راپۆرت: فازڵ حەمە رەفعەت – محەمەد رەئوف یەكەمین هەوڵی پەرلەمانی كوردستان بۆ لێپرسینەوە لە سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی لەبارەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەرانەوە، توشی كێشە هات، سەرۆكی پەرلەمان نوسراوەكەی گەڕاندەوە‌و دەڵێ كێشەی یاسایی تێدایە، لەناو یەكێتیش فشار بەردەوامە بۆ ئەوەی پەرلەمانتاران ئیمزاكانیان بكێشنەوە، تەنانەت شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كە رۆژگارێك بەتوندی قسەی لەسەر پارتی دەكرد، ئێستا فشار دەكات بۆ ئەوەی پەرلەمانتارانی یەكێتی لەبابەتی بانگهێشتكردنی مەسرور بارزانی بكشێنەوە، رەنگە ترسەكەیان لە چارەنوسی قوباد تاڵەبانی بێت.. لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر بخوێنەرەوە. لێپرسینەوە لە حكومەت رۆژی 23ی ئەم مانگە لەناو پەرلەمانی كوردستانەوە هەوڵێك دەستیپێكرد بۆ لێپرسینەوە لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم‌و قوباد تاڵەبانی جێگری‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی‌و ئابوریی لەبارەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران بۆ مانگەكانی شوبات‌و ئازار. (24) پەرلەمانتار ئیمزایان لەسەر نوسراوێك كرد‌و ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانیان كرد بۆ بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی، ئەوانەی ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كرد بریتی بوون: * (6) پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی * (5) پەرلەمانتاری یەكگرتووی ئیسلامی * (5) پەرلەمانتاری یەكێتی * (4) پەرلەمانتاری گۆڕان * (3) پەرلەمانتاری سەربەخۆ (ئەوانەی لە جوڵانەوەی نەوەی نوێ جیابونەوە) * پەرلەمانتارێكی حزبی شیوعی وەڵامی سەرۆكایەتی پەرلەمان بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەمڕۆ رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بە نوسراوێك وەڵامی نوسراوی ئەو (24) پەرلەمانتارەی داوەتەوە لەبارەی بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی بۆ بەردەم پەرلەمان. (درەو) زانیویەتی، سەرۆكی پەرلەمان بەبەهانەی (4) هۆكار، نوسراوی ئەو پەرلەمانتارانەی بۆ بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی رەتكردوەتەوە. رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان لەبارەی نوسراوی (24) پەرلەمانتارەكەوە ئەم كێشانەی خستوەتەڕوو. •    ئەو پەرلەمانتارانە نوسراوەكەیان ئاڕاستەی "سەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە"، بەڵام بەپێی ماددەی بڕگەی (یەكەم)ی ماددەی (70)ی پەیڕەوی ناوخۆ دەبێت نوسراوەكەیان ئاڕاستەی "سەرۆكی پەرلەمان" بكەن. •    ئەو پەرلەمانتارانە لە نوسراوەكەیاندا بەیەكەوە (سەرۆكی حكومەت‌و     جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی)یان بانگهێشتی پرسیاندن كردووە لەپەرلەمان، لەكاتێكدا بەپێی ماددەی (68)ی پەیڕەوی ناوخۆ كە خۆیان لە نوسراوەكەیاندا پشتیان پێ بەستووە، دەبێت لە پرساندندا سەرۆك وەزیران بە جیا لە وەزیرەكان بانگهێشتی پەرلەمان بكرێت، نەك پێكەوە بانگبكرێن. •    بەپێی بڕگەی یەكەمی ماددەی (70)ی پەیڕەوی ناوخۆ پەرلەمانی كوردستان، ئەو پەرلەمانتارانەی كە داوای پرساندنی سەرۆكی حكومەت یاخود وەزیرەكان دەكەن دەبێت هاوپێچ لەگەڵ بابەتی پرساندنەكە بەڵگە‌و زانیاری‌و بەڵگەنامەكان پێشكەشی سەرۆكی پەرلەمان بكەن، بەڵام ئەو پەرلەمانتارانە بەڵگەنامەكانیان لەبارەی نایاسایبوونی بڕینی موچەی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتەوە بۆ سەرۆكی پەرلەمان نەناردووە. •    كێشەیەكی تری نوسراوەكەی ئەو پەرلەمانتارانە بەلای سەرۆكی پەرلەمانەوە ئەوەیە، بەر لەوەی پەنا بۆ ماددەی تایبەت بە پرساندنی سەرۆكی حكومەت ببەن، دەبوو پەنا بۆ نوسینی نوسراو ببەن بۆ سەرۆكی حكومەت‌و تێیدا پرسیار بكەن لەوەی حكومەت چۆن رێژەی 21%ی موچەی بڕیوە، ئەگەر لەماوەی یاسایدا حكومەت وەڵامی نەدایەوە یاخود وەڵامی دایەوە‌و وەڵامەكەی بۆ پەرلەمانتاران قایلیكەر نەبوو، ئەوكات پەنا بۆ پرساندنی سەرۆكی حكومەت ببەن لەناو پەرلەمان. عەبدولستار مەجید سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی كە سەرۆكایەتی هەوڵی بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی كرد بۆ پەرلەمان بەمەبەستی لێپرسینەوە، لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) پشتڕاستیكردەوە كە لەلایەن رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانەوە نوسراوێكی پێگەیشتووە. عەبدولستار مەجید وتی:" سەرۆكی پەرلەمان چەند تێبینییەكی هەیە لەسەر ناوەڕۆكی نوسراوەكەیان، تێبینییەكان بابەتی روكەشن‌و چارەسەری دەكەین‌و جارێكی تر نوسراوەكە ئاڕاستەی سەرۆكی پەرلەمان دەكەینەوە". رایگەیاند، هیچ كێشەیەكیان نییە‌و هیچ كەسێك لەوانەی ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كردووە ئیمزاكانیان نەكشاندوەتەوە، بۆیە جارێكی تر نوسراوەكە دەكەنەوە. نیساب دەشكێت ؟ بەشێك لەو پەرلەمانتارانەی كە ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كردووە بۆ بانگهێشتكردن‌و لێپرسینەوەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و قوباد تاڵەبانی جێگری‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لەبارەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران، ماوەی زیاتر لە هەفتەیەكە لەژێر فشاری حزبەكانیاندان بۆ ئەوەی ئیمزاكانیان بكێشنەوە. لە فراكسیۆن یەكێتی (5) پەرلەمانتار ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كردووە، هەفتەی رابردوو بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی فراكسیۆنی حزبەكەی بانگهێشت كرد‌و داوای لێكردن ئەوانەی ئیمزایان لەسەر ئەو نوسراوە كردووە ئیمزاكانیان بكێشنەوە، بەڵام تائێستا كەسیان ئیمزاكانیان نەكێشاوەتەوە. ئیمزای ئەو پەرلەمانتارانەی یەكێتی لەسەر نوسراوەكە لەدوو لاوە كاریگەری لەسەر سەركردایەتی حزبەكەیان داناوە، لەلایەك یەكێتی بەمدواییە لەگەڵ پارتی دەستی بە زنجیرەیەك كۆبونەوەی نوێ كردووە‌و دەیەوێت رێككەوتنێكی نوێ لەگەڵ پارتی بكات‌و نایەوێت بەم هەوڵانە دانوستانەكانی تێكبدات، لەلایەكی تر ئەگەر بابەتی پرساندن لە كۆتایدا سەربكێشێت بۆ لێسەندنەوەی متمانە لە حكومەت، مەسرور بارزانی رزگاری دەبێت، چونكە لێسەندنەوەی متمانە لە سەرۆكی حكومەت بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان پێویستی بە دەنگی (74) پەرلەمانتار دەبێت لە كۆی (111) پەرلەمانتار، ئەمەش شتێكە بەهۆی ئەو زۆرینەیەی كە پارتی لە خولی ئێستا پەرلەماندا هەیەتی هەرگیز رونادات، بەڵام ئەگەر بابەتەكە سەربكێشێت بۆ لێسەندنەوەی متمانە، قوباد تاڵەبانی چانسی باش نابێت، چونكە بەپێی پەیڕەوی ناوخۆ جێگری سەرۆك وەزیران‌و وەزیرەكان بە دەنگی (50+1)ی پەرلەمانتاران متمانەیان لێوەردەگیرێتەوە، واتا بە دەنگی (56) پەرلەمانتار لە كۆی (111) پەرلەمانتار متمانە لە قوباد تاڵەبانی وەردەگیرێتەوە، ئەگەر پەرلەمانتارانی یەكێتی ئیمزاكانیان نەكێشنەوە، فراكسیۆنی پارتیش بەرگری لە قوباد تاڵەبانی ناكات‌و رەنگە لەدژیشی دەنگ بدات، ئەمەیە سەرچاوەی نیگەرانییەكەی قوباد تاڵەبانی لەو پەرلەمانتارانەی یەكێتی كە ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كردووە، (درەو) زانیویەتی قوباد تاڵەبانی فشاری زۆری كردووە بۆ ئەوەی ئەو پەرلەمانتارانە ئیمزاكانیان بكێشنەوە. ماڵباتی تاڵەبانی هەمویان فشار دەكەن بۆ ئەوەی پەرلەمانتارانی یەكێتی ئیمزاكانیان لەسەر نوسراوەكە بكێشنەوە، شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كە بەر لە كۆنگرەی چوارەم بەردەوام هێرشی توندی دەكردەسەر پارتی، لەدوای هەڵبژاردنی وەكو كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی ماوەیەكی زۆرە بێدەنگە‌و هیچ نوسینێكی نییە، تەنانەت بەپێی زانیارییەكانی (درەو) فشاری زۆر دەكات بۆ ئەوەی پەرلەمانتارانی یەكێتی پاشگەزببنەوە لە ئیمزاكانیان بۆ بانگهێشتكردنی مەسرور بارزانی بۆ بەردەم پەرلەمان. هەر لە ماڵباتی تاڵەبانی، بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی فشاری زۆر دەكات بۆ ئەوەی ئەو پێنج پەرلەمانتارەی یەكێتی ئیمزاكانیان لەسەر نوسراوەكەی پەرلەمان بكێشنەوە، بەڵام لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكەكەی تر، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) چووەتە دەرەوەی وڵات‌و نایەوێت لەم بابەتەدا نە پشت لە پەرلەمانتارانی حزبەكەی بكات‌و نە فشاریشیان لێ بكات بۆ ئەوەی ئیمزاكانیان بكێشنەوە. فشارەكە تەنیا لەناو یەكێتیدا نییە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) لەناو بزوتنەوەی گۆڕانیش فشار هەیە بۆ ئەوەی ئەو چوار پەرلەمانتارەی فراكسیۆنی گۆڕان كە ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كردووە، ئیمزاكەیان بكێشنەوە. عەلی حەمە ساڵح سەرەتای ئەم هەفتەیە لەژێر فشاری عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان‌و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەكەی بۆ كشاندنەوەی واژۆكەی لەسەر ئەو نوسراوە‌و چەند پرسێكی تر، دەستی لە پۆستی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان‌و ئەندامێتی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەكەی كێشایەوە. بەم بارودۆخەوە ئایا عەبدولستار مەجید سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی دەتوانێت جارێكی تر نیسابی یاسایی بۆ لێپرسینەوە لە سەرۆكی حكومەتی هەرێم كۆبكاتەوە كە (یەك لەسەر پێنج)ی ئەندامانی پەرلەمانە، واتا پێویستی بە ئیمزای (23) پەرلەمانتار هەیە بۆ ئەوەی جارێكی تر نوسراو بكاتەوە‌و تێیدا داوای لێپرسینەوە لە سەرۆكی حكومەت بكات ؟ ئایا پەرلەمانتارانی یەكێتی‌و گۆڕان ئەگەر جارێكی تر داوای ئیمزایان لێبكرێت بۆ لێپرسینەوە لە سەرۆكی حكومەت، ئیمزا دەكەن یاخود نا ؟

 راپۆرت: فازڵ حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف لە هەرێمی كوردستان زۆربەی حزبە سیاسییەكان‌و بەرپرسانی ناو حزب دەستیان تێكەڵكردووە لە بازرگانی‌و كاری كۆمپانیاكاندا، بەشێك لە حزبەكان لە هەناوی كۆمپانیاكانەوە لە دایك بوون و بەشێكیشیان كۆمپانیایان بۆ سەرمایەگوزاری درووستكردووە، تێوەگلانی حزبەكان لە كاری بازرگانیدا، دەستی حكومەتی لە سەر كۆمپانیا و بازرگانان كورتكردۆتەوە، (درەو) لەم راپۆرتەدا تێوەگلانی حزبەكان لە كاری بازرگانی و سەرمایەگوزاری دەخاتەروو.   یەكێتی‌و كۆمپانیا سەرەتای بە كۆمپانیابوونی حزب لە هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 1992 دەگەڕێتەوە، ئەوكات جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتی نیشتمانی كوردستان یەكەم كەس بووە بیری لەوەكردوەتەوە حزب كۆمپانیای هەبێت‌و بتوانێت لەڕێگەی بارزگانییەوە ئابوری خۆی بەهێز بكات، وەكو باسدەكرێت لەم بیرۆكەیەدا تاڵەبانی باوك سەرسام بووە بە رێكخراوی رزگاریخوازی فەلەستین كە ئەوكات خاوەنی ئابورییەكی گەورە بووە. یەكێتی لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو كۆمپانیای (نۆكان)ی دروستكرد، (نۆكان) تەنیا كۆمپانیایەك نەبوو، دواتر بوو بە زنجیرەیەك كۆمپانیا، بۆ نمونە لە كەرتی بیناسازیدا نۆكان ژمارەیەك كۆمپانیای دروستكردبوو بەناوەكانی (راز، دەرگەزێن، توژەڵە، رەزگە، قوباد، شكۆفە، رێكۆ، چیا، ئیرۆن)‌و چەندین كۆمپانیای تر كە ساڵانە پارەیەكی زۆریان بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی پەیدا دەكرد. كە نەوتیش دۆزرایەوە، كۆمپانیای نۆكان لە كەرتی وزەشدا ژمارەیەك كۆمپانی دروستكرد، لەوانە (مەهد، وزە، زەوی، باوان)‌و چەند كۆمپانیایەكی تر كە لەبواری نەوتدا كاریان دەكرد‌و پارەیەكی زۆریان بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی كۆدەكردەوە. كاتێك قسەوباس لەسەر كۆمپانیاكانی حزب زیادیان كرد، هاوكات لەگەڵ ململانێ ناوخۆییەكان لەسەر دارایی حزب، كۆمپانیای نۆكان بیری لە دروستكردنی كۆمپانیایەكی ئەمنی كردەوە بۆ پارێزكاریكردن لە زنجیرە كۆمپانیاكانی، كۆمپانیایەكی ئەمنی بەناوی "داهۆڵ" دروستكرا. كۆمپانیای نۆكان چووە ناو بواری بازرگانی ئۆتۆمبیلیشەوە، لەم بوارەدا كۆمپانیایەكی دروستكرد بەناوی (كارزۆن)، ئەم كۆمپانیایە ئۆتۆمبیلی بۆ سنوری زۆنی سەوز هاوردە دەكرد‌و ساڵانە پارەیەكی زۆری بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی دابین دەكرد. تاوەكو ساڵی 2016، نۆكان كۆمەڵێك كۆمپانیای تری دروستكرد كە لە بوارە جیاجیاكاندا كاریان دەكرد لەوانە (هوما، كەڕنت، كوردستان، سایكس، نزار، هێزنگ، دیوتی فری، غازكۆ). بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، تاوەكو ساڵی 2016 كۆمپانیای نۆكان (16) كارگەی هەبووە كە لەبواری پیشەسازی لەوانە دروستكردنی (PVC)‌و خشتی سورو بەرهەمهێنانی خوێ‌و دروستكردنی جلوبەرگ‌و چەند بوارێكی تردا كاریان كردووە. نۆكان چەندین پرۆژەی تری لەناو شاری سلێمانیدا هەبوو لە كەرتی هۆتێل‌و چێشتخانەكاندا، لەوانە (ئاشتی، سلێمانی پاڵاس، ئەزمەڕ پاڵاس، میر، گوندی گەشتیاری دابان). لە كەرتی فڕۆكەوانیشدا، كۆمپانیای نۆكانی یەكێتی جێ پەنجەی خۆی دانا‌و دوو كۆمپانیای بەناوەكانی (ئەزمەڕ ئایەر)‌و (هۆما تراڤڵ). ئەمە جگە لە كۆمپانیاكانی بواری نەوت‌و سكیوریتی‌و هێڵی ئینتەرنێت‌و جگەرەو بوارەكانی ترو سامانی كۆمپانیاكە لە دەرەوەی وڵات. كۆمپانیای نۆكان راستەوخۆ لەلایەن ئیدارەی گشتی یەكێتییەوە بەڕێوەدەبرا، گرێبەستی پرۆژەكانی وەردەگرت، ئابورییەكی گەورەی بۆ حزب بنیادنا. دوای نەخۆشكەوتنی جەلال تاڵەبانی سكرتێری گشتی یەكێتی‌و دوركەوتنەوەی لە شانۆی سیاسی، ساڵی 2016 یەكێتی دابەش بوو بەسەر دوو جەمسەردا، جەمسەری هیرۆ ئیبراهیم ئەحمەدی هاوسەری تاڵەبانی‌و جەمسەری كۆسرەت رەسوڵ عەلی جێگری یەكەمی‌و بەرهەم ساڵحی جێگری دووەمی سكرتێر گشتی، دوو جێگرەكەی سكرتێر رەوتێكیان لەناو یەكێتیدا بەناوی "ناوەندی بڕیار" راگەیاند، یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی نێوان هەردوو جەمسەرەكە دارایی حزب بوو. ئەوكات باڵی ناوەندی بڕیار لە بەیاننامەیەكدا باڵی هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدو ماڵباتی تاڵەبانییان تۆمەتباركرد بەوەی یەكێتییان كردووە بە هێزێك بۆ "تاڵانكردنی نەوت‌و هەڵلوشینی سەروەت‌و سامانی خەڵك"‌و دارایی یەكێتییان بۆخۆیان كۆنترۆڵكردووە، لەمەشدا بەدیاریكراوی مەبەستیان دلێری سەید مەجید بەرپرسی ئیدارەی گشتی یەكێتی بوو كە ئەوكات لە باڵی هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدەوە نزیك بوو. كۆتایی ساڵی رابردوو، یەكێتی كۆنگرەی چوارەمی خۆی بەست، لەم كۆنگرەیەدا دەستكاری مەكتەبی دارایی حزب نەكراوە‌و وەكو خۆی ئێستا لای دلێری سەید مەجید ماوەتەوە، دلێر بەهۆی ئەوەی ئەوەی ساڵانێكە دارایی یەكێتی لایە، لەناو حزبدا نازناوی "پیاوی پارەكە"ی لێنراوە، بەپێی ناوخۆی نوێی یەكێتی دەبێت بەرپرسی مەكتەبەكان كەسانێك بن كە ئەندامی مەكتەبی سیاسی بن، دلێری سەید مەجید ئەندامی مەكتەبی سیاسی نییە، ئەندامە لە ئەنجومەنی باڵای سیاسی حزب، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت لە پۆستی بەرپرسی مەكتەبی دارایی لاببرێت، بەڵام تائێستا ئەم بڕیارە نەدراوە. پارتی‌و كۆمپانیا بەمدواییە رۆژنامەی (نیویۆرك تایمز)ی ئەمریكی راپۆرتێكی بەناونیشانی "لەناو چەتەگەرییەكەی عێراق"دا بڵاوكردەوە، تێیدا باسی لەوەكردبوو چۆن حزبە سیاسییەكان‌و میلیشیاكان دەستیان وەرداوەتە ناو كاروباری بازرگانی‌و خۆیان دەوڵەمەند كردووە‌و بەرپرسەكانیان ریستۆرانت‌و یانەی شەوانەیان كڕیوە. راپۆرتەكەی نیۆرۆك تایمز باسی لە هەرێمی كوردستانی كردبوو، نوسیبووی: بنەماڵەی بارزانی‌و تاڵەبانی دەسەڵاتی خۆیان بەكاردەهێنن بۆ كۆنترۆڵكردنی گرێبەستەكانی ناوچەی كوردستان بۆ ئەوەی خۆیان دەوڵەمەند بكەن. چۆن یەكێتی مەكتەبی دارایی‌و ئیدارەی گشتی هەیە، پارتیش بەفەرمی لیژنەی وەبەرهێنانی هەیە، پێشتر عزەدین بەرواری بەرپرسی ئەم دەزگایە بوو، بەڵام لە كۆتایی ساڵی رابردوودا لابراو (ئاراس حەسۆ میرخان) ئەندامی سەركردایەتی پارتی خرایە شوێنەكەی. كۆمپانیاكانی پارتی لە زۆنی زەرد، بارزگانییان لە زۆربەی كەرتەكاندا قۆرخ كردووە. سێ كۆمپانیا كە لەسەر پارتی ئەژماردەكرێن‌و بەنوسراوی فەرمی بەناوی پارتییەوە نین، كۆنترۆڵی كاروباری بارزگانی‌و دۆخی ئابورییان لە سنوری پارتیدا كردووە. یەكەم: كۆمپانیای ستێر ئەم كۆمپانیایە نزیكە لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتەوە، سۆران عومەر پەرلەمانتاری پێشووی كۆمەڵی ئیسلامی وتی:" ئەمە كۆمپانیای مەسرور بارزانییە"، لەسەر ئەمە مەسرور بارزانی لە دادگا سكاڵای لێكرد، مەسرور بارزانی رەتیدەكاتەوە كۆمپانیا هەبێت، لەڕاستیدا هەر بەوشێوەیەیە، چونكە لە هەرێمی كوردستان بەرپرسان بەناوی خۆیانەوە كۆمپانیاكانیان تۆمارناكەن، كەسانی تری نزیك لە خۆیان ئیشوكارە ئابورییەكانیان بۆ بەڕێوەدەبەن. بەڵگەنامە دزەكراوەكانی ئەمریكا لە سایتی ویكیلیكس ئاماژە بەوەدەكەن، پشكی گەورەی كۆمپانیای ستێر، خاوەندارێتییەكەی بۆ مەسرور بارزانی دەگەڕێتەوە. كۆمپانیای ستێر ساڵی 2002 دامەزراوە، سەرۆكی كۆمپانیاكە‌و سەرۆكی جێبەجێكاری كۆمپانیاكە ناوی (سیروان عەزیز)ە، ستێر خاوەنی (12) كۆمپانیایە‌و لەگەڵ (10) كۆمپانیای تریشدا هاوبەشیی هەیە. وەكو خۆی دەڵێ گروپی كۆمپانیاكانی ستێر لەم بوارانەدا كاردەكات:" بیناسازی‌و تەلارسازی، ئەندازیاری ژینگەیی، راوێژكاری، دڵنیایی، لۆجیستیك، پاراستنی دامودەزگاكان، هەڵگرتنی مین، هێزی كار، كارەبا، نەوت، بازرگانی، گەشتیاری، تەكنەلۆژیای زانیارییەكان، خانوبەرەو پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون). گروپی كۆمپانیاكانی ستێر لەم كۆمپانیایانە پێكدێت: •    ستێر كۆنسترەكشن •    ستێر پترلیۆم •    ستێر تاوەر •    ستێر سكیوریتی •    ئاوی كانی •    ئاوی ئاڤیان •    ستێر ئەڤیەیشن •     ستێر تیك هاوبەشەكانی كۆمپانیای ستێر بریتین لەم لایەنانە: •    هێڵی ئاسمانی توركی •    سەن ئۆیڵ •    هاریكار •    دونیا گروپ •    MSC •    كار گروپ دەوترێت بانكی (RT) لە هەولێر سەربەم كۆمپانیایەیە، لەدوای دەستبەكاربوونی مەسرور بارزانی لە پۆستی سەرۆكی حكومەت، داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان كە دەگەڕێتەوە دەبرێت بۆ ئەم بانكە‌و لەوێوە دۆلار دەكرێت بە دیناری عێراقی. دووەم: سەلاحەدین گروپ ئەم كۆمپانیایە دەوترێت سەربە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانە، بەڵام هاوشێوەی كۆمپانیای ستێر لە هیچ بەڵگەیەكی یاسایدا ناوی نێچیرڤان بارزانی لەسەر كۆمپانیاكە نەنوسراوە. بەپێی ئەوەی خۆی باسی دەكات، ئەم كۆمپانیایە ساڵی 2017 لەلایەن بانكی نێودەوڵەتییەوە دانی پێدانراوە. سەرباری ئەمە بانكی كوردستانیش نزیكە لە نێچیرڤان بارزانییەوە، ئەوكاتەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی حكومەتی دەكرد، پارەی نەوتی هەرێم دەبرایە ئەم بانكە‌و لەوێ لە دۆلارەوە دەكرا بە دیناری عێراقی. سێیەم: كۆمپانیای كار لە كەڤەری ئەم كۆمپانیایەدا ناوی (شێخ باز) دیارە، بەڵام زانیارییەكان باسلەوە دەكەن، پارتی‌و بەدیاریكراوی بنەماڵەی بارزانی پشكی گەورەیان هەیە لە كۆمپانیاكەدا. كۆمپانیای كار كێڵگەی نەوتی خورمەڵەی بەدەستەوەیە كە گەورەترین كێڵگەی نەوتە لە هەرێمی كوردستان‌و رۆژانە نزیكەی (100 هەزار) بەرمیل نەوتی تێدا بەرهەم دەهێنێت، خورمەڵە بەتەنیا خۆی رێژەی 38%ی نەوتی وەبەرهێنراوی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. سەرباری ئەمە بۆری سەرەكی هەناردەی نەوتی هەرێم لای كۆمپانیای كارە‌و كۆمپانیاكە لە چەندین بواری تردا كاردەكات. سەرباری ئەم سێ كۆمپانیا سەرەكییە، پارتی لە بواری هێڵی ئینتەرنێت‌و پەیوەندییەكان‌و كەرتەكانی تردا چەندین كۆمپانیای هەیە كە كاری بۆ دەكەن، پارتی لە كۆنترۆڵی كۆمپانیاكان‌و كۆكردنەوەی باج‌و سەراندا لێیان لە یەكێتی سەركەوتوترە.  بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمپانیا بەپێچەوانەی پارتی‌و یەكێتییەوە كە لە حزبەوە بوون بە كۆمپانیا، بزوتنەوەی گۆڕان لە هەناوی كۆمپانیایەكەوە لە دایكبوو بەناوی (كۆمپانیای وشە)، بەڵام كۆمپانیایەك بۆ كاری راگەیاندن. دوای (10 ساڵ) لە دامەزراندنی، لەناو بزوتنەوەی گۆڕانەوە هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی حزبەكە هاوشێوەی پارتی‌و یەكێتی رۆڵی لە بواری وەبەرهێنان‌و بازرگانیدا هەبێت، ئەوانەی سەرپەرشتی ئەم هەوڵە دەكەن كوڕەكانی نەوشیروان مستەفا رێكخەری كۆچكردووی بزوتنەوەكەن، ئەوان لە زانكۆ بەناوبانگەكانی دەرەوە خوێندویانە‌و پێیانوایە "پارە پاوەرە" واتە دارایی هێزە‌و دەتوانن لەرێگەی ئابورییەكی بەهێزەوە حزبێكی بەهێز دروست بكەن. پرۆژە ئابورییەكانی بزوتنەوەی گۆڕان هاوشێوەی زۆربەی پرۆژەكانی پارتی‌و یەكێتی بەفەرمی بەناوی بزوتنەوەی گۆڕانەوە نین، بەڵام گۆڕان لە داهاتەكانیان سودمەند دەبێت. دوای كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا لە ساڵی 2017، كۆمپانیایەك دروستكراوە بەناوی "لوكس ئەجینسی"، ئەم كۆمپانیایە هاوڕێیەكی نزیكی كوڕەكانی نەوشیروان مستەفا خاوەندارێتی دەكات كە بەردەوام لە تەنیشتیانەوە دەردەكەوێت. كۆمپانیای "لوكس ئەجینسی" لە هەرسێ مەرزی (پەروێزخان، پشتە، كێلێ) كاری كوالیتی كۆنترۆڵ دەكات، لەم مانگەدا لە دەروازەی سنوری پشتە ژمارەیەك شۆفێری بارهەڵگرەكان هێرشیان كردەسەر ئۆفێسی ئەم كۆمپانیایە، میدیای فەرمی بزوتنەوەی گۆڕان هەرزوو كەوتە بەرگریكردن لە كۆمپانیاكە‌و رایگەیاند، كۆمپانیای "لوكس ئەجینسی" رێگری كردووە لەوەی ئەو بازرگان‌و شۆفێرانە كەلوپەلی كوالیتی خراپ هاوردە بكەن، بۆیە هێرشی كراوەتەسەر. عەدنان عوسمان وتەبێژی فەرمی بزوتنەوەی گۆڕان ئەمڕۆ رایگەیاند، بزوتنەوەی گۆڕان هیچ كۆمپانیایەكی بازرگانی نیە‌و هیچ كارێكی بازرگانیش لەدەروازەكان‌و دەرەوەی دەروازەكان ناكات. نەوەی نوێ و كۆمپانیا جوڵانەوەی نەوەی نوێ لە هەناوی كۆمپانیایەكەوە لەدایك بوو كە ئەویش كۆمپانیای (نالیا)یە و خاوەنەكەی شاسوار عەبدولواحیدە،  كۆمپانیای (نالیا) لە 14/8/2007 دامەزراوەو شاسوار عەبدولواحید خاوەندارێتی كۆمپانیاكە دەكات، نالیا بە پرۆژەی وەبەرهێنان دەستیپێكردو لەماوەی ساڵانی 2007 بۆ 2011 حەوت پرۆژەی وەبەرهێنانی لە سلێمانی وەرگرتووە كە بریتین لەم پرۆژانە: •    گوندی ئەڵمانی یەك •    چاڤیلاند •    گوندی ئەڵمانی دوو •    كوردسیتی یەك •    كوردسیتی دوو •    نالی سیتی •    گوندی ئەڵمانی سێ دوای چوارساڵ لە كاری وەبەرهێنان لە 17ی شوباتی 2011 دەستی بەكاری میدیایی كردووەو كەناڵی (NRT)ی دامەزراند، لەدوای دامەزراندنی كەناڵەكە لە پرۆسەی ریفراندۆمەكەی 25ی ئەیلولی 2017 سەرۆكایەتی بەرەی نەخێریكردوو، لەدوای ئەو پرۆسەیە شاسوار عەبدولواحید لە 19/1/2018 جوڵانەوەی نەوەی نوێی رایگەیاند و بەشداری هەردوو هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق و كوردستانی كرد. سەرەرای كاری سیاسی شاسوار عەبدولواحید تا ئێستاش خۆی خاوەنی میدیاكەو سەركایەو كۆمپانیاكەیەتی  ئەگەرچی رۆژی 21/11/2017 شاسوار لە وتارێكدا رایگەیاند" تەواوی گروپی كۆمپانیاكانی نالیا و پرۆژە بازرگانی و پشكەكانی لە پرۆژەی چاڤیلاند فرۆشتووە بە دوو كۆمپانیای بیانی و دەستبەرداری بووە، هەروەها دەستبەرداری تەواوی پشكەكانی كۆمپانیای نالیا بۆ كاری میدیایی بووە كە خاوەنی كەناڵەكانی  NRTیە". شاسوار عەبدولواحید لەبارەی فرۆشتنی كۆمپانیاكانی بڵاویكردەوە" گروپی كۆمپانیاكانی نالیا پێش ئەنجامدانی مامەڵەی فرۆشتنەكەی، بڕی (47 ملیۆن و 684 هەزارو 800) دۆلار قەرزی لای خاوەن یەكەكانی نیشتەجێبوون و هاوڵاتیان و كەس و كۆمپانیاكان هەیە" و سەرباری ئەمە بەبەهای " بڕی (79 ملیۆن و 240 هەزار) دۆلار یەكەی نەفرۆشراوی هەیە، كە هەردوو بڕە پارەكە واتە قەرزەكان و یەكە نەفرۆشراوەكان دەكاتە (126 ملیۆن و 924 هەزارو 800) دۆلار، لە بەرامبەردا كۆمپانیاكان بڕی (2 ملیۆن و 911 هەزارو 400) دۆلار قەرزارن". بەشێوەیەكی گشتی سامانی "كۆمپانیاكانی نالیا" بە هەموو پرۆژەكانییەوە لەناوخۆ و دەرەوەی وڵات بەپێی ئەوەی شاسوار خۆی لە وتارەكەیدا خەمڵاندنی بۆ كردووە، گەیشتوەتە (681 ملیۆن) دۆلار. شاسوار عەبدولواحید لە دوای پرژە سیاسیەكەیەوە پرۆژە وەبەرهێنانەكانی روبەرووی كێشە بوەتەوە، ئەو، لە سەردەمی كابینەی شەشەمی حكومەتدا بڕی (٤٣ ملیار و ٧٥٠ ملیۆن) دیناری بەقەرزی بۆ تەواوكردنی پرۆژەكانی لە حكومەت وەرگرتووە و تائێستا ئەو قەرزەی نەداوەتەوە و سودی قەرزەكەشی هاتوەتە سەر كە بڕەكەی (16 ملیار دینار)ە، واتە بەكۆی گشتی بڕی (59 ملیار و 750 ملیۆن) دینار قەرزاری حكومەتە، سەرەرای فشارەكانی خاوەن پشكەكانی چاڤیلاند كە ئەو تەنیا لە پرۆژەی (چاڤیلاند) كێشەی لەگەڵ (9 هەزارو 700) كەسدا هەیە، ئەو كەسانە تائێستا نزیكەی (300) سكاڵایان لە دادگاكان لەسەر تۆماركردووە. ئێستا شاسوار عەبدواحید سەرقاڵبونی بە حزبە سیاسیەكەیەوە، كەمتر دەرفەتی پرۆژەی وەبەرهێنانی هەیەو بە شێوەیەكی سست پرۆژە تەواونەكراوەكانی تەواو دەكات.   كۆمپانیا لە هەرێمی كوردستان بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتیی تۆماری كۆمپانیاكان، تاوەكو كۆتایی مانگی ئەیلولی ساڵی رابردوو، تێكڕای ژمارەی كۆمپانیا تۆماركراوەكان لە هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە (30 هەزارو 99) كۆمپانیا، لەم ژمارەیە: •    (26 هەزارو 777) كۆمپانیا ناوخۆین •    (3 هەزارو 322) كۆمپانیا بیانین. بەشی هەرەزۆری كۆمپانیا ناوخۆییەكان لە پشتەوە لەلایەن حزبە سیاسییەكانەوە پاڵپشتی دەكرێن، یاخود بەرپرسانی حزب پشكدارن تێیاندا، هاوشێوەی عێراق، ئێستا لە هەرێمی كوردستانیش وەرگرتنی پۆستی وزاری لەناو حكومەت، سەرچاوەیەكی دارایی بەهێزە بۆ حزبە سیاسییەكان، حزبەكان لەرێگەی وەزیرەكانیانەوە گرێبەستە حكومییەكان بۆ كۆمپانیاكانی نزیك لەخۆیان دەردەچێنن. زۆربەی كۆمپانیاكان سكاڵا دەكەن لەوەی بەرپرسان داوای پشكیان لێدەكەن، بەبێ بەشداریكردنی بەرپرسان لە گرێبەستەكات، رێگەنادرێت هیچ تەندەرێكیان بۆ دەرچێت. ئەوە تەنیا هێزە دەسەڵاتدارەكان نییە كە كۆنترۆڵی كۆمپانیاكانیان كردووە، بەشێك لە حزبەكانی تر بە گوێرەی قەبارەی خۆیان كاری سەرمایەگوزاری و بازرگانی بچوك دەكەن، یاخود كارەكتەرە دیارەكانیان سەرقاڵی كاری بازرگانین.   

