راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف  سبەینێ تیمی وزاری بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ پارتی كۆدەبێتەوە، لە كۆی (67) پۆست كە رێككەوتنی لەسەركردووە، تائێستا گۆڕان تەنیا (5) پۆستی لە كابینەی مەسرور بارزانیدا وەرگرتووە، لەدوای كۆبونەوەكەی 7ی ئایاری پەرلەمانەوە هەندێك ناڕەزایەتی لەناو گۆڕاندا لەبارەی مامەڵەی پارتییەوە دروستبووە، بەڵام هێشتا زۆرینە پشتیوانی ئەوە دەكەن جارێكی تر لەبەر هیچ هۆكارێك پەیوەندییەكان لەگەڵ پارتی تێكنەدەنەوە، رێكخەری زیاتر لە سێ مانگە لە سویدە‌و بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتوودا بگەڕێتەوە. كۆبونەوەیەكی وزاریی بڕیارە سبەینێ تیمی وزاری بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت لەگەڵ تیمی وەزیرەكانی پارتیدا كۆببێتەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، تیمی گۆڕان لەو كۆبونەوەیەدا پەیامێكی زارەكی بزوتنەوەی گۆڕان بە تیمی پارتی دەگەیەنن، لەبارەی نیگەرانییەكانیان تایبەت بە هەنگاوەكانی چاكسازی‌و جێبەجێنەكردنی بڕیارەكانی حكومەت لەبارەی چاكسازییەوە. سەرباری ئەمە بزوتنەوەی گۆڕان تائێستا بەشێكی زۆری پۆستەكانی لە كابینەی مەسرور بارزانیدا پڕنەكردوەتەوە، ئەمە یەكێكی ترە لە نیگەرانییەكانی گۆڕان لە پارتی. گۆڕان رێككەوتنی بەشداریكردنی لە حكومەت لەگەڵ مەكتەبی سیاسی پارتی كردووە، بەڵام ماوەیەكە لەرێگەی حكومەت‌و وەزیرەكانییەوە پەیامەكانی بۆ پارتی دەنێرێت نەك لەرێگەی مەكتەبی سیاسی پارتییەوە، رەنگە گۆڕان لەوە تێگەیشتبێت هەموو رێگاكان دەچنەوە بانە، واتە دەچنەوە بەردەم مەسرور بارزانی، بۆیە رێگە خێراكەی حكومەتی هەڵبژاردووە. خانە‌و حكومەت كۆبونەوە ئەمڕۆ خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان تیمەكەی لە حكومەت كۆبووەوە، مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم یەكێك بوو لەوانەی بەشداربوو لە كۆبونەوەكەدا. شەماڵ عەبدولوەفا ئەندامی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان، چەند رۆژێك لەمەوبەر لە وتارێكدا نیگەرانی خۆی لە سیاسەتی پارتی راگەیاندو داوایكرد فراكسیۆنی بزوتنەوەی گۆڕان لە پەرلەمان بكشێتەوە. ئەو ئەندامەی خانەی راپەڕاندن باسی لەوەكرد، بزوتنەوەی گۆڕان تاوتوێی رێككەوتنەكەی لەگەڵ پارتی‌و بەشداریكردنی لە كابینەی مەسرور بارزانی دەكات. گۆڕان كە بەشداری حكومەتی كرد، ماوەی ساڵێكی وەكو ئەزمون دیاریكرد بۆ هەڵسەنگاندنی بەشداربوونی لە حكومەتەكە‌و ئەگەری بڕیاردان لەبارەی مانەوە یاخود كشانەوە لە حكومەت، ساڵەكەی گۆڕان ئێستا (9 مانگ)ی تێپەڕیوە‌و بەپێی زانیارییەكانی (درەو) تیمی گۆڕان لە حكومەت‌و شێوازی مامەڵەكردنی مەسرور بارزانی رەزامەندن. لەناو خانەی راپەڕاندندا كە بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردنی بزوتنەوەی گۆڕان، دوای زیاتر لە (9 مانگ) بەشداریكردن لە حكومەت‌و رێككەوتن لەگەڵ پارتی، شەماڵ عەبدولوەفا تاكە كەسە تائێستا بەڕوونی رەخنە لە سیاسەتەكانی پارتی بگرێت‌و ئەندامەكانی تری خانە بێدەنگن. بەگشتی لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا زۆرینەیەك قایلن بەرێككەوتنی بەشداری لە حكومەت‌و كەمینەیەك نیگەران‌و ناڕازین. ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی هەرێم یەكێك لەوانە بوو كە بەشداری كۆبونەوەی ئەمڕۆ خانەی راپەڕاندنی كرد لەگەڵ تیمی گۆڕان لە حكومەت، بەپێی زانیارییەكان وەزیری دارایی زانیاری بە بزوتنەوەكەی داوە لەبارەی دانوستانەكانی تیمی حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغداد. هەندێك لە سەركردەكانی گۆڕان پێشبینی ئەوە دەكەن كابینەی مەسرور بارزانی قەیرانی دارایی تێپەڕێنێت‌و لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق بگاتە رێككەوتن. بەپێچەوانەی رەزامەندی تیمی حكومەتەوە، تیمی گۆڕان لە پەرلەمان، واتە فراكسیۆنی گۆڕان نیگەرانە لە پارتی، بەدیاریكراوی لە روداوەكەی رۆژی 7ی ئەم مانگەی پەرلەمان كە تێیداو لە پرۆسەی هەڵگرتنی پارێزبەندی لە پەرلەمانتار سۆران عومەر، پارتی، عەلی حەمەساڵح فراكسیۆنی گۆڕانی خستە ناو گەمەكەوە‌و گومانی لەسەر دروستكرد، سەرباری نیگەرانییەكانی عەلی حەمەساڵح، بەڵام بزوتنەوەی گۆڕان ئامادە نییە لەسەر ئەو بابەتە هیچ پەیامێكی نیگەرانی ئاڕاستەی پارتی بكات. رێكخەر دەگەڕێتەوە بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتوودا كۆبونەوەی جڤاتی نیشتمانی بەڕێوەبچێت، عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە ماوەی زیاتر لە سێ مانگە كوردستانی بەجێهیشتووە‌و لە سویدە. (درەو) زانیویەتی، ئامادەكاری دەكرێت بۆ گەڕانەوەی رێكخەری گشتی لە سویدەوە بۆ كوردستان، بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی كە ئەویش ماوەیەك بوو لە دەرەوەی وڵات بەهۆی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە كۆرۆنا گیری خواردبوو، دوێنێ گەڕایەوە بۆ كوردستان. بەگوێرەی زانیارییەكان، بافڵ تاڵەبانی پێشنیازی بۆ عومەر سەید عەلی كردووە پێكەوە بەفڕۆكەكەی ئەو بگەڕێنەوە، بەڵام رێكخەری گشتی گۆڕان رەتیكردوەتەوە. كۆبونەوەی سبەینێی تیمی گۆڕان لەگەڵ پارتی، لەكاتێكدایە ئێستا پەیوەندییەكانی یەكێتی‌و پارتی بەقۆناغیكی ئاڵۆزدا تێدەپەڕێت‌و ماوەی چەند هەفتەیەكە بەهۆی ناكۆكییەكانیانەوە نەیانتوانیوە وادەیەك بۆ بەڕێوەچوونی كۆبونەوەی نێوانیان دیاری بكەن. بزوتنەوەی گۆڕان بەمدواییە لەڕێگەی وەفدێكەوە سەردانی یەكێتی كرد، دواتر یەكێتی لەرێگەی وەفدێكەوە وەڵامی دایەوە‌و سەردانی مەكۆی سەرەكی گۆڕانی كرد لە گردی زەرگەتەی شاری سلێمانی. (درەو) زانیویەتی، لە پرسی لامەركەزیەتی ئیداری كە ماوەیەكە یەكێتی بانگەشەی بۆ دەكات، گۆڕان رایگەیاندووە، كە پەیوەستە بە رێككەوتنەكەیەوە لەگەڵ پارتی‌و تەنیا لەچوارچێوەی كارنامەی حكومەتدا پشتیوانی لە لامەركەزیی دەكات. گۆڕان بەپرۆسەیەكی سەختدا تێپەڕی تاوەكو لە كابینەی نۆیەمدا بەشداریكرد، بۆیە نایەوێت بە ئاسانی رێككەوتنەكەی لەگەڵ پارتی بخاتە مەترسییەوە، بەتایبەتی لەكاتێكدا گومانی لە ناكۆكییەكانی ئێستای یەكێتی لەگەڵ پارتی هەیە‌و پێیوایە ناكۆكییەكی كاتییەوە لەماوەیەكی كورتدا هەردولا دەگەنە رێككەوتن‌و كێشەكانیان چارەسەر دەكەن، بۆیە نایەوێت لەم شەڕەدا بەلای یەكێتیدا بشكێتەوە. گۆڕان خوازیاری بەڕێوەچوونی كۆبونەوەی سێ قۆڵی-یە لەنێوان هەرسێ لایەنی پێكهێنەری حكومەت، بەڵام یەكێتی تائێستا وەڵامی ئەم پێشنیازەی نەداوەتەوە. لە بەغدادیش فراكسیۆنی گۆڕان نیگەرانن لە پارتی، پشكەكانی كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق دابەشكراو گۆڕان بێبەشكرا، تیمی گۆڕان لە بەغداد بەپێچەوانەی تیمەكەیان لە كابینەی مەسرور بارزانی، بەردەوام رەخنە لە سیاسەتەكانی پارتی دەگرن. جڤاتی نیشتمانی كە بەپێی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەی گۆڕان بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە، ماوەی سێ مانگە كۆنەبوەتەوە، دواین كۆبونەوەی بۆ هەڵسەنگاندنی ماوەی شەش مانگی بەشداری گۆڕان بوو لە حكومەت، بەبێ هیچ بڕیارێك مانەوەی لە حكومەت پەسەندكرد. پۆستە پڕنەكراوەكان ژمارەیەك پۆست هەن كە بەپێی رێككەوتنی نێوان گۆڕان‌و پارتی، گۆڕان (67) پۆستی كە لە كابینەی نوێی حكومەت بەركەوتبوو، بەڵام لەو ژمارەیە تائێستا تەنیا (7) پۆستیان وەرگیراون‌و ئەوانی تر هێشتا پڕنەكراونەتەوە. ئەو پۆستانەی بزوتنەوەی گۆڕان كە تائێستا پڕنەكراونەتەوە ئەمانەن:  •    یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی •    بریكاری وەزیری كارەبا •    بریكاری وەزیری شارەوانی •    (48) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی‌و راوێژكار  •    دوو ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان •    دوو نوێنەرایەتی هەرێم لە دەرەوەی وڵات •    ئەمینداری وەزارەتی پێشمەرگە •    سەرۆكی سندوقی داهاتە نەوتییەكان •    بەڕێوەبەری گشتی‌و بەرپرسی دیوانی هەموو ئەو وزارەت‌و دەستەكان    

راپۆرت: محەمەد رەئوف – فازڵ حەمە رەفعەت جارێكی تر (11) كورسی كەمینەكان لە پەرلەمانی كوردستان بەلای پارتی دیموكراتی كوردستاندا كەوت، ئەمە قسەوباسی لەبارەی پێداچوونەوە بە كۆتایی كەمینەكان لە پەرلەمان گەرمكردەوە، كۆتای كەمینەكان لە دەرەوە روخسارێكی بە پرۆسەی سیاسی لە هەرێم بەخشیوە، بەڵام لەناوخۆی هەرێم بووە بەبەشێك لە ململانێی سیاسی لایەنەكان.  لە 23ی حوزەیرانەوە بۆ 7ی ئایار رۆژی 23ی حوزەیرانی ساڵی 2015 پەرلەمانی كوردستان روداوێكی گرنگی بەخۆوە بینی، پەرلەمان خوێندنەوەی یەكەمی بۆ پرۆژەیاسای هەمواری یاسایی سەرۆكایەتی هەرێم كرد، لەم رۆژەدا پەرلەمانی بەتەواوەتی دابەش بوو بەسەر دوو بەرەدا، بەرەی یەكەم فراكسیۆنی پارتی‌و بەرەی دووەم لایەنەكانی تر، كورسی كۆتاكان لەم دابەشبوونەدا چونەپاڵ بەرەی پارتی‌و دژی هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و كۆتایهێنان بوون بە ماوەی درێژكراوەی سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان واتە (مەسعود بارزانی). دوای پێنج ساڵ لەم رووداوە، دوێنێ (7ی ئایار) پەرلەمان روداوێكی هاوشێوەی لەبەرگێكی نوێدا بەخۆوە بینی، هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتار (سۆران عومەر) پەرلەمانی دابەشكرد بەسەر دوو بەرەدا، بەرەی پارتی‌و بەرەی لایەنەكانی تر پێكەوە، لەم روداوەشدا هاوشێوەی 23ی حوزەیرانی 2015، كورسی كۆتاكان لە پەرلەمان بێلایەنی خۆیان نەپاراست‌و چونەپاڵ بەرەی پارتییەوە. ئەمە مشتومڕی بەدوای خۆیدا هێنا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا بەپشتیوانی كورسی كۆتاكان پارتی توانی نیسابی یاسایی بۆ بەڕێوەچوونی دانیشتنەكەی پەرلەمان مسۆگەر بكات، ئێستا ئیتر هاوشێوەی 23ی حوزەیران، جارێكی تر پرسی كورسی كۆتاكان لە میدیاو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بابەتی گەرم‌و جێگەمشتومڕە. لەبارەی كۆتاوە كۆتا (Quota) وشەیەكی لاتینییە بەواتای پشك یاخود بەش دێت، لەڕووی مێژوییەوە ئەم زاراوەیە دەبەسترێتەوە بە مەفهومی "جیاكاریی ئەرێنی"، یەكەمجار ئەم زاراوەیە لە شەستەكانی سەدەی رابردوودا لە ویلایەت یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ سیاسەتی "قەرەبووكردنەوەی گروپە بێبەشكراوەكان" واتا كەمینە رەشپێستەكان بەكارهێنراوە، لەچوارچێوەی ئەم سیستمەدا بەشێوازی "كۆتا" هەموو دامەزراوە فێركارییەكان ناچاركران رێژەیەكی دیاریكراوی لەو كەسانەی كە وەریاندەگرن، تەرخان بكەن بۆ كەمینە رەشپێستەكان، ئەمە پەرەی سەند بۆ ئەو وڵاتانەی تریش كە كەمینەكان تێیاندا هەستیان بە مەحرومیەت دەكرد. واتا لە بنەڕەتەوە شێوازی كۆتا بریتییە لە جیاكاریی لە سیستمدا بۆ گروپێك یاخود توێژێك خەڵك، كە بەپێی بنەماكانی ئەو سیستمە توانای ئامادەگییان نییە‌و لەڕێگەی "كۆتا"وە زامنی بەشداربوونیان بۆ دەكرێت. كۆتا لە هەرێمی كوردستان  لە هەرێمی كوردستان كەمایەتی نەتەوەیی‌و ئاینیی هەیە، ئەمە وایكردووە بۆ زامنكردنی بەشدارییان لە پرۆسەی سیاسی، سیستمی "كۆتا"یان لەسەر جێبەجێ بكرێت. لە پرۆسەی هەڵبژادنی پەرلەمان‌و ئەنجومەنی پارێزگاكاندا، كورسی تایبەت بە كەمینەكانی (توركمان، مەسیحی، ئەرمەن)ی دیاریكراوە، لە پەرلەمانی كوردستان كەمینەكان لە كۆی (111) كورسی، بە شێوازی كۆتا (11) كورسییان بۆ دانراوە، لە ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەولێرو سلێمانی‌و دهۆك-یش بەتێكرا (9) كورسی كۆتا بۆ كەمینەكان یاخود وەكو ئەوەی ناوی لێنراوە بۆ "پێكهاتەكان" دانراوە. لەبنەڕەتەوە تەرخانكردنی ئەم كورسیانە بۆ كەمینەكان بەشێوەی "كۆتا"‌و لەدەرەوەی سیستمی پەیڕەوكراوی هەڵبژاردنە گشتییەكان، بۆ ئەوەیە ئەو كەمایەتییانە نوێنەرایەتییان لەناو پەرلەمان‌و ئەنجومەنی پارێزگاكاندا هەبێت‌و بتوانن گوزارشت لە چین‌و توێژەكانی خۆیان بكەن، بەڵام لە هەرێمی كوردستان كەمینەكان‌و پرسی "كۆتا"ی كەمینەكان بووە بەبەشێك لە گەمەیەكی سیاسی نێوان هێزە دەسەڵاتدارەكان، بەدیاریكراویش پارتی دیموكراتی كوردستان كورسی كۆتاكان بۆ لێدان لە نەیارە سیاسییەكانی لەڕووی یاساییەوە بەكاردەهێنێت، ئەمەش لەبنەڕەتەوە گومانی لەسەر بەدیهێنانی دادپەروەری لە سیستمی "كۆتا"ی كەمینەكاندا دروستكردووە،  چەند ساڵێكە لە شەقام ناڕەزایەتییان لەسەر ئەم بابەتە دروستبووە‌و هەندێك داوای هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكان‌و بڕگەی تایبەت بەكۆتای كەمینەكان.  هەوڵێكی شكستخواردوو ! ساڵی 2015 كاتێك كۆتای كەمینەكان، واتە (11) كورسیی پێكهاتەكان لە پرسی هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم چوونە پاڵ پارتی‌و دژی كۆتایهێنان بە وادەی درێژكراوەی سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی وەستانەوە، لە سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە كە ئەوكات یوسف محەمەد سەرۆكایەتی دەكرد‌و سەربە بزوتنەوەی گۆڕان بوو، هەوڵێك دەستیپێكرد بۆ هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان. هەوڵەكە بریتی بوو لە پێشنیازێكی راوێژكاری دەستوریی‌و یاسایی سەرۆكی پەرلەمان كە داوایدەكرد یاسای هەڵبژاردن هەمواربكرێتەوە، یەكێك لە بڕگەكانی پرۆژە پێشنیازەكە باسی لە كورسی كۆتای كەمینەكان دەكرد، ئەمە نوێنەری پێكهاتەكانی ناو پەرلەمانی توڕەكرد. هەندێك لە نوێنەری كەمایەتییەكان، هەوڵەكەی نوسینگەی سەرۆكی ئەوكاتی پەرلەمانیان وەكو لێدان لە مافی كەمینەكان پێناسەدەكرد‌و دەیانوت پێشنیازەكە دەیەوێت كورسی كۆتاكان كەمبكاتەوە. بەڵام راوێژكارەكانی سەرۆكی پێشووی پەرلەمان باسیان لەوەدەكرد، پێشنیازەكە بۆ كەمكردنەوەی كورسییەكان نییە، بەڵكو بۆ دروستكردنی كەشێكی دیموكراسی‌و كێبركێیە لەناو پێكهاتەكاندا تاوەكو لەو رێگەیەوە بتوانن نوێنەری راستەقینەی خۆیان دیاری بكەن. كورتەی پێشنیازەكە ئەوەبوو، كورسی كۆتایی كەمینەكان بۆ (3) كورسی كەمبكرێتەوە، دەبوو فراكسیۆنەكانی ئەم پێشنیازە بكەن بە داواكاریی‌و رەشنوسی هەمواری یاسای هەڵبژاردنی بۆ ئامادە بكەن، بەڵام چەند مانگێك دواتر بەهۆی كێشەی سەرۆكایەتی هەرێمەوە دەرگای پەرلەمان داخراو ئەم هەوڵەش لەبارچوو. كێشەكە لە كوێدایە ؟ ژمارەی كەمینەكانی (مەسیحی، توركمان، ئەرمەن) لە هەرێمی كوردستان لەبەردەستدا نییە‌و خەڵكی سەربەو پێكهاتانە تۆماری دەنگدانی تایبەت بە خۆیان نییە، بۆیە نازانرێت لەسەر چ بنەمایەك (11) كورسییان لە پەرلەمان بۆ دیاریكراوە، هەندێك ئەو ژمارە كورسییە بەبەراورد بە ژمارەی ئەو كەمینانە بە زۆر دەزانن. سەرباری ئەمە، یاسای هەڵبژاردن بازنەی هەڵبژاردنی كورسی كۆتاكانی جیانەكردوەتەوە، ئەمە وایكردووە خەڵكانێك لە دەرەوەی ئەو پێكهاتانە دەنگ بە كاندیدی كۆتاكان بدەن، پارتی دیموكراتی كوردستان تائێستا سودی لەم كەلێنانەی یاسای هەڵبژاردن بینیوە‌و لە رێگەی دەنگدەرانی خۆیەوە ئەو كەسانەی لە كورسی كۆتاكان بۆ پەرلەمان‌و ئەنجومەنی پارێزگاكان سەرخستووە كە دڵخواز‌و گوێڕایەڵی پارتین، پێشبینی دەكرێت لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەماندا لایەنەكانی تر پەنا بۆ ئەم گەمەیە ببەن، ئەگەر یاسای هەڵبژاردن هەموار نەكرێتەوە، نوێنەرایەتی كەمینەكان بەتەواوەتی لە ململانێی لایەنەكاندا دەتوێتەوە، لەبری نوێنەری راستەقیەی خۆیان، نوێنەریان لەناو پارتە دەسەڵاتدارەكاندا دەبێت. لەلایەكی ترەوە ئەوەی پرسیاری دروستكردووە ئەوەیە، جگە لەم سێ پێكهاتەیە كە (11) كورسییان لە پەرلەمان بۆ تەرخانكراوە، لە كوردستان چەند پێكهاتەیەكی تر هەن كە رەنگە ژمارەیان لە پێكهاتەیەكی وەكو ئەرمەنەكان زیاتر بێت، بەڵام لە پەرلەمان هیچ كورسییەكیان بۆ تەرخان نەكراوە، بۆ نمونە پێكهاتەی كاكەییەكان، یاخود زەردەشتییەكان كە بەمدواییە ژمارەیان ڕووی لەزیادبوون كردووە. ئەم ساڵانەی دوایی كە هەڵەبجە وەكو پارێزگایەكی نوێ ناسێندرا، بڕیاردرا لە ئەنجومەنی ئەو پارێزگا نوێیەدا كورسییەكی "كۆتا" بۆ پێكهاتەی كاكەییەكان تەرخان بكرێت، كە ژمارەیەكی زۆریان لە سنوری ئەو پارێزگایەدا دەژین. ئەوەی ئێستا لە هەرێمی كوردستان هەیە لەژێر ناوی كۆتای كەمینەكان، لەدەرەوە روخسارێكی بە پرۆسەی سیاسی هەرێم بەخشێوە، بەڵام لەناوخۆدا نەیتوانیوە نوێنەرایەتییەكی راستەقینە بۆ ئەو كەمینە ئاینی‌و نەتەوەییانە لە دامەزراوەكاندا فەراهەم بكات، نەتەوە یەكگرتووەكان‌و ئەمریكا‌و ئەو وڵاتانەی كە چاودێری دۆخی سیاسی هەرێم دەكەن ئاگاداری وردەكاری ئەم بابەتانەن‌و دەزانن ئەوەی كە هەیە نوێنەرایەتی راستەقینەی پێكهاتەكان نییە‌و هەر لەناو حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانەوە چەندین راپۆرتییان لەوبارەیەوە بەدەستگەیشتووە. كۆتا لە هەڵبژاردنەكانی كوردستاندا لە یەكەم خولی پەرلەمانی كوردستاندا لەساڵی 1992، پێكهاتەكان (5) كورسیان لە پەرلەمان بۆ دیاریكرا، بەپێی بڕیارێكی سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی كە لە 8\4\1992 دەرچوو، ئەو (5) كورسییە بەتەنیا بۆ پێكهاتەی مەسیحییەكان تەرخانكرا. لەیەكەم پرۆسەی هەڵبژاردندا لە هەرێمی كوردستان، بۆ بردنەوەی كورسی كۆتاكان، واتە پێنج كورسییەكەی مەسیحییەكان، (4) لیستی پێكهاتەی مەسیحی بەشداریانكرد. كۆی دەنگی مەسحییەكان لەو هەڵبژاردنەدا (12 هەزارو 59) دەنگ، لەم ژمارەیەك (88)ی دەنگی پوچەڵ بوو، دەنگی راستەقینە (11 هەزارو 971) دەنگ بوو، لەسەر ئاستی كوردستان لە كورسی كۆتاكان، بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوری (6 هەزارو 543) دەنگی بەدەستهێناو (4) كورسی بردەوە، یەكێتی مەسیحییەكانی  كوردستان (2 هەزارو 757) دەنگی بەدەستهێنا‌و كورسییەكی بردەوە.  بەهای كورسییەكی كۆتا لە یەكەم هەڵبژاردندا لە هەرێمی كوردستان نزیكەی (هەزارو 500) دەنگ بوو، لەكاتێكدا بەهای كورسیەكی گشتی لەو هەڵبژاردنەدا نزیكەی (9 هەزارو 672) دەنگ بوو. ساڵی 2004 پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992 ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستانی هەمواركردەوەو ژمارەی كورسی كۆتاكانی لە (5) كورسییەوە زیادكرد بۆ (11) كورسی، بەمەش ژمارەی تێكڕای كورسییەكانی پەرلەمان لە (105) كورسیەوە زیادی كرد بۆ 111 كورسی. ناوچەی هەڵبژاردن    ناوی لیستەكان   لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان كە ساڵی 2005 بەڕێوەچوو، كۆتاكان لەچوارچێوەی لیستی نیشتیمانی دیموكراتی كوردستان دەنگیانداو (11) كورسییەكەیان لەچوارچێوەی ئەو لیستەدا بوو. بەڵام لە خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان كە لە 25/7/2009 بەڕێوەچوو، لیستی كۆتاكان بە سەربەخۆیی بەشداریانكردو 11 كورسی خۆیان هێنا، بەم شێوەیە:  •    لیستی رافیدەین: 2 كورسی  •    مجلس الشعبی الكلدانی السریانی الاشوری: 3 كورسی •    الحركە الدیموقراطیە التركمانیە: 3 كورسی •    لیستی توركمانی هەولێر: 1 كورسی •    لیستی اصلاح التركمانی 1 كورسی •    ارام شاهین داود باكویان 1 كورسی.                          لە خولی چوارەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 21/9/2013 بەڕێوەچوو، كۆتاكان بە لیستی سەربەخۆ بەشدارییان كردوو 11 كورسی خۆیان بەدەستهێنا بەمشێوەیە: •    لیستی رافیدەین: 2 كورسی •    ئەنجومەنی گەلی كلدانی و سریانی و ئاشوری: 2 كورسی •    لیستی پێشكەوتنی توركمانی: 2 كورسی •    لیستەكانی دیكەش یەكی 1 كورسیان مسۆگەركردووە                                        لە خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 30/9/2018 بەڕێوەچوو، كۆتاكان بە لیستی سەربەخۆ بەشدارییان كردوو 11 كورسی خۆیان بەدەستهێنا، بەمشێوەیە:   كورسییەك بە  194 دەنگ !  لە خولی پێنجەمدا ژمارەیەك لە كاندیدی كۆتاكان بە كەمترین دەنگ سەركەوتن بۆ پەرلەمان، لەوانە: •    سارا دڵشاد ئەبوبەكر لە لیستی پارتی گەشەپێدانی توركمانی بە (194) دەنگ بووە بە پەرلەمانتار •    ئازاد ئەكرەم بەهرام لە لیستی میلەتی توركمانی (346) دەنگ بووە پەرلەمانتار •    ئایدن مەعروف سەلیم لە بەرەی توركمانی بە (866) دەنگ بووە بە پەرلەمانتار •    روبینە ئویملك عەزیز لە هاوپەیمانی یەكێتی نەتەوەیی بە (815) دەنگ بووە پەرلەمانتار •    فەرید یەعقوب ئیلیكا لە لیستی رافیدەین بە (896) دەنگ بووە پەرلەمانتار •    كلارا عودیشۆ یەعقوب لە ئەنجومەنی گەلی كلدانی سریانی ئاشوری بە (687) دەنگ بووە پەرلەمانتار •    فاهیك كەمال سوغون لە پێكهاتەی ئەرمەن بە (615) بووە پەرلەمانتار •    مونا نەبی نادر لە لیستی چاكسازی توركمانی بە ( 2236) دەنگ بووە بە پەرلەمانتار كۆتا لە ئەنجومەنی پارێزگاكاندا  لە ئەنجومەنی سێ پارێزگاكەی هەرێم كە بەتێكڕا لە (90) كورسی پێكدێت، (9) كورسی بەشێوازی كۆتا تایبەتكراوە بە كەمینەكان، بەمشێوەیە:  •    ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر: 30 كورسییە، 5 كورسی بۆ كەمینەكانە •    ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی: 32 كورسییە، 1 كورسی بۆ كەمینەكانە •    ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك: 28 كورسییە، 3 كورسی بۆ كەمینەكانە  لە ئەنجومەنی پارێزگاكانیش هاوشێوەی پەرلەمان، كورسی كۆتاكان لە ململانێ سیاسییەكاندا سودی لێبینراوە، لە هەولێر بەپشتیوانی كورسی كۆتاكان لە ئەنجومەنی پارێزگا، پارتی بەبێ لایەنەكانی تر حكومەتی خۆجێی پارێزگاكەی دروستكرد. ئێستا پرسی كورسی كۆتاكان لەژێر گومانی گەورەدایە، بۆ پاراستنی مافی ئەو پێكهاتانە پێویستە لایەنە سیاسییەكان بەجۆرێك یاسای هەڵبژاردن هەمواربكەنەوە كە ئەو كەمینە ئاینی‌و نەتەوەییانە بتوانن ببن بە خاوەنی نوێنەری راستەقینەی خۆیان‌و لە ململانێ سیاسی نێوان لایەنە دەسەڵاتدارەكان دوربخرێنەوە.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت پێنج ساڵ بەر لە ئێستا پارتی دژی ئەوە بوو لایەنەكان بەپشتبەستن بە "زۆرینە"ی پەرلەمانیی كۆتایی بە ماوەی درێژكراوەی سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی بهێنن، بەڵام ئەمڕۆ خۆی لە پرسێكی ئاسایدا چەكی زۆرینەی بەكارهێناو بێ گوێدانە ناڕەزایەتی لایەنەكان، پارێزبەندی یاسایی لەسەر پەرلەمانتار (سۆران عومەر) هەڵگرت، لە مێژووی (28) ساڵی رابردووی پەرلەمانتار، ئەمە دووەم حاڵەتی هەوڵی هەڵگرتنی پارێزبەندی بوو لەسەر پەرلەمانتاران. پارێزبەندی لە مێژووی پەرلەماندا پەرلەمانی كوردستان كۆبووەوە بۆ دەنگدان لەسەر هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر چوار پەرلەمانتار، لە مێژووی (28 ساڵەی)ی پەرلەماندا، ئەمە دووەم هەوڵی هەڵگرتنی پارێزبەندیی یاسایی بوو لەسەر پەرلەمانتاران، یەكەم هەوڵ لە خولی سێیەمدا بوو لەسەر پەرلەمانتارێكی بزوتنەوەی گۆڕان (پێشەوا كانی وەتمانیی)،. هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران بڕیاری پارتی دیموكراتی كوردستان بوو، لە بنەڕەتەوە ئامانج لە بڕیارەكە بۆ هەڵگرتنی پارێزبەندی بوو لەسەر (سۆران عومەر) پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی. سۆران بەمدواییە لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ تەلەفزیۆنی حزبەكەی باسی لەوەكرد، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم كۆمپانیا‌و بانكی تایبەت بەخۆی هەیە، ئەمە مەسرور بارزانی توڕەكرد، لەڕێگەی نوێنەری خۆیەوە لە دادگا سكاڵای یاسایی لەسەر سۆران عومەر تۆماركرد. دوای تۆماركردنی سكاڵا یاساییەكە، فراكسیۆنی پارتی داوای هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتار سۆران عومەر  كرد، سەرۆكایەتی پەرلەمان لەسەر داوای پارتی هەڵگرتنی پارێزبەندی خستە بەرنامەی كاری دانیشتنی ئەمڕۆی پەرلەمانەوە. لە سەرەتاوە ئامانجی پارتی هەڵگرتنی پارێزبەندی بوو لەسەر سۆران عومەر، بەڵام پارتی لیستەكەی فراوان كرد‌و چەند ناوێكی تری بۆ زیادكرد، بەمشێوەیە:  •    ئومێد خۆشناو- سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی •    عەلی حەمەساڵح - سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان •    شیرین ئەمین- ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان كە سەربە یەكێتییە، دژی هەڵگرتنی پارێزبەندی بوو لەسەر پەرلەمانتاران، بۆیە دانیشتنی ئەمڕۆی بەجێهێشت بۆ جێگرەكەی (هێمن هەورامی) كە سەربە پارتییە. هێمن هەورامی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران خستە دەنگدانەوە، زۆرینەی پارتی كە ئامادەی دانیشتنەكە بوون، پارێزبەندییان لەسەر (سۆران عومەر) هەڵگرت‌و داوای هەڵگرتنی پارێزبەندییان لەسەر (ئومێد خۆشناو و عەلی حەمەساڵح‌و شیرن ئەمین) رەتكردەوە.  