.gif)
راپۆرتی: نامیق رەسوڵ ئەمڕۆ 30ی نیسانی 2014 ماوەی یاسایی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كۆتایی دێت و تا ئێستاش حكومەتی هەرێمی كوردستان و لایەنە پەیوەندیدارەكان وادەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی بۆ نوێكردنەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان دیارینەكردووە. هەڵبژاردنی ئەندامانی ئێستای ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم نیسانی 2014 لە هەرسێ پارێزگای هەولێر و سلێمانی و دهۆك هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا بەڕێوەچوو، پارێزگای هەڵەبجەش لەوكاتەدا بڕیاری بە پارێزگابوونی لەلایەن حكومەتەوە نەكەوتبووە بواری جێبەجێكردن بەوهۆیەشەوە هەڵبژاردنی پارێزگاكانی لێئەنجامنەدرا و تا ئێستاش ئەنجومەنی پارێزگای نییە. ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی 2014 یەكەم: پارێزگای هەولێر پارتی دیموكراتی كوردستان: 12 كورسی یەكێتی نیشتمانی كوردستان : 6 كورسی بزوتنەوەی گۆڕان: 4 كورسی كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان: 2 كورسی یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان: 1 كورسی پێكهاتەكان: 5 كورسی لە پارێزگای هەولێر پارتی دیموكراتی كوردستان دەنگی یەكەمی كورسییەكانی ئەنجومەنی پارێزگای بەدەستهێنا و توانی بە پشتیوانی كورسی پێكهاتەكان حكومەتی خۆجێی پارێزگاكە پێكبهێنێت و " نەوزاد هادی" بكاتە پارێزگار و سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاش هەر لەدەست حزبەكەیدا بێت و دواتر بۆ بەشداریكردن لە حكومەتی خۆجێیەتی چەند پۆستێكی بەخشییە یەكێتی و گۆڕان و یەكگرتووی ئیسلامیی. دووەم: پارێزگای سلێمانی: بزوتنەوەی گۆڕان: 12 كورسی پارتی دیموكراتی كوردستان: 3 كورسی یەكێتی نیشتمانی كوردستان: 11 كورسی كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان: 2 كورسی یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان: 2 كورسی حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان: 1 كورسی مەسیحیی: 1 كورسی لە پارێزگای سلێمانی هەرچەندە بزوتنەوەی گۆڕان دەنگی یەكەمی پارێزگاكەی بەدەستهێنا، بەڵام نەیتوانی ( 50+1)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی پارێزگا بەدەستبهێنێت تا بتوانێت حكومەتی خۆجێیەتی پارێزگاكە بە تەنها پێكبهێنێت، بۆیە دوای چەندین دانیشتن و گفتوگۆ لەگەڵ یەكێتی نیشتمانی كوردستاندا ساڵی 2014 رێككەوتنێكیان بۆ پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی پارێزگای سلێمانی و هەولێر ئیمزاكرد. قەیرانی پارێزگار لە سلێمانی بە گوێرەی رێككەوتنەكە هەریەك لە یەكێتی و گۆڕان بۆ ماوەی دوو ساڵ پۆستی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە بەڕێوەدەبەن، و سەرەتا یەكێتی بۆ ماوەی دوو ساڵ " ئاسۆ فەرەیدون"ی كردە پارێزگاری سلێمانی و دوای تەواوبوونی ماوەكەی كێشە بۆ كاندیدی گۆڕان " هەڤاڵ ئەبوبەكر" دروست بوو بەهۆی كێشەی یاسایی و نایاسایی بوونی سەرۆكی هەرێمەوە قەیران دروست بوو دوای چارەسەركردنی قەیرانەكە هەڤاڵ ئەبوبەكر وەك پارێزگاری سلێمانی دەستبەكاربوو و بەردەوامە لە پۆستەكەی. ئەمڕۆ 30 نیسان وادەی وەرگرتنی پۆستی پارێزگاری سلێمانی لەلایەن بزوتنەوەی گۆڕانەوە كۆتایی دێت، یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە رێگەی چەند بەرپرسێكییەوە داوای پۆستەكە دەكات، بەڵام تا ئێستا گۆڕان و یەكێتی كە رێككەوتنی سیاسی نێوانیان هەڵپەسێدراوە، لەسەر ئەو پرسە كۆنەبوونەتەوە و پێدەچێت دوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەو پرسە یەكلایی دەبێتەوە. سێیەم: پارێزگای دهۆك پارتی دیموكراتی كوردستان: 19 كورسی یەكێتی نیشتمانی كوردستان: 2 كورسی بزوتنەوەی گۆڕان: 1كورسی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: 3 كورسی پێكهاتەكان: 3 كورسی لە پارێزگای دهۆك پارتی دیموكراتی كوردستان توانی زۆرینەی كورسییەكانی ئەنجومەنی پارێزگا بباتەوە و حكومەتی خۆجێیەتی پێكبهێنێنن بەبێ ئەوەی پێویستی بە هاوپەیمانی بێت لەگەڵ لایەنەكانی تردا، بەڵام دواتر لەگەڵ یەكگرتووی ئیسلامی كوردستاندا رێككەوتنێكی كردو ئێستا یەكگرتوو لەو پارێزگایە لە حكومەتی خۆجێیەتی دهۆكدا بەشدارە. پارێزگای هەڵەبجە: هەڵەبجە بە بڕیارێكی حكومەتی هەرێم كرا بە پارێزگا، سەرەتا بڕیاردرا، ئەنجومەنێكی 25 ئەندامی بۆ ئەو پارێزگایە پێكبهێنرێت بەبێ ئەنجامدانی هەڵبژاردن، حزبەكان لەسەر دابەشكردنی كورسییەكانی ئەو ئەنجومەنە رێككەوتن و كورسییەكی كۆتاش بۆ كاكەییەكانی ئەو پارێزگایە تەرخانكرا، هەرچەندە زۆربەی حزبەكان ناوی كاندیدەكانیان بۆ وەزارەتی ناوخۆ و حكومەتی هەرێم بەرزكردووەتەوە بۆئەوەی فەرمانی دەستبەكاربوونیان بۆ دەربكرێت، بەڵام تا ئێستاش ئەو ئەنجومەنە پێكنەهاتووە و بەشێك لە حزبەكان پێكنەهێنانی دەخنە ئەستۆی پارتی دیموكراتی كوردستان و بڕوایان وایە كە پارتی بە پشكی خۆی لەو ئەنجومەنە قایل نییە و ناخوازێت ئەنجومەنەكە پێكبهێنرێت. ماوەی یاسایی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كۆتایی دێت، بەڵام تا ئێستا هاوشێوەی پەرلەمانی كوردستان و سەرۆكایەتی هەرێم وادەی ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان دیارینەكراوە و تا ئێستا هیچكام لە هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان لە وادەی یاسایی خۆیدا بەڕێوەنەچوون و بەردەوام پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگاكان وادەی یاساییان بۆ درێژكراوەتەوە و پاشان هەڵبژاردن كراوە.
راپۆرتی شیكاری: ئارام مەحمود ڕۆژی (9)ی نیسانی ئەمساڵ دوو فرۆكەی جەنگی ئیسرائیل لەئاسمانی لوبنانەوە بنكەی سەربازی (تی فۆر)یان لەسوریا موشەكباران كرد، وەزارەتی بەرگری ڕوسیا لەوكاتەدا ڕایگەیاند، لەكۆی 8 موشەك، دژە ئاسمانیەكانی سوریا 5 موشەكیان تێكشكاندوەو 3 موشەكەكەی تریان لەبەشی خۆرئاوای سەربازگەكە كەوتۆتەوە. وردەكاری هێرشەكە لەسەرەتادا تەمومژاوی بو، بەهۆی بێدەنگی ئیسرائیل، گوماندەكرا هاوپەیماننان بەسەرۆكایەتی ئەمریكا ئەنجامیان دابێت، بەڵام دوای بڵاوبونەوەی هەواڵی كوژرانی 7 ڕاوێژكاری سەربازی ئێرانی لەو هێرشەدا و هەڕەشەكانی چەند ڕۆژی ڕابردوی عەلی شەمخانی ئەمینداری باڵای ئاسایشی نەتەوەیی ئێران، دیمەنە سیاسیەكە بەتەواوی ڕونبۆوە و ئەوەی بەرجەستەكرد كەململانێكانی ئێران و ئیسرائیل پێنایە قۆناغێكی نوێیوە. شەمخانی لەكاردانەوەی هێرشەكەدا وتی، وەڵاممان بۆ ئیسرائیل سزایەكی حەتمی و ئازاردەر دەبێت و، حكومەتی ئێران سروشتی وەڵامەكەو چۆنیەتی و كات و شوێنەكەی دیاریدەكات، جەختی لەوەشكرد "هەرگیز لەم ستراتیجیە پاشگەزنابنەوە چونكە ئەم پرسە پەیوەیستە بەهیبەت و شكۆی دەوڵەتی ئێران". هەڕەشەكردنی ئیسرائیل و ئێران لەیەكتر شتێكی تازەنیە، بەڵام ئەوەی تازەبو لەهەڕەشەكانی شەمخانیدا ئەو زمانە توند و ڕاستەوخۆیە لەئیسرائیل كە (ئەفیگدۆر لیبرمان)وەزیری بەرگری ئیسرائیلی هێنایە قسەو لەوەش زیاتر لە ڕۆژنامەیەكی سعودیەوە وەڵامی هەڕەشەكانی شەمخانی دایەوە كە زیاتر لەپەیامێك بۆ ئێران لەخۆدەگرێت. جەنگ بەلای ئیسرائیل و خۆرئاواوە پڕۆژەیەكی ئابورییە، كارگەكانی چەك و تەقەمەنیە كە بەدرێژایی شەو ڕۆژ كاردەكەن، ئەوانەی دەكوژرێن خەڵكی عێراق و سوریا و یەمەن و ناوچەكەن، پارەی جەنگیش وڵاتانی عەرەبی دابینیدەكەن. لەدیارترین ئەو قسانەی لیبرمان لەچاوپێكەوتنەكەی ڕۆژنامەی(ئیلاف)ی، سعودیدا كردونی كە بەیەكەم چاوپێكەوتنی لەوشێوە دادەنرێت، دەڵێت، ئیسرائیل بەهەر نرخێك بێت ڕێگەنادات بەسەكۆی موشەكیی ئێرانی لەسوریا و ڕژێمی ئێرانی دوا ڕۆژەكانی تەمەنی بەسەردەبات، لیبرمان وتوشیەتی، ئەگەر ئێران هێرشبكاتە سەر تەلئەبیب، تاران دەكەنە ئامانج و سەرجەم پێگە سەربازییەكانی لەسوریا خاپوردەكەن، لەوچاوپێكەوتنەدا وێڕایی ئەم پەیامە هەڕەشە ئامێزانە، وەزیری بەرگری ئیسرائیل كۆمەلێك نهێنی ئاشكرادەكات كەئاماژە بە سەرهەڵدانی دۆخێكی نوێ دەكات لەناوچەكە و وروژاندنیشی لەم كاتەدا پەیامی سیاسین بۆ ئێران. لیبرمان دەڵێت، گفتوگۆیەكی قوڵ و ئارام لەگەڵ ژمارەیەك لەوڵاتانی عەرەبی لەئارادایە و دانوستانەكانیان بەشێوەیەكی دروست بەڕێوەدەچن و لەسەر لە 75% پرسەكان لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی گەیشتونەتە لێكگەیشتن، ئەوەش ئاشكرادەكات كە هەماهەنگیان هەیە لەبواری ئاسایشداو داواش لەوڵاتانی عەرەبی دەكات پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئاشكرا بكەن و هاوشێوەی ئەنوەر سادات سەردانی وڵاتەكەیان بكەن. خوێندنەوەی دۆخەكە لەچاوی شارەزایانەوە (مائیر جاڤیدانڤار)، شارەزای ئیسرائیلی لەبواری خۆهەڵاتی ناوەڕاست و مامۆستای وانەبێژە لەبارەی سیاسەتەكانی ئێران، دەلێت، ئامانجی سەرەكی لەم لێدوانەی وەزیری بەرگری ئیسرائیل ڕێگری و وەستاندنی ئێرانە لەسنوری خۆی ، ئیسرائیل بونی سوپای ئێران و چەكدارە هاوپەیمانەكانی لەسوریا بەمەترسیەكی گەورە دەزانێت بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی. ئاماژە بەوەشدەكات، كەسێك نیە لەئیسرائیل چاوەڕوانی ئەوەبكات سوپای ئێران سوریا بەجێبهێلێت، تەنانەت ئەگەر سبەینێ ئاشتی لەسوریا ڕابگەیەنرێت چونكە بەشار ئەسەد هێزی پێویستی نیە بۆ پاراستنی وڵاتەكەی، كێشەی گەورەی ئیسرائیل ئەو هێزەیە كە لەسوریا دەمێنێتەوە لەگەڵ جۆری ئەو چەكانەی كە پیاندەبێت بۆ نمونە ئەگەر موشەكی كورت مەوداشیان هەبێت دەتوانن هەڕەشە لەسەر ئیسرائیل دروستبكەن، خاڵێكی تر بونی فرۆكەیە، دوای ئەویش نزیكی سوپای ئێران و چەكدارە هاوپەیمانەكانێتی لەسنورەكانی ئیسرائیلەوە، جەختیشدەكات، ڕاستڕەو چەپڕەوەكانی ئیسرائیل لەهەمو شتێكدا ناكۆكبن لەبەرامبەر هەڕەشەكان لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی یەكدەستن و پێكەوە ڕوبەڕوی دەبنەوە. (نەشئەت ئەلئەقتەش) مامۆستای ڕاگەیاندن لەزانكۆی (بیرزێت)ی، فەلەستین، دەڵێت، هەڕەشەكردن مانای هێزو توانا ناگەیەنێت، ئێران هەڕەشەی زۆری كردوە، هەڕەشەكانی وەزیری بەرگری ئیسرائیلیش جۆرێكە لەترس و دڵەڕاوكێ، ئەگەر ئیسرائیل بیتوانیایە بۆردومانی تاران بكات دەمێك بو ئەنجامیدابو، لەڕابردودا ئیسرائیل هەژمونێكی گەورەی هەبو، بەرنامە ئەتۆمییەكەی عێراقی خاپوركرد، جەزائیری بۆردمانكرد، هەر شوێنێكی بویستایە و بەهەڕەشەی بزانایانە بەبێ هەڕەشەكردن دەیكردە ئامانج، دەشلێت بەدرێژایی 100 ساڵی ڕابردو عەرەب بكەر نەبوە لەهیچ جەنگێكدا، ئەوان تەنها كەرەستەی پشتیوانی داراین، لەجەنگی ئێران-عێراقدا وڵاتانی كەنداو سەرچاوەی دابینكردنی داهات بون، دوای ئەویش جەنگی ئازادكردنی كوەیت و جەنگی ڕوخاندنی ڕژێمی سەدام و جەنگی سوریا و یەمەنیش، رژێمە عەرەبیەكان خاوەنی بڕیارنین بەڵكو (دواكەوتەن)، هیچ جەنگیشیان بەبڕیار و ئیرادەی خۆیان ئەنجامنەداوە. پێشیوایە، جەنگ بەلای ئیسرائیل و خۆرئاواوە پڕۆژەیەكی ئابورییە، كارگەكانی چەك و تەقەمەنیە كە بەدرێژایی شەو ڕۆژ كاردەكەن، ئەوانەی دەكوژرێن خەڵكی عێراق و سوریا و یەمەن و ناوچەكەن، پارەی جەنگیش وڵاتانی عەرەبی دابینیدەكەن. دەشلێت ئێمە لەبەردەم دوو دژ بەیەكداین كە قورسە تێگەیشتنی، لەكاتێكدا باڵكێشانی ئێران لەیەمەن و سوریا و ناوچەكە بەكێشەو مەترسی دەزانین، بەڵام بۆ ڕوبەڕوبونەوەی ئێران ڕێكەوتن لەگەڵ ئیسرائیل مەترسیدارترە، ئەمە قورسە چۆن لەوە تێبگەین لەم دۆخەدا ئێران بكەینە دوژمنی ژمارە یەك و ئیسرائیل بكەین دۆست و هاوپەیمان بۆ ڕێگریكردن لەفراوانخوازییەكانی ئێران. بەدرێژایی 100 ساڵی ڕابردو عەرەب بكەر نەبوە لەهیچ جەنگێكدا، ئەوان تەنها كەرەستەی پشتیوانی داراین، رژێمە عەرەبیەكان خاوەنی بڕیارنین بەڵكو (دواكەوتەن)، هیچ جەنگیشیان بەبڕیار و ئیرادەی خۆیان ئەنجامنەداوە (حسێن ریوواران) وانەبێژ لەزانكۆی خوێندنە جیهانیەكان لەتاران دەڵێت، لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی لەئێران هاوكێشەی نێوان ئیسرائیل و ئێران دوو ئاستە، هاوكێشەیەكی سیاسی نەگۆڕو هاوكێشەی سەربازی گۆڕاو ، ئێران پێیوایە ئیسرائیل قەوارەیەكی داگیركەرەو دەبێت كۆتایی پێبهێنرێت، لێرەوە ململانێیەكی سیاسی و ئایدۆلۆجی درێژەی هەیە و ناگۆڕێ و چارەسەرناكرێت بەسڕینەوەی ئیسرائیل نەبێت، بەڵام هاوكێشە سەربازییەكە گۆڕانی بەسەرداهاتوە، لەسەرەتای شۆڕشدا هاوكێشەكە بەشێوەیەكی بەرچاوی بەقازانجی ئیسرائیل شكابۆوە، بەڵام لەدوو دەیەی ڕابردودا ئێران توانای پیشەسازییە سەربازییەكانی برەوپێبدات و گۆڕانكاری لەم هاوكێشەیەدا بێنێتەگۆڕێ.