نووسین: فاتیح موسلو وەرگێڕان: هێمن محەمەد قادر  سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی - گۆڤاری ئاییندەناسی   پوختە لەم توێژینەوەیەدا کاریگەریی کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی(OVAKÖY) لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراق، کاریگەریی لەسەر ئاسایشی هەرێمی تورکیا؛ بەوردی شیکردنەوە و هەڵسەنگاندنی بۆ کراوە. پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی لەگەڵ ئەوەی پڕۆژەیەکی نوێ نییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەم ماوانەی دواییدا دووبارە هاتۆتەوە بەر باس و بووە بە پرسێکی هەنووکەیی. زۆرێک لە بەرپرسان لە کاتی باسکردنی ئەم خاڵە سنوورییەدا، ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە پێویستە بە زووترین کات دەست بە کارکردن لەم پڕۆژەیەدا بکرێت. لە دۆخی جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیەدا، لە زۆر ڕووەوە کاریگەریی ڕاستەخۆی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان ئەنکەرە و بەغداد دادەنێت. لە ڕووی ئابوورییەوە جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیە، دەبێتە هۆی ڕەخساندنی دەرفەتی زیاتر بۆ گەشەسەندنی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەنێوان تورکیا و عێراق، لە ڕێگەی پێکەوەبەستنی هەردوو وڵات لە ڕێگای هێڵێکی ڕاستەوخۆوە. بونیادنانی خاڵێکی سنووری نوێ کە ببێتە جێگرەوەی خاڵی سنووریی «خابور»، هەر بەتەنیا نابێتە هۆی کەمکردنەوەی کرێی گواستنەوە، بەڵکوو لە هەمان کاتدا دەبێتە هۆی ڕەخساندنی دەرفەت بۆ ئاڵوگۆڕی دوو لایەنە و زیادبوونی دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لە ناوچەکە. جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیە، بێگومان ڕەنگدانەوەی سیاسییشی دەبێت. ئەم دۆخە نوێیە لەپاڵ کاریگەریی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، لە هەمان کاتدا چاوەڕوان دەکرێت کاریگەریی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستان(١) لە لایەک و پەیوەندییەکانی نێوان هەولێر و بەغداش لە لایەکی دیکەوە هەبێت. بونیادنانی هێڵێکی بازرگانیی نوێ و پاراستنی ئاسایشی ئەم هێڵە لەلایەن هەردوو وڵاتەوە کە لە ئۆڤا کۆییەوە تا بەغداد درێژ دەبێتەوە، لەپاڵ زیادبوونی دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، ڕێگا بۆ چالاکبوونی زیاتری تورکیاش لە ناوچەکە خۆش دەکات. چالاکبوونی زیاتری تورکیا لە ناوچەکە و بەهێزبوونی پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا، ڕێگە بۆ پێداچوونەوە و سەرلەنوێ ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستاندا خۆش دەکات. گەر بێتوو لە ڕوانگەی هاوسەنگیی سیاسییەوە لە نێوخۆی عێراقدا بنۆڕینە ئەم دۆخە، دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە پەیوەندیی ڕاستەوخۆی نێوان ئەنکەرە و بەغداد، پێگەی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لەبەرامبەر حکومەتی هەرێمی کوردستاندا بەهێزتر دەکات. بەم جۆرە لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین، جێگیری و بەردەوامیی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراق، دەبێتە هۆی دانانی خاڵی دەستپێکێکی نوێ لە بەگژداچوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان (K.K.P) لە ناوچەی شەنگال، کە ماوەیەکی درێژە گفتوگۆی لە بارەی ئەنجامدانی چالاکی لەو ناوچەیە دەکرێت. بەرایی ئۆڤا کۆی لە ڕووی جوگرافییەوە دەکەوێتە نزیک خاڵی سنووریی خابور لە ناوچەی بەیەکگەیشتنی سنووری نێوان دەوڵەتانی تورکیا، عێراق و سووریا. ئەم ناوچەیە لە ڕووی جیۆپۆلەتیکەوە بە ناوچەیەکی ستراتیژیی گرنگ دادەنرێت. لە بەری ئەم بەرەوەی ناوچەی ئۆڤا کۆی، ناوچەی «فیشخابور» دێت کە دەکەوێتە نێو سنووری حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە. ماوەیەکی درێژە تورکیا پرسی کردنەوەی خاڵێکی سنووریی نوێی لە ڕێگای دەروازەی ئۆڤا کۆییەوە لەگەڵ عێراقدا هێناوەتە بەر باس و بۆ هێنانەدیی ئەم ئامانجەش، لە پەیوەندیی بەردەومدایە لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا(1). جێبەجێکردنی پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی، دەرفەتی کرانەوەی ئابووری و ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەنێوان هەردوو وڵاتی تورکیا و عێراق لە ڕێگای هێڵێکی ڕاستەوخۆوە دەڕەخسێنێت. بەگوێرەی لێکدانەوەکان، ئەم ڕێگا بازرگانییە بە ناوچەکانی ئۆڤا کۆی، فیشخابور، تەلەعفەر، موسڵ و بەغدادا تێدەپەڕێت و تاوەکوو بەسڕە لە باشووری عێراق درێژ دەبێتەوە. ئەم کارەش دەبێتە هۆی ئازادکردنی بازرگانیی نێوان هەردوو وڵات لە خاڵی سنووریی خابور کە لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتی هەرێمی کوردستاندایە، لە هەمان کاتدا دەرفەت بۆ هەردوو وڵات دەڕەخسێنێت تاکوو بە شێوازێکی باشتر مامەڵە لەگەڵ یەکتردا بکەن. لە ڕووی سیاسییشەوە، پێویستە چاوەڕوانی ئەوە بکەین کە ئەم پڕۆژەیە کۆمەڵێک دەرهاویشتەی نوێ لەگەڵ خۆیدا بهێنێتە كایەوە. ئەم پڕۆژەیە لە سەرەتادا دەبێتە هۆی ڕەخساندنی دەرفەت بۆ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، تاکوو پێگەی خۆی بەرامبەر حکومەتی هەرێمی کوردستان بەهێزتر بکات. ئەم بابەتە لە ڕوانگەی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵاتەوە گرنگیی زیاتری بەدەست هێناوە، بەتایبەتی دوای ئەنجامدانی گشتپرسی، بە مەبەستی سەربەخۆیی لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە لە 25/9/2017. زیاد لەوەش دابینکردنی ئاسایش بە درێژایی ئەم هێڵە لەلایەن هەردوو وڵاتەوە، دەبێتە هۆی فراوانکردنی ڕووبەری دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندی و بەهێزکردنی پێگەکەی لە ڕووی سیاسییەوە لە نێوخۆی عێراقدا. بۆ ئەم مەبەستە پێویستە لەسەر حکومەتی بەغدا كە ئاسایشی ناوچەکانی موسڵ و تەلەعفەر بپارێزێت، کە ژمارەیەکی زۆر لە شانە نووستووەکانی سەر بە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) و گرووپە جیاوازەکانی سەر بە هێزەکانی حەشدی شەعبی لەخۆ گرتووە، بە پێچەوانەی ئەمەوە تەنانەت بە جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیەش، کێشەی ئەمنی لە ناوچەکەدا بەردەوام دەبێت. گەر لە ڕوانگەی تورکیاوە بنۆڕینە ئەم بابەتە، ئەوا بونیادنانی هێڵێکی نوێی بازرگانی کە لەلایەن هەردوو وڵاتەوە پارێزگاریی لێ بکرێت، بە هۆی سەقامگیریی زیاتری سنوورەکانی باشووری تورکیا، دەرگا بۆ کۆمەڵێک پەرەسەندنی نوێ دەکاتەوە.  پاش ئەوەی ناوچەکە لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیی عێراقەوە کۆنترۆڵ دەکرێت، تورکیاش دەتوانێت کۆمەڵێک هەنگاوی نوێ بنێت بۆ بەگژداچوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەی شەنگال، ئەمەش دەبێتە سەرەتایەکی گرنگ بۆ تێکشکاندنی ئەم ڕێكخراوە و پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییە ئەمنییەی ناوچەکە کە لەلایەن ئەم پارتەوە دەقۆزرێتەوە. کۆنترۆڵکردنی ناوچەی شەنگال کە بە خاڵی سەرەکیی پێکەوەبەستنەوەی قەندیل و باکووری سووریا دادەنرێت، لە پلانی ماوەدرێژی تورکیادا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان، چانسێکە کە بە هیچ شێوەیەک ناکرێت دەستبەرداری  بێت. ئەم توێژینەوەیە لە سێ بەش پێک هاتووە: لە بەشی یەکەمدا تیشک خراوەتە سەر پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان تورکیا و عێراق، ئەو هۆکارانە خراونەتە ڕوو کە کار دەکەنە سەر پەیوەندیی دوو لایەنەی نێوان هەردوو وڵات. لە بەشی دووەمدا کاریگەرییەکانی کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراق و ڕۆڵی ئەم پڕۆژەیە لە ڕووی ئابووری و دابینکردنی ئەمن و ئاسایش لە ناوچەکە خراوەتە بەر باس و لێکۆڵینەوە. لە بەشی سێیەم و کۆتاییشدا تیشک خراوەتە سەر کاریگەریی ناوچەی شەنگال و پارتی کرێکارانی کوردستان لە ڕوانگەی ئاسایشی تورکیاوە. پەیوەندیی بازرگانیی دوو لایەنەی  تورکیا و عێراق لە ڕووی پەیوەندیی ئابووری و بازرگانییەوە، عێراق بە یەکێک لە گرنگترین ئەو وڵاتانە ئەژمار دەکرێت کە پەیوەندییەکی بەهێزیان لەگەڵ تورکیادا هەیە و جێگەی گرنگیپێدانی ئەو وڵاتەیە. بە ڕوانین لە قەبارەی پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان هەردوو وڵات لەم ساڵانەی دواییدا، دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە ئەم پەیوەندییانە گەشەسەندنی دیاری بەخۆیەوە بینیوە. لە کاتێکدا قەبارەی هەناردەکردنی کاڵای تورکی بۆ عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥، تەنیا نزیکەی ٧٥,٢ ملیار دۆلار بووە، ئەوا لە ساڵی ٢٠١٧ قەبارەی هەناردەکردنی کاڵای تورکی بە ڕێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە و بۆ نزیکەی ١,٩ ملیار دۆلار بەرز بۆتەوە(2). وەک دەبینین لە ماوەیەکی کەمدا ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەنێوان هەردوو وڵاتدا، بە هۆی پلانی گونجاو و پەیڕەویکردنی سیاسەتی دۆستانەوە، بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە و چاوەڕوانی گەشەسەندنی زیاتریشی لێ دەکرێت(3). بەتایبەتی پاش پڕۆسەی داگیرکردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاوە، بەردەوامیی کردەوە توندوتیژییەکان بە شێوەیەکی بەرچاو تاکوو ساڵی ٢٠١٠، زیانێکی زۆری بە ژێرخانی ئابووریی ئەو وڵاتە گەیاندووە. هەوڵدان بۆ دووبارە بونیادنانەوە و سڕینەوەی شوێنەواری ئەو کاولکارییانە لە ڕوانگەی پەیوەندییە ئابورییەکانی نێوان هەردوو وڵاتەوە، دەرفەتێکی گونجاوە بۆ زیاتر پەرەپێدان و گەشەسەندنی ئەو پەیوەندییانە.  گەر بێتوو هەنگاوی پێویست لەم بارەوە بنرێت، ئەوا بێگومان بە سوودی هەردوو وڵات کۆتایی دێت. لەم ساڵانەی دواییدا هەندێک ڕووداو کاریگەرییان هەبووە لەسەر چالاکییە بازرگانییەکانی نێوان تورکیا و عێراق، لەوانە: سەرهەڵدانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش لە ساڵی ٢٠١٤ و دروستکردنی هەڕەشە بۆ سەر ئەمن و ئاسایشی عێراق و دەوڵەتانی ناوچەکە، هۆکار بوو بۆ کەمکردنەوەی چالاکییە ئابووری و بازرگانییەکانی نێوان هەردوو وڵات. دەستبەسەرداگرتنی موسڵ و فراوانبوون و درێژبوونەوەی نفوزی دەسەڵاتی ئەم ڕێکخراوە تیرۆریستییە تاوەکوو بەغدا، هۆکاری سەرەکی بوو بۆ نەمانی ئاسایشی ڕێگا وشکانییەکان و وەستانی  جموجووڵ و چالاکیی ئابووری و بازرگانی.  بەر لە سەرهەڵدانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش، کۆمپانیا تورکییەکان لە ڕێگەی هێڵی زاخۆ، موسڵ، تکریت، بەغداد و بەسڕەوە، کاڵا و کەلوپەلەکانیان دەگواستەوە بۆ ناوچەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق. بەڵام پاش بڵاوبوونەوەی ئەم ڕێکخراوە تیرۆریستییە لە ساڵی ٢٠١٤ لەسەر خاکی عێراق و ڕووبەڕووبوونەوەی چەکدارانی سەر بەم ڕێکخراوە لەلایەن هێزە ئەمنییەکانی عێراقەوە، ڕێگای زاخۆ-موسڵ–تکریت–بەغداد-بەسڕە چیتر پارێزراو نەبوو بۆ ئەنجامدانی کار و جووڵەی بازرگانی. بۆیە کۆمپانیا تورکییەکان ناچار بوون کە چالاکییە بازرگانییەکانیان لە ڕێگەی هێڵی زاخۆ، دهۆک، هەولێر، کەرکووک، بەغدا و بەسڕەوە بەرەو ناوچەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق ئەنجام بدەن. واتە ئەو ناوچانەی کە لەلایەن ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشەوە کۆنترۆڵ کرابوون، چیتر بۆ ئەنجامدانی چالاکیی بازرگانی بەکار نەدەهێنرا. بە درێژایی ئەم ماوەیە، چالاکییە بازرگانییەکانی تورکیا لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستاندا لە ڕێگای خاڵی سنووریی خابورەوە بەردەوام بووە و هیچ گۆڕانکارییەکی ئەوتۆ ڕووی نەداوە تێیدا کە جێگەی باس بێت. لە قۆناغی یەکەمدا چالاکییە بازرگانییەکان لە ڕێگەی هێڵی زاخۆ و دهۆک و هەولێرەوە ئەنجام دەدرا، لە قۆناغی دواتردا تورکیا چالاکییە بازرگانییەکانی لەم هێڵەوە بەرەو سلێمانی و خانەقین و لەوێشەوە بەرەو ناوچەکانی بەغداد و بەسڕە درێژ کردۆتەوە.  لەگەڵ ئەوەشدا ململانێ و ناکۆکییەکانی نێوان حکومەتی ناوەندیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ کۆنترۆڵکردنی دەروازە سنوورییەکان و جیاوازیی بڕی گومرگ بۆ هەر جۆرە کاڵایەکی دیاریکراو، بۆتە هۆکاری زیادبوونی کرێ و درێژبوونەوەی ماوەی گواستنەوەی کەلوپەل و کاڵا هەناردەکراوەکان، بە جۆرێک ئەو کۆمپانیا تورکییانەی کە لە عێراق کار دەکەن، ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە ململانێ سیاسییەکانی نێوخۆی عێراق بۆتە هۆی زیادبوونی خەرجییەکانیان. ئەم کۆمپانیایانە ناڕەزایەتییان نیشان داوە لەبەرامبەر وەستاندنی بارهەڵگرەکانیان بە درێژایی ڕێگاکان و چاوەڕوانیکردنیان بۆ ماوەیەکی درێژ لە خاڵە گومرگییەکان. کۆمپانیا تورکییەکان، چ لە ئەنجامی ململانێ سیاسییەکانی نێوخۆی عێراقەوە بێت یاخود بەسنەبوونی خاڵی سنووریی خابور بۆ ڕاییکردنی کارەکانیان، هەوڵیان داوە بۆ گرتنەبەری ڕێگای نوێ وەک شوێنگرەوەیەک بۆ خاڵی سنووریی خابور، بە مەبەستی بەردەوامیدان بە پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان تورکیا و عێراق لە ڕێگەی تێپەڕین بەو خاڵە سنوورییانەی کە لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و ئێرانەوە کۆنترۆڵ کراوە. بۆ ئەم مەبەستە لە ساڵی (٢٠١٦)ەوە کۆمپانیا تورکییەکان لە ڕێگای بەکارهێنانی خاڵی سنووریی «جوربولاک» كە لە ناوچەی «ئاگری»ەوە دەچنە خاکی ئێران و دواتر لە ڕێگای خاڵی سنووریی «مێهران» لە خاکی ئێران، شمەک و کاڵاکانیان دەگوازنەوە بۆ عێراق. لە کاتێکدا ئەم هێڵە کە وەک جێگرەوەیەک بۆ خاڵی سنووریی خابور تەماشا دەکرێت، لە ڕووی درێژیی ماوەی ڕێگا و زۆریی خەرجیی گواستنەوەوە؛ کەمتر گونجاوە بۆ ئەنجامدانی کاری بازرگانی. یەکێکی دیکە لەو گرفتانەی کە ڕووبەڕووی کۆمپانیاکانی هەناردەکردن دەبێتەوە، بریتییە لە گرفتی دڵنیایی جۆری و پشکنینی کوالێتی بۆ جۆری کاڵاکان و پێدانی بەڵگەنامەی ڕێگەپێدان بە مەبستی هاتنەناوەوە، ئەم کردارە بە «پشکنینی کوالێتیی کاڵا بەر لە گواستنەوە» ناسراوە. هەر چەندە تێکڕای شمەک و کاڵاکان لەلایەن پەیمانگای ستانداردی تورکییەوە بۆ کوالێتیی كۆنترۆڵ؛ بەڵگەنامەی ڕێگەپێدانیان هەیە، بەڵام ئەم بەڵگەنامانە لەلایەن هەریەک لە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە پەسەندکراو نییە و گرفتی بۆ دروست دەکرێت. سەرباری ئەمە، هەریەک لە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ سیستمی جیاواز بۆ پشکنینی کوالێتیی کاڵاکان بەکار دێنن و پەیڕەوی لە سیستمێکی یەکگرتووی دڵنیایی جۆری ناکەن(4). دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیاکانی «Bureau Veritas» و «TÜV Rheinland»، بۆ کوالێتیی کاڵا کار دەکات(5). هەر چی حکومەتی هەرێمی کوردستانە، لە (1/7/2017)ەوە بۆ ماوەی سێ ساڵ لەگەڵ کۆمپانیای «Intertek Test»دا گرێبەستی کردووە و پشت بە بەڵگەنامەی ڕێگەپێدانی ئەم کۆمپانیایە دەبەستێت بۆ هاتنەناوەی شمەک و کاڵا(6). کۆمپانیا تورکییەکان بەگوێرەی بڕی بەهای کاڵای گواستراوە، ناچارن بڕێکی دیاریکراو لە باج بدەن بەم کۆمپانیایانە لەبەرامبەر پشکنینی شمەک و کاڵاکانیان. بۆ نموونە؛ ئەگەر بێتوو بەهای کاڵای گواستراوە لەنێوان ١٠ بۆ ٦٠ هەزار دۆلار بێت، ئەوا پێویستە بڕی ٧٥٠ دۆلار بە کۆمپانیای «Intertek Test» بدرێت. بەڵام ئەگەر بێتوو بەهای کەلوپەل و کاڵاکان لەسەروو ١٠٠ هەزار دۆلارەوە بێت، ئەوا بڕی باجی دیاریکراو بۆ ١١٠٠ دۆلار بەرز دەبێتەوە. تورکیا بۆ ڕێگریکردن لەم دۆخە، دەتوانێت لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا ڕێک بکەوێت و بڕی تێچوو لە بەرژەوەندیی کۆمپانیاکانی کەم بکاتەوە. بۆ نموونە؛ تورکیا بە مەبەستی ئاسانکاریکردن بۆ پەسەندکردنی بەڵگەنامەکانی پەیمانگای ستانداردی تورکی بۆ کوالێتیی کاڵا لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیی عێراقییەوە، دەتوانێت هاوکاریی عێراق بکات لە دامەزراندنی پەیمانگایەکی هاوشێوە لە ڕێگەی دابینکردنی پێدانی مەشقی پێویست و بونیادنانی ژێرخانی دامەزراوەکە. سەرباری هەموو ئەمانە، پێویستە تورکیا لە بازرگانیکردنی لەگەڵ عێراقدا خۆی لەو باجانە ڕزگار بکات کە لەلایەن دەسەڵاتە جیاوازەکانەوە سەپێنراوە. کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی وەک هێڵێکی بازرگانیی نوێ لەنێوان تورکیا و عێراقدا، خزمەتێکی باش بە بەدیهێنانی ئەم ئامانجە دەکات. واتە پێویستمان بە گرتنەبەری هەنگاوێکە، کە ئەنجامگیریی سیاسیی نوێ بەرهەم بێنێت و پێگە و دەسەڵاتی سیاسیی هەولێر لاواز بکات. یەکێکی دیکە لەو هۆکارانەی کە کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر جووڵەی بازرگانی لەنێوان تورکیا و عێراقدا هەیە، بریتییە لە ناجێگیری و بەرز و نزمیی نرخی نەوت. لە ٨٥٪ی بودجەی بنەڕەتیی دەوڵەتی فیدراڵیی عێراق، پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت. بەرز و نزمیی بەردەوامی نرخی نەوت، وای کردووە بودجەی دەوڵەتی عێراق ناجێگیر بێت(7). بڕی بودجەی تەرخانکراوی عێراق بۆ ساڵی ٢٠١٨، بریتی بووە لە ٨٥ ملیار دۆلار، كە نزیکەی ٧٠ ملیار دۆلاری لە ڕێگای داهاتی فرۆشتنی نەوتەوە هاتووەتە خەزێنەی دەوڵەت(8). لە ماوەی نێوان ساڵانی ٢٠١٤-٢٠١٧، بە هۆی کۆنترۆڵکردنی بەشێک لە کێڵگە نەوتییەکان و تەقاندنەوەی هەندێک لە بۆرییەکانی گواستنەوەی نەوت لەلایەن ڕێکخراوی تیرۆرستیی داعشەوە، زیانێکی گەورەی بە ئابووریی عێراق گەیاندووە. بە جۆرێک لە ماوەی نێوان ئەم ساڵانەدا، عێراقی لە ملیارەها دۆلاری داهاتی نەوت بێبەش کردووە. پاش جێبەجێکردنی بەشی دووەمی سزاکانی سەر ئێران لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاوە، دەوڵەتی عێراق لە مانگی ١١ی ساڵی (٢٠١٨)ەوە توانیویەتی داهاتی زیاتر دەست بخات لە ڕێگەی هەناردەکردنی نەوتی کەرکووکەوە بۆ بەندەری «جەیهان»ی تورکی لە ڕێگای هێڵی هەناردەی بۆریی نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە. سەرباری هەموو ئەو زیانانەی کە لە پێشووتردا بەر داهاتی نەوتی عێراق کەوتووە، ئەم دۆخە نوێیە گرنگییەکی زۆری هەبووە لە گەشەسەندنی ئابووریی عێراقدا. تەنها لە مانگی ١١ی ساڵی ٢٠١٨، دەوڵەتی عێراق لەبەرامبەر ناردنی ٢٦٠ هەزار بەرمیل نەوت بۆ بەندەری جەیهان، بڕی ١٦ ملیۆن دۆلار داهاتی دەست کەوتووە، لە هەمان ماوەدا عێراق بڕی ١٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی لە ڕێگای بەسڕەوە هەناردە کردووە و توانیویەتی نزیکەی ٦ ملیار دۆلار بەدەست بێنێت(٩). ئەگەر بێتوو بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکووک بۆ ١٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بەرز ببێتەوە، وەک پلانی بۆ دادەنرێت، ئەوا لە ماوەیەکی زۆر کورتدا کاریگەریی ئەرێنی لەسەر پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان تورکیا و عێراق بەجێ دەهێڵێت. یەکێکی دیکە لەو پەرەسەندنانەی کە هۆکار بوو بۆ تێکچوونی هاوسەنگیی هێز و خراپیی دۆخی ئابووری لە عێراق، بریتییە لەو گشتپرسییەی کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بە مەبەستی سەربەخۆیی لە ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧ ئەنجام درا، كە ئەمەش بە سوودبینین بوو لەو بۆشاییە سیاسی و کارگێڕییەی کە لە ئەنجامی سەرهەڵدان و پەرەسەندنی دەسەڵاتی ڕێکخراوی تیرۆرستیی داعش لە ناوچەکە دروست ببوو. هاوتا لەگەڵ ئەنجامدانی گشتپرسیدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان بە گەڕانەوە بۆ مادەی ١٤٠ لە دەستووری فیدراڵیی عێراق، شاری کەرکووکی خستە ژێر دەستەڵاتی خۆیەوە، بەو پێیەی کەرکووک بەشێکە لە ناوچە جێناکۆکەکان(10). بەم شێوەیە داهاتی نەوتی دەرهێنراوی کەرکووک لەبریی دەوڵەتی ناوەندی؛ کەوتە ژێر دەسەڵاتی ئیدارەی هەولێرەوە، بەڵام پاش ئەوەی هێزەکانی سوپای عێراق و میلیشیاکانی حەشدی شەعبی لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ توانییان ئەو ناوچانە کۆنترۆڵ بکەنەوە کە لەژێر دەستی هێزەکانی پێشمەرگەدا بوو، کەرکووکیان گەڕاندەوە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق. ئەم ڕووداوانە سەرباری ئەوەی بوون بە هۆی دەستلەکارکێشانەوەی مەسعوود بارزانی لە پۆستی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ ئەوەشدا پەیوەندییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی لەگەڵ هەریەک لە تورکیا و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق گەیاندە خاڵی بنبەست. پاش هاتنەئارای ئەم دۆخە نوێیە، دەوڵەتی ناوەندیی عێراق داوای لە حکومەتی هەرێمی کوردستان کرد کە سەرجەم دەروازە سنوورییەکانی ڕادەست بکات، بەڵام ئەم داوایەی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە ڕەت کرایەوە. زیاد لەوەش حکومەتی هەرێمی کوردستان بەفەڕمی ئەوەی ڕاگەیاندووە کە هەر جۆرە دەستتێوەردانێک ڕەت دەکاتەوە کە ببێتە هۆی زیانگەیاندن بە ئۆتۆنۆمییەکەی(11). لێرەدا دەگەینە ئەو ئەنجامەی ئاڵۆزیی پەیوەندییە سیاسییەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، کاریگەریی خراپی هەبووە بۆ سەر پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەکانی نێوان تورکیا و عێراق.  بۆ نموونە؛ لە ئەنجامی ئەو لێکتێنەگەشتنانەی کە لەنێوان هەولێر و بەغدادا هەیە، لە ئێستادا لەنێو خودی عێراقدا زیاد لە باجێکی گومرگی وەردەگیرێت. دەسەڵاتی كارگێڕیی بەغداد بە دانانی خاڵی گومرگیی زیادە لەسەر ڕێگای هەولێر-کەرکووک و سلێمانی-کەرکووک، جگە لەو باجەی کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە وەرگیراوە، دووبارە باج لەو شمەک و کاڵایانە وەردەگرێتەوە کە لە دەروازە سنوورییەکان هەرێمەوە هاوردەی عێراق دەکرێت. ئەنجامی ئەم جۆرە مامەڵەیە، سەپاندن و وەرگرتنی باجی گومرگییە لە دوو جێگەی جیاواز لە نێوخۆی یەک وڵاتدا، ئەمەش کاریگەریی نەرێنیی دەبێت بۆ سەر زۆرێک لەو کۆمپانیایانەی کە لە بواری هەناردەکردندا کار دەکەن. لەگەڵ ئەوەی کاربەدەستانی هەردوو لا لە چەندین بۆنەدا بەڵێنی ئەوەیان داوە کە خاڵە گومرگییەکان کەم بکەنەوە بۆ یەک خاڵ و کار بۆ پەیڕەوکردنی شێوازێکی گومرگیی هاوبەش بکەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا تا ئێستا نەتوانراوە ئەم بابەتە چارەسەر بکرێت(12). سەرباری هەبوونی خاڵە گومرگییەکان، کۆمپانیاکانی هەناردەکردن کە لە ناوچەکەدا کار دەکەن، جەخت لەوە دەکەنەوە لە کاتی گواستنەوەی بەرهەمەکانیان، ڕووبەڕووی کردەوەی توندوتیژ دەبنەوە، ئەمەش لە ڕووی دەروونی و ئابوورییەوە دەبێتە هۆی دروستکردنی گرفت بۆیان. تەنانەت لە هەندێک لەو ناوچانەی کە بۆشایی ئەمنییان تێدایە، شۆفێرە تورکەکان لەلایەن هەندێ گرووپی چەکدارەوە ڕووبەڕووی هەڕەشە دەبنەوە و بەزۆر سەرانەیان لێ وەر دەگیرێت. سەرباری سەرجەم هەوڵەکانی کەناڵە فەڕمییەكانی تورکیا لەگەڵ هەریەکە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق بە مەبەستی دۆزینەوەی چارەسەرێک بۆ ئەم گرفتانە، بەڵام تا ئێستا سەرجەم هەوڵەکان بێسوود بوون و بەردەوامیی ئەم دۆخەش؛ زیان بە بازرگانیی تورکیا لەگەڵ عێراق دەگەیەنێت. لە ئێستادا پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان تورکیا و عێراق کەوتۆتە ژێر کاریگەریی چەندین هۆکار، لەوانە: کێشەی ئەمنی و ناسەقامگیریی ناوچەکە، قەیران و ململانێ سیاسییەکانی نێوخۆی عێراق، کە بە شێوەیەکی دیار کاری کردووەتە سەر پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەکان. تورکیا بە مەبەستی دوورکەوتنەوە لەم کاریگەرییانە، پێویستە بەدوای دەروازەیەکی نوێدا بگەڕێت. لەم ڕووەوە پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی زۆر بەسوود دەبێت، ئەم پڕۆژە یارمەتیی تورکیا دەدات تا بە شێوەیەکی ئاسانتر دەستی بگات بە نێوخۆی عێراق. بۆ جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیە، پێویستە پاش ئەوەی حکومەتی تورکیا ئەو ئەرکانە جێبەجێ دەکات کە دەکەوێتە سەرشانی، دەوڵەتی ناوەندیی عێراقیش بە ئەرکی خۆی هەستێت و هەنگاوی هاوشێوە بنێت بۆ سەرخستنی پڕۆژەکە. بە مانایەکی تر: بەهێزبوونی پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا، ڕۆڵێکی گەورە دەگێڕێت بۆ سەرکەوتنی ئەم پڕۆژەیە. بەگوێرەی ئەو پێشنیارەی کە تورکیا بۆ حکومەتی عێراقی کردووە، ئەم خاڵە سنوورییە لە ئۆڤا کۆییەوە دەست پێ دەکات و پاش تێپەڕین بە ناوچەکانی تەلەعفەر و موسڵ تاوەكوو بەغداد و بەسڕە درێژ دەبێتەوە. بەم شێوەیە دەتوانرێت هەردوو لا لە ڕێگەی هێڵێکی ڕاستەخۆوە پێکەوە ببەسترێنەوە، بەبێ ئەوەی پشت بە هەرێمی کوردستان ببەسترێت. لەبەرامبەر ئەمەشدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان هەوڵ دەدات بازرگانیی نێوان تورکیا و عێراق لە ڕێگای خاڵی سنووریی خابورەوە بەردەوام بێت و لەژێر کۆنترۆڵی خۆیدا بمێنێتەوە. بە پێچەوانەی ئەو دەنگۆیانەی کە پێی وایە دەروازەی سنووریی خابور بەس نییە بۆ ئەنجامدانی پەیوەندیی بازرگانی لەنێوان تورکیا و عێراقدا، بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە پێویست بە کردنەوەی دەروازەی سنووریی دیکە ناکات و دەتوانرێت لە ڕێگەی دەروازەی سنووریی خابورەوە بەردەوامی بە چالاکییە بازرگانییەکانی نێوان هەردوو وڵات بدرێت. بەڵام ئەگەر بێتوو لە ڕوانگەی تورکیاوە سەیری دۆخەکە بکەین، ئەوا دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە چالاکیی بازرگانیی ساڵانە بە بەهای ملیارەها دۆلار لەنێوان دوو وڵاتدا بەتەنیا لە ڕێگای یەک دەروازەی سنوورییەوە، کارێکی پڕ گرفتە و خزمەت بە بەرژەوەندییەکانی ئەو وڵاتە ناکات. سەرباری ئەمە، جێبەجێکردنی پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی دەبێتە هۆی ڕەخساندنی دەرفەت بۆ هێزە چەکدارەکانی تورکیا و سوپای عێراق، بە مەبەستی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازیی هاوبەش. لە ڕێگەی گرتنەبەری ئەم هەنگاوە هاوبەشانەوە، لەپاڵ زیادکردنی دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لە بەری ڕۆژئاوای ڕووباری دیجلە كە لە ڕێگەی فشار خستنەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دەتوانرێت هەوڵەکانی دەسەڵاتی کوردی بۆ سەربەخۆیی بوەستێنرێت. وەک ئەوەی زۆرێک لە سەرکردە سیاسیەکانی بەغداش ئاماژەی بۆ دەکەن، گرتنەبەری ئەم هەنگاوانە دەبێتە هۆی زیادبوونی هەژموون و نفوزی دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لەبەرامبەر حکومەتی هەرێمی کوردستان. هەر چەندە لەپاش گشتپرسیی هەرێمی كوردستان، «مەسعوود بارزانی» لە ڕێگەی سەردانیکردنی بۆ بەغدا؛ هەوڵی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان هەولێر و بەغدادی دابێت، بەڵام دەسەڵاتدارانی بەغداد پێیان وایە پێویستە سوور بن لەسەر هەڵوێستە توندەکانیان بەرامبەر بارزانی(13). بە کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی، جگە لە تورکمانەکانی ناوچەی موسڵ و تەلەعفەر، تورکمانەکانی کەرکووکیش دەتوانن سوودمەندبن لە جووڵە و چالاکییە بازرگانییەکانی ناوچەکە. ئەو هەنگاوانەی کە تورکیا دەیگرێتە بەر بە مەبەستی پاراستنی ئەم هێڵە، لە ماوەیەکی درێژدا دەبێتە هۆی زیادبوونی دەسەڵات و نفوزی تورکیا لە ناوچەکە. لە کاتی هاتنەئارای پڕۆسەی دووبارە ئاوادانکردنەوە و بونیادنانەوەی ئەو ناوچە سوننەیانەی کە لە ئەنجامی چالاکییەکانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشەوە