درەو:  رۆژنامەی "زە ناشناڵ"، لە راپۆرتێكی بنكۆڵكاریدا، وردەکارییەکانی چۆنیەتی تێکەڵکردنی نەوتی ئێران لەگەڵ نەوتی عێراق لە بەندەرەکانی باشورو بە قاچاعبردنی ئاشکرا دەکات، بە سود وەرگرتن لە بەڵگەنامەی ساختە بەوەی كە نەوتی عێراقە، بۆ ئەوەی لە بازاڕە جیهانییەکاندا بفرۆشرێت. رۆژنامەکە، بە هاوبەشی لەگەڵ رێکخراوی رۆژنامەوانی یۆنانی، دەستیکردووە بە شوێن پێهەڵگرتنی "سەلیم ئەحمەد سەعید" (ئومێد) خاوەنكاری عێراقی-بەریتانی، کە لە سەرەتای مانگی تەمموزدا، بەهۆی تێوەگلانی لە چالاکییە گوماناوییەکان بە ئاسانکاریكردن بۆ هەناردەکردنی نەوتی ئێران، لەلایەن وەزارەتی خەزێنەی ئەمریکاوە سزای بەسەردا سەپێنرا. رۆژنامەکە بەدواداچوونی بۆ هۆتێلەكانی سەعید كردووە لە لەندەن، تێیدا هاتووە، دوای رۆشتن ماوەیەكی کورت لە وێستگەی میترۆی "ساوس کێنسنگتۆن"، لە گۆشەی بەرەو "کوینزبێری پلەیس"، لە کۆتایی شەقامەکەدا تاوەرە سەرنجڕاکێشەکانی مۆزەخانەی مێژووی سروشتی دەردەکەون، لەلای راستی رێگاكە هۆتێلی "زە گەینزبۆرۆیە"، راستەوخۆ بەرامبەر هۆتێل "زە ئەكزیبیشنیست" راستەوخۆ هۆتێلی تەنیشتنی، هەردووکیان لەلایەن یەك کۆمپانیاوە کە بنکەکەی لە "دبلن"ە بەڕێوەدەبرێن. رۆژنامەکە دەڵێت: بینای "گەینزبۆرۆ" لەلایەن کۆمپانیای رۆبنبست خاوەندارێتی دەكرێت ، کە لە ساڵی 2018 بە بڕی (8.6) ملیۆن دۆلار کڕیویەتی، کۆمپانیای رۆبنبست خاوەنی هۆتێل "ویلێت"یشە، كە سەعید خاوەندارێتی دەكات، سامانی کۆمپانیاکە بە (27) ملیۆن پاوەند مەزەندە دەکرێت.  رۆژنامەکە لەگەڵ یەکێک لە کارمەندانی "ئومێد" لە یەکێک لە هۆتێلەکانی قسەی کردووە، ئاماژەی بەوەکردووە، هۆتێلەکە بەشێکە لە ئیمپراتۆریەتەكەی ئومێدو، زۆر سەری سوڕماوە کاتێک ئاگادارکراوە لە سزاکانی ئەمریکا بۆ سەر ئەو دوو کۆمپانیایە، وتوشەیەتی: ئاگاداری تێوەگلانی ئەو نەبووین لە کەرتی نەوت، ئاگاداری هیچ سزایەک نین. ئەو کارمەندە راشیگەیاندووە:  کۆمپانیاکە تەنها مامەڵەی لەگەڵ کارمەندانی سەعیددا کردووەو، هەرگیز مامەڵەی لەگەڵ ئەو نەکردووە، هەموو بەڵگەنامەیەکی پێویستیان ناردووە بۆ پێشکەشکردنی حسابەکان، هیچ كێشەك لە ئارادنیەو کۆمپانیاکان باج دەدەن. رۆژنامەی "سەندەی تایمز"ی بەریتانی بڵاویکردەوە، سەعید خەڵکی شارۆچکەی رانیە لە هەرێمی کوردستانی نیمچە سەربەخۆی عێراق و، بۆ یەکەمجار لە ساڵی (2002)هاتۆتە بەریتانیا، دوای ئەوە مافی پەنابەری پێدراوە، یەکەم کاری بازرگانی فرۆشگایەک بووە بە ناوی "راین" لە شاری لیستەر، کە لە ساڵی ٢٠١٤ داخراوە، تا ئێستا نازانرێت کەی دەستی بە بازرگانی نەوت کردووە. پێشتر وەزارەتی خەزێنەی ئەمەریکا بە وردی باسی ئەو پرۆسە ئاڵۆزو پڕ لە نهێنیەی کرد، کە سەلیم ئەحمەد سەعید ئیدارەی داوە، لەڕێی یەکێک لە سەكۆ نەوتییەکانی بەندەری خۆر زوبەیر کاریكردووە، کە کۆمپانیایەک لەلایەن سەعیدەوە خاوەندارێتی كراوە شەش عەمباری نەوتی هەبووە.  بەندەرەکە دەکەوێتە سەر رێڕەوێکی ئاوی نزیکەی (٤٠) کیلۆمەتر لە بەسرەوە دوورە، بەڵام ئێران دەکەوێتە دیوەکەی تری روباری شەتولعەرەبی دراوسێی، بەهۆی نزیکی شوێنی سەعید لە ئێران کارئاسانی كردووە بۆ گواستنەوەی نەوتی ئێران ب  نهێنی بۆ خۆر زوبەیر بۆ تێکەڵکردن. رۆژنامەکە باس لەوە دەکات کە بۆ پێدانی تێچووی گەیاندنی ئەو بارانە، بە ئۆتۆمبێل و بارهەڵگر، دراوی قورسى بە قاچاغ بردووتە ناو ئێرانەوە، كە هەندێکیان ملیۆنان دۆلاریان هەڵگرتووە.  بەپێی ئەو تۆمەتانە، نەوتی ئێران دوای بەتاڵكردنی لە خۆر زوبەیر لەگەڵ نەوتی عێراق تێکەڵ دەکرێت، کەشتییە نەوتهەڵگرەکان کە نەوتی ئێرانیشیان هەڵگرتووە، لە کەشتیەكەوە بۆ کەشتییەکی تر دەیگۆزێنەوە كە نەوتی عێراقی هەڵگرتووە، لە دامەزراوەکانی وێستگەی "ڤی ئێس ئۆیل". بەدواداچوون بۆ کەشتیەکان دەریدەخات، کە کۆمپانیای ڤی ئێس ئۆیل لەلایەن چەند نەوتهەڵگرێكەوە سەردانی کراوە، کە بەرهەمە نەوتییەکانی ئێراني لەبری کۆمپانیای (Triliance Petrochemical) ئێرانی دەگوازێتەوەو لەلایەن ئەمریکاوە سزای بەسەردا سەپێنراوە.  هەروەها کەشتییەکانی سەر بە کۆمپانیای "سەحاری ساندەر" کە کۆمپانیایەکی رووكەشی سوپای ئێرانە، سەردانی کۆمپانیای ڤی ئێس ئۆیلیان کردووە، كۆمپانیای "سەحاری ساندەر" كە کۆمپانیای سەرەکییە لە پشتیوانیكردنی سوپای پاسداران بۆ شەڕی روسیا لە ئۆکرانیا، بە دیزاین و پەرەپێدان و دروستکردن و فرۆشتنی هەزاران فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەیشەوە. دەوترێت ئەم چالاکییە لەسەر بنەمای بەرتیلدانی بەربڵاوە كە دراوە بە بەرپرسانی عێراق بەڕێوەبراوە، گوایە سەعید بە ملیۆنان دۆلار بەرتیلی داوە بە چەند ئەندامێکی دەستە سەرەکییەکانی حکومەتی عێراق، لەوانەش پەرلەمان، لەبەرامبەر فاكتۆری ساختە، كە رێگەی پێداوە نەوتی ئێران بفرۆشێت وەک ئەوەی سەرچاوەکەی لە عێراقەوە بێت. شارەزایەک بە رۆژنامەی (The National)ی راگەیاندووە:  ئەو کەشتیانەی نەوتی ئێرانیان هەڵگرتبوو، پێشتر وا خۆیان نیشانداوە کە لە بەندەرەکانی عێراق جێگیر دەبن بۆ دەربازبوون لە سزاکان، ئەمەش بە خۆدزینەوەو ساختەکردن ناسراوە، لەڕێی دەستکاریکردنی سیستەمی ناسینەوەی ئۆتۆماتیکی کەشتییەکان، ئەو پسپۆڕە دەڵێت: بۆیە ئەو بەشەی پەویوەستە  بە تێکەڵکردن شتێک بوو کە پێشتر نەمانبینیبوو. لە کاتێکدا ئەمریکا پۆلێنكردنی ئەو کەشتییانەى بەهێزتر کردووە کە گومان دەکرێت نەوتی ئێران بە قاچاع بەرن، كارپێكەرانی نەوت هەڵگرەكان زۆر خێرا خۆیان  دەگونجێنن، سەرچاوەكە ئاماژەی بەوەشکردووە: ئەوان خێرا شتەکان بە ناوی نوێ و کۆمپانیای نوێ و کەشتی نوێ و دەگوازنەوەو کەشتی دەکڕنەوە، بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییەی کە کەشتییە دەستنیشانكراوەكان دروستی دەكەن. ئێران لە هەوڵێک بۆ خۆدزینەوە لە سزاکانی ئەمریکا بۆ سەر هەناردەکردنی نەوتی خۆی، کەڵک لە تۆڕێک نەوتهەڵگر وەردەگرێت کە بە ئەنقەست خاوەندارێتییان تەمومژاوی کراوە، كە بە كەشتیگەلی سێبەر ناسراوە. ئێران پشت بە کەشتییە سزانەدراوەکان دەبەستێت بۆ وەرگرتنی نەوتی ئێران لە کەشتییە سزادراوەکان، بە بەکارهێنانی پرۆسەی گواستنەوەی کەشتی بۆ کەشتی، پێش ئەوەی بارەکە بگوازێتەوە بۆ کڕیارانی ئاسیا بەتایبەت چین. دەوترێت کەشتییەکانی ئەم كەشتیگەلە نهێنیە لەلایەن ئەو کۆمپانیایانەوە خاوەندارێتی دەكرێن، كە سەلیم ئەحمەد سەعید بەڕێوەیان دەبات. بەگوێرەی وەزارەتی خەزێنەی ئەمەریکا، ئەو كۆنتڕۆڵی کۆمپانیایەکی كردووە بارەگاكەی لە ئیماراتە بە ناوی "ڤی ئێس تانکەرز"، هەرچەندە خۆی لە پەیوەندی فەرمی لەگەڵ ئەو کۆمپانیایە بەدوور گرتووە، کە نەوتی قاچاغ بۆ حکومەتی ئێران و سوپای پاسدارانی ئێران دەگوازێتەوە. پێشتر کۆمپانیای "ڤی ئێس تانکەرز" تەنها بەناوی کۆمپانیای کەشتیوانی و بازرگانی نەوتی عێراقی ناسرابوو، بەپێی زانیارییەکان، کۆمپانیاکە لە ساڵی 2020دا نێوەنگیری گرێبەستێکی گواستنەوەی نەوتی ئێرانی کردووە لە ڕێگەی بۆری عێراقییەوە، بە تێکەڵکردن و فرۆشتنی وەک نەوتی عێراق.  سەعید بە خاوەنی کۆمپانیای "رەین شیپینگ" دادەنرێت، کە بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٢٢دا تێوەگلاوە لە تێکەڵکردنی نەوتی ئێران بۆ فرۆشتنی وەک نەوتی عێراقی. پێشتر ئاشکراكرا، کە کۆمپانیای "رەین شیپینگ" ئیدارەی کەشتیی نەوتهەڵگری "مولیکیول"ە، کە نەوتی لە کەنداوی عەرەبی لە تانکەرێکی ئێرانیەوە بارکردبوو، بۆ شاردنەوەی مامەڵەکە، ئامێری دیاریكردنی شوێنەكەی کوژاندبووەوە.

درەو:  🔻 وەزارەتی دارایی عێراق بە دوو ڕاپۆرتی مانگانەی یەک لەدوای یەک داهات و خەرجی خۆی بۆ پێنج مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان؛ 🔹 تا کۆتایی مانگی ئایاری ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە) سەروو (46 ترلیۆن و 157 ملیار) دینار بووە. نزیک لە (41 ترلیۆن و 931 ملیار) دیناری بە رێژەی (91%) داهاتی نەوت و زیاتر لە (4 ترلیۆن و 226 ملیار) دیناری بە رێژەی (9%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، پتر لە (46 ترلیۆن و 979 ملیار) دینار بووە، کە (94%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (6%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 وەزارەتەکە بە زیاتر لە (5 ترلیۆن و 166 ملیار و 760 ملیۆن) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ بە بڕی نزیک لە (3 ترلیۆن و 916 ملیار و 670 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران و نزیک لە (4 ملیار و 768 ملیۆن) دینار بۆ بواری هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە و زیاتر لە (ترلیۆنێک و 245 ملیار و 303 ملیۆن) دیناری موچەی چاودی کۆمەڵایەتی بۆ حکومەتی هەرێم بە نێردراوە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (3%) خەرجی لە داهات زیاتر بووە و نزیکەی (822 ملیار و 146 ملیۆن) دینار و کورتهێنان ڕویداوە. 🔹 نزیکەی (3 ترلیۆن و 793 ملیار و 862 ملیۆن) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر لە (214 ملیار و 710 ملیۆن) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار پتر لە (19 ملیار و 496 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران زۆرتر لە (3 ترلیۆن و 532 ملیار و 655 ملیۆن) دینار خەرجیان هەبووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی (2025)دا وەزارەتی دارایی عێراق بە دوو ڕاپۆرتی مانگانەی یەک لەدوای یەک داهات و خەرجی خۆی بۆ پێنج مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان یەکەم؛ تەمویلی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)  بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە بۆ پێنج مانگی یەکەمی (2025) بڵاوکراوەتەوە، لە سەرەتای ساڵەوە بۆ کۆتایی ئایاری (2025)، وەزارەتی دارایی عێراق لە چوارچێوەی خەرجییەکانیدا ئاماژەی بەوە کردووە، بە بڕی (5 ترلیۆن و 166 ملیار و 760 ملیۆن و 773 هەزار و 383) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ 1.    بە بڕی (3 ترلیۆن و 916 ملیار و 689 ملیۆن و 567 هەزار و 289) دینار و بە ڕێژەی (75.8%)ی خەرجییەکانی وەزارەتەکە لە چوارچێوەی خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ موچەی فەرمانبەران نێردراوە. 2.    بڕی (4 ملیار و 767 ملیۆن و 852 هەزار) دینار بە ڕێژەی (0.1%)ی خەرجییەکان بۆ بواری بەخشین و هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە (المنح والاعانات والفوائد والمصروفات الاخری) نێردراوە. 3.    بڕی (ترلیۆنێک و 245 ملیار و 303 ملیۆن و 353 هەزار) دینار بە ڕێژەی (24.1%)ی خەرجییەکان بۆ چاودێری کۆمەڵایەتی (الرعایة الاجتماعیة) نێردراوە. بۆ وردەکاری زیاتر لە بارەی تەمویلە داراییەکانی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵەوە تا کۆتایی خەرجییەکانی مانگی (5ی 2025) بەپێی مانگەکانی ساڵەکە، بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (1)).     دووەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (46 ترلیۆن و 157 ملیار و 110 ملیۆن و 408 هەزار و 761) دینار، بەجۆرێک بڕی (41 ترلیۆن و 930 ملیار و 805 ملیۆن و 332 هەزار و 802) دیناری بەڕێژەی (91%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (4 ترلیۆن و 226 ملیار و 305 ملیۆن و 75 هەزار و 959) دیناری بەڕێژەی (9%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، تا کۆتایی مانگی پێنجی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (46 ترلیۆن و 979 ملیار و 256 ملیۆن و 244 هەزار و 693) دینار، بەجۆرێک بڕی (43 ترلیۆن و 951 ملیار و 426 ملیۆن و 645 هەزار و 150) دیناری بەڕێژەی (94%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (3 ترلیۆن و 27 ملیار و 829 ملیۆن و 599 هەزار و 543) دیناری بەڕێژەی (6%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، ڕێگاوبان و چاکسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (3 ترلیۆن و 27 ملیار و 829 ملیۆن و 599 هەزار و 543) دیناری بەڕێژەی (6%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (67 ملیار و 537 ملیۆن و 661 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (2%) بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (635 ملیار و 520 ملیۆن و 755 هەزار و 622) دیناری بە ڕێژەی (21%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (590 ملیار و 828 ملیۆن و 392 هەزار و 444) دیناری بە ڕێژەی (20%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (ترلیۆنێک و 490 ملیار و 912 ملیۆن و 43 هەزار و 916) دیناری بە ڕێژەی (49%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (243 ملیار و 30 ملیۆن و 745 هەزار و 624) دیناری بۆ بە ڕێژەی (8%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (46 ترلیۆن و 979 ملیار و 256 ملیۆن و 244 هەزار و 693) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (46 ترلیۆن و 157 ملیار و 110 ملیۆن و 408 هەزار و 761) دینار. واتە بڕی (822 ملیار و 145 ملیۆن و 835 هەزار و 932) دیناری بەڕێژەی (3%) لە داهاتی گشتی کورتهێنان ڕویداوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەو چارتی ژمارە (5) شەشەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 793 ملیار و 861 ملیۆن و 971 هەزار و 758) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (241 ملیار و 710 ملیۆن و 33 هەزار و 638) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (165 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە.  2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (19 ملیار و 496 ملیۆن و 81 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش (57 ملیۆن و 159 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (3 ترلیۆن و 532 ملیار و 655 ملیۆن و 857 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (3 ترلیۆن و 191 ملیار و 204 ملیۆن و 849 هەزار و 737) دیناری بە ڕێژەی (90%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (341 ملیار و 451 ملیۆن و 7 هەزار و 384) دیناری بە ڕێژەی (10%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (6) سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آیار لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة https://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx    