پارتی بە دەنگنەدانی بە هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر (عەلی حەمەساڵح) سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان‌و (شیرین ئەمین) ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان، بزوتنەوەی گۆڕان بەگشتی‌و سەرۆكی فراكسیۆنەكەی خستە ژێر پرسیارەوە لەبەردەم رایگشتیدا‌و وەكو هاوپەیمانێكی خۆی بزوتنەوەی گۆڕانی نمایش كرد، ئەمە لەحاڵێكدا بوو فراكسیۆنی گۆڕان بایكۆتی دانیشتنەكەی كردو دژی هەڵگرتنی پارێزبەندی بوو لەسەر پەرلەمانتاران، رەنگە پارتی بەم هەنگاوە ویستبێتی تۆڵەی بایكۆتكردنەكە لە فراكسیۆنی گۆڕان بكاتەوە‌و لەبەردەم رایگشتیدا پرسیارو گومانی لەسەر دروست بكات، زیادكردنی ناوی عەلی حەمەساڵح بۆ لیستی ئەوانەی پارێزبەندییان لەسەر هەڵدەگیرێت لە بنەڕەتەوە بۆ ئەوە بوو بزوتنەوەی گۆڕان بخرێتە ناو تاقیكردنەوەیەكی قورسەوە، ئەگەرنا ئامانجەكەی پارتی هەر لەسەرەتاوە (سۆران عومەر) پەرلەمانتاری كۆمەڵ بوو. بەرەیەكی نوێ لە پەرلەمان شەش فراكسیۆنی پەرلەمان بایكۆتی دانیشتی ئەمڕۆ پەرلەمانیان كرد كە بریتی بوون لە فراكسیۆنەكانی (یەكێتی، گۆڕان، یەكگرتوو، كۆمەڵ، نەوەی نوێ، شیوعی). دوان لەم لایەنانە بەشدارن لە حكومەتدا كە بریتین لە هەریەكە لە (یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان)، چوار فراكسیۆنەكەی تر لە بنەڕەتەوە بەرەی ئۆپۆزسیۆنبوونیان هەڵبژاردووە كە بریتین لە (، كۆمەڵ، یەكگرتوو، نەوەی نوێ شیوعی). ئەوانەی كە بایكۆتی دانیشتنی ئەمڕۆی پەرلەمانیان كرد لە كۆی (111) كورسی پەرلەمان، ژمارەیان (53) پەرلەمانتار بوو، لەناو ئەمانەدا (سێ) پەرلەمانتار هەبوون كە لە جوڵانەوەی نەوەی نوێ جیابونەتەوە‌و فراكسیۆنی تایبەت بەخۆیان نییە. كۆی دەنگی ئەوانەی كە بایكۆتی دانیشتنی ئەمڕۆی پەرلەمانیان كرد بەپێی ئەنجامەكانی كۆمسیۆن‌و هەڵبژاردن‌و راپرسی (830 هەزارو 921) دەنگ بوو، واتە هەموو ئەو فراكسیۆنانە پێكەوە لە دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا ئەو رێژە دەنگەیان بەدەستهێناوە‌و نوێنەرایەتی ئەو دەنگانەیان دەكرد. بەڵام لەبەرامبەردا زۆرینەكەی پارتی‌و هاوپەیمانەكانی لەگەڵ ئەو دوو پەرلەمانتارەی تری دەرەوەی پارتی كە بەشداربوون لە دانیشتنەكە، بە تێكڕا نوێنەرایەتی دەنگی (717 هەزارو 448) كەس بوو لە هەرێمی كوردستان. واتە بەرەی نەیارانی ئەمڕۆی دانیشتنی پەرلەمان، بەپێی دەنگی هەڵبژاردن پتر لە (120 هەزار) دەنگیان لە پارتی‌و هاوپەیمانەكانی زیاتر بوو، بەڵام بەپێی كورسی پەرلەمان پارتی لەوان زیاترە، ئەمە پەیوەندی بە سیستمی هەڵبژاردن‌و بەفیڕۆچوونی دەنگی (ماوە)ی ئەو لایەنانەوە هەیە.  زۆرینەكەی پارتی لە پەرلەمان نیسابی یاسایی بۆ بەڕێوەچوونی دانیشتنەكان بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان، بە ئامادەبوونی زۆینەی (50+1)ی كۆی گشتی ژمارەی پەرلەمانتاران بەڕێوەدەچێت، واتە لەكۆی (111) پەرلەمانتار دەبێت (56) پەرلەمانتار لە هۆڵی كۆبونەوە ئامادەبن بۆ ئەوەی دانیشتنی پەرلەمان بەڕێوەبچێت، پارتی لەم خولەی پەرلەمانتار بە ئاسانی ئەو زۆرینەیەی زامن كردووە. پارتی ئێستا خاوەنی (45) كورسییە لە پەرلەمان، (11) كورسی كۆتاكانیش (كەمینەكان) بۆ پارتی یەكلابووەتەوە، پارتی تەنیا بە فراكسیۆنی خۆی‌و كەمینەكان (56) كورسی نیسابی یاسایی مسۆگەر كردووە. بۆ دانیشتنی ئەمڕۆ جگە لە (11) كورسی پێكهاتەكان، دوو پەرلەمانتاری تریش بەشداربوون كە ئەوانیش بریتی بوون لە هەریەكە لە (باپیر كامەلا)‌و (شادی نەوزاد). باپیر كامەلا سكرتێری پارتی كرێكاران‌و رەنجدەرانە، بەڵام لە پەرلەمان جگە لە پارتەكەی خۆی، نوێنەرایەتی دوو پارتی تریش دەكات، چونكە لەدواین هەڵبژاردندا، پارتەكەی باپیر كامەلا بە لیستێكی هاوبەش لەگەڵ حزبی سۆسیالیست‌و پارتی یەكێتی نەتەوەیی دیموكراتی كوردستان كە (غەفور مەخموری)ی سەرۆكایەتی دەكات، بەشداری هەڵبژاردنی كرد، باپیر كامەلا شوێنی عەبدوڵای حاجی مەحمودی لە پەرلەمان پڕكردوەتەوە، عەبدوڵای حاجی مەحمود برای محەمەد حاجی مەحمود سكرتێری حزبی سۆسیالیستە، هەرسێ لایەنەكە پێكەوە لە هەڵبژاردندا یەك كورسییان بردەوە، كورسییەكە بۆ سۆسیالیست بوو، بەڵام دوای ئەوەی عەبدوڵای حاجی مەحمود لە كابینەی نوێی حكومەت پۆستی وەزیری شەهیدان‌و ئەنفالكراوانی وەرگرت، كورسییەكەی بۆ باپیر كامەلای هاوپەیمانیی بەجێهێشت. شادی نەوزاد-یش كە ئەمڕۆ بەشداری كرد لە تەواوكردنی نیسابەكەی پارتی، ئەندانی فراكسیۆنی جوڵانەوەی نەوەی نوێ بوو، بەڵام لە دەستپێكی خولی ئێستای پەرلەماندا لە فراكسیۆنەكەی جیابووە‌و سەرۆكی جوڵانەوەكەی (شاسوار عەبدولواحید) تۆمەتبار كرد بەوەی لەڕێگەی بڵاوكردنەوەی سكانداڵی سێكسیەوە هەڕەشەی لێكردووە، شادی بەشداربوو لە تەواوكردنی نیسابی دانیشتنەكە، بەڵام دەنگی بە هەڵگرتنی پارێزبەندی پەرلەمانتار سۆران عومەر نەداو پێشوەختە دانیشتنەكەی بەجێهێشت. نیسابی ئەمڕۆ پارتی (56) كورسی تێپەڕاندو گەیشتە (58) كورسی، ئەمە پەیامێك بوو بۆ فراكسیۆنەكانی تری ناو پەرلەمان بەوەی، تەنانەت ئەگەر هەموشیان پێكەوە كۆببنەوە، هێشتا ناتوانن بەرامبەر بە پارتی رابوەستن. ئەمە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانە، كە ئەتوانرێت بە "بەهەشتی پارتییەكان" ناوزەند بكرێت، جگە لە زۆرینەی كورسییەكان، پارتی دوو لەسەر سێی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانیشی بەدەستەوەیە، جێگری سەرۆكی پەرلەمان (هێمن هەورامی) پارتییە، سكرتێری پەرلەمان (مونا قەهوەچی) لەسەر پشكی پێكهاتەكان پۆستەكەی وەرگرتووە، بەڵام لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە. چەكی زۆرینە ! دۆخی ئێستا پەرلەمانی كوردستان بەتەواوەتی لەگەڵ خولی پێشوودا پێچەوانە بووەتەوە، لە خولی چوارەمدا بەرەی نەیارانی پارتی زۆرینە بوون، پارتی‌و هاوپەیمانەكانە زامنكراوەكانی پێكەوە توانای تەواوكردن یاخود شكاندنی نیسابیان نەبوو. ئەم بابەتە لە پرسی هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و بەدیاریكراویش درێژ نەكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی (مەسعود بارزانی) گەیشتە ترۆپكی خۆی. رۆژی 23ی حوزەیرانی 2015 یوسف محەمەد سەرۆكی خولی پێشووی پەرلەمان كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕان بوو، هەموار یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی خستە بەرنامەی كاری دانیشتنی پەرلەمانەوە، پارتییەكان كە دەیانزانی بزوتنەوەی گۆڕان‌و هاودەنگەكانی لەو پرسەدا، دەیانەوێت لەو كۆبونەوەیەدا كۆتایی بە ماوەی درێژكراوەی سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی بهێنن، هەوڵی شكاندنی نیسابی یاساییان دا، بەشێوازی یاسایی نەیانتوانی رێگری لە دانیشتنی پەرلەمان بكەن، دواجار پەنایان بۆ رێگەچارەی سەربازی بردو رێگرییان كرد لە گەڕانەوەی سەرۆكی پەرلەمان كرد بۆ هەولێر. لەم مەسەلەیەدا پارتییەكان، یوسف محەمەدی سەرۆكی خولی پێشووی پەرلەمان‌و بزوتنەوەی گۆڕانیان تۆمەتبار دەكرد بەوەی سازان‌و تەوافوق‌و رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتیان شكاندووە‌و لە پرسێكی هەستیاردا (سەرۆكایەتییەكەی بارزانی) لەسەر بنەمای زۆرینە‌و كەمینە بڕیاردەدەن. دوای نزیكەی پێنج ساڵ لەم رووداوە، ئەمڕۆ پارتی خۆی هەمان سیناریۆی دوبارەكردەوە، بەبێ گوێدانە ناڕەزایەتی زۆرینەی فراكسیۆنەكان، پرسی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتار سۆران عومەر خستە دەنگدانەوە‌و چەكی زۆرینەی بەكارهێنا. سەرەتایەكی نوێ زۆرینەكەی ئەمڕۆ پارتی نیشانیدا، پارتی بۆ پرسێكی ئاسایی‌و هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتارێك ئامادەیە زۆرینەی خۆی بەكاربهێنێت‌و پشت لە تەوافوق‌و سازان بكات لەگەڵ هاوبەشەكانی لە حكومەت (یەكێتی‌و گۆڕان)، بۆیە لە پرسە هەستیارەكاندا بەئاسانی ئەم چەكە بەكاردەهێنێت‌و سڵ لە بەرەی نەیارانی لەناو حكومەت‌و لەدەرەوەش ناكاتەوە، لەحاڵێكدا كە دڵنیایە لەوەی لەڕووی یاساییەوە ئەگەر هەموو فراكسیۆنەكانی تری ناو پەرلەمان كۆببنەوە ناتوانن نیسابی یاسایی تەواو بكەن. ئەمە سەردەمێكی نوێیە، پارتی چوار ساڵی زێڕینی تەمەنی خۆی بەڕێدەكات‌و رەنگە جارێكی تر دوبارە نەبێتەوە. (سەرۆكایەتی هەرێم، سەرۆكایەتی حكومەت، زۆرینەی پەرلەمان‌و دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، دەسەڵاتی دادوەری، دەسەڵاتی باڵای ئەمنی‌و دەسەڵاتی ئابوری) لە هەرێمی كوردستان بە دەست پارتی دیموكراتی كوردستانەوەیە، هەموو ئەمانە یارمەتی پارتی دەدات بەبێ گەڕانەوە بۆ ئەوانی تر سیاسەتەكانی خۆی جێبەجێ بكات، بەتایبەتیش لە سەردەمێكدا كە بۆ یەكەمجارە كوڕە گەورەی مەسعود بارزانی سەرۆكی حزب واتە مەسرور بارزانی رۆڵی خۆی لە پۆستی سەرۆكی حكومەتدا تاقیدەكاتەوە‌و دەیەوێت بۆ زەمەنێكی زۆر‌و چەندین خولی تر لەم پۆستەدا بمێتێتەوە. سەرباری ئەمە، لایەنەكانی دەرەوەی پارتی جگەلەوەی لەچوارچێوەیەكی هاوبەشی كاری پەرلەمانیدا كۆنەبونەتەوە‌و ستراتیژێكی هاوبەشیان نییە، هەریەكەشیان لەناوخۆیاندا دابەشبوون بەسەر چەندین ئاڕاستەدا‌و رەوتداو ناكۆكن. 

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت  - محەمەد رەئوف  تەنانەت مەلا بەختیاریش داوا دەكات پارێزبەندی لەسەر سۆران عومەر پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی هەڵنەگیرێت، بەڵام هێشتا عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵ بێدەنگە، (درەو) لەم راپۆرتەدا زانیاری لەبارەی هەڵوێستی كۆمەڵ سەبارەت بە كەیسەكەی سۆران عومەرو رەوتی پەیوەندییەكانی كۆمەڵ لەگەڵ پارتی لە رابردووەوە بۆ ئێستا بڵاودەكاتەوە. مەلا بەختیاریش دژە ! مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و كوڕە گەورەی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان لە دادگا سكاڵای لەسەر سۆران عومەر ئەندامی فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی لە پەرلەمانی كوردستان تۆماركردووە‌و دەیەوێت پارێزبەندی لەسەر هەڵبگرێت. ماوەی دوو رۆژە ئەم باسە بووە بە بابەتی گەرمی میدیا‌و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لە كوردستان، هەموان قسە دەكەن، تەنانەت مەلا بەختیار ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش داوا لە مەسرور بارزانی كرد دەست لە بڕیارەكەی لەدژی سۆران عومەر هەڵگرێت، بەڵام ئەوەی تائێستا بێدەنگە عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵی ئیسلامییە. ئەمیر بۆ بێدەنگە ؟ بەپێی ئەو زانیارییانەی كە دەست (درەو) كەوتوون، كۆمەڵی ئیسلامی بڕیاریداوە لە كەیسەكەی سۆران عومەردا قۆناغ بەقۆناغ‌و بەپێی پێویستی قۆناغەكە قسەبكات، ئێستا فراكسیۆنی كۆمەڵ بەیاننامەی بڵاوكردوەتەوە‌و دژی هەوڵی هەڵگرتنی پارێزبەندی (حصانە)یە لەسەر سۆران عومەر، بەڵام مەكتەبی سیاسی حزبەكە‌و ئەمیری كۆمەڵ قسەیان نەكردووە. (درەو) زانیویەتی، عەلی باپیر پەیوەندی بە سۆران عومەرەوە كردووە‌و پاڵپشتی خۆی بۆ راگەیاندووە‌و پێی وتووە:" دەتوانین چیت بۆ بكەین"، سۆران عومەر پێی وتووە ئەو تەنیا یەك تەكلیفی هەیە، تەكلیفەكەش ئەوەیە:" مامۆستا عەلی باپیر لەسەر ئەم كەیسە هیچ تەكلیفێك لە مەسعود بارزانی نەكات"، لەسەر ئەم هەڵوێستە، ئەمیری كۆمەڵ ستایشی سۆران عومەری كردووە. پەیوەندییەكانی پارتی‌و كۆمەڵ كۆمەڵی ئیسلامی ساڵی 2001 دامەزراوە، لەدوای دامەزراندییەوە پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان ئاسایی بووە تاوەكو ساڵی 2015، لەو ساڵەدا كۆمەڵی ئیسلامی لە پرسی درێژكردنەوە یاخود نەكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی هەرێم (مەسعود بارزانی)، هەڵوێستی خۆی خستەپاڵ بزوتنەوەی گۆڕان، ئەوكات ئەمیر كۆمەڵ زیاتر لە مەسعود بارزانی، دیداری لەگەڵ نەوشیروان مستەفادا دەكرد، ئەمە پارتی نیگەران‌و توڕەكرد. ئەو ساڵانە پەیوەندییەكانی پارتی‌و كۆمەڵ لەوپەڕی خراپیدا بوون، پارتی لە هەولێر فشاری بۆ كادیرانی كۆمەڵ هێنا، پەرلەمانتارێكی كۆمەڵی بە "تیرۆر" تۆمەتباركرد‌و چەندین كادری كۆمەڵی دەستگیركرد.  ئاڵۆزی پەیوەندییەكان وەكو خۆیان مانەوە تاوەكو پێكهێنانی كابینەی نویەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی ڤیتۆی لەسەر بەشداری كۆمەڵی ئیسلامی لە كابینەكەی مەسرور بارزانی هەبوو، كۆمەڵ تا دواین سات هەڵوێستی خۆی لەبارەی بەشداربوون یان نەبوون لە كابینەی مەسرور بارزانی رانەگەیاند، قسەوباس هەبوو ئەوكات پارتی لەڕێگەی پەیوەندییەكی تەلەفۆنییەوە كۆمەڵی بانگهێشت كردووە بۆ بەشداربوون لە كابینەكە، بەڵام هەوڵەكە بێ ئەنجام بوو، حكومەت پێكهات‌و كۆمەڵ بەشدار نەكرا، لەدوای ئەمەوە كۆمەڵ ئۆپۆزسیۆنبوونی خۆی راگەیاند. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە ئەوكات دەست (درەو) كەوتبوون، پارتی مەرجی ئەوەی هەبووە عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵ سەردانێكی پیرمام بكات‌و چاوی بە مەسعود بارزانی بكەوێت، ئەمیر ئەو سەردانەی نەكردووە‌و ئەمە هۆكاری بەشدارنەبوونی كۆمەڵ بووە لە كابینەی نوێ. دوای پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت بە دوو مانگ، هێڵێكی پەیوەندی نوێ لەنێوان پارتی‌و كۆمەڵی ئیسلامی كرایەوە، ئەندازیاری هێڵە نوێیەكە لە پارتی (فازل میرانی) سكرتێری مەكتەبی سیاسی‌و لە كۆمەڵی ئیسلامیش (عەبدولستار مەجید) ئەندامی مەكتەبی سیاسی بوون. پەیوەندییەكانی فازل میران‌و عەبدولستار مەجید، دواجار بە ئاكام گەیشت‌و لە ئەیلولی 2019دا ئەمیری كۆمەڵ چووە پیرمام‌و لەگەڵ مەسعود بارزانی دیداری كرد. ئەوكات سەرچاوەیەكی باڵا بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، لە كۆبونەوەكەدا سەرەتا عەلی باپیر موجامەلەیەكی زۆری مەسعود بارزانی كردووە، پێی وتووە:" ئێستا كوردستان پێویستی بە ئەزمون‌و توانی ئێوەیە، فەرموو براگەورەبە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان". لەبەرامبەردا مەسعود بارزانی گلەیی لە عەلی باپیر كردووە لەبارەی ئەوەی پێشتر پەیوەندی نێوان پارتی‌و كۆمەڵی ئیسلامی بەهێز بووە، بەڵام بۆچی‌و لەپێناو چی لە دوو ساڵی رابردوودا ئەو پەیوەندییەیان تێكداوە، تەنانەت بارزانی ئاماژەی بە رووداوەكانی (31)ی ئاب كردووە‌و باسی لەوەكردووە، ئەوكات عەلی باپیرو ئیسلامییەكان لەگەڵ پارتی بوون لەبەرامبەر یەكێتیدا. سەرچاوەكە بە (درەو میدیا) راگەیاندبوو، ئەمیری كۆمەڵ بەشێوەی زارەكی بەڵێنی بە بارزانی داوە كە "چیتر ئەو رووداوانە دووبارەنابنەوە". لەوكاتەوە تائێستا پەیوەندییەكانی پارتی‌و كۆمەڵی ئیسلامی بەدۆخێكی ئاسایدا تێپەڕیون، بەڵام كەیسی هەڵگرتنی پارێزبەندی‌و دادگایكردنی پەرلەمانتار سۆران عومەر هەندێك گرژی‌و نیگەرانی بۆ پەیوەندییەكانی هەردوولا گەڕاندوەتەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) مەكتەبی سیاسی كۆمەڵ لەڕێگەی فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتییەوە نیگەرانی خۆیان لەبارەی كەیسەكەی سۆران عومەرەوە بە پارتی گەیاندووە. مەكتەبی سیاسی كۆمەڵ دابەشبووە بەسەر دوو ئاڕاستەدا، هەندێك لەگەڵ پەرەپێدانی پەیوەندییەكانن لەگەڵ یەكێتی، هەندێك تر خوازیاری نزیكبونەوەن لە پارتی، لە پرسی بەشداربون یاخود نەبوون لە حكومەتیشدا ئەم دوو بەرەیە هەریەكە‌و بە ئاڕاستەی خۆی كاری دەكرد، ئەمیر لەنێوان ئەم دوو بەرەیەدا راوەستاوە. هەوڵی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتار سۆران عومەر لەلایەن پارتییەوە دوای چەند رۆژێك دێت لەسەردانی وەفدێكی مەكتەبی سیاسی كۆمەڵ بۆلای لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان. لە كەیسی سۆران عومەردا، پەرلەمانتارانی یەكێتی لەدژی هەوڵەكەی پارتی وەستاونەتەوە، سەرۆكی پەرلەمان (رێواز فایەق) كە سەربە یەكێتییە، بەفەرمی‌و بە نوسراو دژایەتی خۆی بۆ هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر ئەو پەرلەمانتارەی كۆمەڵ راگەیاندووە. كەیسی گیراوانی كۆمەڵ پارتی لەماوەی رابردوودا لەڕێگەی دەستگیركردنی لایەنگرانی كۆمەڵی ئیسلامییەوە بەتایبەتی لە هەولێر، هەوڵیداوە كۆمەڵ‌و بڕیاری سیاسی كۆمەڵ جڵەو بكات. ساڵی 2016 كە پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و كۆمەڵی ئیسلامی ئاڵۆزبوو، پەرلەمانتار سۆران عومەر بەڵگەنامەیەكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، (هەزارو 300) ئەندامی كۆمەڵی ئیسلامی لە هەولێرو دەوروبەری بەتۆمەتی ناڕەواو سیناریۆی جۆراوجۆر دەستگیركراون. پارتی زۆرجار بۆ دەستگیركردنی لایەنگرانی كۆمەڵی ئیسلامی پەنا بۆ تۆمەتی "تیرۆر" دەبات، لەمەشدا سود لە پاشناوە ئیسلامییەكەی كۆمەڵ وەردەگرێت، ژمارەی دەستگیركراوانی كۆمەڵی ئیسلامی لای پارتی لەئێستا لەبەردەستدا نییە. بەڵام رۆژی 23ی مانگی رابردوو عەبدولستار مەجید ئەندامی مەكتەبی سیاسی كۆمەڵ وەكو سەرۆكی فراكسیۆنی حزبەكەی لە پەرلەمان لە هەولێر سەردانی رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كرد. یەكێك لە تەوەرەكانی كۆبونەوەی عەبدولستار مەجید لەگەڵ رێبەر ئەحمەد پرسی (ئازادكردنی مەرجداری زیندانییەكان) بوو. بەپێی راگەیەندراوی عەبدولستار مەجید خۆی، لەو كۆبونەوەیەدا داوای لە رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێم كردووە" ئەو كەسانە ئازاد بكات لە رابردوودا تۆمەتی تیرۆریان خراوەتە پاڵ‌و هیچ پەیوەندییەكیشیان بە كاری تیرۆریستییەوە نەبووە"، وەزیری ناوخۆ وتویەتی:" تائێستا ژمارەیەكی زۆر لە گیراوان ئازادكراون‌و پلانمان هەیە لە رۆژانی داهاتووشدا چەندین كەسی دیكە ئازاد بكەین". ئاڵۆزبونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان كۆمەڵ‌و پارتی، رەنگە كێشە بۆ ئازادكردنی گیراوانی سیاسی كۆمەڵ لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا دروستبكات.  

نوسینی:  ته‌حسین قادر ڤایرۆسی کۆڤید١٩ دۆخی ئابووری ئه‌و وڵاتانه‌ی سه‌ختتر كرد كه‌ پشتیان به‌ داهاتی نه‌وت به‌ستووه‌، عێراق و ھەرێمی کوردستان-یش لە پێشەوەی ئەو وڵاتانه‌ن به‌تایبه‌ت دروست نه‌كردنی ژێرخانی ئابوورییان زیان به‌ركه‌وتنه‌كه‌ی قورستركرد‌. به‌كارهێنانی كه‌رتی گشتی بۆ ملیاردێركردنی كه‌مینه‌یه‌ك  فه‌رامۆشكردنی کەرته‌كانی کشتوکاڵ و پیشەسازی ئاستی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆییان ده‌سته‌وه‌ستانكرد، ئەوەی بونیادیش نرابوو له‌ رابردوودا به‌هۆی گه‌نده‌ڵییه‌وه‌ وێرانكرا بۆیه‌ خەڵکێكی زۆر كاره‌كانیان و ده‌رفه‌تی كاریان له‌ ده‌ستدا. هاوشان له‌ پرۆسه‌یه‌كی فراوانتردا ‌بۆ کڕینی دەنگ و وەلا‌و لە کابینەی دووەمی حکومەتی ھەرێم و کابینەکانی دواتردا، کردیانن بە مووچەخۆری حیزب و حکومەت و بەشێکی داھاتی گشتییان بۆ ته‌رخانكردن. به‌مجۆره‌ زۆرینه‌یه‌كی مووچه‌خۆر له‌ كه‌رتی گشتی دامه‌زرێندران كه‌ رێژه‌ی مووچه‌كه‌یان‌ به‌ زه‌حمه‌ت به‌شی بژێوی ژیانیانی ده‌كرد و‌ نه‌یانتوانی ببنه‌ خاوه‌ن پاشه‌كه‌وتێك به‌رگه‌ی چه‌ند مانگێكی بێ مووچه‌یی بگرن. به‌ڵام به‌رپرسانی حیزبی ناو حكومه‌ت له‌ رێگای به‌ده‌ستهێنانی وه‌لا‌ویانه‌وه‌ ته‌مه‌نی حوكمڕانییان درێژكرده‌وه‌ و له‌و دۆخه‌ سه‌خته‌ی بڵاوبوونه‌وه‌ی ڤایرۆسی كۆرۆنا-ش ملیاره‌كانیان هه‌ر نه‌خسته‌ خزمه‌ت مووچه‌خۆرانی بێ مووچه‌ و هه‌ستانه‌وه‌ی ئابووری كوردستان له‌ كاتێكدا نرخی نه‌وت دابه‌زیوه‌ و حكومه‌تی به‌غداد مووچه‌ نانێرێت. سیاسه‌تی ئابووری هه‌رێمی كوردستان بووه‌ته‌ هۆی گۆڕینی مانا كلاسیكه‌كه‌ی بێكاری و هه‌ژاری، بۆنموونه‌ له‌ ساڵانی پێشوودا ئه‌گه‌ر كه‌سێك هیچ كارێكی به‌ ئه‌نجام نه‌گه‌یاندایه‌ و داهاتی مانگانه‌ یان رۆژانه‌ی نه‌بوایه‌ پێیان ده‌وت بێكار، كه‌سێك هیچ سه‌رچاوه‌یه‌كی بژێوی نه‌بوایه‌ بۆ دابینكردنی پێداویستییه‌كانی ژیانی پێیان ده‌وت هه‌ژار، به‌ڵام ئه‌مڕۆ فه‌رمانبه‌ران له‌ یه‌ك كاتدا بێكار و هه‌ژارن، هه‌ژاره‌كانیش چوونه‌ته‌ ژێر هێڵی هه‌ژارییه‌وه‌.  به‌مشێوه‌یه‌ به‌ ملیاردێربوونی كه‌مینه‌یه‌كی ده‌سه‌ڵاتدار وده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی هێزی ئابووری و سیاسی و سه‌ربازی، له‌سایه‌ی باڵاده‌ستی تێكه‌ڵی حیزب له‌ حكومه‌ت و لاوازی لێپرسینه‌وه‌ و چاودێری له‌ لایه‌ن په‌رله‌مان و داواكاری گشتی و دیوانی چاودێری دارایی و دادگاكان و ده‌سته‌ی ده‌ستپاكی و شاردنه‌وه‌ی زانیارییه‌كان له‌ رۆژنامه‌نووسان، نازاندرێت ئەو ملیارانە چەندن، دەیانن یان گەیشتونەتە سەروو سەد. داخستنی پەرلەمان بۆ ماوەی ٢ ساڵ له‌لایه‌ن حزبێكی سیاسی، دیارترین بەڵگەی راستی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ده‌سه‌ڵاته‌كانه‌ تا هیچ چاكسازی و گۆڕانكارییه‌ك نه‌یه‌ته‌بوون. یه‌ك وڵات و دوو جۆر ژیان  به‌رده‌وامی گه‌نده‌ڵی‌ دارایی و كارگێڕی، جیاوازییه‌ چینایه‌تییه‌كانی قوڵتر كردۆته‌وه‌، كه‌مینه‌یه‌كی حیزبی بوونه‌ته‌‌ خاوه‌ن پاره‌یه‌كی زۆر و شێوه‌ ژیانێكی تایبه‌ت و ده‌سه‌ڵاتێكی شێوه‌ ره‌ها كه‌ ته‌واو جیاوازه‌ له‌ ژیانی زۆرینه‌ی هاووڵاتییان.  سەرکردەی ئەو حیزبانەی ئه‌مڕۆ وه‌ك پاشاكانی سه‌ده‌ی ناوه‌ڕاست ده‌ژین، لە راپەڕینی ١٩٩١ کاتێک لە شاخ و دەرەوەی وڵات گەڕانەوە، جیاوازییەکی ئەوتۆیان لەگەڵ خەڵک لێ به‌دینه‌ده‌كرا، بۆیە جەماوەر بە رێزه‌وه‌ لە ئامێزیان گرتن، ئێستا هه‌ر بۆ شه‌ڕ و رۆژی ده‌نگدان بیر له‌ پێگه‌ی هاووڵاتییان ده‌كه‌نه‌وه‌.  بەڵام دواتر خۆ پیرۆزکردن و دەوڵەمەندکردن بووە ئامانجیان، شەڕی ناوخۆیان لەو پێناوەدا تازەکردەوە، پێشمەرگە و قاعیدەی حیزبی دڵسۆز و رۆڵەی ھەژاریان دابەکوشت، سەدام و داگیرکەرانی تریان ھێنایە سەر یەکتری. لە ئەنجامدا کۆنترۆڵی داھاتەکانیان کرد، یارمەتی وڵاتانیان بۆ خۆیان وەرگرت، نەوت و گازی کوردستانیان بە ناوی ئابووری سەربەخۆ بە ناشەفافی دەرھێنا و فرۆشت، گرێبه‌ستی ٥٠ ساڵی نەوت و گازی نھێنییان لەگەڵ تورکیا کرد، حکومەتیان قەرزدارکرد، میللەتەکەیان خسته‌ژێرباری هه‌ژاری و باجی هه‌ڵه‌ و گه‌نده‌ڵییه‌كانیان. له‌ ساڵی 2014ه‌وه‌، متمانەیان به‌ سیسته‌می بانكی كه‌رتی تایبه‌ت و گشتی لاوازكرد، ئه‌وه‌ش بەھۆی ئه‌وه‌ی حكومه‌ت ئه‌و پارانه‌ی‌ خوارد و ده‌ستی به‌سه‌رداگرت كه‌ خەڵک و کۆمپانیاکان لە بانک ھەیانبوو، ئه‌مه‌ش رێگرە لەوەی جارێکی تر هاووڵاتییان یان كۆمپانیاكان پارە لە بانک دابنێن، له‌ كاتێكدا سه‌رچاوه‌كانی هه‌واڵ باس له‌ قه‌باره‌ی گه‌وره‌ی پاره‌ی به‌رپرسانی حیزبی ده‌كه‌ن له‌ بانكه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی وڵات. حکومەتی ھەرێم له‌ ماوه‌ی 29 ساڵی رابردوو ده‌رفه‌تی لەباری ھەبوو بۆ بنیاتنانی دامودەزگای دەستوری و جیاکردنەوەی ده‌سه‌ڵاته‌كان لە یەکتری، دروستکردنی ھێزی نیشتیمانی پێشمەرگە و ناوخۆ، پەروەردەکردنی چەند نەوەی نوێ بە سیستمی پەروەردە و خوێندنی باڵای ھاوچەرخ و بەستنەوەیان بە ئابووری بازاڕەوە، پشتیوانی لە رێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی و میدیای سەربەخۆ، ئابووری بەھێز بە ھەمەجۆرکردنی کەرتە گشتی و تایبەتەکانەوە بەجۆرێک ئاسایشی خۆراک و ئاو و پێویستییەکانی خەڵک لە ناوخۆ دابین بکات و یەدەکێکی نەقدی ئەوتۆشی ھەبێت بۆ کارەساتی کتوپڕی وەک کۆڤید ١٩. بەڵام ئێستا نەک ئەوانە نەکراوە، بەڵکوو به‌فه‌رمی حکومەت دەیان ملیار دۆلار قەرزارە، نەوتەکەی پارە ناکات و ناكۆكییه‌كانیشی له‌گه‌ڵ عێراق به‌هه‌ڵواسراوی ماوه‌ته‌وه‌ و عێراقیش ناچێتە ژێر باری دابینکردنی مووچەی کوردستان. ئه‌نجامی ئەم خراپ ئیدارەدانەی دەسەڵاتی سیاسی، سەرکردەی حیزبی به‌ پیرۆزکراو خستۆته‌ڕوو، حیزب کراوەتە ئامراز بۆ پارێزگاری دەسەڵاتی سەرکردەکان، زۆرینەی ئەندامان کراونەته‌ کۆیلەی حیزب و په‌رژینی پارێزگاری له‌ سەرکردەکان، دوای خۆشیان ئەو دەسەڵاتە دەگوازرێتەوە بۆ کوڕ و نەوەکانییان.  له‌ ئێستادا چی بكرێت؟ لە درێژەی قەیرانی داراییدا، بەرپرسیارێتی سەرەکی دەکەوێتە ئه‌ستۆی حكومه‌ت وھەردوو حیزبی دەسەڵات، بۆ رەواندنەوەی گومان و رقی خەڵکی برسی، سەرەتا پێویستە  توانا داراییەکانییان بە ئەسێت و کاشەوە ئاشکرا بکەن، مانگانە بەشێکی بدەنەوە بە حکومەت ھەتا رێژەیەک لە مووچەی مووچەخۆرانی پێبدات. لامەرکەزیەتیش لەناو ھەرێم قووڵبکرێتەوە ھەتا ململانێی ناوخۆ پەرە نەستێنێت. یاسای چاکسازییە پەسەندکراوەکەش جێبەجێبکەن بۆ کەمکردنەوەی جیاوازییەکان و نادادپه‌روه‌ری. پێویسته‌ له‌ نێوان عێراق و هه‌رێمدا لەم قۆناغە، ھەوڵی رێكەوتنێکی ھاوسەنگ  بدرێت کە ھەردوولا ھاوکاربن بۆ تێپەڕاندنی قەیرانەکه‌، چونكه‌ بە قۆستنەوەی ئەم قه‌یرانه‌ی ھەرێم، عێراق دەیەوێت ئەو مافانەی کوردستان كه‌ بە قوربانیدانی خەڵک بە درێژایی سەدەی بیست و لە راپەڕینی ١٩٩١ و لە دوای ٢٠٠٣ ەوە، لە دەستور بوون بە ئەمری واقیع لێیوەرگرێتەوە. خەڵکی کوردستانیش بە دەوڵەمەندی گەورە و مامناوەندییەوە، کەریمی عەلەکە ئاسا، کۆمەکی یەکتری بکەن،  دراوسێ نەھێڵێت ھاوسێکەی بێ شیو بێت، خزم فریای خزمەکانی بکەوێت، ھەر کەسێک تۆڕێک لە ھاوڕێکانی دروستبکات بۆ ھاوکاریکردن. به‌شێك له‌ خەڵکیش دەستبەجێ رووبکەنەوە کشتوکاڵ و ئاژەڵداری، حکومەتیش بە یاسا  قەدەغەکردنی ھاوردە و به‌ تاریفەی گومرگی نوێ، پارێزگاری لە بەرھەمی ناوخۆ بکات و په‌ره‌ی پێبدات. بەمشێوەیە شیرازەی کۆمەڵگە ناپچڕێت، ئاشتی کۆمەڵایەتی ده‌پارێزرێت، پەلاماردان کۆنترۆڵ دەکرێت. بە ئومێدی ئەوەی لە ماوەی ساڵێکدا چارەسەری ڤایرۆسەکە بدۆزرێتەوە و بەدوایدا ژیانی ئابووری و دارایی و کۆمەڵایەتی وردە وردە ببوژێتەوە.   كاركردن بۆ گۆڕانكاری دوای ئاساییبوونەوەی بارودۆخ، سەرژمێری دانیشتووان بکرێت، تۆماری دەنگدەران پاک بکرێتەوە، پیاچونەوە بە یاسا و کۆمیسیۆنی ھەڵبژاردندا بکرێت بەجۆرێک تاکەکەس و لیستی سەربەخۆ ھەلی بەشداربونییان بۆ برەخسێ لە ئەنجومەنی پارێزگا و پەرلەماندا، رێگە لە تەزویر بگیرێت، ئۆپۆزیسیۆنی تاکەکەسی و سەندیکا و رێکخراوی مەدەنی راستەقینە کارا تر بکرێن، تەنھا  حیزبی مەدەنی بێ میلیشیا و چەکدار بۆی ھەبێت بەشداری لە ھەڵبژاردندا بکات. ئینجا ھەڵبژاردنی پێشوەخت بکرێت، لەو بروایەدام دوای ئەم قەیرانە و دوای ئەزموونی شکستخواردووی حیزبی و حوکمڕانی ٢٩ ساڵی رابوردوو، ئەمجارە خەڵکی کوردستان بەرچاوروونتر دەبن بۆ دیاریکردنی چارەنوسی خۆیان.

