راپۆرتی: فازل حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف بە وشەی "ماو تسی تۆنگ"‌و لە تەنیشت "شەهید ئارام"ەوە زمانی قسەكردنی پژاوە‌و رۆڵەی كۆمەڵەی ماركسینی لینینی كوردستان بووە، ئێستا كۆمپانیای نەوتی هەیە‌و ئاشتی هەورامی راكێشاوەتە ناو دادگایەكی لەندەن‌و داوای (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار لە حكومەتی هەرێم دەكات، ئەو (هیوا ئاوات قارەمانی)یە، (درەو) لەم راپۆرتەدا وردەكاری ژیانی هیواو كەیسەكەی ئاشتی هەورامی لە دادگای لەندەن‌و نوسراوێكی نهێنی مەسرور بارزانی‌و دەستوەردانی قوباد تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی بڵاودەكاتەوە. جارێكی تر ئاشتی هەورامی كێشەكانی نەوتی هەرێمی كوردستان كۆتاییان نایەت، دۆسیەیەك دادەخرێت‌و یەكێكی تر دەكرێتەوە. نەوتی هەرێمی كوردستان لە لەندەنی پایتەختی بەریتانیاوە گورزێكی نوێی بەركەوت، گورزێك كە بەهاكەی دەگاتە (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار ئەگەر ئاشتی هەورامی تێیدا بدۆڕێت. ئەمە یەكەمجار نییە ئاشتی هەورامی روبەڕووی دادگا دەكرێتەوە، پێشتر هەورامی جارێك بڕی (ملیارێك‌و 980 ملیۆن) دۆلاری بە كۆمپانیای (دانە غاز) دۆڕاند، جارێكی تریش بڕی (100 ملیۆن) دۆلاری بە هەمان كۆمپانیا دۆڕاند، هەموو ئەم پارانەش لە داهاتی نەوتی هەرێم دەرچوون. ئەمڕۆ یەكەمین دانیشتنی دادگای لەندەن لەسەر كەیسێكی تری كیشەلەسەری نەوتی هەرێمی كوردستان دەستیپێكرد. لەبارەی كەیسەكەوە كۆمپانیای (داینا ستی) كە خاوەنەكەی گەنجێكی كوردی خەڵكی شاری سلێمانییە بەناوی (هیوا ئاوات عەلی)، رۆژی 14ی ئابی 2019 لە دادگای شاهانەی بەریتانیا لە لەندەن سكاڵایەكی لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكان‌و یاریدەدەری ئێستای سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ كاروباری وزە، تۆماركرد. ئەم كۆمپانیایە داوای بڕی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات‌و دەڵێ بەهۆی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمەوە زیانی بەركەوتووە. كۆمپانیای (داینا ستی پترلیۆم) كۆمپانیایەكی ناوخۆیی هەرێمی كوردستانە‌و سنوردارە لە بواری نەوت‌و غازدا، ئەم كۆمپانیایە رۆژی 1ی ئازاری 2019 لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا، پشكەكانی كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانی لە دوو كێڵگەی نەوتی هەرێمدا كڕییەوە كە بریتی بوون لە:  •    بلۆكی نەوتی (K39) كە دەكەوێتە كێڵگەی نەوتی (تۆپخانە) لە رۆژهەڵاتی ناحیەی قادركەرەم‌و ناوچەی جەبارە •    بلۆكی نەوتی (K44) لە كێڵگەی نەوت‌و غازی (كوردەمیر) كە دەكەوێتە خوارو ناحیەی سەنگاو و باكوری قەزای كەلار كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانیی بەرلەوەی پشكەكانی خۆی بە كۆمپانیای (داینا ستی) بفرۆشێت، لە كێڵگەی (تۆپخانە) خاوەنی 60%ی پشكەكان بوو، لە كێڵگەی (كوردەمیر)یش 40%ی پشكەكانی هەبوو. ئەو دوو بلۆكە نەوتییەكەی كە كۆمپانیا ئیسپانییەكە فرۆشتبووی بە كۆمپانیای (داینا ستی)، پێشتر پشكی كۆمپانیایەكی كەنەدی بوون بەناوی كۆمپانیای (تالیسمان)، واتا كۆمپانیا ئیسپانییەكە پشكی بلۆكە نەوتییانەی لە كۆمپانیایەكی كەنەدی كڕیوەتەوە‌و دواتر فرۆشتویەتییەوە بە كۆمپانیای (داینا ستی) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی بووە.  بەپێی لێكۆڵینەوەكان، یەدەگی نەوت لە هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) دەگاتە (2 ملیارو 600 ملیۆن) بەرمیل، قەبارەی غازی سروشتیش لەو دوو كێڵگەیەدا بە (7 ترلیۆن‌و 200 ملیار) پێ سێجا خەمڵێندراوە، ئاستی وەبەرهێنانی نەوت لە هەردوو كێڵگەكە رۆژانە دەگاتە (25 هەزار) بەرمیل، قەبارەی غازی سروشتی بەرهەمهێنراویش لەم كێلگانەدا رۆژانە دەگاتە (600 ملیۆن) پێ سێجا. كۆمپانیای (داینا ستی) گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانیدا كرد‌و پشكەكانی ئەو كۆمپانیایەی لە هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) كڕیەوە، بەهای گرێبەستەكە بەدیاریكراوی نازانرێت، بەڵام دەوترێت بەهاكەی ملیۆنان دۆلار بووە. كۆمپانیای (داینا ستی) بوو بە خاوەنی پشكەكان لەو دوو كێڵگەیە، بەڵام هەرگیز دەستبەكار نەبوو، ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكانی پێشووی حكومەتی هەرێم كاروباری یاسایی گواستنەوەی خاوەندارێتی پشكەكانی لە كۆمپانیا ئیسپانییەكەوە بۆسەر كۆمپانیای (داینا ستی) جێبەجێ نەكرد. هەڕەشەكانی قوباد تاڵەبانی بەپێی ئەوەی هەندێك لە میدیا خۆرئاواییەكان لەبارەی ئەم كەیسەوە نوسیویانە، ئاشتی هەورامی بۆ گواستنەوەی خاوەندارێتی پشكەكانی كۆمپانیای (ریسپۆڵ) بۆسەر كۆمپانیای (داینا ستی)، داوای رێژەی 20% بۆ 30%ی پارەی گرێبەستی نێوان ئەو دوو كۆمپانیایە كردووە، كۆمپانیای (داینا ستی) قایل نەبووە "بەرتیل" بە ئاشتی هەورامی‌و بەرپرسانی تری حكومیی لە هەرێم بدات، بۆیە ئاشتی هەورامیش رێگەی نەداوە گرێبەستەكە بچێتە بواری جێبەجێكردن. سەرباری ئەمەش بەپێی ئەو بەڵگانەی ئێستا لەبەردەستی دادگای لەندەندان، ئاشتی هەورامی كەمپەینێكی هەڕەشەكردنی لە خاوەنەكانی كۆمپانیای (داینا ستی) ئەنجامداوە، هەورامی سەرەتا داوای لە قوباد تاڵەبانی جێگری ئەوكات‌و ئێستای سەرۆك وەزیرانی هەرێم كردووە قسە لەگەڵ (هیوا ئاوات عەلی) خاوەنی كۆمپانیای (داینا ستی) بكات‌و داوای لێبكات لە كڕینی پشكەكانی كۆمپانیا ئیسپانییەكە پاشگەز ببێتەوە، قوباد تاڵەبانی وەكو بریكاری ئاشتی هەورامی رەفتاری لەگەڵ كۆمپانیای (داینا ستی) كردووە، رەنگە بەشێكی ئەمە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە قوباد تاڵەبانی ئەندامی ئەنجومەنی كاروباری نەوت‌و غاز بووە لە هەرێمی كوردستان. (هیوا ئاوات عەلی) ناچێتە ژێر باری هەڕەشەكانی قوباد تاڵەبانی بۆ هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی كڕینی پشكەكانی كۆمپانیا ئیسپانییەكە، لەم ماوەیەدا‌و بەدیاریكراوی رۆژی 7ی ئابی 2019 ئاشتی هەورامی لەگەڵ چەند بەرپرسێكی تری حكومەتی هەرێم كۆبونەوەیەك لەگەڵ بەرپرسانی كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانی دەكات‌و بەهەمان شێوە داوای لێدەكات لە گرێبەستەكەی بۆ فرۆشتنی پشەكەكانی بە كۆمپانیای (داینا ستی) پاشگەز ببێتەوە، كۆمپانیا ئیسپانییەكە رەتیدەكاتەوە‌و ئامادە نابێت پاشگەزببێتەوە. بەگوێرەی ئەو بەڵگانەی كە لەبەردەستی دادگای لەندەندان‌و هەندێكیان دزەیانكردووە بۆ ناو میدیا رۆژئاواییەكان، هەر لەو ماوەیەدا بووە كە پەیوەندییەك بە (هیوا ئاوات عەلی) خاوەنی كۆمپانیای (داینا ستی) كراوەو داوای لێكراوە چاوی بە لاهور شێخ جەنگی بەرپرسی ئاژانسی زانیاری‌و پاراستن/ زانیاری بكەوێت (لاهور شێخ جەنگی ئێستا هاوسەرۆكی یەكێتییە). وەكو باسدەكرێت، لەو كۆبونەوەیەی نێوان (هیوا ئاوات عەلی)‌و لاهور شێخ جەنگیدا، لاهور شێخ جەنگی بە تەلەفۆن ئاشتی هەورامی وەرگرتووە، هەورامی لە پەیوەندییەكەدا داوای لە لاهور شێخ جەنگی كردووە هێز بەكاربهێنێت بۆ ناچاركردنی هیوا ئاوات‌و پاشگەزكردنەوەی لە كڕینی پشكەكانی كۆمپانیا ئیسپانییەكە، بەڵام لاهور رەتیكردوەتەوە هێز لەدژی كۆمپانیای (دانیا ستی) بەكاربهێنێت، بەمشێوەیە ئاشتی هەورامی بێئومێد بووە‌و لە رۆژانی دواتری كێشەكەدا بیری لەوە كردوەتەوە پشكەكانی كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانی وەرگرێتەوە‌و خۆی جارێكی تر بیانفرۆشێتەوە. ئاشتی هەورامی نەیتوانی گرێبەستی كڕینی پشكی كۆمپانیا ئیسپانییەكە لەلایەن كۆمپانیای (داینا ستی)یەوە هەڵوەشێنێتەوە، بەڵام سەركەوتوو بوو لەوەی رێگەنەدات كۆمپانیای (داینا ستی) كارەكانی خۆی بكات دوای كڕینی پشكەكان، ئەمەیە كە كۆمپانیای (داینا ستی) داوای قەرەبوو دەكات‌و دەڵێ زیانی بەركەوتووە. كۆمپانیای (داینا ستی) لەو سكاڵایەدا كە لە دادگاكەی لەندەن تۆماریكردووە، ئاشتی هەورامی تۆمەتبار دەكات بەوەی بەشێوەیەكی نایاسایی رێگریی كردووە لە دەستبەكاربوونی لە دوو كێڵگەی نەوتی هەرێمدا، هەروەها تۆمەتباری دەكات بە هەڕەشەكردن‌و فشاری نایاسایی. لە دادگا چی گوزەرا ؟ ئەمڕۆ دادگای (ئاربیترەیشن) لە لەندەن، لەسەر سكاڵای كۆمپانیای (داینا ستی) دژی ئاشتی هەورامی، یەكەم دانیشتنی خۆی ئەنجامدا. دانیشتنی دادگا بەهۆی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە كۆرۆنا، بەشێوەی ئۆنلاین بەڕێوەچوو، ئاشتی هەورامی بەشداری نەكرد‌و لە بری خۆی پارێزەرێكی ناردە ناو دانیشتنە ئۆنلاینەكە، بەناوی (گراهام دینە). بەپێی رێوشوێنەكانی دادگا خەڵك بۆیان هەبوو بەشێوەی ئۆنلاین‌و لەرێگەی تۆڕی كۆمەڵایەتی سكایپەوە بەشداری لە دانیشتنەكەدا بكەن، ژمارەیەك كورد بەشداربوون لەو پرۆسەی دادگایكردنەدا، لەوانە (سەركەوت شەمسەدین) پەرلەمانتاری كورد لە پەرلەمانی عێراق‌و رۆژنامەنوس (دانا نەقی)‌و چەند كوردێكی تر. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لەو كەسانەوە دەست (درەو) كەوتوون كە بەشداری دانیشتنە ئۆنلاینەكەی دادگا بوون، پارێزەرەكەی ئاشتی هەورامی هەوڵیداوە بۆ ئەوەی لە بنەڕەتەوە كۆتایی بە سكاڵا یاساییەكەی كۆمپانیای (دانیا ستی) بهێنێت، ئەوەش بەبەهانەی ئەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان خاوەن سەروەرییەو ئاشتی هەورامیش كە پێشتر وەزیری سامانە سروشتییەكان بووە، ئێستا یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتە بۆ كاروباری وزە‌و پارێزبەندی یاسایی هەیە، سەرباری ئەمە وای لێكداوەتەوە كۆمپانیای (داینا ستی) كۆمپانیایەكی لۆكاڵی هەرێمی كوردستانە‌و دەبێت كەیسی سكاڵاكەی ببرێتەوە بۆ دادگاكانی عێراق. پارێزەری ئاشتی هەورامی نەیتوانی دادوەری دادگای بەریتانیا قایل بكات بەوەی ئاشتی هەورامی پۆستەكەی وەكو یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتی هەرێم پارێزبەندی یاسایی هەیە‌و نەوتی هەرێمی سەروەری فیدراڵی عێراقی هەیە، دادوەر بڕیاریدا لەسەر ئەم بابەتە‌و كۆی كەیسەكە دوای پێنج هەفتەی تر پارێزەری ئاشتی هەورامی‌و كۆمپانیا (دانیا ستی) هەریەكەیان دوو كەسی شارەزای خۆیان داخڵی دۆسیەكە بكەن‌و قسەی خۆیان بكەن بۆ یەكلاكردنەوەی ئەو بابەتانە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، تیمی پارێزەری كۆمپانیای (داینا ستی) بەشی پێویست بەڵگە‌و شایەتییان ئامادەكردووە بۆ ئەوەی بیسەلمێنن ئاشتی هەورامی پۆستەكەی وەكو یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت هیچ پارێزبەندییەكی نییە، بەڵام پارێزەرەكەی ئاشتی هەورامی لەوەدا سەركەوتوو بوو رێگەی نەدا لە دانیشتنی ئەمڕۆدا پارێزەری كۆمپانیای (داینا ستی) بەڵگەی خۆی لەبارەی ئەوە بخاتەڕوو كە ئاشتی هەورامی پارێزبەندی یاسایی نییە. تیمی پارێزەری كۆمپانیای (داینا ستی) لەبارەی پۆستەكەی ئاشتی هەورامی قسەیان لە یوسف محەمەد سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان وەكو شارەزایەتی یاسایی وەرگرتووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە قسەكانیدا بۆ تیمی پارێزەرانی كۆمپانیای (داینا ستی)، یوسف محەمەد وتویەتی، پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت لە هەرێمی كوردستان لە یاسای ئەنجومەنی وەزیران‌و پەیڕەوی حكومەتدا بوونی نییە، بۆیە هیچ پارێزبەندییەكی یاسایی نایگرێتەوە. بەڵام كێشەكە لە شوێنێكی تردایە، بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكەوە لەناو دادگای لەندەن دەست (درەو) كەوتوون، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بەزمانی ئینگلیزی نوسراوێكی كردووە‌و تێیدا ژمارەیەك دەسەڵاتی بە ئاشتی هەورامی یاریدەدەری خۆی بۆ كاروباری وزە بەخشێوە، لەوانە دەسەڵاتی مامەڵەكردن لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان، كێشەی نوسراوەكەی مەسرور بارزانی لەوەدایە بەپێی یاسا بەركارەكانی هەرێم دەبوو ئەو نوسراوە لە رۆژنامەی وەقائعی كوردستان بەزمانی كوردی بڵاوبكرێتەوە، بەڵام ئەم نوسراوە لە وەقائعدا نییە، بەبێ بڵاوكردنەوەشی لە وەقائیع ناوەڕۆكی هیچ نوسراوێك ناچێتە بواری جێبەجێكردن لەڕووی یاساییەوە. لەلایەكی ترەوە پرسی سەروەری نەوتی هەرێم لەچوارچێوەی یاسای فیدراڵی عێراقدا كێشەی هەیە، سەركەوت شەمسەدین پەرلەمانتاری عێراق بەشداری دادگاكەی كردووە‌و لەرێگەی پارێزەری كۆمپانیای (داینا ستی)یەوە بە دادگای راگەیاندووە بەدوو بەڵگەنامە دەردەكەوێت نەوتی هەرێمی كوردستان سەروەریی نییە: •    بەڵگەنامەی یەكەم: حكومەتی عێراق ساڵی 2015 لەدادگای تێكساسی ئەمریكا سكاڵای لەسەر فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ تۆماركردووە‌و سكاڵاكەی بردوەتەوە. •    بەڵگەنامەی دووەم: ساڵی 2012 حكومەتی عێراق سكاڵایەكی تری لەسەر ئاشتی هەورامی‌و حكومەتی هەرێم تۆماركردووە لەبارەی نایاسایبوونی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە، راگەیاندنی ئەنجامی ئەم كەیسە لەدادگای عێراق بەهۆكاری سیاسی ئێستا راوەستاوە. دادگای بەریتانیا مانگی شوباتی ساڵی داهاتووی دیاریكردووە بۆ بڕیاردانی كۆتایی لەبارەی كەیسەكەی نێوان كۆمپانیا  (داینا ستی)‌و ئاشتی هەورامی. لە هیوای شۆڕشەوە بۆ هیوای نەوت هیوا ئاوات عەلی خاوەنی كۆمپانیای (داینا ستی) واتا ئەو كەسەی كە لە دادگای لەندەن سكاڵای لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركردووە، كوڕی (ئاوات قارەمانی)یە، كە فەرماندەیەكی دێرینی یەكێتییەو یەكێكە لە هاوڕێ نزیكەكانی شاسوار جەلال "شەهید ئارام" یەكەمین سكرتێری كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان. ئاوات قارەمانی كە سەرتیپی هێزێكی پێشمەرگەی یەكێتی بووە، لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا لەگەڵ خێزان‌و منداڵەكانیدا كوردستانی بەجێهێشتووە‌و چوەتە دەرەوەی وڵات، قارەمانی ساڵی 2006 یاردەوەرییەكانی خۆی لە كتێبێكدا بەناوی "رێگا باریكەكان" بڵاوكردەوە، یەكێك لە كتێبە پڕخوێنەرەكان بوو بەتایبەت بۆ ئەوانەی كە بەدوای ساغكردنەوەی مێژووی شۆڕشی كوردەوە بوون لە باشوری كوردستان. ئاوات قارەمانی لە كتێبی یادەوەرییەكانیدا باسی لەوەكردووە، "شەهید ئارام" لە رۆژانی سەرەتای شۆڕشی نوێدا لە ماڵەكەی ئەودا بووە لە گەڕەكی سەرشەقامی سلێمانی، لەوێوە بە نهینی سەركردایەتی رێكخستنەكانی كۆمەڵەی كردووە، ئەوكات كە "شەهید ئارام" لە ماڵی ئاوات قارەمانیدا بووە، هیوا منداڵێكی تەمەن پێنج ساڵان بووە، هەرزوو بەهۆی رێكخستنەكانی كۆمەڵەوە ناوی "ماو تسی تۆنگ" كەوتوەتە سەر زمانی. بەپێی گێڕانەوەی ئاوات قارەمانی، لەناو هاوڕێیانی كۆمەڵەدا هیوا نازناوی "قالە"ی لێنراوە‌و ناوی نهێنی ئەو سەردەمەی ئاوات قارەمانی خۆشی لەناو رێكخستنەكاندا "باوكی قالە" بووە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییە‌و بەر لە بەڕێوەچوونی دانیشتنی دادگای لەندەن لەسەر كەیسەكەی ئاشتی هەورامی، هیوا ئاوات قارەمانی خاوەنی كۆمپانیای (داینا ستی) لە سلێمانی بووە. هیوا دوای ئەوەی لەگەڵ خێزانەكەیدا لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردوو چوەتە ئەوروپا، بەزووی فێری زمان بووە‌و بڕوانامەی باڵای لەبواری كۆمپیوتەردا بەدەستهێناوە، هاوڕێیەتی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی كوڕی جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتیدا هەبووە، چاوساغی كوڕانی تاڵەبانی بووە لە دۆسیە یاسایی‌و ئابورییە هەستیارەكاندا، دواجار هیوای شۆڕش‌و كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان گەنجێكی هەڵكەوتووی لێ بەرهەم هات‌و لە هیوای شۆڕشەوە بوو بە هیوای نەوت‌و كۆمپانیایەكی لەبواری نەوتدا دروستكرد. ئاوات قارەمانی باوكی هیوا ئێستا لە سلێمانی دەژی، دوای جیابونەوەی نەوشیروان مستەفا لە یەكێتی، قارەمانی پەیوەندی بە بزوتنەوەی گۆڕانەوە كرد، بەڵام ئێستا لە بزوتنەوەی گۆڕان نیگەرانە‌و دانیشتووە‌و لەكاری حزبی دوركەوتوەتەوە. سەرەتای تێكەڵابوونی هیوا لە كەیسی نەوتدا لە هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ دەوروبەری ساڵی 2007، لەو ساڵەدا یەكێك لە كوڕەكانی مام جەلال دەكەوێتە كێشە لەگەڵ كۆمپانیایەكی كەنەدی بەناوی "ویسترن زاگرۆس"، ئەوكات كۆمپانیاكە كاری گەڕانی كردووە بۆ نەوت لەناوچەی گەرمیان‌و قەرەداغ، كاتێك كێشەكە ئاڵۆز دەبیێت، كۆمپانیاكە كەیسەكە دەباتە دادگایەك لە لەندەن، ماڵباتی تاڵەبانی ئەو سەردەمە سود لە تواناو لێهاتوویی هیوا ئاوات قارەمانی وەردەرگرن‌و لەرێگەی ئەو و كەسێكی ترەوە كەیسەكە دەبەنەوە، لەسەر داهاتی كەیسەكە، كێشە دروست دەبێت، نێچیرڤان بارزانی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی هەرێم دەستوەردان دەكات‌و بە پارە كێشەكە چارەسەر دەكات، ئیتر ئەمە بووە بە سەرەتای نزیكبونەوەی هیوا لە ماڵباتی تاڵەبانی، نەوت هیوا لە لەندەنەوە دەگەڕێنێتەوە بۆ سلێمانی. هیوا كە ئێستا سكاڵای لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركردووە‌و داوای (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو لە حكومەتی هەرێم دەكات، بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، هێندەی چاوی لەوەیە كارێك لە بواری نەوتدا لە هەرێمی كوردستان وەرگرێت، هێندە نیازی بردنەوەی كەیسەكەی دادگای نییە، ئەو چاوی لەوەیە بە رێككەوتنێك لە دۆسیەكە دەرچێت، بەڵام بەمەرجێك جێ پێی لەنەوتی كوردستاندا قایم بكات.   فایلی نەوت‌و جانتاكەی هەورامی (عەبدوڵا عەبدولڕەحمان عەبدوڵا) ئەمە ناوی تەواوەتی ئاشتی هەورامییە، ئەو پیاوەی تا ئەم ساتە یەكەم‌و كۆتا وەزیری نەوتە لە هەرێم‌و ماوەی (14) ساڵ وەزیری سامانە سروشتییەكان هەرێم بووە. مەسرور بارزانی بە فەرمانی ژمارە (4)، رۆژی 15ی تەمموزی ساڵی رابردوو بڕیاریداوە بە دانانی (ئاشتی هەورامی) بە یاریدەدەری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بۆ كاروباری وزە. مەسرور بارزانی لە فەرمانەكەیدا بۆ دانانی ئاشتی هەورامی بە یاریدەدەری خۆی، پشتی بە هیچ دەقێكی یاسایی نەبەستووە‌و ئاماژەی بە هیچ دەقێك نەداوە كە دەسەڵاتی ئەوەی پێببەخشێت كەسێك بكاتە یاریدەدەری سەرۆك وەزیران. لەماوەی 14 ساڵدا كە ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكان بوو، دۆسیەی نەوت لەناو جانتاكەیدا بوو، وەزارەتەكەی بینای نەبوو، پەرلەمان ئاگاداری وردەكاری نەوت نەبوو، لەدوای دروستبوونی كابینەی نۆیەمی حكومەتیشەوە بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، كەیسی نەوت هەر بە ناڕوونی ماوەتەوە. پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لەم كابینەیەشدا هەر لای پارتی مایەوە،  زیاتر لە ساڵێكە حكومەت دەستبەكاربووە، بەڵام هێشتا پارتی پۆستەكەی پڕنەكردوەتەوە. لەدوێنێوە كە وادەی بەڕێوەچوونی دانیشتنی دادگای لەندەن لەسەر كەیسەكەی نێوان كۆمپانیای (داینا ستی)‌و ئاشتی هەورامی ئاشكرابووە، لەلایەن بەرپرسانی پارتییەوە هەواڵی ئەوە راگەیەندرا كە پارتی چاوەڕوانی دەستپێكردنەوەی كۆبونەوەكان پەرلەمان دەكات‌و دەیەوێت پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان پڕبكاتەوە.  لەدوای دورخستنەوەی ئاشتی هەورامی لە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان، مەسرور بارزانی لەبری وەزیری سامانە سروشتییەكان (شێخ باز)ی سەرۆكی كۆمپانیای كار دەباتە ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانەوە، پێشبینی دەكرێت دواجار بازەكە بەسەر شانی شێخ بازەوە بنیشێتەوە‌و پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان وەربگرێت. ئاشتی هەورامی سەرەتا لەڕێگەی بەرهەم ساڵحەوە لە لەندەنەوە گەڕێنرایەوە بۆ هەرێمی كوردستان و پێشنیاز كرا بۆ پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، بەڵام دواتر ئاشتی هەورامی بووە یەكێك لە دۆستە نزیكەكانی نێچیرڤان بارزانی، بەدورخستنەوەی ئاشتی هەورامی لە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان، مەسرور بارزانی ویستی دەستی نێچیرڤان بارزانی لە كەرتی نەوتدا ببڕێت، بەڵام نەیتوانی بەتەواوەتی دەستبەرداری هەورامی ببێت، بەوپێیەی كۆدی نەوتی هەرێمی كوردستان‌و گرێبەستە نهێنییەكانی لەلایە. (درەو) زانیویەتی، ئاشتی هەورامی لە شاری لەندەن‌و لە بینایەكدا لە تەنیشت باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لە ناوچەیەكدا لە پشت كۆشكی (باكینگهام)، كارەكانی بەڕێوەدەبات‌و تائێستا مامەڵە بە دۆسیەی نەوتەوە دەكات. لەو بینایەدا كە دەوامی تێدا دەكات، ئاشتی هەورامی ژمارەیەك كارمەندی وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی لەبەردەستدا لەگەڵ راوێژكارێك بەناوی (مایكڵ هاوەرد) كە مانگانە بڕی (40 هەزار) دۆلار موچە وەردەگرێت. بەمدواییە ئاشتی هەورامی بەشداری لە كۆبونەوەیەكی ئۆنلاینی حكومەتدا كردووە، لە كۆبونەوەكەدا مەسرور بارزانی چەند جارێك و بە راشكاوی لەسەر پرسی نەوت رەخنەی توندی ئاراستەی ئاشتی هەورامی كردووە‌و  بەرپرسیارێتی بەشێكی لە دۆخی ئێستای هەرێمی كوردستانی خستۆتە ئەستۆی ئەو.    

