راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت پەنەما، BVI، كاریبیەن ئایلەند.. ئەم شوێنانە بەهەشتی ئەو بەرپرسانەن كە سەروەت‌و سامانەكانیان تێدا شاردوەتەوە، بەرپرسانی كورد لەم ناوچانەی جیهان كۆمپانیا بەناوی كەسانی ترەوە دەكەنەوە‌و پارەكانیان دەشارنەوە، یەكێتی 14 ساڵ بەر لەئێستا قەبارەی سەروەت‌و سامانەكەی (10 ملیار) دۆلار بووە، ئێستا (100 مليار) دۆلارە، حكومەتەكەی بەدەست قەیرانی داراییەوە دەناڵێنێت، مەسرور بارزانی پارەی بۆ موچەی فەرمانبەران دەستناكەوێت، سەروەت‌و سامانی بەرپرسان لە كوێیە ؟       پارە دزراوەكان "هەر كەسێك زانیاری بە حكومەت بدات لەبارەی شوێنی پارە دزراوەكانی عێراقەوە، بە بڕی 10 ملیۆن دۆلار خەڵات دەكرێت"، ئەمە بڕگەیەكە لەناو یاسایەكی عێراقدا بەناوی یاسای (گەڕاندنەوەی پارە دزاوەكان). ئەم یاسایە گرفتی تێدایە‌و بۆ دۆخی ئێستا ناگونجێت، هەندێك لە فراكسیۆنەكانی پەرلەمانی عێراق دەیانەوێت هەمواری بكەنەوە، چونكە مەبەست لە پارە دزراوەكان لەم یاسایەدا، ئەو پارانەیە كە تاوەكو ساڵی 2003 دزراون، واتا بەر لە روخانی رژێمی پێشووی عێراق، ئەمە لەكاتێكدایە قەبارەی پارە دزراوەكانی عێراق لەدوای روخانی رژێمی سەددام كەمتر نییە لە پارە دزراوەكانی بەر لە كەوتنی سەددام. یوسف محەمەد سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق بە (درەو)ی راگەیاند، بەنیازن لەگەڵ چەند كوتلەیەكی تری شیعەو سوننە لە پەرلەمانی عێراق داوای هەمواركردنەوەی یاساكە بكەن، بەجۆرێك دزییەكانی دوای ساڵی 2003 بگرێتەوە. قەبارەی پارە دزراوەكانی عێراق‌و هەرێمی كوردستان لەدوای ساڵی 2003وە بەدیاریكراوی نازانرێت‌و ژمارەی جیاواز لەبەردەستدان، مانگی تەموزی رابردوو رۆژنامەی (نیویۆرك تایمز)ی ئەمریكی رایگەیاند" سیاسەتمەدارانی عێراقی نزیكەی (150 ملیار) دۆلاریان لە بانكەكانی دەرەوەدا داناوە، هەندێك دەڵێن بڕی پارەكە زیاترەو دەگاتە (300 ملیار) دۆلار". راپۆرتەكەی (نیویۆرك تایمز) بەوردی باسی لە چۆنیەتی ناردنەدەرەوەی پارەی هەرێمی كوردستان نەكردبوو لەلایەن بەرپرسانەوە، تەنیا ئاماژەی بەوەكردبوو لە هەرێم بنەماڵەی تاڵەبانی‌و بارزانی دەستیان بەسەر گرێبەستەكاندا گرتووە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا بەرپرسانی هەرێم چۆن پارەكانیان دەبەنە دەرەوەی وڵات ؟ یاخود چۆن پارە سپی دەكەنەوە ؟ 118 بەرپرسی كورد لەژێر چاودێریدان مانگی ئازاری ساڵی رابردوو، یەكێتی ئەوروپا دوای بەدواداچونێكی چەندین ساڵە لەسەر كەیسی زیادبوونی دیاردەی سپیكردنەوەی پارە لە بانكەكانی ئەوروپادا، لەڕێگەی "دەسەڵاتی بانكیی یەكێتی ئەوروپا"وە دەزگایەكی بۆ روبەڕووبونەوەی (سپیكردنەوەی پارە، ئاڵوگۆڕی پارەی زۆر، پرۆژەی وەبەرهێنانی كارەكتەرە سیاسییەكان) لەناو سنوری یەكێتی ئەوروپا، دامەزراند، ئەو دەزگایە ناوی لێنرا "ئاژانسی چاودێری بۆ روبەروبونەوەی سپیكردنەوەی پارە". (درەو) ساڵی رابردوو، بەدواداچوونی كرد بۆ پشتڕاستكردنەوەی ئەو زانیارییانەی كە باسیان لەوەدەكرد بەرپرسانی حزبی‌و حوكمی كورد سەرقاڵی سپیكردنەوەی پارەن، ئەوكات دەستمان گەیشت بە كەسێكی نزیك لە "ئاژانسی چاودێری بۆ روبەروبونەوەی سپیكردنەوەی پارە" لە دەسەڵاتی بانكیی یەكێتی ئەوروپا. ئەو سەرچاوەیە بە (درەو)ی راگەیاند، (118) كارەكتەری حیزبی‌و حكومی هەرێمی كوردستان لەژێر چاودێریی وردی ئاژانسی روبەرووبونەوەی سپیكردنەوەی پارەدان لە یەكێتی ئەوروپا (ناوی بەشێك لەو بەرپرسانە لای درەو  پارێزراوە). بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، دەسەڵاتی بانكیی یەكێتی ئەوروپا زانیاری لەسەر ئەو بەرپرسانەی هەرێم لەبەردەستدایە كە لەنێوان (2011 بۆ 2019)  پارەیان بە ناشەرعی پەیداكردووە‌و پارەكانیان رەوانەی بانكەكانی ئەوروپا كردووە، هەندێك لەوانە پرۆژەی گەورەیان دامەزراندووەو موڵك و ماڵیان پێ كڕیوە (ناوی كەسایەتییەكان‌و پرۆژەكانیان لە هەندێك لە وڵاتانی وەك ئەڵمانیاو بەریتانیاو سویسراو فەرەنساو هۆڵەندا لای (درەو) پارێزراوە، تائەوكاتەی لێكۆڵینەوەكان دەگەن بەئەنجام‌و بەفەرمی بڵاودەكرێنەوە). هەرچەند بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەهۆی ئەوەی حكومەتی عێراق وەكو پێویست زانیاری لەبارەی ئەو كەسانەوە نەداوە بە "ئاژانسی چاودێری بۆ روبەروبونەوەی سپیكردنەوەی پارە"، تاڕادەیەك لە ئێستادا پرۆسەی چاودێرییەكە راوەستاوە، چونكە هەندێك كەسایەتی سیاسی كاریگەری عێراق لە لیستی گومانلێكراواندان‌و لێكەوتەكانی هەر بڕیارێكی ئاژانسەكە كاریگەری گەورەی لەسەر دۆخی سیاسی عێراق دەبێت، بەرپرسانی كورد ئەوانەی پارەیان ناردوەتە دەرەوە لەمەدا سودمەندبوون‌و جارێ هیچ بڕیارێك لەسەر سامانەكانیان نەدراوە.  پارە چۆن سپی دەكرێتەوە ؟ (درەو) چەندین چیرۆكی سپیكردنەوەی پارەی لەلایەن بەرپرسانی كوردەوە دەستكەوتووە، كە شێوازی جیاوازیان هەیە. یەكێك لەو بەرپرسە كوردانەی كە پارە سپی دەكاتەوەو لەو رێگەیەوە سەروەتەكەی دەشارێتەوە، كەسێكە كە لە عێراق پۆستێكی باڵای هەیە. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند كەسێكی شارەزایی بواری بانكیی لە ئەوروپا دەست (درەو) كەوتوون، ئەو بەرپرسە بۆ شاردنەوەی سامانە زۆرو زەوەندەكەی كە لەڕێگەی كۆمپانیایەكی خۆماڵییەوە لە سلێمانی دەستی دەكەوێت، كۆمپانیایەكی لە (پەنەما) تۆماركردووە، سەرمایەی كۆمپانیاكەی خستوەتەسەر ژمارە بانكیی كەسێك لە دورگەكانی ڤێرجینی بەریتانیی (BVI)‌و ژمارە حسابییەكە بە (كاریبیەن ئایلەند) بەستوەتەوە، بەمشێوەیە سامانەكەی شاردوەتەوە، چونكە كۆمپانیاكان لەم ناوچانەی جیهان تاكس "باج" نادەن، بۆیە ناكەونە ژێر چاودێرییەوەو خاوەنەكانیان دەتوانن ناسنامەی راستەقینەی خۆیان بشارنەوە‌و بەناوی ترەوە تۆماری بكەن. هەمان ئەم كارەكتەرە سیاسییە چەند ساڵێك پێشتر بڕی (900 ملیۆن) دۆلاری كەوتووەتە عەممانی پایتەختی ئوردن‌و دۆسیەی لەسەر كراوەتەوە، بەڵام ئەمە سامانی پشكەكانی نەبووە لە كۆمپانیاكەی سلێمانی، بەڵكو ئەو داهاتانە بووە كە بەرێگەی جیاواز لە بەغداد دەستی كەوتووە، ئەم پارەیە ماوەیەك دۆسیەی لەسەر كراوەتەوە، بەڵام ئێستا داخراوە.  بەرپرسێكی تری كورد لە عێراق (ناوەكەی لای درەو پارێزراوە)، چەند ساڵێك لەمەوبەر بڕی (200 ملیۆن) دۆلاری وەكو بەرتیل لە كۆمپانیایەكی كەنەدی بەناوی (نۆرتێل) وەرگرتووە لەبەرامبەر پێدانی گرێبەستی راكێشانی هێڵی ئینتەرنێت بەو كۆمپانیایە.   هەموو ئەم پارانە كە بەرپرسانی كورد بەشێوەی جیاجیا دەستیان دەكەوێت، زۆربەیان دەچن بۆ دورگەكانی (كەیمەن‌و پەنەما)، ئەوەش لەڕێگەی "كۆمپانیا هۆڵدین" واتا "گروپی كۆمپانیا"، ئەمانە ژمارەیەكی زۆر كۆمپانیان كە لەژێر چەترێكدا كۆدەبنەوە، كۆمپانیاكە بەناوی بەرپرسەكە خۆیەوە نابێت، بەڵكو بەناوی گروپی پارێزەرانەوە دەبێت كە ئێستا زۆرێك لە كۆمپانیاكان بەوشێوەیە كاردەكەن، ناوی بەشێك لە بەرپرسانی هەرێم لای (درەو) پارێزراوە، كە لەو دوو دورگەیە پارەكانیان خستوەتەگەڕ، هەروەها بەشێكیشیان پارەو پرۆژەكانیان لە (سویسرا، قوبرس، ماڵتا، ئیستۆنیا‌و لیتوانیا..) داناوە، كە بانكەكانیان ناكەوێتە ژێر چاودێری‌و لێكۆڵینەوەی وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاو ئەمریكاوە، بۆیە یاسای بانكیی تایبەت بەخۆیان هەیەو بازرگان‌و سەرمایەداران ناو و پارەو پرۆژەكانیان پارێزراوە. ئەم وڵاتانە رێككەوتنی پەیوەست بە بانك‌و پرۆژە ئابورییەكانیان لەگەڵ وڵاتانی یەكێتی ئەوروپادا واژو نەكردووە، بۆیە چاودێری‌و لێكۆڵینەوە نایانگرێتەوە.  پارەی حزبەكان لە بانكەكانی دەرەوەدا یەكێتی نیشتمانی كوردستان یەكێكە لەو حزبە سیاسییانەی هەرێمی كوردستان كە بەمدواییە‌و دوای هەڵبژاردنی هاوسەرۆكەكان (بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی) بەدوای سامانە ونبووەكەیدا دەگەڕێت. بەرپرسانی باڵای یەكێتی كە (درەو) قسەی لەگەڵ چەند كەسێكیان كردووە باسلەوەدەكەن، قەبارەی سەروەت‌و سامانی حزبەكەیان ساڵی 2006 كاتێك جەرد كراوە (10 ملیار) دۆلار بووە، بەڵام چەند مانگێك پێش ئێستا كاتێك سەرلەنوێ جەرد كراوەتەوە بەهای موڵك‌و ماڵ‌و سامانەكەی یەكێتی ناگاتە (100 ملیۆن) دۆلار، ئەمە لەكاتێكدا بەوتەی ئەوان لە سنوری یەكێتیدا كۆمپانیا هەیە تەنیا بەهای داراییەكەی (12 ملیار) دۆلارە. بەرپرسانی نوێی یەكێتی، واتا ئەوانەی كە لەدوای كۆنگرەی چوارەمەوە دەسەڵاتیان گرتوەتەدەست پێیانوایە بەشێكی زۆری سامانی یەكێتی لەلایەن كارەكتەرە دەسەڵاتدارەكانی حزبەوە رەوانەی دەرەوە كراوە، بەتایبەتیش ئەوانەی كە رۆژگارێك سەروەت‌و سامانی حزب‌و بڕیاری داراییان بەدەستەوە بووە. لەناو پارتیش هەمان كێشە هەیە، مەسرور بارزانی كە لەدوای مەسعود بارزانی باوكییەوە كەسی دەستڕۆیشتووی حزبەكەیە، ئەم رۆژانە سەرۆكایەتی حكومەت دەكات‌و حكومەتەكەی بەدەست قەیرانی داراییەوە دەناڵێنێت، بەڵام توانای گەڕاندنەوەی ئەو پارانەی نییە كە بەرپرسانی حزبەكەی كۆیانكردوەتەوە‌و لە بانكەكانی دەرەوە بەناوی ترەوە شاردویانەتەوە. بەپێی راپۆرتێكی پەیمانگای "بازل"ی نێودەوڵەتی تایبەت بەسپیكردنەوەی پارە، كە لە دیسەمبەری 2018 دەرچووە، لەسەر ئاستی جیهان لە (20) دەوڵەتدا كاری سپیكردنەوەی پارە دەكرێت، لەوانە: •    Andorra •    the Bahamas •    Belize •    Bermuda  •    the British Virgin Islands •     the Cayman Islands •    the Channel Islands,  •    the Cook Islands •    The Island of Jersey •    Hong Kong •    The Isle of Man •    Mauritius •    Lichtenstein •    Monaco •    Panama •    St. Kitts •    and Nevis •    Luxembourg  •    Switzerland  •    Malta كورد لەناو تاڵانییەكەی عێراقدا لەناو ئەو تاڵانییەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە 2003 لە عێراق رویدا، كورد بێبەش نەبوو، بەرپرسانی كورد چ ئەوانەی لە هەرێمی كوردستان پۆستی حكومی‌و حزبییان هەبوو، چ ئەوانەی لە بەغداد لەسەر پشكی كورد پۆستیان وەرگرت، هەندێكیان تێوەگلان لە تاڵانییەكەی عێراقدا.   ساڵی 2014 گەورەترین دۆسیەی گەندەڵی‌و سپیكردنەوەو حەواڵەكردنی پارەی بەرپرسانی عێراق ئاشكرا بوو، ئەوكات (ئەحمەد چەلەبی) سەرۆكایەتی لیژنەی دارایی دەكرد پەرلەمانی عێراق، چەلەبی سیاسییەكی زیرەك‌و بەئاگابوو، پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ ناوەندە هەواڵگرییەكانی خۆرئاوادا هەبوو، دیكۆمێنتی ئاشكرا كرد لەبارەی تێوەگلانی بانك‌و بەرپرسان لە تالانكردنی سامانی عێراق‌و ناردنە دەرەوەی. دۆسیەكەی چەلەبی (72) لاپەڕە بوو، ئاشكرای كردبوو لەنێوان ساڵانی (2007 -2013) بڕی (312 ملیار) دۆلار چوەتە بانكەكانی عێراقەوە، لەوە بڕی (212 ملیار) دۆلاری چوەتە دەرەوەی عێراق، لەو نێوەندەدا بڕی (78 ملیار) دۆلار چارەنوسی نادیارە‌و نازانرێت لەلایەن كێوە بۆ كێ رۆیشتووە؟. سەبارەت بەو حەواڵانەش، لەو ماوەیەدا (60 هەزار) جوڵەی بانكیی هەبووە، لەو (60 هەزار) جوڵەیە (30 هەزار) جوڵەی بانكیی نازانرێت لە كێوە بۆ كێ چووە؟، بەشێوەیەكی گشتی لەو ماوەیەدا رۆژانە بە تێكڕا (50 ملیۆن) دۆلار جوڵەی پێكراوە، بەشی زۆری ئەو پارەیە حەواڵەی بانكەكانی دەرەوە كراوە. لەو (78 ملیار) دۆلارەی كە نازانرێت لە كێوە بۆ كێ رۆشتووەو چارەنوسی نادیارە، بڕی (12 ملیار) دۆلاری لە بانكەكانی هەرێمی كوردستانەوە چوەتە دەرەوە، (32) بەرپرس‌و (25) كۆمپانیای هەرێمی كوردستان لەناو دۆسیەكەدان، كە دەوترێت مردنی گوماناوی (ئەحمەد چەلەبی) لە 2015دا پەیوەندی بەو دۆسیەیەوە هەبووە. بەمدواییانە باسلەوەدەكرێت ئێستا هەموو جموجوڵێكی حەواڵەكردنی پارەی زۆر بەئاگاداری بانكی ناوەندیی عێراق دەبێت، ئەگەرچی چونە دەرەوەی پارە بە بڕی زۆر بەئاسانی ناكرێت، بەڵام لەڕێگەی دەروازە سنورییەكانەوە پارەی زۆر حەواڵە دەكرێت، ئەویش لەبەرامبەر هاوردەكردنی كەلوپەل‌و فێڵی ترەوە. بەپێی راپۆرتی پەیمانگەی "بازل"ی نێودەوڵەتی كە تایبەتە بە سپیكردنەوەی پارە، لە ساڵی 2012دا لە دزین‌و سپیكردنەوەی پارەی حكومەتدا، عێراق پلەی یەكەمی هەبووە لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی‌و هەموو جیهان، لەم تاڵانییەدا كوردیش بەشدارە.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت جگە لە (شێخ باز)، ناوی دوو كەسی تر لەسەر مێزی گفتوگۆیە بۆ ئەوەی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان وەربگرن، مەسرور بارزانی كەوتوەتە نێوان فشاری عێراق‌و هەڕەشەی توركیاوە، ئەمریكاش داوا دەكات هەرێم كەسێكی شارەزای بواری (غاز) بكات بە وەزیری سامانە سروشتییەكان، یەكێتیش لەسەر پۆستی جێگری وەزیری نەوت لە عێراق كەوتوەتە ناو كێشمەكێشمێكی نوێ، عیزەت سابیر چوەتە بەغداد بۆ ئەوەی پۆستەكە وەربگرێت، لەم راپۆرتەدا زانیاری زیاتر لەبارەی چارەنوسی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم‌و پۆستی جێگری وەزیری نەوتی عێراق بڵاودەكەینەوە.   پۆستە بەتاڵەكەی حكومەت زیاتر لە ساڵێك‌و سێ مانگە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستبەكاربووە، مەسرور بارزانی سەرۆكی كابینەكە هێشتا پۆستێكی وزاری گرنگی لەناو كابینەكەی پڕنەكردوەتەوە كە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكانە.  رۆژی (5)ی ئەم مانگە مەسرور بارزانی لەبەردەم پەرلەمانی كوردستاندا لەبارەی ئەوەی بۆچی تائێستا پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكانی پڕنەكردوەتەوە، وتی:" خۆم حەزم دەكرد لە وردەكاری وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ئاگادار بم، بۆیە پۆستەكەم پڕنەكردوەتەوە". مەسرور بارزانی باسی لەوەكرد، بەدوای كەسێكدا دەگەڕێت كە جێگەی متمانەبێت بۆ ئەوەی دۆسیەكە بەڕێوەببات، پێشنیازی دوو كەسی كردووە بۆ ئەوەی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان وەربگرن. مەسرور بارزانی لەبەردەم پەرلەماندا ناوی ئەو دوو كەسەی ئاشكرانەكرد كە پێشنیازی بۆ كردوون پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان وەربگرن، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) هەندێك كێشمەكێشی نوێ لەبارەی چۆنیەتی پڕكردنەوەی پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دروستبووە. لەبارەی چارەنوسی وەزارەتەكەوە  بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو پارتی دیموكراتی كوردستان‌و حكومەتی هەرێمەوە دەست (درەو) كەوتوون، ئێستا كاندیدەكانی پارتی‌و مەسرور بارزانی بۆ وەرگرتنی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان بریتین لە دوو كەس: •    كاندیدی یەكەم: شێخ باز ئەم پیاوە بەڕێوەبەری جێبەجێكاری كۆمپانیای (كار)ە، كۆمپانیاكەی خاوەنی رێژەی 40%ی بۆری هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانە، سەرباری ئەمە كێڵگەی "خورمەڵە" كە گەورەترین كێڵگەی نەوتی هەرێمە لای كۆمپانیاكەی شێخە، گروپێك لە بەرپرسانی پارتی پاڵپشتی لە شێخ باز دەكەن بۆ ئەوەی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان وەربگرێت، لەدوای پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتەوە، مەسرور بارزانی چەندجارێك شێخ بازی بردە ناو كۆبونەوەكانی حكومەت‌و چەندجارێكیش لەگەڵ وەفدی هەرێم ناردی بۆ بەغداد، ئەمە وا لێكدرایەوە مەسرور بارزانی دەیەوێت شێخ باز بكات بە وەزیری سامانە سروشتییەكان، بەڵام لەراستیدا هێشتا بڕیاری كۆتایی لەوبارەیەوە نەدراوە. •    كاندیدی دووەم: كەمال ئەتروشی  ئێستا لەناو پارتیدا ناوی كەسێكی تر بۆ وەرگرتنی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان هاتوەتە پێشەوە، كە ئەوەش پیاوێكە بەناوی (كەمال ئەتروشی)، زانیاری زۆر لەبارەی كەمال ئەتروشی لەبەردەستی (درەو)دا نیە، تەنیا ئەوە نەبێت دەوترێت (پێشتر راوێژكاری كۆمپانیایەكی كوەیتی بواری نەوت بووە). ئاشتی هەورامی لە مەترسیدایە ! پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2005وە دروستكراوە، لەوكاتەوە تاوەكو مانگی تەموزی ساڵی رابردوو كە دەكاتە (14 ساڵ) ئەم وەزارەتە تەنیا لەلایەن پیاوێكەوە بەڕێوەدەبرا بەناوی (ئاشتی هەورامی). مەسرور بارزانی لەگەڵ دەستبەكاربوونیدا لە پۆستی سەرۆكی حكومەت، هەورامی لە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان دورخستەوە، بەڵام بەتەواوەتی دەستی لەناو دۆسیەی نەوتی هەرێمدا نەبڕی، مەسرور بارزانی بۆ یەكەمجار لە مێژووی حكومەتی هەرێمدا، پۆستێكی نوێی بەناوی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت لە دەرەوەی یاسا كارپێكراوەكان داتاشی، ئاشتی هەورامی كرد بە یاریدەدەری خۆی بۆ كاروباری وزە‌و سامانە سروشتییەكان. ئاشتی كە پێشتر بینای نەبوو، دۆسیەی سامانە سروشتییەكان لە جەنتاكەیدا هەڵگرتبوو، دوای دورخستنەوەی لە پۆستەكەی، وەزارەتەكەی بردە ناو بینایەك لە لەندەنی پایتەختی بەریتانیا، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) بیناكە دەكەوێتە تەنیشت باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لەناوچەیەك لە پشت كۆشكی (باكینگهام)، ئاشتی لەم بینایەدا ژمارەیەك فەرمانبەری وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‌و راوێژكاری بیانی لەگەڵدایە‌و هێشتا دۆسیەی نەوت بەڕێوەدەبات، لەمەشدا دەسەڵاتی لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت وەرگرتووە، ئەوەش بەپێی فەرمانێك كە رۆژی 24ی تەموزی 2019 مەسرور بارزانی بە نهێنی‌و بە زمانی ئینگلیزی بۆی دەركردووە. (لێرە كلیك بكە بۆ زانینی زانیاری زیاتر لەبارەی ئەو نوسراوە) سەرباری ئەوەی مەسرور بارزانی دەسەڵاتی وەزیری سامانە سروشتییەكانی بەخشی بە ئاشتی هەورامی، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییە مەسرور بارزانی بەتەواوی پاشەكشێی لە ئاشتی هەورامی كردووە، بەتایبەتیش دوای ئەو سكاڵا نوێیەی كە لەلایەن كۆمپانیای (دایناستی پترلیۆم) لە دادگای لەندەن لەسەری تۆماركراوەو ئەنجامەكانی بڕیاری دادگاكە لە مانگی شوباتی ساڵی داهاتوو، رەنگە بە قورسی لەسەر دۆسیەی نەوتی هەرێم بشكێتەوە. بەمدواییە ئاشتی هەورامی روبەڕووی دۆسیەیەكی تری یاسایی بوەتەوە، (درەو) زانیویەتی هەفتەی رابردوو، دادگای ساختەكارییە قورسەكان لە لەندەن كە بە "Serious fraud office" ناسراوە، ئاشتی هەورامی بانگهێشتكردووە، تۆمەتباری كردووە بەوەی لە پرۆسەی ساختەكاری گەورە تێوەگلاوە. ئەوانەی شارەزای كاروباری ئەم دادگایەن دەڵێن:" لە بەریتانیا هەر كەسێك كاری بكەوێتە ناو ئەم دادگایە، رزگاربوونی زەحمەتە، چونكە ئەم دادگایە زۆر بەهێزە‌و تەنانەت بەبێ نوسراوی دادوەر دەتوانێت پشكنین بۆ ماڵی هەر كەسێك بكات كە گومانی لەسەری هەبێت". ساڵی رابردوو، ئەم دادگایە سزای قورسی بەسەر دوو كەسدا سەپاند، بەپێی ئەوەی سەرچاوە ئاگادارەكان بە (درەو)یان راگەیاندووە، ئەگەر تۆمەتەكان لەسەر ئاشتی هەورامی ساغ ببێتەوە، دادگاكە سزای (25 ساڵ) زیندانی بەسەردا دەسەپێنێت، لەمە مەترسیدارتر ئەوەیە كەسانی تر لە دۆسیەكانی ئاشتی هەورامیدا تێوەبگلێن. هەڕەشەكەی ئەردۆغان ! بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو حكومەت دەست (درەو) كەوتوون، بەمدواییە مەسرور بارزانی توركەكانی بینیوە، پێی وتوون:" عێراق فشار دەخاتە سەرمان بۆ ئەوەی نەوتەكەی رادەست بكەین"، لەوەڵامی ئەم قسەیەدا، رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا زۆر توڕە بووە‌و هەڕەشەی كردووە پەلاماری كوردستان بدات ئەگەر نەوتەكەی رادەستی عێراق بكات. لەدوای هەڕەشەكەی ئەردۆغانەوە، مەسرور بارزانی پەنای بۆ ئەمریكییەكان بردووە‌و بەتەلەفۆن لەگەڵ وەزیری وزەی ئەمریكا قسەی كردووە‌و ئاگاداری كردووە لە بارودۆخی هەرێم لەنێوان فشاری عێراق‌و هەڕەشەكانی توركیادا. وەزیری وزەی ئەمریكا چەند پێشنیازێكی داوە بە مەسرور بارزانی، كە دیارترینیان ئەمانە بوون: •    بەزوترین كات پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان پڕبكاتەوە، كەسێك لە پۆستەكەدا دابنێت كە شارەزای بواری (غاز) بێت، ئەمریكییەكان دەیانەوێت لەدوای قەیرانی كۆرۆناوە ستراتیژیەتی خۆیان لە نەوتەوە بگۆڕن بۆ غاز. •    ئەمریكییەكان داوایان لە مەسرور بارزانی كردووە یەكێتی نیشتمانی بەشدار بكات لە بڕیارەكانی تایبەت بە نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان، رەنگە ئەمە پەیوەندی بەوەوە هەبێت لە عێراق سێ زۆنی (غاز) هەیە، یەكێك لەو زۆنانە لە سنوری یەكێتیدایە، دوانەكەی تر یەكێكیان لە ناوچەی سوننە‌و ئەوی تر لە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی شیعەكاندایە، ئەمریكییەكان چاویان لە غازەكەی سنوری یەكێتییە. ئامانج رەحیم كاندیدە هاوشێوەی كابینەكانی پێشووی حكومەت، پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لە كابینەی ئێستای حكومەتی هەرێمی كوردستان هەر لای پارتی دیموكراتی كوردستانە. ئەگەر دۆخەكە بەوشێوەیە بڕوات‌و پارتی كەسێكی شارەزای بواری غازی بۆ وەرگرتنی پۆستەكە دەست نەكەوێت، یاخود پابەند بێت بە داواكارییەكەی ئەمریكاوە، پێدەچێت كەسێكی یەكێتی دڵخوازی پارتی بۆ پۆستەكە كاندید بكات. سەرچاوەیەك لەناو یەكێتی لەبارەی ئەم بابەتەوە بە (درەو)ی راگەیاند، ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران كە سەربە یەكێتییە، وەكو كاندید بۆ وەرگرتنی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان ناوی دەهێنرێت. ئامانج رەحیم نزیكەی (10 ساڵ)ە سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانە، یەكێك لەو كەسانەیە كە زۆرترین كات لە پۆستەكەی لەناو ئەنجومەنی وەزیران ماوەتەوە، ئامانج لەوانەیە ناچێتە ناو كێشمەكێشە سیاسییەكانەوە، هەم دڵی یەكێتی‌و هەم دڵی پارتیشی راگرتووە، بۆیە دور نیە دواجار بازەكە لەسەر شانی بنیشێتەوە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا وردبینترین كەسی ناو ئەنجومەنی وەزیرانە‌و ئاگاداری وردەكاری دۆسیەكانی نەوت‌و غازە. یەكێتی‌و پۆستەكەی بەغداد پۆستێكی تری بواری وزە هەیە كە هاوشێوەی پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان كێشەی تێدایە، ئەم پۆستە پشكی یەكێتییە لە حكومەتی عێراقدا. چەند رۆژێكە مشتومڕ لەسەر پڕكردنەوەی پۆستی جێگری وەزیری نەوتی عێراق لەناو یەكێتی نیشتمانی گەرمە، ئەمە یەكێكە لەو پۆستانەی كە لەدوای روخانی سەددامەوە لای یەكێتی بووە. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) كە لە چەند سەرچاوەیەكی باڵاوە لەناو یەكێتی دەستی كەوتووە، چەند كەسێك خۆیان بۆ وەرگرتنی پۆستەكە كاندید كردووە، یەكێك لەوانە (عیزت سابیر) پەرلەمانتاری پێشووی یەكێتییە لە پەرلەمانی كوردستان كە لە كۆنگرەی چوارەمی یەكێتیدا بە ئەندامی سەركردایەتی هەڵبژێردرا. عیزت سابیر كاندیدی قوباد تاڵەبانی‌و شاناز ئیبراهیم ئەحمەدە بۆ وەرگرتنی پۆستەكە، (درەو) زانیویەتی، عیزەت چووەتە بەغداد‌و چاوپێكەوتنی تایبەت بە وەرگرتنی پۆستەكەی كردووە، عیزەت سابیر بڕوانامەی دكتۆرای لە بواری ئابوریدا هەیە. لەپاڵ ئەمەدا (پەروین بابەكر) ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی یەكێكە لە كاندیدەكان  بۆ پۆستی جێگری وەزیری نەوتی عێراق، پەروین پێشتر لە بواری نەوتی تایبەت بە كۆمپانیای (نۆكان)ی یەكێتی كاریكردووە، ماوەیەكیش وەزیر بووە لە حكومەتەكەی سلێمانی یەكێتیدا. پۆستی جێگری وەزیری نەوتی لە عێراق پێشتر لەلایەن كۆسرەت رەسوڵ جێگری پێشووی سكرتێری گشتی یەكێتییەوە پڕدەكرایەوە، رۆژی (17)ی ئەم مانگە كۆسرەت رەسوڵ كە ئێستا سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتییە، نوسراوێكی ئاڕاستەی بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكەكانی یەكێتی كرد‌و داوای لێكردن سنورێك بۆ قاچاخچێتی دەروازە سنورییەكان دابنێن، ئەگەر نا ئەو دەسەڵاتەكانی خۆی بەكاردەهێنێت. هەندێك لە یەكێتییەكان، ئەو نامەیەی كۆسرەت رەسوڵ بۆ هاوسەرۆكەكان وەكو كارتێكی فشار لەبارەی پڕكردنەوەی پۆستی جێگری وەزیری نەوتی عێراق لێدەدەنەوە، پێیانوایە كۆسرەت رەسوڵ بەو پەیامە دەیەوێت ئاگاداریان بكاتەوە ئەو پۆستی جێگری وەزیری نەوتی عێراق پشكی ئەوە‌و دەبێت خۆی كاندیدەكەی دیاری بكات. 

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت ئەمڕۆ بۆ ئێران رۆژێكی گرنگ بوو، سزای ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كۆتایی هات، ئێران ئیتر دەتوانێت هەم چەك بكڕێت‌و هەم بیفرۆشێت، ئێرانی چەك لە كێ دەكڕێت‌و چەكی خۆی بە كێ دەفرۆشێت، لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر بخوێنەرەوە. هەڵگرتنی سزاكان ئەمڕۆ ماوەی ئەو سزایە كۆتایی هات كە مانگی ئازاری 2007وە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بەسەر ئێرانیدا سەپاند‌و بەپێی سزاكە هاوردەكردن‌و هەناردەكردنی چەكی لە ئێران قەدەغەكرد. ساڵی 2015، ئێران رێككەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ وڵاتانی زلهێز (5+1) ئیمزا كرد، بەپێی ئەو رێككەوتنە رێگە بە ئێران درا دوای پێنج ساڵ لە رێككەوتنەكە چەكی كلاسیكی بكڕێت، واتا لە رۆژی 18ی ئۆكتۆبەری 2020وە كە دەكاتە ئەمڕۆ، هەروەها رێككەوتنەكە دەڵێ دوای هەشت ساڵ لە رێككەوتنەكە قەدەغە لەسەر موشەكی ئێران‌و پرۆگرامەكەی هەڵدەگیرێت واتا لە ساڵی 2023. سەرباری ئەوەی لە ساڵی 2018وە ئەمریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمی یاخود ئەوەی ئێرانییەكان ناویان لێناوە "برجام" كشاوەتەوە، بەڵام هێشتا رێككەوتنەكە بەركارە، چاودێرانی نێودەڵەتی دەڵێن مانەوەی ئێران لەناو رێككەوتنەكەی دوای كشانەوەی ئەمریكا، تەنیا لەبەر ئەوە بوو ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی ئەو سزایەی لەسەر هەڵگرێت.   لە چەند مانگی رابردوودا ئەمریكا هەوڵیدا پشتیوانی نێودەوڵەتی كۆبكاتەوە بۆ درێژكردنەوەی سزاكەی ئەنجومەنی ئاسایش لەسەر ئێران، بەڵام لەمەدا سەركەوتوو نەبوو، روسیا‌و چین كە خاوەنی كورسی هەمیشەین لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، لەگەڵ درێژكردنەوەی سزاكەدا نەبوون.  چەكەكانی ئێران گۆڤاری "ئیكۆنۆمیست"ی بەریتانی دەڵێ:" جبەخانەی ئێران لە تانكی بەریتانی‌و كۆپتەری ئەمریكی كۆن پێكدێت، ئەم چەكانە ئێستا لە خۆرئاوا خراونەتە ناو مۆزەخانەوە" واتا چیتر مۆدێلیان بەسەرچووە. بەپێی قسەی ئەو گۆڤارە، ئێران لە جەنگی هەشت ساڵەدا لەگەڵ عێراق، زیاتر لە "یەك لەسەر سێ"ی جبەخانە سەربازییەكەی لەدەستداوە، ئێستا كە سزای نەتەوە یەكگرتووەكانی لەسەر هەڵگیراوە، ئیتر ئێران دەتوانێت چەكی نوێ بكڕێت.  رۆژی چوارشەممەی رابردوو، دوای كۆبونەوەی حكومەت، حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری ئێران پیرۆزبایی لە خەڵكی وڵاتەكەی كرد بەبۆنەی كۆتایهاتنی وادەی سزاكەی نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەر ئێران‌و ئەمەی بە رۆژێكی نیشتمانی لە مێژووی وڵاتەكەی‌و سەركەوتن بەسەر ئەمریكادا وەسفكرد. ئێستا ئێران ئیتر دەستكراوەیە لەوەی چەك بكڕێت، بەڵام هێشتا دەرفەتەكە بۆ تاران سنوردارە، چونكە: •    ئێران لەناو كێشە دارایی‌و قەیرانێكی ئابوریدایە، ئەمە وادەكات نەتوانێت بڕێكی زۆری پارە بۆ كڕینی چەك خەرج بكات. •    لەلایەكی ترەوە، هێشتا سزا تاكلایەنەكانی ئەمریكا لەسەر ئەو كۆمپانیایانەی كە چەك بە ئێران دەفرۆشن، بەردەوامە، ئەمەش هەندێك كێشە بۆ ئێران دروست دەكات. •    هاوكات ئێران خۆشی نایەوێت دوای هەڵگرتنی سزاكەی ئەنجومەنی ئاسایش بەشێوەیەكی خێرا هەموو جۆرە چەكێك بكڕێت، بەرپرسان دەڵێن دەیانەوێت پشت بە بەرهەمی ناوخۆی چەك ببەستن‌و ئەگەر پارەیەكیش لەو بوارەدا خەرج بكەن دەبێت بۆ كڕینی تەكنەلۆژیای نوێی پەرەپێدانی پیشەسازی چەكی خۆماڵی بێت، بەتایبەتیش لە بواری بەرگری ئاسمانیی‌و دەریایی، نەك تەنیا كڕینی چەك.   بەرپرسانی ئێرانی پێیانوایە ئەگەر بیانەوێت چەك بكڕین، سزا تاكلایەنەكانی ئەمریكا ناتوانن رێگر بن، چونكە ئێران پێشتر سیستمی بەرگری (ئێس 300)ی لە روسیا كڕیوە‌و ئێستاش دەتوانێت سیستمی (ئێس 400) بكڕێت.  ئەولەویەتی ئێران بۆ كڕینی چەك دوای هەڵگرتنی سزاكەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەبێت پۆشتە‌و پەرداخكردنی هێزی ئاسمانی بێت، فڕۆكەكانی سوپای ئێران بەشێكی زۆریان تەمەنیان (40 ساڵ) زیاترە‌و پێویستیان بە نوێكردنەوەیە. سەرباری ئەمە، ئەو فڕۆكانەی كە ئێران خۆی دروستیكردوون لەوانە ( كەوسەر، ساعیقە، قاهر 313) ئەو توانا جەنگییەیان نییە كە لەبەرامبەر فڕۆكەیەكی نوێدا مانۆڕ بكەن. ئێستا كە سزاكەی ئەنجومەنی ئاسایش وادەكەی كۆتایی هات، هەریەكە لە روسیا‌و چین چاویان لەوەیە چەك بە ئێران بفرۆشن، چاودێران دەڵێن ئێران دەتوانێت چەكی نوێ بە نرخێكی هەرزانتر بكڕێت، ئەگەر بتوانێت لەو بوارەدا جۆرێك لە ركابەرێتی لەنێوان روسیا‌و چیندا دروست بكات.  هەندێك لە چاودێرانی سیاسی پێشبینی دەكەن، روسیاو چین بكەونە ركابەرێتی یەكتر بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنی فرۆشتنی چەك بە ئێران، بەڵام رەنگە زۆر دوریش نەڕۆن‌و چاوەڕێی دەرەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا بكەن، سەرباری ئەمە هەردوو وڵات بەرژەوەندی ئابوری گەورەیان لەگەڵ هەندێك لەو وڵاتانی تری ناوچەكەدا هەیە كە خۆشحاڵ نین بەوەی ئێران چەكی نوێی دەستبكەوێت. ئەو چەكانەی كە ئێران لە لیستی خۆیدا دایناون بۆ ئەوەی دوای هەڵگرتنی سزاكە بیانكڕێت، بریتین لەم چەكانە: •    فڕۆكەی (سوخۆ سو 30)ی روسی •    تانكی (تی-90) •    موشەكی سیزلر-ی هێزی دەریایی روسیا •    فڕۆكەی (جی- 10)ی چینیی هەناردەی چەك هەڵگرتنی سزاكەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لەسەر ئێران تەنیا كڕینی چەك ناگرێتەوە، بەشێكی تری سزاكە تایبەت بوو بە هەناردەكردنی چەك. نەیارانی ئێران لەناوچەكە لەوانە سعودیە‌و ئیسرائیل دەڵێن ئێران هەر لە سەرەتاوە پابەندی ئەم بڕگەیەی سزاكەی ئەنجومەنی ئاسایش نەبووە، چونكە بەردەوام چەكی ناردووە بۆ هاوپەیمانەكانی لە یەمەن‌و لوبنان لەمەدا مەبەستیان لە حوسییەكان‌و حزبوڵایە.  بۆ ئێران بابەتەكە لەمە فراوانترە، بەرپرسانی تاران باسلەوە دەكەن پیشەسازی سەربازییان گەشەی كردووە‌و كاتی ئەوە هاتووە بیفرۆشن بە وڵاتانی دەرەوە، لەوانە پیشەسازی موشەكیی‌و فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان‌و ئۆتۆمبیلی سەربازیی‌و بەلەمی تیژڕە. لەم بوارەشدا ئێران كڕیاری تایبەتی خۆی هەیە، لەوانە سوریا، عێراق، ئەفغانستان‌و ڤەنزەوێلا، هەڵبەت دەبێت كڕینی چەك لەلایەن ئەم وڵاتانەوە لە ئێران بەشێوەیەكی نهێنی بێت‌و بەدوربگیرێت لە فشارەكانی ئەمریكا.   

