.jpg)
درەو: بە چوار فەرمانی تایبەت كە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی جكومەتی هەرێمی كوردستانی بەسەرەوەیە، پلەی چوار كەس لە تیمی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرزكراوەتەوە بۆ راوێژكار و بریكاری وەزارەت. فەرمانەكان كە واژووی سەرۆكی حكومەتی بەسەرەوەیە بەم شێوەیە هاتووە: 1- بەفەرمانی ژمارە (86) كە لەرۆژی 9/7/2020 بە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ناونیشانی ( ئەژی عەبدولقادر ئەحمەد) گۆڕاوە بۆ راوێژكار لەسەر میلاكی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. 2- بەفەرمانی ژمارە (87) كە لەرۆژی 9/7/2020 بە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ناونیشانی ( ژوان سابیر ئیسماعیل) گۆڕاوە بۆ بریكاری وەزارەت لەسەر میلاكی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. 3- بەفەرمانی ژمارە (88) كە لەرۆژی 9/7/2020 بە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ناونیشانی ( د. پێشەوا عەبدولخالق محەمەد) گۆڕاوە بۆ راوێژكار لەسەر میلاكی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. 4- بەفەرمانی ژمارە (89) كە لەرۆژی 9/7/2020 بە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ناونیشانی ( سەمیر تۆفیق جافر) گۆڕاوە بۆ راوێژكار لەسەر میلاكی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران.
راپۆرتی: سەرتیپ وەیسی كەریم له‌گه‌ڵ خراپی و سه‌ختی دۆخی ئابووری و ته‌ندروستیدا، به‌ڵام پێویسته میدیاكان و رۆژنامه‌نووسان، یه‌كێكه له موهیمه و ئه‌رك و كاره گرینگه‌كانی میدیا له بیرنه‌كه‌ن، كه بریتییه له میدیا و رۆڵی له په‌ره‌پێدانی كه‌رته جیاوازه‌كان، له نێوشیان كه‌رتی كشتوكاڵ، كه په‌یوه‌ندییه‌كی به توێژێكی په‌راوێزخرای نێو كۆمه‌ڵگا هه‌یه، كه له‌ماوه‌ی رابردوودا، به‌هۆی خراپی كه‌رتی ئابووری و كشتووكاڵی رووبه‌رووی گرفتی گه‌وره‌بوونه‌ته‌وه. له‌م روانگه‌یه‌وه له‌باره‌ی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی كشتوكاڵی هه‌ندێ زانیاری و بۆچوون ده‌خه‌مه‌روو، كه بڕیاره له ئاینده‌یه‌كی نزیكدا جێبه‌جێبكرێت. بۆچی گرینگه له دۆخێكی وه‌هادا پشتگیری له جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی له‌م جۆره بكرێت ؟ به‌و پێیه‌ی كه‌ش و هه‌وا و خاكی هه‌رێمی كوردستان، له باره بۆ چاندنی گه‌نم، هه‌ربۆیه‌ش ژماره‌یه‌كی زۆر له جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان ساڵانه زه‌وییه‌كانیان بۆ چاندنی گه‌نم ته‌رخان ده‌كه‌ن، به‌ڵام به درێژایی چه‌ند ساڵی رابردوو، نه‌یاتوانیوه وه‌كو پێویست سوود له زه‌ویه‌كانیان ببینن، یه‌كێك له گرفته‌كانیشیان ساغ نه‌بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانیانه له بازار ، یاخود زۆرجاریش حكومه‌تی ناوه‌ندی پاره‌كه‌یان له كاتی خۆی پێنادات، به‌مه‌ش به ناچاری جوتیاران به‌شێك له به‌رهه‌كانیان هه‌رزان فرۆش ده‌كه‌ن، به‌شێكیشیان واز له كاره‌كانیان ده‌هێنن و زه‌ویه‌كانیان به كرێ ده‌ده‌ن. له ئێستادا، حكومه‌تی عێراق له باشترین حاڵه‌تدا، ساڵانه ته‌نها (400) هه‌زار ته‌ن گه‌نمی جوتیاران وه‌رده‌گرێت، له‌كاتێكدا به‌رهه‌می ساڵانه‌ی جوتیاران له نێوان یه‌ك ملیۆن و ( 600) هه‌زار ته‌ن بۆ دوو ملیۆن ته‌نه. به‌پێی ئاماره‌كان له هه‌رێمی كوردستان ساڵانه زیاتر له ( 44) هه‌زار و ( 536) جوتیار له‌سه‌ر زه‌ویه‌كانیان گه‌نم ده‌چێنن، ئه‌گه‌ر له ساڵێكدا وشكه ساڵی نه‌بێت به‌رهه‌می گه‌نمی جوتیاران ساڵانه له رووبه‌ری ( 3.069.970) دۆنم زه‌وی به‌رهه‌می ساڵانه‌یان به نزیكه‌یی له دوو ملیۆن ته‌ن نزیكده‌بێته‌وه ( رێژه‌كه به‌پێی دواین ئاماری حكومه‌تی هه‌رێمه ). لهو رێژه‌یه‌ش زۆرترین به‌رهه‌م به‌ر پارێزگای هه‌ولێر و دواتر هه‌ریه‌ك له پارێزگای سلێمانی و ئیداره‌ی گه‌رمیان و پارێزگای دهۆك و ئیداره‌ی راپه‌ڕین و پارێزگای هه‌ڵه‌بجه ده‌كه‌وێت. یه‌كێك له گرفته گه‌وره‌كانی جوتیاران له ئێستادا، بریتییه له به بازاركردن و ساغ نه‌بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانیان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی جۆری ئه‌و ته‌رزانه ( بنه‌تۆیانه )ی ساڵانه ده‌یچێنن، زۆجار به‌شێوه‌یه‌كی هه‌ڕه‌مه‌كی و نا زانستییه، هه‌ربۆیه به‌شێكی زۆر له به‌رهه‌می جوتیاران ده‌خرێنه جۆری خرابی نمره دوو و سێن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زۆرجار ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی ده‌یده‌نه حكومه‌تی ناوه‌ندی، دواكه‌وتن له پاره‌كانیان هه‌یه، هه‌ندێ جاریش بازرگانییه‌كی خراپ به به‌رهه‌می جوتیاران ده‌كرێت له لایان بازرگانه‌وه، كه ئه‌مه‌ش وایكرد تاوه‌كو ئێستاش به‌شێك له جوتیاران پاره‌ی ساڵانی رابردوو وه‌رنه‌گرن. پڕۆژه ستراتیژییه‌كه‌ی حكومه‌ت و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ چییه ؟ بۆئه‌وه‌ی ئاسه‌واره خراپه‌كانی سێكته‌ری نه‌وتی هه‌رێم كه‌متر بكرێـته‌وه، پێویسته له رێگه‌ی راگه‌یاندنی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی گه‌وره وه‌ڵامبدرێته‌وه، كه ئه‌ویش ده‌ستكردنه به گرینگی دان به یه‌كه‌م پڕۆژه‌ی ستراتیژی كشتوكاڵی، كه بۆ هه‌ر حكومه‌ت و وه‌زاره‌تێك ده‌بێته ده‌ستكه‌وتی گه‌وره. ئه‌و پڕۆژه ستراتیژی و گرینگه‌ش كه پێویسته په‌له‌ی تیادا بكرێت، بۆئه‌وه‌ی جوتیاران له زووترین كاتدا بتوانن به‌رهه‌مه‌كانیان ساغبكه‌نه‌وه، بریتییه له دروستكردنی بازار و كڕینه‌وه‌ی گه‌نمی جوتیارانه، جگه لهو گه‌نمه‌ی كه ساڵانه له لایه‌ن سایلۆكان و حكومه‌تی عێراقی وه‌كو پڕۆژه‌ی پاڵپشتی له جوتیاران وه‌رده‌گیرێت . ئه‌و پڕۆژه‌ی كه ئێستا حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ ده‌ستیان داوه‌تێ، بریتییه له كڕینه‌وه‌ی به‌رهه‌م ساڵانه‌ی جوتیاران، له لایه‌ن كه‌رتی تایبه‌ت و به نرخی زیاتر له بازار. ئه‌و پڕۆژه‌یه له‌ئێستادا گه‌یشتۆته قۆناغی واژووكردنی گرێبه‌سته‌كه و له‌ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژی داهاتوو راده‌گه‌یه‌نرێت ناوه‌ڕۆكه‌كه‌‌ی به‌م شێوه‌یه : *له قۆناغی یه‌كه‌م كڕینه‌وه‌ی به‌رهه‌می گه‌نمی ساڵانه‌ی جوتیاران به بڕی ( 500 ) هه‌زار ته‌ن، هه‌ریه‌ك له پارێزگاكانی سلێمانی به هه‌ڵه‌بجه و ئیداره سه‌ربه‌خۆكان ( 150) هه‌زار ته‌ن، پارێزگای دهۆك ( 150) هه‌زار ته‌ن، پارێزگای هه‌ولێریش ( 200) هه‌زار ته‌نی به‌رده‌كه‌وێت. *پڕۆژه‌كه له لایه‌ن سێ كۆمپانیای كه‌رتی تایبه‌ت ئه‌نجامده‌درێت، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك به سه‌رمایه‌ی ( 150-200 ) ملیۆن دۆلار ده‌خاته‌گه‌ڕ و پڕۆژه‌كه ئه‌نجامده‌دات، وه‌رگرتنی ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ش به‌و كۆمپانیایانه دوای ئه‌وه دێت له نێوان سه‌رجه‌م ( سه‌رمایه‌دار و وه‌به‌رهێنه‌ر وئه‌ندامانی ژووری بازرگانی ) ته‌نها سێ كۆمپانیا لهو كۆمپانیانه ئاماده‌ییان نیشانداوه ئه‌و گرێبه‌سته ئه‌نجامبده‌ن و ئه‌و بڕه پاره‌یه بخه‌نه نێو پڕۆژه‌یه‌كی له‌م جۆره. *گرێبه‌سته‌كه به پێی یاسایی وه‌به‌رهێنان ده‌بێت بۆ ماوه‌ی ( 25 ) ساڵ، به‌ڵام ساڵانه پێداچوونه به گرێبه‌سته‌كان ده‌كرێت به پێی بارودۆخه‌كه. *له‌سه‌ر كۆمپانیا پێویسته گرێبه‌ست له‌گه‌ڵ جوتیار بكات بۆ پێدانی جۆری ته‌رز ( بنه‌تۆ) و وه‌رگرتنی گه‌نمه‌كه به نرخێكی زیاتر له بازار، به‌ڵام له به‌رامبه‌ردا ئه‌و كۆمپانیایانه زه‌وی شایسته‌یان بۆ دابینده‌كرێت، هه‌ندێ لێخۆشبوونیان بۆ ده‌كرێت له كرێ و باج و گومرگ ...هتد. * له‌به‌رامبه‌ر وه‌رگرتنی گه‌نمی جوتیاران و خسته‌گه‌ڕی ئه‌و سه‌رمایه زۆره له‌لایه‌ن كۆمپانیاكانه‌وه، پێویسته حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هه‌موو جۆره هاورده‌كرنێكی گه‌نم ئه‌و موشته‌قات و پێكهاتانه‌ی كه له گه‌نم دروست ده‌كرێت ( به‌رهه‌كانی گه‌نم) قه‌ده‌غه بكات، وه‌كو ئاردی نان به‌هه‌موو جۆره‌كانی و له‌گه‌ڵ ( ساوار و بڕوش و گه‌نمه كوتا و هه‌ویری شیرنه‌مه‌نی و سریلاك و ...هتد) . ئه‌و كۆمپانیایانه ده‌توانن به‌رهه‌مه‌كانیان له ناوخۆی هه‌رێم ساغ بكه‌نه‌وه، چیتر حكومه‌ت پێویستی به هاورده‌كردنی گه‌نم و ئارد و پێكهاته‌كانی دیكه له ده‌ره‌وه نه‌بێت. *به پێی گرێبه‌سته‌كه، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك له‌هه‌ر پارێزگایه‌كی هه‌رێم سایلۆیه‌ك دروست ده‌كات، له‌گه‌ڵ دروستكردنی ئاش و ژماره‌یه‌ك كارگه‌ی تایبه‌ت به دروستكردنی ئاردی نان و ساوارو بڕوش و هه‌ویری كێك ...هتد به‌پێی خواستی بازار. * به‌پێی ئه‌و پڕۆژه‌یه، پێویسته له‌سه‌ر هه‌ر كۆمپانیایه‌ك هه‌لی كار بۆ زیاتر له هه‌زار كه‌س بڕه‌خسێنێت، به‌شێك لهو هه‌لی كارانه‌ش بۆ ده‌رچووانی كشتوكاڵ ده‌بێت. * به پێی هه‌موو ئه‌و توێژینه‌وانه‌ی له‌سه‌ر (17) جۆر له ته‌رزی گه‌نمی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان به‌رهه‌می جوتیاران شیاوه و به كه‌ڵك دێت، به‌ڵام له حاڵتێكدا ئه‌گه‌ر ئه‌و گه‌نمه ناوخۆیه‌ی هه‌رێم نه‌توانێت به‌رهه‌مێكی باش دروست بكات، یاخود به‌هۆی قه‌یران و كاره‌ساتی سروشتی به‌رهه‌مه ناوخۆییه‌كان وه‌كو پێیوست نه‌بوو، رێگه‌دراوه به‌ڕێژه‌یه‌كی كه‌می دیاریكراو و گه‌نم و پێكهاته‌كانی له ده‌ره‌وه هاورده‌بكرێت. *به‌پێی گرێبه‌سته‌كه، له‌سه‌ر كۆمپانیا ئیجبار كراوه بڕی (500) هه‌زار ته‌ن ساڵانه گه‌نم له جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان وه‌رگرێت، له دوای ئه‌و بڕه ده‌توانێت به‌شێوه‌یه‌كی ئاره‌زوومه‌ندانه گه‌نمی زیاتر وه‌ربگرێت و بۆ شاره‌كانی دیكه‌ی باشوور و ناوه‌ڕاستی عێراق هاورده‌ی بكات، به‌مه‌ش ژماره‌یه‌كی زیاتر له جوتیاران سوود مه‌ند ده‌بن. *گرێبه‌ستی نێوان كۆمپانیاكان و جوتیاران به ئاماده‌بوونی لایه‌نی سێهه‌م كه وه‌زاره‌تی كشتوكاڵه ده‌بێت. چۆن پشتگیری پڕۆژه‌كه بكرێت ؟ لێره حكومه‌ت و خه‌ڵكی ئه‌زموونێكی باشیان له‌گه‌ڵ پڕۆژه‌كانی وه‌به‌رهێنان و كه‌رتی تایبه‌ت نییه، به‌ڵكو زۆرجار ئه‌و پڕۆژانه‌ی وه‌به‌رهه‌ێنان ته‌نها له بوارێكدا قه‌تیس ماوه، زۆجاریش به ئاراسته‌ی به‌رژه‌وه‌ندی سه‌رمایه‌دار و بۆ خۆ ده‌وڵه‌مه‌نكردن بووه، به‌ڵام كاتێك پڕۆژه‌یه‌كی وا ستراتیژی گه‌وره راده‌گه‌یه‌نرێت، كه په‌یوه‌سته به بوژانه‌وه‌ی كه‌رتێكی فه‌رامۆشكراو توێژێكی ماندوو، پێویسته له چه‌ند روویكه‌وه چاودێری و پشتگیری پڕۆژه‌كه بكرێت به‌م شێوه‌یه : * په‌رله‌مانی كوردستان به وردی چاودێری واژووكردنی گرێبه‌سته‌كه‌و جێبه‌جێكردنی ناوه‌ڕۆكی پڕۆژه‌كه بكات، وه‌كو ده‌سه‌ڵاتی چاودێریكردن. * پێویسته په‌له‌بكرێت له جێبه‌جێكردندا، به‌شێوه‌یه‌ك كاتێكی دیاریكراو دابنرێت تاوه‌كو له‌ماوه‌یه‌كی كورتدا پڕۆژه‌كه بخرێته كار و ده‌ستبكرێت به وه‌رگرتنی گه‌نمی جوتیاران. * پێویسته جیاوازی نه‌كرێت له نێوان جوتیاران له وه‌رگرتنی گه‌نم و له چوارچێوه‌ی پڕۆسه‌یه‌كی شه‌فافدا ئه‌و كاره بكرێت. *رێگه بگیرێت له كڕین و فرۆشتن و مامه‌ڵه‌كردن به زه‌وی كشتوكاڵی، له لایه‌ن خودی جوتیاران و سه‌رمایه‌دار و ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان، چونكه لهو حاڵه‌تدا ره‌نگه خه‌ڵكانێك بیانه‌وێ زه‌وی به رووبه‌ری زۆر بكڕنه‌وه. *هه‌ڵمه‌تێكی نیشتمانی و گشتیری راگه‌یاندن ( ته‌سویق) له لایه‌ن حكومه‌ت و میدیاكانه‌وه ئه‌نجامبدرێت، تاوه‌كو جوتیاران بتوانن بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر پیشه‌كانیان خۆیان و هانبدرێن، كه به‌شێوه‌یه‌كی زانستیانه كاره‌كانیان ئه‌نجامبده‌ن. *پێویسته به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك وه‌زاره‌تی دارایی و ناوخۆ و بازرگانی و كشتوكاڵ و حكومه‌ت به گشتیی ، به پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ئه‌زموونه خراپانه‌ی كه هه‌مانه له‌گه‌ڵ به قاچاغ هێنانی كه‌ل و په‌ل و خۆڕاك و له ده‌ره‌وه، تاوه‌كو بتوانین هه‌رێمی كوردستان لهو بواره‌دا بگاته خود دابینكاری، ئه‌و هه‌وڵه شكستی پێنه‌هێنرێت. *وه‌ك به‌شێك له هاندانی به‌رهه‌می ناوخۆیی و جوتیاران، پێویسته هاووڵاتیانیش داخوازییه‌كانیان له‌سه‌ر به‌كارهێنانی به‌رهه‌می ناوخۆیی زیاد بكه‌ن.
راپۆرتی: سەرتیپ وەیسی كەریم له‌گه‌ڵ خراپی و سه‌ختی دۆخی ئابووری و ته‌ندروستیدا، به‌ڵام پێویسته میدیاكان و رۆژنامه‌نووسان، یه‌كێكه له موهیمه و ئه‌رك و كاره گرینگه‌كانی میدیا له بیرنه‌كه‌ن، كه بریتییه له میدیا و رۆڵی له په‌ره‌پێدانی كه‌رته جیاوازه‌كان، له نێوشیان كه‌رتی كشتوكاڵ، كه په‌یوه‌ندییه‌كی به توێژێكی په‌راوێزخرای نێو كۆمه‌ڵگا هه‌یه، كه له‌ماوه‌ی رابردوودا، به‌هۆی خراپی كه‌رتی ئابووری و كشتووكاڵی رووبه‌رووی گرفتی گه‌وره‌بوونه‌ته‌وه. له‌م روانگه‌یه‌وه له‌باره‌ی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی كشتوكاڵی هه‌ندێ زانیاری و بۆچوون ده‌خه‌مه‌روو، كه بڕیاره له ئاینده‌یه‌كی نزیكدا جێبه‌جێبكرێت. بۆچی گرینگه له دۆخێكی وه‌هادا پشتگیری له جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی له‌م جۆره بكرێت ؟ به‌و پێیه‌ی كه‌ش و هه‌وا و خاكی هه‌رێمی كوردستان، له باره بۆ چاندنی گه‌نم، هه‌ربۆیه‌ش ژماره‌یه‌كی زۆر له جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان ساڵانه زه‌وییه‌كانیان بۆ چاندنی گه‌نم ته‌رخان ده‌كه‌ن، به‌ڵام به درێژایی چه‌ند ساڵی رابردوو، نه‌یاتوانیوه وه‌كو پێویست سوود له زه‌ویه‌كانیان ببینن، یه‌كێك له گرفته‌كانیشیان ساغ نه‌بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانیانه له بازار ، یاخود زۆرجاریش حكومه‌تی ناوه‌ندی پاره‌كه‌یان له كاتی خۆی پێنادات، به‌مه‌ش به ناچاری جوتیاران به‌شێك له به‌رهه‌كانیان هه‌رزان فرۆش ده‌كه‌ن، به‌شێكیشیان واز له كاره‌كانیان ده‌هێنن و زه‌ویه‌كانیان به كرێ ده‌ده‌ن. له ئێستادا، حكومه‌تی عێراق له باشترین حاڵه‌تدا، ساڵانه ته‌نها (400) هه‌زار ته‌ن گه‌نمی جوتیاران وه‌رده‌گرێت، له‌كاتێكدا به‌رهه‌می ساڵانه‌ی جوتیاران له نێوان یه‌ك ملیۆن و ( 600) هه‌زار ته‌ن بۆ دوو ملیۆن ته‌نه. به‌پێی ئاماره‌كان له هه‌رێمی كوردستان ساڵانه زیاتر له ( 44) هه‌زار و ( 536) جوتیار له‌سه‌ر زه‌ویه‌كانیان گه‌نم ده‌چێنن، ئه‌گه‌ر له ساڵێكدا وشكه ساڵی نه‌بێت به‌رهه‌می گه‌نمی جوتیاران ساڵانه له رووبه‌ری ( 3.069.970) دۆنم زه‌وی به‌رهه‌می ساڵانه‌یان به نزیكه‌یی له دوو ملیۆن ته‌ن نزیكده‌بێته‌وه ( رێژه‌كه به‌پێی دواین ئاماری حكومه‌تی هه‌رێمه ). لهو رێژه‌یه‌ش زۆرترین به‌رهه‌م به‌ر پارێزگای هه‌ولێر و دواتر هه‌ریه‌ك له پارێزگای سلێمانی و ئیداره‌ی گه‌رمیان و پارێزگای دهۆك و ئیداره‌ی راپه‌ڕین و پارێزگای هه‌ڵه‌بجه ده‌كه‌وێت. یه‌كێك له گرفته گه‌وره‌كانی جوتیاران له ئێستادا، بریتییه له به بازاركردن و ساغ نه‌بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانیان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی جۆری ئه‌و ته‌رزانه ( بنه‌تۆیانه )ی ساڵانه ده‌یچێنن، زۆجار به‌شێوه‌یه‌كی هه‌ڕه‌مه‌كی و نا زانستییه، هه‌ربۆیه به‌شێكی زۆر له به‌رهه‌می جوتیاران ده‌خرێنه جۆری خرابی نمره دوو و سێن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زۆرجار ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی ده‌یده‌نه حكومه‌تی ناوه‌ندی، دواكه‌وتن له پاره‌كانیان هه‌یه، هه‌ندێ جاریش بازرگانییه‌كی خراپ به به‌رهه‌می جوتیاران ده‌كرێت له لایان بازرگانه‌وه، كه ئه‌مه‌ش وایكرد تاوه‌كو ئێستاش به‌شێك له جوتیاران پاره‌ی ساڵانی رابردوو وه‌رنه‌گرن. پڕۆژه ستراتیژییه‌كه‌ی حكومه‌ت و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ چییه ؟ بۆئه‌وه‌ی ئاسه‌واره خراپه‌كانی سێكته‌ری نه‌وتی هه‌رێم كه‌متر بكرێـته‌وه، پێویسته له رێگه‌ی راگه‌یاندنی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی گه‌وره وه‌ڵامبدرێته‌وه، كه ئه‌ویش ده‌ستكردنه به گرینگی دان به یه‌كه‌م پڕۆژه‌ی ستراتیژی كشتوكاڵی، كه بۆ هه‌ر حكومه‌ت و وه‌زاره‌تێك ده‌بێته ده‌ستكه‌وتی گه‌وره. ئه‌و پڕۆژه ستراتیژی و گرینگه‌ش كه پێویسته په‌له‌ی تیادا بكرێت، بۆئه‌وه‌ی جوتیاران له زووترین كاتدا بتوانن به‌رهه‌مه‌كانیان ساغبكه‌نه‌وه، بریتییه له دروستكردنی بازار و كڕینه‌وه‌ی گه‌نمی جوتیارانه، جگه لهو گه‌نمه‌ی كه ساڵانه له لایه‌ن سایلۆكان و حكومه‌تی عێراقی وه‌كو پڕۆژه‌ی پاڵپشتی له جوتیاران وه‌رده‌گیرێت . ئه‌و پڕۆژه‌ی كه ئێستا حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ ده‌ستیان داوه‌تێ، بریتییه له كڕینه‌وه‌ی به‌رهه‌م ساڵانه‌ی جوتیاران، له لایه‌ن كه‌رتی تایبه‌ت و به نرخی زیاتر له بازار. ئه‌و پڕۆژه‌یه له‌ئێستادا گه‌یشتۆته قۆناغی واژووكردنی گرێبه‌سته‌كه و له‌ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژی داهاتوو راده‌گه‌یه‌نرێت ناوه‌ڕۆكه‌كه‌‌ی به‌م شێوه‌یه : *له قۆناغی یه‌كه‌م كڕینه‌وه‌ی به‌رهه‌می گه‌نمی ساڵانه‌ی جوتیاران به بڕی ( 500 ) هه‌زار ته‌ن، هه‌ریه‌ك له پارێزگاكانی سلێمانی به هه‌ڵه‌بجه و ئیداره سه‌ربه‌خۆكان ( 150) هه‌زار ته‌ن، پارێزگای دهۆك ( 150) هه‌زار ته‌ن، پارێزگای هه‌ولێریش ( 200) هه‌زار ته‌نی به‌رده‌كه‌وێت. *پڕۆژه‌كه له لایه‌ن سێ كۆمپانیای كه‌رتی تایبه‌ت ئه‌نجامده‌درێت، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك به سه‌رمایه‌ی ( 150-200 ) ملیۆن دۆلار ده‌خاته‌گه‌ڕ و پڕۆژه‌كه ئه‌نجامده‌دات، وه‌رگرتنی ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ش به‌و كۆمپانیایانه دوای ئه‌وه دێت له نێوان سه‌رجه‌م ( سه‌رمایه‌دار و وه‌به‌رهێنه‌ر وئه‌ندامانی ژووری بازرگانی ) ته‌نها سێ كۆمپانیا لهو كۆمپانیانه ئاماده‌ییان نیشانداوه ئه‌و گرێبه‌سته ئه‌نجامبده‌ن و ئه‌و بڕه پاره‌یه بخه‌نه نێو پڕۆژه‌یه‌كی له‌م جۆره. *گرێبه‌سته‌كه به پێی یاسایی وه‌به‌رهێنان ده‌بێت بۆ ماوه‌ی ( 25 ) ساڵ، به‌ڵام ساڵانه پێداچوونه به گرێبه‌سته‌كان ده‌كرێت به پێی بارودۆخه‌كه. *له‌سه‌ر كۆمپانیا پێویسته گرێبه‌ست له‌گه‌ڵ جوتیار بكات بۆ پێدانی جۆری ته‌رز ( بنه‌تۆ) و وه‌رگرتنی گه‌نمه‌كه به نرخێكی زیاتر له بازار، به‌ڵام له به‌رامبه‌ردا ئه‌و كۆمپانیایانه زه‌وی شایسته‌یان بۆ دابینده‌كرێت، هه‌ندێ لێخۆشبوونیان بۆ ده‌كرێت له كرێ و باج و گومرگ ...هتد. * له‌به‌رامبه‌ر وه‌رگرتنی گه‌نمی جوتیاران و خسته‌گه‌ڕی ئه‌و سه‌رمایه زۆره له‌لایه‌ن كۆمپانیاكانه‌وه، پێویسته حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هه‌موو جۆره هاورده‌كرنێكی گه‌نم ئه‌و موشته‌قات و پێكهاتانه‌ی كه له گه‌نم دروست ده‌كرێت ( به‌رهه‌كانی گه‌نم) قه‌ده‌غه بكات، وه‌كو ئاردی نان به‌هه‌موو جۆره‌كانی و له‌گه‌ڵ ( ساوار و بڕوش و گه‌نمه كوتا و هه‌ویری شیرنه‌مه‌نی و سریلاك و ...هتد) . ئه‌و كۆمپانیایانه ده‌توانن به‌رهه‌مه‌كانیان له ناوخۆی هه‌رێم ساغ بكه‌نه‌وه، چیتر حكومه‌ت پێویستی به هاورده‌كردنی گه‌نم و ئارد و پێكهاته‌كانی دیكه له ده‌ره‌وه نه‌بێت. *به پێی گرێبه‌سته‌كه، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك له‌هه‌ر پارێزگایه‌كی هه‌رێم سایلۆیه‌ك دروست ده‌كات، له‌گه‌ڵ دروستكردنی ئاش و ژماره‌یه‌ك كارگه‌ی تایبه‌ت به دروستكردنی ئاردی نان و ساوارو بڕوش و هه‌ویری كێك ...هتد به‌پێی خواستی بازار. * به‌پێی ئه‌و پڕۆژه‌یه، پێویسته له‌سه‌ر هه‌ر كۆمپانیایه‌ك هه‌لی كار بۆ زیاتر له هه‌زار كه‌س بڕه‌خسێنێت، به‌شێك لهو هه‌لی كارانه‌ش بۆ ده‌رچووانی كشتوكاڵ ده‌بێت. * به پێی هه‌موو ئه‌و توێژینه‌وانه‌ی له‌سه‌ر (17) جۆر له ته‌رزی گه‌نمی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان به‌رهه‌می جوتیاران شیاوه و به كه‌ڵك دێت، به‌ڵام له حاڵتێكدا ئه‌گه‌ر ئه‌و گه‌نمه ناوخۆیه‌ی هه‌رێم نه‌توانێت به‌رهه‌مێكی باش دروست بكات، یاخود به‌هۆی قه‌یران و كاره‌ساتی سروشتی به‌رهه‌مه ناوخۆییه‌كان وه‌كو پێیوست نه‌بوو، رێگه‌دراوه به‌ڕێژه‌یه‌كی كه‌می دیاریكراو و گه‌نم و پێكهاته‌كانی له ده‌ره‌وه هاورده‌بكرێت. *به‌پێی گرێبه‌سته‌كه، له‌سه‌ر كۆمپانیا ئیجبار كراوه بڕی (500) هه‌زار ته‌ن ساڵانه گه‌نم له جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان وه‌رگرێت، له دوای ئه‌و بڕه ده‌توانێت به‌شێوه‌یه‌كی ئاره‌زوومه‌ندانه گه‌نمی زیاتر وه‌ربگرێت و بۆ شاره‌كانی دیكه‌ی باشوور و ناوه‌ڕاستی عێراق هاورده‌ی بكات، به‌مه‌ش ژماره‌یه‌كی زیاتر له جوتیاران سوود مه‌ند ده‌بن. *گرێبه‌ستی نێوان كۆمپانیاكان و جوتیاران به ئاماده‌بوونی لایه‌نی سێهه‌م كه وه‌زاره‌تی كشتوكاڵه ده‌بێت. چۆن پشتگیری پڕۆژه‌كه بكرێت ؟ لێره حكومه‌ت و خه‌ڵكی ئه‌زموونێكی باشیان له‌گه‌ڵ پڕۆژه‌كانی وه‌به‌رهێنان و كه‌رتی تایبه‌ت نییه، به‌ڵكو زۆرجار ئه‌و پڕۆژانه‌ی وه‌به‌رهه‌ێنان ته‌نها له بوارێكدا قه‌تیس ماوه، زۆجاریش به ئاراسته‌ی به‌رژه‌وه‌ندی سه‌رمایه‌دار و بۆ خۆ ده‌وڵه‌مه‌نكردن بووه، به‌ڵام كاتێك پڕۆژه‌یه‌كی وا ستراتیژی گه‌وره راده‌گه‌یه‌نرێت، كه په‌یوه‌سته به بوژانه‌وه‌ی كه‌رتێكی فه‌رامۆشكراو توێژێكی ماندوو، پێویسته له چه‌ند روویكه‌وه چاودێری و پشتگیری پڕۆژه‌كه بكرێت به‌م شێوه‌یه : * په‌رله‌مانی كوردستان به وردی چاودێری واژووكردنی گرێبه‌سته‌كه‌و جێبه‌جێكردنی ناوه‌ڕۆكی پڕۆژه‌كه بكات، وه‌كو ده‌سه‌ڵاتی چاودێریكردن. * پێویسته په‌له‌بكرێت له جێبه‌جێكردندا، به‌شێوه‌یه‌ك كاتێكی دیاریكراو دابنرێت تاوه‌كو له‌ماوه‌یه‌كی كورتدا پڕۆژه‌كه بخرێته كار و ده‌ستبكرێت به وه‌رگرتنی گه‌نمی جوتیاران. * پێویسته جیاوازی نه‌كرێت له نێوان جوتیاران له وه‌رگرتنی گه‌نم و له چوارچێوه‌ی پڕۆسه‌یه‌كی شه‌فافدا ئه‌و كاره بكرێت. *رێگه بگیرێت له كڕین و فرۆشتن و مامه‌ڵه‌كردن به زه‌وی كشتوكاڵی، له لایه‌ن خودی جوتیاران و سه‌رمایه‌دار و ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان، چونكه لهو حاڵه‌تدا ره‌نگه خه‌ڵكانێك بیانه‌وێ زه‌وی به رووبه‌ری زۆر بكڕنه‌وه. *هه‌ڵمه‌تێكی نیشتمانی و گشتیری راگه‌یاندن ( ته‌سویق) له لایه‌ن حكومه‌ت و میدیاكانه‌وه ئه‌نجامبدرێت، تاوه‌كو جوتیاران بتوانن بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر پیشه‌كانیان خۆیان و هانبدرێن، كه به‌شێوه‌یه‌كی زانستیانه كاره‌كانیان ئه‌نجامبده‌ن. *پێویسته به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك وه‌زاره‌تی دارایی و ناوخۆ و بازرگانی و كشتوكاڵ و حكومه‌ت به گشتیی ، به پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ئه‌زموونه خراپانه‌ی كه هه‌مانه له‌گه‌ڵ به قاچاغ هێنانی كه‌ل و په‌ل و خۆڕاك و له ده‌ره‌وه، تاوه‌كو بتوانین هه‌رێمی كوردستان لهو بواره‌دا بگاته خود دابینكاری، ئه‌و هه‌وڵه شكستی پێنه‌هێنرێت. *وه‌ك به‌شێك له هاندانی به‌رهه‌می ناوخۆیی و جوتیاران، پێویسته هاووڵاتیانیش داخوازییه‌كانیان له‌سه‌ر به‌كارهێنانی به‌رهه‌می ناوخۆیی زیاد بكه‌ن.
