راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت لە پاڵ قەیرانی سیاسی و ئاو و كارەبا و شەپۆلی گەرما، چەند رۆژێكە عێراق روبەڕوی قەیران و مەترسییەكی نوێ بووەتەوە، كە ئەوەش "پەتای خوێنبەربوون"ە. لە عێراق تائێستا (5) حاڵەتی توشبون بە پەتای خوێنبەربوون تۆماركراوە، حاڵەتێكیان لە ناوچەی سۆرانی سەربە پارێزگای هەولێرە. بەشێوەیەكی سەرەكی ئەم پەتایە لە پارێزگای دیوانیە جێگیربووە، لە كۆی (5) حاڵەت كە تۆماركراوە، (4) كەسیان مردوون. بەگوێرەی پێناسەی رێكخراوی تەندروستی جیهانی پەتای خوێنبەربوون بەو نەخۆشییە دەوترێت "كە ترسناكە و هەندێكجار خوێنیشی لەگەڵە و چەند ڤایرۆسێك دەبنە هۆكاری توشبوون بەم نەخۆشییە". بەشێوەیەكی دیاریكراو، پەتای خوێنبەربوون جۆرە پەتایەكە كە لە ئاژەڵەوە دەگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ، ئەوەی جێگەی مەترسییە ئەم پەتایە نەخۆشییەكی "كوشندەیە و تائێستا چارەسەری نەدۆزراوەتەوە". ئەم نەخۆشییە سەرەتا لە ساڵی 1976 لە سودان دەركەوتووە. نیشانەكانی پەتای خوێنبەربوون: •    بەرزبونەوەی پلەی گەرمی جەستە و لاوازبوون •    رشانەوە و ئازار لە هەموو بەشەكانی لەشدا •    هەندێجار ئەم پەتایە خوێنبەربونیشی لەگەڵدایە لەڕێگەی دەم و چاو و گوێیەكانەوە، لە هەندێك حاڵەتدا دەكرێت ئەم خوێنبەربوونە ناوەكی بێت و پاخود لەژێر پێستدا بێت •    دوای 4 بۆ 5 رۆژ لە توشبوون نیشانەی نەخۆشییەكە و زیپكە لەژێر پێستی نەخۆش دەردەكەوێت قۆناغی گەشەی ڤایرۆسەكە لە دوو رۆژ بۆ 12 رۆژ دەخایەنێت و دواتر نیشانەكانی نەخۆشییەكە دەردەكەوێت، رێژەی 75%ی ئەوانەی توشی دەبن دوای 3 بۆ 7 رۆژ لە توشبون خوێنبەربوون تێیاندا دەردەكەوێت.   چۆنیەتی دەستنیشانكردنی نەخۆشییەكە: •    لەسەرەتادا دەستنیشانكردنی نەخۆشییەكە سەختە، ئەمەش بەهۆی لێكچونی نیشانەكانی لەگەڵ هەندێك نەخۆشی تردا •    ڤایرۆسەكە دەبێتەهۆی ئەوەی خوێن لەناو ملولەكاندا كلۆ نەبێت •    لەگەڵ پیسایی و میزدا خوێن دەبینرێت هەروەها خوێنبەربوونی لوت و پوكی ددانەكان چۆنیەتی خۆپاراستن: •    دوركەوتنەوە و دەستنەدان لە ئاژەڵەكان •    رشتنی دەرمانی مێروكوژ لە ماڵەكاندا •    دوركەوتنەوەی لەو كەسانەی كە دوچاری نەخۆشییەكە بوون

راپۆرت: نامیق رەسوڵ خولی یاسایی پەرلەمانی عێراق كۆتاییهات، تائێستا ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە پەسەندنەكراون تا هەنگاوە دەستورییەكانی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت دەستپێبكەن، بەهۆی ئەژماركردنەوەی دەستیی بەشێك لە دەنگەكانی هەڵبژاردنی 12ی ئایاریش پێدەچێت ئەو پرۆسەیە لە وادەی دەستوری خۆی دوا بكەوێت. لە كاتی نەبوونی پەرلەماندا كە یەكێك لە ئەركەكانی بریتییە لە چاودێریكردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن"حكومەت"، ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق دەبێتە حكومەتی كاربەڕێكەر " تصریف الاعمال". سەرچاوەیەك لە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق رایگەیاند، بەهۆی ئەوەی حكومەتی عێراق لەسەرتای ئەم هەفتەیەوە دەبێتە حكومەتی كاربەڕێكەر، لەمەولا لەبری هەموو هەفتەیەك، دوو هەفتەجارێك كۆدەبێتەوە. ئەو سەرچاوەیە بە سایتی " غەد پرێس"ی وت:" ئەنجومەنی وەزیران تەنها بەدواداچوون بۆ پرۆژە بڕیارلێدراوەكان دەكات و دەسەڵاتی ئەوەی نامێنێت پرۆژە یاسا و رێككەوتنی نێودەوڵەتی بكات". دەستوری عێراق و حكومەتی كاربەڕێكەر حكومەتی كاربەڕێكەر یان حكومەتی راپەڕێنەری كاروبارەكان، حكومەتێكی كاتییە و دەسەڵاتی سنودارە بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری وڵات لەكاتی قۆناغێكی راگوزەر یان هەڵبژاردن یان دۆخێكی نائاسایی هەتا حكومەتی نوێ پێكدەهێنرێت. لە دەستوری هەمیشەیی عێراقدا كە ساڵی 2005 نوسراوە و پەسەندكراوە لە دوو شوێندا باس لە چەمكی حكومەتی كاربەڕێكەركراوە، یەكەمیان لە مادەی ( 61/ هەشتەم/ د) و دووەمیان لە مادەی (64) دا. لە مادەی ( 61/هەشتەم/د) دا هاتووە: " لەكاتی دەنگدان لەسەر سەندنەوەی متمانە لە كۆی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیرەكان لە پۆستەكانیان بۆ راپەڕاندنی كاروباری رۆژانە بەردەوام دەبن بۆ ماوەیەك كە لە 30 رۆژ زیاتر نەبێت، هەتا ئەنجومەنی نوێی وەزیران بە گوێرەی حكومەكانی مادەی 76ی ئەم دەستورە پێكدەهێنرێت". هەروەها مادەی (64) دەستوری هەمیشەیی عێراق دەڵێت: یەكەم: لەسەر داوای سێیەكی ئەندامان یان لەسەر داوای سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و بە رەزامەندی سەرۆك كۆمار، ئەنجومەنی نوێنەران بە زۆرینەی رەهای ئەندامەكانی هەڵدەوەشێنرێتەوە و نابێت ئەنجومەنی نوێنەران لەكاتی لێپرسینەوە لە سەرۆك وەزیران هەڵبوەشێنرێتەوە. دووەم: سەرۆك كۆمار لە كاتی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەراندا، داوادەكات هەڵبژاردنی گشتی لە وڵاتدا بەڕێوەبچێت لە ماوەیەكدا كە 60 رۆژ زیاتر نەبێت لە رۆژی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە، ئەنجومەنی وەزیران لەم حاڵەتەدا بە دەستلەكاركێشاوە دادەنرێت و بەردەوام دەبێت لە بەڕێكردنی كاروباری رۆژانەدا. دەسەڵاتەكانی حكومەتی كاربەڕێكەر 1- حكومەت دەسەڵاتی ئەوەی هەیە كاروباری رۆژانە و كارە رۆتیینەكان بەڕێبكات، ئەوەش ئەو كارانە دەگرێتەوە كە ناتوانرێت دوابخرێن یان رابگیرێن چونكە دەبێتە هۆی پەككەوتنی دامودەزگا گشتییەكان، بۆ نمونە ئیمزای وەزیری كارەبا لەسەر گرێبەستێك لەگەڵ وەزیری نەوت بۆ ئامادەكردنی سوتەمەنی بۆ وێستگەكانی كارەبا. 2- دەركردنی بڕیاری ئیداریی پێویست بۆ چارەسەركردنی ئەو پرسانەی كە بە تێپەڕینی كات لەڕووی یاساییەوە كۆتاییان پێدێت یان دەركردنی بڕیارێكی گونجاو دەربارەی گرێبەستە دواخراوەكان. 3- چارەسەركردنی ئەو كێشانەی كە پێویستیان بە بڕیاری بەپەلە هەیە بەهۆی سروشتی ئەو كێشانەوە كە دواخستن هەڵناگرن، بۆ نمونە گرێبەستێك كە وەزارەتی بازرگانی كردوویەتی بۆ هاوردەكردنی خۆراك و ئەو مادانەش مایەی ئەوەیە لەناوبچن بەهۆی دۆخی كەشوهەواوە، بۆیە پێویستە حكومەتی كاربەڕێكەر بڕیاری گونجاوی لەسەر بدات. 4- ئەو كاروبارانەی كە كێشەیان تێدانییە و قورس نین، وەك ئەو بڕیارەی كە وەزیری تایبەتمەند دەیدات بۆ راكێشانی بڕێك پارە لەو بانكەی كە وەزارەتەكەی مامەڵەی لەگەڵدا دەكات بۆ دابەشكردنی موچەی كارمەندەكانی. 5- حكومەتی كاربەڕێكەر ناتوانێت هیچ بڕیارێك بدات كە كۆتوبەند بۆ حكومەتی داهاتوو دروستبكات.

راپۆرتی شیكاری: فازل حەمەڕەفعەت ئەمڕۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دواین رۆژی تەمەنی خولی سێیەمی بەڕێدەكات، پێناچێت وەكو ئەوەی هەندێك لایەن هەوڵیان بۆ دەدا پەرلەمان بتوانێت تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە هاوشێوەی ئەوەی لە پەرلەمانی كوردستان رویدا. بە گوێرەی دەستوری عێراق دەبێت (45) رۆژ بەر لە تەواوبونی خولی پەرلەمان هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانێكی نوێ، بەڵام كێشمەكێش و گومانەكان لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنی 12ی ئایاری رابردوو, حیكمەتی ئەو مادەیەی دەستوری نەهێشت، ئێستا بۆئەوەی پەرلەمانی نوێ دەستبەكاربێت و بۆشایی یاسایی دروست نەبێ، دەبێت ئەژماركردنەوەی دەستیی دەنگەكان تەواوببێت. پێشبینی دەكرێت پرۆسەی ئەژماركردنەوەی دەستیی دەنگەكان كە هەموو سندوقەكان ناگرێتەوە و تەنیا ئەو وێستگە و بنكانە دەگرێتەوە كە تانەیان لەسەرە، ماوەی هەفتەیەك بخایەنێت، لەم روانگەیەوە هەندێك لە چاودێران پێشبینی دەكەن قۆناغی بۆشایی دەستوری لە عێراق زۆر نەخایەنێت و لەماوەیەكی دیاریكراودا پەرلەمانی نوێ دەستبەكاربێت. بڕیارە هەستیارەكانی پەرلەمان لەم خولەدا ئەم خولەی پەرلەمانی عێراق سەرباری ناسەقامگیری دۆخی ئەمنی و سیاسی وڵات هەندێك بڕیاری هەستیاری دەركرد كە دەكرێت لەم خاڵانەدا كورتبكرێنەوە. یەكەم: سەندنەوەی متمانە لە (هۆشیار زێباری وەزیری دارایی- خالید عوبێدی وەزیری بەرگری) و (سەفائەدین رەبیع- سەرۆكی دەستەی راگەیاندن و پەیوەندییەكان) و (نەجمەدین كەریم- پارێزگاری كەركوك). دووەم: سەندنەوەی متمانە لە سەرۆك و ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان و دانانی دادوەرەكان لە شوێنیان، كە دواجاریش دادگای باڵای فیدراڵی ئەم بڕیارەی پەرلەمانی عێراقی پەسەند كرد. سێیەم: بڕیاردان لەسەر ژماردنەوەی دەستیی دەنگەكانی هەڵبژاردنی 12ی ئایاری ئەمساڵ كە مشتومڕی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا. موچەی پەرلەمانتاران و پەلاماردانی پەرلەمان لەبەرامبەردا ئەم خولەی پەرلەمان رەخنەی زۆریی هاتەسەر، بەتایبەتی ئەوەی كە ژمارەیەك لە ئەندامەكانی بەتایبەتی سەرۆكی لیژنەكان تۆمەتباركران بە گەندەڵی و وەرگرتنی بەرتیل لەبەرامبەر بێدەنگبونیان لە دۆسیەكانی گەندەڵی. موچەی پەرلەمانتارانیش هێشتا جێگەی قسەوباسە و ئەوەش كاریگەری نەرێنی لەسەر ئەدای كاری پەرلەمانی عێراق دروستكردووە. رۆژی 30ی نیسانی 2016 پەرلەمانی عێراق دوچاری قەیرانێكی گەورە هات كاتێك هەزاران كەس لە لایەنگرانی موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر دیواری ناوچەی سەوزیان بڕی و چونە ناو بینای پەرلەمانەوە. لایەنگرانی سەدر هۆكاری پەلاماردانی پەرلەمانیان بۆ ئەوە گەڕاندەوە كە پەرلەمان دانیشتنی تایبەت بە گۆڕانكاری وەزیرەكانی كابینەی حكومەتی داوخستووە كە بە بۆچونی ئەوان ئەو گۆڕانكارییانە ئامانج لێی چاكسازی بووە لە حكومەت، بەڵام لەبەرامبەردا هەندێك لە پەرلەمانتاران هۆكاری پەلاماردانی خۆپیشاندەرانی سەربە سەدرییان بۆ ناكۆكی نێوان لایەنە شیعەكان خۆیان دەگەڕاندەوە، هەرچۆنێك بێت لەو روداوەدا شكۆی پەرلەمان و پەرلەمانتاران شكێندرا.   مێژووی پەرلەمان لە عێراق سەرەتایەكی پێویست لەبارەی مێژووی عێراقەوە دوای جەنگی جیهانی یەكەم، وڵاتانی زلهێز هەرسێ ویلایەتی (بەغداد، بەسرە، موسڵ) یان بەپێی رێككەوتننامەی (سایكس پیكۆ) لەچوارچێوەی وڵاتێكی نوێدا بەناوی (عێراق) یەكخست. لە رۆژی 11 ی تشرینی دووەمی 1920، عێراق بوو بە ئەندام لە كۆمەڵەی گەلان لەژێر ئینیتدابی بەریتانیادا، ئینگلیزەكان بۆ جێگیركردنی وڵاتە نوێیەكە، شۆڕشی 1920ی عێراق و شۆڕشی شێخ مەحمودی حەفیدیان لە كوردستان سەركوتكرد. ساڵی 1921 بەسەرۆكایەتی وینستۆن چەرچڵ سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا كۆنگرەی قاهیرە بەڕێوەچوو، لەم كۆنگرەیەدا فەیسەڵی یەكەم وەكو پادشای عێراق دیاریكرا، كۆنگرەكە پێشنازی كرد ریفراندۆمێك سازبدرێت بۆ دانانی شا فەیسەڵ،  23ی ئابی 1921 فەیسەڵی یەكەم وەكو پادشای عێراق دانرا. كانونی دووەمی 1924 كە عێراق لەژێر ئینتیدابی بەریتانیادا بوو، هەڵبژاردنێك بەڕێوەچوو بۆ دیاریكردنی ئەندامانی ئەنجومەنی دامەزراندن، ئەوە یەكەم هەڵبژاردن بوو لە مێژووی نوێی عێراقدا، شیعەكان كە دژی ئینتیدابی بەریتانیا بوون، هەڵبژاردنەكەیان بایكۆت كرد. ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكە یەكەمین دەستوری بۆ عێراق نوسییەوە، تەموزی 1924 دەستوری عێراق پەسەندكرا، لە 21ی ئازاری 1925 شا فەیسەڵ دەستورەكەی ئیمزا كرد، لە دەستورەكەدا سیستمی حوكمڕانی عێراق بە سیستمی (پادشایەتی دەستوریی) دیاریكرا لەگەڵ بوونی حكومەتێكی پەرلەمانیی و دوو ئەنجومەنی یاسادانان بەمشێوەیە: • ئەنجومەنی نوێنەران: ئەم ئەنجومەنە چوار ساڵ جارێك لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت • ئەنجومەنی پیران (ئەعیان): ئەم ئەنجومەنە ئەندامەكانی لەلایەن پادشاوە دەدەنرا بەشێوەیەكی گشتی مێژوونوسان مێژووی عێراق بەسەر دوو قۆناغدا دابەش دەكەن: • قۆناغی یەكەم: رژێمی پادشایەتی 1921-1958 • قۆناغی دووەم: رژێمی كۆماریی 1958 تاوەكو ئێَستا لە هەردوو قۆناغەكەدا چەندین پەرلەمان هەبوون كە نوێنەرایەتی گەلیان كردووە. سەردەمی پادشایەتی و یەكەم پەرلەمان لە مێژووی عێراقدا ساڵی 1925 یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەچوو، بەشێوەیەكی گشتی لە قۆناغی پادشایەتیدا 16 خولی پەرلەمانی هەبووە، بەڵام هیچ یەكێك لەو پەرلەمانانە خولی یاسایی خۆیان تەواو نەكردووە و پێشوەخت هەڵوەشێندراونەتەوە جگە لە سێ خولی پەرلەمانی نەبێت، بۆ نمونە 1953 هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەڕێوەچووە، بەڵام سەرۆك وەزیران داوای بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی پێشوەختی كردوە‌و بەوهۆیەوە 1954 دیسان هەڵبژاردن بەڕێوەچووە، هەر هەمان ساڵ جارێكی تر هەڵبژاردن كراوەتەوە. تاوەكو روخانی سیستمی پادشایەتی لە ساڵی 1958 لە عێراق (10) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچوو، هەر لەو ماوەیە زیاتر لە (50) حكومەت پێكهێنرا، ئەمەش نیشاندەری ناسەقامگیری دۆخی سیاسی عێراقە لەو سەردەمەدا. لەم سەردەمەدا ئەنجومەنی نوێنەران یاخود پەرلەمان ناوی (كۆمەڵەی نیشتیمانی) لێنراوە. سیستمی كۆماری و سەردەمی قاسم ساڵی 1958 بە سەرۆكایەتی سەركردەكانی كودەتاكەی 14ی تەموزو ئەفسەرانی ئازادیخواز، رژێمی كۆماری راگەیەندرا، بەڵام لەم قۆناغەدا هیچ هەنگاوێك بە ئاڕاستەی پرۆسەی دیموكراتی و هەڵبژاردن سەرنەكەوت. سەردەمی بەعسییەكان تاوەكو كودەتای ساڵی 1963ی بەعسییەكان هیچ هەڵبژاردنێكی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەنەچوو، لەسەردەمی دەسەڵاتی بەعسییەكانیشدا ژیانی دیموكراتی لە عێراق تاوەكو ساڵی 1980 بەتەواوەتی پەكیكەوت، دوای 22 ساڵ راوەستان، 1980 یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەڕێوەچوو. بەعسییەكان ناوی پەرلەمانیان گۆڕی بۆ (ئەنجومەنی نیشتیمانی)، ئەم ئەنجومەنە ئەندامەكانی سەربە حزبی بەعس بوون، هەرچەندە لە 1980وە رژێمی بەعس بە سەرۆكایەتی سەددام حسێن ژمارەیەك هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەنجامدا، بەڵام هیچ یەكێك لە هەڵبژاردنەكان نەیتوانی دیموكراسی لە عێراق بچەسپێنێت. ناوی ژمارەیەك لە سەرۆكەكانی ئەنجومەنی نیشتیمانی (پەرلەمان) لەسەردەمی بەعسدا: • نەعیم حەداد: 1980-1983 • سەعدون حەمادی: 1983-1990 • سەعدی مەهدی ساڵح: 1990- 1996 • سەعدون حەمادی: 1996-2003 دوای سەددام ساڵی 2003 رژێمی بەعس روخێنرا، قۆناغێكی سیاسی نوێ دەستیپێكرد، مارسی 2004 ئەنجومەنی بەڕێوەبردن كە لەلایەن دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانانەوە دانرابوو، ئیمزای لەسەر دەستورێكی كاتی كرد، دەستورەكە داوای پێكهێنانی كۆمەڵەی نیشتیمانی ئینتیقالی كرد، بەجۆرێك تەمەنی كۆمەڵەكە لە مانگی كانونی دووەمی 2005 تێپەڕنەكات، ئەركی ئەم كۆمەڵەیە ئامادەكردنی رەشنوسی دەستورێكی نوێ بوو بۆ عێراق. لە قۆناغی دوای سەددام حسێندا پەرلەمان ناوی لێنرا (ئەنجومەنی نوێنەران)، یەكەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە یەكی كانونی دووەمی 2005دا بەڕێوەچوو. ئیئتیلافی عێراقی یەكگرتوو هەڵبژاردنەكەی بردەوە و رێژەی 48%ی دەنگەكانی بەدەستهێنا، كە ژمارەی دەنگەكانی دەیكردە 140 كورسی لە كۆی 275 كورسی ئەنجومەنی نوێنەران. ئیتیلافی عێراقی یەكگرتوو وەكو لایەنی براوەی هەڵبژاردنەكە دەستیكرد بە گفتوگۆكردن لەگەڵ لایەنەكان بەمەبەستی پێكهێنانی حكومەتێكی ئیئتیلافی، لەسەر بنەمای ئەو دانوستانانە، رۆژی 4ی كانونی دووەمی 2005: • حاچم حەسەنی وەكو عەرەبێكی سوننی بە سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبژێردرا • هەریەكە لە حسێن شەهرستانی لە پێكهاتەی عەرەبی شیعە و عارف تەیفور لە پێكهاتەی كورد وەكو جێگرانی یەكەم و دووەمی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبژێردران • جەلال تاڵەبانی لەسەر پێكهاتەی كورد وەكو سەرۆك كۆماری عێراق هەڵبژێردرا • ئیبراهیم جەعفەری لەسەر پێكهاتەی شیعە وەكو سەرۆك وەزیران هەڵبژێردرا دەستور 15ی تشرینی یەكەمی 2005 دەستوری نوێی عێراق خرایە راپرسییەوە، بەپێی ئەو دەستورە پەیكەری پەرلەمان یاخود ئەوەی پێی دەوترێت دەسەڵاتی یاسادانان بەمشێوەیە داڕێژرا: • ئەنجومەنی نوێنەران • ئەنجومەنی فیدراڵ ئێستا ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران (329) كورسییە كە بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە بۆ ماوەی چوار ساڵ هەڵدەبژێردرێن، ئەركی ئەم ئەنجومەنە دەركردنی یاسا و چاودێركردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردنە. بەشێوەیەكی گشتی لە پاڵ رۆڵی دەركردنی یاسا و چاودێریكردن، دەستور هەندێك ماف و دەسەڵاتی تری بە ئەنجومەنی نوێنەران داوە لەوانە:  • ئیمزاكردنی پەیماننامەكان • دەنگدان لەسەر كاندیدەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن • هەڵبژاردنی سەرۆك وەزیران سەرۆك كۆمار • پێدانی متمانە بە سەرۆك وەزیران و وەزیرەكان و دەستە سەربەخۆكان ئەنجومەنی فیدراڵ ئەم ئەنجومەنە پێكدێت لە نوێنەری هەموو ناوچەكانی وڵات، لە هەندێك لە وڵاتانی جیهان ئەم ئەنجومەنە ناوی لێنراوە ئەنجومەنی پیران، تائێستا ئەم ئەنجومەنە لە عێراق پێكنەهێنراوەو كێشەی لەسەرە. لەدوای روخانی رژێمی بەعسەوە تائێستا ژمارەیەك هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەچووە، ناوی هەندێك لە سەرۆكەكانی ئەنجومەنی نوێنەران لە قۆناغی دوای سەددام:  • حاچم حەسەنی: 2005-2006 • مەحمود مەشهەدانی: 2006-2008 • فوئاد مەعسوم: 14ی حوزەیرانی 2010- 11ی تشرینی دووەمی 2010 • ئوسامە نوجێفی: 2010-2014 • سەلیم جبوری: 2014-2018  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت رۆژی شەممە وادەی یاسایی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كۆتایی دێت، هێشتا پرۆسەی ئەژماركردنەوەی دەستیی دەنگەكانی هەڵبژاردنی 12ی ئایار دەستی پێنەكردووە كە رۆژی 6ی ئەم مانگە پەرلەمان بڕیاری لەسەردا. ئەمڕۆ ئەنجومەنی نوێنەران بڕیاربوو كۆببێتەوە، بەڵام نیسابی یاسایی تەواو نەبوو، بەوهۆیەوە كۆبونەوەكە دواخرا. سەرچاوەكان لە بەغدادەوە باسلەوەدەكەن، فشارێك لەسەر پەرلەمان هەیە بۆ ئەوەی ماددەی تایبەت بە ئەژماركردنەوەی دەستیی دەنگەكان لە یاسای هەمواری سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، هەڵوەشێنێتەوە.  ناوی ئەو لایەنانەی كە ئەم داواكارییەیان ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە هێشتا نادیارە، بەڵام بەپێی زانیارییەكان ئەو لایەنانە هەڵوەشاندنەوەی ئەو ماددەیان كردوەتە مەرج بۆ بەشداربونیان لە كۆبونەوەی پەرلەمان و تەواوكردنی نیساب لەبارەی پرسی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان. نزیكەی دوو مانگ تێپەڕیووە بەسەر بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق، بەڵام تائێستا ئەنجامە راگەیەندراوەكانی هەڵبژاردن پەسەند نەكراون. بەپێی ئەو هەموارەی كە پەرلەمانی عێراق لە یاسای هەڵبژاردندا كردویەتی دەبێت دەنگەكانی هەڵبژاردنی 12ی ئایار جارێكی تر بەشێوەی دەستی ئەژماربكرێنەوە، دادگای باڵای فیدراڵی عێراقیش ئەژماركردنەوەی دەستیی پەسەندكردووە، بەڵام ئەم مادەیە لێكدانەوەی جیاوازی بۆ دەكرێت، هەندێك دەڵێن مەبەست لە ناوەڕۆكی ماددەكە ئەوەیە تەنیا دەنگی ئەو سندوقانە ئەژماربكرێنەوە كە گومانی ساختەكارییان لەسەرە، لەبەرامبەردا هەندێكی باس لەوە دەكەن مەبەست لە ماددە یاساییەكە ئەژماركردنەوەی تەواوەتی دەنگەكانە لەسەرتاسەری عێراق. لەنێوان ئەم دوو بۆچونەدا ئەو دادوەرانەی كە لە جێگای ئەندامانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن دانراون قسەی یەكلاكەرەوەیان كرد و رایانگەیاند، ئەژماركردنەوەی دەستیی دەنگەكان تەنیا ئەو سندوقانە دەگرێتەوە كە تانەیان لەسەرە. سەلیم جبوری: هەفتەی داهاتوو ئەژماركردنەوەی دەستی دەنگەكان دەستپێدەكات لە پاڵ هەوڵە یاساییەكان بۆ ئیفلیجكردنی ئەو ماددەیەی كە تایبەتە بە ئەژماركردنەوەی دەستی دەنگەكان، لە پشت پەردەشەوە هەوڵی سیاسی خراوەتەگەڕ بۆ ئیفلیكردنی ماددەكە. حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق كە سەرۆكی هاوپەیمانی (النصر- سەركەوتن)ە پێشتر بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەرگری لە ئەژماركردنەوەی دەستیی دەنگەكان دەكرد، بەمدواییە لەگەڵ موقتەدا سەدر سەرۆكی لیستی سائرون هاوپەیمانێتی كرد كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنە. هاوپەیمانی نێوان عەبادی و سەدر وەكو چەقاندنی بزمارێك بوو لە تابوتی ئەژماركردنەوەی دەستیی دەنگەكان، ئەو هاوپەیمانێتییە زۆرێك لە لایەنە ناڕەزاییەكانی عێراقی لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان توشی شۆك كرد. لەكاتێكدا هێشتا پرۆسەی ئەژماركردنەوەی دەستیی دەنگەكان دەستی پێنەكردووە، لایەنە سیاسییەكان سەرقاڵی دروستكردنی كوتلەی گەورەن بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق. موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردنی 12ی ئایار تائێستا سێ هاوپەیمانێتی كردووە بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت: یەكەم: هاوپەیمانی لەگەڵ ئەیاد عەلاوی سەرۆكی ئیئتیلافی نیشتیمانی و عەممار حەكیم سەرۆكی رەوتی حیكمە  دووەم: هاوپەیمانێتی هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانێتی فەتح سێیەم: هاوپەیمانێتی لەگەڵ حەیدەر عەبادی سەرۆكی هاوپەیمانی النصر بەڵام پێناچێت پرۆسەی پێكهێنانی كابینەی نوێ بەو ئاسانییە تێپەڕێت، بەپێی دەستوری عێراق پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت دەبێت بەم قۆناغانەدا تێپەڕی: قۆناغی یەكەم: كۆبونەوەی پەرلەمانی هەڵبژێردراوی نوێ و سوێندخواردنی ئەندامان  قۆناغی دووەم: لە یەكەم دانیشتنیدا پەرلەمانی نوێ دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان هەڵدەبژێرن (سەرۆك و جێگرانی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران) قۆناغی سێیەم: دوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، پەرلەمان دەنگ دەدات لەسەر هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار قۆناغی چوارەم: سەرۆك كۆمار دوای هەڵبژاردن  و سوێندخواردنی لیستی براوەی یەكەمی هەڵبژاردن رادەسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێ حكومەت سەرباری ئەم رێوشوێنانە، پرسی درێژكردنەوەی خولی پەرلەمان رەنگە هەندێك مشتومڕ دروستبكات و كاتەكە درێژبكاتەوە، بەتایبەتیش كە ژمارەیەكی زۆر لە لایەنە سیاسییەكان بەتایبەتی لایەنە براوەكانی هەڵبژاردن درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان رەتدەكەنەوە و داوای دەستبەكاربونی پەرلەمانی هەڵبژێردراوی نوێ دەكەن، ئەمەش بزمارێكی ترە كە لە تابوتی پرۆسەی ئەژماركردنەوەی دەنگەكان دەدرێت. لەبەرامبەردا لایەنە ناڕازییەكان لە ئەنجامی هەڵبژاردن هەوڵی ئەوە دەدەن بەر لە دەستبەكاربونی پەرلەمانی نوێ پرۆسەی ئەژماركردنی دەستیی دەنگەكان بەڕێوەبچێت و پەرلەمانی نوێ لەسەر بنەمای ئەنجامی ژماردنەوەی دەستیی پێكبێت، بەگوێرەی قسەی سەلیم جبوری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق، هەفتەی داهاتوو پرۆسەی ژماردنەوەی دەستیی دەنگەكان دەستپێدەكات.   لایەنە كوردییەكان و ژماردنەوەی دەنگەكان سەرەتای ناڕەزایەتی لە ئەندامەكانی هەڵبژاردنی 12ی ئایار لە هەرێمی كوردستانەوە دەستیپێكرد و دواتر پەڕییەوە بۆ ناوچەكانی تری عێراق. لە هەرێمی كوردستان شەش لایەن كە پێكدێت لە (بزوتنەوەی گۆڕان- یەكگرتووی ئیسلامی- كۆمەڵی ئیسلامی- هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری - بزوتنەوەی ئیسلامی- حزبی شیوعی) ناڕازین لە ئەنجامی هەڵبژاردن و داوای ئەژماركردنەوەی دەستیی دەنگەكان دەكەن. ئەم لایەنان بەتایبەتی (بزوتنەوەی گۆڕان و هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری) لە دوای هەڵبژاردن ناڕەزایەتییەكانیان گەیشتە ئاستێك كە باسیان لە كشانەوە لە پرۆسەی سیاسی عێراق دەكرد، بەڵام وردە وردە لەو بیرۆكەیە پاشەكشێیان كرد. لەبەرامبەردا هەریەكە لە (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان) هێندەی چاویان لەسەر پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی عێراقە هێندە بایەخ بە مشتومڕی ئەژماردنەوەی دەستیی دەنگەكان نادەن. پارتی و یەكێتی بەبێ بانگهێشتكردنیان بۆ ناو هاوپەیمانییەكە، لەگەڵ راگەیاندنی هاوپەیمانێتی نێوان سەدر و هادی عامری بەشێوەیەكی خێرا پیرۆزباییان كرد و ئامادەیی خۆیان نیشاندا بۆ بەشداریكردن تێیدا. بەم بارودۆخەوە پێناچێت ئەژماركردنەوەی دەستیی دەنگەكان بەوشێوەیە بەڕێوەبچێت كە لایەنە ناڕازییەكان دەیانەوێت، رەنگە لە باشترین حاڵدا ئەژماركردنەوەی دەنگەكان دەنگی چەند وێستگە و بنكەیەك بگرێتەوە و گۆڕانكارییەكی ئەوتۆ لەو ئەنجامانەدا دروست نەكات كە پێشتر كۆمسیۆنی هەڵبژاردن رایگەیاندووە.  