(درەو): لە كۆبوونەوەی رۆژی چوار شەممەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان، كە باسی موچەی مانگی شەش و حەوت كراو دانا عەبدولكەریم موداخەلەی كرد و ئامانج رەحیم وەڵامی دایەوە، سەرۆكی حكومەت وتی"بەپێی بڕی نەوتی بەرهەمهێندراوی هەرێم، بڕی نەوت رادەستی بەغداد دەكەین؛ ئێستا (120) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێندرێت (50) هەزاری بۆ ناوخۆ و (70) هەزار بەرمیلی رادەستی (سۆمۆ) دەكەین. (درەو) پێشتر بڵاویكردەوە، لە كۆبوونەوەكەدا (دانا عەبدولكەریم) وەزیری ئاوەدانكردنەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاندووە "زەمانەت چیە ئێمە 120 ملیار دینارەكە بنێرین، بەغداد موچەی مانگی حوزەیران بنێرێت"؛ بەڵام وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە لە رونكردنەوەیەكدا دەڵێت:" ئەو هەواڵەی درەو بڵاویكردووەتەوە سەرلەبەری ناڕاستەو چەواشەكارییە". (درەو) بە پاڵپشت بەسەرچاوەكانی ناو ئەنجومەنی وەزیران، ئەو هەواڵەی بڵاوكردووەتەوە، بەڵام بۆ دڵنیابون جارێكی تر لەگەڵ چەند بەرپرسێكی بەشداری كۆبوونەوەكەی ئەنجومەنی وەزیران قسەی كردەوەو دڵنیابووەوە لە راستی و دروستی زانیارییەكانی، بەوەی لە كۆبوونەوەی رۆژی چوارشەممەی ئەنجومەنی وەزیراندا لە باسی رادەستكردنی بڕی (120) ملیار دینارو موچەی مانگی شەش و حەوتی موچەخۆراندا، چەندین وەزیر موداخەلەیان كردووە، لە كاتی گفتوگۆكان و موداخەلەی وەزیرەكاندا (دانا عەبدولكەریم) قسەی لەسەر بابەتەكە كردووەو وتی:" ئێمە رێككەوتنمان كردووە بۆ هەردوو مانگی ئایارو حوزەیران بڕیار بوو  240 ملیار دینار واتا دوو 120 ملیار دیناری ناوخۆ بنێرین، بۆچی ئێستا كێشەی تێكەوتووە، ئەگەر ئێستا ئەم 120 ملیارە بنێرین زەمانەت چیە بەغداد موچەكە دەنێرێت. ئێمە بۆ جارێ بینێرین تا زەمانەتەكە نەبێت، ئەی بڕیار نەبوو موچەی مانگی ئایارو حوزەیران پێكەوە بێت و كێشەی نەبێت؟. د. ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم وەڵامی پرسیارو موداخەلەكەی دانا عەبدولكەریمی داوەتەوەو رایگەیاندووە:"ئێمە لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا لێكتێگەیشتنەكەمان ئیمزا كردو ناردمان بۆ بەغداد، بەڵام بەغداد دەستكاری دوو بڕگەیان كردووە: یەكێكیان ئەوە بوو مەرجی رادەستكردنی نەوتیان دانا بوو واتا هەتا نەوت رادەست نەكرێت بە (سۆمۆ) موچە نانێرن، ئەوەی دووەمیش: مانگی حوزەیرانی لێدەركرابوو تەنیا نوسیوبیان موچەی مانگی ئایار. (درەو) پاڵپشت بە زانیاری و قسەكردنی لەگەڵ چەند بەرپرسێكی ناو كۆبوونەوەكەی ئەنجومەنی وەزیران ئەو هەواڵەی بڵاوكردووەتەوە، جێگەی سەرەنجە وەزیری ئاوەدانكردنەوە حاشای لە قسەكانی خۆی دەكات.  لە كۆبوونەوەی پێشتری ئەنجومەنی وەزیرانیش چەندین وەزیری حكومەتی هەرێم باسی زەمانەتی ناردنی 120 ملیارەكەیان كردو زۆربەیان جەختیان لەسەر ئەوە كردەوە ئەگەر ئێمە 120 ملیارەكەمان ناردوو بەغداد نەینارد ئیتر هیچ بڕە پارەیەكمان لەبەردەست نامێنێت. هەر لە كۆبوونەوەكەدا لە باسی رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان كراوە لەلایەن وەزیری سامانە سروشتییەكانەوەو ئاماژەی بەوە كردووە، لە ئێستادا هەرێم رۆژانە (120) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت و بەپێی رێككەوتنەكە دەبێت (50) هەزار بەرمیل نەوت بۆ ناوخۆیەو ئەتوانین (70) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ بكەین. هەندێك لە وەزیرەكانی لە كاتی موداخەلەكاندا جەختیان لەسەر ئەوە كردوووەتەوە" ئەو نەوتەی رادەستی بەغداد دەكرێت،  دەبێت دەستی هەرێمی كوردستانی تێدا بێت، بەڵام مەسرور بارزانی جەختی لەسەر ئەوە كردووەتەوە نەوتەكە رادەستی (سۆمۆ) دەكەن و ئەوان چۆن بیانەوێت خۆیان لەوەدا ئازادن، "ئێمە هەموو بیانوویەكیان دەبڕین، ئیتر خۆیان چی لە نەوتەكە دەكەن بابیكەن".

شیكاری: درەو  🔻 سەرەڕای ئەوەی لەماوەی ساڵانی (2015 - 2024)، موچەخۆران (16) موچەی تەواویان وەرنەگرتووە، (44) موچەشیان بە لێبڕینەوە بۆ خەرجکراوە، بەڵام بە بڕیاری وەزارەتی دارایی موچەخۆران لەماوەی (36) مانگ و خانەنشینان لە ماوەی (60) مانگدا، ناچارن لەو موچانەی وەریان نەگرتووە یان بە لێبڕینەوە بۆیان خەرجکراوە، (3%)ی موچە بنەڕەتییەکانیان بۆ سندوقی خانەنشینی بگەڕێنەوەو بە قەرز لە سەریان هەژمار کراوە، بە جۆرێک؛ لەماوەی (1/1/20214 – 31/12/2024)؛ 🔹 هەر فەرمانبەرێکی پلە (1) بڕی (4 ملیۆن و 149 هەزار و 300) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (115 هەزار و 285) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (69 هەزار و 155) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، 🔹 هەر فەرمانبەرێکی پلە (2) بڕی (3 ملیۆن و 337 هەزار و 900) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (92 هەزار و 719) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (56 هەزار و 310) دینار لە موچەکەی دەبڕێت...... قەرزی سندوقی خانەنشینی لە سەر موچەخۆران ئەگەرچی لە نوسینێكدا د. یوسف محەمەد شارەزایی سایی و ئەندامی پێشووی پەرلەمانی عێراق، "شێوازی لێبڕینی (3%)ی لێبڕینی خانەنشینی بەو شێوەیەی لەو نوسراوەدا هاتوە، دەردەکەوێت کە ئەو لێبڕینە هیچ پەیوەندییەکی بە حکومەتی فیدڕاڵییەوە نییە، بەڵکو لەسەر خواستی دەسەڵاتدارانی هەرێمە. بەڵام ئەگەر لەسەر خواستی حکومەتی فیدڕاڵیش بێت، ئەوا داواکارییەکی ناڕەوایە و، لە ڕوی یاساییەوە هەڵەیە و لە هەمان کاتیشدا ستەمێکی گەورەیە لەفەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێم " پاڵپشت بە گشتاندنی دارایی ژمارە (4)ی ساڵی 2025 ی وەزارەتی دارایی و ئابووری حکومەتی هەرێمی کورستان؛ سەرەڕای ئەوەی لەماوەی ساڵانی (2015 - 2024)، موچەخۆران (16) موچەی تەواویان وەرنەگرتووە، (44) موچەشیان بە لێبڕینەوە بۆ خەرجکراوە، بەڵام بە بڕیاری وەزارەتی دارایی موچەخۆران لەماوەی (36) مانگ و خانەنشینان لە ماوەی (6) مانگدا، ناچارن لەو موچانەی وەریان نەگرتووە یان بە لێبڕینەوە بۆیان خەرجکراوە، (3%)ی موچە بنەڕەتییەکانیان بۆ سندوقی خانەنشینی بگەڕێنەوەو بە قەرز لە سەریان هەژمار کراوە، بە جۆرێک؛ لەماوەی (1/1/20214 – 31/12/2024)؛ -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (1) بڕی (4 ملیۆن و 149 هەزار و 300) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (115 هەزار و 285) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (69 هەزار و 155) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (2) بڕی (3 ملیۆن و 337 هەزار و 900) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (92 هەزار و 719) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (56 هەزار و 310) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (3) بڕی (2 ملیۆن و 696 هەزار و 200) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (74 هەزار و 894) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (44 هەزار و 936) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (4) بڕی (2 ملیۆن و 208 هەزار) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (61 هەزار و 333) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (36 هەزار و 800) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (5) بڕی (ملیۆنێک و 837 هەزار) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (51 هەزار) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (30 هەزار و 616) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (6) بڕی (ملیۆنێک و 552 هەزار و 300) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (43 هەزار و 119) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (25 هەزار و 871) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (7) بڕی (ملیۆنێک و 290 هەزار و 860) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (35 هەزار و 857) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (21 هەزار و 514) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (8) بڕی (ملیۆنێک و 48 هەزار و 550) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (29 هەزار و 126) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (17 هەزار و 475) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (9) بڕی (831 هەزار) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (23 هەزار و 100) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (13 هەزار و 860) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (10) بڕی (633 هەزار و 400) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (17 هەزار 594) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (10 هەزار و 556) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. رێنمایى ژمارە (4)ى سالى 2025 وەزارەتى دار ایى و ئابوورى هەرێم   خشتەى لێبڕینى 3% راگیراوەکانى خانەنشینى   شێوازی دابەشکردنی موچە لە 2014 - 2024  

د. یوسف محەمەد سادق دوابەدوای سەرکەوتنی داواکەمان لە دادگای باڵای فیدڕاڵی بە ژمارە (212/ فیدڕاڵی/ 2022) و، دەرچونی بڕیاری دادگا سەبارەت بە هاوتاکردنی موچەی سەرجەم خانەنشینانی هەرێم لەگەڵ خانەنشینانی عێراق و، جێبەجێ کردنی یاسای خانەنشینیی یەکگرتو ژمارە (9)ی ساڵی 2014ی هەموار کراو، دەسەڵاتدارانی هەرێم پاش دەستی دەستییەکی زۆر دواجار لەمانگی 7ی ساڵی رابردوەوە دەستیان کرد بەجێبەجێ کردنی بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی. یەکێک لەو کێشانەی لەجێبەجێ کردنی یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2014 هاتۆتەکایەوە، نەبونی سندوقی خانەنشینییە لە هەرێم، هەرچەندە بەم دواییانە بڕیاری دروست کردنی سندوقەکە دراوە، بەڵام بەهۆی نەبونی ئەم سندوقە لە رابردودا، کۆی لێبڕینی خانەنشینیی فەرمانبەرانی هەرێم و بەشداریی دەوڵەت بۆ سندوقی خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان دیار نییە و نازانرێ چیی لێکراوە!؟ لەم ڕۆژانە لە میدیاکانەوە بابەتی لێبڕینی خانەنشینی بە بڕی (3%)ی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆ هەموو ساڵەکانی دوای (1/ 1/ 2014) وروژێنرا، گوایا لەسەر داوای حکومەتی فیدڕاڵییە، دواتریش «نوسراوێکی وەزارەتی دارایی»ـی هەرێمم بەدەست گەیشت کە رێنمایی ئەم لێبڕینەیە و لەخوارەوە وێنەیەکی دادەنێم.  دوای لێکۆڵینەوەی ئەم شێوازە لە لێبڕین و بەو شێوەیەی لەو نوسراوەدا هاتوە، دەردەکەوێت کە ئەو لێبڕینە هیچ پەیوەندییەکی بە حکومەتی فیدڕاڵییەوە نییە، بەڵکو لەسەر خواستی دەسەڵاتدارانی هەرێمە. بەڵام ئەگەر لەسەر خواستی حکومەتی فیدڕاڵیش بێت، ئەوا داواکارییەکی ناڕەوایە و، لە ڕوی یاساییەوە هەڵەیە و لە هەمان کاتیشدا ستەمێکی گەورەیە لەفەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێم لەبەر ئەم چەند خاڵەی خوارەوە: 1. ئەوە راستە کە بە جێبەجێ کردنی یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2014، پێویستە بەپێی (مادەی 17/ یەکەم)ـی یاساکە لێبڕینی خانەنشینیی فەرمانبەران لە (7%)ەوە بگۆڕێت بۆ (10%)، بەڵام ئەی (7%)ەکەی کە لە پێشوتر لە موچەی فەرمانبەران بڕدراوە کوا!؟ ئەی باشە هەر بەپێی هەمان مادەو بەند ئەبێت بەشداریی خەزێنەی گشتی لە لێبڕینی خانەنشینی (15%) بێت، ئەی بۆ باس لەمە نەکراوە و ئەمەش نەکراوەتە قەرز لەسەر «حکومەتی هەرێم» و مانگانە (15%)ی موچەی بنەڕەتیی فەرمانبەران وەک قەرز لەسەر خۆیان هەژمار بکەن بۆ هەمو ساڵەکانی دوای (1/ 1/ 2014) و بیدەنەوە!؟ 2. لەو نوسراوەدا ئاماژە بەوە نەدراوە کە ئەم پارەیە لە موچەی مانگەکانی داهاتوی فەرمانبەران و خانەنشینان ئەبڕێت، ئەچێ بۆ کوێ!؟ خۆی لێبڕینی خانەنشینی لە فەرمانبەر و لە دەوڵەت کە ئەکاتە (25%)ی موچەی بنەڕەتیی فەرمانبەر، بەپێی یاسای خانەنشینی ئەبێت بە داهات بۆ سندوقی خانەنشینی. ئایا وەک هەمو لێبڕینی خانەنشینییەکانی پێشوی فەرمانبەرانی هەرێم ون ئەکرێت و کەس نازانێت چیی لێدێت!؟ ئایا چی ئەکەن بۆ بەستنەوەی لێبڕینی خانەنشینیی فەرمانبەرانی هەرێم بە سندوقی خانەنشینیی عێراق!؟ 3. باشە ئێستا کە بە (أثر رجعی) لێبڕینی خانەنشینیی فەرمانبەران بەپێی یاسای خانەنشینیی یەکگرتوی ئاماژەپێدراو وەک قەرز ئەبڕن، ئەی ئایا ئەو هەمو فەرمانبەرەی لە (1/ 1/ 2014)ەوە خانەنشین بوون و شایستەی خانەنشینییەکی زیاتر بون بەپێی ئەو یاسایە، یان ئەوانەی پێش 2014 خانەنشین بون و بەپێی یاساکە دەبو لە 1/ 1/ / 2014ەوە موچەکەیان هەموار بکرێتەوە، ئایا قەرەبوی هەمو ئەو ماوەیەیان بۆ ئەکەنەوە و موچەکانی ئەو ماوەیەیان هاوتا ئەکەنەوە لەگەڵ یاساکە!؟ 4. لە ڕوی یاساییەوە و بەپێی مادەی (37/ یەکەم)ی پەیڕەوی ناوخۆی دادگای باڵای فیدڕاڵی ژمارە (1)ی ساڵی 2022، بڕیارەکانی ئەو دادگایە لە رۆژی دەرچونیانەوە ئەچنە بواری جێبەجێ کردنەوە. بڕیاری (212/ فیدڕاڵی/ 2022) سەبارەت بە خانەنشینانی هەرێم و پابەند کردنی دەسەڵاتدارانی هەرێم بە جێبەجێ کردنی یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2014ی هەموارکراو، لە رۆژی (23/ 11/ 2022) دەرچوە. واتە لەو بەروارەوە ئەو یاسایە بەرکارە بۆ پرسی خانەنشینی بە لێبڕینی خانەنشینی و بە موچەشەوە. واتە لەو بەروارەوە پێویستە لێبڕینی خانەنشینیی فەرمانبەر و دەوڵەت وەک یاسا بەرکارەکەی لێبکرێ و، بە هەمان شێوە لەو بەروارەوە موچەی سەرجەم خانەنشینانی هەرێم هاوتا بکرێت، نەک لێبڕینی خانەنشینی هەموار بکرێ بەڵام موچەی خانەنشینی هاوتا نەکرێت! ئەگەر دەسەڵاتدارانی هەرێم ئەیانەوێت یاسای خانەنشینیی بەرکار لە 2014ەوە بە (أثر رجعی) جێبەجێ بکەن ئەوا پێویستە هەموی جێبەجێ بکەن نەک تەنها لێبڕینی خانەنشینی! 5. هەموان ئەزانین دەسەڵاتی هەرێم لەماوەی 10 ساڵی رابردودا دەیان ملیۆن دیناری هەمو فەرمانبەران و خانەنشینان و موچەخۆرانی تری هەرێم قەرزارن. دەبو بەپێی مادەی (13) لەو یاسای «چاکسازی»یەی هەڵایەکی گەورەی بۆ کرا، «وەزارەتی دارایی»ـی هەرێم سەرجەمی ئەو پاشەکەوت و لێبڕینانە کە لە موچەدا کراون هەژماریان بکات و بیانخاتە سەر ژمارە حسابێک، بۆ ئەوەی بەپێی رێنماییەک موچەخۆران سودمەند بن لێی، ئەی ئەم «وەزارەتی دارایی»یە بۆ ئەم ئەرکە یاساییەی خۆی جێبەجێ نەکردوە!؟ باشە بە هۆی «پاشەکەوت»ـی زۆرەملێ و «لێبڕنەوە»ەوە موچەی هەندێک مانگی فەرمانبەران هەر نەدراوە، یانی چۆن ئەیانەوێت لێبڕینی خانەنشینی لە موچەیەک ببڕن کە هەر نەدراوە!؟ پێویستە ئەو قەرزەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێم لە لێبڕینی خانەنشینیی ئەم سێ ساڵەی رابردوش بخرێتە سەر دەسەڵاتدارانی هەرێم کە سەدان قاتی ئەو لێبڕینی خانەنشینییە قەرزاری فەرمانبەرانی هەرێمن.  لە کۆتایی دا جێی سەرسوڕمانێکی گەورەیە کە چۆن دەسەڵاتدارانی هەرێم بیریان لەو جیاوازیی لێبڕینی خانەنشینییەی فەرمانبەران کردەوە، بەڵام بیریان لە بەشەکەی خۆیان لەو لێبڕینە نەکردەوە یان بیریان لە هاوتاکردنەوەی موچەی خانەنشینان نەکردەوە لەو کاتەوە!؟ یان چۆن بیریان لەو هەمو موچەیە نەکردەوە کە نەیانداوە بە موچەخۆران، یان بیریان لەو هەمو لێبڕینەی تر نەکردەوە کە بەهۆی وەستاندنی نایاسایی پلەبەرزکردنەوەوە لە فەرمانبەرانی هەرێمی دەبڕن و، هەر بە هۆی ئەمەشەوە لە کاتی خانەنشین کردنیشیان دا ستەمێکی گەورەیان لێئەکەن!؟ ئەمانە هەر لێبڕین ئەزانن، بەڵام ئامادە نین ئەرک و بەرپرسیارییەتەکانی خۆیان جێبەجێ بکەن.  هەر بۆیەش ئەو نوسراوە، نایاساییە و پێویستە هەڵبوەشێنرێتەوە، وەگەرنا فەرمانبەران و خانەنشینان ئەتوانن لە دادگای کارگێڕی تانەی لێبدەن.  