راپۆرتی شیكاری: فازل حەمەڕەفعەت بۆ یەكەمجار ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كورسییەكی كۆتای بۆ كوردانی فەیلی لە پارێزگای واست جێگیركرد، (12) كوردی فەیلی كە بەشێوەی حزب و كەسایەتی سەربەخۆ خۆیان كاندید كردووە، كێبركێ لەسەر ئەو كورسییە تاقانەیە دەكەن. كورتەیەكی مێژویی لەبارەی پارێزگای واستەوە پارێزگای واست دەكەوێتە ناوەڕاستی عێراق، شاری كوت مەڵبەندی پارێزگاكەیە، روبەڕی ئەم پارێزگایە (17153) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، واست رێژەی (4%)ی كۆی گشتی روبەڕی عێراق پێكدەهێنێت. پارێزگای واست بەناوبانگە بە بەرهەمهێنانی بەروبومەكانی (گەنم و جۆ و كونجی و خورما)، بەهۆی ئەوەی پارێزگاكە لە شێوەی دروگەیەكدایە و ئاو دەوری داوە، راوەماسی بوەتە سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ ئابوری خەڵكی ناوچەكە. لەروی ئیدارییەوە پارێزگای واست پێكدێت لە (6) قەزا و (11) ناحیە، بەپێی دواین داتاكان ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكە دەگاتە (ملیۆنێك و 275 هەزار) كەس. بەپێی ئامارێك كە بەر لە دروستبونی دەوڵەتی عێراق لە 1920 كراوە كە ئەوكات پارێزگای واست ناوی (لیوای كوت) بووە، دابەشبوونی دانیشتوانی ناوچەكە بەمشێوەیە بووە: • شیعە: 91,5% • كورد: 8% • جولەكە: 4,0% • مەسیحی: 1,0% ئاماری ئێستای كورد لە پارێزگاكە بەتەواوەتی روون نییە، بەڵام لە سنوری ئەم پارێزگایە دوو شارۆچكەی كوردنشین هەن كە بریتین لە قەزای (بەدرە) و ناحیەی (جەسان)، خەڵكی ئەم دوو شارۆچكەیە كوردانی فەیلین. بەدرەو جەسان دوو ناوچەی جێناكۆكن لەنێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەندی عێراق، كە بەپێی ماددەی 140 دەبێت چارەنوسیان یەكلابكرێتەوە. كورسییەكانی پارێزگای واست لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق • (11) كورسی • 1 كورسی كۆتا بۆ كوردانی فەیلی • كۆتای ژنان كە لە چوارچێوەی (11) كورسییەكەدایە، (3) كورسییە ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای واست بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە بڕیارە رۆژی 12ی ئایار بەڕێوەبچێت، (717 هەزارو 66) كەس مافی دەنگدانیان هەیە. لەبارەی كوردانی فەیلییەوە كوردە فەیلییەكان لەڕووی مەزهەبییەوە شیعەی جەعفەرین، بەشێوەیەكی گشتی لە ناوچە سنورییەكانی نێوان عێراق و ئێران بڵاوبونەتەوە، لە جەلەولا و خانەقین و مەندەلی لە باكورەوە تاوەكو ناوچەی عەلی غەربی لە باشورو تادەگاتە بەدرەو جەسان و كوت و نعمانیە و عەزیزیە لە پارێزگای واست كوردانی فەیلی نیشتەجێ بوون. لەسەردەمی دەسەڵاتی بەعسدا بەتایبەتی سەددام حسێن، كوردانی فەیلی بە هۆی تۆمەتباركردنیان بە لایەنگریكردن لە ئێران و شیعەبونیان، روبەڕوی سەركوتكاری زۆربونەتەوە، بەوهۆیەوە رژێمی بەعس لەساڵانی هەشتاكاندا زیاتر لە 10 هەزار كورسی فەیلی بەزۆر رەوانەی ئێرانكرد و ژمارەیەكی زۆریشیان كۆچیان كردووە بۆ ناوچەكانی تری عێراق بەتایبەتی بەغدادی پایتەخت. كورسی كۆتای كوردانی فەیلی لەخولی ئێستا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە خولی سێیەمە، ئەنجومەنی نوێنەران بۆ جاری یەكەم بڕیاریدا هاوشێوەی پێكهاتەكانی (مەسیحی و سابیئە و ئێزیدی و شەبەك)، كورسییەكی كۆتای هەڵبژاردن ببەخشرێت بە كوردانی فەیلی لە پارێزگای واست، بەمشێوەیە ژمارەی كورسی كۆتای كەمینەكان لە عێراق لە (8) كورسییەوە بۆ (9) كورسی زیادكرا. دانانی كورسییە كۆتاكەی كوردانی فەیلی لە پارێزگای واست لەكاتی خۆیدا هەندێك ناڕەزایەتی لێكەوتەوە، هەندێك لە چالاكوان و كەسایەتییەكانی كوردانی فەیلی دەڵێن، دانانی كورسی كۆتای فەیلی لە پارێزگای واست ستەمێكی ترە كە لە فایلییەكان كراوە، چونكە بەوتەی ئەوان چڕی دانیشتوانی كوردانی فەیلی لە بەغدادی پایتەختە نەك لە پارێزگای واست. بەپێی هەندێك ئاماری نافەرمی زیاتر لە (500 هەزار) دەنگدەری كورد لە بەغداد هەن كە زۆربەیان كوردانی فەیلین. (12) كاندید شەڕی بردنەوەی كۆتای فەیلییەكان دەكەن ژمارەیەك حزبی فەیلی بۆ بردنەوەی كورسی كۆتای فەیلییەكان لە پارێزگای واست لیستی كاندیدیان پێشكەشكردووە، سەرباری حزبەكان، ژمارەیەك كەسایەتی سەربەخۆی كوردانی فەیلی خۆیان كاندید كردووە، بە هەمویانەوە (12) كاندید كێبەركێ لەسەر بردنەوەی كورسییە تاقانەكەی فەیلی دەكەن لە واست. • بەرەی فەیلی: یەكەم حزبی سیاسیی كوردانی فەیلییە، كۆتاییەكانی ساڵی رابردوو دامەزراوە، ئەم حزبە (2) كاندیدی هەیە بر بردنەوەی كورسی كۆتای فەیلییەكان لە واست. • گردبونەوەی یەكێتی فەیلی: ئەم گردبونەوەیەش (2) كاندیدی هەیە بۆ بردنەوەی كورسی كۆتای فەیلییەكان لە پارێزگای واست. • ئیئتیلافی فەیلی عێراقی: ئەم ئیئتیلافە پێكدێت لە هەردوو حزبی (حزبی دیالۆگی فەیلی) و حزبی (كۆنگرەی نیشتیمانی گشتی كوردە فەیلییەكان)، ئیئتیلافەكە (2) كاندیدی هەیە بۆ بردنەوەی كورسی كۆتای فەیلییەكان لە واست. سەرباری حزبەكان، (6) كەسایەتی فەیلی لە پارێزگای واست خۆیان بۆ بردنەوەی كورسی كۆتای فەیلییەكان كاندید كردووە: • فوئاد عەلی ئەكبەر فەیلی • مازن عەبدولمونعیم (ئەبو حیدەر) • دكتۆر فازل عەباس • دكتۆرە ئەسما شاكر حەمودی • نەسیر مەحمود (ئەبو سلام الحداد) • جەعفەر عەبدولجەبار محەمەد بەمەبەستی بردنەوەی دەنگی فەیلییەكان كە دابەشبوون بەسەر بەغداد و واست و دیالە و ناوچەكانی تردا، زۆرێك لە حزب و هاوپەیمانێتییە كوردی و عێراقییەكان لە ناوچە جیاوازەكان خەڵكانی فەیلییان لەناو لیستەكانیان داناوە.
راپۆرتی: نیاز عەبدوڵا ..... له ماوه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كانی هه‌ڵبژاردنی رابردوو له چوار خولی په‌رله‌مانی كوردستان و سێ خولی هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی عێراق و ئێستا بۆ خولی چواره‌م، پارتی دیموكراتی كوردستان وه‌ك ئه‌وه‌ی فه‌رمانڕه‌وایی ره‌های ناوچه‌یه‌كی سیاسی تاپۆكراو بكات به‌ره‌نگاری لایه‌نه سیاسییه نه‌یاره‌كانی بۆته‌وه له ده‌ڤه‌ری بادینان و پارێزگای هه‌ولێر. رۆژی 23ی نیسان سه‌رۆكی لیستی هاوپه‌یمانی سه‌ركه‌وتن له پارێزگای دهۆك ناسڕ به‌گ به (دره‌و میدیا)ی راگه‌یاند "هێزێكی ئاسایشی پارتی سێ كاندیدی لیستەكەیان بەناوه‌كانی ئەنوەر مەعسوم مائی، فادیە حوسێن، عومەر عەلی رفاندووه" و داوا له‌و سێ كاندیدە كراوه "لەسەر تەلەفزیۆن كشانەوە و بێبەریبوونی خۆیان لە لیستەكەی عەبادی رابگەیەنن و جوێن بە عەبادی بڵێن، ئەو كاتەش هەر داواكارییەكیان هەبێت بۆیان جێبەجێ دەكرێت" به‌ڵام رۆژێك له دوای رفاندنیان و پێڕاگه‌یاندنی په‌یامه‌كه ئازادكران. ته‌نیا دوای 6رۆژ له رفاندنی كاندیده‌كانی هاوپه‌یمانی سه‌ركه‌وتن، له كاتی بانگه‌شه‌كردنی هه‌ڵبژاردن له‌ناو بازاڕی زاخۆ سه‌ره‌ڕای بوونی هێزه ئه‌منییه‌كانی ئاسایشی زاخۆ و پۆلیس سه‌رۆكی لیستی نه‌وه‌ی نوێ له دهۆك دكتۆر كامه‌ران به‌رواری به دار و به‌رد هێرشیكرایه‌سه‌ر و برینداركرا. دكتۆر كامه‌ران به ئاژانسی هه‌واڵی فوراتی وت "40 بۆ 50 كه‌س به دار و به‌رد هیرشیان كرده سه‌رم، ئه‌و كه‌سانه به به‌رچاوی پۆلیس و ئاسایشی زاخۆ هێرشه‌كه‌یان كرد به‌ڵام ئه‌و هێزانه هیچ كاردانه‌وه‌یه‌كیان نه‌بوو بۆیه هێزه ئه‌منییه‌كان به به‌رپرسیار ده‌زانم له‌م ده‌ستدریژییه". له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی یاسای هه‌مواركراوی ژماره 45ی ساڵی 2013ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق و یاسای هه‌مواركراوی ژماره 1ی ساڵی 1992ی ئه‌نجوومه‌نی نیشتیمانی كوردستانی عێراق، له‌گه‌ڵ هه‌ردوو یاسای ژماره 17ی ساڵی 1993ی حیزبه‌كانی هه‌رێمی كوردستان و یاسای ژماره 36ی 2015ی حیزبه‌كانی عێراق ده‌سته‌به‌ری ئازادی ركابه‌ری سیاسیان به‌شێوه‌یه‌كی مه‌ده‌نی كردووه و هێزه سیاسییه‌كان ئازادن كار له سه‌رتاسه‌ری عێراق و هه‌رێمی كوردستان بكه‌ن، به‌ڵام هێشتا له ناوچه‌ی بادینان و هه‌ولێر و مه‌ڵبه‌ندی خێزان و ژیانی سیاسی بنه‌ماڵه‌ی بارزانی له سه‌ری ره‌ش و مه‌سیف سه‌ڵاحه‌ددین هێزه سیاسییه‌كان ناتوانن ژیانی سیاسییان ئاسایی به‌ڕێبكه‌ن و بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان ئه‌نجامبده‌ن. له ساڵی 2005 كاتێك یه‌كگرتووی ئیسلامی له هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق بڕیاریدا له ده‌ره‌وه‌ی لیستی هاوپه‌یمانی كوردستانی به‌شداری هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق بكات هێراشكرایه سه‌ر مه‌ڵبه‌ندی 3ی ئه‌و حیزبه له دهۆك، جگه له سووتاندنی باره‌گاكه‌ی چه‌ند كادیرێكی ئه‌و حیزبه كوژران. هه‌ر له ساڵی 2011 له‌و كاته‌ی یه‌كگرتووی ئیسلامی له‌به‌ره‌یه‌كی ئۆپۆزسیۆنی به‌هیزبوون له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان و كۆمه‌ڵی ئیسلامی، جارێكی تر هێرشكرایه سه‌ر داموده‌زگا حیزبی و رۆژنامه‌وانییه‌كانی له دهۆك و زاخۆ و سیمێل. له هه‌ردوو رووداوه‌كه‌شدا "هێزه ئه‌منییه ده‌مامكداره حیزبییه‌كانی پارتی دیموكرات" له‌و هێرشانه تۆمه‌تباركران، بۆیه دواتر پارتی یه‌ك لایه‌نه له‌گه‌ڵ یه‌كگرتوو بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌یان دانووستانی كرد. سه‌ره‌ڕای بوونی بڕیاری په‌یڕه‌وی بانگه‌شه‌كانی هه‌ڵبژاردنی كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق، كه "بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن ئازاده بۆ ته‌واوی لیست و قه‌واره سیاسییه‌كان و هاوپه‌یمانی و كاندیه‌كان" به‌ڵام قایمقامی قه‌زای شه‌نگال مه‌حما خه‌لیل له لێدوانیكی بۆ رادیۆ نه‌وا وتوویه‌تی "لەناو خەڵك و كەمپی ئاواره‌كانی قه‌زای شه‌نگال بانگەشەی هەڵبژاردن كێشەی نییە، بەڵام حەشدی شەعبی رێگری دەكات لەوەی كاندیدەكانی پارتی دیموكرات وێنە بڵاوبكەنەوە و بانگەشەی خۆیان بكەن له‌ناو شه‌نگالییه‌كان". وه‌یس نایف كاندیدی پارتی دیموكرات له پێكهاته‌ی ئێزیدییه‌كانی شه‌نگال رێگرییه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی له كاندیده‌كانی پارتی دووپاتكردووه‌ته‌وه و به ماڵپه‌ڕی فه‌رمی حیزبه‌كه‌ی وتووه "دوای رووداوه‌كانی 16ی ئۆكتۆبه‌ر ده‌زگا شه‌رعییه‌كانی ئێمه ناتوانن بگه‌ڕێنه‌وه بۆ شه‌نگال، ئێستاش كاندیدانی پارتی ناتوانن بچنه شه‌نگال، هه‌روه‌ها 85%ی خه‌ڵكی ئێمه ئاواره‌ن و ئه‌وانه‌ی له‌وێش ماون له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی حه‌شد و سوپای عێراقن، ئه‌وانیش وه‌ك دوژمنێك سه‌یری پارتی ده‌كه‌ن''. پارتی دیموكرات له رێگای قایمقام و كاندیده‌كانی لیسته‌كه‌ی له شه‌نگال حه‌شدی شه‌عبی تۆمه‌تبار ده‌كات به رێگریكردن له بانگه‌شه‌كانیان بۆ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق. به‌ڵام له رۆژی 27ی نیسان وه‌ك مام فارس یه‌كێك له به‌شدارانی بانگه‌شه‌كانی گۆڕان به (دره‌و میدیا)ی وت "له قه‌زای شه‌قڵاوه له لایه‌ن ژماره‌یه‌ك كه‌سی جل مه‌ده‌نی و كه‌سێك به جلی سه‌ربازییه‌وه به به‌رد و جوێن هێرشمانكرایه سه‌ر". مام فارس كه له رێگای به‌ردبارانی هێرشكاره‌كانه‌وه له‌گه‌ڵ 4كه‌سی تر برینداركراوه، وتی "ئاسایش و خه‌ڵكی سه‌ر به پارتی ئێمه‌یان به‌ردباران كرد، ئه‌وان غه‌دریان له خۆیان كرد وقیمه‌تی ئێمه‌یان به‌رزتركرده‌وه و توڕه‌یی خه‌ڵكی شه‌قڵاوه‌یان زیاتر كرد له به‌رامبه‌ر خۆیان". هه‌مان رۆژ له دوای هێرشه‌كه‌ی شه‌قڵاوه، لاپه‌ڕه‌ی "ئاژانسی پارتی نیوز" له تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تی فه‌یسبووك له‌گه‌ڵ دانانی گرته‌ڤیدیۆیه‌كی هێرشه‌كان كه تیایدا لایه‌نگرانی پارتی هوتافی "پێشڕه‌وی كورد پارتییه، سه‌رۆكمان بارزانییه" ده‌ڵێنه‌وه، نووسیویه‌تی "ئه‌مڕۆ شه‌قڵاوه سه‌رۆكی فراكسیۆنی گۆڕان وه چه‌ند كاندیدێك له‌لایه‌ن گه‌له‌وه درانه به‌ر شه‌ق". كاوه محه‌مه‌د سه‌رۆكی لیستی گۆڕان له شاری هه‌ولێر به (دره‌و میدیا)ی وت "ئه‌م جۆره هێرشانه له دژی ئێمه ده‌ره‌نجامی عه‌قڵییه‌تی نادیموكراتیانه‌ی پارتییه و ئه‌وان ده‌یانه‌وێت هه‌ر خۆیان حاكم بن و ئێستاش ده‌زانن له رووی جه‌ماوه‌رییه‌وه رۆژ به رۆژ دۆخیان خراپتر ده‌بێت، بۆیه ئه‌م رێگایانه ده‌گرنه‌به‌ر كه گوزارشته له سیاسه‌تیان". شه‌وی 22ی نیسان له ناحییه‌ی حاجی ئۆمه‌ران-ی سه‌ر به‌قه‌زای چۆمان په‌لاماری خێمه‌ی بانگه‌شه‌ی گۆران بۆ هه‌ڵبژاردن درا و سووتێندرا، بۆیه بۆ دووه‌م جار له رۆژی 28ی نیسان بنكه‌ی بانگه‌شه‌یان كرده‌وه. رۆژی 23ی نیسان-یش له بازاڕی (ته‌یراوه)ی شاری هه‌ولێر له لایه‌ن ژماره‌یه‌ك كه‌سی جل مه‌ده‌نی هێرشكرایه سه‌ر بانگه‌شه‌كاران و كاندیده‌كانی بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان. كاوه محه‌مه‌د له باره‌ی بوونی ده‌ستی پارتی دیموكراتی كوردستان له‌و هێرشانه وتی "وه‌ك چۆن له ماوه‌ی رابردوو ده‌سه‌ڵات هێزه ئه‌منییه‌كانی خۆی به به‌رگی مه‌ده‌نی له دژی خۆپیشانده‌ران به‌كارده‌هێنا ئێستاش هه‌مان كارده‌كات، بۆنموونه ئه‌وانه‌ی له بازاڕی ته‌یراوه هێرشیانكرده سه‌رمان ئێمه هه‌ندێكیان ده‌ناسین كه له‌بنه‌ماوه كه‌سی سه‌ربازین و جلی مه‌ده‌نییان پۆشیوه، ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌ی ته‌واون بۆ تێوه‌گلانی پارتی له‌و هێرشانه". به‌پێی زانیارییه‌كانی سه‌رۆك لیستی گۆڕان له هه‌ولێر، كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق له دژی ئه‌و هێرشه‌ی شه‌قڵاوه په‌یوه‌ندیكردووه به قایمقامی قه‌زای شه‌قڵاوه به‌ڵام ئه‌و به كۆمسیۆنی راگه‌یاندووه "ده‌بوو بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان به‌ر له هاتنیان بۆ بانگه‌شه‌كردن له شه‌قڵاوه ئاگادارمان بكه‌نه‌وه".
