ئامادەكردنی: بارام سوبحی كۆندا لیزا رایس وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا لە (2005) تا (2009)، لە بیرەوەرییەكانیدا بەناونیشانی هیچ شەرەفمەندییەك لەوە بەرزتر نییە، هەڵوێستی خۆی لەبارەی سەركردە عێراقییەكان ئاشكرادەكات. ئیبراهیم جەعفەری بە كەسێك ناودەبات كە شایستەی سیاسەت نەبێت. لەبارەی ئەیاد عەلاوی دەڵێت: لە كاتی مشتومڕدا زۆر پشوو درێژ نەبوو. دەربارەی نوری مالیكی دەڵێت: كەسێك بوو لە قسەكردندا حەزی بە راشكاوی‌و توندی دەكرد، منیش بەو خەسڵەتەی سەرسام بووم. لە ساڵی (2011)، رایس بیرەوەرییەكانی بەناونیشانی (No Higher Honor) بڵاوكردەوە، ساڵی دواتریش بە زمانی عەرەبی‌و لەدوو توێی (850) لاپەڕەدا بڵاوكرایەوە. ئەو زانیارییانەی لەم راپۆرتەدا هاتوون لە وەرگێڕانە عەرەبییەكەوە وەرگیراوە. سیستانی‌و فرانكلین ئایەتوڵا عەلی سیستانی گەورە مەرجەعی شیعەكانەو لە شاری نەجەف دەژێت، رایس لەبارەی سیستانیەوە دەڵێت: سیستانی یەكێك بوو لە ئیمامە زۆر رێزلێگیراوەكانی تایەفەی شیعە. بۆمان دەركەوت پیاوێكی خاوەن كەسایەتی‌و ریزپەڕە. سورە لەسەر بنەمای "خۆبەدورگرتن" لەلای پیاوانی ئاینی، بڕوای وایە پێویستە پیاوە ئاینییەكان خۆیان لە رۆڵبینینی فەرمی لە سیاسەتدا بەدوربگرن. ئەمەش بەتوندی پێچەوانەی پیاوە ئاینییە دەسەڵاتدارەكانی ئێرانە. رایس دەڵێت: كاتێك سیستانی قسەی دەكرد، قسەكانی بە بایەخ‌و كاریگەر بوون. بەڵام ئەوەی مایەی گاڵتەجاڕی بوو ئەوە بوو ئامادەنەبوو چاوی بەهیچ كەسێكی غەیرە دینی خۆی بەتایبەتی بیانییەكان بكەوێت، لەبەرئەوە ئێمە پەیوەندی راستەوخۆمان لەگەڵیدا نەبوو. كوڕەكەی كەناڵێك بوو بۆ گواستنەوەی ئەو بیروبۆچونانەی كە ئێمە بۆ پێشكەوتن لەعێراقدا بەوپەڕی گرنگمان دەزانی، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو پیاوە پڕ لەڕەمز‌و رازە لەكێشەكانیدا لایەنێكی گونجاویشی بۆ ئێمە هەبوو، چونكە دەنگێك بوو لەپێناوی دیموكراسیەت‌و جیاكردنەوەی ئایین لە كاروبارەكانی دەوڵەتدا. ئێمە لەنێوان خۆماندا ناومان لێنابوو (بنجامین فرانكلین*)ی عێراق- ئەو پیاوە دانایەی هیچ پۆستێكی وەرنەگرت، ئارەزوی هەڵبژاردنیشی بۆ پۆستێك نەدەكرد. * (بنیامین فرانكلین: 1706 – 1790) نوسەرو داهێنەرو دیبلۆماتكارێكی ئەمەریكی بوو، لەپێناوی سەربەخۆیی‌و یەكخستنی ویلایەتەكاندا كاری دەكرد. ساڵی (1776) بەشداری لە داڕشتنی بەیاننامەی سەربەخۆییدا كرد، چەندین داهێنانی هەبوو، وەلێ‌ رەتیكردەوە هیچ سودێكی مادی لە داهێنانەكانی وەربگرێت، چونكە دەیووت: ئەو كارانەم بۆ ئاسودەیی كۆمەڵگاكەمانە، من هەموو ئەمەریكییەكانم بەبێ‌ جیاوازی خۆشدەوێت. رایس ئەزمونی سێ‌ دیداری خۆی لەگەڵ جەلال تاڵەبانی سەرۆك كۆماری عێراق (2005 - 2014) دەگێڕێتەوە. لەبارەی كەسایەتی سیاسی مام جەلال (1933 - 2017) دەڵێت: جەلال تاڵەبانی لە هەموو شتێك تێدەگەیشت... ئای لەم سیاسەتڤانە! دەستبەجێ‌ بۆم دەركەوت بۆچی ئەم پیاوە كوردە بە كەسایەتی یەكخەری وڵات دەژمێردرێت، چونكە دەزانێت هاوشێوەی باشترین سەركردە لە گەڕەكەكانی شیكاگۆ، یارییەكە بكات. لە بەشێكی دیكەی بیرەوەرییەكانیدا، رایس باس لە ئێوارەخوانێكی لەگەڵ تاڵەبانی دەكات‌و دەڵێت: نان خواردن لەگەڵیدا، ئەزمونێك بوو دەماری گرژ دەكردیت. ئەو بەهەردوو دەستی نانی دەخوارد، پاروی گەورەی گەورەی دەئاخنیە نێو دەمی، هەروەها كەوچكێكی گەورەی بۆ ئەو مەبەستەش بەكاردەهێنا، لەهەمانكاتدا بەهێزەوە پارچەیەك لە مریشكەكەو گۆشتی مەڕەكەی بڕی‌و لەسەر برنجەكەی بەردەمم داینا. لەگەڵ ئەوەشدا وەكو دەوڵەتمەدارو پیاوێكی باش دەركەوت. بەڵێنەكانی بارزانی لە بیرەوەرییەكانیدا رایس لە كۆبونەوەیەكی خۆی دەكات لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان (2005 - 2017) دەكات‌و دەڵێت: بەپێداگرییەوە داوام لە بارزانی كرد كاتێكی زیاتر لە بەغدا بەسەرببات.. ئێمە دەمانویست ئەوو تاڵەبانی توانای خۆیان لە عێراقێكی یەكگرتوودا وەبەربهێنن، بەدیاریكراوی دەمانویست بارزانی لە سەركوتكردنی پارتی كرێكارانی كوردستان (PKK)دا یارمەتیدەر بێت.. هەوڵمدا دنەی شانازی‌و خۆهەڵكێشانی بارزانی بە ڕوخاندنی سەدام حسێن‌و بەخۆنازینی بدەم بەوەی پێمگوت كە: تۆ باوكی دامەزرێنەری عێراقی دیموكراسیت. ئەو گوێیدەگرت‌و بەردەوام بەڵێنی دەدا لەگەڵ سەركردەكاندا لە بەغدا هاوكاربێت، بەڵام بە كەمی پابەندی بەڵێنەكانی دەبوو، ئەو پێویستی بەوە بوو كە هەست بەوە بكات ئەوانیتر رێزی دەگرن، ئەگەرنا ئەوا مەودای نێوان خۆی‌و حكومەتی ناوەندی عێراقی دوردەخستەوە. لەبەرئەوە كۆبونەوەم لەگەڵیدا پێویست بوو، ئەگەر كاریگەریش نەبووبێت. چەلەبی پڕ لە راز ئەحمەد چەلەبی (1944 - 2015) سەرۆكی كۆنگرەی نیشتیمانی عێراق‌و ئەندامی ئەنجومەنی حوكم بوو. رایس لەبارەی چەلەبی دەڵێت: ئەحمەد چەلەبی بوو كەسێكە مایەی ناكۆكی‌و مشتومڕە. بەگوێرەی ئەو زانیارییە هەواڵگرییانەی لەسەر ئەو هەبوون، هیچ گومانێك لەگۆڕێدا نەبوو، كە ئێمە بەمنیشەوە لە گفتوگۆكاندا بە بەرامبەرێكی گرنگمان دادەنا –ئەو تاڕادەیەك گەمەرێكی لێهاتوو بوو. عەلاوی پشوو درێژ نەبوو ئەیاد عەلاوی لەدوای روخانی رژێمی بەعس لە (2004 - 2005) بووە یەكەم سەرۆك وەزیرانی عێراق. رایس لەبارەی عەلاوی دەڵێت: ئەیاد عەلاوی شیعەیەكی عەلمانی بوو، تا ئاستێكی گونجاو توانیبووی ناكۆكییە تایەفییەكان تێپەڕێنێت، ئەو ناكۆكییانە لە زۆر حاڵەتی پێشوتردا هەبوون‌و بوونە هۆی ئەوەی ئۆپۆزسیۆنێكی كارا لە تاراوگە چێ‌ نەكرێت... عەلاوی لە كاتی مشتومڕدا زۆر پشوو درێژ نەبوو، لە هەندێك كاتیشدا كە راوێژی لەگەڵ سەركردەكانی هاوڕێیدا دەكرد تاوەكو بڕیارێك بدەن دانی بەخۆیدا نەدەگرت. سەدر پڕ لە حەماسەت رایس دەربارەی سەرۆكی رەوتی سەدر موقتەدا سەدر دەڵێت: موقتەدا سەدر پیاوێكی ئاینی شیعە مەزەبی رادیكاڵی بوو، وەكو یاریزانێكی پڕ لەحەماسەت‌و خاوەن هەژمونێكی گەورە لەسەر گۆڕەپانی سیاسی عێراق دەركەوتبوو. موقتەدا لەو گەڕەكەی بەناوی باوكییەوە بوو كارە ئاینی‌و سیاسیی‌و سەربازییەكانی بەڕێوەدەبرد، هەزاران لایەنگری عێراقی لەخۆی كۆكردبوەوە، بۆ بەرەنگاربونەوەی هێزەكانی هاوپەیمانان چەكیان هەڵگرت، ئەمەش تەنها پاش چەند رۆژێكی كەم بوو، لەدوای دەستپێكردنی راپەڕینی سووننەكان لە فەلوجە... دواجار سەدر بەغدای بەجێهێشت‌و ئێرانی كردە بارەگای خۆی. جەعفەری بۆ سیاسەت نەدەگونجا ئیبراهیم جەعفەری لە (2005 - 2006) سەرۆك وەزیرانی عێراق بوو. رایس لەبارەی جەعفەری دەڵێت: ئەو پیاوە ناوبانگێكی باشی بە راستگۆیی‌و بوێری هەیە، بەڵام هەڵبژاردنی بۆ سەرۆكایەتی حكومەتی راگوزەر بەهۆی ئەوە نەبوو كە جەماوەرێكی فراوانی هەیە، بەڵكە بەهۆی ئەوەوە بوو كەسێكی دیكە نەبوو خۆی كاندیدبكات... پیاوێكە رەفتارەكانی نامۆن، مامۆستای بابەتە مرۆییەكان بووە لە زانكۆ. . لەكاتی گفتوگۆكانماندا لەگەڵیدا یەك شتم بۆ روون بوویەوە ئەویش ئەوە بوو ئەم پیاوە ئەو كەسایەتییە نییە كە شایستەیی تەواوی بۆ بەڕێوەبردنی عێراق هەبێت. هەموو ئەوەی ئێستاو پێشتریش گومانم پێدەبرد ئەوە بوو، جەعفەری ئەوەندەی كەسێكی گونجاوە بۆ پۆستەكەی لە زانكۆدا، ئەوەندە بۆ سەركردەیەكی سیاسی نەدەگونجا. مالیكی جێگەی متمانە بوو نوری مالیكی بۆ ماوەی دوو خول‌و لەماوەی ساڵانی (2006 - 2014) سەرۆك وەزیرانی عێراق بوو، رایس لەبارەی مالیكی دەڵێت: نوری مالیكی كەسێكی جێگەی متمانە بوو، دەیزانی دەبێت چی كارێك بكات، هەموو بیرۆكەكانی بەرمەبنای تێگەیشتنەكانی بوون، لانیكەم بیرۆكەی هەبوون، ئەوەش جیاوازییەكی سەرسوڕهێنەری بوو لەگەڵ جەعفەرییدا. بە شێوەیەكی گشتی سەرنجم لەبارەی مالیكیەوە باش بوو. ئەو پیاوێكی واقیعیەو كەمێك بە ئینگلیزی دەدوا. ماوەی دور وڵاتیەكەی لە سوریا بەسەربردوە نەوەكو لە تاران، بۆیە پێموابوو بە ئێرانییەكان دەورە نادرێت. كەسێك بوو لە قسەكردندا حەزی بە راشكاوی‌و توندی دەكرد، منیش بەو خەسڵەتەی سەرسام بووم. بەسەرهاتەكەی حەكیم رایس لەبارەی سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی لە عێراق عەبدولعەزیز حەكیم (1952 - 2009) ئەم بەسەرهاتە دەگێڕێتەوە: حەكیم پیاوێكی ئاینی شیعە مەزەبی نەریتپارێز بوو، تەنانەت لەبەرئەوەی من ژن بووم، تەوقەی لەگەڵدا نەكردم. پاش خواردنی نانی ئێوارە لە ماڵی باڵێوزی ئەمەریكا لە بەغدا، حەكیم پێیوتم: خزمەتێكم لە تۆ دەوێت. لە ناخی خۆمدا وتم: دەبێت چی بێت؟ وتی: كچێكی كچەزام هەیە تەمەنی سیازدە ساڵەو تۆی خۆشدەوێ‌. ئایا نامەیەكی كورتی بۆ بنێرم‌و پێی بڵێم كاتێك دەگەڕێیتەوە بۆ ئەمەریكا، لەگەڵ دایكیدا بێنە وەزارەت‌و چاویان بە تۆ بكەوێت؟ حەكیم كاتێك ئەو قسەیەی كرد روخساری بەشێوەیەك گەشایەوە، هەر جدییەتی لێدەباری. حەیران بووم‌و بەبێ‌ دوودڵی لەسەر دیدارەكە رازیبووم. دوای چەند مانگێك، كچەكەزاكەی حەكیم‌و دایكی هاتن بۆ وەزارەتی دەرەوە. كچێكی گەنجی زیرەكی دوور لە ئایین بوو، ملوانكەیەكی لە مل بوو، تیشێرتێكی رەنگ پەمەیی لەبەركردبوو. بەزمانێكی ئینگلیزی رەوان قسەی لەگەڵ كردم. وتی: تۆم لە تەلەفزیۆنەوە بینیوەو دەمەوێت وەكو تۆ ببمە وەزیری دەرەوە. حەكیم هیوایەكی گەورەی بەم كچەزایەی هەبوو. لەوانەیە ئەمەش بەڵگەیەك بێت لەسەر ئەوەی درزێكی بچوك كەوتبێتە ئەو دیوارەوە، كە لەم ناوچەیەدا بەرەنگاری پێشكەوتنی ژنان دەبێتەوە. مۆفەق روبەیعی درۆ دەكات سەبارەت بە كەسایەتی مۆفەق روبەیعی ئەندامی ئەنجومەنی حوكم‌و سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی عێراق، رایس بەسەرهاتی كۆبونەوەیەك لە عەممانی پایتەختی ئوردن دەگێڕێتەوە. لەكاتێكدا مالیكی‌و جۆرج بۆشی سەرۆكی ئەمریكا لە كۆبونەوەیەكی دوو قۆڵیدا بوون، رایس‌و زاڵمای خەلیلزادی باڵێوزی ئەمەریكا لەگەڵ روبەیعیدا دەكەوتنە گفتوگۆ. رایس دەڵێت: كاتێك روبەیعی وتی حكومەت پشتیوانی لە گروپە توندئاژۆكانی شیعە لە دژی سوننە ناكات، سەرم سوڕما. لەوكاتەدا بە توڕەبوونەوە پێموت: یان تۆ درۆمان لەگەڵدا دەكەی یان یەكێك درۆی بۆ كردویت. ستیڤ‌و خەلیلزاد هاتنە ناو گفتوگۆكەمانەوەو پشتیوانییان لە من كرد، بەڵام بە بۆچونێكی نەرم‌و هێمنترەوە. خۆشحاڵ بووم كە ئەوان هاتنە ناو گفتوگۆكەمانەوە، چونكە من سەرباری رێزو سەرسامیم بە مۆفەق، بەڵام دەمویست لەكاتی خۆیدا قسەكە بەنێو چەوانیدا بدەمەوە. لە خۆمم پرسی: تاكەی ئەم جۆرە خەڵكانە كۆنترۆڵی كێشەكان بكەن؟ چیرۆكی زیندانەكەی مەشهەدانی . رایس لە سەردانێكیدا بۆ بەغدا، لە باڵێوزخانەی وڵاتەكەی لەگەڵ سەركردە سوننەكان كۆدەبێتەوە. لەبارەی ئەو كۆبونەوەیەوە ئەم بەسەرهاتەی مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی پارلەمانی عێراق لە (2006 - 2009) دەگێڕێتەوە: كۆبونەوەم لەگەڵ سەركردە سوننەكاندا بە تێبینییەكی نامۆو ناپەسەند دەستی پێكرد. بەتایبەتی ئەو كاتەی سەرۆكی پارلەمانی عێراق مەحمود مەشهەدانی چیرۆكێكی گێڕایەوە كە لەڕوكەشدا وادیاربوو پیاهەڵدانی منە، وەلێ‌ وایكرد پێستی جەستەم سڕ ببێت. مەشهەدانی وتی: كاتێك لەساڵی (2003) شەڕەكە دەستی پێكرد، من لە زیندان بووم. هاوەڵەكانم چاودێری هەواڵەكانیان دەكرد كە باسیان لە ئامادەسازی ئەمەریكاو كۆكردنەوەی هێزەكانی ئەمەریكا دەكرد، هەروەها گوێمان لە قسەكانی تۆ بوو كاتێك هێرشت دەكردە سەر سەدام حسێن. پاشان وتی: وێنەكەی تۆمان لەسەر دیواری زیندانەكە هەڵواسیبوو، ئێمە تۆمان خۆشدەوێ‌. من نازانم ئەم چیرۆكە راستە یان نا، بەڵام شێوازێكی داهێنەرانە بوو، سەرۆكی پارلەمان بۆ خۆناساندنی بەكاریهێنا.  

راپۆرتی: د. سەنگەر سەید قادر* لەمێژووی عێراق و ئەمەریكادا سێ جار دانوستاندنی ستراتیژی كراوە: ١- لە ساڵی ١٩٥٢ كەلەنێوان هاری ترومانی سەرۆكی ئەوكاتی ئەمەریكا ومەلیك فەیسەڵەی دووەم (خاڵی مەلیك) دا ئەنجامدرا كە دواتر یٔەنجامەكەی پێكهینانی هاوپەیمانی بەغداد بوو لەساڵی ١٩٥٥ دا ٢- دووەم دانوستاندنی ستراتیژی لە ساڵی ٢٠٠٢ دا بوو لە نێوان یٔۆپۆزسیۆنی عێراق و یٔەمەریكادا كە دواتر ڕووخانی ڕژێمی سەدام حسێن سەرۆكی كۆچكردوی عێراقی بەدوادا هات ٣- دانوستاندنی سێهەم ساڵی ٢٠٠٨ لە نێوان حكومەتی عێراق بەسەرۆكایەتی نوری كامل مالیكی و ئەمەریكادا بوو كە كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا دواتر سەرهەڵدانی داعشی بەدوادا هات دانوستاندنەكانی عێراق و یٔەمەریكا: بڕیارە یٔێوارەی ڕۆژی ٢٠٢٠/٦/١٠ دانوستاندنەكانی عێراق و یٔەمەریكا لە ڕێگەی ڤیدیۆ كۆنفراسەوە دەست پێبكات بۆ پێداچوونەوە بە ڕێكەوتنامەی ئەمنی نێوان عێراق و یٔەمەریكای ساڵی ٢٠٠٨ پێكاهاتەی وەفدەكە: وەفدی یٔەمەریكا بۆ دانوستانەكانی عێراق و یٔەمەریكا بریتین لە: ١- جێگری وەزیری دەرەوە دەیڤد هێڵ ٢- یاریدەدەری وەزیری دەرەوە دەیڤد شینكەر ٣-فرانس ڤانۆن یاریدەدەری وەزیری دەرەوە ٤-جۆی هود جێگری شینكەر ٥- دەیڤد كۆبلی جێگری یاریدەدەری وەزیری دەرەوە ٦- ماسیۆ تۆلەر باڵوێزی ئەمەریكا لە عێراق. مایك پۆمپیۆی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا خۆی ڕاستەوخۆ سەرپەڕشتی پرۆسەكە دەكات وەفدی عێڕاق بۆ دانوستاندنەكە پێكهاتووە لە : ١-عبدالكریم هاشم وەكیل وەزیری دەرەوە و جیگرەكەی حارس حەسەب ٢-فەرید یاسین باڵوێزی یٔێستای عێراق لە واشنتن ٣- لوقمان. فەیلی باڵوێزی پێشووی عێراق لە واشنتن ٤- فەوزی هەریری سەرۆكێ دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان وەك نوێنەری كورد لەگەڵ وەفدی عێراق بەشداری پێدەكرێت تیمی عێراق ڕاستەوخۆ لەلایە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراقەوە سەرپەرشتی دەكرێت هۆكاری گۆڕانی ستراتێژی ئەمەریكا: دانوستاندنەكان بۆ پێداچوونەوە بە ڕێكەوتنامەی یٔەمنیدا لەسەر داوای یٔەمەریكا بووە لە چوارچێوەی گۆڕانی ستراتیژی یٔەمەریكا دا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و گۆڕانی ململانێكان بەیٔاڕاستەی چین و ڕۆژهەڵاتی دوور چونكە لە ڕابردوودا ستراتیژی یٔەمەریكا لە سەر سێ پایە وەستابوون كە بریتین لە( یٔاسایشی یٔیسرایٔیل و شەڕی دژی تیرۆر و پاراستنی یٔاسایشی ووزە لە ناوچەكەدا) بەڵام یٔێستا یٔەمەریكا چاو بەم ستراتیژەدا دەخشێنێتەوە چونكە ڕوسیا و چین لە سایەی یٔەم. پارێزگاریەدا دەستیان. بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ووزەی ناوچەكەدا گرتووە و یٔەمەش مەترسی بۆسەر یٔاسایشی نەتەوەی ئەمەریكا وهەیمەنەی یٔەمەریكا دروست كردووە لەلایەكی ترەوە یٔێستا یٔەمەریكا پێویستی بە نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەماوە چونكە ڕۆژانە خۆی ١٢.٥ ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت و زیادە لە پێویستی ناوخۆی ڕەوانەی دەرەوەی دەكات هەربۆیە یٔەوەی لە سێ پایەكەی ڕابردوو بۆ یٔەمەریكا گرنگ بوو یٔێستا تەنها ( پاراستنی یٔاسایشی یٔیسرایٔیل) لە پلەی یەكەمی ستراتیژی یٔەمەریكادایە و پرسی یٔاسایشی ووزە و شەڕی دژی تیرۆر پرسی لاوەكین و كاری سەرەكی یٔەمەریكا سنور دانانە بۆ پەلكێشی و فراوانخوازیەكانی چین و ڕوسیا لەناوچەكەدا لەم. چوارچێوەشدا عێراق گرنگیەكی زۆری لەم. ستراتیژە نوێیەدا دەبێت پرۆژەكەی ئەمەریكا بۆ ڕێككەوتن: لە یٔێستادا ڕوسیا دەستی بەسەر سەدا ٦٧% كەرتی ووزەی ( عێراق+ كوردستان)دا گرتووە و لە كۆتای ساڵی ڕابردووشدا چین ڕێكەوتنامەیەكی ٧٠ ساڵەی لەگەڵ عێراقدا یٔیمزا كرد بۆ كڕینی نەوتی عێراق لەبەرامبەر قەرزی درێژ خایەندا كە پێشكەشی عێراقی دەكات لە هەمانكاتدا لەسەر یٔاستی ناوچەی یٔێران و توركیا دەستیان بەسەر كایەی سیاسی و یٔابوری عێراقدا گرتووە لە كاتێكدا بە پێی بڕیاری 1446 و 1483 یٔەنجومەنی یٔاسایش عێراق وەك وڵاتێكی داگیركراو لە لەلایەن. یٔەمەریكاوە ناساندووە لە ڕووی یٔەمنیەوە یٔەمەریكا و هاوپەیمانان بەرپڕسیار بوون لە پاراستنی یٔاسایشی عێراق و لە ماوەی ١٧ ساڵدا یٔەمەریكا نزیكەی ٧ ترلیۆن دۆلاری لە عێراقدا خەرجكردووە بەڵام یٔیستا یٔاسایشی هێزەكانیشی لە عێراق كەوتووەتە مەترسیەوە هەربۆیە یٔەمەریكا دەیەوێت جارێكی تر دەست بەسەر عێراقدا بگرێتەوە نەك بەتەنها پاسەوان بێت بەڵكو دەیەوێت كارەكتەری سەرەكی بێت لە كایەی سیاسی و سەربازی و یٔابوری و ووزەی عێراقدا بۆیە پرۆژەكەی یٔەمجارەی یٔەمەریكا بۆ ڕێككەوتن كە بەهاوكاری چەند ناوەندێكی توێژینەوە یٔامادەكراوە و لە ٣٣ بەند پێك دێت جیاوازە لە ڕێككەوتنەكەی ساڵی ٢٠٠٨ و كەرتەكانی ( سەربازی و یٔەمنی یٔابوری و سیاسی و پەڕوەروەردە و گەشتیاری و ووزە و خوێندی باڵا و تەندروست و پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان دەگرێتەوە) یٔامانجی پرۆژەكە قوڵكردنەوەی پەیوەندیەكانی یٔەمەریكا و عێراق و بەهێزكردنی هاوبەشی نێوانیانە كە یٔەمە دەبێتە هۆی دەرهێنانی عێراق لە ژێر سایەی هەیمەنەی وڵاتانی ناو جیهانی ناوچەی ئەگەڕەكانی بەردەم دانوستاندنەكان: - یەكەم لە گەری ڕێككەوتندا: یٔەگەر عێراق ڕەزامەندی لەسەر پڕۆژەكەی یٔەمەریكا بدات و بگەنە ڕێككەوتن یٔەوا یٔەمەریكا بەپێی پلانێكی ٥ ساڵی بە بڕی ٨٠ ملیار دۆلار هاوكاری عێراق دەكات لە سەر پێخستنەوەی تەواوی كەرتەكاندا و پارێزبەندی یٔەمنی و سەربازی دەبەخشێتە عێراق لە هەر دەستدرێژیەكی دەرەكی و فشار ناوچەی و جیهانی هەروەها یٔاسانكاری بۆ عێراق دەكات كە هاوكاری دارای لە دامەزراوە نێودەوڵەتیەكان و وڵاتانی كۆمەك بەخش وەربگرێت یٔەمەریكا لە ڕووی ژمارەوە هیزەكانی كەم دەكاتەوە و سوپای عێراق بەهێز دەكات و لە ڕووی هەیمەنە و لۆجستیەوە بوونی خۆی لە عێراق بەهێز دەكات كە یٔەمە دەرفەت بۆ بەهێز بوون و دروستبوونی حكومەتێكی سەربەخۆ و خاوەن بڕیار لە بەغداد دەستبەر دەكات، چونكە یٔەمەریكا بەرنامەیەكی مەشق و ڕاهینان و پڕچەك كردنی سوپای عێراقی یٔامادەكردووە و ساڵانە هاوشێوەی یٔیسرایٔیل و پاكستان و میسر بە بڕی ٢ ملیار دۆلار هاوكاری سەربازی سوپای عێراق دەكات - یٔەگەری دووەم: لە یٔەگەر شكست هێنانی دانوستانەكاندا یٔەمەریكا هیزەكانی دەكیشێتەوە بۆ كوردستان و هاوكاری حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات وەك چەقی ستراتیژی یٔەمەریكا و لەكوردستانی باشورە چالاكیەكانی لەشەڕی تیرۆر لە سوریا و عێراق بەڕدەوامی پێدەدات و یٔەگەری دروستكردنی دیفاكتۆیەكی سەربەخۆی لە هەرێم دەبێتە یٔەگەرێكی كراوە لەهەمانكاتدا سزای یٔابوری توند بەسەر عێراقدا دەسەپێنێت و پارەی نەوتی عێراق كە لە بانكی TBI هەڵگیراوە بلۆك دەكات و ڕێگری لە فرۆشتنی نەوتی عێراق دەكات هەڕوەها ڕێگەنادات دامەزراوە نێودەوڵەتیەكانی وەك بانگی نێودەوڵەتی و بانكی دراو هاوكاری عێراق بكەن هاوشێوەی یاسای قەیسەر كە سوریای كردووە بە جەستەیەكی مردوو بەدەست ڕووسیاوە بە هەمان شێوە عێراق مایە پوچ دەكات لە ڕووی دیبلۆماسیشەوە عێراق لە جیهان دادەبڕێت و لە یٔەگەر ڕێكنەكەوتندا دۆخی یٔەمنی عێراق یٔاڵۆز دەبێت و نێردە دبلۆماسیەكان و باڵوێزخانەكان بە تایبەت وڵاتانی یٔەوروپا لە عێراق دەكشێننەوە و هاوشێوەی ڕژێمی سەدامی دوای داگیركردنی كوەیت عێراق لە جووڵە دەكەوێت لە ڕووی یٔەمنیشەوە لە یٔەگەر كشانەوەی یٔەمەریكادا داعش بەهێز دەبێت و لە ماوەیەكی كورتدا دەست بەسەر ناوچەیەكی بەرفراوانی عێراقدا دەگرێت و ڕێكخراوی جیهادی نوێ سەرهەڵدەدەن لە ژێر ناونیشانی جیاوازدا چوونكە مایە پوچ بوونی كەرتی یٔابوری عێراق و لاوازی سوپا و دەستبەسراوی یٔێران وادەكات دۆخی یٔەمنی لە عێراق بتەقێتەوە. قۆناغەكانی ڕێككەوتن: دانوستاندنەكانی عێراق و یٔەمەریكا بە چەند قۆناغێك و چەند خولێكی گفتووگۆ دەبێت كە سەرەتا لەسەر یٔاستی لایەنی تەكنیكی و وردەكاریەكان ڕێكدەكەون و دواتر پرۆژەی ڕێككەوتنەكە بەرز دەكرێتەوە بۆ یٔەنجومەنی وەزیرانی عێراق دوای ڕەزامەندی یٔەنجومەنی وەزیران. ڕێكەوتننەكە یٔاراستەی پەرلەمان دەكرێت چونكە بەپێی یاسای ژمارە ٣٥ ساڵی ٢٠١٥ كە تایبەتە بە یٔیمزاكردنی ڕێكەوتنامە نێودەوڵەتیەكان و مۆركردنی پەیمانە نێودەوڵەتیەكان پەرلەمان. دەسەڵاتی پەسەند كردنی ڕێكەوتنامە و پەیمانامەكانی هەیە نەك یٔەنجومەنی وەزیران و چاوەڕوان دەكرێت ڕێككەوتنەكە یٔەگەر یٔەنجامدرێت لە ماوەی سێ مانگدا كۆتای بێت - هەڵوێستی عێراق لەسەر دانوستاندنەكان: لەسەر یٔاستی نیودەوڵەتی وڵاتانی بەشداری شەڕی داگیركردنی عێراق بەتایبەت بەریتانیا و فەرەنسا و یٔوسترالیا پشتیوانی ڕاستەوخۆی پرۆژەكەی یٔەمەریكا دەكەن بە ناڕاستەوخۆ بەشدارن لە دانوستاندنەكاندا و ڕاوێژیان پێدەكرێت لەسەر یٔاستی ناوخۆی عێراق تا یٔێستا میلیشیاكانی( نوجەبا و حیزبوڵا و عەسایٔیبی یٔەهلی حەق) تەنها بەمەرجێك لەگەڵ دانوستانەكاندان كە ڕێككەوتن بكرێت بۆ دەركردنی تەواوی هێزەكانی یٔەمەریكا لە عێراق وەك لە بەیانامەی ڕۆژی ٢٠٢٠/٦/٢ هاتووە، بەڵام یٔەم ملیشیایانە دەربڕی سیاسەتی یٔێرانن و هەڵوێستەكەیان تەنها لە چوارچێوەی فشاردایە( لە بڕگەی یٔێران و ڕێككەوتنامەكەدا ڕوون دەكرێتەوە) لەسەر یٔاستی سیاسی یٔەوەی تا یٔێستا هەڵوێستی ڕوونی هەبووە موقتەدا سەدرە كەلە بەیانامەی ڕۆژی ٢٠٢٠/٦/٦ مەرجی سەربەخۆی و پاراستنی سەروەری خاكی عێراقی وەك تاكە مەرج دیاری كردووە بەبێ یٔەوەی یٔاماژە بە دەركردنی هێزەكانی یٔەمەریكا بكات لە عێراق بەڵام دەسەتەی سیاسی عێراق كەلە ساڵی ٢٠٠٣ حوكمی عێراق دەكەن لەو ڕاستیە تێدەگەن كە ڕێككەوتن و ڕێكنەكەوتنیش زیان لەبەرژەوەندیەكان دەدات بەڵام زیانی ڕێككەوتن كەمترە چونكە بڕیاری دەركردنی هێزەكانی یٔەمەریكا بڕیارێكی خۆكوژیە و دەبێتە هۆی لاوازبوونی پێگە و دەسەڵاتیان و دووریش نیە كە بەتەواوی لەدەسەڵات دووربخرینەوە چونكە شەقامی عێراقی دژیان دەجوڵێت كاتێك یٔەمەریكا سزا یٔابوری بەسەر عێراقدا دەسەپەێنێت لە لایەكی تریشەوە ئەمەریكا سزا بەسەر یٔەو بەرپرسە عێراقیانەدا دەسەپێنێت، بەڵام لە یٔەگەر ڕێككەوتندا یٔەگەرچی دەسەڵات و پێگەیان لاواز دەبێت بەڵام دەرفەتی مانەوەیان دەبێت لە گۆڕەپانی سیاسی دا بۆیە خۆیان لە پێكادان و ڕەتكردنەوەی ڕێكەوتنامەكە دەپارێزین و بێدەنگی هەڵدەبژێرن - هەوڵوێستی حكومەتی عێراق: گەڕانەوەت هێزەكانی یٔەمەریكا و هاوپەیمانان لەسەر داوای فەرمی حكومەتی عێراق بووە لە ساڵی ٢٠١٤ لە دوای هێرشی داعش واتە بوونی یٔەم. هێزانە تا ٢٠٢٠/١/٥ شەرعی بوو، بەڵام لە كوژرانی قاسم سولەیمانی لە كۆتای ساڵی ٢٠١٩ لە ٢٠٢٠/١/٥ پەرلەمانی عێراق بڕی دەركردنی هێزە بیانیەكانی لە عێراق پەسەند كرد یٔەگەر چی لەناوەڕۆكی بڕیارەكەدا یٔاماژە بەدەركردن و نایاسای بوونی هێزەكانی یٔەمەریكا لە عێراق نەكراوە و تەنها حكومەتی پابەند كردووە بە دانوستاندن بۆ دەركردنی یٔەو هێزانە بەڵام لەسەر یٔاستی نێودەوڵەتی بڕیارەكە گومانی لە شەرعی بوونی هێزەكانی یٔەمەریكا لە عێراق دروست كردووە كە یٔەمە یەكێك بوو لە هۆكارەكانی داواكاری بۆ دانوستاندن و گێڕانەوەی شەرعیەت بۆ بوونی هێزەكانی یٔەمەریكا لە عێراق، لەسەر یٔاستی حكومەتی یٔێستای عێراقیش مستەفا كازمی پشتیوانی مانەوەی هێزەكانی یٔەمەریكایە لە عێراق چونكە چارەنوسی كازمی و حكومەتەكەی پەیوەستە بە سەركەوتنی دانوستاندنەكان. و گەشتەنە ڕێككەوتن لەگەڵ یٔەمەریكادا، بۆیٔەمەش كازمی كازمی تاكتیكی comprise و هاوسەنگی لە نێوان بەرژەوەندی یٔەمەریكا و یٔێراندا بەكار دەهێنێت و لە ڕابردووشدا كازمی لە ساڵی ٢٠١٦-٢٠٢٠ یٔەڵقەی پەیوەندی نیوان یٔەمەریكا و یٔێران بووە - دانوستاندنەكان و چارەنوسی حەشدی شەعبی: بڕیاری یٔەمەریكا بۆ سنورداركردنی نفوزی یٔێران. لە عێراق بە بێ سنورداركردنی دەسەڵاتی حەشدی شەعبی مەحاڵە، بۆیە یٔەمەریكا بەپێی ڕێككەوتنەكە یەكێك لە مەڕجەكانی توانەوەی حەشدی شەعبی دەبێت یٔەمەش لە ڕێگای بەهێز كردنی حكومەت و سوپای عێراقەوە حەشدی شەعبیش لەو ڕاستیە تێدەگات كە لە یٔەگەری ڕێككەوتن یان ڕێككنەكەوتندا چارەنوسیان لەقاڵبدان و توانەوە دەبێت بۆیە دەیانەوێت بە كەمترین زیان لەو پێشهاتە نوێیە ڕزگاریان بێت و لایەنی كەمی دەسەڵاتیان بپارێزن چونكە لەیٔەگەری ڕێككنەكەوتندا یٔیسرایٔیل دەستكراوە دەكرێت بۆ لێدان لە حەشدی شەعبی و هاوكات سزا بەسەر سەركردەكانیاندا دەسەپێنێت و مایە پوچ بوونی یٔابوری عێراق لە یٔەگەر سەپاندنی سزای یٔەمەریكا بەسەر عێراقدا دەكەوێتە یٔەستۆی یٔەو هێزانە و شەقام دژی حەشد و دەستەی سیاسی دەجوڵێت. ڕۆڵی ئيران لە دانوستانەكاندا: پرۆژە نوێیەكەی ئەەمەریكا بۆ عێراق لە یٔێران گەورەتر و فراوانترە و یٔێران ناتوانێت پرۆژەكە ڕابگرێت چوونكە لە ئەگەری ڕێكنەكەوتندا یٔێران كۆمەڵێك زیانی گەورە و كوشندەی بەڕدەكەوێت لەوانە: ١- ئەگەر ڕێككەوتن شكست بینێت بەرژەوەندیە یٔابوریەكانی یٔێران لە عێراق دەكەوێتە مەترسیەوە چونكە سەپاندنی سزای یٔابوری یٔەمەریكا بەسەر عێراقدا بەواتای بەتاڵبونی كاسەی پڕی یٔێران دێت لە عێراق ٢- لە ئەگەر ڕێكنەكەوتندا میلیشیاكانی حەشدی شەعبی كۆتاییان پێدێت و دەپوكێنەوە بە هۆی توڕەی شەقام و سزاكانی یٔەمەریكاوە ٣- لەسەر یٔاستی سیاسی لە ئەگەری ڕێكنەكەوتندا یٔەو دەستە سیاسیەی كە ئيران ١٧ ساڵە بۆ سەپاندنی هەیمەنەی خۆی بەكاریان. دەهێنێت لاواز دەبن و كۆتای هاتنیان یٔەگەرێكی كراوەیە ٤- لە ڕووی یٔاسایشی نەتەوەی یٔێرانەوە كشانەوەی هێزەكانی یٔەمەریكا و سەپاندنی سزا دۆخی عێراق یٔاڵۆز دەكات و یٔاڵۆزبوونی باردۆخی ناوخۆی عێراق مەترسی گواستنەوەی یٔەو یٔاڵۆزیانە بۆ ناوخۆی یٔێران بەهێزتر دەكات ٥- لە یٔەگەری ڕێكنەكەوتندا عێراق دەبێت بە جەستەیەكی مردوو بێ كاریگەر و دەبێت بە بار بەسەر شانی یٔێرانەوە كەلەم. دۆخەی یٔێستادا یٔێران بۆخۆی كێشە و قەیرانی دارای و یٔابوری هەیە لەبەر یٔەو هۆكارانە و چەند هۆكارێكی تر(لە شیكاریەكە سراوەتەوە) یٔێران ناچارە یٔەو پێشهاتە نوێیە قبوڵ بكات و لایەنی كەمی بەرژەوەندیەكانی بپارێزێت و فشار لەسەر ملیشیاكانی هاوپەیمانی بكات كەنەبنە ڕێگر لەبەڕدەم ڕێكەوتنەكەدا، چونكە یٔێران یەكێك بووە لە سودمەنترین هێزەكانی بوونی یٔەمەریكا لە عێراق و بەرهەمی قوربانیدانی یٔەمەریكا لە عێراق چنیوەتەوە هەر بۆیە مانەوەی هێزەكانی یٔەمەریكا لە عێراق لە بەرژەوەندی یٔێرانە یٔەرچی لەسایەی یٔەگەری ڕێككەوتندا یٔەم بەرژەوەندیانە سنوردار دەبێت بەڵام هاوسەنگی كردن لە نێوان بەرژەوەندیەكانی و بەرژوەندی یٔەمەریكادا دەرفەتی لێكتێگەیشتنی یٔەمەریكا و یٔێران زیاد دەكات ڕەنگە ڕێكەوتنەكە ببێتە خاڵی دەستپێكی ڕێكەوتنێكی گشتگیری یٔێران و یٔەمەریكا چونكە یٔێران لەسەر یٔاستی نێودەوڵەتی و ناوخۆی لاوازبووە و لەگەڵ ڕوسیادا لە سوریا كێشەی گەورەی هەیە و لەو ڕاستیە تێگەشتووە كە دەبێت بچێتە سەر مێزی گفتووگۆ بەڵام چاوەڕێی یٔەنجامی هەڵبژاردنەكانی یٔەمەریكا دەكات بۆیە یٔێران لە یٔێستادا ڕەنگە لە قۆناغی ناردنە دەرەوەی شۆڕشەوە بگۆڕێت بۆ قۆناغی هاوسەنگكردن و هاوتەریب كردنی بەرژەوەندیەكانی لەگەڵ یٔەمەریكادا و سەرەتا لە عێراقەوە دەستپێبكات و كازمیش كارتەرێكی بە یٔەزمونی پێكەوە گرێدانی بەرژەوەندیەكانی یٔێران و یٔەمەریكا بووە لە كاتی شەڕی داعشدا و دەتوانێت ڕۆڵی نێوەند گیر بگێڕێت. كوردستان لە دانوستاندنەكانی ئەمەریكا و عێراقدا... دانوستاندنەكانی عێراق و یٔەمەریكا پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەیە بە چەند پرسێكی ستراتیژی پەیوەست بە كوردستانەوە لەوانە پرسی پەیوەندیەكانی هەرێم. و بەغداد و پرسی نەوت و غاز و ناوچە جێناكۆكەكان و هێزەكانی پێشمەرگە و یٔایندەی كوردستان كە بەگشتی لە چەند خاڵێكدا یٔەگەرەكانی سود و زیانەكانی كوردستان لە یٔەگەری ڕێككەوتندا دەخەینە ڕوو، كە ڕێكنەكەوتن زیاتر لە بەرژەوەندی كوردە نەك ڕێككەوتن : ١- لە پرسی پەیوەندیەكانی هەرێم و بەغدادا یٔەگەر یٔەمەریكا و عێراق ڕێكنەكەون یٔەوا یٔەمەریكا هێزەكانی بۆ كوردستان پاشەكشە پێدەكات و كوردستان دەبێت بەچەقی ستراتیژی یٔەمەریكا و پارێزبەندی بۆ هەرێم دروست دەكات ٢- لەپرسی ناوچە جێناكۆكەكاندا یٔەگەر عێراق و یٔەمەریكا نەگەنە ڕێككەوتن یٔەوا ڕێگە نادرێت یٔەوناوچانە بكەوێتە ژێر هەیمەنەی یٔێران و بە بیانوی شەڕی داعشەوە یٔەمەریكا جارێكی تر یٔەو ناوچانە دەخاتەوە ژیر كۆنتڕۆڵی خۆی ٣- لەسەر یٔاستی ناوچەی پێگەی هەرێم یٔەگەر یٔەمەریكا و عێراق ڕێكنەكەون بە هۆی چڕكردنەوەی ستراتیژی یٔەمەریكا لە هەرێم كورد پێگەی بەهێز دەبێت لە هەمانكاتدا بەغداد پێگەی نیودەوڵەتی لاواز دەبێت بەهۆی سزا چاوەڕوانكراوەكانەوە ٤- لە یٔەگەری ڕێكنەكەوتندا یٔەمەریكا نفوز و دەستیوەردانی وڵاتانی ناوچەكە بەتایبەت یٔێران لە كاروباری هەرێم سنوردار دەكات ٥- لەڕووی دارییەوە هاوكاری هەرێم دەكات بۆ یٔەوەی یٔاسایشی هەرێم و هێزەكانی بەهۆی جوڵاندنی شەقامەوە نەكەوێتە مەترسیەوە - لەیٔەگەری ڕێكەوتندا ١- ئەگەر یٔەمەریكا و عێراق بگەنە ڕێككەوتن یٔەوا پرۆژەی یٔەمەریكا دروستكردنی عێراقێكی بەهێز و دەسەڵاتێكی ناوەندیە كە یٔەمە پێگەی هەرێم لاواز دەكات ٢- لە ئەگەری ڕێكەوتندا كوردستان ڕۆڵی ستراتیژی خۆی لە دەستدەدات و سەرنجی یٔەمەریكا لەسەر بەغداد دەبێت ٣-پرسی ناوچە جێناكۆكەكان لەژێر دەسەڵاتی بەغدادا دەهێلدرێتەوە ٤- پرسی بەڕێوبردنی ووزە و خاڵە گومرگیەكان دەخرێتەوە ژێر دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندی بەڵام لەئەگەری ڕێكەوتن و ڕێكنەكەوتنیشدا چەند گۆڕانكاریەك ڕوودەدات لەوانە نفوزی توركیا و ڕوسیا بەسەر كەرتی ووزەی هەرێمدا سنوردار دەكرێت و هاوكاری و مەشق ڕاهێنانی زیاتر بە هێزەكانی پێشمەرگە دەكرێت، یٔەمەریكا هێزەكانی لە عێراق كەمدەكاتەوە دەر یٔەنجامەكان: ١- یٔەگەری گەشتن بە ڕێككەوتنی یٔەمەریكا و عێراق بۆ كۆشكی سپی گرنگە بەڵام عێراقیەكان دەستكراوە دەكەن ٢- یٔەمەریكا بڕیاری یەكلاكەرەوەی داوە بۆ دروستكردنی عێراقی نوێ و دووبارە نەكردنەوەی هەڵەی ڕابردوو ٣- دەسەڵات و نفوزی یٔێران لە عێراق سنور دار دەكرێت و هاوسەنگیەكی پارسەنگ بەلای یٔەمەریكادا دروست دەبێت لەنێوان بەرژەوەندی یٔەمەریكا و یٔێراندا ٤-دەسەڵات و هەیمەنەی ڕوسیا و چین بەسەر كەرتی ووزەی عێراقدا سنوردار دەكرێت ٥- ملیشیاكانی حەشدی شەعبی كۆنترۆڵی عێراق لە دەست دەدەن ٦-یٔامادەكاری دەكرێت بۆ هاتنەسەر دەسەڵاتی نەوەیەكی نوێی سیاسی و نەوەی دوای ڕووخانی سەدام دەسەڵاتیان. سنوردار دەكرێت ٧- هەوڵدەدرێت مەرجەعیەتی شیعە بگەڕێنرێتەوە بۆ نەجەف و كەربەلا ویٔەمەریكا زیاتر پشتیوانی مەرجەعیەتە شیعەكانی عێراق دەكات ٨- سوپای عێراق بەهێز دەكرێت و وەك هاوپەیمانێكی ستراتیژی یٔەمەریكا لە ناوچەكەدا بەكار دەهێنرێت ٩-لە قۆناغی دووەمدا هەوڵی یٔاسایكردنەوەی پەیوەندیەكانی عێراق و یٔیسرایٔیل دەدرێت ١٠- گۆڕانكاری گرنگ لەسەر یٔاستی ناوخۆی هەرێمی كوردستان ڕوودەدات و دەسەڵاتی سیاسی و حكومەتی خۆجێی ڕێكدەخرێتەوە ئەوەی گرنگە لە كۆتایدا پشبینى بۆ داهاتووی عێراق كە زۆر جیاواز تر دەبێت لە عیراقی دوای ٢٠٢٠/٥/٨ و بە ئاڵۆز بوون یاخود سەقامگیری عێراقی نوێ لە دایك دەبێت كە دەبێتە هاوپەیمانێكی ستراتیژی ئەمەریكا ئەگەر ڕێككەوتن بكرێت * بەرپرسی دیسكی عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی ناوەندی یٔیمارات بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی.