درەو میدیا ئێوارەی ئەمڕۆ 27ی حوەزیران ئەنجامی  خولی " یەكەم" ی تاقیكردنەوەی وزاری قۆناغی 12ی ئامادەیی و نیشتمانی نۆی بنەڕەتی راگەیەندرا و ناوی خوێندكارە یەكەمەكانی هەردوو قۆناغەكەش ئاشكراكران. رێژەی دەرچوون: لە مەراسیمی راگەیاندنی ئەنجامەكاندا پشتیوان سادق وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێم وتی :" 230 هەزار خوێندكار لە هەردوو قۆناغەكە بەشداریان لە تاقیكردنەوەكە گشتییەكان كردووە و رێژەی دەرچوون لە بەشی زانستی 12ی ئامادەیی (28%) و بەشی وێژەیی (18%) و پۆلی 9ی نیشتمانیش (65%) بووە" راشیگەیاند، ئەو خوێندكارانەی كە نمرەی 90 تا 100یان لە پۆلی 12ی زانستی بەدەستهێناوە، دوو هەزار و 152 خوێندكارە. ئاشكراشیكرد بۆ ئەمساڵی خوێندنی 2017 2018 ،  57 خوێندكار یەكەم و دووەم و سێیەم بوون، كە 34یان لە ڕەگەزی نێرن و 23یان لە رەگەزی مێن. وەزیری پەروەردەی هەرێمی كوردستان ئاشكراشیكرد 608 خوێندكار نمرەی 95 بۆ 100 یان هێناوە، بەڵام هیچ قوتابییەك نمرەی 100ی بەدەستنەهێناوە، ئەوەش لە كاتێكدایە كە پرسیارەكانی تاقیكردنەوەكان هەمووی هەڵبژاردنە و لە ساڵانی رابردوودا نمرەی 100 هاتووە. یەكەمەكان: ناوی خوێندكارە یەكەمەكانی هەردوو قۆناغەكە لەلایەن سامان سیوەیلی، وتەبێژی وەزارەتی پەروەردە خوێندرانەوە كە بەمشێوەیە بوو:  بەشی 12ی زانستی: 1. بەستە یاسین ئەمین، سلێمانی: 99.14  1. پەیام نایف جەمال، هەولێر، 99.14 2. سەروا سەردار، هەولێر 98.86 2. محەممەد خالید، هەولێر: (98.86 دووبارە) 2. ئەحمەد هیوا، هەولێر: (98.86 دووبارە) 2. زەینەب موئەیەد، هەولێر: (98.86 دووبارە) 2. مریەم رەمزی، هەولێر: (98.86 دووبارە) 2. راوێژ قادر، هەولێر: (98.86 دووبارە) 2. محەممەد سەدرەدین، هەولێر : (98.86 دووبارە) 2. میلانۆ محەممەد، سلێمانی : (98.86 دووبارە) 2. رۆژ سەربەست، سلێمانی : (98.86 دووبارە) 2. سەربەست سەلام، سلێمانی : (98.86 دووبارە) 2. هەڤان رزگار فەقێ، سلێمانی : (98.86 دووبارە) 3. دانا سەركەوت، هەولێر: (98.57) 3. چرا محەمەد، هەولێر: (98.57 دووبارە) 3. تاران ئازاد، هەولێر: (98.57 دووبارە) 3. سارا كاوە، هەولێر: (98.57 دووبارە) 3. عائیشە عەلا، هەولێر (98.57 دووبارە) 3. نەریمان سەلام، هەولێر (98.57 دووبارە) 3. مستەفا سامی، هەولێر(98.57 دووبارە) 3. میران سلێمانی(98.57 دووبارە) 3. ئارین سلێمانی (98.57 دووبارە) 3. شنایر بێستون، سلێمانی: (98.57 دووبارە) 3. لارا شێركۆ سلێمانی: (98.57 دووبارە) 3. ڤاریا خالید، سلێمانی (98.57 دووبارە) 3. میر كرمانج، سلێمانی: (98.57 دووبارە) 3. باوەڕ عومەر، سلێمانی: (98.57 دووبارە) 3. زانیار دڵشاد، سلێمانی: (98.57 دووبارە) 3. فێنك مەریوان، سلێمانی: (98.57 دووبارە) 3. شیلان ئەحمەد، دهۆك: (98.57 دووبارە)   بەشی وێژەیی: 1. میر ئەنوەر، سلێمانی: 98.29 2. پەیمان ئیدریس، هەولێر: 97.43 2. ئاسودە ئیسماعیل، گەرمیان: 97.43 3. دەشنێ عەلی، سلێمانی: 96.86 یەكەمەكانی نۆی بنەڕەتی: 1. ئەوین ئاریان ئیسماعیل،  هەولێر: نمرەی 99.54، 2. بنار خەتاب،هەولێر: 99.48   2. بێستا فەرحان، هەولێر  99.48  (دووبارە) 2. لازیا زانا، سلێمانی 99.48   (دووبارە) 2. لانە زانیار، سلێمانی 99.48  (دووبارە) 3. ئیمان دلاوەر، 99.42 هەولێر خوێندنی ئیسلامی: یەكەم: ئەحمەد نوری عەبدولحەمید؛ 96%- سلێمانی  دووەم: عومەر سەلاح حەمید؛ 90.9%- سلێمانی سێیەم: سەربەست مەناف حالی؛ 89%- هەولێر ئامادەیی بازرگانی: یەكەم: شیراز هێرش كاكل فەرەج؛ 83%- سلێمانی دووەم:  ئامینە حەمەسالح حەیدەر؛ 82.3%- سلێمانی سێیەم: عەتا رەئوف عەلی رەشید؛ 75.7%- سلێمانی ئامادەیی پیشەیی: یەكەم: هاوكار تەها عەلی محەمەد؛ 94.3%- سلێمانی دووەم:  تروسكە مەحمود مەولود؛ 76.8%- هەولێر سێیەم: كۆرەك عوسمان جەمیل؛ 83.6%- گەرمیان ئامادەیی كشتوكاڵ: یەكەم: ئیمان محەمەد عوسمان؛ 76.2%- پارێزگای هەولێر دووەم:  بەسۆز ئازاد ئەحمەد؛ 72.8%- پارێزگای سلێمانی سێیەم: عومەر زرار بەهرام؛ 96.4%- پارێزگای هەولێر   ئامادەیی گەشتوگوزار: یەكەم: دیمەن ئەنیس فرەنسیس ئیسحاق؛ 91%- پارێزگای هەولێر دووەم: پەیام ئەمیر هاشم؛ 86.1%- پارێزگای هەولێر سێیەم: هەنا سوار عەبدوڵا سەعید؛ 72.5%- سلێمانی   نزمیی رێژەی دەرچوون لە قۆناغی 12ی زانستی رێژەی دەرچوون لەسەرتاسەری هەرێمدا  لەسەدا 28 ەو لەبەشی ئەدەبیش لەسەدا 19 یە و ئەوەش بۆئەوە دەگەڕێتەوە كە بەشێكی زۆر لە خوێندكارانی ئەو دوو قۆناغە لەبەر هۆكاری هێنانی نمرەی بەرز، یان فریانەكەوتنی پێداچوونەوە بە هەموو وانەكان چەند وانەیەك دەخەنە خولی دووەم و هاوكات بەشێك لە خوێندكارانیش لە هۆڵەكانی تاقیكردنەوە كاتێك پرسیارەكان دەبینن و هەستدەكەن نمرەی پێویست بەدەستناهێنن ، هۆڵی تاقیكردنەوە بەجێدەهێڵن و ئەو تاقیكردنەوە بۆ خولی دووەم وازلێدەهێنن. هەروەها ناسەقامگیری دۆخی سیاسی هەرێم و قەیرانی ئابووری و بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندن لەلایەن مامۆستایانەوە لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی راپەڕین و گەرمیان كاریگەری راستەوخۆی لەسەر پرۆسەی پەروەردە و ئامادەكاریی خوێندكاران  بۆ تاقیكردنەوەكان و رێژەی دەرچوون هەبووە. بایكۆت و ئەنجامی تاقیكردنەوەكان: لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان و راپەڕین مامۆستایان بەهۆی نەدانی موچەكانیان لەلایەن حكومەتەوە، لە وەرزی دووەمی خوێندنی ئەمساڵدا بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندنیان كرد و وەرزی دووەم تەنها نزیكەی سێ‌ هەفتە دەوامكراو ئەو وەرزە بەڕێكرا، بەڵام لە بەشێكی زۆری خوێندنگەكاندا مامۆستایان بەردەوامبوون لە وتنەوەی وانەكان بە خوێندكارانی هەردوو قۆناغی 12ی ئامادەیی و نۆی بنەڕەتی، بە سەرنجدان لە ئەنجەمەكانیش دەردەكەوێت كە پلەی یەكەمی زانستی و وێژەیی لە دەڤەری بایكۆتەو لە بەشی زانستی 14 خوێندكار پلەی یەكەم و دووەم و سێیەمی هەرێمیان بەدەستهێناوە،  لەبەشی وێژەییش سێ‌ خوێندكاری سلێمانی و گەرمیان پلەی یەكەم و دووەم و سێیەمی هەرێمیان بەدەستهێناوە و  لە نۆی بنەڕەتیش لە شەش خوێندكاری یەكەم و دووەم و سێیەم، دوو خوێندكاریان لە پارێزگای سلێمانین.  

 راپۆرتی / كاروخ عوسمان لە هەڵبژاردنی 24ی حوزەیرانی 2018 ی پەرلەمانی توركیا لە لیستی پارتی دیموكراتی گەلاندا " هەدەپە"  لە كۆی 67 كاندیدی دەرچوو، تەنها 41 كاندیدی كوردن و 26 كاندیدی تری جگە لە كورد دەرچوون  كە 21 كاندیدیان بەرەگەز  توركن، لە لیستی ئاكەپەشدا لە كۆی 295 كاندیدی دەرچوو، 68 كاندیدی بەرەگەز  كورد لە نێو لیستەكەیدا دەرچوون.  ئەم شێوزای تێكەڵیە لە كاندیدی پێكهاتەكان لە نێو لیستە جیاوازەكاندا خوێندنەوەی جیاوازی بۆ دەكرێت، هەندێك ئەو كاندیدە كوردانەی ناو لیستی  ئاكەپە بە جاش و بەكرێگیرا لەقەڵەم دەدەن و لەبەرامبەریشدا دەوترێت ئەی ئەو كاندیدە توركانەی ناو لیستی  هەدەپەدا چی ناودەنرێت، هەرچۆنێك بێت هەڵبژاردنەكانی توركیا و بەرنامەی لیستەكان سنوری پێكهاتەكانی بڕیوە. هاوپەیمانی پێشوەختی ئەكەپە و مەهەپە  دوای ئەنجامدانی هەڵبژاردن و پێكنەهێنانی حكومەت هەڵبژاردن لە توركیا دووبارەكرایەوە و لە 1ی نۆڤەمبەری 2015 گەڕێكی تری هەڵبژاردن بەرێوەچوو كە تیایدا ئاكەپە ٣١٧ كورسی بەدەستھێنا بەرێژەی ( 57.6%) ی كورسییەكان، بەمەش توانی بەتەنھا حكومەت پێكبهێنێت چونكە بۆ پێكهێنانی حكومەتی پێویستی تەنھا بە ٢٧٦كورسی ھەبوو لە كۆی ٥٥٠ كورسی پەرلەمان، لەبەرامبەردا هەدەپە  توانی ٥٩ كورسی بەدەستبهێنێت بووە ئۆپۆزسیۆن.  بەڵام لە هەڵبژاردنی 24 ی حوزەیرانی 2018 دا ‏ ئاكاپە ٢٩٥ كورسی لەكۆی ٦٠٠ كورسی بەدەستھێناوە بەرێژەی 49%) ی كورسییەكان،بەمەش 23 كورسی لەدەستدا لەچاو هەڵبژاردنی رابردوودا، كە دەبوو كورسییەكانی زیاد بوایە لەبەر ئەوەی ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی لە 550 كورسییەوە بۆ 600 كورسی زیادكراوە، بۆیە ئێستا بەبێ هاوپەیمانی ناتوانێت حكومەت پێكبهێنێت هەربۆیە پێش ئەنجامدانی هەڵبژاردن هاوپەیمانی  لەگەڵ مەهەپە گرێدا، ھەم بۆ لیستی پەرلەمانی و ھەمیش بۆ سەرۆكایەتی كۆمار.  رەجەب تەیب  ئەردۆغان بۆ سەرۆكایەتی كۆمار ( ٢٦ملیۆن و ٣٢٥ ھەزار و ١٨٨) دەنگی بەدەستهێناوە، لیستی پارتەكەشی ( ٢١ملیۆن  و ٣٣٥ھەزار و ٥٨١) دەنگی بەدەستهێناوە، جیاوازی نێوانیان ( ٤ملیۆن  و ٩٨٩ھەزار و ٦٠٧ )دەنگە، كە دەگەڕێتەوە بۆ هاوپەیمانێتی لەگڵ مەهەپە ، واتا ئەگەر هاوپەیمانی نەكردایە ( ٥٠+١)ی دەنگەكان ی بۆ سەرۆكی كۆمار نەدەھێناو  دەكەوتە خولی دووەم و بەھیچ جۆرێكیش نەیدەتوانی حكومەت پێكبهێنێت، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت ئەردۆغان، پێشبینی ئەو ئەنجامانەی كردبێت بۆیە لەگەڵ مەهەپە پێشوەخت هاوپەیمانێتی كرد، ھەرچەندە چاوەڕوان نەدەكرا جەماوەری مەھەپە دەنگ بەئەردۆغان بدەن، بەھۆی ئەو جیاوازییە زۆرەی لەئاستی تێڕوانیندا ھەیانە، بەڵام پێدەچێت ئەردۆغان بەڵێنی گەورەی بەو پارتە دابێت. جیاوازی دەنگەكانی هەدەپە و دەیمرتاش  لەبەرامبەردا سەڵاحەدین دەمیرتاش كاندیدی هەدەپە بۆ سەرۆكایەتی كۆمار، ( ٤ملیۆن و  ٢٠٥ھەزار و ٢٤٣ ) دەنگی بەدەستهێناوە، بەڵام لیستی هەدەپە, ( 5 ملیۆن و ٨٦٥ھەزار و ٩٧٧ ) دەنگی بەدەستهێناوە، جیاوازی نێوان دەنگی دەمیرتاش و هەدەپە  ( ١ ملیۆن و ٦٦٠ھەزار و ٧٣٤ )دەنگە، ئەو جیاوازیەش بۆ تێگەیشتنێكی نێوان جەهەپە و هەدەپە دەگەڕێتەوە، كە پێشتر ڕێككەوتنێكی رانەگەیەنراو هەبوو،  كە بەشێك لەدەنگی جەهەپە بدرێت بە هەدەپە، بۆئەوەی بەربەستی ١٠٪‏ تێپەڕێنێت، چونكە ئەگەر ھەدەپە ئەم بەربەستەی تێنەپەڕاندایە 95% دەنگی ھەدەپە بۆ لیستی حزبەكەی ئەردۆغان  دەچوو، لەبەرامبەردا جەهەپە ئەو ڕێككەوتنەی لەگەڵ  هەدەپە كرد ،چونكە پێی وابوو هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دەچێتە خولی دووەم بۆیە لە ئەگەری خولی دووەمی ھەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆمارداهەدەپە دەنگ بدات بە( موحەڕەم ئینجە) كاندیدی جەهەپە. بەبەراورد بە هەڵبژاردنی رابردوو 1ی نۆڤەمبەری2015  ، كە 59 كورسی بەدەستهێنابوو هەدەپە ‏توانی ٦٧ كورسی بەدەستبهێنێت، كەواتە بەبەراورد