راپۆرتی: فازل حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف لە سلێمانییەوە هەوڵێكی نوێ بۆ لامەركەزیەتی كارگێڕی‌و دارایی دەستیپێكرد، كێشەی ئەم هەوڵە ئەوەیە لە هەموو رێگانییەوە دەچێتەوە سەر هەولێر، واتە هەولێر‌و دەسەڵاتی پارتی قەیل نەبێت هیچ ئاكامێكی نابێت، نازانرێت ئایا یەكێتی لامەركەزی دەوێت یاخود جیابونەوەی تەواوەتی لە پارتی، ساڵی 2004 كە دەستوری عێراق نوسرایەوە، نەوشیروان مستەفا داوای دەكرد هەر پارێزگایەك مافی ئەوەی هەبێت داوای هەرێمی سەربەخۆ بكات، تەنانەت ئەگەر لە بنەڕەتەوە ئەو پارێزگایە خۆی لەناو هەرێمێكیشدا بێت، مەسعود بارزانی ئەمەی قبوڵ نەبوو، بەڵام دواجار بۆچونەكەی نەوشیروان مستەفا لە دەستوردا جێگیركرا، یەكێتی كە نیگەرانە لە پارتی، دەستوری عێراقی لەبەردەمدایە بۆ جیابونەوە، كەچی پەنا بۆ ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەبات، ئایا یەكێتی بەڕاستی دەیەوێت ئیدارەی خۆی لە پارتی جیابكاتەوە ؟ ئەگەر سلێمانی لە هەولێر جیاببێتەوە چی روودەدات ؟ خەڵك‌و خاك‌و سەرچاوەكانی داهات چۆن دابەش دەبن‌و زۆرینە لای كێ دەبێت ؟ (درەو) لەم راپۆرتەدا وەڵامی ئەم پرسیارانە دەداتەوە. پرۆژەیەك بەمردوویی لەدایك دەبێت !  چەند رۆژێكە لە سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتییەوە پرسی لامەركەزی گەرم بوەتەوە، یەكێتی بەمدواییە جارێكی تر بابەتی كشانەوەی لە حكومەت خستوەتە سەر مێزی گفتوگۆ ناوخۆییەكانی، رەنگە ئەمە تەنیا بۆ فشار بێت لەسەر پارتی، بەتایبەتی لەكاتێكدا كە بەمدواییە پەیوەندییەكانی نێوان هەردوولا گرژی تێكەوتووە. دوێنێ ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی كە سەرۆكەكەی سەربە یەكێتییە، لیژنەیەكی پێكهێنا بۆ ئامادەكردنی پرۆژەیەكی تایبەت بە لامەركەزی كارگێڕی‌و دارایی، لیژنەكە ئەندامانی (یەكێتی، گۆڕان، پارتی، كۆمەڵ، یەكگرتوو، شیوعی) لەخۆدەگرێت. ئەم لیژنەیەك دەیەوێت پرۆژەیاسایەك ئامادە بكات كە تێدا دەسەڵاتی كارگێڕی‌و دارایی بدرێت بە پارێزگاكان، ئەم پرۆژەیە رەوانەی ئەنجومەنی وەزیران دەكرێت، ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەیەوێت حكومەت بەبڕیارێك دەسەڵاتی دارایی‌و كارگێڕی پێبدات، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران پارتییە، سەرباری ئەمە حكومەت (50+1) بەدەست پارتییەوەیە، تەنانەت ئەگەر نوێنەری ئەو لایەنانەش كە لە ئەنجومەنی پارێزگا داوای لامەركەزی كارگێڕی‌و دارایی دەكەن لەناو حكومەت شەڕ لەسەر دەركردنی بڕیارێكی لەوجۆرە بكەن، هێشتا ئەگەری تێپەڕینی پرۆژەیەكی لەوجۆرە سەختە، ئەگەر پارتی نەیەوێت. داواكردنی لامەركەزیەتی كارگێڕی‌و دارایی لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییەوە، پرۆژەیەكە كە بەمردوویی لەدایكبووە، بەتایبەت لەم خولەی حكومەت‌و پەرلەماندا كە پارتی زۆرینەی بەدەستەوەیە. پێشتر ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی سێ جار هەوڵی لەمجۆرەی تاقیكردوەتەوە، بەڵام بێ ئاكام بووە، دووجاریان داوا لە پەرلەمان كردووە یاسای ژمارەی (3)ی ساڵی 2009ی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هەمواربكاتەوە بەجۆرێك دەسەڵاتی دارایی‌و كارگێڕی بە ئەنجومەنە خۆجێییەكان بدات، كۆتاجاریش لە ساڵی 2017دا بوو كە داوایەكی ئاڕاستەی حكومەت كرد بۆ ئەوەی ئەنجومەنی وەزیران بە بڕیار ئەو دەسەڵاتانە بە ئەنجومەنی پارێزگاكان بدات، ئەویش بێ وەڵام بوو، ئەمەش ئێستا دەكرێت هەوڵی چوارەمە. بێ ئاكامبوونی هەوڵە یەك لەدوای یەكەكان بۆ چەسپاندنی لامەركەزیەتی كارگێڕی‌و دارایی لە سلێمانی لەڕێگەی حكومەت‌و پەرلەمانی كوردستانەوە وادەكات هەوڵی ئەمجارەش تەنیا وەكو كارتێكی فشاری یەكێتی بۆسەر پارتی لێكبدەدرێتەوە نەك هەوڵێكی واقعی بۆ گەیشتن بە لامەركەزیەت وەكو پرسێكی گرنگ لە بەڕێوەبردندا. رێگاكانی جیابونەوەی یەكێتی لە پارتی  لەهەر ئان‌و ساتێكدا ناكۆكی هێزو لایەنە كوردییەكان بەتایبەت یەكێتی‌و پارتی توندبوبێتەوە، مەترسی دوو ئیدارەیی یەكێك بووە لەو دێوەزمانەی هەڕەشەی لە قەوارەی دانپێدانراوی سیاسی‌و ئیداری هەرێمی كوردستان كردووە. هۆكاری سەرەكیی ئەم مەترسییە بەردەوامە ئەوەیە، هەرێمی كوردستان وەكو ئەوەی لە دەرەوە دەردەكەوێت، لەناوخۆدا یەك قەوارەی یەكگرتوو نییە‌و رووبەرو داهات‌و سەرباز لەنێوان دوو حزبی سەرەكیدا دابەشبوون، بۆیە هەركاتێك ناكۆكی لەنێوان ئەو دوو هێزە رویدابێت، یەكسەر وێنە گەورەكە بەدیكراوە، كە وێنەی دابەشبوونی هەرێمی كوردستانە. بەمدواییە كە یەكێتی‌و پارتی لە هەڵمەتی هەڵبژاردن لەدژی یەكتر قسەیان كردو لە پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا ناكۆكییەكانیان گەیشتە لوتكە، ئێستاش ناكۆكییەكان لەسەر زینی وەرتێ‌و دوچاربوونەوە حكومەت بە قەیرانی دارایی جارێكی تر دۆخەكەی ئاڵۆزكردوەتەوە، لەچەندین لاوە قسەوباس لەبارەی لامەركەزیەتەوە دروستبووە، پارتییەكان بەتوندی دژی ئەم هەوڵە قسە دەكەن، رەنگە ئاگادارنەبن لەوەی ئەم هەوڵە بەتەواوەتی لەژێر كۆنترۆڵی حزبەكەیاندایە‌و تێپەڕبوونی ئەستەمە. ئەگەری گەیشتن بە لامەركەزیەتی ئیداری‌و دارایی لەدۆخی ئێستادا كارێكی ئەستەمە، ئەی رێگەی تر هەیە بۆ جیابونەوەی قەڵەمڕەوی یەكێتی لەگەڵ پارتیدا ؟ دوو هەرێمیی ! نەوشیروان مستەفا رێكخەری كۆچكردووی بزوتنەوەی گۆڕان لە چاوپێكەتنێكی تەلەفیزیۆنیدا كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵی 2011، دەڵێ:" لە دەستوری عێراقدا ماددەیەك هەیە كە هەموو پارێزگایەك بەتەنیا یان لەگەڵ چەند پارێزگایەكی تردا دەتوانێت هەرێمێكی سەربەخۆ دروستبكات.. وەكو مەبدئی من لەگەڵ ئەوەم‌و پێشموایە ئەمە مافێكی ڕەوای یان حەقێكی مەشروعی هەموو پارێزگایەكە، هەر وەكو چۆن ئێمە باوەڕمان وایە هەموو میللەتێك لەدونیادا ئەبێت مافی چارنوسی هەبێت، من بڕوام وایە كە هەموو پارێزگایەكیش دەبێت مافی چارەنوسی خۆی هەبێت". ئەو ساتەی نەوشیروان مستەفا ئەو قسانەی تێدا كرد، پارتی‌و یەكێتی هەموو تەركیزیان لەسەر بەگژاچونەوەی ئۆپۆزسیۆن‌و هێشتنەوەی پێگەو نفوزی خۆیان بوو لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان، كە هەم بەرژەوەندی هاوبەش‌و هەم مانەوە ناچاری كردبوون باوەش بكەن بەیەكتریدا، بۆیە بزوتنەوەی گۆڕان نەیتوانی تەرویجێكی زۆر بۆ ئەو پرسە بكات، بەڵام ئێستا كە پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی‌و پارتی ئاڵۆزبووە‌و تیمێكی نوێ لە یەكێتیدا دەستبەكاربوون، رەنگە دۆخەكە هەندێك جیاواز بێت. دوو هەرێمی لە روانگەی نەوشیروان مستەفاوە    ناكۆكییەكەی نەوشیروان مستەفا‌و بارزانی !  ئەوەی پارێزگایەك لەچوارچێوەی هەرێمێكدا داوای جیابونەوە‌و هەرێمێكی نوێ بكات، لەدەستوری عێراقدا لەماددەی (119) جێگیركراوە. بەپێی گێڕانەوەكان، لەسەروەختی نوسینەوەی دەستوری عێراقدا لە ساڵی 2004، لەسەر ئەم بابەتە ناكۆكی لەنێوان نەوشیراون مستەفا‌و مەسعود بارزانیدا دروستبووە، ئەوكات بارزانی داوای كردووە تەنیا ئەو پارێزگایانە مافی ئەوەیان هەبێت داوای هەرێم بكەن كە خۆیان لەچوارچێوەی هەرێمدا نەبن، ئەمە بۆ رێگری بووە لەوەی یەكێتی یان هەر لایەنێكی تر لەداهاتوودا بیر لە دروستكردنی هەرێمێكی تر لەناو سنوری ئیدارەی هەرێمی كوردستان نەكەنەوە، بەڵام نەوشیروان مستەفا سوربووە لەسەر ئەوەی مافی دروستكردنی هەرێم بەو پارێزگایانەش بدرێت كە لەچوارچێوەی سنوری هەرێمێكدا رێكخراون، قسەكەی نەوشیروان مستەفا لە دەستوری عێراقدا چەسپێندرا.  هەرێمی نوێ چۆن دروستدەكرێت؟ بەگوێرەی ماددەی (119)ی دەستوری عێراق، پارێزگایەك یان زیاتر مافی پێكهێنانی هەرێمێكیان هەیە بە پشتبەستن بە داواكارییەك بۆ ئەنجامدانی راپرسی لەسەری‌، داواكارییەكە بەیەكێك لەم دوو رێگەیەوە پێشكەش دەكرێت: یەكەم: داواكاری سێیەكی (1/3)ی ئەندامانی ئەنجومەنی ئەو پارێزگایانەی كە داوای پێكهێنانی هەرێمەكە دەكەن. دووەم: لەسەر داواكاری دەیەكی (1/10)ی دەنگدەرانی ئەو پارێزگایانەی كە داوای پێكهێنانی هەرێمەكە دەكەن. بە گوێرەی ماددەی (120)ی دەستور، هەرێمەكە دەستورێك بۆخۆی دادەڕێژێت‌و هەرەمی دەسەڵاتدارێتیی هەرێمەكەو دەسەڵاتەكانی دیاردەكات لەگەڵ میكانیزمی بەكارهێنانی ئەو دەسەڵاتانە، بەمەرجێك ناكۆك نەبێت لەگەڵ دەستوری هەمیشەیی عێراقدا.  بەگوێرەی بڕگەی یەكەمی ماددەی (121)ی دەستور، دەسەڵاتی هەرێمەكان مافی پیادەكردنی دەسەڵاتەكانی یاسادانان‌و جێبەجێكردن‌و دادوەرییان هەیە، جگە لەو دەسەڵاتانەی كە تایبەتن بە حكومەتی فیدراڵەوە. بڕگەی دووەمی ئەم مادەیە باس لەوەدەكات، دەسەڵاتی هەرێمەكان مافی هەمواری جێبەجێكردنی یاسای فیدراڵییان لە هەرێمەكەدا هەیە، ئەگەر ناكۆكی یان دژیەكی لەنێوان یاسای فیدراڵی‌و یاسای هەرێمدا هەبوو لەسەر بابەتێك، كە لە سنوری ئەو دەسەڵاتانەدا نەبێت كە تایبەن بە حكومەتی فیدراڵی. بەگوێرەی بڕگەی سێیەمی ماددەی (121)ی دەستور، دەبێت لەو داهاتانەی لە حكومەتی فیدراڵیدا بەدەستدەهێنرێت، پشكێكی گونجاو بۆ هەرێمەكان تەرخانبكرێت، كە بەشی جێبەجێكردنی ئەركەكانی بكات، بە لەبەرچاوگرتنی داهات‌و پێویستییەكان‌و رێژەی دانیشتوانی. بڕگەی پێنجەمیش باسلەوەدەكات، هەرچی پەیوەندی بە بەڕێوەبردنی هەرێمەوە هەیە لەئەستۆی حكومەتی هەرێمدایە، بەتایبەتی پێكهێنان‌و رێكخستنی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆی هەرێم وەك پۆلیس‌و ئاسایش‌و پاسەوانی هەرێم. ئێستا روونە ئەوانەی لە سلێمانی بانگەشە بۆ جیابوونەوە لە هەولێر یاخود دەسەڵاتدارێتی پارتی دەكەن، رێگەی یاسایی بەردەمیان پەنابردنە بۆ ماددەی (119)ی دەستوری عێراق، نەك داواكردنی لامەركەزیەتی ئیداری‌و دارایی لە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم. بارزانی: با دوو ئیدارەیی دروستبێتەوە لەسەروبەندی هەڵبژاردنی بەرهەم ساڵح بە سەرۆك كۆماری عێراق لەدەرەوەی رێككەوتنی نێوان پارتی‌و یەكێتی، هاوشێوەی ئێستا پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی ئاڵۆزی تێكەوت. بەپێی گێڕانەوەیەكی نوسەرو رۆژنامەنوس رێبوار كەریم وەلی، ئەوكات رێبوار بە هاوڕێیەتی عارف قوربانی سەردانی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتییان كردووە، لەو سەردانەدا نامەیەكی  كۆسرەت رەسوڵ جێگری یەكەمی ئەوكاتی سكرتێری گشتی یەكێتییان گەیاندوەتە لای مەسعود بارزانی‌و پێیان وتووە:" كاك مەسعود ئەم لێكترازانەی پارتی‌و یەكێتی دوو ئیدارەیی لێدەكەوێتەوە" لەوەڵامدا بارزانی وتویەتی"باببێت". لەدوای ریفراندۆم‌و روداوەكانی 16 ئۆكتۆبەر، دەنگۆیەكی بەهێز هەبوو هێزە شیعییەكان هانی هێزە باڵادەستەكانی سنوری پارێزگایی سلێمانیانداوە سلێمانی‌و هەڵەبجەو كەركوك بكەن بە هەرێمێكی سەربەخۆو لەزۆنی زەردی جیابكەنەوەو ئامادەیشیان دەبڕیبوو موچەی فەرمانبەرانی سنورەكە ڕەوانە بكەن. دەوترا ئێرانییەكانیش پشتیوانی ئەو تەرحەیان كردووە، بەڵام ئەم پرۆژەیە نەكەوتە سەرپێ، بەوتەی هەندێك سەرچاوە، ئەمریكاو هەندێك لە وڵاتانی خۆرئاوا لەوكاتەدا دژی دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بوون بۆ دوو هەرێمی سەربەخۆو پشتیوانی بەهێزكردنەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان كردووە. بەڵام روون نییە ئەگەر لەئێستادا گریمانەیەكی لەوشێوەیە بێتە ئاراوە، ئەمریكاو وڵاتانی خۆرئاوا جارێكی تر ڤیتۆیان دەبێت لەسەری یان بێدەنگی هەڵدەبژێرن؟ ئەگەر سلێمانی لە هەولێر جیاببێتەوە ؟ ئەگەر سلێمانی لە هەولێر جیاببێتەوە چی رودەدات، (درەو) لەم راپۆرتەدا بەوردی باسی چۆنیەتی دابەشبوونی خەڵك‌و خاك‌و داهات‌و چەكدار دەكات لەحاڵی دروستبونی هەرێمێكی نوێ لە سنوری سلێمانی‌. دێگەڵە.. سنوری دوو هەرێم  لەدوای ساڵی 1994و سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆ، سنورێكی دەستكرد بەزەبری چەك لەنێوان ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌و پارتی كێشرا، كە بەسنوری "دێگەڵە" ناسراوە، دوای تێپەڕبونی چارەكە سەدەیەك هێشتا ئاسەواری ئەو سنورە بەتۆخی ماوەتەوەو لەگەڵ توندبونەوەی ململانێكاندا، بەتایبەت پارتی ئەم سنورە بیری خەڵك‌و هێزە سیاسییەكانی تر دەهێنێتەوە، چی بەڕێگەگرتن بێت یان سنوردارشكردنی ئەو كەسانەی كە پارتی لەسنوری نفوزیدا خۆیدا حەز بەچارەیان ناكات. لەدوای گەڕانەوەی كورد بۆ بەغدادو پەسەندكردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق، بەدوایدا گۆڕینی تەرازوی هێز لە هەرێمی كوردستان‌و دروستبوونی ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز، ئەم پرسە بەجۆرێكی تر هاتەوە پێشەوە، دەستەواژە كۆنەكە "دوو ئیدارەیی" كە زیاتر وەك دەرەنجامی ململانێی چەكداری خۆی بەرجەستەكردبوو، گۆڕا بۆ دەستەواژەیەكی یاسایی بەناوی "دوو هەرێمیی"، كە لێكەوتی ململانێی سیاسی‌و هەستركردنە بەجۆرێك لەستەم‌و پەراوێزخستن‌و دابەش نەكردنی سامانی گشتی بەشێوەیەكی یەكسان‌و جیاوازیكردن لەنێوان شاروشارۆچكەكانی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت لەڕووی خزمەت‌و ئاوەدانی‌و بوژانەوەی ژێرخانی ئابوری‌و كۆی بوارە ژیاری‌و ئیداری‌و كۆمەڵایەتی‌و سیاسییەكان.  رووبەر‌و سنور بەپێی ماددەی (53)ی دەستوری كاتیی عێراق، سنوری ئیدارەی هەرێمی كوردستان تاوەكو ئەو سنورەیە كە لە (19/3/2003) هەبووە، واتە سنوری پێش روخانی رژێمەكەی سەددام حسێن. بەپێی ئەو ماددەیەی دەستور، رووبەری هەرێمی كوردستان (41 هەزارو 939) كیلۆمەتر دوجایە، بەمشێوەیە لەنێوان قەڵەمڕەوی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: •    سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتی لە ناو رووبەری گشتی هەرێمی كوردستان نزیكەی (20 هەزار) كیلۆمەتر دوجایە. •    لەبەرامبەردا ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستان كە هەولێرو دهۆكە، رووبەرەكەی دەبێت بە نزیكەی (22 هەزار) كیلۆمەتر دوجا. ژمارەی دانیشتوان ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكانی هەرێم بەپێی ئاماری دەستەی ئاماری هەرێم بەمشێوەیەیە: •    پارێزگای هەولێر: (ملیۆنێك و 986 هەزارو 113) كەس. •    پارێزگای دهۆك: (ملیۆنێك و 397 هەزارو 515) كەس. بەپێی ئەم ئامارانە، ژمارەی دانیشتوان لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتی بەگشتی دەبێت بە (3 ملیۆن‌و 383 هەزارو 628) كەس. ژمارەی دانیشتوانی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی بەمشێوەیەیە: •    پارێزگای سلێمانی: (2 ملیۆن‌و 82 هەزارو 832) كەس. •    پارێزگای هەڵەبجە: (111 هەزارو 355) كەس. بەپێی ئەم ئامارە، ژمارەی دانیشتوان لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی بەگشتی دەبێت بە (2 ملیۆن‌و 194 هەزارو 187) كەس. نەوت‌و سەرچاوەی داهات نەوت كە سەرچاوەی سەرەكی داهاتە لە هەرێمی كوردستان، لەنێوان سنوری قەڵەمڕەوی پارتی و یەكێتیدا دابەشبووە، بەمشێوەیە: •    لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا كە هەولێرو دهۆكە، رۆژانە نزیكەی (425 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت، ئەمە لەكاتێكدا ئێستا ئاستی بەرهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان بەگشتی رۆژانە (470 هەزار) بەرمیلە‌و هەندێكی هەناردە ناكرێت‌و بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیە. •    لەسنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا، ئەوەی ئێستا بەرهەەم دەهێنرێت رۆژانە نزیكەی (45 هەزار) بەرمیلە. یەدەگی نەوت یەدەگی نەوت بەمشێوەیە لەنێوان قەڵەمڕەوی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: سامانی سروشتی لە قەڵەمڕەوی پارتیدا: •    یەدەگی نەوت لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا (6 ملیار) بەرمیلە. •    یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا (300 ملیار) پێ سێجا. سامانی سروشتی لە قەڵەمڕەوی یەكێتیدا: •    یەدەگی نەوت لە سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا (13 ملیار) بەرمیلە. •    یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا ( 18 ترلیۆن و 300 ملیار) پێ سێجا. سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتی یەدەگی نەوتی زیاترە لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتی، بەڵام بەرهەمهێنانی نەوت لە سنوری پارتی زیاترە لە یەكێتی، بەڵام لە غازی سروشتیدا ناوچەی قەڵەمڕەوی یەكێتی سەرچاوەی دابینكردنی غازی ماڵان‌و وێستگەكانی كارەبایە لە هەموو هەرێمی كوردستان، ئێستا غاز كارتی بەهێزی دەستی یەكێتی‌و نەوتیش كارتی بەهیزی دەستی پارتییە، بەڵام رەنگە ئەم هاوكێشانە لە داهاتوودا گۆڕانكارییان بەسەردا بێت، بەتایبەت ئەگەر یەكێتی هێڵێكی نوێ جگە لە هێڵەكەی ژێر كۆنترۆڵی پارتی بۆ هەناردەی نەوت‌و غاز بدۆزێتەوە. داهاتەكانی تر داهاتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان هاوشێوەی داهاتی نەوت لەنێوان قەڵەمڕەویی پارتی و یەكێتی دابەشبووە، بەمشێوەیە: •    داهاتی ناوخۆ واتە داهاتەكانی تر جگە لە نەوت، لە ناوچەكانی سنوری قەڵەمڕەوی پارتی زیاتر لە (200 ملیار) دینارە لە مانگێكدا (ئەمە لەدۆخی ئاساییدا واتە بەر لە روودانی قەیرانی كۆرۆنا یان هەر قەیرانێكی تر لە داهاتوودا). •    داهاتی ناوخۆ لە ناوچەكانی سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتی نزیكەی (70 ملیار) دینارە لە مانگێكدا (ئەمە لەدۆخی ئاساییدا واتە بەر لە روودانی قەیرانی كۆرۆنا یان هەر قەیرانێكی تر لە داهاتوودا). هێزی سەربازی چۆن دابەشبووە ؟ هەرێمی كوردستان لەڕووی هێزی سەربازییەوە بەمشێوەیە لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: هێزی سەربازی پارتی •    پارتی خاوەنی هێزی (80)یە، ئەم هێزە ژمارەی پێشمەرگەكانی زیاتر لە (56 هەزار) كەسە. •    پارتی هێزێكی تری سەربازی هەیە بەناوی هێزی "زێرەڤانی"، ئەم هێزە (44 هەزار) كەسە. •    ئاسایشی پارتی زیاتر لە (16 هەزار) كەسە. كۆی گشتی هێزی چەكداری پارتی بە هێزی دژە تیرۆرو هێزەكانی تریشەوە بە زیاتر لە (100 هەزار) كەس دەخەمڵێندرێت. هێزی سەربازی یەكێتی •    یەكێتی خاوەنی هێزی (70)یە، ئەم لەنزیكەی (56 هەزار) پێشمەرگە پێكدێت. •    هێزی بەرگری‌و فریاكەوتنی یەكێتی (26 هەزار) كەسە. •    ئاسایشی یەكێتی زیاتر لە (14 هەزار) كەسە. كۆی گشتی هێزی چەكداری یەكێتی بە نزیكەی (100 هەزار) كەس دەخەمڵێندرێت. سنوری‌و دەوازەكان هەرێمی كوردستان لەڕووی جوگرافییەوە هاوسنورە لەگەڵ توركیا‌و ئێران‌و سوریا، ناوچەی قەڵەمڕەوی یەكێتی تەنیا سنوری لەگەڵ ئێراندا هەیە‌و لەم سنورەدا دوو رێڕەوی سنوری نێودەوڵەتی هەن بەناوەكانی (باشماخ‌و پەروێزخان). بەڵام ناوچەی قەڵەمڕەوی پارتی هاوسنورە لەگەڵ ئێران‌و سوریا‌و توركیادا، لەم سنورەدا پارتی سێ رێڕەوی سنوریی لەگەڵ هەرسێ وڵاتەكەدا هەیە، لەگەڵ ئێران دەروازی نێودەوڵەتی (حاجی ئۆمەران)، لەگەڵ سوریا دەروازەی (فیشخاپور)، لەگەڵ توركیاش دەروازی (ئیبراهیم خەلیل).  توانای مرۆیی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەكۆی گشتی خاوەنی (ملیۆنێك‌و 249 هەزار) موچەخۆرە، لەم ژمارەیە (721 هەزار)ی فەرمانبەرن. ژمارەی فەرمانبەران لە سنوری ناوچەی قەڵەمڕەویی یەكێتی (268 هەزار) فەرمانبەرە، واتە (453 هەزار) فەرمانبەری لە سنوری پارتیدایە. بەشێوەیەكی گشتی ژمارەی فەرمانبەران‌و موچەخۆران لە سنوری پارتی زیاترە لە سنوری یەكێتی، ئەمە لەحاڵی دروستبوونی دوو هەرێمیدا بارگرانیی دابینكردنی موچەكانیان دەكەوێتە سەرشانی هەریەكێك لەو ئیدارانە.   

