راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت "دەڵالێك بازرگانی بە نەوتی نەتەوەیەكەوە دەكات" ئەمە ناونیشانی راپۆرتێكی سایتی (بلۆمبێرگ)ە كە لەبارەی نەوتی هەرێمی كوردستان بڵاوكردوەتەوە، بەپێی زانیارییەكانی راپۆرتەكە، كۆمپانیاكانی بواری نەوت پارەی نەوتی هەرێم دەخەنەسەر ژمارە بانكی مورتەزا لاخانی نەك ژمارەی بانكی تایبەت بە حكومەتی هەرێم. حەواڵەیەك لە زویرخەوە بۆ بەیروت سایتەكە نوسیویەتی، مورتەزا لاخانی بە یەكجار (٨٠٠ ملیۆن) دۆلاری لەڕیگەی لقی بانكێكی روسی لە زیوریخ-ی سویسراوە بەڕێگەی ئەلكترۆنی حەواڵە كردووە بۆ بانكی Citigroup Incی نیورۆك، پێش گەیشتنی بە نیویۆرك، پارەكە یەكسەر حەواڵە كراوە بۆ بەیروت‌و چوتە سەر حسابی كۆمپانیای IMMSی مورتەزا لاخاكانی لە بانكی  BankMedی لوبنانی. بەپێی راپۆرتەكە، ئەم (٨٠٠ ملیۆن) دۆلارە، لەلایەن كۆمپانیا (رۆزنەفت)ی روسییەوە وەك قەرز لەبەرامبەر نەوتی خاودا دراوە بە حكومەتی هەرێم. بلۆمبێرگ ئاماژە بەوەدەكات، (رۆز نەفت) لەماوی دوو ساڵی داهاتوودا (6 ملیار) دۆلاری تر وەك قەرز لەبەرامبەر نەوتدا بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەدات، بەڵام پارەكە ناچێتە سەر هیچ ژمارە بانكییەكی حكومەتی هەرێم، بەڵكو ئەچێتە سەر حسابی كۆمپانیاكەی مورتەزا لاخانی (IMMS) كە لە وڵاتی (بەلیز) تۆمار كراوەو ئەدرێسەكەی لە قوبرسە ! بەلیز وڵاتیكی بچوك‌و دوورەپەرێزی ناوەڕاستی ئەمریكای لاتینە، مەڵبەندی پارە سپیكردنەوەو خۆ دزینەوەیە لە باج. هەر بەگوێرەی راپۆرتەكە، ساڵی رابردوو لەماوەی سێ مانگدا كۆمپانیاكانی (Vital، Trafigura، Petraco Oil Group) لەبەرامبەر نەوتی هەرێمدا، زیاتر (یەك ملیار) دۆلاریان خستوەتە سەر حسابی كۆمپانیا IMMS. بەمدواییە پرسی دیارنەمانی بڕی (ملیارێك) دۆلاری داهاتی هەرێم لە بانكێكی لوبنانی مشتومڕی دروستكرد، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت لیژنەیەكی تایبەتی بۆ لێكۆڵینەوە لەو كەیسە پێكهێنا، چەند پەرلەمانتارێكیش هەندێك بەڵگەنامەیان لەبارەی ئەو پارەیەوە خستەڕوو، بەڵام تائێستا كەیسەكە قوڕوقەپی لێكراوە‌و ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان نادیارە. تارماییەك لە پشتی نەوتی هەرێمەوە "تارماییەكە لە پشتی ئاشتی هەورامیەوە، ماوەی دوو دەیەیە لەبواری نەوتی هەرێمدا كاردەكات، راوێژكارو دەڵاڵ‌و فرۆشیاری نەوتی هەرێمە، بیرۆكەی ئابوری سەربەخۆی خستە بەردەم بەرپرسانی حكومەت، سەرەنجام هەرێمی كوردستان بودجەكەی لە بەغداد بڕدراو كەوتە ژێر باری قەرزێكی گەورەوە، تا ئەمڕۆ هاوڵاتیانی هەرێم باجی ئەو بیرۆكەیە دەدەن" ئەو پیاوە (مورتەزا لاخانی murtaza lakhani )یە ناوێكی دیاری نێو كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان‌و جیهانە، بەریتانیەكی بە رەگەز پاكستانییە. خاوەن‌و سەرۆكی كۆمپانیای فرۆشیاری نەوتی هەرێمە بەناوی (IMMS). كەیسی ملیار دۆلارەكە ! بەمدواییە شەڕی بەیاننامەی دەزگا ئەمنییەكانی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر كەیسێكی ئەمنی، بە ئاشكراكردنی كەیسێكی گەندەڵی گەورە كۆتایی هات. دەزگای زانیاری یەكێتی كە سەربە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمە لە وەڵامی رونكردنەوەیەكی ئاسایشی هەولێردا كە بە رێنماییكارو سەرپەرشتیكاری سیخوری تۆمەتباری كردبوو، رایگەیاند، (250 ملیۆن) دۆلار لەلایەن كۆمپانیایەكی وزەی روسیەوە دراوە بە یەكێك لە كوڕەكانی بنەماڵەی سەرۆكی حكومەت. كەیسی (250 ملیۆن) دۆلارەكە چەند وەڵامێكی حكومەت‌و بەدواداچوونی پەرلەمانتارانی بەدوای خۆیدا هێنا، هاوكات دەنگۆی دیارنەمانی (ملیارێك) دۆلاری داهاتی نەوتی هەرێمی لە یەكێك لە بانكەكانی لوبنانیشی هاتەسەر، ئەم فشارانە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانی ناچاركرد بێتە قسە، مەسرور بارزانی داوای لە سەرۆكایەتی داواكاری گشتی هەرێمی كوردستان كرد لێكۆڵینەوەو بەدواداچوون بۆ ئەم دەنگۆیانە بكەن. سەرۆكی حكومەتی هەرێم تەنها ئاماژەی بە كەیسەكە كردوو خۆی لە ناونهێنان پاراست، بەڵام پەرلەمانتاران راستەوخۆ ناوی (مورتەزا لاخانی)یان لەپاڵ ئەو دوو كەیسەی گەندەڵیەدا خستەڕوو. ئەوكات عەلی حەمەساڵح سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە رونكردنەوەیەكدا لەدوای راگەیاندنەكەی سەرۆكی حكومەت وتی:" كۆی زانیاری‌و بەڵگەنامەكانم لە ٢١ پەڕەدا خستە بەردەست سەرۆكی داواكاری گشتی، ئەویش پەیوەندی بە ٢٥٠ ملیۆن دۆلارەكەی روزنەفتەوە هەیە لە ساڵی ٢٠١٧و ٢٠١٨دا، پێشتر لەگەڵ گلینكۆرو ڤیتۆڵیش كاری هاوشێوە كراوە لەلایەن كەسێكی بەڕەگەز پاكستانی كە ناوی مورتەزایە!". هەر ئەوكات لە نوسینێكدا سەركۆ ئازاد گەڵاڵی پەرلەمانتاری یەكێتی لە پەرلەمانی كوردستان تێوەگلانی (مورتەزا لاخانی) لە نەوتی هەرێم راگەیاندو وتی:" ئاشتی هەورامی‌و سەروی ئەویش بۆ ئەوەی پارەی شیرینی نەوت ڕاستەوخۆ لە ڕوزنەفت وەرنەگرن، بەناوی نێوەندگیری‌و رێككەوتن دەڵاڵێك داخڵی نێوان خۆیان‌و روزنەفت‌و كۆمپانیای كار دەكەن بۆ وەرگرتنی 250 ملیۆن دۆلار، بۆ رێككەوتنێك كە پێكهاتووە لە پێنج بلۆكی نەوتی‌و بازرگانی نەوت‌و بۆری گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان، ئەو دەڵاڵەش ملیارێك دۆلاری نەوتی هەرێم لە بانكێكی لوبنانی دادەنێ كە ئێستە بۆیان ناگەڕێنرێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان، ئەو كەسەش (مورتەزا لاخانی) بەڕەكەز پاكستانیە". مورتەزا لاخانی كێیە ؟ مورتەزا لاخانی بە ئەندازیاری فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان ناودەبرێت، ئەو نێوەندگیرە لەنێوان بەرپرسانی هەرێم‌و ئەو كۆمپانیایانەی كە نەوتی هەرێم دەكڕن. لاخانی تەمەنی نزیكەی (٦۰ ساڵ)ە، لە لەندەن دەژی، بەڵام لە هەولێریش ماڵی هەیە، دەوترێت ئەو كەسەی دەیەوێت پێ بخاتە ناو بازرگانی نەوتەوە لە هەرێم، ئەبێ شەوێك بەشداری ئاهەنگی نۆشینی شامپانیا بكات لە ماڵەكەی لاخانی، خواردنی میوانەكانیش لە دوبەیەوە رەوانەی ماڵەكەی لاخانی دەكرێت لە هەولێر. مورتەزا لاخانی بە رۆژنامەی (فاینەنشاڵ تایمزی)ی بەریتانی راگەیاندووە "لە كەراچی پاكستان لە دایكبووم‌و لە لەندەن گەورەبووم". لاخانی پیاوێكە كە بەهێمنی ئەدوێ، پێڵاو بەبێ گۆرەوی لەپێ دەكات، كراسی دوو رەنگ لەبەردەكات، لە شاری كاراچی پاكستان لەدایكبووە، بەڵام لە لەندەن گەورەبووە، بەرلەوەی چانس بەرەو شاری ڤانكۆڤەری كەنەدا كێشی بكات.  لاخانی لەبارەی چیرۆكی ژیانی خۆیەوە دەڵێ:" توانیم لە هیچەوە شتێك لەخۆمدا دروست بكەم، سەرەتای كاركردنم بە خاوێنكردنەوەی حەوزی كبریت لە كەنەدا دەستیپێكرد". بنەماڵەی لاخانی نزیكن لە هۆزی "بۆتۆ" كە هۆزێكی بەهێزی پاكستانە، هەروەها پەیوەندی بەهێزیان لەگەڵ مارك ریچ گەورە بازرگانی نەوت هەیە كە دامەزرێنەری كۆمپانیای جلینكورە. لاخانی‌و هەورامی لاخانی سەرەتای ساڵانی ۲۰۰۰ رووی لە بەغداد كردووە بۆ كاركردن لەبواری نەوت بەرامبەر بە خۆراك، ئەو لە دوای ساڵی ۲۰۰۳وە زیاتر بازرگانییەكەی لە عێراق جێگیركردووەو چاوی بڕیوەتە نەوتی هەرێمی كوردستان، ئەگەرچی لە بەغداد تێوەگلاوە لە پلانێكی ئاڵۆزدا بۆ كڕینی نەوتی عێراق‌و خۆدەربازكردن لەو كۆتوبەندانەی كە ئەوكات بەهۆی سزا ئابورییەكانەوە بەسەر رژێمی سەددامدا سەپێندراوە، لەوانە قەدەغەكردنی فرۆشتنی نەوت، بەڵام لەوبارەیەوە هیچ تۆمەتێك لەسەر لاخانی‌و كۆمپانیای گلینگور ساغ نەكراوەتەوە، ئەمە سەردەمەكەی دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی نەوت بەرامبەر بە خۆراك. لە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمدا لە 2006 كاتێك ئاشتی هەورامی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان وەردەگرێت، لاخانی كۆمپانیاكەی دەهێنێتە كوردستان‌و لە پاڵ ئاشتی هەورامیدا كار لە نەوتی هەرێمدا دەكات،  كۆمپانیاكەی كەلوپەل‌و پێداویستی بۆ ئەو كۆمپانیا بیانییانەی بواری نەوت دابین كردووە كە لە هەرێمی كوردستان كاریانكردووە، لاخانی نوێنەرایەتی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی كردووە لە چەندین پرۆژەی هاوبەش لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان، وەكو گەورە راوێژكار لەپشت تەواوی بیرۆكەكانی ئاشتی هەورامییەوە بووە لە بواری نەوت‌و غازدا. بەپێی قسەی خۆی كە بە رۆژنامەی (فاینەنشاڵ تایمز)ی راگەیاندووە، موچەكەی لاخانی لە حكومەتی هەرێم یەك ملیۆن دۆلار بووە، بەڵام لە ساڵی ٢٠١٥ەوە بەهۆی قەیرانی داراییەوە موچەكەی بۆ ٢٥٠ هەزار دۆلار كەمكراوەتەوە.  لاخانی لە ساڵی 2014ەوە گرێبەستێكی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان واژۆكردووە بۆ تێپەڕاندنی كارە لۆجیستییەكانی نەوتی هەرێم، كە خۆی دەبینێتەوە لە باركردنی نەوتی خاو لە بەندەری جەیهانی توركیاو چاودێریكردنی عەمبارەكانی نەوت‌و هەماهەنگی لەگەڵ خاوەن كەشتییەكان‌و وەزارەتی وزەی توركیاو كۆمپانیاكان. لەو كاتەدا بیرۆكەی ئابوری سەربەخۆ دێتەگۆڕێ، هەربۆیە بیرۆكەی زیادكردنی ئاشتی وەبەرهێنانی نەوت بۆ (ملیۆنێك) بەرمیل لە رۆژێكدا دەدرێت بە گوێی بەرپرسانی هەرێمدا، ئەمە وادەكات ئەوكات بەرپرسانی هەرێم رازی نەبن بەوەی نەوت رادەستی بەغداد بكەن، سەرەنجام ئەم بیرۆكەیە وایكرد بەغداد بەشە بودجەی هەرێمی ببڕێت كە مانگانە (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار بوو. لەدوای ئەو بڕیارە حكومەتی هەرێم روبەرووی قەیرانی گەورەی دارایی بوەوە، بەتایبەتیش دوای دروستبوونی "داعش"و دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانیدا.   ساڵی ۲۰۱٤ هەرێمی كوردستان دەستیكرد بە فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ لەڕێگەی بۆری نەوتی توركیاوە، لێرەوە لاخانی بەتەواوەتی جێ پێی خۆی لە كەرتی نەوتی هەرێمدا جێگركرد، ئەو لەگەڵ ئاشتی هەورامی سەرەداوی نەوتی هەرێمیان گرتە دەست، لاخانی خشتەی زەمەنی ناردنی نەوتی هەرێمی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا ئامادە دەكرد، چاودێری ئەمبارەكانی دەكرد، هەماهەنگی لەگەڵ خاوەن كەشتییەكانی گواستنەوەی نەوت‌و كۆمپانیا بازرگانییەكانی توركیادا دەكرد كە بۆرییەكانی نەوتیان بەڕێوە دەبرد، تا ئەمڕۆش سەرەداوی نەوتی هەرێم‌و داهاتەكەی‌و فرۆشتنی‌و مامەڵەكردن لەگەڵ كۆمپانیاكان لەدەستی ئەواندایە‌و بەتەواوەی رادەستی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان نەكراوە.  

راپۆرتی: ئاراس حەسەن  سەرچاوەکانی وزە بەگرنگترین هۆکار دادەنرێت کەوا بەشداریکردووە لە پێشکەوتنی ژیان بەتایبەتیش لەبوارەکانی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و تەکنلۆجی ، وڵاتان هەرلەسەرەتای دۆزنەوەی تاکوئێستا سەرچاوەکانی وزە بە بنمای پێشکەوتنی ئابوری وڵاتە پێشکەوتووەکان دەزانن . تایبەتمەندی سەرچاوەکانی وزە جگەلە وزەی گۆڕاو ( الغیر المتجددە) کە گرنگترینیان ( گاز یاخود غاز ، نەوت ، خەڵوزی بەردین ) لەوەدایە کە بەشێوەیەکی هاوتا دابەش نەبووە لە جگرافیادا . بەشێوەیەک لە ٤٧.٧٪ ی یەدەگی جیهانی نەوت لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە ، ١٥.٧٪ یەدەگی جیهانی بەتەنها لە  سعودیە یە. لەکاتێکدا ٠.٣٪ یەدەگی نەوتی جیهانی لە وڵاتانی یەکێتی ئەورووپایە . بەهەمان شێوە ٤٢.٧٪ یەدەگی جیهانی ( گاز یان غاز ) لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە بەتایەت لە ئێران و قەتەر . ئەم یەدەگە زۆرەی نەوت و گاز لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وایکردووە کە ناوچەکە ببێت بەجێگای بایەخ و ستراتیجی گرنگ لە هەمانکاتدا سەرهەڵدانی ناکۆکی ( نزاعات ) نێودەوڵەتی جیاواز لە پێناو دەستگرتن بەسەر ئەم ناوچەیەدا ، بەتایبەت لە پاش جەنگی سارد . ئەمەش وایکرد ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێت بە چەقی ململانێ و کێبڕکێی هێزە نێودەوڵەتییە گەورەکان ، دواجار ئەم ململانێ یە سەریکێشا بۆ ناکۆکی سەربازی لەکاتێکەوە بۆ کاتێکی تر ، بۆنمونە جەنگی ئەمریکا و عێراق ، وە چالاکییە تیرۆریستییەکان بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەکان و ناوچەکانی بەرهەم هێنانی نەوت . بۆ قسە کردن لەسەر ئاسایش وزە پێویستە چەند خاڵێکی گرنگ ڕوون بکەینەوە . ⚈ واتا ( مفهوم ) ی ئاسایش لەماوەی نێوان جەنگی جیهانی دووەم و جەنگی سارد تیوری واقعی ( النظرية الواقعية ) زاڵ بوو بەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی ، ئەم تیۆرەش گرنگی یەکی زۆری دەدا بە ئاسایشی دەوڵەتی نەتەوەیی ( أمن الدولة القومية ) ، کەوا بەشێوەیەکی بەرفراوان و گەورە بڵاوەی کرد بەتایبەتی لە قۆناغی پێشبڕکێی خۆپڕچەک کردن ( سباق التسلح) و بڵاو بونەوەی چەکی ئەتۆمی لە نێوان ولایەتە یکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکێتی سۆڤێتی پێشوو هەردوو دەوڵەت کاریان دەکرد لە پێناو زیاتر بەدەست هێنانی چەک بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی ( امنها القومی ) ، زاراوەی ئاسایشی نەتەوەیی لەوکاتەدا زیاتر ترکیز لەسەر ئەگەری هەڕەشەی سەربازی دەرەکی بوو ، بەپێی تیۆری واقعی سیاسەتی نێودەوڵەتی دابەش دەبێت بۆ دوو ئاست #ئاستی_سەرەوە و ئاستی خوارەوە ، مەبەست لە سیاسەتی سەرەوە ( السياسة العليا ) ئەو سیاسەتەیە کە بەهیچ شێوەیەک ناکرێت سازشی لەسەر بکرێت ئەویش بریتی یە لە پاراستنی ئاسایشی دەوڵەتی نیشتمانی لە دەستوەردانی سەربازی ، بەڵام سیاسەتی خوارەوە ( السياسة الدنيا ) بریتی یە لە پارێزگاری کردن لە ئاسایشی کۆمەڵایەتی و مرۆیی و کەلتوری ... هتد ، لەپاش جەنگی سارد و کەوتنی یەکێتی سۆڤێت مفاهیمی نوێ سەری هەڵدا لە سیاسەتی نێودەوڵەتی ، وەک مفهومی کۆکردنەوەی سەرجەم پێکهاتە ئابوورییەکان بۆ ئەوەی یەکتر تەواو بکەن ( التكامل الإقتصادي ) وە مفهومی گەشەپێدان ( التنمية ) . لەم چوار چێوەیەشدا کتێبێکی ڕۆبیرت مکنمارا Robert - McNamara ، بەناوی کرۆکی ئاسایش ( جوهر الأمن ) دەرکەوت The Essence of Security. بۆ جەخت کردنەوە لەو لایەنانەی ( الابعاد ) کە سەربازی نین و پەیوەستن بە ئاسایشەوە . ناو براو دەڵێت ئاسایش تەنها لایەنی سەربازی لەخۆناگرێت بەتەنها بەڵکو لایەنی گەشەپێدانیشە ( التنمية ) ، چونکە بەبێ گەشەپێدان ئاسایش بونی نیە . ئەو دەوڵەتانەی کە گەشەپێدانیان نیە وڵاتانی نا ئارامن . لێرەشەوە مفهومی ئاسایشی دەوڵەت فراوانتر دەبێت کەوا گشتگیرتربێت وە هەندێک مفهومی تری نوێ لەخۆبگرێت بۆنمونە مفهومی مرۆڤایەتی ( الإنسانية ) مفهومی خۆراک ( الغذائية ) ، مفهومی ئاسایشی ئاو ( الأمن المائي ) ، مفهومی ئاسایشی وزە ( أمن الطاقة ) ، وە مفهومی ئاسایشی ژینگەیی ( الأمن البيئي ) . لەگەڵ پێشکەوتنی نێودەوڵەتی و جیاوازی نێوان ترازوی هێز دەوڵەتی تر دەرکەوت کەوا کێبڕکێ دەکەن لەسەر جێگایەک لە ئاستی نێودەوڵەتی ( المكانة الدولية ) ، لەگرنگ ترین ئەو بوارانەش کە ئەم هێزە نێودەوڵەتییانە یان هەرێمی یانە کێبڕکێی لەسەر دەکەن هەوڵدانە بۆ دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی وزە و دابین کردنی گەیاندنی ( تأمين امدادها ) ،چونکە ئەم مادانە ( الموارد ) بە مادەی دەگمەن ( الندرة ) دەناسرێن و بەردەوامیش خواست لەسەریان ڕوو لە زیادییە چونکە بە بنمای ئابووری دادەنرێت ، وەئەوهێزانەشی کەوا ئەم هەوڵانە دەدەن زیاتر ئابوورییە گەورەکانی جیهانن (ئەمریکا ، چین ، ڕوسیا ...هتد ) . زۆرێک لە شیکەرەوان و نوسەران بڕوایان وایە کەململانێی داهاتوو ململانێیە لەسەر وزە و سەرچاوەکانی و گەیاندنی . لەپاش جەنگی ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩٧٣ وڵاتانی ڕۆژئاوا لە بەرەی ئسرائیل وەستان ، لە بەرانبەردا OPEC لە پێشیشیانەوە عربستانی سعودیە لەگەڵ ئێران بڕیاریاندا کەوا ئیتر نەوت هەناردە نەکەن بۆ ئەمریکاو وڵاتانی یەکێتی ئەورووپا ، ئەمەش قەیرانێکی جیهانی گەورەی خولقاند کە بەڕادەیەکی زۆر خواست لەسەر نەوت زیادی کرد و ئابوری جیهانی پەک خست ، لێرەوە ئیتر دەرکەوت کەوا مەترسی بڕینی هەناردەی نەوت کەمتر نیە لە هەڕەشەی سەربازی . ئیتر لێرەوە توێژینەوەکانی بواری ئاسایش ترکیزیان خستەسەر لایەنەکانی ئابوری و لایەنەکانی ئاسایش وە مەترسییەکانی ( الأبعاد الاقتصادية و الأبعاد الأمنية ) . ⚈ سەرهەڵدانی مفهومی ئاسایشی وزە وەک ئاماژەمان پێکرد مفهومی ئاسایشی وزە و دەرکەوتنی لە سیاسەتی وڵاتانی پیشەسازی گەورە بەتایبەت ئەمریکا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕووداوانەی کەوا لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا ڕویاندا لە دیارترینیشیان جەنگی عەرەب - ئسرائیل لە ساڵی ١٩٧٣ ، شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩ ، ئەو هێرشەتیرۆریستیانەی کەدەکرایە سەر دامەزراوە نەوتییەگەورەکانی کەنداوی عەرەبی کەوا لەڕووی ستراتیجی یەوە خاوەن قورسایی گەورەن لە بازاڕی وزەی جیهانی ( کۆمپانیای ئارامکۆ ) بەنمونە . لەپاش ئەو ڕووداوە نێودەوڵەتییانە ئیتر مفهومی ئاسایشی وزە پانتاییەکی فراوانی داگیرکرد لە ستراتیجی ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتانی خاوەن پیشەسازی گەورە ، ئیتر لێرەوە ئەم وڵاتانە دەستیانکرد بە داڕشتنی ستراتیجێکی نەتەوەیی مەحکەم لە پێناو پارێزگاری کردن لە وزە لە ناوخۆ و لە دەرەوەش ، کەوتنە خەرج کردنی پارە بۆ توێژینەوە و لێکۆڵینەوە تایبەت بە بواری ئاسایشی وزە . ئێتر لەوگاتەوە گرفتی ( إشكالية ) دەستنیشانکردنی مفهومێکی دیاری کراو سەری هەڵدا بۆ ئاسایشی وزە لە لایەن توێژەران و لێکۆڵەرەوان . یاخود لە لایەن دەوڵەتانی بەرهەم هێن و دەوڵەتانی بەکارهێن ، بونی لایەنی ( ابعاد) سیاسی ئاسایشی ژینگەیی ، وە هۆکاری ئابوری تایبەت بە خواست و خستنەڕوو ( العرض والطلب ) هەموو ئەمانە پێکەوە بونە هۆکار گەلێک کەوا ئاسان نەبێت کە بتوانرێت دەستنیشانی مفهومی ئاسایشی وزە بکرێت ( أمن الطاقة ) . ⚫ واتای ئاسایشی وزە ( مفهوم أمن الطاقة ) ئاسایشی وزە لە مانا باوەکەیدا ( التقلیدی) واتە ئاسایشی خستنەڕوو ( أمن المعروض ئەمەش لەڕێگەی ترکیز کردنە سەر بەرهەم هێنانی پێویست لەسەرچاوەکانی بەرهەم هێنان بەنرخێکی گونجاو کە هەمووان دەستیان پێی ڕابگات . ئاسایشی وزەی هەروڵاتێک کاتێک بەرقەرار دەبێت کە ئەو دەوڵەتە بتوانێت وزە بەدەست بهێنێت ( مورد الطاقة ) بەنرخێکی گونجاو . هەر لەبەر ئەم هۆکارەشە کەوا وڵاتانی زلهێز دستوەردانی سیاسی و سەربازی دەکەن لە وڵاتانی بەرهەم هێن بەئامانجی بەدەستهێنانی ئەم داواکارییە ( المطلب ) . بەم شێوەیەش ئاسایشی وزە ترکیز دەکاتە سەر ئاسایشی خستنەڕوو ( أمن المعروض ) ، چونکە کەمکردنەوەی خستنەڕوو لە بازاڕی جیهانی دەبێتەهۆی بەرز بوونەوەی نرخی وزە ( نەوت ، گاز ) ئەمەش کاردەکاتە سەر ئاسایشی نەتەوەیی و ئابوری وڵاتانی بەکاربەر ( المستهلكة ) . ◾ پێناسەی باوی ئاسایشی خستنەڕوو زۆرێک پرسیار دەورووژێنێت وە گرفتی دیاریکردنی نرخ دێنێتە پێشەوە مەبەست لە نرخێکی گونجاوە ، کێ ئەم نرخە گونجاوە دیاری دەکات ، چۆن دەگەیت بە نرخی گونجاو کەبەدڵی دەوڵەتی بەرهەم هێن و دەوڵەتی بەکاربەریش بێت . ئەو نرخەی کە بەلای دەوڵەتانی بەکارهێنەوە گونجاوە ڕەنگە بەلای دەوڵەتی بەرهەم هێنەوە گونجاو نەبێت چونکە ئەم خواستی نرخێکی بەرز تری هەیە ، ئەمەش بەهۆی ئەوەی کە وڵاتانی بەرهەم هێن زیاتر وڵاتانی تازە پێگەیشتوون و بەشێوەیەکی زۆر پشت بەداهاتی وزە دەبەستن ( نەوت ، گاز ) لە ئاسایشی نەتەوەیی و ئابوریاندا . لە هەمانکاتدا وڵاتانی بەکاربەر خواستیان لەسەر نرخێکی هەرزانە چونکە نرخی بەرز دەبێتەهۆی بارگرانی بۆ سەر ئابوری وڵات و هاوڵاتیانیان . کەواتە نرخی بەرز و نزمی وزە هۆکارێکی گرنگە لە ئاسایشی وزە . بەپێی هەندێک توێژینەوەی ئابوری بەرزی نرخی نەوت لە قازانجی وڵاتانی بەرهەم هێن نیە لەمەودای دوردا ، دەرهاویشتەی خراپی دەبێت لە بازرگانی نێودەوڵەتیدا ( التكامل التجاري الدولي ) ، بەتایبەت لەکاتی بەرز بوونەوەی نرخی نەوت ئەو شمەک و کاڵایانەش بەرز دەبێتەوە کەوا شایەنی ئاڵوگۆڕ کردنن لە بازرگانی نێودەوڵەتی ، ئەمەش کاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر وڵاتانی بەرهەم هێن کە ئەو شمەک و کاڵانە لە بازاڕی نێودەوڵەتی دەکڕن یاخود هاوردەی دەکەن لە ڕێگەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێودەوڵەتی . ئەمەش بەڕوونی لە قەیرانی ئابووری ساڵی ٢٠٠٨ ڕەنگی دایەوە لە ئابووری ئەمریکا و لە پشتی ئەویش ئابوری جیهانی ، کەوا ئەم پەیوەندییە چەند کارلێک دەکات لە نێوان وڵاتانی بەکاربەر و بەرهەم هێن ( المستهلكة و المنتجة ) . ◾ وەک باسمانکرد کەوا هەندێک توێژینەوە ( أمن إمداد الطاقة ) بەواتای دابین کردنی بڕی پێویست لە وزە بۆ ڕوو بە ڕوو بونەوەی پێویستیە بنەڕەتییەکانی هاوڵانیان ، وە بەدەستهێنانی ئاستی پێشکەوتن داواکروە . لەپاش زیاد بوونی خواست لەسەر نەوت و گاز وە ناجێگیری نرخ ، وەپشت بەستنی زۆرینەی وڵاتان بە وزەی هاوردە ، وەترس لە پچڕانی گەیشتنی نەوت ( إنقطاع الإمدادات ) وە بەرزی نرخی وای لە وڵاتان کردووە کەبەدوای وزەی جێگرەوەدا بگەڕێن ( الطاقة المتجددة ) وە برەوی پێبدەن. لەم ڕوانگەشەوە دەوڵەتان هەڵدەستن بە هەمە چەشنکردنی سەرچاوەکانی وزە ، بەتایبەتی لە دۆخێکی وادا کە کێبڕکێ یەکی نێودەوڵەتی زۆر هەیە ئاخۆ کێ زۆرترین پشکی بەرکەوێت . لێرەدا بایەخی کۆمپانیا کانی ئاسایشی بازگانی دەردەکەوێت کە لە بواری وزەدا کاردەکەن ، کە مفهومی ئاسایشی وزە لای ئەمان خۆی دەبینێتەوە لە سیستەمێکی وەبەرهێنانی یاسایی جێگیر لە وڵاتانی بەرهەم هێندا . ئەو ڕۆڵەی کە کۆمپانیا گەورەکان گێڕاویانە مفهومێکی هێنایە گۆڕێ لای دەوڵەتانی بەرهەم هێنی وزە ئەویش مفهومی ئاسایشی یەدەگی وزە یە ( أمن احتياطيات موارد الطاقة ) ، ئەمەش وایکردووە کە وڵاتانی بەرهەم هێن تبنی سیاسەتێک بکەن کە پارێزگاری بکات لە یەدەگی نەوت وەک بەشێک لە ئاسایشی نەتەوەیی لێی بڕوانێت ، وە یەکێک بێت لە سەرچاوەکانی هێزی لە هەردوو ئاستی ناوخۆیی و دەرەکی . ئەمەش وایکردووە کەوا وڵاتانێ بەرهەم هێن جوڵەی تەواوەتی ( تحکم ) بکەن بە قۆناغی یەک لە دوای یەکی وزە .( سلسلة الطاقة ) لە دەرهێنانەوە بۆ گواستنەوە دواتر بۆ دابەشکردن . وڵاتانی بەرهەم هێن بڕیاری پرنسیپی بە نیشتمانی بونی وزەیاندا ، ئەمەش بوو بە مایەی نیگەرانی لای وڵاتانی بەکاربەر وە بەهەڕەشە لە قەڵەمیاندا بۆ سەر ئاسایشی وزەی نیشتمانییان ، کە ڕەنگە لە داهاتودا سەربکێشێت بۆ ململانێ لە نێوانیاندا ( المنتجة و المستهلكة ) ، وە ڕەنگە ئەم ململانێیە سەربکێشێت بۆ ڕوو بە ڕوو بوونەوەی سەربازی ( جەنگ ) ، ئەم پێشهاتە پاڵینابە وڵاتانی بەکاربەری نەوت و گاز کەوا کۆگای هەڵگرتنی نەوت و گاز بنیاد بنێن بۆ ئەوەی لە کاتی وەستانی هەناردەی نەوت ئەم یەدەگانە بەکار بهێنن. ◾ لێرەدا جیاوازی بەدی دەکرێت لە مفهومی ئاسایشی وزە لە نێوان وڵاتانی بەکاربەر ، چونکە هەروڵاتێک خواستی هەیە کەوا گەورە ترین پشکی بەرکەوێت لە بازاڕی وزەدا ، وە لە نێوان وڵاتانی بەرهەم هێنیش کەوا چۆن پشکی خۆیان دابەش بکەن لە بازاڕی وزە دا ، سەرئەنجام ئەمەش ئاستەنگی دروستکردوە بۆ ڕێکەوتن لەسەر مفهومێک بۆ ئاسایشی وزە ، بۆیە لە زۆربەی کات دەبینین وڵاتان پەنادەبەن بۆ بژاردەی سیاسی و سەربازی بۆ بەدەستهێنانی ئاسایشی وزە لەژێر ناونیشانی جیا جیا دا . ⚫ جیاوازی مفهوم و پێناسەی ئاسایشی وزە ٭ ئاسایشی وزە لای وڵاتانی بەکاربەر و پیشەسازی گەورە بەواتای نەپچڕانی گەیشتنی وزە دێت ، ئەمەش سەرەڕای هەمە چەشنەکردنی سەرچاوەکانی ، وە پتەوکردنی ڕێرخانی وڵاتانی بەرهەم هێن بۆ ئەوەی بەردەوامبێت لە گەیاندنی وزە بۆ بازاڕی نێودەوڵەتی ، وەپشت ببەستن بە تەکنلۆجیا بەمەبەستی کەم کردنەوەی بەکارهێنانی وزە ( ئۆتۆمبیلی کارەبایی ) بۆنمونە . ٭ بەڵام لای وڵاتانی بەرهەم هێن ئاسایشی وزە لە ڕێگەی گەیشتن بە نرخێکی گونجاو بەرقەرار دەبێت لە بازاڕی جیهانی وزەدا ، وە فەراهەم بونی بازاڕی بەکاربەر ( المستهلكة ) ، وە پێش خستنی ژێرخانی دامەزراوە نەوتییەکان دادەنرێت . ٭ بەڵام وڵاتانی هەڵکشاو ( گەشەسەندو) ئەوانەی کە داخوازی زیاتریان هەیە بۆ وزە ئاسایشی وزە وادەبینن کەوا گەرەنتی بدرێت لەسەر چاوەکانی وزە وە ئەو پێداویستی و خواستە بەردەوامەی کە هەیە بۆ وزە دابین بکرێت ، وە هەمە چەشنەکردنی سەرچاوەکانی وزە لە ڕێگەی پشت بەستن بە تەکنلۆجیا بۆ کەم کردنەوەی بەکارهێنانی نەوت ، بۆ دابین کردنی پێداویستی هاوڵاتیان . ٭ لەهەمانکاتدا هاوردە کەرانی وزە ئەوانەی کە داهاتیان مام ناوەند و نزمە ئاسایشی وزە وادەبینن کەوا پێویستی هاوڵاتیان دابین بکات لە ڕێگەی هاوردە کردنی دەرەکییەوە ( من خلال الإستيراد الخارجي ) . ٭ بۆ پێناسەکردنی ئاسایشی وزە پێناسەیەکی دیاریکراو نابینین بەڵکو ڕێکخراوەکای بواری وزە و دامەزراوە فەرمییەکان چەند پێناسە یەکیان خستووەتە ڕوو کە گرنگترینیان ئەمانەن : 🔻 دەزگای نێودەوڵەتی وزە ( الوكالة الدولية للطاقة ) بریتی یە لە بەردەوامی نرخی جێگیر و گونجاو کە هەموان دەستیان پێی ڕابگات ، لەگەڵ بایەخدانی بەردەوام بە بابەتە ژینگەییەکان . وە ئاسایشی وزە هۆکاری سەرەکی بوو بۆ لەدایک بونی ئەم دامەزراوەیە دامەزراوەی ( دەزگای نێودەوڵەتی بۆ کاروباری وزە ) . ئەمیش لەڕێگەی هەماهەنگی و هاوبەشی کردن لەنێوان وڵاتاندا . 🔻 بانکی نێودەوڵەتی ( البنك الدولي ) مفهومی بانکی نێودەوڵەتی بۆ ئاسایشی وزە بریتی یە لە گەرەنتی دانی وڵاتانی بەرهەم هێن بە بەرهەم هێنانی وزە و خستنەڕووی بە نرخێکی گونجاو ئەمەش لە پێناو دوو ئامانج ! ١. ئاسانکاری بۆ گەشەی ئابوری و کەم کردنەوەی ڕێژەی هەژاری . ٢. باشکردنی ڕاستەوخۆی گوزەران و ژیانی هاوڵاتیان بۆ گەیشتن بەخزمەت گوزارییەکانی وزەی نوێ . 🔻 مفهومی ئەمریکی بۆ ئاسایشی وزە مفهومی ئەمریکی بریتی یە لە کارکردن بۆ کەمکردنەوەی پشت بەستن بە هاوردە کردنی وزە لە دەرەوە ، لە ڕێگەی هاندانی هاوڵاتیان بۆ بەکارهێنانی ئەو وزاەی کە لە ناوخۆ بەرهەم دەهێنرێن وەک ( الإيثانول ) ، وە کەمکردنەوەی شۆکی نرخ لە ڕێگەی هەمە چەشنە کردنی هاودەکاران ، ئێستا ئەمریکا پشت بە جێگرەوەی ( بیلوجی ) دەبەستێت لە باتی نەوتی خاو کە ئەویش بەردی زەیتی یە ( الأحفوري ) وەک گرنگترین بنەماکانی ( مقومات ) ئاسایشی نەتەوەیی . 