شیكاری: د. بەکر صدیق          لە هەناوی بیست و حەوت ساڵ حوكمرانی خۆمالیدا، لە جیاتی بونیاتنان ، كاولكاری و لە جیاتی ئاشتەوایی خوێنرشتنی شەری ناو خۆو ، لە جیاتی یەكگرتن ، دابەشبونی هەریم و لەبری بوژانەوە ، برسیكردن و هەژاری ، بوە دیاری ئەو سیستمە خۆمالیە . بەدرێژایی ئەو بیست و حەوت سالە ، نە شەری ناوخۆ ، ململانێی جەلالی و مەلایی كۆتایی پێ هێنا ، نە هاوپەیمانی نێوانیشیان خێروبێری سیاسی بۆهێناین ، نە سەرهەڵدان و ئەكتیڤكردنی ئۆپۆزسیۆنیش ، ململانێی سیاسی بەیاسایی كرد . لە ئێستاشدا ، كۆمەڵگای ئێمە جمەی دێ لە قەیران و هەژاری و خراوەتە سەر لێواری دۆخی پوكانەوەی چانسی ئەم سەدەیەی مێژووی ئێمەوە . ئەم دەسەلاتە خۆمالیە  خاوەندارێتیەكەی لە هاوولاتی هێندە دوورە ، تائەوەی  ، بوەتە پاساوو بیانوی ، هاتن و جێپێی ولاتانی ناوچەكەو ، عیراقیش ، خواخوایەتی ، بگاتە ئەو رۆژەی ، هەرسێك پارێزگاكەی هەرێم  وەك كەركوك لە بن دەستمان دەربێنی . لە ئێستاشدا ،ململانێی بەیزەنتیانە لەنیوان بەرەی دەسەلات و بەرەی بەناو ئۆپۆزسیۆندا ، گەیوەتە لوتكەی نائومێدیەكی قولەوە . هیچ كام لە لایەنەكانی ململانێ ، لە پرۆژەی نیشتیمانی مەعریفی بەتاڵ بونەوە  .دەرەنجامیش ، خودی ئەم دەسەلات و سیستمە بیست و حەوت ساڵیە ، بوەتە خاڵی لاوازی گوتاری نەتەوەیی ئێمەو ، لەوەدەرچوە هیوایەك بكاتە توێشوی ، راستكردنەوەی باری گلاراوی كۆمەلگا چوارپارچەكراوەكەمان .  ئەوەی لە بەردەستماندا ماوە ، دۆزینەوەی ئەو كۆلكە هاوبەشانەیە كە دوحیزبە بالادەستەكەو دو زۆنە زەردو سەوزەكەو ئۆپۆزیۆنە بارگرانیەكەی سەرشانی هاولاتیان ، لە نەخشەرێەكدا پێك بگەن ، كە هەموان بە دەسەلاتدارو ۆپۆزسیۆن و خەلكەوە ، بكاتەوە خاوەنی ئەم دەسەلات و كۆمەڵگایە ، تابتوانین سیستمێك بونیات بنێین هەموان سازش بكەین و هەموانیش، ببنە هێزی نەجاتی ئەم هەرێمە لە پیلانە نوستوەعیراقی و ئیقلیمیەكان و دەرفەتی ئیستیحقاقاتە دەستوریەكانی عیراقی ئیتیحادی ، بەچەشنێ زیندو بكەینەوە ، كە بواری سیناریۆ كوشندەكانی سەرهەرێمەكەمان پوچەڵ و هەلی راستكردنەوە داكوتانی سیستمێكی سیاسی تایبەت بە خۆمان دابمەزرێنین كە هیچ لایەكمان ئیقسا نەكرێین و هاولاتیش ببێتە خاوەنی پشكە بەشی خۆی لە دەسەلات و ببێتەوە بە كاراكتەرێكی ئەكتیڤی كۆمەڵگا هەژارەكەمان. لەو تێگەیشتنەوە ، بەشێك لە و پرۆژەیە دەخەمە بەر دیدی كۆی لایەنە سیاسیەكان و ئێلیتی سیاسی و ئەكادیمی و یاسایی و هاولاتیانی كوردستان بەو هیوایەی هەمومان بخاتە سەر شارێی گەرانەوە بۆ خەمەنیشتیمانیەكانمان و بەچاوی خەمەوە لێی بڕوانرێ . ئەم پرۆژەیە كە دەخرێتە بەر چاوی هەموان، بەشێكە لە توێژینەوەیەكی یاسایی و سیاسی و هیوادارم  بەهەند وەربگیرێ. بەشی یە كەم              بایەخی دەولەتی دەستوری وەك سیستمێكی سیاسی لە هەر كۆمەلگایەكدا ، لەدوو بواردا كاریگەری دروستدەكات و دەبێتە گرنتی دەستەبەركردنی دیموكراسی و دادی كۆمەلایەتیش بەرهەم دەهێنێ . ئەودوكاریگەریەش بریتین لە :- یەكەم :-رێدەگری لە مۆنۆپۆلكردنی دەسەلات و ،  پالپشتی  دەستوری لە دەستاو دەستكردنی ئاشتیانەی دەسەلات مسۆگەردەكات . دوەم:- تەنگ هەڵدەچنێ بە بوارەكانی  پێهەلاچونی  جۆرەكانی گەندەلی دارایی و كارگێری .  لەراستیدا دەوڵەتی دەستوری یان دیموكراسی دەستوری یان دەولەتی یاسا لە سەر پینج پایەی سەرەكی دەوەستێ لە بونیاتنانیدا كە بریتین لەمانەی خوارەوە : 1-بریاردان لەسەر مافەكانی مرۆڤ ، بە مافە مەدەنی و سیاسیە بنچینەییەكانەوە . 2-بریاردان لەسەردەستورێك كەلەلایەن هاولاتیانەوە بەوویستی خۆیان دوور لە هیچ گوشارێك پەسندو راستێنرابێ . 3-بریاردان لەسەر كاركردن بە پرنسیپی لێك جیاكردنەوەی هەرسێك دەسەلاتە سەرەكیەكان لەیەكتری كەبریتین لە دەسەلاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری . 4-بریاردان لەسەر بوون و پیادەكردنی چاودێری دادوەریی توند كە تیایدا هەردووك جۆرەكانی تری چاودێری كارگێری و چاودێری سیاسی ، دەستەبەرو كارا بكات . 5-بریاردان لەسەر پرنسیپی دەستاودەست كردنی ئاشتیانەی دەسەلات ، بەجۆرێك كە لەناو دەستووری وولاتدا بەرێسای یاسایی ، هۆنرابێتەوە و كات و بەرواری  ویستگەكانی هەر جۆرێك لە جۆرەكانی هەلبژاردنەكان ، لەرێساكانی دەستوردا یان لە یاسای بنچینەیی وولاتدا دیاری كرابێ . چەسپاندنی پایەكانی دیموكراسی دەستوری كە لەسەرەوە خراونەتە روو ، لەهەردەولەتێكدا كە سیستمەكەی  دكتاتۆریە ، یان حوكمێكی ئولیگارشی كەمینە ، یان هەر شێوازێتی تری حوكمرانی نا دیموكراسیە ، ئەوا بە خەباتی مەدەنی یان بە شۆرش و سەرهەلدانی یاخیبونی كۆمەلایەتی ، دەستەبەردەبێ . ئەم تیۆرە لە وەرچەرخانێكی سیاسی و كۆمەلایەتیدا ، بۆئەو دەولەت یان كۆمەلگایانە دروستە كە بەلای كەمەوە ، فۆرمەكەیان بریتی بێت لە ولاتێكی یەكگرتوو كە دوچاری هیچ جۆرێك لە دابەشبونی جوگرافی و میلیشیایی نەبوبێ  لەلایەك  ، لەلایەكی ترەوە ، نادادپەروەری كۆمەلایەتی و مۆنۆپوڵكردنی دەسەلات ، ئاكامی جەورو ستەمی سێ دەسەلاتە سەرەكیەكە بن ، بەتایبەت دەسەلاتی جێبەجێكردن . جۆری چەوسانەوەو ستەمی ئەودەسەلاتانەش لە ولاتێكەوە بۆ ولاتێكی تر دەگۆرێ . چونكە لە هەندی دەولەتدا بەتەنها یەك لەدەسەلاتەكان بەڕەهایی مۆنۆپولی دەسەلات دەكات و ئەوانی تر دەبنە ئامرازبەدەستی ئەو دامەزراوەیەوە . بەنمونە ئەگەر دەسەلاتی جێبەجێكردن بەرەهایی هەموو مەوداكانی دەسەلاتی قۆرخ كردبوو ئەوا دەسەلاتەكانی دادوەری و دەسەلاتی یاسادانان ، دەبنە ئامرازێك بۆ درێژەدان بە تەمەنی ئەو نوخبەیەی كە دەسەلاتی جێبەجێكردن بۆ خۆی قۆرخكردەكات ،  جا حیزب بێت یان بنەمالەیەكی خاوەن نفوزی ئەمنی و سەربازی . بەلام ، رووشیداوە  لە مێژوودا ، كە دەسەلاتی یاسادانان هەندێك جارو ، هەندێك جاریش ، دەسەلاتی دادوەری ، بونەتە هۆی جەورو ستەم و ، رێگربون لەوەی ،دەسەلاتی جێبەجێكردن ، حوكمی هاولاتی بخولقێنێ . ئەم حاڵەتە بەدرێژایی زەمەنە جیاوازەكانی شۆرشی فەرەنسا تا دەستوری 1958 كەلەسەردەمی جەنەرال دیگۆل دەرچوو ، درێژەی هەبوو . هەر ئەوەش بوو كە مۆنتسیكۆ تیۆرەی لێك جیاكردنەوەی دەسەلاتەكانی داهێناو لەدەستوری سالی 1958ی فەرەنسادا پراكتیزەكراو وەرچەرخانی دەولەتی دەستوری فەرەنسا ، دیموكراسی و دادی كۆمەلایەتی خستە سەر شارێی گەشەكردنی مێژوویانەی خۆیەوە . بەدێوێكی تردا ئەم تیۆرەی مۆنتسیكۆ بۆ لێك جیاكردنەوەی سێ دەسەلاتەكان بە شۆرش و راپەرینی جەماوەری یان بە خەباتی ئاشتیانەی مەدەنی لەهەرولاتێكدا بێت ، تاكە ئامرازی وەرچەرخانی سیستمی سیاسی داپلۆسێنەرە بۆ سیستمێكی دەستوری كەلەتوانایدایە دەولەتی قانون فەراهەم بكات و هەموان لە فەرمانرەوایان و فەرمانبەسەرداكراواندا ، مل كەچ بكەن بۆ یاسا . كە لەلوتكەشدا دەستور ، سەرەوەی یاساكان دەگرێت  و ، هەموان دەخاتە خوار یاساو رێساكانیەوە. دابەزاندن وكاركردن بەم پایانەی دیموكراسی دەستوری  بۆ ئەو دەولەت یان هەرێم و كۆمەلگایانە دەبێتە فۆبیا كە دەسەلاتێكی تر هەبێ  لە سەروی ئەو سێ دەسەلاتە لە دەسەلاتی جێبەجێكردن و یاسادانان و دادوەریی . ئەوجۆرە لە دەسەلات ، هەموو دامەزراوەكان دەخاتە ژیر ركێفی خۆیەوە بەمەش ئەو دەسەلاتە دەچێتە سەرووی دەستوورەوە ، بەجۆرێك كە  نە دەتوانرێ بەم تیۆرەی مۆنتسیكۆ ئەلتەرناتیفێك بۆ مۆنۆپۆلی دەسەلات دابنرێ ، كە دەبێتە هۆی پێهەلاچون و تەشەنەسەندنی گەندەلی سیاسی ، نەدەشتوانرێ دیاردەی گەندەلی دارایی و كارگێری بوەستێنرێ .كە لە ئاكامی پیادەكردنی دەسەلاتە وە پەیدا دەبن . بەربەستەكانی بەردەم وەرچەرخانی سیاسی بە پشت بەستن بەم تێگەیشتنەی سەرەوە ناتوانرێ هەلومەجی هەرێمی كوردستان لە قالبی گۆرانكاریەك بدرێ كە وەرچەرخانێك بۆ دابەزاندنی پایەكانی دەولەتی دەستوری برەخسێنرێ ، لەبەر ئەم خالانەی خوارەوە:- یەك:هەرێمی كوردستان بەسەر دوو زۆندا دابەشكراوە و هەریەك لە زۆنەكان لەلایەن حیزبێكی خاوەن پارەو پاوەرەوە وەك مولك مامەلەی پێوەدەكرێت و هەر دامەزراوەیەكی دەسەلات و كارگێری كە لە هەرزۆنێك هەیە ، مل كەچی ئیرادەی ئەو حیزبەیە كە زۆنەكە بەرێوەدەبات . هەر گوشارێك بۆ سەر ئەو دامەزراوانە بهێنری لەلایەن رای گشتی یان رێكخراوەكانی كۆمەلی مەدەنی ، ئەوا هیچ كاریگەریەك ناخاتە سەر هەژموونی ئەو حیزبەی كەزۆنەكەی كردوەتە قەلەمرەوی خۆی .  لە ئەگەری لەناوچون یان لەكاركەوتنی ئەودامەزراوانەشدا هیچ كاریگەریەك لەسەر هەژمونی حیزبی دەسەلاتدار دروست ناكات . چونكە حیزب خۆی رەكیزەكانی فەرمانرەواییكردنی بەدەستەو هەموو بریارە ئیداری و سیاسی و ئەمنی  و سەربازیەكانی بۆ خۆی لە رێگەی پارەو پاوەرەوە  قۆرخ كردوە . هەرئەوەشە كە هەرگیزناتوانرێ دامەزراوەكانی حكومەت و ئیدارە لە هیچ كام لە زۆنەكاندا بگۆردرێن یان بكرێنە دامەزراوەی دەستوری . چونكە ئەم دامەزراوانە ئامرازگەلێكن بەدەست ئەو حیزبانەی زۆنەكە بەرێوەدەبەن. هیچ كامێكیش لە سەرچاوەكانی هێز كەبریتین لە هێزی سەربازی (پێشمەرگە یان زێرەڤانی و ئاسایش و تارادەیەك هێزی پۆلیسیش ) و سەرچاوەكانی داهات دوور لە هەرجۆرێكی چاودێری ، لەدەرەوەی ئیرادەی دامەزراوە حكومی و كارگێریەكانن –ئەگەرچی بەروالەت لە مەنزومەی ئەمنی پێشمەرگەیی و پۆلیسی هەرێمدا سەر بەدامەزراوەكانن  ، بەلام ئیرادەی جولانی ئەم جۆرانە لە هێز و بریارە داراییەكانیش هەمووی گرێدراون بەئیرادەی ئەو حیزبە كە بە زەبری هێز زۆنەكانیان خستۆتە ژێر هەژمونی خۆیانەوە . دوو : هەر هەنگاوێك بە ئاراستەی چاككردنی سیستمی سیاسی یان دروستكردنی گوشار لەسەر دەسەلات بەمەبەستی راستكردنەوەی رێرەوی بریاری حكومی یان بریاری كارگێری یان دارایی و تەنانەت لە دەركردنی یاسا لە پەرلەمان و ئەركە چاودێریەكەی دەسەلاتی یاسادانانیش ، دەبێ لە هەولێرەوەبێت . چونكە ئەو دامەزراوە سەرەكیانەی كە سێكوچكەی دەسەلاتی دەولەتداری پێك دەهێنن ، لە هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانن و هەولێریش ، لەجیاتی لە ژێر هەژمونی یاسایی و حكومی و دادوەری  و سەربازی و دارایی ئەوسێ دەسەلاتانەدابێت ، هەولێرو خەلكەكەیی و خودی دامەزراوەكانیش لەژێر ئیرادەو هەژمونی حێزبێكی بالادەستدان كەتیایدا  یاساو رێساو بریارە حكومی و كارگێریەكانی بۆخۆی مۆنۆپۆلكردوەو پایتەخت بوەتە مۆلگەی سەربازی حیزبەكەو سیخناخە بەهێزی سەربازی و ئەمنی ئەو حیزبەوە .بۆیە كەی حیزب بیەوێ ،  یان هەرەشەكان لە سەر دامەزراوەكانی دەسەلاتی حوكمرانی ، بەهێزی سەربازی و ئەمنی دەپوكێنێتەوە ، یان بەبریاری حیزب دامەزراوەكە دادەخات . ئەوسا یان دەبێ هێزی گوشار –كە تا ئێستا لە ناو رای گشتیدا  لە هەولیر دروست نەبوە- بەناچاری خاو بێتەوە ، یان دەبێ روبەرووی جەبەروتی هێزی حیزب ببێتەوە . ئەمەش ولات بەرەو خوێن رشتن دەبات . سێ: زۆنی سلێمانی كەتارادەیەك رای گشتی نزیكە لە ئەندازەیەك لە كاریگەریی بەسەر دەسەلاتەوە ، بەلام ئەم زۆنە ، تەنها دامەزراوە خزمەتگوزاریەكان و و بەرزەفتە كارگێریەكانی لێیە و هێزی گوشاری جەماوەری یان تەنانەت خوانەخواستە یاخیبونی خەلكیش لەتوانایدا نابێت هیچ كاریگەریەك بەئاراستەی چاكسازی سیاسی یان یاسایی یان دارایی لە دەسەلاتی جێبەجێكردندا بەرهەم بهێنێ . وە ناشتوانرێ ئاراستەی بریاری حكومی بگۆرێ . چونكە ، دەسەلاتی جێبەجێكردن لە زۆنێكی ترەو ، سنوری دێگەلە ، لەهەرگوشارێكی دەرەوەی خۆی ، زۆنی پایتەخت دەپارێزێ لەهەرجوڵەیەك كە لەزۆنەكەی تر ختوكەی جولانی رای گشتی لەناو هەولێر بدات . هەر ئەمەش ئەو هۆكارەسەرەكیەبوو كە وای لە بزوتنەوەی گۆران كرد ، دەستەوستان بێت و هەولی ئەوەیشی دا ، لە رێگەی رێكەوتنێكی سیاسیەوە لە گەل (ی.ن.ك) تا بتوانێ گوشارێك لە سەر زۆنەكەی تر دروست بكات ، پالپشت بەو تێگەیشتنەی كە هەموو پارەو پاوەری زۆنەكە بكاتە ئامرازی دروستكردنی بریاری سیاسی و لەبەرامبەر زۆنی هەولێر و حیزبە هەژموندارەكەی ئەوێ ناچار بە دانوستانێك بكات تا هاوبەشییەكی سیاسی هاوسەنگ لە نێوان زۆنەكانی هەولێرو سلیمانیدا دابمەزرێنی بۆ ئەوەی دامەزراوە سەرەكیەكانی تەشریعی و تەنفیزی و دادوەری لە بن دەستی حیزبی هەژمونداری هەولێر كە پارتیە قوتاربكات ، بەلام لەبەر دوو هۆكاری سەرەكی ئەم هەنگاوەش سەری نەگرت كە ئەمانەن . 1-ئەو دەسەلاتەحیزبیەی زۆنی سلیمانی لەژێر چنگدایە ، بەرژەوەندیە ئابوری و ئەمنی و سەربازیەكانی بەستراوەتەوە بە دەسەلاتەحیزبیەكەی هەولێرو سەرچاوەكانی پارەو پاوەری لە هەولێرەوە پێدەگات . بەمەش ئەو دەسەلاتە حیزبیەی زۆنی سلێمانی بەریوە دەبات ، لە بریارداندا بوەتە پاشكۆی دەسەلاتە حیزبیەكەی هەولێر.بەدێوێكی دیكەدا دەسەلاتە حیزبیەكەی هەولێر پشكی بنەرەتی لەدروستكردنی بریاری سیاسی حیزبەدەسەلاتدارەكەی زۆنی سلیمانی ، بۆخۆی مسۆگەركردوە كە تا ئێستا هیچ بریارێكی سیاسی یەكێتی یان بەبێرەزامەندی پارتی نەدراوەو نادرێ یان ئەگەر بریاریش بدات ئەوا پارتی توانیویەتی و دەتوانێ جێبەجێكردنی بریارەكان  بوەستێنێ . 2-ئەودەسەلاتەحیزبیەی زۆنی سلیمانی بەرێوەدەبات خۆی لە نەهجی سیاسیدا كتومت وەك حیزبە دەسەلاتدارەكەی زۆنی هەولیر وایەو مامەلەیەكی درۆزنانە لەگەل هەرهێزێك دەكات كە بەدوای هاوبەشی لە بەرێوە بردنی هەرێم و زۆنەكەی خۆیدا دەگەرێ و لە بەرژەوەندی خۆیدا نابینی زۆنی سلیمانی تەسلیم بە هاوبەشێكی تر بكات . پێنج : هیچ كام لە دەسەلاتەحیزبیەكانی هەژموندار بەسەر زۆنەكانەوە ، ملكەچی ئەوە نابن كە سنوری زۆنەكان نەمێنێ و لەتواناشدانیە و باشیش نیە پەنا بۆ توندو تیژی ببرێ ،  بۆكۆتایی هێنان بە دەسەلاتە حیزبیەكانی زاڵ بەسەر زۆنەكانەوە .دەستوەردانەكانی وولاتانی ئیقلیمیش لە هەرێمدا بەمەبەستی مانەوەی یەكێتی و پارتی  لە حوكمرانیدا و قولبونەوەو رەگ داكوتانی ئەم دابەشبونە جوگرافیایەی هەرێمی كوردستان بە سەر دو ناوچە نفوزی یەكێتی و پارتیدا  بەقازنجی خۆیان دەزانن.  هەرئەوەشە كە كەشێكی لەباری بۆ یەكێتی و پارتی رەخساندوە كە سەرەرای لەدەستدانی متمانەی جەماوەری ، لە رێگەی ساختەكاری لە هەڵبژاردنە جیاوازەكاندا ، ئەو دوحیزبە بەردەوام هەلبژاردنەكان بەقازانجی خۆیان هەلبسورێنن . شەشەم : پالپشت بە خالی پێنجەم ، هیچ هەنگاوێك كە ئامرازەكەی خەباتی پەرلەمانیە ، بۆ گۆرین و چاككردنی سیستمی سیاسی و كارگێری ، هیچ ئاكامێكی نابێ .  چونكە رێژەی بە دەست هێنانی كورسی و دروستكردنی هاوپەیمانێتی بۆ پێكهێنانی لیستی زۆرینە بە مەبەستی پێك هێنانی حكومەت ، بەبێ یەكێتی و پارتی ،تا ئەو جێیە سنوری هەیە كە زۆرینە لە پارتی و یەكێتی ( بەكۆی هەردوكیان ) نەبەزێنی . بەپێچەوانەوە كە ئەگەر ئاماژەكانی ئاكامی هەلبژاردنەكان،  بگاتە ئەوەی یەكێتی و پارتی ترسیان لە كەمبونەوەی ژمارەی كورسیەكانی پەرلەمانیان هەبێ ، ئەوا بە هەر فێلێكی هونەری یان ساختە كاری بێت ، ئاكامی دەنگدان و هەلبژاردن بە قازانجی خۆیان هەلدەسورێنن . سیناریۆكانی وەرچەرخانی سیاسی بۆئەوەی سیستمی سیاسی هەرێمی كوردستان لەم دابەشبونە جوگرافی و دەسەلاتی ناوچەنفوزی حیزبە میلیشیایی و بنەمالەیی یانە ، وەربچەرخێ بۆ سیستمێك كە تیایدا پایەكانی دەولەتی یاسا دابكوترێن ، پێویست دەكات ئەو رێگە وسیناریۆیانە بگیرێنە بەر كە لەتوانایدابێت بەكەمترین قوربانی ، هەرێم لەم  نادادی سیاسی و كۆمەلایەتیە تێبپەرێنێ .ِ بە تێگەیشتنی مێژووی  سیستمەسیاسی و ، وەرچەرخانە مێژوویی یەكانی كۆمەلگای نێودەولەتان،  ئەو بەرچاورونیەمان دەدەنێ ، كە وەرچەرخانی سیاسی یان بەرێگەی یاسایی  ، یان بە رێگەی نایاسایی ( توندو تیژی ) بەرپا دەكرێ  . ئەوەش روونە كە پەنابردن بۆ ئامرازی توندوو تیژی كۆمەڵگا هەراسان و ناسەقامگیردەكات و سەرەرای قوربانیدانی گەورەش ، ناتوانرێ گرنتی بەدەست هێنانی ئامانجەكان بكرێ . لەبەر رۆشنایی ئەم تێگەیشتنەی سەرەوە پێویست دەكات ئەو دوجۆرە لە شیوازە یاسایی و نایاساییەكان بخەینەروو كە ئاخۆ هیچ كامیان لە گەل هەلومەرجی كوردستاندا دەگونجێن ؟  بەم جۆرە :- یەكەم / شێوازی نایاسایی پەنابردنی هاولاتیان بۆ بەدەستهێنانی مافە سیاسی و مەدەنیەكان و كۆتاییهێنان بە پەراویزخستنی تاكەكەكان لە دروستكردنی بریاری سیاسی و كارگێریدا ،ئەگەرچی وەك داخوازی ، رەوابن ، بەلام كاتێ حكومەت یان دەسەلاتی خۆ سەپێنەر ، مل نەدا بۆ ئەو مافانە ، ئەوا لە مێژووی میللەتاندا شێوازێكی باوە كە پەنادەبرێتە بەر ئامرازی توندوو تیژی لە بەرامبەر حكومەتدا . ئەم شیوازەش یان لە شێوەی شۆرش و راپەریندایە یان لە شێوازی مانگرتن و خۆپیشاندانەوە دەگۆرێ بۆ توندوو تیژی جا هۆكاری ئەم گۆرینە ،  هاوولاتیان خۆیان بن یا دەسەلات ناچاریان  بكات بگلێنە ناو تەڵەی شێوازی توندوو تیژیەوە  . هیچ كام لە شیوە جیاوەزاكانی شێوازی نایاسایی ، شۆرشی چەكدار یان راپەرینی جەماوەری بێت، سەقامگیری هەردووك كۆمەڵگای سیاسی و مەدەنی دەشێوێنێ . پەنا بردن بۆ ئەم شێوازە ، بۆ وەرچەرخانی سیستمی سیاسی هەرێمی كوردستان ، هەرەشەیەكی گەورە دەخاتە سەر هاوولاتیانی هەرێم . نەك لە سەر ئاستی ناوخۆ بگرە لە سەرئاستی عیراقی و دەولەتانی ناوچەكەش . چونكە هەریمی كوردستان ، دەولەتێكی سەربەخۆ نیە تا بە گرنتیە یاساییە نێو دەولەتیەكان ، لە هەرەشەی لێكەوتەو تەداعیاتە ئیقلیمیەكان بپارێزرێ . بەتایبەت كە ئەگەر هەلومەرجی ناو خۆی هەرێم بگاتە ئەو ئاستە لە پەیوەندی خەڵك و دەسەلات ، ئەوا بواری لەبار بۆ وولاتانی ئیران و توركیاو تەنانەت عیراقیش دەرەخسێنی كە بە دەستەجەمعی ، بونیانی حوكمرانی كوردستان تێك بشكێنن . بۆیە ئەم بژاردەیە بژاردەیەكی ترسناكەو قابیلی ئەوە نیە پەنای بۆ ببرێ . دوەم / شێوازی یاسایی شیوازی یاسایی لە روو بەروو بونەوەی دەسەلاتی داپلۆسێنەر و قۆرخكاریی ، چەند فۆرمێك لە خۆ دەگرێ كە بریتین لە : یەك-پەنابردن بۆ جۆرەكانی چاودێری : پیادەكردنی چاودێری پەیوەستن بە سیستمی چاودێری چەسپاو لە دەستورو یاسابنەرەتیەكان و كارپێكراوەكاندا . جۆرەكانی چاودێری و كاریگەریەكانیان بەسەر كاروو چالاكیەكان و بریارەكانی دەسەلاتەوە ، لە سیستمی سیاسی نادەستوری دا ، ئەوپەری سنورداردەكرێن .  بەشێوەیەكی گشتی ، سیستمی چاودێری ، بەسەر سێ جۆردا دابەش دەبێ كو بریتین لە  1-چاودێری دارایی : ئەم جۆرە چاودێریە ، خودی دەسەلاتی جێبەجێكردن پێی هەڵدەستێ ، بەشی كارگێری لە دەسەلاتی جێبەجیكردن دەگرێتەوەو پەیوەندی نیە بە بەشی كارە سیادیەكانەوە كە پێیان دەوترێ كارەحكومیەكان . ئامانج لە پیادەكردنیشی بریتیە لە پاشگەزبونەوەی دەسەلاتی كارگێری لەو بریارانەی پێچەوانەی پرنسیپی رەوایەتی  دەركراون . واتە نایاسایین و هێرشن بۆ سەر ناوەندێتی یاسایی تاكەكان كە ماف و ئازادیەكانیان دەگرێتەوە . لەم پەیپەرەدا پێویست بە قولبونەوەناكات لەسەر ئەو جۆرەی چاودێری . 2-چاودێری سیاسی : ئەمجۆرە چاودێریە هەمە چەشنەیە كە بەكورتی دەیانخەینە روو : أ-چاودێری رەسمی  : ئەم جۆرە لە چاودێری دوو جۆری دامەزراوە رەسمیەكان پێی هەلدەستن كە پێك دێن لە  +  چاودێریی پەرلەمانی :-خودی پەرلەمان پێی هەلدەستێ لە ریگەی لیژنەكانی پەرلەمانەوە یان پرسیاری پەرلەمانیەوە ، كە تیایدا پەرلەمان چاودێری كارو چالاكیە حكومی و كارگێریەكانی دەسەلاتی جێبەجێكردن دەكات و جاری واهەیە دەگاتە ئاستی كێشانەوەی متمانە  لە كابینەكە. ئەم جۆرەشیان هەر پێویست بە ووردبونەوە ناكات لەباسكردنی دا چونكە تارادەیەك روونە .بەلام جێی هەلوەستەكردنە كەكاتێك پەرلەمان لە هەلومەرجی ناكاو دا یان بە زۆر لەكاردەخرێ وەك ئەوحالەتەی كە لە هەرێمدا رویدا یان ئەگەرزۆرینەی پەرلەمان كابینەكەی پێك هێنابوو ئەوا ئەم جۆرە لە چاودێری ، هیچ كاریگەریەكی نابێت . + چاودێری دەستە سەربەخۆكان :-بریتیە لەو چاودێریەی كە ئەو دەستە سەربەخۆیانە پێی هەڵدەستن كە لە پێناویدا دامەزراون وەك : -دەستەی دەستپاكی :- كە چاودێری تاوانەكانی دارایی دەكات لە لایەن فەرمانبەری بالاو مام ناوەندەوە كە دەستدرێژیانكردۆتە سەر دارایی گشتی و ئامرازەكەشی ئەوەیە كە دوای كۆكردنەوەو زانینی بەلگەكانی تاوانباربوون ، دەستە بەراپۆرت دۆسیەكە رەوانەی دادگا دەكات بەلام تا ئەو جێگەیە بەرپرسە كە راپۆرت ئامادەدەكات و كە دۆسیەكە گەیشتە دادگا ئەوا لە ژێر ولایەتی ئەو دەستەیە دەردەچێت و دەبێتە چاودێری دادوەریی .لە سیستمە نادیموكراسیەكاندا ، ئەم جۆرە لە چاودێری ، كارەكانی لە ژێر هەژمونی دەسەلاتی خۆ سەپێنەردایە . بۆیە ئەگەر دەسەلاتی جێبەجێكردن ، رێگربوو لە حەوالەكردنی دۆسیەكانی گەندەلێ بۆ دادگای تایبەت ، ئەوا دەستە توانای جولاندنیانی نامێنێ . + دەستەی چاودێرای دارایی : ئەم جۆرە لە چاودێری كە دەستەی چاودێری دارایی پێی هەڵدەستی ، كارەكەی پشكنینی مستەنەدات و دۆسیە ئیداری و داراییەكان و بەدوادا چوون و وردبینی كردنە لە چالاكی و كارەكانی خەرجی دائرەو دامەزراوەخزمەتگوزاریەكان و مەودای دەسەلاتیشی بەیاسا لەوەدا كورتكراوەتەوە كە تەنها راپۆرت بۆ دەسەلاتی كارگێری بەرزبكاتەوەو توانای یاسایی ئەوەی نیە كە راپۆرتەكان بۆ دادگاكان لە رێگەی داواكاری گشتیەوە بنێرێ ، ئەگەر وەزیری تایبەتمەند رەزامەنی لە سەر نەبێت . ب-چاودێری نارەسمی :ئەم جۆرە لە چاودێری كە چاودێری گەلیی یان رای گشتیشی پێدەوترێ ، لە چەند فۆرمێكدا پیادەدەكرێت كەئەمانەن :- +چاودێری پارتەسیاسیەكان بەتایبەت پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان : لەم جۆرەدا پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن لە رێگەی كەنالەكانی راگەیاندنی خۆیان یان لە رێگەی جوولاندنی شەقامەوە هەولدەدەن رای گشتی بەئاقاری رەتكردنەوەی سیاسەتە حكومی و كارگێریەكاندا بجوڵێنن بەو هیوایەی هێزێكی گوشار دروست بكەن و حكومەت لە بریارەكان و هەلوێستەكانی كە جێگەی نارەزایی هاوولاتیانە ، پاشگەزببێتەوە . +چاودێری رۆژنامەگەری و راگەیاندن : ئەم كەنالە لە چاودێری ، لە رێگەی ئامرازەكانی بیستن و بینراوو خوێنراوەوە كاردەكات بۆ دروستكردنی رای گشتی لە دژی كارو چالاكیەكانی دەسەلات یان لە دژی یاسایەك كە جێگەی رەزامەندی هاوولاتیان نیە ، بە مەبەستی ئەوەی پاشەكشە بەحكومەت یان دەسەلات بكەن لە یاساو بریارو هەلوێستەكانیاندا . +چاودێری رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی : ئەم جۆرە لە چاودێری بریتیە لە گوشاری رێكخراوە مەدەنی و پیشەیی و جەماوەریە ناحكومیەكان ، كەتیایدا خاوەن پیشەكان هاندەدەن تا سیاسەت و بریارەكانی حكومەت كە لەدژی بەرژەوەندیەكانیانە . رەتبكەنەوەو حكومەت ناچاری پاشەكشێ بكەن . 3-چاودێری دادوەری : ئەم جۆرە لە چاودێری ، دادگاكان پێی هەلدەستن كە تا ئێستا یان بەگوێرەی سیستمی دادگای یەكگرتوو كە تەنها دادگای ئاسایی چاودێری و ویلایەتی هەیە بەسەر كارو چالاكیەكانی حكومەتەوە ، یان بەگوێرەی سیستمی دادیی دوانەوە ، تارادەیەكی زۆر دادگای كارگێری چاودێری كارو چالاكیەكانی حكومەت دەكات بۆ دانانی سنورێك بۆ نادادیی دەسەلاتس جێبەجێكردن  ،كاتێك پێچەوانەی یاسا كارپێكراوەكان بریارو چالاكیەكانی ئەنجام دەدات . دادگاش لە رێگە حوكمە دادوەریەكانەوە ئیدارە رادەگرێت لە دەستدرێژی بۆ سەر ماف و ئازادی تاكەكانی كۆمەڵ . پیادەكردنی ئەم شێوازانەی چاودێری لە كوردستاندا چانسی ئەوە نادات بە هاوولاتیان و پارت و ریكخراوە ئۆپۆزسیۆنەكان تا بتوانن وەك ئامرازێك  پەنای بۆ ببەن ، بۆ وەرچەرخانی سیستمی سیاسی . چونكە هەم دابەشبونی جوگرافی هەرێم و هەم لاوازی و ناسەربەخۆیی دەسەلاتی دادوەری لە كوردستاندا ئەو كاریگەریە دروست ناكەن كە لە ولاتە دیموكراسیەكاندا پەیدایان كردوە . دوو:پەنابردن بۆ شێوازی ناناوەندێتی كارگێری  بۆ ئەوەی دەسەلاتی كارگێری لە ناو دەسەلاتی جێبەجێكردندا بتوانێ ، زۆرترین خزمەتگوزاری و دوور لە روتینی كارگێری بگەیەنێتە پارێزگاكان ، حكومەت بەشێك لە دەسەلاتە ، دارایی و كارگێریەكان دەداتە ئەنجومەنە خۆجێییەكان وەك ئەنجومەنی پارێزگاكان و ئەنجومەنی قەزاو ناحیەكان و ئەنجومەنی شارەوانی لە پارێزگاو قەزاو ناحیەكاندا . بەگوێرەی ئەم سیستمە كارگێریە،  ئەنجومەنە خۆجێیەكان توانای بریاری دارایی و كارگێریی یان پێدەدرێت  ، لە ژێر چاودێری حكومەت لە پایتەختەوە . ئەم جۆرە لە شێوازی كارگێریدا ، تەنها هۆكارێك دەبێت لە پێشكەشكردنی زووترو زۆرتری خزمەتگوزاریەكان و كاری بەرزەفتەی كارگێری و هیچ پەیوەندیەكی نیە بەسەر مافەسیاسیەكان و ناشبێتەگوشارێك بۆ سەر دەسەلاتی خۆسەپێنەر تا پاشگەزی بكاتەوە لە رەسمی سیاتەتی دەولەت و یاساو بریارە حكومیەكاندا و زامنێكی راستەقینە نابێ بۆ دەستەبەركردنی مافی هاوولاتیبون لە بەشداری كردنی سیایدا . بەشی دوەم  تایبەتمەندی هەرێمی كوردستان و دەرچەیەكی یاسایی بۆوەرچەرخانی سیاسی  بەتێگەیشتنی ئێمە ئامرازی كاریگەرو نەرم بۆ وەرچەرخانی سیاسی لە شێوازی سیستمی سیاسی هەرێمدا بەم ئامرازە یاسایی و دادوەریانەی خوارەوە دەتوانرێت دوور لە توندوو تیژی و بەرێگەیەكی لە سەر خۆ هەم ئەم دابەشبونە جوگرافیە كال بكەینەوە هەم جۆرەكانی چاودێری كاراو قایم بكەین كە لە مەودای تاودانیدا ، واناكات كە دەسەلاتی خۆسەپێن و حیزبە خاوەن زۆنەكان لە هاوولاتیان دردۆنگ ببن  ، یان بە یكگرتوویی ، روبەرووی هاوولاتیان و ئۆپۆزسیۆن ببنەوە – وەك ئەوەی ئێستا هەماهەنگیان هەیەو یەكتر نوێدەكەنەوە- لە لایەكی تریشەوە بەم ئامرازانەی دەیانخەینەروو ، بەرەبەرە هاوولاتیان و ئۆپۆزسیۆنی سیاسیش دەتوانن بەدەستگرتن و پەنابردن بۆ ئەم ئامرازانە ، هاندەرێكی كارابن لە وەرچەرخانی سیستمی سیاسیدا .  چونكە خەلك و ئۆپۆزسیۆنیش دەتوانن لە مەدای نزیك و دووردا دەستەبەری بەدی هێنانی ئامانجە سیاسیەكانیان بكەن .ئەو ئامرازانەش لە ژێر یەك ناونیشانی سیاسی و یاسایی و دادوەریدا ریزدەكرێن كە بریتیە لە دابەشكردنی دەسەلات بەسەر خۆیان و جوگرافیای دابەشكراوی هەرێمدا كە هاوسەنگی دامەزراوەیی بەرهەم دەهێنێ و لە سێبەرەكەشیدا بەرە بەرە و پێ بە پێ ، دەسەلات و هەژمونی حیزبە خاوەن زۆنەكان لە بەین دەچێ . چونكە بەم ئامرازانە هەموو جۆرەكانی چاودێری بایەخی یاسایی و سیاسی و ئیداری خۆیان بەدەستدەهێننەوەو ئەو دوو حیزبە خاوەن زۆنانە لە جیاتی یەكتر تەواو بكەن و یەكتر نوێبكەنەوە ، لە سێبەری ئەم ئامرازانەی دەیانخەینە روو ، بەسەر یەكترییەوە  دەبنە چاودێر و دەبنە بەشێك لە ململانێی یاسایی و بەیەكجاری ململانێی سیاسی لەنیوانیاندا بەیاسایی  و بەدادوەریی دەكری . وەك لە بەشی پێشەوەی ئەم باسەشدا ، ئاماژەی پێدرا ،  تیۆرەكەی مۆنتسیكۆ كە لە پرنسیپی لێك جیاكردنەوەی دەسەلاتەكاندا بەرجەستە دەبێ ، لەتوانادا نابێ كە ئیشكالیەتی سیستمی هەرێمی كوردستانی پێ وەربچەرخێ . چونكە ئەم یرنسیپە سنورو مەودای هەرسێك دەسەلاتەكانی یاسادادان و جێبەجێكردن و دادوەری ، دادەنێ و دەیانكاتە چاودێر بەسەر یەكترەوە . ئەمش ئامرازێكی گرنگە بۆ پەرەپێدانی دادوەری كۆمەلایەتی و راگیر بونی پایەكانی دەولەتی دەستوری . بەلام كاركردن بەم پرنسیپە لەو دەولەتانەدا كاردەبێ ، كە هیچ دەسەلاتێك لەسەرۆی ئەو سێدەسەلاتەوە نەبێ هەربۆیە هەلوو مەرجی سیاسی و دابەشبونی جوگرافی و ناوچە نفوزی زۆنەكانی قەلەمرەوی یەكێتی و پارتی ، پێویستی بەجۆرێكی تر لە دابەشكردنی دەسەلاتەكان هەیە كە قوتاری بكات لە هێزێكی نامۆ بەتیۆرەكەی مۆنتسیكۆ ئەویش  پێك دێت لە دوو جۆر ئامراز  لە دابەشكردنی دەسەڵاتدا بەم جۆرەی خوارەوە  :- ئامرازی یەكەم :- شیتەڵكردنی سێ دەسەلاتەكان بەسەر خۆیاندا  ئامرازی دوەم :- شیتەڵكردنی سێ دەسەلاتەكان بەسەر زۆنەكاندا                                    ئامرازی یەكەم         شیتەڵكردنی سێ دەسەلاتەكان بەسەر خۆیاندا ئاراستەی نوێی شارەزایانی بواری یاسای دەستوری و یاسای كارگێری ، وا دەبینن كە نوێترین ئامراز لە پرنسیپی لێك جیاكردنەوەی دەسەلاتەكاندا كە ئامانج لێی پاراستنی هاوسەنگی و چاودێری ئاڵوگۆرە لەنێوان سَ دەسەلاتە سەرەكیەكەی دەولەتداریدا ، بریتیە لە شیتەڵكردنی هەریەك لەدەسەلاتەكانە بەسەر خۆیاندا تا لە ناو خۆشیاندا چاودێری بەسەر خۆیانەوە بكەن . بەم شیوەیەی خوارەوە :- یەكەم : دەسەلاتی جێبەجێكردن  دابەشكردنی دەسەلاتی جێبەجیكردن بۆ حكومەت و سەرۆكی ولات . لە هەرێمی كوردستاندا ، پێویستیمان بەوەهەیە لە جیاتی سیستمی پەرلەمانی سیتمێكی تێكەڵ  ، دابمەزرێنین ، كە راستەو خۆ سەرۆكی هەرێم  - یان سەرۆكی دەولەت ئەگەر سەربەخۆییمان بەدەست هێنا لە دوارۆژدا- لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێ . بەلام بەو مەرجەی سەرۆك دەسەلاتەكانی لەگەل ئەنجومەنی وەزیران دابەش بكات بە جۆرێك كە كارە حكومیەكان لەنێوان سەرۆكی هەرێم و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیراندا دابەشبكرێن بۆنمونە :  یەك :- سەرۆكی هەرێم : دەسەلاتەكانی بەم جۆرە رێكبخرێن : 1-لە كارو باری پێشمەرگەدا ، تەنها بریاری راگەیاندنی شەر بەدەستی سەرۆكی هەرێم بێت دوای بریار لێدانی لە لایەن پەرلەمانەوە لە سەر پێشنیاری ئەنجومەنی وەزیران . واتە جولانی هێزی پێشمەرگە لە دەسەلاتەكانی سەرۆكی هەرێم وحكومەت  بێت لەژێر چاودێری پەرلەمان و دواجار دادگاشدا. 2-راگەیاندنی حالەتی ناكاولە دەسەلاتی سەرۆكی هەرێم بێت لە دوای بریار لێدانی لەلایەن پەرلەمانەوە لە سەر پێشنیاری حكومەت . 3-دەركردنی فەرمانی دامەزراندنی وەزیرو پلە تایبەتیەكان لە دەسەلاتی سەرۆكی هەریمدا نەمێنی. 4- هەركەسێ دەبێتە سەرۆكی هەرێم ، دەبێ وازبهێنی لە ئەندامێتی حیزبەكەیی و جارێكی تر تا لەژیاندا مابێت بۆی نەبێت هیچ پۆستێك لە هیچ حیزبدا وەربگرێت یان ببێتەوە بەئەندام لە حیزبدا .هەموو ئەوكاروبارانەی پەیوەستن بەبواری دروستكردن و بریارلێدانی پەیوەندی دبلۆماسی ، ئیمزای كۆتایی دوای بریاری پەرلەمان لەسەر پێشنیاری حكومەت بۆ سەرۆك بگەرێتەوە بە كۆمەڵی مەرجی دەستوریش رەزامەندی یان رەتكردنەوەی سەرۆك كۆت و بەندی لە سەر دابنرێ. 5-هیچ بریارێكی سەرۆكی هەرێم  و هەڵوێستەسیاسیەكانی كەپەیوەندی بە كاروباری دبلۆماسی و ماف و ئازادیەكانی و تاك و كۆی گەلی كوردستانەوە هەبێت ، پارێزراو نەبێ لە تانوت لێدان لە بەردەمی دادگادا. دوو :- ئەنجومەنی وەزیران :پێویستە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەرووی پێكهێنانیەوە وەك ئیستا لە پەرلەمانەوەمتمانەی پێ بدرێ بەم جۆرە : 1-لیستی زۆرینەی دوای هەلبژاردنەكان مافی پێكهێنانی كابینەی هەبێ لە ماوەی مانگێكدا و بۆ جاری دوەم 15 رۆژ و ئەگەر نەتوانرا پێك بهێنری ئەوا ئەركی پێكهێنانی كابینە بە لیستی دوەم بسپێردرێ و لە ئەگەری فەشەلی ئەو كارەش لە ماوەی دوومانگدا ئەوا هەلبژاردن دوبارە بكرێتەوە . 