شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)

لە هەڕەشەوە بۆ هەلی هێزە باوەکان 
هەڵبژاردنی هەنووکەیی عێراق، دەرهاویشتەیەکی ئەرێنی بوو لە هەناوی شکست و گەندەڵی و بێباکی سیاسییە باوەکانی شیعە و سوننە و کورددا، هەر لەبەر ئەوەش پێشوەختە ئەنجامدرا. بەڵام ئایا دەتوانێت بەدیهێنەری ویست و مەبەستی ئەنجامدانەکەی بێت؟
لە هەر جوڵەیەکی کۆمەڵایەتی-سیاسیی وەک خۆپیشاندانێکی جەماوەرییدا، لەسەر چەند ئاستێک پۆلێنی ئامانج و ئەنجامەکانی دەکرێت، هەندێک کاتیی و دوورمەودا، هەندێکیش ڕووکەشی و ناوەڕۆکی و هەندێکیش تیۆریی و کردەیی.
بەڵام هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، لەڕووی ئامانجەوە، بەگشتی لە دوو ئاستدا ئامانجڕێژ کرابوو، ١.نمایشیی شکست و دانپێدانان و بێبەهاکردنی گووتاری ڕووکەشانەی سادەخەڵەتێنی مەزهەبی-نیشتمانی سیاسییەکانی نێودەسەڵات، ٢. هەنگاوی کردەیی دوورمەوداش ئەوە بوو لەڕێگەی هەڵبژاردنێکی پێشوەختەوە، ڕێگەخۆش بکرێت بۆ هاتنەسەرکاری توێژێکی نوێ بۆ گۆڕێنی ئاراستەی سیاسیی لە دروشمی تائیفی و دینی و دەستەمۆیی بۆ هەژموونی دەرەکییەوە بۆ گوتارێکی خۆتەوەریی و خزمەتگوزار. 
ئامانجی یەکەم هەر لەڕێوە هاتەدی و سەرجەم لایەنە عێراقییەکان لەم دووساڵەی دواییدا ڕاستەوخۆ و ناڕاستەخۆ ناچارکران دان بە شکستەکەدا بنێن و نەک هەر ئەوە وای لێهات هیچ هیزێکیشیان نەتوانێت شانازی بە پشکی خۆیەوە بکات لە "عێراقی نوێدا" و هەر یەکە  و تۆمەتی دامەزراندن و تەشەنەی ئەم ئەزموونەی دەخستە ئەستۆی ئەوی دیکەوە. ئەم هەڵبژاردنەی عێراق پێش هەر مانا و ئاماژەیەک، خودی ئەنجامدانی لە پێش وادەی خۆیدا، داننانە بە شکستی سیاسییە باوەکانی نێو عێراق، کە لە ٢٠٠٣ بە چەند توێژێکی سیاسیی لە پشتی پەردەی پرۆسەی سیاسیی عێراقەوە، لانیکەم هەڵگری ئەو مانایەیە کە هۆکاری نەهامەتی و بنبەستی ئابووریی و سیاسیی و ئەمنی عێراق بوون، چونکە هۆکار و مەبەستی ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکە بەدەمەوەچوونی داواکاریی خۆپیشاندان بوو (٢٠١٩) کە حکومەتە تەوافوقییەکەی عەبدولمەهدیان پێهەڵوەشاندەوە و ڕێگریشینان لە دروستکردنی دوو کابینە کرد، بە جۆرێک ئاماژە بوو بۆ فاتیحای سیاسیی بۆ توێژە باوەکە و ئەوان گفتوگۆی کۆتاییهێنانیان بە خۆپیشاندان لە بەڵێن و دروشمی دووبارەوە گواستەوە بۆ هەنگاوێکی کردەیی کە ئەویش "هەڵبژاردنی پێشوەختە" بوو، تا لە ڕێگای یاسای هەڵبژاردنی نوێوە، هەل بدرێتە توێژێکی نوێی سیاسی.