🔻 مفهومی چینی بۆ ئاسایشی وزە بریتی یە لە دابینکردنی ( تأمين ) هاوردە کردنی وزە لە هەردوو ڕێگەی ناوخۆیی و دەرەکی بە ئامانجی هەمە چەشنەکردن و دابینکردنی ئاسایشی وزە . ٭ لەئاستی ناوخۆ چین سەرقاڵی دروستکردنی کۆگایەکی ستراتیجی نەوتە کەوا لەساڵی ٢٠٢٠ تەواو دەبێت کە لە توانایدایە بڕی ( ٥٠٠ ) ملیۆن بەرمیل نەوتی تێدا هەڵبگیرێت بەمەش دەبێتە خاوەن گەورەترین کۆگای نەوت لە پاش ئامریکا کە قەبارەکەی ( ٧٠٠ ) ملێۆن بەرمیلە . ٭ بەڵام لە ئاستی دەرەوە چین لە هەوڵی هەمە چەشنەکردنی سەرچاوەکانە لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وە ناوەڕاستی ئاسیا و هەنێک وڵات لە ئەفریقا و ئەمریکای لاتین . وەکاری کردووە بۆ دامەزراندنی کۆمپانیای گەورە لە بواری وزە ، لە ڕێگەی کۆمپانیای نیشتمانی چینی بۆ نەوت . 🔻 مفهومی یەکێتی ئەوروپا ئەورووپی یەکان چوار کۆڵەکەیان دەستنیشان کردووە بۆ ئاسایشی وزەی ئەوروپا . ١. دەست پێوەگرتن ( إدارة الطلب ) : بەواتای کەم بەکارهێنانی وزە تا ئەوپەڕی توانا . لە ڕێگەی هەندێک مفاهیم پەیوەست بەتوانای بەکارهێنانی وزە ( بكفاءة استخدام الطاقة ) . ٢. هەمە چەشنی لە سەرچاوەکانی وزە : ئەمەش وادەکات کە کەمتر پاشکۆی ناوچەیەک و دەوڵەتێکی دیاری کراو ببێت ( ڕوسیا ) بەنمونە. ٣. بەدوور گرتنی قەیران لە بازاڕی وزە : ئەمەش لەو تێگەیشتنەوە سەرچاوەی گرتووە کە دەڵێت ، کە دەبێت ئاسایشی خستنەڕوو پارێز راو بێت لە ڕێگەی بازاڕێکی ڕێک خراوەوە کە ڕێگربێت لە ڕوودانی قەیران . ٤. زیاد کردنی هەژموون لەسەر خسنەڕوی دەرەکی ( التحكم بالعرض الخارجي ) : لە ڕێگەی بەشداری یاخود هاوبەشی کردن لە کۆمپانیاکانی وڵاتانی سەرەکی کە یەکێتی ئەورووپا پشتی پێدەبەستێت بۆ دابین کردنی نەوت و غاز . 🔻 مفهومی ڕوسیای فیدراڵی بۆ ئاسایشی وزە پێناسەی ئاسایشی وزە لای ڕوسەکان بریتی یە لە ئاسایشی داواکردنی کڕیار ( أمن الطلب مشتري ) ، نرخی بەرز ، پابەندێتی درێژ خایەن ، گەیشتنی وزە بەشێوەیەکی پارێزراو سەلامەت بۆ بازاڕی جیهانی بە تایبەت بازاڕی ئەورووپا بەبێ ئاستەنگ دروستکردن لە لایەن ئەو وڵاتانەی کە پێیدا تێدەپەڕێت ، وە درێژکردنەوەی لولە کێشی غاز بۆ بازاڕی یەکێتی ئەورووپا ، وەکارکردن لە پێناو دروستکردنی هاوسەنگی لە بازاڕی وزەی ڕوسیا بۆ ڕێگری کردن لەوەی کە ڕوسیا وابەستە نەبێت بە بازاڕێکی دیاریکراوەوە . بە خوێندنەوەی هەریەک لەو پێناسانەی لای سەرەوە بۆمان ڕوندە بێتەوە کە هەروڵاتە و تێڕوانینێکی هەیە بۆ ئاسایشی وزە بە پێی بەرژەوەندی نیشتمانی خۆی سەرئەنجام دەتوانین بگەین بە پێناسەیەکی چارەسەر ( اجرائي ) دەربارەی ئاسایشی وزە " بونی بڕی پێویست لە بازاڕی نێودەوڵەتی بە نرخێگی گونجاو و جێگیر ، لە گەڵ کارکردن بە مەبەستی گەشەپێدانی سەرچاوەی وزەی بەردەست لە ڕێگەی تکنلۆجیاوە ، وە گەڕان بەشوێن سەرچاوەی نوێ کە توانای پڕکڕدنەوەی ئەو خواستە زۆرەی هەبێت کە بەردەوام لە زیاد بووندایە ، لە پەنای ئەمەش بەکارهێنانی وزە بە شێوەیەکی درووست ، لەگەڵ فرامۆش نەکردنی بواری ژینگە ". ⚫ ئاسایشی وزە ( أمن الطاقة ) دەتوانین بڵێن ئاسایشی وزە بەستراوەتەوە بە کۆمەڵێک ئاستەنگ ( التحدیات ) کە ئەمەش کاردەکاتەسەر ستراتیجی ئاسایشی وزەی نیشتیمانی و جیهانی ، ئەمەش پاڵی ناوە بەدەوڵەتانەوە کەوا " تبنی " سیاسەت و کەرەستەی جیاواز بکەن کەوا گونجاو بێت لەگەڵ ئەودۆخەی کە هەیە ( الأوضاع الراهنة ) لە هەردوو ئاستی ناوخۆیی و دەرەکی لە گرنگترین ئەو تحدیانەش : ١. ناهاوسەنگی لە خستنەڕوو و خواست لە بازاڕی وزەی جیهانی ، بەهۆی زیاد بونی بەکارهێنانی بەرهەمەکانی وزە بەتایبەت ( نەوت ، غاز ) ، وە زیاد بوونی ژمارەی دانیشتوانی جیهان بە تایبەتیش لە چین و هندستان ، هەتا ئێستا وزەی پێویست بەردەست نیە کە خواستی جیهانی تێر بکات ئەو ڕێژە زۆرەی بەکارهێنان پڕ بکاتەوە کە ساڵانە ڕوو لە زیاد بوونە . ٢. ئەو کۆتوو بەندانەی کە لەسەر هەناردەی وزەن ، پۆڵ هوڵسنل Paul - Horsenell سێ جۆر لەو کۆت و بەندانەی دیاری کردووە ئەوانیش : ◾ کۆسپ لە دەرەوەی توانای خۆت ( إعاقة لأسباب قهرية ) : ئەم جۆرە کۆسپانە کاتێک دروستدەبێت وڵاتی بەرهەم هێن ناتوانێت نەوت هەناردە بکات بە هۆکاری ناوخۆیی یاخود دەرەکی وەک جەنگ ( لیبیا ) بەنمونە . ◾ کۆسپ لە بەردەم هەناردە کردن ( إعاقة من خلال الصادرات ) : کاتێک ڕوو دەدات کە دەوڵەتێک یاخوود چەند دەوڵەتێکی بەرهەم هێن کۆت دەسەپێنن بەسەر هەناردەی دەوڵەتێکی تر جا ئەگەر هۆکارەکە سیاسی بێت یاخود ستراتیجی . ◾ کۆسپی ئابڵوقە ( إعاقة الحضر ) : وڵاتانی بەکاربەر هەندێک جار کۆسپ دادەنێن لەسەر هاوردەکردنی وزە لەسەر لە دەوڵەێکی بەرهەم هێنی دیاریکراو . ◾ بەئامانج گرتنی سەرچاوەکانی وزە و ژێرخانەکەی لە لایەن ڕێکخراوە تیرۆریستییەکانەوە . لە پاش هێرشەکانی ١١ سێپتمبر ڕێکخراوی قاعیدە سیاسەتێکی نوێی پەیڕەوکرد ئەویش جیهادی ئابوری بوو ! کەخۆی دەبینییەوە لە لێدانی ئابووری دووژمن ڕاستەوخۆ ، ئەمەش لەڕێگەی لێدان لە ژێرخان و دامەزراوە نەوتییەکان لە هەریەک لە عربستانی سعودیە ، عێراق ، یەمەن ، وە کارکردن بۆ لێدانی سەرچاوەکانی نەوت و غاز ، ئەمەش بە ئامانجی لێدان لە ئابوری وڵاتانی بەکاربەری گەورەی وزە لە پێش هەمووشیانەوە ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا . ◾ ئاستەنگەکانی بەردەم کۆمپانیاکانی نەوتی جیهانی ، دەکرێت ئەم ئاستەنگانە لە چوار خاڵی سەرەکی کۆ بکرێتەوە لە ڕووی توانا و کاریگەرییەوە . ١. ئاستەنگی یەکەم ؛ ئەم کۆمپانیانە وێنەیەکی ناشرین یان بۆ دروست بووە لای گەلان کەوا ئەم کۆمپانیانە دژی گەلانی خاوەن نەوت و ئەو سەرمایە سروشتییەن کە سروشت پێی بەخشیون ئەمان دەیدزن . ٢. ئاستەنگی دووەم ؛ پەیوەستە بە ئەو مەترسییە ئەمنیانەی کە لەسەر ژیانی کارمەندانی ئەم کۆمپانیایانە و کەلوپەلەکانیان درووست دەبێت . ٣. ئاستەنگی سێهەم ؛ ئەو مەترسیانەی کە لە ئەنجامی بەرژەوەندی سیاسیەوە دروست دەبێت ، ئەمەش لە ڕێگەی گۆڕانکاری لە یاسای گرێبەستەکانی وەبەرهێنان . ٤. ڕوودانی گۆڕانکاری لە ڕووی ئاسایش و سیاسی ڕیشەیی لە دەوڵەتێکی دیاری کراو . 🔴 لە کۆتایدا دەتوانین بڵێین پەیوەندییەکی کاریگەر هەیە لە نێوان ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی وزە ، ئێستا ئاسایشی وزە پێکهاتەیەکی سەرەکییە لە ئاسایشی نەتەوەیی وە پارێزگاری کردن لە ئاسایشی وزە هیچ کەمتر نیە لە ڕووی گرنگییەوە لە پارێزگاری کردن لە خاکی نیشتمان لەکاتی هەر دەستدرێژییەکی دەرەکی ئەم گرنگییە زۆرەش وایکردووە کە دەوڵەتان کێبڕکێ بکەن لە پێناو دەستگرتن بەسەر زۆرترین پشک لە سەرچاوەکانی وزە ، ئەمەش پاڵی ناوە بە دەوڵەتان کە ستراتیجی تایبەت دابڕێژن بۆ پاراستنی ئاسایشی وزە . بۆنمونە لە دواهەمین سێ ستراتیجی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا لەساڵی ٢٠٠٢، ٢٠٠٦ ، ٢٠١٠ سەرجەمیان بە ئاراستەی دابینکردنی ئاسایشی وزەبوون بۆ ئەمریکا . ئەمەش پرسیارێک دەوروژێنێت ئاخۆ پچڕانی گەیاندنی نەوت لە نێوان وڵاتانی بەرهەم هێن و بەکارهێن وادەکات کە دەوڵەتان بچنە دۆخی جەنگی سەربازییەوە لە پێناو دابین کردن و پاراستنی ؟ بەتایبەت کاتێک ئاسایشی وزە لە ئەولەوییەتی ئاسایشی نەتەوەییە لای هەر وڵاتێک . 🔷 چەند نمونەیەکی پراکتیکی یاخود ( تطبيقي ) لەبارەی مفهومی ئاسایشی وزە : 🔹 ئەمریکا ؛ لەپاش هێرشەکانی ١١ سبتمبر لە ناوەندەکانی بڕیاری ستراتیجی ئەمریکا گەشتەن ئەو بڕوایەیی کەوا لە داهاتوودا سەرچاوەکانی وزە ڕوولە کەمی دەکەن بۆ ئەمەش پێویستە کەوا بەخێرایی کۆنترۆڵی ئەم سەرچاوانە بکرێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کەوا نزیکەی ٥٠٪ یەدەگی جیهانی وزە لەم ناوچەیەیە ، ئەوەبوو ئیدارەی جۆرج دەبلیو بۆش خێرا بڕیاری داگیر کردنی عێراقی دا ، بە بیانووی بونی چەکی کۆمەڵکوژ لەدەستی نیزامی ئەوکاتی عێراق ، ئەوەبوو لەپاش ڕوخانی نیزامی سەدام حسین تەنها جێگایەک کە جێگەی بایەخی ئەمریکابوو وەزارەتی نەوتی عێراق بوو ! ڕاستەوخۆش زۆرینەی گرێبەستەکانی نەوت درا بە کۆمپانیایی ( هالیبرتۆنی ئەمریکی ) کە دیک چینی جێگری سەرۆک جۆرج دەبلیو بووش بەڕێوەبەری جێ بە جێ کاری بوو پێش وەرگرتنی پۆستی جێگری سەرۆک . بەڵام ئەم ستراتیجە لە ئیدارەی سەرۆک ئۆباما تاڕادەیەک چووە قۆناغی مت بوونەوە ، وەک بەشێک لە پسپۆڕانی بواری پەیواندییە نێو دەوڵەتییەکان ئاماژەی پێدەکەن ! لەکاتی هاتنی سەرۆ ترامپ جارێکیتر ئەم ستراتیجە چالاک کرایەوە بە ئاماژەی ئەوەی کەوا هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق کەوتنە ڕوو بە ڕوو بونەوەی ئێران و لایەنگرانی لە میلیشیاکانی تا کار گەشتە ئاستی جەنگی سنوردار ، بەو پێیەیی ئێران مەترسی دروستکردووە لەسەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە عێراق ( نەوت ) . لێدوانە یەک لە دوا یەکەکانی سەرۆک ترامپ بەکۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزە لە سوریا و گرنگی نەدان بە مانەوە یان ڕۆشتنی سەرۆ ئەسەد ، ئاماژەیەکی ترە کەوا ئیدارەی ترامپ ستراتیجی کۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چالا کردووە تەوە . 🔹ڕوسیا ؛ لەسەروبەندی شۆڕشەکانی بەهاری عربی کاتێک قەتەر و تورکیا و هەندێ لەوڵاتانی ئەوروپا پلانیاندانا بەمەبەستی گۆڕینی ڕژێمی بەشار ئەسەد لە سوریا و دواتر لولە کێش کردنی غازی قەتەر بۆسەر دەریای سپی ناوەڕاست لەوێشەوە هەناردەی ئەوروپا و تورکیا بکرێت . ڕاستەوخۆ ڕوسیا دەست وەردانی سەربازی کردوو شکستی بە پلانەکە هێنا لەگەڵ ئێران و سعودیە هەریەکەیان بۆ بەرژەوەندییەکی تایبەت بەشداریانکرد. چوکە ڕێگری کردن لە دروست بونی بازاڕی نوێ و ڕکەبەری نوێی وزە لە ئەوروپا لە ئەولەوێتی ئاسایشی وزەی ڕوسیا یەو بەزاندنی هێڵی سورە ! 🔹 چین ؛ ڕێکەوتنامەی ٢٦ حوزیرانی ڕابردوو لە نێوان ئێران و چین بۆ دابین کردنی نەوت بۆ ماوەی ٢٥ ، ئاماژەیەکیترە کەوا هێشتا دابین کردنی وزە و سەرچاوەکانی لە ئەولەوییەتی ئاسایشی نەتەوەیی چینە ، سەرەڕای ئەو پێشکەوتنە زۆرەی کەلەبواری تکنلۆجی هاتووەتە ئاراوە . لەبەرانبەریشدا ئێران چاوی لە تکنلۆجیای چینی یە بەو ئومێدەی لەم ڕێگەیەوە ئاستی بەرهەم هێنانی بگەیەنێت( ٨.٥ ) ملیۆن بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا . 🔹تورکیا ؛ تورکیا سەرجەم بنماکانی دەوڵەتێکی ئقلیمی تێدایە ، لە ڕووبەری زەووی ، ژمارەی دانیشتوان ، هێزی هەواڵگری و سەربازی . خاڵی لاوازی وزە و ئابوورییە یەکی لاوازە ! بۆیە دەبینین ئێستا چۆن نەوتی هەرێمی بە بارمتە گرتووە و چاوی لەو خەونە مێژووی یەشە کەوا پاش کۆتای هاتنی ڕێکەوتن نامەی لۆزان دەست بگریت بەسەر هیلالی نەوتی لە کرکوک بۆ دەشتی نەینەوا و دواتر بۆشاری حەلەب لە سوریا ، لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست لەگەڵ قوبرس و یۆنان لە کێشەدایە بەهۆی ویستی دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی گازی سروشتی لەو ناوچەیە ، بەهەمان شێوە لە لیبیا گلاوەتە جەنگێکی نادیار لە پێناو دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی وزەی ئەو ووڵاتە ، ئەمە سەرەڕای هەوڵەکانی لە سۆمال بەهاوکاری قەتەر بۆ هەمان مەبەست . بەکورتی ئەمە وێنەی بچوک کراوەی ئەو کێشمە کێشم و ململانێیە کە لەنێوان هێزە نێودەوڵەتی و هەرێمییەکاندا دەگوزەرێت لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست تا دەگاتە باکوری ئەفریقا ( لیبیا) . 🔴 پرسیارێکی گرنگ لێرەدا خۆی دەسەپێنێت ، ئایا کورد لە کوێی ئەم وێنە بچوکراوە دایە ؟ یاخود لە بنڕەتدا بونی هەیە لەوێنەکەدا ؟ 🔻 تێبینی ١ کورتەیەک لە فلیمی W 2008 کە باس لە ستراتیجی ئەمریکا دەکات بۆ کۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئۆراسیا . https://www.facebook.com/aras.hasan.925/videos/1128085487578060/ 🔻 تێبینی ٢ دیکۆمێنتارییەکی تایبەت بە تورکیا کە بەهاوکاری قەتەر لەهەوڵی کۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزە یە لە سۆمال . بەستەرەکەی لە کۆمێنت دادەنێم ! https://www.skynewsarabia.com/program/documentaries/1359481-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%85%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%81%D9%88%D9%86    

راپۆرتی: عەمار عەزیز - كەركوك ناو  ژیانی ئێستای خوناف قاسم وه‌ك به‌هه‌شت وایه‌، بە به‌راورد به‌وكاته‌ی وێنه‌كه‌ی تیادا گرتووە؛ كه‌ ژیانی دۆزه‌خیی ئێزیدییه‌كان به‌ده‌ست داعشه‌وه‌ پیشانی جیهان ده‌دات. جیاوازی نێوان ئه‌و دوو وێنه‌ و ژیانه‌؛ نزیكه‌ی شه‌ش ساڵه‌، یه‌كه‌میان له‌ عیراق و دوه‌میان له‌ ئه‌ڵمانیا گیراوە‌. له‌ وێنه‌ی یه‌كه‌مدا، ئافره‌تێكی ئێزیدی، به‌ منداڵه‌كه‌ی باوه‌شییه‌وه‌، له‌گه‌ڵ دوو كچیدا كه‌ سه‌رتاپا خۆڵاوین و ماندوێتییان پێوه‌دیاره‌، له‌ پێشی كاروانێكه‌وه‌ به‌پێ ده‌شتاییه‌كی وشكهه‌ڵاتوو ده‌بڕن. مێژوی ئه‌و وێنه‌یه‌؛ 9ی ئابی 2014ـیه‌، له‌ ناوچه‌یه‌كی نێوان دهۆلا و دووگرێ له‌ قه‌زای شنگال، دوا سنوری عیراق به‌ره‌و سوریا. "ئه‌و رۆژه‌ی وێنه‌كه‌ی ئێمه‌ی تیادا گیراوه‌؛ وه‌ك قیامه‌ت و دۆزه‌خ وابوو، نه‌مانده‌زانی روو له‌ كوێ بكه‌ین، ئه‌وه‌نده‌ رۆژێكی ره‌ش و ناخۆش بوو نازانم چۆن وه‌سفی بكه‌م" خوناف عه‌لی قاسم، ئه‌و ژنه‌ی له‌ وێنه‌كه‌دا ده‌ركه‌وتووه‌ وای وت. له‌ كاتی وێنه‌ی یه‌كه‌مدا، خوناف ته‌مه‌نی 31 ساڵ، منداڵه‌كه‌ی باوه‌شی؛ سه‌عدی ته‌مه‌ن سێ ساڵ و كچه‌كانیشی؛ دالیا شه‌ش ساڵ و زینا پێنج ساڵ بون. ئه‌و خێزانه‌ له‌ ناوچه‌ی گرزه‌ركی شنگاله‌وه‌ هه‌ڵدێن، كاتێك داعش له‌ 3ی ئابی 2014دا ده‌گاته‌ ناوچه‌كه‌، دوای شه‌ش رۆژ به‌پێ ده‌گه‌نه‌ چیای قه‌زاكه‌ له‌ خۆرئاوای نه‌ینه‌وا و له‌ 9ی ئابیشدا به‌ره‌و سوریا به‌ڕێده‌كه‌ون. له‌و كۆچه‌ ناچارییه‌دا، ژماره‌یه‌ك رۆژنامه‌نوس مه‌ینه‌تی ئێزیدییه‌كانیان بۆ جیهان گواسته‌وه‌، تا چاوی كامێرای یه‌كێكیان ده‌چێته‌ سه‌ر خێزانه‌كه‌ی خوناف. "قه‌د بیرم له‌وه‌ نه‌كردبۆوه‌، ئه‌و وێنه‌ ته‌واوی ژیانی ئێمه‌ بگۆڕێت و خه‌ڵك به‌و راده‌یه‌ رێزمان لێبگرن" خوناف بۆ (كه‌ركوك ناو) واده‌ڵێت. له‌و كۆچه‌دا؛ هه‌موو ئه‌ندامانی خێزانه‌كه‌ به‌ پارێزراوی گه‌یشتنه‌ كه‌ناری ئارامی. له‌و ساڵه‌دا؛ داعش سه‌دان هاوڵاتی ئێزیدی "كۆمه‌ڵكوژ" كرد و زیاتر له‌ شه‌ش هه‌زار كه‌سی رفاند، كه‌ هێشتا چاره‌نوسی نزیك به‌ نیوه‌یان نادیاره‌. "دوای وێنه‌كه‌؛ گه‌یشتینه‌ سوریا، به‌ڵام ته‌نیا شه‌و و رۆژێك ماینه‌وه‌، به‌رێكه‌تین بۆ هه‌رێمی كوردستان و له‌وێشه‌وه‌ دوای 15 رۆژ چوینه‌ توركیا" سه‌عید یوسف (38 ساڵ)، هاوسه‌ری خوناف وای وت، ئه‌و ده‌ڵێت نازانن رۆژنامه‌نوسه‌كه‌ كێیە وێنه‌كه‌ی گرتون، به‌ڵام وێنه‌كه‌ بۆته‌ ره‌مزێك و زۆر هاوكاری بۆ ئه‌وان هێنا. خێزانه‌كه‌ به‌ ئامانجی گه‌یشتنه‌ ئه‌وروپا چونه‌ توركیا. خوناف وتی "له‌ توركیا خێزانێكی كورد ئێمه‌یان ناسییه‌وه‌، وتیان تۆ ئه‌و ژنه‌ی له‌ وێنه‌كه‌دایت، باوه‌ڕم نه‌كرد تا رۆژنامه‌یه‌كیان نیشاندام و وێنه‌كه‌م بینی". دوای نزیكه‌ی شه‌ش ساڵ، خوناف و سێ منداڵه‌كه‌ی، وێنه‌یه‌كی تریان گرت و له‌ تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا بڵاویانكرده‌وه‌، بۆ نیشاندانی جیاوازی نێوان هه‌ردوو وێنه‌كه‌. له‌ وێنه‌ی دوه‌مدا، کە ته‌مموزی 2020 له‌ ئه‌ڵمانیا گیراوه‌؛ دوو كچ و كوڕه‌كه‌ی ئه‌و خێزانه‌ گه‌وره‌بون، له‌گه‌ڵ دایكیاندا له‌بری ماندوێتی و ترس، زه‌رده‌خه‌نه‌ به‌ روخساریانه‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێت. خوناف ده‌ڵێت "له‌ ئه‌ڵمانیاش به‌هۆی وێنه‌كه‌وه‌ لێپرسراوانی وڵاته‌ رێزیان لێگرتین و هه‌موو شتێكیان بۆ دابینكردین، وه‌ك شوێنی مانه‌وه‌ و خه‌رجی". خێزانه‌كه‌ دوای ساڵێك و پێنج مانگ له‌ توركیاوه‌ ده‌چنه‌ یۆنان، له‌وێوه‌ بۆ ئه‌ڵمانیا، له‌وكاته‌وه‌ له‌ ناوچه‌ی برگدوف له‌ شاری هانۆڤه‌ر ده‌ژین. سه‌عید یوسف بۆ ژیانی ئێستای سوپاسی هاوكاری خه‌ڵكی كرد، له‌ هه‌رێمی كوردستان و سوریا، "ئه‌ڵمانیا پاره‌ و خانوی پێداین، ئێستا ژیانمان زۆر خۆش و بێ كێشه‌یه‌". دوو كچ و كوڕه‌كه‌ی خوناف له‌ خوێندنگه‌ن، ئێستا زیادیانكردووه‌ و خێزانه‌كه‌ بوون به‌ شه‌ش كه‌س؛ لیزا دوایین منداڵیانه‌ و ته‌مه‌نی سێ مانگه‌. "نامانه‌وێت قه‌ت وێنه‌ی یه‌كه‌م له‌ بیر بكه‌ین، بۆیه‌ به‌ دیواری ماڵه‌كه‌مانه‌وه‌ هه‌ڵمانواسی‌، به‌ئومێدی ئه‌وه‌ی كاره‌ساتی شنگال به‌ جینۆساید بناسرێت و هه‌موو ئێزیدییه‌كیش قه‌ره‌بوی قوربانیدانیی بكرێته‌وه‌" خوناف عه‌لی قاسم وای وت.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف  قۆناغی یەكەمی شەقامی (100) مەتریی سلێمانی كە ئێستا جێبەجێ دەكرێت، لەناو ماستەرپلانی شاردا لە شەش شوێن هێڵی شەمەندەفەر دەبڕێت، قۆناغی دووەمیش كێشەی بارەگای مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و پرۆژەی "چاڤی لاند"ی هەیە، قۆناغی دووەمی پرۆژەكە ناوی لێنراوە "خەیاڵ" واتە ئەگەری جێبەجێبوونی سەختە، بەگشتی ئەوەی ناوی لێنراوە شەقامی (100) مەتری سلێمانی، لەكۆی (146 كیلۆمەتر) تەنیا لە نزیكەی (55 كیلۆمەتر)یدا پانی شەقام (100) مەترەو پاشماوەی تری شەقامەكە پانی كەمكراوەتەوە بۆ (30 بۆ 40 بۆ 60) مەتر، تائێستا لیژنەی سەرپەرەشتیاری پرۆژەكە نادیارە، لەم راپۆرتە وردەكاری دیزاین‌و كێشەو گرفتەكانی جێبەجێبوونی پرۆژەكە دەخەینەڕوو. قۆناغی یەكەمی شەقامەكە بەپێی ئەو دیزاینەكەی كە ساڵی 2013 كۆمپانیای (خەتیب‌و عەلەمەین)ی لوبنانی كردویەتی، قۆناغی یەكەمی شەقامی (100) مەتری سلێمانی بەمشێوەیەیە:  •    پانی جادەكە (100 مەتر)ە. •    لە دەرەوەی (100 مەتر)ی جادەكە، لە هەردوو بەرەوە روبەری (50) مەتر شەقام هەیە كە پێی دەوترێت "محرمات"، ئەمە وەكو بەشی خزمەتگوزاری شەقامەكەیە‌و دەبێت لە كۆتایی بەشی موحەڕەمات لەهەردوو بەری شەقامەكە سیاج دروست بكرێت، واتە پانی جادەكە بە ناوچەی محەڕەماتەوە دەگاتە (200) مەتر. •    قۆناغی یەكەمی شەقامەكە لە تاسلوجە بە "ئینتەر چەینج" دەستپێدەكات‌و لە گوندی "دەمركان" بە ئینتەرچەینج كۆتایی دێت، ئینتەرچەینج واتە فولكەی شێوەی پەپولەیی. •    جەزر "بلوار"ی ناوەڕاستی دوو شەقامە سەرەكییەكە پانییەكەیان (18 مەتر)ە. •    پانی هەر شەقامێكی سەرەكی جادەكە (15) مەترە، لە هەر لایەكی جادەكە دوو شەقامی سەرەكی هەیە، واتە بەكۆی گشتی لە هەرلایەك روبەری (30 مەتر) شەقامی سەرەكییە. •    شۆستەی نێوان شەقامە سەدییەكانی سەرجادەكە پانییەكەی (3 مەتر)ە  •    پانی ناوچەی ستاند لاین لە شەقامەكەدا حەوت مەترە كە شوێنی لادانی ئۆتۆمبیل و راوەستانە. •    شەقامی لاوەكی یەكەم یاخود ئەوەی پێی دەوترێت "خەدەمی" پانییەكەی (7 مەترو 50 سانتیمەتر)ە، شەقامی خەدەمی دووەمی جادەكە پانییەكەی (8 مەتر)ە. •    بەكۆی گشتی ئەو روبەڕەی كە لە هەرلایەكی جادەكە قیرتاو دەكرێت (50) مەترە، واتە بەهەردوو ئاڕاستەی شەقامەكە روبەری (100 مەتر) شەقامی قیرتاوكراو هەیە. •    لەم قۆناغەی شەقامەكەدا لە ئاستی گوندی (فەرەج ئاوا) لە خوارووی گوندی ژاڵەو پاڵاگەوی نەوتی كۆمپانیای قەیوان، پردێك هەیە كە درێژییەكەی (700 مەتر)ە. هێڵی شەمەندەفەر دەبڕێت قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە درێژییەكەی (32) كیلۆمەترەوە لە پرەكەی تاسلوجەوە دەستپێدەكات بۆ گوندی (دەمركان)، ئێستا كۆمپانیای قەیوان دەستیكردووە بە پرۆسەی "كلینین"‌و "گرەیپین" واتا پاككردنەوە‌و تەختكردن كردووە. •    بەهۆی ئەوەی پرۆژەكە دەرخستەی نییە نازانرێت پرۆسەی "كلینین"‌و "گرەیپین" چەند لەسەر خەرجی گشتی قۆناغی یەكەمی شەقامەكە كە بڕی (400 ملیار) دینارە، دەكەوێت، بەڵام بەپێی بەدواداچوونی (درەو)، پرۆسەی "كلینین"‌و "گرەیپین" ئەگەر بۆ هەر مەترچوارگەشەیەك بڕی (هەزار) دیناری عێراقی بۆ تەرخان بكرێت، بۆ (32 كیلۆمەتر) كە دەكاتە (32 هەزار) مەتر، بڕی (6 ملیارو 400 ملیۆن) دینار لە خەرجی گشتی قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە دەبات، ئەمە بەكەمترین بڕ خەمڵێندراوە‌و پێشبینی دەكرێت هەر مەتر چوارگۆشەیەك بڕی (3 هەزار) دیناری تێبچێت، كۆمپانیا توركییەكان پێشتر بۆ ئەم قۆناغەی كاركردن بۆ هەر مەترێك چوارگۆشەیەك بڕی (2 هەزارو 500) دیناریان تەرخانكردووە كە خەرجییەكەی بەكۆی گشتی (15 ملیار) دینارە. •    كێشەیەكی تری قۆناغی یەكەمی شەقامەكە بەپێی بەدواداچوونی (درەو) ئەوەیە، لەناوچەی (تانجەرۆ) تاوەكو سنوری گوندی (ناوگردان) كە درێژییەكەی (3 كیلۆمەترە)، شەقامە (100 مەتر)یەكەی سلێمانی ناوچەی "موحەڕەمات"ی نامێنێت، لەم سنورە پاڵاوگەی نایاسایی نەوت هەن، شارەوانی سلێمانی بڕیاریداوە لەم سنورەدا ناوچەی موحەڕەمات بۆ شەقامەكە دروست نەكرێت، ئەمە جۆرێك لە نادادپەروەری لە شەقامەكەدا دروستكردووە، لە بەشەكانی تردا لە هەرلایەكی شەقامەكە روبەری (50 مەتر) وەكو ناوچەی موحەڕەمات دانراوە، بەڵام لەم ناوچەیەدا بەهۆی پاڵاوگەكانەوە ناوچەی موحەڕەماتی شەقامەكە لابراوە، ئەوانەی زەوییەكانیان بەر ناوچەی موحەڕەماتی شەقامەكە كەوتووە دەبێت حكومەت قەرەبوویان بكاتەوە، ئەو (400 ملیار) دینارەی كە تەرخانكراوە بۆ جێبەجێكردنی قۆناغی یەكەمی شەقامەكە بۆ قەرەبووی خاوەن زەوییەكان خەرج ناكرێت. •    قۆناغی یەكەمی شەقامی (100) مەتریی نزیكەی كیلۆمەترێك لە شەقامی سەرەكی سلێمانییەوە دورە، یەكێك لە گرفتەكان ئەوەیە پرۆژەكە دروستكردنی شەقامی لاوەكی كە بچێتەوە سەر شەقامە سەدمەترییەكە (لە زمانی ئەندازیاریدا بە Freeway) ناسراوە، لە خۆناگرێت، واتا بەپێی ئەو دیزاینەی كە ئێستا جێبەجێ دەكرێت شەقامی (100) مەتریی هەیە بەڵام رێگەی رۆیشتن بۆسەر شەقامەكە نییە، بەمانایەكی تر شەقامە (100) مەترییەكە نەبەستراوەتەوە بە تۆڕی شەقامەكانەوە، ئەمە تەندەرێكی ترەو دەبێت حكومەت لە كاتێكی تردا بیدات بە كۆمپانیا بۆ ئەوەی رێگە لاوەكییەكان بۆ چونە سەر شەقامە (100) مەترییەكە دروست بكەن، تەنیا لە قۆناغی یەكەمی شەقامەكەدا كە ئێستا كاری تێدا دەكرێت (6) رێگەی لاوەكی (فری وەی) هەیە، یەكێك لە رێگە لاوەكییەكان كە دەچێتەوە سەر شەقامی (100) مەتریی لەنزیك گوندی (ژاڵەی خواروو) كە رێگەی ژمارە (10)یە، بەفەرمانی شارەوانی سلێمانی زیادەڕۆیی كراوەتەسەرو گەنجینەیەكی تێدا دروستكراوە، ئەمە لەكاتێكدایە پێشتر شارەوانی خۆی نوسراوی بۆ هەموو فەرمانگەكان كردووە‌و سنوری شەقامی (100) مەتریی‌و تۆڕی رێگاكانی دیاریكردووە‌و داوایان لێدەكات بیپارێزن لە زیادەڕەویی. •    لەسەرەتای قۆناغی یەكەمی شەقامەكەدا لە تاسلوجە، ژمارەیەك موڵكی صرف بەردەكەون لەوانە دوكان‌و مزگەوت، نازانرێت ئەم كێشەیە چۆن چارەسەر دەكرێت. •    باخەكانی بەردەم ناوچەی "هەزارمێرد" زەوی كشتوكاڵین‌و بەر شەقامە (100) مەترییەكە دەكەون، ئەوكات كە دیزانین دانراوە لەم ناوچەیە زیادەڕۆیی نەبووە، بەڵام ئێستا كە پرۆژەكە جێبەجێ دەكرێت زیادەڕۆیی لەناوچەكە هەیە‌و دەبێت چارەسەر بكرێت. •    بارەگای سكرتاریەتی (1)‌و (2)ی مام جەلال كە بە "باروتخانە" ناسراون‌و دەكەونە تەنیشت پردەكەی تاسلوجە بەر قۆناغی یەكەمی شەقامی (100) مەتری دەكەون، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لیوای (2) رەزامەندی نیشانداوە ئاسانكاری بۆ شەقامەكە بكات، بەڵام هێشتا لیوای (1) ناڕازییە. •    بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، یەكێك لە كێشە دیارەكانی تر ئەوەیە ئەو شوێنەی كە ئێستا قۆناغی یەكەمی شەقامی (100) مەتری تێدا جێبەجێ دەكرێت بەپێی ماستەرپلانی سلێمانی لە شەش شوێندا هێڵی شەمەندەفەر دەبڕێت‌و لە دیزاینەكەدا هیچ حسابێكی بۆ نەكراوە، هێڵی شەمەندەفەر لە كەركوكەوە بۆ باشماخ دەچێت، ئەو زەوییەی كە لە ماستەرپلاندا بۆی تەرخانكراوە، بەشی زۆری لەلایەن شارەوانییەوە ئیفرازكراوە.   