بەدواداچوون و ئانالیز: هێمن خۆشناو یەكەم گرێبەستی نەوتی باكووری رۆژهەلاتی سوریا لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەمریكی، بەدەر لە رەهەندی ئابووری سەر لەنوێ سیاسەت لەناوچەكە دەجولێنێت. سەرەڕای ئەوەی ئەم گرێبەستە چەندین لایەنی ئەرێنی هەیە، لەهەمان كاتیشدا مەودای نێوان كورد و نەیارانی بەرفراوانتر دەكات. لە رۆژی پێنجشەممە (30 تەمموزی 2020 دا) سیناتۆری ئەمریكی (لینسی گراهام) لە كۆبوونەوەی كۆنگرێسی ئەمریكا بە ئامادەبوونی مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوە، واژوكردنی گرێبەستێكی نەوتی لە نێوان بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و كۆمپانیایەكی ئەمریكی راگەیاند. گراهام لەمبارەیەوە گووتی:" مەزڵوم كۆبانی فەرماندەی (هەسەدە) پێی راگەیاندم كە ئەوان بۆ دەرهێنانی نەوت گرێبەستێكیان لەگەڵ كۆمپانیای (LLC (Delta Crescent Energy) كردووە". كێ لەپشت كۆمپانیای LLC وەستاوە؟ كۆمپانیای (Delta Crescent Energy) لە ساڵی 2018 دامەزراوە. بە گوێرەی پێگەی (نشرە النفگ العراقی) تیمی بەڕێوەبردنی ئەم كۆمپانیایە لە سێ كەس پێكدێت: - جۆن دوریەر: دامەزرێنەر و سەرۆكی پێشوی جێبەجێكاری كۆمپانیای (Gulfsands Petroleum) بووە. سەرەڕای هەوڵەكانی (Gulfsands Petroleum) نەیتوانی جێگای خۆی لە عێراق بكاتەوە. (Gulfsands Petroleum) لە ساڵانی بەر لە دەستپێكردنی شەڕی ناوخۆی سوریادا گرێبەستێكی هەبووە لەگەڵ حكوومەتی سوریادا بۆ دەرهێنان و فراوانكردنی كێڵگە نەوتیەكانی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا، بەڵام بەهۆی گەماڕۆكانی یەكێتی ئەوروپا لەسەر رژێمی ئەسەد ناچاربوو پڕۆسەكە رابگرێت. - جێمس كاین: پارێزەرێكی دیاری كۆمپانیای (Kilpatrick Townshend) ئەمریكیە بۆ پارێزەری. دوای چوار ساڵ كاركردنی وەكو باڵیۆزی ئەمریكا لە دانیمارك جێمس لە كۆمپانیای ناوبراودا دەستبەكاربوو. ئەوەی قسەی لەسەر دەكرێت لە ئێستادا ئەم پارێزەرە رۆڵێگی كارا دەگێڕێت بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی سیاسی ئەمریكا لە كۆمپانیای (LLC) كە گرێبەستی لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر واژو كردووە. - جێم رێس: دامەزرێنەری كۆمپانیای (تایگرسوان - TigerSwan) ئەمنیە، كە چەندین گرێبەستی لە عێراقدا هەیە. رێس یەكێكە لەو كەسانە بەردەوام پاڵپشتی مانەوەی هێزی سەربازی ئەمریكی لە سوریادا كردووە. لە لێدوانێكی بۆ تۆڕی فۆكس نیوز لە ساڵی 2018 دا دەڵێت:" هەموو رۆژهەڵاتی سوریا لەژێر دەستی ئێمە دایە. ئەمەیە رۆڵی ئێمە، كە ناتوانین دەستبەرداری بین". ئامانجی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر لە ئەنجامدانی ئەم گرێبەستە چیە؟ بەگوێرەی بەدواداچوونەكانم ئەندازیاری ئەم گرێبەستە لە رۆژئاوای كوردستان (ئیلهام ئەحمەد)، سەرۆكی جێبەجێكاری ئەنجوومەنی سوریای دیموكراتی بووە. ئیلهام بیرۆكەكەی گەڵاڵە كردووە، مەزڵوم كۆبانیش فەرماندەی گشتی (هەسەدە) پشتگیری لێ كردووە. هەر جارێك لە كاتی سەردانەكەیدا بۆ ئەمریكا، ئیلهام ئەحمەد لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكا بیرۆكەكەی كردۆتە رۆژەڤ. بەم شێوەیە بیرۆكەكە گەیشتە ئاستی واژوكردنی گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیای LLC (Delta Crescent Energy). هەر بەگوێرەی زانیاریەكانمان هەردوو لایەن ئەمریكی و كوردی پێشوەخت بە زارەكی لەسەر ئەو رێككەوتوون كە جارێ گرێبەستەكە ئاشكرا نەكرێت. بەڵام لینسی گراهام رۆژی پێنجشەممە (30 تەمموز) لە بەردەم كۆنگرێس و بە ئامادەبوونی مایك پۆمپیۆ رێككەوتنەكەی ئاشكرا كرد، كە لەوانەیە پەیوەندی بە هەڵمەتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكاوە هەبێت. بۆ ئەمەش خودی مەزڵوم كۆبانێ و بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر نیگەرانن لە گراهام. مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا پشتگیری خۆی بۆ رێككەوتنەكە راگەیاند و لەبەردەم كۆنگرێسدا گووتی:" رێككەوتن لە نێوان (هەسەدە) و كۆمپانیای LLC كاتێكی زیاتر پێچوو لەوەی بۆی دیاریكرابوو، لە ئێستادا خەریكی جێبەجێكردنی رێككەوتنەكەین". ئەمەش ئاماژەیەكە كە ماوەیەكی درێژە ئەم رێككەوتنە لەسەر مێزی بەرپرسانی ئەمریكایە، بەبێ دیراسەتكردنی هەموو لایەنەكانی ئەنجام نەدراوە. ئەگەر چی تا ئێستا وردەكاری ئەم گرێبەستە ئاشكرا نەكراوە، لێ بەگوێرەی بەدواداچوونەكانمان ماوەی گرێبەستەكە 25 ساڵە، هەریەك لە هاوسەرۆكانی گشتی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر (عەبدولحامید ئەلمهباش و بێریڤان خالید) واژوی رێككەوتنەكەیان لەگەڵ كۆمپانیای ناوبراو كردووە. دەنگۆی واژوكردنی گرێبەستەكە لەلایەن مەزڵوم كۆبانی دوورە لە راستی وەكو لە راگەیاندنەكان ئاماژەی پێدراوە. لە ئەگەری جێبەجێكردنی گرێبەستەكە باكووری رۆژهەڵاتی سوریا ئەم ئامانجانە بەدەست دێنێت: - هێزەكانی ئەمریكا بۆ ماوەیەكی درێژ لەناوچەكەدا دەمێنەوە - بەدەستهێنانی سەرچاوەی دارایی بۆ پڕۆسەی ئاوەدانكردنەوە و بونیادنانەوەی سێكتەرە ئابووریەكان - جۆراوجۆركردنی پەیوەندی كورد لەگەڵ لایەنەكانی دیكە بەجۆرێك ئەم پەیوەندیانە تەنیا قەتیس نەبن بەلایەنی ئەمنی، كە ئەمەش پاڵنەرێكە بۆ ئەوەی رۆژئاوای كوردستان لەلایەن ركابەرانی بەجدیتر هەڵسوكەوتی لەگەڵ بكرێت و حسابی بۆ بكرێت. - ئەگەرچی لە ئێستادا زەحمەتە ئەگەر مەحاڵیش نەبێت، بەڵام دوورنیە ئەم رێككەوتنە ببێتە هۆی باشتربوونی پەیوەندیەكانی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا لەگەڵ توركیا بۆ ئەوەی دەروازەی ئابووری لەناوچەكەدا بكرێتەوە، كە ئەمەش ئامانجێكی ئەمریكایە. - دوورنیە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر بۆ دواڕۆژ گرەو لەسەر فرۆشتنی نەوت لە رێگای توركیادا بكاتەوە، كە لەم پڕۆسەیەدا ئەنقەرە سوودمەند دەبێت و زەمینەی ژیاندنەوەی پڕۆسەی ئاشتی لە توركیا زیندوو دەبێتەوە. لەهەمان كاتدا واژوكردنی ئەم رێككەوتنە لە واری سیاسیدا بەو واتایە دێت كە سزای (قەیسەر) كە ئەمریكا بەسەر كەرتی نەوت و غازی سروشتی سوریای سەپاندووە، رۆژئاوای كوردستان و بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر ناگرێتەوە. هەروەها جێبەجێكردنی ئەم رێككەوتنە خەرجی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) دابین دەكات. ئایا رۆژئاوا گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیای دیكە واژو دەكات؟ توانای وەبەرهێنانی نەوت لە باكووری رۆژهەڵاتی سوریا لە دۆخی ئاساییدا دەگاتە 350 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا. ئەم بڕەش یەكسانە بە رێژەی 90% تەواوی بەرهەمی نەوتی سوریا. نەخشەی دابەشبوونی كێڵگە نەوتیەكان لە باكووری رۆژئاوای سوریا بەم شێوەیەیە: - حەسكێ: دیارترینیان كێڵگە نەوتیەكانی سویدیە و رمێلانە لە باكووری ئەم پارێزگایە. ئەگەر ئەم دوو كێڵگەیە بە تەواوی توانای خۆی كاربكات بەرهەمی رۆژانەی دەگاتە 200 هەزار بەرمیل. هەروەها كێڵگەكانی باشووری حەسكێ (ئەلهۆل، الجبسە و ئەلشەدادی) توانای بەرهەمهێنانی 30 هەزار بەرمیلیان لە رۆژێكدا هەیە. - دێرەزوو: كە كێڵگەی (ئەلعومەر) و (ئەلتەنەك) دەگرێتەوە. ئەوەی یەكەمینیان رۆژانە 80 هەزار و دووەمینیشیان 40 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت. هەر لە دێرەزور كێڵگەی غازی سروشتی (كۆنیكۆ) هەیە كە توانای وەبەرهێنانی 6 ملیۆن مەتری هەیە لە رۆژێكدا. هەرچەندە نەوتی حەسكێ دوو ئەوەندەی نەوتی دێرەزور زیاترە، بەڵام لە رووی كوالێتی نەوتی دێرەزور باشترە. بەگوێرەی زانیاریەكان لە ئێستادا لە تەواوی ئەم ناوچانە رۆژانە نزیكی 100 هەزار بەرمیل بەرهەم دەهێندرێت، كە دەكاتە یەك لەسەر سێی توانای تەواوی ئەم كێڵگانە. كە زۆربەی بۆ پێداویستی ناوخۆ بەكاردێت و بەشێكی كەمیشی رەوانەی ناوچەكانی دیكەی سوریا دەكرێت. بەگوێرەی (ئیندیپێنت) بەشی زمانی عەرەبی لە ماوەی رابردوودا چەندین كۆمپانیای دیكەی ئەمریكی لە بواری نەوت و غاز هەوڵیانداوە لە سزای قەیسەر ببەخشرێن گرێبەست لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر ئەنجام بدەن، بەڵام نەیانتوانیووە ئیدارەی ئەمریكا رازی بكەن. كاردانەوە لەدژی رێككەوتنەكە گرێبەستی دەرهێنانی نەوت لە نێوان بەڕێیوەبەرایەتی خۆسەر و كۆمپانیای LLC هاوسەنگیە ئابووریەكان و سیاسیەكان دەگۆڕێت. بۆیە هەبوونی كاردانەوەی توند لە لایەن سوریا، ئێران، توركیا و گرووپە چەكدارەكانی شتێكی چاوەڕوانكراوە. لەم رۆژانەی دواییشدا بەتایبەتی لە دێرەزور و دەوروبەری عەشیرەتە عەرەبەكانی سەر بە دیمەشق چەندین خۆپیشاندانیان ئەنجامدا. تیایدا كوردیان بە خائین و ئەمریكاش بە نەوت دز بەناو كرد. كار گەیشتە ئەوەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا پەیوەست بە تاوانباركردنی بێتەسەرخەت و قسەی خۆی بكات. لەمبارەیەوە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە لێدوانێكیدا دەڵێت:" ئێمە بەشداری لە بڕیارە بازرگانیەكانی هاوپەیمانە لۆكاڵیەكانمان ناكەین، خەڵكی ئەم ناوچانەی لەژیر چنگی داعش رزگاركراون، دەرباری دەسەڵاتی خۆجێی بەخۆیان بڕیار دەدەن. نەوتی سوریا بۆ گەلی سوریایە. هێشتا ئێمە پابەندین بە یەكێتی خاكی سوریا و ئاشتەوایی ناوچەیی. حكوومەتی ئەمریكا نە خاوەن نەوتە، نە ئیدارەی داهاتی نەوت دەكات لە سوریادا". بۆچی توركیا بێدەنگە؟ دوای ئاشكراكردنی گرێبەستی نەوتی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكیەكە، چاوەڕێ دەكرا جگە لە سوریا و ئێران، توركیا گەورەترین و توندترین كاردانەوە دژ بەم رێككەوتنە نیشان بدات. بەڵام تا ئێستا كاردانەوەی توركیا لەم بارەیەوە دیارنیە. دوورنیە دیارنەبوونی كاردانەوەی توركیا تا ئێستا پەیوەندی بەم سێ ئەگەرەوە هەبێت: 1- پێدەچێت توركیا ئەم گرێبەستەی نێوان بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و ئەم كۆمپانیا ئەمریكیە بەجدی وەرنەگرتبێت، لەوانەشە نوێ دامەزراندنی ئەم كۆمپانیایە هۆكاری سەرەكی ئەم هەڵوێستەی توركیا بێت. 2- لەوانەیە ژێر بەژێر ئەمریكیەكان پەیامی ئەوەیان بە توركیا دابێت كە نەوتی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا بە هەمان شێوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگای توركیا بفرۆشن. واتە توركیا دڵنیا كرابێتەوە كە پارچەیەكی لەم كێكە بەدەست دەكەوێت. 3- لەوانەیە ئەمریكا بەڵێنی پشتگیریكردنی بە توركیا دابێ لە مەسەلەی ئدلبدا، لە بەرامبەریشدا توركیا بێدەنگی هەڵبژێرێت. 4- لە هەموو ئەمانەی سەرەوە گرنگتر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكایە. بەدەنگ هاتنی توركیا لەسەر ئەم رێككەوتنە لە ئێستادا، كێشە بۆ ترەمپی دۆستی ئەردۆغان دروست دەكات. زیان بە كەمپینی هەڵبژاردنی ترەمپ دەگەینێ، بۆیە لەوانەیە توركیا بۆ ماوەیەك لەبەرامبەر ئەم رێككەوتنە بێدەنگی هەڵدەبژێرێت و هەوڵ دەدات لە ژوورە تاریكەكان ئەم رێككەوتنە بۆ خۆی بكاتە كەرستەی سەوداكردن، لەسەر چەند مەسەلەیەك، تاوەكو لە بەرژەوەندی بەهێزكردنی پێگەی ئەردۆغان لەناوخۆی توركیادا بشكێتەوە. رەنگدانەوەی ئەم رێككەوتنە لەسەر سیاسەت لە ناوچەكەدا؟ ئەم رێككەوتنە نەوتیە كە ماوەكەی 25 ساڵە، ئەگەری مانەوەی ئەمریكا لە ناوچەكەدا بۆ ماوەیەكی زیاتر دەكات. سەرەڕای ئەوەش نابێتە وەچەرخانێك بۆ (دانپێدانانی سیاسی بە كورد لە رۆژئاوای كوردستان لە لایەن ئەمریكا و جیهانی رۆژئاوا) كە خودی كورد چاوەڕێی دەكات و هەوڵی بۆ دەدات، بەڵام دەبێتە وەچەرخانێك بۆ بەهێزكردنی پەیوەندی كورد لەگەڵ ئەمریكا. لەهەمان كاتدا ئەم رێككەوتنە رەنگدانەوەی جیاوازی دەبێت لەسەر پەیوەندی كورد لەگەڵ لایەنەكانی ناو سوریادا. رێككەوتنی نەوتی كاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر هەڵوێستی حكوومەتی دیمەشق بەرامبەر بە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە). ئەم هەنگاوە ركابەری توندتر دەكات. لەهەمان كاتیشدا هەنگاوێكە كە دەكرێت ببێتە زەمینەیەكی جدی بۆ رێككەوتنی كورد و دیمەشق، لەسایەی ئەم هەنگاوە لەوانەیە دیمەشق وەكو فیگوڕێكی بەهێز كورد قەبوڵ بكات، لە كۆتایشدا ئەمە پەیوەستە بەوەی كە دیمەشق چۆن هەنگاوەكە دەخوێنێتەوە. لە روانگەی روسیاشەوە، رێككەوتنی نێوان ئیدارەی خۆسەر و كۆمپانیای (LLC) ئەمریكی، جارێكی دیكە كورد نەوەكو لەگەڵ روسیا بەڵكو كاركردن لەگەڵ ئەمریكا هەڵدەبژێرێت. جاری پێشوو لە سەردەمی داعشدا بۆ رزگاركردنی (رەقا) و (دێرەزور) كورد لە بەرامبەر داواكاری روسیا هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمریكا بەست. هەروەها ئەم هەنگاوە كاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر بەكارهێنانی كەناڵی روسیا بۆ رێككەوتن لەگەڵ دیمەشق. بەڵام دووریشنیە هەر ئەم هەنگاوە دونیابینی روس لە مەسەلەی چارەسەری قەیرانی سوریادا بگۆڕێت و خۆی زیاتر نزیكی كورد بكات، گوشار لە سوریا بكات بۆ ئەوەی گفتوگۆ و دانوستان لەگەڵ كورد بەجدی وەربگرێت. چونكە بڵندكردنی گۆپاڵ و هەڕەشەكردن لە كورد، نابێتە هۆی دوورخستنەوەی كورد لە ئەمریكا، ئەم شێوازە هەرەسی هێناوە. هێشتا روسیا بۆ بەدەستهێنانی پاڵپشتی كورد مەیلی پێدانی هەندێك مافی كلتووری و ئیداری هەیە. بێگومان توركیا بەچاوی دوژمن لەم رێككەوتنە دەڕوانێت. بۆ لەناوبردنی لێكنزیكبوونەوەی ئەمریكا – كورد لە رابردوودا باس لە سیناریۆی لێكنزیكبوونەوەی دیمەشق – ئەنقەرە دەكرێت. بەڵام گرێكوێرەی ئدلب، بە بنبەست گەیشتنی كۆبوونەوەكانی جنێڤ لەمەڕ سوریا و هەروەها هەڵكشانی رۆڵی سەربازی توركیا لە سوریادا، بەلانی كەم لە ئێستادا هەماهەنگی نێوان هەردوو وڵاتی كردۆتە ئەگەرێكی لاواز. دووریشنیە تا ئاستێك ئەم رێككەوتنە كاریگەری نەرێنی هەبێت لەسەر پەیوەندی كورد و عەرەب لە ناو بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و باكووری رۆژهەڵاتی سوریادا. چەندین ساڵە كوردانی رۆژئاوا كوردستان، هەوڵدەدەن وەچەرخانێك لە پەیوەندی سەربازی لەگەڵ ئەمریكا ئەنجام بدەن و بیگۆڕن بۆ پەیوەندی سیاسی. دەكرێت ئەم گرێبەستە نەوتیە بە یەكەمین هەنگاوی ئەم وەچەرخانە لە قەڵەم بدەین، بەڵام وەكو لەسەرەوە ئاماژەمان پێكرد، بەلانی كەم لە ئێستادا دانپێدانانی سیاسی نیە. هەڵوێستی دوژمنكارانەی توركیا ئاستەنگی سەرەكیە لەبەردەم دانپێدانانی سیاسی ئەمریكا بە كورد. توركیا لەمبارەیەوە رێست لە بەرامبەر ئەمریكا دەكێشێت و پێی دەڵێت:"یان شەریكایەتی ناتۆ یان كورد". ئەمریكا بۆ رزگاربوون لەم بنبەستبوونەدا هەوڵ دەدات پەكەكە دەستی خۆی لە سوریادا بكێشێتەوە. بەڵام ئەمە لە واقیعیبینی دوورە. جەماوەر و كادیرانی (YPG – YPJ و PYD ) ئاماژەیەكی روونن بەم راستیە. بۆیە داواكاری ئەمریكا (لەمەڕ لێكجیاكردنەوەی پەكەكە و رۆژئاوای كوردستان) ریالیستانە نیە و ئەنجامێكی دڵخۆشكەری بۆ ئەمریكا لێ ناكەوێتەوە. ئەم داوایەی ئەمریكا بە واتای بە پارتیكردنی (YPG – YPJ ) دێت، كە ئەمەش بە هەبوونی كادیرەكانی PYD و فەرماندەكانی YPG – YPJ مەحاڵە. ئەم بنبەستبوونەی ئەمریكا تەنیا كاتێك نامێنێ كە توركیا لەناوخۆیدا بۆ چارەسەری كێشەی كورد دەستپێشخەریەك بخاتەڕوو. ئەمەشیان لە ئێستادا مەحاڵە، چونكە حكوومەتی توركیا لەناوخۆی وڵاتدا تووشی بنبەستبوون بووە. بەهۆی حسابە شەخسیەكانی ئەردۆغان لە ساڵی 2015 بە دواوە، حكوومەتی توركیا هاوپەیمانی لەگەڵ نەتەوەپەرست و موحافەزەكاران سازداوە. تا ئەم هاوپەیمانیەش بەردەوام بێت ئەردۆغان ناتوانێ دەستپێشخەریەك بەدڵی ئەمریكا بخاتەڕوو.