2- كارەحكومیەكان و دروستكردنی هاوپەیمانێتی و جولانی هێز ، هێزەكانی ئاسایش و پۆلیس لە ژیر ئومرەو دەسەلاتی ئەنجومەنی وەزیراندا بێت لە ژێر چاودێری پەرلەمان كە ناكۆك نەبێ لە گەل ئەو خالانەی سەرەوە كە باس لە دەسەلاتەكانی سەرۆكی هەرێم دەكەن . 3- دامەزراندنی پلە تایبەتیەكان لەسەر پێشنیاری حكومەت بێت بەلام دەسەلاتی پەسند كردنی لە دەسەلاتی پەرلەمان بێت . دوەم : دەسەلاتی یاسادانان  ئەم دەسەلاتە دابەشبكرێت بۆ دوو ئەنجومەن بەم جۆرە :- یەك:-ئەنجومەنی نوێنەران  ئەم ئەنجومەنە هاوشیوەی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان بێت و سەرلەنوێ دەسەلاتە چاودێریەكانی رێكبخرێنەوە . بە جۆرێك كە چاودێربێت بەسەر كاروبارەكانی حكومەتەوەو مافی ئەستاندنەوەی متمانەی لە حكومەت بۆ بگێردرێتەوەو بەرێژەی لە سەدا بیستی ئەندامانی بۆی هەبێ بانگهێشتی سەرۆكی حكومەت بكات و بە رێژەی لە سەدا دەی ئەندامانی بۆی هەبێ بانگهێشتی وەزیرەكان بكات . دوو : -ئەنجومەنی پیران  ئەم ئەنجومەنە پێك بێت لە نوێنەری پارێزگاكانی هەرێم و بەگوێرەی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكان و رێژەی ئەندامەكانی بریتی بێت لە نیوەی ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران . ئەوەی پەیوەستە بە دەسەلاتەكانی بریتیبن لە : 1-بریاردانی كۆتایی لە هەموو یاساكانی ئەنجومەنی نوێنەران و بریارەكانی سەرۆكی هەرێم و بریارە حكومیەكانی ئەنجومەنی وەزیران لە دەسەلاتی ئەم ئەنجومەنەدابێت . 2-هەڵبژاردن و دەنگدان لە سەر سەرۆك و ئەندامانی دادگابالا جیاوازەكانی وەك دادگای تەمییز و ئەنجومەنی شورای هەرێم و دادگای دەستوری  ئەدادگایانەش كەپەیوەستن بەوەرچەرخانی دادگای دەستە سەربەخۆكان لە دەسەلاتی ئەنجومەنی پیران بێت . 3-چاودێری هەموو كاروبارەكانی سەرۆكی هەرێم و كارە حكومیەكانی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران بكات . 4-هەموو كۆنتاكتە نەوتی و نێودەولەتیەكان لە دەسەلاتی ئەنجومەنی پیرانبێت كە دواتر لێی دەدوێین. سێیەم :دەسەلاتی دادوەریی  سەرلەنوێ یاسای ئەنجومەنی دادوەری رێكبخرێتەوە بە جۆرێك كە ئەم بنەمایانە لە یاساكەدا دابكوترێن  : یەك :دەسەلاتی دادوەری سەربەخۆبێت و هیچ دەسەلاتێك لەسەروی ئەو دەسەلاتەوە نەبێت بەم جۆرە : 1-دامەزراندنی سەرۆك و ئەندامانی داگابالاكانی وەك دادگای تەمییزوو دادگای كارگێری و دادگای دەستوری  ئەو دەستەسەربەخۆیانەش كە دەكرێنە دادگا لە دەسەلاتی ئەنجومەنی پیران بێت بەو مەرجانەی كەلەیاساكەدا رێكدەخرێن. 2-ماوەی مانەوەی سەرۆكی دادگابالاكان ، دوو ئەوەندەی ماوەی سەرۆكی هەرێم بێت . 3- موچەی سەرۆك و ئەندامانی ئەو دادگایانە دوو ئەوەندەی موچەی سەرۆكی هەرێم و پەرلەمان و حكومەت بێت . 4-پارێزبەندی جینائی بۆ ئەندامانی ئەنجومەنی دادوەری و دادگاكان  بەیاسا رێك بخرێن . 6- تەمەنی سەرۆك و ئەندامانی دادگابالاكان و ئەنجومەنی دادوەری لە 50 سال كەمتر نەبێت . دوو:دادگا بالاكان  دادگا بالاكان بەرزترین دەسەلات بن لە هەرێمداو بەم شیوەیە رێك بخرێن : 1-دادگای دەستوری دابمەزرێ و دەسەلاتەكانی بەیاسا رێكبخرێن كە چاودێری دەستوریبونی یاساكان و كارو هەلویستەكانی سەرۆكایەتی هەریم و كارەحكومیەكانی حكومەت دەكات . 2-دادگای تەمییز سەرلەنوێ دەسەلاتەكانی رێك بخرێنەوەكە پسپۆردەبێ تەنها بە جێبەجێكردن و چاودێری كردنی یاسای تاكەكان و یاسای تایبەت و پەیوەست نابێ بە چاودێری كارو باری حكومەتەوە . 3- ئەنجومەنی شورای هەرێم یاساكەی رێك بخرێتەوە ، بەشێوەیەك كەلەگەل پێشكەوتنەكانی یاسای ئەنجومەنەكانی هاوشێوەی خۆی لە عیراق و فەرەنسا و میسردا بگونجێ . 4- دادگاكانی  وەك دادگای دەستپاكی و دادگای چاودێری دارایی دابمەزرێن كە لەرێگەی وەرچەرخانی دەستەی دەستپاكی هەرێم و دەستەی چاودێری دارایی ، دروست دەبن و ئەركەكەشیان چاودێریكردنی كاروبارە داراییەكانی دەسەلاتەبالاكان و ئاشكراكردن و سزادانی تاوابارەداراییەكان دەبن ، كە تاوانی داراییان دەرهەق بە وەزیفەی گشتی ئەنجام داوەو بەدوای دۆزینەوەی سەرچاوەكانی داهاتی هەموو بەر پرساندا دەگەرێن و دادگایشیان دەكەن . 5- دادگای بالای هەلبژاردنەكان : ئەم دادگایە یان راستەخۆ دادگای دەستوری ئەنجامی دەدات ، یان سەربەدادگای دەستوری دەبێت و چاودێری هەموو قوناغەكانی هەڵبژاردنەكان دەكات و هەر سەرپێچی و ساختەكاریەك بكرێت جگە لە سزادانی تاوانباران ، ناوچەی دەنگدانەكەش كە ساختەكاری تێدا كراوە یان رەت دەكرێتەوە یان هەلبژاردنی تێدا ئەنجام دەداتەوە . 6- دادگای بەپەلە : ئەم دادگایە سەر بە ئەنجومەنی شورا دەبێت و كارەكانی راگرتنی  جێبەجێكردنی ئەو بریارە كارگێری و حكومیانەیە ، كە جێبەجێكردنیان بەشیوەیەكی خێراو جدی كار لە ماف و ئازادیە بنچینەییەكان دەكەن و دادگا رایان دەگرێت تا دادگاپسپۆرەكان یان دادگای بەپەلە خۆی كەیسەكە یەكالادەكاتەوە .                                      ئامرازی دوەم                شیتەڵكردنی دەسەلاتەكان بەسەر زۆنەكاندا  ئەو چاكسازیە یاسایی و دادوەریانەی لەئامرازی یەكەمدا خرانە روو ، ئەگەر دەسەلاتەكان بەسەر زۆنەكانی قەلەمرەوی حیزبە خاوەن زۆنەكاندا دابەشنەكرێن ، ناتوانرێت بكرێنە ئامرازی وەرچەرخان روەو دیموكراسی دەستوری یان دەولەتی دەستوری . چونكە مانەوەی هەموو ئەم دامەزراوانە لە یەك زۆندا ، بەردەوام ئیرادەی ئەو حیزبە تەحەكومیان پێوەدەكات كە بە پارەو پاوەر ، هەموو زۆنەكەی كردوەتە مولكی خۆی و لێناگەرێ دامەزراوە دەستوریەكان ئەركی خۆیان ببین .بەلام ئەگەر هاوسەنگی هەبێ لە دابەشكردنی دامەزراوەكانی سێ دەسەلاتەكەی كە لە ئامرازی یەكەمدا باسكراون ، بەسەر زۆنەكەی بەرامبەردا ، ئەوا هەردوك زۆنەكە دەبنە چاودێر بەسەر یەكتریەوە  . چونكە پێشوەختە بەهۆی ئەم شیتەڵبونەی دامەزراوەدەستوریەكان بەسەر زۆنەكاندا  ، زۆنی سلیمانی و حیزبە خاوەن زۆنەكە لە پاشكۆیەتی بۆ حیزبی زۆنەكەی هەولێر قوتاری دەبێ . بەم هەنگاوەش هەردووك حیزبە خاوەن زۆنەكان لە جیاتی هاووپەیمانێتی بۆ پتر قورخكردنی دەسەلات ، دەبنە چاودێر بەسەر یەكتریەوەو ململانێنی نیوان یەكێتی و پارتی و هەردوكیشیان لە گەل ئۆپۆزسیۆن  ، دەكریتە ململانێی یاسایی لە جیاتی ململانێی سیاسی .كە ئەمەش دواجار كۆمەڵگای سیاسی ئێمە لە هەرێم دەخاتە سەر شارێی وەرچەرخان بۆ بونیاتنانی دەولەتی دەستوری و سەرتای  ئاكامی ئەم هەنگاوەش كالكردنەوەی دابەشبونی جوگرافی هەریم و سنوری دیگەلە دەبێت بەم جۆرەی خوارەوە : یەك :دەسەلاتی یاسادانان  ئەم دەسەلاتە دابەش بكرێت بەسەر سلیمانی و هەولێردا بەجۆرێك كە ئەگەر ئەنجومەنی نوێنەران لە هەولێرێت ، دەبێ ئەنجومەنی پیران لە سلیمانی بێت  دوو : دەسەلاتی جێبەجێكردن  ئەم دەسەلاتە دابەشبكرێت بەسەر سلیمانی و هەولێردا بە جۆرێك كە: 1-ئەگەر سەرۆكایەتی هەریم لە هەولێر بێت دەبێ ئەنجومەنی وەزیران لە سلیمانی بێت  2-ئەگەر وەزارەتی پێشمەرگە لە هەولێربێت دەبێت وەزارەتی ناوخۆ لە سلیمانی بێت 3- ئەگەر وەزارەتی دارایی لە هەولێر بێت دەبێت وەزارەتی سامانە سروشتیەكان لە سلیمانی بێت. سێ : دەسەلاتی دادوەریی  ئەم دەسەلاتەش بە هەمان شێوەی دەسەلاتەكانی تر دابەشبكرێت بەم جۆرە : 1-ئەگەر دادگای تەمییز لە هەولێر بێت ، دەبێت ئەنجومەنی شورا لە سلیمانی بێت . 2-ئەگەر دادگای دەستوری لە هەولێر بێت ، دەبێت دادگای هەڵبژاردنەكان لە سلیمانی بێت . 3-ئەگەر دادگای دەستپاكی لە هەولێربێت دەبێت داگای چاودێری لە سلیمانی بێت. بە جێبەجێكردنی ئەم ئامرازە وەك رێگای سێهەم لە میتۆدی سیاسی بۆ وەرچەرخانی سیستمی سیاسی و كۆتایی هێنان بەم دابەشبونە جوگرافیە كە هۆكارێكی سەرەكیە لە دروستكردنی كۆی كێشەسیاسی و ئابوری و دابەشبونەسیاسیەكان ،دەتوانرێ بەیەكجاری بیركردنەوە لە دوو ئیدارەیی كۆتایی پێ بهێنرێ . چونكە لە سێبەری ئەم دابەشبونە جوگرافیەدا باسكردن و پەیرەوكردنی سیستمی لامەركەزی كە لە بنەچەدا هاجسی نەهجێكە كەدەیەوی دوو ئیدارەیی لە هەرێمدا قوڵ بێتەوە وەك دەرچەیەك بۆ گێرانەوەی بالانسی هێز . بەلام دوو ئیدارەیی دابەشیونی هەرێم دەكاتە دابەشبونێكی ئەبەدی و زەحمەت دەبێ قوتارمان ببێت لە داخستنی پەرلەمانەكان و دیوارە بەردینەكانی دێگەڵە . بە پێچەوانەوە ئەم دابش بونە لە دەسەلات حەتمیەتی هەمامەنگی دەسەلاتەكانی ئەم دیوو ئەو دیوی دێگەلە و چاودێری كردنێكی بەردەوام بەسەر یەكتردا دەسەپێنێ .

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت ساڵێك بەسەر "شۆڕشی ئۆكتۆبەر"دا تێپەڕی، ئەو شۆڕشەی كە بۆ یەكەمجار لە عێراقی دوای سەددامدا لە شەقامەوە سەرۆك وەزیرانی ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كرد‌و لەبری ئێرانییەك ئەمجارە دۆستێكی ئەمریكای خستە سەر كورسی دەسەڵات، شۆڕشەكە بۆ شیعە ئایندەیەكی نادیارو بۆ كورد موچەبڕینی بەدوای خۆیدا هێنا.  "نیشتمانمان دەوێت" ئەمڕۆ ساڵێك تێپەڕی بەسەر دەستپێكردنی ئەو شەپۆلە خۆپیشاندانانەی كە ناوی لێنراوە "شۆڕشی ئۆكتۆبەری"‌و بۆ جاری یەكەم لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە توانی لە شەقامەوە سەرۆك وەزیرانێك لە عێراق ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە بكات. ساڵێك لەمەوبەر، ژمارەیەك لە دەرچوانی زانكۆ‌و پەیمانگاكان لەنزیك نوسینگەی عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق گردبونەوە‌و داوایان دەكرد حكومەت دایانبمەزرێنێت، هێزە ئەمنییەكان بەتوندوتیژی روبەڕوویان بونەوە‌و بڵاوەیان پێكردن، دیمەنی توندوتیژی هێزە ئەمنییەكان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوبووەوە، سێ رۆژ دواترو بەدیاریكراوی لە رۆژی 1ی ئۆكتۆبەردا ئەم خۆپیشاندانە بچوكە شەپۆلێك ناڕەزایەتی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا لە نزیك گۆڕەپانی تەحریر لە بەغدادی پایتەخت، هێزە ئەمنییەكان كاتێك بینییان خۆپیشاندانەكە گەورە دەبێت، تەقەیان كرد‌و یەكەمین خۆپیشاندەری شۆڕشی ئۆكتۆبەر بەناوی "عەباس ئیسماعیل" كوژرا، رۆژی دواتر لەكاتی ناشتنی تەرمەكەیدا خۆپیشاندان هەموو ناوچەكانی تری عێراقی گرتەوە جگە لە هەرێمی كوردستان. دروشمی "نیشتمانمان دەوێت" بوو بە ناونیشانی خۆپیشاندانەكان، دەوترێت خاوەنی یەكەمی ئەم دروشمە خۆپیشاندەرانی كەربەلا بوون، دروشمەكە كاریگەر بوو، لە كرۆكدا باسی لە دزینی نیشتمانێك دەكرد لەلایەن دەستەبژێرێك لە خەڵكانی سیاسییەوە، گەنجەكان داوایان دەكرد سیاسییەكان نیشتیمانە دزراوەكەیان بۆ بگەڕێننەوە.  كاتێك خۆپیشاندانەكان لە پارێزگا شیعەنشینەكانی باشور فراوان بوون، حكومەتی عادل عەبدولمەهدی بۆ ماوەی زیاتر لە (14) رۆژ لەسەرتاسەری عێراق جگە لە هەرێمی كوردستان هێڵی ئینتەرنێتی بڕی، تاوەكو لەم رێگەیەوە كۆنترۆڵی ناڕەزایەتییەكان بكات، لەپاڵ ئەمەدا هەوڵدرا دەنگی كەناڵەكانی راگەیاندن كپ بكرێت، ئێران نیگەران بوو لە خۆپیشاندانەكان، پێی وابوو باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغداد لەپشت جوڵاندنی ناڕەزایەتییەكانەوەیە‌و دەیەوێت گەنجانی شیعە بكات بە گژی دەسەڵاتی شیعەی عێراقدا، لەوماوەیەدا میلیشیاكانی شیعە هەڵیانكوتایەسەر بارەگای ژمارەیەك كەناڵی تەلەفزیۆنی بۆ ئەوەی رێگری لە گواستنەوەی رووداوەكان بكەن. خۆپیشاندەران بێ وەڵام نەبوون لە هێرشەكانی حكومەت‌و میلیشیاكان، لەو رۆژانەدا ئەوانیش پەلاماری كونسوڵگەری ئێرانیاندا لە نەجەف‌و كەربەلاو سوتاندیان، سەرباری ئەمە بارەگای زیاتر لە (128) حزب‌و میلیشیا چەكداریان سوتاند. پانۆرامای شۆڕش شۆڕشی ئۆكتۆبەر تاوەكو لە كۆتایدا عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی ناچاركرد دەستلەكاربكێشێتەوە بەم قۆناغانەدا تێپەڕی: •    1ی ئۆكتۆبەری 2019 چەخماخەی خۆپیشاندان لە بەغدادو پارێزگاكانی باشوری عێراق لێدرا. •    6ی ئۆكتۆبەری 2019 حكومەت رێوشوێنی گرتەبەر بۆ كۆنترۆڵكردنی خۆپیشاندانەكان. •    7ی ئۆكتۆبەری 2019 دوای كوژرانی (93) كەس لە خۆپیشاندەران‌و برینداربونی (4) هەزار كەس، خۆپیشاندانەكان راوەستان. •    25ی ئۆكتۆبەری 2019 لەیادی یەكساڵەی دەستبەكاربوونی حكومەتی عادل عەبدولمەهدی جارێكی تر خۆپیشاندان دەستی پێكردەوە. •    17 بۆ 24ی ئۆكتۆبەری 2019 مانگرتن راگەیەندراو دامودەزگاكان لە زۆربەی شارەكانی عێراق ئیفلیج كران. •    27ی ئۆكتۆبەری 2019 خوێندكاران رۆژانە سەرشەقامەكان بۆ شكاندنی قەدەغەی هاتوچۆ‌و پاڵپشتیكردن لە ناڕەزایەتییەكانی شەقام. •    28ی ئۆكتۆبەری 2019 لەكاتی خۆپیشاندانەكاندا (46) خۆپیشاندەر كوژران‌و (28) كەسیان لە ناسریە كوژران، هەزاران خۆپیشاندەری تر هەر لەو رۆژەدا برینداربوون. •    29ی ئۆكتۆبەری 2019 لەژێر فشاری خۆپیشاندانەكاندا ئامادەیی خۆی نیشاندا بۆ دەستلەكاركێشانەوە. •     1ی كانونی یەكەمی 2019 پەرلەمانی عێراق دەستلەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی لە پۆستی سەرۆك وەزیران پەسەندكرد. •    6ی كانونی یەكەمی 2019 لە گۆڕەپانی (خەلانی) لە بەغداد (25) خۆپیشاندەر كوژران‌و (120) كەسی تر برینداربوون. •    مانگی ئازاری 2020 بەهۆی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە خۆپیشاندانەكان راوەستان. دۆسیەی كوژراوان ئامارێكی فەرمی لەبارەی ژمارەی كوژراو و بریندارانی رۆژانی شۆڕشی ئۆكتۆبەر لەبەردەستدا نییە، هەندێك لە سەرچاوە نافەرمییەكان دەڵێن زیاتر لە (700) كەس كوژراون‌و (25 بۆ 27 هەزار) كەسیش برینداربوون. بەڵام بەپێی ئاماری روانگەی عێراقی بۆ مافەكانی مرۆڤ، لە رۆژانی شۆڕشی ئۆكتۆبەردا (500) خۆپیشاندەر كوژراون. یەكێك لە داواكارییەكانی خۆپیشاندەران لە كابینەی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق دۆزینەوە‌و دادگایكردنی بكوژی خۆپیشاندەران بوو، لەم بوارەدا كازمی تائێستا هیچ هەنگاوێكی ئەوتۆی هەڵنەگرتووە. كوشتنی چالاكوانی خۆپیشاندانەكانی لە شۆڕشی ئۆكتۆبەردا چەند شێوازێكی جۆراوجۆری لەخۆگرتبوو، لەوانە (تەقەكردنی راستەوخۆ بەناو خۆپیشاندەراندا، رفاندن‌و ئەشكەنجەدانی چالاكوانان، كوشتن لەرێگەی دەمانچەی بێدەنگەوە، كوشتن لە دورەوە لەرێگەی چەكی قەناسەوە)، دەوترێت هەندێك لەوانەی كە تێوەگلاون لە كوشتنی خۆپیشاندەراندا لە كامێراكانی چاودێریدا وێنەیان تۆماركراوە، بەڵام حكومەتی كازمی هاوشێوەی عادل عەبدولمەهدی تائێستا بكوژانی دەستگیرنەكردووە. داواكارییەكانی شۆڕش لەدیارترین داواكارییەكانی شۆڕشی ئۆكتۆبەری لاوانی عێراق كە تائێستا حكومەتی مستەفا كازمی نەیتوانیوە زۆربەیان جێبەجێ بكات، ئەم داواكارییانە بوون: •    دادگایكردنی بكوژانی خۆپیشاندەران •    لێپێچینەوە لە گەندەڵكاران •    سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە‌و دروستكردنی كۆمسیۆنێكی نوێی هەڵبژاردن •    كاراكردنی یاسای پارتە سیاسییەكان •    دانانی یاسایەكی نوێ بۆ هەڵبژاردنەكان، ئەم یاسایە تائێستا لە پەرلەمانی عێراق پەسەندنەكراوە •    داماڵینی چەكی میلیشیاكان •    كۆتایهێنانی بە پشكێنەی تائیفی •    دورخستنەوەی ئەو چینە سیاسییەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە حوكمی عێراق دەكەن لەیادی شۆڕشدا بەبۆنەی ئەم یادەوە، ئەمڕۆ چالاكوانانی عێراقی جارێكی تر رۆیشتنەوە بۆ گۆڕەپانەكانی خۆپیشاندان‌و یادی كوژراو و رووداوەكانی رۆژانی شۆڕشیان كردەوە، شۆڕشێك كە هەندێك دەڵێن هێشتا نەبووە بە یادەوەری‌و بەردەوامە‌و دەكرێت لە هەر ساتێكی تردا جارێكی ترو بە دەسەڵاتدارێكی تری عێراقیدا بتەقێتەوە، بەوپێیەی هۆكارەكانی دروستبوونی شۆڕشەكە هێشتا نەگۆڕاون‌و وەكو خۆیان ماونەتەوە، خەڵك چاوەڕێی گۆڕانكاری گەورەبوون روبدات، بەڵام دوای ساڵێك جگە لە دیاریكردنی وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی نوێ كە بە پشتی ناڕەزایەتی شەقام گەیشتە سەر كورسی دەسەڵات، كارێكی ئەوتۆی نەكردووە‌و ئێستا كە یادی شۆڕش دەكرێتەوە، عێراق هاوشێوەی هەرێمی كوردستان توشی قەیرانی دابینكردنی موچەی فەرمانبەران بوەتەوە. هاوكات دوای ساڵێك لە شۆڕشی ئۆكتۆبەر، ئەم رۆژانە میلیشیا چەكدارەكانی شیعە بەهێزتر بوون‌و بوەنەتە هەڕەشە بۆسەر نێرە دیپلۆماسییەكان لە ناوچەی سەوز لە بەغداد‌و هەڕەشە لەسەر چارەنوسی سیاسی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران. كازمی هەوڵیدا بە كۆنترۆڵكردنی دەروازە سنورییەكان لە سەرچاوەی دارایی میلیشیا شیعەكان بدات، ئەوان بە لێدان لەناوچەی سەوز تۆڵە دەكەنەوە‌و دەیانەوێت لە پێگەی سیاسی كازمی بدەن. كوردو شیعەو سوننە دوای شۆڕش شۆڕشی ئۆكتۆبەر كە لەناو دڵی شیعەكاندا دەستی پێكرد، بۆیە كاریگەری گەورەكەشی زیاتر لەسەر ماڵی شیعە دەركەوت، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بوبێت كە هەر لە سەرەتاكانییەوە شۆڕشەكە دڵخوازی ئێرانییەكان نەبوو، ئەنجامەكەشی بەوشێوەیە شكایەوە بۆ یەكەمینجار لە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە سەرۆك وەزیرانێك بۆ عێراق دانرا كە بەتەواوەتی لەدایكبوونی ناو بەیتی شیعی عێراق نەبوو، ئەو سەرۆك وەزیرانە كە مستەفا كازمییە تائێستا لەلایەن ئەمریكییەكانەوە پاڵپشتی دەكرێت. شۆڕشەكە زیانێكی وای بە هێزە شیعەكان گەیاند، كە تائێستاش زۆربەیان ترسیان لە پێگەی جەماوەری خۆیان هەیە‌و نایانەوێت هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەبچێت، دەخوازن كابینەی كازمی تا كۆتایی خولی پەرلەمان بەردەوام بێت، تا ئەوكاتەی تۆزێك لە جەماوەرە لە دەستچووەكەیان لە شەقامدا كۆدەكەنەوە، بەگشتی خۆپیشاندانەكانی ئۆكتۆبەر، چارەنوسی دەسەڵاتی شیعەی خستە دۆخێكەوە كە سەركردەكانیان ناتوانن پێشبنی داهاتووی خۆیان بكەن.  بۆ كورد شۆڕشی ئۆكتۆبەری عێراق موچەبڕینێكی نوێ بەدوای خۆیدا هێنا، عادل عەبدولمەهدی بەرلەوەی دەستلەكاربكێشێتەوە، كۆتایی بەو خزمەتە هێنا كە لەگەڵ دەستبەكاربوونیدا لەبەرامبەر پاڵپشتی سیاسی كورد، پێشكەشی هەرێمی كوردستانی كرد‌و لە یاسای بودجەی 2019دا قایل بوو بەوەی هەرێم بەبێ ئەوەی نەوت‌و داهاتی ناوخۆ رادەستبكات، مانگانە موچەی فەرمانبەرانی لە بەغداد وەربگرێت.  شۆڕشی ئۆكتۆبەر تەنیا عادل عەبدولمەهدی رانەماڵی، موچەی هەرێمی كوردستانیشی لەگەڵ خۆیدا برد، چونكە عەبدولمەهدی لە كۆتایی دەسەڵاتەكەیدا كاركردنی بە یاسای بودجەی 2019 راگرت، دوای رۆیشتنی عەبدولمەهدی چەند مانگێكی ویست تا حكومەتی هەرێم رێككەوتنێكی نوێ لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی نوێدا بكات، رێككەوتنێك كە هێشتا نەخراوەتە ناو چوارچێوەی یاسای بودجەوە‌و نازانێت چارەنوسی بە كوێ دەگات. سەرباری ئەمە، شۆڕشی ئۆكتۆبەر كە بوو بەهۆی گۆڕینی حكومەت، لەكابینەی كازمیدا پۆستی وەزیری دارایی لە كورد وەرگرتەوە‌و جارێكی تر پۆستی وەزارەتی دەرەوەی دایەوە بە كورد. بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق سودمەندی یەكەم خۆپیشاندانەكانی ئۆكتۆبەر بوو، سەرباری فشارە زۆرەكانی ئێران، خۆراگربوو، دواجار پۆستی سەرۆك وەزیرانی لە بەرژەوەندی یەكێك لە دۆستە نزیكەكانی (مستەفا كازمی) یەكلاكردەوە، ئێستا بەرهەم ساڵح خەونی هەیە بە پشتی كازمی‌و شەقامی ناڕازی عێراق، جارێكی ترو لە هاوكێشەیەكی نوێدا بۆ خولێكی تر، پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق زامن بكاتەوە. سوننەكان كە لە خۆپیشاندان‌و مانگرتنەكانی 2014ی عێراقدا لەسەردەستی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق‌و دواتریش بەهاتنی داعش بۆ ناوچەكانیان زیانی گەورەیان بەركەوت، كاردانەوەی ئەوتۆیان بۆ شۆڕشی ئۆكتۆبەری شەقامی شیعە لە عێراق نەبوو، بەبێ سودو زیانی گەورە لێی دەرچوون، بەڵام لێكەوتەكانی شۆڕشەكە لە داهاتوودا ئەگەر بەردەوام بێت، كاریگەری گەورە لەسەر ئەوانیش بەجێدەهێڵێت. تویت بۆ یادی شۆڕش  ئەمڕۆ بەبۆنەی ساڵیادی شۆڕشی ئۆكتۆبەرەوە، سیاسییەكانی عێراق هەریەكەیان لە روانگەی خۆیانەوە بە نوسینی تویت‌و پۆستی فەیسبوك‌و بەیاننامە یادەكەیان كردەوە. •    مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق: ئەم حكومەتە لەسەر بنەمای ئەو نەخشەرێگایە هاتووە كە جوڵانەوەی میللی سەپاندی، جەخت دەكەینەوە پابەندین بەو نەخشەرێگایەی كە لاوان بە خوێن‌و قوربانیدانی خۆیان سەپاندیان. •    عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق تائێستا هیچی لەوبارەیەوە نەنوسیوە. •    محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان: كاردەكەین بۆ بەشداریپێكردنی لاوان لە سەركردایەتی داهاتووی وڵات‌و لێپێچینەوە لە گەندەڵكاران‌و ئاشكرایكردن‌و سزادانی بكوژانی خۆپیشاندەران. •    بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق: هەڵبژاردنێكی خاوێن‌و دور لە هەژمونی چەك‌و ساختەكاریی گرنگە بۆ رۆیشتن بە ئاڕاستەی چاكسازی‌و جێبەجێكردنی مافەكانی هاوڵاتیان. •    ئەیاد عەلاوی سەرۆكی ئیئتیلافی نیشتمانی: دوای سالێك لە شۆڕشی ئۆكتۆبەر، هێشتا دەستی دەستی پێكردنی داواكارییەكان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە‌و كۆمسیۆنێكی سەربەخۆو یاسایەكی دادپەروەرانەی هەڵبژاردن‌و لێپێچینەوە لە سەرانی گەندەڵی بەردەوامە‌و بكوژی خۆپیشاندەران‌و پارێزەرەكانیان هێشتا لەسەرەوەی یاسان. •    عەممار حەكیم سەرۆكی رەوتی حیكمە: شۆڕشی ئۆكتۆبەری لاوان زۆرێك لە كاروبارەكانی خستەوە سەر رێڕەوی خۆیان •    هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح‌و موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر‌و نوری مالیكی سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا تائێستا لەوبارەیەوە هیچ قسەیەكیان نەكردووە. •    حەیدەر عەبادی سەرۆكی هاوپەیمانی نەسرو سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عێراق: رەوتی چاكسازی بەردەوامە چەنێكیش درێژەبكێشێت، دەوڵەتێكمان دەوێت كۆمانبكاتەوە، دەوڵەتێك كە بمانپارێزێت‌و چاودێریمان بكات‌و لە سەروەریی كەمی نەبێت، گەل قوربانیدانی رۆڵەكانی لەبیر ناكات.  

  (درەو): جارێكی تر هەولێر كەوتەوە بەر هێرشی موشەكی، دەزگای دژەتیرۆری پارتی دەڵێ حەشدی شەعبی هێرشەكەی ئەنجامداوە، بەڵام وەزارەتی ناوخۆ بەشێوەیەكی راستەوخۆ بەرپرسیارێتی هێرشەكەی نەخستوەتە ئەستۆی حەشد، لێكدانەوەی جیاواز هەیە، هەندێك دەڵێن موشەكەكان كاردانەوە‌و توڕەیی شیعەكانە لەدژی تۆمارە ڤیدیۆییەكەی حەمكۆ، هەندێكی تر دەڵێن پەیامی ئێرانە بۆ ئەمریكا بەوەی لە عێراقدا هیچ شوێنێك بۆ ئەمریكییەكان ئارام‌و سەلامەت نییە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. شەش موشەك‌و چەند بۆچونێكی جیاواز كاتژمێر (8:30) خولەكی ئەمشەو، (6) موشەك ئاڕاستەی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر كرا، بەڵام موشەكەكان ئامانجیان نەپێكاو هیچ زیانێكی گیانی‌و مادییان لێنەكەوتەوە. لایەنە پەیوەندیدارەكانی هەرێمی كوردستان قسەی جیاواز دەكەن لەبارەی هێرشەكەوە. دەزگای دژەتیرۆری سەربە پارتی دیموكراتی كوردستان  راستەوخۆ بەرپرسیارێتی هێرشەكە دەخاتە ئەستۆی هێزەكانی حەشدی شەعبی‌و بە میلیشیا ناویان دەبات. دژەتیرۆری پارتی دەڵێ:" موشەكەكان لە گوندی (شێخ ئەمیر)ی سەربە پارێزگای نەینەواوە لەلایەن میلیشیاكانی حەشدی شەعبییەوە ئاڕاستەی هەولێر كراون". بەڵام وەزارەتی ناوخۆ هەرێم بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەرپرسیارێتی هێرشەكە دەخاتەئەستۆی حەشدی شەعبی‌و  لەبەیاننامەی خۆیدا دەڵێ:" هێرشەكە لە سنوری (بەرتەلە) لەنێوان گوندەكانی (شێخ ئەمیر)و (تەرجەلە)ەوە ئەنجامدراوەو ئەو دەڤەرەی كە هێرشەكەی لێوە ئەنجامدراوە دەكەوێتە سنوری لیوای 30ی حەشدی شەعبی". هۆشیار زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی لە تویتەر بەهەمان شێوە ناوی حەشدی شەعبی نەهێناوە، بەڵام وەكو ئاماژەیەك بۆ حەشدی شەعبی دەڵێ" هێرشەكە لەلایەن هەمان ئەو گروپانەوە ئەنجامدراوە كە هێرشی موشەكیان كردوەتەسەر باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغداد". فەرماندەیی ئۆپراسیۆنە هاوبەشەكانی عێراق لەبەیاننامەی خۆیدا بەرپرسیارێتی هێرشەكەی نەخستوەتە ئەستۆی هیچ لایەنێك، بەڵام دەڵێ دۆسیەی لێكۆڵینەوەی بۆ روداوەكە كردوەتەوە‌و لە زوترین كاتدا وردەكاری ئەو رووداوە بڵاودەكاتەوە. بەڵام فەرماندەیی ئۆپراسیۆنە هاوبەشەكانی عێراق پشتڕاستیكردوەتەوە كە موشەكەكان لە (وادی تەرجەلە)ی سەربە قەزای حەمدانییە لە پارێزگای نەینەواوە ئاڕاستەی هەولێر كراون. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە تویتێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر نوسیی:" بەتوندی ئیدانەی ئەو هێرشە موشەكییە دەكەم كە ئەمشەو لە هەولێر رویدا، حكومەتی هەرێم رێگە بە هیچ هەوڵێك بۆ تێكدانی ئارامی كوردستان نادات و وەڵامدانەوەی توندمان دەبێت. لەگەڵ سەرۆك وەزیران مستەفا كازمی قسەم كرد لەبارەی سزادانی تاوانبارانەوە". لیوای 30ی حەشدی شەعبی كێیە ؟ لیوای (30)ی حەشدی شەعبی كە وەزارەتی ناوخۆی هەرێم دەڵێ هێرشەكە لە سنوری ئەو لیوایەوە ئەنجامدراوە، هێزێكە ساڵی 2014 لەكاتی هێرشی داعش بۆسەر ناوچەكانی دەشتی نەینەوا دروستكراوە. لەسەرەتای دروستكردنییەوە ئەم هێزە ژمارەی چەكدارەكانی (هەزارو 500) كەس بووە، دەوترێت (سەلیم جوما) پەرلەمانتاری ئەوكاتەی پێكهاتەی شەبەك، مۆڵەتی دروستكردنی هێزەكەی لە نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عێراق وەرگرتووە.  هێزی لیوای (30)ی حەشدی شەعبی لەناوچەی دەشتی نەینەوا، تاوەكو رۆژی 26ی مانگی رابردوو (وەعد قەدۆ) فەرماندەی بووە، بەڵام لەو رۆژەدا بە فەرمانێكی فالح فەیاز سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لە پۆستەكەی لادراوە‌و (زەینعابیدین جەمیل خزر) خراوەتە شوێنەكەی. وەعد قەدۆ برای (حەنین قەدۆ) ئەندامی خولی ئێستای پەرلەمانی عێراقە‌و سەربە پێكهاتەی شەبەكە. رۆژی 18ی تەموزی 2019 نوسینگەی چاودێری دارایی بیانی كە سەربە وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكایە، بەپێی یاسای "ماگنتسكی" سزای بەسەر چوار بەرپرسی عێراقدا سەپاند، یەكێك لەوانە وەعد قەدۆ بوو، ئەم پیاوە تۆمەتبارە بە سەرپێچیكردنی فەرمانی حكومەتی ناوەندی بەغداد بۆ كشانەوە لە دەشتی نەینەوا دوای كۆتایهاتنی شەڕی داعش، ئەمریكییەكان دەڵێن وەعد قەدۆ و میلیشیاكەی هۆكاری بوون بۆ ئەوەی ئاوارە مەسیحییەكانی موسڵ نەتوانن دوای لەناوچونی داعش بگەڕێنەوە بۆ شوێنەكانی خۆیان، سەرباری ئەمە وەعد قەدۆ تۆمەتبار دەكرێت بە گەندەڵی‌و پێشێلكاری‌و تێوەگلان لە تیرۆركردنی ژمارەیەك كەس. لیوای (30)ی حەشدی شەعبی لەیەكەم كاردانەوەدا سەبارەت بە هێرشەكەی هەولێر لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، ئەو ناوچەیەی كە هێرشەكەی لێوە ئەنجامدراوە، ناوچەیەكی هاوبەشە لەنێوان سوپای عێراق‌و پێشمەرگەداو پرۆسەیەكی دەستپێكردووە بۆ دۆزینەوەی ئەوانەی موشەكەكانیان ئاڕاستەی هەولێر كردووە. فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەكانی حەشدی شەعبی لە نەینەوا راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و باسی لەوەكردووە" هەندێك لە كاردانەوە خێراكان لەبارەی ئەو هێرشە موشەكییەی كراوەتە سەر هەولێر جێگەی داخن"، رەنگە لەمەدا بەدیاریكراوی مەبەستی لە بەیاننامەی دەزگای دژەتیرۆری پارتی بێت كە راستەوخۆ بەرپرسیارێتی هێرشەكەی خستوەتە ئەستۆی حەشدی شەعبی.  فەرماندەیی ئۆپراسیۆنەكانی حەشدی شەعبی لە نەینەوا دەڵێ:" ئەو ناوچەیەی كە لێیەوە موشەكەكان ئاڕاستەی هەولێر كراون، بۆشاییەكە لەنێوان سێگۆشەیەكدا كە سوپای عێراق‌و هێزەكانی حەشدی شەعبی‌و هێزەكانی شەبەك‌و پێشمەرگەی تێدایەو دۆسیەی لێكۆڵینەوەی بۆ هێرشەكە كردوەتەوە‌و تەماشای كامێراكان دەكات بۆ ئەوەی بزانێت ئەو ئۆتۆمبیلەی كە موشەكەكانی هەڵگرتووە لە كوێوە هاتووە. بەپێی چەند وێنەیەك كە بڵاوكراونەتەوە، موشەكەكان لەسەر ئۆتۆمبیلێكی جۆری "كیا" تەقێندراون‌و بەهۆیەوە ئۆتۆمبیلەكە سوتاوە. حەمكۆ یان ئەمریكا.. كامیان لەپشت هێرشەكەوەن ؟ هێرشە موشەكییەكەی ئەمشەو بۆسەر فڕۆكەخانەی هەولێر كە نزیك بوو لە بنكەی "هەریر"ی هێزەكانی ئەمریكا، هاوكاتە لەگەڵ ئەو قەیرانە نوێیەی كە لە عێراق بەهۆی هێرشی میلیشیاكانی حەشدی شەعبییەوە بۆسەر باڵیۆزخانەی ئەمریكا دروستبووە. ئەمریكا هەڕەشەی كشانەوە لە عێراق دەكات ئەگەر دەسەڵاتدارانی بەغداد كۆتایی بەو هێرشە موشەكی‌و تەقینەوانە نەهێنن كە باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە ناوچەی سەوز‌و هێزە سەربازییەكان لە بنكەكاندا دەكەنە ئامانج. مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئێستا سەرقاڵە بەم دۆسیەیەوە، ئەمڕۆ لەگەڵ باڵیۆز‌و نوێنەری (25) وڵات لە بەغداد كۆبوەوە‌و دڵنیایی پێدان رێوشوێنی گرتوەتە بەر بۆ پاراستنی نێردە دیپلۆماسییەكان لە هێرشە موشەكییەكان، بەڵام ئەمریكا بەردەوامە لەسەر هەڕەشەكانی‌و دەڵێ نەك تەنیا باڵیۆزخانەی خۆی، ژمارەیەك لە وڵاتانی هاوپەیمانی واشنتۆنیش لە بەغداد دەكشێنەوە. كشانەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغداد، بەواتای دەستپێكردنی زنجیرەیەك هێرشی ئاسمانی نوێی ئەمریكا دێت بۆسەر ئەو میلیشیا شیعانەی عێراق كە نزیك لە ئێرانەوە، ئەمەش لەكاتێكدا رودەدات تەنیا (35) رۆژ ماوە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە ئەمریكا، كە بەلای ئەمریكییەكانەوە هەڵبژاردنێكی جیاواز گرنگە‌و لەكاتێكدا بەڕێوەدەچێت جیهان بەناو ئاڵنگارییەكی گەورەدا گوزەر دەكات. لەچەند رۆژی رابردوودا بەرپرسانی ئەمریكا لەرێگای میدیاكانەوە بڵاویانكردەوە ئەگەر باڵیۆزخانەكەیان لە بەغداد بكشێننەوە، باڵیۆزەكەیان روو لە هەولێر دەكات‌و لەوێ كاروباری خۆیان بەڕێوەدەبەن. هێرشە موشەكییەكەی ئەمشەو بۆسەر هەولێر، لەلایەن هەندێك لە چاودێرانەوە وەكو پەیامێكی ئێران بۆ ئەمریكا لێكدەدرێتەوە‌و كورتەی پەیامەكە ئەوەیە" لە عێراقدا هیچ شوێنێك بۆ ئەمریكا ناوچەی ئارام نییە، تەنانەت هەولێریش". هەندێكی تر لە میدیاكانی نزیك لە حەشدی شەعبی دەڵێن هێرشە موشەكییەكە پەیامی ناڕەزایەتی حەشدی شەعبی بووە بەرامبەر بەو سوكایەتییەی كە هونەرمەند (حەمكۆ) لە گرتەیەكی ڤیدیۆیدا بە ئیمامی عەلی‌و شیعەی كردووە، بەرپرسانی شیعە داوایان لە حكومەتی هەرێم كرد سزای حەمكۆ بدات، حەمەی حەمەسەعید وەزیری رۆشنبیری سكاڵای لەسەر حەمكۆ ئاڕاستەی داواكاری گشتی كرد.

  درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان (413 ملیار) دیناری بۆ موچەی مانگی نیسان لەبەردەستەو چاوەڕێی (320 ملیار) دینارەكەی بەغدایە تا بە لێبڕینی (18%)ەوە موچە دابەش بكات. كۆتای مانگی ئەیلولەو تا ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی مانگی نیسانی دابەش نەكردووەو چاوەڕەوانی پارەكەی بەغداد (320 ملیار) دینارەكەیە تا موچە دابەش بكات. هێڤیدار ئەحمەد جێگری سەرۆكی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنی ئەمڕۆی پەرلەماندا رایگەیاند: بەدواداچوونمان بۆ دواكەوتنی موچە كردووە، حكومەتی هەرێم بڕی (413 ملیار) دیناری ئامادەیە بۆ موچە، چاوەڕێی پارەكەی بەغداد دەكات، بۆ ئەوەی بە لێبڕینی (18%)ەوە كە دەكاتە (161 ملیار) موچەی مانگی نیسان دابەش بكات، كە كۆی موچە بە لێبڕینی (18%) ەوە دەكاتە (733 ملیار) دینار لە كۆی (895 ملیار) دینار. حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 17/8/2020 موچەی مانگی رابردووی دابەشكرد، بۆیە تا ئێستا (44) رۆژە، حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی دابەش نەكردووە. دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە رونكردنەوەیەكدا رایگەیاند: لە (14) مانگی تەمەنیدا كابینەی نۆیەم (12) موچەی دابەشكردووە، وەزیری ئاوەدانكردنەوە مانگی ئەیلولی ئەژمار نەكردووە، كە ئێستا لە كۆتایی مانگی ئەیلولداین و هێشتا موچەی مانگی نیسان دابەش نەكراوە، واتا حكومەت موچەی شەش مانگ قەرزاری موچەخۆرانە مانگەكانی ( 4، 5، 6 ، 7 ، 8 ، 9) واتا سێ مانگی پاشەكەوتی كابینەی پێشووەو سێ مانگی ئەم كابینەیە. ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوەڕەوانی پارەكەی بەغدایە كە (320 ملیار) دینارە، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) حكومەتیعێراق تا ئێستا دەستی نەكردووە بە دابەشكردنی موچەی مانگی ئەیلول و باس لە دواكەوتنی موچە دەكرێت، سەرچاوەیەك لە بەغدادەوە بە (درەو)ی راگەیاند: ئەگەرچی پێشتر لە 17-18ی مانگ موچەی چەند وەزارەتێك دابەشدەكرا، بەڵام حكومەت راستە كێشەی یەدەگی دارایی هەیە بەڵام دەیەوێت موچەی تەواوی وەزارەتەكان بخاتە سەری مانگەوەو هەروەك چۆن مانگی رابردوو وای كردوو لە ماوەی كەمتر لە هەفتەیەكدا موچەی تەواوی وەزارەتەكانی دابەشكرد. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد، هەر كات بەغداد بڕیاری دابەشكردنی موچەی دا كە ئەگەری زۆرە پێنج شەمم بێت، ئەو كات پارەیكەی هەرێمیش دەنێرێت، چونكە پارەكەی هەرێم لە چوارچێوەیموچە دایەو سێەم وەزارەتە لە ناو لیستی دابەشكردنی موچەی وەزارەتەكانی عێراقدا. بە پێی رێككەوتنی نێوان هەرێم و بەغداد، حكومەتی عێراق (320 ملیار) دینار بۆ هەرێم دەنێرێت، بەڵام ناردنەكە سێ جارە نەك سێ مانگ، بۆیە عێراق یەك جار پارەكەی ناردووەو تا سەری ساڵ دوو جاری تر دەینێریت، بۆیە چاوەڕوانیش دەكرێت حكومەتی هەرێمی كوردستانیش تەنها دووجاری تر موچە دابەشبكات.    

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت شەڕێكی نوێ لە باشوری قەوقاز دەستێكرد، ئەمە دەرگای ئابوری ئاسیایە بەڕووی ئەوروپادا، دوو هێڵی گواستنەوەی نەوت‌و غاز دەكەونە نزیك شوێنی شەڕەكە، توركیا دەیەوێت جێ پێی خۆی لە قەوقاز بكاتەوە‌و كارتێكی نوێى لەبەرامبەر روسیا دەستكەوێت، ئێران ئێستا بای داوەتەوە‌و چیتر پشتگیری لە ئازەربایجان ناكات، خەونی ئەوروپییەكان بۆ دەستبەرداربوونی لە وزەی روسیا لەبەردەم مەترسیدایە، كێشەی هەرێمی كەرەباخ‌و لێكەوتە سیاسی‌و ئابورییەكانی لەم راپۆرتەدا بخوێنەرەوە. شەڕێك بە رەهەندی جیهانییەوە  دوێنێ پێكدادان لەنێوان سوپای ئازەربایجان‌و ئەرمینیا رویدا، نیكۆل باشنیان سەرۆكی ئەرمینیا دەڵێ ئازەربایجان لەرێگەی تۆپخانەكانی‌و لە ئاسمانیشەوە هێرشی كردوەتە سەر وڵاتەكەیان، ئازەربایجان رەتیدەكاتەوە‌و دەڵێ سەرەتا ئەرمینیا هێرشی كردووە‌و ئەوان وەڵامیان داوەتەوە. شەڕی نێوان ئەو دوو وڵاتە كە ئەمڕۆش بەردەوام بوو، هەرزوو لەسەر ئاستی جیهان كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا. تەقینەی شەڕی دوێنێی ئەم دوو وڵاتە دوای لێدوانێكی هەفتەی رابردووی ئیلهام عەلیێڤ سەرۆكی ئازەربایجان دێت كە وتی:" لە دانوستانەكان سەبارەت بە كەرەباخ دەكشێینەوە‌و مافی ئەوەمان هەیە كێشەكە بەرێگەی سەربازی چارەسەر بكەین".  بەڵام تەقینەوەی كێشەكانی ناوچەی قەوقاز زۆر لەوە گەورەترە بەتەنیا كێشەی نێوان دوو دەوڵەت بێت كە سنوری هاوبەشیان بەیەكەوە هەیە، بەڵكو ململانێی ژمارەیەك وڵاتە بۆ دەستگرتن بەسەر ئەو ناوچەیەدا كە دەرگای كیشوەری ئاسیایە بەڕووی ئەوروپادا.  توركیا‌و روسیا لە شەڕی كەرەباخدا شەڕەكە رەهەندێكی هەرێمی‌و نێودەوڵەتی وەرگرتووە، روسیا كە چەك بە ئازەربایجان‌و ئەرمینیاش دەفرۆشێت، لەم كێشەیەدا پاڵپشتی لە ئەرمینیا دەكات. توركیاش كە لەبارەی رەشەكوژی ئەرمەنەكانی لە ساڵی 1915 لەسەر دەستی عوسمانییەكان كێشەی لەگەڵ ئەرمینیادا هەیە، پاڵپشتی لە ئازەربایجان دەكات‌و ئەم پاڵپشتییەش نوێ نییە‌و مێژوویەكی كۆنتری هەیە. هەندێك پەیوەندی بەهێزی نێوان توركیا‌و ئازەربایجان بۆ نزیكی رەگەزیی دەگێڕنەوە، بەوپێیەی گەلی ئازەربایجان كە ئازەرین، رەگەزیان توركه، سەرباری ئەمەش گەلی هەردوو وڵات موسوڵمانن، هەرچەند لەڕووی مەزهەبییەوە جیاوازن‌و ئازەرییەكان زۆرینەیان شیعەمەزهەبن‌و توركەكان سوننەن، بەڵام ئەرمینیا خەڵكەكەی مەسیحین. وڵاتانی خۆرئاواش بە گشتی، كە چاویان لە كێڵگەكانی نەوت‌و غازی ئازەربایجانە لە دەریای قەزوین، داوا دەكەن بەشێوەی دانوستان كێشەكە لەچوارچێوەی كارەكانی رێكخراوی ئاسایش‌و هاریكاری ئەروپادا چارەسەر بكرێت، كە چەندین ساڵە لەوبوارەدا كاردەكات. دەوترێت ئەم ساڵانەی دوایی بەهۆی داهاتی نەوتەوە، ئازەربایجان سوپاكەی نوێكردوەتەوە‌و چەكی تازەی كڕیوە، لەماوەی ساڵانی 2004 بۆ 2014 ئازەربایجان خەرجی سەربازی خۆی (20 هێندە) زیادكردووە، پێشتر سەرۆكی ئازەربایجان لەمبارەیەوە بە شانازییەوە وتی:" تەنیا خەرجی سەربازیمان لە هەموو بودجەی ئەرمینیا زیاترە"، ئەرمینیاش سەرباری ئەو دۆخە ئابورییە سەختەی بەهۆی داخستنی سنورەكان لێی لەلایەن ئازەربایجان‌و توركیاوە توشی بووە، بەڵام هەوڵیداوە پێ بەپێی ئازەربایجان پەرە بە توانا سەربازییەكانی بدات لەرێگەی كڕینی چەكەوە لە روسیا، واتە روسیا هەردوو لایەنی شەڕەكە لەناوچەی باشوری قەوقاز پڕچەك دەكات. روسیا لە ئاستی بایەخی وڵاتانی خۆرئاوا بۆ كێڵگە نەوتەكانی ئازەربایجان لە دەریای قەزوین تێگەیشتووە، چونكە لەگەڵ رودانی شەڕەكەی دوێنیدا لەنێوان ئازەربایجان‌و ئەرمینیا، وڵاتانی خۆرئاوا مەترسییان لێ نیشت شەڕەكە لەو ناوچەیەدا پەرەبسەنێت كە دەكەوێتە نزیك هێڵی بۆرییەكانی باشوری قەوقاز لە ئازەربایجان، لەم ناوچەیە دوو هێڵ هەن كە نەوت‌و غاز بۆ وڵاتانی ئەوروپا دەگوازنەوە، ئەوروپییەكان كە خوازیارن دەستبەرداری وزەی روسیا ببن، نایانەوێت ئەم هێڵانەی ئازەربایجان زیانیان پێبگات، بەتایبەتیش كە هەردوو هێڵەكە بەلای هەرێمی كەرەباخدا تێدەپەڕن، هەروەك شەڕەكە زیان بە خەونی ئەوروپییەكانیش دەگەیەنێت بۆ دروستكردنی ژمارەیەكی زیاتری هێڵی گواستنەوەی نەوت‌و غاز لە ئازەربایجانەوە، كە ئەمە یەكێكە لە پرۆژەكانیان بۆ داهاتوو.  توركیا سەرباری كێشە مێژوویەكەی لەگەڵ ئەرمینیا سەبارەت بە كەیسی رەشەكوژی ئەرمەنەكان، لەڕووی ئابورییەوە چاوی لەسەر ناوچەكەیە، سەركردەكانی توركیا دەیانەوێت ئاستی پشتبەستنی وڵاتەكەیان بە وزەی روسیا كەمبكەنەوە، ئەو غازەی كە توركیا لە روسیای دەكڕێت نرخەكەی نزیكەی یەك هێندە زیاترە لەوەی كە روسیا بە یەكێتی ئەوروپای دەفرۆشێت، بۆیە ئازەربایجان وەكو گەورەترین وڵاتی هەناردەكاری نەوت بۆ یەكێتی ئەوروپا، جێگرەوەیەكی گرنگە بۆ توركیا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە گرێبەستی غازی توركیا لەگەڵ روسیا لە ساڵی 2021دا چاوەڕێی نوێكردنەوەیە، توركیا ئەگەر بتوانێت جێ پێی خۆی لەناوچەی قەوقازدا بكاتەوە، كارتێكی بەهێزی دەستدەكەوێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ روسیا لە داهاتوودا. بۆ ئەم شەڕە ئابورییە گەورەیە، توركیا بۆ پاڵپشتیكردن لە ئازەربایجان سود لە كێشەی توركە ئازەرییەكانی هەرێمی كەرەباخ وەردەگرێت، قسەوباس هەیە توركیا "مورتەزەقەی سوریا"ی رەوانەی ئازەربایجان كردووە بۆ پاڵپشتیكردن لە سوپای ئەو وڵاتە دژ بە ئەرمینیا. توركیا كە لەسەر كێشەی سوریا‌و لیبیا لەگەڵ روسیا ناكۆكە، بە دەستوەردانی لە كێشەی هەرێمی كەرەباخدا دەرگایەكی تری ناكۆكی لەگەڵ روسیا كردەوە. ئێران‌و كێشەی كەرەباخ هەڵوێستی ئێران لە كێشەی ئەمجارەی هەرێمی كەرەباخدا جێگەی سەرسوڕمانە، ئێران كە پێشتر لە ململانێی نێوان ئازەربایجان‌و ئەرمینیادا پاڵپشتی لە ئازەربایجان دەكرد، ئێستا هەڵوێستی گۆڕیوە‌و پاڵپشتی ئەرمینیا دەكات. ئەمە لەكاتێكدایە پەیوەندییەكی رۆشنبیری‌و رەگەزی‌و ئاینيی بەهێز لەنێوان ئێران‌و ئازەربایجاندا هەیە، نزیكەی یەك لەسەر سێی خەڵكی ئێران لە رەگەزی ئازەرین، زۆرینەی گەلی ئازەری شیعەمەزهەبن‌و پەیڕەوی لە مەرجەعە ئاینییەكانی ئێران دەكەن لە قوم‌و تەورێز. حوەزیرانی رابردوو ژمارەیەك خەڵكی ئازەری لە تارانی پایتەخت خۆپیشاندانیان كرد بۆ پاڵپشتیكردن لە ئازەربایجان لە شەڕەكەیدا دژی ئەرمینیا، دەسەڵاتدارانی ئێران (10) كەس لە خۆپیشاندەرەكانیان دەستگیركرد. ئێران‌و ئازەربایجان (760 كیلۆمەتر) سنوریان بەیەكەوە هەیە، هەردوكیان دەكەونە سەر دەریای قەزوین كە ئەمبارێكی گەورەی نەوت‌و غازە. ناكۆكی نێوان ئێران‌و ئازەربایجان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە دەسەڵاتدارانی تاران، ئازەربایجان كە ژمارەی دانیشتوانەكەی (10 ملیۆن) كەسە، بەبەشێك لە ئێران دەزانن‌و دەڵێن بەشێكە لە پارێزگای "ئازەربایجان"ی ئێران، ئەمە بابەتێكە كە ئازەربایجان رەتیدەكاتەوە. هەندێك لە چاودێرانی سیاسی دەڵێن تاران هەوڵی لاوازكردنی ئازەربایجان دەدات بۆئەوەی چیتر ئازەرییەكانی ئێران داوای مافی زیاتری خۆیان نەكەن، سەرباری ئەمە ئێستا پەیوەندییەكانی ئێران لەگەڵ ئەرمینیا بەرفراوانتر بووە‌و ئەرمینیا یەكەمین كڕیاری وزەی ئێرانە. لەلایەكی ترەوە ئێران لە پەیوەندییەكانی ئازەربایجان لەگەڵ ئیسرائیل دەترسێت‌و نایەوێت ئیسرائیل لەرێگەی ئازەربایجانەوە بێتە سنورەكانییەوە. لەبالارەی كەرەباخەوە (ناجورنو كەرەباخ) ناوچەیەكی شاخاوییە لەناو خاكی ئازەربایجاندا، زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئەرمەنین‌و لەلایەن دەوڵەتی ئەرمینیای دراوسێوە پشتیوانیان لێ دەكرێت.  وشەی (ناجورنو) بە زمانی روسی بەواتای "بەرزاییەكان" دێت، وشەی (كەرەباخ)یش بە زمانی ئازەری بەواتای "باخی رەش" دێت. ئەوانەی سەربە نەتەوەیی ئەرمەنن، ناوە ئەرمەنییەكە بۆ ناوهێنانی ناوچەی (ناجورنو كەرەباخ) بەكاردەهێنن كە وشەی "ئارتساخ"ە، ئارستاخ بەواتای "دارستانی ئار" دێت، "ئار" خوداوەندی خۆرە لەلای ئەرمەنە دێرینەكان.  هەرێمی كەرەباخ دەكەوێتە بەشی خۆرئاوای ئازەربایجانەوە، نزیكەی (270 كیلۆمەتر) لە شاری باكۆی پایتەختەوە دورە، روبەری هەرێمەكە نزیكەی (4 هەزارو 400) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە‌و رێژەی 15%ی خاكی ئازەربایجان پێكدەهێنێت. شاری (ستیباناكرت) پایتەختی هەرێمەكەیە كە دەكەوێتە سەر لوتكەی شاخێك بەبەرزی (750 مەتر) لەسەر روی دەریاوە، ئەم شاری لەدوای شۆڕشی بەلشەفی لە ساڵی 1917دا لەسەر ئاسەواری گوندی (خان كندی) دروستكراوە‌و ناوەكەی گۆڕدراوە بۆ (ئیستبانا كیرت) وەكو ئاماژەیەك بۆ رێبەری شیوعی بەلشەفی (ئیستبانا شاهومیان) كە لە گۆڕەپانی ناوەڕاستی شارەكەشدا پەیكەرێكی بۆ دانراوە. بەپێی ئەو سەرژمێریەی كە دەسەڵاتدارانی ئەرمینیا لە كانونی دووەمی 2016دا كردویانە، ژمارەی دانیشتوانی هەرێمەكە زیاتر لە (148 هەزار) كەسە، لەم رێژەیە 95%ی خەڵكەكە ئەرمەنن‌و ئەوەی دەمێنێتەوە لە پێكهاتەكانی ترن. كێشەی كەرەباخ دوای كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهان‌و شۆڕشی بەلشەفی لە روسیا، رژێمی نوێی سۆڤیەت لەسەرەتای بیستەكانی سەدەی رابردوودا لەچوارچێوەی سیاسەتی "پەرتكە‌و زاڵبە"، ناوچەی خۆبەڕێوەبەرێتی لە (ناجورنو كەرەباخ)ی لەناو خاكی كۆماری ئازەربایجانی سۆڤیەتی پێشوودا دامەزراند، كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئەرمەنی بوون. جۆزیف ستالین رێبەری سۆڤیەت لە ساڵی 1923 بڕیاریدا هەرێمی كەرەباخ بە شێوەی خۆبەڕێوەبەرێتی بخاتەسەر ئازەربایجان، ئەمە لەكاتێكدا بوو هەرێمی (ناختشیڤان) كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئازەری بوون لەناو خاكی ئەرمینیا وەكو خۆی هێشتەوە، ستالین ئەمەی كرد بۆ ئەوەی ریشەی ناكۆكییەك لەنێوان ئازەربایجان‌و ئەرمینیا دروست بكات‌و لەو رێگەیەوە وا بكات حكومەتی ناوەندی لە مۆسكۆ بەردەوام دەسەڵاتی بەسەر ناوچەكەدا بڕوات.  بۆیە كاتێك یەكێتی سۆڤیەتی جاران دەسەڵاتی بەسەر ناوچەكانی دەوروبەریدا نەما، ئیتر لە ساڵی 1988 ناكۆكییەكان لەنێوان ئەرمینیا‌و ئازەربایجان لەبارەی خاوەندارێتی ناوچەی كەرەباخ تەقییەوە، كاتێكیش لە ساڵی 1991 هەردوو دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆیان لە یەكێتی سۆڤیەت وەرگرتەوە، ناكۆكییەكان گەیشتنە لوتكە، ئەم ناكۆكییە یەكێكە لە "ململانێ چەقبەستووەكان"ی دوای سەردەمی سۆڤیەت لەسەر ئاستی جیهان. لەگەڵ روخانی یەكێتی سۆڤیەت لە كۆتاییەكانی ساڵی 1991دا، كەرەباخ خۆی وەكو كۆمارێكی سەربەخۆ راگەیاند، ئەمە دۆخەكەی لە ململانێوە گۆڕی بۆ جەنگێكی گشتگیر‌و لە دەرەوەش دان بە كەرەباخدا نەنرا وەكو "دەوڵەتی ئەمری واقع"، تەنانەت ئەرمینیا خۆشی دانی بە دەوڵەتەكەی كەرەباخدا نەنا. سەرباری ئەوەی ئەرمینیا بەفەرمی دانی نەنا بەسەربەخۆیی ناوچەی كەرەباخدا، بەڵام هەر بەردەوام بوو لە پاڵپشتیكردنی دارایی‌و سەربازی ئەرمەنەكانی ناوچەكە.  ئەوكات حكومەتی ئازەربایجان هێزی نارد بۆ كۆنترۆڵكردنی هەرێمەكە، لەبەرامبەردا ئەرمینیا پاڵپشتی لە ئەرمەنەكانی كەرەباخدا كرد‌و شەڕ دەستی پێكرد‌و كۆتایی بە ژیانی زیاتر لە (30 هەزار) كەس لە ئەرمەن‌و ئازەرییەكانی ناوچەكە هێنا.  جگە لە زیانە گیانییەكان، شەڕەكە دۆخێكی دیمۆگرافی‌و جوگرافی نوێی لە ناوچەكە سەپاند، زیاتر لە (ملیۆنێك‌و 200 هەزار) كەس لە دانیشتوانی هەرێمەكە بەدوو ئاڕاستەی ئاوارەبوون، زۆرینەی ئاوارەكان كە ئازەرییەكان بوون ئاوارەی ناو ئازەربایجان بوون، هەندێك لە ئەرمەنەكانیش كۆچیان كرد بۆ ئەرمینیا.  لەم شەپۆلی ئاوارەبوونەدا جارێكی تر ئەرمەنەكان بوون بە زۆرینەی دانیشتوانی هەرێمی كەرەباخدا، چونكە بەپێی راپۆرتەكان ئەوكات ئازەرییەكان رێژەی 25%ی دانیشتوانی ناوچەكەیان پێكهێناوە‌و دوای شەپۆلی كۆچكردنەكە رێژەیان زۆر كەمیكردووە. ئەرمەنەكان سەرباری ئەوەی دەستیانگرت بەسەر هەرێمەكەدا، حەوت ناوچەی تری ئازەرییان لەسەر سنور كۆنترۆڵكرد بۆ ئەوەی هێڵی پەیوەندی بەردەوام لەگەڵ ئەرمینیا زامن بكەن، دەوترێت روبەری ئەو ناوچانەی كە ئەرمەنەكان لەسەر سنور دەستیان بەسەردا گرتووە (20%)ی كۆی گشتی خاكی ئازەربایجانە.  ساڵی 1993 لە هەوڵێكدا بۆ راگرتنی شەڕ، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری ژمارە (822)ی دەركرد‌و دوای كرد هێزەكانی ئەرمینیا لە كەرەباخ بكشێنەوە، ئەرمینیا پابەندنەبوو بە بڕیارەكەوە.  ساڵی 1994 بەنێوەندگیری روسیا، رێككەوتنی ئاگربەست ئیمزاكرا، بەپێی رێككەوتنەكە كەرەباخو روبەرێكی خاكی ئازەرەكان ناوچەكە، كەوتنەژێر كۆنترۆڵی ئەرمینیا، بەڵام ئەمە كۆتایی جەنگ نەبوو، تائێستاش هەردوو وڵات لە حاڵەتی شەڕدان، چونكە ئەوەی كە كردیان رێككەوتنی ئاگربەست بوو نەك پەیماننامەی ئاشتی.  لەوكاتەشەوە بەهۆی پێشێلكردنی رێككەوتنی ئاگربەستەوە، چەندین سەرباز لە هەردوولا كوژراون، داخستنی سنورەكانیش لەلایەن توركیا‌و ئازەربایجانەوە كێشەی گەورەی ئابوری بۆ ئەرمینیا دروستكردووە.  لەدوای رێككەوتنی ئاگربەستەوە، رێگاكە گەیشتوەتە بنبەست، ئازەرییەكان خەم بۆ لەدەستدانی خاكی كەرەباخدا دەخۆن كە بە مافی خۆیانی دەزانن، ئەرمەنەكانیش بەهیچ جۆرێك ئامادەنین دەست لە ناوچەكە هەڵگرن. روسیا‌و فەرەنسا‌و ئەمریكا سەرۆكایەتی گروپێك دەكەن بەناوی "مینسك" كە دەكەوێتە ناو رێكخراوی ئاسایش‌و هاریكاری ئەوروپاوە، ئەم گروپە كار بۆ دانانی سنورێك دەكەن بۆ ناكۆكییەكانی ناوچەی كەرەباخدا. ساڵی 2006 ئەرمەنەكانی كەرەباخ جارێكی تر هەرێمێكی سەرباخۆییان لەژێر چەتری دەستورێكی نوێدا راگەیاند‌و جیابونەوەی هەرێمەكەیان لە ئازەربایجان راگەیاند‌و شاری (ئیستیانا كریت)یان كرد بە پایتەختی كۆمارە سەربەخۆكەیان. حوزەیرانی 2011 سێرج سەركیسیان سەرۆكی ئەوكاتی ئەرمینیا‌و ئیلهام عەلیێڤ سەرۆكی ئازەربایجان لەشاری (قازان)ی روسیا لەژێر سەرپەرەشتی دیمیتری میدڤیدیڤ سەرۆكی ئەوكاتی روسیا زنجیرەیەك كۆبونەوەیان كرد، بەڵام نەگەیشتنە رێككەوتن لەسەر چوارچێوەیەك كە هەردوولا پابەند بكات بە رەتكردنەوەی بەكارهێنانی هێز بۆ چارەسەركردنی كێشەی كەرەباخ. لە پێنجی تەموزی 2015دا ئازەربایجان رایگەیاند هێزە سەربازییەكانی توانیویانە دوو فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئەرمینیا بخەنەخوارەوە كە بەمەبەستی هەواڵگری بەسەر ناوچە ئازەرنشینەكانی "تەر تەر"دا سوڕاونەتەوە لەنێوان هەردوو وڵات.  چەند مانگێك دوای ئەم رووداوە پێكدادان لەنێوان هەردوولا زیادیان كرد، دۆخەكە گەیشتە ئاستێك رێكخراوی ئاسایش‌و هاریكاری ئەوروپا رایگەیاند، چیتر دۆخەكە بەرگەی لەوە زیاتر ناگرێت.  پەرەسەندنی روداوەكان وایكرد ئازەربایجان لە كانونی یەكەنی 2015دا بۆ جاری یەكەم دوای 20 ساڵ تانكی بەكارهێنا لەدژی هێزی ئەرمەنە سەربەخۆخوازەكانی هەرێمی كەرەباخ.  رۆژی 2ی نیسانی 2016 ئازەربایجان‌و ئەرمینیا یەكترییان تۆمەتباركرد بە پێشێلكردنی رێككەوتنی ئاگربەست، بەڵام دۆخەكە بەم شێوەیە كۆتایی هات. ئابوری كەرەباخ دانیشتوانی هەرێمی كەرەباخ بەشێوەیەكی سەرەكی بۆ دابینكردنی بژێوی خۆیان پشت بە كشتوكاڵ دەبەستن، لەمەشدا سود لە ئاوی روبارەكان‌و باران دەبەستن كە لە وەرزی هاوینیشدا دەبارێت، لەم ئاوە وزەی كارەباش بەرهەمهێنراوە. هەندێك كەسیش لە دانیشتوانی ناوچەكە كار لە بواری پەرەپێدانی ئاژەڵ‌و پیشەسازی بچوكدا دەكەن.  دەسەڵاتدارە سەربەخۆخوازەكانی هەرێمەكە یارمەتی دارایی لە ئەرمینیا‌و رەوەندی ئەرمەنی لە تاراوگە وەردەگرن، سەرباری ئەمە ئەمریكا لەژێر كاریگەری لۆبی گروپە ئەرمەنییەكاندا، گەورەترین پشكی یارمەتییە داراییەكانی بۆ وڵاتانی جیهان بە ئەرمینیا دەدات.  دەسەڵاتدارانی هەرێمەكە هەوڵی راكێشانی وەبەرهێنانی بیانی دەدەن بۆ پەرەپێدانی بوارەكانی بیناسازی‌و كانەكانی ئاڵتون‌و مس‌و پەیوەندییەكان‌و بانك‌و هۆتێلەكان‌و پیشەسازی كشتوكاڵی لەنمونەی دروستكردنی شەراب لە كراباخ. زۆرینەی وەبەرهێنەرانی بیانی كە رویان لە كەرەباخ كردبێت لە روسیاو ئەمریكا‌و فەرەنسا‌و بەلیجكا‌و سویسراو ئوسترالیاوە بووە.

 راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت هاوسەرۆكەكانی یەكێتی لیژنەیەكیان بۆ پێداچونەوە بە دارایی حزبدا دروستكردووە، داهاتی كۆكراوەی مانگانەی یەكێتی (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلارە، بەڵام خەرجی یەك مانگی حزب (5 ملیۆن) دۆلارە، واتە داهاتی یەكێتی مانگانە بەبەراورد بە خەرجییەكەی 50% كورتهێنانی هەیە، یەكێتی بەدوای سەرمایە ونبوەكەیدا دەگەڕێت‌و لێپێچینەوە لە سەرمایەدارو كۆمپانیا‌و هاوبەشە بازرگانییەكانی دەكات، ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی تەنیا لەڕووی سیاسییەوە پەرت پەرت نەبووە،  لەڕووی ئابوریشەوە شێواو پەرێشانە، لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر لە (درەو) بخوێنەرەوە. ئابوری سلێمانی لە سێبەری یەكێتیدا ئەم رۆژانە سلێمانی تەنیا لەڕووی سیاسییەوە پەرت پەرت نەبووە، بەڵكو لەڕووی ئابوریشەوە شێواو پەرێشانە، چەند رۆژی رابردوو سایتی بەناوبانگی "مۆنیتۆری"ی ئەمریكی لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكردبوو" لە مەرزی پەروێزخان پرۆسەیەكی گەورەی قاچاخچێتی بەڕێوەدەچێت"، یەكێتی كە جڵەوی دەسەڵاتی لەم ناوچەیە بەدەستەوەیە، لەدوای جیابونەوەی نەوشیروان مستەفاوە گورزی سیاسی گەورەی بەركەوت، بەڵام لەدوای نەخۆشكەوتن‌و دوركەوتنەوەی تاڵەبانیەوە لە گۆڕەپانی سیاسی، لەڕووی ئابورییەوە گورزێكی گەورەتری بەركەوتووە. ئێستا لە سلێمانی‌و سنوری دەسەڵاتی یەكێتی رۆژانە سەرمایەداری نوێ سەردەردەهێنێت، لەبەرامبەریشدا زۆرینەی خەڵك رۆژ لەدوای رۆژ بارودۆخی گوزەرانیان خراپتر دەبێت، ئەمە دۆخێكە لە ناوچەیەكدا كە بەناوچەی ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندانەكان ناوبانگی دەركردووە، مەترسی هەیە لە هەر ساتێكدا ئەم بارودۆخە بەر لە پارتی، بەڕووی یەكێتیدا بتەقێتەوە، سنوری سلێمانی رۆژانە زەوییەكانی لەلایەن كۆمپانیاكانەوە پارچە پارچە دەكرێت‌و دابەشدەكرێت، لەپشت كۆمپانیاكانەوە بەرپرسانی حزب خۆیان مەڵاسداوە، بەڵام داهاتەكانیان ناگەڕێتەوە بۆ ناو سندوقی حزب. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئێستا ئەو پارەیەی كە مانگانە دەگەڕێتەوە بۆ ئیدارەی گشتی یەكێتی (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلارە، ئەمە لەكاتێكدایە خەرجی مانگانەی حزبەكە (5 ملیۆن) دۆلارە، واتا داهاتی مانگانەی یەكێتی بەبەراورد بە خەرجییەكانی بەرێژەی 50% كورتهێنانی هەیە، یەكێتی ئەم كورتهێنانە چۆن پڕدەكاتەوە ؟ (درەو) زانیویەتی، بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكەكانی یەكێتی، لیژنەیەكیان پێكهێناوە بۆ بەدوادچوون بۆ پارەكانی حزب‌و رێكخستنەوەی دارایی یەكێتی. لیژنەیەكی سێ كەسیی ! بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو یەكێتی دەست (درەو) كەوتوون، هاوسەرۆكەكانی یەكێتی لیژنەیەكی سێ كەسییان بەناوی "لیژنەی جێبەجێكاری ئابوری هاوسەرۆكەكان" دروستكردووە. ئەو سێ كەسەی كە لەم لیژنەیەدان، كار بۆ كۆكردنەوەو رێكخستنەوەی دارایی یەكێتی دەكەن، هەریەكەیان لەبوارێكدا تایبەتمەندییان هەیە‌و كەسەكان بریتین لەمانە: •    دانا دۆغڵەمەچی (شارەزای بواری غازە) •    هاوڕێ شێخ دارۆ (كوڕی دارۆی شێخ نوری بەرپرسی پێشووی ئیدارەی گشتی یەكێتییە‌و شارەزای بواری ئیدارەیە) •    هیوا ئاوات (شارەزای بواری نەوتە) ئەم سێ كەسە لەماوەی رابردوودا لەلایەن هاوسەرۆكەكانەوە راسپێدراون بەدواداچوون بۆ سەروت‌و سامانی یەكێتی بكەن‌و ئەو كەسانەی ناو حزب دەستنیشان بكەن كە لەماوەی رابردوودا بەهۆی یەكێتییەوە قەبارەی سەرمایەكانی خۆیان گەورەكردووە‌و بەهۆی سەرمایەكەشیانەوە پارێزگارییان لە پێگەی سیاسی خۆیان كردووە لەناو حزبدا. هاوسەرۆكەكان دەیانەوێت لەمەودوا سندوقی دارایی حزب بچێتەوە لای خۆیان، چونكە پێیانوایە دارایی یەكێتی توشی نەزیف بووە‌و دەبێت رێكی بخەوە، سندوقی یەكێتی كە دارایی یەكێتی تێدا بووە، پێشتر لای ئیدارەی گشتی بووە‌و لەوێ لەلایەن بۆردێكەوە بەڕێوەبراوە‌و دلێری سەید مەجید سەرپەرەشتی بۆردەكەی كردووە‌و هەریەكە لە (سالاری ئیدارەی گشتی، شوانەی نۆكان، شێخ ئەحمەدی نۆكان) ئەندامی بۆردەكە بوون، بەڵام بەمدواییە هاوسەرۆكەكان كۆمەڵێك گۆڕانكارییان لە ئیدارەی گشتیدا كردووە‌و ئێستا سندوقەكەی یەكێتی لەژێر چاودێری خۆیاندایە. دوای ئەوەی سندوقی یەكێتییان خستوەتەژێر چاودێری خۆیانەوە، هاوسەرۆكەكان بۆیان دەركەوتووە، ئەو داهاتەی كە مانگانە دەگەڕێتەوە بۆ سندوقەكە زۆر لەوە كەمترە كە چاوەڕێیان كردووە، بۆیە گومانی گەندەڵی‌و بەهەدەردانی گەورەیان بۆ دروستبووە. ئەوانەی ئاگادارن لە دارایی یەكێتی دەڵێن، كۆمپانیا هەبووە كە بەپارەی یەكێتییەوە كاری كردووە، مانگانە (5 ملیۆن) دۆلاری دەستكەوتووە، بەڵام تەنیا بڕی (500 هەزار) دۆلاری بۆ سندوقی یەكێتی گەڕاندوەتەوە، بەڵام كاتێك زیانی كردووە، زیانەكەی بە یەكێتی بژاردووە. هاوسەرۆكەكان پێیانوایە، بەشێكی زۆر لەوانەی لە ئیدارەی گشتی یەكێتیدا كاریان كردووە، لەسەر گیرفانی یەكێتی قاسەی خۆیان پڕكردووە‌و سندوقەكەی یەكێتییان بەتاڵكردوەتەوە، دەوترێت لەناو ئەوانەدا ئێستا كەسانی (ملیۆنێر) هەیە‌و چەند كەسێكیشیان قەرەبای سەرمایەكەیان گەیشتوەتە سەرو (ملیار) دۆلار. سەرباری ئەمە لەلایەن هاوسەرۆكەكانەوە بەدواداچوون دەكرێت بۆ بڕی (3 ملیار) دۆلاری یەكێتی كە بەپێی بەدواداچوونی لیژنە سێ كەسییەكە لەماوەی رابردوودا بێ سەروشوێن بووە‌و چارەنوسی نازانرێت‌و رەنگە هەندێكی برابێتە دەرەوەی وڵات. بەڵام هەندێك لە یەكێتیەكان پرسیاری ئەوە دەكەن ئایا هاوسەرۆكەكان دەتوانن دارایی یەكێتی رێكبخەنەوە لە حاڵێكدا ژمارەیەك لە كەسە نزیكەكانی خۆشیان لەو كاروبارە بازرگانیانە تێوەگلاون كە داهاتەكەی ناگەڕێتەوە بۆ سندوقەكەی یەكێتی. لیژنەكە چی دەكات ؟ بەپێی ئەوەی لەناو یەكێتیدا باسی دەكرێت، كاری یەكەمی ئەو لیژنە سێ كەسییەی كە هاوسەرۆكەكان دروستیان كردووە، سەرەتا لە مەرزە سنورییەكانی (باشماخ‌و پەروێزخان)ەوە دەستپێدەكات، كە ماوەیەكە لەسەر ئاستی ناوخۆ‌و میدیاكانی دەرەوەش قسەوباسی زۆریان لەسەر دەكرێت. لیژنەكە دەیەوێت لە مەرزە سنورییەكان دەستی ئەو بەرپرسانەی حزب ببڕێت كە كۆمپانیایان هەیە‌و بەبێ ئەوەی هیچ داراییەك بۆ سندوقی یەكێتی بگەڕێننەوە، ناوبانگی حزبەكەشیان لەلای ئەمریكییەكان خراپ كردووە‌و گومانی ئەوەیان دروستكردووە یەكێتی كاری قاچاخچێتی دەكات لەگەڵ ئێران‌و سزا ئابورییەكانی ئەمریكا بۆسەر ئێران پێشێل دەكات. لەلایەكی ترەوە، هاوسەرۆكەكانی یەكێتی دەیانەوێت لەڕێگەی ئەو لیژنەیەی دروستیان كردووە، كۆتایی بە قۆرخكاری چەند كۆمپانیایەك بهێنن كە لەلایەن ژمارەیەك كارەكتەری یەكێتییەوە پاڵپشتی دەكرێن، بەمە لەلایەك بڕێكی زیاتری دارایی بۆ سندوقی حزب دەگەڕێننەوە‌و لەلایەكی ترەوە دەیانەوێت بەم هەنگاوە بڕێك لە ناڕەزایەتی سەرمایەدارانی سنورەكە لەدژی حزبەكەیان‌و ئەو كۆمپانیایانەی كە بازاڕیان كۆنترۆڵكردووە، بڕەوێننەوە. دەسەڵاتدارانی یەكێتی دەڵێن ئێستا مانگانە تەنیا (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلار دەگەڕێتەوە بۆ ناو سندوقی دارایی حزب، ئەمە لەكاتێكدایە كۆمپانیای (نۆكان) كە بەفەرمی سەربە ئیداری گشتی یەكێتییە خاوەنی (46) كۆمپانیایە‌و لە بوارەكانی (وەبەرهێنان، خزمەتگوزاری نەوت، موڵك، فڕۆكەخانەكان، بازاڕ، كوالیتی كۆنترۆڵ، قەپان، هۆتێل، بەڵێندەرایەتی، گەشتیاریی، كارەبا، جگەرە، مەرزەكان‌و چەند بوارێكی تردا) كاردەكات، هاوسەرۆكەكان مەزەندە دەكەن داهاتی مانگانەی ئەم كۆمپانیایانە پێكەوە بگاتە (25 ملیۆن) دۆلار، بەڵام مانگانە 10%ی ئەم پارەیە بۆ سندوقی یەكێتی دەگەڕێتەوە. یەكێتی‌و كۆمپانیای قەیوان جگە لەو كۆمپانیاو سەرمایەدارانەی كە بە فەرمی لەژێر چەتری یەكێتیدا بوون‌و بە سەرمایەی یەكێتییەوە كاریان كردووە، بەمدواییە بەشێك لە دارایی یەكێتی كەوتوەتە دەرەوەی چەتری ئیدارەی گشتی‌و چوەتە بواری شەراكەتەوە. ئێستا گەورەترین شەراكەتی یەكێتی لەدەرەوەی كۆمپانیای نۆكان، لەگەڵ گروپی كۆمپانیاكانی "قەیوان"دایە. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە چەند بەرپرسێكی باڵای یەكێتی بە (درەو)یان داوە، ساڵی 2009 پاڵاوگەی نەوتی بازیان رێژەی 100%ی پشكەكانی موڵكی یەكێتی بووە، بەڵام ئەم پرۆژەیە دواتر بووە بە پرۆژەیەكی شەراكەت لەنێوان یەكێتی‌و كۆمپانیای قەیواندا، لەم شەراكەتەدا یەكێتی رێژەی 51%ی پشكەكانی هەبووە‌و كۆمپانیای قەیوانیش رێژەی 49%ی پشكەكانی هەبووە، ئێستا ئەم هاوكێشەیە گۆڕانكارییەكی زۆر گەورەی بەسەردا هاتووە، رێژەی 100%ی پشكەكانی پاڵاوگەی نەوتی بازیان موڵكی گروپی كۆمپانیاكانی قەیوانە. ئەو لیژنە سێ كەسییەی كە هاوسەرۆكەكان بۆ پێداچونەوە بە دارایی یەكێتی دروستیان كردووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) یەكێك لە كارەكانی بریتییە لە پێداچوونەوە بەو شەراكەتەی كە ئیدارەی گشتی یەكێتی لەگەڵ كۆمپانیای قەیوان كردویەتی لە كێڵگەی نەوتی بازیاندا. بەپێی ئەوەی باسدەكرێت، لەماوەی ساڵانی 2006 بۆ 2020 كە ماوەی (14 ساڵ) دەكات، كۆمپانیای قەیوان لەبواری بازرگانی نەوتدا تەنیا كەمتر لە (500 ملیۆن) دۆلاریان بە یەكێتی داوە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی ئەو دەرەنجامانەی كە لیژنەی هاوسەرۆكەكان پێی گەیشتووە، دەبوو بڕی ئەو پارەیەی كە لەماوەی ئەو (14 ساڵ)ەدا قەیوان بە یەكێتی داوە بگەیشتایەتە زیاتر (4 ملیار) دۆلار.  لەسەر بنەمای ئەم پێداچونەوانە، یەكێتی دەیەوێت شێوازی مامەڵەكردنی لەگەڵ كۆمپانیای قەیوان بگۆڕێت، كە ئێستا زەبەلاحترین كۆمپانیای سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتییە‌و زۆربەی بوارەكانی كاركردنی لە سنورەكەدا كۆنترۆڵ كردووە. چیرۆكی یەكێتی‌و كۆمپانیا سەرەتای بە كۆمپانیابوونی حزب لە هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 1992 دەگەڕێتەوە، ئەوكات جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتی نیشتمانی كوردستان یەكەم كەس بووە بیری لەوەكردوەتەوە حزب كۆمپانیای هەبێت‌و بتوانێت لەڕێگەی بارزگانییەوە ئابوری خۆی بەهێز بكات، وەكو باسدەكرێت لەم بیرۆكەیەدا تاڵەبانی باوك سەرسام بووە بە رێكخراوی رزگاریخوازی فەلەستین كە ئەوكات خاوەنی ئابورییەكی گەورە بووە. یەكێتی لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو كۆمپانیای (نۆكان)ی دروستكرد، (نۆكان) تەنیا كۆمپانیایەك نەبوو، دواتر بوو بە زنجیرەیەك كۆمپانیا، بۆ نمونە لە كەرتی بیناسازیدا نۆكان ژمارەیەك كۆمپانیای دروستكردبوو بەناوەكانی (راز، دەرگەزێن، توژەڵە، رەزگە، قوباد، شكۆفە، رێكۆ، چیا، ئیرۆن)‌و چەندین كۆمپانیای تر كە ساڵانە پارەیەكی زۆریان بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی پەیدا دەكرد. كە نەوتیش دۆزرایەوە، كۆمپانیای نۆكان لە كەرتی وزەشدا ژمارەیەك كۆمپانی دروستكرد، لەوانە (مەهد، وزە، زەوی، باوان)‌و چەند كۆمپانیایەكی تر كە لەبواری نەوتدا كاریان دەكرد‌و پارەیەكی زۆریان بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی كۆدەكردەوە. كاتێك قسەوباس لەسەر كۆمپانیاكانی حزب زیادیان كرد، هاوكات لەگەڵ ململانێ ناوخۆییەكان لەسەر دارایی حزب، كۆمپانیای نۆكان بیری لە دروستكردنی كۆمپانیایەكی ئەمنی كردەوە‌و بۆ پارێزكاریكردن لە زنجیرە كۆمپانیاكانی، كۆمپانیایەكی ئەمنی بەناوی "داهۆڵ" دروستكرا. كۆمپانیای نۆكان چووە ناو بواری بازرگانی ئۆتۆمبیلیشەوە، لەم بوارەدا كۆمپانیایەكی دروستكرد بەناوی (كارزۆن)، ئەم كۆمپانیایە ئۆتۆمبیلی بۆ سنوری زۆنی سەوز هاوردە دەكرد‌و ساڵانە پارەیەكی زۆری بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی دابین دەكرد. تاوەكو ساڵی 2016، نۆكان كۆمەڵێك كۆمپانیای تری دروستكرد كە لە بوارە جیاجیاكاندا كاریان دەكرد لەوانە (هوما، كەڕنت، كوردستان، سایكس، نزار، هێزنگ، دیوتی فری، غازكۆ). بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، تاوەكو ساڵی 2016 كۆمپانیای نۆكان (16) كارگەی هەبووە كە لەبواری پیشەسازی لەوانە دروستكردنی (PVC)‌و خشتی سورو بەرهەمهێنانی خوێ‌و دروستكردنی جلوبەرگ‌و چەند بوارێكی تر. نۆكان چەندین پرۆژەی تری لەناو شاری سلێمانیدا هەبوو لە كەرتی هۆتێل‌و چێشتخانەكاندا، لەوانە (ئاشتی، سلێمانی پاڵاس، ئەزمەڕ پاڵاس، میر، گوندی گەشتیاری دابان). لە كەرتی فڕۆكەوانیشدا، كۆمپانیای نۆكانی یەكێتی جێ پەنجەی خۆی دانا‌و دوو كۆمپانیای بەناوەكانی (ئەزمەڕ ئایەر)‌و (هۆما تراڤڵ) دروستكرد. ئەمە جگە لە كۆمپانیاكانی بواری نەوت‌و سكیوریتی‌و هێڵی ئینتەرنێت‌و جگەرەو بوارەكانی تر. كۆمپانیای نۆكان راستەوخۆ لەلایەن ئیدارەی گشتی یەكێتییەوە بەڕێوەدەبرا، گرێبەستی پرۆژەكانی وەردەگرت، ئابورییەكی گەورەی بۆ حزب دروستكرد. دوای نەخۆشكەوتنی جەلال تاڵەبانی سكرتێری گشتی یەكێتی‌و دوركەوتنەوەی لە شانۆی سیاسی، ساڵی 2016 یەكێتی دابەش بوو بەسەر دوو جەمسەردا، جەمسەری هیرۆ ئیبراهیم ئەحمەدی هاوسەری تاڵەبانی‌و جەمسەری كۆسرەت رەسوڵ عەلی جێگری یەكەمی‌و بەرهەم ساڵحی جێگری دووەمی سكرتێر گشتی، دوو جێگرەكەی سكرتێر رەوتێكیان لەناو یەكێتیدا بەناوی "ناوەندی بڕیار" راگەیاند، یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی نێوان هەردوو جەمسەرەكە دارایی حزب بوو. ئەوكات باڵی ناوەندی بڕیار لە بەیاننامەیەكدا باڵی هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدو ماڵباتی تاڵەبانییان تۆمەتباركرد بەوەی یەكێتییان كردووە بە هێزێك بۆ "تاڵانكردنی نەوت‌و هەڵلوشینی سەروەت‌و سامانی خەڵك"‌و دارایی یەكێتییان بۆخۆیان كۆنترۆڵكردووە، لەمەشدا بەدیاریكراوی مەبەستیان دلێری سەید مەجید بەرپرسی ئیدارەی گشتی یەكێتی بوو، كە ئەوكات لە باڵی هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدەوە نزیك بوو. كۆتایی ساڵی رابردوو، یەكێتی كۆنگرەی چوارەمی خۆی بەست، لەم كۆنگرەیەدا دەستكاری مەكتەبی دارایی حزب نەكراو وەكو خۆی تائێستا لای دلێری سەید مەجید ماوەتەوە، دلێر بەهۆی ئەوەی ئەوەی ساڵانێكە دارایی یەكێتی لایە، لەناو حزبدا نازناوی "پیاوی پارەكە"ی لێنراوە، بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی نوێی یەكێتی دەبێت بەرپرسی مەكتەبەكان كەسانێك بن كە ئەندامی مەكتەبی سیاسی بن، دلێری سەید مەجید ئەندامی مەكتەبی سیاسی نییە، ئەندامە لە ئەنجومەنی باڵای سیاسی حزب، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت لە پۆستی بەرپرسی مەكتەبی دارایی لاببرێت، بەڵام تائێستا ئەم بڕیارە نەدراوە.  

د. عابد خالد رسول   بەرایی لەدوای گۆڕانکارییەکانی عێراقەوە لە ساڵی ٢٠٠٣، کێشەی ناوچەی جێناکۆکەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵیی عێراق؛ جێی بایەخی چەند دەقێکی دەستووری دیاریکراو بوون، وەک مادەی (٥٨)ی دەستووری کاتیی ساڵی ٢٠٠٤ کە ناسراوە بە “یاسای بەڕێوەبردنی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە” و مادەی (١٤٠)ی دەستووری فیدراڵیی ساڵی ٢٠٠٥ کە ناسراوە بە “دەستووری کۆماری عێراق”، کە هەریەک لەم دەقانە چەندین ڕێکار و ئامرازیان بۆ چارەسەرکردنی کێشەی ئەو ناوچانە لەخۆ گرتووە، بەڵام لە هیچ دەقێک لەم دەقانەدا واتای تەواو و سنووری جوگرافیی ئەم ناوچانە دیاری نەکراوە، لە ئەنجامیشدا هیچ چەمکێکی یاسایی ورد و پڕاوپڕ بۆ زاراوەی “ناوچە جێناکۆکان” گەڵاڵە نەکراوە. ئەم کەلێنەش بووەتە سەرچاوەی چەندین گرفتی یاسایی و پراکتیکی لەبەردەم پڕۆسەی چارەسەرکردنی کێشەکەدا، کە لە لایەک دەرگای ڕاڤەکردنی جیاوازی بۆ ئەو دەزگا و دامەزراوانە خستووەتە سەرپشت کە بە شێوەیەک لە شێوەکان ڕۆڵیان لە جێبەجێکردنی ئەو دەقە دەستووریانەدا هەبووە، وەک “لێژنەی جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠” و “دادگای فیدراڵیی باڵا”، لە لایەکی تریش هەریەک لە لایەنە جیاکانی کێشەکە هەوڵی داوە لە بەرژەوەندیی خۆی؛ واتا و سنووری ئەو ناوچانە ڕاڤە و دیاری بکات، هەر ئەم ڕاڤەیەشی کردووەتە بنەمای هەڵسوکەوت و کارکردنی لە چارەسەرکردنی کێشەکەدا، بەڵکوو هەندێک لایەن ئەم کەلێنەی قۆستووەتەوە بۆ دواخستن و پەکخستنی جێبەجێکردنی ئەو دەقە دەستووریانە. ئاشکرایە کە ڕیشەی مێژوویی کێشەی “ناوچە جێناکۆکەکان” دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عێراق، بەتایبەتییش دوای لکاندنی ئەو ناوچانەی کە لەو کاتەدا بە “ویلایەتی موسڵ” ناسرابوون بە عێراقەوە لە ساڵی ١٩٢٥دا، بەڵام مێژووی یەکەمین بەکارهێنانی فەرمی بۆ دەستەواژەی “ناوچە جێناکۆکەکان”؛ دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠٠٤، کاتێک لەو ساڵەدا لە بڕگەی “ج”ی مادەی (٥٨)ی “یاسای بەڕێوەبردنی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە” ئاماژە بۆ دەستەواژەی “اڵاراضى المتنازع علیها” کرا([1])، ئەمجا له بڕگەی “دووەم”ی مادەی (١٤٠)ی “دەستووری کۆماری عێراق ساڵی ٢٠٠٥”دا ئاماژە بۆ دەستەواژەی “المناگق… المتنازع علیها” کرا([2])، بۆیە لە زمانی عەرەبیدا لەنێوان هەردوو زاراوەی “اڵاراچی المتنازع علیها” و “المناطق المتنازع علیها”، زیاتر دووەمیان بەکار دەهێنرێت، لە زمانی ئینگلیزییشدا بۆ “Disputed Territories” و “Disputed Areas” وەرگێڕدراون، بەڵام لە زمانی کوردیدا لەپاڵ زاراوەی “ناوچە جێناکۆکان”؛ چەند دەستەواژیەکی تر بەکار دەهێنرێت وەک: “ناوچە کێشەلەسەرەکان” و “ناوچە دابڕێنراوەکان” و “ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم”، کە هەندێکیان گۆشەنیگای سیاسی و حیزبی تایبەتیان لە پشتەوەیە، هەندێکیشیان تەنها وەرگێڕانن بۆ زاراوە عەرەبییەکە کە “المناگق المتنازع علیها”یە، ئەم توێژینەوەیەش زاراوەی “ناوچە جێناکۆکان” بەکار هێناوە، بەڵام جیاوازییەکان لەمەڕ ئەم چەمکە هەر تەنها ئەم ڕەهەندە زمانەوانییانە نییە، بۆیە لە ڕووی زانستییەوە بنچینەی ڕاڤەکردن بۆ چەمکی “ناوچە جێناکۆکەکان”؛ هەر تەنها مامەڵە لەگەڵکردنێکی زمانەوانی نییە، بەڵکوو شرۆڤەکردنی ڕیشە مێژووییە قووڵ و ڕەهەندی سیاسییە فراوانەکانیشیەتی. ئامانج لەم توێژینەوەیە؛ خستنەڕووی تێڕوانینە یاسایی و سیاسی و مێژووییە جیاوازەکانە لەسەر چەمکی “ناوچە جێناکۆکەکان”، کە هاوکات بریتییە لە تێڕوانینی ئەو لایەن و دەزگا جیاوازانەی کە بە شێوەیەک لە شێوەکان پەیوەندیدارن بە کێشەی ناوچە “جێناکۆکەکان” و دۆزینەوەی چارەسەر بۆی، بەتایبەت تێڕوانینی هەریەک لە “حکومەتی عێراقی” و “حکومەتی هەرێمی کوردستان” لەگەڵ “نەتەوە یەکگرتووەکان”، ئەمجا دوای خستنەڕووی ئەو تێڕوانینانە، توێژینەوەکە هەوڵی داوە بەپێی چەند پێوەرێک؛ پێشنیاری دیاریکردنێکی زانستیانە بۆ “چەمکی ناوچە جێناکۆکەکان” گەڵاڵە بکات، بەم شێوەیە: یەکەم: تێڕوانینی حکومەتی فیدراڵیی عێراق بۆ چەمکی ناوچە جێناکۆکەکان بەپێی بڕیاری کارگێڕیی “لێژنەی جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠ی دەستووری ٢٠٠٥”، ژمارە (١٥٩) لە (١١/١٢/٢٠١١) کە تایبەتە بە “مەرج و دیسپلین و ڕێنماییەکانی پەیوەست بەو کەسانەی حوکمەکانی مادەی ١٤٠ دەیانگرێتەوە”، ناوچەی جێناکۆکەکان “بریتییە لەو ناوچانەی کە دووچاری تاوان و کردەوە خراپەکانی ڕژێمی پێشوو بوون، کە بریتی بوون لە گۆڕینی دیمۆگرافی و گۆڕینی دۆخی دانیشتووان لە ڕێی ڕاگواستن و دەرکردن و کۆچپێکردنی زۆرەملێی دانیشتووان لە زێد و شوێنی نیشتەجێبوونیان و نیشتەجێکردن یان نیشتەجێنەکردنی کەسانی تر لە جێیان، لەگەڵ دەستگرتن بەسەر موڵک و ماڵ و زەوییان و بەموڵککردنی بە ناوی کەسانی ترەوە یان سڕینەوەی مافی مامەڵەپێوەکردنیان و بێبەشکردنیان لە مافی کارکردن لە ڕێی گۆڕینی ناسنامەی نەتەوەییان (تصحیح القومیە)، یان لە ڕێی گۆڕین و یاریپێکردنی سنووری کارگێڕیی ئەو ناوچانە بە مەبەستی بەدیهێنانی چەند مەرامێکی سیاسی کە خواستی ڕژێمی پیشوو بوون([3])“. ئەم پێناسەیەش کە زۆر بەرفراوانە، لە ناوەرۆکی مادەی (٥٨)ی “یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە ساڵی ٢٠٠٤” هەڵێنجراوە، مەبەست لەم بەرفراوانیی پێناسەکردنەش ئەوەیە کە سنووری ناوچە جێناکۆکەکان؛ پارێزگای “بەغدا” و چەند ناوچەیەکی تری ناوەڕاست و باشووری عێراقیش بگرێتەوە، بۆ ئەوەی ئەرکی زیاتر بکەوێتە ئەستۆی “لێژنەی جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠”، بە شێوەیەک کە توانای جێبەجێکردنی نەبێت، بەمەش پڕۆسەی “ئاساییکردنەوە” کە یەکەمین قۆناغە لە سێ قۆناغەکەی چارەسەرکردنی کێشەی ناوچە جێناکۆکەکان (ئاساییکردنە، سەرژمێر، ڕاپرسی)؛ کاتی زیاتر بخایەنێت، هاوکات خەرجیی زیاتر لەوەی پێویست بێت کە بۆی تەرخان کراوە، جگە لەمەش ژمارەی ئەو لایەن و بەرانەش زیاتر بکات کە لەگەڵ کورددا دەکەونە ناکۆکییەوە، هەموو ئەمەش لە پێناو شکستپێهێنانی پڕۆسەی چارەسەرکردنی کێشەکە بووە. لەبەرامبەر ئەم پێناسە بەرفراوانەدا، “دادگای فیدراڵیی باڵای عێراق”، لە بڕیاری ژمارەی (١١٣)یدا کە لە (٢٩/١٠/٢٠١٧) دەریکردووە؛ پێناسەیەکی زۆر بەرتەسکی پێشنیار کردووە، پوختەی ناوەرۆکی نووسراوەکە لەم سێ خاڵەدا کورت دەبێتەوە([4]): ١. “ناوچە جێناکۆکەکان” کە لە بڕگەی “دووەم” لە مادەی (١٤٠)ی دەستووری ٢٠٠٥ هاتووە، ئاماژەیە بۆ ئەو ناوچانەی کە جێی ململانێی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵیی عێراقین، جا لەبەر ئەوەی برگەی (أ) لە مادەی (٥٣)ی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە (دەستووری کاتیی ٢٠٠٤)؛ دانی بە حکومەتی هەرێمدا ناوە وەک حکومەتی ڕەسمیی ئەو ناوچانەی کە لە (١٩/٣/٢٠٠٣) بەڕێوەی بردوون و دەکەونە پارێزگاکانی دهۆک و هەولێر و سلێمانی و دیالە و نەینەواوە([5])، بۆیە ناوچە جێناکۆکەکان ئەو زەوییانەیە کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە لە ڕێکەوتی ١٩/٣/٢٠٠٣دا بەڕێوە براون لە دهۆک و هەولێر و سلێمانی و کەرکووک و دیالە و نەینەوا([6]). ٢. پێوەری ئەوەش کە چ ناوچەیەک جێی ناکۆکییە یان نا؟ بڕگەی (ب) لە مادەی (٥٣)ی دەستووری کاتیی (٢٠٠٤)ە، کە دەڵێت “سنووری هەژدە پارێزگاکە لە قۆناغی گواستنەوەدا بەبێ گۆڕان دەمێنێتەوە”. ٣. ئەو لایەنەش کە دەسەڵاتی دیاریکردنی ناوچە جێناکۆکەکانی هەیە، حکومەتی فیدراڵیی عێراقە. دیارە ئەم پێناسەیە نە لەگەڵ ڕۆحی دەستوور و دەقەکانی تەبایە، نە لەگەڵ نییەتی یاسادانەریش گونجاوە، نە لەگەڵ ئەو واقیعەش دێتەوە یەک کە لەدوای ڕووداوەکانی (٢٠٠٣)وە هاتووەتە ئاراوە، بەڵکوو لەگەڵ لۆژیکیشدا ناکۆکە، چۆن دەکرێت دەستوور لە مادەیەکیدا (مادەی ١١٧) دان بە هەرێمی کوردستاندا بنێت([7])، کەچی دواتر لە مادیەکی تردا (مادەی ١٤٠) بە ناوچەی جێناکۆک لەقەڵەمی بدات! هەر چەندە دادگای فیدراڵیی باڵا دەرکی بەم هەڵەیەی لە دیاریکردنی چەمکی “ناوچە جێناکۆکەکان”دا کرد و لە بڕیارێکی تردا کە بە ژمارەی (٤٣) لە (١١/٣/٢٠١٣) دەریکردووە، دەڵێت: “لە تێڕوانی ئێمەدا، زەوییە جێناکۆکەکان ئەو زەوییانەیە کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە لە ڕێکەوتی ١٩/٣/٢٠٠٣دا بەڕێوە نەبراون لە دهۆک و هەولێر و سلێمانی و کەرکووک و دیالە و نەینەوا([8])“، بەڵام دواجار ئەم دادگایە لە پێشکەشکردنی پێناسەیەکی ورد بۆ چەمکی ناوچە جێناکۆکەکان و دیاریکردنی سنوورەکەی؛ سەرکەوتوو نەبووە، بەڵکوو لەو بڕیارە نوێیەیدا دەسەڵاتی یەکلاییکردنەوەی هەموو ئەمانەی داوە بە لێژنەی جێبەجێکردنی مادەی (١٤٠)، دیارە ئەم لیژنەیەش، وەک پێشتر باسمان کرد، پێناسەیەکی هێندە فراوانی بۆ ئەو ناوچانە کردووە کە جێبەجێکردنی مادەکە تەواو ئەستەم دەکات. دووەم: تێڕوانینی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ چەمکی ناوچە جێناکۆکەکان هەر چەندە هەرێمی کوردستان لە ڕوانگەی مافی مێژوویی خۆیەوە دەڕوانێتە ڕەوایەتیی مافی داواکردنی بۆ گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانەی کە لەگەڵ حکومەتی عێراقدا لەسەری ناکۆکە، بەڵام بەڵگەکانی بۆ دیاریکردنی سنووری ئەم ناوچانە؛ زۆر توندوتۆڵ نین. لە ڕاستییشدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لەم بوارەدا کەمتەرخەمیی گەورەی پێوە دیارە، هەر بۆیە دەبینین وێڕای ئەوەی کە لە ساڵی (٢٠٠٦)ەوە چەند دامەزراوەیەکی حکومی بۆ کاروباری ناوچە جێناکۆکەکان دروست کراوە، لەوانە: “وەزارەتی کاروباری ناوچە دابڕێنراوەکان لە کوردستان”، کە دواتر بە یاسای ژمارە (٢)ی ساڵی (٢٠١٠) گۆڕاوە بە “دەستەی گشتی لە هەرێمی کوردستان بۆ ئەو ناوچانەی ناکۆکییان لەسەرە” و سەرۆکەکەشی بە پلەی وەزیر دامەزراوە، بەڵام هێشتا هەوڵێکی جددیی ئەوتۆ لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان و ئەم وەزارەت و دامەزراوانەشەوە بۆ دیاریکردنی سنووری جوگرافی و کارگێڕیی ناوچە “جێناکۆکەکان” نییە، تەنانەت ماڵپەری ئەلکترۆنیی ئەم دەستەیەش کە ناسراوە بە “دەستەی گشتیی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم”، کە ماڵپەڕێکی زۆر لاوازە و زۆر درەنگ ئەپدەیت دەکرێتەوە، هیچ بەڵگەنامەیەک یان توێژینەوەیەک یان نەخشەیەک یان ئامارێک یان وتارێکی تایبەت بە ناساندن و ژمارەی دانیشتووان و سنوور و پێگەی جوگرافی و مێژووی ناوچە جێناکۆکەکان تیا نییە. لە کاتێکدا بەپێی یاسای ژمارە (٢)ی ساڵی (٢٠١٠)، کە پێشتر ئاماژەمان بۆی کرد، یەکێک لە ئەرکەکانی ئەو دەستەیە بریتییە لە “کۆکردنەوە و بەدۆکۆمێنتکردنی بەڵگە و ڕووداوی مێژووی پەیوەندیدار بە ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان([9])“. بەڵکوو تا ئێستا لەلایەن هیچ دامەزراوەیەکی هەرێمی کوردستانەوە پێناسەیەکی فەرمیی ورد و ڕوون بۆ ناوچە جێناکۆکەکان نەکراوە، جگە لەو پێناسە گشتی و ئاڵۆزە نەبێت کە لە یاسای ژمارە (٢)ی ساڵی ٢٠١٠دا هاتووە و دەڵێت: “ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان ئەو ناوچانەن کە لە کوردستان – عێراق بە پێچەوانەی واقعی مێژوویی و جوگرافی دابڕێنراون و ڕێکارەکانی بەعەرەبکردن و گۆڕینی ناسنامەی نەتەوەیی لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە دەیانگرێتەوە([10])“. بەڵام هەروەک وتمان، ئەم پێناسەیە زۆر گشتییە و بەدیاریکراوی ئەو ناوچانە دەستنیشان ناکات کە بە ناوچە جێناکۆکەکان ناسراون. دەکرێت بۆ دیاریکردنی تێڕوانینی هەرێمی کوردستان بۆ ناوچە جێناکۆکەکان، پەنا بۆ سەرچاوەی ناڕاستەوخۆ ببەین، وەک پڕۆسەی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان لە (٢٥/٩/٢٠١٧)، کە جگە لەو ناوچانەی لەو کاتەدا لەژێر دەستی داعشدا بوون، تا ڕادەیەک لە زۆربەی ناوچانەکانی دەرەوەی هەرێم کە بە جێناکۆک ناسراون؛ ئەنجام درا، ئەو ناوچانەش ئەمانە بوون: لە نەینەوا (شەنگال، بەرتەلە، حەمدانیە، مەخموور، تەلگیف، وانە، ربیعە، عیازیە، بەعشیقە، قەوس، شیخان، زومار)، لە دیالە (خانەقین، جەلەولا، قەرەتەپە)، لە کەرکووک (کۆی کەرکووک، جگە لەو ناوچانەی کە لەو کاتەدا لەژێر دەستی داعشدا بوون)، لە سەڵاحەدین (جەبارە و دوزخورماتوو)([11]). ئەم ناوچانە بە درێژایی شریتێکی لێکنەپساو کە نزیکەی (١٠٠٠ کم) دەبێت، هەر لە شەنگالەوە تا مەندەلی، ڕاستەوخۆ لکاون بە باشووری پارێزگاکانی هەرێمی کوردستانەوە و ژمارەی دانیشتووانی کورد تیایاندا زیاتر لە یەک ملیۆنە. بەکورتی: لە تێڕوانینی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا، ناوچە جێناکۆکەکان (ئەو ناوچانەن کە حکومەتی هەرێمی کوردستان بە ناوچەی کوردستانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم ناویان دەبات و لەدوای (٢٠٠٣)وە داوای گەڕاندنەوەیان دەکات بۆ سنووری حوکمڕانیی خۆی و ئەم پێداگرییەی هەرێمییش لەسەر گەڕاندنەوەیان؛ سیفەتی جێناکۆکی پێ داون). سێیەم: تێڕوانینی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ چەمکی ناوچە جێناکۆکەکان لە ڕوانگەی ئەو دەقەی لە مادەی (٥٨)دا هاتووە و ڕێگە بە سەرۆکایەتیی دەسەڵاتی جێبەجێکردنی فیدراڵیی عێراق داوە کە داوا لە نەتەوە یەكگرتووەكان بكات ناوبژیوانێكی نێودەوڵەتیی بێلایەن دەستنیشان بكات بۆ لێكۆڵینەوە لەسەر كێشەی ناوچە جێناکۆکەکان و پێشكەشكردنی ڕاسپاردە([12])، “ئەنجوومەنی ئاسایش”ی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی ٢٠٠٧دا بە بڕیارێک دەسەڵاتی بەخشی بە “نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هاوکاریی عێراق – UNAMI”، تا بۆ دانانی ڕێکاری پێویست لە پێناو یەکلاییکردنەوەی کێشەکە؛ ڕاسپاردە پێشکەش بە حکومەتی عێراقی بکات([13])، بۆ ئەمەش دوای وەرگرتنی ڕەزامەندیی هەردوو لایەنی کێشەکە (حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵیی عێراق)، لە ماوەی ساڵانی (٢٠٠٨–٢٠٠٩)، “UNAMI” ڕاپۆرتێکی (٤٧٢) لاپەڕەیی لە دووتوێی دوو بەرگدا بە ناونیشانی لە “سنوورە ناوخۆییە جێناکۆکەکان – Disputed Internal Boundaries – الحدود الداخلیە المتنازع علیها” پێشکەش کرد. بەپێی ناوەرۆکی ئەم ڕاپۆرتەش، “ناوچە جێناکۆکەکان” لە (١٤) قەزا و (٢) ناحیە پێک هاتووە، کە بەم شێوەیەی خوارەوە دابەش بوون([14]): لە پارێزگای نەینەوا: قەزاکانی (شەنگال، تەلەعفەر، تەلكێف، شێخان، عەقره، حەمدانیە و مەخموور) و ناحیەی (قەحتانیە)، لە پارێزگای کەرکووک: قەزاکانی (ناوندی کەرکووک، دوبز، حەویجە و داقووق)، لە پارێزگای سەڵاحەدین: قەزای “دوزخورماتوو”، لە پارێزگای دیالە: قەزاکانی (کفری و خانەقین) و ناحیەی “مەندەلی”. هەر چەندە لە تێڕوانینی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا، هەندێک لەم ناوچانە؛ “ناوچەی جێناکۆک نین” وەک هەردوو قەزای (عەقرە و مەخموور)، هاوکات ئامادەش نەبوو ئەو ڕاسپاردانە قبووڵ بکات کە بۆ یەکلاییکردنەوەی کێشەکە پێشکەش کراون، بەڵام دانانی ڕاپۆرتەکەی بەرز نرخاند، بەتایبەت لە هەوڵیدا بۆ دیارکردنی سنووری جوگرافی و کارگێڕیی ناوچە جێناکۆکەکان پاڵپشت بە چەندین بەڵگەنامە و نەخشە و چاوپێکەوتن و سەردانی مەیدانی.   