ئامادەكردنی: بێستون محەمەد، مامۆستای زانكۆ داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە رێگای بۆریەوە بۆ ساڵی 2019 ( 8 ملیارو 438 ملیۆن) دۆلاربووە، بەڵام (4 ملیارو 515 ملیۆن) دۆلاری بۆ ماوەتەوە، تێكڕای فرۆشی یەك بەرمیل نەوتی هەرێم ( 52 دۆلار و 67 سەنت) بووە لە كاتێكدا تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوتی عێراق ( 61 دۆلارو 5سەنت) بووە. كۆمپانیای وزەی توركی بۆ یەك بەرمیل نەوتی هەرێم وەك باجی گومرگی (3) دۆلاری وەرگرتووە، لە ساڵی 2019 دا بڕی ( 494 ملیۆن) دۆلاری وەرگرتووە، كۆمپانیا توركییەكانی ( TEC) و (TPIC) لە ساڵی 2019 بڕی ( 610 ملیۆن) دۆلاریان لە حكومەتی هەرێم وەرگرتووە لە بری قەرز، كە بڕی ( 3.85) دۆلار لەهەر بەرمیلێك نەوتی هەناردەكراوی هەرێم دراوەتەوە بە قەرزی ئەو دوو كۆمپانیایە توركیە.   نەوت لە نێوان هەرێم و بەغداد 1 لەساڵی 2019 دا تێكڕای فرۆشتنی یەك بەرمیلی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بریتی بووە لە 52 دۆلارو 67 سەنت، بەڵام حكومەتی عیراقی فیدراڵ یەك بەرمیل نەوتی لەهەمان ساڵدا بە زیاتر لە 8 دۆلارو سی و هەشت سەنت لە نەوتی هەرێم فرۆشتووە، واتە نرخی یەك بەرمیل نەوت بە 61 دۆلارو 5 سەنت بووە، لە ئەگەری ڕێككەوتنی حكومەتەكانی هەرێم و بەغداد بەشێك لە كێشەی هەرزان فرۆشتنی نەوت چارەسەر دەبێت، ئەگەر بڕی فرۆشتنی سافی نەوتی خاوی گواستراوە بە بۆڕی بۆ كڕیاران بۆ دەرەوەی كوردستان لە ساڵی 2019 وەكو نمونە وەربگرین كە بریتی بووە لە (158،512،960) بەرمیل، بە تێكڕا ڕۆژانە بڕی 434 هەزارو 284 بەرمیل هەناردە كراوە، لە چوار كاتی جیاوازدا، لە سێ مانگی یەكەمی ساڵدا بڕی (38،587،174) بەرمیل و لە سێ مانگی دووەمدا بڕی (39،764،446) بەرمیل و لە سێ مانگی سێیەمدا بڕی (39،953،584) بەرمیل و لە سێ مانگی كۆتایی ساڵیشدا بڕی (40،210،756) بەرمیل بووە ، جیاوازی پارە بە پێوەری جیاوازی نرخی فرۆشتنی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراق بریتییە لە (1،327،705،000) دۆلار، ئەگەر بڕی 250 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە لەو نەوتە ڕادەستی حكومەتی عیراق بكرایە جیاوازی بڕی پارەی گەڕاوە بۆ خەزێنەی حكومەت بریتی دەبوو لە (764،310،000) دۆلار لەو ساڵەدا. 2 بەغداد هاوبەشی دانەوەی قەرزەكانی هەرێم دەبێت؟ لە ئەگەری ڕێككەوتنی حكومەتی هەرێم و حكومەتی بەغداد بە ڕادەست كردنی 250 هەزار بەرمیلی نەوت ڕۆژانە لەلایەن هەرێمەوە بە بەغداد، ئایا بەغداد هاوبەشی هەرێم دەبێت لەو خەرجی و قەرزانەی كە لەسەر هەرێمە یاخود نا؟ ئەگەر بەشداربێت ئەوا دەبێت (%57.1) پارەی ئەو 250 هەزار بەرمیلە بۆ دانەوەی ئەو قەرزانە دابینبكات، ئەگەر نا تەنها باجی گومرگی دەداتە توركیا لەبری گواستنەوەی نەوتەكەی بەخاكی ئەو ووڵاتەدا بۆ بەندەری جەیهان لەسەر دەریایی سپی ناوەڕاست كە بڕەكەی بۆ هەربەرمیلێك (3.117) دۆلارە بەگوێرەی ڕاپۆرتەكەی دیلۆیت بۆ ساڵی 2019. لەو حاڵەتەدا ئەگەر عیراق یەك بەرمیل نەوت بە 40 دۆلار لەبازاڕدا بفرۆشێت، دەبێت (3.117) دۆلاری بۆ باجی گومرگی تەرخان بكات، ئەوەی دەمێنێتەوە بریتییە لە (36.883) دۆلار، ئەوكات بەهای 250 هەزار بەرمیلەكە بریتی دەبێت لە (9،220،750) دۆلار. هەرگیز حكومەتی هەرێمی كوردستان ناتوانێت 250 هەزار بەرمیل ڕادەستی بەغداد بكات و بەغداد هاوبەشی نەكات لەدانەوەی قەرزو تێچونەكان لەگەڵیدا، چونكە قەرزو تێچونەكان لە وەبەرهێنان لە كەیسی نەوت و گازی كوردستاندا زۆرن و لە ساڵی 2019دا (%57.1)ی كۆی سافی داهات بوون، چونكە حكومەتی هەرێمی كوردستان حەوت جۆری خەرجی و قەرزی ئاماژە پێكردووە كە لەپارەی فرۆشتنی نەوت داویەتییەوە بە كۆمپانیاكان، ئەوانیش بریتین لە ( پارەدان بۆ شایستەی دارایی بەرهەمهێنەرانی نەوت لەلایەن یان لە بری حكومەتی هەرێمی كوردستان، سوود و ڕسووماتی دیكە پەیوەندیدار بە كڕیارەكانەوە، پارەدان لە بەرامبەر تاریفی كۆمپانیای وزەی توركی (TEC) ، بڕی پارەی دراو بۆ كۆمپانیای بۆریی كوردستان (KPC) بەگوێرەی ڕێككەوتنی ئیمتیازی هێڵی بۆرییەكان، پوختەی گۆرانكارییەكان لە باڵانسی ژمێركاری كڕیارەكانی نەوتدا، دانەوەی قەرزی هەریەك لە كۆمپانیای وزەی توركی (TEC) و كۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتیی توركی (TPCI)، پارەدان بۆ لایەنی سێیەم كە لەلایەن یان لە بری حكومەتی هەرێمی كوردستان دراوه).   3 قازانجی كۆمپانیا توركییەكان لە نەوتی كوردستان كۆمپانیا توركییەكان زۆرترین قازانج دەكەن لە فرۆشتنی نەوتی كوردستان، ئەمەش بەهۆی ئەوەی كە بۆری گواستنەوەی نەوتی كوردستان بەخاكی توركیادا تێپەردەبێت و كوردستان هیچ دەرچەیەكی تری نییە تاوەكو نەوتەكەی بگەیەنێتە دەستی كڕیارەكانی لە كەنارە ئاوییە فراوانەكان، لە ساڵانی ڕابردووداو پێش توندكردنی سزاكانی ئەمریكا بۆسەر ئێران بەشێكی نەوتی هەرێمی كوردستان بەكەركوكیشەوە لەڕێگەی تانكەر بەخاكی ئێراندا دەپەرییەوەو دەگەیشتە دەستی كڕیارەكان، هەروەها چەندین جار باس لە هەوڵدان بۆ دروستكردنی بۆری گواستنەوەی نەوت كراوە لە كوردستانەوە بۆ ئێران و لەوێشەوە گەیاندنی بۆ كەنارە ئاوییە فراوانەكان، بەڵام بە بونی دۆناڵد تڕەمپ بەسەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و توندكردنی سزا ئابوری و بازرگانییەكان ئەم قسەیەش كۆتایی هات جگە لەوەی پڕۆژەیەكی ئاوها ڕەنگە لە ستراتیژی حكومەتی هەرێمدا نەبوبێت ، لەوەتەی كوردستانیش دەستی كردووە بە هەناردەكردنی نەوت سوریای دراوسێی كوردستان و عێراق لە قەیرانێكی گەورەی ئەمنی و شۆرش و ڕاپەڕینی بەهاری عەرەبیدا بووەو كوردستان نەیتوانیوە بیر لە دروستكردنی پەیوەندی ووزە لەگەڵ ئەو وڵاتەدا بكاتەوە. كۆمپانیای وزەی توركی (Turkish Energy Company) بۆ گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوتی هەرێمی كوردستان وەكو باجی گومرگی بڕی (3.117) دۆلاری وەرگردووە، بڕی ئەو پارەیەی كە ئەو كۆمپانیایە لە ساڵی 2019 وەریگردووە بریتییە لە ((494,186,315 دۆلار لەبری گواستنەوەی بڕی (158,512,960) بەرمیل نەوت، جگە لەو بڕە پارەیەی سەرەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2019دا بڕی (610،000،362) دۆلاری ئەمریكی تەرخانكردووە بۆ دانەوەی قەرزی هەریەك لە كۆمپانیای وزەی توركی Turkish Energy Company ((TECو كۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتیی توركی Turkish Petroleum International Company (TPIC)، بڕی نزیكەی 3 دۆلارو 85 سەنت لەهەر بەرمیلێك نەوتی هەناردەكراو دراوەتەوە بەقەرزی ئەو دوو كۆمپانیایە، واتە كۆمپانیای ووزەی توركی دوو جۆری جیاوازی پارەی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەرگردووە یەكێكیان لەبری باجی گومرگی و ئەویتریان لە بری قەرز، ئایە ئەم قەرزانە بۆچی كراون و بڕەكەیان چەندەو تا چەند ساڵی تر تەواو دەبن؟ ئەم پرسیارانە بەشێكن لە پرسیارە وەلام نەدراوەكان لەلایەن حكومەتە لۆكاڵییەكەی كوردستانەوە، هەروەها ئەگەر سەیری ڕاپۆرتەكانی دیلۆیت بكەین بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە ماوەی نێوان 1ی تەمموزی 2017 تا 31ی كانونی یەكەمی 2017 شتێك نابینرێت كە ناوی قەرزی ئەو دوو كۆمپانیایە بێت و تەنانەت باسی باجی گومرگیش نەكراوە، ڕەنگە ئەمە پەیوەندی بە گۆرانكاری سیاسەتی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە هەبێت لە نێوان ساڵانی 2017 و 2019 كە گۆڕانكارییەكی زۆر دەبینرێت لە ناوهێنانی قەرزو تێچونەكان بەناوی جیاواز لەڕاپۆرتێكەوە بۆ ڕاپۆرتێكی تری دیلۆیت لەو دوو كاتە جیاوازەدا. 4 كۆمپانیاكانی نەوت و قەرزەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنها لە ساڵی 2019 دا دوو جار پارەی پێشەكی دوورخایەنی لە كۆمپانیاكانی نەوت وەرگردووە بە شێوەی قەرز یەكەمیان بڕەكەی بریتییە لە (1,121,808,000)دۆلار و دووەمیان بڕەكەی بریتییە لە (450,918,900) دۆلار، كۆی گشتی دەكاتە (1،572،726،900) دۆلار، لەڕاپۆرتی چارەكی یەكەمی ئەو ساڵەدا بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە ماوەی نێوان 1ی كانونی دووەمی 2019 تا 31 ی ئاداری 2019ئاماژە بە بڕی پارەی یەكەم كراوە كە بریتییە لە (1,121,808,000) دۆلار، لە تێبینی ژمارە حەوتی ئەو ڕاپۆرتەدا بەم شێوەیە باسی ئەو قەرزە دەكات بڕی (1,121,808,000) دۆلاری ئەمریكی وەك پارەی دراوی پێشەكی دوورخایەن وەرگیراوە بەرامبەر بە كڕینی نەوتی خاو لە داهاتوودا. ئەم قەرزانە شیاوی دانەوەن، چ بە كاش یان لە ڕێگەی قەرەبوو بەرامبەر بە پارەدانی شیاوی ڕادەستكردنی نەوتی خاو، لەبەرئەوە بە شێوەی جیاكراوە لە سافی گۆڕانكاریی لە ڕەسیدی حساباتی كڕیاری ئاماژەپێدراو لە تێبینیی ژمارە )6(دا دیاریكراوە، هەرچی تێبینی ژمارە (شەش)یشە دەڵێت (كە لە بڕی پارەی دراو پێشەكی دوورخایەن، سافی گۆڕانكاریی لە ڕەسیدی حساباتی كڕیار لەم ماوەیەدا زیادەی بڕی )45،461،314( دۆلاری ئەمریكی تۆماركردووە. كۆی ڕەسیدی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك قەرز بۆ بەرژەوەندی كڕیارەكان لە كۆتایی ماوەكەدا دەكاتە )3،732،523،486( دۆلاری ئەمریكی. داواكاری كڕیارەكان كە چاوەڕوانی ڕەزامەندیی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەكەن لەم ڕەسیدەدا شوێنی نەكراوەتەوە). هەروەها بڕی پارەی پێشەكی دووەم لە ڕاپۆرتی چارەكی سێیەمی هەمان ساڵدا ئاماژەی بۆ كراوە بڕەكەی بریتییە لە 450,918,900 دۆلار، كە لە تێبینی ژمارە حەوتی ڕاپۆرتەكەدا بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە ماوەی نێوان 1 ی تەمموزی 2019 تا 30 ی ئەیلولی 2019 بەم شێوەیە ئاماژەی بۆ كراوە ( لەم ماوەیەدا، بڕی 450,918,900 دۆلاری ئەمریكی وەك پارەی دراوی پێشەكی دوورخایەن وەرگیراوە بەرامبەر بە كڕینی نەوتی خاو لە داهاتوودا. ئەم قەرزانە شیاوی دانەوەن، چ بە كاش یان لە ڕێگەی قەرەبوو بەرامبەر بە پارەدانی شیاوی ڕادەستكردنی نەوتی خاو، لەبەرئەوە بە شێوەی جیاكراوە لە سافی گۆڕانكاریی لە ڕەسیدی حساباتی كڕیاری ئاماژەپێدراو لە تێبینیی ژمارە 6 دا دیاریكراوە) هەرچی تێبینی ژمارە (شەش)یشە بریتییە لە ( جگە لە بڕی پارەی دراو پێشەكی دوورخایەن، سافی گۆڕانكاریی لە ڕەسیدی حساباتی كڕیار لەم ماوەیەدا زیادەی بڕی 62،892،731 دۆلاری ئەمریكی تۆماركردووە. كۆی ڕەسیدی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ كڕیارەكان لە كۆتایی ماوەكەدا دەكاتە 4،133،361،566 دۆلاری ئەمریكی. داواكاری كڕیارەكان كە چاوەڕوانی ڕەزامەندیی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەكەن لەم ڕەسیدەدا شوێنی ناكرێتەوە).   5 هەرزانفرۆشكردنی نەوتی كوردستان   یەكێك لە كێشە گەورەكانی بەڕێوەبردنی نەوت و گاز لەهەرێمی كوردستان هەرزان فرۆشكردنی نەوتە، چەندین جارو لەزاری بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە باس لەوەكراوە كە نەوتی كوردستان 8 بۆ 10 دۆلار كەمتر لە نرخی نەوتی برێنت دەفرۆشرێت، بەڵام بەبەردەوامی و لەسەرەتاكانی ڕیپۆرتەكانی دیلۆیتەوە ئەوەمان بۆ ڕوندەبێتەوە كە بە كەمتریش لەو نرخە نەوتی كوردستان فرۆشراوەو هەناردەكراوە، بۆ نمونە لە سێ مانگی یەكەمی ساڵی 2019 نرخی نەوتی برێنت بە تێكڕا بریتی بووە لە 63 دۆلارو 17 سەنت، بەڵام نەوتی كوردستان بە (51.807) دۆلار فرۆشراوە، واتە (11.363) دۆلار كەمتر لە نرخی برێنت. لە سێ مانگی دووەمی هەمان ساڵدا نەوتی برێنت بە 68 دۆلارو 92 سەنت بووە، بەڵام نەوتی كوردستان فرۆشراوە بە (57.187) دۆلار، واتە جیاوازی نرخ بریتی بووە لە (11.737) دۆلارو بۆ هەر بەرمیلێك. لە سێ مانگی سێیەمدا نەوتی برێنت نرخەكەی دابەزیوە بۆ 61 دۆلارو 93 سەنت بۆ هەر بەرمیلێك، بەڵام نەوتی كوردستان بە 12 دۆلارو 52 سەنت كەمتر لە نرخی نەوتی برێنت فرۆشراوە كە بریتییە لە (49.410) دۆلار. لە سێ مانگی كۆتایی ساڵیشدا جیاوازی نرخەكان لە نێوان نەوتی برێنت و نەوتی هەرێمی كوردستاندا بریتییە لە (11.117) دۆلار ئەوەی یەكەمیان بە 63 دۆلارو 41 سەنت مامەڵەی پێوە كراوە هەرچی ئەوەی دووەمیانە بە (52.293) دۆلار مامەڵەی پێوە كراوە. لەبەر ڕۆشنایی ئەم ژمارانەوە بۆمان دەردەكەوێت كە جگە لە پێوەری كەمتر لە 10 دۆلاری فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت، بەتێكڕا بۆ ساڵی 2019 حكومەتی هەرێمی كوردستان (6.737) دۆلاری تر كەمتر لە نرخی نەوتی برێنت نەوتەكەی فرۆشتووە، واتە كۆی ئەو بڕە پارەیەی كە لەم جیاوازیەدا زیانی كردووە بریتییە لە (1،067،901،811) لە كۆی فرۆشتنی بڕی (158،512،960) بەرمیل. تێبینی : سەرچاوەی سەرەكی زانیارییەكان ڕاپۆرتەكانی دیلۆیتن بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان . 6 داهاتی فرۆشتنی نەوت لە ساڵی 2019 دا چەند بووە؟ كۆی بەهای نەوتی خاو و كۆندێنسەیتی فرۆشراو (هەناردەكراو لەڕێی بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ( لە ڕاپۆرتی كۆتایی ساڵی 2019 بریتی بووە لە (8,438,601,300) دۆلاری ئەمریكی بەڵام ئەو دوو بڕە پارەیەی كە دوو جار پارەی پێشەكی دوورخایەنن لە كۆمپانیاكانی نەوت وەرگراوە بە شێوەی قەرز لەگەڵیدا ئەژمار كراوە كە بڕەكەی بریتییە لە (1،572،726،900) ، لە كاتێكدا ئەو بڕە پارەیە قەرزەو دەبێت كۆمپانیا وەریبگرێتەوە نەك فرۆشتنی نەوت (وەكو لە بەشی سێیەمدا ڕونكراوەتەوە)، بۆیە دەبێت بوترێت كۆی بەهای نەوتی خاو و كۆندێنسەیتی فرۆشراو (هەناردەكراو لەڕێی بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ( لە ساڵی 2019 بریتی بووە لە (6،865،874،400) دۆلاری ئەمریكی،بەڵام سافی داهاتی وەرگیراو لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ماوەی فرۆشتنی نەوت و چالاكییە پەیوەندیدارەكاندا لەو ساڵەدا بریتییە لە (2،942،694،725) دۆلاری ئەمریكی، بەڵام لە ڕاپۆرتەكەی دیلۆیتدا بڕەكەی بریتییە لە (4,515,421,625) چونكە ئەو دوو بڕە پارەیەی كە بەقەرز وەرگیراون لە كۆمپانیاكانی نەوت ئەژمار كراون كە بڕەكەیان (1،572،726،900). لەبەر ڕۆشنایی ئەم ژمارانەدا دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2019 دا (%42.9) سافی داهاتی بۆ ماوەتەوە لەماوەی فرۆشتنی نەوت. ئەگەر ڕێژەی سەدی بە سافی داهات و چالاكییە پەیوەندیدارەكان وەربگرین ( ئەو دوو بڕە پارە پێشەكییەی كە لەكۆمپانیاكانی نەوت وەكو قەرز وەرگیراون) ئەژمار بكرێت ڕێژەكە بەرز دەبێتەوە بۆ (53.51%) چونكە ڕاپۆرتەكە دەڵێت كۆی بەهای نەوتی خاو و كۆندێنسەیتی فرۆشراو (هەناردەكراو لەڕێی بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ( بریتییە لە (8,438,601,300) و سافی داهاتی وەرگیراو لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ماوەی فرۆشتنی نەوت و چالاكییە پەیوەندیدارەكاندا بریتییە لە (4,515,421,625) دۆلار. تێبینی : سەرچاوەی سەرەكی زانیارییەكان ڕاپۆرتەكانی دیلۆیتن بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان .  