بەڵام بۆ ئامانجی دووەم بەو کەرەستە سیاسییانەی بەردەست و بەو دەزگا ماندووانەی عێراق (پەرلەمان و دەزگای جێبەجێکار)، کە خەون و ئامانجی گۆڕانکاریی ڕیشەییە لە دوورخستنەوەی سیاسییە پێشینەکان و بونیادنانی گوتارێکی نوێی نیشتمانی، بووە ئەستەم و بە پێچەوانەشەوە، خودی هەڵبژاردنەکە لە هەڕەشەیەکەوە بۆ سەر سیاسییە باوەکان، بووە و دەبێتە هەلێکی نوێی خۆڕێکخستنەوە و بووژانەوەیان، چونکە لەلایەک ئەو یاسایەی کە بڕیار بوو جۆری هەڵبژاردنەکە ڕێکبخات و حزبە تەقلیدی و ڕووخسارە باوەکان پەراوێز بخات، لە پەرلەمانێکەوە داڕێژرا کە دیسانەوە داشی دەستی ئەوان و لە ژێر هەژموونی ئەواندا بوو، لالایەکی دیکەوە هەڕەشەی خۆپیشاندەران بە جۆرێک کەوتەوە کە هەرسێ چینی باوی سیاسیی شیعە و سوننە و کوردی لەترسدا کردەوە یەک و لەبەردەم دوو سیناریۆدا قوتی کردنەوە: ١. یان دەبوو بەدیار مەرگی خۆیانەوە بڕواننە ئایندەی پرۆسەی سیاسیی و نەوەیەکی دیکەی سیاسیی جێگەیان بگرێتەوە (بەتایبەت لە نێوەڕاست و باشووردا)، ٢.یاخود بەپێچەوانەوە  سازش بۆ یەکدی بکەن و پێکەوە هەڕەشە ڕاستەقینەکەی سەریان کە جەماوەر و خەڵکی ناڕازی بوو دووربخەنەوە و لەڕووی تیۆری و کردەییەوە یاسا و  ڕێکارێکی هەڵبژاردن وەڕێ بخەن کە دیسانەوە بە ڕوخسارێکی دیکەوە لەسەر شانۆی سیاسییدا بمێننەوە. دیارە سیناریۆی دووەمیان کردە بەرنامە و هەر ئەوەش چۆنێتی و وردەکاریی و کاتی ئەنجامدانی ئەم هەڵبژاردنە هەنووکەییەی داڕشت. بەجۆرێک یاسا و دابەشکاریی بازنەکانی هەڵبژاردن وا ڕێکخرایەوە، لە قازانجی حزب و ئاراستە گەورەکان بێت و دەنگی هێزە تازە و تێوەنەگلاوەکان پەرت و فەوتاو بێت و ڕوخساری خۆپیشاندەرانیش لەبەر بچووکی بازنەکان کەمترین هەلیان بۆ بڕەخسێت بۆ ئەگەری بوونە هێزێکی یەکلاکەرەوە و خاوەن هەژموون، ئەمەش خۆی جۆرێک بوو لە کودەتا بەسەر مەبەستی دەرکردنی یاساکە و خودی ئاراستەی ئامانجی خۆپیشاندەراندا.

نەخشەی ئێستا و گریمانەی پاشی هەڵبژاردن
لێرەدا بۆ ڕوونکردنەوەی ئەو "نەگۆڕانە"ی کە بەڕێوەیە و ئەو هەلەی دەدرێتەوە بە هێزەباوەکان، پێویستە نەخشەی ئێستای هێزە سیاسییەکان و سیناریۆکانی پاش هەڵبژاردن ڕوون بکرێتەوە:
پاش تێکچوونی پرۆسەی تەوافوقی شیعی-سوننی-کورد و پەرتەوازەیی نێو خودی هەرسێ ماڵەکە و چەندسەرەیی گوتارەکانیان، لەلایەکی دیکەشەوە  خراپی ئەدا و ئەزموونی پاش ٢٠٠٣ لە بەڕێوەبردنی دامودەزگاکان، وای کرد هاوڵاتی و چینە سیاسییە دەسەڵاتدارەکان دۆڵاودۆڵ بخات و درزی نێوانیشیان گەورەتر بکات، بەجۆرێک بووە هەڕشەی ڕاستەقینە لەسەریان و نەخشەی باوی سێ زۆرنی (شیعە-سوننە-کورد) خەریک بوو کاڵدەبوویەوە، سوکانی سیاسەتیش لەژێر کۆنتڕۆڵی هیچ هێزێکدا نەمایەوە، مەودای تێگەیشتن و خۆکۆکردنەوەیان تا دەهات کەم و کەمتر دەبوویەوە، تەنانەت تاقە دەستکەوتی دیاری ئەو سەردەمەشیان کە دەستووری عێراق بوو ئەویش کەوتبوویە ژێر هەڕەشە، حکومەت هەڵوەشایەوە، دوو کاندیدیش شکستیان هێنا بۆ پێکهێنانی حکومەت و بازی دەسەڵات بەسەر کازمییەوە نیشتەوە و بە فشاری دەرەکی و ناچاریی حکومەتێکی پێکهێنا و زۆرێکی بەڵێنەکانیشی بۆ خۆپیشاندەران بە مەرەکەبی سەرکاغەز مایەوە. ئەمە دۆخی پەرتەوازەیی هێزە باوەکان بوو، هێندەی نەمابوو نەک پرۆسەی سیاسیی بەڵکو نەخشەی جوگرافیی عێراقیش بەرەو هەڵدێڕ بەرن. بەڵام بە خۆکۆکردنەوەیان و یەکخستنەوەی دەنگیان لەسەر حسێبی یاسای هەڵبژاردن و بەرامبەر وەستانەوە لەگەڵ خۆپیشاندەراندا، وا پێکهاتنەوە کە ئەگەری زۆر ئەوەیە نەخشەی کوتلە سیاسییەکان ئاڵوگۆڕی زۆری بەسەردا نەیەت. نەخشەی سیاسیی هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەمشێوەیە کەوتەوە:
١. شیعەکان: ١٧٧ کورسی بۆ شیعە کە لە لیستەکانی سائیرون، نەسر، دەوڵەتی قانون، حیکمە، ئیرادە، کەفائات، حزبی مەدەنی، ریجالی عێراق و حزبی شیوعی پێکهاتبوون.
