.jpg)
عەبدوڵا حەوێز - پێش سێ هەفتە، ئیمارات بڕیاری هەڵپەساردنی رێککەوتنێکی گرنگی چەندان ملیار دۆلاری دا لەگەڵ ئەمریکا بۆ کڕینی فرۆکەی جۆری ئێف٣٥ کە پێشکەوتووترین فرۆکەی ئەمریکایە - هۆکاری هەڵپەساردنەکە مەرجەکانی ئەمریکان کە بەشێکی مەرجەکان ئەوەن کە ئیمارات پەیوەندیەکانی لەگەڵ چین کەم بکاتەوە و پشت بە کۆمپانیای هیواوی چینی نەبەستێت لە بنیاتنانی ئینتەرنێتی جی٥. - بەپێی راپۆرتێکی تر کە پێش دوو هەفتە لە میدیاکانی ئەمریکا بڵاوکرایەوە، چین یارمەتی سعودیه دەدات لە دروستکردنی موشەکی بالستی کیشوەربر کە یەکێکە لە گرنگترین چەکەکانی جیهان و ئێستا سعودیه خەریکی دروستکردنی ئەم جۆرە موشەکەیە - سەرباری ئابڵوقە خنکێنەرەکانی ئەمریکا، هەناردەی نەوتی ئێران بۆ چین لەماوەی سێ مانگی رابردوو بەرێژەی ٤٠٪ زیادی کردووە و چین قونسڵخانەیەکی لە شاری بەندەر عەباس کردۆتەوە و پێشتریش چین و ئێران چەندین رێککەوتنی ئابوریان واژوو کردبوو. - جگە لەمانە لە ماوەی دوو هەفتەی رابردوو، چین دوو رێککەوتنامەی گرنگی لەگەڵ عێراق واژووکرد کە بەپێی رێککەوتنەکان کۆمپانیاکانی چین لەماوەی دوو ساڵ ١٠٠٠ قوتابخانە لە عێراق دروستدەکەن و عێراق لەرێی نەفت پارەکە دەدات، رێککەوتنێکی تریان واژووکرد بۆ دروستکردنی گەورەترین پاڵاوگە لە بەسرا و چەندین رۆژەی پیترۆکیمیاوی تر بە بڕی ١٩ ملیار دۆلار، جگە لەمە چین شارێکی ٥ ملیار دۆلاری لە هەولێر دروست دەکات. - لە ساڵی ٢٠٢٠یش چین بووە گەورەترین هەناردەکەر بۆ تورکیا هەرچەندە دۆخی تورکیا لە هەموو وڵاتانی تری ناوچەکە لەم رووەوە باشترە چونکە پەیوەندی ئابوری تورکیا لەگەڵ چین هاوسەنگتەرە و کەمتر پشت بە چین دەبەستێت کە ئەمەش وای کردووە تورکیا دەستکراوەتر بێت لە رەخنە گرتن لە چین لە رەوشی موسڵمانەکانی ئۆیگور کە بە رەگەز تورکن لە بەرامبەر ئەمەشدا چین کێشەی کوردی یەک دوو جار زەقکردۆتەوە و رەخنەی لە تورکیا گرتووە. . - هەموو ئەمانەی نیشانەی فراوانبوونی نفوزی چینە لە ناوچەکە و نیشانەی کەمبوونەوەی نفوزی ئەمریکاشە - لەم سەردەمە نوێیە کە بەشێوەی تەدریجی جیهان بەرەو فرەجەمسەری هەنگاو دەنێت، لە خۆرهەڵاتی ناوەراست رۆڵی گەورە وڵاتانی ئیقلیمیش بەتایبەت تورکیا و ئێران زیاتر دەبێت و دەچێتەوە قەبارە مێژوویەکەی خۆی کە زیاتر لە هەزار ساڵە رۆڵی سەرەکی دەگێرن لە گۆڕانکاریەکانی خۆرهەڵاتی ناوەراِست و جیهانی ئیسلامی. . - ئەم گۆڕانکاریانە کاریگەری گەورە و راستەوخۆی لەسەر کوردستانیش دەبێت و دەکرێت لەلایەن ئەوانەی چاویان لە گۆڕانکاریە بە عاقڵانە بەکار بهێنرێت و وەبەرهێنان لە داهاتوو بکەن چونکە بەهۆی شێوازی دروستبوونی هەرێمی کوردستان و جیۆسیاسیەکەی، ئەوە رەنگە تەنها شێوازبێت کە بتوانرێت گۆڕانکاری لە کوردستان بکرێت; بێگومان ئەم پاشەگەڕدانی و گەندەڵیە لەراددە بەدەرەیش کە لە کوردستان هەیە ئاسانکاری دەکات و زیاتر رێ بۆ داروخانی ئەم رژێمەی ئێستا و رێخۆشکردنی بۆ گوڕانکاری دەکات. بەبێ خوێندنەوەی وێنە گەورەکە و جیۆسیاسی ناوچەکە ناتوانرێت بەرچاوت روون بێت و ناتوانی خۆت بۆ قۆستنەوەی گۆڕانکاریکان لە بەرژەوەندی خۆت ئامادە بکەی.
.jpg)
(درەو): قەزاز .. ئەندازیاری كۆچی هەزاران جولەكە لە عێراقەوە بۆ ئیسرائیل كۆچی دوایی كرد، ئیسرائیلییەكان خەمبارن بە مردنی ئەم پیاوە، وەكو كەسێكی مەزن لە مێژووی ئیسرائیل ناوی دەبەن. (مردخای بن بورات قەزاز) ئەندایاری گواستنەوەی جولەكەكانی عێراق بەرەو ئیسرائیل لە تەمەنی (98) ساڵیدا كۆچی دوایی كرد. مردنی ئەم پیاوە كە ئەفسەرێكی هەواڵگری گەورەو ماوەیەكیش وەزیر بووە، دۆسیەی كۆچی جولەكەكانی عێراقی بەرەو ئیسرائیل سەرلەنوێ هەڵدایەوە. قەزاز كێیە ؟ ژەنەراڵ مردخای بن بورات قەزاز ساڵی 1923 لە بەغداد لەدایكبووە، قۆناغی ناوەندی لە بەغداد خوێندووە، لەناو 11 منداڵی خێزانەكەیدا، كوڕە گەورە بووە، دایكی (ریجینا)و باوكیشی ناوی (نەسیم یحزقیل بورات) بووە، باوكی نازناوی خێزانەكەی گۆڕیوە بۆ (قەزاز) بەوپێیەی باپیری كاری قوماشفرۆشی كردووە. لەسەردەمی لاوێتیدا ئەندامی جوڵانەوەی (هاحالوتس) بووە كە جوڵانەوەیەكی گەنجانەی نهێنی جولەكەكان بووە لە عێراقدا، دواتر پەیوەندی بە رێكخراوی (هاجانا)وە كردووە كە رێكخراوێكی سەربازی جولەكەكان بووە لە فەلەستین بەر لە دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیل. بن بورات ساڵی 1945 كۆچی كردووە بۆ فەلەستین، گەشتەكەی ماوەی یەك مانگی خایاندووە‌و بەپێی چووەتە سوریا‌و لەوێشەوە بۆ لوبنان. دوای دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی 1948، بەردەوام بووە لەسەر كاری خۆی لە بواری هەواڵگری‌و لەو ساڵەدا بەشداریكردووە لە یەكەمین خولی ئەفسەرانی ئیسرائیلی، لەسەردەمی جەنگدا فەرماندەی نهێنی بووە. كاتێك سەركردایەتی جولەكە هەست بەوە دەكەن جولەكەكانی عێراق نایانەوێت كۆچ بكەن بەرەو ئیسرائیل، پلانێك ئامادە دەكەن بۆ ئەوەی وایان لێبكەن كۆچ بكەن، دەزگای هەواڵگری ئیسرائیل "مۆساد" لە ساڵی 1949دا بن بورات رادەسپێرێت سەركردایەتی پرۆسەی گواستنەوەی جولەكەكانی عێراق بكات بۆ ئیسرائیل لەرێگەی خاكی ئێرانەوە. سەركردایەتیكردنی گەورەترین پرۆسەی كۆچكردن ! دوای راسپاردنی لەلایەن مۆسادەوە، بن بورات بەنهێنی دەگەڕێتەوە بۆ عێراق‌و دەست دەكات بە رێكخستنی جولەكەكان‌و سەركەوتوو دەبێت لە گواستنەوەی هەزاران جولەكە بەرەو ئیسرائیل، بەپێی قسەی میدیاكانی ئیسرائیل لەو سەردەمەدا (120 هەزار) جولەكەی لە عێراقەوە گواستوەتەوە، بەو هۆیەوە دەوڵەتی ئیسرائیل میدالیای رێزلێنانی پێدەبەخشێت. بەپێی ئەوەی باس دەكرێت، بن بورات ویستویەتی دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی ئێران بە رێبەرایەتی ئیمام خومەینی، كۆچێكی هاوشێوەی ئەوەی عێراق بۆ جولەكەكانی ئێرانیش رێكبخات. كۆچی جولەكەكانی عێراق بۆ ئیسرائیل لەماوەی ساڵانی 1949 بۆ 1951 بەرێبەرایەتی بن بورات بەردەوام بوو، جولەكەكان ئەمەیان ناوناوە "پرۆسەی عەزرا و نحێما"و بە گەورەترین پرۆسەی كۆچ لە مێژووی جولەكەدا ناوی دەبەن. تەقینەوە‌و وێرانكاری بەئامانجی كۆچكردن ! چیرۆكی سەركردایەتیكردنی كۆچی جولەكەكانی عێراق لەلایەن (مردخای بن بورات)ەوە، چەندین نهێنی لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە، یەكێك لەو نهێنیانەی لەبارەی ئەم كۆچەوە باسدەكرێت ئەوەیە، ئەم پیاوە چەندین تەقینەوەی لە نزیك ماڵ‌و شوێنی نیشتەجێبوونی جولەكەكانی عێراق ئەنجامداوە، بەمەبەستی راگەیاندنی جەنگ دژی جولەكەكان‌و ناچاركردنیان بە كۆچكردن بەرەو ئیسرائیل، دەوترێت بن بورات لەگەڵ سەركردەكانی تری جولەكەدا لەوانە (شۆلۆمۆ هلیل) خۆیان سەرپەرەشتی ئەم تەقینەوانەیان كردووە. گێڕانەوە مێژووییەكان دەڵێن، نوری سەعید سەرۆك وەزیران ئەو سەردەمەی عێراقیش هاوكار بووە لەم هەڵمەتەدا بۆ ترساندنی جولەكەكانی عێراق، ئەوەش لەرێگەی دەركردنی زنجیرەیەك یاساو زنجیرەیەك لێدوانی دژ بە جولەكەكان، تەنانەت باس لە هەڵمەت بۆ دەستگیركردنی جولەكەكان دەكرێت لەلایەن حكومەتی ئەو سەردەمەی عێراقەوە. دوای سەركەوتنی پرۆسەی گواستنەوەی جولەكەكان، بن بورات دەگەڕێتەوە بۆ ئیسرائیل‌و لە ساڵی 1955دا بەشی زانستی سیاسی لە لقی زانكۆی عیبری لە تەلئەبیب تەواو دەكات، ساڵی 1970 بۆ 1972 بەشی ئیدارەی كار لە زانكۆی تەلئەبیب دەخوێنێت. مردخای بن بورات رووی لە كاری سیاسی دەكات‌و دەبێت بە یەكێك لە رێبەرە راستڕەوەكانی ئیسرائیل، ماوەیەك پۆستی جێگری سەرۆكی پەرلەمان (كنێست)و وەردەگرێت‌و لە كابینەی حكومەتی (ئیسحاق شامێر)دا دەبێت بە وەزیری گواستنەوە. دوای دوركەوتنەوەی لە ژیانی سیاسی، ساڵی 1996 بن بورات بیرەوەرییەكانی خۆی لە كتێبێكدا بەناوی "بەغدادو گەڕانەوە" نوسی، پاشان لە ئیسرائیل سەنتەرێكی كەلەپوری بەناوی (سەنتەری كەلەپوری یەهودی- بابلی)، لەبارەی كۆچی جولەكەكانی عێراقەوە بن بورات دەڵێ" پرۆسەی كۆچی نهێنی جولەكەكانی عێراقم بینی، بینیم چۆن بەرپرسانی حكومەتی عێراق ستەم لە جولەكەكانم دەكەن‌و لەكاتی كۆچكردنیاندا دەست بەسەر موڵك‌و ماڵیاندا دەگرن، ویژدانم ئازاری دەدام بۆیە بڕیارمدا لەبواری كەلەپورییەوە كارێكیان بۆ بكەم". جولەكەكانی عێراق لە ئیسرائیل ژمارەی ئەو جولەكانەی كە لە عێراقەوە كۆچیان كردووە، نزیكەی (500 هەزار) كەس لە دانیشتوانی ئیسرائیل پێكدەهێنن، ئەمڕۆ كە ئەندازیاری كۆچكردنەكەیان لە ژیاندا نەماوە، ئەوان پێگەی خۆیان لە ئیسرائیلدا بنیادناوە‌و بیناو بازرگانی‌و پەرەستگا‌و خوێندنگە‌و پەیمانگە‌و بەرژەوەندی ئابوری خۆیان هەیە‌و وەكو رەوەندێكە یەكگرتوو ماونەتەوە‌و زۆرینەیان پارێزگارییان لە كلتوری كوردی‌و عەرەبی خۆیان كردووە، نوسەرو هونەرمەندیان‌و سیاسەتمەداریان تێدا هەڵكەوتووە‌و زۆرجاریش هەروەكو جولەكەی كورد یان عێراقی خۆیان دەناسێنن.
.jpg)
ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم كۆی داهاتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ مانگی كانونی یەكەمی 2021 بریتی بووە لە (852 ملیار) دینار دوای دەركردنی خەرجیەكانی نەوت. داهاتی نانەوتی • داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم بۆ مانگی کانونی یه‌که‌م = (164 ملیار) دینارە • یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (20 ملیار) دینارە • پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = (200 ملیار) دینارە داهاتی نەوت • هەرێمی کوردستان لە مانگی کانونی یه‌که‌می (2021)دا بڕی (12 ملیۆن و 399 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای بەندەری جیهانی تورکیاوە. • تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت بۆ مانگی کانونی یه‌که‌م (74.08) دۆلارە. • لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (62.08) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (12 ملیۆن و 399 هەزار) بەرمیل X (62.08) دۆلار = (769 ملیۆن و 729 هەزار و 920) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (769 ملیۆن و 729 هەزار و 920) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 116 ملیار و 108 ملیۆن و 384 هەزار) دینار. • بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت (58%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (42%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. - کەواتە: (769 ملیۆن و 729 هەزار و 920) دۆلار X (58%) = (446 ملیۆن و 443 هەزارو 354) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (446 ملیۆن و 443 هەزارو 354) دۆلار X ((1450 دینار = (647 ملیار و 342 ملیۆن و 862 هەزار و 720) دینار خەرجی نەوتە. - (769 ملیۆن و 729 هەزار و 920) دۆلار X (42%) = (323 ملیۆن و 286 هەزارو 566 ) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (323 ملیۆن و 286 هەزارو 566) دۆلار X (1450) دینار= (468 ملیار و 765 ملیۆن و 521 هەزار و 280) دینار. کۆی داهات لە مانگی کانونی یه‌که‌م 2021 (دینار) • (468 ملیار و 765 ملیۆن و 521 هەزار و 280) داهاتی نەوت + (164 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (20 ملیار) هاوپەیمانان + (200 ملیار) پارەی بەغدا = (852 ملیار و 765 ملیۆن و 521 هەزار و 280) دینار ئەم خشتەیە وردەکاری فرۆشی نەوتی هەرێم دەردەخات بۆ مانگی کانونی یه‌که‌می 2021
.jpg)
درەو: د. دارا رەشید وەزیری پلاندانانی حكومەتی هەرێمی كوردستان نیگەرانەو ماوەی زیاتر لە مانگێكە نەچووەتە وەزارەتەكەی و دەوامی نەكردووە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) نیگەرانییەكانی د. دارا رەشید پەیوەندی بەوەوە هەیە كە هەموو كارو فەرمانێكی وەزیرەكان دەبێت بە فلتەی د. ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیراندا تێپەڕ بێت، تەنانەت لێپرسینەوەو فەرمان و ئاگاداركردنەوە هەمووی لە رێگەی د. ئومێد سەباحەوەیەو مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت تەنیا لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا یاخود مەراسیمەكاندا وەزیرەكان دەبینێت، بۆیە هیچ وەزیرێك دەستی ناگات بە مەسرور بارزانی. سەرچاوەیەك لە ئەنجومەنی وەزیران بە (درەو)ی راگەیاند: مەسرور بارزانی كەمترین ئامادەیی هەیە لە ئەنجومەنی وەزیران و هەموو دیدار و كۆبونەوەكانی لە بارەگا تایبەتییەكەی خۆیەتی لە پیرمام و تەنیا بۆ كۆبونەوەی رۆژی چوارشەمانی ئەنجومەنی وەزیران دێتە هەولێر ئەویش لە هۆڵی سەعد عەبدوڵا كۆدەبنەوە نەك ئەنجومەنی وەزیران. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد، تەنانەت لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانیشدا مەسرور بارزانی سەرەتا كۆمەڵێك قسەی گشتی دەكات و گفتوگۆی وەزیرەكان بۆ د. ئومێد سەباح جێدەهێڵێت و ئەو وەڵامی وەزیرەكان دەداتەوە. دەسەڵاتەكانی د. ئومێد سەباح بە جۆرێكە كە لە ئێستادا هیچ وەزیرێك بە بێ فەرمان و بڕیارەكانی ئەو ناتوانن بڕیار بدەن و هیچ وەزیرێكیش دەستی ناگات بە مەسرور بارزانی كێشەكانیان روبەرووی ئومێد سەباح دەكەنەوە. بۆیە ئەو نیگەرانیە تەنیا وەزیری پلاندانانی نەگرتووەتەوە بەڵام تەواوی وەزیرەكانی دیكەش نیگەرانن و پێیان وایە ئێستا سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بەرپرسیانە نەك مەسرور بارزانی.