ئامادەکردنى: د.چیا عەباس بەشی یەکەم: نەوەی یەکەم نەوە دێرینەکانی سیاسەت لە کوردستان  باش لە دیاردەی جەلالی و مەلایی تێدەگەن،  هەرچەندە ئەم روداوە لە ئەرزی واقیعدا لە ناوەراستەکانی شەستەکانی سەدەی پێشو بە بەرگی سیاسی و ئایدۆلۆژی و سەربازیەوە سەریهەڵدا بەڵام رەگ و ریشەی دەگەرێتەوە بۆ زەمەنێکی درێژی پێش ئەو کاتە. جیاوازی وململانێی سیاسی نێوان پێکهاتەکانی بەرەی میللەت دیاردەیەکی ئاسایی و سروشتیە، لە ژیانی زۆر لە میللەتان رویان داوە، کاتێک بە شەر و وێرانکردن و پاشکۆبون بۆ هێزی دەرەکی بۆ سرینەوەی یەکتر یاخود بەرێکەوتنی کاتی بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەکانیان بەرێوە بچێت ئەوکات نە ئاساییە و نە رەوایە. نەوەی یەکەمی جەلالی و مەلایی چەند کاراکتەری مێژویی و خەسڵەت و تایبەتمەندی تایبەت بەخۆی هەبوە کە تیشک دەخەنە سەر ئەو روداوە، لەم سەردەمەشدا بە ئامراز  و کاراکتەری نوێ و لە دۆخێکی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی زۆر جیاواز لە زیاتر لە نیو سەدە لەمەوپێش بەرێوە دەچێت. بۆ تێگەیشتن لە رەگ و ریشەی ئەم دیاردەیە  لە قۆناغی ئێستادا پێویستە تیشکێک بخەینە سەر چۆنیەتی دامەزراندنی پارتی و رۆڵی کەسایەتیەکان لەو روداوەدا و سەرهەڵدانی روداوی جەلالی و مەلایی، هەروەها چۆنیش ئەم روداوە بۆتە دیاردیەکی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی و سەربازی و حوکمرانی وێرانکەر. دیاردەیەک سنورەکانی جوگرافیای دو لایەنەکەی بەزاندوە و کاریگەری نەرێنی لە سەر بەشەکانی تری کوردستان کردوە، هاوکاتیش داگیرکەر و نەیارانی کورد بۆ بەرژەوەندیەکانی خۆیان بەکاریان هێناوە. رونکردنەوەیەک: هەمو ئەو سەرکردە و کەسایەتیە تێکۆشەرانەی لەم بابەتەدا ناویان هاتوە و لە ژیاندا نەماون خوالێخۆشبون، بۆیە لەگەڵ ناوبردنیان ئەو دەستەواژەیەم بۆ کەسیان بەکار نەهێناوە.    دامەزراندنی پارتی بۆ کۆکردنەوەی زانیاری لە سەر ئەم تەوەرە زۆر پشتئەستور بوم بە کتێبێکی لێکۆلەوەری سوری صلاح الخرسان، رەنگبێ لێرە و لەوێدا بە هەڵەی بێ مەبست بەشێکی روداوەکانم وەک خۆیان نەخستبێتە رو، بە داوای لێبوردنەوە.                 التیارات السیاسیە فی کردستان العراق قرا‌وە فی ملفات الحرکات و الاحزاب الکردیە فی العراق  ١٩٤٦-٢٠٠١  دوای راگەیاندنی کۆماری مەهاباد لە دیسەمبەری ١٩٤٦ نیەتی دامەزراندنی پارتی دیموکراتی کوردستان لە عێراق گەڵاڵەبو، پاش پەیوەندیکردن لە گەڵ مەلا مستەفا کە لە مەهاباد بو دەستەی دامەزرێنەری پارتی دروستکرا کە پێکهاتبو لە مەلا مستەفا، هەمزە عبداللە، میر حاج احمد و نوری احمد تەها لە گەڵ چوار ئەفسەرەکەی لیژنەی ئازادیخوازان. پاش پەیوەندیکردن بە بەرپرسانی سۆڤیەت لە شاری تەبرێز، کە لە ژێر کۆنترۆڵی سۆڤیەتدا بو، پشتگیری بەرنامەکەیان کرد. مەلا مستەفا لە مەهابادەوە دامەزراندنی پارتی دیموکراتی کوردی لە عێراق راگەیاند. پاش گەرانەوەی هەمزە عبداللە بۆ باشوری کوردستان لیژنەی ئامادەکاری دروستکرا کە پێکهاتبو لە پارتەکانی شۆرش، رزگاری، هیوا و لقی سلێمانی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران کە ابراهیم احمد سکرتێری بو. کۆنگرەی دامەزراندنی پارتی لە ١٦ی ئاب لە بەغدا بە بەشداری ٣٢ نوێنەر بەرێوەچو، ئەندامانی پارتی شۆرش و رزگاری ٩٠% ی کۆنگرەکە بون. هەمزە عبداللە نوێنەری بارزانی بو، چەند کەسایەتی تریش بەشدار بون. ابراهیم احمد وەک سکرتێری لقی سلێمانی حزبی دیموکراسی کوردستانی ئێران ئامادەبو، بەڵام رەتیکرد بێتە ناو پارتیەوە، پاشان شوێنی کۆنگرەکەی جێهێشت. مەلا مستەفا بە سەرۆکی پارتی و هەمزە عبداللە بە سکرتێری پارتی هەڵبژێدران، کۆنگرە کارنامەی سیاسی پەسند کرد، کارکردن بۆ ئامانجە نەتەوەیی و دیموکراسیەکانی گەلی کورد لە چوارچێوەی یەکێتی نیشتمانی عێراق و خەباتی هاوبەشی کورد و عەرەب دژ بە کۆلۆنیالیزم و کۆنەپەرستی و رژێمی عەمیلی عێراق، ، کۆنگرە دروشمە بەناوبانگەکەی پەسند کرد:  " لەسەر بەردی پتەو و بەهێزی برایەتی عەرەب و کورد کۆلۆنیالیزنم و پرۆژەکانی و بەکرێگیراوەکانی تێکدەشکێن". لە حوزەیرانی ١٩٤٧ ابراهیم احمد هاتە ناو پارتیەوە و بو بە بەرپرسی لقی  سلێمانی.   لە سەرەتاوە سێ ئاراستە لە ناو پارتیدا دەرکەوتن: ١-  موحافزکار و کەسایەتیە تەقلیدیەکان مەلا مستەفا سەرکردایەتی دەکرد، ٢- مارکسیەکان. زۆربەیان ئەندامانی پێشوی پارتی شۆرش بون، ٣- رۆشنبیرە نەتەوەییەکان کە دیارترینیان ابراهیم احمد بو. پارتی کۆنگرەی دوەمی لە ئازاری ١٩٥١ لە بەغدا بەست. لەم کۆنگرەیەدا ناوەکە کرا بە پارتی دیموکراتی کوردستا، هاوکاتیش دو باڵی ئاشکرا ململانێیەکی خەستیان کرد، یەکەمیان بە سەرکردایەتی هەمزە عبداللە و دوەمیش بەسەرکردایەتی ابراهیم احمد، ململانێکە بە قازانجی ابراهیم احمد شکایەوە و بە سکرتێری حزب هەڵبژێردرا، هەمزە عبداللە بەرەیەکی نارازی دروستکرد کە لە سلێمانی و چەند دەڤەرێکی بادینان چالاک بو. لە کۆنگرەی سێیەمی پارتی کە لە کۆتایی١٩٥٣ لە کەرکوک بەسترا ابراهیم احمد و گروپەکەی توانیان مارکسیزم و لینینزم وەک بنەمای فکری حزب بۆ کار و خەباتی سیاسی بچەسپێنن، هەروەها بریارەکانی چاکسازی کشتوکاڵ و دژایەتی دەرەبەگ و بەرگریکردن لە جوتیاران و دروستکردنی رێکخراوە پیشەییە تایبەتەکان دەرکران. لەم کۆنگرەیەدا جارێکی تر مەلا مستەفا بە سەرۆکی حزب و ابراهیم احمد بە سکرتێر هەڵبژێردرانەوە، مام جلال یش بۆ سەرکردایەتی پارتی هەڵبژێردرا و لە ١٩٥٤ بو بە ئەندامی مەکتەبی سیاسی. مام جلال لە ١٩٥٥ سەرۆکی شاندی رێکخراوی لاوانی پارتی بو و بەشداری لە کۆنگرەی پێنجەمی لاوانی جیهان لە پۆڵۆنیا کرد. پاش کۆنگرەی سێیەم هەوڵەکان بەردەوامبون بۆ پاراستنی یەکریزی پارتی و کۆکردنەوەی ئاراستە مارکسیەکان، بە واتایەکی تر پارتی ببێتە حزبێکی مارکسی  دیموکراسی نەتەوەیی بە ناوەرۆکێکی سۆشیالیستیەوە. لە ئاکامی ئەم هەوڵانەدا بەشێکی زۆری بەرپرسانی باڵای لقی پارتی کۆمینیست لە کوردستان هاتنە ناو پارتیەوە، لە بەرامبەردا پارتی کۆمینیست بە توندی وەڵامی پارتی دایەوە و بە:  " خزمەتکاری کۆلۆنیالیزم و کۆمپانیاکانی نەوت و دەربەگایەتی " وەسفی کرد. پارتی لەسایەی ئەو گەشەکردنەدا خۆی رێکخستەوە و بەشێکی کۆمینستەکانی پێشوی خستە نێو دامەزراوەکانی سەرکردایەتیەوە.  مام جلال لە ساڵی ١٩٥٧ سەردانی مۆسکۆی کرد، وەک نوێنەری پارتی بەشداری لە مەهرەجانی یەکێتی لاوانی جیهان لە مۆسکۆ کرد و چاوی بە مەلا مستەفا کەوت، ئەمە یەکەم دیداری هەر دوکیان بو، مام جلال بەمشێوەیە وەسفی کردوە: " لە دیداری  دەروێش لە گەڵ شێخ و سەرۆکی تەریقەتەکەی دەچو"، لە درێژەی باسکردنەکەیدا دەڵێت: " مەلا مستەفا لە گەڵ یەکگرتنی هەوڵەکان بو، هانیشی داین پەیوەندیەکانی پارتی لە گەڵ عەشائیر بەهێز بکەین، زیادە بۆ پەیوەندیەکان لە گەڵ روس داواشی کرد بە رێگەی بابا علی شێخ محمود پەیوەندی لە گەڵ وڵاتانی رۆژئاوا، تایبەت ئەمریکا، دروست بکەین". دوای ١٤ ی تەموزی ١٩٥٨ کێشە نێوان سەرکردەکانی کودەتاکە توند بوەوە، تایبەت دەرباری شێوازی یەکگرتن لە گەڵ کۆماری یەکگرتوی عەرەبی، عبدالسلام عارف لایەنگری یەکگرتنی راستەوخۆ و عبدالکریم قاسم لایەنگری شێوازی فیدراڵی بو.  ئەم ململانێیە رەنگدانەوەی لە سەر هێزە سیاسیەکانی عێراق هەبو، پارتی کۆمینستی عێراق وهاوپەیمانی هێزە چەپەکان لە گەڵ قاسم بون، حزبی استقلال و و بەعس و بزافی نەتەوەیی عەرەب و ناصریەکان لە گەڵ عارفدا بون. ئەم روداوە  کاردانەوەی لە سەر ئاستی سەرکردایەتی پارتی هەبو، کە بون بە دو بەشەوە: - یەکەم بە سەرکردایەتی هەمزە عبداللە و مارکسیەکانی ناو سەرکردایەتی، - دوەم بە سەرکردایەتی مام جلال بە پشتگیری چەند ئەندامێکی لیژنەی ناوەندی پارتی، بۆچونی ئەم گروپە نزیکبو لە هەڵوێستی نەتەوەییە عەرەبەکان. سکرتێری حزب، ابراهیم احمد، کە پێشتر لە کاتی گەرانەوەی مەلا مستەفا بۆ عێراق یاوەری بو لە سەردانی جمال عبدالناصر، لە سەرەتادا هەڵوێستی ئاشکرا نەبو، بەڵام زو پشتگیری لە گروپەکەی مام جلال کرد.   وێرای ئەم جیاوازیانە لە ناو پارتیدا بەڵام توانرا یەکریزی ناوخۆی بپارێزێت، کۆمینستەکانی عێراق هەڵمەتێکی توندیان دژ بە مام جلال رێکخست و هەوادارانی بە بەعسیە کوردەکان ناوزەد کرد. باڵی هەمزە عبداللە پشتگیری ئەم هەڵمەتەی کۆمینستەکانی کرد، لێرەدا مەلا مستەفا بێدەنگی شکاند، هەڵوێستی بە سودی پارتی کۆمینیستی عێراق بو و لەوەش تێگەیشتبو کە عبدالکریم قاسم زۆر لە ابراهیم احمد نارازیە. مەلا مستەفا ترسێکی واقیعی هەبو ئەگەر عێراق لە گەڵ کۆماری عەرەبی یەکگرتو ئیندماج بکات هیچ گەرەنتیەک نیە بۆ دابینکردنی مافە رەواکانی کورد، بۆیە بە بۆچونی بارزانی چارە لەوەدابو ابراهیم احمد دەست لە پێگەی حزبی بکشێنێتەوە. ابراهیم احمد دەستی لە سکرتێری حزب کشانەوە و لە کۆتایی ١٩٥٨ هەمزە عبداللە  کرا بە سکرتێری حزب، یەكیک لە بریارە سەرەتاییەکانی مەکتەبی سیاسی نوێ پەسندکردنی بریاری مەلا مستەفا بو بە واژۆی خۆی بۆ سرکردنی مام جلال. پارتی لە سایەی سەرکردایەتیە نوێکەیدا بەهەمو هێزێکی پشتگیری پارتی کۆمینیستی کرد، لە گەڵ کۆمینستەکان بەشداریان لە دامرکاندنەوەی هەوڵی کودەتای شەواف لە ئازاری ١٩٥٩ لە موسڵ و لە روداوەکانی کەرکوک لە تەموزی ١٩٥٩ دا کرد. هەمزە عبداللە لە پشتگیریکردنی کۆمینستەکان بەردەوام بو تا گەیشتە ئاستی ئەوەی پێشنیازێک بۆ لیژنەی ناوەندی پارتی بکات کە سەرجەم رێکخراوە جەماوەریەکانی سەر بە پارتی لە گەڵ ئەوانی پارتی کۆمینیست یەکبگرن. ئەم پێشنیازە تورەیی و نارەزاییەکی بەرفراوانی لە ناو سەرکردایەتی و بنکەی جەماوەری پارتیدا دروستکرد، بەرەی نارازی پێی وابو هەمزە عبداللە خەریکی توانەوەی پارتیە و داوای هەڵوێستیان لە بارزانی کرد، ئەویش داوای کۆبونەوەی لیژنەی سەرکردایەتی کرد، هەمزە عبداللە و گروپەکەی رەتیان کردەوە بەشداری کۆبونەوەکە بکەن. لە کۆبونەوی لیژنەکەدا بریاری سرکردنی هەمزە عبداللە و هاورێکانی درا و بریاری سرکردنی مام جلال هەڵوەشینرایەوە، ئەو ساتانە ابراهیم احمد لە دەرەوەی عێراق بو و پشتگیری خۆی بۆ بریارەکان بەیان کرد.  کۆنگرەی چواری پارتی لە ماڵی ابراهیم احمد لە بەغدا بەرێوەچو، بۆ یەکەمجار مەلا مستەفا لە کۆنگرەی پارتی بەشداربو، کۆنگرە بریاری دەرکردنی هەمزە عبداللە و شەش لە هەوادارانی دا. لە کۆنگرەکەشدا بریار درا برگەی پێشو دەرباری مارکسی و لینینزم بگۆردرێت بۆ سود وەرگرتن لێیان لە بری " استرشاد". ابراهیم احمد هەڵبژێردرا بۆ سکرتێری پارتی و مام جلال یش بۆ سەرکردایەتی. لە کۆنگرەی پارتی لە مایسی ١٩٦٠ پارتی بەتەواوی خۆی لە مارکسی و لینینزم دورخستەوە.  دوای ئەمە پەیوەندیەکان لە گەڵ پارتی کۆمینیستی عێراق گرژی و ئاڵۆزیان تێکەوت، تا رادەیەک رۆژنامەی خەبات  لە ئەیلولی ١٩٦٠ وتارێکی بە ناونیشانی: " الاچرار الناجمە عن وجود  حزب شیوعی فی کردستان" بڵاوکردەوە. پاش ئەوەی عبدلاسلام عارف حوکمی بەعسی روخاند لە سەرکردایەتی شۆرشی کورد نزیکبوەوە، کەوتنە دانوستان لە گەڵ شاندی کوردی کە پێکهاتبو لە مەلا مستەفا، مام جلال، شێخ احمد بارزانی و نوری شاوەیس، لە کۆتاییدا رێکەوتنێک واژۆ کرا، لەو ساتە وەختانەدا ابراهیم احمد لە گەڵ عەزیز شەمزینی و عومەر مستەفا، ئەندامانی مەکتەبی سیاسی، لە ئەوروپا بون یەکسەر بە رێگەی ئێران گەرانەوە بۆ وڵات، دەستیان کرد بە کامپینێکی بەرفراوان دژ بە رێکەوتنەکە، بە هەڵسەنگاندنیان نزمترین ئاستی داواکاریەکانی کورد لە رێکەوتنەکەدا نەچەسپاون، هەروەها سەرۆکی حزب بێ گەرانەوە بۆ مەکتەبی سیاسی رێکەوتنەکەی واژۆ کردوە. مەکتەبی سیاسی ترسیان لێنیشتبو کە مەلا مستەفا رێکەوتنەکە بەکاربهێنێت بۆ یەکلاییکردنەوەی کێشە کەڵەکەبوەکان لە گەڵیاندا. لە سەرەتای ئازاری ١٩٦٤ مەکتەبی سیاسی لە سەنگەسەر چاویان بە مەلا مستەفا کەوت، کاتێک مەلا مستەفا پێداگری لە رێکەوتنەکە کرد و نەرمی بەرامبەر مەکتەبی سیاسی پیشان نەدا، ئەمام بە دەوری خۆیان یاداشتێکیان بۆ دەسەڵاتی بەغدا لە ٢ی ئازاری ١٩٦٤ بەرزکردەوە، بارزانی حوکمرانی عێراقی ئاگادار کردەوە کە یاداشتەکە بێ رەزامەندی ئەو بوە. لێرەوە سەرکردایەت پارتی بو بە دو لەتەوە: یەکەم: باڵی مەلا مستەفا دوەم: باڵی مەکتەبی سیاسی و ژمارەیەک ئەندامانی لیژنەی ناوەندی پارتی. لە لایەکی ترەوە ئێران هەڵەکەی قۆستەوە و کەوتە فشارکردن لەسەر باڵی مەکتەبی سیاسی بۆ وەستانەوە دژ بە ( رێکەوتنی مشیر – بارزانی )، هەروها ئێران ڕیگاکانی بۆ گەیشتنی یارمەتی دەرەوە بۆ شۆرش داخست. بە پێی چەند سەرچاوەیەک سەرەتای پەیوەندیەکانی مەکتەبی سیاسی لە گەڵ ئێران سیاسی دەگەرێتەوە بۆ پێش بەرپابونی شۆرشی ئەیلول، ئەویش بە رێگەی خوالێخۆشبو سالح الیوسفی، ئەندامی لیژنەی ناوەند و بەرپرسی لقی پێنجی پارتی لە بەغدا، لە گەڵ باڵیۆزخانەی ئێران لە بەغدا. کاتێک یوسفی لە نۆڤەمبەری ١٩٦٠ لەلایەن حکومەتی عێراقەوە دەستگیرکرا، پەیوەندیەکان بە رێگەی کادرێکی پێشکەوتوی پارتی سەر بەباڵی مەکتەبی سیاسی لە قەسری شیرین بەردەوامی پێدرا، کۆبەنەوەی لیژنەی ناوەندی پارتی لە ساڵی ١٩٦٢ پەسندی ئەو پەیوەندیانەی لە گەڵ ئێران کرد، تەنها یەک ئەندام دژی وەستایەوە.  ئێران دەستی کرد بەناردنی چەک بۆ باڵی مەکتەبی سیاسی، فرۆکەخانەی تەهرانیش بەروی ئەندامانی ئەو باڵەدا کراوەبو.  مەلا مستەفاش لەلای خۆیەوە هەوڵی پەیوەندیکردنی بە ئێرانەوە دا و بە نهێنی شاندێکی بۆ ئێران نارد، بەڵام هەوڵەکان بێسود بون. ململانێ نێوان دو باڵەکە تا دەهات خەستتر دەبو، ابراهیم احمد داوای  کۆبونەوەی مەکتەبی سەربازی پارتی کرد بەڵام زۆربەیان نەهاتن بە دەنگیەوە بۆیە دەست لە کارکێشانەوەی خۆی لە پۆستی سکرتێری پارتی پێشکەش کرد، سەرکردایەتی پارتی داواکەی رەتکردەوە، لەو کەین و بەینەدا مەلا مستەفا مام جلالی بۆ پۆستی سکرتێر کاندید کرد چونکە کەسایەتیەک بۆ کە نزیکەکانی مەلا مستەفا لێی رازیبون، بەڵام مام جلال پێشنیازی لیژنەیەکی سێ کەسی کرد کە شوێنی سکرتێر بگرنەوە، هەوڵیکی زۆر درا بۆ دۆزینەوەی رێگە چارەیەک بەڵام هیچیان ئاکامی مەبەستیان نەپێکا.  لە هەنگاوێکی  وروژێنەردا مەلا مستەفا هەمو عەشائیر و ئەو ئەفسەرانەی هاتبونە ریزی شۆرشەوە لە دەوری خۆی کۆکردەوە و کۆنگرەیەکی سەربازیان ئەنجامدا، کۆنگرەکە بریاری مانەوەی مام جلالی وەک فەرماندەی هێزێکی پێشەمەرگە د. لە لای خۆیەوە ابراهیم احمد پەنای بۆ شەرعیەتی حزبی برد، لە ئاکامدا کۆنفرانسێکی حزبی لە سەرەتای مانگی نیسانی ١٩٦٤ لە ماوەت سازکرا و ٧٠ نوێنەر بەشدار بون. لەو کۆنفرانسەدا دو ئاراستەی بەهێز هەبون: یەکەم: داوای وەرگرتنی هەڵوێستێکی توندی بەرامبەر سەرۆکی حزب دەکرد، کە ابراهیم احمد و نوری شاوەیس و مەلا ماتۆر بەرێوەیان دەبرد، دوەم: داوای نێوەندگیری لە گەڵ بارزانی دەکرد تا بگەن بە چارەیەک. ئاراستەی دوەم لەلایەن زۆرینەی کۆنفرانسەوە پشتگیری لێکرا، شاندێکی سێ کەسیان پێکهێنا کە سەردانی مەلا مستەفایان کرد، بارزانی جەختی لە مەرجەکەی پێشوی کردەوە کە ابراهیم احمد وازبهێنێ و مام جلال بچێتە شوێنەکەی کە بەشداری کۆنفرانسەکەی ماوەت نەبو.  ئاراستەی یەکەم هەڵوێستی بارزانی قۆستەوە و کۆنفرانسەکە ئیدانەی مەلا مستەفای کرد و سەرجەم فەرمان و رێنماییەکانی بارزانی بۆ پارتی و هێزەکانی پێشمەرگە هەڵوەشاندەوە، ماوەی یەک هەفتەیان بە بارزانی دا کە پێرەوی بریارەکانی کۆنفرانسەکە بکات. هەر زۆر زو بریارەکانی کۆنفرانسی ماوەت ئاژاوە و دڵەراوکێ و لێکترازان و دابەشبونی لە نێو حزب و هێزەکانی پێشمەرگە دروستکرد. لیژنەی باڵای چاودێری پارتی کەوتەوە هەوڵەکانی بۆ چارەی کێشەکە، پێشنیازی بەستنی کۆنگرەی شەشەمی پارتی کرد، بارزانی پێشنیازەکەی پەسند کرد، مەکتەبی سیاسی دو دڵ بو و ترسی هەبو بارزانی کۆنگرەکە بەکاربهێنێت بۆ دورخستنەوەی تەواویان لە پارتی، بۆیە لە ١٩ ی نیسانی ١٩٦٤ مەکتەبی سیاسی بەیانە بەناوبانگەکەی بە ناونیشانی: " رێکەوتنی موشیر – بارزانی سوڵح یا تەسلیمبون" دەرکرد، تێیدا بارزانی یان بە تەسلیمبون و کۆتایی هێنان بە شۆرش تۆمەتبار کرد. بەیانەکە پشتگیری هەمو ئەندامانی مەکتەبی سیاسی بەدەست نەهێنا، یەکێک لەوانە مام جلال بو، کە لەو بارەوە گوتویەتی: " من لەو گروپەدا نەبوم کە ئەو بەیانەیان نوسیبو، لە گەڵیدا نەبو چۆن لە گەڵ لێدوانەکانی بارزانیشدا نەبوم، هەڵوێستم ئەوەبو ناکۆکیەکان ئاشکرا نەکەین". بەڵام ئەوەندەی پێنەچو لە مانگی حوزەیرانی هەمان ساڵ مام جلال چوە بەرەی باڵی مەکتەبی سیاسی. بە وتنی خۆی هۆکارەکەی ئەوەبو کە ژیانی حزبایەتی و بریاری زۆرینە باڵادەست بون بۆیە چومە نێو باڵی مەکتەبی سیاسیەوە. مەلا مستەفا دوای ئەم کارەی مام جلال نامەیەکی بە دەستوخەتی خۆی بۆ نارد، نامەکەی  بە ئایەتێکی قورئان دەست پێکردبو: " یا بنی ارکب معنا و لا تکن مع قوم الکافرین"، دەرباری ئەمە مام جلال دەڵێت: " زۆر بە رێزەوە وەڵامم دایەوە، پێم گوت: من حزبیم و ناتوانم لە گەڵ پێشێلکردنی پرەنسیپەکانی حزب هاورابم، بە داخێکی زۆرەوە لێت جیابومەتەوە پاش ئەو تەمەنە لە خەباتکردن لە سایەی سەرکردایەتیداندا". بارزانی بە پەلە بە مەبەستی یەکلاییکردنەوەی دۆخەکە بروسکەیەکی بۆ سەرجەم بنکەکانی پێشمەرگە نارد، ئەمە دەقی بروسکەکەیە: وەک سەرۆکی حزب و فەرماندەی گشتی هێزەکانی پێشمەرگە و بە ناوی گەلەوە بریارم دا: هەریەک لە عومەر مستەفا فەرماندەی هێزی کاوە، عەلی عەسکەری فەرماندەی هێزی خەبات، کمال مفتی فەرماندەی هێزی قەرەداخ، جلال تالەبانی فەرماندەی هێزی رزگاری لە پۆستەکانیان لاببرێن و لە شوێنیان ..... دابنرێن. ئەم فەرمانەی سەرۆکی حزب یەکسەر جێبەجێکرا و بەم شێوەیە بارزانی توانی پەرە لە ژێر پێی باڵی مەکتەبی سیاسی دەربهێنێت. هاوکات مەلا مستەفا دەرگای بەروی هەوڵەکانی نێوەندگێری دانەخست، بۆیە رازی بو بەشدار بن لە دانوستانەکان لە سەرەتای حوزەیرانی ١٩٦٤ لە گەڵ تاهیر یەحیا سەرۆک وەزیرانی عێراق، شاندەکەی باڵی مەکتەبی سیاس پێکهاتبون لە ابراهیم احمد، مام جلال، علی عبداللە و سالح یوسفی بەشداربون لە شاندەکەی شۆرەش بە سەرۆکایەتی مەلا مستەفا. لە دانیشتنەکاندا بارزانی بواری بە باڵی مەکتەبی سیاسی دا راشکاوانە و ئازادانە را و بۆچونی خۆیان باس بکەن.  مەلا مستەفا داوای بەستنی کۆنگرەی شەشی پارتی کرد و بە رێگەی عباس مامند ئاغا هەوڵیدا قەناعەت بە ابراهیم احمد بکات بەشداری کۆنگرە بکات. لە ناوەراستی حوزەیرانی ١٩٦٤ ابراهیم احمد لە قەڵادزێ بو و لە گەڵ مەلا مستەفا کۆبوەوە، هەر دو رێککەوتن لە سەر دروستکردنی لیژنەیەکی ئامادەکاری بێلایەن بۆ ئامادەسازیکردن بۆ کۆنگرە، بەڵام بارزانی لەلای خۆیەوە لیژنەیەکی دروستکرد و بەو هۆیەوە ابراهیم احمد قەڵادزێی بەجێهێشت.  کۆنگرەی شەشەم لە ١-٩ تەموزی ١٩٦٤ و بە ئامادەبونی ٤٠٠ نوێنەر کۆنگرە دەستی بەکارەکانی کرد، پێشتر داوا لە مەکتەبی سیاسی کرابو بەشدار بن و بۆچون و رای خۆیان بۆ کۆنگرە باس بکەن، بەڵام ئەمەیان رەتکردەوە. لە کۆنگرە بریاردرا ئەنجومەنی نیشتمانی بۆ سەرکردایەتی شۆرش دروست بکرێت و سەرجەم بریارەکانی کۆنفرانسی ماوەت هەڵوەشێنرانەوە، ١٤ ئەندام لە کۆی گشتی ١٨ ئەندامی لیژنەی ناوەند لە پارتی دەرکران بە ابراهیم احمد و مام جەلالەوە و حبیب محمد کریم بە سکرتێری حزب هەڵبژێردرا. دوای ئەم کۆنگرەیە روداوی جەلالی و مەلایی بوە دیاردیەکی سیاسی لە بونیادی بزافی کوردایەتی. راستەوخۆ دوای کۆنگرە باڵی مەکتەبی سیاسی هەڵمەتێکی راگەیاندنی خەستی دژ بە سەرکردایەی مەلا مستەفا لە رێگەی رادیۆی حزب لە ماوەت بەرپاکرد و داوای یاخیبونیان لە رێكخستنەکان و هێزی پێشمەرگە دەکرد. لەو سات و ئانانەدا هێزێکی پێشمەرگە بە فەرماندەیی ادریس بارزانی لە ناوەراستی تەموزی ١٩٦٤ پەلاماری بارەگاکانی باڵی مەکتەبی سیاسی لە ماوەت دا. ئەندامانی مەکتەبی سیاسی و هەوادارانی کە ژمارەیان نزیکە ٤٠٠ کەس بو ناچار بون بەرەو سنور لە گەڵ ئێران برۆن، هەندێک لە بەرپرسەکان، تێیاندا مام جلال دژی ئەوە بون بەرەو ئێران برۆن و داوایان کرد بچنە ناوچەی بارزان و لای شێخ احمدی بارزان خۆیان بپارێزن. بەهۆی ئەوەی ئێران یارمەتی باڵی مەکتەبی سیاسی دەدا پەیوەندیەکانی بارزانی لە گەڵ ئێران تا دەهات خراپتر دەبو، لە سایەی رۆڵی ئیسرائیل پەیوەندیەکان هێدی هێدی بەرەو باشبون دەچون. لە دیداری شای ئێران لە گەڵ ابراهیم احمد شا پێی وتوە: ئێوە نوێنەرایەتی ئاراستەیەکی حزبی دەکەن و سەرکرادیەتیان هەیە، من چیت داوا لێبکەم دەبێت لە مەکتەبی سیاس باسی بکەی تا بریارێک وەربگرن، ئەمە لە گەڵ پێداویستیەکانی ئێران ناگونجێت، لە کاتێکدا بارزنی لە سەر بنەمای تاکی کەسی و عەشائیری مامەڵەمان لە گەڵ دەکات و ئەوە جێبەجێ دەکات کە دەیڵێین بێئەوەی پێویست بکات بگەرێتەوە بۆ مەکتەبی سیاسی.  مەلا مستەفا لە قەڵادزێ لە کۆتایی دیسەمبەری ١٩٦٤ ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆرشی لە کوردستانی عێراق دروستکرد کە لە ٤٠ کەسایەتی حزب و پێشمەرگە و نیشتمانپەروەر و ئاینیی پێکهاتبو، بارزانی سەرۆکی ئەنجومەنەکە بو. پاش ئەوەی بارزانی کۆنترۆڵی کاروباری حزب و شۆرشی کرد داواکاریەکانی لە حکومەتی عێراق بەرفراوانتر و خەستتر کرد، لەوانە هەموارکردنەوەی دەستور کە تێیدا مافی ئۆتۆنۆمی بۆ کورد بچەسپێت، کێڵگە نەوتیەکانی کەرکوک و خانەقین سەر بە کوردستان بن و دیاریکردنی بەشێک لە داهاتی نەوت بۆ کوردستان و مانەوەی هێزەکانی پێشمەرگە و دانانی کوردێک بۆ جێگری سەرۆک کۆمار و بەشداربونێکی گەورەتری کورد لە حوکمرانی عێراقدا. حکومەتەکەی عبدلسلام عارف داواکاری ئۆتۆنۆمی رەتکردەوە جەختی لە هەڵوەشاندنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە کرد. بارزانیش بەم هەڵوێستەی عارف رازی نەبو. لە نیسانی ١٩٦٥ شەر دەستی پێکردەوە. هێرشەکانی سوپای عێراق توند و بەرفراوان بون و سوپا توانی لە چەند شوێنێک پێشکەوتن بەدەست بهێنێت، ئەمە پێشەکی بو بۆ پەلاماردانی بنکەی بەهێزی بارزانی لە ناوچەی باڵەک. بارزانی داوای هاریکاری خوالێخۆشبو ئیمام موحسن حەکیمی کرد، ئەمیش هۆشداری بە حکومەتی عێراق دا. لە گەڵ دەستپێکردنەوەی شەر ئێران یارمەتیەکان بۆ بارزانی چروپر کرد، ئامادەیەشی پیشاندا نێوەندگیری نێوان بارزانی و باڵی مەکتەبی سیاسی بکات تا بگەرێنەوە ناو پارتی و شەری حکومەتی عێراق بکەن، بارزانی ئەم عەرزەی پەسندکرد، هەمویان، بێجگە ابراهیم احمد کە رێگەی پێنەدرا بگەرێتەوە، لە مەرزی حاجی ئۆمەرانەوە گەرانەوە بۆ کوردستان. بارزانی پێشنیازی گەراوەکانی بۆ بەستنی کۆنگرە رەتکردەوە، تەنها چەند کەسایەتیەکی سەربازی باڵەکەی کردە فەرماندەی هێز. بارزانی داوای لە ئەندامانی مەکتەبی سیاسی باڵەکە کرد بێن لە دۆڵە رەقە دابنیشن، پێشتر مام جلال لە گوندی خوشکان جێگیر بوبو. بارزانی پاش چوار مانگ هێزێکی حمایەی شەخسی خۆی بە فەرماندەی لوقمانی کوری نارد بۆ گواستنەوەی مام جلال و حلمی علی شەریف بۆ شوێنێکی تر، ئەم هەنگاوە گومانی لای باڵی مەکتەبی سیاسی دروستکرد، بەشێک لە باڵی مەکتەبی سیاسی بە مام جلال یشەوە بروسکەیەکیان بۆ بارزانی نارد داوای بینینیان کردبو، بارزانی رەتیکردەوە بۆیە ناچاربون داوا لە عباس مامند ئاغا بکەن بکەوێتە بەینەوە، ئەویش نامەیەکی بۆ بارزانی نارد و داوای لێکردبو کە رێگە بدات باڵی مەکتەبی سیاسی لە ناوچەی ئەو بمێننەوە، بارزانی ئەمەشی رەتکردەوە. دوای ئەمە زۆربەی ئەندامانی مەکتەبی سیاسی و بە گوێگرتنیش لە ئامۆژگاری مامند ئاغا بریاریان دا خۆیان رادەستی حکومەتی عێراق بکەن، علی عبداللە و نوری شاوەیس بریاریان دا ئەوە نەکەن و لە شوێنەکانی خۆیان بمێننەوە. لە رۆژی ٢٨ جانواری ١٩٦٦ زۆربەی باڵی مەکتەبی سیاسی خۆیان رادەستی کامپێکی سەربازی سوپای عێراق کرد. لە بەرامبەر پێشکەوتنی سوپای عێراق و مەترسی پەلاماردانی بارەگاکانی سەرکردایەتی شۆرش  هێزەکانی پێشمەرگە دەستپێشخەریەکی بێ وێنەیان کرد،  نزیکەی ١٧٠٠ پێشمەرگە لە رۆژی ١٤ ی مایسی ١٩٦٦هێرشێکی ژیرانە و خەستیان کردە سەر بنکەکانی لیوای چواری سەر بە فرقەی دوەمی سوپای عێراق لە شاخی هەندرێن، لە ئاکامدا زیاتر لە ٢٠٠ کوژراو لە سوپای عێراق و ژمارەیەکی زۆر بەدیل گیران. دەرباری ئەم روداوە گرنگە دکتۆر محمود عوسمان دەڵێت: ئەفسەرەکانی ئیسرائیڵ چەک و چەند ئامۆژگاریەکیان پێداین بەڵام فەرماندکردنی شەرەکە بەدەستی کوردەوە بو.  