 راپۆرت: فازڵ حەمەرەفعەت - محەمەد رەئوف لە كۆبونەوەی داهاتوی ئەنجومەنی وەزیراندا، سێ لایەنە پێكهێنەرەكەی حكومەت (پارتی، یەكێتی، گۆڕان) بڕیاری خۆیان لەبارەی پرسی دەستكاریكردنی موچەی موچەخۆران رادەگەیەنن، لە هەموو حاڵەكاندا بۆ پرسی موچە، حكومەت لەبەردەم سێ سیناریۆدایە، دەستكاریكردنی موچە، قەرزكردن یاخود دابەشكردنی موچە 60 بۆ 70 رۆژ جارێك، بڕیاربوو چوارشەممە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران بەڕێوە بچێت بەڵام كۆبونەوەی تایبەت بە موچە دواخراوەو كۆبونەوەی تایبەت بە روبەرووبونەوەی كۆرۆنا دەكرێت  كۆبونەوە بۆ موچە    لە كۆبونەوەی داهاتوی ئەنجومەنی وەزیراندا تەوەرێكی سەرەكی كۆبونەوەكە قسەكردن و بڕیاردانە لەبارەی موچەی مانگی (شوباتی 2020)و كۆی موچەی موچەخۆران.  ئێستا كە رۆژمێر لە مانگی (6)دایە، حكومەتی هەرێم تاوتوێی چونیەتی دابەشكردنی موچەی مانگی (2) دەكات، واتا لە 2020دا كابینەكەی مەسرور بارزانی لە كۆی (6) مانگ تائێستا (4) مانگ موچەی دابەشكردووە. حكومەتی بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت و كەمبونەوەی داهاتەكانی ناوخۆ لەئەنجامی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە كۆرۆنا، دووچاری قەیرانی دارایی بووە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت و وەزیرەكانی تاوتوێی دۆزینەوەی رێگە چارەیەك دەكەن بۆ ئەو دۆخە داراییە سەختەی كە روبەرووی خەزێنەی هەرێم بوەتەوە، سەرباری ئەمە بڕیار دەدرێت لەسەر دابەشكردنی موچەی مانگی شوبات و شێوازی دابەشكردنەكەی. كۆبونەوەی سبەینێ و بڕیاری موچە كۆبونەوەی  داهاتوی ئەنجومەنی وەزیران  لەڕووی ناوەڕۆك و تەوەری گفتوگۆوە، درێژكراوەی كۆبونەوەی چوارشەممەی رابردووە، كۆبونەوەی رابردوو چەند پێشنیازێك بۆ دەستكاریكردنی موچەی موچەخۆران و رێكخستنەوەی بە گوێرەی ئەو داهاتانەی كە دێنە بەردەست حكومەت خرایەڕوو، بەڵام بەهۆی نەبوونی كۆدەنگی لەناو ئەنجومەنی وەزیران، هیچ یەكێك لە پێشنیازەكان نەكرا بە بڕیار، چارەنووسی بڕیارەكە بەجێهێڵدرا بۆ ئەوەی هەریەكێك لە لایەنە بەشدارەكانی حكومەت (پارتی، یەكێتی، گۆڕان) بۆچونی حزبەكانیان لەبارەی پێشنیازەكانی بڕینی موچەی موچەخۆران وەرگرن.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو) كە پێشتر لە راپۆرتێكدا بڵاویكردەوەو كاردانەوەی مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستانی بەدوای خۆیدا هێنا، لە كۆبونەوەی چوارشەمەی رابردووی حكومەتدا پێشنیازێك لەلایەن سەرۆكی حكومەتەوە خراوەتەڕوو سەبارەت بە كەمكردنەوەی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان.  مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت نایەوێت بەتەنیا بەرپرسارێتی بڕینی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لەئەستۆبگرێت، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە هەر بڕیارێك لەوبارەیەوە بدرێت، دەبێت هەرسێ لایەنی پێكهێنەری حكومەت (پارتی، یەكێتی، گۆڕان) بەرپرسیارێتیەكەی لەئەستۆ بگرن و بەرگری لێبكەن.  ئەمە وای كرد وەزیرەكانی یەكێتی و گۆڕان بۆ وەرگرتنی رای حزبەكانیان لەبارەی دەستكاریكردنی موچەی موچەخۆران بگەڕێنەوە بۆ لای حزبەكانیان. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە رۆژی چوارشەممەی رابردووەوە گفتوگۆی چڕ لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا لەسەر ئەم بابەتە دروست بووە، بزوتنەوەی گۆڕان لەژێر ناونیشانی چاكسازیكردن و هەندێك جارێش بەڵێنی گەڕانەوەی موچە پاشەكەوتكراوەكانی كابینەی پێشوو، بەشداری لە كابینەكەی مەسرور بارزانیدا كردووە، وەكو خۆكوژی سیاسی تەماشای بەشداریكردن لە بڕیاری بڕینی موچەی موچەخۆران دەكات لەبەردەم رایگشتی‌و شەقامدا، بەڵام لەلایەكی تریشەوە لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی نوێی شەراكەتدایە لەگەڵ پارتی كە یەكەم تاقیكردنەوەی دوای كۆچی دوای نەوشیروان مستەفایەو رەنگە ئەندازیارانی ئەو رێككەوتنە نەیانەوێت لەسەر بڕیارێكی حكومەت هاوشێوەی كابینەی پێشوو كۆتایی بە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ پارتی بهێنن. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، چەند رۆژی رابردوو بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ تیمی خۆی لە حكومەت كۆبووەتەوەو ئاگاداری كردوون لەوەی بزوتنەوەكە لەگەڵ هیچ جۆرە دەستكاریكردنێكی موچەی موچەخۆراندا نیەو دەبێت لە حكومەت پێشنیازی ئەوە بكەن لە بری دەستبردن بۆ موچەی خەڵك، پەنا بۆ رێككەوتن لەگەڵ بەغداد و جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی ببرێت.  كێشەی ئەم هەڵوێستەی بزوتنەوەی گۆڕان لەوەدایە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت تەنانەت بەرێككەوتن لەگەڵ بەغداد و جێبەجێكردنی تەواوی یاسای چاكسازیش، هێشتا داهاتەكانی بەردەستی بەتەنیا بەشی داببینكردنی موچەی موچەخۆران ناكات، نەك جێبەجێكردنی پرۆژەی خزمەتگوزاری یاخود خەرجی وەزارەتەكان، ئایا بزوتنەوەی گۆڕان كە خۆی پۆستی وەزارەتی دارایی حكومەتی لەبەردەستدایە، ئاگاداری سەرچاوەی تری حكومەتی هەیە كە تائێستا نەگەڕێندراوەتەوە ناو خەزێنەی گشتی؟ ئەگەر هیچ داهاتێكی تر لەبەردەستدا نییە بڕیارەكەی گۆڕان بۆ رەتكردنەوەی دەستكاریكردنی موچە لەكوێوە سەرچاوەی گرتووە ؟ قوباد تاڵەبانی مێژوو دوبارەدەكاتەوە ؟  لە كۆبونەوەی چوارشەممەی رابردووی حكومەتدا، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران وەكو سەرۆكی تیمی یەكێتی، یەكێك لەو كەسانەبوو كە داوایكرد بڕیاری دەستكاریكردنی موچە دوابخرێت، بۆ ئەوەی بۆچونی حزبەكەیان لەبارەی ئەو بڕیارە هەستیارەوە وەربگرن.  ئەمە لە كاتێكدا بوو، هەر ئەوكات قوباد تاڵەبانی بۆچوونی سەركردایەتی و هاوسەرۆكەكانی یەكێتی لەوبارەیەوە وەرگرتبوو، بۆچونەكەش ئەوەیە یەكێتی بەهیچ جۆرێك پشتیوانی لەدەستكاریكردنی موچە ناكات. قوباد تاڵەبانی لە كابینەی پێشووی حكومەت بە هەمان شێوەی ئێستا جێگری سەرۆك وەزیران بوو، ئەوكات ئەو یەكێك لە ئەندازیارانی بڕیاری كەمكردنەوەی موچەی موچەخۆران بوو بۆ چارەك و نیوە موچە لەژێر ناوی "پاشەكەوت"دا، هەرخۆیشی هەواڵە قورسەكەی لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا بۆ خەڵكی كوردستان خوێندەوە، ئایا قوباد تاڵەبانی جارێكی تر بڕیاری كەمكردنەوەی موچەی فەرمانبەران دەخوێنێتەوە‌و مێژوو دوبارەدەكاتەوە ؟  سبەینێ رۆژی یەكلاكەرەوەیە، تیمی بزوتنەوەی گۆڕان و یەكێتی، لەبەردەم سەرۆك وەزیران و تیمی پارتیدا بۆچونی فەرمی حزبەكانیان لەبارەی بڕیاری دەستكاری كردنی موچە رادەیەگەیەنن، رەنگە كۆبونەوەی سبەینێ دۆخی لایەنەكانی حكومەت بباتە قۆناغێكی نوێوە، بەتایبەت ئەگەر تیمی یەكێتی و گۆڕان دژی دەستكاریكردنی موچە بن و لەبەرامبەریشدا هیچ پێنشیازێكی بەدیلیان بۆ سەرۆكی حكومەت نەبێت بۆ دەرباز بوون لە قەیرانی دارایی، لەحاڵێكدا خۆیان ئاگادارن ئەو داهاتانەی ئێستا لەبەردەستی وەزارەتی داراییدایە بەشی موچە ناكات. سیناریۆكانی قەیرانی ئەمجارە ئێستا ئەو داهاتانەی كە بۆ ئەم مانگە لەبەردەستی حكومەتی هەرێمدایە، بۆ موچەی مانگی شوبات، بەم شێوەیەیە: •    بەغداد بڕی (400 ملیار) دیناری خستوەتەسەر حسابی حكومەتی هەرێم لە بانك، ئەم پارەیە بەر لە هەرشتێك بڕی (12 ملیار) دیناری لێدەركراوە بۆ دانەوەی ئەو قەرزانەی كە پێشتر حكومەتی هەرێم لە بانكە ئەهلییەكانی كردووە، واتە پارەكە (388 ملیار) دیناری ماوەتەوە، سەرباری ئەمە حكومەتی هەرێم بۆ موچەی مانگی رابردوو بڕی (138 ملیار) دیناری لەسەرمایەداران قەرزكرد‌، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) حكومەت لەو پارەی بەغدادوە بۆی هاتووە، (138 ملیار) دینارەكەی  قەرزەی سەرمایەداران داوەتەوە، واتا ئێستا لەكۆی (400 ملیار) دینارەكەی بەغداد تەنیا (250ملیار) دیناری ماوەتەوە.  •    یارمەتییەكەی هاوپەیمانان بۆ هەرێم: 21 ملیار دینارە •    داهاتی نەوت: بەوتەی سەرۆكی حكومەت بۆ ئەم مانگە (30) ملیۆن دۆلارە •    داهاتی ناوخۆ: 60 ملیۆن دۆلار  واتا كۆی ئەو داهاتەی تا ئێستا لەبەردەستی حكومەتدایە (375 ملیار) دینارە، بەبێ دەستكاریكردنی موچە، حكومەت پێویستی بە (894 ملیار) دینار هەیە بۆ خەرجی موچە، ئەمە بەبێ خەرجیەكانی تر، واتا ئەو داهاتەی ئێستا لەبەردەستدایە تەنیا بۆ موچە (519 ملیار) دینار كورتهێنانی هەیە. بەڵام سەرباری ئەمانە (درەو) زانیاری هەیە مانگی رابردوو مەسرور بارزانی جگە لە قەرزكردن لەسەرمایەداران و وەرگرتنی پارەی پێشوەختی فرۆشی نەوت، هەر مانگی رابردوو هەندێك پارەی تری لە دەرەوەی وڵات قەرزكردووە كە بڕەكەی دەگاتە (300 ملیۆن) دۆلار. هەموو ئاماژەكان نیشانی دەدەن بزوتنەوەی گۆڕان و یەكێتی وەكو دوو پێكهاتەی ناو حكومەتەكە رەزامەندی بدەن یاخود نا، حكومەتی هەرێم لەبەردەم سێ سیناریۆدایە: سیناریۆی یەكەم: دەستكاری كردنی موچەی موچەخۆران و كەمكردنەوەی بەرێژەیەك كە لەگەڵ ئەو داهاتەدا بگونجێت كە دوای رێككەوتنی نێوان هەرێم و بەغداد دەست حكومەت دەكەوێت و بەپێی زانیارییەكانی (درەو) داهاتەكە مانگانە بڕەكەی نزیكەی (500 ملیار) دینار دەبێت، لەم حاڵەشدا هێشتا بەبێ دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران حكومەت كورتهێنانی دەبێت لە دابینكردنی خەرجی موچەدا. سیناریۆی دووەم: حكومەتی هەرێم لەدوای رێككەوتن لەگەڵ بەغداد دەستكاری موچەی فەرمانبەران نەكات و بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی خەرجی موچە پەنا بۆ وەرگرتنی قەرزی ناوخۆیی و دەرەكی ببات جێبەجێبونی ئەم سیناریۆیە تا رادەیەك ئەستەمە بەتایبەت لە كاتێكدا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت نیگەرانە لەو قەرزە زۆرانەی كە لە كابینەی پێشوەوە بۆی بەجێماوەو بڕەكەی بە (27 ملیار) دۆلار خەمڵاندووە.  سیناریۆی سێیەم: ئەمە سیناریۆی رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستانە بۆ روبەروبونەوەی قەیرانەكە، بەڵام بیرۆكەیەكی نوێ نیەو پێشتریش چەند جارێك باسكراوە، كورتەی پێشنیازەكەی رێبەر ئەحمەد كە لە كۆبونەوەی رابردوودا كەمێك سەرۆك وەزیرانیشی توڕەكرد ئەوەیە، حكومەت لەبری دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران دابەشكردنی موچە لە (30) رۆژەوە بۆ (60 تا 70) رۆژ درێژبكاتەوە، لەم رێگەیەوە حكومەت ئەتوانێت داهاتەكانی زیاتر لە دوو مانگی كۆبكاتەوەو موچەی مانگێكی پێ دابین بكات، تا ئەو كاتەی قەیرانەكە تێدەپەرێت. ئەم سیناریۆیە خۆی ئێستا لە حاڵی جێبەجێبووندایەو موچە بە (60) رۆژ جارێك دابەشدەكرێت، بۆیە ئەگەری هەیە حكومەت بە درێژەدان بەم سیناریۆیە كۆتایی مشتومڕەكانی دەستكاری كردنی موچە بهێنێت، بەڵام بڕگەكانی یاسای چاكسازی بخاتە بواری جێبەجێكردنەوەو لە رێگەیەوە بڕێك لە خەرجی موچە كەمتر بكاتەوە، بەدیاریكراویش دەستبردن بۆ بڕینی هەندێك لە درەماڵەی موچەخۆران، دەرماڵەكان بە كۆی گشتی رێژەی (56%)ی كۆی خەرجی موچە پێكدەهێنن، هەر جۆرە دەستكاریكردنێكی دەرماڵەكان قورسایی خەرجی موچە لەسەر شانی حكومەت كەمتر دەكاتەوەو كاریگەریشی لەسەر كەمكردنەوەی رێژەی خەرجی موچە كەمتر دەكاتەوە.  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت -  محەمەد رەئوف چارەنوسی (8) هەزار مامۆستا‌و فەرمانبەری خوێندنی كوردی لە كەركوك‌و ناوچە جێناكۆكەكان لەنێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و بەغدادا بە هەڵواسراوی ماوەتەوە، مامۆستایانی خوێندنی كوردی دەیانەوێت راژەكانیان لە وەزارەتی پەروەردەی هەرێمەوە بخەنەسەر وەزارەتی پەروەردەی عێراق، حكومەتی هەرێم رازی نییە بەمە، حكومەتی عێراقیش مەرجی هەیە، لەم نێوەندەدا ئەوان بەنائومێدییەوە تەماشای دواكەوتن‌و پێنەدانی موچەكانیان دەكەن لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە، دەیانەوێت دوای تەواوبونی رێوشوێنەكانی كۆرۆنا بچنە هەولێر‌و لای مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتدا شكایەت لە دۆخی ژیانی خۆیان بكەن. خوێندنی كوردی لەناوچە جێناكۆكەكان قەیرانی دارایی یەك لەدوای یەكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بڕستی لە مامۆستایانی خوێندنی كوردی كەركوك‌و ناوچە جێناكۆكان بڕیوە. بێ موچەیی وایكردووە، ئێستا مامۆستایانی خوێندنی كوردی لەو ناوچانە بە ئاشكرا داوا دەكەن راژەیان لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بگوازرێتەوە بۆسەر حكومەتی عێراق. بەپێی ئەو داتایانەی كە لەبەردەستی (درەو)دان، لەناوچە جێناكۆكەكان خوێندنی كوردی زیاتر لە (113 هەزار) قوتابی‌و (8 هەزار) مامۆستاو فەرمانبەری هەیە. پارێزگای كەركوك پشكی شێری خوێندنی كوردی ناوچە جێناكۆكەكانی بەركەوتووە، داتای ژمارەكان لە خوێندنی كوردی كەركوك بەمشێوەیەیە: •    ژمارەی فەرمانبەر: هەزارو 100 •    ژمارەی مامۆستای سەرەتایی: 3 هەزارو 200 •    ژمارەی مامۆستای دواناوەندیی: 2 هەزارو 700 مامۆستایانی خوێندنی كوردی لەناوچە جێناكۆكەكان دۆخیان لە مامۆستایانی هەرێمی كوردستان خراپترە، ئەمان سەرباری ئەوەی موچەیان هاوشێوەی موچەی مامۆستایان لە هەرێم دوادەكەوێت، هەست بە نادادپەروەرییەكی تر دەكەن كە ئازاریی دەرونییان دەدات، ئەویش ئەوەیە مانگانە هاوتاكانی خویان كە راژەیان سەربە حكومەتی عێراقە دەبینن لەناو خوێندنگەكانیان موچە وەردەگرن، بەڵام ئەمان موچەكانیان بۆ رەوانە ناكرێت. سەرباری ئەمە، هەندێك ئیمتیازاتی تر هەیە كە مامۆستا هاوتاكانیان كە سەربە عێراقی وەریدەگرن، بەڵام ئەمان لێی بێ بەشن، یەكێك لە ئیمتیازاتەكان ئەوەیە مامۆستایانی سەربە وەزارەتی پەروەردەی عێراق بە كارتی بانكیی موچەكانیان وەردەگرن، ئەم كارتە دەرفەتی وەرگرتنی هەندێك جۆر قەرزی وەكو قەرزی خانوبەرەی پێداون، بەڵام مامۆستایانی خوێندنی كوردی لەم دەرفەتانە بێبەشن. ئێستا مامۆستاو فەرمانبەرانی خوێندنی كوردی لە ناوچە جێناكۆكەكان هاوشێوەی مامۆستاو فەرمانبەرانی هەرێم موچەی (4) مانگی ساڵی 2020 یان وەرنەگرتووە، پاشەكەوتی موچەی ساڵانی پێشووش ئەوانی گرتوەتەوە. "بمانخەنەسەر بەغداد" دواكەوتنی بەردەوامی موچەكانیان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە، مامۆستایانی خوێندنی كوردی كەركوك‌و ناوچە جێناكۆكەكانی والێكردووە بە ئاشكرا داوای ئەوە بكەن راژەكانیان بخرێتە سەر بەغداد. لە نوێترین هەنگاودا نوێنەرانی مامۆستایانی خوێندنی كوردی نوسراوێكیان بڵاوكردوەتەوە، كۆپییەكی ئەو نوسراوە دەست (درەو) كەوتووە، تێیدا دەڵێن:" داوا دەكەین راژەمان لە وەزارەتی پەروەردەی هەرێمی كوردستانەوە بگوازرێتەوە بۆسەر وەزارەتی پەروەردەی فیدراڵی لە بەغداد، ئەمە مافێكی رەوای خۆمانە، چونكە تێكڕای میلاكەكانی خوێندنی كوردی دانیشتووی كەركوكن‌و خوێندنگەكانیش دەكەونە ناو سنوری پارێزگای كەركوكەوە". مامۆستا رەئوف سەعدوڵا بەرپرسی پێشووی خوێندنی كوردی لە كەركوك لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) وتی: بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لە عێراق لە بنەڕەتەوە لەسەر ژمارەی فۆڕمی خۆراك دانراوە (ژمارەی دانیشتوان)، مامۆستایانی خوێندنی كوردی لە كەركوك كەسیان فۆڕمی خۆراكیان لەسەر هەرێمی كوردستان نییە، بەڵكو لەسەر پارێزگای كەركوكە، بۆیە دەبێت لە كەركوك موچەكانمان وەرگرین". مامۆستا رەئوف دەڵێ:" ئەگەر بیانوی حكومەتی عێراق بۆ بڕینی موچەی هەرێمی كوردستان ئەوەبێت كە هەرێم نەوتی رادەست نەكردووە، خۆ ئێمە لە كەركوك لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە حكومەتی عێراق حوكممان دەكات‌و نەوتەكەش دەبات". ئەمە جاری یەكەم نییە مامۆستایانی خوێندنی كوردی لە كەركوك دژی دواكەوتن‌و پێنەدانی موچەكانیان لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە ناڕەزایەتی دەردەبڕن، هەر ئەمساڵ‌و لە رۆژی 17ی ئایاردا مامۆستایان‌و فەرمانبەرانی خوێندنی كوردی لە كەركوك لە باخچەی "قەڵا" گردبونەوەیەكیان رێكخست. ئەوكات‌و لەو گردبونەوەیەدا مامۆستایان بۆ چارەسەركردنی قەیرانی دواكەوتن‌و پێنەدانی موچەكانیان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە دوو پێشنیازیان خستەڕوو: پێشنیازی یەكەم: ئەو بڕە بودجەیەی بۆ موچەی مانگانەی مامۆستایانی خوێندنی كوردییە، مانگانە لە بەغداد لە بەشە بودجەی هەرێم ببڕدرێت‌و راستەوخۆ رەوانەی كەركوك بكرێت. پێشنیازی دووەم: لە داهاتی پترۆدۆلار بڕە پارەیەك بۆ خوێندنی كوردی تەرخانبكرێت. خوێندنی كوردی لە قەیراندایە تاوەكو ساڵی 2003‌و بەر لە روخانی رژێمی سەددام حسێن، شتێك بەناوی خوێندن بە زمانی دایك لە كەركوك بوونی نەبوو، خوێندنی كوردی لە ساڵی 2003و دوای روخانی رژێمی بەعس لە كەركوك‌و ناوچە جێناكۆكەكانی تر دەستیپێكردووە، لەوكاتەوە خوێندنی كوردی دروستكراوە‌و هەرێمی كوردستان ئەم خوێندنەی وابەستە كردووە بەخۆیەوە. ئێستا بەپێی دەستوری عێراق هەر چوار پێكهاتەكەی كەركوك (كورد، عەرەب، توركمان‌و كلدوئاشوری) بەزمانی خۆیان دەخوێنن‌و لە پەروەردە یەكەی تایبەت بەخۆیان هەیە. قەیرانی بەردەوامی موچە‌و پشتگوێخستنی خوێندنی كوردی ناوچە جێناكۆكەكان لەلایەن وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێمەوە، تەنیا مامۆستا‌و فەرمانبەرانی خوێندنی كوردی ئەو ناوچانەیان بێزار نەكردووە، بەڵكو بەشێكی زۆر لە دانیشتوانی كوردی ئەو ناوچانەش متمانەیان بە خوێندنگە كوردییەكان نەماوە. بەپێی راپۆرتی سایتی (كەركوك ناو) كە سایتێكی سەربەخۆیە‌و بەتایبەتی لە سنوری پارێزگای كەركوك پەخشی هەواڵ‌و زانیاری دەكات، بۆ خوێندنی ساڵی 2019-2020 ژمارەیەكی زۆر لە خێزانە كوردەكانی دانیشتووی سنوری پارێزگای كەركوك، منداڵەكانیان لە خوێندنگە عەرەبییەكان تۆماركردووە، هۆكاری ئەمە لەلایەك بۆ ئەوە گەڕاوەتەوە كە خەڵكی كورد متمانەیان بە خوێندنی كوردی نەماوە بەهۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم گرنگی پێنادات، لەلایەكی ترەوە بیر لە چارەنوسی منداڵەكانیان دەكەنەوە‌و دەڵێن ئەگەر لە خوێندنی كوردی بخوێنن، فێری زمانی عەرەبی نابن‌و لە قۆناغی زانكۆدا دوچاری كێشە دەبن بەتایبەت لەوەدا كە دواتر ناچارن لە زانكۆكانی عێراق بخوێنن. لە كەركوك (535) خوێندنگەو (32) باخچەی ساوایان بە زمانی كوردی دەخوێنن، كێشەی میلاكاتی پێویستیان هەیە، حكومەتی هەرێم لە ساڵی 2014وە بەهۆی قەیرانی داراییەوە ددامەزراندن‌و زیادكردنی ژمارەی موچەخۆرانی راگرتووە، ئەمەش كێشەیەكی ترە كە روبەڕووی خوێندنی كوردی بووەتەوە لە ناوچە جێناكۆكەكان. بەغداد مەرجی هەیە ! بەغداد كە ئامادە نەبوو دوای شەڕی لەناوبردنی رێكخراوی "داعش" ئیدارەی كەركوك بەتەواوەتی رادەستی كورد بكات‌و بەشەڕ گەڕایەوە بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی ناوچەكە، ئێستا ئامادە نییە بەبێ مەرج راژەی مامۆستا‌و فەرمانبەرانی خوێندنی كوردی بخاتەسەر خۆی، ئەمە لەكاتێكدایە خوێندنی توركمان‌و كلدۆئاشوری لە ئەستۆگرتووە، بەپێی قسەی مامۆستا رەئوف سەعدوڵا، بەغداد دوو مەرجی هەیە بۆ ئەوەی راژەی مامۆستا‌و فەرمانبەرانی خوێندنی كوردی لە ئەستۆ بگرێت: مەرجی یەكەم: خوێندنی كوردی كەركوك دەستكاری پرۆگرامەكانی بكات‌و ئەو پرۆگرامە پەیڕەو بكات كە وەزارەتی پەروەردەی عێراق بۆ خوێندنی پێكهاتەكان دیاری كردووە، ئەمە قبوڵكراو نییە، چونكە لە وانە كۆمەڵایەتییەكاندا پرۆگرامەكانی حكومەتی بەغداد وەكو پێویست باسی مێژوو و جوگرافیای كوردی تێدا نەكراوە. مەرجی دووەم: حكومەتی بەغداد قایل بەوەی راژەی مامۆستا‌و فەرمانبەرانی خوێندنی كوردی لە وەزارەتی پەروەردەی هەرێمی كوردستانەوە بخرێتە سەر وەزارەتی پەروەردەی عێراق، بەڵام بەو مەرجەی موچەكانیان لە پشكی هەرێم ببڕدرێت، حكومەتی هەرێم بەمە رازی نییە. ئێستا مامۆستایانی خوێندنی كەركوك لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراقدا دەستخەڕۆ بوون، دەیانەوێت دوای كۆتایهاتنی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە كۆرۆنا، سەردانی هەولێر بكەن‌و لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم‌و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و ئالان حەمەسەعید وەزیری پەروەردەدا كۆببنەوە. بەپێی قسەی خۆیان، یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و چەند لایەنێكی سیاسی تری كەركوك پاڵپشتی داواكاری مامۆستایانی خوێندنی كوردی دەكەن بۆ ئەوەی راژەكانیان لە وەزارەتی پەروەردەی هەرێمەوە بگوازرێتەوە بۆسەر وەزارەتی پەروەردەی عێراق.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف   ئەحۆل‌و شەفە تیڤی‌و فول عەشایەرو نەمران دەفەرموێت، ئەمانە ناوی ژمارەیەك پەیجن لەناو ئەو سەدان پەیجەی تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك، كە دوێنێ كۆمپانیای فەیسبوك لە بەیاننامەیەكدا تۆمەتباریكردنی بەوەی هەواڵی "فەیك" بڵاودەكەنەوە‌و بڕیاریدا دایانبخات، ئێستا تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەهێزترین بارەگاو ئۆرگانی حزبە سیاسییەكانن، پارتەكان لێرەوە شەڕی گەورەو یەكلاكەرەوەی خۆیان دەكەن، بۆ لێدانی یەكتر تەنانەت تاوەكو لای (مارك زۆكەربێرگ)ی سەرۆكی فەیسبوك دەڕۆن. كوردستان لە بەیاننامەیەكی فەیسبوكدا تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك دوێنێ شەو (324) پەیج‌و (71) ئەكاونتی لە هەرێمی كوردستان داخست، فەیسبوك ئەو پەیج‌و ئەكاونتانەی تۆمەتباركرد بەوەی هەواڵی فەیك-یان بڵاوكردوەتەوە. ئایا لە هەرێمی كوردستان تەنیا ئەم رێژەیە لە پەیج‌و ئەكاونت هەن كە هەواڵی فەیك بڵاودەكەنەوەو ژیانی كۆمەڵایەتی‌و دەروونی كۆمەڵگەیان خستوەتە مەترسییەوە یاخود رێژەكە زیاترە ؟ فەیسبوك چۆن ئەو پەیج‌و ئەكاونتانەی كردوەتە ئامانج‌و سەدانی تری پیشتگوێ خستووە؟ گورزێكی ئەلیكترۆنی ئەوەی رویدا گورزێكی ئەلیكترۆنی بوو كە بەپلەی یەكەم  بەر لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كەوت، چونكە بەپێی راپۆرتی فەیسبوك، ئەو پەیجانەی كە داخراون زۆربەیان سەربە ئاژانسی زانیاری‌و خودی لاهور شێخ جەنگی بوون. بەپێی قسەی فەیسبوك، ئەو پەیجانەی كە داخراون بڕی (270 هەزار) دۆلاریان تەنها لە سپۆنسەركردندا بابەت‌و پۆستەكانیاندا خەرجكردووە، واتە بەو بڕیارە، فەیسبوك زیانێكی ئابوری بەخۆی گەیاندووە. ئەوانەی كە فەیسبوك سزای داون تەنیا پەیج‌و ئەكاونتەكان نین، بەڵكو (پێنج گروپ)و (31) ئەكاونتی ئیسنتاگرام-یش لەخۆدەگرێت. كۆی ئەو پەیجانەی كە فەیسبوك رایگرتوون، نزیكەی (4 ملیۆن‌و 500 هەزار) فۆڵۆوەرو فانیان هەبووە. سكاڵاو نیگەرانی لە خراپ بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لە هەرێمی كوردستان، هەر لە سەرەتای بەكارهێنانی تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوكەوە لە ساڵی 2006 هەبووە، بەڵام ئەمە جاری یەكەمە تۆڕەكە بەوشێوەیە ژمارەیەك پەیج‌و ئەكاونتی هەرێمی كوردستان بە گروپ سزابدات. داخستنی ئەو پەیجانە لەكاتێكدایە حكومەتی هەرێمی كوردستان كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات بە قەیرانێكی دارایی سەختدا تێدەپەڕێت، ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندان لە چەند ناوچەیەكی كوردستانەوە دەستیپێكردووە، حكومەت تاوتوێی دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران دەكات. كێ لە پشت بڕیارەكەی فەیسبوكەوە بوو ؟ فەیسبوك لە راگەیەندراوەكەیدا، ناوی ئەو لایەنەی ئاشكرا نەكردووە كە سكاڵای لەسەر ئەو پەیجانە تۆماركردووە، بەڵام سەرچاوەكان لەناو یەكێتییەوە دەڵێن پارتی لەڕێگەی حكومەتی هەرێمەوە كارەكەی كردووە. هەندێك لە سەرچاوەكان باسلەوەدەكەن، پارتی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانی بەكارهێناوە بۆ تۆماركردنی سكاڵا یاساییەكە‌و لێدان لە نەیارە سیاسییەكانی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، هەندێك سەرچاوەی تر دەڵێن، پارتی لەڕێگەی لقی (سایبری ئەمنی نیشتمانی عێراق)ەوە  لە هەولێر سكاڵاكەی رەوانەی فەیسبوك كردووە‌و بەرگێكی فەرمی كردووە بەبەری دۆسیەكەدا تاوەكو بتوانێت كاری خۆی بكات. فەیسبوك لەسەر بنەمای ئەو سكاڵایە، كەیسەكەی داوەتە كۆمپانیای "گرافیكا"، ئەمە كۆمپانیایەكی سەربەخۆیە، لەبواری بنكۆڵكاریدا كاردەكات، وردبینی لە سكاڵاكەدا كردووە‌و راستی تۆمەتەكانی ناو سكاڵاكەی لەسەر كاری ئەو پەیجانە پشتڕاستكردوەتەوە، ئەنجامەكەی خستوەتەبەردەم بەرپرسانی تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك‌و ئەوانیش بڕیاریانداوە لەسەر داخستنی پەیجەكان. پێشبینی دەكرێت لەم پرۆسەیەدا هەندێك پارەش بە خەرجدرابێت. یەكێتی سكاڵا تۆماردەكات فەیسبوك لە راگەیەندراوەكەیدا لەبارەی داخستنی ئەو پەیج‌و ئەكاونتانە، بەفەرمی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی تۆمەتبار كردووە، ئەمە هەندێك سەركردەكانی یەكێتی توڕە كردووە، دەیانەوێت بەشێوەیەكی فەرمی سكاڵایەك لەسەر فەیسبوك تۆماربكەن‌و داوای بەڵگەی سەلمێنەر بكەن لەو تۆمەتباركردنەدا. سەرباری ئەمە یەكێتی لەڕێگەی حكومەتی عێراقەوە دەیەوێت ناڕەزایەتی خۆی نیشان بدات لەبارەی بەكارهێنانی سایبری ئەمنی نیشتمانی عێراق لەلایەن پارتییەوە بۆ لێدان لە ناوبانگی یەكێتی. بڕیارەكەی فەیسبوك تەنیا، ئەو پەیج‌و ئەكاونتانەی نەكردوەتە ئامانج كە پاڵپشتی لە سیاسەتەكانی یەكێتی دەكەن‌و هێرش دەكەنەسەر نەیارانی خۆیان، هەندێك پەیجیشی داخستووە كە سەربە پارتی دیموكراتی كوردستانن، بەڵام زۆرینەی ئەوانەی داخراون لە لایەنگرەكانی یەكێتی بوون. حزبەكان لە تۆڕی كۆمەڵایەتی ! لەدوای دەركەوتنی كاریگەری گەورەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەسەر رایگشتی، حزبەكانیش گوتاری خۆیان لە شەقام‌و بارەگا حزبییەكانیانەوە گواستەوە بۆ ناو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، ئەمە قۆناغێكی نوێی كاری حزبایەتییە كە تاڕادەیەك هەموو جیهانی گرتوەتەوە نەك بە تەنیا هەرێمی كوردستان. سەرەتای بەكارهێنانی تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك وەكو سەكۆیەكی بەهێز بۆ بڵاوكردنەوەی گوتاری سیاسی‌و زۆرجاریش لێدان لە نەیارە سیاسییەكان، مێژووەكەی بۆ ساڵی 2009 دەگەڕێتەوە، ئەوكات سەرەتای دەركەوتنی ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز بوو لە هەرێمی كوردستان كە بزوتنەوەی گۆڕان سەركردایەتی دەكرد. ساڵانی دواترو بەدیاریكراویش لەدوای رووداوەكانی 17ی شوباتی ساڵی 2011وە، بزوتنەوەی گۆڕان كە زۆرینەی ئەوانەی پاڵپشتییان لە سیاسەتەكانی دەكرد لە توێژی گەنجان بوون، بوون بە هێزی سەردەست‌و پلە یەك لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان‌و گوتارەكانی ئەوان تۆڕەكەی داگیركرد، ئەمە بۆ ئەو قۆناغە گورزێكی بەهێز بوو كە بەر بنكەی جەماوەری هەردوو پارتی دەسەڵاتداری ئەوكات (پارتی‌و یەكێتی) كەوت.  