مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)

«داخرانی سیاسیی»، نەخۆشیەکی سیاسیی ترسناکە و کاریگەرییەکانی تەنها لەناو کایەی سیاسیدا سنووردارنابێت، بە تایبەتی لە کۆمەڵگایەکی وەک کۆمەڵگای ئێمەدا کە دەسەڵاتی سیاسیی سەرچاوەی قۆرخکردنی سەرجەمی دەسەڵاتەکانی تر و سەرچاوەی سەرجەمی جێگۆرکێ کۆمەڵایەتییەکان و تەنانەت کەڵەکەبوونی سەرمایەشە. داخرانی سیاسیی لێرەدا  تەنها ئامرازی وێرانکردنی کایەی سیاسییش نییە، بە بەتاڵکردنەوەی لە هەر ململانێکەی راستەقینە لەسەر دەسەڵات و هێنانەکایەی ئەگەری دەستگۆڕکێی دەسەڵاتەوە، بەڵکو سەرچاوەی دروستبوونی چەندان ململانێی کۆمەڵایەتیی ترسناک و ئامرازێکی بەهێزی هەڵوەشاندنەوە و پارچەپارچەبوونی کۆمەڵایەتیشە. بەڵام «داخرانی سیاسیی» بە چ مانایەک؟ 

داخرانی سیاسیی هێما بۆ ئەو دۆخە تایبەتە دەکات کە تیایدا سیستمە سیاسییەکە بە تەواوی بەڕووی بکەری سیاسیی تازە و، بەڕووی تێگەیشتنی نوێ و بەڕووی داواکاریی تازەدا، داخراوە. ئەم داخرانەش وادەکات خەڵک نەتوانن کاریگەریی لەسەر بڕیارە سیاسییەکان بەجێبهێڵن و سەرجەمی بکەرە کۆمەڵایەتیی و سیاسییەکان، کرابنە دەرەوەی لانی هەرە کەمی، بەشدارییەکی سیاسیی راستەقینەوە. لەم جۆرە دۆخانەدا نە رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنیی، نە هاوڵاتیان، نە بزوتنەوە کۆمەڵایەتییەکان، نە رۆشنبیران و دیدگا ئەلتەرناتیڤەکان،، تەنانەت هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکانیش کاریگەرییان لەسەر بڕیاردانی سیاسیی نییە و نامێنێت. تەنانەت ناڕەزایەتیی دەربڕینەکانیش، چ رێکخراوبن و یان نارێکخراو، وەک نەبوو مامەڵە دەکرێن و گەر پێویستیشی کرد بە هێزی سەربازیی وەڵام دەدرێنەوە. لە هەموو ئەم دۆخانەدا بڕیاری سیاسیی بڕیارێکی قۆرخکراوە و لە دەستی نوخبە سیاسییە حوکمڕانە داخراوەکەدایە، کە لە دونیای ئێمەدا نوخبەیەکی سوڵتانییە و هێزی ژمارەیەکی ناو سیستمە سوڵتانییەکە، چەند بنەماڵە و خێزانێکی سیاسین. 

لە رووی سۆسیۆلۆژیەوە داخرانی سیاسیی مانای خۆسەپاندنی گروپێکی کۆمەڵایەتیی بەهێز بەسەر هەموواندا و سنووردارکردنی توانای گروپەکانی تری ناو کۆمەڵگاکە، بۆ بەدەستهێنانی بڕێک لە دەسەلاتی سیاسیی و لەوێشەوە بۆ بڕێک لە سەرچاوەکانی تری دەسەڵات کە لە کۆمەڵگادا هەن. ئەمەش دەرەنجامێکی تەواو ترسناکی لێدەکەوێتەوە: «داخرانی کۆمەڵایەتیی»، کە لە دونیای ئێمەدا مانای سڕینەوەی توانا و ئەگەرەکانی جێگۆرکێی کۆمەڵایەتیی دەگەیەنێت کە دەشێت کۆمەڵگاکە لە رووی کۆمەڵایەتییەوە ئیفلییج بکات و لە هەر دینامیکیەتێکی کۆمەڵایەتیی دایببرێت. 

