راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف دواخستنی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی نیشتمانی كوردستان ئەگەرێكی بەهێزە، ململانێكان چڕبونەتەوە، ئێستا دوانەی "چەك، پارە" جێگەی دروشمی "چەك، قەڵەم دوانەی خەبات"ی گرتوەتەوە، بەرهەم ساڵح دەیەوێت بە "تەزكیە"‌و راستەوخۆ لە ناو كۆنگرەوە بكرێت بە سەرۆكی حزب، بافڵ تاڵەبانیش شەڕی جێگری سەرۆك‌و دەسەڵاتەكانی دەكات، كۆسرەت رەسوڵ لەنێوان چارەنوسی سیاسی خۆی‌و چارەنوسی كوڕەكانیدا هێشتا بڕیاری كۆتایی نەداوە. كۆنگرە دوادەخرێت ؟! تەنیا (12) رۆژ ماوە بۆ وادەی بەڕێوەچوونی چوارەمین كۆنگرەی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، كۆنگرەیەك كە لەدوای كۆچی دوایی جەلال تاڵەبانی سكرتێری مێژوویی حزبەكەوە، بۆیەكەمینجار جەمسەرە ناكۆكەكان لەناو هۆڵێكدا كۆدەكاتەوە بۆ بڕیاردان لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەبردنی حزبەكەیان. لە رۆژانی رابردوودا، كۆنفرانسی كۆمیتەو مەكتەبەكان كۆتاییان هات، ئێستا نۆرەی كۆنفرانسی مەڵبەندەكانە، ژمارەی ئەوانەی لە مەڵەبەندو مەكتەبەكانەوە بۆ كۆنگرە سەردەكەون لە (500) كەس زیاترە، ئەمە لەكاتێكدایە نزیكەی (هەزار) كەس لە كۆنگرەكەدا بەشداردەبن. لە كۆنفرانسی كۆمیتەو مەكتەبەكاندا ماڵباتی تاڵەبانی براوە بوون، بەڵام ئەمە كۆتایی گەمەكە نییە، كۆنگرە رۆژە یەكلاكەرەوەكەیە. بەرپرسانی یەكێتی دەڵێن، لەڕووی "تەكنیكی"یەوە ئامادەكارییەكان بۆ كۆنگرەی چوارەم كە رۆژی (7)ی مانگی داهاتوو بەڕێوەدەچێت، تەواوبوون، بەڵام لەڕووی سیاسییەوە هێشتا یەكێتی بەتەواوەتی ئامادە نییە بۆ كۆنگرە. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە (درەو میدیا)، لە چەندین سەرچاوە لەناو جەمسەرە جیاجیاكانی یەكێتییەوە دەستیكەوتووە، هێشتا جەمسەرەكان هیچ رێككەوتنێكی كۆتاییان لەبارەی پەیكەری بەڕێوەبردنی حزبەوە نەكردووە، لەگەڵ تێپەڕینی كاتدا وردە وردە قسەوباس لەبارەی ئەگەری دواخستنی كۆنگرە دەستیپێكردووە. ئەگەر لە چەند رۆژی داهاتوودا رێككەوتنی كۆتایی لەبارەی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی یەكێتی نەكرێت، ئەگەر دواخستنی كۆنگرە بەهێزتر دەبێت، دواخستنی كۆنگرە بڕیارێكی قورس نابێت، تەنیا بە گەشتكردنێكی كۆسرەت رەسوڵ جێگری یەكەمی سكرتێری حزب بۆ دەرەوەی وڵات، دواخستنەكە دەكەوێتە بواری جێبەجێكردن.   رۆنگ سایدەكەی سەرۆك لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی بەڕێوەچوونی كۆنگرەدا، چەند رۆژێكە بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق لە بەغدادەوە گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی، ئەو ئێستا ئیتر مەترسی پەلاماری خۆپیشاندەرە توڕەكانی گۆڕەپانی تەحریری بۆسەر كۆشكی سەلام پشتگوێ خستووە‌و ترسی لە چارەنوسی سیاسی خۆی هەیە لەناو یەكێتیدا. چەند رۆژی رابردوو كەژاوەی ئۆتۆمبیلەكانی سەرۆك كۆمار لە شاڕێی سلێمانی- تاسلوجە بە "رۆنگ ساید" رۆیشت، دیمەنەكە هەرزوو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی تەنی، بەڕێوەبەری پۆلیسی هاتوچۆ رونكردنەوەیدا، وتی سەرۆك كۆماری پەلەی بووە فریای بەشداریكردن لە مەراسیمی رۆژی یادی شەهیدانی یەكێتی بكەوێت. بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، بەرهەم ساڵح دەیەوێت هاوشێوەی كۆنگرەی سێیەم، بە "تەزكیە" پۆستی سەرۆكی یەكێتیی لە كۆنگرەی چواردا پێبدرێت، واتە بەبێ هیچ ركابەرێك. سەرچاوەیەكی باڵا لەناو یەكێتی بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، بەرهەم ساڵح داوای كردووە كۆسرەت رەسوڵ جێگری یەكەمی سكرتێری یەكێتی، لە كۆنگرەدا هاوشێوەی كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی پێشنیازی بەرهەم ساڵح بكات بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی یەكێتی‌و بەبێ ركابەر لە كۆنگرەدا بەزۆرینەی دەنگ پەسەند بكرێت، بەڵام ئەو پێشنیازە تائێستا رەتكراوەتەوە. كێشەی بنەڕەتی لە پۆستی سەرۆكی یەكێتیدا كە بەرهەم ساڵح چاوی لەسەریەتی ئەوەیە، هێشتا دیارنییە ئەم پۆستە راستەوخۆ لەناو كۆنگرەوە هەڵدەبژێردرێت یاخود لە ئەنجومەنی سەركردایەتی، زانیارییەكان باسلەوە دەكەن بەرهەم ساڵح دەیەوێت سەرۆكی داهاتووی یەكێتی راستەوخۆ لەناو كۆنگرەوە هەڵبژێردرێت‌و بەهۆی شەرعیەتی كۆنگرەوە دەسەڵاتی بڕیاردانی هەبێت، بەڵام هاوكات نایەوێت بەبێ تەوافوقی پێشوەختە بچێتە بەردەم دەنگدەرانی كۆنگرەوە. دۆستەكانی بەرهەم ساڵح دەڵێن، ئەو ئێستا چانسی باشی هەیە بۆ ئەوەی ببێت بە سەرۆكی یەكێتی، دوو جەمسەرە بەهێزەكە (ماڵباتی تاڵەبانی‌و ماڵی كۆسرەت رەسوڵ) كاندیدی بەهێزیان نیە بۆ ئەو پۆستە، بەڵام بەرهەم ساڵح خۆی ترسی دۆڕانی هەیە لە كۆنگرەدا، چونكە دوای جیابونەوەو دواتر گەڕانەوەی بۆ ناو یەكێتی یەكەمینجارە دەچێتە بەردەم ئاوێنەی ئەندامانی كۆنگرە‌و پەسەندكردنی گەڕانەوەكەی لەلایەن ئەنجومەنی سەركردایەتی حزبەوە بەواتای ئەوە نییە لەسەر ئاستی كادیرانی حزبیش قبوڵدەكرێت‌و چانسێكی نوێی پێدەدرێت. بەرهەم ساڵح لەم كۆنگرەیەدا روبەڕووی ئاڕاستەیەكی تریش دەبێتەوە كە ركابەرە سیاسییەكانیەتی‌و بریتین لە هەریەكە لە مەلا بەختیارو شاناز ئیبراهیم ئەحمەد، ئەم ئاڕاستەیە دەیانەوێت بەرهەم ساڵح راستەوخۆو بەبێ تەوافوقی پێشوەختە لە كۆنگرەدا هەڵبژێردرێت، پێیانوایە ئەندامانی كۆنگرە سزای سەختی بەرهەم ساڵح دەدەن‌و دەنگی پێنادەن، ئەوانیش لەو رێگەیەوە تۆڵەیەكی مێژووی لە بەرهەم ساڵح دەكەنەوە. هێشتا رێككەوتنی كۆتایی نەكراوە، بەڵام بەپێی پرۆژەیەك كە ئێستا تاوتوێ دەكرێت، هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی گۆڕانكاری لە پەیكەری بەڕێوەبردنی یەكێتیدا بكرێت، گۆڕانكارییەك كە لەگەڵ سروشتی ناكۆكییە زۆرەكانی ناو حزبەكەدا بگونجێت‌و شوێنی هەموان لە پەیكەرەكەدا زامن بكات. ئەو پرۆژەیەی كە تاوتوێ دەكرێت، پێشنیاز دەكات كۆسرەت رەسوڵ ببێت بە مەرجەعی حزبەكە‌و پۆستێكی پێبدرێت بەناوی پۆستی سەرۆكی پاراستنی قەوارەی یەكێتی، هەندێكی تر بە سەرۆكی ئەنجومەن ناوی دەبەن، كۆسرەت رەسوڵ هێشتا بەتەواوەتی ئەم پێشنیازەی قبوڵنەكردووە، لەلایەك داوای چەسپاندنی دەسەڵاتەكانی ئەو پۆستە دەكات، لەلایەكی ترەوە چاوی لەوەیە لە كۆنگرەی چوارەمدا یەكێك لە كوڕەكانی لە پۆستێكی باڵای حزبدا جێگیر بكات. پەیكەرەكە پۆستی سكرتێری لابردووە، كە ئەم دەستەواژەیە (44) ساڵە لە فەرهەنگی یەكێتیدا جێگەی گرتووە، ئێستا هەموان باس لە دەستەواژەی سەرۆك دەكەن، پۆستێك كە هەندێك دەڵێن بێ دەسەڵات دەبێت‌و راستەوخۆ لە كۆنگرەدا هەڵنابژێردرێت، بەڵكو سەركردایەتی هەڵیدەبژێرێت.  شەڕی جێگر یەكێك لە ناكۆكییە گەرمەكانی ئێستا ناوخۆی یەكێتی پرسی دانانی جێگرە بۆ سەرۆكی حزب، ئەمەش بابەتێكە كە هێشتا یەكلانەبووەتەوە‌و لەسەر رەشنوسی پرۆژەكە جێگیرنەكراوە. سەرچاوەیەكی باڵا لە یەكێتی بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، بافڵ تاڵەبانی دەیەوێت پۆستی سەرۆكی حزب یەك جێگری هەبێت، ئەو جێگرەش دەسەڵاتی هەبێت‌و دەسەڵاتەكانی دیاربكرێت، بافڵ تاڵەبانی چاوی لەم پۆستەیە، ئەو دەزانێت ئەگەر بەرهەم ساڵح پۆستی سەرۆكی حزب وەرگرێت، بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی ئەم وەكو جێگری سەرۆك، رۆڵی سەرۆكی حزب دەگێڕێت، چونكە بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆمارەو لە بەغداد ساڵەكانی داهاتووی تەواو دەكات. ئەم هەوڵەی بافڵ تاڵەبانی لەلایەن جەمسەرەكەی ترەوە (كۆسرەت رەسوڵ) روبەڕووی ئاستەنگ بووەتەوە، چونكە ئەوان خوازیارن سەرۆك دوو جێگری هەبێت‌و یەكێكیان (شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ) بێت. چەك‌و پارە.. دوانەی كۆنگرە دابەشكردنی چەك (دەمانچە)‌و پارە بۆ كڕینی دەنگی ئەندامانی كۆنگرە جارێكی تر بووەتەوە بە باسی گەرم ناوخۆی سەركردەكانی یەكێتی. دوێنێ بەرهەم ساڵح جێگری دووەمی سكرتێری گشتی یەكێتی لە سلێمانی لەگەڵ ئەندامانی ئەنجومەنی ناوەندی حزبەكەی كۆبووەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا) لەو كۆبونەوەیەدا باسی بابەتی بەخشینەوەی چەك‌و پارە كراوە بەسەر ئەندامانی كۆنگرەدا. یەكێتی كە رۆژگارێك دروشمی "چەك، قەڵەم دوانەی خەبات"ی هەڵگرتبوو، ئێستا "چەك، پارە" بووە بە دوانەی كۆنگرەكەی‌و هەندێك كەس باس لە "بەڵێنی پۆست"یش دەكەن كە سەركردەكان دەیانەوێت لەڕێگەیەوە زامنی دەنگەكانی كۆنگرەی پێبكەن.  یەكێتی‌و كۆنگرە رۆژی (7) مانگی داهاتوو یەكێتی نیشتمانی كوردستان كۆنگرە دەكات، ئەمە كۆنگرەی چوارەمی حزبە، یەكێتی ساڵی 1975 دامەزراوە، لە 44 ساڵ تەمەندا تەنیا (3) كۆنگرە‌و دوو پلینیۆمی كردووە. كۆنگرە بەردەوام لەناو یەكێتی نیشتمانیدا سەرچاوەی ترس‌و دابەشبوون‌و لێكترازانی نێوان هاوڕێ‌و هاوخەباتەكان بووە، كۆنگرەی ئەمجارەش بەدوو نییە لەو مەترسییانە. یەكێتی لە سازدانی كۆنگرەدا تەمەڵترین حزبی سیاسییە لە هەرێمی كوردستان، رەنگە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە ئەم حزبە هەر لەسەرەتاوە لە یەكگرتنی سێ ئاڕاستەو گروپی سیاسی جیاواز (كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، ‏بزوتنەوەی سۆسیالیستی كوردستان، ‏هێڵی گشتی) دروستبووە‌و هەمیشە مەترسی هەبووە لە كۆنگرەدا پارسەنگ تێكبچێت‌و حزبەكە لەبەریەك هەڵوەشێتەوە، ئێستا ئەو ئاڕاستە سیاسییانە لەناو یەكێتیدا نەماون، ئاڕاستەی نوێ پەیدابوون كە زیاتر بزنس رۆڵی سەرەكی تێدا دەبینێت. بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی، كۆنگرە "بەرزترین دەسەڵاتە" لەناو حزبدا، كۆنگرە دەبێت (سێ ساڵ جارێك) سازبدرێت، بەڵام یەكێتی لە ساڵی 2010وە تاوەكو ئێستا كۆنگرەی نەبەستووە، واتە ماوەی (سێ) خولی لەسەریەك كۆنگرەی یەكێتی دواكەوتووە. نەخۆشكەوتن‌و دواتریش مردنی جەلال تاڵەبانی سكرتێری گشتی حزبەكە‌و كارەكتەری بەهێزو كۆكەرەوەی یەكێتی، پاڵنەری سەرەكی دواكەوتنی كۆنگرەكانی یەكێتی بوو، هەندێك لە یەكێتییەكان باس لە هۆكاری تریش دەكەن لە نمونەی قەیرانی دارایی‌و شەڕی "داعش"‌و دواتریش ریفراندۆم‌و تێكچونی بارودۆخی ناوچە جێناكۆكەكان.    

درەومیدیا: بەپێی كۆمەڵێك بەڵگەنامەی فەرمی و نهێنی كە پێگەی (نۆردیك مۆنیتۆر)ی بنكۆڵكاری ئاشكرایكردووە، ڕەجەب تەیب ئەردۆغان‌و حكومەتەكەی، زۆرینەی ئەو گەورە ئەفسەرانەیان دوورخستۆتەوە كە پلەی سەربازییان (جەنەڕال)‌و (ئەدمیڕاڵ)ە لە سوپای توركیا دووەم گەورەترین سوپا لە هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ). "ئەردۆغان‌و هاوڕێكانی لە حكومەت ژمارەیەكی كەمنەبێت لەو ئەفسەرانەی ئەم پلەیەیان هەیە، هیچیان نەهێشتونەتەوە لەسەر كارەكانیان، لەبەرامبەردا ڕێگەیان بە توندڕەوەكان‌و نەتەوەپەرستەكان داوە شوێنی ئەو گەورە ئەفسەرانە بگرنەوە". بەڵگەنامەكانی (نۆردیك مۆنیتۆر) ئاماژە بە دەركردنی ژمارەیەكی زیاتر لەو ئەفسەرانە دەكەن لە ڕیزەكانی سوپا كە ئەم پلەیان هەبووە، بە بەراورد بەو ژمارەیەیەی كە حكومەت دوای كودەتا شكستخواردووەكەی 15 تەمموزی ساڵی 2016 بڵاویكردۆتەوە، لەڕێی تۆمەتباركردنی یاسایی‌و سزادانی ئیداری‌و خانەنشینیكردنی پێشوەخت‌و دەستلەكاركێشانەوەی زۆرە ملێ‌.  " لەكۆی 325 جەنەڕاڵ‌و ئەدمیڕاڵ كە لەساتەوەختی كودەتاكەدا لەبواری خزمەتكردنی سەربازیدا بوون، تەنها 42 لەپلەو شوێنەكانیان ماونەتەوە، ئەوەش جەخت لەڕاستی ئەو بۆچونانە دەكات كە پێیانوابوو حكومەتەكەی ئەردۆغان بەنیازە سوپا پڕبكات لە ئەفسەرە حزبی‌و توندڕەوەكانی نزیك لەخۆی".   بەگوێرەی پێگەكە، شتێكی سەیر نییە لەساڵی 2017دا یەكەم چوونە ناوەوەی سوپای توركیا بۆ سوریا ڕوویدا، یاخود دوای كودەتاكە، بە لەچاوگرتنی ئەوپرسانەی دەوروژێنران سەبارەت بە ناڕەزایی گەورە ئەفسەرانی توركیا لەبارەی پلانی ئەردۆغان بۆ چوونە ناو سوریاو، هاوپەیمانی لەگەڵ ڕوسیا تا نیوەی یەكەمی ساڵی 2016. باس لەوەشدەكات" سەیرەكە لەوەدایە ژمارەیەكی زۆر لەو جەنەڕاڵ‌و ئەدمیراڵانەی كە تائێستا بەردەوامن لە خزمەت لەڕیزەكانی سوپا ئەوانەن كە شكستیانهێنا لە ڕێگەگرتن لەهەوڵی كودەتاكە، وێڕای ئەوەی بەر لە شەش بۆ هەشت كاتژمێر زووتر زانیارییان لەبارەی كودەتاكە پێگەیشتبوو، بەڵام پاداشتی شكتهێنانیان كرا، ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە هەوڵی كودەتاكە لەڕاستیدا نیشانەیەكی ساختەیە لە بەرژوەندی حكومەتەكەی ئەردۆغان".   بەپێی ئەو بەڵگەنامە نهێنییەی كە لەلایەن فەریق (نیریم بیتلیسوغلو) سەرۆكی بەشی توانا مرۆییەكانی سوپای توركیاوە واژووكراوە، دوای تەنها هەفتەیەك لە هەوڵی كودەتاكە (149) ئەفسەر بە پلەی فەریقی یەكەم (ئەدمیراڵ) دورخراونەتەوە، ئەوەش بە گوێرەی مەرسومێكی سەرۆكایەتی لەكاتی ڕاگەیاندنی باری نائاسایی كە لە 20 تەموزی ساڵی 2016دا ڕاگەیەندرا .    دوای هەوڵی كودەتا شكستخواردووەكەی مانگی تەموزی ساڵی 2016 حكومەتی توركیا هەڵمەتێكی پاكتاوكردنی لە ڕیزەكانی فەتحوڵا گولەن دەستپێكرد، كە ئەنكەرە تۆمەتباری دەكات بە وەستان لەپشتی كودەتاكە، هاوكات هەڵمەتێكی فراوانیشی لە ڕیزەكانی سوپاو دامەزراوەكانی تری دەوڵەتیش دەستپێكرد، كە زانكۆ و دادگاو قوتابخانەو دامەزراوەكانی ڕاگەیاندنیشی گرتەوە.  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف یەكەمین ئەزمونی بەڕێوەبردنی حزب بەشێوەی سەرۆكایەتی بە كۆمەڵ یاخود ئەوەی ناوی لێنراوە "هاوسەرۆكایەتی"‌و "دەستەی سەرۆكایەتی" لە هەرێمی كوردستان شكستی هێنا، حزبەكان لە كۆنگرە دەترسن، بەڵام حزبی زەحمەتكێشان لە 10 ساڵی رابردوودا (5) كۆنگرەی كردووە، كۆنگرەی دەیەمى لە یەك رۆژدا تەواوكرد، لەم كۆنگرەیەدا پەیكەری بەڕێوەبردنی حزبی بەتەواوەتی گۆڕی، بەڵام سەركەوتوو نەبوو لە گۆڕینی ئەو دەموچاوانەی كە 34 ساڵە لە هەرەمی سەرەوەی حزبدان. كۆنگرەی 10 چی گۆڕی ؟ رۆژی 22ی ئەم مانگە حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان لە هۆڵی پێشەوا لە شاری هەولێر دەیەمین كۆنگرەی خۆی لە (یەك) رۆژدا كۆتایی پێهێنا، 370 ئەندام بەشداری كۆنگرەكەیان كرد. كۆنگرە، سەركردایەتی حزبی هەڵوەشاندەوە، لەبری ئەوەی ئەنجومەنێكی (25) كەسی هەڵبژارد بەناوی (ئەنجومەنی گشتی)، ئەم ئەنجومەنە پەرلەمانی حزبە‌و لێرەوە (سكرتێر)، (جێگری سكرتێر)، (مەكتەبی سیاسی)، (كۆمیتەی پارێزگاكان) هەڵدەبژێردرێن. ئەنجومەنی گشتی كە بەرزترین دەسەڵاتە لەناو زەحمەتكێشاندا (بەهمەن حسێن) سەرۆكایەتی دەكات، كە یەكێكە لە سەركردە دێرینەكانی حزبەكە. دوای تەواوبوونی كۆنگرەی (دەیەم)، ئەنجومەنی گشتی ئەمڕۆ یەكەمین كۆبونەوەی خۆی كرد، لەو كۆبونەوەیەدا (بەڵێن عەبدوڵا)ی وەكو سكرتێری حزب‌و (سەعد خالید)ی وەكو جێگری سكرتێر هەڵبژارد. بەم هەنگاوە، حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان بەتەواوەتی گۆڕانكاری لە پەیكەری بەڕێوەبردنی خۆیدا كرد، بەر لە كۆنگرەی دەیەم، زەحمەتكێشان لەلایەن دەستەیەكی سەرۆكایەتییەوە بەڕێوەدەبرا كە بریتبوون لە هەریەكە لە (بەهمەن حسێن، بەڵێن عەبدوڵا، سەعد خالید)، واتە سیستمەكەیان هاوشێوەی پەكەكەو حزبەكانی نزیك لە پەكەكە بەشێوەی "هاوسەرۆكایەتی" یاخود سەرۆكایەتی بە كۆمەڵ بەڕێوەدەبرا، بەڵام كۆنگرەی دەیەم گەڕایەوە بۆسەر شێوازە كۆنەكەی بەڕێوەبردنی حزب، بە هەندێك دەستكارییەوە. لەبارەی كۆتایهێنان بە سیستمی هاوسەرۆكایەتی، هیوا سەید سەلیم ئەندامی ئەنجومەنی گشتی حزبی زەحمەتكێشان بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، ئەوان لەماوەی رابردوودا كە لەڕێگەی دەستەیەكی سەرۆكایەتییەوە حزبیان بەڕێوەدەبرد، دوچاری ئاستەنگی گەورە نەبوون، بەڵام بۆ رێكخستنەكانیان ئەو شێوازە لە بەڕێوەبردن دڵگیر نەبووە، زۆرینەی لایەنگرانیان پێیان باشبووە حزب كەسێكی دیاریكراوی هەبێت كە وەكو سیموبلی حزبەكە دەركەوێت‌و گوزارشتی لێبكات، بۆیە پەیكەرەكەیان گۆڕیوە. كۆنگرەی دەیەمی حزبی زەحمەتكێشان پەیكەری بەڕێوەبردنی حزبی گۆڕی، بەڵام نەیتوانی لە دەموچاوەكاندا گۆڕانكاری گەورە بكات، ئەوانەی جارێكی تر بەرپرسیارێتییان وەرگرتەوە، هەر ئەو كەسانەن كە لە (34) ساڵی رابردوودا لە سەرەوەی هەرەمی دەسەڵاتی حزبەكەدا بوون. لە هاوسەرۆكایەتییەوە بۆ سكرتێر حزبی زەحمەتكێشان لەنێوان شێوازی بڕیاردانی بە كۆمەڵی هاوسەرۆكایەتی‌و تاكڕەوی بڕیاری سكرتێردا كە كێشەیەكی باوە لەناو حزبەكانی هەرێمدا، شێوازێكی نوێی دۆزیوەتەوە، بەپێی پەیكەرە نوێیەكە، سكرتێر كە (بەڵێن عەبدوڵا)یە دەسەڵاتەكانی سنوردارە‌و زیاتر كۆدەبێتەوە لە دوو خاڵدا: یەكەم: سكرتێر سەرپەرەشتی كۆبونەوەكانی مەكتەبی سیاسی دەكات دووەم: سكرتێر بەرپرسی لە پەیوەندییە سیاسییەكانی حزب لەبەرامبەردا ئەنجومەنی گشتی كە دەستەیەكی (25) كەسییە‌و لە كۆنگرەدا هەڵبژێردراوە، نەخشەی سیاسەتی حزب دیاریدەكات‌و سكرتێرو مەكتەبی سیاسی دەبێت ئەو سیاسەتە جێبەجێ بكەن كە ئەنجومەنی گشتی دیارییان دەكات‌و بڕیاریان لەسەر دەدات. سەرباری ئەمە، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو میدیا)، ئەنجومەنی گشتی كە خۆی سكرتێرو جێگرەكەی هەڵبژاردووە، دەتوانێت لەماوەی یەك ساڵدا سكرتێر دوربخاتەوە، بەپێی پەیڕەوی ناوخۆ بە دەنگی (1/3)، ئەنجومەنی گشتی دەتوانێت لەسەر بابەتێك یاخود چەند بابەتێك لێپێچینەوە لە سكرتێر بكات، بە دەنگی (50+1)یش دەتوانێت متمانە لە سكرتێر وەرگرێتەوە‌و لە پۆستەكەی دوریبخاتەوە. زەحمەتكێشان‌و كۆنگرە زەحمەتكێشان سەركەوتوترین حزبی هەرێمی كوردستانە لە سازدانی كۆنگرەدا، ئەم حزبە لەماوەی (10) ساڵی رابردوودا (5) كۆنگرەی كردووە. بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی حزبی زەحمەتكێشان، كۆنگرە دوو ساڵ جارێك بەڕێوەدەچێت، سەركردەكانی ئەو حزبە دەڵێن هیچ كاتێك كۆنگرەی حزبیان لەوادەی خۆی دوانەخستووە، بەڵام هاوشێوەی حزبەكانی تری هەرێم كۆنگرەكانیان بێ كێشە نەبووە. ساڵی 2009 حزبی زەحمەتكێشان سەركردەیەكی مێژوویی خۆی لەدەستدا كە ئەویش (قادر عەزیز) بوو، لەو ساڵەدا حزب كۆنگرەی (پێنجەم)ی گرێدا، لەو كۆنگرەیەدا قادر عەزیز كە ماوەی (24 ساڵ) بوو سەرۆكایەتی حزبەكەی دەكرد، لەگەڵ ئەندامانی مەكتەبی سیاسی حزبەكەی كەوتە ناكۆكی، ناكۆكییەكان سەریانكێشا بۆ جیابونەوەو لێكترازان، سكرتێرو باڵی مەكتەبی سیاسی كێشەكەیان بردە دادگا، باڵی مەكتەبی سیاسی لەدادگا بردییەوە‌و ناوی حزبەكە درا بە (بەڵێن عەبدوڵا)‌و هاوڕێكانی.  