ساڵی 2017 نەوشیروان مستەفا رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان كۆچی دوایی كرد، لەدوای مردنی رێكخەرەكەیەوە، لە یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا بزوتنەوەی گۆڕان رێژەی 50%ی كورسییەكانی لە پەرلەمانی كوردستان‌و رێژەی 60%ی دەنگەكانی لەدەستدا، لەدوای ئەمە بزوتنەوەی گۆڕان لە تۆڕی كۆمەڵایەتی پاشەكشێی گەورەی كرد. ئەو ماوەیەی كە گۆڕان لە گۆڕەپانی تۆڕی كۆمەڵایەتی پاشەكشێی كرد، شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ تاڕادەیەك تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی كۆنترۆڵكرد، بەڵام ئەمە زۆری نەخایاند، ساڵی رابردوو یەكێك لە ئەندامانی فراكسیۆنی جوڵانەوەی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی كوردستان بەناوی (شادی نەوزاد)، كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی سازكرد‌و باسی لەوەكرد، شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەكەی بە هەڕەشەی بڵاوكردنەوەی ڤیدیۆی سكانداڵی سێكسی، فشاری سیاسی لێكردووە، ئەمە كاتێك رویدا هەندێك لە ئەندامانی فراكسیۆنەكە دەیانویست لە جوڵانەوەی نەوەی نوێ جیاببنەوە. شادی نەوزاد سكاڵایی یاسایی لەسەر شاسوار عەبدواحید تۆمەتباركرد، دوای ئەویش ژمارەیەك رۆژنامەنوس سكاڵایان تۆماركرد‌و رایانگەیاند، شاسوار عەبدولواحید لەڕێگەی پەیجەكانییەوە لە فەیسبوك ناوی ئەوانی زڕاندووە، هێزە ئەمنییەكان شاسوارو ژمارەیەك دەوروبەرەكەیان دەستگیركرد، دادگای چەند دانیشتنێكی كرد، شاشوارو دەستگیركراوەكانی تر ئازادكران، چارەنوسی كەیسەكە بە هەڵواسراوی ماوەتەوە، ئەمە سەرەتای لێپێچینەوە بوو بەشێوەیەكی ئاشكرا لەبەردەم رایگشتیدا سەبارەت بەو بابەتانەی كە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاودەكرێتەوە، ئەم رووداوە پێگەی شاسواری لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لاوازكرد. لەدوای ئاوابوونی خۆری شاسوار عەبدولواحید، لاهور شێخ جەنگی كۆنترۆڵی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی كرد، لاهور شێخ جەنگی ئێستا هاوسەرۆكی یەكێتییە، پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان ئاڵۆزە، ئەم ئاڵۆزییەی نێوان هەردوولا لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا رەنگی داوەتەوە، فەیسبوك وەكو دامەزراوەیەكی گەورەی جیهانی لاهور شێخ جەنگی تۆمەتباركردووە بەوەی پەیج‌و ئەكاونتی ساختە بەڕێوەدەبات. پارتی دیموكراتی كوردستان كە لەسەرەتاوە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان پێگەی لاواز بوو، ئێستا بەهێزەوە پێی خۆی لەم بوارەدا جێگیركردووە، بەپێی زانیارییەكان پارتی لە ساڵی 2012دا هەندێك ئامێری تایبەت بە كاری تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی لە سعودیە كڕیوە، لە ساڵی 2017وە بەفەرمی دەستی بەكاركردن كردووە‌و لیژنەیەكی بەناوی (لیژنەی باڵای تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان) دروستكردووە، ئەم لیژنەیە (500) كەس كاری تێدا دەكەن‌و (711) پەیجی هەیە، بەمدواییە پارتی بە ئاشكرا لە مەراسیمێكدا بەشێك لە ئەدیمی پەیجەكانی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی خەڵات كرد. بەرپرسانی یەكێتیش ژمارەیەكی زۆر پەیجیان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەیە كە لەرێگەیەوە شەڕی سیاسی خۆیانی پێدەكەن، وا دەردەكەوێت پارتی سەرباری ئەوەی درەنگتر پێی خستوەتە بوارەكەوە، بەڵام بەشێوەیەكی رێكخراو تر كارەكانی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی بەڕێوەدەبات. تۆڕی كۆمەڵایەتی ئێستا گەورەترین بارەگای حزبییە بۆ لایەنە سیاسییەكان، جگە لە پارتی‌و یەكێتی، لایەنەكانی تریش چونەتە ناو تۆڕەكانەوە، ئەمە لەكاتێكدایە لەسەرەتای دەركەوتنیدا ئەم تۆڕانە زیاتر سەكۆی خەڵكانی چالاكوان‌و ئەوانە بوو كە رەخنەیان لە سیستمی سیاسی وڵاتەكانیان هەبوو. ئێستا لە هەرێمی كوردستان پارت‌و كارەكتەرە سیاسییەكان خەرجییەكی نوێیان بۆ زیادبووە، كە خەرجی بەكرێگرتنی ئەدمینە بۆ بەڕێوەبردنی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، ئەمە لەلایەن دەرفەتی كاری لەناو پارتە سیاسییەكان بۆ سەدان گەنج رەخساندووە، بەڵام لەلایەكی تر پشێوی لە سەرچاوەكانی زانیاریی‌و دەستڕاگەیشتن بە زانیاری راست، دروستكردووە، ئەمە دۆخێكی نوێیە كە تەنانەت دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاشی توڕە كردووە‌و دەیەوێت دەستكاری یاسای تایبەت بە مامەڵەكردن لەگەڵ تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بكات. تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەیاسای هەرێمدا لە هەرێمی كوردستان نوسین‌و بڵاوكردنەوە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەپێی یاسای كاری رۆژنامەگەری مامەڵەی لەگەڵدا ناكرێت، بۆ هەر دۆسیەیەك كە لەسەر بڵاوكردنەوە لەو تۆڕانە لە دادگا تۆمار بكرێت، دادوەرەكان بۆ بڕیاردان پەنا بۆ یاسای ژمارەی (6)ی ساڵی 2008ی (یاسای قەدەغەكردنی خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیكردن) دەبەن. بەپێی ماددەی (دووەم) لەم یاسایە: •    هەر كەسێك گەر بەخراپی تەلەفۆنی خانەیی (موبایل) یان ئامێرێكی پەیوەندیكردنی تەلدار یان بێتەل یان ئینتەرنێت یان پۆستی ئەلیكترۆنی بۆ مەبەستی هەڕەشەكردن یان تۆمەت هەڵبەستن یان جنێودان یان بڵاوكردنەوەی هەواڵی هەڵبەستراو بەكارهێنا كە ترس پەیدا دەكات یان دزەی بە گفتوگۆكردن كرد یان وێنەی چەسپاو و جوڵاو یان كورتلە نامەی (مەسج) بڵاوكردەوە كە لەگەڵ خوڕەوشتی گشتیدا ناگونجێن یان بەبێ رەخسەت‌و مۆڵەت وێنەی گرت یان كاروبارێكی وا كە شەرەف بریندار بكات یان هانی ئەنجامدانی تاوان یان كاری بەدڕەوشتی یان بڵاوكردنەوەی زانیاری پەیوەست بە نهێنی ژیانی تایبەت یان خێزانی بۆ تاكەكان بڵاوبكاتەوە كە بەهەر رێگایەك بێت چنگی كەوتن هەتا ئەگەر راستیش بن، ئەگەر بەهۆی بڵاوكردنەوەیان‌و دابەشكردنیان سوكایەتی یاخود زیانیان پێبگەیەنێت، ئەوا بۆ ماوەیەك بەند دەكرێ (حبس) كە لە شەش مانگ كەمتر نەبێ‌و لەپێنج ملیۆن دیناریش زیاتر نەبێ یان بە یەكێك لەو دوو سزایە سزا دەدرێت. ئەمە رۆحی یاساكەیە كە دادوەرەكان بەكاریدەهێنن بۆ سزادانی ئەوانەی بە تاوانی بڵاوكردنەوە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان سكاڵایان لەسەر تۆماردەكرێت. ئەم یاسایە كێشەی بۆ كاری رۆژنامەنوسی دروستكردووە، یاسای كاری رۆژنامەگەری، نوێ نەكراوەتەوە، لەویاسایەدا بەهیچ جۆرێك باسی میدیای ئەلیكترۆنی نەكراوە، لەحاڵێكدا ژمارەی سایتە ئەلیكترۆنییە فەرمییەكان كە لە حكومەت مۆڵەتی كاركردنیان وەرگرتووە، رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر دەبێت، تائێستا هەر سكاڵایەكی یاسایی كە لەسەر بڵاوكردنەوە لە سایتە ئەلیكترۆنییەكان تۆماردەكرێت، دادوەرەكان بەپێی یاسای خراپ بەكارهێنانی ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان مامەڵە لەگەڵ رۆژنامەنوسان دەكەن نەك یاسای كاری رۆژنامەوانیی، بەمدواییە كە لەناو رۆژنامەنوسانەوە نیگەرانی لەوبارەیەوە دروستبووە، لەناو پەرلەمانی كوردستانەوە هەوڵێك هەیە بۆ هەمواركردنەوەی هەردوو یاسای كاری رۆژنامەگەری‌و یاسای خراپ بەكارهێنانی ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان. تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەگەڵ دەركەوتنیاندا لەسەرتاسەری جیهان كێشەیان بۆ یاساكانی بواری كاری رۆژنامەوانی‌و بڵاوكردنەوە دروستكرد، ئێستا میدیای كۆمەڵایەتی باسی بەسەر هەموو شتێكدا كێشاوە، وڵاتانی جیهان سەرقاڵی هەمواركردنەوەی یاساكانی خۆیانن. بەمدواییە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لە تویتێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر داوای هەڵوەشاندنەوەی ماددەی (230)ی یاسای ئادابەكانی پەیوەندیكردن كرد لە وڵاتەكەی. ماددەی (230) لە یاسای ئادابەكانی پەیوەندیكردن كە كۆنگرێس لە ساڵی 1996 پەسەندیكردووە دەڵێ: •    پێگە ئینتەرنێتییەكان وەكو سەرچاوەیەكی سەربەخۆ ئەژمارناكرێن بۆ خستنەڕووی زانیاری لەلایەن لایەنی سێیەمەوە. •    ئەم ماددە یاساییە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەپارێزێت لە هەرجۆرە سكاڵایەكی یاسایی كە لەبارەی ناوەڕۆكی ئەو بابەتانەوە لەسەریان تۆماربكرێت، كە لەلایەن بەكاربەرەكانیانەوە بڵاودەكرێتەوە. •    بەپێچەوانەی یاسای كاری رۆژنامەوانییەوە كە لە زۆرێك لە وڵاتان لە حاڵەتی بوونی سكاڵای یاسایدا لەبارەی ناوەڕۆكی بابەتێكی بڵاوكراوە، بەرپرسیارێتییەكە دەخاتە ئەستۆی سەرنوسەر یان نوسەری بابەتەكان، ئەم ماددە یاساییەی ئەمریكا سەرپەرەشتیارانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەپارێزێت لە هەر سكاڵایەكی یاسای كە بەهۆی بڵاوكردنەوەی بابەت لەناو تۆڕەكانیانیان لەسەریان تۆماربكرێت، واتە سەرپەرەشیاری تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان وەكو سەرنوسەرو بەرپرسیار لەبارەی ناوەڕۆكی ئەو بابەتانە ئەژمار ناكات كە لەو تۆڕانەدا بڵاودەكرێنەوە. ترەمپ لەگەڵ دەستبەكاربونیدا لەبری قسەكردن بۆ میدیا فەرمییەكان، تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەری وەكو سەكۆی راستەقینەو بێلایەنی خۆی بۆ قسەكردن دەستنیشان كرد، ئەو رقی لە زۆرێك لە میدیاكان بوو، بە چەواشەكار ناوی دەبردن، گرنگترین قسەكانی خۆی لە ڕێگەی تویتەرەوە دەكرد، بەڵام ئێستا ئیتر بارودۆخەكە گۆڕاوە، سەرۆك لە تویتەر توڕەیە. تویتەر تایبەتمەندییەكی نوێی زیادكردووە، تایبەتمەندییەكە ئەوەیە هەر زانیارییەك كە بەكاربەرەكانی بڵاوی دەكەنەوە، ئەگەر تۆڕەكە لێی دڵنیا نەبێت، خوێنەرەكانی ئاگاردەكاتەوە لەوە بەدواداچوون بۆ ئەو زانیارییە بكەن كە بڵاوبوەتەوە. ترەمپ تویتێكی كرد، تێدا باسی لەوەكرد دەنگدانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی داهاتووی ئەمریكا ئەگەر بەشێوەی ئەلیكترۆنی بەڕێوەبچێت، ساختەكاری تێدا دەكرێت، تویتەر نیشانەی سەرسوڕمانی شینی لەسەر تویتەكەی سەرۆكی ئەمریكا دانا، واتە خوێنەرانی ئاگاداركرد لەوەی مەرج نییە ئەم زانیارییە راست بێت، ئەمە ترەمپی شێت كرد، ئەو تویتەری تۆمەتباركرد بەوەی كۆتوبەندی ئازادی رادەبڕین دەكات. لێرەوە سەرۆكی ئەمریكا شەڕی دژ بە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەگشتی راگەیاندو نازانرێت ئاكامەكەی بە كوێ دەگات. بەگشتی لەكاتی هەر هەواڵێك بۆ هەمواركردنی یاسا بەركارەكان، هەندێك لایەنە بەرپرسەكان تۆمەتباردەكەن بەوەی هەوڵی بەرتسككردنەوەی ئازادی رادەربڕین دەدات، بەڵام لەبەرامبەریشدا شەپۆلێكی زۆری داواكاری هەیە بۆ رێكخستنەوەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەچوارچێوەی یاسا بەركارەكان‌و كۆتایهێنان بەو جەنجاڵییەی كە لە سەرچاوەكانی زانیاریدا دروستیان كردووە. ئەو پەیجانەی داخراون كۆمپانیای "گرافیكا" كە كاری وردبینی لە پەیجەكانی هەرێمی كوردستاندا كردووە‌و فەیسبوك لەسەر بنەمای راپۆرتی ئەو، پەیجەكانی هەرێمی كوردستانی داخستووە، ناوی هەندێك لەو پەیجانەی بڵاوكردوەتەوە كە لە هەرێمی كوردستان هەواڵی فەیكیان بڵاوكردوەتەوە لەوانە: •    پەیجی (ئەحۆل) •    پەیجی (گشتی) •    پەیجی (puk sat) •    پەیجی (روماڵ) •    پەیجی (Kirkuk press) •    پەیجی (گەردەلوولی سەوز) •    پەیجی (army_ctg) لە ئینستاگرام •    پەیجی (PDK- BERAW KURDSTANEKI BAHEZ) •    پەیجی (ALI ROJ) •    پەیجی (Namran afarmwe) •    پەیجی (شەفە تیڤی) •    پەیجی (habw nabw) •    پەیجی (فوول عەشایەر) •    پەیجی (هەمومان ملازم ئەحمەدین) •    پەیجی (ئەحمەو دیوانە) •    پەیجی (كوڕانی هەولێر) •    پەیجی (عەشیرەتی سوچی) •    پەیجی (Leshaw) •    پەیجی (Hawler press) •    پەیجی (یەكێتی) •    پەیجی (كەركوكی هەمیشە سەوز) •    پەیجی (xor- magazine) لە ئیسنتاگرام     دۆخی حزبەكان لە توێژینەوەیەكدا بەپێی توێژینەوەیەك كە دكتۆر ئامانج شێرڤان‌و هاوڕێكانی لە دیسكی عێراق‌و كوردستانی (ناوەندی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژیی) كردویانە لەبارەی دۆخی ڕاگەیاندن لە هەرێمی كوردستان، دەركەوتووە: •    بزوتنەوەی گۆڕان لە ساڵی 2009 راگەیاندنەكانی بە تیڤی‌و دیجتاڵ میدیاكەیەوە زۆرترین كاریگەریان لەسەر هاوڵاتیان هەبووە تا ساڵی 2013. •    دوای ساڵی 2013 راگەیاندنی پارتی بووە بە یەكەم راگەیاندنی كاریگەر لەڕێگەی كەناڵەكان‌و ئەكاونت‌و پەیجەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە. •    سۆسیال میدیای شاسوار عبدالواحیدو نەوەی نوێ لە ساڵی 2016-2018 لە پلەی یەكەمدا بوون لەگەڵ جیاوازیەكی كەمدا لەگەڵ سوسیال میدیای پارتی دا. •    لە ساڵی 2018 تائێستا سۆسیاڵ میدیای باڵێكی یەكێتی بەهێزترین راگەیاندنی كوردییەو زۆرترین كاریگەریی لەسەر هاوڵاتیان هەیە، بە جۆرێك لەڕێگەی 643 پەیجی فەرمی‌و كاریگەرەوە پەیامەكانی خۆی دەگەیەنێت‌و دەستی بەسەر 64% سۆسیال میدیادا گرتووە. •    لایەنە ئیسلامییەكان (یەكگرتوو - كۆمەڵ- بزوتنەوە) سستترین هێزی راگەیاندن‌و سۆسیال میدیان، تەنها 6%ی هێزی سۆسیاڵ میدیایان لەژێر دەستدایەو هێزە شاراوەكانی وەك مەلا كرێكارو چەند راگەیاندێكی ئەلیكترۆنی (سۆسیال میدیا) لە هی هێزە سیاسییە ئیسلامیەكان بەهێزترە. •    سۆسیاڵ میدیای پارتی‌و گۆڕان‌و هێزە ئیسلامییەكان لە قەیرانی كاریگەریی‌و هێزو متمانەو خۆینەردان، لەبەرامبەردا سۆسیاڵ میدیای باڵێكی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان خاوەنی سوپایەكی ئەلیكترۆنی بەهێزە كە كاریگەری زۆری لەسەر هاوڵاتیان هەیە. •    بەپێی توێژینەوەكە لە ساڵی 2016-2019 بینەری تیڤیەكان بەڕێژەی 21% كەمیكردوە. •    بەپێی ئەنجامەكان 83%ی خوێنەران كەوتونەتە ژێر كاریگەریی هەواڵی ناڕاست (فەیك نیوز)و باوەڕیان پێهێناوە. •    لەڕووی كاریگەربوون لەسەر كوردانی پارچەكانی تر، راگەیاندنی كوردستانی باشور كەمترین كاریگەریی هەبووە بەراورد بە كاریگەریی راگەیاندنی پەكەكە، لە ناو ڕاگەیاندنی باشوردا راگەیاندنی پارتی بەهێزترینان بووە لە ڕووی كاریگەریی لەسەر كوردانی پارچەكانی تر. چوارچێوەی ئەم توێژینەوەیە، پێنج پارێزگا (هەولێر- سلێمانی- كەركوك- دهۆك- هەڵەبجە) شاری (سنەو قامیشلۆو ئامەد)و كوردانی دەرەوەی وڵات بووە. لەكۆی 16 هەزار پەیج‌و ئەكاونتی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كە پڕ بینەرو پڕ خوێنەرترینن، 3 هەزاریان بە نمونە وەرگیراون كە بۆ شەڕی راگەیاندن و ئاڕاستەكردنی ڕایگشتی بەكارهێنراون لە ماوەی ساڵانی 2009- 2019 بەنمونە وەرگیراوە. https://public-assets.graphika.com/reports/graphika_report_kurdistan_takedown.pdf?fbclid=IwAR2M02G3JGBsN2u9k2ydM3fv5Joy5axr9t5Rr0ToNqi5T4mg-533jKPAcQY https://about.fb.com/wp-content/uploads/2020/06/May-2020-Detailed-CIB-Report.pdf    

راپۆرتی: سەنتەری لێكۆڵینەوە ئاییندەیی دۆخی ئابووری هەرێمی كوردستان لە بارێكی مەترسیداردایە،‌ بەشێوەیەك‌ كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر پێگەی سیاسیی هەریم لە نێوخۆ و دەرەوەدا جێهێشتووە، بۆیە لە ئێستادا ئاسان نیە ئابوری هەرێم بگەرێتەوە دۆخی پێش ساڵی ٢٠١٣، بەڵكو ڕەنگە لەماوەیەكی نزیكدا بەرەو داڕمانی زیاتریش بڕوات، خۆ‌ ئەگەر ئاراستەی ڕوداوەكان وەكو ئێستا بەردەوام بێت و چاكسازییەكی بنەڕەتی نەكرێت، بەرەو داڕمانی درێژمەوداش ڕوو دەنێت بەڵام سەرباری ئەو سیناریۆ‌ تاریكە‌ی سەرەوە دەكرێت، بەبوونی ئیرادەیەكی یەكگرتووی سیاسیی نێو بڕیاردەرانی هەرێم بۆ چاكسازی بنەڕە‌تی‌ ئاستی پێشبینییە نەخوازراوەكان كەمبكرێتەوە و دەرچەیەك بۆ دەربازبوونی هەرێم لە داڕمانی ئابووری و پەرتەوازەیی سیاسی بدۆزرێتەوە. دەركەوتنەوەی قەیران: قەیرانی ئابووریی هەرێمی كوردستان سەرەتایەكی كۆنتری هەیە، بەڵام پەتای جیهانگری كۆرۆنا، زیاتر پەرێشانی دۆخی بەڕێوەبردن و كێشە شاراوەكانی سەرچاوەكانی داهات و خەرجییەكانی دەرخست. وەنەبێت قەیرانە ئابوورییەكە تەنها كوردستانی گرتبێتەوە، بەڵكوو وڵاتانی جیهان و بگرە كۆمپانیا زەبەلاحەكانیشی گرتووەتەوە، لە نێویشیاندا، یەك لەو وڵاتانەی كە كاریگەری قوڵی قەیرانەكە گرتییەوە، حكومەتی عێراقە، كە ڕاستەوخۆ سەدا ٥٢٪ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لەوێوە بە ڕێككەوتنێك دابین دەكرا، لە ئانووساتی بەربڵاویی كۆرۆنا، دابەزینی نرخی نەوت و خۆپیشاندانانەكانی عێراق و ئاڵووگۆڕەكانی كابینەكەی بەغدا، ئەو بڕە ڕاگیرا و بەم شێوەیە كێشە داپۆشراوەكانی بەڕێوەبردنی هەرێم و كەمبوونەوەی داهات و ڕاگرتنی پارەكەی بەغدا، قەیرانەكەی لە هەرێمی كوردستاندا فراوانتر نمایش كرد و كاریگەریی نەك لەسەر كابینەی حكومەت، بەڵكو لەسەر هاوڵاتییان و بگرە پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوان لایەنەكانیش جێهێشت و چەند خۆپیشاندانانێكی جیاوازیشی بەدوای خۆیدا هێنا، زەقترینیان خۆپیشاندانی مووچەخۆرانی دهۆك بوو، كە كاردانەوەی جیاوازی سیاسیی و ئەمنی وەدووی خۆی خست. بۆ دەرخستنی ڕادەی قەیرانەكە و دیاریكردنی سەرچاوەی كورتهێنانەكان، پێویستە ڕووماڵێكی ڕاگوزەری سەرچاوەكانی داهاتی هەرێم و شێوازی دابەشكردنەوەی لە سێكتەرە جیاوازەكاندا بخرێنەڕوو. ڕوماڵێكی ئاماریی سەرچاوەكانی داهات و خەرجییەكانی حكومەتی هەرێم: بە پێی ئەو زانیارییانەی لەبەردەستدان، داهاتی مانگانەی وەزارەتی دارایی بە نزیكەیی بەر لە كۆرۆنا بەم شێوەیە بووە: نێوخۆ: ٢٤٠ ملیار  وەدەستهاتووی نەوت: ٣٦٠ ملیار  بڕی دابینكراوی حكومەتی عێراق: ٤٥٢ ملیار سەرچاوەی دیكە: نزیكەی ٢٠ ملیارێك، چارتی (ژمارە١)دا ڕێژەی سەدییەكەی ڕوونكراوەتەوە.  لە كۆی ئەم داهاتە،  بڕی ٨٨٦ ملیار دیناری بۆ مووچە  ٢٠٠ ملیاری بۆ خەرجی وەزارەتەكان  ٣٥ ملیاری بۆ پرۆژەكان تەرخاندەكرا. بەڵام لە سەرووبەندی دۆخی كۆرۆنا و بازاڕی نەوتی جیهانی و ڕاگیرانی ژیانی ئاسایی و بازاڕی هەرێمی كوردستان، لە مانگی سێ و چواردا(بە گوێرەی زانیارییەكان)، كە لوتكەی قەیرانەكەی بەیان دەكرد، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕووی ئەو داهاتەی دەستی دەكەوت و ٤٥٪ی داهاتی فرۆشی نەوت و ٩٠٪ی داهاتی نێوخۆی كەمی كرد. بەمشێوەیە گەر دۆخی كۆرۆنا و نزمبوونەوەی نرخی نەوت بەردەوام بووایە ڕێژەی كورتهێنان لە داهاتی هەرێمدا نزیكەی ٢٠٠ ملیار دینار دەكرد. هاوكات، بڕی هەناردەكراوی بەغداش لەو دوو مانگەی ئاماژەیان پێدرا ڕاگیرا، كە تەنها ئەو بڕە ٤٢٪ی كۆی داهاتی هەرێمی كوردستانی پێكدەهێنا. كەواتە دەردەكەوێت قەیرانەكە ڕاستەقینە بوو و دەرخەری چەند ئاماژەیەكی مەترسیداری لە جۆری سەرچاوەی داهات و شێوازی خەرجكردن و ناجێگیریی دۆخی ئابووریی هەرێمی كوردستانە. ڕیشەناسیی قەیرانەكە و تایبەتمەندییە كێشەسازەكانی داهات سەرچاوە و ڕیشەی دۆخی ئابووریی هەرێم، هۆكارەكەی تەنها دۆخی كۆرۆنا، بازاڕیی جیهانی، پەیوەندی هەولێر-بەغدا نییە، بەڵكو بەر لەوە پەیكەری ئابووریی هەرێم هەڵگر و بەرهەمهێنەری گرفتی ڕیشەییە و كێشە لە خودی سەرچاوەكانی داهات و هاوكات شێوازی خەرجكردن و پلانی كورتمەودا یاخود بێپلانی قەیرانەكەی قوڵتر و كاریگەرتر كردووە، كە بەردەوامبوونی ئەم جۆرە بەڕێوەبردنەی داهات و خەرجی، نەك قەیرانەكە تێناپەڕێنێت، بەڵكو قەیرانسازتر و كارەساتبار دەبێت لە ئایندەیەكی نزیكدا. پرسیار ئەوەیە، بۆچی ڕیشەی قەیرانەكە قوڵترە و پێش ئەوەی سەرچاوەی قەیرانەكە دەرەكی بێت نێوخۆییە؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستە لە تایبەتمەندیەكانی سەرچاوەكانی داهاتی هەرێمدا وردبوونەوە بكرێت، كە هاوكات پێكهێنەرە سەرەكیییەكانی قەیرانە ئابوورییەكەش پێكدەهێن: ١. پیادەكردنی سیاسەتی كڕیاریی (زەبائینی): ئەو گرفتانەی كۆسپی گەورەیان لە سەنگەلایی داهات و خەرجی لە كوردستاندا سازاندووە‌، بەشێكی سەرەكی پەیوەندی بە هاوكێشەی جێگیری و زۆری  خەرجیەكان و كەمی و ناجێگیری داهاتەوە هەیە، ئەمەش دەرئەنجامی سیاسەتی كڕیاریی(زەبائینی )یە، كە لەسەر سێ بنەما وەستاوە: بوونی گرێبەستێك كە بنەماكەی ئابورییە و  لێكەوتەكانی سیاسیە، بریتیە لە رێكەوتنێكی ناڕە‌وای نێوان گروپە سیاسیەكان و گروپە بچوكەكان، بنەمای دووەم بەردەوامی ئەو رێككەوتنەیە بۆماوەیەكی درێژ كە تەمەنی گروپەكانە، واتە ئە‌م گروپانە بە درێژایی تەمەنیان بەلاشخۆر و بندیواری كەسیی دەبن و لە ململانێی حیزبی و هەڵبژاردنەكاندا بەكاردەهێنرێن، بنەمای سێیەم بریتیە لە بوونی نێوەندگیریی و دەڵاڵی سیاسی. ئەم سیاسەتە بۆچی گرفت و كێشەیە؟ چونكە كێشەكەی ئەوەیە لەسەر دوو ئاست ڕەنگدانەوەی نەرێنی هەیە: ئاستی یەكەم، دەرگایەكی گەورە لەسەر گەندەڵی سیاسی و ئابوری دەكاتەوە و بارگرانییەكی قورس لەسەر ماڵی گشتی دروست دەكات. لە كوردستان ئەم سیاسەتە پەنجەرەیەكی تری بۆ چوونە ناو هاوكێشەیەكی دیكە كردۆتەوە، ئەویش نەبوونی پێوەری بەكارخستی سەرمایە و سەرچاوەكانی پرۆژەی وەبەرهێنانی راستەقینەیە، چونكە نێوەندگیرەكە لەسەر سەرمایەی وەهمی دەژی، نەك هەر ئەوە بەڵكو هەندێك جار پرۆژەی وەهمی هەیە و بودجەی بۆ تەرخانكراوە، لە لایەكی¬ترەوە چونكە  سیاسەت بووەتە‌‌ سەرچاوەی داهات و بازرگانی، زۆركات ئەو پرۆژە و بازرگانیانەی ئەنجام دەدرێن، لەلایەك قۆرخ دەكرێن، لەلایەكی¬تر لەسەر حیسابی خەزێنەی گشتی تەواو دەكرێن، ئەمەش ناچێتە چوارچێوەی هاندانی وەبەرهێنان، چونكە لە بنەمادا "قۆرخكارەكان" خۆیان وەبەرهێنەر نین، لەوەدا كە‌ وەبەرهێنەر سەرمایەی راستەقینەی هەیه ‌و سەرچاوەی سەرمایەكەی دیارە، لە كوردستان بەشێكی زۆری پرۆژەی وەبەرهێنان و بازرگانی بە توندی بەستراوە بە فاكتەرێكی¬دیكەوە، ئەویش بابەتی "وەبەرهێنان لە كوێ بكرێت؟" لەبەر ئەوەی ئەم بابەتە گرێدراوی لێكەوتە سیاسیەكەیە، بۆ سەرنجراكێشان و بەردەوامی بەكارهێنانی سیاسی دەنگدەر، وەبەرهێنان و پرۆژەكان لەو ناوچانە چڕ دەكرێتەوە، كە دەنگدەرە كڕدراوەكانی لێیە، بە بێ ئەوەی گوێ بدرێت بە بنەماكانی وەبەرهێنان كە زەوی، سەرمایه، كار و رێكخستنن، ئەمەش وا دەكات ناهاوسەنگی لە پرۆژەكاندا هەبێت و وەبەرهێنانەكە نەتوانێت ئامانجەكانی بەدی بهێنێت، چونكە لە بنەمادا پرۆژەكە ئامانجی سیاسی هەیه، نەك گەشەسەندن و ئاوەدانی و ئابوری. ٢. سەرچاوەی داهات پشتبەشتووە بە نەوت: ٣٤٪ی داهاتی هەرێم پشتبەستووە بە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان، هەروەها ٤٢٪ ی لە بەغداوە دێت، كە دیسان زیكەی ٪٩٠ داهاتی خودی عێراقیش نەوتییە و پشت بە بازاڕی نەوت دەبەستێت. كەواتە ٪٧٦ی سەرچاوەكانی داهاتی هەرێم ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ پشتی بە بازاڕ و فرۆشی نەوت بەستووە. ٣. بەشێكی سەرچاوەی داهات پشتبەستووە بە پەیوەندی سیاسیی ناجێگیر و كورتمەودا: یەكێكی¬تر لە تایبەتمەندییەكانی دەستخستنی داهاتی هەرێم، زۆرینەی داهاتەكەی پشتی بە پەیوەندیی سیاسیی عێراقی و هەرێمایەتی بەستووە، نەك پابەندكراوی دوولایەنە و پشتبەشتوو بە پلانێكی ستراتیژی دوورمەودای جێگیر. بۆ نموونە ٤٢٪كەی بەغدا بە یاسای بودجەی ساڵانە ڕێكخراوە، كە ئەگەری گۆڕانی هەیە و هەردەم پێویستی بە سازش و سازكردنەوە هەیە و پەیوەستە بە پەیوەندی هەرێم و ئەو كوتلەیەوە كە پێكهێنەری حكومەتی ئەو كاتەیە (نەك پەیەوەندی نێوان دەوڵەتی عێراق و هەرێمی دەستووری كوردستان) و لەوەش مەترسیدارتر هەردەم پێویستی بە ڕازیكردنی زۆرینەی پەرلەمانە بۆ تێپەڕاندنی بڕگەی بڕی هەناردەكراوی بەغدا بۆ هەرێمی كوردستان، كە ئەمەش لە چەندین سەرەوە خۆی قەیرانسازە و نەك كاریگەری لەسەر ئابووریی و داهاتی هەرێم، بەڵكوو ئامانجە دوورمەوداكانی خواستی نەتەوەیی و نیشتمانی كوردستان و ناوچە جێناكۆكەكان و خاوكردنەوەی پرسی شوناس و خاك و ئەجێندای كوردستانی لە بەغدا بە تەواوەتی كشاندۆتەوە دواوە. هەروەها دیسانەوە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان لە بازاڕی جیهانیدا، دیسانەوە پشتی بە پەیوەندی ناجێگیر و سیاسیی كورتمەودای نێوان حكومەتی هەڕێم و وڵاتانی ئیقلیمی وەك توركیا و ئێران و پەیوەندی كۆمپانیا و سەرمایەدارانی جیهانییەوە بەستووە، نەك ڕێكخراو لە چوارچێوەی یاسای نەوت و گازدا، كە ئەمەش هەردەم وایكردووە، هەم مەترسی ڕاگرتنی بۆ بێتەپێش هەم نرخی وزەی فرۆشراوی هەرێم لە بازاڕی جیهانیدا كەمتر بێت، چونكە بەشێكی زۆری ئەم پەیوەندییانە لەسەر بنەمای داشكاندن و بە ڕازیكردنی سەرچاوەی  پەیوەندییەكانەوە بەندە. بەشێكی¬دیكەی پەیوەندیەكانی هەرێمیش وابەستەی دۆخی بەسەرداباریووی تیرۆر و هاوپەیمانێتی كورد و دژبەرەكانی تیرۆرستانە، كە خۆی لە لەناوبردنی داعش و تیرۆریستاندا دەبینەێتەوە، ئەم پەیوەندیانەش دیسانەوە بۆ دۆخێكی كاتیی دەگەڕێتەوە نەك ستراتیژێكی پایەدار و جێگیری دوورمەودا. ٤. بە گوێرەی ڕاپۆرتەكانی لیژنە تایبەتەكانی پەرلەمان و بەیاننامە و نوسراوەكانی وەزارەتی دارایی و ڕوونكردنەوە و بەیانەكانی ئەم كابینەیەی حكومەتی هەرێم،  دان بەوەدا نراوە هێشتا حكومەت كۆنتڕۆڵی سەرچاوەكانی داهاتی خۆی سەداسەد نەكردووە، بەهەدەردان و گەندەڵی بە قەبارەیەكی فراوان دەچێتە گیرفانی تاقمی بچووك و دەستڕۆیشتووی نێو حزبە هەژمووندارەكان و چەند هێزێكی دیكەی دەرەوەی نێوپرۆسەی سیاسیی هەرێمی كوردستان، كە خۆی لە دانانی بازگە، گومرگ، كۆمپانیا سەپێنراوەكان بەسەر حكومەتدا، وەرنەگرتنی باج لە هەندێك كۆمپانیا، نەگێڕانەوەی قەرزی كۆمپانیاكان، گەندەڵی و كاری نایاسایی دەروازە سنوورییەكان و...تاد. بەشی هەرەزۆری ئەم لێڕۆشتە ئابوورییە و ئەم جۆرانەی بەهەدەردان و گەندەڵیانە لە كۆبوونەوەی ٥/٥/٢٠٢٠دا جەختیان لێكراوەتەوە و حكومەتی هەرێم دانی بە بوونی ئەم گەندەڵی و گرفتە ڕیشەییانەی سەرچاوەكانی داهاتدا ناوە. ٥. تایبەتمەندییەكی كێشەسازی دیكە، جۆری خەرجی و دابەشكردنەوەی داهاتەكانە لە هەرێمدا، بە تایبەت لە دابەشكاریی سێكتەرەكاندا: بە پێی دوائەپدەیتی بایۆمەتری، (1 ملیۆن و 255 هەزارو 273) ژمارەی فەرمانبەرانی تۆماركراوی نێو پرۆسەی بایۆمەتریین، بەم شێوەیە: كۆی گشتی فەرمانبەرانی مووچەخۆرغ فیعلی: (752 هەزارو 959)   فەرمانبەرە و تەنها ٦٠٪ ی مووچەخۆران پێكدەهێنن. بەم شێوەیە: مەدەنی: 430,231  پۆلیس و ئاسایش: 104,699  سەربازی: 217,979 بەڵام ٤٠٪ەكەی دیكەی هەریەك لە كەسووكاری شەهیدان، خانەنشینان و كۆمەڵایەتی دەگرێتەوە، ژمارەیان بەم شێوەیە دابەش دەبێت: شەهیدان: 96,937 خانەنشینان: 246,269  كۆمەڵایەتی: 159,158 گەر بڕوانیە ڕێژەی سەدی فەرمانبەرانی نێو فەرمانگەكانیش بەم شێوەیە دەبێت: كەرتی پەروەردە:22.2%  تەندروستی:6.5% ناوخۆ: 19.1%  پێشمەرگە: 18.7%    بەم پێیە دەردەكەوێت ناهاوسەنگییەكی زۆر لە ڕێژەی چەكدار و هێزەكانی هەرێمی كوردستان لە لایەك و ڕێژەی كەرتی تەندروستی و پەروەردە لەلایەكی دیكەوە، نزیكەی ٣٧.٨٪ مووچە كە زۆرینەی داهاتیش دەبات، دەدرێتە هێزی چەكدار و ناوخۆ، بەڵام هەردوو كەرتی گرنگی وەك پەروەردە و تەندرووستی ٢٨.