لەبارەی كێشەكانی ئەم قۆناغەی شەقامەكە، هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند:" لە قۆناغی یەكەمی كارەكەدا هیچ كێشەیەكی ئەوتۆمان نییە، بە سوپاسەوە هەموو ئەو لایەنانەی كە هەن هەماهەنگ بوون لە چارەسەركردنی هەر كێشەیەك كە بێتە پێشەوە، هەر كێشەیەكی زیادەڕەویی یاخود زەوی‌و زار هەبێت بەپێی یاسا چارەسەر دەكرێت، لیواكانی سكرتاریەت یەكەم كەس بوون كە ئامادەییان دەربڕیوە شوێنەكەیان بۆ شەقامەكە چۆڵ بكەن". شاباز حەمەسدیق بەڕێوەبەری جێبەجێكاری شەقامی سەدمەتریی سلێمانی لە كۆمپانیای قەیوان بە (درەو)ی وت:" تائێستا نزیكەی چوار كیلۆمەتر پاككردنەوەمان كردووە‌و خەڵك هاوكاربوون، زیادەڕۆیی‌و ئەو موڵكانەی كە بەر شەقامەكە دەكەون كاری كۆمپانیای قەیوان نییە، ئەمە كاری فەرمانگەكانی حكومەتە وەكو شارەوانی‌و كشتوكاڵ‌و تاپۆ چارەسەری بكەن". قۆناغی دووەمی شەقامەكە قۆناغی دووەمی شەقامی سەدمەتریی سلێمانی كە جێبەجێكردنی دەكەوێتە سەردەمی كابینەكانی داهاتووی حكومەتی هەرێمی كوردستان، سەرەتاكەی لە گوندی (داربەڕولە)وە دەستپێدەكات‌و لە بازگەی مێرگەپان- قەیوان كۆتایی دێت. بەشی دووەمی شەقامەكە لە گوندی (داربەڕولە)وە دەچێتە پشتی خانوەكانی كۆمپانیای نەوزاد، لەوێشەوە بەبەردەم شوقەكانی (بەرزاییەكانی قەیوان)دا تێدەپەڕێت، واتا ئەم پرۆژە نیشتەجێبونە دەكەوێتە دەرەوەی شەقامی سەدمەتری‌و ماستەرپلانی سلێمانییەوە، پاشان شەقامەكە لەوێوە دەچێتە پشتی شوقەكانی شاری گۆیژەو ئەم  شوقانە دەكەونە ناو شەقامی سەدمەترییەوە. لە پشتی شوقەكانی گۆیژە كە بە "دۆڵەمیران" ناسراوە شەقامی (100) مەتری سلێمانی دەچێتە ناو پرۆژەی گەشتیاری "چاڤی لاند"‌و شەقامەكە رێك بەناو "ئەكوا پارك"ی چاڤی لانددا تێدەپەڕێت، پانی شەقامەكە لەم ناوچەیە كەمدەبێتەوە بۆ (30 مەتر). پانی شەقامی (100) مەتریی بەپێی ئەو دیزاینەی بۆی كراوە لە گوندی (داربەڕولە)وە تاوەكو پشتی شوقەكانی شاری گۆیژە (60 مەترە)، واتە مەرجی شەقامی (100) مەتری تێدا نییە كە دەبێت پانییەكەی (100 مەتر) بێت. دوای چاڤی لاند، شەقامی (100) مەتریی دەچێتە پشتی پرۆژەی بەرزاییەكانی سلێمانی كە موڵكی كۆمپانیای قەیوانە، پانی شەقامەكە لەم ناوچەیە دەبێت بە (30 مەتر). لە پشتی پرۆژەی نیشتەجێبوونی بەرزاییەكانی سلێمانییەوە شەقامەكە دەڕوات بۆ ناو پاركی هەواری شار، لەناو پاركەكەدا پردێك دروست دەكرێت، لە پاركی هەواری شارەوە شەقامەكە دەچێتە بازگەی مێرگەپان، پانی جادەكە لەم ناوچەیە دەبێت بە (40 مەتر). خەیاڵێك كە نابێت بە واقیع قۆناغی دووەمی شەقامی (100) مەتری سلێمانی، ژمارەیەك گرفت‌و ئاستەنگی تێدایە كە چارەسەركردنیان كارێكی ئاسان نییە، تا ئەوڕادەی كە هەندێك لە بەرپرسانی شارەوانی باوەڕیانوایە، ئەم قۆناغەی شەقامەكە "خەیاڵێكە كە هەرگیز نابێت بە واقیع". •    یەكێك لە كێشەكانی قۆناغی  دووەمی شەقامەكە پرۆژەی چاڤی لاندە، پانی شەقامەكە لەناو چاڤی لاند كراوە بە (30 مەتر)، بەڵام چاڤی لاند بەمە رازی نییە‌و دەڵێ تەنیا (10 مەتر) روبەر بە شەقامەكە دەدات ئەوەش لەناو سنەوبەرەكان، بۆ ئەمەش داوای (25 ملیۆن) دۆلار دەكات، سەرۆكی پێشووی شارەوانی سلێمانی لەسەر ئەم دۆسیەیە دورخرایەوە. •    یەكێكی تر لە كێشەكانی قۆناغی دووەمی شەقامی (100) مەتری ئەوەیە لە بناری چیای گویژەو لەبەرامبەر وێستگەی كارەبای گەڕەكی ئازادی، زەوییەك دراوە بە مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و بڕیارە بارەگای مەكتەی سیاسی نوێی یەكێتی لەم شوێنەدا دروستبكرێت، ئەم پرۆژەیەش رەنگە لە داهاتوودا كێشەی گەورە بۆ قۆناغی دووەمی شەقامەكە دروست بكات. •    سەرباری ئەمە، بەپێی ئەو دیزاینەی كە دانراوە بۆ قۆناغی دووەم خەرجییەكەی زۆر دەبێت، چەند ئۆپشنێك هەیە بۆ رزگاركردنی ئەم قۆناغەی شەقامەكە لە مردن، یەكێك لە ئۆپشنەكان كە لەناو شارەوانی سلێمانی تاوتوێ دەكرێت ئەوەیە لە پشتی شوقەكانی گۆیژە "دۆڵە میران" شەقامەكە بە تونێلێك بەناو چیای گویژەدا تێپەڕبكرێت‌و بەوە شەقامەكە لە كێشەی چاڤی لاند‌و كێشەكانی دوربخرێتەوە‌و ببرێتە ناحیەی سیتەك، ئەگەر ئەم ئۆپشنە جێبەجێ بكرێت ناحیەی سیتەك دەكەوێتە ناو ماستەر پلانی سلێمانییەوە، ئۆپشنی دووەم كە باسدەكرێت ئەوەیە ئەم قۆناغەی شەقامەكە هەر دروست نەكرێت. لەبارەی كێشەو گرفتەكانی قۆناغی دووەمی شەقامەكە، پارێزگاری سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند، ئەوەی كە گرفتی گەورەی لەسەرەو كێشەی هاتوچۆی بازرگانی چارەسەر دەكات قۆناغی یەكەمی شەقامەكەیە كە ئێستا جێبەجێ دەكرێت، ئێمە لەو بەشەوە دەستمان پێ نەكردووە كە كێشەی هەیە، لەو بەشەوە دەستمان پێكردووە كە خۆی كێشەی جێبەجێبوونی نییە‌و بەجێبەجێبوونی زۆرترین كێشەمان بۆ چارەسەر دەكات، دەوڵەت بۆ هەر قۆناغێك چارەسەری دیاریكراو و ئەندازەیی بۆ ئەو گرفتانە دەبێت كە دێتە بەردەم پرۆژەكە. قۆناغی سێیەمی شەقامەكە قۆناغی سێیەمی شەقامەكە لە بازگەی (مێرگەپان- قەیوان)ەوە دەستپێدەكات تاوەكو بەرزاییەكانی (شێركوژ) لە پشتی ناوچەی قولەڕەیسی-یەوە، پانی شەقامەكە لەم قۆناغەدا (60 مەترە)، بەڵام لە پشتی قولەڕەیسییەوە تاوەكو بازگەی كەڵەوانان- پیرەمەگرون پانی شەقامەكە جارێكی تر دەبێتەوە بە (100 مەتر). واتە بەكۆی گشتی شەقامی (100) مەتری سلێمانی كە روبەرەكەی (146 كیلۆمەتر)ە، نزیكەی تەنیا (50 كیلۆمەتر)ی بە پانی (100 مەتر) دروستدەكرێت، لە بەشەكانی تریدا پانی شەقامەكە (30 بۆ 40 بۆ 60) مەترە. یەكێك لە دیارترین گرفتەكانی ئەم قۆناغەی شەقامەكە ئەوەیە، لە ئێستاوە دەستكراوە بە دابەشكردنی زەوییەكانی ناوچەی قولەڕەیسی، ئەمە رەنگە لە داهاتوودا كێشەی گەورە بۆ شەقامە سەدمەترییەكە دروست بكات. كێشەی یاسایی پرۆژەكە قۆناغی یەكەمی دروستكردنی شەقامی سەدمەتری سلێمانی دەستیپێكرد، بەڵام لیژنەی سەرپەرەشتیاری كارەكانی كۆمپانیاكە بوونی نییە، پێشترو لە ساڵی 2013 لیژنەیەك لە نوێنەری دامەدەزگاكان سەرپەرەشتی كاری دروستكردنی شەقامەكەیان دەكرد، بەڵام رۆژی 27ی تەموزی 2018 هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی بە فەرمانێك فەرمانگەكەی سڕ كرد، ئازاد رەسوڵ كە سەرۆكی ئەو فەرمانگەیە بوو ئێستا خانەنشینە، بەڵام هێشتا بەناوی فەرمانگەكەوە قسە دەكات. یەكێك لە كارەكانی لیژنە یاخود فەرمانگەی سەرپەرەشتیاری پرۆژە ئەوەیە ناوچەی كاركردن رادەستی كۆمپانیای جێبەجێكار بكات، كارێكی تری لیژنە ئەوەیە دەستبەكاربوون بۆ كۆمپانیای جێبەجێكار بنوسێت پاشان كارێكی تری ئەوەیە چاودێری كوالیتی جێبەجێكردنی پرۆژەكە بكات. شاباز حەمەسدیق بەڕێوەبەری جێبەجێكاری شەقامی سەدمەتریی سلێمانی لە كۆمپانیای قەیوان لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) رایگەیاند، لیژنەیەك هەیە لەلایەن سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانییەوە بەناوی (فەرمانگەی ئەندازیاریی نیشتەجێی شەقامی سەدمەتری) كە بەڕێز ئازاد رەسوڵ سەرۆكی فەرمانگەكەیە، ئەم فەرمانگەیە هێشتا هەڵنەوەشاوەتەوە‌و بە فەرمی فەرمانی دەستبەكاربونی بۆ كۆمپانیای قەیوان نوسیوە. بەڵام هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی لەوەڵامی پرسیاری ئەوەی ئایا بەفەرمی فەرمانی دەستبەكاربوون بۆ كۆمپانیای قەیوان دەرچووە یاخود نا، دەڵێ:" ئێستا لایەنی یەكەم وەزارەتی شارەوانییە‌و لایەنی دووەم كۆمپانیای قەیوانە، دەبێت ئەو پرسیارە لەوان بكەن". پارێزگاری سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند، پێشتر كە كارەكانی فەرمانگەی سەرپەرەشتیاری شەقامی سەدمەتریمان سڕكرد بەهۆی ئەوەبوو پرۆژەكە راوەستابوو، كە پرۆژەكە دەستیپێكردووە ئێستا فەرمانگەكە كارابوەتەوە". لەبارەی ئازاد رەسوڵ سەرۆكی فەرمانگەكە كە خانەنشین بووە، پارێزگاری سلێمانی ئاشكرایكرد:" ئێستا لەگەڵ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران لەگفتوگۆدان، بۆ ئەوەی لە شوێنی خۆی بمێنێتەوە‌و چاودێری كارەكە بكات، بەوپێیەی ئەندازیارەو ئەزمونی لەگەڵ كارەكانی شەقامی سەدمەتری سلێمانیدا هەیە". نەبوونی دەرخستەیەكی دیاریكراو بۆ چۆنیەتی جێبەجێكردن‌و خەرجییەكانی پرۆژەكە یەكێكی ترە لەو بابەتانەی كە بۆ هەندێك لە چاودێرانی پرۆژەكە گرفتی دروستكردووە، بەڵام شاباز حەمەسدیق بەڕێوەبەری جێبەجێكاری شەقامی سەدمەتریی سلێمانی لە كۆمپانیای قەیوان دەڵێ:" دەرخستەی كارەكە هەمان دەرخستەی پێشووی كۆمپانیا توركییەكانە، بەڵام حكومەت‌و ئەو لیژنە تایبەتەی كە دروستكراوە، پێیان باش بووە كۆمەڵێك فەقەرە كە پێویست نین و لە ئێستادا كار لەسەر شەقامەكە ناكات، لاببرێت‌و لە كاتێكی ترداو بە پرۆژەیەكی تر جێبەجێ بكرێت لەوانە سیستمی سەوزكردنی ناو جەزرە وەسەتییەكان". بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بۆ وەرگرتنی كارەكە لە سێ كۆمپانیا توركییەكە (كور- ئلیتبای- ئینتاشی) كە ساڵی 2013 بڕیاربوو ئەوان پرۆژەی شەقامەكە جێبەجێ بكەن‌و ماوەی سێ مانگ كاریان تێدا كرد، كۆمپانیای قەیوان بڕی (15) ملیۆن دۆلاری داوە بەو كۆمپانیایانە داوە. ئەلەند مەحوی لێپرسراوی راگەیاندن‌و پەیوەندییەكانی گروپی كۆمپانیاكانی قەیوان بە (درەو)ی راگەیاند، ئەو پارانەی كە كۆمپانیای قەیوان گەڕاندویەتیەوە بۆ كۆمپانیا توركییەكان دەخرێتەسەر خەرجی پرۆژەی شەقامی سەدمەتری‌و حكومەت بۆ كۆمپانیای قەیوانی دەگەڕێنێتەوە. واتا ئەمەش خەرجییەكەی ترە بۆ بۆسەر خەرجی قۆناغی یەكەمی شەقامی سەدمەتری سلێمانی دروستبووە. حكومەتی هەرێمی كوردستان ئێستا لە قەیرانی دارایدایە، موچەی مانگانەی موچەخۆرانی بۆ دابین ناكرێت، لەم كاتەدا پرۆژەی شەقامی (100) مەتریی خراوەتە بواری جێبەجێكردن، كە لە (7) ساڵی رابردوودا بەهۆی هەمان قەیرانەوە جێبەجێكردنی پرۆژەكە دواكەوتووە. كۆمپانیای قەیوان بە قەرز پرۆژەكە بۆ حكومەت جێبەجێ دەكات، بەپێی قسەی لێپرسراوی راگەیاندن‌و پەیوەندییەكانی گروپی كۆمپانیاكانی قەیوان، كۆمپانیاكەیان تاوەكو بڕی (100 ملیار) دینار لە قۆناغی یەكەمی پرۆژەكەدا خەرجدەكات‌و دوای ئەوە حكومەت مانگانە بەپێی توانا سولفەی بۆ خەرجدەكات. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، كۆمپانیا توركییەكان ساڵی 2013 كە هێشتا قەیرانی دارایی روینەدا بوو، بەڵێنیان دابوو بڕی (15 ملیار) دینار لە پرۆژەكەدا خەرج بكەن‌و دوای ئەوە حكومەت سولفەی كاركردنیان پێبدات. بەهۆی دۆخی خراپی دارایی حكومەتەوە پێشبینی دەكرێت لە كۆتایی كارەكانی بەشی یەكەمی شەقامی (100) مەتریدا، كۆمپانیای قەیوان لەبری پارە، زەوی لە حكومەت وەرگرێت، یاخود بۆ ماوەی چەند ساڵێك شەقامەكە بدرێت بە كۆمپانیاكە‌و بۆ دەرهێنانەوەی خەرجییەكانی پارەی هاتوچۆ لەو ئۆتۆمبیلانە وەرگرێت كە پێیدا گوزەر دەكەن، خزمەتگوزاری ناوچەی موحەڕەماتی شەقامەكە كە ئەمەش سەرچاوەیەكی تری داهاتە رەنگە بدرێت بە كۆمپانیا جێبەجێكار. 100 مەتریی لە سلێمانی ! لە شاری سلێمانی جگە لە شەقامی (100) مەتری (شاڕێی بابان) كە ئێستا قۆناغی یەكەمی جێبەجێ دەكرێت، دوو شەقامی تری (100) مەتریی‌و یەك شەقامی (120) مەتریی هەن كە دروستكردنیان شكستی هێناوە: •    شەقامی (100) مەتری قڕگە:  ئەم شەقامە لە گەراجی (موەحەد)ی سەر رێگای سلێمانی- عەربەتەوە دەست پێدەكات تا بناری گویژە، واتا لەنێوان شوقەكانی بەرزاییەكانی قەیوان و شوقەكانی گویژەدا كۆتایی دێت، ئەم شەقامە لە فولكەی بازاڕی قڕگە لە بەردەم شاری سپیەوە تا بناری گویژە بە نیوەناچڵی تەواو بووە، بەڵام لەبەردەم شاری سپیەوە تا گەراجی موەحەدو سەر رێگای سلێمانی- عەربەت دەستكاری نەكراوەوەو تەنانەت تەجاوزێیەكی زۆری كراوەتەسەر. •    شەقامی (100) مەتری وڵوبە – بەكرەجۆ: ئەم شەقامە لەڕێگای بەكرەجۆو لەبەردەم هۆتێل (های كریست)ەوە دەستپێدەكات‌و بەناو ناوچەی پیشەسازیدا دەڕوات‌و بەلای شوقەكانی (سائیب سیتی)دا دەچێتە گەڕەكی گویژەو بە (شاری ئەوین)و (مەیدانی ئاژەڵان)دا تێپەڕ دەبێت. ئەم شەقامە لە هەندێك شوێن بە كوالێتیەكی خراپ دروستكراوە، پانی شەقامەكە كراوە بە (30 بۆ 40) مەتر، رێژەی 70%ی تەواو نەبووەو بە نیوە ناچڵی بەجێهێڵدراوە.  •    شەقامی (120) مەتری سلێمانی- عەربەت: شەقامی (120) مەتری سلێمانی- عەربەت، لە كابینەكەی عومەر فەتاح- ئیدارەی سلێمانی دروستكراوە، بەپێی خشتەو دەرخستە ئەم شەقامە (120) مەترییە، واتا (60) مەتری رۆیشتن‌و (60) مەتری هاتنە، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، تەنیا (9) مەتر هاتن‌و (7) مەتر رۆیشتن لەگەڵ شەقامی خەدەمی دروستكراوە، واتا شەقامەكە لە بری (120) مەتری كراوە بە (60) مەتر.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت شەقامی سەد مەتریی سلێمانی.. پرۆژەیەك كە لەماوەی حەوت ساڵدا دوجار مەراسیمی بۆ كراوەو بەردی بناغەی بۆ دانراوە، لە بەردی بناغەی یەكەمدا تێچووی هەر كیلۆمەترێك لە قۆناغی یەكەمی شەقامەكەدا بڕی  (14 ملیارو 700 ملیۆن) دینار بوو، ئێستا خەرجی یەك كیلۆمەتر كەمكراوەتەوە بۆ (12 ملیارو 500 ملیۆن) دینار، بەڵام سەرباری ئەمەش بە پێی قسەی سەرۆكی حكومەت بێت كە لە هەولێر بۆ هەر كیلۆمەترێكی شەقام بڕی (2 ملیۆن و 500 هەزار) دۆلار خەرجكراوە، هێشتا تێچووی دروستكردنی شەقام لە سلێمانی چوار هێندەی هەولێرە، شەقامی سەدمەتری سلێمانی لە حەوت ساڵی رابردوودا یەكێك لەو پرۆژانە بووە كە زۆرترین قسەوباسی لەسەركراوە، لەو ماوەیەدا لە هەولێر شەقامی 120 مەتری تەواو كراوەو ئێستاش نیوەی كاركردن لە شەقامی 150 مەتری تەواوبووە، كۆتایهاتنی سەدمەترییەكەی سلێمانی بەهەموو پێوەرەكان دەكەوێتە كابینەكانی داهاتووی حكومەتی هەرێمەوە. یەكەمین بەردی بناغە پرۆژەی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی، بۆ یەكەمجار لە ساڵی 2011دا بڕیار لەسەر دروستكردنی درا، بەڵام دوای دوو ساڵ‌و لە رۆژی 6ی تشرینی دووەمی ساڵی 2013دا یەكەمین بەردی بناغەی پرۆژەكە لەلایەن عیماد ئەحمەد جێگری سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی حكومەتی هەرێمەوە دانرا. بەپێی قسەی (بەهرۆز محەمەد ساڵح) كە ئەوكات پارێزگاری سلێمانی بووە، ساڵی 2013 كوالیتی پرۆژەكە بەمشێوەیە بووە:  •    پرۆژەی شەقامی 100 مەتری پێكهاتووە لە رێگەیەكی دوو سایدی خێرا. •    هەر سایدێك پێكهاتووە لە چوار هێڵی ئۆتۆمبێل، سەرباری هێڵی وەستان. •    پرۆژەكە كراوە بە سێ‌ قۆناغەوە، قۆناغی یەكەم درێژییەكەی 33 كیلۆمەترەو 8 یەكتر بڕی تێدایە 60 ئاوبڕی سندوقی‌و چەندین بڕگەی تەواوكاری لە خۆی دەگرێت. •    ئەم قۆناغە لە تاسلوجەوە درێژ دەبێتەوە بۆ بازگەی عەربەت‌و بەگرنگترین بەشی پرۆژەكە دادەنرێت. •    بەشی دووەمی پرۆژەكە لە تاسلوجەوە درێژ دەبێتەوە بۆ تونێلی پێشرەو. •    بەشی سێیەم لە تونێلی پێشڕەوەو بۆ بازگەی عەربەت درێژ دەبێتەوە. •    جێبەجێكردنی قۆناغی یەكەمی شەقامی سەد مەتری ماوەی 36 مانگی تەقویمی بۆ دانراوە. •    قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە بە گوژمەی 469 ملیارد دینار جێ‌ بەجێ‌ دەكرێت.  •    كۆمپانیاكانی (كور)و (ئلیتبای)و (ئینتاشی) توركی پرۆژەكە جێبەجێ دەكەن. •    ئەم پرۆژەیە چارەسەرێكی هەمیشەیە بۆ كەمكردنەوەی كێشەی هاتوچۆو رەنگە بۆ 50 ساڵی ئایندە بتوانێت كێشەی هاتوچۆ لە سلێمانیدا كەم بكاتەوە. •     ئەو كۆمپانیا توركیانەی كە پرۆژەكە جێبەجێ دەكەن پرۆژەی تریان بەشێوەیەكی سەركەوتوو لە سلێمانی جێ‌ بەجێ‌ كردووە. دووەمین بەردی بناغە دوای نزیكەی (7 ساڵ) ئەم پرۆژەیە جێبەجێ نەكرا، ئەمڕۆ جارێكی تر مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان هاتە سلێمانی‌و لە مەراسیمێكدا بۆ جاری دووەم بەردی بناغەی پرۆژەكەی دانایەوە. بەپێی قسەی ساسان عەونی وەزیری شارەوانی‌و گەشتوگوزار، پرۆژەكە ئێستا بەمشێوەیە جێبەجێ دەكرێت:  •    ئەم پرۆژەیە تاوەكو (20) ساڵی دیكە كێشەی جەنجاڵیی هاتوچۆ لە شاری سلێمانی چارەسەر دەكات. •    پرۆژەكە لە ماستەرپلانی سلێمانیدا لە دوو شەقامی شێوە تەریب پێكهاتووە كە لە رۆژئاوا بۆ رۆژهەڵاتی سلێمانی درێژدەبێتەوە. •    لەكاتی تەواوبوونی هەموو پرۆژەكەدا، شەقامەكانی 60 مەتری‌و 100 مەتری بەشێوەی تۆڕێك لە شەقام بەیەكەوە دەبەستێتەوەو رووپۆشی رووبەری 472 كیلۆمەتر دووجا دەكات. •    درێژیی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی لەگەڵ تۆڕی شەقامە لاوەكییەكانی 146 كیلۆمەترە. •    پرۆژەكە لە تاسڵوجەوە بۆ تونێلی پێشڕەو درێژبوەتەوە. •    پرۆژەكە لە (100 مەتری)یەوە دەستپێدەكات لە كۆتاییەكەیدا دەبێتە (40 مەتری)ی. •    پرۆژەكە بە سێ قۆناخ جێبەجێ دەكرێت، ئەوەی ئێستا قۆناغی یەكەمە كە لە 32 كیلۆمەتر پێكدێت، هەشت یەكتربڕو شەش ئاوبەری سندوقیی تێدایەو بەپێی ستانداردی جیهانیی دروستدەكرێت. •    پرۆژەكە لەسەر بودجەی حكومەت جێبەجێ دەكرێت‌و تەنیا بۆ قۆناغی یەكەمی بڕی (400 ملیار) دیناری بۆ تەرخان كراوە. جیاوازی بەردی یەكەم‌و بەردی دووەم بەردی یەكەمی پرۆژەی شەقامی سەدمەتری سلێمانی كە ساڵی 2013 دانرا، بودجەی قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە واتە ئەو رێگایەی كە لە تاسلوجەوە بۆ نزیك بازگەی عەربەت دروستدەكرا (469 ملیار) دینار بوو، بەڵام تێچووی قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە لە بەردی دووەم بناغەدا كەمكراوەتەوە بۆ (400 ملیار) دینار، واتە بڕی (69 ملیار) دیناری لێبڕاوە، بەم پێیە خەرجی هەر كیلۆمەترێك لە شەقامەكە لە (14 ملیارو 700 ملیۆن) دینارەوە كەمكراوەتەوە بۆ (12 ملیارو 500 ملیۆن) دینار. رۆژی 27ی كانونی دووەمی ئەمساڵ كۆبونەوەی ئەنجومەنی باڵای ئابوری هەرێمی كوردستان بەڕێوەچوو، هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی بەشداربوو لە كۆبونەوەكەدا، گفتوگۆكرا لەبارەی شەقامی سەدمەتری سلێمانی، لەو كۆبونەوەیەدا بوو كە بڕیاردرا پێداچوونەوە بە گوژمەی پرۆژەی شەقامی سەدمەتری سلێمانیدا بكرێت. بەپێی راگەیەندراوێكی تیمی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت كە رۆژی 2ی شوباتی ئەمساڵ بڵاوكرایەوە، مەسرور بارزانی وتویەتی:" ناكرێت لە هەولێر بۆ كیلۆمەترێك شەقام (دوو ملیۆن‌و نیو) دۆلار تەرخان كراوە، بەڵام لە شەقامی سەدمەتری سلێمانیدا بۆ كیلۆمەترێك (9 ملیۆن) دۆلار تەرخان بكرێت". گوژمەی نوێی قۆناغی یەكەمی جێبەجێكردنی پرۆژەی سەدمەتری سلێمانی كە درێژەكەی (32 كیلۆمەتر)ە، بۆ هەر كیلۆمەترێك بڕی (10 ملیۆن‌و 400 هەزار) دۆلاری بۆ تەرخانكراوە، واتە سەرباری ئەوەی حكومەتی هەرێم كۆی گشتی گوژەمەكەی پرۆژەكەی كەمكردوەتەوە، بەڵام بەبەراورد بە قسەكەی مەسرور بارزانی كە پێشتر (9 ملیۆن) دۆلاری بۆ هەر كیلۆمەترێك بەزۆر زانیوە، بڕی پارەكە زیادكراوەو كەمنەكراوەتەوە.  پانی شەقامەكە بەپێی ئەوەی ئێستا جێبەجێ دەكرێت لە هەموو قۆناغەكاندا (100) مەتر نییە‌و بەگوێرەی قسەی وەزیری شارەوانی لە كۆتایی پرۆژەكەدا پانی شەقامەكە دەبێت بە (40 مەتر). لە بەردی یەكەمی بناغەدا كە بەهۆی قەیرانی دارایی كابینەی پێشووی حكومەتەوە نەچووە بواری جێبەجێكردن، بڕیاربوو سێ كۆمپانیای توركی بەناوەكانی (كور- ئلیتبای- ئینتاشی) پرۆژەكە جێبەجێ بكەن، بەڵام لەبەردی دووەمی بناغەدا پرۆژەكە دراوە بە كۆمپانیای (قەیوان) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆییە، ئێستا هاوشێوەی كابینەی پێشوو، حكومەت توشی قەیرانی دارایی بووە، كۆمپانیای قەیوان بە قەرز پرۆژەكە بۆ حكومەت جێبەجێ دەكات. ئەلەند مەحوی بەرپرسی راگەیاندنی كۆمپانیای قەیوان بە (درەو)ی راگەیاند، كۆمپانیای قەیوان وەكو دەستپێشخەرییەك بڕیاریدا بەبێ وەرگرتنی پارەی پێشەكی بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكە، دەست بەكارەكانی بكات، قەیوان تاوەكو بڕی (100 ملیار) دینار لە پرۆژەكەدا خەرجدەكات‌و دوای ئەوە حكومەت مانگانە سولفەی جێبەجێكردنی پرۆژەكەی بۆ خەرج دەكات. لە بەردی یەكەمی پرۆژەكەدا بڕیار بوو تەنیا قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە كە لە تاسلوجەوە دەستی پێدەكرد بۆ بازگەی سلێمانی- عەربەت، بەماوەی (36) مانگ واتە (سێ ساڵ) تەواو بكرێت، لە بەردی بناغەی دووەمیشدا ئەم كاتە وەكو خۆی ماوەتەوە‌و گۆڕانكاری تێدا نەكراوە، بەم پێیە بێت قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە لە كۆتایی تەمەنی ئەم كابینەی حكومەتدا تەواو دەبێت‌و چارەنوسی قۆناغی دووەم‌و سێیەمی پرۆژەكە دەكەوێتە سەردەمی كابینەكانی داهاتوو. لەبەردی بناغەی یەكەمدا پرۆژەكە ناوی لێنرابوو "شەقامی سەدمەتری سلێمانی"، بەڵام لە بەردی بناغەی دووەمدا ناوی پرۆژەكە گۆڕدراوە بۆ "شاڕێی بابان"، ئەم ناوە لەسەر پێشنیازی سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی دانراوە‌و وەكو ئاماژەیەكە بۆ رۆڵی "میرنشینی بابان".  

(درەو): شێخ نەهرۆ كەسنەزایی رێبەری نوێی تەریقەتی قادری، بەپێی راپۆرتی رۆژنامەی واشنتۆن پۆست كاری بۆ دەزگای هەواڵگری ئەمریكا كردووە‌و لەڕێگەی دروێشەكانییەوە چەندین زانیاری دەگمەنی داوە بە ئەمریكا، ئەمریكییەكان ژمارەی نهێنییان لەناو دەزگای هەواڵگری بۆ داناوە‌و مانگانەش پارەیان پێداوە. نامەكەی شێخ بۆ جۆن بۆڵتن شێخ نەهرۆ كەسنەزانی كە دوێنێ لە شوێنی كۆچكردووی باوكی (شێخ محەمەد كەسنەزانیی) وەكو رێبەری نوێی تەریقەتی قادری بەیعەتی پێدرا، بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی واشنتۆن پۆستی ئەمریكی كە رۆژی 6ی حوزەیرانی ساڵی رابردوو بڵاوبوەتەوە، نامەی بۆ جۆن بۆلتۆن راوێژكاری پێشووی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا‌و مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا نوسیوە. لەو نامانەدا شێخ نەهرۆ داوای لە بەرپرسانی ئەمریكی كردووە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئەو كەس‌و لایەنانەدا بەهێز بكەن كە دەیانەوێت رژێمی ئێران بروخێنن، باسی لە بەرژەوەندی هاوبەشی خۆیان‌و ئەمریكییەكان كردووە لە لاوازكردنی رژێمی ئاخوندی ئێران‌و كۆتایهێنان بە هەژمونی. شێخ لە هۆتێلەكەی ترەمپ واشنتۆن پۆست باسی لەوەكردووە، دوای چوار مانگ لە ناردنی ئەو نامانە، شێخ نەهرۆ چوەتە هۆتێلەكەی دۆناڵد ترەمپ لە واشنتۆنی پایتەخت كە ناوی هۆتێل "ئینتەرنەشناڵ"ە، ماوەی (26) شەو لە نهۆمی هەشتەمی ئەو هۆتێلە ماوەتەوە، رۆژنامەكە وای خەمڵاندووە خەرجی ئەو ماوەیەی لە هۆتێلەكە ماوەتەوە دەیان هەزار دۆلار بوبێت. نوسەرانی راپۆرتەكە باسیان لەوەكردووە، مانەوە بۆ ماوەیەكی زۆر لەو هۆتێلە گرانبەهایانەدا كەمجار رودەدات، رۆژنامەكە لەو ماوەیەدا لیستی ئەو كەسانەی دەستكەوتووە كە سەردانی هۆتێلەكەیان كردووە، دەڵێ ماوەی مانەوەكەی شێخ نەهرۆ كەسنەزانی لەهەموو میوانەكانی تر زیاتر بووە.  وشنتۆن پۆست نوسیویەتی، شێخ نەهرۆ كە تەمەنی (50) ساڵە، لە كۆشكێكدا لە ئوردن دەژی كە بە زێڕ رازێندراوەتەوەو خزمەتكاری هەیە، بە پەیامنێرەكەیانی لە عەممان راگەیاندووە:" زۆرجار لە هۆتێلی Hay-Adams دەمێنێتەوە، بەڵام بەمدواییە ناوبانگی هۆتێلە نوێییەكەی ترەمپی لە واشنتۆن بیستووە‌و لەو باوەڕەدا بووە كە شوێنێكی باشە بۆ مانەوە". شێخ نەهرۆ رەتیكردوەتەوە سەردانەكەی بۆ هۆتێلەكەی ترەمپ بەمەبەستی دروستكردنی لۆبی بێت‌و وتویەتی ئەو بەمەبەستی وەرگرتنی چارەسەری پزیشكی لە نەخۆشخانەی جونز هۆبكنز سەردانی واشنتۆنی كردووە، بەڵام رۆژنامەكە دەڵێ لە واشنتۆن لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكی دیداری كردووە بە ئامانجی بازرگانی‌و چەندین كۆمپانیا نوێی دروستكردووە. واشنتۆن پۆست وتویەتی:" هۆتێلەكەی ترەمپ لە واشنتۆن بووە بە شوێنی كۆبونەوەی سیاسەتمەدارانی سەربە پارتی كۆمارییەكان‌و ئەو كەسانەی كە كاری حكومییان هەیە، بۆ خەڵكانی بیانی‌و ئەوانەی كە خاوەن هەژمونن‌و دەیانەوێت لەگەڵ ئەمریكا كاربكەن، بووە بە باشترین وێستگەی مانەوە، خەڵكانی دورخراوەو سەركردە سیاسییە بیانییەكان كە ناتوانن لەرێگەی كەناڵە فەرمییەكانەوە دەستیان بە ئیدارەی ترەمپ بگات بەمەبەستی لۆبیكردن، لە هۆتێلەكەی ترەمپ دەنیشنەوە"، لەم بوارەشدا نمونەی بە لۆبیكردنێكی سعودیە هێناوەتەوە دوای هەڵبژاردنی ساڵی 2016 ئەوەش لەرێگەی بەكرێگرتنی (500) ژور لە هۆتێلەكەی ترەمپ.  راپۆرتەكە ئاماژە بەوەدەكات، بەر لە چەند هەفتەیەك لە گەیشتنی شێخ نەهرۆ كەسنەزانیی بۆ هۆتێلەكەی ترەمپ، سەرۆك وەزیرانی دورخراوەی تایلەند‌و هاوسەرەكەی شەوێك ماونەتەوە، چەند هەفتەیەك دواتریش رێپۆرتەرێك كاندیدێكی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی نێچیریای لە هۆتێلەكە بینیوە كە بۆ مەبەستی لۆبیكردن هاتووە، بەڵام كەس وەكو شێخ نەهرۆ كەسنەزانیی لە هۆتێلەكە نەمایەوە كە رێبەری موسوڵمانە سۆفییەكانە‌و خۆی دەڵێت بەر لە جەنگی ئەمریكا‌و عێراق لە ساڵی 2003 وەكو هاواڵدەر خزمەتی بە دەزگای هەواڵگری ناوەندی ئەمریكا (CIA) كردووە. ئینتیفاز قەنبەر وتەبێژو یاریدەدەری شێخ نەهرۆ كەسنەزانیی كە بەبەردەوامی لە هۆتێلەكە لەگەڵ شێخ نەهرۆ بووە وتویەتی: لەناو هۆتێلەكە زۆرێك لە باڵیۆزو خەڵكانی گرنگیان بینیوە، بەڵام قسەیان لەگەڵ نەكردوون‌و تەنیا بینویانن". بەپێی قسەی رۆژنامە ئەمریكییەكە، توانای ترەمپ بۆ سودوەرگرتن لە خەڵكانی بیانی بەتایبەتیش لەكاتێكدا سەرۆكی وڵاتە، رەخنەی زۆری بەدوای خۆیدا هێناوە، رێكخراوی ترەمپ روبەڕووی سكاڵای یاسایی بوەتەوە، ئەندامانی پارتی دیموكراتەكان لە كۆنگرێس دۆسیەیەكیان بەرزكردوەتەوە‌و دەڵێن ئەو كارانەی كە حكومەتە بیانییەكان بۆ ترەمپی دەكەن بەندی تایبەت بە وەرگرتنی دیاری‌و بەخشیش پێشیڵ دەكات كە لە دەستوردا هاتووە‌و وەرگرتنی پارەی لە حكومەتە بیانییەكان قەدەغەكردووە. ئەو كۆمپانیایەی كە هۆتێلەكەی ترەمپ لە واشنتۆن بەڕێوەدەبات، رەتیكردوەتەوە وەڵامی پرسیاری رۆژنامەی واشنتۆن پۆست بداتەوە لەبارەی ئەوەی ئایا شێخ نەهرۆ كەسنەزانیی لەبەرامبەر ئەو ماوەیەی لە هۆتێلەكە ماوەتەوە چەندێك پارەی داوە یاخود ئایا كەس لە كۆشی سپی ئاگاداركراوە لەوەی شێخ ئەو ماوە زۆرە لە هۆتێلەكە ماوەتەوە. كۆشی سپی‌و ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكاش بەهەمان شێوە رەتیانكردوەتەوە ئاگاداری سەردانەكەی شێخ نەهرۆ بن بۆ هۆتێلەكەی ترەمپ‌و وتویانە ئاگاداری ئەوە نین هیچ كۆبونەوەیەكی فەرمی لەنێوان كارمەندەكانیان‌و شێخ نەهرۆدا كرابێت، بەڵام نەیانتوانیوە رەتی بكەنەوە بەشێوەی نافەرمی كۆبونەوە كرابێت. شێخ‌و ئەجێندا سیاسییەكەی رۆژنامەكە نوسیویەتی: شێخ نەهرۆ كەسنەزانیی ئەجێندایەتی سیاسی هەیە‌و بانگەشەی روبەڕووبونەوەی سەربازی لەنێوان ئەمریكا‌و ئێران دەكات‌و دەڵێ دەیەوێت یارمەتی ئەمریكا بدات بۆ رزگاربوونی عێراق لەژێر هەژموونی ئێراندا، خۆشی وەكو كاندیدێك بۆ سەرۆكایەتی عێراق وێنا دەكات. بەگوێرەی راپۆرتەكەی واشنتۆن پۆست، شێخ نەهرۆ لە ئەمریكا بەمدواییانە ژمارەیەك كۆمپانیای بواری سكیوریتی تایبەت‌و خزمەتگوزاری بواری بیرەنەوتەكان تۆماركردووە‌و دەڵێ سورە لەسەر ئەوەی لەگەڵ ئیدارەی ترەمپدا بازرگانی بكات. شێخ نەهرۆ رۆژی 30 نۆڤێمبەری ساڵی رابردوو چوەتە هۆتێلەكەی ترەمپ، واتە رۆژێك دوای ئەوەی براكەی كە وەزیری بازرگانی عێراق بوو تۆمەتباركرا بە گەندەڵی‌و بێ ئامادەبوونی خۆی حوكمی حەوت ساڵ زیندانی بۆ دەرچوو. رۆژنامە ئەمریكییەكە نوسیویەتی خەرجی شەوێك مانەوە لە هۆتێلەكەی ترەمپ لەنێوان (هەزار بۆ 2 هەزار) دۆلاردایە، بەڵام لە هۆتێل  Hay-Adams شەوانە نرخ بە (840 بۆ هەزارو 840) دۆلارە. شێخ نەهرۆ وتویەتی لەو ماوەیەی لەواشنتۆن بووە لە دەرەوەی هۆتێلەكە چاوی بە ژمارەیەك شارەزایانی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا كەوتووە یەكێك لەوانە عەقید (عەباس دهۆك) بووە كە بەمدواییە بووە بە راویژكاری سەربازیی لە نوسینگەی خۆرهەڵاتی دوری وەزارەتی دەرەوەو پێشتر پاشكۆی سەربازی باڵیۆزخانەی ئەمریكا بووە لە سعودیە. عەقید عەباس دهۆك وتویەتی: شێخ نەهرۆ دەیەوێت لە واشنتۆن باسی عێراق بكات‌و گوزارشت حەقیقەتی دەسەڵات لەوێ بكات. شێخ لەگەڵ CIA واشنتۆن پۆست دەڵێ، شێخ نەهرۆو براكانی لەسەردەمی رژێمی سەددامدا دەستگیركراون، بۆیە بەر لە روخانی رژێم لە 2003دا پەنایان بۆ ئەمریكییەكان بردووە‌و یارمەتی بەرپرسانی هەواڵگری ئەمریكایان داوە، بەردەوام چاویان بەو بەرپرسانەی هەواڵگری ناوەندی ئەمریكا دەكەوێت كە لە بنكەیەكی بچوك لە كوردستانی عێراق كاردەكەن، لەناو تۆڕە سۆفییەكەیاندا دەیان كەسیان كردووە بە هەواڵدەر كە لەناو دەزگا سەربازی‌و هەواڵگرییەكانی سەددامدا كاریان كردووە، بەپێی كتێبێك كە (بۆب وودوارد) نوسیویەتی، ئەو زانیارییانەی كە دوو برا كەسنەزانییەكە‌و تۆڕەكەیان بە هەواڵگری ئەمریكایان داوە "زانیاری زۆر دەگمەن‌و سەرەنجڕاكێش" بوون، دەزگای هەواڵگری ناوەندی ئەمریكا ژمارەی نهێنی "ROCKSTARS" بۆ داناون. بەپێی ئەوەی رۆژنامەكە لەزاری شێخ نەهرۆوە بڵاویكردوەتەوە، لەبەرامبەر ئەو كارانەی كە بۆ دەزگای هەواڵگری ئەمریكایان كردووە، ئەمریكا مانگانە زیاتر لە یەك ملیۆن دۆلاری پێداون. بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی كە رۆژنامەی " The Post" بڵاویكردوەتەوە، دوای شەڕی عێراق، شێخ نەهرۆ تۆڕەكەی كردووە بە كۆمپانیایەكی ئەمنی تایبەت‌و كۆمپانیای پارێزگاریكردن لە دامەزراوە عێراقییەكان‌و گرێبەستی پاراستنی بنكە سەربازییەكانی ئەمریكا‌و دامەزراوە نەوتییەكانی بەدەستهێناوە. شێخ نەهرۆ خۆی وەكو كاندیدێكی گونجاو بۆ سەرۆكایەتی عێراق دەخاتەڕوو باسلەوە دەكات سۆفیەكان لە سوننە‌و شیعە پێكدێن‌و ئەمە بە ئەلتەرناتیڤێكی ئاشتیانە لەبەرامبەر فراوانخوازی ئێران لەلایەك‌و توندڕەوی قاعیدە لەلایەكی تر ناودەبات.  