راپۆرتی: ڕێـكخـراوی توێژینەوەو گـەشـەپێـدان (RDO) لە ماوەی دوو ساڵی كاركردنی پەرلەماندا لیستەكانی پەرلەمانی كوردستان بەشێكی كەمی بەڵێنەكانیان جێبەجێكردووە، بەپێی راپۆرتی رێكخراوی توێژینەوەو گەشەپێدان لەماوەی ئەم دوو ساڵەدا، لیستی پارتی تەنیا (2) بەڵێنی جێبەجێكردووە. یەكێتی (5) بەڵێن، گۆڕان تەنیا (2) بەڵێنی جێبەجێكردوو،  نەوەی نوێ‌ هیچ بەڵێنێكیان جێبەجێ‌ نەكردووە. كۆمەڵی ئیسلامی تەنیا (2) بەڵێنی جێبەجێكردووە. یەكگرتووی ئیسلامی تەنیا (1) بەڵێنی جێبەجێكردووە. ڕێـكخـراوی توێژینەوەو گـەشـەپێـدان (RDO) هەڵسانگاندنی دوو ساڵی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان (1/10/2018 ــ 30/9/2020) كردووە، بە گوێرەی راپۆرتەكە،  لەماوەی دوو ساڵی تەمەنیدا، پەرلەمانی كوردستان (48) دانیشتنی كردووە،  بەتەواو بوونی دوو ساڵ لەتەمەنی خوولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، تەنیا (9) یاسا پەسند كراوە. (2) یاسا لەساڵی یەكەم، (7) یاسا لەساڵی دووەم.  راپۆرتەكە ئەوەشی خستۆتە روو لەماوەی دوو ساڵدا پەرلەمانی كوردستان (22) بڕیاری دەركردووە، ساڵی یەكەم (11) بڕیاری دەركردووەو ساڵی دووەمیش (11) بڕیار. (17) بڕیار بۆ ڕێكخستنی كاروباری خۆی و دانانی لێژنەكان و متمانەدان بەئەندامی تازە لەجێگای ئەوانەی دەستیان لەكاركێشاوەتەوەو،    دەقی راپۆرتەكەی ڕێـكخـراوی توێژینەوەو گـەشـەپێـدان (RDO) پێشەكی لەڕۆژی (30/9/2018) هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان چوونە سەر سندوقەكانی دەنگدان، بۆ هەڵبژاردنی ئەندامانی خوولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان. دوای پەسندكردنی ئەنجامەكان لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و ڕاپرسی لەهەرێمی كوردستان، لەڕۆژی (6/11/2018) دا، یەكەم دانیشتنی خوولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەچوو. ئێمە ڕاپۆرتی یەكەممان تایبەت بوو بەچاودێریكردنی (1) ساڵ لەتەمەنی پەرلەمانی كوردستاندا، ڕاپۆرتی دووەمیشمان  تایبەتە بەچاودێریكردنی ساڵی دووەمی پەرلەمانی كوردستان. لەڕاپۆرتی ساڵی دووەمدا، لەپاڵ چاودێری دانیشتنەكانی پەرلەمان، چاودێری ڕێژەی جێبەجێكردنی بەڵێنی هەڵبژاردنی شەش لیستی پەرلەمانمان كردووە كە بریتین لە (پارتی دیموكراتی كوردستان (45) كورسی، یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان (21) كورسی، بزووتنەوەی گۆڕان (12) كورسی، جووڵانەوەی نەوەی نوێ‌ (8) كورسی، كۆمەڵی ئیسلامیی لەكوردستان (7) كورسی، یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (5) كورسی).  دانشیتنەكانی پەرلەمانی كوردستان -    دانیشتنی ژمارە (4) ی خوولی پاییزەی پەرلەمانی كوردستان لەڕۆژی (15\10\2019) تایبەت بوو بەخستنە ڕووی دیدو ڕوانگەی فراكسیۆنەكانی پەرلەمانی كوردستان لەسەر بارودۆخی ڕۆژئاوای كوردستان. -    دانیشتنی ژمارە(5) ی خوولی پاییزە لەڕۆژی (23\10\2019) بەڕێوەچوو. بەرنامەی كاری دانیشتنەكە لەدوو خاڵ پێكهاتبون: خاڵی یەكەم تایبەت بوو بەخوێندنەوەی یەكەم بۆ پێنچ پێشنیازە یاساو، یەك پێشنیازە بڕیار. خاڵی دووەمیش تایبەت بوو بەخوێندنەوەی دووەمی پێشنیازە یاسای (بەخاوەنكردنی ئەو زەوییانەی كە زێدەڕۆییان لەسەر كراوە لەسنووری شارەوانییەكانی هەرێمی كوردستان ــ عێراق). -    دانیشتنی ژمارە (6) ی خوولی پاییزە لەڕۆژی (30\10\2019) بەڕێوەچوو. بەرنامەی كاری دانیشتنەكە بریتی بوو لەدوو خاڵ، خاڵی یەكەم بریتی بوو لەخوێندنەوەی یەكەم بۆ دوو پێشنیازی یاسایی بەم شێوەیەی خوارەوە: یەكەم، پێشنیازی یاسای (ماف و ئەركی نەخۆش لەهەرێمی كوردستان ــ عێراقدا). دووەم، پێشنیازی یاسای (ڕیكلامی بازرگانی لەهەرێمی كوردستان ــ عێراقدا). خاڵی دووەم و كۆتایی ئەم دانیشتنەی پەرلەمان، بریتی بوو لەدەنگدان لەسەر پێشنیازی یاسای (بەخاوەنكردنی ئەو زەوییانەی كە زێدەڕۆییان لەسەر كراوە لەسنوری شارەوانییەكانی هەرێمی كوردستان ــ عێراق) دا. دوای دەنگدان، یاساكە بەزۆرینەی دەنگ پەسەند كرا. -    دانیشتنی ژمارە (7) ی خوولی پاییزە لەڕۆژی (13\11\2019) بەڕێوەچوو. بەرنامەی كاری دانیشتنەكە پێكهاتبوو لەدوو خاڵ، خاڵی یەكەم بریتی بوو لەخوێندنەوەی یەكەم بۆ ئەو پێشنیازە یاساییانەی خوارەوە: یەكەم، (پێشنیازی یاسای بەرهەمە خۆماڵییەكان لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق). دووەم، پێشنیازی یاسای بەرەنگاربوونەوەی بەقاچاغبردنی نەوت و لێدەرهێنراوەكان لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق). سێیەم، پێشنیازی یاسای بیمەی كشتوكاڵی لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق). چوارەم، پێشنیازە بڕیاری دامەزراندنی فەرمانبەرانی گرێبەست لەهەرێمی كوردستان). خاڵی دووەمیش بریتی بوو لەدانان و ئاڵوگۆڕكردنی ژمارەیەك پەرلەمانتار لەلێژنە هەمیشەییەكانی پەرلەمان و، پێكهێنانی (4) لیژنەی هەمیشەیی پەرلەمان. خاڵی سێیەم و كۆتاییش، بریتی بوو لەخستنەڕووی بیرۆكەی هەندێك لەپەرلەمانتاران. -    دانیشتنی ژمارە(8) ی خوولی پاییزە لەڕۆژی (4\12\2019) بەڕێوەچوو. لەم دانیشتنەدا بەرنامەی كار لەچوار خاڵی سەرەكی پێكهاتبوو: خاڵی یەكەم بریتی بوو لەخستنەڕوو و دەنگدان لەسەر پێداچوونەوەی چەند ماددەو بڕگەیەك لەیاسای ژمارە(3) ی ساڵی (2019)  كە یاسای (بەخاوەنكردنی ئەو زەوییانەی لەسنووری شارەوانییەكان زێدەڕۆییان لەسەركراوە لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق) بوو، بەبڕیاری ژمارە(4) ی ساڵی (2019) سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان و، لەسەر داوای وەزارەتی گەشتوگوزار گەڕێندرابۆوە بۆ پەرلەمان. خاڵی دووەم، بریتی بوو لەخوێندنەوەی یەكەمی پڕۆژە یاسای مادە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكان لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق كە لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانەوە بۆ ەرلەمان نێردرابوو. خاڵی سێیەم، بریتی بوو لەخستنەڕووی بیرۆكەی پەرلەمانتارێك لەبارەی بەرز ڕاگرتنی ڕۆژی جیهانی قوربانیانی جینۆساید. خاڵی چوارەم، بریتی بوو لەخوێندنەوەی دووەم بۆ پێشنیازی یاسای (ڕیكلامی بازرگانی لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق).  -    دانیشتنی ژمارە (9) ی ئاسایی خوولی پاییزە لەڕۆژی (10\12\2019) بەئامادەبوونی وەزیری ڕۆشنبیری و وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەرلەمان بەڕێوەچوو. بەرنامەی كاری دانیشتنەكە بریتی بوو لە (3) خاڵ، بەم شێوەیەی خوارەوە: خاڵی یەكەم، بریتی بوو لەخوێندنەوەی دووەمی پێشنیازە یاسای (ڕیكلامی بازرگانی لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق). خاڵی دووەم، بریتی بوو لەخوێندنەوەی یەكەم بۆ پێشنیازە بڕیاری (ڕۆژانی بۆنە فەرمییەكانی نەتەوەی توركمان). خاڵی سێیەم، بریتی بوو لەقسەكردن و تاوتوێكردنی پرسی كێشەی كارەبای نیشتیمانی و سووتەمەنی لەوەرزی زستاندا. -    دانیشتنی ژمارە (10) ی خوولی پاییزە لەڕۆژی (16\12\2019) بەئامادەبوونی وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەرلەمان بەڕێوەچوو. كارنامەی دانیشتنەكە بریتی بوو لە (3) خاڵ: خاڵی یەكەم، بریتی بوو لەخوێندنەوەی یەكەم بۆ پڕۆژە یاسای (چاكسازی لەخانەنشینی و مووچەو دەرماڵەو بەخشین و ئیمتیازەكانیتر). خاڵی دووم، بریتی بوو لەدەنگدان بۆ پڕۆژە یاسای (ڕیكلامی بازرگانی لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق) و، بەزۆرینەی دەنگی ئەندامانی پەرلەمان پەسەند كرا. خاڵی سێیەم، بریتی بوو لەخوێندنەوەی دووەمی پڕۆژە یاسای (ماددە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكان لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق). -    دانیشتنی ژمارە (11) ی خوولی پاییزە لەڕۆژی (18\12\2019) بەڕێوەچوو. ئەم دانیشتنە تایبەت بوو بەخوێندنەوەی دووەمی پڕۆژە یاسای (ماددە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكان لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق). -    دانیشتنی ژمارە (12) ی خوولی پاییزە لەڕٍۆژی (24\12\2019) بەڕێوەچوو. بەرنامەی كاری دانیشتنەكە لەچوار خاڵ پێكهاتبوو. خاڵی یەكەم، بریتی بوو لەخوێندنەوەی دووەمی پێشنیازە بڕیاری (ڕۆژانی بۆنە فەرمییەكانی نەتەوەی توركمان). خاڵی دووەم، بریتی بوو لەدرێژ كردنەوەی خوولی پاییزەی ساڵی یەكەم لەخوولی پێنجەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان. خاڵی سێیەم، بریتی بوو لەدەست لەكاركێشانەوەو گۆڕینی دوو ئەندام پەرلەمان لەلێژنەكاندا. خاڵی چوارەم، بریتی بوو لەخستنەڕووی بیرۆكەی ئەندامێكی پەرلەمان سەبارەت بەسیاسەتی بەگەڕخستنی داهاتەكان لەهەرێمی كوردستاندا. -    دانیشتنی ژمارە (13) ی خوولی پاییزە لەساڵی دووەم لەڕۆژی (12\1\2020) بەرێوەچوو. بەرنامەی كار تایبەت بوو بە: یەكەم، دەنگدان لەسەر پڕۆژە یاسای (مادە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكان) لەهەرێمی كوردستان و، بەزۆرینەی دەنگ پەسند كرا. دووەم، تایبەت بوو بەدەنگدان بەپێشنیازە بڕیاری (ڕۆژانی بۆنە فەرمییەكانی نەتەوەی توركمان)، ئەم یاسایەش بەزۆرینەی دەنگ پەسند كرا. سێیەم، خوێندنەوەی دووەمی پڕۆژە یاسای (چاكسازی لەخانەنشینی مووچەو دەرماڵەو بەخشینی ئیمتیازەكانیتر). لەم دانیشتنەدا وەزیری دارایی، وەزیری ناوەخۆ، وەزیری پێشمەرگە، وەزیری شەهیدان، وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەرلەمان، سەرۆكی دیوانی ئەنجوومەنی وەزیران و سكرتێری ئەنجوومەنی وەزیران ئامادە بوون. -    دانیشتنی ژمارە (14) ی خوولی پاییزە لەساڵی دووەم لەڕۆژی (13\1\2020) بەرێوەچوو. بەرنامەی كاری دانیشتنەكە تایبەت بوو بە بەردەوام بوون لەسەر خوێندنەوەی دووەمی پڕۆژە یاسای (چاكسازی لەخانەنشینی مووچەو دەرماڵەو بەخشینی ئیمتیازەكانیتر).  -    دانیشتنی ژماری (15) ی خوولی پاییزە لەساڵی دووەم لەڕۆژی (16\1\2020) بەرێوەچوو. بەرنامەی كاری دانیشتنەكە تایبەت بوو بەدەنگدان بەپڕۆژە یاسای (چاكسازی لەخانەنشینی مووچەو دەرماڵەو بەخشینی ئیمتیازەكانیتر)، بەكۆی دەنگ پەسند كرا. -    دانیشتنی ژمارە (16) ی خوولی پاییزە لەساڵی دووەم لەڕۆژی (23\1\2020) بەڕێوەچوو. بەرنامەی كاری دانیشتنەكە بەم شێوەیە بوو: یەكەم، ئامادەبوونی شاندی دانوستاندكاری حكومەتی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی خستنەڕووی ئەنجامی كۆبوونەوەكانیان لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ لەبارەی كێشەی بودجەی ساڵی (2020) و كێشەی هەناردەكردنی نەوت و شایستە داراییەكانی هەرێم لەلای بەغدا. دووەم، خستنەڕووی بیرۆكەی پەرلەمانتار (گەلاوێژ عوبید عوسمان) پەیوەست بەدامەزراندنی (سەنتەری ڕاوێژكاریی بۆماوەیی نیشتیمانی)، بەهۆی زۆر بوونی رێژەی منداڵی ناكام و نەخۆشییە بۆ ماوەییەكان. -    دانیشتنی ژمارە (17) ی خوولی پاییزە لەساڵی دووەم لەڕۆژی (30\1\2020) بەڕێوەچوو. بەرنامەی كاری دانیشتنەكە بریتی بوو لەخستنەڕوو و گفتوگۆكردن لەبارەی كێشەی شایستە داراییەكانی جوتیارانی هەرێمی كوردستان لەلای حكومەتی عێراق. هەروەها ڕاگەیاندنی كۆتایی هاتنی خوولی پاییزە لەخوولی پێنجەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان.  -    دانیشتنی ژمارە (1) خوولی بەهارەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (1/3/2020) بوو، دوای ڕێكارە پرۆتۆكۆلییەكان، (د. ڕێواز فایق) سەرۆكی پەرلەمان، وتاری دەست پێكردنەوەی خوولی كۆبوونەوەكانی بەهارەی پەرلەمانی خوێندەوە، بڕگەیەكی تری بەرنامەی كاریش بریتی بوو لەخوێندنەوەی دووەمی پێشنیازە یاسای (بەرەنگاربوونەوەی بەقاچاغ بردنی نەوت و لێ‌ دەرهێنراوەكانی لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق).  -    دانیشتنی ژمارە (2) ی خوولی بەهارەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (4/3/2020) بەڕێوە چوو، لەم كۆبوونەوەیەدا دەنگ لەسەر یاسای (بەرەنگاربوونەوەی بەقاچاغ بردنی نەوت و لێ‌ دەرهێنراوەكانی لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق) دراو بەزۆرینەی دەنگ پەسند كرا. -    دانیشتنی ژمارە (3) ی خوولی بەهارەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (6/5/2020) بەڕێوە چوو، بەرنامەی كار بریتی بوو لەگفتوگۆكردن لەبارەی پلانی وەزارەتی تەندروستی و وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی و وەزارەتی پەروەردە سەبارەت بەمامەڵەكردن لەگەڵ لێكەوتەكانی پەتای (كۆڕۆنا) لەسەر خوێندنی ساڵی (2019 ــ 2020).  -    دانیشتنی ژمارە (4) ی خوولی بەهارەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (7/5/2020) بەبێ‌ ئامادەبوونی (د. ڕێواز فایق) سەرۆكی پەرلەمان بەڕێوە چوو، وەكو ناڕەزایەتییەك بەرانبەر بە بەرنامەی كاری پەرلەمان كە بریتی بوو لەهەوڵی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران، هەروەها فراكسیۆنی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان و بزووتنەوەی گۆڕان و یەكگرتووی ئیسلامی و كۆمەڵی ئیسلامی و حزبی شیوعی و هەندێك پەرلەمانتاری تر، دانیشتنەكە بایكۆت كرا، بۆیە ئەم كۆبوونەوەیە لەلایەن (هێمن هەورامی) جێگری سەرۆكی پەرلەمانەوە بەڕێوە چوو. ئەو پەرلەمانتارانەی نوایان خرابووە ڕوو بۆ هەڵگرتنی پارێزبەندی بریتی بوون لە: (1) ئومێد عەبدولڕەحمان خۆشناو، لەسەر داوای سەرۆكایەتی (دادگای تێهەڵچوونەوەی ناوچەی كەركوك/ گەرمیان/ دادگای لێكۆڵینەوەی كەلار). (2) عەلی حەمە ساڵح لەسەر داوای سەرۆكایەتی (دادگای تێهەڵچوونەوەی ناوچەی سلێمانی/ دادگای لێكۆڵینەوەی سلێمانی)، هەروەها لەسەر داوای نووسراوی سەرۆكایەتی (دادگای لێكۆڵینەوەی هەولێر). (3) شیرین ئەمین، لەسەر داوای سەرۆكایەتی (دادگای تێهەڵچوونەوەی ناوچەی سلێمانی/ دادگای لێكۆڵینەوەی سلێمانی). (4) سۆران عومەر، لەسەر داوای سەرۆكایەتی (دادگای تێهەڵچوونەوەی ناوچەی سلێمانی/ دادگای لێكۆڵینەوەی سلێمانی)، هەروەها لەسەر داوای سەرۆكایەتی (دادگای تێهەڵچوونەوەی ناوچەی هەولێر/ دادگای لێكۆڵینەوەی هەولێر). دوای ئەوەی لەلایەن پەرلەمانتارانەوە دەنگ لەسەر هەڵگرتنی پارێزبەندی پەرلەمانی لەسەر ئومێد خۆشناوو عەلی حەمە ساڵح و شیرین ئەمین نەدرا، بەدەنگی (57) پەرلەمانتار، پارێزبەندی پەرلەمانی لەسەر سۆران عومەر هەڵگیرا.  -    دانیشتنی ژمارە (5) ی خوولی بەهارەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (29/6/2020) بەڕێوە چوو. لەم دانیشتنەدا بەزۆرینەی دەنگی پەرلەمانتاران بڕیاردرا بەدرێژكردنەوەی كۆبوونەوەكانی خوولی بەهارەی پەرلەمان بۆ ماوەی یەك مانگ لە (1/7/2020 ــ 1/8/2020).  -    دانیشتنی ژمارە (6) ی خوولی بەهارەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (29/6/2020) بەئامادەبوونی چەند وەزیرێك بەڕێوە چوو. لەم دانیشتنەدا چەند پێشنیازە یاسایەك خوێندنەوەی یەكەمیان بۆ كرا وەكو (لەئەستۆكردنی فەرمانبەران لەهەرێمی كوردستان)، بەڕێوەبردن و پاراستنی شوێنەوارو كەلەپوور لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق)، (ڕێكخستنی میدیای ئەلیكترۆنی لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق). هەروەها ڕاپۆرتی چەند لێژنەیەكیش خوێندرایەوە. یەكێك لەبڕگەكانی بەرنامەی كاریش بریتی بوو لەدەست لەكاركێشانەوەی پەرلەمانتار سۆران عومەر لەپەرلەمانی كوردستان، لەكۆی (89) ئەندامی ئامادەبوو، بە (55) دەنگ دەست لەكاركێشانەوەكەی پەسند كرا.  -    دانیشتنی ژمارە (7) ی خوولی بەهارەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (28/7/2020) بەئامادەبوونی چەند وەزیرێك لەبارەی ڕاپۆرتی لێژنەكانی پەرلەمان بەڕێوە چوو.  -    دانیشتنی ژمارە (1) ی كردنەوەی خوولی پاییزەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (2/9/2020) بەڕێوە چوو. دوای جێبەجێكردنی ڕێكارە پرۆتۆكۆلییەكان، بەرنامەی كار دەستی پێكردو بریتی بوو لەخوێندنەوەی یەكەم بۆ پڕۆژە یاسای (فرۆشتن و بەكرێدانی مایەكانی دەوڵەت لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق).  -    دانیشتنی ژمارە (2) ی كردنەوەی خوولی پاییزەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (3/9/2020) بەڕێوە چوو. دوای ڕێكارە پرۆتۆكۆلییەكان، گفتوگۆكردن لەسەر پێشنیازە یاسای (ماف و ئەركی نەخۆش لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق) بەردەوام بوو. -    دانیشتنی ژمارە (3) ی خوولی پاییزەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (3/9/2020) بەڕێوە چوو. لەم دانیشتنەدا ئەندامێكی تازە لەسەر لیستی كۆمەڵی ئیسلامی بەناوی عومەر عەبدولله لەجێگای سۆران عومەر كاندید كرابوو، دوای ئەوەی ئەندامێتی پەسند كرا، سوێندی یاسایی خوارد. لەم دانیشتنەشدا گفتوگۆ لەبارەی پێشنیازە یاسای (ماف و ئەركی نەخۆش لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق) بەردەوام بوو، دواتر دەنگی لەسەر درا. بەشێكی تری بەرنامەی كار، بریتی بوو لەگفتوگۆ لەبارەی هەمواركردنەوەی یاسای ژمارە (1) ی ساڵی (2020) ی تایبەت بە (بەرەنگاربوونەوەی مادەی هۆشبەرو كارتێكەرە عەقڵییەكان لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق) كرا، چونكە ئەم یاسایە بەبڕیاری ژمارە (4) لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە گێڕدرابۆوە بۆ پەرلەمانی كوردستان. دوای گفتوگۆ، هەمواركردنەكە پەسند كرا.  -    دانیشتنی ژمارە (4) ی خوولی پاییزەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (9/9/2020) بەڕێوە چوو. لەم دانیشتنەدا خوێندنەوەی دووەم بۆ پێشنیازە یاسای (لەئەستۆكردنی فەرمانبەران لەهەرێمی كوردستان) كرا. لەم دانیشتنەدا پەرلەمانتار د. كازم فاروق سەرۆك فراكسیۆنی نەوەی نوێ‌ لەڕێگای خاڵی نیزامەوە پەرلەمانی ئاگاداركردەوە كە لەلایەن دوو پەرلەمانتارەوە هەڕەشەی كوشتنی لێكراوە. سەرۆكایەتی پەرلەمان بڕیاریدا لێژنەیەك لەحەوت پەرلەمانتار لەفراكسیۆنە جیاوازەكان دروست بكات بۆ لێكۆڵینەوە لەم تۆمەتە. ئەندامەكان بریتی بوون لە: ئیسماعیل عەلی تەها سەرۆكی لێژنەی لێكۆڵینەوە، بژار كۆچەر، لوقمان محەممەد، ڕۆمیۆ هەكاری، ڕزگار محەممەد، ڕووپاك ئەحمەد، هیمداد سەباح وەكو ئەندامانی لێژنە. ئەم پێشنیارە بەدەنگی (79) پەرلەمانتار پەسند كراو لێژنەی لێكۆڵینەوە پێكهات.  -    دانیشتنی ژمارە (5) ی خوولی پاییزەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (15/9/2020) بەڕێوە چوو. لەم دانیشتنەدا دەنگ لەسەر پێشنیازە یاسای (ماف و ئەركی نەخۆش لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق) دراو یاساكە بە (70) دەنگ پەسند كرا. هەر لەم دانیشتنەدا پەرلەمان درێژەی بەگفتوگۆدا لەبارەی پڕۆژە یاسای (لەئەستۆكردنی فەرمانبەران لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق). -    دانیشتنی ژمارە (6) ی خوولی پاییزەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (16/9/2020) بەڕێوە چوو. ئەم دانیشتنە كە داخراو بوو، تایبەت بوو بەخوێندنەوەو گفتوگۆكردن لەبارەی ڕاپۆرتی لێژنەی كاروباری كۆمەڵایەتی و داكۆكیكردن لەمافی مرۆڤ لەبارەی ڕەوشی چاكسازییەكانی گەوران و ژنان و منداڵان لەهەرێمی كوردستان.  -    دانیشتنی ژمارە (7) ی خوولی پاییزەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (29/9/2020) بەڕێوە چوو. لەم دانیشتنەدا پەرلەمان بە (71) دەنگ، پڕۆژە یاسای (لەئەستۆكردنی فەرمانبەران لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق) پەسند كرد.      خوێندنەوەیەك بۆ كارەكانی پەرلەمانی كوردستان لەساڵی دووەمیدا. 1)    پەسندكردنی یاسای ژمارە (3) ی ساڵی (2019) تایبەت بە (بەخاوەنكردنی ئەو زەوییانەی كە زێدەڕۆییان لەسەر كراوە لەسنووری شارەوانییەكانی هەرێمی كوردستان ــ عێراق). 2)    پەسندكردنی یاسای ژمارە (4) ی ساڵی (2019) تایبەت بە (ڕیكلامی بازرگانی لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق). 3)    پەسندكردنی یاسای ژمارە (1) ی ساڵی (2020) تایبەت بە بەرەنگاربوونەوەی مادە هۆشبەرو كارتێكەرە عەقڵییەكان لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق. ئەم یاسایە لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستان گێڕدرایەوە بۆ پەرلەمان و هەمواركرایەوە. 4)    پەسندكردنی یاسای ژمارە (2) ی ساڵی (2020) تایبەت بەچاكسازی لەمووچەو دەرماڵەو بەخشین و ئیمتیازەكان و خانەنشینی لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق.  5)    پەسندكردنی یاسای ژمارە (3) تایبەت بەڕێگریكردن لەبەقاچاغ بردنی نەوت و گاز و لێدەرهێنراوەكانی لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق. 6)    پەسندكردنی یاسای ماف و ئەركی نەخۆش لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق. 7)    پەسندكردنی یاسای لەئەستۆكردنی فەرمانبەران لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق.   ئەو بڕیارانەی لەماوەی ساڵی دووەم (1/10/2019 ــ 30/9/2020) دەرچوون. 1)    بڕیاری ژمارە (12) ی ساڵی (2019) بۆ هەمواری یەكەمی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان كە لەدانیشتنی ڕۆژی (29/9/2019) دەنگی لەسەر دراوە. 2)    بڕیاری ژمارە (15) ی ساڵی (2019) بۆ درێژكردنەوەی یەك مانگ لەخوولی پاییزەی پەرلەمان لە (31/12/2019) بۆ (31/1/2020).  3)    بڕیاری ژمارە (16) ی ساڵی (2019) قبووڵكردنی دەست لەكاركێشانەوەی دوو پەرلەمانتار لەلێژنەكانیان و گواستنەوەیان بۆ سەر لێژنەی تر.  4)    بڕیاری ژمارە (1) ی ساڵی (2020) لەبارەی بۆنە فەرمییەكانی پێكهاتەی توركمان لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق. 5)    بڕیاری ژمارە (2) ی ساڵی (2020) لەبارەی قبووڵكردنی دەست لەكاركێشانەوەی پەرلەمانتارێك بوو لەلێژنەكەی.  6)    بڕیاری ژمارە (3) ی ساڵی (2020) لەبارەی قبووڵكردنی دەست لەكاركێشانەوەی پەرلەمانتارێك بوو لەلێژنەكەی.  7)    بڕیاری ژمارە (4) ی ساڵی (2020) لەبارەی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتار سۆران عومەر. 8)    بڕیاری ژمارە (5) ی ساڵی (2020) لەبارەی چۆنیەتی پێشكەشكردنی پێشنیازە یاساو بڕیار لەلایەن ئەندامانی پەرلەمانەوە. 9)    بڕیاری ژمارە (6) ی ساڵی (2020) لەبارەی كۆتایی هێنان بەخوولی بەهارەی ساڵی دووەم لەخوولی پێنجەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان. 10)    بڕیاری ژمارە (7) ی ساڵی (2020) لەبارەی قبووڵكردنی دەست لەكاركێشانەوەی سۆران عومەر لەپەرلەمانی كوردستان. 11)    بڕیاری ژمارە (8) ی ساڵی (2020) لەبارەی پێكهێنانی لێژنەیەك بۆ بەدواداچوون لەبارەی هەڕەشەكردن لەپەرلەمانتار د. كازم فاروق.  پەرلەمانی كوردستان لەساڵی دووەمیدا (1/10/2019 ــ 30/9/2020). 1)    لەماوەی نێوان (1/10/2019) هەتا وەكو (30/9/2020) كە دەكاتە ماوەی یەك ساڵی تەواو، پەرلەمانی كوردستان تەنیا (31) كۆبوونەوەی كردووە، (17) كۆبوونەوە لەوەرزی پاییزەی ساڵی یەكەم بووە، (7) كۆبوونەوە لەوەرزی بەهارەی ساڵی دووەم بووە، (7) كۆبوونەوە لەوەرزی پاییزی ساڵی دووەم بووە.  2)    لەماوەی یەك ساڵ و لە (31) كۆبوونەوەدا، پەرلەمانی كوردستان تەنیا (7) یاسای پەسندكردووە. 3)     لەماوەی ساڵی دووەمیدا، پەرلەمانی كوردستان (11) بڕیاری دەركردووە. (1) بڕیاری بۆ هەمواركردنەوەی پەیڕەوی ناوخۆ بووە. (1) بڕیار بۆ درێژكردنەوەی خوول بووە. (5) بڕیار بۆ ڕێكخستنی كاروباری ناوخۆی بووە. (1) بڕیاری لەبارەی دەستنیشانكردنی بۆنە فەرمییەكانی پێكهاتەی توركمان بووە لەهەرێمی كوردستان. (1) بڕیار بۆ هەڵگرتنی پارێزبەندی بوو لەسەر پەرلەمانتار سۆران عومەر. (1) بڕیار لەبارەی قبووڵكردنی دەست لەكاركێشانەوەی پەرلەمانتار سۆران عومەر بوو لەپەرلەمانی كوردستان. (1) بڕیاریش بۆ پێكهێنانی لێژنەیەك بۆ بەدواداچوون لەبارەی هەڕەشەكردن لەپەرلەمانتار د. كازم فاروق. 4)    لەساڵی دووەمیدا، پەرلەمان (2) یاسای پەسندكردووە كە لەلایەن سەرۆكی هەرێم ڕەتكراونەتەوەو گەڕێنراونەتەوە پەرلەمانی كوردستان بۆ ئەوەی هەموار بكرێنەوە، یاساكان بریتی بوون لە: یاسای (بەخاوەنكردنی ئەو زەوییانەی كە زێدەڕۆییان لەسەر كراوە لەسنووری شارەوانییەكانی هەرێمی كوردستان) كە لەدانیشتنی ژمارە (6) ی خوولی پاییزە لەڕۆژی (30\10\2019) دەنگی لەسەر درابوو، لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەبڕیاری ژمارە(4) ی ساڵی (2019) گەڕێندرابۆوە بۆ پەرلەمانی كوردستان، بۆیە دوای هەمواركردنەوەی ئەو بڕگانەی سەرۆكی هەرێم داوایكردبوو، لەدانیشتنی ژمارە (8) ی خوولی پاییزە لەڕۆژی (4\12\2019) دەنگی لەسەردراو پەسندكرا. هەروەها یاسای ژمارە (1) ی ساڵی (2020) ی تایبەت بە (بەرەنگاربوونەوەی مادەی هۆشبەرو كارتێكەرە عەقڵییەكان لەهەرێمی كوردستان ــ عێراق) كە لەدانیشتنی ژمارە (3) ی خوولی پاییزەی ساڵی دووەم لەڕۆژی (3/9/2020) لەلایەن پەرلەمانەوە پەسندكرا بوو، بەبڕیاری ژمارە (4) لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستان گێڕدرایەوە بۆ پەرلەمانی كوردستان و هەمواركرایەوە.  هەڵسەنگاندنیك بۆ بەڵێنەكانی شەش لیستی ناو پەرلەمانی كوردستان پڕۆژەی چاودێریكردنی جێبەجێكردنی بەڵێنی لیستەكانی پەرلەمان كوردستان، بۆ ساڵی یەكەم تەنیا چوار لیستی گەورەی ناو پەرلەمانی دەگرتەوە، كە بریتی بوون لەپارتی دیموكراتی كوردستان (45) كورسی، یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان (21) كورسی، بزووتنەوەی گۆڕان (12) كورسی، نەوەی نوێ‌ (8) كورسی ــ هەر چەندە كۆمەڵێك كێشەی ناوخۆییان هەیەو هەندێك لەئەندامانیان بانگەشەی جیابوونەوە لەم فراكسیۆنە دەكەن. لەساڵی دووەمدا، جگە لەم چوار  لیستە، ئێمە هەڵسەنگاندن بۆ هەر دوو لیستی ئیسلامی، كۆمەڵی ئیسلامی لەكوردستان (7) كورسی و، یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان خاوەنی (5) كورسیش دەكەین. لێرە لەخوارەوە، ڕێژەو ڕادەی جێبەجێكردنی بەڵێنی لیستەكان لەماوەی ساڵی دووەمی پەرلەمان، دەخەینە ڕوو. دواتر كۆی گشتی ڕادەی جێەجێكردنی بەڵێنەكان لەماوەی هەر دوو ساڵی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، بۆ ئەم شەش لیستە دەخەینە ڕوو. یەكەم: لیستی ژمارە (183) ی پارتی دیموكراتی كوردستان. بەرنامەی لیستی پارتی لە (10) بەش پێكهاتووەو لەكۆی گشتیدا بریتییە لە (60) بەڵێن، هەر بەشێك دابەش دەبێتە سەر چەندین تەوەرو سێكتەری جیاواز، بەجۆرێك بەرنامەكە ئەوەندە فراوانە، ئەوەندە بەڵێنی هەڵبژاردنی تێدایە، هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەمەو، هەندێكی تریشیان هیچ پێوەندی بەپەرلەمانی كوردستانەوە نییە. بەشی یەكەمی بەرنامەی لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان (10) بەڵێنی هەڵبژاردن لەخۆ دەگرێت. بەشی دووەم (11) بەڵێنی تێدایە، بەشی سێیەمیش (8) بەڵێن، بەشی چوارم (3) بەڵێن، بەشی پێنجەم (4) بەڵێن، بەشی شەشەم (5) بەڵێن، بەشی حەوتەم (5) بەڵێن، بەشی هەشتەم (6) بەڵێن، بەشی نۆییەم (4) بەڵێن و بەشی دەیەم (4) بەڵێن لەخۆ دەگرێت. كۆی بەڵێنەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ دەنگدەرانی، بریتییە لە (60) بەڵێنی هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی چوار ساڵی خوولی پێنجەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا جێبەجیێان بكات. بەشێك لەم بەڵێنانە بەشێكن لەكاری حكومەت، وەكو دەزانین جیاوازی هەیە لەنێوان بەڵێنەكانی هەڵبژاردن كە لیستەكان بەدەنگدەری خۆیانی دەدەن، لەگەڵ بەرنامەی كاری حكومەت كە لەلایەن هاوپەیمانی حكومییەوە پێشكەش بەپەرلەمانی كوردستان كراوە. بۆ نموونە، بەشێك لەبەڵێنەكانی لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان، بریتییە لەمانەی خوارەوە: -    "جێبەجێكردنی مادەی (140) ی دەستوورو پێداگیری لەسەر گەڕاندنەوەی هەموو ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم و دیاریكردنی سنووری كوردستان و كۆتاییهێنان بەدواخستن و خۆدزینەوە لەجێبەجێكردنی".   -    "ڕێكخستنی نوێنەرایەتی و پەیوەندییەكان و گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتی فیدرالی لەچوارچێوەی دەستووردا". -    "كاركردن بۆ چارەسەركردنی گرفتی ئاوارەكان بەگشتی و باشتركردنی باروگوزەرانیان. هاوكات هەوڵدان و هاوكاری لەگەڵ حكومەتی فیدرالی بۆ دابینكردنی سەقامگیریی لەناوچەكانیان بەمەبەستی گەڕانەوەیەكی شەرافەتمەندانەو سەربەرزانەو ژیانێكی ئاسوودە".  ئەم سێ‌ خاڵە نموونەی زۆر بچووكن لەبارەی گشتگیری بەڵێنەكان و ئەستەمی جێبەجێكردنیان، چونكە پێوەندییان بەكاری پەرلەمانییەوە نییەو بەرپرسیارێتی حكومەتی عێراقی و حكومەتی هەرێمی كوردستانە، بۆیە ئەو بەڵێنانەی لیستی (183) ی پارتی بەدەنگدەرانی خۆیانیانداوە، بەشێكن لەكارنامەی حكومەت و پێوەندییان بەكاری پەرلەمانییەوە نییەو لەپەرلەمانیش جێبەجێ ناكرێن. جگە لەم تێبینییانە لەبارەی بەڵێنەكان، لەساڵی دووەمی كاری خۆیاندا، لیستی پارتی تەنیا دوو (2) بەڵێنیان جێبەجێكردووە كە بریتین لەمانەوەی خوارەوە: 1)    (سیستەمی مووچەو خانەنیشینی و هەموو جۆرە ئیمتیازاتێكی ماددی لەسەر بنەمایەكی شەفاف دابڕێژرێنەوە كە عەدالەتی كۆمەڵایەتی بەدیبێنێ). ئەم بەڵێنە لەنێو یاسای چاكسازیدا جێبەجێكراوە. 