زیانیان بەر کەوتووە، دووبارە کاریگەریی تورکیا لەسەر دانیشتووانی سوننیی ناوچەکە دەردەکەوێتەوە. بێگومان ئەم دۆخە کاریگەریی دیاری دەبێت لە ڕێگریکردن لە بەردەوامیی هەژموونی دەسەڵات و فراوانخوازیی شیعە لە ناوچەکە. کاریگەریی پڕۆژەی ئۆڤا کۆی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراق کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی، لە زۆر ڕووەوە کاریگەریی دەبێت بۆ سەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراق. گەر لە ڕووی ئابوورییەوە لەم پڕۆژەیە بڕوانین، ئەوا بێگومان دەبێتە هۆی پێشکەوتن و گەشەسەندنی زیاتری پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان هەردوو وڵات، بەتایبەت دوای ئەوەی لەم ساڵانەی دواییدا ئەم پەیوەندییانە نزیکبوونەوەی زیاتری بەخۆیەوە بینیوە. لە ڕوانگەی تورکیاوە، عێراق بە یەکێک لە گرنگترین دەوڵەتە هاوردەکارەکانی ناوچەکە دادەنرێت. لە ڕوانگەی عێراقەوە، تورکیا لەپاڵ هەریەک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، چین و هیندستان بە یەکێک لە گرنگترین دەوڵەتە بازرگانییەکانی جیهان دەژمێردرێت(14). سەرباری هەبوونی ئەم دەرفەتە باشە لە بواری کار و بازرگانیدا، بەڵام نەبوونی چەند دەروازەیەکی سنووری بۆ گەیاندنی بەرهەمەکان بە عێراق، بە مەبەستی دابەشکردن و ساغکردنەوەیان، گرفتی لەبەردەم کار و جووڵەی بازرگانیدا دروست کردووە. گواستنەوەی شمەک و کاڵاکان بۆ عێراق، لە ڕێگەی وشکانییەوە ئەنجام دەدرێت. بەکارهێنانی ئەم ڕێگایە بە هۆی بارودۆخی ئەمنیی عێراق، وەرگرتنی باجی گومرگی لەلایەن هەریەک لە هەولێر و بەغدادەوە، گەڕانەوەی بارهەڵگرەکان لە عێراقەوە بەبەتاڵی؛ دەبێتە هۆی زیادبوونی تێچووی گواستنەوە. لەبەر ئەوە کردنەوەی ڕێگایەک کە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ تورکیا و عێراق پێکەوە ببەستێتەوە، کارێکی زۆر گرنگە. کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی کە لەم ساڵانەی دواییدا زۆر باسی لێوە دەکرێت، لەم ڕووەوە  کارێکی گرنگە. تورکیا لە ڕێگەی هێڵێکی ڕاستەوخۆوە کە بە ناوچەکانی ئۆڤا کۆی، تەلەعفەر و موسڵدا تێدەپەڕێت، دەرفەتی پەیوەندیی ڕاستەوخۆی لەگەڵ بەغدادا بۆ دەڕەخسێت. هەر چی عێراقیشە، بە کردنەوەی ئەم پڕۆژەیە، سەرباری ئەوەی لە ڕێگەی هێڵێکی ڕاستەخۆوە دەرفەتی پەیوەندیکردنی لەگەڵ تورکیادا بۆ دەڕەخسێت، لە هەمان کاتدا بە هۆی کەمبوونەوەی بڕی تێچووەوە، نرخی ئەو شمەک و کاڵایانەی کە لە تورکیاوە دێت، دابەزین بەخۆیەوە دەبینێت. ئەنجامدانی پڕۆژەیەکی لەم شێوەیە کە دەبێتە هۆی دەستەبەرکردنی بەرژەوەندیی ئابووری بۆ هەردوو وڵات، پێویستی بە جێبەجێکردنی کۆمەڵێک مەرج هەیە. وەک دەزانرێت ئۆڤا کۆی دەکەوێتە ناوچەی «شرناخ»ەوە، ئەم ناوچەیە بە هۆی نزیکیی لە سنووری عێراقەوە، خاوەنی پێگەیەکی ستراتیژییە و دەکرێت ببێتە شوێنگرەوەیەک بۆ خاڵی سنووریی خابور. بەڵام بەری ئەوبەری ئەم خاڵە سنوورییە کە ناوچەی فیشخابورە، لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتی هەرێمی کوردستاندایە. بۆ ئەوەی ئەم پڕۆژەیە بە شێوەیەکی کرداری بکەوێتە بواری جێبەجێکردنەوە، پێویستە سەرەتا دەوڵەتی ناوەندیی عێراق فیشخابور بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە و وەک هەنگاوی دواتر پێویستە هەردوو دەوڵەتی تورکیا و عێراق سوور بن لەسەر وەرگرتنی هەڵوێستی هاوبەش بەرامبەر ئەو ناڕەزایەتییانەی کە بەم هۆیەوە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاوە دێتە ئاراوە. وەرگرتنی هەڵوێستێکی لەم چەشنە، ڕەنگە بۆ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق کارێکی قورس بێت، بە هۆی ئەو فشارانەی کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاوە دەکرێتە سەری، لەبەر ئەوەی فیشخابور بە یەکێک لەو دەروازە سەرەکییانە دادەنرێت کە لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاوە بەکار دەهێنرێت بە مەبەستی ناردنی هاوکاریی سەربازی بۆ هێزەکانی پارتی یەکێتیی دیموکراتی کورد لە سووریا (PYD)(15). لەبەر ئەم هۆکارە، پێویستە لە سەرەتادا چاوەڕوانیی ئەوە نەکرێت کە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا هەڵوێستێکی ئەرێنیی هەبێت بەرامبەر کردنەوەی پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی، چونکه لە ئەنجامدا هەرێمی كوردستان لە چەندین ڕووی جیاوازەوە گرنگیی زۆری هەیە بۆ ئەمەریکا. لە دۆخی کردنەوەی هێڵی بازرگانیی «ئۆڤا کۆی»ی موسڵ، کۆنترۆڵکردنی ئەو ناوچانەی ئەم هێڵەی پێدا تێدەپەڕێت لەلایەن تورکیا و عێراقەوە، دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی هاتوچۆی گرووپە تیرۆریستییەکان لە ناوچەکە. ناوچەکانی موسڵ و تەلەعفەر کە دەکەونە باکووری ڕۆژئاوای عێراقەوە، لە دیارترین ئەو ناوچانەن کە کاریگەریی شاڵاو و پەلامارەکانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشیان لەسەر بووە. بەتایبەتی شاری موسڵ زۆری نەمابوو بەتەواوی وێران بێت، بە هۆی ئۆپەراسیۆنی بەردەوامی هێزەکانی هاوپەیمانان بە سەرکردایەتیی ئەمەریکا بۆ سەر ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش. لە ڕووی ئابوورییەوە ناوچەکە زیانێکی گەورەی بەر کەوتووە و بەگوێرەی وتەی بەرپرسانی ئیدارەی موسڵ، دووبارە بونیادنانەوەی شارەکە پێویستی بە نزیکەی ٥٠ ملیار دۆلار هەیە(16)، هەروەها ئاوەدانکردنەوەی تێکڕای عێراقیش، پێویستی بە ٨٨ ملیار دۆلارە .(17) بۆ ئەوەی دووبارە ئەم ناوچانە بخرێنەوە سەر نەخشەی بازرگانی، پێویستە بەبێ لەدەستدانی کات؛ وەبەرهێنان لە چەندین بواری جیاوازدا ئەنجام بدرێت، وەک بونیادنانەوەی ژێرخانی ناوچەکە، کردنەوە و پاراستنی ئاسایشی هێڵەکانی گواستنەوەی وشکانی و دابینکردنی جێگەی حەوانەوە. پڕکردنەوە و جێبەجێکردنی ئەم پێداویستییانە، دەبێتە هۆی دووبارە بونیادنانەوەی ئابووریی ناوچەکە و سەرلەنوێ بووژانەوەی. واتە تورکیا دەتوانێت لە پڕۆسەی دووبارە بونیادنانەوەی موسڵدا، بەرپرسیارێتیی گرنگ لەئەستۆ بگرێت. بەم جۆرە دەتوانین بڵێین کردنەوەی هێڵێکی نوێی بازرگانی بۆ عێراق لە ڕێگەی «ئۆڤا کۆی»یەوە، یەکەمین هەنگاوی ئەم دووبارە بونیادنانەوەیە. لەپاڵ تێچووی ماددیی ئەم پڕۆژەیەدا، پێویستە گۆڕانی دیمۆگرافیای ناوچەکە بەهەند وەربگیرێت. ناوچەی موسڵ وەک دووەم گەورەترین شاری عێراق، بە یەکێک لە گرنگترین ناوچە سوننەنشینەکان دادەنرێت. بەر لە سەرهەڵدانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش، بەگوێرەی ئامارە سەرەتاییەکان؛ ژمارەی دانیشتووانی ناوچەی نەینەوا نزیکەی ٣ ملیۆن و ٧٠٠ هەزار کەس بووە، لە کۆی ئەم ژمارەیە، نزیکەی ٦٥٪ی دانیشتووانی ناوچەکە لە عەرەبە سوننەنشینەکان پێک دێت. شاری موسڵ وەک ناوەندی ناوچەی نەینەوا و لە کۆی ئەو ژمارەی ئاماژەمان بۆ کرد، بە نزیکەی ٢ ملیۆن خێزان دادەنرێت(18). چالاکییە تیرۆریستییەکانی داعش، هاوتا لەگەڵ جێگیرکردنی هێزەکانی حەشدی شەعبی لە ناوچەکە، بۆتە هۆی هێنانەئارای گۆڕانکاری لە پێکهاتەی دیمۆگرافیی دانیشتووانی ناوچەکە. ئەو تورکمانە شیعییانەی کە لەدوای بڵاوبوونەوەی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشەوە بەرەو ناوچەکانی بەسڕە و نەجەف کۆچیان کردبوو، پاش تێکشکانی داعش و دەستبەسەرداگرتنەوەی ناوچەکە لەلایەن هێزەکانی حەشدی شەعبییەوە، دووبارە گەڕاونەتەوە ناوچەکانیان. لەبەرامبەر ئەمەدا، باس لە کەمبوونەوەی ژمارەی دانیشتووانی سوننەنشین دەکرێت(19). لەگەڵ تەشەنەکردنی مەترسییەکانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش لە موسڵ و دەوروبەری، بەشێک لە هاوڵاتیانی سوننە مەزهەبی ناوچەکە ناچار بوون کۆچ بکەن بۆ ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان و تورکیا. پاش شکستی ڕێکخراوەکەش، بەشێکی کەم لەم هاوڵاتییانە گەڕاونەتەوە بۆ ناوچەکانی خۆیان. لە کاتێکدا بە تێڕوانین لە پێکهاتەی مێژوویی و کولتووریی شاری موسڵ، لەپاڵ پێکهاتەی دیمۆگرافیی شارەکەدا، دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە تورکیا دەتوانێت لە ڕێگەی ئەنجامدانی چالاکیی جۆراوجۆرەوە، ڕووبەری نفوزی خۆی لە ناوچەکە فراوان بکات و گەشەی زیاتری پێ بدات. ئەو پڕۆژانەی کە بڕیارە بە هاوکاری و پشتیوانیی تورکیا لە ناوچەکەدا ئەنجام بدرێت لەپاڵ بووژانەوەی ئابووریدا، دەرفەت بۆ گەشەپێدانی لایەنی کۆمەڵایەتییش دەڕەخسێنێت. بۆیە پێشبینی دەکرێت پڕۆژەیەکی گشتگیری وەک ئۆڤا کۆی؛ گۆڕانكاریی سیاسیی نوێ لەگەڵ خۆیدا بهێنێتە کایەوە. سەرباری ئەوەی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لەم قۆناغەدا نزیکەی ١٠٠ ملیار دۆلاری خەرج کردووە(28)، لەگەڵ ئەوەشدا بە هۆی کۆنترۆڵنەکردنی تەواوی هێزەکانی حەشدی شەعبییەوە نەیتوانیوە دەسەڵاتی خۆی لەو ناوچانە بسەپێنێت. حەشدی شەعبی لە تەلەعفەر لەگەڵ گرووپە تورکمانییە شیعەکاندا لە پەیوەندیدایە و لە ناوچەی شەنگالیش بەهاوبەشی لەگەڵ پارتی کرێکارانی کوردستان کار دەکات(29). لەگەڵ کردنەوەی ئەم دەروازە سنوورییەدا، پێویستە دەوڵەتی ناوەندی دەسەڵاتی خۆی لەم ناوچانە بسەپێنێت. بە ئەگەرێکی زۆرەوە، ئەم کارەش دوو ئەنجامی لێ دەکەێتەوە: یەکەم:  دەوڵەتی ناوەندی دەتوانێت دووبارە دەسەڵاتی خۆی  لەو ناوچانانە بسەپێنێت کە بۆشایی دەسەڵاتیان تێدا دروست بووە.  دووەم: دەوڵەتی ناوەندی دەتوانێت گرووپە جیاوازەکانی سەر بە هێزەکانی حەشدی شەعبی بخاتە ژێر کۆنترۆڵی خۆیەوە. لە ئەگەری جێبەجێکردنی ئەم دوو خاڵەی سەرەوەدا، وەک تورکیاش ئارەزووی جێبەجێکردنیان دەکات، پێویستە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق بە ئەرکی دابینکردنی ئاسایشی هێڵی فیشخابور-تەلەعفەر-موسڵ هەستێت. پاش جێبەجێکردنی ئەم ڕێکارانە لەلایەن دەوڵەتی ناوەندییەوە، تورکیاش ئامادە دەبێت بۆ پێشکەشکردنی پاڵپشتی و دابینکردنی هاوکاری بۆ سەرجەم ئەو بوارانەی کە پێویستە بۆ جێبەجێکردن و سەرخستنی پڕۆژەکە، هەر لە دانانی پلانەوە تاکوو ئەنجامدانی کاری وەبەرهێنان. لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین جێبەجێکردن و سەرکەوتنی ئەم پڕۆژەیە، بەستراوە بە شێوازی کارکردن و بەدەمەوەهاتنی دەوڵەتی ناوەندیی عێراقەوە. دەوڵەتی ناوەندی بە گرتنەبەری هەر هەنگاوێک بۆ جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیە، دەتوانێت پێگەی سیاسیی خۆی بەهێزتر بکات. بێگومان کردنەوەی دەروازەیەکی سنووریی نوێ وەک شوێنگرەوەیەک بۆ خاڵی سنووریی خابور، دەبێتە هۆی دروستکردنی فشاری سیاسی بۆ سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان. لەبەر ئەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان نایەوێت ئەو هێزە سیاسی و ئابوورییەی کە لە ڕێگەی کۆنترۆڵکردنی چالاکییە بازرگانییەکانی نێوان هەردوو وڵاتی تورکیا و عێراقەوە بەدەستی دێنێت، لەدەست بدات. بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە هەر دەرفەتێکدا کە بۆیان دەڕەخسێت، ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە بابەتی کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی؛ هێڵی سوورە بۆ ئەوان. وەک ئاشکرایە پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی هەر بەتەنیا نابێتە هۆی بەهێزکردنی پێگەی سیاسیی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق بەرامبەر بە حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەڵکوو لە هەمان کاتدا هێزی دەسەڵاتی جێبەجێکردنی دەوڵەتی ناوەندی بۆ سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان بەهێزتر دەکات. بێگومان ئەم دۆخەش لە سوود و بەرژەوەندیی تورکیا دەبێت، چونکە بەهێزبوونی پێگەی سیاسیی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق وا دەکات تورکیا بتوانێت بە متمانەی زیاترەوە مامەڵەی لەگەڵدا بکات. سەرباری هەموو ئەمانەش، بەهێزبوونی پێگەی دەوڵەتی ناوەندی زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە گەشەسەندن و بڵاوبوونەوەی بنکەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە باکووری عێراق. ئەگەر بێتوو حکومەتی بەغداد بتوانێت کۆنترۆڵی ناوچەی شەنگال لە باکووری ڕۆژئاوای وڵاتەکەی بکات و ئاسایش لەم ناوچەیە بەرقەرار بکات، دەتوانرێت هەنگاوی گرنگ بنرێت لەلایەن تورکیاوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان. وەک دەزانرێت پارتی کرێکارانی کوردستان بە بیانووی پاراستنی «ئێزیدییەکان» لە داعش، لەو ناوچانە جێگیر بووە. دامەزراندنی چەندین بنکەی سەربازی و بڵاوبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەکە، بەدەستهێنانی هاوکاری و پاڵپشتیی نێودەوڵەتی؛ وای کردووە ئەم ڕێکخراوە ببێتە سەرچاوەی هەڕەشە و مەترسی بۆ سەر هەریەکە لە تورکیا و عێراق. سەرباری سەرجەم بانگەشەکانی تورکیا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان، بەڵام تا ئێستا ئەم ڕێکخراوە لە لایەکەوە بەردەوامە لە چالاکییە سەربازییەکانی، لە لایەکی دیکەوە لە ڕێگەی چەکدارکردنی ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتووانی ناوچەکەوە، لە هەوڵی سڕینەوەی سەرجەم ئەو لایەنانەدایە کە وەک مەترسی بۆ سەر خۆی دەیانبینێت(30). لەگەڵ ئەوەشدا دەسەڵاتی سیاسیی هەولێر تا ئێستا نەیتوانیوە هیچ هەنگاوێکی کرداری دژ بەم ڕێکخراوە بنێت، لەگەڵ ئەوەی بەرپرسانی باڵای حکومەتی هەرێم و پارتە کوردییەکانیش بەردەوام جەخت لەوە دەکەنەوە کە تورکیا دراوسێیەکی گرنگە بۆ ئەوان و لە هەستیاری و کاردانەوەکانی لە ڕووی ئەمنییەوە تێدەگەن، بەڵام سەرەڕای ئەوەش هەنگاوی پێویست نانێن و پێیان وایە کە پێویستە ئەم کێشەیە بە شێوازی ئاشتی چارەسەر بکرێت. داخستنی سەرجەم ئۆفیسەکانی ڕێکخراوی پارتی تەڤگەری ئازادیی کوردستانی سەر بە پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوەندی شاری سلێمانی و دەوروبەری(31)، گەرچی وەک هەوڵێک بۆ ڕێگریکردن لە پارتی کرێکارانی کوردستان پیشان درا، بەڵام بێگومان هیچ ئەنجامێکی ئەوتۆی نابێت کە جێگەی باس بێت،  لەبەر ئەوەی داخستنی ئۆفیسەکانی ئەم ڕێکخراوە بە مانای وەستانی چالاکییەکانی نایەت، هەر چەندە بە مانای ئەوە دێت کە لەلایەن وەزارەتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە مۆڵەتی کارکردنیان پێ نەدراوە(32). لە ڕاستیدا ئەو دیمەنەی کە لە هەولێرەوە دەبینرێت ئەوەیە کە ئیدارەی بارزانی، نە نیازێکی ڕاستەقینەی هەیە و نە هێز لە بابەتی ڕووبەڕووبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستاندا. لە شاری سلێمانی کە بە دووەم گرنگترین شاری هەرێم دادەنرێت لەدوای هەولێر، پارتی کرێکارانی کوردستان ئازادانە چالاکییەکانی خۆی لەم شارە ئەنجام دەدات. ئەو ڕۆژنامەنووسانەی کە لە ناوچەکەدا کار دەکەن، تەنانەت باس لەوە دەکەن کە لەنێو شارەکەدا لەلایەن  پارتی کرێکارانی کوردستانەوە باج (ئابوونە) کۆ دەکرێتەوە. لەژێر ڕۆشنایی هەموو ئەمانەدا، دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە بارزانی لە مەسەلەی ڕووبەڕووبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان لەلایەن تورکیاوە وەک هاوبەشێکی باش دەرناکەوێت و کەوتۆتە ئەو هەڵەیەی کە پێی وایە تورکیا پێویستی بە ئەوە، هۆکاری سەرەکیی ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە تورکیا تا ئێستا ناچار بووە پەیوەندییەکانی خۆی لەگەڵ عێراقدا لە ڕێگای بارزانییەوە ئەنجام بدات. کردنەوەی دەروازەیەکی نوێ، دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئەنکەرە و بەغدا زیاتر لێک نزیک ببنەوە و ببنە هاوبەشێکی ڕاستەقینە و بەهێز، بەتایبەتی لە سایەی ئەو هەنگاوانەی کە بەهاوبەشی بۆ هێنانەدیی ئاشتی و ئارامی لە ناوچەکە دژ بە پارتی کرێکارانی کوردستان دەیگرنە بەر، بۆ ئەم مەبەستە تورکیا دەتوانێت سوود لە بەهێزبوونی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق وەربگرێت. ئەو هەنگاوانەی کە لە داهاتوودا لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیی عێراقەوە بۆ ڕێگریکردن لە گەشەسەندن و بڵاوبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان دەیگرێتە بەر، گرنگییەکی لەئەندازەبەدەریان هەیە بۆ تورکیا. بەم واتایە، پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی دەکرێت ببێتە خاڵی وەرچەرخان لە ڕوانگەی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراقەوە. پارتی کرێکارانی کوردستان و ناوچەی شەنگال ماوەی چەند ساڵێکە جموجووڵەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەی شەنگال بە جۆرێک زیادی کردووە، کە دەتوانرێت بەئاشکرا هەستی پێ بکرێت(٣٣). بەگوێرەی ئەو هەواڵانەی کە لە ناوچەکەوە دێن، تەنانەت دوای تێکشکاندنی داعش لە ڕووی سەربازییەوە، پارتی کرێکارانی کوردستان بەردەوامە لە گەشەسەندن و بڵاوبوونەوەی زیاتر لە ناوچەکە.  پێویستە لێرەدا ئاماژە بۆ دوو هۆکار بکەین کە ڕۆڵی سەرەکییان هەبووە لە دروستکردنی ئەم دۆخە، ئەوانیش: یەکەم: دەستبەسەرداگرتنی شاری موسڵ کە بە دووەم گەورەترین شاری عێراق دادەنرێت، لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ٢٠١٤ لەلەلایەن ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشەوە بەبێ هیچ ڕووبەڕووبوونەوەیەک. دووەم: بەرگرینەکردن و کشانەوەی هێزەکانی پێشمەرگە لەبەرامبەر هێرش و پەلامارەکانی داعش بۆ سەر ناوچەی شەنگال. لە ئەنجامی ئەم دوو هۆکارە، ناوچەی شەنگال زۆر بەخێرایی لەلایەن هێزەکانی ڕێکخراوی داعشەوە کۆنترۆڵ کرا. بە هۆی کردەوەكانی ئەم ڕێکخراوە، دانیشتووانی ناوچەی شەنگال ڕووبەڕووی کارەساتێکی مرۆیی گەورە بوونەوە، لە کاتێکدا ژمارەیەکی زۆر لە هاوڵاتیان بە دەستی تیرۆریستانی داعش کوژران، هەزاران هاوڵاتییش ناچار بوون کۆچ بکەن بۆ ناوچەکانی دیکە(34). پاش هێرش و پەلامارەکانی داعش لە ٣ی ئابی ٢٠١٤ بۆ سەر دانیشتووانی ناوچەی شەنگال، هێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان بە بیانووی پاراستنی ئێزیدییەکانەوە، لە سووریا و قەندیلەوە ڕوویان کردە ناوچەکە و بە سوودبینین لە بۆشایی دەسەڵات کە لە ئەنجامی کشانەوەی هێزەکانی سوپای عێراق و پێشمەرگە لە ناوچەی شەنگال دروست بووبوو، توانییان زۆر بەخێرایی دەست بکەن بە خۆجێگیرکردن و بڵاوبوونەوە لە ناوچەکە.  یەکەمین کاری پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەکە، بریتی بوو لە دامەزراندنی «یەکینەکانی بەرخودانی شەنگال» (YBŞ) نزیک لە خۆی، لە ڕێگەی چەکدارکردنی ئێزیدییەکانی ناوچەکەوە (35). لە درێژەی کارەکانیدا، ئەم ڕێکخراوە لە ڕێگەی دامەزراندنی چەندین بنکەی سەربازییەوە؛ خۆجێگیرکردن و بڵابوونەوەی لە ناوچەکە خێراتر کردووە(36) ، بە جۆرێک کە لە ئێستادا دوای قەندیل، ناوچەی شەنگال بە گرنگترین ناوچەی نفوزی پارتی کرێکارانی کوردستان دادەنرێت. لە هەمان کاتدا بە سوودبینین لەو بارودۆخە نێودەوڵەتییەی کە لەئارادایە، ئەم ڕێکخراوە بە ناوی ڕووبەڕووبوونەوەی داعشەوە توانیویەتی هاوکاریی سەربازی لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا وەربگرێت(37). ئەم دۆخە لە ڕووی سیاسییەوە بۆتە هۆی بەهێزبوونی پارتی کرێکارانی کوردستان و لقە درێژکراوەکانی سەر بەم پارتە لە ناوچەکە. زۆرێک لە بەرپرسانی باڵای حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لە شاری هەولێر چاوپێکەوتنیان لەگەڵ ئەنجام دراوە، ئەم هەواڵە پشتڕاست دەکەنەوە و ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە پارتی کرێکارانی کوردستان لەپاڵ هێزە چەکدارەکانیدا، لە ڕووی سیاسییشەوە دەستی کردووە بە فراوانکردنی ڕووبەری دەسەڵاتی خۆی. ڕێگریکردن لە گەڕانەوەی بەرپرسانی ئیداریی شەنگال بۆ ناوچەکە لە چەند مانگی ڕابردوودا لەلایەن هێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستانەوە، دەتوانرێت وەک نموونەیەکی زیندوو  پیشان بدرێت(38). هەر چەندە لەم ماوانەی دواییدا، بە هۆی فشارەکانی تورکیا، باس لە کشانەوەی هێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان دەکرێت لە ناوچەکە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا تا ئێستا ئەم ڕێکخراوە بوونی هەیە لە ناوچەکە(39). لە یەکێک لە ناوەندەکانی توێژینەوە کە سەنتەرەکەی دەکەوێتە شاری بەغدا، توێژەرێک وای دەبینێت کە بەردەوامیی جموجووڵەکانی ئەم ڕێکخراوە، بەزاندنی سەروەریی خاکی عێراقە و هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایشی ناوچەکە. بە هەمان شێوە ئەو ڕۆژنامەنووسانەی کە بەدواداچوون بۆ بارودۆخی ناوچەکە دەکەن، ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە سەرباری کەمبوونەوەی مەترسییەکانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش و تێکشکاندنی لە ڕووی سەربازییەوە، پارتی کرێکارانی کوردستان بەردەوامە لەسەر بڵاوبوونەوەی لە ناوچەکە. ئەم ڕۆژنامەنووسانە بە پێویستی دەزانن کە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق هەنگاوی پێویست بنێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم دۆخە. زۆرێک لەو سەرچاوانەی کە باس لە بوونی پارتی کرێکارانی کوردستان دەکەن لە ناوچەکە، لە لێدوانەکانیاندا باس لەوە دەکەن کە ئەم ڕێکخراوە لەگەڵ هێزەکانی حەشدی شەعبیدا لە پەیوەندیدان و بەهاوبەشی کار دەکەن(40)، تەنانەت زانیاری هەیە کە گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستان لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیی عێراقەوە مووچەیان پێ دەدرێت.  زۆرێک لە بەرپرسان و ڕۆژنامەنووسانی بەغدا لە کاتی وەڵامدانەوەی ئەو دەنگۆیانەی کە باس لە پەیوەندیی هاوبەشی نێوان هێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان و هێزەکانی حەشدی شەعبی دەکەن، ئەو ڕاستییە دووپات دەکەنەوە کە هێزەکانی حەشدی شەعبی لە چەندین گرووپی چەکداریی جیاواز پێک هاتوون و پێویستە دەوڵەتی ناوەندی تەواوی ئەم گرووپە جیاوازانە بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە. هەروەها سەرباری ئاماژەکردن بە سەختیی جوگرافیای ناوچەکە، باس لە ڕکابەری و ململانێی نێوان هەریەکە لە ئێران و ئەمەریکا دەکەن بۆ کۆنترۆڵکردنی ناوچەکە.  بەگوێرەی زانیارییەکان، ئێران لە هەوڵی کردنەوەی ڕێڕەوێکی شیعەدایە (هیلالی شیعی)، بە مەبەستی پێکەوەگرێدانی شیعەکانی ناوچەکە و دەستگەیشتن بە خاکی سووریا و لوبنان. زۆرێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە پاش تێکشکاندنی ڕێکخراوی داعش و کۆنترۆڵکردنی بەشێکی زۆری ناوچە سوننەنشینەکان لەلایەن هێزەکانی حەشدی شەعبییەوە، پڕۆسەی بەشیعەکردنی ناوچەکە خێراییەکی زیاتری بەخۆیەوە بینیوە(41). لەگەڵ ئەوەشدا بە هۆی بەکارهێنانی ناوچەکە لەلایەن ئەمەریکا وەک دەروازەیەک بە مەبەستی گەیاندنی هاوکاریی سەربازی بە پارتی یەکێتیی دیموکرات (PYD)، هەستیارییەکانی تورکیا بەرامبەر بە پارتی کرێکارانی کوردستان (PKK)، پرسی کۆنترۆڵکردنی ناوچەکەی لە لایەن تەنیا هێزێکەوە کردووە بە کارێکی ئێجگار دژوار.  مەسەلەی شەنگال لە ڕوانگەی تورکیاوە، بە یەکێک لە هەستیارترین بابەتەکان دادەنرێت لە ماوەی داهاتوودا. جێگیربوون و بەردەوامیی کار و چالاکییەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەکە، هەڕەشە و مەترسیی ڕاستەوخۆ بۆ سەر ئاسایشی تورکیا و ناوچەکە دروست دەکات.  لە ڕوانگەی داهاتووی پەیوەندییە ئابووری و سیاسییەکانی تورکیا لەگەڵ عێراقدا، پێویستە هەنگاوی بەپەلە و جددی بنرێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ڕێکخستنەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەی شەنگال. بە گەڕانەوەمان بۆ دوایین ڕوونکردنەوە، هەڵسەنگاندنی هەڵوێستی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەم بارەیەوە کارێکی قورس نییە. بەگوێرەی وتەی بەرپرسانی باڵای هەرێم، بوونی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەی شەنگال؛ «کارێکە جێگەی قبووڵکردن نییە». بەرپرسان ئەماژە بۆ ئەوەش دەکەن کە بە مەبەستی دووبارە گەڕانەوەی ژیان بۆ ناوچەکە، پێویستە ڕێگە بە گەڕانەوەی هاوڵاتیان و بەرپرسانی ئیداریی ناوچەکە بدرێت. بۆ ئەنجامدانی ئەم ئەرکەش، بانگهێشتی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق دەکەن (42). پاكکردنەوەی ناوچەکە لە هێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان و گرووپە چەکدارەکانی سەر بە حەشدی شەعبی، پەیوەستە بە چۆنیەتیی جێبەجێکردنی ئەو هەنگاوانەی کە لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیی عێراقەوە بۆ ئەم مەبەستە دەگیرێنە بەر. هەڵوێستی بەرپرسانی بەغداد لەم بارەیەوە، نزیکە لە وتەی بەرپرسانی حکومەتی هەرێمەوە. لەژێر کاریگەریی ئەم هەلومەرجەدا، پێویستە تورکیا بەردەوام بێت لە هەنگاوەکانی لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا. لەم ڕووەوە پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی دەتوانرێت وەک کلیلی کردنەوەی دەرگای بەردەوامیی پەیوەندی و دانوستانەکانی نێوان هەردوو وڵات سەیر بکرێت. گەشەسەندنی پەیوەندییە ئابوورییەکانی نێوان هەردوو وڵات، لە ڕووی سیاسییشەوە دەرفەتی گرتنەبەری هەنگاوی هاوبەش دەڕەخسێنێت. کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی، ئەگەری کردنەوەی ڕێڕەوێکی پارێزراو کە لە سنووری باشووری تورکیا تا بەغداد درێژ دەبێـــــتەوە، زیاتر دەکات. لە هەمان کاتدا تورکیا و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق دەتوانن لە ڕێگەی بونیادنان و کردنەوەی ئەم ڕێگا بازرگانییەوە، ئەمن و ئاسایش لە ناوچەکەش بەرقەرار بکەن. ئەم هەنگاوە وەک چۆن توانای تورکیا لە ئەنجامدانی چالاکی بۆ بەگژداچوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەکە زیاد دەکات، لە هەمان کاتدا دەرفەتی فراوانکردنی نفوز و دەستەڵاتی خۆی لە ناوچەکە بۆ دەڕەخسێنێت. ئەنجام لەم توێژینەوەیەدا سەرباری هەڵسەنگاندن و خستنەڕووی کاریگەریی پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراق، شیکردنەوە بۆ کاریگەرییەکانی ئەم پڕۆژەیە لەسەر ئاسایشی ناوچەی تورکیا ئەنجام دراوە. یەکێک لەو ئەنجامانەی کە لە ڕێگەی ئەم توێژینەوەیەوە بەدەستمان هێناوە، بریتییە لە فراوانبوون و گەشەسەندنی پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەکانی نێوان هەردوو وڵاتی تورکیا و عێراق لە ڕێگەی هێڵێکی ڕاستەوخۆوە. کۆمپانیا تورکییەکان لە سایەی ئەم هێڵەوە کە بە ئۆڤا کۆی دەست پێ دەکات و لە ڕێگەی تەلەعفەر-موسڵەوە تا بەغداد و بەسڕە درێژ دەبێتەوە، دەتوانن بە شێوەیەکی ڕاستەخۆ دەستیان بگات بە ناوچەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، بەم شێوە دەتوانین ڕزگارمان ببێت لە سەرجەم ئەو کێشە و گرفتانەی کە لە کاتی ئەنجامدانی کاری بازرگانی لە ڕێگەی خاڵی سنووریی خابورەوە ڕووبەڕوومان دەبێتەوە. بە تێڕوانین لە پێکهاتەی دیمۆگرافیی ناوچەی موسڵ و تەلەعفەر، لە دۆخی دووبارەکردنەوەی کونسوڵخانەی تورکیا لە موسڵ و دامەزراندنی هێڵێکی بازرگانیی پارێزراودا، چالاکی و جموجووڵەکانی تورکیاش لە ناوچەکە زیاد دەکات، بەمەش دەرفەت دەڕەخسێت بۆ ئەنجامدانی چالاکیی زیاتر بە مەبەستی ڕێگریکردن لە بڵاوبوونەوە و تەشەنەسەندنی زیاتری نفوزی شیعە لە ناوچەکە. کردنەوەی ئەم دەروازە سنوورییە، بێگومان كاریگەریی سیاسییش بەدوای خۆیدا دێنێت. بۆ نموونە؛ دەرفەت بۆ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق دەڕەخسێت تاکوو ئەم دەروازە نوێیە وەک کارتێکی فشار دژ بە حکومەتی هەرێمی کوردستان بەکار بهێنێت. لە ڕوانگەی تورکیاشەوە، سەرباری گەشەسەندن و فراوانبوونی پەیوەندییە بازرگانییەکانی لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا، دەرفەتی ئەوەی بۆ دەڕەخسێت لەسەر کۆمەڵێک بنەمای نوێ کە لە بەرژەوەندیی خۆیدا بێت، دووبارە پەیوەندییەکانی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستاندا ڕێک بخاتەوە. بەم شێوەیە تورکیا لە ڕووی ئابووری، سیاسی و ئاسایشەوە؛ دەتوانێت کۆمەڵێک سەرکەوتنی نوێ بەدەست بهێنێت. بۆ جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیە بە شێوەیەکی کرداری، پێویستە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق ئەم ناوچەیە کە دەکەوێتە نێو سنووری حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە؛ کۆنترۆڵ بکات و ئاسایش و سەقامگیری دابین بکات، بۆ ئەم مەبەستە پێویستە ئامادە بێت بۆ زاڵبوون بەسەر ئەو گرفتانەی کە ڕەنگە لەنێوان خۆی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا سەر هەڵبدات. کۆنترۆڵکردن و دابینکردنی ئاسایش بە درێژایی ئەم هێڵە، لە ڕووی سیاسییەوە پێگەی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوەش بەهێزتر دەکات. لەگەڵ ئەوەی گفتوگۆکان سەبارەت پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی نوێ نییە، بەڵام تورکیا لەم ماوانەی دواییدا لە دانیشتنەکانیدا لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، دووبارە ئەم بابەتەی هێناوەتەوە بەر باس و لە ئێستادا بووە بە پرسێکی هەنووکەیی. بەتایبەتی پاش ئەنجامدانی گشتپرسی لە ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧ لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە، بابەتی کردنەوەی خاڵێکی سنووریی نوێ خێرایی زیاتری بەخۆیەوە بینیوە. بە هاوکاری و پشتیوانیی وەزارەتی دەرەوەی تورکیا و وەزارەتەکانی دیکە، لە دانیشتنەکاندا لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق بۆ تاوتوێکردنی ئەم پرسە، خۆشبەختانە هەڵوێستی ئەرێنی وەرگیراوە.  لەگەڵ ئەمەشدا بۆ ئەوەی ناوچەکە بە شێوەیەکی کرداری ببێتە ڕێگایەکی بازرگانی و چالاکیی تێدا ئەنجام بدرێت، پێویستە هەردوو وڵات بە زووترین کات دەست بکەن بە ئەنجامدانی کاری وەبەرهێنان لەم پڕۆژەیەدا. گەرچی لە ئێستادا هەر لە تواناکانی ژێرخانی ئەم دەروازە سنوورییەوە تاکوو پاراستنی ئاسایش و سەقامگیریی ئەم ڕێگا بازرگانییە و زۆر بابەتی تر، هێشتا لەسەر مێزی گفتوگۆکان لە چاوەڕوانیدان. (تێبینی: لەبەر درێژی توێژینەوەکە و ناپێویستی و پەیوەستنەبوونی بە دۆسێی ئەم ژمارەیەی ئایندەناسییەوە، هەندێ بەشی ئەم توێژینەوە وەرنەگێڕدراوە ) داگرتنی بابه‌ت به‌ PDF * ئەم بابەتە لە ژمارە 2ی تەمووزی2020ی گۆڤاری ئایندەناسی دا بڵاوکراوەتەوە