كرۆكی ناكۆكی نێوان قادر عەزیز‌و ئەندامانی مەكتەبی سیاسی پەیوەندیدار بوو بە "تاكڕەویی" سكرتێری پێشووی حزب لە بڕیارداندا، بەڵام كێشەكە لەسەر دانانی ئەندامانی مەكتەبی سیاسی تەقییەوە، كۆنگرەی پێنجەم (10) كەسی بۆ سەركردایەتی حزب هەڵبژارد، بڕیاردرا لەناو ئەو (10) كەسەدا (6) كەسیان هەڵبژێردرێن بۆ مەكتەبی سیاسی، قادر عەزیز ئەمەی قبوڵ نەبوو، ئەندامانی مەكتەبی سیاسی دەیانوت قادر عەزیز كەسی تری لە دەرەوەی ئەندامە هەڵبژێردراوەكانی كۆنگرەوە هێناوە بۆ ئەوەی بیانكات بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی، لەمەدا هەردوولا گەیشتنە بنبەست‌و كۆتاییان بە (24 ساڵ) پەیوەندی رێكخراوەیی هێنا، قادر عەزیز دواتر حزبێكی بەناوی (حزبی ئایندە) دروستكرد، رۆژی 2ی ئابی 2016 حزبەكەی هەڵوەشاندەوە‌و چووە ناو یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و ئێستا ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتییە. سەرەتای جیابونەوەكە، باڵی مەكتەبی سیاسی تۆمەتباردەكران بەوەی بەلای پارتی دیموكراتی كوردستاندا شكاونەتەوە، بەڵام وردە وردە سیاسەتی خۆیان جێگیركرد‌و ئێستا لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی‌و لایەنەكانی تریش پەیوەندییان ئاسایی كردوەتەوە. زەحمەتكێشان چۆن دروستكرا ؟ زەحمەتكێشان حزبێكە خۆی بنەڕەتەوە لەسەر بنەمای ناكۆكی لەبارەی "كۆنگرە"وە لەدایكبووە، ساڵی 1981 باڵێك لە یەكێتی نیشتمانی كوردستان جیابووەوە‌و لە كۆنگرەیەكدا بەناوی حزبی سۆسیالیست (حسك)ەوە خۆی راگەیاند، ئەوانەی ئێستا سەرۆكایەتی حزبی زەحمەتكێشان دەكەن، ئەوكات بەشێك بوون لە حزبی سۆسیالیست. حزبە نوێیەكە (سۆسیالیست) لە یەكەم كۆنگرەی خۆیدا بڕیاریدا سێ ساڵ جارێك كۆنگرە بكات، بەپێی ئەو بڕیارە دەبوو ساڵی 1984 كۆنگرەی دووەم سازبكات، بەڵام كۆنگرەكە لەكاتی خۆیدا نەكرا، هەندێك لە سەركردەكانی حزب كە ناكۆكی فیكرییان هەبوو، ئەم بابەتەیان قۆستەوە‌و ساڵی 1985 لەچوارچێوەی یاداشتێكدا داوای سازادانی كۆنگرەیان كرد، سەركردایەتی ئەوكاتی حسك كە تێكەڵە بوو لە خەڵكانی (چەپی ماركسی، سۆسیال دیموكرات، دیموكراتیخواز، راستڕەو)، گوێی بۆ داواكارییەكەیان نەگرت، دواجار دوای چەند مانگێك مشتومڕو مانەوە، كۆتا مانگی ساڵی 1985 ژمارەیەك لە سەركردەكانی حزبەكە كە بریتی بوون لە (قادر عەزیز، بەڵێن عەبدوڵا، بەهمەن حسێن، قەیس محەمەد) جیابونەوەی خۆیان لەژێر ناوی (حزبی سۆسیالیستی كوردستان/ ئاڕاستەی دیموكراتی شۆڕشگێڕ) راگەیاند. ساڵی 1988 لە كۆنگرەیەكدا، ئەو باڵەی كە لە حسك جیابووبونەوە، ناویان لە خۆیاننا (حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان)، واتە زەحمەتكێشان لە بنەڕەتەوە زادەی پرۆسەیەكی جیابونەوەیە كە لەناو حزبی سۆسیالیست رویداوە، ئێستا حزبێك بەناوی سۆسیالیستەوە نەماوە، محەمەد حاجی مەحمود لەسەر داروپەردووی ئەو حزبە دانیشتووە كە سكرتێری حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستانە.   زەحمەتكێشان لە شاردا دوای كۆتایهاتنی قۆناغی خەباتی شاخ‌و رزگاربوونی كوردستان لە دەستی هێزەكانی رژێمی بەعس لە كۆتاییەكانی ساڵی 1991دا، زەحمەتكێشان هاوشێوەی حزبەكانی تر قۆناغی خەباتی شاری دەستپێكرد. ساڵی 1992 لە یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا زەحمەتكێشان بە لیستێكی هاوبەش لەگەڵ یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەشداری هەڵبژاردنی كرد. لە یەكەم كابینەی حكومەتی هەرێمدا لە ساڵی 1992 دروستكرا، قادر عەزیز سكرتێری حزبەكە پۆستی وەزیری كشتوكاڵی وەرگرت، لە كابینەی سێیەمدا لە ساڵی 1996، لە ئیدارەی سلێمانی (بەهمەن حسین ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی زەحمەتكێشان) پۆستی وەزیری ئاوەدانكردنەوەی وەرگرت، واتە لە رۆژانی شەڕی ناوخۆیدا زەحمەتكێشان بەلای یەكێتیدا شكاندبویەوە، هەر لە كابینەی حكومەتەكەی یەكێتیدا لە سلێمانی (فەتاح زاخۆیی لە زەحمەتكێشان) پۆستی وەزیری رۆشنبیری وەرگرت. ساڵی 2005 لە پەرلەمانی كوردستان زەحمەتكێشان ئەندامێكی هەبوو بەناوی (حەمد عەبدوڵا)، ساڵی 2009 ئەندامێكی تری هەبوو لە پەرلەمانی كوردستان بەناوی (فازڵ حسێن)، ساڵی 2013 حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان لەگەڵ پارتی كرێكاران‌و رەنجدەرانی كوردستان پەرلەمانتارێكی هاوبەشیان هەبوو بەناوی لیستی "ئاڕاستەی سێیەم". لە كابینەی حەوتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا (سەعد خالید) كە ئێستا جێگری سكرتێری حزبی زەحمەتكێشانە، وەزیری هەرێم بوو بۆ كاروباری پەرلەمان. ئێستا حزبی زەحمەتكیشان هیچ كورسییەكی لە پەرلەمانی كوردستاندا نییە، بەڵام لە حكومەت پۆستێكی هەیە كە ئەویش پۆستی (سەرۆكی دەستەی دەستپاكی)یە‌و (ئەحمەد ئەنوەر) سەرۆكایەتی دەكات. ئەم حزبە لەرووی داراییەوە حزبێكی هەژارەو ئەم هەژارییە بەتەواوەتی بە روخساری كۆنگرەی دەیەمەوە دیاربوو، سەرباری ئەمە حزبەكە ئێستا خاوەنی هیچ دامەزراوەیەكی میدیایی ئەوتۆ نییە، ئەوە لەكاتێكدایە رۆژانێك بەر لە جیابونەوە لە قادر عەزیز حزبەكە خاوەنی كەناڵێكی لۆكاڵی‌و هەفتەنامەیەك بوو بەناوی "ئاڵای ئازادی".  ئەندامانی ئەنجومەنی گشتی ئەندامانی ئەنجومەنی گشتی حزبی زەحمەتكێشان كە لە كۆنگرەی دەیەمدا هەڵبژێردران بریتین لەمانە: •    بەڵێن عەبدوڵا- سكرتێری حزب •    سەعد خالید- جێگری سكرتێر •  بەهمەن حسێن- سەرۆكی ئەنجومەنی گشتی •    گۆران جەلال •    بێكەس قادر •    دڵزار عەبدوڵا •    شوان محەمەد •    نیشتمان كەمال •    هیوا سەلیم •    هەڤاڵ عەبدوڵا •    شاخەوان عەبدوڵا •    كاكە رەش رەسوڵ •    ئاكۆ حەمید •    سۆما مامەند •    بەختیار مستەفا •    فەرهاد مەنتك •    هەندرێن شێخ راغب •    مامۆستا صلاح •    مامۆستا كامیل •    مامۆستا ئەحمەد •    مامۆستا سەگڤان  •    واحد ئەحمەد •    نایف رەحمان بەڵێن عەبدوڵا سكرتێری حزب لەكاتی وتارداندا لە كۆنگرەی دەیەمدا دیمەنێكی بەشداربوانی كۆنگرەی دەیەم

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان پرۆژەیەكی نوێی بۆ رێككەوتن لەگەڵ بەغداد لەبارەی پرسی نەوت‌و بودجە ئامادەكردووە، ئەمڕۆ بۆ تاوتوێكردنی رێككەوتنی نوێ وەفدێكی حكومەتی هەرێم چووە بەغداد، ئەندامێكی وەفدەكە دەڵێ رۆژی دوو شەممەی داهاتوو چارەنوسی رێككەوتنی نوێی نێوان هەولێرو بەغداد یەكلادەبێتەوە كە بەشێكی گرنگی پرسی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمە، (درەو میدیا) لەگەڵ وتەبێژی حكومەتی عێراق قسەی كرد، ئەو ئاگاداری ئەوە نەبووە هیچ رێككەوتنێكی كۆتایی لەوبارەیەوە كرابێت، ئەندامێكی كوردی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیش گومانی هەیە حكومەتی هەرێم نەوت رادەستبكات. پرۆژەیەكی نوێ بۆ رێككەوتن ئەمڕۆ شاندێكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان چووە بەغداد، شاندەكە پێكهاتبوو لە (خالید شوانی وەزیری هەرێم‌و سەرۆكی لیژنەی دانوستانی نێوان هەرێم‌و بەغداد، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی، ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران، ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران، فارس عیسا نوێنەری حكومەتی هەرێم لە بەغداد). رۆژی 12ی ئەم مانگە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم سەردانی بەغدادی كرد، بەپێی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم، سەرۆك هەماهەنگی دەكات‌و بەرپرسە لە دۆسیەی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد، بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا) لەو سەردانەدا نێچیرڤان بارزانی بنەمای رێككەوتنێكی نوێی لەبارەی نەوت‌و بودجە لەنێوان هەولێرو بەغداد گەڵاڵەكردووە‌و سەردانی ئەمڕۆی وەفدی حكومەت بۆ تاوتوێكردنی رێككەوتنە نوێیەكە بووە. لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ (درەو میدیا)، فارس عیسا نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بەغداد كە ئەمڕۆ بەشداری كۆبونەوەكانی كردبوو، وتی:" هەرێم‌و بەغداد لەسەر هەندێك بنەما رێككەوتوون، رۆژی دووشەممەی داهاتوو شاندی وزاری هەرێم بەشداری كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران دەكات لەبارەی سیاغەكردنی بودجەی 2020". نوێنەری حكومەتی هەرێم لە بەغداد ئاشكرایكرد:" رۆژی دوو شەممە هەموو شتێك یەكلادەبێتەوە، رێككەوتن كراوە كێشەی نێوان هەولێرو بەغداد لەبارەی نەوت‌و بودجە چارەسەر بكرێت". لە بەرامبەردا لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ (درەو میدیا)، ویلیام وەردە وتەبێژی فەرمی حكومەتی عێراق دەڵێ:" حكومەت یەكلابوتەوە لەسەر ئەوەی پرۆژەی بودجەی ساڵی 2020 رەوانەی پەرلەمان بكات، ئەمە وەكو وەڵامدانەوەیە بۆ داواكاری خۆپیشاندەران، لەبارەی رێككەوتنی نێوان هەولێرو بەغدادەوە تائێستا هیچ شتێك روون نەبووەتەوە". چۆن رێككەوتنێك ؟ هێشتا وردەكاری رێككەوتنی نوێی نێوان هەولێرو بەغداد كە نێچیرڤان بارزانی رەنگڕێژی كردووە نازانرێت، (درەو میدیا) قسەی لەگەڵ چەند بەرپرسێكی باڵادا كرد، كەسیان وردەكاری رێككەوتنەكە نازانن، حكومەتیش تائێستا ئامادە نییە بە فەرمی لەوبارەیەوە هیچ قسەیەك بكات، (درەو میدیا) چەندینجار پەیوەندی بە جوتیار عادل وتەبێژی حكومەتەوە كرد، بەڵام وەڵامی پەیوەندییەكانی نەدایەوە، وتەبێژی وەزارەتە پەیوەندیدارەكانیش ئامادە نین هیچ قسەیەك بكەن. چەند سەرچاوەیەك لە بەغدادەوە بە (درەو میدیا)یان راگەیاند، حكومەتی هەرێم لەم رێككەوتنە نوێیەدا دەیەوێت هەم پشكی هەرێم لە بودجەی ساڵی 2020 زامن بكات، هەم لە رێككەوتنەكەدا حكومەتی بەغداد ناچار بكات لە دەرەوەی پشكی هەرێم لە بودجە، هەندێك لە قەرزی ئەو كۆمپانیایانەی نەوت بداتەوە كە لە هەرێم كاردەكەن. هەرێم دەیەوێت بە رادەستكردنی بڕی (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بە كۆمپانیای سۆمۆ، پشكی (12.67%)ی كۆی گشتی بودجەی 2020ی عێراق زامن بكات، كە مانگانە دەگاتە نزیكەی (934 ملیار) دینار‌و بۆ یەك ساڵی دارایی بەگشتی دەگاتە نزیكەی (11 ترلیۆن) دینار (هێشتا پرۆژەبودجەی 2020 نەگەیشتووەتە پەرلەمان، بەڵام چاوەڕوان دەكرێت لەبواری داهات‌و پشكی هەرێمدا زۆر جیاواز نەبێت لەگەڵ بودجەی 2019دا، ئەم ژمارانە بەلەبەرچاوگرتنی بودجەی 2019 وەرگیراون). سەرباری ئەمە، لە عێراق بودجەیەك هەیە كە تایبەتە بە پێدانی خەرجی ئەو كۆمپانیایانەی كە لە كەرتی نەوتدا كاردەكەن، بڕی ئەم بودجەیە (12 ملیار) دۆلارە، هەندێك سەرچاوەی تر باس لە بودجەیەكی زیاتریش دەكەن، بەرپرسانی هەرێم ئەم دەرچەیەیان دۆزیوەتەوە‌و دەیانەوێت لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا وا بكەن، حكومەتی بەغداد لەم بودجەیە بڕێكی بدات بەو كۆمپانیا نەوتیانەی كە لە هەرێم كاردەكەن‌و ناوی لێنراوە "قەرزی كۆمپانیاكانی نەوت". ویلیام وەردە وتەبێژی حكومەتی عێراق بە (درەو میدیا) وت:" سەرچاوەكان باسلەوەدەكەن هەرێمی كوردستان رەزامەندە بەوەی رۆژانە 250 هەزار بەرمیل نەوت رادەستی بەغداد بكات لەبەرامبەر وەرگرتنی پشكی خۆی لە بودجە، هەندێكی تر دەڵێن بەغداد بەتەواوەتی بودجەی بەكاربردن رەوانەی هەرێم بكات لەبەرامبەر ئەوەدا هەرێم بڕێكی دیاریكراو لە نەوتەكەی بخاتە ناو حسابی سۆمۆوە، بەڵام من ناتوانم ئەم هەواڵانە پشتڕاستبكەمەوە تاوەكو بەشێوەیەكی ورد زانیارییەكانم پێنەگات". لەبارەی چارەنوسی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‌و ئەگەری بڕینی ئەو پارەیە لە بودجەی 2020دا، ویلیام وەردە رایگەیاند:" لەو بڕوایەدا نیم هیچ بڕیارێكی لەو شێوەیە هەبێت بەغداد موچەی فەرمانبەرانی هەرێم ببڕێت، بەڵام حكومەت بەشێوەیەكی جددی كاردەكات بۆ بڕیاردان لەسەر بابەتەكان بەشێوەیەكی دادپەروەرانە، بەجۆرێك پێداویستییەكانی هەرێم‌و هاوڵاتیانی هەرێم چارەسەربكات‌و بودجەیەكی دادپەروەرانە بێت". رێككەوتنێك كە جێبەجێ نەكرا ! لە بودجەی 2019دا رێككەوتنێكی هاوشێوە كرا، لەچوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا حكومەتی هەرێم قایل بوو بەوەی لەبەرامبەر وەرگرتنی 12.67%ی كۆی گشتی بودجەی عێراق، رۆژانە (250 هەزار) بەرمیل نەوت رادەستی كۆمپانیای وەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بكات، ئێستا كە ساڵی دارایی 2019 لە كۆتایی نزیكدەبێتەوە، هێشتا هەرێم نەوتی رادەستی كۆمپانیا سۆمۆ نەكردووە، حكومەتی عێراقیش بودجەی تەواوەتی بە هەرێم نەداوە، واتە رێككەوتنەكە وەكو خۆی جێبەجێ نەكراوە. بەڵام لەسەرەتای ئەمساڵەوە (2019) لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی سیاسیدا، حكومەتی بەغداد مانگانە بڕی (453 ملیار) دینار بۆ حكومەتی هەرێم دەنێرێت، ئەمە پارەی تایبەت بە موچەی فەرمانبەرانی هەرێمە، تا كۆتایی ئەمساڵ هەرێم نەوتیش رادەستی سۆمۆ نەكات، هاتنی ئەم بڕە پارەیەی موچەی فەرمانبەران بەردەوام دەبێت، چونكە لە بڕگەی (ج)ی ماددەی (10)ی یاسای بودجەی 2019دا چەسپێندراوە، بەڵام مەرج نییە لە پرۆژە بودجەی 2020 هەمان بڕگە دووبارە بكرێتەوە، بەتایبەتی لەكاتێكدا ئەمساڵ حكومەت خەرجی بەكاربردنی زیادی كردووە‌و عەبدولمەهدی لەژێر فشاری شەقامی خۆپیشاندەردا چەندین لیستی بەرفراوانی دامەزراندن بۆ وەزارەتەكان ئامادەكردووە، ئەمەش دواجار خەرجی موچەی حكومەت زیاتر دەكات‌و ئەگەری پێدانی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەبێ رادەستكردنی نەوت، لاواز دەكات.  ئێستا حكومەتی عێراق لەژێر فشاری توندی خۆپیشاندەراندایە، كابینەی عادل عەبدولمەهدی دەیەوێت لە زوترین كاتدا بودجەی 2020 لە پەرلەمان پەسەندبكرێت، سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، حكومەتی عێراق بەنیازە ناوەڕاستی ئەم هەفتەیە پرۆژە بودجەی 2020 رەوانەی پەرلەمان بكات بەمەبەستی خوێندنەوە‌و پەسەندكردنی. رەنگە ئەمە بەرپرسانی هەرێمی كوردستان ناچاركردبێت بەپەلە، هاوشێوەی 2019، پشكی هەرێم لە رەشنوسی بودجەی 2020دا جێگیربكەن، بەڵام مەرج نییە رێككەوتنەكە بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە، واتە ئەوەی باسدەكرێت تەنیا هەڵایەكی میدیاییەو بەرپرسانی هەرێم دەیانەوێت خەڵك دڵنیابكەنەوە كە كێشە بۆ موچەكانیان دروستنابێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا مەسرور بارزانی لەیەكەم ئەزمونی سەرۆكایەتی حكومەتیدا نایەوێت روبەڕووی ناڕەزایەتی شەقام ببێتەوە. هۆشیار عەبدوڵا ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە (درەو میدیا)ی راگەیاند" هەمیشە كۆتایی ساڵ‌و پێش هاتنی یاسایی موازەنە بۆ پەرلەمانی عێراق، بەرپرسانی حكومەتی هەرێم دەڵێن پابەند دەبین‌و نەوتەكە دەنێرین، كە موازەنە تێدەپەڕێت پەشیمان دەبنەوەو ناینێرن.. ساڵی پار پێش یاسای موازەنەی 2019 وایانكرد، پێشتریش لە 2015ەوە ، هەمان شت پێش سەری ساڵ بەڵێنیان ئەداو دوای تێپەڕبونی یاسای موازەنە بەهانەیەكیان دەدۆزیەوە تا بیكەنە پاساو و نەوتەكەیان نەدەنارد". هۆشیار عەبدوڵا باسی لەوەكرد" خەڵكی هەرێم دەبێت بزانن سیاسەتی خراپی نەوت لە هەرێمی كوردستان هەر ئەوە نییە كە لە ساڵانی رابردوودا بووەتەهۆی پاشەكەوتكردنی موچەی فەرمانبەران، بەڵكو قەرزێكی زۆریشی جێهێشتووە كە دانەوەی دەكەوێتە ئەستۆی نەوەی داهاتووەوە". كورتەیەك لەبارەی كێشەكەوە ساڵی 2014 نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عێراق پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی گشتی عێراق بڕی، مالیكی پێدانی پشكی هەرێمی بەستەوە بەوەی هەرێم نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات، كۆتایی 2014 حەیدەر عەبادی پۆستی سەرۆك وەزیرانی وەرگرت، عەبادی بەردەوام بوو لەسەر سیاسەتەكەی نوری مالیكی‌و جەختی لەسەر رادەستكردنی نەوتی هەرێم دەكرد، واتە بودجەی هەرێم نەدەنارد، تاوەكو دوای  ریفرامدۆم‌و رووداوەكانی "16ی ئۆكتۆبەر"، ئەوكات عەبادی لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی سیاسیدا لە نەورۆزی 2018وە تاوەكو پەسەندكردنی بودجەی 2019، مانگانە بڕی (317 ملیار) دیناری بۆ هەرێمی كوردستان دەنارد، بەبێ ئەوەی هەرێم نەوت رادەستی بەغداد بكات.   ئۆكتۆبەری 2018، عادل عەبدولمەهدی پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بودجەی 2019 لە سایەی عەبدولمەهدیدا پەسەندكرا، بەپێی ئەو بودجەیە حكومەتی عێراق لە مانگی ئازاری ئەمساڵەوە تاوەكو ئێستا مانگانە بڕی (454 ملیار) دینار رادەستی هەرێم دەكات، ئەمە تەنها پارەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستانە، نەك پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق. یاسای بودجەی ساڵی 2019ی عێراق، هەرێمی كوردستان پابەند دەكات، رۆژانە بڕی (250 هەزار) بەرمیل نەوت رادەستی حكومەتی ناوەندی بكات، بەڵام حكومەتی هەرێم تائێستا نەوتی رادەستی بەغداد نەكردووە، سەرباری رادەستنەكردنی نەوت، كابینەی نوێی حكومەتی عێراق بە سەرۆكایەتی عادل عەبدولمەهدی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم كە مانگانە (453 ملیار) دینارە، نەبڕیوە، ئەم رێككەوتنەیە كە تائێستا كاری پێدەكرێت‌و لەگەڵ پەسەندكردنی بودجەی 2020دا وادەیی كارپێكردنی تەواو دەبێت. پاشەكەوتی موچە دەگەڕێتەوە ؟ ئەگەر بەهێز ئەوەیە، ئەگەر حكومەتی هەرێم نەوت رادەست نەكات، حكومەتی بەغداد بەتەواوەتی هاوشێوەی سەردەمی نوری مالیكی، ناردنی پارە (تەنانەت موچەی فەرمانبەرانیش) بۆ هەرێمی كوردستان راگرێت. بەرپرسانی حكومەتی هەرێم ئێستا بەدوای رێگەچارەیەكی هاوشێوەی ئەوەدا دەگەڕێن كە لە بودجەی 2019دا چەسپێندرا.  ئێستا كە بودجەی ساڵی نوێی عێراق پەسەندنەكراوە، داهاتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەمشێوەیەیە: • 453 ملیار دینار كە لە بەغدادەوە دێت (موچەی فەرمانبەران) • 378 ملیار دیناری مانگانە كە داهاتی فرۆشی نەوتە‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم رادەستی وەزارەتی دارایی دەكات بۆ پێدانی موچە. (وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ئێستا نەماوە‌و جلەوی نەوت لەدەستی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتدایە)  • 120 ملیار دینار كە داهاتی ناوخۆیە • 22 ملیار دینار كە یارمەتی ئەمریكایە بۆ هێزەكانی پێشمەرگە. كۆی گشتی داهاتی هەرێمی كورستان لە مانگێكدا ئێستا (973 ملیار) دینارە (ئەوەی مانگانە دەچێتە بەردەستی وەزارەتی دارایی)، بۆ پێدانی موچەی موچەخۆران حكومەتی هەرێم مانگانە پێویستی بە (881 ملیار) دینارە، واتە حكومەتی هەرێم بەو داهاتەی كە مانگانە دەستیدەكەوێت دەتوانێت موچەی فەرمانبەران دابین بكات. بەڵام ئەگەر نەوت رادەست نەكات‌و پارەكەی بەغداد رابگیرێت، داهاتی مانگانەی حكومەت بۆ (519 ملیار) دینار كەم دەكات، ئەوكات حكومەت ناتوانێت موچەی موچەخۆران دابین بكات، واتە جارێكی تر موچەخۆران دەخاتەوە بەردەم ئەگەر پاشەكەوتكردنی موچەكانیانەوە (هاوشێوەی ئەوەی لەسەردەمی دەسەڵاتی نێچیرڤان بارزانیدا رویدا).  