راپۆرتی: فازل حەمە رەفعەت – محەمەد رەئوف پەرلەمان فریانەكەوت لێپێچینەوە لە حكومەت بكات سەبارەت بەو قەیرانە داراییەی كە دروستبووە، حكومەت دەستپێشخەری كردو لە هێرشێكی هەڵگەڕاوەدا دەیەوێت پەرلەمان دادگایی بكات، مەسرور بارزانی لەڕێگەی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران دەیەوێت پەرلەمان لەم كاتی قەیرانەدا بە خۆیەوە سەرقاڵ بكات نەك حكومەت، هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمان سەرۆكایەتی هەوڵی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران دەكات، رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان دژە، رۆژی پێنج شەممە فراكسیۆنەكانی پەرلەمان دەكەونە بەردەم تاقیكردنەوەیەكی نوێوە، ئایا پەرلەمان لەبەردەم زۆرینەی پارتیدا چۆڵ دەكەن، یاخود بەرەنگاریی دەكەن ؟ نایەوێت ببێت بە پاڵەوان رۆژی پێنج شەممەی ئەم هەفتەیە پەرلەمانی كوردستان كۆدەبێتەوە بۆ هەڵگرتنی پارێزبەندی (حصانە) لەسەر ژمارەیەك پەرلەمانتار، ئەمە لەسەر داوای مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتە، دۆخەكە پێچەوانە بوەتەوە، لەبری ئەوەی پەرلەمان لێپێچینەوە لە حكومەت بكات، حكومەت پەرلەمان دادگایی دەكات. لەبنەڕەتەوە بڕیارەكەی سەرۆكی حكومەت لەدژی سۆران عومەر پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامییە، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو) ژمارەیەك پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكانی تریش دەخرێنە ناو لیستەكە، ئەمە بۆئەوەیە نەوترێت ئامانجەكە تەنیا سۆران عومەرە، لەلایەكی تریش پارتی نایەوێت لەم دۆسیەكەدا سۆران عومەر ببێت بەپاڵەوانی فیلمەكە. سۆران عومەر پێشتر لە لێدوانێكدا باسی لەوەكرد، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كۆمپانیا‌و بانكی تایبەت بەخۆی هەیە، ئەمە سەرۆكی حكومەتی توڕەكرد، مەسرور بارزانی نوێنەری خۆی راسپارد سكاڵای یاسایی لەسەر سۆران عومەر تۆمار بكات. سۆران عومەر دەڵێ:" لەكاتی قەدەغەی هاتوچۆداو نەبوونی هیچ دەوامێك، لە شەودا سەرۆكی حكومەت نوێنەری یاسایی ئەنجومەنی وەزیران دەنێرێ سكاڵا دژمان تۆمار دەكەن، گوایە تۆمەتی ناڕەوا خراوەتەپاڵیان!! جگە لەوەی هەمان كات داواكاری گشتیان راسپاردوە بۆ هەمان مەبەست". كێ لە كێ دەپرسێتەوە ؟ ئەم رۆژانە حكومەتی هەرێمی كوردستان دوچاری قەیرانێكی دارایی سەخت بووە، چاوی لە دەستی بەغدادە بڕەپارەی مانگانەی بۆ بنێرێت، ئەمەش لەژێر هەڕەشەی داڕمانی نرخی نەوت‌و ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی نوێدایە لەگەڵ كابینەی نوێی حكومەت لەعێراق. ئێستا هەموان سەرقاڵی لێكدانەوەی سەرچاوەكانی داهاتن، لەشەقامیش وردە وردە ناڕەزایەتی دژی دابەشنەكردنی موچە دەستیپێكردووە، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان پڕبوون لە قسەوباس لەبارەی قەیرانە نوێیەكە. پەرلەمان كە نوێنەرایەتی دەنگی شەقام دەكات، دەبوو لەم وەختەدا لەبری خەڵك بەدواداچوون بۆ هۆكارەكانی سەرهەڵدانی قەیرانەكە‌و خەزێنەی بەتاڵی حكومەت بكات، بەڵام هێشتا بێدەنگە، فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمان زۆرینەی 5+1 پەرلەمان‌و دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی بەدەستەوەیە، رێگری دەكات لەوەی پەرلەمان بە ئەركی خۆی هەستێت، پارتی لەم رێگەیەوە حكومەتی مەسرور بارزانی دەپارێزێت لە هەر گورزێك كە لە پەرلەمانەوە ئاڕاستەی بكرێت. سەرباری رێگرییەكانی پارتی، لەناو هەندێك لە فراكسیۆنەكانی پەرلەمانەوە دەنگ بەرزبووەتەوە لەبارەی قەیرانە داراییەكە، پارتی‌و سەرۆكی حكومەت بەر لە فراوانبوونی بازنەی ناڕەزایەتییەكان، دەستپێشخەرییان كردو بەر لەوەی پەرلەمان لێپرسینەوە لەگەڵ حكومەت بكات، حكومەت دەیەوێت پەرلەمان دادگایی بكات. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، فراكسیۆنی پارتی‌و هاوپەیمانەكانی دەیانەوێت لە دانیشتنی پێنج شەممەدا پارێزبەندی (حصانە) لەژمارەیەك پەرلەمانتار وەربگرنەوە كە لەسەر قسەكردن سكاڵای یاساییان لەسەر تۆماركراوە، ئەوانەی پارێزبەندییان لەسەر هەڵدەگیرێت بریتین لەئەمانە: •    سۆران عومەر لە فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی •    عەلی حەمەساڵح سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان •    ئومێد خۆشناو سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی (سكاڵایەكی مەحمود سەنگاوی ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی لەسەرە لەبارەی تۆمەتی فرۆشتنی چەكی ئێم فۆر-ەوە) •  كازم فاروق سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ  •    هڵز ئەحمەد لە فراكسیۆنی یەكگرتوو •    لەگەڵ چەند پەرلەمانتارێكی تردا كە هێشتا یەكلانەبونەتەوە كۆی گشتی پرۆسەكە دەكرێت وا لێكبدرێتەوە، مەسرور بارزانی‌و پارتی لەڕێگەی راپێچكردنی پەرلەمانتاران بۆ بەردەم دادگا لەم كاتی قەیرانەدا دەیانەوێت پەرلەمان بەخۆیەوە سەرقاڵ بكەن نەك چاودێریكردنی حكومەت، لەلایەكی تریش هەڵگرتنی پارێزبەندی دەبێتەهۆی چاوترسێنكردنی پەرلەمانتارانی تر. پارێزبەندی چۆن هەڵدەگیرێت ؟ بەپێی ماددەی (24) لە پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان كە لە كۆتاییەكانی خولی چوارەمدا هەمواركراوە، ئەو كەسەی كە دەبێت بە ئەندامی پەرلەمان، لەرۆژی سوێندخواردنییەوە وەكو پەرلەمانتار، پارێزبەندی پەرلەمانی دەبێت‌و ناتوانێ بەبێ مۆڵەتی پەرلەمان تەنازولی لێ بكات. هەمان ماددە، باسلەوەدەكات" نابێت ئەندام ڕاوەدوو بنرێت یان لێكۆڵینەوەی لەگەڵـدا بكرێـت یان ماڵ‌و نوسینگەكەی پشكنینی بـۆ بكرێـت یـان دەسـتگیر بكرێـت بـەبێ مۆڵەتی پێشوەختەی پەرلەمان، تەنیا لەو حاڵەتە نەبێت كە تاوانێكی بینـراوی ئەنجام دابێت". هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران، بەگوێرەی پەیڕەوی ناوخۆ بەدەنگی زۆرینەی ئامادەبوانە، واتە لەم دۆسیەیەدا تاوەكو پەرلەمانتارانی فراكسیۆنەكان بەژمارەیەكی زیاتر لە دانیشتنی رۆژی پێنج شەممەدا ئامادەبن، زیاتر كێشە بۆ هەوڵەكەی پارتی بۆ هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر ئەو پەرلەمانتارانە دروست دەبێت، بەڵام سەرباری ئەمەش پارتی‌و هاوپەیمانەكانی هێشتا زۆرینەی 50+1ی پەرلەمانیان بەدەستەوەیە، پارتی خۆی (45) كورسی هەیە، كۆتاكان واتە نوێنەری پێكهاتەكان لە پەرلەمان كە (11) كورسییان هەیە‌و شكاونەتەوە بەلای پارتیدا، ئەگەر كۆتاكان لەم پرسەدا بچنە پاڵ پارتی، پارتی دەنگی (56) پەرلەمانتار زامن دەكات‌و دەتوانێت پارێزبەندی لەسەر ئەو پەرلەمانتارانە هەڵگرێت، زۆرینەی 50+1 واتە دەنگی (56) پەرلەمانتار لە كۆی (111) ئەندامەكەی پەرلەمانی كوردستان. ئەگەر ئەم هەوڵەی پارتی بە هەر هۆكارێك شكست بهێنێت، بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان، بـەبێ پێشكەشـكردنی بەڵگـەی نـوێ لـە سـەر هـەمان بابـەت، داواكـاری نـوێ بۆ هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر ئەو پەرلەمانتارانە پێشكەش ناكرێتەوە. خۆئەگەر هەوڵەكەش سەركەوتوو بێت، واتە پارێزبەندییان لەسەر هەڵگیرا، لە حاڵەتی راگرتنیان لە یەكێك لە گرتوخانەكان، ئەو پەرلەمانتارانە دەتوانن بەشـداری دانیشـتنەكانی پەرلـەمان‌و كۆبونــەوەی لیژنــەكان‌و گفتوگۆ‌و دەنگدان لەسەر پرۆژەكان بكەن. پرسی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر ژمارەیەك لە پەرلەمانتاران، یەكەمین ئاڵنگارییە كە روبەڕووی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان دەبێتەوە، ئەم پرسە رەنگە خولی پێنجەم دوچاری رچڵەكینێك‌و بكات‌و گۆڕانكاری لەو كۆدەنگییە بكات كە تاڕادەیەك لەناو فراكسیۆنەكاندا هەبووە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا فراكسیۆنی یەكێتی‌و گۆڕان‌و یەكگرتوو و كۆمەڵ و شیوعی لەم پرسەدا چۆن مامەڵە دەكەن، پەرلەمان لەبەردەم زۆرینەی پارتیدا چۆڵ دەكەن‌و بەتەواوەتی ئاڵای سپی هەڵدەكەن یاخود بەرەنگاری دەكەن‌و سەرەتای قۆناغێكی نوێی ململانێی سیاسی لەناو پەرلەمانەوە دەستپێدەكات ؟ موجامەلەكەی مەسرور بارزانی ! بەمدواییە كە پەرلەمان سەرقاڵی تاوتوێكردن‌و پەسەندكردنی یاسای چاكسازی بوو لە دەرماڵە‌و خانەنشینی پلەباڵاكان، چەندجارێك وەفدی پەرلەمانتاران سەردانی بینای سەرۆكایەتی حكومەتیان كرد‌و چاویان بە مەسرور بارزانی كەوت، ئەمە سەرەتای نزیكبوونەوەی پەرلەمانتاران بوو لە مەسرور بارزانی سەرۆكی كابینەی نوێی حكومەت. (درەو) زانیویەتی لەیەكێك لەو سەردانانەدا بۆلای سەرۆك‌و تیمی حكومەت بۆ تاوتوێكردنی یاسای چاكسازی، سۆران عومەر پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی بەشداربووە، ئەوانەی لەو كۆبونەوەیەدا بوون بە (درەو)یان وت: مەسرور بارزانی لەو كۆبونەوەیەدا زیاد لە پێویست موجامەلەی سۆران عومەری كردووە‌و ستایشی تواناكانی كردووە، ئەمە بەشداربووانی كۆبونەوەكەی دوچاری سەرسوڕمان كردووە. دوای ئەو موجامەلەیە، ئێستا جێگەی سەرسوڕمانە بۆچی مەسرور بارزانی بەتوندی هاتوەتەسەر هێڵ‌و دەیەوێت سۆران عومەر دادگایی بكات. ئەوەی لەناو پەرلەمانی كوردستان سەرۆكایەتی پرسی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر ئەو پەرلەمانتارانە دەكات، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمانە، هێمن پێشتر لە دەزگای پاراستنی پارتی كارمەندی مەسرور بارزانی بووە، ماوەیەك دواتر بووە بە راوێژكاری مەسعود بارزانی سەرۆكی پێشووی هەرێمی كورددستان، ئەو لەناو پەرلەمانەوە هەموو هەوڵەكانی خستوەتەگەڕ بۆ پاراستنی كابینەی مەسرور بارزانی. بەگوێرەی نوسراوێك كە دەست (درەو) كەوتووە، رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان دژی هەڵگرتنی پارێزبەندییە لەسەر پەرلەمانتاران، ئەگەر سەرۆك بەردەوام بێت‌و بەڕووی هەوڵەكانی جێگرەكەیدا بوەستێتەوە، سەرەتای قۆناغێكی نوێی پەیوەندییەكان لەناو دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان دەستپێدەكات.   

نوسینی: فرناندۆ دوارتە- BBC وەرگێڕانی لە فارسییەوە: فازل حەمەڕەفعەت رەنگە تا بەر لە چەند مانگێك هیچ شتێكت لەبارەی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە نەبیستبێت، بەڵام پێدەچێت بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوە تێگەیشتبیت، كە ڤایرۆسێكی كوشندە لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا جیهانی دیل كردووە. ئەم نەخۆشییە كە هەندێك بە "دایكی هەموو پەتاكان" ناوی دەبەن، لەنێوان ساڵەكانی 1918و 1920 بووەهۆی مردنی (20 بۆ 50 ملیۆن) كەس. زانایان‌و مێژوونوسان باوەڕیانوایە یەك لەسەر سێی دانیشتوانی جیهان كە ئەو سەردەمە (ملیارێك‌و 800 ملیۆن) كەس بووە، دوچاری ئەم نەخۆشییە بوون، زیانەكانی ئەم پەتایە لە جەنگی یەكەمی جیهانی كە تازە كۆتایی هاتبوو، زیاتر بوو. ئێستا كە جیهان دوچاری قەیرانی كۆڤید-19 بووە، رێگەبدە چاوێك بخشێنین بە دواینجاردا كە تێیدا بەهۆی پەتایەكەوە چەرخی جیهان لە جوڵە كەوتووە- جیهان دوای ئەو كارەساتە چی بەسەرهات ؟ 1921- جیهانێكی تەواو جیاواز پزیشك‌و پەرەستارانی ئەمریكی لەسەردەمی پەتای ئەنفلۆنزای ساڵی 1918 گومانی تێدا نییە كە لە 100 ساڵی رابردوودا زۆرێك لە شتەكان گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە. زانستی پزیشكی توانای كەمتری هەبوو بۆ روبەڕووبونەوەی لەگەڵ نەخۆشییەكاندا، پزیشكەكان دەیانزانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە میكرۆبەوە دروستبووە‌و نەخۆشییەكە دەتوانێت لە كەسێكەوە بگوازرێتەوە بۆ كەسانی تر، بەڵام گومانیان لەوە هەبوو هۆكاری نەخۆشییەكە بەكتریایەكە نەك ڤایرۆس. بارودۆخی چارەسەریش سنوردار بوو- جیهان هێشتا حەوت ساڵی مابوو تاوەكو یەكەمین ئەنتی بایۆتیك بدۆزێتەوە. یەكەمین ڤاكسینی ئەنفلۆنزا لە دەیەی 1940 گەیشتە دەستی خەڵك. خاڵێكی تر كە زۆر گرنگە ئەوەیە، سیستمی چارەسەری جیهانی دروست نەبوبوو. تەنانەت لە وڵاتە دەوڵەمەندەكانیشدا تەندروستی گشتی وەكو بابەتێكی كەمالیات تەماشادەكرا. لارا ئسپینی نوسەری بواری زانستی‌و نوسەری كتێبێك لەبارەی كاریگەرییەكانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی لەسەر جیهان دەڵێ:" لە وڵاتە پیشەسازییەكاندا پزیشكان زیاتر بۆ خۆیان كاریان دەكرد یاخود لەڕێگەی رێكخراوە ئاینییەكانەوە سەرچاوەی داراییان بۆ دابین دەكرا، زۆرێك لە خەڵك تەنانەت دەستیان بە پزیشك نەدەگەیشت". گەنجترو هەژارتر وێنەی نەخۆشخانەیەكی تایبەت بە توشبوانی ئەنفلۆنزای ئیسپانیی شتێك كە بارودۆخەكەی خراپتر كرد، جیاوازی ئەنفلۆنزای ئیسپانی بوو لەگەڵ ئەنفلۆنزاكانی پێش خۆی، لەنمونەی پەتای 1889-1890، كە بوو بەهۆی مردنی ملیۆنێك كەس لەسەرتاسەری جیهان. زۆرینەی ئەوانەی گیانیان لەدەستدا تەمەنیان لەنێوان (20 بۆ 40) ساڵدا بوو، زیانەكان لەسەر پیاوان بەشێوەیەك زیاتربوو كە بەراوردناكرێت- رەنگە ئەمە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە پەتاكە لە كەمپە قەرەباڵغەكانی بەرەی خۆرئاوا دەركەوتبوو ‌و لەگەڵ كۆتایهاتنی جەنگ‌و گەڕانەوەی سەربازەكان بۆ ماڵەكانیان، بڵاوبوو بووەوە. لە هەمان كاتدا نەخۆشییەكە زیانی زیاتری بە وڵاتە هەژارەكان گەیاند. ئەنجامی كۆتایی لێكۆڵینەوەی فرانك بارو توێژەری زانكۆی هارڤارد دەریدەخات 0,5%ی دانیشتوانی ئەمریكا- نزیكەی 550 هەزار كەس بەهۆی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە گیانیان لەدەستداوە، لە حاڵێكدا كە ئەم نەخۆشییە لە هیندستان بوو بەهۆی مردنی 5,2%ی دانیشتوان- نزیكەی 17 ملیۆن كەس. نوسەر كاترین ئارنۆڵد دەڵێ:" زیانەكانی جەنگی یەكەمی جیهان‌و ئەنفلۆنزای ئیسپانی بووەهۆی رودانی كارەساتێكی ئابوری". باپیرەو داپیرەی ئەو نوسەرە لەوانەبوون كە بەهۆی ئەم نەخۆشییەوە لە بەریتانیا گیانیان لەدەستداوە. بەوتەی ئەو:" لە زۆرێك لە وڵاتانی تر پیاوانی گەنج نەمابوون  كارو كەسابەت بكەن‌و خێزان بەڕێوەببەن، كشتوكاڵ بكەن، فێری پیشەی نوێ ببن، هاوسەرگیری بكەن‌و منداڵ بخەنەوە بۆ ئەوەی شوێنی ئەو ملیۆنان مردوو پڕبكەنەوە، نەمانی پیاو بووە هۆی دروستبوونی كێشەیەك بەناوی "زیادبوونی ژنان"، ملیۆنان ژن كە هاوسەرێكی گونجاویان دەست نەدەكەوت.   كارمەندانی ژن ئەنفلۆنزای ئیسپانی وایكرد ژنان بەشێوەیەكی زیاتر بچنە ناو بواری كاركردنەوە سەرباری ئەوەی ئەنفلۆنزای ئیسپانی نەبووە هۆی رودانی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی گەورە- بۆ نمونە ئەگەر بەراوردی بكەی بە كەوتنی فیوداڵیزم بەهۆی پەتای تاعونەوە لە سەدەی چواردەهەمدا- بەڵام لە زۆرێك لە وڵاتاندا كێشەی لە هاوسەنگی رەگەزیی دروستكرد. كریستین بلكبرن لێكۆڵەری زانكۆی كشتوكاڵ‌و بنیادنان لە تێگزاز بەو ئەنجامە گەیشتووە كە كەمبونەوەی كرێكار لە ئەمریكا رێگای لەبەردەم ژناندا كردوەتەوە بچنە ناو هێزی كارەوە.  ئەو دەڵێ:" كەمبونەوەی كرێكار بەهۆی پەتاو جەنگی یەكەمی جیهانییەوە پێی ژنانی خستە ناو بازاڕەوە، ساڵی 1920 ژنان رێژەی 21%ی كۆی دەستی كاریان لە وڵاتدا پێكدەهێنا". هەمان ساڵ كۆنگرێس دەنگیدا لەسەر پاشكۆی نۆزدەیەمی دەستور‌و بەوەش مافی دەنگدان بە ژنان درا. خاتوو بلكبرن دەڵێ:" بەڵگە هەیە نیشانی دەدات پەتاكەی ساڵی 1918 لە زۆرێك لە وڵاتان كاریگەری لەسەر مافەكانی ژنان هەبووە". هەروەك كەمبونەوەی هێزی كار بووە هۆی بەرزبونەوەی كرێی كار، لە ویلایەتە یەكگرتووەكان ئامارەكانی دەوڵەت نیشانی دەدەن ناوەندی كرێی كار لە كەرتی پیشەسازیدا لە 21 سەنت بۆ یەك كاتژمێری كار لە ساڵی 1920دا بەرزبووەتەوە بۆ 56 سەنت لە ساڵی 1925دا. میراتییەكی ناخۆش بۆ تازەلەدایكبوان ئەو منداڵانەی كە لەكاتی پەتاكەی 1918دا لەدایكبوون ئەگەر دوچاربونیان بە نەخۆشی دڵ زیاتر بوو زانایان لێكۆڵینەوەیان لەسەر ئەو منداڵانەش كردووە كە لە پەتاكەی ساڵی 1918 لەدایكبوون، بۆیان دەركەوتووە ئەگەری بوونی كێشە لەنمونەی نەخۆشی دڵ لەو كەسانەدا زیاتربووە لەو منداڵانەی كە بەر لە پەتاكە یان دوای بڵاوبونەوەی نەخۆشییەكە لەدایكبوون. شیكاریی ئامارەكان دەریدەخەن رێژەی كاردانەوە بۆ خوێندن‌و كار لەنێو ئەو منداڵانەی كە ساڵەكانی 1918 بۆ 1919 لە بەریتانیا‌و بەرازیل لەدایبكوون، كەمتر بووە.  هەندێك پێیانوایە ئەو فشارەی كە بەهۆی پەتاكەوە لەسەر دایكان دروستبووە، كاریگەری لەسەر گەشەی جینەكان دروستكردووە، زانیاری سەربازپیشەكانی ئەمریكا سەرەداوی تر بەدەستەوە دەدات: لەنێو ئەوانەدا كە ساڵەكانی 1915 تاوەكو 1922 لەدایكبوون، ئەوانەی لە ساڵی 1919دا لەدایكبوون (یەك سانتیمەتر) كورتتر بوون لە منداڵەكانی تر.  هەستی دژ بە ئیمپریالیستی‌و هاوكاری نێودەوڵەتی گاندی‌و نەتەوەپەرەستەكانی هیندستان بەباشی سودیان لە قەیرانی ئەنفلۆنزا وەرگرت هیندستان لە ساڵی 1918دا زیاتر لە 100 ساڵ بوو كە وەكو موستەعمەرەیەكی بەریتانی ئەژماردەكرا. ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە مانگی (مەی)ی ئەو ساڵەدا چووە ناو ئەو وڵاتەوە، ئەو زیانەی كە بەهیندییەكانی گەیاند زیاتر بوو لەوەی كە بە كۆچبەرە بەریتانییەكانی گەیاند، ئامارەكانی نیشانی دەدەن رێژەی مردن لەنێو خەڵكی هەژاری هیندستاندا گەیشتوەتە نزیكەی 6,2%، لەحاڵێكدا رێژەكە لەناو ئەوروپاییەكاندا تەنانەت نەگەیشتووەتە 1%.  نەتەوەپەرەستەكانی هیندستان بەباشی سودیان لەو هەستە وەرگرت كە بەریتانییەكان بەشێوەیەكی لاواز مامەڵەیان لەگەڵ بەڕێوەبردنی قەیرانەكەدا كردووە، لە ساڵی 1919دا یەكێك لە ژمارەكانی گۆڤاری "هیندی لاو" كە لەلایەن گاندییەوە بڵاودەكرایەوە، بەتوندترین شێوە رەخنە لە دەسەڵاتدارانی بەریتانی گرت بەمشێوەیە:" لە هیچ وڵاتێكی شارستانی تردا بە ئەندازەی حكومەتی هیندستان، دەوڵەت نەیدەتوانی لە كارەساتی پەتادا بەوشێوەیە پشت لە بەرپرسیارێتییەكانی خۆی بكات". بەڵام ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە هەمان كاتدا بایەخی هاوكاری نێودەوڵەتی سەلماند- ئەمە سەرباری مۆتەكەی جیۆپۆلەتیكیی كە جەنگی یەكەمی جیهانی لەدوای خۆی بەجێی هێشتبوو.  كۆمەڵەی نەتەوەكان كە رێكخراوێكی فرەلایەن بوو بەر لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، لە ساڵی 1923دا رێكخراوی تەندروستی دامەزراند، دامەزراوەیەكی تەكنیكی كە سیستمێكی نوێی بۆ كۆنترۆڵی پەتا دۆزییەوە، بەپێچەوانەی رێكخراوی پێشتر واتە نوسینگەی نێودەڵەتی بۆ تەندروستی گشتیی، كە لەلایەن ژمارەیەك دیپلۆماتكارەوە بەڕێوەدەبرا، درایە دەست شارەزایانی زانستی پزیشكیی. جیهان هێشتا ماوەیەكی زۆری مابوو بۆ دامەزراندنی رێكخراوی تەندروستی جیهانیی لە ساڵی 1948دا. پێشكەوتن لە بواری تەندروستی گشتیدا پەتاكە بووەهۆی پێشكەوتنی بواری تەندروستی گشتی زیانەكانی ئەو پەتایە بووەهۆی پێشكەوتن لەبواری تەندروستی گشتیدا، بەتایبەتیش دۆزینەوەی سیستمەكانی چارەسەری سۆسیالیستی. یەكەمین سیستمی چاودێری تەندروستی گشتی لە ساڵی 1920 لە روسیا دروستكرا، زۆری نەخایاند وڵاتانی تریش هەمان كاریان كرد. لارا ئسپینی دەڵێ:" زۆرێك لە وڵاتان لە دەیەی 1920دا دەستیان برد بۆ دامەزراندن یاخود چاكسازیكردن لە وەزارەتی تەندروستیدا. ئەمە ئەنجامی راستەوخۆی پەتاكە بوو. لەوكاتەدا بەرپرسانی تەندروستی گشتی یان لە دانیشتنەكانی حكومەت بەشدارنەدەبوون یان ناچاربوون بچن بۆ بەڕێوەبەرایەتییەكانی تر بۆ بەدەستهێنانی بودجە‌و دەسەڵاتەكان". جێنیفەر كۆڵ زانای بواری ئەنترۆپۆلۆژیا (مرۆڤناسیی) لە زانكۆی رۆیاڵ هالووی لەندەن باوەڕیوایە ریشەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانیی لە زۆرێك لە وڵاتەكان دەبێت لە تێكەڵەیەكی جەنگ‌و پەتا دروستبكرێت. بەوتەی ئەو:" پێشتر ژمارەی بێوەژن‌و منداڵانی بێ باوك‌و پەككەوتەكان زۆر بووە، دەوڵەت وەكو فەراهەمكارێكی خۆشگوزەرانیی گشتی لەناو دڵی ئەم واقیعەوە هاتوەتە دەرەوە. وادێتە پێش چاو پەتاكان رۆڵی ئاوێنە دەبینن بۆ كۆمەڵگە، كۆمەڵگە دەتوانێت دوای پەتا دادپەروەر‌و یەكسانتر بێت".    كاریگەری ئەرێنی مانەوە لەماڵ‌و دورەپەرێزیی كۆمەڵایەتی لە ئەنفلۆنزای ئیسپانیشدا خۆپارێزی‌و دروكەوتنەوەی لە قەرەباڵغی خالێكی گرنگ بوو چیرۆكی دوو شار: لە سێپتێمبەری 1918دا شارە جیاوازەكانی ئەمریكا ئامادەكارییان دەكرد بۆ فێستیڤاڵی بانگەشەكردن بۆ كارتی سەنەدی جەنگیی، ئامانج لە فرۆشتنی ئەم كاغەزانە دابینكردنی بودجەی جەنگ بوو كە هێشتا كۆتایی نەهاتبوو. كاتێك ژمارەی توشبووان بە ئەنفلۆنزای ئیسپانی زیاتر بوو، ئەو رێوشوێنەی كە ئەو دوو شارە گرتیانەبەر بەتەواوەتی دژبەیەك بوو: فیلادلفیا بڕیاریدا فێستسڤاڵەكەی بەپێی ئەو بەرنامەیەی دانراوە ئەنجام بدرێت، سانت لویس بڕیاریدا فێستیڤاڵەكەی هەڵوەشێنێتەوە. یەك مانگ دواتر، زیاتر لە 10 هەزار كەس لە فیلادلفیا بەهۆی توشیبوون بەو نەخۆشییە گیانیان لەدەستدا، بەڵام ژمارەی مردوان لە سانت لویس لە 700 كەس تێنەپەڕی. ئەم جیاوازییە بووەهۆی ئەوە دوروپەرێزیی كۆمەڵایەتی وەكو هەنگاوێكی كاریگەر بۆ كۆنترۆڵكردنی پەتاكە تەماشا بكرێت. لێكۆڵینەوە لە هەنگاوی شارە جیاوازەكانی ئەمریكا لە ساڵی 1918دا نیشانی دەدات، رێژەی مەرگ لەو شارانەی كە زوتر سینەما، كڵێسا‌و خوێندنگەكانیان داخست، زۆر كەمتر بوو. هەروەك گروپێك لە ئابوریناسانی ئەمریكی بە شیكردنەوەی رێوشوێنەكانی ساڵی 1918 بەو ئەنجامە گەیشتوون كە دوای كۆتایهاتنی پەتاكە، ئەو شارانەی كە بەشێوەیەكی توندتر مامەڵەیان كردووە، دۆخی ئابورییان زوتر ئاسایی بوەتەوە. پەتا فەرامۆش كراوە ؟ پۆرترێتی خۆم لەگەڵ ئەنفلۆنزای ئیسپانی- كاری هونەرمەند ئیدوارد مۆنك سەرباری وانە گرنگەكانی، ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە زۆر رووەوە پەتایەكی فەرامۆشكراو بوو. لە بواری گشتیدا كەوتەژێر سێبەری جەنگی یەكەمی جیهانەوە، زۆرێك لە دەوڵەتان بڵاوكردنەوەی هەواڵیان لەبارەی كاریگەری ئەو پەتایە لەسەردەمی جەنگدا قەدەغەكردبوو. نەبوونی هەواڵ ورد لەبارەی ئەو پەتایە بەواتای ئەوەدێت، ئەو قەیرانە ئامادەگییەكی زۆری لەناو كتێبە مێژووییەكان‌و رۆشنبیری گشتیدا نییە. مارك هۆنیگزبام مێژوونوسی پزیشكی دەڵێ:" تەنانەت لە یادی 100 ساڵەی ئەو پەتایەدا (2018) هێشتا پرۆگرامێكی تایبەت بەو یادە بەڕێوەنەچوو. تەنیا چەند گۆڕستانێك پرۆگرامیان بۆ یادكردنەوەی قوربانیدانی پزیشك‌و پەرەستاران رێكخست. ئەمە بەراورد بكە نەخۆشی ئایدز. تەنانەت ژمارەی كاری هونەری، رۆمان‌و شیعرەكان كە لەو سەردەمەدا باس لە پەتاكە دەكەن، زۆر كەمن". ئەمە جگە لە "پۆرترێتی خۆم لەگەڵ ئەنفلۆنزای ئیسپانی" كە كاری ئیدوارد مۆنك-ەو ئەو هونەرمەندە نەرویژییە لەكاتی دوچاربوونی بە نەخۆشییەكە كێشاویەتی. هونیگزبام لەهەمان كاتدا لەباسی ئەم بابەتەدا ئاماژە بە بیبلۆگرافیای بەریتانیكا دەكات لە ساڵی 1924، كە لە سەرەتادا "پڕ رووداوترین ساڵەكانی سەدەی بیستەم" تەنانەت ئاماژەی بەم پەتایە نەكردووە، یەكەمین كتێبە مێژوویەكان كە باسی ئەم پەتایەیان لە خۆگرتووە لە دەورەبەری ساڵی 1968دا بڵاوبونەتەوە. كۆڤید-19 بەتەواوەتی بیرەوەری خەڵكی زیندووكردوەتەوە. فرانسیسكۆ پاولا رۆدریگۆس سەرۆك وەزیرانی بەرازیل كە بەهۆی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە مرد