ئامادەكردنی: یاسین تەها ڕە‌نگه‌ ئه‌و كه‌سایه‌تییه‌ ئیسلامیانه‌ی کە هاوشێوەی شێخ عه‌بدولقادری گه‌یلانین لە دنیای ئیسلامدا نەگەنە په‌نجه‌كانی یەک دەست، ئەم شێخە عارفە له‌ یه‌ك كاتدا رێبه‌ری یه‌كێک له‌ گه‌وره‌ترین ته‌ریقه‌ته‌كانی ته‌سه‌وف و ده‌روێشێتییە بەناوی ”قادریی“، له‌هه‌مان كاتیشدا جێگه‌ ستایشی سه‌له‌فییه‌ حه‌نبه‌لییه‌كانی ڕكابه‌ر و نه‌یاری ئه‌م رێچكه‌یه‌ و ئەوەندە بەسە کە ئیبن تەیمیەی حەڕانی (1263ز مردووە) ستایش و بەرگریی لێکردووە. به‌پێی زۆربه‌ی بۆچوونه‌ مێژووییه‌كان شێخی گه‌یلانی له‌ ئێران و دروست له‌ ده‌وروبه‌ری ڕۆخی ده‌ریای قه‌زوینه‌وه‌‌ دابه‌زیوه‌ته‌ به‌غدای پایتەختی عەباسییەکان كه‌چی ڕەچه‌ڵه‌كی ئەو گرێدراوە به‌ ئال و به‌یتی پێغەمبەر و جگه‌ له‌وه‌ی بووه‌ به‌ ”قوتبی به‌غدا“ مورید و شوێنكه‌وته‌كانی سنووری دەستکرد ناناسن و له‌ هیند و پاكستانه‌وه‌ تا ئه‌وپه‌ڕی باكوری ئه‌فه‌ریقا په‌رش و بڵاون. ڕەچه‌ڵه‌كی شێخ عه‌بدولقادر وه‌ك هه‌ر كه‌سایه‌تییه‌كیتری ناوداری سه‌ده‌ ناوه‌نجییه‌كانی ئیسلام، بیروڕای جیا جیا و بگرە مشتومڕێکی زۆری مێژوویی له‌سه‌ر ڕە‌چه‌ڵه‌ك و نیشتمانی عه‌بدولقادری گه‌یلانی هه‌یه‌، به‌ڵام سه‌رجه‌میان لەوەدا تا ڕادەیەکی زۆر یەکدەگرنەوە کە سەجەرەی ئەم عاریفە شەرعزانە بگێڕنه‌وه‌ بۆ سەر ئیمام عه‌لی کوڕی ئەبوتالیب له‌گه‌ڵ جیاوازییان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئایا ئه‌م "سه‌ید" بوونه‌ له‌ رێگه‌ی حه‌سه‌نه‌وه‌یه‌ یان حوسێن كه‌ كوڕانی فاتمه‌ی كچهی پێغه‌مبه‌ری ئیسلامن. ڕە‌نگه‌ به‌شێكی زۆری ئه‌م ناڕونییه‌ش بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ خۆهەڵنەکێشانی شێخی گه‌یلانی به‌ ڕە‌چه‌ڵه‌ك و باو باپیرانی و دیارخستنی لەبەرچاوی خەڵک، چونکە وەک لە ژیانەکەیەوە دەردەکەوێت ناوبراو بە پلەی یەکەم پشتی بە کار و کردەوەی کەسێتی خۆی بەستووە بۆ هەڵکشان بەرەو لوتکەی ناوداریی لەناو جەنجاڵیی شاری بەغدا کە ئەودەم جمەی دەهات لەخەڵکانی زانا و رێبوار و سەدەیەک بەر لەوەی گەیلانی ڕووی تێ بکات بەقسەی خەتیبی بەغدادی نزیک بە 45 هەزار مزگەوت و گۆڕەپانی نوێژی تێدا بووە و لەهەندێ کاتیشدا دانیشتوانەکەی لە ملێونێک کەس زیاتر بووە. هاوكات له‌گه‌ڵ ئه‌م شه‌جه‌ره‌ عه‌ره‌بییه‌ پێغه‌مبه‌رانه‌ی گه‌یلانیدا كه‌ پاسپۆرتێكی به‌هێزی په‌ڕینه‌وه‌یه‌ بۆ خۆشەویستبوون له‌ دنیای سۆفیگه‌ریدا، ناوی باپیری چواره‌می گه‌یلانی له‌ به‌شی هه‌ره‌ زۆری سه‌رچاوه‌كاندا به‌ ”جه‌نگی دۆست“ هاتووه‌. ئەم ناوە ئێرانییەی باپیرە گەورەی شێخی گەیلانی ئاڵۆزییه‌كی زۆری له‌ نه‌ته‌وه‌ی ناوبراودا دروست كردووه‌، چونكه ئه‌م ناوه‌‌ بۆ ئێرانییەکان و بۆ كوردیش ئاشنایه‌ و به‌ ‌مانای دۆستی جه‌نگ یان كه‌سی ئازاو چه‌له‌نگ دێت، به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ تا ئێستا به‌ ته‌واوی یه‌كلا نه‌بۆته‌وه ئاخۆ شێخ عەبدولقادر‌ لە نەتەوەی گیلەکە یان عه‌ره‌ب؟ هه‌ندێكیش باسیان له‌ ئه‌گه‌ری كوردبوونی كردووه‌ به‌پێی جوگرافیای گەشەکردن و زۆری شوێنكه‌وته کوردەکانی ئەمە جگە لە ماناو ده‌لاله‌ته‌كانی ناوی ”جه‌نگی دۆست“‌، بەپێی ئەم بۆچوونە شێخ عەبدولقادر خەڵکی گەیلانی سەر بە کرماشانە( کە ئێستاش شارۆچکەیەک کە ناوی گەیلان لە پارێزگای کرماشان هەیە)، ئەمەش لەگەڵ ئەو سەرچاوە مێژووییانە دێتەوە کە باس لەوە دەکەن شێخ عەبدولقادر لەناوچەکانی بن دەستی ئیمارەتی حەسەنەوی کوردییەوە هاتووەتە بەغدا. به‌پێی گه‌ڕانه‌وه‌ی باوی مێژویی شێخ عه‌بدولقادر له‌ ده‌وروبه‌ری ساڵی 1077 زاینیدا له‌ شارۆچكه‌ی "نیف"ی سه‌ر به‌ گه‌یلانی ڕۆخی ده‌ریاچه‌ی قه‌زوین لەباکوری ئێران هاتوەته‌ دنیاوه‌، به‌ڵام له‌ناوەڕاستی ساڵانی نه‌وه‌ده‌كانی سەدەی ڕابردوو یه‌كێك له‌ نه‌وه‌كانی گه‌یلانی ”جه‌ماله‌دین فالح“ توێژینه‌وه‌یه‌كی ئه‌كادیمی به‌ چاودێری هه‌ندێك شاره‌زا بڵاو كردەوە به‌ناوی ”جغرافیە الباز اڵاشهب“ كه‌ خوێندنه‌وەیەکی جیاواز بۆ گێڕانەوە مێژوییەکان دەخاتەڕوو و جه‌خت له‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌، شێخ عەبدولقادری باپیری لەدایکبووی گوندی "جیل" یان "گه‌یلان"ی زیك مه‌دائینی باشوری به‌غدایه، له‌ شه‌جه‌ره‌کەشی کە ئەم گەیلانی زادەیە خستوویەتەڕوو ناوی ”جه‌نگی دۆست“ نییه‌، بەم پێیەش باپیرانی گه‌یلانی به‌ر له‌ بوونی عه‌بدولقادر له‌ ناوچه‌كانی بن ده‌ستی ئیماره‌تی حه‌سنه‌وی كوردییه‌وه‌ هاتونه‌ته‌ گه‌یلانی نزیك به‌غدا، ئەم خوێندنەوەو لێکۆڵینەوە تازەیەش شێخ عەبدولقادر ده‌کاتە عێراقی و بەوەش گیڕانەوە ئێرانی بوونە باو و بەناوبانگەکەی باپیری ڕەتکردۆتەوە کە سەرجەمیان له‌ ژێر كاریگه‌ریی یه‌ك گێڕانه‌وه‌دا به‌ كۆمه‌ڵ له‌دایكبوونی شێخ عه‌بدولقادریان گێڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ گه‌یلانی ئێران و بەبێ وردبوونەوە چاویان لەیەکتر کردووە. مناڵی و پێگه‌شتنی شێخ عه‌بدولقادر زانیاریی له‌سه‌ر قۆناغی مناڵی شێخ عه‌بدولقادر تا تەمەنی 18 ساڵی زۆر زۆر كه‌مه‌، به‌ڵام به‌ پێی گێڕانه‌وه‌كان هەر به‌ مناڵی باوكی مردووه ‌و بە هەتیوی گەورە بووە، لە خێزانه‌كه‌ی خۆی‌ یه‌ك‌ برای هه‌بووه‌ به‌ ناوی عه‌بدوڵڵا کە زۆر گومناوە، بۆ ئه‌وه‌ی بگات به‌ ئاوه‌دانی كه‌ڵكه‌ڵه‌ی سه‌فه‌ر بۆ ڕووگه‌ی دنیای ئیسلامی ئه‌وكات كه‌ شاری به‌غدایه کەوتۆتە مێشکی‌، له‌ هه‌موو ماڵی باوكیشی ته‌نها 80 دینار پاره‌یان هه‌بووه‌، دایكی كه‌ ناوی فاتمه‌یه‌ و شێخ زاده‌یه‌كی ناوچه‌ی گه‌یلانه‌ نیو به‌ نیو له‌گه‌ڵ عه‌بدوڵڵا به‌شی كردووه‌ لێیان، پاشان بەدەم گریان و زارییەوە عه‌بدولقادری له‌گه‌ڵ كارواندا به‌ڕێكردووه بەرەو عێراق،‌ چونكه‌ دڵنیا بووه‌ له‌وه‌ی‌ ڕۆشتنی به‌ ده‌ستی خۆیه‌تی به‌ڵام گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ گه‌یلان له‌ مه‌حاڵه‌وه‌ نزیكتره، دواتریش دڵه‌خورتێكه‌ی دایكی به‌ڕاست گه‌ڕاوه ‌و ئەوە سەفەری یەکجاریی بووە و لەوە بەدوا به‌غدای کردووە بە نیشتمانی خۆی کە ئەوکات شاری غەزالی و ئەسفەراینی و پێشەوا ناودارەکانی شەرعزانی بووە. گه‌یلانییه‌كان ئه‌وكات زیاتر سوننه‌ مه‌زهه‌ب بوون و په‌یڕە‌ویشیان له‌ مه‌زهه‌بی حه‌نبه‌لی ده‌كرد، ئه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ به‌ر له‌وه‌ی به‌ر شه‌پۆلی شیعه‌گه‌ریی بكه‌ون‌. عه‌بدولقادری گه‌یلانی له‌ ته‌مه‌نی 18 ساڵیدا و دروست له‌ ساڵی 1095 ز گەیشتوه‌ته‌ به‌غدا، پاش جێگە و رێگە خۆشکردن خێرا په‌یوه‌ندی كردووه‌ به‌ خوێندنگای نیزامییه‌ كه‌ به‌ناوبانگترین فێرگه‌ی ئیسلامییه‌ له‌ سه‌رده‌می عه‌باسییه‌كان، هاوكات له‌گه‌ڵ خوێندنه‌كه‌یدا سه‌فه‌ری كردووه‌ بۆ شام و حیجاز، ماوەیەکی زۆر لەناو کەلاوە و قشڵاخ و چۆڵەوانییەکانی دەوری بەغدا خەڵوەتی کردووە، له‌ رێگای حه‌جی یه‌كه‌میدا بوه‌ته‌ هاوه‌ڵی ناوداران و له‌ یه‌كێك له‌و سه‌فه‌رانه‌دا (1115 ز)هاوه‌ڵی شێخ عه‌دی كوڕی موسافیر بووه‌ كه‌ پایه‌ی سه‌ره‌كییه‌ له‌ ئاینی ئێزدی و مه‌زاره‌كه‌ی لەلالش ئێستا كه‌عبه‌ و زیاره‌تگای ئێزیدییه‌كانه، له‌ پاش ئه‌م گه‌شته عه‌بدولقادر ستایشی زۆری شێخ عه‌دی (ئادی) كردووه‌ و باسی له‌وه‌ كردووه‌ ئه‌گه‌ر پێغه‌مبه‌رایه‌تی به‌ تێكۆشان به‌ده‌ست بهاتایه‌ ئه‌وه‌ شێخ عه‌دی به‌ده‌ستی ده‌هێنا، به‌ڵام مه‌سه‌له‌كه‌ هه‌ڵبژارده‌ی خواییه ‌و په‌یامی خودا له‌ محه‌مه‌ددا خه‌تم كراوه‌. دەرکەوتنی شێخ عەبدولقادر شێخ عه‌بدولقادر، ماوەی 33 ساڵی تەمەنی به‌ خوێندن و گه‌شت و گه‌ڕان و خه‌ڵوه‌ت گوزەراندووە، لەم سێ دەیەیەدا توێشووی كۆ كردۆته‌وه ‌و وانه‌ی وه‌رگرتووه‌ تا ڕادەی ئەوەی سەردەمێک پێیان وتووه‌ ”مه‌جنون“، کاتێکیش هەستی کردووە پێگەشتووە، له‌سه‌ر كورسی ئیرشاد دانیشتووه‌ و بووه‌ به‌ واعیز و مامۆستا و دواتریش وه‌ك ”قوتبی به‌غدا“ و ”بازی ئه‌شهه‌ب“ ناوی ده‌ركردووه‌. عه‌بدولقادری گه‌یلانی له‌ سه‌رده‌می پێنج خه‌لیفه‌ی عه‌باسیدا ژیاوه‌، به‌ چاوی خۆی ململانێكانی ده‌سه‌ڵات و هه‌ڵپه‌ی خه‌ڵكی بۆ دنیا دیوه‌، ئه‌میش بانگی كردوون بۆ ئه‌خلاق و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ به‌هاكان، به‌م جۆره‌ش سیفه‌ته‌ واعیز و سۆفیگه‌رییه‌كه‌ی زاڵ بووه‌ به‌سه‌ر شه‌رعزانی و فەرموودە ناسییەکەی و پاش ئه‌وه‌ی حه‌نبه‌لییه‌كی سه‌له‌فی مه‌شره‌ب بووه‌، بوه‌ته‌ شێخی ته‌ریقه‌ت و سلوك، له‌م بارگۆڕانه‌شدا له‌ هه‌ندێك شێوازی بیركرنه‌وه‌ی سه‌له‌فییه‌كان لایداوه چونکە هەندێ لە مامۆستا سۆفییەکانی نەخوێندەواربوون (حەمادی دەباس)‌، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی لادانه‌كه‌ گه‌وره ‌و له‌ بواره‌كانی عه‌قیده‌دا نییه‌ و زیاتر لە سلووك و هەندێ وردە شیکاردا لە عەقیدەی سەلەف لایداوە‌ سه‌له‌فییه‌كان ده‌ڵێن ” ئەوە به‌ ئاوی ده‌ریای چاكه‌كانی ده‌ڕوات“، به‌ تایبه‌ت پاش ئه‌وه‌ی له‌ نوسینه‌كانیدا كه‌ ئێستا له‌ دوو توێی زیاتر له‌ 20 كتێبدا كۆ كراونه‌تەوە و چاپکراون‌ پابه‌ندیی تەواوی خۆی به‌ ته‌وحید و جێگیركردنی سیفاته‌وه‌ بۆ خودا ڕاگه‌یاندووه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌هلی كه‌لام و موعته‌زیله‌. لای حه‌نبه‌لییه‌كان عه‌بدولقادر نازناوی ”ئیمام“ی هه‌یه ‌و جارجاره‌ش پێی ده‌ڵێن ”شیخ الإسلام“، له‌ هه‌موو كتێبه‌كانی تەبەقاتی زانایانی ئه‌م مه‌زهه‌به‌شدا كه‌ زۆرینه‌ی نوسه‌ره‌كانی به‌ عه‌قیده‌ سه‌له‌فین، عه‌بدولقادری گه‌یلانی سه‌رده‌سته ‌و پێشەنگه‌ لای حه‌نبه‌لییه‌كان، له‌هه‌مان كاتیشدا له‌ ئه‌ده‌بیاتی سۆفیدا ”غه‌وس“ و ”قوتب“ ـه‌‌ كه‌ تێكه‌ڵ ده‌بێت له‌گه‌ڵ شیرك و زاده‌ی بیدعه‌ ئاینییه‌ حه‌رامه‌كانه‌ به‌ پێی میتۆدی خواناسیی سه‌له‌فییه‌كان، چونكه لەعەقیدەی سەلەفدا‌ ته‌نها و تەنها خوا فریاد ڕەس و كارهه‌ڵسورێنه‌ره ‌و جگه‌ له‌و كه‌سیتر قوتبی زه‌مانه‌ نییە‌، ڕەنگە هیچ كه‌سیش لە سەردەمی ئەو و پاش ئەویشدا هێنده‌ی شێخی گه‌یلانی كه‌رامات و خەواریقی نه‌درابێته‌ پاڵ به‌ جۆرێك تەنانەت سه‌رچاوه‌كانی تەسەوفیش له‌به‌ر زۆری و نامۆیی گێڕانه‌وه‌كان به‌ گومان و وریاییه‌وه ئه‌و چیرۆكانه‌یان ده‌ستاوده‌ست پێ كردووه‌. شێخی گه‌یلانی كه‌ له‌ 13 شوباتی 1166 ز كۆچی دواییكردووه‌و هه‌ر له‌ ناوه‌ڕاستی به‌غدا ئه‌سپه‌رده‌ی خاك كراوه‌و له‌و كاته‌وه‌ ئارامگاكه‌ی ڕووگه‌ی زیاره‌تكه‌رانه‌ و ناوی "حه‌زره‌ی قادری"یه‌، نه‌وەكانی ئه‌م کەسایەتییە ناسراوە 14 كوڕ بوون له‌ نزیكه‌ی 50 كوڕ و كچ کە زۆربەیان بە نەخۆشی مردوون و بەرهەمی چوار دایکن، لە پاش مەرگی شێخی گەیلانیش نەوەکانی له‌ هینده‌وه‌ تا شام و تا باكوری ئه‌فریقا بڵاوه‌یان كردووه‌، ته‌ریقەته‌كه‌شی به‌هه‌مان شێوه‌ی نه‌وه‌كانی به‌ناوی ”قادری“ و ”گه‌یلانی“ ناسراوە و چەندین لقی وردیشی لێ بووەتەوە کە یەکێک لەوانە تەریقەتی کەسنەزانی قادری بەرزنجییە . تەریقەتی قادریی لە کوردستان یه‌كه‌م جوگرافیای سه‌رهه‌ڵدانی قادریی به‌غدا، پاشان خاكی عێراقه‌ و ئەم تەریقەتەش له‌سه‌ر تێكۆشان و جیهادی نه‌فس بنه‌ڕەته‌، به‌ڵام جیاواز له‌ هه‌ندێك له‌ رێبازه‌كانیتری عیرفان لای عه‌بدولقادر شه‌رعزانی و تێگەیشتن لە فیقهه له‌ پێش ته‌سه‌وفه‌وه‌یه‌، له‌ په‌نا جیهادی ئاشكرادا، جیهادی په‌نهانی هه‌یه‌ كه‌ هی نه‌فس و شه‌یتانه‌، شێخ عه‌بدولقادر ڕێسایه‌كی هه‌بووه‌ كه‌ خۆی دایڕشتبوو ”شه‌ریعه‌ت فێربه‌ ئه‌وجا په‌ناگیریی و خەڵوەت بكه‌“، له‌ په‌نا جیهادی نه‌فسیشدا هه‌ندێك چەمکیتری كردبووه‌ بنه‌ڕە‌ت بۆ تەریقەتەکەی كه‌ بریتین له‌: ته‌وه‌كول به‌ خودا، ڕە‌وشتی جوان، سوپاسگوزاریی، ئارامگرتن، ڕە‌زامه‌ندی و له‌ كۆتایشدا ڕاستگۆیی و درۆ نه‌كردن بەهیچ جۆرێک و لەژێر هیچ کاریگەرییەکدا. ئه‌گه‌رچی تان و پۆی ته‌ریقه‌تی قادری له‌ به‌غدا سه‌ری هه‌ڵداوه‌، به‌ڵام گومانه‌كانی كوردبوونی شێخی گەیلانی و زۆریی شوێنكه‌وته‌كانی له‌ كوردستان بۆن و به‌رامه‌یه‌كی كوردانه‌ی به‌م ته‌ریقه‌ته‌ به‌خشیوه‌. به‌پێی سه‌رچاوه‌ مێژوییه‌كان هاتنی تەریقەتی قادریی بۆ کوردستان یه‌كه‌مجار له‌لایه‌ن ماڵباتی به‌رزنجه‌وه‌ بووه‌ كه‌ ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ سه‌ر سه‌ید عیسا و سه‌ید موسای به‌رزنجی و له‌ بنه‌ڕە‌تدا وه‌چه‌ی ئیمام موسای كازمن کە یەکێکە لە ئیمامە مەعسومەکانی شیعە و نەوەکانی عەلی کوڕی ئەبو تالیب. سەید عیساو سەید موسا له‌ سەرده‌می هێرشی مه‌غۆله‌كاندا له‌ هه‌مه‌دانه‌وه هاتونه‌ته‌ شاره‌زوور، وەهاش بڵاوە کە ئه‌م دوو ئیمام زادەیە بره‌ویان به‌ رێبازی قادریی داوه‌ له‌ كوردستان كه‌ دامه‌زرێنه‌ره‌كه‌ی له‌ بنه‌چه‌دا ئامۆزایانه، به‌ قسه‌ی محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی به‌گیش بێت ئه‌و دوانه‌ له‌ 1455 ز هاتوونه‌ته‌ كوردستان. جگه‌ له‌م بۆچوونه‌ش هه‌ندێ له‌ نوسه‌ران له‌وانه‌ش شێخی خاڵ و سه‌فیزاده‌ باسیان له‌وه‌ كردووه‌ شێخ سمایلی ولیانی كه‌ له‌ وه‌چه‌كانی شێخانی به‌رزنجه‌یه‌ بۆ یه‌كه‌مجار قادریی له‌ به‌غداوه‌ هێناوه‌ته‌ كوردستان، ئەگەر گریمان ئەمەش ڕاست بێت هیچ لەو ڕاستییە ناگۆرێت کە بەرزنجییەکان پردی یەکەمی پەڕینەوەی قادرین بۆ کوردستان. هاوكات له‌گه‌ڵ به‌رزنجییه‌كانیشدا ماڵباتی تاڵه‌بانیش له‌ پێشه‌نگانی گواستنه‌وه‌ی ته‌ریقه‌تی قادرین بۆ ناو کوردەکانی دەوری کەرکوک، لەناو گێڕانەوە مێژوییەکاندا وەها بڵاوە كه‌ مه‌لا مه‌حمودی تاڵه‌بانی له‌ رێگه‌ی ده‌روێشێكی کاروانچیی هیندییه‌وه‌ به‌م رێبازه‌ ئاشنا بووه ‌و پاشان له‌ به‌غداوه‌ گواستویانه‌ته‌وه‌ بۆ ناوچه‌كانی خۆیان له ئاواییەکانی تاڵەبان و كه‌ركوك، به‌م پێیه‌ش كورده‌كان له‌ سییه‌كانی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌مدا به‌ رێبازی قادریی ئاشنا بوون تا ئه‌وكاته‌ی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی له‌سه‌ر ده‌ستی مه‌ولانا خالیدی شاره‌زووری لەگەڵ ئەم رێبازەدا کەوتۆتە کێبەرکێ و لەگەڵیدا بڵاو بووەتەوە. سەرچاوەی بنەڕەتیی ئەم بابەتە: https://bit.ly/2Cr8Nrx

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف   كابینەی سێقۆڵی (پارتی+یەكێتی+ گۆڕان) تەمەنی گەیشتە ساڵێك، دروشمی "كوردستانێكی بەهێز" ئابورییەكی داڕماو و سەروەرییەكی پێشێلكراوی بەدیهێناوە، یەكێتی لە حكومەت دەسەڵاتە‌و لە حزب ئۆپزسیۆن، بزوتنەوەی گۆڕانیش ئەمڕۆ مۆڵەتە یەك ساڵییەكەی بۆ كشانەوە كۆتایی هات‌و پەیمانی بۆ مانەوە لەناو حكومەت نوێ كردەوە‌و پاڵپشتی بۆ تیمەكەی لە حكومەت راگەیاند، دیمەنی حكومەتی هەرێم دوای ساڵێك لە سوێندخواردنی لەم راپۆرتەدا. ساڵێك دوای سوێندەكە ! ساڵێك بەسەر سوێندخواردنی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی تێدەپەڕێت. رۆژی 10ی تەموزی ساڵی رابردوو، كابینەی نۆیەم لەبەردەم پەرلەمانی كوردستاندا متمانەی وەرگرت، كابینەكە سێقۆڵییە (پارتی دیموكراتی كوردستان‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان) پێكەوە پێكیانهێناوە، ئەم كابینەیە لە یەكەم ساڵی تەمەنیدا روبەڕووی قەیرانێكی گەورەی دارایی بووەتەوە، قەیرانەكە سێ رەهەندی هەیە، دوانیان جیهانی‌و یەكێكیان ناوخۆییە: •    بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا •    داڕمانی نرخی نەوت •    گۆڕینی حكومەت لە عێراق ئەم سێ گۆڕانكارییە كاریگەری گەورەیان لەسەر داهاتەكانی حكومەت بەجێهێشت، دابەزینی نرخی نەوت لە (50) دۆلارەوە بۆ (20) دۆلار، لەسەرەتای قەیرانەكەوە داهاتی نەوتی هەرێمی لە (295 ملیۆن) دۆلاری مانگانەوە كرد بە (30 ملیۆن) دۆلار (لێرەدا مەبەست لە داهاتی نەوت تەنیا ئەو ئەو داهاتەیە كە دەچێتە خەزێنەی وەزارەتی داراییەوە)، بەڵام بەمدواییە كە نرخی نەوت بۆ سەرو (40) دۆلار بەرزبووەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) بۆ ئەم مانگانە داهاتی نەوت زیادی كردووە. بڵاوبونەوەی كۆرۆناو رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە ڤایرۆسەكەش، لەسەرەتای قەیرانەكەوە داهاتی ناوخۆی لە (270 ملیار) دیناری مانگانەوە كرد بە (30 ملیار) دینار، بەڵام ئێستا كە كەرەنتینەی تەواوەتی لە هەرێمی كوردستان هەڵگیراوە، داهاتی ناوخۆ بۆ نزیكەی (100 ملیار) دیناری مانگانە زیادی كردووە.  گۆڕینی كابینەی حكومەت لە عێراق كە پێشتر عادل عەبدولمەهدی سەرۆكایەتی دەكرد، ئاڵنگارییەكی تر بوو كە روبەڕووی حكومەتی هەرێم بووەوە، عەبدولمەهدی لە كۆتایی ماوەی سەرۆكایەتییەكەیدا ناردنی بەشە موچەی هەرێمی كوردستانی راگرت كە مانگانە (453 ملیار) دیناربوو، ئەمە هەڕەشەیەكی گەورەی لەسەر داهاتەكانی حكومەت دروستكرد، كابینەی مستەفا كازمی كە دەستبەكاربوو، لەدوای دەستبەكاربونیەوە بۆ یەك مانگ بڕی (400 ملیار) دیناری بۆ حكومەتی هەرێم ناردووە، ئەمەش بەمەرجی ئەوەی هەرێمی كوردستان رێككەوتنێكی گشتگیر لەبارەی نەوت‌و بودجەوە لەگەڵ بەغداد ئیمزا بكات، ئەم رێككەوتنەش تائێستا ئیمزا نەكراوە‌و چارەنوسی بەشە بودجەی هەرێم لە عێراق بەنادیاری ماوەتەوە.   ترۆیكای حكومەت حكومەتی سێقۆڵی (پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان) لە فەرهەنگی سیاسیدا بە "ترۆیكا" ناودەبرێت واتە گالیسكەیەك كە سێ ئەسپ پێكەوە رایبكێشن، دوای ساڵێك لە دەستبەكاربوونی حكومەت، هێشتا ئەسپەكان بەتەواوەتی لەبارەی راكێشانی گالیسكەكەوە كۆك‌و تەبا نین. یەكەم: پارتی لە حكومەت سەرۆكایەتی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم لای پارتییە، لەناو پارتیشدا مەسرور بارزانی كوڕی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی پۆستەكە بەڕێوەدەبات، وەكو حزب پارتی توانای راوەستانی لەبەرامبەر مەسرور بارزانی نەبووە، بەهێزیی مەسرور بارزانی كۆتایی بە رۆڵی مەكتەبی سیاسی پارتی هێنا، ئێستا لایەنە بەشدارەكانی حكومەت (یەكێتی‌و گۆڕان) قسەو ناڕەزایەتییەكانیان لەڕێگەی تیمەكانیانەوە لە حكومەت بە مەسرور بارزانی دەگەیەنن نەك مەكتەبی سیاسی پارتی، ئەمە لەكاتێكدایە پێشتر رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتیان لەگەڵ مەكتەبی سیاسی پارتی واژۆ كردووە. بەهێزیی مەسرور بارزانی لەڕووی دەسەڵاتەوە لەناو پارتی، تەنیا مەكتەب سیاسی حزبی سڕنەكردووە، بەڵكو كۆتایی بە رۆڵی نێچیرڤان بارزانیش هێناوە كە ئێستا سەرۆكایەتی هەرێمە‌و پێشتریش ماوەی (17 ساڵ) پۆستی سەرۆكی حكومەتی بەدەستەوە بووە. كابینەی نۆیەم لە (21) وەزارەت پێكدێت، لەم ژمارەیە (8) وەزارەت بە فەرمی لای پارتییە، ئەمە جگە لە پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان كە تائێستا پارتی پڕنەكردوەتەوە، كەمینە نەتەوەكان لە كابینەكەدا (2) پۆستی وزاریی‌و حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستانیش پۆستێكی وزاری وەرگرتووە كە پارتی كاندیدەكانی دیاریكردووە، لەپاڵ ئەمەدا سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران‌و وتەبێژی حكومەتیش هەر لای پارتییە، ئەمە جگە لە پۆستەكانی تری ناو حكومەت‌و وەزارەتەكان.  پارتی بەتایبەتیش مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی، هەموو توانای خۆیان بۆ سەرخستنی مەسرور بارزانی لە پۆستی سەرۆكی حكومەت خستوەتەگەڕو چارەنوسی حزبەكەیان بەوەوە بەستوەتەوە، جگە لە چەند دەنگێكی كەم كە لەژێر پەردەوە ناڕەزایەتی دەردەبڕن‌و كەسانی نزیكن لە نێچیرڤان بارزانی، هیچ جۆرە ناڕەزایەتییەك لەناو پارتی بەرامبەر بە مەسرور بارزانی بەدی ناكرێت.  دووەم: یەكێتی لە حكومەت یەكێتی وەكو لایەنێكی سەرەكی پێكهێنەری حكومەت ناڕازییە لەئەدای حكومەت، كێشەی سەرەكی یەكێتی لە كابینەی نۆیەمدا ئەوكاتە دەستیپێكرد كە پارتی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی بۆ پڕكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوك لە بەرژەوەندی یەكێتی جێبەجێ نەكرد. بەڵام بەشێكی ناڕەزایەتییەكەی یەكێتی پەیوەندی بە ئاڵۆزی پەیوەندییەكانیەوە هەیە لەگەڵ پارتیدا، سەرۆكی پارتی تائێستا بەفەرمی دانی بە ئەنجامی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتیدا نەناوە، دوای چەندین هەوڵ هێشتا مەكتەبی سیاسی هەردوو حزب نەیانتوانیوە پێكەوە كۆببنەوە، یەكێتی وەكو حزب ناڕازییە لە ئەدای كاری حكومەت، بەڵام تیمی یەكێتی لەناو حكومەت كێشەیان نییە، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت كە سەرۆكایەتی تیمی یەكێتی دەكات لەناو حكومەت، لەسەرەتای دەستبەكاربوونی كابینەكەوە ناڕەزایەتی هەبوو لەبارەی دەسەڵاتەكانییەوە، بەڵام مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت ناڕەزایەتییەكانی چارەسەركرد، ئێستا قوباد تاڵەبانی ئەركی سەرۆكایەتی تیمی حكومەتی هەرێمی بۆ گفتوگۆ لەگەڵ بەغداد پێ سپێردراوە. بەرپرسانی یەكێتی دەڵێن پرسی كشانەوەیان لە حكومەت خستوەتە سەر مێزی گفتوگۆ ناوخۆییەكانیان، بەمدواییە كە حكومەت دەستكاری موچەی موچەخۆرانی كرد، لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی لە تویتێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر نوسی:" ئەگەر حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغداد نەگاتە رێككەوتن، شەفافیەت نەبێ لە خەرجی‌و داهات، یەكێتی ناچێتە ژێر باری موچەبڕین، هەڵپەساردنی بەشداری لە پەرلەمان‌و حكومەت و هەڵبژاردنی پێشوەخت یەكێك دەبێت لەبژاردەكان". تائێستا حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغداد رێككەوتنی ئیمزا نەكردووە، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن بۆ مانگەكانی داهاتوو حكومەت رێژەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران لە 21%وە بۆ نزیكەی 34% زیاد بكات، ئۆفەرێكی تر تاوتوێ دەكرێت لەبارەی ئەوەی حكومەت رێژەی بڕینی موچە لە 21% زیاتر نەكات، بەڵام دابەشكردنی موچە لە 30 رۆژەوە بۆ 60 وەكو خۆی بمێنێتەوە، بەم دۆخەوە ئایا یەكێتی لە حكومەت دەكشێتەوە ؟ كشانەوەی یەكێتی لە حكومەت ئەگەرێكی لاوازە، وا دەردەكەوێت یەكێتی كارتی كشانەوە تەنیا بۆ فشار لەسەر پارتی بەكاردەهێنێت، بەتایبەتیش كە بەمدواییە یەكێتی چەند پۆستێكی خۆی لە حكومەت پڕكردەوە لەوانە پۆستی بریكاری وەزارەتی ناوخۆ. تیمی یەكێتی لە حكومەت بەشداربوو لە بڕیاری كەمكردنەوەی موچەی فەرمانبەران، بۆ مانگەكانی داهاتوو كە حكومەت بەناچاری پەنا بۆ كەمكردنەوەی زیاتری موچە دەبات یاخود دابەشكردنی موچە دوادەخات، یەكێتی جارێكی تر دەكەوێتەوە بەردەم هەمان پرسیار، رەنگە كۆبونەوەی نێوان مەكتەبی سیاسی پارتی‌و یەكێتی كۆتایی بهێنێت بە ناكۆكی‌و ناڕەزایەتییەكانی یەكێتی لە ئەدای كاری حكومەت. كێشەی یەكێتی لەوەدا چڕبوەتەوە ئەو تیمەی كە نوێنەرایەتی حزبەكە دەكات لەناو حكومەت بەتەواوەتی دڵخوازی ئەنجامەكانی كۆنگرەی چوارەم نییە، تیمی یەكێتی بەر لە بەڕێوەچوونی كۆنگرەی چوارەمی حزبەكەیان لەناو حكومەت دەستبەكاربوون. هەر لەو ماوەیەدا كە پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی ئاڵۆزی تێكەتووە، یەكێتی پرسی لامەركەزیەتی ئیداری‌و دارایی بۆ پارێزگای سلێمانی هێناوەتە پێشەوە، چارەنوسی ئەم پرسەش پەیوەندیدارە بە رێككەوتنی نێوان هەردوو حزبەكەوە.  لە كابینەی نۆیەمدا كە لە (21) وەزارەت پێكدێت، یەكێتی (6) وەزارەتی هەیە، سەرباری ئەمە ژمارەیەك پۆستی تری بەركەوتووە كە تائێستا ئەو پۆستانەی پڕنەكردوەتەوە لەوانە پۆستەكانی (سەرۆكی دەستەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم، سەرۆكی دەستەی گەشتوگوزار، سەرۆكی دەستەی كاروباری مین).  سێیەم: گۆڕان لە حكومەت بزوتنەوەی گۆڕان هەر دوای راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنی 30ی ئەیلولی 2018ی پەرلەمانی كوردستان وەكو یەكەم لایەن كارتی بەشداریكردنی لە حكومەتی مەسرور بارزانی مسۆگەر كرد. بەشداریكردنی گۆڕان لە كابینەی مەسرور بارزانی دوای ئەو روداوانەی بەسەر بزوتنەوەكەدا هات لە كابینەی هەشتەمدا (دەركردنی وەزیرەكانی لە حكومەت‌و دورخستنەوەی سەرۆكی پەرلەمان)، لەناو بنكەی جەماوەری بزوتنەوەی گۆڕان هەندێك ناڕەزایەتی دروستكرد، ئەوكات بۆ هێوركردنەوەی ناڕەزایەتییەكان سەركردەكانی گۆڕان رایانگەیاند، بەمەرجی چاكسازیی بەشداری حكومەتیان كردووە‌و لەماوەی ساڵێكی تەمەنی حكومەتدا بڕیاری كۆتایی دەدەن لەبارەی مانەوەیان لە حكومەت یاخود كشانەوە. ئەمڕۆ مۆڵەتە یەكساڵییەكەی گۆڕان كۆتایی هات، جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كە بەپێی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەكە بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە لەناو حزبدا، بڕیاریدا بە مانەوە لە حكومەت‌و پاڵپشتی خۆی بۆ تیمەكەی لە حكومەت راگەیاند. رۆژی دوو شەممە جڤاتی گشتی بزوتنەوەی گۆڕان كۆبووەوە، لەو كۆبونەوەیەدا عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە وتارێكی پێشكەش كرد، تێیدا باسی لەوەكرد، روسیاو توركیا‌و ئێران پلانیان داناوە ئەزمونی هەرێمی كوردستان "كەوڵ" بكەن، هەندێك لەوانەی لەناو بزوتنەوەی گۆڕان خوازیاری ئەوەبوون گۆڕان لە حكومەت بكشێتەوە، قسەكەی رێكخەریان والێكدایەوە دەیەوێت رێگری لە هەر هەوڵ‌و بڕیارێك بكات بۆ كشانەوە لە حكومەت. بڕیاری مانەوەی گۆڕان لە حكومەت لەكاتێكدایە ئێستا كابینەكە كێشەی دابەشكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەیە‌و روبەڕووی ناڕەزایەتی شەقام بوەتەوە‌و چاكسازییەكانیش هێشتا لەئاستی خواستەكانی خەڵكدا نین، بەتایبەتی پرسی شەفافیەت لە دۆسیەی نەوت وەكو سەرچاوەیەكی سەرەكی داهاتی حكومەت. لەسەرەتای دەستبەكاربوونی كابینەكەوە یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی گۆڕان لەگەڵ مەسرور بارزانی پڕكردنەوەی ئەو پۆستانە بوو كە بەپێی رێككەوتنی نێوان پارتی‌و گۆڕان لەناو حكومەت بەر گۆڕان كەوتبوون، بەمدواییە مەسرور بارزانی چوار پۆستی بریكاری وەزیری بزوتنەوەی گۆڕانی پڕكردەوە‌و ئەمە هەندێك دڵنەوایی بە سەركردەكانی گۆڕان بەخشی. لە كابینەی نۆیەمدا كە لە (21) وەزارەت پێكدێت، بزوتنەوەی گۆڕان (4) پۆستی وزاری وەرگرتووە، لەناویاندا پۆستی وەزیری دارایی. هێشتا ژمارەیەك پۆست هەن كە پشكی گۆڕانن لە حكومەت‌و پڕنەكراونەتەوە، لەوانە پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی كە پۆستێكە پێویستی بەوەیە لەناو پەرلەمانەوە یاسای تایبەتی بۆ دەربكرێت، سەرباری ئەمە هێشتا زیاتر لە (40) پۆستی تر هەن كە بزوتنەوەی گۆڕان داوایان دەكات. حكومەت دوای ساڵێك كابینەی مەسرور بارزانی ساڵێكە دەستبەكاربووە، (4) مانگی ئەم ماوەیە لە قەیرانێكی قوڵی دارایدا بووە، لەو چوار مانگەی كە روبەڕووی قەیرانی دارایی بوەتەوە، حكومەت تەنیا دوو موچەی موچەخۆرانی دابەشكردووە، یەكێك لە موچەكانیش بەبڕینی رێژەی 21%ەوە دابەشكراوە. كابینەی مەسرور بارزانی لەسەرەتای دەستبەكاربونیدا دروشمی "كوردستانێكی بەهێز"ی هەڵگرت، بەڵام ئێستا كوردستان لەڕووی ئابورییەوە لاواز‌و لەڕووی سەروەریشەوە لەبەردەم هێرش‌و لەشكركێشی توركیا‌و ئێراندایە، لەسەر ئاستی ناوخۆش لایەنەكان ناكۆكن بەدیاریكراویش (پارتی‌و یەكێتی) وەكو دوو ناوچەی قەڵەمڕەویی جیاواز. بەڵێنی ئەنجامدانی چاكسازیش جگە لە یاسایەك بەناوی "چاكسازی لە موچە‌و دەرماڵە‌و خانەنشینی پلەباڵاكان"‌و چوار بڕیاری تایبەتی مەسرور بارزانی بۆ چاكسازی لە دەروازە سنورییەكان‌و باج‌و بەخشینی گومرگی كە تائێستا نەكەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، شتێكی ئەوتۆی لێ سەوز نەبووە. یاسای چاكسازی لە بنەڕەتەوە بۆ رێكخستنی موچەو خانەنشینی‌و دەرماڵەكان دانراوە، حكومەت لەسەرەتای ئەم مانگەوە خستیە بواری جێبەجێكردن، بۆ ئەو قەیرانە داراییەی كە ئێستا تێیكەوتووە، یاساكە دەرفەتێكی باش بوو بۆ كابینەی مەسرور بارزانی تاوەكو لەڕێگەیەوە دەستكاری موچەی فەرمانبەران بكات، بەڵام یاساكە بۆ چاكسازی لە بوارەكانی تری وەكو كەرتی نەوت‌و داهاتەكانی ناوخۆ هیچ شتێكی تێدا نییە. یەكێك لە بەڵێنەكانی تری كابینەی نۆیەم "شەفافیەت" بوو، بەڵام دوای ساڵێك لە دەستبەكاربوونی حكومەت، ئەم دروشمەش لەژێر پرسیاری گەورەدایە، پەرلەمان وەكو دامەزراوەی چاودێری ئاگاداری داهات‌و خەرجییەكانی حكومەت نییە، كابینەی سیقۆڵی (پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان) تائێستا یاسای بودجەیان نەناردوەتە پەرلەمان، سەرۆكی پەرلەمان‌و پەرلەمانتاران دەڵێن ئاگاداری فرۆش‌و داهاتی نەوت نین، میدیاكان زانیارییان لەبارەی داهات‌و خەرجییەكانی حكومەت بەشێوەی فەرمی ناكەوێتە بەردەست. سەرباری ئەمانە هێشتا مەسرور بارزانی شانازی بەو هەنگاوانەوە دەكات كە حكومەتەكەی هەڵیگرتوون، ئەو لە وتاری (100 رۆژە)ی دەستبەكاربوونیدا لایەنی درەوشاوەی حكومەتەكەی لەم خاڵانەدا خستەڕوو: •    ئێستا حكومەت چالاكترو ئەكتیڤتر بووە •    ئێستا حكومەتی هەرێم بەهێزترو سەقامگیرترە •    بە دڵنیایی ئێستا حكومەت شەفافترە •    كەمكردنەوەی رێژەیەكی بەرچاوی رۆتین •    فەرمانبەران باشتر لە جاران دەوام دەكەن •    چاوپۆشی لە گەندەڵی هیچ كەس و لایەنێك ناكەین •    چەندین فەرمانبەر لەسەر گەندەڵی دراونەتە دادگا •    تا كۆتایی ئەمساڵ داهاتی ناوخۆ 50% زیاد دەكەین •    ئێستا پرۆسەیەكی شەفافمان گرتوەتەبەر بەتایبەت لە بواری داهاتی سامانە سروشتییەكان •    بە شێوەیەكی بەردەوام داتاو زانیارییەكانمان خستوەتەڕوو •    ئێستا گشت هاوڵاتیانی هەرێم ئەتوانن بزانن داهاتی نەوت‌و داهاتە ناوخۆییەكان چەندەو لە چی بوارێكدا خەرجدەكرێت مەسرور بارزانی لە چوار مانگی رابردوودا كە بۆ یەكەمجار وەكو سەرۆكی حكومەت ئەزمونی قەیرانی دارایی كرد، بەرپرسیارێتی هەموو بارودۆخەكانی خستە ئەستۆی كابینەكانی پێشتری حكومەت كە نێچیرڤان بارزانی ئامۆزای سەرۆكایەتی كردوون، لەسەروو هەموشیانەوە بەرپرسیارێتی خەزێنەی بەتاڵی حكومەت‌و نەبوونی یەدەگی دارایی‌و قەرزاربوونی حكومەت بەبڕی (27 ملیار) دۆلار.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف – فازڵ حەمەرەفعەت  تەماتە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی سوركردووە، هەموان پێشنیاز دەخەنەڕوو بۆ رزگاركردنی بەرهەمی ناوخۆیی لە قەیرانی بێبازاڕیی، شێخ باز خاوەنی كۆمپانیای كار كە دەستی باڵای لە نەوتدا هەیە بڕیاریدا بەشێك لە بەرهەمی جوتیاران بكڕێتەوە، ئەو نەیتوانی بۆ داڕمانی نرخی نەوت كارێكی ئەوتۆ بكات، بەڵام بۆ داڕمانی نرخی تەماتە كارێكی كرد، وەزیری كشتوكاڵ لەزاری خاوەن كارگەكانەوە وتی تەماتەی ناوخۆ بۆ دۆشاو نابێت، شێخ جەمالی كرپچنەش كە جوتیاری نمونەییە قسەی تری هەیە‌و پێیوایە هۆكاری بێبازاڕییەكە ئەو بازرگانانەن كە دۆشاوی تەماتە لە دەرەوە هاوردە دەكەن و بەهێزترن لەو كارگانەی لەناوخۆدا دۆشاو دروست دەكەن، تەماتە چۆن لە قەیران رزگار دەكرێت ؟ شێخ باز.. لە نەوتەوە بۆ تەماتە  ئەم رۆژانە باس باسی تەماتەیە، بەرهەمی خۆماڵی زیانی گەورەی بەركەوتووە، جوتیاران رۆژی 6ی ئەم مانگە لە هەولێر خۆپیشاندانیان كرد، لە مەراسیمێكدا كە تاڕادەیەك لە فێستیڤاڵی شەڕە تەماتە دەچوو لە ئیسپانیا، بەرهەمی تەماتەی ئەمساڵیان فڕێدایە سەر شەقامەكان. تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش چەند رۆژێكە پڕبوون لە وێنەی تەماتە‌و دۆشاوەكەی، خەڵك داوا لە حكومەت دەكەن پاڵپشتی بەرهەمی ناوخۆیی بكات، تاوەكو لە كێبركێدا لەگەڵ بەروبومی هاوردەكراو لە بازاڕدا نەكەوێت، هەندێك كەسیش بۆ پاڵپشتی لە جوتیاران، كەمپەینی كڕینی تەماتەی خۆماڵییان راگەیاندووە. جوتیارێك لە خۆپیشاندانەكەی هەولێردا وتی:" كیلۆیەك تەماتە بە كەمتر لە (70) دینار دەفرۆشن، سندوقێك تەماتە (10 بۆ 12) كیلۆی تێدایە، لە عەلوە بە (750) دینار لێمان وەردەگرن، هیچمان بۆ نامێنێتەوە، چونكە گواستنەوەی هەر سندوقێك تەماتە نزیكەی (300) دیناری تێدەچێت، بۆ هەر سندوقێك تەماتە لە عەلوە (250) دینار وەردەگیرێ، نرخی سندوقە بەتاڵەكەش (250) دینارە ئیتر چی بۆ جوتیارێك دەمێنێتەوە".  