بەپێی بڕگەی دووەمی مادەی دووەمی پەیڕوی بانگەشەی هەڵبژاردن كەلەلایەن كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانەوە دانراوە، تیایدا هاتووە: ( بانگەشەی هەڵبژاردن ئازادە بۆ تەواوی لیست و قەوارە سیاسی و هاوپەیمانێتیەكان و كاندیدەكان ) . بەڵام زۆرێك لە لیست و قەوارە سیاسی و كاندیداكانی هەڵبژاردن روبەرووی رێگریكردن و سوكایەتی پێكردن دەبنەوە لە كاتی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا، بەتایبەتیش لە هەولێرو دهۆك و سنوری ژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستان، رێگری لەبەردەم لیستە نەیارەكانی درووست دەكرێت و بانگەشەی هەڵبژاردنیان لێبەرتەسك دەبنەوە، لە كاتێكدا بەرپرسیارێتی حكومەت و دەزگا ئەمنیەكانە ئەركی رەخساندنی ژینگەیەكی لەبار برەخسێنن تا لیستەكان بە ئاسایی بتوانن بەرنامەی خۆیان بگەیننە هاوڵاتیان. پشێوی تەنها لە كوردستان لە ئێستادا لیستە كوردیەكان لە شاری كەركوك و ناوچە جێناكۆكەكان بانگەشەی خۆیان دەكەن، لە كاتێكدا بەشێك لە حزبەكان ئەو ناوچانە بە داگیركراو لەقەڵەم دەدەن و بەشداری هەڵبژاردنیان لەو ناوچانە نەكردووە، بەڵام ئەگەرچی تا ئێستا بارودۆخی روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر لەسەر ئەو ناوچانە ماوەو بەتەواوی ئاسایی نەبۆتەوە، بەڵام بەبەراورد بە خراپی بارودۆخەكە ئاستی بانگەشەی لیستەكان ئاساییە. بەڵام ئێستا ململانێ و رێگریەكان لە هەرێمی كوردستان لە چاو تەواوی پارێزگاكانی تری عێراق جیاوازە، زۆرێك لە لیستەكان نیگەرانیەكانیان ئاراستەی پارتی دیموكراتی كوردستان و دەسەڵاتە ئەمنیەكانی ژێر كۆنترۆڵی ئەو حزبەیە، لە سەرەتای بانگەشەی هەڵبژاردنەكانەوە رێگریەكانی ئەو هێزە بۆ لیستەكانی دیكە دەركەوتوون، لەیەكەم شەوی بانگەشەی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەرپرسانی نەوەی نوێ رایان گەیاند: "لەلایەن چەكدارانی پارتیەوە" لە سۆران هێرشكراوەتە سەر بارەگاكەیان و هونەر جاسم، ئەندامی ئەنجومەنی نەوەی نوێ لە سۆران رایگەیاندووە، بە مەبەستی رێگری لە بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ لیستی نەوەی نوێ، "ژمارەیەك چەكداری پارتی هەڵیان كوتاوەتە سەر بنكەیەكی نەوەی نوێ لە سۆران و دەستیان بەسەر كەل و پەل و بنكەكەدا گرتووە". بەرپرسانی نەوەی نوێ دەڵێن پێش دەستپێكردنی بانگەشەی هەڵبژاردن پێشێلكارییەكان بەرامبەر لیستی نەوەی نوێ دەستیانپێكرد، پێش كاتژمێر١٢ی شەوی ١٤ مانگ، بۆ رێگریكردنی لە بانگەشەكردن بۆ لیستی نەوەی نوێ، ژمارەیەك چەكدار لە سۆران دەستیان بەسەر بارەگاكە و كەلوپەلەكانی ناویدا گرت. هاوكات بەرپرسانی نەوەی نوێ دەڵێن، یەكێتیش لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی بەشێك لە پۆستەرەكانی نەوەی نوێی لێكردووەتەوە. لە سلێمانی، كادیرانی پارتی بەشێك لە پۆستەرەكانی لیستی نەوەی نوێیان لێكردەوە و دڕاندیان كە لە نزیك بارەگای لقی چوار پارتیەوە هەڵواسرابوون. هاكات بەرپرسانی بزووتنەوەی گۆڕان رایانگەیاند كە لەحاجی ئۆمەران ئۆفیسی (بزوتنەوەی گۆڕان) كە بۆ بانگەشەی ھەڵبژاردنی پەرلەمانی عێڕاقی كرابووەوە بەدەستی چەند كەسێكی تاریك بیری نەناسراوەوە سوتێنرا، كە ڕاسپێردراوی دەستەڵات بوون. بەڵام لە دوو رۆژی رابردوودا لە قەزای شەقڵاوە گرژی درووست دەبێت لە نێوان لایەنگرانی گۆڕان و پارتی ، كاوە محەمەد سەرۆكی لیستی بزتنەوەی گۆڕان لە هەولێر لە نوسێنێكدا سەبارەت بەو روداوە دەنوسێت، لەگەڵ ژمارەیەك لەكاندیدانی لیستەكە و هەڵسوڕاوان، دوای كردنەوەی بنكەی بانگەشە لەشەقڵاوە، سەردانی ناو بازاڕی شارۆچكەكەمان كرد، ئێمە بە هێمنیەوە دەستمانكرد بە بانگەشە بۆ بەرنامەی لیستەكەمان، بەڵام دواتر هەروەك پیشەی هەمیشەییان، چەند شەڵاتییەكی دەسەڵاتدارانی شكستخواردوو، بە قسەی ناشیرین و نابەجێ و هەندێ كاری منداڵبازاڕیانەی دیكە پشێویان خستە ناو بازاڕی شەقڵاوەوە و جارێكی دیكە بۆ هەموو لایەكیان سەلماند كە لە چ مەدرەسەیەك پەروەردە كراون و خاوەن چ ئاكار و رەفتارێكی (دیموكراتیانە)ن ! جگە لەوە، ئەوەی ئەمڕۆ لەشەقڵاوە روویدا و ئەوەی پێشتریش لەحاجی ئۆمەران و گەڕەكی (تەیراوە)ی هەولێر روویاندا، دەرخەری ئەو راستیەشن كە ئەو دەسەڵاتە ترسنۆك و خۆفرۆش و خاكفرۆشە بە تەواوی ئیفلاسی سیاسی و ئەخلاقی كردووە و لەكاتێكدا لەهەولێر فەرشی سوور بۆ عەبادی رادەخات، هاوكات بێ رێزی بەرامبەر مامۆستایان و مووچەخۆران و هێزی كوردستانیی ئۆپۆزسیۆن و رەخنەگری خاوەن ئیرادەی وەك گۆڕان دەكات، چونكە عەبادی بە رزگاركەری خۆی دەزانێت و گۆڕان و گۆڕانخوازان و خەڵكی تووڕە و ناڕازی هەرێمیش بە هەڕەشەی گەورەی سەر وجودی خۆی دەزانێت.. ئەم روداوو رێگری و پشێویانە چاوەڕوان دەكرێت لە رۆژەكانی كۆتایی هەڵمەتی هەڵبژاردن چڕترببنەوەو ململانێی توند لە نێوان لایەنەكان درووست بێت و رێگری و پێشێلكاریەكانیش زیاتر بن، بەو پێیەی چاوەروان دەكرێت لە هەڵبژاردنی 12ی ئایاردا گۆڕانكاری لە رێژەی دەنگ و كورسیەكان رووبدات، بەو پێیەی لە چوار ساڵی رابردوو كۆمەڵێك گۆڕانكاری گەورە رویانداوەو كاریگەریان لەسەر ئەنجامی دەنگەكان دەبێت و لیستی نوێش درووست بووە، كە هەموو ئەوانە كاریگەری لەسەر هەڵبژاردنەكان دەبێت و هاوكات سەنگی هێزەكان دەخاتە روو.
وەرگێڕان و ئامادەكردنی: نامیق رەسوڵ رۆژنامەی " دی ڤێڵت"ی ئەڵمانیی چیرۆكی ئەو دوو ژنە ئەڵمانییەی ریزەكانی داعش دەگێڕێتەوە كە لە گرتوخانەیەكی هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستاندا بوون و رۆژی پێنجشەممە بە فڕۆكەیەكی هێڵی ئاسمانیی عێراق گەیەنرانەوە فڕۆكەخانەی فرانكفۆرت و حكومەتی ئەڵمانیا رێگەی پێداون سێ منداڵەكەشیان لەگەڵ خۆیاندا ببەن، ئەوەش دوای سەلماندنی دایكایەتییان لەڕێگەی پشكنینی (DNA) وە. رۆژنامەكە لە راپۆرتێكیدا ئاشكرایكردووە، ئەو دوو ژنە داعشە بە یاوەری پۆلیسی تاوانەكانی فیدراڵی ئەڵمانیا گەیەنراونەتەوە فرانكفۆرت و خۆیان و منداڵەكانیان رەوانەی لیژنەیە ئامۆژگاری تایبەت دەكرێن كە فەرمانگەی گەنجان بە یاوەری دەسەڵاتی دادوەری پێكیانهێناوە. رۆژنامەی دی ڤێڵت: رۆژی پێنج شەممە دوو ژنە داعشە ئەڵمانیی و سێ منداڵیان لە هەولێرەوە بە فڕۆكەیەكی هێڵی ئاسمانی عێراق گەیەنرانە فرانكفۆرتی ئەڵمانیا گەڕانەوەی ئەم ژنە داعشانە بۆ ئەڵمانیا لە كاتێكدایە ساڵی رابردوو پیتەر فرانك داواكاری گشتی ئەڵمانیا جەختیكردەوە كەمتەرخەم نابێت بەرامبەر ئەو ژنە ئەڵمانیانەی خۆبەخشانە پەیوەندییان كردووە بە ریزی رێكخراوە تیرۆریستییەكان و دواتر لە سوریا و عێراقەوە گەڕاونەتەوە بۆ وڵات، بەڵام دادگای فیدراڵی داواكارییەكی بۆ دەستگیركردنیان رەتكردەوە بەهۆی نەبوونی بەڵگەی پێویست لەسەریان. دادگای ئەڵمانیا جیاكاری دەكات لەنێوان ئەو پیاوانەی كە پەیوەندییان بە داعشەوە كردووە و لە ریزەكانیدا جەنگاون، لەگەڵ ئەو ژنانەی كە زۆربەیان لەناو داعشدا كاری ناوماڵیان كردووە و سەرقاڵی بەخێوكردنی منداڵەكانیان بوون و بڕوای وایە لەسەر ئەم بنەمایە یاساكانی سزادانی ئەڵمانیا لەسەر ئەم جۆرە لە هاوكاری جێبەجێ ناكرێت. پیتەر فرانك كانوونی دووەمی رابردوو تانەی لەم بڕیارەی دادگا دا، بەڵام دادوەرانی دادگای فیداڵی ئەڵمانیا تا ئێستا و دوای گەڕاندنەوەی ئەو دوو ژنەش ئەو كارەیان بە هەند وەرنەگرتووە، هەروەك چۆن خودی نەتەوە یەكگرتووەكانیش لە بڕیارێكی پێشوودا داوایكرد مامەڵەی توند لەگەڵ ئەو ژنە داعشانەدا بكرێت كە هاوكارییان پێشكەشی رێكخراوی تیرۆریستییەكان كردووە. " دی ڤێڵت": زیاتر لە 80 ژنی ئەڵمانی كە لە ریزەكانی داعشدا بوون، ئێستا لە گرتوخانەكانی رۆژئاوای كوردستان و هەرێمی كوردستان و عێراقن و ئەم ژنانەش منداڵیان هەیە و هەندێك لە منداڵەكانیان لە سوریا و عێراق لە دایكبوون بە گوێرەی راپۆرتەكەی " دی ڤێڵت" زیاتر لە 80 ژنی ئەڵمانی كە لە ریزەكانی داعشدا بوون، ئێستا لە گرتوخانەكانی رۆژئاوای كوردستان و هەرێمی كوردستان و عێراقن و ئەم ژنانەش منداڵیان هەیە و هەندێك لە منداڵەكانیان لە سوریا و عێراق لە دایكبوون و تا ئێستا 10 منداڵ دوای ئەنجامدانی پشكنینی (DNA) بۆ چەساندنی بنەچەیان بۆ ژنە ئەڵمانیا دەستگیركراوەكان گەڕێنراونەتەوە بۆ ئەڵمانیا. ئەو دوو ژنە داعشەی كە رۆژی پێنجشەممە گەیەنرانەوە فڕۆكەخانەی فرانكفۆرت بریتین لە، (سیبیل . ه) بە رەگەز تورك كە خەڵكی شاری ئۆفنباخی ویلایەتی هیسنە، ئەوتریشیان (زابینە .س) لە ویلایەتی بادن ڤۆرتمبێرگە كە لەم چەند ساڵەی دواییدا موسوڵمان بووە. بە گوێرەی چەند سەرچاوەیەك لە داواكاری گشتی ئەڵمانیا، (سیبیل . ه) دوای باوەڕهێنان بە ئایدیۆلۆژی داعش ساڵی 2013 لەگەڵ هاوسەری یەكەمیدا (عەلی .س) لە ئۆفنباخ پەیوەندیی بە رێكخراوی داعشەوە كردووە و ساڵی 2014 دوای كوژرانی هاوسەری یەكەمی لە شەڕەكانی عێراق و سوریا گەڕاوەتەوە ئەڵمانیا و پاشان ساڵی 2016 لەگەڵ ئەندامێكی تری داعش لە فرانكفۆرت بەناوی (دینیس. ب) هاوسەرگیری كردووە و جارێكی تر لەگەڵ ئەو هاوسەرەیدا گەڕاوەتەوە بۆ سوریا و عێراق و لەكاتی شەڕ لەگەڵ داعشدا لە عێراق دەستگیركراون و براون بۆ گرتووخانەیەكی هەولێر. (سیبیل) لەگەڵ منداڵە یەك ساڵانەكەیدا لە گرتوخانەی تەلەعفەری باكوری عێراق بوون و لە كانوونی دوومی رابردوودا لەو گرتوخانەیەدا منداڵی دووەمیشی بووە. شوباتی رابردووش وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا سەركەوتوو بوو لە گەڕاندنەوەی منداڵێكی 14 مانگ كە بە یاوەری باپیری ( باوكی باوكی) لە عێراقەوە گەیشتەوە ئەڵمانیا و دەركەوت ئەو منداڵە، منداڵی (سیبیل .ه) 30 ساڵە و هاوسەری دووەمی (دینیس ب) كە وەك فریاگوزارێك لە داعشدا كاریكردووە لەكاتی گەمارۆی سەر موسڵ خۆی رادەستی هێزەكانی پێشمەرگە كردووە. داواكاری گشتی ئەڵمانیا لەماوەی رابردووودا سەركەوتوو لە دادگاییكردنی سێ ژنی ئەڵمانیی بە تۆمەتی هاوكاریكردنی رێكخراوێكی تیرۆریستی، بەڵام دووان لەوانە بە تۆمەتی رفاندنی منداڵەكانیان بۆ عێراق و سوریا چونە بەردەم دادوەر و سێیەمیش ژنێكی ئەڵمانی بە رەگەز پۆڵەندی بوو كە داواكاری گشتی توانی تۆمەتی هاوكاریكردنی داعش بسەلمێنێت. ئەو ژنە ئەڵمانیایە بە رەگەز پۆڵەندییە ناوی (كارۆلینا ب) ە، هاوسەرگیری لەگەڵ داعشێك كردووە بەوتەی " فرێد. س) " دادگا ئەوەی بۆ دەركەوت كە پارەی كۆمەك و كامێرای گەیاندوەتە رێكخراوی داعش لە سوریا و عێراق و بەو هۆیەوە دادگا سزای سێ ساڵ و نۆ مانگ زیندانیكردنی بەسەردا سەپاند و ئێستا دوای تەواوبوونی حكومەكەی ئازادكراوە. وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا لیژنەیەی تایبەتی پێكهێناوە كە ژمارەیەك پسپۆری ئاسایش و هەواڵگری تێیدا بەشدارن و ئەركیان دانوستان و گفتوگۆكردنە لەگەڵ دەسەڵاتدارانی عێراق دەربارەی ئەو ژنە ئەڵمانیە داعشانەی لەگەڵ منداڵەكانیان لە زیندانەكانی عێراقدان و لە ماوەی رابردوودا دادگاكانی عێراق سزای توندیان بەسەر دوو ژنی ئەڵمانیدا سەپاند بە تۆمەتی ئەندامێتی داعش. ئەو دوو ژنە ئەڵمانیا بریتی بوون لە (لیندا. ف) لە ویلایەتی سەكسۆنیا و ( لەمیا. ك ) ئەڵمانیی بە رەگەز مەغریبی لە مانهایم و باڵیۆزخانەی ئەڵمانیا لە بەغداد نامەیەكی ناڕەزایی ئاڕاستەی وەزارەتی دەرەوەی عێراق كرد بەهۆی سەپاندنی بڕیاری لەسێدارەدان بەسەر (لەمیا. ك) دا رۆژی 22ی كانوونی دووەمی 2018. (لەمیا. ك)ی ( 50 ساڵ ) لە ریباتی پایتەختی مەغریب لەدایكبووە لە شاری مانهایمی ئەڵمانیا گەورەبووە و ساڵی 2014 لە رێگەی توركیاوە لەگەڵ دوو كچەكەیدا چووتە سوریا و لەوێ شویان بە تیرۆریستانی داعش كردووە و چەند راپۆرتێكیش باس لە كوژرانی یەكێك لە كچەكانی دەكەن لە شەڕی دژ بە تیرۆر لە سوریا و عێراق.