٧٪ی مووچە پێكدەهێنن. ئەمە جیا لەوەی دابەشكاری فەرمانبەران و بێكاریی شاراوە و "بندیوار" و دوو مووچە و یاسای خانەنشینی پێشووی پلەباڵاكان بارگرانییەكی زۆریان لە بەهەدەردانی داهاتی هەرێمدا بە فیڕۆداوە و دەدەن، بە جۆرێك زۆرێك لە داهات كە دەردەچێت و وەك پارەیەكی نابەرهەمهێن دەردەچێت و چیدی بە سوڕێكی تەندرووستدا ناگەڕێتەوە یان هەر ناگەڕێتەوە نێو سەرچاوەكانی داهاتی هەرێمی كوردستان. لەوەش مەترسیدارتر، وەك ئەوەی لە دواوتاری سەرۆكی حكومەت لە جەژنی ڕەمەزاندا دانی بە خراپی خەرجیی و دابەشكارییەكدا نا و وتی: ٨٠٪ی داهاتی هەرێم بۆ ٢٠٪ی دانیشتووان خەرج دەكرێت. ئەمەش بەیانكەری ئەو دابەشكارییە نائابوورییانەیە كە دیدگایەكی كوشندەی ڕێكخستنی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێمی بە درێژایی كابینەكانی ڕوونكردووەتەوە. لێرەوە دەردەكەوێت لەلایەك پیادەكردنی سیاسەتی زەبائینی و پشتبەستن بە ئابووریی نەوتی (كە بە پێوەر و بۆچوونی ئابووریناسان، لەرزۆكترینن ئابووریی ئابوورییەكە كە پشتبەستوو بێت بە نەوت و لە ئانی قەیران و ناجێگیرییدا زۆرترین خەسارەت لە خۆدەگرێت) و ناجێگیریی پەیوەندیی سیاسیی و خراپی لە دابەشكاریی و ڕێكخستنی خەرجی، شوێنەواریی كوشندە و قەیرانسازیی قوڵی بۆ ئابووریی هەرێمی كوردستان سازاندووە. سیناریۆكانی ئایندە و نەخشە ڕێگایەكی چاكسازی: دەكرێت لە ئاست دۆخی ئیستای ئابووریی هەرێمی كوردستاندا، پێشبینی دوو سیناریۆ بكرێت: یەكەم: وەك دەردەكەوێت دۆخی ئابووری لە بارێكی مەترسیداردایه،‌ بەشێوەیەك‌ كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر پێگەی سیاسیی هەریم لە نێوخۆ و دەرەوەدا جێهێشتووە، بۆیە لە ئێستادا ئاسان نیە ئابوری هەرێم بگەرێتەوە دۆخی پێش ساڵی ٢٠١٣، بەڵكو ڕەنگە لەماوەیەكی نزیكدا بەرەو داڕمانی زیاتریش بڕوات، خۆ‌ گەر ئاراستەی ڕوداوەكان وەكو ئێستا بەردەوام بێت و چاكسازییەكی بنەڕەتی نەكرێت، بەرەو داڕمانی درێژمەوداش ڕوو دەنێت. دووەم: سەرباری ئەو سیناریۆ‌ تاریكە‌ی سەرەوە دەكرێت، بەبوونی ئیرادەیەكی یەكگرتووی سیاسیی نێو بڕیاردەرانی هەرێم بۆ چاكسازی بنەڕە‌تی‌ ئاستی پێشبینییە نەخوازراوەكان كەمبكرێتەوە و دەرچەیەك بۆ دەربازبوونی هەرێم لە داڕمانی ئابووری و پەرتەوازەیی سیاسی بدۆزرێتەوە، لەپێناو بەدیهێنانی ئەم سیناریۆیەشدا، دەكرێت بۆ ڕایەڵەسەرەكییەكانی نەخشە ڕێگایەكی ئایندەیی دەربازبوون لەو قەیرانە، ئەم هەنگاوانە‌ یارمەتیدەر دەبن: ١.جێبەجێكردنی "یاسای چاكسازی"، بەشێوەیەكی ورد و دادپەروەرانە و فراوانكردنی بۆ سێكتەرەكانی¬تری خزمەتی گشتی، دادوەریی و یاسادانان. ٢.گرنگە لە رێكخستنەوەی ڕۆڵی كەرتی گشتییدا، هاوسەنگی زیاتر بۆ سەرلەنوێ دابەشكردنەوەی داهاتی نیشمانی بەشێوەیەكی دادپەروەرانە‌تر بڕەخسێنرێت، كە تیایدا ئەركی سەرەكی حكومەت ڕەخساندن وفراوانكردنی هەلی كار بێت بۆ هاوڵاتیان لە بری دامەزراندن، ئەویش لە رێی زیادكردنی بودجەی تایبەت بە وەبەرهێنان و هاندانی پرۆژەی بچوك بۆ هاوڵاتییان و دانانی سیستمێكی بەهێزی پاراستنی كۆمەڵایەتی بۆ كارمەندانی بواری كەرتی ناحكومی. ٣.فرەچەشنكردنی ئابووریی هەرێم و دەربازكردنی لە هەژمونە مەترسیدارەكەی نەوت، لە رێی هاندان و پشتگیریكردنی بوارەكانی پیشەسازییە هەمەجۆرەكانی وەك خواردن، پێداویستی رۆژانە، پترۆكیمایی، گەشتوگوزار و چەند بوارێكی كشتوكاڵی وهتد. ئاشكرایە بۆ چالاككردنی هەر بوارێك یاسا و رێنمایی پێویستە. ٤.بچوككردنەوە و چالاكتركردنی حكومەتی هەرێم و دامودەزگاكانی لە رێی لكاندنەوەی هەندێ لە وەزارەتەكان و دەسته ‌و بەڕێوەبەرایەتییەكان، هەروەها پەیڕەوكردنی ناناوەندێتی كارگێڕی و دارایی فراوان، بۆ كاراكردن و باشتر بەڕێوەبردنی حكومەت و گەشەپێدانە‌ لۆكەڵییەكان. ٥.كەمكردنەوەی رێژەی بودجەی نامەدەنی(٣٧%) لە بودجەی گشتی كە لەگەڵ ستانداردە جیهانییەكان وخودی توانای هەرێم ناگونجێت و گواستنەوەی ئەو بڕە پارەیە بۆ بودجەی وەبەرهێنان و پەیداكردنی هەلی كار و پرۆژەی بچوك و ژێرخانی. ٦.دامەزراندنی سیستمێكی بانكی سەربەخۆ و متمانەپێكراو، لەپێناو هاندانی زیاتری گەشەسەندنی ئابووری و خولانەوە(سوڕی داهات) و بەكارهێنانی سەرمایەی نوستوو(مكنز) و شاراوەی‌ هەرێمەكەمان. ٧.بەهێزكردن و سەربەخۆكردنی زیاتری كەرتی تایبەت و دامو‌دەزگاكانی، دژایەتیكردنی قۆرخكاری، دورخستنەوەی دەسەڵاتدارانی حزبی و حكومی لە كاری بازرگانی، بە گرتنەبەری رێوشوێنی یاسایی و كارگێڕی پێویست. ٨.دانانی سیستمێكی كارا و دادپەروەرانەی باج (باجی هەڵكشاو)، كە سەرجەم خاوەن سەرمایەكان،‌ بەپێی قەبارەی سەر‌مایەكانیان، بگرێتەوە. ٩.لە پێناوی گێڕانەوەی جێگیریی و كەمكردنەوەی دڵەڕاوكێی دارایی و ئابووری، گرنگە كار بكرێت بۆ یەكلاكردنەوەی كێشە داراییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بەپێی دەستور. گێڕانەوەی متمانە لە نێوان هەولێر و بەغدا دەكرێت رۆڵی زیاتر لە گەشەشەندن وفراوانكردنی بازرگانی و ئابوری بۆ هەردولا بگێڕێت و بازاڕی گەورەتر بۆ هەردوولا بكاتەوە. ١٠.سەرلەنوێ داڕشتنەوەی پەیكەری وەزارەتی پەروەرده، كارو‌كاروباری كۆمەڵایەتی و خوێندنی باڵا بە شێوەیەك كە گرنگی تەواو بدرێت بە خوێندنی پیشەیی و بەستنەوەی بە گەشەپێدانی بازاڕی كار و دروستكردنی نەوەیەكی گەنج كە كارامەیی(skill) تەواوی هەبێت و ئامادەكراوبێت بۆ پڕكردنەوەی سێكتەوە ئابوورییە جیاجیاكان  و دروستكردنی هەلی كاری نوێ بۆیان. ........................................................ رانانی سەنتەری لێكۆڵێنەوەی ئاییندەیی توێژەران: د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.هەردی مهدی میكە، د.یوسف گۆران  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت مەسرور بارزانی سێ ئۆپشنی بۆ بڕینی موچەی موچەخۆران خستەڕوو، قوباد تاڵەبانی ئیمزای لەسەر نەكرد، تەنانەت وەزیری ناوخۆش كە دۆستی سەرۆك وەزیرانە، ناڕازیی بوو، بەڵام بڕینی موچە بڕیارێكی "حەتیمی" سەرۆكی حكومەتەو جگە لەجێبەجێكردنی هیچ رێگەیەكی تری لەبەردەمدا نییە، ئەمە كرۆكی كۆبونەوەی دوێنێی حكومەت بوو كە باس نەكرا، (درەو) لەم راپۆرتەدا وردەكاری بڕیاری بڕینی موچە بڵاودەكاتەوە. موچە بە كاتی هەرێم ! ئێستا كاتی دابەشكردنی موچەی موچەخۆرانە بەكاتی هەرێمی كوردستان، بەهۆی قەیرانی داراییەوە رۆژژمێری دارایی هەرێم لەهیچ شوێنێكی تری دنیا ناچێت. بەپێی رۆژژمێرە داراییەكەی هەرێم، ئێستا كە سەرەتای مانگی حوزەیرانەو گەرمای هاوینە، حكومەت موچەی مانگی شوبات واتە وەرزی زستان دابەشدەكات، كابینەی مەسرور بارزانی تەنیا لە ساڵی 2020 دوو مانگ لە دابەشكردنی موچە دواكەوتووە. موچە دابەشدەكات ؟ كابینەی مەسرور بارزانی كە تەمەنی تەنیا (10) مانگە، روبەڕووی سەختترین قەیرانی دارایی بوەتەوە، سەرچاوەی قەیرانی ئەمجارە جگە لە دابەزینی نرخی نەوت بە پلەی یەكەم، لە ئاستێكی تردا هۆكارەكەی بۆ بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا دەگەڕێتەوە، كە كاریگەری لەسەر داهاتەكانی ناوخۆ دروستكردووە. بۆ موچەی مانگی (1)ی ئەمساڵ كە بەر لە جەژنی رەمەزان دابەشكرا، حكومەت بە وەرگرتنی قەرزێك لە سەرمایەداران‌و وەرگرتنی پارەی پێشوەختەی فرۆشی نەوت لە كۆمپانیاكان، ئەو كورتهێنانەی پڕكردەوەی كە لە داهاتەكانی تایبەت بە دابەشكردنی موچەی موچەخۆراندا هەیبوو. مانگی رابردوو كە حكومەت موچەی مانگی (1)ی 2020ی دابەشكرد، داهاتەكانی حكومەت بەمشێوەیە بوو: •    پارەكەی بەغداد: 453 ملیار دینار •    داهاتی فرۆشی نەوت: 60 ملیۆن دۆلار •    داهاتی ناوخۆ: 60 ملیۆن دۆلار •    یارمەتی دارایی هاوپەیمانان: 21 ملیار دینار •    وەرگرتنی پارە بەشێوەی پێشینە لە كۆمپانیاكانی نەوت: 150 ملیۆن دۆلار •    وەرگرتنی قەرز لە سەرمایەداران: 138 ملیار دینار تێكڕای داهاتی مانگی رابردووی حكومەت گەیشتە نزیكەی (900 ملیار) دینار، حكومەت مانگانە تەنیا بۆ خەرجی موچەی موچەخۆران پێویستی بە (894 ملیار) دینار هەیە‌و لەو مانگەدا داهاتەكانی خەرجی موچەیان پڕكردەوە، بەڵام بۆ ئەم مانگە كە حكومەت دەیەوێت موچەی مانگی شوبات دابەشبكات، داهاتەكانی چۆنن ؟ بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەو داهاتانەی كە تائێستا لەبەردەستی حكومەتدان بەمشێوەیەن: •    بەغداد بڕی (400 ملیار) دیناری خستوەتەسەر حسابی حكومەتی هەرێم لە بانك، ئەم پارەیە بەر لە هەرشتێك بڕی (12 ملیار) دیناری لێدەبڕێت بۆ دانەوەی ئەو قەرزانەی كە پێشتر حكومەتی هەرێم لە بانكە ئەهلییەكانی كردووە، واتە پارەكە (388 ملیار) دیناری ماوەتەوە، سەرباری ئەمە حكومەتی هەرێم بۆ موچەی مانگی رابردوو بڕی (138 ملیار) دینار لەسەرمایەداران قەرزكردووە‌و بەڵێنی پێداون لەماوەی مانگێكدا بۆیان بگەڕێنێتەوە، ئەگەر ئەو پارەیە بگەڕێنێتەوە، پارەكەی بەغداد بەسەوزی لەجێی خۆیدا تەواو دەبێت‌و نابێت بە سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ موچەی ئەم مانگە. •    یارمەتییەكەی هاوپەیمانان بۆ هەرێم: 21 ملیار دینارە •    داهاتی نەوت: بەوتەی سەرۆكی حكومەت بۆ ئەم مانگە (30) ملیۆن دۆلارە •    داهاتی ناوخۆ: 60 ملیۆن دۆلار كۆی گشتی ئەو داهاتەی تائێستا لەبەردەستی حكومەتدایە نزیكەی (520 ملیار) دینارە، ئەم بڕە پارەیە ئەگەر لەسەرچاوەی ترەوە زیادەی بۆ پەیدا نەكرێت (بەپێی زانیارییەكانی درەو، مانگی رابردوو سەرۆكی حكومەت بڕی 300 ملیۆن دۆلاری لە دەرەوەی وڵات بە قەرز وەرگرتووە)، ئەوا حكومەت بۆ موچەی مانگی شوبات داهاتەكەی بڕی (370 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت، ئەمە سەرباری ئەوەی كە بەشی دابینكردنی بڕی (45 ملیۆن) دۆلاری مانگانە بۆ خەرجی وەزارەتەكانیش ناكات، پارەی خەرجی وەزارتەكان بەر لە قەیرانی دارایی مانگانە (250 ملیۆن) دۆلار بوو، واتە قەیرانی دارایی (200 ملیۆن) دۆلاری لێكردوەتەوە. كۆبونەوەكەی دوێنێ‌و پرسی موچە دوێنێ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆبووەوە، حكومەت دوای كۆبونەوەكە راگەیەندراوێكی لەبارەی ناوەڕۆكی كۆبونەوەكە بڵاوكردەوە، راگەیەندراوەكە بەهیچ جۆرێك باسی چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ موچەی فەرمانبەراندا نەكرد، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، پرسی دەستكاریكردنی موچە یەكێك لە تەوەرە سەرەكییەكانی كۆبونەوەكە بووە. چەند سەرچاوە ئاگادار نزیك لە ئەنجومەنی وەزیران بە (درەو)یان راگەیاند، لە كۆبونەوەی دوێنێدا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت وتویەتی: ئەگەر لەگەڵ حكومەتی بەغدادیش بگەینە رێككەوتن، هێشتا داهاتەكانمان بەشی خەرجی موچە ناكات، بۆیە ناچارین دەستكاری موچەی موچەخۆران بكەین. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەكەدا مەسرور بارزانی‌و تیمەكەی سێ ئۆپشنیان لەبارەی چارەنوسی موچەوە خستوەتە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران كە ئەمانە بوون: •    ئۆپشنی یەكەم: سەقفی موچەی واتە بەرزترین ئاستی موچە لە هەرێمی كوردستان لە (2 ملیۆن) دینار زیاتر نەبێت‌و هیچ كەسێك لەو بڕە زیاتر موچە وەرنەگرێت تەنانەت پلە باڵاكانیش. •    ئۆپشنی دووەم: تەنیا موچەی بنەڕەتی بەسەر كۆی موچەخۆراندا دابەش بكرێت، ئەمە هەموان بگرێتەوە، فەرمانبەرانی ئاسایی‌و پلەباڵاكانیش. •    ئۆپشنی سێیەم: بۆ وەزارەتی ناوخۆ سەرەڕای موچەی بنەڕەتی، چەند دەرماڵەیەكیان بۆ خەرج بكرێت، بۆ ئەوەی لەم بارودۆخەدا پارێزگاری لە شكۆی دامەزراوەكانی حكومەت بكەن (پێشبینی روودانی خۆپیشاندان كراوە، بۆیە وەزارەتی ناوخۆ بەدەر كراوە لە كەمكردنەوەی تەواوەتی موچە). ئەم سێ ئۆپشنە لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا خرانەڕوو، بەڵام نەبوو بە بڕیاری كۆتایی، چونكە بەپێی ئەوەی (درەو) زانیویەتی، سەرباری ئەوەی مەسرور بارزانی سوربووە لەسەر ئەوەی ئەم ئۆپشنانە بكرێن بە بڕیار، بەڵام قوباد تاڵەبانی جێگری رەتیكردوەتەوە‌و داوای كردووە بڕیارەكە بۆ ماوەی هەفتەیەك دوابخرێت تاوەكو وردەكاری زیاتری تێدا بكرێت، قوباد تاڵەبانی لە كابینەی پێشوودا بڕیاری پاشەكەوتی موچەی راگەیاند، رەنگە نەیەوێت جارێكی ترو لەو كابینەیەدا لە دیمەنێكی لەوجۆرەدا دەربكەوێت. گفتوگۆی ناو كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران لەبارەی ئۆپشنەكانی سەرۆك وەزیرانەوە بەمشێوەیە بوون: •    مەسرور بارزانی: دەستكاریكردنی موچە كارێكی حەتیمەو دەبێت بكرێت، چونكە هیچ رێگەچارەیەكی دیكەمان نییە. •    قوباد تاڵەبانی: هەفتەیەك بڕیارەكە دوابخرێت بۆ ئەوەی رونكردنەوەی زیاتر بەخەڵك بدرێت لەبارەی بڕیارەكەوە. •    رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ: با كەمێك ئەم بڕیارە دوابخەین لەبەرئەوەی ناڕەزایەتی زۆر هەیە‌و خەڵك بڕیارەكەی پێ قبوڵ ناكرێت، یان ئەوەی دەستكاری موچە نەكەین‌و دابەشكردنی موچە بۆ 60 بۆ 65 رۆژ دوابخەین. •    قسەكەی رێبەر ئەحمەدی وەزیری ناوخۆ، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی توڕەكردووە‌و بەتوندی وەڵامی داوەتەوە‌و وتویەیتی: دەبێت ئەو كارە هەر بكرێت. •    مەسرور بارزانی بەهانەی بۆ بڕینی موچەی موچەخۆران بەوە هێناوەتەوە، كە ئەو خۆی وەكو سەرۆكی حكومەت ماوەی دوو مانگە موچەی وەرنەگرتووە. •    ئارام محەمەد وەزیری خوێندنی باڵاو بێگەرد تاڵەبانی وەزیری كشتوكاڵ كە هەردوكیان سەربە یەكێتین، وەڵامی سەرۆكی حكومەتیان داوەتەوە. •    یەكێك لە وەزیرەكانی یەكێتی بە مەسرور بارزانی وتووە: ئێوە خۆتان ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتین‌و باوكتان سەرۆكی پارتییە، پێویستتان بە پارەی موچە نییە، بەڵام وەزیرەكان پێویستیان بە موچەی مانگانەی خۆیان هەیە. •    ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە پاڵپشتی لەو ئۆپشنانە كردووە كە سەرۆكی حكومەت بۆ كەمكردنەوەی موچەی موچەخۆران باسی كردووە، چونكە كاتێك سەرۆكی حكومەت پرسیاری لێكردووە لەبارەی داهاتەكانی، وتویەتی داهاتەكان بەشی موچە ناكەن. ئێستا مەسرور بارزانی‌و تیمەكەی پارتی لە حكومەت گەیشتونەتە بڕوای تەواوەتی بەبێ دەستكاریكردنی موچەی موچەخۆران، چانسی رزگاربوون لە قەیرانی دارایی لەئارادا نییە، ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران وتویەتی: دەبێت بەپێی ئەو پارەی كە دوای رێككەوتنمان لەگەڵ حكومەتی عێراق لە بەغدادەوە بۆمان دێت، موچەی موچەخۆران رێكبخەینەوە. لەبارەی رێككەوتنی هەولێر- بەغداد رۆژی (24)ی مانگی رابردوو، عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق ئیمزای لەسەر نوسراوێك كرد، بەپێی ئەو نوسراوە حكومەتی عێراق بڕی (400 ملیار) دیناری رادەستی حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد، ئەمە بڕە پارەی هەرێمی كوردستان بوو بۆ مانگی نیسانی رابردوو، دواین بڕە پارە بوو كە حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی یاسای بودجەی ساڵی 2019دا بۆ هەرێمی كوردستانی بنێرێت. كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق كە مستەفا كازمی سەرۆكایەتی دەكات، لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوت‌و قەیرانی كۆرۆنادا دەستبەكاربوو، بەنیازی دانانی بودجەیەكی تایبەتە بەدۆخی خراپی دارایی خۆی، كازمی لەگەڵ دەستەكاربوونیدا كاركردنی بە یاسای بودجەی ساڵی 2019 راگرت، بودجەیەك كە وادە یاساییەكەی شەش مانگە تێپەڕیوە. كازمی پێشنیازی رێككەوتنێكی نوێی خستوەتەبەردەم حكومەتی هەرێم، رێككەوتنە نوێیەكە بڕی ئەو پارەیە دیاری دەكات كە بەغداد لە مانگی داهاتووەوە بۆ هەرێمی كوردستانی دەنێرێت. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەوەی ئێستا لەسەر مێزی گفتوگۆیە لەنێوان وەفدی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی بەغداد، لەبارەی رێككەوتنە نوێیەكەوە ئەمەیە: •    بەغداد داوا دەكات هەرێمی كوردستان رۆژانە بڕی (250 هەزار) بەرمیل رادەستی كۆمپانیای نیشتمانی نەوتی عێراق بكات‌و رێژەی 50%ی داهاتی ناوخۆش (داهاتە نانەوتییەكان) رادەستی بەغداد بكات. •    لەبەرامبەر رادەستكردنی (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە‌و 50%ی داهاتی ناوخۆ، حكومەتی هەرێم مانگانە داوای (600 ملیار) دینار بودجە لە بەغداد دەكات، تائێستا بەغداد بەمە قایل نەبووە‌و باسی ناردنی تەنیا (453 ملیار) دینارەكەی پێشتر دەكات، ئێستا گفتوگۆ هەیە، دەرفەتی رێككەوتن (15) رۆژی ماوە، ئەگەر تا ئەوكات نەگەنە رێككەوتن بەغداد بۆ مانگی داهاتوو هیچ بڕە پارەیەك بۆ هەرێم نانێرێت، پێشبینی دەكرێت دواجار بەغداد رەزامەندی بنوێنێت لەسەر (500 ملیار) دیناری مانگانە بۆ هەرێمی كوردستان. بەپێی ئەم هاوكێشە نوێیە، لە هەموو حاڵێكدا، دوای رێككەوتن لەگەڵ بەغداد، داهاتی حكومەت مانگانە (500 ملیار) دینار دەبێت‌و فرەچەشنی لە سەرچاوەكانی داهاتدا نامێنێت‌و تاكە سەرچاوەی گرنگ پارەكەی بەغداد دەبێت. مەسرور بارزانی دەیەوێت، موچەی موچەخۆران لەگەڵ داهاتە نوێیەكەدا رێكبخات‌و بەپێی ئەو داهاتە موچەی دابەشبكات. مەسرور بارزانی لە وتارەكەی بەر لە جەژنی رەمەزاندا وتی: رێژەی 80%ی داهاتی حكومەت دەڕوات بۆ موچەی موچەخۆران، موچەخۆران خۆیان رێژەی 20%ی خەڵكی كوردستان پێكدەهێنن. حكومەت ئێستا تەنیا بۆ موچەی موچەخۆران (واتە بە فەرمانبەرانی فیعلی‌و خانەنشینانەوە) مانگانە پێویستی بە (894 ملیار) دینار هەیە، ئەگەر كۆی داهاتی لەمەودوای كە مانگە (500 ملیار) دینارە تەرخان بكات بۆ موچە، هێشتا مانگانە (394 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت، ئەمە ئەو هاوكێشەیەیە كە وای لە مەسرور بارزانی كردووە بڵێت" دەستكاریكردنی موچە، كارێكی حەتمییە كە دەبێت بكرێت". سەرباری دەستكاریكردنی موچە، حكومەت یاسای چاكسازی جێبەجێ دەكات‌و لەناو یاسای چاكسازیدا بڕگەی تایبەت بە دەستكاریكردنی دەرماڵەی فەرمانبەران دەخاتە بواری جێبەجێكردن، ئەمە بڕێكی زۆر لە موچەی فەرمانبەران كەمدەكاتەوە. بەپێی قسەی د. عەبدولحەكیم خەسرۆ سكرتێری لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی، (25) جۆر دەرماڵەی جۆراوجۆر بۆ فەرمانبەران‌و مووچەخۆران خەرج دەكرێت، 56%ی پارەی موچە بەگشتی بۆ دەرماڵەكان دەڕوات، بەمشێوەیە: •    16%ی موچە بۆ دەرماڵەی جێگیر خەرج دەكرێ •    40%ی موچە بۆ دەرماڵەی ناجێگیر خەرج دەكرێ •    لیستی پەسەندكراوی دەرماڵەكان 25 جۆرە، (4) جۆریان جێگیرو (21) جۆریان ناجێگیرە. سكرتێری لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی باسی لەوەكرد، لەسەر بابەتی دەرماڵە زێدەڕۆیی زۆر كراوە، خەڵكێك هەندێك دەرماڵە وەردەگرن، كە لە بنەڕەتدا نابێت ئەو دەرماڵانە وەربگرن، چونكە مافی ئەوان نییە، بۆیە دەرماڵەكان رێكدەخرێنەوە، بەجۆرێك دادپەروەری تێدا بێت، بۆ نموونە دەرماڵەی مەترسی بە كەسێك دەدرێت، كە فیعلەن مەترسی لەسەر بێت، نەوەكو هەرچی هەیە دەرماڵەی ترسناكی پێ بدرێ.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت لە ئەمریكاو بەریتانیا حكومەت یارمەتی بزنسی بچوك و سەرمایەداران دەدات و دەستیان دەگرێت تاوەكو لەسەردەمی كەرەنتینەدا ئابورییەكەیان نەڕوخێت، لە هەرێمی كوردستان دۆخەكە پێچەوانە بووەتەوە، سەرمایەداران دەستی حكومەتیان گرتووەو یارمەتی دەدەن بۆ ئەوەی لەم قەیرانەدا نەكەوێت، لە بەریتانیا حكومەت (80%)ی داهات بۆ ئەو كەسانە دەگەڕێنێتەوە كە بەهۆی كەرەنتینەوە كارەكانیان لەدەستداوە، لە ئەمریكاش دەوڵەت هەفتانە (600) دۆلاریان دەداتێ، بەڵام لە هەرێمی كوردستان حكومەت هیچ پرۆژەیەكی بۆ پاڵپشتی ئەو كەسانە نییە پرۆژەی بچوكیان هەیەو دەیەوێت پابەندیش بن بە كەرەنتینەو داخستی بازاڕو راگرتنی كارەكانیان، سەباری ئەمە موچەی فەرمانبەران چارەنوسی نادیارە، ئەگەرچی لەڕووی بونیادی ئابوری و كۆمەڵایەتی و سیاسییەوە زۆر لەیەكتر دورن، بەڵام (درەو) لەم راپۆرتەدا بەراوردكارییەك دەكات لەنێوان دۆخی كەرەنتینە لە كوردستان و ئەمریكاو بەریتانیا. کەرەنتینەی دووەم بەهۆی زیادبوونی ژمارەی ئەوانەی دوچاری ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ "کۆڤید-١٩" بوون، جارێکی تر حکومەتی هەرێمی کوردستان قەدەغەی هاتوچۆی راگەیاندو کەرەنتینەی بەکۆمەڵی خەڵکی دەستپێکرد. راگەیاندنی قۆناغێکی نوێی کەرەنتینە لە هەرێمی کوردستان هاوکاتە لەگەڵ دواکەوتنی وادەی دابەشکردنی موچەی موچەخۆران و ئەو قەیرانە داراییە سەختەی کە حکومەت بەسەرۆکایەتی مەسرور بارزانی تێیکەوتووە. بەرلەوەی کەرەنتینەی دووەم رابگەیەنێت، لە پەیامێکدا بەبۆنەی جەژنی رەمەزانەوە، مەسرور بارزانی وتی: حکومەت ٢٧ ملیار دۆلار قەرزارەو سەرباری ئەوەش هیچ پاشەکەوت و یەدەگێکی نییە. کەرەنتینەی دووەم لەگەڵ هەواڵی مایەپوچبوونی حکومەت دەستیپێکرد، رەنگە کەرەنتینەکەی هەرێمی کوردستان یەکێک بێت لە خراپترین دۆخەکانی کەرەنتینە لە جیهاندا. سەرباری ئەوەی زۆرێک لە خەڵکی لە مەترسی گەورەی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا تێگەیشتوون، بەڵام فەراهەم نەکردنی دۆخی گونجاو بۆ کەرەنتینەکردنی خەڵک لەلایەن حکومەتەوە، وایکردووە زۆر کەس سەرچڵی بە تەندروستی خۆیانەوە بکەن. کەرەنتینە لە بەریتانیا دۆخەکە لە وڵاتێکی وەکو بەریتانیا زۆر جیاوازە، بەریتانییەکان ئەمرۆژانە  ساتەکانیان لەسەردەمی کۆرۆناو کەرەنتینەدا بە باشی بەڕێدەکەن، چێژ دەبین لە پشوودان و مانەوە لەماڵەوە، دورکەوتنەوە لە کارگەو کاری بەردەوام کە تێیدا مرۆڤ وەکو ئامێری لێهاتبوو. پشكۆ حەمە فەرەج یەکێک لەو کوردانەیە کە بەم ساڵانەی دوایی رووی لە بەریتانیا کردووەو لەوێ لەگەڵ هاوسەرو منداڵەکەیدا ژیان بەسەردەبات. پشکۆ کە خۆی نوسەرو چاودێری سیاسییە، لەبارەی دۆخی کەرەنتینە لە بەریتانیا بە (درەو)ی وت:" بەهۆی كەرەنتینەوە ئەوانەی كە لە ماڵەوەن، هەموویان (80%)ی موچەكانیان بۆ دابینكراوە، بەكەرتی تایبەت و حكومیشەوە. پشکۆ دەڵێ: لە بەریتانیا ئەگەر كرێكارێك پێشترو بەر لەقۆناغی کەرەنتینەو لەکاتی کارکردنیدا بڕی (هەزار پاوەن)ی وەرگرتبێت، ئێستا کە کارناکات و لەماڵەوە لە کەرەنتینەدا پشوو دەدات بڕی (٨٠٠ پاوەن) وەردەگرێت، بەبێ ئەوەی هیچ كارێك بكات. پشکۆ یەکێک لەو کەسانەیە کە بەهاوبەشی کاری خۆیان هەیە، بەهۆی بڵاوبونەوەی کۆرۆناوە ئێستا کارەکەی راگرتووەو سودمەند بوو لەو پاڵپشتییەی کە حکومەت پێشکەشی هاوڵاتیانی دەکات بۆ دەربازبوون لەقەیرانەکە. "لە بەریتانیا ئەوانەی كار بۆخۆیان دەكەن و بزنسی بچوکیان هەیە ژمارەیان زیاتر لە (٥ ملیۆن) كەسە، ئەم توێژە کە لەم کاتی کەرەنتینەدا کارەکانیان راوەستاوەو زیانیان پێگەیشتووە، حکومەت بڕیاریداوە قەرەبوویان بکاتەوە، قەرەبوەکەش ئەوەیە حکومەت رێژەی ٨٠٪ی ئەو داهاتەیان بۆ دەگەڕێنێتەوە کە بەر لە کەرەنتینە لە کارەکانیان دەستیان کەوتووە". حکومەت لە بەریتانیا لەکاتی کەرەنتینەدا خەرجیەکانی زیادکردووەو کەم نەبوەتەوە، پارەی تایبەت بە پاڵپشتی منداڵان کە مانگانە (٣٨٠ پاوەند)ە بۆ هەر منداڵێک وەکو خۆی ماوەتەوەو خێزانەکان سودمەند دەبن لێی، سەرباری ئەمە هەموو بزنسێكی بچوك وەكو کاری دوكانداریی و چێشتخانەو سەرتاشخانەکان، حكومەت لەکاتی کەرەنتینەدا (١٠ هەزار) پاوەندی وەکو پاڵپشتی پێداون و چانسێکیشی خستوەتە بەردەمیان بۆ سودمەندبوون لە بڕی (هەزار بۆ ٥٠ هەزار) پاوەند وەکو قەرز، لایەنی باشی قەرزەکە ئەوەیە هیچ سودێکی ناچێتەسەر لە ماوەی ساڵێكداو ئەوانەی وەریدەگرن دواتر بەپێی ئەو داهاتەی دەستیان دەکەوێت دەیگەڕێننەوە بۆ حکومەت، ئەمانە هەمووی بۆ ئەوەیە کارو کەسابەتی خەڵک نەکەوێت. بەپێی قسەی پشکۆ حەمەفەرەج، لە قۆناغی یەكەمدا، (٧ هەزار) سمۆڵ بزنس هەریەكەیان بەبڕی (١٠ هەزار) پاوەند سودمەندبوون لە قەرزەکەی حکومەت، بەهای ئەو پارەیەی کە حکومەت بە قەرز داویەتی بە خاوەن بزنسە بچوکەکان تەنیا لە ئینگلاند رێژەکەی گەیشتووەتە نزیكەی (٧ ملیار) پاوەن. لە بەریتانیا حكومەت زیاتر لە (٣٥٠ ملیارد) پاوەنی تەرخانكردووە بۆ روبەڕوبونەوەی قەیرانی كۆرۆنا، سەرباری ئەمە خاوەن موڵکەکان ناتوانن فشار لە کرێچییەکانیان بکەن بۆ پێدانی کرێی مانگانە، سەرۆکی حکومەت لەگەڵ خەڵکەو وتویەتی" ئێمەتان لە پشتە". خەڵک بەمشێوەیە لە بەریتانیا رۆژانی کەرەنتینە بەڕێدەکات. کەرەنتینە لە ئەمریکا لە ویلایەتە یەکگرتووەکانیش، ئیدارەی دەوڵەت بڕی (٢ ترلیۆن) دۆلاری تەرخانکردووە بۆ روبەڕووبونەوەی کۆرۆنا. یەحیا بەرزنجی رۆژنامەنووس کە چەند ساڵێکە کوردستانی بەجێهێشتووەو لە واشنتۆنی پایتەخت دەژی، لەبارەی دۆخی کەرەنتینە لە ئەمریکا قسەی بۆ (درەو) کردو وتی:" هەموو ئەو کەسانە کە پێشتر تاکس- باجیان داوە، ئێستا کە بەهۆی کەرەنتینەوە بێکاربوون، دەوڵەت بۆ هەر کەسێک بڕی (هەزارو ٢٠٠ دۆلار)ی پێداون، ئەم پارەیە لەدوای کەرەنتینەوە یەکجار دابەشکراوەو بڕیار بەمزوانە جارێکی دابەش بکرێتەوە". سەرباری ئەمە، هەرکەسێک کە بەهۆی رێوشوێنەکانی خۆپارێزی لە کۆرۆنا کارەکەی لەدەستداوە، هەفتانە بڕی (٦٠٠ دۆلار) دەخرێتە سەر ژمارە بانكییەكەی، کۆی گشتی ئەم پارەیە مانگانە دەكاتە (٢ هەزارو ٤٠٠) دۆلار، بەم پارەیە خەڵکی دەتوانن خەرجی کرێ خانوو و کارەباو پێداویستییەکانی بژێوییان دابین بکەن. لە ئەمریکا دەوڵەت پاڵپشتی لە بزنسی بچوک دەکات بۆ ئەوەی نەکەوێت، ئەوانەی  ئەم جۆرە کارانەیان هەیە، وەکو پاڵپشتی بۆ خۆڕاگرییان لەم قەیرانەدا، دەوڵەت هەریەکەیان بڕی (١٠ هەزار) دۆلاریان پێدەدات. لە فەرهەنگی سیاسی ئەمریکادا حکومەت پێی دەوترێت "ئیدارە"، ئیدارەی ئەمریکا بۆ پاراستنی خەڵک لە لێکەوتەکانی قەیرانی کۆرۆنا چەندین رێوشوێنی تری گرتوەتەبەر، لەوانە بانکەکان ئاگادارکردەوەوە لەوەی نابێت لەم کاتەدا کە خەڵک کارناکەم، ناچار بکرێن بە پێدانەوەی ئەو قەرزانەی کە لەسەریانە. کەرەنتینە لە هەرێمی کوردستان لە هەرێمی کوردستان حکومەت هیچ بڕە پارەیەکی دیاریکراوی بۆ روبەڕووی قەیرانی کۆرۆنا رانەگەیاندووە، لەسەرەتای قەیرانەکەوە خەزێنەی دارایی حکومەت مایەپوچ بووە. لە بەریتانیاو ئەمریکا حکومەت چاودێری سەرمایەداران و خاوەن کارەکان دەکات و دەستیان دەگرێت تاوەکو لەم قەیرانەدا نەکەون، لە هەرێمی کوردستان دۆخەکە پێچەوانە بووەتەوە، لە سەرەتای قەیرانی کۆرۆنا سەرمایەداران بڕی (٢٠ ملیۆن) دۆلاریان کۆکردەوەو دەستی حکومەتیان گرت تاوەکو نەکەوێت، سەرباری ئەمە حکومەت بۆ دابینکردنی موچەیەک بەر لە جەژنی رەمەزان بۆ موجەخۆران، قەرزی لەسەرمایەداران کرد. مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت هەرێم لە وتارێکدا بەبۆنەی جەژنی رەمەزانەوە باسی لەوەکرد، رێژەی ٨٠٪ی داهاتی حکومەت بۆ موچەی موچەخۆرانە، موچەخۆرانیش خۆیان رێژەی ٢٠٪ی کۆی دانیشتوانی هەرێم پێکدەهێنن، بەپێی ئەم هاوکێشەیە کە ئێستا حکومەت ناتوانێت موچە لەکاتی خۆیدا بۆ موچەخۆران دابین بکات، رێژەی ٢٠٪ی خەڵکی کوردستان بژێوی ژیانیان مەترسی لەسەرە، ٨٠٪ی تری خەڵکیش کە پشتیان بە کارکردن لە کەرتی تایبەتی و بزنسی بچوک لە نمونەی دوکانداری و کاری تر بەستووە، ئێستا بەهۆی راوەستانی کارکانیانەوە سەرچاوەی بژێوییان لە دەستدەدەن. حکومەتی هەرێم هیچ پاڵپشتییەکی دارایی دیاریکراوی بۆ ئەو کەسانە نیە کە لە کەرتی گشتیدا کارناکەن و خۆیان پرۆژەی بچوکیان هەیە، ئەم توێژە زەرەرمەندی سەرەکی قەیرانی کۆرۆناو کەرەنتینەن. تاکە پاڵپشتییەکی کردەیی حکومەت بۆ خەڵک لە کاتی کەرەنتینەدا، کڕینی سەلەی خۆراک و دابەشکردنیەتی بەسەر خەڵکانی کەمدەرامەتدا، ئەمەش لەو پارەیە جێبەجێ دەکرێت کە سەرمایەداران لە هەڵمەتێکدا بۆ حکومەتیان کۆکردەوەو بڕەکەی (٢٠ ملیۆن) دۆلار بوو، (١٠ ملیۆن) دۆلاری بۆ وەزارەتی کاروکاروباری کۆمەڵایەتی و (١٠ ملیۆن) دۆلارەکەی تری بۆ وەزارەتی تەندروستی.