راپۆرتی: درەو لە هیچ ناوچەیەك سوپای عێراق نەگەیشتوەتە ئەو سنورەی كە لە دەستوری عێراقدا بۆ هەرێمی کوردستان دیاریكراوە، بەڵام لە زۆربەی ناوچەكان هێزی پێشمەرگەو ئاسایشی هەرێم بە دەیان كیلۆمەتر چونەتە قوڵای ناوچەی جێناكۆكەكانەوە، ئەمە دۆخی ئەمنی نوێی ناوچە جێناکۆکەکانە. گەڕانەوە بۆ پێش ١٦ی ئۆکتۆبەر رۆژی ١١ی ئەم مانگە ئۆپەراسیۆنی "پاڵەوانانی عێراق" بەسەرپەرشتی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران و فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانی عێراق لە پارێزگای دیالە دەستیپێكرد. ئامانجی ئۆپەراسیۆنەكە كێوماڵكردنی ئەو ناوچانە بوو كە لەدوای رووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧وە لەناوچە جێناکۆکەکانی نێوان عێراق و هەرێمی کوردستان چۆڵکران و هیچ جۆرە هێزێکی ئەمنییان تێدا جێگیرنەکرا. ئەم ناوچانە کە بۆشایی ئەمنییان تێدا بوو، ئەمدواییەوە لەلایەن چەکدارانی "داعش"ەوە قۆسترانەوە بۆ خۆرێکخستنەوەو ئەنجامدانی هێرش. لەچوارچێوەی دیالۆگێکدا، وەزارەتی بەرگری عێراق و وەزارەتی پێشمەرگە رێککەوتن لەسەر ئەوەی ئەم بۆشاییە ئەمنیانە پڕبکەنەوە. ئەم رێککەوتنە وایکرد بۆ یەکەمجار لەدوای رووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەرەوە هەندێک جموجوڵی ئەمنی لەناوچە جێناکۆکەکان روبدات. ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ هێزی پێشمەرگە لەبەردەم هێرشی سوپای عێراق و حەشدی شەعبیدا لە شنگالەوە بۆ خانەقین لەناوچە جێناکۆکەکان کشایەوە، کە لەدوای ساڵی ٢٠١٤و دروستبونی "داعش"وە بە حوێن و قوربانیدان ئەو ناوچانەی کۆنترۆڵکردبوو. پەلامارەکانی "داعش" بۆسەر عێراق لە ساڵی ٢٠١٤و کشانەوەی سوپای عێراق لە ناوچە جێناکۆکەکان، چانسی ئەوەی بە هێزی پێشمەرگە بەخشی بۆ ماوەی نزیکەی سێ ساڵ بەتەنیا کۆنترۆڵی ئەمنی ئەو ناوچانە بکات، بەڵام بە روخانی "داعش" سوپای عێراق گەڕایەوە بۆ شوێنەکانی پێشتری خۆی و هێزی پێشمەرگە کشایەوە، واتە "داعش" گۆڕانکاری لە پێگەو شوێنی هێزە ئەمنییەکان لەناوچە جێناکۆکەکان دروست کرد. ئۆپراسیۆنی "پاڵەوانانی عێراق" کە مستەفا کازمی سەرۆک وەزیران خۆی سەرکردایەتی کرد، بۆ جاری یەکەم چانسی ئەوەی بە هێزە ئەمنییەکانی هەرێمی کوردستان بە دیاریکراویش هێزەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان بەخشی بگەڕێنەوە بۆ ئەو ناوچانە. داگرتنی ئاڵای کوردستان هێزی پێشمەرگەی هەرێمی کوردستان بەگشتی بەشدار نەبوو لە ئۆپراسیۆنەکەدا، بەڵام لەنێوان وەزارەتی بەرگری عێراق و وەزارەتی پێشمەرگەدا جۆرێك لە رێككەوتن و لێكتێگەیشتن هەبوو بۆ ئەوەی ئەو بۆشاییە ئەمنییە پڕبکرێتەوە کە لەو ناوچانە دروست بوو، بەتایبەتیش لە سنوری نێوان كفری بۆ دوزخورماتوو.  لەچوارچێوەی ئۆپراسیۆنەکەدا، سوپای عێراق لە ناوچەی (غەڕە، پەڵكانە، قۆری چای) بە درێژایی (١١) كیلۆمەتر رەبیەی دروستكرد، هێزی پێشمەرگەش چووە ناوچەكەو رەبیەی نوێی دروستكرد.   ئۆپراسیۆنی "پاڵەوانانی عێراق" کە دوای نزیکەی سێ ساڵ لە رووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەرو روبەڕووبونەوەی پێشمەرگەو حەشدی شەعبی بەڕێوەچووە، بێ کێشە نەبوو. هێزێكی سوپای عێراق لە بازگەی "خدران"ی سەربە ناحیەی كوڵەجۆ (كۆكس) لەگەڵ ئاسایشی ئەو بازگەیە بوو بە دەمەقاڵەیان، هێزەکە ئاڵای كوردستانیان دادەگرت و ئاڵای عێراقیان لەو بازگەیە هەڵکرد، ئەو بازگەیە لەدەستی هێزەكانی ئاسایشی هەرێمی كوردستاندا بوو، بەڵام لە ناوچەی جێناكۆكدا بوو، بەڵام دواجار هێزە عێراقییەکە کشانەوەو هێزەكانی ئاسایشی هەرێم شوێنەکەیان گرتەوە دەست و دەوترێت هێزە عێراقییەکە داوای لێبوردنی کردووە لەبارەی ئەو روداوەی کە رویداوە. سنوری هەرێمی كوردستان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بانگەشەی ئەوە دەكەن دەبێت چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ناوچە جێناكۆكەكان بەپێی دەستوری عێراق بێت، كە لە مادەی ١٤٠ی دەستوردا دیاریکراوە. ئەو ناوچانە بە "جێناكۆك" ئەژماركراون دەتوانرێت بە هێزی هاوبەش بەڕێوەببرێن، ئێستا گرژییەکان لەسەر دیاریكردنی سنوری نێوان دەسەڵاتی پێشمەرگەو سوپای عێراقە. سنوری ئیداری هەرێمی كوردستان بەپێی دەستوری عێراق یەكلاكراوەتەوە، لەماددەی (٥٣)ی دەستوری كاتیی عێراق، سنوری ئیدارەی هەرێمی كوردستان تاوەكو ئەو سنورەیە كە لە ٢٠٠٣/٣/١٩ هەبووە، واتە سنوری پێش روخانی رژێمی سەددام حسێن، دواتریش ئەم مادەیە گوازرایەوە خرایە ناو دەستوری هەمیشەیی عێراقەوە. دەقی بڕگەی (ا) لە مادەی (٥٣)ی دەستوری كاتی عێراق دەڵێ" دان ئەنرێ بە حكومەتی هەرێمی كوردستاندا كە حكومەتی رەسمی ئەو ناوچانەیە كە لەلایەن ئەو حكومەتەوە لە ١٩ی ئازاری ٢٠٠٣وە بەرێوە ئەبرا لە پارێزگاكانی (دهۆك، هەولێر، سلێمانی، كەركوك و دیالەو نەینەوا، زاراوەی (حكومەتی هەرێمی كوردستان) واتا ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، ئەنجومەنی وەزیرانی كوردستان، دەسەڵاتی قەزایی لە هەرێمی كوردستان". كۆی سنوری خاكی هەرێمی كوردستان (٨٦ هەزارو ٢٦٩) کیڵۆمەتر دوجایە، كە ئێستا پێكهاتووە لە سنوری ئیداری هەرێمی كوردستان و سنوری ناوچە جێناكۆكەكان، سنوری ناوچە جێناكۆكەكان (٤٤ هەزارو ٣٣٠) كیلۆمەتر دوجایە، بەرێژەی (٥١٫٤٪)و سنوری ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستانی (٤١ هەزارو٩٣٩) كیلۆمەتر دوجایە، بەرێژەی (٤٨٫٦٪). سنوری بەعس و هەرێم سنوری ئیداری حكومەتی هەرێمی كوردستان تا كاتی پێش روخانی رژێمی بەعسە (٢٠٠٣/٣/١٩) بەپێی دەستوری عێراق كە سەركردەكانی كورد لە بەغداد دەستیان هەبووە لە نوسینەوەیدا بەمشێوەیەیە: •     سنوری نێوان پارێزگای سلێمانی و كەركوك لەسەردەمی رژێمی بەعسدا كە دواتر ئەو سنورە لە دەستوردا جێگیركرا بازگەی (بانی مەقان)بوو، واتا تا دەروازەی شاری چەمچەماڵ بەڕووی كەركوك، ئێستا بازگەی سوپای عێراق لە خوار قەرەهەنجیرە، واتا بە دووری زیاتر لە ٣٠ كیلۆمەتر كەمتر لەو سنورەی كە دەستور دیاریكردووە. •    كەلار بۆ جەلەولا، پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە پردەكەی گوندی قەرەبڵاغ بوو  ئێستا بازگەی هێزەكانی حكومەتی هەرێم لە خدران و ئەودیو ناحیەی كوڵەجۆ (كۆكس)ە، واتا بە نزیكەی (٢٥) كیلۆمەتر زیاتر لەو سنورەی كە دەستور دیاریكردووە، بە هەمان شێوە رێگای كەلار– خانەقین بازگەی رژێمی بەعس لە گوندی هاجەرە بوو، ئێستا ئاسایش و پۆلیسی هاتوچۆی هەرێم لەناو خانەقینەو هێزی پێشمەرگە لە بەرزاییەكانی مرواریە كە دەڕوانێت بەسەر خانەقیندا.  •    لە كفری بۆ دووزخورماتوو كە پێشتر بازگە لە كارێز بوو كە تەنها ٢ كیلۆمەتر لەناو شاری كفریەوە دوور بوو، ئێستا هێزی پێشمەرگە لە قۆری چایە، كە زیاتر لە ١٥ كیلۆمەتر زیاتر لە سنوری ئیداری هەرێمی كوردستانە چونەتە پێشەوە، بەلای رێگای كفری جەبارەشدا بە هەمانشێوە ئێستا پێشمەرگە لە محەتەی ئاسكیە كە زۆرێك لەو ناوچانە لەژێر دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگەدایەو لەسەر رێگای كفری– دووزخورماتوو كە بۆشاییەكی ئەمنی زۆر هەبوو، هێزێكی سوپای عێراق ئێستا هاتونەتە ناوچەكەو ٨ رەبیەیان درو!وستكردووە لەوبەر شەقامەكەو لەمبەری شەقامەكەش هێزەكانی پێشمەرگە بە رێككەوتن ٨ رەبیەان دروستكردووە.  •    لەنێوان هەولێر-كەركوك پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە گوندی (گردلانك) بووە لە قوشتەپە، ئێستا بازگەی ئاسایش و پێشمەرگە لە نزیك پردێیە، واتا بە نزیكەی (٣٠) كیلۆمەتر زیاتر لە ناوچەی پێش رژێمی بەعسدان. •    هەولێر– گوێر پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە گوندی (شەمشولە) بووە ئێستا بازگەی ئاسایش و پێشمەرگە لە گوندی قادریە كە زیاتر لە ٢٥ كیلۆمەتر لە سنوری پێش روخانی رژێمی بەعسە. •    هەولێر – مەخمور پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە گوندی منارە بوو، ئێستا بازگەی ئاسایش و پێشمەرگە لە بەرزاییەكانی بازاڕگەیە كە زیاتر لە ٣٠ كیلۆمەتر دەکەوێتە سنورەکەی پێشتر. •    هەولێر – موسڵ، پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە پردی كەڵەكی یاسین ئاغا بوو، ئێستا پێشمەرگە لە خازرە كە زیاتر لە ١٥ كیلۆمەتر دەکەوێتە پێش سنورەکەی بەعسەوە. •    بۆ پارێزگای دهۆكیش بەهەمان شێوە بە رێگای دهۆك- موسل و دهۆك- تەلەعفەرو شەنگال سنورێكی زۆری ناوچەی جێناكۆك لە ژێر دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگەو ئاسایشی هەرێمی كوردستاندایە. واتا لە هیچ ناوچەیەكدا سوپای عێراق لە سنوری ئیداری هەرێمی كوردستان ئەو سنورەی كە بەپێی دەستوری عێراق دیاریكراوە كە تا كەوتنی رژێمی بەعسە، نزیك نەبونەتەوە. بە پێچەوانەوە لە هەموو ناوچەو پارێزگاكان هێزی پێشمەرگەو ئاسایشی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە دەیان كیلۆمەتر لە پێشتری ئەو سنورەدان کە؟دەستور دیاریکردووەو پێشمەرگە بە قوڵایی ١٠ بۆ ٣ كیلۆمەتر چونەتە ناو خاكی ناوچە جێناكۆكەكانەوە.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت "دەڵالێك بازرگانی بە نەوتی نەتەوەیەكەوە دەكات" ئەمە ناونیشانی راپۆرتێكی سایتی (بلۆمبێرگ)ە كە لەبارەی نەوتی هەرێمی كوردستان بڵاوكردوەتەوە، بەپێی زانیارییەكانی راپۆرتەكە، كۆمپانیاكانی بواری نەوت پارەی نەوتی هەرێم دەخەنەسەر ژمارە بانكی مورتەزا لاخانی نەك ژمارەی بانكی تایبەت بە حكومەتی هەرێم. حەواڵەیەك لە زویرخەوە بۆ بەیروت سایتەكە نوسیویەتی، مورتەزا لاخانی بە یەكجار (٨٠٠ ملیۆن) دۆلاری لەڕیگەی لقی بانكێكی روسی لە زیوریخ-ی سویسراوە بەڕێگەی ئەلكترۆنی حەواڵە كردووە بۆ بانكی Citigroup Incی نیورۆك، پێش گەیشتنی بە نیویۆرك، پارەكە یەكسەر حەواڵە كراوە بۆ بەیروت‌و چوتە سەر حسابی كۆمپانیای IMMSی مورتەزا لاخاكانی لە بانكی  BankMedی لوبنانی. بەپێی راپۆرتەكە، ئەم (٨٠٠ ملیۆن) دۆلارە، لەلایەن كۆمپانیا (رۆزنەفت)ی روسییەوە وەك قەرز لەبەرامبەر نەوتی خاودا دراوە بە حكومەتی هەرێم. بلۆمبێرگ ئاماژە بەوەدەكات، (رۆز نەفت) لەماوی دوو ساڵی داهاتوودا (6 ملیار) دۆلاری تر وەك قەرز لەبەرامبەر نەوتدا بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەدات، بەڵام پارەكە ناچێتە سەر هیچ ژمارە بانكییەكی حكومەتی هەرێم، بەڵكو ئەچێتە سەر حسابی كۆمپانیاكەی مورتەزا لاخانی (IMMS) كە لە وڵاتی (بەلیز) تۆمار كراوەو ئەدرێسەكەی لە قوبرسە ! بەلیز وڵاتیكی بچوك‌و دوورەپەرێزی ناوەڕاستی ئەمریكای لاتینە، مەڵبەندی پارە سپیكردنەوەو خۆ دزینەوەیە لە باج. هەر بەگوێرەی راپۆرتەكە، ساڵی رابردوو لەماوەی سێ مانگدا كۆمپانیاكانی (Vital، Trafigura، Petraco Oil Group) لەبەرامبەر نەوتی هەرێمدا، زیاتر (یەك ملیار) دۆلاریان خستوەتە سەر حسابی كۆمپانیا IMMS. بەمدواییە پرسی دیارنەمانی بڕی (ملیارێك) دۆلاری داهاتی هەرێم لە بانكێكی لوبنانی مشتومڕی دروستكرد، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت لیژنەیەكی تایبەتی بۆ لێكۆڵینەوە لەو كەیسە پێكهێنا، چەند پەرلەمانتارێكیش هەندێك بەڵگەنامەیان لەبارەی ئەو پارەیەوە خستەڕوو، بەڵام تائێستا كەیسەكە قوڕوقەپی لێكراوە‌و ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان نادیارە. تارماییەك لە پشتی نەوتی هەرێمەوە "تارماییەكە لە پشتی ئاشتی هەورامیەوە، ماوەی دوو دەیەیە لەبواری نەوتی هەرێمدا كاردەكات، راوێژكارو دەڵاڵ‌و فرۆشیاری نەوتی هەرێمە، بیرۆكەی ئابوری سەربەخۆی خستە بەردەم بەرپرسانی حكومەت، سەرەنجام هەرێمی كوردستان بودجەكەی لە بەغداد بڕدراو كەوتە ژێر باری قەرزێكی گەورەوە، تا ئەمڕۆ هاوڵاتیانی هەرێم باجی ئەو بیرۆكەیە دەدەن" ئەو پیاوە (مورتەزا لاخانی murtaza lakhani )یە ناوێكی دیاری نێو كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان‌و جیهانە، بەریتانیەكی بە رەگەز پاكستانییە. خاوەن‌و سەرۆكی كۆمپانیای فرۆشیاری نەوتی هەرێمە بەناوی (IMMS). كەیسی ملیار دۆلارەكە ! بەمدواییە شەڕی بەیاننامەی دەزگا ئەمنییەكانی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر كەیسێكی ئەمنی، بە ئاشكراكردنی كەیسێكی گەندەڵی گەورە كۆتایی هات. دەزگای زانیاری یەكێتی كە سەربە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمە لە وەڵامی رونكردنەوەیەكی ئاسایشی هەولێردا كە بە رێنماییكارو سەرپەرشتیكاری سیخوری تۆمەتباری كردبوو، رایگەیاند، (250 ملیۆن) دۆلار لەلایەن كۆمپانیایەكی وزەی روسیەوە دراوە بە یەكێك لە كوڕەكانی بنەماڵەی سەرۆكی حكومەت. كەیسی (250 ملیۆن) دۆلارەكە چەند وەڵامێكی حكومەت‌و بەدواداچوونی پەرلەمانتارانی بەدوای خۆیدا هێنا، هاوكات دەنگۆی دیارنەمانی (ملیارێك) دۆلاری داهاتی نەوتی هەرێمی لە یەكێك لە بانكەكانی لوبنانیشی هاتەسەر، ئەم فشارانە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانی ناچاركرد بێتە قسە، مەسرور بارزانی داوای لە سەرۆكایەتی داواكاری گشتی هەرێمی كوردستان كرد لێكۆڵینەوەو بەدواداچوون بۆ ئەم دەنگۆیانە بكەن. سەرۆكی حكومەتی هەرێم تەنها ئاماژەی بە كەیسەكە كردوو خۆی لە ناونهێنان پاراست، بەڵام پەرلەمانتاران راستەوخۆ ناوی (مورتەزا لاخانی)یان لەپاڵ ئەو دوو كەیسەی گەندەڵیەدا خستەڕوو. ئەوكات عەلی حەمەساڵح سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە رونكردنەوەیەكدا لەدوای راگەیاندنەكەی سەرۆكی حكومەت وتی:" كۆی زانیاری‌و بەڵگەنامەكانم لە ٢١ پەڕەدا خستە بەردەست سەرۆكی داواكاری گشتی، ئەویش پەیوەندی بە ٢٥٠ ملیۆن دۆلارەكەی روزنەفتەوە هەیە لە ساڵی ٢٠١٧و ٢٠١٨دا، پێشتر لەگەڵ گلینكۆرو ڤیتۆڵیش كاری هاوشێوە كراوە لەلایەن كەسێكی بەڕەگەز پاكستانی كە ناوی مورتەزایە!". هەر ئەوكات لە نوسینێكدا سەركۆ ئازاد گەڵاڵی پەرلەمانتاری یەكێتی لە پەرلەمانی كوردستان تێوەگلانی (مورتەزا لاخانی) لە نەوتی هەرێم راگەیاندو وتی:" ئاشتی هەورامی‌و سەروی ئەویش بۆ ئەوەی پارەی شیرینی نەوت ڕاستەوخۆ لە ڕوزنەفت وەرنەگرن، بەناوی نێوەندگیری‌و رێككەوتن دەڵاڵێك داخڵی نێوان خۆیان‌و روزنەفت‌و كۆمپانیای كار دەكەن بۆ وەرگرتنی 250 ملیۆن دۆلار، بۆ رێككەوتنێك كە پێكهاتووە لە پێنج بلۆكی نەوتی‌و بازرگانی نەوت‌و بۆری گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان، ئەو دەڵاڵەش ملیارێك دۆلاری نەوتی هەرێم لە بانكێكی لوبنانی دادەنێ كە ئێستە بۆیان ناگەڕێنرێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان، ئەو كەسەش (مورتەزا لاخانی) بەڕەكەز پاكستانیە". مورتەزا لاخانی كێیە ؟ مورتەزا لاخانی بە ئەندازیاری فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان ناودەبرێت، ئەو نێوەندگیرە لەنێوان بەرپرسانی هەرێم‌و ئەو كۆمپانیایانەی كە نەوتی هەرێم دەكڕن. لاخانی تەمەنی نزیكەی (٦۰ ساڵ)ە، لە لەندەن دەژی، بەڵام لە هەولێریش ماڵی هەیە، دەوترێت ئەو كەسەی دەیەوێت پێ بخاتە ناو بازرگانی نەوتەوە لە هەرێم، ئەبێ شەوێك بەشداری ئاهەنگی نۆشینی شامپانیا بكات لە ماڵەكەی لاخانی، خواردنی میوانەكانیش لە دوبەیەوە رەوانەی ماڵەكەی لاخانی دەكرێت لە هەولێر. مورتەزا لاخانی بە رۆژنامەی (فاینەنشاڵ تایمزی)ی بەریتانی راگەیاندووە "لە كەراچی پاكستان لە دایكبووم‌و لە لەندەن گەورەبووم". لاخانی پیاوێكە كە بەهێمنی ئەدوێ، پێڵاو بەبێ گۆرەوی لەپێ دەكات، كراسی دوو رەنگ لەبەردەكات، لە شاری كاراچی پاكستان لەدایكبووە، بەڵام لە لەندەن گەورەبووە، بەرلەوەی چانس بەرەو شاری ڤانكۆڤەری كەنەدا كێشی بكات.  لاخانی لەبارەی چیرۆكی ژیانی خۆیەوە دەڵێ:" توانیم لە هیچەوە شتێك لەخۆمدا دروست بكەم، سەرەتای كاركردنم بە خاوێنكردنەوەی حەوزی كبریت لە كەنەدا دەستیپێكرد". بنەماڵەی لاخانی نزیكن لە هۆزی "بۆتۆ" كە هۆزێكی بەهێزی پاكستانە، هەروەها پەیوەندی بەهێزیان لەگەڵ مارك ریچ گەورە بازرگانی نەوت هەیە كە دامەزرێنەری كۆمپانیای جلینكورە. لاخانی‌و هەورامی لاخانی سەرەتای ساڵانی ۲۰۰۰ رووی لە بەغداد كردووە بۆ كاركردن لەبواری نەوت بەرامبەر بە خۆراك، ئەو لە دوای ساڵی ۲۰۰۳وە زیاتر بازرگانییەكەی لە عێراق جێگیركردووەو چاوی بڕیوەتە نەوتی هەرێمی كوردستان، ئەگەرچی لە بەغداد تێوەگلاوە لە پلانێكی ئاڵۆزدا بۆ كڕینی نەوتی عێراق‌و خۆدەربازكردن لەو كۆتوبەندانەی كە ئەوكات بەهۆی سزا ئابورییەكانەوە بەسەر رژێمی سەددامدا سەپێندراوە، لەوانە قەدەغەكردنی فرۆشتنی نەوت، بەڵام لەوبارەیەوە هیچ تۆمەتێك لەسەر لاخانی‌و كۆمپانیای گلینگور ساغ نەكراوەتەوە، ئەمە سەردەمەكەی دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی نەوت بەرامبەر بە خۆراك. لە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمدا لە 2006 كاتێك ئاشتی هەورامی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان وەردەگرێت، لاخانی كۆمپانیاكەی دەهێنێتە كوردستان‌و لە پاڵ ئاشتی هەورامیدا كار لە نەوتی هەرێمدا دەكات،  كۆمپانیاكەی كەلوپەل‌و پێداویستی بۆ ئەو كۆمپانیا بیانییانەی بواری نەوت دابین كردووە كە لە هەرێمی كوردستان كاریانكردووە، لاخانی نوێنەرایەتی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی كردووە لە چەندین پرۆژەی هاوبەش لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان، وەكو گەورە راوێژكار لەپشت تەواوی بیرۆكەكانی ئاشتی هەورامییەوە بووە لە بواری نەوت‌و غازدا. بەپێی قسەی خۆی كە بە رۆژنامەی (فاینەنشاڵ تایمز)ی راگەیاندووە، موچەكەی لاخانی لە حكومەتی هەرێم یەك ملیۆن دۆلار بووە، بەڵام لە ساڵی ٢٠١٥ەوە بەهۆی قەیرانی داراییەوە موچەكەی بۆ ٢٥٠ هەزار دۆلار كەمكراوەتەوە.  لاخانی لە ساڵی 2014ەوە گرێبەستێكی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان واژۆكردووە بۆ تێپەڕاندنی كارە لۆجیستییەكانی نەوتی هەرێم، كە خۆی دەبینێتەوە لە باركردنی نەوتی خاو لە بەندەری جەیهانی توركیاو چاودێریكردنی عەمبارەكانی نەوت‌و هەماهەنگی لەگەڵ خاوەن كەشتییەكان‌و وەزارەتی وزەی توركیاو كۆمپانیاكان. لەو كاتەدا بیرۆكەی ئابوری سەربەخۆ دێتەگۆڕێ، هەربۆیە بیرۆكەی زیادكردنی ئاشتی وەبەرهێنانی نەوت بۆ (ملیۆنێك) بەرمیل لە رۆژێكدا دەدرێت بە گوێی بەرپرسانی هەرێمدا، ئەمە وادەكات ئەوكات بەرپرسانی هەرێم رازی نەبن بەوەی نەوت رادەستی بەغداد بكەن، سەرەنجام ئەم بیرۆكەیە وایكرد بەغداد بەشە بودجەی هەرێمی ببڕێت كە مانگانە (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار بوو. لەدوای ئەو بڕیارە حكومەتی هەرێم روبەرووی قەیرانی گەورەی دارایی بوەوە، بەتایبەتیش دوای دروستبوونی "داعش"و دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانیدا.   ساڵی ۲۰۱٤ هەرێمی كوردستان دەستیكرد بە فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ لەڕێگەی بۆری نەوتی توركیاوە، لێرەوە لاخانی بەتەواوەتی جێ پێی خۆی لە كەرتی نەوتی هەرێمدا جێگركرد، ئەو لەگەڵ ئاشتی هەورامی سەرەداوی نەوتی هەرێمیان گرتە دەست، لاخانی خشتەی زەمەنی ناردنی نەوتی هەرێمی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا ئامادە دەكرد، چاودێری ئەمبارەكانی دەكرد، هەماهەنگی لەگەڵ خاوەن كەشتییەكانی گواستنەوەی نەوت‌و كۆمپانیا بازرگانییەكانی توركیادا دەكرد كە بۆرییەكانی نەوتیان بەڕێوە دەبرد، تا ئەمڕۆش سەرەداوی نەوتی هەرێم‌و داهاتەكەی‌و فرۆشتنی‌و مامەڵەكردن لەگەڵ كۆمپانیاكان لەدەستی ئەواندایە‌و بەتەواوەی رادەستی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان نەكراوە.  