درەومیدیا+سەرچاوەكان ڕۆژی 21 تشرینی دووەم، ڕۆژی جیهانی تەلەفیزیۆنە كە نەتەوەیەكگرتووەكان لەمانگی كانونی یەكەمی ساڵی 1996داو، لەكۆتایی كارەكانی كۆربەندی جیهانی تەلەفیزیۆن دەستنیشانیكرد. بەبۆچوونی نەتەوەیەكگرتووەكان، بڕیاردان لەسەر ئەو ڕۆژەو، تەرخانكردنی بۆ تەلەفیزیۆن "دانپێدانانە بە زیادبونی كاریگەریی لە دروستكردنی بڕیار لەڕێی سەرنجڕاكێشانی ڕایگشتی بۆ ئەو ململانێ‌و هەڕەشانەی كە ڕووبەڕووی ئاشتی و ئاسایش دەبنەوە، هەروەها ڕۆڵی چاوەڕوانكراوی تەلەفیزیۆن لە تەركیز خستنە سەر كۆمەڵێك پرسی تر، لەوانەش پرسی ئابوری‌و كۆمەڵایەتی". لە دایكبوونی فەڕمی تەلەفیزیۆن دەگەڕێتەوە بۆ 21 كانونی دووەمی ساڵی 1926، (فلادیمێر زۆریكین) زانای ئەمریكی بە ڕەچەڵەك ڕوسی بە "باوكی تەلەفیزیۆن" دادەنرێت، كە زۆرێك بە سندوقی سەیروسەمەرەكان وەسفیدەكات.  پەخشی تەلەفیزیۆنی لەساڵی 193دا دامەزراوەی ئێستگەی بەریتانیا"بی بی سی" یەكەم خزمەتگوزاری گشتی‌و، ڕێكخراوی پێشكەش كرد، كاتێك دەستیكرد بە پەخش لە كۆشكی (ئەلكسەندرا) لە شاری لەندەن.  لەساڵی 193شدا، كۆمپانیای ئێستگەی نەتەوەیی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ یەكەمجار پەخشی خۆی دەستپێكرد، یەكەم پرۆگرامیشی وێنەی جوڵاو بوو، یەكەم پەخشی تەلەفیزیۆنیش بەوێنەی ڕەنگاو ڕەنگ لەساڵی 1951دا بووە. دوای سەد ساڵ كاریگەرترینە تەلەفیزیۆن وەك یەكێك لە پڕبینەرترین‌و كاریگەرترین داهێنراوەكان، تەمەنی نزیك دەبێتەوە لە سەدەیەك، بەدرێژایی ئەو ماوەش چەندین قۆناغی بڕیوەو، ئەوانەی لەم كایەیەدا كاردەكەن لە كێبڕكێی بەردەومدابوون لەپێناو كۆكردنەوەی زۆرترین بینەر لەدەوری خۆیان بە تایبەت دوای ئەوەی میدیاو ڕیكلام بوونە دووكایەی گرنگی بازرگانی لە جیهان. وەك چۆن تەلەفیزیۆن خۆی بە سندوقی سەیرو سەمەرەكان وەسفدەكرێت، كۆمەڵێك داهێنانی سەیرو سەمەرەش لەم چەند ساڵەی دوایدا لە كایەی میدیادا سەریهەڵداوە،  وەك شارەزایانی ئەم بوارە دەڵێن، گەرمی كێبڕكێكردن لەسەر بینەرو ناوبانگ‌و سەرمایە، بازاڕی تێپەڕاندووەو، چۆتە سەر شاشەكان‌و میدیاكارەكانیشی كردۆتە بە بەشێك لە كەرەستەی ئەم ململانێیە. داهێنانێكی سەیرو سەمەرە لە داهێنانی بێوێنەدا، كەنالێكی تەلەفیزیۆنی لەوڵاتی (ئەلبانیا) لە هەوڵێكدا بۆ ڕاكێشانی بینەر سیاسەتێكی سەیر پیادە دەكات، كە پێشكەشەكردنی گەشتەكانی هەواڵە لەڕێی كچە بێژەری نیمچە ڕووتەوە. لەسایەی ئەو كێبڕكێ‌ توندەی بازاڕی ڕاگەیاندنی گرتۆتەوە، كە ناڵی (زیار تی ڤی) كە لەلایەن كەسێك بەناوی (عیسمەت دریشتی)وە خاوەنداری دەكرێت، پەنای بردۆتەبەر پێشكەشكردنی گەشتی هەواڵەكان لەڕێی كچە بێژەری نیمچە ڕووتەوە، كە تەلەفیزیۆنەكە بە "نزیكبونەوەی زیاتر لەڕاستییەكان" وەسفیدەكات.  خاوەنی كەناڵەكە دەڵێت" لە ئەلبانیا، بەرپرسە سیاسییەكان گەمە بە هەواڵەكان دەكەن، بۆیە بینەر پێویستی بە كەناڵێكە هەواڵ پێشكەش بكات وەك ئەوەی هەیەو ڕووتە".  جەختیشدەكات، بینەری كەناڵەكەی لەزیاد بوونی بەردەوامدایە، ڕەتیشدەكاتەوە ئەو كارە هیچ پاڵنەرێكی سێكسی لە پشتەوەبێت، بەڵكو ئەوە "كردارێكی ڕەمزییە"  بۆ پێشكەشەكردنی هەواڵ بە بارە ڕاستەقینەكەی‌و بانگەشەیەكی باشیشە لەهەمان كاتدا.   (گریتا هۆشای) تەمەن 24 ساڵ كە یەكێك بووە لە بێژەرەكان پێشئەوەی كەناڵەكە بەجێبهێڵێت‌و، ڕووبكاتە جیهانی ڕیكلام و فاشیۆن ئاماژەی بەوەكردووە " بۆ ماوەی پێنج ساڵ لە یەكێك لە كەناڵە لۆكاڵییەكان كارمكردووەو نەناسراوم، بەڵام دوای سێ‌ مانگ كاركردنم لەم كەناڵە بوومەتە ئەستێرە لە ئەلبانیا". ڕووتبونەوە كێشەی میدیا چارەسەر ناكات  (ئەلكسەندەر سیپا) سەرۆكی یەكێتی ڕۆژنامەنوسانی ئەلباینا دەڵێت" ڕووتبونەوە كێشەی كەناڵەكانی ڕاگەیاندن چارەسەرناكات كە شتێك پێشكەش بە بینەر دەكەن لەپێناو مانەوەو بوونی خۆیان". (ئەریول دیدای) تەمەن 22 ساڵ، كە خوێندكارە لەكولێژی ڕاگەیاندن لە زانكۆی (تیرانا) دەڵێت" هەموو خەڵك قسە لەبارەی جەستەی كچە بێژەرەكان دەكات، بەداخەوە كەش لەبارەی كوالیتی ئەو هەواڵانەی پێشكەش دەكرێن شتێك ناڵێت". (لیونارد ئولی) كە پسپۆڕی بواری ڕاگەیاندنە، ڕەتیدەكاتەوە هیچ بۆچونێكی لەسەر ئەمە هەبێت، تەنها ئەوە دەڵێت" بژاردەكان هەمە ڕەنگن، هەموو كەسێكیش ئازادە لە هەڵبژاردنی ئەوكەناڵەی دەیەوێت".    https://www.youtube.com/watch?v=qVpmi4j86Wg https://www.youtube.com/watch?v=-DNrpFtN0EU

راپۆرت: درەو میدیا  رێكخەرو ئەمیرو ئەمینداری (گۆڕان‌و كۆمەڵ‌و یەكگرتوو) پێشوەختە ئاگاداری كۆبونەوەكەی ماڵی عەممار حەكیم بوون لە بەغدادو نێچیرڤان بارزانییان كردووە بە نوێنەری خۆیان، دوو وەزیری كورد لە كابینەكەی عادل عەبدولمەهدی دوردەخرێنەوە، بەپێی یاسای هەڵوەشاندنەوەی ئیمتیازاتی دارایی بەرپرسانی، سەرۆك كۆمارو سەرۆكی حكومەت‌و سەرۆكی پەرلەمانی عێراق تەنیا (5) ئۆتۆمبیلیان پێدەدرێت، (درەو میدیا) لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر بڵاودەكاتەوە. كۆبونەوەكەی ماڵی حەكیم  رۆژی 18ی ئەم مانگە، سەركردەی لایەن‌و كوتلە سیاسییەكانی عێراق لە ماڵی عەممار حەكیم سەرۆكی رەوتی حیكمە لە بەغداد كۆبونەوە، لەدوای دەستپێكردنی خۆپیشاندانەكانەوە، ئەمە یەكەمجار بوو لەلایەنەكان لەسەر ئاستی باڵا پێكەوە كۆببنەوە. لەو كۆبونەوەیەدا دوو كەس وەكو نوێنەری كورد بەشداربوون، یەكێكیان نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بوو، ئەوی تریان بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق بوو، نێچیرڤان بارزانی‌و بەرهەم ساڵح سەرباری پۆستە فەرمییەكەیان، وەكو نوێنەری پارتی دیموكراتی كوردستان‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەو كۆبونەوەیەدا بەشداربوون. بەشداری پێنەكردنی نوێنەرو سەركردەی لایەنە سیاسییەكانی تر لەو كۆبونەوەیەدا، هەندێك ناڕەزایەتی‌و گلەیی بەدوای خۆیدا هێنا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە پێشبینی دەكرێت بڕیارەكانی ئەو كۆبونەوەیە رەنگدانەوەی لەسەر نەخشەی داهاتووی سیاسی عێراق هەبێت. هەندێك لەوانەی گلەیی‌و رەخنەیان هەبوو، پرسی یەكڕیزیی كوردیان لە هەولێرو بەغداد بەراورد دەكرد. نێچیرڤان بارزانی تەلەفۆنی بۆ كردن ! بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو میدیا)، سەركردەی سێ لایەنی سەرەكی هەرێمی كوردستان (بزوتنەوەی گۆڕان، كۆمەڵی ئیسلامی، یەكگرتووی ئیسلامی) پێشوەختە ئاگاداری كۆبونەوەكەیی ماڵی عەممار حەكیم بوون. سەرچاوەیەك لە سەرۆكایەتی هەرێم بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، بەر لە رۆشتنی بۆ بەغداد، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەبارەی كۆبونەوەكەی ماڵی عەممار حەكیم لەگەڵ هەریەكە لە عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان‌و عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵی ئیسلامی‌و سەلاحەدین بەهادین ئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی بەتەلەفۆن قسەی كردووە. سەرچاوەیەكە وتی:" لەو پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا نێچرڤان بارزانی سەركردەی هەرسێ حزبەكەی ئاگاداریكردووە لەوەی كۆبونەوەكەی بەغداد تەنها بۆ كوتلە گەورەكانە، سەركردەی هەرسێ لایەن ئەویان وەكو نوێنەری خۆیان لەو كۆبونەوەیەدا قبوڵكردووە".    دوو وەزیری كورد دوردەخرێنەوە یەكێك لە تەوەرەكانی كۆبونەوەكەی ماڵی عەممار حەكیم رێككەوتن بوو لەسەر چۆنیەتی ئەو گۆڕانكارییە وزارییەی كە بڕیارە وەكو وەڵامدانەوە بۆ خواستەكانی خۆپیشاندەران لە كابینەی عادل عەبدولمەهدیدا بكرێت. (درەو میدیا) زانیویەتی، بڕیاردراوە گۆڕانكارییەكە (12) وەزیر بگرێتەوە‌و تاوەكو سەرەتای ساڵی داهاتوو جێبەجێ بكرێت. بەپێی رێككەوتنەكە، دوای لابردنی وەزیرەكان، پۆستە وزارییەكان بە كەسانی بێلایەن‌و تەكنۆكرات پڕدەكرێنەوە‌و نابێت هیچ یەكێك لە لایەنە بەشداربووەكان حكومەت كاندید بۆ پڕكردنەوەی پۆستەكان پێشكەش بكەن. (درەو میدیا) زانیوەیتی، لەنێو ئەو (12) وەزیرەی حكومەتی عێراق كە بڕیارە تاوەكو رۆژی 1/1/2020 بگۆڕدرێن، (2) وەزیری كورد هەن، كە بریتین لە هەریەكە لە: •    فاروق ئەمین عوسمان- وەزیری دادی عێراق، لە پشكی یەكێتی •    بەنگین رێكانی- وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن، لە پشكی پارتی بەڵام (فوئاد حسێن) وەزیری دارایی‌و جێگری سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری دارایی لە شوێنی خۆی دەمێنێتەوە. 40 ملیار دینار دەگەڕێتەوە دوێنێ شەو پەرلەمانی عێراق تا بەرەبەیان لە كۆبونەوەدا بوو، دواجار "یاسای هەڵوەشاندنەوەی ئیمتیازاتە داراییەكانی بەرپرسان"و "یاسای خانەنشینی یەكگرتوو"ی پەسەندكرد. لەبارەی یاسای هەڵوەشاندنەوەی ئیمتیازاتە داراییەكانی بەرپرسانەوە، سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی ئیمتیازاتەكانەوە بەنزیكەی (40 ملیار) دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی دەوڵەت، بەوپێیەی تەواوی ئیمتیازات‌و دەرماڵەی بەردەستی بەرپرسان دەبڕێت‌و تەنانەت ئۆتۆمبێلی بەرپرسانیش دیاری دەكات بە جۆرێك: •    سێ سەرۆكەكەی عێراق (كۆمار، پەرلەمان، وەزیران) (5) ئۆتۆمبێلیان دەبێت •    جێگری سێ سەرۆكایەتییەكان (4) ئۆتۆمبێلیان دەبێت •    وەزیرەكان (3) ئۆتۆمبێلیان دەبێت •    بریكاری وەزیر‌و بەڕێوەبەرە گشتییەكان (2) ئۆتۆمبێلیان دەبێت    سەبارەت بە یاسای خانەنشییی یەكگرتوو، سەرچاوەكە وتی: دەرفەتێكی زۆرو هەلی كار دەڕەخسێنێت بەجۆرێك: •    لە ساڵی 2020دا (202 هەزار) هەلی كار دەڕەخسێنێت  •    لە ساڵی 2021دا (59 هەزار) هەلی كار دەڕەخسێنێت 

درەو میدیا:  لە ماوەی 10 ساڵدا ( 2003 -2013) سەرەرای هاتنی پشكی 17%ی بودجە لە بەغداوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان بەبڕی ( 9ملیار و 714 ملیۆن) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. كاروان گەزنەیی پەرلەمانتاری یەكێتی نیشتمانی كوردستان راپۆرتێكی لەسەر ( چۆنیەتی شەفافكردنی نەوت لە هەرێمی كوردستان) لە كۆبونەوەی رۆژی 13/11/2019 ی پەرلەمانی كوردستاندا ئاماژە بە دوو كێشەی سەرەكی دەكات لە كەرتی نەوت و غازی هەرێمی كوردستان:  یەكەم: ناڕونی لە جێبەجێكردنی گرێبەست و خستنەرووی داتاكان  دووەم: چۆنیەتی خەرجكردنی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان بەپێی راپۆرتەكەی كاروان گەزنەیی كە لەپەرلەمانی كوردستان خوێندرایەوە، بڕی داهات و بەرهەمهێنانی بەسێ قۆناغدا تێپەڕیوە ئەوانیش: قۆناغی یەكەم: 2003 – 2007 كە ( 2 ملیۆن و 954 هەزارو 828 بەرمیل) بەرهەمهێنراوە وداهاتەكەی ( 2 ملیار و 85 ملیۆن و 668 هەزارو 139)دۆلار . قۆناغی دووەم: 2007 -2013 كە ( 272 ملیۆن و 546 هەزارو 911 بەرمیل) نەوت بەرهەمێنراوە و داهاتەكەی ( 9 ملیار و 714 ملیۆن و 331 هەزارو 861 ) دۆلار قۆناغی سێیەم: 2014 – 2018  ئەم قۆناغە نرخ و بڕی نەوت بەهۆی قەیرانی دارایی، هاتنی داعش، برینی بەشە بودجەی هەرێم لەلایەن بەغداوە زۆر كەمیكرد و داتاكانیش وەكو پێویست بەردەست نین. لەماوەی 2003 – 2013 هەرێمی كوردستان بە بڕی ( 11 ملیار 799 ملیۆن)دۆلار ئەمە سەرەرای ئەوەی مانگانە لە بەغداوە بڕی ( 1 ترلیۆن و 200 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان هاتووە.  لە ماوەی ساڵی 2003 تەنها ( 395 هەزارو 945 ) بەرمیل نەوت بەرهەمهێنراوە بەڵام دوای 10 ساڵ و لە 2013 بەرز دەبێتەوە بۆ ( 78 ملیۆن و 463 هەزارو 580) بەرمیل نەوت، واتا لەماوەی 10 ساڵدا ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بۆ (200) جار زیادی كردووە، لە ئێستاشدا هەرێم رۆژانە ( 441 هەزار ) بەرمیل نەوت دەفرۆشێت كە مانگانە دەكاتە (13 ملیۆن و 230 هەزار) بەرمیل و ساڵانە دەكاتە (158 ملیۆن و 760 هەزار) بەرمیلی ساڵانە.  راپۆرتەكە ئاماژەی بەوەشكردووە كە لەدوای قەیرانی داراییەوە داهات و بڕی بەرهەمهێنراوی نەوت رون نەبووە بەڵام داهاتی حكومەتی هەرێم بەم شێوەیە بووە: -    2014 داهاتی هەرێم ( 2 ملیار و 870 ملیۆن ) دۆلار بووە -    2015 داهاتی هەرێم ( 9 ملیار و 576 ملیۆن و 758 هەزار ) دۆلار بووەو ( 5 ملیار و 243 ملیۆن و 793 هەزار) دۆلاری پارەی نەوت بووە  -    2016 داهاتی هەرێم ( 7 ملیار و 462 ملیۆن و 207 هەزار ) دۆلار بووەو ( 5 ملیار و 735 ملیۆن و 603 هەزار) دۆلاری پارەی نەوت بووە  -    2017 داهاتی هەرێم ( 9 ملیار و 57 ملیۆن و 407 هەزار ) دۆلار بووەو ( 7 ملیار و 729 ملیۆن و 116 هەزار) دۆلاری پارەی نەوت بووە  پاڵاوگەكان و بیرە نەوتییەكانی هەرێم -     198پاڵاوتگەی ناڕەسمی و نافەرمی           -    2 پاڵاوتگەی فەرمی بوونیان هەیە (بازیان و كەڵەك) -     ٢٦ كۆمپانیای بیانی -     ٤٥٧٦ كارمەندی نەوت -     ١٢٥ بیرە نەوت -    ٥٧ كێڵگەی نەوتی لە هەرێم تا ساڵی ٢٠١٤ هەبوون -    9 هەزار كارمەندی كۆمپانیا نەوتییەكان كە 7 هەزاری ناوخۆییە  76% هەنگاوەكانی شەفافیەتی نەوتی هەرێم یەكەم: ئەزموونی نەرویج -    ڕاستەوخۆ لەلایەن بانكی مەركەزییەوە بەڕێوەدەبردرێت -    فەسڵكردنە لە بەینی داهاتی نەوت و غەیرە نەوت -    دەتوانێت قەرز بدات بە دەوڵەت بۆ هەندێك بابەت و لەكاتی پێویستدا -    سندوقی وەبەرهێنانی نیشتیمانی -    ئەم سندوقە سەربە بانكی مەركەزی نەرویجە دووەم: ئەزموونی ئەلەسكا -    دروستكردنی هەستی بەرپرسیارێتی -    وەرگرتنەوەی هەمان بڕ یان كەمتر بە شێوەی باج -    دابەشكردنی نەوت بەسەر هاووڵاتییان بە شێوەی سەهم سێیەم:  ئەزموونی خۆماڵی -    چالاككردنی سندوقی داهاتی نەوت و گازی هەرێم یاسای ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧ -    چالاككردی ئەجیزە ڕەقابییەكانی دەوڵەت -    كوردستان پەرلەمانی كوردستان و دیوانی چاودێری دارایی -    چاودێری فەرمی ناوخۆیی و دەرەكی- ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی https://www.youtube.com/watch?v=V8xFzxc0d6U&t=4784s            

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت دوو پەرلەمانتاری بزوتنەوەی گۆڕان مەلا یاسین خاوەنی كۆمپانیای (بەڕێز) تۆمەتبار دەكەن بەوەی مۆڵەتی بۆ دروستكردنی پرۆژە وەرگرتووە، بەڵام پرۆژەكەی دروستنەكردووە‌و مۆڵەتەكەی فرۆشتوەتەوە، مەلا یاسین بە پرۆژەیەكی كۆمپانیای (وشە)ی نەوشیروان مستەفا رێكخەری كۆچكردووی بزوتنەوەی گۆڕان وەڵامیان دەداتەوە‌و دەڵێ:" مۆڵەتی چیمەنتۆكە بەناوی كۆمپانیای وشەوە بوو، بۆ كۆمپانیای گاسن‌و  كاك فاروقی مەلا مستەفا تەواوی كردووە ؟". راپۆرتێك لەناو پەرلەماندا دوو پەرلەمانتاری بزوتنەوەی گۆڕان داوا لە پەرلەمانی كورستان دەكەن لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە لەسەر پرۆژەكانی كۆمپانیای (بەڕێز) دروستبكات، كە كۆمپانیایەكی بواری وەبەرهێنانی خانوبەرەیە لە سلێمانی‌و (مەلا یاسین) خاوەندارێتی دەكات. هەردوو پەرلەمانتار (دابان محەمەد)‌و (عەلی حەمەساڵح) لە نوسراوێكدا كە رۆژی 6ی ئەم مانگە ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانیان كردووە‌و كۆپییەكی دەست (درەو میدیا) كەوتووە، لە (14) خاڵدا كۆمپانیای (بەڕێز) تۆمەتباردەكەن بە گەندەڵی‌و سپیكردنەوەی پارە. پەرلەمانتارەكان داوا لە سەرۆكایەتی پەرلەمان دەكەن، نوسراوەكەیان ئاڕاستەی دەستەی وەبەرهێنان بكات، تاوەكو ئەو دەستەیەك لێكۆڵینەوە لە كەیسەكە بكات. 25 هەزار یەكەی نیشتەجێبوون بەپێی ئەوەی لە نوسراوەكەدا باسكراوە، ساڵی 2006 كۆمپانیای (بەڕێز) مۆڵەتی ژمارە (1)ی پێدراوە بۆ دروستكردنی (25) هەزار یەكەی نیشتەجێبوون بۆ (10) پرۆژە، كە (5) پرۆژەیان لە سلێمانییە‌و بریتین لە پرۆژەكانی: •    گرین سیتی (لە نوسراوەكەدا بە هەڵە نوسراوە رۆژ سیتی) •    بڕوا سیتی •    لوبنان سیتی •    دیە سیتی •    پرۆژەی پێنجەم لە نوسراوەكەدا ناوی نەهاتووە لەگەڵ پێنج پرۆژەی نیشتەجێبوون لە (هەڵەبجە، كۆیە، دوكان، رانیە، چەمچەماڵ). راپۆرتەكە باسلەوەدەكات، هیچ یەكێك لەو پرۆژانە وەكو ئەوەی مۆڵەتی پێدراوە، تائێستا تەواو نەكراوە‌و بەشێكی فرۆشراوەتەوە، سەرباری ئەمە، ئەو خانوانەی لە پرۆژەكاندا كراون، زۆرینەیان بە ئاڕاستەیەكی خراپ‌و لە زیانی هاوڵاتیان گۆڕانكارییان تێدا كراوە، دەرگا‌و كاشی‌و بلۆك‌و كارەبا‌و پلیكانە گوڕدراون بە كەرەستەی خراپ‌و تەنانەت ژمارەی سویچ پلاكەكان لە خانوەكاندا كەمكراونەتەوە. فرۆشتنەوەی پرۆژە راپۆرتەكە كۆمپانیای (بەڕێز) تۆمەتباردەكات بە فرۆشتنەوەی چەند پرۆژەیەك بەبەهای چەندین ملیۆن دۆلار، لەمەشدا ئاماژە بە فرۆشتنی (دالیا سیتی) دەكات بە كۆمپانیای (نەجمەدین)، كە بەهای فرۆشتنەكە گەیشتووەتە (14 ملیۆن) دۆلار، هەروەها باس لە فرۆشتنەوەی چەند پرۆژەیەكی تر دەكات لەلایەن كۆمپانیای (بەڕێز)ەوە، لەوانە فرۆشتنی پرۆژەی (نۆژەن سیتی) لە دەربەندیخان (دوای 13 ساڵ هێشتا تەواونەكراوە)، پرۆژەی (لوبنان سیتی) لە سلێمانی. فرۆشتنی زەوی لەناو پرۆژەدا بەشێكی تری راپۆرتەكە، كۆمپانیای (بەڕێز) تۆمەتباردەكات بە فرۆشتنی زەوی لەناو ئەو پرۆژانەی كە كۆمپانیاكە بۆ دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبوون وەریگرتوون، واتە بەر لەوەی یەكەیان لەسەر دروستبكات ئەو زەوییانە فرۆشراون، راپۆرتەكە باسیلەوەكردووە، ئەم بابەتە پێشتر بەبەڵگەوە رەوانەی دەستەی وەبەرهێنان كراوە‌و لەم رووەشەوە ناوی پرۆژەی (میر سیتی) هێنراوە كە تێیدا كۆمپانیاكە زەوی فرۆشتووە بەر لەوەی خانوی لەسەر دروستبكات. راپۆرتەكە لە بەشێكی تردا دەڵێ: كۆمپانیای بەڕێز زەوی (روكن)‌و زەوی (بازرگانی)ی لە زۆربەی پرۆژەكانیدا فرۆشتووە، لەوانە لە پرۆژەی ئاسودە. هەر لەبارەی فرۆشتنی پرۆژەوە، باسلەوەكراوە، مەلا یاسین خاوەنی كۆمپانیای (بەڕێز) لە ناحیەی رزگاری گەرمیان مۆڵەتی دروستكردنی پرۆژەیەكی وەرگرتووە، بەڵام بەبێ دەستكاریكردن مۆڵەتەكەی فرۆشتوەتەوە بە كەسێكی ترو كەسی دووەمیش بەبێ دەستكاری شوێنی پرۆژەكەی لە ناحیەی رزگارییەوە گۆڕیوە بۆ قەزای كەلار لە باشترین شوێن كە بەهاكەی ملیۆنان دۆلارە. 