راپۆرتى: درەو درێژەی شەپۆلی یەكەمەو ژمارەكان روو لە هەڵكشانە، ئەگەرچی بۆ ماوەیەك خۆی ونكرد، بەڵام سەختتر دەركەوتەوە، ئەمجارە لەبری ئەوەی تیمە تەندروستییەكان بەدوای توشبووەكان بگەڕێن، توشبوەكان خۆیان لە دەرگای نەخۆشخانەكان دەدەن، ئەمە قۆناغێكی نوێی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنایە لە هەرێمی كوردستان كە هەندێك كەس تائێستا بە چاوێكی سیاسییەوە لێی دەڕوانن و ئامادەنین وەكو راستییەكی بێ چەندوچوون وەری بگرن. بۆچی كۆرنا دەركەوتەوە ؟ بەرپرسانی هەرێمی كوردستان پێش هەموو وڵاتان سەركەوتنیان بەسەر كۆرۆنادا راگەیاند، ئەمە سەركەوتنی تەواوەتی نەبوو، سەركەوتنی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە ڤایرۆسەكەو كاریگەرییە نەرێنییەكانی بوو لەسەر كەمی ژمارەی توشبوان لە هەرێم بەبەراورد بە زۆر ناوچەی تر لە جیهان، بەڵام ڤایرۆسەكە جارێكی تر دەركەوتەوە، هەندێك كۆرۆنای ئەمجارە بە كۆرۆنایەكی جیاوازو قورستر ناودەبەن، بەتایبەتی لەكاتێكدا كە ئەمجارە لەناو توشبووەكاندا كەسانی گەنج هەن و دۆخی تەندروستییان خراپە.  لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ (درەو)، دكتۆر سامان بەرزنجی وەزیری تەندروستی هەرێمی كوردستان باسی لەوەكرد" شتێك نیە بەناوی كۆرونای پێشوو و ئێستا، ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ COVID-19 ئێستا جیاواز نیە لەگەڵ مانگەكانی پێشوو بەڵكو بەردەوامی و درێژكراوەی شەپۆڵی یەكەمە. وەزیر دەڵێ:" ژمارەی تووشبووان زیاتر بووەو لە هەڵكشانێكی دیكەدایە لەگەڵ بوونی ژمارەیەك لە نەخۆشەكان بە نیشانەكانی نەخۆشیەكەوە". وەزیری تەندروستی هۆكاری زیادبوونی ژمارەی توشبووان دەگەڕێنێتەوە بۆ سێ هۆكار: 🔹 زیادبوونی ژمارەی تووشبووان لە عێراق و شاری بەغداد. 🔹 پابەندنەبوون و بەهەند وەرنەگرتنی رێنماییەكانی خۆپارێزی لەلایەن هاوڵاتیانەوە. 🔹 بوونی بەركەوتنی زیاتر لەناو كۆمەڵگەو قەرەباڵغی. لە هەندێك لە وڵاتان لە نمونەی ئەمریكا كە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بەردەوام باسی لێوەدەكات، زیادكردنی ژمارەی پشكنینی رۆژانە بۆ خەڵك بووە هۆی زۆربوونی ژمارەی توشبووان یاخود دۆزینەوەی ژمارەیەكی زیاتر لە توشبووان، بەڵام لە هەرێمی كوردستان ژمارەی پشكنینەكان بەبەراورد بە سەرەتا زیادی نەكردووە كەچی ژمارەی توشبووان روو لە زیادبوونە. كارەسات رودەدات ! سەرەتای مەترسی دۆخی نوێی كۆرۆنا لە شاری سلێمانییەوە دەركەوت، دكتۆر یاد نەقشبەندی وتەبێژی بەڕێوەبەرێتی گشتی تەندروستی سلێمانی "تكا" لە هاوڵاتیان دەكات پابەندی رێنماییە تەندروستییەكان بن، ئەو دەڵێ:" كارەسات روودەدات دڵنیابن، دۆخەكە مەترسیدارە". سەرباری ئەم دۆخە نوێیە، پارێزگای سلێمانی نایەوێت جارێكی قەدەغەی تەواوەتی هاتوچۆ رابگەیەنێت. لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی وتی: ئێمە لەگەڵ قەدەغەی تەواوی هاتوچۆدا نین، چونكە پێمانوایە دوای ئەو قۆناغەی پێشوو، هەموو رێگاكان بۆ ئەوە بوو رێگە لە پەتای كۆرۆنا بگرین، كۆرۆنا بەدوای خۆیدا دوو كاریگەری گەورەیە هێناوە: 🔹 یەكەم: بژێوی و كارو كەسابەتی خەڵكە 🔹 دووەم: داهات و ئابوری دەوڵەتە  هەردووكیان لەژێر هەڕەشەكی گەورەتردان كە لە كۆرۆنا خۆی مەترسیدارترن.  ئەمە لەكاتێكدایە ئەمڕۆ لیژنەی باڵای تەندروستی عێراق كە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران سەرۆكایەتی دەكات بۆ ماوەی (١٤) رۆژ قەدەغەی تەواوەتی هاتوچۆی راگەیاندو لە ئەمڕۆوە دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە. سیاسەتی نوێی روبەڕووبونەوەی كۆرۆنا لە سلێمانی وەكو ئەوەی پارێزگار وەكو سەرۆكی لیژنەی روبەڕووبونەوەی كۆرۆنا باسی دەكات، لەسەر دوو بنەما راوەستاوە: 🔹 یەكەم: توندكردنەوەی رێكارەكان و چاودێریكردن و پشكنین و بەدواداچونی زیاتر لەلایەن فەرمانگەكانی دەوڵەتەوە، بەتەندروستیشەوە. 🔹 دووەم: بەرزكردنەوەی ئاستی خۆپارێزی هاوڵاتیان كە لە هەمووشتێك گرنگترە، لەلایەك دەبێت هاوڵاتیان خۆیان بپارێزن، پەیڕەوی رێنماییە تەندروستییەكان بكەن، ئەوی دیكەشی كاری دەمودەزگاكانی دەوڵەتە كە دەبێت ئەو رێكارانە، زۆر توندتر بكەنەوە لەوەی هەیە. لەماوەی (٢٤) كاتژمێری رابردوودا لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە (31) حاڵەتی نوێی كۆرۆنا تۆماركراوە، ئێستادا لە سلێمانی (116) توشبوی لە نەخۆشخانەكاندان، (١٠) كەسیان دۆخی تەندروستییان ناجێگیرەو پێویستیان بە ئۆكسجینە، توشبویەك دوێنێ گیانی لەدەستداو دۆخی توشبویەكی تریش مەترسیدارە. پسپۆران چی دەڵێن ؟ دكتۆر زانا حەمید پسپۆڕی بواری كۆرۆنا كە لە سەرەتای دەركەوتنی ڤایرۆسەكەوە لە هەرێمی كوردستان لە هێڵی پێشەوەی شەڕەكەدایە، هۆكاری زیادبوونی حاڵەتەكانی كۆرۆنا لە سلێمانی و هەرێمی كوردستان بەگشتی بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە" خەڵك متمانەیان بەو هەنگاوانە نەبووە كە پێشتر بۆ خۆپاراستن لە ڤایرۆسەكە گیراونەتەبەرو بارودۆخەكەیان بە هەندوەرنەگرتووە". دكتۆر زانا كە لە زانكۆی لیڤەرپوڵی بەریتانیا بڕوانامەی دكتۆرای لە كۆرۆنادا بەدەستهێناوە، لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) وتی:" جاری پێشوو ئێمە خۆمان هەڵگرانی ڤایرۆسەكەمان دەدۆزیەوە، بەڵام ئێستا دڵنیاین ئەگەر بە شێوەی هەڕەمەكی تێست وەربگرین ژمارەیەكی زۆری توشبوو هەیە، تێكەڵی زۆری هەیەو ڤایرۆسەكە چوەتەوە ناو خەڵكەوە". "جاران ئێمە بەدوایدا دەگەڕاین و سەمپڵمان وەردەگرت و نەماندەهێشت ڤایرۆسەكە بڵاوبێتەوە، ئەوە كاری سەرەكیمان بوو كە سەری گرت و ئەنجامی هەبوو سەركەوتووش بووین، بەڵام ئێستا رەنگە كەسانێك چوبێتنە ئێران یان پارێزگاكانی عێراق و گەڕابێتنەوە، ئەوانە ڤایرۆسەكەیان هێناوەتەوە، بەرپرسیارێتی بڵاوبونەوەكەو مردنی هەر كەسێكیش دەكەوێتە ئەستۆی ئەوان، ئێستا وەك پێشتر سەرچاوەی ڤایرۆسەكە روون نیە". سەرباری ئەمانە دكتۆر زانا پێی وایە هێشتا نەگەیشتوینەتەوە ئەوەی بڵێن لە زۆنی مەترسیداین، هێشتا ژمارەكان ئەو ژمارەیە نین كە زۆر مەترسیدار بن، هێشتا ئومێدێك هەیە ئەگەر فریای بكەوین، ئەگەر چوارچێوەیەك بۆ ئەوانە دروست بكەین كە ڤایرۆسەكەیان هێنایەوەو خەڵكی دیكەشیان توش كرد. جیهان رۆژ لەدوای رۆژ بەهۆی لێكەوتەكانی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە دوچاری زیانی گەورەتر دەبێت بەتایبەتی لەڕووی تەندروستی و ئابورییەوە، هەمووان چاویان لەوەیە شارەزایانی تەندروستی هەواڵی دۆزینەوەی ڤاكسینی دژە كۆڤید-١٩ رابگەیەنن، بەڵام تائێستا ئاسۆی چارەسەر نادیارە. پرۆفیسۆری یاریدەدەر دكتۆر ئارام گەڵاڵی بە (درەو)ی رایگەیاند، لە دوو لاوە پێشكەوتن لە روبەڕووبونەوەی كۆرۆنادا رویداوە: 🔹 یەكەم: تێگەیشتن لە سروشتی نەخۆشییەكە ئێستا زۆر چوەتە پێشەوە، لەو ڕووەوە ڤایرۆسەكە چۆن كاریگەریە لەسەر خانەكان دەكات ؟ چۆن لە خانەیەكەوە بۆ خانەیەكی تر بڵاودەبێتەوە ؟، زۆر هەنگاوی باش نراوە، وێنەكە خەریكە روندەبێتەوەو تەمومژی لەسەر لادەچێت. 🔹 دووەم: كۆمەڵێك دەرمان بەشێوەی جیاواز جیاواز، كە یارمەتی خانەكان دەدات بۆ كوشتنی ڤایرۆسەكە، یان كۆكتێلی دەرمانی تر، ئەمانە هەمووی لە تێستدان، تێستەكان بە شێوەیەك دەكەن كە جیاواز بێت لە دەرمانی دیكە، تێستەكان بە قۆناغ قۆناغ دەڕوات، تێستی یەكەم و دووەم و ئینجا تێستی سێیەم، بەڵام بۆ كۆرۆنا دەیانەوێت تێستەكان هەموویان بەیەكەوە بكەن، بەمەرجێك لەسەر سەلامەتی (safety)ى و  كوالیتی دەرمانەكە نەكەوێت. دكتۆر ئارام گەڵاڵی پێشبینی دەكات تاوەكو كۆتای ئەمساڵ یان سەرەتای ساڵی داهاتوو دەرمانێك بۆ ڤایرۆسی كۆڤید-١٩ بدۆزرێتەوە.   كۆرۆنا لە هەرێمی كوردستانبەپێی دوایین ئاماری وەزارەتی تەندروستی:  🔹 ژمارەی توشبوو (606) توشبوو 🔹    ژمارەی چاكبوو (409) چاكبوو 🔹    ژمارەی مردوو (6) كەس 🔹 ژمارەی ماوە لە نەخۆشخانە (191) كەس  سەرباری زۆربوونی ژمارەی توشبووان، بەڵام ئەوەی ئێستا بەدی دەكرێت لە هەرێمی كوردستان پابەندبوون بە رێنماییە تەندروستییەكانەوە وەكو سەرەتای دەركەوتنی ڤایرۆسەكە نییە. بەهۆی رێوشوێنێ خۆپارێزی لە ڤایرۆسەكە بەتایبەت لە دەروازە سنورییەكان، داهاتی ناوخۆی وەكو سەرچاوەیەكی گرنگی دارایی حكومەت زیانی گەورەی بەركەوت، بەڵام لەڕووی تەندروستییەوە ئەنجامی باشی هەبوو، ئایا حكومەت جارێكی تر لەپێناو تەندروستی گشتیدا باجی بە سەرچاوەی داهاتی ناوخۆ دەدات یاخود لەپێنا خۆپاراستن لە توڕەیی خەڵك و هەڕەشەی خۆپیشاندان لە حاڵی دواكەوتنی موچەدا، نایەوێت جارێكی تر بگەڕێتەوە بۆسەر رێگاكەی پێشتر ؟  سەرچاوە بێلایەنەكانی بواری پزیشكی لە هەرێمی كوردستان كە (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون جەخت لەسەر راستیی مەترسی ئەم دۆخە نوێیە دەكەن، بەڵام لای زۆر كەس بابەتەكە رەهەندێكی سیاسی بەبەردا كراوەو پێیانوایە قسەكردن لەبارەی زۆربوونی حاڵەتەكانی كۆرۆنا بۆ ترساندنی خەڵكە لە سازدانی هەرجۆرە خۆپیشاندانێكی ناڕەزایەتی دژ بە حكومەت لەم كاتەدا كە كابینەی مەسرور بارزانی دوچاری قەیرانی دارایی بووە.  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت -  محەمەد رەئوف  ئەوەی "مام جەلال" بە زیاتر لە (40 ساڵ) خەبات پێی نەگەیشت، كوڕو برازاكەی لەماوەی كەمتر لە ساڵێكدا پێی گەیشتن كە كۆنترۆڵكردنی تەواوەتی بڕیارە لەناو حزبدا، یەكێتی دوای (45) ساڵ تەمەن، ئێستا بەتەواوەتی بۆ ماڵباتی تاڵەبانی تەخت بووە، بەڵام جیاوازییەكە ئەوەیە تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتییەكی بەهێز بوو بەدەسەڵاتێكی كەمترەوە، بەڵام كوڕو برازاكەی سەرۆكی یەكێتییەكی لاوازن بە دەسەڵاتێكی زۆرترەوە، تاڵەبانی باوك لە یەك كاتدا تاران‌و ئەنكەرەو واشنتۆنی ئیدارە دەدات، بەڵام نەوەكانی كێشەی گەورەیان ئەوەیە بارزانی دانیان پێدا نانێت. تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان سەوزپۆش دەكرێ رۆژی دوو شەممە یەكێتی نیشتمانی كوردستان یادی (45) ساڵەی دامەزراندنی دەكاتەوە، میدیاكانی یەكێتی چەند رۆژێكە باسی خەبات‌و سەروەرییەكانی حزبەكەیان دەگێڕنەوە، كادیرانی حزبیش لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان پرۆفایلەكانی خۆیان سەوزپۆش كردووە. یادی ئەمساڵ، دوای شەش مانگ دێت لە بەڕێوەچوونی كۆنگرەی چوارەمی حزب، كۆنگرەیەك كە بەتەواوەتی یەكێتی رادەستی ماڵباتی تاڵەبانی كرد. خاوەندارێتی یەكێتی یەكێتی كە ئێستا تەمەنی دەبێت بە (45) ساڵ، لەو تەمەنەدا تەنیا (4) كۆنگرە‌و (2) پلنیۆمی بەستووە، دواین كۆنگرە واتە كۆنگرەی چوار كە لە كۆتاییەكانی ساڵی 2019دا بەڕێوەچوو، كۆتایی بە ململانێكان لەسەر خاوەندارێتی حزبەكە هێنا‌و یەكێتی دایە دەست نەوەی دووەمی تاڵەبانییەكان. یەكێتی، كە لەسەرەتای دامەزراندنییەوە، لە یەكگرتنی سێ ئاڕاستەی سیاسی (كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، ‏بزوتنەوەی سۆسیالیستی كوردستان، ‏هێڵی گشتی) دروستبوو، ئێستا ئیتر وەكو حزبی كۆكەرەوەی ئاڕاستەی سیاسی جیاواز بوونی نەماوە‌و بووە بە یەكێتی ماڵباتی تاڵەبانی، تائەو رادەیەی لەدوای هەڵبژاردنی هاوسەرۆكە نوێیەكانەوە (لاهور شێخ جەنگی‌و بافڵ تاڵەبانی) كۆبونەوەكانی مەكتەبی سیاسی لەماڵەكەی مام جەلال لە "دەباشان"ی سلێمانی بەڕێوەدەچێت. دارایی‌و هێزی چەكدار‌و پەیوەندییەكانی حزب كە سێ كۆڵەكەی گرنگی بەڕێوەبردنی یەكێتین، زۆرینەی جومگەكانیان لەدەستی ماڵباتدایە. سەركردەكانی تری حزب، ئەوانەی هاوڕێ‌و هاوخەباتی تاڵەبانی باوك بوون، لەدوای نەخۆشكەوتنی تاڵەبانی‌و دواتریش مردنی، چاویان لەوەبوو جڵەوی حزب لەدەستی خۆیاندا توند بكەن، ئێستا لە ئەنجومەنێكدا بەناوی "ئەنجومەنی باڵای سیاسی" كۆكراونەتەوە‌و دەسەڵاتی بڕیاردانیان لانەماوە، هەندێك لە یەكێتییەكان ئەم ئەنجومەنە بە "خانەی پیران" ناودەبەن. مانۆڕی یەك لەدوای یەكی سەركردە كۆنەكانی حزب لەدوای كۆچی دوایی تاڵەبانی باوك، بۆ كۆنترۆڵكردنی حزبەكە، هەمویان بێ ئاكام بوون، ئەوان چەندین رێگایان تاقیكردەوە بۆ لەبەریەكهەڵوەشاندنی ماڵباتی تاڵەبانی (دروستكردنی ناكۆكی لەنێوان بنەماڵەی ئیبراهیم ئەحمەد‌و جەلال تاڵەبانی)، بەڵام دواجار خەونی كۆنترۆڵكردنی حزب، ماڵباتی لەدەوری یەك‌و لەسەر یەك بەرژەوەندی هاوبەش كۆكردەوە‌و بەمەش ئەنجامی یارییەكەیان لە بەرژەوەندی خۆیان یەكلاكردەوە.   ناكۆكی‌و ناتەبایی نێوان بافڵ تاڵەبانی كوڕە گەورەی كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی ئامۆزای‌و كارەكتەرەكانی تری ناو هەردوو بنەماڵەی ئیبراهیم ئەحمەدو جەلال تاڵەبانی، یەكێك لەو رێگایانە بوو كە سەركردە كۆنەكانی حزب ئەزمونیان كرد، بەڵام گەنجەكانی نەوەی دووەمی تاڵەبانی لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی ناوخۆی ماڵباتەكەیاندا، بە چەسپاندنی بیرۆكەی "هاوسەرۆكایەتی" بۆ حزب، ئەم كارتەیان سوتاند. یەكێتییان بۆ تەخت بووە ! ئەنجومەنی سەركردایەتی نوێی یەكێتی لە (121) كەس پێكدێت، زیاتر (80) كەسیان یەكلابونەتەوە بۆ ماڵباتی تاڵەبانی، مەكتەبی سیاسیش بەهەمان شێوە. ئێستا یەكێتی بۆ كوڕو برازاكەی تاڵەبانی تەخت بووە، ئەمە دۆخێكە كە لە مێژووی یەكێتیدا تەنانەت مام جەلال خۆشی دۆخی لەوشێوە لەبارو گونجاوی بەخۆیەوە نەبینیوە، تاڵەبانی سەرباری ئەوەی خۆی كارەكتەرێكی بەهێزی سیاسی بوو لەسەر ئاستی ناوخۆو جیهانیش، بەڵام تاوەكو ساڵی 2009‌و جیابونەوەی نەوشیروان مستەفا‌و هاوڕێكانی، هەرگیز یەكێتی بەوشێوەیە بۆ تەخت نەبووە، سەرباری ئەوەی دەسەڵاتداری یەكەم بووە، بەڵام بەردەوام لە بڕیارداندا رەچاوی جەمسەرەكانی تری ناو حزبی كردووە‌و یەكێتی لە پەرتبوون پاراستووە، تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتییەكی بەهێز بوو بەدەسەڵاتێكی كەمترەوە، بەڵام كوڕو برازاكەی سەرۆكی یەكێتییەكی لاوازن بە دەسەڵاتێكی زۆرترەوە. هاوسەرۆكە نوێیەكانی یەكێتی كێشەی دەسەڵاتیان نییە، ئەوان لە یەك رۆژدا دوای كۆنگرە، بەرپرسی هەموو مەڵبەندەكانی حزبیان بەبێ گەڕانەوە بۆ كەسی تر دیاریكرد، بەڵام كێشەی كەمی ئەزمون‌و نەشارەزاییان لە بەڕێوەبردنی مانۆڕی سیاسیدا هەیە‌و سۆزو پەرچەكردار بە جوڵە سیاسییەكانیانەوە دیارە. شتێكی تر هەیە كە لە "مام جەلال"دا هەبوو، ئێستا لە نەوەكانیدا نییە مەسەلەی "شەرعیەتی شۆڕشگێڕیی"ە، تاڵەبانی لەژێر سێبەری ئەو شەرعیەتەدا حوكمی یەكێتی‌و دەرەوەی حزبەكەشی دەكرد، شەرعیەتێك كە بەهەوڵ‌و ماندوبوون‌و سەرچڵی خۆی دروستی كردبوو، بەڵام كوڕو برازاكەی نەوەی شارو گەورەبووی پایتەختەكانی ئەوروپان، تاڵەبانی باوك زیاتر لە (50) ساڵ بەو شەرعیەتەوە درێژەی دا بە مانەوەی خۆی بە بەهێزی لە گۆڕەپانی سیاسیدا، بەڵام نەوەكانی بەم شەرعییەتەوە توانای مانەوەیان نییە لەبەردەم نەوەی تازەپێگەیشتووی كورددا، تاكە چانسی بەردەمیان بوژاندنەوەی حزبە لەڕێگەی چاكسازیكردن لە پەیكەری حزب‌و دورخستنەوەی دەستی حزب لە بازاڕو ئیدارەدانی ناوچەی جێ نفوزی خۆیان بەشێوەیەكی سەردەمیانە‌و باشتر كە گونجاوبێت لەگەڵ هەلومەرجی ئێستادا.  كۆكردنەوەی ماڵێكی لێكترازاو سەرباری ئەوەی كۆنگرەی چوارەم، یەكێتی لەسەر سینییەكی زێڕین رادەستی ماڵباتی تاڵەبانی كرد، بەڵام هێشتا ماڵەكەی یەكێتی ماڵێكی رێكخراو نییە. یەكێتی لە ئاستی ناوخۆی هەرێمدا بەشدارە لە حكومەت، بەڵام نوێنەرەكانی لە حكومەت بەر لە ئەنجامی كۆنگرەی چوارەم دانراون‌و بەشێكی زۆریان تەبا نین لەگەڵ گوتاری سەركردایەتییە نوێیەكەی دوای كۆنگرە، ئەمە بەجۆرێك پێگەی یەكێتی‌و بڕیارە سیاسییەكانی لەناو حكومەت لە هەولێر لاوازكردووە. لەسەر ئاستی عێراقیش، یەكێتی یەكێك لە گەورترین پۆستەكانی بەدەستەوەیە كە پۆستی سەرۆك كۆمارە (بەرهەم ساڵح)، سەرباری ئەوەی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق هێشتا فراكسیۆنێكی گەورەیە‌و خاوەنی (22) كورسییە، بەڵام بەم حاڵەشەوە هێشتا یەكێتی نەبوەتەوە بە خاوەنی پێگەكەی سەردەمی "مام جەلال"ی لە بەغداد.  بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق كە لە كۆنگرەی چواردا لەناو حزب لە پێگەی درا، وەكو پێویست هەماهەنگ نییە لەگەڵ سەركردایەتییە نوێیەكەدا‌و بەتەنیاو وەكو ئاڕاستەیەك بۆخۆی كاردەكات. لەسەر ئاستی پەیوەندییەكانی دەرەوەش، یەكێتی چەند ساڵێكە سەردەمە زێڕینەكەی تاڵەبانی بەجێهێشتووە‌و بەدۆخێكی ناسەقامگیردا گوزەر دەكات، تاڵەبانی لەیەك كاتدا تاران‌و ئەنكەرەو واشنتۆن لەبەرزترین ئاستیاندا ئیدارە دەدا، بەڵام خەمی گەورەی ئێستا سەركردایەتی نوێی یەكێتی پەیوەندییەكانە لەگەڵ پارتی. یەكێتی بەرەو كوێ ؟ بەكارهێنانی كارتی دروستكردنی ناكۆكی لەناو ماڵباتی تاڵەبانی، لەدوای سەركردە كۆنەكانی حزب، ئێستا پارتی دیموكراتی كوردستانیش كاری لەسەر دەكات. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی كە خۆی زۆر بەتوندی دەستوەردانی دەرەكی لە كاروباری ناوخۆی بنەماڵەكەی رەتدەكاتەوە، بەمدواییە دەستی بۆ دەستوەردان لە دۆخی ناوخۆی ماڵباتی تاڵەبانی برد. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییە كە پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتی ئاڵۆزی تێكەوت‌و نەیانتوانی پێكەوە كۆببنەوە، بارزانی پەیامی بۆ بافڵ تاڵەبانی ناردووەو داوای لێكردووە ئامادەكاری بكات بۆ كۆبونەوەی نێوان پارتی‌و یەكێتی. لاهور شێخ جەنگی‌و دەوروبەرەكەی لەم پەیوەندییەی بارزانی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی نیگەران بوون، ئەوان ترسیان هەیە بارزانی تا كۆتایی دان بە هاوسەرۆكایەتییەكەیاندا لەناو یەكێتی نەنێت، وا لێكیان دایەوە بارزانی دەیەوێت كێشە لەنێوان بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی دروست بكات. بافڵ تاڵەبانی لەبەردەم لاهور شێخ جەنگی‌و مەكتەبی سیاسی یەكێتیدا هەوڵەكەی بارزانی پشتڕاستكردەوە، بەڵام دڵنیایی پێدان لەوەی "یەكێتی خاوەنی یەك بڕیارە"، واتە ئەو بەبێ هاوسەرۆكەكەی تر كە لاهور شێخ جەنگی ئامۆزایەتی، ناچێتە ناو هیچ پەیوەندییەكی تایبەتەوە لەگەڵ پارتی. پێناچێت بۆ ئەم قۆناغە گرەوكردنی بارزانی‌و پارتی لەسەر پەرتكردنی ماڵباتی تاڵەبانی ئاكامێكی هەبێت، چونكە دوو ئامۆزاكە لە قۆناغی سەرەتای كۆنترۆڵكردنی تەواوەتی یەكێتیدان‌و لەم قۆناغەدا هەرجۆرە ناكۆكی‌و پەرتبونێك بەزیانی هەردوكیان كۆتایی دێت، بەڵام لەدور مەودادا رودانی ئەو پەرتبونە ئەگەرێكی بەهێزە. تێكچوونی پەیوەندییەكانی ماڵباتی تاڵەبانی لەگەڵ بنەماڵەی بارزانی، لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 بوو، بارزانی تۆمەتباریان دەكات بەوەی "خیانەت"یان كردووە‌و كەركوكیان رادەستی حەشدی شەعبی كردووە، رێككەوتنی كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك بافڵ تاڵەبانی كردویەتی، بەڵام بارزانی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بافڵ ئاسایی كردوەتەوە‌و لە لاهور شێخ جەنگی نیگەران‌و توڕەیە، پارتی‌و بارزانی تائێستا بەفەرمی دانیان بە لاهور شێخ جەنگی وەكو هاوسەرۆكی یەكێتیدا نەناوە، ئەمە یەكێكە لە سەرچاوەی نیگەرانی‌و ترسەكانی لاهور شێخ جەنگی لە داهاتووی سیاسی خۆی، ترس لەوەی لەداهاتوودا یەكێتی بەتەواوەتی بكەوێتە دەست بافڵ تاڵەبانی‌و پارتی لەمەدا گەمەكە یەكلابكەنەوە، لەبەرامبەر ئەم هەوڵەدا لاهور شێخ جەنگی بۆ ئەم قۆناغە زیاتر هەوڵی نزیكبونەوەی لە بزوتنەوەی گۆڕان دەدات‌و دەیەوێت پارسەنگەكەی ناو یەكێتی بە بزوتنەوەی گۆڕان رێكبخاتەوە. نەوەی دووەمی تاڵەبانییەكان، سەرباری ئەوەی لەدوای مردنی تاڵەبانی باوكەوە كۆنترۆڵی دارایی‌و هێزی چەكدارو پەیوەندییەكانی حزبیان كرد، بەمەوە رانەوەستان، بۆ كۆنترۆڵكردنی تەواوەتی حزب پەنایان بۆ گوتاری سیاسی توند دژ بە پارتی برد، ئەمە مانۆرێكی سەركەوتوو بوو بۆ كۆكردنەوەی بنكەی جەماوەری حزب لە دەوری خۆیان، ئەوان باش لەوە تێگەیشتبوون بەوتنەوەی دروشم دژ بە پارتی، لە سلێمانی مەڵبەندی دەسەڵاتی حزبەكەیان، ئەستێرەیان دەدرەوشێتەوە. نەوەكانی تاڵەبانی بۆ كۆنترۆڵكردنی یەكێتی، بەسەر پشتی پارتیدا سەركەوتن، بەڵام ئێستا بۆ مانەوەیان پێویستیان بەوەیە پارتی دانیان پێدا بنێت. پارتیش هەر لەسەرەتاوە، دوای هەڵبژاردنی هاوسەرۆكەكانی یەكێتی، بەچەند قۆناغێك مامەڵەی لەگەڵ یەكێتییە نوێیەكان كردووە، سەرەتاو لە قۆناغی یەكەمدا بەهیچ شێوەیەك ئامادە نەبوو دان بە هاوسەرۆكەكاندا بنێت‌و لەبری ئەوە هەوڵی گەڕاندنەوەی سەركردە كۆنەكانی یەكێتی دەدات، واتە ئەوانەی ئێستا لەناو ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتی بە سەرۆكایەتی كۆسرەت رەسوڵ كۆبونەتەوە‌و پێكهاتوون لە مەكتەب سیاسییەكانی پێشتری یەكێتی، پارتی لە گەڕاندنەوە مەكتەب سیاسییە كۆنەكە بۆسەر شانۆی یەكێتی سەركەوتوو نەبوو، لەقۆناغێكی تردا هەوڵی جیاكردنەوەی هاوسەرۆكەكان دەدات، ئەگەر ئەم هەوڵەش سەركەوتوو نەبێت، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچین پارتی دان بە هەردوكیاندا بنێت‌و مامەڵەیان لەگەڵ بكات‌و لەپێگە جەماوەرییەكەیان بدات لەناوخۆی یەكێتی‌و كۆتایی بە بەكارهێنانی كارتی دژایەتی پارتی بۆ مانەوەیان بەبەهێزی لەناو یەكێتیدا، بهێنێت. بڕیارە چەند رۆژی داهاتوو، مەكتەبی سیاسی پارتی‌و یەكێتی كۆببنەوە، ئەمە سەرەتای قۆناغێكی نوێیە لە پەیوەندی نێوان هەردوو حزب. ئاسایبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی گورزێكی بەهێز لە بزوتنەوەی گۆڕان دەدات، پارتی تائێستا بۆ سەرەنجڕاكێشانی یەكێتی، بەباشی سودی لە كارتی گۆڕان وەرگرتووە، لەپێكهێنانی حكومەتدا زیاد لەپێویست رەچاوی پشكی گۆڕانی كرد، بەڵام پێناچێت دۆخەكە بەوشێوەیە بەردەوام بێت، بەتایبەتی ئەگەر یەكێتییە نوێیەكان جێ پێی خۆیان لە گۆڕەپانەكەدا لەگەڵ پارتی جێگیربكەن.  چیرۆكی یەكێتی دوان لە دامەزرێنەرە دیارەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كە بریتین لە هەریەكە لە (جەلال تاڵەبانی)و (نەوشیروان مستەفا) لەڕێگەی نوسین‌و چاوپێكەوتنی رۆژنامەوانییەوە چیرۆكی دامەزراندنی یەكێتی نیشتمانییان گێڕاوەتەوە. بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا" مام جەلال لەسەرەتادا رەئی وابو كە هەمو تێكۆشەرانی كورد لە چەپەوە بۆ راست لە یەك رێكخراوی فراوان دا یەك بخرێن، بۆ ئەم مەبەستە پەیوەندی لەگەڵ زۆر كەس كردبو بەتایبەتی لەگەڵ ئەو ئەندامانەی كۆمیتەی ناوەندی پارتی كە هاتبونەدەرەوە و، لەگەڵ ئەوانەی نوێنەری بارزانی بون، ئەم بیرە سەری نەگرت". جەلال تاڵەبانی كە یەكەم‌و دواین سكرتێری گشتی یەكێتی بوو، رۆژی (3/10/2017) كۆچی دوایی كرد، ئەو لە ساڵیادی یەكێتیدا لە 2012 بەمشێوەیە باس لە دامەزراندنی یەكێتی دەكات" من‌و دكتۆر فوئاد مەعسوم لە كۆمیتەی كاروباری عەرەبی پارتی دیموكراتی كوردستان لەنێوان بەیروت‌و قاهیرەو دیمەشق كارمان دەكرد، ئێمە لەوێ ووردە وردە دامەزراندنی یەكێتی نیشتیمانی كوردستانمان گەڵاڵە كرد، لە چایخانەیەك كۆبوینەوە بەناوی (تولەیتولە) لە دیمەشق، منیان تەخویل كرد بەیانەكە بنوسم، بەیانی دامەزراندنی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان، بەیاننامەی یەكەمم نوسی، ئەو كەسانەی كە كارەكەیان دەستپێكرد بریتی بوون لە (مام جەلال، د. كەمال فوئاد، د. فوئاد مەعسوم، عەبدولڕەزاق فەیلی، لەو ماویەیەدا من چوم بۆ ئەوروپا، پێشتر پەیوەندیم هەبووە بە كاك نەوشیروان مستەفا، ئاگاداری كاك نەوشیروانم كرد، كاك نەوشیروان فكرەكەی پێ باش بوو، دواتر چوین لە بەرلین كۆبوینەوە پاش ئەوەی كە لەكوێ كۆبوینەوە لەگەڵ نەوشیروان مستەفاو عومەر شێخموس، بەوجۆرە دەستەی دامەزرێنەری یەكێتی نیشتیمانی كوردستان بوین بە 7 كەس، لەوێ بڕیارماندا دوای ساڵێك لە دامەزراندنی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان شۆڕش هەڵگیرسێنینەوە". نەوشیروان مستەفا كە یەكێك بوو لە دامەزرێنەرانی یەكێتی لە (19/5/2017) كۆچی دوایی كرد، لە كتێبەكەیدا (لە كەناری دانوبەوە بۆ خڕی ناوزەنگ) سەبارەت بە چیرۆكی دامەزراندنی یەكێتی دەنوسێت:"  دۆستایەتی من لەگەڵ مام جەلال ئەگەڕایەوە بۆ ساڵی 1961 ئەو كاتەی لێپرسراوی لقی سلێمانی پارتی بو، چەندجارێ تەلەفۆنی بۆ كردم و نامەی بۆ ناردم، داوای لێكردم خۆم ئامادە بكەم بۆ بەشداری لەو رێكخراوە تازەیەدا كە خەریكی دامەزراندنێتی و، بۆ گەڕانەوە بۆ وڵات، ئەگەر چی ماوەیەكی درێژ بو من لە كوردستان دور بوم، بەڵام (ئیلتیزامی ئەخلاقی و ئەدەبی) بە كۆمەڵەو بە مام جەلالیەوە بەست بوم، بەجوانم نەئەزانی لەژێری دەربچم، یەكسەر وتم: كەی داوات كرد بەسەرچاو ئامادەم، جارێكیان لە وەڵامی نامەیەكی دا بۆ ئەوەی دڵنیایی بكەمەوە لەوەی من هەر لەسەر بەڵێنە كۆنەكەی خۆم ماوم، سەرەتای نامەكەم بەم شیعرەی "سالم" دەستپێكرد: ئەی قیبلەی مورادم ئاخۆ بە رۆژگاران جارێ لە كەس ئەپرسی حاڵی غەریبی تاران بەو سوێندەی كە خواردم: من هەر ئەوەم كە دیوتم، حاشا بكەم فەرامۆش، میساق و عەهدی جاران بەڵێنم دایە هەر كارێ بۆ دەستپێكردنەوەی شۆڕش دەس پێ بكەن، من واز لە هەمو شتێكی خۆم ئەهێنم لە ڤیەننا و، لەگەڵیان ئەبم، بەڵام ئەو ماوەیە من ئازادی هاتوچۆم نەبو، پاسپۆرتەكەم عێراقی بو. سەفارەت بۆیان تازە نەكردبومەوە، نەمئەتوانی هاتوچۆ بكەم. لە ڤییەنا گیرم خوارد بو. بەپێی گێڕانەوەی نەوشیروان مستەفا، تا ئەوكاتەی یەكێتی دامەزراوە، ئەو خۆی خوێندكاری دكتۆرا بووە لە ڤیەننا، د. فوئاد مەعسوم نوێنەری بارزانی بووە لە قاهیرە، عادل سەرۆكی یەكێتی قوتابیانی كوردستان بووە، عەبدولڕەزاق فەیلی ئەندامی مەكتەبی سكرتاریەتی یەكێتی لاوان بووە، مام جەلالیش وەكو خۆی دەڵێت پێش دامەزراندنی یەكێتی لە كۆمیتەی كاروباری عەرەبی پارتی دیموكراتی كوردستان لە نێوان بەیروت و قاهیرەو دیمەشق كاری كردووە،. رۆژی 22/2/1975 لە (دیمەشق)ی پایتەختی سوریاو چایخانەی (تولەیتولە) لە گەرەكی (ئەبو رمانە) یەكەم كۆبونەوەی دەستەی دامەزرێنەر بەڕێوەچوو، ‏بەشداربوانی (مام جەلال، د. فوئاد مەعسوم، د. كمال فوئاد، عادل موراد، عەبدولرەزاق فەیلی)، نەوشیروان مستەفا نەیتوانی بەشدار بێت لە كۆبونەوەكە وەكو خۆی لە كتێبی (لە كەناری دانوبەوە بۆ خڕەی ناوزەنگ) باسی دەكات ئەو بەشداری نەكردووە بەهۆی ئەوەی كێشەی پاسپۆرتی هەبووە و باڵیۆزخانەی عێراق پاسپۆرتیان بۆ تازە نەكردوەتەوە و نوسیویەتی" من ئەوسا هێشتا لە ڤیەننا نەجوڵابوم، لەبەرئەوەی لە داڕشتنی بیرەكانی ئەم بەیانەدا بەشدار نەبوم". عومەر شێخموس یەكێكی تر بوو لە ئەندامانی دەستەی دامەزرێنەر كە بەشداری یەكەم كۆبونەوەی نەكرد، ئەوەش بەهۆی ئەوەی شێخموس كوردی سوریا بوو، نەیتوانیوە گەشتی سوریا بكات. كۆبونەوەی دووەمی دەستەی دامەزرێنەرانی یەكێتی لە بەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا لە رۆژی 27/5/1975 بەسترا، كۆبونەوەكە بە سەرپەرشتی مام جەلال هەندێك گۆڕانكاری لە پرۆژەی یەكێتیدا كردو بە فەرمی پرۆژەی راگەیاندنی یەكێتی وەكو حزبێكی سیاسی نوێ دوای نسكۆ لە رۆژی 1/6/1975 بڵاوكراوە.  بەپێی گێڕانەوەی نەوشیروان مستەفا" مام جەلال یەكەمین بەیانی راگەیاندنی دامەزراندنی یەكێتی بە عەرەبی، لە شام و پاش باس كردنی لەگەڵ د. فوئاد و عادل و عەبدولڕەزاق، لە 22/5/75 دا نوسی بو و، بڵاوی كردبوەوەو، بۆ كەمال فوئادیشیان نارد بو لە ئەوروپا بڵاوی بكاتەوە، ئەویش دوای ئەوەی هەندێ دەستكاری تێدا كرد بوو لە 1/6/75 دا بڵاوی كردەوە". ترۆیكای یەكێتی یەكێتی نیشتمانی كە دامەزرا وەكو گالیسكەیەك بوو كە سێ ئەسپ رایدەكێشن كە ئەوەش لە زمانی سیاسیدا پێی دەوترێت "ترۆیكا"، دامەزراندنی یەكێتی ئەزمونێكی نوێ بوو، چونكە لە (3) رێكخراوی جیاوازو (3) سەركردایەتی جیاواز پێكهاتبوو، كە ‏هەرسێكیان سەربەخۆیی رێكخراوەیی تەواویان هەبوو: •    كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان لە 10/6/1970 بە نهێنی دامەزرا •    ‏بزوتنەوەی سۆسیالیستی كوردستان •    ‏هێڵی گشتی ‏ سەرباری جیابونەوەو هەوڵەكانی جیابونەوەی لەسەردەمی خەباتی شاخ، دواجار ئەم "ترۆیكا"یە تێكچوو، ئەسپەكان گالیسكەكەیان بەجێهێشت، نەوشیروان مستەفا وەكو یەكێك لە دامەزرێنەرەكان ساڵی 2009 لە یەكێتی جیابوەوەو بزوتنەوەی گۆڕانی دامەزراند، ئەمە سەرەتای تێكچوونی پەیكەری رێكخراوەیی یەكێتی بوو بەشێوەیەك كە كاریگەری لەسەر دۆخی ئێستای حزبەكەو یەكلابونەوەی بۆ ماڵباتی تاڵەبانی هەبوو. مشتومڕی دەستەی دامەزرێنەر دەستەی دامەزرێنەری یەكێتی زۆرجار مشتومڕی لەسەر دروستبووە، هەندێكجار لە كاتی  وتارەكانیدا لە یادی یەكێتی یان كۆنفرانس و كۆنگرەكاندا جەلال تاڵەبانی ناوی یەكیان دەپەڕاند یاخود ناوی نەدەهێنان، ئەوەش نیگەرانی دروستدەكرد. لە كۆنگرەی سێیەمی یەكێتیدا، مام جەلال ناوی ئەندامانی دەستەی دامەزرێنەرانی یەكێتی خوێندەوە، بەڵام ناوی د. فوئاد مەعسوم نەهێنا، فوئاد مەعسوم توڕە بوو، هێشتا مام جەلال وتارەكەی تەواو نەكرد، فوئاد مەعسوم بە پارچە كاغەزێكی بچوكدا نامەیەكی بۆ مام جەلال نارد، بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا) لەو نامەیەدا فوئاد مەعسوم بۆ مام جەلالی نوسیوە" ناوم دەهێنی یان بچمە دەرەوە"، پاشان مام جەلال ناوی فوئاد مەعسومی هێنا، هەندێك پێیان وابوو مام جەلال بیری چووە ناوی فوئاد مەعسوم بهێنێ، هەندێكیش پێیان وابوو مام جەلال بە ئەنقەست ناوی نەهێناوە.    