بەھەڵبژاردنی  رابردوو  ٨ كورسی زیاد كردووە( ئەگەرچی بەپێی زیادبوونی كورسییەكانی پەرلەمان كە پێشتر 550 كورسی بوو زیادكرا بۆ 600 كورسی هەدەپە كورسیەكانی وەك خۆیەتی و زیادی نەكردووە) ،بەتایبەت لەسێ ناوچەی كوردنشیندا كورسی ڕابردووی ئاكەپەی بردووە، بەڵام نەئێستاو نەڕابردووش ھەدەپە لە ٦كورسی شاری ئەرزڕومی كوردیدا كورسی بەدەستنەهێناوە، ئەو كورسیە لەدەست چووەی  ئاكاپەش لەو پارێزگایە بۆ ئیی پارتی، پارتەكەی مەراڵ ئاكشینەر  ڕۆیشتووە. لەلایەكی تر لە لەلیستی هەدەپەدا لەكۆی 67 كورسیە بەدەستهاتووەكەی ٤١ كورد دەرچوون، كە دەكاتە ٦٢٪‏، 26 كاندیدی لە پێكهاتەكانی تر دەرچوون  كە دەكاتە 38% و لە نێویشیاندا 21 كاندیدی لەرەگەزی توركن بەرێژەی 21%، بەڵام هەدەپە  لە ھەندێ ناوچەی تورك نشین (Türk Metropolü)یشدا كورسییەكانی زیادیكردووە. لەبەرامبەردا لەلیستی دەرچووەكانی ئاكەپەدا ٦٨ كاندیدی بەڕەگەز كورد ھەیە، دەكاتە ٢٣٪‏، كەواتە ئەم لیستە تەنھا بەتوركەكانەوە پەیوەست نیە. هەدەپە و دەنگی ناوچە كوردنشینەكان. ھەدەپە لەوپەڕی ڕۆژھەڵاتی توركیا لە شارەكانی وان، ئاگری، ئیدر و ھەكاری، لەڕۆژئاواشی شاری شڕناخ و ماردین كە بەشاری بەرەنگاری دەوڵەت دەناسرێن كۆی كورسییەكانی بەدەستنەهێناوە. لەمێترۆپۆلە كوردییەكان لیستی ئاكەپە بەڕێژەیەكی زۆر لە پێشەوەیە، بۆ نمونە: -گازی ئانتاب لە كۆی ١٤كورسی هەدەپە یەك ١ كورسی  و ئاكەپە هەشت كورسیان بەدەستهێناوە. -ئورفا، كە زێدی عەبدوڵا ئۆجەلانی ڕێبەری پەكەكەیەهەدەپە نیو ئەوەندە ی ئاكەپی ھێناوە واتا ٤ بەرامبەر بە ٨ لە كۆی ١٤ كورسی. -لە شاری ئادیامان لە كۆی ٥كورسی هەدەپە یەك كورسی بەدەست نەھێناوە لەبەرامبەردا ئاكەپە چوار كورسی بەدەستھێناوە. -لە ماڵاتیا  هەدەپە لە كۆی شەش كورسی سفرە و ئاكەپە چوار  كورسی ھێناوە. -لەھاتای كە كورد پێی دەڵێت: (ئەسكەندەرونە) لە كۆی ١١كورسی تەنها یەك كورسی بەدەستھێناوە لەبەرامبەریشدا ئاكەپە پێنج كورسی ھێناوە، كورسیەكانی تریش ڕۆیشتوون بۆ لیستەكانی جەهەپە و مەهەپە و ئیی پارتی. - لە شاری ئەلازیخی باكوری كوردستان كەزێدی سەڵاحەددین دەمیرتاشە،  ئەردۆغان زۆرینەی دەنگەكانی بە رێژەی 70.4%     بەدەستھێناوە و دەكاتە ٤كورسی لە كۆی ٥كورسی. كەچی دەمیرتاش دەنگەكانی لە شارەكەی خۆیدا 6.44%    ناكاتە یەك لەسەر چواری  كورسیەك. لە شاری (ئامەد) كە بەپایتەختی باكوری كوردستان دەناسرێت لە كۆی ١٢ كورسی ، هەدەپە نۆ كورسی بەدەستهێناوە و ئاكەپەش سێ‌ كورسی.   ھۆكاری ئەم گرفتە چیە؟ گەلی كورد لەھەر چوارپارچەی كوردستان سۆزی بەلای ئاییندایە، جگە لە بەتورك كردن و  گۆڕانكاری دیموگرافیا لەدوای ٢٠٠٢ كۆمەڵگەی توركیا بەڕووی ئایین و پەرەسەندنی ئاستی ئابوریدا كێشكرا، كوردیش بەدەرنیە لەو پرسەدا، بەڵكو زیاتر لەگشت  نەتەوەكانی تر هۆگری بەئایین و ئابوری بووە، ڕاستە هەدەپە زەمینەی بۆ گشت چین و توێژ و ئایدیاكان لەباركردووە تاكو خۆیانی تێدا ببیننەوە، بەڵام بەئاشكرا بانگەشەی چەپ بوونی خۆی دەكات، ئەوەش لەناو بەشێكی زۆری كۆمەڵگەی كوردیدا رەتدەكرێتەوە لەو سیستمەشدا كە ھەدەپە پێی دەناسرێتەوە ئابوری دەكەوێتە دەستی دەوڵەت و باج و خەراج بەسەرشانی تاكەكانی كۆمەڵگە زیاد دەكەن، ھەرچەندە لە لیستەكەی ھەدەپەدا خەڵكی باوەڕمەند بە ئاین ھەیە، بەڵام فكری بنەڕەتی رۆڵدەگێڕێت لەناساندنی ئەجێندای حزب، بەو ھۆیەشەوە تەواوی دەنگی ناوچە كوردییەكان بەدەست ناھێنێت. ئەگەر ھەدەپە لەھەڵبژاردنەكانی داھاتووداو بەتایبەت لەھەڵبژاردنە نێوخۆییەكان (Yerel Seçimler)  بخوازێت خۆی لەم تیۆرە  رزگاربكات و  ببێت بەھێزێكی نیشتمانی و ئامانجەكانی بەدەربن لەھێزی ئۆپۆزسیۆنی چەكداری، دەبێت گرنگی بە ئایین بدات، لەبەرئەوەی گشت نەتەوەكانی دراوسێی كورد سودمەندی فەلسەفەی ئاین بوون  پێویستە  كوردیش ئەمجارە واقعی كۆمەڵگە وەك خۆی بخوێنێتەوە و ھەوڵی سود لێوەرگرتنی بدات. هەروەك چۆن  لە ساڵی ٢٠١٦ لەسەر داوای عەبدوڵا ئۆجەلان لە ئیستانبۆڵ كۆنگرەی ئایین و دیموكڕاسی بەسترا، بۆ زیاتر خوێندنەوەی واقعی كۆمەڵایەتی كەلتوری نێو كۆمەڵگەی توركیا ، كە ھەم كورد و ھەمیش توركەكان پێشوازیان لێكرد. نەدەبوو بەم حەجمە گەورەیە ئەم پرسە وەلا بنرێت... هەدەپە دەنگی توركە كۆمۆنیستەكان و عەلەویە مەغدورەكانی ژێر دەستەڵاتی سوننەمەزھەب دەھێنێت ، بەڵام بەم ھۆیەشەوە دەنگی كورد لەدەست دەدات، ڕەنگە ئەگەر ئایین بە و قەبارە گەورەیە تەریك نەكرێت لە بەرنامەو بیركردنەوەی  هەدەپە دەنگی توركە ئایینزاو پەیڕەوكارە ئاینییەكان زیاتر بەدەست بێنێت لە توركە كۆمۆنیستەكان. لەگەڵ ئەوەی لەم هەڵبژاردنی تەنانەت پێشتریشدا دەركەوت كە  هەدەپە بەتەنها تەعبیر لە كورد ناكات و نەتەوەیانە بیرناكەتەوە، بێشك ئەم  رێبازە لە داھاتوودا زوو یا درەنگ دەیگەیەنێتە ئەنجام و  رەنگە ئەم ئەزمونەی هەدەپە لە باكوری كوردستان ئەزمونێكی گرنگ بێت بۆ باشووری كوردستان و هێزەكانی باشووریش قۆناغێكی نوێ لە خەباتی پەرلەمانی لەسەر ئاستی عێراق بە فۆرمێكی نوێوە دەست پێبكەن، هەم كاندیدی پێكهاتەكانی دیكەیان هەبێت هەم هاوپەیمانێتی لەگەڵ هێزە عەرەبییەكانی عێراق پێكبهێنن پێش هەڵبژاردنەكان.     

 (درەو میدیا): لە هەرێمی كوردستان پێشێلكردنی مافەكانی رۆژنامەنوسان سنوری  رێگریكردن لە روماڵكردنی هەواڵ و لێدان و دەستگیركردن و تەنانەت كوشتنی تێپەڕاندووە و ئێستا لە چەندین دەزگا شایستەی دارایی و موچەی پێویست بە كارمەندان نادرێت. یاسای رۆژنامەگەری لە كوردستان ژمارە (35)ی ساڵی 2007 رۆژنامەنوس بەم شێوەیە پێناسە دەكات" هەر كەسێك كە لە بواری رۆژنامەگەریدا لە هەر كەناڵێكی راگەیاندندا كار دەكا". ساڵانە دۆخی خراپی رۆژنامەگەری لە هەرێمی كوردستان دەبێتە جێگای بایەخی رێكخراوە جیهانییەكانی بواری مافی مرۆڤ و كاری راگەیاندن، ئەوەی راپۆرتە جیهانییەكان زیاتر جەختی لەسەر دەكەن" دەستگیركردن و لێدان و كوشتن"ی رۆژنامەنوسانە لە هەرێمی كوردستان، بەڵام لە پاڵ ئەم پێشێلكارییانەدا، لە هەرێمی كوردستان جۆرێكی تر لە پێشێلكردنی مافی رۆژنامەنوسان هەیە كە خۆی دەبینێتەوە لە زەوتكردن و پێنەدانی موچەی رۆژنامەنوس لە كاتی داخستنی كەناڵەكانی راگەیاندن یاخود وازهێنانی كارمەند لە كارەكەی. رۆژی 24/5/2018 پەخشی كەناڵی (كوردنیوز) راگیرا كە سەربە (نەوەی نوێ)یە وەكو نوێترین پارت لەسەر گۆڕەپانی سیاسی هەرێمی كوردستان و بارەگاكەی لە شاری سلێمانییە. (12) رۆژ دوای داخستنی كەناڵی (كوردنیوز)، ژمارەیەك كارمەندی كەناڵەكە بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە و رایانگەیاند، بەڕێوەبەرانی كەناڵەكە موچەكانیان بۆ خەرج ناكەن. ئەو رۆژنامەنوسانە لەو بەیاننامەیەدا كە بۆ سەندیكای رۆژنامەنوسان و سەنتەرو رێكخراوەكانی بواری بەرگری لە مافەكانی رۆژنامەنوسانیان ناردبوو، باسیان لەوەكرد، كەناڵی (كوردنیوز) كە شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی نەوەی نوێ خاوەندارێتی دەكات، موچەی مانگی ئایاری پێنەداون. سەرچاوەیەك لە كارگێڕی (كوردنیوز) بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، لە دوای ئەو بەیاننامەیەی كە بڵاویانكردوەتەوە، بەرپرسانی كەناڵەكە موچە و شایستەی داراییەكانیان بە هەموو كارمەندەكان داوە.  بەهەمان شێوە كەناڵی (KNN) كە وەك زمانحاڵی بزووتنەوەی گۆڕان تەماشا دەكرێت و بارەگاكەی لە شاری سلێمانییە شەوی 31/1/2018 پەخشی خۆی راگرت، رۆژی 15/3/2018 كەناڵەكە جارێكی تر دەستی بە پەخش كردەوە. لەو ماوەیەی كە داخرا ژمارەیەك لە كارمەندەكانی كەناڵی (KNN) وازیان لە كاركردن هێنا و ئامادە نەبوون دوای دەستپێكردنەوەی پەخش لەو كەناڵە كاربكەنەوە، ئەو كارمەندانە دوای وازهێنانیان داوای موچەكانیان لە بەڕێوەبەرانی كەناڵەكە كرد، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، دوای نزیكەی (5) مانگ تائێستا ئەو كارمەندان و رۆژنامەنوسانە كە ژمارەیان زیاتر لە (25) كەسە، موچەكانیان پێنەدراوە. كەناڵی (KNN) بەوانەوە كە ئێستا كاری تێدا دەكەن و بەشێك لەوانەش كە وازیان هێناوە، موچەی سێ مانگ قەرزاری كارمەندەكانیەتی. كارمەندێكی (KNN) كە وازی هێناوەو خۆی داوایكرد ناوەكەی بڵاونەكرێتەوە بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، موچەی سێ مانگیان لای (KNN)ەو بە بیانوی جۆراوجۆر ئیدارەی كەناڵەكە پارەكەیان نادەنێ و دەستی دەستیان پێدەكەن. ئەو كارمەندە وتی: دەمێك پێماندەڵێن كێشەی پارەكەی ئێوە پەیوەندی بە كارگێڕی بزوتنەوەی گۆڕانەوە هەیە و دەمێكی تر دەڵێن پارە نیە". لە لێدوانێكدا بۆ (درەو میدیا)، شۆڕش عەلی سەعید بەڕێوەبەری كارگێری  كەناڵی (KNN) رایگەیاند" ئێمە وەك كاڕگێری  (KNN) یەك دینارمان نیە". شۆڕش عەلی وتی: كارگێڕی ئێمە خراوەتە سەر كارگێڕی بزوتنەوەی گۆڕان، هەموو خەرجییەكانمان لەڕێگەی ژمێریاری ئەوانەوەیە، ئەبێ ئەوان ئەو پارەیە خەرجبكەن". بەڵام بەپێی بەدواداچونی (درەو میدیا)، هەندێك لەو رۆژنامەنوسانەی كە پارەیان لای كەناڵی (KNN)ە لەسەر قسەی شۆڕش عەلی بەڕێوەبەری كارگێڕی كەناڵەكە چونەتەلای بەڕێوەبەری كارگێڕی بزوتنەوەی گۆڕان و ئەویش پێیوتون ئەو بابەتە پەیوەندی كارگێڕی تەلەفزیۆنەكە و كۆمپانیای وشەوە هەیە وەكو خاوەنی بنەڕەتی كەناڵی (KNN). ئێستا چارەنوسی موچەی ئەو كارمەندو رۆژنامەنوسانە لەنێوان كارگێڕی كەناڵی (KNN) و ژوری كارگێڕی بزوتنەوەی گۆڕاندا بەنادیاری ماوەتەوە. ئەمە لەكاتێكدایە یاسای كاری رۆژنامەگەری لە كوردستان لە خاڵی حەوتەمی بەشی چوارەمدا تایبەت بە "ماف و ئیمتیازەكانی رۆژنامەنوس"، كەناڵەكانی راگەیاندن پابەند دەكات كە هەموو ئەو مافانە بە رۆژنامەنوس بدەن كە لە یاسا بەركارەكان و گرێبەستی پەسەندكراو لەلایەن سەندیكای رۆژنامەنوسان بۆ رۆژنامەنوس دیاریكراون. رۆژنامەنوسان كە خۆیان بە بەرگریكار لە مافی گشتی دەزانن، بەڵام زۆرجار بەهۆی ئەوەی میدیاكان لە كوردستان دابەشبون بەسەر حزبەكاندا، رۆژنامەنوسان خۆشیان مافەكانیان زەوت دەكرێت، بەڵام بێدەنگ دەبن. پێشێلكردنی مافی رۆژنامەنوسان لەكاتێكدایە لە هەرێمی كوردستان كەناڵەكانی راگەیاندن هەریەكەیان گرێبەستێكی نوسراویان هەیە، بەڵام ئەو گرێبەستانە زۆرجار پێشێل دەكرێن.  