70 ملیۆن دۆلار خزمەتگوزاریی پرسی خزمەتگوزاری ناو پرۆژەكان، یەكێكی ترە لەو تەوەرانەی كە راپۆرتەكە ئاماژەی بۆكردووە، لەوبارەیەوە دەڵێ:" دەبوو زیاتر لە 60 پرۆژەی خزمەتگوزاری لە قوتابخانەی سەرەتایی‌و ناوەندی‌و دایەنگە‌و باخچەی ساوایان، مزگەوت‌و نەخۆشخانە، كتێبخانە، بنكەی پۆلیس، بنكەی ئاگركوژێنەوە، شاری یاری، باخچە‌و پارك، بەتێچوونی نزیكەی 70 ملیۆن دۆلار دروستبكات، بەڵام بەشی هەرەزۆری ئەم پرۆژانە نەكراوە". راپۆرتەكە نمونەی بە پرۆژەی (گۆران سیتی) هێناوەتەوە‌و دەڵێ دەبوو لەم پرۆژەیەدا كۆمپانیای بەڕێز 14 پرۆژەی خزمەتگوزاری دروستبكات، بەڵام هیچی نەكردووە‌و تەنیا یەك قوتابخانە دروستكراوە، ئەو قوتابخانەیەك لەسەر بودجەی گشتی دروستكراوە. مەتروكە‌و یەكەی نیشتەجێبوون راپۆرتەكە كۆمپانیای بەڕێز تۆمەتبار دەكات بەوەی لە زۆربەی پرۆژەكاندا ناوچەی سەوزایی گۆڕیوە بۆ یەكەی نیشتەجێبوون‌و ئەوەش دووجار سەرپێچییە، جاری یەكەم دەبوو لەسەر ئەركی كۆمپانیا ئەو ناوچانە سەوز بكات، جاری دووەم سەرپێچی كردووە‌و ناوچەی سەوزایی فرۆشتووەتەوە. هەروەها تۆمەتباری دەكەن بەوەی هیچ یەكێك لە پرۆژەكانی لەسەر نەخشەی بنەڕەتی جێبەجێ نەكردووە‌و دەسكاری نەخشەكانی كردووە، لەمەش زیاتر بەشێكی زۆری زەوی مەتروكەی ناو پرۆژەكانی كردووە بە یەكەی نیشتەجێبوون‌و فرۆشتویەتی، كە لەڕووی ئەندازیارییەوی نەگونجاون‌و زیانیان بە بەشداربووان گەیاندووە. سپیكردنەوەی پارە راپۆرتی دوو پەرلەمانتارەكەی بزوتنەوەی گۆڕان، لە بەشێكی تردا كۆمپانیای بەڕێز تۆمەتبار دەكات بە "سپیكردنەوەی پارە"‌و دەڵێ:" ئەم وەبەرهێنەرە لەڕێگەی سپیكردنەوەی پارەو بەناوی دروستكردنی (900) خانوو بۆ كەسوكاری شەهیدان، بڕی (30 هەزار) تەن چیمەنتۆی لە تاسلوجە وەرگرتووە، لەكاتێكدا ئەم چیمەنتۆیە مەدعومە‌و بۆ هاوڵاتیانە، وەرگرتنی پارەكەش بە چەك، تەواو نایاساییە"، پەرلەمانتارەكان دەپرسن " ئەو 900 خانووەی شەهیدان لە چ پرۆژەیەكدایە ؟". سەرۆكی حكومەت گەندەڵی كردووە راپۆرتەكە سەرۆكی حكومەتی پێشووتری هەرێم‌و چەند بەرپرسێك تۆمەتبار دەكات بەوەی گەندەڵی گەورەیان بۆ كۆمپانیای (بەڕێز) كردووە، بەڵام ناوی سەرۆكی حكومەتی نەهێناوە، لەوەدا كە دەڵێ "سەرۆكی پێشووتری حكومەت"، دەردەكەوێت مەبەستی یەكێك لەو كارەكتەرانەی یەكێتی نیشتمانییە كە لە ماوەیەكدا سەرۆكایەتی حكومەتیان كردووە. پەرلەمانتارەكان دەڵێن:" لەكاتێكدا 50%ی خزمەتگوزارییەكانی ناو پرۆژەكان ئەركی كۆمپانیای بەڕێز بووە، لەڕێگەی گۆڕینی خزمەتگوزارییە حكومییەكان بۆ كەرتی تایبەت‌و زەوییە بازرگانییەكانی ناو پرۆژەكانەوە قەرەبووكرایەوە، بەشێكی خزمەتگوزارییەكان كراون بە مۆڵ‌و بینای بازرگانی، لەنمونەی قوتابخانەی (لیدەرسی) ناحكومی‌و كۆمەڵگای تەلەفزیۆنی (ستێرك) لە دیە سیتی". وەڵامی مەلا یاسین (درەو میدیا) بۆ بڵاوكردنەوەی ئەم راپۆرتە، پێشوەخت پەیوەندی بە مەلا یاسین خاوەنی كۆمپانیای (بەڕێز) كرد، ئەو ئاگاداری راپۆرتەكە نەبوو، وتی:" نە دەستەی وەبەرهێنەران‌و نە هیچ لایەنێك لەوبارەیەوە لەگەڵ ئێمە قسەی نەكردووە". مەلا یاسین رایگەیاند" ئەوان پەرلەمانتارن، هەقی خۆیانە بەدواداچون بكەن بۆ هەموو پرۆژەكان، هیوادارین بەدواداچون بكەن بۆ هەموو پرۆژەكانی دیكەش بەو پرۆژانەش كە پەیوەندی بەخۆیانەوە هەیە، مەبەستم ئەوەیە كاك عەلی حەمەساڵح‌و كاك دابان دەیان ناسین، هەردویكیان پەرلەمانتاری گۆڕانن، هیوادارین بەدواداچون بۆ ئەو كەسانەش بكەن كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕانن، پەندێكی كوردی هەیە ئەڵێت" ئەوەی ماڵی لە شوشە بێت هەق نیە بەرد بگرێتە ماڵی خەڵكی". مەلا یاسین وتی:" ئەوانەی كە نزیكن لە بزوتنەوەی گۆڕانەوە لە سلێمانی‌و دەورەبەری سلێمانی پرۆژەیان هەیە، با بەدواداچون بۆ ئەوانیش بكەن". تۆمەتەكان رەتدەكاتەوە مەلا یاسین دەڵێ:" ئێمە وەك كۆمپانیای بەڕێز، سەرتاپای ئەو 14 خاڵە رەتدەكەینەوە، هەموو دوورە لە راستییەوە، ئێمە گرێبەستمان هەیە لەگەڵ حكومەتدا. مۆڵەتمان هەیە، دامودەزگا پەیوەندیدارەكانی حكومەت بەرپرسیارن لە چاودێریكردن‌و بەدواداچونی ئەم پرۆژانە، ئەمە جاری یەكەم نیە، هەر لەسەر داوای ئەم بەرێزانە بوو لیژنەیەكی باڵا لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیرانی كابینەی پێشوو پێكهێنرا، نزیكەی 6 مانگی خایاندو بەدواداچونیان كرد بۆ هەموو پرۆژەكان‌و بە 14 لاپەرە ئاڕاستەی ئەنجومەنی وەزیرانیان كرد، وەك وەبەرهێنەر ئێمە پارێزگاری لە مافی خۆمان دەكەین لەچوارچێوەی ئەو گرێبەست‌و مۆڵەتەی كە هەمانە. هیوادارین دەستەی وەبەرهێنان بەشێوەی دادپەروەرانە لیژنە دروستبكات، بۆ ئەوەی بەدواداچوونی ورد بكەن بۆ ئەو خاڵانەی كە ئەم بەڕێزانە نوسیویانە".  خاوەنی كۆمپانیای (بەڕێز) باسی لەوەكرد، ئەوان تاكە كۆمپانیان لە هەرێمی كوردستان كە خانوەكانیان بۆ خەڵكی فەقیرو هەژار بووە، چونكە لەهیچ پرۆژەیەكدا ڤێلاو خانوی گرانبەهایان دروست نەكردووە.  لەبارەی زەوی فرۆشتنەوە لەبارەی فرۆشتنی زەوی لەناو پرۆژەكانی نیشتەجێبووندا بەر لە دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبوون لەسەریان، مەلا یاسین وتی:" پێشتر عەلی حەمەساڵح خۆی داوای كرد لێكۆڵینەوە بكرێت لەوەی ئێمە لە دوكان زەویمان فرۆشتووە، دەستەی وەبەرهێنان لیژنەیەكی باڵای پێكهێنا، لیژنەكە لەدوای چەند مانگێك ئەنجامەكەیان بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، بەهیچ جۆرێك كۆمپانیای بەڕێز زەوی نەفرۆشتووە".  لەبارەی فرۆشتنی مۆڵەتی پرۆژەوە مەلا یاسین لەبارەی فرۆشتنی مۆڵەتی پرۆژەوە بە كەسێكی تر، نمونەی بە پرۆژەیەك هێنایەوە كە دەوترێت خاوەندارێتییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ كوڕەكانی نەوشیروان مستەفا رێكخەری كۆچكردووی بزوتنەوەی گۆڕان. مەلا یاسین وتی:" كاك عەلی حەمەساڵح پێویستە خۆی پرسیار بكات، مۆڵەتی چیمەنتۆكە خۆ بەناوی كۆمپانیای وشەوە بوو، بۆ كۆمپانیای گاسن‌و  كاك فاروقی مەلا مستەفا تەواوی كردووە، 15%ی هی خۆیانە، ئەی بۆ خۆیان تەواویان نەكردو 30%ی هی خۆیان بێت، هەرچەندە من ئەوەی ئەوان بە نایاسایی نازانم، چونكە بەپێی یاسا رێكخراوە". لەم نمونەیەوە مەلا یاسین دەڵێت:" زۆر پرۆژەمان هەیە پێشتر بەناوی وەبەرهێنەرێكەوە دەرچووە، بەڵام وەبەرهێنەرێكی تر تەواوی كردووە".             

راپۆرت:فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف یەكەم ئەزمونی خۆی لە پۆستی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان تاقیدەكاتەوە، رەخنەكانی ئۆپۆزسیۆن‌و خۆپیشاندانە زۆرەكانی زەمەنی سەرۆكایەتی حكومەت، مقاوەمەتی ئەوەیان تێدا دروستكردووە زیاتر بەرگە بگرێت، بەڵام ئاڵنگاری گەورەشی لەبەردەمدایە، دەیەوێت كێشەكانی ناوخۆ، بەغدادو دەرەوە سفربكاتەوە، دەستورو یەكخستی پێشمەرگە‌و دۆسیەی نەوت ئەو بابەتانەن كە لە چوار ساڵی سەرۆكایەتیدا گرەویان لەسەر دەكات.   150 رۆژ لە پۆستی سەرۆكایەتیدا 150 رۆژ تێپەڕێوە بەسەر وادەی سەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانیدا، بەپێی ستانداردی جیهانی ماوەی (100) رۆژ بەسە بە هەڵسەنگاندنی هەر كەسێك لە پۆستێكی حكومیدا، نێچیرڤان بارزانی بە زیادەوە دەرفەتی خۆی وەرگرتووە، بەڵام هێشتا نە پەرلەمانی كوردستان، نەك هیچ میدیایەك هەڵسەنگاندنیان بۆ ئەدای كاری ئەو لەدوای دەستبەكاربوونی ئەو نەكردووە. نێچیرڤان بارزانی رۆژی 10ی حوزەیرانی ئەمساڵ بۆیەكەمجار وەكو سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەستبەكاربوو، ئەو دوای (17) ساڵ ئەزمون لە پۆستی سەرۆكایەتی حكومەت، پۆستی سەرۆكی هەرێمی وەرگرت، بۆیە باش شارەزای هاوكێشە ناوخۆییەكانی حزبەكەی‌و هاوكێشەی دەرەوەی حزبیش بوو. بارەگا.. یەكەم ئاڵنگاری یەكەم ئاڵنگاری كە دوای دەستبەكاربوونی وەكو سەرۆكی هەرێم روبەڕووی نێچیرڤان بارزانی بووەوە، بارەگا بوو، سەرۆكایەتی هەرێم كە ساڵی 2005 دروستكرا، لەدوای دروستبوونیەوە بارەگا سەرەكییەكەی لە سەری رەش بوو، مەسعود بارزانی كە ئۆكتۆبەری 2017 دوای 12 ساڵ دەستبەرداری پۆستی سەرۆكی هەرێم بوو، بەڵام بارەگای سەرۆكایەتی هەرێمی لە سەری رەش رادەستی نێچیرڤان بارزانی برازای نەكرد، نێچیرڤان لەگەڵ دەستبەكاربوونیدا لە یەكەم هەنگاودا بیری لەوەكردەوە بارەگایەكی نوێ بۆ سەرۆكایەتی هەرێم دروستبكات. نێچیرڤان بارزانی بارەگای وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی گۆڕی بۆ بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم، لابردنی پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لە كابینەی نوێی حكومەت بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، دەرفەتی بە نێچیرڤان بارزانی بەخشی سود لە بینا تەواونەكراوەكەی سامانە سروشتییەكان ببینێت‌و لە كێشەی بارەگا خۆی رزگار بكات. بە داگرتنی بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم لەسەر چیای رەش‌و هێنانی بۆ ناو شاری هەولێر، نێچیرڤان بارزانی خزمەتێكی گەورەی بە پرۆسەی دیموكراسی كرد، چونكە لە 12 ساڵی رابردوودا بارەگای سەرۆكایەتی لە سەری رەش ناوچەیەكی قەدەغەكراو بوو، لەو ساڵانەدا هیچ دیمەنێك لە مێژووی كورددا تۆمارنەكرا كە دەریخات خەڵك بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی لەبەردەم دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێمدا كۆبونەتەوە، بەڵام ئێستا لە هەولێر خەڵك دەتوانن لە بەردەم بارەگای سەرۆكایەتیدا خۆپیشاندان بكەن‌و نیگەرانییەكانی خۆیان بە سەرۆكایەتی هەرێم رابگەیەنن، سەری رەش ئەوكات كە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم بوو، ئێستاش كە بارەگای بارزانییە، بەدووری چەندین كیلۆمەتر كەس ناتوانێت لێی نزیك ببێتەوە.  گەڕاندنەوەی شكۆ بۆ جێگر ساڵی 2005 كاتێك سەرۆكایەتی هەرێم دروستكرا‌و لە پەرلەمانی كوردستان یاسای بۆ دەركرا، سەرۆكی هەرێم تەنیا یەك جێگری هەبوو، بەگوێرەی رێككەوتنی "ستراتیژی" نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستان، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی پۆستی سەرۆكی هەرێمی وەرگرت، كۆسرەت رەسوڵ عەلی جێگری ئێستای سكرتێری گشتی یەكێتی كە ئەوكات ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بوو، پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێمی وەرگرت. 12 ساڵ بارزانی سەرۆكی هەرێم بوو، كۆسرەت رەسوڵیش جێگری سەرۆكی هەرێم بوو، بەڵام هیچ كاتێك كۆسرەت رەسوڵ وەكو جێگری سەرۆكی هەرێم نەبینرا، لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم لە سەری رەش كۆسرەت رەسوڵ شوێن یاخود ژوری تایبەت بەخۆی نەبوو، هەندێك لە سەرچاوە باڵاكان باسلەوە دەكەن، هەركاتێك كۆسرەت رەسوڵ ویستبێتی سەردانی سەری رەش بكات‌و بارزانی ببێنێت، پێشتر داوای لە پرۆتۆكۆڵی سەرۆكایەتی هەرێم كردووە كاتی مۆڵەت‌و كاتی دیداری لەگەڵ بارزانی بۆ دیاری بكەن، ئەمە لەكاتێكدا بووە ئەو بە فەرمی جێگری سەرۆكی هەرێم بووە، واتە جێگری بارزانی بووە. نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ دەستبەكاربووندا لەبری یەك جێگری، دووچاری كێشەی دوو جێگری بووەوە، چونكە بەپێی هەمواری نوێی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم دوو جێگر بۆ سەرۆكی هەرێم دیاریكرا، یەكێكیان لە یەكێتی (جەعفەر شێخ مستەفا)‌و ئەوی تری لە بزوتنەوەی گۆڕان (مستەفا سەید قادر). نێچیرڤان بارزانی لەدوای دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆكی هەرێم، بەهۆی نەبوونی بارەگاوە لە ماڵەكەی خۆی دیدارە سیاسییەكانی ئەنجام دەدا، بەڵام دوای تەواوكردنی پرۆسەی نۆژەنكردنەوە‌و ئامادەكردنی بیناكەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، رۆژی 5ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ بۆ یەكەمجار بینای نوێی سەرۆكایەتی هەرێم بەڕووی سەركردەی لایەنە سیاسییەكانی هەرێمدا كرایەوە، كاتێك سەرۆكی هەرێم بۆ تاوتوێكردنی دۆخی نوێی عێراق، لایەنە سیاسییەكان‌و سەرۆكایەتییەكانی تری هەرێمی بانگهێشتی بینا نوێیەكە كرد. لە بینای نوێی سەرۆكایەتی هەرێمدا بەپێچەوانەی سەردەمی سەرۆكایەتی بارزانی مامییەوە، نێچیرڤان بارزانی ژوری تایبەتی بە دوو جێگرەكەی ئامادەكردووە‌و بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، سەرباری ژووری تایبەت، جێگرەكانی سەرۆكی هەرێم واتە جەعفەر شێخ مستەفا‌و مستەفا سەید قادر ژمارەیەك كارمەند‌و راوێژكار بۆ خۆیان دادەمەزرێنن تاوەكو كاروباری ئۆفێسەكانیان راپەڕێنن. بەبەراورد بە بارزانی مامی، لەدوای دەستبەكاربوونیەوە، نێچیرڤان بارزانی زیاتر رێزی لە جێگرەكانی گرتووە، ئەو لە سەردانی ئەمدواییەدا بۆ بەغداد جێگرەكانی لەگەڵ خۆی بردبوو، كاتێكیش سەركردەی لایەنە سیاسییەكان سەردانی بارەگای سەرۆكایەتی هەرێمیان كرد، جێگرەكانی لەبەردەرگا پێشوازییان لە میوانەكانی سەرۆكایەتی هەرێم دەكرد، تەنانەت ئەمڕۆ مستەفا سەید قادر بەناوی سەرۆكایەتی هەرێمەوە قسەی كرد، ئەمە زەمەنی نێچیرڤان بارزانییە. نێچیرڤان بارزانی بەوە ناسراوە پۆشتەو پەرداخە‌و حەزی لە پرۆتۆكۆڵە بۆ خۆی‌و ئەو دامەزراوەیەی كە كاری تێدا دەكات، نەیارەكانی بە "دەستبڵاو" ناوی دەبەن، دۆستەكانشی بە "سەخی تەبیعەت"، بەمدواییە هۆشیار زێباری خاڵی باوكی نێچیرڤان بارزانی لە وەسفی سەخاوەتی نێچیرڤاندا وتی:" سفرەی نێچیرڤان بارزانی تایبەتەو لە جیهاندا بەناوبانگە". پارەو پاوەر نێچیرڤان بارزانی لە دایكەوە خەڵكی شاری سلێمانییە، شارێك لە دیرۆكەوە خەڵكەكەی بەوەناسراوە، كراوەترن بەڕووی رەخنەدا، شارەزان لە پلاری كۆمەڵایەتی‌و سیاسیدا، نێچیرڤان هەندێك لە تایبەتمەندییەكانی سلێمانی وەرگرتووە، ئەو تاكە ئەندامی بنەماڵەی بارزانییە كە بە ئاشكراو بێ ترس لە زۆرنی زەردا رەخنەی لێگیراوە، بەڵام لەپای رەخنەدا نە كەس تۆمەتباری دەكات بە كوشتنی رەخنەگران‌و نە خودی خۆشی لەسەر رەخنە كەسی داوە بە دادگا، بەڵام كوشتنی رۆژنامەنوسێك (سەردەشت عوسمان) لەسەردەمی دەسەڵاتی ئەودا لە پۆستی سەرۆك وەزیران، بووە بە نەنگیی بۆی. نێچیرڤان لەو سیاسەتمەدارانەیە كە باوەڕی بە هێز "پاوەر"ی پارە هەیە، ئەو قسەیەكی بەناوبانگی هەیە كە دەڵێ:" ئەوەی تائێستا لەگەڵ ئێمە نییە، نرخی خۆیمان پێنەداوە"، واتە ئەو باوەڕی وایە هەركەسێك نرخێكی ئابوری یاخود كۆمەڵایەتی هەیە‌و لە ئاستێكدا دەتوانێت بە پێدانی ئەو نرخە وای لێبكەین لەگەڵ تۆبێت. لە (17) ساڵی رابردوودا كە سەرۆكی حكومەت بووە، هەركەسێك لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی كاری كردبێت، دواجار بووە بە دۆستی نزیكی ئەو، نەیارەكانی زۆركەسیان نارد بۆ ئەنجومەنی وەزیران بۆ ئەوەی لەدژی رابوەستنەوە، بەڵام دواجار ئیسفەنجەكەی نێچیرڤان بارزانی هەڵیمژین. نێچیرڤان لەناوەوە لەناوخۆی هەرێمی كوردستان، لەدوای دەستبەكاربوونی وەكو سەرۆكی هەرێم، نێچیرڤان بارزانی دووجار سەركردەی هێزە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانی (بەوانەشەوە كە ئۆپۆزسیۆنن) لە سەرۆكایەتی هەرێم كۆكردوەتەوە، ئەمە هەوڵێكە كە پێشتر مەسعود بارزانی مامی تێدا سەركەوتوو نەبوو. بەڵام دوای 150 رۆژ سەرۆكایەتی، نێچیرڤان بارزانی هێشتا مەسعود بارزانی مامی تێنەپەڕاندووە لەوەدا كە سەرۆكایەتییەكەی هێشتا لە سنوری زۆنی زەرددا دەسوڕێتەوە‌و نەگەیشتوەتە زۆنی پەلكەزێڕینە. بەر لە دەستبەكاربوونی، كەسە نزیكەكانی باسیان لەوەدەكرد، نێچیرڤان بارزانی دەیەوێت دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم لەگەڵ سلێمانیدا ئاشتبكاتەوە، لەوچوارچێوەیەشدا ئۆفێسێكی سەرۆكایەتی هەرێم لە شاری سلێمانی دروستدەكات، بەڵام تاوەكو ئێستا نەك هەر ئەو ئۆفێسە نەكراوەتەوە، بەڵكو نێچیرڤان بارزانی سەردانی سلێمانیشی نەكردووە. یەكێكی تر لە بەربەستەكان لەبەردەم سەرۆكایەتییەكەی نێچیرڤان بارزانی، مەسعود بارزانی مامیەتی، بارزانی مام هاوكات لەگەڵ دەستبەرداربوون لە پۆستی سەرۆكی هەرێم، (بارەگای بارزانی) دروستكرد، بارەگایەك كە ئێستا خەریكە دەبێت بە بەدیلی بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم‌و رۆژانە پێشوازی لە شاندە بیانی‌و ناوخۆییەكان دەكات‌و هاوشێوەی پێشتر وەكو بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم مامەڵە دەكات. نێچیرڤان بارزانی كە لەدوای ریفراندۆم‌و رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە، پارتی‌و بنەماڵەی بارزانی لە پەراوێزخستن رزگاركرد‌و جارێكی تر گەڕاندنیەوە بۆسەر گۆڕەپانە سیاسییەكە لە ناوچەكە، لەدوای دەستبەكاربونیشی وەكو سەرۆكی هەرێم دووجار سەردانی بەغدادی كردووە، ئەو نایەوێت دۆسیەی پەیوەندییەكان لەگەڵ بەغداد بەتەواوەتی رادەستی مەسرور بارزانی ئامۆزای بكات، دەیەوێت كلیلەكە هەر لای خۆی بێت. جگە لە دۆسیەی نەوت، چەند دۆسیەیەتی تر هەن كە لەنێوان دوو ئامۆزاكەدا جێناكۆكن، لەوانە دۆسیەی نەوت‌و دۆسیەی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان، كە بەپێی یاسا دامەزاوەیەكە سەربە سەرۆكایەتی هەرێمە. ئێستا دوو ئاڵنگاری گەورە لەبەردەم نێچیرڤان بارزانیدایە كە دەبێت لە چوار ساڵی سەرۆكایەتییەكەیدا بە دەستكەوتێكی زۆرەوە دەربازیان بكات: یەكەم: پرسی تێپەڕاندنی دەستوری هەرێمی كوردستان، دەستورێك كە لە زەمەنی سەرۆكایەتییەكەی مەسعود بارزانی مامیدا دوچاری گێرمە‌و كێشە هات‌و نەتوانرا بە ریفراندۆمێكی گشتیدا پەسەندبكرێت. دووەم: یەكخستی هێزی پێشمەرگەی كوردستان ئاڵنگارییەكی گەورەی بەردەم سەرۆكایەتییەكەی نێچیرڤانە، ئەو ئێستا بە حوكمی پۆستەكەی وەكو سەرۆكی هەرێم، هاوكات فەرماندەی گشتی هێزی پێشمەرگەی هەرێمیشە، هێزێك كە لە 28 ساڵی رابردوودا بەسەر دوو حزبدا دابەشبووە‌و تائێستا نەتوانراوە لەچوارچێوەی هێزێكی یەكگرتووی نیزامیدا رێكبخرێتەوە. نێچیرڤان لە دەرەوە نێچیرڤان بارزانی تەنیا لەناوخۆ بەدوای كۆكردنەوەی دۆست‌و پشتیواندا ناگەڕێ، ئەو لەماوەی 17 ساڵی سەرۆكایەتی حكومەتدا، زۆر دۆستیشی لە دەرەوەی سنور پەیداكردووە، رەنگە نزیكترینیان رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا بێت، توركەكان رۆڵی گەورەیان بینی لەوەی نێچیرڤان بارزانی لە هاوكێشەی ناوخۆیی پارتیدا بمێنێتەوە‌و ئاوت نەكرێت. (درەو میدیا) پێشتر و لە سەروبەندی كاندیدكردنی نێچیرڤان بارزانیدا بۆ پۆستی سەرۆكی هەرێم لەلایەن پارتییەوە لە راپۆرتێكدا ئاشكرایكرد، توركیا بە فەرمی پارتییان ئاگاداركردووە لەوەی لە دۆسیەی نەوتدا جگە لە نێچیرڤان بارزانی، ئامادەنین لەگەڵ هیچ كەسێكی ترد مامەڵەبكەن. ئەم پەیوەندییە بەهێزە لەگەڵ ئەردۆغان دەرفەتی بە نێچیرڤان بارزانی بەخشی هاوشێوەی مەسعود بارزانی مامی لەسەر ئاستی ناوچەیی رۆڵ بگێڕێت، بەرپرسێكی باڵای پارتی بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، لەگەڵ دەستبەكاربوونیدا وەكو سەرۆكی هەرێم، نێچیرڤان بارزانی سەردانی ئەردۆغانی كردووە‌و داوای لێكردووە دەستپێشخەرییەكی ئەو بۆ دەستپێكردنەوەی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا لەگەڵ كورد قبوڵ بكات، ئەردۆغان دەستپێشخەرییەكەی قبوڵكردووە، نێچیرڤان بارزانی دەستیكردووە بۆ پەیوەندی لەگەڵ سەركردەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لە قەندیل، بەڵام رووداوی كوشتنی "دیپلۆماتكار"ەكەی توركیا لە ریستۆرانی "هۆقەباز" لە شاری هەولێر، هەوڵەكەی تێكداوە. لە مەراسیمی سوێندخواردنی نێچیرڤان بارزانی وەكو سەرۆكی هەرێم، دوو كەسایەتی كاریگەری ناوچەكە بەشداربوون، یەكێكیان مەولود چاوش ئۆغلۆ وەزیری دەرەوەی توركیا بوو، ئەوی تر (سامر سبهان) وەزیری دەوڵەتی سعودیە بوو بۆ كاروباری كەنداو، كەسایەتییەك كە هەندێك كەس بە (قاسم سلێمانی) سعودیە لە ناوچەكە وەسفی دەكەن. سەرباری ئەم پەیوەندییە بەهێزە لەگەڵ ئەردۆغان، نێچیرڤان بارزانی كە بوو بە سەرۆكی هەرێم لەبری دروستكردنی خەندەق لەنێوان سنوری باشورو رۆژئاوای كوردستان (وەكو ئەوەی مەسعود بارزانی مامی كردی)، ئەو جارێكی تر پەنای بۆ دیپلۆماسیەت بردەوە، هەرزوو لەڕێگەی سیاسەتی ئیسفەنجەكەوە مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكراتی لەخۆی نزیككردەوە‌و لەنێوان رۆژئاوای كوردستان‌و ئەردۆغانی دۆستیدا سیاسەتی "نە شیش بسوتێ‌و نە كەباب"ی جێبەجێكرد، بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، لەدوای هێرشی سوپای توركیاوە بۆسەر رۆژئاوای كوردستان، نێچیرڤان بارزانی جارێك سەردانی رۆژئاوای كردووە‌و لەگەڵ بەرپرسانی یەكینەكانی پاراستنی گەل (پەیەگە) گفتوگۆی كردووە، ئەمە سەرباری پەیوەندییە تەلەفۆنییە بەردەوامەكانی لەگەڵ بەرپرسانی رۆژئاوا، هەفتەی رابردووش مەزڵوم كۆبانێ-ی بانگهێشتی هەولێر كرد‌و دەنگۆ هەیە دەیەوێت پارتە سیاسییەكانی رۆژئاوای كوردستان كۆبكاتەوە لەچوارچێوەی رێككەوتن‌و ستراتیژیەتێكی نوێدا.   نێچیرڤان بارزانی كێیە ؟ * ناوی تەواوەتی: نێچیرڤان ئیدریس مستەفا بارزانی * 21ی  ئەیلولی ساڵی 1966 لە بارزان لەدایكبووە، دایكی كچی كەسایەتی ناسراوی سلێمانی (حەمەی ئەورەحمان ئاغا)یە * لە 1975 لەگەڵ بنەماڵەكەیدا ئاوارەی ئێران بوون * خوێندكاری  بەشی زانستە سیاسییەكان بووە لە زانكۆی تاران * لە 1989 بووەتە ئەندامی مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان * لە 1996 بووەتە جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان * لە 1999 بووەتە سەرۆك وەزیران (كابینەی چوارەم) * 2006 بووەتە سەرۆك وەزیران (كابینەی یەكگرتنەوە) * لە 2011 بۆ 2013 جارێكی دیكە بووەتەوە سەرۆك وەزیران * لە 2013 جارێكی دیكە پۆستی سەرۆك وەزیرانی پێدرایەوە تاوەكو 2018 * 3-12-2018 كرا بە كاندیدی پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان * جێگری سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانە. * لەگەڵ نەبیلە مەسعود بارزانی ئامۆزای هاوسەرگیری كردووە‌و سێ‌ كوڕ‌و دوو كچی هەیە. * زمانەكانی كوردی، فارسی، ئینگلیزی بەباشی دەزانێت‌و دەشتوانێت بە زمانی عەرەبی قسەبكات.