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت ئەو سێ مانگە كۆتایی هات كە حكومەت بۆ كۆمپانیا‌و سەرمایەدارەكانی دیاریكردبوو بۆ ئەوەی قەرزەكانیان بگەڕێننەوە، حكومەت بڕیاریداوە لەم هەفتەیەدا رێوشوێن دژی ئەو كۆمپانیایانە بگرێتەبەر كە قەرزەكانیان نەگەڕاندوەتەوە، رێوشوێنەكە خۆی دەبینێتەوە لە دەستگیرتن بەسەر ئەو موڵك‌و ماڵانەدا كە قەرزارەكان وەكو (بارمتە) لای حكومەت دایانناوە بۆ وەرگرتنی قەرز، (درەو) لەم راپۆرتەدا وردەكانی بەهای قەرزەكان‌و ناوی ئەو كەس‌و كۆمپانیایانە بڵاودەكاتەوە كە قەرزەكانیان وەرگرتووە. قەرزی كۆمپانیاكان ئەمە یەكێكی ترە لەو دۆسیە چارەسەرنەكراوانەی كە بە میرات لە كابینەكەی نێچرڤان بارزانییەوە بۆ كابینەی مەسرور بارزانی بەجێماوە،  قەرزەكانی حكومەت  (751 ملیار) دینار بوو كە بەهۆی سودی ساڵانەوە گەیشتۆتە نزیكەی (ترلیۆنێك) دینار، بەپێی یاسای چاكسازی دەبێت حكومەت ئەم پارەیە لە كۆمپانیاكان وەرگرێتەوە، كێن ئەو كۆمپانیا‌و سەرمایەدارانەی كە سودمەندبوون لە قەرزی حكومەت ؟ (درەو) لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر بڵاودەكاتەوە. چاكسازی‌و قەرزی كۆمپانیاكان لەگەڵ پەسەندكردنی یاسای چاكسازیدا لە پەرلەمانی كوردستان، پەرلەمانتارانی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان بابەتی وەرگرتنەوەی قەرزە حكومییەكانیان لە كۆمپانیاكان وروژاند، هەندێك ئەمەیان وەكو هەوڵی دەمكوتكردنی پەرلەمانتارانی جوڵانەوەی نەوەی نوێ لەناو پەرلەمان ناوبرد، كە دژی یاساكە وەستانەوە، بەوپێیەی شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ سودمەندبووە لە قەرزەكانی حكومەت. لەناو پرۆژەی چاكسازیدا كە ئێستا حكومەت دەستیكردووە بەجێبەجێكردنی ماددە‌و بڕگەكانی، بەبڕگەیەك حكومەت ناچاركراوە قەرزەكانی لە كۆمپانیاكان وەرگرێتەوە. لەبەر رۆشنایی یاسای چاكسازیدا، دوای ئەوەی یاساكەی لە پەرلەمانەوە بۆ نێردرا، حكومەت بەبریارێك ماوەی سێ مانگ مۆڵەتی خستەبەردەم كۆمپانیا‌و سەرمایەداران بۆ ئەوەی قەرزەكانیان بگەڕێننەوە، رۆژی (1)ی ئەم مانگە مۆڵەتەكە كۆتایی هات. لەبارەی قەرزی كۆمپانیاكانەوە لەنێوان ساڵانی (۲٠٠۷ بۆ ۲٠۱۱) كاتێك ئابوری كوردستان بوژانەوەی بەخۆوە دەبینی، واتە بەرلەوەی بەغداد بەشەبودجەی هەرێم ببڕێت، كۆمپانیاو بازرگانەكان لەڕێگەی بانكە بازرگانییەكانەوە قەرزیان لە حكومەتی هەرێم وەرگرت. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) كە لەچەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەستی كەوتووە، نزیكەی (150) كۆمپانیا‌و سەرمایەدار سودمەندبوون لە وەرگرتنی ئەو قەرزەی حكومەت كە لەبنەڕەتەوە بۆ مەبەستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری بووە بە هاوڵاتیان. لەبارەی كۆی بڕی ئەو پارەیەی كە حكومەت بە قەرز بە كۆمپانیا‌و سەرمایەدارەكانی داوە (درەو) زانیویەتی، كۆی پارەكە (751 ملیار) دیناربووە، بەڵام ئێستا بەهای قەرزەكە بەو سودەوە كە ساڵانە چوەتە سەری گەیشتوەتە (ترلیۆنێك) دینار. حكومەت كە ئێستا دوچاری قەیرانێكی دارایی سەخت بوەتەوە، دەیەوێت لەرێگەی وەرگرتنەوەی ئەم قەرزانە شتێك پارە بخاتەسەر خەزێنەكەی بۆ دابینكردنی موچەی مانگانەی موچەخۆران.  (درەو) زانیویەتی، ئەو قەرزانە بەرێژەیەك سود دراون بە كۆمپانیا‌و بازرگانەكان، بەڵام رێژەی سودەكە بۆ هەریەكێك لەوانەی قەرزەكەیان وەرگرتووە جیاوازە‌و وەكو یەك نییە، بەگوێرەی زانیارییەك كە لەسەرچاوەیەكی باڵاوە دەست (درەو) كەوتووە، زۆرترین بڕی قەرزەكە سەرمایەدارێكی هەولێر بردویەتی كە بڕەكەی (240 ملیار) دیناربووە، بەڵام سەرباری زۆری رێژەی قەرزەكەی، حكومەت رێژەی 3%ی سودی لەسەر قەرزەكە بۆ داناوە، ئەوە لەكاتێكدایە هەندێك لە كۆمپانیا‌و بازرگانەكانی تر كە بەبڕێكی كەمتر سودمەندبوون لە قەرزەكە، بەرێژەی 7% بۆ 11%ی سود لەسەر قەرزەكانیان دانراوە. بەپێی گرێبەستی پێدانی قەرزەكە، دەبوو ئەو كۆمپانیایانە ساڵانە سودی قەرزەكە بگەڕێننەوە بۆ حكومەت، بەڵام لە ساڵی 2014وە زۆربەی كۆمپانیاكان نە سودو نە قەرزەكەشیان بۆ حكومەت نەگەڕاندوەتەوە. لەبەرامبەر وەرگرتنی ئەو قەرزە لە حكومەت، هەریەكێك لەو كۆمپانیاو بازرگانانەی كە قەرزەكەیان وەرگرتووە، موڵكێك یان زیاتریان وەكو بارمتە لای حكومەت داناوە، ئەمە وەكو زەمانەت بۆ گەڕاندنەوەی قەرزەكانیان، بەڵام بەپێی زانیارییەكان ئێستا زۆرێك لەوانەی كە قەرزەكانیان لە حكومەت وەرگرتووە، ئەو موڵكانەیان بە خەڵكانی تر فرۆشتوەتەوە كە وەكو بارمتە لای حكومەت دایانناوە، هەندێك لەوانە یەكەی نیشتەجێبوونی خەڵكیان وەكو بارمتە داناوە، سەرباری ئەمە، هەندێك لەوانەی كە قەرزەكەیان وەرگرتووە، بەهای ئەو موڵكانەی كە وەكو بارمتە لای حكومەت دایانناوە كەمترە لە بڕی ئەو قەرزەی كە وەریانگرتووە، ئەمەش لە بنەڕەتەوە گومانی لەسەر كاری ئەو لیژنەیە دروستكردووە كە قەرزەكانی داوە بە كۆمپانیا‌و سەرمایەدارەكان. بڕیارێك كە جێبەجێ نەكرا ! ساڵی 2014 بەهۆی بڕینی بەشەبودجەی هەرێمی كوردستان‌و دابەزینی نرخی نەوت‌و خەرجییەكانی شەڕی "داعش"ەوە، حكومەتی هەرێم دوچاری قەیرانی دارایی هات، بەر لە كۆتایی ساڵی 2015 حكومەت بیری لەوەكردەوە قەرزەكانی لە كۆمپانیاكان وەرگرێتەوە، ئەوكات حكومەت بڕیاریدا لەماوەی مانگێكدا قەرزەكان لە كۆمپانیاكان وەرگرێتەوە، بەپێچەوانەوە حكومەت موڵكە بارمتەكراوەكانیان دەفرۆشێت. وادەكە تێپەڕی‌و كۆمپانیا‌و بازرگانەكان قەرزەكانیان بۆ حكومەت نەگەڕاندەوە، هەندێك لە كۆمپانیاكان باسیان لەوەكرد، ئەوانیش پارەیان لای حكومەتەو دەبێت حكومەت قەرزەكانیان بۆ بگەڕێنێتەوە. كۆتایی مانگی سێی ساڵی 2016 حكومەت لە بڕیارەكەی بۆ وەرگرتنەوەی قەرزەكانی لە كۆمپانیا‌و بازرگانەكان پاشگەزبووەوە، حكومەت كە ئەوكات نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی دەكرد، بڕیارێكی نوێی دەركرد، كرۆكی بڕیارەكە ئەوەبوو كۆمپانیاكان ئەو پارانە لە قەرزەكانیان دەربكەن كە لەسەر حكومەت هەیانە‌و پاشماوەكەی بگەڕێننەوە، واتە بۆ نمونە ئەگەر كۆمپانیایەك بڕی 30 ملیار دیناری لای حكومەتە‌و لەبەرامبەردا بڕی 40 ملیار دیناری لە حكومەت بەقەرز وەرگرتووە، ئەوكات دەبێت بڕی 30 ملیار قەرزەكەی خۆی لە 40 ملیار قەرزەكەی حكومەت دەربكات‌و تەنیا بڕی 10 ملیار دینار بۆ حكومەت بگەڕێنێتەوە، بەڵام ئەمەش بەتەواوەتی جێبەجێ نەكرا. یەكێتی وەبەرهێنەران چی دەڵێ ؟ پێشترو لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، یاسین مەحمود رەشید وتەبێژی یەكێتی وەبەرهێنەرانی كوردستان رایگەیاند، زۆرینەی ئەو قەرزانەی كە حكومەت بە كۆمپانیا‌و وەبەرهێنەرانی داوە دەكەوێتە سنوری پارێزگاری هەولێرەوە. یاسین مەحمود كە بە "مەلا یاسین" ناسراوە، وتی:" ئەگەر ئێستا حكومەت‌و كۆمپانیاكان ساقی‌و باقی بكەن، حكومەت نزیكەی 700 ملیار دیناری لای كۆمپانیاكانە، بەڵام لەبەرامبەردا حكومەت خۆی نزیكەی ترلیۆنێك دیناری وەبەرهێنەرو بەڵێندەرەكان قەرزارە، واتە حكومەت زیاتر قەرزارە". مەلا یاسین لەمە زیاتر حكومەتی قەرزاربار كردو باسی لەوەكرد، حكومەت زیاتر لە (10 ترلیۆن) دینار قەرزاری پارەی پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەرانە، ئەو پارەیەش بڕێكی هی كۆمپانیاكانە، چونكە بەوتەی ئەو هەر كۆمپانیایەك بەهۆی قیستی پرۆژەكانییەوە 10 بۆ 15 ملیار دیناری لای هاوڵاتیانە، بەڵام بەهۆی پاشەكەوتی موچەوە هاوڵاتیان ئەو پارانە بۆ كۆمپانیاكان ناگەڕێننەوە. وتەبێژی یەكێتی وەبەرهێنەران پشتڕاستیكردەوە، هەندێك لەو كۆمپانیایانەی كە موڵكیان وەكو بارمتە (رەهن) لای حكومەت داناوە لەبەرامبەر وەرگرتنی قەرزەكەدا، ئێستا بەهای موڵكەكانیان یەك لەسەر چواری ئەو پارەیەیە كە بەقەرز لە حكومەتیان وەرگرتووە، بۆیە ئەگەر حكومەت دەستبەسەر موڵكە بارمتەكراوەكانیشیاندا بگرێت، هێشتا حكومەت زەرەرمەند دەبێت نەك كۆمپانیا‌و بازرگانەكان، لەلایەكی تریشەوە بەوتەی ئەو بەپێی یاسا ئەگەر حكومەت موڵكە بارمتەكراوەكانی فرۆشت‌و بەهای قەرزەكانی خۆی دەرنەهێنایەوە، دەبێت موڵكەكان بكات بەناوی وەزارەتی داراییەوە. مەلا یاسین كە وتەبێژی یەكێتی وەبەرهێنەرانە هاوكات خۆی خاوەنی كۆمپانیایەكە بەناوی "بەڕێز"، ئەم كۆمپانیایە یەكێكە لەوانەی كە سودمەند بووە لە قەرزەكەی حكومەت، مەلا یاسین ئامادە نەبوو رێژەی ئەو قەرزە ئاشكرابكات كە كۆمپانیاكەی وەرگرتووە، بەڵام باسی لەوەكرد، كۆمپانیای بەڕێز بڕی (23 ملیارو 500 ملیۆن) دیناری لای حكومەتە، ئەو پارەیەی كە لە حكومەت وەریگرتووە كەمترە لەو پارەیەی كە هی خۆیەتی‌و بە قەرز لای حكومەتە. وتەبێژی یەكێتی بەڵێندەران نكولی لەوە نەكرد هەندێك كۆمپانیا هەن كە نە ئامادەن قەرزەكەی حكومەت بگەڕێننەوە‌و نە ئامادەشن سودی قەرزەكە بدەن، بەڵام ناوی ئەو كۆمپانیایانەی نەهێنا، بەپێی قسەی ئەو ئێستا كۆمپانیاكان رێژەی 35%ی كۆی ئەو قەرزانەیان بۆ حكومەت گەڕاندوەتەوە.    كێشەی یاسایی پێشتر لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) سۆران عومەر ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی كوردستان لەبارەی قەرزی كۆمپانیاكانەوە رایگەیاند، ساڵی 2019 ماوەی شەش مانگ دیاریكرابوو بۆئەوەی كۆمپانیاكان قەرزەكانیان بۆ حكومەت بگێڕنەوە، بەڵام شەش مانگەكە كۆتایی هات‌و كۆمپانیا‌و بازرگانەكان قەرزەكانیان نەگەڕاندەوە. ئەم قەرزانە لەلایەن لیژنەیەكی لە وەزارەتی دارایی لەكابینەی پێشووتری حكومەت دراوە بە كۆمپانیاو بازرگانەكان، لەڕووی یاساییەوە بەلای پەرلەمانتارانەوە پێدانی قەرزەكان لە بنەڕەتەوە كێشەی تێدایە، چونكە وەكو باسدەكرێت حكومەت پێدانی قەرزەكانی ئیعلان نەكردووە، سەرباری ئەوەش ئەو موڵكانەی كە وەكو رەهن لە كۆمپانیاو بازرگانەكان وەرگیراون، موڵكی (صرف) نین، واتە پشكایەتییان تێدایە، ئەمەش كێشەیەكی تری یاساییە كە حكومەتی دەستەوسانكردووە لە وەرگرتنەوەی ئەو قەرزانە، ئەمە كێشەیەكی تری كابینەكەی نێچیرڤان بارزانییە كە بە میرات بۆ كابینەی مەسرور بارزانی ماوەتەوە. قەرزارەكان كێن ؟ ئەمە ناوی هەندێك لەو كۆمپانیا‌و بازرگانانەیە كە سودمەندبوون لە قەرزەكەی حكومەت، هەندێكیان بڕێك لە قەرزەكەیان گەڕاندوەتەوە، بەڵام بەكۆی گشتی (751 ملیار) دیناری حكومەت لای كۆمپانیاكانەو تائێستا نەگەڕاوەتەوە‌و روون نییە كابینەكەی مەسرور بارزانی چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆسیەیەدا دەكات. لیستی ئەوانەی سودمەندبوون لە قەرزەكەی حكومەت: •    كۆمپانیای (عەبدولباقی) كە عەبدولباقی عەبدوڵا خاوەندارێتی دەكات‌و ناسراوە بە "سەید باقی"، ئەم پیاوە كە لە هەولێر دادەنیشێت، بەچەند گوژمەیەك سودمەند بووە لە قەرزەكە، گوژمەیەكیان بڕەكەی (8 ملیار) دیناربووە، گوژمەیەكی تر بڕەكەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دینار بووە، بارمتەی قەرزەكە پرۆژەی "هۆتێلی سۆما"یە لە بەكرەجۆ، قەرزەكانی ئەم پیاوە كەمترین سودیان لەسەر دانراوە بەبەراورد بە قەرزی كۆمپانیاكانی تر، رێژەی سودی قەرزەكەی تەنیا 3%ە. •    كۆمپانیای نالیا بە دوو گوژمە قەرزی وەرگرتووە، گوژمەی یەكەم بڕەكەی (20 ملیار) دینارە، گوژمەی دووەم بڕكەی (24 ملیار) دینارە، سودی هەردوو گوژمەكە بەرێژەی 7,5% دانراوە، رەهنی وەرگرتنی ئەم قەرزە (131) شوقەیە لەهەردوو پرۆژەی گوندی ئەڵمانی یەك و دوو، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆمپانیای نالیا ئەم رەهنەی گواستوەتەوە بۆسەر پرۆژەی "چاڤیلاند". •    كۆمپانیای (بەڕێز) كە مەلا یاسین خاوەندارێتی دەكات، ئەم كۆمپانیایە بە دوو گوژمە سودمەند بووە لە قەرزەكە، گوژمەی یەكەم بڕەكەی (20 ملیار) دینارە، رەهنی وەرگرتنی ئەم قەرزە موڵكەكانی زەرگەتە‌و كێلە سپی-یە، سودی قەرزەكە 8,5%ە، گوژمەی دووەم بڕەكەی (8 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلارە، رەهنی ئەم قەرزە هەمان موڵكەكانی زەرگەتە‌و كێلە سپی-یە، سودی قەرزەكە 4%ە. •    كۆمپانیای (نۆكان) كە سەربە ئیدارەی گشتی یەكێتی نیشتمانی كوردستانە، ئەم كۆمپانیایە بە گوژمەی (25 ملیار) دینار سودمەند بووە لە قەرزەكە، رەهنی وەرگرتنی قەرزەكە، موڵكێكی چوارباخە لە سلێمانی، سودی قەرزەكە 7,5%ە. •    كۆمپانیای السرد، خاوەنی ئەم كۆمپانیایە (فریا محەمەد بامۆكی)یە، بە گوژمەی (10 ملیار) دینار سودمەند بووە لە قەرزەكە، رەهنی قەرزەكە موڵكێكە لە ناوچەی زێڕینۆك-ی سلێمانی، سودی قەرزەكە بەرێژەی 8% دانراوە. •    كۆمپانیای والی عوسمان حەمەنەجم، بە گوژمەی (8 ملیار) دینار سودمەند بووە لە قەرزەكە، رەهنی وەرگرتنی ئەم قەرزە مەڵكی مەڵكەندی- دەباشانە لە سلێمانی، رێژەی سودی قەرزەكە 9%ە. •    كۆمپانیای هەڵەبجە كە ئاسۆ محەمەد بامۆكی خاوەندارێتی دەكات، ئەم كۆمپانیایە گوژمەی (30 ملیار) دینار سودمەند بووە لە قەرزەكە، بەپێی ئەو نوسراوەی لەبەردەستی (درەو)دایە، رەهنی وەرگرتنی قەرزەكە دیار نییە، سودی قەرزەكە 8,5%ە. •    شێخ تاهیر شێخ عەبدولقادر چوێسە، ئەم پیاوە بەگوژمەی (2 ملیار) دینار سودمەندبووە لە قەرزەكە، رەهنی وەرگرتنی قەرزەكە موڵكی مەڵكەندی- دەباشان-ە، سودی قەرزەكە 10%ە. •    هۆگر ئەسعەد ئەحمەد بە گوژمەی (60 ملیار) دینار سودمەند بووە لە قەرزەكە، سودی قەرزەكە 11%ە. •    زكری مەجید مەلا، بەگوژمەی (31 ملیار) دینار سودمەندبووە لە قەرزەكە، سودی قەرزەكە 11%ە. •    پۆشۆ جەوهەر جەلال، بەگوژمەی (31 ملیار) دینار سودمەند بووە لە قەرزەكە، سودی قەرزەكە 11%ە. •    بۆتان سەلیم عەوڵا، بەگوژمەی (22 ملیار) دینار سودمەندبووە لە قەرزەكە، سودی قەرزەكە 11%ە. •    كۆمپانیای زاگرۆس، بەگوژمەی (20 ملیار) دینار سودمەند بووە لە قەرزەكە، سودی قەرزەكە 11%ە. •    كۆمپانیای رۆژهەڵات، بەگوژمەی (22 ملیار) دینار سودمەندبووە لە قەرزەكە، سودی قەرزەكە 11%ە. •    كۆمپانیای دیار، بە گوژمەی (20 ملیار) دینار سودمەندبووە لە قەرزەكە، سودی قەرزەكە 11%ە. •    (درەو) لیستی ناوەی قەرزوەرگرەكانی لایە، بەڵام بەهۆی زۆری ناوەكانەوە هەموو لێرەدا بڵاوناكاتەوە‌و لە كۆتایی ئەم راپۆرتەدا وێنەی لیستی ئەو كەس‌و كۆمپانیایانە بڵاودەكەینەوە كە قەرزەكانیان وەرگرتووە. حكومەت چەند قەرزارە ؟ حكومەتی هەرێم كە قەرزی بە كۆمپانیاكانداوە، خۆشی لەدوای قەیرانی داراییەوە قەرزار بووە، قەرزی لە كۆمپانیا‌و بانكە ئەهلییەكان‌و سەرمایەداران كردووە، قەرزەكانی حكومەتی هەرێم دووجۆرن: •    قەرزی دەرەكی واتە ئەو قەرزانەی لە دامەزراوەكانی دەرەوەی وڵات وەرگیراون •    قەرزی ناوخۆیی واتە ئەو قەرزانەی كە لە دامەزراوە داراییەكانی ناوخۆی هەرێم وەرگیراون بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لەسەردەمی قەیرانی دارایدا حكومەتی هەرێم ئەم قەرزانە لە بانكەكانی ناوخۆ كردووە:  •    (5 ترلیۆن‌و 648 ملیار) دینار پارەی بانكە ئەهلییەكان لای بانكی ناوەندی لقی هەولێر. •    (2 ترلیۆن‌و 447 ملیار) دینار پارەی بانكە ئەهلییەكان لای بانكی ناوەندی لقی سلێمانی. •    (4 ترلیۆن‌و 900 ملیار) دینار پارەی بانكە بازرگانیەكان. بەكۆی گشتی تەنیا لە بانكە ئەهلییەكانی ناوخۆی هەرێم، حكومەت بڕی (12 ترلیۆن‌و 761 ملیارو 897 ملیۆن) دیناری قەرزكردووە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێم بەشێوەی قیست بەشێكی زۆری قەرزی بانكە ئەهلییەكان گەڕاندوەتەوە، ئێستا لە قەرزی ناوخۆیدا حكومەت تەنیا بڕی (6 ترلیۆن) دیناری لەسەرماوە، لە قەرزی دەرەكیشدا لەكۆی (2 ملیارو 500 ملیۆن) دۆلار، بڕی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار گەڕێندراوەتەوە. حكومەتی هەرێم بڕیاریداوە تاوەكو ساڵی 2022 كۆی قەرزە ناوخۆیی‌و دەرەكییەكان بۆ خاوەنەكان بگەڕێنێتەوە، جگە لە قەرزی پاشكەوتی موچەی فەرمانبەران كە بڕەكەی بەكۆی گشتی زیاتر لە (10 ملیار) دۆلارە‌و لە یاسای چاكسازیدا چارەنوسی ئەو پاشەكەوتە سپێردراوە بەژمارەیەكی بانكی‌و دەبێت بەغداد پارەكەی بخاتە سەر ژمارە بانكییەكە. ناوی بەشێك لەو كۆمپانیاو بازرگانانەی كە لە قەرزەكەی حكومەت سود مەندبوون ( هەندێكیان لەكاتی خۆیدا قەرزەكانیان گەڕاندوەتەوە)       

راپۆرتی: درەو دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەپێچەوانەی دەزگا هەواڵگرییەكانی وڵاتەكەی، پێداگری دەكات كە ڤایرۆسی كۆرۆنا لەتاقیگەیەكی چین_ییەوە بڵاوبووتەوەو، ئاماژە بە بوونی بەڵگەش دەكات. پێشتر بەڕێوەبەری نوسینگەی هەواڵگری نیشتمانی ئەمریكا ڕایگەیاند: هێشتا لێكۆڵینەوە لەچۆنییەتی دەستپێكردنی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەكە دەكات.  بەڵام نوسینگەكە ڕایگەیاند: كۆڤید_19 لەدروستكراوی مرۆڤ نییە، یاخود دەستكاری بۆهێڵی كرابێت.  چین تیرۆری دروستكردنی ڤایرۆسەكەی ڕەتكردووەتەوە لە تاقیگەو، ڕەخنەی لەمامەڵەی ویلایەتەیەكگرتووەكان گرتووە لەگەڵ قەیرانی كۆڤید_19. لەسەرەتای دەركەوتنی ڤایرۆسەكە لەچین لەساڵی ڕابردووەوە، زیاتر لە 230 هەزار كەسی كووشتوە لەسەرانسەری جیهان، كە63 هەزار كەسیان لە ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا بوون. نزیكەی 3ملیۆن‌و 200 هەزار كەسیش لەجیهان تووشی پەتاكەبوون، كە ملیۆنێكیان لە ئەمریكان، لەسەرەتای بڵاووونەوەی  ڤایرۆسەكە لەشاری وۆهانی چینەوە. ترەمپ چی ووت؟  ڕۆژی پێنج شەمە یەكێك لە ڕۆژنامەنوسەكان لەكۆشكی سپی پرسیاری لەترەمپ كرد:" هیچ شتێكت لەم قۆناغەدا  بینیوە، متمانەیەكی تەواوت بداتێ‌ كە پەیمانگای وۆهان شوێنی ڕاستەقینەی ئەم ڤایرۆسەیە؟" ترەمپ وەڵامی دایەوەو وتی:"بەڵێ‌، بەڵێ‌، لامە" بێئەوەی سەرچاوەی متمانەكەی بەو دەرەنجامە دیاریبكات. وتیشی:" پێموایە ڕێكخراوی تەندروستی جیهان پێویستە شەرم لەخۆی بكات لەبەر ئەوەی وەك ئاژانسی پەیوەندییە گشتییەكانی چینی لێهاتووە". كاتێك دوای لێكرد ڕوونكردنەوەی زیاتر لەبارەی سەرنجەكەی بدات، وتی:" ناتوانم ئەوەت پێبلێم، ڕێگەم پێنەدراوە ئەوەت پێڕابگەیەنم". بە ڕۆژنامەنوسانیشی وت:" ئەگەر چینییەكان هەڵەشیان كردبێت، یان كارەكە وەك هەڵەیەك دەستیپێكردبێت دواتر هەڵەیەكی تریان كرد، یان كەسێك بەدەستی ئەنقەسەت كردبێتی، من تێناگەم چۆن ڕێگە بەخەڵكی درا لە وۆهانەوە بچنە ناوچەكانی تری چین، بگرە ڕێگەیان پێدرا گەشت بكەن بۆ وڵاتانی جیهان، ئەمە كارێكی خراپە، ئەوە پرسیارێكە قورسە بۆیان وەڵامی بدەنەوە". ڕۆژنامەی "نیویۆرك تایمز" ڕۆژی پێنج شەمە ڕایگەیاند: گەورە بەرپرسان لەكۆشكی سپی داوایان لە دەزگای هەواڵگری ئەمریكا كردووە لێكۆڵینەوە بكەن بۆ دیاریكردنی ئەگەری ئەوەی ئەو ڤایرۆسە لە پەیمانگای  لێكۆڵینەوەی  وۆهانەوە سەریهەڵدابێت. تۆڕی هەواڵی "ئەی بی سی نیوز" لەزاری بەرپرسانی ئەمریكاوە بڵاویكردەوە، ئاژانسی هەواڵگریش ڕاسپێردراوە بۆ لێكۆڵینەوە لە ئەگەری ئەوەی چین‌و ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی لەسەرەتادا زانیاریان لەبارەی ڤایرۆسەكەوە شاردبێتەوە.  هەواڵگری چی وت؟ لەبەیاننامەیەكی ئاشكرای دەگمەندا، بەڕێوەبەری نوسینگەی هەواڵگری نیشتمانی كە سەرپەرشتی ئاژانسە هەواڵگرییەكانی ئەمریكا دەكات ڕایگەیاند: ئەو لەگەڵ كۆدەنگی فراوانی زانستیدا هاوڕایە "سەبارەت بە بنەچەی سروشتیی كۆڤید_19".   وتیشی:" دەزگا هەواڵگرییەكان بەردەوامدەن لەپشكنینی زانیارییەكان بە ووردییەكی زۆرەوە، بۆ دیاریكردنی ئەگەری ئەوەی پەتاكە لەڕێی پەیوەندی بەئاژەڵی تووشبووەوە بڵاوبووتەوە یاخود لەئەنجامی ڕووداوێك بووە لە تاقیگەی وۆهان".       