  ئامادەكردنی: د. قاسم حەمەخورشید  لەسەردەمی نوێی جیهانگیریدا و لە جیهانێکدا کە سیستەمی دیجیتاڵی تا دێت ئاڵۆزتر و بەیەکەوە گرێدراوتر دەبێت، ئاسایشی ئەلیکترۆنی وەک یەکێک لە ئاڵۆزترین ئاستەنگەکانی بەردەم تاک و ڕێکخراو و تەنانەت وڵاتان سەرهەڵدەدات. لەگەڵ زیادبوونی پشتبەستن بە زیرەکی دەستکرد و فێربوونی ئامێرە زیرەکەکان و بەکارهێنانیان لە هەموو بوارەکانی ژیاندا، هێرشە ئەلیکترۆنیەکان چیتر تەنها هەڕەشەی هەڕەمەکی نین. هێرشە ئەلکترۆنیەکان لە ئێستادا کە ساڵی ٢٠٢٥ ە پەرەیان سەندووە بۆ هێرشی زیرەک کە توانای خۆگونجاندن و فێربوون و شاردنەوەی لەناو پێکهاتە دیجیتاڵییەکاندا هەیە بۆ چەند مانگێک و ڕەنگە ساڵانێک. لە نێوان ئەم نوێگەریانەو دیمەنە گۆڕاوانەدا، هاککردنی ئەخلاقی (هاکی ڕەوشتدار) Ethical Hacking وەک زیرەکترین و واقیعیترین هێڵی بەرگری سەرهەڵدەدات. نەک هەر ڕێگری لە هاککردن دەکات بەڵکو بە وردی ھاوشێوەی دەکات بۆ ئاشکراکردنی لاوازییەکان پێش ئەوەی هێرشبەران ئیستغلالیان بکەن. لەگەڵ سەرهەڵدانی زیرەکی دەستکرد، ئەم جۆرە هاککردنە ئاڵۆزتر بووە، ئێستا هاکەرە ئەخلاقییەکان هەمان ئامرازەکانی هاکەرە زیانبەخشەکان بەکاردەهێنن، بەڵام بۆ مەبەستێکی ئەخلاقی (ڕەوشتدار) وەک؛ پاراستنی داتا، ئاشکراکردنی لاوازییەکان و دۆزینەوەی گاپەکان و دروستکردنی سیستەمی پارێزراوتر، هەمیشە وەک سەربازی وون لە گۆرەپانی جەنگی سەردەمدا بەراستەوخۆ یان ناراستەوخۆ. "هاککردنی ئەخلاقی" چییە؟ هاککەر کەسێکی شارەزایە لە بواری تەکنەلۆجیای زانیاری کە ئامانجەکان بەدەست دەهێنێت و کێشەکان بە ڕێگەی بەدکاریانە (ناستاندارد ؛ بەدەر لە پێوانە ئەخلاقیەکان) چارەسەر دەکات. ئەم زاراوەیە لە کولتوری باودا پەیوەست بووە بە هاکەرێکی ئاسایشەوە کەسێک کە زانیاری لەسەر بۆشاییە تەکنیکیەکان یان هەڵەو کەموکوریەکانی پرۆگرامەکان (سۆفتوێر) یان ئامێرەکان (هاردوێر) هەیە یان توانای ئیستغلالکردنی هەیە بۆ ئەوەی بچێتە ناو سیستەمی کۆمپیوتەر و سستەمەکانی بەرگی و سستەمە هێرش بەرەکان و دەستڕاگەیشتن بە داتاکان و زانیاریە بەهادارەکان. بەڵام بە واتایەکی ئەرێنی، دەتوانرێت هاککردن لەلایەن کەسایەتییە یاساییەکانەوە لە دۆخی یاساییدا کەڵکی لێ وەربگیرێت. بۆ نموونە، دەزگاکانی جێبەجێکردنی یاسا هەندێک جار تەکنیکەکانی هاککردن بەکاردەهێنن بۆ کۆکردنەوەی بەڵگە لەسەر تاوانباران و بەرکاروهۆکارە زیانبەخشەکانی تر. ئەمەش دەتوانێت بەکارهێنانی ئامرازەکانی بێناونیشان (وەک VPN یان وێبی تاریکDark web ) لەخۆبگرێت بۆ داپۆشینی ناسنامەکانیان لە ڕێگەی ئۆنلاینەوە و خۆیان وەک تاوانبار نیشان بدەن. ڕەنگە "هاککردنی ئەخلاقی" هاکی بەرەوشت وەک زاراوەیەکی دژبەیەک دەرکەوێت، بەڵام لە ڕاستیدا ئامرازێکی گرنگە لە ئاسایشی ئەلیکترۆنی کۆمپانیاکان و ناوەندەکانی زانیاری و تەکنەلۆژی لەم سەردەمدا. هاکەری ئەخلاقی کە بە "کڵاو سپیەکان" تەپلەسپیەکان ناسراوە، کەسێکی پسپۆڕی ئاسایشە کە ئەرکی لاسایکردنەوەی شێوازەکانی هاکەرە زیانبەخشەکانە بۆ دۆزینەوەی لاوازییەکانی سیستەمی بەرگری ڕێکخراوێک. کاتێک ئەم لاوازییانە دەدۆزرێتەوە، دەرفەتێک دەدات بە ڕێکخراوەکە کە چارەسەریان بکات پێش ئەوەی تاوانبارێکی ئەلیکترۆنی ڕاستەقینە بیانقۆزێتەوە. هۆکارەکانی هاککردن دەتوانن زۆر بن: دامەزراندنی بەرنامەی زیانبەخش، دزین یان لەناوبردنی داتا، تێکدانی خزمەتگوزاری و زۆر شتی تر. هەروەها دەتوانرێت هاککردن بە هۆکاری ئەخلاقی ئەنجام بدرێت، وەک هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی لاوازییەکانی نەرمەکاڵا بۆ ئەوەی بتوانرێت چارەسەر بکرێن. هەروەها هاککردن دەتوانێت هەستێکی فراوانتری هەبێت بۆ هەر چارەسەرێکی دەوری بۆ کێشەیەک، یان پەرەپێدانی بەرنامەسازی و ئامێرەکان بەگشتی، و کولتوری هاکەرەکان بەکارهێنانی فراوانتری ئەم زاراوەیەی بۆ خەڵکی گشتی بڵاوکردۆتەوە تەنانەت لە دەرەوەی پیشە یان خولیای ئەلیکترۆنی (بڕوانە هاکی ژیان). لە بنەڕەتدا هاکەرێکی ئەخلاقی هەوڵدەدات بە ڕەزامەندی پێشوەختە دزە بکاتە ناو سیستەمەکانی ڕێکخراوێکەوە، بە ئامانجی دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوە یان داتا بەبێ مۆڵەت. بەڵام لە پاڵنەرێکی ئەخلاقیەوە، لاوازییەکان ناقۆزنەوە و لەبری ئەوە ڕاپۆرتیان دەکەن بۆ ئەوەی ڕێوشوێنی خۆپارێزی گونجاو بگیرێتەبەر. لەگەڵ زیادبوونی هێرشە ئەلیکترۆنییەکان لە ئاستی جیهانیدا، پشتبەستن بەم پسپۆڕانە لە گەشەکردندایە. کۆمپانیا گەورەکانی تەکنەلۆژیا وەک گووگڵ ڕوویان لێدەکەن. "تیمی سوور Red Team " ئەو کۆمپانیایەیە کە ئەرکی ھاوشێوەکردنی هێرشە ئەلیکترۆنیەکان و تاقیکردنەوەی کاریگەری بەرگرییەکان و پەرەپێدانی چارەسەری واقیعی یەکانن لەسەر بنەمای ئەنجامی ئەم ھاوشێوەکردنانە.   لایەنە دژبەیەکەکانی دزەپێکردن (هێرشبردن بەرامبەر بەرگری) لە کاتێکدا هاکەرە ئەخلاقییەکان بەردەوامن لە بەهێزکردنی بەرگرییە ئەلیکترۆنییەکان، خێرایی هێرشە زیانبەخشەکان خێراتر دەبێت. ڕاپۆرتێکی ئەم دواییەی کۆمپانیای Check Point Software ئاشکرای کردووە کە ژمارەی هێرشە ئەلیکترۆنییەکان لە سەرانسەری جیهاندا بە ڕێژەی ٤٤% لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا زیادی کردووە. ئەم هێرشانە تەنها لە سەرئاستی تاکە کەسان یان کۆمپانیاکاندا سنووردار نین، بەڵکو لەلایەن ئەکتەرە ئاڵۆزەکانەوە ئەنجام دەدرێن، لە باندەکانی فدیەو و باندە جیاوازەکانی بواری سیخوری تا دەگاتە لایەنە پاڵپشتیکراوەکانی دەوڵەت، کە تەکنیکە پێشکەوتووەکان بەکاردەهێنن بۆ هاککردنی سیستەمەکان و دزینی داتا، یان چاندنی بەرنامەی زیانبەخش، ئەمەش زیانێکی بەرچاوی ماددی یان مەعنەوییان پێدەگەیەنێت. لە بەرامبەردا هاکەرە ئەخلاقییەکان بە هەمان زانیاری چەکدارن، بەڵام بە مەبەستی پێچەوانە. بەهۆی توانای بەرجەستەکردنی بیرکردنەوەی هێرشبەرێکەوە، دەتوانن ئەو لاوازییانە بدۆزنەوە کە لە ڕێگەی سکانکردنی تەقلیدییەوە دەستنیشان ناکرێت، ئەمەش وایان لێدەکات ببێتە توخمێکی سەرەکی لە هەر ستراتیژییەکی پێشکەوتووی ئەمنیدا. ‌ هۆکارەکانی پێویستمان بە "هاککردنی ئەخلاقی" بەتایبەت لەم سەردەمەدا پێویستی "هاککردنی ئەخلاقی" چیتر تەنها بژاردەیەکی ستراتیژی نییە؛ بەڵکو بووەتە پێویستییەک کە سروشتی سەردەمی دیجیتاڵی خێراتر سەپاندوێتی. لە ساڵی ٢٠١٥ ا ئەم گرنگییە زیاتر دەرکەوت بەهۆی زیادبوونی پشتبەستن بە تەکنەلۆژیا، لەگەڵ پەرەسەندنی خێرای شێوازەکانی هەڕەشەی ئەلیکترۆنی. بڕوانە ئەم لینکە .. لە کاتێکدا هاکەرەکان و تاوانبارانی ئەلیکترۆنی بەردەوامن لە پەرەپێدانی تەکنیکە نوێیەکان بۆ ئیستغلالکردنی لاوازییە ئەمنییەکان، جا چ بۆ دەستڕاگەیشتن بە زانیاری هەستیار بەبێ مۆڵەت، پەکخستنی خزمەتگوزارییەکان، یان ئەنجامدانی تاوانی دارایی، هاکەرە ئەخلاقییەکان وەک هێڵێکی بەرگری چالاکانە سەریان هەڵداوە، پێش ئەوەی ئەم لاوازییانە دەستنیشان بکەن و چارەسەریان بکەن پێش ئەوەی لەلایەن ئەکتەرە زیانبەخشەکانەوە بقۆزرێنەوە. لەگەڵ بڵاوبوونەوەی هەڵگرتنی هەور و ئامێرە بەستراوەکانی ئینتەرنێت و خزمەتگوزارییە دیجیتاڵییەکان، زانیارییەکانی تاک و ڕێکخراوەکان زیاتر بەرەوڕووی هێرشی ئەلیکترۆنی دەبنەوە. بۆیە هاکەرە ئەخلاقییەکان هەڵسەنگاندنی ئاسایشی گشتگیر و تاقیکردنەوەی توندی چوونە ژوورەوە ئەنجام دەدەن بۆ دەستنیشانکردنی لاوازییەکان، ئەمەش ڕێکخراوەکان دەتوانن بە شێوەیەکی کاریگەر بەرگرییەکانیان بەهێز بکەن. لە ئاستی ژێرخانی ئابووریدا، هاککردنی ئەخلاقی ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە دڵنیابوون لە سەلامەتی کەرتە گرنگەکان، وەک تۆڕەکانی وزە، گواستنەوە، دامەزراوە داراییەکان و سیستەمی چاودێری تەندروستی، کە تادێت بەیەکەوە گرێدراون، ئەمەش وایکردووە ببنە ئامانجی سەرنجڕاکێش بۆ هێرشەکان. بە وەهمییکردنی هەڕەشەکانی ژیانی ڕاستەقینە، هاکەرە ئەخلاقییەکان دەتوانن لاوازییەکان ئاشکرا بکەن و بەشداری بکەن لە پەرەپێدانی ڕێوشوێنی خۆپارێزی کە ڕێگری لە کارەساتەکان دەکەن. جگە لەوەش، هاککردنی ئەخلاقی بەشدارە لە بەرزکردنەوەی متمانە بە فەزای دیجیتاڵی، چونکە تاک و ڕێکخراوەکان زیاتر ئامادە دەبن بۆ بەشداریکردن لە چالاکییە ئۆنلاینەکاندا کاتێک هەست بە سەلامەتی دەکەن. ئەمەش بەهۆی هەوڵە بەردەوامەکانی هاکەرە ئەخلاقییەکانەوەیە، کە کاردەکەن بۆ ئاشکراکردنی لاوازییەکان و هاوکاری لەگەڵ گەشەپێدەران و بەڕێوەبەرانی سیستەم دەکەن بۆ چاککردنیان، دڵنیابوون لەوەی سیستەمەکان خۆڕاگرن بەرامبەر هێرشە ئاڵۆزەکان. بە کورتی لە ساڵی ٢٠١٥ ەوە ئاسایشی زانیاری و پاراستنی ژێرخانی و متمانەی دیجیتاڵی بەبێ هاککردنی ئەخلاقی پێشکەوتوو و کاریگەر مسۆگەر نابێت. بڕوانە ئەم بەستەرە: ئەرکی هاکەرێکی ئەخلاقی چی یە؟ هاکەری ئەخلاقی بریتییە لە پسپۆڕێکی ئاسایشی ئەلیکترۆنی کە لێهاتوویی و زانیارییەکانیان بەکاردەهێنێت بۆ دەستنیشانکردنی لاوازی و لاوازییەکانی سیستەمی کۆمپیوتەر و تۆڕ و نەرمەئەفزارەکان. ئەمانەی خوارەوە گرنگترین ئەرک و بەرپرسیارێتییەکانن کە هاکەرێکی ئەخلاقی ئەنجامی دەدات: دەستنیشانکردنی لاوازییە ئەمنییەکان، بە گەڕانی چالاکانە بۆ لاوازییەکان لە سیستەم و تۆڕ و بەرنامەکاندا، بەکارهێنانی ئامراز و تەکنیکەکانی هاککردنی ئەخلاقی بۆ ھاوشێوەکردنی هێرشی ڕاستەقینە و ئاشکراکردنی لاوازییە ئەگەرییەکان. تاقیکردنەوەی کاری دزەکردن Penetration Testing: ئەمەش بریتییە لە ئەنجامدانی تاقیکردنەوە بە ئامانجی هەڵسەنگاندنی ئاستی ئاسایش، بە ئیستغلالکردنی لاوازییەکان بە شێوەیەکی کۆنترۆڵکراو، کە ڕێگە بە پێوانەکردنی کاریگەریی ڕێوشوێنە ئەمنییەکانی ئێستا دەدات. هەڵسەنگاندنی لاوازی Vulnerability Assessment: جگە لە تاقیکردنەوەکانی چوونە ژوورەوە، هەڵسەنگاندنێکی گشتگیر ئەنجام دەدرێت بۆ دیاریکردنی نەرمەکاڵا بەسەرچووەکان، ڕێکخستنە هەڵەکان، یان وشەی نهێنی لاواز، بۆ یارمەتیدانی ڕێکخراوەکان بۆ چارەسەرکردنی ئەم لاوازییانە پێش ئەوەی ئیستغلال بکرێن. وردبینیکردنی ئاسایشی Security Auditing : ئەمە پێداچوونەوە بە سیاسەت و پراکتیکەکانی ئاسایشی ڕێکخراوەکە دەکات، پابەندبوونیان بە ستانداردە ڕێکخراوەییەکان و باشترین پراکتیزەکان پشتڕاست دەکاتەوە، و پاشان پێشنیارەکان دەدات بۆ باشترکردنی دۆخی ئاسایشی گشتی. ڕاهێنانی هۆشیاری ئاسایشی، کە بەشدارە لە بەرزکردنەوەی هۆشیاری کارمەندان لە هەڕەشە ئەلیکترۆنییەکان لە ڕێگەی ڕێکخستنی خولی ڕاهێنان و هەڵمەتی هۆشیاری کە گرنگی بە مەترسییەکانی وەک فیشینگ، ئەندازیاری کۆمەڵایەتی، و بەرنامە زیانبەخشەکان دەدەن. وەڵامدانەوەی ڕووداوەکە: لە ئەگەری پێشێلکارییەکی ئەمنی، هاکەری ئەخلاقی بەشداری لە هەوڵەکانی وەڵامدانەوە دەکات، لێکۆڵینەوەیەک ئەنجام دەدات بۆ دیاریکردنی مەودای ڕووداوەکە، بەشداری دەکات لە پاراستنی سیستەمی زیانلێکەوتوو، و ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی هێرشەکە. توێژینەوە و پەرەپێدانی ئاسایشی ئەلیکترۆنی: بەردەوام بوون لەگەڵ نوێترین ڕەوتەکانی تەکنیک و شێوازەکانی هاککردن، و بەردەوام لێکۆڵینەوە لە هەڕەشە سەرهەڵداوەکان بۆ پەرەپێدانی چارەسەری داهێنەرانە و کاریگەر بۆ بەرپەرچدانەوەیان. ڕاپۆرتکردن و دۆکومێنتاری: تیمەکانی هاکەری ئەخلاقی بە وردی ئەنجامی کارەکانی بەڵگە دەکات، لەوانەش ئەو لاوازیانەی کە دۆزراونەتەوە، ئامرازەکانی بەکارهێنراو و پێشنیارەکانی پێشکەشکراو، بۆ ئەوەی یارمەتی ڕێکخراوەکان بدات لە لاوازییەکان تێبگەن و ڕێوشوێنی گونجاو بگرنەبەر.  پابەندبوونی ئەخلاقی : تیمەکە پابەندە بە کۆدێکی توندی ئەخلاق کە یاسایی و نهێنی هەموو چالاکییەکانی مسۆگەر دەکات. بەبێ مۆڵەتی فەرمی هیچ تاقیکردنەوەیەک ئەنجام نادات، بۆ دڵنیابوون لە نهێنی ڕێکخراوەکە و پاراستنی زانیاریەکانیان.   چۆن ببیتە هاکەرێکی ئەخلاقی پیشەیی؟ زۆرجار بەشداربوانی خولەکانی تەکنەلۆژیای زانیاریەکان ئەم پرسیارە دەکەن : ئایا دەتوانم هاککردنی ئەخلاقی فێرببم ؟ وەڵامەکە بەڵێیە. هاکەرێکی ئەخلاقی تواناکانی کۆمپیوتەری خۆی بەکاردەهێنێت بۆ پاراستن و بیمەی سیستەمە دجیتەڵیەکان لە بەرامبەر هەڕەشەکان. ئەگەر دەتەوێت کارێکی سەرکەوتوو لە هاککردنی ئەخلاقیدا بەدەستبهێنیت، پێویستە بزانیت کە ئەم پیشەیە پشت بە خاوەندارێتی کۆمەڵێک کارامەیی و زانیاری دەبەستێت کە پێویستە بۆ دەستنیشانکردنی لاوازییە ئەمنییەکان لە سیستەمی تەکنەلۆجیای زانیاریەکانداو چارەسەرکردنیان بە شێوەیەکی یاسایی و ئەخلاقی. ئەم کارامەییانە بەسەر دوو جۆری بنەڕەتیدا دابەش دەکرێن: کارامەیی تەکنیکی و کارامەیی کەسی، کە هەردووکیان پێویستن بۆ سەرکەوتن لەم بوارەدا. یەکەم: کارامەیی تەکنیکی سەرەتایی 1- رایەڵەکردن Networking: تێگەیشتن لە پێکهاتەی تۆڕکردن یان ڕایەڵەکردن زۆر گرنگە، لەوانە ئایپی (ئنتەرنێت پرۆتۆکۆل) ناونیشان یان ژمارەی  IP و پرۆتۆکۆڵی TCP/IP و ڕاوتەر Routers و سویچ (نۆرەکرد) Switches و دیواری ئاگرین Firewalls. هاکەرێکی ئەخلاقی دەبێت بتوانێت ترافیکی داتاکان شی بکاتەوە و خاڵە ئەگەرییەکانی چوونە ژوورەوە بدۆزێتەوە. 2- پرۆگرامسازی Programming: شارەزایی لە زمانەکانی وەک جاڤا Java، سی ++C، پایثۆن Python، یان زمانەکانی سکریپت وەک پاوەرشێڵ PowerShell. گرنگە بۆ پەرەپێدانی ئامرازە تایبەتەکان، ئەنجامدانی فرسەتهێنان و ئستغلال کردن، یان ئۆتۆماتیکیکردنی تاقیکردنەوەی ئاسایش. 3- کریپتۆگرافی وجفرەکردن Cryptography: زانین و شارەزایی بون لە ئەلگۆریتمەکانی کۆدکردن، پرۆتۆکۆڵی پارێزراو، و واژۆی دیجیتاڵی؛ پێویستە بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتی پاراستنی داتا و دیاریکردنی بۆشاییەکان لە تەکنەلۆژیاکانی کۆدکردندا. 4- هەڵسەنگاندنی لاوازی و تاقیکردنەوەی دزەکردن (VAPT) Vulnerability Assessment and Penetration Testing-VAPT: هاکەرێکی ئەخلاقی دەبێت شارەزا بێت لە ئەنجامدانی تاقیکردنەوەکانی دزەکردن و شیکردنەوەی ئەنجامەکانیان، بۆ دەستنیشانکردنی لاوازییەکان و پەرەپێدانی پێشنیاری گونجاو بۆ چارەسەرکردنیان. 5- ئاسایشی ڕایڵەو تۆڕە بێ سیمەکان (بێ وایەر- هەوایی) Wireless Security: زۆر گرنگە هاکەرێکی ئەخلاقی ئاشنا بێت بە پرۆتۆکۆلەکانی وەک WPA و WPA2، هەروەها تێبگات لە چۆنیەتی شیکردنەوەی پاکەتەکان و پاراستنی تۆڕە بێ وایەرەکان لە بەرامبەر هاککردندا. 6- وەڵامدانەوەی ڕووداوەکان و پشکێنەری دادی دجتەڵی Incident Response and Forensics: پێویستە هاکەری ئەخلاقی بنەماکانی شیکردنەوەی تۆمارەکان و پاراستنی بەڵگەکان و لێکۆڵینەوە لە ڕووداوە ئەمنییەکان بزانێت بۆ دەستنیشانکردنی ڕەگ و ڕیشەیان و ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەیان. دووەم: کارامەیی کەسی (مرۆیی) پێویست  1- چارەسەرکردنی کێشەکان: توانای شیکردنەوەی سیستەمەکان، دۆزینەوەی لاوازییەکان، و دیزاینکردنی چارەسەری داهێنەرانە، هاکەرێکی ئەخلاقی دەکاتە لێکۆڵەرێکی دیجیتاڵی لێهاتوو. 2- بیرکردنەوەی ڕەخنەیی: بیرکردنەوەی ڕەخنەیی یارمەتیدەرە لە هەڵسەنگاندنی مەترسییەکان و دانانی ئەولەویەتەکان و بڕیاردانی ئاگادارانە لە کاتی مامەڵەکردن لەگەڵ هەڕەشە ئەگەرییەکان. 3- خۆهەڵقورتاندن (ئارەزوی دەمتێوەردان) کنجکۆڵ: ڕۆحی کنجکۆڵکردن و خۆهەڵقورتاندن هاکەری ئەخلاقی پاڵدەنێت بۆ ئەوەی بەردەوام بێت لەگەڵ پێشکەوتنە تەکنەلۆژییەکان و فێربوونی شێوازی هێرشی نوێ، و بەردەوام فێربوونی ئامرازە مۆدێرنەکان. 4- بیرکردنەوەی ئەخلاقی : هاکەری ئەخلاقی هەستێکی بەرزی بەرپرسیارێتی هەیە و لێهاتووییەکانی بۆ خزمەتکردنی چاکەی گشتی بەکاردەهێنێت، هاوکات پابەندی یاسا و ڕێزگرتن لە تایبەتمەندی. 5- شارەزایی پەیوەندیکردن: توانای سادەکردنی چەمکە تەکنیکیەکان و خستنەڕووی ڕاسپاردەکان بە ڕوونی بۆ تیمە تەکنیکی یان بەڕێوەبردنەکان زۆر گرنگە بۆ سەرکەوتووانە جێبەجێکردنی چارەسەرە ئەمنییەکان. 6- خۆگونجاندن: بە لەبەرچاوگرتنی سروشتی هەمیشە گۆڕاوی بوارەکە، بەردەوام بوون لەگەڵ پێشهاتەکان و گونجاندن لەگەڵ کەرەستەی نوێ و هەڕەشەکان زۆر گرنگە بۆ مانەوە لە پێشەوە. بە کورتی، بوون بە هاکەرێکی ئەخلاقی نەک تەنها پێویستی بە شارەزابوون لە ئامرازە تەکنیکییەکان هەیە، بەڵکو پێویستی بە وەرگرتنی بیرکردنەوەیەکی کنجکۆڵی و خۆهەڵقورتاندن و بەرپرسیار و یەکگرتوو هەیە. گەشتێکی بەردەوامی فێربوون و گەشەکردنە، لە بنەڕەتەوە دەست پێدەکات و هەرگیز کۆتایی نایەت.   دەرفەتەکانی کار بۆ هەکەری ئەخلاقی وەک دەرچوەیەکی یەکێک لە کۆلیژەکانی بواری سستەمەکانی زانیاری و تەکنەلۆژیای سەردەم یان بەدەستهێنانی بڕوانامە یان خود فێرکردن لە بواری هاکی ئەخلاقیدا، ئەو پرسیارە دێت بە بیرتدا کە پرسیار دەکەیت دوای فێربوونی کارامەییەکان و بەدەستهێنانی بڕوانامە چاوەڕوانی چی دەکەیت، لێرەدا چەند کارێکی دیار دەخەینەڕوو کە دەتوانیت وەک پیشەیی ئاسایشی ئەلیکترۆنی بەدوایدا بگەڕێیت: تاقیکەرەوەی دزەکردن  (تێپەڕکردن) Penetration Tester: تاقیکەرەوەکانی دزەکردن و تێپەڕکردنی هێرشی ئەلیکترۆنی ھاوشێوە دەکەن بۆ دیاریکردنی لاوازییەکان لە سیستەمی کۆمپیوتەر و تۆڕ و بەرنامەکاندا. ئەوان ڕێوشوێنە ئەمنییەکان هەڵدەسەنگێنن و پێشنیار بۆ باشترکردن دەکەن. ڕاوێژکاری ئاسایش Security Consultant: ڕاوێژکارانی ئاسایش لەگەڵ ڕێکخراوەکان کاردەکەن بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئەمنی خۆیان، پەرەپێدانی ستراتیژییەکانی پاراستن و جێبەجێکردنی چوارچێوەی بەڕێوەبردن و کۆنترۆڵکردنی مەترسیەکان. شیکارکەری ئاسایش Security Analyst: شیکارانی ئاسایش چاودێری سیستەمەکان دەکەن بۆ پێشێلکاری یان چالاکیی گوماناوی، و ستراتیژییەکان بۆ بەرزکردنەوەی ئاسایش دادەڕێژن. وەڵامدەرەوەی ڕووداوەکان Incident Responder: بەرپرسیارە لە وەڵامدانەوەی خێرا بۆ ڕووداوە ئەمنییەکان، لێکۆڵینەوە لە پێشێلکارییەکان، کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانیان، و باشترکردنی ڕێوشوێنەکانی داهاتوو. ئەندازیاری ئاسایش Security Engineer: دیزاین و جێبەجێکردنی سیستەم و تۆڕە پارێزراوەکان و پەرەپێدانی پرۆتۆکۆڵی ئاسایش و ئامادەکردنی ژێرخانەکان بۆ ئەوەی بەرگریان هەبێت لە بەرامبەر هەڕەشەکان. شارەزای جفرەکردن (کۆدین) کریپتۆگرافەر Cryptographer : تایبەتمەندە لە دیزاینکردن و جێبەجێکردنی سیستەمی کۆدکردن بۆ پاراستنی داتا و دڵنیابوون لە نهێنی و یەکپارچەیی. تەلارسازێکی ئاسایش Security Architect : تەلارسازییەکی ئاسایشی گشتگیر بۆ ڕێکخراوەکە دیزاین دەکات، لەوانەش سیاسەت و ژێرخان و ڕێوشوێنی خۆپارێزی. هەڵسەنگێنەری لاوازیەکان Vulnerability Assessor: ئامرازەکانی شیکاری بەکاردەهێنێت بۆ دۆزینەوەی لاوازییە ئەمنییەکان و دابینکردنی چارەسەر بۆ چاککردنیان پێش ئەوەی لەلایەن لایەنە زیانبەخشەکانەوە بقۆزرێنەوە. وردبینیکەری ئاسایش Security Auditor: پێداچوونەوە بە سیاسەت و ڕێکارەکانی ئاسایش دەکات و پابەندبوونی ڕێکخراوەکە بە ستاندارد و ڕێساکانی ئاسایش هەڵدەسەنگێنێت. • توێژەری ئاسایشی ئەلیکترۆنی  Cybersecurity Researcher: بەدواداچوون و توێژینەوە بۆ هەڕەشە مۆدێرنەکان دەکات، چارەسەری داهێنەرانە پەرەپێدەدات بۆ پاراستن لە بەرامبەریان، هەروەها بەشداری دەکات لە پەرەپێدانی زانیاری گشتی لەو بوارەدا. داهاتووی هاککردنی ئەخلاقی بەرەو کوێ ؟ داهاتووی هاککردنی ئەخلاقی زۆر ئومێدبەخشە، لەگەڵ بەردەوامبوونی خواست لەسەر کەسانی پیشەیی لەم بوارەدا. چەند هۆکارێک لە پشت ئەم ڕەوتە خێراترەوەن، دیارترینیان زیادبوونی وردبینی هێرشە ئەلیکترۆنییەکانە. ئێستا هاکەرەکان خاوەنی کارامەیی و تەکنیکە پێشکەوتووەکانن کە توانای ئەوەیان پێدەدات بە شێوەیەک کە پێشتر مەحاڵ بوو، لاوازییەکان بقۆزنەوە. ئەمەش وا دەکات کە هەبوونی هاکەری ئەخلاقی لێهاتوو شتێکی بنەڕەتی بێت بۆ دۆزینەوە و چارەسەرکردنی لاوازییەکان پێش ئەوەی بقۆزرێنەوە. هۆکارێکی دیکە کە پێویستی ئەم پسپۆڕییە دەباتە پێشەوە، ئاڵۆزی تەلارسازی ئایتی مۆدێرن. تا سیستەمەکان هەمەچەشنتر و بەیەکەوە گرێدراوتر بن، دڵنیابوونیان قورستر دەبێت، ئەمەش گرنگی ئەو پسپۆڕانە زیاتر دەکات کە توانای وێرانکردن و بەهێزکردنی ئەم ئاڵۆزیانەیان هەیە. دیارترین ئەو بوارنەی کە لە داهاتوودا هۆکارە بۆ ئەوەی هاکەرە ئەخلاقییەکان خواستیان زیاتر بێت: • ئاسایشی هەورەناوەند  Cloud Security: لەگەڵ گۆرینی ناوەندی هەڵگرتنی زانیاریەکان لەلایەن کۆمپانیاکان بەگشتی بۆ هەوەرناوەندی زانیاریەکان، بەمەبەستی بەڕێوەبردنی بەرنامەکانیان، ئەوا پێویستی بە کەسانی پیشەیی کە بتوانن ئەم ژینگە داینامیکیانە لە هێرشە پێشکەوتووەکان بپارێزن لە زیادبووندایە. • ئاسایشی ئینتەرنێتی شتەکان (شتەنێت) (IoT): مەودای ئامێرە زیرەکەکانی پەیوەستکراو فراوانتر دەبێت، دەرگایەکی فراوان بەڕووی هەڕەشەکاندا دەکاتەوە. ئەمەش خواست لەسەر هاکەرە ئەخلاقییەکان زیاد دەکات بۆ پاراستنی ئەم ئامێرانە و ئەو ژێرخانانەی کە پشتگیریان دەکەن. • جەنگی ئەلیکترۆنی Cyberwarfare : لەگەڵ زیادبوونی گرژییە دیجیتاڵییەکان لە نێوان ووڵاتان و گەلان و یەکەکاندا، پێشبینی دەکرێت پشتبەستن بە هاکەرە ئەخلاقییەکان زیاد بکات بۆ پاراستنی ژێرخانی نیشتمانی و بەرگریکردن لە هێرشە ڕێکخراوەکان. ئەگەر ئامادە بیت هەوڵەکانت بدەیت، پیشەیەک لە هاککردنی ئەخلاقیدا دەتوانێت ورووژێنەر و پاداشت بەخش بێت. تۆ لێهاتووییەکانت بەکاردەهێنیت بۆ پاراستنی تاک و ڕێکخراوەکان لە هەڕەشە ئەلیکترۆنییەکان، کارکردن لەگەڵ نوێترین تەکنەلۆژیاکان، و دروستکردنی جیاوازییەکی ڕاستەقینە لە جیهانێکدا کە زیاتر لە جاران بە شێوەیەکی دیجیتاڵی بەیەکەوە دەبەسترێتەوە. لەگەڵ گەشەکردنی هەڕەشە دیجیتاڵییەکان و پەرەسەندنی ئامرازەکانی هێرشکردن، هاککردنی ئەخلاقی وەک بەردی بناغەی هەر ستراتیژییەکی ئەمنی کاریگەر دەمێنێتەوە. هاکەرێکی ئەخلاقی بە ترسەوە ڕووبەڕووی هاکەرەکان نابێتەوە، بەڵکو بە زانین ڕووبەڕووی هاکەرەکان دەبێتەوە و بەدوای لەناوچوون ناگەڕێت، بەڵکو بەدوای پاراستندایە. لە ساڵی ٢٠٢٥دا جیهانی دیجیتاڵی تەنها لە سایەی ئەم "سەربازە نەناسراوانە" لە پشت شاشەکانەوە پارێزراو دەبێت، کە بە ئەخلاق ڕێنمایی دەکرێن و ویژدان سەرکردایەتیان دەکات.   بەستەرە ئەکادمیەکانی تایبەت بە توێژەر https://orcid.org/0000-0002-2684-5007  https://scholar.google.com.my/citations?user=RQ2UmScAAAAJ&hl=en  