سەرکەوتن لە هەندرێن حکومەتی عێراق ناچار کرد دانوستان لە گەڵ شۆرشی ئەیلول بکات، لە ئاکامدا لە ٢٩ی حوزەیرانی ١٩٦٦ گەیشتنە رێکەوتن. ئێرانەکان لەم رێکەوتنە بێزار بون، بەڵام بارزانی رونیکردەوە کە دۆخی زۆر خراپی ئابوری نێ‌جاری کردوە ئەو هەنگاوە بنێت. بەزاز ناچارکرا پۆستەکەی جێبهێڵێت و لە شوێنی ناجی تالب بو بە سەرۆک وەزیران، عەرەبێکی شیعەی هەواداری عبدالناصر. دەرباری ئەم قۆناغە مام جەلال رایگەیاندوە کە: هەڵەیەکی گەورەمان کرد، دەبوا کاری سەربازی بۆ بارزانی جێبهێڵین و تەرکیزمان لە سەر کاری سیاسی بکردایە. لێرە بە دواوە  و تا بەیانی ئازاری ١٩٧٠ شەری جەلالی و مەلایی یەكێکە لە رەشترین لاپەرەکانی ئەو سەردەمەی مێژوی کورد لە باشور. لە گەڵ ئەوەشدا پاش بەیانی ئازار باڵی مەکتەبی سیاسی خۆیان هەڵوەشادندەوە و زۆربەیان هاتنەوە ناو پارتی. مەلا مستەفا هیچ رێگریەکی نەکرد و بە پێچەوانەوە زۆربەی کادرە باڵاکانی ئەو باڵەی لە لق و دامەزراوەکانی پارتی و رێکخراوە جەماوەریەکان سەر بە پارتی دانا.  کەرەستەکانی شەخسی، ئایدۆلۆژی، کۆمەڵایەتی و سیاسی هۆکار و کەرەستەکانی ئەم ململانێ و شەرە بون. سێ گەمەکەری سەرەکی دەرەکیش رۆڵی بەرچاویان لە هەڵگیرسان و ئاراستەکردن و وروداوەکانی ئەو شەرە هەبوە، عێراق، ئێران و چەند وڵات و کەسایەتی عەرەبی. ئەو شەرە لە سەر پێگە و دەسەڵات بوە لەناو بزافی کوردایەتی لە باشور، هیچ پەیوەندیەکی ئەوتۆی بە پارە و دەسکەوت و نەوت و پۆست و ئیمتیازاتی بەغداوە نەبوە. هەر چٶنێک بێت ئەو شەرە شەری نێوان هاوخەباتان و دۆستەکان بوە کە سێ‌ڵانێکی درێژ لە یەک سەنگەردا بون و بە ئەقڵیەتی جیواز تێرامانیان بۆ پرسی کورد و کوردایەتی هەبوە.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   نەوەی یەکەم لە سێ کاراکتەری سەرەکیدا رەنگی دەدایەوە یەکەم: مەلا مستەفا، سەرکردەیەکی ناودار و کاریزمای کورد، لە روانگای مێژویی و کۆمەڵایەتیشەوە خاوەن پێگەیەکی بەهێز بو، لە سەر ئاستی عێراق و ناوچەکە حسابی وردی بۆ دەکرا، پەیوەندیەکی سنورداری لە گەڵ چەند ناوەندێکی سیاسی لە ئەمریکا و وڵاتانی دراوسێ و عەرەبی و ئیسرائیڵ هەبو.  مەلا مستەفا تاکە سەرکردەی بێ رکابەری شۆرشی ئەیلول بو، باوەری توندی بە حزبایەتی نەبو، زیاتر کاری لەسەر کۆکردنەوەی هەوادارانی بە جۆرەها شێواز و لاوازکردن و پەراوێزکردنی نەیارەکانی دەکرد. وێرای ئەوەی سەرکردەو و سیاسەتمەدارێکی پراگماتیکی سەردەمی گەرمەی شەری سارد بو بەڵام زیاتر ئومێدی لەسەر ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی هەڵچنی بو. لە سەردەمی ئەودا یەکێک لە دەسکەوتە گەورەکانی کورد بەدەست هێنرا کە لە رێکەوتنی ئازاری ١٩٧٠ دا چەسپێنرا. هەڵچنینی ئومێدی زۆر لە سەر ئەمریکا و ئێران و پلانێکی فرەلایەنی ناوچەکە وبە ئاگایی ئەمریکاوە لە هۆکارە بنەرەتیەکانی شکستی شۆرشی ئەیلول بون، لێرە بەدواوە سەرکردایەتی پارتی کەوتە دەست کورەکانی.  دوەم: ابراهیم ئەحمەد، سیاسەتمەدار و نوسەر و رۆشنبیر و ئەدیبێکی ناوداری سەردەمی شەری سارد، هەڵگری چەند هزرێکی پێشکەوتنخوازی ئەو سەردەمە. سیاسەتمەدارێکی موحافزکار و بە تموح، پراگماتیک و واقیعبین بە شێوازە کلاسیکیەکەی.. لە ئاکامی ناکۆکیەکانی مەلا مستەفا لە گەڵ گروپی خوالێخۆشبو هەمزە عەبدوڵلا لە کۆتایی پەنجاکانی سەدەی پێشو ئەستێرەی سیاسی روی لە گەشەکردن کرد. پێگەی جەماوەری لە نێو نوسەر و رۆشنبیر و کادری حزبی دەڤەرەکانی سلێمانی و کەرکوک و رۆژهەڵاتی کوردستان بەهێزبو. سەرکردەیەکی سەربازی نەبو، بۆیە کاریگەریەکانی سنوردار بون. یەکێکە لە بەرپرسە دەگمەنەکانی کورد کە لە ناوەراستی پەنجا و شەستەکانی سەدەی رابوردو پەیوەندی لە گەڵ چەند وڵاتێکی ئەقلیمی و ئیسرائیل دروست کردوە. ئیبراهیم احمد، بێجگە تێرامانە گشتگیرەکانی پێشکەوتنخوازی، وەک بەرەی نیشتمانی عێراقی و برایەتی کورد و عەرەب و مافە دەستوریەکان و دژایەتی زایۆنیزم و ئیمپریالیزم، هەڵگری هزرێکی تایبەتی دیاریکراوی کوردایەتی نەبوە، ئەمەش زەمینەیەک بوە بۆ  پێکدادان و جیاوازیەکانی لە گەڵ مەلا مستەفا.  سێیەم: مام جلال، وەسفکردنی مام جلال بە چەند رستە و بابەت کۆتایی نایەت، مێژوی سیاسی دەریایەکی گەورەیە کە تا ئەم چرکەیش چەند بەشێکی گرنگی ژێر ئاوکەوتوەکان سەرئاو نەکەوتون و نەبینراون. هەرچۆنێک بێت کە باسی سەردەمی نەوەی یەکەمی جەلالی و مەلایی دەکەین مام جلال شان بەشانی مەلا مستەفا لە ریزی یەکەمدا دێت. مام جلال لە سەرەتای ژیانی سیاسیدا گەنجێکی یاخی و بزێو و وریا بوە، زو هزری نەتەوەیی گرێداوە بە سۆشیالیزم و چەپرەوی و چەمکە پێشکەوتنخوازەکانەوە. لە تەمەنی گەنجیدا سەرکەوتو بو لە وڵاتانی ئیشتراکی بلۆکی سوڤیەت و لە چین پرسی کوردیان پێبناسێنێت. بەتەنیشت ئەمەوە  پەیوەندی باشیشی لە گەڵ سەرکردە ناودارەکانی بزافی نەتەوەیی عەرەب هەبوە، لە سەرویانەوە جمال عبدالناصر، جۆرج حەبەش و احمد الخگیب، ئەمان کاریگەریان لە سەر هزری نەتەوەیی مام جلال کردوە، بە رادەیەک کە لە دانیشتنەکانی لە گەڵ جمال عبدالناصر وەک نوێنەری شۆرشی ئەیلول زۆر گوێرایەلی ناصر بوە و زۆربەی داواکاریەکانی ئەویشی جێبەجێکردوە. ناصر بەردەوام جەختی کردۆتەوە لەوەی سەرکردایەتی شۆرشی ئەیلول لە ئێران و  " ئیمپریالیزمی" ئەمریکا دور کەوێتەوە، زیاتر کار لەسەر پاراستنی یەکپارچەیی و سەروەری عێراق و برایەتی کورد و عەرەب و دژایەتیکردنی زایۆنیزم بکەن، چونکە ئەم وڵات و هێزانە دوژمنی سەرەکی بزافی کوردایەتین.  لە وەڵامی ئەوەی کە بە ( عروبی ) وەسفی دەکەن مام جلال دەڵێت: ( إتهام لا أنفیه وشرف لا أدعیه). بەگشتی ژیانی سیاسی مام جلال پەیوەند بو بە مەلا مستەفا و بنەماڵەی بارزانیەوە چ بە دۆستایەتی و چ بە رکابەری و دوژمنایەتی.   

درەو: حوسنی مەحلی – ئەلمەیادین  توركیا ئامادەكاری دەكات بۆ ئەنجامدانی هێرشێكی زەمینی بەمنزیكانە بۆ سەر باكوری عێراق، بەهەماهەنگی‌و هاوكاری هێزەكانی پێشمەرگەی سەر بە مەسعود بارزانی، ئەو هێزانەی چەند جارێك‌و لە قۆناغەكانی ڕابردوودا ئەو كارەیان كردووە. بارزانی گروپی تاڵەبانی بە خیانەتكار وەسفدەكات، بەهۆی ئەوەی هاوكاری بەغدادی كردووە بۆ شكستپێهێنانی ڕاپرسی سەربەخۆیی لە ساڵی 2017، بەڵام بیرى چووە كە ئەردۆغانی هاوپەیمانە ستراتیجییەكەی لایەنی سەرەكی بوو لە شكستپێهێنانی ئەو ڕاپرسییە.  ئەمە بەشێكە لەوتاری نوسەری دیاری توركی بە ڕەچەڵەك سوری (حوسنی مەحلی) كە لەژێر ناونیشانی" دوای باكوری سوریا..ئایا توركیا خۆی ئامادەكات بۆ داگیركردنی باكوری عێراق؟" بڵاویكردووتەوە. خۆی بۆ هێرش ئامادەكات  مەحلی لەوتارەكەیدا نوسیویەتی:" دوور لەبایەخی میدیا جیهانییەكان كە سەرقاڵی ڤایرۆسی كۆرۆنان، باكوری عێراق هێرشی ئاسمانی توركیا بەخۆیەوە دەبینێت كە پێگەو جوڵەی چەكدارانی پارتی كرێكارانی كوردستانی توركیا لەشاخەكانی قەندیل دەكاتە ئامانج، وەك ئامادەكارییەك بۆ ئەنجامدانی هێرشێكی زەمینی بۆ داگیركردنی باكوری عێراق بەهاوكاری‌و هەماهەنگی هێزەكانی پێشمەرگەی سەر بە مەسعود بارزانی".  لەبارەی بایەخی ئەو هەماهەنگییە سەربازییەی نێوان بارزانی‌و توركیا مەحلی دەڵێت:" ئەو هەماهەنگی‌و هاوكارییە ناوەرۆكێكی ستراتیجی بەدەستهێناوە دوای كۆتایهاتنی جەنگی نێوان هێزەكانی سەر بە مەسعود بارزانی‌و جەلال تاڵەبانی، كە بەهۆیەوە سوپای توركیا توانی بنكەی سەربازی لە زیاتر لە 10 خاڵی ناو باكوری عێراق دابمەزرێنێت، بەپشتیوانی بارزانی‌و هێزی چەكوشی ئەمریكی كە مانگی ئازاری 2003داو دوای داگیركردنی عێراق توركیایان بەجێهێشت".    دەشڵێت"ئەنكەرە تەنها بەم بوونە سەربازییەوە نەوەستا، بەڵكو سوپاكەی 27 جار چووەتە ناو باكوری عێراق تا ساڵی 2007، ئەوەش لەكاتی ئەو ڕێككەوتنەوە كە ئەنكەرە لەگەڵ بەغداد لەساڵی 1987 ئیمزای كرد، بەوپێیەش سەدام حسێن ڕێگەی دا سوپای توركیا بەقوڵایی 20 كلم بێنە ناو خاكی عێراق بۆ ڕاوەدوونانی چەكدارانی پارتی كرێكاران، كاتێك سەرقاڵی جەنگی ئێران بوو، ئەنكەر ئەم ڕێككەوتنەی كردووەتە بەهانە‌و دەڵێت، هێشتا كاری پێدەكرێت، هەروەك چۆن كار بەڕێككەوتنی ئەدەنە دەكات لەگەڵ دیمەشق لەساڵی 1998، كە ڕێگەی دەدات بە ڕاوەدوونانی چەكدارانی پارتی كرێكاران لەباكوری سوریا".  مەحلی دەڵێت: "ئەنكەرە پێیوایە دۆخی ئەم دوو وڵاتە هێشتا لەبەرژوەندی خۆیەتی، سوپای توركیا بە هاوكاری ئۆپۆزسیۆنی ئیخوانی‌و گروپە چەكدارەكانی هاوپەیمانی لەسوریا بوونی هەیە، لەعێراقیش بە هاوكاری خێڵە سونییەكان‌و پێشمەرگەی بارزانی بوونی هەیە، لەگەڵ بەردەوامی ناكۆكی نێوان هێزە شیعییەكان". ئەردۆغان شكستی بە ڕیفراندۆم هێنا لەبەشێكی تری وتارەكەیدا، نوسەر ئاماژە بە ناكۆكییەكانی ئەم دواییەی نێوان پارتی‌و یەكێتی دەكات‌و دەڵیت:" زانیارییەكان ئاماژە بە ئاڵۆزییەكی مەترسیدار دەكەن لەنێوان هێزەكانی بارزانی‌و هێزەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، لەگەڵ بەردەوامی ساردوسڕی نێوان ئەنكەرەو سلێمانی، كە میانڕەوترن سەبارەت بەكێشەكانی عێراق‌و سوریاو ناوچەكە،   بارزانی گروپی تاڵەبانی بە خیانەتكار وەسفدەكات، بەهۆی ئەوەی هاوكاری بەغدادی كردووە بۆ شكستپێهێنانی ڕاپرسی سەربەخۆیی لە ساڵی 2017، بەڵام بیرى چووە كە ئەردۆغانی هاوپەیمانە ستراتیجییەكەی لایەنی سەرەكی بوو لە شكستپێهێنانی ئەو ڕاپرسیە". بەبۆچوونی مەحلی، قوڵبوونەوەی كێشەكانی پارتی‌و یەكێتی لەلایەك‌و كێبڕكێی پارتی لەگەڵ پارتی كرێكارانی كوردستان، ڕەنگە پاڵ بە بارزانییەوە بنێت بۆ هەڵگیرساندنی شەڕ دژی پارتی كرێكاران لەقەندیل بۆ بەدەستهێنانی سەرلەنوێ‌ ڕەزامەندی ئەردۆغان دژی ڕكابەرە مێژووییەكەی كە حزبكەی جەلال تاڵەبانییە، سوودمەندی گەورەش لەهەموو ئەم پێشهاتانە ئەردۆغانە كە پێیوایەدەتوانێت سودیان لێوەربگرێت بۆ جێبەجێكردنی پلان‌و پرۆژەكانی لە باكوری عێراق لەم دۆخە قورس‌و ئاڵۆزەیدا، ئەمجارە دوور لەدەستوردانی ڤلادیمێر پۆتن. بێدەنگی دەسەڵاتدارانی عێراق بە بۆچوونی حوسنی مەحلی ڕەزامەندی عێراق لەكۆتایی ساڵی 2015دا بۆ هاتنە ناوەوەی سوپای توركیا بۆ بەعشیقە لەخۆرهەڵاتی موسڵ، بەپاساوی شەڕ دژی داعش‌و یەكینەكانی پاراستنی گەلی كورد، وەرچەرخانێكی گرنگ بوو لە حساباتەكانی توركیا لە باكوری عێراق. لەگەڵ ئەو بۆشاییە ئەمنییەی لەوكاتەدا هاتەگۆڕێ‌ بەهۆی داگیركردنی موسڵ‌و ناوچەیەكی فراوان لەسەرانسەری عێراق بەگشتی.  مەحلی دەڵێت: "تائێستا بە بیری هیچ بەرپرسێكی عێراقیدا نەهاتووە ڕێوشوێنی كرداری بگرێتەبەر بۆ ناچاركردنی ئەنكەرە بەكشانەوەی هێزەكانی لە باكوری عێراق.توركیا یەكێك بوو لە سودمەندەكانی ئەو دۆخە  كارتی توركمان حوسنی مەحلی، لەبارەی سود وەرگرتن لەكارتی توركمان لەعێراق لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئەنكەرەوە دەڵێت:" بەدرێژایی ماوەی ڕابردوو‌و لەسەردەمی حكومەتەكانی ڕابردوودا، ئەنكەرە سود وەرگرتنی لە كارتی توركمان فەرامۆش نەكردووە، كە بەشێوەیەكی چڕ لەناوچەكانی باكوری عێراق بوونیان هەیە بەتایبەت لە كەركوك‌و موسڵ، ئەو ناوچانەی كە لەچوارچێوەی نەخشەی پەیماننامەی نیشتمانی(میللی)ناودەبرێن، كە قسەكانی ئەردۆغان‌و حساباتە تایبەتەكانیدا لە سوریاو عێراق بووەتە دەستەواژەیەكی گرنگ".  ئاماژە بەوەش دەدات، هەوڵەكانی ئەنكەرە بەردەوامبووە بۆ بەكارهێنیان وەك كارتێكی فشارو سازشپێكردن، جارێك لەگەڵ بەغداو جارێكیش لەگەڵ كورد، دوای ئەوانیش لەگەڵ ئەمریكییەكان پاش داگیركردنی عێراق لەساڵی 2003دا،  ئەوەش بایەخی ئەنكەرەی بۆ باكوری عێراق زیاتر كردوووە، كە تۆرگۆت ئۆزال سەرۆكی كۆچكردووی توركیا لەساڵی 1991دا هەوڵیدا بیخاتە سەر توركیا. نوسەر ئاماژە بە زیادبوونی بایەخی ئەنكەرە دەكات بەو ناوچەیە لەدوای  هاتنە دەسەڵاتی پارتی داد گەشەپێدان لەكۆتایی ساڵی 2002داو دەڵێت:"یەكێك لەئامانجەكانی ئەنكەرە ڕووبەڕووبونەوەی ڕۆڵی ئێرانی(شیعی) بووە لەعێراق كە لەلایەن وڵاتانی كەنداوەوە پشتیوانی كراوە، ئەویش لەڕێی مەسعود بارزانی یاخود گروپ‌و هێزە سونییەكان، لەدیارترینیان تاریق هاشمی جێگری سەرۆك كۆماری پێشوترو ئەسیل نوجێفی پارێزگاری پێشووی موسڵەوە بووە".   

(درەو): هێشتا دەنگدانەوەی هەڵدانی مانگە دەستكردە سەربازییەكەی ئێران كە ناوی "نور_1"ی هەڵگرتووە، لەنێوەندە ئەمریكییەكان دەبیسترێت، واشنتۆن‌و ئیدارەی ترەمب لەزیاد لەبۆنەیەكدا بێزاری خۆیان لەو هەنگاوە پیشانداوە. ئێران ڕایگەیاند، ئەو مانگە دەستكردە سەربازییە"نور_1" لەڕێی موشەكێكی جۆری "قاسد" بەدوو قۆناغی هەڵدراوە، توانیویەتی بچێتە ناو بۆشایی ئاسمان‌و لەخولگەی خۆی سەقامیگربێت بەدووری 425 كلم لەرڕووی زەوییەوە. مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا ڕایگەیاند، ویلایەتەیە كگرتووەكانی ئەمریكا لێپرسینەوە لەئێران دەكات لەسەر هەڵدانی ئەو مووشەكە كە مانگێكی دەستكردنی سەربازی ڕەوانەی بۆشایی ئاسمان كردووە. مانگە ئێرانییەكە سوپای پاسدارنی ئێران ڕایگەیاند، یەكەم مانگی دەستكردی سەربازی وڵاتەكەیان بەسەركەوتوویی هەڵداوە بۆ خولگەكەی، ئەوەش لەكاتێكدا پەیوەندی تاران‌و واشنتۆن لەدۆخێكی ئاڵۆزدایە بەهۆی بەرنامە ئەتۆمی‌و مووشەكییەكەی. سوپای پاسداران لەبەیاننامەیەكدا كە لەسەر پێگەی ئەلەكترۆنی خۆی بڵاویكردووەتەوە، دەڵێت: مانگی دەستكردی (نور) لەخولگەكەی دەسوڕێتەوە كە 425 كیلۆمەتر لەڕووی زەوییەوە دوورە. ئاماژە بەوەشدەكات: مووشەكی (قاسد)ی بەكارهێناوە بۆ هەڵدانی مانگە دەستكردەكە، بەڵام نەچووەتە وردەكاری تر لەبارەی ئەو تەكنەلۆجیایەی بەكارهاتووە. ڕاشیگەیاندووە: مووشەكە تێكەڵەیەك لە سوتەمەنی شڵ‌و ڕەق بەكاردەهێنێت. بەرپرسانی ئەمریكا دەڵێن، ترسیان هەیە لەوەی تەكنەلۆجیای بالیستی دوور مەودای بەكارهاتوو لە ناردنی مانگە دەستكردەكە بۆ خولگەكەی، بەكاربهێنرێت لە هاویشتنی مووشەكی هەڵگری كڵاوی جەنگی ئەتۆمی. لەبەرامبەردا ئێران ئەم بۆچوونەی ویلایەتە یەكگرتووەكان ڕەتدەكاتەوە بەوەی ئەو چالاكییە ڕوپۆشێك بێت بۆ پێشختنی مووشەكە بالیستییەكانی‌و، ڕایدەگەیەنێت، هەرگیز هەوڵی دروستكردنی چەكی ئەتۆمی نەداوە. نامەكانی ئێران محەمەد غروری، شرۆڤەكاری سیاسی ئێران دەڵێت: "ئەمریكا دەیەوێت بەم قسانە لەبارەی مانگە دەستكردەكەی ئێران تەمومژ بۆ ئەم پرسە دروستبكات، بەجۆرێك بتوانێت هەندێك دەستكەوتی سیاسی بچنێتەوە، لەسایەی ئەو دۆخەی واشنتۆن تێیدا دەژی لەسەر ئاستی سیاسی، یاخود قەیرانی تەندروستی بەهۆی كۆرۆنا". ئەو شرۆڤەكارە ئێرانییە لەلێدوانێكدا بۆ ئاژانسی سپۆتنینگ دەشڵێت: "ترەمپ بەدوای دەرچەیەكی دەرەكیدا دەگەڕێت دەرفەتی قسەكردنی بداتێ‌ لەبارەی پرسە نێودەوڵەتییەكان، فشارەكان لەسەر ئیدارەی ئەمریكا خاو بكاتەوەو، لەو گێژاوە دەربازی بێت كە خۆی تێخستووە".  ئاماژە بەوەشدەكات: "مووشەكەكەی ئێران كۆمەڵێك پەیام لەخۆ دەگرێت، گرنگترینیان ئەوەیە ئەمریكا وێڕایی فشارە بەهێزەكانی لەڕێی سزا توندەكانییەوە، نەیتوانیوە چۆك بەگەلی ئێران دابدات لەڕووی سیاسییەوە‌و، سەركردایەتییەكەی ناچار بكات بۆ گەڕانەوە بۆسەر مێژزی گفتوگۆ، ئەوەش ئەوە دەسەلمێنێت  سزاكان كاریگەریان لەسەر بڕیاری سیاسی ئێران نەبووە". جەختیشدەكات:"مووشەكەی ئێران لەكاتێكدا هەڵدرا ئەمریكا بەدەست سەرلێشواییەكی زۆرەوە دەناڵێنێت، هەروەها لەڕێی سوپای پاسدارنەوە هەڵدراوە، كە ئەمریكا لەچوارچێوەی ڕێكخراوە تیرۆرستییەكاندا پۆلێنی كردووە، ئەوەش بایەخی واشنتۆنی بۆ مووشەكەكە زیاتر كردووە. وێڕای ئەوەش مووشەك‌و مانگە دەستكردەكە دروستكراوی تەواوەتی ئێران خۆیەتی، هەڵدانیشی بۆ مەبەستی سەربازی بەرگرییە، نەك مرۆیی، ئەوەش جێگەی مەترسی ئەمریكایە".  لەدرێژەی قسەكانیدا ڕایگەیاندووە"هەڵدانی ئەو مووشەكە ئێران دەخاتەڕیزی ئەو وڵاتانەی خاوەنی مووشەكی كیشوەر بڕن، دەتوانێت هەر ئامانجێك بپێكێت لەهەر خاڵێكی جیهاندابێت، ئەوەش خۆی لەخۆیدا ئەو پەیامە دەگەیەنێت كە ئێران چۆكی دانەداوە بۆ ئەمریكا". ئاڵۆزییەكی ئامادە لای خۆیەوە، عیماد ئەبشناس شرۆڤەكاری سیاسی ئێران دەڵێت:" ئەو مانگە دەستكردە سەربازییە ئێرانییە كە سوپای پاسداران‌و وەزارەتی بەرگری هەڵیانداوە، دەتوانێت ڕووپێوی خاكی ئیسرائیل‌و ئەمریكا بكات، لەڕێی وێنەگرتن‌و چاودێریكردنی هەواڵگری ئەلەكترۆنی". ڕاشیگەیاندووە:"ئەو كارە بووەتە هۆی توڕەكردنی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئێران بە ئەنقەست ئەو كارەی كرد بەڕاگەیاندنی بەشێوەیەكی فەرمی هەڵدانی ئەو مانگە دەستكردە سەربازییە لەلایەن سوپای پاسدارانەوە، بەتایبەت لەسایەی ئەو دۆخە ئاڵۆزەی كە لەنێوان هەردوولادایە". توڕەیی ئەمریكا مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا ڕایگەیاند: وڵاتەكەی لێپرسینەوە لەئێران دەكات لەسەر هەڵدانی ئەو مووشەكەی كە مانگی دەستكردی سەربازیی ڕەوانەی بۆشایی ئاسمان كردووە. پۆمپیۆ وتویەتی:" پێویستە لەسەر جیهان لێپرسینەوە لەئێران بكات لەسەر پێشێلكارییە جیاوازەكانی‌و، واشنتۆن سەرجەم ڕێوشوێنێكی پێویست دەگرێتەبەر بۆ پاراستنی سەربازو دبلۆماتكارەكانی لەناوچە جیاوازەكانی جیهان". وەزیری دەرەوەی ئەمریكا ئاماژەی بەوەشكردوە:"هەڵدانی مووشەك لەلایەن ئێرانەوە كە هەڵگری مانگی دەستكردی سەربازیی بووە بۆ ئاسمانی دەرەكی، پێشێلكردنی بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتییەو، دەبێت بەرپرسیارێتی ئەوە لەئەستۆ بگرن". دوای ڕاگەیاندنی هەڵدانی مانگی دەستكردی سەربازی لەلایەن سوپای پاسدارانەوە، ترەمپ لەتویتەر نوسی" فەرمانم داوە بەهێزی دەریایی ئەمریكا بەتێكشكاندنی هەر بەلەمێكی سەربازی ئێرانی ئەگەر پەڵپ بە كەشتییەكانمان بگرێت لەناو دەریا". ئێران لەم ماوەیەی دواییدا بەدەست شكستهێنانی هەڵدانی مانگی دەستكردەوە دەیناڵاند، دواین تاقیكردنەوەی شكستخواردوو لەمانگی ئابی ساڵی ڕابردوودا بوو، كە بەهۆی تەقینەوەی مووشەكەكە لەسەر سەكۆی هەڵدانی لەسەنتەری ئیمام خومەینی ئاسمانیی لەباكوری ئێران پێش هەڵدانی، سەركەتوو نەبوو.    سەرچاوە: سپۆتینگ  

(درەو): سێ گەنج بەتۆمەتی كوشتنی كچێكی (20) ساڵان لە پۆلیسی سلێمانی دەستبەسەرن، رووداوەكە دوو رۆژ پێش ئێستا روویداوە، پۆلیس لێكۆڵینەوە دەكات، تۆمەتبارەكان قسەی جیاواز دەكەن لەبارەی كوژرانی ئەو كچەوە، دایكی كچەكە سكاڵای هەیە‌و ترسی هەیە دۆسیەكە دابخرێت. لەبارەی دۆسیەكەوە كاتژمێر 11ی شەوی 26ی ئەم مانگە واتە بەر لە دوو رۆژ، لە گەڕەكی چوارچرای نوێ لە باشوری شاری سلێمانی، كچێكی تەمەن (20 ساڵان) كوژرا. ماوەیەك دوای كوژرانی، پۆلیس ئاگاداركرا، تەرمی كوژراوەكە گواسترایەوە، كاتژمێر (1)ی هەمان شەو دووان لە گومانلێكراوانی رووداوەكە خۆیان رادەستی پۆلیس كردو دانیان بەوەدا نا لەكاتی رووداوەكەدا لەوێ بوون، دوێنێ شەو گومانلێكراوی سێیەم دەستگیركرا كە تۆمەتباری سەرەكی روداوەكەیە. بەپێی راگەیەندراوی پۆلیسی سلێمانی تۆمەتباری رووداوی كوژرانی ئەو كچە (20 ساڵانە) سێ كەسن بەناوەكانی: •    (ن، أ، ح) لەدایكبووی ١٩٩٣ •    (م، أ، م) لەدایكبوەی ١٩٩٧ •    (ك، أ، م) لەدایكبووی ١٩٩٤  ئەم سێ گەنجە ئێستا بەبڕیاری دادوەرو بەپێی ماددەی ٤٠٥ لە یاسای سزادانی عێراقی راگیراون. چی رویدا ؟ (درەو) لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو پۆلیس‌و هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی، هەندێك زانیاری لەبارەی چۆنیەتی كوژرانی ئەو كچە دەستكەوتووە. بەپێی ئەوەی سێ گومانلێكراوەكە لەبەردەم پۆلیس دانیان پێداناوە، ئەو كچە لەگەڵ سێ كوڕی هاوڕێیدا (واتە ئەوانەی ئێستا لە پۆلیس راگیراون) شەوێك بەر لە كوژرانی چونەتە ماڵی (م، ا، م) لە گەڕەكی چوارچرای نوێ، (م، ا، م) خێزاندارە، بەڵام ئەو دوو شەوە خێزانەكەی لەماڵەوە نەبووە. (م، ا، م) كە تۆمەتباری سەرەكییە لە ئەنجامدانی كوشتنەكەدا، لەبەردەم پۆلیس باسی لەوەكردووە، شەوی یەكەم تاوەكو درەنگانێكی شەو خواردویانەتەوە، بۆیە بەیانی درەنگ‌و لەدەوروبەری كاتژمێر چواری ئێوارەدا لە خەوهەستاون، پاش ئەوەی هەستاون، چوار هاوڕێكە، واتە سێ كوڕەكە‌و كچە كوژراوەكە، دەستیان بە نانخواردن كردووە‌و تا كاتژمێری 11ی شەو كاتەكەیان بەڕێكردووە. (ه، ز) بەپێی لێكۆڵینەوەكانی پۆلیس بە فیشەكێك كوژراوە كە بەر لای چەپی سەری كەوتووە، لەبارەی چۆنیەتی كوژرانی ئەو كچەوە، گومانلێكراوانی روداوەكە قسەی جیاواز دەكەن: •    (ن، أ، ح)‌و (ك، أ، م) كە كاتژمێری (1) شەوی روداوەكە خۆیان رادەستی پۆلیس كردووە دەڵێن: لەكاتی مەستیدا (م، ا، م) دەمانچەكەی هەڵگرتووە‌و بە گاڵتەوە بە كچەكەی وتووە بتكوژم، ئیتر فیشەكێك دەرچووە‌و بەر سەری (ه، ز) كەوتووە‌و كوشتویەتی. •    (م، ا، م) كە تۆمەتباری سەرەكی روداوەكەیە قسەیەكی تری لەبەردەم پۆلیسدا كردووە‌و وتویەتی: كچەكە واتە (ه، ز) داوای لێكردووە دەمانچەكەی بداتێ بۆ ئەوەی "سناپێكی لەگەڵ بكات"، واتە وێنەی خۆی بگرێت‌و لە "سناپ چات" بڵاوی بكاتەوە، دوای ئەوەی سناپەكەی كردووە، دەمانچەكەی پێداوەتەوە‌و داوای لێكردووە دەمانچەكە پاكبكاتەوە بۆ ئەوەی پەنجەمۆری ئەوی لەسەر دەرنەكەوێت، لەكاتی پاككردنەوەی دەمانچەكەدا نەیزانیوە فیشەك لەپێشەوەیە، بۆیە فشەكێك دەرچووە‌و بەر (ه، ز) كەوتووە.  دایكی كوژراوەكە سكاڵای هەیە ئێستا ئەو سێ گەنجە بەتۆمەتی كوشتنی كچێك لە پۆلیس راگیراون، پۆلیس لێكۆڵینەوەی دەستپێكردووە، پەراوی لێكۆڵینەوە لە رووداوەكە لە پۆلیسی گەڕەكی چوارچرای نوێیە، پۆلیس هێشتا ئەنجامی لێكۆڵینەوەی بەرایی رانەگەیاندووە، ئەو دەمانچەیەی كە لەڕووداوەكەدا فیشەكەكەی لێدەرچووە، لەبەردەستی پۆلیسدایە. بەپێی زانیارییەكان، دایكی كوژراوەكە سكاڵای تۆماركردووە‌و لەبەردەم پۆلیس باسی لەوەكردووە، گومانی هەیە بكوژی كچەكەی ئازادبكرێت بەوپێیەی خەڵكانی دەستڕۆیشتووی لە پشتیوانیان لێ دەكەن. (ه، ز) كە ئێستا كەیسی كوژرانەكەی لەبەردەم پۆلیسدایە، دانیشتووی گەڕەكی (عەقاری)یە‌و لەگەڵ دایكیدا ژیاوە، باوك‌و دایكی لەیەكتری جیابونەتەوە، باوكی لە ئەوروپا دەژی. سەرچاوەكانی پۆلیس دەڵێن:" تۆمەتباری سەرەكی كوشتنی ئەو كچە، پێشینەی بەكارهێنانی چەكی هەیە‌و بەر لە هەشت مانگ كەسێكی نزیكی خۆی برینداركردووە‌و پەڕاوی ئەو رووداوە ئێستاش ماوەو لە نوسینگەی توندوتیژیی گەڕەكی بەكرەجۆیە".