توێژینەوە: د. عابد خالید ڕەسووڵ " ئاسۆی بەردەوامبوونی پرۆسەی بەفیدراڵیكردنی دەوڵەتی عێراق لە ئایندەدا لێڵ و تەماوییە، ئەمە جگە لەوەی كە دەركەوتنی كورد و هەرێمی كوردستان وەك كاراكتەری سەرەكیی هەڵسووڕاندن و بەرگریكردن لەم پڕۆسەیە، جۆرێك لە لاوەكیبوون و تاك ڕەهەندیی بە ئامانجەكانی پڕۆسەكە بەخشیوە، بە جۆرێك لای زۆرێك لە هێز و پێكهاتەكانی تر و عێراقی فیدراڵی وەك ئامرازێكی هەلپەرستانەی كورد بۆ بە لاوازی هێشتنەوەی دەوڵەتی عێراق لە ئایندەدا سەیر دەكرێت" ئەمە بەشێكە لە توێژینەوەیەكی ئەكادیمی كە لەلایەن د. عابد خالیدەوە نوسراوەو لە ژمارەی یەكەمی  گۆڤاری (ئاییندە ناسی)دا بڵاوكراوەتەوە، كە دوو مانگ جارێك لە لایەن “سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی” دەردەچێت. د. عابد خالید لە توێژنەوەكەیدا سێ سیناریۆ بۆ داهاتووی عێراق دەخاتە روو: سیناریۆی یەكەم: وا پێشبینی دەكات كە تاكە ڕێگەچارە بۆ چارەسەركردنی گرفتە ئیتنی و مەزهەبییەكانی عێراق، بریتییە لە هەڵوەشاندنەوەی ئەم دەوڵەتە بۆ  دوو دەوڵەت یان زیاتر، لەسەر بنەمای نەتەوەیی (كورد و عەرەب)، یان نەتەوەیی و مەزهەبی (كورد و سوننە و شیعە).   سیناریۆی دووەم: وا پێشبینی دەكات كە وردە وردە حكومەتی ناوەندی بەرەو بەهێزبوونەوە بڕوات، بە شێوەیەك كە بتوانێت بەتەواوی كۆنترۆڵی سەربەخۆیی دیفاكتۆی هەرێمی كوردستان بكات، بەمەش عێراق جارێكی تر بۆ فۆڕمی دەوڵەتی یونیتاری بگەڕێتەوە و ئەو ئەزموونە فیدراڵییە ناكامڵەی كە ئێستا هەیە، بەتەواوی شكست بهێنێت. سیناریۆی سێیەم: لە سایەی نەبووی زەمینەی تەواو بۆ بەدیهاتنی هەردوو سیناریۆی پێشوو، وا پێشبینی دەكرێت كە باشترین سیناریۆ بۆ ئایندەی عێراق بریتی بێت لە دەستگرتن بەو بژاردەی فیدراڵییانەوە، لە پێناو بەرقەراركردنی سەقامگیریی زیاتر و لێبڕان بۆ باشكردنی ژیانی هاوڵاتییان و گەشەپێدانی ژێرخانی ئابووریی وڵات.   دەقی توێژینەوەكە پێشەکی بەگشتی وڵاتان بە دوو فۆڕم ڕێک خراون، یەکەمیان (دەوڵەتی موەحد – Unitary State)ە، کە تیایدا یەک حکومەت کاروبارە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی بەڕێوە دەبات، زۆربەی وڵاتانی جیهانیش لەم فۆڕمەن. بەڵام دووەمیان (دەوڵەتی ئیتیحادی - State Federal)ە، کە تیاید دوو ئاست لە حکومەت هەیە و هەریەکەیان بەپێی دەستوور بەشێک لە کاروبارەکان بەڕێوە دەبەن، لە ئێستا تەنها نزیکەی (٢٥) دەوڵەت لەم فۆڕمەن. ئامانج لە بونیادنانی دەوڵەتیش بە شێوەی فیدراڵی، بە پلەی یەکەم گونجاوییەتی بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا فرەییەکان لە ڕووی ئیتنی و کولتوورییەوە، هەروەها بۆ ئەو وڵاتانەش گونجاوە کە قەبارەیان گەورەیە یان ژمارەی دانیشتووانیان زۆرە. وڵاتی عێراقیش لەدوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لە ٢٠٠٣، هەلی دووبارە بونیادنانەوی وەک دەوڵەتێکی فیدراڵیی بۆ ڕەخسا، بە ئامانجی تێپەڕاندنی دەیان ساڵ لە حوکمی مەرکەزیی ستەمکاری ئەتنی و مەزهەبی. ئامانج لەم توێژینەوەیەوە، هەوڵدانە بۆ پێشبینیکردنی ئایندەی پڕۆسەی بونیادنانەوەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی. بۆ گەیشتن بەم ئامانجەش، هەوڵ بۆ وەڵامدانەوەی چەند پرسیارێک دەدات، وەک: ئایا تا چ ڕادەیەک تایبەتمەندی و بنەماکانی پڕۆسەی بەفیدراڵیکردن لە عێراقدا چەسپیوە؟ گرفتەکانی بەردەم ئەم پڕۆسەیە چین؟ داهاتووی ئەم پڕۆسەیە بە چی دەگات؟ ئەی گرنگترین سیناریۆکانی ئایندەی چین؟ تەوەری یەکەم: چەمکی دەوڵەتی فیدراڵی و تایبەتمەندییەکانی لە پێناو دۆزینەوەی گرفتەکانی بەردەم جێبەجێکردنی فیدراڵیزم لە عێراق و وێناکردنی ئایندەی ئەم جێبەجێکردنە، پێویستە سەرەتا تێگەیشتنێکی گشتی سەبارەت بە چەمکی فیدراڵیزم لە ڕووی پێناسە و گرنگترین تایبەتمەندییەکانی بخەینە ڕوو، بەم شێوەیە: یەکەم: پێناسەی دەوڵەتی فیدراڵی لە ڕووی زانستییەوە، زانایان و توێژەرانی هەردوو بواری یاسای دەستووری و زانستی سیاسەت، پێناسەی زۆر و جۆراوجۆریان بۆ دەوڵەتی فیدراڵی کردووە، ئەمەش بەپێی جیاوازیی ئاڕاستەی بیرکردنەوەیان، کە بەگشتی دابەش بوون بەسەر دوو ئاڕاستەدا: ئاڕاستەی یەکەم: لە پێناسەکردنی دەوڵەتی فیدراڵیدا، زیاتر پێداگری لەسەر ئەو ڕێکخستنە دەستووری و پێکهاتە دامەزراوەییانە دەکاتەوە کە دەکرێت لە بونیادنانی ئەم جۆرە دەوڵەتەدا بەرجەستە بکرێن. بۆیە دەبینین "مارسیل پریلۆ" وا پێناسەی دەکات کە بریتییە لە: "یەکێتیی چەند دەوڵەتێک، کە لە هەندێک بواردا ملکەچە بۆ یەک دەسەڵاتی ناوەندی (حکومەتی فیدراڵی) و لە هەندێک بواری تردا سەربەخۆییەکی دەستووری و کارگێڕی و دادوەریی تا ڕادەیەک فراوانی تایبەت بە خۆیان هەیە (دەسەڵاتی هەرێم و دەوڵەتە یەکگرتووە ئەندامەکانی ناو یەکێتییە)( )." لای "ولیام هـ. ڕایکەر"، دەوڵەتی فیدراڵی: "ئەو ڕێکخستنە سیاسییەیە کە تیایدا چالاکییەکانی حکومەت دابەش کراوە لەنێوان حکومەتی هەرێمەکان و حکومەتی ناوەندیدا، بە شێوەیەک کە هەر جۆرێک لەو حکومەتانە بەشێک لە چالاکیی پێ بدرێت کە تیایدا بڕیاری کۆتایی دروست بکات( )." لای "د. حەمید حەنوون خالد"یش بریتییە لە: "یەکگرتنێکی یاسایی، کە لەسەر بنەمای بەڵگەنامەیەکی دەستووری پێک دەهێنرێت و تیایدا هەر دەوڵەتێکی ئەندام ملکەچە بۆ ئەحكامەکانی ئەو دەستوورە کە پەیوەندیی نێوان حکومەتی ئەم دەوڵەتانە و حکومەتی یەکێتییەکە ڕێک دەخات، هەروەها ئەو دەسەڵاتانەش کە هەر لایەک لەو حکومەتانە دەتوانن پیادەی بکەن؛ دیاری دەکات( )." ئاڕاستەی دووەم: لە پێناسەکردنی دەوڵەتی فیدراڵیدا، زیاتر جەخت لەو بنەمایانە دەکاتەوە کە لەسەریان دروست بووە. بۆیە دەبینین "ئەلبێرت دایسی" وا پێناسەی دەوڵەتی فیدراڵی دەکات، کە بریتییە لەو: "ڕێکخستنە سیاسییەی کە ئامانج لێی، سازاندن بێت لەنێوان یەکێتیی نیشتمان و پاراستنی مافی هەرێمەکان( )." لای "جاك باگنار": "کڵێشەیەکی ڕێکخستنە، کە هەوڵ بۆ سازاندن لەنێوان فرەیی و یەکێتی لە چوارچێوەی چەمکی ڕێزگرتنی هەریەک لەوەی دی دەدات( )." لای "دانیال ج. ئیلیازەر"یش، دەوڵەتی فیدراڵی بریتییە لە: "دابەشکردنی بنچینەییانەی دەسەڵات لەنێوان چەند ناوەندێکی فرەدا...، نەک گواستنەی دەسەڵات لە یەک ناوەندەوە یان لە دڵی هەرەمێکەوە( )." کەواتە وەک دەبینین هەر یەکێک لەم دوو ئاڕاستەیە جەخت لە ڕەهەندێکی چەمکی فیدراڵیزم دەکەنەوە، ئاڕاستەی یەکەم ڕەهەندە بەرجەستەبوونە دەستووری و دامەزراوەییەکانی ڕەچاو دەکات، بەڵام ئاڕاستەی دووەم ڕەهەندە تیۆری و بنەماکانی وەبەرچاو دەگرن، بۆیە ناکرێت پێناسەکانی هیچ کام لەم دوو ئاڕاستەیە لە پێناسەکانی ئاڕاستەکەی تر بە باشتر بزانین. جا لێرەدا بۆ یەکخستنی تێگەیشتنی هەردوو ئاڕاستەکە، ڕەنگە گونجاو بێت پەنا بۆ ئەو جیاکارییە ببەین کە هەریەک لە "ڕۆناڵد واتس" و "دۆگڵاس فێرنێ"، هاوڕا لەگەڵ "ئێلیازەر"، لەنێوان هەرسێ چەمکی "Federalism" و "Federal System" و "Federation"دا کردوویانه( )، کە هەر چەندە زۆربەی جار بە چەمکی هاوواتا بەکار دەهێنرێن، بەڵام هەریەکە واتای تایبەت بە خۆی هەیە. چەمکی (Federalism – فیدراڵیزم - الفدرالیە): ئاماژەیە بۆ ئەو تیۆرە سیاسییەی کە پاساو بۆ بنچینە فەلسەفییەکانی یەکخستنی دوو بنەمای دژبەیەک دەهێنێتەوە، کە بریتین لە (بنەمای حوکمڕانیی هاوبەش - الحكم المشترك - Self-rule) و (بنەمای خۆبەڕێوەبردن - الحكم الژاتی - Shared-rule)، لە هەر ڕێکخستنێکی سیاسیدا کە هەوڵ بۆ هێنانەدیی "بەشداری" و "سەربەخۆیی" دەدات لە یەک کاتدا( ). کەواتە فیدراڵیزم، بەم واتایە ڕێبازێکی سیاسی و ئایدیۆلۆجییە، وەک ڕێبازی لیبراڵیزم و سۆسیالیزم و ناسیۆنالیزم، بەڵام پیچەوانەی ئەم ڕێبازانە کە سەرەتا لە ئەورووپا و بەتایبەتییش لەدوای شۆڕشی فەڕەنسی دەرکەوتن. ڕێبازی فیدراڵیزم بنەماکانی لەو بیروڕایانەوە سەرچاوەی گرتووە کە لەدوای شۆڕشی ئەمەریکی، دامەزرێنەرانی دەستووری وڵاتە یەکگرتووەکان لە ساڵی 1787 پشتیان پێی بەستبوو( ). چەمکی (Federal System - سستمی فیدراڵی - النڤام الفدرالی): ئاماژەیە بۆ ئەو ڕێکخستنە سیاسییەی کە یەکخستنی بۆ هەردوو بنەما و ڕەگەزی "حوکمڕانی هاوبەش" و "خۆبەڕێوەبردن" کردووە. بەمەش سستمی فیدراڵی تەنها دەوڵەتە فیدراڵییەکان ناگرێتەوە، بەڵکوو کۆی ئەو دەوڵەتە یونیتارییانەش(Unitary State) دەگرێتەوە کە جۆرێک لە (ناناوەندێتی - اللامركزیە - Decentralization) پێشکەتوویان هەیە، وەک فەڕەنسا و ئیتاڵیا و بەریتانیا، ئەمە سەرەڕای هەموو ئەو ڕێکخستنە سیاسییە بان نیشتمانییانەی کە جۆرێک لە تەرتیباتی فیدراڵییان هەیە، یەکێتیی ئەوروپا( ). هەر چی چەمکی "Federation"ە: ئاماژەیە بۆ (دەوڵەتی فیدراڵی – الدولە الفدرالیە)، وەک جۆرێکی دیاریکراو لە جۆرەکانی سیستمی فیدراڵی، بەتایبەتییش بەو جۆرەی کە بۆ یەکەم جار وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا لە ساڵی 1789 لەسەری دروست بوو( )، دواتر چەندین دەوڵەتی تر لەدوای وڵاتە یەکگرتووەکان وەک نموونە، تەقلیدی ئەم جۆرە دەوڵەتە لەناوەڕاستی سەدەی نۆزدەوە تا ناوەڕاستی سەدەی بیست دروست بوون، وەک: سویسرا، كەنەدا، ئوستورالیا، ئەڵمانیا و نەمسا. لەدوای ئەمانیش، تا ئێستا چەندین دەوڵەتی تر دروست بوون کە بە فیدراڵی دادەنرێن، یان لە دەوڵەتی یونیتارییە و بەرەو دەوڵەتی فیداڵیبوون ڕۆیشتوون، وەک: هیندسان، پاكستان، مالیزیا، ئیسپانیا، ڕووسیا، بەلجیكا، نێجیریا، کۆمۆرۆس، میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان، مەكسیك، ئەرجەنتین، بەڕازیل و فەنزویلا( ). کەواتە "سیستمی فیدراڵی" لە ئەنجامی جێبەجێکردنی کردارییانەی بنەماکانی ڕێبازی "فیدراڵیزم"ەوە دروست بووە، بەڵام ئەم جێبەجێکردنە بەپێی کات و شوێن، جۆر و شێوازی هەمەچەشنی هەبووە، "دەوڵەتی فیدراڵی"یش جۆرێکە لەو جۆرانەی "سیستمی فیدراڵی". بۆیە مەرج نییە هەموو سیستمێکی فیدراڵی بە دەوڵەتی فیدراڵی دابنرێت، چونکە دەوڵەتی فیدراڵی چەند تایبەتمەندییەکی خۆی هەیە کە هەمیشە لە هەموو سیستمە فیدراڵییەکاندا نییە، بەڵام پێویستە بپرسین ئاخۆ ئەو تایبەتمەندییانە چین؟ دووەم: تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدراڵی هەر چەندە زانایان سەبارەت بە دیاریکردنی گرنگترین تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدراڵی ڕای جیاوازیان هەیە( )، بەڵام بە ڕای "جۆرج ئەندرسۆن" و "واتس" ئەم تایبەتمەندییانەی خوارەوە وا دادەنرێن کە سیستمی هەر وڵاتێک بکەن بە فیدراڵی، بەم شێوەیە( ): - بوونی دوو ئاست لە حکومەت، یەکێکیان بۆ هەموو وڵاتەکە کە پێی دەوترێت "حکومەتی فیدراڵی" یان "ناوەندی"، ئەوی تر بۆ یەکە پێکهێنەرەکانی ئەو وڵاتە (حکومەتی هەرێمەكان)، بە شێوەیەک هەر ئاستێک دامەزراوەی (یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری)ی خۆی هەبێت، دەسەڵاتدارانی هەر حكومەتەش پەیوەندیی هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆیان لەگەڵ هاوڵاتییانی خۆیاندا هەبێت. - بوونی دەستوورێکی نووسراوی جامد، بە شێوەیەک ئەو دەق و بڕگانەی کە کاریگەرییان لەسەر پێگەی هەرێمەکان هەیە، بەبێ ڕەزامەندیی هەرێمەکان شیاوی هەموارکردن نەبن. - دابەشکردنی دەسەڵات لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت لە ڕێگای دەستوورەوە، بەتایبەت تەرخانکردنی دەسەڵاتی دارایی پێویست بۆ هەر ئاستێک، لە پێناو زامنكرنی بڕێک سەربەخۆیی ڕاستەقینە بۆ هەریەکان. - بوونی چەند ڕێکار و ئامرازێک، لە پێناو پێدانی سەنگی زیاتر بە هەرێمە بچووکەکان، وەک ئەنجوومەنی دووەم لە پەرلەمانی فیدراڵیدا، کە دەشێت تێیدا نوێنەرایەتیی هەرێمەکان و دەنگیان بە شێوەیەک دیاری بکرێت، بۆ نموونە هەر هەرێمێک دوو نوێنەری هەبێت، بەبێ ڕەچاوکردنی قەبارە و ژمارەی دانیشتووانی هەرێمەکان، کە ئەمەش بوار دەدات كە هەرێمە بچووکەکان لە کاتی پڕۆسەی دروستکردنی بڕیار و سیاسەتە فیدراڵییەکاندا ڕۆڵ و قورساییەکی تا ڕادەیەک نزیکیان لە هەرێمە گەورەکان هەبێت. - بوونی چەند دەزگا و ڕێکارێک بۆ یەکاڵاکردنەوەی ناكۆكییه دەستوورییەکان لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت، وەک (دادگای فیدراڵی، ئەنجوومەنی دووەمی پەرلەمانی فیداڵی، یان ئەنجامدانی ڕیفراندۆم). - بوونی چەند ڕێکار و دەزگایەک بۆ ڕاییکردنی پەیوەندی و دەسەڵاتە هاوبەشەکان لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت، وەک دەزگا سەربەخۆکان و لیژنە وەزارییە نێوان فیدراڵی و هەرێمییە هاوبەشەکان و ئەنجوومەنی دووەم لە پەرلەمانی فیدراڵی. هەر چەندە ئەم تایبەتمەندییانە بە بڕ و ئاستی جیاجیا لە وڵاتە فیدراڵییەکاندا هەن، بەڵام وەک "ئەندرسۆن" دەڵێت، گرنگترین تایبەتمەندیی دەوڵەتی فیدراڵی ئەوەیە کە: "دوو ئاست لە حکومەتی هەیە، کە هەریەکەیان بەپێی دەستوور دامەزراون و هەریەکەشیان بڕێک سەربەخۆیی ڕاستەقینەی خۆی هەیە و حکومەتی هەر ئاستێکیش بە شێوەیەکی سەرەکی لەبەرامەبەر جەماوەری دەنگدەرانی خۆیدا بەرپرسیارە( )." کەواتە بەگشتی تایبەتمەندییەکانی "دەوڵەتی فیدراڵی" بریتین لە: بوونی دوو ئاست لە حکومەت، دابەشکردنی دەستووری دەسەڵات لەنێوان هەردوو ئاستەکەدا، لەگەڵ بوونی چوارچێوەیەک بۆ سەربەخۆ بەڕێوەبردنی هەر ئاستێکیان لەلایەن خۆیەوە، زامنکردنی ڕای هەرێمەکان لە بڕیارە فیدراڵییەکاندا لە ڕێگای ئەنجوومەنی دووەمی پەرلەمانی فیداڵییەوە، بوونی دەستوورێکی نووسراوی جامد، بوونی دادگایەکی فیدراڵی بۆ یەکاڵاکردنەوەی ناكۆكییەکان لەنێوان حکومەتەکانی هەردوو ئاستەکە، بوونی هاوکاری لەنێوان حکومەتەکان لەو بوارانەدا کە بەرپرسیارێتیی هاوبەشیان هەیە. لە ئەنجامدا ئەم تایبەتمەندییانە بریتین لەو پێوەرانەی کە دەکرێت لە ڕێگایانەوە بڕیار بدرێت کە ئاخۆ چ سیستمێکی فیدراڵی بە "Federation" یان (Federal State - دەوڵەتی فیدراڵی) دادەنرێت( )، بە شێوەیەک هەر کاتێک ئەگەر کۆی یان زۆربەی ئەم تایبەتمەندییانە لە سیستمێکی فیدراڵیدا هەبوون، ئەوا ئەو سیستمە بە "دەوڵەتی فیدراڵی" دابنرێت. بۆیە چەمکی "دەوڵەتی فیدراڵی"، سنوورێکی زۆر بەرتەسکتری لە چەمکی "سیستمی فیدراڵی" هەیە، چونکە ئەمیان هەموو ئەو دەوڵەت و ڕێکخستنە سیاسییانە لەخۆی دەگرێت کە هەموو یان هەندێک لە تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدراڵییان هەیە، لەبەر ئەوەی بوونی ئەم تایبەتمەندییانە؛ بیرۆکەی یەکخستنی هەردوو ڕەگەزی "حوكمڕانیی هاوبەش" و "خودبەڕێوەبردن" بەرجەستە دەکەن. هەموو دەوڵەتێکی فیدراڵییش لەسەر ئەم دوو ڕەگەزە بونیاد دەنرێت و بە بوونی هەردووکیشیان بیرۆکەی سازان و ڕێككەوتن پێک دەهێنرێت، بەپێی پلە و ڕادەی زاڵبوونی هەر ڕەگەزێکیشیان بەسەر ئەوی تریاندا، جۆرەکانی سیستمی فیدراڵیی هەمەچەشن کە گرنگترینیان بریتین لە: (دەوڵەتی یونیتاریی لامەركەزی، دەوڵەتی فیدراڵی، دەوڵەتی كونفیدراڵی). بۆیە بە بڕوای ئێمە، بنچینەی جیاکردنەوە لەنێوان "دەوڵەتی فیدراڵی" وەک جۆرێک لە جۆرەکانی سیستمی فیدراڵی لەگەڵ جۆرەکانی تری ئەم سیستمە، بریتییە لە ڕادەی سازان و گونجاندن لەنێوان هەردوو ڕەگەزی "حوكمڕانیی هاوبەش" و خودبەڕێوەبردن"دا، بە شێوەیەک ئەگەر ڕەگەزی "حوكمڕانیی هاوبەش" بەسەر ڕەگەزی "خودبەڕێوەبردن"دا زاڵ بوو، ئەوا سیستمە فیدراڵییەکە جۆری "دەوڵەتی یونیتاریی لامەركەزی" وەردەگرێت. خۆ ئەگەر هاوسەنگی لەنێوان هەردوو ڕەگەزەکەدا هەبوو، ئەوا سیستمە فیدراڵییەکە جۆری "دەوڵەتی فیدراڵی" وەردەگرێت، بەڵام ئەگەر ڕەگەزی "خودبەڕێوەبردن" بەسەر ڕەگەزی "حوكمڕانیی هاوبەش"دا زاڵ بوو، ئەوا سیستمە فیدراڵییەکە جۆری "دەوڵەتی كونفیدراڵی" وەردەگرێت. لە کۆتایی ئەم تەوەرەدا، سەبارەت بە بابەتی سەرەکیی ئەم توێژینەوەیە هەوڵ دەدەین لە تەوەرەکانی داهاتوودا گرفتەکانی بەردەم هەبوونی ئەم تایبەتمەندی و بنەمایانە لە پڕۆسەی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی لە عێراقدا و ئایندەی ئەم پڕۆسەیە بخەینە ڕوو. تەوەری دووەم: گرفتەکانی بونیادنانەوەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی بەر لە خستنەڕووی گرفتەکانی پڕۆسەی بونیادنانەوەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی، پێویستە سەرەتا باس لە چۆنێتیی بەگەڕخستنی ئەو پڕۆسەیە بکەین، بەم شێوەیە: یەکەم: پڕۆسەی بونیادنانەوەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی لەدوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لە ٩/٤/٢٠٠٣، لەلای زۆربەی هێزە عێراقییە ڕێکخراو و ناڕێکخراوەکان و هێزە دەرەکی و نێودەوڵەتییەکان (بەتایبەت وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و ئەورووپا و نەتەوە یەکگرتووەکان)، قەناعەتی باو ئەوە بوو کە پێویستە بونیادناوەی دەوڵەتی عێراق لەسەر چەندین بنەما بێت کە بتوانێت کۆی جێکەوتە خراپەکانی دەیان ساڵی پێشوو لە حوکمڕانیی دیکتاتۆریی مەرکەزیی سەرکوتکەر و ستەمکاری نەتەوەیی و مەزهەبی ساڕێژ بکات، لەم چوارچێوەیەشدا باشترین بژاردە لای زۆربەی ئەو هێزە ناوخۆیی و دەرەکییانە ئەوە بوو کە عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵیی فرەیی خاوەن سیستمێکی حوکمڕانیی دیموکراسیی پەرلەمانیی لامەرکەزی بونیاد بنرێتەوە( ). لە ڕاستییشدا لەو کاتەدا چانسی بونیادناوەنەی عێراق لەسەر ئەم بنەمایانە (فیدڕاڵی - دیموکراسی - پەرلەمانی) زۆر ئەستەم نەبوو، بەتایبەت دوای هەڵوەشاندنەوەی زۆربەی دەزگا سەرکوتکەرەکانی ڕژێمی پێشوو (سوپا، دەزگای ئەمن، وەزارەتی بەرگری و ناوخۆ و...)( ). هەر بۆیە لە ساڵانی سەرەتادا پڕۆسەی بونیادنانەوەی عێراق بەم ئاڕاستەیە بەڕێوە دەچوو، بەتایبەت لە ئاستی پڕۆسەی سیاسی و پێکهێنانی هەردوو حکومەتی کاتی و ئینتقالیدا کە چەند وەزارەتێکی (وەک: مافی مرۆڤ و کاروباری ژنان و ژینگە) پێک هێنران، لەپاڵ بووژاندنەوەی دەزگا لامەکەزییە خۆجییەکان و چالاکبوونەوەی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و میدیای ئازاد، بە شێوەیەک وا چاوەڕوان دەکرا کە چیدی عێراق لەسەرپێیە بۆ دەربازبوون لە جێکەوتەکانی سێ دەیە لە ڕژێمی ستەمکاری پێشوو و چوار دەیە لە ڕژێمی پاشایەتیی لاواز( ). لەسەر ئاستی پڕۆسەی دەستووریش، هەر لەو ماوە سەرەتاییەدا دوو دەستوور بۆ بەیاساییکردنی پڕۆسەی بونیادنانەوەی عێراق لەسەر ئەو بنەمایانە (فیدڕاڵی - دیموکراسی - پەرلەمانی) نووسران، کە یەکەمیان "یاسای بەڕێوەبردنی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە" بوو، کە بە "دەستووری کاتیی ساڵی ٢٠٠٤"یش ناسراوە، دووەمیشیان "دەستووری کۆماری عێراق بۆ ساڵی ٢٠٠٥" بوو کە بە "دەستووری هەمیشەیی" و "دەستووری فیدراڵی"یش ناسراوە. هەر لەبەر ئەمە "دەستووری کاتیی ٢٠٠٤"، لە دەقەکانی سەرەتایدا جەختی لەوە کردەوە کە: "سیستمی حوكم لە عێراق دەبێت سیستمێکی کۆماری، فیدراڵی، دیموكراسی و فرەیی بێت. دەبێت دەسەڵاتەكانیش لەنێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتە خۆجێییەكانی هەرێم و پاریزگا و شارەوانی و یەکە ناوچەییەکان دابەش بکرێت. ئەم سیستمە فیدراڵییەش لەسەر بنچینەی جوگرافی و پەیوەندییە مێژووییەكان و لێكجیاکردنەوەی دەسەڵاتەكان دەبێت، نەك لەسەر بنچینەی ئەسڵ و تایەفە و نەژاد و ئیتنی و نەتەوە یان مەزهەب( )." ئەمجا ئەم دەستوورە لە چەندین دەقی تریدا پێداگری لەسەر پێکەوەژیان و قبووڵکردنی یەکدی و داننان بە هەڵبژاردن و سەروەریی یاسا و پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و پشتگیریکردنی کۆمەڵگای مەدەنی و ئازادیی ڕادەربرین و میدیا کردووە( )، ئەمەش بە بڕوای توێژەران هەنگاوی گەورە و ئەرێنی بوون بۆ بەفیدراڵیکردنی عێراق و بەدیموکراسیکردنی سیستمە حوکمڕانییە نوێیەکەی( )، بەتایبەت کە بەو دەقانە دەیخواست دەوڵەتێک بونیاد بنێت کە تیایدا بۆ بەرژەوەندیی هەرێم و ناوچە خۆجێییەکان، ناوەند لاواز بێت، بۆ باش بەڕێوەبردنی کۆمەڵگایەکی فرەیی مەدەنیی ئازاد؛ دەسەڵات کۆتکراو بێت( ). بە هەمان ئاڕاستە، دەستووری فیدراڵیی ٢٠٠٥، لە یەکەمین دەقیدا جەختی لەوە کردەوە کە: "کۆماری عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵیی یەکگرتووی سەربەخۆی خاوەن سەروەرییە، ڕژێمی حوکمڕانی تێیدا کۆماری، نوێنەرایەتیی(پەرلەمانی)، دیموکراسییە، ئەم دەستوورەش یەکپارچەیی عێراق دەپارێزێت( )." ئەمجا ئەمیش لە چەندین دەقی تریدا پێداگریی لەسەر زامنکردن و پاراستنی مافە سیاسی و مەدەنی و کۆمەڵایەتی و ئابووری و ڕۆشنبیرییەکان و دەسەڵاتی گەل و هەڵبژاردن و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان و سەروەریی یاسای و پشتیوانیکردنی کۆمەڵگای مەدەنی و ئازادیی ڕادەربرین و میدیا و ڕۆژنامەگەری کردووە. بۆیە ئەم دەستوورە بە بڕوای توێژەران، وەرچەرخانێکی گەورە بوو نەک لە عێراقدا، بەڵکوو لە کۆی ناوچەکەشدا، بەتایبەت کە بەپێی پێوەرە باوەکانی حوکمڕانی لە زۆربەی وڵاتە عەرەبییەکاندا، زۆربەی توانا و سەرچاوە دارایی و ماددییەکانی دەوڵەت لە چنگی حکومەتی ناوەندیدا جێگیر کراوە، هەر لە بواری بەرگریی دەرەکی و ئاسایشی ناوخۆوە تا ژێرخانی ئابووری و پەروەردە و فێرکردن و تەندروستی و بەڵکوو دابینکردنی پێداویستی و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانیش( ). کەچی دەستووری ٢٠٠٥، لە پێناو ڕێگریکردن لە دووبارە گەڕانەوەی ڕژێمێکی مەرکەزیی دەسەڵاتخوازی ستەمکار، زۆربەی دەسەڵاتەکانی حکومەتی ناوەندیی لە هەردوو بواری دەرەکی و بەرگریدا سنووردار کردووە( )، بەڵام بوارەکانی ژێرخانی ئابووری و پەروەردە و فێرکردن و تەندروستیی کردووەتە دەسەڵاتی هاوبەشی حکومەتی ناوەندی و حکومەتە ناناوەندییەکانی (هەرێم و پارێزگان). هەر چی بوارەکانی ترە، ئەوا بۆ دەسەڵاتی فراوانی حکومەتی هەرێم و پارێزگاکان بەجێ هێڵراوە، کە هاوکات هەرێمەکان مافی دانانی دەستووری تایبەت بە خۆیان و بوونی دامەزراوەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادورییان بۆ خۆبەڕێوەبردنی سەربەخۆی خۆیان هەیە، تەنانەت حکومەتی ناوەندی دەسەڵاتی بەسەر هێزی ناوخۆیی هەرێمەکانیشدا نییە، بەڵکوو توانای سەپاندنی باجی بەسەر هەرێمەکانیشدا نییە ئەگەر هەرێمەکان قایل نەبوون، ناشتوانێت بەتەنها کەرتی نەوت بەڕێوە ببات، زیاتر لەمەش لە بوارە هاوبەشەکاندا یاسا فیدراڵییەکان پەیوەستن بە ناکۆکنەبوون لەگەڵ یاسای هەرێمەکان، خۆگەر ناکۆکیش بن، ئەوا پێشینەیی بۆ یاسای هەرێمەکان دەبێت( ). بەڵام پێچەوانەی ئەم دەقە دەستوورییە مژدەبەخشانە، وردە وردە پڕۆسەی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی لە عێراقدا گرفتی گەورەی هاتە ڕێ، بە شێوەیەک زۆربەی ئەو تایبەتمەندییانەی کە لە تەوەری پێشوودا بۆ دەوڵەتی فیدراڵی خستمانە ڕوو، زەمینەی چەسپاندنیان لە عێراقدا لاواز و ناسازە. بەم شێوەیەی کە لە بڕگەی داهاتوودا باسی دەکەین. دووەم: گرفتەکانی بەردەم جێگیرکردنی تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدراڵی لە عێراقدا لێرەدا دەتوانین گرنگترین ئەو گرفتانە بە هەمان ئەو ڕیزبەندییەی لە تەوەری پیشوودا ئاماژەمان بۆیان کرد، بخەینە ڕوو. بەم شێوەیە: ١. سەبارەتی بە تایبەتمەندیی یەکەم و سەرەکی کە بریتییە لە بوونی دوو ئاست لە حکومەت، هەر چەندە دەستووری عێراقی؛ ڕاشکاوانە مافی داوە بە هەر پارێزگایەک یان زیاتر کە "هەرێم" دروست بکەن( )، بە پێچەوانەی ئەوەی لە سەرەتادا پێشبینی دەکرا کە عێراق لەسەر بنەمای (نەتەوە و پارێزگاکان) ببێتە شانزە هەرێم (کوردستان و هەریەک لە پانزە پارێزگاکە)، یان لەسەر بنەمای (نەتەوەیی و جوگرافی) ببێتە پێنج یان شەش هەرێم (کوردستان، بەغداد، كەركووك، باشوور، ناوەڕاست و فوڕاتی ناوەڕاست)، یان لەسەر بنەمای (نەتەوەیی و مەزهەبی) ببێتە سێ هەرێم (کوردی و سوننی و شیعی)، یان لانی کەم لەسەر بنەمای نەتەوەیی ببێتە دوو هەرێم (کوردی و عەرەبی)( )، کەچی تا ئێستا جگە لە (هەرێمی کوردستان) کە مێژووی ڕاگەیاندنی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٩٢، هیچ هەرێمێکی تر لە سایەی دەستووری ٢٠٠٥دا دروست نەبووە، هەر چەندە چەندین داواکاری لەلایەن چەندین پاریزگاوە بۆ دروستکردنی هەرێم هەبووە، بەڵام لەلایەن حکومەتی ناوەندییەوە بەتوندی ڕێگریی لێ کراوە، جا ئەو ڕێگرییە هەندێک جار بە بیانووی یاسایی بووە (وەک: بەسڕە و میسان و زیقار)، یان بە ترساندن و سەرکوتکردن بووە (وەک: دیاله)، یان بە بەڵێنی چەواشەکارانە بووە (وەک: ڕومادی و موسڵ)( ). ڕەنگە هۆکاری سەرەکی بۆ ئەم گرفتە ئەوە بێت کە هەر لە سەرەتاوە، جگە لە "کورد" و چەند هێز و کەسایەتییەکی عێراقیی لیبراڵ و عەلمانیی کەم، هیچ کام لە هێزەکانی تری (شیعە و سوننە) لەگەڵ بەفیدراڵیکردنی دەوڵەتی عێراق نەبوون، بەڵکوو هەندێکیان بەتوندی دژی بوون، وەک زۆربەی هێزە سوننییەکان کە بە مقاوەمە ناسرابوون، هەروەها صەدرییەکان و تورکمانەکان( ). بە بڕوای زۆربەی شارەزایانی فیدراڵی و دەستوورناسان، هەمیشە لەو دەوڵەتە فیدراڵییانەدا کە ژمارەی هەرێمەکان کەمە، ئەگەری زاڵبوونی حکومەتی ناوەندی زۆرە، ئەمەش دواجار یان بە ئاڕاستەی لاوازبوونی بونیادی فیدراڵیی ئەو دەوڵەتە دەڕوات، یاخود بەرەو هەڵوەشاندنەوەی یەکجاریی ئەو دەوڵەتە سەر دەکێشێت( ). کەواتە هەر لە سەرەتاوە تایبەتمەندیی یەکەمی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی لە عێراقدا کە بوونی دوو ئاست لە حکومەتە، لەبەردەم گرفتی گەورەدا بووە. ٢. سەبارەت بە تایبەتمەندیی دووەمی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی کە بوونی دەستوورێکی نووسراوی جامدە، ڕاستە تا ئێستا لە عێراقدا ئەم تایبەتمەندییە وا دەردەکەوێت کە پتەوە، چونکە تا ئیستا هیچ هەموارێک لە دەستووری فیدراڵیی ٢٠٠٥دا نەکراوە، بەڵام هەمیشە ئەم دەستوورە یان دووچاری پێشێلکردنی گەورە بووە، بەتایبەت لە بواری بنەماکانی مافی مرۆڤ و دیموکراسی و سەروەریی یاسا و لامەرکەزیی خۆجێیی پارێزگاکاندا، یان هەمیشە لەبەردەم هەڕەشەی تانەلێدان، بانگەشەکردن و کارکردن بۆ هەڵوەشاندنەوەی یان هەموارکردنی بە ئاڕاستەی سڕینەوەی بنەما (فیدراڵی و دیموکراسی و پەرلەمانی)یەکەی بووە، گوایە ئەم بنەمایانە سەرچاوەی بە لاوازی مانەوەی دەوڵەتی عێراقن، بەتایبەت لەلای هەندێک لە هێزە شیعییە باڵادەست و خاوەن میلیشیاکان، ئەمە جگە لەوەی کە ئێستا خواستی هەموارکردنی دەستوور و گۆڕینی سیستمەکەی بۆ سەرۆکایەتی و کاڵکردنەوەی لامەرکەزیەتی پارێزگاکان تیایدا وەک یەکێک لە داواکاریی خۆپیشاندانەکانی تشرین خراوەتە ڕوو( ). - سەبارەت بە تایبەتمەندیی سێیەم کە بریتییە لە دابەشکردنی دەستووریانەی دەسەڵات لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت، هەر چەندە وەک پێشتر وتمان دەستووری عێراقی ٢٠٠٥ ئەم دابەشکردنەی کردووە، بەڵام لە لایەک بە هۆی قایلنەبوونی حکومەتی ناوەندی بە دەستبەرداربوونی ئەو دەسەڵاتانەی کە پێش ٢٠٠٣ هەیبووە و لە لایەکیش بە هۆی ئاڵۆزیی دەقە دەستوورییەکان خۆیان، بەتایبەت سەبارەت بە (نەوت و گاز و داهات)، کێشە و ملاملانێی زۆر لەنێوان حکومەتی ناوەندی و حکومەتە خۆجێییەکان دروست بووە، بەتایبەت لەگەڵ "هەرێمی کوردستان" کە چەندین دۆسیەی جێی ناکۆکی لە نێوانیاندا هەیە وەک (کێشەی نەوت و گاز، بەشەبودجەی هەرێم، خەرجکردنی مووچە و پێدانی چەک بە پێشمەرگە، ناوچە جێناکۆکەکان، نوێنەرایەتییەکانی دەرەوە...)