.jpg)
ئامادەكردنی: د.سەلام عەبدولكەریم پێشەكی پاش سەردانی شاندێكی ئەمەریكا بۆ قەندیل لەچەند رۆژی رابردوودا، بەشێك لەشرۆڤەكان بەوە لێكدرایەوە لەبەرئەوەی پەكەكە فیگەرێكی بەهێزە‌و كاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسی لەتوركیا هەیە، بۆیە ئەمەریكا ناچارە مامەڵەی لەگەڵ بكات بەمەبەستی فراوانكردنی بەرەی دیموكراسیی دژ بەئەردۆگان‌و ئاكەپە بەو پێیەی ئیدی ئەمەریكا‌و ئیسرائیل چیدیكە پێویستیان بەئەردۆگان‌و رژێمەكەی نەماوەو بەدوای جێگرەوەكەیدا دەگەڕێن لەمەڕ داهاتووی سیاسی‌و رۆڵی توركیا لەسەر ئاستی جیهانی‌و هەرێمیی، هەروەك بەپێی هەمان روانین هاوپەیمانەكانی ئەمەریكاش لەناوچەكە لەسعودیە‌و ئیمارات‌و میسر هەمان خواستیان هەیە بۆ خستنی ئەم رژێمە لەو وڵاتە. هەندێ شرۆڤەی دیكەش بەوە لێكیان دایەوە، كەئەمەریكا دەیەوێت پەكەكە لەكێڵگە نەوتیەكانی سوریا دووربخاتەوە. لەمەڕ رۆڵی پەكەكە‌و ئەمەریكا گومانی تێدا نیە پەكەكە نەك لەئێستا بەڵكو لەدروستبوون‌و جاڕدانی جەنگی گەریلاییەوە كارایی‌و كاریگەری لەسەر نەك تەنها دۆخی ناوخۆیی توركیا بەڵكو لەسەر سیاسەتی دەرەكی‌و پەیوەندی هەرێمی‌و كایەی ئابووریی توركیا هەبووە، بەڵام ئەوەی لەپرۆسەی سیاسیدا بەشدارە هەدەپەیە نەك پەكەكە، سەرباری ئەوەی پەكەكە هێشتا لەلیستی تیرۆری ئەمەریكا دەرنەهێنراوە. بۆیە بەهێزبوونی پەكەكە وەك فیگەرێك تەنها بۆخۆیەتی لەچوارچێوەی خەباتی رزگاریخوازیدا، نەك ئەوەی ئەمەریكا مامەڵەی فەرمی لەگەڵدا بكات، بێگومان ئەمەریكاش رۆڵ‌و كارایی پەكەكە‌و ئۆجەلان لەسەر پرۆسەی سیاسی توركیا دەزانێت، بەڵام هەرگیز وەك بەدیلی ئەردۆگان‌و هیچ هێزێكی سیاسی دیكەی توركیا تەماشای ناكات، ئەوەتەی ئەمەریكاش هەیە سەیری جوڵانەوە چەكداریە رزگاریخوازانەكانی لەچاویلكەی دونیای سەرمایەداریی‌و بەرژەوەندییەكانی خۆیەوە كردووە، نەك مافەكانیان، بەئێمەی كوردیشەوە لەباشوور، بگرە هەندێجار وەك جەنگاوەری جەنگەكان‌و دوای جەنگ دەمانفرۆشێتەوە. سەرباری ئەوە ئەمەریكا لەگەڵ دابەشبوونی توركیا نیە، لەمەڕ كێشەی كوردیش لەگەڵ هەندێ مافی نەتەوەییە ئەوپەڕی گەر تا فیدرالێزم بڕوات، كەئەوەش لەئێستادا هەم باسكردن‌و هەم داكۆكی لێكردنی لەلایەن ئەمەریكاوە ئاسان نیە، سەرباری ئەوەی ناوەندەكانی بڕیار لەولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لەگەڵ توركیایەكی دابەشكراودا نین لەبەر روسیا، چونكە بۆچوونیان وایە هەر جۆرە پێشهاتێكی لەمشێوەیە بۆشایی لەناوچە دروستدەكات‌و روسیا پڕی دەكاتەوە‌و زیانمەندی یەكەمیش ئەمەریكا دەبێت. لەبەرئەوە چەند پەكەكە بەهێزتریش بێت ئەمەریكا هاوپەیمانێكی گەورەی وەك توركیا‌و ئەندامی ناتۆ ناگۆڕێتەوە بەكێشەی كورد. هەروەك توركیا لەدەرەوە نەخشەی گۆڕانكاریی‌و دابەشكاریی ئەمەریكایە لەناوچەكە، هاوكات مامەڵەی ناڕاستەوخۆشی لەگەڵ پەكەكە بریتیە لەمامەڵەی زلهێزێكی سەرمایەداری گەورەی جیهانی لەگەڵ جوڵانەوەیەكی چەكداری رزگاریخوازیی، كە ئەگەر پەكەكە ورد نەبێت ئاكامەكەی سەوداپێوەكردنی دەبێت. بەدرێژایی پەیوەندییەكانی ئەمەریكا‌و توركیا بەتایبەت لەسەردەمی فەرمانڕەوایی ئاكەپەدا، ئەمەریكا هیچ جۆرە گوشارێكی كرداریی لەو وڵاتە نەكردووە بۆداننان بەمافە نەتەوەییەكانی كورد. لەبەرئەوە ئەو لێكدانەوەیە لێكدانەوەیەكی واقیعی نیە، كەپێیوایە بەهۆی بەهێزبوونی پەكەكەوە ئەمەریكا ناچارە مامەڵەی لەگەڵدا بكات بۆیە چۆتە قەندیل. راستە ئەمەریكا تادوا هەنگاو هەوڵی رەنگڕێژكردنی قەوارە‌و ستاتۆیەكی شەرعی بۆ كورد لەرۆژئاوای كوردستان دا، بەڵام بەهۆی بەرهەڵستیە سەختەكانی توركیاوە ئەو هەوڵە لەوقۆناغە شكستی هێنا، هاوكات بەهۆی روانینی ترەمپ، كە وزەو ئابووریی رۆڵی سەرەكی تێیدا هەیە، تەنانەت لەبەرامبەر هەندێ دەستكەوتی گەورەتردا سازشی بەتوركیای هاوپەیمانی كرد بۆ داگیركردنی بەشێك لەخاكی رۆژئاوای كوردستان، وەكچۆن روسیاش رێگەی بەداگیركاریی عەفرین دا، ئێستاش ئۆپەراسیۆنی (چنگی هەڵۆ) بەئاگایی‌و رێگەپێدانی ئەمەریكایە، چونكە یەكێك لەناكۆكیە سەرەكیەكانی نێو پەیوەندیەكانی ئەمەریكا‌و توركیا لەرابردوودا مەسەلەی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی بوو لەنێو خاكی عێراق بەو پێیەی عێراق كۆڵۆنیەكی نافەرمی ئەمەریكایە بێ پرس‌و رای حكومەتی عێراق رازی نەدەبوو. سەردانی شاندی ئەمەریكا بۆ قەندیل‌و مەسەلەی بەرەی دیموكراسیی لەتوركیا خەباتكردن بۆ دیموكراسیی ئەركی سەرجەم ئەو هێزە سیاسیانەیە، كەبڕوایان بەبنەماكانی دیموكراسی‌و ئاڵوگۆڕی دەسەڵات‌و هەڵبژاردن‌و حوكمی یاسا‌و كۆمەڵی مەدەنی هەیە، بەڵام رەنگە پرسی دیموكراسیی لەئێستای جیهانی سیاسیی گۆڕاودا جیاوازتر بێت، بەتایبەت كەگۆڕانگاری بەسەر رەگەز‌و كایە‌و گەمە‌و ئامرازەكانی پرۆسەی سیاسی‌و دیموكراسیشدا هاتووە‌و وزەو ئابووریی رۆڵی سەرەكی تێدا دەگێڕن، سەرباری حەز‌و ویستی مانەوەی زیاتر لەدەسەڵات (درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی پوتین لەروسیا‌و گۆڕینی سیستەمی سیاسی لەپەرلەمانیەوە بۆ سەرۆكایەتی لەتوركیا بەنمونە ، جگە لەسیستەمە تۆتالیتاریەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوین، كەدەمێكە بوونەتە پشتاو پشت). كاتی خۆی بەشێك لەستراتیژی سیاسیی رۆژئاوا‌و ئەوروپا‌و ئەمەریكا بۆ وەدیهێنانی دیموكراسی لەوڵاتانی تازە گەشەسەندوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بریتی بوو لەپشتیوانیكردنی سیستەمە نادیموكراسیەكانی وڵاتانی عەرەبی بەئامانجی وەدیهێنانی ئەو خەونە، بەڵام ئاكامی شكستی ئەو ستراتیژەمان لەدەسپێكی بەهاری عەرەبیدا بینی، كەخۆشیان لەخستنی ئەو رژێمانە‌و پارچە پارچەكردن‌و تێكدانی یەكێتی نەتەوەیی‌و رزاندنی پایەی رژێمە سیاسیەكانیاندا لە(میسر‌و لیبیا‌و سوریا) پشكی شێریان هەبوو، بەڵام هەمان ستراتیژی ئەمەریكا بۆ پشتیوانی سیستەمی سیاسی توركیا بەردەوامی هەیە، با توركیا كوشتوبڕی كورد لەباكور‌و رۆژئاوای كوردستانیش بكات، بەڵام مانەوەی یەكپارچەیی توركیا‌و بەهێزی سیستەمە سیاسیەكەی لەبەرامبەر روسیاو ئێران ئامانجی ئەمەریكایە. راستە ناكۆكی‌و بگرە بەریەككەوتن‌و لادانی سیاسەتی توركیا لەئاست پەیوەندی‌و هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمەریكا هەیە(وەك كڕینی سیستەمی ئێس- 400 روسی‌و هەندێ دۆسیەی تر )، بەڵام هێشتا توركیا لەنێو ناتۆدایە‌و لەسەر راستە شەقامی هاوپەیمانی ئەمەریكا لاینەداوە، بۆیە خەونی دروستكردنی بەرەی دیموكراسیی لەلایەن ئەمەریكاوە لەتوركیا وەك خەونی حوشتر وایە، چونكە لەئێستادا نە ئەردۆگان كەسایەتیەكی سیاسی لاوازە بكەوێ، نە نەیارە سیاسیە كۆن‌و نوێیەكانیشی لەئاستی ئەودان‌و هێندە لەنێو یەكدا تەبان بتوانن بەرەیەكی هاوپەیمانی پێكبێنن‌و بیخەن (هەرچەنە هیچ شتێ مەحاڵ نیە)، بەڵام ئەردۆگان لەسەر دوو ئاراستە تائێستا كاریكردووە‌و دەیكات وەك ئاراستەی (سۆزی ئاینی‌و پەرۆشی نەتەوەیی). تەنانەت لەگۆڕین‌و كردنەوەی ئایا سۆفیا بەمزگەوت، نەیار‌و ركابەرە سیاسیەكانیشی سەرباری ناكۆكی‌و چەڕەقۆچی سیاسی، بەڵام لەروانگەی توركچێتی‌و ئاینداریەوە دەستخۆشیان لێكرد‌و پشتیوانی بوون. بۆیە خەونی كورد بۆهاتنەئارای بەرەیەكی دیموكراسیی لەتوركیا خەونێكی قورسە، چونكە جەهەپە، كە نزیكترین هێزی نەیاری ئاكەپە‌و نزیك لەهەدەپە بوو هیچ روانینێكی روونی بۆ چارەسەری دەستووریی‌و نەتەوەیی كێشەی كورد لەتوركیا نیەو ناشیبێت، چونكە ئاراستەیەكی كەمالیە. هەرچی پارتە سیاسیە نوێیەكانی وەك عەلی باباجان‌و ئەحمەد داود ئۆغلو عەبدوڵا گویلە، یەكەم ئەمانیش سەرباری ئەوەی گەمەی قۆناغی هەڵبژاردن‌و دەنگ لەگەڵ مەسەلەی كورد لەتوركیا دەكەن، هاوكات لەنێو مناڵدانی ئاكەپەوە هاتونەتەدەر‌و هێشتا تەپوتۆزی ئاكەپەیان نەتەكاندووە. بۆیە ناكرێ هیوا لەسەر ئەم هێزە نوێیانەش هەڵبچنرێت. لەئەگەری دروستبوونی بەرەیەكی دیموكراسیی لەتوركیا لەداهاتووشدا وەك ئەوەی سەردانەكەی شاندی ئەمەریكا بۆ قەندیل بۆئەوە لێكدەدەنەوە، دەبێ كورد بپرسێت دیموكراسی بۆ كێ؟ بۆ گەڕانەوەی جەهەپە بۆ سەر تەختی دەسەڵات، كەكەمالیزم‌و ئەزمونی سەربازیی كەمال ئەتاتورك‌ودەوڵەتی قوڵ چیان بەكورد نەكرد؟ هەدەپە‌و كورد چ سودێكیان لەشارەوانی ئەنكەرە‌و ئەستەنبوڵ بینی، كەلەدواهەڵبژاردنی شارەوانی رادەستی كاندیدەكانی جەهەپەیان كرد؟ ئەی لەهەڵبژاردنی داهاتووی 2023 ئەگەر بكرێت یا هەڵبژاردنی پێشوەختە بەرهەمی بەرەی دیموكراسی‌و ئەگەری هاوپەیمانی‌و دەنگ دەبەخشێتە پارتەكەی عەلی باباجان‌و داود ئۆغو‌و گویل؟ چونكە هیچ هێزێكی سیاسی لەسەر بنەمای داننان بەمافی نەتەوەیی‌و دەستوری كورد لەتوركیا ئامادە نیە هاوپەیمانی لەگەڵ هەدەپە پێكبهێنێت، بەڵكو هەمووان تەنها بۆ خستنی ركابەرەكەیان، كە ئەردۆگان‌و ئاكپارتیە دەیانەوێ سود لەكورد‌و هەدەپە وەربگرن، دواتریش گەر ئەردۆگان‌و ئاكپارتی زۆرینەی هەڵبژاردنیان بەدەستنەهێناوە ئەوا لەگەڵ ئەم هێزانەی هەدەپە دەبێتە پەیژەی سەركەوتنیان حكومەتی ئئتلافی پێكدەهێنن ئەوكات هەدەپە بەمایەپوچی‌و دەستبەتاڵی دێتەوە. بۆیە باشترین چارەسەر بۆ كێشەی كورد نەتەنها لەتوركیا بەڵكو بۆ عێراق‌و ئێران‌و سوریاش سازان‌و وتوێژ‌و چارەسەری ئاشتیە لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی ئەو وڵاتانە بەچاودێری نەتەوە یەكگرتووەكان یا ئەمەریكا‌و روسیا، چونكە ئەزمونی رابردووی مامەڵەی وڵاتانی زلهێزی وەك ئەمەریكا‌و ئەوروپا لەگەڵ كورد مامەڵەی جەنگاوەری جەنگە سەختەكانە، سەودای كڕین‌و فرۆشتنە، ئەو وڵاتانەش سەروەریی نێودەوڵەتیان هەیە‌و لۆبیان بەهێزە لەسەر ئاستی جیهانی‌و ئەندامی دامو دەزگا شەرعیە نێودەوڵەتیەكانن‌و توانای شكستپێهێنانی هەر هەوڵێكیان هەیە بۆ پارچە پارچە بوونی یەكێتی خاك‌و قەوارەی سیاسیان (شكستپێهێنانی ریفراندۆم لەباشووری كوردستان وەك نمونە). جگە لەوەی ئاراستەی جیهانی سیاسەتی ئەمەریكا لەناوچەكە بریتیە لەبەهێزكردنەوەی دەسەڵات‌و حكومەتی ناوەند لەو وڵاتانە (حكومەتەكەی كازمی بەنمونە). پرسیاری سەرەكیش ئەوەیە گەر واش دەرچوو كەهۆكاری چوونی شاندی ئەمەریكا بۆ قەندیل بۆ دروستكردنی بەرەیەكی دیموكراسیە لەتوركیا بەمەبەستی خستنی ئەردۆگان‌و حكومەتەكەی، ئەی ئەگەر لەنێو پەرلەمان، كەئاكەپە‌و مەهەپە زۆرینەن هەڵبژاردت دواخرا، یاخود وەك روسیا مانەوەی ئەردۆگان وەك پوتین چەند ساڵێكی تر درێژكرایەوە یا دەسەڵات بەرەو تاكڕەوی رۆیشت ئەم خەون‌و گرەوەی هەدەپە‌و كورد چی لێدێت؟ بۆیە هەمووان مەسەلەی خەونی حوشتر دەزانن چیە بۆیە باسی ناكەمەوە هێندە هەیە ئیدی سیاسەتكردنی كورد لەتوركیا لەسایەی ئەو هەموو گۆڕانكاریە گەورە خێرایانەی روودەدەن‌و متوربەی مەسەلەی وزەن لەسەر ئاستی جیهانی پێویستیان بەپێداچوونەوە‌و واقیعبینی هەیە نەك خەون بینین بۆخستنی هێزێكی نەیار لەپێناوی سەرخستنی هێزی غەوارەی دیكە، كەهیچ دانپێدانانێكی نیە بۆ كێشەی كورد لەتوركیا.
.jpg)
درەو: بەیانی ئەمڕۆ ژمارەیەك عەرەبی هاوردە، بەپاڵپشتی پۆلیسی فیدراڵی و ئیدارەی كەركوك دەچنەوە سێ كۆمەڵگەی سەربە حەوت تەغاری سەربە قەزای داقوق كە لە ساڵی 1976 ەوە لەو ناوچەیە جێگیربوون و لەدوای روخانی رژێمی بەعسەوە لە 2003 ناوچەكەیان چۆڵكردبوو، گوندنیشینەكان بە دارووبەرد رووبەرویان بونەوە. ئیدریس حاجی عادل، جێگری لێپرسراوی مەڵبەندی كەركوكی یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند: لە كاتژمێر (5)ی بەیانی ئەمڕۆەوە، نزیكەی ( 50) ماڵی عەشیرەتی عوبەید هاتنە سێ كۆمەڵگەی تەعریبكراوی ( جمبور1 ، جمبور 2، تەحەدی) لە ناوچەی حەوت تەغار و قولی تەپە لە قەزای داقوقی سەربە پارێزگای كەركوك. ئەو سێ كۆمەڵگەیە كە ناوچەیەكی كوردنشینە بەڵام لە ساڵی 1976 و لە چوارچێوەی پرۆسەی تەعریبكردنی پارێزگای كەركوك ژمارەیەك عەرەبی هاوردەی ناوچەی عوزێم و سامەڕای لێنیشتەجێكراوەو زەوی و كشتوكاڵی ماڵە كوردییەكانیان داگیركردووە، تا ساڵی 2003 و روخانی رژێمی بەعس ئەو عەرەبە هاوردانە ناوچەكەیان چۆڵكردووەو رۆیشتوون. بە وتەی ئیدریس حاجی عادل، هاتنی ئەو عەرەبە هاوردانە بەرەوامەندی راكان جبوری پارێزگاری كەركوك و بە رێككەوتن لەگەڵ ژمارەیەك ئەفسەری پۆلیسی فیدراڵی و هاندانی پەرلەمانتارێكی عێراق لە كوتلەی عەرەبی بەناوی (خالید مەفرەجی) ئەو عەرەبە هاوردانە هاتنە ناوچەی حەوت تەغارو سەرەتا خەیمەیان هەڵدا بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی كاتی جێگەی خۆیان بكەنەوە، بەڵام هاوڵاتیانی كوردی ناوچەكە بەبەردو دار روبەروویان بوونەوەو ناچاریان كردن ناوچەكە چۆڵبكەن، چونكە ئەو ناوچەیە بە تاپۆو بە گرێبەستی كشتوكاڵی هی كوردە، ئەویش دوای گەیشتنی هەردوو پەرلەمانتاری عێراق ( جەمال شكور و مەریوان نادر). جەمال شكور پەرلەمانتاری یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق لە پەیجی تایبەتی خۆی نوسیویەتی: بە مەبەستی چارەسەركردنی كێشەی عەرەبە هاوردەكان و دەركردنیان لە سنوورەكە لەگەڵ(مەریوان نادر) گەیشتینە گوندەكانی (جەمبوور ١ و جەمبوور ٢) لە ناوچە هەفتەغار و قولی تەپە، هێزە ئەمنییەكانی ناوچەكە بەڵێنیان پێداین ناوچەكە لە عەرەبە هاوردەكان چۆڵ بكرێت تا ئەو كاتەی كێشەكە بە یاسا چارەسەر دەكرێت". لە كاتی چوونی مەلا كەریم بەرپرسی مەڵبەندی حەمرینی یەكێتی بۆ ئەو ناوچەیە لەلایەن عەرەبە هاوردەكانەوە پەلامار دەدرێت و زیان بە ئۆتۆمبێلەكانی دەگەیەنن. ئەو عەرەبە هاوردانە لە كاتی رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر 2017 بە هەمان شێوە گەڕاونەتەوە ئەو ناوچەیەو خەیمەیان هەڵداوە بەمەبەستی جێگیربوون، چونكە لە دوای روخانی رژێمی بەعس لەو ناوچەیە خانووەكانیان تێكدراوەو ئەو زەوەیە كشتوكاڵیانەی كە بەكاریانهێناوە، لەلایەن كوردەكانەوە لێیان سەندراوەتەوەو خۆیان كشتوكاڵی تێدا دەكەن، بەڵام ئەو كاتیش رێگریان لێكراوە.
ئامادەكردنی:جیهانگیر سدیق گوڵپی، ماستەر لە زانستی ئابووری/پسپۆڕی دارایی گشتی - ژمارە دووی گۆڤاری ئایندەناسی بڵاوكراوەتەوە بەرایی له دروستبوونی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستانه‌وه تاكوو ئێستا، یه‌كێك له كێشه سه‌ره‌كییه‌كانی هه‌رێمه‌كه؛ گرفتی داهاته گشتییه‌كانه، كه گرفتێكی فره ڕەهه‌نده و كه‌می و لاسه‌نگی و ناسه‌قامگیری؛ بوونه‌ته سیما سه‌ره‌كییه‌كانی. كورتهێنانی داهاتی گشتی له هه‌رێم كه گرفته سه‌ره‌كییه‌كه‌یه، هه‌م ده‌ركه‌وته‌كانی جۆراوجۆرن، هه‌م هۆكاره‌كانی زیاتر له هۆكارێكن و هه‌م ڕێگه‌چاره‌كانیشی زیاتر له ڕیگه‌چاره‌یه‌ك ده‌خوازن. ئه‌م گرفته هه‌م له دۆخی ئاساییدا بوونی هه‌یه و هه‌م له سه‌روبه‌ندی قه‌یرانه دارایی و ئابوورییه‌كاندا. گرفته‌كه خۆی ڕیشه‌یه‌كی قووڵی هه‌یه، به‌ڵام له سه‌روبه‌ندی دۆخه جیاوازه‌كاندا؛ شێوازی ده‌ركه‌وتنی زیاتر بارگاوییه به تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی دۆخه‌كه. له ساڵی 2014-2017، به هۆی بڕانی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غدا و دابه‌زینی نرخی نه‌وته‌وه، زۆر به‌توندی یه‌خه‌ی هه‌رێمی گرت و له ئێستاشدا به هۆی دابه‌زینی نرخی نه‌وت و كاریگه‌ریی په‌تای كۆرۆناوه؛ له ترۆپكیدایه. كێشه‌ی بونیادی ئابووریی هه‌رێم، هۆكارێكی بنچینه‌ییه بۆ كورتهێنانی داهات، كێشه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی دارایی و كێشه‌ی په‌یوه‌ندییه داراییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدایش به هه‌مان شێوه له هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كانن، هه‌ر بۆیه ڕێگه‌چاره سه‌ره‌كییه‌كانی ئه‌و گرفته؛ ڕێكاری كارگێڕی و یاسایی و سیاسی و ئابووری ده‌خوازن، له ڕووی مه‌ودای زه‌مه‌نییشه‌وه هه‌نگاوی خێرا و مامناوه‌ند و درێژخایه‌ن. ئه‌م باسه له به‌شی یه‌كه‌مدا چواچێوه‌یه‌كی تیۆری بۆ ناسینی كورتهێنان و ڕێگه‌چاره‌كانی پێشكه‌ش ده‌كات و له به‌شی دووه‌میشدا به داتا و ژماره؛ شیكاری بۆ دۆخی زیاتر له 20 ساڵی ڕابردووی داهاته گشتییهكان له ڕووی قه‌باره و پێكهاته و ئاستی سه‌قامگیرییه‌وه ده‌كات، له هۆكاره ڕیشه‌ییه‌كانی گرفته‌كه ده‌كۆڵێته‌وه و ناساندن بۆ جۆری كوتهێنانه‌كه ده‌كات، له به‌شی سێیه‌میشدا ڕیگه‌چاره‌كان ده‌خاته ڕوو. به‌شی یه‌كه‌م: كورتهێنانی داهاتی گشتی و ڕێگه‌كانی زیادكردنی، له ڕوانگه‌ی زانستی ئابووری و داراییی گشتییه‌و‌ە یه‌كه‌م: چه‌مكی داهاتی گشتی و گرفتی كورتهێنانی مه‌به‌ست له داهاتی گشتی، هه‌موو ئه‌و داهاتانه‌یه كه حكومه‌ت له سه‌رچاوه جۆراوجۆره‌كانەوە ده‌ستی ده‌كه‌وێت، به مه‌به‌ستی ڕووپۆشكردنی خه‌رجییه گشتییهكان و هێنانه‌دیی ئامانجه ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسییه‌كانی( ). داهاته گشتییهكان جۆراوجۆرن و به چه‌ندین شێوه دابه‌شكارییان بۆ كراوه، به‌ڵام له ناوه‌رۆكدا له‌یه‌كه‌وه نزیكن، وه‌ك دابه‌شكاریی داهاته‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌سه‌ڵات و ڕێكاری وه‌رگرتن كه پێك هاتوون له: داهاته سیادییه‌كان و داهاته ئابوورییه‌كان و داهاته ئیئتیمانییه‌كان. داهاته سیادییه‌كان بریتین له "باج و ڕسومات و پێبژاردن و... هتد"، داهاته ئابوورییه‌كان بریتین له داهاتی چالاكییه ئابوورییه‌كان و داهاتی موڵكه‌كانی ده‌وڵه‌ت: "دۆمینی گشتی و تایبه‌ت، دۆمینی عه‌قاری و پیشه‌سازی و بازرگانی و دارایی"، مه‌به‌ست له داهاته ئیئتیمانییه‌كانیش؛ قه‌رزوقۆڵه‌یه. یان شێوازی دابه‌شكاریی داهاته‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رده‌وامی و دووباره‌بوونه‌وه: (ئاسایی و به‌رده‌وامه‌كان، نائاساییه‌كان). داهاته ئاساییه‌كان وه‌ك "وه‌ك باج و ڕسومات و پێبژاردن و داهاته ئابوورییه‌كانی موڵك و چالاكییه‌كان" و داهاته نائاساییه‌كانیش وه‌ك "قه‌رزی ناوخۆیی و قه‌رزی ده‌ره‌كی و ده‌ركردنی دراو"( ). بۆ ئه‌وه‌ی تێگه‌یشتنێكی دروستمان هه‌بێت بۆ كێشه‌ی كورتهێنانی داهاتی گشتی، ده‌بێت له دوو گۆشه‌نیگای سه‌ره‌كییه‌وه له بابه‌ته‌كه ورد بینه‌وه، یه‌كه‌میان گۆشه‌نیگای كه‌میی سه‌رچاوه‌كان وه‌ك جه‌وهه‌ری كێشه‌ی ئابووری، دووه‌میش گۆشه‌نیگای كێشه‌ی كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی وه‌ك كێشه‌یه‌كی دارایی فره‌ڕە‌هه‌ند. 1- كه‌میی داهات و سه‌رچاوه‌كان وه‌ك جه‌وهه‌ری كێشه‌ی ئابووری له ڕوانگه‌ی ئابوورییه‌وه، كێشه‌ی سنورداریی داهات كێشه‌یه‌كی بنچینه‌ییه. به‌پێی زانستی ئابووری، كرۆكی كێشه‌ی ئابووری بریتییه له بێسنووریی پێداویستییه‌كان و سنوورداریی ئامرازه‌كانی پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و پێداویستییانه( ). به‌و پێیه‌ی كه داهات سه‌رچاوه‌ی خه‌رجكردن و ئه‌ویش ئامرازی پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه‌كانە، ئیدی ده‌توانین بڵێن كه به‌گشتی و هه‌موو ده‌م داهات و سه‌رچاوه‌كان له ئاست پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه بێسنووره‌كان كورت ده‌هێنن، به‌ڵام ئه‌و سنوورداری و كورتهێنانه به‌گشتی سنووردارییه‌كی ڕێژە‌ییه و به‌و ڕاده‌یه نییه كه داهات و سه‌رچاوه‌كان بۆ هه‌میشه توانای پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه سه‌ره‌كییه‌كانیان نه‌بێت، به‌ڵكوو له ئاست بێسنووریی پێداویستییه‌كاندا كورت ده‌هێنن، ئه‌وه‌ی كه زۆر جار داهات و سه‌رچاوه‌كان ته‌نانه‌ت به‌شی خه‌رجی و پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه سه‌ره‌كییه‌كانیش ناكه‌ن، زیاتر په‌یوه‌ندیی به خراپ ته‌رخانكردن و به‌كارهێنان و نادادی له دابه‌شكردن هه‌یه. زانستی ئابووری بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌مه، بایه‌خ به پره‌نسیپی باشترین ته‌رخانكردن و باشترین به‌كارهێنانی سه‌رچاوه‌كان و دادوه‌ری له دابه‌شكردنیان ده‌دات، زانستی داراییش له‌سه‌ر هه‌مان ڕێچكه؛ بایه‌خ به‌و پره‌نسیپانه ده‌دات و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه و له چوارچێوه‌ی بودجه‌ی گشتیدا داهات و خه‌رجییه‌كان ڕێك ده‌خات( ). 2- كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی و جۆره‌كانی له ڕوانگه‌ی زانستی دارایی گشتییه‌وه مه‌به‌ست له كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی ئه‌وه‌یه كه "خه‌رجییه گشتییهكان زیاتر بن له داهاته گشتییهكان له ماوه‌ی ساڵی داراییدا( )". ئه‌مه‌یش له كاتێكدایه كه خه‌رجییه گشتییهكان له بودجه‌دا له‌سه‌ر بنه‌مای پڕكردنه‌وه‌ی گشت پێداویستییه بێسنووره‌كانی كۆمه‌ڵگا داناڕێژرێن، به‌ڵكوو به شێوهیهكی سنووردار و له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌وله‌ویه‌ت دیاری ده‌كرێن. ئه‌گه‌ر سه‌یری داتاكانی بواری دارایی دهوڵهتانی جیهان بكه‌ین( )، ئه‌وه به‌دی ده‌كه‌ین كه زۆرینه‌ی ده‌وڵه‌تان به چاوپۆشی له ئاستی پێشكه‌وتوویی و دواكه‌وتوویی، هه‌ژاری و ده‌وڵه‌مه‌ندی؛ بودجه‌ی گشتییان زۆربه‌ی ساڵ له دۆخی كورتهێناندایه، هه‌ر بۆیه سه‌ره‌ڕای گرنگیی دۆخی بودجه‌ی گشتی وه‌ك پێوه‌رێكی هه‌ڵسه‌نگاندنی دۆخی دارایی و ئابووریی ده‌وڵه‌ت، به‌ڵام ناتوانرێت به تاكه پێوه‌ری ورد و پشتپێبه‌ستراو دابنرێت بۆ ئه‌و جۆره هه‌ڵسه‌نگاندنه، چونكه نه كورتهێنان هه‌موو ده‌م نیشانه‌ی قه‌یران و لاوازی و هه‌ژارییه و نه سه‌رڕیژی (زیاده) نیشانه‌ی پێشكه‌وتن و ده‌وڵه‌مه‌ندی و گه‌شه‌ی ئابوورییه. داتاكان ئه‌وه نیشان ده‌ده‌ن له كاتێكدا بودجه‌ی زۆربه‌ی دهوڵهتانی پیشه‌سازی و پێشكه‌وتوو له كورتهێناندایه، كه‌چی هه‌ندێ له وڵاتانی هه‌ژارتر له‌وان؛ سه‌رڕێژیی بودجه‌یان هه‌یه. دۆخی بودجه‌ی گشتی زیاد له هه‌موو شتێك په‌یوه‌ندیی به شێوازی به‌كارهێنان و ته‌رخانكردنی سه‌رچاوه و داهاته‌كان و به‌كارهێنانی خه‌رجییه‌كان و له‌قاڵبدانی پێویستییه‌كانه‌وه هه‌یه، ئه‌وه‌یش له زه‌مینه‌ی كارگێڕی و سیاسی و ئابووریی تایبه‌ته‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ، له‌م ڕووه‌یشه‌وه هۆكارگه‌لێكی جۆراوجۆر ڕۆڵی كارا ده‌گێڕن: ئاستی گه‌شه‌ی ئابووری و په‌یكه‌ربه‌ندیی ئابووری، قه‌باره‌ی ده‌وڵه‌ت و فه‌لسه‌فه‌ی ئابووری و سنووری ده‌ستتێوه‌ردان و له‌ئه‌ستۆگرتنی ئه‌ركه‌كان، ئاستی توانستی ده‌زگای كارگێڕی و...هتد؛ لهو فاكته‌رانه‌ن( ). بۆ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئه‌م ئاسته به هۆكار و خه‌سڵه‌ته‌كانی كه‌میی داهات له ئاست خه‌رجییه‌كان ئاشنا بین، پێویسته سه‌رنجی جۆره‌كانی كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی بده‌ین، چونكه ئاست و هۆكار و كاریگه‌رییه‌كان و ڕێگاكانی چاره‌سه‌ری كورتهێنانی بودجه به‌پێی جۆره‌كانیان جیاوازن. له خواره‌وه تیشك ده‌خه‌ینه سه‌ر چه‌ند جۆرێكی سه‌ره‌كیی كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی: أ- كورتهێنانی كاتی و كورتهێنانی بونیادی (Structural Deficits and Cyclical Deficits) كورتهێنانی كاتی: ئه‌و كورتهێنانه‌یه كه په‌یوه‌سته به ئاستی چالاكیی ئابووری و ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ی كه له شیوه‌ی سووڕی ئابووریدا ڕوو ده‌ده‌ن. له كاتی داكشانی ئابووریدا، كه‌مبوونه‌وه‌ی داهاته‌كانی حكومه‌ت به هۆی كه‌مبوونه‌وه‌ی داهاتی نه‌ته‌وه‌ییه‌وه، ده‌بێته هۆی كورتهینانی بودجه‌ی گشتی، ئه‌وه‌یش پاشتر دۆخی بووژانه‌وه‌ی به‌دوادا دێت و ده‌بێته هۆی زیادبوونی داهات و كه‌مبوونه‌وه‌ی كورتهێنان. ئه‌م جۆره كورتهێنانه ڕووبه‌ڕووی زۆربه‌ی ده‌وڵه‌تان ده‌بێته‌وه، له ڕووی ئابوورییه‌وه به جێگه‌ی مه‌ترسیی گه‌وره دانانرێت، به‌تایبه‌تییش ئه‌گه‌ر ماوه‌یه‌كی كه‌م بخایه‌نێت و سیاسه‌تێكی دارایی ژیرانه بگیرێته به‌ر بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاستی ئابووری( ). كورتهێنانی بونیادی یان ستراكچه‌ری: كورتهێنانێكی درێژخایه‌ن و به‌رده‌وامه، ته‌نها په‌یوه‌ست نییه به سووڕی ئابوورییه‌وه، ڕەهه‌نده‌كانی له سنووری دارایی و ژمێریاری تێده‌په‌ڕن. ئه‌م جۆره كورتهێنانه له په‌یوه‌ندییه‌كی دووسه‌ره‌دایه له‌گه‌ڵ لاسه‌نگییه‌كانی په‌یكه‌ری ئابووری، له سایه‌ی ستراكچه‌ر و خه‌سڵه‌تی ئابوورییه‌كی لاسه‌نگ و تاك سه‌رچاوه و دواكه‌وتوو و شێواودا؛ هه‌میشه خه‌رجییه‌كان له داهاته‌كان زیاترن، چونكه ئابووریی نیشتمانی و توانای داهاتی نه‌ته‌وه‌یی له ئاستی له‌ئه‌ستۆگرتنی ئه‌ركی پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه‌كان و ده‌سته‌به‌ركردنی داهاتی پێویستدا نییه بۆ پاره‌داركردنی خه‌رجییه گشتییهكان( ). ب- كورتهێنانی لاوازی و كورتهێنانی به‌هێزی (Strength Deficits and Weakness Deficits) كورتهێنانی لاوازی: ئه‌و كورتهێنانه‌یه كه له لاوازیی ده‌زگای كارگێڕیی حكومه‌ته‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت، له بێتوانایی بۆ به‌ده‌ستهێنان و كۆنترۆڵكردن و كۆكردنه‌وه‌ی داهات و خه‌رجكردنی ناعه‌قڵانی و به‌هه‌ده‌ردان. كورتهێنانی به‌هێزی: ئه‌و جۆره‌یه كه به هۆی پلان و پڕۆژە و پاڵپشتییه داراییه‌كانی حكومه‌ته‌وه دروست ده‌بێت، كه له‌سه‌رووی ئاستێكی گونجاوی پێداویستییه سه‌ره‌كییه‌كانه‌وه پێشكه‌شی ده‌كات، به ئامانجی ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و به‌رزكردنه‌وه تێكڕاكانی گه‌شه‌ی كه‌رته ئابوورییه‌كان( ). ت- كورتهێنانی به‌مه‌به‌ست (پلان بۆ دانراو) (Planned Deficit):كورتهێنانێكی به‌مه‌به‌ست و ڕێپێدراوه له سنوورێكی دیاركراو و له ئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌ی ورد و بابه‌تییه‌وه حكومه‌ت ڕێگه ده‌دات به كورتهێنانێكی سنووردار بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو به‌پێی بارودۆخ و پێویستیی تایبه‌ت، به مه‌به‌ستی هێنانه‌دیی چه‌ند ئامانجێكی ئابووریی وه‌ك به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی به‌گه‌ڕخستن و هاوسه‌نگكردنه‌وه‌ی ئابووری له سه‌روبه‌ندی داكشانی ئابووری، یان به مه‌به‌ستی به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی گه‌شه... هتد( ). هه‌ر بۆیه دۆخی ئه‌م شێوازه‌ی كورتهێنان، نزیكه له دۆخی كورتهێنانی كاتی و كورتهێنانی به‌هێزییه‌وه. ئه‌م جۆره كورتهێنانه له بنه‌ڕە‌تدا به‌ره‌نجامی تێزه‌كانی "كینز"ە. به‌پیێ تیۆری كینز، پێویسته له‌سه‌ر ده‌وڵه‌ت له كاتی پووكانه‌وه‌ی ئابووریدا كه ئابووریی نیشتمانی له ئاستێكی لاوازی به‌گه‌ڕخستندایه و بێكاری له ئاستێكی به‌رزدایه، كار بكات بۆ زیادكردنی خه‌رجییه‌كان و كه‌مكردنه‌وه‌ی باج كه ده‌بنه هۆی زیادبوونی خستنه‌ڕووی دراو و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی خواستی كارا و به‌رهه‌مهێنان و به‌گه‌ڕخستن و له‌وێیشه‌وه زیادبوونه‌وه‌ی داهات( ). دووه‌م: ڕێگه‌كانی چاره‌سه‌ری كورتهێنان و زیادكردنی داهاته گشتییهكان زیادكردنی داهاتی گشتی ته‌نها ئامانجی ئه‌و حكومه‌ت و ده‌وڵه‌تانه نییه كه له دۆخی كورتهێنانی دارایی به‌رچاودان، به‌ڵكوو ئامانجێكی سه‌ره‌كیی ئابووریی هه‌مووانه له هه‌موو كاتێكدا، به‌ڵام ئه‌م ئامانجه چۆن دێته دی، ئه‌وه یه‌كێكه له بابه‌ته گرنگه‌كانی زانستی ئابووری. بۆ قسه‌كردن لهو بابه‌ته، سه‌ره‌تا پێویسته جیاكارییه‌ك له‌نێوان زیادكردنی داهات به مه‌بەستی كورتهێنانێكی دیاریكراوی بودجه و زیادكردنی داهات وه‌ك ئامانجێكی ئابووریی بهردهوام بكه‌ین. حكومه‌ته‌كان وه‌ك نه‌ریتێك بۆ به‌ده‌ستهێنان یان زیادكردنی داهات بۆ پڕكردنه‌وه یان پاره‌داركردنی كورتهێنانی بودجه، زیاد له هه‌موو شتێك پشت به داهاتی نائاسایی ده‌به‌ستن، وه‌ك: قه‌رزی ناوخۆیی و ده‌ره‌كی و هاوكاری و ده‌ركردنی دراو، هه‌ندێ جاریش پشت به زیادكردنی باج و فرۆشتنی موڵكه‌كانی ده‌وڵه‌ت و داهاتی پڕۆسه‌ی به‌تایبه‌تیكردن ده‌به‌ستن. ئه‌م ڕێكارانه خۆیان به‌ته‌نیا بۆ تێپه‌ڕاندن یان كه‌مكردنه‌وه‌ی كاریگه‌رییه نه‌رێنییه‌كانی كورتهێنانی كاتی بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو دروستن، به‌ڵام بۆ كورتهێنانی جۆری بونیادی و لاوازی؛ چاره‌سه‌ری ڕیشه‌یی نین، به‌بێ چاره‌سه‌ری هۆكاره بنه‌ڕە‌تییه‌كان، هه‌موو هه‌وڵێكی پڕكردنه‌وه‌ی كورتهینان یه‌كسان ده‌بێت به به‌رده‌وامیدان به دۆخی كورتهێنان و كه‌ڵه‌كه‌بوونی قه‌رزه‌كان. بۆ چاره‌سه‌ری كورتهێنانی جۆری بونیادی و لاوازی، چاكسازی و توندوتۆڵكردنی سیستم و دامه‌زراوه‌كانی كۆنترۆڵكردنی داهات، پهیڕەوكردنی پره‌نسیپی باشترین ته‌رخانكردن و خه‌رجكردنی ژیرانه و به‌هه‌ده‌رنه‌دان و چاكسازیی ئابووری و فره‌چه‌شنه‌كردنی پێكهاته و سه‌رچاوه‌كانی داهات و گه‌شه‌پێدانی ئابووریی بهردهوام؛ چاره‌سه‌ری ڕیشه‌ییه، بۆ ئه‌م چاره‌سه‌ره‌یش ئاساییه له سه‌ره‌تادا كورتهێنانی به‌مه‌به‌ست له بودجه‌دا به‌رپا بكرێت، قه‌رزه‌كانیش هه‌ڵبكشێن. ئه‌گه‌ر پلان و سیاسه‌تێكی گونجاو بۆ په‌ره‌پێدان هه‌بێت و زۆرینه‌ی خه‌رجییه گشتییهكان له‌سه‌ر بنه‌مای باشترین ته‌رخانكردن و كاراترین شێوازی جێبه‌جێكردن و به ئاڕاسته‌ی وه‌به‌رهێنان بن، ئه‌وا له داهاتوویه‌كی دیاردا هه‌م قه‌باره‌ی داهاتی گشتی زیاد ده‌بێت و هه‌م پێكهاته و په‌یكه‌ربه‌ندییه‌كه‌یشی هاوسه‌نگ و فره‌چه‌شن ده‌بێت و هه‌م قه‌رزه‌كانیش كه‌م ده‌بنه‌وه و دۆخی كورتهێنانی لاوازی و بونیادیش كۆتایی دێت، چونكه كورتهێنانی بونیادی و لاوازی؛ زیاتر له‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی به سووڕی ئابووریی كاتییه‌وه هه‌بێت، په‌یوه‌ندیی به په‌یكه‌ری ئابووری به‌گشتی و په‌یكه‌ری بودجه و به‌ڕێوه‌بردنی دارایی و ئابوورییه‌وه هه‌یه( ). به‌شی دووه‌م: گرفته‌كانی داهاتی گشتی له هه‌رێمی كوردستان و ڕێگاكانی چاره‌سه‌ركردنیان له‌م به‌شه‌دا له سێ ڕووه‌وه له داهاته گشتییه‌كانی هه‌رێم ده‌كۆڵینه‌وه، ئه‌وانیش: له ڕووی قه‌باره‌وه، له ڕووی پێكهاته و په‌یكه‌ربه‌ندییه‌وه، له ڕووی سه‌قامگیری و به‌رده‌وامییه‌وه. یه‌كه‌م: قه‌باره‌ی داهات و خه‌رجییه گشتییهكان و كورتهێنانی بودجه‌ی گشتیی هه‌رێم هه‌ر له سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه، كه‌میی داهات و كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی یه‌كێكه له گرفته سه‌ره‌كییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان. له ساڵی (1993)ەوه تاكوو ئێستا، چ له سایه‌ی حكومه‌تی یه‌كگرتوو و بودجه‌ی یه‌كگرتوو، چ له سایه‌ی دوو ئیداره‌یی و دوو بودجه‌یی، چ له ساڵانی هاتنی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له به‌غداوه، چ له كاتی بڕانی ئه‌و پشكه، چ پێش ده‌رهێنان و فرۆشتنی نه‌وت، چ له‌پاش ئه‌وه‌وه؛ هه‌میشه بودجه‌ی هه‌رێم ڕووبه‌ڕووی كورتهێنان بووه‌ته‌وه، وه‌ك له خشته‌ی ژماره (1)دا ده‌رده‌كه‌وێت. خشته‌ی (1)، كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی له هه‌رێمی كوردستان (1997-2019) (ملیۆن دینار)( ) خشته‌ی سه‌ره‌وه ئه‌وه‌مان بۆ ده‌سه‌لمێنێت كه قه‌باره‌ی داهاته‌كانی هه‌رێم به درێژایی زیاتر له (23) ساڵ، هه‌میشه لەچاو خه‌رجییه‌كانیدا كه‌م بوون و دۆخی دارایی گشتی له هه‌رێم له كورتهێنانی به‌رده‌وامدا بووه. زیادبوونی گه‌وره‌ی قه‌باره‌ی داهاته‌كان له هه‌ندێ ساڵدا نه‌یتوانیوه كۆتایی به كێشه‌ی كورتهێنان بهێنێت، چونكه هه‌میشه ڕێژەی هه‌ڵكشان و زیادبوونی داهاته‌كان كه‌متر بووه له ڕێژەی هه‌ڵكشانی خه‌رجییه‌كان. كه‌مبوونه‌وه‌ی قه‌باره و ڕێژەی كورتهێنان له هه‌ندێ ساڵدا بنه‌ما ئابوورییه‌كه‌ی ناردوست بووه و به‌شێكی له‌سه‌ر حیسابی به‌رده‌وامیدان به له‌قاڵبدانی خه‌رجییه گشتییه گرنگ و پێویسته‌كان بووه، به‌تایبه‌تییش له بواری وه‌به‌رهێنان و پڕۆژە‌كان، واته له‌سه‌ر حیسابی ناهاوسه‌نگیی ئابووری بووه، تاكوو ساڵی 2013 زۆربه‌ی كورتهێنانه‌كانی بودجه‌ی خه‌مڵێنراو له ڕێگه‌ی جێبه‌جێنه‌كردنی به‌شێك له ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ی وه‌به‌رهێنانه‌وه پڕ كراونه‌ته‌وه، هه‌ر بۆیه تاكوو ئه‌وكات باسێك له كورتهێنانی كه‌ڵه‌كه‌بوو له‌ئارادا نه‌بوو. واته كێشه‌ی كه‌می و كورتهێنانی داهات له هه‌رێم، سه‌ره‌ڕای گۆڕانكاریی ڕێژە‌یی له قه‌باره و ڕێژە‌كه‌ی، دواجار نه‌خۆشییه‌كی درێژخایه‌نه و ده‌بێ به‌و جۆره تێی بڕوانرێت. دووه‌م: پێكهاته و په‌یكه‌ربه‌ندیی داهاته گشتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان پێكهاته و په‌یكه‌ربه‌ندیی داهاته گشتییهكان، له سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی قه‌واره‌ی هه‌رێمه‌وه تاكوو ئێستا؛ به جۆرێكه كه لاسه‌نگیی گه‌وره و تاك سه‌رچاوه‌یی به‌ته‌واوی به‌سه‌ریدا زاڵه. تاكوو ساڵی 2004، سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كیی داهاته گشتییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم بریتی بوو له گومرگ، له 2005 تاكوو 2013، به‌شی سه‌ره‌كیی داهاته گشتییه‌كانی هه‌رێم لهو پشكی بودجه‌یه پێك ده‌هات كه له بودجه‌ی فیدراڵیی عێراقه‌وه وه‌ریده‌گرت. له (2014)ەوه تاكوو 2017، زیاتر پشت به داهاتی فرۆشتنی نه‌وت و قه‌رز به‌ستراوه بۆ دابینكردنی خه‌رجییه‌كان. له (2018)یشه‌وه، داهاتی فرۆشتنی نه‌وت و ئه‌و بڕە پاره‌یه‌ی له به‌غداوه هاتووه، به‌شی سه‌ره‌كیی داهاته‌كانی پێك هێناوه. به‌پێی داتاكانی بواری دارایی له هه‌ردوو ئیداره‌ی سلێمانی و هه‌ولێری حكومه‌تی هه‌رێم له له‌نێوان ساڵانی (2000-2007)، داهاتی باجه‌كان به‌گشتی نزیكه‌ی 71,5%ی داهاته ناوخۆییه‌كانی پێك ده‌هێنا، هه‌ر لهو ماوه‌یه‌شدا لاسه‌نگییه‌كی زۆر له‌نێوان داهاتی باجی ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ هه‌بوو، گومرگ كه به‌شی سه‌ره‌كییه له باجی ناڕاسته‌وخۆی هه‌رێم، نزیكه‌ی %82.5ی ئه‌و داهاتانه‌ی پێك ده‌هێنا( ). له‌سه‌ر ئاستی كۆی داهاته گشتییه‌كانیش له ماوه‌ی (2005-2013)، پشكی هه‌رێم كه له بودجه‌ی فیدراڵییه‌وه وه‌ریده‌گرت، نزیكه‌ی %96ی كۆی داهاته‌كانی بودجه‌ی هه‌رێمی پێك ده‌هێنا( ). له (2014-2018)یش، به هۆی بڕانی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم، داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێم زیاتر له %75ی داهاته ئاساییه‌كانی پێك ده‌هێنا و به‌شه‌كه‌ی تریش بریتی بوو له داهاته ناوخۆییه‌كان له باج و گومرگ و ڕسومات و داهاته‌كانی تر و هاوكاریی هاوپه‌یمانان، كورتهێنانیش له ڕێگه‌ی پاشه‌كه‌و‌تكردنی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران و ڕاگرتنی پڕۆژە‌كان و قه‌زروقۆڵه‌وه مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرا. له مانگی ئاداری (2018)ەوه تاكوو كۆتایی ئه‌و ساڵه، مانگانه له به‌غداوه بڕی 317 ملیار دینار وه‌ك داهات ده‌هاته سه‌ر هه‌ژماری هه‌رێم و له سه‌ره‌تای (2019)یشه‌وه تاكوو ئاداری 2020، ئه‌و بڕە بریتی بوو له 453 ملیار دینار، كه 12 ملیاری لێ ده‌بڕا له‌بریی قه‌رزی بانكه بازرگانییه‌كان. پوخته‌ی داهاتی فرۆشتنی نه‌وت له‌لایه‌ن خودی هه‌رێمه‌وه به‌پێی ڕاپۆرته‌كانی دیلۆیت بۆ ساڵی 2018، نزیكه‌ی (5,735,008,550000) دینار و بۆ ساڵی 2019؛ (5,373,351,733000) دینار بوو( )، ناوه‌ندی داهاتی ناوخۆیش مانگانه نزیكه‌ی 190 ملیار دینار بوو، هاوكاریی هاوپه‌یمانانیش مانگه له‌نێوان نزیكه‌ی 22 ملیار دینار بوو. سه‌باره‌ت به ناوه‌ندی ڕێژەی به‌شداریی داهاته‌كانیش بۆ هه‌ردوو ساڵی 2018 و 2019، ڕێژەی فرۆشتنی نه‌وت له كۆی داهات بریتی بوو له 46% و پشكی بودجه له به‌غدا 34% و داهاته ناوخۆییه‌كان 18% و هاوكاریی هاوپه‌یمانان 2%، وه‌ك له وێنهی ژماره (3)دا دیاره. سێیه‌م: دۆخی سه‌قامگیریی داهاته گشتییهكان له هه‌رێمی كوردستاندا ژماره و زانیارییه‌كانی سه‌ره‌وه ئه‌وه‌یان بۆ ڕوون كردینه‌وه كه هه‌رێم له سه‌ره‌تادا به ڕێژە‌یه‌كی زۆر به‌رز پشتی به داهاتی گومرگ به‌ستووه، پاشتر به پشكی بودجه‌ی عێراق و ئێستایش به فرۆشتنی نه‌وت و پشكی بودجه‌ی عێراق. پشتبه‌ستن به تاك سه‌رچاوه‌یی؛ خۆی هۆكاری سه‌ره‌كیی ناسه‌قامگیریی داهاته، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌یش جۆری داهاتی پشتپێبه‌ستراو كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی هه‌یه له زیادكردنی ئاستی ناسه‌قامگیری. ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی كه هه‌رێم پشتیان پێ ده‌به‌ستێت؛ به سه‌رچاوه‌ی ناسه‌قامگیر داده‌نرێن، چونكه هه‌م داهاتی نه‌وت به‌وه ناسراوه كه داهاتێكی ناسه‌قامگیره و هه‌میش خه‌سڵه‌تی ده‌وڵه‌تی عێراق و په‌یوه‌ندییه ناسه‌قامگیرییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدایش وایان كردووه كه پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له عێراق ناسه‌قامگیر و هه‌میشه له‌به‌رده‌م ئه‌گه‌ری بڕان و كه‌مبوونه‌وه‌دا بێت، ئه‌مه‌یش جگه له‌وه‌ی كه خودی داهاتی عێراقیش داهاتێكی نه‌وتی و ناسه‌قامگیره. داهاتی گومرگیش تا ڕاده‌یه‌ك به داهاتێكی ناسه‌قامگیر داده‌نرێت، چونكه ئه‌و جۆره داهاته بارمته‌ی دۆخی په‌یوه‌ندییه ده‌ره‌كییه‌كانه و بازرگانیی ده‌ره‌كی و گۆڕانكارییه‌كانی ئه‌و بواره‌یه( ). له ئێستادا به هۆی ئه‌و لاسه‌نگی و ناسه‌قامگیرییه‌وه، كاریگه‌رییه‌كانی دابه‌زینی نرخی نه‌وت و دروستبوونی ته‌گه‌ره له‌به‌رده‌م گه‌یشتنی پشكی بودجه له به‌غداوه؛ زۆر توند و مه‌ترسیدارن، به ڕاده‌یه‌ك كه هه‌رێم بووه‌ته نموونه‌یه‌كی ده‌گمه‌ن له ڕووی ڕێژەی كه‌مبوونه‌ی داهات و نه‌بوونی هیچ ده‌ره‌تانێك بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و ته‌نگژە‌یه، به جۆرێك نزیكه‌ی له 85%ی داهاته‌كه‌ی له‌ده‌ست داوه، ئه‌مه‌یش له كاتێكدایه كه ده‌ره‌تانی به‌كارهێنان و سوودوه‌رگرتنی له ئامرازه نه‌ختی و داراییه‌كان زۆر سنوورداره، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه دهوڵهتانی تر له په‌ناگه‌ی یه‌ده‌گی نه‌ختی و به‌ڕێوه‌بردنی سیوله و سیستمی بانكداریدا وه‌ك هه‌نگاوی خێرا بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی قه‌یرانه‌كه سوود وه‌رده‌گرن. چواره‌م: خوێندنه‌وه‌ی هۆكاره ڕیشه‌ییه‌كانی گرفتی داهاتی گشتی له هه‌رێم كه‌می و ناهاوسه‌نگی و ناسه‌قامگیریی داهاته گشتییهكان، سه‌ره‌ڕای كاریگه‌رییان له‌سه‌ر یه‌كتر، نه‌خۆشیی درێژخایه‌نن و ڕەگوڕیشه‌ی قووڵ و فره ڕەهه‌ندیان هه‌یه، به‌تایبه‌تییش له لایه‌نی ئابووری و كارگێڕی و سیاسییه‌وه، لێره‌دا به‌خێرایی له چه‌ند ده‌روازه‌یه‌كه‌وه هه‌وڵی ناسینی زیاتری ئه‌و نه‌خۆشی و گرفتانه ده‌ده‌ین: 1- گرفتی داهاتی گشتیی هه‌رێم وه‌ك به‌ره‌نجامی كێشه‌ی بونیادی ئابووری ڕیشه‌ی گرفته‌كانی داهات له هه‌رێم، بۆ ئه‌و نه‌خۆشییه درێژخایه‌نه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه زیاتر له په‌نجا ساڵه ئابووریی عێراق به‌ده‌ستیه‌وه ده‌ناڵێنێت، ئه‌ویش لاسه‌نگییه‌كانی په‌یكه‌ری ئابوورییه كه سه‌ره‌كیترینیان ئه‌مانه‌ن: لاسه‌نگیی په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی (GDP) و په‌یكه‌ری داهاته گشتییهكان و پشتبه‌ستنی زۆر به داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی خاو، گه‌ورەبوونی قه‌باره‌ی كه‌رتی گشتی و لاوازی و بچووكیی قه‌باره‌ی كه‌رتی تایبه‌ت، كورتهێنانی ته‌رازووی بازگانی و پشتبه‌ستن به كاڵا و خزمه‌تگوزاریی هاورده بۆ پڕكردنه‌وه‌ی به‌شی زۆری پێویستییه ناوخۆییه‌كان و كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی، ئه‌وانه‌ش به‌ره‌نجامی ئه‌و سیاسه‌تانه‌یه كه له سه‌ره‌تای حه‌فتاكانی سه‌ده‌ی ڕابردووه‌وه ده‌وڵه‌تی عێراق گرتیه به‌ر( ). سه‌ره‌ڕای گیرۆده‌بوون به‌و نه‌خۆشییانه‌ی ئابووریی عێراقه‌وه، كوردستانی باشوور هه‌ر له ساڵانی حه‌فتاكانه‌وه به هۆی قه‌ده‌غه‌كردنی ناوچه كشتوكاڵییه‌كان و ڕاگواستن و چۆڵكردنی و گونده‌كان و دوورخستنه‌وه‌ی به‌شی زۆری هێزی كار له پڕۆسه‌كانی به‌رهه‌مهێنان و چالاكییه‌كانی تری ئابووری و خزاندنیان بۆ ناو دامه‌زراوه مه‌ده‌نی و سه‌ربازی و ئه‌منییه‌كان له شێوه‌ی بێكاریی شاراوه و بێبه‌شكردنی ناوچه‌كه له پێشخستنی له ڕووی پیشه‌سازی و ژێرخانی ئابوورییه‌وه له‌لایه‌ن حكومه‌تی عێراقه‌وه، بوونه هۆی ئه‌وه‌ی كێشه‌كانی بونیادی و لاسه‌نگیی په‌یكه‌ری له ئابووریی كوردستانی باشوور قووڵتر ببنه‌وه، به جۆرێك كه هیچ یه‌ك له سێكته‌ره ئابوورییه‌كان توانای دروستكردنی داهاتی پێویست و وه‌خۆگرتنی قه‌باره‌یه‌كی گونجاوی هێزی كاریان نه‌بوو و ده‌بوو خه‌ڵكی ناوچه‌كه بۆ كار و بژێوی؛ پشت به حكومه‌ت و داهاتی نه‌وت ببه‌ستن( ). كاتێكیش كه حكومه‌تی هه‌رێم جڵه‌وی فه‌رمانڕە‌وایی ناوچه‌كه ده‌گرێته ده‌ست، حكومه‌تێك به‌بێ سه‌روه‌ری و دانپێدانانی نێوده‌وڵه‌تی و بێ ئه‌زموون و به‌بێ پاڵپشتیی ئابووریی پێویست و له‌ژێر دوو گه‌مارۆی ئابووریدا، میراتێك له ئابوورییه‌كی شێواوی بهسهردا به‌جێ ده‌مێنێت و هیچ سه‌رچاوه‌یه‌كی داهاتیشی نییه، ئیدی بۆ دابینكردنی داهاتی پێویست بۆ خه‌رجییه‌كانی؛ به ڕێژە‌یه‌كی زۆر پشت به داهاتی گومرگ ده‌به‌ستێت، له‌گه‌ڵ هه‌ندێ كۆمه‌ك و هاوكاریی مرۆیی نێوده‌وڵه‌تی. به‌و داهاته سنوورداره و به‌و دۆخه ئابوورییه په‌ككه‌وتوو و لاسه‌نگه و له سایه‌ی گه‌مارۆكاندا، نه‌ك هه‌ر ده‌رفه‌تی په‌ره‌پێدانی ئابووری و فره‌چه‌شنكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و زیادكردنی داهات له‌ئارادا نییه، به‌ڵكوو كه‌میی داهات و كورتهێنانی بودجه بۆخۆی ڕاستی به‌ره‌نجام و ئه‌مری واقیعه( ). به‌پێی ئه‌و خوێندنه‌وه‌یه له سه‌ره‌وه كرا و به‌گوێره‌ی پێوه‌ره‌كانی جیاكردنه‌وه‌ی جۆره‌كانی كورتهێنان، ده‌توانین بڵێین كه كورتهێنانی بودجه‌ی هه‌رێم؛ كورتهێنانێكی بونیادییه. 