(درەو): نەوتی هەرێمی كوردستان خاوەن سەروەری نییە‌و ئاشتی هەورامی‌و حكومەتی هەرێمی كوردستانیش هیچ پارێزبەندییەكیان نییە تا ئەوكاتەی دەیسەلمێنن، ئەمە بڕیاری ئەمڕۆ دادگای (هایپترەیشن) بوو لە لەندەن. یەكەمین دانیشتنی دادگا تایبەت بە كەیسی سكاڵای كۆمپانیای (داینا ستی) لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكان‌و یاریدەدەری ئێستا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ كاروباری وزە كۆتایی هات، كە ماوەی (2 كاتژمێرو 50 خولەك)ی خایاند. ئاشتی هەورامی خۆی بەشداری دانیشتنی دادگای نەكرد، لەبری خۆی پارێزەرێكی ناردبوو بەناوی (گراهام دینە). بەپێی ئەو زانیارییانەی كە (درەو) لە چەند سەرچاوەیەكەوە لەناو دانیشتنی ئەمڕۆی دادگای (هایپترەیشن) لە لەندەن دەستی كەوتووە، پارێزەرەكەی ئاشتی هەورامی هەوڵیداوە لە بنەڕەتەوە كۆتایی بە سكاڵاكەی كۆمپانیای (داینا ستی) بهێنێت‌و لە دادگای لەندەنەوە رەوانەی دادگاكانی ناوخۆی عێراقی بكاتەوە، بەپێیەی نەوتی هەرێمی كوردستان خاوەنی سەروەری خۆیەتی‌و ئاشتی هەورامیش وەكو یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ كاروباری وزە خاوەنی پارێزبەندییە، بەڵام لەم هەوڵەدا سەركەوتوو نەبووە. تیمی ئاشتی هەورامی لەوەدا سەركەوتوو بوون لە یەكەم دانیشتنی دادگادا رێگەیان نەدا تیمی پارێزەرانی كۆمپانیا (داینا ستی) بۆچوونی یوسف محەمەد سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان داخڵی ناو دانیشتنی دادگا بكەن تایبەت بە شایەتیدانی ئەو لەبارەی پۆستەكەی ئاشتی هەورامییەوە. لەو شایەتیدانەدا بۆ كۆمپانیای (داینا ستی)، یوسف محەمەد باسی لەوەكردووە لە هەرێمی كوردستان پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت هیچ یاسایەكی نییە، بۆیە پاڵپشتییە یاساییەكان لە نمونەی "پارێزبەندی" نایگرێتەوە.  كێشەی گەورەی سەرۆكی دادگا لەگەڵ ناونیشانی ئاشتی هەورامیدا بووە، پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتی هەرێم كە ئاشتی هەورامی ئێستا ئەو پۆستەی هەیە، بۆ سەرۆكی دادگا وەكو پۆستێكی خاوەن پارێزبەندی، قایلەكەر نەبووە، بۆیە سەرۆكی دادگاكە بڕیاریداوە، لە پێنج هەفتەی داهاتوودا لەسەر ئەم كەیسە هەردوولا (واتە تیمی پارێزەرانی ئاشتی هەورامی‌و تیمی پارێزەرانی كۆمپانیای دینا ستی) هەریەكەیان دوو كەسی شارەزای خۆیان وەكو شایەتحاڵ بهێننە ناو پرۆسەكەوە بۆ یەكلاكردنەوە بابەتە كێشەلەسەرەكان. سەركەوت شەمسەدین ئەندامی پەرلەمانی عێراق یەكێك لەو كەسانە بوو كە بەشێوەی "ئۆنلاین" بەشداری دانیشتنەكەی دادگای كرد، لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) وتی:" لە دانیشتنی دادگادا من لەڕێگەی پارێزەری كۆمپانیای داینا ستی-یەوە دوو بەڵگەم خستەڕوو، یەكەم نەوتی هەرێم خاوەنی هیچ سەروەرییەكی عێراق نییە، بەبەڵگەی ئەوەی حكومەتی عێراق ساڵی 2015 لەدادگای تێكساسی ئەمریكا سكاڵای لەسەر فرۆشتنی نەوتی هەرێم تۆماركردووە‌و سكاڵاكەی بردوەتەوە، بەڵگەی دووەمیش سكاڵایەكی حكومەتی عێراق بوو كە ساڵی 2012 لەسەر ئاشتی هەورامی‌و حكومەتی هەرێم تۆماریكردووە لەبارەی نایاسایبوونی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمەوە، ئەم دۆسیەیە بەهۆكاری سیاسی ئێستا راوەستاوە‌و نەگەیشتوەتە ئەنجام". دانا نەقی كە رۆژنامەنوسێكی كوردە، یەكێك لەو كەسانە بووە بەشێوەی "ئۆنلاین" بەشداری لە دانیشتنی دادگاكەدا كردووە، ئەو بە (درەو)ی راگەیاند، دانیشتنی ئەمڕۆی دادگا بۆ پرساندن بوو، دادگا مۆڵەتی پێنج هەفتەی بە هەردوولا داوە بۆ ئەوەی هەریەكەیان دوو كەسی شارەزا بهێنن لەسەر كەیسەكە‌و خەڵكانی ئاسایی لە هەرێمی كوردستان داخڵی پرۆسەكە بكرێن‌و قسەی خۆیان بكەن، دادوەر لای روون نەبوو لە داهاتوودا پۆستی ئاشتی هەورامی چی لێدێت".  كۆمپانیای (داینا ستی پترلیۆم) كە كۆمپانیایەكی لۆكاڵییە‌و گەنجێك بە ناوی (هیوا ئاوات) سەرۆكایەتی دەكات، رۆژی 14ی ئابی 2019 لە دادگای شاهانەی بەریتانیا سكاڵایەكی لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركرد‌و لە سكاڵاكەیدا ئاشتی هەورامی تۆمەتبار دەكات بەوەی داوای بەرتیلی لێكردووە‌و بەهۆی ئەوەی بەرتیلی نەداوە كێشە بۆ گرێبەستێكی دروستكراوە بۆ كاركردن لە دوو كێڵگەی نەوتی هەرێمی كوردستان. كۆمپانیای (داینا ستی) كە سكاڵای لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركردووە، دەڵێ پشكەكانی كۆمپانیایەكی ئیسپانی (ریپسۆڵ) لە هەردوو كێڵگەی (كوردەمیر)و (تۆپخانە) كڕیوەتەوەو بڕیاربوو لەو دوو كێڵگەیەدا كار بكات، بەڵام ئاشتی هەورامی رێگری لێكردووە‌و دەستوەردان‌و رێگری نایاسایی كردووە‌و داوای پشكی گرێبەستەكەی لێكردووە بە بەهای 20% بۆ 30%. كۆمپانیای ( داینا ستی) داوای قەرەبووی (ملیارێك و 500 ملیۆن ) دۆلار لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات

ئامادەكردنی: رۆژان محەمەد رەشید   بەشی یەكەم:  لەمزگەوتێكی بێدەنگ‌و كش‌و ماتدا، تەرمی محەمەدی چوار ساڵان لەناو تابووتێكدا دانراوەو ئامادە كراوە بۆ ناشتن، سەرەداوێكی بچووك بەس بوو بۆ ئەوەی پەردە لەسەر راستی چیرۆكەكە هەڵبمەڵێت. ئەو رۆژنامەنووسەی ئەم بەدواداچوونەی ئامادەكردووە كاتێك كفنەكەی محەمەدی لێكردەوە، بینی شوێنەواری لێدان‌و برین بەجەستەیەوە دیارە، ئەمەش تەواو گومانی خستە سەر چۆنێتی مردنی منداڵەكە، پاش ئاگاداركردنەوەی لایەنە پەیوەندیدارەكانیش، لەرێی پشكنینە پزیشكییەكانەوە دەركەوت كە محەمەد بەمردنێكی ئاسایی نەمردووەو كوژراوە. 80%ی منداڵان توندوتیژیان بەرامبەر دەكرێت راپۆرتێكی بڵاوكراوەی رێكخراووی یونسێف، ئاماژە بەوەدە دەكات (80%)ی منداڵانی عێراق تووندوتیژیان بەرامبەر ئەنجامدەدرێت. لەسەرانسەریی هەرێمی كوردستانی عێراقدا، ، هیچ داتاو ئامارێكی وورد بەردەست نییە لەسەر رێژەی تەواوەتی ئەو منداڵانەی كە  تەمەنیان لەنێوان (سفر بۆ 18) ساڵدایەو رووبەڕوویی تووندوتیژی دەبنەوە لەلایەن خودی خێزانەكانیانەوە. بەڵام لەمیانەی ئەو بەدواداچوونەی كە رۆژنامەنووسەكەی رێكخراویی "نریج" ئەنجامیداوە، لەماوەی (3) ساڵ‌و نیودا، لەسەر دۆسێی (تووندوتیژیی خێزانی بەرامبەر بەمنداڵەكانی خۆیان) دەستی گەیشتووە بە (700)چیرۆكی توندوتیژی كە لەبەشی ئەرشیفیدا پارێزراوە. ئەمە جگە لەوەی تائێستا هیچ یاساییەكی تایبەتمەند سەبارەت بە"پاراستنی مافەكانی منداڵ" بوونی نییە، هەرچەندە وەكو رەشنووسیش پێشكەشی پەرلەمانی كوردستان كراوە، بەڵام لەناو رەفەكانی پەرلەماندا تەنها وەكو مەرەكەبی سەركاغەز ماوەتەوەو تۆزی لەسەر نیشتووەو نەكراوە بەیاسا. (ن) باوەژنی محەمەدە، پاش ئەوەی دەستگیركرا، راستەوخۆ دانی بەوەدا نا كە لەكاتی شوشتنی محەمەددا جامێكی كێشاوە بەسەریداو بوراوەتەوە، دوای ئەوەش كە بردوویەتی بۆ نەخۆشخانە لەوێ‌ هەرچەندە بەهۆش خۆی هاتووەتەوە، بەڵام دوای رشانەوە گیانی سپاردووە. ئەمەش لەروویی پزیشكیەوە نیشانەیەكی روونە بۆ خوێنبەربوونی ناوەكی (نزیف داخلی).  ئەگەرچی بەڕێوبەرایەتی (بەرەنگاربوونەوەیی تووندوتیژیی دژی ئافرەت/خێزان)  لەزۆربەی هەرە زۆری شاروشارۆچكەكانی هەرێمی كوردستاندا نووسینگەی هەیە‌و تایبەتە بەتوندوتیژیە خێزانییەكان‌و تاوانلێكراو دەتوانێت سكاڵای یاسایی تۆماربكات لەتۆمەتبارەكە، بەڵام ئەمە دەرمانێكە تیماری ئەو دەردی توندوتیژیانە ناكات كە بەرامبەر بە مناڵ ئەنجامدەدرێت لەناو خودی خێزانەكاندا، چونكە زۆربەی كات مناڵ ئەو بوێری‌و هێزو توانایەی نییە كە خۆیی بچێت‌و سكاڵا تۆماربكات دژی ئەو ئەندامەی خێزانەی كە توندتیژیی بەرامبەر ئەنجامداوە یان ئەنجامی دەدات. ئەمە هۆكاری سەرەكییە كە وادەكات تووندوتیژیەكە بۆ ماوەیەكی زۆر دوورو درێژ بەبێدەنگی‌و نهێنی بمێنێتەوە، بەمەش یان ژیانی مناڵەكە بەتەواوەتی دەكەوێتە مەترسیەوە یاخود دەمرێت. چیرۆكی ئەشكەنجە  یوسف  یەكێك بوو لە ئەو مناڵانەی كە بۆ ماوەی دوو مانگ بەبێ جل‌و هیچ راخەرێك بەزنجیر لەحەوشەی ماڵەكەیاندا بەسترابووە، رۆژانە ئەشكەنجەی زۆر دەدرا، بەشێوەیەك كە شوێنەواری برین بەسەرتاپای جەستەیەوە دیارە، لەو ماوەیەدا خواردنی تەواوی ڕۆژەكەی یوسف تەنیا كەمێك نان‌و ماست بووە، هەر بەم هۆیەشەوە كێشی ئەو منداڵە تەمەن (10) ساڵانە تەنیا (9) كیلۆ بوو. لەكاتێكدا بەپێی پێوەرە  تەندروستیە جیهانییەكان منداڵێكی ئاسایی ئەگەر تەمەنی (10) ساڵ بێت، ئەبێت كێشی لەنێوان (31 بۆ 32)كیلۆدا بێت.  لەڕووی تەندروستیەوە، ئەو منداڵانەی  كە توندوتیژیان بەرامبەر دەكرێت، هەمیشە كێشیان زۆر كەمەو گەشەی جەستەییان باش نییە لەچاو تەمەنی خۆیان‌و منداڵانی هاوتەمەنیان كە تووندوتیژیان بەرامبەر ناكرێت، زۆربەی هەرە زۆری كاتیش تووشی بەدخۆراكی دەبن، چونكە باش خزمەت ناكرێن‌و خواردنی باشیان پێنادرێت.  یوسف لەگێڕانەوەكەیدا بۆ (نریج) بەمشێوەیە باسی لەسەرگوزشتەی ژیانی خۆیكرد: "داكم ئەمنی خۆش ناوێت‌و كە لەكنی بووم ژیانم زۆر ناخۆش بوو، بەدارماسحەی لێ دەدام‌و لێ نەدەگەڕِا بڕۆمە ژوورێ، بێ عاریم بكردبایەو نەكردبایە ئەو هەر لێیدەدام‌و خوشك‌و براكانم ئەمنیان دەدی‌و هیچیان نەدەگوت، ئەمن جلكم لەبەر نەبوو، بەشەوان گەلێك دەترسام‌و زۆرجاران میزم دەكرد بەخۆما، نەیان دەناردم لۆ مەكتەبێ‌و ئەو زنجیرەیان لەپێ كردبووم‌و ئەمنیان بەستبووەوەو بێزیان لێ دەكردمەوەو نەدەهاتنە كنم، زڕ بابیشم لەدەوامێ بوو ئەمنی دەدەدی كە دەهاتەوە هیچی نەدەكرد، ئەمنیان لەخوێندن دەركردیە". نیوە شەوی وەرزی زستان بوو، كارزانی تەمەن (6) ساڵ، لەدەرەوەی ماڵەكەی خۆیان لەپشت دەرگاكەوە وەستابوو، بەپێی بێ‌ پێڵاوو هەردوو دەستی لەسەر سنگی توند كردبوو، لەدرزی دەرگاكەوە بەگریانەوە هاواری دەكرد "تخوا دایە باوە، دەرگاكە بكەنەوە زۆر سەرمامەو ئەترسم". ئێستا كارزان تەمەنی (9) ساڵەو هێشتا ئەوانەی بیرنەچووەتەوە كە بەرامبەری كراوەو  دەڵێت "باوكمم خۆش ناوێت" بەپێی زانستی دەروناسی هەرمناڵێك لەلایەن باوانیەوە رووبەڕووی تووندوتیژی ببێتەوە ئەوە لەگەڵ باوانیدا پەیوەندییەكی باش‌و گەرموگوڕو بەسۆزی نابێت. هەرچەندە یوسف‌و كارزان بەختیان هەبوو بەوەی لەلایەن دراوسێكەیانەوە هەواڵ درا بەلایەنە پەیوەندیدارەكان، بەڵام مەرج نییە هەموو مناڵێك چانسی ئەوەی هەبێت كەسێك ڕزگاری بكات. ئاكار ناوێكی خوازراوی ئەو كوڕەیە كە سەرتاپای جەستەی پڕە لەشوێنەواری ئەشكەنجەدانی كۆن‌و تازە، بەقوڵپی گریانەوە دەیگێڕایەوەو دەیوت "دوای جیابوونەوەی دایك و باوكم، كەوتینە ژێر دەستی باوەژنەكەم، ئەوە سێ‌ ساڵە هەموو خەڵكی گوندی گۆپتەپە گوێیان لەدەنگی هاوارو قیژەی ئێمەیە بەدەست باوەژنەكەمەوە، ئاسەواری برینەكەشیان دەبینی، بەڵام واخۆیان پیشان دەدا كە نەیان بینیوەو نازانن، ئەو كاتەی داوای یارمەتیمان بكردبایە ئەیانوت قەیچێكە باوك‌و دایكتانە وانەبێت پەروەردە نابیت". بەڵام ئەو تاكە كەسێك نیە لە ماڵەكەدا تووندوتیژیی بەرامبەر كرابێت بەڵكو دوو خوشكەكەی تری شوێنەواری ئەشكەنجەدان بەسەرتاپایانەوە دیارەو تەنانەت خوشكە گەورەكەیی چاوی لەدەست داوەو زمانیشیان بڕیوە. دایكی محەمەد ئاماژەیی بە ئەوەكرد كە"، هیچ پارە و ئیش و كارێكم نییە، تا مناڵەكانم بەخێوبكەم" زۆربەی كات هەموو دەوروبەری ئەو مناڵەی كە توندوتیژیی بەرامبەر بەكاردەهێنرێت لەلایەن خێزانەكەیەوە، ئاگاداری بارودۆخی منداڵەكەن، بەڵام هیچ لایەنێكی پەیوەندیداریی لێ ئاگادار ناكەنەوە‌و بەهانای مناڵەكەوە ناچن‌و رزگاری ناكەن لەتوندوتیژیەكە، هەموو جارێكیش ئەو منداڵانەی كە ژیانیان كەوتووەتە مەترسیەوە یان مردوون بەهۆكاریی تووندوتیژیی خێزانیی تاكە مناڵێك نین لەماڵەكەدا تووندوتیژیان بەرامبەر كرابێت. ئەحمەد سالار ئەو كوڕەیە كە دوای مردنی دایكی، خۆی‌و خوشكەكەی دەكەونە ژێردەستی باوەژنەكەی، پاش هەڵاتنی لەماڵ‌و رێكردنی بۆ ماوەی زیاتر لە(2) رۆژ سەرەنجام لەتاو ئازاری جەستەی‌و برسیەتی لەناو كەلاوەیەكدا، بەخەیاڵی  دایكەمردووەكەیەوە چاوی لەیەك ناوە.  ساڵێك پێش ئەوەی ئەحمەد لەماڵەوە رابكات، هەمان بارودۆخیش بەسەر خوشكەی هاتبوو. هێڵی بەدواداچون ئەوانەی توندوتیژییان بەرامبەر دەكرێت، نەك هەر زۆرجار خزم‌و كەسوكارو دەرودراوسێ بەهانایانەوە نایەن، بەڵكو خۆیشیان بەئاسانی دەستیان ناگات بەلایەنە پەیوەندیدارەكان. هاوڕێكەی شەیمای تەمەن (17) ساڵ، ئەو كچەی كە لەلایەن براكەیەوە (7) گولەی پێوەنراوە، باسی لەوەكرد كە پێش ئەوەی  ئەو رووداوە بەسەر شەیمادا بێت پەیوەندیی كردووە بە"هێڵی فریاكەوتنی منداڵان 116" بەڵام وەڵامی پەیوەندیەكەیان نەداوەتەوە، بەهانایەوە نەچوون. لەمیانەی ئەم بەدواداچوونەدا دەركەوت كە "هێڵی فریاكەوتنی منداڵان 116"  تەنیا لەرۆژانی یەكشەممان تاوەكو پێنجشەممان لەكاتژمێر (8:00)ی بەیانی تاوەكو (5:00)ی دواینیوەڕۆ وەڵامی پەیوەندیەكان دەدەنەوە، لەدوای ئەو كاتەوە هێڵەكە دادەخرێت،  هەرچەندە بۆ ئەوەی كە (24) كاتژمێر كارابكرێت هێڵەكە تەنیا پێویستی بە دوو فەرمانبەر هەیە. ئەوەی سەیرە ئەوەیە كە بەشێك لەو منداڵانەی توندوتیژیان بەرامبەر ئەنجام دەدرێت دەبرێنە نەخۆشخانەكان، لەلایەن پزیشك‌و كارمەندانی نەخۆشخانەوە راپۆرت نانووسن‌و لایەنە پەیوەندیدارەكان ئاگادار ناكەنەوە. محەمەدی تەمەن (4) ساڵ یەكێكە لەو نموونانەی كە هەرچەندە براوەتە نەخۆشخانە، بەڵام بەبێ ئاگاداركردنەوەی لایەنە پەیوەندیدارەكان لەبوونی حاڵەتێكی گوماناویی، تەرمەكەی رادەستی خانەوادەكەی كراوە، بەڵام لەلایەن رۆژنامەوانی ئەم بەدواداچوونەوە راستی بابەتە ئاشكراكرا. خوشكە تەمەن (3) ساڵانەكەی محەمەدیش، شوێنەواری گازگرتن‌و برین...هتد بەجەستەیەوە دیارە، كە لەتاو برسیەتی‌و ئەشكەنجەكاندا بەهیچ شێوەیەك نەیدەتوانی چاو بكاتەوە‌و تەنیا بەزۆر دەیتوانی كەمێك بنوزێنێت. لەبنكەی پۆلیسی كەركوكدا باوكی (م) خەریكی تەواوكردنی رێكارەكانە بۆ ئەوەی بەكەفالەت ئازاد بكرێت، هۆكاری دەستگیركردنەكەی ئەوە بووە كە ئێوارەی پێشووتر بەكێبڵ لە(م)ی داوە لەبەر ئەوەی درەنگ لەیارییكردن گەڕاوەتەوە، ئەوكاتەشی كە بەدەم ڕێگاوەبوو دەگەڕایەوە بۆ ماڵ بەزەردەخەنەیەكەوە وتی "من كاتی خۆی باوكم لەوە خراپتر لێ داوم، مناڵ بەشەق‌و بۆكس‌و تێهەڵدان نەبێت خۆ تێناگات لەقسە، ئەوەم بۆیە كرد بۆ ئەوەی پەروەردەی بكەم". بەڵام ئەمە تاكە بیركردنەوەی باوكی (م) نییە، بەگشتی خێزانەكان پێیان وایە، كە بەكارهێنانی تووندوتیژیی بەرامبەر بەمناڵ ئامرازێكە بۆ پەروەردەكردن ، ئەمە جگە لەوەی بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ كلتور كە نەوە بۆ نەوەیەكی تر ئەم بیركردنەوەیە گواستراوەتەوە، بەشێكی تریشی پەیوەنی هەیە بەوەی كە خێزانەكان بەگشتی هۆشیاریی تەواوەتیان نییە سەبارەت بەخراپی لایەنی بەكارهێنانی توندوتیژیی بەرامبەر بەمناڵ. ئەو كاتەیی كە دایكی (م) بردی بۆنەخۆشخانە بۆتیماركردنی برینەكانی، پۆلیس بەتەكنیكێك باوكیان هێناو دەستگیریانكرد، ئەگەر نا زۆربەی هەرە زۆری ئەو مناڵانەی كە تووندوتیژیان بەرامبەر ئەنجامدەدرێت، كەیسەكانیان ناهێنرێتە دادگا، بەڵكو بەنهێنی لەناو خێزانەكەیاندا دەهێڵدرێنەوە. بینایی هاوژین ئەو كچە تەمەن (7) ساڵەیە كە لەناو قوتابخانەكەدا جیاوازتر لەهەموو منداڵەكانی تر لەسوچێكدا بەبێدەنگی دانیشتووەو تێكەڵی منداڵەكانی تر نەدەبوو، لەكاتی نزیكبوونەوە لێی‌و ووردبوونەوە، شوێنەواری داخكردن بەدەستیەوە دەبینرێت،  كاتێك رۆژنامەنووسی ئەم بەدواداچوونە لەباوانی تەمەن (10) ساڵانی برای بینایی كۆڵییەوە كە لەهەمان قوتابخانە بوو، بینی شوێنەواری داخكردنیش بەجەستەیی ئەویشەوە دیاربوو. دایكی بینایی لەدادگایەو كۆتا دانیشتنیەتی بۆ جیابوونەوەیی لەگەڵ مێردەكەی بەهۆی ئەو توندوتیژیانەی كە بەرامبەر بەمنداڵەكانی دەیكات، ، سەبارەت بەداخكردنی مناڵەكانی وتی "من دایكیانم ئاین ئەو حەقەم پێ ئەدات كە لێیان بدەم ئەگەر نوێژ نەكەن، زۆر لاساریش بەلێدان نەبێت بێدەنگ نابن.." مەلا سەلام حەسەن، پێشنوێژو وتابێژ لە مزگەوتی تانجەرۆ، لەقەزای كەلار ئاماژەیی بەوەكرد كە خێزان مافی ئەوەی هەیە  لەمنداڵ بدات ئەگەر نوێژ نەكات. ناوبراو وتی "پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم دەفەرموێ‌: ((مروا أولادكم بالصلاە لسبع واضربوهم علیها لعشر وفرقوا بینهم فی المضاجع)). رواه أحمد فی المسند وأبو داود (حدیپ صحیح)) واتە بەمنداڵەكانتان بڵێن لەتەمەنی حەوت ساڵیدا نوێژ بكەن، لەسەر نوێژ نەكردن لەتەمەنی دە ساڵیدا لێیان بدەن". سارا ناوی خوازراوی ئەو كچەیە كە لەخانەی بێسەرپەرشتانی سلێمانیەو لەگەڵ چوار  خوشك‌و براكەی تری باسی لەوەكرد كە "باوكم دەیدا لە دایكم، دایكیشم بەرە بووە گیان من، منیش دەستم دەكرد بەلێدانی خوشكە بچووكەكەم، ئەویش لەدوایی لێدانەكەی من بەرەبووە گیانی براكەم". بەكارهێنانی تووندوتیژیی بەشێوەیەكی گشتی، بەتایبەتی تووندوتیژیی خێزانی بەرامبەر بە مناڵ وەكو ڤایرۆس وایە كە لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی تر دەگوازرێتەوە تاوەكو وای لێ دێت بەناو هەموو كۆمەڵگا رۆئەچێت‌و ئەبێت بەبەشێك لەكەلتور. هەر بۆیە پێویستە دامەزراوەیی تایبەتمەند دابمەزرێت بۆ پرسی توندوتیژیی خێزانی بەرامبەر بەمناڵەكانی خۆیان،  جیابكرێتەوە لە جۆرەكانی تری تووندوتیژیی خێزانی بەگشتی، رێكارە یاساییەكانیش بۆ رووبەڕووبوونەوەی بەپێی تایبەتمەندیی مناڵ بێت،  ئەمەجگە لەوەی كە دەبێت یاسایی تایبەتمەند دابنرێت  بۆ "پاراستنی مافەكانی مناڵ" لەپرۆژە یاساییەكی گەورەدا بەناویی یاسای "دڵنیایی هاریكاریی دەستەبەریی كۆمەڵایەتی". •    ئەم بەدواداچوونە لەلایەن تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەوانی بنکۆڵکاری بەرهەمهاتووە.  

راپۆرت: هێمن خۆشناو  چەند رۆژێكە دیمانەیەكی ڤیدیۆی (جۆن بایدن) كاندیدی پارتی دیموكرات بۆ سەرۆكایەتی ئەمریكا كە بەر لە هەشت مانگ ئەنجامدراوە تۆڕە كۆمەلایەتیەكانی توركیای تەنیوەتەوە. بەمەش دەسەڵات و میدیای توركیا نیگەران بووە، لە كاردانەوەشیاندا بە ئاشكرا پشتگیری مانەوەی (دۆناڵد ترەمپ) دەكەن.  جۆن بایدن لەم ڤیدیۆیەدا كە دیمانەیەكە لەگەڵ چەند سەرنووسەرێكی (نیوۆڕك تایمز)، لە 16 كانوونی یەكەمی 2019 ئەنجامیداوە و لە ناوەڕاستی مانگی كانوونی یەكەمی 2020 پەخش كراوە (لەگەڵ ئەم پۆستە بڵاودەكرێتەوە) لەبارەی توركیا باس لەم سیاسەتە دەكات كە دەیگرێتەبەر لە ئەگەری سەركەوتنی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكادا:  "پێویستە لە بەرامبەر ئەودا (مەبەستی ئەردۆغانە) هەڵوێستێكی جیاوازتر بگرینەبەر. دەبێت بە ئاشكرا پشتگیری لە سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆن بكەین. پێویستە پشتگیری لەو كوردانە بكەین كە دەخوازن لەناو كاری پەرلەمانیدا جێبگرن. دەبێت لەدژی ئەو شتانە دەنگ هەڵبڕین كە پێمانوایە هەڵەیە. پێویستە باجی كردەوەكانی بدات.  دەربارەی ئەوەی چەند جۆرە چەكێكی پێ بفرۆشین یان نەفرۆشین، ئامادەبین هەندێك باج بدەین.  پێموایە دەبێت وەكو رابردوو بكەین، پشتگیری لە ئۆپۆزسیۆن بكەین تا بتوانین ئەردۆغان بە دۆڕاندن بدەین. نەوەكو بە كودەتا بەڵكو بە هەڵبژاردن.  ئەردۆغان و پارتەكەی هەڵوەشاوەتەوە. لە ئیستانبۆڵ لێكترازاوە. باشە ئێمە چی بكەین؟ دابنیشین و ئاڵای تەسلیمبوون هەڵكەین؟ دەبێت ناچار بكرێت لە مەسەلەی كورد ملكەچی بنوێنێت".  بایدن، بەر لەوەی ببێتە كاندیدی سەرۆكی ئەمریكا، بۆ ماوەی هەشت ساڵ لە لوتكەی ناوەندی بڕیاردانی ئەمریكا جێی گرتووە. بۆیە ئەگەر كاندیدی سەرۆكایەتی ئەمریكاش نەبێ، یان بە مەبەستی كەمپینی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەم قسانەی نەكردبێ، دیسان هەڵوێستەكانی گرانیەكی خۆی دەبێت و مایەی هەڵوەستەكردن و شڕۆڤەكردنە. بۆچی ڤیدیۆكە سەر لەنوێ دەبێتە رۆژەڤ؟ تورك پەندێكی پێشینانی هەیە كە دەڵێت:" لە رووی زەمانەوە واتادارە". بە لەبەرچاوگرتنی هۆكاری بە رۆژەڤكردنی ڤیدیۆكە بۆ جاری دووەم دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە حەوت مانگ بەسەر بڵاوكردنەوەی بۆ یەكەم جار، دەكرێت كاردانەوەی توندی میدیا و دەسەڵاتدارانی ئاكەپە، بۆ ئەم ڤیدیۆیە، بە هەوڵەكانی ئاكەپە لە قەڵەم بدەین.  بۆ گۆڕینی رۆژەڤی سەرەكی ناوخۆی توركیا بە تایبەتی بارودۆخی خراپی ئابووری، هەڵكشانی رێژەی هەژاری و بێكاری. میدیای ئاكەپە لە ماوەی رابردوودا، بۆ دوورخستنەوەی نیگای خەڵك لەبارەی ئەم بارودۆخە زیرەكانە دوو رۆژەڤی سەختەیان دروست كرد و خەڵكیان پێ خەریك كرد. یەكەم جار گۆڕینی (ئایا سۆفیا) لە مۆزەخانە بۆ مزگەوت، پاشانیش گوایە (موحەڕەم ئینجە) كاندیدی پێشووی پارتی گەلی كۆمار (جەهەپە) لە پارتەكەی جیادەبێتەوە و پارتێكی دیكە دروست دەكات، كردە رۆژەڤ. بەڵام ئەم ڤیدیۆیە رۆژەڤە سەختەكانی ئاكەپەی پووكاندەوە و جارێكی دیكە نیگای رای گشتی توركیای راكێشایە سەر رۆژەڤی سەرەكی ئەم وڵاتە كە بریتیە لە كێشەی بارودۆخی سەختی ئابووری و سیاسەتی ناحەكیمانەی دەسەڵاتی ئەردۆغان لەناوخۆ و دەرەوەی توركیادا.  لەهەمان كاتدا ڤیدیۆكەی بایدن ئاماژەیە بە هەڵكردنی رەشەبایەكی توند دژ بە توركیا لە ئەگەری سەركەوتنی ئەم فیگوڕە 78ساڵیە. دوورنیە ئاكەپە لەوە دڵنیا بێت، كە ئەگەر بایدن بگەڕێتەوە كۆشكی سپی، ئەو قەڵغانە لەسەر توركیا هەڵدەگرێت كە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا دایناوە.  ئەردۆغان خۆی دەكاتە ئەكتەری هەڵبژاردنی ئەمریكا! ركابەری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا بۆ ئەردۆغان و ستافەكەی رووداوێكە كە بە درێژایی مێژوو حكوومەتەكانی توركیا رووبەڕوی نەبوونەتەوە.  سەر لەنوێ بە رۆژەڤكردنی ڤیدیۆی دیمانەكەی بایدن لەگەڵ نیوۆرك تایمز، بەخوێندنەوەی دەسەڵاتدارانی تورك ئاماژەیە بە هەڵدانەوەی حسابی ساڵانی رابردوو. ئەم ڤیدیۆیە رۆژانی سێگۆشەی ئۆباما –كلنتۆن – بایدن بەبیر ئەردۆغان دەهێنێتەوە. هەر بۆیە لەو كاتەی هێشتا پڕۆسەی هەڵبژاردن لە ئەمریكا چەند مانگێكی ماوە، هەردوو ركابەر، هەموو كارتەكانیان لەدژی یەك نەخستۆتەگەڕ، بەرپرسانی تورك، بەشەو و بەڕۆژ هێڕش دەكەنە سەر پارتی دیموكرات و جۆن بایدن.  بەشێك لە سیاسەتمەدار و لایەنگرانی ئاكەپە لەناوخۆی ئەمریكادا لە پێناو بەدەستهێنانی رەنتخۆری و دڵخۆشكردنی ئەردۆغان لەسەر پڕۆفیلی لاپەڕەكانیان لە سۆشیال میدیادا وەكو (تەرەمپچی) خۆیان بەناو دەكەن. بەرزكردنەوەی دروشمی (لایەنگری ترەمپ و دژبەری بایدن) لەلایەن ئەم كەسانە، قومارێكی دیكەی نوێی ئەردۆغانە. دەیسەلمێنێ كە سەركۆماری توركیا زۆر شتی خۆی بە دووبارە سەركەوتنی ترەمپ دەبەستێتەوە.  لەناوخۆی توركیاشدا رۆژنامەكانی (میللەیەت و توركیا) كە زۆر نزیكن لە ئاكەپە لایەنگری خۆیان بۆ ترەمپ دووپات دەكەنەوە و تۆمەتی پشتگیریكردنی تیرۆر دەدەنە پاڵ بایدن.  ستافەكەی ئۆباما ترسی ئەردۆغان زیاتر دەكات! لە ئەگەری سەركەوتنی جۆن بایدن لە هەڵبژاردنی داهاتوودا، پێشبینی دەكرێت لە رۆژانی یەكەمینیدا، چەندین ئاگاداری و وریا كردنەوە ئاراستەی توركیا بكات. كە ئەمەش سەرەتایەكە بۆ ئاڵۆزتر كردنی پەیوەندی واشنتن – ئەنقەرە.  هەروەها چاوەڕێ دەكرێت، بەڕێوەبەرایەتی بایدن لە مەسەلەكانی (ئێف – 35)، (ئێس – 400)، هەروەها مەسەلەی پشتگیریكردنی كورد لە ( سوریا، عێراق و توركیا) پێچەوانەی ئەردۆغان بیر بكاتەوە، ئەمەش ئەردۆغان ناچار دەكات تا هەوڵەكانی چڕتر بكاتەوە و خۆی بكاتە ئەكتەرێكی پێشبڕكێی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا.  ئەگەر بایدن لە رووی ئیجرائیەوە زۆر توندیش نەبێت، ئەوە گومانی تێدانیە، كە بەهۆی كڕینی سیستەمی مووشەكی (ئێس – 400) لە رووسیا گەماڕۆی (CAATSA) بەسەر توركیا بسەپێنێ و تا كۆتایی 2021 یشدا بڕیاری دوایی دەربارەی دۆسیەی هاڵك بانك ئاشكرا بكات، كە پێشبینی دەكرێت بە توركیا ناچاری پێ ژماردنی ملیۆنان دۆلار بكات.  بایدن لە دیمانە و گفتەكانیدا چەندین جار بە راستەوخۆ باسی لە ستافەكەی باراك ئۆباما سەرۆكی پێشووی ئەمریكا كردووە، رایگەیاندووە لە ئەگەری سەركەوتنی لە ململانێی سەرۆكایەتیدا پشت بەو ستافە دەبەستێت و دەیانگەڕێنێتەوە كۆشكی سپی. ئەمەش گرفتێكی دیكە بۆ ئەردۆغان دروست دەكات، ئەوەندەی دیكە ئەردۆغان لە بایدن هار دەكات.  بەهۆی دوو هۆكاری سەرەكی ئەردۆغان نەفرەت لە ستافەكەی ئۆباما دەكات: یەكەمینیان: ئەم ستافە لەدوای 2014 و سەرهەڵدانی داعش رۆڵی سەرەكی هەبووە، لە هاوكاریكردنی كوردانی سوریا، جا ئەم هاوكاری كردنە لە رووی پێدانی چەك بێت یان مەسەلەی دیكە. ئەردۆغان باش دەزانێ ئەگەر هیلاری لە هەڵبژاردنی پێشووی ئەمریكا تووشی شكست نەبووایە، زۆر زەحمەت بوو ئەمریكا چرای سەوزی بۆ هەڵكات و بتوانێ سەرێكانیێ و گرێ سپی لە باكووری رۆژهەلاتی سوریادا داگیر بكات.  دووەمینیان: ستافی ئۆباما – بایدن، پەیوەندی تۆكمەیان هەیە لەگەڵ گولەنیەكان. لە مەسەلەی ئیدارەی دەوڵەت و جومگە سەرەكیەكانی دەوڵەت لە توركیادا تا رادەیەكی دیار نزیكن لە دونیابینی گولەنیەكان.  ئایا بایدن (مێكگۆرك) دەگەڕێنێتەوە؟ ئەوەی زیاتر لەم مەسەلەیەدا پەیوەندی بە كورد هەبێت: گێڕانەوەی ستافی سەردەمی باراك ئۆبامایە بۆ كۆشكی سپی، لە ئەگەری سەركەوتنی (بایدن) دا. ئایا بایدن ئەم بەڵێنەكەی جێبەجێ دەكات و لە جێبەجێكردنی سیاسەتەكانی پشت بە ستافەكەی ئۆباما دەبەستێت؟ هەروەها لە ئەگەری جێبەجێكردنیدا، ئایا بایدن (برێت مێكگۆرك) نوێنەری پێشووی سەرۆكی ئەمریكا لە هاوپەیمانیەتی نێودەوڵەتی دژ بە داعش دەگەڕێنێتەوە كۆشكی سپی؟  ئەگەر ماكگۆڕك بگەڕێندرێتەوە، بێگومان پەیوەندی ئەمریكا – كورد لە پەیوەندیەكی تەسكی رۆژانە دەچێتە قۆناخێكی نوێ، ئەمەش بە قازانجی دۆزی كورد دەشكێتەوە!  

 راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف  قەرزە كەڵەكەبووەكانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی پێشووی حكومەتی هەرێمی كوردستان، مانگانە بڕی (20 بۆ 37 ملیار) دینار لەو (320 ملیار) دینارە دەبات كە عێراق بڕیاریداوە بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی بنێرێت، ئەمە قەرزێكی تری بەجێماوی نێچیرڤان بارزانییە كە دەبێت ئێستا مەسرور بارزانی ئامۆزای لەسەردەمی قەیرانێكی قورستردا بیگەڕێنێتەوە. رێككەوتنێكی نوێ دوای گۆڕینەوەی (12) پێشنیازی جۆراوجۆر بۆ رێككەوتن‌و هاتوچۆی وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەغداد، دواجار بەنێوەندگیرییەكی بەرهەم ساڵح‌و فوئاد حسێن، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە پەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا گەیشتنە رێككەوتن. بەپێی رێككەوتنەكە، حكومەتی عێراق بۆ ماوەی مانگەكانی (ئاب، ئەیلول، تشرینی یەكەم)، هەر مانگێك بڕی (320 ملیار) دینار بە حكومەتی هەرێم دەدات، واتا بەغداد تەنیا بۆ سێ مانگ پارەكە بە هەرێم دەدات‌و دوای ئەوەی دەبێت هەردوولا بۆ بودجەی ساڵی 2021 رێككەوتنێكی نوێ بكەن. قەرزی بانكەكان  بەپێی ئەو رێككەوتنەكەی كە لەنێوان حكومەتی كازمی‌و مەسرور بارزانیدا كراوە، هاوشێوەی بودجەی ساڵی 2019، حكومەتی عێراق مانگانە بڕی (12 ملیار) دیناری لە بەشە موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەبڕێت بۆ دانەوەی ئەو قەرزانەی كە كابینەی پێشووی حكومەت (كابینەی نێچیرڤان بارزانی) لەكاتی قەیرانی دارایی یەكەمدا بە قەرز لە بانككە بازرگانییەكانی وەرگرتووە.  لە یاسای بودجەی 2019دا بەپێی رێككەوتنی نێوان بەغداد‌و هەرێم، حكومەتی ناوەند مانگانە بڕی (453 ملیار) دیناری بۆ هەرێم دەنارد، بەڵام بەرلەوەی پارەكە رادەستی حكومەتی هەرێم بكرێت، مانگانە بڕی (12 ملیار) دیناری قەرزی بانكەكانی لێدەبڕدرا‌و ئەوەی بە پوختی بۆ حكومەتی هەرێم دەمایەوە بڕی (441 ملیار) دینار بوو. بڕینی (12 ملیار) دیناری قەرزی بانكە بازرگانییەكان گواستراوەتەوە بۆسەر (320 ملیار) دیناری رێككەوتنە نوێیەكە، واتا لەكۆی ئەو (320 ملیار) دینارەی كە بۆ ماوەی مانگەگانی (ئاب، ئەیلول، تشرینی یەكەم) بەغداد بۆ هەرێمی دەنێرێت، بەر لە گەیشتنی مانگانە بڕی (12 ملیار) دیناری لێدەبڕدرێت‌و (308 ملیار) دیناری بۆ حكومەتی هەرێم دەمێنێتەوە.   قەرزەكەی بانكی TBI سەرباری قەرزی بانكە بازرگانییەكان كە مانگانە (12 ملیار) دینار لە موچەی فەرمانبەران دەبات، قەرزێكی تریش هەیە كە بەهەمان شێوەی میراتی نێچیرڤان بارزانییە‌و بۆ مەسرور بارزانی ماوەتەوە‌و دەبێت ئێستا لەسەر بەشە موچەی فەرمانبەران لە بەغداد  بیداتەوە.  بەپێی رێككەوتنەكەی نێوان مستەفا كازمی‌و مەسرور بارزانی، دەبێت لەماوەی (35) رۆژدا حكومەتی هەرێم‌و بەغداد بگەنە رێككەوتن لەسەر میكانیزمی چۆنیەتی گەڕاندنەوەی ئەو قەرزانەی بانكی TBI كە لەسەر حكومەتی هەرێم كەڵەكەبوون.  قەرزەكانی بانكی TBI كە لەلای حكومەتی هەرێمە چییە‌و چۆن كراوە ؟ ئەم قەرزە كە ئێستا كەوتوەتە سەر شانی حكومەتی هەرێم، هاوشێوەی زۆربەی قەرزە كەڵەكەبووەكانی تر مێژووەكەی بۆسەردەمی كابینەی پێشوو دەگەڕێتەوە، كە بەكۆی گشتی (27 ملیار) دۆلارە. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، قەرزەكەی بانكی TBI بریتییە لە ژمارەیەكی زۆر چەكی بانكیی بێ رەسیدی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەی پێشوو داویەتی بە بەڵێندەران‌و بەڵێندەرانیش لە بازاڕدا چەكەكانیان فرۆشتوەتەوە. بانكی TBI دواتر لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا ئەو چەكە بێ رەسیدانەی وەرگرتووە‌و پارەكەی بەڵێندەرانی خەرجكردووە، كۆی پارەی ئەو چەكە بێ رەسیدانە كە بانكە عێراقییەكە بە قەرز لەسەر حكومەتی هەرێم بۆ بەڵێندەرانەی خەرجكردووە بڕەكەی (3 ملیارو 914 ملیۆن) دۆلارە. بانكی TBI كە بانكێكی هاوبەشی نێوان كەرتی تایبەت‌و حكومەتە، ئێستا داوای قەرزەكەی لە حكومەتی هەرێم دەكاتەوە، حكومەتی عێراق گێڕانەوەی قەرزی ئەم بانكەی لە رێككەوتنەكەیدا كردووە بە مەرج لەسەر حكومەتی هەرێم. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، بانكی TBI داوا دەكات حكومەتی هەرێم مانگانە بڕی (100 ملیۆن) دۆلاری ئەو قەرزانەی بۆ بگەڕێنێتەوە، ئەگەر هەرێم مانگانە (100 ملیۆن) دۆلار بداتەوە، كۆی قەرزەكە بە (40) مانگ كۆتایی دێت. بەڵام حكومەتی هەرێم دەیەوێت مانگانە بڕی (8 ملیار) دینار بگەڕێنێتەوە بۆ بانكی TBI، بەمشێوەیە كۆی قەرزەكە بە (500) مانگ كۆتایی دێت واتا (41 ساڵ)، بانكەكە بەمە قایل نییە. دانوستانەكانی داهاتوو دیاری دەكات لەنێوان ئەو (100 ملیۆن) دۆلارەی بانكەكە داوای دەكات لەگەڵ ئەو (8 ملیار) دینارەی كە حكومەتی هەرێم دەیەوێت مانگانەی بیداتەوە، هەردوولا لەسەر چ بڕەپارەیەكی مانگانە رێكدەكەون. بەڵام بەپێی زانیارییە بەراییەكان، پێشبینی دەكرێت بانكی TBI بە (25 ملیار) مانگانە قایل بێت. پارەكەی بەغداد دوای لێدەركردنی قەرزەكان ئێستا دوای لێدەركردنی قەرزی بانكە بازرگانییەكان كە مانگانە (12 ملیار) دینارە لەگەڵ  قەرزەكەی بانكی TBI كە حكومەتی هەرێم داوا دەكات مانگانە (8 ملیار) بداتەوە، بەتێكڕا (20 ملیار) دینار لە بەشە پارەكەی هەرێم لە بەغداد دەبڕدرێت‌و بە پوختی (300 ملیار) دیناری بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەمێنێتەوە.  خۆ ئەگەر دانەوەی قەرزەكانی بانكی TBI لە (25 ملیار) دیناری مانگانەدا جێگیر بكرێت، ئەوكات مانگانە لەكۆی (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد بڕی (283 ملیار) دیناری بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەمێنێتەوە. گەڕانەوەی قەرزەكانی بانكی TBI مەرجە لەسەر حكومەتی هەرێم‌و دەبێت جێبەجێ بكات، بەپێچەوانەوە حكومەتی عێراق ئامادە نییە مانگانە بڕی (320 ملیار) دینارەكە بخاتەسەر حسابی حكومەتی هەرێم. بەرپرسانی عێراق بە حكومەتی هەرێمیان راگەیاندووە كە رێككەوتنەكە یەك پاكێجە‌و دەبێت هەموو جێبەجێ بكرێت، سەرباری ئەو مەرجانەی كە لەسەر هەرێمی كوردستان دانراوە، هێشتا لایەنە شیعەكان دژی رێككەوتنەكەی مستەفا كازمین لەگەڵ مەسرور بارزانی، بەشێكی ئەم دژایەتییەش پەیوەندی بە نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنی پێشوەختەوە هەیە لە عێراق.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت چەندین سەردانی قوباد تاڵەبانی‌و وەفدەكەی بۆ بەغداد بەبێ ئاكامی مانەوە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت خۆی بە تەلەفۆنێك لەگەڵ مستەفا كازمی رێككەوتنی كرد، بەڵام یەكێتیش بێ ئاگا نەبوو، بەر لە مەسرور بارزانی، مستەفا كازمی رێككەوتنەكەی بۆ لاهور شێخ جەنگی رونكردوەتەوە، لەم راپۆرتەدا (درەو) وردەكاری رێككەوتنی نێوان حكومەتی بەغداد‌و هەرێمی كوردستان لەبارەی بەشە پارەی مانگانەی هەرێمەوە كە بڕەكەی (320 ملیار) دینارە، بڵاودەكاتەوە. بە تەلەفۆنێك حەل كرا ! ئەوەی بەچەندین سەردانی وەفدی حكومەتی هەرێم بەسەرۆكایەتی قوباد تاڵەبانی چارەسەر نەكرا، ئەمشەو بە یەك تەلەفۆن چارەسەر كرا. ئەمشەو مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بە تەلەفۆن قسەیكرد. لەم پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا مستەفا كازمی بڕیاریدا مانگانە بڕی (320 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت لەبەرامبەر ئەوەی هەرێم مانگانە رێژەی 50%ی خاڵە سنورییەكان رادەستی بەغداد بكات. رێككەوتنەكە مەرجێكی تێدایە بۆ هەرێمی كوردستان، مەرجەكە ئەوەیە هەرێم قایل بێت بەوەی عێراق فەرمانبەرانی چاودێری دارایی عێراق بنێرێتە دەروازە سنورییەكانی هەرێم بۆ ئەوەی چاودێری كارەكانیان بكەن. دیالۆگەكەی كازمی‌و مەسرور بارزانی بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە لەچەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لە بەغداد‌و هەولێر دەست (درەو) كەوتوون، پەیوەندییە تەلەفۆنییەكەی نێوان مستەفا كازمی‌و مەسرور بارزانی لەسەر داوای فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق‌و بەنێوەندگیری بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق ئەنجامدراوە.   سەرەتای چیرۆكەكە بەوە دەستیپێكردووە، پاشنیوەڕۆی ئەمڕۆ مەسرور بارزانی، فوئاد حسێنی ناردەیتە لای مستەفا كازمی‌و داوای دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكانی لێكردووە، مستەفا كازمی رازی نەبووەو بە فوئاد حسێنی وتووە پێشتر تۆ بە نوێنەرایەتی مەسرور بارزانی لە كۆبونەوەكە بویت‌و رێككەوتووین، بەڵام مەسرور بارزانی پەشیمان بوەتەوە.  دواجار لەسەر داوای بەرهەم ساڵح‌و فوئاد حسێن، مستەفا كازمی قایل كرا بەوەی بە تەلەفۆن لەگەڵ مەسرور بارزانی قسە بكات، فوئاد حسێن بەتەلەفۆن مەسرور بارزانی بۆ مستەفا وەرگرتووەو بەوشێوە هەردوو سەرۆك وەزیران پێكەوە قسەیان كردووە. (درەو) زانیویەتی، لە پەیوەندییە تەلەفۆنییەكەدا مستەفا كازمی بە مەسرور بارزانی وتووە:" خۆتان یەكلا بكەنەوە، ناكرێت جارێك رێكبكەون‌و دواتر بەیاننامە دەربكەن‌و پەشیمان ببنەوە !!".  مەسرور بارزانی وتویەتی:" جەنابی سەرۆك وەزیران وای دابنێ ئەو بەیاننامەیەمان هەر دەرنەكردووە". مستەفا كازمی وتویەتی:" من ئامادەم 320 ملیار دینار بنێرم، بەڵام دەبێت 50%ی داهاتی خاڵە سنورییەكان بنێرن‌و فەرمانبەرانی چاودێری دارایی‌و دەستەی گومرگەكانی بەغداد بێنە خاڵە سنورییەكانی هەرێم". مەسرور بارزانی وتویەتی:" ئێمە رازین‌و لەم مانگەوە 50%ی داهاتی خاڵە سنورییەكان دەنێرین‌و بە هەموو مەرجەكان رازین، دوای گەڕانەوەتان لە گەشتەكەتان بۆ ئەمریكا، وەفدی هەرێم دەنێرینە بەغدادو لەوێ لەسەر میكانیزمی مانەوەی فەرمانبەرانی چاودێری دارایی‌و دەستەی گومرگەكان گفتوگۆ بكەن، هەرچەندە ئێمە رازی بە ناردنی فەرمانبەرانی ئەو دوو دەزگایەی عێراق، بەڵام با لەسەر شێوازی كاركردن‌و مانەوەی ئەو فەرمانبەرانە رێكبكەوین".  بەمشێوەیە كازمی‌و مەسرور بارزانی گەیشتنە رێككەوتنێك بەرایی لەبارەی بەشە بودجەی هەرێم بەبێ ئەوەی هەرێم نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات. (درەو) زانیویەتی، لە چەند رۆژی رابردوودا بەرپرسانی هەرێمی كوردستان داوایان لە ئەمریكیەكان كردووە فشار لە بەغداد بكەن بۆ ئەوەی بەشە پارەی مانگانە بۆ هەرێم بنێرێت، ئەمریكییەكان وتویانە:" كازمی وازی لە نەوت هێناوە، ئێوە گومرگیان رادەست نەكەن، ئێمە ناتوانین فشار لە كازمی بكەین".    یەكێتی ئاگاداری رێككەوتنەكەیە (درەو) زانیویەتی، دوێنێ شەو مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بە تەلەفۆن لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان قسەی كردووە. لەو پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا، مستەفا كازمی، هاوسەرۆكی یەكێتی ئاگاداركردووە لەوەی مانگانە بڕی (320 ملیار) دینار بۆ حكومەتی هەرێم دەنێرن، بەمەرجێك قەیل بن بەوەی كارمەندانی چاودێری دارایی‌و گومرگەكانی عێراق بچنە دەروازە سنورییەكانی هەرێم. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لاهور شێخ جەنگی رایگەیاندووە، ئەوان وەكو یەكێتی ئامادەن كارمەندانی چاودێری دارایی عێراق لە دەروازە سنورییەكان جێگیر بكرێن‌و بەشێوەیەكی بەردەوامیش بمێننەوە، واتە یەكێتی بەپێچەوانەی پارتییەوە مەرجی لەسەر هاتن‌و مانەوەی چاودێرە عێراقییەكان نییە.   دوای چی ؟ رێككەوتنی نێوان مەسرور بارزانی‌و مستەفا كازمی دوای شەڕە بەیاننامەیەك هات كە لەنێوان وەزارەتی دارایی عێراق‌و وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێمدا رویدا. سەرەتای پەرەسەندنەكان دوای ئەوەهات، رۆژی سێشەممەی رابردوو لە كۆشكی كۆماری عێراق بە ئامادەبوونی بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق، عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق كۆبونەوەیەك كرا‌و لەو كۆبونەوەیەوەدا فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق بەنوێنەرایەتی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بەشداری كرد. ئەمە دواین دانیشتنی زنجیرەیەك كۆبونەوە بوو كە هەفتەی رابردوو ئەنجامدرا بەمەبەستی ئەوەی حكومەتی عێراق‌و حكومەتی هەرێم بگەنە رێككەوتن. لەدواین كۆبونەوەدا (واتە كۆبونەوەكەی رۆژی سێ شەممەی رابردوو)، مستەفا كازمی رەزامەندی دەربڕی مانگانە بڕی  (320 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت لەبەرامبەر ئەوەی هەرێم مانگانە رێژەی 50%ی داهاتی خاڵە سنورییەكانی بەبێ داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات، بەڵام ئەمە بەمەرجی ئەوەی فەرمانبەرانی چاودێری دارایی‌و دەستەی خاڵە گومرگییەكانی عێراق بچنە دەروازە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان‌و چاودێری كارەكانیان بكەن، لەو كۆبونەوەیەدا فوئاد حسێن بە نوێنەرایەتی مەسرور بارزانی رەزامەندی دەربڕی لەسەر پێشنیازەكە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتیش سەرەتا قایل بوو.  بڕیاربوو رۆژی 11ی ئەم مانگە رێككەوتنی نێوان بەغداد‌و هەرێم رابگەیەنرێت، بەڵام رۆژی 12ی مانگ مەسرور بارزانی پەشیمان بووەوە‌و رازی نەبوو بە ناردنی فەرمانبەرانی چاودێری دارایی‌و دەستەی خاڵە سنورییەكانی عێراق بۆ دەروازەكانی هەرێمی كوردستان، ئەمە رەوتی دانوستانەكانی گەڕانەوە بۆ خاڵی سفر. دوای ئەمە وەزارەتی دارایی عێراق لە بەیاننامەیەكدا سەرسوڕمانی خۆی لەبارەی بەیاننامەی حكومەتی هەرێم راگەیاند كە تێیدا باسی لەوەكردبوو حكومەتی عێراق ئامادە نییە موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بدات. وەزارەتی دارایی عێراق باسی لەوەكرد، ئەوان داوایانكردووە بەپێی ماددەی 114ی دەستور، چاودێری گومرگەكانی هەرێم بكەن، بەڵام هەرێم نەرمی نەنواندووە‌و ئەمە هۆكاری ئەوە بووە نەگەنە رێككەوتن. وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێمی كوردستانیش لە وەڵامدا وتی:" ئیدارەدانی گومرگەكان لە هەرێم پێچەوانە نییە لەگەڵ ماددەی 114ی دەستوور و بە تەواوی پێوەی پابەندبووین. بەڵام دارایی عێراق رەتیكردووەتەوە لەوبارەیەوە كار بە دەستوور بكرێت و پێچەوانەی دەستوور و سیستمی فیدراڵی و لەسەر بنەمای ناوەندێتی رەفتاری كردووە. كێشەكە ئیدارەی گومرگ نییە، بەڵكو كێشەی هەوڵدانی دەسەڵاتی ناوەندە بۆ ئیستغلالكردنی رەوشی ئابووری لە هەرێمی كوردستان و وروژاندنی هەست و سۆزی فەرمانبەران بۆ هێنانەدی روانگەی خۆی لە بارەی سەپاندنی ئیرادەی خۆی بەسەر هەرێمی كوردستاندا". مەسرور بارزانی چۆن پاشگەز بووەوە ؟ بەیاننامەی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم ناردنی چاودێرانی عێراقی بۆ دەروازە سنورییەكانی هەرێم بە سەپاندنی ئیرادەی بەغداد بەسەر هەرێمدا ناودەبرد، ئێستا چۆن مەسرور بارزانی قایل بوو بەوەی چاودێرانی عێراقی بێنە دەروازەكانی هەرێم. چەند هۆكارێك لەپشت قایلبوونی مەسرور بارزانییەوە بوون بە پێشنیازەكەی كازمی كە ئەمانەن: * كازمی لە دوو رۆژی داهاتوو بە گەشتێك دەچێتە ئەمریكاو دوای دیدار لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ بە هێزو پشتیوانییەكی زیاترەوە دەگەڕێتەوە عێراق‌و ئەوكات رێككەوتن لەگەڵی رەنگە ئەستەم تر بێت. *  ئەمریكییەكان بە حكومەتی هەرێمیان راگەیاندووە لەگەڵ بەغداد بگاتە رێككەوتن.  * بەهۆی نەبوونی موچەوە، رۆژ لەدوای رۆژ لەناوخۆی هەرێم فشاری شەقام‌و لایەنە سیاسییەكان لەسەر حكومەتی مەسرور بارزانی زیاتر دەبێت. * ئەم رێككەوتنە هەمیشەیی نییە‌و تاوەكو رۆژی 2020/12/31 كاری پێدەكرێت‌و ئەوكات لە پرۆژەیاسای بودجەی 2021دا هەرێم‌و بەغداد رێككەوتنێكی نوێ دەكەن‌و حكومەتی مەسرور بارزانی بۆ دەربازبوون لە قەیرانی موچە دەتوانێت تا ئەوكاتە بەرگەی مەرجەكەی بەغداد بۆ ناردنی چاودێر بۆ دەروازەكان بگرێت.  

راپۆرتی عەلی حەمە ساڵح بۆ حكومەت ئەم لێكۆڵینەوەیە تایبەتە بە گرفتی خاڵە سنوریەكان بەگشتی، چەندین مانگ كاری تێدا كراوەو سود لە دەیان بەڵگەنامەو شاهید و سەرچاوەی فەرمی وەرگیراوە، جگە لە دەستنیشانكردنی گرفت و گەندەڵییەكان چارەسەری پێویستیش خراوەتەڕوو. بە كاركردن بەم پێشنیازانە مانگانە لە نێوان 150 بۆ 170 ملیۆن دۆلار دەگەڕێتەوە خەزێنەی حكومەتی هەرێم، نرخی تێچونی كاڵا لەسەر هاوڵاتیان هەرزاندەبێت، پیشتیوانی بەرهەمی ناخۆی دەكرێت و ئاسایشی هەموان پارێزراو تر دەبێت. ماوەیەكی زۆرە سەرقاڵی بەدواداچونین، ئەم راپۆرتە لە 6/12/2019 ئامادەكراوە، بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان رەوانە كرا بە واژووی یاسایی ئەندامان بۆ ئەوەی دانیشتنی پەرلەمانی لەبارەوە بكرێت، بەڵام پاش هەشت مانگ چاوەڕوانی ئەم دانیشتنە نەكرا. لە 15/8/2020  دوایەمین پێداچونەوە كراوە. یەك: كاری نایاسایی و قاچاخی: كاری نایاسایی و قاچاخی لە زۆربەی خاڵە سنورییەكان دەكرێت، هەریەكە بە فۆڕم و شێوازی خۆی. هەموو ئەو كاڵایانەی قەدەغەیە هێنانیان بە ئاسانی دەهێندرێنە ژورەوەو هەندێك جاریش دەبرێنە دەرەوە. 1-مەرزی باشماخ، ماوەی یەك ساڵە بووە بە ناوەندێكی گەورەی قاچاخچێتی، ئەو كاڵایانەی كە رێگا پێدانیان قەدەغەیە لەم مەرزەوە داخڵدەكرێت، كاڵا قەدەغەكراوەكان لە خەتی ئاسایشەوە دێن و بە هیچ پرۆسەیەكی گومرگدا تێناپەڕن، گرنگترین ئەو كاڵایانەی بەقاچاخ دێن، ئۆتۆتمبیلی مۆدێل نرم كە بەفەرمی داخڵناكرێت. هێلكەو جگەرەو توتنی نێرگەلەو دوگی حەیوان و قۆخ و پیاز و خەیار و جگەرو مریشك..........هتد. نوسینگەی قاچاخی دانراوە بازرگانەكان دەچن لە نوسینگەكان بەپێی ئەو نرخەی دانراوە پارەكە دەدەن، بۆنمومە دوگی حەیوان 30 هەزار دۆلار و هێلكە 12 هەزار دۆلار و خەیار 4 هەزار دۆلار. بەپێی ئەو لێكۆڵینەوەی ئێمە كردوومانە قەبارەی قاچاخی لەباشماخ نزیكەی 35 ملیۆن دۆلاری مانگانەیە. 2- وەلید: خاڵی سنوری وەلید 36 كیلۆمەتر لە زاخۆوە دورە، بەشێكی زۆری ئاڵگۆڕی بازرگانی لەگەڵ رۆژئاوادا لەم خاڵەوە دەكرێت،  لەم خاڵی سنوریە كۆمپانیای ستێر باڵا دەستە لە دیوی هەرێمی كوردستان و لە دیوی ڕۆژئاواش پەیەدەیە دوو كەس سەرپەرشتی دەكات (عەلی شێر‌و عەبد ئێزیدیە) . بازرگانی بە شیش و چیمەنتۆو دەرمان و جۆرەكانی خۆراك و مەڕ و نەوتی رۆژئاواو .... هتد دەكرێت و كەمترین داهاتی بۆ حكومەتی هەرێمە. 3- سمێلكا(خابور) بڕیار بەدەست لەم خاڵە سنوریە كۆمپانیای ستێرە و ئەوان بڕیاری بازرگانی و هێنان و بردن دەدەن. 4- پەروێزخان: لە مانگی 7ی 2020 ەوە قاچاخی لەم خاڵە سنورییە بەشێوەیەكی مەترسیدار و بەرفراوان دەستی پێكردووە نوسینگەی قاچاخی لە گەرمیان و سلێمانی دانراوە، هێلكەو مریشك و ئۆتۆمبیلی خوار مۆدیل و دوگی حەیوان ...... هتد  بەرپرسانی ئەمنی دەروازەكە كار ئاسانی بۆ هەموو ئەم قاچاخیانە دەكەن. 5: ئیبراهیم خەلیل: بەپێی بەدواداچونی ئێمەو قسەكردن لەگەڵ چەند كارمەند و بازرگانێك چەندین گرفت لەم خاڵی سنوریە هەیە، گۆڕینی كاڵایەك بە كاڵایەكی دیكە لە پێناو گومرگێكی كەم، لەوانە: گۆڕینی جگەرەی گرانبەها بە ئیسی ، گۆڕینی حەب و دەرمانی پزیشكی بەكاڵای دیكە، گۆڕینی ئۆتۆمبیلی شەش پستۆن بە چوار پستۆن، چەندین زانیاریشمان دەستكەوتووە كاڵای قاچاخ لەم سنورەش داخڵ بوون، لەوانە مریشكی توركی كە زیاتر لەشەش مانگە قەدەغەیەو پاش بەدواداچون لە وەزارەتی كشتوكاڵ دەركەوت كەسێك بەناوی ئەبو نور داخڵی دەكات. بەپێی زانیاری چەند بارەهەڵگرێك بۆ ئەوەی گومرگی كەمتر بدرێت جگەرەو مەشروب و دەرمان كراون بە ئارد و گومرگ نزیكەی 90% كەمیكردووەو بەڕێگای كەسێك كراوە ناوی هێرش بەرواری و هاوارە. گرفتی سەرەكی ئیبراهیم و خەلیل و حاجی ئۆمەران كۆمپانیاكانە( لەبەشی كۆمپانیاكان بە وەردی باس دەكرێت) . قاچاخی بە ئەندازەیەكی مەترسیدار زیادی كردووە، دوای گفتوگۆ لەگەڵ ژمارەیەك بازرگانی جگەرە، وتیان : ئێستا 95% جگەرە بە قاچاخ دێت و نوسینگەی قاچاخیەكەش لە بازاڕی جگەرەیەكەیە. چارەسەر:  1-خەتی ئاسایش لەسەرجەم خاڵە سنورییەكان دابخرێت. 2-پۆلیسی گومرگ بەهێز و تۆكمە بكرێت و میلاكی پێویستی بۆ دابینبكرێت، هەر بەشێك لە پۆلیسی گومرك هاوكاری قاچاخچێتی كرد، رەوانەی دادگا بكرێت. 3-هیچ خاڵێكی سنوری نافەرمی نەمێنێت. 4- ئەو گرفتەی لە مەرزە سەرەكیەكاندا هەیە لە لاوەكیەكان بەزیادەوە هەیە، پێویستە ئەوانیش بە باشی كۆنتڕۆڵ بكرێن. دوو:  كۆمپانیاكانی خاڵە سنورییەكان.  لە دەرەوەی هەموو پرۆسەیەكی یاسایی لە پێدان مۆڵەت و بوونی پێوستی، لەسەرجەم خاڵە سنورییەكان، چەندین كۆمپانیا سەرقاڵی وەرگرتنی پارەن بە ناوی جیاوازەوە. بەشێك لەمانە هەر پێویست نییەو تەنیا بۆ كۆكردنەوەی پارەیە، بەشێكی دیكەی ئەركی دەوڵەتە. ئیبراهیم خەلیل و حاجی ئۆمەران 1-    راگەیاندنی گومرگی، بۆ كۆمپانیای كۆریدۆر، كاغەزێكی ئاساییەو پێشتر حكومەت دەیكرد و هیچ گرفتێكی نەبوو لە مانگی 9ی 2019ەوە دراوە بەم كۆمپانیایەو بۆهەر كاغەزێك 15 هەزار دینار وەردەگرێت. 2-    كۆمپانیای ستار، بۆ دڵنیایی ئیجباری لە ئیبراهیم خەلیل و حاجی ئۆمەران دراوە تەنیا 10% بۆحكومەتە.. 3-    مەنفێست25 دلار، لە ئیبراهیم خەلیل بۆ جبل نهزە لە حاجی ئۆمەران بۆ اشراقات العوادە . 4-    سكانەر، 50 دلار وەردەگیرێت بۆ كۆمپانیای هانداون 80% بۆ كۆمپانیاو 20% بۆ حكومەت. 5-    تەعقیم بۆ 10 دۆلار لە هەر ئۆتۆمبیلێك وەردەگیرێت، 85% بۆ كۆمپانیاو 15% بۆ حكومەت. 6-    پشكنینی خۆراك و كاڵا، هەردوو دەروازەكە لەگەڵ كۆمپانیای نیوستاندەر كردوویانە، بۆ هەر ئۆتۆمبیلێكی شەحن بڕی 100 هەزار دینار وەردەگیرێت. بۆ هەر بارهەڵگرێك بڕی 100 هەزار دینار وەردەگیرێت. هەر بارهەڵگرێك هیچ جۆرە پشكنینێكی نەوێت 150 هەزار دیناری لێوەردگیرێت، تەنیا سەرەتاكانی بۆ مۆردەكرێت. بۆ هەر پشكنینێكی فیزیایی و كیمیای و بایلۆجی بەجیا پارە وەردەگیرێت. 7-    كۆمپانیای سەربەخۆ كە وەزارەتی ناوخۆ لە 13/1/2019 رێگای پێداوە،  بۆ  دروستكردنی هەر تابلۆیەكی كاتی بڕی 15 هەزار دینار وەردەگرێت. 8-    لە حاجی ئۆمەران چەند رێگایەكی تر هەیە بۆ وەرگرتنی پارە لە ئیبراهیم خەلیل نیە، كۆمپانیای شەو ڕۆژ بۆ هەر حاڵەتێك 25 دۆلار وەردەگرێت بەناوی كۆمپانیای گەشتیاری و ئەركی دیار نیە. 9-    كۆمپانیایەك بەناوی سبكەبار لە هەر ئۆتۆمبیلێكی ترانزێت 50 دۆلار وەردەگرێت، 70% بۆ كۆمپانیا 30% بۆ حكومەت. 10-    لە خاڵی سنوری حاجی ئۆمەران كۆمپانیای شەو رۆژ، بەناوی نۆژەنكردنەوەی كۆمەڵگاكەوە 25 دۆلار لە هەر بارهەڵگرێك وەردەگیرێت ( ئێرانی و عێراقی)، زیاتر لە چەند مانگێكە بەردەوامە، پرۆسەكە دراوە بە كۆمپانیایەك و هیچ كارێكی نەكردووە. جگە لە وەرگرتنی پارە بەناوی گەراجانە. 11-    لە ئیبراهیم خەلیل هەندێك كار هەیە لە هیچ خالێكی سنوری دیكە نیە، كۆمپانیای ئەنتەرتیك لەسنوری ئیبرایهم خەلیل بۆ چێككردنەوەی كاڵا بزاندرێت هاوتایە لەگەڵ كارگە بنەڕەتییەك، بۆ هەر بەراوردێك 700 بۆ 2000 دۆلار وەردەگرێت، ئەگەر رۆژانە 500 بەراورد بكات، داهاتەكەی 9 ملیۆن دۆلارە، پاش ئەم بەراوردەش هەمان كۆمپانیا سی پارەی دیكە بەناوی پشكنینی فیزیایی و كیمیاوی و بایۆلۆجی وەردەگرێت!!! داهاتی ئەمیش مانگانە نزیكەی 3 ملیۆن دۆلارە؟ 12 – گۆڕپانی (بەتون كوردستان) لە ئیبراهیم خەلیل، رۆژانە نزیكەی 1800 ئۆتۆمبیل لەم گۆڕپانە پشكینینی بۆ دەكرێت و بە ئیجباری 55 دۆلار وەردەگیرێت و بڕێكی زۆر گازویلیان پێدەفرۆشرێت. 13-رۆژانە ژمارەیەكی زۆر ئۆتمبیلی نەفەر هەڵگر تێدەپەڕن و بۆ هەر یەكێك 25 دۆلار وەردەگرن، رۆژانە زیاتر لە هەزار حاڵەتە. 14- ئەمە جگە لەوەی پێشتر چەندین كاڵا بەناوی سوریاوە داخڵدەكرێت وەك ترانزێت 20% گومرگ دەدەن، بەڵام نەڕۆشتون بۆ سوریا. باشماخ و پەرویزخان 1- بەناوی مەنەفێستەوە بۆ (نقل البری) بەبێ‌ ئەنجامدانی هیچ كارێك چەند كۆمپانیایەك پارەیەكی زۆر لە ئۆتۆمبیلەكان وەردەگرن، بۆ نمونە : كۆمپانیای (اشراقات العواد) كە مەنەفێستی (نقل البری ) دەبڕێت و تائێستا نازاندرێت گرێبەستی لەگەڵ كێدا هەیە، بۆ هەر وەسڵێكی مەنەفێست 25 دۆلار وەردەگرێت، هیچ نوسینەگەیەكی لە خاكی ئێراندا نیەو تەنیا پارە وەردەگرێت. 2-چەند كۆمپانیایەكی دیكەی نەوتی مەنەفێست دروستدەكەن بۆ تانكەری نەوت و هەر مەنەفێستێك كە كاغەزێكەو مۆرێكی لێدەدەن 25 دۆلار وەردەگرن، لەكاتێكدا حكومەت خۆی دەتوانێت ئەم كارە بكات و هیچ ئەرك و تێچونێكی نیە. 3--دڵنیایی ئیجباری، دراوەتە كۆمپانیای دڵنیا، لە 5 هەزار دینارەوە بۆ 20 هەزار دینار لە هەر ئۆتۆمبیلێك وەر دەگیرێ، دڵنیای نابێت بە ناچاری بێت و بۆ 24 كاتژمێر بێت و كەس قەرەبوو نەكرێتەوە. 4- كۆمپانیایەكی ئێرانی بۆ هەر بارهەڵگرێك دێتە هەرێمی كوردستان بڕی 50 دۆلار وەردەگرێت بەناوی ترانزێت، بەرپرسانی خاڵە سنورییەكانیش نازانین ئەم پارەیە بۆچی وەردەگیرێت. 5-كۆمپانیای ئەستێرەكان و ئاسمانی كوردستان، بڕی 5هەزار دینار لە هەر هاوڵاتیەكی ئێرانی وەردەگیرێت بەناوی (خبر وصول) كارێكی تەواو نایاساییەو هیچ خزمەگوزارییەك پێشكەش ناكات 6- بەفەرمانی ئەنجومەنی وەزیران، راگەیاندنی گومرگی دراوەتە كۆمپانیای رۆژان، بۆ هەر راگەیاندنێك بڕی 15 هەزار دینار وەردەگرن لە 10/9/2019 ەوە كەوتووەتەكار، لەكاتێكدا پێشتر حكومەت خۆی بێ‌ بەرامبەر و بەشێوەی ئەلیكترۆنی ئەم راگەیاندنەی دەكرد. 7-كۆمپانیا سەربەخۆ، بۆ  دروستكردنی هەر تابلۆیەكی كاتی بڕی 15 هەزار دینار وەردەگرێت، هەمان كۆمپانیا بەپێی گرێبەستێك بۆ هەرتابلۆیەكی هەمیشەیی 50 هەزار دینار وەردەگرێت، ئەوەی جێگای سەرنجە 27 ملیار دیناری پێشەكی پێدراوە! 8-  كوالێتی باشماخ بەناوی رەزگەو و پەروێزخان لۆكس ئەجانسی، بۆ ئەو كاڵایانەی دێنە هەرێمی كوردستان.  بۆ هەر ئۆتۆمبیلێكی شەحن بڕی 100 هەزار دینار وەردەگیرێت. بۆ هەر بارهەڵگرێك بڕی 100 هەزار دینار وەردەگیرێت. هەر بارهەڵگرێك هیچ جۆرە پشكنینێكی نەوێت 150 هەزار دیناری لێوەردگیرێت، تەنیا سەرەتاكانی بۆ مۆردەكرێت. بۆ هەر پشكنینێكی فیزیایی و كیمیای و بایلۆجی بەجیا پارە وەردەگیرێت. تێبینی: بەپێی بەدواداچون لە رابردوودا هەندێك لەم كۆمپانیانە كەمتەرخەمی زۆریان كردووەو ئاسانكاریانكردووە بۆ هاتنە ژورەوەی كاڵای خراپ بەشێكیشیان ئامێری پێویستیان نیە بۆ پشكنین.. 12-    كۆمپانیای دڵنیای 5 هەزار لە هاوڵاتی وەردەگرێت بەناوی دڵنیای و هیچ گرێبەستێكی نیە. 13– وەرگرتنی سێ‌ هەزار دینار بەناوی رێكخستنی ریزی ئۆتۆمبیل. 14- لەم كابینەدا ڕێپێدان كراوە بۆ دوو كۆمپانیا لە باشماخ و پەروێزخان بەناوی تەعقیمەوە لە هەر ئۆتۆمبیلێك 10 دۆلار وەبەرگیرێت بۆ هەر هاتن و چونێك. لە راپۆرتێكی دیكەی هاوپێچدا پرۆژەی چارەسەر بۆ كاری ئەم كۆمپانیایانە خراوەتەڕوو، هەر كارەو كاری كام دامەزراوەی حكومەتەو كام كاریش زیادەیە. سێ‌ : ترانزێت ئێستا(15/8/2020) ئەم گرفتانەی كە لێرەدا باسكراوە بە بەراورد بە شەش مانگ پێش ئێستا كەمتر بووە. -لە خاڵە سنورییەكانەوە بەناوی ترانزێت بۆ سوریا و بەمەبەستی خۆدزینەوە لە گومرگ  بەبەردەوامی كاڵای جۆراو جۆر هاوردە دەكرێت، بەشی هەرە زۆری ئەم كاڵایانەش بۆ ترانزێت نین، ترانزێت دەبێت رەزامەندی ئەو وڵاتەی هەبێت كە كاڵاكەی بۆ دەبرێت. بەناوی ترانزێتەوە هەم كاڵای قەدەغەكراو دەهێندرێتە هەرێمی كوردستان، هەم گومرگ نادرێت، ترانزێت یەك لەسەر پێنج گومرگ دەدات. ئەم هەنگاوە، جگە لەوەی زیان بەبەرهەمی ناوخۆ دەگەیەنێت، مانگانەش چەندین ملیۆن دۆلار زیانی لە داهاتی گشتی داوە. بۆ نمونە:  -نوسراوی بەڕێوبەرایەتی گشتی گومرگ ژمارە 4775 لە 18/3/2019 رەزامەندی دراوە بە داخڵكردنی 2000 هەزار ئۆتۆمبیلی خوار مۆدێل 2017 لە ئیبراهیم خەلیلەوە گوایە ترانزێتە بۆ سوریا، وەزیری دارایی رەزامەندی دەربڕیوە بە داخڵكردنی و یەك لەسەر پێنج گومرگ دراوە، پاش بەدواداچون ئەم ئۆتۆمبێلانە نە ڕۆشتوەتە سوریا. لە 1/7/2019 بە رەزامەندی وەزیری دارایی بڕی 300.000 هەزار كارتۆن هێڵكە بەناوی ترانزێتەوە بۆ سوریا  هاتووەتە ناو هەرێمی كوردستان، جگە لەوەی لەو بەهۆی نەخۆشی هێنانی هێڵكە قەدەغە بووەو هیچ گومرگێك نەدراوە، بە وتەی بەرێوبەری گشتی گومرگ ئەم هێلكە نەچووەتە سوریا. چارەسەر: مۆڵەتی ترانزێت بەبێ‌ نوسراوی ئەو وڵاتەی كاڵاكەی بۆ دەكرێت ناكرێت، لە كاتی نوسراویشدا دەبێت هێزێكی ئەمنی پاسەوانی كاڵاكە بێت تا دەچێتە ئەو وڵاتەی كاڵاكەی بۆ ترانزێت دەكرێت و بە نوسراوی گومرگیش ئاگاداری وردەكاری كاڵاكە بگەڕێتەوە وەزارەتی دارایی. چوار: بەخشین لە گومرگ.  ئێستا(15/8/2020) ئەم گرفتانەی كە لێرەدا باسكراوە بە بەراورد بە شەش مانگ پێش ئێستا كەمتر بووە، چەند بڕیارێكیش دەرچو بۆ راگرتن و پێداچونەوەی بەخشینی گومرگی كاریگەری هەبووە، بەڵام هێشتا بەردەوامە.  لەلایەن وەزیری دارایی پێشووتر و پاشان بەڕێوبەری گشتی گومرگ بەخشیینێكی زۆری گومرگی هەیە، هەندێك مانگ بە ئەندازەی چەندین ملیۆن دۆلار بەخشینی گومرگی كراوە. -بەخشین بەناوی پرۆژەی وەبەرهێنانـ، بەپێی یاسایی وەبەرهێنان، ماوەی 10 ساڵە ئەو ئامێر و كاڵایانەی بۆ پرۆژەكانی وەبەرهێنان دەهێندرێت لە گومرگ دەبەخشرێت، ماددەیەكی یاسایی لە یاسای وەبەرهێنان بەكارهێندراوە بۆ خۆدزینەوە لە گومرگ بۆ چەندین كاڵا كە پەیوەندیان بە پرۆژەكانی وەبەرهێنانەوە نیە، بەناوی وەبەرهێنان داخڵكراون. بەبێ‌ یاسا نابێت بەخشین بۆ هیچ كاڵایەك بكرێت، ئەو كاڵایانەش بەخشینیان بۆ دەكرێت دەبێت دڵنیابونەوە بكرێت ئایا بۆ پرۆژەی وەبەرهێنان تەرخاندەكرێت یان بۆ بابەتێكی تر. پێنج: چەند دۆسییەك لە بەرێوبەرایەتییەكانی گومرگ. _ بەپێی رێكخستنەوەی گومرگی بردنە دەرەوەی هەمو جۆرە كانزایەك قەدەغەیە، بەڵام ڕۆژانە لە گومرگی ناوخۆیی هەولێر و سلێمانی و دهۆك ، زیاتر لە 20 بارهەڵگر مس، فافۆن، قوڕقۆشم، ستیل و پاتری و چەندین موادی دیكە ، دەبرێتە دەرەوە. _ چەند كۆمپانیایەكی گەورە، كاری هەناردەكردنی فافۆن و مس دەكەن لە شێوەی خشت ( قاڵب) كە لە بنەمادا ئەم كارە قەدەغەیە و بە بڕێكی كەم پارە سەرجەم كارەكانیان بۆ ڕێك دەخرێت. _ بەپێی پێناسی گومرگی یەكگرتو، چەندین جۆر كاڵا قەدەغە كراوە، بەڵام بە بەردەوامی دێنە هەرێمی كوردستان، لەوانە چەند دەرمانێكی مێرو كوژ، كە گومانی بونی مادەی شێرپەنجەی لێدەكرێت، لە نمونەی تار و ماری ئێرانی و .......هتد _ لە گومرگی ناوخۆیی گۆڕینی مادە بە مادەیەكی تر كە گومرگی كەمتر لەسەر بێت ئەنجام دەدرێت، واتا جۆری مادەكە دەگۆڕدرێت بۆ مادەیەكی تر ، بۆ نمونە گۆڕینی انترنیت لیدە( تەلیست) كە بۆ پاڵاوگەكان بەكاردێت  دەگۆڕدرێت بۆ بەنزین و سەدان سەدان هەزار دۆلار گومرگی ئەومادانە بە نادیاری ماوەتەوە . تێبینی: ئەم دۆسیانە بەراورد بە شەش مانگ پێیش ئێستا كەمی كردووە.   ئەم راپۆرتە ئاراستەی بەرپرسانی حكومەتی هەرێم و حبزەكان نێردراوەو كۆپیەكی دەست (درەو) كەوتووە

