هەرێم رۆژانە زیاتر لە (400) هەار بەرمیل بەرهەم دەهێنێت. 🔹لەگەڵ ئەوەشدا بەغداد وتویەتی ئەو بڕەمان قبوڵەو رادەستی كۆمپانیای سۆمۆی بكەن، بەڵام هەرێم دەیەوێت تەنها (50) هەزار بەرمیلی رۆژانە رادەستی بەغداد بكات. 🔹هەرێم بە بەغدادی وتووە، رۆژانە پێویستی بە (115) هەزار بەرمیل نەوتە بۆ بەكارهێنانی ناوخۆ، كە پێكەوە دەكاتە (165) هەزار بەرمیل و بەنیازە (120) هەزار بەرمیلەكەی تریش خۆیان مامەڵەی پێوە بكەن و نەیدەن بە بەغداد. 🔹لە سەدا (90) ئەو كۆمپانیایانەی كە لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی كۆبونەتەوە، رازین بە داواكارییەكانی، بۆیە هەر بیانویەك حكومەتەكەی مەسرورو قوباد باسی دەكات، دوورە لە راستیەوە. 🔹بەپێی راپۆرتی دیوانی چاودێری دارایی، هەرێمی كوردستان پێویستی تەنها بە (42) هەزار بەرمیلە. 🔹حكومەتی عێراق پێشنیازی كردووە ئەو (42) هەزار بەرمیلەی رادەست بكرێت، خۆی لقێكی بەرهەمی نەوتی لە هەولێر دەكاتەوەو نرخی نەوت و نەوت بەنزین دەكات بەهەمان نرخی پارێزگاكانی تری عێراق، بەڵام هەرێم رەتیكردووەتەوە. 🔹حكومەتی بەغداد داوای لە هەرێم كردووە تەوتین دەستپێبكاتەوە، بەبێ‌ تەوتین ناكرێت مووچە بنێرن بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەمان رازی نین. 🔹بەغداد دان بە هەژماری مندا نانێت و داوایكردووە لە ماوەی سێ‌ بۆ چوار مانگدا، تەواوی مووچەخۆرانی هەرێم ژمارە حسابییەكانیان بگوازنەوە بۆ سەر ژمارە حسابیەكان لەبانكە فیدراڵییەكان، بۆ ئەوەی راستەوخۆ مووچە بنێرین بۆ مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، هەرێم ئەمەشی رەتكردووەتەوە.

درەو: د. بێستون محەمەد / پسپۆڕ لە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز/  گۆڤاری ئایندەناسی پەیوەندیی نێوان سەقامگیریی سیاسی و حوکمڕانیی باش لەگەڵ بەڕێوەبردنی سەرکەوتووانەی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان بەرایی ئامانجی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە هەڵسەنگاندنی هەمەلایەنەی ئاڵنگاری و دەرفەتەكانی تایبەت بە پڕۆسەو پلانی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان. هەروەها پیشاندانی چەند سیناریۆیەكی ئەگەری تایبەت بە بەڕێوەبردنی ئەو سەرچاوەیەی ووزە، بە پشتبەستن بەو یەدەگەی كە هەیەتی كە بریتییە لە 25-30 ترلیۆن پێ سێجا. ئەو دەیتایانەی كە لەم توێژینەوەیەدا بەكار هێنراون، بریتیین لەو زانیارییانەی كە كۆمپانیاكان و دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و سەرچاوە كوردستانی و عێراقی و جیهانییەكان لە بارەی یەدەگ و بەرهەمهێنان و گەشەكردن لە بەرهەمهێنان لە غازی سروشتی خستوویانەتە ڕوو. هەروەها تیشک خراوەتە سەر ڕۆڵی غازی سروشتی لە دابینكردنی كارەبا لە هەرێمی كوردستان، پەیوەندییەكانی هەرێم و عێراق لە بارەی دابینكردنی بەشێک لە پێداویستییەكانی كارەبا. لە بەشێكی تری توێژینەوەكەدا تیشک خراوەتە سەر ئەو هەوڵانەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان داویەتی بۆ دابینكردنی بەشێک لە وزە لە ڕێگەی سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە. هەموو پایە سەرەكییەكانی پەیوەست بە بەرهەمهێنانی غازی سروشتی و ئاستەنگەكان و پێشنیارەكان بۆ لابردنی ئاستەنگەكان خراونەتە ڕوو. گرنگترین ئاستەنگەكان كە ئاماژەیان پێ كراوە، بریتین لە كێشەكانی نێوان حكومەتی ناوەندی و حكومەتی هەرێم لە بارەی چۆنایەتیی خاوەنداری و بەڕێوەبردنی سەرچاوە سروشتییەكان. باس لە ڕۆڵی دەستووریی عێراق كراوە لە بابەتەكانی تایبەت بە بەڕێوەبردن و خاوەنداریی ئەو سەرچاوە سروشتییانە. جگە لەوەش، چەند پێشنیار و ڕاسپاردەیەک خراونەتە ڕوو بۆ زیاتر گەشەكردنی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی و چارەسەركردنی كێشەكانی بەڕێوەبردن. لە كۆتاییدا دەرئەنجامەكانی توێژینەوەكە بە كورتی خراونەتە ڕوو. پێشەكی دەتوانرێت هەرێمی کوردستان وەک جوگرافیایەكی تا ڕادەیەک دەوڵەمەند بە سەرچاوەی غازی سروشتی پێناسە بكرێت، کە هەردوو جۆری سەرچاوەی غاز (پەیوەندیدار و ناپەیوەندیدار) لەخۆ دەگرێت. هەڵسەنگاندنەکان ئەوە نیشان دەدەن کە دەتوانرێت تا ناوەڕاستی ساڵانی 2030، نزیکەی 40 ملیار مەتر سێجا (BCM) غازی سروشتی لە ساڵێکدا بەرهەم بهێنرێت و بەبازاڕ بكرێت[1]. گەشەپێدانی ئەم جۆرە سەرچاوەیە پێویستی بە دیزاینکردنی سیاسەت و بەڕێوەبردنێكی دروست هەیە، كە تیایدا ستراتیژێكی ڕوون بۆ بەبازاڕكردن ڕەنگ بداتەوە، بە شێوەیەک بێت بەرپرسیارێتیی ژینگەیی ڕەچاو بكات، تاوەكوو بە شێوەیەکی کاریگەر خزمەت بكات بە گەشەپێدانی دارایی و بازرگانی. بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان سنووردارە بە نزیکەی ( BCM/y5.2). سنوورداریی ئەم بەرهەمە دەگەڕێتەوە بۆ بەرهەمهێنان لە یەک کێڵگەی غازی پەیوەندیدار (خورمەڵە) و یەک کێڵگەی ناپەیوەندیدار (كورمۆر). كورمۆر لە باشووری پارێزگای سلێمانییە و خورمەڵە 35 کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژئاوای هەولێرە[2]. خشتەی ژمارە (1) ڕێژەی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی پیشاندەدات لە ساڵی 2008 بۆ ساڵی 2025 خشتەی (1) بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە كێڵگەی غازی كۆرمۆر    لە ساڵی 2008، بەرهەمهێنانی گازی سروشتی لە سفرەوە بازیدا بۆ ~300MMscf/d، کە یەکسانە بە ~2.7bcm/ لە ساڵێكدا. لە ساڵی 2009-2013، ئەم بڕە بە جێگیری مایەوە واتە لە ~300 ڕۆژانە، ~2.7bcm/ساڵانە. لە ساڵی 2014-2018، بەرهەمهێنانی ڕۆژانە زیادی كرد بۆ  ~400، كە یەكسان بوو بە ~4.4bcm/ لە ساڵێكدا. لە 2019–2022، قۆناغەکانی فراوانبوون دەستی پێكرد بە زیاد بوونی بەرهەمهێنانی ڕۆژانە بۆ ~500MMscf/d، كە بە نزیکەیی دەكاتە 5.2bcm/ لە ساڵێكدا . لە كۆتایدا، لە ساڵی 2024-2025، پڕۆژەی KM250 بەرهەمهێنان بە ڕێژەی +250 ڕۆژانە دەستی پێكردووە، کە بەرهەمی ساڵانە دەگەیەنێتە ~8.2bcm/. لە ساڵێكدا. چەندین كێڵگەی تر لە سنووری دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەرچاوەی غازیان هەیە، بەڵام بە هۆی تەحەدیاتی تەکنیکی، جیۆلۆجی، بازرگانی، ئابووری و ناڕوونیی سیاسەتی حکومەت و کۆمپانیاکان، تاکوو ئێستا بە شێوەی گونجاو گەشەیان نەکردووە، خشتەی ژمارە (2) كێلگەكانی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان نیشاندەدات. خشتەی (2): كێڵگەكانی غازی سروشتی لە سنوری دەسەڵاتدارییەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان    تەنها لە كێڵگەی غازی كۆرمۆر بەرهەمهێنان بە مەبەستی بەكارهێنان بەردەوامە، لە ساڵی 2008 بەرهەمهێنان دەستی پیكردووە، هەتا ئێستا بەردەوامە. هەرچەندە لە كێڵگەی نەوتی خورمەڵە دەرهێنانی غازی سروشتی بوونی هەیە، بەڵام بەكاردێت بەمەبەستی سوتاندن بۆ بەردەوامی پرۆسەی دەرهێنانی نەوت. داواکاریی ناوخۆیی گاز بۆ کەرتەکانی کارەبا و پیشەسازی لە هەرێمدا نزیکەی ( BCM/y11) هەیە، کە نیوەی بەرهەمی ناوخۆییە. خواست لە سەر ئەم جۆرەی سەرچاوەی سروشتی بەردەوام لە زیادبووندایە. بە پێی پێشبینییەکان، داواکاریی گاز تا ساڵی 2030 دەگاتە ( BCM15) و تا ساڵی 2040 دەگاتە (21 BCM)، بە تایبەتی بۆ کەرتی کارەبا[3]. لە بواری پیشەسازیدا بە شێوەیەکی خاوتر خواست و پێداویستییەكان بۆ غاز دروست دەبن، چونكە چەندین جۆری تری وزە لە پڕۆسەكانی پیشەسازیدا بەكار دەهێنرێن، لەوانەش: نەوتی خاو، بە تایبەتی زۆر گونجاوە  بۆ پیشەسازیی چیمەنتۆ، بەڵام ئەم جۆرە لە سەرچاوەی سووتەمەنی سەرچاوەی پیسبوونی ژینگەیە بە شێوەیەكی زیاتر لە غازی سروشتی. بەرزبوونەوەی نرخی گازۆیل و کەمبوونەوەی غازە سووکەكان کاریگەریی زۆریان هەیە لە سەر توانای بەرهەمهێنانی کارەبا. یەكێكی تر لە سەرچاوەكانی وزە بریتییە لە وزەی نوێبووەوە، وەک وزەی خۆر و ئاو. پڕۆژەیەکی 100 مێگاواتی فۆتۆڤۆڵتایکی خۆر لە قۆناغی سەرەتاییدایە[4]، وەزارەتی کارەبا پڕۆژەیەکی ”IPP”ی 75 مێگاواتیی تری خستووەتە بواری جێبەجێكردنەوە[5]. پەرەپێدانی سەرچاوە جیاوازەكان بۆ دابینكردنی وزە ڕۆڵیان دەبێت بۆ دروستكردنی باڵانس لە نێوان دابینكردن و داواکاریی کارەبا، بەڵام کێشەی سیاسی، ئەمنی، بازرگانی، نادڵنیایی بازاڕی دەرەکی (وەک تورکیا)، زیادبوونی نرخی نێودەوڵەتی نەوت و گاز، لە ساڵانی ڕابردوودا خاوبووەنەوەی زۆری دروست كردووە و دەكات لە پڕۆژەكانی تایبەت بە گەشەپێدانی سەرچاوەكانی وزە. ئەم توێژینەوەیە سەرنجی لە سەر کۆمەڵێک فاكتەری جۆراوجۆری پەیوەندیدارە لە سەر بەڕێوەبردنی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان، هەروەها سەرنجی لە سەر ئەگەرەكانی دروستكردن و فراوانكردنی پەیوەندیی ئەو سەرچاوە سروشتییەی هەرێمی كوردستانە بە بازاڕی دراوسێکانی، بە ئامانجی تێگەیشتن لە هەوڵەكان بۆ پەرەپێدانی خێرای ژێرخانی وزە. یەكێک لە بابەتە سەرەكییەكان ئەوەیە كە کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنانی غاز بتوانن بەشێک لە غازی سروشتیی كوردستان ئەگەر بە قەبارەیەكی بچووکیش بێت بگوازنەوە بۆ بازاڕەکانی حکومەتی فیدراڵیی عێراق، بە تایبەتی لە ڕێگەی نێوان كۆرموور و کەرکووکەوە. پڕۆژەی هێڵی غازی سەرەکیی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراقی فیدراڵی، پڕۆژەیەكە جێگای سەرنجە، ڕەنگە بەربەستیش لە بەردەمیدا زۆر نەبێت. لەگەڵ ئەمەشدا هەڵسەنگاندنەکان پێشبینیی فرۆشتنی غاز دەكەن بۆ تورکیا، لەوێشەوە بۆ بازاڕەكانی تری جیهان.  فرۆشتنی غاز بۆ تورکیا ڕەنگە لە ساڵی 2030 بە دواوە دەست پێ بكات، بە مەرجێک كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغداد لە بواری بەڕێوەبردنی وزەدا چارەسەر بكرێن. گرنگترین ڕەهەندەكانی تایبەت بە پرسەكانی بەڕێوەبردنی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان بریتین لە:     سەربەخۆیی وزە و دابینکردنی کارەبای ناوخۆیی لە هەرێمی کوردستان ھەرێمی کوردستان گۆڕانکارییەکی گرنگی بەڕێوەبردنی وزەی بەخۆیەوە بینیوە، کە غازی سروشتی لە ناوەندی ستراتیژیەتی خۆیدایە بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی وزە و باشترکردنی دابینکردنی کارەبای ناوخۆ. کەرتی کارەبای کوردستان لە مێژە بە هۆی كۆنیی ژێرخانەكەی و پشتبەستنی زۆر بە سووتەمەنیی هاوردەکراو، بارگرانییەكی زۆری بۆ دروست بووە. تا ساڵی 2023، هەرێمەکە نزیکەی 3000 مێگاوات کارەبای بەرهەم هێناوە، لە کاتێکدا لوتکەی خواست گەیشتە 5500 مێگاوات کارەبا، ئەمەش بریتی بووە لە کورتهێنانێکی بەرچاوی دابینکردنی كارەبا. فراوانکردنی بەرهەمهێنانی غازی سروشتیی ناوخۆیی و بەکارهێنانی کاریگەرانەی لە بەرهەمهێنانی کارەبادا؛ چارەسەرێکی سەرەکییە بۆ ئەم تەحەدایە، بەڵام لە ئێستادا هەم توانای بەرهەمهێنان و هەم خواستیش زۆر گەشەیان كردووە. وێستگەكانی كارەبا لە كوردستان توانایان هەیە نزیكەی 6700 مێگاوات كارەبا بەرهەم بهێنن، بەڵام لە ئێستادا نزیكەی 4300 مێگاوات كارەبا بەرهەم دەهێنرێت، بەڵام كەموكوڕی هەیە لە گازی سروشتیی پێویست. واتە كوردستان توانای وێستگەكانی؛ 2400 مێگاواتی ترە. جێگای ئاماژەپێكردنە هەموو وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا لە سەرچاوەی غازی سروشتییەوە وێستگەی نوێن و بەفیڕۆچوونی كارەبا تیایاندا زۆر كەمە. جێگای ئاماژەپێكردنە لەو بڕە كارەبایەی كە كوردستان بەرهەمی دەهێنێت، نزیكەی 1600 مێگاواتی دەفرۆشێت بە حكومەتی عێراق[6]. خشتەی ژمارە (3) تواناو بڕی بەرهەمهێنانی ووزەی كارەبا نیشان دەدەن لە هەرێمی كوردستان. خشتەی (3) تواناو بڕی بەرهەمهێنانی كارەبا لە هەرێمی كوردستان     توانای کەرتی کارەبای كوردستان بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش فراوان بووە، بەڵام بەرهەمهێنانی ڕاستەقینە بەهۆی بەردەوامی سنووردارکردنی سووتەمەنی و ژێرخانی ئابوورییەوە کەمە. لە کاتێکدا توانای بەرهەمهێنان گەیشتۆتە نزیكەی (7) هەزار مێگا وات، بەڵام بەرهەمهێنان لە دەوروبەری 3-3.5 مێگاوات بووە. پلانی ساڵی 2025 بۆ زیادکردن و گەیشتن بە 4،300 مێگاوات هەنگاوێکە بەرەو نزیكبوونەوە لە چارەسەرکردنی خواست، بەڵام پڕکردنەوەی بۆشایی بەرهەمهێنان پێویستی بە وەبەرهێنانی بەردەوام هەیە لە دابینکردنی سووتەمەنی و کارایی تۆڕەكانی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی كارەبا غازی سروشتی ڕێگایەکی بەردەوامی گەشەكردن پێشكەش دەكات لە ڕووی ئابووری و ژینگەییەوە بۆ بەمۆدێرنکردنی سیستمی وزەی کوردستان. بە پێچەوانەی گازۆیل و ڕۆنی سووتەمەنیی قورس کە گرانن و ژینگە پیس دەكەن، غازی سروشتی هەم پاکترە و هەم تێچووی کەمترە. خشتەی ژمارە (4) سەرچاوە جیاوازەكانی بەرهەمهێنانی ووزە پیشاندەدەن لە هەرێمی كوردستان. خشتەی (4) سەرچاوەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا (2004-2025)    كەواتە وێستگەکانی غاز/نەوت بە نزیكەی (70-95%) ووزەی كارەبا دابیندەكەن لە ڕێگەی کێڵگەی كۆر مۆرەوە. هەروەها بەرهەمهێنانی کارەبا لە سەرچاوە ئاوییەكان بەشێکی بچووک پێكدەهێنن، كە نزیكەی (3-15%) دابین دەکەن،  توانای ئەم سەرچاوەیەی ووزە سنووردارە بەهۆی ئاستی ئاوی وەرزییەوە. بەڵام وزەی نوێبووەوە (خۆر، پاشماوە هایدرۆكاربۆنییەكان) لە نزیکەی سفرەوە بۆ نزیکەی 25%ی بەرهەمهێنانی کارەبا دابیندەكەن تا كۆتایی ساڵی 2025، ئەمەش ئاماژەیە بۆ هەنگاونان بۆ بە هەمەچەشنکردنی سەرچاوەكانی ووزە. گۆڕان بەرەو بەرهەمهێنانی کارەبا بە غاز، لە دامەزراندنی وێستگەکانی هەولێر و بازیان و دهۆكەوە دەستیان پێ کرد. ئەم دامەزراوانە توانای بەرهەمهێنانی هێزێکی جێگیر و توانای زۆری بەرهەمهێنانیان نیشان داوە بە کارایی سووتەمەنی زیاتر و تێچووی کارکردنی کەمتر[7]. بۆ نموونە؛ وێستگەی کارەبای هەولێر بە هاوبەشی لەگەڵ گرووپی “KAR” لە سووتەمەنی نەوتییەوە گۆڕا بۆ غازی سروشتی، ئەمەش هەم بەرهەمهێنان و هەم ئەدای ژینگەیی باشتر كرد[8]. ئەو هەماهەنگییەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیای جەنەراڵ ئێلیكتریک دەستی پێ كردووە، شۆڕشێكی گەورە لە زیادكردنی توانای بەرهەمهێنانی كارەبادا دروست دەكات، ڕەنگە لە داهاتوویەكی نزیكدا توانای بەرهەمهێنانی كارەبا بەرز ببێتەوە بۆ زیاتر 8000 مێگاوات و كوردستان نزیک ببێتەوە لە دابینكردنی كارەبای 24 كاتژمێری[9]. حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕێكکەوتنێكی لەگەڵ کۆمپانیای جەنەراڵ ئێلیکتریک (GE) کردووە بۆ بەرزکردنەوەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان. ئەم