2- گرفتی داهاتی گشتی له هه‌رێم وه‌ك به‌ره‌نجامی لاوازیی به‌ڕێوه‌بردن حكومه‌تی هه‌رێم به هۆی نه‌بوونی سه‌ربه‌خۆیی و ده‌رفه‌ت و ئامرازه تایبه‌ته‌كانی ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن سه‌روه‌رییه‌وه (وه‌ك سیاسه‌تی نه‌ختی، یه‌ده‌گی دراو، سیاسه‌تی دارایی و سیاسه‌تی بازرگانی)، تا ڕاده‌یه‌ك بواری بۆ په‌ره‌پێدانی ئابووریی بهردهوام و فره‌چه‌شنكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهاتی سنوورداره( )، به‌ڵام هۆكاری مانه‌وه‌ی دۆخی دارایی و ئابوورییه‌كه‌ی له‌م ئاسته ناله‌باره‌دا، زیاد له هه‌ر شتێك په‌یوه‌سته به شێوازی به‌ڕێوه‌بردن و ڕە‌فتاری داموده‌زگه كارگێڕی و سیاسی و ئابووری و یاساییه‌كانیه‌وه. حكومه‌تی هه‌رێم چه‌ندین ساڵ به هۆی جه‌نگی ناوخۆ و دوو ئیداره‌یی و ناكۆكی و ململانێ حزبییه‌كانه‌وه، نه‌یتوانیوه له بواری به‌ڕێوه‌بردنی داراییدا هه‌نگاوی پێویست بنێت، تاكوو ئێستا نه خاوه‌نی دامه‌زراوه‌گه‌لی دارایی و بانكی و سیستمی باجگیری و كۆكردنه‌وه‌ی داهاتی یه‌كگرتوو و پێشكه‌وتووه و نه وه‌كوو پێویست په‌یڕە‌ویی له پره‌نسیپه‌كانی شه‌فافیه‌ت و به‌شداری و لێپرسینه‌وه و به‌رپرسیارێتی ده‌كات. حكومه‌تی هه‌رێم كه له ساڵانی ڕابردوودا ڕێژە‌یه‌كی دیاریكراوی له بودجه‌ی گشتیی عێراقی ڕاده‌ست ده‌كرا، نه‌یتوانی وه‌كوو پێویست سوودی لێ وه‌ربگرێت بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌و كارانه و بووژاندنه‌وه‌ی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنان و فره‌چه‌شنكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و بنیاتنانی سه‌رچاوه‌ی داهاتی سه‌قامگیر و فراوانكردنی بواره‌كانی به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار و دروستكردنی هه‌لی كاری جۆراوجۆر، به‌ڵكوو بهردهوام بوو له هه‌نگاوه هه‌ڵه‌كانی، وه‌ك: دامه‌زراندنی ژماره‌یه‌كی زۆری خه‌ڵك له‌ناو داموده‌زگه‌كانی حكومه‌ت و حزبه‌كان، زیاتركردنی بێكاریی شاراوه، فه‌رامۆشكردنی كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنان و پشتبه‌ستن به هاورده‌كردنی به‌شی هه‌ره زۆری پێداویستییه‌كان. حكومه‌ت له كاری ڕێكخستن و كۆكردنه‌وه‌ی ئه‌و داهاتانه‌ی كه شیاوی به‌ده‌ستهێنان بوون، كه‌مته‌رخه‌میی زۆری ئه‌نجام داوه و تاكوو ئێستا سیستمێكی ڕێكخراو و تۆكمه و هه‌وڵ و هه‌نگاوێكی كرده‌نیی سه‌رده‌مییانه‌ی بۆ ئه‌و مه‌به‌سته نییه و سه‌ره‌نجام زۆرێك له داهاته‌كان، یان وه‌رنه‌گیراون و كۆ نه‌كراونه‌ته‌وه، یان نه‌چوونه‌ته ناو گه‌نجینه‌ی حكومه‌ته‌وه. كاری دابه‌شكردنی ته‌رخانكردنه‌كان و خه‌رجكردن و به‌هه‌ده‌ردان و گه‌نده‌ڵی و قۆرغكارییش به جۆرێك ئه‌نجام دراوه، كه نه‌ك ته‌نیا ببێته هۆی گوشاری زۆر له‌سه‌ر بودجه‌ی گشتی، به‌ڵكوو به شێوهیهكی خراپیش كار بكاته سه‌ر گه‌شه‌نه‌كردنی سێكته‌ره سه‌ره‌كییه‌كانی ئابووری و بواره‌كانی به‌رهه‌مهێنان. بابه‌ته‌كانی سیستمی بانكی و قه‌رزدان و هاندان و ڕێكخستنی پاشه‌كه‌وتكردن و ئاڕاسته‌كردنی بۆ وه‌به‌رهێنان و چه‌ندین بابه‌تی تری گرنگی په‌یوه‌ست به به‌ڕێوه‌به‌ردنی كه‌رتی داراییه‌وه، هه‌نگاوێكی ئه‌وتۆیان بۆ نه‌نراوه. هه‌موو ئه‌مانه هۆكاری سه‌ره‌كی بوون بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌كانی داهاتی گشتیی هه‌رێم، زۆر به‌سنوورداری و ناهاوسه‌نگی و ناسه‌قامگیری بمێننه‌وه. به‌م پێیه ده‌توانین بڵێین كه به‌شێكی گه‌وره‌ی كورتهێنان له هه‌رێم، له جۆری كورتهێنانی لاوازییه. لێره‌وه كورتهێنانی جۆری لاوازی له داهاته‌كانی هه‌رێم، ده‌بێته سه‌رباری كورتهێنانی بونیادی كه له ده‌روازه‌ی یه‌كه‌مدا ڕوونمان كرده‌وه. 3- گرفتی داهاتی هه‌رێم وه‌ك به‌رەنجامی كێشه‌ی په‌یوه‌ندییه داراییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا وه‌ك له سه‌رەوه ڕوونمان كرده‌وه، له ساڵانی ڕابردوو تاكوو ئێستاش، هۆكاری كه‌می و كورتهێنانی داهاتی هه‌رێم؛ به‌شێكی گه‌وره‌ی په‌یوه‌ندیی به سیاسه‌تی به‌پاشكۆكردنی ئابووریی هه‌رێم بۆ عێراق و گیرۆده‌بوون به نه‌خۆشییه ئابوورییه‌كانی ئه‌و وڵاته و مامه‌ڵه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارانی به‌غداوه هه‌بووه. كوردستانی باشوور به درێژایی مێژووی لكاندنی به عێڕاقه‌وه(جگه له ساڵانی 1991-2003)، پاشكۆی دارایی عێراق بووه و له‌لایه‌ن به‌غداوه پاره‌دار كراوه و زۆرینه‌ی داهاته‌كانی دابین كراون، له سه‌رده‌می عێراقی نوێ و فیدراڵیشدا تا ڕاده‌یه‌ك دۆخه‌كه به هه‌مان شێوه‌یه، هه‌ر چه‌نده وه‌ك خه‌سڵه‌تی ده‌وڵه‌تی فیدراڵی، زۆرینه‌ی ده‌سه‌ڵات و سه‌رچاوه‌كانی داهات و نه‌خت و دارایی له‌ده‌ست ناوه‌نددان و ڕایه‌ڵه نه‌ختی و داراییه‌كان له ده‌وڵه‌تی فیدراڵیدا ڕێگه‌ی ته‌واو به بێباكبوون و بێنیازبوونی هه‌رێمه‌كان بۆ ناوه‌ند ناده‌ن، به‌ڵام پشتبه‌ستنی هه‌رێم به بودجه‌ی به‌غدا؛ زیاده‌ڕۆیی تێدایه و تاكوو ئێستا هه‌رێم نه‌یتوانیوه ڕاده‌ی پشتبه‌ستن به به‌غدا وه‌ك پێویست كه‌م بكاته‌وه، ئه‌مه‌ش له كاتێكدا كه پشتبه‌ستن به به‌غدا؛ شایسته‌ی متمانه و مایه‌ی دڵنیایی نییه، تاكوو سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كیی داهاتی گشتیی هه‌رێم؛ بودجه‌ی عێراق بێت، ئه‌وا دۆخ و قه‌باره‌ی داهاتی گشتیی هه‌رێم په‌یوه‌ست ده‌بێت به دۆخی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غداوه، خه‌سڵه‌تی په‌یوه‌ندییه‌كانیش له ده‌وڵه‌تی عێراقدا به جۆرێكه كه كه‌متر سه‌قامگیری به‌خۆیانه‌وه ده‌بینن، له سایه‌ی دۆخێكی لهو جۆره‌شدا داهاته گشتییه‌كانی هه‌رێم به‌ناسه‌قامگیری ده‌مێننه‌وه. هۆكاری ئه‌م ناسازی و ناسه‌قامگیرییه‌ی په‌یوه‌ندییه داراییه‌كانیش له‌نێوان هه‌ولێر و به‌غدا، بۆ بڕوانه‌بوونی ته‌واو به فیدراڵیه‌ت و سازنه‌بوونی بنه‌ما یاسایی و دامه‌زراوه‌ییه‌كانی فیدراڵیه‌تی دارایی ده‌گه‌ڕێته‌وه، كه مه‌رجی پێویستن بۆ سه‌قامگیریی په‌یوه‌ندییه داراییه‌كان و بابه‌ته‌كانی تایبه‌ت به دابه‌شكاریی سامان و داهات و بودجه( ). به‌شی سێیه‌م: ڕێكاره‌كانی چاره‌سه‌ری گرفته‌كانی داهاتی گشتی له هه‌رێم خوێندنه‌وه و ئه‌نجامگیرییه‌كانی به‌شی دووه‌م ئه‌وه‌ی بۆمان سه‌لماند كه داهاته گشتییه‌كانی هه‌رێم؛ گیرۆده‌ی گرفتی كه‌می و ناهاوسه‌نگی و ناسه‌قامگیرین و كورتهێنانی داهاته‌كانیش له جۆری كورتهێنانی بونیادی و لاوازییه، له‌به‌ر ڕۆشنایی ئه‌وانه و به ڕەچاوكردنی دۆخی نائاسایی ئێستای داهاته گشتییهكان، ڕێكاره‌كانی چاره‌سه‌ر به سێ شێواز ده‌خه‌ینه ڕوو: یه‌كه‌م: ڕێكاره خێراكان دۆخی ئێستای داهاته گشتییه‌كانی هه‌رێم به‌ر له هه‌ر شتێك؛ پێویستی به هه‌ڵگرتنی هه‌نگاو و ڕێگه‌چاره‌ی خێرا و فریاگوزارییه، بۆ ئه‌مه‌یش پێویسته له چه‌ند ده‌روازه‌یه‌كه‌وه هه‌نگاو بنرێت: ده‌روازه‌ی نه‌ختی و دارایی زۆربه‌ی دهوڵهتانی جیهان بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه و چاره‌سه‌ری خێرای لێكه‌وته‌كانی ئه‌م قه‌یرانه، پشت به ڕێكاری نه‌ختی و دارایی ده‌به‌ستن، وه‌ك دابه‌زاندنی نرخی سوو، ئاسانكاریی بانكی و پڕۆسه‌ی قه‌رزوقۆڵه، پاره‌داركردنی بازاڕ و سێكته‌ره‌كانی كار، به‌رده‌وامیدان به خه‌رجییه گشتییه‌كانی حكومه‌ت و پاره‌داركردنیان له ڕێگه‌ی قه‌رزه گشتییه‌كانه‌وه. هه‌موو ئه‌مانه‌یش له‌په‌نای بانكی ناوه‌ندی و یه‌ده‌گی نه‌ختی و سیاسه‌تی نه‌ختی و سیستمی دارایی و بانكداریدا ده‌كرێن، كه هه‌رێم لێی بێبه‌شه. یه‌كێك له تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ده‌وڵه‌تی فیدراڵی ئه‌وه‌یه كه هه‌رێمه‌كان لهو ده‌سه‌ڵات و تایبه‌تمه‌ندییه خۆش ده‌بن بۆ ناوه‌ند، تاكوو به ڕێكار و سیاسه‌تی یه‌كگرتوو به سوودی سه‌رانسه‌ری وڵات بخرێنه گه‌ڕ( ). بۆ ئه‌وه‌ی هه‌رێمیش وه‌ك هه‌موو ده‌وڵه‌تان و وه‌ك به‌شه‌كانی تری عێراق؛ له‌م ده‌روازه‌یه‌وه هه‌نگاوی یه‌كه‌م بۆ چاره‌سه‌ری قه‌یرانه‌كه بنێت، پێویسته هه‌وڵی ته‌واو بدات بۆ دوو مه‌به‌ست: 1- وه‌رگرتنی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له به‌غدا. بێگومان له‌م دۆخه‌دا پاره‌داركردنی بودجه‌ی عێراق ته‌نها له ڕێگه‌ی قه‌رزه گشتییهكان و سوودوه‌رگرتنی ناڕاسته‌وخۆ له ڕە‌سیدی دیناری بانكی ناوه‌ندی و دامه‌زراوه‌ی بانكیی عێراقی و یه‌د‌ە‌گی دراوی بیانییه‌وه ده‌بێت، هه‌ریه‌ك له‌مانه‌یش هه‌رێمی تێدایه، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی كه بارگرانی و لێكه‌وته‌كانیشی له‌سه‌ر هه‌رێم گران ڕاده‌وه‌ستن. 2- ده‌ركردنی قه‌واڵه‌ی دارایی له‌لایه‌ن هه‌رێمه‌وه، چ بۆ فرۆشتنی له بازاڕ به هاوڵاتیان و وه‌به‌رهێن و بانكه‌كان، چ بۆ به‌كارهێنانی بۆ پێدانی به مووچه‌خۆران له‌بریی به‌شێك له مووچه‌كانیان، لێره‌دا مووچه‌خۆران زیانمه‌ند نابن، چونكه حكومه‌ت ده‌بێت به‌های قه‌واڵه‌كان له‌سه‌ر فه‌رمانبه‌ر به كه‌متر هه‌ژمار بكات، تاكوو له كاتی فرۆشتنه‌وه‌ی به وه‌به‌رهێن و ناوه‌ندگره داراییه‌كان؛ مووچه‌خۆران زیانیان پێ نه‌گات و وه‌به‌رهێن و ناوه‌ندگره‌كانیش قازانج بكه‌ن و حكومه‌تیش سه‌ره‌ڕای سوودوه‌رگرتن له كات، سوود له كاشی بازاڕ و كه‌رتی تایبه‌ت و وه‌به‌رهێن و بانكه‌كان وه‌ربگرێت، خه‌سڵه‌ته‌كانی قه‌واڵه‌ی داشكێنراویش خۆیان هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌ن. ئه‌مه پێویستی به دوو مه‌رج هه‌یه: یه‌كه‌م: ڕەزامه‌ندیی به‌غدا، ئه‌مه‌ش له ماده‌ی 40 و 41 و 43ی یاسای كارگێڕیی دارایی ئیتیحادیی ساڵی 2019دا هاتووه و هه‌رێم مافی سوودوه‌رگرتن لهو ڕێكاره و قه‌رزی ناوخۆیی به‌گشتی هه‌یه، به‌م جۆره قه‌واڵه‌كان له بازاڕی دارایی عێراق به‌گشتی و له‌لایه‌ن تێكڕای بانكه‌كان و بانكی ناوه‌ندیشه‌وه مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كرێت. مه‌رجی دووه‌میش: ئه‌وه‌یه كه حكومه‌تی هه‌رێم ده‌سته‌به‌ری ساغكردنه‌وه‌ی ئه‌و قه‌واڵانه له كاتی یاسایی خۆیدا بكات. ئه‌گه‌ر ئه‌م هه‌نگاوه بنرێت، نه‌ك هه‌ر به‌شێك ده‌بێت له چاره‌سه‌ری خێرا بۆ گرفتی كورتهێنان، به‌ڵكوو ده‌بێته سه‌ره‌تایه‌كیش بۆ ده‌ستپێكی چالاكیی بانكی و جووڵه‌ی دراو به شێوه‌ی سیستماتیك و گه‌ڕانه‌وه‌ی متمانه بۆ دامه‌زراوه‌ی بانكداری و دانانی بناغه‌ی بازاڕی دارایی و كه‌مكردنه‌وه‌ی مامه‌ڵه‌كردن به كاش. 3- سه‌ره‌ڕای جیاوازیی شێوازی قه‌رزپێدان و وه‌رگرتنی له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمەوە، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی قه‌رزه‌كان تا ڕاده‌یه‌كی زۆر ده‌كه‌ونه چوارچێوه‌ی ده‌روازه‌ی نه‌ختی و دارایی، بۆیه له‌م خاڵه‌دا جه‌خت ده‌كه‌ینەوە له‌سه‌ر وه‌رگرتنه‌وه‌ی قه‌رزه‌كانی حكومه‌ت له به‌ڵێنده‌ران و سوودمه‌ندان. ده‌روازه‌ی موڵكه‌كانی حكومه‌ت یه‌كێك له سه‌رچاوه‌كانی داهاتی گشتی له دنیادا، بریتییه له موڵكه‌كانی ده‌وڵه‌ت كه له شێوه‌ی موڵكی عه‌قاری و بازرگانی و پیشه‌سازی و داراییدان. حكومه‌تی هه‌رێم بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی خێرای ئه‌م قه‌یرانه، ده‌توانێت چه‌ند هه‌نگاوێك بنێت. 1- فرۆشتنی به‌شێك لهو زه‌وی و موڵكه عه‌قاری و بازرگانی و پیشه‌سازییانه‌ی كه یاساكانی دۆمینی تایبه‌ت ده‌یانگرێته‌وه، ئه‌ویش به مه‌رج و ڕێكاری یاسیایی و تایبه‌ت، به جۆرێك فرۆشتنیان هه‌م ببێته داهاتێكی ڕاسته‌خۆ بۆ حكومه‌ت، هه‌م به‌كارهێنان و سوودوه‌رگرتنیان له‌لایه‌ن كڕیارانه‌وه هاوته‌ریب بێت له‌گه‌ڵ كه‌ڵكی ئابووری بۆ هه‌رێم. حكومه‌تی هه‌رێم خاوه‌نی زه‌وی و موڵكی جۆراوجۆری سوودلێوه‌رنه‌گیراوی گرا‌نبه‌ها و به‌نرخه، له ئێستادا فرۆشتنی و سوودوه‌رگرتن له داهاته‌كه‌ی؛ نه‌ك هه‌ر هه‌نگاوێكی به‌جێیه، به‌ڵكوو پێویستییه‌كی ناچارییشه. 2- پێداچوونه‌وه به كرێ و داهاتی هه‌موو ئه‌و موڵكانه‌ی كه به شێوه‌ی كرێ و موساته‌حه دراون به وه‌به‌رهێن و سوودمه‌ندان، ئه‌وانه‌ی كه پڕۆژە‌یان له‌سه‌ر دروست كراوه و كه‌ڵكی ئابووریی هه‌مه‌لایه‌نه‌یان هه‌یه؛ پێداچوونه‌وه به كرێكانیان بكرێت، ئه‌وانه‌ی كرێیان نه‌داوه و یان دواكه‌وتووه؛ لێیان وه‌ربگیرێت. ئه‌و زه‌وی و موڵكانه‌ی كه سوودیان لێ وه‌رنه‌گیراوه، لێیان وه‌ربگیرێته‌وه و ڕێكاریی یاساییان له‌گه‌ڵ بگیرێته به‌ر و موڵكه‌كان به شێوه‌ی زیادكردنی ئاشكرا بدرێنه وه‌به‌رهێنی تر، به كرێی زیاتر و به وه‌رگرتنی بارمته‌ی گه‌روه‌تر به‌پێی به‌های شوێنه‌كه و ئاستی خواست له‌سه‌ری. 3- چاره‌سه‌ری كێشه‌ی ئه‌و زه‌وی و موڵكانه‌ی حكومه‌ت بكرێت كه له‌لایه‌ن كه‌سانی ئاسایی و به‌رپرس و ده‌ستڕۆیشتووانه‌وه ده‌ستی بهسهردا گیراوه و كراوه به باخ و ڤێلا و شوێنی حه‌وانه و خۆشگوزه‌رانی، یان كراون به پڕۆژەی ئابووری، یان بگه‌ڕێنرێته‌وه بۆ حكومه‌ت و بۆ ئه‌وه‌ی سوودی لێ وه‌ربگیرێت، یان پاش وه‌رگرتنی؛ ڕێكاری پێبژاردن له‌بریی ئه‌و هه‌نگاوه نایاساییه و وه‌رگرتنی كرێی كه‌ڵه‌كه‌بوو، ئه‌وه‌نده‌ی یاسا ڕێگه ده‌دات، یان پێیان بفرۆشێته‌وه به نرخی بازاڕ، یان بخرێنه زیادكردنی ئاشكراوه. یاساكان تایبه‌ت به زه‌وییه كشتوكاڵییه‌كان تا ڕاده‌یه‌ك بۆ ئه‌وه ڕێگرن، به‌ڵام پێویسته به هه‌ر جۆرێك بێت ئه‌و موڵكانه بۆ سوودی داهاتی گشتی به‌كار بهێنرێن، ده‌سه‌ڵاتی یاسادانان و جێبه‌جێكردن؛ هه‌موو ڕێكارێك بۆ ئه‌مه بگرنه به‌ر. ده‌روازه‌ی باج و ڕسومات و پێبژاردن و داهاتی ده‌روازه سنوورییه‌كان 1- زیادكردنی گومرگ و كرێ و ڕسومات و پێبژاردن له‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و كار و چالاكییانه‌ی كه پێویستیی سه‌ره‌كی نین، له بواره‌كانی به‌رهه‌مهێنان و وه‌به‌رهێنان و بازرگانی و به‌كاربردن، زیادكردنی باجی گومرگ به ڕێژە‌یه‌كی زۆر له‌سه‌ر جگه‌ره و كهول و كاڵای كه‌مالی و جوانكاری و كه‌لوپه‌له زیانبه‌خشه‌كان و دانانی باجی به‌كاربردنیش له‌سه‌ریان. 2- زیادكردنی باجی گومرگ له‌سه‌ر هاورده‌كردنی گشت ئه‌و كاڵا و خزمه‌تگوزارییانه‌ی كه له ناوخۆدا توانای به‌رهه‌مهێنانیان هه‌یه، ئه‌مه‌ش به مه‌رجی توندوتۆڵكردنی چاودێریی بازرگانی و كۆنترۆڵی جۆری، بۆ ئه‌وه‌ی نرخی كاڵا پێویسته‌كان له بازاڕی ناوخۆ به‌رز نه‌كرێته‌وه و كوالێتییشیان دانه‌به‌زێنرێت. 3- زیادكردنی كرێ و ڕسومات له‌سه‌ر كردنه‌وه و كاركردنی ئه‌و شوێنه بازرگانی و گه‌شتیارییانه‌ی كه په‌یوه‌ست نین به پێویستییه سه‌ره‌كییه‌كانی هاوڵاتیانه‌وه، وه‌ك: یانه و كافتریا و گازینۆ و شوێنه گه‌شتیارییه‌كان و... هتد. 4- سنووردانان بۆ لێخۆشبوونه‌كانی گومرگ و ڕێگریكردن له خۆدزینه‌وه له باجدان و وه‌رگرتنی باج له هه‌موو ئه‌و كه‌س و یه‌كه و دامه‌زراوانه‌ی باج ده‌یانگرێته‌وه. 5- ڕێخستنه‌وه‌ی كاروباری ده‌روازه سنوورییه‌كان و ڕێگریكردن له پێشێلكردنی یاسا و ڕێنماییه‌كانی دانی باجی گومرگ و نه‌هێشتنی ئه‌و ده‌ستدرێژییانه‌ی ده‌كرێنه سه‌ر داهاتی گشتی له‌لایه‌ن كۆمپانیا و كه‌سانی ده‌ڕۆیشتووه‌وە سوودی لێ وه‌رده‌گیرێت و ناچێته گه‌نجینه‌ی حكومه‌ته‌وه. ده‌روازه‌ی خه‌رجییه گشتییهكان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كورتهێنانی داهات به‌شێكی په‌یوه‌ندیی به قه‌باره‌ی خه‌رجییه‌كانه‌وه هه‌یه، بۆیه زۆربه‌ی جاره‌كان و له ته‌واوی وڵاتانی دنیاشدا بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ئاستی كورتهێنانی بودجه له‌پاڵ زیادكردنی داهاتدا، كه‌مكردنه‌وه یان ڕێكخسته‌وه‌ی خه‌رجییه‌كانیش ڕێكارێكی پشتپێبه‌ستراوه. زیاتر له %85ی كۆی خه‌رجییه گشتییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم بۆ سێ بوارن، كه هه‌رسێ بواره‌كه به‌هه‌ده‌ردانی زۆریان تێدایه و ده‌رفه‌تی كه‌مكردنه‌وه‌ی و چاكسازییان هه‌یه، ئه‌وانیش: خه‌رجییه‌كانی بواری مووچه و ده‌رماڵه و خانه‌نشینی، خه‌رجییه‌كانی بواری به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه و خزمه‌تگوزارییه جۆراوجۆره‌كانی بواری نه‌وت و كۆمپانیا نه‌وتییه‌كان، خه‌رجییه‌كانی بواری به‌رهه‌مهێنان و دابه‌شكردنی كاره‌با. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته پێویسته حكومه‌تی هه‌رێم هه‌روه‌ك به‌ڵێنی داوه و هه‌نگاویشی بۆ ناوه، به زووترین كات ئه‌و به‌هه‌ده‌ردان و له‌به‌رڕۆیشتنانه چاره‌سه‌ر بكات. ڕێكاره مامناوه‌ندییه‌كان مه‌به‌ست له ڕێكاره مامناوه‌ندییه‌كان ئه‌وه‌یه كه ڕێكاره‌كان به پڕۆسه‌ی به‌رده‌وامتر و درێژخایه‌نتر بن له‌چاو ڕێكاره خێراكاندا، به‌شێكی زۆری ئه‌و ڕێكارانه‌ش كه لێره‌دا ده‌خرێنه ڕوو، تایبه‌تن به چاره‌سه‌ری كورتهێنانی جۆری لاوازی كه جۆرێكه له كورتهێنانی داهات له هه‌رێم، لهو هه‌نگاوانه: 1- ئه‌نجامدانی چاكسازیی گشتگیر له بواری كارگێڕی و دارایی به‌گشتی، به‌تایبه‌تییش سیستم و دامه‌زراوه‌ی باجگیری و بانكداری و به‌رزكردنه‌وه‌ی توانای به‌جێگه‌یاندنی حكومه‌ت بۆ ئه‌ركه‌كانی له بواره‌كانی پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاری و چاودێریی بازاڕ و پابه‌ندبوون به یاساكان و لێپرسینه‌وه. 2- دانانی یاسای بودجه‌ی هه‌رێم، پهیڕەوكردنی ژمێره‌ی كۆتایی ساڵانه و ئه‌كتیڤكردنی ڕۆڵی چاودێریی دارایی. 3- كاركردن بۆ هاوسه‌نگکردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات: زیادكردنی ده‌فر و ڕێژەی باجه‌كان، به‌تایبه‌تییش با‌جه ڕاسته‌وخۆكان: باجی هه‌ڵكشاوی داهات و باجی سه‌رمایه، به جۆرێك كه باجی داهات به ڕێژە و ئاستی گونجاو؛ مووچه‌خۆرانی كه‌رتی تایبه‌ت و حكومه‌تیش بگرێته‌وه و پێداچوونه‌وه به كرێ و ڕسومات و پێبژاردنه‌كان و داهاته‌كانی تر بكرێت. 