راپۆرتی: فازل حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف لە سلێمانییەوە هەوڵێكی نوێ بۆ لامەركەزیەتی كارگێڕی‌و دارایی دەستیپێكرد، كێشەی ئەم هەوڵە ئەوەیە لە هەموو رێگانییەوە دەچێتەوە سەر هەولێر، واتە هەولێر‌و دەسەڵاتی پارتی قەیل نەبێت هیچ ئاكامێكی نابێت، نازانرێت ئایا یەكێتی لامەركەزی دەوێت یاخود جیابونەوەی تەواوەتی لە پارتی، ساڵی 2004 كە دەستوری عێراق نوسرایەوە، نەوشیروان مستەفا داوای دەكرد هەر پارێزگایەك مافی ئەوەی هەبێت داوای هەرێمی سەربەخۆ بكات، تەنانەت ئەگەر لە بنەڕەتەوە ئەو پارێزگایە خۆی لەناو هەرێمێكیشدا بێت، مەسعود بارزانی ئەمەی قبوڵ نەبوو، بەڵام دواجار بۆچونەكەی نەوشیروان مستەفا لە دەستوردا جێگیركرا، یەكێتی كە نیگەرانە لە پارتی، دەستوری عێراقی لەبەردەمدایە بۆ جیابونەوە، كەچی پەنا بۆ ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەبات، ئایا یەكێتی بەڕاستی دەیەوێت ئیدارەی خۆی لە پارتی جیابكاتەوە ؟ ئەگەر سلێمانی لە هەولێر جیاببێتەوە چی روودەدات ؟ خەڵك‌و خاك‌و سەرچاوەكانی داهات چۆن دابەش دەبن‌و زۆرینە لای كێ دەبێت ؟ (درەو) لەم راپۆرتەدا وەڵامی ئەم پرسیارانە دەداتەوە. پرۆژەیەك بەمردوویی لەدایك دەبێت !  چەند رۆژێكە لە سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتییەوە پرسی لامەركەزی گەرم بوەتەوە، یەكێتی بەمدواییە جارێكی تر بابەتی كشانەوەی لە حكومەت خستوەتە سەر مێزی گفتوگۆ ناوخۆییەكانی، رەنگە ئەمە تەنیا بۆ فشار بێت لەسەر پارتی، بەتایبەتی لەكاتێكدا كە بەمدواییە پەیوەندییەكانی نێوان هەردوولا گرژی تێكەوتووە. دوێنێ ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی كە سەرۆكەكەی سەربە یەكێتییە، لیژنەیەكی پێكهێنا بۆ ئامادەكردنی پرۆژەیەكی تایبەت بە لامەركەزی كارگێڕی‌و دارایی، لیژنەكە ئەندامانی (یەكێتی، گۆڕان، پارتی، كۆمەڵ، یەكگرتوو، شیوعی) لەخۆدەگرێت. ئەم لیژنەیەك دەیەوێت پرۆژەیاسایەك ئامادە بكات كە تێدا دەسەڵاتی كارگێڕی‌و دارایی بدرێت بە پارێزگاكان، ئەم پرۆژەیە رەوانەی ئەنجومەنی وەزیران دەكرێت، ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەیەوێت حكومەت بەبڕیارێك دەسەڵاتی دارایی‌و كارگێڕی پێبدات، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران پارتییە، سەرباری ئەمە حكومەت (50+1) بەدەست پارتییەوەیە، تەنانەت ئەگەر نوێنەری ئەو لایەنانەش كە لە ئەنجومەنی پارێزگا داوای لامەركەزی كارگێڕی‌و دارایی دەكەن لەناو حكومەت شەڕ لەسەر دەركردنی بڕیارێكی لەوجۆرە بكەن، هێشتا ئەگەری تێپەڕینی پرۆژەیەكی لەوجۆرە سەختە، ئەگەر پارتی نەیەوێت. داواكردنی لامەركەزیەتی كارگێڕی‌و دارایی لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییەوە، پرۆژەیەكە كە بەمردوویی لەدایكبووە، بەتایبەت لەم خولەی حكومەت‌و پەرلەماندا كە پارتی زۆرینەی بەدەستەوەیە. پێشتر ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی سێ جار هەوڵی لەمجۆرەی تاقیكردوەتەوە، بەڵام بێ ئاكام بووە، دووجاریان داوا لە پەرلەمان كردووە یاسای ژمارەی (3)ی ساڵی 2009ی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هەمواربكاتەوە بەجۆرێك دەسەڵاتی دارایی‌و كارگێڕی بە ئەنجومەنە خۆجێییەكان بدات، كۆتاجاریش لە ساڵی 2017دا بوو كە داوایەكی ئاڕاستەی حكومەت كرد بۆ ئەوەی ئەنجومەنی وەزیران بە بڕیار ئەو دەسەڵاتانە بە ئەنجومەنی پارێزگاكان بدات، ئەویش بێ وەڵام بوو، ئەمەش ئێستا دەكرێت هەوڵی چوارەمە. بێ ئاكامبوونی هەوڵە یەك لەدوای یەكەكان بۆ چەسپاندنی لامەركەزیەتی كارگێڕی‌و دارایی لە سلێمانی لەڕێگەی حكومەت‌و پەرلەمانی كوردستانەوە وادەكات هەوڵی ئەمجارەش تەنیا وەكو كارتێكی فشاری یەكێتی بۆسەر پارتی لێكبدەدرێتەوە نەك هەوڵێكی واقعی بۆ گەیشتن بە لامەركەزیەت وەكو پرسێكی گرنگ لە بەڕێوەبردندا. رێگاكانی جیابونەوەی یەكێتی لە پارتی  لەهەر ئان‌و ساتێكدا ناكۆكی هێزو لایەنە كوردییەكان بەتایبەت یەكێتی‌و پارتی توندبوبێتەوە، مەترسی دوو ئیدارەیی یەكێك بووە لەو دێوەزمانەی هەڕەشەی لە قەوارەی دانپێدانراوی سیاسی‌و ئیداری هەرێمی كوردستان كردووە. هۆكاری سەرەكیی ئەم مەترسییە بەردەوامە ئەوەیە، هەرێمی كوردستان وەكو ئەوەی لە دەرەوە دەردەكەوێت، لەناوخۆدا یەك قەوارەی یەكگرتوو نییە‌و رووبەرو داهات‌و سەرباز لەنێوان دوو حزبی سەرەكیدا دابەشبوون، بۆیە هەركاتێك ناكۆكی لەنێوان ئەو دوو هێزە رویدابێت، یەكسەر وێنە گەورەكە بەدیكراوە، كە وێنەی دابەشبوونی هەرێمی كوردستانە. بەمدواییە كە یەكێتی‌و پارتی لە هەڵمەتی هەڵبژاردن لەدژی یەكتر قسەیان كردو لە پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا ناكۆكییەكانیان گەیشتە لوتكە، ئێستاش ناكۆكییەكان لەسەر زینی وەرتێ‌و دوچاربوونەوە حكومەت بە قەیرانی دارایی جارێكی تر دۆخەكەی ئاڵۆزكردوەتەوە، لەچەندین لاوە قسەوباس لەبارەی لامەركەزیەتەوە دروستبووە، پارتییەكان بەتوندی دژی ئەم هەوڵە قسە دەكەن، رەنگە ئاگادارنەبن لەوەی ئەم هەوڵە بەتەواوەتی لەژێر كۆنترۆڵی حزبەكەیاندایە‌و تێپەڕبوونی ئەستەمە. ئەگەری گەیشتن بە لامەركەزیەتی ئیداری‌و دارایی لەدۆخی ئێستادا كارێكی ئەستەمە، ئەی رێگەی تر هەیە بۆ جیابونەوەی قەڵەمڕەوی یەكێتی لەگەڵ پارتیدا ؟ دوو هەرێمیی ! نەوشیروان مستەفا رێكخەری كۆچكردووی بزوتنەوەی گۆڕان لە چاوپێكەتنێكی تەلەفیزیۆنیدا كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵی 2011، دەڵێ:" لە دەستوری عێراقدا ماددەیەك هەیە كە هەموو پارێزگایەك بەتەنیا یان لەگەڵ چەند پارێزگایەكی تردا دەتوانێت هەرێمێكی سەربەخۆ دروستبكات.. وەكو مەبدئی من لەگەڵ ئەوەم‌و پێشموایە ئەمە مافێكی ڕەوای یان حەقێكی مەشروعی هەموو پارێزگایەكە، هەر وەكو چۆن ئێمە باوەڕمان وایە هەموو میللەتێك لەدونیادا ئەبێت مافی چارنوسی هەبێت، من بڕوام وایە كە هەموو پارێزگایەكیش دەبێت مافی چارەنوسی خۆی هەبێت". ئەو ساتەی نەوشیروان مستەفا ئەو قسانەی تێدا كرد، پارتی‌و یەكێتی هەموو تەركیزیان لەسەر بەگژاچونەوەی ئۆپۆزسیۆن‌و هێشتنەوەی پێگەو نفوزی خۆیان بوو لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان، كە هەم بەرژەوەندی هاوبەش‌و هەم مانەوە ناچاری كردبوون باوەش بكەن بەیەكتریدا، بۆیە بزوتنەوەی گۆڕان نەیتوانی تەرویجێكی زۆر بۆ ئەو پرسە بكات، بەڵام ئێستا كە پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی‌و پارتی ئاڵۆزبووە‌و تیمێكی نوێ لە یەكێتیدا دەستبەكاربوون، رەنگە دۆخەكە هەندێك جیاواز بێت. دوو هەرێمی لە روانگەی نەوشیروان مستەفاوە    ناكۆكییەكەی نەوشیروان مستەفا‌و بارزانی !  ئەوەی پارێزگایەك لەچوارچێوەی هەرێمێكدا داوای جیابونەوە‌و هەرێمێكی نوێ بكات، لەدەستوری عێراقدا لەماددەی (119) جێگیركراوە. بەپێی گێڕانەوەكان، لەسەروەختی نوسینەوەی دەستوری عێراقدا لە ساڵی 2004، لەسەر ئەم بابەتە ناكۆكی لەنێوان نەوشیراون مستەفا‌و مەسعود بارزانیدا دروستبووە، ئەوكات بارزانی داوای كردووە تەنیا ئەو پارێزگایانە مافی ئەوەیان هەبێت داوای هەرێم بكەن كە خۆیان لەچوارچێوەی هەرێمدا نەبن، ئەمە بۆ رێگری بووە لەوەی یەكێتی یان هەر لایەنێكی تر لەداهاتوودا بیر لە دروستكردنی هەرێمێكی تر لەناو سنوری ئیدارەی هەرێمی كوردستان نەكەنەوە، بەڵام نەوشیروان مستەفا سوربووە لەسەر ئەوەی مافی دروستكردنی هەرێم بەو پارێزگایانەش بدرێت كە لەچوارچێوەی سنوری هەرێمێكدا رێكخراون، قسەكەی نەوشیروان مستەفا لە دەستوری عێراقدا چەسپێندرا.  هەرێمی نوێ چۆن دروستدەكرێت؟ بەگوێرەی ماددەی (119)ی دەستوری عێراق، پارێزگایەك یان زیاتر مافی پێكهێنانی هەرێمێكیان هەیە بە پشتبەستن بە داواكارییەك بۆ ئەنجامدانی راپرسی لەسەری‌، داواكارییەكە بەیەكێك لەم دوو رێگەیەوە پێشكەش دەكرێت: یەكەم: داواكاری سێیەكی (1/3)ی ئەندامانی ئەنجومەنی ئەو پارێزگایانەی كە داوای پێكهێنانی هەرێمەكە دەكەن. دووەم: لەسەر داواكاری دەیەكی (1/10)ی دەنگدەرانی ئەو پارێزگایانەی كە داوای پێكهێنانی هەرێمەكە دەكەن. بە گوێرەی ماددەی (120)ی دەستور، هەرێمەكە دەستورێك بۆخۆی دادەڕێژێت‌و هەرەمی دەسەڵاتدارێتیی هەرێمەكەو دەسەڵاتەكانی دیاردەكات لەگەڵ میكانیزمی بەكارهێنانی ئەو دەسەڵاتانە، بەمەرجێك ناكۆك نەبێت لەگەڵ دەستوری هەمیشەیی عێراقدا.  بەگوێرەی بڕگەی یەكەمی ماددەی (121)ی دەستور، دەسەڵاتی هەرێمەكان مافی پیادەكردنی دەسەڵاتەكانی یاسادانان‌و جێبەجێكردن‌و دادوەرییان هەیە، جگە لەو دەسەڵاتانەی كە تایبەتن بە حكومەتی فیدراڵەوە. بڕگەی دووەمی ئەم مادەیە باس لەوەدەكات، دەسەڵاتی هەرێمەكان مافی هەمواری جێبەجێكردنی یاسای فیدراڵییان لە هەرێمەكەدا هەیە، ئەگەر ناكۆكی یان دژیەكی لەنێوان یاسای فیدراڵی‌و یاسای هەرێمدا هەبوو لەسەر بابەتێك، كە لە سنوری ئەو دەسەڵاتانەدا نەبێت كە تایبەن بە حكومەتی فیدراڵی. بەگوێرەی بڕگەی سێیەمی ماددەی (121)ی دەستور، دەبێت لەو داهاتانەی لە حكومەتی فیدراڵیدا بەدەستدەهێنرێت، پشكێكی گونجاو بۆ هەرێمەكان تەرخانبكرێت، كە بەشی جێبەجێكردنی ئەركەكانی بكات، بە لەبەرچاوگرتنی داهات‌و پێویستییەكان‌و رێژەی دانیشتوانی. بڕگەی پێنجەمیش باسلەوەدەكات، هەرچی پەیوەندی بە بەڕێوەبردنی هەرێمەوە هەیە لەئەستۆی حكومەتی هەرێمدایە، بەتایبەتی پێكهێنان‌و رێكخستنی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆی هەرێم وەك پۆلیس‌و ئاسایش‌و پاسەوانی هەرێم. ئێستا روونە ئەوانەی لە سلێمانی بانگەشە بۆ جیابوونەوە لە هەولێر یاخود دەسەڵاتدارێتی پارتی دەكەن، رێگەی یاسایی بەردەمیان پەنابردنە بۆ ماددەی (119)ی دەستوری عێراق، نەك داواكردنی لامەركەزیەتی ئیداری‌و دارایی لە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم. بارزانی: با دوو ئیدارەیی دروستبێتەوە لەسەروبەندی هەڵبژاردنی بەرهەم ساڵح بە سەرۆك كۆماری عێراق لەدەرەوەی رێككەوتنی نێوان پارتی‌و یەكێتی، هاوشێوەی ئێستا پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی ئاڵۆزی تێكەوت. بەپێی گێڕانەوەیەكی نوسەرو رۆژنامەنوس رێبوار كەریم وەلی، ئەوكات رێبوار بە هاوڕێیەتی عارف قوربانی سەردانی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتییان كردووە، لەو سەردانەدا نامەیەكی  كۆسرەت رەسوڵ جێگری یەكەمی ئەوكاتی سكرتێری گشتی یەكێتییان گەیاندوەتە لای مەسعود بارزانی‌و پێیان وتووە:" كاك مەسعود ئەم لێكترازانەی پارتی‌و یەكێتی دوو ئیدارەیی لێدەكەوێتەوە" لەوەڵامدا بارزانی وتویەتی"باببێت". لەدوای ریفراندۆم‌و روداوەكانی 16 ئۆكتۆبەر، دەنگۆیەكی بەهێز هەبوو هێزە شیعییەكان هانی هێزە باڵادەستەكانی سنوری پارێزگایی سلێمانیانداوە سلێمانی‌و هەڵەبجەو كەركوك بكەن بە هەرێمێكی سەربەخۆو لەزۆنی زەردی جیابكەنەوەو ئامادەیشیان دەبڕیبوو موچەی فەرمانبەرانی سنورەكە ڕەوانە بكەن. دەوترا ئێرانییەكانیش پشتیوانی ئەو تەرحەیان كردووە، بەڵام ئەم پرۆژەیە نەكەوتە سەرپێ، بەوتەی هەندێك سەرچاوە، ئەمریكاو هەندێك لە وڵاتانی خۆرئاوا لەوكاتەدا دژی دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بوون بۆ دوو هەرێمی سەربەخۆو پشتیوانی بەهێزكردنەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان كردووە. بەڵام روون نییە ئەگەر لەئێستادا گریمانەیەكی لەوشێوەیە بێتە ئاراوە، ئەمریكاو وڵاتانی خۆرئاوا جارێكی تر ڤیتۆیان دەبێت لەسەری یان بێدەنگی هەڵدەبژێرن؟ ئەگەر سلێمانی لە هەولێر جیاببێتەوە ؟ ئەگەر سلێمانی لە هەولێر جیاببێتەوە چی رودەدات، (درەو) لەم راپۆرتەدا بەوردی باسی چۆنیەتی دابەشبوونی خەڵك‌و خاك‌و داهات‌و چەكدار دەكات لەحاڵی دروستبونی هەرێمێكی نوێ لە سنوری سلێمانی‌. دێگەڵە.. سنوری دوو هەرێم  لەدوای ساڵی 1994و سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆ، سنورێكی دەستكرد بەزەبری چەك لەنێوان ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌و پارتی كێشرا، كە بەسنوری "دێگەڵە" ناسراوە، دوای تێپەڕبونی چارەكە سەدەیەك هێشتا ئاسەواری ئەو سنورە بەتۆخی ماوەتەوەو لەگەڵ توندبونەوەی ململانێكاندا، بەتایبەت پارتی ئەم سنورە بیری خەڵك‌و هێزە سیاسییەكانی تر دەهێنێتەوە، چی بەڕێگەگرتن بێت یان سنوردارشكردنی ئەو كەسانەی كە پارتی لەسنوری نفوزیدا خۆیدا حەز بەچارەیان ناكات. لەدوای گەڕانەوەی كورد بۆ بەغدادو پەسەندكردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق، بەدوایدا گۆڕینی تەرازوی هێز لە هەرێمی كوردستان‌و دروستبوونی ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز، ئەم پرسە بەجۆرێكی تر هاتەوە پێشەوە، دەستەواژە كۆنەكە "دوو ئیدارەیی" كە زیاتر وەك دەرەنجامی ململانێی چەكداری خۆی بەرجەستەكردبوو، گۆڕا بۆ دەستەواژەیەكی یاسایی بەناوی "دوو هەرێمیی"، كە لێكەوتی ململانێی سیاسی‌و هەستركردنە بەجۆرێك لەستەم‌و پەراوێزخستن‌و دابەش نەكردنی سامانی گشتی بەشێوەیەكی یەكسان‌و جیاوازیكردن لەنێوان شاروشارۆچكەكانی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت لەڕووی خزمەت‌و ئاوەدانی‌و بوژانەوەی ژێرخانی ئابوری‌و كۆی بوارە ژیاری‌و ئیداری‌و كۆمەڵایەتی‌و سیاسییەكان.  رووبەر‌و سنور بەپێی ماددەی (53)ی دەستوری كاتیی عێراق، سنوری ئیدارەی هەرێمی كوردستان تاوەكو ئەو سنورەیە كە لە (19/3/2003) هەبووە، واتە سنوری پێش روخانی رژێمەكەی سەددام حسێن. بەپێی ئەو ماددەیەی دەستور، رووبەری هەرێمی كوردستان (41 هەزارو 939) كیلۆمەتر دوجایە، بەمشێوەیە لەنێوان قەڵەمڕەوی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: •    سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتی لە ناو رووبەری گشتی هەرێمی كوردستان نزیكەی (20 هەزار) كیلۆمەتر دوجایە. •    لەبەرامبەردا ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستان كە هەولێرو دهۆكە، رووبەرەكەی دەبێت بە نزیكەی (22 هەزار) كیلۆمەتر دوجا. ژمارەی دانیشتوان ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكانی هەرێم بەپێی ئاماری دەستەی ئاماری هەرێم بەمشێوەیەیە: •    پارێزگای هەولێر: (ملیۆنێك و 986 هەزارو 113) كەس. •    پارێزگای دهۆك: (ملیۆنێك و 397 هەزارو 515) كەس. بەپێی ئەم ئامارانە، ژمارەی دانیشتوان لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتی بەگشتی دەبێت بە (3 ملیۆن‌و 383 هەزارو 628) كەس. ژمارەی دانیشتوانی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی بەمشێوەیەیە: •    پارێزگای سلێمانی: (2 ملیۆن‌و 82 هەزارو 832) كەس. •    پارێزگای هەڵەبجە: (111 هەزارو 355) كەس. بەپێی ئەم ئامارە، ژمارەی دانیشتوان لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی بەگشتی دەبێت بە (2 ملیۆن‌و 194 هەزارو 187) كەس. نەوت‌و سەرچاوەی داهات نەوت كە سەرچاوەی سەرەكی داهاتە لە هەرێمی كوردستان، لەنێوان سنوری قەڵەمڕەوی پارتی و یەكێتیدا دابەشبووە، بەمشێوەیە: •    لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا كە هەولێرو دهۆكە، رۆژانە نزیكەی (425 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت، ئەمە لەكاتێكدا ئێستا ئاستی بەرهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان بەگشتی رۆژانە (470 هەزار) بەرمیلە‌و هەندێكی هەناردە ناكرێت‌و بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیە. •    لەسنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا، ئەوەی ئێستا بەرهەەم دەهێنرێت رۆژانە نزیكەی (45 هەزار) بەرمیلە. یەدەگی نەوت یەدەگی نەوت بەمشێوەیە لەنێوان قەڵەمڕەوی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: سامانی سروشتی لە قەڵەمڕەوی پارتیدا: •    یەدەگی نەوت لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا (6 ملیار) بەرمیلە. •    یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا (300 ملیار) پێ سێجا. سامانی سروشتی لە قەڵەمڕەوی یەكێتیدا: •    یەدەگی نەوت لە سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا (13 ملیار) بەرمیلە. •    یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا ( 18 ترلیۆن و 300 ملیار) پێ سێجا. سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتی یەدەگی نەوتی زیاترە لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتی، بەڵام بەرهەمهێنانی نەوت لە سنوری پارتی زیاترە لە یەكێتی، بەڵام لە غازی سروشتیدا ناوچەی قەڵەمڕەوی یەكێتی سەرچاوەی دابینكردنی غازی ماڵان‌و وێستگەكانی كارەبایە لە هەموو هەرێمی كوردستان، ئێستا غاز كارتی بەهێزی دەستی یەكێتی‌و نەوتیش كارتی بەهیزی دەستی پارتییە، بەڵام رەنگە ئەم هاوكێشانە لە داهاتوودا گۆڕانكارییان بەسەردا بێت، بەتایبەت ئەگەر یەكێتی هێڵێكی نوێ جگە لە هێڵەكەی ژێر كۆنترۆڵی پارتی بۆ هەناردەی نەوت‌و غاز بدۆزێتەوە. داهاتەكانی تر داهاتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان هاوشێوەی داهاتی نەوت لەنێوان قەڵەمڕەویی پارتی و یەكێتی دابەشبووە، بەمشێوەیە: •    داهاتی ناوخۆ واتە داهاتەكانی تر جگە لە نەوت، لە ناوچەكانی سنوری قەڵەمڕەوی پارتی زیاتر لە (200 ملیار) دینارە لە مانگێكدا (ئەمە لەدۆخی ئاساییدا واتە بەر لە روودانی قەیرانی كۆرۆنا یان هەر قەیرانێكی تر لە داهاتوودا). •    داهاتی ناوخۆ لە ناوچەكانی سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتی نزیكەی (70 ملیار) دینارە لە مانگێكدا (ئەمە لەدۆخی ئاساییدا واتە بەر لە روودانی قەیرانی كۆرۆنا یان هەر قەیرانێكی تر لە داهاتوودا). هێزی سەربازی چۆن دابەشبووە ؟ هەرێمی كوردستان لەڕووی هێزی سەربازییەوە بەمشێوەیە لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: هێزی سەربازی پارتی •    پارتی خاوەنی هێزی (80)یە، ئەم هێزە ژمارەی پێشمەرگەكانی زیاتر لە (56 هەزار) كەسە. •    پارتی هێزێكی تری سەربازی هەیە بەناوی هێزی "زێرەڤانی"، ئەم هێزە (44 هەزار) كەسە. •    ئاسایشی پارتی زیاتر لە (16 هەزار) كەسە. كۆی گشتی هێزی چەكداری پارتی بە هێزی دژە تیرۆرو هێزەكانی تریشەوە بە زیاتر لە (100 هەزار) كەس دەخەمڵێندرێت. هێزی سەربازی یەكێتی •    یەكێتی خاوەنی هێزی (70)یە، ئەم لەنزیكەی (56 هەزار) پێشمەرگە پێكدێت. •    هێزی بەرگری‌و فریاكەوتنی یەكێتی (26 هەزار) كەسە. •    ئاسایشی یەكێتی زیاتر لە (14 هەزار) كەسە. كۆی گشتی هێزی چەكداری یەكێتی بە نزیكەی (100 هەزار) كەس دەخەمڵێندرێت. سنوری‌و دەوازەكان هەرێمی كوردستان لەڕووی جوگرافییەوە هاوسنورە لەگەڵ توركیا‌و ئێران‌و سوریا، ناوچەی قەڵەمڕەوی یەكێتی تەنیا سنوری لەگەڵ ئێراندا هەیە‌و لەم سنورەدا دوو رێڕەوی سنوری نێودەوڵەتی هەن بەناوەكانی (باشماخ‌و پەروێزخان). بەڵام ناوچەی قەڵەمڕەوی پارتی هاوسنورە لەگەڵ ئێران‌و سوریا‌و توركیادا، لەم سنورەدا پارتی سێ رێڕەوی سنوریی لەگەڵ هەرسێ وڵاتەكەدا هەیە، لەگەڵ ئێران دەروازی نێودەوڵەتی (حاجی ئۆمەران)، لەگەڵ سوریا دەروازەی (فیشخاپور)، لەگەڵ توركیاش دەروازی (ئیبراهیم خەلیل).  توانای مرۆیی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەكۆی گشتی خاوەنی (ملیۆنێك‌و 249 هەزار) موچەخۆرە، لەم ژمارەیە (721 هەزار)ی فەرمانبەرن. ژمارەی فەرمانبەران لە سنوری ناوچەی قەڵەمڕەویی یەكێتی (268 هەزار) فەرمانبەرە، واتە (453 هەزار) فەرمانبەری لە سنوری پارتیدایە. بەشێوەیەكی گشتی ژمارەی فەرمانبەران‌و موچەخۆران لە سنوری پارتی زیاترە لە سنوری یەكێتی، ئەمە لەحاڵی دروستبوونی دوو هەرێمیدا بارگرانیی دابینكردنی موچەكانیان دەكەوێتە سەرشانی هەریەكێك لەو ئیدارانە.   