چوارەم: پێوەرەکانی گەڵاڵەکردنی تێڕوانینێکی زانستی بۆ چەمکی ناوچە جێناکۆکەکان بەر لە هەموو شتێ، دەبێت ڕەچاوی ئەو ڕاستییە بکەین کە چەمکی “ناوچە جێناکۆکەکان” هەر تەنها چەمکێکی یاسایی و دەستووری نییە، بەڵکوو چەمکێکی سیاسی و جوگرافی و دیموگرافی و مێژووییشە، بۆیە ناکرێت تەنها بە پێوەری “یاسایی” یان “سیاسی” پێناسەی بکەین، بەڵکوو دەبێت کۆی پێوەرەکان یان زۆربەیان لەم پێناسەکردنەدا ڕەچاو بکەین. لەم ڕوانگەیەوە، بە بڕوای کوردەکانی عێراق، ناوچە کوردستانییەکانی عێراق ئەو ناوچانەن کە لە سەرەتای دروستبوونی عێراقەوە لە ١٩٢١؛ زۆربەی دانیشتووانی کورد بوون، بەتایبەتییش بەر لە سەرژمێرییەکەی ساڵی ١٩٥٧، بەڵام لە سایەی سیاسەتی خراپی حکومەتە یەکلەدوایەکەکانی عێراق بەگشتی و ڕژێمی بەعسیش بەتایبەتی، بەشێکی زۆر لەم ناوچانە دووچاری گۆڕینی دیمۆگرافی بوون بە ڕاگواستن و دەرکردنی دانیشتووانە کوردەکانیان و بە تەعریبکردن و گۆڕینی ناسنامەیان و بە نیشتەجێکردنی کەسانی تر لە جێیان و بە دەستگرتن بەسەر موڵک و ماڵ و زەوییان و کردنی بە ناوی کەسانی ترەوە، هەروەها بە گۆڕینی سنووری کارگێڕیی ئەو ناوچانە، بە مەبەستی کەمکردنەوەی چڕیی دانیشتووانی کورد تیایاندا. بە درێژایی ئەم ماوەیەش، بەتایبەت لە کاتی هاتنی بەعسییەکان بۆ سەر کورسیی حوکم لە عێراقدا، کوردەکان لەپاڵ ڕاگەیاندنی شۆڕشی چەکداری دژی ئەم سیاسەتە خراپانە، چەندین جار لەگەڵ حکومەتی عێراقی چوونەتە ناو دانوستان، لە پێناو ڕاگرتنی ئەو سیاسەتانە و داننان بە کوردیبوونی ئەو ناوچانە و بەخشینی مافی بەڕێوەبردنیان بە کورد خۆی، بەڵام هەمیشە ئەم دانوستانانە شکستیان هێناوە و سیاسەتی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن و گۆڕینی دیمۆگرافی و کارگێڕی و ناسنامەی نەتەوەیی ئەو ناوچانە و دانیشتووانیان؛ بەردەوام بووە. لەدوای ڕاپەڕینی ١٩٩١، بەشێک لەم ناوچانە کەوتنەوە دەستی کورد، دوای دانوستانێکی تری کورد لەگەڵ ڕژێمی بەعس و شکستهێنانی، “حکومەتی هەرێمی کوردستان” وەک دەسەڵاتێکی دیفاکتۆ بۆ بەڕێوەبردنی ئەو بەشە ڕزگارکراوانە دامەزرا، بەڵام بەشەکەی تری کە زیاد لە نیوەی ناوچە کوردستانییەکانی عێراقە، لەژێر دەستی ڕژێمی بەعسدا مانەوە تا ١٩/٣/٢٠٠٣، لەدوای ئەم ڕێکەوتەشەوە، ئەو ناوچانە کە لەدوای ڕاپەڕینەوە لە دەستی بەعسدا مابوونەوە، بوونە جێی ململانێ و ناکۆکیی نێوان “حکومەتی هەرێمی کوردستان” و “حکومەتی عێراق”، لەبەر ئەوەی حکومەتی هەرێم لەپاڵ ئەوەی داوای گەڕاندنەوەی دۆخی ئەو ناوچانە دەکات بۆ بەر لە سەرژمێریی ١٩٥٧، کاتێک کورد تیایاندا زۆرینەی دانشتووانیان بووە، هاوکات داوای گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانە بۆ ژێر سایەی بەڕێوەبردنی خۆی و لکاندنەوەیان بە هەرێمی کوردستانەوە دەکات، بەرامبەر بەم داواکارییەی حکومەتی هەرێمی کوردستانیش، حکومەتی عێراق ئامادە نییە دەستبەرداری بەشێک لەو ناوچانە بێت، بەتایبەت کە هەندێکیان ناوچەی دەوڵەمەندن بە سەرچاوە سروشتییە ستراتیژییەکانی وەک نەوت و گاز، هەر لەبەر ئەمەش ئەم ناوچانە لە دەستووری کاتیی ٢٠٠٤ و دەستووری فیدراڵیی ٢٠٠٥ بە “ناوچە جێناکۆکەکان” ناوزەند کران، ئەم ناکۆکییەش تەوەرێکی سەرەکیی ئەو کێشانەیە کە تا ئیستا لەنێوان هەردوو لایەندا بەردەوامە. کەواتە بۆ پێناسەکردنی ناوچە جێناکۆکەکان و دیاریکردنی هەر ناوچەیەکیش لە عێراقدا کە “جێناکۆکە یان نا؟”، دەبێت بە لایەنی کەمەوە ڕەچاوی سێ پێوەر بکەین کە ڕەنگدانەوەی هەرسێ تێڕوانینەکەی “حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان و نەتەوە یەکگرتووەکان”ە، ئەو سێ پێوەرەش بریتین لەمانە: ١. ناوچەکە بەر لە سەرژمێرییەکەی ١٩٥٧، زۆرینەی دانیشتووانی کورد بووبێت. ٢. ناوچەکە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە (بەتایبەت ڕژێمی بەعس) دووچاری شاڵاوەکانی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن و گۆڕینی دیمۆگرافی و کارگێڕی و ناسنامەی نەتەوەیی بووبێت. ٣. ناوچەکە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە داوای مافی بەڕێوەبردن و لکاندنەوەی بە هەرێمەوە لەسەر بێت. بە ڕەچاوکردنی هەرسێ پێوەرەکەی سەرەوە، دەتوانین بڵێین: “ناوچە جێناکۆکەکان ئەو ناوچانەن کە بەر لە ١٩٥٧؛ زۆرینەی دانیشتووانیان کورد بوون و لەلایەن حکومەتی عێراقەوە (بەتایبەت لە سەردەمی حوکمڕانیی ڕژێمی بەعسدا) دووچاری شاڵاوەکانی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن و گۆڕینی دیمۆگرافی و کارگێڕی و ناسنامەی نەتەوەیی بوون و لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە داوای مافی بەڕێوەبردن و لکاندنەوەیان بە هەرێمەوە لەسەر هەیە.” ئەگەرچی لە ڕووی کردارییەوە هەندێک لەم ناوچانە بۆ ماوەیەک (لە ساڵی ٢٠٠٣-ەوە تا ٢٠١٧) کەوتوونەتەوە دەست هەرێم، وەک کەرکووک و دوزخورماتوو و جەلەولا و هەندێک ناوچەی تر، بەڵام تا ئێستا دان بە گەڕاندنەوەیان بۆ ژێر سایەی حکومەتی هەرێمی کوردستان نەنراوە. سنووری جوگرافی و کارگێڕیی ئەم ناوچانەش، ئەو شریتە زەوییە دەگرێتەوە کە ڕاستەوخۆ لکاوە بە باشووری ئەو سنوورەی هەرێمی کوردستانەوە کە تا ڕێکەوتی (١٩/٣/٢٠١٧) لەلایەن حکومەتی ئەم هەرێمەوە بەڕێوە براوە، ئەم شریتە زەوییە لە شەنگالەوە کە هاوسنووری سووریایە، دەست پێ دەکات و بەرەو “شێخان” لە ڕۆژهەڵاتەوە دەڕوات، ئەمجا لەوێوە بۆ باشوور دادەبەزێت و بە درێژایی کەناری ڕۆژهەڵاتی ڕووباری دیجلە کۆی چوار قەزاکەی “پارێزگای کەرکووک” لەخۆی دەگرێت، تا دەگاتە ناحیەی “مەندەلی” لەسەر سنووری ئێران. بۆیە ئەم شریتە زەوییە، بەپێی هاوسێیەتیی سنووری جوگرافی، ئەم یەکە کارگێڕییانەی خوارەوە لەخۆی دەگرێت: قەزای شەنگال و تەلەعفەر و تەلكێف و شێخان و عەقره و حەمدانیە و ناحیەی قەحتانیە لە پارێزگای نەینەوا، هەموو پارێزگای کەرکووک بە هەر چوار قەزاکەیەوە، قەزای ناوەندی کەرکووک و دوبز و حەویجە و داقوق، قەزای دوزخورماتوو لە پارێزگای سەڵاحە دین، لەگەڵ قەزاکانی کفری و خانەقین و ناحیەی مەندەلی لە پارێزگای دیالە. ئەنجام ١. بۆ پێناسەکردنی چەمکی ناوچە جێناکۆکەکان بە شێوەیەکی زانستیی ورد و بۆ دیاریکردنی هەر ناوچەیەکیش لە عێراقدا کە “جێی ناکۆکییە یان نا؟”، دەبێت بە لایەنی کەم ئەم سێ پێوەرە ڕەچاو بکەین: ١. بەر لە سەرژمێرییەکەی ١٩٥٧، زۆرینەی دانیشتووانی کورد بووبێت. ٢. لەلایەن حکومەتی عێراقەوە (بەتایبەت ڕژێمی بەعس) دووچاری شاڵاوەکانی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن و گۆڕینی دیمۆگرافی و کارگێڕی و ناسنامەی نەتەوەیی بووبێت. ٣. لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە داوای مافی بەڕێوەبردن و لکاندنەوەی بە هەرێمەوە لەسەر بێت. ٢. کەواتە مەبەست لە چەمکی ناوچە جێناکۆکەکان، ئەو ناوچانەن کە بەر لە ١٩٥٧ زۆرینەی دانیشتووانیان کورد بوون و لەلایەن حکومەتی عێراقەوە (بەتایبەت لە سەردەمی حوکمڕانیی ڕژێمی بەعسدا) دووچاری شاڵاوەکانی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن و گۆڕینی دیمۆگرافی و کارگێڕی و ناسنامەی نەتەوەیی بوون و لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە داوای مافی بەڕێوەبردن و لکاندنەوەیان بە هەرێمەوە لەسەر هەیە. ٣. بەپێی ئەو سێ پێوەرە و پێناسەکەی سەرەوە، لە عێراقدا ئەم یەکە کارگێڕییانە بە ناوچەی جێناکۆک ئەژمار دەکرێن: قەزای شەنگال و تەلەعفەر و تەلكێف و شێخان و عەقرە و حەمدانیە و ناحیەی قەحتانیە لە پارێزگای نەینەوا، هەموو پارێزگای کەرکووک بە هەر چوار قەزاکەیەوە، قەزای ناوەندی کەرکووک و دوبز و حەویجە و داقوق، قەزای دوزخورماتوو لە پارێزگای سەڵاحەدین، لەگەڵ قەزاکانی کفری و خانەقین و ناحیەی مەندەلی لە پارێزگای دیالە. سەرچاوەكان [1])) بڕگەى (ج)ى مادەى (٥٨)ى یاساى قۆناغى گواستنەوەى ٢٠٠٤، دەڵێت: “تؤجّل التسوية النهائية للأراضي المتنازع عليها، ومن ضمنها كركوك، إلى حين استكمال الإجراءات أعلاه، وإجراء إحصاءٍ سكاني عادلٍ وشفّافٍ، وإلى حين المصادقة على الدستور الدائم، يجب أن تتمّ هذه التسوية بشكلٍ يتّفق مع مبادئ العدالة، آخذاً بنظر الاعتبار إرادة سكّان تلك الأراضي”. [2])) بڕگەى “دووەم”ى مادەى (١٤٠)ی دەستوورى ٢٠٠٥ دەڵێت: “المسؤولية الملقاة على السلطة التنفيذية في الحكومة الانتقالية، والمنصوص عليها في المادة (٥٨) من قانون إدارة الدولة العراقية للمرحلة الانتقالية، تمتد وتستمر الى السلطة التنفيذية المنتخبة بموجب هذا الدستور، على أن تنجز کاملةً (التطبيع، الإحصاء، وتنتهي باستفتاء في کرکوك والمناطق الأخرى المتنازع عليها، لتحديد إرادة مواطنيها) في مدةٍ أقصاها الحادي والثلاثون من شهر کانون الأول سنة ألفين وسبعة”. [3])) ورد فی الأمر الاداری الصادر من لجنة تنفیذ المادة ١٤٠ المرقم (١٥٩) فی (١١/١٢/٢٠١١) أن المناطق المتنازع عليها: “هي المناطق التي تعرضت لممارسات النظام السابق والمتمثلة بالتغير الديموغرافي وتغيير الوضع السكاني من خلال ترحيل ونفي وتهجير الافراد من اماكن سكناهم كهجرة قسرية وتوطين او عدم توطين افراد اخرين مكانهم ومصادرة الاملاك والاراضي والاستملاك واطفاء الحقوق التصرفية وحرمانهم من العمل من خلال تصحيح القومية او من خلال التلاعب بالحدود الادارية لتلك المناطق بغية تحقيق اهداف سياسية كان يبغيها النظام السابق”. [4])) المحکمە الإتحادیە العلیا، القرار المرقم (١١٣/اتحادیة/٢٠١٧) فی (٢٩/١٠/٢٠١٧)، متوفر على الرابط الآتي: https://www.iraqfsc.iq/krarat/2/2017/113_fed_2017.pdf [5])) بڕگەى (أ) لە مادەى (٥٣)ى یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتى عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە، ساڵى ٢٠٠٤. [6])) مادەى (١٤٣)ى دەستوورى کۆماریى عێراق ساڵى ٢٠٠٥، دەڵێت: “یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە و پاشکۆکەی هەڵدەوەشێنەوە لەپاش پێکهێنانی حکومەتی نوێ، جگە لە بڕگەی (أ)ی مادەی (٥٣) و مادەی (٥٨).” [7])) مادەى (١١٧)ى دەستورى کۆماریى عێراق ساڵى ٢٠٠٥، لە بڕگەى “یەکەم”یدا دەڵێت: “ئەم دەستوورە لە ڕێکەوتی پیادەکردنیەوە دان بە هەرێمی کوردستان و ئەو دەسەڵاتەی ئێستایدا دەهێنێت وەک هەرێمێکی فیدراڵی”. [8])) المحکمە الإتحادیە العلیا، القرار المرقم (٤٣/اتحادیة/٢٠١٨) فی (١١/٣/٢٠١٨)، متوفر على الرابط الآتي:  https://www.iraqfsc.iq/krarat/2/2018/43_fed_2018.pdf [9])) بڕگەى (٥) لە مادەى (٣)ى یاسای دەستەی گشتیی هەرێمى کوردستان بۆ ئەو ناوچانەى ناکۆکییان لەسەرە، ژمارە (٢)ی ساڵى ٢٠١٠. [10])) بڕگەى (٥) لە مادەى (٢)ى یاسای ژمارە (٢)ى ساڵى ٢٠١٠. [11])) شبكة أخبار العراق، تعرف على المناطق المشمولة بالاستفتاء من خارج الإقليم، متوفر على الرابط الآتي: http://aliraqnews.com/تعرف-على-المناطق-المشمولة-بالاستفتاء/ [12])) بڕگەى (٢) لە مادەى (٥٨)ى یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتى عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە، ساڵى ٢٠٠٤. [13])) قرار مجلس الأمن الدولی المرقم (١٧٧٠) فی ٢٠٠٧. [14])) بعثە الأمم المتحدة لمساعدة العراق، الحدود الداخلیة المتنازعة علیها (تقریر)، الجزء الأول، ترجمة غیر رسمیة، ٢٠٠٩، ص ص ٢٣ – ٢٧٠.   گۆڤاری ئاییندەناسی، ژمارە (3) ئەیلولی 2020

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف ئەو رۆژەی بڕیاردرا كورد ریفراندۆم بكات بۆ سەربەخۆیی، بارزانی بە نوێنەری لایەنە سیاسییەكانی وت:" ئەنجامدانی ریفراندۆم بەواتای دروستكردنی دەوڵەت نییە"، بەڵام سكرتێری حزبی شیوعی‌و دكتۆر رۆژ نوری شاوەیس دەیانوت دەبێت دەستوری دەوڵەتەكە "عەلمانی" بێت، نوێنەری بزوتنەوەی ئیسلامی داوایدەكرد وەكو مژدانەی ریفراندۆم چەند موچەیەك بەسەریەكەوە بە فەرمانبەران بدرێت، مەلا بەختیار پێشبینی هێرشی حەشدی شەعبی دەكرد‌و محەمەد حاجی مەحمود-یش دەیوت باوەڕناكەم شیعە پەلاماری كورد بدەن، سەعدی پیرە رۆژی ریفراندۆمی یەكلاكردەوە، رۆژێك كە تەنانەت وەزیری دەرەوەی ئەمریكاش نەیتوانی لەوادەی خۆی دوایبخات، لەم راپۆرتەدا زانیاری نوێ لەبارەی گفتوگۆی بارزانی‌و لایەنەكان لە رۆژانی بەر لە بەڕێوەچوونی ریفراندۆم بڵاودەكەینەوە.    دۆخی كورد لە رۆژگاری ریفراندۆمدا نیسانی 2017 كە وردە وردە شەڕی "داعش" بەرەو كۆتایی هەنگاوی دەنا، پارتی دیموكراتی كوردستان‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستان وەفدێكی هاوبەشیان دروستكرد‌و سەردانی حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانیان كرد، لەو سەردانانەدا باسیان لەوەكرد دەیانەوێت ریفراندۆم بكەن بۆ جیابونەوە لە عێراق‌و دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان. ئەوكاتەی كە پارتی‌و یەكێتی بابەتی ریفراندۆمیان وروژاند، حكومەتی هەرێم لەناو قەیرانێكی دارایی قوڵدابوو، مانگانە بە پاشەكەوتیشەوە موچەی فەرمانبەرانی بۆ دابین نەدەكرا، لەڕووی سیاسیشەوە هەرێمی كوردستان لەناو قەیراندا بوو، ماوەی دوو ساڵ بوو بەهۆی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و درێژكردنەوەی وادەی سەرۆكایەتییەكەی مەسعود بارزانییەوە، پارتی دەرگای پەرلەمانی داخستبوو، بزوتنەوەی گۆڕانی لە حكومەت دەركردبوو، رێگەی نەدەدات یوسف محەمەد سەرۆكی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان بگەڕێتەوە بۆ سەركارەكەی لە هەولێر. كێ چی دەوت ؟ لەم بارودۆخەدا بوو، رۆژی  7ی حوزەیران 2017 لایەنە سیاسییەكان بەبێ ئامادەبوونی بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی بە سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی كۆبونەوە، لەم كۆبونەوەیەدا بارزانی قسەی كردو وتی:" من دەزانم لە كوردستان كێشە هەیە، بەڵام ناكرێت ریفراندۆم ببەسرێتەوە بە كێشەكانەوە، ریفراندۆم بابەتێكی نەتەوەییەو پەیوەندی بە هیچ كەس‌و لایەنێكەوە نییە.. دەبوو گۆڕأن و كۆمەڵ بەشداری ئەم كۆبونەوەیەیان بكردایە چونكە پرسێكی چارەنوسسازە ، بەڵام بەداخەوە بەشداری كۆبونەوەكەیان نەكرد". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بارزانی سەربوردێكی دۆخی كوردی لە عێراق گێڕاوەتەوە‌و وتویەتی ئێستا گەیشتوینەتە دۆخێك" عەلی غێدان لە كۆبونەوەدا هەڕەشەی كردووە هەولێر داگیربكات، نوری مالیكی پێی وتووە پەلەمەكە تا فڕۆكەی (ئێف 16)ەكانمان بەدەستدەگات ئەوكاتە هێرش دەكەین".  لە كۆتایی قسەكانیدا بارزانی بە نوێنەری حزبەكانی وتووە:" ئێستا دو رێگامان لەبەردەمدایە، یان ئەوەی وەكو هاوڵاتییەكی عێراقی بمێنینەوە، یاخود ئەوەی بڕیارێكی مێژوویی بدەین، با ژیان‌و مردنمان بەیەكەوە بێت، دەرفەت دێت‌و دەڕوات". سەرباری ئەوەی داوای لە حزبەكان كرد لە كۆبونەوەكەدا رۆژی بەڕێوەچوونی ریفراندۆم دیاری بكەن، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) هەر لەو كۆبونەوەیەدا بارزانی بە نوێنەری حزبەكانی وتووە:" ئەنجامدانی ریفراندۆم بەواتای دامەزراندنی دەوڵەت نییە". دوای قسەكانی بارزانی، بۆچونی لایەنە سیاسییەكان بەمشێوەیە بووە لەبارەی ریفراندۆمەوە:  •    كۆسرەت رەسوڵ عەلی جێگری یەكەمی سكرتێری گشتی ئەوكاتەی یەكێتی بە نوێنەرایەتی یەكێتی بەشداری كۆبونەوەكە بووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، وتویەتی:" پشتیوانی ئەنجامدانی ریفراندۆم دەكەم". •    مەلا بەختیار كارگێڕی ئەوكاتەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی تویەتی:" لەدوای داعش مەترسی هەیە حەشدی شەعبی پەلاماری كوردستان بدات، كێشەی ناوخۆیی بە بچوك مەزانن، ئاسان نییە بەبێ چارەسەركردنی كێشەكان‌و كاراكردنەوەی پەرلەمان ریفراندۆم بكرێت، پێشنیاز دەكەم وەفدێكی لایەنەكان بەبێ پارتی‌و یەكێتی سەردانی گۆڕان‌و كۆمەڵ بكەن، نواندنی نەرمی لەلایەن كاك مەسعودەوە لەگەڵ گۆڕان‌و كۆمەڵدا شەرەفمەندیییەكی گەورە دەبێت". •    رۆژ نوری شاوەیس ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی:" سەرەتا كە سەردانی حزبەكانمان كرد لەبارەی ریفراندۆمەوە هەڵوێستیان باش بوو، ئێمە لەگەڵ دەوڵەتێكی دیموكراتی عەلمانیداین". •    هادی عەلی بە نوێنەرایەتی یەكگرتووی ئیسلامی قسەی كردووە‌و وتویەتی:" یەكگرتوو بەشێوەیەكی مەبدەئی لەگەڵ ریفراندۆمەكەدایە‌و پێیانوایە ئەگەر كورد خۆی ئەمری واقیع فەرز نەكات كەس ئەو كارەی بۆ ناكات"، بەڵام نوێنەرەكەی یەكگرتوو داوای كردووە پێداویستییەكانی بەڕێوەچونی ریفراندۆمەكە ئامادە بكرێت، لەپێش هەمویانەوە كاراكردنەوەی پەرلەمانی كوردستان. •    كاوە مەحمود سكرتێری حزبی شیوعی باسی لەوەكردووە" ئەوان وەكو حزبی شیوعی داوای دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان دەكەن، بەڵام بەجۆرێك شوناسی دەوڵەتەكە  مەدەنی‌و عەلمانی‌و دیموكراسی بێت"، بەپێچەوانەی ئەوەی بارزانی لە كۆبونەوەكەدا وتویەتی: ریفراندۆم بەواتای دروستكردنی دەوڵەت نییە"، سكرتێری حزبی شیوعی لە قسەكانیدا باسی لەوەكردووە:" دەبێت ئەوە یەكلابكرێتەوە ئایا ئێمە ریفراندۆم بۆ چ شتێك دەكەین ؟ ئایا ریفراندۆم پەرچەكردارە بەرامبەر بە بەغداد ؟". •    كامیل حاجی عەلی كە بەنوێنەرایەتی بزوتنەوەی ئیسلامی بەشداربووە لە كۆبونەوەكەدا، وتویەتی:" هەوڵ بدرێت هاوكات لەگەڵ راگەیاندنی وادەی بەڕێوەچوونی ریفراندۆمدا مژدە بە خەڵك بدرێت" لەمەدا مەبەستی لەوە بووە حكومەت چەند موچەیەك بەسەر فەرمانبەراندا دابەشبكات، كە ئەوكات هاوشێوەی ئێستا فەرمانبەران كێشەی وەرگرتنی موچەكانیان هەبووە. •    بەڵێن عەبدوڵا سكرتێری حزبی زەحمەتكێشان:" ئێمە پشتیوانی ریفراندۆم دەكەین‌و پێویستە پەلەی لێ بكرێت چونكە دواكەوتووە". •    مونا قەهوەچی كە بە نوێنەرایەتی حزبە توركمانییەكەی بەشداربوو، بەتوندی پاڵپشتی ریفراندۆمی كردووە‌و پێی وابووە ریفراندۆم دواكەوتووەو وتویەتی:" دەبوو ساڵی 2003 ریفراندۆم بكرایە".  •    محەمەد حاجی مەحمود سكرتێری حزبی سوسیالیستی دیموكراتی كوردستان وتویەتی:" پێویست بوو گۆڕان‌و كۆمەڵیش بەشداربونایە، بەڵام من لەگەڵ ئەوەدانیم ریفراندۆم دوابخرێت، راستە قەیران هەیە، بەڵام ریفراندۆم لە قەیران گەورە ترە". •    مەسرور بارزانی راوێژكاری ئەوكاتی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان وتویەتی:" ریفراندۆم پرۆسەیەكی نەتەوەییە‌و كەس ناتوانێ دژی بوەستێت". خاڵی ناكۆكی بەگشتی لە كۆبونەوەكەدا زۆرینەی لایەنەكان لەسەر دوو خاڵ هاوڕابوون كە ئەمانە بوون: •    هەموو لایەنەكان بەشداری بكەن لە پرۆسەكەدا بە گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامیشەوە. •    هەموان بەشێوەیەكی مەبدەئی لەگەڵ سازدانی ریفراندۆمدا بوون. •    زۆرینەی لایەنەكان داوای كاراكردنەوەی پەرلەمانی كوردستانیان دەكرد، ئەبو كاروان وەكو  ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی شیوعی بەشداربووە لە كۆبونەوەكەدا‌و لەسەر ئەم بابەتە قسەی كردووە‌و داوای لە بارزانی كردووە پەرلەمان كارا بكاتەوە‌و رێگە بدات یوسف محەمەد بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان، بارزانی رەتیكردوەتەوە‌و وتویەتی یوسف محەمەد سەرچاوەی هەموو كێشەكان بووە‌و رێگەی پێنادەن بگەڕێتەوە، بارزانی پێشنیازی كردووە ئەبو كاروان پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێت، ئەبو كاروان رەتیكردوەتەوە، چونكە مەبەستی پێشنیازەكەی ئەبوكاروان بۆ پینەكردن و چارەسەركردنی ناكۆكیەكان بووە نەك بەدەستهێنانی پۆستەكە ، بەر لە بەڕێوەچوونی ریفراندۆم لە 15ی مانگی ئەیلولدا، بارزانی بە پاڵپشتی یەكێتی‌و ئەو لایەنانەی كە لە ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆم پاڵپشتییان دەكرد، پەرلەمانی كوردسانی بەبێ گەڕانەوەی یوسف محەمەد كاراكردەوە‌و پەرلەمان بڕیاری سازدانی ریفراندۆمی پەسەندكرد. •     زۆربەی لایەنەكان باسیان لە چاككردنی دۆخی بژێوی‌و موچەی فەرمانبەرانیان كردووە بەر لە سازدانی ریفراندۆمەكە. ئەوانەی لە كۆبونەوەكەدا لەگەڵ سازدانی ریفراندۆم نەبوون تەنیا دوو لایەن بوون: •    ئایدن مەعروف بە نوێنەرایەتی بەرەی توركمانی بەشداربوو لە كۆبونەوەی لایەنە كوردستانییەكاندا، ئایدن دوایكردووە هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەغداد دانوستان بكات، هەروەها داویكردووە رۆڵی پێكهاتەكانی لە ریفرامدۆمدا دیاری بكرێت. •    ئاشورییەكان بەهەمان شێوە دژی ریفراندۆم بوون، نوێنەرەكەیان كە كەسێك بووە بەناوی (یەعقوب) وتویەتی:" ئێمە پشتیوانی مافەكانی كورد دەكەین، بەڵام دەبێت رێككەوتن لەگەڵ كلدۆئاشورییەكان بكرێت، چونكە ئاشورییەكان لە كورستان چەوسێندراونەتەوە. بەرەی توركمان‌و ئاشورییەكان تەنیا لەم كۆبونەوەیەدا بەشدارییان كرد‌و دواتر بەشداری هیچ كۆبونەوەیەكی لیژنەی باڵای ریفراندۆمیان نەكرد. پیرە رۆژی ریفراندۆمی یەكلاكردەوە كاتێك قسەوباسەكانی لەبارەی ریفراندۆمەوە تەواوبوون، مەسعود بارزانی كە سەرۆكایەتی كۆبونەوەی لایەنە سیاسییەكانی دەكرد، رووی لە (هەندرێن محەمەد) سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن‌و راپرسی كوردستان كردو لێی پرسی: -    چەنێك كاتتان دەوێت بۆ ئەوەی ئامادەكاری بكەن بۆ سازدانی ریفراندۆم ؟". + لەو رۆژەوە بودجە بۆ ریفراندۆمەكە ئامادە دەكرێت ماوەی (120) رۆژ كاتمان پێویستە. -    بارزانی بەتوڕەییەوە: ئەمە كاتكوشتنە، ئەو هەموو كاتەی ناوێت، ئەگەر نایكەن با رایبگەیەنین كە ریفراندۆم ناكرێت، تەنانەت ئەگەر ئەمریكاش دژ بێت من هەر ریفراندۆم دەكەم، ئەگەر ئێوە نایكەن من كاتی ریفراندۆمەكە دیاری دەكەم. لەم كاتەدا بوو كە سەعدی ئەحمەد پیرە ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی پێشنیازی كرد رۆژی 25ی ئەیلولی 2017 ریفراندۆم بەڕێوەچێت، بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو) بارزانی پێشنیازەكەی سەعدی پیرەی زۆر بەدڵ نەبووە‌و خوازیار بووە لە رۆژی (1)ی ئەیلول ریفراندۆمەكە بكرێت، بەڵام لەناچاریدا قبوڵی كردووە، سەعدی پیرەش پێشنیازەكەی بۆ ئەوە كردووە هەندێك كاتی ریفراندۆمەكە دوابخات بۆ ئەوەی دەرفەتی زیاتر هەبێت بۆ بیكردنەوە‌و بڕیاردان. هەر لەم كۆبونەوەیەدا بوو كە لایەنەكان رێككەوتن لەسەر ئەوەی لیژنەی باڵای ریفراندۆم دروستبكرێت‌و بۆ رۆژی دواتر هەر لایەنێك نوێنەری خۆی لە لیژنەكەدا دیاری بكات. كۆبونەوەی لیژنەی ریفراندۆم كۆبونەوەى دواتر لیژنەی باڵای ریفراندۆم دروستكراو یەكەمین كۆبونەوەی خۆی رۆژی 2017/8/7 بە سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی كرد، ئەم كۆبونەوەیە لە كۆبونەوەی لایەنە سیاسییەكان كە تێیدا رۆژی ریفراندۆم دیاریكرا جیاوازتر بوو، بارزانی‌و نوێنەری لایەنەكان لە لیژنەی ریفراندۆم دوای وەرگرتنی بۆچونی وڵاتانی جیهان، هەندێك لە بڕیارە توندەكەیان بۆ سازدانی ریفراندۆم پاشەكشێیان كرد‌و بەپێچەوانەی كۆبونەوەی لایەنەكانەوە كە هەست‌و سۆز تێیدا زاڵ بوو، لەم كۆبونەوەیەدا كەمێك وردترو هۆشیارانەتر قسە لەسەر سازدانی ریفراندۆم كراوە. لەم كۆبونەوەیەدا بەپێی زانیارییەكانی (درەو) بارزانی باسی لەوەكردووە، نوێنەری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان‌و باڵیۆزی ئەمریكا‌و یەكێتی ئەوروپاو كونسوڵی وڵاتانی بینیوە‌و هەمویان لەگەڵ ئەوەدانین هەرێمی كوردستان ریفراندۆم بكات‌و دەڵێن كاتەكەی گونجاو نییە.  بەپێی ئەوەی باس دەكرێت لەم كۆبونەوەیەدا بارزانی دوای وەرگرتنی بۆچونی ئەمریكاو نەتەوە یەكگرتووەكان‌و كونسوڵی وڵاتان بۆچوونی گۆڕاوە‌و پاشەكشێی كردووە‌و بە نوێنەری لایەنەكانی وتووە:" خۆتان ئەزانن لە كۆبونەوەی لایەنە سیاسییەكاندا ئێوە كاتی ریفراندۆمتان دیاری كردووە نەك من"، واتا بەرپرسیارێتییەكەی خستوەتە ئەستۆی لایەنە سیاسییەكانەوە، ئەمە لەكاتێكدایە لە كۆبونەوەكەدا بارزانی خۆی فشاری كردووە لە ریفراندۆمەكە لە كاتێكی زوتر لە 25ی ئەیلول بەڕێوەبچێت‌و تەنانەت وتویەتی تەنانەت ئەگەر ئەمریكاش دژ بێت، ئەو هەر ریفراندۆم دەكات. نەجمەدین كەریم پارێزگاری كەركوك یەكێك لەوانە بووە كە لە یەكەمین كۆبونەوەی لیژنەی باڵای ریفراندۆمدا قسەی كردووەو وتویەتی:" بۆ تەید كردنی قسەكانی كاك مەسعود ، منیش لەگەڵ باڵیۆزی ئەمریكا دانیشتم، هەمان قسەیان كرد كە كاتەكە گونجاو نییە، بەڵام وتم ئەگەر ریفراندۆمەكە دابخەین بۆ كاتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2018دا، بەڵین دەدەن هاوكارمان بن، باڵیۆز بەڵێنی نەدا، كاك مەسعود من لەگەڵ بۆچونی تۆدام لەبارەی ئەوەی عەبادی لە مالیكی باشترە". لەبارەی هەڵوێستی یەكێتییەوە سەبارەت بە ریفراندۆم، نەجمەدین كەریم باسی لەوەكردووە لە مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی یەكێتی كەس دژی ریفراندۆم نییە‌و ئەنجومەنی ناوەندی یەكێتیش دەنگی داوە بە ریفراندۆم. لەم كۆبونەوەیەدا هەندێك رەخنە گیرا لەوەی بەتایبەتی لەلایەنی پارتییەوە تەخوینی ئەو كەسانە دەكرێت كە دەڵێ بەشداری ریفراندۆم ناكەن‌و دەنگ نادەن، بارزانی لەمبارەیەوە وتویەتی:" من لەگەڵ تەخوینكردندا نیم، بەڵام ئەوەی ئەوانەش دەیكەن‌و دەیڵێن لەبارەی ریفراندۆمەوە راست نییە". دوای ئەم كۆبونەوەیە، بارزانی گەشتێكی ئەوروپای كرد تاوەكو لەوێ لەناوەندە سیاسییەكان بانگەشە بۆ ریفراندۆم بكات‌و دۆست بۆ ریفراندۆمەكە كۆبكاتەوە، بەڵام لەوێ پرسیاری لێكرا لەبارەی ئەوەی بۆچی دەرگای پەرلەمانی كوردستانی داخستووە، ئەمە بارزانی نیگەران كردووە‌و بەشێوەیەكی خێرا كۆتایی بە گەشتەكەی هێناو گەڕایەوە بۆ كوردستان.  بارزانی‌و ئەوانەی پاڵپشتی ریفراندۆمیان دەكرد، بابەتەكەیان بەجددی گرتبوو، تەنانەت لیژنەیەكیان دروستكردبوو بۆ نوسینەوەی دەستوری دەوڵەتی كوردستان، ئەمە ئەوكاتەبوو كە هێَشتا ریفراندۆم نەكرابوو، ئاسۆی كاردانەوەی عێراق‌و وڵاتانی ناوچەكە بەتەواوەتی دەرنەكەوتبوو. نامەكەی تیلرسن ریكس تیلرسن وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی ئەمریكا رۆژی 23ی ئەیلول، واتا دوو رۆژ بەر لەوەی ریفراندۆم بەڕێوەبچێت، نامەیەكی بۆ مەسعود بارزانی نارد، تێیدا داوای لێكرد، پرۆسەی ریفراندۆم دوابخات‌و بەدیلی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی قبوڵ بكات. مەبەست لە هاوپەیمانەكان ئەوەبوو، بەریتانیا‌و ئەڵمانیا‌و فەرەنسا‌و نەتەوە یەكگرتووەكانیش پشتیوانی ناوەڕۆكی نامەكەی وەزیری دەرەوەی ئەمریكایان دەكرد بۆ بارزانی. بەدیلی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی كە لەنامەكەی تیلرسۆندا كە لە زیاتر لە (700) وشە پێكهاتبوو، ئەوەبوو، كورد ریفراندۆم نەكات‌و لەبری ئەوە بۆ ماوەی ساڵێك بچێتە گفتوگۆوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی لەگەڵ بەغداد‌و ئەگەر هەیە وادەی دانوستانەكە دوای ساڵەكە درێژبكرێتەوە.  تیلرسن باسی لەوەكردبوو، ئەمریكا لەگەڵ بەریتانیا‌و فەرەنسا هەوڵ دەدەن بەدیلی ریفراندۆم كە دیالۆگە لەگەڵ بەغداد بۆ چارەسەری كێشەكان، لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی پەسەندبكرێت، ئەگەر بەدیلەكەش ئەنجامی نەبوو، ئەوكات ئەوان پاڵپشتی كورد دەكەن ریفراندۆم بكات، لەبەرامبەردا هۆشداری دابوو لەبارەی ئەوەی ئەگەر هەرێم بەیلەكە قبوڵ نەكات‌و سوربێت لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم، ئاكامی مەترسیداری دەبێت. نامەكە بەفەرمی دانی بەوەدانابوو كە كورد لە ساڵی 1921ەوە ستەمێكی مێژوویی لێدەكرێت، باسی لەوەكردبوو، بەدیلەكەی ئەمریكا هەلێكی مێژووییە بۆ كورد كە "شایستەی تاقیكردنەوەیە". ئەمریكا لەو نامەیەی تیلرسۆندا، لەبەرامبەر ئەوەی بارزانی ریفراندۆمەكەی دوابخات، ئەمادەیی نیشاندابوو ئەم كارانە بۆ كورد بكات: •    رێككەوتنی مانادار لەسەر دابەشكردنی دەسەڵات‌و داهات. •    جێبەجێكردنی ماددەی 140. •    چارەسەركردنی كێشەكانی دیكەی وەك پێشمەرگە، فڕۆكەوانی مەدەنی، نوێنەرایەتی دیپلۆماسی.. هتد. فوئاد حسێن كە ئەوكات سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بوو، لە كۆبونەوەی رۆژی 23ی لیژنەی باڵای ریفراندۆمدا نامەكەی تیلرسۆنی خوێندەوە‌و وەریگێڕا بۆسەر زمانی كوردی، زۆرینەی ئامادەبوان لەگەڵ ئەوە بوون، ریفراندۆم بكرێت‌و دواتر لەگەڵ بەغداد دانوستان بكرێت. لەوكاتانەدا كە ئەمریكا نامەكەی بۆ بارزانی نارد، ئێرانیش فشارەكانی لەسەر یەكێتی توندكردەوە، وەفدێكی یەكێتی بانگهێشتی تاران كران، لەوێ پەیامی توندیان پێدرا ئەگەر ریفراندۆم بكەن، ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان لێ دەسەندرێتەوە. مەلا بەختیار هەڕەشەكانی ئێرانی لە یەكێتی لە كۆبونەوەی لیژنەی باڵای ریفراندۆمدا خستەڕوو، محەمەد حاجی مەحمود سكرتێری حزبی سۆسیالیست لەوانەبوو كە پێشبینییەكەی بەوشێوەیە بوو، سەرباری هەڕەشەكان شیعە یاخود بەدیاریكراوی "حەشدی شەعبی" شەڕی كورد ناكەن". مەلا بەختیار داوای دەكرد بڕیاری كۆتایی لەبارەی بەڕێوەچوون یان نەچوونی ریفراندۆم دوابخرێت بۆ دواین ساتەكان بۆ ئەوەی هەڵوێستی وڵاتانی ناوچەكە بەتەواوەتی بەدیار بكەوێت، ئەم قسانەشی دوای سەردانی وەفدی یەكێتی هات بۆ تاران. هەر لەو رۆژەدا بوو، بافڵ تاڵەبانی كوڕە گەورەی جەلال تاڵەبانی سەردانی مەسعود بارزانی كرد‌و دوای گەڕانەوەی بە میدیاكانی یەكێتی راگەیاند، ریفراندۆم ناكرێت‌و كورد قایل بووە بە پێشنیازەكانی ئەمریكا‌و هاوپەیمانەكانی، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەو سەردانەدا بافڵ تاڵەبانی بەتوندی دەستی بارزانی گوشتیوە‌و داوای لێكردووە لەسەر بەڵێنی خۆی ریفراندۆمەكە نەكات، بارزانی بەڵێنی پێداوە، ئەمە هۆكارەكە بووە كە بافڵ دوای كۆبونەوەكە رایگەیاندووە ریفراندۆم ناكرێت. رۆژی 25ی ئەیلولی 2017 لەناو بارودۆخێكی خراپی ئابوری‌و سیاسی ناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و لەژێر فشاری وڵاتانی ناوچەكە (ئێران، توركیا)‌و ناڕەزایەتی ئەمریكا‌و بەریتانیا‌و فەرەنسا‌و ئەڵمانیا‌و یەكێتی ئەوروپا، بارزانی‌و ئەوانەی پاڵپشتییان دەكرد، ریفراندۆمیان كرد، ریفراندۆمەكە لە چەند ناوچەیەكی كێشەلەسەر بەڕێوەچوو. بەپێی قسەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم رێژەی 72%ی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە بەشدارییان لە ریفراندۆمەكەدا كردووە، دهۆك بەرزترین ئاستی بەشداری‌و پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجە كەمترین ئاشتی بەشدارییان تۆماركرد، بەوتەی كۆمسیۆن رێژەی زیاتر لە 92%ی بەشداربوان بە"بەڵێ" دەنگیاندا بۆ سەربەخۆیی كوردستان، ئەوكات جوڵانەوەی "نەخێر لەئێستادا" كە شاسوار عەبدولواحید سەرۆكایەتی دەكرد، دەیوت ساختەكاری لە ریفراندۆمەكەدا كراوە. بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی كە بەشدارنەبوون لەناو ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆمدا، لە رۆژی دەنگدانیاندا چونە پاڵ ریفراندۆمەكە‌و عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان‌و عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵی ئیسلامی بە "بەڵێ" دەنگیاندا بۆ جیابونەوە لە عێراق. رۆژی 1ی ئۆكتۆبەر، ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆم لە هەولێر بەسەرۆكایەتی مەسعود بارزانی كۆبووەوە‌و لە كۆبونەوەكەدا بڕیاردرا ناوی ئەنجومەنەكە بگۆڕدرێت بە "ئەنجومەنی سەركردایەتی سیاسی كوردستان، ئەنجومەنە نوێیەكە بڕیاریدا بەبێ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم دەستبكرێت بە گفتوگۆ لەگەڵ بەغداد، بەڵام بەغداد رایگەیاند بەبێ راگەیاندنی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم ئامادە نییە هیچ گفتوگۆیەكیان لەگەڵدا بكات، لەپاڵ ئەمەدا ئێران‌و توركیا سنورەكانی وشكانی‌و ئاسمانی خۆیان بەڕووی هەرێمدا داخست‌و لەپاڵ ئەمەشدا دەستیان كرد بە ئەنجامدانی مانۆڕی سەربازی هاوبەش لەگەڵ هێزەكانی عێراقدا لەسەر سنورەكانی هەرێمی كوردستان. بەیانی رۆژی 25ی نۆڤێمبەر، دوای كارەساتەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو لەدەستدانی رێژەی 51%ی خاكی ناوچە كێشە لەسەرەكان، دادگای فیدراڵی عێراق فەرمانێكی دەركرد‌و كاركردنی بە ئەنجامەكانی ریفراندۆمی هەرێمی كوردستان سڕكرد، هەرێم كە پێشتر لەسەر بانگەوازی ئایەتوڵا عەلی سیستانی گەورە مەرجەعی شیعەكان ئامادەیی خۆی بۆ دانوستان لەگەڵ بەغداد دەربڕی بوو، فەرمانەكەی دادگای فیدراڵی عێراقی پەسەندكرد‌و بەوەش قایل بوو بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم لەپێناو دەستپێكردنەوەی دانوستان لەگەڵ عێراق هەڵگرتنی ئابلۆقە لەسەر دەروازە سنورییەكان فڕۆكەخانەكانی هەرێم.  