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت موچەخۆران چاویان لە حكومەتە موچەیان پێبدات، حكومەتی هەرێمیش چاوی لە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراقە پارە بنێرێت، كازمیش نیگەرانە لە پارتی‌و دەڵێ" بە كوردی جنێوم پێدەدەن‌و بە عەرەبیش دەپاڕێنەوە". لەنێوان ئەم چوون‌و نەچوونەدا !  بڕیارە بەمزاوانە جارێكی تر وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان بچێتەوە بەغداد بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی نەوت‌و موچە. رۆژی  28ی مانگی رابردوو، بەغداد پێشنیازێكی نوێ بۆ رێككەوتن ئاڕاستەی حكومەتی هەرێم كرد‌و حكومەتی هەرێمیش وەڵامی دایەوە، بڕیار بوو هەر ئەوكات وەفدی هەرێم بچێتەوە بۆ بەغداد، بەڵام نەچوو، لەنێوان ئەم چوون‌و نەچوونەدا چی هەیە ؟ كازمی لە پارتی نیگەرانە ! بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكەوە لە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق دەست (درەو) كەوتوون، تیمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەمدواییە ژمارەیەك بابەتیان لە میدیا‌و سۆسیال میدیاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان كۆكردوەتەوە كە تێیاندا هێرش دەكرێتەسەر مستەفا كازمی. كازمی بڵاوكراوەكانی پارتی بینیوە‌و توڕە بووە، یەكێك لە كەسە نزیكەكانی كازمی بە (درەو)ی راگەیاند، مستەفا كازمی سەرسوڕمانی خۆی نیشانداوە لەوەی لەلایەن میدیاكانی پارتییەوە هێرشی دەكرێتەسەرو وتویەتی:" پارتی وەكو یەكەم لایەن پشتیوانی خۆی راگەیاندووە بۆ ئەوەی ئەو ببێت بە سەرۆك وەزیران، پێی سەیرە ئێستا بەو شێوەیە قسەی لەسەر دەكەن". بەگوێرەی زانیارییەكان، دوای بینینی ئەو هێرشانەی پارتی لە میدیاكانەوە، كازمی ئێستا ساردبوەتەوە لە پێشوازیكردن لە وەفدی حكومەتی هەرێم‌و وەكو ئاماژەیەك بۆ رێككەوتنی نێوان بەغدادو هەرێم وتویەتی:"بە عەرەبی دەپاڕێنەوە‌و بە كوردی جنێومان پێدەدەن". (درەو) زانیویەتی، مستەفا كازمی لەڕێگەی فوئاد حسێنی وەزیری دەرەوەی حكومەتەكەیەوە، گلییەكانی لەوبارەیەوە بە پارتی‌و حكومەت گەیاندووە لەناویاندا نێچیرڤان بارزانی. هۆكاری بەشێكی تری نیگەرانی‌و توڕەیی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ ئەوە دەگەڕێندرێتەوە، سەرباری ئەوەی هەرێمی كوردستان دەیەوێت بە هەرجۆرێك بێت رێككەوتن لەگەڵ بەغداد بكات‌و مانگانە بڕە پارەیەكی دەستكەوێت، بەڵام تائێستا مەسرور بارزانی خۆی وەكو سەرۆكی حكومەت بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی رێككەوتنەكە نەچووەتە بەغداد. وەفدی هەرێمی كوردستان بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ حكومەتی مستەفا كازمی، لەلایەن قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتەوە سەرۆكایەتی دەكرێت‌و ئەندامانی وەفدەكە پێكهاتوون لە هەریەكە لە (ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی، دارا رەشید وەزیری پلاندانان، ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران، خالید شوانی وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەیوەندی نێوان هەرێم‌و بەغداد)، ئەم وەفدە هیچ كاتێك لەسەردانەكانیاندا بۆ بەغداد بڕیاری یەكلاكەرەوەی هەرێمیان بۆ رێككەوتن لانەبووە‌و بەردەوام گەڕاونەتەوە بۆ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت. لەبارەی رێككەوتنەكەوە ! دواین پرۆژەی پێشنیاز بۆ رێككەوتن لەنێوان بەغدادو هەرێمی كوردستان پرۆژەیەكە كە داوا دەكات بەغداد مانگانە بڕی (300 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت لەبەرامبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان رێژەی 50%ی داهاتی خاڵە سنورییەكان‌و دامەزراوە فیدراڵییەكان رادەستی حكومەتی ناوەندی عێراق بكاتەوە. ئەمە تەنیا بە زارەكی كراوە‌و كازمی رەزامەندی لەسەرداوە، بەڵام تائێستا نەبووە بە رێككەوتنێكی نوسراو ‌و دیاریش نییە وەفدی حكومەتی هەرێم كەی دەگەڕێنەوە بۆ بەغداد، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئەمجارە مستەفا كازمی توڕەو نیگەرانە لێیان. لەلایەكی ترەوە، هەر جۆرە رێككەوتنێكی نێوان حكومەتی مستەفا كازمی‌و كابینەی مەسرور بارزانی دەبێت بخرێتە ناو یاسای بودجەوە‌و لە پەرلەمانی عێراق دەنگی لەسەر بدرێت، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، ئەو رێككەوتنە زارەكییەی كە بەمدواییە بەنێوەنگیری بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆماری لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و مستەفا كازمیدا كراوە، تائێستا بە فەرمی نەچووەتە بەردەم لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق‌و سەرباری ئەوەش تەنیا بەبیستنی زانیارییەكی لەو جۆرە ژمارەیەك لە ئەندامانی لیژنەكە ناڕازین لەوەی لەم دۆخەدا كە عێراق دوچاری قەیرانی دارایی بوەتەوە، حكومەتی مستەفا كازمی مانگانە تەنیا لەبەرامبەر نیوەی داهاتی گومرگەكاندا بڕی (300 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت، ئەمە لەكاتێكدایە حكومەتی هەرێم ئەو (300 ملیار) دینارە بەكەمدەزانێت‌و دوای بڕێكی زیاتر دەكات. بەڵام ئەگەر بگەنە رێككەوتن، كازمی بەڵێنیداوە رێككەوتنەكە لەگرێمەو كێشەی پەرلەمان رزگاربكات بەوشێوەیەی رێككەوتنەكە كاتیی بێت‌و بۆ ئەم چەند مانگانەی ساڵی 2020 بێت‌و رێككەوتنی گشتگیری نێوان هەرێم‌و بەغداد بخرێتە ناو چوارچێوەی یاسای بودجەی 2021وە. بەغداد هاوشێوەی هەرێمی كوردستان بەهۆی قەیرانی كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوتەوە دوچاری قەیرانی دارایی هات، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران توانی موچەی موچەخۆران لە قەیرانی دارایی رزگاربكات، بەڵام حكومەتی هەرێم بەبێ رێككەوتن‌و دەستخستنی بڕە پارەیەكی مانگانە، تەنانەت ئەگەر نرخی نەوتیش وەكو پێش كۆرۆنای لێبێتەوە، ناتوانێت خەرجی موچەی موچەخۆران دابین بكات، ئەمە جگە لە خەرجی وەزارەتەكان. لە ئەگەری رەوانەكردنی هەر بڕە پارەیەكی مانگانە بۆ هەرێمی كوردستان بەبێ رادەستكردنی نەوت، مستەفا كازمی دەكەوێتە ژێر فشاری شەقام‌و لایەنە سیاسییەكانی شیعە، دۆخەكەش بۆ فشاركردن لە كازمی لەبارەو عێراق لەبەردەم هەڵبژاردنێكی پێشوەختەدایە لە مانگی شەشی ساڵی داهاتوودا، لەبەرامبەردا حكومەتی هەرێمی كوردستان هیچ كارتێكی فشاری ئەوتۆی بۆ رێككەوتن لەگەڵ بەغداد نییە‌و دانوستانەكانی زیاتر چوەنەتە چوارچێوەی "پارانەوە لە بەغداد"، بەتایبەتی كە لەم كاتەدا بۆ دابینكردنی موچەی مانگانە كەوتوەتە ژێر فشارو ناڕەزایەتی شەقامەوە. لەسەرەتای دانوستانی كابینەی مەسرور بارزانیدا لەگەڵ حكومەتی نوێی عێراق بە سەرۆكایەتی مستەفا كازمی، حكومەتی هەرێم ئامادەیی خۆی دەربڕی هەموو داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات لەبەرامبەر وەرگرتنی (600 ملیار) دیناری مانگانە، حكومەتی كازمی ئەم پێشنیازەی رەتكردەوە، حكومەتی كازمی هاوشێوەی كابینەكانی پێشتری عێراق لەوە تێگەیشتووە، دۆسیەی نەوتی هەرێمی كوردستان دۆسیەیەكی پڕ گرێوگۆڵە‌و هەموو لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی هەرێمدا نییە‌و بەشێكی لای توركیا‌و بەشەكەی تری لای روسیاو كۆمپانیاكانی نەوتەو چارەسەركردنی كێشەكانی ئەم دۆسیەیە لە تەمەنی كابینەی كازمی گەورەترە، بۆیە كازمی دەستبەرداری نەوتی هەرێم بووە‌و ئێستا زیاتر جەخت لەسەر داهاتی خاڵە سنورییەكان دەكات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئێستا خۆی هەڵمەتێكی دەستپێكردووە بۆ گەڕاندنەوەی هەموو دەروازە سنورییەكان بۆ ژێر كۆنترۆڵی حكومەت‌و دورخستنەوەی دەستی میلیشیاكان لەو دەروازانە. سەرەتا كازمی چاوی لەوە بوو رێككەوتنێكی گشتگیرو هەمیشەیی لەگەڵ حكومەتی هەرێم بكات، بەڵام حكومەتی هەرێم چاوی لە بەرزبونەوەی نرخی نەوت بوو، هەوڵی دەدات رێككەوتنێكی كاتیی بكات هاوشێوەی ئەوەی لەگەڵ حكومەتی عادل عەبدولمەهدی كردی‌و بۆ ماوەی ساڵێك‌و سێ مانگ بەبێ ئەوەی نەوت‌و داهاتی گومرگەكانی رادەستی حكومەتی ناوەند بكات، مانگانە بڕی (453 ملیار) دیناری لە بەغداد وەردەگرت. كازمی كە نزیكەی دوو مانگە دەستبەكاربووە، لەدوای دەستبەكاربوون یەكجارو لە مانگی حوزەیرانی رابردوودا بڕی (400 ملیار) دیناری بۆ هەرێمی كوردستان نارد، ئەوەش بەمەرجی ئەوەی هەردوولا لەماوەی (30) رۆژدا لەدوای ناردنی پارەكەوە بگەنە رێككەوتن، زیاتر لە (40) رۆژ بەسەر ئەو وادەیەدا تێپەڕیوە‌و هەرێم‌و بەغداد نەگەیشتوەنەتە رێككەوتن، بەبێ رێككەوتن چیتر كازمی پارە بۆ هەرێمی كوردستان نانێرێت. لەناو شەقام‌و لایەنە شیعەكانی عێراقدا بۆچونێك لەبارەی كوردەوە دروستبووە كە دەڵێ:" كورد تەنیا بۆ پارە دێتە بەغداد‌و كاتێك قەیرانەكانی تێدەپەڕێنێت چیتر پابەندی رێككەوتنەكانی نابن"، ئەم تێڕوانینانە خزمەت بە رەوتی دانوستانەكانی حكومەت هەرێم ناكەن. داهات‌و موچە یەكەمین وەزارەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان (وەزارەتی تەندروستی) موچەی مانگی شوباتی ساڵی 2020ی لە رۆژی 27ی حوزەیراندا وەرگرت، واتا (45) رۆژ تێپەڕیوە‌و هێشتا موچەی مانگی ئازاریان وەرنەگرتووە، موچەخۆران بەگشتی لە هەرێمی كوردستان چاوەڕوان بوون بەر لە جەژنی قوربانی موچە وەربگرن، بەڵام وەریان نەگرت، دیار نییە حكومەتی هەرێم كەی لیستی نوێی دابەشكردنی موچەی وەزارەتەكان رادەگەیەنێت، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی رۆژی 28ی ئەم مانگە لەبەردەم پەرلەماندا وتی:" هەر كاتێك بەغداد پارە بنێرێت موچە دابەشدەكەن". دوای دابەشكردنی موچەی مانگی شوبات، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) داهاتی مانگێكی حكومەتی هەرێم بەمشێوەیە بووە: •    داهاتی ناوخۆ (90 ملیار) دینار •    تەمویلی هاوپەیمانان (21 ملیار) دینار •    پارەی داهاتی نەوت بۆ وەزارەتی دارایی (165 ملیار) دینار كۆی گشتی داهاتی حكومەت لە یەك مانگی دوای دابەشكردنی موچەی مانگی شوباتدا، بڕی (276 ملیار) دینار بوو، ئەگەر مەزەندە بكرێت ئەم مانگەش حكومەت هەمان بڕی داهاتی دەستدەكەوێت، ئەوا تێكڕای ئەو داهاتەی كە كۆدەبێتەوە دەبێت بە (552 ملیار) دینار، ئەم بڕە پارەیەش بەشی موچەی 65%ی موچەی موچەخۆران دەكات، چونكە تێكڕای خەرجی موچە بۆ یەك مانگ (894 ملیار) دینارە. حكومەتی هەرێم بۆ موچەی مانگی شوبات رێژەی 21%ی خەرجی موچەی بڕی‌و بەشێوەیە موچەی دابەشكرد، بڕیاری حكومەت ئەوە بوو لێبڕینەكە تەنیا بۆ مانگی شوبات بێت، بەڵام پێشبینی دەكرێت بەم دۆخە داراییە خراپەوە، حكومەت لەبری كۆتایهێنان بە لێبڕینی موچەی فەرمانبەران، حكومەت بۆ ئەم مانگە رێژەی لێبڕینی موچە لە 21%وە زیاد بكات بۆ نزیكەی 30% یاخود جارێكی تر سودوەربگرێت لە درێژكردنەوەی ماوەی دابەشكردنی موچەو بەوشێوەیە داهاتەكانی كۆبكاتەوە‌و كورتهێنانی خەرجی موچە پڕبكاتەوە. ئەمڕۆ ژمارەیەك پەرلەمانتار لە فراكسیۆنە جیاوازەكانی پەرلەمان لە راگەیەندراوێكدا بۆ رایگشتی هۆشدارییان بە حكومەمەتدا كە نابێت موچە بە لێبڕینەوە دابەشبكات.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف  چیرۆكی نەوت لە هەرێمی كوردستان بە رێككەوتنی (50 ساڵە) لەگەڵ توركیا دەستیپێكرد، رۆژئاوای كوردستانیش بە رێككەوتنێكی (25 ساڵە) لەگەڵ ئەمریكا چووە سەر نەخشەی جیهانیی نەوت، لە هەردوو رێككەوتنەكەدا نێچیرڤان بارزانی رۆڵی بینیوە، رێككەوتنی یەكەم لەعنەتی بۆ هەرێمی كوردستان هێنا، رێككەوتنی دووەمیش لەسەرەتادایە‌و دیارنییە دەبێت بە نیعمەت بۆ رۆژئاوای كوردستان یاخود بە لەعنەت كۆتایی دێت، لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر لەبارەی نەوت لەژێر كۆنترۆڵی شەڕڤانان‌و رێككەوتنی نێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و ئەمریكا‌و رەهەندە سیاسی‌و ئابورییەكانی رێككەوتنەكە دەخەینەڕوو.  رێككەوتنێكی نهێنی رۆژی 30ی تەموزی رابردوو مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان، رێككەوتنێكی لەگەڵ كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیدا ئیمزا كرد، ئەمە رێككەوتنێك بوو كە ماوەیەكی زۆر بوو لە تاریكیدا بەنهێنی كاری لەسەر دەكراو دواتر گەیەندرایە ئەنجام. ئەم رێككەوتنە ئێستا باسی گەرمی وڵاتانی ناوچەكەیە، حكومەتی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا، توركیا، ئێران‌و روسیا دژی رێككەوتنەكەن، دەڵێن ئەم رێككەوتنە بەپێ وەرگرتنی رەزامەندی حكومەتی دیمەشق كراوە‌و سەروەری سوریای پێشێلكردووە، بەلای توركیاشەوە رێككەوتنەكە بەواتای دانپێدانانی ئەمریكایە بە خۆبەڕێوەبەرێتی كورد لە رۆژئاوای كوردستان‌و سەرچاوەی دارایی بۆ پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) دابین دەكات كە بەلای ئەنكەرەوە پارتێكی "تیرۆریستە". لەبارەی رێككەوتنەكەوە هێَشتا وردەكاری تەواوەتی رێككەوتنەكە روون نییە، نە هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان‌و نە ئەمریكاش ئامادەنین بەفەرمی وردەكاری رێككەوتنەكە بڵاوبكەنەوە، بەڵام دەوترێت مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا كە یەكێك بووە لە پاڵپشتكارە سەرسەختەكانی ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە‌و رۆژی 30ی تەموز لەبەردەم كۆنگرێسدا بە سیناتۆری كۆماریی لیندسی گراهام-ی وتووە:" رێككەوتنەكە كاتێكی دورودرێژی خایاندووەو ئێستا ئێمە لەبواری جێبەجێكردندایە". بەڵام بەپێی هەندێك زانیاریی كە میدیاكانی ئەوروپاو ئەمریكا بڵاویانكردوەتەوە لەوانە سایتی (ئەلمۆنتیۆر)، رێككەوتنە نەوتەییەكەی هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكی بۆ ماوەی (25 ساڵ)ە، واتە نیوەی ئەو كاتەی كە لەرێككەوتنی نەوتی نێوان هەرێمی كوردستان‌و توركیادا هاتووە‌و بە رێككەوتنی (50 ساڵە) ناودەبرێت. سایتی (ئەلمۆنیتۆر) دەڵێ:" مەزڵوم كۆبانێ تۆوەكەی نێچیرڤان بارزانی دەچێنێتەوە، نێچیرڤان كە سەرۆكی حكومەتی هەرێم بوو، ساڵی 2013 رێككەوتنی نەوتیی لەگەڵ توركیا ئیمزاكرد، دەوترێت دەستی لە رێككەوتنەكەی نێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیشدا هەیە، بەڵام نازانرێت هەڵوێستی مەسرور بارزانی ئامۆزای كە ئێستا سەرۆكی حكومەتە لەوبارەیەوە چییە. ئەوەی تائێستا باسدەكرێت لەبارەی رێككەوتنەكەی نێوان ئەمریكا‌و هێزەكانی سوریای دیموكرات، رێككەوتنەكە دروستكردنی دوو پاڵاوگەی نەوت لەخۆدەگرێت، یەكێكیان بۆ دابینكردنی سوتەمەنییە بۆ ناوچەكانی رۆژئاواو باكوری سوریا، ئەوی تر بۆ وەبازاڕخستنی نەوتە. نەوت لە سوریا تائێستا هیچ توێژینەوەیەكی وردو پشتڕاستكراوە لەبارەی كەرتی وزە لە سوریا لەبەردەستدا نییە، لەسەردەمی حوكمی حافز ئەسەدی باوكەوە لە ساڵی 1973وە نەوت لە سوریا وەكو نهێنییەكی نەتەوەیی تەماشادەكرێت‌و زانیاری پێویستی لەبارەوە ناخرێتەڕوو، هەندێك هۆكاری كەمی زانیاری لەبارەی ئەم كەرتە بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە رژێمی بەشار ئەسەدی كوڕیش تاوەكو بەر لە راپەڕینی خەڵك لە ساڵی 2011دا ناوی ژمارەیەك لە كێڵگەكانی نەوتی شاردوەتەوە، بەڵام دوای ئەوەی وڵات روبەڕووی شەڕی ناوخۆیی بووەوە، هاوڵاتیانی سوریا زانیویانە جگە لەناوی ئەو كێلگانەی نەوت كە لە كتێبەكاندا لە خوێندنگە خوێندویانە، هەندێك بیرە نەوتی تریش هەن، ئەمە بیرە نەوتانە ئەوكاتە ئاشكرابوون كە لەماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2017 رێكخراوی داعش دەستی بەسەر روبەرێكی فراوانی خاكی سوریادا گرت. تەنانەت باسلەوە دەكرێت لەسەردەمی ئەسەدی باوك‌و كوڕیشدا داهاتی نەوت وەكو ژمارە نەچووەتە ناو بودجەی وڵاتەوە، ئەگەر داخڵیش كرابێت بە ژمارەو بڕی ساختە تۆماركراوە. بەگوێرەی راپۆرتێك كە ساڵی رابردوو سایتی "ئۆیڵ برایسز" بڵاویكردوەتەوە كە سایتێكی تایبەتمەندی بواری نەوت‌و وزەیە‌و بارەگاكەی لە بەریتانیایە، تێكڕای یەدەگی نەوت لە سوریا (2 ملیارو 500 ملیۆن) بەرمیلە، ئەمەش بڕێكی زۆر كەمە بەبەراورد بە یەدەگی نەوتی وڵاتێكی وەكو سعودیە كە بڕەكەی نزیكەی (268 ملیار) بەرمیلە، واتە یەدەگی نەوتی سعودیە زیاتر لە (100 هێندە) لە یەدەگی سوریا زیاترە، یەدەگی نەوتی سوریا لەسەر نەخشەی یەدەگی نەوتی جیهان رێژەی (0,14)ی كۆی گشتی نەوتی یەدەگی جیهان پێكدەهێنێت. بەپێی راپۆرتەكان، تاوەكو بەر لە سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی لە سوریا لە ساڵی 2011دا، ئاستی وەبەرهێنانی نەوت لە سوریا رۆژانە نزیكەی (380 هەزار) بەرمیل بووە، بەڵام سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ساڵی 2016 رایگەیاند، لەدوای دەستپێكردنی شەڕەوە ئاستی وەبەرهێنانی نەوتی سوریا رۆژانە بۆ (40 هەزار) بەرمیل دابەزیوە. كەرتی نەوت لە سوریا بەهۆی ساڵانی شەڕی ناوخۆییەوە زیانی گەورەی بەركەوت، ساڵی 2017 وەزارەتی نەوتی سەربە حكومەتی بەشار ئەسەد قەبارەی ئەو زیانانەی كە تاوەكو ساڵی 2017 بەر كەرتی نەوتی سوریا كەوتووە، بە زیاتر لە (62 ملیار) دۆلار خەمڵاند. نەوت لای شەڕڤانان ! رێژەی 75%ی یەدەگی نەوتی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی دەوروبەری پارێزگای دێرزور لە خۆرهەڵاتی وڵات. شەڕڤانانی كورد لەچوارچێوەی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا، بەخوێنی خۆیان ساڵی 2017 چەكدارانی "داعش"یان لە ناوچەكانی خۆیان پاككردەوە، ئەمە وایكرد رێژەی 90%ی كێلگە نەوتییەكان‌و یەدەگی نەوتی سوریا بكەوێتە ژێر كۆنترۆڵی ئەوانەوە، ئێستا تەنیا رێژەی 10%ی نەوتی سوریا لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی بەشار ئەسەددایە لە دیمەشق. بەگوێرەی هەندێك خەمڵاندن، لەدوای ئەوەی ساڵی 2017 داعشیان لە ناوچەكە دەركردووە، هێزەكانی سوریای دیموكرات بەرمیلێك نەوتیان بە (30 دۆلار) فرۆشتووە‌و مانگانە لە فرۆشی نەوت نزیكەی (10 ملیۆن) دۆلاریان دەستكەوتووە، راپۆرتەكان باسلەوەدەكەن نەوتی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات تاوەكو بەر لەم رێككەوتنە، بەسێ رێگا هەناردەكراوە، بەشێكی رۆیشتووە بۆ رژێمی ئەسەد‌و بەشێكی تری بۆ ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی بەناو "ئۆپۆزسیۆنی سوریا"‌و بەشێكی تریشی رەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە. زۆربەی نەوتی دۆزراوەی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان‌و سنورەكانی نێوان سوریا لەگەڵ توركیا‌و عێراق. زۆرترین گێڵگەی نەوت كە دەكەوێتە پارێزگای دێرزور، لە ساڵی 2017وە لەژێر كۆنترۆڵی یەكینەكانی پاراستنی گەلدان، لەوانە كێڵگەی (عومەر) كە گەورەترین كێڵگەی نەوتە لە سوریا هەروەها كێڵگەی (تەنەك) كە دووەم گەورە كێڵگەی نەوتە لە دێرزور. هەر لە دێرزور چەند كێڵگەیەكی تری نەوت هەن كە دەكەونە ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی سوریا لەوانە كێڵگەی (وەرد)‌و (تیم)، بەڵام ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەم دوو كێڵگەیەدا كەمە بەهۆی ئەوەی وێستگەی كۆكردنەوەی ئەو نەوتەن كە لە كێڵگەكانی (عومەر)‌و (تەنەك)ەوە بۆیان دەڕوات. لە درێرزور چەند كێڵگەیەكی تر هەن لەژێر كرۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان لەوانە كێڵگەكانی (دیرۆ، جوفرە، خەراتە) كە رۆژانە زیاتر لە (2 هەزار) بەرمیل نەوتیان تێدا بەرهەمدەهێنرێت، هەر لەم ناوچەیە كێڵگەی غازی (كۆنیكۆ) هەیە. لە پارێزگای (حەسەكە)ش كێڵگەی (رومێلان) هەیە، ئەمە یەكێكە لە دیارترین كێڵگەكانی نەوت لە سوریا كە لەژێر كۆنترۆڵی كورددایە‌و (هەزارو 322) بیرە نەوت لەخۆدەگرێت ئەمە سەرباری نزیكەی (25) بیری غاز، ئەم كێڵگانە بەشێوەیەكی گشتی دەكەونە ناوچەكانی (شەدادی، جبسە، هول) ئەمە سەرباری كێڵگەكانی ناوچەی (مەركەدە)‌و (تشرین كوبەیبیە).   لە پارێزگای (رەققە)ش ژمارەیەك بیرە نەوت هەن كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان. لە پارێزگای حمس ژمارەیەك كێڵگەی نەوت هەن، بەرهەمی رۆژانەی نەوتی ئەم كێڵگانە نزیكەی (9 هەزار) بەرمیلە‌و بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن هێزەكانی روسیاوە بەڕێوەدەبرێن. بەگشتی كۆی نەوتی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی ناوچەی دێرزرو رۆژانە بە (30 هەزار) بەرمیل دەخەمڵێندرێت. بەپێی خەمڵاندنەكانی ساڵی 2017، یەدەگی غازی سروشتی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی تەدمورو كەناری تەرتوس‌و بانیاس، ئەگەر سوریا ئەم یەدەگەی دەربهێنێت دەبێت بە سێیەمین وڵاتی هەناردەكاری غازی سروشتی لەسەر ئاستی جیهان.   بەگوێرەی قسەی پیاوێكی خاوەنی كاری ئەمریكی كە بۆ رێكخراوی گڵۆباڵ دیڤیلۆپمێنت كۆرپۆریشن (GDC) كاردەكات، خۆبەڕێوەبەرێتی باكوری سوریا ئەگەر بەشێوەیەكی دروست كێڵگەكانی نەوت بەڕێوەببات، دەتوانێت رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت" واتە زیاتر لەو بڕە نەوتەی كە دەوترێت بەر لە شەڕی ناوخۆیی لە سوریا بەرهەمهێنراوە.  لە سوریا ململانێی لەسەر وزە هەیە لەنێوان ئەمریكا‌و روسیادا، ئەمریكییەكان چاویان لە نەوتە، روسەكانیش چاویان بڕیوەتە غازەكەی سوریا. رەهەندی سیاسی رێككەوتنەكە رێككەوتنی 25 ساڵە رۆژئاوای كوردستان لەگەڵ كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی) لەبواری نەوتدا، هێندە لە رەهەندە سیاسییەكەیەوە لێكدانەوەی بۆ دەكرێت هێندە تەماشای بایەخە ئابورییەكەی بۆ كورد ناكرێت. بەپلەی یەكەم ئیمزاكردنی ئەم رێككەوتنە لەلایەن هێزەكانی سوریای دیموكرات والێكدەدرێتەوە بۆ بەهێزكردنی بوونی سەربازی ئەمریكایە لە ناوچەكانی باكوری خۆرهەڵاتی سوریا لەڕێگەی كێشكردنی كۆمپانیا ئەمریكییەكانەوە، ئەم بیرۆكەیەش لەلایەن رۆژئاوای كوردستانەوە ئەوكاتە گەڵاڵە بوو كە ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو توركیا هێرشی كرد‌و دۆناڵد ترەمپ هێزە سەربازییەكانی وڵاتەكەی كێشایەوە‌و رایگەیاند، تەنیا هەندێك هێز لەو ناوچانە دەهێڵێتەوە ئەوەش بۆ پاراستنی بیرە نەوتەكان، رێككەوتنەكە بۆ رۆژئاوا ئەو سودەی دەبێت ئەمریكا ئەگەر لەبەر نەوتیش بێت پارێزگاری لە خۆبەڕێوەبەرێتییەكە بكات، بەدیوە ئابورییەكەشیدا مانگانە داهاتێك دەستی خۆبەڕێوەبەرێتی دەكەوێت كە دەتوانێت بەهۆیەوە بودجەیەك بۆ ئیدارەدانی ناوچەكە دابین بكات.  بەگوێرەی راپۆرتی ئەلمۆنیتۆر، ترەمپ باوەڕی وایە برسیكردنی رژێمی ئەسەد لەوەی كەڵك لە داهاتی نەوت ببینێت، سود بە ستراتیژیەتی گشتگیری ئەمریكا دەگەیەنێت بۆ فشاركردن لە بەشار ئەسەد‌و كۆتایهێنان بە هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ ئێران. لەلایەكی ترەوە رێككەوتنە نەوتییەكەی رۆژئاوای كوردستان لەگەڵ ئەمریكا روبەڕووی كێشەی یاسایی سزاكانی ئەمریكا بۆسەر سوریا دەبێتەوە، ئەمریكا بەم رێككەوتنە ئەوەی بۆ وڵاتانی ناوچەكە دەرخست كە سزا ئابورییەكانی بۆسەر سوریا، ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریا دیموكرات ناگرێتەوە، ئەمەش سەرچاوەی نیگەرانییە بۆ توركیا.  لەلایەكی ترەوە رۆژئاوای كوردستان چاوی لەوەیە لەڕێگەی ئەم گرێبەستەو نزیكبونەوەی لە ئەمریكا، لە گەڕی سێیەمی كۆبونەوەكانی لیژنەی دەستوری سوریا كە بڕیارە كۆتایی ئەم مانگە لە ژنێڤ بەڕێوەبچێت، كورسی بەشداربوون مسۆگەر بكات. بەگوێرەی خەمڵاندنی توركیا وەكو لایەنێكی نەیاری رێككەوتنە نەوتییەكە، ئەم رێككەوتنە ساڵانە بڕی (7 ملیار) دۆلار داهاتی بۆ رۆژئاوای كوردستان دەبێت‌و بەبڕوای ئەوان ئەم پارەیە بۆ (پەكەكە) دەڕوات. هەناردەی نەوتەكەی رۆژئاوای كوردستان لەلایەن كۆمپانیا ئەمریكییەكەوە دەكەوێتە سەر دوو رێڕەو، یەكەم لەرێگەی توركیاوە كە ئەمە لەلایەن ئەنكەرەوە تائێستا رەتكراوەیە، لەم حاڵەشدا دەبێت كۆمپانیاكە پەنا بۆ رێڕەوێكی تر ببات كە بەندەری (حەیفا)یە لە ئوردن. بەكۆی گشتی چاوەڕوان دەكرێت ئاستی نەوتی بەرهەمهێنراوی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات بگەیەندرێتە (380 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، واتا لە بواری نەوتدا رۆژئاوای كوردستان جیاوازییەكی ئەوتۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا نامێنێت كە ئێستا رۆژانە (435 هەزار) بەرمیل نەوت دەفرۆشێت بە نرخێكی كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهانی، بەڵام رۆیشتنی بۆسەر نەخشەی نەوتی جیهان، هاوشێوەی هەرێمی كوردستان، رۆژئاوای كوردستان دەخاتە بەردەم مەترسی ئەوەی حكومەتی سوریا لە دادگای نێودەوڵەتی سكاڵای لەدژ تۆماربكات، بەڵام جیاوازییەكە ئەوەیە هەرێمی كوردستان لەگەڵ توركیا گرێبەستی نەوتی كردووە‌و رۆژئاوا لەگەڵ ئەمریكا وەكو وڵاتێكی زلهێز لەسەر ئاستی جیهان. سەرەتای هەفتەی رابردوو، وەفدێكی سیاسی باڵای ئەمریكا بەنهێنی خۆیان كرد بە چیای قەندیلداو لەگەڵ بەرپرسانی باڵای پەكەكە كۆبونەوە، لە ئاسمانەوە فڕۆكە جەنگییەكانی ئەمریكا چاودێری قەندیلیان كرد، تاوەكو لەوكاتەی كۆبونەوەكە بەڕێوەدەچێت، فڕۆكەكانی توركیا هیچ هێرشێك بۆسەر قەندیل جێبەجێ نەكەن. تائێستا ئەمریكا‌و پەكەكە هیچ قسەیەكی فەرمییان لەبارەی ئەو كۆبونەوەیە نەكردووە، هەندێك سەرچاوە باسلەوەدەكەن وەفدەكەی ئەمریكا بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی رێككەوتنە نەوتییەكەی رۆژئاوای كوردستان سەردانی پەكەكەیان كردووە‌و داوایان لێكردوون كێشە بۆ رێككەوتنەكە دروست نەكەن، هەندێك لەمە زیاتر دەڕۆن‌و دەڵێن ئەمریكا پرۆژەیەكی نوێ بۆ ناوچەكە هەیە‌و دەیەوێت دەستپێشخەرییەك بكات بۆ كۆتایهێنان بەشەڕ لەنێوان توركیا‌و پەكەكە. هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە) لە رۆژئاوای كوردستان بەر لە ئیمزاكردنی رێككەوتنی نەوتیی لەگەڵ ئەمریكا، دەستپێشخەرییەكی سیاسییان كرد‌و رێككەوتنێكی ئاشتییان لەگەڵ لایەنە كوردییەكانی رۆژئاوای كوردستان كرد، بەتایبەتی ئەو لایەنانەی كە لە پارتی دیموكراتی كوردستانەوە نزیك بوون، دەوترێت ئەم دەەستپێشخەرییەی (پەیەدە) بۆ زەمینەسازی بووە بۆ رێككەوتنە‌و ئامانج لێی هێوركردنەوەی توركیا بووە، تاوەكو لەو رێگەیەوە بە ئەنكەرەی نیشان بدەن رۆژئاوای كوردستان لەژێر كۆنترۆڵی پەكەكەدا نییە‌و لایەنەكانی تریش بەشدارن لە پرۆسەی سیاسی ناوچەكەدا، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت توركیا تائێستا تەنیا بە لێدوان دژایەتی بۆ رێككەوتنەكە راگەیاندووە‌و لەوڕوەوە هیچ هەنگاوێكی كرداری هەڵنەگرتووە. لەبارەی كۆمپانیا ئەمریكییەكەوە كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی) كە نەوتی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتی وەرگرتووە، یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئەم كۆمپانیایە (جیمس كین)ە كە پێشتر باڵیۆزی ئەمریكا بووە لە دانیمارك، ئەم پیاوە لە كۆمپانیاكەدا چەند هاوبەشێكی تری هەیە یەكێك لەوانە (جیمس ریس)ە كە ئەفسەرێكی خانەنشینی هێزی "دەلتا"ی ئەمریكایە‌و پێشتر خاوەنی كۆمپانیایەكی ئەمنی بووە، هەروەها (جۆن دۆریر) كە بەڕێوەبەری جێبەجێكاری نەوتە‌و دەوترێت شارەزاییەكی زۆری لەبواری كاركردندا هەیە لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست. لیستی خاوەندارێتی كۆمپانیا ئەمریكییەكە دەریدەخات كۆمپانیاكە زیاتر لە كۆمپانیایەكی حكومی دەچێت وەك لەوەی كۆمپانیایەكی كەرتی تایبەت بێت، هەندێك دەڵێن ئەمە هۆكارەكەیە كە ئیدارەی ترەمپ‌و بەدیاریكراویش مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا هەوڵی زۆریان داوە بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە. خاوەنەكانی كۆمپانیا ئەمریكییەكە دۆستایەتیی بەهێزیان لەگەڵ هەندێك لە بەرپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان هەیە، بۆیە پێشبینی دەكرێت پارتی‌و بەدیاریكراویش نێچیرڤان بارزانی رۆڵی لە وەدیهاتنی رێككەوتنەكەدا هەبوبێت. دیارنییە لە ئاكامدا نەوت دەبێت بە نیعمەت بۆ رۆژئاوای كوردستان، یاخود هاوشێوەی هەرێمی كوردستان دەبێت بە نەعلەت، شەڕ بەدوای خۆیدا دەهێنێت یاخود ئاشتی‌و سەقامگیری؟!.  