.jpg)
درەو: م.جهانگیر صدیق احمد گۆڤاری لێکۆڵینەوە سیاسی و ئەمنییەکان-ی سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی پوخته چه‌ندین ساڵه هه‌رێمی كوردستان له دۆخی قه‌یران و ناسه‌قامگیری ئابوری و داراییدایه. كێشه ئابوریه قوڵه‌كان و لاسه‌نگییه جۆراوجۆره‌كانی بونیادی ئابوری كه له‌چه‌ندین ده‌یه‌ی ڕابوردوه‌وه كه‌ڵه‌كه بون به‌تایبه‌تی لاوازیی سێكته‌ره نانهوتیهكان له‌به‌رهه‌مهێنان و دروستكردنی داهات و وه‌خۆگرتنی ده‌ستی كار، لاسه‌نگیه‌كانی بواری دارایی گشتی و بازرگانیی ده‌ره‌كی و پهیكهری هێزی كار له‌و هۆكاره سه‌ره‌كیانه‌ن كه بونه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی ئابوریی هه‌رێم به به‌رده‌وامی له‌به‌رده‌م هه‌ڕە‌شه‌ی قه‌یران و كێشه‌ی گه‌وره‌دا بێت، ئه‌وانه به‌گشتی له گرنگترین ئهو پاساوه سه‌ره‌كیانه‌ن كه چاكسازی ئابوری بۆ‌هه‌رێمی كوردستان ده‌كه‌نه پێویستیه‌كی گرنگ و ژیانی. له‌ساڵانی ڕابوردودا له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه چه‌ند هه‌وڵێك دران بۆ چاكسازی ئابوری، به‌ڵام ئامانجیان به‌ده‌ست نه‌هێنا. گیرۆده‌بونی ئابوری له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و لاوازی داموده‌زگاكان له‌و هۆكاره هه‌ره سه‌ره‌كیانه‌ن كه بونه‌ته هۆی سهرنهكهوتنی ئهو هه‌وڵانه. ده‌ربازبون له بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی كه زیاتر له په‌نجا ساڵه ئابوریی عیراق و هه‌رێمی كوردستانى تێدا ده‌سوڕێته‌وه هه‌نگاوی بنه‌ڕە‌تی و مه‌رجی پیویسته بۆ سه‌ركه‌وتنی هه‌ر هه‌وڵێكی چاكسازی ئابوری، ئهوهیش ته‌نها له‌سایه‌ی داموده‌زگای كارادا توانای به‌دیهاتنی هه‌یه. به‌رایی نزیكه‌ی سێ ده‌یه‌یه هه‌رێمی كوردستان له‌ناو دۆخی ئابوری و دارایی ناسه‌قامگیر و نه‌خوازراودایه، كورتهێنانی به‌رده‌وامی بودجه‌ی گشتی، بهرزی ڕێژەی بێكاری، گه‌وره‌یی پشكی كه‌رتی حكومی له وه‌خۆگرتنی هێزی كار، لاوازی به‌شداریی سێكته‌ره ئابوریه نانهوتیهكان له كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی و وه‌خۆگرتنی هێزی كار، نزميى ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری، پشت به‌ستنی زۆر به‌هاورده‌كردن، پشت به‌ستنی زۆر به بودجه‌ی عیراق و فرۆشتنی نه‌وتی خاو، ناسه‌قامگیری نرخه‌كان، ناسه‌قامگیری گه‌شه‌ی ئابوری و..هتد، له خه‌سڵه‌ته سه‌ره‌كیه‌كانی ئابوریی هه‌رێمه‌كه‌ن، ئه‌وانه‌یش ئاماژە‌ن بۆ بونی كێشه‌ی بونیادیی گه‌وره و مه‌ترسیدار. له‌ماوه‌ی ده‌ساڵی ڕابوردودا له لایه‌ن حكومه‌ت و دامه‌زراوه فه‌رمیه‌كانی هه‌رێمی كوردستانه‌وه كۆمه‌ڵێك هه‌وڵ دران به مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ری ئهو كێشانه له چوارچێوه‌ی هه‌وڵ و به‌رنامه‌ی چاكسازیی ئابووری و په‌ره‌پێدانی ئابوریدا، به‌ڵام به‌پێی پێنوێن (Indicator- مؤشر) و پێدراوه ئابوریه‌كان ده‌رده‌كه‌وێت كه هه‌وڵه‌كان ئه‌نجامی ئه‌وتۆیان نه‌بو، كێشه ئابوری و داراییه‌كان به‌رده‌وامن و ئابووریی هه‌رێم له‌دۆخێكی نه‌خوازراودایه، ئه‌مانه‌یش هۆكارن بۆ ئه‌وه‌ی لێكۆڵینه‌وه له خه‌سڵه‌ت و كیشه‌كانی ئابوریی هه‌رێم و بهربهست و ئاڵنگاریه‌كانی به‌رده‌م چاكسازی ئابوری له‌بابه‌ته گرنگ و پێویستیه‌كانی ناو كێڵگه‌ی توێژینه‌وه‌ی زانستی بن، ئه‌م هه‌وڵه‌یش ده‌یه‌وێت به‌شداریه‌كی به‌سود بێت له‌و باره‌یه‌وه. گرفتی توێژینه‌وه‌كه: لاوازی و لاسه‌نگیه‌كانی بونیادی ئابوریی هه‌رێم له‌لایه‌ك و، شكستی هه‌وڵه به‌رده‌وامه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم بۆ چاكسازی ئابوری و چاره‌سه‌ری ئهو لاسه‌نگیانه له‌لایه‌كی تره‌وه گرفتی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ن. له‌م سۆنگه‌یه‌وه پرسیاره سه‌ره‌كیه‌كانی توێژینه‌وه‌كه‌یش بریتین له: كێشه و لاسه‌نگیه‌كانی بونیادی ئابوریی هه‌رێم چین و ڕیشه و ڕە‌هه‌نده‌كانیان له‌كوێدایه و پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازیی ئابوری كامانه‌ن؟ بۆچی هه‌وڵه‌كانی چاكسازی و په‌ره‌پێدانی ئابوری له‌ساڵانی ڕابودودا ئه‌نجامی ئه‌رێنیی ئه‌وتۆیان نه‌بوه؟ بهربهست و ئاڵنگاریه‌كانی به‌رده‌م چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێم چین؟ ئامانجی توێژینه‌وه‌كه: به‌مه‌به‌ستی وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئهو پرسیارانه ئه‌م توێژینه‌وه‌یه هه‌وڵ ده‌دات بۆ ناساندنی سیماو خه‌سڵه‌ت و ڕیشه و ڕە‌هه‌ندی كێشه ئابوریه‌كان و، دیاریكردنی بهربهست وئاڵنگاریه‌كانی چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێم، ئهوهیش له‌پێناوی دروستكردنی به‌رچاوڕونیی پێویست و یارمه‌تیده‌ر بۆ گرتنه‌به‌ری هه‌نگاوی پێویست بۆ سه‌رخستنی چاكسازی ئابوری له‌داهاتودا. گریمانه‌ی توێژینه‌وه‌كه: ئه‌م توێژینه‌وه‌یه له‌سه‌ر دوو گریمانه سه‌ره‌كی دارێژراوه: 1. چه‌ند ده‌یه‌یه‌كه هه‌مو پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازیی ئابووری له‌هه‌رێمی كوردستان بونیان هه‌یه، به‌تایبه‌تیش لاسه‌نگیه‌كانی پهیكهری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی (GDP) ، لاسه‌نگیه‌كان له دارایی گشتی و بازرگانیی ده‌ره‌كی، بازاڕی كار و پهیكهری هێزی كار. 2. گیرۆده‌بون له‌ناو بازنه‌ی ئابوریی ڕە‌یعی و لاوازیی داموده‌زگاكان بهربهست و ئاڵنگاریه سه‌ره‌كیه‌كانی چاكسازی ئابورین و ئه‌نجامی هه‌رهه‌وڵێكی چاكسازی به‌پله‌ی یه‌كه‌م به‌ستراوه به دۆخ و كاریگه‌ریی ئهو بهربهست و ئاڵنگاریانه‌وه. میتۆدی توێژینه‌وه‌كه: توێژینه‌وه‌كه په‌یڕە‌وی له میتۆدی وه‌سفی - شیكاری ده‌كات بۆ خستنه‌ڕو و ناساندنی دۆخی ئابوری و كێشه‌كانی، دیاریكردنی بهربهست و ئالنگاریه‌كانی به‌رده‌م چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێمی كوردستان، به سود وه‌رگرتن له به‌ڵگه‌نامه‌و ئامار و پلان و بڕیاره فه‌رمیه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم و سه‌رچاوه تيۆری و پراكتیكیه‌كانی تایبه‌ت به چاكسازی ئابوری له كتێب و توێژینه‌وه زانستیه ڕە‌سه‌ن و بلاوكراوه‌كان . پهیكهری توێژینه‌وه‌كه: توێژینه‌وه‌كه دابه‌ش بوه به‌سه‌ر سێ به‌شدا: بهشی یه‌كه‌م/ چوارچێوه‌یه‌كی گشتی بۆ چاكسازی ئابوری و پاساو و پایه‌كانی سه‌ركه‌وتنی. كه دوو باس له‌خۆ ده‌گرێت باسی یه‌كه‌م تایبه‌ته به چه‌مكی چاكسازی ئابوری و پاساو و سیاسه‌ت و پێكهاته‌كانی، باسی دووه‌میش تایبه‌ته به پێداویستیه‌كانی چاكسازی ئابوری و مهرج و پایه‌كانی سه‌ركه‌وتنی. بهشی دووه‌م/ دۆخی ئابوریی هه‌رێمی كوردستان و پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازی ئابوری، تایبه‌ته به خستنه‌ڕووی خه‌سڵه‌ت و كێشه‌كانی ئابوری هه‌رێم وه‌ك پاساوی پێویستبونی چاكسازی ئابوری، له‌رێگه‌ی شیكردنه‌وه‌ی دۆخی دارایی گشتی و قه‌رزه‌كان، بازرگانیی ده‌ره‌كی، پهیكهری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، بێكاری و پهیكهری هێزی كار، له‌چوار باسی جیاوازدا. بهشی سێیه‌م/ هه‌وڵه‌كانی چاكسازی ئابوری و بهربهست و ئاڵنگاریه‌كان، دوو باسی سه‌ره‌كی له‌خۆ ده‌گرێت باسی یه‌كه‌م تایبه‌ته به‌خستنه‌ڕوی هه‌وڵه‌كانی چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێم و ده‌ره‌نجامه‌كانیان، باسی دووه‌میش تایبه‌ته به خستنه‌ڕو و شرۆڤه‌كردنی بهربهست و ئاڵه‌نگاریه‌كانی چاكسازی ئابوری له هه‌رێمی كوردستان. بهشی یه‌كه‌م / چوارچێوه‌یه‌كی گشتی بۆ چاكسازی ئابوری و، پاساو و پێداویستی و پایه‌كانی سه‌ركه‌وتنی باسی یه‌كه‌م / چاكسازی ئابوری؛ چه‌مك و، پاساو و، سیاسهتهكان یه‌كه‌م/ چه‌مكی چاكسازی ئابوری له سه‌ره‌تاكانی ده‌یه‌ی هه‌شته‌می سه‌ده‌ی ڕابورده‌وه‌وه ئابوریی وڵاتانی تازه گه‌شه‌سه‌ندو (البلدان النامیة) كۆمه‌ڵێ گۆڕانكارییان به‌خۆوه بینی كه ناهه‌مئاهه‌نگ بوون له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتنه‌كانی ئابووری جیهانی، گرنگترینیان بریتی بون له هه‌ره‌سهێنانی تێكڕای ئاڵوگۆڕی نێوده‌وڵه‌تی و دابه‌زینی نرخی كه‌ره‌سته‌ی خاوی هه‌نارده‌كراو بۆ ده‌وڵه‌ته پیشه‌سازیه پیشكه‌وتوه‌كان، به‌تایبه‌تیش نه‌وتی خاو. كاریگه‌ریی ئهو گۆڕانكاریانه هاوڕێ له‌گه‌ڵ گه‌وره‌بونی لاسه‌نگیه ناوخۆیی و ده‌ره‌كیه‌كانی پهیكهری ئابوریی ئهو وڵاتانه ڕە‌نگدانه‌وه‌ی نه‌رێنی گه‌وره‌ی ئابووریان به‌دوای خۆیان هێنا وه‌ك زیادبونی كورتهێنانی بودجه‌یی گشتی و زیادبونی ڕێژەی هه‌ڵاوسانی نرخه‌كان، زیادبونی كورتهێنانی ته‌رازوی پێدان به‌تایبه‌تیش ته‌رازوی بازرگانی و گه‌وره‌بون و كه‌ڵه‌كه‌بونی قه‌رزه ده‌ره‌كیه‌كان، زیادبونی ڕێژەی بێكاری و، دابه‌زینی ئاستی گه‌شه‌ی ئابوری و..هتد(الحصري،2007 ،2). ئه‌وانه‌یش هۆكاربون بۆئه‌وه‌ی كه سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی خواستی به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ی میكانیزمه‌كانی گه‌شه و پاڵپێوه‌نانی ڕە‌وڕە‌وه‌ی پێشكه‌وتن ئه‌مجاره ته‌نها خواستێك نه‌بێت بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئاستێكی بهرزی گه‌شه، به‌ڵكو بۆ چاره‌سه‌ری ئهو لاسه‌نگیانه بێت كه ئابوریی ئهو وڵاتانه گیرۆده‌ی بون. شكستی زۆربه‌ی ئه‌زمونه ئابوریه‌كانی ئه‌وروپای ڕۆژهه‌ڵات و، سهرنهكهوتنی زۆرێك له وڵاتانی تازه‌گه‌شه‌سه‌ندو له په‌ره‌پیدانی ئابوری و ده‌رچون له‌بازنه‌ی دواكه‌وتن له‌سه‌ر ڕێچكه‌ی جێبه‌جێكردنی ئهو ئه‌زمونانه دهرفهتی دروست كرد بۆ ده‌ركه‌وتن و ته‌شه‌نه‌كردنی ئاراسته‌یه‌كی نوێ له هه‌شتاكان و نه‌وه‌ده‌كاندا بۆ چاكسازی ئابووری، ئه‌ویش ئاراسته‌ی سندوقی نه‌ختی نێوده‌وڵه‌تی و بانكی نێو ده‌وڵه‌تی بوون(الشمری،2014 ،148). به‌م جۆره له‌و سه‌روبه‌نده‌دا چه‌مكی چاكسازی ئابوری وه‌ك جێگره‌وه یان هاوواتای په‌ره‌پێدانی ئابوری به‌فراوانی هاته ناو ئه‌ده‌بیاتی ئابوریه‌وه، به‌ر له‌هه‌موانیش سندوقی نه‌ختی نێوده‌وڵه‌تی و بانكی نێوده‌وڵه‌تی له ڕاپۆرته‌كانیاندا ئهو چه‌مكه‌یان به‌كارهێنا، ئیدی له‌و كاته‌وه به‌خێرایی و فراوانی بڵاوبویه‌وه‌و ئێستا یه‌كێكه له‌و چه‌مكانه‌ی كه زۆر به‌كار ده‌هێنرێت (حسن،2016 ،87). چه‌ندین پێناسه‌ی جیاجیا هه‌ن بۆ چاكسازی ئابوری كه له‌ناوه‌ڕۆكدا لێكه‌وه نزیكن، بۆیه ئه‌توانرێت به‌شێوه‌یه‌كی گشتی بوترێت ؛ بریتیه له كۆی ئهو سیاسه‌ت و ڕێكار و میكانیزمانه‌ی كه ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی ئابوری ده‌یانگرێته‌به‌ر له‌پێناوی چاره‌سه‌ری ئهو كێشه و لاسه‌نگیانه‌ی كه ئابوریی ده‌وڵه‌ته‌كه گیرۆده‌یان بوه وه‌ك كورتهێنان بودجه، كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی، دابه‌زینی ئاستی به‌رهه‌مداری، لاسه‌نگی پهیكهری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، لاوازیی به‌شداری كه‌رتی تایبه‌ت، زیادبونی ڕێژەی بێكاری و هه‌ژاری، به‌رزبونه‌ی تێكڕای هه‌ڵاوسان، زیادبونی قه‌رزه ده‌ره‌كیه‌كان، لاوازی و دواكه‌وتویی سیسته‌می باج، لاوازیی كه‌رتی بانكی و ..هتد، به ئامانجی هێنانه‌دیی سه‌قامگیری و گه‌شه‌ی به‌رده‌وام (عمران،2019، 488). دوه‌م/ پاساوه‌كانی چاكسازی ئابووری پاساوه‌كانی پێویست بوونی چاكسازی ئابوری به‌گشتی بریتین له لاسه‌نگیه‌كانی پهیكهری ئابوری و ئهو گرفته ئابوریه قوڵ و درێژخایه‌نانه‌ی كه وڵاتانی تازه‌گه‌شه‌سه‌ندو به‌ده‌ستیانه‌وه ده‌ناڵێنن. لاسه‌نگیه‌كان له پهیكهری به‌رهه‌م و كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، كورتهێنان و لاسه‌نگیه‌كانی تری بودجه‌ی گشتی و ته‌رازوی بازرگانی، بێكاريی و گرفته‌كانی پهیكهری هێزی كار له‌لاسه‌نگیه سه‌ره‌كیه‌كانن و سه‌رچاوه‌ی گرفته ئابووریه‌كانی وه‌ك (ناسه‌قامگیری و پاشه‌كشه‌ی گه‌شه‌ی ئابوری و، قه‌رزاريی و بێكاريی و هه‌ڵاوسان و هه‌ژاری)ن. لاسه‌نگیه ئابوریه‌كان له‌ڕوی هۆكاره‌وه دوو جۆرن. جۆرێكیان زاده‌ی هۆكاره كاتییه‌كانن. جۆره‌كه‌ی تریان هۆكاره‌كه‌یان درێژخایه‌ن و بونیادییه. جۆری یه‌كه‌م چاره‌سه‌ری كاتی و هاوكاریی دارایی ده‌خوازێت و جۆری دوه‌میش په‌یڕە‌وكردنی چاكسازیی ڕیشه‌یی ده‌خوازێت بۆ لابردن و چاره‌سه‌ری لاسه‌نگیه‌كان له‌ڕیشه‌وه (فرج،1989،8). واته بونی ئهو لاسه‌نگیانه بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ له هه‌ر ئابوریه‌كدا ئه‌گه‌ر زاده‌ی كێشه بونیادیه‌كانی ئابوری وڵاته‌كه‌بن و هۆكاره‌كانیان ماوه‌درێژ و به‌رده‌وام بن ئه‌وا ده‌بنه پێنوێنی گرنگ بۆ داڕێژە‌رانی سیاسه‌تی ئابوری بۆ ئه‌نجامدانی چاكسازی ئابوری به‌مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ری ئهو لاسه‌نگیانه(عمران،2019،489-490). سێیه‌م/ سیاسه‌ت و پێكهاته‌كانی به‌رنامه‌ی چاكسازیی ئابوری ئهو ده‌وڵه‌تانه‌ی كه سیاسه‌تی چاكسازی ئابوری گه‌ڵاڵه ده‌كه‌ن و جێبه‌جێی ده‌كه‌ن دابه‌ش ده‌بن به‌سه‌ر دوو گروپدا، گروپێكیان سیاسه‌ته بنچینه‌خوازانه‌كان(السیاسات الاصولیة) په‌یڕە‌وده‌كه‌ن كه له‌لایه‌ن سندوقی