راپۆرتی: درەو 🔹 بەهای هەناردەی چین بۆ عێراق لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ نزیکەی (8.8 ملیار) دۆلار بووە، لەکاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024دا (8.1 ملیار) دۆلار بووە و لە نیوەی دووەمی ساڵی 2024دا (7.8) ملیار دۆلار بووە. 🔹 کەل‌وپەل و ئامێرە کارەباییەکان لە پێشەنگی کاڵا هەناردەکراوەکان بووە و بە ڕێژەی (23%)ی کۆی هەناردەکراوەکانی پێکهێناوە کە بەهای (2.1 ملیار) دۆلار بووە، لەکاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی پێشوودا (1.9 ملیار) دۆلار بووە. 🔹 هەناردەکردنی ئامێرە کارەبایی و ئەلیکترۆنییەکان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادیکردووە و گەیشتووەتە (ملیارێک و 400 ملیۆن) دۆلار، کە دەکاتە (15%)ی کۆی هەناردەکردن، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) دا (ملیارێک) دۆلار بووە. 🔹 بەهای هەناردەی ئۆتۆمبێلی چینی بۆ عێراق بەڕێژەی (30%) گەشەی کردووە و گەیشتووەتە (638 ملیۆن) دۆلار، لەکاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی پێشوودا (490 ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 کۆی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان عێراق و چین لەم ماوەیەدا گەیشتووەتە (26.6 ملیار) دۆلار و هەناردەی عێراق بۆ چین گەیشتووە بە (17.7 ملیار) دۆلار کە زۆرینەی نەوتی خاو بووە. یەکەم: هەناردەی کەل‌وپەلی "چین"ی بۆ عێراق هەناردەی ڕاستەوخۆی چین بۆ عێراق لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی 2025دا بەرزبوونەوەی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە، بە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی 2024 بە ڕێژەی (9.3%) گەشەی تۆمارکردووە، هەروەها بەراورد بە نیوەی دووەمی ساڵی 2024 (13.2%) زیادیکردووە. بەهای هەناردەی چین بۆ عێراق لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ نزیکەی (8.8 ملیار) دۆلار بووە، لەکاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024دا (8.1 ملیار) دۆلار بووە و لە نیوەی دووەمی ساڵی 2024دا (7.8) ملیار دۆلار بووە. کەل‌وپەل و ئامێرە کارەباییەکان لە پێشەنگی کاڵا هەناردەکراوەکان بووە و بە ڕێژەی (23%)ی کۆی هەناردەکراوەکانی پێکهێناوە کە بەهای (2.1 ملیار) دۆلار بووە، لەکاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی پێشوودا (1.9 ملیار) دۆلار بووە. هەروەها هەناردەکردنی ئامێرە کارەبایی و ئەلیکترۆنییەکان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادیکردووە و گەیشتووەتە (ملیارێک و 400 ملیۆن) دۆلار، کە دەکاتە (15%)ی کۆی هەناردەکردن، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) دا (ملیارێک) دۆلار بووە. بەهای هەناردەی ئۆتۆمبێلی چینی بۆ عێراق بەڕێژەی (30%) گەشەی کردووە و گەیشتووەتە (638 ملیۆن) دۆلار، لەکاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی پێشوودا (490 ملیۆن) دۆلار بووە. بەم شێوەیە ئەو سێ کاڵایەی پێشتر باسمان کرد لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا (47%)ی کۆی هەناردەکردنی ڕاستەوخۆی چینی بۆ عێراق پێکهێناوە. بەپێچەوانەوە کۆی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان عێراق و چین لەم ماوەیەدا گەیشتووەتە (26.6 ملیار) دۆلار و هەناردەی عێراق بۆ چین گەیشتووە بە (17.7 ملیار) دۆلار کە زۆرینەی نەوتی خاو بووە. سەرەڕای ئەم چالاکییە بازرگانییە، قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان هەردوو وڵات بە بەراورد بە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 بە ڕێژەی (3.3%) دابەزیوە کە بڕی (27.5 ملیار) دۆلار بووە. زیادەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی عێراق گەیشتووە بە (8.8 ملیار )دۆلار، ئەمەش بەڕێژەی (21%) کەمبووەتەوە بە بەراورد بە (11.3 ملیار) دۆلار لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024. ئەم دابەزینە دەگەڕێتەوە بۆ بەرزبوونەوەی بەهای هاوردە لە چینەوە، هاوکات بەهای هەناردەی عێراق دابەزیوە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (1). خشتەی ژمارە (1) دووەم: هەناردەی ئۆتۆمبێلی "چین"ی بۆ عێراق و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕات هەناردەی ئۆتۆمبێلی چینی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی 2025دا گەشەیەکی بەرچاوی تۆمارکردووە، ژمارەی ئۆتۆمبێلی هەناردەکراو بە ڕێژەی (65%) زیادیکردووە و گەیشتووەتە زیاتر لە (583 هەزار) ئۆتۆمبێل، لەکاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی 2024دا (352 هەزار) ئۆتۆمبێل بووە. کۆی بەهای هەناردەکردنی ئۆتۆمبێلی چینی گەیشتووە بە نزیکەی (7.7 ملیار) دۆلار، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024دا کۆی بەهای هەناردەکردنی ئۆتۆمبێل (4.5 ملیار) دۆلار بووە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی گەشەسەندنی بازرگانی چینە لە بازاڕەکانی ناوچەکە و بەرزبوونەوەی خواست لەسەر ئۆتۆمبێلی چینی. وڵاتانی هاوردەکاری سەرەکی ئۆتۆمبێلی "چین"ی: 1.    ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی لە پێشەنگی لیستی هاوردەکاراندایە و زیاتر لە (221 هەزار) ئۆتۆمبێلی چینی هاوردە کردووە، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024دا (102 هەزار) ئۆتۆمبێلی چینی هاوردە کردبوو. 2.    سعودیە لە پلەی دووەمدا دێت و نزیکەی (124 هەزار) ئۆتۆمبێلی هاوردە کردووە، ئەوە لە کاتێکدایە لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو (97 هەزار) ئۆتۆمبێلی هاوردە کردووە. 3.    تورکیا زیاتر لە (91 هەزار) ئۆتۆمبێلی هاوردە کردووە، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی ڕابردوودا (71 هەزار) ئۆتۆمبێلی هاوردە کردبوو. 4.    عێراق زیاتر لە (18 هەزار) ئۆتۆمبێلی چینی هاوردە کردووە، لە هەمان ماوەی ساڵی 2024دا (11 هەزار) ئۆتۆمبێلی چینی هاوردە کردبوو. 5.    ئوردن بەرزترین ڕێژەی گەشەی هاوردەکردنی تۆمارکردووە، هاوردەکردنی بەڕێژەی (1050%) بازدانی بەخۆیەوە بینیوە و گەیشتووەتە زیاتر لە (23 هەزار) ئۆتۆمبێل، لەکاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024دا تەنها (2 هەزار) ئۆتۆمبێلی هاوردە کردبوو. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە چارت و خشتەی ژمارە (2). چارت خشتەی ژمارە (2) ئۆتۆمبێلی کارەبایی ئامادەیییەکی گەشەسەندوو ئۆتۆمبێلە کارەباییەکان کە بە تەواوی بە بزوێنەری کارەبایی کاردەکەن، لە ماوەی نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا (10%)ی کۆی هەناردەکردنی چین بۆ بازاڕەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێکدەهێنن، بەجۆرێک؛ 1.    ئیمارات پێشەنگ بوو و (25 هەزار) ئۆتۆمبێلی کارەبایی هاوردە کردووە. 2.    تورکیا نزیکەی (20 هەزار) ئۆتۆمبێلی هاوردە کردووە. 3.    ئوردن بە هاوردەکردنی (15 هەزار) ئۆتۆمبێلی کارەبایی پلەی سێیەمی گرتووە. لەسەر ئاستی جیهان، چین لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی 2025دا زیاتر لە (750 هەزار) ئۆتۆمبێلی کارەبایی هەناردە کردووە، بەلجیکاش لە پێشەنگی لیستی هاوردەکارانی جیهانیدایە و لە هەمان ماوەی نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا زیاتر لە (100 هەزار) ئۆتۆمبێلی کارەبایی هاوردە کردووە. خەمڵاندنەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە هەناردەی ئۆتۆمبێلی چین بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەتوانێت تا کۆتایی ساڵی 2025 یەک ملیۆن ئۆتۆمبێل تێپەڕێنێت، ئەمەش بەهۆی گەشەسەندنی خواست و نرخی کێبڕکێیەوەیە، بەتایبەتی لە جۆری ئۆتۆمبێلی کارەبایی کە بە خێرایی لە ناوچەکەدا فراوانتر دەبێت. ڕاپۆرتی پەیوەندیدار؛ بەهای شمەک و کاڵای هاوردەکراو بۆ عێراق لەساڵی 2024؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16637      

راپۆرتی: درەو 🔻 بە پێداچوونەوەیەک بە داتای خەرجییەکانی حکومەتی عێراق لە نێوان ساڵانی (2019 بۆ 2024) دەردەکەوێت؛ 🔹 مووچەی گشتی دام‌و دەزگاکانی حکومەتی عێراق لە ساڵی 2024 بە ڕێژەی 27% زیاد دەکات و بۆ یەکەمجار بەربەستی (60 ترلیۆن) دیناری عێراقی دەشکێنێت، کە دەکاتە 40%ی خەرجییەکانی حکوومەتی عێراق. ئەم خەرجییەش لە شێوەی مووچە گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار کە کاریگەری کارەساتبار لەسەر دۆخی ئابووری عێراق دەبێت. 🔹 تەنها (7) دامەزراوەی حکومەت نزیکەی (93%) کۆی خەرجی مووچەی حکومەتی ناوەندیان پێکهێناوە. 🔹 وەزارەتی ناوخۆی لە پلەی یەکەمی لیستەکەدایە بە پشکی (22%) لە کۆی مووچەی ساڵی 2024، کە خەرجی مووچەی وەزارەتەکە گەیشتووەتە نزیکەی (13 ترلیۆن) دینار. 🔹 وەزارەتی پەروەردە بە ڕێژەی (18%)ی کۆی خەرجی مووچە دەبات، ساڵی 2019 بۆ لە ساڵی 2024 خەرجی تەرخانکراوی موچە بە ڕێژەی (513%) زیادیکردووە. 🔹 خەرجی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان لە (4.58 ترلیۆن) دینارەوە لە ساڵی (2019) بۆ (9.2 ترلیۆن) دینار لە ساڵی 2024 زیادیکردووە، کە دەکاتە ڕێژەی (15.3%)ی کۆی مووچەی حکومەتی ناوەند، بە ڕێژەی گەشەسەندنی (101%). خەرجی دام‌و دەزگاو وەزارەتەکانی عێراق لە نێوان (2019 بۆ 2024) مووچەی گشتی دام‌و دەزگاکانی حکومەتی عێراق لە ساڵی 2024 بە ڕێژەی 27% زیاد دەکات و بۆ یەکەمجار بەربەستی (60 ترلیۆن) دیناری عێراقی دەشکێنێت، کە دەکاتە 40%ی خەرجییەکانی حکوومەتی عێراق. ئەم خەرجییەش لە شێوەی مووچە گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار کە کاریگەری کارەساتبار لەسەر دۆخی ئابووری عێراق دەبێت. لە ساڵی 2019 خەرجی مووچەی حکومەت (40 ترلیۆن) دینار بووە. لە ساڵی 2024 کۆی خەرجی مووچەی حکومەت دەگاتە (60 ترلیۆن) دینار. لە ماوەی پێنج ساڵدا کۆی خەرجی مووچە بە ڕێژەی (50%) زیادی کردووە. بەبێ ئەوەی هیچ زیادکردنێکی بەرچاو بۆ داهاتی نانەوتی یان خزمەتگوزاری پێشکەشکراو وەک پێویست زیادی کردبێت. (لەم بارەیەوە بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) بە پێداچوونەوەیەک بە داتای خەرجییەکانی حکومەتی عێراق لە نێوان ساڵانی (2019 بۆ 2024) ئەوە ڕووندەبێتەوە، کە تەنها (7) دامەزراوەی حکومەت نزیکەی (93%) کۆی خەرجی مووچەی حکومەتی ناوەندیان پێکهێناوە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی چڕبوونەوەی دابەشکردنی زۆری خەرجییەکانی بەکاربردنە. لە پێشەنگی ئەم دامەزراوانە، وەزارەتی ناوخۆیە کە لە پلەی یەکەمی لیستەکەدایە بە پشکی (22%) لە کۆی مووچەی ساڵی 2024، کە خەرجی مووچەی وەزارەتەکە گەیشتووەتە نزیکەی (13 ترلیۆن) دینار، لەکاتێکدا لە ساڵی 2019دا (10.5 تریلیۆن) دینار بووە. لە دوای وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی پەروەردە بە ڕێژەی (18%)ی کۆی خەرجی مووچە دەبات، بە تەرخانکردنی بڕی خەرچی مووچە لە (1.74 ترلیۆن) دینارەوە لە ساڵی 2019 بۆ (10.7 ترلیۆن) دینار لە ساڵی 2024 زیادی کردووە، ئەمەش بە ڕێژەی (513%) کە زیادبوونی سەرنجڕاکێشە، کە بەرزترین بەرزبوونەوەیە ڕێژەی خەرجییە لەنێو سەرجەم وەزارەتەکاندا. خەرجی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان لە (4.58 ترلیۆن) دینارەوە لە ساڵی (2019) بۆ (9.2 ترلیۆن) دینار لە ساڵی 2024 زیادیکردووە، کە دەکاتە ڕێژەی (15.3%)ی کۆی مووچەی حکومەتی ناوەند، کە دەکاتە ڕێژەی گەشەسەندنی (101%). دوای ئەو دامەزراوانەش وەزارەتی تەندروستی بە ڕێژەی بەرچاو و (466%)ی زیادبوونی خەرجی مووچەی بەخۆیەوە بینیوە، لە نزیکەی (ترلیۆنێک) دینار لە ساڵی 2019 بۆ (5.9 تریلیۆن) دینار لە ساڵی 2024. هاوکات ئەمینداریەتی گشتی ئەنجوومەنی وەزیران و ئۆرگانەکانی سەر بە ئەنجوومەنی وەزیران، مووچەکانیان بە ڕێژەی (80%) زیادی کردووە، لە (3.5 ترلیۆن) دینارەوە بۆ (6.34 ترلیۆن) دینار زیادی کردووە لە هەمان ماوەی ساڵدا. لەبەرامبەردا ئەو وەزارەت و پارێزگاریانەی کە ماونەتەوە بە کۆی گشتی تەنها (6.5%)ی کۆی خەرجی مووچەی ناوەند پێکدەهێنن. پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ئەم ژمارانە ئەو وەزارەت و دەستانە ناگرێتەوە کە پشت بە دارایی خۆیان دەبەستن (التمويل الذاتي)، وەک هەندێک لە دامەزراوەکانی وەک وەزارەتی کارەبا و نەوت و پەیوەندییەکان. بەم شێوەیە، کۆی زیادبوونی تەرخانکردنی خەرجی مووچەی ناوەند لە نێوان ساڵانی 2019 بۆ 2024 بە نزیکەی (48%) بووە، ئەم ڕێژە بەرزەی گەشەکردن بارگرانییەکی قورس لەسەر حکومەتەکانی داهاتوو پێکدەهێنێت، بە لەبەرچاوگرتنی کاریگەرییە ڕاستەوخۆکانی لەسەر بەردەوامیی خەرجییە گشتییەکان و سەرچاوە داراییەکانی دەوڵەت. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی ژمارە (2). خشتەی ژمارە (2)  