بەدواداچوون و ئانالیز: هێمن خۆشناو یەكەم گرێبەستی نەوتی باكووری رۆژهەلاتی سوریا لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەمریكی، بەدەر لە رەهەندی ئابووری سەر لەنوێ سیاسەت لەناوچەكە دەجولێنێت. سەرەڕای ئەوەی ئەم گرێبەستە چەندین لایەنی ئەرێنی هەیە، لەهەمان كاتیشدا مەودای نێوان كورد و نەیارانی بەرفراوانتر دەكات.  لە رۆژی پێنجشەممە (30 تەمموزی 2020 دا) سیناتۆری ئەمریكی (لینسی گراهام) لە كۆبوونەوەی كۆنگرێسی ئەمریكا بە ئامادەبوونی مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوە، واژوكردنی گرێبەستێكی نەوتی لە نێوان بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و كۆمپانیایەكی ئەمریكی راگەیاند. گراهام لەمبارەیەوە گووتی:" مەزڵوم كۆبانی فەرماندەی (هەسەدە) پێی راگەیاندم كە ئەوان بۆ دەرهێنانی نەوت گرێبەستێكیان لەگەڵ كۆمپانیای (LLC (Delta Crescent Energy) كردووە".  كێ لەپشت كۆمپانیای  LLC وەستاوە؟ كۆمپانیای (Delta Crescent Energy) لە ساڵی 2018 دامەزراوە. بە گوێرەی پێگەی (نشرە النفگ العراقی) تیمی بەڕێوەبردنی ئەم كۆمپانیایە لە سێ كەس پێكدێت: - جۆن دوریەر: دامەزرێنەر و سەرۆكی پێشوی جێبەجێكاری كۆمپانیای (Gulfsands Petroleum) بووە. سەرەڕای هەوڵەكانی (Gulfsands Petroleum) نەیتوانی جێگای خۆی لە عێراق بكاتەوە. (Gulfsands Petroleum) لە ساڵانی بەر لە دەستپێكردنی شەڕی ناوخۆی سوریادا گرێبەستێكی هەبووە لەگەڵ حكوومەتی سوریادا بۆ دەرهێنان و فراوانكردنی كێڵگە نەوتیەكانی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا، بەڵام بەهۆی گەماڕۆكانی یەكێتی ئەوروپا لەسەر رژێمی ئەسەد ناچاربوو پڕۆسەكە رابگرێت.  - جێمس كاین: پارێزەرێكی دیاری كۆمپانیای (Kilpatrick Townshend) ئەمریكیە بۆ پارێزەری. دوای چوار ساڵ كاركردنی وەكو باڵیۆزی ئەمریكا لە دانیمارك جێمس لە كۆمپانیای ناوبراودا دەستبەكاربوو. ئەوەی قسەی لەسەر دەكرێت لە ئێستادا ئەم پارێزەرە رۆڵێگی كارا دەگێڕێت بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی سیاسی ئەمریكا لە كۆمپانیای (LLC) كە گرێبەستی لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر واژو كردووە.  - جێم رێس: دامەزرێنەری كۆمپانیای (تایگرسوان - TigerSwan) ئەمنیە، كە چەندین گرێبەستی لە عێراقدا هەیە. رێس یەكێكە لەو كەسانە بەردەوام پاڵپشتی مانەوەی هێزی سەربازی ئەمریكی لە سوریادا كردووە. لە لێدوانێكی بۆ تۆڕی فۆكس نیوز لە ساڵی 2018 دا دەڵێت:" هەموو رۆژهەڵاتی سوریا لەژێر دەستی ئێمە دایە. ئەمەیە رۆڵی ئێمە، كە ناتوانین دەستبەرداری بین".  ئامانجی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر لە ئەنجامدانی ئەم گرێبەستە چیە؟ بەگوێرەی بەدواداچوونەكانم ئەندازیاری ئەم گرێبەستە لە رۆژئاوای كوردستان (ئیلهام ئەحمەد)، سەرۆكی جێبەجێكاری ئەنجوومەنی سوریای دیموكراتی بووە. ئیلهام بیرۆكەكەی گەڵاڵە كردووە، مەزڵوم كۆبانیش فەرماندەی گشتی (هەسەدە) پشتگیری لێ كردووە. هەر جارێك لە كاتی سەردانەكەیدا بۆ ئەمریكا، ئیلهام ئەحمەد لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكا بیرۆكەكەی كردۆتە رۆژەڤ. بەم شێوەیە بیرۆكەكە گەیشتە ئاستی واژوكردنی گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیای LLC (Delta Crescent Energy).  هەر بەگوێرەی زانیاریەكانمان هەردوو لایەن ئەمریكی و كوردی پێشوەخت بە زارەكی لەسەر ئەو رێككەوتوون كە جارێ گرێبەستەكە ئاشكرا نەكرێت. بەڵام لینسی گراهام رۆژی پێنجشەممە (30 تەمموز) لە بەردەم كۆنگرێس و بە ئامادەبوونی مایك پۆمپیۆ رێككەوتنەكەی ئاشكرا كرد، كە لەوانەیە پەیوەندی بە هەڵمەتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكاوە هەبێت. بۆ ئەمەش خودی مەزڵوم كۆبانێ و بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر نیگەرانن لە گراهام. مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا پشتگیری خۆی بۆ رێككەوتنەكە راگەیاند و لەبەردەم كۆنگرێسدا گووتی:" رێككەوتن لە نێوان (هەسەدە) و كۆمپانیای LLC كاتێكی زیاتر پێچوو لەوەی بۆی دیاریكرابوو، لە ئێستادا خەریكی جێبەجێكردنی رێككەوتنەكەین". ئەمەش ئاماژەیەكە كە ماوەیەكی درێژە ئەم رێككەوتنە لەسەر مێزی بەرپرسانی ئەمریكایە، بەبێ دیراسەتكردنی هەموو لایەنەكانی ئەنجام نەدراوە. ئەگەر چی تا ئێستا وردەكاری ئەم گرێبەستە ئاشكرا نەكراوە، لێ بەگوێرەی بەدواداچوونەكانمان ماوەی گرێبەستەكە 25 ساڵە، هەریەك لە هاوسەرۆكانی گشتی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر (عەبدولحامید ئەلمهباش و بێریڤان خالید) واژوی رێككەوتنەكەیان لەگەڵ كۆمپانیای ناوبراو كردووە. دەنگۆی واژوكردنی گرێبەستەكە لەلایەن مەزڵوم كۆبانی دوورە لە راستی وەكو لە راگەیاندنەكان ئاماژەی پێدراوە.  لە ئەگەری جێبەجێكردنی گرێبەستەكە باكووری رۆژهەڵاتی سوریا ئەم ئامانجانە بەدەست دێنێت: - هێزەكانی ئەمریكا بۆ ماوەیەكی درێژ لەناوچەكەدا دەمێنەوە - بەدەستهێنانی سەرچاوەی دارایی بۆ پڕۆسەی ئاوەدانكردنەوە و بونیادنانەوەی سێكتەرە ئابووریەكان - جۆراوجۆركردنی پەیوەندی كورد لەگەڵ لایەنەكانی دیكە بەجۆرێك ئەم پەیوەندیانە تەنیا قەتیس نەبن بەلایەنی ئەمنی، كە ئەمەش پاڵنەرێكە بۆ ئەوەی رۆژئاوای كوردستان لەلایەن ركابەرانی بەجدیتر هەڵسوكەوتی لەگەڵ بكرێت و حسابی بۆ بكرێت.  - ئەگەرچی لە ئێستادا زەحمەتە ئەگەر مەحاڵیش نەبێت، بەڵام دوورنیە ئەم رێككەوتنە ببێتە هۆی باشتربوونی پەیوەندیەكانی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا لەگەڵ توركیا بۆ ئەوەی دەروازەی ئابووری لەناوچەكەدا بكرێتەوە، كە ئەمەش ئامانجێكی ئەمریكایە.   - دوورنیە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر بۆ دواڕۆژ گرەو لەسەر فرۆشتنی نەوت لە رێگای توركیادا بكاتەوە، كە لەم پڕۆسەیەدا ئەنقەرە سوودمەند دەبێت و زەمینەی ژیاندنەوەی پڕۆسەی ئاشتی لە توركیا زیندوو دەبێتەوە.  لەهەمان كاتدا واژوكردنی ئەم رێككەوتنە لە واری سیاسیدا بەو واتایە دێت كە سزای (قەیسەر) كە ئەمریكا بەسەر كەرتی نەوت و غازی سروشتی سوریای سەپاندووە، رۆژئاوای كوردستان و بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر ناگرێتەوە. هەروەها جێبەجێكردنی ئەم رێككەوتنە خەرجی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) دابین دەكات.  ئایا رۆژئاوا گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیای دیكە واژو دەكات؟ توانای وەبەرهێنانی نەوت لە باكووری رۆژهەڵاتی سوریا لە دۆخی ئاساییدا دەگاتە 350 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا. ئەم بڕەش یەكسانە بە رێژەی 90% تەواوی بەرهەمی نەوتی سوریا.  نەخشەی دابەشبوونی كێڵگە نەوتیەكان لە باكووری رۆژئاوای سوریا بەم شێوەیەیە: - حەسكێ: دیارترینیان كێڵگە نەوتیەكانی سویدیە و رمێلانە لە باكووری ئەم پارێزگایە. ئەگەر ئەم دوو كێڵگەیە بە تەواوی توانای خۆی كاربكات بەرهەمی رۆژانەی دەگاتە 200 هەزار بەرمیل. هەروەها كێڵگەكانی باشووری حەسكێ (ئەلهۆل، الجبسە و ئەلشەدادی) توانای بەرهەمهێنانی 30 هەزار بەرمیلیان لە رۆژێكدا هەیە.  - دێرەزوو: كە كێڵگەی (ئەلعومەر) و (ئەلتەنەك) دەگرێتەوە. ئەوەی یەكەمینیان رۆژانە 80 هەزار و دووەمینیشیان 40 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت. هەر لە دێرەزور كێڵگەی غازی سروشتی (كۆنیكۆ) هەیە كە توانای وەبەرهێنانی 6 ملیۆن مەتری هەیە لە رۆژێكدا.  هەرچەندە نەوتی حەسكێ دوو ئەوەندەی نەوتی دێرەزور زیاترە، بەڵام لە رووی كوالێتی نەوتی دێرەزور باشترە. بەگوێرەی زانیاریەكان لە ئێستادا لە تەواوی ئەم ناوچانە رۆژانە نزیكی 100 هەزار بەرمیل بەرهەم دەهێندرێت، كە دەكاتە یەك لەسەر سێی توانای تەواوی ئەم كێڵگانە. كە زۆربەی بۆ پێداویستی ناوخۆ بەكاردێت و بەشێكی كەمیشی رەوانەی ناوچەكانی دیكەی سوریا دەكرێت.  بەگوێرەی (ئیندیپێنت) بەشی زمانی عەرەبی لە ماوەی رابردوودا چەندین كۆمپانیای دیكەی ئەمریكی لە بواری نەوت و غاز هەوڵیانداوە لە سزای قەیسەر ببەخشرێن گرێبەست لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر ئەنجام بدەن، بەڵام نەیانتوانیووە ئیدارەی ئەمریكا رازی بكەن.  كاردانەوە لەدژی رێككەوتنەكە گرێبەستی دەرهێنانی نەوت لە نێوان بەڕێیوەبەرایەتی خۆسەر و كۆمپانیای LLC هاوسەنگیە ئابووریەكان و سیاسیەكان دەگۆڕێت. بۆیە هەبوونی كاردانەوەی توند لە لایەن سوریا، ئێران، توركیا و گرووپە چەكدارەكانی شتێكی چاوەڕوانكراوە.  لەم رۆژانەی دواییشدا بەتایبەتی لە دێرەزور و دەوروبەری عەشیرەتە عەرەبەكانی سەر بە دیمەشق چەندین خۆپیشاندانیان ئەنجامدا. تیایدا كوردیان بە خائین و ئەمریكاش بە نەوت دز بەناو كرد. كار گەیشتە ئەوەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا پەیوەست بە تاوانباركردنی بێتەسەرخەت و قسەی خۆی بكات. لەمبارەیەوە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە لێدوانێكیدا دەڵێت:"  ئێمە بەشداری لە بڕیارە بازرگانیەكانی هاوپەیمانە لۆكاڵیەكانمان ناكەین، خەڵكی ئەم ناوچانەی لەژیر چنگی داعش رزگاركراون، دەرباری دەسەڵاتی خۆجێی بەخۆیان بڕیار دەدەن. نەوتی سوریا بۆ گەلی سوریایە. هێشتا ئێمە پابەندین بە یەكێتی خاكی سوریا و ئاشتەوایی ناوچەیی. حكوومەتی ئەمریكا نە خاوەن نەوتە، نە ئیدارەی داهاتی نەوت دەكات لە سوریادا".  بۆچی توركیا بێدەنگە؟ دوای ئاشكراكردنی گرێبەستی نەوتی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكیەكە، چاوەڕێ دەكرا جگە لە سوریا و ئێران، توركیا گەورەترین و توندترین كاردانەوە دژ بەم رێككەوتنە نیشان بدات. بەڵام تا ئێستا كاردانەوەی توركیا لەم بارەیەوە دیارنیە. دوورنیە دیارنەبوونی كاردانەوەی توركیا تا ئێستا پەیوەندی بەم سێ ئەگەرەوە هەبێت: 1- پێدەچێت توركیا ئەم گرێبەستەی نێوان بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و ئەم كۆمپانیا ئەمریكیە بەجدی وەرنەگرتبێت، لەوانەشە نوێ دامەزراندنی ئەم كۆمپانیایە هۆكاری سەرەكی ئەم هەڵوێستەی توركیا بێت.  2- لەوانەیە ژێر بەژێر ئەمریكیەكان پەیامی ئەوەیان بە توركیا دابێت كە نەوتی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا بە هەمان شێوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگای توركیا بفرۆشن. واتە توركیا دڵنیا كرابێتەوە كە پارچەیەكی لەم كێكە بەدەست دەكەوێت.   3- لەوانەیە ئەمریكا بەڵێنی پشتگیریكردنی بە توركیا دابێ لە مەسەلەی ئدلبدا، لە بەرامبەریشدا توركیا بێدەنگی هەڵبژێرێت.  4- لە هەموو ئەمانەی سەرەوە گرنگتر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكایە. بەدەنگ هاتنی توركیا لەسەر ئەم رێككەوتنە لە ئێستادا، كێشە بۆ ترەمپی دۆستی ئەردۆغان دروست دەكات. زیان بە كەمپینی هەڵبژاردنی ترەمپ دەگەینێ، بۆیە لەوانەیە توركیا بۆ ماوەیەك لەبەرامبەر ئەم رێككەوتنە بێدەنگی هەڵدەبژێرێت و هەوڵ دەدات لە ژوورە تاریكەكان ئەم رێككەوتنە بۆ خۆی بكاتە كەرستەی سەوداكردن، لەسەر چەند مەسەلەیەك، تاوەكو لە بەرژەوەندی بەهێزكردنی پێگەی ئەردۆغان لەناوخۆی توركیادا بشكێتەوە.  رەنگدانەوەی ئەم رێككەوتنە لەسەر سیاسەت لە ناوچەكەدا؟ ئەم رێككەوتنە نەوتیە كە ماوەكەی 25 ساڵە، ئەگەری مانەوەی ئەمریكا لە ناوچەكەدا بۆ ماوەیەكی زیاتر دەكات. سەرەڕای ئەوەش نابێتە وەچەرخانێك بۆ (دانپێدانانی سیاسی بە كورد لە رۆژئاوای كوردستان لە لایەن ئەمریكا و جیهانی رۆژئاوا) كە خودی كورد چاوەڕێی دەكات و هەوڵی بۆ دەدات، بەڵام دەبێتە وەچەرخانێك بۆ بەهێزكردنی پەیوەندی كورد لەگەڵ ئەمریكا.  لەهەمان كاتدا ئەم رێككەوتنە رەنگدانەوەی جیاوازی دەبێت لەسەر پەیوەندی كورد لەگەڵ لایەنەكانی ناو سوریادا. رێككەوتنی نەوتی كاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر هەڵوێستی حكوومەتی دیمەشق بەرامبەر بە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە). ئەم هەنگاوە ركابەری توندتر دەكات. لەهەمان كاتیشدا هەنگاوێكە كە دەكرێت ببێتە زەمینەیەكی جدی بۆ رێككەوتنی كورد و دیمەشق، لەسایەی ئەم هەنگاوە لەوانەیە دیمەشق وەكو فیگوڕێكی بەهێز كورد قەبوڵ بكات، لە كۆتایشدا ئەمە پەیوەستە بەوەی كە دیمەشق چۆن هەنگاوەكە دەخوێنێتەوە.  لە روانگەی روسیاشەوە، رێككەوتنی نێوان ئیدارەی خۆسەر و كۆمپانیای (LLC) ئەمریكی، جارێكی دیكە كورد نەوەكو لەگەڵ روسیا بەڵكو كاركردن لەگەڵ ئەمریكا هەڵدەبژێرێت. جاری پێشوو لە سەردەمی داعشدا بۆ رزگاركردنی (رەقا) و (دێرەزور) كورد لە بەرامبەر داواكاری روسیا هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمریكا بەست. هەروەها ئەم هەنگاوە كاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر بەكارهێنانی كەناڵی روسیا بۆ رێككەوتن لەگەڵ دیمەشق. بەڵام دووریشنیە هەر ئەم هەنگاوە دونیابینی روس لە مەسەلەی چارەسەری قەیرانی سوریادا بگۆڕێت و خۆی زیاتر نزیكی كورد بكات، گوشار لە سوریا بكات بۆ ئەوەی گفتوگۆ و دانوستان لەگەڵ كورد بەجدی وەربگرێت. چونكە بڵندكردنی گۆپاڵ و هەڕەشەكردن لە كورد، نابێتە هۆی دوورخستنەوەی كورد لە ئەمریكا، ئەم شێوازە هەرەسی هێناوە. هێشتا روسیا بۆ بەدەستهێنانی پاڵپشتی كورد مەیلی پێدانی هەندێك مافی كلتووری و ئیداری هەیە.  بێگومان توركیا بەچاوی دوژمن لەم رێككەوتنە دەڕوانێت. بۆ لەناوبردنی لێكنزیكبوونەوەی ئەمریكا – كورد لە رابردوودا باس لە سیناریۆی لێكنزیكبوونەوەی دیمەشق – ئەنقەرە دەكرێت. بەڵام گرێكوێرەی ئدلب، بە بنبەست گەیشتنی كۆبوونەوەكانی جنێڤ لەمەڕ سوریا و هەروەها هەڵكشانی رۆڵی سەربازی توركیا لە سوریادا، بەلانی كەم لە ئێستادا هەماهەنگی نێوان هەردوو وڵاتی كردۆتە ئەگەرێكی لاواز. دووریشنیە تا ئاستێك ئەم رێككەوتنە كاریگەری نەرێنی هەبێت لەسەر پەیوەندی كورد و عەرەب لە ناو بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و باكووری رۆژهەڵاتی سوریادا. چەندین ساڵە كوردانی رۆژئاوا كوردستان، هەوڵدەدەن وەچەرخانێك لە پەیوەندی سەربازی لەگەڵ ئەمریكا ئەنجام بدەن و بیگۆڕن بۆ پەیوەندی سیاسی. دەكرێت ئەم گرێبەستە نەوتیە بە یەكەمین هەنگاوی ئەم وەچەرخانە لە قەڵەم بدەین، بەڵام وەكو لەسەرەوە ئاماژەمان پێكرد، بەلانی كەم لە ئێستادا دانپێدانانی سیاسی نیە. هەڵوێستی دوژمنكارانەی توركیا ئاستەنگی سەرەكیە لەبەردەم دانپێدانانی سیاسی ئەمریكا بە كورد. توركیا لەمبارەیەوە رێست لە بەرامبەر ئەمریكا دەكێشێت و پێی دەڵێت:"یان شەریكایەتی ناتۆ یان كورد". ئەمریكا بۆ رزگاربوون لەم بنبەستبوونەدا هەوڵ دەدات پەكەكە دەستی خۆی لە سوریادا بكێشێتەوە. بەڵام ئەمە لە واقیعیبینی دوورە. جەماوەر و كادیرانی (YPG – YPJ  و PYD ) ئاماژەیەكی روونن بەم راستیە. بۆیە داواكاری ئەمریكا (لەمەڕ لێكجیاكردنەوەی پەكەكە و رۆژئاوای كوردستان) ریالیستانە نیە و ئەنجامێكی دڵخۆشكەری بۆ ئەمریكا لێ ناكەوێتەوە.  ئەم داوایەی ئەمریكا بە واتای بە پارتیكردنی (YPG – YPJ  ) دێت، كە ئەمەش بە هەبوونی كادیرەكانی PYD و فەرماندەكانی YPG – YPJ مەحاڵە. ئەم بنبەستبوونەی ئەمریكا تەنیا كاتێك نامێنێ كە توركیا لەناوخۆیدا بۆ چارەسەری كێشەی كورد دەستپێشخەریەك بخاتەڕوو. ئەمەشیان لە ئێستادا مەحاڵە، چونكە حكوومەتی توركیا لەناوخۆی وڵاتدا تووشی بنبەستبوون بووە. بەهۆی حسابە شەخسیەكانی ئەردۆغان لە ساڵی 2015 بە دواوە، حكوومەتی توركیا هاوپەیمانی لەگەڵ نەتەوەپەرست و موحافەزەكاران سازداوە. تا ئەم هاوپەیمانیەش بەردەوام بێت ئەردۆغان ناتوانێ دەستپێشخەریەك بەدڵی ئەمریكا بخاتەڕوو.

ئامادەكردنی:  د.سەلام عەبدولكەریم پێشەكی پاش سەردانی شاندێكی ئەمەریكا بۆ قەندیل لەچەند رۆژی رابردوودا، بەشێك لەشرۆڤەكان بەوە لێكدرایەوە لەبەرئەوەی پەكەكە فیگەرێكی بەهێزە‌و كاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسی لەتوركیا هەیە، بۆیە ئەمەریكا ناچارە مامەڵەی لەگەڵ بكات بەمەبەستی فراوانكردنی بەرەی دیموكراسیی دژ بەئەردۆگان‌و ئاكەپە بەو پێیەی ئیدی ئەمەریكا‌و ئیسرائیل چیدیكە پێویستیان بەئەردۆگان‌و رژێمەكەی نەماوە‌و بەدوای جێگرەوەكەیدا دەگەڕێن لەمەڕ داهاتووی سیاسی‌و رۆڵی توركیا لەسەر ئاستی جیهانی‌و هەرێمیی، هەروەك بەپێی هەمان روانین هاوپەیمانەكانی ئەمەریكاش لەناوچەكە لەسعودیە‌و ئیمارات‌و میسر هەمان خواستیان هەیە بۆ خستنی ئەم رژێمە لەو وڵاتە. هەندێ شرۆڤەی دیكەش بەوە لێكیان دایەوە، كەئەمەریكا دەیەوێت پەكەكە لەكێڵگە نەوتیەكانی سوریا دووربخاتەوە. لەمەڕ رۆڵی پەكەكە‌و ئەمەریكا گومانی تێدا نیە پەكەكە نەك لەئێستا بەڵكو لەدروستبوون‌و جاڕدانی جەنگی گەریلاییەوە كارایی‌و كاریگەری لەسەر نەك تەنها دۆخی ناوخۆیی توركیا بەڵكو لەسەر سیاسەتی دەرەكی‌و پەیوەندی هەرێمی‌و كایەی ئابووریی توركیا هەبووە، بەڵام ئەوەی لەپرۆسەی سیاسیدا بەشدارە هەدەپەیە نەك پەكەكە، سەرباری ئەوەی پەكەكە هێشتا لەلیستی تیرۆری ئەمەریكا دەرنەهێنراوە. بۆیە بەهێزبوونی پەكەكە وەك فیگەرێك تەنها بۆخۆیەتی لەچوارچێوەی خەباتی رزگاریخوازیدا، نەك ئەوەی ئەمەریكا مامەڵەی فەرمی لەگەڵدا بكات، بێگومان ئەمەریكاش رۆڵ‌و كارایی پەكەكە‌و ئۆجەلان لەسەر پرۆسەی سیاسی توركیا دەزانێت، بەڵام هەرگیز وەك بەدیلی ئەردۆگان‌و هیچ هێزێكی سیاسی دیكەی توركیا تەماشای ناكات، ئەوەتەی ئەمەریكاش هەیە سەیری جوڵانەوە چەكداریە رزگاریخوازانەكانی لەچاویلكەی دونیای سەرمایەداریی‌و بەرژەوەندییەكانی خۆیەوە كردووە، نەك مافەكانیان، بەئێمەی كوردیشەوە لەباشوور، بگرە هەندێجار وەك جەنگاوەری جەنگەكان‌و دوای جەنگ دەمانفرۆشێتەوە.   سەرباری ئەوە ئەمەریكا لەگەڵ دابەشبوونی توركیا نیە، لەمەڕ كێشەی كوردیش لەگەڵ هەندێ مافی نەتەوەییە ئەوپەڕی گەر تا فیدرالێزم بڕوات، كەئەوەش لەئێستادا هەم باسكردن‌و هەم داكۆكی لێكردنی لەلایەن ئەمەریكاوە ئاسان نیە، سەرباری ئەوەی ناوەندەكانی بڕیار لەولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لەگەڵ توركیایەكی دابەشكراودا نین لەبەر روسیا، چونكە بۆچوونیان وایە هەر جۆرە پێشهاتێكی لەمشێوەیە بۆشایی لەناوچە دروستدەكات‌و روسیا پڕی دەكاتەوە‌و زیانمەندی یەكەمیش ئەمەریكا دەبێت. لەبەرئەوە چەند پەكەكە بەهێزتریش بێت ئەمەریكا هاوپەیمانێكی گەورەی وەك توركیا‌و ئەندامی ناتۆ ناگۆڕێتەوە بەكێشەی كورد. هەروەك توركیا لەدەرەوە نەخشەی گۆڕانكاریی‌و دابەشكاریی ئەمەریكایە لەناوچەكە، هاوكات مامەڵەی ناڕاستەوخۆشی لەگەڵ پەكەكە بریتیە لەمامەڵەی زلهێزێكی سەرمایەداری گەورەی جیهانی لەگەڵ جوڵانەوەیەكی چەكداری رزگاریخوازیی، كە ئەگەر پەكەكە ورد نەبێت ئاكامەكەی سەوداپێوەكردنی دەبێت.  بەدرێژایی پەیوەندییەكانی ئەمەریكا‌و توركیا بەتایبەت لەسەردەمی فەرمانڕەوایی ئاكەپەدا، ئەمەریكا هیچ جۆرە گوشارێكی كرداریی لەو وڵاتە نەكردووە بۆداننان بەمافە نەتەوەییەكانی كورد. لەبەرئەوە ئەو لێكدانەوەیە لێكدانەوەیەكی واقیعی نیە، كەپێیوایە بەهۆی بەهێزبوونی پەكەكەوە ئەمەریكا ناچارە مامەڵەی لەگەڵدا بكات بۆیە  چۆتە قەندیل. راستە ئەمەریكا تادوا هەنگاو هەوڵی رەنگڕێژكردنی قەوارە‌و ستاتۆیەكی شەرعی بۆ كورد لەرۆژئاوای كوردستان دا، بەڵام بەهۆی بەرهەڵستیە سەختەكانی توركیاوە ئەو هەوڵە لەوقۆناغە شكستی هێنا، هاوكات بەهۆی روانینی ترەمپ، كە وزە‌و ئابووریی رۆڵی سەرەكی تێیدا هەیە، تەنانەت لەبەرامبەر هەندێ دەستكەوتی گەورەتردا سازشی بەتوركیای هاوپەیمانی كرد بۆ داگیركردنی بەشێك لەخاكی رۆژئاوای كوردستان، وەكچۆن روسیاش رێگەی بەداگیركاریی عەفرین دا، ئێستاش ئۆپەراسیۆنی (چنگی هەڵۆ) بەئاگایی‌و رێگەپێدانی ئەمەریكایە، چونكە یەكێك لەناكۆكیە سەرەكیەكانی نێو پەیوەندیەكانی ئەمەریكا‌و توركیا لەرابردوودا مەسەلەی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی بوو لەنێو خاكی عێراق بەو پێیەی عێراق كۆڵۆنیەكی نافەرمی ئەمەریكایە بێ پرس‌و رای حكومەتی عێراق رازی نەدەبوو. سەردانی شاندی ئەمەریكا بۆ قەندیل‌و مەسەلەی بەرەی دیموكراسیی لەتوركیا خەباتكردن بۆ دیموكراسیی ئەركی سەرجەم ئەو هێزە سیاسیانەیە، كەبڕوایان بەبنەماكانی دیموكراسی‌و ئاڵوگۆڕی دەسەڵات‌و هەڵبژاردن‌و حوكمی یاسا‌و كۆمەڵی مەدەنی هەیە، بەڵام رەنگە پرسی دیموكراسیی لەئێستای جیهانی سیاسیی گۆڕاودا جیاوازتر بێت، بەتایبەت كەگۆڕانگاری بەسەر رەگەز‌و كایە‌و گەمە‌و ئامرازەكانی پرۆسەی سیاسی‌و دیموكراسیشدا هاتووە‌و وزە‌و ئابووریی رۆڵی سەرەكی تێدا دەگێڕن، سەرباری حەز‌و ویستی مانەوەی زیاتر لەدەسەڵات (درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی پوتین لەروسیا‌و گۆڕینی سیستەمی سیاسی لەپەرلەمانیەوە بۆ سەرۆكایەتی لەتوركیا بەنمونە ، جگە لەسیستەمە تۆتالیتاریەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوین، كەدەمێكە بوونەتە پشتاو پشت).  كاتی خۆی بەشێك لەستراتیژی سیاسیی رۆژئاوا‌و ئەوروپا‌و ئەمەریكا بۆ وەدیهێنانی دیموكراسی لەوڵاتانی تازە گەشەسەندوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بریتی بوو لەپشتیوانیكردنی سیستەمە نادیموكراسیەكانی وڵاتانی عەرەبی بەئامانجی وەدیهێنانی ئەو خەونە، بەڵام ئاكامی شكستی ئەو ستراتیژەمان لەدەسپێكی بەهاری عەرەبیدا بینی، كەخۆشیان لەخستنی ئەو رژێمانە‌و پارچە پارچەكردن‌و تێكدانی یەكێتی نەتەوەیی‌و رزاندنی پایەی رژێمە سیاسیەكانیاندا لە(میسر‌و لیبیا‌و سوریا) پشكی شێریان هەبوو، بەڵام هەمان ستراتیژی ئەمەریكا بۆ پشتیوانی سیستەمی سیاسی توركیا بەردەوامی هەیە، با توركیا كوشتوبڕی كورد لەباكور‌و رۆژئاوای كوردستانیش بكات، بەڵام مانەوەی یەكپارچەیی توركیا‌و بەهێزی سیستەمە سیاسیەكەی لەبەرامبەر روسیا‌و ئێران ئامانجی ئەمەریكایە. راستە ناكۆكی‌و بگرە بەریەككەوتن‌و لادانی سیاسەتی توركیا لەئاست پەیوەندی‌و هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمەریكا هەیە(وەك كڕینی سیستەمی ئێس- 400 روسی‌و هەندێ دۆسیەی تر )، بەڵام هێشتا توركیا لەنێو ناتۆدایە‌و لەسەر راستە شەقامی هاوپەیمانی ئەمەریكا لاینەداوە، بۆیە خەونی دروستكردنی بەرەی دیموكراسیی لەلایەن ئەمەریكاوە لەتوركیا وەك خەونی حوشتر وایە، چونكە لەئێستادا نە ئەردۆگان كەسایەتیەكی سیاسی لاوازە بكەوێ، نە نەیارە سیاسیە كۆن‌و نوێیەكانیشی لەئاستی ئەودان‌و هێندە لەنێو یەكدا تەبان بتوانن بەرەیەكی هاوپەیمانی پێكبێنن‌و بیخەن (هەرچەنە هیچ شتێ مەحاڵ نیە)، بەڵام ئەردۆگان لەسەر دوو ئاراستە تائێستا كاریكردووە‌و دەیكات وەك ئاراستەی (سۆزی ئاینی‌و پەرۆشی نەتەوەیی). تەنانەت لەگۆڕین‌و كردنەوەی ئایا سۆفیا بەمزگەوت، نەیار‌و ركابەرە سیاسیەكانیشی سەرباری ناكۆكی‌و چەڕەقۆچی سیاسی، بەڵام لەروانگەی توركچێتی‌و ئاینداریەوە دەستخۆشیان لێكرد‌و پشتیوانی بوون.  بۆیە خەونی كورد بۆهاتنەئارای بەرەیەكی دیموكراسیی لەتوركیا خەونێكی قورسە، چونكە جەهەپە، كە  نزیكترین هێزی نەیاری ئاكەپە‌و نزیك لەهەدەپە بوو هیچ روانینێكی روونی بۆ چارەسەری دەستووریی‌و نەتەوەیی  كێشەی كورد لەتوركیا نیە‌و ناشیبێت، چونكە ئاراستەیەكی كەمالیە. هەرچی پارتە سیاسیە  نوێیەكانی وەك عەلی باباجان‌و ئەحمەد داود ئۆغلو عەبدوڵا گویلە، یەكەم ئەمانیش سەرباری ئەوەی گەمەی قۆناغی هەڵبژاردن‌و دەنگ لەگەڵ مەسەلەی كورد لەتوركیا دەكەن، هاوكات لەنێو مناڵدانی ئاكەپەوە هاتونەتەدەر‌و هێشتا تەپوتۆزی ئاكەپەیان نەتەكاندووە. بۆیە ناكرێ هیوا لەسەر ئەم هێزە نوێیانەش هەڵبچنرێت.  لەئەگەری دروستبوونی بەرەیەكی دیموكراسیی لەتوركیا لەداهاتووشدا وەك ئەوەی سەردانەكەی شاندی ئەمەریكا بۆ  قەندیل بۆئەوە  لێكدەدەنەوە، دەبێ كورد بپرسێت دیموكراسی بۆ كێ؟ بۆ گەڕانەوەی جەهەپە بۆ سەر تەختی دەسەڵات، كەكەمالیزم‌و ئەزمونی سەربازیی كەمال ئەتاتورك‌ودەوڵەتی قوڵ چیان بەكورد نەكرد؟ هەدەپە‌و كورد چ سودێكیان لەشارەوانی ئەنكەرە‌و ئەستەنبوڵ بینی، كەلەدواهەڵبژاردنی شارەوانی رادەستی كاندیدەكانی جەهەپەیان كرد؟ ئەی لەهەڵبژاردنی داهاتووی 2023 ئەگەر بكرێت یا هەڵبژاردنی پێشوەختە بەرهەمی بەرەی دیموكراسی‌و ئەگەری هاوپەیمانی‌و دەنگ دەبەخشێتە پارتەكەی عەلی باباجان‌و داود ئۆغو‌و گویل؟ چونكە هیچ هێزێكی سیاسی لەسەر بنەمای داننان بەمافی نەتەوەیی‌و دەستوری كورد لەتوركیا ئامادە نیە هاوپەیمانی لەگەڵ هەدەپە پێكبهێنێت، بەڵكو هەمووان تەنها بۆ خستنی ركابەرەكەیان، كە ئەردۆگان‌و ئاكپارتیە دەیانەوێ سود لەكورد‌و هەدەپە وەربگرن، دواتریش گەر ئەردۆگان‌و ئاكپارتی زۆرینەی هەڵبژاردنیان بەدەستنەهێناوە ئەوا لەگەڵ ئەم هێزانەی هەدەپە دەبێتە پەیژەی سەركەوتنیان حكومەتی ئئتلافی پێكدەهێنن ئەوكات هەدەپە بەمایەپوچی‌و دەستبەتاڵی دێتەوە. بۆیە باشترین چارەسەر بۆ كێشەی كورد نەتەنها لەتوركیا بەڵكو بۆ عێراق‌و ئێران‌و سوریاش سازان‌و وتوێژ‌و چارەسەری ئاشتیە لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی ئەو وڵاتانە بەچاودێری نەتەوە یەكگرتووەكان یا ئەمەریكا‌و روسیا، چونكە ئەزمونی رابردووی مامەڵەی وڵاتانی زلهێزی وەك ئەمەریكا‌و ئەوروپا لەگەڵ كورد مامەڵەی جەنگاوەری جەنگە سەختەكانە، سەودای كڕین‌و فرۆشتنە، ئەو وڵاتانەش سەروەریی نێودەوڵەتیان هەیە‌و لۆبیان بەهێزە لەسەر ئاستی جیهانی‌و ئەندامی دامو دەزگا شەرعیە نێودەوڵەتیەكانن‌و توانای شكستپێهێنانی هەر هەوڵێكیان هەیە بۆ پارچە پارچە بوونی یەكێتی خاك‌و قەوارەی سیاسیان (شكستپێهێنانی ریفراندۆم لەباشووری كوردستان وەك نمونە). جگە لەوەی ئاراستەی جیهانی سیاسەتی ئەمەریكا لەناوچەكە بریتیە لەبەهێزكردنەوەی دەسەڵات‌و حكومەتی ناوەند لەو وڵاتانە (حكومەتەكەی كازمی بەنمونە). پرسیاری سەرەكیش ئەوەیە گەر واش دەرچوو كەهۆكاری چوونی شاندی ئەمەریكا بۆ قەندیل بۆ دروستكردنی بەرەیەكی دیموكراسیە لەتوركیا بەمەبەستی خستنی ئەردۆگان‌و حكومەتەكەی، ئەی ئەگەر  لەنێو پەرلەمان، كەئاكەپە‌و مەهەپە زۆرینەن هەڵبژاردت دواخرا، یاخود وەك روسیا مانەوەی ئەردۆگان وەك پوتین چەند ساڵێكی تر درێژكرایەوە یا دەسەڵات بەرەو تاكڕەوی رۆیشت ئەم خەون‌و گرەوەی هەدەپە‌و كورد چی لێدێت؟ بۆیە هەمووان مەسەلەی خەونی حوشتر دەزانن چیە بۆیە باسی ناكەمەوە هێندە هەیە ئیدی سیاسەتكردنی كورد لەتوركیا لەسایەی ئەو هەموو گۆڕانكاریە گەورە خێرایانەی روودەدەن‌و متوربەی مەسەلەی وزەن لەسەر ئاستی جیهانی پێویستیان بەپێداچوونەوە‌و واقیعبینی هەیە نەك خەون بینین بۆخستنی هێزێكی نەیار لەپێناوی سەرخستنی هێزی غەوارەی دیكە، كەهیچ دانپێدانانێكی نیە بۆ كێشەی كورد لەتوركیا.