هاوکات «داخرانی سیاسیی» درێژە بە سەروەرکردن و سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوەی بونیادە سونەتیی و تەقلیدییەکانی ناو کۆمەڵگاکە، ئەدات، کە هیچ مەترسییەک بۆ سەر نوخبە سیاسییە حوکمڕانەکە دروستناکەن. ئەمەش بە مەبەستی رێگرتن لە دروستبوونی هەر ئەگەرێکی تازەبوونەوە، کە نەکرێت کۆنترۆل بکرێت، لەوانەش، بۆ نموونە، ئەگەری دروستبوونی چینێکی ناوەڕاست کە هەڵگری خەونی گۆرانکاریی و تازەبوونەوە و کرانەوەی ئەگەرە کۆمەڵایەتییەکانی پێشکەوتن بێت. لەپێش هەمووانیشە خوازیاریی نوێنەرایتیکردن و بەشداریکردن بێت لەناو سیستمی حوکمڕانیدا.
 لە دونیای ئێمەدا بازنەی حوکمرانیی، وەک هێمامان پێکرد، بەڕادەیەک داخراو و بەرتەسککراوەتەوە، شوێنی نوێنەرایەتیکردنی هیچ هێزێکی کۆمەڵایەتیی دەرەوەی بنەماڵە و خێزانە حوکمڕانەکانی، تێدانابێتەوە، چ جای چینێکی ناوەڕاست کە هەڵگری داواکاری تایبەت و هەڵگری داخوازیی نوێنەرایەتیکردنی سیاسیی، بێت. نەبوونی میکانیزمی سیاسی تایبەت بۆ شوێنکردنەوە بۆ هێزەکانی تر و بۆ بەشداریکردنی پێکهاتە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان لە بڕیارداندا، دابەشبوونە کۆمەڵایەتییەکان قووڵتر دەکاتەوە و دەیانگۆڕێت بۆ ئامرازی دروستبوونی ململانێی ترسناک. 
ئەم دۆخە سوڵتانییە وادەکات دەوڵەت، یان دەزگاکانی حوکمڕانیی، بە هیچ مانایەک توانای ئامێزانبوونیان نەبێت لەناو کۆمەڵگادا، واتە دەوڵەت و حوکمڕانییەک بێت نامۆ بە کۆمەڵگاکە و لە دەرەوەی نەخشەی کۆمەڵایەتیی هێزە جیاوازەکانی ناو کۆمەڵگاکەدا، نیشتەجێ بووبێت. ئەمە وادەکات دەوڵەت و دەسەڵاتی سیاسیی بوونەوەری دەرەکیی دەرەوەی کۆمەڵگاکەبن و نەبووبن بە بەشێک لە نەخشەی کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگاکە. بۆ رێگرتن لە مەترسیی تەقینەوەی کۆمەڵایەتیی، ئەم جۆرە حوکمڕانییە، بەردەوام خەریکی دروستکردنی دابەشکردنی زیاتر و زیاتری کۆمەڵگاکە و پارچەپارچەکردنی هێزەکانی ناویەتی. ئەمە وادەکات دەوڵەت و حوکمڕانییەکە لەباتی ئیدارەدانێکی عەقلانیی و بەرهەمهێنی جیاوازییەکان بێت، هەمیشە دەیانگەنێتە خاڵ و لێواری تەقینەوە. یان لانیکەم هەڕەشەی گەیاندنیان بەو خاڵی تەقینەوەیە. 

لەم جۆرە ئەزموونانەدا ئەو بونیادە کە بۆ دەوڵەت و حوکمڕانی دروستکراوە، بونیادێکە ئەرکی ژمارە یەکی بریتیی نییە لە دابینکردنی ئاسایشی کۆمەلایەتیی و ئیدارەدانێکی عەقڵانی جیاوازییەکانی ناو کۆمەڵگا. هەر لەسەرەتاشەوە وەک بوونەوەرێکی دەرەکیی کاردەکات و هیچ ئەگەرێک بۆ ئامێزانبوونی خۆی لەناو کۆمەڵگادا ناهێلێتەوە. ئەرکی یەکەمی ئەم مۆدێلە پاراستنی دەسەڵاتە سوڵتانیەکەیە بەهەر نرخێک بێت. ئەم پاراستنەش لە هەموو ئاستەکاندا دەستبەکارە: لە چۆنیەتی دابەشکردنی پێگە سەرەکییەکانی حّوکمڕانیەکە و لە دروستکردنی دەزگا و رێکخراوی تایبەت و بەهێزی چاودێرنەکراو، لە دەرەوەی بونیادە فەرمییەکەی حوکمڕانیەکەدا. 