مەنار عوبێدی- شارەزای ئابوری لەم دواییانەدا نرخی دۆلار بەرامبەر دیناری عێراقی دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی. ئەم دابەزینە دەگەڕێتەوە بۆ تێکەڵەیەک لە هۆکارە ئابوری و رێکارییەكان، کە لە ئاستی کاریگەرییاندا جیاوازن، بەڵام بەکۆمەڵ بەشدارن لە بەهێزکردنی توانای دینار. دیارترینی ئەم هۆکارانە بریتین لە: 1-    داكشانی ئابوری و پاشەكشێی متمانەی بەكاربەران دۆخی نادڵنیایی بەردەم بازاڕی عێراق، لەئەنجامی خاوبوونەوەی ئابوری، بووەتە هۆی دابەزینی متمانەی تاکەکەس و دامەزراوەكان لە بواری خەرجكردندا، ئەمە کاریگەری نەرێنی لەسەر خواستی گشتی دروستکردووەو پێویستیی بە دۆلار وەک هاندەرێك بۆ بازرگانی، کەمكردوەتەوە.  2- راوەستانی خەرجییەکانی وەبەرهێنانی حکومەت گرنگیدانی حکومەت بە خەرجییەکانی بەکارکردن لەبری وەبەرهێنان، بووەتەهۆی پاشەكشێی رەوڕەوەی ئابوری. بەو پێیەی بودجەی گشتی بزوێنەری سەرەکی چالاکییە ئابورییەکانە، کەمکردنەوەی خەرجییەکانی وەبەرهێنان، کۆی گشتی خواستی کەمکردەوە، لەناویاندا خواست لەسەر دۆلار. 3- توندکردنەوەی چاودێریی لەسەر دەروازە سنورییەکان رێوشوێنەکانی حکومەت بۆ سنوردارکردنی قاچاخچێتی و رێکخستنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستان، بەشداربووە لە سنوردارکردنی دیاردەی هەڵاوسان، ئەمەش خواستی ناڕاستەقینەی لەسەر دۆلار لە بازاڕی هاوتەریب (بازاڕی رەش) کەمکردووەتەوە. 4- گۆڕینی بازرگانان بۆ سیستمی بانکی فەرمی بازاڕەکان شاهیدی ئەوەن كە بەشێکی زۆر لە بازرگانان چوونەتە ناو سیستەمی بانکیی فەرمی و پشت بە نرخی فەرمی ئاڵوگۆڕی دۆلار لە ڕێگەی پلاتفۆرمە پەسەندکراوەکانەوە دەبەستن. ئەمەش بووەتە هۆی کەمبوونەوەی قەبارەی بازرگانی لە بازاڕی هاوتەریب و کەمبوونەوەی فشار لەسەر دۆلار. 5- پاشەكشێی پرۆسەكانی دووبارە هەناردەكردنەوە دابەزینی چالاکیی دووبارە هەناردەکردنەوەی كاڵا بۆ وڵاتانی دراوسێ بووەتە هۆی کەمبوونەوەی خواست لەسەر کاڵا هاوردەکراوەکان، ئەمە راستەوخۆ رەنگدانەوە هەبووە لەسەر پاشەكشێی پێویستی بۆ دۆلار بۆ دابینکردنی دارایی ئەم مامەڵە بازرگانیانە.  6- پاكتاوی شایستەی کۆمپانیا گەورەکان بە بەرهەمە نەوتییەکان لەبری پارەی کاش حکومەت بەشێک لە شایستەی کۆمپانیا بیانییەکانی بە ماددەی نەوتی رەش و نەفتا داوەتەوە لەبری پارەی كاش، ئەمە پشتبەستنی بەو دۆلارانە كەمكردوەتەوە كە بانکی ناوەندی دەیفرۆشێت و ئاستی خستنەڕووی لەبازاڕدا زیادكردووە.  7- ئامادەکاری بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن لەگەڵ دەستپێکردنی وەرزی هەڵبژاردن، خەرجییەکانی بانگەشەی هەڵبژاردن زیادیان كردووە. ئەم خەرجییە زۆرجار لە یەدەگی دۆلارەوە دابین دەکرێت، ئەمەش پێویستی بە گۆڕینی بڕێکی زۆر لەو یەدەگانە هەیە بۆ دینار بەمەبەستی دابینکردنی خەرجییەکانی هەڵمەتی هەڵبژاردن، بەمەش خستنەڕووی دۆلار زیاد دەکات. 8- زیادبوونی ژمارەی سەردانکەرو هاتنی بیانییەكان زیادبوونی ژمارەی ئەوانەی هاتوون بۆ عێراق بووەتە هۆی ئەوەی بڕێکی بەرچاوی دراوی بیانی بیتە ناو بازاڕی ناوخۆییەوە، ئەمە سەرچاوەیەکی تری دراوی قورسی لە دەرەوەی چوارچێوەی فرۆشی بانكی ناوەندیی فەراهەم كردووەو بەشداربووە لە زیادبوونی دۆلاری بەردەست.  9- راوەستانی بازرگانی نایاسایی لە ئەنجامی داخستنی سنور لەگەڵ سوریا داخستنی دەروازە سنورییەکان لەگەڵ سوریادا بووەتە هۆی کەمبونەوەی قاچاخچێتی و بازرگانی نایاسایی، کە بەشێوەیەکی زۆر پشتی بە دۆلار لە بازاڕی رەشدا دەبەست، ئەمەش بووە هۆی کەمبوونەوەی زیاتری خواست لەسەر دۆلار. 10- کەمبوونەوەی دراوی دەرچوو و كێشانەوەی بەشێكی لە بازاڕدا بانکی ناوەندی عێراق بەشێک لە پارەی دیناری كاشیی لە بازاڕ کشاندەوە، بەمەش دوو هێندەی خواست لەسەر دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلار دروستبوو. ئەم هاوسەنگییە لە ئاستی خواست لەنێوان هەردوو دراوەکەدا یارمەتیدەر بوو بۆ بەرزکردنەوەی بەهای دینارو بەرزکردنەوەی نرخی ئاڵوگۆڕ بەرامبەر بە دۆلار لە بازاڕی هاوتەریبدا. ئەم هۆکارە سەرەکیانە کە بوونە هۆی دابەزینی نرخی ئاڵوگۆڕ لەبەرامبەر بە دیناردا. پرسیارەکە ئەوەیە هەر هەر هۆکارێک تا چەند کاریگەری لەسەر نرخی فەرمی ئاڵوگۆڕکردن هەیە. لەوانەیە هۆکاری تریش هەبن. بە باوەڕی من ریزبەندی هۆكارەكانی سەرەوە رەنگدانەوەی كاریگەریی هەر یەكێك لە هۆكارەكانەیە لەسەر نرخی ئاڵوگۆڕی دراو لە بازاڕی هاوتەریبدا.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لە ساڵی ٢٠١١ ەوە سوریا لەناو گێژاوی جەنگ و پێکدادانێکی سێکتاریی، تائیفیی، هەمەلایەندا نووقمە. کەوتنی رژێمەکەی بەشار ئەسەد و هاتنە سەرکاری ئەم رژێمە تازەیەی ئەستا، نەک نەیتوانیوە کۆتایی بەم دۆخە تائیفییە پر هەرەشە و مەترسییە هەمەلایەنە بهێنێت، کە بونیادی قووڵی دەوڵەتی سوریی پێکدەهێنێت، بەڵکو ئەم رژێمە تازەیەش، دۆخەکە بەرەو ئەوە دەبات بەناوی «وەتەنیەتی سوریی» و «پاراستنی یەکێتی وڵاتەکە» و «ناسیۆنالیزمی عەرەبیی»ەوە، هەمان بەرگە کۆنە سواوەوەکەی سەردەمی بەعس، بە بەبەر ئەم شەپۆلە تازە و بەهێزەی سێکتاریزمەدا بکاتەوە. ئەوەی لەم ساتەدا دروستدەبێت و بەڕێوەیە دروستببێت دروستبوونی دەوڵەتێکی مەرکەزییە لەبەرگێکی سێکتاریی دینیی سوونیدا، بەڵام مارەکراو لە هەمان زمان و دروشمە نیشتیمانیی و نەتەوەییە ساختەکانی، رژێمەکەی پێشو.   بێگومان سێکتاریزم دیاردەیەکی تازە و لە ناکاوی ناو ژیانی سیاسیی و مۆدێلی حوکمڕانیی لە سوریادا نییە، بەڵکو رەگوڕیشەیەکی دێرینی لەناو چۆنیەتی دروستکردن و کارکردنی دەزگاکانی دەوڵەت و لەناو عەقڵیەتی سیاسیی حومکڕانانی سوریادا هەیە.  لە سەرەتای ساڵانی شەستەوە حیزبی بەعس حوکمرانیی ئەو وڵاتەکە دەگرێتەدەست، لە سەرەتای ساڵی ١٩٧١ یشەوە تا کۆتایی ٢٠٢٤ ، واتە بە درێژایی زیاد لە ٥٣ ساڵ، باوک و کورێکی سەر بە تائیفەی عەلەوی بەشێوەیەکی تاکڕەوانە حوکمڕانبوون، ئەگەرچی بەعس خۆی وەک هێزێکی ناسیۆنالیستی پان-عەرەبیی پێناسدەکرد و قسەی لە پیادەکردنی سیستمی سۆسیالیزمی عەرەبیی دەکرد. بەڵام لە جەوهەردا حوکمڕانی بەعس لە سوریادا کورتبوبووەوە بۆ حوکمڕانی بنەماڵەی ئەسەد و لەڕێگای ئەوانیشەوە بۆ حوکمرانی عەلەوییەکان لە سوریادا.  لە دوای ڕوخانی ڕژێمەکەی بەشار ئەسەدەوە ناکۆکیی و شەڕی مەزهەبی لەو وڵاتە بەرادەیەکی بەرچاو زیادی کردوە،  لە ناوچەکانی سویدا و کەناراوەکانی سووریادا جەنگێکی مەزهەبی خوێناوی بەرپابووە. کوشتنی هەڕەمەکیی بە کۆمەڵ، بە لە سێدارەدانی بە کۆمەڵەوە، کوشتنی مەیدانیی دەستەبەجێ، گولەبارانکردن، کە تیایدا چەندان ژن و منداڵ و پیر و پەککەوتەی تێدابووە، بەشی سەرەکیی ئەم کوشتنە مەزهەبیی و تائیفیە هەنووکەییەیە. لەم دۆخەدا تەنها دزین و تاڵانکردنێکی بەرفروانی چەندەها گوند و ناوچەی جیاوازیش روویاننەداوە، بەڵکو چەندانیان سوتێندراون و وێرانکراون.  هاوکات وڵاتەکە پڕە لە گروپی عەشایەری و خێڵەکی چەکدار، لە پاشماوەکانی داعش، لە میلیشیای جیهادیی هەمەجۆر، کەهەندێکیان بوون بە بەشێک لەو سوپایەی گوایە سوپای دەوڵەتە لە سوریادا.  لە رۆژانی رابردوودا ئەو کوشتن و بڕین و پەلاماردانە خوێناویانەی لە پارێزگاری سویدادا بینیمان، یەک راستیی سادەمان پێدەڵێت: سێکتاریزم شێوازی سەرەکیی و باڵدەستی پەیوەندیی رێکخراوی نێوان تائیفییە دینییە جیاوازەکان و شێوازی باڵادەستی پەیوەندیی «دەوڵەت» و کۆمەڵگاکەیە بەیەکەوە. سوەیدا ئەو راستییەمان بۆ چەندەمین جار نیشان ئەداتەوە، کە شتێک «نەتەوە، و «گەل» و «دەوڵەتی نەتەوە» و «نیشتیمان»ەوە لە سوریادا، لە راستی لە بەشێکی گەورەی ناوچەکەدا، بوونی نییە. هەریەکێک لەم چەمکانە تەواو ناکۆکن بەوەی لەسەر ئەرزی واقیع و لەناو پەیوەندییە سیاسیی و کۆمەڵایەتییە باڵادەستەکان و لەنێوان دەوڵەت و کۆمەڵگادا، بە شێوەیەکی بەردەوام، روودەدەن.  نائامادەگیی ئەم چەمکانە لە شوێنێکی وەک سوریادا تەنها دەرەنجامی مێژوویەکی تائیفیی ناوەکیی نییە، بەڵکو هاوکات لەناو ژینگەیەکی ئیقلیمیدا ڕووئەدات کە بەشێوەیەکی بەردەوام رۆلی بەرچاو لە دابەشکردن و پارچەپارچەکردنی ناوەکیی و دروستکردنی ناکۆکییدا دەبینێت.  ئەوەی لە سوریادا پێویستە رووبدات، تەنها ئەنجامدانی ئەم یان ئەو ڕێکەوتنی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی نییە، تەنها نزیکبوونەوەی ئەم هێز و تائیفە لەو هێز و تائیفەی تر نییە، بەڵکو سەرلەنوێ بیناکردنەوەی دەوڵەتی سورییە وەک «دەوڵەتى نەتەوە»، دەوڵەتێک نوێنەرایەتی نەتەوەیەک بکات، نەک «دەوڵەتێک بێت بەبێ نەتەوە». هاوکات گۆڕانی سەرزەمینیی جوگرافیی سوریایە بۆ «نیشتیمان»ێکی هاوبەش، بۆ سەرچاوە و ژێرخانی شوناسێکی کۆگیر و یەکگرتوو، ئینجا گۆڕانی «دانیشتوانە فرەدین و فرەئەتنیی و فرەچاوەڕوانییەکان»ی وڵاتەکە بۆ  «گەل» یان «نەتەوە»یەکی کۆگیر کە هەر لایەنێک لەو لایەنانە خۆیان بە ئەندامێکی یەکسانی ئەو گەل و نەتەوەیە بزانن. ئەوەی لە وڵاتەکەدا پێویستە رووبدات کۆکردنەوەی هەموو چەک و هێزە چەکدارەکانە لەژێر ڕکێفی دەوڵەتدا، واتە دەوڵەت تاکە لایەنێک بێت مافی مۆنۆپۆڵکردنی بەکارهێنانی توندوتیژیی هەبەێت، نەک هەر سێکت و لایەنێک سوپاس و هێزی سوپایی تایبەت بەخۆی هەبێت. بەڵام ئەم دەوڵەتە دەبێت دەوڵەتی هەمووان بێت، بە دیندار و بێدینەکانەوە، بە هەڵگرانی ئایدیۆلۆژیا سیاسییە جیاوازەکانەوە، بە مەزهەب و دینە جیاوازەکانەوە، بە گروپە ئەتنییە جۆراوجۆرەکانەوە. واتە دەوڵەت نابێت نوێنەری هیچ دین و ئایدیۆلۆژیا و گرپێکی ئەتنی یان فەرهەنگی تایبەت بێت. نابێت مافی سەربەخۆبوونی ناوچەیی و لۆکاڵی لەهیچ گروپێکی ناو کۆمەڵگاکە لە چوارچێوەی دەوڵەت و یاساکانیدا لە هیچ لایەنێک بسێنێتەوە.  دەوڵەت، دەوڵەتی نەتەوە بەتایبەتی، یەکەیەکی کۆمەڵایەتییە لەناو ململانێیەکی ماتریالیی و رەمزی گەورەدا دروستدەبێت. بەڵام لەدوا دەرەنجامدا دەبێتە تۆڕێک لە دەزگای هەمەجۆر کە لەپێناوی «چاکەی گشتیی» کۆمەڵگاکە کاردەکات و لە دیدگا و هەلوێستێکی کەم تا زۆر بێلایەنەوە لەبەردەم پێکهاتە جیاوازەکانی وڵاتەکەدا، دەوەستێت.  لەپشتی چەمکی «دەوڵەتی نەتەوە»وە خەیاڵێکی کۆمەڵایەتی کاردەکات کە کاری کۆکردنەوەی هەمووانە لەناو شوناسێکی گشتیی و کراوەدا بۆ هەمووان. بیرکردنەوە وەک دەوڵەت بیرکردنەوەیەکە مافی یەکسان و دەسەڵاتی یاسا و بێلایەنبوون بەرامبەر بە پێکهاتە مرۆییەکانی ناو هەناوی، ئاراستەی دەکات. ماکس ڤێبەر پێیوایە دەوڵەت مافی مۆنۆپۆڵکردنی بەکارهێنانی توندوتیژیی فیزیایی هەیە، هەرچی پیار بۆردیۆیە بۆ ئەم تێگەیشتنە ڤێبەرییە «توندوتیژیی رەمزیی»ش زیاد دەکات و پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت کە دەوڵەت پێویستە مۆنۆپۆڵیی «توندوتیژیی رەمزیش» بکات. واتە دەوڵەت مۆنۆپۆڵی بڕیاری پابەست بە هاوڵاتیبنوون و بە هەبوون یان نەبوونی رەگەزنامە و شەێوازی خوێندن و پەروەردە، دەکات. ئەمەش لەسەر بنەمای بیرۆکەی هاولاتیبوون و بوونی نیشتیمانەکی هاوبەش و ئەندامبوون لەناو یەک یەکەی سیاسیی هاوبەشدا.  هەردوو فۆرمەکەی مۆنۆپۆڵکردنی توندوتیژیی کارێکی ترسناک و وێرانکەردەبێت گەر لەسەر بنەمای سەپاندنی ئەم یان ئەو دین و ئەم یان ئەو مەزهەب و ئەم یان ئەو ئایدیۆلۆژیای سیاسیی، بێت.   ئەو حوکمڕانانەی ئەمرۆکە سوریا بەڕێوەدەبەن، هەم ئایدیۆلۆژیا و دیدگا سیاسیی و دینییەکەیان، هەم پاشخانە کۆمەڵایەتییەکەیان و هەم هێزە سەربازییەکەیان، ئامراز و هێزی دروستکردنی دەوڵەت نین بەو ئاکارانەوە کە لەسەرەوە باسمانکردن. بۆیە هەر مۆنۆپۆڵکردنێکی تەواوی مافی بەکارهێنانی توندوتیژیی مادیی و توندوتیژیی رەمزیی جگە لە دووبارەکردنەوەی مێژووی تائیفیی و خوێناوی وڵاتەکە شتێکی دیکەنابێت.  هیچ کەمینەیەکەی ناو وڵاتەکە لانی هەرەکەمی دڵنیایی نییە لە پەیوەندیدا بەو دەسەڵاتە سیاسییەوە کە لە دیمەشقدا دروستبووە و دروستدەبێت.  هاوکات بەشە نادینیی و عەلمانیی و نامەزهەبیی و ناتائیفییەکەی وڵاتەکەش، لە هەمان دۆخی بەدگومانیی گەورەدا دەژیی.  پێدەچێت گۆڕینی ئەو پارچەپارچەبوونە دینیی ومەزهەبیی ئەتنیی و ئیدیۆلۆژییە، بۆ یەکەیەکی سیاسیی بەلانی هەرەکەمی هارمۆنیەتەوە، بەشێک نەبێت لە خەیاڵی سیاسیی و دینیی و ئایدیۆلۆژیی و کۆمەڵایەتیی ئەو هێزەی ئەمڕۆکە لە دیمەشقدا خاوەن دەسەڵاتە.   

