ئامادەكردنی: رۆژان محەمەد رەشید 
 بەشی یەكەم: 
لەمزگەوتێكی بێدەنگ‌و كش‌و ماتدا، تەرمی محەمەدی چوار ساڵان لەناو تابووتێكدا دانراوەو ئامادە كراوە بۆ ناشتن، سەرەداوێكی بچووك بەس بوو بۆ ئەوەی پەردە لەسەر راستی چیرۆكەكە هەڵبمەڵێت.
ئەو رۆژنامەنووسەی ئەم بەدواداچوونەی ئامادەكردووە كاتێك كفنەكەی محەمەدی لێكردەوە، بینی شوێنەواری لێدان‌و برین بەجەستەیەوە دیارە، ئەمەش تەواو گومانی خستە سەر چۆنێتی مردنی منداڵەكە، پاش ئاگاداركردنەوەی لایەنە پەیوەندیدارەكانیش، لەرێی پشكنینە پزیشكییەكانەوە دەركەوت كە محەمەد بەمردنێكی ئاسایی نەمردووەو كوژراوە.

80%ی منداڵان توندوتیژیان بەرامبەر دەكرێت

راپۆرتێكی بڵاوكراوەی رێكخراووی یونسێف، ئاماژە بەوەدە دەكات (80%)ی منداڵانی عێراق تووندوتیژیان بەرامبەر ئەنجامدەدرێت.
لەسەرانسەریی هەرێمی كوردستانی عێراقدا، ، هیچ داتاو ئامارێكی وورد بەردەست نییە لەسەر رێژەی تەواوەتی ئەو منداڵانەی كە  تەمەنیان لەنێوان (سفر بۆ 18) ساڵدایەو رووبەڕوویی تووندوتیژی دەبنەوە لەلایەن خودی خێزانەكانیانەوە.
بەڵام لەمیانەی ئەو بەدواداچوونەی كە رۆژنامەنووسەكەی رێكخراویی "نریج" ئەنجامیداوە، لەماوەی (3) ساڵ‌و نیودا، لەسەر دۆسێی (تووندوتیژیی خێزانی بەرامبەر بەمنداڵەكانی خۆیان) دەستی گەیشتووە بە (700)چیرۆكی توندوتیژی كە لەبەشی ئەرشیفیدا پارێزراوە.

ئەمە جگە لەوەی تائێستا هیچ یاساییەكی تایبەتمەند سەبارەت بە"پاراستنی مافەكانی منداڵ" بوونی نییە، هەرچەندە وەكو رەشنووسیش پێشكەشی پەرلەمانی كوردستان كراوە، بەڵام لەناو رەفەكانی پەرلەماندا تەنها وەكو مەرەكەبی سەركاغەز ماوەتەوەو تۆزی لەسەر نیشتووەو نەكراوە بەیاسا.
(ن) باوەژنی محەمەدە، پاش ئەوەی دەستگیركرا، راستەوخۆ دانی بەوەدا نا كە لەكاتی شوشتنی محەمەددا جامێكی كێشاوە بەسەریداو بوراوەتەوە، دوای ئەوەش كە بردوویەتی بۆ نەخۆشخانە لەوێ‌ هەرچەندە بەهۆش خۆی هاتووەتەوە، بەڵام دوای رشانەوە گیانی سپاردووە. ئەمەش لەروویی پزیشكیەوە نیشانەیەكی روونە بۆ خوێنبەربوونی ناوەكی (نزیف داخلی).
 ئەگەرچی بەڕێوبەرایەتی (بەرەنگاربوونەوەیی تووندوتیژیی دژی ئافرەت/خێزان)  لەزۆربەی هەرە زۆری شاروشارۆچكەكانی هەرێمی كوردستاندا نووسینگەی هەیە‌و تایبەتە بەتوندوتیژیە خێزانییەكان‌و تاوانلێكراو دەتوانێت سكاڵای یاسایی تۆماربكات لەتۆمەتبارەكە، بەڵام ئەمە دەرمانێكە تیماری ئەو دەردی توندوتیژیانە ناكات كە بەرامبەر بە مناڵ ئەنجامدەدرێت لەناو خودی خێزانەكاندا، چونكە زۆربەی كات مناڵ ئەو بوێری‌و هێزو توانایەی نییە كە خۆیی بچێت‌و سكاڵا تۆماربكات دژی ئەو ئەندامەی خێزانەی كە توندتیژیی بەرامبەر ئەنجامداوە یان ئەنجامی دەدات.
ئەمە هۆكاری سەرەكییە كە وادەكات تووندوتیژیەكە بۆ ماوەیەكی زۆر دوورو درێژ بەبێدەنگی‌و نهێنی بمێنێتەوە، بەمەش یان ژیانی مناڵەكە بەتەواوەتی دەكەوێتە مەترسیەوە یاخود دەمرێت.