2)    (داكۆكیكردن لەمافە سیاسی و كارگێڕی و كولتوورییەكانی توركمان و كلدان سریان ئاشوورو ئەرمەن، هەروەها مافی كوردانی ئێزدی و فەیلی و، كاركردن بۆ دەستەبەركردنیان). بەشێك لەم بەڵێنە كە تایبەتە بەتوركمان، لەنێو بڕیاری دەستنیشانكردنی بۆنە فەرمییەكانی پێكهاتەی توركمان جێبەجێكراوە.  دووەم: لیستی ژمارە (105) ی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان. یەكێتیی نیشتیمانی كوردستان (183) بەڵێنی بەدەنگدەرانی خۆیداوەو كارنامەكە لە (5) بەش پێكهاتووە، هەر بەشێك دابەش دەبێتە سەر چەندین مادەو سێكتەری جیاواز، بەرنامەكە ئەوەندە فراوانەو ئەوەندە بەڵێنی هەڵبژاردنی تێدایە، هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەمەو، هەندێكی تریشیان هیچ پێوەندی بەكاری پەرلەمانییەوە نییە. بەڵێنەكانی یەكێتی لەپێشەكییەكی (9) خاڵی پێكدێت، ئینجا بەشی یەكەم (17) بەڵێن، بەشی دووەم (9) بەڵێن، بەشی سێیەم (33) بەڵێن، بەشی چوارەم (80) بەڵێن، بەشی پێنجەم (35) بەڵێن، لەخۆ دەگرێت. وەكو سەرجەم لیستەكانی تریش، بەشێك لەبەڵێنەكانی یەكێتی نیشتیمانی، جگە لەوەی بەڵێنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی نین، بەرنامەو كاری ڕۆژانەو ئاسایی حكومەتن، یا پرۆگرامی حكومەتن و دەبێت حكومەت جێبەجێیان بكات، یا تەنانەت بەحكومەتیش هەرێمی كوردستانیش جێبەجێ ناكرێن، نەوەكو پەرلەمان. بۆ نموونە: ــ كاركردن بۆ دیاریكردنی سنووری باشووری كوردستان، بەجێبەجێكردنی مادەی (140) ی دەستووری عێراقی فیدرال. ــ ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی لەعێراق و هەرێمی كوردستان. ــ دەسپێكردنەوەی بڕیاری پێدانی سولفەی عەقار. ئەم سێ‌ خاڵە، نموونەیەكی بچووكن لەبارەی گشتگیری بەڵێنەكان و ئەستەمی جێبەجێكردنیان، چونكە پێوەندییان بەكاری پەرلەمانییەوە نییەو بەرپرسیارێتی حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستانە. جگە لەم تێبینییانە لەبارەی بەڵێنەكان، دەبینین لیستی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەساڵی دووەمی كاری پەرلەماندا تەنیا (4) بەڵێنی جێبەجێكردووە، ئەمەش لەمیانەی پەسندكردنی دوو یاسادا، بەم شێوەیەی خوارەوە: 1)    بەڵێنی ژمارە (4) لەنێو بەڵێنەكانی تایبەت بەكەرتی دارایی و بانكی كە جەخت لەوە دەكاتەوە (ڕێكخستن و یەكخستنەوەی مووچەو كەمكردنەوەی جیاوازی مووچەی نێوان پلە باڵاكان و فەرمانبەران). ئەم بەڵێنە لەنێو یاسای چاكسازیدا جێبەجێكراوە. 2)    بەڵێنی ژمارە (5) لەنێو بەڵێنەكانی تایبەت بەكەرتی دارایی و بانكی كە جەخت لەوە دەكاتەوە (پشتیوانیكردن لەهەر پڕۆژەیەكی چاكسازی كە لەبەرژەوەندی گشتیدا بێت). ئەم بەڵێنەش لەنێو یاسای چاكسازیدا جێبەجێكراوە. 3)    بەڵێنی ژمارە (3) لەنێو بەڵێنەكانی تایبەت بەكەرتی تەندروستی كە جەخت لەوە دەكاتەوە (كاركردن بۆ دەركردنی یاسای پاراستنی مافی نەخۆش). ئەم بەڵێنە لەنێو یاسای پاراستنی مافی نەخۆشدا جێبەجێكراوە.  4)    بەڵێنی ژمارە (1) لەنێو بەڵێنەكانی تایبەت بەخانەنشینان كە جەخت دەكاتەوە لەسەر (هەمواركردنەوەی یاسای خزمەت و خانەنشینی پلە تایبەتەكان و ئەنجوومەنە هەڵبژێردراوەكان، بۆ كەمكردنەوەی جیاوازی مووچەی نێوانیان لەگەڵ فەرمانبەران). ئەم بەڵێنە لەنێو یاسای چاكسازیدا جێبەجێكراوە. سێیەم: لیستی ژمارە (148) ی بزووتنەوەی گۆڕان. بەرنامەی لیستی بزوتنەوەی گۆڕان لە (4) تەوەر پێكهاتووەو لەكۆی گشتیدا (228) بەڵێن لەخۆ دەگرێت، هەر تەوەرێك دابەش دەبێتە سەر كۆمەڵێك بەش و سێكتەری جیاواز، بەجۆرێك بەرنامەكە ئەوەندە فراوانە، ئەوەندە بەڵێنی هەڵبژاردنی تێدایە، هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەمەو، هەندێكی تریشیان هیچ پێوەندی بەكاری پەرلەمانی كوردستانەوە نییە. لەتەوەری یەكەمدا (33) بەڵێنی هەڵبژاردنی بەدەنگدەرانی خۆیداوەو، لەتەوەری دووەمیشدا (72) بەڵێن هەیەو، لەتەوەری سێیەمیشدا (56) بەڵێن دراوەو لەتەوەری چوارەمیشدا (67) بەڵێنی هەڵبژاردن لەخۆ دەگرێت. بەم شێوەیە كۆی گشتی بەڵێنەكانی لیستی (148) ی بزوتنەوەی گۆڕان، دەگاتە (228) بەڵێن، بەزۆرترین بەڵێنی هەڵبژاردنی نێو چوار لیستە سەرەكییەكەی پەرلەمان دادەنرێت. بەڵێنەكانی هەڵبژاردنی لیستی بزوتنەوەی گۆڕانیش هەر وەكو بەڵێنەكانی لیستی پارتی و یەكێتی، بەشێكی زۆری ئەم بەڵێنانە، یا پێوەندییان بەپەرلەمانی كوردستانەوە نییە، بەو مانایەی بەڵێن نین بۆ دانانی یاسایەكی پەرلەمانی، یا دەركردنی بڕیارێكی پەرلەمانی، بەڵكو بەشێكن لەكاری حكومەت. بۆ نموونە، بەشێك لەبەڵێنەكانی لیستی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان، بریتییە لەمانەی خوارەوە: -    "پێداگیری لەسەر چارەسەركردنی كێشەی ناوچە دابڕاوەكان بەپێی ستراتیژییەكی نیشتیمانی و بەپشتبەستن بەدەستوورو بەڵگەنامەو ڕاستییە مێژوویی و جوگرافییەكان، بەتایبەت پرسی كەركوك و چارەسەركردنی بەگوێرەی مادەی (140) ی دەستووری عێراق". -    "دامەزراندنی دەستەیەك بۆ گێڕانەوەی ئەو پارانەی بەنایاسایی براونەتە دەرەوەی هەرێم". -    "لەماوەی یەك مانگدا خاوەندارێتی هەردوو پاڵاوگەی بازییان و كەڵەكە بدرێتەوە بەحكومەتی هەرێم".  -    "سپاردنی پرسی پەسندكردنی بودجە بەپەرلەمان ...". ئەم چوار خاڵە، نموونەی زۆر بچووكن لەبارەی گشتگیری بەڵێنەكان و جێبەجێ نەكردنیان، چونكە بەشێكیان پێوەندییان بەكاری پەرلەمانییەوە نییەو بەرپرسیارێتی حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستانە، پرسی بودجەش تا ئێستا دوای دوو ساڵ لەهەڵبژاردنی پەرلەمان، ئەگەرچی وەزیری دارایی گۆڕانیشە، بەڵام نەهاتۆتە پەرلەمان. بۆیە بەشێكی زۆر لەو بەڵێنانەی لیستی (148) ی بزوتنەوەی گۆڕان داویانەتە دەنگدەرانیان، بەشێكن لەكارنامەی حكومەت و پێوەندییان بەكاری پەرلەمانییەوە نییە. لەگەڵ ئەوەشدا، بەڵێنەكانی لیستی گۆڕان لەهەندێك خاڵدا، نزیكن لەوەی بەڵێنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی بن، چونكە جەخت دەكەنە سەر داڕشتنی یاسای تازە، یا هەمواركردنەوەی هەندێك یاسای پێشتر، ئەوەش بنەمای سەرەكی كاری پەرلەمانییە. جگە لەم تێبینییانە لەبارەی بەڵێنەكان، لەساڵی دووەمدا لیستی گۆڕان تەنیا (2)  بەڵێنی خۆیان جێبەجێكردووە كە بریتین لە: 1)    (هەڵوەشاندنەوەی یان هەمواركردنی هەموو ئەو یاساو ڕێنمایی و بڕیارە تایبەتانەی پەیوەندیدارن بەسیستەمی مووچە، خانەنشینی و ئیمتیازی بەرپرس و وەزیرو پەرلەمانتاران، بەجۆرێك دادپەروەری كۆمەڵایەتی تێدا فەراهەم بێت). بەشێك لەم بەڵێنە لەنێو یاسای چاكسازیدا جێبەجێكراوە. 2)    (چارەسەركردنی قەیرانی بیرۆكراتی و پلەبەندیی لەنێوەندە تەندروستییەكاندا، بەجۆرێك كەشێكی دادپەروەرانە لەناو نەخۆشخانەكان لەنێكوان پزیشك و بەرپرس، پزیشك و كارمەند، كادیری تەندروستی و نەخۆشدا بێتە ئاراوە). بەشێك لەم بەڵێنە لەنێو یاسای ماف و ئەركی نەخۆش جێبەجێكراوە. چوارەم: لیستی ژمارە (134) ی نەوەی نوێ‌. نەوەی نوێ‌ (50) بەڵێنی بەدەنگدەرانی خۆیداوە، وەكو سەرجەم لیستەكانی تریش، بەشێكی زۆری بەڵێنەكانی جووڵانەوەی نەوی نوێ‌، جگە لەوەی بەڵێنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی نین، بەرنامەو كاری ڕۆژانەو ئاسایی حكومەتن، یا پرۆگرامی حكومەتن و دەبێت حكومەت جێبەجێیان بكات، هەندێك لەم بەڵێنانە بەحكومەتیش جێبەجێ ناكرێن، نەوەكو پەرلەمان. لەكاتێكدا جووڵانەوەی نەوەی نوێ‌ خۆی بەئۆپۆزسیۆن دەزانێت و بەشداریش نییە لەحكومەت تاوەكو ئیشیان لەسەر بكات، بۆ نموونە: ــ ڕەخساندنی سەدو پەنجا (150,000) هەزار هەلی كاری نوێ‌. ــ دروستكردنی سەد هەزار (100,000) یەكەی نیشتەجێبوون. ــ دروستكردنی (20) بەنداو لەهەرێمی كوردستان. ــ دروستكردنی 20 نەخۆشخانەی 200 قەڕەوێڵەیی. ــ دروستكردنی سێ‌ پاڵاوگەی نوێ‌ لەهەرێمی كوردستان. ــ دامەزراندنی سێ‌ بانكی ئەهلی گەورە لەهەرێمی كوردستان. ــ بەرزكردنەوەی توانای بەرهەمهێنانی چیمەنتۆ بۆ 10 ئەوەندە. ئەم خاڵانەمان تەنیا وەكو نموونەیەك لەنێو بەڵێنەكانی لیستی نەوەی نوێ‌ دەرهێناوە، ئەگینا بەڵێنی لەم شێوەیەی زۆری تێدایە پێوەندییان بەكاری پەرلەمانییەوە نییە. بەگشتی لیستی نەوەی نوێ‌ لەماوەی ساڵی ڕابردووی كارەكانی پەرلەمانی كوردستاندا، هیچ یەكێك لەم (50) بەڵێنەی جێبەجێ نەكردووە كە بەدەنگدەرانی خۆی داوە. پێنجەم: لیستی ژمارە (194) ی كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان. كۆمەڵی ئیسلامی بەرنامەی هەڵبژاردنی خۆی دابەشكردۆتە سەر (7) تەوەر، هەر تەوەرێك كۆمەڵێك بەڵێنی هەڵبژاردن لەخۆ دەگرێت و بەم شێوەیەی خوارەوە دابەشكراوە: سیاسی (9) بەڵێن، یاسایی (7) بەڵێن، ئابووری و خۆشگوزەرانی (13) بەڵێن، ئایینی (7) بەڵێن، پەروەردەو فێركردن (11) بەڵێن، كۆمەڵایەتی (11) بەڵێن، شەفافییەت و دادگەری (11) بەڵێن.  وەكو سەرجەم لیستەكانی تریش، بەشێك لەبەڵێنەكانی كۆمەڵی ئیسلامی، جگە لەوەی بەڵێنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی نین، بەرنامەو كاری ڕۆژانەو ئاسایی حكومەتن، یا پرۆگرامی حكومەتن و دەبێت حكومەت جێبەجێیان بكات، یا تەنانەت بەحكومەتیش هەرێمی كوردستانیش جێبەجێ ناكرێن، نەوەكو پەرلەمان، لەكاتێكدا كۆمەڵی ئیسلامی خۆی بەئۆپۆزسیۆن دادەنێت و بەشداریش نییە لەحكومەت، بۆ نموونە: -    ڕێگریكردن لەتاڵانفرۆشی نەوتی خاوو بەرهەمەكانی و دەرهێنانی لەدەستی كەس و حزب. -    پەرەپێدان و پاراستنی بەها باڵاكانی كۆمەڵگە، لەڕێگەی دامەزراوە پەروەردەییەكانی وەكو خێزان، میدیا، مزگەوت، قوتابخانەو ڕێكخراوو یانەكانەوە، هەروەها گرنگیدان بەو هۆكارو شێوازانەی دەتوانن ڕۆڵی گەورە ببینن لەچەسپاندن و پەرەپێدانی ئاكارو ڕەوشتی ئیسلامی. -    كردنەوەی شوێنی تایبەت بەنوێژكردن لەفەرمانگەو شوێنە گشتییەكان. ئەم سێ‌ خاڵەمان تەنیا وەكو نموونەیەك لەنێو بەڵێنەكانی لیستی كۆمەڵی ئیسلامی دەرهێناوە، ئەگینا بەڵێنی لەم شێوەیەی زۆری تێدایە، نموونەیەكی بچووكن لەبارەی گشتگیری بەڵێنەكان و ئەستەمی جێبەجێكردنیان لەنێو هۆڵی پەرلەماندا، چونكە پێوەندییان بەكاری پەرلەمانییەوە نییە. بەشێكی زۆری بەڵێنەكانی لیستی كۆمەڵ، بەشێكن لەكارنامەی حكومەت، نەوەكو پەرلەمان. بەگشتی كۆمەڵی ئیسلامیی (69) بەڵێنی بەدەنگدەرانی خۆیداوە، لەماوەی یەك ساڵی ڕابردووی كارەكانی پەرلەمانی كوردستاندا تەنیا (2) بەڵێنی خۆی جێبەجێ كردووە:  1)    (كردنەوەی شوێنی تایبەت بەچارەسەری ئالوودەبووان بەمادە هۆشبەرەكان و سەر لەنوێ‌ گەڕاندنەوەیان بۆ ناو كۆمەڵگە). كە بەژمارە (10) لەنێو بەڵینە كۆمەڵایەتییەكاندا هاتووە.  2)    نیوەی ئەم بەڵێنەیان جێبەجێكراوە (بەركاركردنی یاسای خانەنشینی یەكگرتووی عێراق و بەرزكردنەوەی كەمترین مووچەی خانەنشینی و كەمكردنەوەی مووچەی پلە باڵاكان و هەڵوەشاندنەوەی خانەنشینی نا یاسایی سەربازی و مەدەنی) كە بەژمارە (8) لەنێو بەڵێنەكانی تایبەت بەشەفافییەت و دادگەریدا ئاماژەی بۆ كراوە. لیستی كۆمەڵ نەیتوانیوە نیوەی یەكەمی ئەم بەڵێنە جێبەجێ بكات، بەڵام نیوەی دووەمی لەنێو یاسای چاكسازیدا چەسپێنراوە.  شەشەم: لیستی ژمارە (119) ی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان. یەكگرتووی ئیسلامی بەرنامەی هەڵبژاردنی خۆی دابەشكردۆتە سەر (11) تەوەرو (127) بەڵێنی بەدەنگدەرانی داوە. هەر تەوەرێك كۆمەڵێك بەڵێنی هەڵبژاردن لەخۆ دەگرێت، بەم شێوەیەی خوارەوە دابەشكراوە: حوكمڕانی ڕەشید (7) بەڵێن، دژایەتیكردنی گەندەڵی (6) بەڵێن، پێگەی هەرێمی كوردستان (9) بەڵێن، گەشەپێدانی ئابووری (37) بەڵێن، خزمەتگوزارییە گشتییەكان (19) بەڵێن، ئاسایش و ئاشتی كۆمەڵایەتی (8) بەڵێن، ڕۆشنبیری و هونەرو وەرزش (9) بەڵێن، چاودێری كۆمەڵایەتی (9) بەڵێن، ڕۆڵ و پێگەی ئافرەتان (5) بەڵێن، ڕۆڵ و پێگەی گەنجان (8) بەڵێن، پاراستنی ژینگە (5) بەڵێن. بەشێك لەبەڵێنەكانی یەكگرتووی ئیسلامیش هەر وەكو حزبەكانی تر جگە لەوەی بەڵێنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی نین، بەرنامەو كاری ڕۆژانەو ئاسایی حكومەتن، یا پرۆگرامی حكومەتن و دەبێت حكومەت جێبەجێیان بكات، یا تەنانەت بەحكومەتی هەرێمی كوردستانیش جێبەجێ ناكرێن، نەوەكو پەرلەمان، بۆ نموونە: -    دامەزراندنی پەیوەندییەكی هاوسەنگ لەنێوان گەلی كوردستان و گەلانی دراوسێ‌ و ناوچەكە، بۆ بەدیهێنانی ئاشتی و سەقامگیری سیاسی نێوانمان و دۆزینەوەی فۆڕمی نوێی پێكەوە ژیان لەسەر بنەمای ڕێزو بەرژەوەندی هاوبەش. -    چارەسەركردنی كێشەی كەركوك و ناوچە دابڕێندراوەكان و گێڕانەوەیان بۆ سەر هەرێمی كوردستان لەچوارچێوەی جێبەجێكردنی مادەی (140) ی دەستووری هەمیشەیی عێراقدا. -    دروستكردنی ژمارەیەك بەنداوی گەورەو بچووك. -    گەیاندنی گازی سروشتی بەماڵان و شوێنە گشتییەكان. -    دروستكردنی یاریگاو كۆمەڵگەی وەرزشی.   ئەم پێنج خاڵەمان تەنیا وەكو نموونەیەك لەنێو بەڵێنەكانی لیستی یەكگرتووی ئیسلامیمان دەرهێناوە، ئەگینا بەڵێنی لەم شێوەیەی زۆری تێدایە، ئەمانە نموونەیەكی بچووكن لەبارەی گشتگیری بەڵێنەكان و ئەستەمی جێبەجێكردنیان لەنێو هۆڵی پەرلەماندا، چونكە پێوەندییان بەكاری پەرلەمانییەوە نییە. بەشێكی زۆری بەڵێنەكانی لیستی یەكگرتوو، بەشێكن لەكارنامەی حكومەت، نەوەكو پەرلەمان، لەكاتێكدا یەكگرتوو خۆی بەئۆپۆزسیۆن دەزانێت و بەشدار نییە لەحكومەت و ناتوانێت جێبەجێیان بكات. بەشێك لەبەڵێنەكانیش، بەڵێنی پەرلەمانین و دەكرێت لەپەرلەماندا كاریان لەسەر بكرێت و جێبەجێ‌ بكرێن، ئێمەش چاودێری ڕادەو ڕێژەی جێبەجێكردنیان دەكەین.      لیستی یەكگرتووی ئیسلامی كە (127) بەڵێنی بەدەنگدەرانی خۆیداوە، لەماوەی ساڵی ڕابردووی كارەكانی پەرلەمانی كوردستاندا، تەنیا یەك (1) بەڵێنی جێبەجێ  كردووە كە بریتی بوو لە: 1)     (پێداچوونەوە بەسیستەمی مووچە بەجۆرێك دادپەروەری دەستەبەر بكات لەنێوان مووچەی پلە باڵاكان و مووچەی فەرمانبەرانی ئاسایی). ئەم بەڵێنە لەناو یاسای چاكسازیدا جێبەجێكراوە. هەڵسانگاندنی دوو ساڵی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان (1/10/2018 ــ 30/9/2020). ــ لەماوەی دوو ساڵی تەمەنیدا، پەرلەمانی كوردستان (48) دانیشتنی كردووە. ــ بەتەواو بوونی دوو ساڵ لەتەمەنی خوولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، تەنیا (9) یاسا پەسند كراوە. (2) یاسا لەساڵی یەكەم، (7) یاسا لەساڵی دووەم.  ــ لەكۆی (9) یاسای پەسندكراودا، سەرۆكی هەرێم (2) یاسای گێڕاوەتەوە بۆ پەرلەمان تاوەكو هەموار بكرێنەوە. ــ لەماوەی دوو ساڵدا پەرلەمانی كوردستان (22) بڕیاری دەركردووە، ساڵی یەكەم (11) بڕیاری دەركردووەو ساڵی دووەمیش (11) بڕیار. (17) بڕیار بۆ ڕێكخستنی كاروباری خۆی و دانانی لێژنەكان و متمانەدان بەئەندامی تازە لەجێگای ئەوانەی دەستیان لەكاركێشاوەتەوەو، هەڵبژاردنی سەرۆكی تازەی پەرلەمان لەجێگای سەرۆكی پێشوو، درێژكردنەوەی خوول، هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم، ناوزەدكردنی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران و متمانەپێدانی بوون. (1) بڕیاری تایبەت بوو بەدەستنیشانكردنی ڕۆژی جینۆسایدی ئێزدییەكان. (1) بڕیاری لەبارەی دەستنیشانكردنی بۆنە فەرمییەكانی پێكهاتەی توركمان بووە لەهەرێمی كوردستان. (1) بڕیار بۆ هەڵگرتنی پارێزبەندی بوو لەسەر پەرلەمانتار سۆران عومەر. (1) بڕیار لەبارەی قبووڵكردنی دەست لەكاركێشانەوەی پەرلەمانتار سۆران عومەر بوو لەپەرلەمانی كوردستان. (1) بڕیاریش بۆ پێكهێنانی لێژنەیەك بوو بۆ بەدواداچوون لەبارەی هەڕەشەكردن لەپەرلەمانتار د. كازم فاروق. ــ سەبارەت بە بەڵێنی لیستەكان لەماوەی ئەم دوو ساڵەدا، بەم شێوەیە بوو: پارتی تەنیا (2) بەڵێنی جێبەجێكردووە. یەكێتی تەنیا (5) بەڵێنی جێبەجێكردووە. گۆڕان تەنیا (2) بەڵێنی جێبەجێكردووە. نەوەی نوێ‌ هیچ بەڵێنێكیان جێبەجێ‌ نەكردووە. كۆمەڵی ئیسلامی تەنیا (2) بەڵێنی جێبەجێكردووە. یەكگرتووی ئیسلامی تەنیا (1) بەڵێنی جێبەجێكردووە.  كۆتایی لەبارەی ڕێكخراوی توێژینەوەو گەشەپێدانەوە (RDO) ڕێكخراوێكی ناوخۆیی سەربەخۆی نا حكومییە، ئیش لەسەر توێژینەوەو گەشەپێدان لەهەرێمی كوردستان دەكات و، لەساڵی (2011) دامەزراوەو، تا ئێستا ئەم چالاكییانەی خوارەوەی ئەنجامداوە: -    ڕاپرسی لەشارەكانی هەرێمی كوردستان بۆ حكومەتی هەرێم بەسەرۆكایەتی د. بەرهەم ساڵح سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان هاوینی ساڵی (2011). -    ڕاپرسی دووەم لەشارەكانی هەرێمی كوردستان بۆ حكومەتی هەرێم بەسەرۆكایەتی د. بەرهەم ساڵح سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەرەتای ساڵی (2012). -    پڕۆژەی ڕاهێنانی ڕۆژنامەنووسانی گەنج لەشاری هەولێر بۆ ماوەی یەك هەفتە، بەهاوبەشی لەگەڵ ڕێكخراوی (گەیاندن) و هاوكاری وەزارەتی ڕۆشنبیری حكومەتی هەرێمی كوردستان لەساڵی (2012). -    پڕۆژەی تواناسازی سەركردەی گەنجی ژنان بەهاوكاری ڕێكخراوی (گەیاندن) لەشاری هەولێر ساڵی (2012). -    چاودێریكردنی پڕۆژە بڕیاری (1) ی ساڵی (2012) كە ناسراوە بەبڕیاری (17) خاڵی پەرلەمانی كوردستان لەساڵی (2012 ــ 2013)، بەهاوكاری ڕێكخراوی (NED) ی ئەمریكی. -    پڕۆژەی چاودێركردنی بەڵێنی لیستە براوەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ساڵی (2013). -    جێبەجێكردنی پڕۆژەی لێكۆڵینەوەو گەشەپێدانی كچانی تەمەن (12 ــ 16) ساڵ، بەهاوبەشی (ICDW) و بەپاڵپشتی فەرمانگەی ڕێكخراوەكان لەكوردستان لەساڵی (2013 ــ 2014).  -    جێبەجێكردنی تواناسازی كچانی ئێزیدی لەبواری فۆتۆگرافی لەكەمپی خانكێی شاری دهۆك، بەپاڵپشتی (UNICEF) و حكومەتی ئیتالی لەساڵی (2015).  -    بەشداریكردن وەكو چاودێری نێودەوڵەتی لەهەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆكایەتی لەوڵاتی تونس ساڵی (2015). -    جێبەجێكردنی پڕۆژەی تواناسازی میدیایی كچانی ئێزیدی و دۆكیۆمێنتكردنی پڕۆژەی بونیادنانی ئاشتی لەنەینەوا بەهاوكاری (UNDP) و (UPP) لەساڵی (2016). -    جێبەجێكردنی (3) وۆركشۆپ و (5) پێشانگای فۆتۆگرافی بۆ كچانی ئێزیدی لەزانكۆی ئەمریكی لەسلێمانی و فەرەنساو لەئیتالیا، بەهاوكاری (UNICEF) لەساڵی (2016 ــ 2017) دا. -    جێبەجێكردنی وۆركشۆپ و ئامادەكردنی لێكۆڵینەوەیەك لەبارەی دەرهاویشتە ساسییەكانی ڕیفراندۆم لەسەر هەرێمی كوردستان، پێشهات و دەرفەت و ئاستەنگەكان و، ناردنی بۆ هەر سێ‌ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم لەهاوینی ساڵی (2017) لەشاری سلێمانی، بەهاوكاری ڕێكخراوی (PAO). -    جێبەجێكردنی وۆركشۆپ و ئامادەكردنی لێكۆڵینەوەیەك لەبارەی دەرهاویشتە ئابوورییەكانی ڕیفراندۆم لەسەر هەرێمی كوردستان، پێشهات و دەرفەت و ئاستەنگەكان و، ناردنی بۆ هەر سێ‌ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم لەهاوینی ساڵی (2017) لەشاری سلێمانی، بەهاوكاری ڕێكخراوی (PAO). -    بەشداریكردن لەچاودێریكردنی بەڕێوەچوونی پرۆسەی ڕیفراندۆم لەهەرێمی كوردستان ساڵی (2017)، لەچوارچێوەی تۆڕی شەمس بۆ چاودێری هەڵبژاردنەكان. -    بەشداریكردن لەچاودێریكردنی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق  لەهەرێمی كوردستاندا لە (12/5/2018) دا، لەچوارچێوەی تۆڕی شەمس بۆ چاودێری هەڵبژاردنەكان. -    بەشداریكردن لەچاودێریكردنی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەهەرێمی كوردستاندا لە (30/9/2018) دا، لەچوارچێوەی تۆڕی شەمس بۆ چاودێری هەڵبژاردنەكان. -    نووسینی لێكۆڵینەوەیەك بەزمانی عەرەبی بۆ (تۆڕی هاوپەیمانی كەمینەكان لەعێراقدا) لەبارەی ئایینی زەردەشتی لەساڵی (2018). -    ئەنجامدانی ڕاپرسییەك لە (29) چاكسازی لە (11) شاری عێراق و، نووسینی لێكۆڵینەوەیەك بەزمانی عەرەبی بۆ (تۆڕی دادپەروەری بۆ بەندییەكان لەعێراق)، لەبارەی گەڕانەوە بۆ سەر تاوان لەعێراقدا لەساڵی (2018). -    ئامادەكردنی ڕاپرسی و لێكۆڵینەوەیەك لەبارەی دەرهاویشتە ساسییەكانی بەشداری نەكردنی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەهەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستانداو، ناردنی بۆ هەر سێ‌ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم لەساڵی (2019)، بەهاوكاری ڕێكخراوی (PAO). -    ئەنجامدانی ڕاپرسییەك لەنێو چاكسازییەكان و، نووسینی لێكۆڵینەوەیەك لەبارەی ئالوودە بوون بەمادەی هۆشبەر لەهەرێمی كوردستان و چاپكردنی وەكو كتێبێك لەساڵی (2019)، بەهاوكاری ڕێكخراوی (PAO).  -    چاودێریكردنی ڕادەی جێبەجێكردنی بەڵێنی لیستە براوەكانی هەڵبژاردنی خوولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لەساڵی (2019).  -    چاودێریكردنی ڕادەی جێبەجێكردنی بەڵێنی لیستە براوەكانی هەڵبژاردنی خوولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لەساڵی (2020).  

  (درەو میدیا): سێ ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر، پارتی روداوەكە بە خیانەت ناودەبات و یەكێتیش بە روداوێكی نەخوازراو و شەڕی روبەرووبونەوە، لەم راپۆرتەدا راستی ئەو روداوانە خراوتەوە روو كە یەكێتی و پارتی هێندەی یەك خاكی ناوچەی جێنفوزیان لە دەستداوە، لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی ( 11,800 ) كم2 خاك لەدەستدراوەو لە ناوچەی جێنفوزی پارتی ( 15,400 ) كم2 خاك لەدەستدراوە.     16ی ئۆكتۆبەر رۆژی 6/7/2017 لیژنەی باڵای ریفراندۆم كە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان سەرۆكایەتی دەكرد، بڕیاریدا رۆژ 25/9/2017 ریفراندۆم بەڕێوەبچێت بۆ بڕیاردان لەسەر سەربەخۆیی و جیابونەوەی هەرێمی كوردستان لە عێراق، پەرلەمانی كوردستان كە ئەوكات ماوەی دوو ساڵ بوو پەكخرابوو، دەستی بەكاركردەوە و لە دانیشتنێكدا بڕیاری ریفراندۆمی پەسەندكرد. جگە لە بزوتنەوەی گۆڕان و كۆمەڵی ئیسلامی، لایەنە سیاسییە سەرەكییەكانی تر هەمویان بەشداربون لە لیژنەی باڵای ریفراندۆم. سەرباری ناڕەزایەتی و كێشمەكێشی زۆر لەسەر ئاستی ناوخۆیی و فشارەكان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەتایبەتی ئەمریكاو توركیاو ئێران، لەو وادەیەی كە دیاریكرابوو، ریفراندۆم بەڕێوەچوو. 21 رۆژ دوای بەڕێوەچونی ریفراندۆم، حكومەتی عێراق كە تازە لە كۆتایی شەڕی دژ بە "داعش" نزیكدەبوەوە، بەشێوەیەكی كرداری ئاڕاستەی شەڕی گۆڕی بەرەو ئەو ناوچانەی كە لەدوای ساڵی 2003 و كەوتنی سەددامەوە كەوتبونە ژێر كۆنترۆڵی كورد.  كۆكردنەوەی هێز.. سەرەتای روداوەكان حكومەتی عێراق كە خۆی لە بنەڕەتەوە بە بیانوو بوو لە دەسەڵاتی كورد بەسەر ناوچە جێناكۆكەكان، لەدوای بەڕێوەچوونی ریفراندۆم بەهانەی شەڕی لەدژی كورد دەستكەوت، ئەوەشی زیاتر پاڵی بە سوپای عێراقەوە نا هێرش بكات، بەڕێوەچونی ریفراندۆم بوو لەو ناوچانە. سوپای عێراق هەڵمەتی سەربازی بۆسەر "داعش" لە قەزای حەویجەی سەربە پارێزگای كەركوك دواخست بۆ دوای شەڕی موسڵ، ئەمە پەیامێكی روون بوو بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان بەر لە ریفراندۆم كە سوپای عێراق جارێكی تر دەگەڕێتەوە بۆ كەركوك، بەڵام ئاستی هەڕەشەكە بە هەند وەرنەگیرا. سوپای عێراق بەبیانوی شەڕی حەویجەوە هێزێكی زۆری لە سنوری كەركوك كۆكردەوە، بەر لە شەڕی حەویجە، حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەردانی كەركوكی كرد، دەسەڵاتدارانی عێراق وایان نیشان دەدات كە بەهاوبەشی لەگەڵ هێزی پێشمەگە هێرش دەكەنەسەر "داعش" لە حەویجە، بەمشێوەیە سوپای عێراق هێزی خۆی لە سنورەكە جێگیركرد وەكو ئامادەكارییەك بۆ گەڕانەوە بۆ ناو كەركوك. بەوشێوەیەی بڕیاری لێدرابوو، سوپای عێراق هێرشی كردەسەر "داعش" لە حەویجە و سنورەكەی كۆنترۆڵكرد، هێزی پێشمەرگە بەهیچ جۆرێك بەشداری لە ئۆپەراسیۆنەكەدا نەكرد، دوای حەویجە، سوپای عێراق بەتەواوەتی دەستی كرایەوە بۆ روبەڕووبونەوەی پێشمەرگە. حكومەتی عێراق كە سەرەتا داوای دەكرد پێشمەرگە تەنیا ئەو ناوچانە رادەست بكاتەوە كە لە شەڕی دژ بە رێكخراوی "داعش" لە ساڵی 2014 وە دەستی بەسەردا گرتوون، بەڵام ئێستا كە شەڕ كۆتایهاتووە، دەیەوێت دەسەڵاتی كورد بگەڕێنێتەوە بۆ سنوری هەرێمی كوردستان بەر لە روخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا. قایمكردنی سەنگەرەكان سوپای عێراق لە نزیك هێزەكانی پێشمەرگە دەستیكرد بە لێدانی سەنگەر، هێزەكانی فیرقەی نۆی تانك و پۆلیسی فیدراڵی و فیرقەی ئاڵتونی و حەشدی شەعبی لەناوچەكەدا كۆبونەوەو ژمارەیەكی زۆر چەك و تەقەمەنی قورسیان لەگەڵ خۆیاندا هێنا، لە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەرەوە دەستیان بە جموجوڵ كرد. هەڕەشەی هێرشی سوپای عێراق و حەشدی شەعبی بۆسەر پێشمەرگە لە سنوری كەركوك گەیشتە خاڵی سفر، هەندێك لە بەرپرسانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان هەستیان بە مەترسیداری دۆخەكە كردبوو، دەرگای گفتوگۆیان لەگەڵ سەركردەكانی حەشدی شەعبی كردەوە بەمەبەستی رێگریكردن لە رودانی شەڕ، سەركردەكانی حەشد دەستپێشخەرییان بۆ گفتوگۆ قبوڵكرد، شەڕ لەبەردەرگای پێشمەرگەدا بوو، سەركردەكانی حەشد دووجار مۆڵەتیان بە فەرماندەكانی پێشمەرگەدا و هێرشیان دەستپێنەكرد، جاری یەكەم ماوەی (48) كاتژمێر و جاری دووەم ماوەی (24) كاتژمێر، بەڵام گفتوگۆكان هیچ شتێكیان لێ سەوز نەبوو. رۆژی 15ی ئۆكتۆبەر، پەرەسەندنێكی خێرا رویدا، كاتژمێر 11ی پێشنیوەڕۆ (حاجی ئیقبال پور) و (ئەبو عەممار) كە دەوترێت دوو فەرماندەی سەربازی ئێرانین، سەردانی بارەگای میحوەری (4)ی كەركوكی هێزی پێشمەرگەیان كرد، دوای كۆبونەوەكە، وەستا رەسوڵ فەرماندەی میحوەرەكە ئاشكرایكرد، ئیڤبال پور و ئەبو عیماد پێیانوتون، بەخۆشی بێت یان ناخۆشی دەبێت پێشمەرگە ئەم شوێنانە رادەستی هێزە عێراقییەكان بكات: •    سەربازگە كۆنەكانی كەركوك •    بیرە نەوتەكان •    جادە حەولییەكەی كەركوك تاوەكو گوندی كەڵوڕ لەنێوان ناحییەی پردێ و شاری كەركوك، كە شەقامی سەرەكی كەركوك- هەولێر كۆنترۆڵ دەكات پێشمەرگە بەم پێشنیازانە قایل نەبوو، ئیقباڵ پور و ئەبو عیماد كە دڵنیابوون، پێشمەرگە ئامادە نییە ئەو ناوچانە رادەستبكات، بە وەستا رەسوڵی فەرماندەی میحوەری (4)یان رایگەیاند: •    لەم ساتەوە چاوەڕوانی ئەوە بكەن هێرشی دەستپێدەكات •    تاكە هۆكارێك كە هێرشەكەمان رابگرێت، ئەوەیە چاوەڕوانی كۆبونەوەی دوكان دەكەین، ئەگەر سەركردایەتی سیاسی كور بڕیاریدا لەچوارچێوەی دەستوردا كێشەكانی لەگەڵ عێراق چارەسەر بكات، هێرش ناكرێت كۆبونەوەكەی دوكان رۆژی 15ی ئۆكتۆبەر لە قەزای دوكان كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان بەڕێوەچوو، مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی كۆبونەوەكەی دەكرد، لە لایەنی یەكێتی، كۆسرەت رەسوڵ‌و هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدو مەلا بەختیار بەشداربون، پاشان بافڵ تاڵەبانی كوڕە گەورەی جەلال تاڵەبانی دەچێتە ناو كۆبونەوەكەوەو دەڵێت" دەبێت لێكتێگەیشتن لەگەڵ حكومەتی عێراق بكەین، ناچارین ئەو لێكتێگەیشتنە بكەین"، مەسعود بارزانی بە بەرپرسانی یەكێتی دەڵێت" هیچ رێككەوتنێك لەئارادایە؟"، كۆسرەت رەسوڵ‌و مەلا بەختیار دەڵێن" نەخێر، چونكە هێز لای ئێمەیەو ئەگەر رێككەوتنێك هەبێت، دەبێت ئێمە ئاگاداربین"، ئەمە وا دەكات بارزانی زۆر گوێ بۆ قسەكانی بافڵ تاڵەبانی شل نەكات. راگەیەندراوی كۆتایی كۆبونەوەی دوكان هیچ شتێكی تێدا نەبوو كە وەڵامدەرەوە بێت بۆ راگرتنی هەڕەشەكانی (ئیقبال پور و ئەبو عیماد)، بەدیاریكراویش راگەیاندنی ئەوەی كە هەرێمی كوردستان ئامادەیە لەچوارچێوەی دەستوری عێراقدا كێشەكانی لەگەڵ بەغداد چارەسەر بكات. رێككەوتنی یەكێتی و حكومەتی عێراق لە رۆژانی دوای 16ی ئۆكتۆبەر، كاتێك ململانێ ناوخۆییەكانی یەكێتی توندبونەوە لەبارەی هۆكارەكانی لەدەستدانی كەركوك و لەلایەكی تر پارتی هێرشی راگەیاندنی توندی دەكردەسەر هەندێك لەسەركردەكانی یەكێتی و تۆمەتباری دەكردن بە "خیانەت"، بافڵ تاڵەبانی دەقی رێككەوتنێكی نێوان یەكێتی و حكومەتی عێراقی بڵاوكردەوە، كە بەپێی قسەی خۆی، لە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەردا لەلایەن (38) كەس لە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی یەكێتییەوە ئیمزای لەسەر كراوە. دەقی رێككەوتنەكەی یەكێتی و حكومەتی عێراق بۆ رێگرتن لە روودانی شەڕ لەنێوان سوپای عێراق و پێشمەرگە لە سنوری كەركوك، ئەم خاڵانە لەخۆدەگرێت: •    سەركردایەتی سەربازی هاوبەش لەسنوری كەركوك پێكبهێنرێت، نوێنەری هێزەكانی ئەمریكاو پێشمەرگەو سوپای عێراقی تێدا بێت. ئەركی سەرەكی بریتییە لە دابینكردنی ئاساییش‌و ئارامی لەو ناوچانەو بارەگاكەشی لە سەربازگەی كەیوانی شاری كەركوك دەبێت. •    هیچ هێزێكی سەربازی نەهێنرێتە ناو شاری كەركوك. •     كێشەو ناكۆكییەكانی تر لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەڕێگەی دیالۆگ لەچوارچێوەی دەستوردا چارەسەر بكرێت. •    نەتەوە یەكگرتووەكان‌و ئەمریكا هاوكار‌و پشتیوان بن بۆ جێبەجێكردنی ئەو خاڵانەی سەرەوە.  رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر، مەسعود حەیدەر ئەندامی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند، بافڵ تاڵەبانی‌و هادی عامری فەرماندەی هێزەكانی حەشدی شەعبی رێككەوتنیان كردووە بۆ گەڕانەوەی هێزە عێراقییەكان بۆ ناوچە دابڕاوەكان. بەپێی قسەی مەسعود حەیدەر، ئەو رێككەوتنەی نێوان بافڵ تاڵەبانی و هادی عامری، بەسەرپەرەشتی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق و نێوەندگیری قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران كراوە. ئەو پەرلەمانتارە كوردە، ئەوكات ئاماژەی بەوەكردووە، خاڵەكانی ئەو رێككەوتنە لە بیرۆكەیەكی فەرەنسییەوە سەرچاوەی گرتووە بۆ دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بۆ دوو ئیدارە یان دوو هەرێم، بۆ ئەوەی بەوتەی ئەو، كورد بیر لە مافی چارەی خۆنوسین نەكاتەوە لە ئایندەی نزیكدا. ناوەڕۆكی ئەو رێككەوتنە بەپێی ئەوەی مەسعود حەیدەر لەوكاتەدا بڵاویكردەوە، ئەم خاڵانە لەخۆدەگرێت: •    گەڕانەوەی هێزەكانی عێراق بۆ ناوچە دابڕاوەكان‌و كشانەوەی هێزی پێشمەرگە لەو ناوچانە بەبێ شەڕ. •    تەسلیمكردنی 17 یەكەی ئیداری (قەزاو ناحیەو ناوەندی كركوك) بە دەسەڵاتی ئیتحادی كە لەدوای ساڵی 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیدارەی ئەدات. ئەگەر ئەوانە تەسلیم نەكرێت، ئەوا عێراق داوای 11 یەكەی ئیداری تریش دەكات كە پاش 2003 هەرێم ئیدارەی ئەدات. كۆی گشتی دەبێتە 28 یەكەی ئیداری. •    ناوەندی كەركوك ئیدارەی هاوبەش دەبێت، 15 گەڕەكی كوردی لەلایەن كوردەوە ئیدارە ئەدرێت‌و 25 گەڕەكی تری پێكهاتەكانی تر خۆیان ئیدارەی ئەدەن‌و ئەم حاڵەتە بۆ شەش مانگ بەردەوام دەبێت. •    جێگا ستراتیژییەكانی كەركوك لەلایەن حكومەتی ئیتحادی بەڕێوەدەبرێت، سەربازگەی كەیوان‌و فڕۆكەخانەو بیرە نەوتەكانی كەركوك. •    كردنەوەی فڕۆكەخانەی سلێمانی بەڕووی گەشتی نێودەوڵەتیدا. •    پێدانی مووچەی فەرمانبەرانی سنووری سلێمانی‌و كەركوك لەلایەن حكومەتی ئیتحادییەوە. •    پێدانی مووچەی پێشمەرگەی سنووری سلێمانی بەپێی لیستی ئامادەكراو لەلایەن بافڵ تاڵەبانی. •    دروستكردنی هەرێمی هەلەبجە- سلێمانی- كركوك. •    تەشكیلكردنی حكومەتێك بۆ ئەم هەرێمە نوێیە. بارزانی لە هەڵوێستی وڵاتان تێنەگەیشت! پێش ئەوەی بافڵ تاڵەبانی هەواڵی رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراقی پێبدات، بارزانی چەندین هەواڵی تری سەبارەت بە هەڵوێستی وڵاتانی لەبارەی ریفراندۆمەوە بیست، بەڵام گوێی بەهیچ یەكێك لەو هەڵوێستانە نەدا. ئەمریكاو بەریتانیاو فەرەنساو یەكێتی ئەوروپاو توركیا و ئێران بەفەرمی دژایەتی خۆیان بۆ ریفراندۆم راگەیاند، روسیا هەڵوێستی روون نەبوو، ئیسرائیل تاكە وڵات بوو بەفەرمی پشتیوانی ریفراندۆمی كرد، بارزانی پشتی لە هۆشداریدانی ئەو وڵاتانە كرد لەبارەی سازدانی ریفراندۆم، بۆیە لە 16ی ئۆكتۆبەردا، جیهان بێدەنگ بوون لە هێرشی سوپای عێراق بۆسەر كەركوك و ناوچە جێناكۆكەكانی تر. 16ی ئۆكتۆبەر چی رویدا؟ كاتێك هەوڵە سیاسییەكان بۆ چارەسەر نەگەیشتە ئەنجام و كۆبونەوەی دوكان هیچ وەڵامێكە قایلكەری نەدایەوە كە هێرشی سوپای عێراق رابگرێت، شەوی 15 لەسەر 16ی ئۆكتۆبەر كاتژمێر (9:30) خولەك هێزە عێراقییەكان دەستیان بە جموجوڵ كرد بە ئاڕاستەی سەنگەرەكانی پێشمەرگە لە سنوری كەركوك. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە (درەو میدیا) بۆ نوسینی ئەم راپۆرتە كۆیكردوەتەوە، بڕیاربووە سوپای عێراق كاتژمێر (1)ی شەو هێرش بكات، بەڵام كاتێك بینیویەتی هێزەكانی پێشمەرگە پاشەكشێ دەكەن، هەرزوو هێرشەكەی دەستپێكردووە. كشانەوەی هێزی پێشمەرگە بۆ خەڵك چاوەڕواننەكراو بوو، چونكە ئەوكات وەستا رەسوڵ فەرماندەی میحوەری باشوری هێزی پێشمەرگەی كەركوك كە سەربە یەكێتییە لێدوانێكی داو وتی:" تەمەننا ئەكەین بێن ئەوەندەیان پێ دەڵێن با بێن.. حەشدی شەعبی دوژمنمانن"، هاوكات كەمال كەركوكی فەرماندەی میحوەری رۆژئاوای كەركوكی هێزی پێشمەرگە كە سەربە پارتییە رایگەیاند:" ئەگەر بێن دەرسێكیان پێدەدەین قەت لەبیریان نەچێتەوە". دوای ئەم قسانە، هێزەكانی (70) كە سەربە یەكێتی نیشتیمانی كوردستان بوون، پاشەكشێیان كرد، هێزەكانی (80)ش كە سەربە پارتی دیموكراتی كوردستان بوو، بە هەمان شێوە كشانەوە، دیمەنی كشانەوەی پێشمەرگە هەرزوو میدیاكانی جیهانی داگیركرد، خەڵێكی زۆری كورد كەركوكیان بەرەو شارەكانی هەرێمی كوردستان جێهێشت، لە شارەكانی هەرێم خەڵك بە خەمبارییەوە پێشوازییان لە هەواڵی شكانی هێزی پێشمەرگە كرد، نەجمەدین كەریم پارێزگاری كەركوك كە سەربە یەكێتی بوو، شارەكەی جێهێشت و رووی لە هەولێر كردو لەوكاتەوە تائێستا هەر لە هەولێرە، هەندێك دەڵێن بووە بە پارتی، بەڵام خۆی ئەو قسانە رەتددەكاتەوە. بەرپرسانی یەكێتی نیشتمانی دابەشبوون بەسەر دوو بۆچوندا، بەرەیەك كشانەوەی پێشمەرگەی وەكو "خیانەت" ناودەبرد، بەرەكەی تر دەیانوت" كشانەوەكە تەكتیكییە و هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق نابەرامبەرەو كورد لەو شەڕەدا زیانی گەورەی بەردەكەوت ئەگەر پاشەكشێ نەكات"، لەنێوان ئەم دوو بەرەیەدا، هەندێك لەسەركردەكانی تری یەكێتی باسیان لەوەدەكرد، پێشمەرگە بە رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق كشاوەتەوە، ئاراس شێخ جەنگی برای لاهور شێخ جەنگی بەرپرسی ئاژانسی پاراستن و زانیاری- زانیاری كە سەربە یەكێتییە رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر لەناو شاری كەركوك دەركەوت و داوای لە خەڵك كرد بگەڕێنەوە، لەرۆژانی دواتردا زیاتر ناوی ئاراس شێخ جەنگی لە میدیاكانی كوردستانەوە درەوشایەوە، پارتییەكان وەكو "خیانەتكار" ناویان دەبرد، هەندێك لە یەكێتییەكانیش بەرگرییان لێدەكرد. ئاراس شێخ جەنگی ئەوكات رایگەیاند، ئەوان بەو هەنگاوەیان كەركوكیان لە كارەسات رزگاركردووە، چونكە گرتنی كەركوك لەلایەن هێزە عێراقییەكان لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نێودەوڵەتیدا بووەو توركیا و ئێران و تەنانەت ئەمریكاش پشتیوانی ئەوەیان كردووە دۆخی كەركوك بگەڕێندرێتەوە بۆ پێش ساڵی 2003. هەر ئەو رۆژانە بوو كە ئاراسی شێخ جەنگی هێرشی توندی دەكردەسەر بنەماڵەی بارزانی تۆمەتباری دەكردن بەوەی هۆكاری ئەو روداوانە بوون كە بەسەر كەركوكدا هاتووە و ئەوان نەوتی كەركوكیان دزیوە. ئاراس شێخ جەنگی بەرگری لە گەڕانەوەی هێزە عێراقییەكان دەكرد بۆ كەركوك و دەیوت، ئەگەر حكومەتی ناوەند بگەڕێتەوە بۆ كەركوك خەڵك بارودۆخیان باشتر دەبێت، چونكە لە حكومەتی ناوەنددا یاسا سەروەرە، ئەمەش باشترە لەوەی لە كەركوك یەكێتی و پارتی دوو هێزی ئاسایشیان هەبێت، ئەو هەر لەو رۆژانەدا باسی لەوەدەكرد، لەماوەی 24 كاتژمێردا پارێزگارێكی نوێ بۆ كەركوك دادەنرێت و پارێزگار كورد دەبێت و كەسێكی یەكێتی دەبێت، بەڵام تائێستا پارێزگارێكی عەرەب بە وەكالەت كاروباری كەركوك بەڕێوەدەبات، چەند رۆژێكە هاوكات لەگەڵ نزیكبونەوەی یادی 16ی ئۆكتۆبەر، یەكێتی هەوڵی ددەستپێكردووە بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی پارێزگار. رۆژی 12/12/2017 ئاراسی شێخ جەنگی لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا وتی:" ئامادەم بچمە بەردەم پەرلەمانی كوردستان و هەموو راستی رووداوەكان وەكو خۆی لەبەردەم ئەندام پەرلەمان و راگەیەندكاران بۆ هەموو هاوڵاتیان روون بكەمەوە، بەڵام پارتی دیموكراتی كوردستان بەهۆی ئەوەی نایەوێت خەڵك راستییەكان بزانن، رێگری دروستدەكەن". رۆڵی نەوت لە 16ی ئۆكتۆبەردا  كۆنترۆڵكردنی هەردوو بیرە نەوتی (ئاڤاناو بای حەسەن) لەلایەن پارتییەوە لەدوای هاتنی "داعش" بۆ ناوچەكە و كشانەوەی هێزەكانی عێراق، دەمێك بوو یەكێتی نیگەران كردبوو، پارتی لەو دوو بیرەوە رۆژانە زیاتر لە (260 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە دەكرد، وەكو باسدەكرێت یەكێك لە هۆكارەكانی رێككەوتنی یەكێتی لەگەڵ حكومەتی عێراق لەبارەی كەركوكەوە پەیوەندی بەو بیرە نەوتانەوە هەبووە. بەشێكی تری هۆكاری روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بۆ ئەوە دەگەڕێندرێتەوە پارتی كە دەستی بەسەر نەوتی ئەو دوو بیرەی كەركوكدا گرتووە، رێككەوتنی لەگەڵ كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسی كردووە، لە حاڵێكدا حكومەتی عێراق رێككەوتنی لەبارەی نەوتەوە لەگەڵ كۆمپانیای (بریتش پترلیۆم)ی بەریتانی هەبووە، لەدوای 16ی ئۆكتۆبەر، كۆمپانیا بەریتانییەكە رێككەونی لەگەڵ راكان سەعید پارێزگاری كەركوك بە وەكالەت كردو هەرزوو رێككەوتنەكەش چووە بواری جێبەجێكردنەوە،  ئەمەش بە ئاگاداری باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق. كورد نیوەی خاكەكەی لەدەستدا! ئەوە لە كەركوك‌و بەشێك لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم رویدا، تەنها روداوێكی ئاسایی‌و كۆنترۆڵكردنی چەند ناوچەیەك نەبوو لەلایەن حەشدی شەعبی‌و هێزە عێراقییەكانەوە، بەڵكو لەدەستدانی بەشێكی زۆری خاكی كوردستان بوو بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ، كە لەماوەی سێ ساڵی پێشتردا بەخوێنی (هەزارو 700) پێشمەرگەو برینداربوونی زیاتر لە (12 هەزار) پێشمەرگەی تر لە شەڕی دژ بە "داعش"دا بەدی هاتبوو. ئەوەی لەماوەی (5 كاتژمێر)دا لە كەركوك‌و بەشێك لەناوچە كوردستانییەكانی تر دەرەوەی هەرێم روویدا لەدەستدانی زیاتر لە (12 هەزار) كیلۆمەتر دووجا خاك بوو، بەو پێیەی پارێزگای كەركوك بەتەواوی لەگەڵ قەزای دوزخورماتوو لە پارێزگای سەڵاحەدین‌و ناحیەكانی جەلەولاو قەرەتەپەو جەبارە لە پارێزگای دیالە بەتەواوەتی كەوتنە دەست حەشددی شەعبی و هێزە عێراقییەكان. سەرباری ئەوەی هەردوكیان یەكتری بە "خیانەتكردن" تۆمەتبار دەكەن، بەڵام بە تەماشاكردنی نەخشەی ئەو زەوییانەی كە دوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە رادەستی سوپای عێراق كراون، دەردەكەوێت هەردوو حزبە دەسەڵاتدارەكەی هەرێم بەرپرسیارن لەو شكستە مێژوییە. یەكێتی و پارتی كەمیان زیاتریان لەدەستداوە؟ لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە لە سنوری ناوچەی دەسەڵاتی یەكێتی (11 هەزارو 800) كیلۆمەتر دوجار خاكی هەرێمی كوردستان كەوتوەتە ژێر دەسەڵاتی هێزە عێراقییەكانەوە، لە سنوری دەسەڵاتی پارتیش  (15 هەزارو 400) كیلۆمەتر خاك رادەستكراوە، سەرباری ئەوەی پارتی یەكێتی تۆمەتبار دەكات بە "خیانەتكردن"، بەڵام ئەو روبەرەی كە خۆی لەو رۆژانەدا چۆڵیكردووە بۆ هێزە عێراقییەكان، لە روبەرەكەی یەكێتی زیاترە. روبەڕی گشتی خاكی ناوچە جێناكۆكەكان (44 هەزارو 330) كیلۆمەتر دوجایە، ئەم روبەرە رێژەی 51.4ی كۆی گشتی خاكی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. لەو روداوانەدا، یەكێتی نیشتمانی دەسەڵاتی لەم ناوچانە لەدەستدا: •    كەركوك •    داقوق •    خورماتوو •    دوبز •    خانەقین •    جەلەولا •    قەرەتەپە •    پردێ لەو روداوانەدا، پارتی دیموكراتی كوردستان دەسەڵاتی لەم ناوچانە لەدەستدا: •    رۆژئاوای كەركوك •    مەخمور •    گوێر •    شەنگال •    سنونێ •    زوممار •    رەبیعە •    بەعشیقە  

 (درەو): وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت کەناڵی (العربیە)ی سعودیە، ژمارەیەک بەڵگەنامەی لەسەر کۆمپانیای "قەیوان" بڵاوکردەوە، کە کۆمپانیایەکی سنوری یەکێتی نیشتمانی کوردستانە. راپۆرتەکە لەڕێگەی بڵاوکردنەوەی چەند دیکۆمێنتێکەوە کۆمپانیاکە تۆمەتبار دەکات بە قاچاخچێتی نەوت. پوختەی راپۆرتەکە ماوەی (٩ ساڵ)ە بەهۆی قاچاخچێتی و یاریکردن بە گرێبەستە حکومییەکانی نەوت و بڕی هەناردەکردنی بەرهەمە نەوتییەکان، عێراق ملیاران دۆلاری لەدەستچووەو وڵات بێبەش بووە لە داهاتی ئەو گرێبەستە فەرمییانەی کە لەنێوان کۆمپانیا عێراقییەکان و لایەنە نزیکەکانی ئێراندا کراون. (العربیە) بەڵگەنامەی فەرمی دەستکەوتووە کە ئاشکرایدەکات (٣) کۆمپانیای عێراقی بۆ گواستنەوەی نەوت، کە خاوەندارێتییان بۆ یەک خێزان دەگەڕێتەوەو موڵکی کۆمەڵێک بران، سەرپێچی جێبەجێکردنی گرێبەستە حکومییەکانیان کردووەو گرێبەستەکانی فرۆشتنی بەرهەمە نەوتییەکانیان قۆرخکردووە، ئەمەش بەپێی دانپێدانانی دەستەی نەزاهەی عێراق. ئەم کارە وایکرد محەمەد حەلبوسی سەرۆک پەرلەمانی عێراق لە دێسەمبەی ٢٠١٩دا فەرمانیدا بە دروستکردنی لیژنەیەکی کاتیی بۆ لێکۆڵینەوە لە گرێبەستی پرۆژە نەوتییەکان و گرێبەستی دابەشکردنی بەرهەمە نەوتییەکان و گرێبەستی کۆمپانیای سۆمۆ لە ساڵی ٢٠١٥وە تا کۆتایی ٢٠١٩.  چیرۆکی ئەم کۆمپانیایانە نوێ نین، ریشەیان دەگڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١١، کاتێک دەزگای دژە تیرۆر نوسراوێکی ئاڕاستەی وەزارەتی نەوتی عێراق کردو دەریخست کۆمپانیای "قەیوان" کە یەکێک لە کۆمپانیا گەورەکانی بوار گواستنەوەی نەوتەو خاوەنەکەی (سەعد تەیب)ە، لە ساڵی ٢٠١١وە تێوەگلاوە لە قاچاخچتی نەوت و موشتەقاتەکانی لەڕێگەی تانکەرەوە لەناوچەی"قادر کەرەم"ی هەرێمی کوردستانەوە بۆ ئێران. ئەمەش دوای یاریکردن بە نوسراوە فەرمییەکانی تایبەت بە بارەکانیی، پرۆسەی بەقاچاخبردنەکە لەڕێگەی هەردوو دەروازەی (باشماخ)و (پەروێزخان)ەوە بووە بۆ بەندەر (عەباس)و بەندەر (ئیمام) لە ئێران لەڕێگەی تانکەری خەڵکەوە. زانیاری پشتڕاستکراوە لە سەرچاوە عێراقییەکانی بواری نەوتەوە هەیە ئاماژە بەوەدەکات، شێوازی قاچاخچێتییەکە، کە نوسراوی لایەنە حکومییەکان لە عێراق باسیان لێوەکردووە، لەڕێگەی تێکەڵکردنی بڕێک لە نەوتی بەقاچاخبراوی ئێران و نەوتی عێراقەوە کراوەو لەڕیگەی کۆمپانیای "قەیوان"و ئەو کۆمپانیایانەوە رەوانە دەرەوە کراوە کە روپۆشکراون بەوەی کۆمپانیای عێراقین و گرێبەستی فەرمییان هەیە، ئەمەش بۆ ئەوەی هاوکێشەیە بەمشێوەیەی لێ بێت" ١٠٪ی نەوتی عێراق و ٩٠٪ی نەوتی ئێران". ئەم ئاگادارکردنەوەیە، توڕەیی لایەنی فەرمی عێراقی لێکەوتەوە.. ساڵی ٢٠١٢ بڕیاردرا بە راگرتنی کۆمپانیای "قەیوان" لە کارکردن و خرایە لیستی رەشەوە. بەڵام (العربیە) بەڵگەنامەی فەرمی دەستکەوتووە "کە بە نهێنی و تایبەت ناوبراوە"و لە وەزارەتی نەوتی عێراق- نوسینگەی زانیاریی و مۆڵەتە ئەمنییەکانەوە لە ١٨ی سێپتێمبەری ٢٠١٦ ئاڕاستەی کۆمپانیای سۆمۆ کراوە، تێیدا داوا کراوە رێوشوێنی یاسایی بگیرێتەبەر لەبەرامبەر کۆمپانیای "قەیوان"و پرسی مامەڵەکردن لەگەڵ کۆمپانیاکە یەکلابکرێتەوەو نوسیویەتی" دەزگای هەواڵگریی نیشتمانیی ئاگاداریکردوین لاری نیە لە مامەڵەکردن لەبارەی کۆمپانیای ناوبراو، تا ئەوکاتەی چاودێری بابەتەکە دەکەن"، ئەمەش بەواتای ئەوەدێت کۆمپانیاکە بەردەوام بووە لەسەر کارە بازرگانییەکانی. سوپرایزەکە لە ١٢ی ئەپرێڵی ٢٠١٧د بوو، کاتێک نوسینگەی مۆڵەتە ئەمنییەکان لە وەزارەتی نەوتی عێراق دەستی کۆمپانیای "قەیوان"ی کردەوە بۆئەوەی جارێکی تر دەست بەکاربکاتەوە لەسەردەمی سامر غەزبان وەزیری پێشووی نەوتی عێراق لە حکومەتەکەی عادل عەبدولممەهدیدا، ئەمەش دوای ئەوەی کۆمپانیاکە بە نوسراو بەڵێنیدا چیتر نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتییەکان بەبێ رەزامەندی وەزارەتی نەوت نەگوازێتەوە. جیاوازییەکە لێرەد ئەوەیە، ئەم رووداوە هاوکات لەگەڵ گۆڕینی تیمی کۆمپانیای وەبازاڕخستی نەوتی عێراق "سۆمۆ" رویداوە، کە دکتۆر فلاح عامری بەڕێوەبەری سۆمۆ لە ئەرکەکەی دورخرایەوەو دکتۆر عەلا یاسریی خراوەتە شوێنەکەی و بە فەرمانی یاسریی ١٤ کارمەندی سۆمۆ گواستراونەتەوە، ئەمەش لە ١٢ی سێپتێمبەری ٢٠١٩دا رویداوە، واتا دوای پێنج مانگ لە دەستپێکردنەوەی چالاکیی بازرگانیس کۆمپانیای "قەیوان" بەشێوەیەکی فەرمی و ئاشکرا، ئەمە نیشانەی سەرسوڕمان لەسەر هۆکاری گۆڕینی تیمی سۆمۆ دروست دەکات. ساختەکاریی و یاریکردن بە بەرهەمهێنانی ئەو بەرهەمانەی کە بەپێی تایبەتمەندی وەبازاڕخستنی عێراق نین، لەم سنورەدا رانەوەستا، ساڵی ٢٠١٩ وەزارەتی نەوتی عێراق نوسراوێکی ناردو هۆشداریدا بە کۆمپانیای "قەیوان" بەوەی زیادەڕۆیی کردووە لە بڕی هەناردەکراوی غازی شلدا، هانیدا بۆ ئەوی یاریکردن بە بڕی هەناردەکراو رابگرێت. (العربیە) بەڵگەنامەیەکی دەستکەوتووە کە دەریدەخات وەزارەتی نەوت لە مارسی ٢٠١٩دا بەبڕی (٣٣ ملیۆن) دۆلار سزای دارایی بەسەر کۆمپانیای "قەیوان"دا سەپاندووە، ئەمەش بەهۆی یاریکردنی بە تایبەتمەنی وەبازاڕخستنی نەوتەوە. وەکو هەوڵێک بۆ خۆدزینەوە، کۆمپانیای تر دەرکەوت کە کەڤەری کۆمپانیای "قەیوان" بوون، لەوانە کۆمپانیای "شعاع الگاقە" کە سەلاح رەمەزان حەسەن بەڕێوەی دەبرد (٥٠٪ی پشکەکانی کۆمپانیاکەی هەبوو) هەروەها کۆمپانیای "أرچ المشكاە" کە حەیدەر سەعدون خاوەندارێتی دەکرد (١٠٠٪ی پشەکەکانی)، ئەم کۆمپانیایانە دەستیانگرت بەسەر هەموو گرێبەستەکانی کۆمپانیای سۆمۆداو لە بەرژەوەندی کۆمپانیای "قەیوان" قۆرخیان کرد، ئەمەش لەڕێگەی بەشداریکردن بە چەندین ناوی جۆراوجۆر لەو کەمکردنەوانەی کە کۆمپانیاکانی بواری فرۆشتنی نەوت دەیانکرد بۆ فرۆشتنی بەرهەمی زیادەی نەوتیی لە پاڵاوگەکان.  نوسینگەی پشکنەری گشتی لە وەزارەتی نەوتی عێراق لە ٢٠١٩/٤/٢٥دا ئەم بابەتەی ئاشکراکرد. بابەتەک لێرەدا رانەوەستا، دەستەی نەزاهەی عێراق- فەرمانگەی لێکۆڵینەوەکان لە رۆژی ٨ی سێپتێمبەری ٢٠٢٠دا بڕیاریدا لێکۆڵینەوە بکات لەبارەی ئەوەی "کۆمپانیای سۆمۆ فرۆشتنی بەرهەمی نەفتای لە ئەمبارەکانی حەدیسەو کەرکوک  داوا بە کۆمپانیاکانی شعاع الگاقەو أرچ المشكاە و قەیوان و ئەم کۆمپانیایانەش خاوەندارێتییان بۆ یەک خێزان دەگەڕێتەوە کە کۆمەڵێک بران، ئەمەش پێچەوانەی رێنمایی پێدانی گرێبەستە حکومییەکانە. ئەوەی جێگەی پێکەنین و گریانیشە لەم دۆسیەیەدا، قەبارەی دژبەیەکیی نێوان قسەو کردارە، (العربیە) بەڵگەنامەیەکی دەستکەوتووە کە رۆژی ١٧ی ئایاری رابردوو لە لیژنەی نەزاهەی پەرلەمانی عێراق دەرچووەو سەرپێچی گرێبەستەکانی فرۆشتنی نەوتی رەش و سکاڵاکان لەدژی کۆمپانیای سۆمۆ نیشان دەدات سەبارەت بە زیادکردنەکانی بواری بەرهەمە نەوتییەکان و ناڕەزایەتی لیژنەکە لەبارەی کەمکردنەوەی نرخی زیادکردنەکە بەرێژەی ٥٠٪ بۆ کۆمپانیای "شعاع الگاقە"ی کەڤەری کۆمپانیای قەیوانە، ئەمەش بووەتە هۆی بەهەدەردانی پارەیەکی زۆری سامان گشتیی، بەپێی ئەمەش بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیای سۆمۆ رەوانەی لێکۆڵینەوە کراوە. سەرباری ئەمە، لە ٢١ی حوزەیرانی ٢٠٢٠دا ناڕەزایەتی لە لیژنەی نەوت و وزەی پەرلەمانی عێراقەوە هاتووە سەبارەت بە گرێبەستی پاڵاوتنی نەوتی خاو لەلایەن کۆمپانیای "قەیوان"ەوە، باسلەوەکراوە پرۆسەی پاڵاوتنەکە بووە بە قازانج بۆ پاڵاوگەکان و زیان بۆ وەزارەتی نەوت و بەهەدەردانی سامانی گشتیی، داواکراوە پێدانی نەوت بە پاڵاوگەکەی قەیوان رابگیرێت و هاوسەنگی بۆ گرێبەستەکە بگەڕێندرێتەوە. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە گرێبەستی پاڵاوتنی نەوتی خاو لەگەڵ کۆمپانیای "قەیوان" کە خاوەنی پاڵاوگەی بازیانە لە سلێمانی، بۆ ماوەی شەش مانگ نوێکراوەتەوەو دەکرێت جارێکی تریش نوێ بکرێتەوە، ئەمەش بۆ پاڵاوتنی ٣٨ هەزار بەرمیل نەوتی خاو لە رۆژێکدا، بەمەش سەری ناڕەزایەتی لیژنەی وزەی پەرلەمان کێشرا بەدیواردا. (العربیە) چەندینجار هەوڵیدا لەگەڵ ئاڵا تاڵەبانی پەرلامانتاری یەکێتی و هەڤاڵ ئەبوبەکر پارێزگاری سلێمانی قسە بکات لەبارەی پرۆسەی قاچاخچێتییەوە، بەڵام کەس وەڵامی نەدایەوە. دوای هەموو ئەمانە، ئەو پرسیارەی کە خۆی دووبارە دەکاتەوە ئەوەیە، کێ پاڵپشتی کۆمپانیای "قەیوان" دەکات کە سەرباری ناڕەزایەتی و نوسراوە فەرمییەکان، بەردەوامە لەسەر کارکردن و گرێبەستەکانیی و کۆمپانیا عێراقییەکانی تر لە رکابەرێتی دوردەخاتەوە ؟

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەموو هەوڵەكانی خستەگەڕ بۆ ئەوەی كۆتایی بەقەیرانی دارایی بهێنێت، ئەم كارەی بۆ نەكرا، ئێستا بەگرتنەبەری چەند رێوشوێنێك دەیەوێت لانی كەم هەندێك لە دیمەنی قەیرانەكە بگۆڕێت، هەفتەی داهاتوو حكومەت موچەیەكی تر دابەشدەكات، مەسرور بارزانی دەیەوێت موچەی پێنج مانگی موچەخۆران كە كەوتووەتەسەر شانی حكومەت پاكتاو بكات، لەم راپۆرتەدا (درەو) وردەكاری زیاتر دەخاتەڕوو.   موچەیەكی تر حكومەتی هەرێمی كوردستان ئامادەكاری دەكات بۆ دابەشكردنی موچەیەكی تر لەسەردەمی قەیرانی دارایی‌و كۆرۆنادا. ئەو موچەیەی كە بڕیارە لە هەفتەی داهاتوودا حكومەتی هەرێم دەست بەدابەشكردنی بكات، تائێستا یەكلانەبوەتەوە موچەی مانگی چەندە، ئەگەر بەپێی خشتە كۆنەكە موچە دابەشبكرێت ئەوا دەبێت بە موچەی مانگی (نیسان) واتا مانگی (4)ی 2020، خۆ ئەگەر وەكو ئەوەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت باسی دەكات، خشتەی دابەشكردنی موچە راستبكرێتەوە، موچەكە دەبێت بە موچەی مانگی (ئەیلول)، واتا مانگی رابردوو. هەرچۆنێك بێت ئەمڕۆ (53) رۆژ تێپەڕی بەسەر وەرگرتنی موچەی مانگی ئازاری رابردوودا، كە وەزارەتی تەندروستی وەكو یەكەمین وەزارەت لە رۆژی 17ی ئابی رابردوودا وەریگرتووە، لە هەموو حاڵەكاتدا حكومەت بۆ ئەمجارەش بە دوو مانگ یەك موچە بەسەر فەرمانبەراندا دابەشدەكات. بۆ ئەم مانگە، حكومەتی هەرێم دواكەوتنی وادەی دابەشكردنی موچەی خستە ئەستۆی حكومەتی عێراقەوە، بەوپێیەی لە عێراقیش بۆ ئەم مانگە بەهۆی نەمانی نەختینەی دارایی لە بانكی ناوەندیی، كێشە بۆ دابەشكردنی موچەی فەرمانبەران دروستبووە، حكومەتی عێراق ماوەی دوو هەفتە دابەشكردنی موچەی دواخست. پێشتر كە وەزارەتی دارایی عێراق بڕیاری دابەشكردنی خەرجی موچەی فەرمانبەرانی دەدا، پارەی فەرمانبەرانی هەرێم لە لیستی موچەی وەزارەتەكاندا لە ریزبەندی سێیەمدا بوو، واتە سێیەمین لایەن بوو كە موچەكەی بۆ دەخرایە سەر حساب بانكیی، بەڵام بەپێی لیستی ئەم مانگە، موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە كۆتایی لیستی وەزارەتەكانی عێراقدایە، هەرچەندە دەوترێت حكومەتی هەرێم فشاری كردووە وادەی خەرجكردنی پارەكەی بۆ پێش بخرێت. ئێستا وەزارەتی دارایی عێراق دەستیكردووە بە خەرجكردنی موچەی وەزارەتەكان، بڕیارە خەرجكردنی پارە رۆژی هەینی‌و شەممەش رانەوەستێت‌و رۆژی دووشەممە كۆتایی بێت، بەم پێیەبێت لە هەموو حاڵەكاندا رۆژی یەكشەممە وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (320 ملیار) دینارەكەی فەرمانبەرانی هەرێم دەخاتەسەر ژمارە حسابی حكومەتی هەرێمی كوردستان. چارەنوسی موچە فەوتاوەكان ! مەسرور بارزانی كە یەكەمینجارە خۆی لە پۆستی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستاندا تاقیدەكاتەوە، رۆژی 10ی تەموزی 2019 حكومەتەكەی متمانەی لە پەرلەمانی كوردستان وەرگرتووە، واتا نزیكەی ساڵێك‌و سێ مانگە دەستبەكاربووە، لەم ماوەیەدا بەپێی قسەی مەسرور بارزانی، حكومەتەكەی (12) موچەی دابەشكردووە. بەڵام ئێستا كە مانگی (10)ی ساڵی 2020ە، حكومەتی مەسرور بارزانی ئەگەر بەپێی خشتە كۆنەكە موچە دابەشبكات، دەبێت موچەی مانگی (4)ی 2020 بەسەر فەرمانبەراندا دابەش بكات، واتا كابینەی مەسرور بارزانی لە دابەشكردنی موچەدا (6) مانگ لەدوای هەموو جیهانەوەیە، ئەم كێشەیە چۆن چارەسەر دەكرێت ؟ چارەنوسی موچە فەوتاوەكان چی بەسەردێت ؟ رۆژی 5ی ئەم مانگە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم چووە بەردەم پەرلەمانی كوردستان، لەوێ لەبارەی چارەنوسی موچە فەوتاوەكانەوە وتی:" ئێمە لەم حكومەتەدا موچە پاشەكەوت ناكەین، بەڵام قەرزی حكومەتی پێشووتریش وەرناگرین". مەسرور بارزانی لەگەڵ دەستبەكاربوونیدا لە پۆستی سەرۆكی حكومەت، هێڵێكی گەورەی كێشا لەنێوان خۆی‌و نێچیرڤان بارزانی ئامۆزایدا، كە لە (17 ساڵ)ی رابردوودا پۆستی سەرۆكی حكومەتی بەدەستەوە بووە، مەسرور هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونیەوە ئەنجومەنی وەزیران‌و حكومەتەكەی لە دۆست‌و كەسە نزیكەكانی نێچیرڤان پاككردەوە، ئێستاش دەیەوێت شانی كابینەكەی لەو قەرزو كێشانە بتەكێنێت كە لە كابینە یەك لەدوای یەكەكانی نێچیرڤانی ئامۆزایەوە بۆی ماوەتەوە، ئەمە بەدیوە سیاسییەكەیدا جۆرێكیشە لە خۆ بێبەریكردنی پارتی لە 17 ساڵی حوكمڕانی نێچیرڤان بارزانی.  بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو پارتی دەست (درەو) كەوتوون، مەسرور بارزانی پێشنیازی كردووە بۆ ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی، بەمزوانە خشتەی مانگانەی دابەشكردنی موچە رێكبخاتەوە‌و بۆ رایگشتی بڵاوبكاتەوە، رێكخستنەوەكە بەمشیوەیە دەبێت: •    موچەی سێ مانگی كابینەی نێچیرڤان بارزانی كە بە میرات بۆ كابینەی ئێستا بەجێماوە، بكرێت بە پاشەكەوت‌و بخرێتەسەر موچە پاشەكەوتكراوەكانی كابینەی نێچیرڤان بارزانی، بەمە كابینەی مەسرور بارزانی رزگاری دەبێت‌و سێ مانگ موچەی بۆ دەگەڕێتەوە.  •    كابینەی نۆ موچەی سێ مانگی فەرمانبەرانی نەداوە، هەفتەی داهاتوو موچەی مانگی (9) دابەشبكرێت، ئیتر تەنیا موچەی دوو مانگی ئەمساڵ لای حكومەتی مەسرور بارزانی دەمێنێتەوە، بۆ ئەمە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی رایبگەیەنێت موچەی ئەو دوو مانگە بۆیە دابەشنەكراوە بەغداد پارەی نەناردووە، ئەمە قەرزە لەسەر بەغداد نەك حكومەتی هەرێم، ئەگەر حكومەتی بەغداد پارەكەی نارد، حكومەتی هەرێم دابەشی دەكات بەسەر فەرمانبەراندا. •    بەم دوو رێگایە مەسرور بارزانی دەیەوێت كەمێك خۆی لەژێر باری فشاری شەقام لەبارەی موچە دەرباز بكات‌و لەبەردەم رایگشتیدا دیمەنەكە بەوشێوەیە بگۆڕێت كە حكومەتی هەرێم مانگانە لەكاتی خۆیدا موچە دابەش دەكات. لەبارەی موچەی ئەم مانگەوە بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لەبەردەستدان، بۆ ئەو موچەی كە بڕیارە حكومەتی هەرێم هەفتەی داهاتوو دەست بە دابەشكردنی بكات، وەزارەتی دارایی بڕی (413 ملیار) دینار داهاتی لەبەردەستدایە، ئەم پارەیە لەگەڵ (320 ملیار)ەكەی بەغدادەوە دەبێت بە (733 ملیار) دینار. خەرجی موچەی موچەخۆران لە هەرێمی كوردستان بەبێ دەستكاریكردن مانگانە (895 ملیار) دینارە، ئەو پارەیەی ئێستا لەبەردەستی حكومەتی هەرێمدایە رێژەی 18%ی كورتهێنانی هەیە بۆ پڕكردنەوەی خەرجی موچە، حكومەت ئەم كورتهێنانە بە لێبڕینی 18%ی خەرجی موچەی هەر وەزارەتێك پڕدەكاتەوە، وەزارەتەكانیش كەمكردنەوەكە دەگوازنەوە بۆسەر موچەی فەرمانبەران. بەگوێرەی ئەوەی ئێستا بۆ موچە لەبەردەستدایە، داهاتەكانی حكومەتی هەرێم بەبەراورد بە مانگی ئابی رابردوو كە موچەی مانگی نیسانی تێدا دابەشكراوە، گۆڕانكارییەكی ئەوتۆی بەسەردا نەهاتووە، پێدەچێت حكومەت بیەوێت ئەو داهاتانەی كە بۆ خەرجی موچە تەرخانیكردوون تا ئەوكاتەی دۆخەكە بەرەو باشبوون دەڕوات، بەمشێوەیە جێگیر بكات: •    داهاتی نەوت: 270 ملیار دینار •    داهاتی ناوخۆ: 120 ملیار دینار •    یارمەتی دارایی هاوپەیمانان بۆ هەرێمی كوردستان: 20 ملیار دینار •    پارەكەی بەغداد: 320 ملیار دینار چارەنوسی 320 ملیار دینارەكە  رۆژی 15ی ئابی رابردوو، دوای چەند مانگێك هاتوچوونی وەفدی هەرێمی كوردستان بۆ بەغداد، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم رێككەوتنێكی لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق كرد لەبارەی بودجە‌و داهاتەكانەوە. بەپێی ئەم رێككەوتنە، كازمی قایل بوو بەوەی تا ئەوكاتەی بودجەی ساڵی 2020 لە پەرلەمانی عێراق پەسەند دەكرێت، وەكو بودجەی بەكاربردن، بۆ سێ مانگ (ئاب- ئەیلول- شترینی یەكەم) مانگانە بڕی (320 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت. حكومەتی كازمی بۆ مانگی ئاب بڕی (320 ملیار) دینارەكەی بۆ هەرێم نارد، هەفتەی داهاتووش هەمان بڕی پارە بۆ مانگی ئایلول دەنێرێت، ئەگەر یاسای بودجەی ساڵی 2020 لە پەرلەمانی عێراق پەسەند نەكرێت، تا كۆتایی ئەمساڵ حكومەتی كازمی یەك جاری تر بڕی (320 ملیار) دینار بۆ هەرێم دەنێرێت. بەمدواییە حكومەتی كازمی لەژێر فشاری پەرلەمانی عێراقدا پرۆژە بودجەی 2020ی رەوانەی پەرلەمان كرد، بەڵام پرۆژەكە بەگشتیی كۆپییەكی یاسای بودجەی 2019ی حكومەتی عادل عەبدولمەهدی بوو كە وەرگرتنی بڕێك قەرزی نوێی بۆ زیادكرابوو، كوتلەكانی پەرلەمان پرۆژەكەیان رەتكردەوەو داوای بودجە‌و خەرجی راستەقینەی ئەمساڵی حكومەتی عەبدولمەهدی+ كازمییان كرد، بەوهۆیەوە كازمی پرۆژەكەی لە پەرلەمان كێشایەوە. ئێستا كە حكومەتی هەرێم پێویستی بەوەیە بودجەی 2020ی عێراق پەسەندبكرێت‌و بتوانێت بەهۆیەوە بۆ دوو مانگی كۆتایی ئەمساڵ بەشێوەیەكی فەرمی (320 ملیار) دیناری تری مانگانە زامن بكات، لە بەغداد كێشە بۆ بودجەكە دروستبووە، كازمی لەم كاتەدا كە حكومەت توشی قەیرانی دارایی بوەتەوە، ئەولەویەتی كارەكانی ئەوەیە پەرلەمان بە یاسایەكی نوێ دەرگای لەسەر وەرگرتنی بڕێك قەرزی نوێ بۆ بكاتەوە، بۆیە كاتێك نەیتوانی لەڕێگەی پرۆژەیاسای بودجەی 2020ەوە زامنی وەرگرتنی قەرز بكات، پرۆژەكەی كێشایەوە‌و دواتر بەشێوەیەكی سەربەخۆو بە نوسراوێك داوای لە پەرلەمان كرد رێگەی بدات قەرزی نوێ بكات، بەم بارودۆخەوە پێشبینی ناكرێت تا كۆتایی ئەمساڵ پرۆژەیاسای بودجەی 2020 پەسەندبكرێت، ئەمەش وادەكات حكومەتی هەرێم جارێكی تر لەگەڵ كازمی تێهەڵچێتەوە لەسەر (320 ملیار) دینارەكە. حكومەتی مەسرور بارزانی لەكاتێكدا پلانی هەیە بۆ ئەوەی موچەی مانگانەی موچەخۆران رێكبخاتەوە، ئەگەر كێشەی بۆ (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد دروست ببێت، جارێكی تر دەكەوێتەوە ناو كێشەی موچەو مانگانە ناتوانێت لەكاتێكی دیاریكراودا موچە بدات. قسەوباس هەیە مەسرور بارزانی دەیەوێت مانگانە بەپێی ئەو داهاتانەی لەبەردەستدا (30 رۆژجارێك) موچە بدرێت، ئیتر رێژەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران هەرچەنێك بێت، بەڵام ئەگەر كێشە بۆ (320 ملیار)ەكەی بەغداد دروست ببێت، رەنگە تا كۆتایی ئەمساڵ جگە لەو موچەیەی كە هەفتەی داهاتوو دابەشدەكرێت، كابینەی مەسرور بارزانی تەنیا یەك موچەی تر بە لێبڕینەوە بە موچەخۆران بدات، واتا جارێكی تر پەنا دەباتەوە بۆ درێژكردنەوەی وادەی دابەشكردنی موچە لە مانگێكەوە بۆ دوو مانگ جارێك.  