4- خێراكردنی هه‌وڵه‌كان بۆ سوودوه‌رگرتنی زیاتر له گازی سروشتی. 5- كاركردن بۆ دیاریكردنی گونجاوترین ڕاده‌ی خه‌رجییه گشتییهكان و نه‌هێشتنی گه‌نده‌ڵی و به‌هه‌ده‌ردان و كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجی، له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجكردنی ژیرانه نه‌ك ته‌نها به سكهه‌ڵگوشین، پهیڕەوكردنی پره‌نسیپی توانستی له ته‌رخانكردن و كارایی له خه‌رجكردن. 6- گونجاندنی ده‌رفه‌تی له‌بار بۆ چالاكیی كه‌رتی تایبه‌ت و سێكته‌ره ئابوورییه‌كانی پیشه‌سازی و بازرگانی و كشتوكاڵ و گه‌شتیاری، بۆ ئه‌وه‌ی ببنه سه‌رچاوه‌ی داهاتی تا‌كه‌كان و ده‌رفه‌تی كار و پاشتریش سه‌رچاوه‌ی داهاتی گشتی له ڕێگه‌ی باج و ڕسومات و كرێوه، ئه‌مه‌ش به پهیڕەوكردنی دوو جۆر سیاسه‌تی ئابووری له یه‌ك كاتدا، ئه‌وانیش: یه‌كه‌م: سیاسه‌تی پاراستنی پیشه‌سازی و به‌روبوومی ناوخۆیی له ڕێگه سنووردانان بۆ كاڵا و خزمه‌تگوزاریی هاورده، دووه‌میش: سیاسه‌تی پاراستنی مافی به‌كاربه‌ر و پاراستنی كه‌شی كێبه‌ركێی بازاڕ و نه‌هێشتنی قۆرغكاری له ناوخۆدا. 7- هه‌نگاونانی جددی به ئاڕاسته‌ی ڕێككه‌وتنی سه‌قامگیر له‌گه‌ڵ به‌غدا و بنیاتنانی سیستمی فیدراڵیه‌تی دارایی، سه‌ركه‌و‌تن و سه‌قامگیربوونی فیدراڵیه‌تی دارایی له عێراق و په‌یوه‌ندییه داراییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا؛ كارێكی سه‌خته و بنه‌ما سیاسی و كولتووری و یاسایی و دامه‌زراوه‌ییه‌كانی ساز نین، بۆیه تا ماوه‌یه‌كی درێژ شه‌ڕی وه‌رگرتنی ماف و شایسته‌كان له بواری سامان و دارایی بەر‌ده‌وام ده‌بێت، پێویسته هه‌رێم له‌گه‌ڵ هه‌نگاوه‌كانی كه‌مكردنه‌وه‌ی پشتبه‌ستن به به‌غدا، له ئێستاوه پێبه‌پێ كار بكات بۆ لابردنی زۆرینه‌ی كۆسپه سیاسی و یاساییه‌كانی به‌رده‌م سه‌قامگیریی په‌یوه‌ندییه‌كان و به‌ده‌ستهێنانی ماف و شایسته‌كانی، ئه‌مه له ڕووی سیاسییه‌وه؛ یه‌كگرتوویی و یه‌كگوتاری و هه‌وڵ و هه‌نگاوی به‌رده‌وامی ده‌وێ و له ڕووی یاساییشه‌وه پێویستی به هه‌مواركردنه‌وه‌ی چه‌ندین یاسای فیدراڵی هه‌یه كه به‌پێی ده‌ستوور پێویست بوو یاسای نیشتمانی بن و ببنه بنه‌مای فیدراڵیه‌تی دارایی، به‌ڵام له‌لایه‌ن عێراقه‌وه به شێوهیهكی ناوه‌ندگه‌رایانه داڕێژران و په‌سه‌ند كران كه خۆیان كۆسپن له‌به‌رده‌م په‌یوه‌ندییه داراییه‌كاندا، وه‌ك یاساكانی: ده‌سته‌ی گشتیی چاودێریی ته‌رخانكردنی داهاته ئیتیحادییه‌كان، ده‌سته‌ی گشتیی پاراستنی مافی هه‌رێم و پارێزگاكان، كارگێڕیی دارایی ئیتیحادی، كۆمپانیای نه‌وتی نیشتمانیی عێراقی، ده‌سته‌ی ده‌روازه سنوورییه‌كان... هتد. 8- پێداچوونه‌وه به هۆكاری كورتهێنانی دامه‌زراوه‌كانی كه‌رتی گشتی و فرۆشتن و به‌تایبه‌تیكردنی ئه‌وانه‌یان كه شیانی ئه‌وه‌ی هه‌یه، وه‌ك كۆمپانیاكانی سه‌ر به وه‌زاره‌تی بازرگانی و كۆمپانیای دڵنیایی سه‌ر به وه‌زاره‌تی دارایی و... هتد، له‌گه‌ڵ پێداچوونه‌وه به هۆكاری كورتهێنانی فه‌رمانگه‌كانی ته‌مویلی زاتی، وه‌ك بانكه بازرگانییه‌كان و فڕۆكه‌خانه‌كان و شاره‌وانییه‌كان. ڕێكاره درێژخایه‌نه‌كان وه‌ك پێشتر ڕوونمان كرده‌وه، به‌شێكی گه‌وره‌ی كورتهێنانی داهات له هه‌رێم؛ له جۆری كورتهێنانی بونیادییه و هۆكاره‌كانیشی په‌یوه‌ستن به په‌یكه‌ری ئابووریی هه‌رێمه‌وه، چاره‌سه‌ری ئه‌وه پێویستی به ڕاستكردنه‌وه‌ی لاسه‌نگییه سه‌ره‌كییه‌كانی په‌یكه‌ری ئابووری هه‌یه، به‌تایبه‌تییش لاسه‌نگیی په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می نه‌ته‌وه‌یی و لاسه‌نگیی ته‌رازووی بازرگانیی ده‌ره‌كی و لاسه‌نگیی نێوان قه‌باره‌ی كه‌رتی تایبه‌ت و كه‌رتی حكومی، ئه‌وانه‌یش به ڕە‌خساندنی ژینگه‌ی ته‌ندروست بۆ كه‌رتی تایبه‌ت و فه‌راهه‌مكردنی دۆخی كێبه‌ركێ و نه‌هیشتنی قۆرغكاری و په‌ره‌پێدارنی سێكته‌ره ئابوورییه‌كانی پیشه‌سازیی گۆڕین و پترۆكیمیایی و كشتوكاڵ و چاندن و ئاژە‌ڵداری و گه‌شتیاری ده‌كرێت. ئه‌م كاره پڕۆسه‌یه‌كی درێژخایه‌نه و به‌ربه‌سته‌كانیشی كه‌م نین، كاره‌كه ئاسان نییه و ته‌نها هه‌بوونی سه‌رچاوه‌ی سروشتی و مرۆیی؛ ده‌سته‌به‌ری سه‌ركه‌وتنی ناكه‌ن، پڕۆسه‌كه زنجیره‌یه‌ك پلانی ورد و سێ ساڵه و پینج ساڵه‌ی ستراتیژی و یه‌ك له‌دوای یە‌كی پێویسته، سه‌رمایه‌گوزاریی گه‌وره و هێنانی سه‌رمایه و ته‌كنۆلۆژیا و ڕاهێنانی ده‌ستی كار و هه‌مواركردن و ده‌ركردنی چه‌ندین یاسای گرنگ و داڕشتن و جێبه‌جێكردنی كۆمه‌ڵێك سیاسه‌تی ئابووری و دارایی و بازرگانیی پێویسته، به‌ڵام ئه‌گه‌ر حكومه‌ت و دامه‌زراوه‌ی خاوه‌ن ئیراده و به‌به‌رنامه هه‌بێت و كاری لێبڕاوانه‌ی بۆ بكات، نه‌ك كارێكی ئه‌سته‌م نییه، به‌ڵكوو له میانه‌ی پڕۆسه‌یه‌كی درێژخایه‌ندا، ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنیشی زۆر و دڵخۆشكه‌ره، سه‌ره‌ڕای هه‌موو شتێكیش؛ ئه‌وه تاكه ڕێگه‌ی مانه‌وه و گه‌شه‌كردن و پێشكه‌وتنه. دەقی راپرتەكەی لە گۆڤاری ئاییندەناسی - سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی file:///C:/Users/SHKAR%20PC/Desktop/444/گرفته‌كانی%20داهاتی%20گشتی%20له%20هه‌رێمی%20كوردستان%20و%20ڕێگه‌كانی%20چاره‌سه‌ركردنیان.pdf
راپۆرتێکی نیویۆرک تایمز عێراق دەهەژێنێت 🔻 عێراق لەژێر حوکمی چەتەكاندا 🔻 بنەماڵەی بارزانی و تاڵەبانی دەستیان بەسەر گرێبەستەکاندا گرتووە بۆ خۆدەوڵەمەندکردن (درەو): راپۆرتێکی رۆژنامەی (نیویۆرک تایمز)ی ئەمریکی ئەمڕۆ دەستەبژێری سیاسی عێراق و هەرێمی کوردستانی هەژاند. راپۆرتەکە لەژێر ناونیشانی "عێراق لەژێر حوکمی دزەکاندا" یاخود ئەوەی ناوی لێنراوە "کلیپتۆکراسی" واتە حوکمی چەتەکان بڵاوکراوەتەوە. کورتەی کرۆکی راپۆرتەکە: 🔹 سەددام حسێن فەرمانڕەوایەکی ستەمکار بوو، بەڵام لەسەردەمی ئەودا مامەڵەی دارایی خاوێن بوو. 🔹 نوری مالیکی لە مێژووی عێراقدا لە هەمووان زیاتر یارمەتی تۆڕی دزەکانی داو ئەمە هۆکاربوو بۆ دەرکەوتنی "داعش" لە ساڵی ٢٠١٤دا. 🔹 سیاسەتمەدارانی عێراقی نزیکەی (١٥٠ ملیار) دۆلاریان لە بانکەکانی دەرەوەدا داناوە، هەندێک دەڵێن بڕی پارەکە زیاترەو دەگاتە (٣٠٠ ملیار) دۆلار. 🔹 سیاسەت لە عێراق هاوشێوەی جەنگە لەگەڵ مافیاکاندا. 🔹 زۆرینەی ئەوانەی لە عێراق بانگەشەی چاکسازی دەکەن و ئەوانەی کە باڵی چەکداریان هەیە هەژموونی خۆیان بۆ ئەوە بەکاردەهێن وەزارەت لەناو حکومەتدا بەدەستبهێنن. 🔹 وەزارەتی تەندروستی لای سەدرییەکانە، وەزارەتی ناوخۆ ماوەیەکی دورودرێژە لای بەدرییەکانە، وەزارەتی نەوت لای حیکمەیە. 🔹 یەکێک لە وەزیرە دەستپاکەکان ڤاکسینێکی بۆ وەزارەتی تەندروستی بە (١٥ ملیۆن) دۆلار دۆلار دۆزیوەتەوە، ئەمە لەکاتێکدا بووە وەزیری پێش خۆی ڤاکسینەکەی بە (٩٢ ملیۆن) دۆلار کڕیوە، ئەمە وایکردووە وەزیرە دەستپاکەکە روبەڕووی دژایەتی ببێتەوە لەلایەن؟دەسەڵاتدارانی وەزارەتەکەیەوە. 🔹 بەرپرسانی سیاسی ئەوانەی کە خەریکی ئەم کەسابەتە نایاساییەن خەڵکانی ناسراون، هەندێکیان لە هاوپەیمانە موخڵیسەکانی ئەمریکان. 🔹 بنەماڵەی بارزانی و تاڵەبانی دەسەڵاتی خۆیان بەسەر گرێبەستەکان و بانکی ناوەندیدا لە ناوچەکەیان بەکارهێناوە بۆ خۆدەوڵەمەندکردن. 🔹 گەندەڵی رێڕەوێکی جێگیرە لە سیاسەتی عێراقدا، بەتەنیا دەستبردنی بۆی، دەبێتە هۆی کوژرانی خۆت و خانوادەکەت. 🔹 هەندێک لە میلیشیاکان کۆمپانیای زەبەلاح و ئیمپراتۆریەتی ئابورییان لەناو عێراقدا بنیادناوە. 🔹 فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد بەتەواوەتی لەژێر کۆنترۆڵی میلیشیاکاندایە. 🔹 میلیشیاکانی عێراق دەستیان بەسەر بەندەرو رێڕەوە سنورییەکانیشدا گرتووە. 🔹 ئەمریکا بەرپرسە لە هەموو ئەوە شتانەی لە عێراق رودەدەن، ئەمریکا ملیاران دۆلاری لە عێراقدا خەرجکردووەو دەشزانێت ئەو پارانە بۆ میلیشیاکان دەڕۆن. 🔹 بانکی ناوەندیی عێراقی هەندێک کار دەکات کە وادەکات پارەی زیاترو زیاتر بۆ رێکخراوە تیرۆرستییەکان بڕوات بەتایبەتیش لە بابەتی خستنە بازاڕی دۆلاردا. 🔹 دۆلاری مەزادکراوی عێراق بووە سەرچاوەی خۆراکی جەنگی سوریاو تیرۆری لەو وڵاتە زیندوکردەوە. 🔹 کۆمپانیا وەهمییەکانی عێراق لە رێگەی ئەو دراوە قورسەی کە لە بانکی ناوەندییەوە دەستیان کەوتووە خاوبەرەیان لە لەندەن کڕیوە. 🔹 دزی لە عێراق زۆر روونە، ساڵی ٢٠١٧ بەغداد بەبەهای (ملیارێک و ٦٦ ملیۆن) دۆلار تەماتەی لە ئێران کڕیوە، ئەم رێژەیەش بەبەراود بە ساڵی پێشتر (هەزارجار) زیاتر بووە، ئەمەش پرۆسەی سپیکردنەوەی پارەیە. 🔹 سەختە بتوانرێت رێژەی ئەو ملیارە دۆلارانە ئەژماربکرێت کە تەنیا لەرێگەی نرخی گۆڕینەوەی دۆلارەوە دزراون. 🔹 یەکێک لە بانکە ئەهلییەکان (٤ ملیار) دۆلاری لە بانکی ناوەندی راکێشاوە، دوای لێکۆڵینەوە دەرکەوتووە ئەو بانکە تەنیا ژورێک و کۆمپیوتەرێکە. 🔹 تەنانەت تا ئەوکاتەی کە حکومەتی عێراق موچەی فەرمانبەرانیش دابەش دەکات لە بانکە حکومی و ئەهلییەکاندا سپیکردنەوەیەکی گەورەی پارە دەکرێت. 🔹 عێراق چیرۆکێکی هۆشیارکەرەوەیە بۆ هەموو وڵاتانی جیهان. 🔹 کارتی "QI Card” یەکێکە لە دیارترین رێگا چەپەڵەکانی دزیکردن لە عێراق. 🔹 حەشدی شەعبی نزیکەی (٧٠ هەزار) کارمەندی بندیواری لە کارتی " QI Card”دا تۆمارکردووە، ئەمەش بە سود گەڕاوەتەوە بۆ ئەو میلیشیایانەی سەربە ئێران. 🔹 یەکێک لە گەورەترین پاڵپشتکارانی کارتی "QI Card” عەممار حەکیم رێبەری رەوتی حیکمەیە. 🔹 تاکی عێراقی رۆشناییەک لە ئاسۆدا بەدی ناکات.
.jpg)
ئامادەكردنی: سەرتیپ جەوهەر خاكی رەش یەكێك لەوانەی لەپرسی نەوت نزیك بوو لە رۆژئاوای كوردستان بینیم. پیاوێكی شارەزاو ئاگاداربوو، حەزینەدەكرد خەڵك بزانێت ئێمە یەكترمان بینیوە قسەی بۆمن كردووە. هەركە پێدەنێیتە ناو خاكی رۆژئاوای كوردستان لە سێمالكاوە، دیمەنی هاتوچۆی تانكەری نەوت و ئامێرەكانی دەرهێنانی نەوت لەسەر سنورەوە دەبینی تا دەگاتە رۆژئاوای رمێلان. بێگومان نەوت تەنها لە رمێلان نییە، بەڵكو لەچەند ناوچەیەكی جیاواز هەیە. ئیدارەی رۆژئاوای كوردستان بەتوانا ساكارو تەكنیكی كۆن بەشێك لەو نەوتە دەردەهێنێت، بەشێكی دەفرۆشێت و بەشەكەی دیكەشی بۆ مەبەستی جیاواز بەكاردێت، بۆنمونە بەكارهێنانی بۆ كارگەی قیرو بەرهەمهێنانی كارەباو هاوكات بەشێكیشی دەپاڵێون دەیكەن بەسوتەمەنی جیاواز. بەپێی ئەو لێكۆڵینەوەو زانیارییانەی بەردەستن، بەتایبەت دوایین زانیاریی كە لەلایەن ماڵپەڕی (ئۆیڵ پرایس) بڵاوكراوەتەوەو تایبەتمەند وزەو بەنەوت بارەگای لە بریتانیایە، دەڵێت یەدەگی نەوتی سوریا بە دوو ملیارو 500 ملیۆن بەرمیل مەزندە دەكرێت، لەو بڕە لانیكەم لە 75% دەكەوێتە سنوری شاری دێرزۆر! واتە لانیكەم كۆی نەوتی سوریا لەسەروو لە 90% ئەو بڕە نەوتەی دۆزراوەتەوە دەكەوێتە سنوری رۆژهەڵاتی فورات. ئەو ناوچانەی كە نەوتی لێیە لەسنوری رۆژهەڵاتی فورات بەشارە كوردستانییەكانیشەوە، بریتین لە كێڵگەكانی تەنەك و عومەر لە درێرزۆر، ژمارەیەك كێلگەو بیری جیاواز لە رمێلان، لەسنوری شاری حەسەكە، چەند بیرێكیش لەسنوری پارێزگای رەققە هەیە. بەشێوەیەكی گشتیی ئەو نەوتەی لەسوریا هەیە دەگاتە لە 0.16% بۆ 0.18% رێژەی یەدەگی نەوت لەجیهان. ئەوەی دەمێنێتەوە باسی بكەین و بزانین چەند لەو نەوتە دەردەهێنرێت و سودی لێدەبینرێت. تائێستا ئەو ژمارانەی بەردەستن سەبارەی بەدەرهێنانی نەوت چ لەسەردەمی بوونی ئیدارەی رژێمی سوریا لەو ناوچانەو چ ئێستا بەتەواوی روون نییە. بەپێی ئەو ژمارانەی بەردەستن پێش رووداوەكانی 2011 رێژەی بەرهەمهێنانی نەوت لەسوریا لەرۆژێكدا گەیشتۆتە 400 هەزار بەرمیل لەرۆژێكدا. لەو رێژەیە 250 هەزار بۆ پێویستی ناوخۆ بەكارهێنراوە و ئەویدیكەی فرۆشراوە. هەندێ سەرچاوە دوپاتیدەكەنەوە لەو رێژەیە زۆر زیاتر بەرهەمهاتووەو بەرهەمهێنان گەیشتۆتە سەرو یەك ملیۆن بەرمیل لەرۆژێكدا، بەڵام رژێم بەجیا فرۆشتویەتی و تەنها 400 هەزار بەرمیلی لەداهات كردووەو راگەیاندووە، ئەویدیكە بۆ مەبەستی تایبەتی حزبی بەعسی عەرەبی لە سوریا فرۆشراوە. سەبارەت بەرێژەی بەرهەمی نەوت لەرۆژهەڵاتی فورات، لەئێستادا رێژەی بەرهەم یان ژمارەیەكی رەسمیی بەردەست نییە. میدیاكانی سوریاو جیهان ژمارەی جیاواز لەوبارەیەوە بڵاودەكەنەوە، بەڵام وردو پشتڕاستكراوەو رەسمیی نییە. بەپێی هەندێ سەرچاوە ئەو رێژەیەی ئێستا بەرهەمدەهێنرێت 100 بەرمیل زیاترە، پێگەی (ئۆیڵ پڕایس) لەراپۆرتیكی كۆتایی ساڵی 2019 دەڵێت رۆژانە دەیان هەزار بەرمیل لە كێلگە جیاوازەكانی نەوت لەرۆژهەڵاتی فورات لەلایەن رێڤەبەری خۆسەر دەردەهێنرێت. ئەو نەوتەی لە رۆژهەڵاتی فورات یان رۆژئاوای كوردستان دەردەهێنرێت رێژەی هەرە گەورەی لەناوچەكانی دێرەزۆر بەرهەمدەهێنرێت، ئەویدیكە لە رمێلان سەدان بیری نەوتی لێیە، لەگەڵ حەسەكەو چەند شوێنێكی دیكە بەرهەمدەهێنرێت. ئەو قەبارەیەی بەرهەمدەهێنرێت زۆر نییە بەراورد بەبونی رێژەی یەدەگی نەوت لەسوریا، بەڵام توانای بەرهەمهێنانی نەوت لەلایەن رێڤەبەری خۆسەر سنوردارەو لەئێستادا توانای بەرەوپێشبردنی نەوتیان نییە. سەرباری كەمی بەرهەم لەئێستادا، بەڵام یەكێك بەپێی لێدوانی شارەزایەك بۆ پێگەی تایبەتمەند (گلۆباڵ دیفیلوبمێنت GDC) رێڤەبەری خۆسەر دەتوانێت ئەو رێژەیە پەرەپێبدات بۆ 400 هەزار بەرمیل لەرۆژێكدا! ئەمەش بەڵگەیە كە ئەو ژمارانەی پێشتر لەلایەن وەزارەتی نەوتی سوریا بڵاوكراونەتەوە راست نین. سەبارەت بەو نەوتەی بەرهەمدەهێنرێت، بەپێی زانیاریی پشتڕاستكراوە لەچەند سەرچاوەیەكەوە كە ئەوكاتە دەستمكەوت، بەشێكی بۆ ناوخۆ لەرۆژئاوای كوردستان بەكاردەهێنرێت و ئەویدیكە لەڕێگەی جیاوازەوە دەفرۆشرێت. لەوانەیە بەشی هەرە گەورەی دەفرۆشرێتە رژێمی سوریا، بەشێكی دەفرۆشرێتە سەرچاوەیەك لەپارتی دیموكراتی كوردستان لەباشوری كوردسان، بەشێكی كەمیشی لەڕێگەی جیاوازەوە دەفرۆشرا بەو گروپە چەكدارانەی كە ناویان لەخۆناوە ئۆپۆزسیۆن لەسوریاو لەدەوروبەری شاری حەلەب بونیان هەبوو. سەرچاوەكە رونیكردەوە لەرۆژئاوای كوردستان كەسێك بەناوی (عەلی شێر) سەروكاری فرۆشتنی نەوت لەرۆژهەڵاتی فورات یان لەلای رێڤەبەری خۆسەر دەكات و ئەو پیاوە نەوت دەفرۆشێتە لایەنە جیاوازەكان. هەروەك ئەوبەشە زۆرەی نەوت كە رەوانەی ناوچەكانی رژێمی سوریا دەكرێت لەڕێی تانكەرەوەیەو رۆژانە دەگوێزنەوە. ئەو نەوتە لەلایەن بازرگانێكی نزیك رژێمی سوریا كە لەدیمەشق دادەنیشێت بەناوی (بەڕا قاترچی) دەكڕدرێتەوەو گرێبەستی بۆكراوەو تەنها دەفرۆشرێتە ئەو بازرگانە. دیار نییە ئەو نەوتە بەچەند دەفرۆشرێت و مانگانە رێڤەبەری خۆسەر چەندی دەستدەكەوێت، بەڵام بەپێی سەرچاوەكان ئەوكاتە كە نەوت لەسەروو 60 دۆلار بوو لەبازاڕی جیهانیی، مانگانە بەڕا قاترچی لەنێوان 50 بۆ 60 ملیۆن دۆلار نەوتی لەرۆژئاوای كوردستان دەكڕیەوە. سەبارەت بەو نەوتەی بەقاچاخ رەوانەی باشوری كوردستانیش دەكرێت، بەپێی سەرچاوەی ناڕەسمیی كە ئەوكاتە ئاشكرایكرد و رونیكردەوە كە مانگانە بای سەروو 10 ملیۆن دۆلارێك دەفرۆشرێتە سەرچاوەیەكی تایبەت لەپارتی دیموكراتی كوردستان و بەرمیلی بە 30 دۆلارێك دەیكڕێتەوە. لەوبارەیەوە ناوی چەند لێپرسراوێك دەهێنرێت، بەڵام لەبەرئەوەی زانیارییەكان رەسمیی نین بۆیە ئاماژە پێكردنیان زەحمەتە. بەپێی راپۆرتی پێگەی ئۆیڵ پرایس-یش كە لەكۆتایی 2019 بڵاوكراوەتەوە مانگانە هێزەكانی سوریای دیموكرات بای 10 ملیۆن دۆلار نەوت دەفرۆشن و هەر بەرمیلێكیش بە 30 دۆلار. لەبارەی بڕی ئەو نەوتەی دەفرۆشرێتە سوپای ئازاد، زانیارییەكی ئەوتۆ بەردەست نییە تەنها ئەوە نەبێت بەپێی سەرچاوەكە ئەو نەوتە بۆیە دەفرۆشرا ئەو هێزانە، تاوەكو لەهەندێ ناوچە پەلاماری هێزە كوردییەكان نەدەن بەتایبەت لەنزیك حەلەب. عەلی شێر پیاوێكی ناسراوە لەرۆژئاوای كوردستان، وەك ئاشتی هەورامیی باشوری كوردستان ئاگاداری وردەكاری نەوتی رۆژهەڵاتی فوراتە. بەپێی سەرچاوەكان ماڵێكی لە ناوچەی جەرەمانەی دیمەشقەو ئێستا بووە بەدەوڵەمەندێكی گەورە. سەرچاوەیەك لەدیمەشق پێی وتم لەئاهەنگێكی تایبەت كاتژمێرەكەی دەستی پێشانداوە كە بە 150 هەزار دۆلار كڕیویەتی. وەك باشوری كوردستان پرسی نەوت لەرۆژئاوای كوردستان تەمومژێكی زۆری لەسەرە، دیار نییە چەند بەرهەمدەهێنرێت و چۆن دەفرۆشرێت و پارەكەیشی چی بەسەردێت. ئەوەی روونە داهاتەكەی بۆ رێڤەبەری خۆسەرە كە لەژێر هەژموونی پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە)یە. لەگەڵ ئەوەی رۆژئاوای كوردستان لەژێر بارودۆخێكی نالەباری ئابوریی و شەڕدایە، بەڵام خەڵك هەیە گلەیی دەكات لەوەی مانگانە پارەیەكی زۆری نەوت دێتە دەست كەچی ئاوەدانییەكی ئەوتۆ بەرۆژئاوای كوردستانەوە دیار نییە. لەرۆژئاوای كوردستان یان بەری رۆژهەڵاتی فورات تەنها نەوت نییە، بەڵكو سامانێكی سروشتی زۆر گرنگترو بەڕێژەو قەبارەیەكی زۆر گەورەتر هەیە ئەویش گازی سروشتییە. لەبارەی بوونی گازەوە، هێشتا روون نییە قەبارەكە چەندە، مەزندە دەكرێت یەدەگی گاز بگاتە 250 ملیار مەتر سێجا. دەستەی جیۆلۆجی ئەمریكا بە 700 ملیار مەتر سێجا مەزندەی دەكات، بەڵام بەپێی دوایین لێكۆڵینەوەو پێشبینی ناوەندی فێرێڵ بۆ توێژینەوە لەبەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا رێژەی گازی سروشتی سوریا دەگاتە 28 تریلیۆن مەتر سێجا، زۆربەی دەكەوێتە رۆژهەڵاتی دێرەزۆرو تەریب لەگەڵ سنوری عیراق، هەروەك رێژەیەكی ئێجگار گەورەی نەوت لەدیوی عیراق دۆزراوەتەوەو دەكەوێتە ناوچە سوننە نشینەكان. ئەگەر ئەو توێژینەوەی ناوەندی فێرێڵ وەكوخۆی دەربچێت ئەوا سوریا بازێكی گەورە دەدات لەپرسی وزەو دەبێتە وڵاتی سێیەم لەسەر ئاستی جیهان. هێشتا روون نییە بەتەواوی ئەو گازەی دەكەوێتە سنوری قەڵەمڕەوی رێڤەبەری خۆسەر چەندە، بەڵام ململانێی نێودەوڵەتی بەتایبەت لەنێوان ئەمریكاو روسیاو پێداگری توركیا بۆ شەریك بوون لەسامانی سروشتی ناوچە، ئاماژەن بۆ بوونی قەبارەیەكی ئێجگار گەورەی گازی سروشتی لەناوچەكە. پێشبینی دەكرێت لەچەند ساڵی داهاتوو ئەگەر ناوچەكە بەرەو ئارامیی بڕوات، دەیان كۆمپانیای گەورەی جیهانیی رووبكەنە رۆژئاوای كوردستان بۆ دەرهێنانی گازی سروشتیی. لە 2011 رۆژانە نزیكەی 30 ملیۆن پێ سێجا گاز لەسوریا بەرهەمدەهێنرا، ئێستا روون نییە چەندن، بەڵام نزیكەی لە 50% بەرهەمی گازی سروشتیی ئێستا دەكەوێتە سنوری رۆژهەڵاتی فورات بەتایبەت لەناوچەكانی حەسەكەو درێرەزۆر بەرهەمدەهێنرێت و بۆ پێویستی ناوخۆ بەكاردەهێنرێت. لەماوەی چەند ساڵی دوایی، ژمارەیەك لێكۆڵینەوەی ئابوریی نوێ هەن كە باس لەدروستبونی ململانێیەكی توندی نوێی نێوان وڵاتانی زلهێز دەكەن لەسەر گازی سروشتیی لەعیراق و سوریا. ئەوەی پەیوەندی بەسوریاوە هەیە توركیا زۆر لێی نیگەرانەو ترسێكی زۆری هەیە كە ببێتەهۆی زیاتر گەشەكردنی رێڤەبەری خۆسەرو بەهۆی ئەو سامانە سروشتییەوە ئەمریكا گرنگی زیاتر بەناوچەكە بدات و ببێتەهۆی بوژانەوەو بەهێزكردنی ئابوری رێڤەبەری خۆسەر لەرۆژهەڵاتی فورات كە توركیا قەڵەمڕەوی كورد هەژماری دەكات و پێی وایە كاریگەری لەسەر بوون و گەشەی كورد لەباكوری كوردستان دەبێت. لەعیراقیش پێشبینی دەكرێت قەبارەیەكی ئێجگار گەورەی گاز لەسنوری پارێزگای ئەنبارو باشوری موسڵ لەناوچەی سوننە نشینەكان هەبێت كە زۆرینەی سوننەن، هەروەك رێژەیەكی ئێجگار زۆری گازی سروشتی لەناوچەكانی هەرێمی كوردستان بەتایبەت گەرمیان هەبێت كە ئێستا چەند كۆمپانیایەك كاری لێدەكەن. لەو چەند چەند ساڵەی دوایی، لەمیدیاكان باس لەپلانێكی گشتگیر دەكرا لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ گوێزانەوەی گازی سروشتی كوردستان بۆ هێڵی نابۆكۆ لەدەریای قەزوین لەوێوە بۆ ئەوروپا كە درێژیەكەی 330 كیلۆمەترە.