نه‌ختی نێوده‌وڵه‌تی و بانكی نێودهوڵهتیهوه پێشنیار و پاڵپشتی ده‌كرێت، گروپه‌كه‌ی تر ئهو ده‌وڵه‌تانه‌ن كه به‌شێوازی سه‌ربه‌خۆ و به‌بێ پاڵپشتی و په‌یڕە‌وكردنی پێشنیارو ڕە‌چه‌ته‌ی ئهو دامه‌زراوه نێوده‌وڵه‌تیانه پرۆسه‌كه ئه‌نجام ده‌ده‌ن( اسمهان،2012 ،25-40 ؛ بن حافظ،2011 ،9-60): 1- سیاسه‌ته بنچینه‌خوازانه‌كان( السیاسات الاصولیة) ئه‌م جۆره باوترینی سیاسه‌ته‌كانی چاكسازی ئابورییه كه له‌لایه‌ن زۆرینه‌ی وڵاتانی تازه‌گه‌شه‌سه‌ندوه‌وه په‌یڕە‌و كراوه، له‌كۆمه‌ڵێك سیاسه‌ت و ڕێكاری ئابوری پێك دێن له‌لایه‌ن سندوقی نه‌ختی نێوده‌وڵه‌تی و بانكی نێودهوڵهتیهوه پێشنیارده‌كرێن و سه‌رپه‌رشتی جێبه‌جێكردنيان ده‌كرێت و ئهو ده‌وڵه‌تانه‌ی په‌یڕە‌ویيان ده‌كه‌ن سودمه‌ند ده‌بن له هاوكاری و قه‌رزی ئهو دوو دامه‌زراوه‌یه، به‌گشتیش له دوو ڕستی(حزمة)پێكه‌وه به‌ستراو پێك دێن كه بریتین له ( سه‌قامگیركردنی ئابوری و گونجاندنی په‌یكه‌ریی – التثبیت الاقتصادی و التكییف الهیكلي). أ- سیاسه‌تی سه‌قامگیركردنی ئابوری (التثبیت الاقتصادیEconomic Stabilization - ) هه‌نگاوی یه‌كه‌مه له‌به‌رنامه‌ی چاكسازی ئابوری، له‌لایه‌ن سندوقی نه‌ختی نێودهوڵهتیهوه چاودێری جێبه‌جێكردنی ده‌كرێت له‌ماوه‌ی كورتخایه‌ن(1-3) ساڵ، كار له‌سه‌ر لایه‌نی خواست ده‌كات و هه‌وڵده‌دات بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌ڵاوسان و كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی و كورتهێنانی ته‌رازوی پێدان. ئه‌ویش به‌گرتنه‌به‌ری كۆمه‌ڵێك سیاسه‌تی دارایی و نه‌ختی تایبه‌ت به كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجیه‌كانی حكومه‌ت و زیادكردنی داهاته‌كانی و سنوردانان بۆ گه‌شه‌ی خستنه‌ڕوی دراو(حسین،2018،6). ب- سیاسه‌تی گونجاندنی پهیكهری(التكییف الهیكلی-structure Adjustment ) ته‌واوكه‌ر‌ی سیاسه‌تی سه‌قامگیركردنی ئابوریه، له تایبه‌تمه‌ندیی بانكی نێوده‌وڵه‌تیه، كار له‌سه‌ر لایه‌نی خستنه‌ڕو ده‌كات له‌ماوه‌ی درێژخایه‌ندا، بهئامانجی چاره‌سه‌ری لاسه‌نگیه بونیادیه قوڵ و هه‌میشه‌ییه‌كان و دوباره په‌یكه‌ربه‌ندیكردنه‌وه و ئاماده‌كردنی ئابووری بۆ ئه‌وه‌ی میكانیزمه‌كانی بازاڕ و كه‌رتی تایبه‌ت ڕۆڵی سه‌ره‌كیی تێدا بگێڕن و ڕۆلی ده‌وڵه‌ت كه‌م بكرێته‌وه، واته ئازادكردنی نرخه‌كان و ئازاد كردنی بازرگانی و به‌تایبه‌تیكردن و بایه‌خدان به هه‌نارده‌كردن له ته‌وه‌ره سه‌ره‌كیه‌كانی سیاسه‌تی گونجاندنی په‌یكه‌ربه‌ندین (الجابري ،2013، 24). 2- سیاسه‌ته نا بنچینه‌خوازانه‌كان (سیاسات غیر اصولیة) یان سه‌ربه‌خۆكان ئاراسته‌ی ئه‌م سیاسه‌تانه وای ده‌بینێت كه مامه‌ڵه كردن له‌گه‌ڵ كێشه‌كانی هه‌ر وڵاتێك پێویستی به‌ڕە‌چاوكردنی دۆخی وڵاته‌كه هه‌یه و چاره‌سه‌ری تایبه‌تی ده‌خوازێت، كێشه‌كان له‌وه قوڵترن ته‌نها به‌تێڕوانینی نه‌ختینه‌یی ڕاڤه بكرێن و به‌ڕە‌چه‌ته‌ی ئاماده‌كراوی ئهو دو دامه‌زراوه‌یه چاره‌سه‌ر بكرێن، چونكه هۆكاری كێشه‌كان بۆ ئهو لاسه‌نگییه بونیادیانه ده‌گه‌رێته‌وه كه ئابوریی وڵاته تازه گه‌شه‌سه‌ندوه‌كان گیرۆده‌ی بون، هه‌ڵاوسان و كێشه‌كانی تریش نه‌ك هه‌ر خۆبه‌خۆ و به‌بێ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ت چاك نابن به‌ڵكو گه‌وره‌تر ده‌بن، له‌به‌ر ئه‌وه ده‌ستتێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ت پێویسته بۆ شكاندنی بازنه‌ی كێشه بونیادیه‌كانی ئابوری و سازكردنی ژینگه‌ی له‌باربۆ ڕۆڵی هاوبه‌شه ئابوریه‌كان( اسمهان،2012، 30). ڕوانگه‌ی ئه‌م ئاراسته‌‌یه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجیه‌كان به‌تایبه‌تیش خه‌رجیه‌كانی بواری كۆمه‌ڵایه‌تی و زیادكردنی داهاته‌كان جیاوازه له‌ڕوانگه‌ی بنچینه‌خوازه‌كان، به‌هه‌ستیاریشه‌وه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ پرسی به‌تایبه‌تیكردن و ئازادكردنی ئابوری و بازرگانی و نرخه‌كان ده‌كه‌ن ، ئاماده‌یی و ڕۆڵ و سه‌رپه‌رشتیی ده‌وڵه‌ت له‌پرۆسه‌كه‌دا به‌گرنگتر ده‌زانن (زكي،2000، 184-185). له سێ ده‌یه‌ی ڕابوردودا هه‌ریه‌ك له‌و دو جۆره سیاسه‌تانه‌ی سه‌ره‌وه له‌لایه‌ن ده‌وڵاتانی جیاوازه‌وه په‌یڕە‌و كراون و له‌هه‌ردو باره‌كه‌یشدا ده‌ره‌نجامی جیاواز هه‌بوه( اسمهان،2012 ،25-40 ؛ بن حافظ،2011 ،9-60( هه‌ر بۆیه كۆڕاییه‌ك نیه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه جۆرێكی دیاریكراو له سیاسه‌ته‌كانی چاكسازیی ئابوری گره‌نتیی سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌كه بكات، گرتنه‌به‌ری سیاسه‌تی تۆكمه‌و گونجاو زۆر گرنگه، به‌ڵام جۆری سیاسهتهكان تاكه دیاریكه‌ری یه‌كلایكه‌ره‌وه نیه بۆ ئاستی سه‌ركه‌وتن و شكسی پرۆسه‌كه، به‌ڵكو دیاریكه‌ری گرنگتر هه‌یه كه كوالێتیی داموده‌زگاكانه، وه‌ك له‌خواره‌وه ڕونی ده‌كه‌ینه‌وه. باسی دوه‌م / پێداویستیه‌كانی چاكسازیی ئابوری و مهرج و پایه‌كانی سه‌ركه‌وتنی چاكسازى ئابورى په‌یكه‌ربه‌ندیكردنه‌وه‌ی ئابوری ووڵات و گۆڕینی ستایلی ژیانی ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌یه، پرۆسه‌یه‌كی قورس و ئاڵۆزه، هه‌لومه‌رج و پێداویستیی خۆی هه‌یه، به‌ربه‌ستی زۆری له‌به‌رده‌مدایه و كاریگه‌ریی جۆراوجۆری له‌سه‌ر كایه‌ی ئابوری و سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌یه. له‌ساڵانی سه‌ره‌تای پرۆسه‌كه‌دا تێچو و بارگرانیی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه زۆره، دژی به‌رژە‌وه‌ندیی تایبه‌تیی چه‌ندین گروپی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوریه، نه‌یار و بهربهست و ئاڵنگاریی زۆره، ئه‌مانه وایان كردوه كه سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌كه مسۆگه‌ر نه‌بێت و، ئاستی شكست و سه‌ركه‌وتنی په‌یوه‌ست بێت به كۆمه‌ڵێك پایه و پێداویستی و پێش مه‌رجه‌وه، له گرنگترینیان ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن(كاظم،2017،88؛ صالح،2015،120؛ القریشی، 2011 ،8): 1. بونی ئیراده‌ی سیاسی به‌هێز و داموده‌زگای به‌توانا بۆ گه‌ڵاڵه‌كردنی به‌رنامه‌و جێبه‌جێكردنی پرۆسه‌ی چاكسازی ئابوری، چه‌سپاندنی سه‌روه‌ریی یاساو ده‌سته‌به‌ركردنی مافی خاوه‌نداریه‌تی، هاندان و سازكردنی زه‌مینه‌ی وه‌به‌رهێنان، به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و فراوانكردنی دهرفهتی به‌شداری و..هتد، ئه‌وانه‌یش ته‌نها له‌سایه‌ی داموده‌زگای ئابوری و سیاسیی هانده‌ر وخاوه‌ن توانستدا چانسی فه‌راهه‌موبونیان هه‌یه(نورث،2006،4 ؛ Acemoglu,2012,79) 2. بونی ئیراده‌ی جه‌ماوه‌ری به‌رفراوان له‌لای چین و توێژە جیاوازه‌كان و هاریكاریی گروپه سیاسسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بۆ به‌ده‌مه‌وه‌چونی پرۆسه‌ی چاكسازی به هاندانی په‌یڕە‌وكردنی یاساكان و بره‌وپێدانی هۆشیاری پێویست له‌باره‌ی بایه‌خی پرۆسه‌كه‌و گرنگیی هاریكاریكردن و به‌شداریكردن تێیدا. 3. بونی سه‌رچاوه‌ی ئابوریی مرۆیی و مادی پیویست. 4. چاكسازیی چوارچێوه یاسایی و ته‌شریعیه‌كان بۆ ڕیكخستنی زه‌مینه‌ی پێوست بۆ پرۆسه ئابوریه جۆراو جۆره‌كان. 5. هه‌مئاهه‌نگی و گونجاویی سیاسه‌ته‌كانی چاكسازیی ئابووری له‌گه‌ڵ دۆخی ناوخۆیی و ده‌ره‌كی. گفتوگۆكردنی چڕی ئه‌م بابه‌ته له‌ناو ئه‌ده‌بیاتی ئابوری نوێدا ده‌كه‌ویته ناو لێكۆڵینه‌وه له جۆر و ڕۆڵی داموده‌زگا ئابوری و سیاسیه‌كانه‌وه. جیاواز له تیۆر و تێڕوانیه‌كانی پێشتر كه له‌ڕوانگه‌ی جوگرافیاو ڕوبه‌ری زه‌وی و سامانی سروشتی و ژماره‌ی دانیشتوان و كلتور و..هتده‌وه ڕاڤه‌ی هۆكاری جیاوازیی نێوان وڵاتانی پێشكه‌وتو و پاشكه‌وتویان ده‌كرد و ئهو سه‌رچاوانه‌یان به مهرج و پیویستیی په‌ره‌پێدان و پێشكه‌وتنی ئابوری ده‌زانی، له‌ڕوانگه‌ی نوێدا جۆری داموده‌زگاكان به‌پله‌ی یه‌كه‌م ئینجا سیاسه‌ته ئابوریه‌كان ته‌وه‌ری سه‌ره‌كیی جێگه‌ی بایه‌خپێدان و پینوێنی ڕاڤه‌كردنن. نزیكه‌ی سێ ده‌یه‌یه كۆڕاییه‌ك له‌نیوان ئابوریناساندا دروست بوه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی په‌ره‌پێدان و چاكسازی ئابوری و سیاسی له‌پله‌ی یه‌كه‌مدا ئه‌وه‌ستێته سه‌ر كوالێتیی داموده‌زگاكان. له‌ڕابوردا جیهان چه‌ندین هه‌وڵی شكستخواردوی گه‌شه‌پێدان و چاكسازیی وڵاتانی به‌خۆوه بینیوه سه‌ره‌ڕای هه‌بونی بڕێكی زۆری سه‌رمایه‌و سه‌رچاوه‌ی سروشتی و دانیشتوانی خوێنده‌وار، چونكه ئهو سه‌رچاوانه ئه‌گه‌ر له‌لایه‌ن داموده‌زگای باش و به‌تواناوه سودیان لێ وه‌رنه‌گیرێ و وه‌گه‌ڕنه‌خرێن یان كۆچ ده‌كه‌ن یان توشی پوكانه‌وه‌و ئیفلیج بون ده‌بن (نورث، 2016، 9-10). سه‌باره‌ت به كاریگه‌ریی داموده‌زگاكان له سه‌ر ئاستی كارایی سیاسه‌ته ئابوریه‌كانیش، تێبینی ئه‌وه كراوه كه له ساڵانی ڕابوردودا زۆربه‌ی ئهو وڵاته تازه گه‌شه‌سه‌ندوانه‌ی بهئامانجی په‌ره‌پێدانی ئابوری ده‌ستیان دایه چاكسازی له سیاسه‌ته ئابوریه‌كان( سیاسه‌ته‌كانی ماكرۆئابوری)، له‌باشترین باردا ته‌نها چه‌ند ئه‌نجامێكی رێژە‌یی كه‌م و كورتخایه‌نیان به‌ده‌ست ده‌هێنا و، له‌ئاست ئامانج و چاوه‌ڕوانیدا نه‌بون به‌تایبه‌تیش بۆ وه‌به‌رهێنه‌رانی ناوخۆیی و بیانی، هۆكاری ئهوهیش لاوازیی دامودهزگاكانی ئهو وڵاتانه بو، ئه‌وان هه‌وڵه‌كانیان له سیاسه‌ته ئابوریه‌كاندا چڕده‌كرده‌وه‌و ڕۆڵی داموده‌زگاكانیان فه‌رامۆش ده‌كرد، ئهوهیش هه‌ڵه بو، چونكه جێبه‌جێكردن و سه‌ركه‌وتنی سیاسه‌ته ئابوریه‌كان په‌یوه‌سته به‌ئاستی توانای داموده‌زگاكان به هه‌ڵسان به‌ئه‌ركه‌كانیان. هێنانه‌دیی هاوسه‌نگی چه‌ند لایه‌نێك له ماكرۆ ئابوریدا به‌گرتنه‌به‌ری سیاسه‌تی دارایی و نه‌ختیی توند ئه‌گه‌ر له‌سایه‌ی دامه‌زراوه‌ی لاوازدا ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی هه‌بێت، ئه‌وا چاككردنی ژینگه‌ی وه‌به‌رهێنان و ده‌سته‌به‌ری كردنی گه‌شه‌ی به‌رده‌وام ئه‌سته‌م دهبێت، لێكۆڵینه‌وه‌كانی هه‌ریه‌ك له (Michael Spence)خاوه‌نی نۆبڵی ئابوری و (Dani Rodrik) ئابوریناسی ناودار به‌جیا جه‌خت له‌وه ده‌كه‌ن كه پرۆسه‌كانی چاكسازی له چه‌ندین وڵات به‌ئه‌نجام نه‌گه‌یشتن به‌هۆی نه‌گونجاوی سیاسه‌ته ئابوریه‌كان له‌گه‌ڵ دۆخ و خه‌سڵه‌تی داموده‌زگاكانیان(بن حسین،2009،822). میتۆدی نوێی ئابوری داموده‌زگاكانیش له‌لایه‌ن Douglass North, Robert Fogel, Ronald Coase, Samuelson به‌گشتی جه‌خته ده‌كاته‌وه له ڕۆڵی داموده‌زگاكان و شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی فه‌رمانڕە‌وایی له پرۆسه‌كانی چاكسازی ئابوری و له جیاوازیی نێوان ئابوریی وڵاتانی پێشكه‌وتو و دواكه‌وتو(بن حسین،2009،821). به‌پێی پێناسه‌ی (دۆگلاس نۆرث) داموده‌زگا ئهو سنور و مه‌رجانه‌ن كه مرۆڤه‌كان دایان ناون و، كارلێكه سیاسی و ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی نێوانیان ریكده‌خه‌ن، ئه‌وانیش دوجۆرن: سنور و مه‌رجه فه‌رمیه‌كان ( ده‌ستور و یاسا و مافه‌كانی خاوه‌نداریه‌تی و..) و نافه‌رمیه‌كان( داب و نه‌ریت و باوه‌ڕ و ڕێسا كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان)، داموده‌زگا له‌ڕوانگه‌ی (نۆرث)ه‌وه ته‌نها داموده‌زگای ئابوری نیه به‌ڵكو داموده‌زگا سیاسی و یاساییه‌كانیش ده‌گرێته‌وه، كه كۆمه‌ڵێك رێسای پێكه‌وه به‌ستراو بۆ ئابوری و گه‌شه‌كردنی دیاریده‌كه‌ن. (نۆرث) جه‌خت ده‌كات له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه داموده‌زگاكان پهیكهری هاندانی تایبه‌ت بۆ ئابوری فه‌راهه‌م ده‌كه‌ن، گۆڕانی پهیكهری هاندانه‌كان ئاراسته‌ی گۆڕانی گه‌شه‌ی ئابوری دیاریده‌كات، مه‌به‌ست له پهیكهری هاندان ئهو هانده‌ر و بهربهست و پاداشت و سزایانه‌ن كه‌ده‌بنه هۆی دیاری كردنی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و ئاستی به‌شداری له‌چالاكیه ئابوریه‌كان (نورث ،2006 ،2). كاریگه‌ریی داموده‌زگاكان له‌سه‌ر ئاستی جێبه‌جێكردنی سیاسه‌ته ئابوریه‌كان و مافی خاوه‌نداریه‌تی و هاندان و تێچوی مامه‌ڵه‌كان كاریگه‌ریه‌كی گه‌وره‌و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یه، له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی كه وه‌به‌رهێنه‌كان هه‌ست به دڵنیایی ده‌كه‌ن سه‌باره‌ت به مافی خاوه‌نداریه‌تی و به‌ربه‌سته یاسایی و ئابوریه‌كان و گه‌یشتن به‌بازاڕ، كارو به‌رهه‌مداری تێیاندا گه‌شه‌ده‌كات و ئاستی داهاتی تاكه‌كان به‌رز ده‌بیته‌وه(Morselli,2021,301-302). كاره‌كانی هه‌ریه‌ك له (دارۆن ئه‌جه‌مۆغلۆ و جه‌یمس ڕۆبسن) و (دۆگلاس نۆرث) جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه كه په‌یوه‌ندیه‌كی توندوتۆڵ هه‌یه له نێوان سیستم و زه‌مینه‌ی سیاسی و، جۆری دامودهزگاكاندا. به‌پێی ڕاڤه‌ی (ئه‌جه‌موغلۆ) سه‌ره‌تا داموده‌زگا سیاسیه‌كان و شێوازی دابه‌شكردنی سامان ڕۆڵ ده‌گێڕن له دروستكردنی هێزه سیاسیه یاساییه‌كان و ئهو هێزه سیاسیانه‌ی كه‌بونیان له‌سه‌ر بنه‌مای دیفاكتۆیه، ئهو دو جۆره هێزه‌یش پاشتر