راپۆرتی: سەرتیپ وەیسی كەریم حزبه‌ گه‌وره‌كانی هه‌رێمی كوردستان زۆرینه‌یان له‌ سه‌روه‌ختی كۆنگره‌دان، یاخود له‌ ناو پڕۆسه‌ی كۆنگره‌دان. یه‌كێتی، گۆڕان، كۆمه‌ڵ، یه‌كگرتوو، پارتی، به‌شێك له‌ هه‌نگاو گفتووگۆكانیان له‌وباره‌یه‌وه‌ ده‌ستپێكردووه‌، زۆرینه‌یان ده‌یانه‌وێ له‌ كۆتایی ئه‌مساڵ و سه‌ره‌تای ساڵی داهاتوو به‌خۆیانه‌وه‌ سه‌رقاڵ بن و بارودۆخی ناوخۆیان رێكبخه‌نه‌وه‌. كۆنگره‌ی یه‌كێتیی (1) ئه‌نجامدانی كۆنگره‌ی چواره‌می یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستان، بۆته‌ كارێكی حه‌تمی له‌ماوه‌ی 25 ڕۆژی دیكه‌ ئه‌نجامده‌درێت، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش كۆنفراسه‌ ناوخۆییه‌كان له‌ ڕۆژی شه‌ممه‌وه‌ ده‌ستپێده‌كات، ئه‌و حزبه‌ ده‌بوو له‌ ساڵی ٢٠١٣ كۆنگره‌ی چواره‌م ببه‌ستێت. ئێستا كه‌ له‌سه‌رووبه‌ندی كۆنگره‌دان، ململانێكان زیاترده‌بن، ڕۆژانه‌ گفتووگۆو رێككه‌وتنی به‌رده‌وام له‌ نێوان جه‌مسه‌ره‌كان هه‌یه‌، ڕۆژانه‌ پێشنیازو سیناریۆ بۆ داڕشتنه‌وه‌ی هه‌یكه‌لی ئه‌و حزبه‌ گۆڕانكاری به‌سه‌ردادێت. هه‌موو ئاماژه‌كان بۆئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌مجاره‌ كۆنگره‌ به‌شێوازی ته‌وافوق ده‌بێت و هیچ كێشه‌یه‌كی ئه‌وتۆی لێ ناكه‌وێته‌، به‌ تایبه‌ت له‌ نێو جه‌مسه‌ره‌ گه‌وره‌كانی ئه‌و حزبه‌ ( ماڵی تاڵه‌بانی و كۆسره‌ت ره‌سوڵ و به‌رهه‌م ساڵح و گروپی كه‌ركووكییه‌كان و گروپی جافه‌كانی نێو ئه‌و حزبه‌). ئه‌م كۆنگره‌یه‌ به‌راورد به‌ كۆنگره‌كانی رابردوو، بچووككراوه‌ ده‌بێت ، ژماره‌ی ئه‌ندامه‌كان له‌ هه‌زار ئه‌ندام تێه‌په‌رناكات، دیاریكردنی ئه‌ندامانی شاره‌كانیش له‌سه‌ر بنه‌مایی ده‌نگی دوو هه‌ڵبژاردنی یه‌ك له‌ دوای یه‌كه‌. تا ڕاده‌یه‌كی زۆر به‌رهه‌م صاڵح ده‌بێته‌ واجهیه‌ی ئه‌و حزبه‌، ده‌سه‌ڵات و پۆسته‌كانی خوار كه‌سی یه‌كه‌میش له‌ نێوان ماڵی مام جه‌لال و كۆسره‌ت ره‌سوڵ دابه‌ش ده‌بێت، ئه‌مجاره‌ كۆسره‌ت ره‌سوڵ جگه‌ له‌ خۆی كوڕه‌كانیش ده‌باته‌ سه‌ره‌وه‌. له‌ ماڵی تاڵه‌بانی هه‌موو هه‌وڵه‌كانی بافڵ ئه‌وه‌یه‌ ده‌سه‌ڵاته‌كانی خۆی بگه‌یه‌نێته‌ كه‌سی یه‌كه‌م دووه‌م، به‌ڵام پێناچێت تموحه‌كانی به‌ ته‌واوی جێبه‌جێببن، به‌ تایبه‌ت دوای چۆڵكردنی گۆڕه‌پانه‌كه‌ له‌ لایه‌ن مام جه‌لال و هێرۆخان، ئێستا ئه‌وان به‌ لاوازی ده‌رده‌كه‌ون. كوڕانی بنه‌ماڵه‌كان له‌ نێوشیان بافل و لاهور و قوباد تاڵه‌بانی و شاڵاو كۆسره‌ت ره‌سوڵ و ده‌رباز كۆسره‌ت ره‌سوڵ و ئه‌وانی دیكه‌، ده‌چنه‌ لوتكه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌و حزبه‌، له‌به‌رامبه‌ریشدا مه‌كته‌بی سیاسی و كارگێرانی پێشووتری مه‌كته‌بی سیاسی ئه‌و حزبه‌ ڕۆڵیان وه‌كو پێشووتر نامێنێت. زۆربه‌ی ئه‌و سه‌ركردایه‌تی و مه‌كته‌بی سیاسی ئێستا هه‌ن له‌ شوێنه‌كانی خۆیان ده‌مێننه‌وه‌، جگه‌ له‌و كه‌سانه‌ی كه‌ خۆیان ئاره‌زووی كشانه‌وه‌یان هه‌یه‌، له‌به‌رامبه‌ریشدا ژماره‌یه‌ك له‌ ئه‌ندامی سه‌ركردایه‌تی و مه‌كته‌بی سیاسی دیكه‌ی نوێ سه‌رده‌كه‌ون، دوای ئه‌وه‌ی ژماره‌ی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی زیاتر ده‌كرێت. ئێستا باڵی ماڵی تاڵه‌بانی، ماڵی كۆسره‌ت رسوڵ، باڵی به‌رهه‌م ساڵح، ڕۆژانه‌ له‌ گفتووگۆی چڕدان، هه‌ر لایه‌ك هه‌وڵی چڕینی زۆرترین جومگه‌ی حزبه‌كه‌ ده‌دات بۆخۆی، به‌ڵام سرینه‌وی یه‌كتر ڕوونادات، شه‌ش ساڵ دواخستنی كۆنگره‌ باڵه‌ ناكۆكه‌كانی یەکێتی نەسازاند، به‌ڵام پێده‌چێت ئه‌مجاره‌ بسازێن. كۆنگره‌ی یه‌كگرتوو (2) شه‌ممه‌ی داهاتوو ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی یه‌كگرتووی ئیسلامی بڕیار له‌سه‌ر واده‌ی ئه‌نجامدانی كۆنگره‌ی هه‌شته‌می ئاسایی خۆی ده‌دات و به‌پێی زانیارییه‌كانیش واده‌كه‌ ده‌كه‌وێته‌ مانگی داهاتوو، زیاتر له‌ 900 ئه‌ندامیش به‌شداری ئه‌و كۆنگره‌یه‌ ده‌كه‌ن. له‌ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژی رابردوودا، یه‌كگرتووی ئیسلامی كوردستان كۆنفراسه‌ ناوخۆییه‌كانی خۆی له‌باره‌ی دیاریكردنی ئه‌ندامانی كۆنگره‌ ته‌واوكرد، وابڕیاریشه‌ شه‌ممه‌ی داهاتوو 16 تشرینی دووه‌م، ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی پرسی واده‌ی ئه‌نجامدانی كۆنگره‌ یه‌كلایبكاته‌وه‌، زۆرینه‌ش له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان واده‌كه‌ بكه‌وێته‌ كۆتایی ئه‌م مانگه‌، یاخود سه‌ره‌تای مانگی داهاتوو كۆنگره‌ ببه‌سترێت. به‌پێی زانیارییه‌كان، ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی پرسی جیاكردنه‌وه‌ی سیاسه‌ت له‌ بانگه‌واز یه‌كلاده‌كاته‌وه‌، كه‌ ئایه‌ له‌ كۆنگره‌ی هه‌شته‌می ئه‌و حزبه‌ بیخاته‌ به‌رده‌م ئه‌ندامانی كۆنگره‌، یان نا. ئه‌بو به‌كر كاروانی و جه‌ماعه‌ته‌كه‌ی پڕۆژه‌ی خۆیان بۆ كۆنگره‌ پێیه‌، ده‌یانه‌وێ یه‌كگرتوو به‌ ته‌واوی له‌ڕووی ئاڕاسته‌ی سیاسی و فكری بگۆڕن ، هه‌ڵگری دروشمی جیاكردنه‌وه‌ی بانگه‌وازن له‌ سیاسه‌ت، له‌به‌رامبه‌ردا ئه‌مینداری ئیستاش ده‌یه‌وێ ئه‌و كاره‌ بكات، به‌ڵام به‌ فۆڕمێكی دیكه‌ی جیاواز. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌گه‌ری زۆره‌ ئه‌میندار ركاربه‌رێكی هه‌بێت كه‌ ئه‌بوبه‌كر كاروانییه‌ ، به‌ڵام جارێكی دیكه‌ سه‌لاحه‌دین محه‌مه‌د بهائه‌دین خۆی بۆ پۆستی ئه‌میندای گشتیی ئه‌و حزبه‌ كاندید ده‌كاته‌وه‌. یه‌كگرتوو له‌ساڵی ١٩٩٤ ەوە حه‌وت كۆنگره‌ی به‌ستووه‌، ئه‌و حزبه‌ یه‌ك جار ئه‌مینداری ئاڵوگۆڕكرد، ودواتر سه‌لاحه‌دین به‌هادین گه‌ڕایه‌وه‌ سه‌ر كورسی یه‌كه‌می حزبه‌كه‌. یه‌كگرتووی كێشه‌ی دارایی زۆری هه‌یه‌و ماوه‌ی چه‌ند مانگێكه‌ رووبه‌رووی قه‌یرانی دارایی سه‌خت بۆته‌وه‌، به‌شێك له‌ ئۆرگانه‌كانی ناچار به‌ نبو موچه‌یی كراونه‌ته‌وه‌. یه‌كێك له‌ كێشه‌كانی ئه‌و حزبه‌ نه‌بوونی گوتارێكی سیاسی ڕوونه‌. یه‌كێك له‌ كێشه‌كانی یه‌كگرتوو پرسی ئۆپۆزسیۆنبوونه‌، كه‌ له‌نێوان سه‌ركردایه‌تی و فراكسیۆنی یه‌كگرتوو ناكۆكی له‌سه‌ره‌، هه‌ندێك پشتیوانی ئۆپۆزسیۆنێكی كاریگه‌ر و ده‌كه‌ن،هه‌ندێكیش پشتیوانی ئۆپۆزسیۆنێكی نه‌رم ده‌كه‌ن كه‌ ره‌چاوی په‌یوه‌ندییه‌كانی یه‌كگرتوو بكات، ئه‌مه‌ش وایكردووه‌ وه‌ك به‌ره‌یه‌كی ئۆپۆزسیۆنی یه‌كگرتوو له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌ ئۆپۆزسیۆنه‌كانی تری هه‌رێم ده‌رنه‌كه‌ون. یه‌كگرتوو ئیسلامی به‌راورد به‌ ساڵانی زێرینی خۆی پاشه‌كشه‌ی زۆری كردووه‌، به‌ تایبه‌ت له‌ دوای هه‌ڵبژاردنی ڕابردوو، وه‌كو پارسه‌نگی هێز له‌ هه‌رێمی كوردستان حسابی بۆ ناكرێت، هه‌ربۆیه‌ش ئه‌گه‌ر ئه‌و كۆنگره‌یه‌ دادی یه‌كگرتوو نه‌دات و مشورێك له‌خۆیان نه‌خۆن، پێگه‌یان له‌ چوارچێوه‌ی چه‌ند خانه‌واده‌یه‌كی موحافیزكاری ئاینی هه‌رێمی كوردستان ده‌مێنێته‌وه‌. كۆنگره‌ی كۆمه‌ڵ (3) بۆ كۆمه‌ڵ-یش كۆنگره‌ی چوار جیاوازه‌و به‌كێشه‌وه‌ پێده‌نێته‌ كۆنگره‌، پێش كۆنگره‌ سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو له‌ گێڕانه‌وه‌ به‌رپرسه‌ ناڕازییه‌كان، به‌ تایبه‌ت ئه‌ندامانی سه‌ركردایه‌تی پێشووی وه‌كو سه‌لیم كۆیی و سه‌عید هه‌ركی و ئیسماعیل ره‌سوڵ له‌گه‌ڵ سه‌دان ئه‌ندام و به‌رپرسی ناو مه‌ڵبه‌نده‌كانی ئه‌و حزبه‌. رێكخستنه‌كانی كۆمه‌ڵ له‌و په‌ری خراپی و نا دامه‌زراوه‌یدایه‌، له‌سه‌ر ئاستی ئه‌نجومه‌نی سایسی و سه‌ركردایه‌تی ناكۆكی هه‌یه‌، ناكۆكییه‌كانی عبدالستار مه‌جیدو محه‌مه‌د حه‌كیم به‌ ته‌واوی له‌م دوایانه‌دا هه‌ستی پێكراوه‌، به‌ تایبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی عبدالستار مه‌جید له‌ حكومه‌ت هاته‌ ده‌ره‌وه‌. تاڕاده‌یه‌ك كۆمه‌ڵ له‌ دوای علی باپیر، له‌ لایه‌ن ده‌سته‌ی به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌و حزبه‌ كه‌ خۆی له‌ ئه‌نجومه‌نی سیاسی و بانگه‌واز ده‌بینێته‌وه‌ كۆنتڕۆڵ كراوه‌، خواره‌وه‌ له‌ ئه‌دای سه‌ره‌وه‌ رازی نییه‌، سه‌ره‌وه‌ش شوێنه‌كانیان بۆ خواره‌وه‌ چۆڵ ناكه‌ن. شێوازی كاركردنی كۆمه‌ڵ زۆر كلاسیكییه‌، حزبه‌كه‌یان ده‌سه‌ڵاتی ته‌نانه‌ت به‌سه‌ر ئه‌ندامانی فراكسیۆنه‌كانیشیان نییه‌، دیسپلینی حزبی و میتۆدی سزاو پاداشت به‌شێوه‌یه‌كی نا عه‌داله‌تی له‌ نێو ئه‌و حزبه‌دا له‌ماوه‌ی ڕابردوو په‌یڕه‌كراوه‌، ئه‌مه‌ش زه‌ڕبه‌ی گه‌وره‌ی له‌و حزبه‌ داوه‌، به‌شێوه‌یه‌ك كاردانه‌وه‌ی له‌ نێو ئه‌و حزبه‌ دروستكردووه‌. كۆمه‌ڵ به‌ هه‌مان شێوه‌ی یه‌كگرتوو گرفتی دارایی هه‌یه‌، به‌ تایبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی زیاتر له‌ سێ مڵیۆن دۆلار له‌م دوو ساڵه‌ی كۆتایی له‌ ده‌ستدا، به‌هۆی ئه‌وه‌ی پاره‌كه‌یان خسته‌ نێو مامه‌ڵه‌یه‌كی بازرگانی، به‌ڵام دواتر زه‌ره‌ریان كرد. سه‌ر ئێشه‌ی گه‌وره‌ی كۆمه‌ڵ بۆ ئه‌م كۆنگره‌یه‌، پاشگری (ئیسلامی)یه‌، حزبه‌كه‌ به‌سه‌ر دوو ئاڕاسته‌ی دژ به‌یه‌كدا دابه‌شبوون به‌شێكیان به‌ توندی لابردنی پاشگری ئیسلامی ره‌تده‌كه‌نه‌وه‌، به‌شێكی دیكه‌یان به‌ ئه‌میری كۆمه‌ڵیشه‌وه‌ له‌گه‌ڵ لابردنی پاشگره‌كه‌ن. گوشاره‌كانی پارتی و گۆشه‌گیركردنی ئه‌و حزبه‌ كاریگه‌ری هه‌بووه‌ له‌سه‌ر ئه‌و حزبه‌، ئێستا ئه‌وانیش به‌ هه‌مان شێوه‌ی یه‌كگرتوو گوتاری سیاسیان ڕوون نییه‌و نه‌یانتوانیوه‌ له‌گه‌ڵ بارودۆخی ناوچه‌كه‌ خۆیان بگونجێنن. راسته‌ له‌ڕووی كورسیه‌وه‌ زیادیان كردووه‌و یه‌كگرتووی ئیسلامیان تێپه‌راندووه‌، به‌ڵام له‌ڕووی ده‌نگ و جه‌ماوه‌ره‌ كه‌میان كردووه‌، له‌ نێو ناوه‌ند ئاینییه‌كان و توێژی دیندارو مامۆستایانی ئاینیش پێگه‌یان له‌ق بووه‌. كۆمه‌ڵی ئیسلامی ده‌یه‌وێ له‌م كۆنگره‌یه‌دا دروشمی ئاینی له‌ نێو ئاڵاكه‌ی ده‌ربهێنێت و ناوی ئه‌میریش بگۆڕێت به‌ سكرتێر، یاخود هه‌رشتێكی دیكه‌. له‌ نێو كۆمه‌ڵی ئیسلامی قه‌یرانی سه‌ركرده‌ هه‌یه‌، هه‌ربۆیه‌ش جارێكی دیكه‌ علی باپیر به‌ ناچاری له‌ شوێنه‌كه‌ی خۆی ده‌مێنێته‌وه‌ وه‌كو كه‌سی یه‌كه‌م حزب، چونكه‌ كۆمه‌ڵه‌كان و ده‌ره‌وه‌ش باش ئه‌وه‌ ده‌زانن علی باپیر واته‌ كۆمه‌ڵ، بۆیه‌ مانه‌وه‌ی وه‌كو كه‌سی یه‌كه‌م به‌ گرێنگ ده‌زانن. كۆنفراسی نیشتمانی گۆڕان (4) بزوتنه‌وه‌ی گۆران له‌ساڵی ٢٠٠٩ وە تا ئێستا ده‌بوو پێنج كۆنگره‌ی ببه‌ستێت، گۆڕان ئێستا له‌ ناو پڕۆسه‌كه‌دایه‌وه‌ له‌ ١٤ی٩ی 2019، خانه‌ی نوێی راپه‌ڕاندن و رێكخه‌ری ئه‌و حزبه‌ی هه‌ڵبژارد، به‌بێ گه‌ڕانه‌وه‌ی زویره‌كان هه‌رچه‌ند لیژنه‌یه‌ك له‌وباره‌یه‌وه‌ پێكهێنرابوو، له‌ دیاریترینیان عوسمانی حاجی مه‌حمود، قادر حاجی عه‌لی و عه‌بدوڵا كوێخا موباره‌ك و عه‌بدوڵای مه‌لا نوری و د.محمه‌د علی و ....هتد. وابڕیاریشه‌ له‌ كۆتایی ئه‌مساڵ، یاخود سه‌ره‌تای ساڵی داهاتوو كۆنگره‌، یاخود كۆنفرانسی نیشتیمانی گۆڕان ئه‌نجامبدرێت و پێناچێت هه‌ڵبژاردنه‌ ناوخۆییه‌كانی ئه‌و حزبه‌ كێشه‌ی تێبكه‌وێت، چونكه‌ تاڕاده‌یه‌كی زۆر دوای هه‌ڵبژاردنی خانه‌ی ڕاپه‌راندن و رێكخه‌ری گشتی و دیاریكردنی به‌رپرسی ژماره‌یه‌ك ژوور، كێشه‌ی دیكه‌ ڕووبدات، به‌وپێه‌ی به‌ره‌ی ناڕازیی و ڕازی به‌ ته‌واوی ده‌سته‌به‌رداری یه‌كتربوون، گۆڕان ئێستا بۆته‌ حزبێكی بچووكی له‌ قالبدراوی كوڕه‌كانی نه‌وشێروان موسته‌فا. كۆنگره‌ی پارتی (5) پارتی ده‌بوو ساڵی ٢٠١٥ كۆنگره‌ی چوارده‌یه‌مین بكات، به‌ڵام ئه‌وان باس له‌وه‌ده‌كه‌ن به‌هۆی بارودۆخی كوردستانه‌وه‌ نه‌پڕژاونه‌ته‌ سه‌ر كۆنگره‌، گفتوگۆكان له‌سه‌ر كۆنگره‌ له‌نێو پارتی له‌نێو ئه‌ندامانی خێزانی بارزانی قه‌تیس ماوه‌، هه‌ر ئه‌و گفتوگۆیانه‌ش چاره‌نوسی پارتی و كۆنگره‌ یه‌كلایی ده‌كه‌نه‌وه‌. له‌ نێو پارتی دیموكراتی كوردستان بڕیاردان له‌سه‌ر زۆرینه‌ی پرسه‌كان له‌ ده‌ست بنه‌ماڵه‌ی بارزانیه‌و سه‌ركردایه‌تی و مه‌كته‌بی سیاسی دسه‌ڵاته‌كانیان دیاریكراون، تاوه‌كو ماڵباتی بارزانی بڕیار له‌سه‌ر خۆ نوێكردنه‌وه‌ نه‌ده‌ن، هیچ ده‌نگێكی ناڕازیی له‌ سه‌ره‌وه‌و خواره‌وه‌ نابیسترێت. پێش كۆنگره‌ ناكۆكییه‌كانی نێوان نێچیرڤان بارزانی و مه‌سرور بارزانی كه‌وتوونه‌ته‌ به‌رچاو، تاوه‌كو حكومه‌ت نه‌كه‌وێته‌ سه‌ر سكه‌ چاوه‌ڕێ ناكرێت كۆنگره‌ سازبكرێت. پارتی دیموكراتی كوردستان، ساڵی ١٩٤٦دامەزرا، تاوه‌كو١٣كۆنگره‌ی بەستووە، له‌ كۆنگره‌ی یه‌كه‌م تاوه‌ كۆنگره‌ی نۆ، مه‌لامسته‌فا بارزانی سه‌رۆكی حزب بوو. له‌ دوای مردنی ناوبراو مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكه‌، دوایه‌مین كۆنگره‌ی پارتیش ساڵی 2011 بوو.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف چەند رۆژێكە پیاوێك كە خۆی وەكو ئامۆزای شێخ (تەمیم بن حەمەد ئال سانی) ئەمیری قەتەر دەناسێنێت، هاتوەتە هەرێمی كوردستان. ئەو پیاوە كە ناوە راستەقینەكەی نادیارە‌و هاوەڵەكانی بە "ئەبو حەمەد" بانگی دەكەن، دوێنێ شەو لە ماڵی سەرمایەدارێكی شاری سلێمانی بووە‌و ئەمڕۆ گەیشتووەتە ناوچەی گەرمیان. بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، ئەبو حەمەد بەمەبەستی راوكردن هاتوەتە هەرێمی كوردستان‌و دوو بەرپرسی حزبی‌و حكومی پاسەوانیان بۆ داناوە‌و دەیپارێزن. ئەمڕۆ "ئەبو محەمەد" چووتە قەزای كەلارو سەردانی ماڵی پیاوێكی كردووە بەناوی (جاسم محەمەدی)، جاسم راوچییەكی شارەزاو ناسراوی سنوری گەرمیانە، (درەو میدیا) پەیوەندی پێوەكرد، پشتڕاستیكردەوە، ئەو پیاوەی هاتوەتە سنورەكە ئامۆزای میری قەتەرە. جاسم وتی:" ساڵانە ژمارەیەكی زۆر خەڵكی ناسراو روو لە سنوری گەرمیان دەكەن، ئەوان بۆ راوی مێشەسی دێنە ناوچەكە". "مێشەسی" باڵندەیەكە كە زیاتر لە ناوچەكانی باشوری عێراق دەژی، عەرەبەكان پێی دەڵێن "حەباری"، هەندێك لەم باڵندانە كۆچیان كردووە بۆ ناوچەی گەرمیان، بەڵام جاسم محەمەدی دەڵێ:" مێشەسی لە گەرمیان زۆر كەمە، 10 رۆژ مینە بكەیت، دانەیەك نادۆزیتەوە". بەپێی زانیارییەكان، لە ناوچەكانی باشور، نرخی یەك مێشەسی زیندوو كە دوای راوكردن دەفرۆشرێت دەگاتە (200) دۆلار، سەرەتای مانگی ئازار تاوەكو كۆتایی حوزەیران قۆناغی زۆربوونی ئەم جۆرە باڵندەیە، بۆیە وەزارەتی كشتوكاڵی عێراق لەو وەرزەدا راوكردنی مێشەسی قەدەغەكردووە. لەبارەی ئەوەی ئایا پۆلیسی دارستان رێگرنییە لە راوكردنی مێشەسی، جاسم وتی:" راوی مێشەسی هاوشێوەی راوەتانجی راوێكی ئازادە"، عەرەبەكان قوش "باز"یان پێیە، لەو رێگەیەوە راوی دەكەن. باسی لەوەكرد، ئەو قەتەریانە ساڵانە سەردانی ئەو دەكەن، پێشتر سەردانی ناوچەكانی باشوری عێراقییان دەكرد، بەڵام ئەمساڵ بەهۆی نائارامی بارودۆخی عێراقەوە هاتونەتە هەرێمی كوردستان، بەمدواییەش ژمارەیەك كەسیان لە باشوری عێراق لێ دەستگیركرا‌و بە پارەیەكی زۆر ئارازدكران، ئیتر لەوكاتەوە سەردانی باشوری عێراق ناكەن. لە لێدوانێكدا بۆ (درەو میدیا)، عەمید شوان محەمەد رەشید بەڕێوەبەری پۆلیسی دارستان‌و ژینگەی گەرمیان رایگەیاند، ئەوان ئاگادارن كەسایەتییەكی عەرەبی خەڵكی دورگەی عەرەبی بەو ناونیشانە هاتوەتە سنورەكە. عەمید شوان وتی:" ئەوانە بۆ راوی قوش هاتوون نەك مێشەسی، دوو ساڵە دەرفەت بە خەڵك دراوە راوی ئەو جۆرە باڵندانە بكەن كە كۆچەرین، بەڵام ئەوان چاودێری دەكەن‌و رێگەنادەن هیچ راوێكی نایاسایی لە ناوچەكەدا بكرێت". كوردو قەتەرییەكان لەنێوان خەڵكی كوردستان‌و قەتەردا هیچ پەیوەندییەكی كلتوری ئەوتۆ نییە، ئەوەی هەیە پەیوەندی سیاسیی‌و بزنسە كە هەندێك لە بەرپرسانی حكومی‌و حزبی هەرێم لەگەڵ قەتەرەییەكان هەیانە، بەڵام نەوەدەكانی سەدەی رابردوو كاتێك دوو هێزە دەسەڵاتدارەكەی هەرێم (پارتی‌و یەكێتی) لە شەڕێكی خوێناوی سەختدا بوون، قەتەرییەكان لەڕێگەی رێكخراوە فریاگوزەرییە ئیسلامییەكانەوە بە دیاریكراوی (رابیتەی ئیسلامی كورد) هاوكاری‌و كۆمەكی مرۆییان بۆ هەرێمی كوردستان دەنارد. بەمدواییە هەواڵی ئەوە بڵاوبووەوە كە دەوڵەتی قەتەر خەرجی هێرشی سەربازی توركیا بۆسەر رۆژئاوای كوردستان دابین