راپۆرت:  فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف   پارتی كارتێكی سوری بەڕووی یەكگرتوودا بەرزكردەوە، مەگەر پەیوەندییە تایبەتەكەی "ئەمیندار" لەگەڵ بارزانیدا دۆخەكە ئاسایی بكاتەوە، ئەگەر نا سەر بۆ شتی تریش دەكێشێت، كۆمەڵی ئیسلامی بارێكی لەتوانای خۆی گەورەتر هەڵگرتووەو دەیەوێت مەسرور بارزانی تا هەوڵی لێسەندنەوەی متمانە لە پەرلەمان پەلكێش بكات، ئەمە لەكاتێكدایە تەنیا پارتی لەگەڵ هاوپەیمانەكانیدا لەناو پەرلەمان خاوەنی (٥٧) كورسین و هەموو لایەنەكانی تر بەیەكەوە (٥٤) كورسییان هەیە، گۆڕان سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕی بۆ ئەوەی بەشداری هەوڵی بانگهێشتكردنی مەسرور بارزانی نەكات، یەكێتیش بەهۆی قوباد تاڵەبانییەوە دەستی بەستراوەو رێواز فایەق كەوتوەتە بەرداشی بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگییەوە، یەكەمیان دەڵی "نەكەی"، دوەمیش دەڵێ "توندی بكەرەوە"، لەم بارودۆخە بابەتی پرسیاندنی سەرۆكی حكومەت لەبارەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەرانەوە لە پەرلەمان، بەكوێ دەگات ؟ پەیوەندییەكانی پارتی و یەكگرتوو پارتی لە پارێزگای دهۆك بەشێوەیەكی تاكلایەنە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لەگەڵ یەكگرتوو هەڵوەشاندەوە. ئەمە پەیامێكی پارتی بوو بۆ یەكگرتوو، لەبارەی ئەوەی ناڕازییە لە هەڵوێستە ساسییەكانی یەكگرتوو سەبارەت بە:   🔹 خۆپیشاندانەكانی ئەمدواییەی دهۆك و تێوەگلانی یەكگرتوو لەو ناڕەزایەتییانەدا 🔹بەشداری پەرلەمانتارانی یەكگرتوو لە پرۆسەی بانگهێشتكردنی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بۆ بەردەم پەرلەمان. ساڵی ٢٠١٤ یەكگرتوو لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا بۆ پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لە دهۆك، (١٧) پۆستی لە ئیدارەی پارێزگاكە وەرگرت، بەڵام پارتی دوای هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتنەكەی، دەیەوێت ئەو پۆستانە لە یەكگرتوو وەربگرێتەوە. پارتی پێی خۆش بوو یەكگرتوو بەشدار بێت لە كابینەی مەسرور بارزانیدا، بەڵام یەكگرتوو كە لە دواین هەڵبژاردندا دەنگەكانی پاشەكشێیەكی زۆری كرد، نەیویست جارێكی تر سەرچڵی بەدەنگی شەقامەوە بكات و بەرەی ئۆپۆزسیۆنی هەڵبژارد. یەكگرتوو كاتێك بوو بە ئۆپۆزسیۆنی حكومەتەكەی پارتی لە هەولێر، لە پارێزگای دهۆك رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ پارتیدا هەبوو، لەچوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا بەشدار بو لە حكومەتی خۆجێی دهۆكدا. بە هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتنەكەی دهۆك، ئێستا پارتی و یەكگرتوو هیچ رێككەوتنێكی فەرمی لەنێوانیاندا نەماوە، ئەوەی ماوەتەوە رەنگە تەنیا پەیوەندییە تایبەتەكەی مامۆستا سەلاحەدین محەمەد بەهادین ئەمینداری یەكگرتوو بێت لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتیدا، كە ئەمیندار هەرگیز نایەوێت سەرچڵی بەو پەیوەندییەوە بكات. یه‌كگرتووی ئیسلامی كوردستان لە میدیا فەرمیەكەیەوە بڵاویكردۆتەوە كە خۆی بڕیاری كشانەوەی داوە لە حكومەتی خۆجێی دهۆك،كشانەوەی    یەكگرتوو لە حكومەتی خۆجێی دهۆك لەكاتێكدایە یەكگرتوو هێشتا لە حكومەتە خۆجێییەكانی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی بەشدارەو ژمارەیەك پۆستی ئیدارەی ناوچەكەی بەدەستەوەیە. بەپێی ئەنجامی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2018، یەكگرتووی ئیسلامی لە پارێزگای دهۆك خاوەنی (٤٣ هەزار) دەنگە. یەكگرتوو تاكە حزبی هەرێمی كوردستانە كە لەڕووی دەنگەوە دابەش نەبووە بەسەر واقعی جوگرافیای سیاسی هەرێمی كوردستان و هەم لە زۆنی زەردو هەم لە زۆنی سەوز تاڕادەیەك پارسەنگی خۆی لە هەڵبژادنەكاندا پاراستووەو بەتەواوەتی نەبووە بە حزبی شارو زۆنێكی دیاریكراو. یەكگرتوو سەرباری ئەوەی نایەوێت سەرچڵی گەورەی سیاسی بە پەیوەنییەكانییەوە بكات لەگەڵ پارتی، بەڵام لە كابینەی نوێدا كاتێك بە ئومێدی گەڕاندنەوەی دەنگە لە دەستچووەكانی بەرەی ئۆپۆزسیۆنی هەڵبژارد، بەبەراورد بە رابردوو كەمێك گوتارو رەخنەكانی لەسەر پارتی و حكومەت توندكردەوە، میدیای فەرمی یەكگرتوو ئێستا گوتاری قسەكردنی زۆری نەماوە بۆ شێوازەكەی (٢٠٠٩)ی بزوتنەوەی گۆڕان، بەڵام كێشەكەی ئەوەی كە میدیایەكی ناسراو و كاریگەر نییە لەسەر رایگشتی. لێپرسینەوە لە مەسرور بارزانی هەوڵی بانگهێشتكردنی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت هەرێم بۆ بەردەم پەرلەمان و لێپرسینەوەی سەبارەت بە لێبڕینی موچەی فەرمانبەران، سەرەتا فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی سەرۆكایەتی دەكرد. كۆمەڵی ئیسلامی لە رابردوودا ئەزموونی ئەوەی كردووە تاوەكو لە گوتاری لە شەقامەوە نزیك بێت، ئاستی دەنگەكانی لە هەڵبژاردنەكان زیاتر بووە، ئێستا كە هێزێكی ئۆپۆزسیۆنەو لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق نزیكبوەتەوە، دەیەوێت بارێكی قورس لە توانای خۆی هەڵگرێت و بەوەش سەرنجی شەقامی ناڕازی كوردستان بەلای خۆیدا رابكێشێت. ئەوانەی داوای پرساندنی مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی و ئاوات شێخ جەناب دەكەن دەڵێن بڕیاری لێبڕینی ٢١٪ی موچەی فەرمانبەران بڕیارێكی نایاساییەو حكومەت مافی نییە كارێكی لەوجۆرە بكات. هەوڵی یەكەم لەسەرەتاكانی مانگی ئەیلول دەستی پێكرد، (٢٤) پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكانی كۆمەڵ، یەكگرتوو، گۆڕان، یەكێتی، سەربەخۆكانی (ئەوانەی لە نەوەی نوێ جیابونەتەوە)، شیوعی ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كردو نیسابی یاساییان بۆ بانگهێشتكردن و لێپرسینەوە لە مەسرور بارزانی بە زیادەوە تەواوكرد، بەڵام بەبەهانەی ئەوەی نوسراوەكەیان رێكارەكانی بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان ئەنجام نەداوە، رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان كە سەربە یەكێتییە، هەوڵەكەی شكستپێهێنا، ئەویش بە گەڕاندنەوەی نوسراوەكەی پەرلەمانتاران بە بیانووی كێشەی پەیڕوی. ناوەڕاستی ئەم مانگە جارێكی تر بەسەرۆكایەتی فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی هەوڵی دووەم بۆ بانگهێشتكردن و لێپرسینەوە لە مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی و ئاوات شێخ جەناب لەسەر هەمان بابەتی تایبەت بە لێبڕینی موچەی فەرمانبەران دەستی پێكرد، لە هەوڵی دووەمدا پەرلەمانتارانی یەكێتی و بەشێك لە پەرلەمانتارانی گۆڕان كشانەوەو پەرلەمانتارانی نەوەی نوێ جێگەیان گرتەوە. نیسابی یاسایی بۆ بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت بۆ بەردەم پەرلەمان بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان پێویستی بە ئیمزای (٢٣) پەرلەمانتار هەیە، ئێستا (٢٢) پەرلەمانتار ئیمزایان كردووەو تەواوبونی نیسابەكە پێویستی بە ئیمزای (یەك) پەرلەمانتار هەیە، پارتی نایەوێت نیساب تەواو ببێت، بۆیە فشاری لەسەر ئەو لایەنانە توندكردووە كە پەرلەمانتارەكانیان ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كردووە. عەبدولستار مەجید سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ كە سەركردایەتی هەوڵەكە دەكات دەڵێ:" ئەم دەسەڵاتە رۆژ بە رۆژ بەرەو دیكتاتۆریییەت دەڕوات، تا ئاستی دروستكردنی دەسەڵاتێكی پۆلیسی و هەواڵگریی، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا  ترسی لە واژۆیەكیش هەیە كە پەرلەمانتارێك كردویەتی تا سەرۆكی حكومەت بێتە بەردەم ئەو پەرلەمانەی كە حزبەكەی زۆرینەیە تیایدا !". یەكێتی دەترسێت ! پۆستی سەرۆكی پەرلەمان لای یەكێتییە، یەكێتی زیاتر لە پارتی ترسی لە بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی هەیە بۆ بەردەم پەرلەمان. (5) پەرلەمانتاری یەكێتی لە هەوڵی یەكەمدا ئیمزایان لەسەر نوسراوی بانگهێشتكردنی مەسرور بارزانی كرد بۆ بەردەم پەرلەمان، بەڵام لە هەوڵی دووەمدا پاشەكشێیان كرد. رێواز فایەق لەسەر پشكی كۆسرەت رەسوڵ سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتی پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی پێدراوە، بەڵام ئێستا كەوتووەتە بەرداشی بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگییەوە، یەكەمیان پێی دەڵی "نەكەی" دووەمیش دەڵێ "توندی بكەرەوە". سەركردەكانی یەكێتی ترسیان هەیە لەوەی هەوڵی بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی دواجار سەربكێشێت بۆ لێسەندنەوەی متمانە، ئەگەر دۆخەكە بەم ئاستە بگات، پارتی بەهۆی ئەو زۆرینەیەی كە لەناو پەرلەمان هەیەتی دەتوانێت مەسرور بارزانی لە لێسەندنەوەی متمانە رزگاربكات، بەڵام ئەگەر یەكێتی بەشدار بێت لە هەوڵەكەدا، پارتی ئامادە نییە قوباد تاڵەبانی لە هەوڵی لێسەندنەوەی متمانە رزگار بكات. ئێستا بەشێكی یەكێتی بەدیاریكراویش لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی حزبەكەی و لایەنگرەكانی رەخنەی توندیان لە كابینەی مەسرور بارزانی هەیە، بەڵام بەهۆی قوباد تاڵەبانییەوە دەستیان بەستراوەو توانای هەڵگرتنی هیچ هەنگاوێكی كردارییان نییە. پێشتر لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی هەڕەشەی كشانەوەی لە حكومەت كرد ئەگەر لێبڕینی موچەی فەرمانبەران بەردەوام بێت، بەڵام لێبڕین هەر بەردەوامەو یەكێتیش لە حكومەت نەكشاوەتەوە، بۆیە ئەوەی هاوسەرۆكەی یەكێتی وتی هێشتا هەر لەچوارچێوەی دروشمدا ماوەتەوەو پێناچێت رۆژێك لە رۆژانیش بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە. سەرباری ئەوە بەپێی زانیارییەكانی (درەو) ماڵباتی تاڵەبانی لەبەرامبەر لاهور شێخ جەنگی و ئاڕاستەكەی لەناو یەكێتیدا خۆیان كۆكردوەتەوەو بەتوندی پاڵپشتی لە قوباد تاڵەبانی نوێنەری خانەوادەكەیان لەپۆستی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێم دەكەن. شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كە بەر لە كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی بەردەوام رۆژانە "تەنز"ی لەسەر پارتی دەنوسی، ئێستا كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتییەو لەوكاتەوە بۆ سەركردایەتی هەڵبژێردراوە، بێدەنگەو هیچ قسەیەك لەسەر پارتی ناكات، شاناز پاڵپشتی بەهێز لە قوباد تاڵەبانی خوشكەزای دەكات و دەیەوێت لە هەڕەشەی جوڵە سیاسییەكانی لاهور شێخ جەنگی بەرامبەر بە پارتی بیپارێزێت، لەولاترەوە بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی بەرگری لە قوبادی برای دەكات و بەپێچەوانەی لاهور شێخ جەنگییەوە پەیوەندییەكانی لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی ئاسایی كردوەتەوەو نایەوێت لەسەر دەستی چەند پەرلەمانتارێك لەناو پەرلەمانی كوردستانەوە گورزێك بەر قوبادی برای و گورزێكیش بەر پەیوەنییەكانی خۆی لەگەڵ بارزانیدا بكەوێت، بۆیە یەكێتی ناچیتە ناو گەمەی پرساندنی سەرۆكی حكومەتەوە. یەكێتی بە زەحمەتێكی زۆر كۆنگرەی چوارەمی خۆی لە كۆتاییەكانی ٢٠١٩دا بەست بۆ ئەوەی كۆتایی بە فرە جەمسەریی یاخود وەكو ئەوەی پارتی ناوی لێنا بوو "فرە كوێخایی" بهێنێت، بەڵام دوای نزیكەی (١٠ مانگ) لەبەڕێوەچوونی كۆنگرە، یەكێتی هێشتا خاوەنی ناوەندێكی بەهێزی بڕیار نییە، بەشێك لە یەكێتییەكان وەكو ئۆپۆزسۆن مامەڵە لەگەڵ حكومەت دەكەن و بەشەكەی تر وەكو دەسەڵات. تاكە كارێك كە كۆنگرەی چوارم كردی ئەوەبوو ململانی ناوخۆیی یەكێتی لەنێوان مەكتەب سیاسییە كۆنەكانی حزب و ماڵباتی تاڵەبانیییەوە گۆڕی بۆ ململانێی نێوان ماڵباتی تاڵەبانی +  ئیبراهیم ئەحمەد لەبەرامبەر كوڕانی شێخ جەنگیی، بەم بارودۆخەوە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی لە پاشەكشێی بەردەوامدایەو ئاسۆی هەستانەوەی ناوچەكەو راوەستانی لەبەرامبەر قەڵەمڕەوییەكەی پارتی لە هەولێرو دهۆك، نادیارە. گۆڕان چی دەكات ؟ یەكێك لەوانەی كە پرساندنەكەی پەرلەمان كردویەتیە ئامانج ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی و ئابورییە كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە. عەلی حەمەساڵح ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان، كە لە هەوڵی یەكەمدا یەكێك لەوانە بوو ئیمزای لەسەر نوسراوی لێپرسینەوە لە سەرۆكی حكومەت و جیگرەكەی و وەزیری دارایی كرد، دەڵێ:" من خۆم لە سەرۆكایەتی پەرلەمان گوێم لێبووەو هەموو فراكسیۆنەكانیش دەزانن بۆ ئەم خولەی پەرلەمان رێككەوتن لەنێوان سەرۆكایەتی حكومەت و پەرلەمان هەیە كە پەرلەمان پرساندن لە هیچ وەزیرێك نەكات". كۆتاییەكانی مانگی ئابی رابردوو عەلی حەمەساڵح دەستی لەپۆستی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان كێشایەوە، ئەوكات وا باسكرا رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان و خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەكە فشاریان لە عەلی حەمەساڵح كردووە ئیمزای لەسەر نوسراوی بانگهێشتكردن و لێپرسینەوەی مەسرور بارزانی بكێشێتەوە، بەوپێیەی ئەو سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕانەو بڕیارەكانی گوزارشت لە سیاسەتی بزوتنەوەكە دەكات، عەلی رازی نەبووە بەوەی ئیمزاكەی بكێشێتەوەو دەستی لە پۆستی سەرۆكی فراكسیۆن كێشاوەتەوە. بەڵام ئێستا دۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، دوێنێ هەڵبژاردنی سەرۆكی فراكسیۆن، كێشەی خستە ناو فراكسیۆنی گۆڕانەوە، عەلی حەمەساڵح و پێنج پەرلەمانتاری تر ئەنجامی هەڵبژاردنەكە رەتدەكەنەوە، ئایا لەم دۆخەدا كە لە سیاسەتی سەركردایەتی حزبەكەیان و دەستوەردانیان لە هەڵبژاردنی ناوخۆیی فراكسیۆنەكەیان نیگەرانن، ئیمزا لەسەر نوسراوی لێپرسینەوە لە مەسرور بارزانی دەكەن و نیسابە یاساییەكە تەواو دەكەن یاخود نا ؟ بەمدواییە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا بەدیاریكراویش فراكسیۆنی بزوتنەوەكە لە بەغداد ناڕەزایەتییەك دەستی پێكردووەو داوا دەكەن گۆڕان لە كابینەی مەسرور بارزانی بكشێتەوە، ئەوانەی داوای كشانەوە دەكەن دەڵێن كابینەی مەسرور بارزانی چاكسازی پێناكرێت و گۆڕان هیچ رۆڵێكی لە كابینەكەدا نییە، بەڵام بڕیاربەدەستانی بزوتنەوەكە بەدیاریكراویش عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەو ئەندامانی خانەی راپەڕاندن جگە لە (شەماڵ عەبدولوەفا) دژی كشانەوەن لە حكومەت و نایانەوێت ئەزمونی كابینەی رابردووی حكومەت لەگەڵ پارتی دووبارە بكەنەوەو جارێكی تر بكەونەوە ناو كێشەی سیاسی لەگەڵ پارتی. رێكخەری گشتی گۆڕان و چیا نەوشیروان مستەفا پاڵپشتی ئەوە ناكەن فراكسیۆنی گۆڕان ببێتە هۆكاری تێكچوونی پەیوەندییەكانی گۆڕان لەگەڵ پارتی، بۆیە دوێنێ پۆستی سەرۆكی فراكسیۆنەكەیان لە بەرژەوەندی ئەم ئاڕاستەی بیركردنەوەیە یەكلاكردەوە. پەرلەمان و حكومەت لە هەرێمی كوردستان ئێستا سیستمی حوكمڕانی بەشێوەی پەرلەمانییە، سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی حكومەت و وەزیرەكان لەناو پەرلەمان هەڵبژێردراون و متمانەیان پێدراوە، بۆیە بەپێی یاسا بەرپرسن لەبەردەم پەرلەمان و نوێنەرە هەڵبژێردراوەكانی خەڵكدا. ئێستا كە خولی پێنجەمە، دوو ساڵی تەمەنی پەرلەمان تێپەڕیوە هێشتا پەرلەمان پرساندنی لە هیچ یەكێك لە سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی و وەزیرەكانی نەكردووە، بەڵام پێشتر چەند وەزیرێك لەوانە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی و ئابوری وەزیری ناوخۆ و بەشێك لە وەزیرەكان چونە بەردەم پەرلەمان و وەڵامی پرسیاری پەرلەمانتارانیان دایەوە، ئەمە پرساندن نەبوو، بەڵكو گفتوگۆ بوو، بۆیە سەری نەكێشا بۆ سەندنەوەی متمانە لە وەزیرەكان. كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبنەڕەتەوە كابینەیەكی سێقۆڵی "ترۆیكا"یە، پارتی و یەكێتی و گۆڕان پێكەوە دروستیان كردووە، بەڵام پارتی لەسەر پشكی خۆی پێكهاتەكان و حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستانیشی دەعوەتی ناو كابینەكە كردووە. پارتی لەم خولەی پەرلەماندا لە كۆی (١١١) كورسی (٤٥) كورسی هەیە، ئەمە سەرباری (١١) كورسی كۆتاكان كە شكاونەتەوە بەلای پارتیدا، پارتی كاتێك رازی بوو بەوەی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بە یەكێتی بدات كە زۆرینەی زامن كردو ترسی نەما لەوەی هاوشێوەی خولی رابردوو لە رێگەی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە گورزێك لە بەرژەوەندییەكانی بدرێت و بۆ چارەسەركردنی ناچار ببێت پەنا بۆ داخستنی دەرگای پەرلەمان ببات. مەسرور بارزانی بەهێزین سەرۆك وەزیرانە لە مێژووی هەرێمی كوردستاندا، چونكە كاتێك دەسەڵاتی گرتوەتە دەست كە حزبەكەی زۆرینەی پەرلەمان و پۆستی سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری بەدەستەوە بووە، بۆیە لەكۆتایدا هەر هەوڵێك بۆ لەكارخستنی لەناو پەرلەمان شكست دەهێنێت تەنانەت ئەگەر هەموو حزبەكانیش لەدژی یەكبگرن. ئێستا پارتی لەناو پەرلەمان لە كۆی (١١١) پەرلەمانتار، دەنگی (٥٧) پەرلەمانتاری لەگەڵدایە، ئەم دەنگانە بریتین لە دەنگی (٤٥) كورسی پارتی خۆی، (١١) كورسی كۆتاكان و دەنگی (باپیر كامەلا) سەرۆكی پارتی كرێكاران و رەنجدەران كە نوێنەرایەتی حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان و پارتی یەكێتی نەتەوەیی دیموكراتی كوردستانیش دەكات بەوپێیەی لە هەڵبژارندا بە یەك لیست بەشداربوون. لەبەرامبەردا بەرەی دەرەوەی پارتی بە یەكێتی و گۆڕان و نەوەی نوێ و كۆمەڵ و یەكگرتوو و حزبی شیوعی و ئەوانەی لە نەوەی نوێ جیابونەتەوە ژمارەی كورسیەكانیان لەناو پەرلەمان (٥٤) كورسییەو زۆر سەختە ئەم ژمارەیە لەسەر پرسێك پێكەوە بگەنە كۆدەنگی لەبەرامبەر پارتی. سەرباری ئەوەی پارتی ئەم هاوكێشەیەی ناو پەرلەمان بەباشی تێدەگات و دەزانێت هەوڵی پرساندنی مەسرور بارزانی لە قۆناغی لێسەندنەوەی متمانەدا سەركەتوو نابێت، بەڵام هێشتا پارتییەكان قەڵس و توڕەن بەوەی هەوڵی لێپرسینەوەی لە سەرۆكی حكومەت بدرێت و كار لەسەر پەرتكردنی ریزی نەیارەكانیان دەكەن، مەسرور بارزانی كوڕی مەسعود بارزانی سەرۆكی مێژویی حزبەكەیانە، یەكەمجارە خۆی لە پۆستی سەرۆكی حكومەتدا تاقیدەكاتەوە، نایانەوێت لە پەرلەمان بشكێندرێت و لە شكۆی بدرێت، سەرباری ئەمە پارتی لێرەوە دەیەوێت جارێكی تر ریزی نەیارەكانی پەرت بكات و وایان لێبكات لەسەر هیچ بابەتێكی تر لە داهاتوودا نەچنە ناو كۆدەنگییەوە دژ بە پارتی.  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف رێكخەری گشتی گۆڕان گۆڵێكی لە گەنجەكانی ناو بزوتنەوەكەی كرد‌و لە گەمەیەكی نوێدا پۆستی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕانی لەبەرژەوەندی خۆی یەكلاكردەوە، بەڵام چارەنوسی فراكسیۆنەكەی خستەبەردەم دابەشبوون‌و رەنگە دواجاریش جیابونەوە‌و لەبەریەكهەڵوەشان. پۆستێك‌و دوو هەڵبژاردن ئێوارەی ئەمڕۆ فراكسیۆنی گۆڕان لەناو هۆڵی تایبەت بەخۆی لەناو پەرلەمانی كوردستان، بۆ جاری دووەم دەنگدانی كرد بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكێكی نوێ بۆ فراكسیۆنەكە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، هاوكێشەی دابەشبوونی دەنگەكان لەناو فراكسیۆنی گۆڕان، گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە‌و عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی لەبەرامبەر (دابان محەمەد) كە لە هەڵبژاردنی یەكەمدا دەنگی زۆرینەی بەدەستهێنا، ئەمجارە (گوڵستان سەعید)ی كاندیدكردووە. كاتێك ئێوارەی ئەمڕۆ دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی فراكسیۆن دووبارەكرایەوە، دابان محەمەدو گوڵستان سەعید هەریەكەیان بە (6) دەنگ یەكسان بوون. ناكۆكی لەسەر دەستور ! شاخەوان رەئوف ئەندامی فراكسیونی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) رایگەیاند، بەپێی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەكە، ئەگەر پیاو و ژنێك لە هەڵبژاردنی ناوخۆیی بزوتنەوەكەدا بكەونە بەرامبەر یەكترو ئەنجامی دەنگەكانیان یەكسان بێت، ئەوكاتە ئۆتۆماتیكی كاندیدە ژنەكە پۆستەكە وەردەگرێت، بۆیە ئێستا گوڵستان سەعید بەفەرمی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕانە‌و ژوری هەڵبژاردن ئەنجامی هەڵبژاردنەكەی پەسەندكردووە، ئەمە بۆچونی یەكێك لەو كەسانەیە كە پاڵپشتی ئەنجامی هەڵبژاردنەكەی ئەمڕۆ دەكات. لەبەرامبەردا ئەوانەی دژی ئەنجامی هەڵبژاردنەكەی ئەمڕۆن دەڵێن، لە دەستوردا ئەم بابەتە لە پرسی هەڵبژاردنی رایەڵە‌و بازنەكاندا باسكراوە‌و پەیوەندی بە هەڵبژاردنی فراكسیۆنەكانەوە نییە‌و لە دەستورەكەدا باسی فراكسیۆن نەكراوە. واتا دوو ئاڕاستەی ناو بزوتنەوەی گۆڕان لێكدانەوەی جیاوازیان هەیە بۆ دەستوری ناوخۆیی حزبەكەیان‌و هەریەكەیان دەیانەوێت بۆچونی خۆیان بسەپێنن، لەم نێوەندەدا لایەنی یەكلاكەرەوە كە تەفسیری دەستورەكە بەلایەكدا بخات، دەبێت ژوری یاسایی بزوتنەوەكە بێت. وتەبێژو میدیای فەرمی بزوتنەوەی گۆڕان تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە بەفەرمی هەواڵی هەڵبژاردنی (گوڵستان سەعید)یان وەكو سەرۆكی فراكسیۆن بڵاونەكردوەتەوە. سەرهەڵدانی كێشەی فراكسیۆن كۆتایی مانگی ئابی رابردوو، عەلی حەمەساڵح سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە، بەوهۆیەوە پۆستی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان چۆڵ بوو، لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا ململانێ لەسەر پڕكردنەوەی پۆستەكە دروستبوو. عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە پاڵپشتی (شاخەوان رەئوف)ی كرد بۆ ئەوەی پۆستی سەرۆكی فراكسیۆن وەرگرێت، شاخەوان پێشتر باژێڕوانی گۆڕان بووە لە شارەزورو كاری حزبی كردووە‌و پەیوەستە بە بڕیارەكانی حزبەوە، ئەمە وایكرد رێكخەرو هاوپەیمانەكانی لەخانەی راپەڕاندن پاڵپشتی لێ بكەن، لەبەرامبەردا لەناو خانەی راپەڕاندن هەریەكە لە عەدنان عوسمان‌و دەرباز محەمەد پاڵپشتیان لەوەكرد (دابان محەمەد) پۆستەكە وەربگرێت، دابان رۆژنامەنوس بووە‌و لە میدیای گۆڕان كاریكردووە، زیاتر لە گەنجەكانەوە نزیك بوو، بۆیە پاڵپشتییان لێكرد. لەناو ململانێی رێكخەرو ئەندامانی خانەی راپەڕاندندا، فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان كە لە (12) ئەندام پێكدێت، دابەشبوو بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەك كە ژمارەیان (5) ئەندام بوو پاڵپشتیان لە كاندیدەكەی رێكخەری گشتی دەكرد، بەرەكەی تر كە زۆرینەن‌ بوون‌و ژمارەیان (7) ئەندام بوو پاڵپشتیان لە كاندیدەكەی عەدنان عوسمان‌و دەرباز محەمەد دەكرد.  هەڵبژاردنی یەكەم بڕیاربوو یەكەمین رۆژی ئەم مانگە، لەناو گردی زەرگەتە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان لە سلێمانی، فراكسیۆنی گۆڕان بە ئاگاداری رێكخەری گشتی‌و خانەی راپەڕاندن‌و لەژێر سەرپەرەشتی ژوری هەڵبژاردنی بزوتنەوەكەدا، هەڵبژاردن بكات‌و سەرۆكێكی نوێ بۆ فراكسیۆنەكە هەڵبژێرێت، بەڵام بەهۆی ناڕەزایەتی رێكخەری گشتییەوە، هەڵبژاردنەكە نەكرا. نەیارانی كاندیدەكەی رێكخەری گشتی كاتێك زانییان ناتوانن لەناو گردی زەرگەتە هەڵبژاردنەكە بكەن، گەڕانەوە بۆ پەرلەمانی كوردستان‌و رۆژی یەكشەممەی رابردوو ئەوانەی پاڵپشتییان لە كاندیدەكەی عەدنان عوسمان‌و دەرباز محەمەد دەكرد كە ژمارەیان (7) پەرلەمانتار بوو، لە دەنگدانێكدا (دابان محەمەد)یان وەكو سەرۆكی فراكسیۆن هەڵبژارد، ئەو (5) ئەندامەی فراكسیۆن كە سەربە عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بوون بەشداری هەڵبژاردنەكەیان نەكردو بایكۆتیان كرد، عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان دانی بە ئەنجامی هەڵبژاردنەكەدا نەنا، بەڵام عەدنان عوسمان كە سكرتێری جڤاتی نیشتمانی‌و هاوكات وتەبێژی فەرمی بزوتنەوەی گۆڕانە، لە تویتێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر پیرۆزبایی لە دابان محەمەد كرد بەبۆنەی هەڵبژاردنی وەكو سەرۆكی فراكسیۆن، میدیای فەرمی گۆڕانیش هەواڵی هەڵبژاردنی دابان محەمەدی وەكو سەرۆكی فراكسیۆن بڵاوكردەوە. بەهۆی ناڕەزایەتی عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی، ئەنجامی هەڵبژاردنەكە بە هەڵپەسێدراوی مایەوە، ئەو (7) كەسەی كە دەنگیان بۆ (دابان محەمەد)دا، بەشداری چوار دانیشتنی پەرلەمانیان نەكرد، دابان محەمەدیش هەرگیز لەسەر كورسی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لەناو پەرلەمان دانەنیشت. رۆژی 14ی ئەم مانگە كاتێك هێشتا كێشەی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمان یەكلانەكرابووەوە، عەدنان عوسمان دەستلەكاركێشانەوەی لە ئەندامێتی خانەی راپەڕاندن پێشكەشكردو لەنامەی دەستلەكاركێشانەوەكەیدا باسی لەوەكردبوو ناڕازییە لە سیاسەتەكانی رێكخەری گشتی، بەڵام دوو رۆژ دواتر پاشگەزبووەوە‌و دەستلەكاركێشانەوەكەی كشاندەوە‌و گەڕایەوە بۆسەر كارەكەی. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەوماوەیەدا كێشەكە لەماڵی چیا نەوشیروان مستەفا كە هەر لەناو گردی زەرگەتەدایە یەكلاكراوەتەوە‌و بڕیاردراوە لەسەر ئەوەی لەنێوان (شاخەوان رەئوف)‌و (دابان محەمەد)دا كەسێكی تر بكرێت بە سەرۆكی فراكسیۆن، ئەو كەسەش (گوڵستان سەعید)ە، كە بەهەمان شێوە سەربە رێكخەری گشتییە. بەدواخستنی ماوەی هەڵبژاردن‌و یەكلانەكردنەوەی كێشەكە، رێكخەری گشتی سودی لەكات وەرگرت‌و لەو ماوەیەدا كاری لەسەر دەنگی پەرلەمانتارانی فراكسیۆن كرد‌و توانی دەنگێك لە دابان محەمەد بكاتەوە، بۆیە كاتێك ئەمڕۆ هەڵبژاردن كرا، دەنگەكانی دابان محەمەد لە (7) دەنگەوە بۆ (6) دەنگ كەمیكردو ئەنجامی ململانێكە هاوسەنگ كرا، بۆ ئەوەی بەپێی پەیڕەو بشكێندرێتەوە بەلای كاندیدەكەی رێكخەری گشتیدا كە (گوڵستان محەمەد) بوو. بەمشێوەیە، پیرەكانی ناو بزوتنەوەی گۆڕان بە شارەزایی‌و ئەزمونی خۆیان گۆڵێكیان لە گەنجەكان كردو یارییەكەیان لێ بردنەوە، رێكخەری گشتی‌و دۆستەكانی لە خانەی راپەڕاندن لە گەمەی هەڵبژاردنە ناوخۆییەكانی حزبدا ئەزمونێكی زۆریان هەیە‌و دەزانن چۆن لە كۆتایدا ئەنجامەكە بەلای خۆیاندا بشكێننەوە. ناڕازییەكان چی دەكەن ؟ بەمدواییە فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، چیتر پەیوەست نییە بە سیاسەتەكانی ئێستای سەركردەكانی بزوتنەوەی گۆڕانەوە، ئەمەی دوای ئەوە هات فراكسیۆنەكە لە بەیاننامەیەكدا داوایكرد بزوتنەوەكەیان لە كابینەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بكشێتەوە، بزوتنەوەكە بە (نەخێر) وەڵامی ئەم داواكارییەی فراكسیۆنی بەغدادی دایەوە. فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق دەڵێن كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات هاوشێوەی كابینەكانی پێشتر گەندەڵە‌و ناتوانێت چاكسازی بكات‌و بزوتنەوەی گۆڕانیش لە كابینەكەیدا بێ دەسەڵاتە، ئەمە ململانێیەكی نوێیە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا دروستبووە كە سەركەوتن یان شكستهێنانی، چارەنوس‌و هێڵی سیاسی داهاتووی بزوتنەوەكە دیاری دەكات. لەم بارودۆخەكە كە فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق سیاسەتی خۆی لە سیاسەتی فەرمی بزوتنەوەكەی جیاكردەوە، كێشە لەناو فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان دروستبوو، رێكخەری گشتی‌و هاوپەیمانەكانی لە خانەی راپەڕاندن لە بایەخی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان تێگەیشتن، بۆیە رێگرییان كرد لە دوبارەبوونەوەی سیناریۆی فراكسیۆنەكەی بەغداد. ئەوەی ئێستا فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق دەیكات، ئەگەر فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان بیكات، رێككەوتنی بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ پارتی لەبارەی پێكهێنانی حكومەت‌و هەر جۆرە رێككەوتنێكی تری سیاسی هەڵدەوەشێنێتەوە، كە لە پشتی پەردەوە كرابێت، بۆیە رێكخەری گشتی‌و ئەوانەی بڕیار بەدەستن، نەیانهێشت لانی كەم پۆستی سەرۆكی فراكسیۆن كە پۆستێكی سیاسییە‌و گوزارشت لە سیاسەتی فەرمی گۆڕان دەكات، لە بەرژەوەندی گوتارە ناڕازییەكەی ناو بزوتنەوەكە یەكلاببێتەوە. لەم حاڵەدا پێشبینی دەكرێت یەكەمین كاردانەوەی دابان محەمەدو ئەوانەی دەنگیان پێداوە ئەوە بێت، ئیمزا لەسەر نوسراوی بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت بكەن بۆ بەردەم پەرلەمان، نوسراوێك كە ئێستا تەنیا یەك واژۆی ماوە بۆ ئەوەی نیسابی یاسایی تەواو بكات، ناڕازییەكانی ناو فراكسیۆنی گۆڕان بەو ئیمزایە یەكەمین پەیامی خۆیان هەم بە پارتی‌و هەم بە رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەیان دەگەیەنن‌و لە دورمەوداشدا دیار نییە دابەشبونەكەی ناو فراكسیۆنی گۆڕان بەچ ئەنجامێك كۆتایی دێت.  سەرباری ئەمە، بەپێی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەی گۆڕان ئەو كەسەی كە پۆستی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان وەردەگرێت هاوكات دەبێت بە ئەندامی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەكە، ئەم جڤاتە بەپێی دەستور بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە لەناو حزبەكەدا.   