.jpg)
راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف دەزگای بەخشین كێشەی لەناو كۆمەڵی ئیسلامیدا دروستكردووە، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی بەخشین لە سلێمانی دەستی لەكاركێشایەوە، جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی كە سەربە كۆمەڵی ئیسلامییە دەڵێ:" داهات‌و خەرجی نەخۆشخانەكە ناشەفافە"، لیژنەیەكی ئەنجومەنی سیاسی كۆمەڵی ئیسلامی وردبینی كردووەو دەڵێ "شەفافە"، داهاتی مانگانەی نەخۆشخانەی بەخشین (ملیارێك‌و 400 ملیۆن) دینارە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. دەستی لەكاركێشایەوە سەروەر خورشید بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی بەخشین لە سلێمانی دەستلەكاركێشایەوە‌و لە پۆستێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك نوسیویەتی:" لەبەرواری (19/7/2020)ـەوە وەكو بۆردی كارگێڕی نەخۆشخانەی بەخشین دەستی لەكاركێشاوەتەوە‌و دوای رادەستكردنی سەرجەم پابەندییە دارایی‌و كارگێڕی‌و یاساییەكانیش ئەمڕۆ دەستی لەكار هەڵگرتووە‌و ماڵئاوایمان پزیشك‌و كارمەندانی نەخۆشخانەكە كردووە". سەروەر خورشید دەڵێ:" لەم بەروارەوە بەدواوە هیچ پەیوەندییەكی یاسایی‌و كارگێڕی‌و داراییمان لەگەڵ نەخۆشخانەی بەخشین و دەزگای بەخشیندا نامێنێت". بەپێی بەدواداچوونی (درەو)، هۆكاری دەستلەكاركێشانەوەی سەروەر خورشید بۆ سكاڵایەك دەگەڕێتەوە كە (عەبدوڵا ئەحمەد) جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندورستی سلێمانی كە سەربە كۆمەڵی ئیسلامییە، لە مەكتەبی سیاسی كۆمەڵ لەسەری تۆماركردووە. سكاڵاو ناڕەزایەتی بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەو سكاڵانامەیەدا، عەبدوڵا ئەحمەد جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی لەسەر دەزگاو نەخۆشخانەی بەخشینی نوسیویەتی داوا دەكات كۆمەڵی ئیسلامی: • وردبینی بكرێت لە تێچوو و داهات‌و گرێبەستەكانی نەخۆشخانەی بەخشیندا. • باسی لەوەكردووە داهاتی پرۆژەی نەخۆشخانەی بەخشین لە مانگێكدا (ملیارێك‌و 400 ملیۆن) دینارە، بەڵام دەزگای بەخشین‌و ئەنجومەنی سیاسی كۆمەڵ رێگەنادەن وردبینی تێدا بكرێت. • دەیان ئەندامی كۆمەڵ بە پاساوی جیاواز لەلایەن بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكەوە دەركراون‌و خەڵكی لە دەرەوەی كۆمەڵی ئیسلامییەوە لە نەخۆشخانەكە دانراون‌و بەرپرسیارێتییان پێسپێردراوە. • بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكە رێگەی نەداوە دەزگای بەخشین ژورێكی لەناو نەخۆشخانەكەدا هەبێت بۆ چاودێریكردنی كارەكانی نەخۆشخانە. • دەزگای خێرخوازی بەخشین كە خاوەندارێتی نەخۆشخانەكە دەكات بە نوسراوی فەرمی داوای لادانی بەڕێوەبەری نەخۆشخانە (سەروەر خورشید)، بەڵام حساب بۆ قسەكەیان ناكرێت‌و بەوهۆیەوە یەكێك لە ئەندامانی بۆردی دەزگای بەخشین ویستویەتی واز لە كۆمەڵی ئیسلامی بهێنێت‌و بە هەوڵی عەلی باپیری ئەمیری كۆمەڵ وازهێناكەی راگیراوە. • ماوەی (8 مانگ) بووە بە فەرمانی ئەمیری كۆمەڵ بڕیاربووە بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی بەخشین لابدرێت، بەڵام بڕیارەكە جێبەجێ نەكراوە. • گومانی هەیە لەوەی بەرپرسی باڵای كۆمەڵ دەستی لەگەڵ ستافی نەخۆشخانەی بەخشیندا هەبێت بۆیە بڕیاری ئەمیر بۆ لادانی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكە جێبەجێ نەكراوە. لەسەر بنەمای قسەكانی عەبدوڵا ئەحمەد جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی، ئەنجومەنی سیاسی كۆمەڵی ئیسلامی بڕیاریداوە لیژنەیەك بۆ وردبینی پێكبهێنرێت. سەرباری قسەكانی جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی، هەندێك لە ئەندامانی كۆمەڵ گلەیی تریان لە سەروەر خورشید بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی بەخشین هەیە‌و هەندێك دەڵێن برایەكی خۆی كردووە بە بەڕێوەبەری كارگێڕی نەخۆشخانەی بەخشین‌و كەسوكاری خۆی لە نەخۆشخانەكە دامەزراندووە، باسلەوە دەكەن موچەی مانگانەی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكە (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دینارەو بەقسەی ناڕەزاییەكان ئەم بڕە موچەیە بەبەراورد بە نەخۆشخانەكانی تر زۆر زیاترە، بۆ وەڵامی ئەم قسانە (درەو) چەندینجار پەیوەندی بە سەروەر خورشیدەوە كرد، بەڵام وەڵامی نەدایەوە‌و ژمارە تەلەفۆنەكانی داخستووە. لیژنەكە چی دەڵێ ؟ لیژنەی تایبەت بە وردبینیكردن لە داهات‌و خەرجییەكانی نەخۆشخانەی بەخشین رۆژی (18)ی ئەم مانگە لەسەر فەرمانی ئەنجومەنی سیاسی كۆمەڵ دەستبەكاربووە. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە دەست (درەو) كەوتوون، لیژنەكە لەماوەی سێ رۆژدا كارەكەی تەواو بووە‌و بە نوسراوێك ئەستۆپاكی (سەروەر خورشید) بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكەی سەلماندووە‌و رایگەیاندووە: • داهات‌و خەرجی نەخۆشخانەی بەخشین بە داتا كراوە‌و ئامادەیە بۆ هەر كەسێك بیەوێت بەدواداچوونی بۆ بكات. • گرێبەست‌و وەسڵی كڕێن بە لیژنە كراوە‌و ئەرشیف كراوە. • داهات‌و خەرجی نەخۆشخانە ئاشكرایە‌و مانگانە راپۆرتی خۆیان داوە بە دەزگای بەخشین. • مانگانە هەر بڕە قازانجێك كە نەخۆشخانەكە هەیبوبێت گەڕێندراوەتەوە بۆ دەزگای بەخشین. • گرێبەستەكان لەگەڵ كۆمپانیاكان بەشێوەیەكی شەفاف كراون. • نەخۆشخانەی بەخشین پابەند نەبووە بە هیچ كۆمپانیایەكی دیاریكراوەوە. ئەو لیژنەیەی كە ئەم راپۆرتی وردبینییەیان ئامادەكردووە لە سێ كەس پێكهاتوون: • یاسین حەسەن بەرپرسی دەزگای دارایی كۆمەڵ كە سەرۆكی لیژنەكە بووە • سەباح ساڵەح نوێنەری ئەنجومەنی چاودێری‌و بەدواداچوونی كۆمەڵی ئیسلامی كە ئەندامی لیژنە بووە • كامەران فەتاح كە ئەندامی لیژنە بووە سەرباری ئەوەی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكە دەستی لەكاركێشاوەتەوە‌و ئەوانەی ناڕەزایەتییان لەبارەی كارەكانییەوە هەبووە بە ئامانجی خۆیان گەیشتوون، بەڵام راپۆرتی لیژنەی وردبینی لەناو هەندێك لە بەرپرسانی كۆمەڵدا گلەیی لەسەرە، ئەوانەی گلەییان هەیە دەڵێن نەخۆشخانەیەكی گەورە كە مانگانە داهاتەكەی (ملیارێك‌و 400 ملیۆن) دینارە چۆن لە ماوەی تەنیا (سێ) رۆژدا وردبینی بۆ كارەكانی دەكرێت‌و ئەستۆپاكی بۆ دەردەكرێت، سەرباری ئەمە داوا دەكەن پێداچونەوەیەكی گشتگیر بكرێت بە هەموو دامەزراوەی بەخشیندا نەك تەنیا نەخۆشخانەكە. پێشنیازی پۆستێكی نوێ ! سەرباری ئەوەی لیژنەی ئەنجومەنی سیاسی كۆمەڵ ئەستۆپاكی بۆ دەركردووە، بەڵام مەكتەبی سیاسی كۆمەڵ بڕیاریداوە سەروەر خورشید لە پۆستی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكە لاببرێت‌و لەبری ئەوە بكرێت بە بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكانی بەخشین لە دەرەوەی شاری سلێمانی، بەڵام سەروەر خورشید بەم پێشنیازە قایل نەبووە‌و سكاڵا لەسەر عەبدوڵا ئەحمەد جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی تۆماركردووە كە سەربە حزبەكەی خۆیەتی. هەندێك لە بەرپرسانی كۆمەڵی ئیسلامی كە (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون‌و ئامادەنەبوون بەناوی خۆیانەوە لێدوان بدەن، دەڵێن كێشەی نەخۆشخانەی بەخشین ئەوەیە بووە بە پرۆژەیەكی گەورەو چاوی لەسەرە، بۆیە ململانێی لەسەر دروستبووە. لەبارەی دەزگای بەخشینەوە دەزگای بەخشین لە 15ی حوزەیرانی 2009 دروستكراوەو بارەگا سەرەكییەكەی لە تەنیشت مەكتەبی سیاسی كۆمەڵی ئیسلامییە لە گەڕەكی (كازیوە)ی شاری سلێمانی، بەڵام نزیكەی (40) نوسینگەی لە شارو شارۆچكەكانی هەرێم هەیە، ئەم نوسینگانە ئەركیان كۆكردنەوەی خێرو زەكاتی خەڵكە كە بۆ دەزگاكەی دەنێرن. بەپێی ئەوەی ئەندامانی كۆمەڵ باسی دەكەن، خاوەنی بیرۆكەی دەزگاكە كادیرێكی كۆمەڵ بووە لە شاری هەولێر بەناوی (رێبوار میرانی)، ئەم گەنجە ئێستا یەكێكە لەوانەی كە ناڕازییە لە كارەكانی دەزگاكە‌و دەوترێت چەند مانگێكە دەستی لەكاركێشاوەتەوە. دەزگای بەخشین پرۆژەیەكی ئەهلی كۆمەڵی ئیسلامییە، دەزگاكە لە چەند سێكتەرێك پێكدێت (تەندروستی، پەروەردە، مندالانی بێ باوك، كەمئەندامان، دروستكردنی خانوو بۆ خەڵكی كەمدەرامەت)، كۆمەڵگەی پزیشكی بەخشین كە سلێمانی‌و كەلارو چەمچەماڵ‌و هەڵەبجە لقی هەیە دیاترین سێكتەرەكانی دەزگای بەخشینە. نەخۆشخانەی بەخشین كە ئێستا كێشەو سەرئێشەی بۆ عەلی باپیر كۆمەڵی ئیسلامی دروستكردووە، دەكەوێتە سەر شەقامی بازنەیی مەلیك مەحمود لە سلێمانی لە ساڵی 2017 دروستكراوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، تێچووی دروستكردنی ئەم نەخۆشخانەیە نزیكەی (4 ملیار) دینار بووە، نەخۆشخانەكە زیاتر لە (500) كارمەندی هەیە. هەندێك ئەم پرۆژەیە وەكو پرۆژەیەكی بازرگانی كۆمەڵی ئیسلامی پێناسە دەكەن، بەڵام بەرپرسانی كۆمەڵ خۆیان دەڵێن پرۆژەیەكی خێرخوازییە. بەپێی لێدوانێكی ساڵی رابردووی ئاری عەزیز بەرپرسی دەزگای بەخشین" لە سەرەتای دامەزاندانیەوە دەزگای بەخشین زیاتر لە (22ملیارو 644ملیۆن) دیناری خەرج كردوە"، دیار نییە ئێستا ئاستی خەرجییەكانی دەزگاكە گەیشتوەتە چەند. موسعەب حسێن بەڕێوەبەری ئۆفێسی هەولێری دەزگای بەخشێن دەڵێت، تاوەكو ساڵی رابردوو دەزگای بەخشین لە بەشی منداڵانی بێ باوك، كەفالەتی (514) منداڵی بێ باوكی كردووە، كەفالەتەكە بریتییە لە یارمەتییەكی دارایی كە مانگانە بەو منداڵانە دەدرێت‌و بڕەكەی نزیكەی (100 هەزار) دینارە نەخۆشخانەی بەخشین بەهۆی ئەوەی لەڕووی نرخەوە لە نەخۆشخانەكانی تر هەرزانترە، سەرباری ئەوەی لەناو كۆمەڵی ئیسلامیدا كێشەی دروستكردووە، لەسەر ئاستی دەرەوەی حزبیش روبەڕووی دوو جۆر ململانێ بووەتەوە، یەكێكیان ململانێی سیاسی لایەنەكان‌و ئەوی تر ململانێی بازرگانی نەخۆشخانە‌و كۆمپانیاكان. بەمدواییە بەرپرسانی تەندروستی سلێمانی هەندێك كێشەیان بۆ كاری نەخۆشخانەكە دروستكرد، بەڵام بەهەوڵێكی عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵ لەڕێگەی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتییەوە، نەخۆشخانەكە لە داخستن رزگاركرا. هەندێك لە خەڵكی ئاگادار لە پرۆژەكە باسلەوە دەكەن دەزگای بەخشین لە پشتی پەردەوە جۆرێك لە ململانێی لەنێوان بەرپرسانی باڵای كۆمەڵدا دروستكردووە.
(درەو): ماوەی هەفتەیەكە (رێژیار جەلال) ئەندامی بۆردی گەنجانی یەكێتی‌و كوڕی بەرپرسی كۆمیتەی یەكێتی لە حاجی ئۆمەران دەستگیركراوە، كەسوكارەكەی دەڵێن" لەلایەن ئاسایشی پارتییەوە رفێندراوە". توانا شێخە ئامۆزای (رێژوان جەلال) لە ئەكاونتی تایبەتی خۆی لە فەیسبوك نوسیویەتی:" رێژیار جەلالی ئامۆزام لەلایەن ئاسایشی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە رفێندراوە، كە ئەندامی ئەنجومەنی باڵای بۆردی گەنجانی یەكێتییە، داواكارین یەكێتی بێدەنگ نەبێت". بۆردی گەنجانی یەكێتی لە راگەیەنراوێكدا دەڵێ:" ئاسایشی پارتی لە حاجی ئۆمەران كادیرو ئەندامی ئەنجومەنی باڵای بۆردی گەنجانی یەكێتی دەستگیركردووە، هەموو بیانووەكەشیان ئەوەیە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان قسەی كردووە لەسەر فەشەلی حكومڕانی پارتی". بۆردی گەنجانی یەكێتی هەڕەشە دەكات‌و ئاماژەی بەوەكردووە" داواكارین بەزووترین كات ئەو كادیرەمان ئازاد بكەن، لەئەگەری دەستی دەستی پێكردن و ئازاد نەكردنیدا، بۆردی گەنجان رێكاری یاسای و سیاسی دەگرێتەبەرو كاردانەوەكانمان دەچنە بواری عەمەلیەوە". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، هۆكاری دەستگیركردنەكەی ئەو كادیرەی یەكێتی بۆ نوسینی پۆستێك لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك دەگەڕێتەوە، لە پۆستەكەدا لە وەڵامی كادرێكی پارتیدا كە بۆی نوسیوە:" خۆزگە هێرۆخان وجاخی كوێر بوایە"ە، ئەم بۆی نوسیوە"خۆزگە حەمایل خان وجاخی كوێر بوایە".
.jpg)
(درەو): "نەوتی هەرێمی كوردستان بازرگانێكی زۆرزانی پاكستانی دەیفرۆشێت، دوو بنەماڵەی هەرێمی كوردستان چارەكە ملیۆنێك بندیواریان هەیە‌و لە ئەنجامدانی ریفراندۆمدا گوێیان بۆ ئیسرائیلی دۆستیان نەگرت بۆیە ئێستا خەونی سەربەخۆییان لەبیرچوەتەوە" ئەمە بۆچوونی یەكێك لە دیارترین رۆژنامەنوسەكانی ئیسرائیلە لەبارەی دۆخی هەرێمی كوردستانەوە. "خەونە كوردییەكەمان" ئەیهود یوعاری كە رۆژنامەنوسێكی ئیسرائیلییە‌و تایبەتمەندە لە بواری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و خاوەنی چەندین دیداری رۆژنامەوانی گرنگە لەبارەی كێشەی عەرەب- ئیسرئیل‌و لەگەڵ ژمارەیەك لە سەرۆكەكانی ئیسرائیل‌و سەرۆكی كۆچكردووی فەلەستین یاسر عەرەفات گفتوگۆی كردووە، لە وتارێكدا لە لە سایتی كەناڵی (2)ی ئیسرائیل بڵاویكردوەتەوە، باسی لە دۆخی ئێستا كورد دەكات. لە وتارەكەیدا كە لەژێر ناوی "خەونە كوردییەكەمان شكا.. چ شورەییەكە!" نوسەر نوسیویەتی:" ئیسرائیل بەشێوەی پچڕ پچڕ بۆ ماوەی چەندین دەیە كاری لەسەر بەرنامەیەك كردووە بۆ دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان، لەچوارچێوەی ئەو بەرنامەیەدا یارمەتی سەربازی، راوێژكاریی، تەندروستی، دیپلۆماسی پێشكەشی كورد كردووەو بەشێوەیەكی نهێنیش نەوتی هەرێمی كوردستانی كڕیوە". ئەو دەڵێ:" دەكرا بەدروستكردنی دەوڵەتی كوردی، رۆژهەڵاتی ناوەڕاستێكی جیاواز دروست بكرێت، تەنانەت ئەگەر دەوڵەتەكەش تەنیا لە باكوری عێراقدا دروستبكرایە بەبێ ئەو (40 ملیۆن) كوردەی تر كە لە توركیا‌و ئێران‌و سوریا دەژین، بەڵام ئەو خەونە لەبارچوو، هەندێكیشی هەڵەی خۆیان بوو". "كورد رۆچۆون لە گەندەڵیدا" ئەیهود یوعاری باسی لەوەكردووە، بۆ ماوەی چەندین ساڵ پەیوەندییەكی بەهێزو دۆستانەی هەبووە لەگەڵ ژمارەیەكی زۆر لە سەركردەكانی كورد بەوپێیەی خۆی وەكو لایەنگرێكی خەباتی كورد زانیوە، بەڵام كاتێك تەماشای واقیعەكە دەكرێت دەردەكەوێت كوردەكان بەدەستی خۆیان ئەو دەرفەتانە لەناو دەبەن كە بۆیان دێتە پێشەوە. نوسەر دەڵێ:" ئێستا تەنانەت ئەگەر جۆ بایدن وەكو سەرۆكی ئەمریكا هەڵبژێردرێتەوە، جارێكی تر پێشنیازە كۆنەكەی بۆ جیاكردنەوەی كوردستان لە عێراق لەژێر ناوی سیستمی فیدراڵی دوبارە ناكاتەوە، هۆكارەكەشی ئەوەیە كوردەكان دەست لە نەریتی ناشایستەی خۆیان بەرنادەن كە نقوم بوون لە شەڕو ململانێی ناوخۆیی‌و لە دەرەوەی خۆیان بەدوای هاوپەیماندا دەگەڕێن، بەداخەوە رۆچوون لە گەندەڵیدا. ئەیهود یوعاری لە زاری رۆشنبیرێكی كوردەوە نوسیویەتی: ئەمریكا لە كۆتایدا دەستبەرداری حكومەتی هەرێم دەبێت وەكو هاوپەیمانێكی باوەڕپێكراوی خۆی، لەكاتێكدا كورد ماوەیەكی دورودرێژە سەرقاڵی كێشەی ناوخۆیی خۆیەتی‌و سەركردەكانی یەكتریان بایكۆت كردووەو لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە جنێوو سوكایەتی بە یەكتر دەكەن. "بازرگانێكی زۆرزانی پاكستانی" بەشێكی تری نوسینەكەی تایبەت كردووە بە دۆسیەی نەوتی هەرێمی كوردستان‌و ئاماژەی بەوەكردووە، بەمدواییە ئاشكرابووە كە ماوەی چەندین ساڵە نەوتی هەرێمی كوردستان لەلایەن بازرگانێكی زۆرزانی پاكستانییەوە دەفرۆشرێت‌و ئەو بازرگانە ملیاران دۆلاری نەوتی كوردستانی خستوەتە بانكێكی لوبنانییەوە‌و لەوكاتەوە بانكەكەش دەرگاكەی بەڕوویاندا داخستووە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەمساڵدا بۆ دووەمجارە تكا لە كەرتی تایبەت دەكات قەرزی پێ بدەن، كوڕە مامەكەی مەسرور بارزانی كە ناوی نێچیرڤان بارزانیە‌و ئێستا سەرۆكی هەرێمە‌و پێشتر سەرۆكی حكومەت بووە، تۆمەتبار دەكرێت بەوەی "فەوزای دارایی" دروستكردووە‌و نزیكەی چوار لەسەر پێنجی سەرچاوەی سەرەكی داهاتی نەوتی لەناوبردووە، بارزانییەكان داوا لە حكومەتی بەغداد دەكەن پارەیان پێبدات، ئەمەش باجێكی سیاسی گەورەی هەیە كە سەربەخۆییەكی كەمترە. هەندێك لە بارزانییەكانی تر لە هەولێرو دهۆك كە لەژێر كۆنترۆڵی خۆیاندایە لەشەڕدان لەگەڵ ئەندامانی ماڵباتی تاڵەبانی كە سلێمانیان لەژێر كۆنترۆڵدایە‌و ئەم هەفتەیە رایانگەیاند ئەمە یەكەمینجارە لە هەولێر كۆدەبنەوە.. ئەو دوو بنەماڵەیە حزب‌و دەزگای میدیایی‌و هێزی سەربازی‌و دەزگای هەواڵگری تایبەت بە خۆیان هەیە، هەردوكیان ئیمپراتۆریەتی بازرگانی ناپەسەند بەڕێوەدەبەن‌و چارەكە ملیۆنێك كارمەندی بندیواریان هەیە، تاڵەبانییەكان دابەشبوون لەنێوان لایەنگرانی هاوسەری رێبەرە كۆچكردووەكەیان (جەلال تاڵەبانی سەرۆك كۆماری پێشووتری عێراق)و نەیارەكانیان. "گوێیان بۆ دۆستەكانیان نەگرت" ئەیهود یوعاری نوسیویەتی:" دوای ئەوەی كورد زۆرینەی ئەو خاكەی لە دەستدا كە لە شەڕەكانی دژ بە داعشدا كۆنترۆڵی كردبوو لەنێویاندا شاری كەركوك "قودسی كوردستان"، تاڵەبانییەكان بەبێ ئاگاداركردنەوەی هێزەكانی بارزانی لەبەرامبەر سوپای عێراقدا لە ناوچەكە كشانەوە، ئەمە هۆكارەكەی ئەوە بوو كوردەكان گوێیان بۆ ئامۆژگاری دۆستەكانیان نەگرت لەوانە ئیسرائیل، كە داوایكرد لە پایزی 2017دا ریفراندۆمی سەربەخۆیی نەكەن، بەڵام ئەوان كردیان‌و روبەرێكی گەورەی خاكیان لەدەستدا‌و لەوكاتەوە دروستكردنی دەوڵەتەكەشیان لەبیرچوەتەوە. لە كۆتایی نوسینەكەیدا، نوسەرە ئیسرائیلییەكە باسی لەوەكردووە، بەمدواییە توركیا دەستیكردووە بە دروستكردنی ناوچەیەكی ئەمنی لە باكوری هەرێمی كوردستان هاوشێوەی ئەوەی لە سوریا كردویەتی لەبەرامبەر یاخبوانی كورد لە توركیا لەسەر سنور، توركەكان بەردەوام بۆردومان دەكەن، ئێرانییەكانیش بە هەمان شێوە بۆردومانی بنكەی هێزە كوردییەكان دەكەن.. بارزانییەكان پارێزگاری لە پەیوەندی باشی خۆیان دەكەن لەگەڵ ئەردۆغان‌و پشتیان لە جەنگاوەرانی كورد لە سوریا كردووە لەسەر هێڵی سنور، تاڵەبانییەكانیش لەگەڵ ئێراندا لە سۆزداری دەكەن.
.jpg)
(درەو): ماوەی دوو هەفتەیە (عەلی قایار) هاوسەرۆكی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە)ی شاری سێرت، لە سلێمانی دیار نەماوەو نوێنەری هەدەپە لە هەرێمی كوردستان گومانی هەیە لە لایەن "میت"ی توركیەوە رفێنرابێت و داوای لێكۆڵینەوە دەكات. عابد ئیكە نوێنەری هەدەپە لە هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند:" عەلی قایار هاوسەرۆكی هەدەپە لە شاری سێرت، ماوەی دوو هەفتەیە چارەنوسی نادیارەو لە شاری سلێمانی بیسەروشوێنە. وتی:"عەلی قایار ماوەی (10 ) ساڵە لە هەرێمی كوردستانەو ماوەی ساڵێكە لە شاری سلێمانی بەڵێندەر بوو لە كۆمپانیایەك كاریكردووە، لە كاتژمێر (7:30) ی بەیانی رۆژی 15/7/2020 كرێكارەكانی بردووە بۆ كۆمپانیا لە نزیكی بازگەی عەربەت– سلێمانی، ئیتر دیار نەماوە، تەلەفۆنەكەی داخراوە". عەلی قایار هاوسەرۆكی هەدەپە بووە لە شاری سێرتی باكوری كوردستان، بەتۆمەتی كاری سیاسی لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەرچووە و ماوەی 10 ساڵە هاتوەتە باشوری كوردستان و لە هەولێر بوو، ماوەی ساڵێكە لە شاری سلێمانی كاردەكات. نوێنەری هەدەپە لە هەرێمی كوردستان دەڵێت:" سەردانی ئاسایشی سلێمانی و پەیوەندییەكانی یەكێتیمان كردووە، بەڵام هیچ سەرەداوێكمان دەستنەكەوتووەو ئەوانیش دەڵێن لە دەسەڵاتی ئێمەدا نیەو ئاگادار نین". عابد ئیكە جەختی كردەوە كە "ناڵێین ١٠٠٪ وایە، گومانمان هەیە میتی تورك هاتبێتە سلێمانی و رفاندبێتی، بەڵام لەناو ئەو هەموو ئاسایش و هێزە ئەمنییەدا چۆن گرتویەتی؟! سەبارەت بە گومانی خۆڕادەستكردنەوە بە توركیا، عابد ئیكە رایگەیاند، بەهیچ شێوەیەك گومان ناكەین ئەو سەرۆكایەتی حزبی ئێمە دەكات لە باژێری سێرت، ئەو لەو ئاستەدا نیە خۆی رادەست بكات، ١٠٠٪ خۆی رادەستی توركیا ناكات، چونكە فەرمانی دەستگیركرنی هەیە.. لەناوبراوە نازانم ؟! میتی توركی ئەوی بردووە نازانم ؟! دەستی برادەرانی یەكێتی تیایە نازانم، بۆچی نایڵێن؟! داواكاریمان هەیە لێكۆڵینەوەیەكی جدی بكرێت بەرپرسیارێتی حكومەتی هەرێم و یەكێتی نیشتمانی كوردستانە.