د. سەنگەر سەید قادر ئەوەی لەسەردانی كازمی دا جێگای سەرنج بوو پرسی خۆپیشاندەران بوو، كە لە دیداری ترەمپدا چەند جارێك پۆمپیۆ و ئۆبراین ئەوە دووبارە دەكەنەوە كە پێویستە ڕێز لە خۆپیشاندەران بگیرێت و بپارێزرێن. دواتر لە سەردانی كۆنگرێسدا وەك ئەوەی هەموان ڕێكەوتبن لەسەر ئەوپرسە نانسی پیلۆسی و دواتریش میچ ماكۆنێلی سەرۆكی  كۆمارییەكانی ئەنجومەنی پیران هەمان هۆشداریان بەكازمی دا كە پێویستە خۆپیشاندەران بپارێزێت. هەرچی پەیوەستە بە دیداری كازمی و كۆشنەری زاوا و ڕاوێژكاری ترەمپەوە ناڕوونە چونكە لەو ٤٧ خولەكەی كۆبوونەوە داخراوەكەدا جگە لە كۆشنەر و كازمی و خودا هیچ كەس نازانێت ناوەڕۆكەكەی چی بوو، دواتریش كازمی نە لەڕووناكی و نەلە تاریكی دا باسی ناوەڕۆكی كۆبوونەوەكەی خۆی و كۆشنەر نەكرد. ئەوەی جێگای پرسیارە بۆچی ئەمەریكا بەو  حەماسە زۆرەوە گرنگی بە شەقامی عێراقی و خۆپیشاندەران دەدات؟ ئایا سیاسەتی شەقام گرنگە بۆ جێبەجێكردنی گرێبەستەكانی ئەمەریكا و عێراق؟   🔵-پشتیوانی ئەمەریكا بۆ كازمی مەرجدارە..؟  پێشوازی كردنی لەكازمی شاهانە بوو و لە دیداری ترەمپ و كازمی دا چەندین جار كازمی وەك هاوڕێ و دۆست پیناسە كرد و لە كۆنگرێسیش پێزانینی زۆریان هەبوو بۆ هەنگاوە چاكسازییەكانی كازمی لە دوای ئیمزا كردنی گرێبەستەكانیش بە بڕی ٨ ملیار دۆلار ترەمپ تەلەفونی بۆكازمی كرد و پیرۆزبای لێكرد، بەڵام هەموو ئەم پێشوازی و دەست خۆشیانە بێ بەرامبەر نەبوو و بەهەمان شێوەش گرێبەستەكان گرەنتی تەواو نیە بۆ پشتیوانی كازمی ڕاستە كە كۆمپانیاكانی جەنڕاڵ ئلیكتریك و شیڤرۆن و هنیول  كۆمپانیای گەوڕەن و  كاریگەریان لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا دەبێت بەڵام بڕی چەند ملیار دۆلارێك بۆ ئەو كۆمپانیایانە  پارەیەكی كەمە و ژمارەیەكی زۆر نیە  پێشتریش كۆمپانیا ئەمەریكیەكان چەندین گرێبەستیان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا كردووە بەڵام تەنها لەسەر كاغەز بووە و نەچووتە بواری جێبەجێكردنەوە چونكە حكومەتەكانی پێشوو لەژێر دەسەڵاتی ئێراندا بوون و لەلایەكی دیكەوە شەقامی عێراقی  وەك داگیركەر و نەیار لە ئەمەریكایان دەڕوانی بەڵام ئەمجارە كۆمپانیا ئەمەریكیەكان كاری جدی دەوێت  بۆ ئەمەش كۆمپانیای شیڤرۆن و جەنڕاڵ ئیلكتریك داوای قەرزیان لە حكومەتی ئەمەریكا كردووە و هاوكات كۆمپانیاكانی ئارامكۆی سعودیە و ئەكواب ئارۆ بەشداری پێدەكەن لە پرۆژەی بەرهەمهێنانی غاز و كارەبای عێراقدا چونكە ئەمە وا دەكات حكومەتی عێراق و ئەمەریكا جدی تربن و پرۆژەكە تێكهەڵكێش كراوە لەگەڵ ستراتیژی ئەمەریكادا كە سنوردار كردنی دەسەڵاتی ئێرانە لە عێراق و ڕزگاركردنی ئابوری و ووزەی عێراقە لە ژێر دەستی ئێران و توركیا و ڕوسیا بەڵام ئەمەش پێویستی پاڵپشتیەكی تر هەیە ئەویش شەقامە. 🔵-  بۆچی ئەمەریكا هۆشداری دایە كازمی لە پاراستنی خۆپیشاندەران..؟  ڕوونە كە كازمی و كابینەكەی بەرهەمی خۆپیشاندانەكانی تشرینە و مانەوەی حكومەتەكەی پەیوەستە بە ڕەزامەنشی شەقام و خۆپیشاندەرانەوە بەڵام مانەوەی كازمی و لادانی تائەوكاتە گرنگە كە بتوانێت  پرۆژەكەی ئەمەریكا لە عێراق جێبەجێ بكات  چونكە ئەمەریكا چیتر نایەوێت عێراق تەنها وەك كارتی فشار بۆسەر ئێران بەكار بهێنێت بەڵكو دەیەوێت عێراق هاوپەیمانێكی ستراتیژی ئەمەریكا بێت و پایەیەكی گرنگی پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ بێت  (لە بەشی دووەمدا باسی ئەم پرۆژەیە دەكەین)  بۆ ئەمەش پێویستە ئەمەریكا ستراتیژی  خۆی لە هێزێكی داگیركار(الاستعماریە)ەوە بگۆڕێت بۆ هێزێكی ئیمپریالیزمی، چونكە چیتر نایەوێت داگیركاڕ بێت و تەنها پارێزەری دەسەڵاتی سیاسی بێت بەڵكو بەپێی ڕێكەوتنی ستراتیژی ئەمەریكا كار لەسەر سێكتەڕەكانی ئابوری و ووزە و ڕۆشنبیری و تەندروستی و خوێندنی باڵا و پەروەردە دەكات و چیتر دەیەوێت پێگەی لەشەقام دا بەهێزبكات  بیری نەوەی نوێی عێراقییەكان بەئاراستەی خۆیدا بگۆڕێت و چیتر پێویستی بە پاراستنی دەسەڵاتی سیاسی و مەترسی هەڵگەڕانەوە نەبێت بەڵكو كۆمەڵگای عێراقی و دەسە سیاسیە نوێیەكەی لەبری ئەوە پێویستیان بە پاراستن بێت ئەوان بۆخۆیان بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا بپارێزن لە عێراق و ناوچەكەدا ببن بەكۆمەڵەكەیەكی بەهێزی ڕاگرتنی بەرژەوەندی ئەمەریكا و ڕێگری لە ئیمپریالیزمی چینی لەهەمانكاتدا هەستی دووژمنایەتێ ناهێڵێت و پردی پەیوەندیەكی بەهێز لە نێوان كۆمەڵگای عێراقی و ئەمەریكیدا دروست دەكات و بەجۆرێك ئەم ڕامكردنەی شەقامی شیعی بۆ هەنگاوێ داهاتووی ئەمەریكا بە ئاراستەی ئێران و پاكستان گرنگە ئەمەش ئامادەكارییەكی گرنگ دەبێت بۆ بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ و ئاسایی كردنەوەی پەیوەندییەكانی ئیسرائیل و عێراق بەشداری عێراق لە و هاوپەیمانێتیە نوێیەدا و دیدارەكەی كۆشنەر و كازمیش لەسەر ئەم پرسەبوو. بەڵام ئەمە بەتەنها بە كۆنترۆڵكردنی هێزە ئەمنیەكان ناكرێت چونكە ئەوانەی خۆپیشاندەران دەكوژن میلیشیاكانی حەدی شەعبین بۆیە ئەمەریكا بەڕوونی  بەكازمی ڕاگەیاندووە كە پێویستە خۆپیشاندەران بپارێزێت 🛑- دەر ئەنجام ١- كاری لە پێشینەی كازمی دەبێت پاراستنی خۆپیشاندەران بێت ٢- ماوەی چەكردنی حەشدی شەعبی بۆ كازمی درێژكرایەوە بەڵام بەومەرجەی  بەشدارنەبن لە سەركوتكردنی شەقامدا ٣-كازمی پێویستە شەقام ئامادە بكات بۆ ئاسایی كردنەوەی پەیوەندییەكانی عێراق و ئیسرائیل ٤- كازمی پێویستە كارمەندانی كۆمپانیا ئەمەریكیەكان بپارێزێت و ئاسانكاری بكات بۆ كارەكانیان ٥- ئاسانكاری بكات بۆ دروستكردنی پردی پەیوەندی ڕۆشنبیری و كلتوری و پەڕوەردەی لە نێوان عێراق و ئەمەریكادا بۆ گۆڕینی وێنەی ئەمەریكا لە بەرامبەر ڕای گشتی دا.   * بەرپرسی دیسكی عێراق و كوردستانی ناوەندی ئیمارات بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی

راپۆرتی: هێمن خۆشناو  مژدەكەی ئەردۆغان لەمەڕ دۆزینەوەی (غازی سروشتی) لە دەریای رەشدا، دەنگدانەوەیەكی گەورەی لەناو توركیا و دەرەوە بەدوای خۆیدا نەهێنا. بەهای لیرەی توركیش لە بەرامبەر دۆلاردا جوڵەی نەكرد.  رۆژی پێنچشەممەی رابردوو ( 20 ئابی 2020) رەجەب تەیب ئەردۆغان لە كۆشكی دۆڵمەباخچە لە ئیستانبۆڵ، بە ئامادەبوونی گەورە لێپسراوانی حكوومەت و پارتەكەی، دۆزینەوەی كێڵگەیەكی غازی سروشتی لە دەریاری رەشدا راگەیاند. ئەردۆغان دۆزینەوەی ئەم كێڵگەیەی بە (مژدە) بۆ خەڵكی توركیا لە قەڵەمدا.  ئەم مژدەیەی ئەردۆغان لە كاتێكدا دێت، كە توركیا لەڕووی ئابووری بەدەست چەندین كێشەی وەكو لە دەستدانی بەهای دراوەكەی، بێكاری، كشانەوەی سەرمایەی بیانی لە وڵات و كەمكردنی هەناردەی كاڵای توركی بۆ دەرەوە دەناڵێنێت و تووشی چەندین قەیرانی كردووە، پشتگیری جەماوەریش بۆ دەسەڵاتی 18 ساڵەی ئاكەپە (پارتی داد و گەشەپێدان) لە خراپترین دۆخی دایە. دەسەڵاتی ئاكەپە بۆ شاردنەوەی ئەم هەموو قەیرانە، لە سیاسەتی دەرەوەیدا پەنا بۆ سیاسەتی ئافراندنی كێشە لەگەڵ دراوسێكانی و وڵاتانی ناوچەكە دەبات. كە ئەمەش لە ئاستی دەرەوەدا گۆشەگیری زیاتر ئەم وڵاتەی لێ كەوتۆتەوە.  لەبەرامبەریشدا بۆ رزگاربوون لەم دۆخە خراپە، رۆژ لەدوای رۆژ داوای هەڵبژاردنی پێشوەخت دەكرێت. بەڵام رەجەب تەیب ئەردۆغان، هەموو ئەم داوایانە پشتگوێ دەخات، هەوڵی گۆڕینی رۆژەڤی خەڵكەكەی دەدات. بۆ ئەمەش جگە لە پەنا بردنی بۆ كارتی ماوە بەسەرچوو هیچ رێگایەكی دیكە نابینێت تا پەنای بۆ ببات.  لەم سۆنگەیەوە، مژدەی دۆزینەوەی غازی سروشتی لە قوڵایی دەریای رەشدا خوێندنەوەی جیاوازی بۆ دەكرێت. نووسەر و شڕۆڤەكار (ئیلهامی ئیشق) كە تا ئەم ساڵانەی دوایی كەسێكی نزیكی سەركردەكانی ئاكەپە بووە و ناوی بۆ چەندین پۆستی جیاواز هاتووە، ئەم بۆچوونەمان پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت:" چیرۆكەكە زۆر بێ واتایە. هەموو ساڵێك دەڵێن غازی سروشتی دەدۆزنەوە، هەر بۆیە متمانە بەم چیرۆكە ناكرێت".  هەروەها دەڵێت:" هەبوونی كێڵگەیەكی بەم شێوەیە چیرۆكێكی كۆنە. دەبوو لە ساڵی 2013 دەربهێندرێت، بەڵام بەهۆی زۆری تێچوونی پەشیمان بوونەتەوە".  ئیشق (دۆزینەوەی غازی سورشتی) بە هەڵمەتێكی سیاسی دەسەلات لە قەڵەم دەدات و لەكۆتایی قسەكانیدا دەڵێت:" ئەمە هەڵمەتی دەسەلاتێكە كە چیرۆكەكەی تەواو بووە، وەكو ئایا سۆفیا هەڵمەتێكە بۆ گۆڕینی رۆژەڤی خەڵك. ئەگەر راستیش بێت نەوەكو 3 ساڵ بەڵكو تا 10 ساڵی دیكەش ناتوانن دەریبێنن".  بە گوێرەی زانیاریەكانمان ئەم كێڵگەیە لە ساڵی 2008 دۆزراوەتەوە، بەڵام پسپۆرانی ئەم بوارە لە توركیادا بڕیاری وەبەرهێنانیان نەداوە. هۆكارەكەشی بۆ تێچوونی زۆری پڕۆسەكە دەگەڕێتەوە كە بە نزیكی 18 ملیار دۆلار دەخەمڵێندریت، پێیانوایە تێچووی پڕۆسەی دەرهێنانی غاز لەم كێڵگەیە زۆر زیاتر دەبێت بە بەراورد بە داهاتی ئەم بڕە غازەی لە كێڵگەكە دایە.  توركیا ساڵانە پێویستی بە زیاتر لە 50 ملیار مەتر سێجا لە غازی سورشتی هەیە، كە بەشی زۆری لە ئێران و بەشەكەی دیكەشی لە كۆمارەكانی سەر بە یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو و روسیا دابین دەكرێت.  نەسرین ناس، ژنە سیاسەتمەداری تورك و سەرۆكی پێشووی پارتی رێگای راست (DYP) بووە، پێیوایە دۆزینەوەی ئەم بڕە غازە وەكو بانگەشەی بۆ دەكرێت توركیا لە پەیوەست بوون بە غازی ئێران و وڵاتانی دیكە رزگار ناكات. لەمبارەیەوە دەڵێت:" بانگەشە دەكرێت ئەم كێڵگەیە 320 ملیار مەتر سێجا لەخۆ بگرێت.  بەڵام ئێران و وڵاتانی دیكە بە ترلیۆن مەتر سێجا غازیان هەیە". هەروەها دەڵێت:" لە ئێستادا تێچووی دەرهێنانی ئەم غازە و كوالێتیەكەی دیارنیە، كە ئەمەشیان كێشەیە و لایەنێكی ناڕوونی مژدەكەیە".  لە كۆتایی قسەكانیشیدا ناس پێیوایە:" شێوازی راگەیاندنی مژدەی دۆزینەوەی غازی سروشتی نیگەرانی و گومان دروست دەكات. پێموایە مەسەلەكە بە تەنیا گۆڕینی رۆژەڤ نیە، لەوانەیە زەمینە خۆشكردن بێ بۆ زیاتر هەڵكوتانە سەر ئۆپۆزسیۆن و بێدەنگكردنی ناڕەزایەكان".  لە تێكیچوونی پڕۆسەی چارەسەری كێشەی كورد لە ناوەڕاستی ساڵی 2015 دا، ئەردۆغان بۆ مانەوە لەسەر دەسەلات هەموو رێگایەكی گرتۆتەبەر. لە قەبوڵ نەكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان بگرە تا گۆڕینی سیستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆكایەتی. ئەمەش وایكردوو، چاودێران و شڕۆڤەكاران بە چاوی گومان سەیری هەنگاو و سیاسەتەكانی ئەردۆغان بكەن. هەرچەندە مژدەی دۆزینەوەی غاز لە بنەمادا مەسەلەیەكی ئابووریش بێت، بەڵام بەدەر نابێت لەم خوێندنەوەی سەرەوە. ئەوەی زیاتر ئەم خوێندنەوەیە پشتڕاست دەكاتەوە، بەردەوامی شكانی نرخی بەهای لیرەی توركیە لە بەرامبەر دۆلاردا. لە كاتژێرەكانی یەكەمی راگەیاندنی مژدەی دۆزینەوەی غازدا، بەهای لیرەی توركی بەرامبەر بە دۆلار بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینی و لە 7.30 گەیشتە 7.21، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات جارێكی دیكە لیرە دەستی بە دابەزین كرد و گەیشتە 7.33 بەرامبەر یەك دۆلاردا. ئەمەش ئاماژەیەكی روونە كە سەرمایە متمانە بە قسەكانی ئەردۆغان ناكات و پێیوایە، هیچ بنەمایەكی زانستی ئابووری نیە و لە بادانەوەیەكی سیاسی زیاتر شتێكی دیكە نیە.   رۆژنامەنووس و نووسەر (فەهیم تاشتەكین) ئەم بۆچوونە پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت:" ئەردۆغان لە هەموو پڕۆسەی هەڵبژاردنەكاندا هەواڵی دۆزینەوەی غازی سروشتی و نەوت دەكاتە مژدە. لەم ناوچەیەدا (دەریای رەش) ماوەیەكی درێژە پڕۆسەی گەڕان بەدوای غازی سروشتی لە ئارادایە، بۆیە دۆزینەوەی غاز سوپرایز نیە. بەڵام نازانین هەبوونی ئەم كێڵگەیە بایەخی هەیە یان نیە".  هەروەها دەڵێت:" متمانە بە قسەكانی ئەردۆغان ناكەین. بۆ ئەوەی رای گشتی لە خشتە ببات، سەرۆكێكە هەموو رێگایەك تاقی دەكاتەوە. كاتی راگەیاندنی مژدەكە زۆر واتادارە. لەم كاتەی لە سیاسەتی دروستكردنی گرژی لە دەریای سپیدا ئەنجام ناگرێت، مژدەی دۆزینەوەی غاز لە دەریای رەش رادەگەینێت. هەر بۆیە ئەم هەڵمەتەی لە ئابووری زیاتر هەڵمەتێكی سیاسیە". لەبارەی قسەكانی ئەردۆغانیش كە دەڵێت:" لە ساڵی 2023 دا دەرهێنانی غاز لە دەریای رەش دەكەوێتە خزمەتی هاووڵاتیان!". تاشتەكین بەم شێوەیە كۆتایی بە قسەكانی دەهێنێت:" بە تەواوەتی بادانەوەیەكە پەیوەستە بە هەڵبژاردن. لەم كاتەی دۆلار لە بەرزبوونەوە دایە، راگەیاندنی ئەم مژدەیە بەدەرفەتێك دەزانی بۆ رێگرتن لە داشكانی زیاتر لیرە، بەڵام كاریگەری زۆر كووت خایەن دەبێت".  خوێندنەوەی میدیای جیهانیش بە تایبەتی ئەڵمانی (گۆڤاری دێر شپیگل و رۆژنامەی دی ڤێڵت) بەهەمان شێوەی پسپۆرانی تورك بە داتا و لێكدانەوە گومان دەخەنە سەر مژەدەكەی ئەردۆغان.  لەژێر رۆشنایی ئەم تێڕوانیانەی سەرەوە، دیار دەبێت كە كارتێكی دیكەی ئەردۆغان دەسووتێت، لەگەڵ خۆشیدا نیشانەكانی نزیكبوونەوەی بەسەرچوونی چیرۆكی دەسەڵاتی ئەردۆغان، تۆختر دەكات.

(درەو): بە فەرمانی بریكاری وەزیری ناوخۆی حكومەتی هەرێم، (10) پۆست لەناو بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی سلێمانی گۆڕانكارییان تێدا كراو ژمارەیەك بەرپرس لە پۆستەكانیان دورخرانەوە. ئەمڕۆ پرۆژەی سیستمی ئەلیكترۆنی سكاڵانوس "عەریزەنوس"ەكان لە بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی سلێمانی كرایەوە. چەتۆ ساڵح بریكاری وەزیری ناوخۆ پرۆژەكەی كردەوە، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" لەهەر شوێنێك پێویست بكات گۆڕانكاری دەكەین.. دەستمانكردووە بە ریفۆرم‌و چاكسازی لە دامودەزگاكاندا". چەتۆ ساڵح كە وەكو وەزیری ناوخۆ لە سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتی مامەڵە دەكات، رایگەیاند" لە كەسی قبوڵناكەن دامودەزگاكان‌و پلەی وەزیفی بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆی بەكاربهێنێت". چەتۆ ساڵح رۆژی 12ی تەموزی رابردوو سەردانی بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی سلێمانی كرد، بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ناو بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی سلێمانیەوە دەست (درەو) كەوتوون،  لەسەر فەرمانی بریكاری وەزیری ناوخۆ بەڕێوەبەری هاتوچۆی هەرێم ژمارەیەك بەرپرسی لە بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی سلێمانی لە پۆستەكانیان دورخستوەتەوە‌و كەسانی تری لە شوێنەكانیان داناوە، هاوكات لە بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دارستانیش ژمارەیەك گۆڕانكاری كراوەو دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە. لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) عەميد فەرەیدون عومەر بەرێوەبەری گشتی هاتوچۆی سلێمانی رایگەیاند: گۆڕانكارییەكان پەیوەندی بە رودانی گەندەڵی یاخود سەرپێیوە نیە، ژمارەیەك بەرپرس هەن ماوەی زیاتر لە (13) ساڵە لە پۆستەكانیاندا ماونەتەوەو  دەبوو ئاڵوگۆڕیان تێدا بكرێت، هەندێك گۆڕانكاریمان كردووەو لە داهاتوودا بەرپرسی هەموو بەشەكان دەگۆڕین. بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی دەست (درەو) كەوتوون، ئەو بەرپرسانەی لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی سلێمانی دورخراونەتەوە‌و ئەوانەی تازە دانراون بریتین لەم كەسانە:  •    عەقیدی هاتوچۆ (سەعدوڵا عەزیز عەوڵا) لە بەڕیوەبەرێتی بەشی میرەو ئامێرسازی گواستراوەتەوە بۆ بەرێوەبەرێتی بەشی هاتوچۆی ناوشار/ رۆژئاوا بە پلەی بەڕێوەبەر (بە وەكالەت) •    موقەدەمی هاتوچۆ (فەخرەدین ئەمین ساڵح) لە بەڕێوەبەرێتی هاتوچۆی ناوشارەوە گواستراوەتەوە بۆ بەڕێوەبەرێتی بەشی هاتوچۆی قەزای ناوەند بەپلەی بەڕێوەبەر (بە وەكالەت) •    موقەدەمی هاتوچۆ (بەهمەن ئەحمەد محەمەد) لە بەڕێوبەرێتی هاتوچۆی قەزای ناوەندەوە گواستراوەتەوە بۆ بەڕێوەبەرێتی هاتوچۆی ناوشار/رۆژهەڵات بە پلەی بەڕێوەبەر ( بەوەكالەت) •    موقەدەمی هاتوچۆ (یوسف عەلی قادر) لە بەڕێوەبەرێتی بەشی تۆماری بەڕێوەبەرێتییەكەوە/ تۆماری تایبەت، گواستراوەتەوە بۆ بەڕێوەبەرێتی بەشی كارگێری‌و خۆیەتی بە پایەی بەڕێوەبەر (بە وەكالەت) •    موقەدەمی هاتوچۆ (بەختیار مەحمود بەهرام) لە بەڕێوەبەرێتی بەشی میرەو ئامێرسازییەوە گواستراوەتەوە بۆ بەڕێوەبەرێتی بەشی هاتوچۆی ناوشار/ رۆژئاوا •    رائید (فەریق عەلی غەریب) لە بەڕێوەبەرێتی بەشی كارگێری‌و خۆیەتییەوە گواستراوەتەوە بۆ بەڕێوەبەرێتی بەشی میرەو ئامێرسازی بە پلەی بەرێوەبەری (بە وەكالەت)  •    رائیدی هاتوچۆ (ئاكام عەلی عومەر) بە پلەی بەڕێوەبەر كراوە بە بەڕێوەبەری بەشی (I.T) بەرێوەبەرایەتی هاتوچۆ.  •    بەخشین‌و لادانی (ئەندازیار فەرمان ئەحمەد قادر) لە پایەی بەڕێوەبەری ئەندازەی هاتوچۆو گواستنەوەی بۆ سەر راژەی بەڕێوەبەرێتی بەشی كارگێڕی‌و خۆیەتی/ هۆبەی خۆیەتی. •    دانانی (یاریدەری سەرۆك ئەندازیار كانی حسێن حەمە خدر) ئەندازیار لە بەرێوەبەرێتی بەشی ئەندازەی هاتوچۆ بە پلەی بەڕێوەبەر لە جێگەی ناوبراوی بڕگەی پێشتر كە لادراوە.  •    گواستنەوەی (عومەر نامیق)  لە بەڕێوەبەری بەشی هونەری  هاتوچۆی پارێزگای سلێمانەوە وەك موعەوم بۆ بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆ لە هەولێر

راپۆرتی: فازل حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف بە وشەی "ماو تسی تۆنگ"‌و لە تەنیشت "شەهید ئارام"ەوە زمانی قسەكردنی پژاوە‌و رۆڵەی كۆمەڵەی ماركسینی لینینی كوردستان بووە، ئێستا كۆمپانیای نەوتی هەیە‌و ئاشتی هەورامی راكێشاوەتە ناو دادگایەكی لەندەن‌و داوای (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار لە حكومەتی هەرێم دەكات، ئەو (هیوا ئاوات قارەمانی)یە، (درەو) لەم راپۆرتەدا وردەكاری ژیانی هیواو كەیسەكەی ئاشتی هەورامی لە دادگای لەندەن‌و نوسراوێكی نهێنی مەسرور بارزانی‌و دەستوەردانی قوباد تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی بڵاودەكاتەوە. جارێكی تر ئاشتی هەورامی كێشەكانی نەوتی هەرێمی كوردستان كۆتاییان نایەت، دۆسیەیەك دادەخرێت‌و یەكێكی تر دەكرێتەوە. نەوتی هەرێمی كوردستان لە لەندەنی پایتەختی بەریتانیاوە گورزێكی نوێی بەركەوت، گورزێك كە بەهاكەی دەگاتە (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار ئەگەر ئاشتی هەورامی تێیدا بدۆڕێت. ئەمە یەكەمجار نییە ئاشتی هەورامی روبەڕووی دادگا دەكرێتەوە، پێشتر هەورامی جارێك بڕی (ملیارێك‌و 980 ملیۆن) دۆلاری بە كۆمپانیای (دانە غاز) دۆڕاند، جارێكی تریش بڕی (100 ملیۆن) دۆلاری بە هەمان كۆمپانیا دۆڕاند، هەموو ئەم پارانەش لە داهاتی نەوتی هەرێم دەرچوون. ئەمڕۆ یەكەمین دانیشتنی دادگای لەندەن لەسەر كەیسێكی تری كیشەلەسەری نەوتی هەرێمی كوردستان دەستیپێكرد. لەبارەی كەیسەكەوە كۆمپانیای (داینا ستی) كە خاوەنەكەی گەنجێكی كوردی خەڵكی شاری سلێمانییە بەناوی (هیوا ئاوات عەلی)، رۆژی 14ی ئابی 2019 لە دادگای شاهانەی بەریتانیا لە لەندەن سكاڵایەكی لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكان‌و یاریدەدەری ئێستای سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ كاروباری وزە، تۆماركرد. ئەم كۆمپانیایە داوای بڕی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات‌و دەڵێ بەهۆی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمەوە زیانی بەركەوتووە. كۆمپانیای (داینا ستی پترلیۆم) كۆمپانیایەكی ناوخۆیی هەرێمی كوردستانە‌و سنوردارە لە بواری نەوت‌و غازدا، ئەم كۆمپانیایە رۆژی 1ی ئازاری 2019 لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا، پشكەكانی كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانی لە دوو كێڵگەی نەوتی هەرێمدا كڕییەوە كە بریتی بوون لە:  •    بلۆكی نەوتی (K39) كە دەكەوێتە كێڵگەی نەوتی (تۆپخانە) لە رۆژهەڵاتی ناحیەی قادركەرەم‌و ناوچەی جەبارە •    بلۆكی نەوتی (K44) لە كێڵگەی نەوت‌و غازی (كوردەمیر) كە دەكەوێتە خوارو ناحیەی سەنگاو و باكوری قەزای كەلار كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانیی بەرلەوەی پشكەكانی خۆی بە كۆمپانیای (داینا ستی) بفرۆشێت، لە كێڵگەی (تۆپخانە) خاوەنی 60%ی پشكەكان بوو، لە كێڵگەی (كوردەمیر)یش 40%ی پشكەكانی هەبوو. ئەو دوو بلۆكە نەوتییەكەی كە كۆمپانیا ئیسپانییەكە فرۆشتبووی بە كۆمپانیای (داینا ستی)، پێشتر پشكی كۆمپانیایەكی كەنەدی بوون بەناوی كۆمپانیای (تالیسمان)، واتا كۆمپانیا ئیسپانییەكە پشكی بلۆكە نەوتییانەی لە كۆمپانیایەكی كەنەدی كڕیوەتەوە‌و دواتر فرۆشتویەتییەوە بە كۆمپانیای (داینا ستی) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی بووە.  بەپێی لێكۆڵینەوەكان، یەدەگی نەوت لە هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) دەگاتە (2 ملیارو 600 ملیۆن) بەرمیل، قەبارەی غازی سروشتیش لەو دوو كێڵگەیەدا بە (7 ترلیۆن‌و 200 ملیار) پێ سێجا خەمڵێندراوە، ئاستی وەبەرهێنانی نەوت لە هەردوو كێڵگەكە رۆژانە دەگاتە (25 هەزار) بەرمیل، قەبارەی غازی سروشتی بەرهەمهێنراویش لەم كێلگانەدا رۆژانە دەگاتە (600 ملیۆن) پێ سێجا. كۆمپانیای (داینا ستی) گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانیدا كرد‌و پشكەكانی ئەو كۆمپانیایەی لە هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) كڕیەوە، بەهای گرێبەستەكە بەدیاریكراوی نازانرێت، بەڵام دەوترێت بەهاكەی ملیۆنان دۆلار بووە. كۆمپانیای (داینا ستی) بوو بە خاوەنی پشكەكان لەو دوو كێڵگەیە، بەڵام هەرگیز دەستبەكار نەبوو، ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكانی پێشووی حكومەتی هەرێم كاروباری یاسایی گواستنەوەی خاوەندارێتی پشكەكانی لە كۆمپانیا ئیسپانییەكەوە بۆسەر كۆمپانیای (داینا ستی) جێبەجێ نەكرد. هەڕەشەكانی قوباد تاڵەبانی بەپێی ئەوەی هەندێك لە میدیا خۆرئاواییەكان لەبارەی ئەم كەیسەوە نوسیویانە، ئاشتی هەورامی بۆ گواستنەوەی خاوەندارێتی پشكەكانی كۆمپانیای (ریسپۆڵ) بۆسەر كۆمپانیای (داینا ستی)، داوای رێژەی 20% بۆ 30%ی پارەی گرێبەستی نێوان ئەو دوو كۆمپانیایە كردووە، كۆمپانیای (داینا ستی) قایل نەبووە "بەرتیل" بە ئاشتی هەورامی‌و بەرپرسانی تری حكومیی لە هەرێم بدات، بۆیە ئاشتی هەورامیش رێگەی نەداوە گرێبەستەكە بچێتە بواری جێبەجێكردن. سەرباری ئەمەش بەپێی ئەو بەڵگانەی ئێستا لەبەردەستی دادگای لەندەندان، ئاشتی هەورامی كەمپەینێكی هەڕەشەكردنی لە خاوەنەكانی كۆمپانیای (داینا ستی) ئەنجامداوە، هەورامی سەرەتا داوای لە قوباد تاڵەبانی جێگری ئەوكات‌و ئێستای سەرۆك وەزیرانی هەرێم كردووە قسە لەگەڵ (هیوا ئاوات عەلی) خاوەنی كۆمپانیای (داینا ستی) بكات‌و داوای لێبكات لە كڕینی پشكەكانی كۆمپانیا ئیسپانییەكە پاشگەز ببێتەوە، قوباد تاڵەبانی وەكو بریكاری ئاشتی هەورامی رەفتاری لەگەڵ كۆمپانیای (داینا ستی) كردووە، رەنگە بەشێكی ئەمە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە قوباد تاڵەبانی ئەندامی ئەنجومەنی كاروباری نەوت‌و غاز بووە لە هەرێمی كوردستان. (هیوا ئاوات عەلی) ناچێتە ژێر باری هەڕەشەكانی قوباد تاڵەبانی بۆ هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی كڕینی پشكەكانی كۆمپانیا ئیسپانییەكە، لەم ماوەیەدا‌و بەدیاریكراوی رۆژی 7ی ئابی 2019 ئاشتی هەورامی لەگەڵ چەند بەرپرسێكی تری حكومەتی هەرێم كۆبونەوەیەك لەگەڵ بەرپرسانی كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانی دەكات‌و بەهەمان شێوە داوای لێدەكات لە گرێبەستەكەی بۆ فرۆشتنی پشەكەكانی بە كۆمپانیای (داینا ستی) پاشگەز ببێتەوە، كۆمپانیا ئیسپانییەكە رەتیدەكاتەوە‌و ئامادە نابێت پاشگەزببێتەوە. بەگوێرەی ئەو بەڵگانەی كە لەبەردەستی دادگای لەندەندان‌و هەندێكیان دزەیانكردووە بۆ ناو میدیا رۆژئاواییەكان، هەر لەو ماوەیەدا بووە كە پەیوەندییەك بە (هیوا ئاوات عەلی) خاوەنی كۆمپانیای (داینا ستی) كراوەو داوای لێكراوە چاوی بە لاهور شێخ جەنگی بەرپرسی ئاژانسی زانیاری‌و پاراستن/ زانیاری بكەوێت (لاهور شێخ جەنگی ئێستا هاوسەرۆكی یەكێتییە). وەكو باسدەكرێت، لەو كۆبونەوەیەی نێوان (هیوا ئاوات عەلی)‌و لاهور شێخ جەنگیدا، لاهور شێخ جەنگی بە تەلەفۆن ئاشتی هەورامی وەرگرتووە، هەورامی لە پەیوەندییەكەدا داوای لە لاهور شێخ جەنگی كردووە هێز بەكاربهێنێت بۆ ناچاركردنی هیوا ئاوات‌و پاشگەزكردنەوەی لە كڕینی پشكەكانی كۆمپانیا ئیسپانییەكە، بەڵام لاهور رەتیكردوەتەوە هێز لەدژی كۆمپانیای (دانیا ستی) بەكاربهێنێت، بەمشێوەیە ئاشتی هەورامی بێئومێد بووە‌و لە رۆژانی دواتری كێشەكەدا بیری لەوە كردوەتەوە پشكەكانی كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانی وەرگرێتەوە‌و خۆی جارێكی تر بیانفرۆشێتەوە. ئاشتی هەورامی نەیتوانی گرێبەستی كڕینی پشكی كۆمپانیا ئیسپانییەكە لەلایەن كۆمپانیای (داینا ستی)یەوە هەڵوەشێنێتەوە، بەڵام سەركەوتوو بوو لەوەی رێگەنەدات كۆمپانیای (داینا ستی) كارەكانی خۆی بكات دوای كڕینی پشكەكان، ئەمەیە كە كۆمپانیای (داینا ستی) داوای قەرەبوو دەكات‌و دەڵێ زیانی بەركەوتووە. كۆمپانیای (داینا ستی) لەو سكاڵایەدا كە لە دادگاكەی لەندەن تۆماریكردووە، ئاشتی هەورامی تۆمەتبار دەكات بەوەی بەشێوەیەكی نایاسایی رێگریی كردووە لە دەستبەكاربوونی لە دوو كێڵگەی نەوتی هەرێمدا، هەروەها تۆمەتباری دەكات بە هەڕەشەكردن‌و فشاری نایاسایی. لە دادگا چی گوزەرا ؟ ئەمڕۆ دادگای (ئاربیترەیشن) لە لەندەن، لەسەر سكاڵای كۆمپانیای (داینا ستی) دژی ئاشتی هەورامی، یەكەم دانیشتنی خۆی ئەنجامدا. دانیشتنی دادگا بەهۆی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە كۆرۆنا، بەشێوەی ئۆنلاین بەڕێوەچوو، ئاشتی هەورامی بەشداری نەكرد‌و لە بری خۆی پارێزەرێكی ناردە ناو دانیشتنە ئۆنلاینەكە، بەناوی (گراهام دینە). بەپێی رێوشوێنەكانی دادگا خەڵك بۆیان هەبوو بەشێوەی ئۆنلاین‌و لەرێگەی تۆڕی كۆمەڵایەتی سكایپەوە بەشداری لە دانیشتنەكەدا بكەن، ژمارەیەك كورد بەشداربوون لەو پرۆسەی دادگایكردنەدا، لەوانە (سەركەوت شەمسەدین) پەرلەمانتاری كورد لە پەرلەمانی عێراق‌و رۆژنامەنوس (دانا نەقی)‌و چەند كوردێكی تر. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لەو كەسانەوە دەست (درەو) كەوتوون كە بەشداری دانیشتنە ئۆنلاینەكەی دادگا بوون، پارێزەرەكەی ئاشتی هەورامی هەوڵیداوە بۆ ئەوەی لە بنەڕەتەوە كۆتایی بە سكاڵا یاساییەكەی كۆمپانیای (دانیا ستی) بهێنێت، ئەوەش بەبەهانەی ئەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان خاوەن سەروەرییەو ئاشتی هەورامیش كە پێشتر وەزیری سامانە سروشتییەكان بووە، ئێستا یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتە بۆ كاروباری وزە‌و پارێزبەندی یاسایی هەیە، سەرباری ئەمە وای لێكداوەتەوە كۆمپانیای (داینا ستی) كۆمپانیایەكی لۆكاڵی هەرێمی كوردستانە‌و دەبێت كەیسی سكاڵاكەی ببرێتەوە بۆ دادگاكانی عێراق. پارێزەری ئاشتی هەورامی نەیتوانی دادوەری دادگای بەریتانیا قایل بكات بەوەی ئاشتی هەورامی پۆستەكەی وەكو یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتی هەرێم پارێزبەندی یاسایی هەیە‌و نەوتی هەرێمی سەروەری فیدراڵی عێراقی هەیە، دادوەر بڕیاریدا لەسەر ئەم بابەتە‌و كۆی كەیسەكە دوای پێنج هەفتەی تر پارێزەری ئاشتی هەورامی‌و كۆمپانیا (دانیا ستی) هەریەكەیان دوو كەسی شارەزای خۆیان داخڵی دۆسیەكە بكەن‌و قسەی خۆیان بكەن بۆ یەكلاكردنەوەی ئەو بابەتانە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، تیمی پارێزەری كۆمپانیای (داینا ستی) بەشی پێویست بەڵگە‌و شایەتییان ئامادەكردووە بۆ ئەوەی بیسەلمێنن ئاشتی هەورامی پۆستەكەی وەكو یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت هیچ پارێزبەندییەكی نییە، بەڵام پارێزەرەكەی ئاشتی هەورامی لەوەدا سەركەوتوو بوو رێگەی نەدا لە دانیشتنی ئەمڕۆدا پارێزەری كۆمپانیای (داینا ستی) بەڵگەی خۆی لەبارەی ئەوە بخاتەڕوو كە ئاشتی هەورامی پارێزبەندی یاسایی نییە. تیمی پارێزەری كۆمپانیای (داینا ستی) لەبارەی پۆستەكەی ئاشتی هەورامی قسەیان لە یوسف محەمەد سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان وەكو شارەزایەتی یاسایی وەرگرتووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە قسەكانیدا بۆ تیمی پارێزەرانی كۆمپانیای (داینا ستی)، یوسف محەمەد وتویەتی، پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت لە هەرێمی كوردستان لە یاسای ئەنجومەنی وەزیران‌و پەیڕەوی حكومەتدا بوونی نییە، بۆیە هیچ پارێزبەندییەكی یاسایی نایگرێتەوە. بەڵام كێشەكە لە شوێنێكی تردایە، بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكەوە لەناو دادگای لەندەن دەست (درەو) كەوتوون، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بەزمانی ئینگلیزی نوسراوێكی كردووە‌و تێیدا ژمارەیەك دەسەڵاتی بە ئاشتی هەورامی یاریدەدەری خۆی بۆ كاروباری وزە بەخشێوە، لەوانە دەسەڵاتی مامەڵەكردن لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان، كێشەی نوسراوەكەی مەسرور بارزانی لەوەدایە بەپێی یاسا بەركارەكانی هەرێم دەبوو ئەو نوسراوە لە رۆژنامەی وەقائعی كوردستان بەزمانی كوردی بڵاوبكرێتەوە، بەڵام ئەم نوسراوە لە وەقائعدا نییە، بەبێ بڵاوكردنەوەشی لە وەقائیع ناوەڕۆكی هیچ نوسراوێك ناچێتە بواری جێبەجێكردن لەڕووی یاساییەوە. لەلایەكی ترەوە پرسی سەروەری نەوتی هەرێم لەچوارچێوەی یاسای فیدراڵی عێراقدا كێشەی هەیە، سەركەوت شەمسەدین پەرلەمانتاری عێراق بەشداری دادگاكەی كردووە‌و لەرێگەی پارێزەری كۆمپانیای (داینا ستی)یەوە بە دادگای راگەیاندووە بەدوو بەڵگەنامە دەردەكەوێت نەوتی هەرێمی كوردستان سەروەریی نییە: •    بەڵگەنامەی یەكەم: حكومەتی عێراق ساڵی 2015 لەدادگای تێكساسی ئەمریكا سكاڵای لەسەر فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ تۆماركردووە‌و سكاڵاكەی بردوەتەوە. •    بەڵگەنامەی دووەم: ساڵی 2012 حكومەتی عێراق سكاڵایەكی تری لەسەر ئاشتی هەورامی‌و حكومەتی هەرێم تۆماركردووە لەبارەی نایاسایبوونی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە، راگەیاندنی ئەنجامی ئەم كەیسە لەدادگای عێراق بەهۆكاری سیاسی ئێستا راوەستاوە. دادگای بەریتانیا مانگی شوباتی ساڵی داهاتووی دیاریكردووە بۆ بڕیاردانی كۆتایی لەبارەی كەیسەكەی نێوان كۆمپانیا  (داینا ستی)‌و ئاشتی هەورامی. لە هیوای شۆڕشەوە بۆ هیوای نەوت هیوا ئاوات عەلی خاوەنی كۆمپانیای (داینا ستی) واتا ئەو كەسەی كە لە دادگای لەندەن سكاڵای لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركردووە، كوڕی (ئاوات قارەمانی)یە، كە فەرماندەیەكی دێرینی یەكێتییەو یەكێكە لە هاوڕێ نزیكەكانی شاسوار جەلال "شەهید ئارام" یەكەمین سكرتێری كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان. ئاوات قارەمانی كە سەرتیپی هێزێكی پێشمەرگەی یەكێتی بووە، لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا لەگەڵ خێزان‌و منداڵەكانیدا كوردستانی بەجێهێشتووە‌و چوەتە دەرەوەی وڵات، قارەمانی ساڵی 2006 یاردەوەرییەكانی خۆی لە كتێبێكدا بەناوی "رێگا باریكەكان" بڵاوكردەوە، یەكێك لە كتێبە پڕخوێنەرەكان بوو بەتایبەت بۆ ئەوانەی كە بەدوای ساغكردنەوەی مێژووی شۆڕشی كوردەوە بوون لە باشوری كوردستان. ئاوات قارەمانی لە كتێبی یادەوەرییەكانیدا باسی لەوەكردووە، "شەهید ئارام" لە رۆژانی سەرەتای شۆڕشی نوێدا لە ماڵەكەی ئەودا بووە لە گەڕەكی سەرشەقامی سلێمانی، لەوێوە بە نهینی سەركردایەتی رێكخستنەكانی كۆمەڵەی كردووە، ئەوكات كە "شەهید ئارام" لە ماڵی ئاوات قارەمانیدا بووە، هیوا منداڵێكی تەمەن پێنج ساڵان بووە، هەرزوو بەهۆی رێكخستنەكانی كۆمەڵەوە ناوی "ماو تسی تۆنگ" كەوتوەتە سەر زمانی. بەپێی گێڕانەوەی ئاوات قارەمانی، لەناو هاوڕێیانی كۆمەڵەدا هیوا نازناوی "قالە"ی لێنراوە‌و ناوی نهێنی ئەو سەردەمەی ئاوات قارەمانی خۆشی لەناو رێكخستنەكاندا "باوكی قالە" بووە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییە‌و بەر لە بەڕێوەچوونی دانیشتنی دادگای لەندەن لەسەر كەیسەكەی ئاشتی هەورامی، هیوا ئاوات قارەمانی خاوەنی كۆمپانیای (داینا ستی) لە سلێمانی بووە. هیوا دوای ئەوەی لەگەڵ خێزانەكەیدا لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردوو چوەتە ئەوروپا، بەزووی فێری زمان بووە‌و بڕوانامەی باڵای لەبواری كۆمپیوتەردا بەدەستهێناوە، هاوڕێیەتی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی كوڕی جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتیدا هەبووە، چاوساغی كوڕانی تاڵەبانی بووە لە دۆسیە یاسایی‌و ئابورییە هەستیارەكاندا، دواجار هیوای شۆڕش‌و كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان گەنجێكی هەڵكەوتووی لێ بەرهەم هات‌و لە هیوای شۆڕشەوە بوو بە هیوای نەوت‌و كۆمپانیایەكی لەبواری نەوتدا دروستكرد. ئاوات قارەمانی باوكی هیوا ئێستا لە سلێمانی دەژی، دوای جیابونەوەی نەوشیروان مستەفا لە یەكێتی، قارەمانی پەیوەندی بە بزوتنەوەی گۆڕانەوە كرد، بەڵام ئێستا لە بزوتنەوەی گۆڕان نیگەرانە‌و دانیشتووە‌و لەكاری حزبی دوركەوتوەتەوە. سەرەتای تێكەڵابوونی هیوا لە كەیسی نەوتدا لە هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ دەوروبەری ساڵی 2007، لەو ساڵەدا یەكێك لە كوڕەكانی مام جەلال دەكەوێتە كێشە لەگەڵ كۆمپانیایەكی كەنەدی بەناوی "ویسترن زاگرۆس"، ئەوكات كۆمپانیاكە كاری گەڕانی كردووە بۆ نەوت لەناوچەی گەرمیان‌و قەرەداغ، كاتێك كێشەكە ئاڵۆز دەبیێت، كۆمپانیاكە كەیسەكە دەباتە دادگایەك لە لەندەن، ماڵباتی تاڵەبانی ئەو سەردەمە سود لە تواناو لێهاتوویی هیوا ئاوات قارەمانی وەردەرگرن‌و لەرێگەی ئەو و كەسێكی ترەوە كەیسەكە دەبەنەوە، لەسەر داهاتی كەیسەكە، كێشە دروست دەبێت، نێچیرڤان بارزانی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی هەرێم دەستوەردان دەكات‌و بە پارە كێشەكە چارەسەر دەكات، ئیتر ئەمە بووە بە سەرەتای نزیكبونەوەی هیوا لە ماڵباتی تاڵەبانی، نەوت هیوا لە لەندەنەوە دەگەڕێنێتەوە بۆ سلێمانی. هیوا كە ئێستا سكاڵای لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركردووە‌و داوای (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو لە حكومەتی هەرێم دەكات، بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، هێندەی چاوی لەوەیە كارێك لە بواری نەوتدا لە هەرێمی كوردستان وەرگرێت، هێندە نیازی بردنەوەی كەیسەكەی دادگای نییە، ئەو چاوی لەوەیە بە رێككەوتنێك لە دۆسیەكە دەرچێت، بەڵام بەمەرجێك جێ پێی لەنەوتی كوردستاندا قایم بكات.   فایلی نەوت‌و جانتاكەی هەورامی (عەبدوڵا عەبدولڕەحمان عەبدوڵا) ئەمە ناوی تەواوەتی ئاشتی هەورامییە، ئەو پیاوەی تا ئەم ساتە یەكەم‌و كۆتا وەزیری نەوتە لە هەرێم‌و ماوەی (14) ساڵ وەزیری سامانە سروشتییەكان هەرێم بووە. مەسرور بارزانی بە فەرمانی ژمارە (4)، رۆژی 15ی تەمموزی ساڵی رابردوو بڕیاریداوە بە دانانی (ئاشتی هەورامی) بە یاریدەدەری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بۆ كاروباری وزە. مەسرور بارزانی لە فەرمانەكەیدا بۆ دانانی ئاشتی هەورامی بە یاریدەدەری خۆی، پشتی بە هیچ دەقێكی یاسایی نەبەستووە‌و ئاماژەی بە هیچ دەقێك نەداوە كە دەسەڵاتی ئەوەی پێببەخشێت كەسێك بكاتە یاریدەدەری سەرۆك وەزیران. لەماوەی 14 ساڵدا كە ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكان بوو، دۆسیەی نەوت لەناو جانتاكەیدا بوو، وەزارەتەكەی بینای نەبوو، پەرلەمان ئاگاداری وردەكاری نەوت نەبوو، لەدوای دروستبوونی كابینەی نۆیەمی حكومەتیشەوە بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، كەیسی نەوت هەر بە ناڕوونی ماوەتەوە. پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لەم كابینەیەشدا هەر لای پارتی مایەوە،  زیاتر لە ساڵێكە حكومەت دەستبەكاربووە، بەڵام هێشتا پارتی پۆستەكەی پڕنەكردوەتەوە. لەدوێنێوە كە وادەی بەڕێوەچوونی دانیشتنی دادگای لەندەن لەسەر كەیسەكەی نێوان كۆمپانیای (داینا ستی)‌و ئاشتی هەورامی ئاشكرابووە، لەلایەن بەرپرسانی پارتییەوە هەواڵی ئەوە راگەیەندرا كە پارتی چاوەڕوانی دەستپێكردنەوەی كۆبونەوەكان پەرلەمان دەكات‌و دەیەوێت پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان پڕبكاتەوە.  لەدوای دورخستنەوەی ئاشتی هەورامی لە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان، مەسرور بارزانی لەبری وەزیری سامانە سروشتییەكان (شێخ باز)ی سەرۆكی كۆمپانیای كار دەباتە ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانەوە، پێشبینی دەكرێت دواجار بازەكە بەسەر شانی شێخ بازەوە بنیشێتەوە‌و پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان وەربگرێت. ئاشتی هەورامی سەرەتا لەڕێگەی بەرهەم ساڵحەوە لە لەندەنەوە گەڕێنرایەوە بۆ هەرێمی كوردستان و پێشنیاز كرا بۆ پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، بەڵام دواتر ئاشتی هەورامی بووە یەكێك لە دۆستە نزیكەكانی نێچیرڤان بارزانی، بەدورخستنەوەی ئاشتی هەورامی لە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان، مەسرور بارزانی ویستی دەستی نێچیرڤان بارزانی لە كەرتی نەوتدا ببڕێت، بەڵام نەیتوانی بەتەواوەتی دەستبەرداری هەورامی ببێت، بەوپێیەی كۆدی نەوتی هەرێمی كوردستان‌و گرێبەستە نهێنییەكانی لەلایە. (درەو) زانیویەتی، ئاشتی هەورامی لە شاری لەندەن‌و لە بینایەكدا لە تەنیشت باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لە ناوچەیەكدا لە پشت كۆشكی (باكینگهام)، كارەكانی بەڕێوەدەبات‌و تائێستا مامەڵە بە دۆسیەی نەوتەوە دەكات. لەو بینایەدا كە دەوامی تێدا دەكات، ئاشتی هەورامی ژمارەیەك كارمەندی وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی لەبەردەستدا لەگەڵ راوێژكارێك بەناوی (مایكڵ هاوەرد) كە مانگانە بڕی (40 هەزار) دۆلار موچە وەردەگرێت. بەمدواییە ئاشتی هەورامی بەشداری لە كۆبونەوەیەكی ئۆنلاینی حكومەتدا كردووە، لە كۆبونەوەكەدا مەسرور بارزانی چەند جارێك و بە راشكاوی لەسەر پرسی نەوت رەخنەی توندی ئاراستەی ئاشتی هەورامی كردووە‌و  بەرپرسیارێتی بەشێكی لە دۆخی ئێستای هەرێمی كوردستانی خستۆتە ئەستۆی ئەو.    

(درەو): نەوتی هەرێمی كوردستان خاوەن سەروەری نییە‌و ئاشتی هەورامی‌و حكومەتی هەرێمی كوردستانیش هیچ پارێزبەندییەكیان نییە تا ئەوكاتەی دەیسەلمێنن، ئەمە بڕیاری ئەمڕۆ دادگای (هایپترەیشن) بوو لە لەندەن. یەكەمین دانیشتنی دادگا تایبەت بە كەیسی سكاڵای كۆمپانیای (داینا ستی) لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكان‌و یاریدەدەری ئێستا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ كاروباری وزە كۆتایی هات، كە ماوەی (2 كاتژمێرو 50 خولەك)ی خایاند. ئاشتی هەورامی خۆی بەشداری دانیشتنی دادگای نەكرد، لەبری خۆی پارێزەرێكی ناردبوو بەناوی (گراهام دینە). بەپێی ئەو زانیارییانەی كە (درەو) لە چەند سەرچاوەیەكەوە لەناو دانیشتنی ئەمڕۆی دادگای (هایپترەیشن) لە لەندەن دەستی كەوتووە، پارێزەرەكەی ئاشتی هەورامی هەوڵیداوە لە بنەڕەتەوە كۆتایی بە سكاڵاكەی كۆمپانیای (داینا ستی) بهێنێت‌و لە دادگای لەندەنەوە رەوانەی دادگاكانی ناوخۆی عێراقی بكاتەوە، بەپێیەی نەوتی هەرێمی كوردستان خاوەنی سەروەری خۆیەتی‌و ئاشتی هەورامیش وەكو یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ كاروباری وزە خاوەنی پارێزبەندییە، بەڵام لەم هەوڵەدا سەركەوتوو نەبووە. تیمی ئاشتی هەورامی لەوەدا سەركەوتوو بوون لە یەكەم دانیشتنی دادگادا رێگەیان نەدا تیمی پارێزەرانی كۆمپانیا (داینا ستی) بۆچوونی یوسف محەمەد سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان داخڵی ناو دانیشتنی دادگا بكەن تایبەت بە شایەتیدانی ئەو لەبارەی پۆستەكەی ئاشتی هەورامییەوە. لەو شایەتیدانەدا بۆ كۆمپانیای (داینا ستی)، یوسف محەمەد باسی لەوەكردووە لە هەرێمی كوردستان پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت هیچ یاسایەكی نییە، بۆیە پاڵپشتییە یاساییەكان لە نمونەی "پارێزبەندی" نایگرێتەوە.  كێشەی گەورەی سەرۆكی دادگا لەگەڵ ناونیشانی ئاشتی هەورامیدا بووە، پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتی هەرێم كە ئاشتی هەورامی ئێستا ئەو پۆستەی هەیە، بۆ سەرۆكی دادگا وەكو پۆستێكی خاوەن پارێزبەندی، قایلەكەر نەبووە، بۆیە سەرۆكی دادگاكە بڕیاریداوە، لە پێنج هەفتەی داهاتوودا لەسەر ئەم كەیسە هەردوولا (واتە تیمی پارێزەرانی ئاشتی هەورامی‌و تیمی پارێزەرانی كۆمپانیای دینا ستی) هەریەكەیان دوو كەسی شارەزای خۆیان وەكو شایەتحاڵ بهێننە ناو پرۆسەكەوە بۆ یەكلاكردنەوە بابەتە كێشەلەسەرەكان. سەركەوت شەمسەدین ئەندامی پەرلەمانی عێراق یەكێك لەو كەسانە بوو كە بەشێوەی "ئۆنلاین" بەشداری دانیشتنەكەی دادگای كرد، لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) وتی:" لە دانیشتنی دادگادا من لەڕێگەی پارێزەری كۆمپانیای داینا ستی-یەوە دوو بەڵگەم خستەڕوو، یەكەم نەوتی هەرێم خاوەنی هیچ سەروەرییەكی عێراق نییە، بەبەڵگەی ئەوەی حكومەتی عێراق ساڵی 2015 لەدادگای تێكساسی ئەمریكا سكاڵای لەسەر فرۆشتنی نەوتی هەرێم تۆماركردووە‌و سكاڵاكەی بردوەتەوە، بەڵگەی دووەمیش سكاڵایەكی حكومەتی عێراق بوو كە ساڵی 2012 لەسەر ئاشتی هەورامی‌و حكومەتی هەرێم تۆماریكردووە لەبارەی نایاسایبوونی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمەوە، ئەم دۆسیەیە بەهۆكاری سیاسی ئێستا راوەستاوە‌و نەگەیشتوەتە ئەنجام". دانا نەقی كە رۆژنامەنوسێكی كوردە، یەكێك لەو كەسانە بووە بەشێوەی "ئۆنلاین" بەشداری لە دانیشتنی دادگاكەدا كردووە، ئەو بە (درەو)ی راگەیاند، دانیشتنی ئەمڕۆی دادگا بۆ پرساندن بوو، دادگا مۆڵەتی پێنج هەفتەی بە هەردوولا داوە بۆ ئەوەی هەریەكەیان دوو كەسی شارەزا بهێنن لەسەر كەیسەكە‌و خەڵكانی ئاسایی لە هەرێمی كوردستان داخڵی پرۆسەكە بكرێن‌و قسەی خۆیان بكەن، دادوەر لای روون نەبوو لە داهاتوودا پۆستی ئاشتی هەورامی چی لێدێت".  كۆمپانیای (داینا ستی پترلیۆم) كە كۆمپانیایەكی لۆكاڵییە‌و گەنجێك بە ناوی (هیوا ئاوات) سەرۆكایەتی دەكات، رۆژی 14ی ئابی 2019 لە دادگای شاهانەی بەریتانیا سكاڵایەكی لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركرد‌و لە سكاڵاكەیدا ئاشتی هەورامی تۆمەتبار دەكات بەوەی داوای بەرتیلی لێكردووە‌و بەهۆی ئەوەی بەرتیلی نەداوە كێشە بۆ گرێبەستێكی دروستكراوە بۆ كاركردن لە دوو كێڵگەی نەوتی هەرێمی كوردستان. كۆمپانیای (داینا ستی) كە سكاڵای لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركردووە، دەڵێ پشكەكانی كۆمپانیایەكی ئیسپانی (ریپسۆڵ) لە هەردوو كێڵگەی (كوردەمیر)و (تۆپخانە) كڕیوەتەوەو بڕیاربوو لەو دوو كێڵگەیەدا كار بكات، بەڵام ئاشتی هەورامی رێگری لێكردووە‌و دەستوەردان‌و رێگری نایاسایی كردووە‌و داوای پشكی گرێبەستەكەی لێكردووە بە بەهای 20% بۆ 30%. كۆمپانیای ( داینا ستی) داوای قەرەبووی (ملیارێك و 500 ملیۆن ) دۆلار لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات

ئامادەكردنی: رۆژان محەمەد رەشید   بەشی یەكەم:  لەمزگەوتێكی بێدەنگ‌و كش‌و ماتدا، تەرمی محەمەدی چوار ساڵان لەناو تابووتێكدا دانراوەو ئامادە كراوە بۆ ناشتن، سەرەداوێكی بچووك بەس بوو بۆ ئەوەی پەردە لەسەر راستی چیرۆكەكە هەڵبمەڵێت. ئەو رۆژنامەنووسەی ئەم بەدواداچوونەی ئامادەكردووە كاتێك كفنەكەی محەمەدی لێكردەوە، بینی شوێنەواری لێدان‌و برین بەجەستەیەوە دیارە، ئەمەش تەواو گومانی خستە سەر چۆنێتی مردنی منداڵەكە، پاش ئاگاداركردنەوەی لایەنە پەیوەندیدارەكانیش، لەرێی پشكنینە پزیشكییەكانەوە دەركەوت كە محەمەد بەمردنێكی ئاسایی نەمردووەو كوژراوە. 80%ی منداڵان توندوتیژیان بەرامبەر دەكرێت راپۆرتێكی بڵاوكراوەی رێكخراووی یونسێف، ئاماژە بەوەدە دەكات (80%)ی منداڵانی عێراق تووندوتیژیان بەرامبەر ئەنجامدەدرێت. لەسەرانسەریی هەرێمی كوردستانی عێراقدا، ، هیچ داتاو ئامارێكی وورد بەردەست نییە لەسەر رێژەی تەواوەتی ئەو منداڵانەی كە  تەمەنیان لەنێوان (سفر بۆ 18) ساڵدایەو رووبەڕوویی تووندوتیژی دەبنەوە لەلایەن خودی خێزانەكانیانەوە. بەڵام لەمیانەی ئەو بەدواداچوونەی كە رۆژنامەنووسەكەی رێكخراویی "نریج" ئەنجامیداوە، لەماوەی (3) ساڵ‌و نیودا، لەسەر دۆسێی (تووندوتیژیی خێزانی بەرامبەر بەمنداڵەكانی خۆیان) دەستی گەیشتووە بە (700)چیرۆكی توندوتیژی كە لەبەشی ئەرشیفیدا پارێزراوە. ئەمە جگە لەوەی تائێستا هیچ یاساییەكی تایبەتمەند سەبارەت بە"پاراستنی مافەكانی منداڵ" بوونی نییە، هەرچەندە وەكو رەشنووسیش پێشكەشی پەرلەمانی كوردستان كراوە، بەڵام لەناو رەفەكانی پەرلەماندا تەنها وەكو مەرەكەبی سەركاغەز ماوەتەوەو تۆزی لەسەر نیشتووەو نەكراوە بەیاسا. (ن) باوەژنی محەمەدە، پاش ئەوەی دەستگیركرا، راستەوخۆ دانی بەوەدا نا كە لەكاتی شوشتنی محەمەددا جامێكی كێشاوە بەسەریداو بوراوەتەوە، دوای ئەوەش كە بردوویەتی بۆ نەخۆشخانە لەوێ‌ هەرچەندە بەهۆش خۆی هاتووەتەوە، بەڵام دوای رشانەوە گیانی سپاردووە. ئەمەش لەروویی پزیشكیەوە نیشانەیەكی روونە بۆ خوێنبەربوونی ناوەكی (نزیف داخلی).  ئەگەرچی بەڕێوبەرایەتی (بەرەنگاربوونەوەیی تووندوتیژیی دژی ئافرەت/خێزان)  لەزۆربەی هەرە زۆری شاروشارۆچكەكانی هەرێمی كوردستاندا نووسینگەی هەیە‌و تایبەتە بەتوندوتیژیە خێزانییەكان‌و تاوانلێكراو دەتوانێت سكاڵای یاسایی تۆماربكات لەتۆمەتبارەكە، بەڵام ئەمە دەرمانێكە تیماری ئەو دەردی توندوتیژیانە ناكات كە بەرامبەر بە مناڵ ئەنجامدەدرێت لەناو خودی خێزانەكاندا، چونكە زۆربەی كات مناڵ ئەو بوێری‌و هێزو توانایەی نییە كە خۆیی بچێت‌و سكاڵا تۆماربكات دژی ئەو ئەندامەی خێزانەی كە توندتیژیی بەرامبەر ئەنجامداوە یان ئەنجامی دەدات. ئەمە هۆكاری سەرەكییە كە وادەكات تووندوتیژیەكە بۆ ماوەیەكی زۆر دوورو درێژ بەبێدەنگی‌و نهێنی بمێنێتەوە، بەمەش یان ژیانی مناڵەكە بەتەواوەتی دەكەوێتە مەترسیەوە یاخود دەمرێت. چیرۆكی ئەشكەنجە  یوسف  یەكێك بوو لە ئەو مناڵانەی كە بۆ ماوەی دوو مانگ بەبێ جل‌و هیچ راخەرێك بەزنجیر لەحەوشەی ماڵەكەیاندا بەسترابووە، رۆژانە ئەشكەنجەی زۆر دەدرا، بەشێوەیەك كە شوێنەواری برین بەسەرتاپای جەستەیەوە دیارە، لەو ماوەیەدا خواردنی تەواوی ڕۆژەكەی یوسف تەنیا كەمێك نان‌و ماست بووە، هەر بەم هۆیەشەوە كێشی ئەو منداڵە تەمەن (10) ساڵانە تەنیا (9) كیلۆ بوو. لەكاتێكدا بەپێی پێوەرە  تەندروستیە جیهانییەكان منداڵێكی ئاسایی ئەگەر تەمەنی (10) ساڵ بێت، ئەبێت كێشی لەنێوان (31 بۆ 32)كیلۆدا بێت.  لەڕووی تەندروستیەوە، ئەو منداڵانەی  كە توندوتیژیان بەرامبەر دەكرێت، هەمیشە كێشیان زۆر كەمەو گەشەی جەستەییان باش نییە لەچاو تەمەنی خۆیان‌و منداڵانی هاوتەمەنیان كە تووندوتیژیان بەرامبەر ناكرێت، زۆربەی هەرە زۆری كاتیش تووشی بەدخۆراكی دەبن، چونكە باش خزمەت ناكرێن‌و خواردنی باشیان پێنادرێت.  یوسف لەگێڕانەوەكەیدا بۆ (نریج) بەمشێوەیە باسی لەسەرگوزشتەی ژیانی خۆیكرد: "داكم ئەمنی خۆش ناوێت‌و كە لەكنی بووم ژیانم زۆر ناخۆش بوو، بەدارماسحەی لێ دەدام‌و لێ نەدەگەڕِا بڕۆمە ژوورێ، بێ عاریم بكردبایەو نەكردبایە ئەو هەر لێیدەدام‌و خوشك‌و براكانم ئەمنیان دەدی‌و هیچیان نەدەگوت، ئەمن جلكم لەبەر نەبوو، بەشەوان گەلێك دەترسام‌و زۆرجاران میزم دەكرد بەخۆما، نەیان دەناردم لۆ مەكتەبێ‌و ئەو زنجیرەیان لەپێ كردبووم‌و ئەمنیان بەستبووەوەو بێزیان لێ دەكردمەوەو نەدەهاتنە كنم، زڕ بابیشم لەدەوامێ بوو ئەمنی دەدەدی كە دەهاتەوە هیچی نەدەكرد، ئەمنیان لەخوێندن دەركردیە". نیوە شەوی وەرزی زستان بوو، كارزانی تەمەن (6) ساڵ، لەدەرەوەی ماڵەكەی خۆیان لەپشت دەرگاكەوە وەستابوو، بەپێی بێ‌ پێڵاوو هەردوو دەستی لەسەر سنگی توند كردبوو، لەدرزی دەرگاكەوە بەگریانەوە هاواری دەكرد "تخوا دایە باوە، دەرگاكە بكەنەوە زۆر سەرمامەو ئەترسم". ئێستا كارزان تەمەنی (9) ساڵەو هێشتا ئەوانەی بیرنەچووەتەوە كە بەرامبەری كراوەو  دەڵێت "باوكمم خۆش ناوێت" بەپێی زانستی دەروناسی هەرمناڵێك لەلایەن باوانیەوە رووبەڕووی تووندوتیژی ببێتەوە ئەوە لەگەڵ باوانیدا پەیوەندییەكی باش‌و گەرموگوڕو بەسۆزی نابێت. هەرچەندە یوسف‌و كارزان بەختیان هەبوو بەوەی لەلایەن دراوسێكەیانەوە هەواڵ درا بەلایەنە پەیوەندیدارەكان، بەڵام مەرج نییە هەموو مناڵێك چانسی ئەوەی هەبێت كەسێك ڕزگاری بكات. ئاكار ناوێكی خوازراوی ئەو كوڕەیە كە سەرتاپای جەستەی پڕە لەشوێنەواری ئەشكەنجەدانی كۆن‌و تازە، بەقوڵپی گریانەوە دەیگێڕایەوەو دەیوت "دوای جیابوونەوەی دایك و باوكم، كەوتینە ژێر دەستی باوەژنەكەم، ئەوە سێ‌ ساڵە هەموو خەڵكی گوندی گۆپتەپە گوێیان لەدەنگی هاوارو قیژەی ئێمەیە بەدەست باوەژنەكەمەوە، ئاسەواری برینەكەشیان دەبینی، بەڵام واخۆیان پیشان دەدا كە نەیان بینیوەو نازانن، ئەو كاتەی داوای یارمەتیمان بكردبایە ئەیانوت قەیچێكە باوك‌و دایكتانە وانەبێت پەروەردە نابیت". بەڵام ئەو تاكە كەسێك نیە لە ماڵەكەدا تووندوتیژیی بەرامبەر كرابێت بەڵكو دوو خوشكەكەی تری شوێنەواری ئەشكەنجەدان بەسەرتاپایانەوە دیارەو تەنانەت خوشكە گەورەكەیی چاوی لەدەست داوەو زمانیشیان بڕیوە. دایكی محەمەد ئاماژەیی بە ئەوەكرد كە"، هیچ پارە و ئیش و كارێكم نییە، تا مناڵەكانم بەخێوبكەم" زۆربەی كات هەموو دەوروبەری ئەو مناڵەی كە توندوتیژیی بەرامبەر بەكاردەهێنرێت لەلایەن خێزانەكەیەوە، ئاگاداری بارودۆخی منداڵەكەن، بەڵام هیچ لایەنێكی پەیوەندیداریی لێ ئاگادار ناكەنەوە‌و بەهانای مناڵەكەوە ناچن‌و رزگاری ناكەن لەتوندوتیژیەكە، هەموو جارێكیش ئەو منداڵانەی كە ژیانیان كەوتووەتە مەترسیەوە یان مردوون بەهۆكاریی تووندوتیژیی خێزانیی تاكە مناڵێك نین لەماڵەكەدا تووندوتیژیان بەرامبەر كرابێت. ئەحمەد سالار ئەو كوڕەیە كە دوای مردنی دایكی، خۆی‌و خوشكەكەی دەكەونە ژێردەستی باوەژنەكەی، پاش هەڵاتنی لەماڵ‌و رێكردنی بۆ ماوەی زیاتر لە(2) رۆژ سەرەنجام لەتاو ئازاری جەستەی‌و برسیەتی لەناو كەلاوەیەكدا، بەخەیاڵی  دایكەمردووەكەیەوە چاوی لەیەك ناوە.  ساڵێك پێش ئەوەی ئەحمەد لەماڵەوە رابكات، هەمان بارودۆخیش بەسەر خوشكەی هاتبوو. هێڵی بەدواداچون ئەوانەی توندوتیژییان بەرامبەر دەكرێت، نەك هەر زۆرجار خزم‌و كەسوكارو دەرودراوسێ بەهانایانەوە نایەن، بەڵكو خۆیشیان بەئاسانی دەستیان ناگات بەلایەنە پەیوەندیدارەكان. هاوڕێكەی شەیمای تەمەن (17) ساڵ، ئەو كچەی كە لەلایەن براكەیەوە (7) گولەی پێوەنراوە، باسی لەوەكرد كە پێش ئەوەی  ئەو رووداوە بەسەر شەیمادا بێت پەیوەندیی كردووە بە"هێڵی فریاكەوتنی منداڵان 116" بەڵام وەڵامی پەیوەندیەكەیان نەداوەتەوە، بەهانایەوە نەچوون. لەمیانەی ئەم بەدواداچوونەدا دەركەوت كە "هێڵی فریاكەوتنی منداڵان 116"  تەنیا لەرۆژانی یەكشەممان تاوەكو پێنجشەممان لەكاتژمێر (8:00)ی بەیانی تاوەكو (5:00)ی دواینیوەڕۆ وەڵامی پەیوەندیەكان دەدەنەوە، لەدوای ئەو كاتەوە هێڵەكە دادەخرێت،  هەرچەندە بۆ ئەوەی كە (24) كاتژمێر كارابكرێت هێڵەكە تەنیا پێویستی بە دوو فەرمانبەر هەیە. ئەوەی سەیرە ئەوەیە كە بەشێك لەو منداڵانەی توندوتیژیان بەرامبەر ئەنجام دەدرێت دەبرێنە نەخۆشخانەكان، لەلایەن پزیشك‌و كارمەندانی نەخۆشخانەوە راپۆرت نانووسن‌و لایەنە پەیوەندیدارەكان ئاگادار ناكەنەوە. محەمەدی تەمەن (4) ساڵ یەكێكە لەو نموونانەی كە هەرچەندە براوەتە نەخۆشخانە، بەڵام بەبێ ئاگاداركردنەوەی لایەنە پەیوەندیدارەكان لەبوونی حاڵەتێكی گوماناویی، تەرمەكەی رادەستی خانەوادەكەی كراوە، بەڵام لەلایەن رۆژنامەوانی ئەم بەدواداچوونەوە راستی بابەتە ئاشكراكرا. خوشكە تەمەن (3) ساڵانەكەی محەمەدیش، شوێنەواری گازگرتن‌و برین...هتد بەجەستەیەوە دیارە، كە لەتاو برسیەتی‌و ئەشكەنجەكاندا بەهیچ شێوەیەك نەیدەتوانی چاو بكاتەوە‌و تەنیا بەزۆر دەیتوانی كەمێك بنوزێنێت. لەبنكەی پۆلیسی كەركوكدا باوكی (م) خەریكی تەواوكردنی رێكارەكانە بۆ ئەوەی بەكەفالەت ئازاد بكرێت، هۆكاری دەستگیركردنەكەی ئەوە بووە كە ئێوارەی پێشووتر بەكێبڵ لە(م)ی داوە لەبەر ئەوەی درەنگ لەیارییكردن گەڕاوەتەوە، ئەوكاتەشی كە بەدەم ڕێگاوەبوو دەگەڕایەوە بۆ ماڵ بەزەردەخەنەیەكەوە وتی "من كاتی خۆی باوكم لەوە خراپتر لێ داوم، مناڵ بەشەق‌و بۆكس‌و تێهەڵدان نەبێت خۆ تێناگات لەقسە، ئەوەم بۆیە كرد بۆ ئەوەی پەروەردەی بكەم". بەڵام ئەمە تاكە بیركردنەوەی باوكی (م) نییە، بەگشتی خێزانەكان پێیان وایە، كە بەكارهێنانی تووندوتیژیی بەرامبەر بەمناڵ ئامرازێكە بۆ پەروەردەكردن ، ئەمە جگە لەوەی بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ كلتور كە نەوە بۆ نەوەیەكی تر ئەم بیركردنەوەیە گواستراوەتەوە، بەشێكی تریشی پەیوەنی هەیە بەوەی كە خێزانەكان بەگشتی هۆشیاریی تەواوەتیان نییە سەبارەت بەخراپی لایەنی بەكارهێنانی توندوتیژیی بەرامبەر بەمناڵ. ئەو كاتەیی كە دایكی (م) بردی بۆنەخۆشخانە بۆتیماركردنی برینەكانی، پۆلیس بەتەكنیكێك باوكیان هێناو دەستگیریانكرد، ئەگەر نا زۆربەی هەرە زۆری ئەو مناڵانەی كە تووندوتیژیان بەرامبەر ئەنجامدەدرێت، كەیسەكانیان ناهێنرێتە دادگا، بەڵكو بەنهێنی لەناو خێزانەكەیاندا دەهێڵدرێنەوە. بینایی هاوژین ئەو كچە تەمەن (7) ساڵەیە كە لەناو قوتابخانەكەدا جیاوازتر لەهەموو منداڵەكانی تر لەسوچێكدا بەبێدەنگی دانیشتووەو تێكەڵی منداڵەكانی تر نەدەبوو، لەكاتی نزیكبوونەوە لێی‌و ووردبوونەوە، شوێنەواری داخكردن بەدەستیەوە دەبینرێت،  كاتێك رۆژنامەنووسی ئەم بەدواداچوونە لەباوانی تەمەن (10) ساڵانی برای بینایی كۆڵییەوە كە لەهەمان قوتابخانە بوو، بینی شوێنەواری داخكردنیش بەجەستەیی ئەویشەوە دیاربوو. دایكی بینایی لەدادگایەو كۆتا دانیشتنیەتی بۆ جیابوونەوەیی لەگەڵ مێردەكەی بەهۆی ئەو توندوتیژیانەی كە بەرامبەر بەمنداڵەكانی دەیكات، ، سەبارەت بەداخكردنی مناڵەكانی وتی "من دایكیانم ئاین ئەو حەقەم پێ ئەدات كە لێیان بدەم ئەگەر نوێژ نەكەن، زۆر لاساریش بەلێدان نەبێت بێدەنگ نابن.." مەلا سەلام حەسەن، پێشنوێژو وتابێژ لە مزگەوتی تانجەرۆ، لەقەزای كەلار ئاماژەیی بەوەكرد كە خێزان مافی ئەوەی هەیە  لەمنداڵ بدات ئەگەر نوێژ نەكات. ناوبراو وتی "پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم دەفەرموێ‌: ((مروا أولادكم بالصلاە لسبع واضربوهم علیها لعشر وفرقوا بینهم فی المضاجع)). رواه أحمد فی المسند وأبو داود (حدیپ صحیح)) واتە بەمنداڵەكانتان بڵێن لەتەمەنی حەوت ساڵیدا نوێژ بكەن، لەسەر نوێژ نەكردن لەتەمەنی دە ساڵیدا لێیان بدەن". سارا ناوی خوازراوی ئەو كچەیە كە لەخانەی بێسەرپەرشتانی سلێمانیەو لەگەڵ چوار  خوشك‌و براكەی تری باسی لەوەكرد كە "باوكم دەیدا لە دایكم، دایكیشم بەرە بووە گیان من، منیش دەستم دەكرد بەلێدانی خوشكە بچووكەكەم، ئەویش لەدوایی لێدانەكەی من بەرەبووە گیانی براكەم". بەكارهێنانی تووندوتیژیی بەشێوەیەكی گشتی، بەتایبەتی تووندوتیژیی خێزانی بەرامبەر بە مناڵ وەكو ڤایرۆس وایە كە لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی تر دەگوازرێتەوە تاوەكو وای لێ دێت بەناو هەموو كۆمەڵگا رۆئەچێت‌و ئەبێت بەبەشێك لەكەلتور. هەر بۆیە پێویستە دامەزراوەیی تایبەتمەند دابمەزرێت بۆ پرسی توندوتیژیی خێزانی بەرامبەر بەمناڵەكانی خۆیان،  جیابكرێتەوە لە جۆرەكانی تری تووندوتیژیی خێزانی بەگشتی، رێكارە یاساییەكانیش بۆ رووبەڕووبوونەوەی بەپێی تایبەتمەندیی مناڵ بێت،  ئەمەجگە لەوەی كە دەبێت یاسایی تایبەتمەند دابنرێت  بۆ "پاراستنی مافەكانی مناڵ" لەپرۆژە یاساییەكی گەورەدا بەناویی یاسای "دڵنیایی هاریكاریی دەستەبەریی كۆمەڵایەتی". •    ئەم بەدواداچوونە لەلایەن تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەوانی بنکۆڵکاری بەرهەمهاتووە.  