ڕێككەوتنە بە ئامانجی چارەسەرکردنی کەمیی بڕی بەرهەمهاتووی کارەبا و پشتگیریکردنە لە گەشەپێدانی ئابووریی هەرێم لە ڕێگەی زیادکردنی بەرچاوی توانای بەرهەمهێنانی کارەبا وەكوو پلانێكی درێژخایەن. ئامانجە سەرەکییەکانی ئەم پڕۆژەیە پێکهاتەیەکی سەرەکیی ئەم هاوبەشییەیە، ئەویش نوێکردنەوەی وێستگەی کارەبای بازیانە لە پارێزگای سلێمانی. کۆمپانیای ”جی ئی ڤێرنۆڤا” کە لقێکی کۆمپانیای ”جی ئی”یە، بەنیازە تەکنەلۆژیای پێشکەوتووی ڕێڕەوی غاز ((AGP) XPAND) لەم دامەزراوەیەدا دابنێت. وێستگەی بازیان کە لە ئێستادا بە چوار تۆرباین غازی (9E.03) و دوو تۆرباین غازی (9F.04) کار دەکات، یەکەم وێستگەی جیهانی دەبێت کە ئەم نوێکردنەوە جێبەجێ بکات. تەکنەلۆژیای ”AGP XPAND” بە شێوەیەک دیزاین کراوە کە بەرهەمی تۆرباینەکانی غازی (9E.03) تا 7% بەرز بکاتەوە، کارایی پڕۆسەكە بە ڕێژەی نزیکەی 1% باشتر بکات و وزەی دەرچوون تا 2.6% زیاد بکات، ئەمەش هەردوو توانای بەرهەمهێنانی هەڵم و کارەبا بۆ وێستگەکانی گەرمی و کارەبای تێکەڵاو بەرز دەکاتەوە. پێشبینی دەکرێت ئەم بەرزکردنەوەیە تا سەرەتای ساڵی 2026 نزیکەی 1250 مێگاوات بۆ تۆڕی کارەبای هەرێمی کوردستان زیاد بکات[10]. هاوبەشیی نێوان حکومەتی هەرێم و ”GE”؛ بەشێکە لە ستراتیژییەکی فراوانتر بۆ مۆدێرنکردنی ژێرخانی وزەی هەرێم و گەیشتن بە سەربەخۆیی وزە. تا مانگی ئابی ساڵی 2025، بەرهەمهێنانی کارەبای هەرێمی کوردستان نزیک دەبێتەوە (8,189) مێگاوات، لەگەڵ کۆمپانیای ”جی ئێی” 5,250 مێگاوات، کە 64%ی بەرهەمهێنانی کارەبای هەرێم پێک دەهێنێت. پێشبینی دەکرێت پڕۆژە بەردەوامەکان ئەم توانایە زیاتر زیاد بکەن، لەگەڵ پلانی زیادکردنی زیاتر لە هەزار مێگاوات بۆ تۆڕی کارەبا تا سەرەتای ساڵی 2026[11]. پێشبینی دەکرێت ئەم پێشهاتانە ببێتە هۆی دابینکردنی کارەبای متمانەپێکراوتر بۆ شار و گوندەکان و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە سووتەمەنیی هاوردەکراو، هەروەها ببێتە پاڵپشتی گەشەکردنی کەرتە ئابوورییە جیاوازەکان. سەرەڕای ئەوەش، گرنگیدان بە سەرچاوەی وزەی پاکتر و بەردەوامتر لەگەڵ پابەندبوونی حکومەتی هەرێم بە پاراستنی ژینگەیی و گەشەكردنی ئابووری. پێویستە بوترێت كە خواست بۆ ئەم سەرچاوەیەی ووزە بە ردەوام لە زیادبوندایە، ئەم زیاد بوونە لە خشتەی ژمارە (5) ڕونكراوەتە. خشتەی (5) پێویستی هەرێمی كوردستان بۆ ووزەی كارەبا (2004-2040)                 تا ساڵی 2024 پێشبینی دەكرێت خواست بۆ بەكارهێنانی ووزەی كارەبا بەرزببێتەوە بۆ نزیكەی 14 هەزار مێگا وات. كەواتا غازی سروشتی رۆڵێكی گرنگی دەبێت لە داهاتووی دابینكردنی ووزە بۆ هەرێمی كوردستان. سوودەکانی فراوانکردنی ئەم ژێرخانە زۆرن، یەکەم: زیادکردنی دابینکردنی کارەبای ناوخۆیی لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە سەر بنەمای غاز، دەتوانێت پشتبەستن بە هاوردەکردنی سووتەمەنیی گرانبەها بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بکاتەوە. ئەم هەنگاوە سەرچاوەی بودجە جۆراوجۆر دەکات و هەرێم لە ناجێگیریی نرخی نەوتی جیهانی دەپارێزێت. دووەم: هێزی جێگیر و گونجاو دەتوانێت پیشەسازی پەرە پێ بدات بە پشتگیریکردنی ئەو کەرتانەی كە وزەیان بە قەبارەیەكی زۆر گەورە پێویستە، وەک: پیشەسازیی چیمەنتۆ، ئاسن، پاڵاوتنی نەوت و کشتوکاڵ، بەم شێوەیە ڕەنگە بنکەی ئابووریی كوردستان فراوانتر بكات. جگە لەوەش، ئەم ستراتیژە گرنگییەکی جیۆپۆلەتیکیی هەیە. حکومەتی هەرێمی کوردستان بە کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هاوردەکردنی سووتەمەنی و باشترکردنی سەربەخۆیی وزە، پێگەی دانوستانکاریی خۆی لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی لە بەغدا باشتر دەکات. کۆنترۆڵکردنی ژێرخانی وزە ڕێگە خۆش دەكات بۆ خۆڕاگریی ئابووری و هێڵی سیاسی بەهێزتر دەكات، بە تایبەتی لە کاتی ناکۆکییەکانی بودجەی عێراقدا، وەک ئەوەی كە بینرا لە کاتی ناکۆکییە داراییەکانی ساڵی (2021-2020) سەبارەت بە دابەشکردنی داهاتی نەوت[12]. بە پێی نەخشەڕێگای وزەی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەکارهێنانی یەدەگی غازی سروشتی بە مەزەندەکراوی 25 ترلیۆن پێ سێجا لە هەرێمەکەدا -بە تایبەتی لە کێڵگەکانی وەک كۆرمۆر و چەمچەماڵ-، دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دابینکردنی پێداویستیی ناوخۆیی و تەنانەت تێپەڕاندنی خواستی ناوخۆیی، بە مەرجێک ئەگەر وەبەرهێنانی باش ئەنجام بدرێت لە ژێرخانی گواستنەوەدا[13]. بۆ بەدیهێنانی ئەم دەستکەوتانە بە تەواوی، حکومەتی هەرێم دەبێت چارەسەری هەموو ئەو بۆشاییانە بکات كە ڕووبەڕووی دەبێتەوە، متمانەی وەبەرهێنەران باشتر بکات و باشتركردنی تەکنیکی ژێرخانی تۆڕەکانی كارەبا لە پێشینەی کارەکانی دابنێت. سەرەڕای ئەوەش، هاوبەشی لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی وزە و دامەزراوە داراییەکان زۆر گرنگ دەبێت بۆ دەستەبەرکردنی سەرمایە و شارەزایی پێویست بۆ بەمۆدێرنکردنی کەرتی کارەبا. فراوانکردنی بەرهەمهێنانی کارەبا لە سەر بنەمای غازی سروشتی لە کوردستاندا ڕێگایەک و بژاردەیەكی گونجاوە بۆ سەربەخۆیی وزە و سەقامگیریی ئابووری و کەمبوونەوەی کاریگەریی ژینگەیی. ئەگەر ئەم ستراتیژە بە شێوەیەکی کاریگەر بەڕێوە بچێت، دەتوانێت بارودۆخی هەرێمەکە بگۆڕێت و سەربەخۆیی سیاسی و ئابووریی بەهێز بکات.     زەمینەی سیاسی و ئامانجە ستراتیژییەکان: ستراتیژی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان لە دوای پڕۆسەی ئازادی عێراق لە ساڵی 2003، حکومەتی هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی چالاکانە سیاسەتی بەڕێوەبردنی وزەی كرد بە یەكێک لە ستراتیژەكانی بەڕێوەبردنی حكومڕانی بە ئامانجی خۆبژێویی ئابووری و پەیڕەوكردنی هێڵێكی سیاسی كە چەند دەركەوتەیەكی نوێی تیادا هاتە ئاراوە. ناوەندی ئەم ستراتیژە پەرەپێدانی سەرچاوە و ژێرخانی غازی سروشتی بووە، دەكرێت ئەم سەرچاوەیەی وزە وەكوو مۆلیدەی داهات و ئامرازێکی دیپلۆماسی بۆ داهاتوویەكی نزیک ببینرێت[14]. هەوڵەکانی حکومەتی هەرێم بۆ سەربەخۆیی وزە بە دەركردنی یاسای نەوت و گاز و یاساکانی وەبەرهێنان دەستی پێ کرد، کە ڕێگەی پێ دا گرێبەستی ڕاستەوخۆ لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکان (IOCs) بە بێ ڕەزامەندیی بەغدا واژۆ بکات. ئەم هەوڵانە دەستیان پێ كرد لە ڕێگەی پەرەپێدانی ژێرخانی سەرەکی وەک كێڵگەی خورمەڵە کە شوێنێکی گرنگی بەرهەمهێنانی نەوت و غاز و بۆریی کوردستان-جەیهانە، ئەم ڕێگەیە نەوت -و ئەگەری هەیە لە داهاتووشدا غاز- لە ڕێگەی تورکیاوە بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان هەناردە بکات[15]. بۆرییەکە کاریگەریی جیۆپۆلەتیکیی ستراتیژیی هەیە، لە ئەگەری هەر گۆڕانكارییەكدا بە ئاڕاستەی تەسككردنەوەی ناوەندێتیی حكومڕانی لە عێراقدا. حکومەتی هەرێم دەتوانێت سیستمی بۆرییەکانی عێراق فەرامۆش بکات و پشتبەستنی بە بەغدا بۆ ڕێڕەوی هەناردەکردن كۆتایی پێ بهێنێت. تا ساڵی 2023، هەرێمی کوردستان نزیکەی  25 بۆ 30 ترلیۆن پێ سێجا یەدەگی غازی سروشتیی سەلمێنراوی دۆزیوەتەوە لە ڕێگەی ئەو پشكنینانەی كە كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان كردوویانە، بەمەش لە ڕیزی دەوڵەمەندترین ناوچەکانی عێراق دادەنرێت[16]. زۆربەی ئەم یەدەگانە لە کێڵگەکانی چەمچەماڵ، كۆرمۆر و میراندان. هەرسێ كێڵگەكە دەكەونە قەڵەمڕەوی دەسەڵاتی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانەوە. بە پێی گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمهێنان، کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی وەک دانا غاز و كریسێنت پێترۆڵیۆم كار لەو كێڵگانەدا دەكەن. نەخشەی ناوچەکە ئەوە نیشان دەدات کە ئەم بوارانە لە ڕووی جوگرافییەوە هەڵکەوتوون بۆ ئاسانکاریی هەناردەکردنی وزە بۆ ناوەڕاستی عێراق و تورکیا و ئەورووپا -ئەمەش دەكرێت لە داهاتوویەكی نزیكدا ببێتە تایبەتمەندییەكی ئەرێنی بەهێز بۆ بەهێزکردنی دیپلۆماسیەتی وزە لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی بۆ حکومەتی هەرێم[17]. بەڵام ئەم بەدواداچوونە بۆ سەربەخۆیی وزە بەردەوام گرژیی لەگەڵ حکومەتی ناوەندیدا دروست کردووە. دەستووری عێراقی ساڵی 2005 ناڕوونیی تێدایە لە دەوری خاوەندارێتی و بەڕێوەبردنی نەوت و غاز. لە مادەی 112دا هاتووە کە دەسەڵاتە فیدراڵی و هەرێمییەکان “بەیەکەوە” کێڵگەکانی ئێستا بەڕێوە دەبەن، بەڵام ناڕوونی هەیە بەرامبەر بە دۆزینەوە نوێیەکان[18]. ئەو ناڕوونییە دەستوورییە و نەبوونی یاسای نەوت و گاز لە عێراقدا ناجێگیریی سیاسی و فرۆشتنی وزەی بۆ هەرێمی كوردستان و حكومەتەكەی دروست كردووە. بەرچاوترین پێشهات لە مانگی شوباتی ساڵی 2022دا ڕووی دا، کاتێک دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق بڕیاری دا یاسای نەوت و غازی حکومەتی هەرێم نادەستوورییە و جەختی لەوە کردەوە کە حکومەتی ناوەندی تاکە دەسەڵاتی بەسەر بەڕێوەبردنی هایدرۆکاربۆنەکاندا هەیە. حکومەتی هەرێم بڕیارەکەی ڕەت کردەوە و بە پاڵنەرێکی سیاسی و پێشێلکردنی مافە دەستوورییەکانی هەرێم ناوی برد، بەڵام ئەمە نەبووە هۆكاری بەردەوامیی بەبازاڕكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان[19]. ئەم ململانێیە بەردەوامە، حكومەتی هەرێمی كوردستان غازی سروشتیی لە سامانێکی ئابوورییەوە کردووەتە سیمبولێکی ستراتیژی بۆ سەروەریی کورد، بەڵام ئەم میتۆدە پێچەوانە لێكدانەوەی بۆ كراوە لە لایەن زۆربەی شەقامی سڤیلی كوردییەوە، بە تایبەت لە نێو فەرمانبەرانی دەزگا حكومییەكانی هەرێمی كوردستان[20]. حکومەتی هەرێم بە کۆنترۆڵکردنی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی و دامەزراندنی ڕێڕەوی سەربەخۆی هەناردەکردن، هەوڵی چەسپاندنی سەربەخۆیی سیاسی و ئابووریی خۆی دەدات. خەونی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەیە دیپلۆماسیەتی غازی لەگەڵ تورکیا زیاتر فراوان بكات، جەخت لە سەر ئەم تەماحە دەکاتەوە، ئەم تەماحە زیاتر لەگەڵ سیاسەتی وزەی پارتی دیموكراتی كوردستاندا یەک دەگرێتەوە، ڕەنگە مەیلی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان تا ڕادەیەک جیاوازتر بێت. یەكێتی لە ئێستادا و لە سەردەمی قەیرانە ئابووری و سیاسییە ناوخۆییەكاندا پێی وایە ئاڕاستەی سەرەكی دەبێت بەرەو بەغداد بێت. ئەم بابەتە بنەمایەكی هەیە، دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ڕۆڵی فیعلیی سكرتێری گشتیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان (مام جەلال تاڵەبانی)، كە دۆستایەتییەكی سیاسیی بە بنەمایەكی پتەو لەگەڵ هەموو هێزە شیعییەكاندا دروست كردبوو. ئەو وتەیەی كە خۆی چەند جارێک وتوویەتیەوە: هێزە شیعی و شوعییەكان لە عێراقدا دۆستمانن. ڕەنگە ئەم قسەیە لۆژیكی بێت كە بڵێین ستراتیژیەتی غازی سروشتیی کوردستان بە قووڵی لەگەڵ بەدواداچوونی سەربەخۆیی سیاسیدا تێکەڵ بووە. ڕەنگدانەوەی بەکارهێنانی حیسابکراوی سەرچاوە سروشتییەکانە بۆ بەهێزکردنی پێگەی خۆبەڕێوەبەریی حکومەتی هەرێم، تەحەدای دەسەڵاتی ناوەندی و دروستکردنی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی. لەگەڵ بەردەوامیی شەڕە یاسایی و سیاسییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا، غازی سروشتی نەک هەر کاڵایەک، بەڵکوو لە داهاتوودا وەک پایەی ستراتیژیی جیۆپۆلەتیکی دەمێنێتەوە.     ئیمتیازە ئابوورییەکان: کردنەوەی قفڵی گەشەکردن و هەمەچەشنکردن لە ڕێگەی غازی سروشتی لە کوردستان هەرێمی کوردستان لە ناوەڕاستی قۆناغێکی گرنگدایە لە بارەی پەرەپێدانی غازی سروشتی، ئەم پڕۆسە پیشەسازییە ڕێگایەکی ستراتیژی نمایش دەكات بەرەو هەمەچەشنکردنی ئابووری و سەربەخۆیی وزە و گەشەی درێژخایەن. حکومەتی هەرێمی کوردستان دانی بە توانای یەدەگی گەورەی غازی سروشتیی خۆیدا ناوە بۆ پاڵنانی گەشەپێدانی ناوخۆ و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هاوردەکردنی سووتەمەنیی تێچووی زۆر و دەرکەوتنی وەک هەناردەکاری غازی سروشتی لە داهاتوودا. بە وتەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێم، هەرێمەکە خاوەنی 25 تریلیۆن پێ سێجا (Tcf) یەدەگی سەلمێنراوی غازە، ئەم یەدەگە دەیكاتە یەکێک لە گرنگترین بەرهەمهێنەرانی غازی سروشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا[21]. توانای ئابووریی ئەم یەدەگانە فرەلایەنە، لایەنی یەکەم: پەرەپێدانی ژێرخانی غازی سروشتی دەتوانێت کەمیی بەردەوامی کارەبا لە سەرانسەری ناوچەکەدا کەم بکاتەوە. لە ئێستادا حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر پشت بە هاوردەکردنی گازوایل و نەوتی سووتەمەنیی گرانبەها دەبەستێت بۆ دابینکردنی خواستی کارەبا. گواستنەوەی ئەم پڕۆسەیە بۆ تۆڕێکی ناوخۆیی بە غازی سروشتی، توانای کڕینی وزە و متمانەكردن بە دابینكردنی ناوخۆیی بەرز دەکاتەوە، ئەمەش بناغەیەک بۆ گەشەپێدانی ئابووریی بەردەوام دروست دەکات[22]. بۆ نموونە؛ فراوانکردنی وێستگەکانی کارەبا لە سەر بنەمای غاز لە هەولێر و سلێمانی لە ئێستادا و بە تایبەتییش لە داهاتوودا كەمكردنەوەی خەرجیی گەشەكردنی داهاتی ناوخۆیی گەشە پێ دەكات. دووەم: گازی سروشتی دەتوانێت بەشێک لە پیداویستییە پیشەسازییەكان دابین بكات. کوردستان بە دابینکردنی کەرەستەی وزەی جێگیر و هەرزانتر؛ دەتوانێت وەبەرهێنەرانی بیانی  ڕابکێشێت و هاندەر بێت بۆ گەشەی پیشەسازییە وزە چڕەکانی وەک پترۆکیمیایی، چیمەنتۆ، پۆڵا و .. هتد. بە پێی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە، دابینکردنی وزەی جێگیر دیاریکەرێکی سەرەکییە بۆ هێنانی وەبەرهێنەران بۆ بازاڕە تازەپێگەیشتووەکان،کەرتی غازی کوردستان دەتوانێت وەک موگناتیسی سەرمایەی ناوچەکە خۆی نمایش بكات ئەگەر بە باشی بەڕێوە ببرێت[23]. کلیلی ئەم ستراتیژە بریتییە لە پەرەپێدانی کێڵگە گەورەکانی غاز وەک بنە باوی و میران لە لایەك، هەروەها فراوانكردنی زیاتری کێڵگەکانی كۆرمۆرو و چەمچەماڵ لە ڕێگەی هاوبەشی ستراتیژی لەگەڵ کۆمپانیای دانا غاز و هیلال پترۆلیۆم لە لایەكی تر، ئەم چوار كێڵگەیە بۆ قۆناغی سەرەتاو ئێستا دواترییش بەرهەمهێنان لە كێڵگەی تر دەستپێبكات. ئەم کێڵگەیەی یەكەم لە نزیک سنووری تورکیا هەڵكەوتوون، ئەمەش سوودێکی جوگرافی بۆ هەناردەکردنی داهاتوو دەڕەخسێنێت. ئەمەش وای کردووە دەستڕاگەیشتن بە بازاڕی ئەورووپا ببێتە ئامانجێکی ستراتیژیی