(درەو): ئەو هێزەی كە ئێستا لە عێراق ناوی لێنراوه "حەشدی شەعبی" بەكۆی گشتی خاوەنی (164 هەزار) كارمەندو چەكدارە، لەم ژمارەیە (110 هەزار) كەسیان حەشدی شیعین‌و ئەوانی تر حەشدی سوننە‌و كەمینەكانن، بەشە شیعەكەی ناو حەشدی شەعبی كە زۆرینە‌و دەسەڵاتدارە، بەدەست كێشەی ناوخۆی توندەوە دەناڵێنێت، سەرچاوەی كێشەكە دابەشبوونی حەشدی شیعییە بەسەر دوو رەوتدا، رەوتی وەلائییەكان واتە ئەوانەی لایەنداری ئێران دەكەن، لەگەڵ رەوتی عەتەبەكان واتە ئەوانەی عەلی سیستانی بە مەرجەعی خۆیان دەزانن. هیشام هاشمی توێژەری بواری رێكخراوە ئیسلامییەكان كە هاوكات رۆژنامەنوسێكی وردو نزیكە لە سەرچاوەی زانیارییەكانەوە لە عێراق لەبارەی وردەكاری كێشەی ناو حەشدی شەعبی راپۆرتێكی وردی بڵاوكردەوە، لەبەربایەخی ناوەڕۆكەكەی بۆ خوێنەری كورد، (درەو) دەقی راپۆرتەكەی وەرگێڕایە سەر زمانی كوردی. ناكۆكی وەلائی‌و مەرجەعی لەناو حەشدی شەعبیدا نوسینی: هشام الهاشمی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت روبەڕووبونەوەكە خۆی دەبینێتەوە لە ناكۆكی قوڵ لەنێوان دوو رەوتدا كە لەڕووی فیقهییەوە لەناو حەشدی شەعبیدا دابەشبوون، یەكەمیان بە سەرۆكایەتی كۆچكردوو ئەبومەهدی موهەندیس كە پەیڕەوی لە عەلی خامنەیی رابەری باڵای ئێران دەكات‌و رەوتی دووەمیش پێكهاتەیەكە لە كۆی ئەو لایەنانەی كە وابەستەن بە "عەتەبات"ەكان‌و عەلی سیستانی مەرجەعی باڵاوە لە نەجەف.  حەشد لەڕووی ئاڵاو ناو و ئەوەی كە لەسەرەتای دامەزراندییەوە لە ساڵی 2018 خراوەتە پاڵ پێكهاتەی شیعە، پێكدێت لە (67) گروپی شیعە، (43) گروپی سوننی‌و، (9) گروپی سەربە كەمینەكان لە ناوچەكانی باكوری وڵات، دەكرێت ئەو گروپە شیعانە لەڕووی پەیڕەویكردنیان لە فیقهی مەزهەبییەوە دابەشبكرێن بۆ (44) گروپی پەیڕەوكار لە خامنەیی‌و، (17) گروپی پەیڕەوكار لە سیستانی، (6) گروپی پەیڕەوكار لە مەرجەعەكانی تری شیعە لەناوخۆو دەرەوەی عێراق. ژمارەی توانای مرۆیی كۆی هێزەكانی حەشدی شەعبی دەگاتە (164 هەزار) كارمەندو هێزی شەڕكەرو لۆجستی، یاسای ژمارە (40)ی ساڵی 2016 دەیپارێزێت‌و پشت بە پەیكەرێكی رێكخراوەیی دەبەستێت كە چەند فەرمانێكی دیوانیی لە ساڵی 2019دا بۆی داناوە، كە ئەوانیش فەرمانەكانی ژمارە (237)‌و (328)‌و (331)ن، ژمارەی توانای مرۆیی سەربە پێكهاتەی شیعە نزیكەی (110 هەزار) كەسە، پێكهاتەی سوننەش نزیكەی (45 هەزار) كەسە، پێكهاتەی كەمینەكانیش نزیكەی 10 هەزار كەسن. توانای مرۆیی حەشدی وەلائی (مەبەست لەوانەیە وەلائیان بۆ رابەری باڵای ئێران هەیە) ژمارەیان (70 هەزار) كەسە‌و حەشدی مەرجەعیەتەكانی تر لەنێویشیاندا هێزەكانی سەرایای سەلام نزیكەی (50 هەزار) كەسە. پەیكەری دەستەی حەشدی شەعبی بەپێی ئەو فەرمانە دیوانییانەی كە لە ساڵی 2019 دەرچوون، حەشدی دابەشكردووە بەسەر چەند لیوایەكدا‌و ژمارەی لیواكان (64) لیوایە‌و دابەشكراون بەسەر (8) میحوەری فەرماندەیی هێزەكانی حەشدی شەعبیدا، بەجۆرێك قەدەغەكراوە ئەو لیوایانە ئاڵاو ناوی گروپەكانی خۆیان بەكاربهینن‌و لەسەریان فەرزكراوە تەنیا ژمارەی لیواكانیان‌و ئاڵای فەرمی حەشدی شەعبی بەكاربهێنن.  فەرمانی دیوانیی ژمارە (237)ی ساڵی 2019 دەرفەتی كردەوە بۆ پچڕاندنی پەیوەندی گروپەكانی حەشدی شەعبی بە حزب‌و قەوارە سیاسی‌و ئاینییەكانەوە، فەرمانی دیوانیی ژمارە (328)ی ساڵی 2019 وای لە حەشد كرد وەك نوێنەرایەتییەكی هەماهەنگكار بەشدار بێت لەناو فەرماندەیی هاوبەشی هێزە چەكدارەكانی عێراق، فەرمانی دیوانیی ژمارە (331)ی ساڵی 2019 پەیكەرێكی رێكخراوەیی‌و ئیداری بۆ دانا كە پێكدێت لە: 1-    پۆستەكانی سەركردایەتی باڵا كە (4) پۆستە‌و بەمشێوەیە دابەشكراوە: (3) پۆستی سیاسی بۆ بەیتی سیاسی شیعەی نزیك لە سەركردایەتی وەلائی كە ئەویش پۆستەكانی "سەرۆكی دەستە‌و نوسینگەی سەرۆكی دەستە‌و ئەمین سڕی گشتییە". هەروەها (1) پۆستی سەرۆك ئەركان بۆ سەركردایەتی وەلائی "ئێستا ئەبو فدك عەبدولعەزیز محەمەداوی"یە‌و بە فەرماندەی باڵای جێبەجێكارو ئۆپراسیۆنەكان دادەنرێت‌و (5) یاریدەدەری ئەركان‌و (8) میحوەری فەرماندەیی ئۆپراسیۆنی هێزەكانی دەستەی حەشدی پێوەبەستراوەتەوە. 2-    پۆستی كادیرە مامناوەندییەكانی سەركردایەتی جێبەجێكار؛ كە ئەویش (5) یاریدەدەری سەرۆك ئەركانە، (3) لە یاریدەدەرەكان بە سەرۆكایەتی وەلائییەكان‌و (2) یاریدەدەر بە سەركردایەتی سەركردە خانەنشینەكان‌و یاخود راسپێردراوە سەربازی‌و ئەمنییەكان كە ئەوانیش لەلایەن حزبە سیاسییەكانی نزیك لە سەركردایەتی وەلائییەوە هەڵبژێردراون. 3-    پۆستی كادیرە مامناوەندییە ئیدارییەكانی سەركردایەتی لۆجستی؛ كە ئەویش (10) بەڕێوەبەرایەتییە، (7)یان بۆ ئیدارەی سەربە حەشدی وەلائی‌و (3)یان بۆ ئەو كەسە مەدەنیانەی كە بە تەزیكییە لەلایەن حزبە سیاسییەكانی نزیك لە سەركردایەتی وەلائییەوە هەڵبژێردراون. 4-    پۆستی كادیری ئیدارە مەیدانییەكان؛ كە ئەویش (50) بەڕێوەبەرایەتی‌و بەشن كە بەستراونەتەوە بە یاریدەدەرەكانی سەرۆكی ئەركانی دەستەی حەشدەوە، (32) پۆستی ئەو ئیدارانە سەربە حەشدی وەلائین‌و، (18)یان لەلایەن حزبە سیاسییەكانی نزیك لە سەركردایەتی حەشدی وەلائییەوە هەڵبژێردراون یان دانراون. بەگوێرەی ئەم وردبینییە خێرایە دەكرێت وادابنرێت كە رێژەی 80%ی پەیكەری رێكخراوەیی‌و ئیداری دەستەی حەشدی شەعبی سەركردە‌و ئیدارییەكانی سەربە مەرجەعیەتی حەشدی وەلائین، لەكاتێكدا حەشدی مەرجەعیەت‌و حەشدی سوننە‌و كەمینەكان پۆستی سەركردایەتی باڵا یاخود ناوەندییان نییە لەناو پەیكەری رێكخراوەیی دەستەی حەشددا. لایەنە ناكۆكەكان ناكۆكی رۆژ لەدوای رۆژ قەبارەی گەورەتر دەبێت لەنێوان "فرقە العباس القتالیە"ی سەربە عەتەبەی عەباسی كە عەلی سیستانی بە مەرجەعی عەقیدەیی خۆی دەزانێت هەروەها دەستەی سەرەكی، بەدیاریكراویش لەگەڵ سەركردایەتی وەلائی حەشددا، شوباتی 2018 بازنەی ناكۆكییەكان تا ئەو رادەیە فراوان بوو ئەبومەهدی موهەندیس جێگری ئەوكاتی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی زنجیرەیەك بڕیاری توندی دەركرد بۆ فشارخستنەسەر گروپە چەكدارەكانی سەربە عەتەباتەكان لەڕووی دارایی‌و ئیدارییەوە. ناكۆكی لەنێوانیان گەورەتر بوو لە میدیاكانیشدا دەركەوت، بەجۆرێك مانگی ئازاری 2018 سەرچاوەیەكی ئاگادار بە رۆژنامەی "العالم الجدید"ی وتبوو:" سەرەتا هەفتەی رابردوو كۆبونەوەیەك كراوە‌و فەرماندەكانی حەشدی شەعبی تێیدا بەشداربوون بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی ئەو یاسایەی كە سەرۆك وەزیران حەیدەر عەبادی پێشكەشی كردبوو تایبەت بە دووبارە رێكخستنەوەی پەیكەری حەشد، لەكاتی گفتوگۆدا ئەبومەهدی داوای لە مەیسەم زەیدی فەرماندەی فیرقەی عەباس كردووە كە یەكێك بووە لە ئەندامانی لیژنەی راسپێردراو بە دوبارە رێكخستنەوەی پەیكەری حەشد بەگوێرەی یاسایەكی حكومی نوێ، پەیوەندی فیرقەكەی لەگەڵ گروپی عەتەبە پیرۆزەكانی سەربە مەرجەعیەتی ئاینی ئەو عەتەباتانەدا بپچڕێنێت، هاوشێوەی ئەو گروپانەی كە پەیوەندییان لەگەڵ حزب‌و رەوتە سیاسییەكانیان بڕیوە لەنمونەی عەسائیبی ئەهل حەق‌و رێكخراوی بەدر‌و گروپەكانی تر، بەڵام ئەم پێشنیازە زەیدیی توڕە كردووە‌و بە رەهایی رەتیكردوەتەوە، بەوپێیەی عەتەبە پیرۆزەكان حزب یاخود جوڵانەوەی سیاسی نین كە هەوڵ بۆ دەسەڵات‌و بەشداری لە هەڵبژاردندا بدەن، بەڵكو دامەزراوەی سەربە دەوڵەتن، مەرجەكەی ئەبو مەهدی موهەندیسی وەكو هەوڵێك بۆ بەردەوامیدان بە پرۆسەی پەراوێزخستن‌و دروخستنەوەی لایەنەكانی سەربە مەرجەعیەتی باڵا لەنەجەف ناوبردووە بەبەهانەی ئەوەی بەتەواوەتی ناكۆكن لەگەڵ ئاڕاستەی ئەبو مەهدی موهەندیسدا كە ناگونجێت لەگەڵ خواستەكانی بەغدادو نەجەفدا. توندبوونەوەی كێشەی نێوان گروپی "عەتەباتەكان" لەگەڵ موهەندیسدا دوای ئەوە دەستیپێكرد كە دكتۆر حەیدەر عەبادی رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی فەوجێكی تەواوەتی فیرقەی عەباس بخرێتەسەر سوپا‌و لەڕووی رێكخراوەییەوە بەشێوەیەكی فەرمی ببەسرێتەوە بە وەزارەتی بەرگرییەوە، ئەمە شتێك بوو كە چاودێران‌و خەڵكی سەربازیی بە "گوڕانكارییەكی ئەرێنی لە كاروانی حەشدی شەعبی‌و تێكەڵبوونی لەناو ریزی هێزە نیزامییەكان" وەسفیان كرد، بەڵام سەركردە وەلائییەكان لە دەستەی حەشد دوچاری واقوڕمان بوون لەو پەرەسەندنە لەنێوان حكومەت‌و گروپی سەربە مەرجەعیەتی نەجەف، ئەمە بوو بەهۆی دەستپێكی داڕمانی پەیوەندی لەنێوان گروپی "عەتەبەكان"‌و گروپە وەلائییەكان. ئەبومەهدی موهەندیس جێگری سەرۆكی دەستە لە كانونی یەكەمی 2018دا بڕیارێكی فەرمی دەركرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندی فەرمی فیرقەی عەباس لەگەڵ عەتەبەی عەباسیدا‌و تێكەڵبوونی لەگەڵ فەرماندەیی هێزەكانی حەشد لە فوراتی ناوەڕاست بە سەركردایەتی لیوای خانەنشین عەلی حەمدانی‌و بە فەرمانی راستەوخۆی موهەندیس، ئەمە مەیسەم زەیدی فەرماندەی فیرقەی عەباسی توڕەكرد، هەڵمەتێك لێدوانی دژ بە موهەندیس ئەنجامداو رەخنەی گرت لە لایەنداریكردن بۆ تاران‌و مەرجەعیەتە ئاینییەكەی كە خۆی دەبینێتەوە لە عەلی خامنەیی رابەری باڵای ئێراندا.  لەوەڵامی هەڵسوكەوتەكانی موهەندیسدا لەگەڵ "فیرقەی عەباس"، ئەحمەد سافی بریكاری مەرجەعیەت لە نەجەف لە وتاری هەینی كەربەلادا وتی:" ئینتیما بۆ فیرقەی جەنگیی عەباس، دەبێت باجی هەبێت، بەشێك لەو باجە ئارامگرتن‌و سازش نەكردنە لەسەر بنەما‌و ناسنامە‌و بەهاكانمان، سەرباری ئەوەی بژاردەكان كراون". ئەمە جەختكردنەوە بوو لەسەر قوڵایی ناكۆكی نێوان هەردوولا. سەباح ئەزیرجاوی، یەكێك لە سەركردەكانی كەتائیبی ئیمام عەلی لە لێدوانێكی رۆژنامەوانی پێشتریدا، ناكۆكی نێوان گروپی عەتەبە پیرۆزەكان كە مەبەست لێی گروپەكان سەربە نەجەفن لەگەڵ هاوتاكانی لە "حەشدی شەعبی" ئاشكراكرد، كە ئەوەش ناكۆكی ئیداری، لۆجستی، تەنانەت فیكری‌و عەقیدەیشە. ئاماژەی بەوەكرد" جەنگاوەری عێراقی هەن لەگەڵ رژێم لە سوریا، بەشێكی زۆریان بەمدواییە گەڕاونەتەوە، بەڵام ئەوانی تر كە ژمارەیان چەند هەزار كەسێكە هێشتا لەوێن‌و بەراشكاوی نازانین پارە لە كوێوە وەردەگرن". ئەمە وەكو ئاماژەیەك بۆ هێزەكانی " النجبا‌و "‌و كەتیبەكانی حزبوڵا‌و بەدر خۆراسانی، كە چەند ساڵێكە بە یارمەتی دارایی ئێران‌و پاڵپشتی رژێمی سوریا لەچەند ناوچەیەكی سوریا دەجەنگن‌و دارایی حەشدی شەعبی لە عێراق قۆستراوەتەوە لەبەرژەوەندی ئەو گروپانەدا.  ئەم گروپە دژبەرانە بەشێوەیەكی مەركەزی بەستراونەتەوە بەحكومەتەوە، بەڵام لەڕووی پێدانی سەرچاوەی دارایی‌و فیكرو ئایدۆلۆژیاوە جیاوازن، گروپەكانی مقاوەمەی ئیسلامی چەند گروپێك لەخۆدەگرێت‌و بەر لە فتواكەی ساڵی 2014ی سیستانی (پێكهێنانی حەشدی شەعبی) دامەزراوە، ئەم گروپە خۆی وادەبینێت كە لە هەموو گروپەكانی تر زیاتر مافی دارایی‌و ئیمتیازاتی هەیە، بەوپێیەی لەدوای ساڵی 2003وە هاوشێوەی بەدرو عەسائیب‌و كەتیبەكانی حزبوڵای عێراقی دژی بوونی ئەمریكا شەڕی كردووە. ئەو، هاوكات نوێنەرایەتی هەژمونی سەربازی ئێران دەكات لەناو عێراقدا. هۆكارەكانی ناكۆكی 1-    سەركردایەتی عەتەبەی لیواكانی حەشدی مەرجەعیەت ناڵاندویەتی بەدەست گرفتی دارایی‌و لۆجستییەوە، ئەمە كاریگەری كردوەتەسەر ئاستی ئەداو لێوەشاوەیی، یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی ئەو كێشانە تێكچوونی هاوسەنگییە لە دابەشكردنی داهاتی حەشد بەشێوەیەكی دادپەروەرانە لەنێوان لیواكانی حەشدی وەلائی‌و لیواكانی تری حەشددا بەتایبەتیش لیوای عەتەبەكانی مەرجەعیەت، ئەو رێگایەی كە سەركردایەتی باڵای ئۆپراسیۆنەكان لە دەستەی حەشدی شەعبی بڕیاری پێدەدات، وایكردووە لەلایەن لیواكانی حەشدی مەرجەعیەت‌و حەشدەكانی ترەوە هەست بەبێ ئومێدی‌و پەراوێزخستن بكرێت. 2-    وەرگرتنی بڕیار لەلایەن سەركردایەتی ئۆپراسیۆنەكانەوە لە دەستەی حەشد شەفافیەتی تێدا نییە، بەشێوەیەك سەركردایەتی لیواكانی تر ئەوانەی كە بەشدار نین لە فەرماندەیی باڵا، بێبەش دەكات لە دەركردنی بڕیارەكان هەروەك بێبەشیشیان دەكات لەوەی بۆچونی خۆیان بدەن لەبارەی هەندێك لە پرسەكان‌و پێشنیازی چارەسەر بۆ دەرچوون لە قەیرانەكان.  3-    زانیاری تایبەت بە بڕیارەكانی دەستەی حەشدی شەعبی بەكەس نادرێت تاوەكو دوای دەرچوونی بڕیارەكە لەڕێگەی راپۆرتێكەوە كە لەلایەن نوسینگەی جێگری سەرۆكی پێشووی دەستەكەوە دەردەچێت یاخود سەرۆكی ئەركانی ئێستا دەستەی حەشد، ئەمەش بەس نییە‌و نابێتە هۆی ئەوەی سەركردەكانی تری لیواكان ئاگاداری ئەو بابەتانە بن كە گفتوگۆیان لەسەر كراوە. نەبوونی یەكسانیی لە بەشداریكردنی سەركردەی لیواكانی حەشدی مەرجەعیەت لە بڕیارە چارەنوسسازەكانی دەستەی حەشددا بەتایبەتیش لە بڕیارەكانی رێكخستنی پەیكەرو هەڵبژاردنی ئەبو فدك عەبدولعەزیز محەمەداوی پرسیاری دروستدەكات لەبارەی رێزگرتن لەسەر ئەو بەشدارییە، ئەگەر بەشدارییەكی كرداری هەیە ئایا بۆچونێكی پێشنیازكراوی كاریگەر هەیە لە بڕیارەكەدا كە زۆربەی كاتەكان لەپشت دەرگا داخراوەكانەوە لەلایەن سەركردایەتی حەشدی وەلائییەوە دەردەكرێن كە دەستیانگرتووە بەسەر پۆستەكانی پەیكەری رێكخراوەیی حەشدی شەعبیدا. لەم حاڵەتەدا هەروەك لە حاڵەتەكانی تریشدا ئەو پەراوێزخستنە توندەی سەركردەكانی حەشدی مەرجەعیەت رێگە بەوە نادات كاركردن لەسەر ئەم پەیكەرەدا بەردەوام بێت، بۆیە هەنگاوی ناوە بەرەو چارەسەر بەئاڕاستەی جیابونەوەی تەواوەتی لە دەستەی حەشد، بەجۆرێك لە نیسانی 2020وە لیوای عەتەباتەكان لەڕووی ئیداریی‌و ئۆپەراسیۆنییەوە پەیوەندی بە نوسینگەی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانەوە كردووە‌و لەژێر فەرمانی راستەوخۆی ئەودایە.   4-    لیواكانی تر لەوانەی كە وەلائی نین (لایەنداری ئێران ناكەن) پەنجەرەی پەیوەندییان لەگەڵ سەركردەی لیوای عەتەبەكاندا كردوەتەوە بۆ ئەوەی بچنە ناو ئەوانەوە لەوانەشە بۆ پێكهێنانی رێكخراوێكی نوێ لەژێر هەمان چەتری یاسایی‌و دارایی دەستەی حەشدی شەعبی، چونكە بەدیاریكراوی سەرایای سەلام‌و حەشدی سوننی هیچ بەرەوپێشچونێكی راستەقینە نابینن لەو دامەزراوەیەداو دەنگی حەشدە مامناوەندی‌و بچوكەكان بەشێوەی پێویست نابیسرێت، ئەمەش پێشێلكردنی بنەمای هاوسەنگییە لەناو دەستەی حەشددا. 5-     كەسایەتییە ئاینییە مەرجەعییەكان داوایانكردووە ئەو سەركردانەی حەشد كە وەلائی نین رۆڵی ناوەندییان هەبێت لە دووبارە راستكردنەوەی پۆستەكانی پەیكەری رێكخراوەیی، بەتایبەتیش پۆستەكانی سەركردایەتی باڵا لەڕووی پێكهاتە‌و شێوازی كاركردنی، بۆئەوەی زیاتر دادپەروەرانە‌و شەرعی بێت، ئەمەش لەپێناو راستكردنەوەی كەموكورتییەكانی هاوسەنگی لەنێوان دەسەڵاتی لیواو بەڕێوەبەرایەتییە سەرەكییەكان، بەتایبەتیش لەنێوان هەموو لیواكانی دەستەی حەشدو پۆستی سەرۆكی ئەركانی دەستەی حەشد. هەروەها لەپێناو بەدیهێنانی ئەو ئامانجە كەسایەتییەكانی مەرجەعیەتی ئاینیی لەنمونەی سەید ئەحمەد سافی‌و شێخ عەبدولمەهدی كەربەلائی داوایانكردووە دەرفەتی راستەقینە بدرێت بە سەركردەكانی حەشدی مەرجەعیەت بۆ ئەوەی چاكسازی ریشەیی بكەن لە پێكهاتەی شێوازی كاری پەیكەری رێكخراوەیی دەستەی حەشد، ئەوەش بە چاككردنی شێوازی نوێنەرایەتی‌و وای لێبكرێت زیاتر دادپەروەرانە‌و شەرعی بێت. 6-    سەركردایەتی لیوای عەتەبەكان‌و سەرایا سەلام رەخنەیان هەیە لە بڵاوبونەوەی نوسینگەی ئابوری سەربە حەشدی وەلائی‌و لە زیاد لە بۆنەیەكدا داوایانكردووە لاببرێن‌و سزای ئەو لایەنانە بدرێت كە لەپشتی ئەو كارەوەن، ناكرێت بەهانە بۆ بوونی ئەم جۆرە نوسینگانە بهێنرێتەوە لەو ناوچانەی كە بە قوربانیدانی ئەو هێزانە ئازادكراون، نەبوونی چاودێری لەسەر ئەو نوسینگە ئابورییانە بەبەهانەی ئەوەی لایەنی سیاسین‌و ناكەونە ژێر چاودێریی دەستەی حەشدی شەعبییەوە، حەشدی وەلائی هەندێك لەو نوسینگە ئابورییانە دەپارێزن. 7-    كێشەی سەرەكی لە حەواڵەی موچەی تایبەت بە هێزەكانی حەشدو بەكارهێنانی تواناو سەرچاوەكانی دەستەی حەشدە، لەلایەن هەندێك گروپی وەلائییەوە كە سەربە لیواكانی حەشد نین، هەروەها كێشەی لیوا وەلائییە تێكەڵەكان كە باڵی سیاسی و هەندێك باڵی حكومی‌و هەندێكی تر لەناو حەشدو یەكێكی تر لە دەرەوەی دەستەی حەشد وابەستەیە بە دەرەوەی سنوری نیشتمانی پرۆژەی میحوەری مقاوەمەتەوە. لەبەر رۆشنایی ئەوەدا، پێویستی هەمواركردنی فەرمانی دیوانیی ژمارە (331) دەردەكەوێت بۆ رێكخستنی پەیكەری دەستەی حەشد، تاوەكو فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان دەتوانێت دەسەڵاتی خۆی بسەپێنێ لەرێگەی چاودێریكردنی كاری پۆستەكانی سەركردایەتی باڵا لە دەستەی حەشددا. ئاستەنگەكانی چاكسازی لە پەیكەری رێكخراوەیی دەستەی حەشد لەڕێگەی رێككنەكەوتن لەسەر ئاستی ناوخۆیی لەبارەی پرسی دوبارە رێكخستنەوە، وێنەكە روونە، رێكنەكەوتن دەبێتە ئاستەنگێكی راستەقینە لەبەردەم هەمواركردنی پەیكەری پێشنیازكراو  لە فەرمانی دیوانیی ژمارە (331)دا. ئەو گفتوگۆیانەی كە لە ساڵی 2018وە لەژێر چەتری حەشددا كراون، بە لێدوانی رەتكردنەوەی پێشوەختەی سەركردەی عەتەبەكان‌و سەرایا سەلام دەستیپێكردووە، دادپەروەری لە دابەشكردنی پۆستەكانی پەیكەری حەشددا، بەشدارییەكی گشتگیرتر، هاوسەنگی لە دابەشكردنی پۆستەكان تائێستا بابەتێكی زۆر گرنگ‌و بەبایەخن. لەسەر بنەمای ئەو پێدراوانەی پێشوو، دەتوانین تێبگەین لە داواكارییەكان بۆ دووبارە دابەشكردنەوەی پۆستەكان بەسەر سەركردەكانی حەشددا بەشێوەیەكی دادپەروەرانە‌و لەسەر بنەمایەكی ستراتیژی، بەجۆرێك پشكی سەركردە وەلائییەكان گونجاوبێت لەگەڵ قەبارەی توانا مرۆییەكانیان كە نزیكەی 35%ە‌و ئەو رێژەی 65%ی كە دەمێنێتەوە بەشێوەیەكی دادپەروەرانە دابەشبكرێت بەسەر حەشدەكانی تردا، دەكرێت دیارترین ئاستەنگەكان ئەمانە بن: 1-    ئیشكالیەتی ئەو حەشدانەی كە پەیوەندی سیاسی‌و سەربازیی ناوخۆیی‌و دەرەكییان هەیە، رەنگە ببێتەهۆی ئیفلیجكردنی دەستەی حەشد بەهۆكاری زۆربوونی ئەگەرەكانی بەریەككەوتنی بەرژەوەندییەكان لەگەڵ زیادبوونی رێژەی پۆستی سەركردەكانی حەشدی وەلائی، ئەمە دەبێتەهۆی بەكارهێنانی مافی ڤیتۆ بەشێوەیەكی شورەیی بۆ پارێزگاریكردن لە بەرژەوەندییەكانیان‌و بەرژەوەندی هاوپەیمانەكانیان بەتایبەت لەكاتی بوونی دژبەیەكی لەنێوان جەمسەری سەركردایەتی مەرجەعەكان‌و ناكۆكی تێڕوانین لە پرسە نێودەوڵەتییەكاندا. 2-    داماڵینی چەكی گروپەكان‌و كورتكردنەوەی لە دەستی دەوڵەتدا، لەپاڵ كێشەی پلە سەربازییەكان‌و تەمەن‌و بڕوانامەی خوێندن‌و پلەبەندی سەربازی جەنگیی‌و لۆجستی.. ئەم ئاستەنگە رەنگە هێزەكانی حەشدی شەعبی بكات بە شانۆی مشتومڕی دورودرێژو قوڵ‌و لە كۆتایدا رێگر بێت لە وەرگرتنی بڕیاری یەكلاكەرەوەی خێرا. 3-    لێرە دا دەبێت تەماشای ئەگەری گونجانی ئەم سەركردایەتییانە بكەین لەژێر یاسای (40)ی 2016دا، ئایا سەركردایەتی حەشدی وەلائی ئامادەن بۆ دووبارە دابەشكردنەوەی ئەو ئیمتیازاتانەی كە هەیانە لەگەڵ ئەندامە پێشنیاركراوە نوێیەكان، بەتایبەتیش مافی بڕیاردان‌و ڤیتۆكردنی بڕیار لەگەڵ ئەو گروپ‌و حەشدانەدا كە پێشتر نەیارو ركابەربوون‌و لەئێستادا بوون بە هاوڕێ ؟ 4-    گفتوگۆی ئێستا پەیوەندیدارە بە پەیوەندی نێوان ئەبو فدك عەبدولعەزیز محەمەداوی‌و مەیسەم زەیدی، هەریەكێكیان ئەتوانێت ئەوی تر تێپەڕێنێت. وەكو باسمان كرد، لیوا وەلائییەكان لەگەڵ بەلاداخستنی كێشەكەدان بەڵام بەمەرجێك لیوای عەتەبەكان لەڕووی یاسایی‌و داراییەوە ملكەچی دەستەی حەشدی شەعبی بن‌و هێزەكانیان بخەنەژێر فەرمانی نوسنیگەی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانەوە لەڕووی ئیداری‌و داراییەوە. بەواتایەكی تر، سەركردەی عەتەبەكان‌و مەیسەم زەیدی ناتوانن سەركردایەتی حەشدی وەلائی‌و ئەبو فدك تێپەڕێنن. سەرباری ئەمەش حەشدی وەلائی پێویستی بە حەشدی مەرجەعیەت هەیە وەكو ئامرازێكی گرنگ بۆ بەهانەی بوونی دەستەی حەشدی شەعبی لەڕووی ئاینیی‌و پەیوندی دروستكردنی دەستەكە بە فتواكەی 13ی حوزەیرانی 2014ی مەرجەعیەتی نەجەف كە بە فتوانی "الدفاع الكفائی" ناوبانگی دەركرد، هەڵسوكەوتی راگەیاندنی حەشدی وەلائی لە شەش ساڵی رابردوودا دەریخست، فتواكەی مەرجەعیەت بەكاردەهێنن بۆ پێدانی شەرعیەتی ئاینیی بە سیاسەتە شەڕخوازانەكانی، بەڵام پرسیاری كۆتایی ئەوەیە ئایا ئەو حەشدەی كە وەلائی نییە دەتوانێت پێویستی خۆی بە حەشدی وەلائی لەڕووی سەركردایەتی‌و ئۆپەراسیۆن‌و ئەمنی‌و هەواڵگری‌و پیشەیی‌و پەیوەندی سیاسی‌و هێزی تایبەت‌و پیشەسازی سەربازییەوە، تێپەڕێنێت؟ پێشنیازەكان: ئەوانەی پێشتر دەریدەخەن پێكهاتەی ئێستای پەیكەری دەستەی حەشدی شەعبی ناگونجێت لەگەڵ سیستمی سیاسی ئێستا‌و ئەو گۆڕانكارییانەی كە بەسەریدا هاتووە، ئەوانەی ئەمڕۆ نەیاری پەیكەری حەشدی شەعبین زۆر زیاترن لەوانەی كە لەسەرەتای دروستكردنیدا لەدژی بوون. سەرباری ئەمە حەشد لەئێستادا روبەڕووی چەندین قەیران بوەتەوە ئەمە جگە لەوەی وڵاتانی گەورەی خۆرئاواو وڵاتانی عەرەبی عێراق هاندەدەن بۆ ئەوەی دەستەی حەشدی شەعبی هەڵبوەشێنێتەوە‌و رۆڵ‌و دەسەڵاتەكانی لەقاڵب بدات‌و توانا مرۆییەكانی كامبكاتەوە یاخود پێداچوونەوە بكات بە پرۆسەكانی تێكەڵكردنی لەگەڵ هێزە نیزامییەكان یاخود بیكات بە هێزێكی یەدەگ كە لەكاتی پێویستدا بانگیان بكاتەوە‌و موچەیەكی خانەنشینی دادپەروەرانەیان پێبدات.. پەیكەری ئێستا حەشدی شەعبی گوزارشت ناكات لەو گۆڕانكارییە دراماتیكیە سیاسی‌و ئابوریانەی ئێستا‌و دەبێت حەشدە وەلائییەكانی تر بەهێزبكرێن لە زەمەنێكدا كە قەیرانی جۆراوجۆر‌و تێكهەڵچوو بەخۆوە دەبینێت لەوانە تیرۆری نێودەوڵەتی‌و ململانێ ناوخۆیی‌و نێودەوڵەتییەكان‌و زیادبوونی هەژاریی، هەموو ئەمانە كاریگەرییان دەبێت لەسەر پێویستی دوبارە داڕشتنەوەی پەیكەری دەستەی حەشد. لە كۆتایدا پێویستە پێوەری دیاریكراو و روون دابنرێت بۆ پۆستەكانی دەستەی حەشدی شەعبی‌و پەنابردن بۆ بەكارهێنانی یاسایی سەربازی دژ بە كەسێك كە یاخی دەبێت، هەروەها رۆڵی ئاسایش‌و یاسا‌و پشكنەرایەتی حەشد كارا بكرێت بۆ داخستنی نوسینگە ئابورییەكان‌و سزادانی سەرپێچیكاران‌و رێگریكردن لە كاری سیاسی‌و حزبی، تاوەكو ئەم دەستەیە دەتوانێت رۆڵی خۆی بگێڕێت لەناو جەستەی دەوڵەتی عێراقیدا بەشێوەیەكی گونجاو لەگەڵ یاساو دەستوری عێراقدا. هەروەك پێویستە كارەكانی دەستەی حەشد ملكەچ بكرێت بۆ چاودێری دارایی‌و كارگێڕیی لەرێگەی كاراكردنی رۆڵی چاودێری حكومی‌و پەرلەمانیی بۆ رێگرتن لە دەرچوونی بڕیاری نایاسایی كە پێچەوانەی حوكمەكانی یاسای عێراقی بێت.   