شێوازی داموده‌زگا سیاسی و ئابوریه‌كان ده‌نه‌خشێننه‌وه و، داموده‌زگا سیاسی و ئابوریه‌كانیش دواجار توانستی به‌جێهێنانی(ئه‌دای) ئابوری (الاداء الاقتصادی) و دابه‌شكردنی سه‌رچاوه‌كان فۆرمۆله ده‌كه‌نه‌وه(Acemoglu,2004,3) . (ئه‌جه‌مۆغلۆ) داموده‌زگاكان دابه‌ش ده‌كات به‌سه‌ر دوو جۆردا، داموده‌زگا قۆرغكه‌ره‌كان یان ده‌رپه‌ڕێنه‌ره‌كان(الاستخراجیة – Extractive) كه زاده‌ی باڵاده‌ستی هێزه دیفاكتۆكانن یان له‌باشترین باردا زاده‌ی هه‌مئاهه‌نگیی هێزه سیاسیه یاساییه‌كان و هێزه سیاسیه دیفاكتۆكانن، ئه‌م جۆره داموده‌زگایانه دهرفهتی به‌شداریی یه‌كسان له‌كایه‌ی ئابوری و وه‌به‌رهینان و پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تی و ژینگه‌ی له‌باری وه‌به‌رهێنان و سه‌روه‌ریی یاسا بۆ هه‌موان ده‌سته‌به‌ر ناكه‌ن و كایه‌ی ئابوری له‌خزمه‌تی ده‌سته‌بژێر و گروپی سیاسی و ئابوریی باڵاده‌ست ئاراسته ده‌كه‌ن، له‌سایه‌ی ئه‌م جۆره دامه‌زراوانه‌دا نه‌ك هه‌ر چانسی چاكسازی ئابوری و سه‌قامگیری و گه‌شه‌ی به‌رده‌وام كه‌مه به‌ڵكو دامه‌زراوه‌كان خۆیان ڕێگرن و هۆكاری مانه‌وه‌و خراپتربونی دۆخه‌كه‌ن. جۆری دوه‌م داموده‌زگا گشتگیره‌كانن(Inclusive) كه زاده‌ی سیستمێكی سیاسی پێگه‌یشتو و داموده‌زگا یاسایه‌كانن، ده‌سه‌ڵاتی یاسا و پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تی و دهرفهتی به‌شداری و ژینگه‌ی له‌باری وه‌به‌رهێنان بۆ هه‌موان ده‌سته‌به‌ر ده‌كه‌ن، ئهو جۆره دامه‌زراوانه مهرج و هۆكاری سه‌ره‌كین بۆ سه‌قامگیری گه‌شه‌و پێشكه‌وتنی به‌رده‌وام (Acemoglu,2012,75-80). (دۆگلاس نۆرث) و هاوڕێكانی له كتێبی ( له‌سایه‌ی توندوتیژیدا، سیاسه‌ت و ئابوری و گرفته‌كانی گه‌شه‌پێدان- في ظل العنف، السياسة و الاقتصاد و مشكلات التنمية) له‌ده‌روازه‌ی بابه‌تی دابه‌شكردنی ده‌سكه‌وته‌كان و هه‌ڵسوڕاندنی ئابوری له‌لایه‌ن هێزه‌كانه‌وه ده‌چنه ناو شیكاری كارلێكی ڕە‌فتاری سیاسی و ئابوری و، كاریگه‌ریی له‌سه‌ر داموده‌زگاكان و له‌وێشه‌وه له‌سه‌ر پرۆسه‌ی چاكسازی و گه‌شه‌ی ئابوری، ئه‌ویش به‌چڕكردنه‌وه‌ی سه‌رنجه‌كانیان له‌سه‌ر سروشتی ڕێكخراوه‌یی و په‌یوه‌ندیه‌كانی نێوان گروپ و ده‌سته‌بژێره‌كان. ئه‌وان سیسستمه‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه دابه‌ش ده‌كه‌ن به‌سه‌ر دو جۆری سه‌ره‌كیدا، جۆری یه‌كه‌م سیستمی كراوه‌یه كه مه‌به‌ست لێی سیستمی دیموكراتی پێگه‌یشتوه، سه‌روه‌ری یاساو دهرفهتی یه‌كسان بۆ هه‌موان و پارێزگاری له مافی خاوه‌نداریه‌تی و زه‌مینه‌ی هاندان بۆ به‌شداری له‌كایه‌ی ئابوری تێیدا به‌رقه‌راره، واته به‌چه‌مكی (ئه‌جه‌مۆغلۆ) ئه‌م سیستمه زه‌مینه‌ی له‌بار بۆ داموده‌زگای گشتگیر ده‌ڕە‌خسێنێت كه ئه‌ویش پێگه‌ی گه‌مه‌ی ئابوری و ئاراسته‌كانی دیاری ده‌كات و جڵه‌ویان ده‌كات. جۆری دوه‌م سیستمی كۆتكراوه(نظام مقيد) كه شێوازێكه له ڕێكخستنی كۆمه‌ڵگه له‌سه‌ر بنه‌مای كۆمه‌ڵێك په‌یوه‌ندی و ڕێكاری كۆمه‌ڵایه‌تی–سیاسی و ئابوری به‌جۆرێك كه ڕێگربێت له په‌نابردنه به‌ر توندوتیژی له‌لایه‌ن هێزو داموده‌زگاكانه‌وه، ئهوهیش له‌ڕیگه‌ی به‌كارهێنانی سیسته‌می سیاسی بۆ به‌رژە‌وه‌ندیی ئابوری و گه‌مه پێكردنی له‌پێناوی دروستكردنی ده‌سكه‌وت و سود لێوه‌رگرتنی له‌لایه‌ن هێزه باڵا ده‌سته‌كانه‌وه. ئه‌وان سیستمی كۆتكراو دابه‌ش ده‌كه‌ن به‌سه‌ر سێ جۆردا: سیسته‌می كۆتكراوی فشۆڵ، كه تێیدا هێز و چه‌ك له ده‌ستی چه‌ندین گروپدایه، به‌كارهێنانی توندوتیژی ڕە‌وا ته‌نها قۆرغی داموده‌زگا یاساییه‌كانی ده‌وڵه‌ت نیه، هه‌موده‌م ئه‌گه‌ری به‌كارهێنانی هێزی چه‌كدارو توندوتیژی هه‌یه، له‌م سیستمهدا گروپه خاوه‌ن هێز و هه‌ژمونه‌كان ڕێك ده‌كه‌ون له‌سه‌ر به‌ڕێوه‌بردنی كایه‌ی ئابوری و هه‌ژمونداری و قۆرغكاری و دابه‌شكردنی ده‌سكه‌وته‌كان له‌نێوان خۆیاندا له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رژە‌وه‌ندیه‌كانیان، كه ئهوهیش دهبێته هۆكاری دوركه‌وتنه‌وه له به‌كارهێنانی توندوتیژی، به‌بێ ئهو ڕێككه‌و‌تنه ئه‌گه‌ری سه‌رهه‌ڵدانی توندوتیژی و جه‌نگی ناوخۆیی له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌دا هه‌میشه ئه‌گه‌رێكی كراوه‌یه، وه‌ك نمونه‌ی كۆنگۆی دیموكراتی و به‌نگلادیش و هایتی و ئه‌فغانستان و عێراق، له‌و سیستمهدا داموده‌زگاكان لاوازن و به‌ئه‌ركی خۆیان هه‌ڵناسن، دهرفهتی داڕشتن و جێبه‌جێكردنی سیاسه‌ته ئابوریه‌كان و به‌رنامه‌ی چاكسازیی ئابوری و په‌ره‌پێدان زۆر لاوازه، یاسا سه‌روه‌رنیه‌و مافی خاوه‌نداریه‌تی پارێزراو نیه، دهرفهتی به‌شداری ئابوری بۆ چین و نوخبه‌ی دیاریكراو قۆرغ كراوه، كۆتوبه‌ندی زۆر له‌به‌رده‌م وه‌به‌رهێنان و چالاكیه ئابوریه‌كان به‌گشتی هه‌یه و ژینگه‌كه هانده‌رنیه بۆ به‌زركردنه‌وه‌ی به‌رهه‌مداری و وه‌به‌رهێنان و گه‌شه‌ی ئابوری. جۆرێكی تر سیستمی كۆتكراوی بنه‌ڕە‌تیه، كه تێیدا ته‌نها ده‌وڵه‌ت و دامه‌زاروه فه‌رمیه‌كانی خاوه‌نی هێزی چه‌كدار و مافی به‌كارهێنانی توندوتیژی ڕە‌وان، به‌ڵام توانای به‌كارهینانی توندوتیژی له‌م سیستمهدا دابه‌شبوه به‌سه‌ر داموده‌زگا فه‌رمیه‌كانی حكومه‌تدا (پۆلیس و ئاسایش و سوپا و هه‌واڵگری) هه‌ریه‌ك له‌وانه‌یش ڕێگه و شێوازی خۆی ده‌گرێته‌به‌ر بۆ به‌ده‌ست هێنانی ده‌سكه‌وت له‌ڕێگه‌ی گه‌نده‌ڵی و قۆرغكاری و ئاراسته‌كردنی سیاسه‌ته ئابوریه‌كان به‌لای به‌رژە‌وه‌ندیی خۆیدا، وه‌ك بۆرماو كوبا و مه‌كسیك، زه‌مینه‌ی سه‌ركه‌وتنی چاكسازی ئابوری و په‌ره‌پێدان له‌م جۆره سیسته‌مه‌یشدا زۆر ناله‌باره. جۆره‌كه‌ی تر سیستمی كۆتكراوی پێگه‌یشتوه، له‌م سیسته‌مه‌دا حكومه‌ت خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتێكی سه‌راپاگیره‌و كۆنترۆڵی له‌سه‌ر هه‌مو ئهو داموده‌زگایانه هه‌یه كه توانای توندوتیژیان هه‌یه، چه‌سپاندنی یاسا له‌ئاستێكی به‌رزدایه، دامه‌زراوه‌كان كاراترن، ژماره‌یه‌كی زۆری كۆمپانیای تایبه‌ت و كۆمپانیای فره ڕە‌گه‌ز بونیان هه‌یه و گه‌شه‌ده‌كه‌ن، به‌ڵام دهرفهتی به‌شداری له‌ناو چوارچێوه‌ی سیاسه‌تێكی دیاریكراو و ڕێپێدراوی ده‌وڵه‌تدایه، چه‌ندین دامه‌زراوه‌ی سیاسی هه‌ن به‌ڵام بون و مانه‌وه‌یان به‌ستراوه به دانپێدانی ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندیه‌وه، ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی كێبه‌ركی و به‌ده‌ستهێنان و دابه‌شكردنی ده‌سكه‌وت له‌سه‌ر بنه‌مای هه‌ژمونی سیاسی و هێزه‌كان به‌ته‌واوی سنوردار ده‌كات ئهوهیش له‌پێناوی مانه‌وه‌ی خۆی و ڕێگری كردن له توندوتیژی، وه‌ك له چین وهند و شیلی و كۆریای باشور ده‌بینریت، ئه‌م جۆره سیستمه له‌چاو سیستمه كۆتكراوه‌كانی تردا توانای جێبه‌جێكردنی سیاسه‌ته ئابوریه‌كان و خۆڕاگریی له‌به‌رامبه‌ر قه‌یرانه‌كان زیاتره، دامودهزگاكانی كاراترن و، زه‌مینه‌ی سه‌ركه‌وتنی چاكسازی و په‌ره‌پێدان تێیدا زیاتره (نورث،2016،27-33). بهشی دووه‌م/ ئابوریی هه‌رێمی كوردستان و پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازی ئابوری چه‌ندین ده‌یه‌یه ئابوری عێراق و هه‌رێمی كوردستان هه‌ڵگری هه‌مو ئهو خه‌سڵه‌تانه‌ن كه ده‌بنه پاساو بۆ پێویست بونی چاكسازی ئابوری، وه‌ك؛ لاوازی سێكته‌ره ئابوریه نانهوتیهكان له به‌رهه‌مهێنان و دروستكردنی داهات و وه‌خۆگرتنی هێزی كار، گه‌وره‌یی قه‌باره‌ی حكومه‌ت و لاوازی كه‌رتی تایبه‌ت، پشت به‌ستن به‌تاك سه‌رچاوه‌یی داهات بۆ پاره‌داركردنی خه‌رجیه گشتیه‌كان، كورتهێنانی بودجه‌و كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی، ناسه‌قامگیری و هه‌ڵاوسان و بێكاری و بێكاریی شاراوه. هه‌ر له‌سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه تاكو ئیستا، چ له‌سایه‌ی حكومه‌تی یه‌كگرتو چ له‌سایه‌ی دوئیداره‌یی، چ له ساڵانی هاتنی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌به‌غداوه چ له‌كاتی بڕان و كه‌مبونه‌وه‌ی ئهو پشكی بودجه‌یه، چ پێش ده‌رهێنان و فرۆشتنی نه‌وت چ له‌پاش ئه‌وه، چ له‌سه‌روبه‌ندی قه‌یرانه‌كان و چ له كاتی ئاسایی، چ پێش هه‌وڵه‌كانی چاكسازی و په‌ره‌پێدان چ له‌پاش ئهو هه‌وڵانه هه‌میشه ئهو كێشانه به‌ڕوخسار و ڕیژە‌ی جیاواز سیمای ئابوریی هه‌رێمیان نه‌خشاندوه‌و ئاماژەیان داوه به كێشه بونیادیه‌كانی. له‌پاش ساڵی 2005ه‌وه تاكو 2013به‌هۆی كۆتایی گه‌مارۆ ئابوریه‌كانه‌وه گۆڕانێكی گه‌وره له‌ئابوریی و عێراق و هه‌رێم ڕویدا به‌تایبه‌تیش له‌زیادبونی داهاته‌كاندا، له‌و ماوه‌یه‌دا به‌هۆی هاتنی پشكی هه‌رێم له بودجه‌ی عێراقه‌وه، حكومه‌تی هه‌رێم توانیی نزیكه‌ی 92 ترلیۆن دینار له‌چوارچێوه‌ی بودجه‌دا خه‌رج بكات بۆ موچه‌و خه‌رجیه‌كانی به‌گه‌ڕخستن و خزمه‌تگوزاری و وه‌به‌رهێنان له سێكته‌ره جیاوازه‌كاندا(احمد، 2015، 141)، سه‌ره‌نجامی ئهوهیش گه‌شه و پێشكه‌وتنی به‌رچاو له داهاتی تاكه‌كه‌س و بواره‌كانی خوێندن و ته‌ندروستی و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌و نیشته‌جێبون و ڕێگاوبان و فڕۆكه‌خانه و..هتد ڕویاندا، پێنوێنه سه‌ره‌كیه‌كان له‌و بوارانه‌دا چه‌ند به‌رامبه‌ر به‌ئاراسته‌ی ئه‌رێنی به‌رزبونه‌وه(حكومه‌تی هه‌رێم،2013، 5-31 ؛ حكومة اقلیم كوردستان ،2011، 21-22)، به‌ڵام گۆڕانێكی بونیادیی ئه‌وتۆ له ئابوریی هه‌رێمه‌كه نه‌هاته كایه‌وه به‌جۆرێك كه ئاستێكی گونجاو له فره‌چه‌شنكردنی ئابوری و كه‌مكردنه‌وه‌ی پشت به‌ستن به‌تاك سه‌رچاوه‌یی داهات و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی به‌رهه‌مداری و كه‌مكردنه‌وه‌ی هاورده‌و..هتد ده‌سته‌به‌ر بكات، تاكو هه‌ڕە‌شه‌ی قه‌یرانه ئابوری و داراییه‌كان له‌سه‌ر هه‌رێم كه‌مببێته‌وه و توانای ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌ی قه‌یران و دۆخه چاوه‌ڕوان نه‌كراوه‌كانیش زیاد بێت. به‌پێی ئهو زانیاریانه‌ی له‌یاسای بودجه‌ی هه‌رێم له‌ساڵی 2013 هاتبون هێشتا رێژەی پشت به‌ستن به بودجه‌ی عێراق له ئاستێكی زۆر به‌رزدابو، له‌و ساله‌دا زیاتر له 95%ی كۆی داهاته گشتیه‌كان و 87%ی كۆی خه‌رجیه گشتیه‌كانی بودجه‌ی هه‌رێم پشتی به بودجه‌ی عێراق به‌ستبو، ڕێژەی داهاته ناوخۆییه‌كان 5% كه‌متر بو، له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌یشدا هێشتا بودجه‌كه له‌دۆخی كورتهێناندا بو. سێكته‌ره‌كانی كشتوكاڵ و پیشه‌سازی و كه‌رتی تایبه‌ت به‌گشتی له‌وپه‌ڕی لاوازیدابون، رێژەی هێزی كاری به‌گه‌ڕخراو له‌كه‌رتی حكومی له‌ده‌وروبه‌ری 50%بو، كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی له‌ئاستێكی یه‌كجار به‌رزدابو، به‌واتا بونیادی ئابوریی هه‌رێم له‌و په‌ڕی لاوازی و لاسه‌نگیدا بوو، هه‌ربۆیه به‌هۆی بڕانی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له به‌غداوه له‌ساڵی 2014 له‌ماوه‌یه‌كی زۆر كورتدا هه‌مو پێنوێنه‌كان گۆڕانكاری نه‌رێنیی زۆر گه‌وره‌یان به‌خۆوه بینی، به‌وپه‌ڕی ده‌ستپێوه‌گرتن و سكهه‌ڵگوشینه‌وه هێشتا ڕێژەی كورتهێنانی بودجه گه‌یشته سه‌روی 58%، ڕێژەی بێكاری له %6.5 له‌ساڵی2013 به‌رزبویه‌وه بۆ 14% له‌ساڵی 2015 و كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی زیادی كردو قه‌رزه‌كانیش چه‌ند به‌رامبه‌ر به‌رزبونه‌وه، هه‌مو ئهو بابه‌تانه له چوار باسی تایبه‌ت له‌خواره‌وه به‌وردی شیكراونه‌ته‌وه كه پێكه‌وه هه‌بونی پاساوی ته‌واو بۆ پێویستبونی ئه‌نجامدانی چاكسازی ئابوری ڕیشه‌یی له هه‌رێمی كوردستان ده‌سه‌لمێنن. باسى یه‌كه‌م / دۆخی دارایی گشتی یه‌كه‌م /كورتهێنانی بودجه/ كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی یه‌كێكه له گرفته به‌رده‌وام و سه‌ره‌كیه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و ئابوریی هه‌رێم به‌گشتی، ئه‌مه‌یش له‌به‌ر گه‌وره‌یی قه‌باره‌ی خه‌رجیه گشتیه‌كانی حكومه‌ت و ئهو كاریگه‌ریه گه‌وره‌و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یه‌ی كه ده‌یكاته سه‌ر بازاڕ و چالاكیه ئابوریه‌كان به‌گشتی. خشته‌ی ژماره (1) نیشانى ئه‌دات كه له‌ماوه‌ی (23) ساڵی ڕابوردودا هه‌میشه خه‌رجیه گشتیه‌كان له‌داهاته گشتیه‌كان زیاتر بون و دۆخی دارایی گشتی له هه‌رێم له كورتهێنانی به‌رده‌وامدا بوه، زیادبونی گه‌وره‌ی قه‌باره‌ی داهاته‌كان له هه‌ندێ ساڵدا (به‌هۆكاره‌كانی كۆتایی گه‌مارۆ ئابوریه‌كان و به‌رزبونه‌وه‌ی نرخی نه‌وت و سودمه‌ندبونی هه‌رێم له‌بودجه‌ی عێراق) نه‌یتوانیوه كۆتایی به كێشه‌ی كورتهێنان بهێنێت، چونكه هه‌میشه ڕێژەی هه‌ڵكشان و زیادبونی داهاته‌كان كه‌متر بوه له‌ڕێژە‌ی هه‌ڵكشانی خه‌رجیه‌كان، كه‌مبونه‌وه‌ی قه‌باره‌و ڕیژە‌ی كورتهێنان له‌هه‌ندێ ساڵدا له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی ئابوريى نادروست بوه‌و به‌شێكی له‌سه‌ر حیسابی له‌قاڵبدانی خه‌رجیه گشتیه گرنگ و پێویسته‌كان بوه به‌تایبه‌تیش له‌بواری وه‌به‌رهێنان و پرۆژە‌كان، واته له‌سه‌ر حیسابی هاوسه‌نگی ئابووری بوه، تاكو ساڵی2013 