درێژخایەن. هەمەچەشنکردنی بەردەوامیی تورکیا بۆ سەرچاوەكانی وزە، و پاڵنەرەکانی یەکێتیی ئەورووپا بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە غازی ڕووسیا، هەلومەرجێکی لەبار بۆ کوردستان دەڕەخسێنێت کە ببێتە دابینکەرێکی بەرچاو لە بازاڕی غازی ناوچەکەدا ئەگەر بە ڕێژەیەكی كەمیش بێت[24]. بەڵام ناسەقامگیریی سیاسی و ڕێکخراوەیی بەردەوامە لە ڕێگریکردن لە وەبەرهێنان. کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان بە هۆی بەردەوامیی ناکۆکیی یاسایی لە نێوان هەولێر و بەغدا لە سەر دابەشکردنی داهات و یاساییبوونی گرێبەستەکان ڕووبەڕووی مەترسییەکی بەرچاو بوونەتەوە. بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق لە ساڵی 2022 کە یاسای نەوت و غازی حکومەتی هەرێمی هەڵوەشاندەوە، نیگەرانییەکانی وەبەرهێنەرانی سەبارەت بە گەرەنتیی پارەدان و دەسەڵاتی ڕێکخستنی پڕۆسەی نەوتی زیاتر کردووە[25]. سەرەڕای ئەوەش، تەحەدای ئەمنی و ناڕونی و چەقبەستوویی ئەو میکانیزمانەی كە بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی گرێبەستە درێژخایەنەکان دەحرێنە ڕوو كاریگەرییان هەبووە لە سەر خاوكردنەوەی سەرنجی كۆمپانیاكان بۆ وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان. گەشەكردنی  توانای کەرتی غازی سروشتی پێویستی بە چاکسازیی دامەزراوەیی و بەرزکردنەوەی شەفافیەت و چوارچێوەیەکی یاسایی ڕوون دەبێت کە مافەکانی وەبەرهێنەران گەرەنتی بکات. مۆدێلێکی ئۆتۆنۆم، بەڵام هاوبەشی حوکمڕانیی وزە، هاوشێوەی ئەوانەی لە دەوڵەتە فیدراڵییەکاندا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە هاوسەنگکردنی بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان لەگەڵ ئامانجەکانی گەشەپێدانی هەرێم و عێراق. دەتوانرێت بوترێت ستراتیژیەتی غازی سروشتیی کوردستان دەرفەتێکی گەورەی گۆڕانکاری دروست دەکات بۆ دووبارە داڕشتنەوەی داهاتووی ئابووریی هەرێم، بە مەرجێک لێكتێگەیشتن لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی دروست بكرێت. بە کەڵکوەرگرتن لە یەدەگە بەرفراوانەکانی و شوێنی ستراتیژی، حکومەتی هەرێم دەتوانێت سەربەخۆیی وزە، هەمەچەشنکردنی پیشەسازی و یەکگرتنی ناوچەیی بەدەست بهێنێت، ئەگەر بتوانێت بەسەر ئەو تەحەدا سیاسی و ڕێکخراوەییە بەردەوامانەدا زاڵ بێت کە لە ئێستادا پێشکەوتنەکانی سنووردار كردووە.     کاریگەرییە ناوچەیی و جیۆپۆلەتیکییەکانی ستراتیژی غازی سروشتی کوردستان هەرێمی کوردستان بەو یەدەگی غازی سروشتییە بەرچاوەی كە هەیەتی، کە بە نزیکەی 25 ترلیۆن پێ سێجا (Tcf) مەزەندە دەکرێت، وەک یاریزانێکی سەرەکی لە بواری وزەی ناوچەکەدا دەردەكەوێت[26]. نزیکیی جوگرافیایی هەرێمی كوردستان لە تورکیا و ئەورووپا سوودی ستراتیژی بۆ هەناردەکردنی غاز دەڕەخسێنێت، بە تایبەتی کە ئەورووپا هەوڵ دەدات سەرچاوەی وزەکانی هەمەچەشن بکات دوای دەرئەنجامە جیۆپۆلیتیکییەکانی داگیرکردنی ئۆکراین لە لایەن ڕووسیا (ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە)[27]. ڕێڕەوی غازی باشوور (SGC) کە هێڵی غازی سروشتیی ترانس ئەنادۆڵ (TANAP)  و بۆریی ترانس ئەدریاتیک (TAP) لەخۆ دەگرێت، بژاردەیەكی گونجاو دەبێت بۆ ئەوەی غازی هەرێمی كوردستان لە داهاتوودا بگاتە بازاڕەکانی ئەورووپا[28]. بەڵام چەندین ئاڵۆزیی هەرێمی و ناوچەیی ڕێگری لەم دیدە دەکەن. حکومەتی ناوەندیی عێراق بە بەردەوامی دژایەتیی هەر جۆرە هەناردەکردنی وزەی سەربەخۆ لە هەرێمی كورستانەوە دەکات و بە ئاماژەدان بە پێشێلكردنی دەستووری بەسەر سامانە سروشتییە نیشتمانییەکاندا پێناسەی دەكات. لە ساڵی 2022دا دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق یاسای نەوت و غازی ساڵی 2007ی حکومەتی هەرێمی بە نادەستووری زانی، ئەمەش ئیدیعاکانی بەغدای لە سەر بەڕێوەبردنی هایدرۆکاربۆنی كوردستان بەهێزتر کرد[29]. ئەم نادڵنیاییە یاساییانە تێڕوانینی وەبەرهێنەرانی بیانی دەگۆڕێت و پلاندانانی درێژخایەنی وزە ئاڵۆزتر دەکات[30]. تورکیا هەر چەندە دەكرێت هاوبەشێک بێت بۆ ترانزێتی غازی سروشتیی کوردستان، بەڵام ڕێبازێکی تایبەتی هەیە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم جۆرە كەیسانەدا، تەركیزی سەرەكیی لە سەر پاراستنی پەیوەندییەكانیەتی لەگەڵ عێراقی دراوسێ، بە تایبەت لە دوای پێشهاتە یاسایی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی دوای ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2017. نیگەرانییە سیاسی و ئەمنییەکان، بە تایبەت سەبارەت بە گرووپە یاخیبووە کوردییەکان، لە نێویاندا پارتی كرێكارانی كوردستان و پەیوەندییەکانی تورکیا-عێراق، کاریگەرییەکی زۆریان لە سەر هاوکارییەکانی ئەنقەرە هەیە[31]. جگە لەوەش، بۆریی عێراق-تورکیا بە هۆی گرژییە جیۆپۆلەتیکییەکان و بڕیارەکانی ناوبژیوانییەوە تووشی وەستانی هەناردەكردنی نەوت بووەتەوە، ئەمەش متمانەی ڕێڕەوەکانی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی كوردستانی تێک داوە[32]. هەروەها حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی کێبڕکێی ناوچەیی دەبێتەوە لە لایەن وڵاتانی هەناردەکاری غازی سروشتییەوە وەک ئێران، قەتەر و ئازەربایجان. ئێران لە مێژوودا پشکێکی زۆری لە  دابینكردنی غازی تورکیا هەبووە و بە گومانەوە سەیری داهاتووی هەناردەکردنی غازی سروشتیی كوردستان دەکات. جگە لەوەش، گوایە میلیشیاکانی سەر بە ئێران ژێرخانی وزەی هەرێمی كوردستانیان کردووەتە ئامانج بۆ سنووردارکردنی گەشەسەندنی سەربەخۆیی وزە[33]. لەم نێوەندەدا قەتەر و ئازەربایجان سوودمەندنی سەرەكین بە بنیاتنانی ژێرخانێكی پێشکەوتووی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی غازی سروشتی و پەیوەندییە درێژخایەنەکانی هەناردەکردنی ئەو سەرچاوە سروشتییەی وزە لەگەڵ بازاڕەکانی ئەورووپا، ئەمەش كوردستان دەخاتە پێگەیەکی کێبڕکێی بەهێزترەوە[34] . بۆ بەڕێوەبردنی ئەم ژینگە پڕ لە تەحەدایە، حکومەتی هەرێم چالاکانە هەوڵی داوە هاوبەشییەکانی هەمەچەشن بکات. گەیاندنی دیپلۆماسیەتی ئەم دواییانەی بۆ وڵاتانی کەنداو وەک قەتەر و ئیمارات، بەشێکە لە ستراتیژییەکی فراوانتر بۆ دەستەبەرکردنی وەبەرهێنان و پشتیوانیی تەکنیکی بۆ پەرەپێدانی کێڵگە غازییەکانی و ژێرخانی هەناردەکردن[35]. ئەم هاوپەیمانیانە ئامانجیان زیادکردنی شەرعیەتی جیۆپۆلەتیکی و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هەر تاکە ئەکتەرێکی ناوچەییە. ئەم دوو گرێبەستی ئەم دواییەش لەگەڵ كۆمپانیای ئێچ كەی ئێن و وێستێرن زاگرۆس هێشتا دەرئەنجامەكانیان دەرنەكەوتوون و نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەڵام هەر زوو حكومەتی عێراق و وەزارەتی نەوتی ئەو وڵاتەی هێنایە دەنگ، ئەمەش تەحەدا و دەرفەتی نوێ دروست دەكات و حكومەتی هەرێم دەبێت خۆی بۆ ئامادە بكات. بۆیە دەتوانرێت بوترێت کە یەدەگی غازی سروشتیی کوردستان دەرفەتێکی بەرچاو بۆ کاریگەریی ناوچەیی و گەشەسەندنی ئابووری دەڕەخسێنێت، بەڵام دەبێت چارەسەری ناجێگیریی جیۆپۆلەتیکی، ناکۆکیی یاسایی و کێبڕکێی ستراتیژی بکرێت. ستراتیژییەکی دیپلۆماسیی هاوئاهەنگ، چاکسازیی یاسایی و وەبەرهێنانی ژێرخانی بەهێز؛ زۆر گرنگە بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەک دابینکەرێکی وزەی جێگیر و متمانەپێکراو دەربکەوێت.     بەربەستەکانی بەردەم پێشکەوتن و پێشنیارە سیاسییەكان بۆ گەشەپێدانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستانی عێراق خاوەنی یەدەگی غازی سروشتیی زۆرە، لەگەڵ ئەوەشدا چەندین بەربەست ڕێگرییان لە زیاتر وەبەرهێنان لەم ئەم سەرچاوە سروشتییەدا كردووە. كەمكردنەوەی ئەم بەربەستانە پێویستی بە گرتنەبەری سیاسەتی گونجاو هەیە. بەربەستە سەرەکییەکانی پێشکەوتن:     بۆشایی یاسایی لە سەر خاوەندارێتی و دابەشکردنی داهات دەستووری عێراق بە ڕوونی ئاماژەی نەكردووە بۆ دابەشکردنی بەڕێوەبردنی سەرچاوە هایدرۆکاربۆنییەكان لە نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا، ئەمەش بووەتە هۆی درێژەکێشانی ناکۆکییەكان[36]. لە مادەی (112)ی دەستووری عێراقدا هاتووە، بەڕێوەبردنی نەوت و گاز “بە هاوکاری” لەگەڵ ناوچەكانی بەرهەمهێنانی ئەو سەرچاوانە بەڕێوە بچێت، بەڵام لێکدانەوەکان جیاوازن، ئەمەش دوودڵیی لە لای وەبەرهێنەران دروست كردووە[37].     کەموکوڕیی لە ژێرخاندا حكومەتی هەرێمی كوردستان تۆڕێكی بۆریی گونجاو و پێویستی نییە بۆ گواستنەوەی غاز بە شێوەیەکی کارا، لە کاتێکدا کە تۆڕێكی تا ڕادەیەک گونجاوی بۆریی نەوتی هەیە بۆ گواستنەوە و هەناردەكردن بۆ دەرەوە. ژێرخانی غاز هێشتا لە قۆناغی سەرەتای گەشەسەندندایە، ئەمەش بەکارهێنانی ناوخۆیی و تواناکانی هەناردەکردن سنووردار كردووە[38]. بە بێ بنیاتنانی بۆریی گواستنەوەی غازی سروشتی بۆ تورکیا یان باشووری عێراق، هەرێم ناتوانێت بە شێوەیەکی کاریگەر یەدەگی ئەو سەرچاوە سروشتییە بە پارە بکات.     نادڵنیایی وەبەرهێنەر بە هۆی ناسەقامگیری دارایی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت و غاز کە لە کوردستان کار دەکەن، بە هۆی ناکۆکیی بودجەی نێوان هەولێر و بەغداوە ڕووبەڕووی دواکەوتنی پارەدان بوونەتەوە[39]. نەبوونی چوارچێوەیەکی دارایی جێگیر، بێهیوایی دروست دەكات بۆ وەبەرهێنانی درێژخایەن لە پڕۆژەکانی غازی سروشتیدا.     ئاڵنگاری حوکمڕانیی ناوخۆیی لاوازی لە چاودێریكردنی دامەزراوەكان و گەندەڵی لە ناو دامەزراوەکانی وزەی حکومەتی هەرێمدا؛ بووەتە هۆی ناکارایی و خراپ بەڕێوەبردن[40]. نەبوونی شەفافیەت لە پڕۆسەکانی گرێبەستکردندا بووەتە هۆی خاوكردنەوەی هێنانی وەبەرهێنەرانی بیانی. هەروەها تێڕوانین و سیاسەت و ستراتیژی جیاوازی دوو حیزبی حكومڕان و سەرەكی لە هەرێمی كوردستان، هۆكارێكی كاریگەری ئەم جۆرە ئاستەنگەیە.     پێشنیارە سیاسییەكان     دانوستان لە سەر میکانیزمێکی شەفاف بۆ دابەشکردنی داهات لەگەڵ بەغداد پێویستە چوارچێوەیەکی یاسایی ڕوون دابنرێت بۆ دیاریکردنی دابەشکردنی داهات لە نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵیدا. سوود ببینرێت لە پێشینەکانی سیستمە فیدراڵییەکانی وڵاتانی تر لە بواری ڕێککەوتننامەکانی تایبەت بە بەڕێوەبردنی سەرچاوەكانی وزە وەک مۆدێلێک بۆ خزمەتی گشتی[41].     فراوانکردنی ژێرخانی غاز لە ڕێگەی وەبەرهێنانی ستراتیژی پێویستە حکومەتی هەرێم ئەولەویەت بدات بە دروستکردنی بۆری، لەوانە:     بۆرییەکی غازی سروشتی لە نێوان هەرێمی كوردستان و تورکیا بۆ ئاسانکاریی هەناردەکردن.     بۆریی ناوخۆیی بۆ دابینکردنی وێستگەکانی کارەبای عێراق، کەمکردنەوەی پشتبەستن بە غازی ئێران. بۆ جێبەجێكردنی ئەو دوو خاڵەی سەرەوە، دەكرێت هاوبەشی گشتی و تایبەت  دروست بكرێت لەگەڵ کۆمپانیاکانی وەک “TotalEnergies” یان “Chevron”، ئەم كۆمپانیایانە دەتوانن پەرەپێدانی ژێرخانی غازی سروشتی خێراتر بکەن[42].     هاندان بە مەبەستی پێكهێنانی هاوبەشی گشتی و تایبەت لە چوارچێوەیەكی یاسایی ڕووندا حکومەتی هەرێم پێویستە گرێبەستی ستانداردی هاوبەشی بەرهەمهێنان (PSCs) ئەنجام بدات بۆ ڕاکێشانی سەرنجی كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان، هەمان سیناریۆی سەرکەوتنی ئازەربایجان لە ڕاکێشانی کۆمپانیای بی پی و سۆکار بۆ پڕۆژەی غازی شا دەنیز بگرێتە بەر كە ئەو سیناریۆیە کاریگەریی مەرجە گرێبەستییە جێگیرەکان نیشان دەدات[43].     چاکسازیی ناوخۆیی لە بەڕێوەبردنی وزەدا     دامەزراندنی بەشێكی سەربەخۆ بۆ سەرپەرشتیکردنی مۆڵەت و گرێبەستەکان.     جێبەجێکردنی ڕێوشوێنی دژە گەندەڵی، وەک هێنانەكایەی پڕۆسەیەكی ڕوون بۆ پێشکەشکردنی داواکاری.     بەرزکردنەوەی توانای تەکنیکی لە ناو وەزارەتی سەرچاوە سروشتییەكان و كەرتەكانی وزەی حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی بەرنامەکانی ڕاهێنانی نێودەوڵەتی. كەواتە دەتوانرێت بوترێت کەرتی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی ئاستەنگی یاسایی، ژێرخانی و حوکمڕانی بووەتەوە، بەڵام چاکسازییە ستراتیژییەکان لە بواری سیاسیدا دەتوانێت ئەم بەربەستانە کەم بکاتەوە. بە دەستەبەرکردنی ڕێککەوتنەکانی دابەشکردنی داهات، فراوانکردنی ژێرخانی ئابووری، ڕاکێشانی وەبەرهێنانی تایبەت و باشترکردنی حوکمڕانی، هەرێم دەتوانێت ببێتە دابینکەرێکی سەرەکیی غاز بۆ عێراق و بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. ئەنجامگیری ڕۆڵی یەدەگی غازی سروشتیی هەرێمی کوردستان زۆر زیاترە لەوەی وەكوو سەرمایەیەکی ئابووری تێی بڕوانرێت، چونكە دەكرێت ببێت بە بەردێکی بناغە بۆ سەقامگیری و سەروەری و کاریگەریی ناوچەیی لە داهاتوودا. بە یەدەگی مەزەندەکراو کە زیاترە لە 25 ترلیۆن پێ سێجا، توانای ئەوەی هەیە کە ڕێڕەوی ئابووریی خۆی دابڕێژێتەوە و وەکوو یاریزانێکی سەرەکی لە بازاڕەکانی وزەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەربکەوێت. بەڵام بەدیهێنانی ئەم توانایە پەیوەستە بە زاڵبوون بەسەر ئاستەنگە جۆراوجۆرەكانەوە لە ڕێگەی داڕشتنی سیاسەتی ستراتیژی، چاکسازیی دامەزراوەیی و وردبوونەوە لە پەیوەندییە دیپلۆماسییەكان. لە ئێستادا عێراق و كوردستان پشت بە گازی هاوردەکراو لە ئێرانەوە دەبەستن و بەدەست کەمیی دابینكردنی كارەبای بەردەوامەوە دەناڵێنن. پەرەپێدانی سەرچاوەکانی غازی ناوخۆیی دەتوانێت تێچووی هاوردەکردنی وزە کەم بکاتەوە، بەرهەمهێنانی کارەبا باشتر بکات، پاشەکەوتکردنی وزە و بنیاتنانی ژێرخانێكی پتەو بە ئاڕاستەی  دابینكردنی خزمەتگوزارییە جۆراوجۆرەكان پەرە پێ بدات. بنیاتنانی کەرتی غازی بە شێوەیەكی زانستیی باش؛ دەتوانێت ساڵانە 10-15 ملیار دۆلار بەشداریی ئابووریی ناوچەکە بکات، ئەمەش ڕێگەچارەیەكی باشە لە بەرامبەر قەیرانە داراییەکان و ناجێگیریی نرخی نەوت. هەروەها پێگەی جوگرافیای کوردستان لە نێوان عێراق و تورکیا و ئێراندا دەیکاتە ناوەندێکی وزەی گرنگ. بە دابینکردنی غاز بۆ تورکیا و ئەورووپا، هەرێمی كوردستان دەتوانێت پێگەی جیۆپۆلەتیکیی خۆی بەهێز بکات، بە تایبەتی کە یەکێتیی ئەورووپا بەدوای بەدیلێکدا دەگەڕێت بۆ غازی ڕووسیا. بەڵام ئەمه پێویستی به چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان لەگەڵ بەغدا لە سەر دابەشکردنی داهات و مافی هەناردەکردن هەیه. یاسایەکی فیدراڵیی هایدرۆکاربۆن کە بە شێوەیەکی ڕوون ڕێككەوتنی لە سەر بکرێت، دەتوانێت دڵنیایی یاسایی پێویست دروست بكات بۆ وەبەرهێنانی درێژخایەن. دوودڵیی