دوای نزیكەی 10 ساڵ لە یەكەم هەڵبژاردن كە دوای روخانی رژێمی پێشوو، عێراق بەخۆیەوە بینی، عێراقییەكان بێئومێدی خۆیان لە دەموچاوە دووبارەكان نیشان دەدەن، وای دەبینن كە جێگرەوەی سەددام حسێن چینێكی سیاسییە كە ناكرێت لاببرێن، دەسەڵاتیان دابەشكردووە لەپێناو بەرژەوەندییەكانیاندا. لە وڵاتێكدا كە ماوەی چەندین ساڵ بە دەست تائیفیەت و جەنگ و ئابڵوقەوە ناڵاندوویەتی، زیاتر لە 24 ملیۆن دەنگدەر دەنگ دەدەن كە دابەشبوون بەسەر 18 پارێزگادا كە هەریەكەیان بازنەیەكی هەڵبژاردنە، نزیكەی 7 هەزار كاندید ركابەرێتی دەكەن لەسەر 329 كورسی پەرلەمان، لەنێویاندا نزیكەی 2 هەزار كەسیان چونەتە ناو پێشبڕكێ بۆ بردنەوەی 71 كورسی بەغداد بەتەنیا. لەدوای روخانی رژێمی سەدامەوە ژمارەیەك كەس دەسەڵاتیان گرتوەتەدەست كە ناوەكانیان لەسەر دڵی هەموو عێراقییەكان چەسپیوە، ئەوانە و حزبەكانیان بەشێوەیەكی تەواوەتی هەژمونیان بەسەر جومگەكانی دەسەڵاتدا سەپاندووە. مەیدان حەمدانی (40 ساڵ) بە ئاژانسی فرانس پرێسی وت" لە كەیەوە ئێمە ئیبراهیم جەعفەری و نوری مالیكی و ئەیاد عەلاوی و حەیدەر عەبادی دەبینین، جارێك پەرلەمانتار و جارێكی تر وەزیر. هەمان تاس و حەمام". ئاماژە بەوەدەكات لە هەڵبژاردنی 12ی ئایاری داهاتوو" ئەو حزبانە هەر خۆیان و هەمان كەسەكانیان جارێكی تر دەگەڕێنەوە بۆسەر حوكم، بمانەوێت یان نا". ئەوەی ئەم هەستكردنە زیاتر دەكات، بڵاوبونەوەی گەندەڵییە لە وڵاتدا كە زۆربەی كات ئەنجامدەرەكانی لە سزادان رزگاریان دەبێت لەكاتێكدا هاوڵاتیان سود لە خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكانی وەكو ئاوی خواردنەوە و كارەبا و ئامرازەكانی هاتوچۆكردنی گشتی، ئەمە لەكاتێكدا نرخی نەوت كە بە سەرچاوەی سەرەكی داهاتی وڵات دادەنرێت بەردەوامە لە بەرزبونەوە. هیچ گۆشەیەك لە بەغدادی پایتەخت نەماوەتەوە كە لافیتەی گەورەی وێنەی كاندیدەكانی پێوە هەڵنەواسرابێت، هەندێكی تر ستونی كارەبا و دارخورماكانیشیان داپۆشیوە، تەنانەت تێیاندایە كە وێنەی لە شوێنی وێنەی "شەهیدان"ی هێزە ئەمنییەكان و حەشدی شەعبی هەڵواسیوە، كە لە شەڕەكانی دژ بە رێكخراوی داعش كوژراون كە لە سەرەتای 2014وە دەستیپێكرد. لەبەردەم ئەو لافیتانەدا لە شەقامی سەعدون كە شەقامێكی بەناوبانگە لە ناوەڕاستی بەغداد حەیدەر شەمەری (35) ساڵ راوەستاوە، توڕەیی بە روخسارییەوە دیارە و وتی" هەموویان دەموچاوەكانی پێشوون، تاكە خەمیان بەدەستهێنانی پارەیە نەك خزمەتكردنی گەل". ئەوەی بێئومێدی عێراقییەكان زیاتر دەكات، ئەو قسانەیە كە لە هەموو هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا دووبارە دەبنەوە، خەڵك پرسیار لەو بەڵێنانە دەكەن كە كاندیدەكان جێبەجێیان نەكرد دوای ئەوەی بوون بە پەرلەمانتار. هەست بەو توڕەییە دەكرێت لە سەرتاسەری وڵات، بەتایبەتی لە شاری موسڵ كە لەكاتی شەڕەكان بۆ سەندنەوەی لەدەستی "خەلافەت"ی داعش تا ئاستێكی زۆر وێران بووە. دایكی یوسف (54 ساڵ) لە موسڵ دەپرسێت " مانای گۆڕانكارییە چییە ئیتر ؟ با لانی كەم دەموچاوەكان بگۆڕین! بێزاربوین لە درۆ". لەبارەی دەستەواژەی " المجرب لایجرب- تاقیكراوە تاقی ناكرێتەوە) مشتومڕ هەیە، هەندێك كەس ئەم قسەیە دەدەنە پاڵ مەرجەعیەتی ئاینی نەجەف، بەڵام فرانس پرێس نەیتوانی ئەمە پشتڕاستبكاتەوە. " 40 دز" سەرەڕای ئەوە ، واقیعەكە جیاوازە بە گوێرەی داتاكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان زیاتر لە 20%ی كاندیدەكانی عێراق دەموچاوی نوێن و جەختدەكەوە لەسەر ویستیان بۆ گۆڕانكاریی. هالە كەریم ( 30 ساڵ) كە فەرمانبەرە لە وەزارەتی تەندروستی و لەم هەڵبژاردنەدا كاندیدە دەڵێت:" بێزاربووین، 15 ساڵ تێپەڕی و هیچ گۆڕانكارییەكمان نەبینی، لە خراپەوە بۆ خراپتر." وتیشی :" ئەمە وڵاتە وڵاتی شارستانێتییەكانە، وڵاتی رافیدەینە، ئەوەی لە 15 ساڵی رابردوودا روویدا تائیفیەت و لێژبوونەوە بوو." سەركەوتنی كاندیدە نوێكان ئاڵنگارییەكی گەورەیە لە كێبركێ لەگەڵ ئەو حزبە گەورانەی كە ماوەی 15 ساڵە دەسەڵاتیان كۆنترۆڵكردووە، بەڵام سەركەوتن بۆ حەیدەر بەیزانی ( 38 ساڵ ) ئەستم بوو كە لە هەڵبژاردنی پێشوودا بە لیستێكی سەربەخۆ بەشداریكردبوون لەبەرئەوە ئەمجارە بڕیاریدا بچێتە لیستێكی گەورەو ناسراوەوە كە لیستی رەوتی حیكمەیە بە سەرۆكایەتی عەممار حەكیم. بەیزانی بە فرانس پرێسی وتی: گەیشتمە ئەو باوەڕەی كە كاندید دەرناچێت ئەگەر نەچێتە لیستێكی گەورەوە، لە كوتلەی گەورەدا دەردەچێنێت و دەیبەیتەوە." لە ناوەڕاستی بەغدا گۆڕەپانێكی ناسراو هەیە كە پەیكەری ژنێكی تێدا دانراوە بە " كەهەرەمانە" ناودەبرێت و لە چیرۆكەكانی هەزار و یەك شەوەوە وەرگیراوە و بەوە بەناوبانگە كە زەیتی قرچاوی كردوەتە ناو 40 گۆزەوە كە لە هەر یەكێكیاندا دزێك خۆی حەشارداوە و ژنە شاعیر و چالاكی عێراقی ئایە مەنسور وێنەیەكی گۆڕەپانەكەی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی بڵاوكردوەتەوە كە وێنەی كاندیدەكان پەیكەرەكەیان داپۆشیوە و نوسیوێتی " كوا كەهرەمانە؟ لە پشتی 40 دزەوەیە"!
.gif)
راپۆرتی شیكاری: محەمەد رەئوف ئێستا پرسیاری جەوهەری لای هاوڵاتیانی كوردستان ئەوەیە، ئایا هەڵبژاردن گرنگی ماوە، ئایا هەڵبژاردن چی لەژیانی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی خەڵكی گۆڕیوە، لەكاتێكدا هەڵبژاردنەكان گۆڕانیان لە ئاست و رێژەی دەنگ و كورسی هێزەكاندا درووست كردووە، بۆچی گۆڕانگاری لە نەخشەی سیاسی و پێگەو دەسەڵاتی هێزەكاندا درووست نەكردووە. سەرەرای ئەوەی پرۆسەی هەڵبژاردن بەهۆی ساختەكاری و ناوی دوبارەو مردوو، ناشرین كراوە، بەڵام هەڵبژاردنەكان كاریگەریان لەسەر زیادكردن و كەمكردنی دەنگ و كورسی حیزبە سیاسیەكان درووست كردووەو نەخشەی سیاسی هێزەكان گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا هاتووە، ئەگەرچی ئەو گۆڕانكاریانەی كە هەڵبژاردنەكان دروستیان كردوون كاریگەری زۆریان لەسەر سیستمی حوكمرانی و دەمو چاوی حكومەت درووست نەكردووە. هەڵبژاردن و نەخشەی سیاسی هێزەكان لە هەرێمی كوردستان سەرەرای سێ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق و دوهەڵبژاردنی پارێزگاكان، چوار هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كراوە ( 1992 ، 2005 ، 2009 ، 2013 )، لێرەدا بەووردی ئاستی دەنگ و كورسی هێزە سیاسیەكان دەخەینە روو لەو چوار هەڵبژاردنەی پەرلەمانی كوردستاندا، كە لەماوەی 21 ساڵەدا چی گۆڕانكاریەك بەسەر دەنگ و كورسی ئەو هێزانەدا هاتووە، لە هەڵبژاردنی 1992 دا كە ( 1 ملیۆن و 112 هەزار ) كەس مافی دەنگدانی هەبوو ( 971 هەزارو 953 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی ( 87.4% )، هەرچەندە (لە هەڵبژاردنی 1992 لە پارێزگای دهۆك 178 هەزار كەس مافی دەنگدانی هەبوو 198 هەزار كەس دەنگیدا واتا رێژەكە 111% بوو ) بەڵام بەهۆی دیاریكردنی رێژەی 7% بۆ چونە پەرلەمان ئەویش بەپێی بڕگەی 3 لەمادەی 36ی یاسای ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستان، 7 لیست بەشداریان تێدا كردوو تەنها لێستی یەكێتی و لیستی پارتی ئەو رێژەیەیان تێپەراندوو چونە پەرلەمانەوەو دواتر دەنگەكانی ئەو لیستانەشیان بەسەر خۆیاندا دابەشكرد كە رێژەی 7% یان نەهێنابوو لە هەڵبژاردنی 1992 دا لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان ( 438339) بەدەستهێنابوو بەرێژەی (44.517% ) و لیستی یەكێتی (423682 ) بەرێژەی ( 44.033% ) بەڵام ئەو لیستانەی نەچونە پەرلەمانەوە لیستی بزووتنەوەی ئیسلامی (49073 ) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (5.100% ) و كە زۆرترین دەنگی دوای لیستی یەكێتی و پارتی هێناو نەچووە پەرلەمانەوە دواتریش لیستی سۆسیالیست (24867 ) دەنگ بەرێژەی( 2.584% ) بەدەستهێناو لیستی پارتی گەل (21106 ) بەرێژەی ( 2.193% )، لیستی حیزبی شیوعی( 9902 ) بەرێژەی (1.029% ) بەدەستهێناو لیستی دیموكراتخواز و بێلایەنەكانیش (500 ) بەرێژەی (0.519% ) بەدەستهێنا كۆی گشتی دەنگی ئەو لیستانەی كە نەچونە پەرلەمانەوە ( 105517 ) دەنگ بوو كە بەهۆی یاسای هەڵبژاردنەوە فەوتان و خرانە سەر دەنگی یەكێتی و پارتی. كورسیەكانی پەرلەمانی كوردستانیش بەسەر یەكێتی و پارتی ( 50 بە 50 ) دابەشكران، بەو پێیەش رێژەی كورسیەكانی پارتی و یەكێتی لە پەرلەمان 50% و رێژەی دەنگەكانیشیان بە نزیكەی 44% بووە. بەڵام بەهۆی شەری ناوخۆو دوو ئیدارەییەوە دوای 13 ساڵ لە ساڵی 2005 هەڵبژاردنێكی تر كرایەوەو لە هەڵبژاردنی 2005 ی پەرلەمانی كوردستاندا كە (13) پارتی سیاسی بەشداریان تێداكردوو، هەڵبژاردنی 2005 دا ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736 ) كەس مافی دەنگدانی هەبووە ( 1 ملیۆن و 753 هەزارو 919 ) كەس دەنگیانداوە بەرێژەی ( 75.6% ) ، بە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی یەكەم كە لە ساڵی 1992 بەڕێوە چوو (1112000) كەس مافی دەنگدانیان هەبووە، واتا لە نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 (1178736) كەس زیادیكردووە، واتا بە رێژەی (51.5%) ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە زیادیكردووە رێژەی (75.6%) دەنگیاندا بەبەراورد بە هەڵبژاردنی 1992 (10%) كەمی كردووە بەو پێیەی لە هەڵبژاردنی 1992 دا ئاستی بەشداریكردن (87.4%) بووە واتا لە نێوان هەڵبژاردنی 1992 بۆ 2005 ئاستی بەشداری هاوڵاتیان نزیكەی (12%) دابەزیوە لەو هەڵبژاردنەدا 13 لیست بەشداری كردبوو لیستی نیشتیمانی دیموكراتی كوردستان كە لە یەكێتی و پارتی و یەكگرتوو شیوعی و چەند لایەنێكی تر پێكهاتبوو (1570663 ) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (89.55% ) و لەكۆی 100 كورسی بێ كۆتاكان ئەو لیستە ( 93 كورسی ) بەدەستهێنا بەو شێوەیە یەكێتی ( 38 كورسی ) پارتی ( 37 كورسی ) یەكگرتوو ( 9 كورسی ) شیوعی ( 3 ) یەكێتی نەتەوەیی ( 1 كورسی ) سۆسیالیست ( 2 كورسی ) پارتی كرێكاران و رەنجدەران ( 1 كورسی ) هەریەك لە كۆمەڵی ئیسلامی كە لەدەرەوەی ئەو