راپۆرتی: درەو لەژێر فشاری شیعەكان‌و هەڕەشەی بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لەلایەن بەغدادوە، پارتی دیموكراتی كوردستان دەستبەرداری دانانەوەی فوئاد حسێن دەبێت بۆ وەزیری دارایی عێراق، بەتایبەت كە بەشێك لەپەرلەمانتارانی شیعە هەڵمەتێكی میدیای فراوانیان دژی ناوبراو دەستپێكردووەو، بەهۆكارێكی سەرەكی قەیرانی دارایی عێراقی دەزانن. ئەوەش ئەو بڕوایەی لای پارتی تۆختر كردووتەوە، ئەگەر مستەفا كازمی_یش ڕەزامەندی پیشانبدات بەدانانەوەی ناوبراو، ئەوا لەپەرلەمان دەنگی پێویست ناهێنێت، بۆیە پارتی دەیەوێت بە رێككەوتنێك لەگەڵ سونەو شیعە بیكاتە جێگری سەرۆك وەزیرانی عێراق.    بارزانی یەكلای دەكاتەوە سەرچاوەیەكی باڵا لەپارتی دیموكراتی كوردستان كە دوایكرد ناوی نەهێنرێت بە (درەو)ی ڕاگەیاند: مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بڕیاریداوە، گەنجێكی شارەزاو پسپۆڕ لەبواری دارایی‌و ئابوری بۆ شوێنی فوئاد حسێن دەستنیشان بكات. ئەوە لەكاتێكدایە، ململانێیەكی شاراوەو ژێر بەژێر لەناو پارتی هاتووەتە گۆڕێ‌ لەسەر ئەو پۆستە.   هەر ئەمڕۆ وەسفیە شێخۆ پەرلەمانتاری فراكسیۆنی پارتی لەلێدوانێكدا بۆ سایتی "بەغداد ئەلیەوم" لەوباریەوە ڕایگەیاند: پارتی پێداگری ناكات لەسەر دانانەوەی فوئاد حسێن بۆ وەزارەتی دارایی. بەگوێرەی زانیارییەكانی "بەغداد ئەلیەوم": پارتی بڕیاریداوە كەسێك لەمەكتەبی سیاسی حزبەكەی بۆ ئەو پۆستە كاندیدبكات، ئەگەر ئەو كاندیدەش ڕەتبكرێتەوە، ئەوا بیر لەدانانی بەنگین ڕێكانی وەزیری ئاوەدانكردنەوەی ئێستای عێراق دەكاتەوە بۆ وەرگرتنی وەزارەتی دارایی. بەڵام پێدەچێت هاتنە سەر خەتی بارزانی‌و، كۆمەڵێك پێشهاتی نوێ‌ لەچەند كاتژمێری ڕابردوودا لەبەغداد، چانسی هەموو ئەوانەی بۆ وەرگرتنی وەزارەتی دارایی بەتەواوی لاوازكردبێ‌و، ئەگەری بەهێز ئەوەیە پارتی دەموچاوێكی تازەی شارەزا لە كاروباری دارایی و ئابوری كاندید بكات بۆ وەرگرتنی ئەو پۆستە.  كازمی‌و مەرجی تازە لەبارەی تازەترین پێشهاتەكانی بەغدادیش، سەرچاوەیەكی سیاسی باڵای عێراق بە(درەو)ی ڕاگەیاند: مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ڕاسپێردراو بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێ‌، بەلایەنە سیاسییەكانی ڕاگەیاندووە: وەزارەتەكانی (ناوخۆو دارایی‌و بەرگری) دەدات بەكەسانی سەربەخۆ. بەگوێرەی سەرچاوەكە: وەك ئیستحقاقی هەڵبژاردن، دارایی بۆ كوردو ناوخۆ بۆشیعەو بەرگری بۆ     سوننە دەبێت، بەڵام پێویستە لەسەر ئەو لایەنانەی ئەوسێ‌ وەزارتەیان بەردەكەوێت كەسانی سەربەخۆی بۆ كاندید بكەن. هەر بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی دەست (درەو) كەوتووە، كازمی بەنیازە سێ‌ جێگر بۆ خۆی دەستنیشانبكات‌و یەكێك لەو جێگرانەش بدات بەكورد، پارتی دیموكراتی كوردستان  فوئاد حسێنی دەستنیشانكردووە بۆ وەرگرتنی ئەو پۆستە.  كازمی لەتازەترین لێدوانیدا كە لەتۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر بڵاویكردووەتەوە  دەڵێت: پێویستە حكومەتی داهاتووە لە ئاستێكدابێت بتوانێت قەیرانەكان چارەسەر بكات، پێویستە هەموو لایەنەكان بەرژوەندی عێراق لەپێشەوە دابنێن. تەنها ئەو گوشارانە قبوڵ  دەكەم كە لەبەرژوەندی وڵات بێت. پەرلەمان هەڵدەوەشێنمەوە ڕۆژنامەی "ئەلعەرەبی ئەلجەدید" ئاشكرایكردووە: بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق وەك ناوبژیوان بەچڕی هاتووەتە سەرخەت بۆ نزیككردنەوەی بۆچوونی لایەنە ناكۆكە شیعییەكان‌و، چارەسەركردنی قەیرانی پێكهێنانی حكومەت، بەتایبەت ئەو مۆڵەتە دەستورییەی بۆ كازمی دیاریكراوە نیوەی كۆتایهاتووەو، تەنها دوو هەفتەی لەبەردەستدا ماوە بۆ پێكهێنانی حكومەتەكەی، یان چوونە ڕیزی دوو ڕاسپێردراوەكەی پێشخۆی.  بەگوێرەی سەرچاوەكە، سەرۆك كۆماری عێراق هۆشداری داوەتە لایەنە سیاسییەكان لەئەگەری شكستهێنانی كازمی هاوشێوەی (عەلاوی‌و زورفی)، ئاماژەی بە ئەگەری پەنابردن بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و هەڵبژاردنی پێشوەخت كردووە، ئەگەر بەزوویی حكومەت پێكنەیەت. مستەفا كازمی لە دوو هەفتەی ڕابردوودا شكستیهێنا لەگەیشتن بەڕێككەوتن لەگەڵ هێزە سیاسییەكان لەبارەی پێكهێنانی حكومەتەكەی، بەجۆرێك زۆرینەی هێزە شیعییەكان بەشێكی زۆری ئەو ناوانەیان ڕەتكردەوە كە ناوبراو كاندیدی كردن بۆ وەزارەتەكان.

راپۆرتی: محەمەد رەئوف  - فازڵ حەمە رەفعەت   ئاشتی هەورامی لەناو خانویەكەوە لە پشت كۆشكی باكینگهامی لەندەنەوە هێشتا وەكو وەزیری سامانە سروشتیەكان، ئیدارەی دۆسیەی نەوتی هەرێم دەدات، ژمارەیەك كارمەند و راوێژكاری بیانی لەگەڵدایە، ئێستا كە ئیتر نەوت نازناوی (زێڕی رەش)ی لەدەستداوە، ئاشتی هەورامیش لەناو وەفدەكانی هەرێم بۆ بەغداد ونەو نابینرێت.  ئاشتی هەورامی..كۆدە نهێنیەكەی نەوت  ئەم رۆژانە كە هەرێمی كوردستان بەهۆی  دابەزینی نرخی نەوتەوە، جارێكی تر دوچاری قەیرانێكی دارایی نوێ بوەوە، پۆستی وەزارەتی نەوت دوای زیاتر لە نۆ مانگ لە پێكهێنانی حكومەت هێشتا بەتاڵە، پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان كە لە  2005 ەوە درووست كراوە لەو كاتەوە تا ئێستا ئەم وەزارەتە لای پارتی دیموكراتی كوردستان بووە، لە كابینەی نۆیەمیشدا كە ئێستا مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، ئەم پۆستە هەر لای پارتی ماوەتەوە بەڵام هێشتا پارتی ئەم پۆستەی پڕنەكردۆتەوە. لە ماوەی 14 ساڵی رابردوودا كە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان درووست كراوە یەك پیاو ئەم پۆستەی بەرێوەبردووە كە ئەویش ئاشتی هەورامی بووە، ئاشتی هەورامی سەرەتا لە رێگەی بەرهەم ساڵحەوە لە لەندەنەوە گەڕێنرایەوە بۆ هەرێمی كوردستان و پێشنیاز كرا بۆ پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان، بەڵام دواتر ئاشتی هەورامی بووە یەكێك لە دۆستە نزیكەكانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی 17 ساڵا كابینەی یەك لەدوایی یەكەكانی حكومەت.  مانەوەی ئاشتی هەورامی بۆ ماوەی 14 ساڵ لە پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتیەكاندا وای كردووە بەتەواوەتی كۆنترۆڵی كەرتی نەوت بكات لە هەرێمی كوردستان و بەبێ بونی ئەو بەرێوەبردنی وەزارەتەكە ئەستەم بێت، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە مەسرور بارزانی لە كابینەی نۆیەمدا سەرباری ئەوەی ئاشتی هەورامی لە پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان دوورخستەوە، بەڵام پۆستێكی نوێی بۆ داتاشی و كردی بە یاریدەدەری خۆی بۆ كاروباری وزە. مەسرور بارزانی تا ئێستا پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی پڕ نەكردۆتەوە بەڵام بەم دواییە (شێخ باز) سەرۆكی كۆمپانیای كار بۆ كاروباری نەوتی ووزە، دەهێنێتە ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانەوە، مەسرور بارزانی دەیەوێت پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان رادەستی شێخ باز بكات، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو) بەر لەم كارە مەسرور بارزانی دەیەوێت ئاشتی هەورامی بەتەواوەتی چەك بكات و هەموو سەرەداوەكانی دۆسیەی نەوتی لێوەربگرێتەوە، لەو رێگەیەوە دەستی نێچیرڤان بارزانی بەتەواوەتی لە دۆسیەی نەوتدا ببرێت. كێ وەزیری سامانە سروشتییەكانە چەند جارێكە وەفدی هەرێمی كوردستان بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی رادەستكردنی نەوت و وەرگرتنی بەشە بودجەی هەرێم دەچێتە بەغداد، ئەوەی لەناو وەفدی كوردی لەبەغداد نادیارە وەزیری سامانە سروشتیەكانە، ئەمە بۆهەندێك جێگای تێبێنی و تێڕامانە، چونكە هیچ یەكێك لەوانەی بەناوی هەرێمەوە بۆ گفتوگۆ دەچنە بەغداد نەدەسەڵاتیان بەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەكاندا هەیەو نە ئاگاداری چۆنیەتی بەڕێوەچوونی دۆسیەی نەوتن لە هەرێمی كوردستان. بە پێی بەدواداچونەكانی (درەو) هێشتا دۆسیەی نەوتی هەرێم لە دەستی ئاشتی هەورامیدایە، ئاشتی هەورامی لە لەندەنەوە ئیدارەی دۆسیەی نەوت دەدات و رۆڵی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان دەگێڕێت.  (درەو) زانیویەتی ئاشتی هەورامی لە شاری لەندەن و لە بینایەكدا لە تەنیشت باڵیۆزخانەی ئیسرائیل و لە ناوچەیەكدا لە پشت كۆشكی (باكینگهام) كارەكانی بەڕێوە دەبات و تا ئێستا مامەڵە بە دۆسیەی نەوتەوە دەكات، لەو بینایەدا كە ئاشتی هەورامی دەوامی تێدا دەكات ژمارەیەك كارمەندی وەزارەتی سامانە سروشتیەكانیشی لەبەردەستدا لەگەڵ ریاوێژكارێك بەناوی ( مایكڵ هاوەرد) كە مانگانە بڕی (40 هەزار) دۆلار موچە وەردەگرێت. (درەو) زانیویەتی بەم دواییە ئاشتی هەورامی بەشداری لە كۆبونەوەیەكی ئۆنلاینی حكومەتدا كردووە، لە كۆبونەوەكەدا مەسرور بارزانی چەند جارێك و بە راشكاوی لەسەر پرسی نەوت رەخنەی توندی ئاراستەی ئاشتی هەورامی كردووە، كە بەرپرسیارێتی بەشێكی لە دۆخی ئێستای هەرێمی كوردستانی خستۆتە ئەستۆی ئەو.  لەبارەی وەزارەتی سامانە سروشتیەكانەوە ئاشتی هەورامی لەماوەی 14 ساڵ مانەوەی لە پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتیەكاندا، وەزارەتەكەی لەناو چانتاكەی خۆیدا هەڵگرتبوو، وەزارەت لە كورد لە كوردستان خاوەنی هیچ بیناو بارەگایەكی دیاریكراو نەبوو، كە پەرلەمانتاران و دامەزراوەكانی تری چاودێری لە هەرێمی كوردستان سەردانی بكەن و وردبینی لە بەرێوەبردنی دۆسیەی نەوتدا بكەن. بەم دواییەو لە كۆتایی سەرۆكایەتیە 17 ساڵیەكەی نێچیرڤان بارزانیدا لە حكومەت، وەزارەتی سامانە سروشتیەكان بو بە خاوەنی یەكەمین بینای خۆی، بیناكە دەكەوێتە نزیك بانكی كوردستانەوە، بەڵام كاتێك نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی بە جێهێشت، بیناكەی كرد بە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم و جارێكی تر وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی بێماڵ كردەوە.  ئاشتی هەورامی یەكێك لەوانە بوو كە پشتیوانی لە سیاسەتەكانی پارتی و نێچیرڤان بارزانی دەكرد بۆ فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە شێوەی سەربەخۆ و دوور لە چاوی بەغداد، كە ناوی لێنرابوو ( ئابوری سەربەخۆ) وەكو هەنگاوی یەكەم بەرەو سەربەخۆیی كوردستان و جیابونەوە لە عێراق پێناسە دەكرا، هەنگاوێك كە دواجار بووە هۆی بڕینی بەشەبودجەی هەرێم كە مانگانە (ترلیۆنێك و 200 ملیار) دیناربوو. ئێستا كە نرخی نەوت بۆ جارێكی تر دووچاری داڕمان بۆتەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بری ئابوری سەربەخۆ ئامادەیە تەواوی نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات لە پێناو گەڕانەوە بۆ زەمەنی زێڕینی بەرلە راگەیاندنی ئابوری سەربەخۆ، بەڵام چ كاتێك، كاتێك كە نەوت نازناوی زێڕی رەشی لەدەستداوەو چیتر لە بازاڕی جیهانیدا ئەو بایەخەی جارانی نەماوە.   

 (درەو): حكومەتی عێراق بڕی ئەو پارانە ئاشكرادەكات كە لە ساڵی 2003وە تا 2013 ڕەوانەی هەرێمی كوردستانی كردووە‌و بەپێی توێژینەوەیەك لەماوەی ئەو (10) ساڵەدا بەغداد زیاتر لە (90 ترلیۆن) دیناری بۆ هەرێمی كوردستان ناردووە. توێژینەوەیەكی بنكۆڵكاری لەژێر ناونیشانی (پارەكانی عێراق لەكوێن ؟) كە وێنەیەكی دەست (درەو) كەوتووەو، باس لە چۆنیەتی دابەشكردن‌و خەرجكردنی بودجەی (15) ساڵی رابردووی عێراق دەكات واتە لە ساڵی (2003-2018). ئامارەكانی ناو ئەم توێژینەوەیە پاڵپشتە بەزانیارییە فەرمییەكانی وەزارەتی دارایی‌و پلاندانان‌و دیوانی چاودێری دارایی عێراق، تێیدا وردەكاری تەرخانكردنی پارەكان لەو ساڵانەدا بۆ سێتكتەرە جیاوازەكان ڕوونكراوەتەوە. بەشێكی توێژینەوەكە تایبەتكراوە بە بڕی ئەو پارانە كە بەشێوەی ساڵانە لەچوارچێوەی پشكی هەرێم  لەساڵی 2003وە تا ساڵی 2018 ڕەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە. لە خشتەی تایبەت بە پشكی هەرێمی كوردستاندا هاتوو:  •    ساڵی 2014 ئەو پارەیەی تەرخانكراوە بۆ هەرێم بڕدراوە، بەهۆی پابەندنەبوونی هەرێم بەگێڕانەوەی داهاتەكانی بۆ حكومەتی فیدراڵی. •    لەساڵی 2015 هەندێك پارەی تر ڕەوانەی هەرێم كراوە، لەسەربنەمای ڕێككەوتنێك لەگەڵ هەرێمی كوردستان، دوای ئەوە جارێكی تر بڕە پارەكەی هەرێم بڕدراوەو، تا كاتی نوسینی ئەم ڕاپۆرتە لەساڵی 2018، هیچ زانیارییەك لەبارەی بڕی ئەو بڕە پارەیە نەزانراوە كە ساڵی 2014و 2015 ڕەوانەی هەرێم كراوە.    بەپێی ناوەڕۆكی راپۆرتەكە، لە ساڵی 2003‌و دوای روخانی رژێمی سەددام حسێنەوە تاوەكو ساڵی 2013 واتە بەر لە هاتنی رێكخراوی "دااعش"‌و دابەزینی نرخی نەوت، بەغداد ساڵانە بەمشێوەیە پارەی بۆ هەرێمی كوردستان ناردووە: •    ساڵی 2003 بەغداد بڕی (550 ملیۆن) دیناری رەوانەی هەرێم كردووە  •    ساڵی 2004 بەغداد بڕی (6 ترلیۆن‌و 749 ملیار) دیناری بۆ هەرێم ناردووە  •    ساڵی 2005 بەغداد بڕی (3 ترلیۆن‌و 944 ملیار) دیناری بۆ هەرێم ناردووە •    ساڵی 2006 بەغداد بڕی (4 ترلیۆن‌و 746 ملیار) دیناری بۆ هەرێم ناردووە •    ساڵی 2007 بەغداد بڕی (5 ترلیۆن‌و 982 ملیار) دیناری بۆ هەرێم ناردووە •    ساڵی 2008 بەغداد بڕی (9 ترلیۆن‌و 541 ملیار) دیناری بۆ هەرێم ناردووە •    ساڵی 2009 بەغداد بڕی (8 ترلیۆن‌و 283 ملیار) دیناری بۆ هەرێم ناردووە •    ساڵی 2010 بەغداد بڕی (10 ترلیۆن‌و 550 ملیار) دیناری بۆ هەرێم ناردووە •    ساڵی 2011 بەغداد بڕی (12 ترلیۆن‌و 197 ملیار) دیناری بۆ هەرێم ناردووە •    ساڵی 2012 بەغداد بڕی (13 ترلیۆن‌و 186 ملیار) دیناری بۆ هەرێم ناردووە •    ساڵی 2013 بەغداد بڕی (15 ترلیۆن‌و 338 ملیار) دیناری بۆ هەرێم ناردووە   توێژینەوەیەك file:///C:/Users/SHKAR%20PC/Desktop/444/أين%20أموال%20العراق.pdf

(درەو): دوركەوتنەوەی كیم جۆنگ ئون سەرۆكی كۆریای باكور لە گۆڕەپانی سیاسی وڵاتەكەی، بەمدواییە گومانی لەسەر دۆخی تەندورستی ئەو لە میدیاكانی خۆرئاوا دروستكردووە. ئەوەی زیاتر وایكرد گومان لەسەر دۆخی تەندروستی كیم جۆنگ ئون بكرێت، بەشدارنەبوونی رێبەر كیم بوو لە مەراسیمی ساڵانەی یادی لەدایكبونی (كیم ئیل سۆنگ)ی باپیرەی لە رۆژی 15ی ئەم مانگەدا، باپیرە كیم ئیل سۆنگ دامەزرێنەری دەوڵەتی كۆریای باكورە.   دواینجار كە میدیای فەرمی كۆریای باكور باسی شوێنی رێبەر كیم جۆن ئون-ی كرد، رۆژی 11ی ئەم مانگە بوو، كاتێك رایگەیاند، رێبەر سەرۆكایەتی كۆبونەوەیەكی كردووە. بەیانی ئەمڕۆش رادیۆی فەرمی كۆریای باكور رایگەیاند، رێبەر كیم سوپاسی كرێكاران‌و كارمەندانی كۆریای كردووە، ئەمە وەكو ئاماژەیەك بوو بۆ وەڵامدانەوەی ئەو دەنگۆیانەی كە باسیان لەوەدەكرد كیم جۆنگ ئون نەخۆشە‌و كۆچی دوایی كردووە. سایتی (یو ئێس نیوز)ی ئەمریكیی هەندێك زانیاری نوێی لەبارەی كەسایەتی سەرۆكی كۆریای باكور بڵاوكردەوەو كە زانیارییەكان بۆ زۆركەس نوێن: •    هەندێك قسەوباسی جیاواز هەن لەبارەی تەمەنی كیم جۆنگ ئون سەرۆكی كۆریای باكور، ساڵی 2016 وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا تەمەنی كیم جۆن ئون بە رۆژی (8ی یەنایەری ساڵی 1984) دیاریكرد، بەڵام هەندێك سەرچاوەی تر ئاماژە بە هەمان رۆژ دەكەن بەڵام لە ساڵی 1983دا. •    كیم كوڕی كیم جۆن ئیل سەرۆكی پێشووی كۆریای باكورە‌و باوكی لە ساڵی 1994وە حوكمی وڵاتی كردووە تاوەكو كۆچی دوایی لە ساڵی 2011دا، دایكی كیم ناوی (كو یونگ هوی)یە. •    كیم جۆنگ ئیل باوك (7) منداڵی هەبووە، (3 كچ‌و 3 كوڕ)، كیم جۆنگ ئون سەرۆكی ئێستای كۆریا كوڕی سێیەم‌و منداڵترین كوڕی كیم جۆنگ ئیل بووە لە خاتوو (كو یۆنگ هوی). •    كیم جۆنگ نام زڕبرای كیم جۆنگ ئون‌و كوڕە گەورەی كیم جۆن ئیل-ی باوك بوو، بەهۆی ئەوەی كوڕە گەورە بوو، چانسی لە دوو كوڕەكەی تر زیاتر بوو بۆ ئەوەی لەدوای مردنی باوكی ببێت بە سەرۆكی كۆریای باكور، بەڵام دوای ئەوەی راپۆرت بڵاوبووەوە لەبارەی ئەوەی ساڵی 2001 ویستویەتی سەردانی "دیزنی لاند" بكات‌و لە ژاپۆن بەتۆمەتی هەڵگرتنی پاسپۆرتی ساختەوە دەستگیركراوە، چانسی ئەوەی لەدەستدا ببێت بە سەرۆك. •    رۆژی 13ی شوباتی ساڵی 2017، كیم جۆن نام-ی براگەورە لە فڕۆكەخانەی كوالا لامپور لە مالیزیا لەڕێگەی ژەهراویكردنەوە تیرۆركرا، تۆمەتی تیرۆركردنەكەی ئاڕاستەی كیم جۆن ئونی برا بچوك‌و سەرۆكی كۆریای باكور كرا. •    كیم جۆنگ ئون ساڵی 1998 پەیوەندی بە خوێندنگەیەكی حكومییەوە كردووە لە شاری بێرن-ی سویسرا، ئەوكات هەرزەكاربووە‌و ماوەی دوو ساڵ لەو قوتابخانەیە خوێندویەتی، راپۆرتەكان باسلەوە دەكەن كیم جۆن ئون لەژێر ناوێكی خوازراودا لەو خوێندنگەیە خوێندویەتی‌و ناوی "باك ئون" بووە. •    بەپێی هەندێك راپۆرتەكان كیم جۆنگ ئون بەر لەوەی پەیوەندی بەو خوێندنگەیەشەوە بكات لە سویسرا ژیاوە، بەڵام ئەم راپۆرتانە تائێستا پشتڕاست نەكراونەتەوە، باسلەوەدەكرێت كاتێك تەمەنی گەیشتووەتە (17 ساڵ) بەشێوەیەكی كتوپڕ خوێندنگەكەی جێهێشتووە‌و گەڕاوەتەوە بۆ پیۆنگ یانگ.  •    لەوكاتانەدا كە لە خوێندنگەكەی سویسرا بووە، كیم جۆنگ ئون لە وانەكانی زانستی سروشتیدا ئەنجامەكانی باش نەبووە، بەڵام نمرەی باشی لە بوارەكانی مۆسیقا‌و خوێندنی تەكنەلۆژیدا بەدەستهێناوە. •    دەوترێت ئەو زۆر حەزی لە پەنیرو جگەرەكێشانە، ئەمە بووە بەهۆی ئەوەی كێشی زیاتر ببێت‌و دوچاری كێشەی تەندروستی ببێتەوە.  •    ئارەزومەندی باسكەی ئەمریكییە، كاتێك منداڵ بووە یەكێك بووە لەوانەی سەرسام بووە بە مایكڵ جۆردن، پەیوەندی هاوڕێیەتیشی لەگەڵ دینیس رۆدمان یاریزانی پیشەگەری پێشووی باسكەی ئەمریكادا هەیە‌و رۆدمان لە چەند بۆنەیەكدا سەردانی كۆریای باكوری كردووە‌و كیم جۆنگ ئونی بینیوە. •    كیم جۆنگ ئون دوو بڕوانامەی زانكۆی هەیە، یەكێكیان لە بواری فیزیا لە زانكۆی كیم ئیل سۆنگ، ئەوی تر وەكو ئەفسەر لە سوپا‌و لە كۆلیژی كیم ئیل سۆنگ-ی سەربازی.  •    كیم جۆنگ ئون ساڵی 2009 هاوسەرگیری لەگەڵ (ری سۆڵ جو)كردووە‌و لە ساڵی 2012وە بوون بە خاوەنی كوڕێك بەناوی (جون ئی). •    بەپێی راپۆرتەكان لە ساڵی 2011وە كە دەسەڵاتی گرتوەتەدەست، كیم جۆنگ ئون زیاتر لە (300) كەسی گوللەباران كردووە، لەناو ئەمانەدا زیاتر لە (140) كەسیان گەورە بەرپرسانی وڵات بوون، ساڵی 2013 (جانگ سۆنگ سایك)ی مامی خۆی دەستگیركردو بەتۆمەتی خیانەت، كوشتی.