وەبەرهێنەران لە دواکەوتنی پارەدان، ناڕوونیی داهاتووی گرێبەستەکان و مەترسییەکان و گەندەڵی لە بەڕێوەبردنی سەرچاوە سروشتییەكانەوە سەرچاوە دەگرێت. بۆ ڕاکێشانی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان، حکومەتی هەرێم دەبێت ئەم كارانە ئەنجام بدات: دامەزراندنی دەزگایەكی سەربەخۆی وزە بۆ سەرپەرشتیکردنی گرێبەست و مۆڵەتدان، گرتنەبەری ڕێوشوێنی دژەگەندەڵی، وەک تەندەری کراوە و وردبینیی لایەنی سێیەم. دڵنیابوون لە پارەدان لە کاتی خۆیدا بە بەڵێندەران لە ڕێگەی ئەژمێری ئیسکرۆ یان گەرەنتیی سەروەری[44]. سەرکردایەتیی کوردستان لە بەردەم هەڵبژاردەیەکی گرینگدایە، ئەویش بریتییە لە یەکەمایەتیدان بە دەستکەوتە سیاسییە کورتخایەنەکان یان پابەندبوون بە ستراتیژییەکی بەردەوامی غاز، ئەمەش كاتێک ئەنجام دەدرێت كە هاوکاری هەبێت لەگەڵ بەغدا لە سەر دابەشکردنی داهات و چوارچێوەی هەناردەکردن. هەروەها هاوبەشیی گشتی و تایبەت لەگەڵ کۆمپانیاکانی وەک “TotalEnergies” یان “Chevron”، بۆ دروستکردنی بۆری و کارگەی پڕۆسێسکردن[45]. لە كۆتاییدا کەرتی غازی هەرێمی كوردستان تاقیکردنەوەیەکی چارەنووسسازە بۆ حوکمڕانی و دیدگا ستراتیژییەکەی. سەرکەوتن دەتوانێت ناوچەکە بگۆڕێت بۆ ناوەندێکی وزە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لە کاتێکدا شکستهێنان دەبێتە هۆكاری سەرهەڵدانی مەترسییەكی بەردەوام و ناسەقامگیریی سیاسی. هەرێمی کوردستان بە هاوسەنگکردنی تەماحی ئابووری لەگەڵ چاکسازیی دامەزراوەیی، دەتوانێت داهاتووی وزەی خۆی مسۆگەر بکات، بەڵام تەنیا لە حاڵەتێکدا کە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە میتۆدی یەکلاکەرەوە مامەڵە لەو كەیسەدا بکات. پێشنیار و ڕاسپاردەكان لە بارەی بەڕێوەبردنی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستان خاوەنی یەدەگێكی غازی سروشتیی زۆر و بەرچاوە ئەگەر بە شێوەیەکی کاریگەر بەڕێوە ببرێت، دەتوانێت ئاسایشی وزە و گەشەی ئابووری و سەقامگیری لە كوردستان و ناوچەکە گەشە پێ بدات. لە خوارەوە پێشنیاری سەرەکی بۆ باشکردنی بەڕێوەبردنی گازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان دەخەینە ڕوو:     بەهێزکردنی چوارچێوە ڕێکخراوەیی و یاساییەکان     داڕشتنی سیاسەتێکی ڕوونی غازی سروشتی: دانانی یاسایەکی تۆکمەی غازی سروشتی کە خاوەندارێتی و مافی بەرهەمهێنان و میکانیزمی دابەشکردنی داهات لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵیی عێراقدا دیاری بکات.     هاندانی هاوبەشی گشتی و تایبەت: ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی لە ڕێگەی ڕێسا ڕوون و جێگیرەکانەوە، لە هەمان کاتدا دڵنیابوون لە پێداویستییەکان بۆ بەردەوامیدان و گەشەپێدانی پڕۆسە ناوخۆییەكان.     دامەزراندنی دەسەڵاتێکی سەربەخۆی ڕێکخستنی غازی سروشتی: سەرپەرشتیی مۆڵەتدان، نرخدانان و پابەندبوون بە ڕێسا ژینگەییەكان بۆ دڵنیابوون لە بەڕێوەبردنی کارەکان و پڕۆسەكان بە شێوەیەكی دادپەروەرانە و کارا.     زۆرترین بەکارهێنانی غازی سروشتی و کەمکردنەوەی بەفیڕۆچوونی ئەو سەرچاوە سروشتییە بە هۆی سووتانەوە     وەبەرهێنان لە ژێرخانی گرتنی غازی سروشتی: ئەولەویەتدان بە دامەزراوەکانی پڕۆسێسکردنی غاز بۆ کەمکردنەوەی سووتاندنی غاز لە پڕۆسەكانی بەرهەمهێنانی نەوتدا و دەستخستنی پارە لە غازی پەیوەندیدار لە کێڵگە نەوتییەکاندا.     فراوانکردنی پڕۆژەکانی غازی سروشتی بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا: بەکارهێنانی غازی سروشتی بۆ بەرهەمهێنانی کارەبای ناوخۆیی بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هاوردەکردنی وزە و باشترکردنی متمانەپێکردن بە بەرهەمهێنانی سەرچاوەی وزەی ناوخۆیی.     پەرەپێدانی توانای هەناردەکردنی “LNG” و “CNG”: بەدواداچوون و كاركردن بۆ هەناردەکردنی “LNG”، یان بنیاتنانی بۆری بە قەبارەی بچووک بۆ بازاڕەکانی دراوسێ (تورکیا، ئەورووپا و… هتد) ئەگەر لە ڕووی ئابوورییەوە بتوانرێت پێداویستییەكانی بۆ دابین بكرێت.     گەشەپێدان بە ژێرخان و عەمبارکردن     دروستکردنی تۆڕەکانی بۆریی غازی سروشتی: پتەوكردنی تەكنیكەكانی پەیوەندیی نێوان کێڵگەکان، وێستگەکانی کارەبا و ناوچە پیشەسازییەکان بۆ دڵنیابوون لە دابەشکردنی غازی سروشتی بە شێوەیەكی کارا.     پەرەپێدانی هەڵگرتنی غازی ژێر زەوی: دڵنیابوون لە سەقامگیریی دابینکردن بە هەڵگرتنی غازی زیادە بۆ كاتی لوتکەی خواست یان حاڵەتە فریاگوزارییەکان.     نوێکردنەوەی کارگەکانی پڕۆسێسکردنی غاز: وەبەرهێنان لە دامەزراوە مۆدێرنەکان بۆ جیاکردنەوە و پڕۆسێسکردنی “شلەکانی غاز (LPG)، کۆندێنسێت” بۆ هەناردەکردنی بەهای زیاتر.     پێشخستنی هەمەچەشنیی ئابووری و سوودە ناوخۆییەکان     پشتگیریكردنی ئەو جۆرە پیشەسازییانەی كە سەرچاوەی سەرەكییان غازی سروشتییە: هاندان لە بواری پیشەسازییەکانی پترۆکیمیایی، پێداویستی و بەرهەمهێنان بۆ زیادکردنی بەها بۆ سەرچاوەکانی غاز.     بەکارهێنان و دابینكردنی غازی ناوخۆیی لە پێشینەدا دابنرێت: دڵنیابوون لە دابینکردنی غاز بە نرخێکی گونجاو بۆ ماڵان و پڕۆسە بازرگانییەکان بۆ هاندانی گەشەی ئابووری.     وەبەرهێنان بكرێت بە مەبەستی پەرەپێدانی کارامەیی: ڕاهێنانی هێزی کاری ناوخۆیی لە بواری ئەندازیاری غاز، بەڕێوەبردنی پڕۆژە، چاککردنەوە بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە شارەزایی بیانی.       دەستەبەرکردنی بەرپرسیارێتیی ژینگەیی و کۆمەڵایەتی     كەمكردنەوەی بەفیڕۆچوونی غازی سروشتی بە هۆی سووتاندن: سزاکان بۆ زیادەڕۆیی لە سووتاندنی غاز جێبەجێ بکرێت، لە هەمان کاتدا هاندان بۆ تەکنەلۆژیاکانی سفر سووتاندن بە توندی جەختی لە سەر بكرێتەوە.     پەیوەندی لەگەڵ کۆمەڵگە ناوخۆییەکان: دڵنیابوون لە هاوبەشکردنی شەفافانەی سوود و چارەسەرکردنی نیگەرانییەکانی ژینگە بۆ ڕێگریکردن لە ململانێکان.       پتەوکردنی هاریکاریی هەرێمی و نێودەوڵەتی     دانوستان لە سەر ڕێککەوتنەکانی دابینکردنی غاز: هاوکاری لەگەڵ عێراق و تورکیا و دراوسێکانی تر بۆ بازرگانیی غاز لە ڕێگەی سنوورەكانەوە.     ڕاکێشانی وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی: پێشکەشکردنی مەرجی کێبڕکێ بۆ کۆمپانیا گەورەکانی وزە لە هەمان کاتدا مسۆگەرکردنی بەرژەوەندییە درێژخایەنەکانی حکومەتی هەرێم.     هاوتەریبكردنی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕەوتی گواستنەوەی وزەی جیهانی: كوردستان تەركیزی لە سەر ئەوە بێت وەک دابینکەرێکی متمانەپێکراوی غازی سروشتیی جێگیر دەربكەوێت، هەروەها ئامادەکاری بكات بۆ گۆڕانکارییەکانی داهاتوو بەرەو وزەی نوێبووەوە. كەواتە بەڕێوەبردنی کاریگەرانەی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان پێویستی بە ڕێبازێکی هاوسەنگ هەیە کە چاکسازیی ڕێکخستن و وەبەرهێنانی ژێرخانی ئابووری و هەمەچەشنکردنی ئابووری و بەڕێوەبردنی ژینگەی تێدا بێت. بە جێبەجێکردنی ئەم ستراتیژانە، حکومەتی هەرێم دەتوانێت زۆرترین سوود لە سەرچاوەكانی غاز بەدەست بهێنێت و لە هەمان کاتدا بەشداری بکات لە ئاسایشی وزەی ناوچەکە و گەشەپێدانی بەردەوامدا. سەرچاوەكان [1] Qamar Energy. (2022). Opportunities to Strengthen the Natural Gas Sector in the Iraq Kurdistan Region. US Department of Energy, Office of International Affairs. [2] Jabbar, B. J. (2024). Oil and Gas in the Iraqi Kurdistan: Geopolitical Connectivity and the Market Realities. In Deciphering the Eastern Mediterranean’s Hydrocarbon Dynamics: Unravelling Regional Shifts (pp. 63-83). Emerald Publishing Limited. [3] Qamar Energy. (2022). Opportunities to Strengthen the Natural Gas Sector in the Iraq Kurdistan Region. US Department of Energy, Office of International Affairs. [4] Shafaq News. (2023). KRG begins construction on Iraq’s largest solar power station.  Retrieved from https://shafaq.com/en/Kurdistan/KRG-begins-construction-on-Iraq-s-largest-solar-power-station [5] Shafaq News. (2021). Kurdistan Region launches a project to produce 75 megawatts of solar energy. Retrieved from https://shafaq.com/en/Kurdistan/Kurdistan-Region-launches-a-project-to-produce-75-megawatts-of-solar-energy [6] Mahmood Baban. (2025) Iraq, Kurdistan Region’s diverse approaches to electricity supply. Rudaw. Retrieved from https://www.rudaw.net/english/opinion/20052025 . [7]World Bank. (2021). Governance and anti-corruption in Iraq’s energy sector. http://www.worldbank.org [8] KRG Ministry of Natural Resources. (2023). Energy Strategy and Natural Gas Development Report. [9] GE Vernova to Upgrade Bazyan Power Plant. (2025, April 29). Iraq Business News. Retrieved from https://www.iraq-businessnews.com/2025/04/29/ge-vernova-to-upgrade-bazyan-power-plant/Kurdistan 24+5Iraq Business News+5dinaropinions.com+5 [10] GE Vernova to Upgrade Bazyan Power Plant. (2025, April 29). Iraq Business News. Retrieved from https://www.iraq-businessnews.com/2025/04/29/ge-vernova-to-upgrade-bazyan-power-plant/ [11] GE Vernova to Upgrade Bazyan Power Plant. (2025, April 29). Iraq Business News. Retrieved from https://www.iraq-businessnews.com/2025/04/29/ge-vernova-to-upgrade-bazyan-power-plant/ [12] Katzman, K. (2022). Iraq: Politics and Governance. Congressional Research Service. [13] KRG Ministry of Natural Resources. (2023). Energy Strategy and Natural Gas Development Report. [14] Natali, D. (2015). The Kurdish Quasi-State: Development and Dependency in Post-Gulf War Iraq. Syracuse University Press. [15] Gunter, M. M. (2021). The Kurds: A Modern History. Markus Wiener Publishers. [16] BP Statistical Review of World Energy. (2023). Natural Gas Reserves by Region and Country. [17] Katzman, K. (2022). Iraq: Politics and Governance. Congressional Research Service. [18] Stansfield, G. (2018). The Kurdish Question Revisited. Oxford University Press. [19] Reuters. (2022). Iraq’s top court rules Kurdish oil and gas law unconstitutional. Retrieved from www.reuters.com [20] Ala’Aldeen, D. A. (2020). The KRG’s Foreign Policy: Balancing Regional and Global Interests. Middle East Research Institute. [21] KRG Ministry of Natural Resources. (2023). Energy Strategy and Natural Gas Development Report. [22] World Bank. (2021). Governance and anti-corruption in Iraq’s energy sector. http://www.worldbank.org [23] International Energy Agency (IEA). (2021). Energy Investment Report. [24] European Commission. (2022). REPowerEU: Joint European Action for more affordable, secure and sustainable energy. [25] Reuters. (2022). Iraq’s top court rules Kurdish oil and gas law unconstitutional. [26] Ministry of Natural Resources – KRG. (2023). Natural Gas Reserves and Export Strategy. http://mnr.krg.org [27] IEA. (2023). Electricity Market Report: Middle East Focus. International Energy Agency. [28] Ministry of Energy of Azerbaijan. (2023). Southern Gas Corridor overview. https://minenergy.gov.az/en/layiheler/cenub-qaz-dehlizi_2196 [29] Draw Media. (2022). Federal Court’s ruling on oil and gas law. https://drawmedia.net [30] Sorkhabi, R. (2023). Iraqi Kurdistan’s oil and gas dispute with Baghdad. In The Geopolitics of Energy in the Middle East (pp. 112–130). Springer. [31] SETA Foundation. (2023). Turkey-KRG energy relations: Challenges and opportunities. https://setav.org [32] Reuters. (2024, March 25). Iraq blames foreign firms for Kurdistan oil export delay. https://www.reuters.com [33] MEMRI. (2023). Iranian-backed militias and Kurdistan’s energy ambitions. https://www.memri.org/reports/kurdistan-energy-alternative-iran [34] Middle East Council on Global Affairs. (2023). The Geopolitics of Iraqi Kurdistan’s Gas Reserves. https://mecouncil.org [35] KRG Unveils Major Energy Expansion with U.S. Partnership. (2025, April 27). Kurdistan24. Retrieved from https://www.kurdistan24.net/en/story/837302Kurdistan 24+1Kurdistan 24+1 [36] Alaaldin, R. (2022). Iraq’s hydrocarbon law: The struggle for federalism. Brookings Institution. [37] Hussein, D. (2022). Lessons from Canadian federalism for Iraq’s oil disputes. Middle East Policy, 29(3), 45-60. [38] IEA. (2023). Electricity Market Report: Middle East Focus. International Energy Agency. [39] Reuters. (2023, June 15). Payment delays deter investors in Kurdistan’s energy sector. https://www.reuters.com [40] World Bank. (2021). Governance and anti-corruption in Iraq’s energy sector. http://www.worldbank.org [41] Hussein, D. (2022). Lessons from Canadian federalism for Iraq’s oil disputes. Middle East Policy, 29(3), 45-60. [42] Sorkhabi, R. (2023). Iraqi Kurdistan’s oil and gas dispute with Baghdad. In The Geopolitics of Energy in the Middle East (pp. 112–130). Springer. [43] Ahliman, H. N. (2025, January). THE AGREEMENT OF THE CENTURY–AN INTERNATIONAL PROJECT THAT TURNS AZERBAIJAN INTO AN INTEGRAL PART OF THE GLOBAL WORLD ECONOMY. In Publisher. agency: Proceedings of the 8th International Scientific Conference «Research Reviews»(January 9-10, 2025). Prague, Czech republic, 2025. 144p (p. 139). Tomas Bata University in Zlín. [44] Tarhonii, Y. (2023). BENEFICIARY AS A PARTICIPANT OF LEGAL RELATIONSHIP UNDER THE ESCROW ACCOUNT CONTRACT. ДО ХАРАКТЕРИСТИКИ ДЕЯКИХ СУЧАСНИХ ТЕНДЕНЦІЙ ЮРИДИЧНОГО ЗАБЕЗПЕЧЕННЯ РЕПРОДУКТИВНИХ ПРАВ ЛЮДИНИ, 124. [45] Köstem, Burç. “Uneven Earth” .