راپۆرت: هێمن خۆشناو  چەند رۆژێكە دیمانەیەكی ڤیدیۆی (جۆن بایدن) كاندیدی پارتی دیموكرات بۆ سەرۆكایەتی ئەمریكا كە بەر لە هەشت مانگ ئەنجامدراوە تۆڕە كۆمەلایەتیەكانی توركیای تەنیوەتەوە. بەمەش دەسەڵات و میدیای توركیا نیگەران بووە، لە كاردانەوەشیاندا بە ئاشكرا پشتگیری مانەوەی (دۆناڵد ترەمپ) دەكەن.  جۆن بایدن لەم ڤیدیۆیەدا كە دیمانەیەكە لەگەڵ چەند سەرنووسەرێكی (نیوۆڕك تایمز)، لە 16 كانوونی یەكەمی 2019 ئەنجامیداوە و لە ناوەڕاستی مانگی كانوونی یەكەمی 2020 پەخش كراوە (لەگەڵ ئەم پۆستە بڵاودەكرێتەوە) لەبارەی توركیا باس لەم سیاسەتە دەكات كە دەیگرێتەبەر لە ئەگەری سەركەوتنی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكادا:  "پێویستە لە بەرامبەر ئەودا (مەبەستی ئەردۆغانە) هەڵوێستێكی جیاوازتر بگرینەبەر. دەبێت بە ئاشكرا پشتگیری لە سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆن بكەین. پێویستە پشتگیری لەو كوردانە بكەین كە دەخوازن لەناو كاری پەرلەمانیدا جێبگرن. دەبێت لەدژی ئەو شتانە دەنگ هەڵبڕین كە پێمانوایە هەڵەیە. پێویستە باجی كردەوەكانی بدات.  دەربارەی ئەوەی چەند جۆرە چەكێكی پێ بفرۆشین یان نەفرۆشین، ئامادەبین هەندێك باج بدەین.  پێموایە دەبێت وەكو رابردوو بكەین، پشتگیری لە ئۆپۆزسیۆن بكەین تا بتوانین ئەردۆغان بە دۆڕاندن بدەین. نەوەكو بە كودەتا بەڵكو بە هەڵبژاردن.  ئەردۆغان و پارتەكەی هەڵوەشاوەتەوە. لە ئیستانبۆڵ لێكترازاوە. باشە ئێمە چی بكەین؟ دابنیشین و ئاڵای تەسلیمبوون هەڵكەین؟ دەبێت ناچار بكرێت لە مەسەلەی كورد ملكەچی بنوێنێت".  بایدن، بەر لەوەی ببێتە كاندیدی سەرۆكی ئەمریكا، بۆ ماوەی هەشت ساڵ لە لوتكەی ناوەندی بڕیاردانی ئەمریكا جێی گرتووە. بۆیە ئەگەر كاندیدی سەرۆكایەتی ئەمریكاش نەبێ، یان بە مەبەستی كەمپینی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەم قسانەی نەكردبێ، دیسان هەڵوێستەكانی گرانیەكی خۆی دەبێت و مایەی هەڵوەستەكردن و شڕۆڤەكردنە. بۆچی ڤیدیۆكە سەر لەنوێ دەبێتە رۆژەڤ؟ تورك پەندێكی پێشینانی هەیە كە دەڵێت:" لە رووی زەمانەوە واتادارە". بە لەبەرچاوگرتنی هۆكاری بە رۆژەڤكردنی ڤیدیۆكە بۆ جاری دووەم دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە حەوت مانگ بەسەر بڵاوكردنەوەی بۆ یەكەم جار، دەكرێت كاردانەوەی توندی میدیا و دەسەڵاتدارانی ئاكەپە، بۆ ئەم ڤیدیۆیە، بە هەوڵەكانی ئاكەپە لە قەڵەم بدەین.  بۆ گۆڕینی رۆژەڤی سەرەكی ناوخۆی توركیا بە تایبەتی بارودۆخی خراپی ئابووری، هەڵكشانی رێژەی هەژاری و بێكاری. میدیای ئاكەپە لە ماوەی رابردوودا، بۆ دوورخستنەوەی نیگای خەڵك لەبارەی ئەم بارودۆخە زیرەكانە دوو رۆژەڤی سەختەیان دروست كرد و خەڵكیان پێ خەریك كرد. یەكەم جار گۆڕینی (ئایا سۆفیا) لە مۆزەخانە بۆ مزگەوت، پاشانیش گوایە (موحەڕەم ئینجە) كاندیدی پێشووی پارتی گەلی كۆمار (جەهەپە) لە پارتەكەی جیادەبێتەوە و پارتێكی دیكە دروست دەكات، كردە رۆژەڤ. بەڵام ئەم ڤیدیۆیە رۆژەڤە سەختەكانی ئاكەپەی پووكاندەوە و جارێكی دیكە نیگای رای گشتی توركیای راكێشایە سەر رۆژەڤی سەرەكی ئەم وڵاتە كە بریتیە لە كێشەی بارودۆخی سەختی ئابووری و سیاسەتی ناحەكیمانەی دەسەڵاتی ئەردۆغان لەناوخۆ و دەرەوەی توركیادا.  لەهەمان كاتدا ڤیدیۆكەی بایدن ئاماژەیە بە هەڵكردنی رەشەبایەكی توند دژ بە توركیا لە ئەگەری سەركەوتنی ئەم فیگوڕە 78ساڵیە. دوورنیە ئاكەپە لەوە دڵنیا بێت، كە ئەگەر بایدن بگەڕێتەوە كۆشكی سپی، ئەو قەڵغانە لەسەر توركیا هەڵدەگرێت كە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا دایناوە.  ئەردۆغان خۆی دەكاتە ئەكتەری هەڵبژاردنی ئەمریكا! ركابەری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا بۆ ئەردۆغان و ستافەكەی رووداوێكە كە بە درێژایی مێژوو حكوومەتەكانی توركیا رووبەڕوی نەبوونەتەوە.  سەر لەنوێ بە رۆژەڤكردنی ڤیدیۆی دیمانەكەی بایدن لەگەڵ نیوۆرك تایمز، بەخوێندنەوەی دەسەڵاتدارانی تورك ئاماژەیە بە هەڵدانەوەی حسابی ساڵانی رابردوو. ئەم ڤیدیۆیە رۆژانی سێگۆشەی ئۆباما –كلنتۆن – بایدن بەبیر ئەردۆغان دەهێنێتەوە. هەر بۆیە لەو كاتەی هێشتا پڕۆسەی هەڵبژاردن لە ئەمریكا چەند مانگێكی ماوە، هەردوو ركابەر، هەموو كارتەكانیان لەدژی یەك نەخستۆتەگەڕ، بەرپرسانی تورك، بەشەو و بەڕۆژ هێڕش دەكەنە سەر پارتی دیموكرات و جۆن بایدن.  بەشێك لە سیاسەتمەدار و لایەنگرانی ئاكەپە لەناوخۆی ئەمریكادا لە پێناو بەدەستهێنانی رەنتخۆری و دڵخۆشكردنی ئەردۆغان لەسەر پڕۆفیلی لاپەڕەكانیان لە سۆشیال میدیادا وەكو (تەرەمپچی) خۆیان بەناو دەكەن. بەرزكردنەوەی دروشمی (لایەنگری ترەمپ و دژبەری بایدن) لەلایەن ئەم كەسانە، قومارێكی دیكەی نوێی ئەردۆغانە. دەیسەلمێنێ كە سەركۆماری توركیا زۆر شتی خۆی بە دووبارە سەركەوتنی ترەمپ دەبەستێتەوە.  لەناوخۆی توركیاشدا رۆژنامەكانی (میللەیەت و توركیا) كە زۆر نزیكن لە ئاكەپە لایەنگری خۆیان بۆ ترەمپ دووپات دەكەنەوە و تۆمەتی پشتگیریكردنی تیرۆر دەدەنە پاڵ بایدن.  ستافەكەی ئۆباما ترسی ئەردۆغان زیاتر دەكات! لە ئەگەری سەركەوتنی جۆن بایدن لە هەڵبژاردنی داهاتوودا، پێشبینی دەكرێت لە رۆژانی یەكەمینیدا، چەندین ئاگاداری و وریا كردنەوە ئاراستەی توركیا بكات. كە ئەمەش سەرەتایەكە بۆ ئاڵۆزتر كردنی پەیوەندی واشنتن – ئەنقەرە.  هەروەها چاوەڕێ دەكرێت، بەڕێوەبەرایەتی بایدن لە مەسەلەكانی (ئێف – 35)، (ئێس – 400)، هەروەها مەسەلەی پشتگیریكردنی كورد لە ( سوریا، عێراق و توركیا) پێچەوانەی ئەردۆغان بیر بكاتەوە، ئەمەش ئەردۆغان ناچار دەكات تا هەوڵەكانی چڕتر بكاتەوە و خۆی بكاتە ئەكتەرێكی پێشبڕكێی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا.  ئەگەر بایدن لە رووی ئیجرائیەوە زۆر توندیش نەبێت، ئەوە گومانی تێدانیە، كە بەهۆی كڕینی سیستەمی مووشەكی (ئێس – 400) لە رووسیا گەماڕۆی (CAATSA) بەسەر توركیا بسەپێنێ و تا كۆتایی 2021 یشدا بڕیاری دوایی دەربارەی دۆسیەی هاڵك بانك ئاشكرا بكات، كە پێشبینی دەكرێت بە توركیا ناچاری پێ ژماردنی ملیۆنان دۆلار بكات.  بایدن لە دیمانە و گفتەكانیدا چەندین جار بە راستەوخۆ باسی لە ستافەكەی باراك ئۆباما سەرۆكی پێشووی ئەمریكا كردووە، رایگەیاندووە لە ئەگەری سەركەوتنی لە ململانێی سەرۆكایەتیدا پشت بەو ستافە دەبەستێت و دەیانگەڕێنێتەوە كۆشكی سپی. ئەمەش گرفتێكی دیكە بۆ ئەردۆغان دروست دەكات، ئەوەندەی دیكە ئەردۆغان لە بایدن هار دەكات.  بەهۆی دوو هۆكاری سەرەكی ئەردۆغان نەفرەت لە ستافەكەی ئۆباما دەكات: یەكەمینیان: ئەم ستافە لەدوای 2014 و سەرهەڵدانی داعش رۆڵی سەرەكی هەبووە، لە هاوكاریكردنی كوردانی سوریا، جا ئەم هاوكاری كردنە لە رووی پێدانی چەك بێت یان مەسەلەی دیكە. ئەردۆغان باش دەزانێ ئەگەر هیلاری لە هەڵبژاردنی پێشووی ئەمریكا تووشی شكست نەبووایە، زۆر زەحمەت بوو ئەمریكا چرای سەوزی بۆ هەڵكات و بتوانێ سەرێكانیێ و گرێ سپی لە باكووری رۆژهەلاتی سوریادا داگیر بكات.  دووەمینیان: ستافی ئۆباما – بایدن، پەیوەندی تۆكمەیان هەیە لەگەڵ گولەنیەكان. لە مەسەلەی ئیدارەی دەوڵەت و جومگە سەرەكیەكانی دەوڵەت لە توركیادا تا رادەیەكی دیار نزیكن لە دونیابینی گولەنیەكان.  ئایا بایدن (مێكگۆرك) دەگەڕێنێتەوە؟ ئەوەی زیاتر لەم مەسەلەیەدا پەیوەندی بە كورد هەبێت: گێڕانەوەی ستافی سەردەمی باراك ئۆبامایە بۆ كۆشكی سپی، لە ئەگەری سەركەوتنی (بایدن) دا. ئایا بایدن ئەم بەڵێنەكەی جێبەجێ دەكات و لە جێبەجێكردنی سیاسەتەكانی پشت بە ستافەكەی ئۆباما دەبەستێت؟ هەروەها لە ئەگەری جێبەجێكردنیدا، ئایا بایدن (برێت مێكگۆرك) نوێنەری پێشووی سەرۆكی ئەمریكا لە هاوپەیمانیەتی نێودەوڵەتی دژ بە داعش دەگەڕێنێتەوە كۆشكی سپی؟  ئەگەر ماكگۆڕك بگەڕێندرێتەوە، بێگومان پەیوەندی ئەمریكا – كورد لە پەیوەندیەكی تەسكی رۆژانە دەچێتە قۆناخێكی نوێ، ئەمەش بە قازانجی دۆزی كورد دەشكێتەوە!  

 راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف  قەرزە كەڵەكەبووەكانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی پێشووی حكومەتی هەرێمی كوردستان، مانگانە بڕی (20 بۆ 37 ملیار) دینار لەو (320 ملیار) دینارە دەبات كە عێراق بڕیاریداوە بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی بنێرێت، ئەمە قەرزێكی تری بەجێماوی نێچیرڤان بارزانییە كە دەبێت ئێستا مەسرور بارزانی ئامۆزای لەسەردەمی قەیرانێكی قورستردا بیگەڕێنێتەوە. رێككەوتنێكی نوێ دوای گۆڕینەوەی (12) پێشنیازی جۆراوجۆر بۆ رێككەوتن‌و هاتوچۆی وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەغداد، دواجار بەنێوەندگیرییەكی بەرهەم ساڵح‌و فوئاد حسێن، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە پەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا گەیشتنە رێككەوتن. بەپێی رێككەوتنەكە، حكومەتی عێراق بۆ ماوەی مانگەكانی (ئاب، ئەیلول، تشرینی یەكەم)، هەر مانگێك بڕی (320 ملیار) دینار بە حكومەتی هەرێم دەدات، واتا بەغداد تەنیا بۆ سێ مانگ پارەكە بە هەرێم دەدات‌و دوای ئەوەی دەبێت هەردوولا بۆ بودجەی ساڵی 2021 رێككەوتنێكی نوێ بكەن. قەرزی بانكەكان  بەپێی ئەو رێككەوتنەكەی كە لەنێوان حكومەتی كازمی‌و مەسرور بارزانیدا كراوە، هاوشێوەی بودجەی ساڵی 2019، حكومەتی عێراق مانگانە بڕی (12 ملیار) دیناری لە بەشە موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەبڕێت بۆ دانەوەی ئەو قەرزانەی كە كابینەی پێشووی حكومەت (كابینەی نێچیرڤان بارزانی) لەكاتی قەیرانی دارایی یەكەمدا بە قەرز لە بانككە بازرگانییەكانی وەرگرتووە.  لە یاسای بودجەی 2019دا بەپێی رێككەوتنی نێوان بەغداد‌و هەرێم، حكومەتی ناوەند مانگانە بڕی (453 ملیار) دیناری بۆ هەرێم دەنارد، بەڵام بەرلەوەی پارەكە رادەستی حكومەتی هەرێم بكرێت، مانگانە بڕی (12 ملیار) دیناری قەرزی بانكەكانی لێدەبڕدرا‌و ئەوەی بە پوختی بۆ حكومەتی هەرێم دەمایەوە بڕی (441 ملیار) دینار بوو. بڕینی (12 ملیار) دیناری قەرزی بانكە بازرگانییەكان گواستراوەتەوە بۆسەر (320 ملیار) دیناری رێككەوتنە نوێیەكە، واتا لەكۆی ئەو (320 ملیار) دینارەی كە بۆ ماوەی مانگەگانی (ئاب، ئەیلول، تشرینی یەكەم) بەغداد بۆ هەرێمی دەنێرێت، بەر لە گەیشتنی مانگانە بڕی (12 ملیار) دیناری لێدەبڕدرێت‌و (308 ملیار) دیناری بۆ حكومەتی هەرێم دەمێنێتەوە.   قەرزەكەی بانكی TBI سەرباری قەرزی بانكە بازرگانییەكان كە مانگانە (12 ملیار) دینار لە موچەی فەرمانبەران دەبات، قەرزێكی تریش هەیە كە بەهەمان شێوەی میراتی نێچیرڤان بارزانییە‌و بۆ مەسرور بارزانی ماوەتەوە‌و دەبێت ئێستا لەسەر بەشە موچەی فەرمانبەران لە بەغداد  بیداتەوە.  بەپێی رێككەوتنەكەی نێوان مستەفا كازمی‌و مەسرور بارزانی، دەبێت لەماوەی (35) رۆژدا حكومەتی هەرێم‌و بەغداد بگەنە رێككەوتن لەسەر میكانیزمی چۆنیەتی گەڕاندنەوەی ئەو قەرزانەی بانكی TBI كە لەسەر حكومەتی هەرێم كەڵەكەبوون.  قەرزەكانی بانكی TBI كە لەلای حكومەتی هەرێمە چییە‌و چۆن كراوە ؟ ئەم قەرزە كە ئێستا كەوتوەتە سەر شانی حكومەتی هەرێم، هاوشێوەی زۆربەی قەرزە كەڵەكەبووەكانی تر مێژووەكەی بۆسەردەمی كابینەی پێشوو دەگەڕێتەوە، كە بەكۆی گشتی (27 ملیار) دۆلارە. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، قەرزەكەی بانكی TBI بریتییە لە ژمارەیەكی زۆر چەكی بانكیی بێ رەسیدی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەی پێشوو داویەتی بە بەڵێندەران‌و بەڵێندەرانیش لە بازاڕدا چەكەكانیان فرۆشتوەتەوە. بانكی TBI دواتر لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا ئەو چەكە بێ رەسیدانەی وەرگرتووە‌و پارەكەی بەڵێندەرانی خەرجكردووە، كۆی پارەی ئەو چەكە بێ رەسیدانە كە بانكە عێراقییەكە بە قەرز لەسەر حكومەتی هەرێم بۆ بەڵێندەرانەی خەرجكردووە بڕەكەی (3 ملیارو 914 ملیۆن) دۆلارە. بانكی TBI كە بانكێكی هاوبەشی نێوان كەرتی تایبەت‌و حكومەتە، ئێستا داوای قەرزەكەی لە حكومەتی هەرێم دەكاتەوە، حكومەتی عێراق گێڕانەوەی قەرزی ئەم بانكەی لە رێككەوتنەكەیدا كردووە بە مەرج لەسەر حكومەتی هەرێم. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، بانكی TBI داوا دەكات حكومەتی هەرێم مانگانە بڕی (100 ملیۆن) دۆلاری ئەو قەرزانەی بۆ بگەڕێنێتەوە، ئەگەر هەرێم مانگانە (100 ملیۆن) دۆلار بداتەوە، كۆی قەرزەكە بە (40) مانگ كۆتایی دێت. بەڵام حكومەتی هەرێم دەیەوێت مانگانە بڕی (8 ملیار) دینار بگەڕێنێتەوە بۆ بانكی TBI، بەمشێوەیە كۆی قەرزەكە بە (500) مانگ كۆتایی دێت واتا (41 ساڵ)، بانكەكە بەمە قایل نییە. دانوستانەكانی داهاتوو دیاری دەكات لەنێوان ئەو (100 ملیۆن) دۆلارەی بانكەكە داوای دەكات لەگەڵ ئەو (8 ملیار) دینارەی كە حكومەتی هەرێم دەیەوێت مانگانەی بیداتەوە، هەردوولا لەسەر چ بڕەپارەیەكی مانگانە رێكدەكەون. بەڵام بەپێی زانیارییە بەراییەكان، پێشبینی دەكرێت بانكی TBI بە (25 ملیار) مانگانە قایل بێت. پارەكەی بەغداد دوای لێدەركردنی قەرزەكان ئێستا دوای لێدەركردنی قەرزی بانكە بازرگانییەكان كە مانگانە (12 ملیار) دینارە لەگەڵ  قەرزەكەی بانكی TBI كە حكومەتی هەرێم داوا دەكات مانگانە (8 ملیار) بداتەوە، بەتێكڕا (20 ملیار) دینار لە بەشە پارەكەی هەرێم لە بەغداد دەبڕدرێت‌و بە پوختی (300 ملیار) دیناری بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەمێنێتەوە.  خۆ ئەگەر دانەوەی قەرزەكانی بانكی TBI لە (25 ملیار) دیناری مانگانەدا جێگیر بكرێت، ئەوكات مانگانە لەكۆی (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد بڕی (283 ملیار) دیناری بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەمێنێتەوە. گەڕانەوەی قەرزەكانی بانكی TBI مەرجە لەسەر حكومەتی هەرێم‌و دەبێت جێبەجێ بكات، بەپێچەوانەوە حكومەتی عێراق ئامادە نییە مانگانە بڕی (320 ملیار) دینارەكە بخاتەسەر حسابی حكومەتی هەرێم. بەرپرسانی عێراق بە حكومەتی هەرێمیان راگەیاندووە كە رێككەوتنەكە یەك پاكێجە‌و دەبێت هەموو جێبەجێ بكرێت، سەرباری ئەو مەرجانەی كە لەسەر هەرێمی كوردستان دانراوە، هێشتا لایەنە شیعەكان دژی رێككەوتنەكەی مستەفا كازمین لەگەڵ مەسرور بارزانی، بەشێكی ئەم دژایەتییەش پەیوەندی بە نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنی پێشوەختەوە هەیە لە عێراق.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت چەندین سەردانی قوباد تاڵەبانی‌و وەفدەكەی بۆ بەغداد بەبێ ئاكامی مانەوە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت خۆی بە تەلەفۆنێك لەگەڵ مستەفا كازمی رێككەوتنی كرد، بەڵام یەكێتیش بێ ئاگا نەبوو، بەر لە مەسرور بارزانی، مستەفا كازمی رێككەوتنەكەی بۆ لاهور شێخ جەنگی رونكردوەتەوە، لەم راپۆرتەدا (درەو) وردەكاری رێككەوتنی نێوان حكومەتی بەغداد‌و هەرێمی كوردستان لەبارەی بەشە پارەی مانگانەی هەرێمەوە كە بڕەكەی (320 ملیار) دینارە، بڵاودەكاتەوە. بە تەلەفۆنێك حەل كرا ! ئەوەی بەچەندین سەردانی وەفدی حكومەتی هەرێم بەسەرۆكایەتی قوباد تاڵەبانی چارەسەر نەكرا، ئەمشەو بە یەك تەلەفۆن چارەسەر كرا. ئەمشەو مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بە تەلەفۆن قسەیكرد. لەم پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا مستەفا كازمی بڕیاریدا مانگانە بڕی (320 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت لەبەرامبەر ئەوەی هەرێم مانگانە رێژەی 50%ی خاڵە سنورییەكان رادەستی بەغداد بكات. رێككەوتنەكە مەرجێكی تێدایە بۆ هەرێمی كوردستان، مەرجەكە ئەوەیە هەرێم قایل بێت بەوەی عێراق فەرمانبەرانی چاودێری دارایی عێراق بنێرێتە دەروازە سنورییەكانی هەرێم بۆ ئەوەی چاودێری كارەكانیان بكەن. دیالۆگەكەی كازمی‌و مەسرور بارزانی بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە لەچەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لە بەغداد‌و هەولێر دەست (درەو) كەوتوون، پەیوەندییە تەلەفۆنییەكەی نێوان مستەفا كازمی‌و مەسرور بارزانی لەسەر داوای فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق‌و بەنێوەندگیری بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق ئەنجامدراوە.   سەرەتای چیرۆكەكە بەوە دەستیپێكردووە، پاشنیوەڕۆی ئەمڕۆ مەسرور بارزانی، فوئاد حسێنی ناردەیتە لای مستەفا كازمی‌و داوای دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكانی لێكردووە، مستەفا كازمی رازی نەبووەو بە فوئاد حسێنی وتووە پێشتر تۆ بە نوێنەرایەتی مەسرور بارزانی لە كۆبونەوەكە بویت‌و رێككەوتووین، بەڵام مەسرور بارزانی پەشیمان بوەتەوە.  دواجار لەسەر داوای بەرهەم ساڵح‌و فوئاد حسێن، مستەفا كازمی قایل كرا بەوەی بە تەلەفۆن لەگەڵ مەسرور بارزانی قسە بكات، فوئاد حسێن بەتەلەفۆن مەسرور بارزانی بۆ مستەفا وەرگرتووەو بەوشێوە هەردوو سەرۆك وەزیران پێكەوە قسەیان كردووە. (درەو) زانیویەتی، لە پەیوەندییە تەلەفۆنییەكەدا مستەفا كازمی بە مەسرور بارزانی وتووە:" خۆتان یەكلا بكەنەوە، ناكرێت جارێك رێكبكەون‌و دواتر بەیاننامە دەربكەن‌و پەشیمان ببنەوە !!".  مەسرور بارزانی وتویەتی:" جەنابی سەرۆك وەزیران وای دابنێ ئەو بەیاننامەیەمان هەر دەرنەكردووە". مستەفا كازمی وتویەتی:" من ئامادەم 320 ملیار دینار بنێرم، بەڵام دەبێت 50%ی داهاتی خاڵە سنورییەكان بنێرن‌و فەرمانبەرانی چاودێری دارایی‌و دەستەی گومرگەكانی بەغداد بێنە خاڵە سنورییەكانی هەرێم". مەسرور بارزانی وتویەتی:" ئێمە رازین‌و لەم مانگەوە 50%ی داهاتی خاڵە سنورییەكان دەنێرین‌و بە هەموو مەرجەكان رازین، دوای گەڕانەوەتان لە گەشتەكەتان بۆ ئەمریكا، وەفدی هەرێم دەنێرینە بەغدادو لەوێ لەسەر میكانیزمی مانەوەی فەرمانبەرانی چاودێری دارایی‌و دەستەی گومرگەكان گفتوگۆ بكەن، هەرچەندە ئێمە رازی بە ناردنی فەرمانبەرانی ئەو دوو دەزگایەی عێراق، بەڵام با لەسەر شێوازی كاركردن‌و مانەوەی ئەو فەرمانبەرانە رێكبكەوین".  بەمشێوەیە كازمی‌و مەسرور بارزانی گەیشتنە رێككەوتنێك بەرایی لەبارەی بەشە بودجەی هەرێم بەبێ ئەوەی هەرێم نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات. (درەو) زانیویەتی، لە چەند رۆژی رابردوودا بەرپرسانی هەرێمی كوردستان داوایان لە ئەمریكیەكان كردووە فشار لە بەغداد بكەن بۆ ئەوەی بەشە پارەی مانگانە بۆ هەرێم بنێرێت، ئەمریكییەكان وتویانە:" كازمی وازی لە نەوت هێناوە، ئێوە گومرگیان رادەست نەكەن، ئێمە ناتوانین فشار لە كازمی بكەین".    یەكێتی ئاگاداری رێككەوتنەكەیە (درەو) زانیویەتی، دوێنێ شەو مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بە تەلەفۆن لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان قسەی كردووە. لەو پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا، مستەفا كازمی، هاوسەرۆكی یەكێتی ئاگاداركردووە لەوەی مانگانە بڕی (320 ملیار) دینار بۆ حكومەتی هەرێم دەنێرن، بەمەرجێك قەیل بن بەوەی كارمەندانی چاودێری دارایی‌و گومرگەكانی عێراق بچنە دەروازە سنورییەكانی هەرێم. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لاهور شێخ جەنگی رایگەیاندووە، ئەوان وەكو یەكێتی ئامادەن كارمەندانی چاودێری دارایی عێراق لە دەروازە سنورییەكان جێگیر بكرێن‌و بەشێوەیەكی بەردەوامیش بمێننەوە، واتە یەكێتی بەپێچەوانەی پارتییەوە مەرجی لەسەر هاتن‌و مانەوەی چاودێرە عێراقییەكان نییە.   دوای چی ؟ رێككەوتنی نێوان مەسرور بارزانی‌و مستەفا كازمی دوای شەڕە بەیاننامەیەك هات كە لەنێوان وەزارەتی دارایی عێراق‌و وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێمدا رویدا. سەرەتای پەرەسەندنەكان دوای ئەوەهات، رۆژی سێشەممەی رابردوو لە كۆشكی كۆماری عێراق بە ئامادەبوونی بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق، عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق كۆبونەوەیەك كرا‌و لەو كۆبونەوەیەوەدا فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق بەنوێنەرایەتی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بەشداری كرد. ئەمە دواین دانیشتنی زنجیرەیەك كۆبونەوە بوو كە هەفتەی رابردوو ئەنجامدرا بەمەبەستی ئەوەی حكومەتی عێراق‌و حكومەتی هەرێم بگەنە رێككەوتن. لەدواین كۆبونەوەدا (واتە كۆبونەوەكەی رۆژی سێ شەممەی رابردوو)، مستەفا كازمی رەزامەندی دەربڕی مانگانە بڕی  (320 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت لەبەرامبەر ئەوەی هەرێم مانگانە رێژەی 50%ی داهاتی خاڵە سنورییەكانی بەبێ داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات، بەڵام ئەمە بەمەرجی ئەوەی فەرمانبەرانی چاودێری دارایی‌و دەستەی خاڵە گومرگییەكانی عێراق بچنە دەروازە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان‌و چاودێری كارەكانیان بكەن، لەو كۆبونەوەیەدا فوئاد حسێن بە نوێنەرایەتی مەسرور بارزانی رەزامەندی دەربڕی لەسەر پێشنیازەكە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتیش سەرەتا قایل بوو.  بڕیاربوو رۆژی 11ی ئەم مانگە رێككەوتنی نێوان بەغداد‌و هەرێم رابگەیەنرێت، بەڵام رۆژی 12ی مانگ مەسرور بارزانی پەشیمان بووەوە‌و رازی نەبوو بە ناردنی فەرمانبەرانی چاودێری دارایی‌و دەستەی خاڵە سنورییەكانی عێراق بۆ دەروازەكانی هەرێمی كوردستان، ئەمە رەوتی دانوستانەكانی گەڕانەوە بۆ خاڵی سفر. دوای ئەمە وەزارەتی دارایی عێراق لە بەیاننامەیەكدا سەرسوڕمانی خۆی لەبارەی بەیاننامەی حكومەتی هەرێم راگەیاند كە تێیدا باسی لەوەكردبوو حكومەتی عێراق ئامادە نییە موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بدات. وەزارەتی دارایی عێراق باسی لەوەكرد، ئەوان داوایانكردووە بەپێی ماددەی 114ی دەستور، چاودێری گومرگەكانی هەرێم بكەن، بەڵام هەرێم نەرمی نەنواندووە‌و ئەمە هۆكاری ئەوە بووە نەگەنە رێككەوتن. وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێمی كوردستانیش لە وەڵامدا وتی:" ئیدارەدانی گومرگەكان لە هەرێم پێچەوانە نییە لەگەڵ ماددەی 114ی دەستوور و بە تەواوی پێوەی پابەندبووین. بەڵام دارایی عێراق رەتیكردووەتەوە لەوبارەیەوە كار بە دەستوور بكرێت و پێچەوانەی دەستوور و سیستمی فیدراڵی و لەسەر بنەمای ناوەندێتی رەفتاری كردووە. كێشەكە ئیدارەی گومرگ نییە، بەڵكو كێشەی هەوڵدانی دەسەڵاتی ناوەندە بۆ ئیستغلالكردنی رەوشی ئابووری لە هەرێمی كوردستان و وروژاندنی هەست و سۆزی فەرمانبەران بۆ هێنانەدی روانگەی خۆی لە بارەی سەپاندنی ئیرادەی خۆی بەسەر هەرێمی كوردستاندا". مەسرور بارزانی چۆن پاشگەز بووەوە ؟ بەیاننامەی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم ناردنی چاودێرانی عێراقی بۆ دەروازە سنورییەكانی هەرێم بە سەپاندنی ئیرادەی بەغداد بەسەر هەرێمدا ناودەبرد، ئێستا چۆن مەسرور بارزانی قایل بوو بەوەی چاودێرانی عێراقی بێنە دەروازەكانی هەرێم. چەند هۆكارێك لەپشت قایلبوونی مەسرور بارزانییەوە بوون بە پێشنیازەكەی كازمی كە ئەمانەن: * كازمی لە دوو رۆژی داهاتوو بە گەشتێك دەچێتە ئەمریكاو دوای دیدار لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ بە هێزو پشتیوانییەكی زیاترەوە دەگەڕێتەوە عێراق‌و ئەوكات رێككەوتن لەگەڵی رەنگە ئەستەم تر بێت. *  ئەمریكییەكان بە حكومەتی هەرێمیان راگەیاندووە لەگەڵ بەغداد بگاتە رێككەوتن.  * بەهۆی نەبوونی موچەوە، رۆژ لەدوای رۆژ لەناوخۆی هەرێم فشاری شەقام‌و لایەنە سیاسییەكان لەسەر حكومەتی مەسرور بارزانی زیاتر دەبێت. * ئەم رێككەوتنە هەمیشەیی نییە‌و تاوەكو رۆژی 2020/12/31 كاری پێدەكرێت‌و ئەوكات لە پرۆژەیاسای بودجەی 2021دا هەرێم‌و بەغداد رێككەوتنێكی نوێ دەكەن‌و حكومەتی مەسرور بارزانی بۆ دەربازبوون لە قەیرانی موچە دەتوانێت تا ئەوكاتە بەرگەی مەرجەكەی بەغداد بۆ ناردنی چاودێر بۆ دەروازەكان بگرێت.  