(درەو میدیا): راگەیاندنی هاوپەیمانێتی لە نێوان هاوپەیمانێتی " نەسر" ی حەیدەر عەبادی و " سائرون"ی موقتەدا سەدر لە نەجەف، هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی " فەتح" ی نیگەران كردووە، كە پێشتر لەگەڵ موقتەدا سەدردا رێككەوتنێكیان بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانی ئیمزاكردبوو. سەرچاوەیەكی ئاگادار ئاشكرایكرد كە پەیوەندییەكانی نێوان عامری و سەدر درزی تێكەوتووە و هۆكارەكەشی بۆئەوە دەگەڕێتەوە كە سەدر بەبێ‌ ئاگاداركردنەوەی عامری هاوپەیمانێتی لەگەڵ عەبادی راگەیاندووە. ئەو سەرچاوەیە لە لێدوانیدا بۆ میدیاكانی عێراق ئاشكراشیكرد، ئێستا هادی عامری بەنیازە پاشەكشێ لە هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ موقتەدا سەدر بكات و هاوپەیمانێتییەكی نوێ‌ لەگەڵ نوری مالیكی سەرۆكی دەوڵەتی یاسا رابگەیەنێت. بەوتەی ئەو سەرچاوەیە ئێستا دانوستان لە نێوان فەتح و دەوڵەتی یاسا هەیە و هەردوولا لە هەوڵدان بە راوێژكردن لەگەڵ چەند هێزێكی سوننە و كورد هاوپەیمانێتییەك كە لاینكەم سی كورسیی پەرلەمانی دەبێت رابگەیەنن و دانوستان و گفتوگۆشیان لەگەڵ چەند پەرلەمانتارێكی لیستەكەی حەیدەر عەبادی " نەسر" دەستپێكردووە بۆئەوەی بێنە هاوپەیمانێتییەكەوە. سوننەكان هاوپەیمیانێتییەك رادەگەیەنن هاوكات لەگەڵ دانوستان و گفتوگۆی نێوخۆیی نێوان لیستە براوەكانی شیعەن لایەنە سوننەكانیش جموجوڵیان دەستپێكردووە، بۆئەوەی بە هاوپەیمانێتییەكەی فراوانەوە بەشداری دانوستانەكانی پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراق بكەن. بەوتەی چەند سەرچاوەیەكی سیاسی كە قسەیان بۆ سایتی " العربی الجدید" ی قەتەری كردووە،  كوتلە و قەوارە سونییەكانی پارێزگاكانی باكور و خۆرئاوای عێراق چەند رۆژێكە دانوستانیان دەستپێكردووە و لە دوو رۆژی داهاتوودا هاوپەیمانێتییەك رادەگەیەنن كە ژمارەی پەرلەمانتارەكانی دەگاتە 45 پەرلەمانتار. سەرچاوەیەكی نزیك لە سوننەكان رایگەیاند چەند كەسایەتییەكی پارێزگاكانی ئەنبار و نەینەوا و سەلاحەدین و بەغدا بەشداری دانوستانەكانیان كردووە. ئاشكراشیكرد كە هاوپەیمانێتییە نوێەكە سەركردە سوننەكانی وەك سەلیم جبوری سەرۆكی پەرلەمانن جەمال كەربولی سەرۆكی حزبی حەلن ئەحمەد جبوری پارێزگاری سەلاحەدین، محەمەد ئیقبال وەزیری پەروەردە، محەمەد حەلبوسی پارێزگاری ئەنبار لەخۆدەگرێت و هەوڵیش هەیە بۆئەوەی  هاوپەیمانی قەرار كە ئوسامە نوجێفی سەرۆكایەتی دەكات قایل بكرێت و بێتە ناو ئەو هاوپەیمانێتییەوە.    

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت ئەمڕۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی و پەرلەمانیی پێشوەخت لە توركیا بەڕێوەدەچێت و لەدوای ئەم هەڵبژاردنە سیستمی حوكمڕانی لەو وڵاتە بەشێوەیەكی كرداری لە پەرلەمانییەوە دەبێت بە سەرۆكایەتی. ژمارە و رێژەی دەنگدەران بە گوێرەی تۆمارەكانی لیژنەی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیا، (56 ملیۆن و 322 هەزار و 632) كەس مافی دەنگدانیان هەیە لە (180 هەزار) سندوقی دەنگدان لە ناوخۆی وڵات، ژنان رێژەی 50.76%ی دەنگدەرانی ناوخۆی وڵات پێكدەهێنن،هاوكات ژمارەی دەنگدەرانی باكووری كوردستان مافی دەنگدانیان هەیە( 10131 )كەس  10 ملیۆن و 131 هەزار و 239 كەسە و لە( 36365 ) بنكە  36 هەزار و 365 بنكە دەنگدەدەن, ئەمە سەرەرای (3 ملیۆن و 27 هەزارو 328) كەس كە لە دەرەوەی وڵات مافی دەنگدانیان هەبوو، بەڵام 48% یان بەشداری دەنگدانیان كرد كە لە 11 حوەزیرانەوە دەستیپێكرد و 19ی حوەزیران كۆتایی هات. بۆچی هەڵبژاردن لە 24ی حوزەیران بەڕێوەدەچێت ؟ بڕیاربوو ئەم هەڵبژاردنە لە مانگی تشرینی یەكەمی 2019 بەڕێوەبچێت، بەڵام رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا بڕیاریدا هەڵبژاردنی پێشوەخت بەڕێوەبچێت، ئەگەر ئەردۆغان هەڵبژاردنی 24ی مانگ بباتەوە دەتوانێت تاوەكو ساڵی 2030 لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، ئەنجام هەرچۆنێك بێت ئەم هەڵبژاردنە زەنگی دەستپێكردنی سیستمی سەرۆكایەتییە كە ساڵی رابردوو لە ریفراندۆمێكدا بە زۆرینەیەكی سادە پەسەندكرا. چۆن بڕیاردرا لە بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی پێشوەختە ؟ رۆژی 16ی نیسانی 2017 ریفراندۆمی دەستوری لە توركیا بەڕێوەچوو، خەڵكی توركیا دەنگیاندا لەسەر پێشنیازی (18) گۆڕانكاری لە دەستوری توركیادا. هەموارە دەستورییەكە چی دەڵێت ؟ بەپێی هەموارە دەستورییەكە، سیستمی حوكمڕانی توركیا لە پەرلەمانییەوە گۆڕدرا بە سەرۆكایەتییەكی جێبەجێكار، بەجۆرێك پۆستی سەرۆك وەزیران هەڵوەشێندرایەوە، هەر بەگوێرەی ئەو هەموارە دەستورییە كە لەدوای هەڵبژاردنی 24ی مانگەوە دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی توركیا لە (550) كورسییەوە بۆ (600) پەرلەمانتار زیاددەكرێت و تەمەنی كاندیدیش لە 25 ساڵییەوە كرا بە 18 ساڵ. پارتی داد و گەشەپێدان چی دەوێت ؟ بەرپرسانی پارتی داد و گەشەپێدانی دەسەڵاتدار (ئاكەپە) كە ئێستا زۆرینەی لەناو پەرلەمانی توركیا هەیە دەڵێن دەیانەوێت لەم هەڵبژاردنەدا لە كۆی (600) كورسی لانی كەم (300) كورسی ببەنەوە، سەرباری ئەمە سەرۆك بۆی هەیە بۆ دوو ویلایەتی لە دەسەڵات بمێنێتەوە كە هەر ویلایەتێك بە (5) ساڵ دیاریكراوە. دەنگدان چۆن بەڕێوەدەچێت ؟ دەنگدەری توركیا كە دەچێتە بەردەم سندوقی دەنگدان دوو كارتی دەنگدانی پێدەدرێت، كارتێك بۆ دەنگدان بە كاندیدەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و كارتی دووەم بۆ دەنگدان بە كاندیدی پارتەكان بۆ پەرلەمان، دوای دەنگدان هەردوو كارتەكە دەخرێتە ناو زەرفێك و دواتر دەنگدەرەكە دەیخاتە ناو سندوقی دەنگدانەوە. دیارترین كاندیدەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا (6) كاندید كێبركێ دەكەن: یەكەم: رەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی هاوپەیمانی (جەماوەر)ە كە ئەم هاوپەیمانێتییە پێكدێت لە هەردوو پارتی (داد و گەشەپێدان) و (بزوتنەوەی نەتەوەپەرست). دووەم: موحەڕەم ئینجە كاندیدی پارتی گەلی كۆمارییە كە پارتێكی عەلمانییە، ئەم پارتە داوای گەڕانەوەی سیستمی پەرلەمانی دەكات بۆ توركیا. سێیەم: میراڵ ئەكشینار كاندیدی پارتی (چاكە- ئی پارتی)یە، هەندێك كەس نازناوی "ژنە پۆڵاینەكە"یان پێداوە، پێشتر وەزیری ناوخۆ بووە، ماوەیەكیش جێگری سەرۆكی پەرلەمان بووە. چوارەم: سەلاحەدین دەمیرتاش كاندیدی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)یە، سەرباری بانگەوازی پارتەكە بۆ هەموو پێكهاتەكانی توركیا، بەڵام زیاتر وەكو پارتێكی كوردی دەناسرێت، دەمیرتاش ئێستا بەتۆمەتی "پاڵپشتی لە تیرۆر" لە زینداندایە، بەڵام ئەم دەستبەسەركردنەی نەبووە رێگر لەبەردەم خۆكاندیدكردنی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی، چونكە تائێستا دادگا نەیتوانیوە هیچ تۆمەتێكی لەسەر ساغ بكاتەوە. پێنجەم: تەمەل كەرەموڵا ئۆغڵو كاندیدی پارتی سەعادەتە كە پارتێكی پارێزگارە و هەڵگری بیروبۆچونەكانی سەركردەی كۆچكردووە نەجمەدین ئەربەكانە. شەشەم: دۆغۆ برینجاك كاندیدی پارتی نیشتیمانە كە پارتێكی نەتەوەپەرستە پارتە بەشدارەكانی هەڵبژاردن لە پاڵ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا، (11) پارتی سیاسی بەشداری لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی توركیا دەكەن كە بریتین لەم پارتانە:  •    پارتی داد و گەشەپێدان (ئاكەپە) •    پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) •    پارتی نەتەوەپەرەست (مەهەپە) •    پارتی چاكە (ئی پارتی) •    پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) •    پارتی سەعادەت •    پارتی یەكێتی مەزن •    پارتی توركیای سەربەخۆ •    پارتی دیموكراتەكان •    پارتی نیشتمان •    پارتی هودا هاوپەیمانێتییەكانی هەڵبژاردن یەكەم: هاوپەیمانی جەماوەر/ گەل ئەم هاوپەیمانێتییە مانگی شوباتی ئەمساڵ پێكهێنرا و  پێكدێت لە هەردوو پارتی (داد و گەشەپێدان)ی دەسەڵاتدار و (پارتی  بزوتنەوەی نەتەوەپەرست- مەهەپە) و (یەكێتی مەزن) و داوای گۆڕینی سیستمی حوكمڕانی توركیا دەكات بۆ سیستمی سەرۆكایەتی. دووەم: هاوپەیمانی میللەت ئەم هاوپەیمانێتییە لە ئایاری ئەمساڵ دروستكرا بەئامانجی روبەروبونەوەی هاوپەیمانێتییەكی پێشوو، پێكدێت لە پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان لەوانە (پارتی گەلی كۆماری- جەهەپە) و پارتی (پاكە- ئی پارتی) و (سەعادەت) و پارتی دیموكراتەكان. ئەم هاوپەیمانێتییە جەخت لەسەر جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و گەڕانەوەی سیستمی پەرلەمانی بۆ توركیا دەكەن. هاوپەیمانی نێوان پارتەكان لەم هەڵبژاردنەدا بۆ یەكەمجار رێگە بە پارتە سیاسییەكان دراوە هاوپەیمانێتی بكەن، ئەمە رێگە بۆ پارتە بچوكەكان خۆش دەكات بۆ چونەناو پەرلەمانەوە، ئەو پارتانە ئەگەر لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتیدا كۆببنەوە رەنگە بتوانن بەربەستی 10%ی دەنگەكان ببڕن كە مەرجە بۆ چونەناو پەرلەمانەوە. خولی یەكەمی هەڵبژاردن ئەگەر هەر یەكێك لە كاندیدەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە خولی یەكەمدا رێژەی (50+1)ی دەنگەكان بەدەستبهێنێت، راستەوخۆ دەبێتە سەرۆكی كۆماری توركیا، بەڵام ئەگەر هیچ یەكێك لە كاندیدەكان ئەو رێژەیەی دەنگیان بەدەستنەهێنا، دوو كاندید كە زۆرترین دەنگیان هێناوە سەردەكەون بۆ خولی دووەمی هەڵبژاردن و لە خولی دووەمدا ئەوەی زۆرترین دەنگی بەدەستهێنا دەبێتە سەرۆك كۆمار. رۆڵی سەرۆك لە سیستمی نوێدا لە سیستمی سەرۆكایەتی نوێی توركیادا سەرۆك كابینەی حكومەت پێكدەهێنێت و پۆستی سەرۆك وەزیران نامێنێت، ئەگەر ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا سەركەوت ناچار نابێت پەنا بۆ پەرلەمان ببات بەمەبەستی كۆكردنەوەی زۆرینە. رۆڵی پەرلەمان لە دوای هەڵبژاردن نەخشەی پەرلەمانی نوێی توركیا بەتەواوەتی جیاواز دەبێت لەو پەرلەمانەی ئێستا هەیە، پەرلەمانی داهاتوو لانی كەم لە (7) پارت پێكدێت كە پێچەوانەی پەرلەمانی ئێستاوە كە (4) پارت لەخۆدەگرێت، بۆیە ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەمانی داهاتووی توركیا لە هەموو حاڵەتەكاندا لە پەرلەمانی ئێستا بەهێزتر دەبێت. سەرچاوە: یۆرۆنیوز