دەكات، ئەمە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان توڕەیی بەدوای خۆیدا هێنا، بنەماڵەی دەسەڵاتداری قەتەر پشتیوانی لە رەوتی ئیخوان موسلیمین دەكەن لە ناوچەكە، ئەمە وایكردووە پەیوەندییان لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا بەهێز بێت، لە قەیرانی سوریادا قەتەرو میدیاكانی بە دیاریكراوی (الجزیرە) بە توندی دژی كورد بوون لە رۆژئاوای كوردستان، ئەوان یەكینەكانی پاراستنی گەل بە سەربازو پارێزەری بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا ناودەبەن. لەبارەی "مێشەسی"یەوە مێشەسی كە ناوە زانستییەكەی "Houbara"یە‌و پێشتریش پێی وتراوە "Chlamydotis"، باڵندەیەكە كە زیاتر لە ناوچەكانی باشوری كیشوەری ئاسیا دەژی، لە روسیا‌و چین‌و مەنگۆلیا‌و پاكستان، هەروەها لەناوچەكانی دورگەی عەرەبی‌و عێراق‌و ئێران ناوچەكانی باكوری ئەفریقا لەوانە میسرو جەزائیرو تونس‌و لیبیا‌و مەغریب هەیە، هەندێك لەم باڵندەیە لە ناوچەكانی خۆرئاوای ئەوروپاشدا هەن. ئەم باڵندەیە زۆرترین راوكەری هەیە، ئەمە وایكردووە بكەوێتە بەردەم مەترسی لەناوچوونەوە، ئەم جۆرە باڵندەیە ئێستا لە قەفەزدا بەخێو دەكرێن، بۆ ئەوەی پارێزگاری لە لەناوچوونی رەگەزەكەیان بكرێت. ئێستا لە سعودیە‌و ئیماراتی عەرەبی چەندین كۆمەڵە‌و رێكخراو دروستبوون كە هەوڵی پاراستنی مێشەسی دەدەن‌و لە شوێنی پارێزراودا خزمەتیان دەكەن، بێچووەكانیشیان دەبەن‌و لە بیابانەكان ئازادیان دەكەن بۆ ئەوەی جارێكی تر لە بیانانەكانەوە پارێزگاری لەناوچوونی رەگەزی خۆیان بكەن. مێشەسی سیمبولی بیاباننشینەكانی ناوچەی دورگەی عەرەبییە، نێچیری ژمارە (یەك)ی ئەو (باز)انەیە كە عەرەبە دەشتەكییەكان وەكو تانجی راو بەكاریاندەهێنن، راوچییەكانی دورگەی عەرەبی ئەگەر بازەكەیان بتوانێت مێشەسییەك راوبكات، هەست بە فەخرو شانازی گەورە دەكەن، واتە راوی مێشەسی لای ئەوان بەپلەی یەكەم بۆ سودوەرگرتن لە گۆشتەكەی یاخود فرۆشتنی نییە، بەڵكو لەچێژوەرگرتنە لە راوكردنەكەی، بەڵام هەندێكی تر باسلەوە دەكەن خواردنی گۆشتی مێشەسی ئارەزووی سێكسی زیاد دەكات، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە شازادە‌و دەوڵەمەندەكانی كەنداو سەرچڵی بە ژیانی خۆیانەوە دەكەن‌و بۆ راوكردن خۆیان دەگەیەننە وڵاتە مەترسیدارەكانی وەكو عێراق ‌و ئەفغانستان‌و پاكستان بەدوای ئەو پەلەوەرەدا. مێشەسی لەجیهاندا (32) جۆری هەیە، (23) جۆریان لە كیشوەری ئەفریقادان، بەگشتی رەنگیان خۆڵەمێشییە، بەڵام بەپێی ئەو وڵات‌و ناوچەیەی كە تێیدا دەژین، هەندێك رەنگیان دەگۆڕێت، دور لە ناوچەی نیشتەجێبوون دەژین. ئەم باڵندەیە زیاتر لەسەر پێیەكانی دەڕوات، بەڵام توانای فڕینیشی هەیە بە باڵەكانی، لە فڕیندا زۆر خێرایە، بەتایبەتی ئەگەر هەست بە مەترسی بكات، نێرینەی ئەم باڵندەیە بەوە جیادەكرێتەوە ریشێك لەسەر گەردنی هەیە، بەگشتی مێشەسی باڵندەیەكی كۆچەرییە‌و لەشوێنێكەوە دەگوازێتەوە بۆ شوێنێكی تر بەپێی باوردۆخی كەشوهەوا. سەرچاوەی خۆراكی مێشەسی بریتییە لە رەگی رووەك‌و خواردنی قالۆنچە‌و كولە‌و دووپشك، لەڕووی قەبارەو كێشەوە، مێشەسی زیاتر لە شێوەی قەلدایە. "مێشەسی" لە كوردستان ئەنجومەنی نێودەوڵەتی پاراستنی ژینگە كە سەربە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانە، باڵندەی "مێشەسی"ی خستوەتە لیستی سورەوە‌و راوكردنی قەدەغەكردووە، ئەمەش بەهۆی مەترسی لەسەر قڕبوونی رەگەزی ئەم جۆرە باڵندەیە. لە كوردستاندا ئەم باڵندەیە لە كۆنەوە بینراوە‌و لای خەڵك ناوەكەی ناسراو بووە، ساڵی 2017 لە رۆژهەڵاتی كوردستان ژینگەپارێزان هەڵمەتێكیان رێكخست‌و داوایان لە بەرپرسان كرد پارێزگاری لە باڵندەی مێشەسی بكەن‌و رێگەنەدەن لە سنورەكە بەتەواوەتی قڕبكات. ئەوكات چالاكوانانی بواری ژینگە باسیان لەوەدەكرد لە سەرتاسەری ئێراندا تەنیا (35) دانە لە باڵندەی مێشەسی ماون، كە ئەوانیش لەناوچەكانی رۆژهەڵاتی كوردستاندا بوون. لە هەرێمی كوردستان هیچ ئامارێك لەبارەی ژمارەی ئەم جۆرە لە باڵندە لەبەردەستدا نییە، بەڵام چەند ساڵێكە راوچی‌و خەڵكانی دەوڵەمەندی وڵاتانی دورگەی عەرەبی دێنە ناوچە جیاوازەكانی هەرێم لەوانە شارەزور و گەرمیان‌و هەولێر‌و بەدوای باڵندە دەگمەنەكاندا دەگەڕێن. كێ بەرپرسە ؟ لە هەرێمی كوردستان چەند لایەنێك هەن كە تایبەتمەندن بە بواری پاراستنی ژینگە، یەكێك لەوانە لیژنەی (كاروباری تەندروستی‌و ژینگە‌و مافی بەكاربەر)ە، ئەم لیژنەیە سەباح زێباری سەرۆكایەتی دەكات، رێباری نوێنەری قەزای ئاكرێیە‌و دكتۆری لە پزیشكیدا لە زانكۆی ڤیەننا بەدەستهێناوە، (درەو میدیا) پەیوەندی پیوەكرد، ئەو وتی:" ئاگاداری ئەوە نیم باڵندەی لەو جۆرە هەبێت‌و خەڵك لە دەرەوەی وڵاتەوە بێن بۆ راوكردنی، بەڵام بیستومە لە خلیج راودەكرێت، ئێمە دژی ئەو جۆرە لە راوكردنین"، زێباری پێشنیازی بۆ كردین لەوبارەیەوە قسە لەگەڵ دەستەی ژینگەدا بكەین، چونكە ئەوان لایەنی جێبەجێكارن.  لە هەرێم دامەزراوەیەكی تری بواری ژینگەپارێزی هەیە كە ناوی (دەستەی پاراستن‌و چاككردنی ژینگە)یە، ئەم دەستەیە دەستەیەكی فەرمی سەربە حكومەتی هەرێمە‌و سەرۆكەكەی سەربە یەكێتی نیشتمانی كوردستانە‌و ناوی (هەڵۆ مستەفا عەسكەری)یە. لە لێدوانێكدا بۆ (درەو میدیا)، دیار شێخ غەریب بەڕێوەبەری فەرمانگەی ژینگەی سلێمانی وتی:" ئێمە ئاگاداری هاتنی ئەو كەسانە نین بۆ سنورەكە، بەدواداچووون دەكەین، دژی راوكردنی هەموو جۆرە ئاژەڵە كێویی‌و دەگمەنەكانین، جگە لە (كەو) و (سوێسكە) كە بەپێ رێنماییەكان لە وەرزی دیاریكراو و بە مۆڵەت رێگە بە راوكردنیان دەدرێت". راوچی بەرامبەر بە پارە ناوەڕاستی كۆتا مانگی ساڵی 2015 ژمارەیەك راوچی قەتەری كە لەنێویاندا چەند ئەندامێكی خێرانی دەسەڵاتداری ئەو وڵاتە هەبوون، هاتنە ناو عێراق‌و لە بیابانی سنوریی نێوان عێراق‌و سعودیە جێگیربوون، ئەوان بۆ راوكردنی مێشەسی هاتبوونە ناوچەكە، بەڵام روبەڕووی بەختێكی خراپ بوونەوە. ژمارەیەك چەكداری نەناسراو راوچییە قەتەرییەكانیان رفاند، ئەو راوچییانە 16 مانگ بێسەروشوێن بوون، قەتەر لەسەر بەرزترین ئاست هەوڵی دۆزینەوەی رفێندراوەكانی دەدا، وەفدی باڵای قەتەری هاتنە عێراق‌و لەگەڵ گەورە بەرپرسان لە بەغداد گفتوگۆیان كرد، دوای هەوڵێكی زۆر، رۆژی 21ی نیسانی 2017 رفێندراوەكان ئازادكران‌و گەڕێندرانەوە بۆ قەتەر. لەبارەی چۆنیەتی ئازادكردنی راوچییە قەتەرییەكان‌و ئەندامانی بنەماڵەی دەسەڵاتداری قەتەر، میدیا عەرەبی‌و جیهانییەكان چەندین چیرۆكی جیاوازیان باسدەكرد، ئەوكات نوسەرێك لە رۆژنامەی فاینێنشاڵ تایمزی بەریتانی نوسی:" قەتەر لەبەرامبەر ئازادكردنی ئەو رفێندراوانەدا بڕی ملیارێك دۆلاری داوە بە گروپێكی چەكداری سەربە رێكخراوی قاعیدە‌و ژمارەیەك بەرپرسی ئەمنیی ئێران كە لە پشت رفاندنی ئەو راوچییانەوە بوون". هەندێك سەرچاوەی تری عێراقی باسیان لەوەدەكرد، گروپە چەكدارەكەی عێراق لەبەرامبەر ئازادكردنی چەند دەستگیركراوێك لەلای بەرەی نوسرەی سوریا، راوچییەكانیان ئازادكردووە. شازادە‌و ئەمیرەكانی كەنداو عاشقی راوی مێشەسین، ساڵی 2014 میدیاكانی پاكستان رەخنەیان لە ئەمیرێكی سعودی گرت كە سەردانی ویلایەتی بلوشستانی باشوری خۆرئاوای پاكستانی كردبوو، لەرێگەی بازەكانییەوە لە ماوەی سێ هەفتەدا (2 هەزار) مێشەسی راوكردبوو، ساڵی 2018 بەهەمان شێوەی تەمیم بن حەمەد میری قەتەر تۆمەتباركرا بە راوكردنی ئەو جۆرە باڵندەیە لە هەمان ناوچەی پاكستان، لەكاتێكدایە دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە بەیاسا راوكردنی قەدەغەكردووە.

راپۆرتی: محەمەد رەئوف- فازڵ حەمە رەفعەت دوێنی  نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم و فەرماندەی گشتی هێزی پێشمەرگەی كوردستان رایگەیاند " پێشمەرگە دەبێت هێزی پاراستنی گەل بێت، ناكرێت هێزی حیزب و لایەن و گرووپەكان بێت" نێچیرڤان بارزانی ئەو قسانەی لە ئەكادیمیای زاخۆكرد كە لەبنەڕەتەوە ئەكادیمیایەكی حزبیە و لە 1996 پارتی دیموكراتی كوردستان درووستیكردووەو كراوەتە سەر بەحكومەت و دەرچوانی ئەم ئەكادیمیایە زۆرینەیان سەربە پارتی دیموكراتی كوردستانن، بەشێكیش لە و فەرماندە سەربازیانەی هاوشانی سەرۆكی هەرێم ئامادەی ئەو مەراسیمەبوون فەرماندەی سەربازی حزبی بوون.  نێچیرڤان بارزانی لە وتەكەیدا رایگەیاند"پێشمەرگە دەبێ خۆی قبووڵی نەبێت، پێشمەرگەی حیزب و لایەنەكان بێت" ئەو  ماوەی 17 ساڵ سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوو ، هێزی پێشمەرگەی كوردستان یەكنەخرا، ئێستا فەرماندەی گشتی هێزی پێشمەرگەی كوردستانەو یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستانی دەكەوێتە ئەستۆ، ئایا ئەو هەنگاوە قورسە دەنێت؟.    لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیراندا بەسەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، بڕیاری پێكهێنانی لیژنەیەك درا بە سەرۆكایەتی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و ئەندامێتیی جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیرانی ناوخۆ و كاروباری پێشمەرگە و دارایی و ئابووری بۆ بەدواداچوونی بڕگەكانی ڕاپۆرتەكەی وەزارەتی پێشمەرگە. پرسی یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان هاوكات لەگەڵ كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەسەرۆكایەتی مەسرور بارزانی سەری هەڵداوەتەوە، پرسێك كە لەماوەی 28 ساڵی رابردوودا بەردەوام ئەولەویەتی كابینە یەك لەدوای یەكەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووەو هیچ یەكێًكیشیان جێبەجێیان نەكردووە . پرۆژەكەی هاوپەیمانان ! لە شوباتی 2017ەوە وەزارەتی پێشمەرگە بە پاڵپشتی راوێژكارانی سەربازی (بەریتانیا، ئەمەریكاو ئەڵمانیا) دەستیكردوە بە پرۆگرامی چاكسازیی‌و رێكخستنەوەی هێزەكانی پێشمەرگە، پرۆژەكە خۆی لە (35) خاڵدا دەبینێتەوە‌و ناوی لێنراوە "پێشمەرگە لە ئایندەدا". تائێستا (5) خاڵی پرۆژەكە جێبەجێكراون، كە ئەمانەن: •    پرۆژەی ستراتیژی بەرگریی سەربازی •    كارنامەی هێزی پێشمەرگە •    بە ئەلیكترۆنیكردنی موچە •    هەماهەنگی وەزارەتی پێشمەرگە لەگەڵ وەزارەتی بەرگریی عێراق •    یاساو بڕیارەكانی وەزارەتی پێشمەرگە هاوپەیمانان دەیانەوێت لەرێگەی ئەم پرۆژەیەوە هێزی پێشمەرگەی كوردستان بكەنە هێزێكی نیزامی‌و بەتەواوی یەكیبخەنەوە، هەوڵەكانیشیان بەردەوامە. هەوڵەكانی یەكخستنەوە لەدوای دروستبوونی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە لە ساڵی 1992 باس لە یەكخستنی هێزی پێشمەرگە دەكرێت، دوای جەولەكانی شەڕی ناوخۆو لە ساڵی 2005و پێكهێنانی كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمەوە هەوڵی یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگە دەدرێت، بەڵام تا ئەمڕۆش هێزە سەربازییەكان لە هەرێمی كوردستان بەسەر یەكەی (70ی یەكێتی‌و 80ی پارتی)دا دابەشبوون، پێشمەرگە ئابوونەی حیزبی دەدەن‌و كادری حیزبی كۆبوونەوەی سیاسییان پێدەكات.  لیوا قارەمان كەمال، جێگری سوپاسالاری وەزارەتی پێشمەرگە، بە ماڵپەڕی فەرمیی پارتی ڕاگەیاندووە: پڕۆژەیەك بۆ ڕێكخستنەوەی ھێزەكانی پێشمەرگە ئامادە كراوە، ژمارەیەك ھێزی پێشمەرگە ھەن لە دەرەوەی سیستەمی وەزارەتی پێشمەرگەن، وەك ھێزەكانی حەفتا و ھەشتا و چەند ھێزێكی دیكە، ئەو ھێزانە پێویستیان بە ڕێكخستنەوە ھەیە بۆ ئەوەی بخرێنە سەر وەزارەتی پێشمەرگەی حكوومەتی ھەرێمی كوردستان." بەمدواییە دوو هەوڵی نوێ درا بۆ یەكخستنی هێزەكانی پێشمەرگە: هەوڵی یەكەم/ پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ دەستپێكردنی جەنگی دژ بە "داعش"، پەرلەمانی كوردستان بە بریاری ژمارە (19) لە 23ی تەموزی 2014دا تایبەت بە هێزی پێشمەرگەی كوردستانی (21) بڕیاری دەركرد. لە بڕگەی چوارەمی بڕیارەكەی پەرلەماندا هاتووە:" پێویستە لەسەر حكومەتی هەرێم هەموو هێزەكانی پێشمەرگە لەماوەی (6) مانگ لە دەرچوونی ئەم بڕیارەوە لەچوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگەدا وەك هێزێكی نیشتیمانی یەكبخات، بەتایبەتی یەكەكانی (70و 80)ی هێزی پێشمەرگەی كوردستان". واتا بەپێی بڕیارەكە، دوا وادە 23/1/2015 بوو بۆ یەكخستنی هێزی پێشمەرگە، چوار ساڵ بەسەر ئەو وادەیەدا تێپەڕی‌و تائێستا پێشمەرگە یەكنەخراوە.  لە شەڕی دژ بە "داعش"دا كە لە 2014 بۆ 2017 بەردەوام بوو، بەرەكانی جەنگ دابەشبوون بەسەر هێزەكانی یەكێتی‌و پارتیدا، لە خانەقین تا باشوری كەركوك لای هێزەكانی یەكێتی‌و لە رۆژئاوای كەركوك تا شەنگال لای هێزەكانی پارتی بوو، لەبری فەرماندەكانی پێشمەرگە، بەرپرسە حیزبییەكان دەكرانە فەرماندەی میحوەرەكان، لە سنوری یەكێتی (مەحمود سەنگاوی‌و عەبدوڵا بۆرو وەستا رەسوڵ) بەرپرسی میحوەرەكان بوون، لە سنوری پارتیش (كەمال كەركوكی‌و سیروان بارزانی‌و عارف تەیفور) بەرپرسی میحوەر بوون.    هەوڵی دووەم/ سەرۆكی هەرێم سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان (مەسعود بارزانی)، لە رۆ    ژی 14ی كانونی یەكەمی 2014دا (7) بڕیاری دەركرد بەمەبەستی یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان. لە خاڵی چوارەمدا ئاماژە بەوەكراوە:" پێویستە هەرچی زووترە هێزی پێشمەرگەی كوردستان بە رێكوپێكی یەكبخرێتەوە. بەشێوەیەك كە نابێ حزبایەتی تێدا بێت". لە خاڵی حەوتەمی بڕیارەكەشیدا ئەوە خراوەتەڕوو" هەر هێزێك لە دەرەوەی وەزارەت هەبێت، بەنایاسایی دەژمێردرێت‌و كەس بۆی نییە هێزی تازە لە دەرەوەی وەزارەت دروست بكات"، سەبارەت بە كاری حیزبایەتیش لەناو هێزەكاندا، لە خاڵی یەكەمدا ئاماژە بەوە كراوە" بەهیچ جۆرێك كاری رێكخستن‌و حزبایەتی لەناو وەزارەت ناكرێت‌و ئەو كەسەی بیەوێت لەناو وەزارەت حزبایەتی بكات، با دەست لەكاربكێشێتەوەو بگەڕێتەوە بۆ لای حزبەكەی خۆی"، بەڵام تەواوی بڕیارەكانی جێبەجێنەكراون، هێزی پێشمەرگە یەكنەخراوەیەوە، زۆرترین هێزەكانی یەكێتی‌و پارتی لەدەرەوەی وەزارەتی پێشمەرگەدان، تا ئەمڕۆ بەبەردەوامی لەناو هێزی پێشمەرگەدا حیزبایەتی دەكرێت‌و بە فەرمانی سەركردە حیزبیەكان هێزەكان دەجوڵێن، واتا تەواوی بڕیارەكانی مەسعود بارزانی لەلایەن یەكێتی‌و پارتییەوە پێشێلكراو سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمیش بەدواداچونی جدی نەكرد بۆ بڕیارەكانی خۆی.    هەوڵی سێیەم/ وەزیری پێشمەرگە لەسەروبەندی شەری داعشدا لە 2014  مستەفای سەید قادر وەزیری ئەو كاتی پێشمەرگە بەنوسراوی ژمارە ( 7954 ) لەبەرواری 10/12/2014 دا  4 بڕیاری دەركرد، بۆ سەرجەم فەرماندە و دەزگاكانی ناو وەزارەتی پێشمەرگە و داوایان لێ دەكات كە پابەندی بن بۆ یەكخستنی گشت هێزەكانی پێشمەرگە لە ژێر فەرماندەیی وەزارەتی پێشمەرگەدا، بەڵام لەیەكەم كاردانەوەدا بریكاری وەزیری پێشمەرگە رایگەیاند كە پابەندی ئەو بریارانە نابن، لە رونكردنەوەیەكدا ( ئەنوەری حاجی عوسمان ) كە لەبەرواری 15/12/2014 دەری كرد رایگەیاندووە : " ئیلتزام ناكەم بە فەرمانەكانی وەزیری پێشمەرگەوە" ، لەلایەن خۆشیەوە ئەو كات مەلا بەختیار بەرپرسی دەستەی كارگێری مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە لێدوانەكانیدا ئەوەی خستەروو كە هێزی پێشمەرگەی یەكێتی ناخەنە ژێر فەرمانەكانی وەزارەتی پێشمەرگەوە.  فەرماندەو بەرپرسانی یەكێتی و پارتی هەموویان لە ساڵی 1992 ەوە  داوای یەكخستن و بەنیشتمانیكردنی هێزی پێشمەرگە دەكەن بەڵام بە كرداری هەموویان دژی یەیكخستن و دەركردنی هێ.ی پێشمەرگەن لەژێر دەسەڵاتی حزب  كە ئەمەش پەیوەندی بە نەبوونی متمانەی نێوان یەكێتی و پارتیەوە هەیە بەرامبەر بەیەكدی. یەكخستن یان تێكەڵكردن ؟ ئەوەی تا ئەمڕۆ باسی لێوە دەكرێت سەبارەت بە یەكخستنی هێزی پێشمەرگەی كوردستان، تێكەڵكردنی هێزەكانی سەربە یەكێتی نیشتیمانی كوردستان‌و پارتی دیموكراتی كوردستانە، واتا یەكخستنەكە تەنها تێكەڵكردنە، واتا هێزەكانی یەكێتی‌و پارتی لەبری ئەوەی بە جیاو لە بەرەو بارەگای جیادابن، دەخرێنە یەك بەرەو لەیەك بارەگادا، بەڵام بە ئینتیمای حیزبی یەكێتی‌و پارتییەوە، ئەم فۆرمە لە یەكخستنەوە، زوو شكست دێنی، چونكە هەركات گرژی لەنێوان یەكێتی‌و پارتیدا دروستبێت، هێزەكان جیادەبنەوە،  ساڵی 1994 هێزی پێشمەرگەی یەكێتی‌و پارتی یەكخرابوو، لەیەك بارەگادابوون، بەڵام كاتێك شەڕی ناوخۆ دروستبوو، لەماوەی نێو كاتژمێردا تەواوی هێزەكە جیابوونەوەو روبەرووی یەكتر بوونەوە. یەكخستنی هێزی پێشمەرگە پێویستی بە دروستكردنی هێزێكی تایبەتە، لەسەر بنەمای ئەكادیمی‌و تەمەن، بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئینتیمای حیزبی‌و نەتەوەی جیاواز، دەكرێت وەزارەتی پێشمەرگە لە دروستكردنی ئەو هێزانەوە دەستپێبكات، نەك تێكەڵكردنی هێزی حیزبی.   پێشمەرگە بە ژمارە  ئەگەرچی تائێستا بەرەسمی ژمارەی دروستی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان ئاشكرا نەكراوە، بەڵام  بەپێی پرۆژە بودجەی 2013ی هەرێمی كوردستان كە دواین پرۆژە بودجەی حكومەتی هەرێمە، ژمارەی هێزەكانی پێشمەرگە (118هەزارو 642) كەسە.  جەبار یاوەر ئەمینداری گشتی هێزی پێشمەرگەی كوردستان چەندجارێك لە لێدوانی رۆژنامەوانیدا بەتایبەتی بۆ میدیا عێراقییەكان باسی لەوەكردووە" ژمارەی هێزەكانی پێشمەرگە (160 هەزار)ە، بەجۆرێك پێشمەرگەی لیواكان دەگاتە (120) هەزار كەس، بێجگە لە (40) هەزار پێشمەرگەی دیكە كە هێزی یەدەگن، هەروەها (40) هەزار پێشمەرگەی خانەنشین. كۆی گشتی دەگاتە (200) هەزار پێشمەرگە".  بڕبڕەی پشتی وەزارەتی پێشمەرگە هێزەكانی (70‌و 80)ە، كە بەهەردوكیان (114 هەزار) پێشمەرگەن، بەجۆرێك -  یەكەی 70ی یەكێتی زیاتر لە (56 هەزار) پێشمەرگەیەو بە فەرماندەیی مستەفا چاوڕەش. -    یەكەی 80ی پارتی زیاتر لە (58 هەزار) پێشمەرگەیەو بەفەرماندەیی نەجات عەلی فاتێ.  ئەمە سەرەڕای لیوا هاوبەشەكان كە (42 هەزار) پێشمەرگە لەخۆدەگرێت، لیوا هاوبەشەكانی پێشمەرگە كە تێكەڵن لە یەكێتی‌و پارتی (14) لیوان، لە لیوای یەك تا لیوای (16)ی هێزی پێشمەرگەیە، بەڵام لیواكانی (13)و (15) دروست نەكراون، لەو ژمارەیەش فەرماندەی حەوت لیوایان پارتییەو حەوت لیواكەی دیكە یەكێتین‌و ئامری ئەو لیوایانەی پارتین جێگرەكانیان یەكێتین‌و بە پێچەوانەشەوە. دابەشبوونی هێزەكان بەسەر حزبەكاندا هێزەكانی پارتی: -    یەكەی 80 لە وەزارەتی پێشمەرگە: 58 هەزار پێشمەرگە، نەجات عەلی فاتێ -    هێزی پشتیوانی یەك ( 5هەزار) پێشمەرگە، بەفەرماندەیی سیاد بارزانی هێزەكانی یەكێتی:  -    یەكەی 70ی یەكێتی زیاتر لە (56 هەزار) پێشمەرگەیەو بە فەرماندەیی مستەفا چاوڕەش. -    هێزی پشتیوانی دووی یەكێتی كە ( 7 هەزار) كەسن و بەفەرماندەیی مەریوان هەمەوەندی. حزبی سۆسیالیست -    هێزەگانی سۆسیالیست كە (3 هەزار) پێشمەرگەن. موچەی پێشمەرگە بەپێی پرۆژە بودجەی 2013ی هەرێمی كوردستان (118 هەزارو 642) پێشمەرگە هەیە، كۆی بودجەكەیان بۆ موچە لەوساڵەدا (یەك ترلیۆن‌و 333 ملیارو 304 ملیۆن) دینارە، كە (11.49%)ی كۆی گشتی بودجەی ئەو ساڵەی بردووە. ئێستا موچەی مانگانەی وەزارەتی پێشمەرگە (120 ملیار) دینارە، لە یاسای بودجەی ساڵی 2019ی عێراقدا، مانگانە بڕی (68 ملیار) دینار تەرخانكراوە بۆ هێزی پێشمەرگە، پارەی ئەمریكییەكانیش مانگانە (30 ملیار دینار)ە. جیاوازی موچە ! جیاوازیەكی زۆر هەیە لەنێوان موچەی پێشمەرگەو هێزە ئەمنییەكانی عێراقدا: •     موچەی پێشمەرگەیەكی ئاسایی لەنێوان (490 هەزار بۆ 560 هەزار) دینارە، بەڵام سەربازێكی عێراقی مانگانە (950 هەزار) دینار وەردەگرێت. •    عەریفێك لە هێزی پێشمەرگە (627 هەزار دینار) وەردەگرێت، بەڵام عەریفێك لە سوپای عێراق (یەك ملیۆن‌و 11 هەزار) دینار وەردەگرێت. واتا موچەی پێشمەرگەو ئەفسەرێكی وەزارەتی پێشمەرگە نیو ئەوەندەی موچەی سەربازو ئەفەسەرێكە لە سوپای عێراقی. سەربازێكی ئەمریكی‌و پێشمەرگەیە خۆ ئەگەر موچەی پێشمەرگەیەك بەراورد بكرێت بە سەربازێكی ئەمریكی جیاوازییەكە زۆر گەورەترە، چونكە هەر سەربازێكی ئەمریكی ساڵانە (99 هەزار دۆلار) وەردەگرێت، كە مانگانە دەكاتە (8250 دۆلار)، رێژەی 60%ی ئەم پارەیە بۆ خواردن‌و گواستنەوەو شوێنی نیشتەجێ بوون‌و گەرەنتی پزیشكی‌و باج دەڕوات، واتا سەربازێكی ئەمریكی مانگانە (3300) دۆلاری بۆ دەمێنێتەوە، ئەمە بۆ سەربازێكی مامناوەندی ئەمریكی. پێشمەرگە مانگانە (500 هەزار) دینار وەردەگرێت، كە دەكاتە (400 دۆلار)، واتا موچەی سەربازێكی ئەمریكی (8) ئەوەندەی موچەی پێشمەرگەیەكە. ئەمە لەكاتێكدایە كەمترین موچەی سەربازێكی ئەمریكی بەبێ هیچ دەرماڵەیەك (1531) دۆلارە، بەڵام بەپێی پلەكان جیاوازە، بۆ نمونە: •    ژەنەراڵێك مانگانە (12829) دۆلار وەردەگرێت •    كاپتنێك كە 6 ساڵ خزمەتی هەبێت (4070) دۆلار •    كۆڵۆنێلێك كە 15 ساڵ خزمەتی هەبێت (6567) دۆلار وەردەگرێت  سەربازێكی ئیسرائیلی‌و پێشمەرگەیەك سەربازێكی ئیسرائیلی مانگانە نزیكەی (11 هەزار شیكل) وەردەگرێت، (1 شیكل دەكاتە 0.2518 دۆلاری ئەمریكی)، واتە هەر سەربازێك مانگانە (2766) دۆلار وەردەگرێت، بەبەراوردكردنی ئەم موچەیە لەگەڵ موچەی پێشمەرگەیەكی هەرێمی كوردستان، دەردەكەوێت سەربازێكەی ئیسرائیلی  نزیكەی (7) ئەوەندەی پێشمەرگەیەك موچە وەردەگرێت.  سەربازێكی كوەیتی‌و پێشمەرگەیەك سەربازێكی ئاسایی لە كوەیت مانگانە (600) دیناری كوەیتی وەردەگرێت، كە (1 دیناری كوەیتی دەكاتە 3.3378 دۆلاری ئەمریكی)، واتە موچەی مانگانە هەر سەربازێكی كوەیتی (2000) دۆلارە، ئەم موچەیە (5) ئەوەندەی موچەی پێشمەرگەیەكە لە هەرێمی كوردستان، كە بەشداری چەندین جەنگی كردووە، دواهەمینیان جەنگی دژ بە "داعش" بوو.

راپۆرت: فازل حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف تەنیا (25) رۆژ ماوە بۆ وادەی بەڕێوەچوونی چوارەمین كۆنگرەی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، رێككەوتنێك لەنێوان جەمسەرەكانی یەكێتیدا هەیە بۆ ئەوەی پەیكەری حزبەكە لە كۆنگرەدا بگۆڕدرێت، بەگوێرەی گۆڕانكارییەكە، پۆستی سكرتێرو ئەنجومەنی ناوەند نامێنن‌و كۆسرەت رەسوڵ دەبێت بە سەرۆكی (قەوارەی یەكێتی)، بەرهەم ساڵح سەرۆكی (یەكێتی)‌و بافڵ تاڵەبانی‌و شاڵاو كۆسرەتیش بۆ جێگرانی سەرۆك.  كۆنگرەی تەوافوق رۆژی 7ی ئەیلولی رابردوو ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی لە سلێمانی كۆبووەوە، لەو كۆبونەوەیەدا لە پاڵ دیاریكردنی رۆژی سازدانی كۆنگرە لە رۆژی 7ی كانونی یەكەم، ئەنجومەنی سەركردایەتی بڕیاریدا لەسەر ئەوەی "كۆنگرە بەبێ رێككەوتن‌و تەوافوقی پێشوەختە بەڕێوەبچێت". بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا) كە لە چەندین سەرچاوەی باڵا لەناو یەكێتی نیشتمانی دەستیكەوتووە، ئێستا سەركردە‌و جەمسەرە جیاوازەكانی ئەو حزبە سەرقاڵی نوسینی رێككەوتن‌و تەوافوقێكی پێشوەختەن بۆ كۆنگرەی چوارەم. (درەو میدیا) زانیویەتی، ئێستا لە پشتی پەردەوە گفتوگۆ دەكرێت لەسەر ئامادەكردنی پەیكەرێكی نوێ بۆ یەكێتی، بەڵام ناوی كەس‌و كارەكتەرەكانی ناو پەیكەرە نوێیەكە هێشتا بە تەواوەتی یەكلانەبووەتەوە. پەیكەری نوێی یەكێتی هەموان كۆكن لەسەر ئەوەی یەكێتی بە پەیكەری ئێستایەوە بەڕێوەناچێت‌و دەبێت پەیكەرێكی نوێی بۆ دروستبكرێت كە گونجاو بێت لەگەڵ حزبێكی سەردەمیانە‌و چارەسەرێكیش بێت بۆ ناكۆكییە ناوخۆییەكان. (درەو میدیا) زانیویەتی لەناو یەكێتیدا چەند پرۆژەیەك ئامادەكراوە بۆ داڕشتنەوەی پەیكەری یەكێتی، بەڵام نوێترینیان ئەوەیە، یەكێتی دابەشبكرێت بەسەر سێ دامەزراوەی سەرەكیدا: دامەزراوەی یەكەم: سەرۆكی قەوارەی یەكێتی بەپێی ئەوەی سەرچاوەكان باسی لێوەدەكەن، سەرۆكی قەوارەی یەكێتی بەو كەسە دەوترێت كە دەبێت بە پارێزەری قەوارەی یەكێتی‌و لەدابەشبوون دەیپارێزێت، ئەم دامەزراوەیە هاوشێوەی (ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی رژێم)ە كە لە ئێران هەیە‌و دامەزراوەیەكی دەوڵەتییە، بڕیارە كۆسرەت رەسوڵ پۆستی سەرۆكی قەوارەی یەكێتی وەربگرێت، كە هەندێكی تر بە "سەرۆكی ئەنجومەنی پاراستنی قەوارەی یەكێتی" ئەو پۆستە ناودەبەن. هێشتا بەتەواوەتی دەسەڵاتەكانی ئەم پۆستە بڕیاری كۆتایی لێ نەدراوە، بەڵام باسلەوە دەكرێت سەرۆكی قەوارە راستەوخۆ لەلایەن ئەندامانی كۆنگرە هەڵدەبژێردرێت، بۆیە چەند دەسەڵاتێكی گرنگی دەبێت كە ئەمانەن: •    توانای ڤیتۆكردنی بڕیاری دوو دامەزراوەكەی تر (سەركردایەتی‌و ئەنجومەنی بەڕێوەبردن)ی دەبێت. •    توانای لابردنی سەرۆكی یەكێتی هەیە. •    ژمارەیەك كەس وەكو یاریدەدەر لەگەڵ سەرۆكی قەوارەدا دەبن، لەسەر ژمارەی ئەو یاریدەدەرانە هێشتا رێككەوتنی كۆتایی نەكراوە، دیارنییە سەرۆكی قەوارە (كۆسرەت رەسوڵ) خۆی دیارییان دەكات، یاخود كۆنگرە هەڵیاندەبژێرێت، هەندێك زانیاری هەن باسلەوە دەكەن، ژمارەی یاریدەدەرەكانی سەرۆكی قەوارە لە (10) كەس زیاتر دەبن، بیرۆكەیەك هەیە دەڵێ ئەو یاریدەدەرانە ناویان لێبنرێت ئەنجومەنی پاراستنی قەوارەی یەكێتی.   دامەزراوەی دووەم: سەركردایەتی یەكێتی بەپێی ئەو پەیكەرە نوێیەی كە ئامادەكراوە بۆ ئەوەی لە كۆنگرەدا دەنگی لەسەر بدرێت، ئەنجومەنی ناوەند كە ئێستا رۆڵی پەرلەمانی حزب دەگێڕێت لەناو یەكێتیدا، لادەبرێت‌و لەبری ئەوە ئەنجومەنی سەركردایەتی رۆڵی پەرلەمان دەگێڕێت، بۆچوونی جیاواز لەبارەی ئەم دامەزراوەیەوە هەیە، هەندێك داوا دەكەن ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی ژمارەیان لەنێوان (61 بۆ 80) كەسدا بن، هەندێكی تر داوا دەكەن ژمارەیان لەنێوان (50 بۆ 80) كەس بێت. سەركردایەتی هاوشێوەی سەرۆكی قەوارە، لەناو كۆنگرە هەڵدەبژێردرێت، ئەمانە هەندێكیان لە دامەزراوەی سەركردایەتیدا كاردەكەن، هەندێكی تریان هاوشێوەی ئەوەی ئێستا لەناو پارتی دیموكراتی كوردستاندا هەیە، دەبن بە ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی لە شارەكانی هەرێمی كوردستان، واتە راستەوخۆ لەناو دامەزراوەی سەركردایەتی دەوام ناكەن، لە شارو ناوچە جیاوازەكان دەبن. دوای ئەوەی لە كۆنگرە ئەندامەكانی هەڵدەبژێردرێت، سەركردایەتی نوێ لەناوخۆیدا دەستدەكات بە هەڵبژاردنی دامەزراوەی سێیەمی حزب بەپێی پەیكەرە نوێیەكە. دامەزراوەی سێیەم: ئەنجومەنی جێبەجێكردن ئەمە دامەرزاوەیە دەبێت بە شوێنگرەوەی مەكتەبی سیاسی ئێستای یەكێتی، واتە دەستەواژەی مەكتەبی سیاسی چیتر لە فەرهەنگی یەكێتیدا نامێنێت. ئەنجومەنی جێبەجێكردن لەلایەن ئەنجومەنی سەركردایەتی هەڵبژێردراوی یەكێتییەوە ئەندامەكانی هەڵدەبژێردرێت، ئەركی جێبەجێكردن بڕیارو راسپاردەكانی سەركردایەتییە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، ئەوەی تائێستا تەوافوقی لەسەر كراوە ئەوەیە، ئەندامانی ئەم ئەنجومەنە لە (5) كەس پێكدێن، یەكێكیان دەبێت بە سەرۆكی ئەنجومەنەكە‌و دوو جێگری دەبێت. (درەو میدیا) زانیویەتی، بەرهەم ساڵح دیاریكراوە بۆ ئەوەی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی جێبەجێكردن بكات، ئەم پۆستە وەكو شوێنگرەوەی پۆستی سكرتێری گشتی دیاریكراوە، واتە بەپێی پەیكەرەكە، هاوشێوەی دەستەواژەی (مەكتەبی سیاسی)، دەستەواژەی (سكرتێر)یش لە فەرهەنگی یەكێتیدا لادەبرێت، كە ئەم دەستەواژەیە لە 44 ساڵی رابردوودا هاوڕێی یەكێتی بووە.  بە كورتی بەرهەم ساڵح دەبێت بە سەرۆكی یەكێتی‌و بەرپرسیار دەبێت لەبەردەم سەركردایەتیدا، لەبارەی جێگرەكانی سەرۆكی ئەنجومەنی جێبەجێكردنەوە، ناكۆكی هەیە، (درەو میدیا) زانیویەتی، تائێستا بڕیاروایە دوو جێگرەكەی سەرۆكی ئەنجومەنی جێبەجێكردن یەكێكیان لە ماڵباتی تاڵەبانی بێت‌و ئەوی تر لە ماڵباتی كۆسرەت رەسوڵ، لە ماڵباتی تاڵەبانی (بافڵ تاڵەبانی) كاندیدە بۆ وەرگرتنی پۆستەكە، ئەمە لاهور شێخ جەنگیی نیگەران كردووە، لەماڵباتی كۆسرەت رەسوڵیش بڕیارە شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ پۆستەكە وەربگرێت. كۆنگرە چۆن بەڕێوەدەچێت ؟ بەپێی پەیڕەوی كارپێكراوی ئێستای یەكێتی، ئەندامانی كۆنگرەی چوارەمی یەكێك دەبێت لە (هەزار) كەس زیاتر نەبن، هەندێك لە بەرپرسانی یەكێتی باسلەوە دەكەن، (800) كەس بەشداری لە كۆنگرەی چواردا دەكەن. بەپێی ئەوەی پێشتر ئەنجومەنی سەركردایەتی بڕیاری لەسەر داوە، لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرەی چوار پێكهاتوون لە هەریەكە لە: •    حاكم قادر حەمەجان •    ئەرسەلان بایز •    رزگار عەلی •    رەفعەت عەبدوڵا •    دلێری سەید مەجید ئەندامانی كۆنگرە پێكدێن لە ئەندامانی ئەنجومەنی ناوەند، سەركردایەتی، ئەندامانی مەكتەبەكان (بۆ هەر مەكتەبێك 5 ئەندام دیاریكراوە، ئەندامانی مەكتەب‌و دەزگاو ئۆرگانەكانی یەكێتی 268 كەسە، رێژەی 35%ی ئەمانە دەچنە ناو كۆنگرەوە). سەرباری ئەمانە، (100) كەسایەتی دیاری یەكێتی لەوانە پێشمەرگە سەرەتایی‌و دێرینەكان دەبن بە ئەندامی كۆنگرە، پڕكردنەوەی ئەم (100) كورسییەی ئەندامانی كۆنگرە، بەرێككەوتن دەبێت لەنێوان جەمسەرەكانی یەكێتی، ئەوەی دەمێنێتەوە لە كۆمیتە‌و مەڵبەندەكانەوە سەردەكەون، بڕیارە 15ی ئەم مانگە كۆنفرانسی كۆمیتەكان دەستپێبكات. بەپێی ئامادەكارییەكان، یەكەمین ئەركی ئەندامانی كۆنگرەی چوارەم لە رۆژی 7ی داهاتوو (ئەگەر كۆنگرە لە وادەی دیاریكراودا بەڕێوەچوو)، ئەوەدەبێت سەرەتا بە دەنگدانی زۆرینە، ئەم پەیكەرە نوێیەی حزب پەسەند بكەن، دواتر بە هەر بەدەنگدان سەرۆكی قەوارە (كۆسرەت رەسوڵ) هەڵبژێرن، پاشان ئەندامانی سەركردایەتی هەڵدەبژێردرێن. سەركردایەتی نوێ دوای هەڵبژاردنی لەلایەن كۆنگرەوە، ئەنجومەنی جێبەجێكردن‌و سەرۆكی ئەنجومەنی جێبەجێكردن (بەرهەم ساڵح) هەڵدەبژێرێت. ئەو زانیارییانەی لەم راپۆرتەدا باسكراون، پشتئەستورن بە چەندین سەرچاوەی باڵا لەناو یەكێتی‌و گوزارشت لە دۆخی ئێستا رێككەوتنی نێوان جەمسەرەكان دەكەن لەبارەی پەیكەری حزبەوە بۆ قۆناغی داهاتوو، رەنگە تا ساتی بەستنی كۆنگرەكە چەندین پێشنیازی تر بێنە ئاراوە، (درەو میدیا) هەوڵدەدات خوێنەرانی لە كۆنگرەی چوارەمی دووەم گەورە حزب لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان ئاگاداربكاتەوە. یەكێتی‌و كۆنگرە رۆژی (7) مانگی داهاتوو یەكێتی نیشتمانی كوردستان كۆنگرە دەكات، ئەمە كۆنگرەی چوارەمی حزبە، یەكێتی ساڵی 1975 دامەزراوە، لە 44 ساڵ تەمەندا تەنیا (3) كۆنگرە‌و دوو پلینیۆمی كردووە. كۆنگرە بەردەوام لەناو یەكێتی نیشتمانیدا سەرچاوەی ترس‌و دابەشبوون‌و لێكترازانی نێوان هاوڕێ‌و هاوخەباتەكان بووە، كۆنگرەی ئەمجارەش بەدوو نییە لەو مەترسییانە. یەكێتی لە سازدانی كۆنگرەدا تەمەڵترین حزبی سیاسییە لە هەرێمی كوردستان، رەنگە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە ئەم حزبە هەر لەسەرەتاوە لە یەكگرتنی سێ ئاڕاستەو گروپی سیاسی جیاواز (كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، ‏بزوتنەوەی سۆسیالیستی كوردستان، ‏هێڵی گشتی) دروستبووە‌و هەمیشە مەترسی هەبووە لە كۆنگرەدا پارسەنگ تێكبچێت‌و حزبەكە لەبەریەك هەڵوەشێتەوە، ئێستا ئەو ئاڕاستە سیاسییانە لەناو یەكێتیدا نەماون، ئاڕاستەی نوێ پەیدابوون كە زیاتر بزنس رۆڵی سەرەكی تێدا دەبینێت. بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی، كۆنگرە "بەرزترین دەسەڵاتە" لەناو حزبدا، كۆنگرە دەبێت (سێ ساڵ جارێك) سازبدرێت، بەڵام یەكێتی لە ساڵی 2010وە تاوەكو ئێستا كۆنگرەی نەبەستووە، واتە ماوەی (سێ) خولی لەسەریەك كۆنگرەی یەكێتی دواكەوتووە. نەخۆشكەوتن‌و دواتریش مردنی جەلال تاڵەبانی سكرتێری گشتی حزبەكە‌و كارەكتەری بەهێزو كۆكەرەوەی یەكێتی، پاڵنەری سەرەكی دواكەوتنی كۆنگرەكانی یەكێتی بوو، هەندێك لە یەكێتییەكان باس لە هۆكاری تریش دەكەن لە نمونەی قەیرانی دارایی‌و شەڕی "داعش"‌و دواتریش ریفراندۆم‌و تێكچونی بارودۆخی ناوچە جێناكۆكەكان.  