درەو: دادگای لێکۆڵینەوەی هەولێر فەرمانی دەستگیرکردنی بۆ ئەحمەد حاجی رەشید دەرکرد.و داواش لە دادگای سلێمانی دەكات بە دەستگیركراوی رادەستیان بكات. دادگای لێکۆڵینەوەی هەولێر لە یاداشتێکدا داوا لە هێزەکانی پۆلیس دەکات لە هەرشوێنێک ئەحمەد حاجی رەشید بگرن و بیدەن بەدادگا لەبەر ئەوەی لە دادگای لێکۆڵینەوەی هەولێر سکاڵای لەسەر تۆمارکراوە. لە نوسراوێكیشدا بۆ دادگای سلێمانی، لە نوسراوێکی تردا دادگای لێکۆلینەوەی هەولێر داوا دەکەن ئەحمەد حاجی رەشید دەستگیر بکەن و بە دەستگیرکراوی رەوانەی دادگای هەولێری بکەن، فەرمانی دەستگیرکردنی ئەحمەد حاجی رەشید لە دادگای هەولێر لە 2025/6/4 دەرچووە. پێدەچێت فەرمانەكە پەیوەندی بە لێدوانێكی پێشتری ئەحمەد حاجی رەشیدەوە هەبێت كە بۆ كەناڵی عەهدی داوە سەبارەت بە هەرێمی كوردستان. لە رونکردنەوەیەکدا بۆ ڕای گشتی ئەحمەد حاجی رەشید دەڵێت کەناڵی عەهد لێدوانێکی منیان شێواندوە، هەواڵەکەیان لابردووەو داوای لێبوردنیان کردووە. دەقی رونکردنەوەکەی ئەحمەد حاجی رەشید کەناڵی عەهد لێدوانیکی منیان بەشێواوی بڵاوکردوەتەوە و دوای قسەکردن لەگەڵ کەناڵی ناوبراو ئاگادارکردنەوەیان کەسکاڵای یاساییان لەسەر تۆمار دەکەم   هەر بۆیە دوای لێبوردنیان کردوو دوو سەرنوسەری گروپەکەشیان لەکار دورخستەوە و سەرجەم هەواڵەکەشیان لەتواوی گروپی تلەگرام وسۆشیال میدیا سڕیەوە  احمدی حاجی ڕەشید  

درەو: بەپێی بەرهەمی كۆمپانیا نەوتییەكانی بەرهەمێهنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان، رۆژانە (299 هەزارو 705) بەرمیلەو لەو ژمارەیە (8 هەزارو 500 ) بەرمیلی لە سنوری سلێمانی بەرێژەی (3%) و (291 هەزارو 205) بەرمیلی لە سنوری دهۆك و هەولێرە، كۆی داهاتی مانگانەی نەوتی هەرێم (297 ملیۆن) دۆلارەو لەو بڕە (9 ملیۆن) دۆلاری لە سنوری سلێمانی و (288 ملیۆن) دۆلاری لە سنوری هەولێر و دهۆكە.  بەرهەم و داهاتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان پاڵپشت بە داتاکانی "ڕێکخراوی ڕونین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت" لە ئێستا هەشت کێڵگەی نەوت لە هەرێمی کوردستان، بەرهەمیان هەیە، پێکەوە بە تێکڕای ڕۆژانە (299 هەزارو 705) بەرمیل نەوت و مانگانە (8 ملیۆن و 8891 هەزار) بەرمیل بەرهەم دەهێنن. بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانە هەر بەرمیلێکی لە نێوان (27 بۆ 39) دۆلار و بە تێکڕا بە (34) دۆلار ساغدەکرێنەوە، بەرزترین نرخی نەوت نەوتی كێڵگەی سەرسەنگ كە بەرمیلی (39) دۆلارەو نزمترین نرخی نەوت شێخانە كە بەرمیلی بە (27) دۆلارە، مانگانە کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێم و (28%) پشکی کۆمپانیاکانە، سەربارەت بە وردەکاری بەرهەم و داهاتی کێڵگەکان بە جۆرێکە کە؛ 1.    کێڵگەی نەوتی خورمەڵە؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (90 هەزار) بەرمیل و مانگانە (2 ملیۆن و 700 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (32) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (86 ملیۆن و 400 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (77 ملیۆن و 760 هەزار) دۆلاری بە ڕێژەی (90%) پشکی حکومەتی هەرێم و (8 ملیۆن و 640 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (10%). 2.     کێڵگەی نەوتی تاوکێ - فیشخابور؛ کە بە ناوچەی گرێبەستی تاوكی ناسراوە، بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (81 هەزارو 81) بەرمیل و مانگانە (2 ملیۆن و 462 هەزار و 430) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (35) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (86 ملیۆن و 185 هەزار و 50) دۆلار، لەو بڕەش (61 ملیۆن و 951 هەزار و 50) دۆلاری بە ڕێژەی (72%) پشکی حکومەتی هەرێم و (24 ملیۆن و 234 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (28%). 3.    کێڵگەی نەوتی شێخان؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (44 هەزارو 900) بەرمیل و مانگانە (ملیۆنێک و 347 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (27) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (36 ملیۆن و 369 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (20 ملیۆن و 664 هەزار و 866) دۆلاری بە ڕێژەی (57%) پشکی حکومەتی هەرێم و (15 ملیۆن و 704 هەزار و 134) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (43%). 4.    کێڵگەی نەوتی ئەتروش؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (35 هەزارو 300) بەرمیل و مانگانە (ملیۆنێک و 59 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (34 ملیۆن و 947 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (23 ملیۆن و 526 هەزار و 320) دۆلاری بە ڕێژەی (67.3%) پشکی حکومەتی هەرێم و (11 ملیۆن و 420 هەزار و 680) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (32.7%). 5.    کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (29 هەزارو 900) بەرمیل و مانگانە (897 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (39) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (34 ملیۆن و 983 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (17 ملیۆن و 425 هەزار و 32) دۆلاری بە ڕێژەی (50.2%) پشکی حکومەتی هەرێم و (17 ملیۆن و 557 هەزار و 968) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (49.8%). 6.    کێڵگەی نەوتی هەولێر؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (9 هەزارو 24) بەرمیل و مانگانە (270 هەزار و 720) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (8 ملیۆن و 933 هەزار و 760) دۆلار، لەو بڕەش (6 ملیۆن و 284 هەزار و 7) دۆلاری بە ڕێژەی (70.3%) پشکی حکومەتی هەرێم و (2 ملیۆن و 649 هەزار و 753) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (29.7%). 7.    کێڵگەی نەوتی سەرقەڵا؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (8 هەزارو 500) بەرمیل و مانگانە (255 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (38) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (9 ملیۆن و 690 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (5 ملیۆن و 814 هەزار) دۆلاری بە ڕێژەی (60%) پشکی حکومەتی هەرێم و (3 ملیۆن و 876 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (40%).  خشتە    

درەو: پوختەی راپۆرتی ناڕەزایەتییەكانی مانگی حوزەیرانی 2025  لەمانگی حوزەیرانی 2025 لە شارەكانی هەرێمی كوردستان هاوڵاتیان (32) چالاكی ناڕەزایی، خۆپیشاندان، بایكۆت، گردبوونەوەیان رێكخستووە.  •    (18) چالاكی لە سلێمانی، (8) چالاكی لە هەولێر، (1) چالاكی لە هەڵەبجە، (1) چالاكی لە ئیدارەی راپەرین، (4) چالاكیش لە ئیدارەی گەرمیان. •    (16) چالاكی بۆ مووچە، (9) چالاكی بۆ داواكاری دامەزراندن، (3) چالاكی بۆ خزمەتگوزاری، (1) چالاكی بۆ ئیدانەكردنی جەنگ، (3) چالاكی داخوازی جیاجیا بوون. •    لە میانەی چالاكییەكاندا لە سلێمانی 81 مامۆستا و چالاكوان و كادری سیاسی و میدیاكار دەستگیركراون، پاشان ئازاد كراون، یەك ررودای رفاندیش لەلایەن هێزێكی دەمامكدار لە دهۆك تۆمار كراوە، پاش ئەشكەنجەدان ئازاد كراوە. •    هەندێك لە دەستگیركراوانی شاری سلێمانی، بەهۆی تدووتیژی هێزە ئەمنییەكان لەكاتی دەستگیركردنیان ئاسەواری لێدان بە گیانیانەوە دیاربووە. •    دوو حاڵەتی پەشیمانكردنەوە (ئەوەی لە ئاستی میللی پێدەوترێت رادیۆ) لە دهۆك تۆماركراوە، هەدوو هاوڵاتییەكە لێدوانی رەخنەگرانەیان بڵاوكرایەوە، دواتر لێدوانی پەشیمانبوونەوەیان بڵاوكرایەوە. •    بەهۆی هەڵمەتەكانی رێگری و دەستگیركردن، مانگی حوزەیران خراپترین بووە بۆ ئازادی رادەربڕین. •    بۆ یەكەمین جار بوو، دەزگای ئاسایشی هەرێم داوای لێبووردنی لە دەستگیركراونی سلێمانی كرد.  •    حوزەیران مانگێكی خراپ بوو بۆ پارێزبەندنی پەرلەمانتاران،  (سیپان ئامێدی) ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی نەوەی لە دهۆك رفێندرا، عەلی حمە ساڵح سەرۆكی فراكسیۆنی هەڵوێست لە پەرلەمانی كوردستان، لە سلێمانی دەستگیركرا. تۆڕی 19 بۆ چاودێری ئازادی رادەربڕین لە كۆمەڵێك رێكخراوی داكۆكیكارانی مافی مرۆڤ، پێكهاتووە، سەنتەری میترۆ سەرپەرشتی دەكات، داكۆكی لە پرنسیپەكانی جاڕنامەی گەردوونی مافی مرۆڤ و بەڵگەنامە نێودەوڵتەییەكانی تری تایبەت بە ماف و ئازادییەكان دەكات، بە تایبەتیش بەندی 19ی جاڕنامەكە.  

درەو: ماوەی حەوت مانگە پەرلەمانی كوردستان كۆنەبووەتەوەو دەستەی سەرۆكایەتی پێهەڵنەبژێردراوە، بەڵام لەمڕۆوە (1ی تەموز) پەرلەمانی كوردستان كەوتە پشووی هاوینەوە. ماوەی زیاتر لە (8) مانگەو لە 20ی ئۆكتۆبەری 2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەچووە، بە 2ی كانونی یەكەمی 2024 یەكەم دانیشتنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوە چووە، بەڵام تا دوای حەوت مانگ نەیتوانیوە دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان هەڵبژێرێت. پشووی پەرلەمانی كوردستان لە 1ی تەمووز بۆ 1ی ئەیلولەو دواتر دانیشتنەكانی دەستپێدەكاتەوە، بەڵام لەوماوەیەدا تەنیا كۆبوونەوەی گشتی ناكرێت، بەڵام كۆبوونەوەی لیژنەكان بەردەوام دەبن و پەرلەمانتارانیش بەردەوام دەبن لەسەر ئەرك و كارەكانیان. ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان سوێندی یاساییان خواردووەو موچەی مانگانەیان بۆ بەستراوە كە هەر پەرلەمانتارێك موچەیەكی (8 ملیۆن و 180 هەزار) دیناری و شوقە یاخود خانوویەكی لە سیتیەكان پێدەدرێت، بەڵام تا ئێستا لیژنەكانی پەرلەمان پێكنەهاتووەو سەرۆك  و جێگرو سكرتێری پەرلەمان هەڵنەبژێردراوەو چاوەڕێی كردنەوەی گرێكوێرەی ناكۆكییەكانی نێوان یەكێتی و پارتی دەكات لەسەر رێككەوتن بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی پەرلەمان (سەرۆك و جێگر و سكرتێر) و سەرۆكی هەرێم و جێگرەكانی و سەرۆكی حكومەت و وەزیرەكانی بەیەك پاكێج كراوە.  ئەنجامی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان: -    پارتی دیموكراتی كوردستان: 812 هەزارو 794 دەنگ و (39) كوردسی -    یەكێتی نیشتمانی كوردستان: 409 هەزارو 548 دەنگ و (23) كوردسی  -    جوڵانەوەی نەوەی نوێ: 292 هەزارو 32 دەنگ و (15) كوردسی  -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: 117 هەزارو 444 دەنگ و (7) كوردسی  -    كۆمەڵی دادگەری كوردستان: 64 هەزارو 864 دەنگ و (3) كوردسی (بایكۆتی پەرلەمانی كرد) -    رەوتی هەڵوێستی نیشتمانی: 56 هەزارو 8 دەنگ و (4) كوردسی  -    بەرەی گەل: 33 هەزارو 461 دەنگ و (39) كوردسی  -    هاوپەیمانی هەرێمی كوردستان: 13 هەزارو 226 دەنگ و (1) كوردسی  -    بزووتنەوەی گۆڕان : 11 هەزارو 636 دەنگ و (1) كوردسی -    پێكهاتەكان: 31 هەزارو 188 دەنگ و (5) كوردسی  -       

درەو: هەرێم و بەغداد لەسەر موچەو بودجەو نەوت گەیشتوونەتە رێككەوتنی سەرەتایی و ئەمڕۆ ئەنجوومەنی وەزاریی عێراق بۆ کاروباری ئابووری دوایین راپۆرتی رێككەوتنەكە ئامادەدەكات.  بەغداد داوای (280) هەزار بەرمیل رادەستی سۆمۆ بكرێت، مانگانە (150) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ، هەرێمیش دەیەوێت، موچەو خەرجی موچە، بەكاربردن، وەبەرهێنان، بۆ هەرێم خەرج بكرێت و 16 دۆلار بۆ خەرجی بەرمیلێك نەوت و 125 هەزار بەرمیل نەوت بۆ ناوخۆ بێت.  ئەنجوومەنی وەزاریی عێراق بۆ کاروباری ئابووری بەسەرۆكایەتی د. فوئاد حسێن و وەزیری دارایی و پلاندانان و نەوتی عێراق تیایدا بەشدارن و لەوێ گفتوگۆی كۆتایی لەسەر رێككەوتنی نێوان هەرێم و بەغداد دەكرێت، لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری كۆتایی لەسەر دەدرێت.  بەپێی زانیارییەكان بەغداد مانگانە داوای نزیكەی (150) ملیار دینار داهاتی ناوخۆ و رادەستكردنی (280) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە دەكات لەرێگای سۆمۆوە هەناردەبكرێت، لەبەرامبەردا بەغداد موچەی موچەخۆران و خەرجی بەكاربردن و خەرجی كۆمپانیاكانی نەوت دەدات. لەبەرامبەر داواكانی بەغداد هەرێم داوای كردووە: -    بەغداد موچەی موچەخۆرانی هەرێم بنێرێت -    خەرجی بەكاربردن و وەبەرهێنان بنێردرێت -    موچە دەربكرێت لە خەرجی فیعلی  -    قەرزی كۆمپانیاكانی نەوت بدرێتەوە -    هەرێم 280 هەزار بۆ سۆمۆ و 115 هەزار بەرمیل بۆ ناوخۆ -    خەرجكردنی 16 دۆلار بۆ هەر بەرمیبێك كۆمپانیاكانی نەوتیش چەند داواكارییەكیان هەیە: -    دەستكاری گرێبەستەكانیان نەكرد  -    دانەوەی قەرزی كۆمپانیاكان كە ملیارێك دۆلارە  -    داهاتووی پرۆژەكانیان لە كێڵگەكانیاندا  بەپێی بەدواداچوونەكان: -    حكومەتی عێراق داوای (50%)ی كۆی داهاتی ناوخۆ دەكات، داهاتی ناوخۆ بە (300) ملیار دینار خەمڵێندراوە، واتا مانگانە (150) ملیار دینار رادەستی وەزارەتی دارایی عێراق بكرێت. -    رۆژانە هەرێمی كوردستان (280) هەزار بەرمیل نەوت لە رێگای سۆمۆوە هەناردە بكاتەوەو داهاتەكەی بۆ وەزارەتی دارایی عێراق دەگەڕێتەوە. -    لەبەرامبەردا لەماوەی ئەم هەفتەیەدا وەك نیەت باشی سەرەتا بەغداد موچەی مانگی ئایاری موچەخۆران دەدات و دوای رێككەوتنی تەواوەتیش موچەی مانگی حوزەیران خەرج دەكرێت. -    بۆ هەر بەمیلێك بەغداد (16) دۆلار بۆ كۆمپانیاكانی بەرهەمهێن خەرج دەكەن -    هەرێم رۆژانە (280) هەزار بەرمیل رادەستی سۆمۆ دەكات، نرخی بەرمیلێك لە بازأرەكانی جیهان نزیكەی (65) دۆلارە، واتا رۆژانە داهاتی ئەو (280) هەزار بەرمیلە دەكاتە ( 18 ملیۆن و 200 هەزار) دۆلار، مانگانەش كە (8 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل دەكات داهاتەكەی دەكاتە (546) ملیۆن دۆلار.  -    بۆ هەر بەرمیلێك (16) دۆلار بۆ كۆمپانیاكە خەرج دەكرێت واتا مانگانە (8 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل دەكاتە ( 134 ملیۆن ) دۆلار، واتا حكومەتی عێراق لە (546) ملیۆن دۆلار (412 ملیۆن) دۆلاری مانگانەی بۆ دەمێنێتەوە.  -    خۆ ئەگەر ئەو (280) هەزار بەرمیلەی رۆژانە بە نرخی هەرێم بفرۆشرێت كە لە ئێستادا (33) دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێك، ئەوا داهاتی مانگە دەكاتە (277) ملیۆن دۆلار، لەبەرامبەر (546) ملیۆن دۆلار ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بیفرۆشێت، واتا (269) ملیۆن دۆلار كەمتر دەیفرۆشێت.   

درەو: ئامارەكانی توندووتیژی 🔻 بەپێی داتاکانی رێكخراوی هاریكاری یاسایایی ژنان (WOLA) ئەو سکاڵایانەی لە بەڕێوەبەرایەتییەکانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ئافرەتان لە ساڵی (2024) لە هەرێمی کوردستان تۆمارکراون ژمارەیان (13 هەزار و 17) سکاڵایە بەم جۆرە؛ 🔹 هەولێر (3 هەزار و 596) سکاڵا 🔹 دهۆک (3 هەزار و 221) سکاڵا 🔹 سلێمانی (3 هەزار و 522) سکاڵا 🔹 گەرمیان (912) سکاڵا 🔹 ڕاپەڕین (850) سکاڵا 🔹 سۆران (479) سکاڵا 🔹 زاخۆ (437) سکاڵا سەرەتا ڕۆژی 28-6-2025 رێكخراوی هاریكاری یاسایایی ژنان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا دواین راپۆرتی خۆی لەسەر چاودێری جێبەجێكردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندووتیژی خێزانی خستەروو. لە كۆنگرەكەدا زیاتر لە 30 ناوەندو پەیامنێر و دەزگای راگەیاندن ئامادەبوون كە تیایدا ناوەرۆكی راپۆرتەكە و ئامار، راپرسی و پێشنیاروو راسپاردەی تایبەت بەلایەنە پەیوەندیدارەكان لەلایەن ئەندامانی پرۆژەكەوە خرانەروو. لەم راپۆرتەماندا و جیاواز لە راپۆرتەكانی پێشووتریان بەشێكی تایبەت هەبوو بە چاودێری كاروبارەكانی ئەنجوومەنی باڵای كاروباری خانمان و گەشەپێدان و رۆڵیان لە جێبەجێكردنی یاساكەدا، هەروەها چەندین لایەنی تر وەكو لیژنەكانی ئاشتەوایی، رۆڵی وەزارەتی كاروباری ئاینی، رۆڵی دەزگاكانی راگەیاندن و گرنگی بەبابەتكردنی یاساكە لەناو سەرجەم كۆلێژە جیاوازەكاندا. لەكۆتایشدا ئاماری تایبەت بە كێشە خێزانیەكان و راپرسی تایبەت لەسەر یاساكە و راسپاردەو پێشنیار بۆ لایەنە پیەوەندیدارەكان و بۆ رای گشتی خرانەروو. ئەمەش یەكێكە لە چالاكیانەی كە ساڵانە رێكخراوەکە بە هاوكاری رێكخراوی NED ئەمریكی ئەنجامی دەدات. لێرەدا گرنگترین ئامارەکانی ڕێکخراوی ناوبراو تایبەت بە جێبەجێكردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ئامارەكانی توندووتیژی لە ساڵی 2024 دخەینەڕوو یەکەم: ئاماری بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ئافرەتان ساڵی  2024  بەپێی ئەو سکاڵایانەی لە بەڕێوەبەرایەتییەکانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ئافرەتان لە ساڵی (2024) لە هەرێمی کوردستان تۆمارکراون ژمارەیان (13 هەزار و 17) سکاڵایە بەم جۆرە؛ 1.    هەولێر (3 هەزار و 596) سکاڵا 2.    دهۆک (3 هەزار و 221) سکاڵا 3.    سلێمانی (3 هەزار و 522) سکاڵا 4.    گەرمیان (912) سکاڵا 5.    ڕاپەڕین (850) سکاڵا 6.    سۆران (479) سکاڵا 7.    زاخۆ (437) سکاڵا لە بارەی وردەکانی ئامارەکانی دیکە لە خشتەی (1) بڕوانە   دووەم: ڕاپرسی تەوەری دووەمی ڕاپۆرتەکەی رێكخراوی هاریكاری یاسایایی ژنان لە كۆنگرە رۆژنامەوانیدا دەرەنجامی ڕاپرسییەکی ڕێکخراوەکەبوو لەسەر چاودێری جێبەجێكردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندووتیژی خێزانی خستەروو بەم شێوەیە بوو کە لە خشتەی ژمارە (2)دا ڕونکراوەتەوە    راسپاردە و پێشنیارەكان 1.    كاربكرێت لەپێناو بەبابەتكردنی یاساكە لەناو سەرجەم كۆلێژەكان. 2.    دروستكردنی پەیوەندیەکی باش لەنێوان سەرجەم وەزارەتەکان (ناوخۆ-پەروردە-خوێندنی باڵا-تەندروستی-ئەوقاف)تاوەکو لە هەموو وەزارەتەکان کار لەسەریاساکە بکرێت. 3.    كاربكرێت لە پێناو بە بابەتكردنی یاساكە لەناو سیستەمی پەروەردە و قوتابخانەكان. 4.    كاربكرێت لەسەر بڵاوكردنەوەی هۆشیاری لەسەر یاساكە لەلایەن سەرجەم لایەنە پەیوەندیدارەكان.  5.    یەكخستنی میكانیزمی كاركردنی لیژنەكانی ئاشتەوایی لەسەرجەم ناوچەكان. 6.    زیادكردنی رۆڵی میدیا و بەهێزكردنی رۆڵیان لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری. 7.    هەمواركردنەوەی یاساكە بەجۆرێك رێگە بدات بە رەوانەكردنی كەیسكان بۆ بەردەم لیژنەی ئاستەوایی پێش تۆماركردنی سكاڵاو ناردنی بۆ دادگاكان. 8.    زیادكردنی ژمارەی ژنانی لێكۆڵەر لە نووسینگە و بەرێوەبەرایەتی و بنكەكان بەتایبەت لە پارێزگای هەڵەبجە.    

درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان خەرجییەكانی خۆی دەخاتەڕوو كە  مانگانە (158) ملیار دینار: -    پێشینەی بەردەوام: 60 ملیار دینار -    كرێی وانەبێژی خوێندنی باڵاو پەروەردە : 24 ملیار دینار -    موچەی فەرمانبەرانی گرێبەست لەدوای 1/7/2024:  2 ملیار و 500 ملیۆن دینار -    زبڵ و خۆڵ و خاشاك : 10 ملیار دینار  -    خواردنی نەخۆشخانەكان و زیندانییان: 7 ملیار دینار -    سوتەمەنی : 8 ملیار دینار -    دەرمان و پێداویستی پزیشكی:7 ملیار دینار  -    كرێی گواستنەوە: 900 ملیۆن دینار -    كرێنی كەل و پەل و مەوادەی تەعقیمی ئاو: 800 ملیۆن دینار -    بەخشین (منح): 4 ملیار دینار  -    خەرجی جۆراوجۆر چاككردنەوەی كەل و پەلەكان: 30 ملیارو 800 ملیۆن دینار كۆی گشتی : (158) میار دینار  

  نەوزادی موهەندیس    دوای ڕاگرتنی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 25/3/2023 لە ئەنجامی بڕیارێكی دادگای بازرگانی پاریس لە فەڕەنسا بە بەرژەوەندی عێراق،ئیدی ئەم مەسەلەیە بۆتە مەسەلەیەكی جێگە ناكۆك و درێژخایەن و ئاڵۆز و جێگەی مشتومڕێكی بێزەنتی كە ماوەی 2 ساڵ زیاترە بە ئاشكرا و نهێنی دانوسانی لەسەر دەكرێت و هێشتاش ئەنجامێكی ڕوون و دڵخۆشكەرەی نەبوە.    ئەم پڕۆسەیە و هەناردەكردنەوەی چەندە مەسەلەیەكی ئابوری و یاساییە ئەوەندەش بۆتە مەسەلەیەكی سیاسی لە نێوان هەرێمی كوردستان و بەغداد و ئەمەش لە ئەنجامی بێ‌ متمانەییەكی گەورەوە دروستبوە لە نێوان هەردوولادا.بەهۆی ڕێكنەكەوتن یان پابەندنەبوون بە دەستوور و ڕێكەوتنە دووقۆڵیەكانی نێوانیانەوە و ئیدی هەردوولا وەك كارتی فشار دژ بەیەكتری بەكاریدێنن.    ئاشكرایە كە لەم پڕۆسەیەدا 4 لایەنی سەرەكی بەشدارن و پێویستە هەموانیان ڕێكبكەون لەسەر وردەكاری هەر پڕۆسەیەك كە لەو مەسەلەیەدا بێتەگۆڕێ‌ و هەریەكەیان ڕۆڵ و كاریگەری خۆی هەیە و هەركات لایەنێكیان بوە ڕێگر و مەرجی پێشوەختەی دانا ئەوا تەواوی پڕۆسەكە ڕادەوەستێت و پەكی دەخرێت ،هەروەكو لەماوەی ئەو 2 ساڵەی ڕابووردودا ڕوویداوە. •    عێراق ،وەكو وڵاتی خاوەن سیادە و سەروەری و بەپێی دەستور خاوەنی ئەو كێڵگە و بیرە نەوتانەیە كە لەسەر تاسەری وڵاتدا بونیان هەیە و لەبەرهەمهێنان و كاردان و ئەوانەشی كە نەكەوتونەتە كار و دۆزینەوە و بەرهەمهێنان,هەربۆیە لایەنی سەرەكی و یەكەمە و خاوەن بڕیاری یاسایی و دەستوریە لەو بابەتەدا. •    هەرێمی كوردستانیش، بەو پێیەی كێڵگە نەوتیەكان دەكەوێتە سنوری جوگرافیاكەیەوە،خاوەنی كێڵگە نەوتیەكانە و بەپێی دەستوریش مافی هاوبەشی ئیدارەدانیانی هەیە لەگەڵ عێراقدا ولە ڕابووردوشدا لایەنی سەرەكی واژۆكردنی گرێبەستە نەوتیەكان بوە لەگەڵ كۆمپانیا نەوتیەكاندا و بەرپرسیارێتی یاسایی و دەستوری لە ئەستۆدایە و لایەنی دووەمی كاریگەرە لە مەسەلەكەدا. •    كۆمپانیا نەوتیە بیانیەكان،وەك لایەنی سێهەم و بەرهەمهێنەری نەوتەكە،كاریگەری گەورەی هەیە لەسەر ڕاگرتن  یان دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتەكە و تا ئێستا هەر ئەم كۆمپانیایانە كە خۆیان ڕێكخستوە لە گروپی پیشەسازی نەوتی كوردستان((ئەپیگور))دا ترس و بێ متمانەییەكی گەورەیان لاگەڵاڵە بوە بۆ ئایندەی كار و شایستە داراییەكانیان. •    دەوڵەتی توركیا،وەك لایەنی چوارەمی پڕۆسەكە تائێستا نەبۆتە ڕێگرێكی گەورە لەبەردەم هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمدا و هەمووپابەندیە یاسایی و تەكنیكیەكانی لە دیوی توركیاوە ئەنجامداوە و چاوەڕوانی ڕێكەوتنی سێ‌ لایەنی یەكەمی عێراق و هەرێم و كۆمپانیا نەوتیەكان دەكات.    ئەوەی لە ئێستادا و دوای زیاتر لە 2 ساڵ چاوەڕوانیكردن بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكە بۆتە خاڵی لێكتێگەیشتن و وەك دەرچە و كرانەوەیەك لە پڕۆسەكەدا هاتۆتە پێش ،دوای ئەوەی كە مەترسی درێژەدان یان هەڵایسانەوەی لە ئایندەدا جەنگی نێوان ئیسڕائیل و ئێران دروستبوە بۆ ئایندەی هەناردەكردنی نەوتی عێراقی لەڕێگەی كەنداوی عەرەبیەوە و بە ئەگەری داخستنی تەنگەی هوروموز لەلایەن ئێرانەوە،ئەوا عێراق تاكە دەروازەی سەرەكی هەناردەكردنی نەوتەكەی لەدەستدەدات و بەوەش كاریگەری گەورەی نەرێنی دروست دەبێت لەسەر بەبازاڕكردن و فرۆشتنی نەوتەكەی و لەدەستدانی 90% داهاتی هەموو عێراق و بەوەش عێراق ڕووبەڕووی تەنگژەیەكی ئابوری و دارایی توند دەبێتەوە و كاریگەریە خراپەكانی دەكاتە سەر مووچە و قوت و ژیان و ئاوەدانی لە عێراقدا بەهەرێمی كوردستانیشەوە.    بۆیە لە ئێستادا و سەردانیكردنی وەفدی هەردوولا بۆ هەولێر و بەغداد (( خۆ ویستانە بێت یان لە ژێر گوشار و فشاری دەرەكیدا بێت)) بۆ دانوسانكردنی شێلگیرانە و دانانی سنورێكی یاساییانە و گەیشتن بە ڕێكەوتن و دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم و ناردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم دوو بابەتی سەرەكی دانوسانەكان بوون ،بەو پێیەش بێت چ عێراق و چ هەرێم لەم ئانوساتەدا پێویستیەكی گەورەیان بەداهات و دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكە هەیە و دوای ئەوانیش كۆمپانیا نەوتیەكانیش تامەزرۆی دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكەن.    ئەوەی كە جێگەی ناكۆكی و مشتومڕە لە پڕۆسەكەدا لە ئێستادا نە عێراق و نە هەرێمە ،بەڵكو كۆمپانیا نەوتیەكانن،ئەوانیش تەنها بێ‌ متمانەیی و ترس و دڵەڕاوكێیان لە هەڵوێست و بڕیارەكانی وەزارەتی نەوت و كۆمپانیای سۆمۆی بەبازاڕیكردنی نەوتی عێراقیە و دەترسن لە: •    وەزارەتی نەوتی عێراقی پابەند نەبێت بە پێدان و خەرجكردنی شایستە داراییەكانیان لەكات و ساتی خۆیدا و دواخستیان بێت. •    ئەنجامنەدانی ڕێكەوتنێكی نوسراوە لە نێوانیاندا بۆ دیاریكردنی ئەرك و مافەكانی هەردوولایان. بەم شێوەیە،تەنها بێ متمانییە كە وایكردوە  دانوسانەكان بە هێواشی بچنە پێشەوە،هەربۆیە گەر هەرێم و بەغداد گرەنتی زیاتر و كۆنكرێتی بدەنە كۆمپانیا نەوتیەكان و ئەو ترس و دڵەڕاوكێیەیان بڕەوێننەوە، ئیدی بەپێی ئەو هەمواركردنەوەی یاسای بودجەی ساڵی 2025 لەسەر نرخی یەك بەرمیل نەوت و دیاریكردنی بە 16 دۆلار و هەنگاوەكانی دواتریش,هیچ بەربەستێك نەماوە لەبەردەم هەناردەكردنەوەی پڕۆسەكەدا و تەنانەت كۆمپانیاكان وەك ڕاگەیەنراوە لایەنی توركیاشیان ئاگاداركردۆتەوە بۆ ئامادەسازی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنەوەی نەوتەكە لە ڕێگەی بەندەری جیهانی توركیەوە.    هەربۆیە دوای 2ساڵ و 3مانگ ڕەنگە ئەمە باشترین هەل و قۆناغ بێت بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی هەناردەكردنەوەوی نەوتی هەرێم بەبڕی 300-400هەزار بەرمیلی ڕۆژانە  كە گەر بەنرخی بازاڕی نەوت و كۆمپانیای سۆمۆی عێراقی بفرۆشرێت لە ئێستادا كە  هەر بەرمیلێك نەوت بە 65 دۆلاری ئەمریكی مامەڵەی پێوەدەكرێت،ئەوا داهاتی مانگانەی دەگاتە 585 ملیۆن دۆلار- 780 ملیۆن دۆلار كە دەبێتە سەرچاوەی داهاتێكی باش بۆ خەزێنەی دەوڵەتی عێراق و بۆ نەمان و كۆتایپێهاتنی كێشەی مووچەی هەرێمی كوردستان و و بەهێزبوونی هەڵوێست و گوتاری هەرێم لە بەرامبەر بەغداد و تێپەڕاندنی قۆناغی ترس و دڵەڕاوكێ و بێ متمانەیی لەنێوان هەموو لایەنەكاندا.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) کەسایەتیی و تاکبوونی مرۆڤ هەمیشە لە پەیوەندیدا بە دەسەڵاتەوە دروستدەبێت. شێوازی پەیوەندییەکانی بە دەسەڵاتەوە جۆری کەسایەتیی ئەو و شێوازی خودبوونی دروستدەکات. بەڵام دەسەڵات تەنها بەمانای میکانیزمەکانی ترساندن و سەرکوتکردن نا، چونکە ملکەچبوون تەنها لە رێگای زۆر و زەبر و زەنگەوە دروستنابێت، بەڵکو لە ڕێگای دروستکردنی جۆری تایبەتی ئارەزووکردنیشەوە، دروستدەکرێت. دەسەڵات وەکچۆن لە ڕێگای سەرکوتکردنەوە لەناو مرۆڤدا گوێڕایەڵی دروستدەکات، بە هەمانشێوە ئارەزوی تایبەتیش دروستدەکات کە هەمان ئەرک پیادەدەکات، واتە لە ڕێگای دروستکردنی ئارەزووەوە کەسانی ملکەچبوو دروستدەکات. دروستکردنی ئارەزووی تایبەت لەناو مرۆڤدا بەشێکە لە میکانیزمەکانی کۆنترۆڵ و دیسپلینکردنی مرۆڤەکان و بەشێکە لە میکانیزمەکانی دروستکردنی کەسانی ملکەچ. بەم مانایە دەسەڵات شێوازی تایبەتی تاکەکەس و شێوازی تایبەتی خودبوون دروستدەکات. شتێک بەناوی خود یان کەسایەتییەکی ئازادەوە بوونی نییە کە پێش دەسەڵات بوونی هەبووبێت، هەموو کەسایەتییەک، بە کەسایەتییە ئازادەکانیشەوە، کەسایەتی ناو جۆرێکی تایبەتی دەسەڵاتن. کەسی ئازاد لە پەیوەندیدا بە دەسەڵات و بە گوتارەکانی دەسەڵاتەوە دروستدەبێت. جا ئەو خودە لەو پەیوەندییانەدا یان دەبێتە خودێکی یاخیی و هەوڵی دروستکردن و  پاراستنی ئازادییەکانی خۆی ئەدات، یاخود نووقمی ناو گوتار و میکانیزمەکانی کارکردنی دەسەڵات دەبێت و دەگۆرێت بۆ خودێکی ملکەچ و گوێڕایەڵ.  دەسەڵات خۆیشی بەر لە هەمووشتێک دەخوازێت خۆی لەناو دەرونی کەسەکاندا سەرلەنوێ بەرهەمبهێنێتەوە، لەناو دەروندا خۆی دووبارە و سەدبارە دروستبکاتەوە، بەڵام بەبێ ئەوەی توانای سڕینەوە، کوشتن یان ئیفلیجکردنی بەرگریکردنی لای کەسەکان هەبێت. مادام دەسەڵات هەیە کەواتە بەرگریش هەیە، لە هەرشوێنێک دەسەڵات هەبووم لەوێشدا بەرگریی هەیە.  ئەوەی لە دونیای ئێمەدا دەیبینین لاوازبوونی تواناکانی دەسەڵاتە لەکارکردن لەناو دەرون و دونیای ناوەکیی تاکەکەسەکاندا. لاوازبوونی توانای دەسەلاتە لەوەدا خۆی وەک بەشێک لە خواست و ئارەزوەکانی تاکەکەس نیشتەجێبکات.  لە دونیای ئێمەدا زۆربەی هەرەزۆری پردەکانی متمانەکردن لە نێوان تاکەکەسەکان و فۆرمە باڵادەستە جیاوازەکانی دەسەڵاتدا پچڕاوە، نەک تەنها لەگەڵ دەسەلاتی سیاسیدا، بەڵکو لەگەڵ دەسەڵاتی دینیی و رۆشنبیریشدا.  مرۆڤ تەنها لەڕێگای لەشی بایۆلۆژیی و مێژووی شەخسیی خۆیەوە ناناسرێتەوە، بەڵکو لە ڕێگای پەیوەندییە جیاوازەکانییەوە دەناسرێتەوە، لە ڕێگای ئەو پەیوەندییانەوە لەگەڵ کەسانیتر و رەمز و مەسەلە سەرەکییەکانی ناو ژینگەکەی و لە گەڵ زمان و سیمبۆلەکانی ناو ئەو ژینگەیەدا، دروستیدەکات. بە بۆچونی من زۆرینەی ئەم پەیوەندیانە مرۆڤی ئێمە نابەنەوە ناو شێوازە باڵادەستەکانی دەسەڵات، بە تایبەتی دەسەڵاتی سیاسیی و دەسەڵاتی دینیی و دەسەڵاتی رۆشنبیریی، ناو دونیای ئێمە.  لەسەرێکی دیکەوە کۆمەڵگای ئێمە لەمرۆدا کۆمەڵگایەکە لە چەندان سەرەوە گۆڕاوە بۆ کۆمەڵگایەکی تەواو ئاڵۆز و لەزۆر سەرەوە کراوە بە رووی دونیای دەرەوەدا. ئەو داخرانە خێڵەکیی و بەهایی و ئەخلاقیی و ئاینییانەی زیاد لە پەنجا سڵێک لەمەوبەر لەناویدا بوو، گۆڕانی گەورەیان بەسەرداهاتووە. ئەوەی لە ئێستادا لەئارادایە ئەو کۆمەڵگا سوونەتییە نییە کە پەنجا ساڵێک لەمەوبەر بوونی هەبوو. ئەو کۆمەڵگایە لە دەیان رێگاوە و بە شێوازی جیاواز بە دونیای دەرەوەوە گرێدراوە. کەچی بڕێکی گەورەی دەسەڵاتە سەرەکییەکانی ناوی، لە پێش هەمووانەوە، دەسەڵاتی سیاسیی دەسەڵاتی تەواو داخراون بەسەر بازنەی بجووکی کۆمەڵێک بنەماڵە و خێزانی حوکمڕان، هاوکات فۆرمەکانی تری دەسەڵاتیش، لەناویاندا دەسەڵاتی دینیی، بەسەر کۆمەڵێک گوتاری دینیی داخراودا.  ئەوەی بەشێکی کۆمەڵگاکە عەلمانیی، بەشێکی دینیی، بەشێکی تری لەناوەندی دین و نادیندا، بەشێکی تریشی تەواو نادینییە، ئەوەیش هەندێک کۆمەڵگاکەی پارتی و هەندێکی یەکێتیی و ئەوانیتریان دابەشن بەسەر هێزە سیاسییەکانی دیکەدا، ئەوەی زۆرینەیەکیش پشتی کردۆتە سەرجەمی هێزە سیاسییەکان، هێما بۆ دوو ڕاستی کۆمەڵایەتیی گرنگ دەکەن. یەکەمیان، ئالۆزبوونی کۆمەڵگاکەیە وەک کۆمەڵگا. دووهەم، دروستبوونی شوناسی پڕجوڵە و ناجێگیر و دانەخراو. شوناسی دینامیکی کە زۆرجار کەسەکان خۆیان بۆ خۆیانی دروستدەکەن، نەک لە دەرەوەڕا بەسەریاندا بسەپێنرێن. ئەم دۆخە ئاڵۆزە دوو دیاردەی دژ بەیەک دروستدەکات. لەسەرێکەوە ئارەزوویەکی گەورە بۆ بەتاکەکەس بوون. لەسەرێکی دیکەوە، ئارەزویەکی بەهێز بۆ بوون بە ئەندام لەم یان لەو گروپ و رێکخراوی کۆمەڵایەتیی هەمەجۆردا. ئەم دوو ئارەزووەش، ئارەزووی سەربەخۆبوون و ئارەزووی ئینتیما، هەڵگریی جوڵە و ناکۆکیی ناوەکین.  هەموو ئەمانە پرسیارێکی ئەخلاقیی گەورە دروستدەکەن، پرسیاری ئەوەی لە کۆمەڵگایەکی لەو بابەتەدا کام بنەمای ئەخلاقیی پەویستە، کەوا لە مرۆڤ بکات هەم سەربەخۆ و ئازادد و هەم ئیتیمایەکی دەستەجەمعی هەبێت. لە کاتێکدا فۆرمە سەرەکییەکانی دەسەڵات دژ بە هەردووکیان کاردەکەن.  پێموایە گرنگترین بنەمای ئەخلاقیی بنەمای قبووڵکردنی کەسانی جیاواز و لەخودنەچووە، گەر کراو وەک بەشێک یان ئەگەرێک لە ئەگەرەکانی ناو خودبوون خۆیشی. بە زمانێکی سادەتر بدوێم مەسەلەی سەرەکیی ئەخلاق لە دونیای ئێمەدا مەسەلەی چۆنیەتی مامەڵەکردنێکی ئەخلاقییانەی جیاوازییەکانە، کەس و دیدگا و بۆجوون و شێوە جیاوازەکانی ژیان. ئەوەی لێرەدا پێویستی بە بونیادنان هەیە، وێنەیەکە بۆ مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی ئاڵۆز کە کورتنەاێتەوە بۆ هەڵگری ئەم یان ئەو دین و ئەم یان ئایدیۆلۆژیا و ئەندامی ئەم یان خێزان و بنەماڵە و هەواداری ئەم یان ئەو حیزبی سیاسیی. بەڵام ئەوەی لە دونیای ئێمەدا غائیبە، بە پلەی یەکەمیش لەناو کایەی سیسیی و حوکمرانیدا، واتە لەناو چالاکییەکانی بەڕێوەبردنی ژیانی گشتییدا، ئەو دیدگا و تێڕوانینەیە بۆ ئەخلاق کە باسمکرد.  ئەخلاق وەک ژێرخانی رێکخستنی جیاوازییەکان و بینینی هەردوو دیوەکەی ئارەزوەکانی مرۆڤبوون: ئارەزووی سەربەخۆبوون و ئارەزووی ئینتیماکردن.  لەم دیدگایەدا ئەخلاق لە چۆنیەتی داپۆشینی لەشی ژن و چۆنیەتی دەرکەوتنیدا لەناو ژیانی گشتیدا بەرجەستە نییە، یان لە رىش هێشتنەوە و قات و بۆیمباخ لەبەرکردن، تەنانەت لە دزی نەکردن و دەستدرێژی نەکردنە سەر کەسانی تر. ئەخلاق لێرەدا هێز و پێدراوێکی ناوەکییە وادەکات مرۆڤ لە قووڵاییەکانی خۆیدا هەم نرخی خۆی بزانێت و هەم نرخی کەسەکانی تر، هەم نرخی ژیانی پێکەوەیی و هاوبەش. ئەخلاق وەک هێز یان سەرزەمینێک کە چاکەکاریی و هاریکاریی و بەدەمەوەچوونی کەسانیتری لەخۆنەچووی، تیادا دروستببێت. وەک سەرچاوەی دروستکردنی تاکەکەسێکی بە وەفا بۆ خۆی و بۆ دەوروبەرەکەی و بۆ مرۆڤەکانی تر. ئەخلاق لێردا هەرچییەک بێت ئەخلاقیی گوێڕایەڵیی و ئیتاعەتکردن نییە، ئەخلاقێکیش نییە لەسەر بنەمای ئەمر و نەهیی و ترساندن و هەڕەشەکردن بە سزادان دروستبووبێت. ئەم جۆرە تێگەیشتنانە بۆ ئەخلاق جگە لە دروستکردنی کەسانێک بە دەرونێکی تەواو شێواو و بیمار و ئازادیی نەناس، یان دابڕاو لە ئازادیی، هیچی تری لێ سەوز نابێت.  ئەخلاق شتێکە لەناوەوەی مرۆڤ خۆیدا دروستدەبێت، لە توانای بیرکردنەوەی عەقڵانی و توانای خۆشویستنی ژیان و خۆشویستنی کەسانیترەوە سەرچاوەدەگرێت. لەم دیدگایەدا ئەخلاق گرنگترین بەرهەمی عەقڵە، بەرهەمی مرۆڤ وەک بوونەوەرەکی خاوەن عەقڵە، کە لە ڕێگای ئەو عەقڵەوە ویژدانێکی ئینسانیی کراوە و هاریکار دروستدەکات. ئەخلاق لێرەدا پەیوەندییەکی راستەوخۆ و پتەوی بە پێداویستییە مرۆییە سەرەکییەکانەوە هەیە، پێداویستی مرۆڤ بە سەربەخۆیی، بە ئینتیما، بە چالاکبوون، بە دانپیانان، بە خۆشەویستی، هتد... لەناو سیستم و ژینگەیەکی ئەخلاقیی لەو بابەتەدا بەختەوەریی ڕاستەقینە لە چێژ و دەسەڵاتەوە نایەت، بەڵکو لە کردە و توانای خۆدروستکردن و خۆداهێنانێکی سەربەخۆ و بەرپرسیارەوە دێت.  ئەوەی لە دونیای ئێمەدا فۆرمە جیاوازەکانی دەسەڵات نیانە، بە تایبەتی دەسەڵاتی سیاسیی و دەسەلاتی دینیی، تا ڕادەیکیش دەسەڵاتی رۆشنبیریش، ئەم دیدگا ئەخلاقییە کراوەیەیە. ئەخلاقی راستەقینە لە دونیای ئێمەدا ئەخلاقی دەرەوەی ئەو سێ شێوازە سەرەکییەی دەسەڵاتە.   

  درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔹 عێراق لە ڕیزبەندی پێنجەمین وڵاتی جیهانە، کە زۆرترین کاریگەریی گۆڕانی کەشوهەواو بیابانبوونی لەسەرە. 🔹 عێراق ڕووبەڕووی کێشەی بیابانبوونێکی پەرەسەندوو بووەتەوە، خەمڵاندنەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە (27 ملیۆن) دۆنم زەوی بە بیابانبوون و 55%یش مەترسی بە بیابانبوونیان لەسەرە.  🔹 عێراق ساڵانە بەهۆی بیابانبوون و گۆڕانی کەشوهەوا و وشکەساڵییەوە وڵاتەکە نزیکەی (100 هەزار) دۆنم لەدەست دەدات. 🔹 لە هەرێمی كوردستان چەند دەستكەوتێك لە بواری پاراستنی ژینگە بەدەستهاتوون كە لەناوچەكانی دیكەی عیراق نین، لەوانەش بەكارهێنانی گازی هاوەڵ بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا و سودوەرگرتن لە وزەی پاك بۆ هەمان مەبەست. 🔹 بەپێی ئاماری رێکخراوی کەشناسی جیهانی W.M.O) ) لە ساڵی 2000ـەوە وشکەساڵی بە بەراورد بە دوو دەیەی پێشوو بە ڕێژەی 29% زیادى کردووە. سەرەتا بە پێچەوانەی کارەساتەکانی تر کە سەرنجی دەستبەجێ ڕادەکێشن، وشکەساڵی و بەبیابانبوون بە بێدەنگی هەسارەکە وێران دەکات، زۆرجار سەرنجی گشتی و سیاسی پشتگوێ دەخات.  بیابانبوون بریتییە لە تێکچوونی زەوی لە ناوچە ووشک و نیمچە وشکەکان بەهۆی هۆکاری سروشتی و مرۆیی، کاریگەری لەسەر توانای بەرهەمهێنانی زەوی و ژینگە دەبێت.  لبەگشتی هۆکارەکانی بیابانبوون بریتین، لە گۆڕانی کەشوهەوا و چالاکییەکانی مرۆڤ وەک زیادەڕۆیی لە کشتوکاڵ کردن، دارستان بڕین و زۆر لەوەڕاندن. بیابانبوون دەبێتە هۆی لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندوو، تێکچوونی سەرچاوەکانی ئاو، زیادبوونی زریان و تۆز و کاریگەرییە نەرێنییەکانی ئابووری و کۆمەڵایەتی. عێراق و مەترسی بە بیابانبوون بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەکان، عێراق لە ڕیزبەندی پێنجەمین وڵاتی جیهانە، کە زۆرترین کاریگەریی گۆڕانی کەشوهەواو بیابانبوونی لەسەرە. هۆکارەکانى بۆ (کەمبوونەوەى ئاو و کەمی بارانبارین، بەرزبوونەوەى پلەکانى گەرما، گەردەلوول و خۆڵبارین، بڕینەوەى دارستان و شێواندنى سروشت) دەگەڕێتەوە. عێراق ڕووبەڕووی کێشەی بیابانبوونێکی پەرەسەندوو بووەتەوە، خەمڵاندنەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە (27 ملیۆن) دۆنم زەوی بە بیابانبوون و 55%یش مەترسی بە بیابانبوونیان لەسەرە.  ساڵانە بەهۆی بیابانبوون و گۆڕانی کەشوهەوا و وشکەساڵییەوە وڵاتەکە نزیکەی (100 هەزار) دۆنم لەدەست دەدات. ئامارە سەرەکییەکانی پەیوەست بە بیابانبوون لە عێراق: -    14%: ڕێژەی بیابانبوون لە عێراق. -    70%: ڕێژەی سەدی دابەزینی بەرهەمهێنانی یەک ملیۆن دۆنم زەوی کشتوکاڵی. -    71%: لە کۆی (42 ملیۆن) دۆنم زەوی ئاودێری ساڵانە (13.1 هەزار) دۆنم لەدەست دەچێت. -    61%: ڕێژەی سەدی زەوییە کشتوکاڵییەکان کە مەترسییان لەسەرە بەهۆی بێ ئاوییەوە. -    (100 ملیار) دۆلار تەرخانکراوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی بیابانبوون. -    تا ساڵی 2050 رێژەی %20ی سەرچاوە ئاوییەکانی لەدەستدەدات. بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، ڕێژەی زەوییە تێکچووەکانی کۆی ڕووبەری عێراق: (67.88%) لە ساڵی 2020دا. زۆرترین زیانلێکەوتووی پارێزگاکان: زیقار بە ڕێژەی (53%) زیانەکان، لەکاتێکدا لە پارێزگاکانی تردا ڕێژەی زیانەکانی لە نێوان (1-14%)دایە. بەپێی ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچ ڕێژەی زەوی بیابانەکان: (48%) ڕووبەری عێراقە. لە کاتێکدا ڕێژەی سەدی زەوییە شاخاوییەکان: (5%)ی ڕووبەری عێراقە، بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی کشتوکاڵی عێراق. لە بەیاننامەیەکی ئەم دواییەدا، ڕوانگەی سەوزی عێراق دووپاتی کردەوە کە، وڵات پێویستی بە چاندنی زیاتر لە (15 ملیار) نەمام هەیە لە ساڵانی داهاتوودا. مەبەستی ئەم ئامانجە گەورەیە، بەشێوەیەکی ڕیشەیی کەمکردنەوەی بیابانبوون و کەمکردنەوەی پلەکانی ئەو گەرما لەڕادەبەدەرەیە عێراق تووشی دەبێت. ڕوانگەکە، نیگەرانی خۆی دەربڕیوە، سەبارەت بە هەندێک لە ڕێوشوێنەکانی ئەم دواییەی شارەوانی بەغدا، بەتایبەتی لە ناوچەکانی وەک یەرموک، بە "دواخستنی گەیشتن بەو ئامانجە ژینگەییەی عێراق پێویستی پێیەتی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کاردانەوەکانی گۆڕانی کەشوهەوا". ڕوانگەکە ئاماژەی بەوەشکردووە، هەڵکێشانی دارەکان، بە بیانووی گەشەپێدانی ڕێگاوبانەکان، چەندین جار لە چەند شوێنێکی پایتەخت ڕوویداوە، وەک لە نزیک پردی سەرافیە و ئەلعەتیفیە. سەرەڕای بەڵێنەکانی دووبارە بۆ گۆڕینی دارە لابراوەکان، ڕوانگە دووپاتی دەکاتەوە کە دارە نوێیەکان پێویستیان بە ساڵانێکی زۆر دەبێت بۆ بەجێگەیاندنی ئەو ڕۆڵە کەشوهەوا و ژینگەییەی کە ڕۆژێک دارە کۆن و هەمیشەییەکان بینیویانە. ئاماری بەبیابانبوون لە عێراق لە ماوەی ساڵانی (1990 - 2024) نیشانەکانی بەرزبوونەوەی ڕێژەی زیانەکانی زەوی و کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوھەوا و چالاکییەکانی مرۆڤ نیشان دەدات. ئەو خاڵانە گرنگانەی باس دەکرێن: 1.    ڕێژەی زیان لە زەوییە کشتوکاڵییەکان: -    70٪ی زەوییە کشتوکاڵییەکانی عێراق لە مەترسی بەبیابانبوون دان ((UNEP  -    نزیکەی 54٪ی خاکی عێراق لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا بەهۆی بەبیابانبوونەوە لەدەستچووە (وەزارەتی ژینگەی عێراق). 2.    گۆڕانی ڕووبەری دارستان: -    ڕووبەری دارستانەکانی عێراق لە ساڵی 1990 نزیکەی (1.7 ملیۆن) هێکتار بووە، بەڵام تا ساڵی (2023) ئەم ڕووبەرە بۆ (860 هەزار) هێکتار کەمبووەتەوە (ساڵنامەی فائۆ). 3.    کاریگەری گۆڕانی کەشوھەوا: -    پلەی گەرمی لە عێراق لە ناوەڕاستی سەدەی 20ەوە بە 2 پلەی سەدی بەرزبووەتەوە، ئەمەش وای کردووە خێرایی بەبیابانبوون زیاتر بێت (بانکی جیهانی). -    وشکەساڵی بەردەوام بووەتە ھۆی کەمبوونەوەی ئاو لە ڕووباری دجلە و فورات، کە بەرھەمی کشتوکاڵی کەمکردووەتەوە. 4.    کارەساتە سروشتییەکان: -    لە ساڵی 2022، تۆزی خاک لە 200 ڕۆژی ساڵێکدا تۆمارکرا، کە لە ساڵی 1990 ئەم ڕێژەیە 50 ڕۆژ بوو (یەکێتیی ئەورووپی). 5.    کاریگەرییە کۆمەڵایەتیی و ئابوورییەکان: -    نزیکەی (39%)ی دانیشتوانی لادێکان بەهۆی بەبیابانبوونەوە ناچاربوون ڕووبکەنە شارەکان UN-Habitat))  -    زیانی ئابووری لە ساڵی 2023 بەھۆی بەبیابانبوون نزیکەی (1.5 ملیار) دۆلار مەزەندە کراوە. بە کورتی، عێراق یەکێکە لە وڵاتە زۆر مەترسیدارەکانی جیھان لە بوارەکەدا، پێویستی بە ھەوڵێکی نێودەوڵەتیی خێرا ھەیە بۆ ڕێگرتن لە کارەساتێکی ژینگەیی.   وەک لە توێژەینەوەیەکی فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا هاتووە، ئەم چارتانەی خوارەوە ڕێژەی زەوی بە بیابانبوون و هەوکات ڕوبەری ئەو زەوییانەی هەڕەشەی بەبیابانبوونیان لەسەرە لە عێراق هەرێمی کوردستان لە نێوان ساڵانی (2016 - 2020) نیشان دەدات. هەرێمی کوردستان و بەبیابانبوون ماوەی چەند ساڵێکە لەچەند ناوچەیەکی هەرێمی کوردستان بەتایبەتی گەرمیان و بەشێک لە ناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم دیاردەی بەبیابانبوون بونی هەیە، وێڕای ئاگادارکردنەوەی حکومەت و لایەنی پەیوەندیدار و بەستنی کۆڕ و سمینار لەو ناوچانە، بەداخەوە حکومەت هیچ گرنگییەکی بەو گرفتە نەداوە هەر ئەوەشە وای کردووە، ئەو مەترسییە ساڵانە ڕوو لە زیادبوون و فراوان بوون بکات. سەرۆکی پێشووی دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێم،  ئەندازیار عەبدولڕەحمان سدیق، ئاشكرای دەکا، ناوچەكانی گەرمیان و رۆژئاوای كەركوك و باشووری دهۆك مەترسی بەبیابانبونیان لەسەرە و داوای هاوكارییان لە نەتەوە یەكگرتووەكان كردووە. ئەندازیار عەبدولڕەحمان سدیق لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا  لە ساڵی 2023:  ئامارێكی دیاریكراو بۆ رێژەی بەبیابانبوون لە هەرێم نییە، بەڵام داوایان لە نەتەوەیەكگرتووەكان كردووە هاوكارییان بكەن لە سەوزكردنی ناوچەكانی "گەرمیان، باشوری دهۆك و رۆژئاوای هەولێر"، چونكە مەترسی بیابانبونیان لەسەرە. باسی لەوەشكردووە، لە هەرێمی كوردستان چەند دەستكەوتێك لە بواری پاراستنی ژینگە بەدەستهاتوون كە لەناوچەكانی دیكەی عیراق نین، لەوانەش بەكارهێنانی گازی هاوەڵ بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا و سودوەرگرتن لە وزەی پاك بۆ هەمان مەبەست. سەبارەت بە هەماهەنگییەكانیان لەگەڵ وەزارەتی ژینگەی عیراق وتی، لە 15 رێككەوتننامەی نێودەوڵەتی لە ئاستی ژینگەییدا پەیوەندییان لەگەڵ وەزارەتی ژینگەی عیراق هەیە و نوێنەری دەستەكە لە هەموو كۆبوونەوەكانیاندا بەشداردەبێت. ئامارەکان لەسەر ئاستی جیهان بەپێی ئاماری رێکخراوی کەشناسی جیهانی W.M.O) ) لە ساڵی 2000ـەوە وشکەساڵی بە بەراورد بە دوو دەیەی پێشوو بە ڕێژەی 29% زیادى کردووە. هەنوکە وشکەساڵی پرسێکی سەرەکییە بەشێوەیەک لە ئێستاى جیهاندا زیاتر لە (2.3 ملیار) کەس لەگەڵ کەمی ئاودا دەجەنگن. بەپێی ئەو خەمڵاندنانەی کە لەلایەن یونیسێفەوە کراوە، تا ساڵی 2040 زۆربەی منداڵان لەو شوێنانەدا دەژین کە کەمیی ئاوی توندیان هەیە. -    زەویی و وشكە ساڵی: بۆ ساڵی 2035  وا خەمڵێنراوە (1.8 ملیار) كەس بە هۆی كەم ئاوییەوە بناڵێنن، سێیەكی جیهانیش لە زۆربەكارهێنانی ئاو، تێیبپەڕێنن. -    زەوی و ئاسایشی مرۆیی: بە پێ خستنە نێو ساڵی 2045 ەوە، نزیكەی (135 ملیۆن) كەس كۆچ و ڕەو دەكەن. -    زەوی و ژینگە: گێڕانەوەی خاكی سیستمی ژینگەیی داهێزراو، دەتوانێت ساڵانە نزیكەی 3 ملیار تۆن لە كاربۆن خەزن بكرێت. كە یەكسانە بە نزیكەی 25٪ بەكارهێنانی زەوییەكان. بەبیابانبوون و ئامانجەكانی گەشەپێدانی بەردەوام پلانی ئەم كارە تا ساڵی 2030 بۆ ئەوەیە هەسارەكەمان لە داڕووخان بپارێزێت و، دەرامەتە سروشتییەكان جوان بەڕێوە ببرێن. هەروەك بۆ ئەوەی هەرچی زووە ڕێوشوێنی پێویست لە بەرانبەر گۆڕانكارییەكانی ژینگەییدا، بگیرێنە بەر. بە بیابانبوون داهێزرانی زەوییە لەناوچە چۆڵ و بیابانەكاندا، یان لەو ناوچانەی تەڕ و نیمچە تەڕن. بەبیابانبوون بەبیابانبوون، واتە گۆڕانی زەوی جێی ژیان‌و كشتوكاڵ بۆ دۆخی وشك‌و بیابان كە زیانێكی گەورە لە سامانی سروشتی دەدات‌و دەبێتە دابەزینی ئاستی بەرهەمی زەوی. گرنگترین زیانەكانی بەبیابانبوون بریتین لە؛ 1.    بێ بەرهەم بوونی زەوی: بەجۆرێك زەوی ماددە خۆراكییەكانی لەدەست دەدات‌و خوێی تێدا كەڵەكە دەبێت، ئەماش وا دەكات خۆڵەكەی بۆ كشتوكاڵ كەڵكی نەبێت‌و ئاوی بارانیش ناتوانێ ڕۆبچێتە نێویەوە. 2.    زیانپێكەوتنی ڕووەكی سروشتی: بەبیابانبوون توانای زەوی بۆ ژیانی ڕووەك كەمدەكاتەوە، ڕەگی ڕووەكەكان ئاوی كۆگاكراویان لەدەستدەدەن‌و ئەمەش وا دەكات توانای مانەوەیان لە ژیان لەدەستبدەن. 3.    خۆخواردنەوەی خاك‌و ڕاماڵینی: كەمبوونەوەی ڕووەكی سروشتی دەبێتە هۆی ڕاماڵرانی خاك لە شوێنی خۆی، خۆخواردنەوەی خاكیش كۆتا هەنگاوی داتەپینی بەردەوامی خۆڵە. 4.    ڕوودانی كارەساتی سروشتی: لە دۆخی بەبیابانبووندا زەوی زیاتر لە هەر كاتێكی دیكە ڕووبەڕووی لافاو و گێژەڵووكە ‌و پیسبوون دەبێتەوە. 5.    پیسبوونی ئاو: هەندێكجار بەهۆی خۆڵبارین‌و میكرۆبی نێو هەواوە سەرچاوەكانی ئاو پیس دەبن، هەروەك چۆن ڕووەك ڕۆڵێكی سەرەكی لە پاكبوونی سەرچاوەكانی ئاودا دەبینێ، كەواتە بەبێ بوونی ڕووەك پیسبوونی ئاو ڕوودەدات. 6.    برسێتی‌و هەژاری: بەهۆی وشكەساڵی‌و لەدەستدانی خاكی بەبەرهەم، دانیشتووان هەژار ‌و هەروەها ئاژەڵەكانیش لاواز ‌و  برسی دەبن‌و زۆرێكیان لەنێودەچن. 7.    كۆچی بەكۆمەڵ: بەدرێژایی مێژوو، بەبیابانبوون جووڵێنەری سەرەكی كۆچی مرۆڤەكان بووە. 8.    مەترسی لەناوچوون: زۆرێك لەو بوونەوەرانەی لە زەوی بەپیت‌و بەبەرهەمدا دەژین بەهۆی بەبیابانبوون‌و گۆڕانی سیستمی ژینگەییەوە لەناودەچن. 9.    نەخۆشییە گواستراوەكان: بەهۆی كۆچی دانیشتووان‌و تێكەڵبوونی زیاتری خەڵكەوە كە یەكێكە لە دەرهاویشتەكانی بەبیابانبوون، نەخۆشییەكانی كۆئەندامی هەناسە و هەروەها نەخۆشییە گواستراوەكانی دیكەش بڵاودەبنەوە. هۆكارەكانی بەبیابانبوون دوای زانینی زیانەكانی بەبیابانبوون، پێویستە هۆكارەكانی دروستبوونیشی بزانین، بەشێوەیەكی گشتی زیاتر بەهۆی ئەم هۆكارانەوە دیاردەی بەبیابانبوون دروست دەبێت: 1.    