  درەو: مەسرور بارزانی سەرۆک وەزیرانی هەرێم لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ كەناڵ (الشرق) باس لە پرسی موچەو پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر  وبەغداد دەكات:       بەغداد هەموو كارتێكی فشار بەكار دەهێنێت بۆ پەراوێزخستن و لاوازكردنی هەرێمی كوردستان، گەورەترین ڕێگری لەبەردەم پەیوەندییەکی باش لەگەڵ بەغدا ئیرادەی سیاسییە.      بەکارهێنانی پرسی مووچە  وەك کارتی فشاری سیاسی، جێگەی داخە و ناكرێت موچە ببێتە كارتی فشار لە ناككیەكانی نێوان هەولێر و بەغداد.      بەكارهێنانی موچەی خەڵكی وەك كارتی فشار جێگەی قبوڵكردن نیە       بەپێی دەستوری عێراق خەڵكی مافی خۆیانە موچە وەربگرن بەبێ دواكەوتن و هیچ فشارێك.      هیچ ئیرادەیەکی سیاسی لە بەغداوە نییە بۆ جێبەجێکردنی ماددەی 140 سەبارەت بە کەرکووک.      ئێمە دەزانین کێ لەپشت ئەو هێرشانەوەیە کە لە سەرەتای ئەم مانگەدا بە بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان کرانە سەر دامەزراوە نەوتییەکان، بەڵام چاوەڕێی ئەنجامی لێکۆڵینەوەکان دەکەین لەم پرسەدا، هێرشەکان هاوکات بوون لەگەڵ واژۆکردنی گرێبەستی حکومەتی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیا ئەمریکییەکان لە کەرتی وزەدا.      ئەمریکا هاوپەیمانمانە و زانیاریی هەواڵگری لەگەڵیدا ئاڵوگۆڕ دەکەین سەبارەت بە هێرشکردنە سەر دامەزراوە نەوتییەکانمان، چونکە هەندێک لەو کێڵگانەی هێرشیان کراوەتە سەر لەلایەن کۆمپانیاکانی ئەوانەوە بەڕێوەدەبرێن.      "پێکهاتەی کورد دەیەوێت پۆستی سەرۆککۆماری عێراق بەشی خۆی بمێنێتەوە."      دەرگای گفتوگۆ بۆ چارەسەر بە کراوەیی دەهێڵینەوە و ئامادەین بۆ گفتوگۆیەکی نوێ لەسەر دۆسیەی نەوت و گاز.      پێویستە بەغدا سەرکەوتنەکانی هەرێمی کوردستان بە سەرکەوتنی هەموو عێراق بزانێت، وەک هەنگاوێک بەرەو بوونیادنانی متمانە.      پێشوازیی لە دەستپێشخەریی ئاشتی و گفتوگۆکانی نێوان تورکیا و پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) دەکەین و داوا لە حکومەتی سووریا دەکەین دەرگا بۆ کوردەکان بکاتەوە و داواکارییەکانیان جێبەجێ بکات.      کوردستان ڕێز لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ دراوسێکان دەگرێت، بەتایبەتی لەگەڵ ئێران و دڵنیایی دا کە هەرێمی کوردستان "نابێتە سەرچاوەی هەڕەشە بۆ سەر هیچ کام لە وڵاتانی دراوسێ.  

درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔹 بەپێی ئامارەکان و ئەنجامەکانی رووپێویی،  (776 هەزار) کیلۆمەتر دووجا لە ژینگەی هەرێمی کوردستان پیسبووە، لەم ژمارەیەش نزیکەی (511 هەزار) کیلۆمەتر دووجا پاککراوەتەوە و (260 هەزار) کیلۆمەتر دووجا ماوەتەوە". لەماوەی 30 ساڵی ڕابردوودا زیاتر لە (3 هەزار) هاووڵاتی گیانیان لەدەستداوە و زیاتر لە (10 هەزار و 255) كەسی دیكەش بریندار و كەمئەندام بوون، (39) كارمەندی سەر بە دەزگای مین و رێكخراوەكانی بواری مین گیانیان لەدەستداوە و (106) كەسیشیان كەمئەندام بوون. 🔹 تا کۆتایی ساڵی 2019، عێراق ڕاپۆرتی پیسبوونی ڕووبەری (ملیۆنێک و 200 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشەی بە مینی دژە مرۆیی ڕاگەیاند. لیژنەی نێودەوڵەتی خاچی سوور، سەبارەت بە پاشماوەکانی جەنگ لە کۆتا ئاماری ساڵی 2025 دەڵێت: مینە چێندراوەکان و پاشماوەی تەقینەوەکانی جەنگ  بە پانتایی (2 هەزار و 100) کیلۆمەتر چوارگۆشە لە عێراقدا بڵاوبوونەتەوە کە یەکسانە بە نزیکەی (300 هەزار) یاریگای تۆپی پێ. 🔹 بەپێی خەمڵاندنەکان لەسەر ئاستی جیهان لە ساڵی 2019، زیاتر لە (110 ملیۆن) مین لەسەر زەوی دانراون، تا مانگی تشرینی یەکەمی 2020،  (60) وڵات و ناوچە بە مینی دژە مرۆیی پیسکراون، لە کۆی (60) وڵاتەکە (33) وڵاتیان لایەنی ڕێککەوتنامەی قەدەغەکردنی مینن. لابردنی هەموو مینەکان لە جیهاندا، (50 بۆ 100 ملیار) دۆلاری تێدەچێت. سەرەتا کاریگەرییە ژینگەییەکانی پاشماوەکانی جەنگ و بە تایبەتی (مین)ە چێندراوەکان لە دوای کۆتایی هاتنی جەنگەکان لە مەترسیدارترین و درێژخایەنترین کاریگەرییەکانن لەسەر ژینگە و سرووشت،  هەر ئەمەش وای کردووە  ببێتە هۆی لە دەستدانی هەزاران دۆنم لە پاوەن و دارستان و تەنانەت ڕووبار و سەرچاوەکانی ئاو و ناوچە گەشتیارییەکان و شوێنی سەدان هەزار باڵندە و ئاژەڵ، جگە لەو زیانە ماددیانەی کە لەکاتی هەڵگرتنەوە و پوچەڵکردنەوەیاندا تەرخان دەکرێت، زیانەکانی کوشتن و کەمئەندامکردنی مرۆڤەکان بێکۆتایی. پیسبوونی ژینگەی هەرێمی کوردستان بە (مین) هەرێمی کوردستان یەكێک لەو ناوچانەیە کە بە هۆی شەڕ و ململانێکان، ژینگەکەی بەردەوام لە ژێر هەڕەشەدا بووە. لەماوەی پەنجا ساڵی رابردووەدا کە کوردستان پێیدا تێپەڕیوە، وەکو بۆردوومانکردن، مینڕێژکردن، سووتاندن و تەنانەت کیمیابارانی ناوچە جیاجیاکانی هەرێم، هەموو ئەوانە بوون کە بەشێکی زۆری ژینگەکەی رووبەڕووی شێواندن و پیسبوون بووەتەوە. "بەپێی ئامارەکان و ئەنجامەکانی رووپێویی،  (776 هەزار) کیلۆمەتر دووجا لە ژینگەی هەرێمی کوردستان پیسبووە، ئەم ئەنجامە جگە لەوەی بۆ ژینگە مەترسییەکی ترسناکە، هاوکات هەڕەشە لە ژیانی مرۆڤ و ئاژەڵانیش دەکات، لەم ژمارەیەش نزیکەی (511 هەزار) کیلۆمەتر دووجا پاککراوەتەوە و (260 هەزار) کیلۆمەتر دووجا ماوەتەوە". "لەماوەی 30 ساڵی ڕابردوودا زیاتر لە (3 هەزار) هاووڵاتی گیانیان لەدەستداوە و زیاتر لە (10 هەزار و 255) كەسی دیكەش بریندار و كەمئەندام بوون، هەر لە ساڵی 1992ـەوە كە كاری پاككردنەوە لە زەوییە مینڕێژكراوەكان دەستی پێكردووە، (39) كارمەندی سەر بە دەزگای مین و رێكخراوەكانی بواری مین گیانیان لەدەستداوە و (106) كەسیشیان كەمئەندام بوون. لە ئێستاشدا چەندین تیمی گیانفیدا لە کوردستان کار دەکەن بۆ بنبڕکردن و هەڵگرتنەوەی مینە چێندراوەکان، کە بەیەکێک لە گەورەترین مەترسییەکانی سەدە هەژمار دەکرێ لەسەر ژینگە و ژیانی هاوڵاتیان. بەپێی ئامارێکی تایبەتی دەزگای گشتی کاروباری مینی هەرێمی کوردستان، بەڕێوەبەرایەتی گشتی کاروباری تەکنیکی تایبەت بە گۆشەی (ئایندەی ژینگە). 1.    ژمارەی مین: زياتر له (144 هەزار و 863) 2.    ژمارەی تەقەمەنی پاشماوەی جەنگ: (232 هەزار و 53) 3.    ژمارەی بۆمبی چێندراو: (4 هەزار و 824) 4.    قوربانیانی مین: (13 هەزار و 709). 5.    قوربانیانی کارمەندانی مین: (49) 6.    ڕوبەری زەوی پیسبووی هەرێمی کوردستان،( 776) كم2، بەجۆرێک؛ •    قەزای پێنجوێن، زیاتر(40) كم2 •    شارباژێڕ  زیاتر له (30) كم2 •    سۆران زیاتر له (22) كم2 •    چۆمان زیاتر له (21) كم2 •    خانەقین زیاتر له (18) كم2 •    هەڵەبجە زیاتر له (14) كم2 •    ئامێدی زیاتر له (9) كم2 داتاکانی دەزگای مین لە هەرێمی کوردستان (گرافیک)   ژینگەی عێراق و مەترسییەکانی مین لە ئەنجامی ململانێیە بەردەوامەکان، مین بە ڕێژەیەکی بەرچاو لە عێراقدا بڵاوبووەتەوە، سەرەتاکەشی بە شەڕی ئێران و عێراق لە ساڵی 1980 دەستیپێکرد، دواتر ڕژێمی عێراقی سەدام حوسێن لە داگیرکردنی کوێت ساڵی 1991، دواتر لەشکرکێشی ئەمریکا بۆ سەر عێراق لە ساڵی 2003، پاشان ململانێی تائیفی، سەرهەڵدانی (داعش)، و کۆنترۆڵکردنی یەک لەسەر سێی ناوچەکانی عێراق لە ساڵی 2014، تا کۆتایی ساڵی 2019، عێراق ڕاپۆرتی پیسبوونی ڕووبەری (ملیۆنێک و 200 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشەی بە مینی دژە مرۆیی ڕاگەیاند. لیژنەی نێودەوڵەتی خاچی سوور، سەبارەت بە پاشماوەکانی جەنگ لە کۆتا ئاماری ساڵی 2025 دەڵێت: مینە چێندراوەکان و پاشماوەی تەقینەوەکانی شەڕ بە مەزەندەکردنی (2 هەزار و 100) کیلۆمەتر چوارگۆشە لە عێراقدا بڵاوبوونەتەوە – کە یەکسانە بە نزیکەی (300 هەزار) یاریگای تۆپی پێ.  ئەم مەترسییە کوشندانە مەترسییەکی بەردەوامن دروست دەکەن بۆ سەر ژیانی مەدەنی، ڕێگری لە گەڕانەوەی خێزانە ئاوارەکان دەکەن، دەستڕاگەیشتن بە زەوییە کشتوکاڵییەکان سنووردار دەکەن و هەوڵەکانی ئاوەدانکردنەوە خاو دەکەنەوە. ئەم پاشماوە کوشندانەی شەڕ بووەتە هۆی بەردەوامی لە گیان لەدەستدان و برینداربوونی کارەساتبار.  لە نێوان ساڵانی 2023 بۆ 2024 بە گشتی (78) کوژراون یان بریندار بوون. لیژنەی نێودەوڵەتی خاچی سوور (ICRC) لە عێراق  ICRC لە ساڵی 1980ەوە لە عێراق کاردەکات، چالاکییە سەرەکییەکانی بریتین لە سەردانیکردنی دەستگیرکراوەکان، یەکخستنەوەی خێزانە دابڕاوەکان، ڕوونکردنەوەی چارەنووسی ونبووەکان، هەروەها پێشخستنی و داکۆکیکردن لە یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی لەنێوان هەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگەی عێراقدا.  هەروەها ICRC کاردەکات بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و یارمەتی کۆمەڵگاکان دەدات لە درێژخایەندا خۆیان بگونجێنن بە نۆژەنکردنەوەی وێستگەکانی چارەسەرکردن. مەترسییەکانی مین و پاشماوەکانی جەنگ لە جیهاندا بەپێی خەمڵاندنەکان لە ساڵی 2019، زیاتر لە (110 ملیۆن) مین لەسەر زەوی دانراون، تا مانگی تشرینی یەکەمی 2020،  (60) وڵات و ناوچە بە مینی دژە مرۆیی پیسکراون، لە کۆی (60) وڵاتەکە 33 وڵاتیان لایەنی ڕێککەوتنامەی قەدەغەکردنی مینن.  لابردنی هەموو مینەکان لە جیهاندا، (50 بۆ 100 ملیار) دۆلاری تێدەچێت و بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە زۆربەی وڵاتانی زیانلێکەوتوو هەژارترینن، تێچووی پاککردنەوەی مین بارگرانییەکی زۆر دەبێت لەسەر ئابورییان. مین و پاشماوەکانی جەنگ هۆکارن بۆ پیسبوونی ژینگە پاشماوەی جەنگ، بەتایبەتی مین و تەقەمەنی نەتەقیو، بە چەندین شێوە کاریگەری نەرێنیان لەسەر ژینگە هەیە. خاک و ئاو پیس دەکەن و گیانلەبەرە کێوییەکان دەخەنە مەترسییەوە و ڕێگری لە بەکارهێنانی زەوییە کشتوکاڵییەکان دەکەن و ئاستەنگ لەبەردەم هەوڵەکانی فریاگوزاری و ئاوەدانکردنەوە دروست دەکەن. لەسەر کۆمەڵێک ئاست گرفت بۆ ژینگە دروست دەبێت، بەجۆرێک؛  یەکەم: پیسبوونی ژینگەیی دروست لەسەر ئاستەکانی: 1.    پیسبوونی خاک: پاشماوەی جەنگ دەتوانێت خاک بە کانزا قورسەکان و ماددە ژەهراویەکان پیس بکات و وای لێدەکات بۆ کشتوکاڵ نەگونجێت و زیان بە وردە زیندەوەران بگەیەنێت. 2.    پیسبوونی ئاو: ماددە کیمیاییەکان و پیسکەرەکانی پاشماوەی جەنگ دەتوانن بچنە ناو سەرچاوەکانی ئاو و مەترسی لەسەر تەندروستی مرۆڤ و ئاژەڵەکان دروست بکەن. 3.    پیسبوونی هەوا: تەقینەوەی مین و پاشماوەکانی جەنگ دەتوانێت هەوا پیس بکات بە گازی ژەهراوی و دوکەڵ و زیان بە تەندروستی مرۆڤ و ئاژەڵ بگەیەنێت. دووەم: کاریگەری لەسەر گیانلەبەرە کێوییەکان: مین و تەقەمەنییەکان دەتوانن مەترسیدار بن بۆ سەر ژیانی گیانلەبەرە کێوییەکان و لە ئەنجامدا برینداربوون و مردنیان لێدەکەوێتەوە. سێیەم: تێکچوونی ئیکۆسیستەمەکان: پیسبوون و لەناوبردنی شوێنی نیشتەجێبوون دەتوانێت ئیکۆسیستەمەکان تێکبدات، کاریگەری لەسەر جۆراوجۆری زیندوو دروست بکات. چوارەم: بەربەستەکانی بەردەم بەکارهێنانی مرۆڤ:  1.    زەوییە کشتوکاڵییەکان: مینە چێندراوەکان دەتوانن زەوییە کشتوکاڵییەکان بکەنە شوێنێکی بەکارنەهێنراو، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئاسایشی خۆراک دەبێت. 2.    شوێنی نیشتەجێبوون: پاشماوەی شەڕ دەتوانێت ناوچە نیشتەجێبوونەکان ناپارێزراو بکات و ڕێگری لە هەوڵەکانی ئاوەدانکردنەوە و گەشەپێدان بکات. 3.    هەوڵەکانی فریاگوزاری: پاشماوەی جەنگ دەتوانێت ڕێگری لە هەوڵەکانی فریاگوزاری مرۆیی بکات، دانیشتوانی پێویست لە هاوکارییە پێویستەکان بێبەش بکات. ژمارە گرنگەکانی تایبەت بە مین بەشێوەیەکی گشتی (110 ملیۆن) مینی چێندراو لە کێڵگە مینەکاندا لە وڵاتانی جۆربەجۆر لە جیهاندا دانراون. تێچووی پاککردنەوەی ئەم کێڵگانە نزیکەی (33 ملیار) دۆلارە، بەڵام ئەم ژمارەیە هیچ کێڵگەیەکی نوێ ناگرێتەوە کە لە ئێستادا دانراون. ژمارەی ئەو مینانەی کە تا ئێستا بەکارنەهێنراون نزیکەی (250 ملیۆن) مینە. ساڵانە (2.5 ملیۆن) مین لە سەرانسەری جیهاندا دادەنرێت. لە ساڵی 1970ەوە ژمارەی ئەو کەسانەی بەهۆی مینی چێندراوەوە گیانیان لەدەستداوە گەیشتووەتە یەک ملیۆن کەس. ساڵانە مین (26 هەزار) کەس دەکوژێت و ڕۆژانە (70) کەس گیانیان لەدەستداوە. لە جیهاندا نزیکەی (350) جۆر مین هەیە، کە بۆ مەبەستی سەربازی بەکاردەهێنرێت. نەتەوە یەکگرتووەکان بەپێی بڕیارنامەی کۆبوونەوەی گشتی لە 8ی کانوونی دووەمی 2005 لە (4ی نیسانی) هەموو ساڵێکدا ڕۆژی جیهانی هۆشیاری لە مەترسی مین بەڕێوەدەبات، ئەمەش لە چوارچێوەی ئەو پاڵپشتییانەی کە نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوەکانی پێشکەشی ئەو وڵاتانە دەکەن، کە کێشەی پەیوەست بە مینیان هەیە و بۆ هاندانی بنیاتنانەوە و پەرەپێدانی توانا نیشتمانییەکان لەو وڵاتانەی کە مین و پاشماوەی تەقەمەنی هەڕەشەن بۆ سەر سەلامەتی خەڵکی مەدەنی یان بەربەست لەبەردەم گەشەکردن. کاریگەرییە ئابورییەکانی مین (گرافیک) سەرچاوەکان -    دەزگای گشتی کارووباری مین، بەڕێوەبەرایەتی گشتی کاروباری تەکنیکی. -    لیژنەی نێودەوڵەتی خاجی سور لە عێراق. -    سوود لە ئاماری ئاژانسە نێودەوڵەتییەکان وەرگیراوە.  