( )، بەڵکوو قووڵبوونەوەی ئەم ململانێیە هەندێک جار عێراقی بەرەو کەناری لێکهەڵوەشانەوە یان پێکدادانی سەربازی لەگەڵ هەرێم بردووە، وەک ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی بۆ هەرێم لە ٢٥/٩/٢٠١٧ و لەشکرکێشیی زۆرەملێی عێراق بۆ ناوچە جێناکۆکان لە ١٦/١٠/٢٠١٧. ئەمە جگە لەوەی کە هەمیشە حکومەتی ناوەند پابەند نەبووە بە تەرخانکردنی دەسەڵاتی دارایی پێویست بۆ یەکە خۆجێییەکان، بەتایبەت پارێزگاکانی ناوەڕاست و خواروی عێراق( )، بەڵکوو نەک لە ڕووی داراییەوە، لە ڕووی کارگێڕییشەوە وەک حکومەتی ناوەندی هەتا ئێستا بەرامبەر ئەو یەکانە وەک حکومەتێکی مەرکەزیی توند هەڵسوکەوت دەکات، کاتێک وەک کاردانەوەیەکی ناڕەزاییە جەماوەرییەکانی تشرین؛ ئەنجوومەنی هەڵبژێردراوی پارێزگاکانی هەڵوەشاندەوە، کە ئەمەش سەربەخۆیی ئەو یەکانەی تەواو لاواز کردووە، بە هەرێمی کوردستانیشەوە. - سەبارەت بە بوونی ئەنجوومەنی دووەم لە پەرلەمانی فیدراڵیدا، وەک ئامرازێک بۆ پێدانی سەنگی زیاتر بە هەرێم و یەکە خۆجێییەکان، هەر چەندە ئەم دەزگایە کە ناوی "ئەنجوومەنی فیدراڵی"یە دەبوو بەپێی دەستوور لە خولی دووەمی ئەنجوومەنی نوێنەراندا بەر لە ٢٠١٤ پێک بهێنرێت، بەڵام تا ئێستا پێک نەهێنراوە، ئەمە جگە لەوەی کە دەبوو ئەنجوومەنەکە بە دەقی دەستوور ڕێک بخرێت، نەک بۆ یاسای ئاسایی ئەنجوومەنی نوێنەران بەجێ بهێڵرێت( )، هەموو ئەمانەش گرفتی گەورەن لە بونیادی فیدراڵیی عێراقدا، کە تێستا پێویستیی فەراهەمکردنی ڕەگەزەکانی نوێنەرایەتی و دیموکراتی و هاوکاری تیایدا فەرامۆش کراون. - بەڵام سەبارەت بە داگای باڵای فیدراڵی، زۆربەی کات ئەم دەزگایە لە یەکلاکردنەوەی ناكۆكییه دەستوورییەکانی نێوان حکومەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستان یان ئیدارەی خۆجێیی پارێزگاکان؛ نادیار و کەم ڕۆڵە، ئەمە جگە لەوەی لە یەکلاکردنەی زۆرێک لە کێشە سیاسییەکاندا بە لایەنگری هێزە باڵادەستەکان تۆمەتبار کراوە، وەک بابەتی دیاریکردنی کوتلەی گەورە لە ئەنجوومەنی نوێنەراندا لە کاتی پێکهێنانی حکومەتدا لە ساڵانی ٢٠١٠ و ٢٠١٤دا. وێڕای ئەمەش لە ئێستادا ئەگەری پەککەوتنی ئەم دادگایەش هەیە، بە هۆی ئەو ناکۆکییەی لەسەر چۆنێتیی دامەزراندنی ئەندامی نوێ بۆ دادگاکە دروست بووە دوای خانەنشینبوونی یەکێک لە ئەندامەکانی، لە کاتێکدا نیصابی کۆبوونەوەکانی دادگاکە بەبێ ئامادەبوونی کۆی ئەندامانی؛ بە نایاسایی دادەنرێت. هەموو ئەمانەش ئەوە دەسەلمێنن کە ئاشووب و گرفتی گەورە لەبەردەم سەروەریی یاسا و ئامرازە دادوەرییەکان لە بونیادی فیدراڵیی عێراقدا هەیە( ). - هەر چی سەبارەت بە بوونی ڕێکار و ئامرازە بۆ ڕاییکردنی پەیوەندی و دەسەڵاتە هاوبەشەکان لەنێوان حکومەتی ناوەندیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئەوا دەکرێ ئاماژە بۆ ڕەوانەکردی چەندین شاندی دانوستان لەنێوان هەردوو لا و بوونی لیژنەی هاوبەش لە هەندێک بواردا بکرێت، بەڵام بەردەوامبوونی ناکۆکییەکانی نێوانیان تا ئێستا و چارەسەرنەکردنیان و بەڵکوو بەچەقبەستنی هەندێکیشیان، بەڵگەی ئەوەن کە ئەم ڕێکار و ئامرازانە لە بونیادی فیدراڵیی عێراقدا ناکارن. لە کۆتایی ئەم تەوەرەدا، دەبینین سەرجەم تایبەتمەندییەکانی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی لە عێراقدا لاواز و پڕ گرفتی گەورەن، بۆیە ناتوانین بڵێین ئەوەی کە دەستووری ٢٠٠٥ نەخشەسازیی بۆ کردووە، بەتەواوی یان لانی کەم هەندێکیشی لە واقیعدا بوونی هەیە، بەڵکوو وەک هەندێک لە توێژەران دەڵێن، عێراق لەدوای بەرکاربوونی دەستوورەوە بە پڕۆسەی بەفیدراڵیکردن و بەناناوەندێتیکردن و بەدیموکراسیکردنێکی هاوسەنگدا نەڕۆیشتووە، بە شێوەیەک کە دەسەڵات وردە وردە لە ناوەندەوە بۆ دەزگای هەڵبژێردراو لە هەرێم و پارێزگاکان بگوازرێتەوە، بەڵکوو ئەو دەسەڵاته لە ئەنجامی ڕووخانی ڕژێمی بەعسدا کەوتە دەستی چەندین هێزی حیزبیی ناوچەیی و تائیفیی خاوەن هەژموون و بەرژەوەندیی بەرتەسک( )، کە قایل نین بەئاسانی دەستبەرداری ئەو دەسەڵاتە بن بۆ دەزگا دەستووری و هەڵبژێردراوەکان، بەڵکوو زۆرێک لەم هێزانە لە سایەی گەندەڵی و پشتیوانیی دەرەکیدا تا بێت توانای دارایی و چەکدارییان لەسەر حسابی دەوڵەت زیاد دەکات، ئەمەش هەر لە زووەوە پێشبینیی ئەوەی لێ دەکرا کە ببێتە لەمپەری گەورە لەبەردەم ئایندەی بەردەوامبوونی پڕۆسەی بونیادنانەوەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵیی خاوەن سیستمێکی دیموکراسی. تەوەری سێیەم: ئایندەی بەفیدراڵیکردنەی دەوڵەتی عێراقی لەم تەوەرەدا هەوڵ دەدەین لە دوو ئاستدا پێشبینییەکان بۆ ئایندەی دەوڵەتی فیدراڵیی عێراق بخەینە ڕوو، کە یەکەمیان بەپێی ئەو تیۆرانەیە کە بۆ بونیادنای فیدراڵی لە هەر دەوڵەتێکدا شرۆڤە کراوە، دووەمیشیان لە ڕێی ئەو سیناریۆیانەوە کە دەشێت بۆ ئایندەی پڕۆسەکە پێشبینی بکرێن، بەم شێوەیە: یەکەم: ئایندەی عێراق بەپێی تیۆرەکانی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی بەگشتی توێژەران سێ ئاڕاستەی تیۆریی سەرەکییان بۆ داڕشتنەوەی پەیکەر و سەرلەنوێ بونیادنانەی دەوڵەتێک لەسەر بنەما و تایبەتمەندییەکانی فیدراڵی خستوەتە ڕوو، کە دەتوانین لە سایەی هەریەکەیاندا پێشبینی بۆ ئایندەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی بکەین، بەم شێوەیە( ):   تیۆرە ئایدیاڵییە: کە باوەڕیان وایە ڕادەی توانای جێگیرکردنی تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدراڵی بەندە بە ڕادەی بەهێزیی ئەو بیروباوەڕ و ئایدیۆلۆجیا و بەها هزرییانەی کە لەنێو سەرکردە و گرووپ و هێز و لایەنە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا پاساو بۆ بەفیدراڵیکردنی وڵات و سوودەکانی ناناوەندێتیی حوکم دەهێنێتەوە و پشتیوانیی جێبەجێکردنی بنەماکانی دەکەن، واتە زەمینەی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی بریتییە لە بەهێزیی ئایدۆلۆجیای "فیدراڵیزم" لە کۆمەڵگادا. لە دیارترین لایەنگرانی ئەم تیۆرانە، "مایکل بەرگیز"ە. سەبارەت بە ئایندەی بەفیدراڵیکردنی عێراق، لە ڕوانگەی ئەم تێۆرانەوە ناتوانین تەواو گەشبین بین، لەبەر ئەوە هەروەک پێشتر وتمان جگە لە "کورد" و چەند هێز و کەسایەتییەکی کەم، هێزەکانی تر لە (شیعە و سوننە) نەک لەگەڵ بەفیدراڵیکردنی عێراق نەبوون، بەڵکوو بەتوندی دژایەتییشیان کردووە، ئەمە وێڕای ئەوەی کە لە ئێستادا بە هۆی لاوازیی توانای حوکمڕانانی هەرێمی کوردستانەوە، خەریکە وردە وردە بیرۆکەی فیدراڵیزم لەناو بەشێک لە چینوتوێژە جیاوازەکانی کورددا ڕەونەقی لەدەست دەدات. تیۆرە کولتووری- ئەتنییەکان: کە باوەڕەیان وایە زۆربەی کات کۆمەڵگا فرەییە دابەشبووەکان لە ڕووی کولتووری و ئەتنییەوە، ئارەزووی جێبەجێکردنی تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدراڵی دەکەن. واتە زەمینەی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی، بریتییە لە بوونی کۆمەڵگایەکی فرەیی لە ڕووی کولتووری و ئەتنییەوە، یان لانی کەم بوونی جۆرێک لە لایەنگری ناوچەگەری و جیاخوازی لەناو گرووپ یان ناوچە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا. دیارترین لایەنگری ئەم تیڕوانینە، "مایکن ئۆمباخ"ە. بۆ ئایندەی بەفیدراڵیکردنی عێراقیش، لە ڕوانگەی ئەم تێۆرانەوە، ڕەنگە تا ڕادەیەک بۆ دەرکەوتن و بەردەوامبوونی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای جیاوازی پێکهاتەی کولتووری و ئەتنی لە ناوچەکانی تری عێراق جۆرێک ئومێد هەبێت، بەڵام سەبارەت بە پێکهاتەکانی تر (سوننە، شیعە، تورکمان و پێکهاتەکانی تر)، هیچ ئاماژەیەکی ئەوتۆ نییە، جگە لە هەندێک دەنگۆ سەبارەت بە ئەگەری دروستبوونی "هەرێمک لە ناوچە سوننینشینەکان" کە تا ئێستا ئەگەرێکی لاوازە( ). تیۆرەکانی گرێبەستی کۆمەڵایەتی: کە باوەڕیان وایە بەفیدراڵیکردنی وڵاتێک، بەرئەنجامی پڕۆسەیەکی ڕێککەوتن و سازشی بەردەوامە لەنێوان ناوەند و یەکە خۆجێییەکاندا (هەرێمەکان)، بە شێوەیەک کە نە ناوەند ئەوەندە بەهێز دەبێت کە بەتەواوی کۆنترۆڵی سەربەخۆیی ڕێژەیی هەرێمەکان بکات، نە هەرێمەکانیش ئەوەندە بەهێز دەبن کە لە ناوەند جیا ببنەوە. دیارترین لایەنگرانی ئەم تیۆرانە، "ولیام هـ. ڕایکەر"ە. هەر چی تایبەت بە ئایندەی بەفیدراڵیکردنی عێراقیشە، لە ڕوانگەی ئەم تیۆرانەوە، ڕەنگە دووبارە سەبارەت بە هەرێمی کوردستان کە هەر لە سەرەتای بونیادنانەوەی عێراقەوە لەدوای ٢٠٠٣ و بە درێژایی پڕۆسەی دانانی دەستووری عێراق و ئەمجا پیادەکردنی هەندێک لەو دەسەڵاتانەی کە لەم دەستوورەدا بەتەنها یان بە هاوبەش لەگەڵ ناوەنددا پێی دراوە، لە بواری (پێشمەرگە و نەوت و نوێنەرایەتیی دەرەوە و گومرگ و خاڵە سنوورییەکان...)، جۆرێک لە سازش و ڕێککەوتنی بەردەوام لەنێوان هێزە کوردییەکان و هێزە باڵادەستەکانی عێراق لە ناوەند هەبووبێت، کە دەشێت لە ئایندەدا زامنی بەردەوامبوونی هەندێک لە تایبەتمەندییەکانی بەفیدراڵیکردنی دەوڵەتی عێراق بکات، بەڵام سەبارەت بە هێزەکانی تر، ئەگەر جۆرێک لە سازش و ڕێککەوتنیش هەبووبێت لەگەڵ ناوەند (بەتایبەت لەلایەن سوننە و تورکمان و ئەوانی تر)، ئەوا هیچ کات ئەمە بۆ بەفیدراڵیکردنی عێراق و دروستکردنی هەرێمی تر نەبووە، بەڵکوو حکومەتی ناوەند تا ئێستا ئامادەی هیچ جۆرە سازشکردنێک نەبووە لەگەڵ ئەو پارێزگایانەی کە خواستی بەهەرێمبوونیان هەبووە. کەواتە وەک دەبینین بەپێی پێگەی هەرسێ ئاڕاستە تیۆرییەکەی سەرەوە، ئاسۆی بەردەوامبوونی پڕۆسەی بەفیدراڵیکردنی دەوڵەتی عێراق لە ئایندەدا لێڵ و تەماوییە، ئەمە جگە لەوەی کە دەرکەوتنی کورد و هەرێمی کوردستان وەک کاراکتەری سەرەکیی هەڵسووڕاندن و بەرگریکردن لەم پڕۆسەیە، جۆرێک لە لاوەکیبوون و تاک ڕەهەندیی بە ئامانجەکانی پڕۆسەیە بەخشیوە، بە جۆرێک لای زۆرێک لە هێز و پێکهاتەکانی تر و عێراقی فیدراڵی وەک ئامرازێکی هەلپەرستانەی کورد بۆ بە لاوازی هێشتنەوەی دەوڵەتی عێراق لە ئایندەدا سەیر دەکرێت.  یەکەم: سیناریۆکانی ئایندەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی لە سایەی ئەو گرفتانەی کە لەبەردەم جێبەجێکردنی تایبەتمەندییەکانی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی لە عێراقدا هەن، بەو شێوەیەی کە لە تەوەری پێشوودا خستمانە ڕوو، دەتوانین پێشبینیی سێ سیناریۆ بۆ ئایندەی عێراق بکەین. بەم شێوەیە: سیناریۆی یەکەم: وا پێشبینی دەکات کە تاکە ڕێگەچارە بۆ چارەسەرکردنی گرفتە ئیتنی و مەزهەبییەکانی عێراق، بریتییە لە هەڵوەشاندنەوەی ئەم دەوڵەتە بۆ  دوو دەوڵەت یان زیاتر، لەسەر بنەمای نەتەوەیی (کورد و عەرەب)، یان نەتەوەیی و مەزهەبی (کورد و سوننە و شیعە). پاساوی لایەنگرانی ئەم سیناریۆیەش ئەوەیە کە عێراق دەوڵەتێکی دەستکردی سەردەمی کۆڵۆنیاڵییە، تا ئێستا نەتوانراوە پایەکانی دەوڵەتبوونی تیا بەرجەستە ببێت، ئەمە جگە لەوەی هەندێک لە پێکهاتەکانی ئەم وڵاتە بەتایبەت "کورد"، هەمیشە خواستی جیابوونەوە و سەربەخۆبوونی لە عێراق هەبووە و لەگەڵ ڕوودانی هەر قەیران و ململانێیەکی تونددا لەگەڵ ناوەند؛ بەئاشکرا ئەم خواستەی خستووەتە ڕوو، کە دواهەمین جاریان ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی بوو لە ساڵی ٢٠١٧. بەڵام ئەگەری ڕوودانی ئەم سیناریۆیە زۆر دوورە، چونکە جگە لەوەی لە ناوخۆدا زۆربەی هێزە عێراقییە عەرەبەکان بە سوننە و شیعەوە دژین، هاوکات هێزە نێودەوڵەتییەکانی دەرەوەش لەگەڵ پاراستنی یەکێتیی عێراق و مانەوین وەک یەک دەوڵەت. سیناریۆی دووەم: وا پێشبینی دەکات کە وردە وردە حکومەتی ناوەندی بەرەو بەهێزبوونەوە بڕوات، بە شێوەیەک کە بتوانێت بەتەواوی کۆنترۆڵی سەربەخۆیی دیفاکتۆی هەرێمی کوردستان بکات، بەمەش عێراق جارێکی تر بۆ فۆڕمی دەوڵەتی یونیتاری بگەڕێتەوە و ئەو ئەزموونە فیدراڵییە ناکامڵەی کە ئێستا هەیە، بەتەواوی شکست بهێنێت. پاساوی ئەم سیناریۆیەش ئەوەیە کە زۆربەی کات حکومەتی ناوەندی ئامادەی جێبەجێکردنی بەشێک لەو بنەمایانەی نییە کە دەستوور بۆ بەفیدراڵیکردنی عێراق دایڕشتوون، وەک داننان بە سەربەخۆیی دارایی هەرێم و پاریزگاکان و ڕێگەنەدان بە دروستبوونی هەرێمی تر و دەستبەردارنەبوونی دەسەڵات بۆ پارێزگاکان و ناوچە خۆجێییەکان و پێکنەهێنانی ئەنجوومەنی دووەمی یاسادانان... ئەمە جگە لە چارەسەرنەکردنی یەکجارەکیی ئەو ناکۆکییانەی کە لە ماوەی ١٥ ساڵی ڕابردوودا لە سایەی دەقەکانی دەستووردا لەگەڵ هەرێمی کوردستان هەیبوو، هەر لە کێشەی نەوت و گاز و بەشەبودجە و داهات و خاڵە سنوورییەکانەوە تا کێشەی پێشمەرگە و ناوچە جێناکۆکەکان و نوێنەرایەتیی دەرەوە... سیناریۆی سێیەم: لە سایەی نەبووی زەمینەی تەواو بۆ بەدیهاتنی هەردوو سیناریۆی پێشوو، وا پێشبینی دەکرێت کە باشترین سیناریۆ بۆ ئایندەی عێراق بریتی بێت لە دەستگرتن بەو بژاردەی فیدراڵییانەوە، لە پێناو بەرقەرارکردنی سەقامگیریی زیاتر و لێبڕان بۆ باشکردنی ژیانی هاوڵاتییان و گەشەپێدانی ژێرخانی ئابووریی وڵات. هەڵبەت ئەمەش بەوە دەکرێت کە هەموو لایەک، لە پێکهاتە ئەتنی و ئایینی و مەزهەبی و هێز و لایەنه فەرمی و نافەرمییەکان، چ لەسەر ئاستی حکومەتی ناوەندی و چ لەسەر ئاستی حکومەتی هەرێمی کوردستان و ناوچە خۆجێییەکانی تر، ئامادەیی تەواویان بۆ جێبەجێکردنی زۆربەی تایبەتمەندییەکانی فیدراڵی و پابەندبوون بە دەستووری ئێستای عێراقەوە هەبێت، بەتایبەت لەلایەن حکومەتی ناوەندییەوە کە ئامادەیی ئەم بۆ دەستبەرداربوونی دەسەڵاتی زیاتر و قبووڵکردنی هاوبەشی لە دەسەڵاتەکانی و داننان بە سەربەخۆبوونی زیاتری کارگێڕیی دارایی یەکە خۆجێییەکانی خوارەوە، کاریگەریی گەورەی دەبێت لەسەر بەهێزکردنی پایەکانی فیدراڵی لە عێراقدا و ڕەخساندنی هەلی گونجاو بۆ سەرکەوتنی. ئەنجام هەر چەندە وا دەخوازرا لە سایەی ئەو بنەما و ئامراز و دامەزراوە فیدراڵییانەی کە هەردوو دەستووری ٢٠٠٤ و ٢٠٠٥ لەخۆیان گرتبوون، سەرلەنوێ فۆڕمی دەوڵەتی عێراق بە شێوازی فیدراڵی بونیاد بنرێتەوە، بەڵام دوای تێپەڕبوونی ١٥ ساڵ بەسەر کارپێکردنی دوای دەستووریاندا، هێشتا پڕۆسەی بونیادنانی ئەو بنەمایانە ڕووبەڕووی چەندین کۆسپی گەورە بوون، بە شێوەیەک کۆی تایبەتمەندییەکانی بەفیدراڵیکردنی عێراق دووچاری چەندین گرفتی جۆراوجۆر بوون، بە شێوەیەک بەپێی هیچ تیۆرێک لە تیۆرەکانی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی پێشبینی ناکرێت ئایندەی بونیادنانەوەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی سەرکەوتوو بێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر ئەم ئایندەیە بە ڕووی سێ سیناریۆدا کراوە بێت، کە یەکەمیان هەڵوەشاندنەوەی عێراق و پارچەپارچەبوونیەتی بۆ چەند دەوڵەتێک، دووەمیان شکستخواردنی بەفیدراڵیکردن و گەڕانەوەیە بۆ فۆڕمی دەوڵەتی یونیتاری، سێیەمیشیان دەستگرتنە بە فۆڕمی فیدراڵیی ئێستا و هەوڵدان بۆ بەهێزکردنی، ئەوا هەمیشە سیناریۆی سێیەم؛ زەمینەی جێبەجێبوونی بەردەستترە لە دوو سیناریۆکەی تر.     سەرچاوە و پەراوێزەكان: ([1]) نقلا عن: عصام سليمان (1991)، الفيدرالية والمجتمعات التعددية ولبنان، بيروت: دار العلم للملايين، 1991، ص40. ([1]) William H. Riker(1975), “Federalism” in: Handbook of Political Science 5: Governmental Institutions and Processes, 175, pp 93–172. ([1]) حميد حنون خالد (2010)، مبادئ القانون الدستوري وتطور النظام السياسي في العراق، بغداد: مكتبة السنهورى، ص48. ([1]) نقلا عن: د.محمد عبد المعز نصر، في النظريات والنظم السياسية، بيروت: دار النهضة العربية، 1973، ص475. ([1]) باغنر، جاك (2002)، الدولة...مغامرة غير اكيدة، ترجمة: نورالدين اللباد، القاهرة: مكتبة مدبولي، ص128. ([1]) Daniel J. Elazar, “Contrasting Unitary and Federal Systems”, in: International Political Science Review, Vol.18, no.3, July/1997, p239. ([1]) See: Daniel Judah Elazar, Exploring Federalism, Tuscaloosa, University of Alabama Press, 1987, p6; Douglas V. Verney, Federalism, Federative Systems, and Federations, in: Publius - The Journal of Federalism, Vol.25, No.2, Oxford University Press, Spring 1995, p81; Ronald L. Watts, Federalism, Federal Political Systems and Federations, in: Annual Review of Political Science, Vol.1. No.1, Kingston, IIGR in McGill-Queen’s University, June 1998, p.117. ([1]) Daniel Judah Elazar, Exploring Federalism,  op. cit., p.5. ([1]) Douglas V. Verney, op. cit., p81. ([1]) Daniel Judah Elazar , Exploring Federalism, op. cit., pp8-9. Ronald L. Watts, op. cit., p120. ([1]) See: Douglas V. Verney, op. cit., pp83-84. Ronald L. Watts, op. cit., p121. ([1]) Ronald L. Watts, op. cit., pp122-123. ([1]) بۆ زانیاریى زیاتر سەبارەت بەو ڕا جیاوازانە، بڕوانە: اندرسون، جورج (2007)، مقدمة عن الفيدرالية: ماهي الفيدرالية؟ وكيف تنجح حول العالم؟، ترجمة: مها تكلا، كندا: منتدى الاتحادات الفيدرالية، ص ص2-4؛ شورش حسن عمر(2009)، خصائص النظام الفيدرالي في العراق - دراسة تحليلية مقارنة، السليمانية: مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، ص ص29-37؛ عادل زغبوب، الدولة الاتحادية: مفهومها – تحليلها – مستقبلها، لبنان: دار المسيرة، ص ص36-37. ([1]) ينظر: اندرسون، مصدر السابق، ص ص٢-٣؛ رونالد ل. واتس (2006)، الانظمة الفدرالية، ترجمة: غالي برهومة وآخرین، اوتاوا، منتدى الاتحادات الفيدرالية، ص١٦. ([1]) ينظر: اندرسون، مصدر السابق، ص٤. ([1]) See: Douglas V. Verney, op. cit., pp83-84. Ronald L. Watts, op. cit., p121. ([1]) عابد خالد رسول (2012)، الحقوق السياسية في الدساتير العراقية - دراسة تحليلية مقارنة على ضوء المتغيرات السياسية، السليمانية، مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، ص ص367-368. ([1]) امر سلطة الائتلاف المؤقتة حل الكيانات العراقية، رقم (٢)، في ٢٣/٥/٢٠٠٣. ([1])الجنابي، ميثم (2004)، العراق ومعاصرة المستقبل، دارالمدى للثقافة والنشر، ص7. [1]))  یاساى بەڕێوەبردنى عێراق بۆ قۆناغى گواستنەوە(2004)، مادەى٤. [1]))  هەمان سەرچاوە، مادەکانى١٠-٢٣ و ٥٢-٥٧. ([1]) سيار الجميل (16/آذار/2004)، "الدستور العراق - التوافقات والتباينات بين الواقع والرؤية والتطبيق"، صحيفة الزمان، العدد 1758. ([1]) جاسم المطير (20/٣/2004)، "قانون إدارة الدولة وسيلة أولى لتأسيس الحكم الأفضل"، الحوار المتمدن، العدد 779،  http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=16085&r=0، (متاح: 28/3/2020). [1])) دەستوورى کۆمارى عێراق (٢٠٠٥)، مادەی 1. ([1]) مورو، جوناثان (2005)، "العملية الدستورية العراقية (٢): فرصة ضائعة"، معهد السلام الأمريكي، تقرير خاص رقم ١٥٥، ص ص٣-٤ وص٥٣، https://www.usip.org/sites/default/files/sr155_arabic.pdf. [1])) دەستوورى کۆمارى عێراق (٢٠٠٥)، مادەکانى ١١٠-١٢١. [1])) هەمان سەرچاوە. [1])) هەمان سەرچاوە، مادەى 119. ([1]) محمد أحمد محمود (2010)، "تعدیل الدستور: دراسة في ضوء الدستور العراقي لعام 2005"، بغداد: الدائرە الاعلامیە-مجلس التواب، ص ص٩١-٩٢. ([1]) عابد خالد رسول (2013)، المجلس التشريعي الثاني في الدولة الفيدرالية - دراسة مقارنة، السليمانية: مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، ص39. ([1]) عبدالحسين شعبان (2006)، "تضاريس الخريطة السياسية العراقية"، مجلة المستقبل العربي، بیروت: مركز دراسات الوحدة العربية، السنة 29، العدد 333، ص ص64-68. ([1]) لطيف مصطفى امين (2006)، الفيدرالية وافاق نجاحها في العراق، السليمانية: دار سردم، ، ص ص45-٦١. ([1]) حمزة مصطفى (3/11/2019)، دعوات لتحويل النظام من برلماني إلى رئاسي في العراق، جریدە الشرق الاوسط، العدد ١٤٩٥٠. ([1]) م. د. حازم صباح احميد، "النظام الاتحادي(الفدرالي) في العراق تحديات الحاضر وآفاق المستقبل"، مجلة جامعة تكريت للعلوم القانونية والسياسية، المجلد١، السنة 5، العدد11، ص ص ٣٠٥-٣٠٧. ([1]) المصدر نفسه، ص٣٠٧. ([1]) براون، ناثان (2006)، ملاحظات تحليلية حول الدستور، من: مأزق الدستور: نقد وتحليل، بغداد–بيروت، معهد الدراسات الاستراتيجية، ص ص٤٥-46. ([1]) مجلس القضاء الأعلى (١٢/٢/٢٠٢٠)، "فوضى القضاء الدستوري"، https://www.hjc.iq/view.6449/، (متاح: 4/4/2020). ([1]) مورو، مصدرالسابق، ص4. ([1])Ziblatt, Daniel(2008), Structuring the State: The Formation of Italy and Germany and the Puzzle of Federalism, Princeton University Press, 2008, pp4-6. ([1]) کۆمەڵێک توێژەر (2020)، ئایندەی عێراق و هەرێم لە گێژاوی پرسە هەنووکەییەکاندا، ڕانانی ئایندەیی ژمارە (١)، سلێمانی: سەنتەرى لێکۆڵینەوەى ئایندەیى، ل ل١١-١٢. گۆڤاری ئایندەناسی، گۆڤارێكە گرنگی بە توێژینەوە ستراتیژی و ئایندەییەكان دەدات، دوو مانگ جارێك لە لایەن “سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی” دەردەچێت. ژمارەی یەكەمی ئەم گۆڤارە لە ئایاری ٢٠٢٠دا کەوتە بەر دیدی خوێنەران.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت بەرەی ئۆپۆزسیۆن لەناو پەرلەمانی كوردستانەوە دەیانەوێت لەبارەی (27 ملیار) دۆلاری قەرزەكانەوە، سەرەتای قۆناغی لێپرسینەوە لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەستپێبكەن، مەسرور بارزانی یەكەم ئەزمونی بانگهێشتكردن لە پەرلەمان روبەڕووی دەبێتەوە، ئایا دەچێتە بەردەم پەرلەمان؟ هەڵوێستی فراكسیۆنی یەكێتی‌و گۆڕان وەكو دوو لایەنی پێكهێنەری حكومەت لەگەڵ پارتیدا چی دەبێت ؟ سەرۆكایەتی پەرلەمان چۆن مامەڵە لەگەڵ پرسەكەدا دەكات ؟ حكومەت بە شەفافی وردەكاری قەرزەكانی بۆ پەرلەمان‌و رایشگتی رادەگەیەنێت ؟ گەمەیەكی نوێ لە پەرلەمان پەرلەمانی كوردستان كە هێشتا بەنجی كەیسی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتار (سۆران عومەر) بەرینەداوە، لەدوای پشووی جەژنەوە دەكەوێتە ناو گەمەیەكی سیاسی نوێوە كە رەنگە زیاتر فراكسیۆنەكان لە یەكتر دوربخاتەوە. 17 پەرلەمانتاری سەربە فراكسیۆنە ئۆپۆزسیۆنەكان نوسراوێكیان ئامادەكردووە‌و دەیانەوێت ئاڕاستەی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستانی بكەن. لە نوسراوەكەدا داوادەكەن پەرلەمان دانیشتنێكی ئاسایی گرێبدات‌و سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی ئامادەبن‌و بەڵگە بخەنەڕوو لەبارەی ئەو (27 ملیار) دۆلارە قەرزەی كە مەسرور بارزانی لە وتارێكیدا بەر لە جەژنی رەمەزان باسی كرد. فراكسیۆنی گۆڕانیش كە حزبەكەی یەكێكە لە لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەت‌و خاوەنی (12) كورسییە لە پەرلەمان، دەیەوێت داواكارییەكی هاوشێوە پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەمان بكات. 17 پەرلەمانتارەكەی ئۆپۆزسیۆن، لە جوڵاندنی ئەم دۆسیەیەدا هەرسێ لایەنەكەی پێكهێنەری حكومەتیان كردوەتە ئامانج، مەسرور بارزانی وەكو سەرۆكی حكومەت لە پارتی‌و قوباد تاڵەبانی وەكو جێگری سەرۆكی حكومەت لە یەكێتی‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لە بزوتنەوەی گۆڕان، هەندێك ئەمە وەكو راگرتنی باڵانس لەنێوان پێكهێنەرەكانی حكومەت لێكدەدەنەوە. بەڵام نوسراوەكەی گۆڕان بۆ بانگكردنی حكومەت بۆ پەرلەمان لەبارەی كەیسی قەرزەكانەوە، ناوی هیچ یەكێك لە سەرۆك وەزیران‌و بەرپرسانی حكومەت ناهێنێت‌و تەنیا داوا دەكات "ئەنجومەنی وەزیران‌و لایەنی پەیوەندیدار" لەوبارەیەوە رونكردنەوە بە پەرلەمان بدەن. فراكسیۆنی یەكێتی نیشتمانیش كە حزبەكەی یەكێكە لە لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەت، نایەوێت لەم بابەتەدا پێشڕەوی بكات‌و چاوی لەوەیە فراكسیۆنەكانی تر سەرۆكی حكومەت بانگهێشتی پەرلەمان بكەن. (درەو) زانیویەتی، لەناو فراكسیۆنی یەكێتییەوە هەوڵێكی لەوشێوەیە هەبووە، بەڵام تیمی حزبەكە لە حكومەت بەدیاریكراوی قوباد تاڵەبانی ناڕازییە، بەوپێیەی ئەو وەكو جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران لە كابینەی پێشوو و كابینەی ئێستاشدا ئاگاداری وردەكاری ئەو قەرزانە بووە‌و ناكرێت یەكێتی گومانی لەسەر دروست بكات. پەرلەمان ئێستا لە پشووی جەژنی رەمەزاندایە، رۆژی یەكشەممە دەوام دەكرێتەوە‌و داواكارییەكان ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان دەكرێن. داواكاری بۆ لێكۆڵینەوە لە قەرزەكانی حكومەت بابەتێكی نوێ نییە، پێشترو لە مانگی ئەیلولی 2019دا پەرلەمانتار سۆران عومەر لە فراكسیۆنی كۆمەڵ پرسیارێكی لەوبارەیەوە ئاڕاستەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كردووە، بەڵام سەرۆكی حكومەت تائێستا وەڵامی نەداوەتەوە. پەیڕەوی ناوخۆ چی دەڵێ ؟ ئەو پەرلەمانتارانەی كە بانگهێشتی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری داراییان كردووە بۆ پەرلەمان بۆ خستنەڕووی بەڵگە لەبارەی (27 ملیار) دۆلاری قەرزەكەی حكومەت، پەنایان بۆ ماددەی (66)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان بردووە. ماددەی (66) تایبەتە بە "خستنەڕووی بابەتێكی گشتی بۆ گفتوگۆ"، بەڕای ئەو پەرلەمانتارانە بابەتی قەرزەكانی حكومەت كە مەسرور بارزانی باسی كرد، بووە بە بابەتێكی گشتی‌و ئێستا هەموان قسەی لەسەر دەكەن، رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان یەكێك لەو كەسانە بوو رەتیكردەوە حكومەت ئەو بڕە پارەیە قەرزار بێت، بۆ ئەمەش ئاماژەی بەوەكرد، قەرزكردن دەبێت لە پەرلەمانەوە یاسای بۆ دەربچێت‌و ئەو بڕە پارەیەی كە سەرۆكی حكومەت باسی كردووە، هیچ یاسایەك بۆ قەرزكردنی دەرنەچووە. بەپێی بڕگەی یەكەم لە ماددەی (66)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان، (10) كەس لە ئەندامانی پەرلەمان دەتوانن داواكارییەك پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەمان بكەن بۆ ئەوەی بابەتێكی گشتی بخرێتەڕوو، بۆ گفتوگۆ لەنێوان پەرلەمان‌و حكومەتدا. لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان لە بری (10) كەس، ئیمزای (17) پەرلەمانتاریان كۆكردوەتەوە، بەپێی هەمان ماددە، سەرۆكایەتی پەرلەمان دەبێت لەماوەیەكدا كە لە (14) رۆژ تێپەڕنەكات، وادەی ئەو دانیشتنە دیاری بكات. ماددەی (66) تەنیا بۆ گفتوگۆكردنە لەسەر ئەو بابەتە گشتییەی كە باسكراوە، واتە سەرناكێشێت بۆ (پرساندن) یاخود لێسەندنەوەی متمانە لە سەرۆكی حكومەت یاخود كابینەكە. لە گفتوگۆوە بۆ پرساندن ماددەی (67)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان، ئاماژەی بەوەكردووە، ئەگەر دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان رازی نەبوو لەسەر ئەوەی ئەو بابەتە گشتییە بخرێتە گفتوگۆوە لەناو پەرلەماندا‌و لەبەرامبەریشدا ئەو پەرلەمانتارانەی كە داوایان كردووە سوربوون لەسەر ئەوەی بخرێتە گفتوگۆوە، ئەوكاتە بابەتەكە دەخرێتە بەردەم پەرلەمان بۆ یەكلاكردنەوەی. ئێستا تەنیا پەرلەمانتاری لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان داوایان هەیە بۆ ئەوەی بابەتەكە بخرێتە گفتوگۆوە، بەڵام ئەگەر سەرۆكایەتی پەرلەمان كە پارتی زۆرینەی بەدەستەوەیە، داواكەیان رەتبكاتەوە‌و بابەتەكە بكەوێتە بەردەم پەرلەمان بۆ یەكلاكردنەوەی، فراكسیۆنەكانی یەكێتی‌و گۆڕانیش كە بەشدارن لە حكومەت، ناچار دەبن قسەیان هەبێت‌و بڕیاری خۆیان لەوبارەیەوە یەكلابكەنەوە. لە حاڵی ئامادەبوونی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی لەبەردەم پەرلەماندا، ئەگەر وەڵامەكانیان بۆ پەرلەمانتاران قایلكەر نەبوو، بەپێی ماددەی (68)ی پەیڕەوی ناوخۆ پەرلەمانتاران دەتوانن پەنا بۆ "پرساندن"ی حكومەت ببەن، ئەم مادەیەش رێوشوێنی تایبەت بەخۆی هەیە، بانگهێشتكردنی سەرۆك وەزیران بۆ پرساندن لە پەرلەمان دەبێت لەسەر بنەمای داواكارییەك بێت كە یەك لەسەر پێنجی پەرلەمانتاران ئیمزایان كردبێت، واتە لە كۆی (111) پەرلەمانتار، (22) پەرلەمانتار داواكە پێشكەش بكەن، خۆ ئەگەر داوای پرساندنی ئەنجومەنی وەزیران بە تێكڕا بكرێت، دەبێت یەك لەسەر شەشی پەرلەمانتاران داواكارییەكە پێشكەش بكەن، واتە لە كۆی (111) پەرلەمانتار، (19) پەرلەمانتار ئیمزا لەسەر نوسراوێك بكەن بۆ پرساندنی حكومەت لەسەر بابەتێك.   دوای جێبەجێبوونی هەموو مەرجە یاساییەكانی پرساندن، لەماددەی (74)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەماندا رێوشوێنی لێسەندنەوەی متمانەی لە حكومەت دیاریكراوە، ئەمەش لەحاڵێكدا دەبێت كە وەڵامەكانی لایەنی حكومەت بۆ پەرلەمانتاران لەبارەی ئەو بابەتەی كە پرساندنی بۆ كراوە، قایكەر نەبن، لەم حاڵەتەدا سەندنەوەی متمانە لە حكومەت دەخرێتە دەنگدانەوە. وەرگرتنەوەی متمانە لە سەرۆكی حكومەت پێویستی بە دەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان هەیە، واتە لەكۆی (111) پەرلەمانتار (75) پەرلەمانتار دەنگ بدەن بۆ لێسەندنەوەی متمانە لە سەرۆكی حكومەت. بەڵام لێسەندنەوەی متمانە لە ئەنجومەنی وەزیران بە تێكڕا، پێویستی بە دەنگی زۆرینەی "رەها"ی ئەندامانی پەرلەمان هەیە، واتە لە كۆی (111) ئەندام (56) ئەندام دەنگ بدەن بۆ سەندنەوەی متمانە لە حكومەت. ماددەی (75)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان نوسیویەتی: ئەگەر پرساندن بە وەرگرتنەوەی متمانە لە سەرۆك وەزیران كۆتایی پێهات، ئەوا كابینەی حكومەت بە دەستلەكاركێشاوە ئەژماردەكرێت‌و وەكو حكومەتی كاربەڕێكەر بەردەوام دەبێت تا ئەوكاتەی بەپێی یاسا كارپێكراوەكان كابینەی نوێ پێكدەهێنرێت. لە فوئاد مەعسومەوە بۆ مەسرور بارزانی ! پەرلەمانی كوردستان تەمەنی (28) ساڵە، لەم ماوەیەدا سەرباری ئەو قەیرانانەی كە دوچاری بووە‌و زۆرجار لەبەردەم دەسەڵاتی جێبەجێكردندا بچوكتر دەركەوتووە، بەڵام تاڕادەیەك مێژوویەكی لە بانگهێشتكردن‌و لێپرسینەوە لە سەرۆك وەزیرانەكاندا هەیە. یەكەمین سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان كە فوئاد مەعسوم بوو، ساڵی 1992 لە پەرلەمان بانگهیشتكراو لەبارەی دۆخی دارایی‌و خزمەتگوزارییە گشتییەكانەوە لێپرسینەوەی لێكرا. بەرهەم ساڵح كە ساڵی 2010 بۆ 2012 سەرۆك وەزیران بوو، لەسەر دۆسیەی رووداوەكانی (17ی شوبات) لە پەرلەمان لێپرسینەوەی لێكرا تا ئەو رادەیەی سەندنەوەی متمانە لێی لەناو پەرلەماندا خرایە دەنگدانەوە، بەڵام وەرگرتنەوەی متمانە لێی دەنگی پێویستی نەهێنا. نێچیرڤان بارزانی كە لە (17) ساڵی رابردوودا سەرۆك وەزیران بووە، چەندینجار بانگهێشتی پەرلەمان كراوە بۆ گفتوگۆ، بەڵام سەرباری هەموو ئەمانە لە مێژووی پەرلەمانی كوردستاندا تائێستا هیچ حاڵەتێك تۆمارنەكراوە پەرلەمان لەسەر دۆسیەیەك متمانە لە سەرۆكی حكومەت یان وەزیرێكی حكومەت وەربگرێتەوە، لەم خولەشدا كە پارتی زۆرینەی پەرلەمانی بەدەستەوەیە، سەندنەوەی متمانە لە حكومەتی مەسرور بارزانی ئەگەرێكە كە هەرگیز رونادات. مەسرور بارزانی كە ماوەی زیاتر لە (10) مانگە پۆستی سەرۆكی حكومەتی وەرگرتووە، یەكەمجارە روبەڕووی داواكارییەك دەبێتەوە بۆ ئەوەی بچێتە بەردەم پەرلەمان، پەرلەمانێك كە پێشتر خۆی لەوێوە متمانەی وەرگرتووەو سەرچاوەی شەرعییەتی دەسەڵاتەكەیەتی. مەسرور بارزانی دەچێتە پەرلەمان ؟ بابەتی بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت بۆ بەردەم پەرلەمان، ئەزمونێكی نوێیە كە روبەڕووی مەسرور بارزانی دەبێتەوە، بەفەرمی دیار نییە مەسرور بارزانی چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم ئەزمونە نوێیەدا دەكات، (درەو) پەیوەندی بە جوتیار عادل وتەبێژی فەرمی حكومەت‌و نورەدین وەیسی بەرپرسی راگەیاندنی سەرۆك وەزیرانەوە كرد بۆ زانینی هەڵوێستی سەرۆكی حكومەت لەبارەی بانگهێشتەكەی پەرلەمانەوە، هەردوو بەرپرسەكە وەڵامی پەیوەندییەكانیان نەدایەوە. بەڵام (درەو) لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە زانیویەتی، مەسرور بارزانی لەسەر داوای ئەو پەرلەمانتارانە ناچێتە بەردەم پەرلەمان‌و لەڕێگەی ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران‌و ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانەوە راپۆرتێك لەبارەی وردەكاری ئەو (27 ملیار) دۆلارە قەرزەوە پێشكەشی پەرلەمان دەكات. بەر لەوەی لەناو پەرلەمانەوە هەوڵی بانگهێشتكردنی حكومەت بدرێت، دوێنێ نوسینگەی سەرۆك وەزیران راگەیەندراوێكی لەبارەی قەرزەكانەوە بڵاوكردەوە، تێیدا دەڵێ:" جەنابی سەرۆكی حكومەت بەڵێنیداوە لەگەڵ هاوڵاتیانماندا شەفاف بین، بەڕێزیان (بەڕێوەبەرایەتی بەرێوەبردن‌و هەماهەنگی قەرزی گشتیی لە ئەنجومەنی وەزیران) راسپاردووە، تاكو لە زووترین كاتدا راپۆرتێكی ورد لەسەر هەموو قەرزو ئیلتیزاماتی دارایی حكومەتی هەرێم ئامادە بكەن، بۆ ئەوەی ئاڕاستەی پەرلەمان و ڕای گشتیی هەرێمیش بكرێت". عەبدولستار مەجید سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی یەكەمین كەسە كە ئیمزای لەسەر داواكارییەكە كردووە بۆ بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی. سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، وتی: چاوەڕێی ئەوە دەكەین حكومەت بێتە بەردەم پەرلەمان، بەپێچەوانەوە زیاتر گومان لەسەر خۆیان دروستدەكەن. لەبارەی ئەگەری رەتكردنەوەی داواكارییەكەیان لەلایەن سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە، عەبدولستار مەجید وتی:" داواكەی ئێمە بۆ بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی لەبارەی قەرزەكانەوە، دەرفەتێكە بۆ ئەوەی سەرۆكایەتی پەرلەمان شكۆی بۆ بگەڕێتەوە".    