٢. سوننەکان: ٧١ کورسی بۆ سوننە، کە دابەشبووبوون بەسەر کوتلەکانی نەسر، وەتەنییە، قەرار، هاوپەیمانیی بەغدا، نەینەوا شوناسمانە، هاوپەیمانی جەماهیر، سەڵاحەدین شوناسمانە، دیالە تەحەددا دەکات، بەیارقی خێر و مەدەنییەت و عابروون.
٣. کوردەکان: ٥٨ کورسی بۆ کورد، کە لە پارتی، یەکێتی، گۆڕان، یەکگرتوو، کۆمەڵ، نەوەی نوێ و دوو کورسی هاوپەیمانی بۆ دیموکراتی کە پاشتر بەلای بەرهەم ساڵحی سەرکۆماردا کەوتن.
٤. هەرچی کورسییەکانی دیکە بوو وەک کۆتای نەتەوەیی و ئاینی مانەوە.

بەڕوانین بۆ ئەو نەخشەیە و بە دیقەتتدان لە نەخشەی کێبەرکێکردنی سیاسیی ئەم هەڵبژاردنە و ئەگەرەکانی بەردەم هێزەکان، دەردەکەوێت نەخشەکە بەڕێژەیەکی کەم نەبێت زۆر گۆرانکاری بەسەردا نایەت، زۆرینەی ڕەهای کورسییەکان لە هەرسێ زۆنەکە هەمان ئەو هێزانە کۆنتڕۆڵی دەکەنەوە کە هەن، بەڵام ناو و دروشمیان گۆڕیووە، چونکە هەنووکە (بە لادانی ناوی هاوپەیمانییەکانیان) زۆرینەی کورسییەکان لەدەستی ڕوخسارە دیارەکانی وەک سەدر، مالکی، حەکیم، عامری و عەبادی لە کوتلەی شێعی و حەلبووسی و خەنجەر لە سوننەکان و پارتی دیموکرات و یەکێتی نیشتمانی لە کوردستاندان، گریمانەی ئەوەش دەکرێت، دیسانەوە زۆرینەی کورسییەکان هەر ئەم ڕوخسارانە لە ژێر ناوی هاوپەیمانیی نوێدا بیبەنەوە، گەر زیاتریشیان نەکەن. گریمانە دەکرێت کە جارێکی دیکە سەدر، عامری و حەشد، مالکی، حەکیم و عەبادی دیسانەوە زۆرینەی کورسیەکانی شیعە، حەلبوسی و خەنجەریش زۆرینەی کورسییەکانی سوونە و پارتی و یەکێتییش زۆرینەی کورسیەکانی کورد دەست بخەنەوە.
لێرەوە دەردەکەوێت گەر خۆپیشاندەران توانیبێتیان حکومەتێک بخەن، لەوەدا سەرکەوتوو نەبوون لە کەمکردنەوەی هەژموونی هێزە سیاسییە باوەکان و بونیادنانی سەرەتایەکی نوێ بۆ پرۆسە و گوتارێکی نیشتمانی نوێ، بە پێچەوانەوە ئەو هەڕەشەیەی لەسەر ئەم هێزانە درووستبوو لە هەرسێ زۆنەکە، بووە وانەیەک بۆیان و بە بەرگێکی دیکەوە کردیانە هەلێک بۆ خۆڕێکخستنەوەیان. لەبەرئەوە هەڵچنینی ئومێدی زۆر بۆ گۆڕانکاریی لە بەغداوە، سەرابێکی سیاسییە و بەو دەزگا و کارەکتەر و یاسابەرکارانەی هەڵبژاردنەوە کە هەیە هەر ئەوە بەرهەم دێت، لەم دەرکەیە هەر ئەو دەرچە چاوەڕێی عێراقییەکانە کە لە ڕابردوودا لێیەوە تێپەڕیوون و هەمان بنبەستی سیاسیی و بەڕێوەبردن پاش هەڵبژاردن یەخەی پرۆسەی سیاسی و عێراقییەکان دەگرێتەوە  کە لەسەر بنەمای پشکپشکێنە و دابەشکاریی مەزهەبی و نەتەوەیی و وەلای حزبی بینا کراوە.