یادگار سدیق گەڵاڵی  بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتنی بۆری نەوتی عێراق و تورکیا دەدات (1973-2026): کاریگەرییە ئەگەرییەکانی ڕێککەوتنی نوێی نێوان هەولێر و بەغدا تورکیا بە شێوەیەکی تاکلایەنە نیازی خۆی بۆ هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتنی بۆری نەوت لەگەڵ عێراق لە ساڵی 1973 ڕاگەیاند، لە کاتێکدا وادەی بەسەرچوونی فەرمی لە مانگی تەمموزی 2026 نزیک دەبێتەوە. ئەم هەنگاوە لاکاتێکدایە کە لێکتێگەیشتنی نوێ و جۆرێک لە ڕیێکەتن لە نێوان حکومەتی هەولێر و بەغدا  دروست بووە سەبارەت بە بەرهەم و هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان. بەپێی ڕێککەوتنی نێوان هەردوو لایەنی عێراقی، نەوتی بەرهەمهێنراو لە هەرێم ڕادەستی وەزارەتی نەوتی عێراق دەکرێت، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق(سۆمۆ) مامەڵە لەگەڵ کارەکانی بازاڕکردن و هەناردەکردن دەکات. ئەگەر هەناردەکردن لە ڕێگەی سۆمۆوە نەتوانرا بکرێت، ئەوا نەوتەکە ڕاستەوخۆ دەگەیەنرێتە دەستی وەزارەتی نەوتی عێراق ، بەبێ دەستوەردانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم یان حکومەتی هەرێمی کوردستان.   تورکیا بەدوای دەستکەوتی فراوانتردا دەگەڕێت... عێراقیش پێویستی بە ڕێڕەوێکی سەلامەتە. هەڵوەشاندنەوی گرێبەستەکە مەرج نییە بەمانای ئەوەبێت کە تورکیا نایەوێت گرێبەست لەگەڵ عێراقدا ئەنجام بدات بەڵکو  لە هەمانکاتدا کە ڕایگەیاند گرێبەستەکە هەڵدەوەشێةێتەو  ئەنقەرە پێشنیازی رێکەوتنێکی نوێ و فراوانتر و هەمەلایەنتر لە چاو ئەوەی پێشوو پێسکەشکردووە، کە گەرەنتی دەستکەوتی ئابووری فراوانتر دەکات. لە بەرانبەریشدا عێراقیش خاکی تورکیا وەک ڕێڕەوێکی سەرەکی بۆ هەناردەکردنی نەوتەکەی بۆ بازاڕەکانی ئەوروپا بەشێوەیەکی کاراتر و تێچووی کەمتر دەڕوانێت.  بەپێی گرێبەستەکەی کە ئێستا بەرکارەو ساڵێکی تر لەلایەن تورکیاوە کۆتایی پێدێت، کرێی گواستنەوەی بەرمیلێک نەوت تا بڕی  ٤٢١ هەزار بەرمیلی رۆژانە بریتییە لە ١.١٨$ ( تابڕەکەی زیاتر بێت کرێی گواستنەوەی کەمتر دەبێتە وە) ئەگەر قەبارەی هەناردەکردن بۆ یەک ملیۆن و ١٥٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزبێتەوە، کرێی گواستنەوەی بەرمیلێک بۆ ٠.٩٤ دۆلار دابەزێت، کە ئەمە بەلای تورکیاوە کەمە. چونکە هەرێمی کوردستان  بۆ گواستنەوی هەربەرمیلێک نەوت بۆ بەندەری جەیهان لە ڕێی هەمان بۆرییەوە  بڕی ٤.٣١$ دۆللاری داوە بە کۆمپانیای بۆتاش بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت-چارەکی ئەکەمی ٢٠٢٣ . ئەمەش بەو مانایەیە کە تورکیا سێ هێندە زیاتر داهاتی لە هەرێمەوە هەبووە لەوەی لە حکومەتی فیدراڵی هەیبوو بۆ هەمان خزمەتگوزارییەکان، ئەمەش وایکردووە ئەگەری ئەوە هەبێت لە هەر ڕێککەوتنێکی نوێدا داوای تاریفەی گواستنەوەی زیاتر بکات . بۆیە هەر رێکەوتنێکی نوێ چاوەڕێ دەکرێت تورکیا داوای تاریفەی گواستنەوەی زیاتر بکات لانیکەم رێژەیەک نزیک لەوەی هەرێمی کوردستان ، لەپاڵ ئەوەی داوای تەرخانکردنی بڕێک نەوت دەکات بە نرخی داشکاو بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی بازاڕی تورکیا. ئایا کوردستان بەتەواوی لە هاوکێشەی هەناردەکردن دوور دەخرێتەوە؟ یەکێک لەو خاڵە سەرەکیانەی کە ئایندەی هەرێم لە کارەکانی هەناردەکردندا دیاری دەکات، پەیوەندی بە ئەگەری خستنەڕووی بڕگەیەکی هاوشێوەی هەموارکردنەوەی ڕێککەوتننامەی ساڵی 2011وە هەیە. ئایا لە گرێبەستە نوێکەدا بەهەمانشێوەی هەموارەکەی ٢٠١١ بە مادەیەک دەچەسپێنرێت  کە تەنها سۆمۆ بۆی هەیە نەوت لە ئەمبارەکانی جەیهان هەڵبگرێت و باری بکاتە سەرکەشتییەکان ( بیفرۆشێت و بەبازاڕی بکات) لەو حاڵەتەدا بەتەواوەتی رۆڵی هەرێمی کوردستان لە هەناردەکردنی نەوت نامێنێت  هەروەک چۆن لە ٢٨ مانگی رابوردودا نەیتوانیوە نەوت هەناردەبکات . بەڵام لە بەرانبەردا ئەگەر بەغدا نەتوانێت ئەم بڕگەیە بچەسپێنێت یان  ئەگەر تورکیا رازی نەبێت  بەندێکی وا جێگیر بکات لە رێکەتنە نوێکەدا ئەوا لە بەردەم ئەگەری ئەوەداین کە هەرێمی کوردستان ساڵێکی تر بتوانێت تاکلایەنە نەوت هەناردە بکات و بیفرۆشێت لە ڕێگەی تورکیا و بەندەری جەیهانەوە. ئەمە ئەگەرێکە گەر لاوازیش بێت لە ئێستادس بەڵام لەئەگەری نەبوونی گرێبەستێکی نوێ یان جێگیرکردنی دەستەڵاتی حصری سۆمۆ لە جەیهان رودانی ئەم ئەگەرە زیاد دەکات و ئەوکاتیش ئەوگریمانەیەی کە دەڵێ هەرێم گرەوی لەسەر نوێ نەکردنەوەی گرێبەستەکەی نێوان تورکیا و عێراق کردبێت زیاتر دەبێت، لەم حاڵەتەدا تورکیا ڕەنگە ڕێگە بە حکومەتی هەرێم بدات کە بۆرییەکە بەکاربهێنێت وەک ئەوەی پێش راوەستانی هەناردەکردن لە مانگی ئازاری 2023دا، بەپێی بڕیارەکەی دادگای نێودەوڵەتی ناوبژیوانی پاریس لە بەرژەوەندی عێراق، بەبێ ئەوەی پابەندبوونی فەرمی بە حکومەتی فیدراڵیەوە هەبێت و پێشێلی هیچ ریکەوتنێکیش بکات.  ڕێگای گەشەپێدان: ئاسۆیەکی ئابووری فراوانتر پێدەچێت تورکیا و عێراق نوێکردنەوەی ڕێککەوتنە نوێیە نەوتییەکان ببەستنەوە بە ڕێککەوتنێکی فراوانتر لە چوارچێوەی پرۆژەی "رێگای گەشەپێدان" ، کە ئامانج لێی گۆڕینی عێراقە بۆ ناوەندێکی ناوچەیی کە کەنداو بە ئەوروپاوە ببەستێتەوە و ڕۆڵێکی ستراتیجی بە تورکیا ببەخشێت وەک ناوەندێک بۆ دابەشکردنی وزە و گاز بەسەر کیشوەری ئەوروپادا. لەم چوارچێوەیەدا، بەرژەوەندییەکانی ئەنقەرە، ئیتر تەنیا بە رۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستانەوە نەبەستراوەتەوە، بەتایبەتی دوای ئەوەی لەچەند ساڵی رابوردوودا کۆمپانیا تورکییەکان بەشێوەیەکی بەرچاو پاشەکشایان کردووە لە کێڵگە نەوتی و گازییەکانی هەرێمی کوردستان ،  بەڵکو ئێستا بەرژەوەندییەکانی تورکیا بە پەیوەندی ستراتیجی لەگەڵ حکوومەتی فیدراڵی لە بەغدا گرێدراوە، ئەمەش چانسی نوێکردنەوەی بەرفراوانتر و هەمەلایەنەی ڕێککەوتننامەی دوو قۆڵی زیاتر دەکات.  پێدەچێت پێوەرەکانی ئێستا ڕوون بن: ئایندەی هەناردەکردنی نەوت لە هەرێمی کوردستانەوە ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە چۆنیەتی داڕشتنی ڕێککەوتنە نوێیەکەی نێوان عێراق و تورکیا. ئەگەر لێکتێگەیشتنی ئێستای نێوان هەولێر و بەغدا تا مانگی تەمموزی 2026 بەردەوام بێت، ئەوا لە ماوەیەکی نزیکدا گۆڕانکارییەکی بەرچاو لە دۆخی هەرێم ناکات. لە دەرەوەی ئەو خاڵە، هاوکێشەکە لە دەستی دانوستانکاران دەبێت، بەتایبەتی لەگەڵ هێنانەکایەی فاکتەری نوێی وەک ڕێڕەوی گەشەپێدان و گۆڕانی ئەولەویەتەکانی ئەنقەرە لە بازاڕی وزەی ناوچەکەدا. ئەم ڕێکخستنەی ئێستا بە شێوەیەکی کاریگەر بەو مانایەیە کە تاکە لایەنێک کە دەسەڵاتی بەکارهێنان یان بەبازاڕکردنی نەوتی هەێمی کوردستانی هەیە- چ لە ئاستی ناوخۆ و چ لە ئاستی نێودەوڵەتیدا- وەزارەتی نەوتی عێراقە نەک حکومەتی هەرێمی کوردستان. ئەم میکانیزمە تا کۆتایی ڕێککەوتنی ئێستا لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠٢٦ بەردەوام دەبێت، هاوکات داهاتووی هەناردەکردنی هەرێم دواتر بە ناوەڕۆکی ڕێککەوتنە نوێیەکە دیاری دەکرێت، کە تورکیا ئامادەکاری بۆ دەکات، بە وردی چاودێری وردەکارییە یاسایی و بازرگانییەکانی دەکات.    

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق داتای كۆتایی هەناردەی نەوت و داهاتەكەی بۆ مانگی حوزەیران راگەیاند.  بەگوێرەی داتاكە كە كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) دەریكردووە، مانگی رابردوو عێراق بەتێكڕا (98 ملیۆن و 882 هەزارو 613) بەرمیل نەوتی هەناردە كردووە.  كۆی داهاتی فرۆشی نەوت لە مانگی رابردوودا زیاتر لە (6 ملیارو 698 ملیۆن و 21 هەزار) دۆلار بووە.  هەناردەی نەوت لە حوزەیراندا بەمشێوەیەدا دابەشبووە بەسەر ناوچە نەوتییەكاندا لە عێراق:  •    هەناردە لە كێڵگەكانی ناوەڕاست و باشوری عێراق: 97 ملیۆن و 718 هەزارو 994 بەرمیل •    هەناردەی نەوت لە كێڵگەی (گیارە)وە: 946 هەزارو 741 بەرمیل •    بڕی نەوتی هەناردەكراو بۆ ئوردن: 216 هەزارو 878 بەرمیل

 درەو: داهاتی هەفتەی رابردووی سنوری سلێمانی لە (17) ملیارەوە بۆ (87) ملیار دینار و بەڕێژەی (411%) زیادیكردووە. ماڵپه‌ڕی شەفافیەت بۆ چاودێری و رێكخستنی داهاتە نانەوتییەكانی پارێزگای( سلێمانی و هەڵەبجە) و ئیدارەکانی (راپەڕین و گەرمیان) بڵاویكردەوە  🔹داهاتی هەفتەی رابردووی سنوری سلێمانی 19/7 – 25/7/2025: ( 87 ملیار و 229 ملیۆن )دینار بووە، بەجۆرێك كە 8%ـی داهاتەكە بەشێوەی نەختینەیە و 92%ـی داهاتەكە بەشێوەی مەقاسە بووە واتا تەنیا نزیكەی (7) ملیار دیناری نەختینەیەو (80) ملیار دیناری مەقاسەیە. 🔹داهاتی هەفتەی رابردووی سنوری سلێمانی 12/7 – 19/7/2025:: ( 17 ملیار و 52 ملیۆن )دینار بووە، بەجۆرێك كە 8%ـی داهاتەكە بەشێوەی نەختینەیە و 92%ـی داهاتەكە بەشێوەی مەقاسە بووە. سایتەكە بڵاویكردووەتەوە لە نێوان ئەو دوو هەفتەیە داهات بەڕێژەی (411%) زیادی كردووە.  🔹داهاتی مانگی تەمووزی سنوری سلێمانی بریت بووە له‌ ( 118 ملیار و 926 ملیۆن) دینار ، كه‌ 28%ی به‌شێوه‌ی نه‌ختینه‌ بوه‌ و 67%ی مەقاسە بووەو  5% به‌شێوه‌ی چه‌ك بوه‌.  🔹داهاتی مانگی حوزەیرانی سنوری سلێمانی ( 62 ملیار و 14 ملیۆن دینار) بووە، كه‌ 34%ی به‌شێوه‌ی نه‌ختینه‌ بوه‌ و 64% به‌شێوه‌ی مەقاسە بووە.  سایتەكە بڵاویكردووەتەوە لە نێوان ئەو دوو مانگەدا داهات بەڕێژەی (91%) زیادی كردووە.