چیرۆكی ئەشكەنجە 
یوسف  یەكێك بوو لە ئەو مناڵانەی كە بۆ ماوەی دوو مانگ بەبێ جل‌و هیچ راخەرێك بەزنجیر لەحەوشەی ماڵەكەیاندا بەسترابووە، رۆژانە ئەشكەنجەی زۆر دەدرا، بەشێوەیەك كە شوێنەواری برین بەسەرتاپای جەستەیەوە دیارە، لەو ماوەیەدا خواردنی تەواوی ڕۆژەكەی یوسف تەنیا كەمێك نان‌و ماست بووە، هەر بەم هۆیەشەوە كێشی ئەو منداڵە تەمەن (10) ساڵانە تەنیا (9) كیلۆ بوو.
لەكاتێكدا بەپێی پێوەرە  تەندروستیە جیهانییەكان منداڵێكی ئاسایی ئەگەر تەمەنی (10) ساڵ بێت، ئەبێت كێشی لەنێوان (31 بۆ 32)كیلۆدا بێت.
 لەڕووی تەندروستیەوە، ئەو منداڵانەی  كە توندوتیژیان بەرامبەر دەكرێت، هەمیشە كێشیان زۆر كەمەو گەشەی جەستەییان باش نییە لەچاو تەمەنی خۆیان‌و منداڵانی هاوتەمەنیان كە تووندوتیژیان بەرامبەر ناكرێت، زۆربەی هەرە زۆری كاتیش تووشی بەدخۆراكی دەبن، چونكە باش خزمەت ناكرێن‌و خواردنی باشیان پێنادرێت.
 یوسف لەگێڕانەوەكەیدا بۆ (نریج) بەمشێوەیە باسی لەسەرگوزشتەی ژیانی خۆیكرد: "داكم ئەمنی خۆش ناوێت‌و كە لەكنی بووم ژیانم زۆر ناخۆش بوو، بەدارماسحەی لێ دەدام‌و لێ نەدەگەڕِا بڕۆمە ژوورێ، بێ عاریم بكردبایەو نەكردبایە ئەو هەر لێیدەدام‌و خوشك‌و براكانم ئەمنیان دەدی‌و هیچیان نەدەگوت، ئەمن جلكم لەبەر نەبوو، بەشەوان گەلێك دەترسام‌و زۆرجاران میزم دەكرد بەخۆما، نەیان دەناردم لۆ مەكتەبێ‌و ئەو زنجیرەیان لەپێ كردبووم‌و ئەمنیان بەستبووەوەو بێزیان لێ دەكردمەوەو نەدەهاتنە كنم، زڕ بابیشم لەدەوامێ بوو ئەمنی دەدەدی كە دەهاتەوە هیچی نەدەكرد، ئەمنیان لەخوێندن دەركردیە".