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت لە هەرێمی كوردستان تەنیا نەوت كێشەی نییە، ئاوی خواردنەوەش لە قەیرانێكی قوڵدایە، دوو كۆمپانیا نزیكەی (50 ملیۆن) دۆلاریان لە خەڵك وەرگرتووە پێوەری ئاویان بۆ دابنێن، بەڵام پێوەرەكانیان ژمارەی هەڵە دەخوێننەوە، حكومەت بە دانانی پێوەری ئاو ویستی رێگە لە بەفیڕۆچوونی ئاوی خواردنەوە بگرێت، بەڵام دەرگای لەسەر بەفیڕۆچوونی پارە كردەوە، لەوكاتەوە كە پرۆژەكەی دەستپێكردووە زیاتر لە (250 ملیۆن) دۆلار زیانی ئابوری بەر حكومەت كەوتووە، خەڵكیش متمانەیان بە پرۆژەكە نییە، سەرباری ئەمە ئێستا پرۆژەكە لە لێواری داڕوخانی تەواوەتیدایە‌و ئەگەر شكست بهێنێت دەبێت حكومەتی هەرێم بەبڕی (60 ملیۆن) دۆلار قەرەبووی سێ كۆمپانیا بكاتەوە، بۆیە سەرباری قەیرانەكانی، حكومەت نایەوێت پرۆژەكە رابگیرێت، لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر بخوێنەرەوە. لەبارەی پێوەری ئاوەوە ئەمڕۆ ئازاد محەمەد ئەمین سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دژایەتی خۆی بۆ بڕیارێكی حكومەتی هەرێم دەربڕی كە داوا دەكات هەر ماڵێك بە بڕی (100 هەزار) دینار غەرامە بكرێت ئەگەر پێوەری ئاوی دانەنا.  لە كابینەی پێشووی حكومەتدا كە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی دەكرد، بڕیاردرا پێوەری ئاو بۆ ماڵان دابنرێت. ساڵی 2014 كە كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێم دەستبەكاربوو، خاتوو (نەورۆز مەولود) لەسەر پشكی پارتی پۆستی وەزیری شارەوانی‌و گەشتوگوزاری وەرگرت، نەورۆز ساڵی 2015 بڕیاریدا پێوەری ئاو بۆ ماڵان دابنرێت، بەڵام كێشەیەكی گەورەی بۆ وەزیرەكەی دوای خۆی جێهێشتووە كە (ساسان عەونی)‌و لەم كابینەیەدا هەر لەسەر پشكی پارتی پۆستی وەزارەتی شارەوانی وەرگرتوەتەوە. ئاوی خواردنەوە لە هەرێمی كوردستان  دانانی پێوەری ئاو بۆ ماڵان لە بنەڕەتەوە بۆ ئەوەبوو رێگری بكرێت لە بەفیڕۆچوونی ئاوی پاكی خواردنەوە. لە هەرێمی كوردستان زیاتر لە (ملیۆنێك) بەشداربووی ئاو هەیە، بەپێی قسەی حكومەت، تێچووی گشتی ئاوی خواردنەوە رۆژانە (840 ملیۆن) دینار خەرجی لەسەر حكومەت دەكەوێت. بەگوێرەی خەمڵاندنی حكومەت، رۆژانە لە هەرێمی كوردستان (2 ملیۆن‌و 100 هەزار) مەتر سێجا ئاوی پاكی خواردنەوە بەرهەم دەهێنرێت، لەم بڕە رۆژانە (850 هەزار) مەترسێجا ئاوی پاكی خواردنەوە بەفیڕۆ دەدرێت، تێچووی ئەم ئاوە بەفیڕۆدراوە رۆژانە (340 ملیۆن) دینار لەسەر حكومەت دەكەوێت‌و ساڵانە خەرجی ئاوی فەفیڕۆدراو دەكاتە (124 ملیار) دینار. لە هەرێمی كوردستان، حكومەت یەكجۆر ئاوی بۆ ماڵان دابین كردووە كە ئاوی پاكی خواردنەوەیە، ئاو بۆ بەكارهێنانی ناوماڵ بوونی نییە، ئەمە وایكردووە خەڵك ئاوی خواردنەوە بەكاربهێنن بۆ پاكژكردنەوەی ناوماڵ‌و شتنی ئۆتۆمبیل‌و پێداویستییەكانی تریان. لەبارەی گرێبەستەكانەوە بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەوەی سەرەتا بیرۆكەی دانانی پێوەری ئاوی ماڵانی وروژاندووە، كۆمپانیایەك بووە بەناوی (ئاراس)، خاوەنی ئەم كۆمپانیایە پیاوێك بووە كە كەسی پلە یەكی نەورۆز مەولود وەزیری پێشووی شارەوانی هەرێم بووە، بەڵام نەورۆز مەولود كاتێك كە وەزیر بووەو لەبارەی ئەم بابەتە پرسیاری لێكراوە وتویەتی مانگێك بەر لەوەی ئەو وەكو وەزیر دەستبەكار ببێت، بیرۆكەی دانانی پێوەری ئاو باسكراوە، بەمە ویستویەتی بابەتی كۆمپانیای مێردەكەی لەخۆی دوربخاتەوە. نەورۆز مەولود وەزیری پێشووی شارەوانی دواجار گرێبەستی دانانی پێوەرەكانی ئاوی بەخشی بەدوو كۆمپانیا: •    كۆمپانیای (ئاراس): ئەم كۆمپانیایە گرێبەستی دانانی پێوەرەكانی ئاوی بۆ سنوری دەسەڵاتی پارتی لە هەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆك وەرگرت، خاوەنی كۆمپانیاكە هاوسەرەكەی وەزیر بوو. •    كۆمپانیای (جنون): ئەم كۆمپانیایە گرێبەستی دانانی پێوەرەكانی ئاوی لە سنوری یەكێتی واتە پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجە وەرگرت، خاوەنی ئەم كۆمپانیایە ناوی (بەهادین مەحمود رەشید)ەو برای مەلا یاسین بەڕێوەبەری كۆمپانیای (بەڕێز)ە، دواتر كۆمپانیای جنون پشكەكەی فرۆشتوەتەوە بۆ كۆمپانیایەكی دیكە.  بەپێی ئەو گرێبەستانەی كە لەگەڵ وەزارەتی شارەوانی كردبویان، دەبوو كۆمپانیاكەی سنوری یەكێتی پێوەری (ئیتاڵی) بۆ ماڵان دابنێت، كۆمپانیاكەی سنوری پارتیش پێوەری (توركی)، بەڵام كاتێك دەستیان بەكار كرد، تێبینی كرا ژمارەیەكی زۆر پێوەری "چین"ی تێكەڵ كراوەو بۆ ماڵان دانراوە كە كوالیتییەكەی نزمترە، ئەم دوو كۆمپانیایە لە ساڵی 2014وە تاوەكو 2017 بەردەوام بوون لەسەر دانانی پێوەری ئاو بۆ ماڵان، 2017 كێشە كەوتە كارەكانیانەوە، رەخنەكان زۆربوون لەسەر كوالیتی ئامێرەكان، حكومەت ناچاربوو كاری ئەو دوو كۆمپانیایە راگرێت، بەڵام راگرتنی كاری ئەو دوو كۆمپانیایە بەواتای راگرتنی تەواوەتی پرۆسەی بەستنی پێوەری ئاوی ماڵان نەبوو، چونكە دوای راگرتنی كاری ئەو دوو كۆمپانیایە، حكومەت كاری بەستنی پێوەرەكانی ئاوی رادەستی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی پارێزگاكان كردووە‌و ئێستاش بەستنی پێوەری ئاو ئازادكراوە‌و چەند كۆمپانیایەك پێوەر هاوردە دەكەن‌و هاوڵاتیان لە بازاڕی رەشدا ئەو پێوەرانە دەكڕن‌و لەماڵەكانیاندا دەیبەستن. ئەو دوو كۆمپانیایەی كە گرێبەستی دانانی پێوەرەكانی ئاویان بۆ دەرچووە، لەو ماوەیەی كە كاریان كردووە، بەبەهای نزیكەی (50 ملیۆن) دۆلار پێوەری ئاویان بەماڵان فرۆشتووە، نرخی هەر پێوەرێك نزیكەی (19) دۆلار بووە، بەڵام ئەوان بۆ بەستنی هەر پێوەرێك لانی كەم (45 هەزار) دیناریان لە ماڵان وەرگرتووەو لە هەر مالێكیش كە دانانی پێوەرەكە پێویستی بە هەندێكی كاری زیاترو بڕینی بۆری هەبوبێت پارەی زیاتریان لە نرخی دیاریكراو لە خەڵك وەرگرتووە. سەرجەم پێوەرەكان بۆ هەموو كوالیتییەكانییەوە هەوا یان هەر جوڵەیەكی تر دەخوێنێتەوە پێوەرەكە‌و سێ كۆمپانیای تر لەپاڵ ئەمەدا، وەزارەتی شارەوانی گرێبەستی لەگەڵ سێ كۆمپانیادا كردووە كە كاری خوێندنەوەی پێوەرەكانی ئاو بكەن‌و پارەی ئاو لەماڵان كۆبكەنەوە، ئەو سێ كۆمپانیایەی كە ئەم گرێبەستەیان وەرگرتووە بریتین لە: •    كۆمپانیای (گرنگ)، گرێبەستی خوێندنەوەی پێوەرەكانی ئاو و وەرگرتنی پارەی ئاوی ماڵانی لە پارێزگای سلێمانی پێدراوە، خاوەنی ئەم كۆمپانیایە هەمان خاوەنی كۆمپانیای (جنون)ە كە گرێبەستی دانانی پێوەرەكانی ئاوی لە سنوری یەكێتی پێدراوە، واتا سەرباری گرێبەستی دانانی پێوەری ئاو، گرێبەستی كۆكردنەوەی پارەی ئاویشی پێدراوە. •    كۆمپانیای ئۆرانۆس، ئەم كۆمپانیایە گرێبەستی خوێندنەوەی پێوەرەكانی ئاوی لە پارێزگای هەڵەبجە‌و سنوری ئیدارەی راپەڕین‌و گەرمیان پێدراوە. •    كۆمپانیای (خگیب و علمی) كە كۆمپانیایەكی لوبنانییە گرێبەستی خوێندنەوەی پێوەری ئاو و كۆكردنەوەی پارەی ئاوی لە پارێزگای هەولێرو دهۆك پێدراوە. پێوەری ئاو و ناڕەزایەتییەكانی هێشتا سكاڵاكان لەسەر ئەو دوو كۆمپانیایەی كە سەرەتا پێوەری ئاویان بەستووە كۆتایی نەهاتووە، یەكێك لەو كەسانەی كە كار لەسەر ئەم دۆسیەیە دەكات پەرلەمانتار (دابان محەمەد) سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕانە لە پەرلەمانی كوردستان، دابان كۆتایی تەموزی ساڵی رابردوو نوسراوێكی ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان كردووە‌و داوا دەكات لیژنەی لێكۆڵینەوە لەسەر پێنج كۆمپانیا دروستبكرێت كە رۆڵیان لە پێوەری ئاوی ماڵاندا هەبووە. دابان محەمەد لە نوسراوەكەیدا بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان كە دواتر ئاڕاستەی وەزارەتی شارەوانی كراوە، لەبارەی پێوەری ئاوی ماڵانەوە ئەم تێبینیانەی نوسیوە:  •    ئەم پێوەرانە گونجاونین بۆ تۆڕەكانی ئاو لە هەرێمی كوردستان بەتایبەت كە هیچ تۆڕێك 24 كاتژمێر ئاوی تێدا نییە. •    هیچ یەكێك لە پێوەرەكان كە هێنراوەتە هەرێمی كوردستان بەراورد نەكراوە بەو پێوەرانەی لە گرێبەستەكاندا رەزامەندی لەسەر نیشان دراوە. •    هیچ یەكێك لە پێوەرەكان تێست نەكراوە‌و راستەوخۆ بۆ ماڵان بەستراوە. •    سەرجەم پێوەرەكان بۆ هەموو كوالیتییەكانییەوە هەوا یان هەر جوڵەیەكی تر دەخوێنێتەوە. •    كۆمپانیاكانی تایبەت بە دانانی پێوەر پابەند نەبوون‌و نین بەدانانی نرخی پێوەری ئاو بۆ ماڵان كە (40 هەزار) دینارەو تا سەرو (100 هەزار) دینار لە هاوڵاتی وەرگیراوە. •    ئەم پێوەرانە بەرگەی گەرمی‌و ساردی زۆر ناگرن، بەشێكی زۆریان لەناوچە گەرمەكان لە وەرزی هاویندا هەروەها لە ناوچە ساردەكان لە وەرزی زستاندا تێكچوون. •    كۆمپانیاكان پابەند نەبوون بە خزمەتگوزاری چاككردنەوەی پێوەرەكانی ئاو. ئەو پەرلەمانتارە لە نوسراوەكەیدا داوایكردووە لێكۆڵینەوە لەسەر ئەم بابەتانە بكرێت سەبارەت بە پێوەری ئاوی ماڵان: •    لێكۆڵینەوە بكرێت لە گرێبەستەكانی كۆمپانیای (جنون و ئاراس)‌و پابەندبوونیان بە ناوەڕۆكی گرێبەستەكانیانەوە. •    لێكۆڵینەوە لە چۆنیەتی ئەندامدانی تەندەرەكان، بەتایبەت بەرپرسی بەشی گرێبەستەكانی ئەوكاتە. •    لێكۆڵینەوە بكرێت لە هێنانی (55 هەزار) پێوەری صینی لەلایەن كۆمپانیای جنونەوە، دواتر چاوپۆشی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاو لەبری ئیجرائاتكردن. •    لێكۆڵینەوە لەچۆنیەتی تەندەرەكان لەگەڵ كۆمپانیاكانی خوێندنەوەی پێوەری ئاو و گرێبەستەكانیان بەتایبەت بەرپرسی بەشی هەڵسەنگاندن‌و چەند ئەندامێك.    نزیكەی (هەزار) هاوبەش لە (3 ملیۆن) دینار زیاتر پارەی ئاویان بۆ هاتوەتەوە.   كێشەیەكی تر ! ئەوەی كێشەی هەیە تەنیا ئەو دوو كۆمپانیا نین كە پێوەرەكانی ئاوی ماڵانیان بەستووە، ئەو كۆمپانیایانەشی كە گرێبەستی خوێندنەوەی پێوەرەكان‌و وەرگرتنی پارەی ماڵانیان كردووە كە سێ كۆمپانیان لەگەڵ حكومەت كێشەیان هەیە. بەپێی نوسراوێكی هاوبەشی هەرسێ كۆمپانیای (خگیب و علمی) و (ئۆرانۆس)‌و (گرنگ) كە كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە‌و لە 20ی تشرینی دووەمی 2019دا ئاڕاستەی وەزارەتی شارەوانی كردووە، ئەو كۆمپانیایانە كە گرێبەستی خوێندنەوەی پێوەرەكانی ئاوی ماڵانیان وەرگرتووە، سكاڵا لەبارودۆخی خۆیان دەكەن‌و لەو سكاڵایەدا بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ خراپی پرۆسەی دانانی پێوەری ماڵان دەسەلمێنن‌و دەڵێن: •    بەهۆی هەڵە ئەژماركردنی كرێی پسوڵەی ئاو ناڕەزایەتی لەناو هاوڵاتیان دروستبووەو بەشێوەیەكی زۆر ترسناك‌و خراپ لەسەر پرۆژەكە شكاوەتەوە‌و هاوڵاتیان دەستیانكردووە بە لێكردنەوەی پێوەرەكانی ئاو. •    بەپێی گرێبەست دەبوو رێژەی 85%ی ئەوانەی هاوبەشی ئاویان لە هەرێمی كوردستان هەیە، پێوەری ئاویان بۆ ببەسترایە، بەڵام ئەوانەی پێوەریان بۆ بەستراوە لە رێژەی 50% تێپەڕی نەكردووە، ئێمە لەسەر ئەو بنچینەیە نرخمان پێشكەش كردووەو كەڵكی ئابوری پرۆژەكەمان هەڵسەنگاندووە. •    دۆزینەوەی چارەسەری خێرا بۆ ئەو هاوبەشانەی كە پێوەرەكانیان لە كاركەوتووە هەروەها ئەوانەی كە رێگەنادەن پێوەریان بۆ ببەسترێت. ئەمە كورتەیەكی نوسراوی ئەو سێ كۆمپانیایەیە بۆ وەزارەتی شارەوانی، ئەم سێ كۆمپانیا گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتی شارەوانی كردووە پێوەرەكانی ئاوی ماڵان بخوێننەوە‌و پارەی ئاو بۆ حكومەت كۆبكەنەوە، حكومەت بۆ هەریەكێك لەو كۆمپانیایانە بۆ خوێندنەوەی هەر پێوەرێكی ئاو بڕێك پارەی دیاریكردووە، لەمەشدا بڕە پارەكان جیاوازن، هەریەكەیان بە نرخێك كارەكە بۆ حكومەت دەكەن. كێشەیەكی تری كاری ئەم سێ كۆمپانیایە رەهەندێكی ئەمنی هەیە، ئەویش دروستكردنی سیستمی (داتا سەنتەر)ە بۆ هاوبەشەكانی پێوەری ئاو لە هەموو شارەكانی هەرێم، ئەم سیستمە لە هەولێر جێگیركراوە، ئەمە لەڕووی ئەمنییەوە كێشەی هەیە، هەندێك ترسیان هەیە لەڕێگەی پسوڵەی ئاوەوە، هەموو زانیارییە تایبەتییەكان‌و شوێنی نیشتەجێبونیان بكەوێتە بەردەست دەزگا ئەمنییەكان‌و بەشێوەیەكی نەرێنی لەدژیان بەكاربهێنرێت، داوا دەكرێت داتا سەنتەری هەر پارێزگایەك لە پارێزگاكەی خۆیدا بێت. ئەم سێ كۆمپانیایە لە بەرژەوەندیانە ژمارەیەكی زیاتر لە پێوەری ئاو بۆ ماڵان دابنرێت، چونكە لە خوێندنەوەی هەر پێوەرێكدا بڕێك پارەی زیاتریان دەستدەكەوێت، ئێستا كە پرۆژەكە بەرەو داڕوخانی تەواوەتی دەڕوات، ئەم كۆمپانیایانە لە زیانە ئابورییەكانی خۆیان دەترسن، ئەمان كە گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتی شارەوانی كردوە مەرجەكەیان ئەوە بووە رێژەی 85%ی ئەوانەی هاوبەشی ئاون لە هەرێمی كوردستان پێوەری ئاویان بۆ دابنرێت، بەڵام ئەم رێژەیە نەبەستراوەو بەپێی زانیارییەكان كەمتر لە 50%ی هاوبەشەكان پێوەریان بۆ دانراوەو ئەوەش بەشێكی كێشەی تێدایە، حكومەت دەڵێ لەكۆی سەرو ملیۆنێك هاوبەشی ئاو لە هەرێم، (800 هەزار) هاوبەش پێوەری ئاویان بۆ دانراوە، لەمەدا حكومەت دەیەوێت خۆی لە ناڕەزایەتی ئەو سێ كۆمپانیایە بپارێزت و وایان لێبكات بمێننەوە‌و لەچوارچێوەی گرێبەستەكەدا كارەكەی خۆیان بكەن، چونكە بەپێی گرێبەستەكە ئەگەر پرۆژەكە سەركەوتوو نەبێت، دەبێت حكومەتی هەرێم بڕی (60 ملیۆن) دۆلار وەكو قەرەبوو بەو كۆمپانیایانە بداتەوە كە كاری خوێندنەوەی پێوەرەكان‌و وەرگرتنی پارەی ئاوی ماڵان دەكەن، ئەمە هۆكارەكەیە كە حكومەتی هەرێم سەرباری خراپییەكەی نایەوێت پرۆژەی پێوەری ئاو رابوەستێت. لە ساڵی 2014وە تائێستا حكومەتی هەرێم لە پرۆژەی پێوەری ئاودا زیاتر لە (250 ملیۆن) دۆلار زیانی بەركەوتووە، چونكە تەنیا داهاتی پارەی ئاو مانگانە (10 ملیۆن) دۆلار بۆ حكومەت دەگەڕایەوە، بەڵام لەدوای پرۆژەی پێوەری ئاوەوە، بەشێكی زۆری خەڵك مانگانە پارەی ئاو نادەن. گاڵتەجاری پێوەرەكان ! خراپی كاركردنی پێوەرەكانی ئاو ماوەیەكە بووەتە بابەتی تەنزو گاڵتەجاری لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، بەمدواییە پسوڵەی ماڵێك لە ناحیەی (كەڵەكچی)ی پارێزگای دهۆك بڵاوكرایەوە كە بەپێی پێوەری ئاوەكەی بۆ مانگێك بری زیاتر لە (19 ملیۆن) دیناری بۆ گەڕابووەوە. پێوەرەكان زۆربەیان بەشێوەیەكی هەڵە كاردەكەن، بەر لە دانانی ئەم پێوەرانە، مانگانە هاوڵاتیان بڕی (15 هەزار) دینار پارەی ئاویان بۆ دەگەڕایەوە، بەڵام ئێستا ژمارەی جۆراوجۆر دەگەڕێتەوە. مانگی شوباتی ئەمساڵ مەسعود كاڕەش بەڕێوەبەری گشتی ئاو و ئاوەڕۆكانی هەرێمی كوردستان كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی سازكرد، تێیدا باسی لە گرفتەكانی پرۆژەی پێوەری ئاو كرد، لەبارەی خوێندنەوەی هەڵەی پێوەرەكانەوە ئەم زانیارییانەی خستەڕوو: •    نزیكەی (هەزار) هاوبەش لە (3 ملیۆن) دینار زیاتر پارەی ئاویان بۆ هاتوەتەوە. •    374 هاوبەش لەنێوان (دوو) تا (سێ) ملیۆن دیناریان بۆ هاتوەتەوە. •    (٢ هەزارو ٧٣٣) هاوبەش لەنێوان (٥٠٠ هەزار) تا (یەك ملیۆن) دیناریان بۆ هاتوەتەوە. •    (٩ هەزارو ٤٤٨) هاوبەش لەنێوان (٢٥٠ هەزار) دینار تا (٥٠٠ هەزار) دیناریان بۆ هاتووەتەوە.

 راپۆرتی: درەو لە چوار ناوچەی شاری سلێمانی دارسنەوبەرەكان دەسوتێنرێن و وشك دەكرێت، لە رێگای تاسڵوجە بۆ پێشەنگای ئۆتۆمبێل و لە باخی بەختیاری و بناری گۆیژە بۆ شوقەو لە رێگەی عەربەت بۆ مەخزەن دەسوتێنرێن، ئەو سنەوبەرانەی حكومەتی بەعس لە زاخۆوە هێنایە سلێمانی و شاری پێ سەوزكرد، ئێستا بەشێك لە بەرپرسە سەربازی و سیاسیەكان، دەیانسوتێنن، (درەو) لەم راپۆرتەدا نهێنی سوتانی سنەوبەرەكانی سلێمانی بڵاودەكاتەوە.  لە بناری گۆیژەوە بۆ رێگای تاسڵوجە  دوای (15) رۆژ  لە سوتانی سنەوبەرەكانی بناری گۆیژە كە زیاتر لە (6 هەزار) سنەوبەری تیا سوتێنرا، سوتان و وشككردنی سنەوبەرەكانی رێگای سلێمانی – تاسڵوچەو رێگای سلێمانی – عەربەت و باخی بەختیاری – بەكرەجوو دەستیپێكردووە. پرسی سوتانی سنەوبەرەكانی سلێمانی ئێستا تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی گەرمكردووە، بە جۆرێك سەری كێشاوە بۆ قسەكردن لەسەر ئیفرازكردن و دابەشكردنی ژمارەیەكی زۆری زەوی و دەستبەسەرداگرتنیان بە نایاسایی لەلایەن بەرپرسە ئەمنی و سیاسیەكانەوەو ناچاركردنی دەزگاو دامەزراوەكانی دەوڵەت بە پێدانی مۆڵەتی یاسایی پێیان. كاردانەوەی سوتانی سنەوبەرەكانی رێگای (سلێمانی – تاسڵوجە) زۆرێك لە بەرپرسان و پەرلەمانتارانی هێنایە سەر هێل، عەلی حەمە ساڵح پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕان زوو بڵاویكردەوە"ژمارەیەك دەسەڵاتدار پلانیان داناوە بۆ سوتاندنی سنەوبەرەكانی ڕێگای (ڕاپەڕین – تاسڵوجە)... شەوانە بە دزییەوە سنەوبەرەكان بسوتێنن..پاشان نزیكەی(120)دۆنم زەوی بكە بە پێشانگای ئۆتۆمبیل و ١٠٠ ملیۆن دۆلار قازانج بكات!!! .. بەڵام نوێنەری شارەوانی سلێمانی و سەرۆكی شارەوانییەكانی راپەڕین و تاسڵوجە ئەمڕۆ كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیان سازكرد و  رەتیانكردەوە كە هیچ دەستێك لە پشتی ئەو ئاگركردنەوەیە بووبێت و دەڵێن"ئەو سنەوبەرانە دەكەونە ناو جەزرە وەسەتی شەقامە سەرەكیەكەی سلێمانی – تاسڵوجەوەو بەو پێیەی ئەو شەقامە (150) مەترەو ریزە سنەوبەرەكان بەهەردوو بەردا دەكەونە نێوان شەقامی سەرەكی شەقامی خەدەمی كە لە پشتی ریزە سنەوبەرەكانەوە درووست دەكرێت، بۆیە ئاگر كەوتنەوەكە بەمەبەستی پرۆژەی بازرگانی نیە.  بەڵام بارزان شێخ محەمەد جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) گومانی هەبوو دەڵێت: بە پێی بەدواداچوونەكانی ئێمە دەستێك لە پشت سوتانی ئەو دار سنەوبەرانەوەیە، تایبەتمەندی ئەو ناوچەیە غاباتەو تا ئێستا ناونیشانی نەگۆڕاوە بۆ ناوچەی بازرگانی، بۆیە هەر كارێكی بازرگانی لەو ناوچەیە درووست بكرێت نایاساییە، بەرزان شێخ محەمەد ئەوەی نەشاردەوە كە ئیدارەی شاری سلێمانی لاوازە، چونكە بەپێی مادەی ژمارە (6)ی یاسای (3) یاسای ئەنجومەنی پارێزگاكان هەموو پرۆژەیەك پێویستی بە رەزامەندی ئەنجومەنی پارێزگا بێت، بەڵام تا ئێستا هیچ پرۆژەیەك نەهاتوەتە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی.  چی لە پشت سوتانی سنەوبەرەكانەوەیە..؟؟ گومانەكان لەدەستی ئەنقەستی سوتانی سنەوبەرەكانی سلێمانی زیاتر بوون، لە ئێستادا لە چوار ناوچەی شاری سلێمانی هەوڵی چڕ دەدرێت بۆ وشككردن و سوتاندنی سنەوبەرەكانی سلێمانی، بەشی زۆری ئەو سنەوبەرانە لەسەردەمی رژێمی بەعسدا روێنران بۆ جوانكردنی شاری سلێمانی، بەڵام ئێستا بەرپرسان هەوڵی لەناوبردنی دەدەن، نەك لە پێناو سڕینەوەى شوێنەوارەكانی بەعس، بەڵكو لە پێناو درووستكردنی پرۆژەی بازرگانی و دەستخستنی پارەی زیاتر.  یەكەم:  رێگای سلێمانی – تاسڵوجە: رێگای سەرەكی ( سلێمانی – تاسڵوجە) لەئێستادا بۆتە ناوەندێكی گەورەی بازرگانی و وەبەرهێنان، جگە لە بونی سەدان كارگەی گەورەو بچوك و مامناوەند، فڕۆكەخانەی سلێمانی و پێشەنگای دووەمی ئۆتۆمبێلی سلێمانی (علوجەكان) و دەیان پێشانگای ئۆتۆمبێل لەسەر ئەو ڕێگەیەیە، بۆیە زەوی ئەم ناوچەیە پێگەیەكی ئابوری گەورەی هەیەو بەهۆی ماستەرپلانی شار و ئاڕاستەی گەشەی شارەوە، چاوتێبڕینی بەشێك لەسەرمایەداران  وبازارگانان بە پاڵپشتی بەرپرسە ئەمنی و سەربازی و سیاسیەكان زیاتر بووە.    لە ئێستا بە شێوەیەكی نایاسایی ترمیناڵێك و نزیكەی (50) پێشانگای ئۆتۆمبێل لە سەر رووبەری (120) دۆنم زەوی لەسەر رێگای ( سلێمانی – تاسڵوجە) درووستكراوە،كە سەرمایەكەی بە (200 ملیۆن) دۆلار دەخەمڵێنرێت، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئەو پێشەنگایانە هیچ ئەولەویاتێكیان نیە، بەڵام دوای درووستكردنیان رەزامەندی دەستەی وەبەرهێنانی سلێمانیان وەرگرتووەو ئێستا مامەڵەكانیان لە سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانیەو دەیانەوێت لە شارەوانیش بەرەسمی مۆڵەتی بۆ وەربگرن. سوتان و بڕینەوەی ئەو سنەوبەرانە بۆ دوو هۆكار دەگەڕێتەوە: ا-  ئەو سنەوبەرانە بەرزبونەتەوە بەرچاوی پێشەنگاكانی گرتووەو رێگرە لە دەركەوتنیان لە شەقامە سەركیەوە ب- دەیانەوێت سنەوبەرەكان بكەنە شەقامی خەدەمی لە تەنیش شەقامی سەرەكی سلێمانی - تاسڵوجە شەقامی سەرەكی سلێمانی – تاسلوجە (150) مەتریە، بەهەر لایەكیدا (75) مەتریەو پێی دەڵێن (فری زۆن) لە هەرلایەكدا ریزی سنەوبەرەكان دەكەونە جەزرە وەستی شەقامە سەرەكیەكەو و پشتی سنەوبەرەكان شەقامێكی خەدەمیە، ئێستا پیشتی سنەوبەرەكان بە پاڵپشتی راستەوخۆ بەرپرسە ئەمنی و سیاسیەكان بە دۆنم دابەشكراون و كۆمەڵێك كەس كراوەتە دەموچاوی پرۆژەو پێشەنگاكان و دەیانەوێت بیكەن بە ئەمری واقیع، بەبێ ئەوەی هیچ جۆرە ئەولەویاتێكی هەبێت، بەڵام مۆڵەتی دەستەی وەبەرهێنانیان وەرگرتووە، لە كاتێكدا درووستكردنی ئەو پێشەنگایانە هیچ پەیوەندی بە وەبەرهێنانەوە نیە.  لە ئێستادا تەواوی پرۆژەكان تەواوكراون، رەزامەندی دەستەی وەبەرهێنانی سلێمانی وەرگیراوەو شارەوانیش چەند رێكارێكی ووردی ماوە، بۆ ئەوەی بەتەواوی پرۆژەكان بە یاسایی بكەن. دووەم: سنەوبەرەكانی سلێمانی – عەربەت لە چوار رێییانەكەی تانەجەرۆوە تا بازگەی ئێستا عەربەت ریزی سنەوبەرە، لە ئێستادا بەشی زۆری دار سنەوبەرەكان بە وشككراون و سوتێنراون، بەتایبەت لە نزیك عەلوەی نوێی سلێمانی، بەهۆی ئەو پرۆژانەی لەو ناوچانە درووستكراون، بە هێواشی ئەو سنەوبەرانە وشك دەكرێن و دەبڕدرێنەوە،بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە نێوان گوندی (ژاڵە)و گوندی داربەڕولە لەسەر شەقامی سەرەكی بە نیازی درووستكردنی (500) مەخزەنن، كە لە ئێستادا نزیكەی (150) مەخزەنی درووستكراون و تەواو بوون، هۆكاری بڕینەوەو وشككردنی دار سنەوبەرەكان: ا- سنەوبەرەكان رێگرن لە هاتوچۆكردن بۆ ناو مەخزەنەكان بۆیە دەیانەوێت رێگە بۆ ترێلەكان بكەنەوە بۆ ناو مەخزەنەكان ب- شوێنی دار سنەوبەرەكان دەكەنە شوێنی پشودان و چێشتخانەو ماركێت بۆ ئەو شۆفێرانەی دێنە مەخزەنەكان سێیەم: سنەوبەرەكانی بەكرەجۆ: لە باخی بەختیاری و تەكیەكەی شێخ محەمەد كەسنەزانیەوە تا پشتی هۆتێل های كرێست و تا دەروازەی بەكرەچوو، ماوەیەكی زۆرە دار سنەوبەرەكان لێیان وشك دەكرێت و ژێریان دەسوتێنرێت و دەبڕدرێنەوە، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) پێشتر بڕیار بووە ئەو ناوچەیە نەخۆشخانەیەكی بۆ (د. ئەنوەر شێخە) نەخۆشخانەی شێرپەنجە لێدرووست بكرێت، بەڵام لەوكاتەدا ژمارەیەك كۆمپانیا رێگریان كردو ، بە نیازی درووستكردنی ژمارەیەك شوقەی نیشتەجێبوون، هەوڵی وشككردنی سنەوبەرەكانی ئەو ناوچەیەیاندا بۆ ئەوەی زەویەكە لە غاباتەوە بگۆڕن بۆ زەوی نیشتەجێبوون، ئێستا بە هێواشی دار سنەوبەرەكان وشك دەكرێن و دەسوتێنرێن و دەبڕدرێنەوە.     چوارەم: سنەوبەرەكانی گۆیژە: لەسەرەتای ئەم مانگەدا لە ناو بێدەنگی دەزگا ئەمنی و ئیداریەكانی شاری سلێمانی ئاگر لە سنەوبەرەكانی بناری گۆیژە بەردراو بەهۆیەوە زیاتر لە (6  هەزار) داری سنەوبەر سوتا، هۆكاری سوتانەكە لەلایەن دەزگا پەیوەندیدارەكانەوە بڵاو نەكرایەوەو وەك رووداوێكی ئاسایی سەیری كراو لێپرسینەوەیەكی ئەوتۆش نەكرا، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لەو سەروبەندەداو چەند جارێك كۆمپانیایەك گفتوگۆ و پێنشیازی  درووستكردنی ژمارەیەك شوقەی نیشتەجێبوونی كردووە لەناو سەوزایی و سنەوبەرەكانی بناری گۆیژەدا، گومانەكان بۆ ئەوە دەچن، كە سوتانی سنەوبەرەكانی گۆیژە بەدەست بووبێت و چاوتێبڕینە لە زەویەكەی بۆ درووستكردنی شوقەی نیشتەجێبوون.  سنەوبەرەكان هەناسەی سلێمانی دار سنەوبەرەكان بەشێكی زۆری ئەو سەوزاییە دەستكردانەی هەرێمی كوردستان پێك دەهێن كەبە (2 ملیۆن و 507 هەزار) دۆنم سەوزایی دەخەمڵێنرێت لەو ژمارەیە ( 35 هەزار) دۆنمی دارستانی دەستكردە،كە پێشتر لە سەردەمی دەسەڵاتی رژێمی بەعسدا ژمارەیەكی زۆری غابات لە شارو شارۆچكەو ناحیەكاندا درووستكران و پاسەوانی تایبەتیان بۆ دامەزرێنا بۆ پارێزگاریلێكردنیا. بەڵام تا ئێستا رێژەی سەوزایی لە هەرێمی كوردستان نەگەیشتوەتە ئاستی ستانداردی جیهانی، بە پێی ئاماری رێكخراوەكانی بواری ژینگە رێژەی سەوزایی لە هەرێمی كوردستان (12.5%)ەو ستانداردی جیهانی (15- 25%)، ئامارەكانی دەستەی چاككردن و پاراستنی ژینگەی هەرێم رێژەی سەوزایی لە شارەكانی هەرێمی كوردستان بەم شێوەیەیە: پارێزگای  هەولێر: 9.1% پارێزگای سلێمانی: 9.1% پارێزگای دهۆك: 27.5% پارێزگای هەڵەبجە: 10.4% گەرمیان: 4.4%  بە پێی ئامارەكانی بەرێوەبەرایەتی باخچەكانی سلێمانی لەناو سەنتەری شاردا رێژەی سەوزای لە (18%) یە بەڵام لەدەرەوەی شارو قەزاو ناحیەكان ناگاتە 12%. بەڵام نزیكەی (560) باخچەو نافورو سەوزای لەناو شاری سلێمانی هەیە لەگەڵ (3 ملیۆن) درەخت ‌و نەمام.  بەشێك لە روبەرە سەوزاییەكانی شاری سلێمانی بە تایبەت لە بناری گویژەو گردی زەرگەتەو گردی محافز و باخی بەختیاری و رێگای سلێمانی تاسڵوجە لە دار سنەوبەرەكان پێكهاتوون، كە بەشێكیان تەمەنیان بۆ ناوەڕاستی سەدەی رابردوو دەگەرێتەوەو زۆرینەیان هی سەردەمی دەسەڵاتدارێتی حكومەتی عێراقن.  سنەوبەرەكانی (سلێمانی- تاسڵوجە) پەنجا ساڵی تەمەنیان تێپەڕاندووە، لەسەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو بەمەبەستی ڕازاندنەوەی ئەمبەروئەوبەری شەقامی سەرەكی سلێمانی-تاسڵوجە ڕوێنراون، سەردەمێك جێگەی پشو و ڕێگەسەیرانی دانشتوانی شاربو، كەم كەس هەیە لە نەوەی كۆنی شار یادەوەری و یادگاری لەژێر سایەو سێبەری ئەم درەختە بێنازانەدا نەبێ، دەیان وێنەی خێزانی كۆنی شار  بەڵگەن لەسەر پێگەی گرنگی گەشتیاری ئەم درەختانە و ئەو زۆنە بەرفروانەی گەشەیان تێدا كردووە. سلێمانی و دارسنەوبەر دار سنەوبەر، ئێستا بووە بە ڕەمز و سومبلێكی دیاری شاری سلێمانی و ژینگەیەكی پاك و  دیمەنێكی جوان و ئاووهەوایەكی پاكژیان پێ بەخشیوە. بەهۆی سروشتی هەمیشە سەوز و خۆڕاگری و خۆگونجانی لەگەڵ كەش و ژینگەی سەختدا، بەشێك لە وڵاتانی جیهان لە نیوەی دووەمی هەزارەی دووەهەمدا، دارسنەوبەریان كردە ئامڕازێكی گرنگ و كاریگەری سروشت و ژینگە، بە سەدان هەزار نەمامی سنەوبەر لەو وڵاتانەی شاخاوین و گۆڕانكاری گەرماو سەرمایان تێدا خێراو كاریگەرە، ڕوێنرا، عێراقیش یەكێك بو لەو وڵاتانەی بەشێوەیەكی بەرفروان دەستیكرد بە چاندنی هەزاران نەمامی سنەوبەر بەتایبەت لەناوچە شاخاوییەكان. نیشتمانی سەرەكی دارسنەوبەرەكانی عێراق، ناوچەی زاخۆ و دهۆكە، كە بەشێوەیەكی سروشتی لەناوچە شاخاوییەكاندا گەشە دەكەن، پاشتر حكومەتی عێراقی تۆو و قەڵەمی لێوەرگرتن و لە هەندێك پارێزگای دیكەدا چاندنی، سلێمانیش یەكێك بو لەو شارانە و لە حەفتاو هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو بە چەند قۆناغێكی جیاواز هەڵمەتی چاندنی نەمامی سنەوبەر لە دەوروبەر و سەنتەری شاری سلێمانی دەستیپێكرد، یەكێك لەو ناوچانەی ئەم هەڵمەتە گرتییەوە ڕێگەی سلێمانی-تاسڵوجە بو، بە دیاریكراوی لە نێوان ساڵانی 1980 بۆ 1984 هەزاران نەمامی سنەوبەر بەدرێژایی ڕێگەی باخی بەختیاری تا دەگاتە نزیك تاسڵوجە، ڕوێنرا، پاش چەند ساڵێك بوە یەكێك دیمەنە جوانەكانی دەروازەی داخڵ بوونی شاری سلێمانی، لەسەردەمی كەمی و سادە و ساكاری ئامڕازەكانی هاتوچۆ، خەڵكی شار بۆ بەسەربردنی كاتە خۆشەكانیان سەردانیان دەكرد. لە دوای ڕاپەڕین و بەدیاریكراوی لەساڵی 1996، ڕێكخراوی فاو هەڵمەتێكی چاندنی دارسنەوبەری لەسەر هەمان ڕێگە دەستپێكرد، سەرلەنوێ هەزاران نەمامی سنەوبەر ڕوێنرا كە ئێستا تەمەنیان نزیكەی 25 ساڵە و لەڕووی گەورەیی و گەشەوە جیاوازییان لەگەڵ سنەوبەرە كۆنەكەدا هەیە.  پاشەكشەی ڕووبەری دارسنەوبەرەكان  لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو، سلێمانی سەوزترین و پاكژترین شار بو لەسەر ئاستی عێراق و، دارسنەوبەر ڕۆڵێكی ئێجگار گەورەی هەبو لە بەخشینی ئەو نازناوە بە شار، بەڵام دوای ڕاپەڕین ئەم ڕووبەرە سەوزاییەی شار بەتایبەت ڕووبەری دارسنەوبەرەكان، بەهۆی كەمی سوتەمەنییەوە پاشەكشەی كرد و لەلایەن هاوڵاتییانەوە رووبەڕووی هەڵمەتی بڕینەوە بونەوە، ساڵانەش لەگەڵ هاتنی وەرزی گەرما و وشكیدا، ئاگركەوتنەوەش هۆكارێكی دیكەی ئەم پاشەكشەیە بو. ئیستاش لەگەڵ هەڵكشانی گەندەڵی و چاوچنۆكی دەسەڵاتداران و هەندێك سەرمایەداری بێویژدان، هەڵمەتێكی مەترسیدار و تاوانێكی ڕێكخراو ئەنجامدەدرێت، ناوبەناو دەستێكی نادیار، لە تاریكیدا، زەفەر دێنێ و، بەشێك لە دارسنەوبەرەكانی شار دەستوتێنێ، یاخود دوور لەهەر بەهایەكی مرۆیی و ژینگەیی، تێزاب و نەوت دەخرێتە ژێر ئەو دارسنەوبەرانەو وشك دەكرێن، ئەم دیاردەیە بە ئاشكرا لەنێو دارسنەوبەرەكانی ڕێگەی سەرەكی سلێمانی-تاسڵوجە بەدیدەكرێ و، سوتاوی و دیمەنی وشكهەڵاتووی دەیان درەخت، بەڵگەی ئەم حەقیقەتەیە.    چۆن ڕێگری لەم دیاردە مەترسیدارە دەكرێت؟ دیاردەی زیادەڕەوی، دیاردەیەكی گشتگیرەو تەواوی هەرێمی كوردستانی گرتۆتەوە، هیچ شارو شارۆچكەیەك نییە بەدەست پەرەسەندنی ئەم دیاردەیەوە نەناڵێنێت، بەڵام ئەوەی لە سلێمانی بەدیدەكرێت جیاوازترە، فراوانترە، كەم شوێنی سلێمانی هەیە ڕووبەڕووی زیادەڕەوی نەبوبێتەوە و داگیركاری ئاشكرای تێدا ئەنجام نەدرابێت، لەئیستادا زەوییە كشتوكاڵییەكانی بەكرەجۆ، زەوییەكانی دەوروبەری فڕۆكەخانە، كانی گۆمە، تانجەرۆ، خەلیفاوا، ڕێگەی سلێمانی-تاسڵوجەو چەندین شوێنی تر زیادەڕەوی ئاشكرای لەسەرەو بەرپرسانی ئیداری سلێمانیش نەیانتوانیوە سنورێكی بۆ دابنێن. ئەوەی دەتوانێت سنورێك بۆ ئەم دیاردەیە دابنێت، ڕۆڵی داواكاری گشتی سلێمانی و فشاری مەدەنی و تەركیزی ڕاگەیاندنەكانە بە ئاڕاستەی دروستكردنی ڕای گشتی و فشارخستنەسەر بەرپرسانی ئیداری سلێمانی تاكو بە ئەركی خۆیان هەستن و سنورێك بۆ ئەم دیاردەیە دابنێن.  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف لە نەبوونی رێبەرێك كە توڕەیی‌و ناڕەزایەتییەكان لە هەرێمی كوردستان كۆبكاتەوە، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بووە بە ئۆپۆزسیۆنی دەسەڵات‌و بەشێكی خەڵك چاویان لەوەیە بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو لە هەرێم بە كاندیدی سەربەخۆ بەشداری بكات‌و دەنگی پێبدەن، ئێستا كازمی نزیكترین سەركردەی عێراق‌و هەرێمی كوردستانە لە شەقامەوە، ئەو بە هاتنی، دیمەنی بەغدادی لای كورد لە داگیركەرەوە گۆڕیوە بۆ فریادڕەس، بەپشتی شەقامی ناڕازیی گەیشتە پۆستی سەرۆك وەزیران، ئایا هەر بە پشتی شەقام لەسەر كورسییەكەی دەمێنێتەوە ؟ كازمی لە 130 رۆژدا   تەنیا (130) رۆژە دەستبەكاربووە، هەموانی سەرسام كردووە، هاوڵاتی لە شەقام‌و سیاسییەكانیش لە بارەگای حزبەكانیان، هەموان تەماشای ئەو دەكەن، تەنانەت دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمریكاشی بەخۆی سەرسامكردووە، ئەو مستەفا كازمییە، دواین سەرۆك وەزیرانی عێراق. كازمی ئێستا بەهێزترین پیاوی سیاسییە لە شەقامی عێراق‌و تەنانەت هەرێمی كوردستانیشدا، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان پڕبوون لە ستایشی ئەو، هەموان خوازیارن لە هەڵبژاردنی داهاتوودا لەپاڵ سێبەری ئەودا زامنی مانەوەی خۆیان لە گۆڕەپانەكەدا بكەن.  