ئامادەكردنی: هەڵمەت غەریب *  ده‌ستپێك له‌ سیسته‌می سیاسیدا بۆ چاره‌سه‌ركردنی ململانێ سیاسییه‌كان و سفركردنه‌وه‌یان، وەكوو چارەیەك پەنا بۆ هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت ده‌برێت. به‌تایبه‌ت ئه‌وكاته‌ی كه‌ ناكۆكی دەكەوێتە نێوان سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت و په‌رله‌مان،‌ زۆرجار سه‌رۆكوه‌زیران و سه‌رۆككۆمارپێكه‌وه،‌ په‌نا ده‌به‌نه‌ به‌ر هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی په‌رله‌مان و راگه‌یاندنی هه‌ڵبژاردنێك، پێش واده‌ی دیاریكراوی خۆی كه‌ یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كان وده‌ستوور دیاریكردوه. هه‌رچی تایبه‌ت بێت به‌ هه‌ڵبژرادنی پێشوه‌خت له‌ عێراقدا، ده‌توانین بڵێین ئەمە یه‌كه‌م تاقیكردنه‌وه‌یه‌ كه‌  لە پرۆسه‌ی سیاسی عێراقدا بڕیاری لێدراوە. له‌ دوای 2006وه‌، یه‌كه‌مجاره‌ ناكۆكییه‌ سیاسیه‌كان ده‌گاته‌ ئه‌و راده‌یه‌ی كه‌وا په‌نا بۆ هه‌ڵبژاردنێكی پێشوه‌خت ببرێت. ئه‌گه‌ر چاوێك به‌ یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی 2019 و ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراقدا بخشێنین، بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت یاسا و یاسادانه‌ری ده‌ستووری، بابه‌تی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌یان رێكنه‌خستووه.‌ واته‌ هیچ جیاوازیه‌كیان له‌ نێوان هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت و هه‌ڵبژاردنی كاتی ئاسایی نەكردووە. بۆیه‌ ده‌بینین زۆرترین ناكۆكی و بیروبۆچون له‌سه‌ر كاتی هه‌ڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانییه‌ چاوه‌ڕوانكراوه‌كه‌ی عێراق درووستبووە.‌ لێره‌دا تیشك ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت، وه‌ك چاره‌سه‌رێك بۆ ده‌رچوون له‌و قه‌یرانه‌ قووڵه‌ی كه تووشی‌ پرۆسه‌ی سیاسی بووەو،‌ ئه‌وه‌ش روون ده‌كه‌ینه‌وه‌ كه‌ ئایا ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ ده‌بێتە فریادڕه‌سی عێراقییە‌كان و كۆتایی بە گرفته‌كان دێنێت یاخود، به‌فۆرمی نوێی سیاسی دووبارە دەبێتەوە؟هەروەها ‌تیشك ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر گرنگترین به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م ئه‌و هه‌ڵبژاردنه. هه‌ڵبژاردن كێشه‌یه‌ یان چاره‌سه‌ر هەڵبژاردنێكی نوێی پێش واده‌ی یاسایی خۆی، یه‌كێك بوو له‌ داخوازی خۆپیشانده‌رانی گۆڕه‌پانه‌كانی عێراق كه‌ له‌ كۆتایی مانگی ئۆكتۆبه‌ری 2019 ده‌ستی پێكرد. خۆپیشانده‌ران پێیانوابوو كە بۆ راستكردنه‌وه‌ی رێڕه‌وی سیاسی له‌ عێراقدا، پیویسته‌ ئه‌و سیسته‌مه‌ هەڵبژاردنه‌ هه‌ڵبوه‌شێته‌وه‌ كه‌ ئه‌م په‌رله‌مانه‌ “بێده‌سه‌ڵاته”‌ی به‌رهه‌مهێناوه‌ كە ناتوانێت له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌جیندای حزبی وسیاسی، هیچ پرۆژه‌یه‌كی نیشتمانیی هه‌بێت، به‌لام بیریان چوو كه‌ هەڵبژاردن ناتوانێت پرۆسه‌ی سیاسی له‌ عێراقدا به‌ نیشتمانی بكات. بۆیه‌ هه‌ردوو سه‌رۆكوه‌زیرانی راسپێرداوی شكستخواردوو (زورفی وعەلاوی) به‌لێنی ئه‌وه‌یان دابوو كه‌ هەڵبژاردنی پێشوه‌خت له‌ پێشینه‌ی كاره‌كانی كابینه‌كه‌یان بێت ئه‌گه‌ر متمانه‌ به‌ده‌ست بێین، به‌ڵام هیچیان نه‌یانتوانی ئه‌و متمانه‌یه‌ به‌ده‌ست بێین. مسته‌فا كازمیش كه‌ ئێستا سه‌رۆكوه‌زیرانه،‌ یه‌كێك له‌ به‌رنامه‌كانی كاری كابینه‌ كاتیه‌كه‌ی، وەكوو  ئه‌نجامدان وسه‌رپه‌رشتیكردنی هەڵبژاردنێكی پاك و بێگه‌رد و پیشوه‌ختی دور له‌ ده‌ستوه‌ردانی بیانی و هه‌رێمی دانابوو. كازمی له‌ ژێر فشاری خۆپیشانده‌ران و شه‌قامی ناڕازیی عێراقی واده‌ی هەڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانییه‌كه‌ی دیاریكرد به‌ڵام، پرسیاری سه‌ره‌كی ئه‌وه‌یه كە‌ هەڵبژاردنێكی نوێ چی له‌ بابه‌ته‌كه‌ ده‌گۆڕێت؟ به‌ڕای من، هەڵبژاردنه‌كان ناتوانێ وڵات له‌ قه‌یرانه‌ قووڵه‌كانی رزگار بكات، چونكه‌ هەڵبژاردنه‌كه‌ له‌ باشترین شێوه‌یدا، له‌ هەڵبژاردنی رابردوو پاكتر نابێت. ئەمەش‌ بریتیه‌ له‌ دووباره‌بوونه‌وه‌ی هه‌مان رێبازی سیاسه‌تكردن به‌ڵام، به‌ڕێگایه‌كی تۆزێك جیاوازتر! گرفته‌ سه‌ره‌كییه‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌‌ پێشوه‌خته‌كه له‌ راستیدا دیاریكردنی كاتی هەڵبژاردنه‌كه‌ زۆر دوور نیه‌ له‌ كاتی یاسایی خۆی كه‌ مانگی 5ی 2022ه‌. واته‌ ته‌نها 11 مانگ هەڵبژاردنه‌كه‌ پێش ده‌خرێت به‌لام، ئه‌م هەڵبژاردنه‌ چوار رێگری گه‌وره‌ی له‌به‌رده‌مدایه‌ كه‌ ئه‌نجامدانی له‌و واده‌یه‌دا ئه‌سته‌م ده‌كات. ئەوانیش بریتین له‌: 1-ته‌واونه‌كردنی یاسای هەڵبژاردنه‌كان: یه‌كێك له‌ گرنگترین به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م ئه‌نجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت،‌ ته‌واونه‌كردنی یاسای هەڵبژاردنه‌كان و یه‌كلایی نەبوونه‌وه‌ی ئه‌و ناكۆكییه‌ قووڵه‌ سیاسیه‌یە كه‌ لەباره‌ی بازنه‌ی هەڵبژاردنه‌كان لە ئارادایە. ئەم بابەتە‌ بۆ گفتوگۆی لایه‌نه‌كان و گه‌یشتن به‌ ریكه‌وتنێك بۆ ته‌واوكردنی یاساكه‌ جێهێڵراوە، چونكه‌ دوو بیروبۆچوون له‌باره‌ی بازنه‌ی هەڵبژاردن هەن كه‌ یەكیان داوای فره‌بازنەیی له‌سه‌ر ئاستی پارێزگاكان دەكات و  ئەوی دیكەشیان له‌سه‌ر ئاستی نیشتمانی داوای فرە بازنەیی دەكات، واته‌ هه‌ر پارێزگایه‌ك بازنه‌یه‌كی هەڵبژاردن بێت. به‌بێ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م ناكۆكییه‌، ئه‌سته‌مه‌ حكومه‌ت بتوانێت له‌و واده‌یه‌ی كه‌ دیاریی كردووه‌ هەڵبژاردن بكات. 2-هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی په‌رله‌مان : یه‌كێكی دیكە له‌ به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م هەڵبژاردن، هه‌ڵسوكه‌وتكردنه‌ له‌گه‌ل په‌رله‌مانی ئێستا. بۆ هەڵبژاردنی پێشوه‌خت، پێوسته‌ ئه‌م په‌رله‌مانه‌ی ئێستا هه‌ڵبوه‌شێته‌وه‌ و له‌ماوه‌ی 60 رۆژدا كاتی هەڵبژاردنه‌كان دیاریبكرێت، به‌ڵام ئێستادا ناكۆكییه‌كی توند له‌نێوان سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان به‌گشتی و خودی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نوینه‌ران بە تایبەتی  لەگەڵ سه‌رۆكوه‌زیراندا هەیە لەباره‌ی شێوازی دیاریكردنی كاتی هەڵبژاردنه‌كان. محەمەد حه‌لبوسی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‌ پێیوایه‌، رێگای ده‌ستووری بۆهەڵبژاردن، بریتیه‌  له‌ مادده‌ی 64ی ده‌ستوور، به‌ڵام سه‌رۆكوه‌زیران‌ به‌ پشتبه‌ستن به‌ مادده‌ی  (7/2)ی یاسای هەڵبژاردنه‌كان، كاتی هەڵبژاردنه‌كەی دیاریكردووە.‌ ئه‌مه‌ش ناكۆكییه‌كانی قووڵتركردۆته‌وه‌ كه‌ بوه‌ته‌ رێگر له‌به‌رده‌م ئه‌نجامدانی هەڵبژاردن. ئه‌مه‌ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كە زۆرێك له‌ ئه‌ندامانی په‌رله‌مان دژی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی په‌ر‌لەمانن چونكه،‌ ترسیان هه‌یه‌ له‌به‌ده‌ستهێنانه‌وه‌ی كورسیه‌كه‌ی خۆیان له‌ هەڵبژاردنی داهاتوودا. بۆیه‌ هه‌تا پێیان بكریت، به‌ربه‌ست درووست دە‌كه‌ن تا هەڵبژاردن له‌كاتی خۆیدا نه‌كرێت و ئه‌م خوله‌ی خۆیان ته‌واو بكه‌ن. ئه‌وه‌ی لیره‌دا گرنگه‌ بگوترێت، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پاش په‌سه‌ندكردنی یاسای هەڵبژاردنه‌كان، ده‌كرێت سه‌رۆككۆمار و سه‌رۆكوه‌زیران پێكه‌وه‌ په‌ر‌لەمان هه‌ڵبوه‌شێننه‌وە و، كاتی هەڵبژاردنه‌كه‌ یه‌كلایی بكه‌نه‌وه.‌ به‌ڵام به‌بێ یه‌كلایكردنه‌وه‌ی یاسای هەڵبژاردنه‌كان، ئه‌سته‌مه‌‌ په‌رله‌مان هه‌لبوه‌شێته‌وه‌ و هەڵبژاردنیش بكرێت. 3-ته‌واو كردنی شه‌رعیه‌تی دادگای فیدرالی  یاخود ده‌ركردنی یاسای دادگای بالای فیدراڵی: دادگای باڵای فیدراڵی تاكه‌ لایەنە‌ كه‌ به‌پێی ده‌ستوور تایبه‌ته‌ به‌ په‌سه‌ندكردنی ده‌رئه‌نجامی هەڵبژاردنه‌كان. بەڵام گرفته‌كه‌ له‌وه‌دایە كە ئه‌م دادگایه‌ی ئێستا‌ به‌پێی ده‌ستوور درووست نه‌بووه‌. به‌ڵكو پیش نوسینه‌وه‌ی ده‌ستوور،‌ له‌ڕێگه‌ی ده‌ركردنی سیسته‌مێك له‌لایه‌ن حكومه‌تی كاربه‌ڕێكه‌ری عێراقەوه‌ له‌ سالی 2004دا درووستبووە. بۆیه‌ پێویست بوو یاسایه‌كی نوێ بۆ دادگای فیدراڵی ده‌ر بكرێت كه‌ پێكهاته و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی له‌ ده‌ستووردا دیاریكراوه.‌ بەڵام تا ئێستا ئه‌و یاسایه‌ به‌هۆی ململانێی نێوان هێزه‌ سیاسیه‌كان‌ ده‌رنه‌چووه و دادگاكه‌ وه‌ك خۆی ماوه‌ته‌وه. هەڵبەت ئه‌م دادگایه‌ گرفتێكی دیكەیشی بۆ درووست بووه كە‌ ئه‌ویش خانه‌نشین بوونی یه‌كێك له‌ ئه‌ندامانی دادگاكه‌یه‌ كه‌ تا ئیستا جێگاكه‌ی پڕنه‌كراوه‌ته‌وه.‌ ئه‌مه‌ش كێشه‌ی شه‌رعی بوون یان نه‌بوونی بۆ دادگاكه‌ درووست كردوه‌. 4- گرفتی تەكنیكی : سه‌ره‌ڕای هەبوونی چه‌ندین به‌ربه‌ستی جه‌وهه‌ری كه‌ ئاماژه‌مان به‌ هه‌ندێكیان كرد، هه‌ندێك به‌ربه‌ستی تەكنیكیش له‌به‌رده‌م ئه‌و هەڵبژاردنه‌دا هه‌ن كە گرنگترینیان بریتیه‌ له‌ دابینكردنی بودجه‌ی هەڵبژاردنه‌كان. ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه كە‌ عێراق به‌ قه‌یرانێكی قووڵی ئابووریدا گوزه‌ر ده‌كات كه‌ ته‌نانه‌ت توانای دابینكردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانیشی نیه دەیەوێ‌ له‌ڕێگه‌ی یاسای قه‌رزی گشتییه‌وه‌ روبه‌ڕووی ئه‌و قه‌یرانه‌ ببێته‌وه.‌ ئه‌مه‌ سه‌رەڕ‌ای بڵاوبونه‌وه‌یه‌كی خراپی په‌تای كۆرۆنا له‌سه‌رتاسه‌ری عێراق و خەرجكردنی بودجه‌كی زه‌به‌لاح بۆ روبه‌ڕووبونه‌وه‌ی ئه‌و په‌تایه‌. هه‌روه‌ها گرفته‌كانی كۆمیسۆنی باڵای هەڵبژاردنه‌كانیش له‌هه‌ردوو رووی لۆجستی و مرۆییه‌وه هەن كە تا ئێستا چارەسەرنەكراون.‌ ئه‌و كۆمیسۆنه‌ تائیستا متمانه‌ی په‌ر‌لەمانی وه‌رنه‌گرتوه‌ و هه‌یكه‌لی كۆمیسۆنه‌كه‌ش ریكنه‌خراوه.‌ ئه‌مه‌ سه‌رباری ئه‌وه‌ی كە پێوستی به‌ ژماریه‌ه‌كی زۆری كارمه‌ند‌ بۆ راهینان و شاره‌زابوون له‌سه‌ر هەڵبژاردنه‌كه هەیە.‌ چونكه‌ به‌ پێی یاساكه ‌بێت، هەڵبژاردنێكی جیاوازه‌ و پێوستی به‌راهێنانی كارمه‌ند هه‌یه‌ بۆ سه‌رپه‌رشتیكردنی هەڵبژاردنه‌كه. كورد وه‌ك ته‌ماشاكه‌ر تا ئیستا كورد و سه‌ركردایه‌تییه‌كه‌ی كه‌ خۆی له‌ دامه‌زراوه‌كانیدا ده‌بینێته‌وه،‌ هیچ قسه‌یه‌كی له‌سه‌ر هەڵبژاردنی پێشوه‌خت نه‌كردووه.‌ ئه‌مه‌ش مانای وایه كە‌ گرفتیكی ئه‌وتۆی نیه‌ ئەگەر هەڵبژاردن پێش بخرێت یان له‌كاتی خۆیدا بكرێت. ئه‌وه‌ی به‌نیسبه‌ت هیزه‌ سیاسیه‌كانی كوردستانه‌وه‌ گرنگه،‌ یه‌كلاییكردنه‌وه‌‌ی یاسای هەڵبژاردنه‌كانه‌ به‌گشتی و دیاریكردنی بازنه‌ی هەڵبژاردنه‌كانه. پێناچێت هه‌ردوو هێزه‌ سیاسیه‌ سه‌ره‌كیه‌كەی‌ هه‌رێم (پارتی و یه‌كێتی) حه‌ز به‌ فره‌بازنەیی له‌سه‌ر ئاستی پاریزگاكان بكەن. بۆیه‌ به‌لایانه‌وه‌ گرنگه‌ ئەوە یه‌كلایبكه‌نه‌وه‌ نه‌ك مه‌سه‌له‌ی پێشخستن و پاشخستنی هەڵبژاردنه‌كان. خاڵێكی دیكەی جێگه‌ی بایه‌خی كورد،‌ هه‌رچه‌نده‌ تا ئێستا كه‌مته‌رخه‌مییان لێ كردووە، مه‌سه‌له‌ی یه‌كلایكردنه‌وه‌ی باری ناهه‌موارو نائاسایی  ناوچه‌ جێی ناكۆكییه‌كانه. ئەو ناوچانە ئێستا ‌له‌به‌رده‌م سڕینه‌وه‌یه‌كی له‌سه‌رخۆی دیموگرافیدان.‌ بۆیه‌ پێویسته‌ به‌ر له‌ هەڵبژاردن كۆتایی به‌و بارودۆخه‌ بهێنرێت كه‌ له‌وناوچانه‌دا هەن.‌ بۆئه‌وه‌ی زۆرترین كورد به‌شداری له‌هەڵبژاردنه‌كه‌دا بكه‌ن و ئاواره‌كان بگه‌ڕێنه‌وه‌ ناوچه‌كانیان و ده‌سه‌ڵاتی شاره‌كانیش ته‌سلیم به‌ ده‌سه‌ڵاتی مه‌ده‌نی بكرێت و باری سه‌ربازی له‌و ناوچانه‌ كۆتایی پێبهێنریت. چونكه‌ ئه‌گه‌ر باره‌كه‌ به‌رده‌وام بێت، پێگه‌ی كورد لاوازتر ده‌بێت و دووریش نیه‌ ئه‌و پێگه‌یه‌ بكرێته‌ بنه‌مایه‌ك بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان‌ له‌ ئاینده‌دا كە بێگومان ئه‌وه‌ش به‌ زیانی كورد ده‌شكێته‌وه. گرنگیشه‌ پارتی و یه‌كیتی به‌ر له‌ هەڵبژاردن گرفتی پۆستی پاریزگاری كه‌ركوك یه‌كلایی بكه‌نه‌وه‌، تا كاریگه‌رییه‌كی ئه‌رێنیی  له‌سه‌ر هەڵبژاردنه‌كان هه‌بێت.   *راوێژکار لەناوەندی لێکۆلینەوەی روداو

د. سەنگەر سیەد قادر   تا ئێستا هیچ لایەنێك بەرپرسیارێتی خۆی لە تەقینەوەكەی بەیروت ڕانەگەیاندووە بەڵام سێ گریمانە هەیە بۆ تەقینەوەكە:  بەرپرسانی لوبنان باس لە تەقینەوەی كۆگای نیتراتی ئامۆنیا دەكەن بەهۆی ئاگرێكەوە، هەندێك باس لە هێرشی موشەكی  ئیسرائیل دەكەن، پێشتر ناتانیاهۆ باسی لە مەترسی كۆگاكردنی موچەكی حزبوڵا لە بەندەری بەیروت كردبوو ،هەندێكیش باس  لە دەستی حزبوڵا دەكەن لە تەقاندنەوەی ئەو كۆگایە، ئەویش لە پێناو خۆدەربازكردن لەو فشارە ئابوری و سیاسی و ناوخۆییانەدا.  🔹 دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بەرەبەیانی ئەمڕۆ ڕایگەیاند كە گفتووگۆی لەگەڵ ژەنەڕاڵەكان كردووە و پێیان ڕاگەیاندووە تەقینەوەكەی بەیروت پێدەچێت هێرش بێت لە ڕێگەی بۆمبێكی ترسناكەوە و وەك هێرشێكی مەترسیدار وایە بەڵام دوای كاتژمیرێك لە تەقینەوەكە ئیسرائیل ڕایگەیاند هیچ پەیوەندییەكی بە تەقینەوەكەی بەیرووتەوە نیە. 🔹- لەبەیروت چی ڕوویدا...؟ بەپێی لێدوانی وەزیری ناوخۆی لوبنان و حسان دیابی سەرۆكی حكومەتی لوبنان تەقینەوەكەی بەیروت لە ئەنجامی تەقینەوەی (٢٧٥٠)تەن مادەی تەقینەوەی نیتراتی ئامۆنیایەوە بووە كەلە ساڵی ٢٠١٤ لە بەندەری بەیروت كۆگا كراوە. بەپێی ناوەندی چاودێری بومە لەرزەی ئەردەن تەقینەوەكە هێزی ٤.٥ پلەی ڕێختەری بومەلەرزەیەكی هەبووە و بەپێی ڕاپۆرتی ناوەندنی جیۆلۆجی ئەوروپیش لە دووری ٢٤٠ كیلۆمەترەوە تەقینەوەكەوە هەستی پێكراوە و هێزی تەقینەوەی ١٥٠٠٠ هەزار كیلۆگرام TNT هەبووە، ئەمەش وایكردووە تا ئیستا زیاتر لە ١٠٠ كوژراو و ٤٠٠٠ برینداری لێبكەوێتەوە و زیانی ئابوری ٥ ملیار دۆلاری بە بەیروت گەیاندووە و گەڕەكەكانی ئەشرەفیە و كەرەنتینە و جمیزەی نیزك بەندەری بەیروت وێران بووە 🔹- كێ ئەنجامدەری تەقینەوەكەی بەیروت بووە..؟ هەتا ئێستا هیچ لایەنێك بەرپرسیارێتی خۆی لە تەقینەوەكە ڕانەگەیاندووە بەڵام سێ گریمانە هەیە بۆ تەقینەوەكە: ١- تەقینەوەی كۆگای نیتراتی ئامۆنیاكە بەهۆی ئاگرێكەوە بووە كەلە نزیك شوێنی كۆگاكردنەكەوە كەوتووەتەوە ئەم گریمانە لێدوانی بەرپرسانی لوبنان پشت ڕاستی دەكاتەوە. ٢- سیناریۆی دووەم بریتیە لە هێرشی ئیسرائیل بۆسەر ئەو كۆگایە كە مووشەكی مەترسیداریشی تێدا كۆگا كراوە چونكە ساڵی ٢٠١٨ بنیامین ناتانیاهۆ لە كۆنگرەی ساڵانەی نەتەوە یەكگرتووەكان ڕایگەیاند كە حیزبوڵا موشەكی مەترسیدار لە بەندەری بەیروت كۆگا دەكات كە شوێنێكی مەترسیدارە و شوێنی نتشتەجێ بوونە هاوكات لەكاتی هێرشەكەدا دوو فڕۆكەی ئیسرائیل لە ئاسمانی ناوچەكەدا بینراون و هۆكارێكی دیكە گرنگی بەندەرەكەیە كە لە ساڵی ٢٠٠٧ و داگیركردنی بەیروت لەلایەن حیزبوڵاوە ئەو بەندەرە چەكدارانی حیزبوڵا دەستیان بەسەردا گرتووە و بووە بە سەر چاوەی داهات و هەناردەی چەك بۆ حیزبوڵا و ئەمەش وادەكات ببێت بە ئامانجێكی گرنك بۆ لێدان لە حیزبوڵا هاوكات تەقاندنەوەی بەندەرەكە بەرپرسیارێتی دەخاتە ئەستۆی حیزبوڵا و شەقام لە حیزبوڵا توڕەدەكات و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش تەقینەوەكە مەترسی حیزبوڵا و چەكەكانی بۆ سەر جیهان دەكاتە پرسێكی جێگای سەرنج و حیزبوڵا دەخاتە بەردەم ئەگەری سەپاندنی سزای نێودەوڵەتی لەلایەكی دیكەوە سەرچاوەی مادەكە ئێران بووە ئەمەش وادەكات پشتیوانی ئەمەریكا و ئیسرائیل بۆ درێژكردنەوەی قەدەغەی هەناردەی چەك بۆ ئێران بەهێز بێت و ئێران و مەترسییەكانی لەسەر ناوچەكە زەق تر دەكاتەوە ٣- سیناریۆی سێهەم ئەوەیە كە حیزبوڵا خۆی كۆگاكەی تەقاندبێتەوە ئەمەش بۆ خۆ دەربازكردن لەو فشارە ئابوری و سیاسی و ناوخۆییە كەلەسەریەتی بۆ ئەوەی فشارەكان نەهێڵێت و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی ناچار بكات پشتیوانی لوبنان بكەن و گەمارۆری دارایی سەر ئەو وڵاتە هەڵبگرن 🔹- بۆچی ئیسرائیل و حیزبوڵا خۆیان لە تەقینەوەگە بێدەنگ كردووە..؟ ئیسرائیل دوای هێرشەكە ڕایگەیاند پەیوەندی بە تەقینەوەكە نییە چونكە ئەگەر ئیسرائیل ئەنجامدەری هێرشەكە بێت بەرپرسیارێتی گەورەی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەكەوێتە سەر و كاریگەری خراپیش لەسەر ڕۆڵی دەبێت لە ناوچەكەدا هەربۆیە وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل دوێنێ جیاواز لە ڕابردوو كە هەركات تەقینەوەیەك ڕوویدابێت حیزبوڵای تۆمەتبار كردووە بەڵام دوێنێ هیچ ئاماژەیەكی بەوەنەكرد كە حیزبوڵا تاوانبارە و ئاماژەشی بەوە نەكرد كە مادەكان لەلایەن حیزبوڵا و ئیرانەوە كۆگاكراوە لەكاتێكدا ساڵی ٢٠١٨ ناتانیاهۆ بە ئاشكرا ئاماژەی پیكردبوو هەرچی حیزبوڵاشە بێدەنگە چونكە بەرپرسیارێتی زیان و كۆگاكردنی ئەو بڕە زۆرەی لە نیتراتی ئامۆنیا دەكەوێتە ئەستۆ و لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوەش كاری گەری خراپی لەسەر ئەو حیزبە دەبێت هەربۆیە حیزبوڵاش جیاواز لە ڕابردوو كە بە حەق و ناحەق ئیسرائیلی بەوە تۆمەتبار دەكرد كەلە پشت تەقینەوەكانی لوبنانەوەیە ئەمجارەیان بێدەنگە و پەنجەی تۆمەتی بۆ ئیسرائیل درێژ نەكرد 🔹- كاریگەری تەقینەوەكە لەسەر عێراق: لە ڕووی سیاسی و ئەمنییەوە تەقینەوەكە كاریگەری لەسەر عێراق دەبێت ئەگەر پشت ڕاستبوونەوەی هەركام لەو گریمانانەی كە باسكرا، چونكە تەقینەوەكە هۆشداری و بە ئاگا هێنانەوەی شەقام و كۆمەڵگای عێراقییە لە مەترسی كۆگاكردنی چەك لەناو گەرەكەكاندا لەلایەن حەشدی شەعبییەوە بە تایبەت لە ناچەی شەقامی فەلەستینی بەغداد كە بووە بە جێگای كۆگاكردنی مووشەك و بۆئەوەی لە هێرشی ئیسرائیل و ئەمەریكا بیپارێزن چونكە ناوچەیەكی قەرەباڵغی نیشتەجێ بوونە هاوكات ئەگەر سیناریۆی دووەم پشت ڕاست بكرێتەوە و ئەنجامدەری هێرشەكە ئیسرائیل بێت ئەوا هۆشدارییە بۆ حەشد و ئێران كە ئیسرائیل گوێ بە كاردانەوە و زیانەكان نادات ئەگەر بكەوێتە مەترسییەوە و دووبارە بوونەوەی سیناریۆی تەقینەوەكەی بەیروت لە جرف سەخر و بەغداد ئەگەرێكی كراوەیە و ئەمەش میلیشیاكان دەترسێنێت 🔹- ئەگەرەكانی دوای تەقینەوەكان: لوبنان لەدوای سەربەخۆی لە ساڵی ١٩٤٣ و دواتر كشانەوەی هێزەكانی فەرەنسا لە ساڵی ١٩٤٦ ئەو وڵاتە بوو بەناوەندێكی گرنگی ئابوری تا ساڵی ١٩٦٣ گواستنەوەی شەڕی ئیسرائیل فەلەستین بۆ گۆڕەپانی لوبنان و دواتر مایەك پوچ بوونی ئابوری و تەقینەوە بەردەوامەكانی ساڵانی حەفتاكان و دواتر شەڕی ناوخۆی ساڵانی هەشتا و دروستبوونی حیزبوڵا و داگیركاری لوبنان لەلایەن سوریاوە كە ساڵی ٢٠٠٤ دوای تیرۆركردنی حەریری لە لوبنان كشایەوە بەڵام ساڵی ٢٠٠٧ شەری ئیسرائیل و حیزبوڵا لە دوای شەڕی یەكەمی ساڵی ١٩٩٩ دەستپێكردەوە و لوبنان بوو بە چەكی ململانێ و شەڕی بەرەی ئێران و ئیسرائیل و تا ئێستاش ئەو شەڕە بەردەوامی هەیە و دۆخی ئابوری لوبنانی بۆ ئاستێكی مەترسیدار داڕماندووە لە ڕووی سیاسیشەوە لوبنان لە سەرەتای ساڵی ١٩٧٠ و دواتریش بە پێی ڕێكەوتنامەی تائیفی ساڵی ١٩٨٧-١٩٨٩ دەسەڵات بەسەر مەزهەب و ئاینەكاندا دابەشكراوە كە سەرۆك كۆمار بۆ مەسیحی و سەرۆك وەزیران بۆ سونە و سەرۆكی پەرلەمان بۆ شیعەیە بەڵام ئەم. دابەشكارییە كێشەكانی لوبنانی چارەسەر نەكرد چونكە لەناو مەسیحیەكاندا مارۆنی و ئەرمەن ئەرسەدۆكس هەیە و لەناو شیعەكاندا بزوتنەوەی ئەمل و حیزبوڵا و ئەنجومەنی ئیسلامی شیعەی پشتیوانی سعودیە هەیە و لەناو سونەكانیشدا ٧ حیزبی سیاسی هەیە ئەمە جگە لە شەركەس و دوورزەكان ئەم بەرە جیاوازییە وایكردووە كە لە ساڵی ١٩٧٦ تا ئیستا ٨ بنەماڵە حوكمی لوبنان بكەن و لە ساڵی ١٩٨١ بكەونە شەڕی ناوخۆ و لوبنان بكەن بە ١٢ دەوڵەت لەناو یەك دەوڵەتدا بە جۆرێك هیچ لایەنێك ناتوانێت بچێتە شار و گوندەكانی لایەنێكی دیكە و لە ڕووی ئابوریشەوە پشك و سامانی لوبنان بەسەر ئەو بنەماڵانەدا دابەشكراوە و لە ڕووی ئەمنیشەوە زیاتر لە ١٩ گروپی چەكداری میلیشیای هەیە و سوپای لوبنانیش تەنها كارتۆنیە و لاوازە 🔹- دەر ئەنجام: ١- تەقینەوەكە گۆڕانكارییەكانی لوبنان خێرا دەكات و لە هەڕ سێ سیناریۆكەشدا حیزبوڵا لاوازتر دەكات ٢- تەقینەوەكە جیهان و ناوچەكەی لە مەترسییەكی گەورە بەئاگا هێنایەوە ئەویش مەترسی بوونی چەك و تەقەمەنییە لە دەستی میلیشیا چەكدارەكان و بازرگانی پێوەكردنی ٣- نیتراتی ئامۆنیا مادەیەكی تەقەمەنی بەهێزە و لە پیشەسازی چەكدا بەتایبەت لە دروست كردنی مووشەكدا بەكار دێت و سوپای لوبنانیش هیچ كارگەیەكی چەكی نیە و تەنها حیزبوڵایە كە بەئاشكرا ڕایگەیاندووە پیشەسازی دروستكردنی مووشەكی لە ساڵی ٢٠١٥ پەرەپێداوە ٤- لە دوای تەقینەوەكەی بەیروت چاوەكان زیاتر دەكەوێتە سەر عێراق و مەترسی میلیشیا چەكدارەكان ٥- تەقینەوەكە لە ڕووی ئابوری لوبنان و دۆخی ژیانی خەڵكەوە زیانی گەورە بە لوبنانیەكان. دەگەیەنێت چونكە بەندەری بەیروت كە تاكە سەرچاوەی هەناردە و هاوردەی لوبنانە وێران بووە زیاتر لە ساڵێكی پێویستە بۆ بنیات نانەوەی.  