نیوە شەوی وەرزی زستان بوو، كارزانی تەمەن (6) ساڵ، لەدەرەوەی ماڵەكەی خۆیان لەپشت دەرگاكەوە وەستابوو، بەپێی بێ‌ پێڵاوو هەردوو دەستی لەسەر سنگی توند كردبوو، لەدرزی دەرگاكەوە بەگریانەوە هاواری دەكرد "تخوا دایە باوە، دەرگاكە بكەنەوە زۆر سەرمامەو ئەترسم".
ئێستا كارزان تەمەنی (9) ساڵەو هێشتا ئەوانەی بیرنەچووەتەوە كە بەرامبەری كراوەو  دەڵێت "باوكمم خۆش ناوێت"
بەپێی زانستی دەروناسی هەرمناڵێك لەلایەن باوانیەوە رووبەڕووی تووندوتیژی ببێتەوە ئەوە لەگەڵ باوانیدا پەیوەندییەكی باش‌و گەرموگوڕو بەسۆزی نابێت.
هەرچەندە یوسف‌و كارزان بەختیان هەبوو بەوەی لەلایەن دراوسێكەیانەوە هەواڵ درا بەلایەنە پەیوەندیدارەكان، بەڵام مەرج نییە هەموو مناڵێك چانسی ئەوەی هەبێت كەسێك ڕزگاری بكات.
ئاكار ناوێكی خوازراوی ئەو كوڕەیە كە سەرتاپای جەستەی پڕە لەشوێنەواری ئەشكەنجەدانی كۆن‌و تازە، بەقوڵپی گریانەوە دەیگێڕایەوەو دەیوت "دوای جیابوونەوەی دایك و باوكم، كەوتینە ژێر دەستی باوەژنەكەم، ئەوە سێ‌ ساڵە هەموو خەڵكی گوندی گۆپتەپە گوێیان لەدەنگی هاوارو قیژەی ئێمەیە بەدەست باوەژنەكەمەوە، ئاسەواری برینەكەشیان دەبینی، بەڵام واخۆیان پیشان دەدا كە نەیان بینیوەو نازانن، ئەو كاتەی داوای یارمەتیمان بكردبایە ئەیانوت قەیچێكە باوك‌و دایكتانە وانەبێت پەروەردە نابیت".

بەڵام ئەو تاكە كەسێك نیە لە ماڵەكەدا تووندوتیژیی بەرامبەر كرابێت بەڵكو دوو خوشكەكەی تری شوێنەواری ئەشكەنجەدان بەسەرتاپایانەوە دیارەو تەنانەت خوشكە گەورەكەیی چاوی لەدەست داوەو زمانیشیان بڕیوە.
دایكی محەمەد ئاماژەیی بە ئەوەكرد كە"، هیچ پارە و ئیش و كارێكم نییە، تا مناڵەكانم بەخێوبكەم"

زۆربەی كات هەموو دەوروبەری ئەو مناڵەی كە توندوتیژیی بەرامبەر بەكاردەهێنرێت لەلایەن خێزانەكەیەوە، ئاگاداری بارودۆخی منداڵەكەن، بەڵام هیچ لایەنێكی پەیوەندیداریی لێ ئاگادار ناكەنەوە‌و بەهانای مناڵەكەوە ناچن‌و رزگاری ناكەن لەتوندوتیژیەكە، هەموو جارێكیش ئەو منداڵانەی كە ژیانیان كەوتووەتە مەترسیەوە یان مردوون بەهۆكاریی تووندوتیژیی خێزانیی تاكە مناڵێك نین لەماڵەكەدا تووندوتیژیان بەرامبەر كرابێت.
ئەحمەد سالار ئەو كوڕەیە كە دوای مردنی دایكی، خۆی‌و خوشكەكەی دەكەونە ژێردەستی باوەژنەكەی، پاش هەڵاتنی لەماڵ‌و رێكردنی بۆ ماوەی زیاتر لە(2) رۆژ سەرەنجام لەتاو ئازاری جەستەی‌و برسیەتی لەناو كەلاوەیەكدا، بەخەیاڵی  دایكەمردووەكەیەوە چاوی لەیەك ناوە.
 ساڵێك پێش ئەوەی ئەحمەد لەماڵەوە رابكات، هەمان بارودۆخیش بەسەر خوشكەی هاتبوو.