■ گەیلان عەباس دوای پەسەندكردنی لیستی ناوی پاڵێوراوانی پارتە سیاسییەكان بۆ هەڵبژاردنەكانی ٢٤ی حوزەیران لەلایەن دامەزراوەی باڵای هەڵبژاردنەكانەوە دەركەوت (٤٨٠٠) بەربژێری هەشت لیست، لەگەڵ (٦٨)  بەربژێری سەربەخۆ لەسەر ئاستی توركیا كێبركێ دەكەن بۆ بەدەستهێنانی ٦٠٠ كورسی پەرلەمان. بە كۆی گشتیش ژمارەی بەربژێران دەكاتە(٤٨٦٨) كەس.  لەو ژمارەیەش (٣٨٢٣) بەربژێریان پیاون بەرامبەر (٩٧٧) ئافرەتی بەربژێركراو. بەڵام ئەم ژمارەیە لەچاو هەڵبژاردنەكانی رابردودا كەمترە، هاوكات پێگەی ژنان لەنێو زۆربەی لیستەكاندا بەجۆرێكە، كە چانسی سەركەوتنی ژنان بەراورد بە پیاوان زۆر كەمترە.  بەڵام لەم نێوانەدا پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) بەراورد بە ٧ لیستەكەی دیكە، خاوەنی زۆرترین بەربژێری ئافرەتە، هاوكات لە ١٩ شاریشدا ژنی كردوەتە سەرۆكی لیستەكەی و لە ریزبەندی یەكەمی لیستەكەیدا دایناون، ئەمەش وادەكات لەنێو لیستی هەدەپەدا چانسی دەرچونی ئافرەتان هاوتای چانسی پیاوان بێت بۆ گەیشتن بە پەرلەمانی توركیا.  بەگوێرەی لیستی كاندیدی پارتەكانی توركیا بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان كە ڕادەستی دەستەی هەڵبژاردنەكانی توركیا كراون، لەنێو پارتەكاندا هەدەپە لە هەموویان زیاتر جێگەی بۆ ژنان تەرخان كردووە. ئەمەش ژمارەی بەربژێرە ژناكانی نێو لیستە سەرەكیەكانی توركیا: لەلایەكی دیكەوە دانانی ئافرەتان بە سەرۆك لیست لەسەر ئاستی بازنەكانی هەڵبژاردن بەپێی ناوچەكان كاریگەری زۆری دەبێت لەسەر دەنگدەران.  دوبارە لەم ئاستەشدا زۆرینەی پارتەكان كەمترین ئافرەتیان كردوەتە سەرۆكی لیستەكانیان    هەدەپە لە ١٩ شاردا ژنانی سەرۆكی لیستن ژنانی پاڵێوراوی هەدەپە لە ١٩ شاردا لە ریزبەندی یەكەمی لیستەكەیاندان و ئەو ژنە پاڵێوراوانە و شارەكان بریتین لە: تولای هاتیم ئۆغلولار (ئەدەنە)، نەڤین ئای تەكین (ئافۆین قەرەحەسار)، فیلیز كەرەستەچی ئۆغڵو (ئەنقەرەی بازنەی یەك)، نورای توركمەن جانلی (ئەنقەرە بازنەی دوو)، نەسسیبە یۆیلەر (بالكیسیر)، فەلەكناس ئوجا (ئێلح - باتمان)، نازلی چۆبان (چانكری)، شەریفە یڵدرم (دەنیزلی)، پنار ئای تەكین ئۆزگیوچ (ئەرزینجان)، لەیلا گیوڤەن (جۆلەمێرگ)، فاتمە كورتولان (مێرسین)، پەروین بوڵدان (ئیستەنبول بازنەی یەك)، سەرپیل كەمال بای (ئیزمیر بازنەی یەك)، سوڵتان ئۆزجان (موغلا)، گوڵستان كلیچ كۆچ ییت (موش)، چیچەك ئارچ (ساكاریا)، مەدیحە ئۆیا یاگیچ (سەمسور)، مەراڵ دانش بەشتاش (سێرت)، عایشە گیول كافكاس (سنۆپ). لای خۆیانەوە ئەنجومەنی ژنانی هەدەپە رایگەیاندووە  ئێمە لە هەڵبژاردنی ٢٤ی حوزەیراندا چاوەڕێ ئەوەی دەكەین ٣٠ بۆ ٣٥ پەرلەمانتاری ژن رەوانەی پەرلەمان بكەین" هاوكات ئەو شوێنانەی كە هەدەپە زۆرترینی دەنگی تیایاندا هەیە، پاڵێوراوی ژن تیایاندا زیاترە، لە لایەكی ترەوە لیستی هەدەپە بۆ هەڵبژاردنی ٧ی حوزەیران و ١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥ لەو شارانەدا كە زۆرترین دەنگی هێنا، زۆرترین پاڵێوراو پەرلەمانتاری ژنی هەبوو. بۆ هەڵبژاردنی ٧ی حوزەیرانی ٢٠١٥ لە ئامەد ١٠ پاڵێوراوی ژن، لە هەڵبژاردنی ١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥شدا هەر لە ئامەد ٩ پاڵێوراوی ژنی هەبوو. یەكێك لە پاڵێوراوەكان (دەرسیم داغ) بوو، كە لە دایكبووی ١٩٩٦ بوو. هەدەپە لە شاری باتمان (ئێلح) بۆ هەڵبژاردنی ٧ی حوزەیرانی ٢٠١٥، ٣ پەرلەمانتاری رەوانەی پەرلەمان كرد، كە ٥ پاڵێوراو ٣ پاڵێوراویان ژن بوون. ریزبەندی یەكەمی لیستەكەی هەدەپە لە باتمان (فەلەكناس ئوجا) بوو. لە مووش (گوڵستان كلچ كۆچ ییت) لە ریزبەندی یەكەمدا بوو. لە سیرت (مەرال دانش بەشتاش) لە ریزبەندی یەكەمدا بوو. لە جۆلەمێرگ (لەیلا گۆڤەن) لە ریزبەندی یەكەمی لیستەكەی هەدەپەدا بوو. جگە لە ژنە پاڵێوراوەكانی ریزبەندی یەكەم، هەدەپە لە هەر دوو هەڵبژاردنی ٧ی حوزەیران و ١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥دا لە شارەكانی ئاگری، باتمان، چەولیگ، بەدلیس، ئامەد، جۆلەمێرگ، ئیدر، قەرس، مێردین، موش، سێرت، رحا، شرنەخ، دەرسیم و واندا، ٥٥ پەرلەمانتاری ژنی رەوانەی پەرلەمانی توركیا كرد. هاوكات لە شارەكانی شرناخ، وان و مێردین كە هەدەپە هەوڵدەدات هەموو كورسییەكان بەدەستبێنێت، ژمارەی كاندیدە ژن و پیاوەكانی هەدەپە یەكسانە. لە هەڵبژاردنی ٧ی حوزەیران و ١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥ی توركیا، بەهەمان شێوە ژمارەی ژنەكاندیدەكانی هەدەپە لە هەموو لیستەكانی دیكە زیاتر بوو. هەدەپە لە هەڵبژاردنی ٧ی حوزەیرانی ٢٠١٥ دا ٨٠ پەرلەمانتاری ناردبووە پەرلەمانی توركیا كە ٣٢ پەرلەمانتاریان ژن بوون.  ئەمەش بەرامبەر بوو بە رێژەی ٤٢% فراكسیۆنە پەرلەمانیەكەی. لەكاتێكدا كۆتای ژنان بۆ هەرلیستێكی سەركەوتوو لەپەرلەمانی توركیا بریتییە ١٧%. دواتر لە هەڵبژاردنی ١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥دا هەدەپە ٥٩ پەرلەمانتاری رەوانەی پەرلەمانی توركیا كرد، كە ٢٣ پەرلەمانتاریان ژن بوون. ئەمەش بەرامبەر بوو بەرێژەی ٤٢% فراكسیۆنە پەرلەمانیەكەی هەدەپە.  بەم جۆرە هەدەپە بۆ جاری دووەم ئەو ریكۆردە بەناوی خۆییەوە تۆمار كرد. لەكاتێكدا سێ حزبەكەی دیكە (ئەكەپە، جەهەپە و مەهەپە) بە سیستمی كۆتا ئەفرەتانیان لە نێو فراكسیۆنە پەرلەمانیەكەیاندا جێكردەوە. هەر بۆیە لەم هەڵبژاردنەشدا چاوەروان دەكرێت هەدەپە زۆرترین ئافرەت رەوانەی پەرلەمانی توركیا بكات، بەراورد بە پارتەكانی دیكەی توركیا. * راپۆرتی ژووری توێژینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان

نوسینی: هوڵوسی تورگوت لە رۆژنامەی حوڕییەت وەرگێڕانی: كارۆخ عوسمان مەسعود بارزانی بۆیەكەمجار لە٢٠ی شوباتی ١٩٩٢ ھات بۆ توركیا لەسەردەمی كابینەی حكومەتی سلێمان دەمیرەل، لەم گەشتەیدا باسی لە وەسیەتەكەی باوكی (مەلا مستەفا) دەكات كە لە ساڵی ١٩٧٩ كۆچی دوایی كرد و لەدوای بەجێماوە، مەسعود بارزانی وەسیەتی باوكی دەربارەی تورك بۆ سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتە (سلێمان دەمیرەل) باس دەكات، باوكم وەسیەتی بۆ ئێمە جێھێشتوە، لەو وەسیەتنامەیەدا دەڵێت: (پشت بەتورك ببەستن و تەنھا لەگەڵ توركیا ھەماھەنگ بن). ئەو كارە گرنگە لە ڕۆژی ھەینی ٢١ی شوباتی ١٩٩٢ لە ژووری سلێمان دەمیرەل لە ئەنكەرە ڕوویدا. میوانێكی وڵاتی دراوسێ بەشێوەیەكی نھێنی بۆ ڕوونكردنەوەی وەسیەتی باوكی دێتە لای سەرۆك وەزیرانی توركیا (دەمیرەل) گەورەكانی بنەماڵەی میوان (بارزانی) نزیكەی یەك سەدە لەگەڵ تورك لەناو یەك وڵاتدا بوون، بەڵام ئەو میوانە (مسعود بارزانی) كوڕی خاوەن وەسیەتنامە بۆیەكەمجارە بۆ وڵاتەكەمان بەمەبەستی بەجێگەیاندنی دڵسۆزی، لەشوێنگەی دەزگای ھەواڵگری توركیا (MİT) میوان بوو، میوانەكەی سەرۆك دەمیرەل یەكێك بوو لە سەركردە چەكدارە ئۆپۆزسیۆنەكانی باكوری عێراق. مەسعود بارزانی كە پاش مردنی باوكی ئەركی سەرۆكایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان گرتبوەئەستۆ جگە لە سەرۆك وەزیران سلێمان دەمیرەل (چاڤێ چاغڵاڕ ) وەزیری دەوڵەت و كەسێكی تر كە بەرپرسیارەتیيەكی گەورەی ھەبوو لە كاروباری دەرەوەی وڵات ئامادەی دانیشتنەكە بوون، بارزانی زۆر دەڵەڕاوكێی ھەبوو، بەهەستە سەری بەملاو ئەولای خۆیدا دەسوڕاند، چاوەڕێ بوو سەرۆك دەمیرەل دەست بەقسەكردن بكات، وەرگێڕێكیی عەرەبی لەڕێگای وەزارەتی كاروباری دەرەوە ئامادەكرابوو، قسەكردن دەستی پێكرد، دوای ھەموو ڕستەیەك قسەكردن تەرجەمە دەكرا، داوای ھەماھەنگی لە بارزانی كرا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پارتی كرێكاران كوردستان، بەر لەدەستپێكردنی گفتوگۆ سەرەتا بارزانی ڕێزی خۆی پێشكەش بە سەرۆك دەمیرەل كرد، پاشانیش سوپاسی دەوڵەتی توركیا و گەلی توركیای كرد لەبەرامبەر ھاریكاری كوردەكانی عێراق، سەرۆك دەمیرەل سوپاسی میوانەكە (مەسعود بارزانی) كرد بەھەمان ئەو ھەستە باشانەی میوان. چەند ڕستەیەكی چاوەڕوان نەكراو: بارزانی دەستی كرد بە ڕێكخستنی چەند ڕستەیەكی چاوەڕوان نەكراو، چاڤیت چاغڵاڕ وەك وەزیری دەوڵەتی ئەوكاتە شایەدحاڵێكی سیاسی بەرپرس، پاش ٢٥ ساڵ ئەو بەسەرھاتانە دەگێڕێتەوە. دەڵێت: لەمانگی ١١ی ساڵی ١٩٩١ بەسەرۆكایەتی بەڕێز سلێمان دەمیرەل حكومەتی ھاوبەشی نێوان (DYP وSHP) پێكھات و من وەك وەزیری دەوڵەت دەستبەكاربووم، لەو سەردەمەی كە لەكابینەكەدا دەستبەكاربووین، پەكەكە زۆرشوێنی وڵاتەكەمانی والێكردبوو كە نەتوانرێت لێی بژین، بۆ ئەم مەبەستە پێویست بوو چارەسەرێكی ڕیشەیی بدۆزینەوە. ھەروەك دەزانرا تیرۆریستانی پەكەكە لە باكوری عێراق بەخێو دەكران، ئەو ناوچەیە ساڵانێكی زۆر پەناگەی پەكەكە بوو، بەرپرسانی ناوچەكەش (مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی) بوون، بۆ وشككردنی ئەو پەناگەیە لەوباوەڕەدابووین سەرەتا گفتوگۆ لەگەڵ سەركردە كوردەكان بكەین سودی دەبێت. جەلال تاڵەبانی سەركردەی (ی ن ك) لە مارتی ١٩٩١ بەكاری جۆراوجۆر سەردانی وڵاتەكەمانی دەكرد، جگە لە سەرۆك كۆماری ئەوكات (تورگوت ئۆزاڵ) چاوی بە بەرپرسە باڵاكانی حكومەت دەكەوت. لەوكاتانەدا زانیمان مەسعود بارزانیش چاوەڕێی ئاماژەیەك دەكات لەلایەن بەرپرسانی توركیا. چاڤیت چاغڵار دوای ٢٥ ساڵ وەكو تاكە سیاسیيەكی شایەدحاڵ بەشێوەیەكی ڕوون و ئاشكرا دیداری بارزانی و دەمیرەل دەگێڕێتەوە و دەڵێت: بە مەبەستی ململانێ و ڕێگری لە پەكەكە مەسعود بارزانی لەسەر وەسیەتی باوكی بەڵێنیدا ھەماھەنگ بێت لەگەڵ دەوڵەتدا، لەبەرامبەریشدا چەك و پارە و خۆراك وەربگرێت. مەسعود بارزانی و میت: (تیومان كومان) ڕاوێژكاری ئەوكاتەی دەزگای (میت) میوانداری بارزانی كرد لەبارەگای دەزگا، لە شاری ئەنكەرە لە گەڕەكی نوێ (Taze Sokağı). لەڕاستیدا نەماندەویست ڕاگەیاندنەكان بەم كۆبوونەوەیە بزانن، بەڵام ئەم زانیارییە بەجۆرێك لەجۆرەكان دزەیكردە ناو میدیاكان. چاڤێت چاغڵار دەڵێت: بارزانی بەچڕی پارێزگاری دەكرا. چونكە لەدەستدانی بۆ ئێمە گرفتێكی گەورە بوو، چونكە بەپێی خۆی ھاتبوو تا ھاوكارمان بێت، بەو ھۆیەوە دڵنیابوون لەوەی كە ھەواڵگریمان دەچێتە قوڵایی باكوری عێراق. سلێمان دەمیرەل قبوڵی كرد لەبارەگای سەرۆكایەتی كۆمار لەدیدارەكەدا من و بەرپرسێكی دەرەوە ئامادە ببین، بارزانی بەعەرەبی قسەی دەكرد، بۆ ئێمە دەكرا بە توركی. مەسعود بارزانی وتی: بەڕێز سەرۆك وەزیران، لەبەرامبەر قبوڵكردنی من لێرە، سوپاسی بێ پایانی خۆمتان ئاراستە دەكەم، لەسەر ئیزنتان سەرەتا دەمەوێ وەسیەتی باوكی ڕەحمەتیم لە حزوری ئێوەدا عەرز بكەم. باوكم (مەلا مستەفا بارزانی) لەساڵی ١٩٧٥ نەخۆش كەوت، ٤ ساڵ لەئەمریكا سەرقاڵی چارەسەری نەخۆشیەكەی بوین، لە دواین ڕۆژانی نەخۆشیەكەیدا وەكو (وەسیەت) ئەمانەی بەمن و برا گەورەكەم (ئیدریس بارزانی) وت: ئەولادەكانم، سەددام حسێن دەیەوێ ئێمە لە عێراق نەھێڵێت، دەشزانن كە ئێران ئێمەی جێھێشت، بۆیە لەناوچەكە تاكە میللەت كە باوەڕمان پێی ھەبێت (گەلی تورك)ە، من ئەمڕۆ لە ژیانم و بەیانی نامێنم، بۆیە وەسیەت دەكەم ئەگەر گرفتێكتان ھەبوو ئەگەر گرفتیشتان نەبوو پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتی تورك دروست بكەن، بڕوایان پێبكەن، ھەماھەنگ بن لەگەڵیاندا، ھاوكاری تورك بن لەھەر داخوازییەك كە لەئێوە ھەیان بێت، بۆئەوەی ئەوانیش ھاوكارتان بن لەھەرشتێ كە بتانەوێ. بەڵێ بەڕێز سەرۆك وەزیران وەسیەتی باوكم بەمجۆرەیە و منیش بۆ بەجێگەیاندنی وەسیەتەكەی باوكی كۆچكردووم لە حزورتانم. بەڵێ بەمشێوەیە بوو. دیالۆگەكەی بارزانی كاتێ وەسیەتەكەی باوكی دەگواستەوە دڵەڕاوكێی پێوە دیاربوو، دەنگی دەلەریەوە. لەماوەی درێژەدان بەقسەكانی بەگرنگیيەوە باسی pkk كرا، بارزانی پەیمانیدا كە ھاوكاری دەوڵەت بێت. بێگومان ترسێكی زۆری سەددام حسێنی لەسەربوو، نیگەران بوو لەوەی كە ھەر كاتێكی چاوەڕوان نەكراو سەددام تەڵەیەكی بۆ دابنێتەوە، زانیبومان كە كەمێك بەرلەوەی باوكی كۆچی دوایی بكات لە ڤیەننا لەدەست تیمێكی بكوژ ڕزگاری ببوو، بۆیە ڕەنگی ترس پەڕیبووە ڕوخساری، بۆیە دەشمانزانی لەپێناو پاراستنی خۆی ئامادەی ھاوكاریمانە زۆر بەچڕی. لە كۆتایی لەگەڵ مەسعود بارزانی ڕێككەوتین، ئێمە بڕیاری ھاوكاریكردنی ئەوماندا بە چەك و بەپارە، ئەویش ئارام بووەوە و پەیمانیدا كە لە سیاسەتی باكوری عێراق ھاریكاری دەوڵەت بێت و لەشەڕ دژی pkk بەھەماھەنگ لەگەڵ ئێمە جوڵە بكات. حیكمەت چەتین:  جەلال تاڵەبانی نمەك بەحەرام دەرچوو، ھەرچەندە ئێمە  هاوكاری زۆرمان كردو چەكمان پێدا، بەڵام تاڵەبانی هیچ سەركردەیەكی پەكەكەی رادەستنەكردین، هەرجارەو بە بیانویەك خۆی دەدزیەوە      ئایا مرۆڤ ئەوەندە دەگۆڕێت؟ دوای ئەو سەردانە یەكەمەی بارزانی ھاتوچۆی بۆ وڵاتەكەمان زیادیكرد، وەك بڵێی بێ نیشتمان بێت ھەرچەندە ھاوڵاتی عێراقی بوو، بەڵام نەیدەتوانی پاسپۆرتی عێراقی وەرگرێت و نێوانیشی لەگەڵ ئێران باش نەبوو، بۆیە ئێمە پاسپۆرتی دیپلۆماسی كۆماری توركیامان پێدا، لە ساڵانی حوكمی ئێمەدا ڕاستگۆ بوو بەرامبەر بەڵێنەكەی، ھاوكاری زۆری توركیای كرد، ئێمەش ھاوكاری تەواوەتی ئەومان كرد. جگە لە چەك ھاوكاری پارە و دانەوێڵەمان بۆ دەنارد. لە دە بۆ پازدە ساڵانی كۆتاییدا كە سەیری ھەڵسوكەوتی دەكەم بەسەرسوڕمانەوە دەڵێم: (ئایا مرۆڤ ئەوەندە دەگۆڕێت)؟ بەتایبەت لەپەیوەندی لەگەڵ عێراق و ئێراندا، بەڵام ھێشتا ناتوانێ بەبێ دەوڵەت بمێنێتەوە، چونكە وەسیەتی باوكیەتی. حیكمەت چەتین:  ئێمە پاسپۆرتی دیپلۆماسی كۆماری توركیامان بە مەسعود بارزانیدا، ئەو  ڕاستگۆ بوو بەرامبەر بەڵێنەكەی، ھاوكاری زۆری توركیای كرد، ئێمەش ھاوكاری تەواوەتی ئەومان كرد. جگە لە چەك ھاوكاری پارە و دانەوێڵەمان بۆ دەنارد لەسەر ویستی خۆیان پاسپۆرتی دیپلۆماسی توركیایان پێدرا، لەساڵانی نەوەدەكاندا لە باكوری عێراق سەركردەكانی یەكێتی و پارتی، تاڵەبانی و بارزانی بەرامبەر سەددام حسێن لەناوەوە و دەرەوەی عێراقدا ململانێ و جوڵەكردنیان بەتەواوی نەما. ئەوان چونكە پاسپۆرتی عێڕاقیان نەبوو نەیاندەتوانی بەئاسانی گەشت بكەن و خۆیان بگەیەننە وڵاتانی ڕۆژئاوا، بۆ ئەم مەبەستە وەك ھەموو جارێك داوای ھاوكاریان لە توركیا دەكرد، بەتایبەت لەسەردەمی بەڕێز تورگوت ئۆزاڵ سەرۆك كۆمار، ئەویش بەتەلەفۆن بە وەزیری دەرەوە (حیكمت چەتین)ی وت: مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی خاكیان ھەیە، بەڵام ھیچ شتێكیتریان نیە، با پاسپۆرتیان بدەینێ.   توركیا دەروازەیەك بۆكرانەوە بەڕووی دونیادا: وەزیری دەرەوە حیكمت چەتین ئەم داوایەی سەرۆك كۆمار تورگوت ئۆزاڵی لەگەڵ سەرۆك وەزیران سلێمان دەمیرەل جێگرەكەی ئەرداڵ ئین ئونو تاوتوێكرد، وەڵامی ئەرێنی وەرگرتەوە و پاسپۆرتی دیپلۆماسیان پێدرا. بەمەش توركیا بۆئەوان بوو بەدەروازەیە بۆ كرانەوە بەڕووی دونیادا. دواتر بەشێك لەمنەتەكانیان ھەڵگرت و ھاوكاری دەوڵەت بوون.   توركیا كارەبای بۆ دابینكردن: وەزیری دەرەوەی ئەوكات (حیكمت چەتین) باسی پەیوەندی نێوان توركیا و سەركردەكانی باكوری عێراق دەكات لە ساڵانی ٩١-٩٣، دەڵێت: بەردەوام ھاوبەندیمان ھەبوو لەگەڵ تاڵەبانی و بارزانی. پەیوەندیمان توندوتۆڵ بوو. ھەرجارێك لەچوونە دەرەوە بەخاكی توركیادا سەریشیان لەئێمە دەداو زانیاریشیان دەدا دەربارەی زۆرشت، ئەوكاتەی ئێمە لە حكومەت بووین خەڵكی باكوری عێراق بەرامبەر سەددام لە گوزەرانێكی زۆرخراپدا بوون، ئێمە بەردەوام لە ھاوكاریاندابووین، لەبەرامبەردا خەڵكی دڵسۆزمان پەیداكردن بۆ دەوڵەت تا لە باكوری عێراق لەجیاتی ئێمە لەوێبن. ئێمە تەنانەت كارەباشمان پێدەدان. لە بەشێكی تری وتارێكی تردا كە بەتەنھا دەربارەی تاڵەبانی نوسراوە، من لێرە لەگەڵ ئەو وتارەدا تێكەڵكێشی دەكەم و بەشێكی كورتی لێوە باسەكەم. تاڵەبانی نمەك بەحەرام دەرچوو، ھەرچەندە لەسەرەتای ئیدارەی باكوری عێراقدا ئێمە (دەوڵەت) بواری ئیشكردنمان لە توركیا پێدا و چەكمان دانێ، ھاوكاری پارەو مەعنەویمان كردن، كە چی تاڵەبانی لە رادەستكردنی سەركردەی تیرۆرستانی پەكەكە بەدەوڵەت ھاوكارمان نەبوو، ھەرجارە و بەبیانویەك خۆی لەم داخوازیەی دەوڵەت دەدزییەوە. تاڵەبانی لە بوارەكانی خزمەتگوزاریدا و لە وەبەرھێنانیشدا لە توركیا پارەی زۆری دەستدەكەوت و ھێشتاش ھەر بەردەوامە، لەڕێگەی دەزگای ھەواڵگرییەوە زانرا كەبەشێكی ئەو پارەیە دەدا بە پەكەكە، بەڵام ھێشتاش ئێمە ئەو سەرچاوە ماددیەمان لێ نەبڕی، چونكە پێمان وابوو دەرئەنجام كارمان بۆ دەكات، بەڵام دەبوایە تاڵەبانی ڕێزی ئەو ھاوكارییانەی دەوڵەت بگرێت و سەركردەكانی پەكەكە رادەستی ئێمە بكات. بەڵام نەك سەركردە، بەڵكو چەكدارێكیشی بەئێمە نەدا.

(درەو میدیا): "درێژكردنەوەی ویلایەتی پەرلەمان پێشێلكارییەكی مەترسیداری دەستورەو كۆدەتایە بەسەر سیستمی سیاسی و دیموكراتی و فیدراڵیدا" ئەمە وتەی هۆشیار زێباریيە كە ئێستا ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستانەو لە 2003 تا 2014 وەزیری دەرەوە و لە 2014 تا 2016 وەزیری دارایی عێراق بووە. (60) پەرلەمانتار واژویان لەسەر نوسراوێك كردووەو ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراقیان كرد و پێشنیازی یاسایەكیان كرد كە " بەردەوامی بدات بە كاری ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، تا كۆتایی بە كاری ئەژماركردنەوەو جیاكردنەوەی دەستيی دەنگەكان دێت و پەرلەمانی نوێ دەستبەكار دەبێت". دوێنێ هەینی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە دانیشتنێكی نائاساییدا خوێندنەوەی یەكەمی بۆ هەمواری چوارەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە 45 ی ساڵی 2013 كرد، كە تێیدا پەرلەمان لەبەر رۆشنایی بڕیارەكانی ئەمدواییەی دادگای فیدراڵی تایبەت بە ژماردنەوەی دەستیی دەەنگەكان ، دەیەوێت تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە. سەلیم جبوری سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە نوسینێكدا لە پەیجی فەرمی خۆی دەڵێت" ئامانج لە كۆبونەوەی هەینی درێژكردنەوەی تەمەنی دەسەڵاتی یاسادانانە بەبێ موچەو ئیمتیازی پەرلەمانتاران، بۆ ئەوەی هاوتەریب لەگەڵ دەسەڵاتی جێبەجێكردندا بڕوات"، بەڵام درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان لەهیچ مادەیەكی یاسایی و دەستوردا بەروونی باس نەكراوە، بۆیە گفتوگۆی جیاوازی لێكەوتەوە. تارق حەرب شارەزای یاسای دەستوری پێيوایە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان نایاساییە" بەهیچ شێوەیەك درووست نیە پەرلەمان تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە تەنانەت بۆ یەك رۆژیش، لەبەر ئەوەی ماوەكەی تەنها 4 ساڵی دیاریكراوە بەپێی دەستوری عێراق".   ئەگەرچی لە دەستوری عێراقیدا ئاماژەی راستەوخۆ بە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان نەدراوە، بەڵام لە مادەی 58ی دەستوری عێراقدا باس لە درێژكردنەوە كراوە. دەقی مادەی 58ی دەستوری عێراق بڕگەی دووەم: "وەرزی یاسادانانی خولێكی بەستنی ئەنجومەنی نوێنەران درێژدەكرێـتەوە بە مەرجێك لە سی (30) ڕۆژ زیاتر نەبێت، بۆ تەواوكردنی ئەركە پێویستیيەكان، لەسەر داوای سەرۆك كۆمار یان سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران یان سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران یان پەنجا كەس لە ئەندامانی ئەنجومەن". بەپێی ئەم مادەیە، پەرلەمان دەتوانێت بە واژووی پەنجا ئەندامی تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە بەڵام نابێت لە 30 رۆژ زیاتر بێت، بەڵام لە مادەی 56 دەستوردا بە روونی باس لەوە كراوە كە ماوەی تەمەنی پەرلەمان تەنها 4 ساڵە. دەقی مادەی (56)ى دەستوری عێراق بڕگەی یەكەم: "ماوەی خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران چوار ساڵی ڕۆژمێریی دەبێت، ماوەكە لە یەكەم دانیشتنەوە دەستپێدەكات و بە كۆتایهاتنی ساڵی چوارەم، كۆتای دێت". بڕگەی دووەم: "هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی نوێ‌ چل و پێنج ڕۆژ پێش بەرواری كۆتایی هاتن بە خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەن دەستپێدەكات". بەپێی ئەم مادەیەی دەستور، بەروونی ماوەی خولی پەرلەمان دیاریكراوەو زیادكردنی بۆ نیە. زۆرێك لە لایەنەكان درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان رەتدەكەنەوە بەڵام پێشیان وایە ئەگەر پەرلەمان تەمەنی خۆی درێژنەكاتەوە، بۆشایی یاسایی دروستدەبێت و ناتوانرێت چاودێری ئەژماركردنەوەی دەنگەكان و دووبارە راگەیاندنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان بكرێت.  كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان كە یەكێكە لە لایەنە ناڕازییەكان لە ئەنجامی هەڵبژاردنی 12 ی ئایار، دژی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانە، ئەحمەدی حاجی رەشید سەرۆكی فراكسیۆنی‌ كۆمەڵی ئیسلامی رایگەیاند، لە كۆبونەوەی‌ رۆژی هەینی پەرلەمانی‌ عێراقدا گفتوگۆ لەبارەی بریاری درێژكردنەوەی‌ تەمەنی‌ ئەم خولەی پەرلەمانی‌ عێراق كرا و فراكسیۆنی‌ كۆمەڵی ئیسلامیش واژوی لەسەر بریارەكە نەكرد و رەتیكردەوە. ئەمین بەكر سەرۆكی‌ فراكسیۆنی‌ گۆڕانیش دەڵێ" گۆڕان لەگەڵ‌ درێژكردنەوەی‌ تەمەنی‌ ئەنجومەنی‌ نوێنەرانی‌ عێراقدا نیە لەبەر ئەوەی‌ ئەو كارە كێشەی‌ دەستوريی‌ لێدەكەوێتەوە". مەسعود حەیدەر ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە پەیجی تایبەتی خۆی نوسیویەتی" ئەوانەی دەرنەچوون ئەیانەوێ تەمەنی پەرلەمان درێژ بكەنەوە، نە ئامادەی دانیشتنەكە دەبم و نە لەگەڵ درێژكردنەوەی پەرلەمانم، كارێكی نادەستوریيە". مشعان جبوری ئەندامی پەرلەمانی عێراق درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بە دەستوری لەقەڵەم دەدات و پێيوایە" جێبەجێكردنی بریاری دادگای دەستوریيە كە ئەنجومەنی نوێنەران پابەند دەكات بە گرتنەبەری رێوشوێنی تایبەت بۆ چارەسەركردنی بۆشایی دەستوريی".  بەڵام عادل نوری كە وەك پەرلەمانتارێكی كورد واژوی لەسەر نوسراوەكە كردووە بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان دەڵێت" هەژماركردنەوە و یەكلاكردنەوەی تانەكان و پەسەندكردنی لەلایەن دادگای فیدڕاڵییەوە، دوو مانگی پێویستە و ئەگەریش دەركەوت ساختەكارییەكی زۆر كراوە، رەنگە ئەنجامەكانی هەڵبژاردن هەر هەڵبوەشێتەوە، بۆیە لەپێناو دروستبوونی بۆشایی یاسایی تەمەنی پەرلەمان درێژدەكرێتەوە".  هەرچۆنێك بێت چاوەڕەوان دەكرێت رۆژی یەكشەممە یان رۆژانی دواتر پەرلەمان خوێندنەوەی دووەم بۆ هەمواری چوارەمی یاساكە بكات و تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە تا رێوشوێنەكانی ئەژماركردنەوە تەواو دەبن و ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنەكان رادەگەیەنرێت و پەرلەمانی نوێ دەستبەكاردەبێت. پێدەچێت پەرلەمان رەزامەندی دادگای فیدراڵی بەدەستهێنابێت، بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی خۆی، چونكە ئەو بڕیارانەی دادگای فیدراڵی لەبارەی هەڵبژاردنەوە داویەتی، بەپێی قسەی هەندێك لە چاودێران جێبەجێكردنەكەی نزیكەی دوو مانگی پێویستە، ئەو كاتیش عێراق دەكەوێتە بۆشایی یاساییەوە. 