(درەو): دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمریكا‌و خاتوو میلانیای هاوسەری توشی كۆرۆنابوون، ئەمە دوای ئەوەهات دەركەوت خاتوو (هۆپ هیكس) یاریدەدەرە نزیكەكەی ترەمپ توشی ڤایرۆسەكە بووە.  ساڵی 2017 ترەمپ (ئەنتۆنی سكاراموچی) كرد بە بەڕێوەبەری پەیوەندییەكانی خۆی، بەڵام پاش (10) رۆژ لە پۆستەكە لایبردو خاتوو (هۆپ هیكس)ی تەمەنی (31 ساڵ)ی خستە شوێنەكەی.  خاتوو هیكس هیچ شارەزایی یان زانیارییەكی ئەوتۆی لەبارەی سیاسەتەوە نییە، بەڵام بەدرێژایی پێنج ساڵی رابردوو یەكێك لەو كەسانە بووە كە پەیوەندیەكی باشی لەگەڵ خانەوادەی ترەمپدا هەبووە.  كاروانی كاركردنی خاتو هیكس لەگەڵ ترەمپ پڕە لە هەڵبەرز‌و دابەرز، جارێك دەستی لەكاركێشایەوە، بەڵام دواتر بە پۆستێكی جیاوازەوە گەڕایەوە بۆ ناو تیمەكەی سەرۆك.  ئێستا ئەم كچە چۆن توانیویەتی یەكێك لە گرنگترین هەلەكانی كاركردن لەناو ئیدارەی ئەمریكا بەدەستبهێنێت ؟ ئیڤانكا ترەمپ هۆپ هیكس سەرەتای ژیانی پیشەگەریی لە بواری پەیوەندییە گشتییەكان بە كاركردن بۆ كۆمپانیای جلوبەرگی خاتوو ئیڤانكای كچی دۆناڵد ترەمپ دەستپێكردووە. دوای ئەوەی وەكو نمایشكاری جلوبەرگ لە هۆڵە بەناوبانگەكانی وەكو رالف لۆرین كاریكردووە، نمایشی هەندێك لە جلوبەرگەكانی كۆمپانیاكەی ئیڤانكای وەكو بەشێك لە ئەركی خۆی، نمایشكردووە. كاركردن لەگەڵ كچە گەورەكەی دۆناڵد ترەمپ لە كۆتایدا وایكردووە هۆپ هیكس سەرەنجی ترەمپ بەلای خۆیدا رابكێشێت. ئۆكتۆبەری 2014 ترەمپ بۆ كاری پەیوەندییە گشتییەكانی كۆمپانیاكەی لە بواری خانوبەرەدا خاتوو هیكس-ی هەڵبژارد.  لە پڕێكدا بۆناو سیاسەت ! سەرەتاكانی 2015 خاتوو هۆپ هیكس چووە ناو بواری سیاسەتەوە، كاتێك لەگەڵ ترەمپدا چوو بۆ گەشتی بانگەشەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی، سەرباری ئەمە یارمەتی ترەمپی دەدا لە بەڕێوەبردنی ئەژمارەكەی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر.  كاتێكیش كەمپەینی هەڵبژاردنەكە قورس بوو، دەبوو بڕیار بدات لەنێوان ئەوەی ببێت بە سكرتێری رۆژنامەوانی ترەمپ یاخود دەگەڕێتەوە بۆ كاركردن لە كۆمپانیای خانوبەرە. هیكس بڕیاریدا بگەڕێتەوە بۆ كاركردن لە كۆمپانیای خانوبەرەكەی ترەمپ، بەڵام ترەمپ جارێكی تر داوای لێكرد لەگەڵ تیمە سیاسییەكەیدا بمێنێتەوە‌و خاتو هیكس-یش ئەمەی قبوڵ كرد.  خۆدورگرتن لە میدیاكان سەرباری ئەوەی بەردەوام لەو شوێنانەدا ئامادەیە كە رۆژنامەوانان تێیدا دیدار لەگەڵ ترەمپ دەكەن، بەڵام هۆب هیكس زۆر بە دەگمەن دیداری رۆژنامەوانی ئەنجام دەدات. هیكس كاتێك دەستی بەكاركردن كرد لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی، ئەژمارەكانی خۆی لە تۆڕی تویتەرو ئینستاگرام داخست. كاتێكیش دۆناڵد ترەمپ بوو بە سەرۆك، ئەركێكی نوێی بۆ دۆزیەوە، بەڕێوەبەری پەیوەندییە ستراتیژییەكان لە كۆشكی سپی.  شێوازی مامەڵەكردنی لەگەڵ سەرۆك بەجۆرێكە كە هەوڵ نادات بیگۆڕێت، بەڵام زۆر بە ساكاری ئاسانكاری بۆ دەكات ئەو كارە بكات كە ئەو دەیەوێت. بەپێی راپۆرتی سایتی "پۆلیتیكۆ"، خاتوو هیكس یەكێك لەو كەمترین كەسانەیە كە بەراستی ئاگاداری ژیانی تایبەتی خانەوادەی ترەمپە، تەنانەت نانی ئێوارەی رۆژانی شەممە "ژەمە خۆراكی تایبەت لە بیروباوەڕی جولەكەكاندا" لەگەڵ ئیڤانكا ترەمپ‌و جارید كوشنەردا دەخوات. هیكس یەكێك لەو ژمارە كەمەی خەڵكیش بوو كە مانگی ئایاری 2017 ئامادەی دیداری پاپای ڤاتیكان بوو لەگەڵ ترەمپدا. دەستلەكاركێشانەوە‌و گەڕانەوە هیكس لە فێبرایەری 2018دا دەستی لەكاركێشایەوە، ئەمەش دوای رۆژێك لە شایەتیدانەكەی لەبەردەم كۆنگرێسدا، كە تێیدا وتی جارناجارێك لەپێناو بەرژەوەندی ترەمپدا درۆ دەكات.  لەو ماوەیەدا لە كەناڵی فۆكس نیوزی نزیك لە ترەمپ كاری كرد، ئەمساڵ گەڕایەوە بۆ ناو تیمی سەرۆك.  كاتێك كە گەڕایەوە بۆ ناو تیمی سەرۆك، تارا ماكیلفی پەیامنێری (BBC) لە كۆشی سپی وتی هۆكاری گەڕانەوەكەی زۆر ئاسانە:" كەم قسەدەكات‌و پێدەچێت نهێنییەكانی سەرۆكیش بزانێت". سەرچاوە: BBC  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت بارزانی بە لاهور شێخ جەنگی‌و نەیارانی حزبەكەی لە سەركردایەتی یەكێتی وت، تەنیا كوڕەكانی كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی بە شوێنگرەوە‌و خاوەنی راستەقینەی یەكێتی دەزانێت، بەمە بارزانی بە ئاشكرا هاتەسەر هێڵی ناكۆكییەكان لەسەر چارەنوسی یەكێتی نیشتمانی، نزیكەی (20 ساڵ) لەمەوبەر كاتێك بێئومێد بوو لە خستنی پارتی، تاڵەبانی بیری لەوەكردەوە لەڕێگەی نێچیرڤان بارزانییەوە فو لە ئاگری ناكۆكییەكانی ناو بنەماڵەی بارزانی بكات‌و پارتی لاواز بكات، ئێستا مەسعود بارزانی بەشێوەیەكی ئاشكراتر هەمان كار لەسەر بنەماڵەكەی تاڵەبانی تاقی دەكاتەوە.  یەكێتی.. سێ ساڵ دوایی كۆچی تاڵەبانی سێ ساڵ بەسەر كۆچی دوایی جەلال تاڵەبانی یەكەمین سكرتێری یەكێتی نیشتمانی كوردساندا تێدەپەڕێت، هێشتا دۆخی یەكێتی هی ئەوە نییە حەسودی پێ ببرێت. سەركردایەتی‌و مەكتەب سیاسییە كۆنەكەی حزب، كە كۆتاییەكانی 2019 لە كۆنگرەی چواردا دورخراونەتەوە، لەدوورەوە بەتوڕەییەوە تەماشای دۆخی حزبەكەیان دەكەن، ماڵباتی تاڵەبانیش كە لەدوای كۆنگرەوە جڵەوی حزبیان گرتەدەست، لەناو خۆیاندا كۆك نین‌و لاهور شێخ جەنگی لە دۆڵێك‌و قوباد تاڵەبانی‌و بافڵی تاڵەبانی برای لە دۆڵێكی تر. گەنجەكانی یەكێتی، بەدیاریكراوی نەوەی تاڵەبانییەكان، تا ئەوكاتەی مەكتەب سیاسییەكانی كۆنەكانیان لە حزب وەدەرنا، پێیانوابوو پارتی لەڕێگەی ئەوانەوە دزەی كردوەتە ناو یەكێتی‌و خەرقی كردوون، بەڵام ئێستا خۆیان توشی ئەو خەرقبونە بونەتەوە، بارزانییەكان خەریكە بەتەواوەتی دابەشیان دەكەن بەسەر دوو بەرەی دژ بەیەكدا. لە بارزانییەوە بۆ لاهور شێخ جەنگیی ئەمڕۆ كە یادی سێ ساڵەی كۆچی دوایی جەلال تاڵەبانی سكرتێری مێژوویی حزبەكەیان كردەوە، ئەم بۆنەیە گرنگ بوو بۆ ئەوەی یەكێتی جارێكی تر "چەیك"ێكی دۆخی ناوخۆیی خۆی‌و پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی‌و لایەنە سیاسییەكان بكاتەوە. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بەناردنی پەیامێك بەم بۆنەیەوە، تۆپێكی ئاگرینی هەڵدایە ناو ماڵباتی تاڵەبانییەوە‌و جارێكی تر بزمارێكی كێشا بەسەر تابوتی ئەنجامی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتیدا. بارزانی لەبری هاوسەرۆكەكان‌و مەكتەبی سیاسی یەكێتی، پەیامی ئاڕاستەی دوو كوڕەكەی جەلال تاڵەبانی كرد‌و زیاد لەپێویست ستایشی كردن، تا ئەو رادەیەی پێشگری "كاك"ی بۆ بەكارهێنان، كە ئەمەش شتێكی نوێ‌و بێ پێشینە بوو بەبەراورد بە پەیامەكانی رابردووی بارزانی بۆ یەكێتی‌و سەركردەكانی.  لەمە زیاتر، بارزانی لە پەیامەكەیدا بەبۆنەی یادی سێ ساڵەی كۆچی دوایی تاڵەبانییەوە، بافڵ تاڵەبانی‌و قوباد تاڵەبانی وەكو "برازا"ی خۆی ناوهێنا‌و داوایلێكردن "درێژە بە رێگای باوكیان بدەن". پەیامەكەی بارزانی بۆ یادی تاڵەبانی زیادتر بوو لە پەیامێكی ئاسایی هەر كەسێكی سیاسی، كە بۆ بۆنەیەكی دیاریكراوی دەنوسێت، بارزانی بە ئاشكرا ئاماژەی ئەوەی دا بە سەركردەكانی دوای كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی، كە جگە لە كوڕانی تاڵەبانی، دان بە كەسی تردا وەكو هاوسەرۆك‌و خاوەنی راستەقینەی یەكێتیدا نانێت، بەمە بارزانی لەلایەك دەیەوێت یەكێتی بەتەواوەتی هاوشێوەی پارتی بكات بە حزبێكی بنەماڵەیی، لەلایەكی تر كوڕەكانی تاڵەبانی بكات بە گژی كوڕەكانی شێخ جەنگیی ئامۆزایاندا.  شەڕكردن لەگەڵ ئامۆزاكان لەسەر خاوەندارێتی یەكێتی، شەڕێكە كە زیاتر قوباد تاڵەبانی لێی دەترسێت‌و هەوڵ دەدات خۆی لێبەدور بگرێت، بەمدواییە قوباد تاڵەبانی لە نوسینێكدا باسی لەوەكرد:"ئەو جگە لە بافڵ تاڵەبانی برایەكی تری هەیە كە ناوی لاهور شێخ جەنگییە"، بەڵام ئەمجارە بارزانی دەستی گرتوون‌و راپێچی ناو ئەو ناكۆكییە خێزانیەیان دەكات.  مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش هاوشێوەی مەسعود بارزانی باوكی، پەیامی بۆ كوڕەكانی تاڵەبانی نارد، نەك یەكێتی نیشتمانی.  مەسرور بارزانی بەهەمان شێوە لە پەیامەكەیدا یەكێتی دابەشكردووە بەسەر دوو بەرەدا‌و دەڵێ:" پێزانینم ئاڕاستەی بەڕێزان كاك بافل‌و كاك قوبادو شوێنكەوتووە راستەقینەكانی مام جەلال دەكەم"، واتا بەبڕوای ئەوان هی تریش لەناو یەكێتیدا هەن كە شوێنكەوتەی راستەقینەی كۆچكردوو تاڵەبانی نین، لەمەشدا پەنجەی ئاماژە بۆ لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكیێتییە.  پەیامەكەی مەسعود بارزانی، ماڵباتی تاڵەبانی دڵخۆش‌و ماڵباتی شێخ جەنگی‌و كوڕەكانی نیگەران كرد، هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد هاوسەرۆكی كۆچكردوو تاڵەبانی كە چەند ساڵێكە بەهۆی نەخۆشییەوە لە گۆڕەپانی سیاسی دوركەوتوەتەوە، دەقی پەیامەكەی مەسعود بارزانی بۆ كوڕەكانی، لە ئەژماری خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاوكردەوە. بارزانی لاسایی تاڵەبانی دەكاتەوە بارزانی كە رۆژگارێك بەدیاریكراویش دوای ساڵانی 2000 نیگەران‌و دوردونگ بوو لە دەستوەردانی تاڵەبانی لە كێشە تایبەتەكانی ناو بنەماڵەكەی، ئەمڕۆ كە تاڵەبانی لە گۆڕەپانەكەدا نەماوە، گەمەكەی ئەو لەسەر یەكێتی تاقیدەكاتەوە‌و دەست بۆ كێشە هەستیارەكانی ناو بنەماڵەی تاڵەبانی دەبات. تاڵەبانی كە رۆژگارێكی زۆری ژیانی خۆی تەرخانكرد بۆ كۆتایهێنان بە دەستڕۆیشتووی بنەماڵەی بارزانی، ئەم كارەی لەژێر ناو و بەهانەی دژایەتی حوكمی خێڵەكی‌و دواكەوتووی ناسەردەمیانە دەكرد، بەڵام لەكۆتایدا دەستی لە خەونەكەی هەڵگرت‌و ئاشتەوایی لەگەڵ بارزانیدا كرد. بەپێی قسەی ئەوانەی كە لێیەوە نزیكبوون، تاڵەبانی لەدوای ساڵانی 2000وە باوەڕی وابووە بنەماڵەی بارزانی لەناو نابرێن مەگەر ئەوەی لەناوخۆیاندا ناكۆكییان بۆ دروست ببێت، لەوكاتەوە تاڵەبانی فوی لە ئاگری ناكۆكییەكانی ناو ماڵباتی بارزانی دەكرد، هەر ئەو سەردەمە بوو كە هاوشێوەی ئێستا، نێچیرڤان بارزانی نیگەران بوو لە مەسعود بارزانی مامی، بەڵام تاڵەبانی بە زیرەكییە دیپلۆماسییەكەی خۆی پەلی گرت‌و لە ئەمریكاوە هێنایەوە بۆ كوردستان‌و لای مەسعود بارزانی قسەی خێری بۆ كرد، تاڵەبانی پێیوابوو نێچیرڤان بارزانی كەسایەتییەكی جیاوازترە لە ئەندامانی تری بنەماڵەی بارزانی، سەرخستنی لەناو پارتیدا بە سودی یەكێتی‌و كوردستان كۆتایی دێت. سەرباری ئەوەی تاڵەبانی زۆر بە وردی‌و بە هەستیارییەوە ئیدارەی گەمەكەی دەدا، بەڵام هێشتا مەسعود بارزانی نیگەران‌و دوردونگ بوو لە دەستوەردانی تاڵەبانی لە كێشە ناوخۆییەكانی بنەماڵەكەی‌و دەستلە پشتدانی نێچیرڤان بارزانی.    تاڵەبانی باوك كۆچی دوایی كرد‌و هەرگیز بەچاوی خۆی نەیبینی نێچیرڤان بارزانی ئەو رۆڵە بگێڕێت كە ئەو چاوەڕوانی لێدەكرد، بەڵام دوای سێ ساڵ لە مردنی خۆی، ئێستا یارییەكە پێچەوانە بووەتەوە، بارزانی دەست لە پشتی كوڕەكانی تاڵەبانی دەدات‌و دەیەوێت گەمەیەكی نوێ لەناو ماڵباتی تاڵەبانییەكاندا رێكبخات، ئایا كوڕەكانی تاڵەبانی ئەو رۆڵە دەگێڕن كە بارزانی داوایان لێدەكات، واتا روبەڕووی ئامۆزاكانیان دەبنەوە. 16ی ئۆكتۆبەر.. قۆناغێكی نوێ رۆژی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 هاتنەپێشەوەی قۆناغێكی نوێ بوو لە پەیوەندی نێوان ماڵباتی تاڵەبانی‌و بنەماڵەی بارزانی. لەم رۆژەدا هێزەكانی حەشدی شەعبی پەلاماری كەركوك‌و هەموو ئەو ناوچانەیاندا كە لەدوای شەڕی داعشەوە لە ناوچە جێناكۆكەكان پێشمەرگە كۆنترۆڵی كردبوون، پارتی لە سنورەكانی خۆی كشایەوە، یەكێتیش لە كەركوك‌و سنورەكانی خۆی، پارتی‌و میدیاكانی شكستی ریفراندۆمیان خستەئەستۆی كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك.  ئەندازیاری رێككەوتنەكەی یەكێتی لەگەڵ حكومەتی عێراق بۆ كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك، بافڵ تاڵەبانی كوڕە گەورەی كۆچكردوو تاڵەبانی بوو، كە ئەوكات هیچ پۆستێكی سیاسی لەناو یەكێتیدا نەبوو، بافڵ تاڵەبانی ئەو رۆژگارە هاتەسەر شاشەی تەلەفزیۆن‌و بە زمانی ئینگلیزی باسی لە وردەكاری رێككەوتنەكەی یەكێتی‌و حەشدی شەعبی كرد، ئەمە بارزانی نیگەران‌و توڕە كرد لە یەكێتی، بارزانی ئەندازیارانی ئەو رێككەوتنەی بە "خیانەتكار" ناوبرد، دواتر ئەوانە لە فەرهەنگی سیاسی پارتیدا ناویان لێنرا "ئۆكتۆبەرچییەكان".  سەرباری ئەوەی ئەندازیاری رێككەوتنی 16ی ئۆكتۆبەر بافڵ تاڵەبانی بوو، بەڵام بارزانی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بافڵ ئاسایی كردوەتەوە‌و ئێستا تیری "خیانەتەكە"ی ئاڕاستەی لاهور شێخ جەنگی كردووە. لاهور كارەكتەری سەرەكی رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر نەبووە، بەڵام برایەكی كە (ئاراس شێخ جەنگیی)یە، رۆژانی دوای 16ی ئۆكتۆبەر لەناو كەركوك دەركەوت‌و هێرشی توندی كردەسەر بنەماڵەی بارزانی، ئاراس بەشداریش بوو لە رێككەوتنەكەی 16ی ئۆكتۆبەردا، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت بارزانی هێشتا لە كوڕەكانی شێخ جەنگی نیگەرانە، لە حاڵێكدا لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی ئاسایی كردوەتەوە‌و بەمدواییەش چاویان بەیەكتر كەوتووە. كۆنگرەی چوارەم‌و دابڕانێك دژایەتیكردنی پارتی، وەكو ئەوەی لە ناوچەی سلێمانی بووەتە كلتورێكی باوی سیاسی، كوڕانی تاڵەبانی‌و شێخ جەنگی لە كۆنگرەی چوارەمی یەكێتیدا كرد بە ژمارەیەكی گەورە. كۆنگرەی چوارەم كە یەكەمین كۆنگرەی دوای كۆچی دوایی جەلال تاڵەبانی سەركردەیی مێژووی حزبەكە بوو، یەكێتی لەسەر سینییەكی زێڕ پێشكەشی ئەندامانی ماڵباتی تاڵەبانی كرد، ئەمە بەریەككەوتنێكی مێژووی گەورە بوو كە رویدا، چونكە زیاتر لە 50 ساڵ لەمەوبەر‌و بەدیاریكراویش لە ناوەڕاستی شەشتەكانی سەدەی رابردوودا، تاڵەبانی باوك دژی حوكمی بنەماڵەیی، لە پارتی دیموكراتی  كوردستان‌و مەلا مستەفای بارزانی جیابووەوە‌و دوای نزیكەی 10 ساڵ حزبێكی نوێی بەناوی یەكێتی نیشتمانی دامەزراند. سەرباری ئەوەی كۆنگرەی چوارەم، یەكێتی هاوشێوەی پارتی كرد بە حزبێكی بنەماڵەیی، بەڵام پارتی نیگەران بوو لە دەرەنجامەكانی كۆنگرەكە، لاهور شێخ جەنگی كە بەردەوام بە توندی لەسەر پارتی‌و بنەماڵەی بارزانی قسەی دەكرد، زۆرینەی رەهای سەركردایەتی نوێی یەكێتی بردەوە‌و دواترو لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەناو ماڵباتی تاڵەبانی، شانبەشان لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی كوڕە گەورەی "مام جەلال" بوو بە هاوسەرۆكی یەكێتی. مەسعود بارزانی تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە، بەفەرمی دانی بە ئەنجامی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتیدا نەناوە، بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، بەمدواییانەش كە بافڵ تاڵەبانی سەردانی بارزانی كردووە، بارزانی بەو مەرجە قایل بووە، وەكو برازای خۆی‌و كوڕی تاڵەبانی بێتە دیداری، نەك هاوسەرۆكی یەكێتی. پارتی‌و بارزانی دوای ئەوەی بێئومێدبوون لە سەركەوتنی مەكتەب سیاسییەكانی پێشتری یەكێتی لە كۆنگرەی چوارەمدا، خوازیاربوون كۆنگرەی یەكێتی لەنێوان بافڵ‌و لاهوردا، قوباد تاڵەبانی كوڕە بچوكی كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی بكات بە سكرتێرو بڕیاربەدەستی یەكێتی، بەڵام ئەمە روینەدا.  ئێستا كاری سەرەكی قوباد تاڵەبانی لە حكومەت بووە بە ناوبژیكردن لەنێوان مەسرور بارزانی‌و لاهور شێخ جەنگی، بەمدواییە لەسەر ناكۆكی نێوان رێبەر ئەحمەدی وەزیری ناوخۆو چەتۆ ساڵح بریكاری وەزیری ناوخۆ، خەریك بوو جارێكی تر پەیوەندییەكانی نێوان مەسرور بارزانی‌و لاهور شێخ جەنگی تێكبچێتەوە، قوباد تاڵەبانی فریاكەوت‌و كێشەكەی چارەسەركرد. قوباد بۆ یادی سێ ساڵەی كۆچی دوایی باوكی، ئەمڕۆ نوسیبووی:" بەداخەوە لەو كاتەوە تۆ جێتهێشتووین زیاتر پەرش‌و بڵاوین‌و  وەك جاران یە‌كڕیز نین.. ئێستا كە سێ ساڵ بەسەر ژیانئاوایی تۆدا تێپەڕدەبێت بەڵێنت پێ دەدەم تا مردن لەسەر رێبازی تۆ بەردەوام دەبم. هەرچەندە لەلایەن خەڵكانێكی مافیائاساو پیسخۆرو گەندەڵەوە رێگری زۆر دەخرێتە بەردەمم..". چارەنوسی لاهور شێخ جەنگیی لەكۆی (121) كەس لە ئەندامانی سەركردایەتی نوێی یەكێتی، زیاتر لە (80) كەسیان لەگەڵ لاهور شێخ جەنگیدان، لاهور شێخ جەنگی بە پشتی ئەم زۆرینەیە، دوو مانگ لەمەوبەر بڕیاریدا یەكێتی دانیشتنی پەرلەمانی كوردستان هەڵپەسێرێت تاوەكو پارتی‌و یەكێتی پێكەوە كۆدەبنەوە‌و كێشەكانیان چارەسەر دەكەن. بەدەستپێشخەرییەكی نێچیرڤان بارزانی، یەكێتی بڕیاری هەڵپەرساردنی دانیشتنی پەرلەمانی هەڵوەشاندەوە‌و بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی چووە هەولێرو نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانی بینی‌و لەگەڵ پارتی رێككەوتنیان كرد كۆببنەوە بۆ چارەسەری كێشەكانی نێوانیان.  رۆژی 11ی ئابی رابردوو، وەفدی مەكتەبی سیاسی پارتی لەگەڵ وەفدی یەكێتی بەسەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی لە هاوینەهەواری دوكان كۆبونەوە، كۆبونەوەكە جگە لە راگەیاندنی راگرتنی شەڕی میدیایی لەنێوان هەردوولا، هیچ رێككەوتنێكی بەدوای خۆیدا نەهێنا، ئەو بڕەگەی رێككەوتنەكەش رۆژی 31ی ئاب لەلایەن لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتییەوە پێشێلكرا، كاتێك بەئاشكرا لەبارەی روداوەكانی 31ی ئاب هێرشی توندی كردەسەر پارتی. بڕیاربوو لەچوارچێوەی ئەو رێككەوتنەی بافڵ تاڵەبانیدا، پارتی‌و یەكێتی زنجیرەیەك كۆبونەوە بكەن بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوانیان، بەڵام جگە لەو یەكەم كۆبونەوەیە، تائێستا هیچ كۆبونەوەیەكی تر نەكراوە. لاهور شێخ جەنگی‌و لایەنگرەكانی لە سەركردایەتی یەكێتی، لەدوای كۆنگرەی چوارەوە هەر هەنگاوێكیان لەدژی پارتی هەڵگرتبێت، بە زیان لێی دەرچوون، ئەوان دوای نزیكەی ساڵێك تائێستا نەیانتوانیوە هێزەكانی پارتی لە "زینی وەرتێ" دەربكەن، لە پرسی چەسپاندی لامەركەزیەتی ئیداریدا هیچ كارێكی ئەوتۆیان نەكردووە، بانگەشەی (هەڵپەساردنی پەرلەمان‌و كشانەوەی لە حكومەت ئەگەر لێبرینی موچە بەردەوام بێت) كە لاهور شێخ جەنگی لە تویتێكدا رایگەیاند، تائێستا هیچ لێ سەوز نەبووە‌و موچەی فەرمانبەرانیش وەكو خۆی بە لێبڕینەوە دابەشدەكرێت. كێشەی نێوان پارتی‌و یەكێتی چییە ؟ یەكێتی یاخود راستتر لاهور شێخ جەنگی‌و لایەنگرەكانی كێشەیان لەگەڵ پارتیدا چییە ؟ لاهور شێخ جەنگی بانگەشەی گەڕاندنەوەی هاوسەنگی سیاسی دەكات لەنێوان یەكێتی‌و پارتیدا، هاوسەنگییەك كە لەسەر دەستی تاڵەبانی باوك لاسەنگ بووە‌و ئێستا بە كوڕو نەوەكانی راست نابێتەوە، تاڵەبانی كاتێك ساڵی 2005 لەبەرامبەر پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق ئامادەبوو دەست لە كوردستان بەربدات بۆ بارزانی، ئیتر لەوكاتەوە هاوكێشەی دەسەڵات لاسەنگ بووە، چونكە تا یەكخستنی كابینەی حكومەت لەنێوان هەردوولا، هێشتا یەكێتی لە گۆڕەپانەكەدا بەهێزتربوو، بەڵام كاتێك حكومەتی یەكگرتوو لە هەولێر رادەگەیەندرێت‌و تاڵەبانی دەچێتە بەغداد، پارسەنگەكە بەلای پارتیدا دەشكێتەوە.   لاهور شێخ جەنگی كە باس لە داهاتی كوردستان دەكات دەڵێ:" داهاتی نەوت نادیارە‌و داهاتەكان بەگشتی شەفاف نین"، بارزانی بەمدواییانە بە بەرپرسێكی یەكێتیدا پەیامی بۆ ناردوون، پشكی یەكێتی لە داهاتی نەوت دەدەن بەیەكێك لە ئەندامانی ماڵباتی تاڵەبانی‌و لەبارەی داهاتی نەوتەوە یەكێتی دەبێت پرسیار لە ئەو كەسە بكەن، نەك لە پارتی. لاهور شێخ جەنگی بەمدواییە لەژێر پەردەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەراندا هەوڵیدا دەرگای شەڕێك لەگەڵ پارتی بكاتەوە، بەڵام هەرزوو قوباد تاڵەبانی یارییەكەی لێ تێكداو لە درەنگانێكی شەودا دەستكاری بەیاننامەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی كرد‌و بەوشێوەیە بڵاویكردەوە كە خۆی دەیەوێت. لاهور كە بێئومێد بووە لە پارتی‌و لەناوخۆشدا قوباد تاڵەبانی‌و بافڵی برای دەستیان گرتووە، ماوەیەكە شەڕی لەدژی پارتی راگرتووە‌و گەمەیەكی نوێی لەناو یەكێتی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی دەستپێكردووە. دروستكردنی لیژنەیەكی سێ كەسیی بۆ كۆكردنەوەی دارایی یەكێتی، دواین هەنگاوی سیاسی هاوبەشی لاهور شێخ جەنگییە لەگەڵ بافڵ تاڵەیانیدا، كە ئێستا كاری لەسەر دەكات، ئەم لیژنەیە داهاتی ئێستا‌و رابردووی ئیدارەی گشتی یەكێتیان ئەژماركردووە‌و دەڵێ "نزیكەی (3 ملیار) دۆلاری یەكێتی دیارنییە"، سەرباری ئەمە یەكێتی كە خاوەنی (46) كۆمپانیایە مانگانە تەنیا (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلار داهاتی بۆ دەگەڕێتەوە، ئەوە لەكاتێكدایە خەرجی مانگانەی حزبەكەی (5 ملیۆن) دۆلارە. ئەگەر ئەم هەنگاوەش سەركەوتوو نەبێت، لاهور شێخ جەنگی روبەڕووی شكستێكی نوێ دەبێتەوە، بەڵام ئەوەی بۆی ماوەتەوە تەنیا دژایەتیكردنەكەی پارتییە، كە هێشتا لە سنوری سلێمانی‌و دەوروبەری كاڵایەكی سیاسییە كە بۆ هەڵبژاردنەكان بەهای خۆی لەدەست نەداوە.   

شیكاری: د. بەکر صدیق          لە هەناوی بیست و حەوت ساڵ حوكمرانی خۆمالیدا، لە جیاتی بونیاتنان ، كاولكاری و لە جیاتی ئاشتەوایی خوێنرشتنی شەری ناو خۆو ، لە جیاتی یەكگرتن ، دابەشبونی هەریم و لەبری بوژانەوە ، برسیكردن و هەژاری ، بوە دیاری ئەو سیستمە خۆمالیە . بەدرێژایی ئەو بیست و حەوت سالە ، نە شەری ناوخۆ ، ململانێی جەلالی و مەلایی كۆتایی پێ هێنا ، نە هاوپەیمانی نێوانیشیان خێروبێری سیاسی بۆهێناین ، نە سەرهەڵدان و ئەكتیڤكردنی ئۆپۆزسیۆنیش ، ململانێی سیاسی بەیاسایی كرد . لە ئێستاشدا ، كۆمەڵگای ئێمە جمەی دێ لە قەیران و هەژاری و خراوەتە سەر لێواری دۆخی پوكانەوەی چانسی ئەم سەدەیەی مێژووی ئێمەوە . ئەم دەسەلاتە خۆمالیە  خاوەندارێتیەكەی لە هاوولاتی هێندە دوورە ، تائەوەی  ، بوەتە پاساوو بیانوی ، هاتن و جێپێی ولاتانی ناوچەكەو ، عیراقیش ، خواخوایەتی ، بگاتە ئەو رۆژەی ، هەرسێك پارێزگاكەی هەرێم  وەك كەركوك لە بن دەستمان دەربێنی . لە ئێستاشدا ،ململانێی بەیزەنتیانە لەنیوان بەرەی دەسەلات و بەرەی بەناو ئۆپۆزسیۆندا ، گەیوەتە لوتكەی نائومێدیەكی قولەوە . هیچ كام لە لایەنەكانی ململانێ ، لە پرۆژەی نیشتیمانی مەعریفی بەتاڵ بونەوە  .دەرەنجامیش ، خودی ئەم دەسەلات و سیستمە بیست و حەوت ساڵیە ، بوەتە خاڵی لاوازی گوتاری نەتەوەیی ئێمەو ، لەوەدەرچوە هیوایەك بكاتە توێشوی ، راستكردنەوەی باری گلاراوی كۆمەلگا چوارپارچەكراوەكەمان .  ئەوەی لە بەردەستماندا ماوە ، دۆزینەوەی ئەو كۆلكە هاوبەشانەیە كە دوحیزبە بالادەستەكەو دو زۆنە زەردو سەوزەكەو ئۆپۆزیۆنە بارگرانیەكەی سەرشانی هاولاتیان ، لە نەخشەرێەكدا پێك بگەن ، كە هەموان بە دەسەلاتدارو ۆپۆزسیۆن و خەلكەوە ، بكاتەوە خاوەنی ئەم دەسەلات و كۆمەڵگایە ، تابتوانین سیستمێك بونیات بنێین هەموان سازش بكەین و هەموانیش، ببنە هێزی نەجاتی ئەم هەرێمە لە پیلانە نوستوەعیراقی و ئیقلیمیەكان و دەرفەتی ئیستیحقاقاتە دەستوریەكانی عیراقی ئیتیحادی ، بەچەشنێ زیندو بكەینەوە ، كە بواری سیناریۆ كوشندەكانی سەرهەرێمەكەمان پوچەڵ و هەلی راستكردنەوە داكوتانی سیستمێكی سیاسی تایبەت بە خۆمان دابمەزرێنین كە هیچ لایەكمان ئیقسا نەكرێین و هاولاتیش ببێتە خاوەنی پشكە بەشی خۆی لە دەسەلات و ببێتەوە بە كاراكتەرێكی ئەكتیڤی كۆمەڵگا هەژارەكەمان. لەو تێگەیشتنەوە ، بەشێك لە و پرۆژەیە دەخەمە بەر دیدی كۆی لایەنە سیاسیەكان و ئێلیتی سیاسی و ئەكادیمی و یاسایی و هاولاتیانی كوردستان بەو هیوایەی هەمومان بخاتە سەر شارێی گەرانەوە بۆ خەمەنیشتیمانیەكانمان و بەچاوی خەمەوە لێی بڕوانرێ . ئەم پرۆژەیە كە دەخرێتە بەر چاوی هەموان، بەشێكە لە توێژینەوەیەكی یاسایی و سیاسی و هیوادارم  بەهەند وەربگیرێ. بەشی یە كەم              بایەخی دەولەتی دەستوری وەك سیستمێكی سیاسی لە هەر كۆمەلگایەكدا ، لەدوو بواردا كاریگەری دروستدەكات و دەبێتە گرنتی دەستەبەركردنی دیموكراسی و دادی كۆمەلایەتیش بەرهەم دەهێنێ . ئەودوكاریگەریەش بریتین لە :- یەكەم :-رێدەگری لە مۆنۆپۆلكردنی دەسەلات و ،  پالپشتی  دەستوری لە دەستاو دەستكردنی ئاشتیانەی دەسەلات مسۆگەردەكات . دوەم:- تەنگ هەڵدەچنێ بە بوارەكانی  پێهەلاچونی  جۆرەكانی گەندەلی دارایی و كارگێری .  لەراستیدا دەوڵەتی دەستوری یان دیموكراسی دەستوری یان دەولەتی یاسا لە سەر پینج پایەی سەرەكی دەوەستێ لە بونیاتنانیدا كە بریتین لەمانەی خوارەوە : 1-بریاردان لەسەر مافەكانی مرۆڤ ، بە مافە مەدەنی و سیاسیە بنچینەییەكانەوە . 2-بریاردان لەسەردەستورێك كەلەلایەن هاولاتیانەوە بەوویستی خۆیان دوور لە هیچ گوشارێك پەسندو راستێنرابێ . 3-بریاردان لەسەر كاركردن بە پرنسیپی لێك جیاكردنەوەی هەرسێك دەسەلاتە سەرەكیەكان لەیەكتری كەبریتین لە دەسەلاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری . 4-بریاردان لەسەر بوون و پیادەكردنی چاودێری دادوەریی توند كە تیایدا هەردووك جۆرەكانی تری چاودێری كارگێری و چاودێری سیاسی ، دەستەبەرو كارا بكات . 5-بریاردان لەسەر پرنسیپی دەستاودەست كردنی ئاشتیانەی دەسەلات ، بەجۆرێك كە لەناو دەستووری وولاتدا بەرێسای یاسایی ، هۆنرابێتەوە و كات و بەرواری  ویستگەكانی هەر جۆرێك لە جۆرەكانی هەلبژاردنەكان ، لەرێساكانی دەستوردا یان لە یاسای بنچینەیی وولاتدا دیاری كرابێ . چەسپاندنی پایەكانی دیموكراسی دەستوری كە لەسەرەوە خراونەتە روو ، لەهەردەولەتێكدا كە سیستمەكەی  دكتاتۆریە ، یان حوكمێكی ئولیگارشی كەمینە ، یان هەر شێوازێتی تری حوكمرانی نا دیموكراسیە ، ئەوا بە خەباتی مەدەنی یان بە شۆرش و سەرهەلدانی یاخیبونی كۆمەلایەتی ، دەستەبەردەبێ . ئەم تیۆرە لە وەرچەرخانێكی سیاسی و كۆمەلایەتیدا ، بۆئەو دەولەت یان كۆمەلگایانە دروستە كە بەلای كەمەوە ، فۆرمەكەیان بریتی بێت لە ولاتێكی یەكگرتوو كە دوچاری هیچ جۆرێك لە دابەشبونی جوگرافی و میلیشیایی نەبوبێ  لەلایەك  ، لەلایەكی ترەوە ، نادادپەروەری كۆمەلایەتی و مۆنۆپوڵكردنی دەسەلات ، ئاكامی جەورو ستەمی سێ دەسەلاتە سەرەكیەكە بن ، بەتایبەت دەسەلاتی جێبەجێكردن . جۆری چەوسانەوەو ستەمی ئەودەسەلاتانەش لە ولاتێكەوە بۆ ولاتێكی تر دەگۆرێ . چونكە لە هەندی دەولەتدا بەتەنها یەك لەدەسەلاتەكان بەڕەهایی مۆنۆپولی دەسەلات دەكات و ئەوانی تر دەبنە ئامرازبەدەستی ئەو دامەزراوەیەوە . بەنمونە ئەگەر دەسەلاتی جێبەجێكردن بەرەهایی هەموو مەوداكانی دەسەلاتی قۆرخ كردبوو ئەوا دەسەلاتەكانی دادوەری و دەسەلاتی یاسادانان ، دەبنە ئامرازێك بۆ درێژەدان بە تەمەنی ئەو نوخبەیەی كە دەسەلاتی جێبەجێكردن بۆ خۆی قۆرخكردەكات ،  جا حیزب بێت یان بنەمالەیەكی خاوەن نفوزی ئەمنی و سەربازی . بەلام ، رووشیداوە  لە مێژوودا ، كە دەسەلاتی یاسادانان هەندێك جارو ، هەندێك جاریش ، دەسەلاتی دادوەری ، بونەتە هۆی جەورو ستەم و ، رێگربون لەوەی ،دەسەلاتی جێبەجێكردن ، حوكمی هاولاتی بخولقێنێ . ئەم حاڵەتە بەدرێژایی زەمەنە جیاوازەكانی شۆرشی فەرەنسا تا دەستوری 1958 كەلەسەردەمی جەنەرال دیگۆل دەرچوو ، درێژەی هەبوو . هەر ئەوەش بوو كە مۆنتسیكۆ تیۆرەی لێك جیاكردنەوەی دەسەلاتەكانی داهێناو لەدەستوری سالی 1958ی فەرەنسادا پراكتیزەكراو وەرچەرخانی دەولەتی دەستوری فەرەنسا ، دیموكراسی و دادی كۆمەلایەتی خستە سەر شارێی گەشەكردنی مێژوویانەی خۆیەوە . بەدێوێكی تردا ئەم تیۆرەی مۆنتسیكۆ بۆ لێك جیاكردنەوەی سێ دەسەلاتەكان بە شۆرش و راپەرینی جەماوەری یان بە خەباتی ئاشتیانەی مەدەنی لەهەرولاتێكدا بێت ، تاكە ئامرازی وەرچەرخانی سیستمی سیاسی داپلۆسێنەرە بۆ سیستمێكی دەستوری كەلەتوانایدایە دەولەتی قانون فەراهەم بكات و هەموان لە فەرمانرەوایان و فەرمانبەسەرداكراواندا ، مل كەچ بكەن بۆ یاسا . كە لەلوتكەشدا دەستور ، سەرەوەی یاساكان دەگرێت  و ، هەموان دەخاتە خوار یاساو رێساكانیەوە. دابەزاندن وكاركردن بەم پایانەی دیموكراسی دەستوری  بۆ ئەو دەولەت یان هەرێم و كۆمەلگایانە دەبێتە فۆبیا كە دەسەلاتێكی تر هەبێ  لە سەروی ئەو سێ دەسەلاتە لە دەسەلاتی جێبەجێكردن و یاسادانان و دادوەریی . ئەوجۆرە لە دەسەلات ، هەموو دامەزراوەكان دەخاتە ژیر ركێفی خۆیەوە بەمەش ئەو دەسەلاتە دەچێتە سەرووی دەستوورەوە ، بەجۆرێك كە  نە دەتوانرێ بەم تیۆرەی مۆنتسیكۆ ئەلتەرناتیفێك بۆ مۆنۆپۆلی دەسەلات دابنرێ ، كە دەبێتە هۆی پێهەلاچون و تەشەنەسەندنی گەندەلی سیاسی ، نەدەشتوانرێ دیاردەی گەندەلی دارایی و كارگێری بوەستێنرێ .كە لە ئاكامی پیادەكردنی دەسەلاتە وە پەیدا دەبن . بەربەستەكانی بەردەم وەرچەرخانی سیاسی بە پشت بەستن بەم تێگەیشتنەی سەرەوە ناتوانرێ هەلومەجی هەرێمی كوردستان لە قالبی گۆرانكاریەك بدرێ كە وەرچەرخانێك بۆ دابەزاندنی پایەكانی دەولەتی دەستوری برەخسێنرێ ، لەبەر ئەم خالانەی خوارەوە:- یەك:هەرێمی كوردستان بەسەر دوو زۆندا دابەشكراوە و هەریەك لە زۆنەكان لەلایەن حیزبێكی خاوەن پارەو پاوەرەوە وەك مولك مامەلەی پێوەدەكرێت و هەر دامەزراوەیەكی دەسەلات و كارگێری كە لە هەرزۆنێك هەیە ، مل كەچی ئیرادەی ئەو حیزبەیە كە زۆنەكە بەرێوەدەبات . هەر گوشارێك بۆ سەر ئەو دامەزراوانە بهێنری لەلایەن رای گشتی یان رێكخراوەكانی كۆمەلی مەدەنی ، ئەوا هیچ كاریگەریەك ناخاتە سەر هەژموونی ئەو حیزبەی كەزۆنەكەی كردوەتە قەلەمرەوی خۆی .  