راپۆرتی: ئاراس حەسەن  سەرچاوەکانی وزە بەگرنگترین هۆکار دادەنرێت کەوا بەشداریکردووە لە پێشکەوتنی ژیان بەتایبەتیش لەبوارەکانی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و تەکنلۆجی ، وڵاتان هەرلەسەرەتای دۆزنەوەی تاکوئێستا سەرچاوەکانی وزە بە بنمای پێشکەوتنی ئابوری وڵاتە پێشکەوتووەکان دەزانن . تایبەتمەندی سەرچاوەکانی وزە جگەلە وزەی گۆڕاو ( الغیر المتجددە) کە گرنگترینیان ( گاز یاخود غاز ، نەوت ، خەڵوزی بەردین ) لەوەدایە کە بەشێوەیەکی هاوتا دابەش نەبووە لە جگرافیادا . بەشێوەیەک لە ٤٧.٧٪ ی یەدەگی جیهانی نەوت لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە ، ١٥.٧٪ یەدەگی جیهانی بەتەنها لە  سعودیە یە. لەکاتێکدا ٠.٣٪ یەدەگی نەوتی جیهانی لە وڵاتانی یەکێتی ئەورووپایە . بەهەمان شێوە ٤٢.٧٪ یەدەگی جیهانی ( گاز یان غاز ) لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە بەتایەت لە ئێران و قەتەر . ئەم یەدەگە زۆرەی نەوت و گاز لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وایکردووە کە ناوچەکە ببێت بەجێگای بایەخ و ستراتیجی گرنگ لە هەمانکاتدا سەرهەڵدانی ناکۆکی ( نزاعات ) نێودەوڵەتی جیاواز لە پێناو دەستگرتن بەسەر ئەم ناوچەیەدا ، بەتایبەت لە پاش جەنگی سارد . ئەمەش وایکرد ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێت بە چەقی ململانێ و کێبڕکێی هێزە نێودەوڵەتییە گەورەکان ، دواجار ئەم ململانێ یە سەریکێشا بۆ ناکۆکی سەربازی لەکاتێکەوە بۆ کاتێکی تر ، بۆنمونە جەنگی ئەمریکا و عێراق ، وە چالاکییە تیرۆریستییەکان بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەکان و ناوچەکانی بەرهەم هێنانی نەوت . بۆ قسە کردن لەسەر ئاسایش وزە پێویستە چەند خاڵێکی گرنگ ڕوون بکەینەوە . ⚈ واتا ( مفهوم ) ی ئاسایش لەماوەی نێوان جەنگی جیهانی دووەم و جەنگی سارد تیوری واقعی ( النظرية الواقعية ) زاڵ بوو بەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی ، ئەم تیۆرەش گرنگی یەکی زۆری دەدا بە ئاسایشی دەوڵەتی نەتەوەیی ( أمن الدولة القومية ) ، کەوا بەشێوەیەکی بەرفراوان و گەورە بڵاوەی کرد بەتایبەتی لە قۆناغی پێشبڕکێی خۆپڕچەک کردن ( سباق التسلح) و بڵاو بونەوەی چەکی ئەتۆمی لە نێوان ولایەتە یکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکێتی سۆڤێتی پێشوو هەردوو دەوڵەت کاریان دەکرد لە پێناو زیاتر بەدەست هێنانی چەک بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی ( امنها القومی ) ، زاراوەی ئاسایشی نەتەوەیی لەوکاتەدا زیاتر ترکیز لەسەر ئەگەری هەڕەشەی سەربازی دەرەکی بوو ، بەپێی تیۆری واقعی سیاسەتی نێودەوڵەتی دابەش دەبێت بۆ دوو ئاست #ئاستی_سەرەوە و ئاستی خوارەوە ، مەبەست لە سیاسەتی سەرەوە ( السياسة العليا ) ئەو سیاسەتەیە کە بەهیچ شێوەیەک ناکرێت سازشی لەسەر بکرێت ئەویش بریتی یە لە پاراستنی ئاسایشی دەوڵەتی نیشتمانی لە دەستوەردانی سەربازی ، بەڵام سیاسەتی خوارەوە ( السياسة الدنيا ) بریتی یە لە پارێزگاری کردن لە ئاسایشی کۆمەڵایەتی و مرۆیی و کەلتوری ... هتد ، لەپاش جەنگی سارد و کەوتنی یەکێتی سۆڤێت مفاهیمی نوێ سەری هەڵدا لە سیاسەتی نێودەوڵەتی ، وەک مفهومی کۆکردنەوەی سەرجەم پێکهاتە ئابوورییەکان بۆ ئەوەی یەکتر تەواو بکەن ( التكامل الإقتصادي ) وە مفهومی گەشەپێدان ( التنمية ) . لەم چوار چێوەیەشدا کتێبێکی ڕۆبیرت مکنمارا Robert - McNamara ، بەناوی کرۆکی ئاسایش ( جوهر الأمن ) دەرکەوت The Essence of Security. بۆ جەخت کردنەوە لەو لایەنانەی ( الابعاد ) کە سەربازی نین و پەیوەستن بە ئاسایشەوە . ناو براو دەڵێت ئاسایش تەنها لایەنی سەربازی لەخۆناگرێت بەتەنها بەڵکو لایەنی گەشەپێدانیشە ( التنمية ) ، چونکە بەبێ گەشەپێدان ئاسایش بونی نیە . ئەو دەوڵەتانەی کە گەشەپێدانیان نیە وڵاتانی نا ئارامن . لێرەشەوە مفهومی ئاسایشی دەوڵەت فراوانتر دەبێت کەوا گشتگیرتربێت وە هەندێک مفهومی تری نوێ لەخۆبگرێت بۆنمونە مفهومی مرۆڤایەتی ( الإنسانية ) مفهومی خۆراک ( الغذائية ) ، مفهومی ئاسایشی ئاو ( الأمن المائي ) ، مفهومی ئاسایشی وزە ( أمن الطاقة ) ، وە مفهومی ئاسایشی ژینگەیی ( الأمن البيئي ) . لەگەڵ پێشکەوتنی نێودەوڵەتی و جیاوازی نێوان ترازوی هێز دەوڵەتی تر دەرکەوت کەوا کێبڕکێ دەکەن لەسەر جێگایەک لە ئاستی نێودەوڵەتی ( المكانة الدولية ) ، لەگرنگ ترین ئەو بوارانەش کە ئەم هێزە نێودەوڵەتییانە یان هەرێمی یانە کێبڕکێی لەسەر دەکەن هەوڵدانە بۆ دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی وزە و دابین کردنی گەیاندنی ( تأمين امدادها ) ،چونکە ئەم مادانە ( الموارد ) بە مادەی دەگمەن ( الندرة ) دەناسرێن و بەردەوامیش خواست لەسەریان ڕوو لە زیادییە چونکە بە بنمای ئابووری دادەنرێت ، وەئەوهێزانەشی کەوا ئەم هەوڵانە دەدەن زیاتر ئابوورییە گەورەکانی جیهانن (ئەمریکا ، چین ، ڕوسیا ...هتد ) . زۆرێک لە شیکەرەوان و نوسەران بڕوایان وایە کەململانێی داهاتوو ململانێیە لەسەر وزە و سەرچاوەکانی و گەیاندنی . لەپاش جەنگی ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩٧٣ وڵاتانی ڕۆژئاوا لە بەرەی ئسرائیل وەستان ، لە بەرانبەردا OPEC لە پێشیشیانەوە عربستانی سعودیە لەگەڵ ئێران بڕیاریاندا کەوا ئیتر نەوت هەناردە نەکەن بۆ ئەمریکاو وڵاتانی یەکێتی ئەورووپا ، ئەمەش قەیرانێکی جیهانی گەورەی خولقاند کە بەڕادەیەکی زۆر خواست لەسەر نەوت زیادی کرد و ئابوری جیهانی پەک خست ، لێرەوە ئیتر دەرکەوت کەوا مەترسی بڕینی هەناردەی نەوت کەمتر نیە لە هەڕەشەی سەربازی . ئیتر لێرەوە توێژینەوەکانی بواری ئاسایش ترکیزیان خستەسەر لایەنەکانی ئابوری و لایەنەکانی ئاسایش وە مەترسییەکانی ( الأبعاد الاقتصادية و الأبعاد الأمنية ) . ⚈ سەرهەڵدانی مفهومی ئاسایشی وزە وەک ئاماژەمان پێکرد مفهومی ئاسایشی وزە و دەرکەوتنی لە سیاسەتی وڵاتانی پیشەسازی گەورە بەتایبەت ئەمریکا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕووداوانەی کەوا لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا ڕویاندا لە دیارترینیشیان جەنگی عەرەب - ئسرائیل لە ساڵی ١٩٧٣ ، شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩ ، ئەو هێرشەتیرۆریستیانەی کەدەکرایە سەر دامەزراوە نەوتییەگەورەکانی کەنداوی عەرەبی کەوا لەڕووی ستراتیجی یەوە خاوەن قورسایی گەورەن لە بازاڕی وزەی جیهانی ( کۆمپانیای ئارامکۆ ) بەنمونە . لەپاش ئەو ڕووداوە نێودەوڵەتییانە ئیتر مفهومی ئاسایشی وزە پانتاییەکی فراوانی داگیرکرد لە ستراتیجی ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتانی خاوەن پیشەسازی گەورە ، ئیتر لێرەوە ئەم وڵاتانە دەستیانکرد بە داڕشتنی ستراتیجێکی نەتەوەیی مەحکەم لە پێناو پارێزگاری کردن لە وزە لە ناوخۆ و لە دەرەوەش ، کەوتنە خەرج کردنی پارە بۆ توێژینەوە و لێکۆڵینەوە تایبەت بە بواری ئاسایشی وزە . ئێتر لەوگاتەوە گرفتی ( إشكالية ) دەستنیشانکردنی مفهومێکی دیاری کراو سەری هەڵدا بۆ ئاسایشی وزە لە لایەن توێژەران و لێکۆڵەرەوان . یاخود لە لایەن دەوڵەتانی بەرهەم هێن و دەوڵەتانی بەکارهێن ، بونی لایەنی ( ابعاد) سیاسی ئاسایشی ژینگەیی ، وە هۆکاری ئابوری تایبەت بە خواست و خستنەڕوو ( العرض والطلب ) هەموو ئەمانە پێکەوە بونە هۆکار گەلێک کەوا ئاسان نەبێت کە بتوانرێت دەستنیشانی مفهومی ئاسایشی وزە بکرێت ( أمن الطاقة ) . ⚫ واتای ئاسایشی وزە ( مفهوم أمن الطاقة ) ئاسایشی وزە لە مانا باوەکەیدا ( التقلیدی) واتە ئاسایشی خستنەڕوو ( أمن المعروض ئەمەش لەڕێگەی ترکیز کردنە سەر بەرهەم هێنانی پێویست لەسەرچاوەکانی بەرهەم هێنان بەنرخێکی گونجاو کە هەمووان دەستیان پێی ڕابگات . ئاسایشی وزەی هەروڵاتێک کاتێک بەرقەرار دەبێت کە ئەو دەوڵەتە بتوانێت وزە بەدەست بهێنێت ( مورد الطاقة ) بەنرخێکی گونجاو . هەر لەبەر ئەم هۆکارەشە کەوا وڵاتانی زلهێز دستوەردانی سیاسی و سەربازی دەکەن لە وڵاتانی بەرهەم هێن بەئامانجی بەدەستهێنانی ئەم داواکارییە ( المطلب ) . بەم شێوەیەش ئاسایشی وزە ترکیز دەکاتە سەر ئاسایشی خستنەڕوو ( أمن المعروض ) ، چونکە کەمکردنەوەی خستنەڕوو لە بازاڕی جیهانی دەبێتەهۆی بەرز بوونەوەی نرخی وزە ( نەوت ، گاز ) ئەمەش کاردەکاتە سەر ئاسایشی نەتەوەیی و ئابوری وڵاتانی بەکاربەر ( المستهلكة ) . ◾ پێناسەی باوی ئاسایشی خستنەڕوو زۆرێک پرسیار دەورووژێنێت وە گرفتی دیاریکردنی نرخ دێنێتە پێشەوە مەبەست لە نرخێکی گونجاوە ، کێ ئەم نرخە گونجاوە دیاری دەکات ، چۆن دەگەیت بە نرخی گونجاو کەبەدڵی دەوڵەتی بەرهەم هێن و دەوڵەتی بەکاربەریش بێت . ئەو نرخەی کە بەلای دەوڵەتانی بەکارهێنەوە گونجاوە ڕەنگە بەلای دەوڵەتی بەرهەم هێنەوە گونجاو نەبێت چونکە ئەم خواستی نرخێکی بەرز تری هەیە ، ئەمەش بەهۆی ئەوەی کە وڵاتانی بەرهەم هێن زیاتر وڵاتانی تازە پێگەیشتوون و بەشێوەیەکی زۆر پشت بەداهاتی وزە دەبەستن ( نەوت ، گاز ) لە ئاسایشی نەتەوەیی و ئابوریاندا . لە هەمانکاتدا وڵاتانی بەکاربەر خواستیان لەسەر نرخێکی هەرزانە چونکە نرخی بەرز دەبێتەهۆی بارگرانی بۆ سەر ئابوری وڵات و هاوڵاتیانیان . کەواتە نرخی بەرز و نزمی وزە هۆکارێکی گرنگە لە ئاسایشی وزە . بەپێی هەندێک توێژینەوەی ئابوری بەرزی نرخی نەوت لە قازانجی وڵاتانی بەرهەم هێن نیە لەمەودای دوردا ، دەرهاویشتەی خراپی دەبێت لە بازرگانی نێودەوڵەتیدا ( التكامل التجاري الدولي ) ، بەتایبەت لەکاتی بەرز بوونەوەی نرخی نەوت ئەو شمەک و کاڵایانەش بەرز دەبێتەوە کەوا شایەنی ئاڵوگۆڕ کردنن لە بازرگانی نێودەوڵەتی ، ئەمەش کاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر وڵاتانی بەرهەم هێن کە ئەو شمەک و کاڵانە لە بازاڕی نێودەوڵەتی دەکڕن یاخود هاوردەی دەکەن لە ڕێگەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێودەوڵەتی . ئەمەش بەڕوونی لە قەیرانی ئابووری ساڵی ٢٠٠٨ ڕەنگی دایەوە لە ئابووری ئەمریکا و لە پشتی ئەویش ئابوری جیهانی ، کەوا ئەم پەیوەندییە چەند کارلێک دەکات لە نێوان وڵاتانی بەکاربەر و بەرهەم هێن ( المستهلكة و المنتجة ) . ◾ وەک باسمانکرد کەوا هەندێک توێژینەوە ( أمن إمداد الطاقة ) بەواتای دابین کردنی بڕی پێویست لە وزە بۆ ڕوو بە ڕوو بونەوەی پێویستیە بنەڕەتییەکانی هاوڵانیان ، وە بەدەستهێنانی ئاستی پێشکەوتن داواکروە . لەپاش زیاد بوونی خواست لەسەر نەوت و گاز وە ناجێگیری نرخ ، وەپشت بەستنی زۆرینەی وڵاتان بە وزەی هاوردە ، وەترس لە پچڕانی گەیشتنی نەوت ( إنقطاع الإمدادات ) وە بەرزی نرخی وای لە وڵاتان کردووە کەبەدوای وزەی جێگرەوەدا بگەڕێن ( الطاقة المتجددة ) وە برەوی پێبدەن. لەم ڕوانگەشەوە دەوڵەتان هەڵدەستن بە هەمە چەشنکردنی سەرچاوەکانی وزە ، بەتایبەتی لە دۆخێکی وادا کە کێبڕکێ یەکی نێودەوڵەتی زۆر هەیە ئاخۆ کێ زۆرترین پشکی بەرکەوێت . لێرەدا بایەخی کۆمپانیا کانی ئاسایشی بازگانی دەردەکەوێت کە لە بواری وزەدا کاردەکەن ، کە مفهومی ئاسایشی وزە لای ئەمان خۆی دەبینێتەوە لە سیستەمێکی وەبەرهێنانی یاسایی جێگیر لە وڵاتانی بەرهەم هێندا . ئەو ڕۆڵەی کە کۆمپانیا گەورەکان گێڕاویانە مفهومێکی هێنایە گۆڕێ لای دەوڵەتانی بەرهەم هێنی وزە ئەویش مفهومی ئاسایشی یەدەگی وزە یە ( أمن احتياطيات موارد الطاقة ) ، ئەمەش وایکردووە کە وڵاتانی بەرهەم هێن تبنی سیاسەتێک بکەن کە پارێزگاری بکات لە یەدەگی نەوت وەک بەشێک لە ئاسایشی نەتەوەیی لێی بڕوانێت ، وە یەکێک بێت لە سەرچاوەکانی هێزی لە هەردوو ئاستی ناوخۆیی و دەرەکی . ئەمەش وایکردووە کەوا وڵاتانێ بەرهەم هێن جوڵەی تەواوەتی ( تحکم ) بکەن بە قۆناغی یەک لە دوای یەکی وزە .( سلسلة الطاقة ) لە دەرهێنانەوە بۆ گواستنەوە دواتر بۆ دابەشکردن . وڵاتانی بەرهەم هێن بڕیاری پرنسیپی بە نیشتمانی بونی وزەیاندا ، ئەمەش بوو بە مایەی نیگەرانی لای وڵاتانی بەکاربەر وە بەهەڕەشە لە قەڵەمیاندا بۆ سەر ئاسایشی وزەی نیشتمانییان ، کە ڕەنگە لە داهاتودا سەربکێشێت بۆ ململانێ لە نێوانیاندا ( المنتجة و المستهلكة ) ، وە ڕەنگە ئەم ململانێیە سەربکێشێت بۆ ڕوو بە ڕوو بوونەوەی سەربازی ( جەنگ ) ، ئەم پێشهاتە پاڵینابە وڵاتانی بەکاربەری نەوت و گاز کەوا کۆگای هەڵگرتنی نەوت و گاز بنیاد بنێن بۆ ئەوەی لە کاتی وەستانی هەناردەی نەوت ئەم یەدەگانە بەکار بهێنن. ◾ لێرەدا جیاوازی بەدی دەکرێت لە مفهومی ئاسایشی وزە لە نێوان وڵاتانی بەکاربەر ، چونکە هەروڵاتێک خواستی هەیە کەوا گەورە ترین پشکی بەرکەوێت لە بازاڕی وزەدا ، وە لە نێوان وڵاتانی بەرهەم هێنیش کەوا چۆن پشکی خۆیان دابەش بکەن لە بازاڕی وزە دا ، سەرئەنجام ئەمەش ئاستەنگی دروستکردوە بۆ ڕێکەوتن لەسەر مفهومێک بۆ ئاسایشی وزە ، بۆیە لە زۆربەی کات دەبینین وڵاتان پەنادەبەن بۆ بژاردەی سیاسی و سەربازی بۆ بەدەستهێنانی ئاسایشی وزە لەژێر ناونیشانی جیا جیا دا . ⚫ جیاوازی مفهوم و پێناسەی ئاسایشی وزە ٭ ئاسایشی وزە لای وڵاتانی بەکاربەر و پیشەسازی گەورە بەواتای نەپچڕانی گەیشتنی وزە دێت ، ئەمەش سەرەڕای هەمە چەشنەکردنی سەرچاوەکانی ، وە پتەوکردنی ڕێرخانی وڵاتانی بەرهەم هێن بۆ ئەوەی بەردەوامبێت لە گەیاندنی وزە بۆ بازاڕی نێودەوڵەتی ، وەپشت ببەستن بە تەکنلۆجیا بەمەبەستی کەم کردنەوەی بەکارهێنانی وزە ( ئۆتۆمبیلی کارەبایی ) بۆنمونە . ٭ بەڵام لای وڵاتانی بەرهەم هێن ئاسایشی وزە لە ڕێگەی گەیشتن بە نرخێکی گونجاو بەرقەرار دەبێت لە بازاڕی جیهانی وزەدا ، وە فەراهەم بونی بازاڕی بەکاربەر ( المستهلكة ) ، وە پێش خستنی ژێرخانی دامەزراوە نەوتییەکان دادەنرێت . ٭ بەڵام وڵاتانی هەڵکشاو ( گەشەسەندو) ئەوانەی کە داخوازی زیاتریان هەیە بۆ وزە ئاسایشی وزە وادەبینن کەوا گەرەنتی بدرێت لەسەر چاوەکانی وزە وە ئەو پێداویستی و خواستە بەردەوامەی کە هەیە بۆ وزە دابین بکرێت ، وە هەمە چەشنەکردنی سەرچاوەکانی وزە لە ڕێگەی پشت بەستن بە تەکنلۆجیا بۆ کەم کردنەوەی بەکارهێنانی نەوت ، بۆ دابین کردنی پێداویستی هاوڵاتیان . ٭ لەهەمانکاتدا هاوردە کەرانی وزە ئەوانەی کە داهاتیان مام ناوەند و نزمە ئاسایشی وزە وادەبینن کەوا پێویستی هاوڵاتیان دابین بکات لە ڕێگەی هاوردە کردنی دەرەکییەوە ( من خلال الإستيراد الخارجي ) . ٭ بۆ پێناسەکردنی ئاسایشی وزە پێناسەیەکی دیاریکراو نابینین بەڵکو ڕێکخراوەکای بواری وزە و دامەزراوە فەرمییەکان چەند پێناسە یەکیان خستووەتە ڕوو کە گرنگترینیان ئەمانەن : 🔻 دەزگای نێودەوڵەتی وزە ( الوكالة الدولية للطاقة ) بریتی یە لە بەردەوامی نرخی جێگیر و گونجاو کە هەموان دەستیان پێی ڕابگات ، لەگەڵ بایەخدانی بەردەوام بە بابەتە ژینگەییەکان . وە ئاسایشی وزە هۆکاری سەرەکی بوو بۆ لەدایک بونی ئەم دامەزراوەیە دامەزراوەی ( دەزگای نێودەوڵەتی بۆ کاروباری وزە ) . ئەمیش لەڕێگەی هەماهەنگی و هاوبەشی کردن لەنێوان وڵاتاندا . 🔻 بانکی نێودەوڵەتی ( البنك الدولي ) مفهومی بانکی نێودەوڵەتی بۆ ئاسایشی وزە بریتی یە لە گەرەنتی دانی وڵاتانی بەرهەم هێن بە بەرهەم هێنانی وزە و خستنەڕووی بە نرخێکی گونجاو ئەمەش لە پێناو دوو ئامانج ! ١. ئاسانکاری بۆ گەشەی ئابوری و کەم کردنەوەی ڕێژەی هەژاری . ٢. باشکردنی ڕاستەوخۆی گوزەران و ژیانی هاوڵاتیان بۆ گەیشتن بەخزمەت گوزارییەکانی وزەی نوێ . 🔻 مفهومی ئەمریکی بۆ ئاسایشی وزە مفهومی ئەمریکی بریتی یە لە کارکردن بۆ کەمکردنەوەی پشت بەستن بە هاوردە کردنی وزە لە دەرەوە ، لە ڕێگەی هاندانی هاوڵاتیان بۆ بەکارهێنانی ئەو وزاەی کە لە ناوخۆ بەرهەم دەهێنرێن وەک ( الإيثانول ) ، وە کەمکردنەوەی شۆکی نرخ لە ڕێگەی هەمە چەشنە کردنی هاودەکاران ، ئێستا ئەمریکا پشت بە جێگرەوەی ( بیلوجی ) دەبەستێت لە باتی نەوتی خاو کە ئەویش بەردی زەیتی یە ( الأحفوري ) وەک گرنگترین بنەماکانی ( مقومات ) ئاسایشی نەتەوەیی . 🔻 مفهومی چینی بۆ ئاسایشی وزە بریتی یە لە دابینکردنی ( تأمين ) هاوردە کردنی وزە لە هەردوو ڕێگەی ناوخۆیی و دەرەکی بە ئامانجی هەمە چەشنەکردن و دابینکردنی ئاسایشی وزە . ٭ لەئاستی ناوخۆ چین سەرقاڵی دروستکردنی کۆگایەکی ستراتیجی نەوتە کەوا لەساڵی ٢٠٢٠ تەواو دەبێت کە لە توانایدایە بڕی ( ٥٠٠ ) ملیۆن بەرمیل نەوتی تێدا هەڵبگیرێت بەمەش دەبێتە خاوەن گەورەترین کۆگای نەوت لە پاش ئامریکا کە قەبارەکەی ( ٧٠٠ ) ملێۆن بەرمیلە . ٭ بەڵام لە ئاستی دەرەوە چین لە هەوڵی هەمە چەشنەکردنی سەرچاوەکانە لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وە ناوەڕاستی ئاسیا و هەنێک وڵات لە ئەفریقا و ئەمریکای لاتین . وەکاری کردووە بۆ دامەزراندنی کۆمپانیای گەورە لە بواری وزە ، لە ڕێگەی کۆمپانیای نیشتمانی چینی بۆ نەوت . 🔻 مفهومی یەکێتی ئەوروپا ئەورووپی یەکان چوار کۆڵەکەیان دەستنیشان کردووە بۆ ئاسایشی وزەی ئەوروپا . ١. دەست پێوەگرتن ( إدارة الطلب ) : بەواتای کەم بەکارهێنانی وزە تا ئەوپەڕی توانا . لە ڕێگەی هەندێک مفاهیم پەیوەست بەتوانای بەکارهێنانی وزە ( بكفاءة استخدام الطاقة ) . ٢. هەمە چەشنی لە سەرچاوەکانی وزە : ئەمەش وادەکات کە کەمتر پاشکۆی ناوچەیەک و دەوڵەتێکی دیاری کراو ببێت ( ڕوسیا ) بەنمونە. ٣. بەدوور گرتنی قەیران لە بازاڕی وزە : ئەمەش لەو تێگەیشتنەوە سەرچاوەی گرتووە کە دەڵێت ، کە دەبێت ئاسایشی خستنەڕوو پارێز راو بێت لە ڕێگەی بازاڕێکی ڕێک خراوەوە کە ڕێگربێت لە ڕوودانی قەیران . ٤. زیاد کردنی هەژموون لەسەر خسنەڕوی دەرەکی ( التحكم بالعرض الخارجي ) : لە ڕێگەی بەشداری یاخود هاوبەشی کردن لە کۆمپانیاکانی وڵاتانی سەرەکی کە یەکێتی ئەورووپا پشتی پێدەبەستێت بۆ دابین کردنی نەوت و غاز . 🔻 مفهومی ڕوسیای فیدراڵی بۆ ئاسایشی وزە پێناسەی ئاسایشی وزە لای ڕوسەکان بریتی یە لە ئاسایشی داواکردنی کڕیار ( أمن الطلب مشتري ) ، نرخی بەرز ، پابەندێتی درێژ خایەن ، گەیشتنی وزە بەشێوەیەکی پارێزراو سەلامەت بۆ بازاڕی جیهانی بە تایبەت بازاڕی ئەورووپا بەبێ ئاستەنگ دروستکردن لە لایەن ئەو وڵاتانەی کە پێیدا تێدەپەڕێت ، وە درێژکردنەوەی لولە کێشی غاز بۆ بازاڕی یەکێتی ئەورووپا ، وەکارکردن لە پێناو دروستکردنی هاوسەنگی لە بازاڕی وزەی ڕوسیا بۆ ڕێگری کردن لەوەی کە ڕوسیا وابەستە نەبێت بە بازاڕێکی دیاریکراوەوە . بە خوێندنەوەی هەریەک لەو پێناسانەی لای سەرەوە بۆمان ڕوندە بێتەوە کە هەروڵاتە و تێڕوانینێکی هەیە بۆ ئاسایشی وزە بە پێی بەرژەوەندی نیشتمانی خۆی سەرئەنجام دەتوانین بگەین بە پێناسەیەکی چارەسەر ( اجرائي ) دەربارەی ئاسایشی وزە " بونی بڕی پێویست لە بازاڕی نێودەوڵەتی بە نرخێگی گونجاو و جێگیر ، لە گەڵ کارکردن بە مەبەستی گەشەپێدانی سەرچاوەی وزەی بەردەست لە ڕێگەی تکنلۆجیاوە ، وە گەڕان بەشوێن سەرچاوەی نوێ کە توانای پڕکڕدنەوەی ئەو خواستە زۆرەی هەبێت کە بەردەوام لە زیاد بووندایە ، لە پەنای ئەمەش بەکارهێنانی وزە بە شێوەیەکی درووست ، لەگەڵ فرامۆش نەکردنی بواری ژینگە ". ⚫ ئاسایشی وزە ( أمن الطاقة ) دەتوانین بڵێن ئاسایشی وزە بەستراوەتەوە بە کۆمەڵێک ئاستەنگ ( التحدیات ) کە ئەمەش کاردەکاتەسەر ستراتیجی ئاسایشی وزەی نیشتیمانی و جیهانی ، ئەمەش پاڵی ناوە بەدەوڵەتانەوە کەوا " تبنی " سیاسەت و کەرەستەی جیاواز بکەن کەوا گونجاو بێت لەگەڵ ئەودۆخەی کە هەیە ( الأوضاع الراهنة ) لە هەردوو ئاستی ناوخۆیی و دەرەکی لە گرنگترین ئەو تحدیانەش : ١. ناهاوسەنگی لە خستنەڕوو و خواست لە بازاڕی وزەی جیهانی ، بەهۆی زیاد بونی بەکارهێنانی بەرهەمەکانی وزە بەتایبەت ( نەوت ، غاز ) ، وە زیاد بوونی ژمارەی دانیشتوانی جیهان بە تایبەتیش لە چین و هندستان ، هەتا ئێستا وزەی پێویست بەردەست نیە کە خواستی جیهانی تێر بکات ئەو ڕێژە زۆرەی بەکارهێنان پڕ بکاتەوە کە ساڵانە ڕوو لە زیاد بوونە . ٢. ئەو کۆتوو بەندانەی کە لەسەر هەناردەی وزەن ، پۆڵ هوڵسنل Paul - Horsenell سێ جۆر لەو کۆت و بەندانەی دیاری کردووە ئەوانیش : ◾ کۆسپ لە دەرەوەی توانای خۆت ( إعاقة لأسباب قهرية ) : ئەم جۆرە کۆسپانە کاتێک دروستدەبێت وڵاتی بەرهەم هێن ناتوانێت نەوت هەناردە بکات بە هۆکاری ناوخۆیی یاخود دەرەکی وەک جەنگ ( لیبیا ) بەنمونە . ◾ کۆسپ لە بەردەم هەناردە کردن ( إعاقة من خلال الصادرات ) : کاتێک ڕوو دەدات کە دەوڵەتێک یاخوود چەند دەوڵەتێکی بەرهەم هێن کۆت دەسەپێنن بەسەر هەناردەی دەوڵەتێکی تر جا ئەگەر هۆکارەکە سیاسی بێت یاخود ستراتیجی . ◾ کۆسپی ئابڵوقە ( إعاقة الحضر ) : وڵاتانی بەکاربەر هەندێک جار کۆسپ دادەنێن لەسەر هاوردەکردنی وزە لەسەر لە دەوڵەێکی بەرهەم هێنی دیاریکراو . ◾ بەئامانج گرتنی سەرچاوەکانی وزە و ژێرخانەکەی لە لایەن ڕێکخراوە تیرۆریستییەکانەوە . لە پاش هێرشەکانی ١١ سێپتمبر ڕێکخراوی قاعیدە سیاسەتێکی نوێی پەیڕەوکرد ئەویش جیهادی ئابوری بوو ! کەخۆی دەبینییەوە لە لێدانی ئابووری دووژمن ڕاستەوخۆ ، ئەمەش لەڕێگەی لێدان لە ژێرخان و دامەزراوە نەوتییەکان لە هەریەک لە عربستانی سعودیە ، عێراق ، یەمەن ، وە کارکردن بۆ لێدانی سەرچاوەکانی نەوت و غاز ، ئەمەش بە ئامانجی لێدان لە ئابوری وڵاتانی بەکاربەری گەورەی وزە لە پێش هەمووشیانەوە ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا . ◾ ئاستەنگەکانی بەردەم کۆمپانیاکانی نەوتی جیهانی ، دەکرێت ئەم ئاستەنگانە لە چوار خاڵی سەرەکی کۆ بکرێتەوە لە ڕووی توانا و کاریگەرییەوە . ١. ئاستەنگی یەکەم ؛ ئەم کۆمپانیانە وێنەیەکی ناشرین یان بۆ دروست بووە لای گەلان کەوا ئەم کۆمپانیانە دژی گەلانی خاوەن نەوت و ئەو سەرمایە سروشتییەن کە سروشت پێی بەخشیون ئەمان دەیدزن . ٢. ئاستەنگی دووەم ؛ پەیوەستە بە ئەو مەترسییە ئەمنیانەی کە لەسەر ژیانی کارمەندانی ئەم کۆمپانیایانە و کەلوپەلەکانیان درووست دەبێت . ٣. ئاستەنگی سێهەم ؛ ئەو مەترسیانەی کە لە ئەنجامی بەرژەوەندی سیاسیەوە دروست دەبێت ، ئەمەش لە ڕێگەی گۆڕانکاری لە یاسای گرێبەستەکانی وەبەرهێنان . ٤. ڕوودانی گۆڕانکاری لە ڕووی ئاسایش و سیاسی ڕیشەیی لە دەوڵەتێکی دیاری کراو . 