(درەو میدیا):   "من لە لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراق، لەبەرامبەر هەڵوەشاندنەوەی دەنگدانی دەرەوەو جوڵەی دانیشتوان و ئاوارەو دەنگدانی تایبەتی هەرێمی كوردستان، پێشنیازی ئەوەم كرد هەركاتێك دەركەوت سندوق یان وێستگەیەكی دەنگدان رێژەی ساختەكاری تێدا زۆرە، ئەو وێستگەیە هەڵبوەشێتەوە، بەڵام ئەو پێشنیازە دەنگی نەهێنا" ئەمە وتەی ئەمین بەكر سەرۆكی فراكسیۆنی بزووتنەوەی گۆڕانە لە پەرلەمانی عێراق كە هاوكات ئەندامی لیژنەی یاساییە. ئەمین بەكر وتى:" دانانی ئەو بڕگەیە لەژێر فشاری سوننەكان بوو، چونكە ئەگەر ئەو بڕگەیەی بۆ زیادنەكرایە، سوننەكان بەشداری كۆبونەوەكەیان نەدەكردو بەوەش نیساب تەواو نەدەبوو".  سەبارەت بە بیرۆكەی هەڵوەشاندنەوەی دەنگدانی تایبەتی هەرێمی كوردستان، ئەمین بەكر باس لەوە دەكات " كاتێك گفتوگۆكرا لەسەر هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكان، سەرەتا ئەوان ویستویانە ئەو هەنگاوە لەرێگەی بڕیارێكەوە  بگەیەنن بە كۆمسیۆن، بەڵام كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان ملی نەداوە، بۆیە بڕیاريانداوە لە رێگەی هەمواری یاساكەوە هەنگاوەكە هەڵگرن، بەتایبەت دوای ئەوەی چاويان كەوتووە بە ئەنجومەنی دادوەری كە پێییان راگەیاندون  لەرێگەی یاساوە نەبێت ئێمە ناتوانین تەداخولی ئەو پرسە بكەین".  سەرۆكی فراكسیۆنی بزووتنەوەی گۆڕان دەڵێت" لە هەندێك شوێن، هەندێك ناوەندی دەنگدان ساختەكاری بە ئەندازەیەك كراوە كە مەجالی چارەسەری نیە، بەتایبەت دەنگدانی دەرەوەو ئاوارەكان و جوڵەی دانیشتوان و ئەوەی تریشیان دەنگدانی تایبەت بوو" تەنانەت " لە دەنگدانی تایبەتدا وێستگەی وەهمی تێدایە  كە ئەوەش لە كۆمسیۆن ئەو وێستگانە ژمارەی هەیە، بەڵام بەكردەكی نەكراوەتەوە، خەڵكی نازانن ئەو وێستگانە هەیە تا بچن لەوێ دەنگەكانيان بدەن، ئەمانە دانراون بۆ ئەو كارتانەی كە لای خۆیان دانراون، دوایی خۆیان دەچن ئەو وێستگانە پڕدەكەن". ئەمین بەكر ئاماژە بە چەندین جۆر ساختەكاری دەكات لە دەنگدانی تایبەتدا" سێ جۆر ساختەكاری كرابوو لە دەنگدانی تایبەتدا، یەكەمیان لە رێگەی پرۆگرامی ئامێری دەنگدانەوە كراوە، ساختەكاریەكی تر لە رێگەی فشارەوە، كە ئەوانەی دەنگ نەدەن بە لایەنێكی دیاریكراو توشی لێپرسینەوەو سزادان دەبن، جۆری سێیەم بەكارهێنانەوەی كارتی دەنگدانی بەدیلە واتا لەبری كەسێكی دیكە دەنگیانداوە، ئەوانەی لەدەنگدانی تایبەتدا دەنگیانداوە كارتە كۆنەكانیان تەسلیم نەكردۆتەوەو دووبارە دەنگیانپێداوەتەوە، ئەمەشیان لە رێگەی راگرتنی ئامێری بەسمەكەوە، بۆ ئەوەی كە بەروارد نەكرێت و لەیەك نەچێت". سەبارەت بە پێشنیازەكانی هەڵوەشاندنەوەی ئەو دەنگانە ئەمین بەكر دەڵێت" ئێمە لە لیژنەی یاسایی دوو دەقمان داڕشت، بەم شێوەیە: دەقی یەكەم/ ئەو ناوەندانە رەتبكرێنەوە هەركات دەركەوت كە ساختەكاریان تێداكراوەو قابیلی چارەسەركردن نیە، بەم شێوەیە ( دەنگدانی دەرەوەو جوڵەی دانیشتوان و ئاوارەو تایبەت هەڵدەوەشێنەوە هەركات دەركەوت ساختەكاری گەورەی تێدا كراوە )، خۆمان پێش بینی ئەوەمان كردبوو كە ئەم خاڵە پێدەچێت  ئیشكالیەتی یاسایی بۆ درووست بێت بۆیە خاڵكی ترمان دانا.  دەقی دووەم/ ئەمەیان پێشنیاری من بوو ئەویش ئەوە بوو ( هەركاتێك دەسەڵاتی دادگای تایبەتمەندی سەیركردنی تانەكانی هەڵبژاردن، بۆی دەركەوت سندوق یان وێستگەیەكی دەنگدان رێژەی ساختەكاری تێيدا زۆرە، ئەو وێستگەیە هەڵبوەشێتەوە )".  ئەمین بەكر جەخت دەكاتەوە كە لەژێر فشاری سوننەكاندا ئەو دەقە دانراوە" ئەگەر ئەو پێشنیازەمان تێنەكردایە، سوننەكان نەئەهاتنە دانیشتنەكەوەو بەوەش نیسابی یاسایی تەواو نەدەبوو، بەڵام پاشگرێكمان بۆ زیادكرد ئەوەیش بەم شێوەیە ( ئەگەر دەركەوت ساختەكاری تێدایە)، بەڵام كە چوینە هۆڵی كۆبونەوەكانەوە لە گفتوگۆكاندا پاشگرەكەیان لێ لابرد". سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان ئاماژەی بەوەكرد، ئەگەر ئەو كات بە پێشنیازەكەی رازی بونایەو لە پەرلەمان دەنگی  پێویستی بهێنایە، ئێستا دادگای فیدراڵی رەتی نەدەكردووە، چونكە" بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی هاتۆتەوە سەر دەق و پێشنیازەكەی لیژنەی یاسایی كە دەڵێت ئەو كات دەنگەكان هەڵدەوەشێتەوە كە سەلمێنرا ساختەكاری تێدا كراوە، ئەمە ئەو دەقەی لیژنەی یاسایی پەرلەمانە كە لە ناو هۆڵی پەرلەمان دەنگی پێویستی نەهێنا".   

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت دادگای باڵای فیدراڵی بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە لە عێراق، ئەركی ئەم دادگایە یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكانە لەبارەی دەستورەوە، ئەم دادگایە بە یاسایەكی وزاری لە ساڵی 2005 پێكهێنرا. بەپێی ئەو یاسایەی كە دادگاكەی لەسەر پێكهێنرا، بارەگای دادگای فیدراڵی لە بەغدادی پایتەختە و دادگاكە لەڕووی كارگێڕی و داراییەوە سەربەخۆیە. ئەندامانی دادگای فیدراڵی چۆن هەڵدەبژێردرێن ؟ هەر بەپێی یاسای ژمارە (30) ساڵی 2005، دادگای فیدراڵی پێكدێت لە (سەرۆك و هەشت ئەندام) و ئەم كەسانە لەلایەن ئەنجومەنی باڵای دادوەرییەوە بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەنجومەنی دادوەری هەرێمەكان كاندید دەكرێن. سەرۆك و ئەندامانی دادگای فیدراڵی لە بەردەم ئەنجومەنی سەرۆكایەتیدا سوێندی یاسایی دەخۆن. موچەی سەرۆك و ئەندامانی دادگا هەر بەپێی ئەو یاسایەی كە لەسەری پێكهێنراوە، موچەی سەرۆك و ئەندامانی دادگای فیدراڵی عێراق هاوتای موچە و دەرماڵەی وەزیرە.   پێگەی دادگای فیدراڵی لە دەستوری عێراقدا بەگوێرەی مادەی (89)ی دەستوری عێراق، دەسەڵاتی دادوەری فیدراڵ لەم دادگایانە پێكدێت: 1-    ئەنجومەنی باڵای دادوەری 2-    دادگای باڵای فیدراڵی 3-    دادگای تێهەڵچونەوەی فیدراڵی 4-    دەزگای داواكاری گشتی 5-    دەستەی چاودێریی دادوەریی 6-    هەر دادگایەكی فیدراڵی تر كە بەپێی یاسا رێكبخرێت واتە بەپێی ئەم مادەیەی دەستور، دادگای فیدراڵی بەشێكە لە دەسەڵاتە فیدراڵییەكان لە عێراق. ئەركەكانی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بەپێی ماددەی (93)ی دەستوری عێراق، ئەركی دادگای باڵای فیدراڵی بریتییە لە: یەكەم: چاودێریكردنی دەستوریبوونی یاسا و پەیڕەوە بەركارەكان. دووەم: لێكدانەوەی دەقەكانی دەستور. سێیەم: یەكلاكردنەوە لەو پرسیانەی كە لە جێبەجێكردنی یاسا فیدراڵییەكان و بڕیار و پەیڕەو و رێنماییەكان و ئەو رێوشوێنانەوە دێنە ئاراوە كە دەسەڵاتی فیدراڵی دەریان دەكات، یاسا زامنی مافی تانەدانی راستەوخۆ دەكات لەبەردەم دادگادا بۆ هەریەكە لە ئەنجومەنی وەزیران و ئەوانەی دۆسیەیان لە تاك و كەسانی تر. سێیەم:  یەكلاكردنەوەی ئەو ناكۆكیانەی كە لەنێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێم و پارێزگا و شارەوانی و ئیدارە خۆجێییەكان روودەدەن. پێنجەم: یەكلاكردنەوەی ئەو ناكۆكییانەی كە لەنێوان حكومەتی هەرێمەكان و پارێزگاكاندا دێنە ئاراوە. شەشەم: یەكلاكردنەوەی ئەو تۆمەتانەی كە ئاڕاستەی سەرۆك كۆمار، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیرەكان دەكرێن. حەوتەم: پەسەندكردنی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنە گشتییەكان بۆ ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران. هەشتەم:  ا- یەكلاكردنەوەی ناكۆكی تایبەتمەندیی لەنێوان دادگای فیدراڵی، و دەستەی دادوەری هەرێم و پارێزگا رێكنەخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا. ب- یەكلاكردنەوەی ناكۆكی تایبەتمەندیی لەنێوان دەستەی دادوەری هەرێمەكان، یان پارێزگا رێكنەخراوەكان لە چوارچێوەی هەرێمدا. دەستوری عێراق بەپێی ماددەی (94) هەموو دەسەڵاتەكانی عێراق پابەند و ملكەچ دەكات بۆ بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی. ئەندامانی دادگای باڵای فیدراڵی كێن ؟ دادگای فیدراڵی ئێستا لە (9) كەس پێكدێت، یەكێكیان سەرۆكە، (2) لە ئەندامانی دادگاكە كوردن و یەكیكیشیان مەسیحییە. 1-    دادوەر مدحەت مەحمود/ سەرۆكی دادگا 2-    دادوەر فارون محەمەد سامی/ ئەندام 3-    دادوەر جەعفەر ناسر حسێن/ ئەندام 4-    دادوەر ئەكرەم تەها محەمەد/ ئەندام 5-    دادوەر ئەكرەم ئەحمەد ئەمین بابان/ ئەندام- كورد 6-    دادوەر محەمەد سائیب نەقشبەندی/ ئەندام- كورد 7-    دادوەر عەبود ساڵح مەهدی تەمیمی/ ئەندام 8-    دادوەر میخائیل شەمشون قس گۆرگیس/ ئەندام- مەسیحی 9-    دادوەر حسێن عەباس ئەبو تمەن/ ئەندام چەند بڕیارێكی دادگای فیدراڵی عێراق لەبارەی هەرێمی كوردستانەوە لەدوای دروستبونییەوە دادگای فیدراڵی عێراق ژمارەیەك بڕیاری لەبارەی هەرێمی كوردستانەوە دەركردووە، زۆرجاریش خەڵك و لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان كاتێك لەگەڵ پارتە دەسەڵاتدارەكان كەوتونەتە كێشە و ناكۆكی هەڕەشەی ئەوەیان كردووە لە دادگای فیدراڵی عێراق سكاڵا لەسەر حكومەتی هەرێم تۆمار بكەن. ساڵی رابردوو دادگای فیدراڵی عێراق ژمارەیەك بڕیاری لەبارەی هەرێمی كوردستان دەركرد. پاشەكەوتی موچە و بڕیاری دادگای فیدراڵی لە پرسی پاشەكەوتكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمدا كە (ناز نوری عارف) سەرۆكی پێشووی داواكاری گشتی سلێمانی لە دادگاكە سكاڵای لەسەر نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم تۆماریكردبوو، دادگا رایگەیاند، یەكلاكردنەوەی بڕیاری پاشەكەوتی موچە لە تایبەتمەندی ئەو نییە. ریفراندۆم و بڕیاری دادگای فیدراڵی یەكێك لەو بڕیارانەی تر كە ساڵی 2017 دادگای فیدراڵی عێراق لەبارەی هەرێمی كوردستان دەریكرد تایبەت بوو بەو ریفراندۆمەی كە 25ی ئەیلول بەڕێوەچوو. دادگای فیدراڵی عێراق ریفراندۆمەكەی هەرێمی بە نادەستوری وەسفكرد و پاشان بە بڕیارێكی تر هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆمی راگەیاند و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش وتی " ئێمە رێز لە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی دەگرین". دواین بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لەبارەی هەرێمەوە ئەمڕۆ دەرچووە، بڕیارەكە تایبەتە بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی دەنگدانی تایبەت لە هەرێمی كوردستان، دادگا هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی دەنگدانی رەتكردەوە تا ئەو كاتەی دەسەلمێنرێت ساختەكاری كراوە.

(درەو میدیا): ئەمڕۆ دادگای فیدراڵی عێراق لە دانیشتنێكی تایبەتدا سەبارەت بە حوكمی "یاسای هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران" چەند بڕیارێكی دەركرد، بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی كاردانەوەی حزب و لایەنە سیاسییەكانی عێراق و هەرێمی كوردستانی بەدوای خۆیدا هێنا. زۆرینەی لایەنە سیاسییەكان قایلبونی خۆیان بە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی راگەیاند، كە پوختەی بڕیارەكەكانی بریتی بوون لە: 1- هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنەكان لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە هەنگاوێكی دەستورییە.   2- هەڵوەشاندنەوەی رەهای دەنگدانی دەرەوە و ئاوارە و جوڵەی دانیشتوان و دەنگدانی تایبەتی هەرێمی كوردستانی تا ئەو كاتەی كە دەسەلمێنرێت ساختەكاریی تێدایە، نادەستورییە. 3- بڕیاری ئەژماركردنەوەی دەنگەكان بەدەست، بڕیارێكی دەستورییە.  4- دانانی دادوەرەكان لەبری ئەندامانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان، بڕێكی دەستورییە. قسەی لایەنە كوردییەكان لەبارەی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی ئەمین بەكر - سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق بۆ (درەو میدیا): " بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی زۆر زۆر باشەو لە بەرژەوەندیماندایە.. هەموو بڕیارەكانی دادگا تەواوی گرنگن، دادگا هەڵوەشاندنەوەی دەنگدانی تایبەتی لە هەرێمی كوردستان رەتنەكردوەتەوە و دەڵێ دەبێت بسەلمێنرێت و دواتر هەڵبوەشێنرێتەوە". خەسرەو گۆران - بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردنی پارتی دیموكراتی كوردستان: " پارتی بە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی عێراق رازییەو ئەو بڕیارانە بە دڵی پارتی دیموكراتی كوردستانە و پارتی هەر ئەوەی دەویست كە بڕیاری لەبارەوە دراوە.. پارتی سكاڵای لەسەر هەڵوەشاندنەوەی دەەنگی پێشمەرگە و ئاوارەكان تۆماركردووە و دادگاش بڕیاریداوە هەڵوەشاندنەوەی ئەو دەنگانە نادەستورییە". ئارێز عەبدوڵا- سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لە پەرلەمانی عێراق: "پشتیوانی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی دەكەم، بڕیارێكی بێلایەنانەیە، رەتكردنەوەی هەڵوەشاندنەوەی دەنگدانی تایبەت لە هەرێمی كوردستان بڕیارێكی یاسایی و جێی دڵخۆشییە". سەڵاحەدين محەمەد بەهائەدین- ئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: " وەك یەكگرتوو پابەندین بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، دەستخۆشیان لێدەكەین و رەتكردنەوەی دەنگی تایبەتیش تەنها پەیوەست نەبووە بە پێشمەرگەوە، بەڵكو هێزەكانی ناوخۆو زیندانییەكان و چەند توێژیكی تری دەگرتەوە".   بۆچونی لایەنە عێراقییەكان لەبارەی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی: حسێن عادلی- وتەبێژی ئیئتیلافی " النصر" كە حەیدەر عەبادی سەرۆكایەتی دەكات: "ئیئتیلافی نەسر پابەندبونی تەواوەتی خۆی بە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی رادەگەیەنێت، داوا لە هەموو لایەنەكان دەكەین ملكەچی بڕیارەكانی دادگا بن". سەلیم جبوری- سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  " بڕیارەكە بەرزدەنرخێنین، پەرلەمان سەركەوتوو بوو لە چەسپاندنی پایەكانی دیموكراتیەتدا".   ئەیاد عەلاوی- جێگری سەرۆك كۆماری عێراق و سەرۆكی هاوپەیمانی نیشتمانی: " رێز لە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی دەگرێن، ئەو بڕیارانەی دادگای فیدراڵی گورزێكی كەمەرشكێن بوون بۆ ویستی ساختەكاریی و گەندەڵیی".     ئوسامە نوجێفی- جێگری سەرۆك كۆماری عێراق و سەرۆكی هاوپەیمانی قەرار " پشتیوانی تەواو لە بڕیاری دادگای فیدراڵی دەكەم لەبارەی هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردن، داوادەكەم وەكو ئامادەكاری بۆ پرۆسەی وردبینی، هەموو ئەو ناوچانە كۆنترۆڵبكرێن كە سندوقەكانی دەنگدانیان تێدا ئەمباركراوە".   حەسەن تۆران - ئەندامی پەرلەمانی عێراق لەبەرەی توركمانی: " پێشوازی لە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی عێراق دەكەین، بڕیارەكانی دادگا سەركەوتنی ئیرادەی گەلی عێراق بوو كە ساختەكاریان لە هەڵبژاردنەكان رەتكردەوە بەتایبەتیش لە پارێزگای كەركوك".    ئەرشەد ساڵحی- سەرۆكی بەرەی توركمانی و ئەندامی پەرلەمانی عێراق: " پیرۆزبایی لە مانگرتووەكانی كەركوك دەكەین كە بڕیارەكەی پەرلەمانی عێراق و ئەوەی دادگای فیدراڵی ئەنجامی نارەزایی و  هەڵوێستەكانی ئەوانە ".