لە ئەگەری لەناوچون یان لەكاركەوتنی ئەودامەزراوانەشدا هیچ كاریگەریەك لەسەر هەژمونی حیزبی دەسەلاتدار دروست ناكات . چونكە حیزب خۆی رەكیزەكانی فەرمانرەواییكردنی بەدەستەو هەموو بریارە ئیداری و سیاسی و ئەمنی  و سەربازیەكانی بۆ خۆی لە رێگەی پارەو پاوەرەوە  قۆرخ كردوە . هەرئەوەشە كە هەرگیزناتوانرێ دامەزراوەكانی حكومەت و ئیدارە لە هیچ كام لە زۆنەكاندا بگۆردرێن یان بكرێنە دامەزراوەی دەستوری . چونكە ئەم دامەزراوانە ئامرازگەلێكن بەدەست ئەو حیزبانەی زۆنەكە بەرێوەدەبەن. هیچ كامێكیش لە سەرچاوەكانی هێز كەبریتین لە هێزی سەربازی (پێشمەرگە یان زێرەڤانی و ئاسایش و تارادەیەك هێزی پۆلیسیش ) و سەرچاوەكانی داهات دوور لە هەرجۆرێكی چاودێری ، لەدەرەوەی ئیرادەی دامەزراوە حكومی و كارگێریەكانن –ئەگەرچی بەروالەت لە مەنزومەی ئەمنی پێشمەرگەیی و پۆلیسی هەرێمدا سەر بەدامەزراوەكانن  ، بەلام ئیرادەی جولانی ئەم جۆرانە لە هێز و بریارە داراییەكانیش هەمووی گرێدراون بەئیرادەی ئەو حیزبە كە بە زەبری هێز زۆنەكانیان خستۆتە ژێر هەژمونی خۆیانەوە . دوو : هەر هەنگاوێك بە ئاراستەی چاككردنی سیستمی سیاسی یان دروستكردنی گوشار لەسەر دەسەلات بەمەبەستی راستكردنەوەی رێرەوی بریاری حكومی یان بریاری كارگێری یان دارایی و تەنانەت لە دەركردنی یاسا لە پەرلەمان و ئەركە چاودێریەكەی دەسەلاتی یاسادانانیش ، دەبێ لە هەولێرەوەبێت . چونكە ئەو دامەزراوە سەرەكیانەی كە سێكوچكەی دەسەلاتی دەولەتداری پێك دەهێنن ، لە هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانن و هەولێریش ، لەجیاتی لە ژێر هەژمونی یاسایی و حكومی و دادوەری  و سەربازی و دارایی ئەوسێ دەسەلاتانەدابێت ، هەولێرو خەلكەكەیی و خودی دامەزراوەكانیش لەژێر ئیرادەو هەژمونی حێزبێكی بالادەستدان كەتیایدا  یاساو رێساو بریارە حكومی و كارگێریەكانی بۆخۆی مۆنۆپۆلكردوەو پایتەخت بوەتە مۆلگەی سەربازی حیزبەكەو سیخناخە بەهێزی سەربازی و ئەمنی ئەو حیزبەوە .بۆیە كەی حیزب بیەوێ ،  یان هەرەشەكان لە سەر دامەزراوەكانی دەسەلاتی حوكمرانی ، بەهێزی سەربازی و ئەمنی دەپوكێنێتەوە ، یان بەبریاری حیزب دامەزراوەكە دادەخات . ئەوسا یان دەبێ هێزی گوشار –كە تا ئێستا لە ناو رای گشتیدا  لە هەولیر دروست نەبوە- بەناچاری خاو بێتەوە ، یان دەبێ روبەرووی جەبەروتی هێزی حیزب ببێتەوە . ئەمەش ولات بەرەو خوێن رشتن دەبات . سێ: زۆنی سلێمانی كەتارادەیەك رای گشتی نزیكە لە ئەندازەیەك لە كاریگەریی بەسەر دەسەلاتەوە ، بەلام ئەم زۆنە ، تەنها دامەزراوە خزمەتگوزاریەكان و و بەرزەفتە كارگێریەكانی لێیە و هێزی گوشاری جەماوەری یان تەنانەت خوانەخواستە یاخیبونی خەلكیش لەتوانایدا نابێت هیچ كاریگەریەك بەئاراستەی چاكسازی سیاسی یان یاسایی یان دارایی لە دەسەلاتی جێبەجێكردندا بەرهەم بهێنێ . وە ناشتوانرێ ئاراستەی بریاری حكومی بگۆرێ . چونكە ، دەسەلاتی جێبەجێكردن لە زۆنێكی ترەو ، سنوری دێگەلە ، لەهەرگوشارێكی دەرەوەی خۆی ، زۆنی پایتەخت دەپارێزێ لەهەرجوڵەیەك كە لەزۆنەكەی تر ختوكەی جولانی رای گشتی لەناو هەولێر بدات . هەر ئەمەش ئەو هۆكارەسەرەكیەبوو كە وای لە بزوتنەوەی گۆران كرد ، دەستەوستان بێت و هەولی ئەوەیشی دا ، لە رێگەی رێكەوتنێكی سیاسیەوە لە گەل (ی.ن.ك) تا بتوانێ گوشارێك لە سەر زۆنەكەی تر دروست بكات ، پالپشت بەو تێگەیشتنەی كە هەموو پارەو پاوەری زۆنەكە بكاتە ئامرازی دروستكردنی بریاری سیاسی و لەبەرامبەر زۆنی هەولێر و حیزبە هەژموندارەكەی ئەوێ ناچار بە دانوستانێك بكات تا هاوبەشییەكی سیاسی هاوسەنگ لە نێوان زۆنەكانی هەولێرو سلیمانیدا دابمەزرێنی بۆ ئەوەی دامەزراوە سەرەكیەكانی تەشریعی و تەنفیزی و دادوەری لە بن دەستی حیزبی هەژمونداری هەولێر كە پارتیە قوتاربكات ، بەلام لەبەر دوو هۆكاری سەرەكی ئەم هەنگاوەش سەری نەگرت كە ئەمانەن . 1-ئەو دەسەلاتەحیزبیەی زۆنی سلیمانی لەژێر چنگدایە ، بەرژەوەندیە ئابوری و ئەمنی و سەربازیەكانی بەستراوەتەوە بە دەسەلاتەحیزبیەكەی هەولێرو سەرچاوەكانی پارەو پاوەری لە هەولێرەوە پێدەگات . بەمەش ئەو دەسەلاتە حیزبیەی زۆنی سلێمانی بەریوە دەبات ، لە بریارداندا بوەتە پاشكۆی دەسەلاتە حیزبیەكەی هەولێر.بەدێوێكی دیكەدا دەسەلاتە حیزبیەكەی هەولێر پشكی بنەرەتی لەدروستكردنی بریاری سیاسی حیزبەدەسەلاتدارەكەی زۆنی سلیمانی ، بۆخۆی مسۆگەركردوە كە تا ئێستا هیچ بریارێكی سیاسی یەكێتی یان بەبێرەزامەندی پارتی نەدراوەو نادرێ یان ئەگەر بریاریش بدات ئەوا پارتی توانیویەتی و دەتوانێ جێبەجێكردنی بریارەكان  بوەستێنێ . 2-ئەودەسەلاتەحیزبیەی زۆنی سلیمانی بەرێوەدەبات خۆی لە نەهجی سیاسیدا كتومت وەك حیزبە دەسەلاتدارەكەی زۆنی هەولیر وایەو مامەلەیەكی درۆزنانە لەگەل هەرهێزێك دەكات كە بەدوای هاوبەشی لە بەرێوە بردنی هەرێم و زۆنەكەی خۆیدا دەگەرێ و لە بەرژەوەندی خۆیدا نابینی زۆنی سلیمانی تەسلیم بە هاوبەشێكی تر بكات . پێنج : هیچ كام لە دەسەلاتەحیزبیەكانی هەژموندار بەسەر زۆنەكانەوە ، ملكەچی ئەوە نابن كە سنوری زۆنەكان نەمێنێ و لەتواناشدانیە و باشیش نیە پەنا بۆ توندو تیژی ببرێ ،  بۆكۆتایی هێنان بە دەسەلاتە حیزبیەكانی زاڵ بەسەر زۆنەكانەوە .دەستوەردانەكانی وولاتانی ئیقلیمیش لە هەرێمدا بەمەبەستی مانەوەی یەكێتی و پارتی  لە حوكمرانیدا و قولبونەوەو رەگ داكوتانی ئەم دابەشبونە جوگرافیایەی هەرێمی كوردستان بە سەر دو ناوچە نفوزی یەكێتی و پارتیدا  بەقازنجی خۆیان دەزانن.  هەرئەوەشە كە كەشێكی لەباری بۆ یەكێتی و پارتی رەخساندوە كە سەرەرای لەدەستدانی متمانەی جەماوەری ، لە رێگەی ساختەكاری لە هەڵبژاردنە جیاوازەكاندا ، ئەو دوحیزبە بەردەوام هەلبژاردنەكان بەقازانجی خۆیان هەلبسورێنن . شەشەم : پالپشت بە خالی پێنجەم ، هیچ هەنگاوێك كە ئامرازەكەی خەباتی پەرلەمانیە ، بۆ گۆرین و چاككردنی سیستمی سیاسی و كارگێری ، هیچ ئاكامێكی نابێ .  چونكە رێژەی بە دەست هێنانی كورسی و دروستكردنی هاوپەیمانێتی بۆ پێكهێنانی لیستی زۆرینە بە مەبەستی پێك هێنانی حكومەت ، بەبێ یەكێتی و پارتی ،تا ئەو جێیە سنوری هەیە كە زۆرینە لە پارتی و یەكێتی ( بەكۆی هەردوكیان ) نەبەزێنی . بەپێچەوانەوە كە ئەگەر ئاماژەكانی ئاكامی هەلبژاردنەكان،  بگاتە ئەوەی یەكێتی و پارتی ترسیان لە كەمبونەوەی ژمارەی كورسیەكانی پەرلەمانیان هەبێ ، ئەوا بە هەر فێلێكی هونەری یان ساختە كاری بێت ، ئاكامی دەنگدان و هەلبژاردن بە قازانجی خۆیان هەلدەسورێنن . سیناریۆكانی وەرچەرخانی سیاسی بۆئەوەی سیستمی سیاسی هەرێمی كوردستان لەم دابەشبونە جوگرافی و دەسەلاتی ناوچەنفوزی حیزبە میلیشیایی و بنەمالەیی یانە ، وەربچەرخێ بۆ سیستمێك كە تیایدا پایەكانی دەولەتی یاسا دابكوترێن ، پێویست دەكات ئەو رێگە وسیناریۆیانە بگیرێنە بەر كە لەتوانایدابێت بەكەمترین قوربانی ، هەرێم لەم  نادادی سیاسی و كۆمەلایەتیە تێبپەرێنێ .ِ بە تێگەیشتنی مێژووی  سیستمەسیاسی و ، وەرچەرخانە مێژوویی یەكانی كۆمەلگای نێودەولەتان،  ئەو بەرچاورونیەمان دەدەنێ ، كە وەرچەرخانی سیاسی یان بەرێگەی یاسایی  ، یان بە رێگەی نایاسایی ( توندو تیژی ) بەرپا دەكرێ  . ئەوەش روونە كە پەنابردن بۆ ئامرازی توندوو تیژی كۆمەڵگا هەراسان و ناسەقامگیردەكات و سەرەرای قوربانیدانی گەورەش ، ناتوانرێ گرنتی بەدەست هێنانی ئامانجەكان بكرێ . لەبەر رۆشنایی ئەم تێگەیشتنەی سەرەوە پێویست دەكات ئەو دوجۆرە لە شیوازە یاسایی و نایاساییەكان بخەینەروو كە ئاخۆ هیچ كامیان لە گەل هەلومەرجی كوردستاندا دەگونجێن ؟  بەم جۆرە :- یەكەم / شێوازی نایاسایی پەنابردنی هاولاتیان بۆ بەدەستهێنانی مافە سیاسی و مەدەنیەكان و كۆتاییهێنان بە پەراویزخستنی تاكەكەكان لە دروستكردنی بریاری سیاسی و كارگێریدا ،ئەگەرچی وەك داخوازی ، رەوابن ، بەلام كاتێ حكومەت یان دەسەلاتی خۆ سەپێنەر ، مل نەدا بۆ ئەو مافانە ، ئەوا لە مێژووی میللەتاندا شێوازێكی باوە كە پەنادەبرێتە بەر ئامرازی توندوو تیژی لە بەرامبەر حكومەتدا . ئەم شیوازەش یان لە شێوەی شۆرش و راپەریندایە یان لە شێوازی مانگرتن و خۆپیشاندانەوە دەگۆرێ بۆ توندوو تیژی جا هۆكاری ئەم گۆرینە ،  هاوولاتیان خۆیان بن یا دەسەلات ناچاریان  بكات بگلێنە ناو تەڵەی شێوازی توندوو تیژیەوە  . هیچ كام لە شیوە جیاوەزاكانی شێوازی نایاسایی ، شۆرشی چەكدار یان راپەرینی جەماوەری بێت، سەقامگیری هەردووك كۆمەڵگای سیاسی و مەدەنی دەشێوێنێ . پەنا بردن بۆ ئەم شێوازە ، بۆ وەرچەرخانی سیستمی سیاسی هەرێمی كوردستان ، هەرەشەیەكی گەورە دەخاتە سەر هاوولاتیانی هەرێم . نەك لە سەر ئاستی ناوخۆ بگرە لە سەرئاستی عیراقی و دەولەتانی ناوچەكەش . چونكە هەریمی كوردستان ، دەولەتێكی سەربەخۆ نیە تا بە گرنتیە یاساییە نێو دەولەتیەكان ، لە هەرەشەی لێكەوتەو تەداعیاتە ئیقلیمیەكان بپارێزرێ . بەتایبەت كە ئەگەر هەلومەرجی ناو خۆی هەرێم بگاتە ئەو ئاستە لە پەیوەندی خەڵك و دەسەلات ، ئەوا بواری لەبار بۆ وولاتانی ئیران و توركیاو تەنانەت عیراقیش دەرەخسێنی كە بە دەستەجەمعی ، بونیانی حوكمرانی كوردستان تێك بشكێنن . بۆیە ئەم بژاردەیە بژاردەیەكی ترسناكەو قابیلی ئەوە نیە پەنای بۆ ببرێ . دوەم / شێوازی یاسایی شیوازی یاسایی لە روو بەروو بونەوەی دەسەلاتی داپلۆسێنەر و قۆرخكاریی ، چەند فۆرمێك لە خۆ دەگرێ كە بریتین لە : یەك-پەنابردن بۆ جۆرەكانی چاودێری : پیادەكردنی چاودێری پەیوەستن بە سیستمی چاودێری چەسپاو لە دەستورو یاسابنەرەتیەكان و كارپێكراوەكاندا . جۆرەكانی چاودێری و كاریگەریەكانیان بەسەر كاروو چالاكیەكان و بریارەكانی دەسەلاتەوە ، لە سیستمی سیاسی نادەستوری دا ، ئەوپەری سنورداردەكرێن .  بەشێوەیەكی گشتی ، سیستمی چاودێری ، بەسەر سێ جۆردا دابەش دەبێ كو بریتین لە  1-چاودێری دارایی : ئەم جۆرە چاودێریە ، خودی دەسەلاتی جێبەجێكردن پێی هەڵدەستێ ، بەشی كارگێری لە دەسەلاتی جێبەجیكردن دەگرێتەوەو پەیوەندی نیە بە بەشی كارە سیادیەكانەوە كە پێیان دەوترێ كارەحكومیەكان . ئامانج لە پیادەكردنیشی بریتیە لە پاشگەزبونەوەی دەسەلاتی كارگێری لەو بریارانەی پێچەوانەی پرنسیپی رەوایەتی  دەركراون . واتە نایاسایین و هێرشن بۆ سەر ناوەندێتی یاسایی تاكەكان كە ماف و ئازادیەكانیان دەگرێتەوە . لەم پەیپەرەدا پێویست بە قولبونەوەناكات لەسەر ئەو جۆرەی چاودێری . 2-چاودێری سیاسی : ئەمجۆرە چاودێریە هەمە چەشنەیە كە بەكورتی دەیانخەینە روو : أ-چاودێری رەسمی  : ئەم جۆرە لە چاودێری دوو جۆری دامەزراوە رەسمیەكان پێی هەلدەستن كە پێك دێن لە  +  چاودێریی پەرلەمانی :-خودی پەرلەمان پێی هەلدەستێ لە ریگەی لیژنەكانی پەرلەمانەوە یان پرسیاری پەرلەمانیەوە ، كە تیایدا پەرلەمان چاودێری كارو چالاكیە حكومی و كارگێریەكانی دەسەلاتی جێبەجێكردن دەكات و جاری واهەیە دەگاتە ئاستی كێشانەوەی متمانە  لە كابینەكە. ئەم جۆرەشیان هەر پێویست بە ووردبونەوە ناكات لەباسكردنی دا چونكە تارادەیەك روونە .بەلام جێی هەلوەستەكردنە كەكاتێك پەرلەمان لە هەلومەرجی ناكاو دا یان بە زۆر لەكاردەخرێ وەك ئەوحالەتەی كە لە هەرێمدا رویدا یان ئەگەرزۆرینەی پەرلەمان كابینەكەی پێك هێنابوو ئەوا ئەم جۆرە لە چاودێری ، هیچ كاریگەریەكی نابێت . + چاودێری دەستە سەربەخۆكان :-بریتیە لەو چاودێریەی كە ئەو دەستە سەربەخۆیانە پێی هەڵدەستن كە لە پێناویدا دامەزراون وەك : -دەستەی دەستپاكی :- كە چاودێری تاوانەكانی دارایی دەكات لە لایەن فەرمانبەری بالاو مام ناوەندەوە كە دەستدرێژیانكردۆتە سەر دارایی گشتی و ئامرازەكەشی ئەوەیە كە دوای كۆكردنەوەو زانینی بەلگەكانی تاوانباربوون ، دەستە بەراپۆرت دۆسیەكە رەوانەی دادگا دەكات بەلام تا ئەو جێگەیە بەرپرسە كە راپۆرت ئامادەدەكات و كە دۆسیەكە گەیشتە دادگا ئەوا لە ژێر ولایەتی ئەو دەستەیە دەردەچێت و دەبێتە چاودێری دادوەریی .لە سیستمە نادیموكراسیەكاندا ، ئەم جۆرە لە چاودێری ، كارەكانی لە ژێر هەژمونی دەسەلاتی خۆ سەپێنەردایە . بۆیە ئەگەر دەسەلاتی جێبەجێكردن ، رێگربوو لە حەوالەكردنی دۆسیەكانی گەندەلێ بۆ دادگای تایبەت ، ئەوا دەستە توانای جولاندنیانی نامێنێ . + دەستەی چاودێرای دارایی : ئەم جۆرە لە چاودێری كە دەستەی چاودێری دارایی پێی هەڵدەستی ، كارەكەی پشكنینی مستەنەدات و دۆسیە ئیداری و داراییەكان و بەدوادا چوون و وردبینی كردنە لە چالاكی و كارەكانی خەرجی دائرەو دامەزراوەخزمەتگوزاریەكان و مەودای دەسەلاتیشی بەیاسا لەوەدا كورتكراوەتەوە كە تەنها راپۆرت بۆ دەسەلاتی كارگێری بەرزبكاتەوەو توانای یاسایی ئەوەی نیە كە راپۆرتەكان بۆ دادگاكان لە رێگەی داواكاری گشتیەوە بنێرێ ، ئەگەر وەزیری تایبەتمەند رەزامەنی لە سەر نەبێت . ب-چاودێری نارەسمی :ئەم جۆرە لە چاودێری كە چاودێری گەلیی یان رای گشتیشی پێدەوترێ ، لە چەند فۆرمێكدا پیادەدەكرێت كەئەمانەن :- +چاودێری پارتەسیاسیەكان بەتایبەت پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان : لەم جۆرەدا پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن لە رێگەی كەنالەكانی راگەیاندنی خۆیان یان لە رێگەی جوولاندنی شەقامەوە هەولدەدەن رای گشتی بەئاقاری رەتكردنەوەی سیاسەتە حكومی و كارگێریەكاندا بجوڵێنن بەو هیوایەی هێزێكی گوشار دروست بكەن و حكومەت لە بریارەكان و هەلوێستەكانی كە جێگەی نارەزایی هاوولاتیانە ، پاشگەزببێتەوە . +چاودێری رۆژنامەگەری و راگەیاندن : ئەم كەنالە لە چاودێری ، لە رێگەی ئامرازەكانی بیستن و بینراوو خوێنراوەوە كاردەكات بۆ دروستكردنی رای گشتی لە دژی كارو چالاكیەكانی دەسەلات یان لە دژی یاسایەك كە جێگەی رەزامەندی هاوولاتیان نیە ، بە مەبەستی ئەوەی پاشەكشە بەحكومەت یان دەسەلات بكەن لە یاساو بریارو هەلوێستەكانیاندا . +چاودێری رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی : ئەم جۆرە لە چاودێری بریتیە لە گوشاری رێكخراوە مەدەنی و پیشەیی و جەماوەریە ناحكومیەكان ، كەتیایدا خاوەن پیشەكان هاندەدەن تا سیاسەت و بریارەكانی حكومەت كە لەدژی بەرژەوەندیەكانیانە . رەتبكەنەوەو حكومەت ناچاری پاشەكشێ بكەن . 3-چاودێری دادوەری : ئەم جۆرە لە چاودێری ، دادگاكان پێی هەلدەستن كە تا ئێستا یان بەگوێرەی سیستمی دادگای یەكگرتوو كە تەنها دادگای ئاسایی چاودێری و ویلایەتی هەیە بەسەر كارو چالاكیەكانی حكومەتەوە ، یان بەگوێرەی سیستمی دادیی دوانەوە ، تارادەیەكی زۆر دادگای كارگێری چاودێری كارو چالاكیەكانی حكومەت دەكات بۆ دانانی سنورێك بۆ نادادیی دەسەلاتس جێبەجێكردن  ،كاتێك پێچەوانەی یاسا كارپێكراوەكان بریارو چالاكیەكانی ئەنجام دەدات . دادگاش لە رێگە حوكمە دادوەریەكانەوە ئیدارە رادەگرێت لە دەستدرێژی بۆ سەر ماف و ئازادی تاكەكانی كۆمەڵ . پیادەكردنی ئەم شێوازانەی چاودێری لە كوردستاندا چانسی ئەوە نادات بە هاوولاتیان و پارت و ریكخراوە ئۆپۆزسیۆنەكان تا بتوانن وەك ئامرازێك  پەنای بۆ ببەن ، بۆ وەرچەرخانی سیستمی سیاسی . چونكە هەم دابەشبونی جوگرافی هەرێم و هەم لاوازی و ناسەربەخۆیی دەسەلاتی دادوەری لە كوردستاندا ئەو كاریگەریە دروست ناكەن كە لە ولاتە دیموكراسیەكاندا پەیدایان كردوە . دوو:پەنابردن بۆ شێوازی ناناوەندێتی كارگێری  بۆ ئەوەی دەسەلاتی كارگێری لە ناو دەسەلاتی جێبەجێكردندا بتوانێ ، زۆرترین خزمەتگوزاری و دوور لە روتینی كارگێری بگەیەنێتە پارێزگاكان ، حكومەت بەشێك لە دەسەلاتە ، دارایی و كارگێریەكان دەداتە ئەنجومەنە خۆجێییەكان وەك ئەنجومەنی پارێزگاكان و ئەنجومەنی قەزاو ناحیەكان و ئەنجومەنی شارەوانی لە پارێزگاو قەزاو ناحیەكاندا . بەگوێرەی ئەم سیستمە كارگێریە،  ئەنجومەنە خۆجێیەكان توانای بریاری دارایی و كارگێریی یان پێدەدرێت  ، لە ژێر چاودێری حكومەت لە پایتەختەوە . ئەم جۆرە لە شێوازی كارگێریدا ، تەنها هۆكارێك دەبێت لە پێشكەشكردنی زووترو زۆرتری خزمەتگوزاریەكان و كاری بەرزەفتەی كارگێری و هیچ پەیوەندیەكی نیە بەسەر مافەسیاسیەكان و ناشبێتەگوشارێك بۆ سەر دەسەلاتی خۆسەپێنەر تا پاشگەزی بكاتەوە لە رەسمی سیاتەتی دەولەت و یاساو بریارە حكومیەكاندا و زامنێكی راستەقینە نابێ بۆ دەستەبەركردنی مافی هاوولاتیبون لە بەشداری كردنی سیایدا . بەشی دوەم  تایبەتمەندی هەرێمی كوردستان و دەرچەیەكی یاسایی بۆوەرچەرخانی سیاسی  بەتێگەیشتنی ئێمە ئامرازی كاریگەرو نەرم بۆ وەرچەرخانی سیاسی لە شێوازی سیستمی سیاسی هەرێمدا بەم ئامرازە یاسایی و دادوەریانەی خوارەوە دەتوانرێت دوور لە توندوو تیژی و بەرێگەیەكی لە سەر خۆ هەم ئەم دابەشبونە جوگرافیە كال بكەینەوە هەم جۆرەكانی چاودێری كاراو قایم بكەین كە لە مەودای تاودانیدا ، واناكات كە دەسەلاتی خۆسەپێن و حیزبە خاوەن زۆنەكان لە هاوولاتیان دردۆنگ ببن  ، یان بە یكگرتوویی ، روبەرووی هاوولاتیان و ئۆپۆزسیۆن ببنەوە – وەك ئەوەی ئێستا هەماهەنگیان هەیەو یەكتر نوێدەكەنەوە- لە لایەكی تریشەوە بەم ئامرازانەی دەیانخەینەروو ، بەرەبەرە هاوولاتیان و ئۆپۆزسیۆنی سیاسیش دەتوانن بەدەستگرتن و پەنابردن بۆ ئەم ئامرازانە ، هاندەرێكی كارابن لە وەرچەرخانی سیستمی سیاسیدا .  چونكە خەلك و ئۆپۆزسیۆنیش دەتوانن لە مەدای نزیك و دووردا دەستەبەری بەدی هێنانی ئامانجە سیاسیەكانیان بكەن .ئەو ئامرازانەش لە ژێر یەك ناونیشانی سیاسی و یاسایی و دادوەریدا ریزدەكرێن كە بریتیە لە دابەشكردنی دەسەلات بەسەر خۆیان و جوگرافیای دابەشكراوی هەرێمدا كە هاوسەنگی دامەزراوەیی بەرهەم دەهێنێ و لە سێبەرەكەشیدا بەرە بەرە و پێ بە پێ ، دەسەلات و هەژمونی حیزبە خاوەن زۆنەكان لە بەین دەچێ . چونكە بەم ئامرازانە هەموو جۆرەكانی چاودێری بایەخی یاسایی و سیاسی و ئیداری خۆیان بەدەستدەهێننەوەو ئەو دوو حیزبە خاوەن زۆنانە لە جیاتی یەكتر تەواو بكەن و یەكتر نوێبكەنەوە ، لە سێبەری ئەم ئامرازانەی دەیانخەینە روو ، بەسەر یەكترییەوە  دەبنە چاودێر و دەبنە بەشێك لە ململانێی یاسایی و بەیەكجاری ململانێی سیاسی لەنیوانیاندا بەیاسایی  و بەدادوەریی دەكری . وەك لە بەشی پێشەوەی ئەم باسەشدا ، ئاماژەی پێدرا ،  تیۆرەكەی مۆنتسیكۆ كە لە پرنسیپی لێك جیاكردنەوەی دەسەلاتەكاندا بەرجەستە دەبێ ، لەتوانادا نابێ كە ئیشكالیەتی سیستمی هەرێمی كوردستانی پێ وەربچەرخێ . چونكە ئەم یرنسیپە سنورو مەودای هەرسێك دەسەلاتەكانی یاسادادان و جێبەجێكردن و دادوەری ، دادەنێ و دەیانكاتە چاودێر بەسەر یەكترەوە . ئەمش ئامرازێكی گرنگە بۆ پەرەپێدانی دادوەری كۆمەلایەتی و راگیر بونی پایەكانی دەولەتی دەستوری . بەلام كاركردن بەم پرنسیپە لەو دەولەتانەدا كاردەبێ ، كە هیچ دەسەلاتێك لەسەرۆی ئەو سێدەسەلاتەوە نەبێ هەربۆیە هەلوو مەرجی سیاسی و دابەشبونی جوگرافی و ناوچە نفوزی زۆنەكانی قەلەمرەوی یەكێتی و پارتی ، پێویستی بەجۆرێكی تر لە دابەشكردنی دەسەلاتەكان هەیە كە قوتاری بكات لە هێزێكی نامۆ بەتیۆرەكەی مۆنتسیكۆ ئەویش  پێك دێت لە دوو جۆر ئامراز  لە دابەشكردنی دەسەڵاتدا بەم جۆرەی خوارەوە  :- ئامرازی یەكەم :- شیتەڵكردنی سێ دەسەلاتەكان بەسەر خۆیاندا  ئامرازی دوەم :- شیتەڵكردنی سێ دەسەلاتەكان بەسەر زۆنەكاندا                                    ئامرازی یەكەم         شیتەڵكردنی سێ دەسەلاتەكان بەسەر خۆیاندا ئاراستەی نوێی شارەزایانی بواری یاسای دەستوری و یاسای كارگێری ، وا دەبینن كە نوێترین ئامراز لە پرنسیپی لێك جیاكردنەوەی دەسەلاتەكاندا كە ئامانج لێی پاراستنی هاوسەنگی و چاودێری ئاڵوگۆرە لەنێوان سَ دەسەلاتە سەرەكیەكەی دەولەتداریدا ، بریتیە لە شیتەڵكردنی هەریەك لەدەسەلاتەكانە بەسەر خۆیاندا تا لە ناو خۆشیاندا چاودێری بەسەر خۆیانەوە بكەن . بەم شیوەیەی خوارەوە :- یەكەم : دەسەلاتی جێبەجێكردن  دابەشكردنی دەسەلاتی جێبەجیكردن بۆ حكومەت و سەرۆكی ولات . لە هەرێمی كوردستاندا ، پێویستیمان بەوەهەیە لە جیاتی سیستمی پەرلەمانی سیتمێكی تێكەڵ  ، دابمەزرێنین ، كە راستەو خۆ سەرۆكی هەرێم  - یان سەرۆكی دەولەت ئەگەر سەربەخۆییمان بەدەست هێنا لە دوارۆژدا- لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێ . بەلام بەو مەرجەی سەرۆك دەسەلاتەكانی لەگەل ئەنجومەنی وەزیران دابەش بكات بە جۆرێك كە كارە حكومیەكان لەنێوان سەرۆكی هەرێم و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیراندا دابەشبكرێن بۆنمونە :  یەك :- سەرۆكی هەرێم : دەسەلاتەكانی بەم جۆرە رێكبخرێن : 1-لە كارو باری پێشمەرگەدا ، تەنها بریاری راگەیاندنی شەر بەدەستی سەرۆكی هەرێم بێت دوای بریار لێدانی لە لایەن پەرلەمانەوە لە سەر پێشنیاری ئەنجومەنی وەزیران . واتە جولانی هێزی پێشمەرگە لە دەسەلاتەكانی سەرۆكی هەرێم وحكومەت  بێت لەژێر چاودێری پەرلەمان و دواجار دادگاشدا. 2-راگەیاندنی حالەتی ناكاولە دەسەلاتی سەرۆكی هەرێم بێت لە دوای بریار لێدانی لەلایەن پەرلەمانەوە لە سەر پێشنیاری حكومەت . 3-دەركردنی فەرمانی دامەزراندنی وەزیرو پلە تایبەتیەكان لە دەسەلاتی سەرۆكی هەریمدا نەمێنی. 4- هەركەسێ دەبێتە سەرۆكی هەرێم ، دەبێ وازبهێنی لە ئەندامێتی حیزبەكەیی و جارێكی تر تا لەژیاندا مابێت بۆی نەبێت هیچ پۆستێك لە هیچ حیزبدا وەربگرێت یان ببێتەوە بەئەندام لە حیزبدا .هەموو ئەوكاروبارانەی پەیوەستن بەبواری دروستكردن و بریارلێدانی پەیوەندی دبلۆماسی ، ئیمزای كۆتایی دوای بریاری پەرلەمان لەسەر پێشنیاری حكومەت بۆ سەرۆك بگەرێتەوە بە كۆمەڵی مەرجی دەستوریش رەزامەندی یان رەتكردنەوەی سەرۆك كۆت و بەندی لە سەر دابنرێ. 5-هیچ بریارێكی سەرۆكی هەرێم  و هەڵوێستەسیاسیەكانی كەپەیوەندی بە كاروباری دبلۆماسی و ماف و ئازادیەكانی و تاك و كۆی گەلی كوردستانەوە هەبێت ، پارێزراو نەبێ لە تانوت لێدان لە بەردەمی دادگادا. دوو :- ئەنجومەنی وەزیران :پێویستە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەرووی پێكهێنانیەوە وەك ئیستا لە پەرلەمانەوەمتمانەی پێ بدرێ بەم جۆرە : 1-لیستی زۆرینەی دوای هەلبژاردنەكان مافی پێكهێنانی كابینەی هەبێ لە ماوەی مانگێكدا و بۆ جاری دوەم 15 رۆژ و ئەگەر نەتوانرا پێك بهێنری ئەوا ئەركی پێكهێنانی كابینە بە لیستی دوەم بسپێردرێ و لە ئەگەری فەشەلی ئەو كارەش لە ماوەی دوومانگدا ئەوا هەلبژاردن دوبارە بكرێتەوە . 2- كارەحكومیەكان و دروستكردنی هاوپەیمانێتی و جولانی هێز ، هێزەكانی ئاسایش و پۆلیس لە ژیر ئومرەو دەسەلاتی ئەنجومەنی وەزیراندا بێت لە ژێر چاودێری پەرلەمان كە ناكۆك نەبێ لە گەل ئەو خالانەی سەرەوە كە باس لە دەسەلاتەكانی سەرۆكی هەرێم دەكەن . 3- دامەزراندنی پلە تایبەتیەكان لەسەر پێشنیاری حكومەت بێت بەلام دەسەلاتی پەسند كردنی لە دەسەلاتی پەرلەمان بێت . دوەم : دەسەلاتی یاسادانان  ئەم دەسەلاتە دابەشبكرێت بۆ دوو ئەنجومەن بەم جۆرە :- یەك:-ئەنجومەنی نوێنەران  ئەم ئەنجومەنە هاوشیوەی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان بێت و سەرلەنوێ دەسەلاتە چاودێریەكانی رێكبخرێنەوە . بە جۆرێك كە چاودێربێت بەسەر كاروبارەكانی حكومەتەوەو مافی ئەستاندنەوەی متمانەی لە حكومەت بۆ بگێردرێتەوەو بەرێژەی لە سەدا بیستی ئەندامانی بۆی هەبێ بانگهێشتی سەرۆكی حكومەت بكات و بە رێژەی لە سەدا دەی ئەندامانی بۆی هەبێ بانگهێشتی وەزیرەكان بكات . دوو : -ئەنجومەنی پیران  ئەم ئەنجومەنە پێك بێت لە نوێنەری پارێزگاكانی هەرێم و بەگوێرەی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكان و رێژەی ئەندامەكانی بریتی بێت لە نیوەی ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران . ئەوەی پەیوەستە بە دەسەلاتەكانی بریتیبن لە : 1-بریاردانی كۆتایی لە هەموو یاساكانی ئەنجومەنی نوێنەران و بریارەكانی سەرۆكی هەرێم و بریارە حكومیەكانی ئەنجومەنی وەزیران لە دەسەلاتی ئەم ئەنجومەنەدابێت . 2-هەڵبژاردن و دەنگدان لە سەر سەرۆك و ئەندامانی دادگابالا جیاوازەكانی وەك دادگای تەمییز و ئەنجومەنی شورای هەرێم و دادگای دەستوری  ئەدادگایانەش كەپەیوەستن بەوەرچەرخانی دادگای دەستە سەربەخۆكان لە دەسەلاتی ئەنجومەنی پیران بێت . 3-چاودێری هەموو كاروبارەكانی سەرۆكی هەرێم و كارە حكومیەكانی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران بكات . 4-هەموو كۆنتاكتە نەوتی و نێودەولەتیەكان لە دەسەلاتی ئەنجومەنی پیرانبێت كە دواتر لێی دەدوێین. سێیەم :دەسەلاتی دادوەریی  سەرلەنوێ یاسای ئەنجومەنی دادوەری رێكبخرێتەوە بە جۆرێك كە ئەم بنەمایانە لە یاساكەدا دابكوترێن  : یەك :دەسەلاتی دادوەری سەربەخۆبێت و هیچ دەسەلاتێك لەسەروی ئەو دەسەلاتەوە نەبێت بەم جۆرە : 1-دامەزراندنی سەرۆك و ئەندامانی داگابالاكانی وەك دادگای تەمییزوو دادگای كارگێری و دادگای دەستوری  ئەو دەستەسەربەخۆیانەش كە دەكرێنە دادگا لە دەسەلاتی ئەنجومەنی پیران بێت بەو مەرجانەی كەلەیاساكەدا رێكدەخرێن. 2-ماوەی مانەوەی سەرۆكی دادگابالاكان ، دوو ئەوەندەی ماوەی سەرۆكی هەرێم بێت . 3- موچەی سەرۆك و ئەندامانی ئەو دادگایانە دوو ئەوەندەی موچەی سەرۆكی هەرێم و پەرلەمان و حكومەت بێت . 4-پارێزبەندی جینائی بۆ ئەندامانی ئەنجومەنی دادوەری و دادگاكان  بەیاسا رێك بخرێن . 6- تەمەنی سەرۆك و ئەندامانی دادگابالاكان و ئەنجومەنی دادوەری لە 50 سال كەمتر نەبێت . دوو:دادگا بالاكان  دادگا بالاكان بەرزترین دەسەلات بن لە هەرێمداو بەم شیوەیە رێك بخرێن : 1-دادگای دەستوری دابمەزرێ و دەسەلاتەكانی بەیاسا رێكبخرێن كە چاودێری دەستوریبونی یاساكان و كارو هەلویستەكانی سەرۆكایەتی هەریم و كارەحكومیەكانی حكومەت دەكات . 2-دادگای تەمییز سەرلەنوێ دەسەلاتەكانی رێك بخرێنەوەكە پسپۆردەبێ تەنها بە جێبەجێكردن و چاودێری كردنی یاسای تاكەكان و یاسای تایبەت و پەیوەست نابێ بە چاودێری كارو باری حكومەتەوە . 3- ئەنجومەنی شورای هەرێم یاساكەی رێك بخرێتەوە ، بەشێوەیەك كەلەگەل پێشكەوتنەكانی یاسای ئەنجومەنەكانی هاوشێوەی خۆی لە عیراق و فەرەنسا و میسردا بگونجێ . 4- دادگاكانی  وەك دادگای دەستپاكی و دادگای چاودێری دارایی دابمەزرێن كە لەرێگەی وەرچەرخانی دەستەی دەستپاكی هەرێم و دەستەی چاودێری دارایی ، دروست دەبن و ئەركەكەشیان چاودێریكردنی كاروبارە داراییەكانی دەسەلاتەبالاكان و ئاشكراكردن و سزادانی تاوابارەداراییەكان دەبن ، كە تاوانی داراییان دەرهەق بە وەزیفەی گشتی ئەنجام داوەو بەدوای دۆزینەوەی سەرچاوەكانی داهاتی هەموو بەر پرساندا دەگەرێن و دادگایشیان دەكەن . 5- دادگای بالای هەلبژاردنەكان : ئەم دادگایە یان راستەخۆ دادگای دەستوری ئەنجامی دەدات ، یان سەربەدادگای دەستوری دەبێت و چاودێری هەموو قوناغەكانی هەڵبژاردنەكان دەكات و هەر سەرپێچی و ساختەكاریەك بكرێت جگە لە سزادانی تاوانباران ، ناوچەی دەنگدانەكەش كە ساختەكاری تێدا كراوە یان رەت دەكرێتەوە یان هەلبژاردنی تێدا ئەنجام دەداتەوە . 6- دادگای بەپەلە : ئەم دادگایە سەر بە ئەنجومەنی شورا دەبێت و كارەكانی راگرتنی  جێبەجێكردنی ئەو بریارە كارگێری و حكومیانەیە ، كە جێبەجێكردنیان بەشیوەیەكی خێراو جدی كار لە ماف و ئازادیە بنچینەییەكان دەكەن و دادگا رایان دەگرێت تا دادگاپسپۆرەكان یان دادگای بەپەلە خۆی كەیسەكە یەكالادەكاتەوە .                                      ئامرازی دوەم                شیتەڵكردنی دەسەلاتەكان بەسەر زۆنەكاندا  ئەو چاكسازیە یاسایی و دادوەریانەی لەئامرازی یەكەمدا خرانە روو ، ئەگەر دەسەلاتەكان بەسەر زۆنەكانی قەلەمرەوی حیزبە خاوەن زۆنەكاندا دابەشنەكرێن ، ناتوانرێت بكرێنە ئامرازی وەرچەرخان روەو دیموكراسی دەستوری یان دەولەتی دەستوری . چونكە مانەوەی هەموو ئەم دامەزراوانە لە یەك زۆندا ، بەردەوام ئیرادەی ئەو حیزبە تەحەكومیان پێوەدەكات كە بە پارەو پاوەر ، هەموو زۆنەكەی كردوەتە مولكی خۆی و لێناگەرێ دامەزراوە دەستوریەكان ئەركی خۆیان ببین .بەلام ئەگەر هاوسەنگی هەبێ لە دابەشكردنی دامەزراوەكانی سێ دەسەلاتەكەی كە لە ئامرازی یەكەمدا باسكراون ، بەسەر زۆنەكەی بەرامبەردا ، ئەوا هەردوك زۆنەكە دەبنە چاودێر بەسەر یەكتریەوە  . چونكە پێشوەختە بەهۆی ئەم شیتەڵبونەی دامەزراوەدەستوریەكان بەسەر زۆنەكاندا  ، زۆنی سلیمانی و حیزبە خاوەن زۆنەكە لە پاشكۆیەتی بۆ حیزبی زۆنەكەی هەولێر قوتاری دەبێ . بەم هەنگاوەش هەردووك حیزبە خاوەن زۆنەكان لە جیاتی هاووپەیمانێتی بۆ پتر قورخكردنی دەسەلات ، دەبنە چاودێر بەسەر یەكتریەوەو ململانێنی نیوان یەكێتی و پارتی و هەردوكیشیان لە گەل ئۆپۆزسیۆن  ، دەكریتە ململانێی یاسایی لە جیاتی ململانێی سیاسی .كە ئەمەش دواجار كۆمەڵگای سیاسی ئێمە لە هەرێم دەخاتە سەر شارێی وەرچەرخان بۆ بونیاتنانی دەولەتی دەستوری و سەرتای  ئاكامی ئەم هەنگاوەش كالكردنەوەی دابەشبونی جوگرافی هەریم و سنوری دیگەلە دەبێت بەم جۆرەی خوارەوە : یەك :دەسەلاتی یاسادانان  ئەم دەسەلاتە دابەش بكرێت بەسەر سلیمانی و هەولێردا بەجۆرێك كە ئەگەر ئەنجومەنی نوێنەران لە هەولێرێت ، دەبێ ئەنجومەنی پیران لە سلیمانی بێت  دوو : دەسەلاتی جێبەجێكردن  ئەم دەسەلاتە دابەشبكرێت بەسەر سلیمانی و هەولێردا بە جۆرێك كە: 1-ئەگەر سەرۆكایەتی هەریم لە هەولێر بێت دەبێ ئەنجومەنی وەزیران لە سلیمانی بێت  2-ئەگەر وەزارەتی پێشمەرگە لە هەولێربێت دەبێت وەزارەتی ناوخۆ لە سلیمانی بێت 3- ئەگەر وەزارەتی دارایی لە هەولێر بێت دەبێت وەزارەتی سامانە سروشتیەكان لە سلیمانی بێت. سێ : دەسەلاتی دادوەریی  ئەم دەسەلاتەش بە هەمان شێوەی دەسەلاتەكانی تر دابەشبكرێت بەم جۆرە : 1-ئەگەر دادگای تەمییز لە هەولێر بێت ، دەبێت ئەنجومەنی شورا لە سلیمانی بێت . 2-ئەگەر دادگای دەستوری لە هەولێر بێت ، دەبێت دادگای هەڵبژاردنەكان لە سلیمانی بێت . 3-ئەگەر دادگای دەستپاكی لە هەولێربێت دەبێت داگای چاودێری لە سلیمانی بێت. بە جێبەجێكردنی ئەم ئامرازە وەك رێگای سێهەم لە میتۆدی سیاسی بۆ وەرچەرخانی سیستمی سیاسی و كۆتایی هێنان بەم دابەشبونە جوگرافیە كە هۆكارێكی سەرەكیە لە دروستكردنی كۆی كێشەسیاسی و ئابوری و دابەشبونەسیاسیەكان ،دەتوانرێ بەیەكجاری بیركردنەوە لە دوو ئیدارەیی كۆتایی پێ بهێنرێ . چونكە لە سێبەری ئەم دابەشبونە جوگرافیەدا باسكردن و پەیرەوكردنی سیستمی لامەركەزی كە لە بنەچەدا هاجسی نەهجێكە كەدەیەوی دوو ئیدارەیی لە هەرێمدا قوڵ بێتەوە وەك دەرچەیەك بۆ گێرانەوەی بالانسی هێز . بەلام دوو ئیدارەیی دابەشیونی هەرێم دەكاتە دابەشبونێكی ئەبەدی و زەحمەت دەبێ قوتارمان ببێت لە داخستنی پەرلەمانەكان و دیوارە بەردینەكانی دێگەڵە . بە پێچەوانەوە ئەم دابش بونە لە دەسەلات حەتمیەتی هەمامەنگی دەسەلاتەكانی ئەم دیوو ئەو دیوی دێگەلە و چاودێری كردنێكی بەردەوام بەسەر یەكتردا دەسەپێنێ .