🔴 لە کۆتایدا دەتوانین بڵێین پەیوەندییەکی کاریگەر هەیە لە نێوان ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی وزە ، ئێستا ئاسایشی وزە پێکهاتەیەکی سەرەکییە لە ئاسایشی نەتەوەیی وە پارێزگاری کردن لە ئاسایشی وزە هیچ کەمتر نیە لە ڕووی گرنگییەوە لە پارێزگاری کردن لە خاکی نیشتمان لەکاتی هەر دەستدرێژییەکی دەرەکی ئەم گرنگییە زۆرەش وایکردووە کە دەوڵەتان کێبڕکێ بکەن لە پێناو دەستگرتن بەسەر زۆرترین پشک لە سەرچاوەکانی وزە ، ئەمەش پاڵی ناوە بە دەوڵەتان کە ستراتیجی تایبەت دابڕێژن بۆ پاراستنی ئاسایشی وزە . بۆنمونە لە دواهەمین سێ ستراتیجی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا لەساڵی ٢٠٠٢، ٢٠٠٦ ، ٢٠١٠ سەرجەمیان بە ئاراستەی دابینکردنی ئاسایشی وزەبوون بۆ ئەمریکا . ئەمەش پرسیارێک دەوروژێنێت ئاخۆ پچڕانی گەیاندنی نەوت لە نێوان وڵاتانی بەرهەم هێن و بەکارهێن وادەکات کە دەوڵەتان بچنە دۆخی جەنگی سەربازییەوە لە پێناو دابین کردن و پاراستنی ؟ بەتایبەت کاتێک ئاسایشی وزە لە ئەولەوییەتی ئاسایشی نەتەوەییە لای هەر وڵاتێک . 🔷 چەند نمونەیەکی پراکتیکی یاخود ( تطبيقي ) لەبارەی مفهومی ئاسایشی وزە : 🔹 ئەمریکا ؛ لەپاش هێرشەکانی ١١ سبتمبر لە ناوەندەکانی بڕیاری ستراتیجی ئەمریکا گەشتەن ئەو بڕوایەیی کەوا لە داهاتوودا سەرچاوەکانی وزە ڕوولە کەمی دەکەن بۆ ئەمەش پێویستە کەوا بەخێرایی کۆنترۆڵی ئەم سەرچاوانە بکرێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کەوا نزیکەی ٥٠٪ یەدەگی جیهانی وزە لەم ناوچەیەیە ، ئەوەبوو ئیدارەی جۆرج دەبلیو بۆش خێرا بڕیاری داگیر کردنی عێراقی دا ، بە بیانووی بونی چەکی کۆمەڵکوژ لەدەستی نیزامی ئەوکاتی عێراق ، ئەوەبوو لەپاش ڕوخانی نیزامی سەدام حسین تەنها جێگایەک کە جێگەی بایەخی ئەمریکابوو وەزارەتی نەوتی عێراق بوو ! ڕاستەوخۆش زۆرینەی گرێبەستەکانی نەوت درا بە کۆمپانیایی ( هالیبرتۆنی ئەمریکی ) کە دیک چینی جێگری سەرۆک جۆرج دەبلیو بووش بەڕێوەبەری جێ بە جێ کاری بوو پێش وەرگرتنی پۆستی جێگری سەرۆک . بەڵام ئەم ستراتیجە لە ئیدارەی سەرۆک ئۆباما تاڕادەیەک چووە قۆناغی مت بوونەوە ، وەک بەشێک لە پسپۆڕانی بواری پەیواندییە نێو دەوڵەتییەکان ئاماژەی پێدەکەن ! لەکاتی هاتنی سەرۆ ترامپ جارێکیتر ئەم ستراتیجە چالاک کرایەوە بە ئاماژەی ئەوەی کەوا هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق کەوتنە ڕوو بە ڕوو بونەوەی ئێران و لایەنگرانی لە میلیشیاکانی تا کار گەشتە ئاستی جەنگی سنوردار ، بەو پێیەیی ئێران مەترسی دروستکردووە لەسەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە عێراق ( نەوت ) . لێدوانە یەک لە دوا یەکەکانی سەرۆک ترامپ بەکۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزە لە سوریا و گرنگی نەدان بە مانەوە یان ڕۆشتنی سەرۆ ئەسەد ، ئاماژەیەکی ترە کەوا ئیدارەی ترامپ ستراتیجی کۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چالا کردووە تەوە . 🔹ڕوسیا ؛ لەسەروبەندی شۆڕشەکانی بەهاری عربی کاتێک قەتەر و تورکیا و هەندێ لەوڵاتانی ئەوروپا پلانیاندانا بەمەبەستی گۆڕینی ڕژێمی بەشار ئەسەد لە سوریا و دواتر لولە کێش کردنی غازی قەتەر بۆسەر دەریای سپی ناوەڕاست لەوێشەوە هەناردەی ئەوروپا و تورکیا بکرێت . ڕاستەوخۆ ڕوسیا دەست وەردانی سەربازی کردوو شکستی بە پلانەکە هێنا لەگەڵ ئێران و سعودیە هەریەکەیان بۆ بەرژەوەندییەکی تایبەت بەشداریانکرد. چوکە ڕێگری کردن لە دروست بونی بازاڕی نوێ و ڕکەبەری نوێی وزە لە ئەوروپا لە ئەولەوێتی ئاسایشی وزەی ڕوسیا یەو بەزاندنی هێڵی سورە ! 🔹 چین ؛ ڕێکەوتنامەی ٢٦ حوزیرانی ڕابردوو لە نێوان ئێران و چین بۆ دابین کردنی نەوت بۆ ماوەی ٢٥ ، ئاماژەیەکیترە کەوا هێشتا دابین کردنی وزە و سەرچاوەکانی لە ئەولەوییەتی ئاسایشی نەتەوەیی چینە ، سەرەڕای ئەو پێشکەوتنە زۆرەی کەلەبواری تکنلۆجی هاتووەتە ئاراوە . لەبەرانبەریشدا ئێران چاوی لە تکنلۆجیای چینی یە بەو ئومێدەی لەم ڕێگەیەوە ئاستی بەرهەم هێنانی بگەیەنێت( ٨.٥ ) ملیۆن بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا . 🔹تورکیا ؛ تورکیا سەرجەم بنماکانی دەوڵەتێکی ئقلیمی تێدایە ، لە ڕووبەری زەووی ، ژمارەی دانیشتوان ، هێزی هەواڵگری و سەربازی . خاڵی لاوازی وزە و ئابوورییە یەکی لاوازە ! بۆیە دەبینین ئێستا چۆن نەوتی هەرێمی بە بارمتە گرتووە و چاوی لەو خەونە مێژووی یەشە کەوا پاش کۆتای هاتنی ڕێکەوتن نامەی لۆزان دەست بگریت بەسەر هیلالی نەوتی لە کرکوک بۆ دەشتی نەینەوا و دواتر بۆشاری حەلەب لە سوریا ، لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست لەگەڵ قوبرس و یۆنان لە کێشەدایە بەهۆی ویستی دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی گازی سروشتی لەو ناوچەیە ، بەهەمان شێوە لە لیبیا گلاوەتە جەنگێکی نادیار لە پێناو دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی وزەی ئەو ووڵاتە ، ئەمە سەرەڕای هەوڵەکانی لە سۆمال بەهاوکاری قەتەر بۆ هەمان مەبەست . بەکورتی ئەمە وێنەی بچوک کراوەی ئەو کێشمە کێشم و ململانێیە کە لەنێوان هێزە نێودەوڵەتی و هەرێمییەکاندا دەگوزەرێت لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست تا دەگاتە باکوری ئەفریقا ( لیبیا) . 🔴 پرسیارێکی گرنگ لێرەدا خۆی دەسەپێنێت ، ئایا کورد لە کوێی ئەم وێنە بچوکراوە دایە ؟ یاخود لە بنڕەتدا بونی هەیە لەوێنەکەدا ؟ 🔻 تێبینی ١ کورتەیەک لە فلیمی W 2008 کە باس لە ستراتیجی ئەمریکا دەکات بۆ کۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئۆراسیا . https://www.facebook.com/aras.hasan.925/videos/1128085487578060/ 🔻 تێبینی ٢ دیکۆمێنتارییەکی تایبەت بە تورکیا کە بەهاوکاری قەتەر لەهەوڵی کۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزە یە لە سۆمال . بەستەرەکەی لە کۆمێنت دادەنێم ! https://www.skynewsarabia.com/program/documentaries/1359481-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%85%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%81%D9%88%D9%86    

(درەو): کۆنفیدڕاڵی.. پرۆژەیەکی نوێ کە نوێنەری نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق پێشنیازی کردووە بۆ چارەسەری کێشەکانی نێوان بەغدادو هەرێمی کوردستان، بەپێی زانیارییەکان کورد ڕازییەو مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراقیش ناڕەزایەتی نەنواندووە. لە فیدڕاڵییەوە بۆ کۆنفیدڕاڵیی نەتەوە یەکگرتووەکان بە هەماهەنگی لەگەڵ سەرۆکایەتی کۆمارو حکومەتی عێراق نەخشەرێگایەکی "گشتگیر"ی بۆ چارەسەری کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان بەغدادو هەرێمی کوردستان ئامادەکردووە. بەپێی هەواڵێک کە سایتی (شەفەق نیوز) لەزاری سەرچاوەیەکی سیاسی نزیک لە بڕیاری سیاسی عێراق بڵاویکردوەتەوە، پرۆژەکە داوای جێبەجێکردنی سیستمی "کۆنفیدراڵی"ی دەکات لە عێراق. بەپێی پرۆژەکە، لەنێوان ئەو حکومەتانەی کە لە عێراقدا هەن هەندێک دەسەڵاتی وەکو ئابوری و دارایی و گومرگەکان ئازاد دەکرێن و بڕیار بەکۆی دەنگ دەدرێت، ئەگەر یەکێک لە حکومەتەکان بڕیارەکە لە بەرژەوەندی ئەو نییە، پابەند نابێت بە جێبەجێکردنییەوە. بەپێی دەستور ئێستا عێراق وڵاتێکی فیدڕاڵییە، ئەگەر پرۆژەکە پەسەند بکرێت دەبێت بە وڵاتێکی کۆنفیدڕاڵیی. لەبارەی کۆنفیدراڵییەوە کۆنفیدراڵی لە فەرهەنگی سیاسیدا بەو جۆرە لە یەکێتی و بەیەکەوەبونە دەوترێت کە لەنێوان دوو یاخود چەند قەوارەو دەوڵەتێکی سەربەخۆدا دەکرێت، بەپێی رێککەوتنێکی پێشوەختە دەستە یان چەند دەستەیەکی هاوبەش لەنێوان خۆیان پێکدەهێنن و دەسەڵاتی جێبەجێکردنی سیاسەتێکی هاوبەشی خۆیان بەو دەستانە دەسپێرن. هەندێکی تر کۆنفیدراڵی بەوە پێناسە دەکەن کە رێکخستن یان قەوارەیەکی سیاسییە کە دەبێتە کۆکەرەوە لەنێوان چەند کۆمەڵگەیەکی جیاوازدا بە ئامانجی دروستکردنی سیستم و ئاسایش و جێبەجێکردنی یاساکان لە چوارچێوەیەکی جوگرافی دیاریکراودا. کوردو کازمی ڕازین جینین پلاسخارت نوێنەری سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق بەمدواییە هەوڵێکی چڕی دەستپێکردووە بۆ خستنەڕووی چارەسەرێک بۆ کێشەکانی نێوان بەغدادو هەرێمی کوردستان، بەدیاریکراویش دۆسیەی نەوت و موچەو دەروازە سنورییەکان لەسەر بنەمای کۆنفیدڕڵی. وەکو باسدەکرێت، هێرشەکانی تورکیاو ئێران لەناو هەرێمی کوردستان و پارێزگای نەینەوا هەروەها شکستهێنانی بەردەوامی دانوستانەکانی نێوان بەغدادو هەرێمی کوردستان وای لە خاتو پلاسخات کردووە ئەم پێشنیازە بخاتەڕوو، کە بەوتەی ئەو پێشنیازەکە لەلایەن وڵاتانی گەورەی جیهان لە پێش هەموشیانەوە ئەمریکا، پاڵپشتی دەکرێت. سەرچاوەکە دەڵێ:" پلاسخارت چاوی بە بەرهەم ساڵحی سەرۆک کۆمار کەوتووەو بیرۆکەکەی بۆ باسکردووە، بەرهەم ساڵح رەزامەندی لەسەر نیشانداوە، مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانیش هیچ ناڕەزایەتییەکی لەوبارەیەوە دەرنەبڕیوە. پلاسخارت چاوی بە بەرپرسانی حزبی و حکومیی هەرێمی کوردستانیش کەوتووەو گفتوگۆی فراوانی لەبارەی پرۆژەکەیەوە کردووە. بەپێی ئەوەی سەرچاوەکە باسیکردووە، بەرپرسانی هەرێمی کوردستان نەتەوە یەکگرتووەکانیان ئاگادارکردووە هیچ کێشەیەکیان لەبارەی پرۆژەی کۆنفیدراڵییەوە نییە، بەمەرجێک لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی گەرەنتی بکرێت، چونکە کورد نایەوێت جارێکی ئەزمونی شکستهێنانی جێبەجێکردنی دەستوری عێراق دوبارە بکاتەوە. کورد لە عێراقدا هەرێمی کوردستان لە ساڵی ١٩٩١وە لەدەستی رژێمی پێشووی عێراق رزگاری بووە، ساڵی ٢٠٠٥ دوای روخانی رژێمی پێشوو، بەپێی دەستوری نوێی عێراق، هەرێمی کوردستان بووە بە قەوارەیەکی فیدراڵی لە چوارچێوەی عێراقدا. سەرباری فیدراڵیەت، لەنێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندی عێراقدا لەبارەی نەوت و بودجەو سنور کێشە هەیە، ساڵی ٢٠١٧ هەرێمی کوردستان بۆ جیابونەوە لە عێراق ریفراندۆمی کرد، بەڵام ریفراندۆمەکە پاڵپشتی نێودەوڵەتی بەدەستنەهێناو شکستی هێنا.

راپۆرتی: عەمار عەزیز - كەركوك ناو  ژیانی ئێستای خوناف قاسم وه‌ك به‌هه‌شت وایه‌، بە به‌راورد به‌وكاته‌ی وێنه‌كه‌ی تیادا گرتووە؛ كه‌ ژیانی دۆزه‌خیی ئێزیدییه‌كان به‌ده‌ست داعشه‌وه‌ پیشانی جیهان ده‌دات. جیاوازی نێوان ئه‌و دوو وێنه‌ و ژیانه‌؛ نزیكه‌ی شه‌ش ساڵه‌، یه‌كه‌میان له‌ عیراق و دوه‌میان له‌ ئه‌ڵمانیا گیراوە‌. له‌ وێنه‌ی یه‌كه‌مدا، ئافره‌تێكی ئێزیدی، به‌ منداڵه‌كه‌ی باوه‌شییه‌وه‌، له‌گه‌ڵ دوو كچیدا كه‌ سه‌رتاپا خۆڵاوین و ماندوێتییان پێوه‌دیاره‌، له‌ پێشی كاروانێكه‌وه‌ به‌پێ ده‌شتاییه‌كی وشكهه‌ڵاتوو ده‌بڕن. مێژوی ئه‌و وێنه‌یه‌؛ 9ی ئابی 2014ـیه‌، له‌ ناوچه‌یه‌كی نێوان دهۆلا و دووگرێ له‌ قه‌زای شنگال، دوا سنوری عیراق به‌ره‌و سوریا. "ئه‌و رۆژه‌ی وێنه‌كه‌ی ئێمه‌ی تیادا گیراوه‌؛ وه‌ك قیامه‌ت و دۆزه‌خ وابوو، نه‌مانده‌زانی روو له‌ كوێ بكه‌ین، ئه‌وه‌نده‌ رۆژێكی ره‌ش و ناخۆش بوو نازانم چۆن وه‌سفی بكه‌م" خوناف عه‌لی قاسم، ئه‌و ژنه‌ی له‌ وێنه‌كه‌دا ده‌ركه‌وتووه‌ وای وت. له‌ كاتی وێنه‌ی یه‌كه‌مدا، خوناف ته‌مه‌نی 31 ساڵ، منداڵه‌كه‌ی باوه‌شی؛ سه‌عدی ته‌مه‌ن سێ ساڵ و كچه‌كانیشی؛ دالیا شه‌ش ساڵ و زینا پێنج ساڵ بون. ئه‌و خێزانه‌ له‌ ناوچه‌ی گرزه‌ركی شنگاله‌وه‌ هه‌ڵدێن، كاتێك داعش له‌ 3ی ئابی 2014دا ده‌گاته‌ ناوچه‌كه‌، دوای شه‌ش رۆژ به‌پێ ده‌گه‌نه‌ چیای قه‌زاكه‌ له‌ خۆرئاوای نه‌ینه‌وا و له‌ 9ی ئابیشدا به‌ره‌و سوریا به‌ڕێده‌كه‌ون. له‌و كۆچه‌ ناچارییه‌دا، ژماره‌یه‌ك رۆژنامه‌نوس مه‌ینه‌تی ئێزیدییه‌كانیان بۆ جیهان گواسته‌وه‌، تا چاوی كامێرای یه‌كێكیان ده‌چێته‌ سه‌ر خێزانه‌كه‌ی خوناف. "قه‌د بیرم له‌وه‌ نه‌كردبۆوه‌، ئه‌و وێنه‌ ته‌واوی ژیانی ئێمه‌ بگۆڕێت و خه‌ڵك به‌و راده‌یه‌ رێزمان لێبگرن" خوناف بۆ (كه‌ركوك ناو) واده‌ڵێت. له‌و كۆچه‌دا؛ هه‌موو ئه‌ندامانی خێزانه‌كه‌ به‌ پارێزراوی گه‌یشتنه‌ كه‌ناری ئارامی. له‌و ساڵه‌دا؛ داعش سه‌دان هاوڵاتی ئێزیدی "كۆمه‌ڵكوژ" كرد و زیاتر له‌ شه‌ش هه‌زار كه‌سی رفاند، كه‌ هێشتا چاره‌نوسی نزیك به‌ نیوه‌یان نادیاره‌. "دوای وێنه‌كه‌؛ گه‌یشتینه‌ سوریا، به‌ڵام ته‌نیا شه‌و و رۆژێك ماینه‌وه‌، به‌رێكه‌تین بۆ هه‌رێمی كوردستان و له‌وێشه‌وه‌ دوای 15 رۆژ چوینه‌ توركیا" سه‌عید یوسف (38 ساڵ)، هاوسه‌ری خوناف وای وت، ئه‌و ده‌ڵێت نازانن رۆژنامه‌نوسه‌كه‌ كێیە وێنه‌كه‌ی گرتون، به‌ڵام وێنه‌كه‌ بۆته‌ ره‌مزێك و زۆر هاوكاری بۆ ئه‌وان هێنا. خێزانه‌كه‌ به‌ ئامانجی گه‌یشتنه‌ ئه‌وروپا چونه‌ توركیا. خوناف وتی "له‌ توركیا خێزانێكی كورد ئێمه‌یان ناسییه‌وه‌، وتیان تۆ ئه‌و ژنه‌ی له‌ وێنه‌كه‌دایت، باوه‌ڕم نه‌كرد تا رۆژنامه‌یه‌كیان نیشاندام و وێنه‌كه‌م بینی". دوای نزیكه‌ی شه‌ش ساڵ، خوناف و سێ منداڵه‌كه‌ی، وێنه‌یه‌كی تریان گرت و له‌ تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا بڵاویانكرده‌وه‌، بۆ نیشاندانی جیاوازی نێوان هه‌ردوو وێنه‌كه‌. له‌ وێنه‌ی دوه‌مدا، کە ته‌مموزی 2020 له‌ ئه‌ڵمانیا گیراوه‌؛ دوو كچ و كوڕه‌كه‌ی ئه‌و خێزانه‌ گه‌وره‌بون، له‌گه‌ڵ دایكیاندا له‌بری ماندوێتی و ترس، زه‌رده‌خه‌نه‌ به‌ روخساریانه‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێت. خوناف ده‌ڵێت "له‌ ئه‌ڵمانیاش به‌هۆی وێنه‌كه‌وه‌ لێپرسراوانی وڵاته‌ رێزیان لێگرتین و هه‌موو شتێكیان بۆ دابینكردین، وه‌ك شوێنی مانه‌وه‌ و خه‌رجی". خێزانه‌كه‌ دوای ساڵێك و پێنج مانگ له‌ توركیاوه‌ ده‌چنه‌ یۆنان، له‌وێوه‌ بۆ ئه‌ڵمانیا، له‌وكاته‌وه‌ له‌ ناوچه‌ی برگدوف له‌ شاری هانۆڤه‌ر ده‌ژین. سه‌عید یوسف بۆ ژیانی ئێستای سوپاسی هاوكاری خه‌ڵكی كرد، له‌ هه‌رێمی كوردستان و سوریا، "ئه‌ڵمانیا پاره‌ و خانوی پێداین، ئێستا ژیانمان زۆر خۆش و بێ كێشه‌یه‌". دوو كچ و كوڕه‌كه‌ی خوناف له‌ خوێندنگه‌ن، ئێستا زیادیانكردووه‌ و خێزانه‌كه‌ بوون به‌ شه‌ش كه‌س؛ لیزا دوایین منداڵیانه‌ و ته‌مه‌نی سێ مانگه‌. "نامانه‌وێت قه‌ت وێنه‌ی یه‌كه‌م له‌ بیر بكه‌ین، بۆیه‌ به‌ دیواری ماڵه‌كه‌مانه‌وه‌ هه‌ڵمانواسی‌، به‌ئومێدی ئه‌وه‌ی كاره‌ساتی شنگال به‌ جینۆساید بناسرێت و هه‌موو ئێزیدییه‌كیش قه‌ره‌بوی قوربانیدانیی بكرێته‌وه‌" خوناف عه‌لی قاسم وای وت.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف  قۆناغی یەكەمی شەقامی (100) مەتریی سلێمانی كە ئێستا جێبەجێ دەكرێت، لەناو ماستەرپلانی شاردا لە شەش شوێن هێڵی شەمەندەفەر دەبڕێت، قۆناغی دووەمیش كێشەی بارەگای مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و پرۆژەی "چاڤی لاند"ی هەیە، قۆناغی دووەمی پرۆژەكە ناوی لێنراوە "خەیاڵ" واتە ئەگەری جێبەجێبوونی سەختە، بەگشتی ئەوەی ناوی لێنراوە شەقامی (100) مەتری سلێمانی، لەكۆی (146 كیلۆمەتر) تەنیا لە نزیكەی (55 كیلۆمەتر)یدا پانی شەقام (100) مەترەو پاشماوەی تری شەقامەكە پانی كەمكراوەتەوە بۆ (30 بۆ 40 بۆ 60) مەتر، تائێستا لیژنەی سەرپەرەشتیاری پرۆژەكە نادیارە، لەم راپۆرتە وردەكاری دیزاین‌و كێشەو گرفتەكانی جێبەجێبوونی پرۆژەكە دەخەینەڕوو. قۆناغی یەكەمی شەقامەكە بەپێی ئەو دیزاینەكەی كە ساڵی 2013 كۆمپانیای (خەتیب‌و عەلەمەین)ی لوبنانی كردویەتی، قۆناغی یەكەمی شەقامی (100) مەتری سلێمانی بەمشێوەیەیە:  •    پانی جادەكە (100 مەتر)ە. •    لە دەرەوەی (100 مەتر)ی جادەكە، لە هەردوو بەرەوە روبەری (50) مەتر شەقام هەیە كە پێی دەوترێت "محرمات"، ئەمە وەكو بەشی خزمەتگوزاری شەقامەكەیە‌و دەبێت لە كۆتایی بەشی موحەڕەمات لەهەردوو بەری شەقامەكە سیاج دروست بكرێت، واتە پانی جادەكە بە ناوچەی محەڕەماتەوە دەگاتە (200) مەتر. •    قۆناغی یەكەمی شەقامەكە لە تاسلوجە بە "ئینتەر چەینج" دەستپێدەكات‌و لە گوندی "دەمركان" بە ئینتەرچەینج كۆتایی دێت، ئینتەرچەینج واتە فولكەی شێوەی پەپولەیی. •    جەزر "بلوار"ی ناوەڕاستی دوو شەقامە سەرەكییەكە پانییەكەیان (18 مەتر)ە. •    پانی هەر شەقامێكی سەرەكی جادەكە (15) مەترە، لە هەر لایەكی جادەكە دوو شەقامی سەرەكی هەیە، واتە بەكۆی گشتی لە هەرلایەك روبەری (30 مەتر) شەقامی سەرەكییە. •    شۆستەی نێوان شەقامە سەدییەكانی سەرجادەكە پانییەكەی (3 مەتر)ە  •    پانی ناوچەی ستاند لاین لە شەقامەكەدا حەوت مەترە كە شوێنی لادانی ئۆتۆمبیل و راوەستانە. •    شەقامی لاوەكی یەكەم یاخود ئەوەی پێی دەوترێت "خەدەمی" پانییەكەی (7 مەترو 50 سانتیمەتر)ە، شەقامی خەدەمی دووەمی جادەكە پانییەكەی (8 مەتر)ە. •    بەكۆی گشتی ئەو روبەڕەی كە لە هەرلایەكی جادەكە قیرتاو دەكرێت (50) مەترە، واتە بەهەردوو ئاڕاستەی شەقامەكە روبەری (100 مەتر) شەقامی قیرتاوكراو هەیە. •    لەم قۆناغەی شەقامەكەدا لە ئاستی گوندی (فەرەج ئاوا) لە خوارووی گوندی ژاڵەو پاڵاگەوی نەوتی كۆمپانیای قەیوان، پردێك هەیە كە درێژییەكەی (700 مەتر)ە. هێڵی شەمەندەفەر دەبڕێت قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە درێژییەكەی (32) كیلۆمەترەوە لە پرەكەی تاسلوجەوە دەستپێدەكات بۆ گوندی (دەمركان)، ئێستا كۆمپانیای قەیوان دەستیكردووە بە پرۆسەی "كلینین"‌و "گرەیپین" واتا پاككردنەوە‌و تەختكردن كردووە. •    بەهۆی ئەوەی پرۆژەكە دەرخستەی نییە نازانرێت پرۆسەی "كلینین"‌و "گرەیپین" چەند لەسەر خەرجی گشتی قۆناغی یەكەمی شەقامەكە كە بڕی (400 ملیار) دینارە، دەكەوێت، بەڵام بەپێی بەدواداچوونی (درەو)، پرۆسەی "كلینین"‌و "گرەیپین" ئەگەر بۆ هەر مەترچوارگەشەیەك بڕی (هەزار) دیناری عێراقی بۆ تەرخان بكرێت، بۆ (32 كیلۆمەتر) كە دەكاتە (32 هەزار) مەتر، بڕی (6 ملیارو 400 ملیۆن) دینار لە خەرجی گشتی قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە دەبات، ئەمە بەكەمترین بڕ خەمڵێندراوە‌و پێشبینی دەكرێت هەر مەتر چوارگۆشەیەك بڕی (3 هەزار) دیناری تێبچێت، كۆمپانیا توركییەكان پێشتر بۆ ئەم قۆناغەی كاركردن بۆ هەر مەترێك چوارگۆشەیەك بڕی (2 هەزارو 500) دیناریان تەرخانكردووە كە خەرجییەكەی بەكۆی گشتی (15 ملیار) دینارە. •    كێشەیەكی تری قۆناغی یەكەمی شەقامەكە بەپێی بەدواداچوونی (درەو) ئەوەیە، لەناوچەی (تانجەرۆ) تاوەكو سنوری گوندی (ناوگردان) كە درێژییەكەی (3 كیلۆمەترە)، شەقامە (100 مەتر)یەكەی سلێمانی ناوچەی "موحەڕەمات"ی نامێنێت، لەم سنورە پاڵاوگەی نایاسایی نەوت هەن، شارەوانی سلێمانی بڕیاریداوە لەم سنورەدا ناوچەی موحەڕەمات بۆ شەقامەكە دروست نەكرێت، ئەمە جۆرێك لە نادادپەروەری لە شەقامەكەدا دروستكردووە، لە بەشەكانی تردا لە هەرلایەكی شەقامەكە روبەری (50 مەتر) وەكو ناوچەی موحەڕەمات دانراوە، بەڵام لەم ناوچەیەدا بەهۆی پاڵاوگەكانەوە ناوچەی موحەڕەماتی شەقامەكە لابراوە، ئەوانەی زەوییەكانیان بەر ناوچەی موحەڕەماتی شەقامەكە كەوتووە دەبێت حكومەت قەرەبوویان بكاتەوە، ئەو (400 ملیار) دینارەی كە تەرخانكراوە بۆ جێبەجێكردنی قۆناغی یەكەمی شەقامەكە بۆ قەرەبووی خاوەن زەوییەكان خەرج ناكرێت. •    قۆناغی یەكەمی شەقامی (100) مەتریی نزیكەی كیلۆمەترێك لە شەقامی سەرەكی سلێمانییەوە دورە، یەكێك لە گرفتەكان ئەوەیە پرۆژەكە دروستكردنی شەقامی لاوەكی كە بچێتەوە سەر شەقامە سەدمەترییەكە (لە زمانی ئەندازیاریدا بە Freeway) ناسراوە، لە خۆناگرێت، واتا بەپێی ئەو دیزاینەی كە ئێستا جێبەجێ دەكرێت شەقامی (100) مەتریی هەیە بەڵام رێگەی رۆیشتن بۆسەر شەقامەكە نییە، بەمانایەكی تر شەقامە (100) مەترییەكە نەبەستراوەتەوە بە تۆڕی شەقامەكانەوە، ئەمە تەندەرێكی ترەو دەبێت حكومەت لە كاتێكی تردا بیدات بە كۆمپانیا بۆ ئەوەی رێگە لاوەكییەكان بۆ چونە سەر شەقامە (100) مەترییەكە دروست بكەن، تەنیا لە قۆناغی یەكەمی شەقامەكەدا كە ئێستا كاری تێدا دەكرێت (6) رێگەی لاوەكی (فری وەی) هەیە، یەكێك لە رێگە لاوەكییەكان كە دەچێتەوە سەر شەقامی (100) مەتریی لەنزیك گوندی (ژاڵەی خواروو) كە رێگەی ژمارە (10)یە، بەفەرمانی شارەوانی سلێمانی زیادەڕۆیی كراوەتەسەرو گەنجینەیەكی تێدا دروستكراوە، ئەمە لەكاتێكدایە پێشتر شارەوانی خۆی نوسراوی بۆ هەموو فەرمانگەكان كردووە‌و سنوری شەقامی (100) مەتریی‌و تۆڕی رێگاكانی دیاریكردووە‌و داوایان لێدەكات بیپارێزن لە زیادەڕەویی. •    لەسەرەتای قۆناغی یەكەمی شەقامەكەدا لە تاسلوجە، ژمارەیەك موڵكی صرف بەردەكەون لەوانە دوكان‌و مزگەوت، نازانرێت ئەم كێشەیە چۆن چارەسەر دەكرێت. •    باخەكانی بەردەم ناوچەی "هەزارمێرد" زەوی كشتوكاڵین‌و بەر شەقامە (100) مەترییەكە دەكەون، ئەوكات كە دیزانین دانراوە لەم ناوچەیە زیادەڕۆیی نەبووە، بەڵام ئێستا كە پرۆژەكە جێبەجێ دەكرێت زیادەڕۆیی لەناوچەكە هەیە‌و دەبێت چارەسەر بكرێت. •    بارەگای سكرتاریەتی (1)‌و (2)ی مام جەلال كە بە "باروتخانە" ناسراون‌و دەكەونە تەنیشت پردەكەی تاسلوجە بەر قۆناغی یەكەمی شەقامی (100) مەتری دەكەون، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لیوای (2) رەزامەندی نیشانداوە ئاسانكاری بۆ شەقامەكە بكات، بەڵام هێشتا لیوای (1) ناڕازییە. •    بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، یەكێك لە كێشە دیارەكانی تر ئەوەیە ئەو شوێنەی كە ئێستا قۆناغی یەكەمی شەقامی (100) مەتری تێدا جێبەجێ دەكرێت بەپێی ماستەرپلانی سلێمانی لە شەش شوێندا هێڵی شەمەندەفەر دەبڕێت‌و لە دیزاینەكەدا هیچ حسابێكی بۆ نەكراوە، هێڵی شەمەندەفەر لە كەركوكەوە بۆ باشماخ دەچێت، ئەو زەوییەی كە لە ماستەرپلاندا بۆی تەرخانكراوە، بەشی زۆری لەلایەن شارەوانییەوە ئیفرازكراوە.   