راپۆرتی عەلی حەمە ساڵح بۆ حكومەت ئەم لێكۆڵینەوەیە تایبەتە بە گرفتی خاڵە سنوریەكان بەگشتی، چەندین مانگ كاری تێدا كراوەو سود لە دەیان بەڵگەنامەو شاهید و سەرچاوەی فەرمی وەرگیراوە، جگە لە دەستنیشانكردنی گرفت و گەندەڵییەكان چارەسەری پێویستیش خراوەتەڕوو. بە كاركردن بەم پێشنیازانە مانگانە لە نێوان 150 بۆ 170 ملیۆن دۆلار دەگەڕێتەوە خەزێنەی حكومەتی هەرێم، نرخی تێچونی كاڵا لەسەر هاوڵاتیان هەرزاندەبێت، پیشتیوانی بەرهەمی ناخۆی دەكرێت و ئاسایشی هەموان پارێزراو تر دەبێت. ماوەیەكی زۆرە سەرقاڵی بەدواداچونین، ئەم راپۆرتە لە 6/12/2019 ئامادەكراوە، بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان رەوانە كرا بە واژووی یاسایی ئەندامان بۆ ئەوەی دانیشتنی پەرلەمانی لەبارەوە بكرێت، بەڵام پاش هەشت مانگ چاوەڕوانی ئەم دانیشتنە نەكرا. لە 15/8/2020  دوایەمین پێداچونەوە كراوە. یەك: كاری نایاسایی و قاچاخی: كاری نایاسایی و قاچاخی لە زۆربەی خاڵە سنورییەكان دەكرێت، هەریەكە بە فۆڕم و شێوازی خۆی. هەموو ئەو كاڵایانەی قەدەغەیە هێنانیان بە ئاسانی دەهێندرێنە ژورەوەو هەندێك جاریش دەبرێنە دەرەوە. 1-مەرزی باشماخ، ماوەی یەك ساڵە بووە بە ناوەندێكی گەورەی قاچاخچێتی، ئەو كاڵایانەی كە رێگا پێدانیان قەدەغەیە لەم مەرزەوە داخڵدەكرێت، كاڵا قەدەغەكراوەكان لە خەتی ئاسایشەوە دێن و بە هیچ پرۆسەیەكی گومرگدا تێناپەڕن، گرنگترین ئەو كاڵایانەی بەقاچاخ دێن، ئۆتۆتمبیلی مۆدێل نرم كە بەفەرمی داخڵناكرێت. هێلكەو جگەرەو توتنی نێرگەلەو دوگی حەیوان و قۆخ و پیاز و خەیار و جگەرو مریشك..........هتد. نوسینگەی قاچاخی دانراوە بازرگانەكان دەچن لە نوسینگەكان بەپێی ئەو نرخەی دانراوە پارەكە دەدەن، بۆنمومە دوگی حەیوان 30 هەزار دۆلار و هێلكە 12 هەزار دۆلار و خەیار 4 هەزار دۆلار. بەپێی ئەو لێكۆڵینەوەی ئێمە كردوومانە قەبارەی قاچاخی لەباشماخ نزیكەی 35 ملیۆن دۆلاری مانگانەیە. 2- وەلید: خاڵی سنوری وەلید 36 كیلۆمەتر لە زاخۆوە دورە، بەشێكی زۆری ئاڵگۆڕی بازرگانی لەگەڵ رۆژئاوادا لەم خاڵەوە دەكرێت،  لەم خاڵی سنوریە كۆمپانیای ستێر باڵا دەستە لە دیوی هەرێمی كوردستان و لە دیوی ڕۆژئاواش پەیەدەیە دوو كەس سەرپەرشتی دەكات (عەلی شێر‌و عەبد ئێزیدیە) . بازرگانی بە شیش و چیمەنتۆو دەرمان و جۆرەكانی خۆراك و مەڕ و نەوتی رۆژئاواو .... هتد دەكرێت و كەمترین داهاتی بۆ حكومەتی هەرێمە. 3- سمێلكا(خابور) بڕیار بەدەست لەم خاڵە سنوریە كۆمپانیای ستێرە و ئەوان بڕیاری بازرگانی و هێنان و بردن دەدەن. 4- پەروێزخان: لە مانگی 7ی 2020 ەوە قاچاخی لەم خاڵە سنورییە بەشێوەیەكی مەترسیدار و بەرفراوان دەستی پێكردووە نوسینگەی قاچاخی لە گەرمیان و سلێمانی دانراوە، هێلكەو مریشك و ئۆتۆمبیلی خوار مۆدیل و دوگی حەیوان ...... هتد  بەرپرسانی ئەمنی دەروازەكە كار ئاسانی بۆ هەموو ئەم قاچاخیانە دەكەن. 5: ئیبراهیم خەلیل: بەپێی بەدواداچونی ئێمەو قسەكردن لەگەڵ چەند كارمەند و بازرگانێك چەندین گرفت لەم خاڵی سنوریە هەیە، گۆڕینی كاڵایەك بە كاڵایەكی دیكە لە پێناو گومرگێكی كەم، لەوانە: گۆڕینی جگەرەی گرانبەها بە ئیسی ، گۆڕینی حەب و دەرمانی پزیشكی بەكاڵای دیكە، گۆڕینی ئۆتۆمبیلی شەش پستۆن بە چوار پستۆن، چەندین زانیاریشمان دەستكەوتووە كاڵای قاچاخ لەم سنورەش داخڵ بوون، لەوانە مریشكی توركی كە زیاتر لەشەش مانگە قەدەغەیەو پاش بەدواداچون لە وەزارەتی كشتوكاڵ دەركەوت كەسێك بەناوی ئەبو نور داخڵی دەكات. بەپێی زانیاری چەند بارەهەڵگرێك بۆ ئەوەی گومرگی كەمتر بدرێت جگەرەو مەشروب و دەرمان كراون بە ئارد و گومرگ نزیكەی 90% كەمیكردووەو بەڕێگای كەسێك كراوە ناوی هێرش بەرواری و هاوارە. گرفتی سەرەكی ئیبراهیم و خەلیل و حاجی ئۆمەران كۆمپانیاكانە( لەبەشی كۆمپانیاكان بە وەردی باس دەكرێت) . قاچاخی بە ئەندازەیەكی مەترسیدار زیادی كردووە، دوای گفتوگۆ لەگەڵ ژمارەیەك بازرگانی جگەرە، وتیان : ئێستا 95% جگەرە بە قاچاخ دێت و نوسینگەی قاچاخیەكەش لە بازاڕی جگەرەیەكەیە. چارەسەر:  1-خەتی ئاسایش لەسەرجەم خاڵە سنورییەكان دابخرێت. 2-پۆلیسی گومرگ بەهێز و تۆكمە بكرێت و میلاكی پێویستی بۆ دابینبكرێت، هەر بەشێك لە پۆلیسی گومرك هاوكاری قاچاخچێتی كرد، رەوانەی دادگا بكرێت. 3-هیچ خاڵێكی سنوری نافەرمی نەمێنێت. 4- ئەو گرفتەی لە مەرزە سەرەكیەكاندا هەیە لە لاوەكیەكان بەزیادەوە هەیە، پێویستە ئەوانیش بە باشی كۆنتڕۆڵ بكرێن. دوو:  كۆمپانیاكانی خاڵە سنورییەكان.  لە دەرەوەی هەموو پرۆسەیەكی یاسایی لە پێدان مۆڵەت و بوونی پێوستی، لەسەرجەم خاڵە سنورییەكان، چەندین كۆمپانیا سەرقاڵی وەرگرتنی پارەن بە ناوی جیاوازەوە. بەشێك لەمانە هەر پێویست نییەو تەنیا بۆ كۆكردنەوەی پارەیە، بەشێكی دیكەی ئەركی دەوڵەتە. ئیبراهیم خەلیل و حاجی ئۆمەران 1-    راگەیاندنی گومرگی، بۆ كۆمپانیای كۆریدۆر، كاغەزێكی ئاساییەو پێشتر حكومەت دەیكرد و هیچ گرفتێكی نەبوو لە مانگی 9ی 2019ەوە دراوە بەم كۆمپانیایەو بۆهەر كاغەزێك 15 هەزار دینار وەردەگرێت. 2-    كۆمپانیای ستار، بۆ دڵنیایی ئیجباری لە ئیبراهیم خەلیل و حاجی ئۆمەران دراوە تەنیا 10% بۆحكومەتە.. 3-    مەنفێست25 دلار، لە ئیبراهیم خەلیل بۆ جبل نهزە لە حاجی ئۆمەران بۆ اشراقات العوادە . 4-    سكانەر، 50 دلار وەردەگیرێت بۆ كۆمپانیای هانداون 80% بۆ كۆمپانیاو 20% بۆ حكومەت. 5-    تەعقیم بۆ 10 دۆلار لە هەر ئۆتۆمبیلێك وەردەگیرێت، 85% بۆ كۆمپانیاو 15% بۆ حكومەت. 6-    پشكنینی خۆراك و كاڵا، هەردوو دەروازەكە لەگەڵ كۆمپانیای نیوستاندەر كردوویانە، بۆ هەر ئۆتۆمبیلێكی شەحن بڕی 100 هەزار دینار وەردەگیرێت. بۆ هەر بارهەڵگرێك بڕی 100 هەزار دینار وەردەگیرێت. هەر بارهەڵگرێك هیچ جۆرە پشكنینێكی نەوێت 150 هەزار دیناری لێوەردگیرێت، تەنیا سەرەتاكانی بۆ مۆردەكرێت. بۆ هەر پشكنینێكی فیزیایی و كیمیای و بایلۆجی بەجیا پارە وەردەگیرێت. 7-    كۆمپانیای سەربەخۆ كە وەزارەتی ناوخۆ لە 13/1/2019 رێگای پێداوە،  بۆ  دروستكردنی هەر تابلۆیەكی كاتی بڕی 15 هەزار دینار وەردەگرێت. 8-    لە حاجی ئۆمەران چەند رێگایەكی تر هەیە بۆ وەرگرتنی پارە لە ئیبراهیم خەلیل نیە، كۆمپانیای شەو ڕۆژ بۆ هەر حاڵەتێك 25 دۆلار وەردەگرێت بەناوی كۆمپانیای گەشتیاری و ئەركی دیار نیە. 9-    كۆمپانیایەك بەناوی سبكەبار لە هەر ئۆتۆمبیلێكی ترانزێت 50 دۆلار وەردەگرێت، 70% بۆ كۆمپانیا 30% بۆ حكومەت. 10-    لە خاڵی سنوری حاجی ئۆمەران كۆمپانیای شەو رۆژ، بەناوی نۆژەنكردنەوەی كۆمەڵگاكەوە 25 دۆلار لە هەر بارهەڵگرێك وەردەگیرێت ( ئێرانی و عێراقی)، زیاتر لە چەند مانگێكە بەردەوامە، پرۆسەكە دراوە بە كۆمپانیایەك و هیچ كارێكی نەكردووە. جگە لە وەرگرتنی پارە بەناوی گەراجانە. 11-    لە ئیبراهیم خەلیل هەندێك كار هەیە لە هیچ خالێكی سنوری دیكە نیە، كۆمپانیای ئەنتەرتیك لەسنوری ئیبرایهم خەلیل بۆ چێككردنەوەی كاڵا بزاندرێت هاوتایە لەگەڵ كارگە بنەڕەتییەك، بۆ هەر بەراوردێك 700 بۆ 2000 دۆلار وەردەگرێت، ئەگەر رۆژانە 500 بەراورد بكات، داهاتەكەی 9 ملیۆن دۆلارە، پاش ئەم بەراوردەش هەمان كۆمپانیا سی پارەی دیكە بەناوی پشكنینی فیزیایی و كیمیاوی و بایۆلۆجی وەردەگرێت!!! داهاتی ئەمیش مانگانە نزیكەی 3 ملیۆن دۆلارە؟ 12 – گۆڕپانی (بەتون كوردستان) لە ئیبراهیم خەلیل، رۆژانە نزیكەی 1800 ئۆتۆمبیل لەم گۆڕپانە پشكینینی بۆ دەكرێت و بە ئیجباری 55 دۆلار وەردەگیرێت و بڕێكی زۆر گازویلیان پێدەفرۆشرێت. 13-رۆژانە ژمارەیەكی زۆر ئۆتمبیلی نەفەر هەڵگر تێدەپەڕن و بۆ هەر یەكێك 25 دۆلار وەردەگرن، رۆژانە زیاتر لە هەزار حاڵەتە. 14- ئەمە جگە لەوەی پێشتر چەندین كاڵا بەناوی سوریاوە داخڵدەكرێت وەك ترانزێت 20% گومرگ دەدەن، بەڵام نەڕۆشتون بۆ سوریا. باشماخ و پەرویزخان 1- بەناوی مەنەفێستەوە بۆ (نقل البری) بەبێ‌ ئەنجامدانی هیچ كارێك چەند كۆمپانیایەك پارەیەكی زۆر لە ئۆتۆمبیلەكان وەردەگرن، بۆ نمونە : كۆمپانیای (اشراقات العواد) كە مەنەفێستی (نقل البری ) دەبڕێت و تائێستا نازاندرێت گرێبەستی لەگەڵ كێدا هەیە، بۆ هەر وەسڵێكی مەنەفێست 25 دۆلار وەردەگرێت، هیچ نوسینەگەیەكی لە خاكی ئێراندا نیەو تەنیا پارە وەردەگرێت. 2-چەند كۆمپانیایەكی دیكەی نەوتی مەنەفێست دروستدەكەن بۆ تانكەری نەوت و هەر مەنەفێستێك كە كاغەزێكەو مۆرێكی لێدەدەن 25 دۆلار وەردەگرن، لەكاتێكدا حكومەت خۆی دەتوانێت ئەم كارە بكات و هیچ ئەرك و تێچونێكی نیە. 3--دڵنیایی ئیجباری، دراوەتە كۆمپانیای دڵنیا، لە 5 هەزار دینارەوە بۆ 20 هەزار دینار لە هەر ئۆتۆمبیلێك وەر دەگیرێ، دڵنیای نابێت بە ناچاری بێت و بۆ 24 كاتژمێر بێت و كەس قەرەبوو نەكرێتەوە. 4- كۆمپانیایەكی ئێرانی بۆ هەر بارهەڵگرێك دێتە هەرێمی كوردستان بڕی 50 دۆلار وەردەگرێت بەناوی ترانزێت، بەرپرسانی خاڵە سنورییەكانیش نازانین ئەم پارەیە بۆچی وەردەگیرێت. 5-كۆمپانیای ئەستێرەكان و ئاسمانی كوردستان، بڕی 5هەزار دینار لە هەر هاوڵاتیەكی ئێرانی وەردەگیرێت بەناوی (خبر وصول) كارێكی تەواو نایاساییەو هیچ خزمەگوزارییەك پێشكەش ناكات 6- بەفەرمانی ئەنجومەنی وەزیران، راگەیاندنی گومرگی دراوەتە كۆمپانیای رۆژان، بۆ هەر راگەیاندنێك بڕی 15 هەزار دینار وەردەگرن لە 10/9/2019 ەوە كەوتووەتەكار، لەكاتێكدا پێشتر حكومەت خۆی بێ‌ بەرامبەر و بەشێوەی ئەلیكترۆنی ئەم راگەیاندنەی دەكرد. 7-كۆمپانیا سەربەخۆ، بۆ  دروستكردنی هەر تابلۆیەكی كاتی بڕی 15 هەزار دینار وەردەگرێت، هەمان كۆمپانیا بەپێی گرێبەستێك بۆ هەرتابلۆیەكی هەمیشەیی 50 هەزار دینار وەردەگرێت، ئەوەی جێگای سەرنجە 27 ملیار دیناری پێشەكی پێدراوە! 8-  كوالێتی باشماخ بەناوی رەزگەو و پەروێزخان لۆكس ئەجانسی، بۆ ئەو كاڵایانەی دێنە هەرێمی كوردستان.  بۆ هەر ئۆتۆمبیلێكی شەحن بڕی 100 هەزار دینار وەردەگیرێت. بۆ هەر بارهەڵگرێك بڕی 100 هەزار دینار وەردەگیرێت. هەر بارهەڵگرێك هیچ جۆرە پشكنینێكی نەوێت 150 هەزار دیناری لێوەردگیرێت، تەنیا سەرەتاكانی بۆ مۆردەكرێت. بۆ هەر پشكنینێكی فیزیایی و كیمیای و بایلۆجی بەجیا پارە وەردەگیرێت. تێبینی: بەپێی بەدواداچون لە رابردوودا هەندێك لەم كۆمپانیانە كەمتەرخەمی زۆریان كردووەو ئاسانكاریانكردووە بۆ هاتنە ژورەوەی كاڵای خراپ بەشێكیشیان ئامێری پێویستیان نیە بۆ پشكنین.. 12-    كۆمپانیای دڵنیای 5 هەزار لە هاوڵاتی وەردەگرێت بەناوی دڵنیای و هیچ گرێبەستێكی نیە. 13– وەرگرتنی سێ‌ هەزار دینار بەناوی رێكخستنی ریزی ئۆتۆمبیل. 14- لەم كابینەدا ڕێپێدان كراوە بۆ دوو كۆمپانیا لە باشماخ و پەروێزخان بەناوی تەعقیمەوە لە هەر ئۆتۆمبیلێك 10 دۆلار وەبەرگیرێت بۆ هەر هاتن و چونێك. لە راپۆرتێكی دیكەی هاوپێچدا پرۆژەی چارەسەر بۆ كاری ئەم كۆمپانیایانە خراوەتەڕوو، هەر كارەو كاری كام دامەزراوەی حكومەتەو كام كاریش زیادەیە. سێ‌ : ترانزێت ئێستا(15/8/2020) ئەم گرفتانەی كە لێرەدا باسكراوە بە بەراورد بە شەش مانگ پێش ئێستا كەمتر بووە. -لە خاڵە سنورییەكانەوە بەناوی ترانزێت بۆ سوریا و بەمەبەستی خۆدزینەوە لە گومرگ  بەبەردەوامی كاڵای جۆراو جۆر هاوردە دەكرێت، بەشی هەرە زۆری ئەم كاڵایانەش بۆ ترانزێت نین، ترانزێت دەبێت رەزامەندی ئەو وڵاتەی هەبێت كە كاڵاكەی بۆ دەبرێت. بەناوی ترانزێتەوە هەم كاڵای قەدەغەكراو دەهێندرێتە هەرێمی كوردستان، هەم گومرگ نادرێت، ترانزێت یەك لەسەر پێنج گومرگ دەدات. ئەم هەنگاوە، جگە لەوەی زیان بەبەرهەمی ناوخۆ دەگەیەنێت، مانگانەش چەندین ملیۆن دۆلار زیانی لە داهاتی گشتی داوە. بۆ نمونە:  -نوسراوی بەڕێوبەرایەتی گشتی گومرگ ژمارە 4775 لە 18/3/2019 رەزامەندی دراوە بە داخڵكردنی 2000 هەزار ئۆتۆمبیلی خوار مۆدێل 2017 لە ئیبراهیم خەلیلەوە گوایە ترانزێتە بۆ سوریا، وەزیری دارایی رەزامەندی دەربڕیوە بە داخڵكردنی و یەك لەسەر پێنج گومرگ دراوە، پاش بەدواداچون ئەم ئۆتۆمبێلانە نە ڕۆشتوەتە سوریا. لە 1/7/2019 بە رەزامەندی وەزیری دارایی بڕی 300.000 هەزار كارتۆن هێڵكە بەناوی ترانزێتەوە بۆ سوریا  هاتووەتە ناو هەرێمی كوردستان، جگە لەوەی لەو بەهۆی نەخۆشی هێنانی هێڵكە قەدەغە بووەو هیچ گومرگێك نەدراوە، بە وتەی بەرێوبەری گشتی گومرگ ئەم هێلكە نەچووەتە سوریا. چارەسەر: مۆڵەتی ترانزێت بەبێ‌ نوسراوی ئەو وڵاتەی كاڵاكەی بۆ دەكرێت ناكرێت، لە كاتی نوسراویشدا دەبێت هێزێكی ئەمنی پاسەوانی كاڵاكە بێت تا دەچێتە ئەو وڵاتەی كاڵاكەی بۆ ترانزێت دەكرێت و بە نوسراوی گومرگیش ئاگاداری وردەكاری كاڵاكە بگەڕێتەوە وەزارەتی دارایی. چوار: بەخشین لە گومرگ.  ئێستا(15/8/2020) ئەم گرفتانەی كە لێرەدا باسكراوە بە بەراورد بە شەش مانگ پێش ئێستا كەمتر بووە، چەند بڕیارێكیش دەرچو بۆ راگرتن و پێداچونەوەی بەخشینی گومرگی كاریگەری هەبووە، بەڵام هێشتا بەردەوامە.  لەلایەن وەزیری دارایی پێشووتر و پاشان بەڕێوبەری گشتی گومرگ بەخشیینێكی زۆری گومرگی هەیە، هەندێك مانگ بە ئەندازەی چەندین ملیۆن دۆلار بەخشینی گومرگی كراوە. -بەخشین بەناوی پرۆژەی وەبەرهێنانـ، بەپێی یاسایی وەبەرهێنان، ماوەی 10 ساڵە ئەو ئامێر و كاڵایانەی بۆ پرۆژەكانی وەبەرهێنان دەهێندرێت لە گومرگ دەبەخشرێت، ماددەیەكی یاسایی لە یاسای وەبەرهێنان بەكارهێندراوە بۆ خۆدزینەوە لە گومرگ بۆ چەندین كاڵا كە پەیوەندیان بە پرۆژەكانی وەبەرهێنانەوە نیە، بەناوی وەبەرهێنان داخڵكراون. بەبێ‌ یاسا نابێت بەخشین بۆ هیچ كاڵایەك بكرێت، ئەو كاڵایانەش بەخشینیان بۆ دەكرێت دەبێت دڵنیابونەوە بكرێت ئایا بۆ پرۆژەی وەبەرهێنان تەرخاندەكرێت یان بۆ بابەتێكی تر. پێنج: چەند دۆسییەك لە بەرێوبەرایەتییەكانی گومرگ. _ بەپێی رێكخستنەوەی گومرگی بردنە دەرەوەی هەمو جۆرە كانزایەك قەدەغەیە، بەڵام ڕۆژانە لە گومرگی ناوخۆیی هەولێر و سلێمانی و دهۆك ، زیاتر لە 20 بارهەڵگر مس، فافۆن، قوڕقۆشم، ستیل و پاتری و چەندین موادی دیكە ، دەبرێتە دەرەوە. _ چەند كۆمپانیایەكی گەورە، كاری هەناردەكردنی فافۆن و مس دەكەن لە شێوەی خشت ( قاڵب) كە لە بنەمادا ئەم كارە قەدەغەیە و بە بڕێكی كەم پارە سەرجەم كارەكانیان بۆ ڕێك دەخرێت. _ بەپێی پێناسی گومرگی یەكگرتو، چەندین جۆر كاڵا قەدەغە كراوە، بەڵام بە بەردەوامی دێنە هەرێمی كوردستان، لەوانە چەند دەرمانێكی مێرو كوژ، كە گومانی بونی مادەی شێرپەنجەی لێدەكرێت، لە نمونەی تار و ماری ئێرانی و .......هتد _ لە گومرگی ناوخۆیی گۆڕینی مادە بە مادەیەكی تر كە گومرگی كەمتر لەسەر بێت ئەنجام دەدرێت، واتا جۆری مادەكە دەگۆڕدرێت بۆ مادەیەكی تر ، بۆ نمونە گۆڕینی انترنیت لیدە( تەلیست) كە بۆ پاڵاوگەكان بەكاردێت  دەگۆڕدرێت بۆ بەنزین و سەدان سەدان هەزار دۆلار گومرگی ئەومادانە بە نادیاری ماوەتەوە . تێبینی: ئەم دۆسیانە بەراورد بە شەش مانگ پێیش ئێستا كەمی كردووە.   ئەم راپۆرتە ئاراستەی بەرپرسانی حكومەتی هەرێم و حبزەكان نێردراوەو كۆپیەكی دەست (درەو) كەوتووە

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت موچەخۆران چاویان لە حكومەتە موچەیان پێبدات، حكومەتی هەرێمیش چاوی لە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراقە پارە بنێرێت، كازمیش نیگەرانە لە پارتی‌و دەڵێ" بە كوردی جنێوم پێدەدەن‌و بە عەرەبیش دەپاڕێنەوە". لەنێوان ئەم چوون‌و نەچوونەدا !  بڕیارە بەمزاوانە جارێكی تر وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان بچێتەوە بەغداد بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی نەوت‌و موچە. رۆژی  28ی مانگی رابردوو، بەغداد پێشنیازێكی نوێ بۆ رێككەوتن ئاڕاستەی حكومەتی هەرێم كرد‌و حكومەتی هەرێمیش وەڵامی دایەوە، بڕیار بوو هەر ئەوكات وەفدی هەرێم بچێتەوە بۆ بەغداد، بەڵام نەچوو، لەنێوان ئەم چوون‌و نەچوونەدا چی هەیە ؟ كازمی لە پارتی نیگەرانە ! بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكەوە لە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق دەست (درەو) كەوتوون، تیمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەمدواییە ژمارەیەك بابەتیان لە میدیا‌و سۆسیال میدیاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان كۆكردوەتەوە كە تێیاندا هێرش دەكرێتەسەر مستەفا كازمی. كازمی بڵاوكراوەكانی پارتی بینیوە‌و توڕە بووە، یەكێك لە كەسە نزیكەكانی كازمی بە (درەو)ی راگەیاند، مستەفا كازمی سەرسوڕمانی خۆی نیشانداوە لەوەی لەلایەن میدیاكانی پارتییەوە هێرشی دەكرێتەسەرو وتویەتی:" پارتی وەكو یەكەم لایەن پشتیوانی خۆی راگەیاندووە بۆ ئەوەی ئەو ببێت بە سەرۆك وەزیران، پێی سەیرە ئێستا بەو شێوەیە قسەی لەسەر دەكەن". بەگوێرەی زانیارییەكان، دوای بینینی ئەو هێرشانەی پارتی لە میدیاكانەوە، كازمی ئێستا ساردبوەتەوە لە پێشوازیكردن لە وەفدی حكومەتی هەرێم‌و وەكو ئاماژەیەك بۆ رێككەوتنی نێوان بەغدادو هەرێم وتویەتی:"بە عەرەبی دەپاڕێنەوە‌و بە كوردی جنێومان پێدەدەن". (درەو) زانیویەتی، مستەفا كازمی لەڕێگەی فوئاد حسێنی وەزیری دەرەوەی حكومەتەكەیەوە، گلییەكانی لەوبارەیەوە بە پارتی‌و حكومەت گەیاندووە لەناویاندا نێچیرڤان بارزانی. هۆكاری بەشێكی تری نیگەرانی‌و توڕەیی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ ئەوە دەگەڕێندرێتەوە، سەرباری ئەوەی هەرێمی كوردستان دەیەوێت بە هەرجۆرێك بێت رێككەوتن لەگەڵ بەغداد بكات‌و مانگانە بڕە پارەیەكی دەستكەوێت، بەڵام تائێستا مەسرور بارزانی خۆی وەكو سەرۆكی حكومەت بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی رێككەوتنەكە نەچووەتە بەغداد. وەفدی هەرێمی كوردستان بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ حكومەتی مستەفا كازمی، لەلایەن قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتەوە سەرۆكایەتی دەكرێت‌و ئەندامانی وەفدەكە پێكهاتوون لە هەریەكە لە (ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی، دارا رەشید وەزیری پلاندانان، ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران، خالید شوانی وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەیوەندی نێوان هەرێم‌و بەغداد)، ئەم وەفدە هیچ كاتێك لەسەردانەكانیاندا بۆ بەغداد بڕیاری یەكلاكەرەوەی هەرێمیان بۆ رێككەوتن لانەبووە‌و بەردەوام گەڕاونەتەوە بۆ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت. لەبارەی رێككەوتنەكەوە ! دواین پرۆژەی پێشنیاز بۆ رێككەوتن لەنێوان بەغدادو هەرێمی كوردستان پرۆژەیەكە كە داوا دەكات بەغداد مانگانە بڕی (300 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت لەبەرامبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان رێژەی 50%ی داهاتی خاڵە سنورییەكان‌و دامەزراوە فیدراڵییەكان رادەستی حكومەتی ناوەندی عێراق بكاتەوە. ئەمە تەنیا بە زارەكی كراوە‌و كازمی رەزامەندی لەسەرداوە، بەڵام تائێستا نەبووە بە رێككەوتنێكی نوسراو ‌و دیاریش نییە وەفدی حكومەتی هەرێم كەی دەگەڕێنەوە بۆ بەغداد، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئەمجارە مستەفا كازمی توڕەو نیگەرانە لێیان. لەلایەكی ترەوە، هەر جۆرە رێككەوتنێكی نێوان حكومەتی مستەفا كازمی‌و كابینەی مەسرور بارزانی دەبێت بخرێتە ناو یاسای بودجەوە‌و لە پەرلەمانی عێراق دەنگی لەسەر بدرێت، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، ئەو رێككەوتنە زارەكییەی كە بەمدواییە بەنێوەنگیری بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆماری لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و مستەفا كازمیدا كراوە، تائێستا بە فەرمی نەچووەتە بەردەم لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق‌و سەرباری ئەوەش تەنیا بەبیستنی زانیارییەكی لەو جۆرە ژمارەیەك لە ئەندامانی لیژنەكە ناڕازین لەوەی لەم دۆخەدا كە عێراق دوچاری قەیرانی دارایی بوەتەوە، حكومەتی مستەفا كازمی مانگانە تەنیا لەبەرامبەر نیوەی داهاتی گومرگەكاندا بڕی (300 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت، ئەمە لەكاتێكدایە حكومەتی هەرێم ئەو (300 ملیار) دینارە بەكەمدەزانێت‌و دوای بڕێكی زیاتر دەكات. بەڵام ئەگەر بگەنە رێككەوتن، كازمی بەڵێنیداوە رێككەوتنەكە لەگرێمەو كێشەی پەرلەمان رزگاربكات بەوشێوەیەی رێككەوتنەكە كاتیی بێت‌و بۆ ئەم چەند مانگانەی ساڵی 2020 بێت‌و رێككەوتنی گشتگیری نێوان هەرێم‌و بەغداد بخرێتە ناو چوارچێوەی یاسای بودجەی 2021وە. بەغداد هاوشێوەی هەرێمی كوردستان بەهۆی قەیرانی كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوتەوە دوچاری قەیرانی دارایی هات، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران توانی موچەی موچەخۆران لە قەیرانی دارایی رزگاربكات، بەڵام حكومەتی هەرێم بەبێ رێككەوتن‌و دەستخستنی بڕە پارەیەكی مانگانە، تەنانەت ئەگەر نرخی نەوتیش وەكو پێش كۆرۆنای لێبێتەوە، ناتوانێت خەرجی موچەی موچەخۆران دابین بكات، ئەمە جگە لە خەرجی وەزارەتەكان. لە ئەگەری رەوانەكردنی هەر بڕە پارەیەكی مانگانە بۆ هەرێمی كوردستان بەبێ رادەستكردنی نەوت، مستەفا كازمی دەكەوێتە ژێر فشاری شەقام‌و لایەنە سیاسییەكانی شیعە، دۆخەكەش بۆ فشاركردن لە كازمی لەبارەو عێراق لەبەردەم هەڵبژاردنێكی پێشوەختەدایە لە مانگی شەشی ساڵی داهاتوودا، لەبەرامبەردا حكومەتی هەرێمی كوردستان هیچ كارتێكی فشاری ئەوتۆی بۆ رێككەوتن لەگەڵ بەغداد نییە‌و دانوستانەكانی زیاتر چوەنەتە چوارچێوەی "پارانەوە لە بەغداد"، بەتایبەتی كە لەم كاتەدا بۆ دابینكردنی