ئامادەکردنى: د.چیا عەباس بەشی یەکەم: نەوەی یەکەم نەوە دێرینەکانی سیاسەت لە کوردستان  باش لە دیاردەی جەلالی و مەلایی تێدەگەن،  هەرچەندە ئەم روداوە لە ئەرزی واقیعدا لە ناوەراستەکانی شەستەکانی سەدەی پێشو بە بەرگی سیاسی و ئایدۆلۆژی و سەربازیەوە سەریهەڵدا بەڵام رەگ و ریشەی دەگەرێتەوە بۆ زەمەنێکی درێژی پێش ئەو کاتە. جیاوازی وململانێی سیاسی نێوان پێکهاتەکانی بەرەی میللەت دیاردەیەکی ئاسایی و سروشتیە، لە ژیانی زۆر لە میللەتان رویان داوە، کاتێک بە شەر و وێرانکردن و پاشکۆبون بۆ هێزی دەرەکی بۆ سرینەوەی یەکتر یاخود بەرێکەوتنی کاتی بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەکانیان بەرێوە بچێت ئەوکات نە ئاساییە و نە رەوایە. نەوەی یەکەمی جەلالی و مەلایی چەند کاراکتەری مێژویی و خەسڵەت و تایبەتمەندی تایبەت بەخۆی هەبوە کە تیشک دەخەنە سەر ئەو روداوە، لەم سەردەمەشدا بە ئامراز  و کاراکتەری نوێ و لە دۆخێکی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی زۆر جیاواز لە زیاتر لە نیو سەدە لەمەوپێش بەرێوە دەچێت. بۆ تێگەیشتن لە رەگ و ریشەی ئەم دیاردەیە  لە قۆناغی ئێستادا پێویستە تیشکێک بخەینە سەر چۆنیەتی دامەزراندنی پارتی و رۆڵی کەسایەتیەکان لەو روداوەدا و سەرهەڵدانی روداوی جەلالی و مەلایی، هەروەها چۆنیش ئەم روداوە بۆتە دیاردیەکی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی و سەربازی و حوکمرانی وێرانکەر. دیاردەیەک سنورەکانی جوگرافیای دو لایەنەکەی بەزاندوە و کاریگەری نەرێنی لە سەر بەشەکانی تری کوردستان کردوە، هاوکاتیش داگیرکەر و نەیارانی کورد بۆ بەرژەوەندیەکانی خۆیان بەکاریان هێناوە. رونکردنەوەیەک: هەمو ئەو سەرکردە و کەسایەتیە تێکۆشەرانەی لەم بابەتەدا ناویان هاتوە و لە ژیاندا نەماون خوالێخۆشبون، بۆیە لەگەڵ ناوبردنیان ئەو دەستەواژەیەم بۆ کەسیان بەکار نەهێناوە.    دامەزراندنی پارتی بۆ کۆکردنەوەی زانیاری لە سەر ئەم تەوەرە زۆر پشتئەستور بوم بە کتێبێکی لێکۆلەوەری سوری صلاح الخرسان، رەنگبێ لێرە و لەوێدا بە هەڵەی بێ مەبست بەشێکی روداوەکانم وەک خۆیان نەخستبێتە رو، بە داوای لێبوردنەوە.                 التیارات السیاسیە فی کردستان العراق قرا‌وە فی ملفات الحرکات و الاحزاب الکردیە فی العراق  ١٩٤٦-٢٠٠١  دوای راگەیاندنی کۆماری مەهاباد لە دیسەمبەری ١٩٤٦ نیەتی دامەزراندنی پارتی دیموکراتی کوردستان لە عێراق گەڵاڵەبو، پاش پەیوەندیکردن لە گەڵ مەلا مستەفا کە لە مەهاباد بو دەستەی دامەزرێنەری پارتی دروستکرا کە پێکهاتبو لە مەلا مستەفا، هەمزە عبداللە، میر حاج احمد و نوری احمد تەها لە گەڵ چوار ئەفسەرەکەی لیژنەی ئازادیخوازان. پاش پەیوەندیکردن بە بەرپرسانی سۆڤیەت لە شاری تەبرێز، کە لە ژێر کۆنترۆڵی سۆڤیەتدا بو، پشتگیری بەرنامەکەیان کرد. مەلا مستەفا لە مەهابادەوە دامەزراندنی پارتی دیموکراتی کوردی لە عێراق راگەیاند. پاش گەرانەوەی هەمزە عبداللە بۆ باشوری کوردستان لیژنەی ئامادەکاری دروستکرا کە پێکهاتبو لە پارتەکانی شۆرش، رزگاری، هیوا و لقی سلێمانی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران کە ابراهیم احمد سکرتێری بو. کۆنگرەی دامەزراندنی پارتی لە ١٦ی ئاب لە بەغدا بە بەشداری ٣٢ نوێنەر بەرێوەچو، ئەندامانی پارتی شۆرش و رزگاری ٩٠% ی کۆنگرەکە بون. هەمزە عبداللە نوێنەری بارزانی بو، چەند کەسایەتی تریش بەشدار بون. ابراهیم احمد وەک سکرتێری لقی سلێمانی حزبی دیموکراسی کوردستانی ئێران ئامادەبو، بەڵام رەتیکرد بێتە ناو پارتیەوە، پاشان شوێنی کۆنگرەکەی جێهێشت. مەلا مستەفا بە سەرۆکی پارتی و هەمزە عبداللە بە سکرتێری پارتی هەڵبژێدران، کۆنگرە کارنامەی سیاسی پەسند کرد، کارکردن بۆ ئامانجە نەتەوەیی و دیموکراسیەکانی گەلی کورد لە چوارچێوەی یەکێتی نیشتمانی عێراق و خەباتی هاوبەشی کورد و عەرەب دژ بە کۆلۆنیالیزم و کۆنەپەرستی و رژێمی عەمیلی عێراق، ، کۆنگرە دروشمە بەناوبانگەکەی پەسند کرد:  " لەسەر بەردی پتەو و بەهێزی برایەتی عەرەب و کورد کۆلۆنیالیزنم و پرۆژەکانی و بەکرێگیراوەکانی تێکدەشکێن". لە حوزەیرانی ١٩٤٧ ابراهیم احمد هاتە ناو پارتیەوە و بو بە بەرپرسی لقی  سلێمانی.   لە سەرەتاوە سێ ئاراستە لە ناو پارتیدا دەرکەوتن: ١-  موحافزکار و کەسایەتیە تەقلیدیەکان مەلا مستەفا سەرکردایەتی دەکرد، ٢- مارکسیەکان. زۆربەیان ئەندامانی پێشوی پارتی شۆرش بون، ٣- رۆشنبیرە نەتەوەییەکان کە دیارترینیان ابراهیم احمد بو. پارتی کۆنگرەی دوەمی لە ئازاری ١٩٥١ لە بەغدا بەست. لەم کۆنگرەیەدا ناوەکە کرا بە پارتی دیموکراتی کوردستا، هاوکاتیش دو باڵی ئاشکرا ململانێیەکی خەستیان کرد، یەکەمیان بە سەرکردایەتی هەمزە عبداللە و دوەمیش بەسەرکردایەتی ابراهیم احمد، ململانێکە بە قازانجی ابراهیم احمد شکایەوە و بە سکرتێری حزب هەڵبژێردرا، هەمزە عبداللە بەرەیەکی نارازی دروستکرد کە لە سلێمانی و چەند دەڤەرێکی بادینان چالاک بو. لە کۆنگرەی سێیەمی پارتی کە لە کۆتایی١٩٥٣ لە کەرکوک بەسترا ابراهیم احمد و گروپەکەی توانیان مارکسیزم و لینینزم وەک بنەمای فکری حزب بۆ کار و خەباتی سیاسی بچەسپێنن، هەروەها بریارەکانی چاکسازی کشتوکاڵ و دژایەتی دەرەبەگ و بەرگریکردن لە جوتیاران و دروستکردنی رێکخراوە پیشەییە تایبەتەکان دەرکران. لەم کۆنگرەیەدا جارێکی تر مەلا مستەفا بە سەرۆکی حزب و ابراهیم احمد بە سکرتێر هەڵبژێردرانەوە، مام جلال یش بۆ سەرکردایەتی پارتی هەڵبژێردرا و لە ١٩٥٤ بو بە ئەندامی مەکتەبی سیاسی. مام جلال لە ١٩٥٥ سەرۆکی شاندی رێکخراوی لاوانی پارتی بو و بەشداری لە کۆنگرەی پێنجەمی لاوانی جیهان لە پۆڵۆنیا کرد. پاش کۆنگرەی سێیەم هەوڵەکان بەردەوامبون بۆ پاراستنی یەکریزی پارتی و کۆکردنەوەی ئاراستە مارکسیەکان، بە واتایەکی تر پارتی ببێتە حزبێکی مارکسی  دیموکراسی نەتەوەیی بە ناوەرۆکێکی سۆشیالیستیەوە. لە ئاکامی ئەم هەوڵانەدا بەشێکی زۆری بەرپرسانی باڵای لقی پارتی کۆمینیست لە کوردستان هاتنە ناو پارتیەوە، لە بەرامبەردا پارتی کۆمینیست بە توندی وەڵامی پارتی دایەوە و بە:  " خزمەتکاری کۆلۆنیالیزم و کۆمپانیاکانی نەوت و دەربەگایەتی " وەسفی کرد. پارتی لەسایەی ئەو گەشەکردنەدا خۆی رێکخستەوە و بەشێکی کۆمینستەکانی پێشوی خستە نێو دامەزراوەکانی سەرکردایەتیەوە.  مام جلال لە ساڵی ١٩٥٧ سەردانی مۆسکۆی کرد، وەک نوێنەری پارتی بەشداری لە مەهرەجانی یەکێتی لاوانی جیهان لە مۆسکۆ کرد و چاوی بە مەلا مستەفا کەوت، ئەمە یەکەم دیداری هەر دوکیان بو، مام جلال بەمشێوەیە وەسفی کردوە: " لە دیداری  دەروێش لە گەڵ شێخ و سەرۆکی تەریقەتەکەی دەچو"، لە درێژەی باسکردنەکەیدا دەڵێت: " مەلا مستەفا لە گەڵ یەکگرتنی هەوڵەکان بو، هانیشی داین پەیوەندیەکانی پارتی لە گەڵ عەشائیر بەهێز بکەین، زیادە بۆ پەیوەندیەکان لە گەڵ روس داواشی کرد بە رێگەی بابا علی شێخ محمود پەیوەندی لە گەڵ وڵاتانی رۆژئاوا، تایبەت ئەمریکا، دروست بکەین". دوای ١٤ ی تەموزی ١٩٥٨ کێشە نێوان سەرکردەکانی کودەتاکە توند بوەوە، تایبەت دەرباری شێوازی یەکگرتن لە گەڵ کۆماری یەکگرتوی عەرەبی، عبدالسلام عارف لایەنگری یەکگرتنی راستەوخۆ و عبدالکریم قاسم لایەنگری شێوازی فیدراڵی بو.  ئەم ململانێیە رەنگدانەوەی لە سەر هێزە سیاسیەکانی عێراق هەبو، پارتی کۆمینستی عێراق وهاوپەیمانی هێزە چەپەکان لە گەڵ قاسم بون، حزبی استقلال و و بەعس و بزافی نەتەوەیی عەرەب و ناصریەکان لە گەڵ عارفدا بون. ئەم روداوە  کاردانەوەی لە سەر ئاستی سەرکردایەتی پارتی هەبو، کە بون بە دو بەشەوە: - یەکەم بە سەرکردایەتی هەمزە عبداللە و مارکسیەکانی ناو سەرکردایەتی، - دوەم بە سەرکردایەتی مام جلال بە پشتگیری چەند ئەندامێکی لیژنەی ناوەندی پارتی، بۆچونی ئەم گروپە نزیکبو لە هەڵوێستی نەتەوەییە عەرەبەکان. سکرتێری حزب، ابراهیم احمد، کە پێشتر لە کاتی گەرانەوەی مەلا مستەفا بۆ عێراق یاوەری بو لە سەردانی جمال عبدالناصر، لە سەرەتادا هەڵوێستی ئاشکرا نەبو، بەڵام زو پشتگیری لە گروپەکەی مام جلال کرد.   وێرای ئەم جیاوازیانە لە ناو پارتیدا بەڵام توانرا یەکریزی ناوخۆی بپارێزێت، کۆمینستەکانی عێراق هەڵمەتێکی توندیان دژ بە مام جلال رێکخست و هەوادارانی بە بەعسیە کوردەکان ناوزەد کرد. باڵی هەمزە عبداللە پشتگیری ئەم هەڵمەتەی کۆمینستەکانی کرد، لێرەدا مەلا مستەفا بێدەنگی شکاند، هەڵوێستی بە سودی پارتی کۆمینیستی عێراق بو و لەوەش تێگەیشتبو کە عبدالکریم قاسم زۆر لە ابراهیم احمد نارازیە. مەلا مستەفا ترسێکی واقیعی هەبو ئەگەر عێراق لە گەڵ کۆماری عەرەبی یەکگرتو ئیندماج بکات هیچ گەرەنتیەک نیە بۆ دابینکردنی مافە رەواکانی کورد، بۆیە بە بۆچونی بارزانی چارە لەوەدابو ابراهیم احمد دەست لە پێگەی حزبی بکشێنێتەوە. ابراهیم احمد دەستی لە سکرتێری حزب کشانەوە و لە کۆتایی ١٩٥٨ هەمزە عبداللە  کرا بە سکرتێری حزب، یەكیک لە بریارە سەرەتاییەکانی مەکتەبی سیاسی نوێ پەسندکردنی بریاری مەلا مستەفا بو بە واژۆی خۆی بۆ سرکردنی مام جلال. پارتی لە سایەی سەرکردایەتیە نوێکەیدا بەهەمو هێزێکی پشتگیری پارتی کۆمینیستی کرد، لە گەڵ کۆمینستەکان بەشداریان لە دامرکاندنەوەی هەوڵی کودەتای شەواف لە ئازاری ١٩٥٩ لە موسڵ و لە روداوەکانی کەرکوک لە تەموزی ١٩٥٩ دا کرد. هەمزە عبداللە لە پشتگیریکردنی کۆمینستەکان بەردەوام بو تا گەیشتە ئاستی ئەوەی پێشنیازێک بۆ لیژنەی ناوەندی پارتی بکات کە سەرجەم رێکخراوە جەماوەریەکانی سەر بە پارتی لە گەڵ ئەوانی پارتی کۆمینیست یەکبگرن. ئەم پێشنیازە تورەیی و نارەزاییەکی بەرفراوانی لە ناو سەرکردایەتی و بنکەی جەماوەری پارتیدا دروستکرد، بەرەی نارازی پێی وابو هەمزە عبداللە خەریکی توانەوەی پارتیە و داوای هەڵوێستیان لە بارزانی کرد، ئەویش داوای کۆبونەوەی لیژنەی سەرکردایەتی کرد، هەمزە عبداللە و گروپەکەی رەتیان کردەوە بەشداری کۆبونەوەکە بکەن. لە کۆبونەوی لیژنەکەدا بریاری سرکردنی هەمزە عبداللە و هاورێکانی درا و بریاری سرکردنی مام جلال هەڵوەشینرایەوە، ئەو ساتانە ابراهیم احمد لە دەرەوەی عێراق بو و پشتگیری خۆی بۆ بریارەکان بەیان کرد.  کۆنگرەی چواری پارتی لە ماڵی ابراهیم احمد لە بەغدا بەرێوەچو، بۆ یەکەمجار مەلا مستەفا لە کۆنگرەی پارتی بەشداربو، کۆنگرە بریاری دەرکردنی هەمزە عبداللە و شەش لە هەوادارانی دا. لە کۆنگرەکەشدا بریار درا برگەی پێشو دەرباری مارکسی و لینینزم بگۆردرێت بۆ سود وەرگرتن لێیان لە بری " استرشاد". ابراهیم احمد هەڵبژێردرا بۆ سکرتێری پارتی و مام جلال یش بۆ سەرکردایەتی. لە کۆنگرەی پارتی لە مایسی ١٩٦٠ پارتی بەتەواوی خۆی لە مارکسی و لینینزم دورخستەوە.  دوای ئەمە پەیوەندیەکان لە گەڵ پارتی کۆمینیستی عێراق گرژی و ئاڵۆزیان تێکەوت، تا رادەیەک رۆژنامەی خەبات  لە ئەیلولی ١٩٦٠ وتارێکی بە ناونیشانی: " الاچرار الناجمە عن وجود  حزب شیوعی فی کردستان" بڵاوکردەوە. پاش ئەوەی عبدلاسلام عارف حوکمی بەعسی روخاند لە سەرکردایەتی شۆرشی کورد نزیکبوەوە، کەوتنە دانوستان لە گەڵ شاندی کوردی کە پێکهاتبو لە مەلا مستەفا، مام جلال، شێخ احمد بارزانی و نوری شاوەیس، لە کۆتاییدا رێکەوتنێک واژۆ کرا، لەو ساتە وەختانەدا ابراهیم احمد لە گەڵ عەزیز شەمزینی و عومەر مستەفا، ئەندامانی مەکتەبی سیاسی، لە ئەوروپا بون یەکسەر بە رێگەی ئێران گەرانەوە بۆ وڵات، دەستیان کرد بە کامپینێکی بەرفراوان دژ بە رێکەوتنەکە، بە هەڵسەنگاندنیان نزمترین ئاستی داواکاریەکانی کورد لە رێکەوتنەکەدا نەچەسپاون، هەروەها سەرۆکی حزب بێ گەرانەوە بۆ مەکتەبی سیاسی رێکەوتنەکەی واژۆ کردوە. مەکتەبی سیاسی ترسیان لێنیشتبو کە مەلا مستەفا رێکەوتنەکە بەکاربهێنێت بۆ یەکلاییکردنەوەی کێشە کەڵەکەبوەکان لە گەڵیاندا. لە سەرەتای ئازاری ١٩٦٤ مەکتەبی سیاسی لە سەنگەسەر چاویان بە مەلا مستەفا کەوت، کاتێک مەلا مستەفا پێداگری لە رێکەوتنەکە کرد و نەرمی بەرامبەر مەکتەبی سیاسی پیشان نەدا، ئەمام بە دەوری خۆیان یاداشتێکیان بۆ دەسەڵاتی بەغدا لە ٢ی ئازاری ١٩٦٤ بەرزکردەوە، بارزانی حوکمرانی عێراقی ئاگادار کردەوە کە یاداشتەکە بێ رەزامەندی ئەو بوە. لێرەوە سەرکردایەت پارتی بو بە دو لەتەوە: یەکەم: باڵی مەلا مستەفا دوەم: باڵی مەکتەبی سیاسی و ژمارەیەک ئەندامانی لیژنەی ناوەندی پارتی. لە لایەکی ترەوە ئێران هەڵەکەی قۆستەوە و کەوتە فشارکردن لەسەر باڵی مەکتەبی سیاسی بۆ وەستانەوە دژ بە ( رێکەوتنی مشیر – بارزانی )، هەروها ئێران ڕیگاکانی بۆ گەیشتنی یارمەتی دەرەوە بۆ شۆرش داخست. بە پێی چەند سەرچاوەیەک سەرەتای پەیوەندیەکانی مەکتەبی سیاسی لە گەڵ ئێران سیاسی دەگەرێتەوە بۆ پێش بەرپابونی شۆرشی ئەیلول، ئەویش بە رێگەی خوالێخۆشبو سالح الیوسفی، ئەندامی لیژنەی ناوەند و بەرپرسی لقی پێنجی پارتی لە بەغدا، لە گەڵ باڵیۆزخانەی ئێران لە بەغدا. کاتێک یوسفی لە نۆڤەمبەری ١٩٦٠ لەلایەن حکومەتی عێراقەوە دەستگیرکرا، پەیوەندیەکان بە رێگەی کادرێکی پێشکەوتوی پارتی سەر بەباڵی مەکتەبی سیاسی لە قەسری شیرین بەردەوامی پێدرا، کۆبەنەوەی لیژنەی ناوەندی پارتی لە ساڵی ١٩٦٢ پەسندی ئەو پەیوەندیانەی لە گەڵ ئێران کرد، تەنها یەک ئەندام دژی وەستایەوە.  ئێران دەستی کرد بەناردنی چەک بۆ باڵی مەکتەبی سیاسی، فرۆکەخانەی تەهرانیش بەروی ئەندامانی ئەو باڵەدا کراوەبو.  مەلا مستەفاش لەلای خۆیەوە هەوڵی پەیوەندیکردنی بە ئێرانەوە دا و بە نهێنی شاندێکی بۆ ئێران نارد، بەڵام هەوڵەکان بێسود بون. ململانێ نێوان دو باڵەکە تا دەهات خەستتر دەبو، ابراهیم احمد داوای  کۆبونەوەی مەکتەبی سەربازی پارتی کرد بەڵام زۆربەیان نەهاتن بە دەنگیەوە بۆیە دەست لە کارکێشانەوەی خۆی لە پۆستی سکرتێری پارتی پێشکەش کرد، سەرکردایەتی پارتی داواکەی رەتکردەوە، لەو کەین و بەینەدا مەلا مستەفا مام جلالی بۆ پۆستی سکرتێر کاندید کرد چونکە کەسایەتیەک بۆ کە نزیکەکانی مەلا مستەفا لێی رازیبون، بەڵام مام جلال پێشنیازی لیژنەیەکی سێ کەسی کرد کە شوێنی سکرتێر بگرنەوە، هەوڵیکی زۆر درا بۆ دۆزینەوەی رێگە چارەیەک بەڵام هیچیان ئاکامی مەبەستیان نەپێکا.  لە هەنگاوێکی  وروژێنەردا مەلا مستەفا هەمو عەشائیر و ئەو ئەفسەرانەی هاتبونە ریزی شۆرشەوە لە دەوری خۆی کۆکردەوە و کۆنگرەیەکی سەربازیان ئەنجامدا، کۆنگرەکە بریاری مانەوەی مام جلالی وەک فەرماندەی هێزێکی پێشەمەرگە د. لە لای خۆیەوە ابراهیم احمد پەنای بۆ شەرعیەتی حزبی برد، لە ئاکامدا کۆنفرانسێکی حزبی لە سەرەتای مانگی نیسانی ١٩٦٤ لە ماوەت سازکرا و ٧٠ نوێنەر بەشدار بون. لەو کۆنفرانسەدا دو ئاراستەی بەهێز هەبون: یەکەم: داوای وەرگرتنی هەڵوێستێکی توندی بەرامبەر سەرۆکی حزب دەکرد، کە ابراهیم احمد و نوری شاوەیس و مەلا ماتۆر بەرێوەیان دەبرد، دوەم: داوای نێوەندگیری لە گەڵ بارزانی دەکرد تا بگەن بە چارەیەک. ئاراستەی دوەم لەلایەن زۆرینەی کۆنفرانسەوە پشتگیری لێکرا، شاندێکی سێ کەسیان پێکهێنا کە سەردانی مەلا مستەفایان کرد، بارزانی جەختی لە مەرجەکەی پێشوی کردەوە کە ابراهیم احمد وازبهێنێ و مام جلال بچێتە شوێنەکەی کە بەشداری کۆنفرانسەکەی ماوەت نەبو.  ئاراستەی یەکەم هەڵوێستی بارزانی قۆستەوە و کۆنفرانسەکە ئیدانەی مەلا مستەفای کرد و سەرجەم فەرمان و رێنماییەکانی بارزانی بۆ پارتی و هێزەکانی پێشمەرگە هەڵوەشاندەوە، ماوەی یەک هەفتەیان بە بارزانی دا کە پێرەوی بریارەکانی کۆنفرانسەکە بکات. هەر زۆر زو بریارەکانی کۆنفرانسی ماوەت ئاژاوە و دڵەراوکێ و لێکترازان و دابەشبونی لە نێو حزب و هێزەکانی پێشمەرگە دروستکرد. لیژنەی باڵای چاودێری پارتی کەوتەوە هەوڵەکانی بۆ چارەی کێشەکە، پێشنیازی بەستنی کۆنگرەی شەشەمی پارتی کرد، بارزانی پێشنیازەکەی پەسند کرد، مەکتەبی سیاسی دو دڵ بو و ترسی هەبو بارزانی کۆنگرەکە بەکاربهێنێت بۆ دورخستنەوەی تەواویان لە پارتی، بۆیە لە ١٩ ی نیسانی ١٩٦٤ مەکتەبی سیاسی بەیانە بەناوبانگەکەی بە ناونیشانی: " رێکەوتنی موشیر – بارزانی سوڵح یا تەسلیمبون" دەرکرد، تێیدا بارزانی یان بە تەسلیمبون و کۆتایی هێنان بە شۆرش تۆمەتبار کرد. بەیانەکە پشتگیری هەمو ئەندامانی مەکتەبی سیاسی بەدەست نەهێنا، یەکێک لەوانە مام جلال بو، کە لەو بارەوە گوتویەتی: " من لەو گروپەدا نەبوم کە ئەو بەیانەیان نوسیبو، لە گەڵیدا نەبو چۆن لە گەڵ لێدوانەکانی بارزانیشدا نەبوم، هەڵوێستم ئەوەبو ناکۆکیەکان ئاشکرا نەکەین". بەڵام ئەوەندەی پێنەچو لە مانگی حوزەیرانی هەمان ساڵ مام جلال چوە بەرەی باڵی مەکتەبی سیاسی. بە وتنی خۆی هۆکارەکەی ئەوەبو کە ژیانی حزبایەتی و بریاری زۆرینە باڵادەست بون بۆیە چومە نێو باڵی مەکتەبی سیاسیەوە. مەلا مستەفا دوای ئەم کارەی مام جلال نامەیەکی بە دەستوخەتی خۆی بۆ نارد، نامەکەی  بە ئایەتێکی قورئان دەست پێکردبو: " یا بنی ارکب معنا و لا تکن مع قوم الکافرین"، دەرباری ئەمە مام جلال دەڵێت: " زۆر بە رێزەوە وەڵامم دایەوە، پێم گوت: من حزبیم و ناتوانم لە گەڵ پێشێلکردنی پرەنسیپەکانی حزب هاورابم، بە داخێکی زۆرەوە لێت جیابومەتەوە پاش ئەو تەمەنە لە خەباتکردن لە سایەی سەرکردایەتیداندا". بارزانی بە پەلە بە مەبەستی یەکلاییکردنەوەی دۆخەکە بروسکەیەکی بۆ سەرجەم بنکەکانی پێشمەرگە نارد، ئەمە دەقی بروسکەکەیە: وەک سەرۆکی حزب و فەرماندەی گشتی هێزەکانی پێشمەرگە و بە ناوی گەلەوە بریارم دا: هەریەک لە عومەر مستەفا فەرماندەی هێزی کاوە، عەلی عەسکەری فەرماندەی هێزی خەبات، کمال مفتی فەرماندەی هێزی قەرەداخ، جلال تالەبانی فەرماندەی هێزی رزگاری لە پۆستەکانیان لاببرێن و لە شوێنیان ..... دابنرێن. ئەم فەرمانەی سەرۆکی حزب یەکسەر جێبەجێکرا و بەم شێوەیە بارزانی توانی پەرە لە ژێر پێی باڵی مەکتەبی سیاسی دەربهێنێت. هاوکات مەلا مستەفا دەرگای بەروی هەوڵەکانی نێوەندگێری دانەخست، بۆیە رازی بو بەشدار بن لە دانوستانەکان لە سەرەتای حوزەیرانی ١٩٦٤ لە گەڵ تاهیر یەحیا سەرۆک وەزیرانی عێراق، شاندەکەی باڵی مەکتەبی سیاس پێکهاتبون لە ابراهیم احمد، مام جلال، علی عبداللە و سالح یوسفی بەشداربون لە شاندەکەی شۆرەش بە سەرۆکایەتی مەلا مستەفا. لە دانیشتنەکاندا بارزانی بواری بە باڵی مەکتەبی سیاسی دا راشکاوانە و ئازادانە را و بۆچونی خۆیان باس بکەن.  مەلا مستەفا داوای بەستنی کۆنگرەی شەشی پارتی کرد و بە رێگەی عباس مامند ئاغا هەوڵیدا قەناعەت بە ابراهیم احمد بکات بەشداری کۆنگرە بکات. لە ناوەراستی حوزەیرانی ١٩٦٤ ابراهیم احمد لە قەڵادزێ بو و لە گەڵ مەلا مستەفا کۆبوەوە، هەر دو رێککەوتن لە سەر دروستکردنی لیژنەیەکی ئامادەکاری بێلایەن بۆ ئامادەسازیکردن بۆ کۆنگرە، بەڵام بارزانی لەلای خۆیەوە لیژنەیەکی دروستکرد و بەو هۆیەوە ابراهیم احمد قەڵادزێی بەجێهێشت.  کۆنگرەی شەشەم لە ١-٩ تەموزی ١٩٦٤ و بە ئامادەبونی ٤٠٠ نوێنەر کۆنگرە دەستی بەکارەکانی کرد، پێشتر داوا لە مەکتەبی سیاسی کرابو بەشدار بن و بۆچون و رای خۆیان بۆ کۆنگرە باس بکەن، بەڵام ئەمەیان رەتکردەوە. لە کۆنگرە بریاردرا ئەنجومەنی نیشتمانی بۆ سەرکردایەتی شۆرش دروست بکرێت و سەرجەم بریارەکانی کۆنفرانسی ماوەت هەڵوەشێنرانەوە، ١٤ ئەندام لە کۆی گشتی ١٨ ئەندامی لیژنەی ناوەند لە پارتی دەرکران بە ابراهیم احمد و مام جەلالەوە و حبیب محمد کریم بە سکرتێری حزب هەڵبژێردرا. دوای ئەم کۆنگرەیە روداوی جەلالی و مەلایی بوە دیاردیەکی سیاسی لە بونیادی بزافی کوردایەتی. راستەوخۆ دوای کۆنگرە باڵی مەکتەبی سیاسی هەڵمەتێکی راگەیاندنی خەستی دژ بە سەرکردایەی مەلا مستەفا لە رێگەی رادیۆی حزب لە ماوەت بەرپاکرد و داوای یاخیبونیان لە رێكخستنەکان و هێزی پێشمەرگە دەکرد. لەو سات و ئانانەدا هێزێکی پێشمەرگە بە فەرماندەیی ادریس بارزانی لە ناوەراستی تەموزی ١٩٦٤ پەلاماری بارەگاکانی باڵی مەکتەبی سیاسی لە ماوەت دا. ئەندامانی مەکتەبی سیاسی و هەوادارانی کە ژمارەیان نزیکە ٤٠٠ کەس بو ناچار بون بەرەو سنور لە گەڵ ئێران برۆن، هەندێک لە بەرپرسەکان، تێیاندا مام جلال دژی ئەوە بون بەرەو ئێران برۆن و داوایان کرد بچنە ناوچەی بارزان و لای شێخ احمدی بارزان خۆیان بپارێزن. بەهۆی ئەوەی ئێران یارمەتی باڵی مەکتەبی سیاسی دەدا پەیوەندیەکانی بارزانی لە گەڵ ئێران تا دەهات خراپتر دەبو، لە سایەی رۆڵی ئیسرائیل پەیوەندیەکان هێدی هێدی بەرەو باشبون دەچون. لە دیداری شای ئێران لە گەڵ ابراهیم احمد شا پێی وتوە: ئێوە نوێنەرایەتی ئاراستەیەکی حزبی دەکەن و سەرکرادیەتیان هەیە، من چیت داوا لێبکەم دەبێت لە مەکتەبی سیاس باسی بکەی تا بریارێک وەربگرن، ئەمە لە گەڵ پێداویستیەکانی ئێران ناگونجێت، لە کاتێکدا بارزنی لە سەر بنەمای تاکی کەسی و عەشائیری مامەڵەمان لە گەڵ دەکات و ئەوە جێبەجێ دەکات کە دەیڵێین بێئەوەی پێویست بکات بگەرێتەوە بۆ مەکتەبی سیاسی.  مەلا مستەفا لە قەڵادزێ لە کۆتایی دیسەمبەری ١٩٦٤ ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆرشی لە کوردستانی عێراق دروستکرد کە لە ٤٠ کەسایەتی حزب و پێشمەرگە و نیشتمانپەروەر و ئاینیی پێکهاتبو، بارزانی سەرۆکی ئەنجومەنەکە بو. پاش ئەوەی بارزانی کۆنترۆڵی کاروباری حزب و شۆرشی کرد داواکاریەکانی لە حکومەتی عێراق بەرفراوانتر و خەستتر کرد، لەوانە هەموارکردنەوەی دەستور کە تێیدا مافی ئۆتۆنۆمی بۆ کورد بچەسپێت، کێڵگە نەوتیەکانی کەرکوک و خانەقین سەر بە کوردستان بن و دیاریکردنی بەشێک لە داهاتی نەوت بۆ کوردستان و مانەوەی هێزەکانی پێشمەرگە و دانانی کوردێک بۆ جێگری سەرۆک کۆمار و بەشداربونێکی گەورەتری کورد لە حوکمرانی عێراقدا. حکومەتەکەی عبدلسلام عارف داواکاری ئۆتۆنۆمی رەتکردەوە جەختی لە هەڵوەشاندنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە کرد. بارزانیش بەم هەڵوێستەی عارف رازی نەبو. لە نیسانی ١٩٦٥ شەر دەستی پێکردەوە. هێرشەکانی سوپای عێراق توند و بەرفراوان بون و سوپا توانی لە چەند شوێنێک پێشکەوتن بەدەست بهێنێت، ئەمە پێشەکی بو بۆ پەلاماردانی بنکەی بەهێزی بارزانی لە ناوچەی باڵەک. بارزانی داوای هاریکاری خوالێخۆشبو ئیمام موحسن حەکیمی کرد، ئەمیش هۆشداری بە حکومەتی عێراق دا. لە گەڵ دەستپێکردنەوەی شەر ئێران یارمەتیەکان بۆ بارزانی چروپر کرد، ئامادەیەشی پیشاندا نێوەندگیری نێوان بارزانی و باڵی مەکتەبی سیاسی بکات تا بگەرێنەوە ناو پارتی و شەری حکومەتی عێراق بکەن، بارزانی ئەم عەرزەی پەسندکرد، هەمویان، بێجگە ابراهیم احمد کە رێگەی پێنەدرا بگەرێتەوە، لە مەرزی حاجی ئۆمەرانەوە گەرانەوە بۆ کوردستان. بارزانی پێشنیازی گەراوەکانی بۆ بەستنی کۆنگرە رەتکردەوە، تەنها چەند کەسایەتیەکی سەربازی باڵەکەی کردە فەرماندەی هێز. بارزانی داوای لە ئەندامانی مەکتەبی سیاسی باڵەکە کرد بێن لە دۆڵە رەقە دابنیشن، پێشتر مام جلال لە گوندی خوشکان جێگیر بوبو. بارزانی پاش چوار مانگ هێزێکی حمایەی شەخسی خۆی بە فەرماندەی لوقمانی کوری نارد بۆ گواستنەوەی مام جلال و حلمی علی شەریف بۆ شوێنێکی تر، ئەم هەنگاوە گومانی لای باڵی مەکتەبی سیاسی دروستکرد، بەشێک لە باڵی مەکتەبی سیاسی بە مام جلال یشەوە بروسکەیەکیان بۆ بارزانی نارد داوای بینینیان کردبو، بارزانی رەتیکردەوە بۆیە ناچاربون داوا لە عباس مامند ئاغا بکەن بکەوێتە بەینەوە، ئەویش نامەیەکی بۆ بارزانی نارد و داوای لێکردبو کە رێگە بدات باڵی مەکتەبی سیاسی لە ناوچەی ئەو بمێننەوە، بارزانی ئەمەشی رەتکردەوە. دوای ئەمە زۆربەی ئەندامانی مەکتەبی سیاسی و بە گوێگرتنیش لە ئامۆژگاری مامند ئاغا بریاریان دا خۆیان رادەستی حکومەتی عێراق بکەن، علی عبداللە و نوری شاوەیس بریاریان دا ئەوە نەکەن و لە شوێنەکانی خۆیان بمێننەوە. لە رۆژی ٢٨ جانواری ١٩٦٦ زۆربەی باڵی مەکتەبی سیاسی خۆیان رادەستی کامپێکی سەربازی سوپای عێراق کرد. لە بەرامبەر پێشکەوتنی سوپای عێراق و مەترسی پەلاماردانی بارەگاکانی سەرکردایەتی شۆرش  هێزەکانی پێشمەرگە دەستپێشخەریەکی بێ وێنەیان کرد،  نزیکەی ١٧٠٠ پێشمەرگە لە رۆژی ١٤ ی مایسی ١٩٦٦هێرشێکی ژیرانە و خەستیان کردە سەر بنکەکانی لیوای چواری سەر بە فرقەی دوەمی سوپای عێراق لە شاخی هەندرێن، لە ئاکامدا زیاتر لە ٢٠٠ کوژراو لە سوپای عێراق و ژمارەیەکی زۆر بەدیل گیران. دەرباری ئەم روداوە گرنگە دکتۆر محمود عوسمان دەڵێت: ئەفسەرەکانی ئیسرائیڵ چەک و چەند ئامۆژگاریەکیان پێداین بەڵام فەرماندکردنی شەرەکە بەدەستی کوردەوە بو.  سەرکەوتن لە هەندرێن حکومەتی عێراق ناچار کرد دانوستان لە گەڵ شۆرشی ئەیلول بکات، لە ئاکامدا لە ٢٩ی حوزەیرانی ١٩٦٦ گەیشتنە رێکەوتن. ئێرانەکان لەم رێکەوتنە بێزار بون، بەڵام بارزانی رونیکردەوە کە دۆخی زۆر خراپی ئابوری نێ‌جاری کردوە ئەو هەنگاوە بنێت. بەزاز ناچارکرا پۆستەکەی جێبهێڵێت و لە شوێنی ناجی تالب بو بە سەرۆک وەزیران، عەرەبێکی شیعەی هەواداری عبدالناصر. دەرباری ئەم قۆناغە مام جەلال رایگەیاندوە کە: هەڵەیەکی گەورەمان کرد، دەبوا کاری سەربازی بۆ بارزانی جێبهێڵین و تەرکیزمان لە سەر کاری سیاسی بکردایە. لێرە بە دواوە  و تا بەیانی ئازاری ١٩٧٠ شەری جەلالی و مەلایی یەكێکە لە رەشترین لاپەرەکانی ئەو سەردەمەی مێژوی کورد لە باشور. لە گەڵ ئەوەشدا پاش بەیانی ئازار باڵی مەکتەبی سیاسی خۆیان هەڵوەشادندەوە و زۆربەیان هاتنەوە ناو پارتی. مەلا مستەفا هیچ رێگریەکی نەکرد و بە پێچەوانەوە زۆربەی کادرە باڵاکانی ئەو باڵەی لە لق و دامەزراوەکانی پارتی و رێکخراوە جەماوەریەکان سەر بە پارتی دانا.  کەرەستەکانی شەخسی، ئایدۆلۆژی، کۆمەڵایەتی و سیاسی هۆکار و کەرەستەکانی ئەم ململانێ و شەرە بون. سێ گەمەکەری سەرەکی دەرەکیش رۆڵی بەرچاویان لە هەڵگیرسان و ئاراستەکردن و وروداوەکانی ئەو شەرە هەبوە، عێراق، ئێران و چەند وڵات و کەسایەتی عەرەبی. ئەو شەرە لە سەر پێگە و دەسەڵات بوە لەناو بزافی کوردایەتی لە باشور، هیچ پەیوەندیەکی ئەوتۆی بە پارە و دەسکەوت و نەوت و پۆست و ئیمتیازاتی بەغداوە نەبوە. هەر چٶنێک بێت ئەو شەرە شەری نێوان هاوخەباتان و دۆستەکان بوە کە سێ‌ڵانێکی درێژ لە یەک سەنگەردا بون و بە ئەقڵیەتی جیواز تێرامانیان بۆ پرسی کورد و کوردایەتی هەبوە.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   نەوەی یەکەم لە سێ کاراکتەری سەرەکیدا رەنگی دەدایەوە یەکەم: مەلا مستەفا، سەرکردەیەکی ناودار و کاریزمای کورد، لە روانگای مێژویی و کۆمەڵایەتیشەوە خاوەن پێگەیەکی بەهێز بو، لە سەر ئاستی عێراق و ناوچەکە حسابی وردی بۆ دەکرا، پەیوەندیەکی سنورداری لە گەڵ چەند ناوەندێکی سیاسی لە ئەمریکا و وڵاتانی دراوسێ و عەرەبی و ئیسرائیڵ هەبو.  مەلا مستەفا تاکە سەرکردەی بێ رکابەری شۆرشی ئەیلول بو، باوەری توندی بە حزبایەتی نەبو، زیاتر کاری لەسەر کۆکردنەوەی هەوادارانی بە جۆرەها شێواز و لاوازکردن و پەراوێزکردنی نەیارەکانی دەکرد. وێرای ئەوەی سەرکردەو و سیاسەتمەدارێکی پراگماتیکی سەردەمی گەرمەی شەری سارد بو بەڵام زیاتر ئومێدی لەسەر ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی هەڵچنی بو. لە سەردەمی ئەودا یەکێک لە دەسکەوتە گەورەکانی کورد بەدەست هێنرا کە لە رێکەوتنی ئازاری ١٩٧٠ دا چەسپێنرا. هەڵچنینی ئومێدی زۆر لە سەر ئەمریکا و ئێران و پلانێکی فرەلایەنی ناوچەکە وبە ئاگایی ئەمریکاوە لە هۆکارە بنەرەتیەکانی شکستی شۆرشی ئەیلول بون، لێرە بەدواوە سەرکردایەتی پارتی کەوتە دەست کورەکانی.  دوەم: ابراهیم ئەحمەد، سیاسەتمەدار و نوسەر و رۆشنبیر و ئەدیبێکی ناوداری سەردەمی شەری سارد، هەڵگری چەند هزرێکی پێشکەوتنخوازی ئەو سەردەمە. سیاسەتمەدارێکی موحافزکار و بە تموح، پراگماتیک و واقیعبین بە شێوازە کلاسیکیەکەی.. لە ئاکامی ناکۆکیەکانی مەلا مستەفا لە گەڵ گروپی خوالێخۆشبو هەمزە عەبدوڵلا لە کۆتایی پەنجاکانی سەدەی پێشو ئەستێرەی سیاسی روی لە گەشەکردن کرد. پێگەی جەماوەری لە نێو نوسەر و رۆشنبیر و کادری حزبی دەڤەرەکانی سلێمانی و کەرکوک و رۆژهەڵاتی کوردستان بەهێزبو. سەرکردەیەکی سەربازی نەبو، بۆیە کاریگەریەکانی سنوردار بون. یەکێکە لە بەرپرسە دەگمەنەکانی کورد کە لە ناوەراستی پەنجا و شەستەکانی سەدەی رابوردو پەیوەندی لە گەڵ چەند وڵاتێکی ئەقلیمی و ئیسرائیل دروست کردوە. ئیبراهیم احمد، بێجگە تێرامانە گشتگیرەکانی پێشکەوتنخوازی، وەک بەرەی نیشتمانی عێراقی و برایەتی کورد و عەرەب و مافە دەستوریەکان و دژایەتی زایۆنیزم و ئیمپریالیزم، هەڵگری هزرێکی تایبەتی دیاریکراوی کوردایەتی نەبوە، ئەمەش زەمینەیەک بوە بۆ  پێکدادان و جیاوازیەکانی لە گەڵ مەلا مستەفا.  سێیەم: مام جلال، وەسفکردنی مام جلال بە چەند رستە و بابەت کۆتایی نایەت، مێژوی سیاسی دەریایەکی گەورەیە کە تا ئەم چرکەیش چەند بەشێکی گرنگی ژێر ئاوکەوتوەکان سەرئاو نەکەوتون و نەبینراون. هەرچۆنێک بێت کە باسی سەردەمی نەوەی یەکەمی جەلالی و مەلایی دەکەین مام جلال شان بەشانی مەلا مستەفا لە ریزی یەکەمدا دێت. مام جلال لە سەرەتای ژیانی سیاسیدا گەنجێکی یاخی و بزێو و وریا بوە، زو هزری نەتەوەیی گرێداوە بە سۆشیالیزم و چەپرەوی و چەمکە پێشکەوتنخوازەکانەوە. لە تەمەنی گەنجیدا سەرکەوتو بو لە وڵاتانی ئیشتراکی بلۆکی سوڤیەت و لە چین پرسی کوردیان پێبناسێنێت. بەتەنیشت ئەمەوە  پەیوەندی باشیشی لە گەڵ سەرکردە ناودارەکانی بزافی نەتەوەیی عەرەب هەبوە، لە سەرویانەوە جمال عبدالناصر، جۆرج حەبەش و احمد الخگیب، ئەمان کاریگەریان لە سەر هزری نەتەوەیی مام جلال کردوە، بە رادەیەک کە لە دانیشتنەکانی لە گەڵ جمال عبدالناصر وەک نوێنەری شۆرشی ئەیلول زۆر گوێرایەلی ناصر بوە و زۆربەی داواکاریەکانی ئەویشی جێبەجێکردوە. ناصر بەردەوام جەختی کردۆتەوە لەوەی سەرکردایەتی شۆرشی ئەیلول لە ئێران و  " ئیمپریالیزمی" ئەمریکا دور کەوێتەوە، زیاتر کار لەسەر پاراستنی یەکپارچەیی و سەروەری عێراق و برایەتی کورد و عەرەب و دژایەتیکردنی زایۆنیزم بکەن، چونکە ئەم وڵات و هێزانە دوژمنی سەرەکی بزافی کوردایەتین.  لە وەڵامی ئەوەی کە بە ( عروبی ) وەسفی دەکەن مام جلال دەڵێت: ( إتهام لا أنفیه وشرف لا أدعیه). بەگشتی ژیانی سیاسی مام جلال پەیوەند بو بە مەلا مستەفا و بنەماڵەی بارزانیەوە چ بە دۆستایەتی و چ بە رکابەری و دوژمنایەتی.   