هێڵی بەدواداچون
ئەوانەی توندوتیژییان بەرامبەر دەكرێت، نەك هەر زۆرجار خزم‌و كەسوكارو دەرودراوسێ بەهانایانەوە نایەن، بەڵكو خۆیشیان بەئاسانی دەستیان ناگات بەلایەنە پەیوەندیدارەكان.
هاوڕێكەی شەیمای تەمەن (17) ساڵ، ئەو كچەی كە لەلایەن براكەیەوە (7) گولەی پێوەنراوە، باسی لەوەكرد كە پێش ئەوەی  ئەو رووداوە بەسەر شەیمادا بێت پەیوەندیی كردووە بە"هێڵی فریاكەوتنی منداڵان 116" بەڵام وەڵامی پەیوەندیەكەیان نەداوەتەوە، بەهانایەوە نەچوون.
لەمیانەی ئەم بەدواداچوونەدا دەركەوت كە "هێڵی فریاكەوتنی منداڵان 116"  تەنیا لەرۆژانی یەكشەممان تاوەكو پێنجشەممان لەكاتژمێر (8:00)ی بەیانی تاوەكو (5:00)ی دواینیوەڕۆ وەڵامی پەیوەندیەكان دەدەنەوە، لەدوای ئەو كاتەوە هێڵەكە دادەخرێت،  هەرچەندە بۆ ئەوەی كە (24) كاتژمێر كارابكرێت هێڵەكە تەنیا پێویستی بە دوو فەرمانبەر هەیە.
ئەوەی سەیرە ئەوەیە كە بەشێك لەو منداڵانەی توندوتیژیان بەرامبەر ئەنجام دەدرێت دەبرێنە نەخۆشخانەكان، لەلایەن پزیشك‌و كارمەندانی نەخۆشخانەوە راپۆرت نانووسن‌و لایەنە پەیوەندیدارەكان ئاگادار ناكەنەوە.
محەمەدی تەمەن (4) ساڵ یەكێكە لەو نموونانەی كە هەرچەندە براوەتە نەخۆشخانە، بەڵام بەبێ ئاگاداركردنەوەی لایەنە پەیوەندیدارەكان لەبوونی حاڵەتێكی گوماناویی، تەرمەكەی رادەستی خانەوادەكەی كراوە، بەڵام لەلایەن رۆژنامەوانی ئەم بەدواداچوونەوە راستی بابەتە ئاشكراكرا.
خوشكە تەمەن (3) ساڵانەكەی محەمەدیش، شوێنەواری گازگرتن‌و برین...هتد بەجەستەیەوە دیارە، كە لەتاو برسیەتی‌و ئەشكەنجەكاندا بەهیچ شێوەیەك نەیدەتوانی چاو بكاتەوە‌و تەنیا بەزۆر دەیتوانی كەمێك بنوزێنێت.
لەبنكەی پۆلیسی كەركوكدا باوكی (م) خەریكی تەواوكردنی رێكارەكانە بۆ ئەوەی بەكەفالەت ئازاد بكرێت، هۆكاری دەستگیركردنەكەی ئەوە بووە كە ئێوارەی پێشووتر بەكێبڵ لە(م)ی داوە لەبەر ئەوەی درەنگ لەیارییكردن گەڕاوەتەوە، ئەوكاتەشی كە بەدەم ڕێگاوەبوو دەگەڕایەوە بۆ ماڵ بەزەردەخەنەیەكەوە وتی "من كاتی خۆی باوكم لەوە خراپتر لێ داوم، مناڵ بەشەق‌و بۆكس‌و تێهەڵدان نەبێت خۆ تێناگات لەقسە، ئەوەم بۆیە كرد بۆ ئەوەی پەروەردەی بكەم".

بەڵام ئەمە تاكە بیركردنەوەی باوكی (م) نییە، بەگشتی خێزانەكان پێیان وایە، كە بەكارهێنانی تووندوتیژیی بەرامبەر بەمناڵ ئامرازێكە بۆ پەروەردەكردن ، ئەمە جگە لەوەی بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ كلتور كە نەوە بۆ نەوەیەكی تر ئەم بیركردنەوەیە گواستراوەتەوە، بەشێكی تریشی پەیوەنی هەیە بەوەی كە خێزانەكان بەگشتی هۆشیاریی تەواوەتیان نییە سەبارەت بەخراپی لایەنی بەكارهێنانی توندوتیژیی بەرامبەر بەمناڵ.

ئەو كاتەیی كە دایكی (م) بردی بۆنەخۆشخانە بۆتیماركردنی برینەكانی، پۆلیس بەتەكنیكێك باوكیان هێناو دەستگیریانكرد، ئەگەر نا زۆربەی هەرە زۆری ئەو مناڵانەی كە تووندوتیژیان بەرامبەر ئەنجامدەدرێت، كەیسەكانیان ناهێنرێتە دادگا، بەڵكو بەنهێنی لەناو خێزانەكەیاندا دەهێڵدرێنەوە.