لەبارەی كێشەكانی ئەم قۆناغەی شەقامەكە، هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند:" لە قۆناغی یەكەمی كارەكەدا هیچ كێشەیەكی ئەوتۆمان نییە، بە سوپاسەوە هەموو ئەو لایەنانەی كە هەن هەماهەنگ بوون لە چارەسەركردنی هەر كێشەیەك كە بێتە پێشەوە، هەر كێشەیەكی زیادەڕەویی یاخود زەوی‌و زار هەبێت بەپێی یاسا چارەسەر دەكرێت، لیواكانی سكرتاریەت یەكەم كەس بوون كە ئامادەییان دەربڕیوە شوێنەكەیان بۆ شەقامەكە چۆڵ بكەن". شاباز حەمەسدیق بەڕێوەبەری جێبەجێكاری شەقامی سەدمەتریی سلێمانی لە كۆمپانیای قەیوان بە (درەو)ی وت:" تائێستا نزیكەی چوار كیلۆمەتر پاككردنەوەمان كردووە‌و خەڵك هاوكاربوون، زیادەڕۆیی‌و ئەو موڵكانەی كە بەر شەقامەكە دەكەون كاری كۆمپانیای قەیوان نییە، ئەمە كاری فەرمانگەكانی حكومەتە وەكو شارەوانی‌و كشتوكاڵ‌و تاپۆ چارەسەری بكەن". قۆناغی دووەمی شەقامەكە قۆناغی دووەمی شەقامی سەدمەتریی سلێمانی كە جێبەجێكردنی دەكەوێتە سەردەمی كابینەكانی داهاتووی حكومەتی هەرێمی كوردستان، سەرەتاكەی لە گوندی (داربەڕولە)وە دەستپێدەكات‌و لە بازگەی مێرگەپان- قەیوان كۆتایی دێت. بەشی دووەمی شەقامەكە لە گوندی (داربەڕولە)وە دەچێتە پشتی خانوەكانی كۆمپانیای نەوزاد، لەوێشەوە بەبەردەم شوقەكانی (بەرزاییەكانی قەیوان)دا تێدەپەڕێت، واتا ئەم پرۆژە نیشتەجێبونە دەكەوێتە دەرەوەی شەقامی سەدمەتری‌و ماستەرپلانی سلێمانییەوە، پاشان شەقامەكە لەوێوە دەچێتە پشتی شوقەكانی شاری گۆیژەو ئەم  شوقانە دەكەونە ناو شەقامی سەدمەترییەوە. لە پشتی شوقەكانی گۆیژە كە بە "دۆڵەمیران" ناسراوە شەقامی (100) مەتری سلێمانی دەچێتە ناو پرۆژەی گەشتیاری "چاڤی لاند"‌و شەقامەكە رێك بەناو "ئەكوا پارك"ی چاڤی لانددا تێدەپەڕێت، پانی شەقامەكە لەم ناوچەیە كەمدەبێتەوە بۆ (30 مەتر). پانی شەقامی (100) مەتریی بەپێی ئەو دیزاینەی بۆی كراوە لە گوندی (داربەڕولە)وە تاوەكو پشتی شوقەكانی شاری گۆیژە (60 مەترە)، واتە مەرجی شەقامی (100) مەتری تێدا نییە كە دەبێت پانییەكەی (100 مەتر) بێت. دوای چاڤی لاند، شەقامی (100) مەتریی دەچێتە پشتی پرۆژەی بەرزاییەكانی سلێمانی كە موڵكی كۆمپانیای قەیوانە، پانی شەقامەكە لەم ناوچەیە دەبێت بە (30 مەتر). لە پشتی پرۆژەی نیشتەجێبوونی بەرزاییەكانی سلێمانییەوە شەقامەكە دەڕوات بۆ ناو پاركی هەواری شار، لەناو پاركەكەدا پردێك دروست دەكرێت، لە پاركی هەواری شارەوە شەقامەكە دەچێتە بازگەی مێرگەپان، پانی جادەكە لەم ناوچەیە دەبێت بە (40 مەتر). خەیاڵێك كە نابێت بە واقیع قۆناغی دووەمی شەقامی (100) مەتری سلێمانی، ژمارەیەك گرفت‌و ئاستەنگی تێدایە كە چارەسەركردنیان كارێكی ئاسان نییە، تا ئەوڕادەی كە هەندێك لە بەرپرسانی شارەوانی باوەڕیانوایە، ئەم قۆناغەی شەقامەكە "خەیاڵێكە كە هەرگیز نابێت بە واقیع". •    یەكێك لە كێشەكانی قۆناغی  دووەمی شەقامەكە پرۆژەی چاڤی لاندە، پانی شەقامەكە لەناو چاڤی لاند كراوە بە (30 مەتر)، بەڵام چاڤی لاند بەمە رازی نییە‌و دەڵێ تەنیا (10 مەتر) روبەر بە شەقامەكە دەدات ئەوەش لەناو سنەوبەرەكان، بۆ ئەمەش داوای (25 ملیۆن) دۆلار دەكات، سەرۆكی پێشووی شارەوانی سلێمانی لەسەر ئەم دۆسیەیە دورخرایەوە. •    یەكێكی تر لە كێشەكانی قۆناغی دووەمی شەقامی (100) مەتری ئەوەیە لە بناری چیای گویژەو لەبەرامبەر وێستگەی كارەبای گەڕەكی ئازادی، زەوییەك دراوە بە مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و بڕیارە بارەگای مەكتەی سیاسی نوێی یەكێتی لەم شوێنەدا دروستبكرێت، ئەم پرۆژەیەش رەنگە لە داهاتوودا كێشەی گەورە بۆ قۆناغی دووەمی شەقامەكە دروست بكات. •    سەرباری ئەمە، بەپێی ئەو دیزاینەی كە دانراوە بۆ قۆناغی دووەم خەرجییەكەی زۆر دەبێت، چەند ئۆپشنێك هەیە بۆ رزگاركردنی ئەم قۆناغەی شەقامەكە لە مردن، یەكێك لە ئۆپشنەكان كە لەناو شارەوانی سلێمانی تاوتوێ دەكرێت ئەوەیە لە پشتی شوقەكانی گۆیژە "دۆڵە میران" شەقامەكە بە تونێلێك بەناو چیای گویژەدا تێپەڕبكرێت‌و بەوە شەقامەكە لە كێشەی چاڤی لاند‌و كێشەكانی دوربخرێتەوە‌و ببرێتە ناحیەی سیتەك، ئەگەر ئەم ئۆپشنە جێبەجێ بكرێت ناحیەی سیتەك دەكەوێتە ناو ماستەر پلانی سلێمانییەوە، ئۆپشنی دووەم كە باسدەكرێت ئەوەیە ئەم قۆناغەی شەقامەكە هەر دروست نەكرێت. لەبارەی كێشەو گرفتەكانی قۆناغی دووەمی شەقامەكە، پارێزگاری سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند، ئەوەی كە گرفتی گەورەی لەسەرەو كێشەی هاتوچۆی بازرگانی چارەسەر دەكات قۆناغی یەكەمی شەقامەكەیە كە ئێستا جێبەجێ دەكرێت، ئێمە لەو بەشەوە دەستمان پێ نەكردووە كە كێشەی هەیە، لەو بەشەوە دەستمان پێكردووە كە خۆی كێشەی جێبەجێبوونی نییە‌و بەجێبەجێبوونی زۆرترین كێشەمان بۆ چارەسەر دەكات، دەوڵەت بۆ هەر قۆناغێك چارەسەری دیاریكراو و ئەندازەیی بۆ ئەو گرفتانە دەبێت كە دێتە بەردەم پرۆژەكە. قۆناغی سێیەمی شەقامەكە قۆناغی سێیەمی شەقامەكە لە بازگەی (مێرگەپان- قەیوان)ەوە دەستپێدەكات تاوەكو بەرزاییەكانی (شێركوژ) لە پشتی ناوچەی قولەڕەیسی-یەوە، پانی شەقامەكە لەم قۆناغەدا (60 مەترە)، بەڵام لە پشتی قولەڕەیسییەوە تاوەكو بازگەی كەڵەوانان- پیرەمەگرون پانی شەقامەكە جارێكی تر دەبێتەوە بە (100 مەتر). واتە بەكۆی گشتی شەقامی (100) مەتری سلێمانی كە روبەرەكەی (146 كیلۆمەتر)ە، نزیكەی تەنیا (50 كیلۆمەتر)ی بە پانی (100 مەتر) دروستدەكرێت، لە بەشەكانی تریدا پانی شەقامەكە (30 بۆ 40 بۆ 60) مەترە. یەكێك لە دیارترین گرفتەكانی ئەم قۆناغەی شەقامەكە ئەوەیە، لە ئێستاوە دەستكراوە بە دابەشكردنی زەوییەكانی ناوچەی قولەڕەیسی، ئەمە رەنگە لە داهاتوودا كێشەی گەورە بۆ شەقامە سەدمەترییەكە دروست بكات. كێشەی یاسایی پرۆژەكە قۆناغی یەكەمی دروستكردنی شەقامی سەدمەتری سلێمانی دەستیپێكرد، بەڵام لیژنەی سەرپەرەشتیاری كارەكانی كۆمپانیاكە بوونی نییە، پێشترو لە ساڵی 2013 لیژنەیەك لە نوێنەری دامەدەزگاكان سەرپەرەشتی كاری دروستكردنی شەقامەكەیان دەكرد، بەڵام رۆژی 27ی تەموزی 2018 هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی بە فەرمانێك فەرمانگەكەی سڕ كرد، ئازاد رەسوڵ كە سەرۆكی ئەو فەرمانگەیە بوو ئێستا خانەنشینە، بەڵام هێشتا بەناوی فەرمانگەكەوە قسە دەكات. یەكێك لە كارەكانی لیژنە یاخود فەرمانگەی سەرپەرەشتیاری پرۆژە ئەوەیە ناوچەی كاركردن رادەستی كۆمپانیای جێبەجێكار بكات، كارێكی تری لیژنە ئەوەیە دەستبەكاربوون بۆ كۆمپانیای جێبەجێكار بنوسێت پاشان كارێكی تری ئەوەیە چاودێری كوالیتی جێبەجێكردنی پرۆژەكە بكات. شاباز حەمەسدیق بەڕێوەبەری جێبەجێكاری شەقامی سەدمەتریی سلێمانی لە كۆمپانیای قەیوان لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) رایگەیاند، لیژنەیەك هەیە لەلایەن سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانییەوە بەناوی (فەرمانگەی ئەندازیاریی نیشتەجێی شەقامی سەدمەتری) كە بەڕێز ئازاد رەسوڵ سەرۆكی فەرمانگەكەیە، ئەم فەرمانگەیە هێشتا هەڵنەوەشاوەتەوە‌و بە فەرمی فەرمانی دەستبەكاربونی بۆ كۆمپانیای قەیوان نوسیوە. بەڵام هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی لەوەڵامی پرسیاری ئەوەی ئایا بەفەرمی فەرمانی دەستبەكاربوون بۆ كۆمپانیای قەیوان دەرچووە یاخود نا، دەڵێ:" ئێستا لایەنی یەكەم وەزارەتی شارەوانییە‌و لایەنی دووەم كۆمپانیای قەیوانە، دەبێت ئەو پرسیارە لەوان بكەن". پارێزگاری سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند، پێشتر كە كارەكانی فەرمانگەی سەرپەرەشتیاری شەقامی سەدمەتریمان سڕكرد بەهۆی ئەوەبوو پرۆژەكە راوەستابوو، كە پرۆژەكە دەستیپێكردووە ئێستا فەرمانگەكە كارابوەتەوە". لەبارەی ئازاد رەسوڵ سەرۆكی فەرمانگەكە كە خانەنشین بووە، پارێزگاری سلێمانی ئاشكرایكرد:" ئێستا لەگەڵ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران لەگفتوگۆدان، بۆ ئەوەی لە شوێنی خۆی بمێنێتەوە‌و چاودێری كارەكە بكات، بەوپێیەی ئەندازیارەو ئەزمونی لەگەڵ كارەكانی شەقامی سەدمەتری سلێمانیدا هەیە". نەبوونی دەرخستەیەكی دیاریكراو بۆ چۆنیەتی جێبەجێكردن‌و خەرجییەكانی پرۆژەكە یەكێكی ترە لەو بابەتانەی كە بۆ هەندێك لە چاودێرانی پرۆژەكە گرفتی دروستكردووە، بەڵام شاباز حەمەسدیق بەڕێوەبەری جێبەجێكاری شەقامی سەدمەتریی سلێمانی لە كۆمپانیای قەیوان دەڵێ:" دەرخستەی كارەكە هەمان دەرخستەی پێشووی كۆمپانیا توركییەكانە، بەڵام حكومەت‌و ئەو لیژنە تایبەتەی كە دروستكراوە، پێیان باش بووە كۆمەڵێك فەقەرە كە پێویست نین و لە ئێستادا كار لەسەر شەقامەكە ناكات، لاببرێت‌و لە كاتێكی ترداو بە پرۆژەیەكی تر جێبەجێ بكرێت لەوانە سیستمی سەوزكردنی ناو جەزرە وەسەتییەكان". بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بۆ وەرگرتنی كارەكە لە سێ كۆمپانیا توركییەكە (كور- ئلیتبای- ئینتاشی) كە ساڵی 2013 بڕیاربوو ئەوان پرۆژەی شەقامەكە جێبەجێ بكەن‌و ماوەی سێ مانگ كاریان تێدا كرد، كۆمپانیای قەیوان بڕی (15) ملیۆن دۆلاری داوە بەو كۆمپانیایانە داوە. ئەلەند مەحوی لێپرسراوی راگەیاندن‌و پەیوەندییەكانی گروپی كۆمپانیاكانی قەیوان بە (درەو)ی راگەیاند، ئەو پارانەی كە كۆمپانیای قەیوان گەڕاندویەتیەوە بۆ كۆمپانیا توركییەكان دەخرێتەسەر خەرجی پرۆژەی شەقامی سەدمەتری‌و حكومەت بۆ كۆمپانیای قەیوانی دەگەڕێنێتەوە. واتا ئەمەش خەرجییەكەی ترە بۆ بۆسەر خەرجی قۆناغی یەكەمی شەقامی سەدمەتری سلێمانی دروستبووە. حكومەتی هەرێمی كوردستان ئێستا لە قەیرانی دارایدایە، موچەی مانگانەی موچەخۆرانی بۆ دابین ناكرێت، لەم كاتەدا پرۆژەی شەقامی (100) مەتریی خراوەتە بواری جێبەجێكردن، كە لە (7) ساڵی رابردوودا بەهۆی هەمان قەیرانەوە جێبەجێكردنی پرۆژەكە دواكەوتووە. كۆمپانیای قەیوان بە قەرز پرۆژەكە بۆ حكومەت جێبەجێ دەكات، بەپێی قسەی لێپرسراوی راگەیاندن‌و پەیوەندییەكانی گروپی كۆمپانیاكانی قەیوان، كۆمپانیاكەیان تاوەكو بڕی (100 ملیار) دینار لە قۆناغی یەكەمی پرۆژەكەدا خەرجدەكات‌و دوای ئەوە حكومەت مانگانە بەپێی توانا سولفەی بۆ خەرجدەكات. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، كۆمپانیا توركییەكان ساڵی 2013 كە هێشتا قەیرانی دارایی روینەدا بوو، بەڵێنیان دابوو بڕی (15 ملیار) دینار لە پرۆژەكەدا خەرج بكەن‌و دوای ئەوە حكومەت سولفەی كاركردنیان پێبدات. بەهۆی دۆخی خراپی دارایی حكومەتەوە پێشبینی دەكرێت لە كۆتایی كارەكانی بەشی یەكەمی شەقامی (100) مەتریدا، كۆمپانیای قەیوان لەبری پارە، زەوی لە حكومەت وەرگرێت، یاخود بۆ ماوەی چەند ساڵێك شەقامەكە بدرێت بە كۆمپانیاكە‌و بۆ دەرهێنانەوەی خەرجییەكانی پارەی هاتوچۆ لەو ئۆتۆمبیلانە وەرگرێت كە پێیدا گوزەر دەكەن، خزمەتگوزاری ناوچەی موحەڕەماتی شەقامەكە كە ئەمەش سەرچاوەیەكی تری داهاتە رەنگە بدرێت بە كۆمپانیا جێبەجێكار. 100 مەتریی لە سلێمانی ! لە شاری سلێمانی جگە لە شەقامی (100) مەتری (شاڕێی بابان) كە ئێستا قۆناغی یەكەمی جێبەجێ دەكرێت، دوو شەقامی تری (100) مەتریی‌و یەك شەقامی (120) مەتریی هەن كە دروستكردنیان شكستی هێناوە: •    شەقامی (100) مەتری قڕگە:  ئەم شەقامە لە گەراجی (موەحەد)ی سەر رێگای سلێمانی- عەربەتەوە دەست پێدەكات تا بناری گویژە، واتا لەنێوان شوقەكانی بەرزاییەكانی قەیوان و شوقەكانی گویژەدا كۆتایی دێت، ئەم شەقامە لە فولكەی بازاڕی قڕگە لە بەردەم شاری سپیەوە تا بناری گویژە بە نیوەناچڵی تەواو بووە، بەڵام لەبەردەم شاری سپیەوە تا گەراجی موەحەدو سەر رێگای سلێمانی- عەربەت دەستكاری نەكراوەوەو تەنانەت تەجاوزێیەكی زۆری كراوەتەسەر. •    شەقامی (100) مەتری وڵوبە – بەكرەجۆ: ئەم شەقامە لەڕێگای بەكرەجۆو لەبەردەم هۆتێل (های كریست)ەوە دەستپێدەكات‌و بەناو ناوچەی پیشەسازیدا دەڕوات‌و بەلای شوقەكانی (سائیب سیتی)دا دەچێتە گەڕەكی گویژەو بە (شاری ئەوین)و (مەیدانی ئاژەڵان)دا تێپەڕ دەبێت. ئەم شەقامە لە هەندێك شوێن بە كوالێتیەكی خراپ دروستكراوە، پانی شەقامەكە كراوە بە (30 بۆ 40) مەتر، رێژەی 70%ی تەواو نەبووەو بە نیوە ناچڵی بەجێهێڵدراوە.  •    شەقامی (120) مەتری سلێمانی- عەربەت: شەقامی (120) مەتری سلێمانی- عەربەت، لە كابینەكەی عومەر فەتاح- ئیدارەی سلێمانی دروستكراوە، بەپێی خشتەو دەرخستە ئەم شەقامە (120) مەترییە، واتا (60) مەتری رۆیشتن‌و (60) مەتری هاتنە، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، تەنیا (9) مەتر هاتن‌و (7) مەتر رۆیشتن لەگەڵ شەقامی خەدەمی دروستكراوە، واتا شەقامەكە لە بری (120) مەتری كراوە بە (60) مەتر.  

درەو:  پەرلەمانتاران موچەی مانگی شوباتی 2020 یان وەرگرت و زۆرینەیان ( ملیۆنێك و 500هەزار) دیناریان وەرگرت. بە پێی بەدواداچونەكانی (درەو) كە لە ئەندامێكی پەرلەمانی كوردستانیەوە وەرگرتووە، (71 ) ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بەم شێوەیە موچەیان وەرگرتووە: •    50%ی موچەكەیان كەمكراوەتەوە واتا لە (8 ملیۆن و 84 هەزار) دینارەوە كراوە بە (4 ملیۆن و 42 هەزار) دینار. •    مانگانە بڕی (360 هەزار) دیناریان لێدەبڕێت بۆ كرێ و خزمەتگوزاری شوقەی نیشتەجێبوون. •    بڕی ( 2 ملیۆن و 160 هەزار ) دینار  بۆ قیستی ئۆتۆمبێل بۆ ئەو پەرلەمانتارانەی كە ئۆتۆمبێلیان بە قیستی پەرلەمان راكێشاوەو مانگانە قیستەكەیان دەدەنەوەو ( بە پێی زانیارییەكانی درەو ئۆتۆمبیلەكان بایی نزیكەی 85 هەزار دۆلار بووە زۆرینەیان ئۆتۆمبێلەكەیان فرۆشتۆتەوە). •    كۆی  گشتی ئەو موچەیەی وەریان گرتووە بۆ ئەم مانگە ( ملیۆنێك و 570 هەزار) دینار بووە. •    بەڵام ئەو پەرلەمانتارانەی بە قیست ئۆتۆمبێلیان رانەكێشاوە ( 3 ملیۆن و 700 هەزار) دیناریان وەرگرتووە.  •    پەرلەمانتارانی خانەنشینكراو 50%ی موچەكەیان لێبڕدراوە لە ( 6 ملیۆن و 560 هەزار) دینارەوە بووە بە ( 3 ملیۆن و 250 هەزار) دینار. • وەزیر و پلە تایبەتەكانیش 50%ی موچەكەیان لێبڕدراوە 

راپۆرتی: دڵشاد ئه‌نوه‌ر - دەنگی ئەمریكا  هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق لەسەر کۆتاییهێنان بە ئاڵۆزییەکانی نێوانیان، لەناوچەی قوڕی چای نێوان قەزاکانی کفری و خورماتوو ڕێککەوتن، سەرباری ڕێککەوتنی نێوانیان، بەڵام دوور نییە، بیرە نەوتیەکانی غەڕەو پەڵکانە کەدەکەونە نێوانیانەوە، جارێکی تر ببێتەوە مایەی ئاڵۆزی. لەڕۆژی شەمەی ڕابردووەوە، سوپای عێراق لە ناوچەی قوڕی چای، کە دەکەوێتە نێوان پارێزگاکانی دیالە، سەڵاحەدین و ناوچەی گەرمیان، ئۆپەراسیۆنێکی دەستپێکردووە، لەوکاتەوە تا ئێستا پێشمەرگەش خراوەتە حاڵەتی ئامادەباشیەوە، بەو پێیەی سوپا هەوڵی پێشڕەویکردنی بۆ هەندێک ناوچەی ژێر دەسەڵاتی هەرێم داوە. پێشمەرگە و سوپای عێراق ڕێککەوتن پێشمەرگە و سوپای عێراق گەیشتوونەتە ڕێککەوتن، لەسەر پڕکردنەوەی ناوچەی قوڕی چای نێوان قەزاکانی کفری و خورماتوو، بەپێی ڕێککەوتنەکە، ئەو بۆشاییە ئەمنیەی نێوانیان کە لە مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017 ەوە هیچ هێزێکی تێدا نیە، بە هێزی هاوبەش پڕ دەکەنەوە. هاوڕێ مەلا ستار ئەندامی پەرلەمانی کوردستان، کە خەڵکی ناوچەکەیە و لەنزیکەوە چاودێری دۆخەکەی کردووە، بەدەنگی ئەمەریکای وت"پێشمەرگە و سوپا، چەند ڕۆژێکە لە حاڵەتی ئامادەباشیدان، فیشەکێک بتەقێنرایە، ڕەنگە شەڕێکی گەورە هەڵبگیرسایە، بەڵام کێشەکە بە شێوەیەکی عەقڵانی چارەسەر کراوە." بەپێی وتەی ئەو پەرلەمانتارە، پێشمەرگە و سوپای عێراق ڕێککەوتن، ناوچەی قوڕی چای کە دەکەوێتە نێوانیانەوە و پێشتر هیچ هێزێکی تێدا نەبووە، بە هێزی هاوبەش پڕبکەنەوە، وتی"بڕیارە پێشمەرگە لەو ناوچەیە 7 خاڵی سەربازی و سوپای عێراقیش 5 خاڵی سەربازی دابنێت." هەرچەندە بەرپرسانی کورد جەخت لەسەر ڕێککەوتن دەکەنەوە، بەڵام سوپای عێراق لە هەندێک ناوچە بەبێ گوێدانە ناڕەزایەتیەکان پێشڕەویان کردووە و هێزیان هێناوەتە پێشەوە. نەوتی ناوچەکە و گومانەکان ئەو ناوچەیەی کە ماوەی چەند ڕۆژێکە پێشمەرگە و سوپای عێراق لەسەری ناکۆکن، چەند بیرە نەوتێکی تێدایە، ئەو بیرە نەوتیانە دەکەونە ناوچەی غەڕە و پەڵکانەی سەربە ناحیەی زنانە، هەڵکەندنی بیرەکان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی بەعس، بەڵام لەدوای 16 ی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017 ەوە، بیرە نەوتیەکان هیچ هێزێکی عێراقی و کوردیان لێ نەبووە. بەپێی بەدواداچوونەکانی دەنگی ئەمەریکا، پێشمەرگە گومانی هەیە، حکومەتی عێراق هەوڵی دەست بەسەردا گرتنی بیرە نەوتیەکان بدات، بەتایبەت لە قەزای خورماتووەوە، هێزێکی وەڵامدانەوەی خێرا بۆ سەر بیرە نەوتیەکان نێردراوە. سەرچاوەیەکی نزیک لە هێزی پێشمەرگە کە داوایکرد ناوی بڵاونەکرێتەوە، بەدەنگی ئەمەریکای وت"گومانەکانی پێشمەرگە وایە کە عێراق هەوڵی دەست بەسەردا گرتنی بیرە نەوتیەکانی پەڵکانە بدات، بەتایبەت ناو بەناو تانکەر دەنێردرێت و نەوت لەیەکێک لەو بیرە نەوتیانە دەبرێت." بەڵام عەلی حسێنی وتەبێژی حەشدی شەعبی لەخورماتوو، وتی"مەسەلەی نەوت لای بەغدایە، ئێمە لێی ئاگادار نین." چاوبڕینی حکومەتی عێراق بە بیرە نەوتیەکانی پەڵکانە، لەکاتێکدایە ئەو ناوچەیە تا ئێستا داعشی تێدا بووە، بەڵام لایەنی کوردیش چاوی لەو بیرانە بووە، گەرچی هەنگاوی بۆ کۆنترۆڵ کردنیان نەهاویشتووە. بەپێی زانیاریەکانی دەنگی ئەمەریکا، ماوەی چەند مانگێکە لەنزیک بیرە نەوتیەکانی غەڕەو پەڵکانە و بەدیاریکراوی لەسنوری گوندی ئاخجەمەشەد، کە لەژێر کۆنترۆڵی پێشمەرگەدایە، کار بۆ دانانی پاڵاوگەیەکی نەوت دەکرێت. زانیاریەکانی دەنگی ئەمەریکا ئاماژەبەوەشدەکەن، پاڵاوگەکە کە گومان دەکرێت بۆ پاڵاوتنی نەوتی غەڕەو پەڵکانە دابنرێت، تا ئێستا نزیکەی حەوت ملیۆن دۆلاری تێچووە، بڕیارە چەند مانگێکی تر تەواو ببێت و تێچووەکەی بگاتە دە ملیۆن دۆلار. هەر بەپێی زانیاریەکان، زۆربەی ئەو کرێکارانەی لە پاڵاوگەکەدا کاردەکەن، عەرەبی خوارووی عێراق و کوردی ئێرانن، هۆکاری ئەمەش بۆ دزە نەکردنی زانیاری لەسەر کارەکانی دەگێڕدرێتەوە. لای خۆیەوە هاوڕێ مەلا ستار، ڕوونیکردەوە زانیاری نیە لەبارەی چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ بیرە نەوتیەکانی غەڕەو پەڵکانە کەدەکەونە نێوان پێشمەرگە و سوپاوە، وتی"نازانم پێشمەرگە ئەچنە سەر بیرەکان یان سوپا." گرژی و ئاڵۆزیەکانی نێوان پێشمەرگە و سوپای عێراق لەناوچەی قوڕی چای، لەکاتێکدایە پێشتر پێشمەرگە هەوڵیدا هێز بباتە ئەو ناوچەیە، بەڵام سوپای عێراق ڕێگربوو، کەچی ئێستا عێراق هێزی بردووەتە ئەو ناوچەیە، بێ ڕاوێژکردن بەپێشمەرگە، بۆیە لەڕۆژانی ڕابردوودا گرژی دروستبوو.