بۆ ئەوەی ئەم دۆخە ئاشکراتر و بەرچاورنتر بێت با بەراوردێکی خێرا و گشتیی لەگەڵ چۆنیەتی بەڕێوەچوونی هەمان پرۆسەی دروستکردنی دەوڵەت و بەڕێوەبردنی حوکمڕانی لەو بەشەی جیهاندا بکەین کە ناوی خۆرئاوای لێنراوە. ئەوەی ئکاری سەرەکیی مێژووی خۆرئاوایە لە سەدەی نۆزدەهەمەوە بریتییە لە 
بەرفراوانبوون و پلورالبوونی بەردەوامی نوخبەی حوکمڕان لە وڵاتەکانیدا. بازنەکانی حوکمڕانی بەردەوام گەورەتر و کراوەتر دەبوونە بە رووی چینە کۆمەڵایەتیی و گروپە ئەتنیی و دینیی و فەرهەنگییە جیاوازەکاندا. 
لە سەدەی نۆزدەهەمەوە دەوڵەت زیاتر و زیاتر ئامێزانی کۆمەڵگا دەبێت و نوخبە دەسەڵاتدارەکان فراوانتردەبوون. ئەمەش دەرەنجامی کۆتاییهتان بە قۆرخکردنی دەسەڵاتبوو لەلایەن ئەرستۆکراتییە حوکمڕانەکانەوە. فراوانبوونی مافی دەنگدان، سەرهەڵدانی پارتە سیاسییە جەماوەرییەکان، بووە هۆی کرانەوەی دەسەڵاتی سیاسیی بەڕووی چینی ناوەڕاست و چینی کرێکاراندا. دەسەڵات چیتر لەسەر بنەمای لەدایک بوون و ئینتیما بۆ ئەم یان ئەو خێزان و بنەماڵەی ئەرستۆکراتی ڕێکنەخرابوو. لە سەدەی بیستەمدا، نوخبە حوکمڕانەکان لە ڕووی کۆمەڵایەتیی و ئایینی و کولتوورییەوە هەمەچەشنتر بوون و ژنان و کەمینەکان و گرووپە پیشەییەکان چوونە ناو بازنەی حوکمڕانییەوە.

 هەرچی ئەم پرۆسەی کرانەوەیەی دەسەڵاتە لەم ناوچەیەی ئێمەدا بە ئاراستەیەکی تەواو پێچەوانەدا ڕۆیشتوە. لەناو سیستمە سوڵتانییەکاندا، بۆ نموونە، سوڵتانێک و بنەماڵەکەی و خزم و ناسراوەکانی حوکمڕانن. بەشێوەیەکیش هیچ چین و توێژ و هێزێکی کۆمەڵایەتیی خاوەنی نوێرایەتی راستەقینەی خۆیان نین. چەند بنەماڵە سوڵتانیەکانیش گەورەتر و فراوانتربن، لە رووی ژمارەی منداڵ و وەچەکانیانەوە، ئەوەندە زیاتر کایەی سیاسیی داخراوتر دەبێت. نەک هەر ئەمە بەڵکو منداڵانی ئەم بنەماڵە سوڵتانیانە تەنها کایە سیاسییەکە قۆرخناکەن، بەڵکو زۆرجاریش چەندان کایەکانی تریش، لەناویاندا کایەی ئابوریی، میدیا، کۆمەڵگای مەدەنیش، هتد...قۆرخدەکەن.

بە کورتییەکەی، داخرانی سیاسیی لە دونیای ئێمەدا ژێرخانی سەرجەمی داخرانەکانی تری ناو کۆمەڵگاکەن. بەبێ هەڵوەشاندنەوە و سەرلەنوێ دارشتنەوەیەکی مافپەروەر و دیموکراسیانەی کایەی سیاسیی، زەحمەتە هیچ کایەیەک لە کایەکانی تری ناو کۆمەڵگاکە، بەشێوەیەکی دادپەروەرانە رێکبخرێتەوە. چەقبەستوویی سیاسی لە دونیای ئێمەدا هەوێنی چەقبەستوویی کۆمەڵایەتییە.