لیستە هاوبەشە بوو ( 6 كورسی ) بەدەستهێناو لیستی زەحمەتكێشانیش ( 1 كورسی ) بەدەست هێنا، بەو پێەیەش رێژەی دەنگەكانیان ئەگەرچی بە تێكەل و پێكەوەیە بەڵام دابەزیوە بەهۆی دەنگی یەكگرتوو لایەنەكانی ترەوە، بەڵام ئاستی كورسیەكانی پارتی و یەكێتی بەراورد بە هەڵبژاردنی 1992 كە ( 50 بە 50 ) بوو دابەزی بۆ ( 38 بە 37 ) واتا لە 100 كورسیەوە بۆ 75 كورسی واتا 25 كورسی كەمیان كرد، بەرێژەی 25% ی كورسیەكانی پارلەمانی كوردستان. بەڵام لە هەڵبژاردنی 2009 دا بەهۆی درووست بوونی لیستی گۆڕانەوە گۆڕانكاریەكان زیاتر دەركەوتن لە نەخشەی سیاسی هێزەكاندا، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانی 25/7دا كە (24) لیست و هاوپەیمانێتی و كەسایەتی بەشداریان تێدا كرد و لە هەڵبژاردنی 2009 دا كە ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 793 ) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، ( 1 ملیۆن و 876 هەزارو 196 ) كەس دەنگیانداوە بەرێژەی ( 74.5 % ) ، تیایدا لیستی كوردستانی كە (یەكێتی و پارتی و چەند هێزێكی تری لە خۆ دەگرت) لە پلەی یەكەمدا هات بە (1076370) بە رێژەی (57.37%) و بەدەستهێنانی (59) كورسی، لیستی گۆڕان لە پلەی دووەم هات بە (445024) بەڕێژەی (23.72%) و بەدەستهێنانی (25) كورسی، لیستی خزمەتگوزاریی و چاكسازیی كە (لە یەكگرتووی ئیسلامیی و كۆمەڵی ئیسلامیی و زەحمەتكێشان و سۆسیالیست پێكهاتبوو) بەبەدەستهێنانی (240842) لە پلەی سێیەمدایە بەڕێژەی (12.84%) و (13) كورسی، هاوكات لیستی بزووتنەوەی ئیسلامیی (27147) دەنگی بەدەستهێنا بەڕێژەی (1.45%) و (2) كورسی بەدەستهێنا، لیستی ئازادی و عەدالەتی كۆمەڵایەتیی (حیزبی شیوعی و چەند گر‌ووپێك)، (15028) دەنگ بەڕێژەی (0.80%) و (1) كورسی بەدەستهێنا. گەر بەراوردی بكەین بە دەنگ و كورسیەكانی هەڵبژاردنی 1992 و 2005 گۆڕانكاریەكە زیاتر دەردەكەوێت، لەبەر ئەوەی یەكێتی و پارتی بە لیستی هاوبەش بوون بۆیە ئاستی دەنگەكانیان بەجیا ئەژمار ناكری بەلام ئاستی كورسیەكانیان 59 كورسی بوو بەرێژەی 59%ی كورسیەكانی پەرلەمان بەبێ كۆتاكان، بەو پێیەش بە بەراورد بە هەڵبژارندنی 1992 یەكێتی و پارتی پێكەوە 41 كورسی بەرێژەی 41%ی كۆی كورسیەكانی پەرلەمانی كوردستان كەمیان كرد، رێژەی دەنگەكانیشیان كە لە هەڵبژاردنی 1992 پێكەوە 89% بوو دابەزیوە بۆ 57% واتا 32% دابەزیوە. لە هەڵبژاردنی 2013 ی پەرلەمانی كوردستاندا ( 2 ملیۆن و 654 هەزارو 696 ) كەس مافی دەنگدانی هەبوو كە ( 73%) یان دەنگیاندا واتا ( 1 ملیۆن و 945 هەزارو 124 ) كەس، لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان (743984 ) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی ( 37.8% ) و 38 كورسی پەرلەمان و لیستی گۆڕان (476736 ) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی ( 24.4 ) و 24 كورسی و یەكێتی (350500 ) بەرێژەی( 17.8% )و 18 كورسی و یەكگرتووی ئیسلامی كوردستانیش (186741 ) دەنگ و بەرێژەی 9.6% و 10 كورسی و كۆمەڵی ئیسلامیش ( 118574 ) بەرێژەی 6% و 6 كورسی و بزوتنەوەی ئیسلامیش ( 21834 ) دەنگ و بەرێژەی 1% و 1 كورسی و سۆسیالیست ( 12501 ) دەنگ و بەرێژەی 0.6% و 1 كورسی و لیستی ئازادی ( 12392 )دەنگ و بەرێژەی 0.6% و 1 كورسی و ئاراستەی سێیەم ( 8681 ) دەنگ و بەرێژەی 0.4% و 1 كورسی. بەراوردی نێوان دەنگ و كورسیەكانی یەكێتی و پارتی لەنێوان 1992 و 2013 گۆڕانگاریەكی زۆر رویداوە هەم لە دەنگ و هەم لە كورسیەكانی پەرلەمان، بە جۆرێك پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنی 1992 دا ( 438339) بەدەستهێنابوو بەرێژەی (44.517% ) و 50 كورسی پەرلەمانیش بەڵام لە 2013 و لە دوایین هەڵبژادرنی پەرلەمانی پەرلەمانی كوردستاندا (743984 ) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی ( 37.8% ) و 38 كورسی پەرلەمان واتا رێژەی دەنگەكانی 6.5% دابەزیوەو رێژەی كورسیەكانیشی 12 كورسی 12% كورسیەكانی دابەزیوە، هەرچی یەكێتی نیشتیمانی كوردستانە لە هەڵبژاردنی 1992دا (423682 ) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی ( 44.033% ) و لەگەڵ 50 كورسی بەڵام لە هەڵبژاردنی 2013 دا یەكێتی (350500 ) بەرێژەی ( 17.8% )و 18 كورسی، بەو پێیەش رێژەی دەنگەكانی 26% كەمی كردووەو كورسیەكانیشی لە 50 كورسیەوە بۆ 18 كورسی واتا 32 كورسی كەمی كردووە بەرێژەی 32%. بەهەردوكیشیان یەكێتی و پارتی، رێژەی كورسیەكانیان كە ( 50 بە 50 ) بووە واتا 100 كورسی بەهەردوكیان بووە بە ( 38 بە 18 ) واتا 56 كورسی واتا 44 كورسی كەمی كردووە بە رێژەی 44% ی كورسیەكانی پەرلەمانی كوردستان و دەنگەكانیشیان كە پێشتر ( 89%) بووە دابەزیوە بۆ ( 38% بە 18% ) واتا 56% دەنگەكانیان هەیە واتا بەرێژەی 33%ی دەنگەكانیان كەمیكردووە، لێرەدا بۆیە زیاتر تەركیز لەسەر بەراوردی دەنگ و كورسی یەكێتی و پارتیە، لەبەر ئەوەی لە یەكەم خول تا دوایین خولی پەرلەمان ئەوان لیستیان هەبووەو لە هەمانكاتیشدا ئەو دوو هێزە لە 1992 تا ئێستا خاوەنی زۆن و ناوچەی جێدەسەڵاتی خۆیانن. ئەوە جەوهەری گۆڕانكاریەكەیە لە كوورسی و دەنگداندان رویداوە كە لەماوەی 21 ساڵی نێوان چوار خولی هەڵبژاردن روویداوەو بەڵام، بەهۆی ئەوەی یەكێتی و پارتی پرسی هێز و پارەو پۆستەكانی لەدەست خۆیاندا هێشتۆتەوە، بۆیە هەڵبژاردنەكان كاریگەری زۆری لەسەر پێگەو دەسەڵاتی ئەو هێزانە درووست نەكردووە، سەرەرای ئەوەی گۆڕانكاری گەورە لە كورسی و دەنگەكانیان رویداوە.
.gif)
ئامادەكردنی: نیاز عه‌بدوڵڵا چەكدارانی داعش تەنها كچان و ژنانی ئێزدییان نەكردوەتە كەنزیەك و كڕین و فرۆشتنیان پێوە بكات، بەڵكو چەندین كچ و ژنی توركمانی تەلەعفەر و مەسیحی لە موسڵ براون و كڕین وفرۆشتیان پێوە كراوە، بەپێی وتەی سەرۆكی رێكخراوێكی ژنانی توركمان، ئەمیرەكانی داعش كڕین و فرۆشتنیان بە كچانی داعشەوە كردووە و ئێستاش چارەنووسی 1300 كچ و ژنی توركمان نادیارە. به‌ره‌به‌یانی رۆژی 15ی حوزه‌یرانی ساڵی 2014 قه‌زای ته‌له‌عفه‌ر له لایه‌ن چه‌كدارانی رێكخراوی تیرۆریستی داعش داگیركرا و له چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی له عێراق و شام فه‌رمانڕه‌وایی تێدا كرا. دوای داگیركردنی شاره‌كه له رێگای شه‌ڕی چه‌كداری له ناوه‌ڕاستی شاره‌كه و پاشه‌كشه‌كردنی سوپای عێراق تیایدا، هه‌زاران هاوڵاتی مه‌ده‌نی به‌ره‌و هه‌رێمی كوردستان و ناوچه‌كانی دیكه‌ی عێراق هه‌ڵاتن و ئاواره‌بوون كه ئه‌وكات به نزیكه‌ی 60%ی خه‌ڵكی شاره‌كه داده‌ندران. رێكخراوه په‌یوه‌ندیداره‌كانی تایبه‌ت به ئاواره و په‌نابه‌ران كوشتن و شوێنبزبوونی سه‌دان كه‌سیان له ژن و منداڵ و پیاوان له زاری كه‌س و كاری شوێنبزربووه‌كانه‌وه راگه‌یاند. هه‌یمان ره‌مزی: ژنانی توركمان له‌لایه‌ن ئه‌میره‌كانی داعشەوە براونه‌ته ئه‌نکه‌ره و له‌وێ كراونه‌ته كه‌نیزه‌ك سه‌رۆكی رێكخراوی تولای بۆ كاروباری توركمان هه‌یمان ره‌مزی به (دره‌و میدیا)ی راگه‌یاند، له سه‌ره‌تای داگیركردنی ته‌له‌عفه‌ر و ئاواره‌بوونی خه‌ڵكه‌كه‌ی ژماره‌یه‌كی كه‌م له ده‌ستبه‌سه‌ركراوانی ژن و منداڵ ناویان تۆماركرابوو به‌ڵام له دوای گه‌ڕانی زیاتر ده‌ركه‌وتووه "1300 ژن و منداڵی توركمان كه 700 یان منداڵ و 600 یان ژنن له لای داعش ده‌ستبه‌سه‌رن، منداڵه‌كان راهێنانی سه‌ربازییان پێ كراوه و ژنه‌كانیش كراونه‌ته كه‌نیزه‌ك و كڕین و فرۆشتنیان پێكراوه و ده‌كرێت، ته‌واوی ئه‌و ژماره‌یه‌ش به ناو تۆماركراون". به‌پێی به‌ڵگه بڵاوكراوه‌كانی داعش ئه‌و منداڵانه له ریزی چه‌كداره‌كانیان به ناوی "اشبال تلعفر" راهێنانی سه‌ربازییان پێكراوه و له‌سه‌ر بنه‌ما سه‌ربازییه‌كانی خۆیان راهێنانی شێوازه‌كانی كوشتن و ته‌قه‌مه‌نی و خۆته‌قاندنه‌وه‌یان فێركراوه و یه‌كه‌م خولی ده‌رچوونیان به‌ڕێكردووه. له كاتی پرۆسه‌ی رزگاركردنی شاری موسڵ له هاوینی ساڵی 2017 له لایه‌ن سوپای عێراقه‌وه له ژێرزه‌مینێكدا تواندرا "10ئافره‌ت و 17 منداڵی توركمان" رزگار بكرێن. هه‌یمان ره‌مزی وتی "ته‌واوی ئه‌و ژماره توركمانه رزگاربووه گه‌یندرانه‌وه ده‌ست خێزانه‌كانیان و ئێستا له‌گه‌ڵ ئه‌وان دان". ناوه‌ندی راگه‌یاندنی ئاسایشی سوپای عێراق رۆژی 25ی نیسانی ئه‌م ساڵ رایگه‌یاند، له شاری موسڵ له‌گه‌ڵ 7 ئه‌ندامی چه‌كداری داعش یه‌كێكیان ده‌ستگیركردووه كه كاری به كه‌نیزه‌ك كردن و كڕین و فرۆشتنی كچان و ژنان بووه له كاتی فه‌رماڕه‌وایی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی له عێراق و شام و له لایه‌ن دادگای عێراقه‌وه داواكراو بووه. به‌ڵام له‌گه‌ڵ ده‌ستگیركردنی ئه‌م گرووپه چه‌كداره‌ی داعش هیچ ئاماژه‌یه‌ك له باره‌ی چاره‌نووسی ژنانی بێسه‌روشوێن نه‌خراوه‌ته روو. هه‌یمان ره‌مزی: چاره‌نوسی 1300 ژن و منداڵی توركمان نادیاره سه‌رۆكی رێكخراوی تولای بۆ كاروباری توركمان به (دره‌و میدیا)ی وت "به دڵنیایی تا ماوه‌ی 6مانگ به‌ر له ئێستا زانیاری هه‌بوو ئه‌و ژنانه‌ی ئێمه له ره‌ققه-ن و به‌شی زۆرینه‌یان له‌وێ كڕین و فرۆشتنیان پێده‌كرێت". ئه‌و له باره‌ی چاره‌نووسی به‌شێكی تر له ژنه توركمانه‌كان وتی "زانیاری پشتڕاستكراومان هه‌یه به‌شێكی تری ئه‌و ژنانه له‌لایه‌ن ئه‌میره باڵا ده‌سته‌كانی داعش براونه‌ته ئه‌نکه‌ره له توركیا و كراونه‌ته كه‌نیزه‌ك، به‌شێكی زۆر كه‌میش وترا به‌ره‌و شیشان براون و له‌وێ كڕین و فرۆشتن و زه‌واجی نیكاح-یان پێكراوه". به‌پێی قسه‌كانی سه‌رۆكی رێكخراوه‌كه به نوسراوی فه‌رمی زۆر هه‌وڵیانداوه له ساڵی 2017 له‌گه‌ڵ یو.ئێن.ئێف.پی.ئای و له رێگای ئۆفیسی تایبه‌ت به گێڕانه‌وه‌ی رفێندراوه‌كانی ده‌ستی داعش له كوردستان بڕه پاره‌یه‌ك ته‌رخانبكرێت بۆ كڕینه‌وه‌ی ئه‌و ژنانه و گه‌ڕاندنه‌وه‌یان، به‌ڵام "17 ژنی مه‌سیحی گه‌ڕێندرانه‌وه و ئه‌و هه‌وڵانه‌ی كه دامان بۆ كڕینه‌وه‌ی ژنه توركمانه‌كان له بازاڕه‌كانی فرۆشتنی ژنان كه له رێگای خێزانه‌كانیانه‌وه سۆراغی كچه‌كانمان وه‌رگرتبوو و ده‌مانزانی چه‌ندیان پێویسته بۆ ئازادكردنیان نه‌كرا".