.jpg)
ئامادەكردنی: د. سەنگەر سەید قادر -بەشی یەكەم... - ناگەڕێمەوە سەر مێژووی پێشووتری ململانێكان و لە دوای ڕاپەڕینەوە دەست پێدەكەم كە یەكێتی و پارتی لە شاخەوە گەڕانەوە شار و دەسەڵاتیان گرتەدەست و یەكێتی لەسەر ئاستی كوردستان لە ڕووی جوگرافیا و هێزی پیشمەرگەوە بەراورد بە پارتی بەهێزتر بوو و دواتر هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٩٢ ی بە دوادا هات و ئەم دوو هێزە ئەنجامەكانیان لەیەكەوە نزیك بوو بەڵام ئەنجامەكانیان پێ قبول نەكرا و كەوتنە شەڕی ناوخۆ یەكێتی دەستی بەسەر هەولێردا گرت بە تەواوەتی و دواتر پارتی لە ڕێگەی هێنانی توركیا و بەعسەوە دەستی بەسەر هەولێردا گرتەوە و یەكێتی تا سنوری سەیرانبەنی پێنجوێنی سەر سنوری ئێران ڕاماڵی، یەكێتیش جارێكی تربە پشتیوانی ئێران پارتی لە سنوری سلێمانی ڕاماڵی تا دێگەڵە و ئەو سنورە بوو بە هێڵی جیاكەرەوەی نێوان پارتی و یەكێتی دواتر ڕێكەوتنامەی دیمەشقی بەسەردا هات و مادلین ئۆڵبرایتی وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی ئەمەریكا دەستی كاك مەسعود و مام جەلالی خستە ناو دەستی یەكتر و كۆتای بەشەڕ هێنا، كە تا ئەم ساتە یەكێتی بەهێز تر و سنوری فەرمانڕەوای فراوانتر بوو بەڵام لە دوای جەنگی داگیر كردنی عێراق هاوكێشەكان گۆڕا بەتایبەت لە دوای ڕێكەوتنامەی ستراتیژی نێوان یەكێتی و پارتی بە دیاری كراوی ڕووداوەكانی ساڵی ٢٠٠٥كە پارتی لە هەنگاوێكی ژیرانە و دوور بینانەدا ڕازی بوو بەوەی مام جەلال پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق وەربگرێت و كاك مەسعودیش پۆستی سەرۆكایەتی هەرێم وەربگرێت كە بەم هەنگاوە پارتی مام جەلالی لە هەرێمی كوردستان دوور خستەوە بۆ بەغداد و سەرقاڵی كرد بە كێشەكانی بەغدادەوە ئەمەش ڕێگە خۆشكەر بوو بۆ پارتی كە دەست بەسەر یەكێتی دا بگرێت چونكە مام جەلال هەرێمی بەكاك مەسعود سپارد بوو بە جۆرێك ڕایگەیاند بوو با كاك مەسعود سەرۆكایەتی كۆبوونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بكات هاوكات دوور كەوتنەوەی مام جەلال لە هەرێم و چوونی بۆ بەغداد كێشەكانی ناو یەكێتی قوڵكردەوە و شپرزەی كەوتە ناو ماڵی یەكێتی و دواتر دابەش بوونی یەكێتی و جیابوونەوەی بزوتنەوەی گۆڕانی بەدوادا هات بەوەش یەكێتی بەتەواوی لاواز بوو دەسەڵاتی ناوخۆی هەرێم كەوتە دەستی پارتی -پارتی چۆن شیمشێرەكەی لە یەكێتی وەرگرتەوە..؟ ئادەم سمس دەڵێت ( چەكی ململانێ و شەڕی سیاسی ئابورییە) و پارتیش لە دوای ساڵی ٢٠٠٦ ئەم چەكەی لە یەكێتی وەرگرتەوە، لە كۆتای ساڵی ٢٠٠٦ وسەرەتای ساڵی ٢٠٠٧ دەست بە گەڕان و پشكنین بەدوای نەوت و غازدا لە هەرێم دەستی پێكرد، لەم. كاتەدا مام جەلال سەرقاڵی چارەسەر كردنی كێشە و شەڕی شیعە و سونە و ئاڵۆزییەكانی عێراق بوو بەهۆی ئەوەی پارتی حوكمڕانی كوردستان بوو كەرتی ووزەی هەرێمی خستە ژێر دەستی توركیا و ئیماراتی هاوپەیمانی و گرێبەستە گرنگەكان بەو دوو وڵاتە دران و ئەو گرێبەستانەشی بە كۆمپانیا ئەمەریكی و بەریتانییەكان. دران هەرزوو كەوتنەوە دەستی توركیا ئەمەش وایكرد كە پارتی ببێت بە دەسەڵاتداری كەرتی ووزەی هەرێم و مام جەلالیش لەم مەترسێیە بۆ سەر یەكێتی تێنەدەگەشت و زیاتر لە خەمی كورسیەكەیدا بوو لە بەغداد و هەرێمی بۆ پارتی جێهێشت بوو لە ڕووی دیبلۆماسیشەوە بەهۆی ئەوەی كاك مەسعود سەرۆكی هەرێم بوو و وە بەهۆی ئاڵۆزییەكانی عێراقی عەرەبییەوە هەولێر بوو بە چەقی دیبلۆماسی و بازرگانی عێراق پارتی تادەهات دەسەڵاتی خۆی لە هەولێر بەهێزتر دەكرد و بوو بە نمایندەی دەسەڵاتی دبلۆماسی و پەیوەندییەكانی هەرێم هەروەها جیاواز لە مام جلال پارتی لە ڕێگەی وەزیری دەرەوەی عێراقەوە كە كاك هۆشیار زێباری بوو زیاتر پێگەی خۆی لەسەر ئاستی دەرەكی بەهێز كرد و پۆستەكەی كاك هۆشیاری بۆ بە هێزكردنی پارتی بەكاڕ دەهێنا بەوەش یەكێتی لە سەر ئاستی ناوچەكە و ئەمەریكا و ئەوروپاش پیگای لاواز بوو یەكێتی دوای نەخۆش كەوتنی مام جەلال.. یەكێتی تا كاتی مام جەلال ڕاستە لاواز بوو بەڵام هێشتا شپرزە و فرە باڵ نەبوو لە سەر ئاستی عێراقی عەرەبی و لە بەغداد بەهێز بوو، بەڵام دوای نەخۆش كەوتنی مام جەلال یەكێتی هێزی خۆی لە عێراقی عەرەبی لە دەستدا و لە ناو خۆی هەرێمیش پەرتەوازە و دابەشبوو، چونكە هیچ سەركردەیەكی یەكێتی توانای جیگرتنەوەی پێگە و كاریزمای مام جەلالی نەبوو و چەند باڵێكی یەكێتیش چاویان لە كورسییەكەی مام جەلال بوو بەڵام هێرۆخان بۆ پاراستنی كورسەكەی مام جەلال كەوتە جوڵە و بۆ ئەمەش پێویستی بە پارتی بوو بۆیە هێرۆخان سازشی بۆ پارتی كردوو ڕێگر بوو لەوەی دكتۆر بەرهەم جێگای مام جەلال بگرێتەوە ئەم سازش كردنە باجەكەی قورس بوو بۆ یەكێتی بە جۆرێك لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٣ یەكێتی بوو بە هێزی سێهەم و بزوتنەوەی گۆران پلەی دووەمی گرت و لە بەغداش هێزی پووكایەوە، بۆ تۆڵە كردنەوە لە پارتی یەكێتی پەنای بۆ بەغداد و مالیكی برد كە دووژمنی بارزانی بوو بەتایبەت دوای گەلەكۆمەكەی بارزانی سەدر و عەلاوی لە مالیكی بۆ دوور خستنەوەی ئەگەر چی یەكێتی سەركەوتوو بوو لە بڕینی بودجەی هەرێم لەلایەن مالیكیەوە بەڵام شكستی هێنا لەوەی كەرتی ووزە بخاتەوە ژێڕ دەستی خۆی لە ڕێگای بەغداوە، نەك هەر ئەمە بەڵكو پارتی پەلی هاویشت بۆ كەركوك كە بە دڵی یەكێتی دادەنرا دواتر مالیكی لە ساڵی ٢٠١٤ شكستی هێنا و نەیتوانی ببێتەوە بە سەرۆك وەزیران و داعش بەشێكی ناوچەكانی هەرێمی كۆنترۆڵ كرد و مەترسی بۆسەر كەركوكیش دروست بوو لەم قۆناغەدا یەكێتی پێویستی بە پارتی بوو و هاوكات لە ژێر فشاری ئەمەریكادا پارتی لە ڕووی سەربازییەوە خۆی لە كەركوك بەهێز كرد لەسەر ئاستی ناخۆش دوای بێ ئومێد بوون لە گەڕانەوە هۆشی مام جەلال بەهۆی قورسی مەخۆشییە كەیەوە پارتی كەوتە جوڵە بۆ دیاریكردنی جێنشینی مام جەلال كە قوباد تاڵەبانی باشترین بژاردە بوو بۆ پارتی لەم هەنگاوەشدا هیرۆخان لاری نەبوو چونكە نەیدەویست كورسیەكەی مام جەلال كەسێكی دەرەوەی كوڕەكانی لەسەری دابنیشێت ئەگەر چی لە ماڵباتی شێخ جەنگیش بێت، هەروەها نزیكبوونەوەی گۆڕان و پارتی لە یەكتر مەترسی جدی بوە بۆسەر یەكێتی، هەر بۆیە پارتی ئەم لاوازییەی یەكێتی قۆستەوە و بەشێكی زۆر لە سەركردەكانی یەكێتی لە ڕێگەی پارە و ئیمتیازات و (ڕێگای تری ناچار كردن) لە خۆی نزیك كردەوە یەكێتی كەركوكی لە شەڕی داعشدا لە دەستدا. لە دوای ئەوەی داعش دەستی بەسەر یەك لەسەر سێی خاكی عێراقدا گرت و حكومەتی بەغداد لاواز بوو ، لەلایەكی ترەوە بەهۆی شەری داعشەوە هەولێڕ بوو بە ناوەندی دیبلۆماسی وڵاتانی هاوپەیمانان و چەك و هاوكاری زۆڕ ڕادەستی حكومەتی هەرێم كرا كە لەژێر دەسەڵاتی پارتیدا بوو ئەمەش پارتی هێندەی تر بەهێز كرد بە جۆرێك دەستی بەسەر پارێزگای كەركوك و بیڕەنەوتەكانیشیدا گرتبوو ڕیفراندۆم یەكێتی هەستاندەوە... پارتی تا پێش ڕیفراندۆمی ٢٠١٧/٩/٢٥ بە تەواوی دەستی بەسەر هەرێمدا گرتبوو لە یەكاتدا ئێران و ئەمەریكا و ئەوروپا و توركیا (بەهۆی ووزەوە) بەجۆرێك غروری هەبوو كە ڕیفراندۆمی ڕاگەیاند و یەكێتیشی ناچار كرد بوو كە نەتوانن دژایەتی بكەن بەڵام لە دوای ڕیفراندۆم پارتی بار و ماڵەكەی بەسەردا ڕووخا و كاك مەسعود كەنار گیر خرا و توركیا و ئێران. كەوتنە دژایەتی پارتی و ئەمەریكاشی لە خۆی توڕە كرد و تەنها مایەوە بۆیە ئێڕان كەوتە جووڵە و باڵێكی یەكێتی بەلای خۆیدا ڕاكێشا كە كاك لاهور و پاڤڵ تاڵەبانی هاوكاری ئێرانیان كرد بۆ شكست هێنان بە پارتی و دەركردنی لە كەركوك بەڵام دۆخەكە لە كۆنترۆڵ دەرچوو كەركوك لە پارتی سەندرایەوە بەڵام نەدرایەوە بە یەكێتی وەك قاسمی سلێمانی بەڵێنی پێدابوون لێرەوە خۆری قوباد تاڵەبانی وەك جێگرەوەی مام جەلال خەونی پارتی ئاوابوو، كاك لاهور و كاك پاڤڵ بوون بە هێزی سەردەستی یەكێتی و ئێران و بەغداد و ئەمەریكاش هاوكاریان بوون و كەوتنە دژایەتی پارتی كە خۆی بریندار و لاواز بوو توانای جوڵەی نەمابوو و متماناوچەی و نێودەوڵەتی لە دەستدا بوو هاوكات ئەو سەركردانەی یەكێتی كە سەر بە بارتی بوون كەنار گیرخران بە هۆی ئەوەی هێزی سەربازی و پارە لە ژێر دەسەڵاتی ئەم دوو سەركردەیەی یەكێتی دا بوو بەتەواوی دەستیان بەسەر یەكێتی دا گرت و هێرۆخانیش بە هۆی نەخۆشی و فشاری ئێرانەوە و شكستی ڕیفراندۆمەوە توانای ڕێگری نەمابوو ئەم باڵەی یەكێتی لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی ٢٠١٨ هەرێم. و عێراقدا یەكێتیان دوای شكستی ساڵی ٢٠١٣-٢٠١٤ هەستاندەوە و هەرچەندە بە ئەنجامی هەلبژاردنەكانی ساڵی ٢٠١٨ پەرلەمانی هەرێم ڕازی نەبوون بەڵام كاك قوباد بێگەڕانەوە بۆ ئەم باڵە ئەنجامەكانی ئیمزا و پەسەند كردبوو بەڵام لاهور و پاڤڵ لە ئۆكتۆبەری ساڵی ٢٠١٨ لە دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق گورزی دووەم و سێهەمیان لە پارتی دا( گورزی یەكەم خیانەتەكەی ١٦ ئۆكتۆبەر بوو) و بەرهەم ساڵحیان گێڕایەوە ناو یەكێتی و ڕێگریشیان كرد لەوەی پارتی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق وەربگریت كە عەرابی ئەم سەركەوتنەی یەكێتی لاهور بوو، هاوكات شكستیشی بە ڕێگرییەكانی هیڕۆخان هێنا بۆ ڕیگری لەوەی كە بەرهەم ساڵح ببێت بە سەرۆك كۆمار وەك ئەوەی بەڵێنی بە پارتی دابوو یەكێتی دوای كۆنگرە... لەدوای كۆنگرەی یەكێتیەوە لە كۆتای سالی ڕابردوودا هاتنە سەر دەسەڵاتی دەستەیەكی نوێ یان ڕاسترە بگوترێت نەوەیەكی نوێی یەكێتی دەسەڵاتی پارتی بەسەر یەكێتی دا لە قاڵبدرا و سەرەتایەكی نوێ لە ئاراستەی كاری یەكێتی دەستیپێكرد ئەگەر چی پاڵی پاڤڵ و لاهور لە كۆنگرەدا دەنگ و ئەنجامەكەیان بۆ بەرژەوەندی خۆیان یەكلای كردەوە و یەكێتیان لە سەركردە كۆنەكان و نزیكەكانی پارتی پاك كردەوە بەڵام كۆنگرە تەنها ڕاگەیاندنی ئەنجامەكان بوو ئەگەرنا ئەم باڵە لە دوای شكستپێهێنانی ڕیفراندۆمەوە بوون بە هێزی دەسەڵاتداری یەكێتی و كۆنگرە تەنها ئەمەی بەیاسایی كرد و شكستی بەهەوڵی پارتی هێنا بۆ سەپاندنی كەسەنزیكەكانی لەناو یەكێتی دا ئەم باڵە هەر لە دوای ڕیفراندۆمەوە پێویستیان بەوە بوو كە تەكێتی بەهێزتر بكەن ئەمەش تەنها بە سنوردار كردنی دەسەڵاتی پارتی دەبێت چیتر یەكێتیان هەستاندبووە سەرپێی و ئامادەبوون بۆ ململانێی پارتی و ئەو دۆخەی دوای ساڵی ٢٠٠٥ قبوڵ نەكراو بوو دۆخی ئێستای پارتی.. پارتی هەرچەندە هەتا ئێستاش هێزی یەكەمە و كۆنترۆڵی حكومەت و پەرلەمانی كردووە بەڵام لە دوای ڕیفراندۆمەوە بێهێزبووە وەك پیش ڕیفراندۆم نیە ئەمەش بەهۆی كەنار گیر خستنی كاك مەسعود و ناكۆكیە ناوخۆییەكانی پارتی و قەیرانی دارایی لاوازبوونی لەسەر ئاستی ناوخۆی و ناوچەی و دەرەكی لەسەر ئاستی شەقامیش نەك بەتەنها یەكێتی ئێستا لایەنگرانی هێزەكانی دیكەش دژی پارتین و پارتی بەهۆكارێ شكستی هەرێم و قەیرانی دارای دەزانن و لەسەر ئاستی شەقامی سیاسی عێراقیش حكومەتی ئێستای بەغداد ناكۆكی لەگەڵ كاك مەسعود و كاك مەسروردا هەیە و زیاتر نزیەكە لە یەكێتی ناكۆكیەكانی ئێستای یەكێتی و پارتی... پارتی هەوڵی زۆریدا كاك قوباد بكات بە جێگرەوەی تاڵەبانی باوك و بڕیاردەری یەكێتی چونكە قوباد تاڵەبانی لە ڕووی سیاسی و پیگەی جەماوەرییەوە لاواز بوو و هەروەها كەسێكی نزیك بوو لە پارتی بە دیاری كراوی لە نێچیرڤان بارزانی و توانای ململانێكردنی نەبوو لەگەل پارتیدا بەڵام بە پێچەوانەی خواستی پارتییەوە لاهور و پاڤڵ بوون بە هێزی بڕیاڕ دەری یەكێتی و كە ئەم دوو كەسایەتیە لەناو یەكتی دا خاوەن پێگەیەكی جەماوەری بەهێزن و پارە و هێزی ئەمنی و سەربازیان لە ژێر دەستدایە و لە ڕووی كەسایەتیشەوە ماوەی نزیكەی ٢٠ ساڵە لەناوی كایەی سەربازی و ئەمنیدان و ئاگاداری ووردەكارییەكانن لە ئێستاشدا و لە دوای كۆنگرەوە پەیوەندییەكانی یەكێتی و پارتی گەڕاوەتەوە بۆ پێش ساڵی ٢٠٠٥ بە جۆرێك پارتی ئامادە نەبوو پیرۆزبای كۆنگرە و یادی دامەزراند لە یەكێتی بكات، لە بەڕامبەردا سەركردەكانی ئێستای یەكێتی پێیان وایە یەكێتی زوڵمی لێكراوە لە حكومڕانی دا و دەیانەوێت ململانێ یان نەك لە سلێمانی دوور بخەنەوە بەڵكو دەیانەوێت ململانێكان ببەنەوە هەولێر و دەسەڵاتی پارتی لە قاڵب بدەن بەتایبەت لە ئیستادا كە هەوڵیك هەیە بەو ئاراستەیە چونكە پێیان وایە دەبێت پشكی زیاتریان لە داهات و حوكمڕانی دا پێبدرێت ڕازی نین. وەك جاران لە حكومەدا میوان بن و دەیانەوێت شەركی ڕاستەقینەی فرۆشتنی ووزە بن و پارتی لەم پرسەدا شەفاف بێت لەگەڵیان و بەڵام پارتی پێشتر ئەم هەوڵانەی یەكێتی ڕەتدەكردە و ئامادەی سازش نەبوو هەروەها لە پرسی چارەسەر كردنی قەیرانی دارای هەرێمدا پشتیوانی ئەوە بوون حكومەتی هەرێم لەگەل بەغداد ڕیكبكەوێت چونكە لە ژێر فشاری جەماوەرە كەیاندان، بەڵام پارتی شكستی بە ڕێكەوتنی هەولێر و بەغداد هێنا هاوكات بەردەوامی ئەم قەیرانە وادەكات كە بالێكی جیابووەوەی گۆران بە سەرۆكایەتی قادری حاجی عەلی بۆ سەدان بۆ یەكێتی لە هەڵبژاردنی داهاتوودا و ئەگەر دۆخە بەم شێوەیەبێت ئەو باڵە جیابووەی گۆڕان زیان بە بەرژەوەندی و دەنگەكانی یەكێتی دەگەیەنێت هەر بۆیە لە دوو ڕۆژی رابردوودا لە وای شكستی كارتی كشانەوە لە پەرلەمان كارتی كشانەوە لە حكومەتیان دژی پارتی بەكار هێنا و ناچارییان كرد سەر مێزی گفتوو گۆ و بە ئاشكرا دانیان بە سەرۆكایەتی ئێستای یەكێتی دانا (هەڕچەندە پێشتر كۆبوونەوەی نهێنی كاك پاڤڵ و كاك مەسعود هەبووە بەڵام ئاشكرایان نەدەكرد چونكە كشانەوەی یەكێتی لە حكومەت شكست بەم كابینەیە دەهێنێت و ئایندەی كاك مەسروریش دەخاتە مەترسییەوە چونكە یەكێتی گۆڕان نییە تا ئەگەر دەربكرێت لە حكومەت كاریگەری نەبێت چونكە حوكمڕانی كرداری سەدا ٥٠% ی هەرێم یەكێتیە و بەكشانەوە حكومەتی هەرێم دەكات بە حكومەتی پارتی و دەسەڵاتی لە دوو پارێزگای هەرێمدا(هەولێر- دهۆك) كورتدەكاتەوە چونكە پارتی سەرەڕای قەیرانی دارا و لاوازی حكومەت هاوكات لەسەر ئاستی كوردستانی گەورە تەنیا كەوتووە و پەكەكە و ڕۆژ ئاوای كوردستانیش نزیكن لە یەكێتی و سەركردەكانی ئێستای كەئەمەش پێگەی پارتی لە ململانێكانی ئێستادا لاواز كردووە تاكتیكی نوێی یەكێتی ... تاكتیكی فرە دەنوكی كە تێزێكی بەریتانیە بۆ ململانێ سیاسییەكان و ونستۆن چەرچڵ داهینەریەتی و بریتیە لەوە كە لەیەك جەستە و سەنگەروە بە چەند سەر و دەنوكێك شەڕ بكەیت ئەمەش وادەكات كە بەرامبەڕەكەت بشەڵەژێت و نەزانێت ڕووبەرووی كام. دەنكوكە ببێتەوە و هێزی دووژمن دابەش دەكات بەسەر چەند بەڕەیەكدا و ماندووی دەكات لەیەكەم هەنگاویشدا ئەم تاكتیەكە نوێیەی یەكێتی سەركەوتوو بوو پارتی هێنایە سەرمێزی گفتووگۆ و دانی بە ئەنجامەكانی كۆنگرەی یەكێتی دا نا كە نزیكە ٨ مانگە هیچ دانپێدانانێكی نەبووە بە ئەنجامەكانی كۆنگرەدا ئەویش بەجۆریك بوو كە كاك لاهور لە دوورەوە شەڕەی شەڕی پارتی دەكرد لە ڕیگەی دەنوكی كاك پاڤلەوە ئەمەش وایكردوە پارتی دابەش بێت بەسەر دووبەرەدا، هاوكات پاڤڵ كە بێشتر بە كەسێكی هەڵەشە و ناسیاسی دەردەكەوت، ئێستا گۆڕاوە و ڕۆڵی نێوەند گیڕ دەگێڕێت بە جۆڵێك جووڵەكانی چەند ڕۆژی ڕابردووی هاوشێوەی مام جلال بوو هەر بۆیە ئەوەی پێش بینی دەكرێت سەرەتاییەكی نوێیە لە ململانێی نێوان پارتی و تەكێتی كە تا ئاستی تەحەدا كردن بەردەوامی دەبێت و لە هەر چركە و ساتێكدا ئەگەری تەقینەوەی هەیە چونكە پارتی نایەوێت لەو دۆخە نوێیە تێبگات كەلە ناو یەكێتی دا هاتووەتە ئاراوە، هاوكات یەكێتیش داوای بەشیك دەكات كەلە قەبارەی خۆی گەورەترە دەرئەنجام... ١-یەكێتی پێی وایە بەغداد پشتیوانی دەكات بەڵام بەهێز بوونی دەسەڵاتی بەغداد لە كوردستان تەنها لێدان نیە لە دەسەڵاتی پارتی بەڵكو سنوری دەسەڵاتی یەكێتیش لە قاڵ دەدات ٢- یەكێتی گەمەیەكی ژیرانە لەگەڵ پارتی دا دەكات لە ڕێگەی كاك پاڤڵەوە دەیەوێت بە نەرمی لەگەڵ پارتی دا بدوێت چونكە پارتی هێزێكە كەلە گرژی زۆرداهەمیشەبراوە دەبێت بەڵام پاڤڵ ناشییەوێت هەڵەكەی باوكی دووبارە بكاتەوە ٣- كاك لاهور پێشتر لە چەند هەڵەیەكی گەورەی كردووە لەوانە پرسی لامەركەزی و بەبێ خوێندنەوە باردۆخی ناوخۆ و ناوچەی و هەڵوێستی ئەمەریكا كە دابەشكردنی قەوارەی هەرێم هێڵی سورە و ئەم هەلوێستەش پێگەی كاك لاهوری لاواز كرد ٤-- سەركردایەتی یەكێتی یەكەم سازشی بە پارتی كرد بەڵام ئاسان نیە پارتی تەواوی داواكارییەكانی یەكێتی جێبەجێ بكات چونكە پارتیش هێشتا گەمەكەی لە دژی یەكێتی دەست پێنەكردووە ٥- هاوكیشەی دەسەڵات لە هەرێمی كوردستان بەو شێوەیە كە بوونی پارتی و مانەوەی بەستراوە بە یەكێتیەوە و بە پێچەوانەوە بوونی پەكێتی بەستراوە بە بوون و مانەوەی پارتییەوە ٦- كاك لاهور لە پرسی لامەركەزیدا هەڵەی كرد بەڵام لە پرسی كشانەوە لە حكومەتدا جدییە ٧- یەكێتی قەیرانی دارایی هەیە و پێویستی بە پارەیە بۆیە داوای پشكی زیاتر دەكات ٨- قوباد تاڵەبانی لاوازە و پارتی ناتوانێت پشتی بێ ببەستێت بۆیە ناچارە مامەڵە لەگەڵ پاڤڵ و لاهوردا بكات ٩- هاو كیشە ناوچەی و نێودەوڵەتیەكان لە بەرژەوەندی هیچ لایەنێكیاندا نیە و دەبێت لەسەر مێزی گفتووگۆ دابنیشن و چارەیەكی تریان نیە ١٠- سەرەتای ساڵی داهاتوو دەبێت بە سەرەتای گۆڕانكاری گرنگ لە هەرێمی كوردستان.
.jpg)
(درەو): سەرباری ئەو قەیرانە داراییە سەختەی دوچاری بووە، حكومەتی هەرێم بۆ مانگی شەشی ئەمساڵ بڕی نزیكەی (35 ملیۆن) دۆلاری شایستەی كۆمپانیاكانی نەوتی رادەستكردووە. بەپێی بەیاننامەی فەرمی كۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجى)ی توركی، حكومەتی هەرێمی كوردستان پارەی وەبەرهێنانی نەوتی بۆ مانگی حوزەیران بۆ كۆمپانیاكانی نەوت خەرجكردووە. بەیاننامەكە ئاماژە بەوەدەكات، لە كێڵگەی "تەقتەق" لە قەزای كۆیە، حكومەتی هەرێم (4 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلاری داوە بۆ كۆمپانیاكانی نەوت، لەم بڕە پارەیە كۆمپانیای گەنەڵ ئینێرژی بڕی (2 ملیۆن‌و 400 هەزار) دۆلاری وەرگرتووە. لە كێلگەی "تاوكی" لە زاخۆ، حكومەتی هەرێم بڕی (30 ملیۆن‌و 200 هەزار) دۆلاری داوە بە كۆمپانیاكان‌و لەو بڕە كۆمپانیای گەنەڵ ئینێرژی (7 ملیۆن‌و 400 هەزار) دۆلاری وەرگرتووە. ئەمە لەكاتێكدایە بەهۆی ئەو قەیرانە داراییەی توشی بوو، بڕیاربوو حكومەتی هەرێم داوا لە كۆمپانیاكانی نەوت بكات وەرگرتنی سایستە داراییەكانیان دوابخەن بۆ كاتێكی تر.
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.png)