زۆربه‌ی كورتهێنانه‌كانی بودجه‌ی خه‌مڵێنراو له‌ڕێگه‌ی جێبه‌جێنه‌كردنی به‌شیك له ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ی وه‌به‌رهێنانه‌وه پڕكراونه‌ته‌وه، (گوڵپی،2020 ،43-44). كێشه‌ی داهاتی گشتی له هه‌رێم ته‌نها له كه‌می قه‌باره‌كه‌یدا نیه به‌ڵكو له ناهاوسه‌نگی و ناسه‌قامگیریشدایه، له‌ماوه‌ی نێوان ساڵانی 2000-2007 ته‌نها داهاتی گومرگ نزیكه‌ی 82% كۆی داهاته ناوخۆییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی پێكده‌هێنا، له‌ماوه‌ی نێوان ساڵانی 2005-2013 ته‌نها پشكی هه‌رێم له بودجه‌ی عیراق نزیكه‌ی 96%ی كۆی گشتیی داهاته‌كان و 87%ی كۆی گشتی خه‌رجیه‌كانی بودجه‌ی هه‌رێمی پێكده‌هێنا (احمد، 2015،141)، له‌ساڵانی 2018و 2019 داهاته ناوخۆییه نانهوتیهكان ته‌نها له 18%ی داهاته‌كانیان پیك ده‌هێنا له‌به‌رامبه‌ر 46%ی داهاتی نه‌وت و 34%ی پشكی بودجه له عیراق و 2% هاوكاریی هاوپه‌یمانان(گوڵپی، 2020، 44-45). ئه‌م ناهاوسه‌نگیه وای كردوه كه دۆخی دارایی هه‌رێم ناسه‌قامگیر بێت و هه‌ر گۆڕانێك له‌و سه‌رچاوه سه‌ره‌كیانه كورتهێنانی گه‌وره دروست بكات له‌كاتێكیشدا كه خودی ئهو داهاتانه ناسه‌قامگیرن، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه له 2014-2017 به‌هۆی بڕانی پشكی هه‌رێم له بودجه‌ی عێراق و دابه‌زینی نرخی نه‌وت ڕویداو بوه هۆی له‌ده‌ستدانی زۆرینه‌ی داهاته‌كان. ئهو دۆخه له‌ساڵی 2020 یش به‌هۆی دابه‌زینی گه‌وره‌ی له‌نرخی نه‌وتی خاو و بڕانی پشكی بودجه‌كه‌ی له‌لایه‌ن عێراقه‌وه بۆ جارێكیتر دوباره بویه‌وه و، له‌مانگی نیسانی ئهو ساڵه‌دا داهاته‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم به‌ڕێژە‌ی 86% كه‌م بونه‌وه ( حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، 2021، 23). سه‌چاوه‌ی : ئاماده‌كردنی توێژە‌ر به‌پشت به‌ستن به‌م سه‌رچاوانه: ١- یاساكانی بودجه‌ی هه‌رێمی كورستان له‌ساڵانی جیاواز، ماڵپه‌ڕی په‌رله‌مان: https://www.parliament.krd/business/legislation/ ٢- هیوا عثمان اسماعیل الحیدري، تحليل اثر تقلبات سعر الصرف الاجنبي في الموازنة العامة لاقليم كوردستان العراق لمدة 1997-2013، رسالة ماجستير غير منشورة،جامعة صلاح الدين،2014،ص 125. ٣- جهانگير صديق احمد، الاختلالات الهيكلية للموازنة العامة واليات المعالجة/ اقليم كوردستان العراق(حالة دراسية للمدة 2000-2013)، رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة صلاح الدين،2015، ص43. ٤- حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری، ڕاپۆرتی به‌یانی دارایی بۆساڵی 2014. ٥- ڕاپۆرته‌كانی كۆمپانیای دیلۆیت https://gov.krd/information-and-services/open-data/deloitte-reports/deloitte-report-2019/ ٦- كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، چاكسازی و خزمه‌تگوزاری، چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات، 2021، ل17-23. سه‌باره‌ت به خه‌رجیه گشتیه‌كانیش جگه له گه‌وره‌یی قه‌باره‌كه‌یان كه زياتر له 50%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم پیك ده‌هێنن (بانكی نێوده‌وڵه‌تی، 2016، 14)، خراپیی ته‌رخانكردن و ناكارایی خه‌رجكردن كێشه‌یه‌كی سه‌ره‌كیه، له‌ماوه‌ی ساڵانی ڕابورداودا هه‌میشه بهشی هه‌ره‌زۆری خه‌رجیه‌كان بۆ بواری موچه‌و به‌گه‌ڕخستن ڕۆیشتون به‌ڕێژە‌ی زیاتر له 75% و كه‌مترینیان بۆ بواری وه‌به‌رهێنان بوه، سه‌باره‌ت به‌پشكی سێكته‌ره‌كانیش كه‌مترین رێژە بۆ سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی پیشه‌سازی و كشتوكاڵی بوه كه له (2%) تێنه‌په‌ڕیوه (احمد، 2015، 130-132). ئه‌مه‌یش بۆخۆی بوه‌ته‌وه به‌هۆكارێك بۆ مانه‌وه‌ی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی به لاوازی و ئیفلیجی و مانه‌وه له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی. دوه‌م/ كه‌ڵه‌كه‌بونی قه‌رزه گشتیه‌كان / به‌هۆی كورتهێنانه به‌رده‌وامه‌كان و به‌تایبه‌تیش به‌هۆی قه‌یرانه‌كانی ساڵانی 2014-2017 و2020 هه‌رێمی كوردستان كه‌وته ژێر باری قه‌رزێكی زۆره‌وه، خشته‌ی ژماره (2) ده‌ربڕی قه‌باره‌ی قه‌رزه گشتیه كه‌ڵه‌كه بوه‌كانی سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه. خشته‌ی (2) قه‌رزه كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كانی سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم (2012-2021) به دۆلاری ئه‌مریكی * ژماره‌كانی تایبه‌ت به‌ساڵانی 2016-2019 به‌ده‌ست نه‌كه‌ووتون تاكو به‌جیا ئاماژەیان بۆ بكرێت، به‌ڵام ئه‌وه جياوازى له‌ئاستی كه‌ڵه‌كه‌بونی ساڵانی پاشتر دروست ناكات چونكه قه‌رزه كه‌له‌كه‌بوه‌كان له‌هه‌رساڵێك بڕە‌كانی ساڵانی پێشویش له‌خۆ ده‌گرێت. سه‌رچاوه/ ئاماده‌كردنی توێژە‌ر به‌پشت به‌ستن به‌م سه‌رچاوانه: 1- حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و بانكی نێوده‌وڵه‌تی، چاكسازی ئابوری له‌پێناوی بوژانه‌وه‌ی هاوبه‌ش و پاراستنی نه‌داران، 2016، ل38. 2- دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێمی كوردستانی عێراق، ڕاپۆرتی ژماره 154 له5/7/2020، ده‌رباره‌ی قه‌رزو پابه‌ندیه‌كانی سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم. 3- ڕونكردنه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم له ئازاری 2020، لێدوانی سكرتێری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان ده‌رباره‌ی قه‌رزه‌كان له‌كۆبونه‌وه‌ی ڕۆژی 28/6 /2021 له‌په‌رله‌مانی كوردستان. http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8592&fbclid=IwAR3D7t5NhtDEJsUQd5spM9ffK0l-V6InZ7dcjc5YXC7GBDMqlLbjxjI1OZIk وه‌ك له خشته‌كه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت له‌ماوه‌ی نێوان 2021-2012 كۆی قه‌رزه كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كان گهیشتوهته (31637) ملیۆن دۆلار، به ناوه‌ندی گه‌شه‌ی ساڵانه‌ی (3164) ملیۆن دۆلارو به تێكڕای رێژەی گه‌شه‌ی ساڵانه‌ی 63.4%. ته‌نها له ماوه‌ی 7 ساڵ له 2014 تاكو مانگی ئاداری 2021 بڕی قه‌رزه‌كان له (2800) ملیۆن دۆلاره‌وه گهیشتوهته (31637) ملیۆن دۆلار واته له‌و ماوه‌یه‌دا به‌بڕی( 28837) ملیۆن دۆلار قه‌باره‌ی قه‌رزه‌كان زیادی كردوه كه رێژەی زیادبونی ساڵانه‌ی ئهو ماوه‌یه 70% یه. قه‌باره‌ی قه‌رزه كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كان له 2021 هێڵی سوری تێپه‌ڕاندوه‌و گهیشتوهته ئاستی مه‌ترسیدار، هه‌رچه‌نده بهشی زۆری قه‌رزو پابه‌ندیه داراییه‌كان ناوخۆیین ، به‌ڵام به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌حكومه‌تی هه‌رێم خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات و دامه‌زراوه‌ی نه‌ختینه‌یی و داریی به‌هێز و سیسته‌می بانكداری و قه‌رز و بازاڕی دارایی گه‌وره نیه بۆیه ده‌توانین بڵێن كه قه‌رزاربونی هه‌رێم به‌و خێراییه‌و به‌و قه‌باره گه‌وره‌یه پاساو و هۆكاره‌كانی هه‌رچیه‌ك بن له‌وه ناگۆرێت ئاماژەی مه‌ترسیی گه‌وره‌ن له‌سه‌ر ئابوریی هه‌رێم. باسی دوه‌م/ پهیكهری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێمی كوردستان و عێراق و وڵاتانی تازه گه‌شه سه‌ندو له‌وه‌دا هاوبه‌شن كه لاسه‌نگیه‌كی زۆر له‌په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆییاندا هه‌یه، ئه‌مه بۆخۆی له‌سه‌ره‌كیترین و ریشه‌یترینی لاسه‌نگیه ئابوریه‌كانه‌و ڕۆڵی گه‌وره‌ی هه‌یه له دروستكردنی لاسه‌نگیه‌كانی تری پهیكهری ئابووری. لاسه‌نگیی هه‌ره گه‌وره له پهیكهری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم بریتیه له گه‌وره‌یی پشكی به‌شداری نه‌وت( داهاتی هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی خاوی هه‌رێم و پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌داهاتی نه‌وتی عێراقه‌وه) له‌به‌رامبه‌ر كه‌میی به‌شداری سێكته‌ره‌كانی تر، ڕێژەی به‌شداری سێكته‌ری نه‌وت نزیكه‌ی 50%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم و عیراق پێك ده‌هێنێت(صالح، 2018 ،407). خشته‌ی (3) ڕێژەی به‌شداریی چالاكیه ئابوریه‌كانی نانه‌وتی له پێكهێنانی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی و وه‌خۆگرتنی هێزی كار وپله‌ی لاسه‌نگیه په‌یكه‌ریه‌كان له هه‌ریمی كوردستان بۆ چه‌ند ساڵیك له(2007-2014) * (cp) ئاماژە‌یه بۆ به‌شداری له‌دروستكردنی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی (Contribution to the gross domestic product)، (pl) ئاماژە‌یه بۆ به‌شداری له به‌گه‌ڕخستنی هیزی كار (Contribute to the employment of labor)، (d) كورتكراوەى (disruption) ئاماژە‌یه بۆ لاسه‌نگیی كه‌رت و چالاكیی دیاركراو، (D) ئاماژە‌یه بۆ پله‌ی لاسه‌نگیی كۆی چالاكی و سێكته‌ره نانهوتیهكان. سه‌رچاوه/ ئاماده‌كردنی توێژە‌ر به‌پشت به‌ستن به‌م سه‌رچاوانه: 1- حكومة اقليم كوردستان، وزارةت التخطيط، خطة التنمية الاستراتيجية لاقليم كوردستان 2012-2016، اربيل 2011، ص22. 2- حكومة اقليم كوردستان، وزارة التخطيط، خطة التنمية لاقليم كوردستان لسنوات 2015-2019، اربيل 2014، ص11،12. 3- حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، بانكی نێوده‌وڵه‌تی، چاكسازی ئابوری له‌پیناوی بوژانه‌وه‌ی هاوبه‌ش و پاراستنی نه‌داران،2011، ل31. جگه له‌و لاسه‌نگیه‌ی كه له‌نێوان كه‌رتی نه‌وتی و نا نه‌وتیدا هه‌یه، خشته‌ی (3) نیشانی ده‌دات كه به‌شداری چالاكیه ئابوریه‌كان له كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی نانه‌وتیدا زۆر لاسه‌نگه به‌م شێوه‌یه: كشتوكاڵ 5% و پیشه‌سازی، 12.6% و خزمه‌تگوزاری 82.4%. ئه‌م دابه‌شبونه بۆ ئابوریی هه‌رێم ته‌ندروست نیه و له‌گه‌ڵ مۆدێله ئابوریه باوه‌كان نه‌گونجاوه به‌تایبه‌تیش مۆدێلی (ئارسه‌ر لویس) بۆ گۆڕانی بونیادی كه له‌سه‌ر بنه‌مای گواستنه‌وه‌ی زیاده‌ی هێزی كار له سێكته‌ری كشتوكاڵ بۆ سێكته‌ری پیشه‌سازی بنیات نراوه Dookeran,2019,2))، وه مۆدێلی (كلارل- فیشه‌ر) بۆ گۆڕانی بونیادی، كه به‌پێی ئهو مۆدێله ئابوریه‌كی لاواز و كشتوكاڵی به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌قۆناغی گه‌شه‌كردن و پێشگه‌یشتنی پیشه‌سازی و كه‌ڵه‌كه بونی سه‌رمایه‌و زۆربونی ده‌رامه‌تدا تێپه‌ڕێت ناگاته ئهو قۆناغه‌ی كه ڕێژەی به‌شداری چالاكیه خزمهتگوزاریهكان تێیدا ئه‌وه‌نده به‌رزبێت (Mukherjee,2018,38)، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له‌عیراق و هه‌رێم و ده‌وڵه‌تانی تری نه‌وتی ڕوده‌دات جیاوازه چونكه به‌بێ گه‌شه‌ی پیشه‌سازی و به‌رزبونه‌وه‌ی ئاستی به‌رهه‌مداری و كه‌ڵه‌كه‌بونی سه‌رمایه داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی خاو دهبێته هۆی به‌رزبونه‌وه‌ی ئاستی داهاتی تاك و به‌رزبونه‌وه‌ی خواست له‌سه‌ر به‌رهه‌می پیشه‌سازی و پاشتریش خزمه‌وتگوزاری كه له‌ڕێگه‌ی هاورده‌وه پڕده‌كرێنه‌وه، ئهوهیش هۆكاری سه‌ره‌كیه بۆ توشبونی ئهو وڵاتانه به‌نه‌خۆشی هۆڵه‌ندی. له‌دۆخێكدا سێكته‌ره بنه‌ڕە‌تیه‌كانی به‌رهه‌مهێنان لاوازبن و پێویستیان به بوژاندنه‌وه بێت له‌به‌رامبه‌ریشدا چالاكیه خزمهتگوزاریهكان داهات و هه‌لی كارو زۆربه‌ی خواسته‌كان بۆ تاك و كۆمه‌ڵگه دابین بكه‌ن و زیاتریش پشت به هاورده ببه‌ستن ئه‌وه بۆخۆی كۆسپیكی گه‌وره‌یه له‌به‌رده‌م بوژانه‌وه‌ی كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنان، به‌پێی تێڕوانینی (Baumol) ئهو كۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی بۆ به‌كاربردنی خزمه‌تگوزاری پشت به هاورده ده‌به‌ستن ئاستی به‌رهه‌مدارییان ڕو له‌نزمبون دهبێت( صالح، 8201،408). دیوێكی تری لاسه‌نگی له‌په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی له‌سه‌ر ئاستی سێكته‌ره‌كان ئه‌وه‌یه كه جیاوازیه‌كی گه‌وره هه‌یه له‌نێوان ڕێژەی به‌شداریی سێكته‌رو چالاكیه ئابوریه‌كان له كۆبه‌رهه‌م و له وه‌خۆگرتنی هێزی كار، ئه‌مه‌یش به‌پێی مۆدێلی (سیمۆن كۆزینتس) نیشانه‌ی لاسه‌نگیه له بونیادی ئابوری له هه‌ر سێكته‌رێك، وه پێویسته كۆی لاسه‌نگیه‌كانی پهیكهری ئابوری كه له كۆی پله‌ی ڕە‌های لاسه‌نگی كه‌رته‌كان پێك دێت له 20% زیاتر نه‌بێت، له هه‌ژماركردنی پله‌ی لاسه‌نگیشدا نیشانه‌ی (سالب و موجه‌ب) ڕە‌چاو ناكرێت چونكه ئهو جۆره له لاسه‌نگی به‌هه‌ردو باره‌كه‌دا هه‌ر یه‌ك مانای هه‌یه ( صالح،2018،405). هه‌رچه‌نده زانیاریی فه‌رمی و دروست له‌باره‌ی قه‌باره‌ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم به‌رده‌ست نیه به‌ڵام وه‌ك پێشتر ئاماژەی بۆكرا به‌پێی هه‌ندێ سه‌چاوه له‌هه‌رێم و عیراق سێكته‌ری نه‌وت له 50%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی پێكده‌هێنێت (صالح، 2018، 407)، كه‌چی ڕاسته‌وخۆ ته‌نها به‌شداری له‌ڕێژە‌ی1%ی به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار ده‌كات(بانكی نێوده‌وڵه‌تی، 2016،13)، به‌و واتایه‌ی ته‌نها لاسه‌نگیی بونیادی له‌كه‌رتی نه‌وت نزیكه‌ی 49% یه‌ز له‌خشته‌كه‌دا دیاره كه له هه‌ریه‌ك له چالاكیه ئابوریه نانه‌وتیه‌كانیشدا لاسه‌نگیه‌كی به‌رچاو هه‌یه، رێژەی ناوه‌ندی به‌شداریی چالاكیه كشتوكاڵیه‌كان له‌و ساڵانه‌دا 5% بۆ كۆبه‌رهه‌م و 8.5% بۆ هێزی كاره و پله‌ی لاسه‌نگیه‌كه‌ی 3.5%، ناوه‌ندی ڕێژەی به‌شداری چالاكیه پیشه‌سازیه‌كانیش 12.6% بۆ كۆ به‌رهه‌م و 19.5% بۆ هێزی كار و پله‌ی لاسه‌نگیی 6.9%، چالاكه‌یه خزمه‌تگوزریه‌كانیش 82.4% بۆ كۆبه‌رهه‌م و 72% بۆ هێزی كار و پله‌ی لاسه‌نگی 10.4%، سه‌ره‌نجام كۆی پله‌ی لاسه‌نگیی له پهیكهری كۆبه‌رهه‌می نانه‌وتی ده‌كاته 20.7%. به‌م جۆره له‌گه‌ڵ 49% لاسه‌نگی كه‌رتی نه‌وتدا كۆی گشتی لاسه‌نگیی له‌په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم نزیكه‌ی 70%یه، واته سێ جار زیاتره له میچی ڕیژە‌ی په‌سه‌ندكراو به‌پێی تێزه‌كه‌ی (كۆزنیتس). باسی سێیه‌م/ بازرگانی ده‌ره‌كی یه‌كێك له لاسه‌نگیه بنه‌ڕە‌تیه‌كان له بونیادی ئابوری وڵاتانی تازه گه‌شه‌سه‌ندو بریتیه له كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانیی، واته گه‌وره‌یی قه‌باره‌ی هاورده‌كان له‌به‌رامبه‌ر كه‌می و بچوكیی قه‌باره‌ی هه‌نارده‌كان، هۆكاری سه‌ره‌كیی ئهوهیش بریتیه له لاوازیی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی و سیاسه‌ته نه‌ختنه‌یی و داراییه فراوانكاریه‌كانی حكومه‌ته‌كان و خواستی هه‌ڵكشاوی دانیشتوان بۆ كاڵاو خزمه‌تگوزاری به‌ڕاده‌ی زیاتر له‌توانای وه‌ڵامدانه‌وه‌ی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی. كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانیی ده‌ره‌كی هۆكاری سه‌ره‌كیی چونه ده‌ره‌وه‌ی زیاتری دراوی بیانیه كه ئه‌ویش هۆكاریكی سه‌ره‌كیه بۆ كه‌مبونه‌وه‌ی یه‌ده‌گی نه‌ختی و زیادبونی قه‌رزی ده‌ره‌كی و ناسه‌قامگیریی نرخی ئاڵوێری دراو و ناسه‌قامگیریی نرخه‌كان به‌گشتی(شانی،2011،53) هه‌رێمی كوردستان ده‌یان ساڵه له‌دۆخی كورتهێنانی بازرگانیی گه‌وره‌دایه و هه‌میشه قه‌باره‌ی هاورده‌ی زۆر زیاتر بوه له هه‌نارده‌كردنی، به‌جۆرێك ئه‌گه‌ر به‌رهه‌می نه‌وتی خاو و كاڵای هاورده‌ی دوباره هه‌نارده‌كراوی لێ به‌ده‌ركه‌ین ئه‌توانین بڵێین كه قه‌باره‌ی هه‌نارده‌كردن له‌هه‌رێم له‌چاو هاورده نزیكه له‌ئاستی نه‌بون. خشته‌ى (4) هاورده و هه‌نارده‌ی هه‌رێمی كوردستان (به‌بێ نه‌وتی خاوی هه‌نارده‌كراو) (2012-2017) به‌ملیۆن دینار سه‌رچاوه: ئاماده‌كردنی توێژە‌ر به پشت به‌ستن به‌م سه‌رچاوانه: 1- حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، وه‌زاره‌تی بارزگانی و پیشه‌سازی، ب.گ. پلان دانان و به‌دوادا چون، ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و وڵاتانی جیهان 2004-2015 . 2- حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، وه‌زاره‌تی پلان دانان، ده‌سته‌ی ئاماری هه‌ریمی كوردستان، ڕاپۆرتی ئاڵوگۆڕی بازرگانی (هاورده) بۆعیراق و هه‌رێمی كوردستان، له‌نێوان 2016-2017، ئه‌یلولی 2018: http://www.krso.net/Default.aspx?page=list&c=trade خشته‌ی ژماره(4) ڕونی ده‌كاته‌وه كه قه‌باره‌ی هاورده زۆر گه‌وره‌یه، ئهوهیش ده‌ره‌نجامی لاوازیی كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆییه بۆ پڕكردنه‌وه‌ی خواستی سه‌رچاوه‌گرتو له ئه‌نجامی داهاتی نه‌وت و كورتهێنانی بودجه و قه‌رزه‌كانه‌وه. وه‌ك له‌خشته‌كه‌دا دیاره به‌هه‌ژماركردنی كاڵای هاورده‌كراوی دوباره هه‌نارده‌كراویش هێشتا ڕێژەی كورتهێنان بۆ ساڵانی 2012-2015 نزیكه‌ی 84%ه، له‌كاتێكدا كه دوباره‌هه‌نارده‌ی كاڵای هاورده په‌یوه‌ندیی به كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆییه‌وه نیه‌و ته‌نها چالاكیه‌كی بازرگانیه، بۆیه ئه‌توانین بڵێن كه ڕێژەی كورتهێنانی ڕاسته‌قینه زۆر له‌وه زیاتره(بانكی نێوده‌وڵه‌تی،2016 ،14)، ئه‌مه‌یش ئاماژە‌یه‌كی مه‌ترسیداره له‌سه‌ر ئاسایشی ئابوری و هۆكاری سه‌ره‌كیه بۆ مانه‌وه‌ی كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی به لاوازی و ناسه‌قامگیریی نرخی كاڵاو خزمهتگوزاریهكان. هه‌رێمی كوردستان پهیكهری هه‌نارده‌كردنیشی له‌وپه‌ڕی لاسه‌نگیدایه‌و ته‌نها پشت به‌یه‌ك كاڵا ده‌به‌ستێت كه ئه‌ویش نه‌وتی خاوه، ئه‌ویش جگه له‌گرفته سیاسیه‌كان به‌رده‌وام به‌هۆی گۆڕانكاریه‌كانی نرخه‌كه‌ی له بازاڕی جیهانیدا له‌دۆخێكی ناجێگیردایه‌و سه‌رچاوه‌یه‌كی داهاتی ناسه‌قامگیره. باسی چواره‌م/ بێكاری و پهیكهری هێزی كار یه‌كێكله له لاسه‌نگییه بونیادیه‌كانی ئابوریی هه‌رێم بریتیه له لاسه‌نگی بازاڕی كار و پهیكهری هێزی كار، بونی بۆشایی له نێوان خستنه‌ڕوی هێزی كار و خواست له‌سه‌ری كه له‌شێوه‌ی هه‌بونی بێكاریدا ده‌رده‌كه‌وێت، له‌گه‌ڵ ناهاوسه‌نگی پهیكهری هێزی كار به‌پێی ته‌مه‌ن و ڕە‌گه‌ز و دابه‌شبونی به‌سه‌ر كه‌رت و چالاكیه ئابوریه‌كان و هه‌بونی بێكاری شاراوه له خه‌سڵه‌ته دیاره‌كانی ئابوریی هه‌رێمن، ئه‌م جۆره خه‌سڵه‌تانه‌یش به سیماكانی لاسه‌نگیه بونیادیه‌كانی ئابوری داده‌نرێت ( محی الدین، 55؛ عیسی، 2013، 15). به‌پێی سه‌رچاوه و ڕوپێو و ئاماره فه‌رمیه بڵاوكراوه‌كان ڕێژەی بێكاری له‌نێوان ساڵانی 2000-2018 ناجێگیر بوه ، به‌رزترین ڕێژە له‌ساڵی 2001 بوه كه 16.9% بوه‌و كه‌مترین ڕێژە‌یش له‌ساڵی 2013 كه 6.5% بوه(علی ،2015، 56)، له‌ساڵی 2015دا گه‌یشتوه‌ته‌وه 14% (ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم، 2016، 8)، و له‌ساڵی 2018% رێژە‌كه بوه‌ته‌وه 9%(ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم، به‌شداربوان له‌هێزی كار،2021). بهشی زۆری گۆڕانكاری له ڕێژەی بێكاری له‌هه‌رێم په‌یوه‌سته به گۆڕانی دۆخی ئابوریی عێراق به‌گشتی و نه‌مانی گه‌مارۆ ئابوریه‌كان و هه‌ڵبه‌زو دابه‌زی نرخی نه‌وت و هاتن و نه‌هاتنی بهشی بودجه‌ی هه‌رێم له‌عیراقه‌وه. شیاوی ئاماژە پێكردنه كه ئهو ڕێژانه‌ی سه‌ره‌وه ته‌نها گوزارشت له بێكاری ئاشكرا ده‌كه‌ن و بێكاریی شاراوه له‌خۆ ناگرن، ئه‌گه‌رنا ڕێژە‌كه زۆر له‌وه به‌رزتره، چونكه به پشت به‌ستن به‌زۆر ئاماژە ده‌توانین بڵێن كه ڕیژە‌ی بێكاری شاراوه له‌هه‌رێمی كوردستان و عیراق له‌ئاستێكی به‌رزدایه، دابه‌زینی ئاستی به‌رهه‌مداریی ده‌ستی كار له‌عیراق به‌گشتی له‌ساڵی 2018 بۆ25% له‌چاو ئاستی به‌رهه‌مداریی ساڵی 1979 (الورقه البیضاء،2020 ،17) و، كه‌میی كاتژمێری كاركردن له‌كه‌رتی حكومی له‌هه‌رێم به‌ڕێژە‌ی 27% له‌چاو كه‌رتی تایبه‌ت ( بانكی نێوده‌وڵه‌تی،2016،42-44 ) ئاماژە‌ن بۆ بونی بێكاریی شاراوه به‌ڕێژە‌ی به‌رز. له‌لایه‌كی تره‌وه به‌پێی ڕوپێو و ڕاپۆرته‌كانی ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم ڕیژە‌ی به‌شداری كاركردن له‌هێزی كار بۆ ڕە‌گه‌زی مێ نزیكه‌ی 14%یه له‌به‌رامبه‌ردا رێژەی به‌شداری ڕە‌گه‌زی نێر كه نزیكه‌ی 64%ه، له‌و ئافره‌تانه‌یشی كه كارده‌كه‌ن 80% له‌ناو كه‌رتی حكومیدان، و به‌گشتیش هێزی كاری به‌گه‌ڕخراوی ئافره‌تان له93%ی له چالاكیه خزمه‌تگوزاریه‌كاندایه. دابه‌شبونی هێزی كار له‌نێوان كه‌رتی حكومی و كه‌رتی تایبه‌تیشدا لاسه‌نگیه‌كی زۆر له‌خۆ ده‌گرێت، ڕێژەی هێزی كاری به‌گه‌ڕخراو له‌كه‌رتی حكومی نزیكه50% پێك ده‌هێنێت(ده‌سته‌ی ئاماری هه‌ریم، 2015، 6-13). هه‌روه‌ك له‌خشته‌ی ژماره(3)یشدا دیاریكرابو ڕێژەی دابه‌شبونی هێزی كار به‌سه‌ر كه‌رت و چالاكیه ئابوریه‌كاندا لاسه‌نگیه‌كی زۆر گه‌وره‌ی له‌خۆ گرتوه: 72%ی كۆی هێزی كاری هه‌رێم له‌چالاكیه خزمه‌تگوزاریه‌كاندا به‌گه‌ڕخراوه، ئه‌م ژماره و ڕێژانه به‌گشتی ئاماژە‌ن بۆ لاسه‌نگیی زۆر گه‌وره له‌هێزی كار و لاوازیی ئاستی به‌رهه‌مداری هێزی كاری هه‌رێم. بهشی سێیه‌م/ هه‌وڵه‌كانی چاكسازی ئابوری له هه‌رێمی كوردستان، بهربهست و ئاڵه‌نگاریه‌كان باسی یه‌كه‌م/ هه‌وڵه‌كانی چاكسازی و ده‌ره‌نجامه‌كانیان مێژوی هه‌ست كردن به‌كێشه بونیادیه‌كانی ئابوری له‌كوردستانی باشور بۆ ده‌یان ساڵ پێش دروستبونی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌گه‌ڕێته‌وه، داواكاری به‌شێوازی جۆراوجۆر بۆ باشكردنی دۆخی ئابوری و په‌ره‌پێدان و چاكسازی كه‌م تا زۆر له زۆربه‌ی ساڵ و سه‌رده‌مه‌كاندا له‌ناو كه‌س و توێژ و لایه‌ن و ناوه‌نده جۆراوجۆره‌كاندا بونی هه‌بوه (Noori,2018,23-24)، له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمیشه‌وه هه‌میشه ویستی چاكسازی ئابوری ڕاگه‌یه‌نراوه‌و زۆرجاریش هه‌وڵ و هه‌نگاوی جۆراوجۆرهه‌بون وه‌ك ( دوو پلانی چوارساڵه بۆ په‌ره‌پێدان له‌ساڵانی 2011 و 2015، دیدگای 2020 له ساڵی 2013، پلانی چاكسازی ئابوری له 2016، چاكسازی ئێستاو ئاینده له2020 كه هه‌مویان له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی پلاندانانه‌وه ئاماده‌كراون، پلانی چاكسازی له‌كارگێڕی دارايى و ئابوری له‌ساڵی 2015 له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوریه‌وه، بڕیاری چاكسازی له 2016 له‌لایه‌ن سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه، ستراتیژی نیشتیمانی بۆ به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی له‌ساڵی2017 له‌لایه‌ن ده‌سته‌ی ده‌ستپاكی هه‌رێمی كوردستانه‌وه،..هتد) هه‌رچه‌ند كۆمه‌ڵێك هه‌نگاونراون بۆ جێبه‌جێكردنی ئهو پلان و به‌رنامانه (حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان،2017، 1-26)، به‌ڵام به‌پێی ئهو ئامار و پێنوێنانه‌ی له‌به‌شی دوه‌مدا خستمانه ڕو، به‌پێی ئاماژە‌و پێدراوه‌كانی ئێستایش ئه‌توانین بڵین كه ئهو هه‌وڵانه به‌گشتی سه‌ركه‌وتو نه‌بون له‌هێنانه‌دیی زۆرینه‌ی ئامانجه‌كانیان و كێشه‌و لاسه‌نگیه گه‌وره‌كانی بونیادی ئابوری تاكو ئێستایش به‌رده‌وامن. هۆكاری ئهوهیش به‌شێكی بۆ شاشی و ناواقیعی پلانه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و به‌شێكی گه‌وره‌تریشی په‌یوه‌سته به گرفته‌كانی جێبه‌جێكردنه‌وه و خولانه‌وه له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی. ئهو هه‌وڵانه له‌ڕوی نه‌خشه‌ڕێژی و پلانسازیه‌وه له‌زۆر ڕوه‌وه جێگه‌ی تێبینین و كه‌موكوڕیان تێدایه، زۆربه‌یان له‌ڕوی دیزاین و په‌یكه‌رو پێكهاته‌‌وه وه‌ك وێنه‌ی له‌به‌ر گیراوه‌ی پلانه‌كانی عیراقن، كه‌موكوڕی زۆر له پێنوێنی وردو ڕون بۆ زۆر بواری ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تی، نه‌بونی میتۆد و ستراتیژی دیاریكراو بۆ پلانه‌كان، دانانی ئامانجی گه‌وره‌و زۆر بۆ هه‌مو سێكته‌رو لایه‌نه‌كان، نادیاری ئامرازو پلانی كار و ته‌كنیكی جێبه‌جێكردن به‌جۆرێك كه ئامانجه‌كان ورد بكرێنه‌وه‌و پێنوێن و كات و ڕێكاری پێویست بۆ جێبه‌جێكردنیان و لایه‌نه به‌رپرسه‌كان دیاری بكرێن و رێكاره‌كانی به‌دواداچون و پێوه‌ره‌كانی هه‌ڵسه‌نگاندن دیاربن، ئه‌وانه له‌خه‌سڵه‌ته سه‌ره‌كیه‌كانی زۆربه‌ی ئهو هه‌وڵ و پلانانه‌ن. (زیادكردنی ریژە‌ی خه‌رجیه‌كانی وه‌به‌رهێنان له‌بودجه‌ی هه‌رێم بۆ50%، زیاد كردنی گه‌شه‌ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی به‌ڕێژە‌ی ساڵانه‌ی 8%، زیادكردنی گه‌شه‌ی كه‌رتی كشتوكاڵ به‌ڕێژە‌ی ساڵانه‌ی 15%، كه‌رتی پیشه‌سازی 5%، گه‌شتیاری7%، زیادكردنی وه‌به‌رهێنانی ناوخۆیی و ده‌ره‌كی به‌ڕێژە‌ی20% له‌ماوه‌ی چوارساڵدا، كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕێژەی بێكاری بۆ4% و..هتد) به‌شێكن له ئامانجه سه‌ره‌كیه‌كانی هه‌ردو پلانه چوارساڵیه‌كه‌ی وه‌زاره‌تی پلان دانان كه گه‌وره‌و ناواقیعی بون و كه‌مترین رێژە‌یان لێ وه‌دینه‌هات، هه‌ندێك له پلانه‌كانیش پێنوێنی ژماره‌ییان دیارینه‌كردوه بۆ ئامانجه‌كان وه‌ك پلانی چاكسازی ئابوریی 2016 و، چاكسازی كارگێری دارایی و ئابوریی 2015 و، چاكسازی ئێستاو ئاینده 2020. ئه‌وانه‌یش ده‌یسه‌لمێنن كه پلانه‌كان له‌ڕوی داڕشتن و ئاماده‌كردنه‌وه پڕ گرفت و كه‌موكورین. به‌شێكی تری گرفته‌كه ئه‌وه‌یه كه زۆربه‌ی ئهو هه‌وڵ و پلانانه نه‌چونه‌ته بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌و وه‌ك مه‌ره‌كه‌بی سه‌ر كاغه‌ز ماونه‌ته‌وه. واته چاكسازی ئابوری سه‌ره‌ڕای گرفتی نه‌خشه‌ڕێژی، گرفتی جێبه‌جێكردنیشی هه‌یه كه گرفتێكیێكی گه‌وره ترو ئاڵۆزتر و كاریگه‌رتره. باسی دوه‌م/ بهربهست و ئاڵنگاریه‌كانی چاكسازی ئابوری له هه‌رێمی كوردستان چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێمی كوردستان به‌گشتی له‌به‌رده‌م كۆمه‌ڵێك بهربهست و ئاڵنگاریدایه، كه ده‌شێ به‌چه‌ندین جۆر ئاماژەیان بۆ بكرێت، وه‌ك دۆخی ناهه‌مواری ئابوری و قوڵیی لاسه‌نگیه بونیادیه‌كانی ئابوریی هه‌رێم، به‌ربه‌سته سیاسیه‌كان و په‌رت بونی ده‌سه‌ڵات، ده‌ستێوه‌ردانی حیزب و به‌پرسه‌كان له‌كاروباری ئابوری، گه‌نده‌ڵی و نادادی و لاوازی دامه‌زراوه‌كانی حكومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ری و چاودێری، نه‌بونی ده‌سه‌ڵاته‌كانی نه‌ختینه‌یی و دارایی و قه‌رزوقۆڵه و ئاسانكاریی بانكی و بازرگانیی ده‌ره‌كی، بڕان و كه‌مكردنه‌وه‌ی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌به‌غداوه‌و..