راپۆرتی: درەو میدیا پرۆسەی هەڵبژاردن یەكێكە لەو وێستگە گرنگانەی وێنەیەك لە قەبارەی ئەو گەندەڵییە گەورەیە ئاشكرادەكات كە پارتە سیاسەكانی عێراق و هەرێمی كوردستانی پێ تۆمەتباردەكرێت، ئەو پارە زەبەلاحەی كە هەندێك بە ماڵی سیاسی و هەندێكی تریش بە ماڵی ڕەش ناودێری دەكەن هاوشێوەی سەرچاوەكەی، بڕەكەشی نادیارە ، تائێستا هیچ پارتێكی سیاسی بەشێوەیەكی ڕوون و شەفاف بڕی ئەو پارەیەی ئاشكرانەكردووە كە بۆ هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكان خەرجیدەكات، بەهۆی نەبوونی دەزگایەكی چاودێریش كە بەر لەوەی لەبڕی پارەی تەرخانكراو بكۆڵێتەوە، سەرچاوەكەی ئاشكرابكات، ئەم پرسە لە تاریكیدا ماوەتەوە. زۆرینەی ئەو پارت و كەسایەتیە حزبیانەی كە پرسیاری سەرچاوەی داهاتی تەرخانكراویان بۆ بانگەشەی لێدەكرێت وەڵامەكەیان ئەوەیە كە لەڕێی ئابوونەی ئەندامان و هاوكارییەوە كۆیدەكەنەوە، بەڕای زۆرێك ئەم وەڵامە بۆ هەر جێگایەكی تر ڕاستبێت بۆ هەرێمی كوردستان كە زیاتر لە سێ ساڵی ڕووبەڕووی قەیرانێكی دارایی قوڵ بوەتەوە نەك هەر بڕواپێكەر نیە بەڵكو ئەو بڕوایەش زیاتر تۆخدەكاتەوە كە سەرچاوەی ئەم داهاتانە ماڵی گشتین و لەدەستی حزبدا بووە بە ماڵی سیاسی یان وەك هەندێك ناویان ناوە ماڵی ڕەش و پارتەكان لەپێناو مانەوە و بەهێزكردنی هەژمونی خۆیان بەكاریدەهێنن. ئەنجومەنی كۆمسیارانی عێراق پاڵپشت بە بڕگەی 8 لەمادەی 4 لەیاسای كۆمیسۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان، خەرجی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی بەپێی (سیستمی ژمارە (1) بۆ ساڵی 2013) ڕێكخستوە و بە كۆمەڵێك ڕێنمایی سنوری خەرجی قەوارە و كاندیدەكانی دیاریكردوە، بەكارهێنانی ماڵی گشتی و وەرگرتنی هاوكاریی دەرەكیشی بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن قەدەغەكردوە، وێڕایی چەندین ڕێنمایی تر، بەڵام قەبارەی ئەو خەرجییە گەورەیەی لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی پارت و قەوارە سیاسییەكاندا خەرجدەكرێت، ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ پابەندنەبوونی لایەنەكان بەو ڕێنمایانە. خەرجی پارت و قەوارە سیاسییەكان بۆ پڕوپاگەندەی هەڵبژاردن تەنها لە چاپی فلێكس و پۆستەر و ئاڵا و لۆگۆی حزب و كاندیدەكانیان و ڕیكلامی كەناڵە جیاوازەكانی ڕاگەیاندن كورتنابێتەوە كە بەشی هەرە زۆری لە وڵاتانی دراوسێ چاپدەكرێن و خەرجییەكەی بە چەندین ملیۆن دۆلار مەزەندە دەكرێت، بەڵكو پارەیەكی ئێجگار زۆریش لە ناو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان خەرجدەكرێت بۆ پڕوپاگەندە و هەزاران كەس بەناوی (سوپای ئەلیكترۆنی) خراونەتەگەڕ كە ئەركیان تەنها تەرویج و بانگەشەكردن نیە بۆ حزب و كاندیدەكان بەڵكو هێرشكردنە سەر لیست و قەوارەكانی تریش بەشێكی گرنگی ئەركەكانیانە. ناڕوونی سەرچاوەی دارایی حزبەكان وایكردوە سەرچاوەی خەرجییەكانیشان نادیاربێت و هەرچی دەوترێت لە چوارچێوەی خەمڵاندندا بمێنێتەوە، بەڵام ئەوە مانای وانیە ئەو تەمومژە چڕە دەستكردەی بوەتە بەربەست لە ڕێی ڕونبونەوەی ئەم پرسە دروستكراوبێت و بوونی نەبێت ، نوری مالیكی سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا كە لە ساڵی 2006وە بۆ 2014 لە لوتكەی جێبەجێكردنی عێراقدا بووە و ئیئتیلافەكەشی یەكێكە لە قەوارە بەهێز و بە هەژموونەكانی عێراق، لە نوێترین لێدوانیدا ئەوەش ئاشكرادەكات" لێشاوێك پارەی سیاسی ڕژاوەتە ناو عێراق بەئامانجی ساختەكردنی پرۆسەی هەڵبژاردن، هاوكات قەحتان جبوری وتەبێژی هاوپەیمانی (سائرون) بە ڕۆژنامەی شەرقلئەوسەتی وتوە، بەداخەوە زۆربەی قەوارە و پارتە سیاسییە گەورەكان كە لەساڵی 2003وە، هەژمونیان كردوە بەسەر پرۆسەی سیاسییدا خاوەنی سامانێكی زۆرن لە ماڵی سیاسی و لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردنیشدا بەتەواوی ڕەنگدەداتەوە. ئەوەی بەرچاوە و لەسەر زەمینی واقیع دەبینرێت، پارتە دەسەڵاتدارەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان پشكی شێری خەرجییەكانی هەڵمەتی هەڵبژاردنیان بەردەكەوێت، بەهۆی ئەو دەسەڵات و هەژمون و توانا داراییەی هەیانە، كە وەك بەشێك لەچاودێران ئاماژەی بۆ دەكەن، تەنها بۆ پرسی بانگەشەكردن بەكاریناهێنن، بەڵكو كاریگەری لەسەر ڕای دەنگدەر و بەڕێوەچونی پرۆسەی هەڵبژاردنیش دروستدەكەن و بەشێكی گەورەی دەخەنە خزمەتی كڕینی دەنگ و چەواشەكردن و بەهەڵەبردنی هاوڵاتیان لەڕێی خستەگەڕی میدیای زەبەلاحەكانیان و كەرەستە جیاوازەكانی ئاڕاستەكردن كە خاوەندرێتی دەكەن تا دەگاتە بەكارهێنانی دامودەزگا جیاوازەكان دەوڵەت. ئەوەی بۆ زۆرێك لە چاودێران مایەی هەڵوەسەتە لەسەركردنە، خاڵی هاوبەشی بەرنامەی هەڵبژاردنی تەواوی لیست و قەوارە سیاسییەكان قسەكردنە لەسەر ژیانی خەڵك و باشكردن و بەرەپێشبردنی گوزەرانیان، بەڵام تائێستا نەبانگەشەكان بونەتە بەشێك لە پرۆسەی گەشەدان بەژیانی سیاسی و هۆشیاركردنی هاوڵاتیان و پارێزگاریكردن لە ماف و ئیرادەیان، نە زۆرینەی بەڵێنەكانیش بوون بەكردار و شتێكی بەرجەستە لە ژیانی خەڵك بگۆڕێت، بەڵكو ئەوەی هەیە بەوشێوەیە پێناسە دەكرێت كە بانگەشەكان لە ناوەرۆكدا شەڕی كۆمەڵێك حزب و قەوارەی سیاسییە، هەندێكیان بۆ مانەوە و بەشێكیشان بۆ گەیشتن بەدەسەڵات لەژێر ناونیشانی خەڵك و بەپارەی خەڵك و خەڵكیشان كردوە بەكەرەستەی یەكلاكردنەوەی ململانێكانیان، بەڵام ئەمە ناكاتە ئەوەی پارتە سیاسیەكان مافی بانگەشە و ئیمكانیاتی دارایی و نمایشكردنی بەرنامە و دونیابینیەكانی خۆی نەبێت، بەڵكو قسەكە لەسەر ئەو پرۆسە ناتەندروستەیە كە لە تاریكیەكی تەواودا بەڕێوەدەچێت.
راپۆرتی شیكاری: فازل حەمەڕەفعەت " 30 پەرلەمانتاری خولی ئێستای پەرلەمانی عێراق زمانی عەرەبی نازانن و لەم خولەدا هیچ قسەیەكیان نەكردووە" ئەمە قسەی شاخەوان عەبدوڵا ئەندامی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق. ئایا مەرجە پەرلەمانتارانی كورد لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و بەرپرسانی تری كورد لە دامەزراوەكانی عێراقدا زمانی عەرەبی بزانن ؟ (درەو) لەم راپۆرتەدا لەروانگەی یاساییەوە شیكاری بۆ پرسی زمان وەكو مافێكی بنەڕەتی دەكات لە دەستوری عێراقدا و وەڵامی ئەو پرسیارەش دەداتەوە ئاخۆ مەرجە نوێنەرانی كورد لە بەغداد عەرەبی بزانن و بە عەرەبی قسە بكەن یاخود نا ؟ پاشخانێكی مێژوویی كورت بەر لەوەی باس لەوە بكرێت ئایا نوێنەرانی كورد مافی قسەكردنیان هەیە بە زمانی كوردی لەناو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا، گرنگە باس لە ریشەی مێژوویی كێشەی زمانی كورد لە عێراق بكرێت، بۆ ئەوەش تەماشاكردنی پێگەی زمانی كوردی لە دەستورە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق سەرەتایەكی گرنگە. زمانی كوردی لە دەستورەكانی عێراقدا • دەستوری بنچینەیی عێراق ئەم دەستورە لە ساڵی 1925دا نوسرایەوە، تاوەكو روخانی رژێمی پادشایەتی لە عێراق كاری پێكرا. لەم دەستورەدا بەشێوەیەكی فەرمی زمانی عەرەبی وەكو زمانی فەرمی قسەكردنی دەوڵەت دانراوە و بەهیچ جۆرێك باسی زمانی كوردی نەكراوە، بەڵام لە ماددەی (16)ی بەشی یەكەم "مافەكانی گەل" ئاماژە بەوەكراوە" تائیفە جیاوازەكان مافی ئەوەیان هەیە خوێندنگە دروستبكەن بۆئەوەی تاكەكانیان بە زمانی تایبەتی خۆیان بخوێنن". • دەستوری كاتی عێراق دەستوری كاتی دوای شۆڕشی 14ی تەموزی 1958 و كەوتنی رژێمی پادشایەتی و راگەیاندنی رژێمی كۆماری لە عێراق نوسرایەوە، لەم دەستورەدا بۆ یەكەمجار و لە مادەی (3)ی بەشی یەكەمدا ئاماژە بەوەكراوە" عەرەب و كورد هاوبەشن لەم وڵاتەدا"، لەمە زیاتر دەستورەكە بەهیچ جۆرێك باسی زمانی كوردی نەكردووە. • دەستوری 1960 شەستەكانی سەدەی رابردوو عێراق چەند كودەتایەكی سەربازی بەخۆوە بینیی، لەم ماوەیەدا دوو دەستوری كاتی بۆ عێراق نوسرانەوە، لە دەستوری ساڵی 1960 دان بەوەدا نرا كە لە چوارچێوەی یەكێتی نەتەوەییدا دان بەمافەكانی كورد دادەنرێت، بەڵام لە پرسی زماندا وەكو یەكێك لە مافە بنەڕەتییەكان دەستورەكە ئاماژەی بەوەكرد كە زمانی عەرەبی زمانی فەرمی وڵاتە. • دەستوری 1968 لەم دەستورەشدا زمانی كوردی پشتگوێخرا، زمانی عەرەبی وەكو زمانی فەرمی دەوڵەت دیاریكرا، بەڵام لە دەستورەكەدا لە بەشی سێیەم "ماف و ئەركە گشتییەكان" لە مادەی (21) دا دان بەوەدا نراوە كە "عەرەب و كورد لە ماف و ئەركەكاندا هاوتان و هیچ جیاكارییەك ناكرێت لە نێوانیاندا بەهۆی رەگەز و ئیتنیك و زمان و ئاین..". • دەستوری كاتی 1970 لەدوای قۆناغی كودەتاكانەوە ئەم یەكەمین دەستوری كاتی بوو كە بۆ عێراق نوسرایەوە، ئەم دەستورە تاوەكو ساڵی 1990 كاری پێكرا، ئەوەی ئەم دەستورەی لە دەستورەكانی پێش خۆی جیاكردەوە ئەوە بوو كە تێیدا جگە لە مافە نەتەوەییەكانی كورد، باسی لە مافی كەمە نەتەوایەتییەكانی تری عێراقیشی كردبوو. لە خاڵی (ب)ی مادەی (5)ی بەشی یەكەمی دەستورەكەدا كە تایبەتە بە پێناسەكردنی كۆماری عێراق ئاماژە بەوەكراوە" گەلی عێراق پێكدێت لە دوو نەتەوەیی سەرەكی، كە ئەوانیش نەتەوەی عەرەب و نەتەوەی كوردن، ئەم دەستورە دان بە مافەكانی گەلی كورد و هەموو كەمە نەتەوایەتییەكانی تردا دەنێت..". لەبارەی زمانەوە وەكو مافێكی بنەڕەتی، دەستورەكە لە دەستورەكانی پێش خۆی جیاوازترە و لە (ب)ی ماددەی (7)ی بەشی یەكەمدا بەڕونی نوسراوە"لە ناوچە كوردییەكاندا زمانی كوردی زمانی فەرمییە لە تەنیشت زمانی عەرەبیدا"، بەڵام سەرباری ئەمەش هێشتا هەر زمانی عەرەبی وەكو زمانی فەرمی وڵات دیاریكراوە. • دەستوری 1991 ساڵی 1991 دوای راپەڕینی خەڵكی كوردستان و گەلی شیعە لە باشوری دژی رژێمی عێراق، دەسەڵاتدارانی ئەوكاتی بەغدا پرۆژەی دەستورێكی نوێیان نوسییەوە، بەڵام ئەم دەستورە بەشێوەیەكی كرداری كاری پێنەكرا و تەنیا وەكو بانگەشەیەك مایەوە. لەم دەستورەدا زمانی عەرەبی وەكو زمانی فەرمی دەوڵەت دیاریكراوە، زمانی كوردی تەنیا لەو ناوچانە قسەی پێدەكرێت كە كوردنشینن. دەستوری هەمیشەیی 2005 و گۆڕانكارییە گەورەكە ساڵی 2003 رژێمی عێراق بە سەرۆكایەتی سەددام حسێن روخێنرا، ساڵی 2005 دەستورێكی نوێ بۆ عێراق نوسرایەوە، ئەم دەستورە قەڵەمبازێكی گەورەی تێدایە بۆ مافە نەتەوییەكانی كورد بەتایبەتی زمان. لە مادەی بڕگەی (یەكەم)ی مادەی (4)ی بەشی یەكەمی دەستورەكەدا كە تایبەتكراوە بە "بنەما سەرەكییەكان" بەتەواوەتی دانراوە بە زمانی كوردیدا وەكو زمانی فەرمی وڵات و هاتووە" زمانی عەرەبی و كوردی دوو زمانی فەرمی وڵاتن..". مەرجە نوێنەرانی كورد زمانی عەرەبی بزانن ؟ لەبەر رۆشنایی ئەو مادەیەی دەستوری عێراق كە زمانی كوردی وەكو زمانی فەرمی وڵات دیاریكردووە، نوێنەرانی كورد دەتوانن لە دامودەزگاكاندا بە زمانی رەسەنی خۆیان قسە بكەن و لە مەرجەكانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانیشدا بۆ كاندیدبوون هیچ مەرجێكی زمان دیارینەكراوە. ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق وەكو یەكێك لە دامەزراوە سەرەكییەكانی دەوڵەتی نوێی عێراق سیستمێكی تەكنیكی جێبەجێكردووە كە دەرفەت لەبەردەم نوێنەرانی كورد دەڕەخسێنێت بە زمانی كوردی قسە بكەن و راستەوخۆ قسەكانیان وەربگێڕدرێتە سەر زمانی عەرەبی. لە خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەشی وەرگێڕانی راستەوخۆ لە ئەنجومەنی نوێنەران (4) كارمەندی هەبوو، بەڵام لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، محەمەد ئەبو بەكر بەڕێوەبەری گشتی فەرمانگەی راگەیاندن لە ئەنجومەنی نوێنەران وتی: لەو چوار كارمەندە (2) كارمەندیان دوورخراونەتەوە و كارمەندێكیش كۆچی كردووە بۆ دەرەوەی وڵات و ئێستا بەشی وەرگێڕانی راستەوخۆ (1) كارمەندی هەیە كە فریای كارەكەی ناكەوێت. بەڕێوەبەری گشتی فەرمانگەی راگەیاندن لە ئەنجومەنی نوێنەران ئاماژەی بەوەكرد، داوای دامەزراندنی كارمەندی نوێی كردووە بۆ بەشی وەرگێڕانی راستەوخۆ، بەڵام بەبیانوی ئەوەی پلەی وەزیفی و دامەزراندن نییە، تائێستا هیچ كارمەندێك بۆ بەشەكەیان دانەمەزرێندراوە. سەرباری سیستمی تەكنیكی قسەكردن، ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر سایتی فەرمی خۆی هەموو هەواڵ و بابەتەكانی تایبەت بە ئەنجومەن لە پاڵ زمانی عەرەبی بە زمانی كوردیش بڵاودەكاتەوە، لە ماددەی (149)ی پەیڕەوی ناوخۆی ئەنجومەنی نوێنەرانیشدا زمانی كوردی وەك زمانی فەرمی ناسێندراوە. لە توركیا بەپێی دەستور زمانی توركی زمانی فەرمی قسەكردنە لە دامودەزگاكانی دەوڵەتدا، بەڵام سەرباری ئەوەش نوێنەرانی كورد بۆ بەرگریكردن لە زمان و ناسنامەی خۆیان زۆرجار یاساكان پێشێل دەكەن و بەزمانی كوردی قسە دەكەن، رەنگە چیرۆكەكەی (لەیلا زانا) باشترین نمونەبێت، بەڵام لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەپێی یاسا نوێنەرانی كورد بۆیان هەیە بە زمانی خۆیان قسەبكەن، كەچی كەمتەرخەمن. لە بری كاركردن بۆ جێبەجێكردنی مافی دەستوری كورد لەڕوی زمانەوە لە بەغداد، بەمدواییانە هەندێك لە حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بەر لە دیاریكردنی كاندیدەكانیان، تاقیكردنەوەی زمانی عەرەبییان پێدەكەن، وەكو ئەوەی زمانی كوردی لە بەغداد یاساغ بێت، رەنگە لەمڕوەوە بەرپرسانی بەغداد خۆشحاڵ بن. لەبەرامبەردا هەندێك لە چاودێران بە باشی دەزانن نوێنەرانی كورد زمانی عەرەبی بەباشی بزانن، ئەمە نەك تەنیا بۆ قسەكردن، بەڵكو بۆ ئەوەی بەتەواوەتی زاڵ بن بەسەر كێشەی زمان و ئاستەنگەكانی تێگەیشتن لە یاساكان.