مه‌هدی ئه‌بوبه‌كر - مامۆستا له‌ كۆلیژی زانسته‌ سیاسییه‌كانی زانكۆی سلێمانیی  " پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان، بۆ دورخستنەوەی هەموو گومانەكان، بە ژمارەو داتا، بەرهەم و هەناردەكردنی نەوت بە شێوەیەكی شەفاش بخاتەڕوو،  لە ماوەی شەش ساڵی رابردوودا، شكستی سیاسەتی سەربەخۆیی ئابووریی، و فرۆشتنی سەربەخۆیانەی نەوت، بە شێوەی كردارەكی بۆ حكومەتی هەرێم و خەڵكی كوردستان، دەركەوت، بۆیە رادەستكردنی (هەموو یان بەشێك) لە نەوتی كوردستان بە كۆمپانیای سۆمۆ، بووە بە دیفاكتۆو چیدی حكومەتی هەرێم ناتوانرێت خۆی لێبدزێتەوە" ئەمە بەشێكە لە پرۆژەی مەهدی ئەبوبەكر مامۆستای زانستە سیاسیەكانی زانكۆی سلێمانیە ئەو مامۆستا لە پرۆژەكەیدا ئاماژەی بەوەكردووە "پێویستە هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی ئێراق، بگەن بە‌ ئەو بڕوایەی ناوچە كێشە لە سەرەكان، كێشەیەكی سیاسییە نەك كێشەیەكی دەستوریی و یاسایی".  سەبارەت بە كێشەی پێشمەرگە مەهدی ئەبوبەكر ئاماژەی بەوەكردووە" تەتەڵەكردنی هێزی پێشمەرگە لە كەسانی بندیوارو زیادەكان، تا لە رووی چەندایەتییەوە لەگەڵ رێژەی دانیشتوانی هەرێم بگونجێت،‌ بەجۆرێك هەر ملیۆنێك لە دانیشتوان (10)‌ هەزار پێشمەرگەی بەربكەوێت، یەكخستنی هێزی پێشمەرگەی كوردستان، لە چوارچێوەی لەشكرێكی كوردستانیی رێكخراویی یاساییدا" دەقی پرۆژەكە ده‌ستپێك هه‌رێمی كوردستان، به‌ گوێره‌ی (بڕگه‌ی یه‌كه‌م له‌ مادده‌ی 117) - ی ده‌ستوری هه‌میشه‌یی ئێراق، هه‌رێمێكی فیدرالیی، وابه‌سته‌ی ده‌وڵه‌تی ئێراقی فیدراله‌. وێڕای ئه‌وه‌ی؛ بڕگه‌و مادده‌كانی ده‌ستور، ده‌سه‌ڵاته‌كانی حكومه‌تی فیدرالی و هه‌رێمه‌كانی، به‌ روونی دیاریكردووه‌، كه‌چی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان كه‌ شاری هه‌ولێر پایته‌ختی حكومه‌ته‌كه‌یه‌تی، له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی ئێراق و حكومه‌ته‌ فیدرالییه‌كه‌ی به‌غدا، له‌ باره‌ی پیاده‌كردنی ده‌سه‌ڵاته‌وه‌ له‌ ته‌نگژه‌یه‌كی به‌رده‌وامدایه‌.  له‌ دوو ساڵی به‌رێدا، ته‌نگژه‌و كێشمه‌كێشه‌كان، گه‌یشتن به‌ ئاستێكی هێنده‌‌ توند، كارگه‌یشت به‌وه‌ی له‌ ئه‌یلولی 2017، هه‌رێمی كوردستان، له‌ پرۆسه‌یه‌كی راپرسیی ره‌سمیی، دانپێدانه‌نراودا، كه‌ دواتر له‌ژێر گوشاری ده‌وڵه‌تی ئێراق و كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تییدا، كاركردن به‌ ئه‌نجامه‌كانی بۆ كاتێكی نادیار هه‌ڵپه‌سێردرا، ‌بڕیاری جودابوونه‌وه‌ی هه‌رێمه‌كه‌ی له‌ ئێراق راگه‌یاند.   به‌ گشتیی؛ په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و ده‌وڵه‌تی ئێراق، له‌ دوای ساڵی (2005) – ه‌وه‌، هه‌رگیز له‌سه‌رزه‌مینێكی ته‌خت به‌ڕێوه‌ نه‌چووه‌، هه‌ردوولا هه‌میشه‌ هه‌ورازو نشێوه‌كانیان بۆ مه‌یدانی‌  په‌یوه‌ندییه‌كانیان هه‌ڵبژاردووه‌. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ده‌ستور، رێوشوێنی گونجاوی بۆ رێكخستنی په‌یوندیی نێوان هه‌رێمه‌كان و حكومه‌تی فیدرالیی داناوه‌، لێ كێشه‌ی بودجه‌ وداهات، مه‌سه‌له‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان، پێشمه‌رگه‌، ده‌سه‌ڵاتی فرۆشتنی نه‌وت و گاز، له‌ ماوه‌ی (15) ساڵی رابردوودا، ئاڵۆزترین كێشه‌كانی‌ نێوان هه‌ولێرو به‌غدا بوون و بێچاره‌سه‌ر ماونه‌ته‌وه‌.  ‌  یه‌كه‌م/ ره‌وشی هه‌نوكه‌یی ره‌وشی هه‌نوكه‌یی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و ده‌وڵه‌تی ئێراق، له‌ ئاڵۆزییه‌كی توندی بێده‌نگ دایه‌، زۆربه‌ی دۆسییه‌كان، به‌ هه‌ڵپه‌سێردراوی ماونه‌ته‌وه‌ یاخود رێگه‌ی چاره‌سه‌ركردنیان گه‌یشتووه‌ به‌ كۆڵانێكی داخراو.  ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان، ناوچه‌یه‌كی به‌رفراوان ده‌گرێته‌وه‌، كۆمه‌ڵێك شاری گرنگ و ستراتیژیی له‌ خۆده‌گرێت، دیارترینیان شاری كه‌ركوكه‌ (270 كم، باكوری به‌غدا). ئه‌و ناوچانه‌ له‌ (مادده‌ی 140)- ی ده‌ستوردا رێگه‌چاره‌سه‌ریان به‌ سێ قۆناغ بۆ دیاریكراوه‌و پێویست بوو؛ له‌ مانگی (كانونی یه‌كه‌می 2007) دا هه‌رسێ قۆناغه‌كه‌ كۆتاییان بێت و چاره‌نوسیی ئه‌و ناوچانه‌ یه‌كلایی ببێته‌وه‌، به‌ڵام دوای دوانزه‌ ساڵ، هێشتا چاره‌نوسیی ئه‌و ناوچانه‌ به‌ چاره‌سه‌ر نه‌كراویی ماوه‌ته‌وه‌.  له‌ باره‌ی كێشه‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان، هه‌رێمی كوردستان، حكومه‌تی فیدرالیی به‌غدا، به‌ كه‌مته‌رخه‌م ده‌زانێت. هه‌رێمی كوردستان، به‌غدا به‌وه‌ تۆمه‌تبار ده‌كات؛ بودجه‌ی پێویست بۆ جێبه‌جێكردنی (مادده‌ی 140) دابین ناكات، و له‌مپه‌ر له‌ به‌رده‌م ئاسایكردنه‌وه‌ی ئه‌و ناوچانه‌دا داده‌نێت، و رێگه‌ بۆ به‌رده‌وامبوونی سیاسه‌تی ته‌عریب و گۆڕینی باری دیمۆگرافیای ئه‌و ناوچانه‌ خۆشده‌كات‌.  له‌دوای ساڵی (2007) – ه‌وه‌ خودی (مادده‌ی 140) بوو به‌ كێشه‌یه‌كی ده‌ستوری، چونكه‌ لایه‌نی حكومه‌تی فیدرالیی بانگه‌شه‌ی به‌سه‌رچوونی مادده‌كه‌ی ده‌كرد، هه‌رێمی كوردستانیش پیداگیریی له‌سه‌ر به‌رده‌وامبوونی ده‌كرد، تا دواجار له‌ مانگی (ته‌مموزی 2019) دادگای باڵای فیدرالی له‌ بڕیارێكدا؛ به‌رده‌وامبوونی ئه‌و مادده‌یه‌ی رایگه‌یاند.  له‌ ساڵانی رابردوودا، ئه‌و هه‌وڵانه‌ی بۆ چاره‌سه‌ركردنی‌ ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان، دراون، هه‌وڵی گه‌وره‌و كرداره‌كی نه‌بوون، به‌ڵكو زۆربه‌یان چوارچێوه‌ی (قۆناغی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌) – یان تێنه‌په‌ڕاندووه‌.  له‌وه‌دا هه‌رێمی كوردستانیش كه‌مته‌رخه‌می گه‌وره‌ی ده‌كه‌وێته‌ ئه‌ستۆ، چونكه‌ رێگاكانی گوشاركردنی بۆ جێبه‌جێكردنی (مادده‌ی 140) نه‌گرتۆته‌به‌ر، زۆرینه‌ی گله‌یی و گازه‌نده‌كانی ته‌نیا له‌ رووی میدیاییه‌وه‌ بووه‌، و نه‌ په‌ڕیوه‌ته‌وه‌ بۆ ئاستی سیاسیی و دیپلۆماسیی. ده‌توانین ئاماژه‌ به‌وه‌ بده‌ین‌؛ هه‌ردوو سه‌رۆككوه‌زیرانی پێشوو، نێچیرڤان به‌رزانیی و نوری مالكیی له‌ ساڵی (2013) رێككه‌وتننامه‌یه‌كیان ئیمزا كرد كه‌ به‌‌ (رێككه‌وتننامه‌ی حه‌وت خاڵیی) ناسراوه‌، ئه‌و رێككه‌وتننامه‌یه كه‌ دواجار هه‌ردوولایان خۆیان له‌ جێبه‌جێكردنی دزییه‌وه‌، دوو خاڵیان تایبه‌تن به‌ ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان و چاره‌سه‌ركردنی دۆخی ئه‌و ناوچانه‌ له‌ رووی ته‌ناهیی و كارگێڕییه‌وه‌.   كێشه‌ی پێشمه‌رگه‌ بابه‌تی پێشمه‌رگه‌، یه‌كێكه‌ له‌ كێشه‌ هه‌میشه‌ییه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و ده‌وڵه‌تی ئێراق، به‌گوێره‌ی (بڕگه‌ی پێنجه‌م له‌ مادده‌ی 121) – ی ده‌ستور، هه‌رێمه‌كان؛ مافی دروستكردنی هێزی پۆلیس، ئاسایش و پاسه‌وانی هه‌رێم – یان هه‌یه‌. هه‌رێمی كوردستان گه‌ره‌كێتی له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و مادده‌یه‌دا، هێزی پێشمه‌رگه‌ بكات به‌ به‌شێك له‌ سیستمی به‌رگریی ئێراق، تا مووچه‌، چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نیی بكه‌وێته‌ ئه‌ستۆی به‌غدا، به‌ڵام حكومه‌تی فیدرالیی، به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ ده‌یه‌وێت خۆی له‌و ئه‌رك و باره‌ ده‌رباز بكات.  هه‌رچه‌نده‌ به‌ یاسای بودجه‌ی ئێراق له‌ ساڵه‌كانی (2007، 2009، 2011، 2012)، سه‌رۆككوه‌زیران پابه‌ند كراوه‌، تا رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان بۆ دابینكردنی مووچه‌، چه‌ك و تفاقی هێزی پێشمه‌رگه‌ بكات، به‌ڵام ئه‌و ماددانه‌ هه‌رگیز جێبه‌جێنه‌كراون.  هه‌ردوو لایه‌نی هه‌رێم و حكومه‌تی فیدرالیی له‌ ساڵانی رابردوودا، له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بوون؛ (حه‌فتا هه‌زار) پێشمه‌رگه‌ له‌ چوارچێوه‌ی دوو (فیرقه‌ی سه‌ربازیی) رێكبخنه‌وه‌، دیسان ئه‌و بژارده‌یه‌ش شكستیهێناو نه‌گه‌یشتن به‌ رێككه‌وتن، بۆیه‌ تا ئێستا مه‌سه‌له‌ی پێشمه‌رگه، یه‌كێكه‌ له‌ بواره‌ كێشه له‌سه‌ره‌كان‌ و هۆكارێكی كاریگه‌ری خراپببوونی په‌یوه‌ندییه ره‌سمییه‌‌كانه. كێشه‌ی نه‌وت و بودجه‌ كانزای نه‌وت، سه‌رچاوه‌ی زۆربه‌ی كێشه‌كانی ئێراقه‌، ئه‌م كانزا به‌ نرخه‌ له‌ بری ئه‌وه‌ی رۆڵی سه‌ره‌كی له‌ پێشخستنی وڵاتدا بگێڕێت، به‌ هۆی خراپی به‌ڕێوه‌بردنه‌وه‌، بووه‌ به‌ سه‌رچاوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی كێشه‌كان زۆروزه‌وه‌نده‌كان، به‌ تایبه‌تیی كێشه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و به‌غدای پایته‌خت.  سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی داڕێژه‌رانی ده‌ستوری ئێراق، له‌ (مادده‌ی 112) هه‌وڵیاندانه‌وه‌؛ له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی نه‌وت بكه‌ن، به‌ڵام له‌ جێبه‌جێكردندا، ئه‌و مادده‌یه‌ ته‌نیا وه‌كو مه‌ره‌كه‌بی سه‌ركاغه‌ز ماوه‌ته‌وه‌و هه‌ردوو حكومه‌تی فیدرالیی و هه‌رێمیی پێوه‌ی پابه‌ند نه‌بوون.  له‌ كۆبوونه‌وه‌یه‌كی په‌رله‌مانی كوردستاندا له‌ ساڵی (2013) سه‌رجه‌م فراكسوێنه‌كانی په‌رله‌مان، ده‌نگیان به‌ سه‌ربه‌خۆفرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان - دا. حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان به‌ پشتبه‌ستن به‌ رێگه‌پێدانی په‌رله‌مان و به‌ یاسای ژماره‌ (22) ساڵی (2007)، كه‌ به‌ یاسای نه‌وت و گاز- ی هه‌رێمی كوردستانی ئێراق ناسراوه‌، له‌ ساڵی (2014) – ه‌وه‌، به‌ ئاشكرا ده‌ستی به‌ سه‌ربه‌خۆفرشتن و هه‌نارده‌كردنی نه‌وت بۆ ده‌ره‌وه‌ كرد.  له‌ رۆژی (28) مانگی ئایاری هه‌مانساڵدا، نێچیرڤان به‌رزانیی سه‌رۆكی ئه‌وسای حكومه‌تی هه‌رێم، له‌ كۆبوونه‌وه‌یه‌كدا له‌گه‌ڵ ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان گوتی: " به‌پێی یاسای په‌رله‌مانی كوردستان، بڕیاری فرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستانمان داوه‌. به‌پێی ئه‌و یاسایه؛‌ په‌رله‌مان و خه‌ڵكی هه‌رێمی كوردستان، سه‌رجه‌م حزبه‌ سیاسییه‌كان پشتگیریی له‌ فرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان ده‌كه‌ن، بۆیه‌ له‌‌ فرۆشتنی نه‌وت به‌رده‌وام ده‌بن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‌ هه‌رێمی كوردستان، ئاماده‌یه‌ له‌ پرسی فرۆشتنی نه‌وتدا؛ كۆمپانیای سۆمۆ هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای پرۆسه‌كه‌وه‌ تا كۆتایی له‌ هه‌موو ڕوویه‌كه‌وه‌ چاودێریی پرۆسه‌كه‌ بكات، له‌گه‌ڵ لایه‌نی په‌یوه‌نداری حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، له‌ناو پرۆسه‌كه‌دا بێت. به‌ڵام هه‌رێمی كوردستان پرۆسه‌كه‌ راده‌ستی سۆمۆ ناكات، چونكه‌ خه‌ڵك و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان تازه‌ هه‌نگاو به‌ره‌و دواوه‌ نانێن".  حكومه‌تی فیدرالیی له‌ به‌غدا، له كۆتاییه‌كانی‌ ساڵی (2015)، به‌ هۆی پابه‌ند نه‌بوونی حكومه‌تی هه‌رێم، به‌ یاسای بودجه‌‌و ره‌تكردنه‌وه‌ی‌ راده‌ستكردنی (250 هه‌زار) به‌رمیل به‌ كۆمپانیای سۆمۆ، بڕیاریدا؛ به‌شی هه‌رێمی كوردستانی له‌ بودجه‌ی ئێراق، رابگرێت. به‌ هۆیه‌وه‌ قه‌یرانێكی دارایی گه‌وره‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان سه‌ریهه‌ڵدا.  حكومه‌تی فیدرالیی له‌ به‌غدا، بۆ راده‌ستكردنی به‌شی حكومه‌تی هه‌رێم له‌ بودجه‌،  ساڵانه‌‌ له‌ رێگه‌ی یاسای بودجه‌وه‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌ ده‌دات؛ حكومه‌تی هه‌رێم ناچار بكات به‌شێك له‌ نه‌وته‌كه‌ی راده‌ستی كۆمپانیای سۆمۆ بكات، به‌ڵام هه‌میشه‌ ئه‌و داوایه‌ی به‌غدا، له‌ لایه‌ن هه‌رێمه‌وه‌ ره‌تكراوه‌ته‌وه‌.   دووه‌م/ داهاتووی كیشه‌كان  ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان  به‌ گوێره‌ی ئه‌و ئاماژه‌ سیاسییانه‌ی له‌ به‌غداوه‌ تێبینیی ده‌كرێن، له‌ داهاتووی نزیكدا كێشه‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان، چاره‌سه‌ر ناكرێن، به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه‌؛ پێشبینی ده‌كرێت ململانێكردن له‌سه‌ر ئه‌و ناوچانه‌ له‌ نێوان هه‌ولێرو به‌غدا- دا قوڵتر ببنه‌وه‌. ئه‌وه‌ی تێبینیی ده‌كرێت؛ به‌غدا نیازی نییه‌، بچێته‌ ژێرباری جێبه‌جێكردنی (مادده‌ی 140)، ئه‌و نیازه‌ش به‌ روونی له‌ گوتاری حزب و گروپه‌ چه‌كداره ده‌سه‌ڵاتداره‌‌كاندا ده‌رده‌كه‌وێت. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش؛ كۆمپانیاكانی نه‌وت به‌ تایبه‌تی كۆمپانیای (برتش پترۆلیۆم)، ده‌بێته‌ له‌مپه‌رێكی دی له‌به‌رده‌م چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كه‌دا، چونكه‌ ئه‌و كۆمپانیایه‌ به‌ ته‌واوی ده‌ستی به‌سه‌ر نه‌وتی كه‌ركوكدا گرتووه‌.  كێشه‌ی پێشمه‌رگه‌ ئه‌م كیشه‌یه‌، له‌چاو كێشه‌كانی تردا، زۆر زه‌قنه‌كراوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام به‌ گوێره‌ی پێشبینییه‌كان، له‌ گفتوگۆو دانوستاندنه‌كانی نێوان هه‌ولێرو به‌غدا، ده‌بێته‌ یه‌كێك له‌ كێشه‌ ئاڵۆزه‌كان، به‌ تایبه‌تیی له‌ دوو رووه‌وه‌، یه‌كه‌م: پێگه‌ی هێزی پێشمه‌رگه‌ له‌ ناو سیستمی به‌رگریی ئێراق، ئایا پێشمه‌رگه‌ ده‌بێت به‌ به‌شێك له‌ وه‌زاره‌تی به‌رگریی یان ده‌بێت به‌ به‌شێك له‌ وه‌زاره‌تی ناوخۆ؟ په‌یوه‌ستبوون به‌ هه‌ریه‌كێك له‌م دوو وه‌زاره‌ته‌وه‌، كاریگه‌ری له‌سه‌ر؛ ئه‌رك، شێوازی رێكخستن، جۆری چه‌ك، ئیمتیازو مووچه‌ی پێشمه‌رگه‌ ده‌بێت.  دووه‌م: ژماره‌ی پێشمه‌رگه‌، له‌ ساڵانی رابردوو، حكومه‌تی فیدرالیی به‌غدا، ئاماده‌ نه‌بوو سه‌رجه‌م هێزه‌كانی (70) – ی سه‌ر به‌ یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان و هێزه‌كانی (80) – ی سه‌ر به‌ پارتی دیموكراتیی كوردستان، له‌ چوارچێوه‌ی هێزه‌كانی حكومه‌تی فیدرالیی جێگه‌ بكاته‌وه‌، ته‌نیا ره‌زامه‌ندی له‌باره‌ی وه‌رگرتنی (70) هه‌زار پێشمه‌رگه‌وه‌ دابوو.  ئه‌وه‌ی تێبینیی ده‌كرێت؛ حكومه‌تی ئێراق، له‌ داهاتوودا له‌و ژماره‌یه‌ش پاشگه‌ز ده‌بێته‌وه‌. به‌و شێوه‌یه‌ ده‌رگایه‌كی گه‌وره‌ له‌سه‌ر فروانبوونه‌وه‌ی كێشه‌ی پێشمه‌رگه‌ ده‌كاته‌وه‌.   كێشه‌ی نه‌وت و بودجه‌  له‌م ساته‌ی ئێستادا، ئه‌م كێشه‌یه‌ باوكی سه‌رجه‌م كێشه‌كانی تره‌، بۆیه‌ ئه‌وه‌ی پێشبینیی ده‌كرێت، هه‌ردوولا ئاره‌زووی چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و ئارێشه‌ ده‌كه‌ن، به‌ڵام كه‌ڵه‌كه‌بوون و تێكه‌ڵاوبوونی په‌ڕاوه‌كان، له‌مپه‌رێكی گه‌وره‌یه‌ له‌به‌رده‌م گه‌یشتن، به‌ چاره‌سه‌رێكی ریشه‌یی هه‌میشه‌یی.  هه‌رچه‌نده‌‌ هه‌ردوولا له‌ یاسای بودجه‌ی ساڵی (2020)، به‌هه‌مانشێوه‌ی یاسای بودجه‌ی ساڵی (2019) گه‌یشتن به‌‌ چاره‌سه‌رێكی نیوه‌چڵ، به‌شیوه‌یه‌ك هه‌رێم پابه‌ند كرا، رۆژانه‌ (250) هه‌زار به‌رمیل راده‌ستی كۆمپانیای سۆمۆ بكات، به‌ڵام ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ی حكومه‌تی به‌غدا، بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی ئه‌و یاسایه‌ رۆشنایی نه‌بینێت، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانیش، ئه‌وه‌ی به‌هه‌لزانی و به‌رده‌وام بوو له‌سه‌ر راده‌ستنه‌كردن و فرۆشتنی سه‌ربه‌خۆیانه‌ی نه‌وت به‌ كۆمپانیای سۆمۆ. سێیه‌م: پێشنیازو چاره‌سه‌ر ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان  به‌ بۆچوونی ئێمه‌ چاره‌سه‌ری ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان، پێویسته‌ چه‌ند هه‌نگاوێكی بۆ هه‌ڵبنرێت كه‌ گرنگترینیان ئه‌مانه‌ن:  1- پێویسته‌ هه‌ردوو حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی ئێراق، بگه‌ن به‌‌ ئه‌و بڕوایه‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان، كێشه‌یه‌كی سیاسییه‌ نه‌ك كێشه‌یه‌كی ده‌ستوریی و یاسایی.  2- به‌ ره‌چاوكردنی خاڵی یه‌كه‌م، ده‌ست له‌ مادده‌ی (140) هه‌ڵبگیرێت، چونكه‌ له‌ لایه‌ك به‌ كرده‌وه‌ ده‌ركه‌وت ئه‌و میكانیزمانه‌ی بۆ چاره‌سه‌ركردن دیاریكردوون، له‌ ئاستی چاره‌سه‌ری ئه‌و كێشه‌یه‌دا نین.  له‌ لایه‌كی تره‌وه‌؛ ده‌ستگرتن به‌و مادده‌یه‌وه‌ ده‌رگای كاتێكی بێسنور له‌ به‌رده‌م به‌غدا- دا ده‌كاته‌وه، ‌و ده‌توانێت ده‌یان ساڵی تر، جێبه‌جێكردنی دوا بخات، چونكه‌ ئه‌و ماوه‌یه‌ی ده‌ستور دیاریكرد بوو كۆتایی هاتووه،‌ وسنورێك له‌ رووی كاته‌وه‌ بۆ جێبه‌جێكردنی نه‌ماوه‌ته‌وه‌.     2- ئاماده‌كردنی پرۆژه‌یه‌كی ئه‌ڵته‌رناتیڤ بۆ جێگرتنه‌وه‌ی (مادده‌ی 140)، كه‌ میكانیزمه‌كانی گێڕانه‌وه‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كانی بۆ سه‌ر هه‌رێمی كوردستانی به‌ روونی تێدا خرابێته‌ڕوو. هه‌روه‌ها پێویسته‌ ده‌سته‌به‌ری سیاسیی و یاسایی له‌ باره‌ی ئه‌م مه‌سه‌له‌ هه‌ستیارانه‌شه‌‌وه‌ بخاته‌ڕوو:  أ- پارێزگاریكردن له‌ سه‌روماڵ و ژیانی عه‌ره‌به هاورده‌كان، توركمانه‌كان و كلدۆئاشورییه‌كان‌ له ‌سه‌رجه‌م ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان به‌ تایبه‌تیی كه‌ركوك. ب- ده‌ستبه‌ركردنی مافی عه‌ره‌به هاورده‌كان، توركمانه‌كان و كلدۆئاشورییه‌كان‌، له‌ داموده‌زگاكانی به‌ڕێوه‌بردنی ‌سه‌رجه‌م ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان به‌ تایبه‌تیی كه‌ركوك، به‌جۆرێك هه‌ر پێكاته‌یه‌ك هه‌ستی ئه‌وه‌ی لا دروست بێت، كه‌ له‌ به‌شی خۆی زیاتری پێڕه‌وا بینراوه‌. ج- ده‌سته‌به‌ركردنی مافی كۆمپانیاكانی نه‌وت، له‌ رووی كنه‌و گه‌ڕان، هه‌نارده‌و به‌ بازاڕكردنه‌وه‌، به‌ جۆرێك متمانه‌یان لا دروست بكرێت كه‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان، گرفت و له‌مپه‌ر له‌ به‌رده‌م ره‌وتی كارو مافه‌كانیان دروست ناكات. د- حكومه‌تی هه‌رێم له‌ چوارچێوه‌یه‌كی یاسایی و ئه‌خلاقییدا (واته:‌ بێگزی و ساخته ‌كردن)، هه‌موو توانایه‌كی بخاته‌گه‌ڕ، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی خۆجێیه‌تی، له ‌سه‌رجه‌م ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان به‌ تایبه‌تیی كه‌ركوك، پێكهاته‌ی كورد، زۆربه‌ی كورسیی ئه‌نجومه‌نه‌كان به‌ده‌ستبهێنێت، به‌و جۆره‌ ده‌توانرێت بۆ حكومه‌تی به‌غداو كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی بسه‌لمێندرێت كه نه‌ته‌وه‌ی كورد زۆرینه‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان پێكده‌هێنێت. هـ - به‌ هه‌موو جۆرێك هه‌وڵبدرێت لایه‌نی سێیه‌م، به‌ تایبه‌تی (نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان)، تێكه‌ڵاوی گفتوگۆیه‌كان نه‌بن، چونكه‌ به‌شداری لایه‌نی سێیه‌م له‌ بری چاره‌سه‌ر كێشه‌كه‌ ئاڵۆزتر ده‌كات.   كێشه‌ی پێشمه‌رگه‌  پێشنیازه‌كان بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی پێشمه‌رگه‌ له‌م خاڵانه‌دا چڕ ده‌كه‌ینه‌وه‌: أ- ته‌ته‌ڵه‌كردنی هێزی پێشمه‌رگه‌ له‌ كه‌سانی بندیوارو زیاده‌كان، تا له‌ رووی چه‌ندایه‌تییه‌وه‌ له‌گه‌ڵ رێژه‌ی دانیشتوانی هه‌رێم بگونجێت،‌ به‌جۆرێك هه‌ر ملیۆنێك له‌ دانیشتوان (10)‌ هه‌زار پێشمه‌رگه‌ی به‌ربكه‌وێت.   ب- یه‌كخستنی هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان، له‌ چوارچێوه‌ی له‌شكرێكی كوردستانیی رێكخراویی یاساییدا. ج- پێداگیریكردن له‌سه‌ر ناوی هێشتنه‌وه‌ی ناوی پێشمه‌رگه‌، رێگه‌ نه‌دان به‌ گۆڕینی بۆ (پاسه‌وانی هه‌رێم) وه‌كو له‌ (مادده‌ی 121) ده‌ستووردا هاتووه‌. د- پێداگیریكردن له‌سه‌ر وابه‌سته‌كردنی پێشمه‌رگه‌ به‌ وه‌زاره‌تی به‌رگریی ئێراقه‌وه‌، چونكه‌ به‌و شێوه‌یه‌ ده‌بێت به‌ به‌شێك له‌ سوپای ئێراق و مافی ده‌ستكه‌وتنی سه‌رجه‌م جۆره‌كانی چه‌ك، دروستكردنی هێزه‌ جۆربه‌جۆره‌كانی وشكانیی و ئاسمانیی ده‌بێت.    كێشه‌ی نه‌وت و بودجه‌  له‌و بڕوایه‌داین، به‌ بێ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م كێشه‌یه‌، توانای هه‌نگاونان بۆ چاره‌سه‌ركردنی سه‌رجه‌م كێشه‌كانی تر، ده‌گاته‌ بنبه‌ست، بۆیه‌ ده‌توانین له‌ چه‌ند خاڵه‌دا پێشنیازه‌كانمان بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م كێشه‌یه‌ بخه‌ینه‌ڕوو:  أ- پێویسته‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، بۆ دورخستنه‌وه‌ی هه‌موو گومانه‌كان، به‌ ژماره‌و داتا، به‌رهه‌م و هه‌نارده‌كردنی نه‌وت به‌ شێوه‌یه‌كی شه‌فاش بخاته‌ڕوو.  ب- له‌ ماوه‌ی شه‌ش ساڵی رابردوودا، شكستی سیاسه‌تی سه‌ربه‌خۆیی ئابووریی، و فرۆشتنی سه‌ربه‌خۆیانه‌ی نه‌وت، به‌ شێوه‌ی كرداره‌كی بۆ حكومه‌تی هه‌رێم و خه‌ڵكی كوردستان، ده‌ركه‌وت، بۆیه‌ راده‌ستكردنی (هه‌موو یان به‌شێك) له‌ نه‌وتی كوردستان به‌ كۆمپانیای سۆمۆ، بووه‌ به‌ دیفاكتۆو چیدی حكومه‌تی هه‌رێم ناتوانرێت خۆی لێبدزێته‌وه‌. ج- له‌ گفتوگۆكاندا هه‌وڵبدرێت له‌ به‌رانبه‌ر راده‌ستكردنی هه‌ر (100) هه‌زار به‌رمیل نه‌وتدا، هه‌رێمی كوردستان رێژه‌ی (5 %) – ی له‌ بودجه‌ی گشتیی بۆ دابینبكرێت. به‌و شێوه‌یه‌؛ دابینكردنی بودجه‌ به‌ گوێره‌ی رێژه‌ی دانیشتوان كه‌ تا ئێستا له‌ به‌رانبه‌ر هه‌رێمی كوردستان په‌یڕه‌وكراوه‌، كۆتایی پێدێت، ئه‌وكات حكومه‌تی هه‌رێم، ده‌توانێت به‌ گوێره‌ی پێداویستی ناوخۆ، نه‌وت راده‌ستی به‌غدا بكات.  د- هه‌وڵی ئه‌وه‌ بدرێت، هه‌ر رێكه‌وتنێك له‌ باره‌ی نه‌وت و بودجه‌وه‌ ده‌كرێت، بۆ ماوه‌ی (10) ساڵ كه‌متر نه‌بێت، چونكه‌ رێككه‌وتنی ساڵانه‌، له‌ مافه‌كانی هه‌رێم كه‌مده‌كاته‌وه‌. له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ رێككه‌وتنی ساڵانه‌ بواری بیركردنه‌وه‌و پلاندانان بۆ جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ی درێژخایه‌ن ناهێڵێته‌وه‌، چونكه‌ به‌رده‌وام مه‌ترسیی رێككنه‌كه‌تن یان كه‌مبوونه‌وه‌ی بودجه له‌ ئارادایه‌.  هـ - پێویسته‌ هه‌رێمی كوردستان، سه‌رجه‌م ئه‌و كۆمپانیایانه‌ دابمه‌زرێنێت كه‌ له‌ (مادده‌كانی 10، 11، 12، 13) – ی یاسای نه‌وت و گازی هه‌رێمدا هاتووه‌.‌  و- پێویسته‌ هه‌رێمی كوردستان، سندوقی داهاته‌كانی نه‌وت كه‌ به‌گوێره‌ی (مادده‌ی 15) له‌ یاسای نه‌وت و گازی هه‌رێم باسكراوه‌، دابمه‌زرێنێت، بۆ ئه‌وه‌ی داهاتی ئه‌و به‌شه‌ نه‌وته‌ی هه‌رێم ده‌یفرۆشێت، بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ خه‌ڵكی كوردستان و بخرێته‌ خزمه‌ت پرۆسه‌ی بنیاتنان و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌. ‌            ‌    ‌        ‌ ‌          ‌             