درەو: پسپۆڕێكی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە سلێمانی دەڵێت دۆخەكە بەرەو ئارام بوونەوە دەچێت‌و ئەگەر خۆپارێزی بكرێت لە كۆتایی ئەم مانگەدا كۆرۆنا كەمببێتەوەو دیار نەمێنێت . د. زانا حەمید پسپۆڕی بواری كۆرۆناو سەرپەرشتیاری تیمی تاقیگەیی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە نەخۆشخانەی شەهید تاهیر عەلی والی بە (درەو)ی راگەیاند: * دۆخی ئێستا لەچاو دوو هەفتەی رابردوو زۆر جیاوازە. * ئەگەر هاوڵاتیان خۆپارێزی بكەن دۆخەكە بەرەو ئارامبوونەوە دەچێت. * لە هەفتەی رابردوودا تێستەكانمان زۆرینەی پۆزەتیڤ بوون، بەڵام لەم هەفتەیەدا پڕ دابەزی بۆ نیوە. * بۆ نمونە یەك (RUN)ی پشكنین كە (94) سەمپڵ لەخۆدەگرێت، بە تێكڕا لە هەفتەی رابردوو (60 بۆ 80) پۆزەتیڤ هەبووە، بەڵام ئێستا لە كۆی (94) پشكنین بە تێكڕا (15 بۆ 35) پۆزەتیڤ هەیە، واتا توشبون بەرێژەی (50%) دابەزیوە.  * بەشێكی زۆر لەو ماوەیە توش بوون‌و بەشێك لەوانەش كە لە نەخۆشخانە بوون، چاكبونەتەوە، ماوەتەوە توشبوی تازە، ئەوانەش ئەگەر خۆپارێزیەكە بەردەوام بێت، رەنگە لە كۆتایی ئەم مانگەو سەرەتای مانگی ئابدا بەتەواوی كۆرۆنا دیارنەمێنێت، بەمەرجێك نەچنەوە سەر ئەو دۆخەی كە پێش جەژن خەڵكی تێدابوو. * جاری یەكەم هەڵكشانێكی زۆر سادەو ساكارو بێزیان بوو، لە هەڵكشانی دووەمدا فشارێكی زۆر بەهێزو زیان زۆر بوو، جیاوازی نێوان ئەم دوو هەڵكشانە یەك شتە، بابەتی پابەندبوونی هاوڵاتیان و دڵنیابوونەوەیە لەو پشكنینانەی كە دەكرێن. * ئەگەر خۆپارێزی نەكرێت ئەوەی تۆشیش نەبووە توش دەبێت، ئەگەر خۆپارێزی بكرێت ڤایرەسەكە قەتیس دەكرێت لەوانەی كە توشبوون دواتر چاكبوونەوە، ڤایرەسەكە لەناویاندا نامێنێت. * یەكەمجار خەڵكی پابەندبوو بەرێژەیەكی زۆرو كەرەنتین هەبوو، بۆیە لەو قۆناغەدا ئەمانتوانی رووماڵی خەڵك بكەین بەبەكارهێنانی گروپكردنی سەمپڵەكان  (Sample Pooling). * لەبەر ئەوەی چەند كەسێك بەبێ زانیاری بەبێ باگراوندی زانستی لە زانستی روماڵكردنی پەتاكان قسەیانكرد، گروپكردنی سامپڵەكان تەنیا لەیەك خاڵەتدا بەكاردێت تۆ لە دۆخی بەرگریكردندا بیت وەكو جاری یەكەمی بڵاوبونەوەی كۆرۆنا، ئێمە سەرچاوەی ڤایرۆسەكەمان نەدەزانی لە دۆخی بەرگریكردندا بوون دەمانویست پۆزەتیڤەكان بدۆزینەوە، شێوازی وەرگرتنی سەمپڵەكان بۆ روماڵكردن، بریتی بوو لە (پێنج، پێنج) ئەگەر ئەو پێنج سەمپڵە نەگەتیڤ بوایە ئەوا وازمان لێدەهێنا چونكە دەمانزانی زۆرینەیان نەگەتیڤە، بەڵام ئەگەر پۆزەتیڤ بوایە دووبارە هەر پێنجیانمان دانە بەدانە تێست دەكردەوە. * ئەو شێوازی گروپینە بۆ ئەو دۆخە زۆر كاریگەری پۆزەتیڤی هەبوو، بۆیە بەشی زۆری ئەوانەی كە توش بوون دەگەڕێتەوە بۆ گوێ پێنەدانی خەڵكی و ئەوانەی كە زانیارییان نەبوو لەسەر ڤایرەسەكەو بەراست و چەپدا قسەیان دەكرد بینیمان لە مانگی شەشدا دۆخەكە چی لێهات. * قۆناغی دووەم لە 15/5ەوە دەست پێدەكات لە ئێستادا دۆخی تاڕادەیەك هێوربوونەوەیە توشبوو ماوە، ژمارەی توشبوو و ژمارەی مردن كەمیكردووە.  * ئەمجارەش لە كۆتایی ئەم مانگەدا ئەو دۆخەش كۆنترۆَڵ دەكرێتەوەو دەیكەینە دۆخی ژمارە سفر.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت شەقامی سەد مەتریی سلێمانی.. پرۆژەیەك كە لەماوەی حەوت ساڵدا دوجار مەراسیمی بۆ كراوەو بەردی بناغەی بۆ دانراوە، لە بەردی بناغەی یەكەمدا تێچووی هەر كیلۆمەترێك لە قۆناغی یەكەمی شەقامەكەدا بڕی  (14 ملیارو 700 ملیۆن) دینار بوو، ئێستا خەرجی یەك كیلۆمەتر كەمكراوەتەوە بۆ (12 ملیارو 500 ملیۆن) دینار، بەڵام سەرباری ئەمەش بە پێی قسەی سەرۆكی حكومەت بێت كە لە هەولێر بۆ هەر كیلۆمەترێكی شەقام بڕی (2 ملیۆن و 500 هەزار) دۆلار خەرجكراوە، هێشتا تێچووی دروستكردنی شەقام لە سلێمانی چوار هێندەی هەولێرە، شەقامی سەدمەتری سلێمانی لە حەوت ساڵی رابردوودا یەكێك لەو پرۆژانە بووە كە زۆرترین قسەوباسی لەسەركراوە، لەو ماوەیەدا لە هەولێر شەقامی 120 مەتری تەواو كراوەو ئێستاش نیوەی كاركردن لە شەقامی 150 مەتری تەواوبووە، كۆتایهاتنی سەدمەترییەكەی سلێمانی بەهەموو پێوەرەكان دەكەوێتە كابینەكانی داهاتووی حكومەتی هەرێمەوە. یەكەمین بەردی بناغە پرۆژەی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی، بۆ یەكەمجار لە ساڵی 2011دا بڕیار لەسەر دروستكردنی درا، بەڵام دوای دوو ساڵ‌و لە رۆژی 6ی تشرینی دووەمی ساڵی 2013دا یەكەمین بەردی بناغەی پرۆژەكە لەلایەن عیماد ئەحمەد جێگری سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی حكومەتی هەرێمەوە دانرا. بەپێی قسەی (بەهرۆز محەمەد ساڵح) كە ئەوكات پارێزگاری سلێمانی بووە، ساڵی 2013 كوالیتی پرۆژەكە بەمشێوەیە بووە:  •    پرۆژەی شەقامی 100 مەتری پێكهاتووە لە رێگەیەكی دوو سایدی خێرا. •    هەر سایدێك پێكهاتووە لە چوار هێڵی ئۆتۆمبێل، سەرباری هێڵی وەستان. •    پرۆژەكە كراوە بە سێ‌ قۆناغەوە، قۆناغی یەكەم درێژییەكەی 33 كیلۆمەترەو 8 یەكتر بڕی تێدایە 60 ئاوبڕی سندوقی‌و چەندین بڕگەی تەواوكاری لە خۆی دەگرێت. •    ئەم قۆناغە لە تاسلوجەوە درێژ دەبێتەوە بۆ بازگەی عەربەت‌و بەگرنگترین بەشی پرۆژەكە دادەنرێت. •    بەشی دووەمی پرۆژەكە لە تاسلوجەوە درێژ دەبێتەوە بۆ تونێلی پێشرەو. •    بەشی سێیەم لە تونێلی پێشڕەوەو بۆ بازگەی عەربەت درێژ دەبێتەوە. •    جێبەجێكردنی قۆناغی یەكەمی شەقامی سەد مەتری ماوەی 36 مانگی تەقویمی بۆ دانراوە. •    قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە بە گوژمەی 469 ملیارد دینار جێ‌ بەجێ‌ دەكرێت.  •    كۆمپانیاكانی (كور)و (ئلیتبای)و (ئینتاشی) توركی پرۆژەكە جێبەجێ دەكەن. •    ئەم پرۆژەیە چارەسەرێكی هەمیشەیە بۆ كەمكردنەوەی كێشەی هاتوچۆو رەنگە بۆ 50 ساڵی ئایندە بتوانێت كێشەی هاتوچۆ لە سلێمانیدا كەم بكاتەوە. •     ئەو كۆمپانیا توركیانەی كە پرۆژەكە جێبەجێ دەكەن پرۆژەی تریان بەشێوەیەكی سەركەوتوو لە سلێمانی جێ‌ بەجێ‌ كردووە. دووەمین بەردی بناغە دوای نزیكەی (7 ساڵ) ئەم پرۆژەیە جێبەجێ نەكرا، ئەمڕۆ جارێكی تر مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان هاتە سلێمانی‌و لە مەراسیمێكدا بۆ جاری دووەم بەردی بناغەی پرۆژەكەی دانایەوە. بەپێی قسەی ساسان عەونی وەزیری شارەوانی‌و گەشتوگوزار، پرۆژەكە ئێستا بەمشێوەیە جێبەجێ دەكرێت:  •    ئەم پرۆژەیە تاوەكو (20) ساڵی دیكە كێشەی جەنجاڵیی هاتوچۆ لە شاری سلێمانی چارەسەر دەكات. •    پرۆژەكە لە ماستەرپلانی سلێمانیدا لە دوو شەقامی شێوە تەریب پێكهاتووە كە لە رۆژئاوا بۆ رۆژهەڵاتی سلێمانی درێژدەبێتەوە. •    لەكاتی تەواوبوونی هەموو پرۆژەكەدا، شەقامەكانی 60 مەتری‌و 100 مەتری بەشێوەی تۆڕێك لە شەقام بەیەكەوە دەبەستێتەوەو رووپۆشی رووبەری 472 كیلۆمەتر دووجا دەكات. •    درێژیی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی لەگەڵ تۆڕی شەقامە لاوەكییەكانی 146 كیلۆمەترە. •    پرۆژەكە لە تاسڵوجەوە بۆ تونێلی پێشڕەو درێژبوەتەوە. •    پرۆژەكە لە (100 مەتری)یەوە دەستپێدەكات لە كۆتاییەكەیدا دەبێتە (40 مەتری)ی. •    پرۆژەكە بە سێ قۆناخ جێبەجێ دەكرێت، ئەوەی ئێستا قۆناغی یەكەمە كە لە 32 كیلۆمەتر پێكدێت، هەشت یەكتربڕو شەش ئاوبەری سندوقیی تێدایەو بەپێی ستانداردی جیهانیی دروستدەكرێت. •    پرۆژەكە لەسەر بودجەی حكومەت جێبەجێ دەكرێت‌و تەنیا بۆ قۆناغی یەكەمی بڕی (400 ملیار) دیناری بۆ تەرخان كراوە. جیاوازی بەردی یەكەم‌و بەردی دووەم بەردی یەكەمی پرۆژەی شەقامی سەدمەتری سلێمانی كە ساڵی 2013 دانرا، بودجەی قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە واتە ئەو رێگایەی كە لە تاسلوجەوە بۆ نزیك بازگەی عەربەت دروستدەكرا (469 ملیار) دینار بوو، بەڵام تێچووی قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە لە بەردی دووەم بناغەدا كەمكراوەتەوە بۆ (400 ملیار) دینار، واتە بڕی (69 ملیار) دیناری لێبڕاوە، بەم پێیە خەرجی هەر كیلۆمەترێك لە شەقامەكە لە (14 ملیارو 700 ملیۆن) دینارەوە كەمكراوەتەوە بۆ (12 ملیارو 500 ملیۆن) دینار. رۆژی 27ی كانونی دووەمی ئەمساڵ كۆبونەوەی ئەنجومەنی باڵای ئابوری هەرێمی كوردستان بەڕێوەچوو، هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی بەشداربوو لە كۆبونەوەكەدا، گفتوگۆكرا لەبارەی شەقامی سەدمەتری سلێمانی، لەو كۆبونەوەیەدا بوو كە بڕیاردرا پێداچوونەوە بە گوژمەی پرۆژەی شەقامی سەدمەتری سلێمانیدا بكرێت. بەپێی راگەیەندراوێكی تیمی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت كە رۆژی 2ی شوباتی ئەمساڵ بڵاوكرایەوە، مەسرور بارزانی وتویەتی:" ناكرێت لە هەولێر بۆ كیلۆمەترێك شەقام (دوو ملیۆن‌و نیو) دۆلار تەرخان كراوە، بەڵام لە شەقامی سەدمەتری سلێمانیدا بۆ كیلۆمەترێك (9 ملیۆن) دۆلار تەرخان بكرێت". گوژمەی نوێی قۆناغی یەكەمی جێبەجێكردنی پرۆژەی سەدمەتری سلێمانی كە درێژەكەی (32 كیلۆمەتر)ە، بۆ هەر كیلۆمەترێك بڕی (10 ملیۆن‌و 400 هەزار) دۆلاری بۆ تەرخانكراوە، واتە سەرباری ئەوەی حكومەتی هەرێم كۆی گشتی گوژەمەكەی پرۆژەكەی كەمكردوەتەوە، بەڵام بەبەراورد بە قسەكەی مەسرور بارزانی كە پێشتر (9 ملیۆن) دۆلاری بۆ هەر كیلۆمەترێك بەزۆر زانیوە، بڕی پارەكە زیادكراوەو كەمنەكراوەتەوە.  پانی شەقامەكە بەپێی ئەوەی ئێستا جێبەجێ دەكرێت لە هەموو قۆناغەكاندا (100) مەتر نییە‌و بەگوێرەی قسەی وەزیری شارەوانی لە كۆتایی پرۆژەكەدا پانی شەقامەكە دەبێت بە (40 مەتر). لە بەردی یەكەمی بناغەدا كە بەهۆی قەیرانی دارایی كابینەی پێشووی حكومەتەوە نەچووە بواری جێبەجێكردن، بڕیاربوو سێ كۆمپانیای توركی بەناوەكانی (كور- ئلیتبای- ئینتاشی) پرۆژەكە جێبەجێ بكەن، بەڵام لەبەردی دووەمی بناغەدا پرۆژەكە دراوە بە كۆمپانیای (قەیوان) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆییە، ئێستا هاوشێوەی كابینەی پێشوو، حكومەت توشی قەیرانی دارایی بووە، كۆمپانیای قەیوان بە قەرز پرۆژەكە بۆ حكومەت جێبەجێ دەكات. ئەلەند مەحوی بەرپرسی راگەیاندنی كۆمپانیای قەیوان بە (درەو)ی راگەیاند، كۆمپانیای قەیوان وەكو دەستپێشخەرییەك بڕیاریدا بەبێ وەرگرتنی پارەی پێشەكی بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكە، دەست بەكارەكانی بكات، قەیوان تاوەكو بڕی (100 ملیار) دینار لە پرۆژەكەدا خەرجدەكات‌و دوای ئەوە حكومەت مانگانە سولفەی جێبەجێكردنی پرۆژەكەی بۆ خەرج دەكات. لە بەردی یەكەمی پرۆژەكەدا بڕیار بوو تەنیا قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە كە لە تاسلوجەوە دەستی پێدەكرد بۆ بازگەی سلێمانی- عەربەت، بەماوەی (36) مانگ واتە (سێ ساڵ) تەواو بكرێت، لە بەردی بناغەی دووەمیشدا ئەم كاتە وەكو خۆی ماوەتەوە‌و گۆڕانكاری تێدا نەكراوە، بەم پێیە بێت قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە لە كۆتایی تەمەنی ئەم كابینەی حكومەتدا تەواو دەبێت‌و چارەنوسی قۆناغی دووەم‌و سێیەمی پرۆژەكە دەكەوێتە سەردەمی كابینەكانی داهاتوو. لەبەردی بناغەی یەكەمدا پرۆژەكە ناوی لێنرابوو "شەقامی سەدمەتری سلێمانی"، بەڵام لە بەردی بناغەی دووەمدا ناوی پرۆژەكە گۆڕدراوە بۆ "شاڕێی بابان"، ئەم ناوە لەسەر پێشنیازی سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی دانراوە‌و وەكو ئاماژەیەكە بۆ رۆڵی "میرنشینی بابان".  

(درەو): شێخ نەهرۆ كەسنەزایی رێبەری نوێی تەریقەتی قادری، بەپێی راپۆرتی رۆژنامەی واشنتۆن پۆست كاری بۆ دەزگای هەواڵگری ئەمریكا كردووە‌و لەڕێگەی دروێشەكانییەوە چەندین زانیاری دەگمەنی داوە بە ئەمریكا، ئەمریكییەكان ژمارەی نهێنییان لەناو دەزگای هەواڵگری بۆ داناوە‌و مانگانەش پارەیان پێداوە. نامەكەی شێخ بۆ جۆن بۆڵتن شێخ نەهرۆ كەسنەزانی كە دوێنێ لە شوێنی كۆچكردووی باوكی (شێخ محەمەد كەسنەزانیی) وەكو رێبەری نوێی تەریقەتی قادری بەیعەتی پێدرا، بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی واشنتۆن پۆستی ئەمریكی كە رۆژی 6ی حوزەیرانی ساڵی رابردوو بڵاوبوەتەوە، نامەی بۆ جۆن بۆلتۆن راوێژكاری پێشووی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا‌و مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا نوسیوە. لەو نامانەدا شێخ نەهرۆ داوای لە بەرپرسانی ئەمریكی كردووە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئەو كەس‌و لایەنانەدا بەهێز بكەن كە دەیانەوێت رژێمی ئێران بروخێنن، باسی لە بەرژەوەندی هاوبەشی خۆیان‌و ئەمریكییەكان كردووە لە لاوازكردنی رژێمی ئاخوندی ئێران‌و كۆتایهێنان بە هەژمونی. شێخ لە هۆتێلەكەی ترەمپ واشنتۆن پۆست باسی لەوەكردووە، دوای چوار مانگ لە ناردنی ئەو نامانە، شێخ نەهرۆ چوەتە هۆتێلەكەی دۆناڵد ترەمپ لە واشنتۆنی پایتەخت كە ناوی هۆتێل "ئینتەرنەشناڵ"ە، ماوەی (26) شەو لە نهۆمی هەشتەمی ئەو هۆتێلە ماوەتەوە، رۆژنامەكە وای خەمڵاندووە خەرجی ئەو ماوەیەی لە هۆتێلەكە ماوەتەوە دەیان هەزار دۆلار بوبێت. نوسەرانی راپۆرتەكە باسیان لەوەكردووە، مانەوە بۆ ماوەیەكی زۆر لەو هۆتێلە گرانبەهایانەدا كەمجار رودەدات، رۆژنامەكە لەو ماوەیەدا لیستی ئەو كەسانەی دەستكەوتووە كە سەردانی هۆتێلەكەیان كردووە، دەڵێ ماوەی مانەوەكەی شێخ نەهرۆ كەسنەزانی لەهەموو میوانەكانی تر زیاتر بووە.  وشنتۆن پۆست نوسیویەتی، شێخ نەهرۆ كە تەمەنی (50) ساڵە، لە كۆشكێكدا لە ئوردن دەژی كە بە زێڕ رازێندراوەتەوەو خزمەتكاری هەیە، بە پەیامنێرەكەیانی لە عەممان راگەیاندووە:" زۆرجار لە هۆتێلی Hay-Adams دەمێنێتەوە، بەڵام بەمدواییە ناوبانگی هۆتێلە نوێییەكەی ترەمپی لە واشنتۆن بیستووە‌و لەو باوەڕەدا بووە كە شوێنێكی باشە بۆ مانەوە". شێخ نەهرۆ رەتیكردوەتەوە سەردانەكەی بۆ هۆتێلەكەی ترەمپ بەمەبەستی دروستكردنی لۆبی بێت‌و وتویەتی ئەو بەمەبەستی وەرگرتنی چارەسەری پزیشكی لە نەخۆشخانەی جونز هۆبكنز سەردانی واشنتۆنی كردووە، بەڵام رۆژنامەكە دەڵێ لە واشنتۆن لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكی دیداری كردووە بە ئامانجی بازرگانی‌و چەندین كۆمپانیا نوێی دروستكردووە. واشنتۆن پۆست وتویەتی:" هۆتێلەكەی ترەمپ لە واشنتۆن بووە بە شوێنی كۆبونەوەی سیاسەتمەدارانی سەربە پارتی كۆمارییەكان‌و ئەو كەسانەی كە كاری حكومییان هەیە، بۆ خەڵكانی بیانی‌و ئەوانەی كە خاوەن هەژمونن‌و دەیانەوێت لەگەڵ ئەمریكا كاربكەن، بووە بە باشترین وێستگەی مانەوە، خەڵكانی دورخراوەو سەركردە سیاسییە بیانییەكان كە ناتوانن لەرێگەی كەناڵە فەرمییەكانەوە دەستیان بە ئیدارەی ترەمپ بگات بەمەبەستی لۆبیكردن، لە هۆتێلەكەی ترەمپ دەنیشنەوە"، لەم بوارەشدا نمونەی بە لۆبیكردنێكی سعودیە هێناوەتەوە دوای هەڵبژاردنی ساڵی 2016 ئەوەش لەرێگەی بەكرێگرتنی (500) ژور لە هۆتێلەكەی ترەمپ.  راپۆرتەكە ئاماژە بەوەدەكات، بەر لە چەند هەفتەیەك لە گەیشتنی شێخ نەهرۆ كەسنەزانیی بۆ هۆتێلەكەی ترەمپ، سەرۆك وەزیرانی دورخراوەی تایلەند‌و هاوسەرەكەی شەوێك ماونەتەوە، چەند هەفتەیەك دواتریش رێپۆرتەرێك كاندیدێكی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی نێچیریای لە هۆتێلەكە بینیوە كە بۆ مەبەستی لۆبیكردن هاتووە، بەڵام كەس وەكو شێخ نەهرۆ كەسنەزانیی لە هۆتێلەكە نەمایەوە كە رێبەری موسوڵمانە سۆفییەكانە‌و خۆی دەڵێت بەر لە جەنگی ئەمریكا‌و عێراق لە ساڵی 2003 وەكو هاواڵدەر خزمەتی بە دەزگای هەواڵگری ناوەندی ئەمریكا (CIA) كردووە. ئینتیفاز قەنبەر وتەبێژو یاریدەدەری شێخ نەهرۆ كەسنەزانیی كە بەبەردەوامی لە هۆتێلەكە لەگەڵ شێخ نەهرۆ بووە وتویەتی: لەناو هۆتێلەكە زۆرێك لە باڵیۆزو خەڵكانی گرنگیان بینیوە، بەڵام قسەیان لەگەڵ نەكردوون‌و تەنیا بینویانن". بەپێی قسەی رۆژنامە ئەمریكییەكە، توانای ترەمپ بۆ سودوەرگرتن لە خەڵكانی بیانی بەتایبەتیش لەكاتێكدا سەرۆكی وڵاتە، رەخنەی زۆری بەدوای خۆیدا هێناوە، رێكخراوی ترەمپ روبەڕووی سكاڵای یاسایی بوەتەوە، ئەندامانی پارتی دیموكراتەكان لە كۆنگرێس دۆسیەیەكیان بەرزكردوەتەوە‌و دەڵێن ئەو كارانەی كە حكومەتە بیانییەكان بۆ ترەمپی دەكەن بەندی تایبەت بە وەرگرتنی دیاری‌و بەخشیش پێشیڵ دەكات كە لە دەستوردا هاتووە‌و وەرگرتنی پارەی لە حكومەتە بیانییەكان قەدەغەكردووە. ئەو كۆمپانیایەی كە هۆتێلەكەی ترەمپ لە واشنتۆن بەڕێوەدەبات، رەتیكردوەتەوە وەڵامی پرسیاری رۆژنامەی واشنتۆن پۆست بداتەوە لەبارەی ئەوەی ئایا شێخ نەهرۆ كەسنەزانیی لەبەرامبەر ئەو ماوەیەی لە هۆتێلەكە ماوەتەوە چەندێك پارەی داوە یاخود ئایا كەس لە كۆشی سپی ئاگاداركراوە لەوەی شێخ ئەو ماوە زۆرە لە هۆتێلەكە ماوەتەوە. كۆشی سپی‌و ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكاش بەهەمان شێوە رەتیانكردوەتەوە ئاگاداری سەردانەكەی شێخ نەهرۆ بن بۆ هۆتێلەكەی ترەمپ‌و وتویانە ئاگاداری ئەوە نین هیچ كۆبونەوەیەكی فەرمی لەنێوان كارمەندەكانیان‌و شێخ نەهرۆدا كرابێت، بەڵام نەیانتوانیوە رەتی بكەنەوە بەشێوەی نافەرمی كۆبونەوە كرابێت. شێخ‌و ئەجێندا سیاسییەكەی رۆژنامەكە نوسیویەتی: شێخ نەهرۆ كەسنەزانیی ئەجێندایەتی سیاسی هەیە‌و بانگەشەی روبەڕووبونەوەی سەربازی لەنێوان ئەمریكا‌و ئێران دەكات‌و دەڵێ دەیەوێت یارمەتی ئەمریكا بدات بۆ رزگاربوونی عێراق لەژێر هەژموونی ئێراندا، خۆشی وەكو كاندیدێك بۆ سەرۆكایەتی عێراق وێنا دەكات. بەگوێرەی راپۆرتەكەی واشنتۆن پۆست، شێخ نەهرۆ لە ئەمریكا بەمدواییانە ژمارەیەك كۆمپانیای بواری سكیوریتی تایبەت‌و خزمەتگوزاری بواری بیرەنەوتەكان تۆماركردووە‌و دەڵێ سورە لەسەر ئەوەی لەگەڵ ئیدارەی ترەمپدا بازرگانی بكات. شێخ نەهرۆ رۆژی 30 نۆڤێمبەری ساڵی رابردوو چوەتە هۆتێلەكەی ترەمپ، واتە رۆژێك دوای ئەوەی براكەی كە وەزیری بازرگانی عێراق بوو تۆمەتباركرا بە گەندەڵی‌و بێ ئامادەبوونی خۆی حوكمی حەوت ساڵ زیندانی بۆ دەرچوو. رۆژنامە ئەمریكییەكە نوسیویەتی خەرجی شەوێك مانەوە لە هۆتێلەكەی ترەمپ لەنێوان (هەزار بۆ 2 هەزار) دۆلاردایە، بەڵام لە هۆتێل  Hay-Adams شەوانە نرخ بە (840 بۆ هەزارو 840) دۆلارە. شێخ نەهرۆ وتویەتی لەو ماوەیەی لەواشنتۆن بووە لە دەرەوەی هۆتێلەكە چاوی بە ژمارەیەك شارەزایانی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا كەوتووە یەكێك لەوانە عەقید (عەباس دهۆك) بووە كە بەمدواییە بووە بە راویژكاری سەربازیی لە نوسینگەی خۆرهەڵاتی دوری وەزارەتی دەرەوەو پێشتر پاشكۆی سەربازی باڵیۆزخانەی ئەمریكا بووە لە سعودیە. عەقید عەباس دهۆك وتویەتی: شێخ نەهرۆ دەیەوێت لە واشنتۆن باسی عێراق بكات‌و گوزارشت حەقیقەتی دەسەڵات لەوێ بكات. شێخ لەگەڵ CIA واشنتۆن پۆست دەڵێ، شێخ نەهرۆو براكانی لەسەردەمی رژێمی سەددامدا دەستگیركراون، بۆیە بەر لە روخانی رژێم لە 2003دا پەنایان بۆ ئەمریكییەكان بردووە‌و یارمەتی بەرپرسانی هەواڵگری ئەمریكایان داوە، بەردەوام چاویان بەو بەرپرسانەی هەواڵگری ناوەندی ئەمریكا دەكەوێت كە لە بنكەیەكی بچوك لە كوردستانی عێراق كاردەكەن، لەناو تۆڕە سۆفییەكەیاندا دەیان كەسیان كردووە بە هەواڵدەر كە لەناو دەزگا سەربازی‌و هەواڵگرییەكانی سەددامدا كاریان كردووە، بەپێی كتێبێك كە (بۆب وودوارد) نوسیویەتی، ئەو زانیارییانەی كە دوو برا كەسنەزانییەكە‌و تۆڕەكەیان بە هەواڵگری ئەمریكایان داوە "زانیاری زۆر دەگمەن‌و سەرەنجڕاكێش" بوون، دەزگای هەواڵگری ناوەندی ئەمریكا ژمارەی نهێنی "ROCKSTARS" بۆ داناون. بەپێی ئەوەی رۆژنامەكە لەزاری شێخ نەهرۆوە بڵاویكردوەتەوە، لەبەرامبەر ئەو كارانەی كە بۆ دەزگای هەواڵگری ئەمریكایان كردووە، ئەمریكا مانگانە زیاتر لە یەك ملیۆن دۆلاری پێداون. بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی كە رۆژنامەی " The Post" بڵاویكردوەتەوە، دوای شەڕی عێراق، شێخ نەهرۆ تۆڕەكەی كردووە بە كۆمپانیایەكی ئەمنی تایبەت‌و كۆمپانیای پارێزگاریكردن لە دامەزراوە عێراقییەكان‌و گرێبەستی پاراستنی بنكە سەربازییەكانی ئەمریكا‌و دامەزراوە نەوتییەكانی بەدەستهێناوە. شێخ نەهرۆ خۆی وەكو كاندیدێكی گونجاو بۆ سەرۆكایەتی عێراق دەخاتەڕوو باسلەوە دەكات سۆفیەكان لە سوننە‌و شیعە پێكدێن‌و ئەمە بە ئەلتەرناتیڤێكی ئاشتیانە لەبەرامبەر فراوانخوازی ئێران لەلایەك‌و توندڕەوی قاعیدە لەلایەكی تر ناودەبات.  