راپۆرت: فازڵ حەمەرەفعەت - محەمەد رەئوف ١٧ ساڵ لەمەوبەر هەرێمی کوردستان بەبێ ئەوەی نەوت بفرۆشێت و بەشە بودجە لە بەغداد وەربگرێت، تەنیا بە داهاتی ناوخۆی ئیدارەی دۆخی دارایی خۆی دەدا، لە شەش ساڵی رابردوودا کە حکومەت سیاسەتی ئابوری سەربەخۆی راگەیاندووە، سەرباری ئەوەی حکومەت نەوتی فرۆشتووەو بڕێک پارەشێ لە بەغداد وەرگرتووە، بەڵام (٢٧ ملیار) دۆلار قەرزار بووە، ئایا نەوت بۆ هەرێمی کوردستان رەحمەت بووە یان لەعنەت ؟ ئابوری سەربەخۆ ! ساڵی ٢٠١٤ کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە نێچیرڤان بارزانی سەرۆکایەتی دەکرد، ئابوری سەربەخۆی راگەیاند. ئەوەی ئەوکات ناوی لێنرابوو "ئابوری سەربەخۆ" بەدیاریکراوی مەبەست لێی ئەوەبوو هەرێم بەشێوەیەکی سەربەخۆو دوری لە چاوی بەغداد نەوتەکەی بفرۆشێت و بودجەی خۆی دابین بکات.  ئەم بڕیارە، هەرێمی كوردستانی لە سەقامگیری ئابوری و موچەو بازاڕەوە گۆڕی بۆ قەیرانێكی گەورەو كەڵەكەبوو، لەدوای بڕیارەکەوە بەشێوەیەکی بەردەوام و تائێستا ئابوری هەرێم لەدۆخێکی ناسەقامگیردا دەژی. پێش ئابوری سەربەخۆ  تا ساڵی 2003و پێش پرۆسەی ئازادی عێراق، حكومەتی هەرێم (دوو ئیدارەكە) بە داهاتی ناوخۆ موچەی موچەخۆران و خەرجی پرۆژە خزمەتگوزارییەكانی دابین دەكرد. لەدوای 2004ەوە، حكومەتی هەرێم سەرچاوەیەکی تری داهاتی دەستکەوت، ئەوکات حکومەتی عێراق کە (ئەیاد عەلاوی) سەرۆکایەتی دەکرد، بڕیاریدا (17%)ی کۆی بودجەی گشتی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بنێردرێت. لە 2004 تا 2014 حكومەتی هەرێم بەبەردەوامی بەشە بودجەی خۆی لە بەغداد وەردەگرت، كە بەشێوەیەكی گشتی مانگانە بە تێكڕا دەگەیشتە (ترلیۆنێک و 200 ملیار) دینار، هەرێم مانگانە پارەکەی بەغدادی بەمشێوەیە دابەشکردبوو بەسەر خەرجییەکانیدا: 🔹 بڕی (850 ملیار) دینار بۆ موچەی موچەخۆران 🔹 بڕی (350 ملیار) دینار بۆ خەرجی دیكەو وەبەرهێنان تا ئەوكاتە حکومەتی هەرێم هیچ كێشەیەكی موچەو بودجە نەبوو، بەپێی زانیارییەکانی لەنێوان ساڵانی 2004 بۆ 2013، لە بەغدادەوە بڕی (75 ملیار) دۆلار بۆ هەرێمی كوردستان نێردراوە، نوری مالیکی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عێراق قسەیەکی تر دەکات و دەڵێ لەماوەی نێوان ساڵانی 2004 بۆ 2014، زیاتر لە (119 ملیار) دۆلار لە بەغداوە رەوانەی هەرێم كراوە، بۆ نمونە: 🔹 ساڵی 2004 كۆی بودجەی عێراق (13 ملیار) دۆلار بووە، لەم رێژەیە پشكی هەرێم (2 ملیار و 330 ملیۆن) دینار بووە، واتە هەرێم رێژەی 17.9%ی بودجەی عێراقی بردووە. 🔹 ساڵی 2010 بودجەی عێراق (72 ملیار) دۆلار بووە، پشكی هەرێم (9 ملیار) دۆلار بووە، واتە رێژەی 14.4%ی بودجەی ئەو ساڵەی بردووە. 🔹 ساڵی 2013 كە دوا ساڵی ناردنی بودجە بووە لە بەغداوە بۆ هەرێمی کوردستان، بودجەی عێراق (115 ملیار) دۆلار بووە، پشكی هەرێم (12 ملیار) دۆلار بووە، واتە هەرێم رێژەی 10.4%ی کۆی بودجەی عێراقی بردووە. تا پارە لە بەغدادەوە دەهات واتە تەوەکو ساڵی ٢٠١٣، کابینەکانی حکومەت لە هەرێم بەبەردەوامی پرۆژەی بودجەیان رەوانەی پەرلەمانی كوردستان دەكردو حكومەتی هەرێم خاوەنی یاسای بودجە بوو.   نەوت سەری موچە دەخوات ! ساڵی 2013 بانگەشەی ناردنە دەرەوەی نەوت لەلایەن بەرپرسانی حكومەتی هەرێم، بەدیاریکراوی (ئاشتی هەورامی) وەزیری  پێشوی سامانە سروشتییەکانەوە دەستیپێكرد. دوای بانگەشەکانی هەرێم، لە پرۆژە یاسای بودجە فیدراڵدا بۆ 2013، حكومەتی عێراق مەرجی رادەستكردنی (200 هەزار) بەرمیل نەوتی بەستەوە بە ناردنی بەشە بودجەی هەرێمەوە، حكومەتی هەرێم بەمە قایل نەبوو، بەڵام حكومەتی عێراق بەشە بودجەكەی نەبڕی. ساڵی 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستی كرد بە ناردنە دەرەوەی نەوت لەڕێگەی بۆریەوە، هەندێک لە بەرپرسانی هەرێم بانگەشەی ئەوەیان کرد ئاستی هەناردەی نەوت دەگەیەننە (یەك ملیۆن) بەرمیل لە رۆژێکدا، حكومەتی عێراق جارێکی تر لە پرۆژە بودجەی 2014دا مەرجی ناردنی بەشە بودجەی هەرێمیان بەستەوە بە رادەستكردنی (400 هەزار) بەرمیلی رۆژانەوە، واتە بەبەراورد بەو رێژەیەی کە ساڵی ٢٠١٣ داوای دەکرد، بۆ ساڵی ٢٠١٤ عێراق رادەستکردنی (٢٠٠ هەزار)ی لەسەر هەرێم زیادکرد. حكومەتی هەرێم ساڵی ٢٠١٤ بە مەرجەكەی عێراق رازی نەبوو، عێراق بڕیاری بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی دەركرد، هەرچەندە لە دوای ئەو بڕیارەوە دوو جاری ترو لە مانگی (شوبات و ئایاری 2014)دا بڕێكی دیاریكراوی پارەی بۆ هەرێم نارد، لەگەڵ ئەوەشدا بودجەی عێراق لە پەرلەمان پەسەند نەكرا. لەدوای ساڵی 2014 و بڕینی بەشە بودجەی هەرێم لە عێراق، هەرێمی كوردستان كەوتە ناو قەیرانێكی قوڵی داراییەوەو تا ئێستاش بەدەستیەوە دەناڵێنێت. بەپێی بەڵگەنامەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، تاوەکو ساڵی ٢٠١٣ واتە بەر بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستان کە بە تەنکەر فرۆشراوە (٧ ترلیۆن و ٩٠٠ ملیۆن) دۆلار بوو. ئابوری سەربەخۆو حکومەتێکی قەرزار لە پەیامێکدا بەبۆنەی جەژنی رەمەزانەوە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم رایگەیاند، حكومەت (27 ملیار) دۆلار قەرزدارەو هیچ یەدەگ و پاشەكەوتێكیشی نیە. ئەمە لەکاتێکدایە بەپێی راپۆرتێك، کە کابینەی مەسرور بارزانی لە رۆژی (28/4/2020) ئاڕاستەی حکومەتی عێراقی کردووە، لە دوای بڕیاری ئابوری سەربەخۆوە، واتە لە 2014ەوە تائێستا کە ماوەی (٦ ساڵ) دەکات، بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە بودجەی گشتی عێراق بڕی (75 ترلیۆن و 541 ملیار و 843 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام هەرێم لەو بڕە پارەیە تەنها (13 ترلیۆن و 370 ملیار و 533 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە. بەوپێیە لە ماوەی ئەو (6) ساڵەدا، بڕیاری ئابوری سەربەخۆ بڕی (62 ترلیۆن و 171 ملیارو 310 ملیۆن) دینار زیانی لە هەرێمی كوردستان داوە. بەمشێوەیە: 🔹 ساڵی 2014 پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بڕی (19 ترلیۆن‌و 999 ملیارو 616 ملیۆن) دیناربووە، لەم رێژەیە هەرێم تەنیا بڕی (2 ترلیۆن‌و 280 ملیار) دیناری وەرگرتووە، واتە تەنیا لەو ساڵەدا بەهۆی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە هەرێم بڕی (17 ترلیۆن‌و 719 ملیارو 616 ملیۆن) دینار زیانی دارایی بەركەوتووە. 🔹 ساڵی 2015 پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بڕی (14 ترلیۆن‌و 817 ملیار) دیناربووە، لەم رێژەیە هەرێم تەنیا بڕی (2 ترلیۆن‌و 476 ملیار) دیناری وەرگرتووە، واتە تەنیا لەو ساڵەدا بەهۆی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە هەرێم بڕی (12 ترلیۆن‌و 341 ملیار) دینار زیانی دارایی بەركەوتووە. 🔹 ساڵی 2016 پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بڕی (12 ترلیۆن‌و 570 ملیار) دیناربووە، لەم رێژەیە هەرێم هیچ بڕەپارەیەكی وەرنەگرتووە، واتە تەنیا لەو ساڵەدا بەهۆی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە هەرێم بڕی (12 ترلیۆن‌و 570 ملیار) دینار زیانی دارایی بەركەوتووە. 🔹 ساڵی 2017 پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بڕی (11 ترلیۆن‌و 605 ملیار) دیناربووە، لەم رێژەیە هەرێم هیچ بڕە پارەیەكی وەرنەگرتووە، واتە تەنیا لەو ساڵەدا بەهۆی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە هەرێم بڕی (11 ترلیۆن‌و 605 ملیار) دینار زیانی دارایی بەركەوتووە. 🔹 ساڵی 2018 پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بڕی (6ترلیۆن‌و 776 ملیار) دیناربووە، لەم رێژەیە هەرێم تەنیا بڕی (3 ترلیۆن‌و 175 ملیار) دیناری وەرگرتووە، واتە تەنیا لەو ساڵەدا بەهۆی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە، هەرێم بڕی (3 ترلیۆن‌و 591 ملیار) دینار زیانی دارایی بەركەوتووە. 🔹 ساڵی 2019 پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بڕی (9 ترلیۆن‌و 783 ملیار) دیناربووە، لەم رێژەیە هەرێم تەنیا بڕی (5 ترلیۆن‌و 439 ملیار) دیناری وەرگرتووە، واتە تەنیا لەو ساڵەدا بەهۆی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە، هەرێم بڕی (4 ترلیۆن‌و 343 ملیار) دینار زیانی دارایی بەركەوتووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە) گەڕانەوە بۆ خاڵی سفر ئێستا بەڕوونی بۆ بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەركەوتووە، سیاسەتی هەڵەی نەوت، دۆخی كوردستانی بەم دەردە بردووە. مەسرور بارزانی وتی:" لەكۆی 700 ملیۆن دۆلاری داهاتی نەوت، تەنها 300 ملیۆن دۆلاری بۆ حكومەتە" بە جۆرێك داهاتی نەوت مانگانە دابەش دەكرێت بەسەر قەرزو كرێی بۆری و كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوت. بەپێی راپۆرتی حكومەتی هەرێم داهاتی نەوت لە مانگی چواردا بەم شێوەیە بووە: 🔹     رۆژانە (435 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردە دەكرێت 🔹 نەوت بە (20) دۆلار فرۆشرا 🔹    كۆی داهاتی نەوت (261 ملیۆن) دۆلار 🔹     (60 ملیۆن دۆلار) بۆ كۆمپانیای رۆز نەفت 🔹     (30 ملیۆن) بۆ توركیا مافی گواستنەوەی نەوت 🔹 (50) ملیۆن دۆلار بۆ قەرزی  توركیا لەدواین وتاریدا، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند" مانگی رابردوو تەنیا ٣٠ ملیۆن دۆلار لە داهاتی نەوت گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێم"، واتا دوای شەش ساڵ لە بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، كە مانگانە (ترلیۆنێك و 200 ملیار) دینار لە بەغداوە دەهات، سیاسەتی نەوتی ئێستا گەیشتوەتە سەر (30 ملیۆن) دۆلار.  سەرۆكی حكومەتی هۆكاری ئەم دۆخە سەختە ئابورییەی گەڕاندەوە بۆ" سیاسەتی هەڵەی تەنیا پشت بەستن بە داهاتی ناجێگری نەوت"، واتا دوای شەش ساڵ لە قەیران و نەهامەتی گەڕانەوە بۆ خاڵی سفر لەبری پشت بەستن بە داهاتی نەوت. ئێستا دۆخەکە گەیشتوەتە ئاستێک، هەرێم بۆ گەڕانەوە بۆ سەردەمی زێڕینی بەشە بودجەی عێراق، ئامادەیە هەموو نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت "حكومەت قەرزارە" ئەمە پەیامێكی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بوو بۆ موچەخۆران، قەرزێك كە بەهاكەی بە (27 ملیار) دۆلار ئەژماركرا، لە شەش ساڵی رابردوودا حكومەت (60 ملیار) دۆلار داهاتی دەستكەوتووە، بەڵام سەرباری ئەوەش قەرزار بووە، ئەم قەرزانە چۆنن، كەی وەرگیراون، لە كێ وەرگیراون، (درەو) لەم راپۆرتەدا بەدوای وەڵامی ئەم پرسیارەو چەند پرسیارێكی تر دەگەڕێت.  لیژنەی قەرز "حكومەت 27 ملیار دۆلار قەرزارە" مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت وای وت، پرسی قەرزەكانی حكومەت جارێكی تر كەوتەوە بەرباس. حكومەت لەزاری مەسرور بارزایینەوە، هیچ یەدەگێكی نییە، بەڵام ئێستا بەكۆی گشتی قەبارەی قەرزارە چەندە؟ حكومەت لە كابینەی پێشووەوە لیژنەیەكی تایبەتی بە پێدانەوەی قەرزەكان دروستكردوو كە دوو جۆر قەرزن (قەرزی دەرەكی‌و قەرزەكانی ناوخۆ). لیژنەكەی حكومەت ئامانج رەحیم سەرۆكایەتی دەكات كە سەربە یەكێتی نیشتمانییە‌و سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانە. قەرزەكان چی‌و چەندن ؟ بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، تاوەكو ساڵی 2014 كە بەشە بودجەی هەرێم لە بەغدادەوە دەهات، حكومەتی هەرێم هیچ بڕە پارەیەك قەرزی لەسەر نەبووە، بەڵام لەو ساڵەدا كە نرخی نەوت دابەزی‌و خەرجییەكان بەهۆی شەڕی "داعش"ەوە زیادیان كرد، كابینەی نێچیرڤان بارزانی دوچاری مایەپوچبوون هات‌و پەنای بۆ قەرزكردن برد. ئەو قەرزانەی كە تائێستا لەسەر حكومەتی هەرێم ماڵن، مێژووەكەیان بۆ شەش ساڵی رابردوو دەگەڕێتەوە‌و دوو جۆرن. قەرزە ناوخۆییەكان بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەئێستادا حكومەتی هەرێم زیاتر لە (12 ترلیۆن) دینار قەرزاری بانكەكانە، ئەم پارەیە بەمشێوەیە دابەشبووە: •    (5 ترلیۆن‌و 648 ملیار) دیناری كە لە بانكە ئەهلییە ناحكومیەكانی هەولێر لای لقی ناوەندی بانكی هەولێر وەریگرتووە. •    (2 ترلیۆن‌و 447 ملیار) دینار كە لە بانكە ئەهلییەكان لای لقی بانكی ناوەندی سلێمانیە وەریگرتووە. •    (4 ترلیۆن‌و 900 ملیار) دینار كە لە بانكە بازرگانییەكان وەریگرتووە. مێژووی ئەم قەرزانە بۆ كابینەی پێشووی نێچیرڤان بارزانی دەگەڕێتەوە، بەڵام كابینەی نوێش كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، بڕی (400 ملیار) دیناری لە سەرمایەداران قەرزكردووە بۆ دابینكردنی موچە (ئەمە بەپێی ئەوەی تائێستا زانراوە، رەنگە قەرزی تریشی كردبێت، بەڵام "درەو" هیچ زانیارییەكی لەوبارەیەوە دەست نەكەوت) قەرزی دەرەكی ئەمانە ئەو قەرزانە بوون كە حكومەتی پێشوو لەناوخۆدا كردویەتی بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنان لە بودجەكەیدا، كابینەی پێشوو سەرباری ئەمە قەرزی دەرەكیشی كردووە كە بریتییە لە: •    وەرگرتنی بڕی (1 ملیار) دۆلار لە توركیا. •    (2 ملیار)ی پارەی كۆمپانیا كڕیارەكانی نەوت، ئەمە پارەیەكە كە كابینەی پێشوو بەر لە رادەستكردنی نەوت لە كۆمپانیا كڕیارەكانی وەرگرتووە، واتە بە سەوزی پارەی لێوەرگرتوون. •    (4 ملیار) دۆلاری مافی كۆمپانیای بیانییەكان بواری دۆزینەوە‌و دەرهێنانی نەوت. قەرزی موچەخۆران هاوكات لەگەڵ قەیرانی دارایدا، سەرباری قەرزی ناوخۆیی‌و دەرەكی، حكومەتی هەرێم جۆرێكی تر قەرزی كەوتە سەرشان كە ناوی لێنراوە قەرزی پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەران‌و موچەخۆران چاویان لەوەیە حكومەت ئەو پارانەیان بۆ بگەڕێنێتەوە كە لەسەردەمی قەیراندا لێی بڕیون. بەهای كۆی گشتی ئەم قەرزە، بەو یەك مانگانەش كە لە كابینەی نوێدا دابەشكردنی موچە دواكەوتووە، دەگاتە نزیكەی (14 ترلیۆن) دینار. چەنێك لە قەرزەكان دراوەتەوە ؟ بەپێی قسەیەكی پێشتری دكتۆر ئاراس خۆشناو سەرۆكی سەنتەری لێكۆڵینەوە و زانیاری ستراتیژی كوردستانی سەربە پارتی دیموكراتی كوردستان، حكومەت هەرێم لە مانگی ئابی ساڵی 2017وە دەستیكردووە بە پێدانەوەی قەرز بە خاوەن قەرزەكان. لەبارەی پێدانەوەی قەرزە ناوخۆیی‌و دەرەكییەكانی حكومەتی هەرێم ئەم زانیارییانە لەبەردەستدان: •    كانونی یەكەمی 2018 كۆمپانیای دانەغاز كە كاری نەوت‌و غاز لە هەرێمی كوردستان دەكات، ئاشكرایكرد، بڕی (466 ملیۆن) دۆلار پارەی قەرزی لە هەرێمی كوردستان وەرگرتووەتەوە. •    رێباز حەملان وەزیری پێشووی دارایی هەرێم لە كۆتایی كابینەی پێشووی حكومەتدا رایگەیاند، نزیكەی (500 ملیۆن) دۆلاری قەرزی وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا دراوەتەوە، (300 ملیۆن) دۆلاری بەڵێندەران دراوەتەوە، (260 ملیۆن) دۆلاری قەرزی بانكە ئەهلییەكان دراوەتەوە. •    بەپێی رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم‌و بەغداد، تائێستا حكومەتی هەرێم مانگانە بڕی (10 ملیۆن) دۆلار قەرزی بانكە ئەهلییەكانی هەرێم رادەستی بانكی ناوەندی دەكات، عێراق ئەم پارەیە لە بەشە بودجەی مانگانەی موچەخۆرانی هەرێم دەبڕێت. •    شیروان ئەنوەر سەرۆكی هاوبەندی بانكە ئەهلییەكانی هەرێم پێشتر لە لێدوانێكدا رایگەیاند:" حكومەت رێژەی 50%ی قەرزی بانكە ئەهلییەكانی داوەتەوە".  •    لەنێوان مانگی شەشی 2016 بۆ مانگی سێی 2017، زیاتر لە (ملیارێك‌و 600 ملیۆن) دۆلار دراوەتەوە بە قەرزی كۆمپانیا نەوتییەكان. •    كازم نامیق بەڕێوەبەری گشتی بانكەكانی هەرێم، لەبەردەم لیژنەی دارایی پەرلەماندا وتویەتی:" حكومەت رێژەی 70%ی قەرزی بەڵێندەرانی داوەتەوە". •    بەپێی راپۆرتێكی نهێنی حكومەت كە دەست (درەو) كەوتووە، تائێستا مانگانە لە داهاتی نەوت بڕی (50 ملیۆن) دۆلار بۆ پێدانەوەی قەرزەكانی توركیا دەڕوات. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەدواین قسەیدا باسی لەوەكرد حكومەت بڕی 27 ملیار دۆلار قەرزارە، بەڵام زانیاری ئەوتۆی نەخستەڕوو لەبارەی ئەوەی چەنێك لە پارەكە قەرزی ناوخۆیی‌و چەندی تری قەرزی دەرەكییە، ئایا كابینەكەی ئێستا مانگانە چەندێك لە داهاتەكانی بۆ پێدانەوەی قەرزەكان خەرج دەكات، كابینەكەی خۆی لەم چەند مانگەدا چەنێك قەرزی كردووە‌و میكانیزمی گەڕانەوەی قەرزەكانی چۆنە، ئایا سودیان دەكەوێتە سەر یاخود نا، ئەمە ئەو بابەتە هەستیارەیە كە تائێستا حكومەت بەشێوەیەكی ناشەفاف مامەڵەی لەگەڵدا دەكات. قەرزارەو قەرزیشی لای خەڵكە حكومەتی هەرێم هەر قەرزار نییە، خۆشی پارەی لە قەرزی كۆمپانیا‌و سەرمایەداراندایە‌و وەرینەگرتونەتەوە، بەهای ئەو پارەیەی كە حكومەت قەرزارە بەپێی قسەی مەسرور بارزانی (27 ملیار) دۆلارە، بەڵام لەبەرامبەردا بەپێی قسەی بەرپرسان حكومەت، حكومەتیش قەرزی لای كۆمپانیاكان‌و خەڵكە كە تائێستا نەیانگەڕاندوەتەوە‌و بەهای قەرزەكە دەگاتە (4 ملیار) دۆلار، ئەم پارەیە پێكدێت لە:  •    ئەو پارانەی كە كابینەكانی پێشوو بە قەرز وەكو پاڵپشتی بۆ بواری كشتوكاڵ‌و پیشەسازی‌و هاوسەرگیری‌و پێشینەی خانوبەرە بە خەڵك‌و كۆمپانیاكانی داوە‌و تائێستا نەگەڕاوەتەوە. •    لەماوەی رابردوودا دوای سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی لە كابینەی پێشوو، حكومەت كۆمپانیاكانی لە سێ جۆر باج بواردووە كە بریتین لە باجی (كۆمپانیاكان، باجی خانوبەرە، باجی داهات)، حكومەت ئەمەی بەقەرز ئەژماركردووە لەسەر ئەوانەی لێی سودمەندبوون. •    حكومەت بڕی (745 ملیار) دینار قەرزی لای كۆمپانیا‌و سەرمایەدارانە كە پێشتر وەكو پاڵپشتی پێیداون‌و بەشێكی ئەو پارانە تائێستا نەگەڕاونەتەوە‌و بەپێی بڕیاری كابینەی مەسرور بارزانی دەستكراوە بە كۆكردنەوەی ئەو پارانە. •    قەرزی پارەی ئاو و كارەبای لای هاوڵاتیان كە بەهۆی قەیرانی داراییەوە بەشێكی زۆری تائێستا وەكو داهات نەگەڕاوەتەوە بۆ حكومەت. داهات‌و قەرزەكان حكومەتی هەرێم بەپێی قسەی سەرۆك وەزیران لە شەش ساڵی رابردوودا بڕی (27 ملیار) دۆلار قەرزار بووە، بەڵام بەپێی راپۆرتی حكومەت كە ئاڕاستەی بەغدادی كردووە: •    لەو شەش ساڵەدا (2014-2020) بڕی (13 ترلیۆن) دیناری لە بەغداد وەرگرتووە. •    داهاتی ناوخۆ لەو شەش ساڵەدا نزیكەی (8 ملیار) دۆلار بووە.  •    داهاتی فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ زیاتر لە (40 ملیار) دۆلار بووە. •    هەر لەو شەش ساڵەدا حكومەت بڕی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار پارەی وەكو یارمەتی لە ئەمریكییەكان بەناوی پشتیوانی لە هێزی پێشمەرگە وەرگرتووە. واتە بە تێكڕا داهاتی حكومەت لە شەش ساڵی رابردوودا گەیشتوەتە (60 ملیار) دۆلار، ئەمە لەكاتێكدایە حكومەت لەماوەی ئەو شەش ساڵەدا بە نزیكەیی (40 ملیار) دۆلاری بە پارەی موچەخۆران داوە.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت  - محەمەد رەئوف بۆ یەكەمجار لەبارەی ئەو قەیرانە داراییەی كە روبەڕووی حكومەتەكەی بوەتەوە قسەی كرد، بەرپرسیارێتی بارودۆخەكەی بە پلەی یەكەم خستەئەستۆی كابینەكانی نێچیرڤان بارزانی‌و بەشێكی تریشی كرد بە عەلاگە كەی بەغدادەوە، هەندێك شتی باس كرد، بەڵام زۆر بابەتی پشتگوێ خست، (درەو) لەم راپۆرتەدا باسی ئەو تەوەرە گرنگانە دەكات كە مەسرور بارزانی لە وتارەكەیدا خۆی لێ پاراست‌و باسی لێوە نەكردن. سێ مانگ قەیران‌و 15 خولەك قسە دواجار مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت قسەی كرد، دوای سێ مانگ لە دروستبوونی قەیرانی دارایی، لە وتارێكی ڤیدیۆیی (15 خولەك)یدا كە سێ رۆژ پێشتر تۆماریكردبوو، باسی لە دۆخی سەختی دارایی حكومەت كرد. وتارەكە كاردانەوەی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دروستكرد، لێكدانەوەی جۆراوجۆری بۆ كرا، لەو وتارەدا مەسرور بارزانی بە راشكاوی دەستی خستە سەر هەندێك لە برینە دارایی‌و ئیدارییەكان لە هەرێمی كوردستان، بەڵام هەندێكی بابەتی هەستارو گرنگی پشتگوێ خست. ئەوەی مەسرور بارزانی باسی كرد سەرۆكی حكومەت لە وتارەكەیدا بەبێ ناوهێنان‌و ئاماژەی روون، هێرشی كردەسەر كابینەكانی پێشووی نێچیرڤان بارزانی ئامۆزای. مەسرور بارزانی بەڕوونی وتی:" لە خەرجكردنی داهاتی هەرێمی كوردستاندا نادادپەروەرییەكی زۆرو بێ پلانیی هەبووە"، لەمەدا مەبەستی لە كابینەكانی پێشووی حكومەت بوو، كە لە (17) ساڵی رابردوودا، جگە لە دوو ساڵی بەرهەم ساڵح، ئەوی تر نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی كردووە. هەر وەكو ئاماژە بۆ كابینەكانی پێش خۆی، مەسرور بارزانی باسی لەوەكرد"لە دابەشكردنی ناتەواوی بودجەی هەرێمدا، هیچ لێكدانەوەیەك بۆ ئایندە‌و نەوەكانی داهاتوو نەكراوە". گلەیی هەبوو لەوەی كابینەكانی پێش خۆی، بۆ داهات تەنیا پشتیان بە فرۆشتنی نەوت بەستوە، ئاماژەی بەوەكرد" ئەم قەیرانەی ئێستا، سوورتریان دەكات لە سەر درێژەدان بە ستراتیجی فرەچەشنكردنی سەرچاوەكانی داهات‌و بەردەوامبوون لە سەر درێژەدان بە پرۆسەی چاكسازی‌و چارەسەركردنی هەموو ئەو كێماسیانەی لە رابردوودا لە بواری كارگێڕی و داراییدا هەبووە"، لەمە توندتر قسەی كرد‌و وتی:" راستكردنەوەی ئەم هەموو چەوتییەو دامەزراندنی بنەمای ئابورییەكی سەقامگیرتر، كاتی زیاترو هاوكاریی هەموولایەكی پێویستە". مەسرور بارزانی بە خستنەڕووی چەند داتایەك، بەرپرسیارێتی دۆخی ئێستای خستە ئەستۆی كابینەكانی پێش خۆی‌و وتی: •    حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕی (27 ملیار) دۆلار قەرزارە •    حكومەتی هەرێم خاوەنی هیچ یەدەگ‌و پاشەكەوتێكی دارایی نییە •    كاتێك داهاتی مانگانەی فرۆشتنی نەوت (700 ملیۆن) دۆلار بوو، زیاتر لە (400 ملیۆن) دۆلاری بۆ تێچووی دەرهێنان‌و گواستنەوەی نەوت‌و پێدانەوەی قەرزەكان خەرجكراوە، ئەوەی بۆ خەزێنەی حكومەت گەڕاوەتەوە تەنیا (300 ملیۆن) دۆلار بووە. •    مانگی رابردوو (مانگی نیسانی 2020) كۆی داهاتی فرۆشی نەوت كە بۆ خەزێنەی حكومەت گەڕاوەتەوە تەنیا (30 ملیۆن) دۆلار بووە، داهاتی ناوخۆش نزیكەی (60 ملیۆن) دۆلار بووە. •    لە خەرجكردنی داهاتی هەرێمی كوردستاندا نادادپەروەرییەكی زۆرو بێ پلانیی هەبووە. •    80%ی داهاتی هەرێمی كوردستان بۆ موچەخۆران تەرخانكراوە، موچەخۆرانیش 20%ی دانیشتوانی هەرێمن. •    رێژەی موچەخۆرانی هەرێم بەپێی ستانداردە باوەكان، چەندین بەرامبەری پێداویستییەكانی هەرێمە. •    لە باشترین بارودۆخی دارایدا لە بودجەی هەرێم 15%ی بۆ خەرجییەكانی بەڕێوەبردن‌و خزمەتگوزاری تەرخانكراوە، تەنیا كەمتر لە 5%ی بودجە بۆ پەرەپێدانی وڵات تەرخانكراوە. •    لە دابەشكردنی ناتەواوی بودجەی هەرێمدا هیچ لێكدانەوەیەك بۆ ئایندە‌و نەوەكانی داهاتوو نەكراوە. سەرباری ئەو گلەییانەی كە لە كابینەكانی پێش خۆی هەیبوو، مەسرور بارزانی بە شانازییەوە باسی لە كابینەكەی خۆی كرد، كاتێك وتی:" كابینەكەی نۆ مانگە دەستبەكاربوو، هەشت موچەی دابەشكردووە‌و تەنیا یەك موچەی دواكەوتووە". بەشێكی تری هۆكاری دۆخە خراپەكەی بەستەوە بە تێكچوونی بارودۆخی سیاسی لە بەغداد، لەمەشدا بەتەواوەتی كابینەكەی بەدەر كرد لە هەر گلەیی‌و رەخنەیەك. ئەوەی مەسرور بارزانی باسی نەكرد  مەسرور بارزانی تاڕادەیەك بە راشكاوی باسی لە كرۆكی كێشەكان كرد، بەڵام سەرباری ئەوە وتارەكەی بۆ رایگشتی هەندیك كورتهێنانی تێدابوو، لەوانە: •    سەرۆكی حكومەت باسی لەوەكرد، هەر لە سەرەتای دروستبوونی ئەم قەیرانەوە هەموو هەوڵێكیان داوەو بەردەوامیشین لە هەوڵەكانیان بۆ ئەوەی بارگرانیی لە سەر هاوڵاتیان كەم بكەینەوە، بەڵام ئاماژەیەكی بەوەنەكرد هەوڵەكانیان بۆ كەمكردنەوەی خەرجییە گشتییەكان چەند پارەی بۆ خەزێنەی حكومەت گەڕاندوەتەوە. •    سەرۆكی حكومەت باسی لەوەكرد دەیەوێت هەرێمی كوردستان لەوە رزگار بكات كە بۆ داهات تەنیا پشت بە فرۆشتنی نەوت ببەستێت‌و نەوتیش نرخەكەی هەڵبەرز‌و دابەز بكات، بەڵام باسی لەوە نەكرد، چی دەكەن بۆ ئەوەی هەرێم سەرچاوەی تری داهات جگە لە نەوت زامن بكات. •    سەرۆكی حكومەت باسی لە خاڵە سنورییەكانی وەكو سەرچاوەیەكی گرنگی داهات نەكرد، كە ماوەیەكە قسەوباسی زۆری لەسەر دەكرێت، لەبارەی پرسی قاچاخچێتی سنورەكانەوە هیچ شتێكی نەگوت. •    لەبارەی پرسی نەوتەوە جگە لە خستنەڕووی هەندێك ژمارە كە پێشتریش لەبەردەستدابوون، مەسرور بارزانی زانیاری ئەوتۆی نەخستەڕوو، باسی لەوەكرد داهاتی نەوت لە مانگی نیساندا (30 ملیۆن) دۆلار بووە، واتە داهاتی هەر بەرمیلێك نەوت كە لەو مانگەدا فرۆشراوە (2 دۆلار)ی بۆ حكومەت ماوەتەوە‌و ئەوی تری چووە بۆ خەرجی دەرهێنان‌و فرۆشتنی نەوتەكە، باسی لە گرێبەستەكانی نەوت‌و گومانی گەندەڵی گەورە لەو گرێبەستانە‌و هەوڵی حكومەتەكەی بۆ پێداچوونەوە بە گرێبەستەكاندا نەكرد. •    هیچ ئاماژەیەكی بەوە نەدا دوای زیاتر لە (9 مانگ) لە دەستبەكاربوونی كابینەكەی، بۆچی تائێستا پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی پڕنەكردوەتەوە‌و بەشداربوونی شێخ باز سەرۆكی كۆمپانیای (كار) لە كۆبونەوەكانی حكومەت چ مەغزاو مەبەستێكی هەیە. •    باسی لە گرێبەستی كۆمپانیاكانی ناوخۆ لەبواری خزمەتگوزارییەكان نەكرد، كە بەمدواییە قسەوباسی زۆری لەسەر دەكرێت‌و ژمارەیەك كۆمپانیا لەسەر حسابی داهاتی گشتی، مانگانە ملیۆنان دۆلار قازانج دەكەن، لەحاڵێكدا حكومەت خۆی دەتوانێت لەڕێگەی كەرتی گشتییەوە ئەو كارانە بكات. •    باسی وەرگرتنەوەی قەرزی كۆمپانیا‌و سەرمایەداران‌و وەرگرتنی باج لە كۆمپانیاكان نەكرد، بۆ نمونە كۆمپانیای كۆڕەك تیلیكۆم كە خاوەنەكەی سیروان بارزانیە، بڕی (190 ملیار) دینار قەرزاری حكومەتە‌و تائێستا پارەكەی نەگەڕاندوەتەوە، هەروەك باسی لەوەش نەكرد كە بۆ موچەی مانگی رابردوو قەرزی لە سەرمایەداران بە بڕی (400 ملیار) دینار كردووە. •    كابینەی مەسرور بارزانی لەدوای سەرهەڵدانی قەیرانی داراییەوە، پێدانەوەی شایستە داراییەكانی كۆمپانیاكانی بواری نەوت‌و كارەباو خزمەتگوزارییە گشتییەكانی راگرتووە، تەنیا پارەی كارەبا كە حكومەت بە چەند كۆمپانیایەكی دەدات مانگانە بڕی (83 ملیۆن) دۆلارە، خەرجی مانگانەی پاككردنەوەی شاروشارۆچكەكان (10 ملیۆن) دۆلارە، پارەی كۆمپانیاكانی نەوت مانگانە (200 ملیۆن) دۆلارە، پێدانەوەی قەرزەكانی تر كە مانگانە نزیكەی (200 ملیۆن) دۆلارە، حكومەتی هەرێم ئێستا پێدانی هەموو ئەم پارانەی راگرتووە بەهۆی قەیرانی داراییەوە، بەڵام سەرۆكی حكومەت باسی لە میكانیزمی رێككەوتنی لەگەڵ كۆمپانیاكان نەكرد لەبارەی دواخستنی ئەو شایستە داراییانەوە. •    مەسرور بارزانی باسی كەیسی (یەك ملیار دۆلار)ەكەی حكومەت لە بانكەكەی لوبنان‌و ئەو پارانەی تر نەكرد، كە باسدەكرێت لە دەرەوەی وڵاتن‌و حكومەت لە ئێستادا توانای گەڕاندنەوەی نییە.  •    لە باسی ئەنجامدانی چاكسازیدا، وردەكاری لەبارەی هەنگاوەكانی حكومەت بۆ جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی كە بەمدواییە لە پەرلەمان دەرچوو نەكرد، لەكاتێكدا گلەیی هەیە لە هیواشی هەنگاوەكانی حكومەت بۆ جێبەجێكردنی ئەو یاساو ئەنجامدانی چاكسازی گشتگیرتر، ئەمە سەرباری ئەوەی ئەو بڕیارانەی كە مانگی رابردوو خۆی دەریكردوو، تائێستا هیچ یەكێكیان بەتەواوەتی نەخراوەتە بواری جێبەجێكردنەوە.  •    لە باسی گرفتە سیاسییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیدا تەنیا ئاماژەی بە پرسی لامەركەزیەت كرد، باسی كێشە‌و ناكۆكییەكانی تری نێوان هەردوو حزبەكەو كاریگەرییەكان لەسەر ئەدای كاری حكومەت نەكرد. •    باسی لە رێكخستنەوەی موچەی فەرمانبەران كرد، بەڵام بە وردی میكانیزمی رێكخستنەوەكەی نەخستەڕوو، ئەمە لەكاتێكدا بوو دوێنێ شەو وەزیری دارایی عێراق لەبارەی دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەرانەوە بە راشكاوی میكانیزمی حكومەتی بەغداد بۆ دەستكاریكردنی موچە خستەڕوو، ئاشكرایكرد، كەمكردنەوەی موچە تەنیا پلەباڵاكان دەگرێتەوە‌و فەرمانبەرانی سەرو پلە پێنج ناگرێتەوە. •    باسی شەڕی ئەمدواییەی خۆی لەگەڵ پەرلەمان‌و هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران‌و دروستبوونی ناكۆكی لەناو پەرلەماندا، نەكرد. •    باسی لە وردەكاری رێككەوتنی كابینەكەی لەگەڵ حكومەتی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق نەكرد‌و هیچ ئاماژەیەكی بەوەنەكرد نەكرد، كێشەكان چۆن لەگەڵ بەغداد لەبارەی نەوت‌و بودجە چارەسەردەكات. لەبارەی كابینەی مەسرور بارزانی  كابینەی مەسرور بارزانی كە هەندێك بە كابینەی (نۆیەم)ی حكومەتی هەرێمی كوردستان ناوی دەبەن، ماوەی زیاتر لە (10 مانگ)ە دەستبەكاربووە، ئەم كابینەیە "ترۆیكا"یە، واتە سێ لایەن پێكیانهێنا كە بریتین لە (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان). كابینەكە نزیكەی یەك لەسەر چواری تەمەنی خۆی بەڕێدەكات، بەڵام تائێستا هەنگاوی ئەوتۆی لە بواری كارگێڕی‌و دارایی هەڵنەناوە، سەرباری ئەوە هێشتا ژمارەیەك لە پۆستەكانی ناو كابینەكە پڕنەكراونەتەوە، لە دیارترینیان پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان. مەسرور بارزانی كە پۆستی سەرۆكی حكومەتی وەرگرت، یەكەمجار بوو خۆی لە پۆستێكی باڵای حكومیدا تاقی بكاتەوە، ئەو هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونییەوە گوتاری تێپەڕاندنی كابینەكانی پێش خۆی‌و شەفایەت‌و ئەنجامدانی چاكسازی هەڵگرت، بەڵام دوای (10 مانگ) لە دەستبەكاربوونی، هێشتا لەناو قەیرانی كابینەكانی پێشتردا دەخولێتەوە. نێچیرڤان بارزانی ئامۆزای، لەماوەی (17 ساڵ)دا، یەكجار دوچاری قەیرانی دارایی هات كە لە ساڵی 2014دا بوو، بەڵام مەسرور بارزانی لە (10 مانگ)ی دەستبەكاربونیدا، یەكەم ئەزمونی قەیرانی دارایی تاقیكردەوە، نێچیرڤان بارزانی قەرزێكی زۆری كەڵەكەبووی بۆ كابینەكانی دوای خۆی بەجێهێشت، بەڵام كابینەكەی بەبێ قەیرانی دارایی رادەستی مەسرور بارزانی كرد. بەپێی یاسا نێچیرڤان بارزانی كە ئێستا سەرۆكی هەرێمی كوردستانە، سەرۆكی دەسەڵاتی باڵای جێبەجێكردنە لە هەرێم، بەڵام هیچ نەقشێكی نییە لە بڕیارەكانی كابینەی مەسرور بارزانیدا. پاشەكەوتی موچە، كە رۆژگارێك‌و لەزەمەنی نێچیرڤان بارزانیدا وەكو مۆتەكەیەك دەماشا دەكرا، لە كۆتاییەكانی تەمەنی كابینەی پێشوودا ماڵئاوایی كرد، بەڵام ئێستا جارێكی تر لە دەرگای موچەخۆرانی داوەتەوە. مەسرور بارزانی بەشوێنپێی نێچیرڤان بارزانیدا بۆ روبەڕوونەوەی قەیرانی دارایی هەنگاو دەنێت، نێچیرڤان بارزانی كە حكومەتەكەی دوچاری قەیران بوو، لە یەكەم هەنگاودا پەنای بۆ وەرگرتنی پارە برد لە سەرمایەدارانی ناوخۆ، مەسرور بارزانیش هەمان كاری كرد، لەیەكەمین ئەزمونی قەرزكردنیدا، بڕی (400 ملیار) دیناری لە سەرمایەداران وەرگرت، واتە وەكو ئەوەی خۆی بانگەشەی بۆ دەكرد، تائێستا كابینەی مەسرور بارزانی كابینەی پێش خۆی تێنەپەڕاندووە. سەرباری ئەمە لە مامەڵەكردنی لەگەڵ ناڕایەتیەتی شەقام دوای سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی، كابینەی پێش خۆی تێپەڕاندو یەكەم ئەزمونی خۆی لە دهۆك بەرامبەر بە خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتییەكان تاقی كردەوە. لە ساڵی 2014وە بەهۆی سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی‌و شەڕی "داعش"ەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان بودجەی نەبووە، مەسرور بارزانی كە دەستبەكاربوو، درێژەی بە دۆخە باوەكەدا، دوای (10 مانگ) هێشتا هیچ پرۆژە بودجەیەكی نەناردووە بۆ پەرلەمانی كوردستان. كابینەی پێشووی حكومەت كە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی دەكرد، لەژێر ناوی پاشەكەوتدا موچەی فەرمانبەرانی كەمكردەوە، ئەمەش وەكو قەرزێك لەسەر حكومەت ماوەتەوە‌و موچەخۆران چاویان لەوەیە حكومەت رۆژێك لە رۆژان ئەو پارەیەیان بۆ بگەڕێنێتەوە، بەهای كۆی پارەكە (10 ملیۆن) دۆلارە، نێچیرڤان بارزانی لە كۆتایی كابینەكەیدا پاشەكەوتی موچەی هەڵگرت، بەڵام بەڵێنی نەدا ئەو پارە قەرزانە بۆ موچەخۆران بگەڕێنێتەوە، مەسرور بارزانی خەونی هەبوو لە كابینەكەی خۆیدا بە گەڕاندنەوەی ئەو پارانە بۆ موچەخۆران دەسكەوتێكی گەورە بەدەستبهێنێت، بەڵام بەپێی زانیارییەكان ئێستا چاوی لەوەیە بەغداد ئەو پارانە بگەڕێنێتەوە‌و لەو رێككەوتنە زارەكییانەی كە بەمدواییە لەنێوان وەفدی هەرێم‌و بەغداد كراون، ئەم بابەتە تێكەڵ بە دانوستانەكان كراوە‌و دەیانەوێت گۆشەیەكی لە رێككەوتنە نوێیەكەدا لەگەڵ حكومەتی مستەفا كازمی بۆ بكەنەوە.