زیادەڕەوی لە لەوەڕاندند، لەدەستدانی ڕووەكی سروشتی، لەناوبردنی دارستانەكان. 2.    چڕی دانیشتووان لە ناوچەیەكی دیارییكراوی زەویدا، گۆڕانی كەشوهەوا، برسێتی‌و هەژاری‌و ناسەقامگیری سیاسی، وشكەساڵی هۆكاری سەرەكیی ئەو دیاردەیەیش، بریتییەلە چالاكییەكانی مرۆیی و بارگۆڕانەكانی ژینگەیی. بەبیابانبوون چییە؟ بەبیابانبوون بۆیە ڕوودەدات، چونكی سیستمی ژینگەیی زەوییە وشكەكان، كە زۆرتر لە سێیەكی جیهانی گرتووەتەوە، بەرەوڕووی خراپ بەكارهێنان و زۆر بەكارهێنان و  بەكارهێنانی نەگونجاو، بووەتەوە. هەروەك دەگونجێت هەژاریی، ناسەقامگیریی سیاسیی،  لابردنی دارە بڕاوەكان، ئاژەڵداریی زۆر و خراپ ئاودان، ببنە هۆكاری ئەو دۆخە. ڕێککەوتننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی بەبیابانبوون یەکێکە لەو سێ ڕێککەوتنەی کە لە لوتکەی زەوی لە ساڵی 1992 لە ڕیۆ دی جانیرۆی بەرازیل دامەزرا. ڕاپۆرتەکە تیشک دەخاتە سەر ئامارە مەترسیدارەکان کە کاریگەرییە بەربڵاوەکانی وشکەساڵی لە سەرانسەری ناوچە و کەرتەکاندا نیشان دەدەن. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە نزیکەی 20%ی دانیشتوانی چین لەم سەدەیەدا زیاتر ڕووبەڕووی وشکەساڵی مامناوەند تا توند دەبنەوە، هەروەها ئاماژە بەوە دەکات کە پێشبینیکراوی زیادبوونی چڕی وشکەساڵی لە چین تا ساڵی 2100 بە ڕێژەی 80%یە. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە ڕووبەری 630 هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشە لە ئەوروپا (بە نزیکەیی قەبارەی ئیتاڵیا و پۆڵەندا بەیەکەوە) لە ساڵی 2022دا بەهۆی وشکەساڵییەوە کاریگەری لەسەر بووە و گەرمترین هاوین و دووەم گەرمترین ساڵی تۆمارکردووە.  ئەمەش نزیکەی چوار هێندەی تێکڕای 167 هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشەیە کە لە نێوان ساڵانی 2000 بۆ 2022 کاریگەری لەسەر بووە. پێشبینی دەکرێت 170 ملیۆن کەس تووشی وشکەساڵییەکی توند ببن، ئەگەر تێکڕای پلەکانی گەرمای جیهان بە ڕێژەی 3 پلەی سەدی بەرزبێتەوە لە ئاستی پێش پیشەسازی، کە 50 ملیۆن زیاترە لەوەی چاوەڕوان دەکرا ئەگەر گەرمبوونەوە سنووردار بکرێت بە 1.5 پلەی سەدی. لە ڕاپۆرتەکەدا ئاماژە بەوە کراوە کە 70%ی بەرهەمە دانەوێڵەییەکان بەهۆی وشکەساڵی لە دەریای ناوەڕاست زیانیان بەرکەوتووە، تێکڕای لەدەستدانی زەوییە لەوەڕاندنەکان لە باشووری ئەفریقا بەهۆی وشکەساڵییەوە 33% بووە. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە زیانەکانی پێشبینیکراوی دارستانەکان لە ناوچەی دەریای ناوەڕاست لەگەڵ بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی 3 پلەی سەدی نزیکەی سێ هێندە زیاتر دەبێت لە مەترسییەکانی ئێستا. زیانە ئابوورییەکانی وشکەساڵی لە ئەفریقا لە ماوەی 50 ساڵی ڕابردوودا گەیشتووەتە نزیکەی 70 ملیار دۆلار. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، 85%ی ئەو کەسانەی بەهۆی وشکەساڵییەوە زیانیان بەرکەوتووە، لە وڵاتانی کەم داهات یان مامناوەند دەژین. ئامارەکان لەسەر ئاستی جیهان بەپێی ئامارەکانی ئەتڵەسی بیابانبوون و ڕاپۆرتی گۆڕانی کەشوهەوا و زەوی، جیهان ساڵانە بە مەزەندەکردنی 4.18 ملیۆن کیلۆمەتر چوارگۆشە زەوی کشتوکاڵی و لەوەڕاندن لەدەست دەدات بەهۆی بیابانبوون و تێکچوون. ئەمە ڕووبەرێکە کە یەکسانە بە نزیکەی نیوەی قەبارەی یەکێتی ئەوروپا و ئەفریقا و ئاسیا زۆرترین کاریگەرییان لەسەرە.  ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی بەرهەمی  جیهانی بە ڕێژەی 10% تا ساڵی 2050، ئەوە لە کاتێکدایە کە خواستی جیهانی بۆ سەرچاوە و خۆراک لە زیادبووندایە.  پێشبینییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە تا ساڵی 20230، بەرهەمهێنانی خۆراک پێویستی بە 300 ملیۆن هێکتار زەوی دیکە هەیە. ئەفریقا بەپێی خەمڵاندنەکان لە کۆی 54 وڵاتی ئەفریقا 46 وڵاتیان تووشی بیابانبوون بوون، هەندێکیان پێشتر کاریگەرییان لەسەر بووە، لە دەیەکانی ڕابردوودا تێکچوونی مامناوەند یان توند لە چەندین حەوزی ڕووبارەکاندا دەستنیشان کراوە، لەوانە نیل کە لە سەرانسەری 42%ی ڕووبەرەکەیدا تێکچوونی بەخۆیەوە بینیوە، نیجەر (50%)، سەنیگال (51%)، ڤۆڵتا (67%)، لیمپۆپۆ (66%) و چاد (26%). هەروەها کینیا ڕەوتی نەرێنی بەردەوامی بەخۆیەوە بینیوە، وڵاتەکە لە نێوان ساڵانی 1992 بۆ 2015 لە نێوان 8.9% بۆ 21.6%ی لەوەڕگە و کشتوکاڵی و ڕووەکییەکانی لەدەستداوە. لە بورکینافاسۆ، مەزەندە کرا کە لە نێوان ساڵانی 1984 بۆ 2013، خاکی ڕووت و زەوییە کشتوکاڵییەکان بە ڕێژەی 18.8% و 89.7% زیادیان کردووە، لە کاتێکدا ڕووبەری دارستان، ساڤانا و بەشە ئاوییەکان بە ڕێژەی 18.8%، 19.4%، 4.8%، 45.2% و 31.2% کەمیکردووە. لە ناوچەی فەقەرە لە نیجەر ئەو ناوچەیە دابەزینی بەخۆیەوە بینی. بەرهەمهێنانی چیمەنتۆکان ساڵانە بە ڕێژەی 5% لە نێوان ساڵانی 1994 و 2006 کەمیکردووە، ئەمەش بە شێوەیەکی بەرچاو بەهۆی گۆڕانکارییەکانی بەکارهێنانی زەوی و فشاری لەوەڕاندن و تێکچوونی بەپیتی خاکەوە بووە. 64 ملیۆن هێکتار زەوی (نزیکەی 158 ملیۆن دۆنم) تێکچووە و ویلایەتی باکووری کۆردۆفان زۆرترین کاریگەری لەسەر بووە. تێچووی ساڵانەی تێکچوونی خاک بە نزیکەی 1%ی بەرهەمی ناوخۆیی لە جەزائیر و میسر، و نزیکەی 0.5% لە مەغریب و تونس خەمڵێندرا. ئاسیا لە ئێستادا بیابانبوون کاریگەری لەسەر 38 وڵات لە کۆی 48 وڵاتی ئاسیا هەیە، تایبەتمەندییەکی جیاواز لە بیابانبوون لە ئاسیا لە نێوان ساڵانی 1982 بۆ 2011 ئەوە بوو کە دیاردەیەکی تێکەڵاو بوو، کە بریتی بوو لە حەوزە سەرەکییەکانی ڕووبارەکان کە بەهۆی ووشکبوون کاریگەرییان لەسەر بوو، وەک  ڕووباری گەنجس لە هیندستان،  ئیندوس لە پاکستان،  ڕووباری زەرد لە چین و دەشتی پینچوان لە چین. لە لایەکی دیکەوە دەرکەوت کە نزیکەی 57%ی زەوییە کشتوکاڵییەکان لە کازاخستان و نزیکەی 20%ی زەوییە کشتوکاڵییەکان لە کرغیزستان لە نێوان ساڵانی 1982 و 2006دا دابەزینی بەرهەمهێنانی ڕووەکیان بەخۆوە بینیوە، هەروەها نزیکەی 58%ی چیمەنتۆکانی تورکمانستان و ئۆزبەکستان دابەزینی بەرهەمهێنانی ڕووەکیان لە نێوان ساڵانی 1999 و 1999دا بەخۆیەوە بینیوە 2015. هۆکارە مرۆییەکان بزوێنەری سەرەکی ئەم لەدەستدانە بوون. زیاتر لە 75%ی باکوور و ڕۆژئاوا و باشووری ئەفغانستان بەهۆی زۆر لەوەڕاندن و دارستانبڕین کاریگەرییان لەسەر بووە. بیابانبوون کێشەیەکی جددییە لە پاکستان، هۆکاری بەرفراوانی مرۆیی و سروشتی هەیە. لە هیندستان دەرکەوتووە 81.4 ملیۆن هێکتار پرۆسەی بیابانبوونی جۆراوجۆری بەسەردا هاتووە، لە کاتێکدا شووتیکردن کاریگەری لەسەر 6.73 ملیۆن هێکتار لە وڵاتەکەدا هەبووە. ئوسترالیا لە ئوسترالیا دەرکەوتووە کە تێکچوون بەهۆی چالاکییەکانی مرۆڤ و هۆکاری دیکەوە کاریگەری لەسەر زیاتر لە 5%ی ڕووبەرەکەی هەیە، بەتایبەتی لە نزیک کەنارەکانی ناوەڕاستی ڕۆژئاوا. توێژینەوەکان دەریانخستووە کە 20%ی کۆگاکانی ئاو تێکچوون، و شووتیبوون یان زیادبوونی شووتی لە بەشێکی زۆری حەوزی مۆرای-دارلینگدا دەرکەوتووە. ئەوروپا بەپێی چاودێری نەتەوە یەکگرتووەکان، زەوییە وشکەکان 33.8%ی وڵاتانی باکووری دەریای ناوەڕاست دەگرێتەوە، کە نزیکەی 69%ی ئیسپانیا و 66%ی قوبرس و لە نێوان 16% بۆ 62%ی یۆنان، پورتوگال، ئیتاڵیا و فەرەنسا پێکدەهێنن، وەک "زۆر" یان "زۆر" ئامادەیی بۆ بیابانبوون پۆلێنکراون. ئەم ژمارەیە بەرز دەبێتەوە بۆ 23%ی خاکی یەکێتی ئەوروپا، واتە 40 ملیۆن هێکتار، ئەگەر ئەو ناوچانەی هەستیاری مامناوەندیان تێدا بێت. بەگشتی ئەوروپا تادێت کاریگەری بیابانبوونیان لەسەرە و لێکەوتەی توندی بۆ بەکارهێنانی زەوی هەیە، بەتایبەتی لە پورتوگال، ئیسپانیا، ئیتاڵیا، یۆنان، ماڵتا، قوبرس، بولگاریا و ڕۆمانیا. بە بەکارهێنانی هاوکێشەی لەدەستدانی خاکی جیهانی، دەرکەوت کە نزیکەی 7%ی کۆی ڕووبەرەکە، واتە نزیکەی 130 ملیۆن هێکتار، بەهۆی بیابانبوونەوە مەترسی لەسەرە. تورکیا زۆر بەرکەوتەی وشکەساڵی و تێکچوونی زەوی و بیابانبوونە. نزیکەی 60%ی ڕووبەری زەوی تورکیا ئاو و بارودۆخی کەشوهەوای لەبارە بۆ بیابانبوون و نزیکەی نیوەی ڕووبەری زەوی تورکیا کە 48.6%یە، تووشی بیابانبوونێکی مامناوەند تا بەرز دەبێتەوە.  ئەمریکا زەوییە وشکەکان نزیکەی 60%ی مەکسیک دەگرێتەوە، هەروەها 3.5%ی ڕووەکی سروشتییەکەی گۆڕاوە بۆ کشتوکاڵ و نیشتەجێبوونی مرۆڤ لە نێوان ساڵانی 2002 بۆ 2011. ناوچەکە بەهۆی دووبارەبوونەوەی وشکەساڵی و لافاوەوە بەرەو بیابانبوون دەڕوات. بە بیابانبوون لە نێوان 8% بۆ 14%ی کۆی بەرهەمی کشتوکاڵی زۆرێک لە وڵاتانی ئەمریکای ناوەڕاست و باشوور تێدەچێت. بەشێک لە ناوچە وشکەکانی چاکۆ و کالیدۆنیا لە ئەرجەنتین لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا بە شێوەیەکی بەرفراوان تێکچوون. بە مەزەندەکردن 94%ی زەوییە وشکەکانی باکووری ڕۆژهەڵاتی بەرازیل بەرەوڕووی بیابانبوون دەبنەوە و تا 50%ی ناوچەکە بەهۆی دووبارەبوونەوەی وشکەساڵی و ماوەی درێژخایەنی دارستانبڕین بۆ کشتوکاڵ و لەدەستدانی دارستانەکان بۆ کشتوکاڵ تێکدەچێت. ئەم گۆڕانکارییە لە بەکارهێنانی زەویدا هەڕەشەی لەناوچوونی نزیکەی 28 جۆری ڕەسەن دەکات. لە ناوەڕاستی شیلی، دارستانە وشکەکان و دارستانەکان بە ڕێژەی 1.7% و 0.7% کەمیان کردووە، لە نێوان ساڵانی 1975 و 2008. لە ساڵی 1994، کۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان رۆژی 17ـى حوزەیرانی وەک “رۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی بیابانبوون و وشکەساڵی” دیاریکرد  

درەو: شاندە تەكنیەكەی عێراق گەڕایەوە بەغداد، شاندی هەرێم گەیشتنە بەغداد، بەغداد مانگانە داوای (150) ملیار دینار داهاتی ناوخۆ و رادەستكردنی (280) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە دەكات لەرێگای سۆمۆوە هەناردەبكرێت، لەبەرامبەردا بەغداد موچەی موچەخۆران و خەرجی كۆمپانیاكانی نەوت دەدات. ماوەی دوو رۆژ شاندێكی تەكنیكی حكومەتی عێراق لە هەرێمی كوردستان بوون لەگەڵ وەزارەتی دارایی هەرێم و وەزارەتی سامانەسروشتییەكان و سەرۆكایەتی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران و كۆمپانیاكانی نەوت كۆبوونەتەوە، شاندەكەی عێراق گەڕانەوە بەغداد، ئەمڕۆش شاندێكی وەزارەتی سامانەسروشتییەكانی هەرێم و ئەنجومەنی وەزیران گەیشتنە بەغداد و لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق و سۆمۆ لە كۆبوونەوەدان و لە رێككەوتن نزیكن. بەپێی بەدواداچوونەكان: -    حكومەتی عێراق داوای (50%)ی كۆی داهاتی ناوخۆ دەكات، داهاتی ناوخۆ بە (300) ملیار دینار خەمڵێندراوە، واتا مانگانە (150) ملیار دینار رادەستی وەزارەتی دارایی عێراق بكرێت. -    رۆژانە هەرێمی كوردستان (280) هەزار بەرمیل نەوت لە رێگای سۆمۆوە هەناردە بكاتەوەو داهاتەكەی بۆ وەزارەتی دارایی عێراق دەگەڕێتەوە. -    لەبەرامبەردا لەماوەی ئەم هەفتەیەدا وەك نیەت باشی سەرەتا بەغداد موچەی مانگی ئایاری موچەخۆران دەدات و دوای رێككەوتنی تەواوەتیش موچەی مانگی حوزەیران خەرج دەكرێت. -    بۆ هەر بەمیلێك بەغداد (16) دۆلار بۆ كۆمپانیاكانی بەرهەمهێن خەرج دەكەن -    هەرێم رۆژانە (280) هەزار بەرمیل رادەستی سۆمۆ دەكات، نرخی بەرمیلێك لە بازأرەكانی جیهان نزیكەی (65) دۆلارە، واتا رۆژانە داهاتی ئەو (280) هەزار بەرمیلە دەكاتە ( 18 ملیۆن و 200 هەزار) دۆلار، مانگانەش كە (8 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل دەكات داهاتەكەی دەكاتە (546) ملیۆن دۆلار.  -    بۆ هەر بەرمیلێك (16) دۆلار بۆ كۆمپانیاكە خەرج دەكرێت واتا مانگانە (8 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل دەكاتە ( 134 ملیۆن ) دۆلار، واتا حكومەتی عێراق لە (546) ملیۆن دۆلار (412 ملیۆن) دۆلاری مانگانەی بۆ دەمێنێتەوە.  -    خۆ ئەگەر ئەو (280) هەزار بەرمیلەی رۆژانە بە نرخی هەرێم بفرۆشرێت كە لە ئێستادا (33) دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێك، ئەوا داهاتی مانگە دەكاتە (277) ملیۆن دۆلار، لەبەرامبەر (546) ملیۆن دۆلار ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بیفرۆشێت، واتا (269) ملیۆن دۆلار كەمتر دەیفرۆشێت.