ئامادەكردنی: یاسین تەها ڕە‌نگه‌ ئه‌و كه‌سایه‌تییه‌ ئیسلامیانه‌ی کە هاوشێوەی شێخ عه‌بدولقادری گه‌یلانین لە دنیای ئیسلامدا نەگەنە په‌نجه‌كانی یەک دەست، ئەم شێخە عارفە له‌ یه‌ك كاتدا رێبه‌ری یه‌كێک له‌ گه‌وره‌ترین ته‌ریقه‌ته‌كانی ته‌سه‌وف و ده‌روێشێتییە بەناوی ”قادریی“، له‌هه‌مان كاتیشدا جێگه‌ ستایشی سه‌له‌فییه‌ حه‌نبه‌لییه‌كانی ڕكابه‌ر و نه‌یاری ئه‌م رێچكه‌یه‌ و ئەوەندە بەسە کە ئیبن تەیمیەی حەڕانی (1263ز مردووە) ستایش و بەرگریی لێکردووە. به‌پێی زۆربه‌ی بۆچوونه‌ مێژووییه‌كان شێخی گه‌یلانی له‌ ئێران و دروست له‌ ده‌وروبه‌ری ڕۆخی ده‌ریای قه‌زوینه‌وه‌‌ دابه‌زیوه‌ته‌ به‌غدای پایتەختی عەباسییەکان كه‌چی ڕەچه‌ڵه‌كی ئەو گرێدراوە به‌ ئال و به‌یتی پێغەمبەر و جگه‌ له‌وه‌ی بووه‌ به‌ ”قوتبی به‌غدا“ مورید و شوێنكه‌وته‌كانی سنووری دەستکرد ناناسن و له‌ هیند و پاكستانه‌وه‌ تا ئه‌وپه‌ڕی باكوری ئه‌فه‌ریقا په‌رش و بڵاون. ڕەچه‌ڵه‌كی شێخ عه‌بدولقادر وه‌ك هه‌ر كه‌سایه‌تییه‌كیتری ناوداری سه‌ده‌ ناوه‌نجییه‌كانی ئیسلام، بیروڕای جیا جیا و بگرە مشتومڕێکی زۆری مێژوویی له‌سه‌ر ڕە‌چه‌ڵه‌ك و نیشتمانی عه‌بدولقادری گه‌یلانی هه‌یه‌، به‌ڵام سه‌رجه‌میان لەوەدا تا ڕادەیەکی زۆر یەکدەگرنەوە کە سەجەرەی ئەم عاریفە شەرعزانە بگێڕنه‌وه‌ بۆ سەر ئیمام عه‌لی کوڕی ئەبوتالیب له‌گه‌ڵ جیاوازییان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئایا ئه‌م "سه‌ید" بوونه‌ له‌ رێگه‌ی حه‌سه‌نه‌وه‌یه‌ یان حوسێن كه‌ كوڕانی فاتمه‌ی كچهی پێغه‌مبه‌ری ئیسلامن. ڕە‌نگه‌ به‌شێكی زۆری ئه‌م ناڕونییه‌ش بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ خۆهەڵنەکێشانی شێخی گه‌یلانی به‌ ڕە‌چه‌ڵه‌ك و باو باپیرانی و دیارخستنی لەبەرچاوی خەڵک، چونکە وەک لە ژیانەکەیەوە دەردەکەوێت ناوبراو بە پلەی یەکەم پشتی بە کار و کردەوەی کەسێتی خۆی بەستووە بۆ هەڵکشان بەرەو لوتکەی ناوداریی لەناو جەنجاڵیی شاری بەغدا کە ئەودەم جمەی دەهات لەخەڵکانی زانا و رێبوار و سەدەیەک بەر لەوەی گەیلانی ڕووی تێ بکات بەقسەی خەتیبی بەغدادی نزیک بە 45 هەزار مزگەوت و گۆڕەپانی نوێژی تێدا بووە و لەهەندێ کاتیشدا دانیشتوانەکەی لە ملێونێک کەس زیاتر بووە. هاوكات له‌گه‌ڵ ئه‌م شه‌جه‌ره‌ عه‌ره‌بییه‌ پێغه‌مبه‌رانه‌ی گه‌یلانیدا كه‌ پاسپۆرتێكی به‌هێزی په‌ڕینه‌وه‌یه‌ بۆ خۆشەویستبوون له‌ دنیای سۆفیگه‌ریدا، ناوی باپیری چواره‌می گه‌یلانی له‌ به‌شی هه‌ره‌ زۆری سه‌رچاوه‌كاندا به‌ ”جه‌نگی دۆست“ هاتووه‌. ئەم ناوە ئێرانییەی باپیرە گەورەی شێخی گەیلانی ئاڵۆزییه‌كی زۆری له‌ نه‌ته‌وه‌ی ناوبراودا دروست كردووه‌، چونكه ئه‌م ناوه‌‌ بۆ ئێرانییەکان و بۆ كوردیش ئاشنایه‌ و به‌ ‌مانای دۆستی جه‌نگ یان كه‌سی ئازاو چه‌له‌نگ دێت، به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ تا ئێستا به‌ ته‌واوی یه‌كلا نه‌بۆته‌وه ئاخۆ شێخ عەبدولقادر‌ لە نەتەوەی گیلەکە یان عه‌ره‌ب؟ هه‌ندێكیش باسیان له‌ ئه‌گه‌ری كوردبوونی كردووه‌ به‌پێی جوگرافیای گەشەکردن و زۆری شوێنكه‌وته کوردەکانی ئەمە جگە لە ماناو ده‌لاله‌ته‌كانی ناوی ”جه‌نگی دۆست“‌، بەپێی ئەم بۆچوونە شێخ عەبدولقادر خەڵکی گەیلانی سەر بە کرماشانە( کە ئێستاش شارۆچکەیەک کە ناوی گەیلان لە پارێزگای کرماشان هەیە)، ئەمەش لەگەڵ ئەو سەرچاوە مێژووییانە دێتەوە کە باس لەوە دەکەن شێخ عەبدولقادر لەناوچەکانی بن دەستی ئیمارەتی حەسەنەوی کوردییەوە هاتووەتە بەغدا. به‌پێی گه‌ڕانه‌وه‌ی باوی مێژویی شێخ عه‌بدولقادر له‌ ده‌وروبه‌ری ساڵی 1077 زاینیدا له‌ شارۆچكه‌ی "نیف"ی سه‌ر به‌ گه‌یلانی ڕۆخی ده‌ریاچه‌ی قه‌زوین لەباکوری ئێران هاتوەته‌ دنیاوه‌، به‌ڵام له‌ناوەڕاستی ساڵانی نه‌وه‌ده‌كانی سەدەی ڕابردوو یه‌كێك له‌ نه‌وه‌كانی گه‌یلانی ”جه‌ماله‌دین فالح“ توێژینه‌وه‌یه‌كی ئه‌كادیمی به‌ چاودێری هه‌ندێك شاره‌زا بڵاو كردەوە به‌ناوی ”جغرافیە الباز اڵاشهب“ كه‌ خوێندنه‌وەیەکی جیاواز بۆ گێڕانەوە مێژوییەکان دەخاتەڕوو و جه‌خت له‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌، شێخ عەبدولقادری باپیری لەدایکبووی گوندی "جیل" یان "گه‌یلان"ی زیك مه‌دائینی باشوری به‌غدایه، له‌ شه‌جه‌ره‌کەشی کە ئەم گەیلانی زادەیە خستوویەتەڕوو ناوی ”جه‌نگی دۆست“ نییه‌، بەم پێیەش باپیرانی گه‌یلانی به‌ر له‌ بوونی عه‌بدولقادر له‌ ناوچه‌كانی بن ده‌ستی ئیماره‌تی حه‌سنه‌وی كوردییه‌وه‌ هاتونه‌ته‌ گه‌یلانی نزیك به‌غدا، ئەم خوێندنەوەو لێکۆڵینەوە تازەیەش شێخ عەبدولقادر ده‌کاتە عێراقی و بەوەش گیڕانەوە ئێرانی بوونە باو و بەناوبانگەکەی باپیری ڕەتکردۆتەوە کە سەرجەمیان له‌ ژێر كاریگه‌ریی یه‌ك گێڕانه‌وه‌دا به‌ كۆمه‌ڵ له‌دایكبوونی شێخ عه‌بدولقادریان گێڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ گه‌یلانی ئێران و بەبێ وردبوونەوە چاویان لەیەکتر کردووە. مناڵی و پێگه‌شتنی شێخ عه‌بدولقادر زانیاریی له‌سه‌ر قۆناغی مناڵی شێخ عه‌بدولقادر تا تەمەنی 18 ساڵی زۆر زۆر كه‌مه‌، به‌ڵام به‌ پێی گێڕانه‌وه‌كان هەر به‌ مناڵی باوكی مردووه ‌و بە هەتیوی گەورە بووە، لە خێزانه‌كه‌ی خۆی‌ یه‌ك‌ برای هه‌بووه‌ به‌ ناوی عه‌بدوڵڵا کە زۆر گومناوە، بۆ ئه‌وه‌ی بگات به‌ ئاوه‌دانی كه‌ڵكه‌ڵه‌ی سه‌فه‌ر بۆ ڕووگه‌ی دنیای ئیسلامی ئه‌وكات كه‌ شاری به‌غدایه کەوتۆتە مێشکی‌، له‌ هه‌موو ماڵی باوكیشی ته‌نها 80 دینار پاره‌یان هه‌بووه‌، دایكی كه‌ ناوی فاتمه‌یه‌ و شێخ زاده‌یه‌كی ناوچه‌ی گه‌یلانه‌ نیو به‌ نیو له‌گه‌ڵ عه‌بدوڵڵا به‌شی كردووه‌ لێیان، پاشان بەدەم گریان و زارییەوە عه‌بدولقادری له‌گه‌ڵ كارواندا به‌ڕێكردووه بەرەو عێراق،‌ چونكه‌ دڵنیا بووه‌ له‌وه‌ی‌ ڕۆشتنی به‌ ده‌ستی خۆیه‌تی به‌ڵام گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ گه‌یلان له‌ مه‌حاڵه‌وه‌ نزیكتره، دواتریش دڵه‌خورتێكه‌ی دایكی به‌ڕاست گه‌ڕاوه ‌و ئەوە سەفەری یەکجاریی بووە و لەوە بەدوا به‌غدای کردووە بە نیشتمانی خۆی کە ئەوکات شاری غەزالی و ئەسفەراینی و پێشەوا ناودارەکانی شەرعزانی بووە. گه‌یلانییه‌كان ئه‌وكات زیاتر سوننه‌ مه‌زهه‌ب بوون و په‌یڕە‌ویشیان له‌ مه‌زهه‌بی حه‌نبه‌لی ده‌كرد، ئه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ به‌ر له‌وه‌ی به‌ر شه‌پۆلی شیعه‌گه‌ریی بكه‌ون‌. عه‌بدولقادری گه‌یلانی له‌ ته‌مه‌نی 18 ساڵیدا و دروست له‌ ساڵی 1095 ز گەیشتوه‌ته‌ به‌غدا، پاش جێگە و رێگە خۆشکردن خێرا په‌یوه‌ندی كردووه‌ به‌ خوێندنگای نیزامییه‌ كه‌ به‌ناوبانگترین فێرگه‌ی ئیسلامییه‌ له‌ سه‌رده‌می عه‌باسییه‌كان، هاوكات له‌گه‌ڵ خوێندنه‌كه‌یدا سه‌فه‌ری كردووه‌ بۆ شام و حیجاز، ماوەیەکی زۆر لەناو کەلاوە و قشڵاخ و چۆڵەوانییەکانی دەوری بەغدا خەڵوەتی کردووە، له‌ رێگای حه‌جی یه‌كه‌میدا بوه‌ته‌ هاوه‌ڵی ناوداران و له‌ یه‌كێك له‌و سه‌فه‌رانه‌دا (1115 ز)هاوه‌ڵی شێخ عه‌دی كوڕی موسافیر بووه‌ كه‌ پایه‌ی سه‌ره‌كییه‌ له‌ ئاینی ئێزدی و مه‌زاره‌كه‌ی لەلالش ئێستا كه‌عبه‌ و زیاره‌تگای ئێزیدییه‌كانه، له‌ پاش ئه‌م گه‌شته عه‌بدولقادر ستایشی زۆری شێخ عه‌دی (ئادی) كردووه‌ و باسی له‌وه‌ كردووه‌ ئه‌گه‌ر پێغه‌مبه‌رایه‌تی به‌ تێكۆشان به‌ده‌ست بهاتایه‌ ئه‌وه‌ شێخ عه‌دی به‌ده‌ستی ده‌هێنا، به‌ڵام مه‌سه‌له‌كه‌ هه‌ڵبژارده‌ی خواییه ‌و په‌یامی خودا له‌ محه‌مه‌ددا خه‌تم كراوه‌. دەرکەوتنی شێخ عەبدولقادر شێخ عه‌بدولقادر، ماوەی 33 ساڵی تەمەنی به‌ خوێندن و گه‌شت و گه‌ڕان و خه‌ڵوه‌ت گوزەراندووە، لەم سێ دەیەیەدا توێشووی كۆ كردۆته‌وه ‌و وانه‌ی وه‌رگرتووه‌ تا ڕادەی ئەوەی سەردەمێک پێیان وتووه‌ ”مه‌جنون“، کاتێکیش هەستی کردووە پێگەشتووە، له‌سه‌ر كورسی ئیرشاد دانیشتووه‌ و بووه‌ به‌ واعیز و مامۆستا و دواتریش وه‌ك ”قوتبی به‌غدا“ و ”بازی ئه‌شهه‌ب“ ناوی ده‌ركردووه‌. عه‌بدولقادری گه‌یلانی له‌ سه‌رده‌می پێنج خه‌لیفه‌ی عه‌باسیدا ژیاوه‌، به‌ چاوی خۆی ململانێكانی ده‌سه‌ڵات و هه‌ڵپه‌ی خه‌ڵكی بۆ دنیا دیوه‌، ئه‌میش بانگی كردوون بۆ ئه‌خلاق و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ به‌هاكان، به‌م جۆره‌ش سیفه‌ته‌ واعیز و سۆفیگه‌رییه‌كه‌ی زاڵ بووه‌ به‌سه‌ر شه‌رعزانی و فەرموودە ناسییەکەی و پاش ئه‌وه‌ی حه‌نبه‌لییه‌كی سه‌له‌فی مه‌شره‌ب بووه‌، بوه‌ته‌ شێخی ته‌ریقه‌ت و سلوك، له‌م بارگۆڕانه‌شدا له‌ هه‌ندێك شێوازی بیركرنه‌وه‌ی سه‌له‌فییه‌كان لایداوه چونکە هەندێ لە مامۆستا سۆفییەکانی نەخوێندەواربوون (حەمادی دەباس)‌، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی لادانه‌كه‌ گه‌وره ‌و له‌ بواره‌كانی عه‌قیده‌دا نییه‌ و زیاتر لە سلووك و هەندێ وردە شیکاردا لە عەقیدەی سەلەف لایداوە‌ سه‌له‌فییه‌كان ده‌ڵێن ” ئەوە به‌ ئاوی ده‌ریای چاكه‌كانی ده‌ڕوات“، به‌ تایبه‌ت پاش ئه‌وه‌ی له‌ نوسینه‌كانیدا كه‌ ئێستا له‌ دوو توێی زیاتر له‌ 20 كتێبدا كۆ كراونه‌تەوە و چاپکراون‌ پابه‌ندیی تەواوی خۆی به‌ ته‌وحید و جێگیركردنی سیفاته‌وه‌ بۆ خودا ڕاگه‌یاندووه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌هلی كه‌لام و موعته‌زیله‌. لای حه‌نبه‌لییه‌كان عه‌بدولقادر نازناوی ”ئیمام“ی هه‌یه ‌و جارجاره‌ش پێی ده‌ڵێن ”شیخ الإسلام“، له‌ هه‌موو كتێبه‌كانی تەبەقاتی زانایانی ئه‌م مه‌زهه‌به‌شدا كه‌ زۆرینه‌ی نوسه‌ره‌كانی به‌ عه‌قیده‌ سه‌له‌فین، عه‌بدولقادری گه‌یلانی سه‌رده‌سته ‌و پێشەنگه‌ لای حه‌نبه‌لییه‌كان، له‌هه‌مان كاتیشدا له‌ ئه‌ده‌بیاتی سۆفیدا ”غه‌وس“ و ”قوتب“ ـه‌‌ كه‌ تێكه‌ڵ ده‌بێت له‌گه‌ڵ شیرك و زاده‌ی بیدعه‌ ئاینییه‌ حه‌رامه‌كانه‌ به‌ پێی میتۆدی خواناسیی سه‌له‌فییه‌كان، چونكه لەعەقیدەی سەلەفدا‌ ته‌نها و تەنها خوا فریاد ڕەس و كارهه‌ڵسورێنه‌ره ‌و جگه‌ له‌و كه‌سیتر قوتبی زه‌مانه‌ نییە‌، ڕەنگە هیچ كه‌سیش لە سەردەمی ئەو و پاش ئەویشدا هێنده‌ی شێخی گه‌یلانی كه‌رامات و خەواریقی نه‌درابێته‌ پاڵ به‌ جۆرێك تەنانەت سه‌رچاوه‌كانی تەسەوفیش له‌به‌ر زۆری و نامۆیی گێڕانه‌وه‌كان به‌ گومان و وریاییه‌وه ئه‌و چیرۆكانه‌یان ده‌ستاوده‌ست پێ كردووه‌. شێخی گه‌یلانی كه‌ له‌ 13 شوباتی 1166 ز كۆچی دواییكردووه‌و هه‌ر له‌ ناوه‌ڕاستی به‌غدا ئه‌سپه‌رده‌ی خاك كراوه‌و له‌و كاته‌وه‌ ئارامگاكه‌ی ڕووگه‌ی زیاره‌تكه‌رانه‌ و ناوی "حه‌زره‌ی قادری"یه‌، نه‌وەكانی ئه‌م کەسایەتییە ناسراوە 14 كوڕ بوون له‌ نزیكه‌ی 50 كوڕ و كچ کە زۆربەیان بە نەخۆشی مردوون و بەرهەمی چوار دایکن، لە پاش مەرگی شێخی گەیلانیش نەوەکانی له‌ هینده‌وه‌ تا شام و تا باكوری ئه‌فریقا بڵاوه‌یان كردووه‌، ته‌ریقەته‌كه‌شی به‌هه‌مان شێوه‌ی نه‌وه‌كانی به‌ناوی ”قادری“ و ”گه‌یلانی“ ناسراوە و چەندین لقی وردیشی لێ بووەتەوە کە یەکێک لەوانە تەریقەتی کەسنەزانی قادری بەرزنجییە . تەریقەتی قادریی لە کوردستان یه‌كه‌م جوگرافیای سه‌رهه‌ڵدانی قادریی به‌غدا، پاشان خاكی عێراقه‌ و ئەم تەریقەتەش له‌سه‌ر تێكۆشان و جیهادی نه‌فس بنه‌ڕەته‌، به‌ڵام جیاواز له‌ هه‌ندێك له‌ رێبازه‌كانیتری عیرفان لای عه‌بدولقادر شه‌رعزانی و تێگەیشتن لە فیقهه له‌ پێش ته‌سه‌وفه‌وه‌یه‌، له‌ په‌نا جیهادی ئاشكرادا، جیهادی په‌نهانی هه‌یه‌ كه‌ هی نه‌فس و شه‌یتانه‌، شێخ عه‌بدولقادر ڕێسایه‌كی هه‌بووه‌ كه‌ خۆی دایڕشتبوو ”شه‌ریعه‌ت فێربه‌ ئه‌وجا په‌ناگیریی و خەڵوەت بكه‌“، له‌ په‌نا جیهادی نه‌فسیشدا هه‌ندێك چەمکیتری كردبووه‌ بنه‌ڕە‌ت بۆ تەریقەتەکەی كه‌ بریتین له‌: ته‌وه‌كول به‌ خودا، ڕە‌وشتی جوان، سوپاسگوزاریی، ئارامگرتن، ڕە‌زامه‌ندی و له‌ كۆتایشدا ڕاستگۆیی و درۆ نه‌كردن بەهیچ جۆرێک و لەژێر هیچ کاریگەرییەکدا. ئه‌گه‌رچی تان و پۆی ته‌ریقه‌تی قادری له‌ به‌غدا سه‌ری هه‌ڵداوه‌، به‌ڵام گومانه‌كانی كوردبوونی شێخی گەیلانی و زۆریی شوێنكه‌وته‌كانی له‌ كوردستان بۆن و به‌رامه‌یه‌كی كوردانه‌ی به‌م ته‌ریقه‌ته‌ به‌خشیوه‌. به‌پێی سه‌رچاوه‌ مێژوییه‌كان هاتنی تەریقەتی قادریی بۆ کوردستان یه‌كه‌مجار له‌لایه‌ن ماڵباتی به‌رزنجه‌وه‌ بووه‌ كه‌ ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ سه‌ر سه‌ید عیسا و سه‌ید موسای به‌رزنجی و له‌ بنه‌ڕە‌تدا وه‌چه‌ی ئیمام موسای كازمن کە یەکێکە لە ئیمامە مەعسومەکانی شیعە و نەوەکانی عەلی کوڕی ئەبو تالیب. سەید عیساو سەید موسا له‌ سەرده‌می هێرشی مه‌غۆله‌كاندا له‌ هه‌مه‌دانه‌وه هاتونه‌ته‌ شاره‌زوور، وەهاش بڵاوە کە ئه‌م دوو ئیمام زادەیە بره‌ویان به‌ رێبازی قادریی داوه‌ له‌ كوردستان كه‌ دامه‌زرێنه‌ره‌كه‌ی له‌ بنه‌چه‌دا ئامۆزایانه، به‌ قسه‌ی محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی به‌گیش بێت ئه‌و دوانه‌ له‌ 1455 ز هاتوونه‌ته‌ كوردستان. جگه‌ له‌م بۆچوونه‌ش هه‌ندێ له‌ نوسه‌ران له‌وانه‌ش شێخی خاڵ و سه‌فیزاده‌ باسیان له‌وه‌ كردووه‌ شێخ سمایلی ولیانی كه‌ له‌ وه‌چه‌كانی شێخانی به‌رزنجه‌یه‌ بۆ یه‌كه‌مجار قادریی له‌ به‌غداوه‌ هێناوه‌ته‌ كوردستان، ئەگەر گریمان ئەمەش ڕاست بێت هیچ لەو ڕاستییە ناگۆرێت کە بەرزنجییەکان پردی یەکەمی پەڕینەوەی قادرین بۆ کوردستان. هاوكات له‌گه‌ڵ به‌رزنجییه‌كانیشدا ماڵباتی تاڵه‌بانیش له‌ پێشه‌نگانی گواستنه‌وه‌ی ته‌ریقه‌تی قادرین بۆ ناو کوردەکانی دەوری کەرکوک، لەناو گێڕانەوە مێژوییەکاندا وەها بڵاوە كه‌ مه‌لا مه‌حمودی تاڵه‌بانی له‌ رێگه‌ی ده‌روێشێكی کاروانچیی هیندییه‌وه‌ به‌م رێبازه‌ ئاشنا بووه ‌و پاشان له‌ به‌غداوه‌ گواستویانه‌ته‌وه‌ بۆ ناوچه‌كانی خۆیان له ئاواییەکانی تاڵەبان و كه‌ركوك، به‌م پێیه‌ش كورده‌كان له‌ سییه‌كانی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌مدا به‌ رێبازی قادریی ئاشنا بوون تا ئه‌وكاته‌ی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی له‌سه‌ر ده‌ستی مه‌ولانا خالیدی شاره‌زووری لەگەڵ ئەم رێبازەدا کەوتۆتە کێبەرکێ و لەگەڵیدا بڵاو بووەتەوە. سەرچاوەی بنەڕەتیی ئەم بابەتە: https://bit.ly/2Cr8Nrx