بینایی هاوژین ئەو كچە تەمەن (7) ساڵەیە كە لەناو قوتابخانەكەدا جیاوازتر لەهەموو منداڵەكانی تر لەسوچێكدا بەبێدەنگی دانیشتووەو تێكەڵی منداڵەكانی تر نەدەبوو، لەكاتی نزیكبوونەوە لێی‌و ووردبوونەوە، شوێنەواری داخكردن بەدەستیەوە دەبینرێت،  كاتێك رۆژنامەنووسی ئەم بەدواداچوونە لەباوانی تەمەن (10) ساڵانی برای بینایی كۆڵییەوە كە لەهەمان قوتابخانە بوو، بینی شوێنەواری داخكردنیش بەجەستەیی ئەویشەوە دیاربوو.

دایكی بینایی لەدادگایەو كۆتا دانیشتنیەتی بۆ جیابوونەوەیی لەگەڵ مێردەكەی بەهۆی ئەو توندوتیژیانەی كە بەرامبەر بەمنداڵەكانی دەیكات، ، سەبارەت بەداخكردنی مناڵەكانی وتی "من دایكیانم ئاین ئەو حەقەم پێ ئەدات كە لێیان بدەم ئەگەر نوێژ نەكەن، زۆر لاساریش بەلێدان نەبێت بێدەنگ نابن.."
مەلا سەلام حەسەن، پێشنوێژو وتابێژ لە مزگەوتی تانجەرۆ، لەقەزای كەلار ئاماژەیی بەوەكرد كە خێزان مافی ئەوەی هەیە  لەمنداڵ بدات ئەگەر نوێژ نەكات.

ناوبراو وتی "پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم دەفەرموێ‌: ((مروا أولادكم بالصلاە لسبع واضربوهم علیها لعشر وفرقوا بینهم فی المضاجع)). رواه أحمد فی المسند وأبو داود (حدیپ صحیح)) واتە بەمنداڵەكانتان بڵێن لەتەمەنی حەوت ساڵیدا نوێژ بكەن، لەسەر نوێژ نەكردن لەتەمەنی دە ساڵیدا لێیان بدەن".

سارا ناوی خوازراوی ئەو كچەیە كە لەخانەی بێسەرپەرشتانی سلێمانیەو لەگەڵ چوار  خوشك‌و براكەی تری باسی لەوەكرد كە "باوكم دەیدا لە دایكم، دایكیشم بەرە بووە گیان من، منیش دەستم دەكرد بەلێدانی خوشكە بچووكەكەم، ئەویش لەدوایی لێدانەكەی من بەرەبووە گیانی براكەم".

بەكارهێنانی تووندوتیژیی بەشێوەیەكی گشتی، بەتایبەتی تووندوتیژیی خێزانی بەرامبەر بە مناڵ وەكو ڤایرۆس وایە كە لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی تر دەگوازرێتەوە تاوەكو وای لێ دێت بەناو هەموو كۆمەڵگا رۆئەچێت‌و ئەبێت بەبەشێك لەكەلتور.

هەر بۆیە پێویستە دامەزراوەیی تایبەتمەند دابمەزرێت بۆ پرسی توندوتیژیی خێزانی بەرامبەر بەمناڵەكانی خۆیان،  جیابكرێتەوە لە جۆرەكانی تری تووندوتیژیی خێزانی بەگشتی، رێكارە یاساییەكانیش بۆ رووبەڕووبوونەوەی بەپێی تایبەتمەندیی مناڵ بێت،  ئەمەجگە لەوەی كە دەبێت یاسایی تایبەتمەند دابنرێت  بۆ "پاراستنی مافەكانی مناڵ" لەپرۆژە یاساییەكی گەورەدا بەناویی یاسای "دڵنیایی هاریكاریی دەستەبەریی كۆمەڵایەتی".
•    ئەم بەدواداچوونە لەلایەن تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەوانی بنکۆڵکاری بەرهەمهاتووە.