راپۆرتی: درەو میدیا هیچ بەرپرسێكی سیاسی ئامادەنییە ئارەزومەندانە پۆستەكەی چۆڵبكات، چونكە پۆست و دەسەڵات ئەو ڕێگا سادەو ئاسانەیە دەیگەیەنێتە هەموو ئەو خواستانەی  هەیەتی بۆ گەیشتن بە پارەو خۆشگوزەرانی. ئەو ئیمتیازاتە زۆرو زەوەندانەی  یاساكان لە جیهانی سێدا بۆ سیاسیەكانی پەسەندكردووە، كردونی بە مەخلوقێكی جیاواز لەسەرو ئینسانەكانی كۆمەڵگاوە. كلتوری دەستلەكاركێشانەوە لەسەردەمی پادشایەتیدا لە عێراق كلتورێكی سیاسی باو بووە، سیاسەت لەو سەردەمەدا ناوبانگ بووە نەك بازرگانی و دەرگای دەوڵەمەندبوونی خێرا، بەڵام لەدوای دەستپێكردنی كودەتاكان لە عێراق و هاتنی سیستمی كۆماری و، بەدوایدا ڕژێمی بەعس ئەم كلتورە بە تەواوی ونبووە.  لەكارخستن و بەخشین و دورخستنەوە جێگەی دەستلەكاركێشانەوەی گرتۆتەوە، لەدوای 2003شەوە، ئەم كلتورە بەشێوەیەكی كاڵ و شەرمن سەریهەڵداوەتەوە، بە بەراورد  بە هەموو ئەو نەهامەتیەی نوخبەی سیاسی بەسەر گەلانی عێراقییان هێناوە لەگەڵ ئەوەشدا ئەو بەرپرسانەی تا ئێستا دەستیان لەكاركێشاوەتەوە ڕێژەیەكە شیاوی باسكردن نییە.      دەستلەكاركێشانەوە لەسەردەمی پادشایەتی لەدوای دەستبەكاربونی فەیسەڵی یەكەم لەساڵی 1921 وەك یەكەم پادشای عێراق تا ئەمڕۆ، زیاتر لە 80%ی دەستلەكاركێشانەوەكانی بەرپرسانی عێراق لەسەردەمی پادشایەتیدابووە، لەگەڵ سەرهەڵدانی كودەتاكان و ڕوخاندنی سیستمی پادشایەتی، كلتوری دەستلەكاركێشانەوەش بە تەواوی كاڵبوەو، بەدرێژایی 35 ساڵی دەسەڵاتی حزبی بەعس شتێك نەما بەناوی دەستلەكاركیشانەوەی بەرپرسان. لەسەردەمی ڕژێمی پادشایەتیەوە تا ڕاگەیاندنی كۆماری عێراق، نزیكەی 36 سەرۆك وەزیرو 10 كابینەی حكومەت و 17 وەزیرو 35 پەرلەمانتار و یەك سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران  لەو سەردەمەدا دەستیان لەكاركێشاوەتەوە، كە لەپێش كۆتایهاتنی ساڵی یەكەمی دروستبونی دەوڵەتی عێراقەوە دەستپێدەكات و مانگێگ پێش كەوتنی ڕژێمی پادشایەتی كۆتایدێت.  دەستلەكاركێشانەوە وەك ناڕەزایی دەربڕین دیارترین ئەو دەستلەكاركێشانەوەی لەسەردەمی پادشایەتیەدا لەنیگەرانی و ناڕەزایەتیەوە سەرچاوەی گرتووە: •     دەستلەكاركێشانەوەی (جەعفەر ئەبو تمەن) وەزیری بازرگانی لەساڵی 1922 وەك دەربڕینی ناڕەزایەتی لە بەڵێننامەی عێراق و بەریتانیا. •     دەستلەكاركێشانەوەی (هبەدین شەهرستانی) وەزیری مەعاریف لەهەمان ساڵ بەهۆی بێتوانای وەزارەتەكەی بۆ بڕیاردان لەبارەی قەسابخانەی وەهابیییەكان. •     دەستلەكاركێشانەوە (عەبدولمحسین سەعدون) وەزیری ناوخۆ لەهەمان ساڵ بەهۆی  پەسەندنەكردنی سیاسەتێكی توند كە بڕیاربوو پیادەبكرێت بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی گشتی. •    دەستلەكاركێشانەوەی (ناجی شەوكەت) لەساڵی 1939 وەك ناڕەزایەتیەك لەبەرامبەر ئەوگۆڕانگارییانەی سەرۆك وەزیران لە وەزارەتەكەی ئەنجامیدابوو لەغیابی ئەودا.     •    دەستلەكاركێشانەوەی (ساڵح جەبر) وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی لەساڵی 1940 وەك ناڕەزایەتیەك لەبەرامبەر پەشیمانبونەوەی سەرۆك وەزیران لە هەنگاوە سیاسیەكانی. •     دەستلەكاركێشانەوەی (محەمەد حەدید) وەزیری خۆراك لەساڵی 1946 وەك ناڕەزایەتیەك بۆ جێبەجینەكردنی ئەو بەڵێنانەی سەرۆك وەزیران داویەتی. دەستلەكاركێشانەوە بەهۆی فشار فشارەكانی بەریتانیا ڕۆڵی دیاری هەبووە لە دەستلەكاركێشانەوەی بەشێك لە بەرپرسانی عێراق و قبوڵنەكردنی دەستلەكاركێشانەوەی هەندێكی تریان: •    دەستلەكاركێشانەوەی (موحسین سەعدون) سەرۆك وەزیرانی عێراق لەساڵی 1926 بەهۆی فشاری بەریتانییەكان بۆ پەسەندكردنی بەڵێننامەی عێراقی-بەریتانی. •    دەستلەكاركێشانەوەی (جەمیل مەدفەعی) سەرۆك وەزیرانی عێراق لەساڵی 1941 بەهۆی ئەنجامدانی گۆڕانكاری لەحكومەتەكەی لە ژێر فشاری وەسی و باڵیۆزخانەی بەریتانیا.   فشاری سەركردەكانی سوپای عێراقیش لەسەر سیاسەتی حكومەت ڕۆڵی هەبووە لە دەستلەكاركێشانەوەی بەرپرسان بە تایبەت دوای كودەتاكەی (بەكر سدقی)  لە ساڵی  1936  وەك: •    دەستلەكاركێشانەوەی (یاسین هاشمی) سەرۆك وەزیران  لەژێر فشاری سوپا و دەستلەكاركێشانەوەی هەریەك لە (جەعفەر ئەبو تمەن و یوسف عیزەدین و كامیل جادرچی و ساڵح جەبر) كە وەزیربوون لە حكومەتەكەی، وەك دەربڕینی ناڕەزایی لەبەرامبەر ڕشتنی خوێنی خەڵك و گرتنەبەری ڕێوشوێن بە بێ‌ ئاگاداری ئەنجومەنی وەزیران. •    هەر بەهۆی بەردەوامی فشارەكانی سوپا، (جەمیل مەدفەعی) سەرۆك وەزیران لەساڵی 1938دا دەستیلەكاركێشاوەتەوە، دوای ئەویش (تەها هاشمی) كە سەرۆك وەزیرانی عێراق بووە لە ساڵی 1941دا و لەژێر فشاری سوپادا دەستیلەكاركێشاوەتەوە. ناكۆكی و جیاوازی و هۆكاری تر هۆكارێكی تری دەستلەكاركێشانەوەی دەركەوتنی نیشانەكانی لاوازی حكومەت و ناكۆكی نێوان بەرپرسان بوو كە دیارترینیان: •    دەستلەكاركیشانەوەی (تۆفیق خالیدی) وەزیری ناوخۆ لە ساڵی 1922. •    دەستلەكاركێشانەوەی (ڕەشید عالی گەیلانی) سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی 1926 دوای دروستبونی دەمەقالێیەك لەگەڵ وەزیری دارایی. •    دەستلەكاركێشانەوەی (موحسین سەعدون) لەهەمان ساڵ دوای ئەوەی كوتلەكەی بوو بە كەمینە لە ئەنجومەنی نوێنەران.  •    دەستلەكاركێشانەوەی (ناجی شەوكەت)لە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران لەساڵی 1933 دوای هێرشی ئۆپۆزسیۆن بۆ سەر حكومەتەكەی.  •    دەستلەكاركێشانەوەی (جەمیل مەدفەعی) بۆ جاری دووەم  لەسەر داوای غازی پادشا دوای بڵاوبونەوەی گەندەڵی لە فەرمانگەكانی دەوڵەت.  •    دەستلەكاركێشانەوەی (نوری سەعید) لە ساڵی 1940 بەهۆی سزا نەدانی ئەو كەسانەی هانی كوشتنی وەزیری داراییان دابوو. •    دەستلەكاركێشانەوەی (تەحسین عەلی) لە ساڵی 1944 بەهۆی ڕازینەبوونی بە كۆتایهێنان بە كاری 400 ئەفسەر. •    دەستلەكاركێشانەوەی (حەمدی باچەچی) سەرۆك وەزیران لەساڵی 1944 بەهۆی بونی ناكۆكی لەگەڵ وەزیری بەرگری.   •    دەستلەكاركێشانەوەی (تۆفیق سوەیدی) سەرۆك وەزیران لە ساڵی 1946 دوای بەریەككەوتنی لەگەڵ ئەنجومەنی پیاوماقوڵان سەبارەت بە ئازادی ڕۆژنامەوانی و چاكسازی تر. •    دەستلەكاركێشانەوەی (سادق بەسام) وەزیری مەعاریف و (ساڵح جەبر) وەزیری دارایی لەساڵی 1946  بەهۆی تۆمەتباركردنیان لەلایەن دوو وەزیری تر بە دەستوەردان لە هەڵبژاردنەكان.  •    دەستلەكاركێشانەوەی (ساڵح جەبر) سەرۆك وەزیرانی عێراق لە ساڵی 1948 بەهۆی ترس لە توڕەیی شەقام، (نوری سەعید)یش هەنگاوێكی لەوشێوەیەی ناوە و بەرەوتوركیا گەشتی كردووە. دەستلەكاركێشانەوەو بەخشین لەسەردەمی كودەتاكان كلتوری دەستلەكاركێشانەوەكان لەگەڵ سەرەتای سیستمی كۆماریدا كەمدەبێتەوە، لە كودەتاكەی (عەبدولكەریم قاسم) لە14ی تەمموزی ساڵی 1958و، دواتریش كودەتای (ئەحمەد حەسەن بەكر) لە 8ی شوباتی 1963 بە تەواوی كۆتایدێت، ئەوەش دوای ناچاركردنی (ئەحمەد حەسن بەكر) لە16ی تەمووزی ساڵی 1979 لەلایەن (سەدام حسێن) بەدەستلەكاركێشانەوە، ئیتر بە درێژایی 35 ساڵ دەسەڵاتی بەعس شتێك نامێنێت بەناوی دەستلەكاركێشانەوەوەو، لەبری ئەوە كلتوری بەخشین و لەكارخستن و دورخستنەوە سەرهەڵدەدات هەموو ئەوانەش بەپێی مەزاجی سەدام حسێن ئەنجامدەدرا.  تا هاتنی دەسەڵاتی بەعس بۆ سەر كورسی حوكم لە عێراق نزیكەی 15 دەستلەكاركێشانەوە لەماوەی 10 ساڵی ئەو حكومەتانەدا تۆماركراون كە بە كودەتا هاتوون، دوای دەسەڵاتی بەعس ئەم كلتورە بەتەواوی ونبوو بەجۆرێك بیرۆكەی دەستلەكاركێشانەوە وەك جۆرێك لە نوكتەی سیاسی لێهات و هەر بەرپرسێكی حكومەت بیر لێبكردرایەتەوە دەبوو بە ژیانی خۆی باجەكەی بدات. لەبەرامبەر ونبونی ئەم كلتورەدا، لەكارخستن و بەخشین و دورخستنەوەی دەیان وەزیر و پێكهاتەی حكومەت و ئەفسەرە پلەباڵاكان سەریهەڵدا ئەوەش وایكرد دەستلەكاركێشانەوە بەهای نەمێنێت و كلتوری دەستگرتن بە كورسی تۆخببێتەوە.   كلتوری دەستلەكاركێشانەوە لەدوای 2003 لەدوای ڕوخانی ڕژێمی (سەدام حسێن)، زنجیریەك دەستلەكاركێشانەوە تۆماركراوە، كە ئەكرێت وەك زیندبونەوەی ئەم كلتورە تەماشابكرێت بەڵام لەچاو ئەو هەموو كارەساتەی نوخبەی سیاسی بەسەر عێراقی هێناوە هەنگاوێكی لاواز و سەرەتاییە.  خالێكی سەیر و شایەنی باس لێرەدا ڕەنگە ئەوەبێت، (عادل عەبدولمەهدی) سەرۆك وەزیرانی ئێستا عێراق كە ماوەی مانگێك زیاترە سەدان هەزار لە هاوڵاتیانی باشور و ناوەڕاستی عێراق هاتونەتە سەر شەقامەكان داوای دەستلەكاركێشانەوەی دەكەن، تاكە شەخس بێت لەم سەردەمەدا دوو جار وازی لە پۆستەكەی هێناوەو ئارەزومەندانە دەستیلەكاركێشاتەوە، لەساڵی 2011 دەستی لە پۆستی جێگری سەرۆك كۆماری عێراق كێشاوەتەوە، لە ساڵی 2016ش لەحكومەتەكەی (حەیدەر عەبادی) دەستی لە پۆستی وەزیری نەوتی عێراق كێشاوەتەوە. بەشێكی گرنگی هۆكاری تۆخنەبونەوەی كلتوری دەستلەكاركێشانەوەی لە دوای ساڵی 2003وە ڕەنگە ئەو ئیمتیازاتە زۆرەبێت كە بەرپرسانی عێراق وەیردەگرن بە جۆرێك پۆست و ئیمتیازات بووە بە دوانەیەكی لێكدانەبڕاو .  هەر كەسێك كاتێك پۆستێكی باڵا لە حكومەت وەردەگرێت وەك دەرفەتی تەمەن و  كرانەوەی دەرگای خۆشگوزەرانی بەڕویدا تەماشای دەكات، بۆیە بەئەستەم دەستی لەكورسیەكەی دەبێتەوە، وێڕایی كرانەوەی دەرگای گەندەڵی و دەستكەوتی نا مەشروع كە خێراترین ڕێگایە بۆ دەوڵەمەندبوون، هەموو ئەمانەش وایكردووە پۆست و دەسەڵاتی خۆشەویست بێت و كلتوری وازهێنان و دەستلەكاركێشانەوەش بە تەواوی لاوازو بیر لێنەكراوەبێت.   

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف رۆژگارێك وێنەی ئەو پیاوە قۆزە كە كڵاوێكی لەسەر كردبوو، بەشێوەیەكی سەرەنجڕاكێش جگەرەكەی دادەگیرساند، ملیۆنان كەسی هاندا بۆئەوەی جگەرە بكێشن، رەنگە زۆر كەس ئەوە نەزانن، ئەو خۆی هەرگیز جگەرەی نەكێشاوە. بۆب نۆریس ئەو پیاوەی كە ریكلامی "مارلبۆرۆ"ی بۆ جگەرە دەكرد، لە تەمەنی 90 ساڵیدا لە كێڵگەكەی خۆیدا لە ویلایەتی كۆلۆرادۆ سبرینجز لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، كۆچی دوایی كرد. ئاژانسی هەواڵی فركس نیوزی ئەمریكی هەواڵی مردنی خاوەنی ریكلامە بەناوبانگەكەی جگەرەی لە جیهان بڵاوكردەوە، ئاشكرایكرد، ئەو كە رۆڵی هەبووە لەوەی ملیۆنان كەس دەستبە جگەرەكێشان بكەن، بەڵام خۆی تاوەكو مرد، جگەرەی نەكێشا. كەناڵەكە لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكرد، بۆب نۆریس ئەكتەرو راهێنەرو باوك بووە كە لە ریكلامی جگەرەكێشاندا رۆڵی شوانی مانگای بینیوە‌و ماوەی 12 ساڵ وێنەی ئەو لەسەر تابلۆكانی ریكلام‌و بەرگی گۆڤارەكان‌و شاشەی تەلەفزیۆنەكان بووە. چۆن بوو بە ئەستێرەی ریكلامەكان بۆبی كوڕی بۆب نوریس لەبارەی چیرۆكی ریكلامی "مارلبۆرۆ" باسلەوە دەكات، دوان لە بەڕێوەبەرە جێبەجێكارەكانی ریكلامی "مارلبۆرۆ" وێنەی باوكی ئەویان لە یەكێك لە رۆژنامەكان لەگەڵ كچە هاوڕێیەكیدا بینیوە كە ئەویش كچە ئەكتەر (جۆن واین) بووە، دوای ماوەیەكی كورت، ئەو دوو كەسە سەردانی باوكیان كردووە لە كێڵگەی "تی كرۆس"، بە قاتێكی خەت خەتەوە لە ئۆتۆمبیلەكانیان دابەزیوون. كوڕەكەی بۆب نوریس دەڵێ:" ئەوانە هاتبوون بۆلای باوكم‌و پێیان وت: ئەتەوێت بچیتە ناو ریكلامی بازرگانی جگەرەی مارلبۆرۆ-وە ؟"، باوكی وەڵامی داونەتەوە:" زۆر باشە، من ئێستا بە جۆرێك لە جۆرەكان سەرقاڵم، بۆچی هەفتەی داهاتوو ناگەڕێنەوە، ئەگەر جدی بوم، قسە دەكەین"، هەفتەی داهاتوو دوو كەسەكە گەڕانەوە، بەوشێوەیە رێككەوتنەكە كرا، ئەمە لە ساڵی 1954دا بوو. پاش ماوەیەك نۆریس وازی لە كاركردن هێنا، ئەوەش دوای ئەوەی هەستی بەوەكرد بووە بە پێشەنگێكی خراپ بۆ كچ‌و كوڕەكانی، بەتایبەتی لەوەدا كە داوای لە كوڕەكانی دەكرد جگەرەنەكێشن، لەپڕ دوچاری ئەو پرسیارەی منداڵەكانی دەبووەوە كە پێیان دەوت:" ئەگەر تۆ ئەتەوێت جگەرەنەكێشین، بۆچی ریكلام بۆ جگەرە ئەكەیت؟". هەر لەو رۆژانەدا بوو كە دوچاری ئەو پرسیارە دەبووەوە، بۆب نۆریس دەستلەكاركێشانەوەی خۆی لە ریكلامەكە بۆ فلیپ مۆریس نارد كە خاوەنی ماركەی بازرگانی مارلبۆرۆ بوو. لەبارەی جگەرەكێشانەوە بەپێی ئامارە فەرمییەكان، ئێستا لەسەرتاسەری جیهان نزیكەی (ملیارێك‌و 100 ملیۆن) كەس جگەرەكێشن، پێشبینی دەكرێت لە دوو دەیەی داهاتوودا ئەم ژمارەیە بۆ (ملیارێك‌و 600) ملیۆن كەس بەرزببێتەوە. جگەرەكێشان سەرباری زیانە گەورەكەی بۆسەر تەندروستی گشتی لە هەر وڵاتێك، زیانی ئابوری گەورەش لە ئابوری خێزان دەدات، بەپێی ئامارەكان لە وڵاتە هەژارەكاندا رێژەی 30%ی كۆی داهاتی گشتی بۆ كڕینی جگەرە خەرجدەكرێت. رێژەی 80%ی ئەوانەی لەسەر ئاستی جیهان جگەردەكێشن، لەو وڵاتانەدا دەژین كە داهاتی مامناوەند یاخود كەمیان هەیە. مەترسییە زۆرەكانی جگەرەكێشان وایكردووە ساڵانە رۆژێك بۆ روبەڕووبونەوەی جگەرەو بەكارهێنانی هەموو جۆرەكانی تری توتن دانراوە، ئەو رۆژەش 31ی ئایارە. بەپێی ئاماری رێكخراوی تەندروستی جیهانیی، ساڵانە (8) ملیۆن كەس بەهۆی جگەرەكێشانەوە دەمرن، لەم ژمارەیە (3 ملیۆن‌و 300 هەزار) كەسیان بەهۆی نەخۆشی سییەكانەوە دەمرن، (500) هەزار كەس بەهۆی كاریگەری جگەرەوە دەمرن، واتە خۆیان جگەرەكێش نین، بەڵام لە ژینگەیەكدا دەژین كە جگەرەكێشی تێدایە، لەنێو ئەم جۆرەدا ساڵانە (60 هەزار) منداڵ دەمرن. رێكخراوی تەندروستی جیهانیی دەڵێ: ساڵی 2000 لەسەر ئاستی جیهان رێژەی ئەوانەی كە جگەرەیان كێشاوە، 27% بووە، بەڵام لە ساڵی 2016دا رێژەكە بۆ 20% دابەزیوە. ئەم دابەزینە لە ئاستی جگەرەكێشان هێشتا دڵنیاكەرەوە نییە، بۆ كەمكردنەوەی گاریگەرییە خراپەكانی جگەرە لەسەر مرۆڤ، رێكخراوی تەندروستی جیهانیی داوا لە وڵاتان دەكات تاوەكو ساڵی 2025 بەرێژەی 30% بەكارهێنانی توتن كەمبكەنەوە. لەبارەی زیانە تەندروستییەكانی جگەرەوە رێكخراوەكە باسلەوەدەكات، لەناو جگەرەدا سەدان ماددەی ژەهراوی هەن كە سییەكانی مرۆڤ وێران دەكەن، رێكخراوەكە بەردەوام پەیامی ئومێدبەخشانە بە خەڵك لەسەر ئاستی جیهان دەدات‌و دەڵێ:" هێشتا زووە بۆ ئەوەی بڕیار بدەی واز لە جگەرەكێشان بهێنیت، چونكە لەماوەی دوو هەفتەدا دوای وازهێنان لە جگەرە، سییەكانت دەگەڕێنەوە باری ئاسایی‌و ئەركی خۆیان بە باشی ئەنجام دەدەن".  هەندێك وڵات بۆ سنورداركردنی ئەم دیاردە مەترسیدارە تەندروستییە، باجی قورسیان لەسەر كڕینی جگەرە داناوە، تاوەكو خەڵك دوركەونەوە لە جگەرەكێشان، بەپێی داتایەك: •    لە بۆسنە بەرێژەی 86% باج لەسەر جگەرە دانراوە •    لە سلۆڤاكیا بەرێژەی 84.6% •    لە بولگاریا بەرێژەی 84% •    لە پۆڵەندا بەرێژەی 82.6% •    لە توركیا بەرێژەی 82.2% رێژەی جگەرەكێش لە وڵاتێكەوە بۆ یەكێكی تر جیاوازە، ئەمەش پابەندە بە ئاستی رۆشنبیری تەندروستی‌و بارودۆخی ئابوری ئەو وڵاتانەوە، بەگوێرەی ئامارە فەرمییەكان: •    یۆنان یەكەم وڵاتە لەسەر ئاستی جیهان لەرێژەی جگەرەكێشدا، 28%ی كۆی دانیشتوانی ئەو وڵاتە جگەرەدەكێشن. •    توركیا دووەم وڵاتە، 26%ی دانیشتوانەكەی جگەرەكێشن. •    هەنگاریا لە پلەی سێیەمدایە، 23%ی دانیشتوانەكەی جگەرە دەكێشن. •    لاتیڤیا لە پلەی چوارەمدایە‌و 22%ی دانیشتوانەكەی جگەرە دەكێشن. •    ئیسپانیا لە پلەی پێنجەمدایە‌و 20%ی دانیشتوانەكەی جگەرە دەكێشن. جگەرە لە هەرێمی كوردستان ساڵی 2007 پەرلەمانی كوردستان یاسایەكی پەسەندكرد بەناوی یاسای ژمارە (31)ی بەرەنگاربوونەوەی جگەرەكێشان، ساڵی 2008 یاساكە هەمواركرایەوە‌و بە بڕیارێك خرایەبواری جێبەجێكردن. بەپێی ئەو یاسایە، ریكلامكردن بۆ جگەرە لە هەرێمی كوردستان قەدەغەكراوە‌و سەرپێچیكار بە بڕێك پارە كە لە (400 هەزار) دینار كەمتر نەبێت‌و لە (2 ملیۆن) دینار زیاتر نەبێت سزادەدرێت، ئەمە سەرباری ئەوەی ریكلامەكەی پێ لادەبرێت، بۆب نۆریس ئەو پیاوەی كە ریكلامی بۆ جگەرەی مارلبۆرۆ دەكرد، ئەگەر لەم سەردەمەدا لە هەرێمی كوردستاندا بوایە، دەبوو چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم یاسایەدا بكات ؟ یاسایەك كە هێشتا بڕگە سەرەكییەكانی جێبەجێ نەكراوە، لەوانە قەدەغەكردنی جگەرەكێشان لە شوێنە گشتییەكاندا كە بڕی (10 هەزار) دینار غەرامەی بۆ سەرپێچیكار دیاریكردووە. هیچ حاڵەتێك لە بەردەستدا نییە كە لەدوای دەرچوونی ئەو یاسایەوە كەسێك لەسەر جگەرەكێشان لە شوێنە گشتییەكان غەرامەكرابێت، لە عێراقیش یاسایەكی هاوشێوە هەیە كە ساڵی 2012 دەرچووە‌و جگەرەكێشان لە شوێنە گشتییەكان قەدەغە دەكات. رۆژی 16ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ حاڵەتێكی دەگمەن لە عێراق تۆماركرا، وەزارەتی دادی عێراقی فەرمانبەرێكی خۆی بە بڕی (10 هەزار) دینار سزادا بەهۆی ئەوەی لە شوێنی كاركردنی خۆی لە وەزارەت جگەرەی كێشابوو. یاساكانی تایبەت بە جگەرەكێشان لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان وەكو خۆیان جێبەجێ ناكرێن، بەڵام بەم ساڵانەی دوایی رۆشنبیرییەكی گشتی لەناو خەڵك دروستبووە كە جگەرەكێشانیان لە شوێنەگشتییەكان كەمكردوەتەوە، لە زۆرێك لە فەرمانگە حكومییەكان شوێنی تایبەت بە جگەرەكێشان دروستكراوە. داتاكانی جگەرە لە هەرێمی كوردستان بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتی وەزارەتی بازرگانی‌و پیشەسازیی هەرێمی كوردستان، ساڵی  2013 بەر لە سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی، بەبەهای نزیكەی (716 ملیار) دینار جگەرە هاوردەی هەرێم كراوە، ساڵێك دواتر رێژەكە بەرزبوەتەوە بۆ (956 ملیار) دینار، بەڵام ساڵی 2015 واتە دوای سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی، بەهای پارەی هاوردەكردنی جگەرە بۆ هەرێم دابەزیوە بۆ (813 ملیار) دینار. بەشێوەیەكی گشتی بازرگانی جگەرە لە هەرێمی كوردستان یەكێك بازرگانییە ناشەفافەكان، كە بەپرسانی حزبی‌و حكومی لە هەردوو زۆن لە پشتەوە دەستیان تێوەرداوە‌و لە بەرژەوەندی خۆیان ئیدارەی دەدەن. لەبارەی ئاماری ژمارەی ئەوانەی لە هەرێمی كوردستان جگەرەكێشن هیچ ئامارێكی نوێ لەبەردەستدا نییە، دكتۆر خالس قادر وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، ئەوەی هەیە ئاماری ساڵانی پێشووە‌و لەئێستادا هیچ ئامارێك لەبارەی ژمارەی جگەرەكێش‌و ئەوانەی بەهۆی جگەرەكێشانەوە لە هەرێمی كوردستان دەمرن لەبەردەستی ئەواندا نییە. بەڵام بەپێی روپێوییەكی خێزانیی كە ساڵی 2016 لەسەر ئاستی عێراق‌و هەرێمی كوردستان كراوە، رێژەی جگەرەكێشە لە عێراق‌و هەرێم پێكەوە 23.4%ە. 10 ساڵ پێشترو بەدیاریكراوی لە ساڵی 2006دا ئەم رێژەیە 13% بووە، واتە ژمارەی جگەرەكێش لە هەرێمی كوردستان ساڵ لەدوای ساڵ زیادی كردووە. وەسیم كەیلان ئەندامی پرۆگرامی روبەڕووبونەوەی توتن لە وەزارەتی تەندروستی عێراق پێنج مانگ لەمەوپێش لە لێدوانێكدا بۆ ئاژانسی ئەنادۆڵی توركیا وتی:" بەپێی ئەو روپێوییانەی كە كردومانە، لە هەر 20 خولەك جارێكدا كەسێك بە هۆكاری جگەرەكێشانەوە دەمرێت". وەسیم باسلەوەدەكات، لە عێراق رۆژانە (2 ملیار) دینار واتە نزیكەی (ملیۆنێك‌و 650 هەزار) دۆلار خەرجدەكرێت بۆ كڕینی توتن‌و بەرهەمەكانی تری دوكەڵ‌و لە دەرەوەی وڵاتەوە هاوردە دەكرێن. بەمدواییە دیاردەیەكی تری سەریهەڵداوە‌و كە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستانیشی تەنیوە، جگەرەی ئەلیكترۆنی دەیەوێت شوێنپێ بە جگەرەی كلاسیكی لەق بكات، هەندێك دەڵێن ئەم جۆرە جگەرانە رێژەی نیكۆتین تێیاندا كەمە‌و زیانی تەندروستییان نییە، بەڵام توێژینەوە زانستییەكان قسەی پێچەوانە دەكەن.