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف   كابینەی سێقۆڵی (پارتی+یەكێتی+ گۆڕان) تەمەنی گەیشتە ساڵێك، دروشمی "كوردستانێكی بەهێز" ئابورییەكی داڕماو و سەروەرییەكی پێشێلكراوی بەدیهێناوە، یەكێتی لە حكومەت دەسەڵاتە‌و لە حزب ئۆپزسیۆن، بزوتنەوەی گۆڕانیش ئەمڕۆ مۆڵەتە یەك ساڵییەكەی بۆ كشانەوە كۆتایی هات‌و پەیمانی بۆ مانەوە لەناو حكومەت نوێ كردەوە‌و پاڵپشتی بۆ تیمەكەی لە حكومەت راگەیاند، دیمەنی حكومەتی هەرێم دوای ساڵێك لە سوێندخواردنی لەم راپۆرتەدا. ساڵێك دوای سوێندەكە ! ساڵێك بەسەر سوێندخواردنی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی تێدەپەڕێت. رۆژی 10ی تەموزی ساڵی رابردوو، كابینەی نۆیەم لەبەردەم پەرلەمانی كوردستاندا متمانەی وەرگرت، كابینەكە سێقۆڵییە (پارتی دیموكراتی كوردستان‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان) پێكەوە پێكیانهێناوە، ئەم كابینەیە لە یەكەم ساڵی تەمەنیدا روبەڕووی قەیرانێكی گەورەی دارایی بووەتەوە، قەیرانەكە سێ رەهەندی هەیە، دوانیان جیهانی‌و یەكێكیان ناوخۆییە: •    بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا •    داڕمانی نرخی نەوت •    گۆڕینی حكومەت لە عێراق ئەم سێ گۆڕانكارییە كاریگەری گەورەیان لەسەر داهاتەكانی حكومەت بەجێهێشت، دابەزینی نرخی نەوت لە (50) دۆلارەوە بۆ (20) دۆلار، لەسەرەتای قەیرانەكەوە داهاتی نەوتی هەرێمی لە (295 ملیۆن) دۆلاری مانگانەوە كرد بە (30 ملیۆن) دۆلار (لێرەدا مەبەست لە داهاتی نەوت تەنیا ئەو ئەو داهاتەیە كە دەچێتە خەزێنەی وەزارەتی داراییەوە)، بەڵام بەمدواییە كە نرخی نەوت بۆ سەرو (40) دۆلار بەرزبووەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) بۆ ئەم مانگانە داهاتی نەوت زیادی كردووە. بڵاوبونەوەی كۆرۆناو رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە ڤایرۆسەكەش، لەسەرەتای قەیرانەكەوە داهاتی ناوخۆی لە (270 ملیار) دیناری مانگانەوە كرد بە (30 ملیار) دینار، بەڵام ئێستا كە كەرەنتینەی تەواوەتی لە هەرێمی كوردستان هەڵگیراوە، داهاتی ناوخۆ بۆ نزیكەی (100 ملیار) دیناری مانگانە زیادی كردووە.  گۆڕینی كابینەی حكومەت لە عێراق كە پێشتر عادل عەبدولمەهدی سەرۆكایەتی دەكرد، ئاڵنگارییەكی تر بوو كە روبەڕووی حكومەتی هەرێم بووەوە، عەبدولمەهدی لە كۆتایی ماوەی سەرۆكایەتییەكەیدا ناردنی بەشە موچەی هەرێمی كوردستانی راگرت كە مانگانە (453 ملیار) دیناربوو، ئەمە هەڕەشەیەكی گەورەی لەسەر داهاتەكانی حكومەت دروستكرد، كابینەی مستەفا كازمی كە دەستبەكاربوو، لەدوای دەستبەكاربونیەوە بۆ یەك مانگ بڕی (400 ملیار) دیناری بۆ حكومەتی هەرێم ناردووە، ئەمەش بەمەرجی ئەوەی هەرێمی كوردستان رێككەوتنێكی گشتگیر لەبارەی نەوت‌و بودجەوە لەگەڵ بەغداد ئیمزا بكات، ئەم رێككەوتنەش تائێستا ئیمزا نەكراوە‌و چارەنوسی بەشە بودجەی هەرێم لە عێراق بەنادیاری ماوەتەوە.   ترۆیكای حكومەت حكومەتی سێقۆڵی (پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان) لە فەرهەنگی سیاسیدا بە "ترۆیكا" ناودەبرێت واتە گالیسكەیەك كە سێ ئەسپ پێكەوە رایبكێشن، دوای ساڵێك لە دەستبەكاربوونی حكومەت، هێشتا ئەسپەكان بەتەواوەتی لەبارەی راكێشانی گالیسكەكەوە كۆك‌و تەبا نین. یەكەم: پارتی لە حكومەت سەرۆكایەتی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم لای پارتییە، لەناو پارتیشدا مەسرور بارزانی كوڕی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی پۆستەكە بەڕێوەدەبات، وەكو حزب پارتی توانای راوەستانی لەبەرامبەر مەسرور بارزانی نەبووە، بەهێزیی مەسرور بارزانی كۆتایی بە رۆڵی مەكتەبی سیاسی پارتی هێنا، ئێستا لایەنە بەشدارەكانی حكومەت (یەكێتی‌و گۆڕان) قسەو ناڕەزایەتییەكانیان لەڕێگەی تیمەكانیانەوە لە حكومەت بە مەسرور بارزانی دەگەیەنن نەك مەكتەبی سیاسی پارتی، ئەمە لەكاتێكدایە پێشتر رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتیان لەگەڵ مەكتەبی سیاسی پارتی واژۆ كردووە. بەهێزیی مەسرور بارزانی لەڕووی دەسەڵاتەوە لەناو پارتی، تەنیا مەكتەب سیاسی حزبی سڕنەكردووە، بەڵكو كۆتایی بە رۆڵی نێچیرڤان بارزانیش هێناوە كە ئێستا سەرۆكایەتی هەرێمە‌و پێشتریش ماوەی (17 ساڵ) پۆستی سەرۆكی حكومەتی بەدەستەوە بووە. كابینەی نۆیەم لە (21) وەزارەت پێكدێت، لەم ژمارەیە (8) وەزارەت بە فەرمی لای پارتییە، ئەمە جگە لە پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان كە تائێستا پارتی پڕنەكردوەتەوە، كەمینە نەتەوەكان لە كابینەكەدا (2) پۆستی وزاریی‌و حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستانیش پۆستێكی وزاری وەرگرتووە كە پارتی كاندیدەكانی دیاریكردووە، لەپاڵ ئەمەدا سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران‌و وتەبێژی حكومەتیش هەر لای پارتییە، ئەمە جگە لە پۆستەكانی تری ناو حكومەت‌و وەزارەتەكان.  پارتی بەتایبەتیش مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی، هەموو توانای خۆیان بۆ سەرخستنی مەسرور بارزانی لە پۆستی سەرۆكی حكومەت خستوەتەگەڕو چارەنوسی حزبەكەیان بەوەوە بەستوەتەوە، جگە لە چەند دەنگێكی كەم كە لەژێر پەردەوە ناڕەزایەتی دەردەبڕن‌و كەسانی نزیكن لە نێچیرڤان بارزانی، هیچ جۆرە ناڕەزایەتییەك لەناو پارتی بەرامبەر بە مەسرور بارزانی بەدی ناكرێت.  دووەم: یەكێتی لە حكومەت یەكێتی وەكو لایەنێكی سەرەكی پێكهێنەری حكومەت ناڕازییە لەئەدای حكومەت، كێشەی سەرەكی یەكێتی لە كابینەی نۆیەمدا ئەوكاتە دەستیپێكرد كە پارتی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی بۆ پڕكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوك لە بەرژەوەندی یەكێتی جێبەجێ نەكرد. بەڵام بەشێكی ناڕەزایەتییەكەی یەكێتی پەیوەندی بە ئاڵۆزی پەیوەندییەكانیەوە هەیە لەگەڵ پارتیدا، سەرۆكی پارتی تائێستا بەفەرمی دانی بە ئەنجامی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتیدا نەناوە، دوای چەندین هەوڵ هێشتا مەكتەبی سیاسی هەردوو حزب نەیانتوانیوە پێكەوە كۆببنەوە، یەكێتی وەكو حزب ناڕازییە لە ئەدای كاری حكومەت، بەڵام تیمی یەكێتی لەناو حكومەت كێشەیان نییە، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت كە سەرۆكایەتی تیمی یەكێتی دەكات لەناو حكومەت، لەسەرەتای دەستبەكاربوونی كابینەكەوە ناڕەزایەتی هەبوو لەبارەی دەسەڵاتەكانییەوە، بەڵام مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت ناڕەزایەتییەكانی چارەسەركرد، ئێستا قوباد تاڵەبانی ئەركی سەرۆكایەتی تیمی حكومەتی هەرێمی بۆ گفتوگۆ لەگەڵ بەغداد پێ سپێردراوە. بەرپرسانی یەكێتی دەڵێن پرسی كشانەوەیان لە حكومەت خستوەتە سەر مێزی گفتوگۆ ناوخۆییەكانیان، بەمدواییە كە حكومەت دەستكاری موچەی موچەخۆرانی كرد، لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی لە تویتێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر نوسی:" ئەگەر حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغداد نەگاتە رێككەوتن، شەفافیەت نەبێ لە خەرجی‌و داهات، یەكێتی ناچێتە ژێر باری موچەبڕین، هەڵپەساردنی بەشداری لە پەرلەمان‌و حكومەت و هەڵبژاردنی پێشوەخت یەكێك دەبێت لەبژاردەكان". تائێستا حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغداد رێككەوتنی ئیمزا نەكردووە، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن بۆ مانگەكانی داهاتوو حكومەت رێژەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران لە 21%وە بۆ نزیكەی 34% زیاد بكات، ئۆفەرێكی تر تاوتوێ دەكرێت لەبارەی ئەوەی حكومەت رێژەی بڕینی موچە لە 21% زیاتر نەكات، بەڵام دابەشكردنی موچە لە 30 رۆژەوە بۆ 60 وەكو خۆی بمێنێتەوە، بەم دۆخەوە ئایا یەكێتی لە حكومەت دەكشێتەوە ؟ كشانەوەی یەكێتی لە حكومەت ئەگەرێكی لاوازە، وا دەردەكەوێت یەكێتی كارتی كشانەوە تەنیا بۆ فشار لەسەر پارتی بەكاردەهێنێت، بەتایبەتیش كە بەمدواییە یەكێتی چەند پۆستێكی خۆی لە حكومەت پڕكردەوە لەوانە پۆستی بریكاری وەزارەتی ناوخۆ. تیمی یەكێتی لە حكومەت بەشداربوو لە بڕیاری كەمكردنەوەی موچەی فەرمانبەران، بۆ مانگەكانی داهاتوو كە حكومەت بەناچاری پەنا بۆ كەمكردنەوەی زیاتری موچە دەبات یاخود دابەشكردنی موچە دوادەخات، یەكێتی جارێكی تر دەكەوێتەوە بەردەم هەمان پرسیار، رەنگە كۆبونەوەی نێوان مەكتەبی سیاسی پارتی‌و یەكێتی كۆتایی بهێنێت بە ناكۆكی‌و ناڕەزایەتییەكانی یەكێتی لە ئەدای كاری حكومەت. كێشەی یەكێتی لەوەدا چڕبوەتەوە ئەو تیمەی كە نوێنەرایەتی حزبەكە دەكات لەناو حكومەت بەتەواوەتی دڵخوازی ئەنجامەكانی كۆنگرەی چوارەم نییە، تیمی یەكێتی بەر لە بەڕێوەچوونی كۆنگرەی چوارەمی حزبەكەیان لەناو حكومەت دەستبەكاربوون. هەر لەو ماوەیەدا كە پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی ئاڵۆزی تێكەتووە، یەكێتی پرسی لامەركەزیەتی ئیداری‌و دارایی بۆ پارێزگای سلێمانی هێناوەتە پێشەوە، چارەنوسی ئەم پرسەش پەیوەندیدارە بە رێككەوتنی نێوان هەردوو حزبەكەوە.  لە كابینەی نۆیەمدا كە لە (21) وەزارەت پێكدێت، یەكێتی (6) وەزارەتی هەیە، سەرباری ئەمە ژمارەیەك پۆستی تری بەركەوتووە كە تائێستا ئەو پۆستانەی پڕنەكردوەتەوە لەوانە پۆستەكانی (سەرۆكی دەستەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم، سەرۆكی دەستەی گەشتوگوزار، سەرۆكی دەستەی كاروباری مین).  سێیەم: گۆڕان لە حكومەت بزوتنەوەی گۆڕان هەر دوای راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنی 30ی ئەیلولی 2018ی پەرلەمانی كوردستان وەكو یەكەم لایەن كارتی بەشداریكردنی لە حكومەتی مەسرور بارزانی مسۆگەر كرد. بەشداریكردنی گۆڕان لە كابینەی مەسرور بارزانی دوای ئەو روداوانەی بەسەر بزوتنەوەكەدا هات لە كابینەی هەشتەمدا (دەركردنی وەزیرەكانی لە حكومەت‌و دورخستنەوەی سەرۆكی پەرلەمان)، لەناو بنكەی جەماوەری بزوتنەوەی گۆڕان هەندێك ناڕەزایەتی دروستكرد، ئەوكات بۆ هێوركردنەوەی ناڕەزایەتییەكان سەركردەكانی گۆڕان رایانگەیاند، بەمەرجی چاكسازیی بەشداری حكومەتیان كردووە‌و لەماوەی ساڵێكی تەمەنی حكومەتدا بڕیاری كۆتایی دەدەن لەبارەی مانەوەیان لە حكومەت یاخود كشانەوە. ئەمڕۆ مۆڵەتە یەكساڵییەكەی گۆڕان كۆتایی هات، جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كە بەپێی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەكە بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە لەناو حزبدا، بڕیاریدا بە مانەوە لە حكومەت‌و پاڵپشتی خۆی بۆ تیمەكەی لە حكومەت راگەیاند. رۆژی دوو شەممە جڤاتی گشتی بزوتنەوەی گۆڕان كۆبووەوە، لەو كۆبونەوەیەدا عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە وتارێكی پێشكەش كرد، تێیدا باسی لەوەكرد، روسیاو توركیا‌و ئێران پلانیان داناوە ئەزمونی هەرێمی كوردستان "كەوڵ" بكەن، هەندێك لەوانەی لەناو بزوتنەوەی گۆڕان خوازیاری ئەوەبوون گۆڕان لە حكومەت بكشێتەوە، قسەكەی رێكخەریان والێكدایەوە دەیەوێت رێگری لە هەر هەوڵ‌و بڕیارێك بكات بۆ كشانەوە لە حكومەت. بڕیاری مانەوەی گۆڕان لە حكومەت لەكاتێكدایە ئێستا كابینەكە كێشەی دابەشكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەیە‌و روبەڕووی ناڕەزایەتی شەقام بوەتەوە‌و چاكسازییەكانیش هێشتا لەئاستی خواستەكانی خەڵكدا نین، بەتایبەتی پرسی شەفافیەت لە دۆسیەی نەوت وەكو سەرچاوەیەكی سەرەكی داهاتی حكومەت. لەسەرەتای دەستبەكاربوونی كابینەكەوە یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی گۆڕان لەگەڵ مەسرور بارزانی پڕكردنەوەی ئەو پۆستانە بوو كە بەپێی رێككەوتنی نێوان پارتی‌و گۆڕان لەناو حكومەت بەر گۆڕان كەوتبوون، بەمدواییە مەسرور بارزانی چوار پۆستی بریكاری وەزیری بزوتنەوەی گۆڕانی پڕكردەوە‌و ئەمە هەندێك دڵنەوایی بە سەركردەكانی گۆڕان بەخشی. لە كابینەی نۆیەمدا كە لە (21) وەزارەت پێكدێت، بزوتنەوەی گۆڕان (4) پۆستی وزاری وەرگرتووە، لەناویاندا پۆستی وەزیری دارایی. هێشتا ژمارەیەك پۆست هەن كە پشكی گۆڕانن لە حكومەت‌و پڕنەكراونەتەوە، لەوانە پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی كە پۆستێكە پێویستی بەوەیە لەناو پەرلەمانەوە یاسای تایبەتی بۆ دەربكرێت، سەرباری ئەمە هێشتا زیاتر لە (40) پۆستی تر هەن كە بزوتنەوەی گۆڕان داوایان دەكات. حكومەت دوای ساڵێك كابینەی مەسرور بارزانی ساڵێكە دەستبەكاربووە، (4) مانگی ئەم ماوەیە لە قەیرانێكی قوڵی دارایدا بووە، لەو چوار مانگەی كە روبەڕووی قەیرانی دارایی بوەتەوە، حكومەت تەنیا دوو موچەی موچەخۆرانی دابەشكردووە، یەكێك لە موچەكانیش بەبڕینی رێژەی 21%ەوە دابەشكراوە. كابینەی مەسرور بارزانی لەسەرەتای دەستبەكاربونیدا دروشمی "كوردستانێكی بەهێز"ی هەڵگرت، بەڵام ئێستا كوردستان لەڕووی ئابورییەوە لاواز‌و لەڕووی سەروەریشەوە لەبەردەم هێرش‌و لەشكركێشی توركیا‌و ئێراندایە، لەسەر ئاستی ناوخۆش لایەنەكان ناكۆكن بەدیاریكراویش (پارتی‌و یەكێتی) وەكو دوو ناوچەی قەڵەمڕەویی جیاواز. بەڵێنی ئەنجامدانی چاكسازیش جگە لە یاسایەك بەناوی "چاكسازی لە موچە‌و دەرماڵە‌و خانەنشینی پلەباڵاكان"‌و چوار بڕیاری تایبەتی مەسرور بارزانی بۆ چاكسازی لە دەروازە سنورییەكان‌و باج‌و بەخشینی گومرگی كە تائێستا نەكەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، شتێكی ئەوتۆی لێ سەوز نەبووە. یاسای چاكسازی لە بنەڕەتەوە بۆ رێكخستنی موچەو خانەنشینی‌و دەرماڵەكان دانراوە، حكومەت لەسەرەتای ئەم مانگەوە خستیە بواری جێبەجێكردن، بۆ ئەو قەیرانە داراییەی كە ئێستا تێیكەوتووە، یاساكە دەرفەتێكی باش بوو بۆ كابینەی مەسرور بارزانی تاوەكو لەڕێگەیەوە دەستكاری موچەی فەرمانبەران بكات، بەڵام یاساكە بۆ چاكسازی لە بوارەكانی تری وەكو كەرتی نەوت‌و داهاتەكانی ناوخۆ هیچ شتێكی تێدا نییە. یەكێك لە بەڵێنەكانی تری كابینەی نۆیەم "شەفافیەت" بوو، بەڵام دوای ساڵێك لە دەستبەكاربوونی حكومەت، ئەم دروشمەش لەژێر پرسیاری گەورەدایە، پەرلەمان وەكو دامەزراوەی چاودێری ئاگاداری داهات‌و خەرجییەكانی حكومەت نییە، كابینەی سیقۆڵی (پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان) تائێستا یاسای بودجەیان نەناردوەتە پەرلەمان، سەرۆكی پەرلەمان‌و پەرلەمانتاران دەڵێن ئاگاداری فرۆش‌و داهاتی نەوت نین، میدیاكان زانیارییان لەبارەی داهات‌و خەرجییەكانی حكومەت بەشێوەی فەرمی ناكەوێتە بەردەست. سەرباری ئەمانە هێشتا مەسرور بارزانی شانازی بەو هەنگاوانەوە دەكات كە حكومەتەكەی هەڵیگرتوون، ئەو لە وتاری (100 رۆژە)ی دەستبەكاربوونیدا لایەنی درەوشاوەی حكومەتەكەی لەم خاڵانەدا خستەڕوو: •    ئێستا حكومەت چالاكترو ئەكتیڤتر بووە •    ئێستا حكومەتی هەرێم بەهێزترو سەقامگیرترە •    بە دڵنیایی ئێستا حكومەت شەفافترە •    كەمكردنەوەی رێژەیەكی بەرچاوی رۆتین •    فەرمانبەران باشتر لە جاران دەوام دەكەن •    چاوپۆشی لە گەندەڵی هیچ كەس و لایەنێك ناكەین •    چەندین فەرمانبەر لەسەر گەندەڵی دراونەتە دادگا •    تا كۆتایی ئەمساڵ داهاتی ناوخۆ 50% زیاد دەكەین •    ئێستا پرۆسەیەكی شەفافمان گرتوەتەبەر بەتایبەت لە بواری داهاتی سامانە سروشتییەكان •    بە شێوەیەكی بەردەوام داتاو زانیارییەكانمان خستوەتەڕوو •    ئێستا گشت هاوڵاتیانی هەرێم ئەتوانن بزانن داهاتی نەوت‌و داهاتە ناوخۆییەكان چەندەو لە چی بوارێكدا خەرجدەكرێت مەسرور بارزانی لە چوار مانگی رابردوودا كە بۆ یەكەمجار وەكو سەرۆكی حكومەت ئەزمونی قەیرانی دارایی كرد، بەرپرسیارێتی هەموو بارودۆخەكانی خستە ئەستۆی كابینەكانی پێشتری حكومەت كە نێچیرڤان بارزانی ئامۆزای سەرۆكایەتی كردوون، لەسەروو هەموشیانەوە بەرپرسیارێتی خەزێنەی بەتاڵی حكومەت‌و نەبوونی یەدەگی دارایی‌و قەرزاربوونی حكومەت بەبڕی (27 ملیار) دۆلار.  

(درەو): بەپێی ئەوەی لەیاسای چاكسازیدا هاتووە، پەرلەمانتاران بەبێ رەچاوكردنی تەمەن‌و ساڵی خزمەت، هەمویان موچەی خانەنشینی دەیانگرێتەوە، بەڵام یاساكە وەكو یەكەم هەنگاو دوو رێوشوێنی بۆ موچەی خانەنشینی ئەم توێژە دیاریكردووە بەمشێوەیە: •    ئەوانەی مەرجیان تێدا نییە بەپێی یاسای چاكسازی، ئەو پەرلەمانتارانەی كە مەرجی یاسایی (تەمەن‌و ساڵی خزمەت)یان تێدا نییە، بەڕێژەی (15%) بۆ (25%)ی كۆی ئەو موچە‌و دەرماڵەیە خانەنشین دەبن كە بەر لە خانەنشینبوون وەریدەگرن، تەنیا لەم خولەی پەرلەماندا ئەوانەی ئەم بڕگەیە دەیانگرێتەوەو مەرجی یاساییان تێدا نییە ژمارەیان (77) پەرلەمانتارە، ئەمە جگە لە پەرلەمانتارە خانەنشینەكانی خولەكانی پێشتر. -    نمونەیەك  بەپێی ئەم بڕگەیە، پەرلەمانتارێك كە تەنیا چوار ساڵ كاروباری گشتی راپەڕاندووە‌و مەرجی (15) ساڵ خزمەتی نییە‌و تەمەنیشی نەگەیشتووەتە (45) ساڵ، لە بەرزترین ئاستدا ئەگەر بڕوانامەی دكتۆرای هەبێت‌ لەگەڵ چوار ساڵی خزمەتی پەرلەماندا، رێژەی 25%ی كۆی ئەو موچەیەی وەكو خانەنشینی بۆ ئەژماردەكرێت كە ئێستا وەكو پەرلەمانتار وەریدەگرێت، واتە لە كۆی (8 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینار كە ئێستا وەریدەگرێت، بە (2 ملیۆن‌و 50 هەزار) دینار خانەنشین دەكرێت، خۆ ئەگەر بڕوانامەشی نەبێت لە كەمترین ئاستدا موچەی خانەنشینییەكەی بەپێی یاساكە دەگاتە زیاتر لە (ملیۆنێك‌و 700 هەزار) دینار. •    ئەوانەی مەرجیان تێدایە بەپێی یاسا پەسەندكراوەكە، ئەو پلەباڵایانەی كە مەرجی یاسایی تەمەن‌و ساڵی خزمەتیان تێدایە، بەرێژەی (15%) بۆ (50%)ی كۆی ئەو موچە‌و دەرماڵەیە خانەنشین دەبن كە بەر لە خانەنشینبوون وەریدەگرن، ئەوانەی لەم خولەدا ئەم بڕگەیە دەیانگرێتەوە ژمارەیان (33) پەرلەمانتارە‌و موچەی خانەنشینییان نابێت زیاتر بێت لە 50%ی كۆی ئەو موچەیەی ئێستا وەكو پەرلەمانتار وەریدەگرن.    -    نمونەیەك  بەپێی ئەم بڕگەیە، پەرلەمانتارێك كە تەمەنی (45) ساڵی تەواوكردووە‌و (15) ساڵیش خزمەتی بواری گشتی هەیە، ئەگەر بڕوانامەی دكتۆراو (30) ساڵ خزمەتی هەبێت، بەرێژەی (50%)ی كۆی ئەو موچە‌و دەرماڵەیە خانەنشین دەبێت كە ئێستا وەكو پەرلەمانتار وەریدەگرێت، واتە لەكۆی (8 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینار كە ئێستا موچەیەكەیەتی لە پەرلەمان، بە (4 ملیۆن‌و 100 هەزار) دینار خانەنشین دەبێت.