راپۆرت: فازڵ حەمە رەفعەت - محەمەد رەئوف مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بەرلەوەی دەست بۆ موچەی فەرمانبەران ببات، چەندین بژاردەی تری لەبەردەمدایە كە لەرێگەیانەوە دەتوانێت داهاتێكی زۆر بۆ حكومەت‌و دابینكردنی موچە كۆبكاتەوە، ئەو ناونیشانی "چاكسازیی" خستوەتەسەر كابینەكەی، ئەم قەیرانە دەرفەتی ئەوەی پێدەدات بەبێ سڵەمینەوە چاكسازییە ریشەییەكان جێبەجێ بكات‌و خۆی لەو قەیرانە كوشندەیە رزگاربكات كە بەمیراتیی لە (17 ساڵ) حوكمڕانی نێچیرڤان بارزانی ئامۆزای بۆی ماوەتەوە. بەپێی بەدواداچونێكی (درەو) چەند بژاردەیەكی خێرای چاكسازی هەن ئەگەر مەسرور بارزانی دەستیان بۆ ببات، لەماوەیەكی دیاریكراودا دەتوانێت بڕی (400 ملیۆن) دۆلار بۆ حكومەت كۆبكاتەوەو ناچار نەبێت دەست بۆ موچەی موچەخۆران ببات.   هەموان باسی دەكەن جگە لە مەسرور بارزانی  حكومەتی هەرێمی كوردستان روبەڕووی قەیرانێكی دارایی سەخت بوەتەوە، هەموان (میدیای ناوخۆ‌و دەرەوە) باسی قەیرانە نوێیەكەی هەرێم دەكەن، بەڵام مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت خۆی تائێستا هیچ قسەیەكی لەوبارەیەوە بۆ رایگشتی‌و خەڵكی كوردستان نەكردووە، ئەمە لەكاتێكدایە كە وەكو سەرۆكی حكومەت دەستبەركاربوو بەڵێنیدا "راستگۆ‌و شەفاف" بێت لەگەڵ خەڵكدا. ئێستا جارێكی تر حكومەت هاتوەتەوە سەر پرسی بڕینی موچەی فەرمانبەران یاخود دواخستنی وادەی دابەشكردنی موچە لە (30 رۆژەوە بۆ 60 رۆژ)، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا كابینەی مەسرور بارزانی بۆ كۆكردنەوەی داهاتەكانی جگە لە دەستبردن بۆ موچەی فەرمانبەران، هیچ بژاردەیەكی تری لەبەردەستدایە ؟ بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو) بەر لە دەستبردن بۆ موچەی موچەخۆران، كابینەی مەسرور بارزانی زیاتر لە رێگەیەكی لەبەردەستدایە داهاتیان لێوە كۆبكاتەوە‌و بەجۆرێك لە جۆرەكانی گوڕی قەیرانە داراییەكە كەمتربكاتەوە. رێگاكانی كۆكردنەوەی داهات بەهۆی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە چایرۆسی كۆرۆنا، ماوەی دوو مانگە داهاتی ناوخۆی هەرێم كەمیكردووە، كە یەكێكە لەسەرچاوەكانی دارایی حكومەت، بەپێی قسەی بەرپرسان لەم دوو مانگەدا داهاتی ناوخۆ مانگانە لە (270 ملیار) دینارەوە بۆ (80 ملیار) دینار كەمیكردووە، هەندێكیش زیاتر دەڕۆن دەڵێن داهاتی ناوخۆ نزیكبووەتەوە لە سفر. داهاتی ناوخۆ لە هەرێمی كوردستان یەكێكە لەو سەرچاوانەی دارایی حكومەت كە لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا خۆی لە بنەڕەتەوە بەدەست ناشەفافیەت‌و خراپی ئیدارەدانەوە ناڵاندویەتی، مەسرور بارزانی لەڕێگەی رێكخستنەوەی ئەم كەرتە گرنگەوە دەتوانێت سەرچاوەی دارایی داهاتی ناوخۆ زیاتر بكات، بەڵام چۆن ؟ خاڵە سنورییەكان خاڵە سنورییەكان یەكێكن لە سەرچاوە سەرەكییەكانی داهاتی ناوخۆ، لەم كەرتەدا بەپێێ‌ بەدواداچوونەكانی (درەو) مانگ هەبووە (7 هەزار) لێخۆشبوونی گومرگی بۆ كۆمپانیا‌و سەرمایەدارو هەندێك خەڵك كراوە، ئەمە بەچەند رێگایەك كراوە، هەندێكجار بە لێبوردنی تایبەتی بەرپرسان لە حكومەت، هەندێكجار بە سودوەرگرتن بە یاسای وەبەرهێنان، یاخود لەژێر ناوی پرۆژەی خێرخوازی‌و پاڵپشتیكردن لە كاری بازرگانیی، ئەم لێخۆشبوونە گومرگییانە بڕەكانیان جیاوازەو لە (هەزار دۆلار)ەوە دەستپێدەكات بۆ (3 هەزار) دۆلارو سەروتریش، كۆی گشتی ئەم لێخۆشبونە گومرگییانە بە تێكڕا بۆ یەك مانگە بەهاكەی بە (20 ملیۆن) دۆلار دەخەمڵێندرێت، ئەم بڕە پارەیە رۆیشتووە‌و نەگەڕاوەتەوە بۆسەر داهاتی وەزارەتی دارایی. رەنگە كابینەی مەسرور بارزانی دوجار لەژێر فشاری قەیرانی داراییدا هەستی بە بەفیڕۆچوونی ئەم بڕە پارەیەی مانگانە كردبێت، بۆیە حكومەتی بە نوسراوی ژمارە (2949) لە رۆژی 23/4/2020 لێخۆشبونە گومرگییەكانی راگرت، بەڵام كەی ؟ كاتێك ئیتر دۆخەكە لە دەست دەرچووە. سەرباری لێخۆشبوونی گومرگی، هەر لە خاڵە سنورییەكان چەندێك كاروبار هەن كە زیانیان بە دارایی حكومەت گەیاندووە‌و لەبەرامبەردا كۆمەڵێك خەڵكی حزبی‌و دەستڕۆیشتوییان لەسەر سامانی گشتی دەوڵەمەندكردووە. لە خاڵە سنورییەكانی هەرێمدا (12) كۆمپانیا بەناوی جیاجیاوە كاردەكەن، مانگانە قازانجی ئەم كۆمپانیایانە دەگاتە (50 ملیۆن) دۆلار، لە حاڵێكدا حكومەت بەو ژمارە زۆرەی كارمەندەوە كە هەیەتی خۆی لە توانایدایە كاری ئەم كۆمپانیایانە بكات‌و داهاتەكەی بگەڕێنێتەوە بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی. بۆ نمونە ئێستا كۆمپانیای پاكژكردنەوەی (تعقیم) لە خاڵە سنورییەكاندا هەن، ئەم كۆمپانیایانە بۆ (تعقیم)كردنی هەر ئۆتۆمبیلێك بڕی (10 دۆلار) وەردەگرن، بۆ مانگێك داهاتی ئەم كۆمپانیایانە دەگاتە (450 هەزار) دۆلار، لەم داهاتە كۆمپانیاكان 15% بە حكومەت دەدەن. دابان محەمەد ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی گۆڕان لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) وتی:" لە ماوەی  چوار مانگی رابردوودا تەنها داهاتی مەرزی پەروەێزخان (80 ملیار) دینار بووە، مانگانە بەهۆی قاچاخشێتییەوە لە مەرزەكان (30 بۆ 40 ملیۆن) دۆلار زیان بەر داهاتی حكومەتی هەرێم دەكەوێت". باجی كۆمپانیاكان لە وڵاتانی جیهان وەرگرتنی باج لە كۆمپانیاكان، سەرچاوەیەكی سەرەكی داهاتە، لە هەرێمی كوردستان بەهۆی ئەوەی پشت بە فرۆشتنی نەوت بەستراوە وەكو سەرچاوەی سەرەكی داهات، ئەم كەرتە گرنگەی سەرچاوەی داهات پشتگوێ خراوە. لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم بەمدواییە وردە وردە هەموو كەرتە گشتییەكان رادەستی كۆمپانیاكان‌و كەرتی تایبەت دەكات، بەڵام لەبەرامبەردا پرسی وەرگرتن‌و رێكخستنەوەی باجەكان وەكو خۆیەتی‌و گۆڕانكارییەكی وەهای تێدا نەكراوە كە گونجاو بێت لەگەڵ ئەو پەرەسەندنە خێراییەی كە ئەمساڵانەی دوایی لە ژمارەی كۆمپانیاكاندا رویداوە. بەپێی قسەی وتەبێژی وەزارەتی بازرگانی هەرێمی كوردستان ئێستا بە بیانی و خۆماڵییەوە (29 هەزار و 400) كۆمپانیا لە هەرێمدا هەن، لەم ژمارەیە (4 هەزارو 100) كۆمپانیا بیانین‌و ئەوانەی تر ناوخۆین. وەرگرتنی باج لە كوردستان زیاتر لەسەر پرۆژە بچوكەكان جێبەجێدەكرێت وەكو دوكان‌و كۆمپانیا بچوكەكان، بەڵام كۆمپانیا گەورەكان زۆرجار خۆیان لە پێدانی باج دەدزینەوە یاخود لەلایەن بەرپرسانی حزبیی‌و حكومەتەوە لێخۆشبونیان بۆ دەكرێت. بۆ نمونە كۆمپانیاكانی بواری نەوت لە هەرێمی كوردستان بەخشراون لە باج، ئەمە لەژێر ناوی هاندانیان بۆ كاركردن لە كەرتی نەوتدا هەرێمدا، لێخۆشبوونی باجی كۆمپانیانی نەوت ساڵانە بە نزیكەی (90 ملیۆن) دۆلار ئەژماردەكرێت كە ئەمەش زیانێكە بەر داهاتی حكومەت كەوتووە. سەرباری كۆمپانیای جۆراوجۆر لە بوارەكان، بەمدواییەش لە هەرێمی كوردستان دروستكردنی كۆمپانیای (سكیوریتی) سەریهەڵداوە، بەپێی زانیارییەكان ئێستا لە هەرێم (63) كۆمپانیای سكیوریتی هەیە، ئەم كۆمپانیایانە زۆربەیان باج بە حكومەت نادەن، سەرباری ئەمانە وەزارەتی ناوخۆ (63 هەزار) یەكەی پاسەوانیی هەیە‌و مانگانە موچەیان بۆ دابین دەكات، ئەمانەش قورساییان لەسەر سەرچاوەی داهاتی حكومەت دروستكردووە.  سەرباری خاڵە سنورییەكان‌و باج، ئەمدواییە بەهۆی داخستنی فەرمانگەكانی حكومەت لەچوارچێوەی رێوشوێنەكانی خۆپارێزیی لە ڤایرۆسی كۆرۆنا، حكومەت ئەو داهاتەی لەدەستداوە كە لە باج‌و كاروباری فەرمانگەكانی دەستی دەكەوت، ئەم بوارەش هەندێك پێویستی بە رێكخستنەوەی زیاتر هەیە ئەگەر حكومەت بیەوێت سەرچاوەی داهاتەكانی زیاتر بكات.  داهاتی نەوت كاتێك هەرێمی كوردستان سەرچاوەی سەرەكی داهاتی خۆی بەستەوە بە فرۆشی نەوتەوە، رەنگە بەرپرسان بیریان لەوەنەكردبێتەوە ئەم كاڵایە رۆژێك لە رۆژانی دوچاری قەیرانی شكانی نرخ دەبێتەوە، ئاخر زەمەنێك‌و تائێستا نەوت وەكو "زێڕی رەش" ناودەبرێت. لە ساڵی 2014وە هەرێم بەتەواوەتی داهاتی خۆی رادەستی فرۆشی نەوت كرد‌و لەپێناوەشدا قوربانی دا بە بەشە بودجەی خۆی لە بەغداد كە تائەوكات مانگە (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دیناربوو. لەوكاتەوە كە حكومەتی هەرێم بۆ داهات بەشێوەیەكی سەرەكی پشتی بە فرۆشتنی نەوت بەستووە، دوجار نرخی نەوت لە جیهاندا دوچاری داڕمان هاتووە، جارێك ساڵی 2014و دوای دەركەوتنی رێكخراوی داعش، ئەمجارەش هاوكات لەگەڵ بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا بە جیهاندا. بەپێی راپۆرتێكی نهێنی تیمی حكومەت كە بەمدواییە ئاڕاستەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەت كراوە‌و كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، لەدوای دابەزینی نرخی نەوتەوە، ئێستا مانگانە لە فرۆشی نەوت (60 ملیۆن) دۆلار دەمێنێتەوە‌و دەدرێت بە وەزارەتی دارایی بۆ دابینكردنی موچەی فەرمانبەران، ئەمە لەكاتێكدایە بەر لە داڕمانی نرخی ئەم داهاتە مانگانە (295 ملیۆن) دۆلار بووە‌و رادەستی وەزارەتی دارایی كراوە (داهاتی نەوت لە هەموو حاڵەكاندا زیاتر بووە لەو پارەیەی كە بەناوی داهاتەوە رادەستی وەزارەتی دارایی دەكرێت، ئەمە ئەو بەشە نادیارە نەوتە كە بەردەوام باسدەكرێت). بژاردەی بەردەم حكومەتی هەرێم لە زەمەنی داڕمانی نرخی نەوتدا ئەوەیە نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات‌و لەبەرامبەردا پشكی خۆی لە بودجەی گشتی عێراق وەربگرێت، ئەمە ئێستا پێشنیازێكە كە كابینەی مەسرور بارزانی دوای بڕیاردان لەسەر سەربەخۆیی ئابوری، دەگەڕێتەوە بۆسەری‌و تاوتوێی دەكات. خۆ ئەگەر كابینەی مەسرور بارزانی لەسەر رادەستكردنی تەواوەتی نەوت لەگەڵ بەغداد نەگەیشتە رێككەوتن، هێشتا حكومەت هەندێك بژاردەی تری لەبەردەستدایە كە دەتوانێت بەهۆیانەوە داهاتی ئەو نەوتە زیاتر بكات كە خۆی دەیفرۆشێت، چۆن ؟ ئێستا مانگانە (100 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوت دەڕوات بۆ سێ بوار: •    كۆمپانیای خزمەتگوزاریی نەوت •    كۆمپانیاكانی گواستنەوەی نەوت •    كۆمپانیاكانی سكیوریتی نەوت ( لەكاتێكدا حكومەت خۆی دوو لیوای پاسەوانی نەوت‌و گاز هەیە‌و مانگانە موچەیان بۆ دابین دەكات). رێكخستنەوەی ئەم خەرجییانە، بڕێكی زۆر داهاتی فرۆشی نەوت بۆ حكومەت دەگەڕێنێتەوە. سەرباری ئەمە رێكخستنەوە‌و شەفافكردنی كەرتی نەوت دەتوانێت سەرچاوەی داهاتی زیاتر بۆ حكومەت دابین بكات، هەرێمی كوردستان چووەتە سەر نەخشەی وڵاتانی فرۆشیاری نەوت لە جیهاندا بەڵام هێشتا نەیتوانیوە پێداویستی سوتەمەنی لە ناوخۆ دابین بكات، كاڵا كاتێك هەناردەی دەرەوە دەكرێت كە پێداویستی ناوخۆی پڕكردبێتەوە، بەڵام هەرێم بەنزین لە ئێران‌و توركیا‌و ئیماراتەوە هاوردە دەكات، بۆ نەوتی سپیی ماڵانیش چاوی لە دەستی بەغداد، ئەم قەیرانە داراییە نوێیە دەرفەتی ئەوە بە حكومەت دەدات بیر لەوە بكاتەوە لەبری هاوردەكردنی بەنزین‌و نەوتی سپی لە دەرەوە، لەناوخۆدا خۆی بەرهەمی بهێنێت. حكومەتی هەرێم ئەگەرچی ناتوانێت هەموو ئەو نەوتەی كە بەرهەمی دەهێنێت لە بازاڕی ناوخۆدا ساغ بكاتەوە، بەڵام لەم قەیرانەدا بژاردەی ئەوەی لەبەردەستدایە رۆژانە زیاتر لە (100 هەزار) بەرمیل نەوتی بەرهەمهێنراو لە پاڵاوگەكانی ناوخۆ ساغ بكاتەوە‌و بەنزین‌و گازوایل و نەوتی سپی لێ بەرهەم بهێنێت، بەپێی خەمڵاندنی دڵشاد شەعبان پەرلەمانتاری پێشووی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان ئەگەر ئەم (100 هەزار) بەرمیل نەوتەی رۆژانە لەناوخۆدا ساغ بكرێتەوە، مانگانە حكومەتی هەرێم (130 ملیۆن) دۆلار داهاتی دەستدەكەوێت. چاكسازیكردن لە كەرتی نەوتدا سەرباری ئەوەی داهاتی حكومەت زیاتر دەكات، جۆرێكیش لە متمانە بۆ كۆمپانیا وەبەرهێنە بیانییەكانی نەوت دەگەڕێنێتەوە، كە بەمدواییە دڵیان بە كاركردن لە هەرێمی كوردستان ساردبوەتەوە‌و هەندێكیان دەستیان كردووە بە فرۆشتنی پشكەكانیان، كۆمپانیاكانی نەوت نیگەرانن لەوەی هەركاتێك حكومەتی هەرێم دوچاری قەیرانی دارایی دەبێتەوە سەرەتا دەست بۆ راگرتنی شایستە داراییەكان‌و دواخستنی پێدانەوەی قەرزەكانی ئەوان دەبات. هەرێمی كوردستان سەرباری نەوت، خاوەنی غازی سروشتییە، غاز سەرچاوەكەی زۆربەی دەكەوێتە سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتییەوە، كۆمپانیای دانەغازی ئیماراتی كاری بەرهەمهێنان‌و فرۆشتنی غازەكە دەكات، بەڵام گواستنەوەی غازەكە بۆ ناو شارەكان دراوە بە كۆمپانیا ناوخۆییەكان‌و بەمدواییە كاری ئەم كۆمپانیایانەهەندێك گرژی لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دروستكرد، رێكخستنەوەی ئەم كەرتەش لەسەر بنەمایەكی ئابوری، رەنگە هەندێك داهاتی زیاتر بۆ حكومەت بگەڕێنێتەوە. قەرزی كۆمپانیاكان بەمدواییە پەرلەمانی كوردستان یاسایەكی بۆ چاكسازیكردن پەسەندكرد، ئەمە بە یەكەم هەوڵی جددی بەئاڕاستەی چاكسازیكردن ئەژماردەكرێت، هەرچەندە یاساكە نەگەیشتوەتە ئاستی چاكسازییەكی بەرفراوان كە هەموو كەرتەكان بگرێتەوە، بەڵام لەلایەن كابینەی مەسرور بارزانییەوە وەكو بناغەیەك بە ئاڕاستەی چاكسازی وێنا دەكرێت، لەم یاسایەدا بە بڕگەیەك حكومەت ناچاركراوە ئەو قەرزانە لە كۆمپانیا‌و سەرمایەداران وەربگرێتەوە كە پێشتر پێیداون. وەزارەتی دارایی لەسەر بنەمای یاساكەی پەرلەمان لە رۆژی 28/1/2020دا رێنمایی دیاریكرد، تێدا ماوەی سێ مانگی دیاریكرد بۆ ئەوەی كۆمپانیا‌و سەرمایەداران قەرزەكانیان بگەڕێننەوە بۆ حكومەت، بەپێی فەرمانەكە ئێستا قەرزارەكان كەمتر لە هەفتەیەك مۆڵەتیان لەبەردەمدایە بۆ ئەوەی پارەكان بۆ حكومەت بگەڕێننەوە، بەپێچەوانەوە حكومەت دەتوانێت دەست بەسەر ئەو موڵك‌و ماڵانەدا بگرێت كە وەكو بارمتە (رهن) بۆ وەرگرتنی قەرز لای حكومەت دایانناوە، چ وەرگرتنەوەی قەرزەكان، چ دەستگیرتن بەسەر بارمتەی كۆمپانیاكان لە هەردوو حاڵەتەكەدا ئەگەر بڕیارەكە وەزارەتی دارایی وەكو خۆی جێبەجێ بكرێت حكومەت لەم زەمەنی قەیرانەدا هەندێك داهاتی بۆ دەگەڕێتەوە. لەنێوان ساڵانی (2007 بۆ 2011) كاتێك ئابوری كوردستان بوژانەوەی بەخۆوە دەبینی (واتە بەرلەوەی بەغداد بەشەبودجەی هەرێم ببڕێت) كۆمپانیاو بازرگانەكان لەڕێگەی بانكە بازرگانییەكانەوە قەرزیان لە حكومەتی هەرێم وەرگرت. كۆی قەرزەكە (751 ملیار) دینارەو بە جیاوازی ئەو سودەی چوەتە سەری لە ئێستادا گەیشتوەتە زیاتر لە (یەك ترلیۆن) دینار، رێژەی سودی قەرزەكە كە حكومەت لەسەر كۆمپانیا‌و سەرمایەدارەكان دایناوە لە (3% بۆ 11%) دەستپێدەكات.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو) كە لەچەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەستی كەوتووە، نزیكەی (150) كۆمپانیا‌و سەرمایەدار سودمەندبوون لە وەرگرتنی ئەو قەرزەی حكومەت كە لەبنەڕەتەوە بۆ مەبەستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری بووە بە هاوڵاتیان. یاسای چاكسازی لە موچەدا یاسای چاكسازی كە لە پەرلەمان دەرچووە، بەشێكیشی تایبەت كراوە بە چاكسازی لە موچەی خانەنشینی پلەباڵاكان‌و رێكخستنەوەی موچەی خانەنشینی كەسوكاری شەهیدان‌و زیندانییە سیاسییەكان، ئەم یاسایە دوای پەسەندكردنی تائێستا نەخراوەتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام ئەگەر بخرێتە بواری جێبەجێكردنی پێشبینی دەكرێت بڕی نزیكەی (20 ملیار) دینار هات بۆ حكومەت بگەڕێنێتەوە. حكومەت چۆن خۆی لە قەیرانەكە رزگار دەكات ؟ ئەوەی لەم راپۆرتەدا باسكرا، هەندێك رێوشوێنن كە (درەو) بەدواداچوونی بۆ كردوون‌و دەكرێت حكومەت بەر لەوەی بیر لە دەستكاریكردنی موچەی موچەخۆران بكاتەوە، پەنایان بۆ ببات بۆ زیادكردنی سەرچاوەكانی داهاتی خۆی. فازڵ نەبی بریكاری پێشووی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمیش وەكو كەسێكی شارەزای بوارەكە هەندێك رێگەی پێشنیازكردووە بۆ حكومەت تاوەكو بتوانێت لەم قەیرانەدا سودیان لێ ببێنێت، كە ئەمانەن: •    پێویستە حكومەتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت دابنیشێت‌و هەوڵ بدات دانەوەی مستەحەقاتی كۆمپانیاكان هەندێك دوابخات تا نرخی نەوت بەرز دەبێتەوەو ئەوانیش ئامادەن ئەو كارە بكەن، چونكە دۆخی ئابوری لە ‌جیهان تێكچووەو نرخی نەوت دابەزیوە.  •    پێویستە حكومەت فشاری زیاتر لە گومرگەكان بكات، تاوەكو هەوڵەكانیان چڕبكەنەوە بۆ كاركردن‌و هەموو داهاتەكە بۆ وەزارەتی دارایی بگەڕێننەوە.  •    حكومەتی هەرێم زەویی زۆری هەیەو زۆر گەورەن، بەهای هەندێكیان ڕەنگە بگاتە ملیارێك دۆلار، ئەوانە بفرۆشن لە ڕێگەی موزایەدەی ڕاستەوخۆوە، چونكە دۆخی ئابووری باش نییە و لەجیاتی ئەوەی ئەو زەویانە بەلاش بدرێتە وەبەرهێنەران بفرۆشرێن بۆ خەرجیی حكومەت. . ناكرێت زەویەكی باش بە بەلاش بدرێتە وەبەرهێنەر (لە بەغداد پێشتر ئەم هەنگاوە جێبەجێكراوە). •    پێویستە حكومەت بە سیاسەتی خۆیدا بچێتەوە بۆ ئەوەی ئەم دوو سێ مانگەی داهاتوو بتوانێ دۆخەكە بەئاسانی تێ پەڕێنێت، جگە لەوەش، پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ بەغدا هەبێت بۆ ئەوەی بتوانێت بەبێ كێشە بەشی خۆی وەرگرێت. قەیران وەكو میراتێكی بەجێماو قەیرانی دارایی‌و ناشەفافی سەرچاوەكانی داهات لە هەرێمی كوردستان بە پلەی یەكەم لە ئەستۆی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئێستای هەرێمی كوردستاندا، ئەو پێش ئەوەی پۆستی سەرۆكی هەرێم وەرگرێت، ماوەی (17 ساڵ) سەرۆكی حكومەت بووە، مەسرور بارزانی ماوەی (9 مانگ)ە دەستبەكاربووە، سەرباری ئەوەی نێچیرڤان‌و مەسرور هەردوكیان لەناو یەك مەنزومەی خێزانیدان، بەڵام بەرپرسیارێتی (17 ساڵ) سەرۆكایەتی حكومەت بەراورد ناكرێت بە (9 مانگ). مەسرور بارزانی خۆشی چەندجارێك لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیراندا باسلەوەدەكات ئەو قەیرانانەی كە ئێستا دوچاری كابینەكەی بوەتەوە، بە میراتی لە كابینەكانی پێشووەوە بۆی ماوەتەوە. نێچیرڤان بارزانی كە بە ئەندازیاری بڕینی موچەی فەرمانبەران لەژێر ناوی "پاشەكەوتی موچە" دادەنرێت، لە كۆتایی تەمەنی (17 ساڵیی) خۆیدا لە پۆستی سەرۆكی حكومەت، پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەرانی هەڵگرت، بەوەش گورزێكی بەهێزی لە كەمەری مەسرور بارزانی ئامۆزی دا، كە دوای ئەو پۆستی سەرۆكی حكومەت وەرگرت، هەندێك والێكدەدەنەوە ئەو هەنگاوەی نێچیرڤان بارزانی بۆ ئەوە بوو، مەسرور بارزانی دوای خۆی نەتوانێت بەئاسانی دەست بۆ رێكخستنەوەی موچەی فەرمانبەران ببات‌و دەرفەتی ئەوەی نەبێت جارێكی تر پەنا بۆ پاشەكەوتی موچە بباتەوە. سەرباری ئەمە، نێچیرڤان بارزانی ئەندازیاری ئابوری سەربەخۆی هەرێمی كوردستان بوو، كە ئەو بیرۆكەیە وایكرد بەغداد بەشە بودجە‌و موچەی هەرێم ببڕێت‌و ئەوەی ئێستا هەیە درێژكراوەی ئەو قۆناغە‌و بڕیارەكەی نێچیرڤان بارزانییە، نێچیرڤان لەڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم دور لە چاوی بەغداد دەستكەوتی ئەوەی دەستكەوت بەتەواوەتی جڵەوی كەرتی نەوت بكات، بەجۆرێك ئێستاشی لەسەربێت كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی حكومەت دەكات هێشتا ئەو هەژمونی بەسەر بواری نەوتدا هەیە، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە ئێستا مەسرور بارزانی دەیەوێت بەشێوەیەكی تەواوەتی نەوتی هەرێم رادەستی بەغداد بكات، بۆ ئەوەی لەو رێگەیەوە كۆتایی بە دەستڕۆیشتوویی نێچیرڤان بهێنێت. سەرباری ئەوەی بەشی زۆری ئەو قەیرانانەی كە ئێستا روبەڕووی حكومەت بووەتەوە ریشەیان بۆ كابینەكانی پێشوو دەگەڕێتەوە، بەڵام هیچ بەهانەیەكیش نییە بۆ ئەوەی مەسرور بارزانی چاكسازییەكی گشتگیر ئەنجامبدات‌و یەكەم ئەزمونی سەرۆكایەتی خۆی لە حكومەت لە شكستهێنان رزگاربكات، بەتایبەتیش كە ناونیشانی چاكسازی لەسەر كابینەكەی داناوە.