.gif)
رەند رەحیم وەرگێڕانی: نامیق رەسوڵ 12ی ئایاری 2018 هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەدەچێت، كە لە هەمانكاتدا بەردەوامیی و گۆڕانكاریی بەرجەستەدەكات، لە كەشێكی زۆر ناتەبادا، هەڵبژاردن لەسایەی ئەو وێرانكارییەدا بەڕێوەدەچێت كە شەڕ لەگەڵ داعش بەجێیهێشتووە لەگەڵ ئەو ناكۆكیی و ناتەباییە مەترسیدارەی لە نێو حزبە شیعە حكومڕانەكاندا هەیە، لەبەرئەوە دەنگدان لە 12ی ئایاردا وەكو تاقیكردنەوەیە بۆ وڵات بە دوای چەند ساڵێكی كەمی ئاڵۆزی و پشێوی. بە جیاوازییەكی كەم، هەمان یاریزانەكانی كە پێشتر سەرۆكایەتی گۆڕپانی سیاسی عێراقیان لە هەڵبژاردنەكانی 2006ەوە كۆنترۆڵكرد، هەژمونیان بەسەر هاوپەیمانێتییەكانی ئەم هەڵبژاردنەشەوە هەیە، هەرچەندە دەموچاوەكان وەك خۆیان ماون، بەڵام گۆڕانكاری گەورە لە هاوپەیمانێتییەكاندا روویداوە، دیارترینیان دابەشبوونی هێزی شیعەكانە كە دەسەڵاتداربوون لە شانۆی سیاسیدا. هاوپەیمانی شیعەكان ساڵی 2014 حزبە شیعەكان لە رێگەی سێ كۆمەڵەوە ركابەرییان كرد بۆ بەدەستهێنانی كورسییەكانی پەرلەمان" هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا كە نوری مالیكی سەرۆكایەتی دەكات، كە پاشان ئەندامانی رێكخراوی بەدریش چوونە پاڵی، هاوپەیمانێتییەكی تر بە رابەرایەتی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامیی عێراق و هاوپەیمانێتییەك بە سەرۆكایەتی موقتەدا سەدر. دوای چەند هەوڵێكی شكستخواردوو بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكی یەكگرتوو، شیعەكان لە هەڵبژاردنی 2018دا بە پێنج هاوپەیمانێتی بەشداری دەكەن: هاوپەیمانی " النصر" بە سەرۆكایەتی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئێستا، ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق، هاوپەیمانی " الفتح" بە سەرۆكایەتی هادی عامری وەزیری پێشووی گواستنەوە و سەرۆكی رێكخراوی بەدر، هاوپەیمانی حیكمە بە سەرۆكایەتی عەممار حەكیم، هاوپەیمانێتی " سائرون" بە سەرۆكایەتی موقتەدا سەدر. چەند موفاجەئەیەك لەم پێكهاتە نوێیانەدا هەیە، گرنگترینیان دابەشبوونی حزبی دەعوەیە لە یەك قەوارەی هەڵبژاردنەوە بۆ دوو قەوارە " هاوپەیمانی النصر و دەوڵەتی یاسا"، حزبی دەعوە لە ساڵی 205ەوە حاكمی فیعلی عێراقە و سێ سەرۆك وەزیرانی عێراق لەو حزبە بوون، دانانی عەبادی وەك سەرۆك وەزیران لە ساڵی 2014دا ململانێی لەسەر دەسەڵات لەگەڵ نوری مالیكی كە پێش ئەو لەو پۆستەدا بوو لێكەوتەوە، ململانێ و ناكۆكییە بەردەوامەكانی هەردوولا بووە كەرتبوونی حزب كە لە كاتی ئامادەكاریی بۆ هەڵبژاردنەكاندا گەیشتە لوتكە، لە ئەنجامی ئەمەدا مالیكی و عەبادی دوو هاوپەیمانێتی جیایان پێكهێنا و كاندیدەكانی حزبەی دەعوە لەسەریان پێویست بوو یەكێكیان هەڵبژێرن، دیارنەمانی حزبی دەعوە پاشەكشێیەكی گەورەیە بۆ حزبەكە، بەڵام هەندێك لە ئەندامەكانی سورن لەسەر ئەوەی كە دوای هەڵبژاردن ریزەكانی حزبەكە یەكپێبگرنەوە، رەنگە ئەوە هیوایەكی كۆن بێت ژمارەیەكی زۆر لە شیعە نیگەران نین لەوەی ببینن حزبی دەعوە لاواز دەبێت و دەسەڵات لە دەستیدا نامێنێت. هەروەها ئەنجومەنی باڵای ئیسلامیش دابەشبوون و جیابوونەوەیەكی تری ریزەكانی شیعەیە بۆ چەندین دەیە، گروپێكی ركابەری دیاری ناو حزبەی دەعوە بوون، بەڵام بە چەند ساڵێك بە شێوەیەكە گەورە لاوازكران و لە ساڵی 2012شدا رێكخراوی بەدر باڵی سەربازی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی جیابووەوە و لە هەڵبژاردنی ساڵی 2014دا چووە پاڵ هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسای حزبی دەعوە. ململانێی نێوان سەركرە گەنجەكان و ئەوانەی پێیان دەوترێت حەرەسی كۆنی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامیی لە تەمموزی 2017دا درزی خستە نێو ئەنجومەنی باڵای ئیسلامیی و عەممار حەكیم كە تووشی بێئومێدی بوو لە نەوەی گەورە و ویستی بۆ لاكردنەوە بەلای دەنگدەرانی گەنجدا لە ئەنجومەنی باڵای ئیسلامیی جیابووەوەو رەوتی حیكمەی نیشتمانی دامەزراند و بە هاوپەیمانێتییەكی تایبەت بە خۆی بەشداری هەڵبژاردنەكانی داهاتوو دەكات و هەر ئەو كاتەش سەركردە تەقلیدییەكانی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی لەگەڵ هێزەكانی پێشوو و رێكخراوی بەدر لەژێر چەتری هاوپەیمانی " الفتح" دا كۆبوونەوە كە لە ساڵی 2014ەوە ئامادەكاری بۆ دەكرێت، كە چاوەڕواندەكرێت زیاتر لە هاوپەیمانێتییەكانی تری شیعە جەماوەر بۆ لای خۆی رابكشێێت و رۆڵێكی یەكلاكەرەوە لە پێكهێنانی حكومەتی نوێدا بگێڕێت. موقتەد سەدریش یەكێك بوو لە موفاجەئەكانی تر، سەدر كەهەڵمەتێكی لەدژی گەندەڵی دەستپێكردبوو- تا ڕادەیەك بەشێوازێكی هەڵخەڵەتێنەر- بەوتەی رەخەنگرانی و داوایدەكرد سیاسییە ناكاران لەرەگ و ریشەوە دەربهێنرێت و داوای دژایەتیكردنی تائیفیەتیشی دەكرد، پەیامە پۆپۆلیستیەكەشی دەنگدانەوەی زۆری لای عێراقییەكان هەبوو كە لەو سیاسەتانە نائومێدبوون كە تەنها خزمەتی خۆیان دەكەن. لە تێكەڵبوونێكی چاوەڕوانەكراودا، رەوتەكەی سەدر هاوپەیمانێتییەكی لەگەڵ حزبی شیوعی پێكهێنا، ئەم شەراكەتە دوای دوو ساڵ لە هەماهەنگی نێوان سەدرییەكان و شیوعییەكان هات لە رێكخستنی خۆپیشاندانەكانی دژ بە گەندەڵی و تائیفیەت لە شارە گەورەكاندا، سەدر وەك شیوعییەكان وەك دەنگێكی بەهێز دژی دۆخی سیاسی دەركەوت، ژمارەیەك لە گروپە سوننە وشیعە بچوكەكان چوونە ناو ئەم هاوپەیمانێتییەوە، ئەوەش سروشتی تێپەڕێنەری ئاینەكانی پێبەخشی بە بەراورد بە لیستەكانی تر. ئەمە چی دەگەیەنێت؟ لە ساڵی 2014دا هەرسێ هاوپەیمانێتییە شیعەكە 155 كورسی پەرلەمانیان بەدەستهێنا، دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی حزبی دەعوە 92 كورسی بەدەستهێنا، ئەنجومەنی باڵا 29 كورسی، سەدرییەكان 28 كورسی لەگەڵ شەش كورسی تری هاوپەیمانەكانیان، ئەمەش كەمتربوو لە ژمارەی داواكراوی كورسی بۆ پێكهێنانی زۆرینەی پەرلەمان كە 165 كورسییە، بۆئەوەش بۆ بەدەستهێنانی زۆرینە پێویستیان بە پشتیوانی كورد بوو. لە هەڵبژاردنی داهاتوودا دەنگی شیعەكان بەسەر پێنج هاوپەیمانێتیدا دابەشدەبێت، چاوەڕوان ناكرێت هیچ كامیان بتوانێت ژمارەیەكی زۆر كورسی بەدەستبهێنێت كە دەوڵەتی یاسا لە ساڵی 2014 بەدەستیهێنا، ژمارەیەكی زۆر لە چاودێران پێشبیندەكەن هاوپەیمانی النصر و دەوڵەتی یاسا و الفتح ئەنجامی وەك یەك و نزیك لە یەكەوە بەدەستبهێننن ئەوەش دەبێتە هۆی ركابەری و ململانێ لە نێوان سەركردە شیعەكان و وادەكات زیاتر پشت بە پشتیوانی هاوپەیمانێتییە سوننەكان و كوردییەكان ببەستن بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتی. -------------- ركابەرە سوننەكان سەركردە تەقلیدییەكانی سوننە زیاتر لە شیعەكان پەرت و ناكۆكترن و رووبەڕووی زۆرترین ئاڵنگاری دەبنەوە بەهۆی داگیركردنی ناوچەكانیان لەلایەن داعش و ئاوارەبوونی خەڵكەكەی، ئێستا سوننەكان لە دەوری دوو لیستی سەرەكی گردبوونەتەوە، یەكەمیان ئوسامە نوجێفی یەكێك لە جێگرەكانی سەرۆك كۆمار هاوپەیمانێتییەكی لەگەڵ ئەسیل نوجێفی برای پێكهێناوە كە پارێزگاری نەینەوا بوو لەكاتی داگیركردنی موسڵ لەلایەن داعشەوە، هاوپەیمانێتییەكەیان بەناوی " القرار" لە هەڵبژاردنەكاندا لە موسڵ و پارێزگاكانی تر بەشداریدەكات كە سوننە تێیاندا زۆرینەیە، بەڵام زۆر بەربڵاو نییە، سەلیم جبوری سەرۆكی ئێستای پەرلەمان و ساڵح موتڵەگ، جێگری پێشووی سەرۆك وەزیران چوونە ناو ئیئتیلافی ئەیاد عەلاوی عەلمانی كە ناوی " هاوپەیمانی نیشتمانی" یە و دروشمی دژ بە تائیفیەت بەرزكردۆتەوە و بانگەشەی مەدەنیەت دەكات و ساڵی 2010ش پەناگەیەك بوو بۆ سوننەكان كاتێك زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمانی بەدەستهێنا، بەڵام سوننەكانی تر لەوانە عەبدوللەتیف همیم پیاوی ئاینی بەناوبانگی سوننە دەستبەرداری دابەشبوونی تائیفی هێناوە و چووتە ئیئتیلافی " النصر" بە سەرۆكایەتی حەیدەر عەبادی. حزبە كوردییەكان لە دوای جیابوونەوەی بزوتنەوەی گۆڕان لە یەكێتی نیشتمانی كوردستان و دەركەوتنی چەند حزبێكی تر ، ئێستا كوردەكان بەرەیەكی یەكگرتوو نوێنەرایەتییان ناكات، كوردەكان بە پێچەوانەی سوننەی پەرتەوازەن، هەتا ئێستا سەنگی یەكلاكەرەوەی هاوسەنگی سیاسیی بوون لە عێراقدا، ئەوان رۆڵی یەكلاكەرەوەیان دەبێت لە دیاریكردنی سەرۆك وەزیرانی نوێدا، پارتی دیموكراتی كوردستان وەك خۆی ماوەتەوە، بەڵام یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەهۆی ململانێ و ناكۆكی ناوخۆیی و جیابوونەوە دەناڵێنێت، كە بەهۆی ئەوەوە چەند حزبێكی بچوك دروستبوون، كە دیارترینیان گۆڕان و هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری بەرهەم ساڵە، كە پێشتر بەرپرسێكی باڵای یەكێتی نیشتمانی كوردستان بووە، ئەگەر كوردەكان گەڕانەوە بۆ یەك بەرەی یەكگرتوو لەدوای هەڵبژاردنەكان لە پێناوی پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان لە حكومەتی فیدراڵیدا، ئەوا رۆڵی دروستكەری پاشایان لە پێكهێنانی حكومەتی نوێدا بۆ دەگەڕێتەوە. دوای هەڵبژاردنەكان هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەرلەوەی هەڵبژاردن بێت بۆ ئەندامانی پەرلەمان، هەڵبژاردن و دیاریكردنی سەرۆك وەزیرانە، ئەوەش لە پرۆسەی دانوستان و بەراوردكاری و قۆڵباداندا دەردەكەوێت كە دوای هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت، لە سەرەتاشدا لە ناوی ماڵی شیعەكاندا، ئەگەری چەند سیناریۆیەك لە ئارادایە بە پشت بەستن بەم گۆڕانكاریانە: ژمارەی ئەو دەنگانەی كە سەركردەكان بەدەستی دەهێنن، توانای ئێران بۆ قەناعەتپێكردنی لیستی شیعەكان و فشارخستەرەیان بۆئەوەی هاوپەیمانێتی پێكبهێنن، هەروەها ئەگەری ئەوەی كە حزبە كوردییەكان جارێكی تر كۆدەبنەوە و بتوانن ببنە هۆكاری یەكلاكەرەوە، ئەمریكا دەستوەردانی دەبێت و دەستپێشخەری دەكات یان نا؟ ئێران سوود لە هەژمونی خۆی دەبینێت بەسەر هاوپەیمانێتییە گەورانەی كە شیعەكان رابەرایەتی دەكەن، سیناریۆی بەهێز ئەوەیە كە هاوپەیمانێتییە كە لانیكەم چوار ئیئیتیلاف لەخۆ بگرێت بە هاوكارییەكی كەمی سوننە و كوردەكان وەك ئەوەی ساڵی 2014 روویدا و زەحمەت نەبوو بۆ ئێران كە بتوانێت لیستە شیعەكان قایل بكات كە بەسەر ناكۆكییەكانیاندا زاڵ بن و لە ژێر ئاڵای " هاوپەیمانی نیشتمانیی" كۆبوونەوە، لە ساڵی 2018دا پێویستە قایلكردنی دەوڵەتی یاسا و هاوپەیمانی الفتح ئاسانبێت كە- هەردووكیان پەیوەندی توندوتۆڵیان لەگەڵ ئێراندا هەیە- بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانی لەگەڵ لیستەكەی حەكیم كە رەنگە لاوازترینیان بێت و لەوانەیە هیچ بژاردەیەكی نەبێت جگە لە چوونە ناو ئەو هاوپەیمانێتییە، ئەگەرێكی كەمە بە رەچاوكردنی ئەنجامەكان عەبادیش بۆ مانەوەی لە گەمەكەدا بچێتە ناو ئەم هاوپەیمانێتییە، زۆر لەوەش كەمتر ئەگەری ئەوەیە موقتەدا سەدریش بچێتە ناو ئەم هاوپەیمانێتییە لەبەرئەوەی هاوپەیمانێتی لەگەڵ شیوعییەكاندا پێكهێناوە ئەمەش بەلای ئێرانەوە پەسەند نییە. بەڵام ئەگەر ئێران نەیتوانی مالیكی و عامری ملكەچ بكات ئەوا دوو گروپی شیعەی بەهێز دروست دەبن، یەكێكیان بە سەرۆكایەتی عەبادی، ئەویتر بە سەرۆكایەتی مالیكی و عامری، و هەر سێكیشیان چاویان لەوەیە پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ خۆیان، یان بۆ كەسێكی سەر بەخۆیان بەدەستبهێنن، لێرەدا موقتەدا سەدر دەبێتە خاڵی یەكلاكەرە بۆ پێكهێنانی ئیئتیلافی حكومڕان، جگە لەوەش هەردوو گروپەكە پێویستیان بەوەیە ژمارەیەكی زۆر لە سوننە و كورد كێشبكەن بۆ پێكهێنانی زۆرینەی پەرلەمانی و ئەوكاتەش ئەگەرەكان زیاتر دەبن. كوردەكان كە رۆڵی یەكلاكەرەوەیان بینی لەدیاریكردنی سەرۆك وەزیران لە 2010 و 2014دا، هێشتا دەتوانن كاریگەرییان لەسەر دیاریكردنی هەبێت، كورد دەتوانێت هەواڵی خراپ بە گوێی لایەنەكاندا بدات، لەوانەش توڕەیی لە بەرامبەر هەڵوێستی عەبادی بەرامبەر ریفراندۆمی سەربەخۆیی و هاتنی هێزەكانی حكومەت بۆ ناوچە جێ ناكۆكەكان و ئەزمونی تاڵ لەگەڵ نوری مالیكی لە ماوەی هەشت ساڵدا، هەموو ئەمانە دەبنەهۆی ئەوەی كوردەكان كاندیدێكی تر بەباش بزانن كە پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێت بە پێچەوانەی ئەوەوە دید و بۆچوونی سوننە بۆ عەبادی كەمتر تائیفییە و وەڵامی زۆری پێداویستییەكانی سوننەی داوەتەوە بەوەش زیاتر لە مالیكی و عامری قبوڵكراوە. ئەگەر لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی پێشووەوە حكوم بدەین ئەوا دوو نەگۆڕ هەیە: پێویستە كاندیدی سەرۆك وەزیران لە لایەن یەكێك لە لیستە سەرەكییەكانی شیعەوە بێت و مایەی رەزامەندی ئێران و ئەمریكا بێت، ئەوەش شێوازێكی جێگیربوو لە ساڵی 2010 و 2014، كاتێك ئێران و ئەمریكا بەجۆرێك لە جۆرەكان رێككەوتن. ژمارەیەك لە گۆڕانكارییەكان ئێران هاندەدەن كە دیدوبۆچوونی وابێت هاوپەیمانێتی بەهێز و جێگیری لە بەغدا هەبێت، لەلایەن ئێرانەوە بوونی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق و ئاڵۆزبوونی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكا بە هەڕەشە دادەنێت، لە بەرامبەریشدا دەكرێت گەرمبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان سعودیە و عێراق لەم دواییانەدا هەژموونی ئێران كەمبكاتەوە، دەستوەردانی ئێران لە سوریا و هەوڵدان بۆ بونیادنانی رێگەیاكی گەیاندنی هاوكاری یەكسەر بۆ سەر دەریای ناوەڕاست پێویستی بەغدا زیاتر دەكات و ئێران هەروەها پێویستی بە هاوپەیمانێك هەیە لە بەغدا بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە ئابورییەكانی، لە بەرامبەریشدا وادەردەكەوێت كە هەڵوێستی ئێستای ئەمریكا لە عێراق زیاتر خۆی لە شەڕی دژ بە داعشدا دەبینێتەوە زیاتر لە بونیادنانی هاوپەیمانێتییەكی دوورمەودا و پرسیار ئەوەیە كە هەژموونی ئەمریكا لە نێوان ساڵی 2010 بۆ 2014 چ كاریگەرییەكی هەبووە. حەیدەر عەبادی هەواڵیدا سیاسەتێكی هاوسەنگ لە نێوان ئەمریكا و ئێران پەیڕەوبكات لە چوار ساڵی رابردوودا، چەندین جار ئەوەی راگەیاندووە كە عێراق نابێتە گۆڕەپانی جەنگی بەوەكالەتی نێوان ئەو دوو وڵاتە، دەكرێت هەڵبژاردنەكان و سیناریۆ جیاوازەكان بۆ هاوپەیمانێتیەكانی دوای هەڵبژاردن ببێتە هۆی بەردەوامبی ئەم رێگا بێلایەنانە یان پەیڕەوكردنی سیاسەتی زیاتر خۆرهەڵاتی. *رەند رەحیم- باڵیۆزی پێشووی عێراق لە ئەمریكا و وەك هاوڕێی باڵای پەیمانگای ئەمریكا بۆ ئاشتی كاردەكات و دامەزرێنەر و هاوسەرۆكی دامەزراوەی عێراقە.