لە هەنگاوێكی خێرادا بۆ دامركاندنەوەی ناڕەزایەتی جوتیاران، شێخ باز خاوەنی كۆمپانیای كار كە لەبواری نەوتدا دەستی باڵای هەیە‌و ئێستا وەكو راوێژكاری مەسرور بارزانی بۆ كاروباری وزە كاردەكات، بڕیاریدا رۆژانە (45) تەن تەماتە بۆ ماوەی شەش رۆژ بكڕێتەوەو وەك كاری خێرخوازی لە كەمپ‌و گەڕەكە هەژارنشینەكانی هەولێر دابەشی بكات، بەڵام ئەمە كێشەكە لە ریشەوە چارەسەرناكات، شێخ باز بۆ داڕمانی نرخی نەوت نەیتوانی كارێكی ئەوتۆ بكات، بەڵام بۆ تەماتە كارێكی كرد. لیژنەی كشتوكاڵی پەرلەمانی كوردستان لەسەر ئەو پرسە كۆبوەوە، عەبدولستار مەجید سەرۆكی لیژنەی كشتوكاڵ لە پەرلەمانی كوردستان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: سێ ڕێگا هەیە بۆ ساغكردنەوەی بەرهەمی خۆماڵیی جوتیاران: •    هاوڵاتیان بەرهەمی خۆماڵی خۆمان بكڕن •    دەبێت بازاڕ بۆ بەرهەمی خۆماڵی بدۆزرێتەوە •    دەبێت كارگەی لە قوتونان دابمەزرێنین، ئەو بەرهەمانەی ساغ نابنەوەو بازاڕیان بۆ نادۆزرێتەوە، پێویستە كارگەی لە قوتونانی بۆ دابمەزرێت  گارگەی دۆشاوی تەماتە بۆ ساغكردنەوەی بەرهەمی خۆماڵی جوتیاران ئێستا هەموان چاویان لەوەیە كارگەی دۆشاوی تەماتە بكرێتەوە‌و بەروبومی زیادەی جوتیاران لەو كارگانەدا ساغبكرێنەوە بۆ ئەوەی زیانیان پێنەگات. لە هەرێمی كوردستان (3) كارگەی دۆشاوی تەماتە هەیە (هەریر، كۆیە، شارەزوور)، ئەم سێ كارگەیە لەتوانایاندایە رۆژانە لە (500 ) تەن تەماتە بڕی (50) تەن دۆشاو بەرهەمبهێنن. •    كارگەی دۆشاوی تەماتەی شارەزوور: ئەم كارگەیە لە ساڵی 2016 دامەزراوە، لەسەرەتاوە دۆشاوی لە ئێرانەوە هاوردە دەكردو لە كارگەكەدا لە قوتویان دەنا، بەڵام دواتر كارگەكە خۆی دۆشاوی بەرهەمدەهێنا، پێشتر ئەم كارگەیە رۆژانە توانای بەرهەمهێنانی (50 بۆ 60) هەزار قوتوی دۆشاوی تەماتەی هەبوو، بەڵام بەپێی وتەی بەڕێوەبەری كارگەكە ئێستادا رۆژانە توانای بەرهەمهێنانی (250) هەزار تەن تەماتەیان هەیە‌و دەتوانن لەم بڕە (140) هەزار قوتوی (800) گرامی بخەنە بازاڕەوە.  ئەم كارگەیە بە بڕیاری وەزارەتی تەندروستیی حكومەتی هەرێمی كوردستان ماوەی زیاتر لە شەش مانگە داخراوە.  •    كارگەی دۆشاوی تەماتەی هەریر   ئەم كارگەیە ماوەی زیاتر لە شەش ساڵە داخراوە، بڕیارە لە ماوەی مانگێگدا جارێكی تر بكەوێتەوە كارو رۆژی شەممەی داهاتوو دەستبكات بە وەرگرتنی بەرهەمی تەماتەی جوتیاران، كارگەی دۆشاوی تەماتەی هەریر ساڵی 1979 دروستكراوە، لە توانایدایە رۆژانە لە (150) تەن تەماتە بڕی (25) تەن دۆشاو بەرهەمبهێنێت.  •    كارگەی دۆشاوی تەماتەی كۆیە ئەم كارگەیە لە ساڵی 1996 دروستكراوە، بۆ ماوەی دوو ساڵ بەرهەمی جوتیارانی ناوچەكەی وەرگرتووە، بەڵام ماوەی (20) ساڵە لەكاركەوتووە.  سەرەرای ئەم سێ كارگەیە، كۆگایەكی گەورەی هەڵگرتنی بەروبومی ناوخۆیی لە (گردەبۆر)ی سلێمانی هەیە كە سەربە وەزارەتی كشتوكاڵەو پێكدێت لە (32) كۆگا، هەر كۆگایەكی زیاتر لە (2 هەزار) تەن هەڵدەگرێت، بەكۆی گشتی لەتوانایدایە (70 هەزار) تەن بەرهەمی جوتیاران هەڵگرن.   دۆشاوەكەی وەزیرو شێخ جەمالی كرپچنە بێگەرد تاڵەبانی وەزیری كشتوكاڵ لەزاری خاوەن كارگەكانی بەرهەمهێنانی دۆشاوی تەماتەوە رایگەیاند:" ئەو تەماتەیەی لە هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێنرێت، ئەو تەماتەیە نیە بۆ دۆشاوی تەماتە دەشێت، چونكە لە (10) تەن تەماتە رەنگە تەنێك بۆ تەنونیوێك دۆشاوی لێ بەرهەمبهێنرێت". ئەم قسەیەی وەزیری كشتوكاڵ لە توڕە كۆمەڵایەتییەكان كاردانەوەی دروستكرد، پرسیاری دروستكرد لەبارەی ئەوەی ئایا هەر بەراستی تەماتەی كوردستان بۆ دۆشاو دەبێت یاخود نا؟ شێخ جەمالی كرپچنە كە یەكێكە لە جوتیارە نمونەییەكانی كوردستان بە (درەو)ی وت:" هەموو جۆرە تەماتەیەك بە كەڵكی دۆشاو نایەت، ئەو تەماتەیە بەكەڵكی دۆشاو دێت كە گۆشتنەو كەمێك سورترە". شێخ جەمال دەڵێ:" تەماتەمان هەیە بە (6 بۆ7) كیلۆ، یەك كیلۆ دۆشاوی تێدا دەبێت، هەندێكی تر لە (12 بۆ 14) كیلۆ تەماتە یەك كیلۆ دۆشاوی تێدا دەبێت، ئێمە (9) جۆر تەماتەمان نارد بۆ تاقیگەی كشتوكاڵی سلێمانی، ئەوان وتیان (یەك) جۆر تەماتەیان بۆ دۆشاو دەگونجێت‌و (8) جۆرەكەی تر بۆ دۆشاو ناگونجێت، هەموو جۆرە تەماتەیەك بۆ دۆشاو ناگونجێت تەماتەی دۆشاو جیاوازە".  لەبارەی تایبەتمەندی تەماتەی دۆشاوەوە، لوقمان حسێن بەڕێوەبەری كارگەی دۆشاوی تەماتەی هەریر دەڵێ:" ئەو تەماتەیەی بۆ دۆشاو بەكاردەهێنرێت دەبێت تۆوەكەی جیاواز بێت لەو تەماتەیەی ئێستا بەرهەم دێت، جوتیارانی خۆمان تۆوی تەماتەیان بۆ خواردن چاندووە نەك بۆ دۆشاو، ئەوەی ئێستا لە بازاڕدایە (7 بۆ 8) كیلۆی پێویستە بۆ یەك كیلۆ دۆشاوی تەماتە. بەڕێوەبەری كارگەی دۆشاوی تەماتەی هەریر باسی لەوەكرد، لە ئێستاوە دەمانەوێت بۆ ساڵی داهاتوو ئەو تۆوە بدەین بە جوتیاران، بۆ ئەوەی ئەو تەماتەیە بەرهەم بهێنن كە بە كەڵكی دۆشاو دێت، چونكە ئەو تەماتەیەی ئێستا بۆ دۆشاو بەرهەمنەهێنراوە.  بەوتەی شێخ جەمالی كرپچنە، بەپێی ستانداردی نەتەوە یەكگرتووەكان دەبێت هەموو وڵاتێك (10%)ی بودجە بۆ كشتوكاڵ تەرخان بكات، بەڵام لە هەرێمی كوردستان (1.7%) تەرخانكراوە، ئەمە دوو ساڵیشە بودجەی كشتوكاڵ هەر نیە.  "كێشەكە ئەوەیە ئەو بازرگانانەی كە دۆشاوی تەماتە لە ئێران‌و توركیاوە هاوردەدەكەن زۆر بەهێزترن لە خاوەنی ئەو كارگانەی كە دۆشاوی تەماتە لەناوخۆدا دروست دەكەن، ئەو بازرگانانە دەتوانن دۆشاوی تەماتە بهێنن‌و بەنرخی كەمتر لە كارگەكانی ناوخۆ بخەنە بازاڕەوە، بۆیە دوای مانگێك تاوەكو دوو مانگیك كارگەكە شكستدەهێنێت. هاوردە زیان لە هەناردە دەدات كێشەی ساغكردنەوەی بەرهەمی خۆماڵی بەتایبەت لەم وەرزەدا دەگەڕێتەوە بۆ پێگەیشتنی بەرهەمی جوتیاران پێكەوە، ئەوەی زیانی لە بەرهەمی ناوخۆیی داوە هاوردەكردنی بەروبومە لە دەرەوەر رێگریكردنە لە ناردنە دەرەوەی بەرهەمەكانیان بۆ پارێزگاكانی عێراق بەهۆی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە كۆرۆنا. وەزارەتی كشتوكاڵی حكومەتی هەرێم بۆ پاڵپشتیكردن لە بەرهەمی خۆماڵی، رۆژی 10ی حوزەیران تاوەكو 15ی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ، باجی لەسەر هەر كیلۆیەك لە تەماتەی هاوردەكراو بەبڕی (600) دینار زیادكرد، بەڵام ئەمەش وەكو پێویست نەیتوانی بەرهەمی ناوخۆیی رزگاربكات لە قەیران.   پێداویستی ناوخۆیی تەماتە بەپێی ئاماری وەزارەتی كشتوكاڵ، ساڵانە هەرێمی كوردستان پێویستی بە زیاتر (190 هەزار) تەن تەماتە هەیە، ئەم بڕەش بەشێكی بەرهەمی ناوخۆییەو بەشەكەی تری بەرهەمی هاوردەكراوە لە دەرەوە، واتا هەر تاكێكی هەرێم ساڵانە  بە تێكڕا (34 ) كیلۆ تەماتە دەخوات . هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2019دا پێویستی بە (191 هەزارو 545) تەن تەماتە هەبووە، لەو رێژەیە (80 هەزارو 446) تەنی بەرهەمی ناوخۆیی بووە، واتە بەرهەمی ناوخۆیی رێژەی (43.5%)ی كۆی پێداویستی هەرێمی كوردستانی بۆ تەماتە پڕكردوەتەوە، لەبەرامبەردا بڕی (108 هەزارو 099) تەنی تەماتە لەو ساڵەدا لە دەرەوە هاوردەكراوە، واتە تەماتەی هاوردەكراو رێژەی (56.5%)ی پێداویستی هەرێمی پڕكردوەتەوە. بەڵام ئەم رێژانە لە ساڵی 2017دا بە جۆرێكی تر بوون، لەو ساڵەدا بەرهەمی تەماتەی ناوخۆو هاوردەكراو نزیك بوون لە یەكترەوە، لە 2017دا پێویستی ناوخۆیی هەرێم بۆ تەماتە (170 هەزارو 195) تەن بووە، لەم بڕە بەرهەمی ناوخۆیی (83 هەزارو 107) تەن بووە بەرێژەی (49%)، تەماتەی هاوردەكراویش (87 هەزارو 88) تەن بووە بەڕێژەی (51%). ئەمە لە كاتێكدایە بڕی بەرهەمی تەماتەی خۆماڵی لە ساڵی 2009 دا (118 هەزار) تەن بووە.  تەماتەو تەندروستی تەماتە (بەئینگلیزی: Tomatoe) میوەیەكی سووری شیاوە بۆ خواردن، لە ڕووەكی سۆلانەم ریكۆپێرسیكەمەوە دەڕوێت. ئەم میوەیە لە ناوەڕاست و باشووری ئەمریكاوە سەری هەڵداوە، دەوترێت زێدی رەسەنی تەماتە وڵاتی (پیرۆ)یە، یەكەمجار ئیسپانییەكان تەماتەیان گواستوەتەوە بۆ كیشوەری ئەوروپاو لەوێوە بە هەموو جیهاندا بڵاوبوەتەوە، سەرچاوەكان باسلەوە دەكەن سەرەتا تەماتە تەنیا بۆ جوانكاری نێژراوە، خەڵك پێیانوابووە روەكێكی ژەهراوییە، لەدوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە تەماتە لەرێگەی بەریتانییەكانەوە هاتوەتە كوردستان. تەماتە چەندین ناوی تریشی هەیە لەوانە (باینجانی سور)، ئەم روەكە بەشێوەی دەستیی دەچێندرێت، كە دەڕوێنرێت سەرەتا گوڵێكی زەرد دەگرێت، بەرەكەی لەسەرەتادا رەنگی سەوزی كاڵە، پاشان مەیلەو زەردەبێت‌و بەرەو رەنگی پرتەقاڵی دەڕوات، كاتێك پێدەگات رەنگەكەی بەتەواوەتی سور دەبێت، تەمامە تامی مزرە. پسپۆڕانی تەندروستی دەڵێن تەماتە دەوڵەمەندە بە كانزا، ڤیتامین‌و پڕۆتین، بەهۆی بوونی ریشاڵ لەپێكهاتەیدا خواردنی مەترسییەكانی توشبوون بە نەخۆشی شەكرە‌و ئەگەری توشبوون بە نەخۆشییەكانی دڵ كەمدەكاتەوە هەروەها ئەگەری توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە كەمدەكاتەوە. سوودەكانی تەماتە بۆ تەندروستی : •    مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە كەمدەكاتەوە •    بەهۆی زۆری ڕێژەی پۆتاسیۆم تێیدا دەبێتە هۆی فراوانبوونی خۆینبەرەكان‌و كەمكردنەوەی فشاری خۆین •    سوودی هەیە بۆ تەندروستی دڵ •    بەهۆی بوونی فایبەر دەتوانێت ببێتە هۆی كەمكردنەوەی شەكرەی خۆین •    سوودی هەیە بۆ كۆئەندامی هەرس •    سوودی هەیە بۆ تەندروستی چاوەكان •    هاوكارە لە پاراستنی پێست‌و هێشتنەوەی بە تەندروستیی •    بەهۆی بوونی فۆلیك ئەسید سوودی هەیە بۆ ئافرەتی دووگیان  

راپۆرت: هیشام هاشمی (درەو): هیشام هاشمی، شرۆڤەكار و چاودێری ئەمنی شارەزا و چاودێری بواری گروپە چەكدارەكان كە ئێوارەی دوێنێ تیرۆكرا بەم دواییە راپۆرتێكی ووردی لەبارەی هێزەكانی حەشدی شەعبی بڵاوكردەوە ( درەو) لەكاتی خۆیدا راپۆرتەكەی وەرگێڕا بۆ زمانی كوردی ئەمڕۆش جارێكی تر بڵاوی دەكاتەوە ناكۆكی وەلائی‌و مەرجەعی لەناو حەشدی شەعبیدا نوسینی: هشام الهاشمی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت روبەڕووبونەوەكە خۆی دەبینێتەوە لە ناكۆكی قوڵ لەنێوان دوو رەوتدا كە لەڕووی فیقهییەوە لەناو حەشدی شەعبیدا دابەشبوون، یەكەمیان بە سەرۆكایەتی كۆچكردوو ئەبومەهدی موهەندیس كە پەیڕەوی لە عەلی خامنەیی رابەری باڵای ئێران دەكات‌و رەوتی دووەمیش پێكهاتەیەكە لە كۆی ئەو لایەنانەی كە وابەستەن بە "عەتەبات"ەكان‌و عەلی سیستانی مەرجەعی باڵاوە لە نەجەف.  حەشد لەڕووی ئاڵاو ناو و ئەوەی كە لەسەرەتای دامەزراندییەوە لە ساڵی 2018 خراوەتە پاڵ پێكهاتەی شیعە، پێكدێت لە (67) گروپی شیعە، (43) گروپی سوننی‌و، (9) گروپی سەربە كەمینەكان لە ناوچەكانی باكوری وڵات، دەكرێت ئەو گروپە شیعانە لەڕووی پەیڕەویكردنیان لە فیقهی مەزهەبییەوە دابەشبكرێن بۆ (44) گروپی پەیڕەوكار لە خامنەیی‌و، (17) گروپی پەیڕەوكار لە سیستانی، (6) گروپی پەیڕەوكار لە مەرجەعەكانی تری شیعە لەناوخۆو دەرەوەی عێراق. ژمارەی توانای مرۆیی كۆی هێزەكانی حەشدی شەعبی دەگاتە (164 هەزار) كارمەندو هێزی شەڕكەرو لۆجستی، یاسای ژمارە (40)ی ساڵی 2016 دەیپارێزێت‌و پشت بە پەیكەرێكی رێكخراوەیی دەبەستێت كە چەند فەرمانێكی دیوانیی لە ساڵی 2019دا بۆی داناوە، كە ئەوانیش فەرمانەكانی ژمارە (237)‌و (328)‌و (331)ن، ژمارەی توانای مرۆیی سەربە پێكهاتەی شیعە نزیكەی (110 هەزار) كەسە، پێكهاتەی سوننەش نزیكەی (45 هەزار) كەسە، پێكهاتەی كەمینەكانیش نزیكەی 10 هەزار كەسن. توانای مرۆیی حەشدی وەلائی (مەبەست لەوانەیە وەلائیان بۆ رابەری باڵای ئێران هەیە) ژمارەیان (70 هەزار) كەسە‌و حەشدی مەرجەعیەتەكانی تر لەنێویشیاندا هێزەكانی سەرایای سەلام نزیكەی (50 هەزار) كەسە. پەیكەری دەستەی حەشدی شەعبی بەپێی ئەو فەرمانە دیوانییانەی كە لە ساڵی 2019 دەرچوون، حەشدی دابەشكردووە بەسەر چەند لیوایەكدا‌و ژمارەی لیواكان (64) لیوایە‌و دابەشكراون بەسەر (8) میحوەری فەرماندەیی هێزەكانی حەشدی شەعبیدا، بەجۆرێك قەدەغەكراوە ئەو لیوایانە ئاڵاو ناوی گروپەكانی خۆیان بەكاربهینن‌و لەسەریان فەرزكراوە تەنیا ژمارەی لیواكانیان‌و ئاڵای فەرمی حەشدی شەعبی بەكاربهێنن.  فەرمانی دیوانیی ژمارە (237)ی ساڵی 2019 دەرفەتی كردەوە بۆ پچڕاندنی پەیوەندی گروپەكانی حەشدی شەعبی بە حزب‌و قەوارە سیاسی‌و ئاینییەكانەوە، فەرمانی دیوانیی ژمارە (328)ی ساڵی 2019 وای لە حەشد كرد وەك نوێنەرایەتییەكی هەماهەنگكار بەشدار بێت لەناو فەرماندەیی هاوبەشی هێزە چەكدارەكانی عێراق، فەرمانی دیوانیی ژمارە (331)ی ساڵی 2019 پەیكەرێكی رێكخراوەیی‌و ئیداری بۆ دانا كە پێكدێت لە: 1-    پۆستەكانی سەركردایەتی باڵا كە (4) پۆستە‌و بەمشێوەیە دابەشكراوە: (3) پۆستی سیاسی بۆ بەیتی سیاسی شیعەی نزیك لە سەركردایەتی وەلائی كە ئەویش پۆستەكانی "سەرۆكی دەستە‌و نوسینگەی سەرۆكی دەستە‌و ئەمین سڕی گشتییە". هەروەها (1) پۆستی سەرۆك ئەركان بۆ سەركردایەتی وەلائی "ئێستا ئەبو فدك عەبدولعەزیز محەمەداوی"یە‌و بە فەرماندەی باڵای جێبەجێكارو ئۆپراسیۆنەكان دادەنرێت‌و (5) یاریدەدەری ئەركان‌و (8) میحوەری فەرماندەیی ئۆپراسیۆنی هێزەكانی دەستەی حەشدی پێوەبەستراوەتەوە. 2-    پۆستی كادیرە مامناوەندییەكانی سەركردایەتی جێبەجێكار؛ كە ئەویش (5) یاریدەدەری سەرۆك ئەركانە، (3) لە یاریدەدەرەكان بە سەرۆكایەتی وەلائییەكان‌و (2) یاریدەدەر بە سەركردایەتی سەركردە خانەنشینەكان‌و یاخود راسپێردراوە سەربازی‌و ئەمنییەكان كە ئەوانیش لەلایەن حزبە سیاسییەكانی نزیك لە سەركردایەتی وەلائییەوە هەڵبژێردراون. 3-    پۆستی كادیرە مامناوەندییە ئیدارییەكانی سەركردایەتی لۆجستی؛ كە ئەویش (10) بەڕێوەبەرایەتییە، (7)یان بۆ ئیدارەی سەربە حەشدی وەلائی‌و (3)یان بۆ ئەو كەسە مەدەنیانەی كە بە تەزیكییە لەلایەن حزبە سیاسییەكانی نزیك لە سەركردایەتی وەلائییەوە هەڵبژێردراون. 4-    پۆستی كادیری ئیدارە مەیدانییەكان؛ كە ئەویش (50) بەڕێوەبەرایەتی‌و بەشن كە بەستراونەتەوە بە یاریدەدەرەكانی سەرۆكی ئەركانی دەستەی حەشدەوە، (32) پۆستی ئەو ئیدارانە سەربە حەشدی وەلائین‌و، (18)یان لەلایەن حزبە سیاسییەكانی نزیك لە سەركردایەتی حەشدی وەلائییەوە هەڵبژێردراون یان دانراون. بەگوێرەی ئەم وردبینییە خێرایە دەكرێت وادابنرێت كە رێژەی 80%ی پەیكەری رێكخراوەیی‌و ئیداری دەستەی حەشدی شەعبی سەركردە‌و ئیدارییەكانی سەربە مەرجەعیەتی حەشدی وەلائین، لەكاتێكدا حەشدی مەرجەعیەت‌و حەشدی سوننە‌و كەمینەكان پۆستی سەركردایەتی باڵا یاخود ناوەندییان نییە لەناو پەیكەری رێكخراوەیی دەستەی حەشددا. لایەنە ناكۆكەكان ناكۆكی رۆژ لەدوای رۆژ قەبارەی گەورەتر دەبێت لەنێوان "فرقە العباس القتالیە"ی سەربە عەتەبەی عەباسی كە عەلی سیستانی بە مەرجەعی عەقیدەیی خۆی دەزانێت هەروەها دەستەی سەرەكی، بەدیاریكراویش لەگەڵ سەركردایەتی وەلائی حەشددا، شوباتی 2018 بازنەی ناكۆكییەكان تا ئەو رادەیە فراوان بوو ئەبومەهدی موهەندیس جێگری ئەوكاتی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی زنجیرەیەك بڕیاری توندی دەركرد بۆ فشارخستنەسەر گروپە چەكدارەكانی سەربە عەتەباتەكان لەڕووی دارایی‌و ئیدارییەوە. ناكۆكی لەنێوانیان گەورەتر بوو لە میدیاكانیشدا دەركەوت، بەجۆرێك مانگی ئازاری 2018 سەرچاوەیەكی ئاگادار بە رۆژنامەی "العالم الجدید"ی وتبوو:" سەرەتا هەفتەی رابردوو كۆبونەوەیەك كراوە‌و فەرماندەكانی حەشدی شەعبی تێیدا بەشداربوون بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی ئەو یاسایەی كە سەرۆك وەزیران حەیدەر عەبادی پێشكەشی كردبوو تایبەت بە دووبارە رێكخستنەوەی پەیكەری حەشد، لەكاتی گفتوگۆدا ئەبومەهدی داوای لە مەیسەم زەیدی فەرماندەی فیرقەی عەباس كردووە كە یەكێك بووە لە ئەندامانی لیژنەی راسپێردراو بە دوبارە رێكخستنەوەی پەیكەری حەشد بەگوێرەی یاسایەكی حكومی نوێ، پەیوەندی فیرقەكەی لەگەڵ گروپی عەتەبە پیرۆزەكانی سەربە مەرجەعیەتی ئاینی ئەو عەتەباتانەدا بپچڕێنێت، هاوشێوەی ئەو گروپانەی كە پەیوەندییان لەگەڵ حزب‌و رەوتە سیاسییەكانیان بڕیوە لەنمونەی عەسائیبی ئەهل حەق‌و رێكخراوی بەدر‌و گروپەكانی تر، بەڵام ئەم پێشنیازە زەیدیی توڕە كردووە‌و بە رەهایی رەتیكردوەتەوە، بەوپێیەی عەتەبە پیرۆزەكان حزب یاخود جوڵانەوەی سیاسی نین كە هەوڵ بۆ دەسەڵات‌و بەشداری لە هەڵبژاردندا بدەن، بەڵكو دامەزراوەی سەربە دەوڵەتن، مەرجەكەی ئەبو مەهدی موهەندیسی وەكو هەوڵێك بۆ بەردەوامیدان بە پرۆسەی پەراوێزخستن‌و دروخستنەوەی لایەنەكانی سەربە مەرجەعیەتی باڵا لەنەجەف ناوبردووە بەبەهانەی ئەوەی بەتەواوەتی ناكۆكن لەگەڵ ئاڕاستەی ئەبو مەهدی موهەندیسدا كە ناگونجێت لەگەڵ خواستەكانی بەغدادو نەجەفدا. توندبوونەوەی كێشەی نێوان گروپی "عەتەباتەكان" لەگەڵ موهەندیسدا دوای ئەوە دەستیپێكرد كە دكتۆر حەیدەر عەبادی رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی فەوجێكی تەواوەتی فیرقەی عەباس بخرێتەسەر سوپا‌و لەڕووی رێكخراوەییەوە بەشێوەیەكی فەرمی ببەسرێتەوە بە وەزارەتی بەرگرییەوە، ئەمە شتێك بوو كە چاودێران‌و خەڵكی سەربازیی بە "گوڕانكارییەكی ئەرێنی لە كاروانی حەشدی شەعبی‌و تێكەڵبوونی لەناو ریزی هێزە نیزامییەكان" وەسفیان كرد، بەڵام سەركردە وەلائییەكان لە دەستەی حەشد دوچاری واقوڕمان بوون لەو پەرەسەندنە لەنێوان حكومەت‌و گروپی سەربە مەرجەعیەتی نەجەف، ئەمە بوو بەهۆی دەستپێكی داڕمانی پەیوەندی لەنێوان گروپی "عەتەبەكان"‌و گروپە وەلائییەكان. ئەبومەهدی موهەندیس جێگری سەرۆكی دەستە لە كانونی یەكەمی 2018دا بڕیارێكی فەرمی دەركرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندی فەرمی فیرقەی عەباس لەگەڵ عەتەبەی عەباسیدا‌و تێكەڵبوونی لەگەڵ فەرماندەیی هێزەكانی حەشد لە فوراتی ناوەڕاست بە سەركردایەتی لیوای خانەنشین عەلی حەمدانی‌و بە فەرمانی راستەوخۆی موهەندیس، ئەمە مەیسەم زەیدی فەرماندەی فیرقەی عەباسی توڕەكرد، هەڵمەتێك لێدوانی دژ بە موهەندیس ئەنجامداو رەخنەی گرت لە لایەنداریكردن بۆ تاران‌و مەرجەعیەتە ئاینییەكەی كە خۆی دەبینێتەوە لە عەلی خامنەیی رابەری باڵای ئێراندا.  لەوەڵامی هەڵسوكەوتەكانی موهەندیسدا لەگەڵ "فیرقەی عەباس"، ئەحمەد سافی بریكاری مەرجەعیەت لە نەجەف لە وتاری هەینی كەربەلادا وتی:" ئینتیما بۆ فیرقەی جەنگیی عەباس، دەبێت باجی هەبێت، بەشێك لەو باجە ئارامگرتن‌و سازش نەكردنە لەسەر بنەما‌و ناسنامە‌و بەهاكانمان، سەرباری ئەوەی بژاردەكان كراون". ئەمە جەختكردنەوە بوو لەسەر قوڵایی ناكۆكی نێوان هەردوولا. سەباح ئەزیرجاوی، یەكێك لە سەركردەكانی كەتائیبی ئیمام عەلی لە لێدوانێكی رۆژنامەوانی پێشتریدا، ناكۆكی نێوان گروپی عەتەبە پیرۆزەكان كە مەبەست لێی گروپەكان سەربە نەجەفن لەگەڵ هاوتاكانی لە "حەشدی شەعبی" ئاشكراكرد، كە ئەوەش ناكۆكی ئیداری، لۆجستی، تەنانەت فیكری‌و عەقیدەیشە. ئاماژەی بەوەكرد" جەنگاوەری عێراقی هەن لەگەڵ رژێم لە سوریا، بەشێكی زۆریان بەمدواییە گەڕاونەتەوە، بەڵام ئەوانی تر كە ژمارەیان چەند هەزار كەسێكە هێشتا لەوێن‌و بەراشكاوی نازانین پارە لە كوێوە وەردەگرن". ئەمە وەكو ئاماژەیەك بۆ هێزەكانی " النجبا‌و "‌و كەتیبەكانی حزبوڵا‌و بەدر خۆراسانی، كە چەند ساڵێكە بە یارمەتی دارایی ئێران‌و پاڵپشتی رژێمی سوریا لەچەند ناوچەیەكی سوریا دەجەنگن‌و دارایی حەشدی شەعبی لە عێراق قۆستراوەتەوە لەبەرژەوەندی ئەو گروپانەدا.  ئەم گروپە دژبەرانە بەشێوەیەكی مەركەزی بەستراونەتەوە بەحكومەتەوە، بەڵام لەڕووی پێدانی سەرچاوەی دارایی‌و فیكرو ئایدۆلۆژیاوە جیاوازن، گروپەكانی مقاوەمەی ئیسلامی چەند گروپێك لەخۆدەگرێت‌و بەر لە فتواكەی ساڵی 2014ی سیستانی (پێكهێنانی حەشدی شەعبی) دامەزراوە، ئەم گروپە خۆی وادەبینێت كە لە هەموو گروپەكانی تر زیاتر مافی دارایی‌و ئیمتیازاتی هەیە، بەوپێیەی لەدوای ساڵی 2003وە هاوشێوەی بەدرو عەسائیب‌و كەتیبەكانی حزبوڵای عێراقی دژی بوونی ئەمریكا شەڕی كردووە. ئەو، هاوكات نوێنەرایەتی هەژمونی سەربازی ئێران دەكات لەناو عێراقدا. هۆكارەكانی ناكۆكی 1-    سەركردایەتی عەتەبەی لیواكانی حەشدی مەرجەعیەت ناڵاندویەتی بەدەست گرفتی دارایی‌و لۆجستییەوە، ئەمە كاریگەری كردوەتەسەر ئاستی ئەداو لێوەشاوەیی، یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی ئەو كێشانە تێكچوونی هاوسەنگییە لە دابەشكردنی داهاتی حەشد بەشێوەیەكی دادپەروەرانە لەنێوان لیواكانی حەشدی وەلائی‌و لیواكانی تری حەشددا بەتایبەتیش لیوای عەتەبەكانی مەرجەعیەت، ئەو رێگایەی كە سەركردایەتی باڵای ئۆپراسیۆنەكان لە دەستەی حەشدی شەعبی بڕیاری پێدەدات، وایكردووە لەلایەن لیواكانی حەشدی مەرجەعیەت‌و حەشدەكانی ترەوە هەست بەبێ ئومێدی‌و پەراوێزخستن بكرێت. 2-    وەرگرتنی بڕیار لەلایەن سەركردایەتی ئۆپراسیۆنەكانەوە لە دەستەی حەشد شەفافیەتی تێدا نییە، بەشێوەیەك سەركردایەتی لیواكانی تر ئەوانەی كە بەشدار نین لە فەرماندەیی باڵا، بێبەش دەكات لە دەركردنی بڕیارەكان هەروەك بێبەشیشیان دەكات لەوەی بۆچونی خۆیان بدەن لەبارەی هەندێك لە پرسەكان‌و پێشنیازی چارەسەر بۆ دەرچوون لە قەیرانەكان.  3-    زانیاری تایبەت بە بڕیارەكانی دەستەی حەشدی شەعبی بەكەس نادرێت تاوەكو دوای دەرچوونی بڕیارەكە لەڕێگەی راپۆرتێكەوە كە لەلایەن نوسینگەی جێگری سەرۆكی پێشووی دەستەكەوە دەردەچێت یاخود سەرۆكی ئەركانی ئێستا دەستەی حەشد، ئەمەش بەس نییە‌و نابێتە هۆی ئەوەی سەركردەكانی تری لیواكان ئاگاداری ئەو بابەتانە بن كە گفتوگۆیان لەسەر كراوە. نەبوونی یەكسانیی لە بەشداریكردنی سەركردەی لیواكانی حەشدی مەرجەعیەت لە بڕیارە چارەنوسسازەكانی دەستەی حەشددا بەتایبەتیش لە بڕیارەكانی رێكخستنی پەیكەرو هەڵبژاردنی ئەبو فدك عەبدولعەزیز محەمەداوی پرسیاری دروستدەكات لەبارەی رێزگرتن لەسەر ئەو بەشدارییە، ئەگەر بەشدارییەكی كرداری هەیە ئایا بۆچونێكی پێشنیازكراوی كاریگەر هەیە لە بڕیارەكەدا كە زۆربەی كاتەكان لەپشت دەرگا داخراوەكانەوە لەلایەن سەركردایەتی حەشدی وەلائییەوە دەردەكرێن كە دەستیانگرتووە بەسەر پۆستەكانی پەیكەری رێكخراوەیی حەشدی شەعبیدا. لەم حاڵەتەدا هەروەك لە حاڵەتەكانی تریشدا ئەو پەراوێزخستنە توندەی سەركردەكانی حەشدی مەرجەعیەت رێگە بەوە نادات كاركردن لەسەر ئەم پەیكەرەدا بەردەوام بێت، بۆیە هەنگاوی ناوە بەرەو چارەسەر بەئاڕاستەی جیابونەوەی تەواوەتی لە دەستەی حەشد، بەجۆرێك لە نیسانی 2020وە لیوای عەتەباتەكان لەڕووی ئیداریی‌و ئۆپەراسیۆنییەوە پەیوەندی بە نوسینگەی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانەوە كردووە‌و لەژێر فەرمانی راستەوخۆی ئەودایە.   4-    لیواكانی تر لەوانەی كە وەلائی نین (لایەنداری ئێران ناكەن) پەنجەرەی پەیوەندییان لەگەڵ سەركردەی لیوای عەتەبەكاندا كردوەتەوە بۆ ئەوەی بچنە ناو ئەوانەوە لەوانەشە بۆ پێكهێنانی رێكخراوێكی نوێ لەژێر هەمان چەتری یاسایی‌و دارایی دەستەی حەشدی شەعبی، چونكە بەدیاریكراوی سەرایای سەلام‌و حەشدی سوننی هیچ بەرەوپێشچونێكی راستەقینە نابینن لەو دامەزراوەیەداو دەنگی حەشدە مامناوەندی‌و بچوكەكان بەشێوەی پێویست نابیسرێت، ئەمەش پێشێلكردنی بنەمای هاوسەنگییە لەناو دەستەی حەشددا. 5-     كەسایەتییە ئاینییە مەرجەعییەكان داوایانكردووە ئەو سەركردانەی حەشد كە وەلائی نین رۆڵی ناوەندییان هەبێت لە دووبارە راستكردنەوەی پۆستەكانی پەیكەری رێكخراوەیی، بەتایبەتیش پۆستەكانی سەركردایەتی باڵا لەڕووی پێكهاتە‌و شێوازی كاركردنی، بۆئەوەی زیاتر دادپەروەرانە‌و شەرعی بێت، ئەمەش لەپێناو راستكردنەوەی كەموكورتییەكانی هاوسەنگی لەنێوان دەسەڵاتی لیواو بەڕێوەبەرایەتییە سەرەكییەكان، بەتایبەتیش لەنێوان هەموو لیواكانی دەستەی حەشدو پۆستی سەرۆكی ئەركانی دەستەی حەشد. هەروەها لەپێناو بەدیهێنانی ئەو ئامانجە كەسایەتییەكانی مەرجەعیەتی ئاینیی لەنمونەی سەید ئەحمەد سافی‌و شێخ عەبدولمەهدی كەربەلائی داوایانكردووە دەرفەتی راستەقینە بدرێت بە سەركردەكانی حەشدی مەرجەعیەت بۆ ئەوەی چاكسازی ریشەیی بكەن لە پێكهاتەی شێوازی كاری پەیكەری رێكخراوەیی دەستەی حەشد، ئەوەش بە چاككردنی شێوازی نوێنەرایەتی‌و وای لێبكرێت زیاتر دادپەروەرانە‌و شەرعی بێت. 6-    سەركردایەتی لیوای عەتەبەكان‌و سەرایا سەلام رەخنەیان هەیە لە بڵاوبونەوەی نوسینگەی ئابوری سەربە حەشدی وەلائی‌و لە زیاد لە بۆنەیەكدا داوایانكردووە لاببرێن‌و سزای ئەو لایەنانە بدرێت كە لەپشتی ئەو كارەوەن، ناكرێت بەهانە بۆ بوونی ئەم جۆرە نوسینگانە بهێنرێتەوە لەو ناوچانەی كە بە قوربانیدانی ئەو هێزانە ئازادكراون، نەبوونی چاودێری لەسەر ئەو نوسینگە ئابورییانە بەبەهانەی ئەوەی لایەنی سیاسین‌و ناكەونە ژێر چاودێریی دەستەی حەشدی شەعبییەوە، حەشدی وەلائی هەندێك لەو نوسینگە ئابورییانە دەپارێزن. 7-    كێشەی سەرەكی لە حەواڵەی موچەی تایبەت بە هێزەكانی حەشدو بەكارهێنانی تواناو سەرچاوەكانی دەستەی حەشدە، لەلایەن هەندێك گروپی وەلائییەوە كە سەربە لیواكانی حەشد نین، هەروەها كێشەی لیوا وەلائییە تێكەڵەكان كە باڵی سیاسی و هەندێك باڵی حكومی‌و هەندێكی تر لەناو حەشدو یەكێكی تر لە دەرەوەی دەستەی حەشد وابەستەیە بە دەرەوەی سنوری نیشتمانی پرۆژەی میحوەری مقاوەمەتەوە. لەبەر رۆشنایی ئەوەدا، پێویستی هەمواركردنی فەرمانی دیوانیی ژمارە (331) دەردەكەوێت بۆ رێكخستنی پەیكەری دەستەی حەشد، تاوەكو فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان دەتوانێت دەسەڵاتی خۆی بسەپێنێ لەرێگەی چاودێریكردنی كاری پۆستەكانی سەركردایەتی باڵا لە دەستەی حەشددا. ئاستەنگەكانی چاكسازی لە پەیكەری رێكخراوەیی دەستەی حەشد لەڕێگەی رێككنەكەوتن لەسەر ئاستی ناوخۆیی لەبارەی پرسی دوبارە رێكخستنەوە، وێنەكە روونە، رێكنەكەوتن دەبێتە ئاستەنگێكی راستەقینە لەبەردەم هەمواركردنی پەیكەری پێشنیازكراو  لە فەرمانی دیوانیی ژمارە (331)دا. ئەو گفتوگۆیانەی كە لە ساڵی 2018وە لەژێر چەتری حەشددا كراون، بە لێدوانی رەتكردنەوەی پێشوەختەی سەركردەی عەتەبەكان‌و سەرایا سەلام دەستیپێكردووە، دادپەروەری لە دابەشكردنی پۆستەكانی پەیكەری حەشددا، بەشدارییەكی گشتگیرتر، هاوسەنگی لە دابەشكردنی پۆستەكان تائێستا بابەتێكی زۆر گرنگ‌و بەبایەخن. لەسەر بنەمای ئەو پێدراوانەی پێشوو، دەتوانین تێبگەین لە داواكارییەكان بۆ دووبارە دابەشكردنەوەی پۆستەكان بەسەر سەركردەكانی حەشددا بەشێوەیەكی دادپەروەرانە‌و لەسەر بنەمایەكی ستراتیژی، بەجۆرێك پشكی سەركردە وەلائییەكان گونجاوبێت لەگەڵ قەبارەی توانا مرۆییەكانیان كە نزیكەی 35%ە‌و ئەو رێژەی 65%ی كە دەمێنێتەوە بەشێوەیەكی دادپەروەرانە دابەشبكرێت بەسەر حەشدەكانی تردا، دەكرێت دیارترین ئاستەنگەكان ئەمانە بن: 1-    ئیشكالیەتی ئەو حەشدانەی كە پەیوەندی سیاسی‌و سەربازیی ناوخۆیی‌و دەرەكییان هەیە، رەنگە ببێتەهۆی ئیفلیجكردنی دەستەی حەشد بەهۆكاری زۆربوونی ئەگەرەكانی بەریەككەوتنی بەرژەوەندییەكان لەگەڵ زیادبوونی رێژەی پۆستی سەركردەكانی حەشدی وەلائی، ئەمە دەبێتەهۆی بەكارهێنانی مافی ڤیتۆ بەشێوەیەكی شورەیی بۆ پارێزگاریكردن لە بەرژەوەندییەكانیان‌و بەرژەوەندی هاوپەیمانەكانیان بەتایبەت لەكاتی بوونی دژبەیەكی لەنێوان جەمسەری سەركردایەتی مەرجەعەكان‌و ناكۆكی تێڕوانین لە پرسە نێودەوڵەتییەكاندا. 2-    داماڵینی چەكی گروپەكان‌و كورتكردنەوەی لە دەستی دەوڵەتدا، لەپاڵ كێشەی پلە سەربازییەكان‌و تەمەن‌و بڕوانامەی خوێندن‌و پلەبەندی سەربازی جەنگیی‌و لۆجستی.. ئەم ئاستەنگە رەنگە هێزەكانی حەشدی شەعبی بكات بە شانۆی مشتومڕی دورودرێژو قوڵ‌و لە كۆتایدا رێگر بێت لە وەرگرتنی بڕیاری یەكلاكەرەوەی خێرا. 3-    لێرە دا دەبێت تەماشای ئەگەری گونجانی ئەم سەركردایەتییانە بكەین لەژێر یاسای (40)ی 2016دا، ئایا سەركردایەتی حەشدی وەلائی ئامادەن بۆ دووبارە دابەشكردنەوەی ئەو ئیمتیازاتانەی كە هەیانە لەگەڵ ئەندامە پێشنیاركراوە نوێیەكان، بەتایبەتیش مافی بڕیاردان‌و ڤیتۆكردنی بڕیار لەگەڵ ئەو گروپ‌و حەشدانەدا كە پێشتر نەیارو ركابەربوون‌و لەئێستادا بوون بە هاوڕێ ؟ 4-    گفتوگۆی ئێستا پەیوەندیدارە بە پەیوەندی نێوان ئەبو فدك عەبدولعەزیز محەمەداوی‌و مەیسەم زەیدی، هەریەكێكیان ئەتوانێت ئەوی تر تێپەڕێنێت. وەكو باسمان كرد، لیوا وەلائییەكان لەگەڵ بەلاداخستنی كێشەكەدان بەڵام بەمەرجێك لیوای عەتەبەكان لەڕووی یاسایی‌و داراییەوە ملكەچی دەستەی حەشدی شەعبی بن‌و هێزەكانیان بخەنەژێر فەرمانی نوسنیگەی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانەوە لەڕووی ئیداری‌و داراییەوە. بەواتایەكی تر، سەركردەی عەتەبەكان‌و مەیسەم زەیدی ناتوانن سەركردایەتی حەشدی وەلائی‌و ئەبو فدك تێپەڕێنن. سەرباری ئەمەش حەشدی وەلائی پێویستی بە حەشدی مەرجەعیەت هەیە وەكو ئامرازێكی گرنگ بۆ بەهانەی بوونی دەستەی حەشدی شەعبی لەڕووی ئاینیی‌و پەیوندی دروستكردنی دەستەكە بە فتواكەی 13ی حوزەیرانی 2014ی مەرجەعیەتی نەجەف كە بە فتوانی "الدفاع الكفائی" ناوبانگی دەركرد، هەڵسوكەوتی راگەیاندنی حەشدی وەلائی لە شەش ساڵی رابردوودا دەریخست، فتواكەی مەرجەعیەت بەكاردەهێنن بۆ پێدانی شەرعیەتی ئاینیی بە سیاسەتە شەڕخوازانەكانی، بەڵام پرسیاری كۆتایی ئەوەیە ئایا ئەو حەشدەی كە وەلائی نییە دەتوانێت پێویستی خۆی بە حەشدی وەلائی لەڕووی سەركردایەتی‌و ئۆپەراسیۆن‌و ئەمنی‌و هەواڵگری‌و پیشەیی‌و پەیوەندی سیاسی‌و هێزی تایبەت‌و پیشەسازی سەربازییەوە، تێپەڕێنێت؟ پێشنیازەكان: ئەوانەی پێشتر دەریدەخەن پێكهاتەی ئێستای پەیكەری دەستەی حەشدی شەعبی ناگونجێت لەگەڵ سیستمی سیاسی ئێستا‌و ئەو گۆڕانكارییانەی كە بەسەریدا هاتووە، ئەوانەی ئەمڕۆ نەیاری پەیكەری حەشدی شەعبین زۆر زیاترن لەوانەی كە لەسەرەتای دروستكردنیدا لەدژی بوون. سەرباری ئەمە حەشد لەئێستادا روبەڕووی چەندین قەیران بوەتەوە ئەمە جگە لەوەی وڵاتانی گەورەی خۆرئاواو وڵاتانی عەرەبی عێراق هاندەدەن بۆ ئەوەی دەستەی حەشدی شەعبی هەڵبوەشێنێتەوە‌و رۆڵ‌و دەسەڵاتەكانی لەقاڵب بدات‌و توانا مرۆییەكانی كامبكاتەوە یاخود پێداچوونەوە بكات بە پرۆسەكانی تێكەڵكردنی لەگەڵ هێزە نیزامییەكان یاخود بیكات بە هێزێكی یەدەگ كە لەكاتی پێویستدا بانگیان بكاتەوە‌و موچەیەكی خانەنشینی دادپەروەرانەیان پێبدات.. پەیكەری ئێستا حەشدی شەعبی گوزارشت ناكات لەو گۆڕانكارییە دراماتیكیە سیاسی‌و ئابوریانەی ئێستا‌و دەبێت حەشدە وەلائییەكانی تر بەهێزبكرێن لە زەمەنێكدا كە قەیرانی جۆراوجۆر‌و تێكهەڵچوو بەخۆوە دەبینێت لەوانە تیرۆری نێودەوڵەتی‌و ململانێ ناوخۆیی‌و نێودەوڵەتییەكان‌و زیادبوونی هەژاریی، هەموو ئەمانە كاریگەرییان دەبێت لەسەر پێویستی دوبارە داڕشتنەوەی پەیكەری دەستەی حەشد. لە كۆتایدا پێویستە پێوەری دیاریكراو و روون دابنرێت بۆ پۆستەكانی دەستەی حەشدی شەعبی‌و پەنابردن بۆ بەكارهێنانی یاسایی سەربازی دژ بە كەسێك كە یاخی دەبێت، هەروەها رۆڵی ئاسایش‌و یاسا‌و پشكنەرایەتی حەشد كارا بكرێت بۆ داخستنی نوسینگە ئابورییەكان‌و سزادانی سەرپێچیكاران‌و رێگریكردن لە كاری سیاسی‌و حزبی، تاوەكو ئەم دەستەیە دەتوانێت رۆڵی خۆی بگێڕێت لەناو جەستەی دەوڵەتی عێراقیدا بەشێوەیەكی گونجاو لەگەڵ یاساو دەستوری عێراقدا. هەروەك پێویستە كارەكانی دەستەی حەشد ملكەچ بكرێت بۆ چاودێری دارایی‌و كارگێڕیی لەرێگەی كاراكردنی رۆڵی چاودێری حكومی‌و پەرلەمانیی بۆ رێگرتن لە دەرچوونی بڕیاری نایاسایی كە پێچەوانەی حوكمەكانی یاسای عێراقی بێت.   