درەو: حوسنی مەحلی – ئەلمەیادین  توركیا ئامادەكاری دەكات بۆ ئەنجامدانی هێرشێكی زەمینی بەمنزیكانە بۆ سەر باكوری عێراق، بەهەماهەنگی‌و هاوكاری هێزەكانی پێشمەرگەی سەر بە مەسعود بارزانی، ئەو هێزانەی چەند جارێك‌و لە قۆناغەكانی ڕابردوودا ئەو كارەیان كردووە. بارزانی گروپی تاڵەبانی بە خیانەتكار وەسفدەكات، بەهۆی ئەوەی هاوكاری بەغدادی كردووە بۆ شكستپێهێنانی ڕاپرسی سەربەخۆیی لە ساڵی 2017، بەڵام بیرى چووە كە ئەردۆغانی هاوپەیمانە ستراتیجییەكەی لایەنی سەرەكی بوو لە شكستپێهێنانی ئەو ڕاپرسییە.  ئەمە بەشێكە لەوتاری نوسەری دیاری توركی بە ڕەچەڵەك سوری (حوسنی مەحلی) كە لەژێر ناونیشانی" دوای باكوری سوریا..ئایا توركیا خۆی ئامادەكات بۆ داگیركردنی باكوری عێراق؟" بڵاویكردووتەوە. خۆی بۆ هێرش ئامادەكات  مەحلی لەوتارەكەیدا نوسیویەتی:" دوور لەبایەخی میدیا جیهانییەكان كە سەرقاڵی ڤایرۆسی كۆرۆنان، باكوری عێراق هێرشی ئاسمانی توركیا بەخۆیەوە دەبینێت كە پێگەو جوڵەی چەكدارانی پارتی كرێكارانی كوردستانی توركیا لەشاخەكانی قەندیل دەكاتە ئامانج، وەك ئامادەكارییەك بۆ ئەنجامدانی هێرشێكی زەمینی بۆ داگیركردنی باكوری عێراق بەهاوكاری‌و هەماهەنگی هێزەكانی پێشمەرگەی سەر بە مەسعود بارزانی".  لەبارەی بایەخی ئەو هەماهەنگییە سەربازییەی نێوان بارزانی‌و توركیا مەحلی دەڵێت:" ئەو هەماهەنگی‌و هاوكارییە ناوەرۆكێكی ستراتیجی بەدەستهێناوە دوای كۆتایهاتنی جەنگی نێوان هێزەكانی سەر بە مەسعود بارزانی‌و جەلال تاڵەبانی، كە بەهۆیەوە سوپای توركیا توانی بنكەی سەربازی لە زیاتر لە 10 خاڵی ناو باكوری عێراق دابمەزرێنێت، بەپشتیوانی بارزانی‌و هێزی چەكوشی ئەمریكی كە مانگی ئازاری 2003داو دوای داگیركردنی عێراق توركیایان بەجێهێشت".    دەشڵێت"ئەنكەرە تەنها بەم بوونە سەربازییەوە نەوەستا، بەڵكو سوپاكەی 27 جار چووەتە ناو باكوری عێراق تا ساڵی 2007، ئەوەش لەكاتی ئەو ڕێككەوتنەوە كە ئەنكەرە لەگەڵ بەغداد لەساڵی 1987 ئیمزای كرد، بەوپێیەش سەدام حسێن ڕێگەی دا سوپای توركیا بەقوڵایی 20 كلم بێنە ناو خاكی عێراق بۆ ڕاوەدوونانی چەكدارانی پارتی كرێكاران، كاتێك سەرقاڵی جەنگی ئێران بوو، ئەنكەر ئەم ڕێككەوتنەی كردووەتە بەهانە‌و دەڵێت، هێشتا كاری پێدەكرێت، هەروەك چۆن كار بەڕێككەوتنی ئەدەنە دەكات لەگەڵ دیمەشق لەساڵی 1998، كە ڕێگەی دەدات بە ڕاوەدوونانی چەكدارانی پارتی كرێكاران لەباكوری سوریا".  مەحلی دەڵێت: "ئەنكەرە پێیوایە دۆخی ئەم دوو وڵاتە هێشتا لەبەرژوەندی خۆیەتی، سوپای توركیا بە هاوكاری ئۆپۆزسیۆنی ئیخوانی‌و گروپە چەكدارەكانی هاوپەیمانی لەسوریا بوونی هەیە، لەعێراقیش بە هاوكاری خێڵە سونییەكان‌و پێشمەرگەی بارزانی بوونی هەیە، لەگەڵ بەردەوامی ناكۆكی نێوان هێزە شیعییەكان". ئەردۆغان شكستی بە ڕیفراندۆم هێنا لەبەشێكی تری وتارەكەیدا، نوسەر ئاماژە بە ناكۆكییەكانی ئەم دواییەی نێوان پارتی‌و یەكێتی دەكات‌و دەڵیت:" زانیارییەكان ئاماژە بە ئاڵۆزییەكی مەترسیدار دەكەن لەنێوان هێزەكانی بارزانی‌و هێزەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، لەگەڵ بەردەوامی ساردوسڕی نێوان ئەنكەرەو سلێمانی، كە میانڕەوترن سەبارەت بەكێشەكانی عێراق‌و سوریاو ناوچەكە،   بارزانی گروپی تاڵەبانی بە خیانەتكار وەسفدەكات، بەهۆی ئەوەی هاوكاری بەغدادی كردووە بۆ شكستپێهێنانی ڕاپرسی سەربەخۆیی لە ساڵی 2017، بەڵام بیرى چووە كە ئەردۆغانی هاوپەیمانە ستراتیجییەكەی لایەنی سەرەكی بوو لە شكستپێهێنانی ئەو ڕاپرسیە". بەبۆچوونی مەحلی، قوڵبوونەوەی كێشەكانی پارتی‌و یەكێتی لەلایەك‌و كێبڕكێی پارتی لەگەڵ پارتی كرێكارانی كوردستان، ڕەنگە پاڵ بە بارزانییەوە بنێت بۆ هەڵگیرساندنی شەڕ دژی پارتی كرێكاران لەقەندیل بۆ بەدەستهێنانی سەرلەنوێ‌ ڕەزامەندی ئەردۆغان دژی ڕكابەرە مێژووییەكەی كە حزبكەی جەلال تاڵەبانییە، سوودمەندی گەورەش لەهەموو ئەم پێشهاتانە ئەردۆغانە كە پێیوایەدەتوانێت سودیان لێوەربگرێت بۆ جێبەجێكردنی پلان‌و پرۆژەكانی لە باكوری عێراق لەم دۆخە قورس‌و ئاڵۆزەیدا، ئەمجارە دوور لەدەستوردانی ڤلادیمێر پۆتن. بێدەنگی دەسەڵاتدارانی عێراق بە بۆچوونی حوسنی مەحلی ڕەزامەندی عێراق لەكۆتایی ساڵی 2015دا بۆ هاتنە ناوەوەی سوپای توركیا بۆ بەعشیقە لەخۆرهەڵاتی موسڵ، بەپاساوی شەڕ دژی داعش‌و یەكینەكانی پاراستنی گەلی كورد، وەرچەرخانێكی گرنگ بوو لە حساباتەكانی توركیا لە باكوری عێراق. لەگەڵ ئەو بۆشاییە ئەمنییەی لەوكاتەدا هاتەگۆڕێ‌ بەهۆی داگیركردنی موسڵ‌و ناوچەیەكی فراوان لەسەرانسەری عێراق بەگشتی.  مەحلی دەڵێت: "تائێستا بە بیری هیچ بەرپرسێكی عێراقیدا نەهاتووە ڕێوشوێنی كرداری بگرێتەبەر بۆ ناچاركردنی ئەنكەرە بەكشانەوەی هێزەكانی لە باكوری عێراق.توركیا یەكێك بوو لە سودمەندەكانی ئەو دۆخە  كارتی توركمان حوسنی مەحلی، لەبارەی سود وەرگرتن لەكارتی توركمان لەعێراق لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئەنكەرەوە دەڵێت:" بەدرێژایی ماوەی ڕابردوو‌و لەسەردەمی حكومەتەكانی ڕابردوودا، ئەنكەرە سود وەرگرتنی لە كارتی توركمان فەرامۆش نەكردووە، كە بەشێوەیەكی چڕ لەناوچەكانی باكوری عێراق بوونیان هەیە بەتایبەت لە كەركوك‌و موسڵ، ئەو ناوچانەی كە لەچوارچێوەی نەخشەی پەیماننامەی نیشتمانی(میللی)ناودەبرێن، كە قسەكانی ئەردۆغان‌و حساباتە تایبەتەكانیدا لە سوریاو عێراق بووەتە دەستەواژەیەكی گرنگ".  ئاماژە بەوەش دەدات، هەوڵەكانی ئەنكەرە بەردەوامبووە بۆ بەكارهێنیان وەك كارتێكی فشارو سازشپێكردن، جارێك لەگەڵ بەغداو جارێكیش لەگەڵ كورد، دوای ئەوانیش لەگەڵ ئەمریكییەكان پاش داگیركردنی عێراق لەساڵی 2003دا،  ئەوەش بایەخی ئەنكەرەی بۆ باكوری عێراق زیاتر كردوووە، كە تۆرگۆت ئۆزال سەرۆكی كۆچكردووی توركیا لەساڵی 1991دا هەوڵیدا بیخاتە سەر توركیا. نوسەر ئاماژە بە زیادبوونی بایەخی ئەنكەرە دەكات بەو ناوچەیە لەدوای  هاتنە دەسەڵاتی پارتی داد گەشەپێدان لەكۆتایی ساڵی 2002داو دەڵێت:"یەكێك لەئامانجەكانی ئەنكەرە ڕووبەڕووبونەوەی ڕۆڵی ئێرانی(شیعی) بووە لەعێراق كە لەلایەن وڵاتانی كەنداوەوە پشتیوانی كراوە، ئەویش لەڕێی مەسعود بارزانی یاخود گروپ‌و هێزە سونییەكان، لەدیارترینیان تاریق هاشمی جێگری سەرۆك كۆماری پێشوترو ئەسیل نوجێفی پارێزگاری پێشووی موسڵەوە بووە".   

(درەو): هێشتا دەنگدانەوەی هەڵدانی مانگە دەستكردە سەربازییەكەی ئێران كە ناوی "نور_1"ی هەڵگرتووە، لەنێوەندە ئەمریكییەكان دەبیسترێت، واشنتۆن‌و ئیدارەی ترەمب لەزیاد لەبۆنەیەكدا بێزاری خۆیان لەو هەنگاوە پیشانداوە. ئێران ڕایگەیاند، ئەو مانگە دەستكردە سەربازییە"نور_1" لەڕێی موشەكێكی جۆری "قاسد" بەدوو قۆناغی هەڵدراوە، توانیویەتی بچێتە ناو بۆشایی ئاسمان‌و لەخولگەی خۆی سەقامیگربێت بەدووری 425 كلم لەرڕووی زەوییەوە. مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا ڕایگەیاند، ویلایەتەیە كگرتووەكانی ئەمریكا لێپرسینەوە لەئێران دەكات لەسەر هەڵدانی ئەو مووشەكە كە مانگێكی دەستكردنی سەربازی ڕەوانەی بۆشایی ئاسمان كردووە. مانگە ئێرانییەكە سوپای پاسدارنی ئێران ڕایگەیاند، یەكەم مانگی دەستكردی سەربازی وڵاتەكەیان بەسەركەوتوویی هەڵداوە بۆ خولگەكەی، ئەوەش لەكاتێكدا پەیوەندی تاران‌و واشنتۆن لەدۆخێكی ئاڵۆزدایە بەهۆی بەرنامە ئەتۆمی‌و مووشەكییەكەی. سوپای پاسداران لەبەیاننامەیەكدا كە لەسەر پێگەی ئەلەكترۆنی خۆی بڵاویكردووەتەوە، دەڵێت: مانگی دەستكردی (نور) لەخولگەكەی دەسوڕێتەوە كە 425 كیلۆمەتر لەڕووی زەوییەوە دوورە. ئاماژە بەوەشدەكات: مووشەكی (قاسد)ی بەكارهێناوە بۆ هەڵدانی مانگە دەستكردەكە، بەڵام نەچووەتە وردەكاری تر لەبارەی ئەو تەكنەلۆجیایەی بەكارهاتووە. ڕاشیگەیاندووە: مووشەكە تێكەڵەیەك لە سوتەمەنی شڵ‌و ڕەق بەكاردەهێنێت. بەرپرسانی ئەمریكا دەڵێن، ترسیان هەیە لەوەی تەكنەلۆجیای بالیستی دوور مەودای بەكارهاتوو لە ناردنی مانگە دەستكردەكە بۆ خولگەكەی، بەكاربهێنرێت لە هاویشتنی مووشەكی هەڵگری كڵاوی جەنگی ئەتۆمی. لەبەرامبەردا ئێران ئەم بۆچوونەی ویلایەتە یەكگرتووەكان ڕەتدەكاتەوە بەوەی ئەو چالاكییە ڕوپۆشێك بێت بۆ پێشختنی مووشەكە بالیستییەكانی‌و، ڕایدەگەیەنێت، هەرگیز هەوڵی دروستكردنی چەكی ئەتۆمی نەداوە. نامەكانی ئێران محەمەد غروری، شرۆڤەكاری سیاسی ئێران دەڵێت: "ئەمریكا دەیەوێت بەم قسانە لەبارەی مانگە دەستكردەكەی ئێران تەمومژ بۆ ئەم پرسە دروستبكات، بەجۆرێك بتوانێت هەندێك دەستكەوتی سیاسی بچنێتەوە، لەسایەی ئەو دۆخەی واشنتۆن تێیدا دەژی لەسەر ئاستی سیاسی، یاخود قەیرانی تەندروستی بەهۆی كۆرۆنا". ئەو شرۆڤەكارە ئێرانییە لەلێدوانێكدا بۆ ئاژانسی سپۆتنینگ دەشڵێت: "ترەمپ بەدوای دەرچەیەكی دەرەكیدا دەگەڕێت دەرفەتی قسەكردنی بداتێ‌ لەبارەی پرسە نێودەوڵەتییەكان، فشارەكان لەسەر ئیدارەی ئەمریكا خاو بكاتەوەو، لەو گێژاوە دەربازی بێت كە خۆی تێخستووە".  ئاماژە بەوەشدەكات: "مووشەكەكەی ئێران كۆمەڵێك پەیام لەخۆ دەگرێت، گرنگترینیان ئەوەیە ئەمریكا وێڕایی فشارە بەهێزەكانی لەڕێی سزا توندەكانییەوە، نەیتوانیوە چۆك بەگەلی ئێران دابدات لەڕووی سیاسییەوە‌و، سەركردایەتییەكەی ناچار بكات بۆ گەڕانەوە بۆسەر مێژزی گفتوگۆ، ئەوەش ئەوە دەسەلمێنێت  سزاكان كاریگەریان لەسەر بڕیاری سیاسی ئێران نەبووە". جەختیشدەكات:"مووشەكەی ئێران لەكاتێكدا هەڵدرا ئەمریكا بەدەست سەرلێشواییەكی زۆرەوە دەناڵێنێت، هەروەها لەڕێی سوپای پاسدارنەوە هەڵدراوە، كە ئەمریكا لەچوارچێوەی ڕێكخراوە تیرۆرستییەكاندا پۆلێنی كردووە، ئەوەش بایەخی واشنتۆنی بۆ مووشەكەكە زیاتر كردووە. وێڕای ئەوەش مووشەك‌و مانگە دەستكردەكە دروستكراوی تەواوەتی ئێران خۆیەتی، هەڵدانیشی بۆ مەبەستی سەربازی بەرگرییە، نەك مرۆیی، ئەوەش جێگەی مەترسی ئەمریكایە".  لەدرێژەی قسەكانیدا ڕایگەیاندووە"هەڵدانی ئەو مووشەكە ئێران دەخاتەڕیزی ئەو وڵاتانەی خاوەنی مووشەكی كیشوەر بڕن، دەتوانێت هەر ئامانجێك بپێكێت لەهەر خاڵێكی جیهاندابێت، ئەوەش خۆی لەخۆیدا ئەو پەیامە دەگەیەنێت كە ئێران چۆكی دانەداوە بۆ ئەمریكا". ئاڵۆزییەكی ئامادە لای خۆیەوە، عیماد ئەبشناس شرۆڤەكاری سیاسی ئێران دەڵێت:" ئەو مانگە دەستكردە سەربازییە ئێرانییە كە سوپای پاسداران‌و وەزارەتی بەرگری هەڵیانداوە، دەتوانێت ڕووپێوی خاكی ئیسرائیل‌و ئەمریكا بكات، لەڕێی وێنەگرتن‌و چاودێریكردنی هەواڵگری ئەلەكترۆنی". ڕاشیگەیاندووە:"ئەو كارە بووەتە هۆی توڕەكردنی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئێران بە ئەنقەست ئەو كارەی كرد بەڕاگەیاندنی بەشێوەیەكی فەرمی هەڵدانی ئەو مانگە دەستكردە سەربازییە لەلایەن سوپای پاسدارانەوە، بەتایبەت لەسایەی ئەو دۆخە ئاڵۆزەی كە لەنێوان هەردوولادایە". توڕەیی ئەمریكا مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا ڕایگەیاند: وڵاتەكەی لێپرسینەوە لەئێران دەكات لەسەر هەڵدانی ئەو مووشەكەی كە مانگی دەستكردی سەربازیی ڕەوانەی بۆشایی ئاسمان كردووە. پۆمپیۆ وتویەتی:" پێویستە لەسەر جیهان لێپرسینەوە لەئێران بكات لەسەر پێشێلكارییە جیاوازەكانی‌و، واشنتۆن سەرجەم ڕێوشوێنێكی پێویست دەگرێتەبەر بۆ پاراستنی سەربازو دبلۆماتكارەكانی لەناوچە جیاوازەكانی جیهان". وەزیری دەرەوەی ئەمریكا ئاماژەی بەوەشكردوە:"هەڵدانی مووشەك لەلایەن ئێرانەوە كە هەڵگری مانگی دەستكردی سەربازیی بووە بۆ ئاسمانی دەرەكی، پێشێلكردنی بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتییەو، دەبێت بەرپرسیارێتی ئەوە لەئەستۆ بگرن". دوای ڕاگەیاندنی هەڵدانی مانگی دەستكردی سەربازی لەلایەن سوپای پاسدارانەوە، ترەمپ لەتویتەر نوسی" فەرمانم داوە بەهێزی دەریایی ئەمریكا بەتێكشكاندنی هەر بەلەمێكی سەربازی ئێرانی ئەگەر پەڵپ بە كەشتییەكانمان بگرێت لەناو دەریا". ئێران لەم ماوەیەی دواییدا بەدەست شكستهێنانی هەڵدانی مانگی دەستكردەوە دەیناڵاند، دواین تاقیكردنەوەی شكستخواردوو لەمانگی ئابی ساڵی ڕابردوودا بوو، كە بەهۆی تەقینەوەی مووشەكەكە لەسەر سەكۆی هەڵدانی لەسەنتەری ئیمام خومەینی ئاسمانیی لەباكوری ئێران پێش هەڵدانی، سەركەتوو نەبوو.    سەرچاوە: سپۆتینگ  

(درەو): سێ گەنج بەتۆمەتی كوشتنی كچێكی (20) ساڵان لە پۆلیسی سلێمانی دەستبەسەرن، رووداوەكە دوو رۆژ پێش ئێستا روویداوە، پۆلیس لێكۆڵینەوە دەكات، تۆمەتبارەكان قسەی جیاواز دەكەن لەبارەی كوژرانی ئەو كچەوە، دایكی كچەكە سكاڵای هەیە‌و ترسی هەیە دۆسیەكە دابخرێت. لەبارەی دۆسیەكەوە كاتژمێر 11ی شەوی 26ی ئەم مانگە واتە بەر لە دوو رۆژ، لە گەڕەكی چوارچرای نوێ لە باشوری شاری سلێمانی، كچێكی تەمەن (20 ساڵان) كوژرا. ماوەیەك دوای كوژرانی، پۆلیس ئاگاداركرا، تەرمی كوژراوەكە گواسترایەوە، كاتژمێر (1)ی هەمان شەو دووان لە گومانلێكراوانی رووداوەكە خۆیان رادەستی پۆلیس كردو دانیان بەوەدا نا لەكاتی رووداوەكەدا لەوێ بوون، دوێنێ شەو گومانلێكراوی سێیەم دەستگیركرا كە تۆمەتباری سەرەكی روداوەكەیە. بەپێی راگەیەندراوی پۆلیسی سلێمانی تۆمەتباری رووداوی كوژرانی ئەو كچە (20 ساڵانە) سێ كەسن بەناوەكانی: •    (ن، أ، ح) لەدایكبووی ١٩٩٣ •    (م، أ، م) لەدایكبوەی ١٩٩٧ •    (ك، أ، م) لەدایكبووی ١٩٩٤  ئەم سێ گەنجە ئێستا بەبڕیاری دادوەرو بەپێی ماددەی ٤٠٥ لە یاسای سزادانی عێراقی راگیراون. چی رویدا ؟ (درەو) لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو پۆلیس‌و هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی، هەندێك زانیاری لەبارەی چۆنیەتی كوژرانی ئەو كچە دەستكەوتووە. بەپێی ئەوەی سێ گومانلێكراوەكە لەبەردەم پۆلیس دانیان پێداناوە، ئەو كچە لەگەڵ سێ كوڕی هاوڕێیدا (واتە ئەوانەی ئێستا لە پۆلیس راگیراون) شەوێك بەر لە كوژرانی چونەتە ماڵی (م، ا، م) لە گەڕەكی چوارچرای نوێ، (م، ا، م) خێزاندارە، بەڵام ئەو دوو شەوە خێزانەكەی لەماڵەوە نەبووە. (م، ا، م) كە تۆمەتباری سەرەكییە لە ئەنجامدانی كوشتنەكەدا، لەبەردەم پۆلیس باسی لەوەكردووە، شەوی یەكەم تاوەكو درەنگانێكی شەو خواردویانەتەوە، بۆیە بەیانی درەنگ‌و لەدەوروبەری كاتژمێر چواری ئێوارەدا لە خەوهەستاون، پاش ئەوەی هەستاون، چوار هاوڕێكە، واتە سێ كوڕەكە‌و كچە كوژراوەكە، دەستیان بە نانخواردن كردووە‌و تا كاتژمێری 11ی شەو كاتەكەیان بەڕێكردووە. (ه، ز) بەپێی لێكۆڵینەوەكانی پۆلیس بە فیشەكێك كوژراوە كە بەر لای چەپی سەری كەوتووە، لەبارەی چۆنیەتی كوژرانی ئەو كچەوە، گومانلێكراوانی روداوەكە قسەی جیاواز دەكەن: •    (ن، أ، ح)‌و (ك، أ، م) كە كاتژمێری (1) شەوی روداوەكە خۆیان رادەستی پۆلیس كردووە دەڵێن: لەكاتی مەستیدا (م، ا، م) دەمانچەكەی هەڵگرتووە‌و بە گاڵتەوە بە كچەكەی وتووە بتكوژم، ئیتر فیشەكێك دەرچووە‌و بەر سەری (ه، ز) كەوتووە‌و كوشتویەتی. •    (م، ا، م) كە تۆمەتباری سەرەكی روداوەكەیە قسەیەكی تری لەبەردەم پۆلیسدا كردووە‌و وتویەتی: كچەكە واتە (ه، ز) داوای لێكردووە دەمانچەكەی بداتێ بۆ ئەوەی "سناپێكی لەگەڵ بكات"، واتە وێنەی خۆی بگرێت‌و لە "سناپ چات" بڵاوی بكاتەوە، دوای ئەوەی سناپەكەی كردووە، دەمانچەكەی پێداوەتەوە‌و داوای لێكردووە دەمانچەكە پاكبكاتەوە بۆ ئەوەی پەنجەمۆری ئەوی لەسەر دەرنەكەوێت، لەكاتی پاككردنەوەی دەمانچەكەدا نەیزانیوە فیشەك لەپێشەوەیە، بۆیە فشەكێك دەرچووە‌و بەر (ه، ز) كەوتووە.  دایكی كوژراوەكە سكاڵای هەیە ئێستا ئەو سێ گەنجە بەتۆمەتی كوشتنی كچێك لە پۆلیس راگیراون، پۆلیس لێكۆڵینەوەی دەستپێكردووە، پەراوی لێكۆڵینەوە لە رووداوەكە لە پۆلیسی گەڕەكی چوارچرای نوێیە، پۆلیس هێشتا ئەنجامی لێكۆڵینەوەی بەرایی رانەگەیاندووە، ئەو دەمانچەیەی كە لەڕووداوەكەدا فیشەكەكەی لێدەرچووە، لەبەردەستی پۆلیسدایە. بەپێی زانیارییەكان، دایكی كوژراوەكە سكاڵای تۆماركردووە‌و لەبەردەم پۆلیس باسی لەوەكردووە، گومانی هەیە بكوژی كچەكەی ئازادبكرێت بەوپێیەی خەڵكانی دەستڕۆیشتووی لە پشتیوانیان لێ دەكەن. (ه، ز) كە ئێستا كەیسی كوژرانەكەی لەبەردەم پۆلیسدایە، دانیشتووی گەڕەكی (عەقاری)یە‌و لەگەڵ دایكیدا ژیاوە، باوك‌و دایكی لەیەكتری جیابونەتەوە، باوكی لە ئەوروپا دەژی. سەرچاوەكانی پۆلیس دەڵێن:" تۆمەتباری سەرەكی كوشتنی ئەو كچە، پێشینەی بەكارهێنانی چەكی هەیە‌و بەر لە هەشت مانگ كەسێكی نزیكی خۆی برینداركردووە‌و پەڕاوی ئەو رووداوە ئێستاش ماوەو لە نوسینگەی توندوتیژیی گەڕەكی بەكرەجۆیە".