كازمی وەكو ئەوەی بەڵێنیدابوو، نزیكەی دوو مانگ دوای دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆك وەزیران، وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختەی لە عێراق دیاریكرد، 6ی حوزەیرانی ساڵی داهاتوو ئەو رۆژەیە كە كازمی بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی دیاریكردووە، هەڵبژاردنێك كە زۆرینەی لایەنە سیاسییەكانی عێراق خوازیاری نین‌و دەیانەوێت دوای بخەن بۆ كاتێك كە تێیدا هەندێك لە پێگە لەدەستچووەكەیان لە شەقام بگەڕێننەوە. ئێستا دیمەنەكە بەمشێوەیەیە، كازمی كە خاوەنی هیچ پارتێكی سیاسی نییە دەیەوێت هەڵبژاردن بكرێت، پارتە سیاسییەكانیش كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە رۆژ لەدوای رۆژ ژمارەیان زیاد دەكات، زۆرینەیان دەیانەوێت دوابخرێت بۆ كاتێك كە تێیدا هەندێك لە شكۆی كازمی لە شەقام شكێندرابێت. لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە، لە عێراق بووە بە نەریت دەبێت پۆستی سەرۆك وەزیران لای كەسێكی شیعە بێت، كازمی شیعەمەزهەبە، بەڵام نوێنەرایەتی خواستی تاران ناكات، لایەنە شیعەكان پاڵپشتیان كرد پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێت، بەڵام بەو مەرجەی نە خۆی نە وەزیرەكانی دوای تەواوبوونی ماوەكەیان خۆیان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانیی كاندید نەكەن، بەڵام ئەمە رێگر نابێت لەوەی كازمی هەوڵی دروستكردنی كوتلەیەكی پەرلەمانی بدات‌و خەڵكانی تر بەتایبەتی كەسانی سەربەخۆ بۆ ناو پەرلەمان سەربخات‌و جارێكی تر لەو رێگەیەوە پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێتەوە. كازمی لە عێراقدا هێزە شیعەكان لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە یەكەمجارە بەم ئاستەی ئێستا لەناو شەقام‌و دەنگدەرانی خۆیاندا روبەڕووی ناڕەزایەتی دەبنەوە، دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق كە لە ئایاری 2018دا بەڕێوەچوو، تەنیا رێژەی 45%ی دەنگدەران بەشدارییان لە پرۆسەكەدا كرد، هەندێك دەڵێن رێژەكە زۆر لەوەش كەمتر بووە‌و دەستكاری كراوە، لە 17 ساڵی رابردوودا یەكەمجار بوو بەم ئاستە كەمە خەڵك بەشداری دەنگدان بكەن، ئەمە پەیامێكی ناڕەزایەتی شەقام بوو بۆ سەركردە سیاسییەكانی عێراق بەدیاریكراویش سەركردەكانی شیعە كە لە 17 ساڵی رابردوودا حوكمی عێراقیان بەدەستەوە بووە. ناڕەزایەتییەكانی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو، عادل عەبدولمەهدی ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كردو دوای پێنج مانگ مستەفا كازمی خستە سەر كورسی سەرۆك وەزیران، واتا كازمی بەرهەم ناڕەزایەتییەكانی شەقامە دژی چینی سیاسی دەستڕۆیشتووی عێراق، نەك هەڵبژاردن، هەندێكی تریش وەكو قۆناغێكی نوێی ململانێی نێوان ئێران‌و ئەمریكا لە عێراق پێناسەیان كرد. شەقامی ناڕازی عێراق ژمارەیەك خواستیان لە كازمی هەبوو، لەوانە: •    دەستكیركردنی بكوژی خۆپیشاندانەكانی ساڵی رابردوو و دادگایكردن‌و سزادانیان •    هەمواركردنی یاسای هەڵبژاردن بەجۆرێك كۆتایی بە دەستڕۆیشتوویی حزبە سیاسییە تەقلیدییەكان بهێنێت‌و دەرفەت بە هاتنە پێشەوەی نەوەیەكی نوێ بدات لە عێراق •    دیاریكردنی وادەیەك بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە‌و نوێكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان •    چاكسازیكردن لەناو حكومەت‌و دادگایكردنی گەندەڵكاران كازمی لەماوەی چوار مانگ لە دەستبەكاربونیدا هەندێك هەنگاوی هەڵگرتووە بۆ جێبەجێكردنی بەشێك لە داواكارییەكانی شەقام، خۆپیشاندەران ماوەی هەشت مانگیان بۆ كازمی دیاریكرد وەڵامی داواكارییەكانیان بداتەوە، ئێستا نیوەی ئەو ماوەیە تێپەڕیوە، بەڵام كازمی هێشتا هەموو خواستەكانی بەدی نەهێناوە‌و رەنگە تا كۆتایی ماوەكەشی نەتوانێت هەموو ئەو داواكارییانە جێبەجێ بكات كە بەڵێنی جێبەجێكردنی داون. دیارترین بەڵێنێك كە كازمی لەدوای دەستبەكاربوونی جێبەجێ كردووە، دیاریكردنی وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە‌و سوربونیەتی لەسەر بەڕێوەچوونی ئەو هەڵبژاردنە، بەڵام لە هەندێك داواكاری تردا كە لایەنە سیاسییەكان وەكو مەرج بۆ دەستبەكاربونی لە پۆستی سەرۆك وەزیران بۆیان داناوە، هێشتا هەنگاوی هەڵنەگرتووە، بەتایبەت كردنەدەرەوەی هێزەكانی ئەمریكا بەیەكجاری لە عێراق كە خواستی لایەنە شیعەكانی نزیك لە ئێرانە، كازمی لەگەڵ ترەمپ دیداری كرد‌و ترەمپ سەرسامی خۆی بە كازمی نیشاندا، ئەمریكییەكان بۆ پاراستنی كازمی لە فشاری ئێران‌و لایەنە دۆستەكانی لە عێراق، بڕیاریانداوە بەمزاوانە بەشێك لە هێزەكانیان لە عێراق بكشێننەوە، بەڵام كشانەوەی تەواوەتیش رونادات وەكو ئەوەی دۆستەكانی ئێران داوای دەكەن. سەرباری ئەمانە، كازمی لەرێگەی چەند هەنگاوێكەوە لەو ماوەیەدا كە دەستبەكاربووە هەوڵیداوە سەرەنجی شەقامی ناڕازیی بەلای خۆیدا رابكێشێت، لەوانە: •    كۆنترۆڵكردنەوەی دەروازە سنورییەكانی عێراق‌و دورخستنەوەی دەستی میلیشیا چەكدارەكانی عێراق لەو گومرگانە تاڕادەیەك هەروەها زیادكردنی داهاتی دەروازە سنورییەكان. •    هەوڵدان بۆ كۆنترۆڵكردنی چەكی دەرەوەی یاسا لە پارێزگاكانی عێراق، ئەمە هەوڵێكی سەرەتاییە‌و هێشتا بەئەنجام نەگەیشتووە، گەورەترین چەكی دەرەوەی یاسا لە عێراق چەكی حەشدی شەعبی‌و میلیشیاكانی شیعەن كە تائێستا هەڕەشەن لەسەر ناوچەی سەوز لە بەغداد‌و ماوە لەدوای ماوە باڵیۆزخانەی ئەمریكا موشەكباران دەكەن، بەڵام كازمی تاڕادەیەك توانیویەتی لە هەژمونی حەشد بدات. •    چاكسازی‌و روبەڕووبونەوەی گەندەڵی بەشێكی تری بەرنامە‌و بەڵێنەكانی كازمییە، تائێستا لەم بوارەدا هەنگاوی گەورەی هەڵنەناوە، بەڵام بەمدواییە لیژنەیەكی پێكهێناوە بۆ دەستگیركردنی ئەو بەرپرسانەی پێشووی وڵات كە كەیسی گەندەڵییان لەسەرەو چەند كەسێك دەستگیركراون‌و نازانرێت كەیسەكە بەكوێ دەگات، لەبواری چاكسازیشدا، هێشتا كاری گەورەی نەكردووە‌و بۆ تێپەڕاندنی قەیرانی ئێستاو زیاتر پشتی بە وەرگرتنی قەرزی ناوخۆیی‌و دەرەكی بەستووە. رەنگە خاڵی بەهێزی كازمی بەبەراورد بە سەرۆك وەزیرانەكەی پێش خۆی (عادل عەبدولمەهدی) ئەوەبێت كە لە بریارداندا هەندێك ئازایەتی زیاتری تێدایە‌و بێ ترس گۆڕانكاری لە پۆستە هەستیارەكانی دەوڵەتدا دەكات. كازمی لە هەرێمی كوردستان لە هەرێمی كوردستان، لە نەبوونی هێزێكی ئۆپۆزسیۆنی بەهێز كە رابەرایەتی شەقام بكات، دەنگێكی ناڕەزایەتی رێكنەخراوی زۆر هەیە كە لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا بە "بایكۆت"ی دەنگدان گوزارشتی لەخۆی كرد. لە هەڵبژاردنی ئەیلولی 2018ی پەرلەمانی كوردستان ئاستی بەشداری دەنگدەران 59% بوو، لەمێژووی هەڵبژاردنەكانی كوردستاندا ئەم هەڵبژاردنە كەمترین ئاستی بەشداری تۆماركرد، قۆناغێكی نوێی ناڕەزایەتی دژی لایەنە دەسەڵاتدارەكان لە هەرێم دەستیپێكردووە، قۆناغێك كە رابەرە سیاسییەكانی دیارنین‌و دەسەڵات نازانێت لەگەڵ كێدا مامەڵە بكات، نەبوونی رێبەرێكی سیاسی كە ئاڕاستەی ناڕەزایەتییەكان بگەڕێنێتەوە بۆ ناو چوارچێوەی كوردستانییەكەی، رەنگە دواجار وابكات دەنگەكانیان بخەنە ناو سەبەتەكەی كازمییەوە لە بەغداد، بەتایبەتیش ئەگەر یاسای هەڵبژاردن بەوشێوەیەی كە دانراوە "فرەبازنەیی" لە پەرلەمانی عێراق تێپەڕێت. ئێستا لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی هەرێمی كوردستان دەیان پەیج بۆ ستایشی كازمی دروستكراون، خەڵكانێك دەیانەوێت لە هەڵبژاردنی داهاتوودا دەنگ بە كازمی بدەن، ئەگەر ئەمە روبدات، یەكەمجار دەبێت دەنگدەری كورد بەدور لە پرسی نەتەوەیی‌و مەزهەبی بەشداری هەڵبژاردنی عێراق دەكات‌و پەیامێكی توند بەو توێژە سیاسییە دەدات كە نزیكەی (30 ساڵە) حوكمڕانی دەكەن‌و هاوشێوەی سەركردەكانی شیعەی عێراقی دوای روخانی سەددامەوە، نەیانتوانیوە كێشە بنەڕەتییەكانی خەڵك چارەسەر بكەن. لەلایەكی ترەوە، ئێستا حكومەتی هەرێم لەناو قەیرانێكی دارایی قوڵدایە‌و مانگانە ناتوانێت موچەی فەرمانبەران وەكو خۆی دابین بكات، حكومەتی هەرێم بەو سیاسەتەی كە پەیڕەوی كردووە‌و هەمیشە بەرپرسیارێتی نەبوونی موچەی فەرمانبەرانی خستوەتە ئەستۆی بەغداد، هێندەی ئەوەی بەغدادی وەكو رزگاركەرێكی دۆخی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم نیشانداوە، هێندە سەركەوتوو نەبووە لەوەی وەكو ئەوەی دەیەوێت رقی خەڵكی هەرێم لەدژی دەسەڵاتدارانی بەغداد ئەستور بكات. كازمی سەركەوتنێكی تری لەناو شەقامی ناڕەزای كوردستان دژ بە دەسەڵاتدارانی هەرێم تۆماركرد، كاتێك سەرەتای ئەم مانگە سەردانی هەرێمی كوردستانی كردو وەكو یەكەم سەرۆك وەزیرانی عێراقی دوای سەددام چووە دەروازە سنورییەكانی (ئیبراهیم خەلیل)‌و (باشماخ)، دوو دەروازەی سنوری كە یەكێكن لە سەرچاوە گرنگەكانی داهاتی هەرێمی كوردستان‌و گومانی گەندەڵی گەورەو قاچاخچێتییان لەسەرە، رێككەوتنی هەرێم‌و بەغداد لەبارەی بودجە‌و داهاتەكانەوە لە بودجەی 2021ی عێراقدا، پێگە‌و كاریگەری زیاتری كازمی لەسەر هەرێمی كوردستان دەردەخات. لەپاڵ هەموو ئەمانەدا، سەرباری ئەوەی دۆخی عێراق لە هەرێمی كوردستان باشتر نییە، بەڵام شەقامی ناڕازی كوردستان لەژێر كاریگەری ناڕەزایەتییەكانی ئۆكتۆبەری رابردووی عێراقدایە كە توانی گۆڕانكاری لە دەسەڵاتدا بكات، لە نزیكەی (30) ساڵی رابردوودا، هیچ ناڕەزایەتییەكی میللی لە هەرێمی كوردستان نەیتوانیوە گۆڕانكاری لە هەڕەمی دەسەڵاتدا دروست بكات. هەندێك لەو شیعانەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە عێراق حوكمیان گرتەدەست دۆستی كورد بوون، بەدیاركراویش دواین سەرۆك وەزیرانی لەكارلادراو عادل عەبدولمەهدی، بەڵام جیاوازییەكەی كازمی لەگەڵ ئەواندا ئەوەیە، ئەوان زیاتر دۆستی سیاسەتمەدارانی كورد بوون، نەك شەقامی كوردستان، كازمی هەوڵی نزیكبونەوە لە شەقام دەدات بەبێ ئەوەی رێگە بدات لەگەڵ دەسەڵاتدارانی هەرێم روبەڕووی بەریەككەوتن ببێتەوە، هەموو ئەم بارودۆخانە خزمەتێكی زۆریان بە مستەفا كازمی كردووە‌و لای شەقامی ناڕازیی كوردستان كردویانە بە رزگاركەرێك.  رۆژی پێنجی ئەم مانگە كاتێك كازمی لەسنوری دهۆك سەردانی قەڵای "نزاركێ" شوێنی كۆكردنەوەی ئەنفاكراوانی بادینانی كرد، ژنێك كە دایكی شەش ئەنفالكراو بوو بە كازمی وت:" كوردستان ئەمانەتی تۆ بێت"، رۆژێك دواتر كە هاتە سلێمانی، جوتیارێكی كورد بە كازمی وت:" ئەگەر لیست دروست بكەی بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو، هەموو كورد دەنگت پێدەدەن"، ئەم قسانە هەرزوو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی پڕكرد، لەولاشەوە جەمال پێنجوێنی وێنەگرە تایبەتەكەی مستەفا كازمی وەكو كوردێك بە چركەی كامێراكەی، سێبەری كازمی لەسەر دەنگدەرانی كوردستان لە قەبارەی خۆی گەورەتر كردووە، هەموو ئەمانەش دەسەڵاتدارانی هەرێمی نیگەران كردووە. لەناو توێژی سیاسەتمەدارانی هەرێمی كوردستاندا، كازمی دۆستی زۆری نییە‌و بۆ زۆرێكیان كەسێكی نائاشنایە، بەڵام ئەو بە دۆزی كوردو ناهەماتییەكی ئاشنیایە‌و كاتێك لە دەستی سەددام هەڵاتووە، بە كوردستاندا گوزەری كردووە، سەرباری ئەمە كاری لەسەر بەڵگەنامەكانی ئەنفال‌و نوسراوەكانی دەزگای هەواڵگری عێراق كردووە‌و دۆسیەی زۆرێك لە بەرپرسانی كوردی لایە هەروەكو چۆن لەسەر بەرپرسانی سیاسی عێراقیش بەڵگەنامەی هەیە‌و ئەمە بووە بە یەكێك لە چەكە بەهێزەكان بەدەستییەوە. نزیكترین دۆستی كازمی لەناو توێژی سیاسی كوردستاندا ئێستا بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراقە، ساڵی 2010 بۆ 2011 كازمی لە سلێمانی ژیاوە، ئەوكات سەرنوسەری گۆڤاری "الاسبوعیة" بووە كە بەرهەم  ساڵح خاوەنی ئیمتیازی گۆڤارەكە بووە. 2018 بەرهەم ساڵح لە یەكێتی جیابووەوە‌و حزبێكی نوێی دروستكرد، ساڵێك تێنەپەڕی گەڕایەوە بۆ ناو یەكێتی‌و پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقی وەرگرت، گەڕانەوەی بەرهەم ساڵح بۆ ناو یەكێتی بەوشێوەیە نەبوو كە یەكێتییەكان‌و بەدیاریكراویش سەركردە كۆنەكانی حزب خوازیاری بوون، ئەو هێشتا لە دەرەوەی یەكێتی سیاسەت دەكات‌و دەیەوێت یەكێتی بەرەو ئاڕاستەكەی خۆی كێش بكات، یاخود راستتر بەرەو ئاڕاستەكەی بەغدادو مستەفا كازمی پاڵ پێوەبنێت. پێناچێت بەرهەم ساڵح لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا لە كەمپەینی یەكێتیدا بەشداری بكات، مەگەر ئەوەی یەكێتی بخاتە سەر رێڕەوەكەی مستەفا كازمی‌و لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی سیاسیدا كۆیان بكاتەوە، یاخود بەدیاریكراوی بیخاتە ناو چوارچێوەی دۆخە سیاسییە نوێیەكەی عێراقەوە بەوشێوەیەی كە خولێكی تری سەرۆكایەتی كۆمار بۆخۆی مسۆگەر بكاتەوە، ئایا كازمی بەم شەراكەتە قایل دەبێت، یاخود دەیەوێت لە دەرەوەی پۆلی هەموو سیاسییەكانی ئێستای عێراق‌و هەرێمی كوردستانەوە لەناو دەنگدەراندا، بخوێنێت. پارتی دیموكراتی كوردستانیش تائێستا بە دوودڵییەوە تەماشای بارودۆخە نوێیەكەی عێراق دەكات‌و نایەوێت لەگەڵ كازمی بەتەواوەتی تێكیبدات لەكاتێكدا نازانێ چارەنوسی عێراق بەرەو كوێ دەچێت، ئایا سەركردایەتی كۆنی شیعە دەگەڕێنەوە بۆسەر گۆڕەپانەكە، یاخود دۆخەكە بە ئاڕاستەیەكی تردا دەڕوات. لە رۆژنامەگەرییەوە بۆ هەواڵگری  مستەفا عەبدوللەتیف مشتەت غەریباوی ناوی تەواوەتی مستەفا كازمییە، (53 ساڵ) لەوپێش لە بەغداد لەدایكبووە، بەڵام رەچەڵەكی خێزانەكەی دەگەڕێتەوە بۆ بنەماڵەی "غەریباوی" لە قەزای (شەترە) لە پارێزگای زیقار. لە عێراق یاسای تەواوكردووە‌و ناوەڕاستی هەشتاكانی سەدەی رابردوو، وەكو نەیارێكی رژێمی بەعس لە عێراق هەڵاتووە‌و لەڕێگەی هەرێمی كوردستانەوە چوەتە دەرەوەی وڵات. لەو ماوەیەی لە تاراوگە بووە لە ئێران‌و دواتر سوید‌و بەریتانیا، دژی رژێمی بەعس كاریكردووە‌و نوسیویەتی. ماوەیەك نوسەری وتارو بەڕێوەبەری بەشی عێراق بووە لە سایتی "مۆنیتۆر"ی ئەمریكی. لەو ماوەیەی لە تاراوگە ژیاوە بەڕێوەبەری دامەزراوەی "بیرەوەری عێراق" بووە، دامەزراوەیەك كە بەڵگەنامەكانی رژێمی بەعسی كۆدەكردەوە‌و كاری لەسەر  بەدیكۆمێنتكردنی تاوانەكانی بەعس دەكرد، هەر لەو ماوانەدا كازمی چەند كتێبێكی بڵاوكردوەتەوە، لەوانە: •    مسألة العراق •    انشغالات إسلامیة •    علی بن أبی طالب الإمام والإنسان •    المصالحە بین الماضى والمستقبل دوای روخانی رژێمی بەعس لە 2003دا كازمی گەڕاوەتەوە بۆ عێراق، بەڵام نەچووەتە ناو هیچ حزبێكی سیاسی‌و بەشداری كردووە لە دروستكردنی تۆڕی راگەیاندنی عێراقدا، حوزەیرانی 2016 كە عێراق لە شەڕێكی قورسدا بوو لەگەڵ رێكخراوی "داعش"، كازمی كرا بە سەرۆكی دەزگای هەواڵگری نیشتمانی، لەم ماوەیەدا كازمی تۆڕی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بەرپرس‌و سەرۆكی وڵاتان فراوانكرد. 2017 كاتێك حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق سەردانی سعودیەی كرد، مستەفا كازمیشی لەگەڵ خۆی بردبوو، ئەوكات كازمی بەدیكرا كە چۆن دەستلەملانێ لەگەڵ محەمەد بن سەلمان شازادەی جێنشینی سعودیەدا دەكات، ئەمە تۆڕی پەیوەندییە بەرفراوانەكانی ئەو و توانای بەهێزی كازمی لەبواری دانوستاندا نیشاندا. كازمی لەنێوان ئێران‌و ئەمریكادا كازمی وەكو پێویست پێشتر لەناو شەقامی كوردیدا ناسراو نەبوو، بەڵام لەناوەندی سیاسی عێراقدا ناوی هەبوو، ساڵی 2018 ناوی دەهێنرا وەكو جێگرەوەی حەیدەر عەبادی لە پۆستی سەرۆك وەزیران، بەڵام هەر ئەوكاتیش لەناو هەندێك لە هێزە سیاسییەكانی شیعەدا دژایەتی هەبوو پۆستەكە وەرگرێت، تۆمەتباردەكرا بەوەی "پیاوی ئەمریكا"یە، بەڵام دواجار لاوازی عادل عەبدولمەهدی وایكرد بازەكە لەسەر شانی كازمی بنیشێتەوە. دوای دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق، یەكێك لە كەسایەتییە سیاسییە نزیكەكانی بە ئاژانسی هەواڵی (فرانس پرێس) وت:" كەسایەتی كازمی بەوشێوەیەیە كە دژایەتی كەس ناكات، عەقلیەتێكی پراگماتی هەیە‌و پەیوەندی لەگەڵ هەموو یاریزانە سەرەكییەكانی گۆڕەپانی سیاسی عێراق‌و ئەمریكا‌و ئێرانیشدا هەیە". كازمی دوای دەستبەكاربوونی هەم سەردانی تاران‌و هەم سەردانی واشنتۆنی كرد، عێراقی بوارد لەو سزا ئابورییانەی كە ئەمریكا بەسەر ئێرانیدا سەپاندووە. كازمی لەناو هەندێك لەلایەنە شیعەكانی نزیك لە ئێران تۆمەتبار دەكرێت بەوەی دەستی هەبوو لە كوشتنی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران‌و ئەبو مەهدی موهەندیس جێگری سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لە هێرشێكی ئەمریكییەكاندا لەسەرەتای ئەمساڵ، بەوپێیەی سەرۆكی دەزگای هەواڵگری عێراق بووە. كە دەستبەكاربوو لە پۆستی سەرۆك وەزیران، نەیارانی بۆ تاقیكردنەوەی، یەكێك لە دۆستە نزیكەكانی كازمییان تیرۆركرد كە نوسەرو توێژەر (هیشام هاشمی) بوو، كازمی بە نهێنی كار لەسەر دۆسیەی تیرۆركردنی هاوڕێكەی دەكات‌و تائێستا هیچ ئەنجامێكی لێكۆڵینەوەكانی بۆ رایگشتی رانەگەیاندووە.   

 راپۆرتی: كاروان ساڵحی – كەركوك ناو گوندی پەڵكانە؛ سێ ساڵە لە بارگرژی و ململانێی دوو نەتەوە و دوو حكومەتدایە، بێ ئەوەی هیچ لایەكیان چارەسەری یەكجاریی كێشەی ناوچەكەی پێبێت. لە دوای روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017ـەوە، چەندینجار ئاڵۆزی و ناكۆكی كەوتۆتە نێوان كورد و عەرەبەوە، لەسەر خاوەندارێتی زەوییە كشتوكاڵییەكانی پەڵكانەی پارێزگای كەركوك. (گوندی پەڵكانە لە ناحیەی سەرگەڕان-ی قەزای دوبز لە باكوری خۆرئاوای پارێزگای كەركوك، گوندی پەڵكانە لەروی ئیدارییەوە سەر بە كەركوكە بەڵام دۆسیەی ئەمنی لای فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەكانی پارێزگای سەڵاحەدینە)   "بەڵگەی فەرمی دادگا و كشتوكاڵ و لایەنە پەیوەندیدارەكانی دیكەمان هەیە، ئەو زەوییانە لە باوباپیرانمانەوە بۆمان ماوەتەوە، هی ئەمڕۆ و دوێنێ نییە، بەڵام ئەو خێزانە كوردانەی لە گوندەكەدان هیچ بەڵگەیەكیان پێنییە" ئەحمەد غەزال، یەكێك لە شێخەكانی هۆزی شەممەر وای وت. ژمارەیەك لە شێخەكانی ئەو هۆزە ئەمڕۆ سێشەممە 15ی ئەیلول، لە گوندی رافیدینی نزیك دوبز بە دوری 20 كیلۆمەتر لە پەڵكانە گردبونەوە و داوایانكرد، رێگە بە گەڕانەوەیان بۆ سەر زەوییە كشتوكاڵییەكانی پەڵكانە بدرێت. هۆكاری گواستنەوەی گردبونەوەكە بۆ رافیدین لە بری پەڵكانە، بەهۆی رێگریی هێزە ئەمنییەكانەوەیە لە روماڵی راگەیاندن و گەیشتنی رۆژنامەنوسان بە پەڵكانە، بەوتەی شێخەكانی شەممەر. تائێستا 12 جار هۆزه‌ عه‌ره‌به‌كان هه‌وڵیانداوه‌ له‌ گونده‌كه‌دا جێگیرببنه‌وه غەزال بە (كەركوك ناو)ی وت "گلەیی ئێمە لە پەرلەمانتارانی عەرەبە، لەسەر شانی ئێمە بون بە پەرلەمانتار و ئێستا كەسیان لە كێشەكانمان ناكۆڵنەوە". پەڵكانە و چەند گوندێكی تری ناحیەی سەرگەڕان لە قەزای دوبز-ی پارێزگای كەركوك، زیاتر لە 10 جار بونەتە جێی بارگرژیی و مشتومڕی خەڵك‌ و لێپرسراوان دەربارەی خاوەندارێتی ناوچەكە و زەوییە كشتوكاڵییەكانی، بەوتەی كورد لەژێر فشاردا هەوڵی دەركردنیان دەدرێت، لەكاتێكدا عەرەب بە شوێنی نیشتەجێبونی خۆیانی دەزانن. یوسف محەمەد عەلی، ئەنجومەنی گوندی پەڵكانە بە (كەركوك ناو)ی وت "لە 1975دا بەعس 12 گوندی سەرگەڕانی چۆڵكرد، لە نێویاندا گوندەكەی ئێمە، ئەوكات عەرەبی هێنایە ناوچەكانمان و ئێمە رۆیشتین، تا لە دوای 2003ـەوە جارێكیتر گەڕاینەوە بۆ زەوییەكانی خۆمان".بەپێی بڕیارەكانی‌ ئەنجومەنی باڵای شۆڕش و لیژنەی‌ كاروباری‌ باكوری سەردەمی دەسەڵاتدارێتی حزبی بەعس، كە سەدام حسێن سەرۆكایەتی دەكرد، زۆرینەی زەوییە كشتوكاڵییەكانی كورد لە كۆتایی حەفتاكانی سەدەی رابردوو بەشێوەی گرێبەست بەسەر عەرەبی ناوەڕاست و خواروی عیراقدا دابەشكران، ئەوەش لەچوارچێوەی پرۆسەی تەعریب و راگواستنی خێزانە كوردەكان، بەڵام لەگەڵ روخانی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003، كورد بۆ تەواوی زەوییە كشتوكاڵییەكانی گەڕایەوە. "دوای پرۆسەی ئازادی گەڕاینەوە و ژیانی ئاساییمان دەستپێكردەوە، سەرقاڵی ئیشوكاری خۆمان بوین، بەڵام دوای 16ی ئۆكتۆبەر دیسان عەرەبەكان هاتنەوەسەرمان بە پاڵپشتی هێزی ئەمنی و دەستیان بەسەر ژمارەیەك خانودا گرت كە ماڵی تێدانەبوو" بەوتەی یوسف محەمەد، تائێستا 12 جار هۆزە عەرەبەكان هەوڵیانداوە لە گوندەكەدا جێگیرببنەوە. لە 16ی ئۆكتۆبەری 2017دا هێزەكانی حكومەتی فیدراڵی گەڕانەوە بۆ كەركوك و پێشمەرگە كشایەوە، كاتێك پەیوەندییەكانی هەرێم و بەغدا بەهۆی ریفراندۆمی كوردەوە گەیشتنە ئەوپەڕی ئاڵۆزی. دوایین ئاڵۆزی لە پەڵكانە چەند رۆژێك لەمەوبەر بوو، بەرلەوەی بگاتە پێكداهەڵپژان، جارێكیتر بەكاتی بارگرژییەكان هێوركرانەوە. ئەنجومەنی گوندی پەڵكانە داواكارە هەرچی زووە لەسەر ئاستی باڵا كۆتایی بە كێشەی ناوچەكە بهێنرێت و چیتر لەو بارودۆخە ناجێگیرەدا نەمێننەوە. ئێمە خەڵكی رەسەنی گوندەكەین بەڵام هێزە ئەمنییەكان رێگریی لە گەڕانەوەمان دەكەن گوندی پەڵكانە، یەكێك لە 42 گوندەكەی سەرگەڕان و دەكەوێتە باكوری خۆرئاوای كەركوك، نزیكەی 25 ماڵی تێدایە و روبەرەكەی زیاتر لە 60 هەزار دۆنم زەویی بەپیتی كشتوكاڵی و نەوتی تێدایە. حەمید هەلیل فەرحان، یەكێكە لەو هاوڵاتییە عەرەبانەی هەوڵی گەڕانەوە بۆ پەڵكانە دەدات و دەڵێت "ئێمە خەڵكی رەسەنی گوندەكەین، ئەو كوردانەی لەوێ ماونەتەوە بەشێكیان خەڵكی حەسەكە (كوردستانی سوریا) و بەشێكی دیكەیان خەڵكی مەهاباد (كوردستانی ئێران)ـن، لەگەڵ چەند خێزانێكی دهۆك". لە ئایاری 2019دا راكان سەعید، پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی "دانیشتوانی ئێستای پەڵكانە خەڵكی مەهابادی ئێرانن" و بەرگری لە هەوڵی گەڕانەوەی خێزانە عەرەبەكان كرد. حەمید هەلیل بە (كەركوك ناو)ی وت "ئێمە خەڵكی شوێنی دیكە نین، ناومان لەسەرژمێری 1957ی ناوچەكەدایە، ناسنامەكەی باوكم هی ساڵی 1928ـە و لێی نوسراوە سەرگەڕان، بۆیە داوای مافی خۆمان دەكەین، بۆ ئەوەش نوسراوی دادگامان هەیە بەڵام هێزە ئەمنییەكان رێگریی دەكەن". بەپێی ئەو بەڵگانەی نوسینگەی كەركوكی جێبەجێكردنی ماددەی 140 پێشتر بڵاویكردۆتەوە، چەند هۆزێكی عەرەب لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا بە نامەیەك خواستی خۆیان بۆ نیشتەجێبون لە جێی خێزانە كوردەكان لە سنوری سەرگەڕان نیشانداوە لەسەر داوای حكومەتی ئەوكاتی بەعس بە سەرۆكایەتی سەدام حسێن. هەروەها راكان سەعید، پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت لە چەند نوسراوێكدا كە كۆپییان لای (كەركوك ناو) هەیە ‌و لە مانگی 11ی 2017دا ئاڕاستەی قایمقامی دوبز و ئۆپەراسیۆنەكانی سەڵاحەدین كراون، داوایكردووە هاوكاری هاوڵاتیانی عەرەب بكرێت تا بۆ پەڵكانە و گوندەكانی تری سەرگەڕان بگەڕێنەوە. ئەمە خاكی باوباپیرانمانە و رێگە نادەین عەرەب داگیری بكەن   هونەر كەریم رەحمان، دانیشتوی گوندی پەڵكانە بە (كەركوك ناو)ی وت "ئەمە خاكی باوباپیرانمانە و رێگە نادەین عەرەب داگیری بكەن"، وتیشی "ئەگەر سەركردایەتی كورد ئێمەیان فرۆشتوە یان پشتیانتێكردون با بزانین" وەك ئاماژەیەك بۆ بەدەمەوەنەهاتنی كێشەكانیان وای وت. بەوتەی ئەو هاوڵاتییە تەنیا شەش خێزانی عەرەب لە گوندەكەدا بە پاڵپشتی هێزە ئەمنییەكانی ناوچەكە جێگیربون. گوندی پەڵكانە هەرچەندە لە روی ئیداریەوە سەر بە پارێزگای كەركوكە، بەڵام دۆسیەی ئەمنی لای فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەكانی پارێزگای سەڵاحەدین-ـە. (كەركوك ناو) زیاد لە جارێك هەوڵیدا لێدوانی لێپرسراوانی لایەنی پەیوەندیدار بەدۆسیەی زەوییە كشتوكاڵییەكان بە تایبەت فەرمانگەی كشتوكاڵی سەرگەڕان وەربگرێت، بەڵام هەوڵەكان بێ ئاكام بون. لە ئایاری ساڵی رابردودا، كاتێك زیاتر لە 100 هاوڵاتی هۆزی شەممەر بە حەوت ئۆتۆمبێلەوە هەوڵیاندا لە پەڵكانە جێگیربن و پێكداهەڵپژان رویدا، ئیدارەی ناوچەكە بە هاوكاری پەرلەمانتاران و لێپرسراوانی باڵا بە كاتی كۆتاییان بە بارگرژییەكان هێنا. ئەوكات عەبدولمتەلیب عەبدولمەجید، بەڕێوەبەری ناحیەی سەرگەڕان بەوەكالەت لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا كە پەیامنێری (كەركوك ناو) ئامادەی بوو وتی كێشەی زەوییە كشتوكاڵییەكانی گوندی پەڵكانە بەشێوەیەكی كاتی چارەسەركراوە تا دادگا خاوەندارێتییان یەكلاییدەكاتەوە. چارەسەری كێشەی خاوەندارێتی زەوییە كشتوكاڵییەكان، لە چوارچێوەی قۆناغی یەكەمی ماددەی 140ی دەستوری عیراقیدایە، كە بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنوسی ئیدارەدانی كەركوك و چەندین ناوچەی تر لە نێوان هەردوو حكومەتی عیراق و هەرێمی كوردستاندا دانراوە، لەرێی ئاساییكردنەوە، سەرژمێری و دواتر راپرسی.  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت ئیماراتی عەرەبی و بەحرەین لە کۆشکی سپی لە واشنتۆن و لەبەردەم دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی ئەمریکا، پەیمانی ئاشتی و ئاسایکردنەوەی تەواوەتی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئیمزاکرد. ترەمپ روداوەکەی بە " رۆژێکی نائاسایی بۆ جیهان کە مێژوو دەخاتە سەر رێڕەوی خۆی" ناوبرد. بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل وتی:" ئەم بەرەوپێشچونە نوێیە بۆ ئاشتی بۆ هەتاهەتایە کۆتایی بە ململانی عەرەب و ئیسرائیل دەهێنێت".  شێخ عەبدوڵا بن زاید وەزیری دەرەوەی ئیمارات سوپاسی ناتانیاهۆی کرد کە لەچوارچێوەی رێککەوتنەکەیدا لەگەڵ ئیمارات، پلانەکەی ئیسرائیلی بۆ دەستگرتن بەسەر بەشێک لە خاکی کەناری خۆرئاوا لە فەلەستین، سڕکردووە. هاوکات لەگەڵ ئیمزاکردنی پەیماننامەکەدا، بەشێک لە هاوڵاتیانی فەلەستینی لە کەناری خۆرئاواو کەرتی غەززە خۆپیشاندانیان کردو ئیدانەی رێککەوتنەکەیان کرد. لە بنەڕەتەوە رێککەوتنەکەی ئیسرائیل لەگەڵ ئیماراتی عەرەبیدا بوو، بەڵام لە کۆتایدا بەحرەین-یش چوەناو رێککەوتنەکەوە. پێدەچێ وڵاتانی تری عەرەبیش بچنە ناو رێککەوتنەوە لەگەڵ ئیسرائیل، چونکە ئیمارات شەرمی هەموانی شکاند کاتێک پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل لە پشتی پەردەوە هێنایە بەر رۆشنایی، ترەمپ لەکاتی ئیمزاکردنی رێککەوتننامەکەدا وتی:" پێنج بۆ شەش وڵاتی تر رێککەوتنی هاوشێوە لەگەڵ ئیسرائیل ئیمزا دەکەن". هۆکارەکانی رێککەوتنی عەرەب لەگەڵ ئیسرائیل سەرباری ناڕەزایەتی فەلەستینییەکان و رەخنەی نەیارانی بەدیاریکراویش قەتەر، ئیماراتی عەرەبی رێککەوتنی ئاشتی و ئاسایکردنەوەی پەیوەنییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل ئیمزاکرد. ئیمارات باجی بە ناوبانگی خۆی دا لەبەرامبەر گوتاری باوی شەقامی عەرەبیدا، گوتارێک کە ئیسرائیلی لەناوچەکە وەکو داگیرکەرێک ناودەبرد. گەلێک هۆکار پاڵنەری ئیمارات بوون لەوەی سەرچڵی بەو گوتارەوە بکات و پەیوەنییەکان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی بکاتەوە، لەوانە: یەکەم: دەرفەتێکی بازرگانی بۆ وڵاتانی کەنداو  ئەم رێککەوتنە یارمەتی ئەو ئیماراتییانە دەدات، کە ئارەزووی گەشەکردن دەکەن و وڵاتەکەیان کردووە بە هێزیکی سەربازی و ناوەندێکی بازرگانی و شوێنێک بۆ بەسەربردنی پشووەکان. رێپۆرتەرێکی کەناڵی (BBC) دەڵی:" پێدەچێت ئەمریکییەکان رێخۆشکەرییان کردبێت بۆ ئیمزاکردنی ئەم رێککەوتنە لەڕێگەی بەڵێنی پێدانی چەکی پێشکەوتوو بە ئیماراتی عەرەبی، بەتایبەتیش ئەو چەکانەی کە پێشتر ئیمارات دەستی پێیان نەدەگەیشت لەنمونەی فڕۆکەی جۆری F35و فڕۆکەی جەنگی ئەلیکترۆنی "ئی ئەی-١٨ جی گرولەر". ئیمارات هێزێکی چەکداری پۆشتەی هەیە کە بەشێوەیەکی باش لە لیبیاو یەمەن بەکاریهێناوە، بەڵام مەترسیدارترین دوژمنی ئیمارات لەناوچەکە ئێرانە، لەمەشدا ئیسرائیل و ئەمریکا هاوڕان لەگەڵ ئیماراتدا. بەحرەین-یش کە بووە بەبەشێک لە رێککەوتنەکە لەگەڵ ئیسرائیل هەمان ترسی لە ئێران هەیە، تاوەکو ساڵی ١٩٦٩ ئێران بانگەشەی ئەوەی دەکرد بەحرەین بەشێکە لە خاکی وڵاتەکەی، سەرباری ئەوە حوکمڕانەکانی بەحرەین کە سوننە مەزهەبن بەشێک لە شیعەمەزهەبەکانی وڵاتەکەیان وەکو تابوری پێنجەمی ئێران ناودەبەن. ئیمارات و بەحرەین کە دوو وڵاتی ناوچەی کەنداوی عەرەبین، پێشتر پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل دەشاردەوە، بەڵام ئێستا ئیتر دەیانەوێ بەئاشکرا سود لەگەڵ ئیسرائیلدا بگۆڕنەوە، بەتایبەتیش لەکاتێکدا ئیسرائیل بووە بەخاوەنی یەکێک لە گرنگترین کەرتەکانی تەکنەلۆژیا لەسەر ئاستی جیهان. کاتێکیش قەیرانی کۆرۆنا کۆتایی دێت، ئیسرائیلییەکان دەستدەکەن بە کارکردن لە بازاڕەکانی ئیماراتدا. دووەم: پەراوێزخستنی ئیسرائیل  ئاسایکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیمارات و بەحرەین دەستکەوتێکی راستەقینەیە بۆ ئیسرائیلییەکان، بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل باوەڕی بەو ستراتیژیەتە هەیە کە بۆ یەکەمجار لە بیستەکانی سەدەی رابردوودا ناوی لێنرا "دیواری ئاسنین"، کورتەی بیرۆکەکە ئەوەیە هێزی ئیسرائیل لە کۆتایدا وا لە عەرەب دەکات کە تاکە بژاردەی بەردەمیان ئەوەبێت دان بە بوونی ئیسرائیلدا بنێن. ئیسرائیلییەکان حەزیان لەوە نییە لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گۆشەگیرو پەراوێزخراو بن، ئاشتیی پێشتری ئیسرائیل لەگەڵ میسرو ئوردن هەرگیز ئەم خەونەی بەدینەهێنا، ئیسرائیلییەکان گەشبینن بە پەیوەنییەکانیان لە داهاتوودا لەگەڵ وڵاتانی کەنداوی عەرەبی. سەرباری ئەمە ناتانیاهۆ لەناوخۆی ئیسرائیل لە قەیراندا بوو، بەتۆمەتی گەندەڵی روبەڕووی دادگا کرایەوەو ئەگەری ئەوەشی هەیە زیندان بکرێت، دۆخی کۆرۆناش تەنگی بە حکومەتەکەی هەڵچنیوە، نەیارانی هەفتانە لەبەردەم بارەگای حکومەت رێپێوان دژی سەرۆک وەزیران دەکەن، ئیمزاکردنی رێککەوتن لەگەڵ ئیمارات و بەحرەین و کۆکردنەوەی هاوپەیمانێتییەکی نوێ دژی ئێران لەکاتێکی گونجاودا بوو بۆ ناتانیاهۆ. سێیەم: هەڵگەڕانەوە لە سیاسەتی دەرەکیدا ئەم رێککەوتنە لەلایەکی ترەوە سودێکی زۆری بە دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا گەیاند، بەرەوپێشچونێکی گەورە بوو لە ستراتیژیەتی بەکارهێنانی "ئەوپەڕی فشار" لەسەر ئێران، هەروەک کەرەستەیەکی باشیش بوو بۆ کەمپەنی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمریکاو نیشاندانی ئەوەی کە ترەمپ باشترین رێکخەری رێککەوتنە گەورەکانە لەسەر ئاستی جیهان. مشتومڕێکی زۆر هەبوو لەبارەی راگەیاندنی "گرێبەستی سەدە" کە ترەمپ رایگەیاند بۆ دروستکردنی ئاشتی لەنێوان ئیسرائیل و فەلەستینییەکان، بەڵام رێککەوتنی ئیمارات و ئیسرائیل دەکرێت بە گۆڕانکارییەکی گەورە لە تەرازووی هێز لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست تەماشا بکرێت و لەلایەن ترەمپیشەوە وەکو کودەتایەکی گەورە لە سیاسەتی دەرەوەدا نمایش بكرێت. چوارەم: هەستکردن بە ناپاکی ئەبرەهام بە زمانی ئەمریکییەکان مەبەست لە "ئیبراهیم"ە، رێککەوتنی ئێستای نێوان ئیمارات و ئیسرائیل وەکو ئاماژەیەک بۆ "ئیبراهیم"ی پێغەمبەر ناوی لێنراوە "ئەبرەهام". فەلەستینییەکان رێککەوتنی "ئەبرەهام"یان ئیدانە کردو بە ناپاکی ناویان برد، بەڵام رێککەوتنەکە ئەو کۆدەنگییەی دورمەودایەی عەرەبەکانی تێکشکاند کە دەیانوت بەهای ئاسایکردنەوەی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئەوەیە فەلەستینییەکان سەربەخۆیی خۆیان وەربگرن. ئیسرائیل کە ئێستا کار بۆ ئەوە دەکات پەیوەندییەکی باش لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی بنیاد بنێت، لەم کاتەدا فەلەستینییەکان لە قودسی خۆرهەڵات و کەناری خۆرئاوا لەژێر داگیرکاریدان و کەرتی غەززەش بووە بە زیندانێکی گەورە. محەمەد بن زاید ئال نهەییان جێنشینی ئەبوزەبی دەڵێ بەهای رێککەوتنەکەیان لەگەڵ ئیسرائیل ئەوەیە ئیسرائیل پلانی خۆی بۆ دەستگرتن بەسەر بەشێک لە خاکی کەناری خۆرئاوا لە فەلەستین ڕاگرتووە، ئەمە بە چاوی فەلەستینییەکاندا دەداتەوەو پێیان دەڵێ ئەوانی لەبیر نەکردووە، بەڵام راستییەکەی ئەوەیە پێدەچێت لەبنەڕەتەوە ناتانیاهۆی خۆی دەمێک بێت دەستبەرداری بیرۆکەی دەستگرتن بوبێت بەسەر زەوییەکانی کەناری خۆرئاوادا، بەتایبەتیش دوای ئەو فشارە نێودەوڵەتییە گەورەی کە لەبارەی ئەو بابەتەوە لەسەری دروستبوو، بۆیە ئیمارات بەو رێککەوتنە نەتانیاهۆی لەو شەرمەزارییە رزگارکرد. هەموو ئەم کارانەش بە ئاگاداری و رەزامەندی سعودیە کراون. پێنجەم: سەرئێشەیەکی ستراتیژی ئێران بەتوندی ئیدانەی رێککەوتنەکەی ئیمارات و ئیسرائیلی کرد، رێککەوتنی "ئەبرەهام" سەرکردەکانی ئێرانی خستوەتە ژێر فشارێکی نوێوە. سزاکانی ترەمپ ئازارێکی راستەقینەی بە ئابوری ئێران گەیاند، ئەم رێککەوتنەش بەدوایدا بوو بە سەرئێشەیەکی ستراتیژی بۆ ئێران. بنکە ئاسمانییەکانی ئیسرائیل لە ئێرانەوە دورن، بەڵام ئێستا کە ئیتر لەگەڵ ئیمارات رێککەوتنی کردووە، لەڕێگەی خاکی ئیماراتەوە لە ئێران نزیکبوەتەوەو ئەمجارە ئەگەر قسە بێتە سەر لێدانی گورزی سەربازی لە بنکە ئەتۆمییەکانی ئێران، ئیسرائیل ئاسانتر دەستی بەو کارە رادەگات. بەگشتی رێککەوتنەکە ژمارەیەک بژاردەی نوێی بە ئیسرائیل و ئەمریکاو ئیمارات و بەحرەین بەخشی لەدژی ئێران، لەبەرامبەردا ئێران روبەری مانۆڕەکانی بچوکتربووەوە. سەرچاوە: میدیا جیهانییەکان