راپۆرتی: فازڵ حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف پێش دەركەوتنی كۆرۆنا حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە نزیكەی (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار خەرجی هەبوو، لەم پارەیە لانی كەم (960 ملیار) دیناری دەكەوتە بازاڕەوە، بەڵام ئێستا كۆی گشتی خەرجییەكانی حكومەت (765 ملیار) دینارە، واتا ئەو پارەیەی كە پێشتر دەچووە بازاڕەوە ئێستا نزیكەی (450 ملیار) دینار كەمیكردووە، دواكەوتنی دابەشكردن‌و كەمكردنەوەی موچەی موچەخۆران توانای كڕینی لاوازكردووە، ئەمەش لەپاڵ قەیرانی بڵاوبونەوەی كۆرۆنا كاریگەری لەسەر سستبونی جوڵەی بازاڕ دروستكردووە. سكاڵای بێبازاڕیی لە هەرێمی كوردستان بازاڕ ئیفلیج بووە، خاوەن دوكان‌و بازاڕەكان سكاڵایانە لەدەست كەمبوونەوەی توانای كڕین، خواستی كڕین لە هەرێمی كوردستان لەدوولاوە كەوتوەتە ژێر كاریگەری: •    ترسی خەڵك لە بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناو خۆپارێزی لە سەردانكردنی بازاڕو شوێنە گشتییەكان. •    دواكەوتنی دابەشكردنی موچە لەلایەن حكومەتەوە بەسەر موچەخۆراندا   مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لە وتارێكدا بەر لە جەژنی رەمەزان وتی: رێژەی 80%ی كۆی داهاتی حكومەت بۆ موچەی موچەخۆران دەچێت، ئەمە ئێستا كێشەی تێكەوتووە، داهاتەكانی حكومەت بەشی موچە ناكات، دابەشكردنی موچە لە 30 رۆژەوە بۆ 60 رۆژ دواكەوتووە، سەرباری ئەمە بۆ موچەی مانگی شوبات حكومەت رێژەی 21%ی موچەی فەرمانبەرانی بڕی، ئەم دۆخە جۆرێك ترسی لای موچەخۆران دروستكردووە‌و كاریگەری لەسەر خواستنی كڕین لای ئەو توێژەی كۆمەڵگا دروستكردووە كە بەپێی قسەی سەرۆكی حكومەت رێژەی 20%ی خەڵكی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنن‌و موچەكانیان سەرچاوەی بژێوی خێزانەكانیانە. خواست لە بازاڕدا سەرباری مەترسییەكانی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، زۆرێك لە دوكان‌و بازاڕاڕەكان كراوەن، بەڵام كاتژمێرەكانیان لە چاوەڕوانی هاتنی كڕیاراندا تەواو دەكەن‌و خەون بە گەڕانەوە بۆ سەردەمی پێش كۆرۆناوە دەبینن. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو): •    پێشەنگای كڕین‌و فرۆشی ئۆتۆمبێل لە سلێمانی كە بە "مەعرەزەكان" ناسراوە، پێش دەركەوتنی كۆرۆنا بەشێوەیەكی گشتی رۆژانە لەیەك پێشەنگادا نزیكەی (15) گرێبەستی كڕین‌و  فرۆشتنی ئۆتۆمبێل ئیمزاكراوە، بەڵام ئێستا (2 بۆ 3) گرێبەست دەكرێت، واتا بەرێژەی (75%) كڕێن‌و فرۆش لە بازاڕی ئۆتۆمبیلدا كەمیكردووە. •    دوكاندارێك جلوبەرگ كە پێش دەركەوتنی كۆرۆنا رۆژانە بەبەهای (750 هەزار بۆ یەك ملیۆن) دیناری جلوبەرگی فرۆشتووە، ئێستا رێژەكە كەمبوەتەوە بۆ (75 بۆ 100 هەزار) دینار، واتا بە رێژەی (80% بۆ 90%) خواستی كڕین لەسەر جلوبەرگ كەمیكردووە. •    چاییچیەك ئەگەر پێش دەركەوتنی كۆرۆنا، رۆژانە (400 بۆ 500) چای فرۆشتبێت، ئێستا رێژەكەی بۆ (40 بۆ 50) چایی كەمبوەتەوە، واتا خواست لەسەر خواردنەوەی چا لە شوێنە گشتییەكان (10)  هێندە كەمیكردووە. •    لەفەفرۆشێك لە شوێنە گشتییەكان ئەگەر پێشتر (350 بۆ 400) لەفەی فرۆشتبێت، ئێستا نزیكەی (60 بۆ 70) لەفە دەفرۆشێت، واتا شەش بۆ حەوت هێندە خواست لەسەر خواردنی سەر شەقام‌و دوكانەكان كەمیكردووە. •    شۆفێرێكی تاكسی ئەگەر پێشترو بەر لە كۆرۆنا (15 بۆ 10) جار سەرننشینی هەڵگرتبێت‌و بۆ هەر سەرنیشێنك بڕی (3 هەزار) دیناری وەرگرتبێت، داهاتی رۆژانەی نزیكە (50 بۆ 60 هەزار) دینار بووە، بەڵام ئێستا لەنێوان (5 بۆ 7) تاكسی دەكات‌و داهاتەكەی كەمیكردووە بۆ (15 بۆ 30 هەزار) دینارو لەو رێژەیەش كەمتر، واتا (60%) داهاتەكەی كەمیكردووە. رێكخستنەوەی لیستی خەرجی دۆخی دارایی حكومەت‌و بڕینی موچە‌و دواكەوتنی دابەشكردنی موچە لەكاتی خۆی، دۆخێكی ئابوری نوێی بەسەر خێزاندا لە هەرێمی كوردستان سەپاندووە، دۆخێك كە نەبوونی متمانە بەسەریدا زاڵە‌و كاریگەری لەسەر خواستنی كڕین دروستكردووە. بەر لە كۆرۆنا ئەگەر خێزانێك داهاتی مانگانەی (ملیۆنێك) دینار بوبێت، لەو داهاتە لە مانگەكەدا بڕی (800 بۆ 900 هەزار) دیناری لە مانگەكەدا خەرجكردووە، واتا رێژەی (80% بۆ 90%)ی داهاتەكەی خەرج كردووە، بەڵام ئێستا سەرباری ئەوەی بەهۆی قەیرانی داراییەوە خێزانەكان داهاتی مانگانەیان كەمیكردووە، ئەمەش كاریگەری لەسەر خواستی كڕین دروستكردووە، خێزانێك كە ئەگەر داهاتی مانگەی ملیۆنێك دیناری موچەی مانگانە بێت، ئێَستا ئەم داهاتە بووە (500 هەزار) دینار، چونكە حكومەت دابەشكردنی موچەی بۆ (60 رۆژ) درێژكردوەتەوە، سەرباری لێبڕینی 21%ی موچە لە هەموو موچەخۆرێك، بەم دۆخەوە ئەگەر خواستی كڕین وەكو پێشتر لە شوێنی خۆیدا بێت، ئەوا كۆی خەرجی ئەو خێزانەی كە داهاتەكەی لە ملیۆنێكەوە بووە بە 500 هەزار دینار، لە مانگێكدا تەنیا (400 هەزار) دینار دەبێت، ئەمەش كاریگەری گەورەی لەسەر خواست لە بازاڕدا دروستكردووە. قەیرانی دواكەوتن‌و كەمكردنەوەی موچە وای لە زۆرێك لە خێزانەكان كردووە جارێكی تر لیستی خەرجییەكانیان رێكبخەنەوە‌و چاو بە لیستی پێداویستی مانگانەیاندا بخشێننەوە. پاشەكەوتی پارەی خێزان لە سێ مانگی رابردوودا بەهۆی دواكەوتنی موچەوە زیانی گەورەی بەركەوت، بەشێكی زۆر لە خێزانەكان ئەو پارەیەی كە پێشتر پاشەكەوتیان كردبوو، لە قەیرانی دواكەوتنی موچەدا خەرجیان كردووە، نەمانی پارەی پاشەكەوتكراو وەكو پاڵپشتی بۆ كەمبونەوەی رێژەی موچە، بەهەمان شێوە كاریگەری لەسەر ئارەزووی كڕین دروستكردووە، موچەخۆر بەهۆی ئەو دۆخە نوێیەی تێیكەوتووە، كاتێك موچەی مانگانە وەردەگرێت دەیەوێت ئاستی پاشەكەوت زیاد بكات‌و رێژەی خەرجییەكانی زیاتر لە كڕینی خۆراك‌و پێداویستییە سەرەكییەكانی رۆژانەدا كەمبكاتەوە. هەموو ئەم بارودۆخە كاریگەری لەسەر بازاڕ دروستكردووە‌و جوڵەی كڕین‌و فرۆشتنی توشی ئیفلیجی كردووە. حكومەت‌و دۆخی بازاڕ پێش دەركەوتنی كۆرۆنا حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە نزیكەی (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار خەرجی هەبوو، بڕی (894 ملیار) دینار خەرجی موچە بوو، (150 ملیار) دیناری خەرجی وەزارەتەكان بوو، (150 بۆ 200 ملیار) دیناریشی خەرجی پرۆژە خزمەتگوزارییەكان بوو. بەشی زۆری ئەم خەرجیانە پارەكەیان دەچووە ناو بازاڕەكانەوە‌و توانا‌و خواستی كڕینی بەهێزكردبوو، ئەگەر پێش كۆر‌ونا ئەو (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دیناری مانگانەی خەرجی حكومەت رێژەی 80%ی چوبێتە بازاڕەوەو تەنیا رێژەی 20%ی چوبێتە پاشەكەوت، مانگانە (960 ملیار) دینار چووەتە بازاڕەكانەوە، بەڵام حكومەت ئێستا كۆی خەرجییەكانی لە (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینارەوە بۆ (600 ملیۆن) دۆلاری موچەو (45 ملیۆن) دۆلاری خەرجی وەزارەتەكان كەمكردوەتەوە، كە كۆی گشتی دەكاتە (765 ملیار) دینار، واتا ئەو پارەیەی كە پێشتر دەچووە بازاڕەوە ئێستا نزیكەی (450 ملیار) دینار كەمیكردووە، دواخستنی دابەشكردنی موچە بۆ (60 رۆژجارێك) رێژەكەی لەوە زیاتریش كەمكردوەتەوە. لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) دكتۆر كاروان حەمەساڵح پسپۆڕی ئابوری وتی:" بێبازاڕی بەشێكی بۆ رێوشوێنەكانی كۆرۆنا دەگەڕێتەوە، بەڵام پشكی گەورەی بێبازاڕی پەیوەستە بە ناجێگریی بارودۆخی سیاسی‌و ئابوری هەرێمی كوردستانەوە، كە خەریكە دۆخەكە لە قەیرانەوە سەردەكێشێت بۆ گێژاو". بەوتەی ئەو پسپۆڕە ئابورییە" لەسەرەتای ساڵی ٢٠٢٠ەوە زیادتر لە (3 ملیار) دۆلار لە بازاردا كشاوەتەوە، ئەمە دۆخی بازاڕی توشی شكست كردووە". خەرجی تاك‌و خێزان ئامارە فەرمییەكان دەریدەخەن، خەرجی تاك‌و خێزان لەسەردەمی پێش كۆرۆنا بەبەراورد بە دوای كۆرۆنا زۆر كەمیكردووە. بەپێی قسەی مەحمود عوسمان بەڕێوەبەری ئاماری سلێمانی: •    تێكڕای خەرجیی تاك بۆ یەك مانگ لە ساڵی 2018دا لە هەرێمی كوردستان (239 هەزار) دینار بووە. •    لەسەر ئاستی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستانیش زۆرترین خەرجی تاك لە پارێزگای سلێمانیدا بووە بە بڕی (234 هەزار) دینار. •    كەمترین خەرجی لە پارێزگای دهۆك بووە بە بڕی (199 هەزار) دینار بۆ هەر كەسێك. •    لە پارێزگای هەولێریش خەرجی تاك لە مانگێكدا (211 هەزار) دینار بووە. سەبارەت بە خەرجی خێزان، بەپێی بەڕێوەبەری ئاماری سلێمانی: •    تێكڕای خەرجیی خێزان بۆ یەك مانگ لە ساڵی 2018 لە هەرێمی كوردستان (ملیۆن‌و 293) هەزار دینار بووە. •    لەسەر ئاستی پارێزگاكانی هەرێم، پارێزگای دهۆك لە خەرجی خێزاندا پێشەنگ بووە‌و تێكڕای خەرجی مانگانەی خێزان لەو پارێزگایە (ملیۆن‌و 377 هەزار) دیناربووە. •    كەمترین خەرجی خێزانیش لە پارێزگای هەولێر بووە كە بڕەكەی (ملیۆن‌و 118 هەزار) دیناربووە. •    لە پارێزگای سلێمانیش خەرجی خێزان لە مانگێكدا (ملیۆن‌و 123) هەزار دینار بووە. بەڵام لەدوای بڵاوبونەوەی كۆرۆناوە رێژەكان گۆڕانی بەسەردا هاتووە، ئاماری فەرمی لەبارەی ئاستی گۆڕانكارییەكان لە خەرجی تاك‌و خێزان لەبەردەستدا نین، بەڵام كەمبونەوەی داهاتی تاك‌و خێزانەكان بەرێژەی (50% بۆ 60%)، دەریدەخات ئاستی خەرجی بەرێژەی زیاتر لە (80%) كەمیكردووە. بۆ نمونە، بەپێی ئامارەكەی بەڕێوەبەرایەتی ئاماری سلێمانی ئەگەر خەرجی تاك پێش كۆرۆنا بە تێكڕا لە پارێزگای سلێمانی (234 هەزار) دینار بوبێت، ئێستا خەرجیەكەی بەڕێژەی (60%) كەمیكردووە، واتا ئێستا تاك مانگانە (94 هەزار) دینار خەرج دەكات، بۆ خەرجی خێزانیش كە لە پارێزگای سلێمانی پێشتر (ملیۆنێك و 123 هەزار) ئێستا رێژەكە زیاتر لە (60%) كەمیكردووە كە دەكاتە (449 هەزار) دینار لە مانگێكدا، ئەم پارەیەش زیاتر بۆ كڕینی پێداویستییە بژێوییەكانی وەكو خۆراك دەڕوات نەك بۆ خەرجییە ناپێویستەكانی وەكو كڕینی كەلوپەلی ناوماڵ‌و ئۆتۆمبیل‌و موبایل‌و .. كاتێك داهاتی تاك كەمدەكات، خواستی كڕین كەمدەكات، لەمەشدا (موچەخۆرو كاسب) هەردووكیان پێكەوە زەرەرمەند دەبن، پێدەچێت رێژەی كەمبونەوەی خەرجیەكانی تاك‌و خێزان زۆر زیاتر بێت لە رێژەی كەمبونەوەی داهاتەكانیان، چونكە موچەخۆران متمانەیان بە دۆخی دارایی خۆیان نییە‌و نایانەوێت لەم بارودۆخەدا خەرجییەكانیان زیاد بكەن‌و زیاتر چاویان لە پاشەكەوتكردنە بۆ ئەگەری رودانی خراپتر لەوەی ئێستا هەیە.   

رانانی: یاسین تەها - گۆڤاری ئاییندە ناسی لەدوای 2003 و كەوتنی ڕژێمی سەددام، هێزە شیعەكان بە پاڵپشتیی مەرجەعیەتی نەجەف و لە ڕێگای هەڵبژاردنەوە جڵەوی حومكڕانیی عێراقیان گرتە دەست. چ لە سەردەمی ئۆپۆزسیۆن و چ لە سەرەتای حوكمڕانیدا، ئامانج و مەترسیی هاوبەش ئەم هێزانەی لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتیی گەورەدا كۆ دەكردەوە، بەڵام لە سەروبەندی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی 2018 بەدواوە، بەنی تەزبیحی یەكڕیزیی سیاسیی شیعەكان بچڕا و بەسەر كۆمەڵێك هێزی ناكۆك و ناتەبادا دابەش و پەرتەوازە بوون، هاوشێوەی هاوتا سوننە و كوردەكانیان. ئەم توێژینەوەیەوە لەسەر ناوەرۆكی ئەو ململانێیانە و ئایندەی پێگە و نفوزی گرنگترین هێزە سیاسییەكانی شیعە هەڵوێستە دەكات.   گۆڕانی نەخشەی هێزە سیاسییەكانی شیعە لە عێراقی پاش سەددام، گرنگترین هێزە سیاسییەكانی شیعە بریتی بووە لە: ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی، حیزبی دەعوەی ئیسلامی، حیزبی فەزیلە، لەگەڵ ڕەوتی سەدر كە تازە دامەزرابوو([i])، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات هەندێ جیا بوونەوە و دابەشبوونی نوێ لە ڕیزەكانی ئەم هێزانە ڕوویان دا كە ئەم نەخشە سیاسییەی ماڵی شیعەی گۆڕی، ئەمە جگە لە دەركەوتنی حەشدی شەعبی و هێزەكانی سەر بە "مقاوەمەی ئیسلامی" لە چەشنی عەسایب و كەتیبەكانی حیزبوڵڵا كە ئێستا سەرقاڵی ململانێن لەگەڵ ئەمەریكا و كۆتایی 2019 كەوتنە بەر هێرشی فڕۆكە ئەمەریكییەكان([ii])، دواتر كوژرانی سلێمانی و ئەبو مەهدی موهەندیسی بەدوادا هات. بەر لەم وادەیەش، هەندێ لە هێزە شیعییەكان دووچاری ئینشیقاق و  جیابوونەوە بوونەوە، لەوانەش ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی كە جگە لە ڕێكخراوی بەدر لە ساڵی 2009([iii])، ڕەوتی حیكمەی لێ جیا بوویەوە([iv])، ئەمەش وەهای كرد بۆ هەڵبژاردنی 2018 تەنها قەبارەی 3 كورسی بمێنێتەوە لەناو هاوپەیمانێتیی فەتح، لە كاتێكدا پێشتر لایەنێكی سەرەكیی سیاسەتی شیعەی عێراق بوو([v]).     گرنگترین هێزە سیاسییەكانی شیعە و ئایندەی پێگە و كاریگەرییان ١. حیزبی دەعوەی ئیسلامی حیزبی دەعوەی ئیسلامی هاوكات لە ساڵڕۆژی یادەوەریی لەدایكبوونی پێغەمبەری ئیسلامدا (د. خ)، لە ساڵی 1957 لە شوێنی حەوانەوەی مەرجەعی باڵای شیعە؛ ئایەتوڵڵا موحسین ئەلحەكیم، لە شاری كەربەلا و بە لاساییكردنەوەی شێوازی كاری ئیخوان موسلیمین، لەسەر دەستی هەشت كەس ڕاگەیەنراوە كە ناودارترینیان ئایەتوڵڵا محەمەد باقر سەدرە كە ڕژێمی سەددام حسێن لە 9ی نیسانی 1980 لەسێدارەی دا. ئەم حیزبە سەرەتا هەڵگری بیرێكی پان-عێراقی و نێونەتەوەیی ئیسلامی بووە، دەستەی دامەزرێنەرەكەی پیاوانی ئایینی و چالاكی  گەنج بوون، لەناو ئەندام و دامەزرێنەرە یەكەمەكانی دەعوەشدا چەند كەسایەتییەكی لوبنانی و بەحرەینی و پاكستانی هەن([vi]). لە ڕووی تەمەنیشەوە، كۆنترین حیزبی سیاسیی شیعەیە لە عێراق و بە دایكی زۆربەی ئەو هێزە مەزهەبییانەی ئێستا دادەنرێت كە لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی عێراق چالاكن، چونكە سەرجەمیان یان لەم حیزبە جیا بوونەتەوە، یان ئیلهامیان لە شێوازی كاریەوە وەرگرتووە كە ئاوێتەكردنی دین و مەزهەبە لەگەڵ سیاسەت و حوكمڕانیدا([vii]). دامەزراندنی حیزبی دەعوە لەبن عەبای مەرجەعیەتی نەجەفدا، زیاتر لە سەروبەندی گەشەكردنی تەوژمی ماركسیزم (حیزبی شیوعی) و ڕەوتە ناسیۆنالیستییەكان (بەعس) بووە، بەتایبەت دوای ئەوەی شیوعییەكان كەوتنە جموجووڵ و پەلهاویشتن لە شاری نەجەف كە گڵكۆی ئیمام عەلی لەخۆ دەگرێت و پایتەختی ڕۆحیی تایفەی شیعە و بنكەی سەرەكیی حەوزە مەزهەبییەکانە([viii])، بەڵام ڕێبەرانی ئەم حیزبە ئامانجێكی دوور مەودایان بۆ داناوە و تیۆریستەكانی هەوڵ دەدەن بیخەنە خانەی وەڵامدەرەوەی تەحەدا هەنووكەییەكانی ئەوكات و ئێستای دنیای شیعەگەری و ئیسلامەتییەوە([ix]). حیزبی دەعوە خاوەن باڵێكی سەربازی بوو، كە لە زیاتر لە 2500 چەكدار پێك دەهات و تا 2004 كە بوونە بەشێك لە هێزە عێراقییەكان، بە "هێزەكانی شەهید سەدر" دەناسران([x]). بە هۆی كاریگەری و مەترسیی ئەم حیزبەشەوە، مەجلیسی قیادەی سەورەی بەعس لە سەرەتای هەشتاكان بە بڕیاری 461، سزای لەسێدارەدانی دەستبەجێی بڕییەوە بۆ هەر كەسێك كە ئینتیمای بۆ دەعوە بەسەردا ساغ ببێتەوە([xi]). لە ڕووی مەرجەعیەتی ئایینییشەوە، محەمەد باقر سەدر كە ئایەتوڵڵا بوو، ڕابەری ڕۆحی و مەرجەعیەتی تەقلیدی بووە، دواتر كە لە سێدارەدا شوێنكەوتەی ئیجتیهادی محەمەد حسێن فەزلوڵای لوبنان بوون([xii])، بەڵام لە ئێستادا سەرباری ئەوەی ناوبەناو پێشوازی لە هەڵوێست و فەتواكانی سیستانی دەكەن و لەسەر فەتوای ئەویش مالیكییان گۆڕی بە عەبادی لە 2014([xiii])، بەڵام بەڕوونی ئاشكرا نییە كە پەیڕەوكەری قوتابخانەی ئەو بن و وا دەردەكەوێ ئەندامان لە تەقلیددا سەرپشك كرابن([xiv]).   لێكەوتەی ناكۆكی و دەستەگەرییەكانی ناو حیزبی دەعوە حیزبی دەعوە لە مێژووی كارى خۆیدا، بە هۆی ناكۆكیی قووڵەوە پەنای بۆ كاری بەكۆمەڵ و دەستەجەمعی بردووە، هەر بە هۆی ئەم ناكۆكییانەشەوە زیاتر لە 10 جار دووچاری جیابوونەوە و ئینشیقاق و باڵباڵێن بووەتەوە و لە هەندێ قۆناغدا پێنج باڵ و كۆمەڵی جیا بە ناوی حیزبی دەعوەوە كاریان كردووە، هەر لەبەر ئەمەش تا دوای 2003 نەیتوانی ئەمیندار هەڵبژێرێت و تەنها وتەبێژی هەبووە([xv]). نوورى ماليكى يەكەم كەسە كە بە ئەمینداری گشتیی حیزب هەڵبژێردرابێت، لە كاتێكدا پۆستی سەرۆكایەتیی وەزیرانیشی بەدەستەوە بوو (2007)، ئەمەش بوو بە هۆی جیابوونەوەی ئیبراهیم جەعفەری و ڕاگەیاندنی باڵی ئیسڵاح، چونكە جگە لە سەرۆكایەتیی وەزیران، لەلایەن مالیكییەوە لە سەرۆكایەتیی حیزبیش بێبەش كرا([xvi]). لە 2014دا، عەبادی بە پاڵپشتیی هەندێ لە سەركردەكانی حیزب و لەبەر ڕۆشنایی فەتوای سیستانی بۆ گۆڕانكاری، كودەتایەكی سپیی كرد بەسەر مالیكیدا و ناكۆكییەكانیان درێژەی كێشا تا لە 2018 بۆ هەڵبژاردن؛ حیزبی دەعوەی بەسەر دوو باڵی جیاوازدا دابەش كرد، هەر ئەمەش وەهای كرد پاش 12 ساڵ لە سەرۆكایەتیكردنی وەزیران، ئەم پێگە گرنگە لەدەستی حیزبی دەعوە دەربچێت و سپێردرا بە عادل عەبدولمەهدی([xvii]). بە هۆی ئەم زیانە گەورەیەشەوە، ئەم حیزبە لە كێشە و قەیرانی بەردەوامدا دەژی. هەر بە هۆی ئەو ناكۆكییە ناوخۆییانەشەوە، لەنێوان دوو هەڵبژاردندا (2014 و 2018) ڕێژەی دەنگدەرانی لە 1 ملیۆن و 300 هەزار دەنگەوە دابەزی بۆ 400 هەزار دەنگ كە دەكاتە كەمكردن بە ڕێژەی 65%([xviii])، ئەمەش حیزبی دەعوەی لە دەوروبەری 20 كورسیی هەڵبژاردن بێبەش كرد لەچاو هەڵبژاردنی 2014([xix]). لە ساڵی 2019، حيزبى دەعوە گۆنگرەیەكی گشتیی لە شاری كەربەلا گرێ دا، لەوێدا دیسانەوە مالیكی وەك ئەمینداری گشتی متمانەی وەرگرتەوە، بەم هۆیەوە كێشە و پەرتەوازەییەكانی ناو حیزب سەریان هەڵدایەوە. كۆنگرەكە كادرە باڵاكانی حیزبی دەعوەی بەسەر ناڕازییەكان و باڵی مالیكیدا دابەش كرد، لەم نێوانەشدا باڵی نێوانگر سەریان هەڵدا، بۆ ئەوەی ڕێگە بگرن لە خزان و پاشەكشەی زیاتری حیزب([xx])، بەڵام ڕۆژ لەدوای ڕۆژ كەلێنی نێوان جەمسەرەكانی ئەم حیزبە زیاتر فراوان دەبن. ٢. ڕەوتی سەدر، دژیەكی و قەیرانی شوناس یەكێك لە جەماوەریترین ڕەوتە سیاسییەكانی شیعە كە ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە كەسایەتیی موقتەدا سەدر و بنەماڵەی محەمەد سادق سەدرەوە، كە بنەماڵەیەكی دێرینی ئایینی شیعەن و ڕیشەیان دەگەڕێتەوە بۆ "جبل عامل"ی باشووری لوبنان و لە 1779 ئاوارەی عێراق كراون([xxi]). ڕابەری ئەم ڕەوتە؛ موقتەدا سەدر (45 ساڵ) كە كوڕە بچووكی ئایەتوڵڵا محەمەد سادق سەدرە، خۆی بە سەركردەیەكی نیشتمانیی عێراقی و لە هەمان كاتدا ڕێبەرێكی ئایینیی عێراقییش دەزانێت و خاوەن جەماوەرێكی زۆرە لەناو هەژارەكانی شیعە([xxii])، لەگەڵ ئەوەشدا زۆرێك بە كەسێكی عاتفی و ڕاڕا و هەڵچووی كەم ئەزموون لە كاری سیاسی دەیدەنە قەڵەم و بەوەش تۆمەتباری دەكەن هەر ڕۆژە جۆرە بڕیار و ڕاسپاردە و ڕێنماییەك بۆ لایەنگرانی دەردەكات([xxiii]).   پاشخانی سەدری باوك (دووەم) ڕەوتی سەدر تا سەرلەبەیانیی 9ی نیسانی 2003 كە سەددام حوسێن ڕووخا، لە هیچ لێدوان یان پۆلێنێكی سیاسی و هۆكارێكی ڕاگەیاندن ناوی نەبووە. مەبەستیش لەم ڕەوتە، هەوادارانی محەمەد سادق سەدرە كە لە 1999 لەگەڵ مستەفا و موئەمەلی كوڕیدا لە نەجەف تیرۆر كران، بەڵام ڕەوتەكە جگە لە ئەو، وێنەی محەمەد باقر سەدری دامەزرێنەری حیزبی دەعوەش دادەنێن كە ئامۆزای ڕێبەرەكەیانە([xxiv]). محەمەد سادق سەدر لە ساڵانی نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوودا، وەك ڕێبەرێكی شیعەی جەماوەری كەوتە جموجووڵ و پاش چەندین ساڵ لە ڕاوەستان بە پاساوی ئەوەی واجب نییە، لە ساڵی 1997 ئەنجامدانی خوتبە و نوێژی جومعەی زیندوو كردەوە([xxv]). دەوترێت ئامانج لەم ڕێگەپێدانەی، قوتكردنەوەی ڕكابەر بوو بۆ گوتاری ویلایەتی فەقییهی ئێرانی لەلایەن ڕژێمی سەددامەوە، بەو پێیەی سەدر لە بنەماڵەیەكی عەرەبی و خاوەن تێڕوانینێكی جیایە و پاڵپشتیی لە "الولایة العامة المقیدة" دەكرد([xxvi]). موقتەدا سەدر خۆی ئەمە بە تۆمەتی شیعەی تاراوگە دەزانێت، كە لە دەرەوە نەیاندەتوانی بەرگەی ئەوە بگرن كە سەدر لە ناوخۆوە بەرەنگاری ڕژێم دەبێتەوە یان "خەڵكانی دڵپیس و خراپەكار بوون"([xxvii]). لە بارەی هۆكاری كاركردنی سەدریشەوە لە سایەی سەددام، موقتەدا پاساو بە كاری ئیمام ڕەزا لە سایەی حوكمڕانیی عەباسی دەهێنێتەوە، بەبێ ئەوەی ببێتە بەشێك لەوان، بەتوندی بەرپەرچی هەر چەشنە نزیكایەتییەكی باوكی و ڕژێمی بەعسیش دەداتەوە و تیرۆرەكەشی بە كاری ئەوان دادەنێت و بەگژ ڕیوایەتی بەعسدا دەچێتەوە كە ئێرانی پێ تۆمەتبار كرد([xxviii]). ململانێی سەدر و مەرجەعیەتی نەجەف باوكی موقتەدا كە بە "سەدری دووەم" ناسراوە، هاوكات لەگەڵ ڕكابەریكردنی نموونەی ئێرانی و ئایەتوڵڵا خامنەیی ڕكابەری تەقلیدیی مەرجەعیەتی نەجەف و خودی ئایەتوڵڵا سیستانی بوو، كە پاش مردنی خوئی و سەبزواری لە سەرەتای نەوەدەكان لەسەر تەختی مەرجەعیەت چوارمشقی دانیشتبوو([xxix]). سیستانی پەیوەندیی ساردوسڕ بووە لەگەڵ محەمەد سەدر و جارێك كە سەردانی كردووە بۆ ئاشتەوایی، ئامادە نەبووە تەوقەی لەگەڵ بكات و تەنانەت تەماشای ناوچاویشی بكات([xxx]). سەدر خۆی بە شیاوتر دەزانی لە سیستانی بۆ مەرجەعیەت و ئەمەشی بەئاشكرا گەیاندە حەوزە و سەركردە ئایینییەكانی نەجەف لەدوای مەرگی خوئی، بەڵام هیچی سەوز نەكرد([xxxi]). سەدرییەكان بە مەرجەعیەتی خۆیان دەڵێن "الناطقة"، كە هاوتای مەرجەعیەتی تەقلیدیی نەجەفە. ئەم مەرجەعیەتی شەعبییە ڕەخنەگرەش لە دەمی خۆیدا ڕكابەر و نەیاری زۆری هەبووە([xxxii])، یەكێك لەوانەش بنەماڵەی حەكیم بوون لە نەجەف، كە تا سەردەمی باقر حەكیمیش دانیان بە مەرجەعیەتی محەمەد سەدردا نەناوە و بە ساویلكە و پیاوی ڕژێمی بەعسیان دەزانی([xxxiii]). سەدری باوك هەوڵی دەدا چینایەتیی ئایینی و مەزهەبی تێك بشكێنێت، لە شوێنە پەراوێزخراو و هەژارنشینەكاندا كار و چالاكیی دەكرد و جەماوەری كۆ دەكردەوە و ئەمەش بە میرات بۆ موقتەدا مایەوە([xxxiv])، هەر ئەمەش گرەوی گەورەی سەدرە بۆ پێشكەوتن بەسەر مەرجەعیەتی تەقلیدی و بنەماڵە ئەریستۆكراتەكانی شیعە، بەتایبەت ئەوانەی گەشتوونەتە وڵاتانی تاراوگە كە دیارترینیان بنەماڵەی ئایەتوڵڵا ئەبولقاسمی خوئییە كە دوژمنایەتی و ڕقی زۆریان لەگەڵ سەدر هەیە و باوكیشیان لەگەڵ باوكیدا هەیبوو، تا كار گەیشت بەوەی ناوی موقتەدا تێكەڵ بە دۆسیەی كوشتنی عەبدولمەجید خوئی ببێت لە 9ی نیسانی 2003 لەناو سەحنی ئیمام عەلی لە نەجەف و دواتریش لە 20ی ئابی 2003 لە دادگای لێكۆڵینەوەی نەجەف فەرمانی گرتنی بۆ سەدر دەركرد([xxxv])، بەڵام جێبەجێ نەكرا و وەك كارتی گوشار بە دەست عەلاوی و مالیكی و نەیارانیەوە مایەوە تا كەیسەكە بە هۆی كۆنبوونەوە فەرامۆش كرا.   وێستگە گرنگەكانی شەڕ و بەریەككەوتنەكانی سەدر لەگەڵ هێزەكانی تر موقتەدا سەدر سەرەتای كاروانی سیاسیی خۆی بە شەڕكردنی ئەمەریكییەكان دەست پێ كرد، سوپای مەهدیی دامەزراند و خەڵكانێكی زۆری زەرەرمەندی سەددام و دۆخی دوای سەددامیشی لێی كۆ بوونەوە. سەدر لە قۆناغی یەكەمدا پشتیوانیی سوننەكانی بەدەست هێنا، بەڵام دواتر سوپاكەی خزایە ناو شەڕی تایفی و پەیوەندیی لەگەڵ سوننەكاندا هەڵگەڕایەوە بۆ دوژمنایەتی([xxxvi]). شەڕی سەدرییەكان تەنها لەگەڵ ئەمەریكییەكان و سوننەكان نەبوو، بەڵكە لە 2008 كەوتنە بەر ڕقی نووری مالیكیی سەرۆكوەزیران لە چوارچێوەی پڕۆسەی "صولة الفرسان" و سەرباری بانگەوازەكانی موقتەدا بۆ كۆتاییهێنان بە پڕۆسەكە، گوزری گەورە بەر چەكدارەكانی سەدر كەوت([xxxvii]). ئەم گرژی و ناكۆكییەش تا ئێستا لەنێوان مالیكی و سەدر وەك دوو قوتبی شیعی و ڕەوتی سەدر و حیزبی دەعوە وەك دوو هێزی شیعیی كاریگەر بەردەوامن، ئەو هەموو ئەو دەستپێشخەرییانەشی كە كراون بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان؛ شكستیان هێناوە([xxxviii])، پێشبینییش ناكرێت لە ئایندەی نزیكدا بەستەڵەكی نێوانیان بتوێتەوە. پێیەك لە پڕۆسەی سیاسی و پێیەكی تر لە كاری چەكداری سەدر لە ڕێگای ژمارەیەك وەزیرەوە بەشداریی لە حكومەتە جیاجیاكانی عێراق كردووە، لە خولەكانی پەرلەمان فراكسیۆنێكی 30-40 كورسیی هەبووە([xxxix]) و لە 2018 بووە یەكەم هێزی براوەی هەڵبژاردن لە ڕێگەی سائیروونەوە كە 54 كورسیی هەیە([xl]). جگە لەم هێزە نەرمانەش، سەدر خاوەن میلیشیای "سرایا السلام"ە كە لە ڕێگای ئەبو یاسری "یاریدەدەری جیهادی" سەدرەوە پەیوەستن بە موقتەداوە و سنووری چالاكییان لەناو خاكی عێراقدایە، بەتایبەت كەرتی سامەڕا كە مەزاری حەسەنی عەسكەری و سەردابی ئیمام مەهدی لەخۆ دەگرێت كە بەشێكن لە پیرۆزییەكانی شیعە([xli]). جگە لەم شارەش، یەكە و گرووپە تایبەتەكانی ئەم میلیشیایە لە 12 پارێزگای عێراقیدا بەشداریی نمایشی سەربازیی تایبەتیان كردووە و ئەركەكانی خۆشیان بە بەرگری لە پیرۆزییەكانی شیعە دیاری كردووە([xlii])، بەڵام سەدر لە دیدارێكی ئەم دواییەدا نایشارێتەوە كە زۆر بیر لە چالاككردنەوەی سوپای مەهدی دەكاتەوە و هەڕەشەی ئەوەشی كرد "ئەگەر سوننەكان بگەڕێنەوە بۆ كاری تیرۆریستی، ئەوە ئەوانیش حازرن بۆ پەرچەكردار و پڕۆژەی سوپای مەهدی حازرە([xliii]) كە ئەمەش میكانیزمێكی سەدرە بۆ خۆسەلماندن و پەنابردنە بۆ بژاردەی چەك، لە كاتێكدا ئەو خۆی بە قوتابخانەیەكی دینی و ڕەوتێكی سیاسی و جەماوەری دەناسێنێت. سەدر، پۆپۆلیزم و جەماوەریبوون ڕوتی سەدر؛ جەماوەریترین تەوژمی شیعەیە، 30 كورسیی لە یەكەم هەڵبژاردنی 2005 بەدەست هێناوە، لە 2010دا كورسییەكانی بەرز كردووەتەوە بۆ 39 كورسی([xliv])، لە 2014 گەشتووەتە 36 كورسی و لە 2018 لە ڕێگای هاوپەیمانێتیی سائیروون كورسییەكانی گەیاندە 54 و بە پلەی یەكەم هات لەناو هەموو لیستە بەشدارەكانی هەڵبژاردنی گشتی([xlv])، بەڵام زۆر جار ڕەخنەی ئەوە گیراوە لەم ڕەوتە بەوەی لەبریی ئەوەی جەماوەری بێت، خەریكی پۆپۆلیزمە و لەبریی ئەوەی ئەو جەماوەرەكەی ئاڕاستە بكات، جەماوەرەكەی ئەو ئاڕاستە دەكەن. هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا ڕەوتی سەدر خاوەن شوناسێكی سیاسیی دیاریكراو و كۆنكرێتی نییە و لە یەك كاتدا ئایین و سیاسەت و كۆمەڵایەتیی تێكەڵاو كردووە و هەمیشە لە ناوچەی خۆڵەمێشیدایە([xlvi]). جگە لەوەش كێشەیەكی تری ڕەوتی سەدر، ڕاڕایی و بڕیار گۆڕینی ڕێبەرەكەیەتی (موقتەدا) كە لە ماوەی 15 ساڵی ڕابروودا چەندین جار بەشداریی سیاسیی خۆی هەڵپەساردووە و دواتر پەشیمان بووەتەوە و لە چەندین وێستگەی گرنگیشدا بە هەمان شێوە بۆچوونە شلۆق و ناجێگیرەكانی جەماوەر و ڕەوتەكەی؛ دووچاری شپرزەیی و پەرتەوازەیی كردووەتەوە([xlvii]). سەرباری ئەم پۆپۆلیزمەش، دەكرێت بەگشتی ئەو پێودانگ و بنەمایانەی كە سەدر و ڕەوتەكەی ئاڕاستە دەكەن، بە چەند شتێك دیاری بكرێت، لەوانەش: هەڵوێستە مێژوییەكانی محەمەد سەدری باوك دەربارەی ڕەتكردنەوەی ویلایەتی فەقییهی ڕەها و دژایەتیكردنی ئەمەریكا، پابەندییە سیاسییەكانی ڕەوتەكە وەك لایەنێكی بەشدار لە پڕۆسەی سیاسی، هەوڵی قۆرخكردی ڕۆڵی ئۆپۆزسیۆن و بەشداریی لە خۆپیشاندانەكان و خۆپیشاندان وەك لایەنێكی یاخی و شۆڕشگێڕ و چاكەخواز، هەوڵی خۆنمایشكردن وەك پارێزەری مەزهەبی شیعە و دۆستی سوننە و كراوەش بە ڕووی ئەم تایفەیە لە هەمان كاتدا([xlviii]). پێگەی سەدر لە هاوكێشەی سیاسیی شیعیدا لەسەر ئاستە مەزهەبی و ئایینییەكە، سەدر قوتابخانەیەكە هاوتەریب لەگەڵ مەرجەعیەتی تەقلیدیی نەجەف، بەڵام جیاواز لە سەردەمی سەدری باوك، موقتەدا دژایەتیی خۆی بۆ سیستانی و حەوزە ئاشكرا ناكات. نەك هەر ئەوە، بەڵكە لە هەندێ فەتوا و بانگەوازەكانیدا داوای پابەندبوون بە فەتوا و بۆچوونەكانی مەرجەعیەت دەكات([xlix])، ئەمەش دەشێت لە لایەك تەقییه (التقیة) و خۆپارێزی بێت و لە لاكەی تر ملدانی ڕواڵەتی بێت بۆ ئەو كاریگەری و هەژموونە گەورەیەی مەرجەعیەت لە سەردەمی سیستانی هەیەتی لە ناوەوە و دەرەوەی عێراق. هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا سەدر خۆی بەبێ ئەوەی مەرجەع و ئایەتوڵڵا بێت، فەتوا دەردەكات و لایەنگرەكانی بەگشتی تەقلیدی سیستانی ناكەن و لە هەندێك كاروباردا دەگەڕێنەوە سەر مەرجەعەكانی تر، بەتایبەت حائیری شیرازی و ئیسحاق فەیاز، ئەمە جگە لەوەی ڕەوتی سەدر خۆی قوتابخانەیەكی ئایینی و مەزهەبیی سەر بە مەرجەعیەتی گۆیا (الناطقة)یە([l]).   