موچەی مانگانە كەوتوەتە ژێر فشارو ناڕەزایەتی شەقامەوە. لەسەرەتای دانوستانی كابینەی مەسرور بارزانیدا لەگەڵ حكومەتی نوێی عێراق بە سەرۆكایەتی مستەفا كازمی، حكومەتی هەرێم ئامادەیی خۆی دەربڕی هەموو داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات لەبەرامبەر وەرگرتنی (600 ملیار) دیناری مانگانە، حكومەتی كازمی ئەم پێشنیازەی رەتكردەوە، حكومەتی كازمی هاوشێوەی كابینەكانی پێشتری عێراق لەوە تێگەیشتووە، دۆسیەی نەوتی هەرێمی كوردستان دۆسیەیەكی پڕ گرێوگۆڵە‌و هەموو لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی هەرێمدا نییە‌و بەشێكی لای توركیا‌و بەشەكەی تری لای روسیاو كۆمپانیاكانی نەوتەو چارەسەركردنی كێشەكانی ئەم دۆسیەیە لە تەمەنی كابینەی كازمی گەورەترە، بۆیە كازمی دەستبەرداری نەوتی هەرێم بووە‌و ئێستا زیاتر جەخت لەسەر داهاتی خاڵە سنورییەكان دەكات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئێستا خۆی هەڵمەتێكی دەستپێكردووە بۆ گەڕاندنەوەی هەموو دەروازە سنورییەكان بۆ ژێر كۆنترۆڵی حكومەت‌و دورخستنەوەی دەستی میلیشیاكان لەو دەروازانە. سەرەتا كازمی چاوی لەوە بوو رێككەوتنێكی گشتگیرو هەمیشەیی لەگەڵ حكومەتی هەرێم بكات، بەڵام حكومەتی هەرێم چاوی لە بەرزبونەوەی نرخی نەوت بوو، هەوڵی دەدات رێككەوتنێكی كاتیی بكات هاوشێوەی ئەوەی لەگەڵ حكومەتی عادل عەبدولمەهدی كردی‌و بۆ ماوەی ساڵێك‌و سێ مانگ بەبێ ئەوەی نەوت‌و داهاتی گومرگەكانی رادەستی حكومەتی ناوەند بكات، مانگانە بڕی (453 ملیار) دیناری لە بەغداد وەردەگرت. كازمی كە نزیكەی دوو مانگە دەستبەكاربووە، لەدوای دەستبەكاربوون یەكجارو لە مانگی حوزەیرانی رابردوودا بڕی (400 ملیار) دیناری بۆ هەرێمی كوردستان نارد، ئەوەش بەمەرجی ئەوەی هەردوولا لەماوەی (30) رۆژدا لەدوای ناردنی پارەكەوە بگەنە رێككەوتن، زیاتر لە (40) رۆژ بەسەر ئەو وادەیەدا تێپەڕیوە‌و هەرێم‌و بەغداد نەگەیشتوەنەتە رێككەوتن، بەبێ رێككەوتن چیتر كازمی پارە بۆ هەرێمی كوردستان نانێرێت. لەناو شەقام‌و لایەنە شیعەكانی عێراقدا بۆچونێك لەبارەی كوردەوە دروستبووە كە دەڵێ:" كورد تەنیا بۆ پارە دێتە بەغداد‌و كاتێك قەیرانەكانی تێدەپەڕێنێت چیتر پابەندی رێككەوتنەكانی نابن"، ئەم تێڕوانینانە خزمەت بە رەوتی دانوستانەكانی حكومەت هەرێم ناكەن. داهات‌و موچە یەكەمین وەزارەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان (وەزارەتی تەندروستی) موچەی مانگی شوباتی ساڵی 2020ی لە رۆژی 27ی حوزەیراندا وەرگرت، واتا (45) رۆژ تێپەڕیوە‌و هێشتا موچەی مانگی ئازاریان وەرنەگرتووە، موچەخۆران بەگشتی لە هەرێمی كوردستان چاوەڕوان بوون بەر لە جەژنی قوربانی موچە وەربگرن، بەڵام وەریان نەگرت، دیار نییە حكومەتی هەرێم كەی لیستی نوێی دابەشكردنی موچەی وەزارەتەكان رادەگەیەنێت، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی رۆژی 28ی ئەم مانگە لەبەردەم پەرلەماندا وتی:" هەر كاتێك بەغداد پارە بنێرێت موچە دابەشدەكەن". دوای دابەشكردنی موچەی مانگی شوبات، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) داهاتی مانگێكی حكومەتی هەرێم بەمشێوەیە بووە: •    داهاتی ناوخۆ (90 ملیار) دینار •    تەمویلی هاوپەیمانان (21 ملیار) دینار •    پارەی داهاتی نەوت بۆ وەزارەتی دارایی (165 ملیار) دینار كۆی گشتی داهاتی حكومەت لە یەك مانگی دوای دابەشكردنی موچەی مانگی شوباتدا، بڕی (276 ملیار) دینار بوو، ئەگەر مەزەندە بكرێت ئەم مانگەش حكومەت هەمان بڕی داهاتی دەستدەكەوێت، ئەوا تێكڕای ئەو داهاتەی كە كۆدەبێتەوە دەبێت بە (552 ملیار) دینار، ئەم بڕە پارەیەش بەشی موچەی 65%ی موچەی موچەخۆران دەكات، چونكە تێكڕای خەرجی موچە بۆ یەك مانگ (894 ملیار) دینارە. حكومەتی هەرێم بۆ موچەی مانگی شوبات رێژەی 21%ی خەرجی موچەی بڕی‌و بەشێوەیە موچەی دابەشكرد، بڕیاری حكومەت ئەوە بوو لێبڕینەكە تەنیا بۆ مانگی شوبات بێت، بەڵام پێشبینی دەكرێت بەم دۆخە داراییە خراپەوە، حكومەت لەبری كۆتایهێنان بە لێبڕینی موچەی فەرمانبەران، حكومەت بۆ ئەم مانگە رێژەی لێبڕینی موچە لە 21%وە زیاد بكات بۆ نزیكەی 30% یاخود جارێكی تر سودوەربگرێت لە درێژكردنەوەی ماوەی دابەشكردنی موچەو بەوشێوەیە داهاتەكانی كۆبكاتەوە‌و كورتهێنانی خەرجی موچە پڕبكاتەوە. ئەمڕۆ ژمارەیەك پەرلەمانتار لە فراكسیۆنە جیاوازەكانی پەرلەمان لە راگەیەندراوێكدا بۆ رایگشتی هۆشدارییان بە حكومەمەتدا كە نابێت موچە بە لێبڕینەوە دابەشبكات.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف  چیرۆكی نەوت لە هەرێمی كوردستان بە رێككەوتنی (50 ساڵە) لەگەڵ توركیا دەستیپێكرد، رۆژئاوای كوردستانیش بە رێككەوتنێكی (25 ساڵە) لەگەڵ ئەمریكا چووە سەر نەخشەی جیهانیی نەوت، لە هەردوو رێككەوتنەكەدا نێچیرڤان بارزانی رۆڵی بینیوە، رێككەوتنی یەكەم لەعنەتی بۆ هەرێمی كوردستان هێنا، رێككەوتنی دووەمیش لەسەرەتادایە‌و دیارنییە دەبێت بە نیعمەت بۆ رۆژئاوای كوردستان یاخود بە لەعنەت كۆتایی دێت، لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر لەبارەی نەوت لەژێر كۆنترۆڵی شەڕڤانان‌و رێككەوتنی نێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و ئەمریكا‌و رەهەندە سیاسی‌و ئابورییەكانی رێككەوتنەكە دەخەینەڕوو.  رێككەوتنێكی نهێنی رۆژی 30ی تەموزی رابردوو مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان، رێككەوتنێكی لەگەڵ كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیدا ئیمزا كرد، ئەمە رێككەوتنێك بوو كە ماوەیەكی زۆر بوو لە تاریكیدا بەنهێنی كاری لەسەر دەكراو دواتر گەیەندرایە ئەنجام. ئەم رێككەوتنە ئێستا باسی گەرمی وڵاتانی ناوچەكەیە، حكومەتی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا، توركیا، ئێران‌و روسیا دژی رێككەوتنەكەن، دەڵێن ئەم رێككەوتنە بەپێ وەرگرتنی رەزامەندی حكومەتی دیمەشق كراوە‌و سەروەری سوریای پێشێلكردووە، بەلای توركیاشەوە رێككەوتنەكە بەواتای دانپێدانانی ئەمریكایە بە خۆبەڕێوەبەرێتی كورد لە رۆژئاوای كوردستان‌و سەرچاوەی دارایی بۆ پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) دابین دەكات كە بەلای ئەنكەرەوە پارتێكی "تیرۆریستە". لەبارەی رێككەوتنەكەوە هێَشتا وردەكاری تەواوەتی رێككەوتنەكە روون نییە، نە هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان‌و نە ئەمریكاش ئامادەنین بەفەرمی وردەكاری رێككەوتنەكە بڵاوبكەنەوە، بەڵام دەوترێت مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا كە یەكێك بووە لە پاڵپشتكارە سەرسەختەكانی ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە‌و رۆژی 30ی تەموز لەبەردەم كۆنگرێسدا بە سیناتۆری كۆماریی لیندسی گراهام-ی وتووە:" رێككەوتنەكە كاتێكی دورودرێژی خایاندووەو ئێستا ئێمە لەبواری جێبەجێكردندایە". بەڵام بەپێی هەندێك زانیاریی كە میدیاكانی ئەوروپاو ئەمریكا بڵاویانكردوەتەوە لەوانە سایتی (ئەلمۆنتیۆر)، رێككەوتنە نەوتەییەكەی هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكی بۆ ماوەی (25 ساڵ)ە، واتە نیوەی ئەو كاتەی كە لەرێككەوتنی نەوتی نێوان هەرێمی كوردستان‌و توركیادا هاتووە‌و بە رێككەوتنی (50 ساڵە) ناودەبرێت. سایتی (ئەلمۆنیتۆر) دەڵێ:" مەزڵوم كۆبانێ تۆوەكەی نێچیرڤان بارزانی دەچێنێتەوە، نێچیرڤان كە سەرۆكی حكومەتی هەرێم بوو، ساڵی 2013 رێككەوتنی نەوتیی لەگەڵ توركیا ئیمزاكرد، دەوترێت دەستی لە رێككەوتنەكەی نێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیشدا هەیە، بەڵام نازانرێت هەڵوێستی مەسرور بارزانی ئامۆزای كە ئێستا سەرۆكی حكومەتە لەوبارەیەوە چییە. ئەوەی تائێستا باسدەكرێت لەبارەی رێككەوتنەكەی نێوان ئەمریكا‌و هێزەكانی سوریای دیموكرات، رێككەوتنەكە دروستكردنی دوو پاڵاوگەی نەوت لەخۆدەگرێت، یەكێكیان بۆ دابینكردنی سوتەمەنییە بۆ ناوچەكانی رۆژئاواو باكوری سوریا، ئەوی تر بۆ وەبازاڕخستنی نەوتە. نەوت لە سوریا تائێستا هیچ توێژینەوەیەكی وردو پشتڕاستكراوە لەبارەی كەرتی وزە لە سوریا لەبەردەستدا نییە، لەسەردەمی حوكمی حافز ئەسەدی باوكەوە لە ساڵی 1973وە نەوت لە سوریا وەكو نهێنییەكی نەتەوەیی تەماشادەكرێت‌و زانیاری پێویستی لەبارەوە ناخرێتەڕوو، هەندێك هۆكاری كەمی زانیاری لەبارەی ئەم كەرتە بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە رژێمی بەشار ئەسەدی كوڕیش تاوەكو بەر لە راپەڕینی خەڵك لە ساڵی 2011دا ناوی ژمارەیەك لە كێڵگەكانی نەوتی شاردوەتەوە، بەڵام دوای ئەوەی وڵات روبەڕووی شەڕی ناوخۆیی بووەوە، هاوڵاتیانی سوریا زانیویانە جگە لەناوی ئەو كێلگانەی نەوت كە لە كتێبەكاندا لە خوێندنگە خوێندویانە، هەندێك بیرە نەوتی تریش هەن، ئەمە بیرە نەوتانە ئەوكاتە ئاشكرابوون كە لەماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2017 رێكخراوی داعش دەستی بەسەر روبەرێكی فراوانی خاكی سوریادا گرت. تەنانەت باسلەوە دەكرێت لەسەردەمی ئەسەدی باوك‌و كوڕیشدا داهاتی نەوت وەكو ژمارە نەچووەتە ناو بودجەی وڵاتەوە، ئەگەر داخڵیش كرابێت بە ژمارەو بڕی ساختە تۆماركراوە. بەگوێرەی راپۆرتێك كە ساڵی رابردوو سایتی "ئۆیڵ برایسز" بڵاویكردوەتەوە كە سایتێكی تایبەتمەندی بواری نەوت‌و وزەیە‌و بارەگاكەی لە بەریتانیایە، تێكڕای یەدەگی نەوت لە سوریا (2 ملیارو 500 ملیۆن) بەرمیلە، ئەمەش بڕێكی زۆر كەمە بەبەراورد بە یەدەگی نەوتی وڵاتێكی وەكو سعودیە كە بڕەكەی نزیكەی (268 ملیار) بەرمیلە، واتە یەدەگی نەوتی سعودیە زیاتر لە (100 هێندە) لە یەدەگی سوریا زیاترە، یەدەگی نەوتی سوریا لەسەر نەخشەی یەدەگی نەوتی جیهان رێژەی (0,14)ی كۆی گشتی نەوتی یەدەگی جیهان پێكدەهێنێت. بەپێی راپۆرتەكان، تاوەكو بەر لە سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی لە سوریا لە ساڵی 2011دا، ئاستی وەبەرهێنانی نەوت لە سوریا رۆژانە نزیكەی (380 هەزار) بەرمیل بووە، بەڵام سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ساڵی 2016 رایگەیاند، لەدوای دەستپێكردنی شەڕەوە ئاستی وەبەرهێنانی نەوتی سوریا رۆژانە بۆ (40 هەزار) بەرمیل دابەزیوە. كەرتی نەوت لە سوریا بەهۆی ساڵانی شەڕی ناوخۆییەوە زیانی گەورەی بەركەوت، ساڵی 2017 وەزارەتی نەوتی سەربە حكومەتی بەشار ئەسەد قەبارەی ئەو زیانانەی كە تاوەكو ساڵی 2017 بەر كەرتی نەوتی سوریا كەوتووە، بە زیاتر لە (62 ملیار) دۆلار خەمڵاند. نەوت لای شەڕڤانان ! رێژەی 75%ی یەدەگی نەوتی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی دەوروبەری پارێزگای دێرزور لە خۆرهەڵاتی وڵات. شەڕڤانانی كورد لەچوارچێوەی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا، بەخوێنی خۆیان ساڵی 2017 چەكدارانی "داعش"یان لە ناوچەكانی خۆیان پاككردەوە، ئەمە وایكرد رێژەی 90%ی كێلگە نەوتییەكان‌و یەدەگی نەوتی سوریا بكەوێتە ژێر كۆنترۆڵی ئەوانەوە، ئێستا تەنیا رێژەی 10%ی نەوتی سوریا لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی بەشار ئەسەددایە لە دیمەشق. بەگوێرەی هەندێك خەمڵاندن، لەدوای ئەوەی ساڵی 2017 داعشیان لە ناوچەكە دەركردووە، هێزەكانی سوریای دیموكرات بەرمیلێك نەوتیان بە (30 دۆلار) فرۆشتووە‌و مانگانە لە فرۆشی نەوت نزیكەی (10 ملیۆن) دۆلاریان دەستكەوتووە، راپۆرتەكان باسلەوەدەكەن نەوتی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات تاوەكو بەر لەم رێككەوتنە، بەسێ رێگا هەناردەكراوە، بەشێكی رۆیشتووە بۆ رژێمی ئەسەد‌و بەشێكی تری بۆ ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی بەناو "ئۆپۆزسیۆنی سوریا"‌و بەشێكی تریشی رەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە. زۆربەی نەوتی دۆزراوەی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان‌و سنورەكانی نێوان سوریا لەگەڵ توركیا‌و عێراق. زۆرترین گێڵگەی نەوت كە دەكەوێتە پارێزگای دێرزور، لە ساڵی 2017وە لەژێر كۆنترۆڵی یەكینەكانی پاراستنی گەلدان، لەوانە كێڵگەی (عومەر) كە گەورەترین كێڵگەی نەوتە لە سوریا هەروەها كێڵگەی (تەنەك) كە دووەم گەورە كێڵگەی نەوتە لە دێرزور. هەر لە دێرزور چەند كێڵگەیەكی تری نەوت هەن كە دەكەونە ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی سوریا لەوانە كێڵگەی (وەرد)‌و (تیم)، بەڵام ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەم دوو كێڵگەیەدا كەمە بەهۆی ئەوەی وێستگەی كۆكردنەوەی ئەو نەوتەن كە لە كێڵگەكانی (عومەر)‌و (تەنەك)ەوە بۆیان دەڕوات. لە درێرزور چەند كێڵگەیەكی تر هەن لەژێر كرۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان لەوانە كێڵگەكانی (دیرۆ، جوفرە، خەراتە) كە رۆژانە زیاتر لە (2 هەزار) بەرمیل نەوتیان تێدا بەرهەمدەهێنرێت، هەر لەم ناوچەیە كێڵگەی غازی (كۆنیكۆ) هەیە. لە پارێزگای (حەسەكە)ش كێڵگەی (رومێلان) هەیە، ئەمە یەكێكە لە دیارترین كێڵگەكانی نەوت لە سوریا كە لەژێر كۆنترۆڵی كورددایە‌و (هەزارو 322) بیرە نەوت لەخۆدەگرێت ئەمە سەرباری نزیكەی (25) بیری غاز، ئەم كێڵگانە بەشێوەیەكی گشتی دەكەونە ناوچەكانی (شەدادی، جبسە، هول) ئەمە سەرباری كێڵگەكانی ناوچەی (مەركەدە)‌و (تشرین كوبەیبیە).   لە پارێزگای (رەققە)ش ژمارەیەك بیرە نەوت هەن كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان. لە پارێزگای حمس ژمارەیەك كێڵگەی نەوت هەن، بەرهەمی رۆژانەی نەوتی ئەم كێڵگانە نزیكەی (9 هەزار) بەرمیلە‌و بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن هێزەكانی روسیاوە بەڕێوەدەبرێن. بەگشتی كۆی نەوتی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی ناوچەی دێرزرو رۆژانە بە (30 هەزار) بەرمیل دەخەمڵێندرێت. بەپێی خەمڵاندنەكانی ساڵی 2017، یەدەگی غازی سروشتی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی تەدمورو كەناری تەرتوس‌و بانیاس، ئەگەر سوریا ئەم یەدەگەی دەربهێنێت دەبێت بە سێیەمین وڵاتی هەناردەكاری غازی سروشتی لەسەر ئاستی جیهان.   بەگوێرەی قسەی پیاوێكی خاوەنی كاری ئەمریكی كە بۆ رێكخراوی گڵۆباڵ دیڤیلۆپمێنت كۆرپۆریشن (GDC) كاردەكات، خۆبەڕێوەبەرێتی باكوری سوریا ئەگەر بەشێوەیەكی دروست كێڵگەكانی نەوت بەڕێوەببات، دەتوانێت رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت" واتە زیاتر لەو بڕە نەوتەی كە دەوترێت بەر لە شەڕی ناوخۆیی لە سوریا بەرهەمهێنراوە.  لە سوریا ململانێی لەسەر وزە هەیە لەنێوان ئەمریكا‌و روسیادا، ئەمریكییەكان چاویان لە نەوتە، روسەكانیش چاویان بڕیوەتە غازەكەی سوریا. رەهەندی سیاسی رێككەوتنەكە رێككەوتنی 25 ساڵە رۆژئاوای كوردستان لەگەڵ كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی) لەبواری نەوتدا، هێندە لە رەهەندە سیاسییەكەیەوە لێكدانەوەی بۆ دەكرێت هێندە تەماشای بایەخە ئابورییەكەی بۆ كورد ناكرێت. بەپلەی یەكەم ئیمزاكردنی ئەم رێككەوتنە لەلایەن هێزەكانی سوریای دیموكرات والێكدەدرێتەوە بۆ بەهێزكردنی بوونی سەربازی ئەمریكایە لە ناوچەكانی باكوری خۆرهەڵاتی سوریا لەڕێگەی كێشكردنی كۆمپانیا ئەمریكییەكانەوە، ئەم بیرۆكەیەش لەلایەن رۆژئاوای كوردستانەوە ئەوكاتە گەڵاڵە بوو كە ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو توركیا هێرشی كرد‌و دۆناڵد ترەمپ هێزە سەربازییەكانی وڵاتەكەی كێشایەوە‌و رایگەیاند، تەنیا هەندێك هێز لەو ناوچانە دەهێڵێتەوە ئەوەش بۆ پاراستنی بیرە نەوتەكان، رێككەوتنەكە بۆ رۆژئاوا ئەو سودەی دەبێت ئەمریكا ئەگەر لەبەر نەوتیش بێت پارێزگاری لە خۆبەڕێوەبەرێتییەكە بكات، بەدیوە ئابورییەكەشیدا مانگانە داهاتێك دەستی خۆبەڕێوەبەرێتی دەكەوێت كە دەتوانێت بەهۆیەوە بودجەیەك بۆ ئیدارەدانی ناوچەكە دابین بكات.  بەگوێرەی راپۆرتی ئەلمۆنیتۆر، ترەمپ باوەڕی وایە برسیكردنی رژێمی ئەسەد لەوەی كەڵك لە داهاتی نەوت ببینێت، سود بە ستراتیژیەتی گشتگیری ئەمریكا دەگەیەنێت بۆ فشاركردن لە بەشار ئەسەد‌و كۆتایهێنان بە هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ ئێران. لەلایەكی ترەوە رێككەوتنە نەوتییەكەی رۆژئاوای كوردستان لەگەڵ ئەمریكا روبەڕووی كێشەی یاسایی سزاكانی ئەمریكا بۆسەر سوریا دەبێتەوە، ئەمریكا بەم رێككەوتنە ئەوەی بۆ وڵاتانی ناوچەكە دەرخست كە سزا ئابورییەكانی بۆسەر سوریا، ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریا دیموكرات ناگرێتەوە، ئەمەش سەرچاوەی نیگەرانییە بۆ توركیا.  لەلایەكی ترەوە رۆژئاوای كوردستان چاوی لەوەیە لەڕێگەی ئەم گرێبەستەو نزیكبونەوەی لە ئەمریكا، لە گەڕی سێیەمی كۆبونەوەكانی لیژنەی دەستوری سوریا كە بڕیارە كۆتایی ئەم مانگە لە ژنێڤ بەڕێوەبچێت، كورسی بەشداربوون مسۆگەر بكات. بەگوێرەی خەمڵاندنی توركیا وەكو لایەنێكی نەیاری رێككەوتنە نەوتییەكە، ئەم رێككەوتنە ساڵانە بڕی (7 ملیار) دۆلار داهاتی بۆ رۆژئاوای كوردستان دەبێت‌و بەبڕوای ئەوان ئەم پارەیە بۆ (پەكەكە) دەڕوات. هەناردەی نەوتەكەی رۆژئاوای كوردستان لەلایەن كۆمپانیا ئەمریكییەكەوە دەكەوێتە سەر دوو رێڕەو، یەكەم لەرێگەی توركیاوە كە ئەمە لەلایەن ئەنكەرەوە تائێستا رەتكراوەیە، لەم حاڵەشدا دەبێت كۆمپانیاكە پەنا بۆ رێڕەوێكی تر ببات كە بەندەری (حەیفا)یە لە ئوردن. بەكۆی گشتی چاوەڕوان دەكرێت ئاستی نەوتی بەرهەمهێنراوی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات بگەیەندرێتە (380 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، واتا لە بواری نەوتدا رۆژئاوای كوردستان جیاوازییەكی ئەوتۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا نامێنێت كە ئێستا رۆژانە (435 هەزار) بەرمیل نەوت دەفرۆشێت بە نرخێكی كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهانی، بەڵام رۆیشتنی بۆسەر نەخشەی نەوتی جیهان، هاوشێوەی هەرێمی كوردستان، رۆژئاوای كوردستان دەخاتە بەردەم مەترسی ئەوەی حكومەتی سوریا لە دادگای نێودەوڵەتی سكاڵای لەدژ تۆماربكات، بەڵام جیاوازییەكە ئەوەیە هەرێمی كوردستان لەگەڵ توركیا گرێبەستی نەوتی كردووە‌و رۆژئاوا لەگەڵ ئەمریكا وەكو وڵاتێكی زلهێز لەسەر ئاستی جیهان. سەرەتای هەفتەی رابردوو، وەفدێكی سیاسی باڵای ئەمریكا بەنهێنی خۆیان كرد بە چیای قەندیلداو لەگەڵ بەرپرسانی باڵای پەكەكە كۆبونەوە، لە ئاسمانەوە فڕۆكە جەنگییەكانی ئەمریكا چاودێری قەندیلیان كرد، تاوەكو لەوكاتەی كۆبونەوەكە بەڕێوەدەچێت، فڕۆكەكانی توركیا هیچ هێرشێك بۆسەر قەندیل جێبەجێ نەكەن. تائێستا ئەمریكا‌و پەكەكە هیچ قسەیەكی فەرمییان لەبارەی ئەو كۆبونەوەیە نەكردووە، هەندێك سەرچاوە باسلەوەدەكەن وەفدەكەی ئەمریكا بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی رێككەوتنە نەوتییەكەی رۆژئاوای كوردستان سەردانی پەكەكەیان كردووە‌و داوایان لێكردوون كێشە بۆ رێككەوتنەكە دروست نەكەن، هەندێك لەمە زیاتر دەڕۆن‌و دەڵێن ئەمریكا پرۆژەیەكی نوێ بۆ ناوچەكە هەیە‌و دەیەوێت دەستپێشخەرییەك بكات بۆ كۆتایهێنان بەشەڕ لەنێوان توركیا‌و پەكەكە. هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە) لە رۆژئاوای كوردستان بەر لە ئیمزاكردنی رێككەوتنی نەوتیی لەگەڵ ئەمریكا، دەستپێشخەرییەكی سیاسییان كرد‌و رێككەوتنێكی ئاشتییان لەگەڵ لایەنە كوردییەكانی رۆژئاوای كوردستان كرد، بەتایبەتی ئەو لایەنانەی كە لە پارتی دیموكراتی كوردستانەوە نزیك بوون، دەوترێت ئەم دەەستپێشخەرییەی (پەیەدە) بۆ زەمینەسازی بووە بۆ رێككەوتنە‌و ئامانج لێی هێوركردنەوەی توركیا بووە، تاوەكو لەو رێگەیەوە بە ئەنكەرەی نیشان بدەن رۆژئاوای كوردستان لەژێر كۆنترۆڵی پەكەكەدا نییە‌و لایەنەكانی تریش بەشدارن لە پرۆسەی سیاسی ناوچەكەدا، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت توركیا تائێستا تەنیا بە لێدوان دژایەتی بۆ رێككەوتنەكە راگەیاندووە‌و لەوڕوەوە هیچ هەنگاوێكی كرداری هەڵنەگرتووە. لەبارەی كۆمپانیا ئەمریكییەكەوە كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی) كە نەوتی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتی وەرگرتووە، یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئەم كۆمپانیایە (جیمس كین)ە كە پێشتر باڵیۆزی ئەمریكا بووە لە دانیمارك، ئەم پیاوە لە كۆمپانیاكەدا چەند هاوبەشێكی تری هەیە یەكێك لەوانە (جیمس ریس)ە كە ئەفسەرێكی خانەنشینی هێزی "دەلتا"ی ئەمریكایە‌و پێشتر خاوەنی كۆمپانیایەكی ئەمنی بووە، هەروەها (جۆن دۆریر) كە بەڕێوەبەری جێبەجێكاری نەوتە‌و دەوترێت شارەزاییەكی زۆری لەبواری كاركردندا هەیە لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست. لیستی خاوەندارێتی كۆمپانیا ئەمریكییەكە دەریدەخات كۆمپانیاكە زیاتر لە كۆمپانیایەكی حكومی دەچێت وەك لەوەی كۆمپانیایەكی كەرتی تایبەت بێت، هەندێك دەڵێن ئەمە هۆكارەكەیە كە ئیدارەی ترەمپ‌و بەدیاریكراویش مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا هەوڵی زۆریان داوە بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە. خاوەنەكانی كۆمپانیا ئەمریكییەكە دۆستایەتیی بەهێزیان لەگەڵ هەندێك لە بەرپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان هەیە، بۆیە پێشبینی دەكرێت پارتی‌و بەدیاریكراویش نێچیرڤان بارزانی رۆڵی لە وەدیهاتنی رێككەوتنەكەدا هەبوبێت. دیارنییە لە ئاكامدا نەوت دەبێت بە نیعمەت بۆ رۆژئاوای كوردستان، یاخود هاوشێوەی هەرێمی كوردستان دەبێت بە نەعلەت، شەڕ بەدوای خۆیدا دەهێنێت یاخود ئاشتی‌و سەقامگیری؟!.