ئەحمەد ساڵەح   ئەکرێت ووشەی دیموکراسی وەك چەمك یان دەستەواژە، نامۆ نەبێت لەلایەن زۆرینەی کۆمەڵگاوە، چونکە زۆریان بەگوێدا دراوە. بەڵام  تێگەیشتن لەنۆرمی دیموکراسی، وەك دیاردەیەکی کەلتوری، فکری، هزری، مەعریفی و مرۆیی، لە ناو چڤات و کۆمەڵگای کوردیدا، تاهەنوکە، وەك ئاخاوتەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی غایبە. کاتێك، ستەمکارێك، سەرۆك خێزانێک، خوێنمژێكی خاوەن هێزی چەکداری ڕامکراو، بە توندترین ئاستی داپڵۆسین، لەڕێگەی هێزی مەزنی بێ هەست و بەکارهێنانی زەبرو زەنگ، بونی خۆی و شەرعیەتی خۆی بەسەر چڤاکدا دەسەپێنێت، وای وێنادەکات پاڵپشتی گەلی بەدەسهێناوە، لەژێر ناوو بەکارهێنانی ووشەو چەمکی دیموکراسی.  مەعریفەی دیموکراسی (دیموکراسی نۆڵیج)، وەك چەمك و بیر، وەك کەلتورو هۆشی عەقڵی پێگەیشتوی ئەزمونکراو، داهات و بەرهەمی، ئاخاوتن و گفتوگۆو وتووێژی چڤاکییە.  جڤات و کۆمەڵگایەك کەمەراقی پێشختنی فرەڕەنگی و جوانییەکانی جڤاتە، وەك ئامانجی هاوبەش و هەستی گشتگیر، کار دەکات بۆ پێشخستنی ئەم جۆرە لە چالاکی چڤاکی و، گیان بەبەراکردنی خەمی هاوبەش لای زۆرینەی کۆمەڵگا، وە سەرپێ خستنی  چڤاکی کۆمەڵگای مەدەنی و چالاکی ژیاری بەرەو ئاسۆی باشتر بۆکۆی گۆمەڵگا. پێچەوانەی ئەم بۆچونە، لەکۆمەڵگایەکدا کە زۆرینە خۆپەرست بێت و بڕوای بە پێشخستن و پتەوکردنی گیانی گشتی نەبێت و، زۆرینەیان، ئاوێتەی بیری یەکتا پەرستی بن و، خەمی لەپێشینەیان تەنیا خۆیان بن و لەهیچ دۆخێکدا ئازاری هاونیشتیمانی و هاوچڤاکییەکەی بە ئازاری خۆی نەزانێت، ڕۆژگارو ئایندەی هەمیشەو بەردەوام، ئاسۆی بەرەو هەڵدێر لەنگەر دەگرێت. چڤاکێك زۆرینەی قبوڵی بێت، ئەوانەی نوێنەرایەتیان دەکەن، خاوەنی هیچ بنەمایەکی مۆراڵی و ئێسیکی نەبن، ئایندەو داهاتووی هەمیشە بەرەو تاریکتر بون دەچێت. چڤاتێك، زۆرینەی  پاڵپشت و بەرگریکار بێت لە کەسانێك، کە خاوەنی  هێزی بکوژو داپڵۆسینی ڕامکراون، ئەبێت هەمیشە لە ناسۆری و نەهامەتیدا بژین. چڤاتی مەدەنی کۆنکریتی بەهێز (سترۆنگ سیڤڵ سەسایەتی) مەرجێکی گرنگی سەرپێخستنی بونیادی کۆمەڵگای دیموکراسییە. خەمی گرنگی پرۆژەی دیموکراسی، پێویستە هێزێکی پتەوی کۆمەڵگای مەدەنی بێت. میتۆدی سیاسی و بەهێزکردنی چڤاکی مەدەنی بۆ گرنگە بۆ دیموکراسی؟ جۆن کین پرۆفیسۆر و دامەزرێنەری ناوەندی دراسات بۆ دیموکراسی لە زانکۆی وێستمنستەری لەندەن بڕوای وایە ''  کردەو ئەرکی سەرەکی هاونیشتیمانی، لە مۆدێلی دیموکراسی پلوراڵدا، دامەزراند و دەستپێشخەریکردنی فۆرمی جیاوازی کۆمەڵگای مەدەنییە، تاکو بتوانن لەڕێگەیەوە وەك پلاتفۆرم،  تێکڕای کارەکانیان یەکخەن و فشاری گەورەو کاریگەر دروستبکەن، لەسەر هەربڕیارو پەیڕەو ڕیساو یاسایەك دێتەبون''  جورگن هابێرماس، فەیلەسوفی ئەڵمانی، پێیوایە، '' کرۆك و ناوکی پێکهاتەو دامەزراوەی گۆمەڵگای مەدەنی کەسانی خۆبەخش و ئەو تاکانەی ناو کۆمەڵگان، کە ئامانجیان خزمەتی گشتییە، شوێنی گفتوگۆو، کۆبونەوەو دانیشتنی ئەم دامەزراوانە، دەبێت لەدەرەوەی  سودو دۆخی دارای حوکمەت بن، وەك کۆمەڵەو چڤاتی ئازادو سەربەخۆ بۆ تاوتوێکردن (دبەیت)، کۆمەڵی کەلتورو فەرهەنگی بۆ فشار دروستکردن، کاری پێکەوەیی، گروپ و دەستەی نیوتراڵ و ڕاستەقینە، خاوەنی بیرۆکەو هەڵوێستی چاکەی گشتی، کۆمەڵ و دەستەو پۆلی مۆراڵی خاوەن خەمی گشتگیر، ڕێکخستن و دەزگای هاونیشتیمانی و ڕیشەیی لەهەموو پێکهاتەکانی ناو کۆمەڵگا، بەبێ ڕەچاوکردنی ڕەگەز، ئاین، ڕامیاری، ڕەنگ و باگراوندی خێزانی تاکەکان.   زۆرینەی بیرمەندان و هۆشیارانی ئەم کێڵگە، هاوفکردن لەسەر گرنگی ئەم بوارەو بەم شێوەی خوارەوە پێناسەی دەزگاکانی کۆمەڵگای مەدەنی و دیموکراسی دەکەن.         دیموکراسی. پێشینەیەکی کورت لەمەڕ دیموکراستی.  دیموکراسی، پێکهاتەی دو ووشەی (یۆنانی)ە دیمۆس بەواتای (خەڵك یان گەل) و کراتۆس بەواتای (فەرمان ڕەوایی یان هێز) واتا هێزی گەل یان فەرمان ڕەوایی گەل. بەشێوەیەکی بنچینەیی، لە فەرمانڕەواییدا، گرنگترین و بەرزترین هێز، بۆگەل چەسپاوە، بەپێی یاسا. لەهەندێک فۆرم و شێوازی دیموکراسیدا، دەکرێت ڕاستەوخۆ لەلایەن گەلەوە بەکاربهێنرێت، بەڵام لەکۆمەڵگایی فراواندا گەل  لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە  نوێنەرایەتی خۆی دیاری دەکات. بیرمەند ئەبراهام لینکۆڵن پێی وایە ''دیمواکراسی واتا حوکمی گەل، لەلایەن گەلەوە بۆ گەل''. مێژوونوس و بیرمەندی سیاسی (بێرناد لویس) پێی وایە '' دیموکراسی واتا پەیڕەوکردنی دەستورو حکومەتی نوێنەرایەتیکردن، ئەمەش مانای وایە ئەوانەی دەسەڵاتیان لەدەستە، بەبێ بەکارهینانی زەبروزەنگ و توندوتیژی دەبێت قایل بن، بە قبوڵکردنی سیستەمی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، بەپێی یاساو ڕێسای دیمواکراسی، کەزانراوقبوڵکراون''. بیرمەندی سیاسی سامیۆڵ هەنتینگتۆن جەختدەکاتەوە لەوەی '' بۆئەوەی پرۆسەکە وەك سیستەمێکی دیموکراسی چەسپیو هەژماربکرێت، ئەم پرۆسەی دەستاودەستکردنی دەسەڵاتە، دەبێت لانی کەم دوجار ڕوویدابێت''.  ئازادی و دیمۆکراسی(فریدەم و دیموکراسی) زۆرجار لەبری یەکتر بەکارهێنراون، بەبێ ئەوەی هەستی پێبکرێت یاخود ڕەچاوبکرێت، بەڵام ئەم دو ووشەیە هاو واتا نین. بێگومان دیموکراسی، بەمانای بنیاندانی کۆمەڵگەلێك، ئایدیاو سەرچاوەو بناغەی ئازادی دێت، لەگەڵ ئەوەشدا، دیموکراسی پێکهاتەیەکی پراکتیزەکراو و ڕێبازێکی مۆدێرنەو گەڵاڵەکراوی هەیە، لەدیرۆکدا ڕێگەیی پێچاوپێچوو ناڕێکی زۆری بەخۆوە بینیوە. دەکرێت بڵیین دیموکراسی کۆمەڵێک دامەزراوەیە بەئامانجی دەستەبەرکردنی ئازادی.  دیموکراسی، فۆرمێکە لە نۆرمەتیڤ پاوەر (هێزی لەیەکگەیشتن و گتوگۆکردن واتا هێزی نەرم) بەمانایەکیتر نۆرمەتیڤ پاوەر، وەک پرۆفیسۆر ئیان مانارس دەڵێت ''ئەم نۆرمە واتا گرنگیدان بە ئاشتی، ئازادی، مافی مرۆیی، سەروەربونی یاساو، لەسەرووی هەموشیانەوە گود گەڤەرنەنس واتا فەرمانڕەوایکردنی باش'' تایبەتمەندی دیموکراسی چیە؟ دیموکراسی، زۆر زیاترە، لەتەنیا کۆمەڵێك دامەزراوەی حوکمی نا دیموکراسی، دیموکراسی پشت ئەستورە بەکۆمەڵگەلێك تێگەیشتن وەك مەعریفەی ژیریی، نرخاندن، ڕێزگرتنی تاك، و گرنگیدان بەگروپە جیاوازەکانی کۆمەڵگا، ڕەفتار و پراکتیزەکردن و بەکارهێنانیان. دیموکراسی واتا پێشێل نەکردنی مافی خەڵك و ڕەخساندنی هەلی هاوبەش و چون یەك، لەهەموو کایەکانی ژیاندا هەر لە مافی جودا بیری فکری، سیاسی، ئاینی، فەلسەفی، پەروەردەیی، عەقڵانی، ژینگەیی و مافی کارو سەدان مافی تری، مرۆیی و ژینگەیی. هەمووئەمانە فۆرمی جیاواز وەردەگرن، بۆ دەرخستن و بەرجەستەکردن لەڕێگەی کەلتورو کۆمەڵگاوە. دیموکراسی فەرمانڕەواییکردنێکە، کە تواناو ووزەی بەرپرسیارێتی شارستانی بەکاردەهێنرێت، لەلایەن کۆی هاووڵاتییانی پێگەیشتوەوە، ڕاستەوخۆ، یاخود لەڕێگەی هەڵبژاردنێکی ئازادیی نوێنەرایەتیکردنەوە. دیمۆکراسی بۆخۆی، جۆرێکە لەبەرگریکردن دژبە حکومەتی سێنتراڵی بەهێز(ناوەندی بەهێز)، دیسێنترەڵایز (شۆڕکردنەوەی دەسەڵات لەناوەندەوە بۆ ئاستی هەرێمی و ناوچەیی.  سیستەمی دیموکراسی پێوویستی بەتێگەیشتن هەیە، بەجۆرێك، بۆ ئاستی هەرێمی و ناوچەیی شۆڕبێتەوە،  بۆئەوەی دەستی هەموو هاووڵاتییەکی بگاتێ، وەڵامدەرەوەی ڕاستەقینەی داخوازییەکانی کۆمەڵگابێت، بەشێوەیەکی بەرفراوان و گشتی. یەکێك لە فاکتەرە گرنگەکانی دیموکراسی، دەکرێت وەک بڕبڕەی پشتی دیموکراسی قسەی لەسەربکرێت، بەرگریکردنە لەمافەکانی مرۆڤ، وك؛ ئازادی ڕادەربڕین، مافی یەکسانی بۆ هەموان بەپێی قانون، بواری یەکسان فەراهەمبکرێت بۆ هەموان بۆ بەشداریکردن لەڕووی سیاسی و ئابوری و کەلتوری لەکۆمەڵگادا. گەشەو بەرەوپێشچونی مافەکانی مرۆڤ، تەنیا کاتێک هەستی پێدەکرێت، کە دیموکراسی بونی هەبێت، وەك ئیان مانارس ئاماژەی پێکردوە لەڕوانگەی هێزی نەرمی دیموکراسیەوە.  گومان هەڵناگرێت، بۆ شیکارکردنی هەر بابەتگەلێك، تایبەت، بابەتێکی ئێجگار گرنگی وەك دیموکراسی، ناکرێت کۆمەڵگەلێك تێڕوانین و ئاخاوتنی سیاسی و تێبینی بیرمەندانی ئەم بوارە وەرنەگیرێ و نەخرێتە شرۆڤەی ڕۆژەڤەوە. فەیلەسوف و سایکۆلۆجیستی ئەمریکی سەدەی پێشوو جۆن دیوی پێیوایە'' ئامانجی هەرەگرنگی بەرهەمهێنان، نابێت بەرههەمهێنانی شتومەك بێت، بەڵکو دەبێت بەرهەمهێنانی مرۆڤی ئازاد بێت، لەڕوانگەی یەکترقبوڵکردن و یەکسانی''. ڕۆڵ و گرنگی پەروەردەش ناکرێت نادیدە بگرین، چونکە (جۆن دیوی)ش مەبەستی سەرەکی لەبەرهەمهێنان، پەروەردەیە نەک شتگەلێکیتر.  پەروەردەی تەندروست، ڕۆڵێکی چالاك و کاریگەردەبینێت، لەپێگەیاندنی تاکەکانی کۆمەڵگا، ئەگەر بەشێوەیەکی باش و سیستەماتیك بەکاربهێنرێت، بۆ بزواندن و تێرکردنی بیری تاک، بەڕۆشنگەری، فکرو هزری بنچینەی بۆبونیادنانی ئیندیڤیجواڵێکی دیمۆکراتیك. وەك چۆن فەیلەسوفی بەریتانی بێرتاند ڕووسێڵ دەڵێت '' پێوویستە، ئاوات و ئامانجی پەروردە، گرنگی و بایەخدان بێت بەشتەکان، نەك کۆنترۆڵکردنیان، بۆئەوەی هاونیشتیمانییەکی، ژیرو ئازاد بهێتەبوون لە کۆمەڵگایەکی ئازاددا، وە هاندان و پاڵپشتیکردنی هاوڵاتی،  بە بیری سەربەستی، ئازادی و ئیندیڤیجواڵێکی داهێنەر، واتا ئێمەی مرۆ، دەبێت ڕەفتارمان بۆپەروەردەکردنی تاك وەك ئەو باخەوانە بێت کەچەند گرنگی بەنەمامێکی تازەپێگەیشتوو لەناو باخەکەیدا دەدات، بەخزمەتکردن و چاودێریکردنی''. ئەمەش دەکرێت والێکبدرێتەوە کەنابێت، ئێمەی مرۆڤ پەروەردە  بەشتێکی بێ بەها ببینین، یاخود تەنیا وەك پڕکردنەوەیەك بیبینین، بۆ نمونە وەك  پڕکردنی گوڵدانێك لەئاو، بەڵکو دەبێت یارمەتیدەربین بۆ ئەوەی گوڵی ناو گوڵدانەکە بەسروشتی  و ڕێگەی تەندروست گەشەبکات.  بە شرۆڤەکردنێکی دروست و گونجاوی شکۆمەندانەو مۆراڵی باش، دوورلەفیکری یەکتاپەرستی، بۆ تێگەیشتن و ئەزمکردنی، دید و تێڕوانینی، ئەم بیرمەندانەی، بواری دیموکراسی، لەسەرەوە ئاماژەیانپێکراوە، یان ڕوونتربڵێم بەدیسکۆرسی فیکری هەموو بیرمەندانی بواری دیمۆکراسی بەتایبەت بێرناد لویس، سامیۆڵ هەنتینگتۆن، جۆن دیوی، ئەبراهام لینکۆڵن و سەدانیتر، دەتوانین خوێندنەوەیکی ژیرانە بۆ سیستەمی دیمۆکراسی بکەین و تێبگەین، کە ئایا سیستەمی هەرێمی کوردستان سیستەمێکی(دیموکراسی)ە یاخود، بەپێچەوانە سیستەمێکی(کلێپتۆکرەسی)ە. کلێپتۆکرەسی چییە؟ کلێپتۆکرەسی  ووشەیەکی (یونانی)ە لەدوو ووشە پێک دێت: کلێپتەس واتا (دز) کراتۆس بەمانای ( پاوەر یان ڕوڵ) پاوەر واتا هێزیان دەسەڵات، ڕوڵ واتا فەرمانڕەوایی، یاساو ڕێسا. بەمانایەکی تر واتا (دەسەڵات و هێزی دز یان فەرمانڕەوایی دز). بیرمەندی سیاسەتی ئابوری هێرسچیل گرۆسمان پێیوایە'' ئەم جۆرە دەوڵەتە واتا دەوڵەتی کلێپتۆکراتیك، لەڕێگەی یارمەتییە بەرفراوانەکانی  درێژە بەمانەوەی خۆی دەدات بۆ فەرمانڕەواکانی و ئەوانەی ڕەوایی پێدەدەن''. بانکی نێودەوڵەتی کە ناسراوە بە (ئینتێرنەشناڵ مۆنیتەری فەند) پێیوایە کەڕەپشن و شێوازەکانی کەڕەپشن پێکهاتەی سترەکچەری سیاسین، واتا کەڕەپشن بەرهەمی سیستەمی سیاسیە و پلان بۆدانراوە نەک ڕێکەوت، بۆیە کەڕەپشن تەواوی دامودەزگاکانی هەڵدەوەشێنێت. لەسیستەمێکی ئابوریدا کە یاسای بەرکار بونی نەبوو، وە مافی خاوەندارێتی بونی نەبوو، دەوڵەت و حکومەتی کلێپتۆکراتیك وەکو تاڵانچی  لەسەرەوە بۆ خوارەوە شۆڕدەبێتەوەو پاشاگەردانی تەواو دێتەبون''.  بەگوێرەی هەڵسەنگاندنێکی ساڵی (٢٠١١)ی فریدەم هاوسی ئەمریکا زیاد لەسەدا ٥٥ی ڕێژەی دانیشتوانی دنیا، لەژێرفەرمانڕەوایی ڕژێمی نادیمۆکراسیدا دەژین. بیرمەندو ئابوریناس، وانەبێژی ئابوری (خوزهێنگ چێن) لە زانکۆی وارویکی لەندەن دەڵێت''کلێپتۆکرەسی یەکێکە لەهەرە بەدناوترین ڕژێمەکانی نادیمۆکراسی''. زیاتر لەوبارەوەدەدوێت و پێی وایە ئەم جۆرە ڕژێمانە، زۆرجار بۆماوەیەکی دوروو درێژ لەسەر حوکم ماونەتەوە، سەرەڕایی هەبونی کەڕەپشنی بێ ئەندازە، بەدناوی، دابین نەکردنی خزمەتگوزاری، مامەڵەکردنێکی زۆر نابەرپرسانەو چەوت بەکارهێنانی ئابوری ووڵات، پێشێلکردنی مافی کۆمەڵایەتی و سیاسی کۆمەڵگاو تەواوی هاونیشتیمانیان.  بەڵگەو ئارگومێنت و باسی خوزهێنگ ئەوەیە کە فەرمانڕەواو فەرماندەری سیستەمی ڕژێمی نادیمۆکراساسی کە ئەو بە سیستەمی کلێپتۆکرەسی ناوی دەبات واتا (فەرمانڕەوایی دز یان دەسەڵات وهێزی دز) بەناوی قانون و یاسا تەواوی دامودەزگاکانی دەوڵەت و سەرچاوەکانی،  بۆخۆیان بەشێوەیەکی مۆنۆپۆلکراو دەستی بەسەردادەگرن، و بەکاری دەهێنن بەمەبەستی زیاتر فراوانکردنی ئابوری تاکەکەسی خۆیان، خێزانیان، ملکەچانیان، و بەرژەوەندی سیاسی خۆیان، ئەمەش سەردەکێشێت بۆ توندوتیژی و دەسترێژیکردنە سەر مافەکانی مرۆڤ و زیاتر دواکەتنی گەشەی کۆمەڵگا. لەدنیای مۆدێرندا بۆئەوەی تێگەیشتن و خوێندنەوەیەکی دروست لەمەڕ دەوڵەتی نەتەوە بەمانای (نەیشن ستەیت) و حکومەتی دیمۆکراتیك، کۆمەڵە ڕەهەندێکی ئێجگار گرنگ هەن، تاکوو بتوانرێت هەڵسەنگاندنێکی دروست بۆ لێجیتیمەسی (ڕەوایی)، ئەکاونتەبڵیتی (بەرپرسیاری و لێپرسینەوە)، ترانسپارەنسی کە زۆرجار بەکرانەوەش ناوزەندەکرێت واتا (ڕوون و ڕۆشنی لەئەرکەکانیدا- شەفافیەت)، هەروەها ڕوڵ ئۆف لۆ واتا (سەروەربونی یاسا) بکرێت.  بۆ بەرجەستەکردنی ئەم ڕەهەندانەی سەرەوە، دەکرێت ئاماژە بە تێڕوانینی پرۆفیسۆر( ڕۆبێرت ئیروین ڕۆتبێرگ) سەرۆکی پێشووی ڕێکخراوی ئاشتی جیهانی بدەین، کە پێی وایە دەوڵەتی نەتەوەو حکومەتی دیمۆکراتیك، ئەرکێتی ئازادی سیاسی و کۆمەڵایەتی فەراهەم بکات، ژینگەێکی وابێنێتەبوون ببیتەهۆی گەشەی ئابوری تاک و کۆمەڵگا، قانون لە فەرمانڕەواییدا سەروەربێت، دادوەران سەربەخۆبن، شەقامەکان و خزمەتکردنیان لەباشترین ئاستدابن، وە ئەرکێتی بەرزترین ئاسایشی سیاسی بۆ هاونیشتیمانیانی بەرجەستەبکات، دەستەبەرکردن و برەوپێدان بە خوێندنگاو، زانکۆ بۆ پێگەیاندنی تاکێکی تێگەیشتوو سەرکەوتوو. نەخۆشخانەکان و تەواوی کلینکی پزیشکی لەباشترین حاڵەتدان بۆ خزمەتکردن و بایەخ پێدانی تەندروستی هاونیشتیمانیان. لەسەرووی هەموشیانەوە ژینگەێکی وا دەسەبەردەکات، دەبێتەهۆی ئاشتی کۆمەڵایەتی و زۆرجار وەک مۆدێرنێک و پارادایمێکی نوێ خۆی نمایش دەکات.  بۆزیاتر دوپاتکردنەوەی تێڕوانینی خوزهێنگ چێن،  پرۆفیسۆر ڕۆتبێرگ پێی وایە دەوڵەتی نادیمۆکراتیک بەمانایەکیتر کلێپتۆکرەسی (دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز)، شکست دەهێنێت لەپراکتیزەکردن و فەراهەمکردنی ڕەهەندەکانی دیمۆکراسی چونکە لەبنەڕەتتدا ئامانجی دابینکردنی پرنسیبی دیموکراسی نییە.  لەژێر دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دزدا، ڕۆتبێرگ پێی وایە داهاتی ساڵانەی تاکەکەسی، بەشێوەیەکی دراماتیکی دێتەخوارەوە بۆ ئاستێکی زۆر مەترسیدار، دزی بەشێوازێکی ئێجگار مەترسیدار و شەرمهێنەر لەسەرەوە بۆخوارەوە بەشێوەی هایەراکی جێگیردەبێت و دەبێتەهۆی ڕەوایی لەدەستدان، نەبونی یاسا و ڕێسای سەربەخۆ، نەبونی سیستەمی دادوەری چالاك و خاوەن شکۆی مرۆیی و ملکەچکار، واتا بە قانون کردنی ڕۆڵی دز. ئەم جۆرە لە حوکمڕانی، تەواوی کۆمەڵگای مەدەنی و چڤاکی هەراسان دەکەن و لێ ناگەڕێن هیچ کارێک بکەن. پرۆفیسۆر ڕۆتبێرگ جەختدەکاتەوە لەوەی، دەڵێت ئەم جۆرە حوکمڕانیە واتا (دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز)لەڕێگەی هێزەوە ڕەوایی دەدەن بەخۆیان، وەك دێسپۆت و زۆردار، سواری ملی کۆمەڵگا دەبن و بەزەبری هێزمامەڵە دەکەن، هەڵبژێرابن یان نا.  بۆئەوەی سیستەمی هەرێمی کوردستان وەك سیستەمی کلێپتۆکرەسی(دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز) ناو زەند بکەین، بێشك دەکرێت خۆمان بەدور بگرین لە فڕێدانی کۆمەڵێك ووشە و زاراوەی عەفەوی، بەڵکو دەبێت بەشێوەیەکی سەربەخۆیانە و  پیشەگەرانە ئەم پرۆسەیە بۆ خوێنەرانی ئازیز شرۆڤەبکەین، نەك تەنیا لەڕوانگەی هزری بەندە وەکو(نوسەری ئەم بابەتە) بەڵکو پشت بەستن بە کۆمەڵێک نوسەری تایبەتی بیانی ئەمبوارە، کە دورو نزیك هەڵسەنگاندنی بابەتەکانیان لەمەڕبەرژەوەندی شەخسی یان بەرژەوەندی تایبەتی نەهاتوەتە بون، بەڵکو وەك نوسەری ئازاد و خاوەن ئێسیك و مۆراڵ(ڕاستگۆیی و ڕەوشت) لەمەڕ گرفت و کێشەکانی هەرێمی کوردستان دەڕوانن. نوسەری ئازاد و پرۆفیشیناڵ ئەو کەسەیە کە ناهێڵێت فکرو هزری شەخسی کاریگەری نێگەتیڤ (نەرێین) یان پۆسەتیڤ (ئەرێێن) بخاتەسەر بابەتەکەی یان ئەو ڕاپۆرتەی دەی نوسێت، واتا، توێژەری پیشەیی پێوویستە ، ڕۆڵی نیوتراڵی (سروشتی و بێلایەنانە) ببینێت. توێژەر دەبێت ڕاستگۆیی و مۆراڵ،  بکاتە پێوەری هەڵسەنگاندن و نوسینەکانی، وەك دکتۆر( ڕەشۆرس کیدێر) دامەزرێنەری دەزگای ڕەوشتی جیهانی پێی وایە ''ڕۆژنامەڤان دەبێت لە چاویلکەی ڕاستگۆیی و ڕەوشتەوە ڕاپۆرتەکانی بنوسێت) وەك خۆی چۆن ڕوودەدات لەناو کۆمەڵگادا نەك وەك ئەوەی ئەو دەیەوێت''.  تێد گاڵن کارپێنتەر، لێکۆڵەرەوەی بەشی بەرگری و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا، لە کاتۆ ئینستیچویت پێی وایە ''هەرێمی کوردستان لەبری ئەوەی وەك دورگەیەکی پێشکەوتوی جوانی دیموکراسی سەرنجی هەموان بۆلای خۆی ڕاکێشێت لەناوچەکەدا، بەپێچەوانەوە وەك پاشکۆو مەعمیلێکی تری شکستخواردوی وویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا سەری هەڵدا،  بگرە زۆردارترین و دزترین دەسەڵاتی جیهانی سێ یەمە''.  تێد گاڵن کارپێنتەردەڵێت ''لەڕاستیدا کوردستان لەهەموو ڕویەکەوە ووڵاتێکی سەربەخۆبوو، جگە لەناوەکەی، کە وەک هەرێمێکی ئۆتۆنۆمی ناوزەند دەکرا لە ئێراقێکی یەکگرتودا. خاوەنی هێزی چەکداری خۆی بوو (پێشمەرگە)، ئاڵا، زۆرجار وەك هاوپەیمانی دووەمی ئەمریکا باس دەکرا دوای ئیسرائیل، لە ڕۆژ هەڵاتی ناوین، هەروەها پێشڕەوییەکانی پێشمەرگە دژی داعش، تاڕادەیەکی باش بوە جێی سەرنجی ئەمریکا، بەڵام گۆڕانکارییەکانی ئەم دواییە، گومانی ڕاستەقینەی دروستکرد لەسەرئەوەی، گوایە کوردستان، هەرێمێکی سەرکەوتو پێشکەوتوی دیموکراسییە. کارپێنتەر پێی وایە، هۆکاری قەیرانی ئابوری و نەدانی حەقی کارمەند و پیشەوەران و بونیاد نەنانی هیچ خزمەتگوزارییەک، تەنیا دابەزینی نرخی نەوت نییە، بەڵکو هۆکاری ئاشکراو ڕاستەقینە کەڕەپشن و(کلێپتۆکرەسی) دەسەڵاتی دزییە. هەروەها پێی وایە هەرێمی کوردستان ئیتر ئەو هەرێمە بەناوبانگەی دیموکراسی نییە کە بانگەشەیان بۆ دەکرد، بەتایبەت دوای ئەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان، کە مەسعود بارزانی سەرۆکایەتی دەکات، تاك لایەنە ڕێگری کرد لە گەڕانەوەی سەرۆکی پەرلەمانی کورستان بۆ هەولێر و دەرکردنی چوار وەزیری حکومەت کە سەربە گۆڕان بوون. ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە مەسعود بارزانی لە ساڵی(٢٠٠٥)ەوە سەرۆکی هەرێمی کوردستانە، بەڵام دوای تەواو بونی ماوەی یاسایی خۆیی، هێشتا لەسەر کورسی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان مابوەوە.  جێگری چاودێری مافەکانی مرۆڤی رۆژهەڵاتی ناوین، جەو سترەوك  پێی وایە پارتی دیموکراتی کوردستان مێژوویەکی نێگەتیڤی هەیە لە بێ دەنگکردنی خەڵکی ناڕازی و ئەوانەی ڕەخنەی لێ دەگرن.  ناشکرێت بۆ باسکردن، و شرۆڤەی لەمەڕکلێپتۆکرەسی، دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان و گەندەڵی، وەك بەڵگەو دۆکیمێنتی گەواهیدەر تەنیا پشت بە ڕەخنەگرو بیرمەندانی بیانی ببەستین، بۆ وێنە برایم جەلال لە پەرتوکی 'چەپکێک لەمێژووی کۆمەڵە' دەڵێت '' ساڵی (1972) ئەو سندوق ئەمنی چاودێرییەتی خانەنیشینی سلێمانی بوو، ئەو دائیرەیە سەربە خەزێنەی سلێمانی بوو، وەک سدوقی ئەمینی دەبوو بەپێی یاسا، هەموو خانە نشینەکان خۆیان و ناسنامەی خانەنیشینیا ئامادەبن، بۆ وەرگرتنی مووچەکانیان، ئەوانەش کەبەهۆی نەخۆشی، یان کەم ئەندامی ئەوتۆ، کە توانای ئامادەبونیان نەبوایە، دەبوو سندق ئەمینی سەردانی ماڵی کەم ئەندامانی بکردایە بۆ وەرگرتنی ناسنامەو پەنجەمۆریان و پاشان مووچەکانیان دەدرا بەکەسێکی نزیکیان، بەڵام هەرلە یەکەم مانگدا بەڕێوەبەری خەزێنەو چاودێری خەزێنە لیستی  (٢٠٠ ) ناویان خستوەتە بەردەمی، کە تەنیا (٢٥) لەو ناوانە بونیان هەبووە، واتا (١٧٥) یان وەهمی بوونە''. بەمانەیەکیتر دەتوانین بڵێن سیستەمی کلێپتۆکرەسی لەهەرێمی کوردستاند، مێژوویەکی لە پێشینەی هەیە واتا، ئەم سیستەمی کلێپتۆکرەسییە دەگەڕێتەوە بۆساڵی١٩٧٢ لەسەردەمی حوکمی زاتی، وەک برایم جەلال دەڵێت ''ئەم (٢٠٠) ناوە کە تەنیا وەک وەهم بونیان هەبوو بە پیلانی پارتی دیموکراتی کوردستان لەڕێگەی شێخ جەمال بەڕیوەبەری خەزێنەو عەلی لاوە کە جاودێری خەزێنەبوە وەرگیراوە، هەربۆیە پاش ئەوەی کە ڕیگری کردوە لەپێدانی ئەو مووچە وەهمیانە، وە بەدوادا چونی کردوە لە ڕاستی و دروستی ناوەکان، بەدانپێدانانی عومەر ڕەزا''هەموو ناوەکان دروستکراو پەنجەمۆرکراون، لەڕێگەی خۆی و هاوپیشەکەی''. سەرەنجام ڕێگریکردن لەم ناعەدالەتییە، بوەتە هۆی دەرکردن و گوێزانەوەی ( برایم جەلال)لەشاری سلێمانییەوە بۆ شاری کەرکوک، دەرەوەی ناوچەی حوکمی زاتی، بۆئەوەی کەس نەبێت ڕێگری لەو جۆرە گەندەڵی و پاشاگەردانییە بکات.  باسکردن و گەنگەشەکردن لەمەڕ دیموکراسی بونی هەرێمی کوردستان، دەکرێت زۆری لەبارەوە بوترێت.  بۆ جەختکردنەوەلەمەڕ کێشەی دیموکراسی و هەبونی بنەماکانی دیموکراسی لەهەرێمی کوردستاندا، دەکرێت بگەڕێینەوە بۆ پێناسەکەی ئەبراهام لینکۆڵن، کەلەسەرەتاوە ئەماژەمان پێیکردوە دەڵێت''دیموکراسی واتا حوکمی گەل، لەلایەن گەلەوە بۆ گەل''. بەپێی پێوەری هەمان تێۆری بیرمەندو ئەکادیمی ڕامیاری (بێرناد لویس) کەدەڵێت: ''دیموکراسی واتا پەیڕەوکردنی دەستورو حکومەتی نوێنەرایەتیکردن، ئەمەش مانای وایە ئەوانەی دەسەڵاتیان لەدەستە، بەبێ بەکارهینانی زەبروزەنگ و توندوتیژی دەبێت قایل بن، بە قبوڵکردنی سیستەمی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، بەپێی یاساو ڕێسای دیمواکراسی، کەزانراوقبوڵکراون.'' ئەوەی زۆر گرنگ و جێگەی بایەخە، شرۆڤەی لەسەربکرێت ئەوەیە، بیرمەندی سیاسی سامێۆڵ هەنتیگۆن، جەختدەکاتەوە لەوەی کە پرۆسەی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، پێوویستە لایەنی کەم دووجار ڕوویدابێت، بۆئەوەی بتوانیت، پرۆسەکە وەک پرۆسەیەکی دیموکراسی هەڵسەنگێنیت. بەخوێندنەوەو هەڵسەنگاندنی فیکری شارەزایانی بواری دیموکراسی و تێگەیستن لە هزری ئەکادیمیەکانی ئەم بوارە، ئەوەی زۆر ڕوونە، ئەوەیە لەهەرێمی کوردستاندا شتێک نییە پێی بوترێت دیموکراسی یا خود ناوی لێ بنێی هەنگاونان بەرەو دیموکراسییەت، بەڵکو تەنیا چەند فەردو هێزێکن بەناوی مەکتەب سیاسی حزب و سەرۆکی حزبەوە بڕیار دەدەن، و چیان پێ باش بێت بۆ خۆیان و بەرژەوەندییەکانیان بڕیاری لەسەردەدەن. هەرلەم ڕوانگەشەوەیە کە بیرمەندان و شارەزایانی بواری دەوڵەت و دنیای ئەکادیمی سیستەمی هەرێمی کوردستان بە سیستەمێکی کلێپتۆکرەسی(دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز) هەژمار دەکەن. چونکە، ئاشکرایە لەباشوری کوردستان، تەواوی زانکۆ ئەهلییەکان، نەخۆشخانە تایبەتییەکان، کۆمپانیاکانی بواری دەواو دەرمانی پزیشکی، تەواوی مۆڵ و مارکێت و بازاڕەکان، هۆتێلە پێنج ئەستێرەکان، و  کۆمپانیاکانی بواری نەوت،و تێلی کەم یونیکەیشن (هێڵەکانی تێلیفۆن و ئینتەرنێت) و تەواوی کۆمپانیاکانیتری بازرگانی، هی بەناو بەرپرس و لێپرسراوانن، لەکاتێکدا ئەم بەناو بەرپرس و لێپرسراوانە، بۆ رۆژێک بازرگان نەبونە، یا خود سەرقاڵی کاری بازرگانی نەبونە، بەڵام بەناوی  پێشمەرگایەتی، و سەرکردایەتی حزب و ناردنی کۆمەڵێک ئەڵقەلەگوێی خۆیان بۆ شوێنێك بەناوی پەرلەمان، بۆبەناو بەقانونی کردنی هەموو ئەو نەهامەتی و پاشاگەردانی و وێرانکارییەی بەسەر کۆمەڵگای کوردیدا دەیهینن. بەپێچەوانەوە، لەکۆمەڵگای مۆدێرن و زیندودا، پەرلەمان تاکە دامەزراوەو تاکە دەزگایە، کەبتوانێت ببێتە شوێنی مشتومرو و ئارگومێنت بۆ گفتوگۆکردن و خزمەتکردنی خەڵك و مناقەشەکردن لەمەڕکۆی گرفتەکانی کۆمەڵگا، بەئامانج و هەنگاونان بۆچارەسەرکردنی کێشەو قەیرانگەلێك کەڕوودەدەن. بەڵام، پێچەوانەی تەواوی سیستەمە جوانەکانی دنیای مۆدێرن و پێشکەوتو، کە بەرهەمی عەقڵ و تێفکرینە، لە باشوری کوردستان کە پێکهاتەکەی تەنیا سێ شاریشە (سلێمانی، هەولێر دهۆك) نەك خزمەتگوزاری و پێشڤەچون بونی نییە، بەڵکو حەق و مافی هاونیشتیمانی کە سادەترین ئەرکە ئەویش حەقی کرێی دەوامکردنیانە نادرێت. ئەم سیستەمە کلێپتۆکراسییەی دنیای باشوری کوردستان لە ماوەی سێ دەیەدا گومان لەسەر توانای باشوری کوردستان دروست ناکات؟ ئایا نابێتە بەڵگەی ئەوەی کە باشوری کوردستان توانای حوکمڕانی نییە؟ ئەگەرنا، بۆ ئەم کلێپتۆکراسییەی حوکم بەردەوامی پێدەدرێ و بەهیچ فشارێك  بەئاگا نایەن؟  سەرچاوەکان: تێد گالێن کارپێنتەر: زۆر هیواخواز مەبن، کوردستانی  ئێراق، باشترنییە لە دراوسێکانی. ڕۆبێرت ڕۆتبێرگ: کەوتن و هۆکارەکانی شکستی دەوڵەتی لاواز، بێ هێزو شکستخواردوو. نەیۆم چۆمسکی: پەروەردەو دیموکراسی. جۆشوا جاراپ، کریستیان هارم و مایکڵ نۆواک: ئینتەرنەشناڵ مۆنیتەری فەند (بانکی نێودەوڵەتی). بێرناد لویس: فۆرمی ڕۆژەڵاتی ناوین، ڤۆلێم یەك، ژمارە یەك. ساموێڵ هەنتیگۆن: دیمۆکراسی لەکۆتاییەکانی سەدەی بیستەم. سایمەن فان: کلێپتۆکرەسی و کەڕەپشن. برایم جەلال: چەپکێك لەمێژووی کۆمەڵە.  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف بە دیاریكردنی وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق تۆپێكی ئاگرینى هەڵدایە ناو پەرلەمانەوە، بۆ ئەوەی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەبچێت، بەر لەوەی پەرلەمان خۆی هەڵوەشێنێتەوە دەبێت چارەسەری ماددەی (15)ی یاسای هەڵبژاردنەكان بكات، ئەو ماددەیەی كە نوێنەرانی كورد دەنگیان بۆ نەدا، سەرباری ئەمە دادگای فیدراڵی كە تاكە لایەنە بەپێی دەستور ئەنجامی هەڵبژاردن پەسەند دەكات خۆی لە كێشەدایە‌و ئەندامێكی خانەنشین بووە‌و نازانرێت چۆن شوێنەكەی پڕبكرێتەوە، بەم بارودۆخەوە ئایا هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەدەچێت ؟ تۆپێكی ئاگرین ئێوارە رۆژی هەینی لە یەكەمین رۆژی جەژنی قورباندا، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە وتارێكی تەلەفزیۆنیدا رۆژی 6ی حوزەیرانی ساڵی داهاتووی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق راگەیاند. سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق لە پاڵ كۆتایهێنان بە گەندەڵی‌و بێكاری، یەكێك بوو لە خواستە سەرەكییەكانی ئەو شەپۆلە خۆپیشاندانەی كە لە ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوودا لە شارەكانی عێراق رویدا، خۆپیشاندەران دوای دوو مانگ مانەوە لە سەر شەقام‌و كوژرانی سەدان كەس لێیان بەهۆی تەقەی میلیشیا‌و هێزە ئەمنییەكانەوە، لە كۆتا مانگی ساڵی 2019دا عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانیان ناچاركرد دەستلەكاربكێشێتەوە. مستەفا كازمی كە ئایاری ئەمساڵ وەكو سەرۆك وەزیرانی حكومەتێكی كاتیی لە پەرلەمان لە شوێنی عادل عەبدولمەهدی هەڵبژێردرا، بەمەرجی ئەوە هەڵبژێردراوە لەماوەی ساڵێكدا ئامادەكاری بكات بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە، كازمی بەڵێنەكەی بردەسەر، لەماوەی كەمتر لە دوو مانگ لەدوای دەستبەكاربوونی وادەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی دیاریكرد، بەڵام ئەمە زیاتر وەكو هەڵدانی تۆپێكی ئاگرین بوو لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە بۆ ناو پەرلەمان‌و لایەنە سیاسییەكان، چونكە هەر جۆرە دەستكاریكردنێكی یاسای هەڵبژاردن رەنگە جارێكی تر پەرلەمان بخاتەوە بەردەم ناڕەزایەتی شەقام، زۆربەی پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن عێراق لەبەردەم قۆناغێكی نوێی ئاڵۆزی سیاسی‌و ناڕەزایەتی شەقامدا بێت وەك لەوەی بەرەو قۆناغێكی نوێی هەڵبژاردن‌و دیموكراتییەكی جیاوازتر هەنگاو بێنێت. وادەی هەڵبژاردنی پێشوەختە  دواین هەڵبژاردن لە عێراق مانگی ئایاری 2018 بەڕێوەچوو، بەپێی دەستور، هەڵبژاردنی پەرلەمانیی چوار ساڵ جارێك بەڕێوەدەچێت، واتا لە حاڵی ئاسایدا دەبوو هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق لە ئایاری 2022 بەڕێوەبچێت، لە هەموو حاڵەكاندا ئەگەر ساڵی داهاتوو هەڵبژاردنی پێشوەخت بكرێت، خولی پەرلەمان ماوەی ساڵێك پێش دەكەوێت لەوادەی دیاریكراوی خۆی. كازمی دواجار مانگی شەشی ساڵی داهاتووی بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە دیاریكرد، دیاریكردنی مانگی حوزەیران بۆ هەڵبژاردن خواستی خاتوو (جینین پلاسخارت) نوێنەری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بوو لە عێراق، چونكە مستەفا كازمی خۆی لەگەڵ ئەوەدا بوو هەڵبژاردنەكە لە سەرەتای تشرینی یەكەمی 2021دا بەڕێوەبچێت، هاوپەیمانی (سائیرون)ی موقتەدا سەدرو هاوپەیمانی (هێزە نیشتمانییەكان) كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان سەرۆكایەتی دەكات داوایان دەكرد هەڵبژاردنەكە لە سەرەتای نیسانی ساڵی داهاتوو بەڕێوەبچێت. نەتەوە یەكگرتووەكان لە یەكەم كاردانەوەدا پاڵپشتی خۆی بۆ سەرخستنی هەڵبژاردنی پێشوەختی عێراق راگەیاند. دوای قسەكانی كازمی‌و دیاریكردنی رۆژی 6ی حوزەیران بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە، لە یەكەم كاردانەوەدا محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان دوای كرد بە ئامادەبوونی سێ سەرۆكایەتییەكە (سەرۆك كۆمار، سەرۆك وەزیران، سەرۆكی پەرلەمان)‌و لایەنە سیاسییەكان، دانیشتنێكی نائاسایی پەرلەمان بەڕێوەبچێت بۆ تاوتوێكردنی پرسی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە كاتێكی زوتردا. هەڵبژاردنی پێشوەختە چۆن دەكرێت ؟ بەپێی دەستوری عێراق مەرجی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، بەر لە هەر شتێك هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانە. لە دەستوری عێراقدا رێوشوێنی پێویست بۆ چارەسەركردنی حاڵەتی لەكارخستنی حكومەت‌و هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە دیاریكراوە. ماددەی (64)ی دەستوری عێراق بەمشێوەیە رێوشوێنی سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختەی دیاریكردووە: یەكەم: داواكارییەك پێشكەش بكرێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، كێ دەتوانێت دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكات ؟ بەپێی دەستور تەنیا دوو لایەن دەتوانن داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەن بەمشێوەیە: •    یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان داواكارییەك پێشكەشی سەرۆكی سەرۆكی پەرلەمان بكەن‌و تێیدا داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەن، واتە لە كۆی (329) ئەندامی پەرلەمان (110) كەسیان ئیمزا لەسەر داواكاری هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەن. •    یاخود سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران واتە (مستەفا كازمی) بەرەزامەندی سەرۆك كۆمار واتە (بەرهەم ساڵح) داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكات. بەگوێرەی ئەوەی دەستور دیاریكردووە، پەرلەمان بە زۆرینەی رەها (50+1)ی دەنگی ئەندامەكانی هەڵدەوەشێتەوە، واتە لە كۆی (329) ئەندام (165) ئەندام دەنگی (بەڵێ) بدات بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان. دووەم: ئەگەر رێوشوێنەكانی خاڵی یەكەم جێبەجێبوون‌و پەرلەمان هەڵوەشێندرایەوە، ئەوكات سەرۆك كۆمار بانگهێشتی سازدانی هەڵبژاردنی گشتی لە وڵاتدا دەكات، سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە نابێت لە (60) رۆژ تێپەڕ بكات دوای هەڵوەندنەوەی پەرلەمان. لە حاڵەتی هەڵوەشانەوەی پەرلەمانیشدا، حكومەت دەبێت بە حكومەتێكی "دەستلەكاركێشاوە"‌و تەنیا كاروباری رۆژانە بەڕێوەدەبات، واتە دەبێت بە  "حكومەتی كاربەڕێكەر". واتا ئەگەر رۆژی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە بەپێی ئەوەی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران دیاریكردووە كە 6ی حوزەیرانی ساڵی داهاتووە دەستكاری نەكرێت‌و وەكو خۆی بمێنێتەوە، (60) رۆژ بەر لەو وادەیە دەبێت پەرلەمان خۆی هەڵوەشێنێتەوە. ئایا پەرلەمانتاران وادەكەی كازمی بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە پەسەند دەكەن ؟ بەپێی قسەی تاریق حەرب كە پسپۆڕێكی یاسایی ناسراوی عێراقییە، ژمارەیەك لە پەرلەمانتاران لە كوتلە جیاوازەكانی ناو پەرلەمانی عێراق هەوڵ بۆ ئەوە دادەن تا ئەتوانن وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە دوابخەن، چونكە دەترسن كورسییەكانیان لەدەستبدەن‌و دەیانەوێت ماوەیەكی زیاتر لە پەرلەمان بمێننەوە. ئەم قسەیەی تاریق حەرب پێچەوانەی هەڵوێستی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانە، حەلبوسی ئەمڕۆ داوای كرد هەڵبژاردنی پێشوەختە لە وادەیەكی زوتر لەو وادەیە بەڕێوەبچێت كە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران دیاریكردووە، بەڵام لەوەدا راستە ناكۆكی لایەنەكان لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكە رەنگە پرۆسەكە لەبارببات‌و جارێكی تر پەرلەمان بخاتەوە بەردەم نەشتەری ناڕەزایەتی شەقام. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان چی دەڵێ ؟ كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە یەكەم كاردانەوەدا، ئامادەیی خۆی دەبڕی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە 6ی حوەزیران بەپێی ئەوەی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران دیاریكردووە یاخود بەڕێوەچوونی پرۆسەكە لە وادەیەكی پێشتر لەوەی كازمی دیاریكردووە وەكو ئەوەی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان داوای دەكات، بەڵام بە مەرج. مەرجی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان بۆ سازدانی هەڵبژاردنە پێشوەختەكە ئەمانەن:  •    پەرلەمان یاسای هەڵبژاردنەكان لە زوترین كاتدا تەواو بكات‌و لە بڵاوكراوەی فەرمیدا بڵاوی بكاتەوە بەوپێیەی چوارچێوەی یاسایی پرۆسەی هەڵبژاردنەكانە. •    پەرلەمان دەقی بەدیل بۆ ماددەی (3)ی فەرمانی ژمارەی (30)ی ساڵی 2005 پەسەند بكات بۆ تەواوكردنی نیسابی دادگای باڵای فیدراڵی كە تاكە لایەنی سەرپشككراوی یاساییە بۆ پەسەندكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان. •    حكومەت بودجەی هەڵبژاردن و ئەو پێداویستیانە ئامادە بكات كە پێشتر كۆمسیۆن داوای لە وەزارەتە پەیوەندیدارەكان كردووە كە بوونیان یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی كۆمسیۆن هەڵبژاردن لەكاتی دیاریكراویدا ئەنجام بدات، لەم روانگەیەوە كۆمسیۆنی داوا لە بەڕیز سەرۆكی حكومەت دەكات دانیشتنێكی ئەنجومەنی وەزیران تایبەت بكات بە گفتوگۆ لەبارەی چارەسەركردنی ئەو كێشانەی كە روبەڕووی كاری كۆمسیۆن دەبنەوە تایبەت بەو وەزارەتانەی كە لە سەرەوەی باسكراون هەروەها دەركردنی بڕیاری پێویست بۆ چارەسەركردنیان. •    كۆمسیۆن دوا لە نەتەوە یەكگرتووەكان‌و رێكخراوە نێوەدەوڵەتییەكانی تری تایبەتمەند دەكات یارمەتی هەڵبژاردن پێشكەش بكەن‌و چاودێری پێویست بكەن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی ئازادو شەفاف‌و خاوێن كە گوزارشت لە ئیرادەی راستەقینەی گەلی عێراق بكات. ئەمانە تەنیا مەرجی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان نین بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە، بەڵكو بەشێوەیەكی گشتی ئەو بەربەستانەن كە روبەڕووی پرۆسەكە بونەتەوە‌و دەبێت پێشوەختە حكومەت‌و پەرلەمان چارەسەریان بۆ بدۆزنەوە. بەربەستەكانی بەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختە بەشێوەیەكی گشتی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق روبەڕووی ژمارەیەك ئاستەنگ بوەتەوە كە دەتوانرێت دیارترینیان لەم خاڵانەدا كورت بكرێتەوە. یەكەم: بودجەی هەڵبژاردن ئێستا حكومەتی عێراق بە قەیرانێكی دارایی قورسدا تێدەپەڕێت، سەرباری ئەم دۆخە دەبێت بڕی بودجەیەك بۆ كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان دیاری بكات بۆ ئەوەی ئامادەكارییەكان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە بكات، بەگوێرەی قسەی عادل لامی سەرۆكی پێشووتری ئەنجومەنی كۆمسیاران لە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان، بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە كۆمسیۆنی پێویستی بە نزیكەی (250 بۆ 300 ملیۆن) دۆلارە، ئەمە خەرجی كۆمسیۆن بووە لە دواین هەڵبژاردندا كە ئایاری 2018 بەڕێوەچوو. لەهەموو حاڵەكاندا دابینكردنی بودجە بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بەبەراورد بە ئاستەنگەكانی تر، نابێت بە بەربەستێكی گەورە لەبەردەم بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق. دووەم: یاسای هەڵبژاردن ساڵی رابردوو كە خۆپیشاندەران عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانیان ناچاركرد دەستلەكاربكێشێتەوە، تەنیا داوای هەڵبژاردنی پێشوەختەیان نەدەكرد، بەڵكو باسیان لە سازدانی هەڵبژاردنێكی خاوێن دەكرد، ئەوەش لەڕێگەی دانانی یاسایەكی نوێی هەڵبژاردن كە دەرفەت بدات لە دەرەوەی حزبە سیاسییەكانیش خەڵكانی سەربەخۆ خۆیان كاندید بكەن‌و چانسی ئەوەیان هەبێت سەركەون بۆ پەرلەمان. دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە عێراق كە ئایاری 2018 بەڕێوەچوو، بەپێی لێدوانی فەرمی هەندێك لە بەرپرسانی عێراق ئاستی بەشداری دەنگدەران تێیدا 19% بووە‌و دواتر بە رێككەوتنێكی سیاسی ئاستی بەشداری بۆ سەرو 45% بەرزكراوەتەوە، بەگشتی لە عێراق خەڵك متمانەیان بە پرۆسەی هەڵبژاردن نەماوە، لەكاتێكدا دەبینن هەڵبژاردنی لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2003، گۆڕانكاری ئەوتۆی لە ژیانی ئەواندا دروست نەكردووە. لە دواین رۆژەكانی ساڵی 2019دا، پەرلەمانی عێراق لەژێر فشاری ناڕەزایەتییەكانی شەقامدا یاسایەكی نوێی بۆ هەڵبژاردنەكان پەسەندكرد، بەڵام یاساكە هێشتا نەچوەتە بواری جێبەجێكردن‌و جێبەجێبوونی لەلایەن پەرلەمانەوە مەرجداركراوە بە پەسەندكردنی پاشكۆیەك كە بۆ یاساكە دانراوە. پاشكۆی یاساكە كە ئێستا لەبەردەم وەزارەتی پلاندانانی عێراقدایە‌و دوای جێگیركردنی رەوانەی پەرلەمان دەكرێتەوە، تایبەتە بە چۆنیەتی دابەشكردنی پارێزگاكانی عێراق بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن‌و كورسییەكانی پەرلەماندا. ماددەی (15)ی یاسا پەسەندكراوەكە سەرچاوەی ناڕەزایەتییەكانە، نوێنەرانی كورد لە پەرلەمانی عێراق دژی ئەم مادەیە دەنگیان بە یاساكە نەدا، بەپێی ئەم ماددەیە هەر قەزایەك لەچوارچێوەی پارێزگایەكدا دەبێت بە بازنەیەكی هەڵبژاردن، بەڵام بەمەرجی ئەوەی ژمارەی دانیشتوانی ئەو قەزایە لە (100 هەزار) كەس كەمتر نەبێت، بۆ هەر كورسییەكی پەرلەمانی عێراق نوێنەرایەتی (100 هەزار) كەس دانراوە، خۆ ئەگەر قەزایەك ژمارەی دانیشتوانەكەی لە (100 هەزار) كەس كەمتر بوو، بەپێی ماددەكە لەگەڵ قەزایەكی دراوسێی خۆیدا تێكەڵ دەكرێت‌و هەردوكیان دەكرێن بە یەك بازنەی هەڵبژاردن. ئەو پاشكۆیەی كە هاوپێچ كراوە لە یاساكەدا، وەزارەتی پلاندانانی عێراق ناچار دەكات ژمارەی قەزاكان‌و سنوریی ئیداریی‌و ژمارەی دانیشتوانیان لە هەموو پارێزگاكان دیاری بكات. هەر بەپێی ماددەی (15) خۆكاندیدكردن بۆ بردنەوەی كورسییەكانی پەرلەمان لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردندا تاكەكەسیی (فەردی)یە، واتا كاندیدەكان لە دەرەوەی لیستی حزبەكان دەبن‌و لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن كە لەچوارچێوەی سنوری قەزایەكدایە ئەو كاندیدەی زۆرترین دەنگ بە دەست بهێنێت كورسییەكەی پەرلەمانی عێراق لە بازنەكەی خۆی دەباتەوە، خۆ ئەگەر دەنگی دوو كاندید یەكسان بوون، ئەو كاتە بە ئامادەبوونی هەموو كاندیدەكانی ئەو بازنەیە تیروپشكیان بۆ دەكرێت‌و بەوشێوەیە كەسێكیان سەردەكەون بۆ پەرلەمان. هەمان ماددە كە كێشەی دروستكردووە، دەڵێ ئەگەر كورسییەكی پەرلەمان چۆڵ بوو، ئەو كاتە ئەو كاندیدە شوێنی دەگرێتەوە كە لە هەمان بازنە زۆترین دەنگی بەدەستهێناوە، ژنان ترسیان لەم ماددەیەی ناو یاساكە هەیە‌و دەڵێن بەهیچ شێوەیەك "كۆتا"ی ژنانی لەبەرچاو نەگرتووەو دەبێتەهۆی كەمبونەوەی رێژەی ژنان لەناو پەرلەماندا. ئێستا سازدانی هەڵبژاردن بەشێوەی فرە بازنەیی یەكێكە لە ماددە كێشەلەسەرەكانی ناو یاساكە، زۆرینەی لایەنە عێراقییەكان دژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنن بەمشێوەیە، پێیانوایە بەم شێوازە هەڵبژاردنە دەنگ‌و پێگەی جەماوەرییان لەدەستدەدەن، لەبەرامبەردا موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر پاڵپشتی لەم شێوازەی هەڵبژاردن دەكات كە خواستی شەقامی ناڕازیشی لەسەرە، لەدوای سەدر ژمارەیەك لە سیاسەتمەدارانی عێراق پاڵپشتی لە هەڵبژاردنی فرە بازنە دەكەن لەوانە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران‌و بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆمار كە دەوترێت دەیانەوێت بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو پێكەوە لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتییەكدا خەڵكانی خۆیان لە پارێزگاكانی عێراق‌و هەرێمی كوردستان كاندید بكەن‌و پاشان فراكسیۆنێكی پەرلەمان دروست بكەن كە سەرتاسەری بێت‌و عێراق‌و هەرێمی كوردستانیش بگرێتەوە. ئێستا ناكۆكی نێوان لایەنەكان لەبارەی پاشكۆی یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان گەورەترین ئاڵنگارییە لەبەردەم بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق كە شێوەی بازنەكانی هەڵبژاردن‌و میكانیزمی دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمانی تێدا دیاریكراوە. هەندێك داوا دەكەن هەر پارێزگایەك یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت، هەندێكی تر دەڵێن هەر پارێزگایەك بكرێت بە چەند بازنەیەكی هەڵبژاردن و هەر كورسییەكی پارێزگایەك تەرخان بكرێت بۆ یەكێك لە بازنەكانی هەڵبژاردن لەو پارێزگایە، بەمدواییەش رایەكی تر سەریهەڵداوە كە داوا دەكات سیستمی فرەبازنەیی بەشێوەیەكی مامناوەندی جێبەجێ بكرێت‌و لەبری ئەوەی هەر قەزایەك بكرێت بە بازنەیەكی هەڵبژاردن، پارێزگایەك دابەش بكرێت بەسەر چەند بازنەیەكدا، لە پاڵ ئەمەدا ناكۆكیش هەیە لەبارەی ئەوەی ئایا دەنگدان لە هەڵبژاردنەكەدا بەشێوی راستەوخۆ بێت بۆ كاندید یان لەڕێگەی لیستی حزبەكانەوە بێت. لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی گشتی هاوشێوەی لایەنە عێراقییەكان دژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنن بەشێوەی فرە بازنەیی، لایەنە عێراقییەكان سەرچاوەی ترسەكەیان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە بەمدواییە روبەڕووی ناڕەزایەتییەكی بەفراوانی شەقام بونەتەوە‌و ترسیان لە هەڵبژاردن هەیە‌و دەیانەوێت دوابخرێت بۆ كاتێك كە دەتوانن دۆخی خۆیان لەناو شەقامدا ئاسایی بكەنەوە، لایەنەكانی هەرێمی كوردستانیش پێیانوایە فرەبازنەیی ژمارەیەكی زۆری دەنگەكانیان ون دەكات‌و زیان لە ژمارەی كورسییەكانیان دەدات لە پەرلەمانی عێراق.  یەكێك لە بەربەستەكانی بەردەم جێبەجێكردنی شێوەی فرەبازنەیی هەڵبژاردن ئەوەیە هەندێك پارێزگا لە عێراق لەڕووی ئیدارییەوە كێشەی سنوریان هەیە، بەتایبەتیش ناوچە تێكەڵەكانی نێوان هەرێمی كوردستان‌و عێراق، پارتی‌و یەكێتی ترسیان هەیە هەندێك قەزای ئەو ناوچانە كە زۆرینەی دانیشتوانەكەیان كوردە لەچوارچێوەی شێوەی فرە بازنەیی هەڵبژاردندا تێكەڵ بكرێن لەگەڵ ئەو قەزایانەی كە زۆرینەی دانیشتوانەكانیان عەرەبن‌و بەوەش دەنگەكانیان لەو ناوچانە لەدەستبدەن، لایەنە بچوكەكانیش ترسیان هەیە لە پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا بەتەواوەتی نوێنەرایەتی لەدەستبدەن. فراكسیۆنە كوردییەكان بەشێوەیەكی گشتی دەنگیان بە یاسا نوێیەكەی هەڵبژاردن نەدا، ئەم سیستمە ئەگەر بخرێتە بواری جێبەجێكردن حزبەكان ناچار دەبن لەبری كادیرە گوێڕایەڵەكانی خۆیان، بەدوای كەسانی تردا بگەڕێن كە لەناو دەنگدەراندا پێگەیان بەهێزو قبوڵكراو بێت، ئەمەش بۆ دۆخی ئێستا كە لە هەڵبژاردنەكانی پێشتردا دەنگدەران هەموانیان تاقیكردوەتەوە، كارێكی ئەستەمە. بەشێوەیەكی گشتی پێشبینی دەكرێت هەر جۆرە دەستكاریكردنێكی سیستمی هەڵبژاردن بەشێوەی فرە بازنە، پەرلەمان روبەڕووی ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندانی شەقام بكاتەوە، بەتایبەتیش لایەنگرانی سەدر كە پاڵپشتی لەو شێوازەی هەڵبژاردن دەكەن. سێیەم: كێشەی دادگای فیدراڵی دادگای فیدراڵی عێراق كە بەگوێرەی دەستور تاكە لایەنە تەماشای تانەكانی هەڵبژاردن دەكات‌و ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنەكان پەسەند دەكات، خۆی ئێستا لە كێشەدایە. دادگای فیداڵی لە (9) دادوەر پێكدەهات، یەكێك لە دادوەرەكان خانەنشین بوو، بەهۆی ئەوەی میكانیزمێكی دیاریكراو لەبەردەستدا نییە ئێستا نازانرێت شوێنی ئەو دادوەرە خانەنشینە چۆن پڕبكرێتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی یاسای دادگاكە، كە لەڕووی ئیدارییەوە سەربە ئەنجومەنی باڵای دادوەرییە، نیسابی یاسایی دادگای فیدراڵی بە ئامادەبوونی سەرۆك‌و (8) ئەندامی دادگاكە پێكدێت‌و بەبێ ئامادەبوونی كەسێكیان دانیشتن‌و كۆبونەوەكانیان بە نادروست ئەژماردەكرێت‌و هەر بڕیارێك لەو كۆبونەوانەدا دەربچێت لایەنی جێبەجێكار پابەند ناكات بە جێبەجێكردنیەوە. پێشتر دادگای فیدراڵی كە یەكێك لە ئەندامە سەرەكییەكانی خانەنشین دەكرد، شوێنەكەی بە ناوی كەسێك لە لیستی یەدەگەكان پڕدەكردەوە، بەڵام دەركەوت دواین لیستی ناوی كاندیدە یەدەگەكان بەهۆی زۆری تەمەنیانەوە هەمویان رەوانەی خانەنشینیی كراون‌و ناتوانرێت كەسیان بگەڕێندرێتەوە بۆ پڕكردنەوەی ئەو كورسییەی دادگاكە كە چۆڵ بووە، لێرەوە گرفت لە نیسابی یاسایی دادگای باڵای فیدراڵیدا دروست بووە، بۆئەوەی هەڵبژاردنی پێشوەختە بەڕێوەبچێت، دەبێت پەرلەمانی عێراق ئەم كێشەیە چارەسەر بكات. هەندێك داوا دەكەن پەرلەمان یاسایەكی نوێ بۆ دادگای فیدراڵی دەربكات، بەڵام تاریق حەرب پسپۆڕی یاسایی دەڵێ:" لەبری ئەوەی چاوەڕێی یاسای نوێی دادگاكە بكرێت كە پەسەندكردنی پێویستی بە دوو لەسەر سێی دەنگی پەرلەمانتاران واتای (220) پەرلەمانتار هەیە، یاسای ژمارەی (30)ی ساڵی 2005ی دادگای فیدراڵی هێشتا بەركارە، دەتوانرێت بە زۆرینەی ساددە ماددەی سێی ئەو یاسایە هەموار بكرێت‌و ئەوكاتە دەتوانرێت شوێنە بەتاڵەكە پڕبكرێتەوە‌و كۆتایی بە كێشەی نیسابی دادگای فیدراڵی بهێنرێت". هەموو ئەم ئەركانە كەوتونەتەسەر شانی پەرلەمانی عێراق، پەرلەمانیش ئێستا لە پشووی وەرزی یاساداناندایە‌و مانگی ئەیلولی داهاتی وەرزی نوێی یاسادانان دەستپێدەكات.