جەماوەر بۆ سەدر، دەوڵەت بۆ حیزبی دەعوە  لە بارەی كاریگەریی سیاسییشەوە، سەدرییەكان خاوەن پێگەیەكی گەورەی پەرلەمانین، ڕۆڵی كاریگەریان هەبووە لە دانانی جەعفەری بە سەرۆكوەزیران بەرامبەر عادل عەبدولمەهدی (2005)، هەر ئەوان ویلایەتی دووەمی مالیكییان یەكلایی كردەوە سەرباری دوژمنایەتیی زۆر (2010)، پاڵپشت و یارمەتیدەر بوون بۆ ویلایەتی عەبادی كە بەسەر مالیكیدا هەڵگەڕایەوە (2014)، لە دانانی عادل عەبدولمەهدیدا لایەنی سەرەكی بوون (2018) و بۆ ڕاسپاردنی محەمەد تۆفیق عەلاوییش بە هەمان شێوە ڕۆڵیان هەبوو، هەر چەندە سەر نەكەوت لە ئەركەكەیدا([li])، تەنانەت سەدر شانازی بەوەوە دەكات هیچ سەرۆكوەزیرانێك لە عێراقی پاش 2003 بەبێ ڕەزامەندیی ئەو دانەنراوە([lii]). بەڵام ئەم ڕەوتە كێشەی ئەوەی هەیە ئەم كاریگەری و پێگە پەرلەمانییەی شۆڕ نەبۆتەوە بۆ قووڵایی دەوڵەت كە لەلایەن حیزبی دەعوەوە بەشی زۆری كۆنترۆڵ كراوە، بە جۆرێك زۆرترین جەماوەر و كورسیی پەرلەمانی و هەژموونی سیاسیی هیی سەدرە و زۆرترین پۆست و پێگەی حكوومیی هەستیار و پلە تایبەتیش هیی حیزبی دەعوە([liii]). 3. ڕەوتی حیكمەی حەكیم و جێهێشتنی میراتی ئەنجوومەنی ئیسلامی ڕەوتی حیكمە یەكێكە لە باڵە جیابووەكانی ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی و لەلایەن سەركردەی گەنجی شیعە؛ عەممار حەكیمەوە سەرۆكایەتی دەكرێت. عەممار حەكیم كوڕی عەبدولعەزیز حەكیمی سەرۆكی پێشووی كۆچكردووی ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی و كوڕەزای مەرجەعی باڵای كۆچكردووی شیعە؛ سەیید موحسین ئەلحەكیمە و لە 1971 لە شاری نەجەف لەدایك بووە، دایكیشی لە بنەماڵەی سەدرە([liv]). قسە و باسی زۆر هەن لەسەر هۆكاری جیابوونەوەی حەكیم لەو ئەنجوومەنی ئیسلامییەی كە مامی و باوكی سەرۆكایەتییان كردووە و لە 2009 بە میرات سەرۆكایەتییەكەی وەرگرت، بەڵام حەكیم زۆر نەچووەتە وردەكاری، لە كاتێكدا ڕكابەرەكانی لە ئەنجوومەنی باڵا هۆكارەكەیان گێڕایەوە بۆ تاكڕەویی ناوبراو و نەبوونی مەرجی فەقاهەت، بەو پێیەی خوێندنی حەوزەی تەواو نەكردووە لەگەڵ دامەزراندنی ڕێكخستنی تایبەت بە خۆی لەناو ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی([lv]). شوناسی حیكمە و بەریەككەوتن لەگەڵ ئێران بە هۆی جیابوونەوەیەوە لە ئەنجوومەنی باڵا، پەیوەندیی نێوان حەكیم و ئێران كێشەی تێ كەوت، لە كاتێكدا باوكی (عەبدولعەزیز حەكیم) و مامی (محەمەد باقر حەكیم) لە نزیكترین هاوپەیمانەكانی تاران بوون، هۆكاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ بانگەشەی عەمار حەكیم بۆ "ڕەوتی مەدەنی" و گرنگیدانی بە گەنجان و ژنان و ڕیكلامكردن بۆ خۆی وەك سەركردەیەكی عەرەب بۆ شیعەی عێراق، كە ئەوەش درووشم و بانگەشەی چەندین ساڵەی سەرەكیی موقتەدا سەدری ڕكابەریەتی([lvi]) و مایەی بێزارییە بۆ ئێران. لە وتاری دامەزراندنەكەیدا (24ی تەممووزی 2017)، عەممار حەكیم ڕەوتی حیكمەی بە "تەوژمێكی سیاسیی نوێ" ناساند، كە زادەی خەم و ژانی خەڵكی عێراقە([lvii]) لە یەكەم ئەزموونی هەڵبژاردندا لەپاش جیابوونەوە لە ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی. ڕەوتی حیكمە 20 كورسیی لە پەرلەمانی عێراق بەدەست هێنا([lviii])، ئەمەش تا ڕادەیەك دەشێت بە سەركەوتن بۆ ڕیسكی عەمار حەكیم لەقەڵەم بدرێت كە دەستبەرداری ناو و ناوبانگی ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی بوو، پاش شەڕێكی میدیایی و ملشكاندنی یەكتری بە هۆی ناكۆكی لەسەر میراتی بنەماڵەی حەكیم و دابەشكردنەوەی پێگە و بارەگاكانیان([lix]). بەڵام ئەم 20 كورسییەی حەكیم كە بەبێ هاوپەیمانێتی بەدەستی هێنا، نەبووە هۆی ئەوەی كە ببێتە یەكێك لە ئاڕاستەكەرەكانی پێكهێنانی حكومەت و دیاریكردنی هاوپەیمانێتییەكان و زیاتر وەهای كرد وەك هێلكەی قەپان دەربكەوێت لە هاوكێشە شیعییەكان بۆ زۆركردنی ژمارەی لایەك بەسەر لاكەی تردا([lx]). كێشەی بژاردەی ئۆپۆزسیۆنبوونی حیكمە  لەپاش حەوت مانگ لە پێكهێنانی حكومەت، ڕەوتی حیكمە خۆیان وەك ئۆپۆزسیۆنێكی سیاسی ڕاگەیاند، بەهیوای ئەوەی ببنە گەورەترین فراكسیۆنی ئۆپۆزسیۆن، لە كاتێكدا تا دەهات ناڕەزایەتی لە كابینەی عەبدولمەهدی پەرەی دەسەند([lxi]). ڕەوتی حیكمە هەر بەم ڕاگەیاندنی ئۆپۆزسیۆنە نەوەستان و هەوڵیان دا زنجیرەیەك خۆپیشاندان لە شارەكانی عێراق دژی حكومەتی عەبدولمەهدی ڕێك بخەن، ئەمەش تووڕەیی و ناڕەزایەتیی زۆری باڵە ئێرانییەكانی شیعەی بەدوای خۆیدا هێنا و حەكیمیان بە تێكدەر و شوێنكەوتەی نەیاران دایە قەڵەم([lxii]). لە دەرەوەی ناكۆكییە سیاسییەكانیش، ئەمە زیاتر لە هەنگاوەكانی موقتەدا سەدر دەچوو كە ساڵانێكی زۆرە كۆنترۆڵی شەقامی شیعە و گوتاری ئۆپۆزسیۆنی كردبوو بۆ خۆی. بەڵام بە پێچەوانەی گوتاری میدیایی سەدرەوە، ڕەخنەی ئەوە لە گوتاری حەكیم و حیكمە گیراوە كە بنەماكانی ئۆپۆزسیۆنبوونی خۆی بۆ دژایەتیی هاوپشكی تایفی و بنەما خراپەكانی پڕۆسەی سیاسی نییە و هۆكارەكانی ناڕەزایەتییەكانی ڕوون نین([lxiii])، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی حەكیم وەك سەدر ناتوانێت سواری شەپۆل ببێت و وەك ڕەوتێكی سیاسیی شیعەش خۆیان ڕۆڵە و لە باوكانی دامەزرێنەری سیستمی (2003)ن، كاتێك لە ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی بوون. ئەوەشی جێگەی سەیر بوو، پاش چەند مانگێك لە ڕاگەیاندنی ئۆپۆزسیۆنبوون، عەممار حەكیم لە بارەگاكەی خۆی لە جادریە میوانداریی كۆبوونەوەیەكی لایەنە سیاسییە سەرەكییە شیعە و سوننە و كوردەكانی كرد بۆ ڕزگاركردنی حكومەتی عەبدولمەهدی، كە دووچاری گوشار و ناڕەزایەتیی زۆری خۆپیشاندەران هاتبوو([lxiv])، ئەمەش پرسیاری زۆری لەسەر جۆری ئۆپۆزسیۆنبوونی ڕەوتی حیكمە دروست كرد. 4. حیزبی فەزیله، ڕووكارە سیاسییەكەی یەعقوبی فەزیلە كە باڵی سیاسیی گرووپێكی ئایینییە بە ناوی "الفضلاء"، یەكێك بوو لەو حیزبە شیعانەی بە خێراییەكی زۆر لەدوای 2003 دەركەوت([lxv]). ئەم حیزبە بانگەشەی ئەوە دەكات بیرۆكەی دامەزراندنەكەی پێش 2003 و لە بارودۆخی پاش تیرۆركردنی محەمەد سادق سەدر گەڵاڵە بووە، بەتایبەت كە محەمەد سەدر "وەسێتی كردبوو لەپاش خۆی كاروبارەكان بچنە لای محەمەد یەعقوبیی خوێندكارەكەی"، كە ئێستا مەرجەعی ئایینی و ڕۆحیی فەزیلەیە([lxvi]). بەم پێیەش ئەم حیزبە لە بندەستی سەدری دووەمەوە هاتۆتە دەر، بە هەمان شێوەی ڕەوتی سەدر و عەسایبی قەیس خەزعەلی. یەعقوبی لەدایكبووی 1960ی بەغدایە و دەرچووی ئەندازەی شارستانییە، لە سەرەتای ساڵانی نەوەدەكان متمانەی محەمەد سادق سەدری بەدەست هێناوە و ئەمیش پشتیوانی ئەو بووە لە ڕاگەیاندنی مەرجەعیەتی سەدری دووەم و لەگەڵیدا بووە تا تیرۆركردنی لە شوباتی 1999 و هەر ئەمیش نوێژی لەسەر تەرمەكەی كردووە([lxvii]). لە دامەزراندنی ئەم حیزبەدا، یەعقوبی پشتی بە پلەی ئیجتیهادی خۆی بەستووە كە خۆی دەڵێت لە ڕێگەی ئایەتوڵڵا مونتەزیری ئێرانییەوە بەدەستی هێناوە([lxviii]). حیزبی فەزیلە لە بنەڕەتەوە باوەڕیان بە ویلایەتی فەقییهـ هەیە، بەڵام پێیان وایە لە ئێستادا ڕێگریی زۆر هەیە بۆ گەشتن بەم قۆناغە، بۆیە لەبریی ئەوە پەنابردنیان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێ باشە بۆ دیاریكردنی گرووپێك كە وڵات بەڕێوە ببەن كە شەرعیەتی خەڵكیان هەبێت([lxix])،  هەر لەسەر ئەم بنەمایەش فەزیلە لە هەڵبژاردنی 2005دا بەشدار بوون و حیزبەكە 15 كورسیی بەدەست هێنا لە پەرلەمانی عێراق، لە كۆی 132 كورسی كە بەر هاوپەیمانێتیی شیعەكان كەوت. پێگەی سەرەكیی ئەم حیزبەش، زیاتر لە پارێزگای بەسڕە و پارێزگاكانی باشوور بوو([lxx]). فەزیلە بە پێداگرییان لەسەر وەرگرتنی وەزارەتی نەوت لە 2006 ناویان دەركرد([lxxi])، لەگەڵ هەوڵدان بۆ جێگیركردنی یاسای جەعفەری بۆ باری كەسێتی لەلایەن وەزارەتی دادەوە كە پشكی ئەوان بوو لە 2010-2014، ئەم یاسایە ڕێگەی بە هاوسەرگیریی منداڵان دەدا و بووە هۆی ناڕەزایەتیی زۆری ژنانی چالاك و مەدەنی([lxxii]).  بە هۆی ئەوەی بەم دواییانە هێزە چەكدارەكانی شیعە دەنگیان بڵند بوو، كاریگەریی فەزیلە لەچاو جاران كەمتر هەستی پێ دەكرێت، جگە لەوەش لە چەند مانگی ڕابردوودا زنجیرەیەك ناكۆكیی ناو حیزبەكە لەسەر بەشكردنی دەستكەوت و ئیمتیازات دزەی كرد بۆ میدیاكان كە سەرلەنوێ ڕێكخستنەوەی پەیكەری فەزیلەی بەدوادا هات كە 7 كورسیى لە 329 كورسیى پەرلەمانی عێراقدا هەیە لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتیی نەسری عەبادی([lxxiii]).   سیناریۆ بەردەستەكانی ئایندەی هێزە سیاسییەكانی شیعە حیزبی دەعوە بەپێی ئاماژە بەردەستەكان و بە خوێندنەوەی دۆخی گشتیی عێراق، پێگەی حیزبی دەعوە بەرەو داكشانی زیاتر دەڕوات لەوەی پێشتر باس كرا لە دابەزینی دەنگدەر و ژمارەی كورسییەكان لەبەر كۆمەڵێك هۆكار، لەوانەش: لاوازبوونی پەیكەر و دامەزراوەیی حیزب، تاكڕەویی ئەمیندارەكەی و گرنگیدانی بە زاوا و ئامۆزاكانی، زاڵبوونی "بەرژەوەندیخوازی" بەسەر بیروباوەڕ و لایەنە مەعنەوییەكانی جاران وەك حیزبێكی "جیهادی"، كاڵبوونەوەی پاشخانە مێژوویی و فیكرییەكان وەك گەورەترین و كۆنترین و هەمەچەشنترین حیزبی شیعەی عێراق، ئەمە جگە لە بارودۆخی پاش ڕاپەڕینی تشرینی 2019 لە بەغدا و پارێزگا شیعییەكان كە ئیسلامی سیاسیی كردووەتە ئامانجی خۆی، لەم میانەیەشدا حیزبی دەعوە تۆمەتبارە بە شكستهێنان لە كاری بەڕێوەبردنی دەوڵەت، لە كاتێكدا جاران وەك فریادڕەس تەماشا دەكرا([lxxiv]). جگە لەمەش حیزبی دەعوە لە ئێستادا لە ئیسلامیی ڕادیكاڵییەوە گۆڕاوە بۆ ئیسلامیی مفتەخۆر (الریعي)([lxxv])، هەروەها كەوتووەتە سەردەمێكیشەوە کە ژیان لەسەر سەروەرییەكانی ڕابردوو بەس نییە بۆ پێشەنگبوون و ئەمەش بەڕوونی لە گوتاری ڕاپەڕینی تشرینی 2019دا دیارە، کە ئەمەش هاوكات لەگەڵ داتەپینی پێگە جەماوەرییەكەی حیزبی دەعوە. بەڵام ئەم حیزبە بە كەڵكوەرگرتن لە ساڵانی حوكمڕانیی جەعفەری و مالیكی و عەبادی (2005-2018) و بە هۆی ئەزموونی سیاسیی خۆیانەوە بەتەواوی چوونەتە جومگە گرنگەكانی بەڕێوەبردن و زۆر جار بە "دەوڵەتە قووڵەكە" ناویان دەبرێت، لە كاتێكدا خۆیان هەمیشە ڕەتی دەكەنەوە([lxxvi]). ڕەوتی سەدر لەپاش كوژرانی قاسم سلێمانی و ئەبو مەهدی موهەندیس لەنزیك فڕۆكەخانەی بەغدا لەگەڵ دەستپێكی 2020، بۆشاییەكی گەورە لە گۆڕەپانی سیاسیی شیعەی عێراق دروست بوو كە لە سەرەتادا حیزبوڵڵای لوبنان فەرمانی وەرگرت لە ئێران بۆ پڕكردنەوەی([lxxvii]). هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا سەدر كۆمەڵێك هەنگاوی نا، كە ئەوەی لێ خوێنرایەوە هەوڵی كۆنترۆڵكردنی گۆڕەپانی شیعەی عێراق بێت، لەوانەش: ڕێكخستنی خۆپیشاندان دژی بڵاوبوونەوەی سوپای ئەمەریكا لە عێراق، سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكانی تشرین و قسەكردنی سەدر لە سیستمێكی سیاسیی هاوشێوەی باوكایەتی لە سایەی ڕێبەرایەتیی خۆیدا([lxxviii])، جگە لەوەش هەندێ سەرچاوە باس لەوە دەكەن سەدر لەلایەن ئێرانەوە گفتی پێ درابێت كە سەرۆكایەتیی حكومەتی داهاتوو بۆ ڕەوتەكەی ئەو بێت([lxxix])، لە پەنا ئەمانەشدا سەدر وەك هێزێكی ئایینیی گەورە؛ ئامادەییەكی بەهێزی هەیە بۆ پڕكردنەوەی زۆرترین پانتایی لە حەوزە لە حاڵەتی مەرگی ئایەتوڵڵا سیستانیدا كە ئێستا تەمەنی لە 90 ساڵدایە. هێزە سیاسییەكانی شیعە و دەرەوەی شیعەش دركیان بەم هەڵكشان و ئەگەرانەی ئایندەی خەونەكانی سەدر كردووە، بۆیە بەشێكیان پڕۆژەی متمانەدانیان بە حكومەتی محەمەد تۆفیق عەلاوی شكست پێ هێنا([lxxx]) كە ڕاستەوخۆ پاڵپشتی سەدری هەبوو، بەتایبەت پاش ئەوەی موقتەدا سەدر هەڕەشەی ئەوەی كردبوو ئەگەر دەنگی تەواو بەدەست نەهێنێت، ئەوە گەمارۆی ناوچەی سەوز بدات و یاخیبوون و خۆپیشاندان بەرپا بكات([lxxxi]). ڕەوتەكەی عەممار حەكیم ئەو ئەنجامە مامناوەندەی حەكیم لەپاش دروستكردنی ڕەوتەكەیەوە بەدەستی هێناوە، قەناعەتێكی وەهای دروست كردووە كە هەندێك بڵێن پێگە و نفوزە سیاسییەكەی حەكیم هاوتای ئامادەییە میدیاییەكەی نییە([lxxxii])، ئەمە جگە لەوەی هاوتای باكگراوەندە مێژوییەكەشی نییە وەك ڕۆڵە سیاسییەكەی بنەماڵەی حەكیمی تەباتەبایی. بەڵام بە هەڵوەستەكردن لەسەر گوتار و بەیاننامەكانی حیكمە، گرەوی ئەم ڕەوتە لەسەر ڕێبازی میانڕەوانە و كرانەوەیە بە ڕووی گەنجان و ژنان و ئەو نەوە نوێیەی شیعەیە كە سەری هەڵداوە، بەڵام بە هۆی ئەوەی حەكیم خۆی بەشێكە لە سیستمی حوكمڕان، قورسە موفاجەئەی گەورە دروست بكات، بەتایبەت لە دۆخێكدا كە سەدر كۆنترۆڵی شەقامی ناڕازیی كردووە لە چەند ڕێگایەكی جۆراوجۆرەوە. حیزبی فەزیلە هەر چەندە فەزیلە خۆی بە حیزبێكی بان تایفی و تەكنۆكرات دەناسێنێت كە كار بۆ سەربەخۆیی و یەكێتیی عێراق دەكات([lxxxiii])، بەڵام زیاتر وەك واجیهەیەكی سیاسی و دارایی مەرجەعیەتی یەعقوبی و ماكینەیەكی ڕیكلامی سیاسی بۆ ئەم مەرجەعیەتە دەردەكەوێت كە ئاسۆی فراوانبوونی لە دنیای جەنجاڵی ململانێی مەرجەعەكاندا زۆر فراوان نییە، ڕەنگە بۆ داهاتووش هەروەك ئەم ژمارە سنووردارە لە هاوكێشەی شیعیدا بمێنێتەوە كە زیاتر چەك و پارە و دین و پۆپۆلیزم ئاڕاستەی دەكات لە ئێستادا، نەك گوتاری مەزهەبییانەی دەستەبژێرانەی لە چەشنی گوتاری فەزیلە.   ئەنجام لەپاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس، كۆمەڵێك هێزی سیاسیی شیعە كە باكگراوەندی چەكداری یان بنەماڵەیی و كاریزماتیكی سەركردەكان یان مێژوویی و ڕێكخستنیان هەبوو، جڵەوی نوێنەرایەتیی ئەم پێكهاتەیە و لەگەڵیشیدا حوكمڕانیی عێراقیان گرتە دەست لە چوارچێوەی ئەوەی پێی دەوترا "ماڵی شیعە"، بەڵام لەگەڵ ڕەوینەوەی مەترسییەكان لەسەر ئەم پێكهاتەیە، ناكۆكی و پەرتەوازیی و پێشهاتی تری ئەمنی و جەماوەریی وەك دەركەوتنی داعش و بزووتنەوەی ناڕەزایەتییەكان، ئەم نەخشە سیاسییەی گۆڕی لە بەرژەوەندیی هەندێ هێزی نوێ و ڕایەڵەكانی هاوپەیمانێتی و یەكدەنگیی جارانی شیعەی بچڕاند. هێزە كۆنەكانی شیعە هەندێكیان لە پاشەكشە و هەندێكی تریان لە دابەشبووندان و هەندێك لەوانەشیان كە دێرین و تۆكمە بوون، خۆریان بەرەو ئاوابوون دەڕوات و ئەو كاریگەرییە عەقایدی و گوتاری مەزڵومیەتەی هەیانبوو بە هۆی دەسەڵاتەوە، تا دێت بەرەو كاڵبوونەوەی زیاتر دەڕوات.   سەرچاوە و پەراوێزەكان   ([i])  مكي، لقاء، "خارطة القوى السياسية في العراق"،  https://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/9e115e70-fedb-466b-8ca7-2f14163fcc51 ، (متاح: 9/3/2019). ([ii]) الحرة(29/11/2019)، "الجيش الأميركي يقصف 5 مواقع لكتائب حزب الله بالعراق وسوريا"، https://www.alhurra.com/a/%D9%82%D8%AA%D9%84%D9%89- , (متاح: 5/3/2020). ([iii]) براثا(5/5/2009)، "العامري: منظمة بدر مستقلة ولن تحتاج الى الانشقاق عن المجلس الاعلى"، http://burathanews.com/arabic/news/65140، (متاح: 5/3/2020). ([iv]) الشمري، براء(30/6/2017)، "انشقاقات التحالف الحاكم تفتح الصراع على قصور صدام حسين في الجادرية"، https://www.alaraby.co.uk/politics/2017/7/31/%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%82%D8%A7%D9%8، (متاح: 8/3/2020. ([v])  Smyth, Phillip, (11/6/2018), Iranian Militias in Iraq's Parliament: Political Outcomes and U.S. Response washingtoninstitute, link: https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/iranian-militias-in-iraqs-parliament-political-outcomes-and-u.s.-response,(accessed:11\3\2020) ([vi])  الخيون، رشيد(2011)، 100 عام من الإسلام السياسي بالعراق، مركز المسبار للدراسات والبحوث، دبي، الكتاب 1، ص171-181. ([vii])  مروان أحمد سلمان (9/2017)، "نماذج من حركات وأحزاب الإسلام السياسي في العراق"، مجلة الآداب، جامعة بغداد، ملحق العدد 122، ص 335-358.  ([viii])   الخرسان، صلاح(2004)، الإمام السيد محمد باقر الصدر في ذاكرة العراق، مؤسسة البلاغ، بيروت، ص16. ([ix])   علي المؤمن(6/3/2019)، "تحولات حزب الدعوة ومستقبله"، https://www.sotaliraq.com/2019/03/06/%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%AD%D8%B2%D8%A8-, (متاح: 10/3/2020). ([x])  رمزي، خلود (1/6/2002)، "حزب الدعوة ورحلة الإنقسامات"، https://www.niqash.org/ar/articles/politics/2225/ (متاح: 19/3/2020) ([xi])  الوقائع العراقية(21/4/1980) ، بغداد، العدد 2769، ص617. ([xii])  علي المؤمن، "تحولات حزب الدعوة و مستقبله"، مصدر سابق. ([xiii])  وكالة نون (18/8/2014)، "كيف ولماذا تنحى السيد نوري المالكي؟"، http://non14.net/53400، (متاح: 10/3/2020). ([xiv])   چاوپێكەوتنی نووسەر لەگەڵ عەلی ئەلمەدەن(10/3/2020). عەلی ئەلمەدەن شارەزا و دەرچووی حەوزەی نەجەفه. ([xv])  طالب عزيز(2019)، خريف الدعوة، القاهرة: دار بدائل، صص 70-74؛  میدل إیست أون لاین (18/6/ 2018): "حزب الدعوة في المعارضة والسلطة.. الانشقاقات مستمرة"،  https://middle-east-online.com/%D8%AD%D8%B2%D8%A8-،(متاح:11/3/2020) ؛ خلود رمزي: حزب الدعوة، مصدر سابق. ([xvi])  طالب عزيز، خریف الدعوة، مصدر سابق، صص 70-74. ([xvii])   الطائی، صادق(28/10/2019)، "شيعة العراق.. مسيرة حزب الدعوة من المعارضة إلى الحكم"،  https://arabi21.com/story/1218588/%D8%B4%D9%8A%D8%B9%D8%A9- ، (متاح: 12/3/2020). ([xviii])  المؤمن، علي (24/5/2018)، "على هامش نتائج الانتخابات البرلمانية العراقية"،  https://afaq.tv/articles/view/details?id=1641 ، (متاح: 12/3/2020). ([xix]) نعمة، وائل (21/5/2008)،  "حزب الدعوة يتراجع 20 مقعداً"،  https://www.sotaliraq.com/2018/05/21/%D8%AD%D8%B2%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B9%D9%88%D8%A9-(متاح: 12/3/2020). ([xx])  عدنان أبو زيد(7/8/2019)، "الإنشقاق يهدد حزب الدعوة الإسلامية بعد إعادة اختيار المالكي أمينا عاما له، المونيتور"، https://www.al-monitor.com/pulse/ar/originals/2019/08/iraq-shiite-dawa-party-nouri-maliki.html#ixzz6GX124jy0، (متاح: 12/3/2020). ([xxi])  الخرسان، الإمام السيد، مصدر سابق، ص16. ([xxii])  بي بي سي عربي (5/10/2019): مقتدى الصدر: رجل الدين الشيعي وصاحب الكلمة المسموعة، موقع بي بي سي https://www.bbc.com/arabic/middleeast-49944790 (متاح: 5/3/2020). ([xxiii])   أمير عبد العزيز، نور أيوب: صحيفة الأخبار اللبنانية، العدد، 3835، ص15. ([xxiv])  سلمان، حركات وأحزاب، مصدر سابق، ص340. ([xxv])  الخیون، 100 عام، مصدر سابق، 356. ([xxvi])  الكبیسي، يحيى (30/1/2020): التيار الصدري: محاولة للفهم، صحيفة القدس العربي، https://www.alquds.co.uk/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%B5%D8%AF%D8%B1%D9%8A-%D9%85%D8%AD%D8%A7%D9%88%D9%84%D8%A9-%D9%84%D9%84%D9%81%D9%87%D9%85/ (7/3/2020)؛ الخيون، 100 عام، مصدر سابق، 361. ([xxvii]) الصدر، مقتدی محمد (2018): المرجعیة الناطقة، الشهيد السعيد السيد محمد صادق الصدر انموذجاً، هيئة تراث الشهيد الصدر، النجف، ص 15-16. ([xxviii])   نفس المصدر ([xxix])  الطائي، صادق (15/12/2016)، صراع المرجعيات الدينية في النجف؛ التيار الصدري نموذجا، الحوار المتمدن، العدد 5372، http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=541427&r=0 (متاح: 5/3/2020). ([xxx])   یوتیوب(13/6/2009)، "مادار بين السيد الصدر والسيد السيستاني"، https://www.youtube.com/watch?v=DD1EwyDDtYw&t=213s، (متاح: 12/3/2020). ([xxxi]) الخیون: 100 عام، مصدر سابق، ص364.  ([xxxii]) الصدر، مقتدی السید محمد، المرجعیة، مصدر سابق، صص 15-20.   ([xxxiii]) الخیون، 100 عام، مصدر سابق، صص 372-373. ([xxxiv]) الكبیسی، التیار الصدري، مصدر سابق ([xxxv])الجزيرة نت(2020)، "مقتل الخوئي خلافات في مرجعية الشيعة أم تصفية سياسية"،  https://www.aljazeera.net/knowledgegate/opinions/2004/10/3/%D9%85%D9%82%D8%AA%D9%84-، (متاح: 2/3/2020) ؛ سامی جواد كاظم(25/5/2008)، "ضغينة مرجع بغداد قتلت الخوئي"، http://burathanews.com/arabic/articles/42255، (متاح: 3/3/2020).     ([xxxvi])  سلمان، مصدر سابق، ص340. ([xxxvii])  الجزیرة(27/3/2008)، "مقتدى الصدر يدعو لوقف صولة الفرسان والائتلاف يؤيدها"، https://www.aljazeera.net/news/arabic/2008/3/27/%D9%85%D9%82%D8%AA%D8%AF%D9%89-, (متاح: 10/3/2020). ([xxxviii])  صوت العراق (10/2/2020)، "العامري يتبنى وساطة للصلح بين الصدر والمالكي لترميم البيت الشيعي"،https://www.sotaliraq.com/2020/02/10/ -، (متاح: 5/3/2020). ([xxxix]) سلمان، حركات وأحزاب، مصدر سابق، ص341.   ([xl]) الحرة (19/5/2018)، "الانتخابات العراقية.. كتلة 'سائرون' تتصدر النتائج النهائية"، https://www.alhurra.com/a/iraq-election-final-results/437171.html(متاح: 3/3/2020). ([xli])  الصدر، مقتدی السید محمد(2018): بیان حول هیكلة سرایا السلام، المكتب الخاص، http://jawabna.com/index.php/permalink/10888.html ( تاح: 4/3/2020). ([xlii]) المصدر نفسه ؛ سي ان ان بالعربي (22/6/2014)، "سرايا السلام... مليشيات مقتدى الصدر الجديدة"، https://arabic.cnn.com/middleeast/2014/06/22/sadr-peace-unit (متاح: 5/3/2020).   ([xliii])  یوتیوب(24/2/2020): لقاء السيد مقتدى الصدر وحوار صريح، https://www.youtube.com/watch?v=vZdGNgta8GI (متاح: 2/3/2020).   ([xliv])   السوداني، مناف محمد(2011)، الانتخابات والأحزاب السياسية، التفسير المكاني للانتخابات 2005-2010 البرلمانية في العراق انموذجاً، دار الكتب والوثائق، بغداد، 68-69. ([xlv])   سی ان ان العربیة، مصدر سابق؛ بی ب سی العربیه(19/5/2018): تحالف الصدر يفوز بالانتخابات البرلمانية في العراق، موقع بي بي سي عربي، https://www.bbc.com/arabic/middleeast-44178665 (تاريخ الزيارة: 4/3/2020). ([xlvi]) حارث حسن(28/3/2008)، "التيار الصدري: بين الشعبية والشعبوية"، مجلة الحوار المتمدن الإلكترونية، العدد 2234، http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=129588&r=0 (متاح: 25/2/2020). ([xlvii]) حارث حسن(16/2/2020)، "العراق:موقف الصَّدر من الحراك الاحتجاجي وترشيح علاوي"، مركز الإمارات للسیاسات، https://epc.ae/ar/brief/iraq-sadrs-position-on-the-protest-movement-and-the-nomination-of-allawi (متاح: 7/2/2020). ([xlviii])   الكبيسي: التيار الصدري، مصدر سابق. ([xlix]) جوابنا(2020)، البيانات، )//jawabna.com/index.php/index.html?search_option متاح: 1/3/2020).  ([l])  الصدر(2018). بحث حول التقليد، النجف: المكتب الخاص للشهيد الصدر، صص 10-20. ([li]) الكبیسی، التيار الصدري، مصدر سابق؛ حارث حسن، موقف الصدر، مصدر سابق ([lii]) الصدر، لقاء الشرقیة، مصدر سابق.    ([liii])  العنبر، أیاد(2018)، الزعامات الشیعیة فی العراق: صراع السلط و النفوذ،<://www.alhurra.com/a/%D8%A7%D9%84%D8%B2%D8%B9%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%-(متاح: 26/2/2020). ([liv]) الحكیم(2020)، "السیرة الذاتیة للسید عمار الحكیم، الموقع الشخصي"،  https://ammaralhakeem.com/ar/page/1 (متاح: 5/3/2020). ([lv])  یقین(31/7/2017)، "صولاغ يكشف اسباب تمزق المجلس الاعلى وخروج الحكيم منه"،  https://yaqein.net/politics/50372 (متاح: 4/3/2020). ([lvi])   أيوب، نور(18/7/2019)، "تظاهرات لـ«الحكمة» غداً في بغداد والمحافظات: ألعب أو أخرّب الملعب؟"،https://al-akhbar.com/Iraq/273684 (متاح: 29/2/2020). ([lvii])  السومریة نیوز(24/7/2017)، "الحكيم يعلن تأسيس تيار الحكمة الوطني"، ://www.alsumaria.tv/news/210878/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%83%D9%8A%D9%85(متاح: 3/3/2020). ([lviii])  بغداد الیوم (2018)، استمارة النتائج الأولیة للانتخابات العامة 2018 المفوضیة العلیا المستقلة للانتخابات فی العراق، https://baghdadtoday.news/ar/news/44637/%D8%A8%D8%BA%D8%AF%D8%A7%D8%AF- (متاح: 18/2/2020). ([lix])   الشمري، انشقاقات التحالف، مصدر سابق. ([lx])  العنبر، الزعامات الشیعیة، مصدر سابق. ([lxi])  إیلاف(17/6/2019)، تيار الحكمة العراقي يعلن تحوّله إلى المعارضة السياسية، موقع إیلاف، https://elaph.com/Web/News/2019/06/1254252.html (متاح: 20/2/2020). ([lxii])   أیوب، تظاهرات الحكمة، مصدر سابق. ([lxiii])  مشرق عباس(20/6/2019)، "معارضة "الحكمة".. تكتيك أم خطوة استراتيجية؟"، https://www.alhurra.com/a/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D8%B6%D8%A9- (متاح:27/2/2020). ([lxiv])   اندبندنت (2019): اتفاق تاریخي لإنقاذ حكومة عبدالمهدي، إصلاحات سريعة أم إلتفاف على مطالب المتظاهرين العراقيين، https://www.independentarabia.com/node/72836/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85 متاح:29/2/2020) ([lxv]) الخیون، 100 عام، مصدر سابق، ص445. ([lxvi]) الفضيلة(2020): الهوية التعريفية لحزب الفضيلة الإسلامى،  http://www.alfadhela.net.iq/?aa=about_us&menu=2&skin=3&p=Web-Menus، (متاح: 13/3/2020).    ([lxvii]) اليعقوبي، موقع سماحة المرجع الديني الشيخ محمد اليعقوبي، (18/6/2016): السيرة الذاتية، الموقع الرسمي، لينكى: https://yaqoobi.com/arabic/6/5038.html، (متاح: 13/3/2020).   ([lxviii]) نفس المصدر    ([lxix]) حزب الفضيلة الإسلامي، الهوية التعريفية، مصدر سابق. ([lxx]) الخیون، 100 عام، مصدر سابق، 465.   ([lxxi]) الماجدی، عبدالرحمن (13/5/2006): وزارة النفط تؤخر تشكيل الحكومة العراقية، موقع إیلاف،  https://elaph.com/Web/Politics/2006/5/148112.html (تاريخ الزيارة: 3/3/2020)   ([lxxii]) مصطفى حبيب (31/1/2013)، قانونان للشيعية يثيران اعتراضات كثيرة، موقع نقاش،  https://www.niqash.org/ar/articles/society/3318/، (تاريخ الزيارة: 13/3/2020).  ([lxxiii]) الشمري، براء (29/3/2019)، خلافات تهدد بتفكك أحد أبرز الأحزاب السياسية العراقية، موقع العربي الجديد، https://www.alaraby.co.uk/politics/2019/3/29/%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%81%D8%A7%D8%AA-,، (تاريخ الزيارة: 13/3/2020).     ([lxxiv])  طالب عزيز، خريف الدعوة، مصدر سابق، 14-15. (75)   Harith hasa (25/ 4/ 2019), "From Radical to Rentier Islamism: The Case of Iraq’s Dawa Party, Carnegie", https://carnegie-mec.org/2019/04/16/from-radical-to-rentier-islamism-case-of-iraq-s-dawa-party-pub-78887,(accwssed:5\3\2020). ([lxxvi])  موازین نیوز (17/10/2019)، المالكی: نرفض اسقاط الحكومة بالعنف و حزب البعث هو الدولة العميقة وليس حزب الدعوة، https://www.mawazin.net/Details.aspx?jimare=68864 (متاح 16/3/2020). ([lxxvii]) رویترز (11/2/2020): حزب الله اللبناني يتولى توجيه الجماعات المسلحة العراقية بعد مقتل سليماني، وكالة رويترز، https://ara.reuters.com/article/idARAKBN2052K2 (تاريخ الزيارة: 12/3/2020).    ([lxxviii])  الصدر: لقاء الشرقية، مصدر سابق. ([lxxix]) صحیفة العرب، (26/1/2020)، ايران تلعب ورقة مقدى الصدر لتخريب الحراك الشيعي، العدد 1598،  ص1. ([lxxx]) الجزيرة (4/3/2020)، "تشكيل الحكومة العراقية.. هؤلاء أفشلوا حكومة علاوي"، https://www.aljazeera.net/news/politics/2020/3/4/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82 (متاح: 13/3/2020). ([lxxxi]) الصدر، مقتدى السيد محمد(22/2/2020)، تغريدة على الصفحة الرسمية بتويتر،https://twitter.com/Mu_AlSadr/status/1231153720236208130/photo/1 (متاح: 13/3/2020).   ([lxxxii]) العنبر، الزعامات الشيعية، مصدر سابق.   ([lxxxiii]) حزب الفضيلة الإسلامي، الهوية التعريفية، مصدر سابق.        