(درەو): "بەهۆی ئەو زیانانەی كردوویەتی كۆمپانیای دانە غاز بە نیازە پشكەكانی بفرۆشێت، ئەگەر دانە غاز هەوڵبدات بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاری لەو گرێبەستەی لەگەڵ حكومەتی هەرێم ئەنجامیداوە، ئەوا ئابوری هەرێم ڕووبەڕووی گورزێكی نوێ‌ دەبێتەوە، لەكۆتایی ساڵی 2019وە حكومەتی هەرێم دەستیكردووە بە دواخستنی گێڕانەوەی قەرزە شایستەكانی كۆمپانیا و وەبەرهێنەران، كۆمپانیای دانە غازو هیلال داوای 11 ملیار دۆلاریان لەحكومەتی هەرێم كرد وەك قەرەبووی ئەو زیانانەی پێیان گەیشتووە، چاودێران پێشبینی دەكەن هەرێمی كوردستان دووچاری كورتهێنان بێت لەپێدانی مووچەی فەرمانبەران، ئەوەش سەردەكێشێت بۆ توڕەیی زیاتری شەقام‌و ڕەنگە لەكۆتایدا ببێتە هۆی تەقینەوەی قەیرانێكی كۆمەڵایەتی فراوان" ئەمە بەشێكە لە راپۆرتێكی شیكاری ماڵپەری عێراقی 24. دەقی راپۆرتەكەی عێراقی 24  هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی گورزێكی ئابوری نوێ‌ دەبێتەوە، دانە غاز بەنیازە پشكە داراییەكانی بۆ فرۆشتن بخاتەڕوو  كۆمپانیای دانە غازی ئیماراتی ڕایگەیاند، كۆمپانیاكەیان لەمیانی كۆبونەوەی ساڵانەی كۆمەڵەی گشتی كۆمپانیاكە ڕەزامەندی پشكدارەكانی بەدەستهێناوە بۆ دەستكردن بە دیراسەیەك بۆ لێكۆڵینەوە لەبارەی سودەكانی جیاكردنەوەی كاری گەڕان‌و بەرهەمهێنان لە كۆمپانیایەكی سەربەخۆی نوێ‌، بەجۆرێك ئەویش بخرێتە چوارچێوەی بازاڕی ئەبوزەبی بۆ كاغەزی دارایی. ئەوەش مانای وایە كۆمپانیاكە بەنیازە پشكە دارییەكانی( موڵكەكانی) بفرۆشێت، بەهۆی ئەو زیانانەی بەم دواییە بەدەستییەوە دەناڵێنێت. كۆمپانیاكە لەبەیاننامەیەكدا كە لەپێگەی تایبەتی خۆی بڵاویكردووەتەوە، دەڵێت: بەپێی ئەو ڕێوشوێنە پشكدارانی ئێستا پشكیان دەبێت لەهەردوو كۆمپانیا جیاوازەكە، كە یەكێكیان تایبەتمەند دەبێت بە كاری گەڕان‌و بەرهەمهێنان، كە پرۆسەكانی كۆمپانیاكە دەگرێتەوە لە هەرێمی كوردستانی عێراق‌و میسر، كۆمپانیاكەی تریش تایبەتمەند دەبێت لەبواری گواستنەوەو چارەسەركردن، كە پرۆسەكانی پرۆژەی غازی ئیمارات لەخۆ دەگرێت‌و پەیوەستە بە پرسی ناوبژیوانی و قەرەبووكردنەوە. دانا غاز كۆمپانیایەكی كەرتی تایبەتەو لەبواری غازی سروشتی لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست كاردەكات، لە كانوونی یەكەمی ساڵی 2005دا دامەزراوە، لە ڕیزی كۆمپانیاكانی بازاڕی ئەبوزەبییە بۆ كاغەزی دارایی.  كۆمپانیای دانا غازو هیلال داوای 11 ملیار دۆلاریان لەحكومەتی هەرێم كرد وەك قەرەبووی ئەو زیانانەی پێیان گەیشتووە،  لەئەنجامی پێنەدانی شایستە داراییەكانی چەند ساڵی ڕابردوویان، هەروەك ئەو دوو كۆمپانیایە توانیان لەساڵی 2015 سكاڵایەكی تر لە حكومەتی هەرێم ببنەوە كە لە لەندەن تۆماریان كردبوو لەسەری.  بەوپێیەش دوو ملیار دۆلاریان وەرگرت وەك قەرەبووی پابەندنەبوونی حكومەتی هەرێم بە بڕگەكانی ئەو گرێبەستەی لەگەڵ ئەو دوو كۆمپانیایە ئیمزای كردووە، كە لەبواری وەبەرهێنانە وزە لە هەرێم كاردەكەن. حكومەتی هەرێم قەرزی كۆمپانیا ئیماراتییەكان بەشێوەی سولفە دەدات، بەڵام لەئێستادا زیانەكانی، كۆمپانیاكە ناچاری دەكات كە پشكەكانی بفرۆشێت بۆ كەمكردنەوەی ئەو زیانە بەردەوامەی لەساڵی 2007وە بەدەستییەوە دەناڵێنێت. ئەگەر كارەكانی دانا غاز پەكی بكەوێت، یاخود هەوڵبدات بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاری لەو گرێبەستەی لەگەڵ حكومەتی كوردی ئەنجامیداوە، ئەوا ئابوری هەرێم ڕووبەڕووی گورزێكی نوێ‌ دەبێتەوە.  پسپۆڕان پێیانوایە، هەرێمی كوردستان خاوەنی لاوازترین ئابورییە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، بەجۆرێك هیچ توانایەكی نییە لەپەنابردن بۆ سود وەرگرتن لە دراوی یەدەگی سیادی عێراق كە 60 ملیار دۆلارە‌و، باری شانی گران بووە بە قەرز كە لە 10 ملیار دۆلار تێپەڕدەكات‌و نزیكەی 70% تێكڕای بەرهەمی ناوخۆییەتی. هەروەها ناتوانێت دانوستان بكات بۆ بەدەستهێنانی قەرزی سیادی یان چەردەی هاوكاری.  هەرێمی كوردستان لەكۆتایی ساڵی 2019وە دەستیكردووە بە دواخستنی گێڕانەوەی قەرزە شایستەكانی وەبەرهێنەران لەسەری بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە. بانكی "البحر المتوسگ"یش، گورزێكی ئازاربەخشی ئاراستەی هەرێمی كوردستان كرد دوای سڕكردنی بڕی یەك ملیار دۆلار، كە هەرێم لەڕێی پرۆسەیەكی نایاساییەوە لە لوبنان گلیدابووەوە. چاودێران وایدەبین،  هەرێمی كوردستان دووچاری دۆخێكی كارەستاوی ئابوریی ببێت، لەئەنجامی قەرزە كەڵەكەبووەكانی‌و، كۆمپانیا وەبەرهێنەكانیش داوای قەرزەكانیان بكەن، كە پێشبینی دەكرێت حكومەتی هەرێم نەتوانێت بیانداتەوە. پێشترو لەدوو ساڵی ڕابردوودا هەرێمی كوردستان خۆپیشاندانی فراوانی بەخۆوە بینی بەهۆی قەیرانی ئابورییەوە، بەڵام هێزە كوردییەكان لەڕێی بەكارهێنانی توندوتیژییەوە ڕووبەڕووی بونەوە. چاودێران پێشبینی دەكەن هەرێمی كوردستان دووچاری كورتهێنان بێت لەپێدانی مووچەی فەرمانبەران، ئەوەش مانای توڕەیی زیاتری شەقام‌و ڕەنگە لەكۆتایدا ببێتە هۆی تەقینەوەی قەیرانێكی كۆمەڵایەتی فراوان. سەرچاوە: عێراقی 24

درەو:  مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ڕاسپێردراوی عێراق سەرقاڵی گەڕێكی تری دانوستانە لەگەڵ هێزە شیعییەكان، ئەمجارە بە لیستێكی جیاواز لەناوی ئەو كاندیدانەی لەدوو ڕۆژی ڕابردوو بڵاوكرانەوە، لەگەڵیان دادەنیشێت.  ئەم هەنگاوانەی كازمی دوای ئەوە دێت، زۆرینەی ئەو ناوانەی كاندیدی كردبوون بۆ وەرگرتنی وەزارەتەكان لەلایەن هێزە شیعییەكانەوە ڕەتكرانەوە، هاوكات هەندێك لەهێزو لایەنە سونییەكانیش دابەشكردن‌و ئەنجامدانی گۆڕانكاریان لە هەندێك لە وەزارەتەكان ڕەتكردەوە، بەوپێیەی لەماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا لەپشكی خۆیان بووە. بۆی دیاركراوە بەگوێرەی سەرچاوە ئاگادارەكان، لایەنە شیعییەكان بەكازمی_یان ڕاگەیاندووە: پێویستە كاندیدەكانی كابینەكەی لەو ناوانە هەڵبژێرێت كە بۆیان پێشنیاز كردووە، نەك لەدەرەوەی ئەو لیستەو بەبێ‌ گەڕانەوە بۆ بڕیارو پرس ‌و ڕاوێژی ئەوان. بەشێك لەهێزە سیاسییەكان ڕەخنەی ئەوە لەكازمی دەگرن، زۆرینەی ئەو ناوانەی كاندیدی كردووە بۆ وەزارەتەكان لاوازن‌و هەندێكیشیان دووبارەن‌و چانسیان زۆر كەمە لەپەرلەمان تێبپەڕن، ئەوەش ڕەنگە وابكات كازمی فریای ئەوە نەكەوێت جارێكی تر كۆمەڵێك ناوی تر پێشكەش بە پەرلەمان بكات، بەتایبەت كە نیوەی ئەو ماوە دەستورییەی لەبەردەمیدایە بۆ پێشكەشكردنی كابینەكەی بەرەو تەواوبوون دەچێت. ڕەتكردنەوەی زۆرێك لەناوی كاندیدەكان‌و بەردەوامی ناكۆكی لایەنەكان لەسەر هەندێك لەوەزارەتەكان،   ئەركی كازمی هێندەی تر ئاڵۆزكردووە، بەجۆرێك هەندێك بەدووری نازانن هەمان چارەنوسی (محەمەد عەلاوی)هەبێت، ئەوە لەكاتێكدایە تائەم ساتەش لایەنە شیعییەكان پشتیوانی دەكەن بۆ تێپەڕاندنی حكومەتەكەی لەپەرلەمان.  ناكۆكییەكە توندە لەدیارترین ئەو وەزارەتانەی ناكۆكییان لەسەرە، (نەوت‌و دەرەوەو كارەباو دارایی‌و بەرگری‌و ناوخۆو پیشەسازی)ن. كازمی بەنیازبووە كەسانی سەربەخۆ بۆ وەزارەتەكانی بەرگری‌و ناوخۆ دەستنیشابكات، بەڵام فشاری لایەنە شیعی و سونییەكان ناچاری كردووە پاشگەزبێتەوە لەو بیرۆكەیە. دەزگای ئاسایشی نیشتمانی‌و هەواڵگری‌و دەزگا ئەمنیی‌و سەربازییەكانی تریش ناكۆكی توندیان لەسەرە، حزبە سیاسییەكان بەهەموو شێوەیەك ڕەتیدەكەنەوە ئەو پۆستانە بدرێت بە كەسانێك كە ئەوان دیارییان نەكەن.     میدیا عێراقییەكان باس لەكۆبونەوەیەكی چاوەڕوانكراودەكەن كە بڕیارە ئێوارەی ئەمڕۆ بەڕێوەبچێت‌و تێدا كازمی لیستی كابینە نوێیەكەی پێشكەش بە هێزە سیاسییەكان بكات، یەكێك لەو سیناریۆیانەشی قسەی لەبارەوە دەكرێت، پێشكەشكردنی كابینەكەیەتی بە پەرلەمان بەبێ‌ پڕكردنەوەی ئەو وەزارەتانەی كە ململانێی توندی لەسەرە، بەتایبەت وەزارەتەكانی بەرگری‌و ناوخۆو پیشەسازی‌و، كازمی خۆی بەوەكالەت بەڕێوەیان بەرێت، هاوشێوەی نوری مالیكی لەویلایەتی دووەمی سەرۆكایەتیكردنی ئەنجومەنی وەزیراندا.   كازمی وەزعی خراپە بەدر زیادی پەرلەمانتاری هاوپەیمانی سائیرون دەڵێت، تائەم ساتە كازمی لەدۆخێكی سەختدایە، پێویستبوو ناوبراو سود لەئەزموونی ئەوانەی پێشخۆی وەربگرێت‌و، پێشتر لەسەر میكانیزمێك ڕێك بكەوتایە پێش ئەوەی ناوی كاندیدەكان دەستنیشانبكات.   زیادی بە "سۆمەرییە نیوز"ی راگەیاندووە: ئەو فشارانەی لە ڕاسپێردراوانی پێشوو كران، هەمان ئەو فشارانە ڕووبەڕووی كازمی بووەتەوە، بەتایبەت لەلایەن كوردو سوننەوە لەوەی پەیوەستە بە كاندیدە دیاركراوەكانیان بۆ وەزارەتەكان.    ڕاشیگەیاندووە: كازمی میكانیزمی كاركردنی لەدەستداوە، دۆخەكە ناڕەحەت بووە، بەیانی ناوەكان دادەنرێن‌و ئێواران دەگۆڕێن، ئەمەش دۆخی كازمی زۆر ئاڵۆزكردووە تا ئەم ساتە. بەدڵی حزبەكان نەبێت تێناپەڕێت لەبەرامبەردا "دەوڵەتی یاسا" پێیوایە، دەبێت سەرۆك وەزیرانی ڕاسپێردراو ئەو بڕوایەی لابچەسپێت ئەگەر ڕەزامەندی هێزە سیاسییەكان بەدەستنەهێنێت،  ناتوانێت پێكهاتەی حكومەتەكەی تێپەڕێنێت.  خالد ئەسەدی سەركردە لە ئیئتیلافی "دەوڵەتی یاسا" لەچاوپێكەوتنێكدا كە ڕۆژنامەی "ئەلعەرەبی ئەلجەدید" وردەكارییەكەی بڵاوكردووەتەوە، ڕایگەیاندووە: پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت ئاڵۆزە. كازمی ڕووبەڕووی سەختی‌و فشاری جۆراوجۆر دەبێتەوە، هەندێكیان پەیوەستن بە بنەڕەتی پێكهاتەی حكومەت‌و، هەندێكی تریشیان پەیوەستن بەو كەسایەتییانەی پێشنیازكراون بۆ وەزارەتەكان.    بەپێویستیشی زانیووە كازمی ئەو دەرفەتەی لەبەردەمیدایە لەدەستی نەدات‌و، ناتوانێت كابینەكەی تێبەپەڕێنێت بەبێ‌ ڕازیكردنی هێزە سیاسییەكان. ئاماژەی بەوەشداوە: دەوڵەتی یاسا لەبنەڕەتەوە تێبینی هەبووە لەسەر ڕاسپاردنی كازمی، بەڵام بەهۆی ڕەزامەندی زۆرینەی شیعەوە پەسەندی كردووە. تەئكیدیشی كردووە:  بەردەوامیی دەستوەردانی دەرەكی وڵاتانی كاریگەر لەعێراق ڕۆڵی دیاری هەیە لەپێكهێنانی حكومەت، بەدیاركراوی دەستوەردانی  ئێران‌و ئەمریكا.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف – فازڵ حەمەرەفعەت  مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان چانسێكی نوێ تاقیدەكاتەوە، دەیەوێت نەوتی هەرێم بەتەواوەتی رادەستی بەغداد بكات، بەمە لەلایەك كێشەی موچە بۆ هەمیشە لەكۆڵی خۆی بكاتەوە، لەلایەكی تریش دۆسیەی نەوت لەدەستی نێچیرڤان بارزانی دەربهێنێت، ئەمە پێشنیازێكی نوێیە كە حكومەتی هەرێم دەیەوێت بیخاتە  بەردەم بەغداد. دۆخی دارایی حكومەتی هەرێم لەوپەڕی خراپیدایە، ئەگەر بەغداد پارەكە نەنێرێت بۆ ئەم مانگە 30%ی موچەی فەرمانبەرانی پێدابین دەكرێت، بەمەش حكومەت لە ئیفلاسبوون نزیك دەبێـتەوە، (درەو) لەم راپۆرتەدا وردەكارییەكەی بڵاودەكاتەوە. حكومەت لەبەردەم موفلیسبووندا  حكومەتی هەرێمی كوردستان لە قەیرانێكی قوڵی داراییدایە، راگرتنی پارەكەی بەغداو دابەزینی نرخی نەوت‌و داهاتی ناوخۆ، كابینەی مەسرور بارزانی بەتەواوەتی لە ئیفلاسبوون نزیككردوەتەوە. حكومەتی هەرێم بۆ موچەو خەرجییەكانی تری، مانگانە پێویستی بە (ترلیۆنێك‌و 50 ملیار) دینار هەیە، بەڵام بۆ ئەم مانگە تەنها (271 ملیار) دیناری لەبەردەستدایە.  عێراق پارەكە رادەگرێت ؟ بەپێی نوسراوێك كە رۆژی 1/4/2020 ئەمیندارێتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق ئاڕاستەی نوسینگەی وەزیری دارایی عێراقی كردووە، داواكراوە ناردنی پارە بۆ هەرێمی كوردستان رابگیرێت كە مانگانە (453 ملیار) دینارە. ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران لە نوسراوەكەیدا دەڵێت ئەو بڕە پارەیەی كە لە 1/1/2020وە وەكو موچەی موچەخۆران، بەغداد دەیدات بە حكومەتی هەرێم: •    كۆمپانیای سۆمۆ جەختی كردووە، ئەو بڕە نەوتەی خاوەی رێككەوتنی لەسەركراوە بەپێی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی ساڵی 2019، هەرێمی كوردستان رادەستی نەكردووە. •    لەسەر ئەو بنەمایە، پێویستە وەزارەتەكەتان (وەزارەتی دارایی) خەرجكردنی ئەو بڕە پارەیە بۆ هەرێم رابگرێت‌و، ئەو بڕە پارەیەش كە دوای تەوابوونی ساڵی دارایی 2019 بۆ هەرێم خەرجكراوە، پێچەوانەی یاسایە‌و دەبێت هەرێم بیگەڕێنێتەوە بۆ بەغداد. لەوەڵامی ئەم نوسراوەدا، بەشیر حەداد جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە لەسەر پشكی پارتی دیموكراتی كوردستان ئەو پۆستەی وەرگرتووە، نوسراوێكی ئاڕاستەی ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق كردو تێیدا داوای لێكردن نوسراوێكی نوێ ئاڕاستەی وەزارەتی دارایی بكاتەوەو تێیدا فەرمان بكات بە خەرجكردنی پارەكەی هەرێمی كوردستان، چونكە بەوتەی بەشیر حەداد نوسراوەكەی پێشووی ئەمیندارێتی ئەنجومەنی وەزیران نایاساییە‌و زیان بە یەكڕیزی نیشتمانی لە عێراق دەگەیەنێت. دەركردنی بڕیارەكەی ئەمدواییەی ئەمیندارێتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بۆ راگرتنی پارەی موچەی هەرێمی كوردستان، لێكدانەوەی جیاوازی بۆ دەكرێت، بەتایبەتی لەكاتێكدا كابینەی عادل عەبدولمەهدی دواین رۆژەكانی تەمەنی خۆی بەڕێ دەكات. رێبوار كەریم یەكێك لە پەرلەمانتارە كوردەكانی پەرلەمانی عێراق دەڵێ:" دەركردنی ئەم بڕیارە فشارێكی سیاسی زۆر ئاشكرای (د.عادل عەبدولمەهدی)یە، چونكە تا چەند رۆژێك لەمەوبەر وای دەزانی چانسی بەردەوامبونی هەیە وەك سەرۆك وەزیران". رێبوار كەریم ئاماژەی بەوەكرد، عەبدولمەهدی كە زانی چانسی نەماوە، بۆیە لەماوەی چەند رۆژی رابردوو دوو كاری كرد، یەكێكیان ئەم بڕیارەیەو ئەویتریش راگەیەندراوێكە كە مەبەست لێی ئەوەیە، ئەگەر منیش نەمێنم ئێوە ئەبێ زۆر بەزوویی هەڵبژاردنی پێشوەختە بكەن. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، پێدەچێت بۆ ئەم مانگە ئەو بڕە پارەیە كە (453 ملیار) دینارە، لە بەغداوە رەوانەی هەرێم بكرێت. ئێستا هەموو هەوڵێكی حكومەتی هەرێم بۆ ئەوەیە ئەو بڕە پارەیە بۆ ئەم مانگە رەوانە بكرێت، مانگی داهاتوو كابینەی نوێ پێكدێت‌و بەرپرسانی هەرێم چاوەڕوانی لە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی راسپێدراوی نوێی عێراق ناكەن هەوڵی بڕینی پارەكەی هەرێم بدات. مەسرور بارزانی چانسێكی نوێ تاقیدەكاتەوە (درەو) زانیویەتی، حكومەتی هەرێمی كوردستان كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، لەڕێگەی ئەو وەفدەی كە چەند رۆژی رابردوو ناردی بۆ بەغداد، بەڕوونی بە بەرپرسانی بەغدادی راگەیاندووە: •    هەرێم ئامادەیە تەواوی نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات، واتە كۆی نەوتی بەرهەمهێنراو لە هەرێم نەك ئەو (250 هەزار) بەرمیلەی كە لە بودجەی 2019دا رێككەوتنی لەسەركرا. •    بۆ رادەستكردنی تەواوەتی نەوت بە بەغداد، حكومەتی هەرێم دوو مەرجی داناوە كە ئەمانەن: یەكەم: بەغداد پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق بدات كە مانگانە نزیكەی (950 ملیار) دینار دەبێـت. دووەم: بەغداد خۆی چارەسەری كێشەی قەرزی كۆمپانیاكانی نەوت‌و پارەی دەرهێنانی نەوتی هەرێمی كوردستان بكات. بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، مەسرور بارزانی بەم دەستپێشخەرییە نوێیەی لەگەڵ بەغداد بۆ رادەستكردنی تەواوەتی نەوت بە بەغداد: •    دەیەوێت بەیەكجاری كێشەی نەبوونی موچەی فەرمانبەران لەكۆڵی حكومەتی هەرێم بكاتەوە‌و دۆسیەكە رادەستی بەغداد بكات‌و چیتر لەحاڵی نەبوونی موچەدا هیچ گلەییەك لە كابینەكەی نەكرێت. •    لەلایەكی تر مەسرور بارزانی بەم هەنگاوە دەیەوێت بەتەواوەتی دۆسیەی نەوت لە دەستی نێچیرڤان بارزانی ئامۆزای دەربهێنێت. مەسرور بارزانی كە یەكەمجارە خۆی لە پۆستی سەرۆكایەتی حكومەتدا تاقیدەكاتەوە، لەگەڵ روبەڕووبونەوەی لەگەڵ یەكەم قەیرانی دارایدا، چەندجارێكە لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیراندا باسلەوەدەكات ئەو قەیرانەی ئێستا بەرۆكی كابینەكەی گرتووە، میراتی كابینەكەی پێشووە بۆی بەجێماوە واتە میراتی كابینەكانی (نێچیرڤان بارزانی)یە. نۆ مانگ تێپەڕیوە بەسەر دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، تائێستا مەسرور بارزانی نەیتوانیوە بەتەواوەتی دۆسیەی نەوت لەدەستی خۆیدا جڵەو بكات، سەرباری ئەمە مەسرور بارزانی‌و پارتی دیموكراتی كوردستان هێشتا پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانیان پڕنەكردوەتەوە، شێخ باز سەرۆكی كۆمپانیای كار ئێستا وەكو نوێنەری سەرۆكی حكومەت بۆ كارەباری وزە بەشداری لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیراندا دەكات. "بەغداد موفلیسە" ساڵی 2016 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی كابینەی پێشووی حكومەتی هەرێم سەردانی بەغدادی كرد، دوای گەڕانەوەی لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" بەغداد موفلیسە، پارەی نیە"، ئەم قسەیە هێشتا لە گوێی خەڵكدا دەزرنگێتەوە، دوای ئەم قسەیە نێچیرڤان بارزانی پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەرانی راگەیاند، ئەوكات‌و تائێستا بەغداد موچەی فەرمانبەرانی بەبێ پاشەكەوت‌و دواكەوتن دابەشدەكات. بەڵام پێدەچێت كاریگەری قسەكەی نێچیرڤان بارزانی لە ئێستاوە دەربكەوێت، لەدوای دابەزینی نرخی نەوت‌و دەركەوتنی قەیرانی كۆرۆناوە، قاسەكەی بەغدادیش بەرەو "موفلیسبوون" دەڕوات. موفلیسبوونی ئەمجارەی بەغداد گورزی بەهێز لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەدات، چونكە بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێم بەبێ ئەو  پارەیەی كە مانگانە لە بەغدادەوە بۆی دێت، بەداهاتەكانی خۆی توانای دابینكردنی تەنیا (30%)ی موچەی موچەخۆرانی هەیە. ئەگەر بەغداد بۆ ئەم مانگە پارەكەی نەنێرێت، ئەوا حكومەتی هەرێمی كوردستان بەتەواوی ئیفلاس دەكات. داهاتەكانی هەرێم  سەرچاوەی ئەو داهاتانەی كە ئێستا لەبەردەستی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە، بۆ موچەی ئەم مانگە ئەم بڕە پارانەن: •    (170 ملیار) دینار پارەی هەڵگیراوی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بانكی (RT)ی هەولێر  •    (21 ملیار) دیناری پارەی یارمەتی هاوپەیمانان بۆ لیوا هاوبەشەكانی پێشمەرگە  •    (30 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆ •    (50 ملیار) دیناری داهاتی نەوت (271 ملیار) دینار كۆی گشتی ئەو داهاتەیە كە بۆ ئەم مانگە لەبەردەستی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە. بۆ خەرجی‌و موچە، حكومەتی هەرێم مانگانە پێویستی بە (ترلیۆنێك‌و 50 ملیار) دینار هەیە، بۆ موچەی ئەم مانگەی موچەخۆران پێویستی بە (893 ملیار) دینارە.  واتا حكومەتی هەرێمی كوردستان بەبێ پارەكەی بەغداد بڕی (779 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت لەو پارەیەدا كە پێویستیەتی بۆ دابینكردنی موچەو خەرجی وەزارەتەكان. تەنیا لەو پارەیەدا كە پێویستیەتی بۆ دابینكردنی موچە، بۆ ئەم مانگە حكومەتی هەرێم بڕی (622 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت، واتا توانای دابینكردنی تەنیا (30%ی)ی پارەی موچەی دەبێت‌و (70%)ی پارەی موچەخۆرانی پێدابین ناكرێت. ئەو پارەیەی كە مانگانە بەغداد بۆ موچە رەوانەی هەرێمی دەكات (453 ملیار) دینارە، (12 ملیار) دیناری ئەم پارەیە بەرلەوەی بگاتە كوردستان دەچێت بۆ قەرزی بانكە ئەهلییەكان، ئەوەی كە دەمێنێتەوە‌و رەوانەی هەرێم دەكرێت مانگانە بڕی (441 ملیار) دینارە. ئەگەر ئەم مانگەش بەغداد بڕی ئەو (441 ملیار) دینارە رەوانەی هەرێم بكات، ئەوا كۆی داهاتەكانی هەرێم دەبێتە (712 ملیار دینار)، لەم حاڵەشدا هێشتا حكومەتی هەرێم بۆ موچەو خەرجی بڕی (338ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت، ئەگەر پارەكەی بەغدادیش بدرێت، هێشتا بۆ دابینكردنی موچەی ئەم مانگە حكومەت بڕی (181 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت. وەزارەتی دارایی بەپێی خشتەیەكی وەزارەتی دارایی كە وێنەیەكی دەست (درەو) كەوتووە، بۆ موچەی مانگی رابردوو كە موچەی مانگی (2019/12) ئەو داهاتانەی كە لەبەردەستی وەزارەتی دارایدا بووە، بەم شێوەیە بووە: •    (345 ملیارو 203 ملیۆن) دینار داهاتی فرۆشی نەوت •    (441 ملیار) دینار تەمویلی بەغداد  •    (21 ملیار) دینار تەمویلی هاوپەیمانان •    (91 ملیارو 232 ملیۆن) دینار داهاتی ناوخۆی هەرێم •    (898 ملیارو 555 ملیۆن) دینار كۆی گشتی داهاتەكان بووە كە دراوە بە وەزارەتی دارایی بۆ خەرجكردنی موچە. بەپێی راپۆرتێكی نهێنی تیمی ئەنجومەنی وەزیران كە خراوەتە بەردەست سەرۆكی حكومەت‌و وێنەیەكی دەست (درەو) كەوتووە، داهاتی خەمڵێنراوی مانگی چوار لە كۆی ( 939) ملیۆن دۆلارەوە بۆ (520 ملیۆن) دۆلار كەمیكردووەو بەم شێوەیەی لێهاتووە: * داهاتی نەوت: هەرێم رۆژانە (435 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردە دەكات، داهاتی مانگێكی فرۆشی نەوت بە (20) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، دەكاتە (261 ملیۆن) دۆلار، لەم بڕە: -    60 ملیۆن دۆلار بۆ كۆمپانیای رۆزنەفت -    30 ملیۆن دۆلار بۆ توركیا، ئەمە مافی گواستنەوەی نەوتەكەیە  -    50 ملیۆن دۆلار بۆ قەرزی توركیا  -    120 ملیۆن دۆلار دەمێنێتەوە كە (50%) بۆ كۆمپانیای بەرهەمهێن دەچێت، واتە هەرێم لە مانگی (4) تەنها (60 ملیۆن) دۆلاری بۆ دەمێنێتەوە لە فرۆشی نەوت، (ئێستا كە نرخی نەوت دابەزیوە، ئەم پێشبینییەی تیمەكەی حكومەت كورتتریش دەهێنێت) -    داهاتی ناوخۆ بەپێی خەمڵاندنی وەزارەتی دارایی بۆ مانگی (4) تەنها (60ملیۆن) دۆلار دەبێت، (ئەم داهاتەش بەهۆی رێوشوێنەكانی كۆرۆناوە ئەم داهاتەش كەمترە لەوەی تیمەكەی حكومەت پێشبینی كردووە). -    ئەگەر بەغداد بۆ مانگی (4) پارە وەكو خۆی بنێرێت (383 ملیۆن) دۆلار. -    17 ملیۆن دۆلار هاوكاری هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی  -    كۆی گشتی داهاتی خەمڵێنراو بۆ مانگی (4) دەكاتە (520 ملیۆن) دۆلار. -    ئەگەر بەراوردی داهاتی مانگی (1) بە مانگی (4 ) بكەین، تەنیا لە داهاتەكانی ناوخۆو نەوتدا، حكومەت بڕی (419 ملیۆن) دۆلاری لەدەستداوە.    پێشنیاز بۆ موچەی مانگی چوار  لیژنە باڵاكەی ئەنجومەنی وەزیران پێشنیازی كردووە لە مانگی (4)دا كە داهاتی گشتی (520) ملیۆن دۆلار دەبێت (ئەمە ئەگەر پارەكەی بەغدادیشی لەسەر بێت)، بڕی (475 ملیۆن) دۆلاری بۆ موچە تەرخان بكرێت كە خۆی پێویستی بە (755 ملیۆن) دۆلار هەیەو (45 ملیۆن) دۆلاریش بۆ میزانیەی تەشغیلی بێت. راپۆرتەكە سێ پێشنیازی خستوەتە بەردەم سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بۆ پێدانی موچە، وا دەردەكەوێت سەرۆكی حكومەتی هەرێم پێشنیازی یەكەمی قبوڵكردووە. پێشنیازی یەكەم دەڵێ:" بەهیچ شێوەیەك باسی كەمكردنەوەی موچە نەكرێت، چونكە یاسای چاكسازی ئامادە نیەو پارەیەكی زۆریشمان بۆ ناگەڕێتەوەو موچە لە ماوەی (30 )رۆژدا دابەش نەكرێت، بەڵكو (45) رۆژ یان (60) رۆژ جارێك بێت".