هتد. ئێمه لێره‌دا هه‌وڵده‌ده‌ین ریشه‌ییانه خوێندنه‌وه بۆ پرسه‌كه بكه‌ین و، بهربهست و ئاڵنگاریه بنه‌ڕە‌تیه‌كان له دو خاڵی سه‌ره‌كیدا چڕ بكه‌ینه‌وه، ئه‌وانیش بریتن له؛ بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و، لاوازی داموده‌زگاكان. یه‌كه‌م/ بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی: مه‌به‌ست له‌ڕە‌یع لێره‌دا ڕە‌یعی ده‌ره‌كیه به‌و جۆره‌ی كه بیرمه‌ندی ئێرانی (حسێن مه‌هداوی) داهێنه‌ری چه‌مكی ده‌وڵه‌تی ڕە‌یعی گوزارشتی لێ كردوه كه: بریتیه له داهاتی وه‌رگیراو به‌بڕی گه‌وره‌و به‌شێوه‌ی به‌رده‌وام له‌ده‌ره‌وه، چ وه‌ك داهاتی فرۆشتنی كه‌ره‌سته‌ی خاو یان به‌خشینی بیانی(Mahdavy,1970,431) ، ئێمه لێره‌دا به‌دیاریكراوی مه‌به‌ستمان له داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی خاوه له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه كه باوترین گوزارشته بۆ ئهو چه‌مكه. مه‌به‌ستیشمان له بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی یان ته‌ڵه‌ی ڕە‌یعی ئهو دۆخه‌یه كه نه‌فره‌تی سه‌رچاوه‌كان و نه‌خۆشی هۆڵه‌ندی بۆ ئابوریه‌كی پێشنه‌كه‌وتو و خاوه‌ن داموده‌زگای لاواز دروستی ده‌كات و دهبێته بازنه‌یه‌كی داخراو كه ئابوری له‌ناویدا گیرۆده دهبێت . ئهو هێڵكاریه‌ی خواره‌وه چۆنیه‌تی گیرۆده‌بون له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و سوڕی ئابوری له‌ناو ئهو بازنه‌یه‌دا ڕون ده‌كاته‌وه. هێڵكاری بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی سه‌ره‌تا ته‌ڵه‌ی ڕە‌یعی له‌عێراق به ڕێككه‌وتنی به‌شكردنی نیوبه‌نیوی قازانج له‌گه‌ڵ كۆمپانیاكانی نه‌وت له ساڵانی په‌نجاكانی سه‌ده‌ی ڕابوردو ده‌ستی پێكرد له‌و سه‌رده‌مه‌یشدا عیراق خاوه‌نی ئابوریه‌كی به‌هێزو فره‌چه‌شن و پیشه‌سازیه‌كی پێشكه‌وتو و داموده‌زگای سیاسی و ئابوریی به‌هێز نه‌بوو. رێككه‌وتنه‌كه بوه هۆی زیاد بونی ڕۆڵی داهاتی هه‌نارده‌ی نه‌وت له بودجه‌ی گشتی و ته‌رازوی پێدان و گه‌وره‌بونی پشكی سێكته‌ری نه‌وت له‌كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، پاشان پله به‌پله ته‌ڵه‌كه به‌هێزتر بو، به‌تایبه‌تیش پاش خۆماڵێكردنی نه‌وت له‌ساڵی 1972 و زیادبونی نرخی نه‌وت له‌سالانی حه‌فتاكان، كه حكومه‌ت سودی لێ وه‌رگرت بۆ پاره‌داركردنی بودجه و گه‌وره‌كردنی دامه‌زراوه‌كانی و زیادكردنی به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار تێیاندا، ئه‌مه‌یش به‌شێكی به‌مه‌رامی سیاسی بو و به‌شێكیشی بۆ وه‌خۆگرتنی خواستی كاری هه‌ڵكشاو بو، له‌ساڵی 1980 به‌دواوه به‌رده‌وامی سیاسه‌ته هه‌ڵه‌كان وجه‌نگه ده‌ره‌كی و ناوخۆییه‌كان ، زۆریی داهاتی نه‌وت، قه‌رزكردنی ده‌ره‌كی بۆ پاڵپشتی خه‌رجیه‌كانی جه‌نگ و خه‌رجیه‌كانی تری به‌كاربردن و، به‌هێزی پیگه‌ی دراوی عیراقی بونه هۆی داڕمانی زیاتری تواناكانی ده‌زگای به‌رهه‌مهێنانی نانه‌وتی به‌تایبه‌تیش پیشه‌سازیه‌كانی گۆڕین و كشتوكاڵ. له‌پاش 2003 یشه‌وه له‌پاش كۆتایی هاتنی گه‌مارۆی ئابوری پشت به‌ستن به‌نه‌وت زیاتر بو، له‌ساڵی 2012 ڕێژەی به‌شداریی داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی خاو گه‌یشته نزیكه‌ی 92%ی داهاته‌كانی بودجه و 99.5%ی هه‌نارده‌ی عیراق بۆ ده‌ره‌وه، هێزه سیاسیه ده‌سه‌ڵاتداره‌كان و حكومه‌ت به به‌رده‌وامی بۆ گه‌و‌ره‌تركردنی داموده‌زگاكانیان و بۆ مه‌رامی سیاسی و ڕازیكردن سودیان لێ وه‌رده‌گرت و وه‌ڵامی خستنه‌ڕوی هێزی كاری هه‌ڵكشاویان پێ ده‌دایه‌وه، به‌جۆرێك له‌ماوه‌ی 2007-2012 نزیكه‌ی 76%ی زیاده‌ی خستنه‌ڕوی هێزی كار له ناو دامه‌زراوه‌كانی حكومه‌تدا به‌گه‌ڕخران، به‌مجۆره ته‌ڵه‌ی ڕە‌یعی به‌ته‌واوی به‌هێز بوو بوه بازنه‌یه‌كی داخراو كه ده‌ربازبون لێی ئاسان نه‌بیت، ئه‌زمونی ده‌وڵه‌ته نه‌وتیه‌كانیش سه‌لماندویه‌تی كه ده‌رچون له بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی كارێكی سه‌خته( مرزا، 2021، 409-411). هه‌رێمی كوردستانیش وه‌ك به‌شێك له‌عێراق نه‌ك هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه كه‌وته ناو ئهو ته‌ڵه‌یه‌وه، بگره به‌هۆی سیاسه‌تی حكومه‌ته‌كانی عیراقه‌وه به‌تایبه‌تی ڕاگواستن و ئه‌نفاڵ و قه‌ده‌غه‌كردن و وێرانكردن ناوچه كشتوكاڵیه‌كان و پاشخستنی توانای كه‌رته‌كانی تر و گه‌مارۆ ئابوریه‌كانه‌وه له دۆخێكی ته‌واو ناله‌باردا بوو، به‌جۆرێك كاتێك حكومه‌تی هه‌رێم له‌پاش 1991 جڵه‌وی گرته ده‌ست تاكو ڕوخانی كاتی ڕژێمی به‌عس و كۆتایی هاتنی گه‌مارۆكان له‌ساڵی 2003 نه‌ك هه‌ر دهرفهتی چاكسازی و په‌ره‌پێدانی ئابوری و فره‌چه‌شنه‌كردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات له‌ئارادا نه‌بو به‌ڵكو كه‌میی داهات و كورتهینانی بودجه و كورتهێنانی بازرگانی ده‌ره‌كی و بێكاری و هه‌ڵاوسانی نرخ و هه‌ژاری بۆخۆیان بوبونه ڕاستی به‌ره‌نجام و ئه‌مری واقیع (گوڵپی، 2020، 48) . له‌پاش 2003 ئهو كاته‌ی كه هه‌رێم سودمه‌ند بو له بودجه‌ی عێراق، ده‌مێك بو ئابوریی هه‌رێمه‌كه له ناو بازنه‌یه‌كی داخراوی ڕە‌یعیدا بو، كێشه‌ی كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كانی ده‌یان ساڵی بۆ مابوه‌وه، سێكته‌ره ئابوریه‌كان و كه‌رتی تایبه‌ت و بازاڕ له‌به‌رامبه‌ر زیادبونی ژماره‌ی دانیشتوان و خستنه‌ڕوی هێزی كار و خواستی ڕوله‌هه‌ڵكشاو بۆ كاڵاو خزمه‌تگوزاری لاوازو ده‌سته‌وسان بون، تاكه‌كان بۆ به‌ده‌ستهێنانی سه‌رچاوه‌ی داهات و دهرفهتی كار پشتیان به‌حكومه‌ت و هێزه سیاسیه‌كان ده‌به‌ست، كۆمه‌ڵگه‌یش بۆ ته‌واوی خزمه‌تگوزاریه گشتیه‌كان به‌هه‌مان شێوه هه‌ر پشتی به‌حكومه‌ت ده‌به‌ست، ئیدی له‌و كاته‌وه تا ئێستا بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئهو دۆخه زۆرینه‌ی داهاته‌كانی حكومه‌ت بۆ موچه و دامه‌زراندن و به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار و دابینكردنی خزمه‌تگوزرای و خه‌رجیه‌كانی به‌كاربردن ئاراسته ده‌‌كرێن، ئهوهیش هۆكاره بۆ زیادبونی خواستی گشتی بۆ كاڵاو خزمه‌تگوزاری كه به‌هۆی لاوازیی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌م هێنانه‌وه دهبێت ئهو خواسته له‌ڕێگه‌ی هاورده‌كردنه‌وه پڕبكرێته‌وه. ئه‌مه سوڕی ئابوری به‌رده‌وامی ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعیه له هه‌رێم. كاتێك ئابوریه‌ك به‌وجۆره له‌ناو بازنه‌یه‌كی داخراوی ڕە‌یعیدا بێت، حكومه‌ت دو رێگه‌ی له‌به‌رده‌مدایه؛ ڕێگه‌ی یه‌كه‌م ئه‌وه‌یه شان بداته به‌ر درێژەدان به خولانه‌وه له‌ناو بازنه‌كه، واته به‌رده‌وامیدان به پشت به‌ستن به‌داهاتی نه‌وت و به‌كارهێنانی بۆ دابینكردنی موچه‌و خه‌رجیه‌كانی به‌گه‌ڕخستن و به‌كاربردن، ئه‌م ڕێگه‌یه تاسنورێك ده‌توانرێت به‌بێ گرفتی زه‌ق و گه‌وره به‌رده‌وامیی پێ بدرێت، ناسه‌قامگیری به‌رده‌وام و قه‌یرانه‌كان و كه‌مبونه‌وه‌ی داهاتی ڕە‌یعی كه هه‌میشه ئه‌گه‌ری كراوه‌یه ده‌بنه كۆسپی گه‌وره، له‌سنورێكدا حكومه‌ت توانای وه‌خۆگرتنی هێزی كاری نوێ و پاڵپشتی و خه‌رجیه جۆراوجۆره‌كانی وه‌ك جاران نابێت، ئینجا قه‌یرانه‌كه به‌گه‌وره‌یی هه‌ستی پێ ده‌كرێت وه‌ك ئه‌وه‌ی كه له‌عیراق و هه‌رێم له 2014 و 2020 ڕویدا (مرزا،2021، 411). رێگه‌ی دوه‌میش ئه‌وه‌یه بهشی زۆری وزه و داهاته‌كان بۆ بنیاتنانی ژێرخان و بوژاندنه‌وه‌ی كه‌رته ئابوریه‌كان ته‌رخان بكات. ئه‌م ڕێگه‌یه گرتنه‌به‌ری رێچكه‌ی چاكسازی ئابوری و ده‌رچونه له‌بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی، ئه‌گه‌ر سیاسه‌تیكی ژیرانه‌ی بۆ بگیرێته به‌رو له‌چوارچێوه به‌رنامه‌یه‌كی چاكسازیی ئابوریی تێروته‌سه‌ل و درێژ خایه‌ندا وه‌گه‌ڕ بخرێت ده‌توانیت ئه‌نجامی ئه‌رێنی باش بۆ ڕاستكردنه‌وه‌ی لاسه‌نگیه‌كانی بونیادی ئابوری و، سه‌قامگیری و گه‌شه‌ی به‌رده‌وام به‌دی بێنێت. ئهوهیش پێویستی به‌گرتنه‌به‌ری كۆمه‌ڵێك سیاسه‌تی دارایی و نه‌ختی و بازرگانیه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجیه‌كان و زیادكردنی داهاته‌كان، پاڵپشتی به‌هه‌مهێنه‌رانی ناوخۆ، ڕێخستنه‌وه‌و سنورداركردنی به‌كاربردن و زیادكردنی وه‌به‌رهێنان و..هتده. به‌پێی ئه‌م رێگه‌یه ده‌بێ به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار له‌كه‌رتی حكومی و موچه و خه‌رجیه‌كان و پاڵپشتیه‌كانی حكومه‌ت بۆ كاڵاو خزمه‌تگوزاریه جۆراوجۆره‌كان كه‌م بكرێنه‌وه، بهشی زۆری خه‌رجیه‌كان بۆ بواری ژێرخان و بوژاندنه‌وه‌ی سێكته‌ره ئابوریه نانهوتیهكان ته‌رخان بكرێن، بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵێك پاڵپشتی زۆری وه‌به‌رهێنه‌ران و به‌رهه‌مهێنه‌ران بكرێت له‌رێگه‌ی پارێزگاری گومرگی و پاڵپشتی سوته‌مه‌نی و به‌خشینی باج و كه‌ره‌سته‌ی خاو و ده‌ستی كاری هه‌رزان و پاڵپشتی دارایی و ئاسانكاریی قه‌رزی بانكی و..هتده‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن له‌سه‌ر پێی خۆیان ڕاوه‌ستن و كێبه‌به‌ركێی كاڵاو خزمه‌تگوزاریی هاورده بكه‌ن. واته بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵێك دهرفهتی كار له‌كه‌رتی حكومی زۆر سنوردار دهبێت، له‌كاتێكدا كه‌رتی تایبه‌تیش هێشتا توانای وه‌خۆگرتنی هێزی كاری لاوازه، ئاستی كرێ و ئیمتیازاته‌كانی تر له‌بازاڕو كه‌رتی تایبه‌ت نزمه كه ئه‌وه پێویسته بۆ گه‌شه‌كردنی كه‌رتی تایبه‌ت، به‌هۆی سیاسه‌تی پارێزگاری گومرگی و سنورداركردنی هاورده له‌لایه‌ك و لاوازی توانای كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی بۆ پڕكردنه‌وه‌ی خواست له‌لایه‌كی تره‌وه نرخی كاڵاو خزمهتگوزاریهكان به‌رز دهبێت، حكومه‌ت بۆ دابین كردنی داهات زۆربه‌ی بارگرانیه‌كان ده‌خاته سه‌ر چینی ناوه‌ڕاست و كه‌م ده‌رامه‌ت، باربو و پاڵپشتی دارایی و خزمه‌تگوزاریه گشتیه بێبه‌رامبه‌ره‌‌كانیش كه‌مده‌كرێنه‌وه، واته له‌چه‌ند ساڵی سه‌ره‌تای پرۆسه‌كه‌دا داهاتی نه‌ختی و داهاتی ڕاسته‌قینه‌ی تاكه‌كان و ئاستی گوزه‌رانیان داده‌به‌زێت و ڕێژەی بێكاری و هه‌ژاری به‌رز ده‌بێته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌یشدا ئه‌گه‌ر سیاسه‌تێكی وه‌به‌رهێنانی ژیرانه په‌یڕە‌و نه‌كرێت، ئه‌وا پرۆسه‌كه چانسی سه‌ركه‌وتنی نابیت. بۆ حكومه‌تێكی وه‌ك هه‌رێم كه ده‌وڵه‌ت نیه‌و بژارده دارایی و نه‌ختینه‌یی و بازرگانیه‌كانی سنوردارن، سیسته‌می بانكی و قه‌رز له هه‌رێم لاواز و بێ توانایه، ئاستی پاشه‌كه‌وت و توانای سه‌رمایه‌گوزاریی ناوخۆیی لاوازه، ئه‌گه‌ر چانسی هاتنه پێشه‌وه‌ی سه‌رمایه‌گوزاریی بیانی به‌قه‌باره‌ی گه‌وره له ئارادا نه‌بێت، ئه‌وا ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌كه زۆر كه‌مه، به‌ڵكو ئه‌گه‌ری قوڵبونه‌وه‌ی قه‌یران و كاریگه‌ریه نه‌رێنیه‌كانی زیاتره. به‌شداری كارای وه‌به‌رهێنانی بیانی ده‌توانێت چانسێكی باش بدات به ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌كه. دووه‌م/ لاوازیی داموده‌زگاكان دامودهزگاكانی هه‌رێمی كوردستان له‌سایه‌ی دۆخێكی سیاسیی ئاڵۆزدا دیزاین كراون، پرۆسه‌كانی داڕشتن و جێبه‌جێكردنی یاساو ڕێساو ڕێنمایی و بڕیاره‌كانیش له‌سایه‌ی هه‌مان دۆخدا به‌ڕێوه ده‌چن، ئهو دۆخه‌یش زاده‌ی پێكهاته و پهیكهری هێزه سیاسیه‌كان و په‌یوه‌ندیه‌كانی نێوان كایه‌ی سیاسی و كایه‌ی ئابوریه، بونی هێزی چه‌كدار و گروپگه‌لی جیاجیای خاوه‌ن هه‌ژمونی گه‌وره‌ی سه‌ر به پارته سیاسیه‌كان له‌ناو حكومه‌ت و له‌ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت له شێوه‌ی هێزی یاسایی و هێزی دیفاكتۆ كه سه‌رچاوه ئابوریه‌كان قۆرغ ده‌كه‌ن و به‌پێی به‌رژە‌وه‌ندیی تایبه‌تی خۆیان جڵه‌وی چالاكیه ئابوریه‌كان ده‌كه‌ن، هه‌ر له‌سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی حكومه‌ته‌كه‌وه تاكو ئێستا ئاماژە‌ن بۆ ئه‌وه‌ی كه سیسته‌می سیاسی له‌هه‌رێم هه‌ڵگری به‌شیكی زۆری خه‌سڵه‌ته‌كانی سیسته‌می كۆتكراوی فشۆڵه. هه‌بونی هێزی چه‌كدار له‌ده‌ره‌وه حكومه‌ت، هه‌بونی ئینتیماو گوێڕایه‌ڵی به‌شێكی زۆر له هێزه چه‌كداره‌كانی حكومه‌تیش بۆ پارت و گروپ و كه‌سه ده‌ست ڕۆیشتوه‌كان، وای كردوه دابه‌شكردنی پێگه و به‌رژە‌وه‌ندی و ده‌سكه‌وتی ئابوری و قۆرغكاری له‌نێوان هێزه‌كاندا ببێته ڕێسایه‌كی سه‌ره‌كیی سیسته‌مه‌كه، پاساوی پشت به‌رده‌وامیی ئهو دۆخه‌یش بریتیه له دوركه‌وتنه‌وه له‌توندوتیژی و جه‌نگی ناوخۆیی، واته له‌م سیسته‌مه‌دا مهرج و گره‌نتیی دوركه‌وتنه‌وه له‌شه‌ڕو توندوتیژی به‌ستراوه به‌دۆخی دابه‌شكردنی هه‌ژمون و ده‌سكه‌وته ئابوریه‌كانه‌وه له‌نێوان هێزه‌كاندا، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی كه (دۆگلاس نۆرث) له