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت  - محەمەد رەئوف  سبەینێ لیژنەی هاوبەشی یەكێتی‌و گۆڕان بۆ یەكەمجار كۆدەبێتەوە، ئەمە قۆناغێكی نوێی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو حزبە، گۆڕان چاوی لە پۆستەكانی پارێزگای سلێمانییە، یەكێتیش چاوی لە كاری هاوبەشە لەناو حكومەت، یەكێتی ئەگەری كشانەوەی لە حكومەت خستوەتە سەر مێزی گفتوگۆ ناوخۆییەكانی، گۆڕان لەگەڵ پارتی رێككەوتنی هەیە‌و ترسی لە لێكەوتەكانی بڕیاری یەكێتی هەیە بۆ كشانەوە لە حكومەت، بۆیە وەرگرتنی پۆستەكانی پارێزگای سلێمانی كردووەتە پێشمەرج بۆ دڵنیابوون لە نیازپاكی یەكێتی‌و ئەنجامدانی هەر كارێكی هاوبەش لەگەڵ یەكێتی لەداهاتوودا. سەرەتایەكی نوێ یەكەم رۆژی ئەم مانگە، لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی بە سەرۆكایەتی وەفدێكی باڵای حزبەكەی سەردانی مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕانی كرد لە گردی زەرگەتەی شاری سلێمانی. لەدوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان 30ی ئەیلولی 2018 جارێكی تر پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان ئاڵۆزی تێكەوت، دوای كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی‌و هەڵبژاردنی هاوسەرۆكەكان، جۆرێك لە هێوربوونەوە بۆ پەیوەندییەكانیان گەڕاوەتەوە‌و بەمدواییە هەردوولا بە فەرمی چەندجارێك سەردانی یەكترییان كردووە، ئەمە سەرەتایەكی نوێی پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی‌و گۆڕانە. لەبارەی یەكێتی‌و گۆڕانەوە ساڵی 2009 نەوشیروان مستەفا بەتەواوەتی لە یەكێتی جیابووەوە‌و لەگەڵ ژمارەیەك لە سەركردەكانی یەكێتی بزوتنەوەیەكی نوێی بەناوی "بزوتنەوەی گۆڕان" راگەیاند، ئەو سەردەمە نەوشیروان مستەفا لە وەڵامی ئەوانەدا كە دەیانوت گۆڕان لە یەكێتی ئینشیقاقی كردووە دەیوت:" گۆڕان هێزێكی نوێیە‌و مونشەقی هیچ حزبێكی تر نییە، ئەوان یەكێتییان بۆ خاوەنەكانی بەجێهێشتووە"، بەڵام ئەمە ئەو وێنایەی كاڵنەكردەوە كە تائێستاش زۆرینەی یەكێتییەكان بزوتنەوەی گۆڕان بە پارچەیەكی جیاكراوە لە یەكێتی تەماشا دەكەن نەك پارتێكی سیاسی سەربەخۆ، یەكێتییەكان بێ گوێدانە گرژی پەیوەندییەكان لەگەڵ گۆڕان ساڵانە لەیادی كۆچی دوای نەوشیروان مستەفادا سەردانی گۆڕەكەی دەكەن. لەدوای دروستبوونی بزوتنەوەی گۆڕانەوە، پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان بەچەندین قۆناغی هەڵبەرزو دابەرزدا گوزەری كردووە، لەسەرەتادا گۆڕان ئاڕاستەی ململانێ سیاسییەكانی بەپلەی یەكەم لەگەڵ یەكێتیدا بوو، لە قۆناغێكی تردا ئاڕاستەكەی گۆڕی بۆ پارتی‌و هەندێكجاریش لە یەككاتدا ركابەرێتی هەردووكیانی دەكرد.  سەرباری ناكۆكییەكان، بزوتنەوەی گۆڕان رۆژی 12ی تشرینی دووەمی ساڵی 2014 یەكەمین رێككەوتنی فەرمی لەگەڵ یەكێتی ئیمزاكرد، ئەمە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانی بوو، كە هەردوولا ناكۆك بوون لەسەری‌و هیچیان سازشیان بۆ ئەوی تر نەدەكرد، بەپێی ئەم رێككەوتنە پۆستەكانی پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجەیان لەنێوان خۆیان دابەشكرد. دوای نزیكەی شەش ساڵ لە ئیمزاكردنی، هێشتا رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لە سلێمانی لەنێوان یەكێتی‌و گۆڕاندا بەنیوەناچڵی ماوەتەوە، جێبەجێ نەكردنی ئەم رێككەوتنە لەوكاتەوە تاوەكو ئێستا یەكێكە لە سەرچاوەكانی نیگەرانی گۆڕان لە یەكێتی. دوای زیاتر لە دوو ساڵ لە ئیمزاكردنی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لەگەڵ یەكێتی، رۆژی 17ی ئایاری 2016 گۆڕان رێككەوتنێكی نوێی لەگەڵ یەكێتی ئیمزاكرد، ئەمە رێككەوتنێكی فراوانتر بوو، ناوی لێنرابوو "رێككەوتنی سیاسی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان" هەندێكجاریش بە رێككەوتنی دەباشان ناودەبرێت، رێككەوتنەكە لەنێوان هەردوو كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی‌و نەوشیروان مستەفا ئیمزا كرا، بەڵام ئەم رێككەوتنەش پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو حزبەكەی ئاسایی نەكردەوە، چونكە رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكرا، رۆژی 20ی كانونی یەكەمی 2017 بزوتنەوەی گۆڕان لایخۆیەوە رێككەوتنەكەی هەڵپەسارد، بزوتنەوەی گۆڕان لەمەشدا یەكێتی تۆمەتبار دەكات بەوەی پابەندی جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە نەبووە. ئێستا وەكو دوو هێزی سیاسی كە زیاتر گۆڕەپانی كاركردنی سیاسییان لە پارێزگای سلێمانیدا چڕبووەتەوە، لەنێوان بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكێتیدا تەنیا یەك رێككەوتنی فەرمی ماوە كە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانییە، ئەم رێككەوتنەش ماوەی زیاتر لە دوو ساڵە وادە فەرمییەكەی كۆتایی هاتووە‌و پێویستی بە نوێكردنەوە هەیە. مانگەكانی كۆتایی ساڵی 2018 یەكێتی هەندێك هەوڵیدا بۆ رێكخستنی كۆبونەوە لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان‌و تێهەڵچوونەوە بە پەیوەندییەكانی نێوانیان، بەڵام ئەوكات گۆڕان سازدانی هەرجۆرە كۆبونەوەیەكی رەتدەكردەوە، میدیای فەرمی گۆڕان رۆژی 29ی كانونی دووەمی 2019 هۆكاری رەتكردنەوەی كۆبونەوەی لەگەڵ یەكێتی لە شەش خاڵدا راگەیاند كە ئەمانە بوون:  •    نیگەرانی لە جێبەجێنەكردنی بەشێكی گرنگی رێككەوتنی حكومەتی خۆجێی پارێزگای سلێمانی. •    بەردەوامی سزادانی سیاسی بزوتنەوەی گۆران و هەڵسوراوانی لە لایەن یەكێتیەوە. •    نیگەرانی لە جێبەجێنەكردنی رێككەوتنی نێوان هەردوولا. •    نەبردنە سەری بەڵێنی رازیبونی یەكێتی بە دواخستنی هەڵبژاردنەكانی 30 ئەیلولی پەرلەمانی كوردستان. •    هەوڵدانی یەكێتی بۆ پشتگوێخستنی گۆڕان لە كابینەی نوێَی حكومەتدا. •    یەكێتی دەیەوێت گۆڕان وەك كارتێك دژی پارتی بەكار بهێنێت. پۆستە بەتاڵەكانی گۆڕان بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، سەرەتای ئەم مانگە كە لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی سەردانی بزوتنەوەی گۆڕانی كردووە، سەركردەكانی هەردوو حزب پرسی پەیوەندییەكانی نێوانیان خستوەتە بەر باس، بزوتنەوەی گۆڕان جارێكی تر نیگەرانی خۆی بە یەكێتی راگەیاندووە لەبارەی ئەوەی هێشتا رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی جێبەجێ نەكراوە‌و گۆڕان پشكی تەواوەتی خۆی لە پۆستەكان وەرنەگرتووە. بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەر نزیكبونەوە‌و كارێكی هاوبەش لەگەڵ یەكێتی پێشمەرجی ئەوەی داناوە یەكێتی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانی بەتەواوەتی جێبەجێ بكات‌و نیازپاكی خۆی نیشان بدات، دواتر گۆڕان ئامادەیە لەبەر رۆشنایی ئەوەدا بڕیاری لە كاری هاوبەش بدات لەگەڵ یەكێتی بەتایبەتیش لەسەر ئاستی حكومەتی هەرێم. (درەو) زانیویەتی، لەبارەی پرسی پێداچوونەوە بە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانی، یەكێتی‌و گۆڕان لیژنەیەكی هاوبەشیان پێكهێناوە، شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی سەرۆكایەتی لیژنەكەی یەكێتی دەكات‌و لیژنەكەی گۆڕانیش شەمال عەبدولوەفا ئەندامی خانەی راپەڕاندن سەرۆكایەتی دەكات، بڕیارە سبەینێ لیژنە هاوبەشەكە یەكەمین كۆبونەوەی خۆی بكات. دیار نییە لە دانوستانی ئەمجارەدا یەكێتی‌و گۆڕان دەیانەوێت رێككەوتنێكی نوێ لەبارەی پۆستەكانی حكومەتی خۆجێی ئیمزا بكەن، یاخود تەنیا پۆستە بەتاڵەكانی گۆڕان پڕدەكرێنەوە ؟ بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەرێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانیدا (12 بۆ 15) پۆست هەن كە پشكی گۆڕانن‌و تائێستا یەكێتی رادەستی نەكردووە، لەوانە: •    سەرۆكی ئیدارەی راپەڕین •    جێگری سەرپەرەشتیاری ئیدارەی گەرمیان •    بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی گەرمیان •    جێگری پارێزگاری هەڵەبجە •    قایمقامی ناوەندی پارێزگای هەڵەبجە •    سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا (ئەم ئەنجومەنە تائێستا دروست نەكراوە) •    قایمقامی سەیدسادق •    بەپێی رێككەوتنەكە لە كۆی (44) بەڕێوەبەری ناحیە لە سنوری پارێزگای سلێمانی، گۆڕان (19) بەڕێوەبەری ناحیەی بەردەكەوێت‌و یەكێتیش (18) بەڕێوەبەری ناحیە، سێ بەڕێوەبەری ناحیە لە سنوری پارێزگای سلێمانی كە بەر گۆڕان كەوتووە تائێستا رادەستی نەكراوە •    لیوای پاراستنی نەوت‌و گاز كە سەربە وەزارەتی ناوخۆیە فراوانتر لە حكومەتی خۆجێی ! لەدوای دروستبوونیەوە ترسی بەردەوامی بزوتنەوەی گۆڕان ئەوە بووە بە ئەندازەی نزیكبونەوەی لە یەكێتی، لەبەرامبەردا لە پارتی دوربكەوێتەوە، ئێستا گۆڕان لە پارتی نزیكە‌و لە حكومەتدا هاوبەشی سەرەكییەتی، نایەوێت بەبێ وەرگرتنی گرەنتی هیچ جۆرە سەرچڵییەكی سیاسی بكات. ئەرشیفی بزوتنەوەی گۆڕان دەیان لێدوانی سیاسی بەرپرسەكانیی تێدایە كە سكاڵا دەكەن لەبارەی ئەوەی یەكێتی هەركاتێك بیەوێت فشار لەسەر پارتی دروست بكات لە بزوتنەوەی گۆڕان نزیك دەبێتەوە‌و دواتر كە خۆی لەگەڵ پارتی رێكدەكەوێت گۆڕان بەتەنیایی لە گۆڕەپانەكەدا بەجێدەهێڵێت. ئێستا گەڕێكی نوێی نزیكبونەوەی لەنێوان هەردوولا دەستیپێكردووە، یەكێتی چی لە گۆڕان دەیەوێت‌و لەبەرامبەردا گۆڕان چی دەخوازێت ؟ ساتی نزیكبونەوەی ئەمجارەی نێوان هەردوو حزب لەكاتێكدایە یەكێتی چەند مانگێكە هەوڵی رێككەوتن لەگەڵ پارتی دەدات‌و هەوڵەكان تائێستا بێ ئاكام بوون‌و پارتی‌و بەدیاریكراویش مەسعود بارزانی نایەوێت دان بە ئەنجامەكانی كۆنگرەی چواری یەكێتیدا بنێت، لەدوای ئەمە ئێستا یەكێتی هەوڵێكی نوێی بۆ نزیكبوونەوەی لەگەڵ گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی‌و یەكگرتووی ئیسلامی دەستپێكردووە. لەلایەكی تر، یەكێتی پرسی كشانەوەی لە حكومەت خستوەتە سەر مێزی گفتوگۆ ناوخۆییەكانی‌و لەئەگەری بڕیارداندا گۆڕان لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دەبێت هەڵوێستی خۆی یەكلابكاتەوە‌و بەهەردوولادا زیانی بەردەكەوێت، رەنگە گۆڕان نەیەوێت بكەوێتە ئەو دۆخەوە، بۆیە پشتی لە بیرۆكەی كۆبونەوەی سێقۆڵی كردووە‌و ئێستا چووەتە ناو دانوستانێكی دوو قۆڵی نوێوە لەگەڵ یەكێتی، گۆڕان لە بنەڕەتەوە لەگەڵ كۆبونەوەی سیقۆڵیدا بوو لەنێوان (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)، بەڵام ئەم هەوڵە بەهۆی ناكۆكییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی بە بنبەست گەیشتووە. (درەو) زانیویەتی، لەبەرامبەر وەرگرتنی پۆستەكانی پارێزگای سلێمانیدا بەڵێنی كاری هاوبەشی لە حكومەت بە یەكێتی داوە، بەڵام بەمەرجێك كارە هاوبەشەكە كورت نەكرێتەوە لەدژایەتی پارتیدا‌و بۆ پاراستنی بەرژەوەندی سنوری ئیدارەی هاوبەشی هەردوو حزب بێت لە سلێمانی‌و هەڵەبجە.  جیاوازی دانوستانی ئەمجارەی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان لەوەدایە، ئەو تیمەی یەكێتی كە دانوستان دەكەن لەوانەن كە پێشتر پشتیوانییان لە جێبەجێكردنی رێككەوتنی دەباشانی نێوان جەلال تاڵەبانی‌و نەوشیروان مستەفا دەكرد، رێككەوتنێك كە بڕیاربوو تێیدا جارێكی تر هەردوو حزب لەسەر سێ ئاڕاستەی (دارایی- سەربازی- پەیوەندییەكان) لەچوارچێوەی پرۆژەیەكی هاوبەشدا كۆبكاتەوە. دانوستانی ئەمجارە لەكاتێكدا بەڕێوەدەچێت كە لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتییە‌و یەكێك لەوانە بووە بەردەوام پاڵپشتی لە بیرۆكەی رێككەوتنی نێوان گۆڕان‌و یەكێتی كردووە، سەرۆكی لیژنەی دانوستانكاری یەكێتی لەگەڵ گۆڕان ئەمجارە شاناز ئیبراهیم ئەحمەدە كە لەماوەی رابردوودا بەردەوام بانگەشەی بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنی دەباشان كردووە، ئایا یەكێتی دوای كۆنگرەی چوار ئاڕاستەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ گۆڕان بەرەو كوێ دەبات ؟ بە رێككەوتنێكی گشتگیر بزوتنەوەی گۆڕان لە پارتی دوردەخاتەوە، یاخود دانوستانی ئەمجارەش سوڕانەوەیە لەناو بازنە كۆنەكەدا.  

راپۆرت: نەزیر عەلی  ئۆپه‌راسیۆنا تركیا ل هه‌فته‌نین دژی (PKK) گه‌هشتییه‌ قۆناغا داویێ، بتنێ چه‌ند رۆژه‌ك، یان نێزیكی مه‌هه‌كێ ماینه كو هه‌موو ده‌ڤه‌را‌ هه‌فته‌نین دێ كه‌ڤیته‌ ژێر كۆنترۆلا له‌شكه‌رێ تركیا، ئه‌گه‌ر (PKK)‌ بشێت هه‌تا هه‌لبژاردنێن بهێت یێن تركیا، هه‌فته‌نین ب پارێزیت، دێ بیته‌ مه‌زنترین سه‌ركه‌ڤتن و موعجیزه‌یا دیرۆكا (PKK). ئه‌ڤ زانیارییه‌ نه‌ لێدانه‌ ل مه‌عنه‌ویات و خه‌بات و قۆربانیدانا (PKK)، یان كوردان، به‌لكو راستییه‌كه‌ و چه‌ند رۆژێن بهێت دێ بینین. ژبلی خه‌باتا درێژ یا پێشمه‌رگه‌یان، چێبوونا ڤێ هه‌رێمێ ب منه‌تا په‌كه‌كێ ژی دبینم، چنكو سالا 1991-ێ، تركیا ب سه‌رۆكایه‌تیا (تۆرگۆت ئۆزال) پشته‌ڤانییا پرۆژێ فه‌رەنسا كر و ئه‌ڤ هه‌رێمه‌ چێكر. ئارمانجا تركیا بوو باشوورێ كوردستانێ نه‌كه‌ڤیته‌ ده‌ست (PKK) چنكو 1991-ێ، ژ بلی (PKK) چۆ هێز نه‌مابوونه‌ ل باشوورێ كوردستانێ. ئه‌ڤ گۆتنه‌، سالا 2010-ێ، ده‌مێ فێربوونا پیتێن راگه‌هاندنێ، من ل رۆژنامه‌یا وار به‌لاڤكربوو، وی ده‌می هه‌ڤكاره‌كێ مه‌ (رێناس جانۆ) ره‌خنه‌ ل من گرت كو من روولێ (تۆرگۆت ئۆزال) به‌رامبه‌ر كوردان خراب نیشاندایه‌، لێ ئه‌وی بخوه‌ مۆكێبێ رۆژنامه‌یێ ئیمزاكر و مژار وه‌كی من ڤیای به‌لاڤبوو. به‌ری دوو مه‌هان رۆژنامه‌نڤیس و چاڤدێرێ ناڤدار یێ سیاسه‌تا تركیا(حسنی مه‌حلی) ل تركیا گۆت:"(تۆرگۆت ئۆزال) سالا 1991-ێ، هه‌ولدا ب درووستكرنا هه‌رێما كوردستانێ باكوورێ ئیراقێ بكه‌ته‌ پارچه‌ك ژ تركیا، لێ تركیا سه‌ركه‌ڤتی نه‌بوو". واته‌ تركیا ژ ترسێن (PKK) روول د چێكرنا ڤێ هه‌رێمێ دا‌ هه‌بوو، ئه‌گه‌ر باشوورێ كوردستانێ هه‌موو داكه‌ڤیته‌ ده‌ستێن (PKK). نووكه‌، (PKK) حكومه‌تا هه‌رێمێ و تركیا خۆدانێن ڤێ هه‌رێمێ نه‌. جاره‌كادی دێ ڤه‌گه‌رم هه‌فته‌نین: بۆچی تركیا د ئۆپه‌راسیۆنا نووكه‌دا سه‌ركه‌ڤتییه‌؟ - هه‌موو ئۆپه‌راسیۆنێن ده‌ر‌بازبوویی، ده‌مه‌كێ دیاریكری هه‌بوون، نمۆنه‌: ئۆپه‌راسیۆنا 1995-ێ 45 رۆژ بوو. - ئۆپه‌راسیۆنا نووكه‌ چۆ ده‌مێن دیاركری نینن. - ده‌مێ ساله‌كێ یه‌، تركیا ده‌ست ب ڤێ ئۆپه‌راسیۆنێ كرییه‌، ده‌مێ نێزیكبوونا سه‌ركه‌ڤتنێ ئانكو ناڤه‌راستا ڤێ مه‌هێ ناڤ و هێرشێن داویێ یێن ئۆپه‌راسیۆنێ ب زه‌قی خستنه‌ ناڤ راگه‌هاندنێ. - تركیا دوور ژ گڤاشتنێن ئه‌وروپا، ئه‌مریكا و نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی، ئۆپه‌راسیۆنێ ئه‌نجامده‌ت. - راپۆرتا وه‌زاره‌تا ده‌رڤه‌ یا ئه‌مریكا بۆ سالا 2019-ێ، (PKK)جاره‌كادی وه‌ك تیرۆرست ناسكرییه‌ و ماف دایه‌ تركیا هێرش بكه‌ته‌ سه‌ر (PKK). لدووڤ زانیاریێن راپۆرتا (جان كێری) ئه‌ندامێ ئه‌نجۆمه‌نێ پیرێن ئه‌مریكا(داگیركرنا باكوورێ ئیراقێ ژ ئالیێ تركیا)كو 28-ێ ئادارا 1995-ێ، ئاراسته‌ی (بیل كلنتۆن) سه‌رۆكێ ویلایه‌تێن ئێكگرتیێن ئه‌مریكا كربوو و پشتبه‌ستن لسه‌ر زانیاریێن سیناتۆر (رۆد ئیسله‌ند) كربوو، گۆتبوو:"20-ێ ئادارا 1995-ێ، نێزیكی 35 هزار له‌شكه‌رێن تركیا سنوورێ ئیراقێ ب كۆراتیا 25 كیلومه‌تران به‌زاندن و هێرشه‌كا مه‌زن كرنه‌ سه‌ر گه‌ریلایێن كورد یێن پارتیا كاركه‌رێن كوردستان (PKK). به‌ری 25 سالان، هه‌لوه‌ستێ گه‌له‌ك ئه‌ندامێن كۆنگرێس و جڤاتا پیرێن ئه‌مریكا ل دژی تركیا بوو، هێرشا تركیا وه‌ك داگیركرنا باكوورێ ئیراقێ بناڤ دكر. له‌وما ژبه‌ر گڤاشتنێن ئه‌مریكا (تانسۆ چیله‌ر) سه‌رۆك وه‌زیرا وی ده‌می یا تركیا گۆت:"ئۆپه‌راسیۆنا وان بتنێ دێ 45 رۆژان به‌رده‌وام بیت، لێ هه‌رده‌مێ پێدڤیبوو ئه‌و دێ ئۆپه‌راسیۆنا دژی تیرۆرستێن (PKK) ل ده‌رڤه‌ی سنوورێن تركیا ئه‌نجامده‌ن". سالا 1995-ێ، ئۆپه‌راسیۆنا 35 هزار له‌شكه‌ران سه‌رنه‌كه‌ڤت كو 150 میلان لسه‌ر سنووری هاتبوو ئه‌نجامدان، شه‌ڕێن گه‌له‌ك دژوار ل هه‌فته‌نین هاتبوون كرن، پشتی ده‌مێ ئۆپه‌راسیۆنێ تركیا هه‌موو له‌شكه‌رێن خوه‌ نه‌ڤه‌كێشان، ژماره‌كا له‌شكه‌ران ل (گرێبی، بامه‌رنێ، ئامێدیێ و كانی ماسێ) بجهكرن. دیارترین ده‌ستكه‌ڤتێن ئۆپه‌راسیۆنا نووكه‌: - راكرنا مه‌زنترین كه‌لا به‌رخوه‌دانا (PKK) ل 36 سالێن ده‌ربازبوویی. - جێبه‌جێكرنا پلانا ڤالاكرنا ده‌ڤه‌رێن سنووری هه‌ر ژ زاخۆ تا خواكورك ب كۆراتییا 40 كیلومه‌تران. - نه‌هێلانا مه‌ترسییا (PKK) بۆ سه‌ر له‌شكه‌رێن تركیا ل ده‌رگه‌هێن ئیبراهیم خه‌لیل و سێمالكا د پاشه‌رۆژه‌كا نێزیك دا. - بجهئینان شه‌ش خالێن میساقا مللی یا 1918-ێ بۆ ڤه‌گه‌راندنا ویلایه‌تا مووسل بۆ سه‌ر "ده‌وله‌تا مه‌زنا تركیا". ئه‌گه‌ر تركیا پشتی كۆنترۆلكرنا هه‌فته‌نین، بتنێ د ئێك ئارمانجا خوه‌دا سه‌ركه‌ڤتی بیت كو كۆنترۆلكرنا سێگوشا سنوورییه‌ هه‌ر ژ هه‌فته‌نین تا سێمالكا و ئۆڤاكۆ، دێ بیته‌ مه‌زنترین لێدان ل كوردێن باشوور، رۆژئاڤا و باكوور، چنكو سالا 1991-ێ، تا نووكه‌ تركیا خه‌ونان ب گرتنا ده‌رگه‌هێ ئیبراهیم خه‌لیل‌-ڤه‌ دبینیت، لێ چنكو ده‌رگه‌هێ ئێكانه‌یێ بازرگانییا دگه‌ل ئیراقێ یه،‌ تركیا نه‌شییایه‌ وی ده‌رگه‌هی بگریت، ئه‌گه‌ر تركیا سێگۆشا سنووری هه‌موو كۆنترۆلكر، یه‌كسه‌ر دێ خه‌ونا 30 سالان، ئانكو ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هێ ئۆڤاكۆ دگه‌ل ئیراقێ جێبه‌جێ كه‌ت و پێدڤی ب منه‌تا ئیبراهیم خه‌لیل و هه‌رێما كوردستانێ نابیت. گرنگییا ئۆڤاكۆ: هه‌ولێن تركیا بۆ رێككه‌ڤتن دگه‌ل ئیراقێ بۆ ڤه‌كرنا ده‌رگەهەكێ نوو ل شوونا ئیبراهیم خه‌لیل ل قه‌زا زاخۆ یا ئیراقێ به‌رده‌وامن. ئه‌و ده‌رگەهێ تركیا دخوازیت تازه‌ دگه‌ل ئیراقێ ڤه‌كه‌ت دكه‌ڤیته‌ ده‌ڤه‌را ئۆڤاكۆ‌ یا هه‌ڤسنوور دگه‌ل ئیراقێ كو 25 كیلۆمه‌تران دكه‌ڤیته‌ رۆژئاڤایێ ده‌رگه‌هێ ئیبراهیم خه‌لیل، تركیا دخوازیت ب ڤی ده‌رگەهی راسته‌وخوه‌ كه‌لوپه‌لان ‌ ڤه‌گۆهێزیت ته‌له‌عفه‌ر و هه‌رێمێن سوننه‌یان و باشوورێ ئیراقێ. ژ بلی كو ده‌رگەهێ ئۆڤاكۆ دێ قه‌باره‌یێ بازرگانییا تركیا دگه‌ل ئیراقێ زێده‌كه‌ت، دهه‌مان ده‌مدا دێ بیته‌ شوونگرێ ده‌ر‌گەهێ ئیبراهیم خه‌لیل كو ئه‌ڤه‌ژی دێ بیته‌ شه‌ڕه‌كێ بهێز یێ تركیا به‌رامبه‌ر ئابورێ هه‌رێما كوردستانێ و تركیا پێدڤی ب قه‌نجی و منه‌تێن هه‌رێما كوردستانێ نابیت تا كه‌لوپه‌لێن خوه‌ ڤه‌گۆهێزیت ئیراقێ. هه‌ولێن تركیا بۆ ڤه‌كرنا ئۆڤاكۆ پشتی سالا 1991-ێ، تركیا هه‌ولدان دگه‌ل رژێما سه‌دام حسێن، ده‌رگه‌هێ ئوڤاكۆ دگه‌ل ئیراقێ ڤه‌كه‌ت، لێ ده‌مێ هێزێن ئیراقێ ژ ته‌له‌عفه‌ر هه‌ولداین به‌ر ب سنوورێ ئوڤاكۆ بچن، باله‌فڕێن ئه‌مریكا ل بنگه‌هێ ئه‌نجه‌رلیك ل تركیا رێگری ل له‌شكه‌رێ ئیراقێ كر، دووه‌م هه‌ولا جدی یا تركیا بۆ ڤه‌كرنا ڤی ده‌رگەهی پشتی ریفراندۆما سه‌رخوه‌بوونا كوردان بوو ل هه‌رێما كوردستانێ كو25-ێ ئه‌یلولا سالا2017-ێ، ئه‌نجامدابوو. ئۆڤاكۆ دناڤبه‌را ئه‌نقه‌ره‌ و به‌غدایێ دا نووكه،‌ ترافیك ل ئۆڤاكۆ نینه‌، لێ ترافیكا ناڤبه‌را به‌رپرسێن تركیا و ئیراقێ لدۆر ڤێ مژارێ به‌رده‌وامه‌، نووكه‌، چۆ رێككه‌ڤتن دناڤبه‌را ئیراقێ و تركیا دا لسه‌ر ڤه‌كرنا ده‌رگەهێ ئۆڤاكۆ نه‌هاتینه‌ ئیمزاكرن، لێ پشتی كۆربه‌ندا (توركێت- عێراق) ل 24-ێ نیسانا 2019-ێ‌ ل به‌غدا، محه‌مه‌د هاشم عانی، وه‌زیرێ به‌رێ یێ بازرگانییا ئیراقێ گۆت:"لیژنه‌ك ژ وه‌زاره‌تا بازرگانی و ڤه‌گۆهاستن و گه‌هاندنێ و وه‌زاره‌تا ده‌ر‌ڤه‌ و فه‌رمانگه‌ها گۆمركان، به‌رده‌وام دانوستاندنان دگه‌ل حكومه‌تا تركیا دكه‌ن و كارێ ڤه‌كرنا ده‌رگەهەكێ نوو دگه‌ل تركیا باش برێڤه‌دچن، ده‌مه‌كێ نێزیك ئه‌و ده‌رگەهـ دێ هێته‌ ڤه‌كرن". سالا ده‌ربازبوویی هه‌والگیرییا ئیرانێ بۆ راگه‌هاندنا وه‌لاتێ خوه‌ گۆتبوو:"د سه‌ره‌دانا به‌غدایێ دا، ل 27-ێ نیسانا 2019-ێ، مه‌ولۆد چاوش ئۆگلۆ، وه‌زیرێ ده‌رڤه‌ یێ تركیا، داخواز ژ به‌رپرسێن ئیراقێ كر پێكڤه‌ له‌زێ ل ڤه‌كرنا ده‌رگەهێ ئۆڤاكۆ بكه‌ن". دیارترین ئارمانجێن تركیا ل ئۆڤاكۆ: - تركیا پێدڤی ب هه‌رێما كوردستانێ نه‌بیت كو ده‌رگه‌هێ ئیبراهیم خه‌لیل بكاربینیت. - گه‌هشتنا كه‌لوپه‌لێن تركیا بۆ ناڤه‌راست و باشورێ ئیراقێ ب ره‌نگه‌كێ راسته‌وخوه‌. - تركیا ب رێكا ئیراقێ بگه‌هیت وه‌لاتێ ئوردن. - توركیا ب رێكا ئیراقێ بگه‌هیت وه‌لاتێن كه‌نداڤی. - ژكارخستنا ده‌رگه‌هێ سێمالكا دناڤبه‌را باشوور و رۆژئاڤایێ كوردستانێ دا. هه‌رێم بێده‌نگه‌! ل هه‌رێما كوردستانێ و ئیراقێ چۆ ده‌نگێن نه‌رازیبوونێ به‌رامبه‌ر ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هێ ئۆڤاكۆ نه‌بووینه. ل گۆره‌ی ده‌ستوورێ ئیراق(وه‌لاتێ ئیراقێ ماف هه‌یه‌ ل سنوورێن هه‌رێما كوردستانێ دگه‌ل وه‌لاتێن جیران ده‌روازه‌یێن نوو ڤه‌كه‌ت و حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ژی د ئیداره‌كرنا وان ده‌روازه‌یان دا پشكداربیت). كاریگه‌ریا ئۆڤاكۆ لسه‌ر دهۆك ده‌رگه‌هێ ئیبراهیم خه‌لی، قازانجه‌كا راسته‌وخوه‌ بۆ پارێزگه‌ها دهۆك هه‌یه‌، 70% ژ كۆمپانیێن بازرگانی ل دهۆك كه‌لوپه‌لێن تركیا ژ ده‌رگەهێ ئیبراهیم خه‌لیل ڤه‌دگۆهێزن مووسل و باژارێن دی یێن ئیراقێ. ئه‌گه‌ر تركیا و ئیراق لسه‌ر ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هێ ئوڤاكۆ رێككه‌ڤتن، دێ كاریگه‌ریه‌كا خراب لسه‌ر بازرگانییا ئیبراهیم خه‌لیل چێبیت، چنكو وی ده‌می تركیا پێدڤی ب ئیبراهیم خه‌لیل نابیت. ل گۆره‌ی ئامارێن وه‌زاره‌تا بازرگانییا ئیراقێ، سالا 2018-ێ، قه‌بارێ ئالۆگۆرییا بازرگانی ل ده‌رگه‌هێ‌ ئیبراهیم خه‌لیل 13 ملیار دولاربوون، لێ ب ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هێ ئوڤاكۆ، ئێدی ئیبراهیم خه‌لیل ئه‌ڤ قه‌بارێ ئالۆگۆریا مه‌زن نامینیت. هه‌موو ئه‌ڤ مژارێن من به‌حس كرین، گرێدایی وی نه‌خشه‌ینه‌ یێ فه‌ره‌نسا و جڤاتا ئاسایشا سه‌ر ب نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی ل سالا 1991-ێ بۆ كوردان چێكری. ئه‌رێ فه‌ره‌نسا و جیهان هه‌موو دێ به‌رامبه‌ر ڤان هه‌موو پلان و گۆهه‌رتنێن تركیا لسه‌ر ڤی نه‌خشه‌ی بێده‌نگ بن، یان دێ تبلا تركیا ل شوونا مۆرێ لسه‌ر ئاڤێ دانن؟  

راپۆرت: محەمەد رەئوف - فازڵ حەمە رەفعەت  دوای نزیکەی دوو هەفتە، حکومەتی هەرێم موچەی تەنیا (چوار) وەزارەتی دابەشکردووە، حکومەت هەم موچەی موچەخۆرانی دەستکاریکرد، هەم وادەی دابەشکردنی موچەی لە (٣٠ رۆژەوە بو ٦٠ رۆژ) درێژ کردەوە، حکومەت تاوەکو نزیكی جەژنی قوربان دابەشكردنی موچەی شوبات درێژدەکاتەوە، ئەمە کۆتایی کێشەکە نییە، بەپێی بەدواداچونەکانی (درەو) تەنانەت لەدوای ریككەوتنی لەگەڵ بەغداد و بەرزبونەوەی نرخی نەوتیش، بۆ مانگی داهاتوو حکومەت ناچارە رێژەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران زیاتر بکات،  واتا  دەستكاریكردنی موچە بڕیارێکی حەتمیە.   مەسرور بارزانی قەرزی کرد ؟ سەرباری ئەوەی بەرپرسانی کابینەی مەسرور بارزانی بەدیاریکراویش (رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ) پێشتر چەندینجار دڵنیاییاندا لەبارەی ئەوەی حکومەت دەستکاری موچە ناکات، بەڵام حكومەت رۆژی ٢٠٢٠/٦/٢١بڕیاریدا رێژەی (٢١٪)ی موچەی موچەخۆران کەمبکاتەوە. بەهانەی حکومەت بۆ دەستکاریکردنی موچە ئەوەبوو، بڕی (٦٠٠ ملیۆن) دۆلاری لەبەردەستدایە، ئەم بڕە پارەیە بەشی خەرجی موچە ناکات کە مانگانە پێویستی بە (٧٥٥ ملیۆن) دۆلارە. بڕیار بوو مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت بڕی (١٠٠ ملیۆن) دۆلار قەرزبکات بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانەکە، بەڵام پێناچێت قەرزەکەی کردبێت. سەرباری ئەوەی حکومەت کورتهێنانی خەرجی موچەی لەسەر حسابی لێبڕینی (٢١٪)ی موچەی موچەخۆران چارەسەرکرد، بەڵام بەوشێوەیەش دوای نزیكەی دوو هەفتە لەو بڕیارە، تائێستا تەنیا موچەی (٤) وەزارەتی دابەشكردووە (تەندروستی، ناوخۆ، پێشمەگە، دارایی)، پرسیارەكە ئەوەیە ئەگەر پارەی موچە ئامادەیە بۆچی حکومەت دابەشی ناكات لەكاتێكدا لیستی تەواوی وەزارەتەكان ئامادەیەو بڕی لێبڕینی رێژەی (٢١٪) لەسەر تەواوی فەرمانبەران جێگیرکراوە جگە لە پلەباڵاكان و ئەوانەی موچەکەیان لە (٣٠٠ هەزار) دینار كەمترە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، حكومەت دەیەوێت لەیەك كاتدا هەردوو ئۆپشنەكە جێبەجێ بكات کە پێشتر لە کۆبونەوەکانی ئەنجومەنی وەزیراندا گفتوگۆی لەبارەوە دەکرا: ٭ ئۆپشنی یەکەم: بڕینی موچەی موچەخۆران بەڕێژەی ٢١٪ ٭ درێژکردنەوەی وادەی دابەشكردنی موچە لە ٣٠ رۆژەوە بۆ ٦٠ رۆژ حکومەت ئێستا ئۆپشنی بڕینی موچەی جێبەجێكردووەو دەیەوێت ئۆپشنی درێژكردنەوەی ماوەی دابەشکردنی موچەش جێبەجێ بكات، هەربۆیە هەفتانە موچەی دوو بۆ سێ وەزارەت دابەش دەكات و دەیەوێت تا پێش جەژنی قوربان بە موچەی مانگی شوبات بەڕێی بكات و دواتر دەست بە دابەشكردنی موچەیەكی تر بكات. بژاردەکانی بەردەم حكومەت ئێستا حكومەت بەچەند رێگەیەك دەیەوێت داهاتی زیاتر دەستبخات، بۆ ئەوەی موچەی موچەخۆران دابین بكات: ٭ رێگەی یەكەم: حكومەت ئێستا سەرقاڵی جێبەجێكردنی یاسای چاكسازییە، ئەو یاسایە لە ٧/١ ەوە چوەتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام ئەگەر حكومەت موچەی مانگی داهاتوو دابەش بكات كە موچەی مانگی ئازارە، ئەم یاسایە بەسەر موچەخۆراندا جێبەجێ ناكرێت، بۆیە حكومەتی هەرێم بیر لە پاشەكەوتكردنی موچەی مانگەكانی (٣، ٤، ٥، ٦) دەكاتەوەو دەیەوێت لە سەرەتای مانگی ئابەوە دەست بە دابەشكردنی موچەی مانگی تەموز بكات، بۆ ئەوەی یاسای چاكسازی جێبەجێ بكات و بەشێك لە داهاتی بۆ بگەڕێتەوە. ٭ رێگەی دووەم: حكومەت ناچارە بۆ مانگی داهاتوو دەستكاری زیاتری موچە بکات، كە رەنگە بۆ دەستكاریكردنی موچە جیاواز لە شێوازی بڕینی موچەی مانگی شوبات (٢١٪) شێوازێكی تر بگرێتەبەر، ئەویش لەڕێگەی دەستكاریكردن و رێكخستنەوەی دەرماڵەكانەوە بێت (٥٦٪ی خەرجی كۆی موچەی موچەخۆران بۆ دەرماڵەکان دەڕوات، واتا لەكۆی ٨٩٤ ملیار دینار ٥٠٢ ملیار دیناری موچە بۆ دەرماڵەیە)، ئەگەری بەهێز ئەوەیە حكومەت لەڕێگەی دەستكاریكردنی دەرماڵەكانەوە (كە پاڵپشتی پەرلەمانی هەیەو بەپێی مادەی (٥)ی یاسای چاكسازی دەتوانێت دەستكاری دەرماڵەكان بكات) دەستكاری موچە بكات، دەستكاریكردنەكەش بەپێی ئەو پارەیەیە کە دوای رێککەوتنەکە لەبەغدادەوە دێت. رێگەی سێیەم: حكومەت چاوەڕوانی رێككەوتنی كۆتاییە لەگەڵ بەغداد، چونكە تا رێككەوتنەكەی لەگەڵ بەغداد نەچێتە بواری جێبەجێكردن ناتوانێت بڕێكی دیاریكراو بۆ موچە دیاری بكات، ئەویش لەبەر چەند ئەگەرێك: لەدوای رێككەوتنی كۆتایی نێوان هەولێرو بەغداد، ئەگەر هەرێم تەواوی نەوتەكەی رادەستكرد یان (٢٥٠ هەزار) بەرمیل و نیوەی داهاتی ناوخۆ، لە باشترین حاڵەتدا مانگانە (٦٠٠ ملیار) دیناری لە بەغدادوە بۆ دێت، ئەم پارەیە تەرخاندەکرێت بۆ خەرجی موچەو ئەو نیوە داهاتەی تری ناوخۆش کە لای حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە بۆ خەرجی بەكاربردن تەرخاندەکرێت. ئەگەر تەواوی ئەو پارەیەی لە بەغدادوە دێت، بۆ موچە تەرخانبكرێت، كە مانگانە نزیكەی (٦٠٠ ملیار) دینارە، ئەوا نزیكەی (٣٠٠ ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت لە كۆی خەرجی مانگانەی موچە كە (٨٩٤ ملیار) دینارە، واتا پارەکەی بەغداد بەرێژەی (٣٤٪)ی کورتهێنانی هەیە بۆ پڕکردنەوەی خەرجی موچەی هەرێم، كۆی موچە، لەم حاڵەتەدا حکومەتی هەرێم هاوشێوەی ئێستا ناچارە کورتهێنانەکە لە موچەی موچەخۆران ببڕێت و رێژەی لێبڕینی موچەی موچەخۆران لە (٢١٪)و زیاد بکات بۆ (٣٤٪). بەڵام لە حاڵەتی رێكنەكەوتن لەگەڵ بەغداد، حکومەتی هەرێم تەواوی داهاتەكەی بریتی دەبێت لە: ٭ داهاتی نەوت: رۆژانە (٤٣٥ هەزار) بەرمیل نەوت رەوانە دەكات، بۆ مانگی رابردوو كۆی داهاتی نەوت كە خرایەبەر دەستی وەزارەتی دارایی (٨٦ ملیۆن) دۆلار بووە، لە حاڵەتێكدا ئەگەر بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە داهاتی نەوت وەك جارانیشی لێبیێتەوە، دەهاتەکەی دەكاتە (٢٩٥ ملیۆن) دۆلار كە پێشتر لە داهاتی نەوت دەخرایە خەزێنەی حكومەتەوە. ٭    داهاتی ناوخۆ: ئێستا نزیكەی (٩٠ ملیار) دینارە، ئەگەر وەك جارانیشی لێبێتەوە كە نزیكەی (٢٧٠ ملیار) دینار بوو. ٭یارمەتییەکەی هاوپەیمانان كە ٢١ ملیار دینارە. كۆی گشتی داهاتەكانی هەرێم بەبێ پارەی بەغداد ئێستا نزیكەی (٢٠٠ ملیۆن) دۆلار دەبێت. خۆ ئەگەر داهاتەكانی هەرێم وەك جارانی لێبێتەوە، ئەوا كۆی داهاتەكانی هەرێم بەبێ بەغداد نزیكەی (٦٠٠ ملیار) دینار دەبێت، لەم حاڵەتەشدا بەهەمان شێوەی حکومەتی هەرێم لە خەرجی موچەدا (٣٠٠ ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت، واتا لەم حاڵەتەشدا حكومەت ناچارە دەستكاری موچە بكات.  ٭    تەنها لەیەك حاڵەتدا حكومەت دەستكاری موچەی موچەخۆران ناكات كە بەشێك لە وەزیرەكان لەگەڵ ئەو ئۆپشنە بوون، ئەویش درێژكردنەوەی وادەی دابەشكردنی موچەیە لە (٣٠) رۆژەوە بۆ (٦٠) رۆژەو كۆكردنەوەی داهاتی دوو مانگی هەرێم و دابەشكردنی موچەی یەک مانگە، لەم ئۆپشنەدا موچە ٥٠٪ كەم دەكات، چونكە ئەگەر فەرمانبەرێك موچەكەی (ملیۆنێك) دینار بێت ئەگەر بە (٦٠) رۆژ جارێك دابەشبكرێت ئەوا دەكاتە (٥٠٠ هەزار) دینار، واتا (٥٠٪) ی موچەكەی دەستكاری دەكرێت.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەگەڵ بەغداد رێکبکەوێت یان نا، پارە لە بەغدادەوە بێت یان نا، نرخی نەوت بەرزببێتەوە یان نا، حکومەت دەستكاری موچە دەكات، دەستکاریکردنی موچە بڕیارێکی حەتمیە تەنانەت ئەگەر قەیرانی کۆرۆناش تێپەڕێت.