سبەی هەینی كیم جۆن ئون سەرۆكی كۆریای باكور سنوری سەربازی نێوان هەردوو كۆریا دەبڕێت بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ سەرۆكی كۆریای باشوور و بەوەش كیم جۆن ئون دەبێتە یەكەمین سەرۆكی ئەو بەشەی كۆریا كە هێڵی سنوری سەربازیی نێوان ئەو دوو وڵاتەی نیمچە دوورگەی كۆریا مون ببڕێت. كیم جۆن ئون لە سەردانەكەیدا لەگەڵ مون جای ئین سەرۆكی كۆریای باشوور كۆدەبێتەوە ئەوەش یەكەمین دیدارە دوای زیاتر لە دە ساڵ كە سەرۆكی هەردوو كۆریا كۆبكاتەوە. چی باسدەكرێت لە كۆبوونەوەكەدا؟ دەربارەی وردەكاری سەردانەكە، كۆریا باشوور رایگەیاند، مون جای ئین كاتژمێر 9:30 خولەك بەكاتی ناوخۆ لەسەر سنور كۆدەبێتەوە و هەردوو سەرۆك گفتوگۆ دەكەن لەسەر پێشنیاری ئەمدواییەی كۆریای باكور كە تێیدا ئارەزووی بۆ دەستبەرداربوون لە چەكە ئەتۆمییەكانی دەربڕیوە، هەرچەندە حكومەت سیئۆل هۆشداریدا لەوەی كە گەیشتن بە رێككەوتنێك لەسەر ئەو خواستەی كۆریای باكور " قورس" دەبێت، چونكە تەكنۆلۆژیای ئەتۆمی و پیشەسازی مووشەك لە كۆریای باكور لە دوای دوا گفتوگۆ دووقۆڵییەكانی نێوان هەردوولاوە زۆر پێشكەوتووە. كۆبوونەوەی لوتكەی هەردوو سەرۆكی كۆریا بە دەستكەوتێكی بەهادار لێی دەڕوانرێت، دوای چەندین ساڵ لە ئاڵۆزی دۆخی نیمچە دوورگەكەو دوای چەندین مانگ لە كاركردن دێت بۆ هێوركردنەوەو و باشكردنی پەیوەندییەكانی نێوان سیئۆل و پیۆنگ یانگ و ئەوەش رێكەی خۆشكردووە بۆ كۆبوونەوەی چاوەڕوانكراوی نێوان سەرۆكی كۆریای باكور و دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لە داهاتوویەكی نزیكدا. چاوەڕواندەكرێت هەردوو سەرۆكی كۆریا جگە لە باسكردنی چۆنێتی مامەڵكردن لەگەڵ پرۆگرام و چەكە ئەتۆمییەكانی پیۆنگ یانگ، بە شێوەیەكی رەسمیش پرسی ئاشتی نیمچە دوورگەكە دوای كۆتایی هاتنی جەنگی ( 1950- 1953) تاوتوێدەكرێت، جگە لە چەند پرسێكی ئابوری و كۆمەڵایەتی نێوان هەردوو وڵات. وردەكاری كۆبوونەوەكە كیم جۆن ئون لەسەر سنوری هەردوو كۆریا چاوی بە مون جای ئین سەرۆكی كۆریای باشوور دەكەوێت، ئەمەش بەوتەی وتەبێژی سەرۆكی كۆریای باشوور، پاشان پاسەوانی شەرەفی كۆریای باشوور یاوەری كیم جۆن ئون دەكەن بۆ ئاهەنگێك كە لە گۆڕەپانێكی گوندی پانمونجومی سەر سنور بەڕێوەدەچێت، پانمونجوم ناوچەیەكی لە چەك داماڵراوی نێوان هەردوو وڵاتە. پاش ئاهەنگەكە و پشووی گەڕی یەكەمی دانوستانەكان، هەردوو سەرۆك بەجیا نانی نیوەڕۆ دەخۆن و وەفدی كۆریای باكور دەگەڕێتەوە بۆ سنوری وڵاتەكەی و پاشان دوای نیوەڕۆ هەردوو سەرۆك لە ئاهەنگێكدا درەختێكی سنەوبەر دەنێژن و خاك و ئاوی هاوبەشی نێوان هەردوو وڵات لە ناشتنیدا بەكاردەهێنن، وەك سیبموڵێك بۆ " ئاشتی و گەشەكردن"، دوای ئەوە هەردووو سەرۆك لە پانمونجوم بەیەكەوە دەڕۆن و گەڕی دووەمی دانوستانەكان دەستپێدەكات و كۆبوونەوەكە بە رێككەوتنێك كۆتایی دێت كە هەردوو سەرۆك ئیمزای لەسەردەكەن و پاشان بەیاننامەیەكی هاوبەش دەخوێننەوە. پاشان لە كۆریای باشوور ئاهەنگێك سازدەكرێت و شریتێكی ڤیدیۆی نمایشدەكرێت بە ناونیشانی " بەهاری یەكگرتنەوە" دواتر سەرۆكی كۆریای باكور دەگەڕێتەوە وڵاتەكەی. كێ ئامادەی كۆبوونەوەكە دەبێت؟ هەردوو سەرۆك لە كۆمەڵگەیەكی سەربازی لە چەك داماڵراوی نێوان هەردوو وڵات كۆدەبنەوە، وەفدێكی نۆ كەسی یاوەری سەرۆكی كۆریای باكور دەكەن كە یەكێكیان كیم یو جۆنگی خوشكییەكی كە ئەمساڵدا سەرۆكایەتی وەفدی كۆریای باكوری كرد بۆ یارییەكانی ئۆڵۆمپیادی زستانە، هەروەها كیم یۆنگ نام سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای میللی كۆریای باكوریش یەكێكە لە ئەندامانی وەفدەكە. وەفدێكی حەوت كەسی لە لێپرسراوان لە نێویشیاندا وەزیرانی بەرگری و كاروباری دەرەوە و كاروباری یەكگرتنەوە یاوەری سەرۆكی كۆریای باشوور دەكەن لە كۆبوونەوەكەدا. ئامادەكردنی : نامیق رەسوڵ سەرچاوە: بی بی سی
ئەنجومەنی ئەوروپا داوا لە توركیا دەكات هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی دوابخات و رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیاش بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن دەچێتە وڵاتێكی ئەوروپا و نەمسا و ئەڵمانیا و چەند وڵاتێكی تری ئەوروپاش رێگەنادەن وەزیر و بەرپرسانی توركیا لە وڵاتەكانیان بانگەشە بكەن. پەیامی ئەوروپا ئەنجومەنی ئەوروپا داوایكرد هەڵبژاردنی پێشوەختی سەرۆكایەتی و پەرلەمانیی توركیا كە بڕیار 24ی حوەزیرانی داهاتوو بەڕێوەبچێت، دوابخرێت بەهۆی ئەوەی لە سایەی باری نائاساییدا بەڕێوەدەچێت و لەگەڵ پێوەرە ئەوروپییەكاندا یەك ناگرێتەوە. لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی پەرلەمانەكانی ئەوروپا كە رۆژی سێشەممە 24ی نیسان لە شاری ستراسبۆرگی فەرەنسا بەڕێوەچوو، ئەنجومەنەكە داوای لە توركیا كرد هەڵبژاردنی پێشوەخت دوابخات. ئەنجومەنی ئەوروپا: هەڵبژاردنی پێشوەختی توركیا لە كاتێكدا بەڕێوەدەچێت كە باری نائاسایی لە توركیا راگەیاندراوە بەوەش هەڵبژاردنەكە شەفاف نابێت و لەگەڵ پێوەرەكانی ئەوروپادا یەكناگرێتەوە. ئەنجومەنی ئەوروپا دەڵێت :" هەڵبژاردنی پێشوەختی توركیا لە كاتێكدا بەڕێوەدەچێت كە باری نائاسایی لە توركیا راگەیاندراوە بەوەش هەڵبژاردنەكە شەفاف نابێت و لەگەڵ پێوەرەكانی ئەوروپادا یەكناگرێتەوە". لە كاردانەوەیدا بەرامبەر ئەو داوایەی ئەنجومەنی ئەوروپا، بەكر بۆزداغ وتەبێژی حكومەتی توركیا وتی:" بۆچی یەكێتی ئەوروپا داوای لە فەرەنسا نەكرد هەڵبژاردن دوابخات لەكاتی باری نائاساییدا، بەڵام كاتێك پرسەكە پەیوەندی بە توركیاوە بێت بیری ئەوەیان دەكەوێتەوە، ئەوە چ سیاسەتێكە". بۆزداغ راشیگەیاند داواكەی ئەنجومەنی كۆمەڵەی پەرلەمانانی ئەوروپا بۆ دواخستنی هەڵبژاردن لە توركیا مایەی قبوڵكردن نیە و ئەوە دەستوەردانە لە كاروباری ناوخۆی توركیا. ئەردۆغان بۆ بانگەشە دەچێتە ئەوروپا رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا رایگەیاند مانگی داهاتوو پێش بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن كۆنگرەیەكی هەڵبژاردن لە وڵاتێكی ئەوروپا سازدەكات، هەرچەندە ژمارەیەك لە وڵاتانی ئەوروپا رێگە بە بەرپرسانی توركیا نادەن لەسەر خاكی ئەو وڵاتانە بانگەشە بكەن. ئەردۆغان: پشت بەخوا، لە ئایاردا یەكەمین كۆبوونەوە لە هۆڵێكی وەرزشی داخراو لە وڵاتێكی ئەوروپیدا سازدەكەین و هەموو ئامادەكارییەكانمان تەواوكردووە. ئەردۆغان لە وتەیەكیدا بۆ پەرلەمانتاراتی پارتەكەی وتی " پشت بەخوا، لە ئایاردا یەكەمین كۆبوونەوە لە هۆڵێكی وەرزشی داخراو لە وڵاتێكی ئەوروپیدا سازدەكەین و هەموو ئامادەكارییەكانمان تەواوكردووە". بەڵام ئەردۆغان ناوی ئەو وڵاتەی ئاشكرانەكرد كە كۆبوونەوەكەی لێ سازدەكرێت. پێش راپرسییەكەی توركیا لەسەر هەمواركردنی دەستوری نوێ چەند وەزیر و بەرپرسێكی تری حكومەتی توركیا چوونە هۆڵەندا و ئەڵمانیا بۆ بانگەشە كە ژمارەیەكی زۆر رەوەندی توركی لێیە، بەڵام دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتانە رێگەیان نەدا كۆنگرەی جەماوەری سازبكەن. نەمسا و ئەڵمانیا رێگە بە بانگەشە نادەن بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارەی توركیا دوای راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردنەكە لەلایەن سەرۆك كۆماری توركیاوە، سیباستیان كۆرتس راوێژكاری نەمسا كە سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەكی راستڕەودەكات و دژی بە ئەندامبوونی توركیایە لە یەكێتی ئەوروپا وتی:" رێگە بە ئەردۆغان نادرێت رەوەندی توركیا بقۆزێتەوە لە ئەوروپا". نەمسا و ئەڵمانیا ڕێگە بە بەرپرسانی ئەنکەرە نادەن لەو وڵاتانە بانگەشەی هەڵبژاردن بکەن ئەڵمانیاش كە نزیكەی سێ ملیۆن هاوڵاتی توركیای لێیە رایگەیاند رێگە بە سیاسەتمەدارانی بیانی نادات پێش هەڵبژاردنەكان لەسەر خاكی ئەڵمانیا بانگەشە بكەن و كۆڕ و كۆبوونەوەی جەماوەریی سازبكەن. هیكۆ ماس وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا لە لێدوانێكیدا بۆ رۆژنامەنووسان لە شاری تۆرنتۆی كەنەدا وتی:" بیر و بۆچوونمان روون و ئاشكرایە، رێگە بە هیچ بانگەیەشەكی هەڵبژاردن نادرێت لە ئەڵمانیا سێ مانگ پێش ئەنجامدانی هەر هەڵبژاردنێكی بیانی". راپۆرتی: نامیق رەسول سەرچاوە: ئاژانسەکان
چەندین شێوازو رێگا هەیە بۆ دابەشكردنی كورسی قەوارەكانی هەڵبژاردن، عێراق لە ساڵی 2014 ەوەكار بە شێوازو رێگای سانتلیگۆی هەمواركراو دەكات كە لە 2014 دا شێوازی سانتلیگۆی هەمواركراوی (1.6) بۆ بەڵام ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ هەڵبژاردنی 2018ی بڕیاریدا (1.7) پیادە بكرێت، ئەم شێوازە پێشتر رەخنەی زۆری لێگیرا بەو پێیەی بە زیانی ئەو لیستانە كۆتایی دێت كە كورسی كەم بەدەست دەهێنن و دەنگی كەمیان هەیە، بەو پێیەی بە دابەشكردنی دەنگەكانیان بەسەر 1.7 دا دەنگەكانیان كەمدەبێتەوە.ئەم شێوازەی سانتلیگۆ تەەها لە عێراقدا پیادە دەكرێت و لە هەرێمی كوردستان شێوازی بەركەوتەی هەڵبژاردن پیادەدەكرێت. لە مێژوودا شێوازی سانتلیگۆ لە وڵاتی سوید لەساڵی 1910 داهێنرا، یەكەمجاریش لەساڵی 1951 لە وڵاتی سوید و نەرویج پیادەكرا. كە ژمارەی دەنگی لیستەكان دابەشی ژمارە تاكەكان دەكرا (1، 3، 5 ، 7، 9، ....)، كە ئەمیش لە قازانجی لیستەگەورەكان و زیانی لیستە بچوكەكان بوو، بەڵام دواتر شێوازی سانتلیگۆ گۆڕا بۆ ( 1.4 ) بە سانتلیگۆی هەموار كراو ناسرا. شێوازی دابەشكردنی كورسی لیستەكان بەسەر سانتلیگۆی هەمواركراودا كە لە ئێستادا بۆ عێراق ( 1.7 ) خشتەیەكی نموزەجی درووست دەكرێت و كۆی دەنگی لیستەكانی تیادادەنرێت، دواتر كۆی دەنگی لیستەكانی دابەشی ( 1.7 ، 3 ، 5 ، 7 ، 9 ، 11 ، ..... ) ژمارە تاكەكان دەكرێت، لە كۆتاییدا بەرزترین ژمارە كورسی یەكەم دەبات و دواتر كورسی دووەم و سێیەم... لێرەدا نمونەی دەنگی لیستەكان لە پارێزگای سلێمانی بۆ هەڵبژاردنی 30ی نیسانی 2014 لە پارێزگای سلێمانی كە (1168459) كەس مافی دەنگدانی هەبووەو لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق 30/4/2014 كە (893226 ) كەس دەنگیان داوەبەرێژەی ( 76% ) و 18 كورسی لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ دیاریكراوە بەهای كورسیەك لە پارێزگای سلێمانی ( 49623 ) دەنگە ، لیستی گۆڕان (347799) دەنگی بەدەستهێناوە، بەڕێژەی (39%)و (7) كورسی پەرلەمانی بەدەستهێنا، یەكێتی نیشتیمانی كوردستان (294265) دەنگی بەدەستهێناوە بەڕێژەی (33%) كە ( 6 ) كورسی بەدەستێنا، لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان توانی (93410) دەنگ بەدەست بهێنێتبەرێژەی (10% ) و (2) كورسی پەرلەمانی بۆ خۆی مسۆگەر بكات، لیستی یەكگرتووی ئیسلامیی (81392) دەنگ وبەڕێژەی (9%) و ( 2 ) كورسی مسۆگەركردووە، لیستی كۆمەڵی ئیسلامیی (57102) دەنگ بەڕێژەی (6%)و توانی (1) كورسی بەدەست بهێنێت.
(1).jpg)
(1).jpg)
.png)
.png)