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت ساڵێك بەسەر "شۆڕشی ئۆكتۆبەر"دا تێپەڕی، ئەو شۆڕشەی كە بۆ یەكەمجار لە عێراقی دوای سەددامدا لە شەقامەوە سەرۆك وەزیرانی ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كرد‌و لەبری ئێرانییەك ئەمجارە دۆستێكی ئەمریكای خستە سەر كورسی دەسەڵات، شۆڕشەكە بۆ شیعە ئایندەیەكی نادیارو بۆ كورد موچەبڕینی بەدوای خۆیدا هێنا.  "نیشتمانمان دەوێت" ئەمڕۆ ساڵێك تێپەڕی بەسەر دەستپێكردنی ئەو شەپۆلە خۆپیشاندانانەی كە ناوی لێنراوە "شۆڕشی ئۆكتۆبەری"‌و بۆ جاری یەكەم لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە توانی لە شەقامەوە سەرۆك وەزیرانێك لە عێراق ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە بكات. ساڵێك لەمەوبەر، ژمارەیەك لە دەرچوانی زانكۆ‌و پەیمانگاكان لەنزیك نوسینگەی عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق گردبونەوە‌و داوایان دەكرد حكومەت دایانبمەزرێنێت، هێزە ئەمنییەكان بەتوندوتیژی روبەڕوویان بونەوە‌و بڵاوەیان پێكردن، دیمەنی توندوتیژی هێزە ئەمنییەكان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوبووەوە، سێ رۆژ دواترو بەدیاریكراوی لە رۆژی 1ی ئۆكتۆبەردا ئەم خۆپیشاندانە بچوكە شەپۆلێك ناڕەزایەتی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا لە نزیك گۆڕەپانی تەحریر لە بەغدادی پایتەخت، هێزە ئەمنییەكان كاتێك بینییان خۆپیشاندانەكە گەورە دەبێت، تەقەیان كرد‌و یەكەمین خۆپیشاندەری شۆڕشی ئۆكتۆبەر بەناوی "عەباس ئیسماعیل" كوژرا، رۆژی دواتر لەكاتی ناشتنی تەرمەكەیدا خۆپیشاندان هەموو ناوچەكانی تری عێراقی گرتەوە جگە لە هەرێمی كوردستان. دروشمی "نیشتمانمان دەوێت" بوو بە ناونیشانی خۆپیشاندانەكان، دەوترێت خاوەنی یەكەمی ئەم دروشمە خۆپیشاندەرانی كەربەلا بوون، دروشمەكە كاریگەر بوو، لە كرۆكدا باسی لە دزینی نیشتمانێك دەكرد لەلایەن دەستەبژێرێك لە خەڵكانی سیاسییەوە، گەنجەكان داوایان دەكرد سیاسییەكان نیشتیمانە دزراوەكەیان بۆ بگەڕێننەوە.  كاتێك خۆپیشاندانەكان لە پارێزگا شیعەنشینەكانی باشور فراوان بوون، حكومەتی عادل عەبدولمەهدی بۆ ماوەی زیاتر لە (14) رۆژ لەسەرتاسەری عێراق جگە لە هەرێمی كوردستان هێڵی ئینتەرنێتی بڕی، تاوەكو لەم رێگەیەوە كۆنترۆڵی ناڕەزایەتییەكان بكات، لەپاڵ ئەمەدا هەوڵدرا دەنگی كەناڵەكانی راگەیاندن كپ بكرێت، ئێران نیگەران بوو لە خۆپیشاندانەكان، پێی وابوو باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغداد لەپشت جوڵاندنی ناڕەزایەتییەكانەوەیە‌و دەیەوێت گەنجانی شیعە بكات بە گژی دەسەڵاتی شیعەی عێراقدا، لەوماوەیەدا میلیشیاكانی شیعە هەڵیانكوتایەسەر بارەگای ژمارەیەك كەناڵی تەلەفزیۆنی بۆ ئەوەی رێگری لە گواستنەوەی رووداوەكان بكەن. خۆپیشاندەران بێ وەڵام نەبوون لە هێرشەكانی حكومەت‌و میلیشیاكان، لەو رۆژانەدا ئەوانیش پەلاماری كونسوڵگەری ئێرانیاندا لە نەجەف‌و كەربەلاو سوتاندیان، سەرباری ئەمە بارەگای زیاتر لە (128) حزب‌و میلیشیا چەكداریان سوتاند. پانۆرامای شۆڕش شۆڕشی ئۆكتۆبەر تاوەكو لە كۆتایدا عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی ناچاركرد دەستلەكاربكێشێتەوە بەم قۆناغانەدا تێپەڕی: •    1ی ئۆكتۆبەری 2019 چەخماخەی خۆپیشاندان لە بەغدادو پارێزگاكانی باشوری عێراق لێدرا. •    6ی ئۆكتۆبەری 2019 حكومەت رێوشوێنی گرتەبەر بۆ كۆنترۆڵكردنی خۆپیشاندانەكان. •    7ی ئۆكتۆبەری 2019 دوای كوژرانی (93) كەس لە خۆپیشاندەران‌و برینداربونی (4) هەزار كەس، خۆپیشاندانەكان راوەستان. •    25ی ئۆكتۆبەری 2019 لەیادی یەكساڵەی دەستبەكاربوونی حكومەتی عادل عەبدولمەهدی جارێكی تر خۆپیشاندان دەستی پێكردەوە. •    17 بۆ 24ی ئۆكتۆبەری 2019 مانگرتن راگەیەندراو دامودەزگاكان لە زۆربەی شارەكانی عێراق ئیفلیج كران. •    27ی ئۆكتۆبەری 2019 خوێندكاران رۆژانە سەرشەقامەكان بۆ شكاندنی قەدەغەی هاتوچۆ‌و پاڵپشتیكردن لە ناڕەزایەتییەكانی شەقام. •    28ی ئۆكتۆبەری 2019 لەكاتی خۆپیشاندانەكاندا (46) خۆپیشاندەر كوژران‌و (28) كەسیان لە ناسریە كوژران، هەزاران خۆپیشاندەری تر هەر لەو رۆژەدا برینداربوون. •    29ی ئۆكتۆبەری 2019 لەژێر فشاری خۆپیشاندانەكاندا ئامادەیی خۆی نیشاندا بۆ دەستلەكاركێشانەوە. •     1ی كانونی یەكەمی 2019 پەرلەمانی عێراق دەستلەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی لە پۆستی سەرۆك وەزیران پەسەندكرد. •    6ی كانونی یەكەمی 2019 لە گۆڕەپانی (خەلانی) لە بەغداد (25) خۆپیشاندەر كوژران‌و (120) كەسی تر برینداربوون. •    مانگی ئازاری 2020 بەهۆی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە خۆپیشاندانەكان راوەستان. دۆسیەی كوژراوان ئامارێكی فەرمی لەبارەی ژمارەی كوژراو و بریندارانی رۆژانی شۆڕشی ئۆكتۆبەر لەبەردەستدا نییە، هەندێك لە سەرچاوە نافەرمییەكان دەڵێن زیاتر لە (700) كەس كوژراون‌و (25 بۆ 27 هەزار) كەسیش برینداربوون. بەڵام بەپێی ئاماری روانگەی عێراقی بۆ مافەكانی مرۆڤ، لە رۆژانی شۆڕشی ئۆكتۆبەردا (500) خۆپیشاندەر كوژراون. یەكێك لە داواكارییەكانی خۆپیشاندەران لە كابینەی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق دۆزینەوە‌و دادگایكردنی بكوژی خۆپیشاندەران بوو، لەم بوارەدا كازمی تائێستا هیچ هەنگاوێكی ئەوتۆی هەڵنەگرتووە. كوشتنی چالاكوانی خۆپیشاندانەكانی لە شۆڕشی ئۆكتۆبەردا چەند شێوازێكی جۆراوجۆری لەخۆگرتبوو، لەوانە (تەقەكردنی راستەوخۆ بەناو خۆپیشاندەراندا، رفاندن‌و ئەشكەنجەدانی چالاكوانان، كوشتن لەرێگەی دەمانچەی بێدەنگەوە، كوشتن لە دورەوە لەرێگەی چەكی قەناسەوە)، دەوترێت هەندێك لەوانەی كە تێوەگلاون لە كوشتنی خۆپیشاندەراندا لە كامێراكانی چاودێریدا وێنەیان تۆماركراوە، بەڵام حكومەتی كازمی هاوشێوەی عادل عەبدولمەهدی تائێستا بكوژانی دەستگیرنەكردووە. داواكارییەكانی شۆڕش لەدیارترین داواكارییەكانی شۆڕشی ئۆكتۆبەری لاوانی عێراق كە تائێستا حكومەتی مستەفا كازمی نەیتوانیوە زۆربەیان جێبەجێ بكات، ئەم داواكارییانە بوون: •    دادگایكردنی بكوژانی خۆپیشاندەران •    لێپێچینەوە لە گەندەڵكاران •    سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە‌و دروستكردنی كۆمسیۆنێكی نوێی هەڵبژاردن •    كاراكردنی یاسای پارتە سیاسییەكان •    دانانی یاسایەكی نوێ بۆ هەڵبژاردنەكان، ئەم یاسایە تائێستا لە پەرلەمانی عێراق پەسەندنەكراوە •    داماڵینی چەكی میلیشیاكان •    كۆتایهێنانی بە پشكێنەی تائیفی •    دورخستنەوەی ئەو چینە سیاسییەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە حوكمی عێراق دەكەن لەیادی شۆڕشدا بەبۆنەی ئەم یادەوە، ئەمڕۆ چالاكوانانی عێراقی جارێكی تر رۆیشتنەوە بۆ گۆڕەپانەكانی خۆپیشاندان‌و یادی كوژراو و رووداوەكانی رۆژانی شۆڕشیان كردەوە، شۆڕشێك كە هەندێك دەڵێن هێشتا نەبووە بە یادەوەری‌و بەردەوامە‌و دەكرێت لە هەر ساتێكی تردا جارێكی ترو بە دەسەڵاتدارێكی تری عێراقیدا بتەقێتەوە، بەوپێیەی هۆكارەكانی دروستبوونی شۆڕشەكە هێشتا نەگۆڕاون‌و وەكو خۆیان ماونەتەوە، خەڵك چاوەڕێی گۆڕانكاری گەورەبوون روبدات، بەڵام دوای ساڵێك جگە لە دیاریكردنی وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی نوێ كە بە پشتی ناڕەزایەتی شەقام گەیشتە سەر كورسی دەسەڵات، كارێكی ئەوتۆی نەكردووە‌و ئێستا كە یادی شۆڕش دەكرێتەوە، عێراق هاوشێوەی هەرێمی كوردستان توشی قەیرانی دابینكردنی موچەی فەرمانبەران بوەتەوە. هاوكات دوای ساڵێك لە شۆڕشی ئۆكتۆبەر، ئەم رۆژانە میلیشیا چەكدارەكانی شیعە بەهێزتر بوون‌و بوەنەتە هەڕەشە بۆسەر نێرە دیپلۆماسییەكان لە ناوچەی سەوز لە بەغداد‌و هەڕەشە لەسەر چارەنوسی سیاسی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران. كازمی هەوڵیدا بە كۆنترۆڵكردنی دەروازە سنورییەكان لە سەرچاوەی دارایی میلیشیا شیعەكان بدات، ئەوان بە لێدان لەناوچەی سەوز تۆڵە دەكەنەوە‌و دەیانەوێت لە پێگەی سیاسی كازمی بدەن. كوردو شیعەو سوننە دوای شۆڕش شۆڕشی ئۆكتۆبەر كە لەناو دڵی شیعەكاندا دەستی پێكرد، بۆیە كاریگەری گەورەكەشی زیاتر لەسەر ماڵی شیعە دەركەوت، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بوبێت كە هەر لە سەرەتاكانییەوە شۆڕشەكە دڵخوازی ئێرانییەكان نەبوو، ئەنجامەكەشی بەوشێوەیە شكایەوە بۆ یەكەمینجار لە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە سەرۆك وەزیرانێك بۆ عێراق دانرا كە بەتەواوەتی لەدایكبوونی ناو بەیتی شیعی عێراق نەبوو، ئەو سەرۆك وەزیرانە كە مستەفا كازمییە تائێستا لەلایەن ئەمریكییەكانەوە پاڵپشتی دەكرێت. شۆڕشەكە زیانێكی وای بە هێزە شیعەكان گەیاند، كە تائێستاش زۆربەیان ترسیان لە پێگەی جەماوەری خۆیان هەیە‌و نایانەوێت هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەبچێت، دەخوازن كابینەی كازمی تا كۆتایی خولی پەرلەمان بەردەوام بێت، تا ئەوكاتەی تۆزێك لە جەماوەرە لە دەستچووەكەیان لە شەقامدا كۆدەكەنەوە، بەگشتی خۆپیشاندانەكانی ئۆكتۆبەر، چارەنوسی دەسەڵاتی شیعەی خستە دۆخێكەوە كە سەركردەكانیان ناتوانن پێشبنی داهاتووی خۆیان بكەن.  بۆ كورد شۆڕشی ئۆكتۆبەری عێراق موچەبڕینێكی نوێ بەدوای خۆیدا هێنا، عادل عەبدولمەهدی بەرلەوەی دەستلەكاربكێشێتەوە، كۆتایی بەو خزمەتە هێنا كە لەگەڵ دەستبەكاربوونیدا لەبەرامبەر پاڵپشتی سیاسی كورد، پێشكەشی هەرێمی كوردستانی كرد‌و لە یاسای بودجەی 2019دا قایل بوو بەوەی هەرێم بەبێ ئەوەی نەوت‌و داهاتی ناوخۆ رادەستبكات، مانگانە موچەی فەرمانبەرانی لە بەغداد وەربگرێت.  شۆڕشی ئۆكتۆبەر تەنیا عادل عەبدولمەهدی رانەماڵی، موچەی هەرێمی كوردستانیشی لەگەڵ خۆیدا برد، چونكە عەبدولمەهدی لە كۆتایی دەسەڵاتەكەیدا كاركردنی بە یاسای بودجەی 2019 راگرت، دوای رۆیشتنی عەبدولمەهدی چەند مانگێكی ویست تا حكومەتی هەرێم رێككەوتنێكی نوێ لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی نوێدا بكات، رێككەوتنێك كە هێشتا نەخراوەتە ناو چوارچێوەی یاسای بودجەوە‌و نازانێت چارەنوسی بە كوێ دەگات. سەرباری ئەمە، شۆڕشی ئۆكتۆبەر كە بوو بەهۆی گۆڕینی حكومەت، لەكابینەی كازمیدا پۆستی وەزیری دارایی لە كورد وەرگرتەوە‌و جارێكی تر پۆستی وەزارەتی دەرەوەی دایەوە بە كورد. بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق سودمەندی یەكەم خۆپیشاندانەكانی ئۆكتۆبەر بوو، سەرباری فشارە زۆرەكانی ئێران، خۆراگربوو، دواجار پۆستی سەرۆك وەزیرانی لە بەرژەوەندی یەكێك لە دۆستە نزیكەكانی (مستەفا كازمی) یەكلاكردەوە، ئێستا بەرهەم ساڵح خەونی هەیە بە پشتی كازمی‌و شەقامی ناڕازی عێراق، جارێكی ترو لە هاوكێشەیەكی نوێدا بۆ خولێكی تر، پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق زامن بكاتەوە. سوننەكان كە لە خۆپیشاندان‌و مانگرتنەكانی 2014ی عێراقدا لەسەردەستی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق‌و دواتریش بەهاتنی داعش بۆ ناوچەكانیان زیانی گەورەیان بەركەوت، كاردانەوەی ئەوتۆیان بۆ شۆڕشی ئۆكتۆبەری شەقامی شیعە لە عێراق نەبوو، بەبێ سودو زیانی گەورە لێی دەرچوون، بەڵام لێكەوتەكانی شۆڕشەكە لە داهاتوودا ئەگەر بەردەوام بێت، كاریگەری گەورە لەسەر ئەوانیش بەجێدەهێڵێت. تویت بۆ یادی شۆڕش  ئەمڕۆ بەبۆنەی ساڵیادی شۆڕشی ئۆكتۆبەرەوە، سیاسییەكانی عێراق هەریەكەیان لە روانگەی خۆیانەوە بە نوسینی تویت‌و پۆستی فەیسبوك‌و بەیاننامە یادەكەیان كردەوە. •    مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق: ئەم حكومەتە لەسەر بنەمای ئەو نەخشەرێگایە هاتووە كە جوڵانەوەی میللی سەپاندی، جەخت دەكەینەوە پابەندین بەو نەخشەرێگایەی كە لاوان بە خوێن‌و قوربانیدانی خۆیان سەپاندیان. •    عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق تائێستا هیچی لەوبارەیەوە نەنوسیوە. •    محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان: كاردەكەین بۆ بەشداریپێكردنی لاوان لە سەركردایەتی داهاتووی وڵات‌و لێپێچینەوە لە گەندەڵكاران‌و ئاشكرایكردن‌و سزادانی بكوژانی خۆپیشاندەران. •    بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق: هەڵبژاردنێكی خاوێن‌و دور لە هەژمونی چەك‌و ساختەكاریی گرنگە بۆ رۆیشتن بە ئاڕاستەی چاكسازی‌و جێبەجێكردنی مافەكانی هاوڵاتیان. •    ئەیاد عەلاوی سەرۆكی ئیئتیلافی نیشتمانی: دوای سالێك لە شۆڕشی ئۆكتۆبەر، هێشتا دەستی دەستی پێكردنی داواكارییەكان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە‌و كۆمسیۆنێكی سەربەخۆو یاسایەكی دادپەروەرانەی هەڵبژاردن‌و لێپێچینەوە لە سەرانی گەندەڵی بەردەوامە‌و بكوژی خۆپیشاندەران‌و پارێزەرەكانیان هێشتا لەسەرەوەی یاسان. •    عەممار حەكیم سەرۆكی رەوتی حیكمە: شۆڕشی ئۆكتۆبەری لاوان زۆرێك لە كاروبارەكانی خستەوە سەر رێڕەوی خۆیان •    هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح‌و موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر‌و نوری مالیكی سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا تائێستا لەوبارەیەوە هیچ قسەیەكیان نەكردووە. •    حەیدەر عەبادی سەرۆكی هاوپەیمانی نەسرو سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عێراق: رەوتی چاكسازی بەردەوامە چەنێكیش درێژەبكێشێت، دەوڵەتێكمان دەوێت كۆمانبكاتەوە، دەوڵەتێك كە بمانپارێزێت‌و چاودێریمان بكات‌و لە سەروەریی كەمی نەبێت، گەل قوربانیدانی رۆڵەكانی لەبیر ناكات.  

  (درەو): جارێكی تر هەولێر كەوتەوە بەر هێرشی موشەكی، دەزگای دژەتیرۆری پارتی دەڵێ حەشدی شەعبی هێرشەكەی ئەنجامداوە، بەڵام وەزارەتی ناوخۆ بەشێوەیەكی راستەوخۆ بەرپرسیارێتی هێرشەكەی نەخستوەتە ئەستۆی حەشد، لێكدانەوەی جیاواز هەیە، هەندێك دەڵێن موشەكەكان كاردانەوە‌و توڕەیی شیعەكانە لەدژی تۆمارە ڤیدیۆییەكەی حەمكۆ، هەندێكی تر دەڵێن پەیامی ئێرانە بۆ ئەمریكا بەوەی لە عێراقدا هیچ شوێنێك بۆ ئەمریكییەكان ئارام‌و سەلامەت نییە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. شەش موشەك‌و چەند بۆچونێكی جیاواز كاتژمێر (8:30) خولەكی ئەمشەو، (6) موشەك ئاڕاستەی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر كرا، بەڵام موشەكەكان ئامانجیان نەپێكاو هیچ زیانێكی گیانی‌و مادییان لێنەكەوتەوە. لایەنە پەیوەندیدارەكانی هەرێمی كوردستان قسەی جیاواز دەكەن لەبارەی هێرشەكەوە. دەزگای دژەتیرۆری سەربە پارتی دیموكراتی كوردستان  راستەوخۆ بەرپرسیارێتی هێرشەكە دەخاتە ئەستۆی هێزەكانی حەشدی شەعبی‌و بە میلیشیا ناویان دەبات. دژەتیرۆری پارتی دەڵێ:" موشەكەكان لە گوندی (شێخ ئەمیر)ی سەربە پارێزگای نەینەواوە لەلایەن میلیشیاكانی حەشدی شەعبییەوە ئاڕاستەی هەولێر كراون". بەڵام وەزارەتی ناوخۆ هەرێم بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەرپرسیارێتی هێرشەكە دەخاتەئەستۆی حەشدی شەعبی‌و  لەبەیاننامەی خۆیدا دەڵێ:" هێرشەكە لە سنوری (بەرتەلە) لەنێوان گوندەكانی (شێخ ئەمیر)و (تەرجەلە)ەوە ئەنجامدراوەو ئەو دەڤەرەی كە هێرشەكەی لێوە ئەنجامدراوە دەكەوێتە سنوری لیوای 30ی حەشدی شەعبی". هۆشیار زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی لە تویتەر بەهەمان شێوە ناوی حەشدی شەعبی نەهێناوە، بەڵام وەكو ئاماژەیەك بۆ حەشدی شەعبی دەڵێ" هێرشەكە لەلایەن هەمان ئەو گروپانەوە ئەنجامدراوە كە هێرشی موشەكیان كردوەتەسەر باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغداد". فەرماندەیی ئۆپراسیۆنە هاوبەشەكانی عێراق لەبەیاننامەی خۆیدا بەرپرسیارێتی هێرشەكەی نەخستوەتە ئەستۆی هیچ لایەنێك، بەڵام دەڵێ دۆسیەی لێكۆڵینەوەی بۆ روداوەكە كردوەتەوە‌و لە زوترین كاتدا وردەكاری ئەو رووداوە بڵاودەكاتەوە. بەڵام فەرماندەیی ئۆپراسیۆنە هاوبەشەكانی عێراق پشتڕاستیكردوەتەوە كە موشەكەكان لە (وادی تەرجەلە)ی سەربە قەزای حەمدانییە لە پارێزگای نەینەواوە ئاڕاستەی هەولێر كراون. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە تویتێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر نوسیی:" بەتوندی ئیدانەی ئەو هێرشە موشەكییە دەكەم كە ئەمشەو لە هەولێر رویدا، حكومەتی هەرێم رێگە بە هیچ هەوڵێك بۆ تێكدانی ئارامی كوردستان نادات و وەڵامدانەوەی توندمان دەبێت. لەگەڵ سەرۆك وەزیران مستەفا كازمی قسەم كرد لەبارەی سزادانی تاوانبارانەوە". لیوای 30ی حەشدی شەعبی كێیە ؟ لیوای (30)ی حەشدی شەعبی كە وەزارەتی ناوخۆی هەرێم دەڵێ هێرشەكە لە سنوری ئەو لیوایەوە ئەنجامدراوە، هێزێكە ساڵی 2014 لەكاتی هێرشی داعش بۆسەر ناوچەكانی دەشتی نەینەوا دروستكراوە. لەسەرەتای دروستكردنییەوە ئەم هێزە ژمارەی چەكدارەكانی (هەزارو 500) كەس بووە، دەوترێت (سەلیم جوما) پەرلەمانتاری ئەوكاتەی پێكهاتەی شەبەك، مۆڵەتی دروستكردنی هێزەكەی لە نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عێراق وەرگرتووە.  هێزی لیوای (30)ی حەشدی شەعبی لەناوچەی دەشتی نەینەوا، تاوەكو رۆژی 26ی مانگی رابردوو (وەعد قەدۆ) فەرماندەی بووە، بەڵام لەو رۆژەدا بە فەرمانێكی فالح فەیاز سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لە پۆستەكەی لادراوە‌و (زەینعابیدین جەمیل خزر) خراوەتە شوێنەكەی. وەعد قەدۆ برای (حەنین قەدۆ) ئەندامی خولی ئێستای پەرلەمانی عێراقە‌و سەربە پێكهاتەی شەبەكە. رۆژی 18ی تەموزی 2019 نوسینگەی چاودێری دارایی بیانی كە سەربە وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكایە، بەپێی یاسای "ماگنتسكی" سزای بەسەر چوار بەرپرسی عێراقدا سەپاند، یەكێك لەوانە وەعد قەدۆ بوو، ئەم پیاوە تۆمەتبارە بە سەرپێچیكردنی فەرمانی حكومەتی ناوەندی بەغداد بۆ كشانەوە لە دەشتی نەینەوا دوای كۆتایهاتنی شەڕی داعش، ئەمریكییەكان دەڵێن وەعد قەدۆ و میلیشیاكەی هۆكاری بوون بۆ ئەوەی ئاوارە مەسیحییەكانی موسڵ نەتوانن دوای لەناوچونی داعش بگەڕێنەوە بۆ شوێنەكانی خۆیان، سەرباری ئەمە وەعد قەدۆ تۆمەتبار دەكرێت بە گەندەڵی‌و پێشێلكاری‌و تێوەگلان لە تیرۆركردنی ژمارەیەك كەس. لیوای (30)ی حەشدی شەعبی لەیەكەم كاردانەوەدا سەبارەت بە هێرشەكەی هەولێر لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، ئەو ناوچەیەی كە هێرشەكەی لێوە ئەنجامدراوە، ناوچەیەكی هاوبەشە لەنێوان سوپای عێراق‌و پێشمەرگەداو پرۆسەیەكی دەستپێكردووە بۆ دۆزینەوەی ئەوانەی موشەكەكانیان ئاڕاستەی هەولێر كردووە. فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەكانی حەشدی شەعبی لە نەینەوا راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و باسی لەوەكردووە" هەندێك لە كاردانەوە خێراكان لەبارەی ئەو هێرشە موشەكییەی كراوەتە سەر هەولێر جێگەی داخن"، رەنگە لەمەدا بەدیاریكراوی مەبەستی لە بەیاننامەی دەزگای دژەتیرۆری پارتی بێت كە راستەوخۆ بەرپرسیارێتی هێرشەكەی خستوەتە ئەستۆی حەشدی شەعبی.  فەرماندەیی ئۆپراسیۆنەكانی حەشدی شەعبی لە نەینەوا دەڵێ:" ئەو ناوچەیەی كە لێیەوە موشەكەكان ئاڕاستەی هەولێر كراون، بۆشاییەكە لەنێوان سێگۆشەیەكدا كە سوپای عێراق‌و هێزەكانی حەشدی شەعبی‌و هێزەكانی شەبەك‌و پێشمەرگەی تێدایەو دۆسیەی لێكۆڵینەوەی بۆ هێرشەكە كردوەتەوە‌و تەماشای كامێراكان دەكات بۆ ئەوەی بزانێت ئەو ئۆتۆمبیلەی كە موشەكەكانی هەڵگرتووە لە كوێوە هاتووە. بەپێی چەند وێنەیەك كە بڵاوكراونەتەوە، موشەكەكان لەسەر ئۆتۆمبیلێكی جۆری "كیا" تەقێندراون‌و بەهۆیەوە ئۆتۆمبیلەكە سوتاوە. حەمكۆ یان ئەمریكا.. كامیان لەپشت هێرشەكەوەن ؟ هێرشە موشەكییەكەی ئەمشەو بۆسەر فڕۆكەخانەی هەولێر كە نزیك بوو لە بنكەی "هەریر"ی هێزەكانی ئەمریكا، هاوكاتە لەگەڵ ئەو قەیرانە نوێیەی كە لە عێراق بەهۆی هێرشی میلیشیاكانی حەشدی شەعبییەوە بۆسەر باڵیۆزخانەی ئەمریكا دروستبووە. ئەمریكا هەڕەشەی كشانەوە لە عێراق دەكات ئەگەر دەسەڵاتدارانی بەغداد كۆتایی بەو هێرشە موشەكی‌و تەقینەوانە نەهێنن كە باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە ناوچەی سەوز‌و هێزە سەربازییەكان لە بنكەكاندا دەكەنە ئامانج. مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئێستا سەرقاڵە بەم دۆسیەیەوە، ئەمڕۆ لەگەڵ باڵیۆز‌و نوێنەری (25) وڵات لە بەغداد كۆبوەوە‌و دڵنیایی پێدان رێوشوێنی گرتوەتە بەر بۆ پاراستنی نێردە دیپلۆماسییەكان لە هێرشە موشەكییەكان، بەڵام ئەمریكا بەردەوامە لەسەر هەڕەشەكانی‌و دەڵێ نەك تەنیا باڵیۆزخانەی خۆی، ژمارەیەك لە وڵاتانی هاوپەیمانی واشنتۆنیش لە بەغداد دەكشێنەوە. كشانەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغداد، بەواتای دەستپێكردنی زنجیرەیەك هێرشی ئاسمانی نوێی ئەمریكا دێت بۆسەر ئەو میلیشیا شیعانەی عێراق كە نزیك لە ئێرانەوە، ئەمەش لەكاتێكدا رودەدات تەنیا (35) رۆژ ماوە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە ئەمریكا، كە بەلای ئەمریكییەكانەوە هەڵبژاردنێكی جیاواز گرنگە‌و لەكاتێكدا بەڕێوەدەچێت جیهان بەناو ئاڵنگارییەكی گەورەدا گوزەر دەكات. لەچەند رۆژی رابردوودا بەرپرسانی ئەمریكا لەرێگای میدیاكانەوە بڵاویانكردەوە ئەگەر باڵیۆزخانەكەیان لە بەغداد بكشێننەوە، باڵیۆزەكەیان روو لە هەولێر دەكات‌و لەوێ كاروباری خۆیان بەڕێوەدەبەن. هێرشە موشەكییەكەی ئەمشەو بۆسەر هەولێر، لەلایەن هەندێك لە چاودێرانەوە وەكو پەیامێكی ئێران بۆ ئەمریكا لێكدەدرێتەوە‌و كورتەی پەیامەكە ئەوەیە" لە عێراقدا هیچ شوێنێك بۆ ئەمریكا ناوچەی ئارام نییە، تەنانەت هەولێریش". هەندێكی تر لە میدیاكانی نزیك لە حەشدی شەعبی دەڵێن هێرشە موشەكییەكە پەیامی ناڕەزایەتی حەشدی شەعبی بووە بەرامبەر بەو سوكایەتییەی كە هونەرمەند (حەمكۆ) لە گرتەیەكی ڤیدیۆیدا بە ئیمامی عەلی‌و شیعەی كردووە، بەرپرسانی شیعە داوایان لە حكومەتی هەرێم كرد سزای حەمكۆ بدات، حەمەی حەمەسەعید وەزیری رۆشنبیری سكاڵای لەسەر حەمكۆ ئاڕاستەی داواكاری گشتی كرد.

  درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان (413 ملیار) دیناری بۆ موچەی مانگی نیسان لەبەردەستەو چاوەڕێی (320 ملیار) دینارەكەی بەغدایە تا بە لێبڕینی (18%)ەوە موچە دابەش بكات. كۆتای مانگی ئەیلولەو تا ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی مانگی نیسانی دابەش نەكردووەو چاوەڕەوانی پارەكەی بەغداد (320 ملیار) دینارەكەیە تا موچە دابەش بكات. هێڤیدار ئەحمەد جێگری سەرۆكی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنی ئەمڕۆی پەرلەماندا رایگەیاند: بەدواداچوونمان بۆ دواكەوتنی موچە كردووە، حكومەتی هەرێم بڕی (413 ملیار) دیناری ئامادەیە بۆ موچە، چاوەڕێی پارەكەی بەغداد دەكات، بۆ ئەوەی بە لێبڕینی (18%)ەوە كە دەكاتە (161 ملیار) موچەی مانگی نیسان دابەش بكات، كە كۆی موچە بە لێبڕینی (18%) ەوە دەكاتە (733 ملیار) دینار لە كۆی (895 ملیار) دینار. حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 17/8/2020 موچەی مانگی رابردووی دابەشكرد، بۆیە تا ئێستا (44) رۆژە، حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی دابەش نەكردووە. دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە رونكردنەوەیەكدا رایگەیاند: لە (14) مانگی تەمەنیدا كابینەی نۆیەم (12) موچەی دابەشكردووە، وەزیری ئاوەدانكردنەوە مانگی ئەیلولی ئەژمار نەكردووە، كە ئێستا لە كۆتایی مانگی ئەیلولداین و هێشتا موچەی مانگی نیسان دابەش نەكراوە، واتا حكومەت موچەی شەش مانگ قەرزاری موچەخۆرانە مانگەكانی ( 4، 5، 6 ، 7 ، 8 ، 9) واتا سێ مانگی پاشەكەوتی كابینەی پێشووەو سێ مانگی ئەم كابینەیە. ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوەڕەوانی پارەكەی بەغدایە كە (320 ملیار) دینارە، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) حكومەتیعێراق تا ئێستا دەستی نەكردووە بە دابەشكردنی موچەی مانگی ئەیلول و باس لە دواكەوتنی موچە دەكرێت، سەرچاوەیەك لە بەغدادەوە بە (درەو)ی راگەیاند: ئەگەرچی پێشتر لە 17-18ی مانگ موچەی چەند وەزارەتێك دابەشدەكرا، بەڵام حكومەت راستە كێشەی یەدەگی دارایی هەیە بەڵام دەیەوێت موچەی تەواوی وەزارەتەكان بخاتە سەری مانگەوەو هەروەك چۆن مانگی رابردوو وای كردوو لە ماوەی كەمتر لە هەفتەیەكدا موچەی تەواوی وەزارەتەكانی دابەشكرد. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد، هەر كات بەغداد بڕیاری دابەشكردنی موچەی دا كە ئەگەری زۆرە پێنج شەمم بێت، ئەو كات پارەیكەی هەرێمیش دەنێرێت، چونكە پارەكەی هەرێم لە چوارچێوەیموچە دایەو سێەم وەزارەتە لە ناو لیستی دابەشكردنی موچەی وەزارەتەكانی عێراقدا. بە پێی رێككەوتنی نێوان هەرێم و بەغداد، حكومەتی عێراق (320 ملیار) دینار بۆ هەرێم دەنێرێت، بەڵام ناردنەكە سێ جارە نەك سێ مانگ، بۆیە عێراق یەك جار پارەكەی ناردووەو تا سەری ساڵ دوو جاری تر دەینێریت، بۆیە چاوەڕوانیش دەكرێت حكومەتی هەرێمی كوردستانیش تەنها دووجاری تر موچە دابەشبكات.    