(درەو): ئەو هێزەی كە ئێستا لە عێراق ناوی لێنراوه "حەشدی شەعبی" بەكۆی گشتی خاوەنی (164 هەزار) كارمەندو چەكدارە، لەم ژمارەیە (110 هەزار) كەسیان حەشدی شیعین‌و ئەوانی تر حەشدی سوننە‌و كەمینەكانن، بەشە شیعەكەی ناو حەشدی شەعبی كە زۆرینە‌و دەسەڵاتدارە، بەدەست كێشەی ناوخۆی توندەوە دەناڵێنێت، سەرچاوەی كێشەكە دابەشبوونی حەشدی شیعییە بەسەر دوو رەوتدا، رەوتی وەلائییەكان واتە ئەوانەی لایەنداری ئێران دەكەن، لەگەڵ رەوتی عەتەبەكان واتە ئەوانەی عەلی سیستانی بە مەرجەعی خۆیان دەزانن. هیشام هاشمی توێژەری بواری رێكخراوە ئیسلامییەكان كە هاوكات رۆژنامەنوسێكی وردو نزیكە لە سەرچاوەی زانیارییەكانەوە لە عێراق لەبارەی وردەكاری كێشەی ناو حەشدی شەعبی راپۆرتێكی وردی بڵاوكردەوە، لەبەربایەخی ناوەڕۆكەكەی بۆ خوێنەری كورد، (درەو) دەقی راپۆرتەكەی وەرگێڕایە سەر زمانی كوردی. ناكۆكی وەلائی‌و مەرجەعی لەناو حەشدی شەعبیدا نوسینی: هشام الهاشمی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت روبەڕووبونەوەكە خۆی دەبینێتەوە لە ناكۆكی قوڵ لەنێوان دوو رەوتدا كە لەڕووی فیقهییەوە لەناو حەشدی شەعبیدا دابەشبوون، یەكەمیان بە سەرۆكایەتی كۆچكردوو ئەبومەهدی موهەندیس كە پەیڕەوی لە عەلی خامنەیی رابەری باڵای ئێران دەكات‌و رەوتی دووەمیش پێكهاتەیەكە لە كۆی ئەو لایەنانەی كە وابەستەن بە "عەتەبات"ەكان‌و عەلی سیستانی مەرجەعی باڵاوە لە نەجەف.  حەشد لەڕووی ئاڵاو ناو و ئەوەی كە لەسەرەتای دامەزراندییەوە لە ساڵی 2018 خراوەتە پاڵ پێكهاتەی شیعە، پێكدێت لە (67) گروپی شیعە، (43) گروپی سوننی‌و، (9) گروپی سەربە كەمینەكان لە ناوچەكانی باكوری وڵات، دەكرێت ئەو گروپە شیعانە لەڕووی پەیڕەویكردنیان لە فیقهی مەزهەبییەوە دابەشبكرێن بۆ (44) گروپی پەیڕەوكار لە خامنەیی‌و، (17) گروپی پەیڕەوكار لە سیستانی، (6) گروپی پەیڕەوكار لە مەرجەعەكانی تری شیعە لەناوخۆو دەرەوەی عێراق. ژمارەی توانای مرۆیی كۆی هێزەكانی حەشدی شەعبی دەگاتە (164 هەزار) كارمەندو هێزی شەڕكەرو لۆجستی، یاسای ژمارە (40)ی ساڵی 2016 دەیپارێزێت‌و پشت بە پەیكەرێكی رێكخراوەیی دەبەستێت كە چەند فەرمانێكی دیوانیی لە ساڵی 2019دا بۆی داناوە، كە ئەوانیش فەرمانەكانی ژمارە (237)‌و (328)‌و (331)ن، ژمارەی توانای مرۆیی سەربە پێكهاتەی شیعە نزیكەی (110 هەزار) كەسە، پێكهاتەی سوننەش نزیكەی (45 هەزار) كەسە، پێكهاتەی كەمینەكانیش نزیكەی 10 هەزار كەسن. توانای مرۆیی حەشدی وەلائی (مەبەست لەوانەیە وەلائیان بۆ رابەری باڵای ئێران هەیە) ژمارەیان (70 هەزار) كەسە‌و حەشدی مەرجەعیەتەكانی تر لەنێویشیاندا هێزەكانی سەرایای سەلام نزیكەی (50 هەزار) كەسە. پەیكەری دەستەی حەشدی شەعبی بەپێی ئەو فەرمانە دیوانییانەی كە لە ساڵی 2019 دەرچوون، حەشدی دابەشكردووە بەسەر چەند لیوایەكدا‌و ژمارەی لیواكان (64) لیوایە‌و دابەشكراون بەسەر (8) میحوەری فەرماندەیی هێزەكانی حەشدی شەعبیدا، بەجۆرێك قەدەغەكراوە ئەو لیوایانە ئاڵاو ناوی گروپەكانی خۆیان بەكاربهینن‌و لەسەریان فەرزكراوە تەنیا ژمارەی لیواكانیان‌و ئاڵای فەرمی حەشدی شەعبی بەكاربهێنن.  فەرمانی دیوانیی ژمارە (237)ی ساڵی 2019 دەرفەتی كردەوە بۆ پچڕاندنی پەیوەندی گروپەكانی حەشدی شەعبی بە حزب‌و قەوارە سیاسی‌و ئاینییەكانەوە، فەرمانی دیوانیی ژمارە (328)ی ساڵی 2019 وای لە حەشد كرد وەك نوێنەرایەتییەكی هەماهەنگكار بەشدار بێت لەناو فەرماندەیی هاوبەشی هێزە چەكدارەكانی عێراق، فەرمانی دیوانیی ژمارە (331)ی ساڵی 2019 پەیكەرێكی رێكخراوەیی‌و ئیداری بۆ دانا كە پێكدێت لە: 1-    پۆستەكانی سەركردایەتی باڵا كە (4) پۆستە‌و بەمشێوەیە دابەشكراوە: (3) پۆستی سیاسی بۆ بەیتی سیاسی شیعەی نزیك لە سەركردایەتی وەلائی كە ئەویش پۆستەكانی "سەرۆكی دەستە‌و نوسینگەی سەرۆكی دەستە‌و ئەمین سڕی گشتییە". هەروەها (1) پۆستی سەرۆك ئەركان بۆ سەركردایەتی وەلائی "ئێستا ئەبو فدك عەبدولعەزیز محەمەداوی"یە‌و بە فەرماندەی باڵای جێبەجێكارو ئۆپراسیۆنەكان دادەنرێت‌و (5) یاریدەدەری ئەركان‌و (8) میحوەری فەرماندەیی ئۆپراسیۆنی هێزەكانی دەستەی حەشدی پێوەبەستراوەتەوە. 2-    پۆستی كادیرە مامناوەندییەكانی سەركردایەتی جێبەجێكار؛ كە ئەویش (5) یاریدەدەری سەرۆك ئەركانە، (3) لە یاریدەدەرەكان بە سەرۆكایەتی وەلائییەكان‌و (2) یاریدەدەر بە سەركردایەتی سەركردە خانەنشینەكان‌و یاخود راسپێردراوە سەربازی‌و ئەمنییەكان كە ئەوانیش لەلایەن حزبە سیاسییەكانی نزیك لە سەركردایەتی وەلائییەوە هەڵبژێردراون. 3-    پۆستی كادیرە مامناوەندییە ئیدارییەكانی سەركردایەتی لۆجستی؛ كە ئەویش (10) بەڕێوەبەرایەتییە، (7)یان بۆ ئیدارەی سەربە حەشدی وەلائی‌و (3)یان بۆ ئەو كەسە مەدەنیانەی كە بە تەزیكییە لەلایەن حزبە سیاسییەكانی نزیك لە سەركردایەتی وەلائییەوە هەڵبژێردراون. 4-    پۆستی كادیری ئیدارە مەیدانییەكان؛ كە ئەویش (50) بەڕێوەبەرایەتی‌و بەشن كە بەستراونەتەوە بە یاریدەدەرەكانی سەرۆكی ئەركانی دەستەی حەشدەوە، (32) پۆستی ئەو ئیدارانە سەربە حەشدی وەلائین‌و، (18)یان لەلایەن حزبە سیاسییەكانی نزیك لە سەركردایەتی حەشدی وەلائییەوە هەڵبژێردراون یان دانراون. بەگوێرەی ئەم وردبینییە خێرایە دەكرێت وادابنرێت كە رێژەی 80%ی پەیكەری رێكخراوەیی‌و ئیداری دەستەی حەشدی شەعبی سەركردە‌و ئیدارییەكانی سەربە مەرجەعیەتی حەشدی وەلائین، لەكاتێكدا حەشدی مەرجەعیەت‌و حەشدی سوننە‌و كەمینەكان پۆستی سەركردایەتی باڵا یاخود ناوەندییان نییە لەناو پەیكەری رێكخراوەیی دەستەی حەشددا. لایەنە ناكۆكەكان ناكۆكی رۆژ لەدوای رۆژ قەبارەی گەورەتر دەبێت لەنێوان "فرقە العباس القتالیە"ی سەربە عەتەبەی عەباسی كە عەلی سیستانی بە مەرجەعی عەقیدەیی خۆی دەزانێت هەروەها دەستەی سەرەكی، بەدیاریكراویش لەگەڵ سەركردایەتی وەلائی حەشددا، شوباتی 2018 بازنەی ناكۆكییەكان تا ئەو رادەیە فراوان بوو ئەبومەهدی موهەندیس جێگری ئەوكاتی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی زنجیرەیەك بڕیاری توندی دەركرد بۆ فشارخستنەسەر گروپە چەكدارەكانی سەربە عەتەباتەكان لەڕووی دارایی‌و ئیدارییەوە. ناكۆكی لەنێوانیان گەورەتر بوو لە میدیاكانیشدا دەركەوت، بەجۆرێك مانگی ئازاری 2018 سەرچاوەیەكی ئاگادار بە رۆژنامەی "العالم الجدید"ی وتبوو:" سەرەتا هەفتەی رابردوو كۆبونەوەیەك كراوە‌و فەرماندەكانی حەشدی شەعبی تێیدا بەشداربوون بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی ئەو یاسایەی كە سەرۆك وەزیران حەیدەر عەبادی پێشكەشی كردبوو تایبەت بە دووبارە رێكخستنەوەی پەیكەری حەشد، لەكاتی گفتوگۆدا ئەبومەهدی داوای لە مەیسەم زەیدی فەرماندەی فیرقەی عەباس كردووە كە یەكێك بووە لە ئەندامانی لیژنەی راسپێردراو بە دوبارە رێكخستنەوەی پەیكەری حەشد بەگوێرەی یاسایەكی حكومی نوێ، پەیوەندی فیرقەكەی لەگەڵ گروپی عەتەبە پیرۆزەكانی سەربە مەرجەعیەتی ئاینی ئەو عەتەباتانەدا بپچڕێنێت، هاوشێوەی ئەو گروپانەی كە پەیوەندییان لەگەڵ حزب‌و رەوتە سیاسییەكانیان بڕیوە لەنمونەی عەسائیبی ئەهل حەق‌و رێكخراوی بەدر‌و گروپەكانی تر، بەڵام ئەم پێشنیازە زەیدیی توڕە كردووە‌و بە رەهایی رەتیكردوەتەوە، بەوپێیەی عەتەبە پیرۆزەكان حزب یاخود جوڵانەوەی سیاسی نین كە هەوڵ بۆ دەسەڵات‌و بەشداری لە هەڵبژاردندا بدەن، بەڵكو دامەزراوەی سەربە دەوڵەتن، مەرجەكەی ئەبو مەهدی موهەندیسی وەكو هەوڵێك بۆ بەردەوامیدان بە پرۆسەی پەراوێزخستن‌و دروخستنەوەی لایەنەكانی سەربە مەرجەعیەتی باڵا لەنەجەف ناوبردووە بەبەهانەی ئەوەی بەتەواوەتی ناكۆكن لەگەڵ ئاڕاستەی ئەبو مەهدی موهەندیسدا كە ناگونجێت لەگەڵ خواستەكانی بەغدادو نەجەفدا. توندبوونەوەی كێشەی نێوان گروپی "عەتەباتەكان" لەگەڵ موهەندیسدا دوای ئەوە دەستیپێكرد كە دكتۆر حەیدەر عەبادی رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی فەوجێكی تەواوەتی فیرقەی عەباس بخرێتەسەر سوپا‌و لەڕووی رێكخراوەییەوە بەشێوەیەكی فەرمی ببەسرێتەوە بە وەزارەتی بەرگرییەوە، ئەمە شتێك بوو كە چاودێران‌و خەڵكی سەربازیی بە "گوڕانكارییەكی ئەرێنی لە كاروانی حەشدی شەعبی‌و تێكەڵبوونی لەناو ریزی هێزە نیزامییەكان" وەسفیان كرد، بەڵام سەركردە وەلائییەكان لە دەستەی حەشد دوچاری واقوڕمان بوون لەو پەرەسەندنە لەنێوان حكومەت‌و گروپی سەربە مەرجەعیەتی نەجەف، ئەمە بوو بەهۆی دەستپێكی داڕمانی پەیوەندی لەنێوان گروپی "عەتەبەكان"‌و گروپە وەلائییەكان. ئەبومەهدی موهەندیس جێگری سەرۆكی دەستە لە كانونی یەكەمی 2018دا بڕیارێكی فەرمی دەركرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندی فەرمی فیرقەی عەباس لەگەڵ عەتەبەی عەباسیدا‌و تێكەڵبوونی لەگەڵ فەرماندەیی هێزەكانی حەشد لە فوراتی ناوەڕاست بە سەركردایەتی لیوای خانەنشین عەلی حەمدانی‌و بە فەرمانی راستەوخۆی موهەندیس، ئەمە مەیسەم زەیدی فەرماندەی فیرقەی عەباسی توڕەكرد، هەڵمەتێك لێدوانی دژ بە موهەندیس ئەنجامداو رەخنەی گرت لە لایەنداریكردن بۆ تاران‌و مەرجەعیەتە ئاینییەكەی كە خۆی دەبینێتەوە لە عەلی خامنەیی رابەری باڵای ئێراندا.  لەوەڵامی هەڵسوكەوتەكانی موهەندیسدا لەگەڵ "فیرقەی عەباس"، ئەحمەد سافی بریكاری مەرجەعیەت لە نەجەف لە وتاری هەینی كەربەلادا وتی:" ئینتیما بۆ فیرقەی جەنگیی عەباس، دەبێت باجی هەبێت، بەشێك لەو باجە ئارامگرتن‌و سازش نەكردنە لەسەر بنەما‌و ناسنامە‌و بەهاكانمان، سەرباری ئەوەی بژاردەكان كراون". ئەمە جەختكردنەوە بوو لەسەر قوڵایی ناكۆكی نێوان هەردوولا. سەباح ئەزیرجاوی، یەكێك لە سەركردەكانی كەتائیبی ئیمام عەلی لە لێدوانێكی رۆژنامەوانی پێشتریدا، ناكۆكی نێوان گروپی عەتەبە پیرۆزەكان كە مەبەست لێی گروپەكان سەربە نەجەفن لەگەڵ هاوتاكانی لە "حەشدی شەعبی" ئاشكراكرد، كە ئەوەش ناكۆكی ئیداری، لۆجستی، تەنانەت فیكری‌و عەقیدەیشە. ئاماژەی بەوەكرد" جەنگاوەری عێراقی هەن لەگەڵ رژێم لە سوریا، بەشێكی زۆریان بەمدواییە گەڕاونەتەوە، بەڵام ئەوانی تر كە ژمارەیان چەند هەزار كەسێكە هێشتا لەوێن‌و بەراشكاوی نازانین پارە لە كوێوە وەردەگرن". ئەمە وەكو ئاماژەیەك بۆ هێزەكانی " النجبا‌و "‌و كەتیبەكانی حزبوڵا‌و بەدر خۆراسانی، كە چەند ساڵێكە بە یارمەتی دارایی ئێران‌و پاڵپشتی رژێمی سوریا لەچەند ناوچەیەكی سوریا دەجەنگن‌و دارایی حەشدی شەعبی لە عێراق قۆستراوەتەوە لەبەرژەوەندی ئەو گروپانەدا.  ئەم گروپە دژبەرانە بەشێوەیەكی مەركەزی بەستراونەتەوە بەحكومەتەوە، بەڵام لەڕووی پێدانی سەرچاوەی دارایی‌و فیكرو ئایدۆلۆژیاوە جیاوازن، گروپەكانی مقاوەمەی ئیسلامی چەند گروپێك لەخۆدەگرێت‌و بەر لە فتواكەی ساڵی 2014ی سیستانی (پێكهێنانی حەشدی شەعبی) دامەزراوە، ئەم گروپە خۆی وادەبینێت كە لە هەموو گروپەكانی تر زیاتر مافی دارایی‌و ئیمتیازاتی هەیە، بەوپێیەی لەدوای ساڵی 2003وە هاوشێوەی بەدرو عەسائیب‌و كەتیبەكانی حزبوڵای عێراقی دژی بوونی ئەمریكا شەڕی كردووە. ئەو، هاوكات نوێنەرایەتی هەژمونی سەربازی ئێران دەكات لەناو عێراقدا. هۆكارەكانی ناكۆكی 1-    سەركردایەتی عەتەبەی لیواكانی حەشدی مەرجەعیەت ناڵاندویەتی بەدەست گرفتی دارایی‌و لۆجستییەوە، ئەمە كاریگەری كردوەتەسەر ئاستی ئەداو لێوەشاوەیی، یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی ئەو كێشانە تێكچوونی هاوسەنگییە لە دابەشكردنی داهاتی حەشد بەشێوەیەكی دادپەروەرانە لەنێوان لیواكانی حەشدی وەلائی‌و لیواكانی تری حەشددا بەتایبەتیش لیوای عەتەبەكانی مەرجەعیەت، ئەو رێگایەی كە سەركردایەتی باڵای ئۆپراسیۆنەكان لە دەستەی حەشدی شەعبی بڕیاری پێدەدات، وایكردووە لەلایەن لیواكانی حەشدی مەرجەعیەت‌و حەشدەكانی ترەوە هەست بەبێ ئومێدی‌و پەراوێزخستن بكرێت. 2-    وەرگرتنی بڕیار لەلایەن سەركردایەتی ئۆپراسیۆنەكانەوە لە دەستەی حەشد شەفافیەتی تێدا نییە، بەشێوەیەك سەركردایەتی لیواكانی تر ئەوانەی كە بەشدار نین لە فەرماندەیی باڵا، بێبەش دەكات لە دەركردنی بڕیارەكان هەروەك بێبەشیشیان دەكات لەوەی بۆچونی خۆیان بدەن لەبارەی هەندێك لە پرسەكان‌و پێشنیازی چارەسەر بۆ دەرچوون لە قەیرانەكان.  3-    زانیاری تایبەت بە بڕیارەكانی دەستەی حەشدی شەعبی بەكەس نادرێت تاوەكو دوای دەرچوونی بڕیارەكە لەڕێگەی راپۆرتێكەوە كە لەلایەن نوسینگەی جێگری سەرۆكی پێشووی دەستەكەوە دەردەچێت یاخود سەرۆكی ئەركانی ئێستا دەستەی حەشد، ئەمەش بەس نییە‌و نابێتە هۆی ئەوەی سەركردەكانی تری لیواكان ئاگاداری ئەو بابەتانە بن كە گفتوگۆیان لەسەر كراوە. نەبوونی یەكسانیی لە بەشداریكردنی سەركردەی لیواكانی حەشدی مەرجەعیەت لە بڕیارە چارەنوسسازەكانی دەستەی حەشددا بەتایبەتیش لە بڕیارەكانی رێكخستنی پەیكەرو هەڵبژاردنی ئەبو فدك عەبدولعەزیز محەمەداوی پرسیاری دروستدەكات لەبارەی رێزگرتن لەسەر ئەو بەشدارییە، ئەگەر بەشدارییەكی كرداری هەیە ئایا بۆچونێكی پێشنیازكراوی كاریگەر هەیە لە بڕیارەكەدا كە زۆربەی كاتەكان لەپشت دەرگا داخراوەكانەوە لەلایەن سەركردایەتی حەشدی وەلائییەوە دەردەكرێن كە دەستیانگرتووە بەسەر پۆستەكانی پەیكەری رێكخراوەیی حەشدی شەعبیدا. لەم حاڵەتەدا هەروەك لە حاڵەتەكانی تریشدا ئەو پەراوێزخستنە توندەی سەركردەكانی حەشدی مەرجەعیەت رێگە بەوە نادات كاركردن لەسەر ئەم پەیكەرەدا بەردەوام بێت، بۆیە هەنگاوی ناوە بەرەو چارەسەر بەئاڕاستەی جیابونەوەی تەواوەتی لە دەستەی حەشد، بەجۆرێك لە نیسانی 2020وە لیوای عەتەباتەكان لەڕووی ئیداریی‌و ئۆپەراسیۆنییەوە پەیوەندی بە نوسینگەی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانەوە كردووە‌و لەژێر فەرمانی راستەوخۆی ئەودایە.   4-    لیواكانی تر لەوانەی كە وەلائی نین (لایەنداری ئێران ناكەن) پەنجەرەی پەیوەندییان لەگەڵ سەركردەی لیوای عەتەبەكاندا كردوەتەوە بۆ ئەوەی بچنە ناو ئەوانەوە لەوانەشە بۆ پێكهێنانی رێكخراوێكی نوێ لەژێر هەمان چەتری یاسایی‌و دارایی دەستەی حەشدی شەعبی، چونكە بەدیاریكراوی سەرایای سەلام‌و حەشدی سوننی هیچ بەرەوپێشچونێكی راستەقینە نابینن لەو دامەزراوەیەداو دەنگی حەشدە مامناوەندی‌و بچوكەكان بەشێوەی پێویست نابیسرێت، ئەمەش پێشێلكردنی بنەمای هاوسەنگییە لەناو دەستەی حەشددا. 5-     كەسایەتییە ئاینییە مەرجەعییەكان داوایانكردووە ئەو سەركردانەی حەشد كە وەلائی نین رۆڵی ناوەندییان هەبێت لە دووبارە راستكردنەوەی پۆستەكانی پەیكەری رێكخراوەیی، بەتایبەتیش پۆستەكانی سەركردایەتی باڵا لەڕووی پێكهاتە‌و شێوازی كاركردنی، بۆئەوەی زیاتر دادپەروەرانە‌و شەرعی بێت، ئەمەش لەپێناو راستكردنەوەی كەموكورتییەكانی هاوسەنگی لەنێوان دەسەڵاتی لیواو بەڕێوەبەرایەتییە سەرەكییەكان، بەتایبەتیش لەنێوان هەموو لیواكانی دەستەی حەشدو پۆستی سەرۆكی ئەركانی دەستەی حەشد. هەروەها لەپێناو بەدیهێنانی ئەو ئامانجە كەسایەتییەكانی مەرجەعیەتی ئاینیی لەنمونەی سەید ئەحمەد سافی‌و شێخ عەبدولمەهدی كەربەلائی داوایانكردووە دەرفەتی راستەقینە بدرێت بە سەركردەكانی حەشدی مەرجەعیەت بۆ ئەوەی چاكسازی ریشەیی بكەن لە پێكهاتەی شێوازی كاری پەیكەری رێكخراوەیی دەستەی حەشد، ئەوەش بە چاككردنی شێوازی نوێنەرایەتی‌و وای لێبكرێت زیاتر دادپەروەرانە‌و شەرعی بێت. 6-    سەركردایەتی لیوای عەتەبەكان‌و سەرایا سەلام رەخنەیان هەیە لە بڵاوبونەوەی نوسینگەی ئابوری سەربە حەشدی وەلائی‌و لە زیاد لە بۆنەیەكدا داوایانكردووە لاببرێن‌و سزای ئەو لایەنانە بدرێت كە لەپشتی ئەو كارەوەن، ناكرێت بەهانە بۆ بوونی ئەم جۆرە نوسینگانە بهێنرێتەوە لەو ناوچانەی كە بە قوربانیدانی ئەو هێزانە ئازادكراون، نەبوونی چاودێری لەسەر ئەو نوسینگە ئابورییانە بەبەهانەی ئەوەی لایەنی سیاسین‌و ناكەونە ژێر چاودێریی دەستەی حەشدی شەعبییەوە، حەشدی وەلائی هەندێك لەو نوسینگە ئابورییانە دەپارێزن. 7-    كێشەی سەرەكی لە حەواڵەی موچەی تایبەت بە هێزەكانی حەشدو بەكارهێنانی تواناو سەرچاوەكانی دەستەی حەشدە، لەلایەن هەندێك گروپی وەلائییەوە كە سەربە لیواكانی حەشد نین، هەروەها كێشەی لیوا وەلائییە تێكەڵەكان كە باڵی سیاسی و هەندێك باڵی حكومی‌و هەندێكی تر لەناو حەشدو یەكێكی تر لە دەرەوەی دەستەی حەشد وابەستەیە بە دەرەوەی سنوری نیشتمانی پرۆژەی میحوەری مقاوەمەتەوە. لەبەر رۆشنایی ئەوەدا، پێویستی هەمواركردنی فەرمانی دیوانیی ژمارە (331) دەردەكەوێت بۆ رێكخستنی پەیكەری دەستەی حەشد، تاوەكو فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان دەتوانێت دەسەڵاتی خۆی بسەپێنێ لەرێگەی چاودێریكردنی كاری پۆستەكانی سەركردایەتی باڵا لە دەستەی حەشددا. ئاستەنگەكانی چاكسازی لە پەیكەری رێكخراوەیی دەستەی حەشد لەڕێگەی رێككنەكەوتن لەسەر ئاستی ناوخۆیی لەبارەی پرسی دوبارە رێكخستنەوە، وێنەكە روونە، رێكنەكەوتن دەبێتە ئاستەنگێكی راستەقینە لەبەردەم هەمواركردنی پەیكەری پێشنیازكراو  لە فەرمانی دیوانیی ژمارە (331)دا. ئەو گفتوگۆیانەی كە لە ساڵی 2018وە لەژێر چەتری حەشددا كراون، بە لێدوانی رەتكردنەوەی پێشوەختەی سەركردەی عەتەبەكان‌و سەرایا سەلام دەستیپێكردووە، دادپەروەری لە دابەشكردنی پۆستەكانی پەیكەری حەشددا، بەشدارییەكی گشتگیرتر، هاوسەنگی لە دابەشكردنی پۆستەكان تائێستا بابەتێكی زۆر گرنگ‌و بەبایەخن. لەسەر بنەمای ئەو پێدراوانەی پێشوو، دەتوانین تێبگەین لە داواكارییەكان بۆ دووبارە دابەشكردنەوەی پۆستەكان بەسەر سەركردەكانی حەشددا بەشێوەیەكی دادپەروەرانە‌و لەسەر بنەمایەكی ستراتیژی، بەجۆرێك پشكی سەركردە وەلائییەكان گونجاوبێت لەگەڵ قەبارەی توانا مرۆییەكانیان كە نزیكەی 35%ە‌و ئەو رێژەی 65%ی كە دەمێنێتەوە بەشێوەیەكی دادپەروەرانە دابەشبكرێت بەسەر حەشدەكانی تردا، دەكرێت دیارترین ئاستەنگەكان ئەمانە بن: 1-    ئیشكالیەتی ئەو حەشدانەی كە پەیوەندی سیاسی‌و سەربازیی ناوخۆیی‌و دەرەكییان هەیە، رەنگە ببێتەهۆی ئیفلیجكردنی دەستەی حەشد بەهۆكاری زۆربوونی ئەگەرەكانی بەریەككەوتنی بەرژەوەندییەكان لەگەڵ زیادبوونی رێژەی پۆستی سەركردەكانی حەشدی وەلائی، ئەمە دەبێتەهۆی بەكارهێنانی مافی ڤیتۆ بەشێوەیەكی شورەیی بۆ پارێزگاریكردن لە بەرژەوەندییەكانیان‌و بەرژەوەندی هاوپەیمانەكانیان بەتایبەت لەكاتی بوونی دژبەیەكی لەنێوان جەمسەری سەركردایەتی مەرجەعەكان‌و ناكۆكی تێڕوانین لە پرسە نێودەوڵەتییەكاندا. 2-    داماڵینی چەكی گروپەكان‌و كورتكردنەوەی لە دەستی دەوڵەتدا، لەپاڵ كێشەی پلە سەربازییەكان‌و تەمەن‌و بڕوانامەی خوێندن‌و پلەبەندی سەربازی جەنگیی‌و لۆجستی.. ئەم ئاستەنگە رەنگە هێزەكانی حەشدی شەعبی بكات بە شانۆی مشتومڕی دورودرێژو قوڵ‌و لە كۆتایدا رێگر بێت لە وەرگرتنی بڕیاری یەكلاكەرەوەی خێرا. 3-    لێرە دا دەبێت تەماشای ئەگەری گونجانی ئەم سەركردایەتییانە بكەین لەژێر یاسای (40)ی 2016دا، ئایا سەركردایەتی حەشدی وەلائی ئامادەن بۆ دووبارە دابەشكردنەوەی ئەو ئیمتیازاتانەی كە هەیانە لەگەڵ ئەندامە پێشنیاركراوە نوێیەكان، بەتایبەتیش مافی بڕیاردان‌و ڤیتۆكردنی بڕیار لەگەڵ ئەو گروپ‌و حەشدانەدا كە پێشتر نەیارو ركابەربوون‌و لەئێستادا بوون بە هاوڕێ ؟ 4-    گفتوگۆی ئێستا پەیوەندیدارە بە پەیوەندی نێوان ئەبو فدك عەبدولعەزیز محەمەداوی‌و مەیسەم زەیدی، هەریەكێكیان ئەتوانێت ئەوی تر تێپەڕێنێت. وەكو باسمان كرد، لیوا وەلائییەكان لەگەڵ بەلاداخستنی كێشەكەدان بەڵام بەمەرجێك لیوای عەتەبەكان لەڕووی یاسایی‌و داراییەوە ملكەچی دەستەی حەشدی شەعبی بن‌و هێزەكانیان بخەنەژێر فەرمانی نوسنیگەی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانەوە لەڕووی ئیداری‌و داراییەوە. بەواتایەكی تر، سەركردەی عەتەبەكان‌و مەیسەم زەیدی ناتوانن سەركردایەتی حەشدی وەلائی‌و ئەبو فدك تێپەڕێنن. سەرباری ئەمەش حەشدی وەلائی پێویستی بە حەشدی مەرجەعیەت هەیە وەكو ئامرازێكی گرنگ بۆ بەهانەی بوونی دەستەی حەشدی شەعبی لەڕووی ئاینیی‌و پەیوندی دروستكردنی دەستەكە بە فتواكەی 13ی حوزەیرانی 2014ی مەرجەعیەتی نەجەف كە بە فتوانی "الدفاع الكفائی" ناوبانگی دەركرد، هەڵسوكەوتی راگەیاندنی حەشدی وەلائی لە شەش ساڵی رابردوودا دەریخست، فتواكەی مەرجەعیەت بەكاردەهێنن بۆ پێدانی شەرعیەتی ئاینیی بە سیاسەتە شەڕخوازانەكانی، بەڵام پرسیاری كۆتایی ئەوەیە ئایا ئەو حەشدەی كە وەلائی نییە دەتوانێت پێویستی خۆی بە حەشدی وەلائی لەڕووی سەركردایەتی‌و ئۆپەراسیۆن‌و ئەمنی‌و هەواڵگری‌و پیشەیی‌و پەیوەندی سیاسی‌و هێزی تایبەت‌و پیشەسازی سەربازییەوە، تێپەڕێنێت؟ پێشنیازەكان: ئەوانەی پێشتر دەریدەخەن پێكهاتەی ئێستای پەیكەری دەستەی حەشدی شەعبی ناگونجێت لەگەڵ سیستمی سیاسی ئێستا‌و ئەو گۆڕانكارییانەی كە بەسەریدا هاتووە، ئەوانەی ئەمڕۆ نەیاری پەیكەری حەشدی شەعبین زۆر زیاترن لەوانەی كە لەسەرەتای دروستكردنیدا لەدژی بوون. سەرباری ئەمە حەشد لەئێستادا روبەڕووی چەندین قەیران بوەتەوە ئەمە جگە لەوەی وڵاتانی گەورەی خۆرئاواو وڵاتانی عەرەبی عێراق هاندەدەن بۆ ئەوەی دەستەی حەشدی شەعبی هەڵبوەشێنێتەوە‌و رۆڵ‌و دەسەڵاتەكانی لەقاڵب بدات‌و توانا مرۆییەكانی كامبكاتەوە یاخود پێداچوونەوە بكات بە پرۆسەكانی تێكەڵكردنی لەگەڵ هێزە نیزامییەكان یاخود بیكات بە هێزێكی یەدەگ كە لەكاتی پێویستدا بانگیان بكاتەوە‌و موچەیەكی خانەنشینی دادپەروەرانەیان پێبدات.. پەیكەری ئێستا حەشدی شەعبی گوزارشت ناكات لەو گۆڕانكارییە دراماتیكیە سیاسی‌و ئابوریانەی ئێستا‌و دەبێت حەشدە وەلائییەكانی تر بەهێزبكرێن لە زەمەنێكدا كە قەیرانی جۆراوجۆر‌و تێكهەڵچوو بەخۆوە دەبینێت لەوانە تیرۆری نێودەوڵەتی‌و ململانێ ناوخۆیی‌و نێودەوڵەتییەكان‌و زیادبوونی هەژاریی، هەموو ئەمانە كاریگەرییان دەبێت لەسەر پێویستی دوبارە داڕشتنەوەی پەیكەری دەستەی حەشد. لە كۆتایدا پێویستە پێوەری دیاریكراو و روون دابنرێت بۆ پۆستەكانی دەستەی حەشدی شەعبی‌و پەنابردن بۆ بەكارهێنانی یاسایی سەربازی دژ بە كەسێك كە یاخی دەبێت، هەروەها رۆڵی ئاسایش‌و یاسا‌و پشكنەرایەتی حەشد كارا بكرێت بۆ داخستنی نوسینگە ئابورییەكان‌و سزادانی سەرپێچیكاران‌و رێگریكردن لە كاری سیاسی‌و حزبی، تاوەكو ئەم دەستەیە دەتوانێت رۆڵی خۆی بگێڕێت لەناو جەستەی دەوڵەتی عێراقیدا بەشێوەیەكی گونجاو لەگەڵ یاساو دەستوری عێراقدا. هەروەك پێویستە كارەكانی دەستەی حەشد ملكەچ بكرێت بۆ چاودێری دارایی‌و كارگێڕیی لەرێگەی كاراكردنی رۆڵی چاودێری حكومی‌و پەرلەمانیی بۆ رێگرتن لە دەرچوونی بڕیاری نایاسایی كە پێچەوانەی حوكمەكانی یاسای عێراقی بێت.