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت شەڕێكی نوێ لە باشوری قەوقاز دەستێكرد، ئەمە دەرگای ئابوری ئاسیایە بەڕووی ئەوروپادا، دوو هێڵی گواستنەوەی نەوت‌و غاز دەكەونە نزیك شوێنی شەڕەكە، توركیا دەیەوێت جێ پێی خۆی لە قەوقاز بكاتەوە‌و كارتێكی نوێى لەبەرامبەر روسیا دەستكەوێت، ئێران ئێستا بای داوەتەوە‌و چیتر پشتگیری لە ئازەربایجان ناكات، خەونی ئەوروپییەكان بۆ دەستبەرداربوونی لە وزەی روسیا لەبەردەم مەترسیدایە، كێشەی هەرێمی كەرەباخ‌و لێكەوتە سیاسی‌و ئابورییەكانی لەم راپۆرتەدا بخوێنەرەوە. شەڕێك بە رەهەندی جیهانییەوە  دوێنێ پێكدادان لەنێوان سوپای ئازەربایجان‌و ئەرمینیا رویدا، نیكۆل باشنیان سەرۆكی ئەرمینیا دەڵێ ئازەربایجان لەرێگەی تۆپخانەكانی‌و لە ئاسمانیشەوە هێرشی كردوەتە سەر وڵاتەكەیان، ئازەربایجان رەتیدەكاتەوە‌و دەڵێ سەرەتا ئەرمینیا هێرشی كردووە‌و ئەوان وەڵامیان داوەتەوە. شەڕی نێوان ئەو دوو وڵاتە كە ئەمڕۆش بەردەوام بوو، هەرزوو لەسەر ئاستی جیهان كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا. تەقینەی شەڕی دوێنێی ئەم دوو وڵاتە دوای لێدوانێكی هەفتەی رابردووی ئیلهام عەلیێڤ سەرۆكی ئازەربایجان دێت كە وتی:" لە دانوستانەكان سەبارەت بە كەرەباخ دەكشێینەوە‌و مافی ئەوەمان هەیە كێشەكە بەرێگەی سەربازی چارەسەر بكەین".  بەڵام تەقینەوەی كێشەكانی ناوچەی قەوقاز زۆر لەوە گەورەترە بەتەنیا كێشەی نێوان دوو دەوڵەت بێت كە سنوری هاوبەشیان بەیەكەوە هەیە، بەڵكو ململانێی ژمارەیەك وڵاتە بۆ دەستگرتن بەسەر ئەو ناوچەیەدا كە دەرگای كیشوەری ئاسیایە بەڕووی ئەوروپادا.  توركیا‌و روسیا لە شەڕی كەرەباخدا شەڕەكە رەهەندێكی هەرێمی‌و نێودەوڵەتی وەرگرتووە، روسیا كە چەك بە ئازەربایجان‌و ئەرمینیاش دەفرۆشێت، لەم كێشەیەدا پاڵپشتی لە ئەرمینیا دەكات. توركیاش كە لەبارەی رەشەكوژی ئەرمەنەكانی لە ساڵی 1915 لەسەر دەستی عوسمانییەكان كێشەی لەگەڵ ئەرمینیادا هەیە، پاڵپشتی لە ئازەربایجان دەكات‌و ئەم پاڵپشتییەش نوێ نییە‌و مێژوویەكی كۆنتری هەیە. هەندێك پەیوەندی بەهێزی نێوان توركیا‌و ئازەربایجان بۆ نزیكی رەگەزیی دەگێڕنەوە، بەوپێیەی گەلی ئازەربایجان كە ئازەرین، رەگەزیان توركه، سەرباری ئەمەش گەلی هەردوو وڵات موسوڵمانن، هەرچەند لەڕووی مەزهەبییەوە جیاوازن‌و ئازەرییەكان زۆرینەیان شیعەمەزهەبن‌و توركەكان سوننەن، بەڵام ئەرمینیا خەڵكەكەی مەسیحین. وڵاتانی خۆرئاواش بە گشتی، كە چاویان لە كێڵگەكانی نەوت‌و غازی ئازەربایجانە لە دەریای قەزوین، داوا دەكەن بەشێوەی دانوستان كێشەكە لەچوارچێوەی كارەكانی رێكخراوی ئاسایش‌و هاریكاری ئەروپادا چارەسەر بكرێت، كە چەندین ساڵە لەوبوارەدا كاردەكات. دەوترێت ئەم ساڵانەی دوایی بەهۆی داهاتی نەوتەوە، ئازەربایجان سوپاكەی نوێكردوەتەوە‌و چەكی تازەی كڕیوە، لەماوەی ساڵانی 2004 بۆ 2014 ئازەربایجان خەرجی سەربازی خۆی (20 هێندە) زیادكردووە، پێشتر سەرۆكی ئازەربایجان لەمبارەیەوە بە شانازییەوە وتی:" تەنیا خەرجی سەربازیمان لە هەموو بودجەی ئەرمینیا زیاترە"، ئەرمینیاش سەرباری ئەو دۆخە ئابورییە سەختەی بەهۆی داخستنی سنورەكان لێی لەلایەن ئازەربایجان‌و توركیاوە توشی بووە، بەڵام هەوڵیداوە پێ بەپێی ئازەربایجان پەرە بە توانا سەربازییەكانی بدات لەرێگەی كڕینی چەكەوە لە روسیا، واتە روسیا هەردوو لایەنی شەڕەكە لەناوچەی باشوری قەوقاز پڕچەك دەكات. روسیا لە ئاستی بایەخی وڵاتانی خۆرئاوا بۆ كێڵگە نەوتەكانی ئازەربایجان لە دەریای قەزوین تێگەیشتووە، چونكە لەگەڵ رودانی شەڕەكەی دوێنیدا لەنێوان ئازەربایجان‌و ئەرمینیا، وڵاتانی خۆرئاوا مەترسییان لێ نیشت شەڕەكە لەو ناوچەیەدا پەرەبسەنێت كە دەكەوێتە نزیك هێڵی بۆرییەكانی باشوری قەوقاز لە ئازەربایجان، لەم ناوچەیە دوو هێڵ هەن كە نەوت‌و غاز بۆ وڵاتانی ئەوروپا دەگوازنەوە، ئەوروپییەكان كە خوازیارن دەستبەرداری وزەی روسیا ببن، نایانەوێت ئەم هێڵانەی ئازەربایجان زیانیان پێبگات، بەتایبەتیش كە هەردوو هێڵەكە بەلای هەرێمی كەرەباخدا تێدەپەڕن، هەروەك شەڕەكە زیان بە خەونی ئەوروپییەكانیش دەگەیەنێت بۆ دروستكردنی ژمارەیەكی زیاتری هێڵی گواستنەوەی نەوت‌و غاز لە ئازەربایجانەوە، كە ئەمە یەكێكە لە پرۆژەكانیان بۆ داهاتوو.  توركیا سەرباری كێشە مێژوویەكەی لەگەڵ ئەرمینیا سەبارەت بە كەیسی رەشەكوژی ئەرمەنەكان، لەڕووی ئابورییەوە چاوی لەسەر ناوچەكەیە، سەركردەكانی توركیا دەیانەوێت ئاستی پشتبەستنی وڵاتەكەیان بە وزەی روسیا كەمبكەنەوە، ئەو غازەی كە توركیا لە روسیای دەكڕێت نرخەكەی نزیكەی یەك هێندە زیاترە لەوەی كە روسیا بە یەكێتی ئەوروپای دەفرۆشێت، بۆیە ئازەربایجان وەكو گەورەترین وڵاتی هەناردەكاری نەوت بۆ یەكێتی ئەوروپا، جێگرەوەیەكی گرنگە بۆ توركیا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە گرێبەستی غازی توركیا لەگەڵ روسیا لە ساڵی 2021دا چاوەڕێی نوێكردنەوەیە، توركیا ئەگەر بتوانێت جێ پێی خۆی لەناوچەی قەوقازدا بكاتەوە، كارتێكی بەهێزی دەستدەكەوێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ روسیا لە داهاتوودا. بۆ ئەم شەڕە ئابورییە گەورەیە، توركیا بۆ پاڵپشتیكردن لە ئازەربایجان سود لە كێشەی توركە ئازەرییەكانی هەرێمی كەرەباخ وەردەگرێت، قسەوباس هەیە توركیا "مورتەزەقەی سوریا"ی رەوانەی ئازەربایجان كردووە بۆ پاڵپشتیكردن لە سوپای ئەو وڵاتە دژ بە ئەرمینیا. توركیا كە لەسەر كێشەی سوریا‌و لیبیا لەگەڵ روسیا ناكۆكە، بە دەستوەردانی لە كێشەی هەرێمی كەرەباخدا دەرگایەكی تری ناكۆكی لەگەڵ روسیا كردەوە. ئێران‌و كێشەی كەرەباخ هەڵوێستی ئێران لە كێشەی ئەمجارەی هەرێمی كەرەباخدا جێگەی سەرسوڕمانە، ئێران كە پێشتر لە ململانێی نێوان ئازەربایجان‌و ئەرمینیادا پاڵپشتی لە ئازەربایجان دەكرد، ئێستا هەڵوێستی گۆڕیوە‌و پاڵپشتی ئەرمینیا دەكات. ئەمە لەكاتێكدایە پەیوەندییەكی رۆشنبیری‌و رەگەزی‌و ئاینيی بەهێز لەنێوان ئێران‌و ئازەربایجاندا هەیە، نزیكەی یەك لەسەر سێی خەڵكی ئێران لە رەگەزی ئازەرین، زۆرینەی گەلی ئازەری شیعەمەزهەبن‌و پەیڕەوی لە مەرجەعە ئاینییەكانی ئێران دەكەن لە قوم‌و تەورێز. حوەزیرانی رابردوو ژمارەیەك خەڵكی ئازەری لە تارانی پایتەخت خۆپیشاندانیان كرد بۆ پاڵپشتیكردن لە ئازەربایجان لە شەڕەكەیدا دژی ئەرمینیا، دەسەڵاتدارانی ئێران (10) كەس لە خۆپیشاندەرەكانیان دەستگیركرد. ئێران‌و ئازەربایجان (760 كیلۆمەتر) سنوریان بەیەكەوە هەیە، هەردوكیان دەكەونە سەر دەریای قەزوین كە ئەمبارێكی گەورەی نەوت‌و غازە. ناكۆكی نێوان ئێران‌و ئازەربایجان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە دەسەڵاتدارانی تاران، ئازەربایجان كە ژمارەی دانیشتوانەكەی (10 ملیۆن) كەسە، بەبەشێك لە ئێران دەزانن‌و دەڵێن بەشێكە لە پارێزگای "ئازەربایجان"ی ئێران، ئەمە بابەتێكە كە ئازەربایجان رەتیدەكاتەوە. هەندێك لە چاودێرانی سیاسی دەڵێن تاران هەوڵی لاوازكردنی ئازەربایجان دەدات بۆئەوەی چیتر ئازەرییەكانی ئێران داوای مافی زیاتری خۆیان نەكەن، سەرباری ئەمە ئێستا پەیوەندییەكانی ئێران لەگەڵ ئەرمینیا بەرفراوانتر بووە‌و ئەرمینیا یەكەمین كڕیاری وزەی ئێرانە. لەلایەكی ترەوە ئێران لە پەیوەندییەكانی ئازەربایجان لەگەڵ ئیسرائیل دەترسێت‌و نایەوێت ئیسرائیل لەرێگەی ئازەربایجانەوە بێتە سنورەكانییەوە. لەبالارەی كەرەباخەوە (ناجورنو كەرەباخ) ناوچەیەكی شاخاوییە لەناو خاكی ئازەربایجاندا، زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئەرمەنین‌و لەلایەن دەوڵەتی ئەرمینیای دراوسێوە پشتیوانیان لێ دەكرێت.  وشەی (ناجورنو) بە زمانی روسی بەواتای "بەرزاییەكان" دێت، وشەی (كەرەباخ)یش بە زمانی ئازەری بەواتای "باخی رەش" دێت. ئەوانەی سەربە نەتەوەیی ئەرمەنن، ناوە ئەرمەنییەكە بۆ ناوهێنانی ناوچەی (ناجورنو كەرەباخ) بەكاردەهێنن كە وشەی "ئارتساخ"ە، ئارستاخ بەواتای "دارستانی ئار" دێت، "ئار" خوداوەندی خۆرە لەلای ئەرمەنە دێرینەكان.  هەرێمی كەرەباخ دەكەوێتە بەشی خۆرئاوای ئازەربایجانەوە، نزیكەی (270 كیلۆمەتر) لە شاری باكۆی پایتەختەوە دورە، روبەری هەرێمەكە نزیكەی (4 هەزارو 400) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە‌و رێژەی 15%ی خاكی ئازەربایجان پێكدەهێنێت. شاری (ستیباناكرت) پایتەختی هەرێمەكەیە كە دەكەوێتە سەر لوتكەی شاخێك بەبەرزی (750 مەتر) لەسەر روی دەریاوە، ئەم شاری لەدوای شۆڕشی بەلشەفی لە ساڵی 1917دا لەسەر ئاسەواری گوندی (خان كندی) دروستكراوە‌و ناوەكەی گۆڕدراوە بۆ (ئیستبانا كیرت) وەكو ئاماژەیەك بۆ رێبەری شیوعی بەلشەفی (ئیستبانا شاهومیان) كە لە گۆڕەپانی ناوەڕاستی شارەكەشدا پەیكەرێكی بۆ دانراوە. بەپێی ئەو سەرژمێریەی كە دەسەڵاتدارانی ئەرمینیا لە كانونی دووەمی 2016دا كردویانە، ژمارەی دانیشتوانی هەرێمەكە زیاتر لە (148 هەزار) كەسە، لەم رێژەیە 95%ی خەڵكەكە ئەرمەنن‌و ئەوەی دەمێنێتەوە لە پێكهاتەكانی ترن. كێشەی كەرەباخ دوای كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهان‌و شۆڕشی بەلشەفی لە روسیا، رژێمی نوێی سۆڤیەت لەسەرەتای بیستەكانی سەدەی رابردوودا لەچوارچێوەی سیاسەتی "پەرتكە‌و زاڵبە"، ناوچەی خۆبەڕێوەبەرێتی لە (ناجورنو كەرەباخ)ی لەناو خاكی كۆماری ئازەربایجانی سۆڤیەتی پێشوودا دامەزراند، كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئەرمەنی بوون. جۆزیف ستالین رێبەری سۆڤیەت لە ساڵی 1923 بڕیاریدا هەرێمی كەرەباخ بە شێوەی خۆبەڕێوەبەرێتی بخاتەسەر ئازەربایجان، ئەمە لەكاتێكدا بوو هەرێمی (ناختشیڤان) كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئازەری بوون لەناو خاكی ئەرمینیا وەكو خۆی هێشتەوە، ستالین ئەمەی كرد بۆ ئەوەی ریشەی ناكۆكییەك لەنێوان ئازەربایجان‌و ئەرمینیا دروست بكات‌و لەو رێگەیەوە وا بكات حكومەتی ناوەندی لە مۆسكۆ بەردەوام دەسەڵاتی بەسەر ناوچەكەدا بڕوات.  بۆیە كاتێك یەكێتی سۆڤیەتی جاران دەسەڵاتی بەسەر ناوچەكانی دەوروبەریدا نەما، ئیتر لە ساڵی 1988 ناكۆكییەكان لەنێوان ئەرمینیا‌و ئازەربایجان لەبارەی خاوەندارێتی ناوچەی كەرەباخ تەقییەوە، كاتێكیش لە ساڵی 1991 هەردوو دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆیان لە یەكێتی سۆڤیەت وەرگرتەوە، ناكۆكییەكان گەیشتنە لوتكە، ئەم ناكۆكییە یەكێكە لە "ململانێ چەقبەستووەكان"ی دوای سەردەمی سۆڤیەت لەسەر ئاستی جیهان. لەگەڵ روخانی یەكێتی سۆڤیەت لە كۆتاییەكانی ساڵی 1991دا، كەرەباخ خۆی وەكو كۆمارێكی سەربەخۆ راگەیاند، ئەمە دۆخەكەی لە ململانێوە گۆڕی بۆ جەنگێكی گشتگیر‌و لە دەرەوەش دان بە كەرەباخدا نەنرا وەكو "دەوڵەتی ئەمری واقع"، تەنانەت ئەرمینیا خۆشی دانی بە دەوڵەتەكەی كەرەباخدا نەنا. سەرباری ئەوەی ئەرمینیا بەفەرمی دانی نەنا بەسەربەخۆیی ناوچەی كەرەباخدا، بەڵام هەر بەردەوام بوو لە پاڵپشتیكردنی دارایی‌و سەربازی ئەرمەنەكانی ناوچەكە.  ئەوكات حكومەتی ئازەربایجان هێزی نارد بۆ كۆنترۆڵكردنی هەرێمەكە، لەبەرامبەردا ئەرمینیا پاڵپشتی لە ئەرمەنەكانی كەرەباخدا كرد‌و شەڕ دەستی پێكرد‌و كۆتایی بە ژیانی زیاتر لە (30 هەزار) كەس لە ئەرمەن‌و ئازەرییەكانی ناوچەكە هێنا.  جگە لە زیانە گیانییەكان، شەڕەكە دۆخێكی دیمۆگرافی‌و جوگرافی نوێی لە ناوچەكە سەپاند، زیاتر لە (ملیۆنێك‌و 200 هەزار) كەس لە دانیشتوانی هەرێمەكە بەدوو ئاڕاستەی ئاوارەبوون، زۆرینەی ئاوارەكان كە ئازەرییەكان بوون ئاوارەی ناو ئازەربایجان بوون، هەندێك لە ئەرمەنەكانیش كۆچیان كرد بۆ ئەرمینیا.  لەم شەپۆلی ئاوارەبوونەدا جارێكی تر ئەرمەنەكان بوون بە زۆرینەی دانیشتوانی هەرێمی كەرەباخدا، چونكە بەپێی راپۆرتەكان ئەوكات ئازەرییەكان رێژەی 25%ی دانیشتوانی ناوچەكەیان پێكهێناوە‌و دوای شەپۆلی كۆچكردنەكە رێژەیان زۆر كەمیكردووە. ئەرمەنەكان سەرباری ئەوەی دەستیانگرت بەسەر هەرێمەكەدا، حەوت ناوچەی تری ئازەرییان لەسەر سنور كۆنترۆڵكرد بۆ ئەوەی هێڵی پەیوەندی بەردەوام لەگەڵ ئەرمینیا زامن بكەن، دەوترێت روبەری ئەو ناوچانەی كە ئەرمەنەكان لەسەر سنور دەستیان بەسەردا گرتووە (20%)ی كۆی گشتی خاكی ئازەربایجانە.  ساڵی 1993 لە هەوڵێكدا بۆ راگرتنی شەڕ، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری ژمارە (822)ی دەركرد‌و دوای كرد هێزەكانی ئەرمینیا لە كەرەباخ بكشێنەوە، ئەرمینیا پابەندنەبوو بە بڕیارەكەوە.  ساڵی 1994 بەنێوەندگیری روسیا، رێككەوتنی ئاگربەست ئیمزاكرا، بەپێی رێككەوتنەكە كەرەباخو روبەرێكی خاكی ئازەرەكان ناوچەكە، كەوتنەژێر كۆنترۆڵی ئەرمینیا، بەڵام ئەمە كۆتایی جەنگ نەبوو، تائێستاش هەردوو وڵات لە حاڵەتی شەڕدان، چونكە ئەوەی كە كردیان رێككەوتنی ئاگربەست بوو نەك پەیماننامەی ئاشتی.  لەوكاتەشەوە بەهۆی پێشێلكردنی رێككەوتنی ئاگربەستەوە، چەندین سەرباز لە هەردوولا كوژراون، داخستنی سنورەكانیش لەلایەن توركیا‌و ئازەربایجانەوە كێشەی گەورەی ئابوری بۆ ئەرمینیا دروستكردووە.  لەدوای رێككەوتنی ئاگربەستەوە، رێگاكە گەیشتوەتە بنبەست، ئازەرییەكان خەم بۆ لەدەستدانی خاكی كەرەباخدا دەخۆن كە بە مافی خۆیانی دەزانن، ئەرمەنەكانیش بەهیچ جۆرێك ئامادەنین دەست لە ناوچەكە هەڵگرن. روسیا‌و فەرەنسا‌و ئەمریكا سەرۆكایەتی گروپێك دەكەن بەناوی "مینسك" كە دەكەوێتە ناو رێكخراوی ئاسایش‌و هاریكاری ئەوروپاوە، ئەم گروپە كار بۆ دانانی سنورێك دەكەن بۆ ناكۆكییەكانی ناوچەی كەرەباخدا. ساڵی 2006 ئەرمەنەكانی كەرەباخ جارێكی تر هەرێمێكی سەرباخۆییان لەژێر چەتری دەستورێكی نوێدا راگەیاند‌و جیابونەوەی هەرێمەكەیان لە ئازەربایجان راگەیاند‌و شاری (ئیستیانا كریت)یان كرد بە پایتەختی كۆمارە سەربەخۆكەیان. حوزەیرانی 2011 سێرج سەركیسیان سەرۆكی ئەوكاتی ئەرمینیا‌و ئیلهام عەلیێڤ سەرۆكی ئازەربایجان لەشاری (قازان)ی روسیا لەژێر سەرپەرەشتی دیمیتری میدڤیدیڤ سەرۆكی ئەوكاتی روسیا زنجیرەیەك كۆبونەوەیان كرد، بەڵام نەگەیشتنە رێككەوتن لەسەر چوارچێوەیەك كە هەردوولا پابەند بكات بە رەتكردنەوەی بەكارهێنانی هێز بۆ چارەسەركردنی كێشەی كەرەباخ. لە پێنجی تەموزی 2015دا ئازەربایجان رایگەیاند هێزە سەربازییەكانی توانیویانە دوو فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئەرمینیا بخەنەخوارەوە كە بەمەبەستی هەواڵگری بەسەر ناوچە ئازەرنشینەكانی "تەر تەر"دا سوڕاونەتەوە لەنێوان هەردوو وڵات.  چەند مانگێك دوای ئەم رووداوە پێكدادان لەنێوان هەردوولا زیادیان كرد، دۆخەكە گەیشتە ئاستێك رێكخراوی ئاسایش‌و هاریكاری ئەوروپا رایگەیاند، چیتر دۆخەكە بەرگەی لەوە زیاتر ناگرێت.  پەرەسەندنی روداوەكان وایكرد ئازەربایجان لە كانونی یەكەنی 2015دا بۆ جاری یەكەم دوای 20 ساڵ تانكی بەكارهێنا لەدژی هێزی ئەرمەنە سەربەخۆخوازەكانی هەرێمی كەرەباخ.  رۆژی 2ی نیسانی 2016 ئازەربایجان‌و ئەرمینیا یەكترییان تۆمەتباركرد بە پێشێلكردنی رێككەوتنی ئاگربەست، بەڵام دۆخەكە بەم شێوەیە كۆتایی هات. ئابوری كەرەباخ دانیشتوانی هەرێمی كەرەباخ بەشێوەیەكی سەرەكی بۆ دابینكردنی بژێوی خۆیان پشت بە كشتوكاڵ دەبەستن، لەمەشدا سود لە ئاوی روبارەكان‌و باران دەبەستن كە لە وەرزی هاوینیشدا دەبارێت، لەم ئاوە وزەی كارەباش بەرهەمهێنراوە. هەندێك كەسیش لە دانیشتوانی ناوچەكە كار لە بواری پەرەپێدانی ئاژەڵ‌و پیشەسازی بچوكدا دەكەن.  دەسەڵاتدارە سەربەخۆخوازەكانی هەرێمەكە یارمەتی دارایی لە ئەرمینیا‌و رەوەندی ئەرمەنی لە تاراوگە وەردەگرن، سەرباری ئەمە ئەمریكا لەژێر كاریگەری لۆبی گروپە ئەرمەنییەكاندا، گەورەترین پشكی یارمەتییە داراییەكانی بۆ وڵاتانی جیهان بە ئەرمینیا دەدات.  دەسەڵاتدارانی هەرێمەكە هەوڵی راكێشانی وەبەرهێنانی بیانی دەدەن بۆ پەرەپێدانی بوارەكانی بیناسازی‌و كانەكانی ئاڵتون‌و مس‌و پەیوەندییەكان‌و بانك‌و هۆتێلەكان‌و پیشەسازی كشتوكاڵی لەنمونەی دروستكردنی شەراب لە كراباخ. زۆرینەی وەبەرهێنەرانی بیانی كە رویان لە كەرەباخ كردبێت لە روسیاو ئەمریكا‌و فەرەنسا‌و بەلیجكا‌و سویسراو ئوسترالیاوە بووە.

 راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت هاوسەرۆكەكانی یەكێتی لیژنەیەكیان بۆ پێداچونەوە بە دارایی حزبدا دروستكردووە، داهاتی كۆكراوەی مانگانەی یەكێتی (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلارە، بەڵام خەرجی یەك مانگی حزب (5 ملیۆن) دۆلارە، واتە داهاتی یەكێتی مانگانە بەبەراورد بە خەرجییەكەی 50% كورتهێنانی هەیە، یەكێتی بەدوای سەرمایە ونبوەكەیدا دەگەڕێت‌و لێپێچینەوە لە سەرمایەدارو كۆمپانیا‌و هاوبەشە بازرگانییەكانی دەكات، ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی تەنیا لەڕووی سیاسییەوە پەرت پەرت نەبووە،  لەڕووی ئابوریشەوە شێواو پەرێشانە، لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر لە (درەو) بخوێنەرەوە. ئابوری سلێمانی لە سێبەری یەكێتیدا ئەم رۆژانە سلێمانی تەنیا لەڕووی سیاسییەوە پەرت پەرت نەبووە، بەڵكو لەڕووی ئابوریشەوە شێواو پەرێشانە، چەند رۆژی رابردوو سایتی بەناوبانگی "مۆنیتۆری"ی ئەمریكی لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكردبوو" لە مەرزی پەروێزخان پرۆسەیەكی گەورەی قاچاخچێتی بەڕێوەدەچێت"، یەكێتی كە جڵەوی دەسەڵاتی لەم ناوچەیە بەدەستەوەیە، لەدوای جیابونەوەی نەوشیروان مستەفاوە گورزی سیاسی گەورەی بەركەوت، بەڵام لەدوای نەخۆشكەوتن‌و دوركەوتنەوەی تاڵەبانیەوە لە گۆڕەپانی سیاسی، لەڕووی ئابورییەوە گورزێكی گەورەتری بەركەوتووە. ئێستا لە سلێمانی‌و سنوری دەسەڵاتی یەكێتی رۆژانە سەرمایەداری نوێ سەردەردەهێنێت، لەبەرامبەریشدا زۆرینەی خەڵك رۆژ لەدوای رۆژ بارودۆخی گوزەرانیان خراپتر دەبێت، ئەمە دۆخێكە لە ناوچەیەكدا كە بەناوچەی ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندانەكان ناوبانگی دەركردووە، مەترسی هەیە لە هەر ساتێكدا ئەم بارودۆخە بەر لە پارتی، بەڕووی یەكێتیدا بتەقێتەوە، سنوری سلێمانی رۆژانە زەوییەكانی لەلایەن كۆمپانیاكانەوە پارچە پارچە دەكرێت‌و دابەشدەكرێت، لەپشت كۆمپانیاكانەوە بەرپرسانی حزب خۆیان مەڵاسداوە، بەڵام داهاتەكانیان ناگەڕێتەوە بۆ ناو سندوقی حزب. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئێستا ئەو پارەیەی كە مانگانە دەگەڕێتەوە بۆ ئیدارەی گشتی یەكێتی (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلارە، ئەمە لەكاتێكدایە خەرجی مانگانەی حزبەكە (5 ملیۆن) دۆلارە، واتا داهاتی مانگانەی یەكێتی بەبەراورد بە خەرجییەكانی بەرێژەی 50% كورتهێنانی هەیە، یەكێتی ئەم كورتهێنانە چۆن پڕدەكاتەوە ؟ (درەو) زانیویەتی، بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكەكانی یەكێتی، لیژنەیەكیان پێكهێناوە بۆ بەدوادچوون بۆ پارەكانی حزب‌و رێكخستنەوەی دارایی یەكێتی. لیژنەیەكی سێ كەسیی ! بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو یەكێتی دەست (درەو) كەوتوون، هاوسەرۆكەكانی یەكێتی لیژنەیەكی سێ كەسییان بەناوی "لیژنەی جێبەجێكاری ئابوری هاوسەرۆكەكان" دروستكردووە. ئەو سێ كەسەی كە لەم لیژنەیەدان، كار بۆ كۆكردنەوەو رێكخستنەوەی دارایی یەكێتی دەكەن، هەریەكەیان لەبوارێكدا تایبەتمەندییان هەیە‌و كەسەكان بریتین لەمانە: •    دانا دۆغڵەمەچی (شارەزای بواری غازە) •    هاوڕێ شێخ دارۆ (كوڕی دارۆی شێخ نوری بەرپرسی پێشووی ئیدارەی گشتی یەكێتییە‌و شارەزای بواری ئیدارەیە) •    هیوا ئاوات (شارەزای بواری نەوتە) ئەم سێ كەسە لەماوەی رابردوودا لەلایەن هاوسەرۆكەكانەوە راسپێدراون بەدواداچوون بۆ سەروت‌و سامانی یەكێتی بكەن‌و ئەو كەسانەی ناو حزب دەستنیشان بكەن كە لەماوەی رابردوودا بەهۆی یەكێتییەوە قەبارەی سەرمایەكانی خۆیان گەورەكردووە‌و بەهۆی سەرمایەكەشیانەوە پارێزگارییان لە پێگەی سیاسی خۆیان كردووە لەناو حزبدا. هاوسەرۆكەكان دەیانەوێت لەمەودوا سندوقی دارایی حزب بچێتەوە لای خۆیان، چونكە پێیانوایە دارایی یەكێتی توشی نەزیف بووە‌و دەبێت رێكی بخەوە، سندوقی یەكێتی كە دارایی یەكێتی تێدا بووە، پێشتر لای ئیدارەی گشتی بووە‌و لەوێ لەلایەن بۆردێكەوە بەڕێوەبراوە‌و دلێری سەید مەجید سەرپەرەشتی بۆردەكەی كردووە‌و هەریەكە لە (سالاری ئیدارەی گشتی، شوانەی نۆكان، شێخ ئەحمەدی نۆكان) ئەندامی بۆردەكە بوون، بەڵام بەمدواییە هاوسەرۆكەكان كۆمەڵێك گۆڕانكارییان لە ئیدارەی گشتیدا كردووە‌و ئێستا سندوقەكەی یەكێتی لەژێر چاودێری خۆیاندایە. دوای ئەوەی سندوقی یەكێتییان خستوەتەژێر چاودێری خۆیانەوە، هاوسەرۆكەكان بۆیان دەركەوتووە، ئەو داهاتەی كە مانگانە دەگەڕێتەوە بۆ سندوقەكە زۆر لەوە كەمترە كە چاوەڕێیان كردووە، بۆیە گومانی گەندەڵی‌و بەهەدەردانی گەورەیان بۆ دروستبووە. ئەوانەی ئاگادارن لە دارایی یەكێتی دەڵێن، كۆمپانیا هەبووە كە بەپارەی یەكێتییەوە كاری كردووە، مانگانە (5 ملیۆن) دۆلاری دەستكەوتووە، بەڵام تەنیا بڕی (500 هەزار) دۆلاری بۆ سندوقی یەكێتی گەڕاندوەتەوە، بەڵام كاتێك زیانی كردووە، زیانەكەی بە یەكێتی بژاردووە. هاوسەرۆكەكان پێیانوایە، بەشێكی زۆر لەوانەی لە ئیدارەی گشتی یەكێتیدا كاریان كردووە، لەسەر گیرفانی یەكێتی قاسەی خۆیان پڕكردووە‌و سندوقەكەی یەكێتییان بەتاڵكردوەتەوە، دەوترێت لەناو ئەوانەدا ئێستا كەسانی (ملیۆنێر) هەیە‌و چەند كەسێكیشیان قەرەبای سەرمایەكەیان گەیشتوەتە سەرو (ملیار) دۆلار. سەرباری ئەمە لەلایەن هاوسەرۆكەكانەوە بەدواداچوون دەكرێت بۆ بڕی (3 ملیار) دۆلاری یەكێتی كە بەپێی بەدواداچوونی لیژنە سێ كەسییەكە لەماوەی رابردوودا بێ سەروشوێن بووە‌و چارەنوسی نازانرێت‌و رەنگە هەندێكی برابێتە دەرەوەی وڵات. بەڵام هەندێك لە یەكێتیەكان پرسیاری ئەوە دەكەن ئایا هاوسەرۆكەكان دەتوانن دارایی یەكێتی رێكبخەنەوە لە حاڵێكدا ژمارەیەك لە كەسە نزیكەكانی خۆشیان لەو كاروبارە بازرگانیانە تێوەگلاون كە داهاتەكەی ناگەڕێتەوە بۆ سندوقەكەی یەكێتی. لیژنەكە چی دەكات ؟ بەپێی ئەوەی لەناو یەكێتیدا باسی دەكرێت، كاری یەكەمی ئەو لیژنە سێ كەسییەی كە هاوسەرۆكەكان دروستیان كردووە، سەرەتا لە مەرزە سنورییەكانی (باشماخ‌و پەروێزخان)ەوە دەستپێدەكات، كە ماوەیەكە لەسەر ئاستی ناوخۆ‌و میدیاكانی دەرەوەش قسەوباسی زۆریان لەسەر دەكرێت. لیژنەكە دەیەوێت لە مەرزە سنورییەكان دەستی ئەو بەرپرسانەی حزب ببڕێت كە كۆمپانیایان هەیە‌و بەبێ ئەوەی هیچ داراییەك بۆ سندوقی یەكێتی بگەڕێننەوە، ناوبانگی حزبەكەشیان لەلای ئەمریكییەكان خراپ كردووە‌و گومانی ئەوەیان دروستكردووە یەكێتی كاری قاچاخچێتی دەكات لەگەڵ ئێران‌و سزا ئابورییەكانی ئەمریكا بۆسەر ئێران پێشێل دەكات. لەلایەكی ترەوە، هاوسەرۆكەكانی یەكێتی دەیانەوێت لەڕێگەی ئەو لیژنەیەی دروستیان كردووە، كۆتایی بە قۆرخكاری چەند كۆمپانیایەك بهێنن كە لەلایەن ژمارەیەك كارەكتەری یەكێتییەوە پاڵپشتی دەكرێن، بەمە لەلایەك بڕێكی زیاتری دارایی بۆ سندوقی حزب دەگەڕێننەوە‌و لەلایەكی ترەوە دەیانەوێت بەم هەنگاوە بڕێك لە ناڕەزایەتی سەرمایەدارانی سنورەكە لەدژی حزبەكەیان‌و ئەو كۆمپانیایانەی كە بازاڕیان كۆنترۆڵكردووە، بڕەوێننەوە. دەسەڵاتدارانی یەكێتی دەڵێن ئێستا مانگانە تەنیا (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلار دەگەڕێتەوە بۆ ناو سندوقی دارایی حزب، ئەمە لەكاتێكدایە كۆمپانیای (نۆكان) كە بەفەرمی سەربە ئیداری گشتی یەكێتییە خاوەنی (46) كۆمپانیایە‌و لە بوارەكانی (وەبەرهێنان، خزمەتگوزاری نەوت، موڵك، فڕۆكەخانەكان، بازاڕ، كوالیتی كۆنترۆڵ، قەپان، هۆتێل، بەڵێندەرایەتی، گەشتیاریی، كارەبا، جگەرە، مەرزەكان‌و چەند بوارێكی تردا) كاردەكات، هاوسەرۆكەكان مەزەندە دەكەن داهاتی مانگانەی ئەم كۆمپانیایانە پێكەوە بگاتە (25 ملیۆن) دۆلار، بەڵام مانگانە 10%ی ئەم پارەیە بۆ سندوقی یەكێتی دەگەڕێتەوە. یەكێتی‌و كۆمپانیای قەیوان جگە لەو كۆمپانیاو سەرمایەدارانەی كە بە فەرمی لەژێر چەتری یەكێتیدا بوون‌و بە سەرمایەی یەكێتییەوە كاریان كردووە، بەمدواییە بەشێك لە دارایی یەكێتی كەوتوەتە دەرەوەی چەتری ئیدارەی گشتی‌و چوەتە بواری شەراكەتەوە. ئێستا گەورەترین شەراكەتی یەكێتی لەدەرەوەی كۆمپانیای نۆكان، لەگەڵ گروپی كۆمپانیاكانی "قەیوان"دایە. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە چەند بەرپرسێكی باڵای یەكێتی بە (درەو)یان داوە، ساڵی 2009 پاڵاوگەی نەوتی بازیان رێژەی 100%ی پشكەكانی موڵكی یەكێتی بووە، بەڵام ئەم پرۆژەیە دواتر بووە بە پرۆژەیەكی شەراكەت لەنێوان یەكێتی‌و كۆمپانیای قەیواندا، لەم شەراكەتەدا یەكێتی رێژەی 51%ی پشكەكانی هەبووە‌و كۆمپانیای قەیوانیش رێژەی 49%ی پشكەكانی هەبووە، ئێستا ئەم هاوكێشەیە گۆڕانكارییەكی زۆر گەورەی بەسەردا هاتووە، رێژەی 100%ی پشكەكانی پاڵاوگەی نەوتی بازیان موڵكی گروپی كۆمپانیاكانی قەیوانە. ئەو لیژنە سێ كەسییەی كە هاوسەرۆكەكان بۆ پێداچونەوە بە دارایی یەكێتی دروستیان كردووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) یەكێك لە كارەكانی بریتییە لە پێداچوونەوە بەو شەراكەتەی كە ئیدارەی گشتی یەكێتی لەگەڵ كۆمپانیای قەیوان كردویەتی لە كێڵگەی نەوتی بازیاندا. بەپێی ئەوەی باسدەكرێت، لەماوەی ساڵانی 2006 بۆ 2020 كە ماوەی (14 ساڵ) دەكات، كۆمپانیای قەیوان لەبواری بازرگانی نەوتدا تەنیا كەمتر لە (500 ملیۆن) دۆلاریان بە یەكێتی داوە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی ئەو دەرەنجامانەی كە لیژنەی هاوسەرۆكەكان پێی گەیشتووە، دەبوو بڕی ئەو پارەیەی كە لەماوەی ئەو (14 ساڵ)ەدا قەیوان بە یەكێتی داوە بگەیشتایەتە زیاتر (4 ملیار) دۆلار.  لەسەر بنەمای ئەم پێداچونەوانە، یەكێتی دەیەوێت شێوازی مامەڵەكردنی لەگەڵ كۆمپانیای قەیوان بگۆڕێت، كە ئێستا زەبەلاحترین كۆمپانیای سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتییە‌و زۆربەی بوارەكانی كاركردنی لە سنورەكەدا كۆنترۆڵ كردووە. چیرۆكی یەكێتی‌و كۆمپانیا سەرەتای بە كۆمپانیابوونی حزب لە هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 1992 دەگەڕێتەوە، ئەوكات جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتی نیشتمانی كوردستان یەكەم كەس بووە بیری لەوەكردوەتەوە حزب كۆمپانیای هەبێت‌و بتوانێت لەڕێگەی بارزگانییەوە ئابوری خۆی بەهێز بكات، وەكو باسدەكرێت لەم بیرۆكەیەدا تاڵەبانی باوك سەرسام بووە بە رێكخراوی رزگاریخوازی فەلەستین كە ئەوكات خاوەنی ئابورییەكی گەورە بووە. یەكێتی لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو كۆمپانیای (نۆكان)ی دروستكرد، (نۆكان) تەنیا كۆمپانیایەك نەبوو، دواتر بوو بە زنجیرەیەك كۆمپانیا، بۆ نمونە لە كەرتی بیناسازیدا نۆكان ژمارەیەك كۆمپانیای دروستكردبوو بەناوەكانی (راز، دەرگەزێن، توژەڵە، رەزگە، قوباد، شكۆفە، رێكۆ، چیا، ئیرۆن)‌و چەندین كۆمپانیای تر كە ساڵانە پارەیەكی زۆریان بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی پەیدا دەكرد. كە نەوتیش دۆزرایەوە، كۆمپانیای نۆكان لە كەرتی وزەشدا ژمارەیەك كۆمپانی دروستكرد، لەوانە (مەهد، وزە، زەوی، باوان)‌و چەند كۆمپانیایەكی تر كە لەبواری نەوتدا كاریان دەكرد‌و پارەیەكی زۆریان بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی كۆدەكردەوە. كاتێك قسەوباس لەسەر كۆمپانیاكانی حزب زیادیان كرد، هاوكات لەگەڵ ململانێ ناوخۆییەكان لەسەر دارایی حزب، كۆمپانیای نۆكان بیری لە دروستكردنی كۆمپانیایەكی ئەمنی كردەوە‌و بۆ پارێزكاریكردن لە زنجیرە كۆمپانیاكانی، كۆمپانیایەكی ئەمنی بەناوی "داهۆڵ" دروستكرا. كۆمپانیای نۆكان چووە ناو بواری بازرگانی ئۆتۆمبیلیشەوە، لەم بوارەدا كۆمپانیایەكی دروستكرد بەناوی (كارزۆن)، ئەم كۆمپانیایە ئۆتۆمبیلی بۆ سنوری زۆنی سەوز هاوردە دەكرد‌و ساڵانە پارەیەكی زۆری بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی دابین دەكرد. تاوەكو ساڵی 2016، نۆكان كۆمەڵێك كۆمپانیای تری دروستكرد كە لە بوارە جیاجیاكاندا كاریان دەكرد لەوانە (هوما، كەڕنت، كوردستان، سایكس، نزار، هێزنگ، دیوتی فری، غازكۆ). بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، تاوەكو ساڵی 2016 كۆمپانیای نۆكان (16) كارگەی هەبووە كە لەبواری پیشەسازی لەوانە دروستكردنی (PVC)‌و خشتی سورو بەرهەمهێنانی خوێ‌و دروستكردنی جلوبەرگ‌و چەند بوارێكی تر. نۆكان چەندین پرۆژەی تری لەناو شاری سلێمانیدا هەبوو لە كەرتی هۆتێل‌و چێشتخانەكاندا، لەوانە (ئاشتی، سلێمانی پاڵاس، ئەزمەڕ پاڵاس، میر، گوندی گەشتیاری دابان). لە كەرتی فڕۆكەوانیشدا، كۆمپانیای نۆكانی یەكێتی جێ پەنجەی خۆی دانا‌و دوو كۆمپانیای بەناوەكانی (ئەزمەڕ ئایەر)‌و (هۆما تراڤڵ) دروستكرد. ئەمە جگە لە كۆمپانیاكانی بواری نەوت‌و سكیوریتی‌و هێڵی ئینتەرنێت‌و جگەرەو بوارەكانی تر. كۆمپانیای نۆكان راستەوخۆ لەلایەن ئیدارەی گشتی یەكێتییەوە بەڕێوەدەبرا، گرێبەستی پرۆژەكانی وەردەگرت، ئابورییەكی گەورەی بۆ حزب دروستكرد. دوای نەخۆشكەوتنی جەلال تاڵەبانی سكرتێری گشتی یەكێتی‌و دوركەوتنەوەی لە شانۆی سیاسی، ساڵی 2016 یەكێتی دابەش بوو بەسەر دوو جەمسەردا، جەمسەری هیرۆ ئیبراهیم ئەحمەدی هاوسەری تاڵەبانی‌و جەمسەری كۆسرەت رەسوڵ عەلی جێگری یەكەمی‌و بەرهەم ساڵحی جێگری دووەمی سكرتێر گشتی، دوو جێگرەكەی سكرتێر رەوتێكیان لەناو یەكێتیدا بەناوی "ناوەندی بڕیار" راگەیاند، یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی نێوان هەردوو جەمسەرەكە دارایی حزب بوو. ئەوكات باڵی ناوەندی بڕیار لە بەیاننامەیەكدا باڵی هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدو ماڵباتی تاڵەبانییان تۆمەتباركرد بەوەی یەكێتییان كردووە بە هێزێك بۆ "تاڵانكردنی نەوت‌و هەڵلوشینی سەروەت‌و سامانی خەڵك"‌و دارایی یەكێتییان بۆخۆیان كۆنترۆڵكردووە، لەمەشدا بەدیاریكراوی مەبەستیان دلێری سەید مەجید بەرپرسی ئیدارەی گشتی یەكێتی بوو، كە ئەوكات لە باڵی هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدەوە نزیك بوو. كۆتایی ساڵی رابردوو، یەكێتی كۆنگرەی چوارەمی خۆی بەست، لەم كۆنگرەیەدا دەستكاری مەكتەبی دارایی حزب نەكراو وەكو خۆی تائێستا لای دلێری سەید مەجید ماوەتەوە، دلێر بەهۆی ئەوەی ئەوەی ساڵانێكە دارایی یەكێتی لایە، لەناو حزبدا نازناوی "پیاوی پارەكە"ی لێنراوە، بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی نوێی یەكێتی دەبێت بەرپرسی مەكتەبەكان كەسانێك بن كە ئەندامی مەكتەبی سیاسی بن، دلێری سەید مەجید ئەندامی مەكتەبی سیاسی نییە، ئەندامە لە ئەنجومەنی باڵای سیاسی حزب، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت لە پۆستی بەرپرسی مەكتەبی دارایی لاببرێت، بەڵام تائێستا ئەم بڕیارە نەدراوە.