باسی خه‌سڵه‌ته‌كانی سیسته‌می كۆتكراوی فشۆڵ و بنه‌ڕە‌تیدا وێنای كردوه. په‌یوه‌ندی و هه‌مئاهه‌نگیی نێوان هێزه یاسایی و نایاساییه‌كان داموده‌زگا سه‌ربازی و مه‌ده‌نیه‌كانی حكومه‌تیشی كردوه‌ته كێڵگه‌ی به‌شكاری و جڵه‌وكردن، پڕكردنی داموده‌زگاكان له ئه‌ندام و لایه‌نگر له‌سه‌ر بنه‌مای په‌یوه‌ندی و به‌رژە‌وه‌ندی نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای پێویستی داموده‌زگاكان و توانست و ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و، ئاراسته‌كردنی به‌رپرس و كارمه‌نده سه‌ره‌كیه‌كانی ئهو داموده‌زگایانه له‌ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ته‌وه، له هۆكاره‌كانی لاوازیی داموده‌زگاكانن. وه‌ك له‌به‌شی یه‌كه‌مدا ڕونمان كرده‌وه داموده‌زگاكان له‌و جۆره سیسته‌مانه‌دا به‌جۆرێكن كه توانايان زۆر سنورداره بۆ داڕشتن و جێبه‌جێكردنی پلانی چاكسازی و په‌ره‌پێدانی ئابوری، بۆ سه‌روه‌ركردنی یاسا و پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تی و ده‌سته‌به‌ركردنی مافی به‌شداری بۆ هه‌موان، كه‌مكردنه‌وه ئاستی نادڵنیای، به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری، هاندانی ده‌ستپێشكه‌ری و هاتنه پێشه‌وه‌ی وه‌به‌رهێنه‌ران و ڕاكێشانی سه‌رمایه‌گوزاری بیانی، فراوانكردنی دهرفهتی به‌شداریی چین و توێژە جیاوازه‌كان له‌چالاكیه ئابوریه جۆراوجۆره‌كاندا. هه‌ربۆیه هه‌مو ئهو هه‌وڵانه‌ی له‌ساڵانی ڕابوردودا دران بۆ چاكسازی وه‌ك پێویست نه‌چونه بواری جێبه‌جێكرنه‌وه‌و ده‌ره‌نجامی خوازراویان نه‌بو. به‌گشتی دۆخێكی له‌و جۆره له‌هیچ كاتێكدا له‌بار نیه بۆ ده‌ربازبون له‌بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و سه‌ركه‌وتنی چاكسازی ئابوری. بۆئه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم به‌سه‌ر ئهو گرفتانه‌دا زاڵ بێت، سه‌ره‌تا پێوییسته كار بكات بۆ كۆكردنه‌وه‌ی هێزو ده‌سه‌ڵات له داموده‌زگا فه‌رمیه‌كاندا، ته‌نها دامودهزگاكانی یاسادانان و جێبه‌جێكردن و دادوه‌ری خاوه‌ن بڕیار و ده‌سه‌ڵاتی ڕاسته‌قینه‌و سه‌ربه‌خۆبن به‌سه‌ر بواری ئابوریدا، چاكسازی له دامودهزگاكاندا بكرێت به‌جۆرێك كه لانی كه‌م خه‌سڵه‌ته‌كانی سیسته‌می كۆتكراوی پێگه‌یشتویان تێدا به‌رجه‌سته بكرێت، تاكو توانستی پێویستیان هه‌بێت بۆ داڕشتن و جێبه‌جێكردنی پلان و سیاسهتهكان و سه‌روه‌ركردنی یاسا، كارابن له كه‌مكردنه‌وه‌ی نادڵنیایی و تێچوی كارو مامه‌ڵه‌كان، هانده‌ربن بۆ زیادكردنی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و ڕە‌خساندنی دهرفهتی یه‌كسان و له‌بار بۆ به‌شداری هه‌موان له‌چالاكیه ئابوریه‌كان و ڕاكێشانی سه‌رمایه‌گوزاری بیانی. ده‌ره‌نجام/ 1. بونی لاسه‌نگیی قوڵ و درێژخایه‌ن له پهیكهری به‌رهه‌مهێنان و كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، كورتهێنانی بودجه‌و كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی ده‌ره‌كی و قه‌رزاری و بێكاری به‌قه‌باره‌ی گه‌وره بۆ ماوه‌ی درێژ، ناسه‌قامگیری نرخه‌كان و ناسه‌قامگیری گه‌شه‌ی ئابوری..هتد، له‌وڵاتانی تازه گه‌شه‌سه‌ندو، پاساوی بێ چه‌ندوچۆنن بۆ ئه‌وه‌ی چاكسازی ئابوری له‌و وڵاتانه‌دا پێویستیه‌كی گرنگ وژیانی بیت. 2. له‌ناو هۆكاره دیاریكه‌ره‌كانی ئاستی سه‌ركه‌وتنی هه‌وڵه‌كانی چاكسازی ئابوریدا جۆری داموده‌زگاكان به‌پله‌ی یه‌كه‌م دێت و ڕۆڵی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی هه‌یه. 3. ته‌نها ئهو جۆره داموده‌زگایانه‌ی كه توانای سه‌روه‌ركردنی یاسا و پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تیان هه‌یه و هانده‌رن بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و كه‌مكردنه‌وه‌ی ئاستی نادڵنیای و سازكردنی زه‌مینه‌ی به‌شداریی له وه‌به‌رهێنان و چالاكیه ئابوریه‌كان له‌ئاستێكی فراواندا، توانای سه‌رخستنی پرۆسه‌ی چاكسازی ئابوری ڕیشه‌یی و گشتگیر و سه‌رتاسه‌ریان هه‌یه، ئهو جۆره دامه‌زراوانه‌یش ته‌نها له‌سایه‌ی سیسته‌می كراوه و له سیسته‌می كۆتكراوی پێگه‌یشتودا بونیان هه‌یه. 4. چه‌ند ده‌یه‌یه‌كه هه‌مو پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێمی كوردستان بونیان هه‌یه، كورتهێنانی دارایی گه‌وره‌و به‌رده‌وام، كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی ده‌ره‌كی به‌قه‌باره‌ی زۆر گه‌وره‌و به‌به‌رده‌وامی، لاسه‌نگیی جۆراوجۆر له پهیكهری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی و پشت به‌ستنی زۆر به‌تاك سه‌رچاوه‌یی و لاوازیی سیكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی نانه‌وتی له‌دروستكردنی داهات و وه‌خۆگرتنی هێزی كار، بێكاری و بێكاریی شاراوه‌و نزمیی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و، بهرزی ڕێژەی به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار له‌كه‌رتی حكومی له‌چاو كه‌رتی تایبه‌ت و ناسه‌قامگیری ئابوری و قه‌رزاری و..هتد وه‌ك ده‌ره‌نجامی گیرۆده‌بون له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی له‌و پاساوه سه‌ره‌كیانه‌ن كه چاكسازی ئابوری بۆ هه‌رێم ده‌كه‌نه پێویستیه‌كی ژیانی. 5. هۆكاره‌كانی مانه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و سهرنهكهوتنی هه‌وڵه‌كانی چاكسازی له‌ڕابوردودا و به‌ربه‌سته‌كانی ئهو كاره بۆ داهاتویش بریتین له به‌هێزیی ئهو بازنه‌یه و لاوازیی داموده‌زگاكان. 6. دامودهزگاكانی هه‌رێم كه له‌ئه‌نجامی په‌یوه‌ندیی هێزه سیاسیه یاساییه‌كان و هێزه‌كانی دیفاكتۆ له‌سه‌ر بنه‌مای دابه‌شكردنی ده‌سته‌كه‌وت و هه‌ژمون دیزاین كراون و كارده‌كه‌ن، توانای شكاندنی ئهو بازنه داخراوه‌یان لاوازه، هانده‌رنین بۆ ڕاكێشانی سه‌رمایه‌ی تایبه‌ت به‌گشتی و سه‌رمایه‌ی بیانی به‌تایبه‌تی بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئهو بۆشاییه‌ی كه هه‌وڵی ده‌رچون له‌بازنه‌ی ره‌یعی دروستی ده‌كات. 7. توانای جێبه‌جێكردنی پرۆسه‌ی چاكسازی ئابوری و سه‌رخستنی له‌هه‌رێمی كوردستان به‌ستراوه به هه‌بونی داموده‌زگای كارا بۆ جێبه‌جێكردنی پلان و سیاسه‌ته ئابوریه‌كانی حكومه‌ت له‌هه‌مو بواره‌كان و له‌سه‌رانسه‌ری هه‌ریم، بۆ سه‌روه‌كردنی یاساو پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تی و كه‌مكردنه‌وه‌ی نادڵنیایی و هاندانی به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و ڕە‌خساندنی هه‌لومه‌رجی به‌شداریی له‌چالاكیه ئابوریه‌كان بۆ زۆرترین كه‌س، كه‌مكردنه‌وه‌ی بهربهست و رێگریه‌كانی گه‌یشتن به‌كارو بازاڕو كه‌مكردنه‌وه‌ی تیچوی كات و دارایی مامه‌ڵه‌كان، زه‌مینه سازكردن بۆڕاكێشانی سه‌رمایه‌گوزاریی بیانی به قه‌باره‌یه‌كی گه‌وره‌و سود لێوه‌رگرتنی له‌پێناوی سه‌رخستنی پرۆسه‌كه‌و په‌ره‌پێدانی ئابوریدا. سه‌رچاوه‌كان/ یاساو دۆكیۆمێنته فه‌رمیه‌كان: یاساكانی بودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان له ساڵانی جیاوازدا، ماڵپه‌ڕی په‌رله‌مانی كوردستان: https://www.parliament.krd/business/legislation/ حكومه‌ت اقلیم كوردستان،2011، وزاره‌ت التخطيط، خطة التنيمة الاستراتيجية لاقليم كوردستان 2012-2016. حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، وه‌زاره‌تی پلان دانان، دیدگای2020: http://archive.gov.krd/mop/www.mop.gov.krd/indexf78d.html?sid=1&id=381&pid=98 حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، 2013، سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، بوودجه پڕۆژە‌یه‌ك بۆ خزمه‌تگوزاری و خۆشگوزرانیی هاووڵاتیان، شیكاری به‌راوردكارییانه. حكومة اقليم كوردستان،2014، وزاره‌ت التخطيط، خطة التنيمة لاقليم كوردستان للسنوات 2015-2019. حكومة اقليم كوردستان، 2015، وزارة المالية و الاقتصاد، مؤسسة invents للاستشارات، ادارة المالية و الاقتصاد في حكومة اقليم كوردستان، مراجعة التحديات واولويات الاصلاح. بانكی نێوده‌وڵه‌تی، 2016 ، هه‌ریمی كوردستان، چاكسازی ئابوری له پێناو بوژانه‌وه‌ی هاوبه‌ش و پاراستنی نه‌داران. حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، ،2017 ، وه‌زاره‌تی پلان دانان، پێشكه‌وتنه‌كانی جێبه‌جێكردنی چاكسازی ئابوری. حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، 2020 ، وه‌زاره‌تی پلان دانان به‌هاوكاری (UNDP)، كارنامه‌ی چاكسازی ئابوری ئێستاو داهاتو. حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، 2021، چاكسازی و خزمه‌تگوزاری، چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات. ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم، ڕوپێو و ڕاپۆرته‌كانی هێزی كار: http://www.krso.net/Default.aspx?page=list&c=labourforce ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم، 2016، دۆخی هێزی كار له‌هه‌رێمی كوردستان، ئه‌نجامه‌كانی روپێوی كار و بێكاری، حوزه‌یرانی 2016. الورقه البیضاء،2020، التقرير النهائي لخلية الطواريء للاصلاح المالي، بغداد، تشرين الاول. http://www.krso.net/Default.aspx?page=list&c=labourforce سه‌رچاوه‌كان به‌زمانی كوردی: گوڵپی 2020، جیهانگیر سدیق، گرفته‌كانی داهاتی گشتی له‌هه‌رێمی كوردستان و ڕێگه‌كانی چاره‌سه‌ركردنیان، گۆڤاری ئاینده‌ناسی، ژماره 2. سه‌چاوه‌كان به‌زمانی عه‌ره‌بی: الكتب: حسن، 2016، د. صالح یاسر، الخصخصة و الاصلاحات الاقتصادية بين خيبات العقيدة و رهانات الواقع، دار الرواد المزدهرة، ط1، بغداد. الحصري، 2007، الاثار الاجتماعية لبرامج الاصلاح الاقتصادي، ط1، المكتبة العصرية للنشر، مصر، المنصورة. محي الدين، بدون تأريخ النشر، التنمية و التخطيط الاقتصادي، دار النهضة العربية، بيروت. نورث، 2006. دوغلاس سي، المؤسسات، المركز العلمي العربي للدراسات الانسانية. نورث، 2016. دوغلاس سي واخرون، في ظل العنف، السياسة و الاقتصاد و مشكلات التنمية، ت: كمال المصري، سلسلة علم المعرفة ، كويت. زكي، 2000، د.رمزي، انفجار العجز، دار المدى للثقافة و النشر، دمشق. فرج، 1989، سامال مجيد، نماذج الصندوق النقد الدولي لتوجيه السياسات الاقتصادية في البلدان المقترضة، دراسة اقتصادية، هيئة التخطيط العراقي، بغداد. مرزا، 2021، د. علي خضر، اوراق اقتصادية ونفطية، العراق و العالم، المجلد الثاني، شبكة الاقتصاديين العراقيين، كتاب الكتروني، على الرابط أدناه: http://iraqieconomists.net/ar/2021/02/28/%d8%af-%d8%b9%d9%84%d9%8a-%d8%ae%d8%b6%d9%8a%d8%b1-%d9%85%d8%b1%d8%b2%d8%a7-%d9%83%d8%aa%d8%a7%d8%a8-%d8%a7%d9%88%d8%b1%d8%a7%d9%82-%d8%a7%d9%82%d8%aa%d8%b5%d8%a7%d8%af%d9%8a%d8%a9-%d9%88%d9%86-2/ الرسائل الجامعیة احمد، 2015، جهانگیر صدیق، الاختلالات الهیكلیة للموازنة العامة واليات المعالجة/ اقليم كوردستان العراق(حالة دراسية للمدة 2000-2013) رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة صلاح الدين، اربيل. اسمهان، 2012، راضية، دور الاصلاح الاقتصادي في الدول النامية في تحقيق التنمية البشرية المستدامة، رسالة ماجستير، جامعة سطيف، جزائر. بن حافظ، 2011، حمزة، دور الاصلاحات الاقتصادية في تفعيل الاستثمار الاجنبي المباشر، رسالة ماجستير، جامعة منتوري، قسنطينة، جزائر. الحيدري، 2014، هیوا عثمان اسماعیل، تحليل اثر تقلبات سعر الصرف الاجنبي في الموازنة العامة لاقليم كوردستان العراق لمدة 1997-2013، رسالة ماجستير غيرمنشورة، جامعة صلاح الدين-اربيل. شاني، 2011، سلام كاظم، تحليل العلاقة بين الموازنة و الناتج المحلي الاجمالي في العراق للمدة 1998-2009، رسالة ماجستيرغير منشورة، جامعة كربلاء. علي، 2015، علي احمد، تقييم العلاقة بين مخرجات التعليم العالي و سوق العمل في اقليم كوردستان العراق: مدينة اربيل أنوذجا للمدة(2009-2013)، رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة صلاح الدين، اربيل. عيسى، 2013، محمود حسين، الاختلالات الهيكلية في سوق العمل الفلسطيني و سبل معالجتها، رسالة ماجستير، جامعة ازهر، غزة. البحوث و الدراسات: بن حسين، 2009، ناجي، دور العوامل المؤسساتية في تحقيق التنمية الاقتصادية وتحسين مناخ الاستثمار، المجلة العلمية التجارة و التمويل، كلية التجارة، جامعة طنطا، الجزائر، المجلد 29، العدد 2. الجابري، 2014، د.قصي، غيدان جعفر الزبيدي، اثر الاصلاحات الهيكلية في عجز الحساب الجاري في الاردن للمدة 1990-2010، مجلة الادارة والاقتصاد، السنة 36، العدد 79. حسين، 2018، د.كريم سالم، الاصلاح الاقتصادي في العراق ما بعد عام 2003 رؤية مستقبلية، مركز بيان للدراسات و التخطيط. حواس،2017، د. امين، المؤسسات كمحدد رئيسي لاداء الاقتصادي للبلدان، المجلة الجزائرية للاقتصاد و المالية، العدد 8. الشمري، 2014، د.سعود غالي و اخرون، الاصلاح الاقتصادي في الدول المتقدمة مختارة و امكانية الاستفادة منها في الاقتصاد العراقي، المجلة العراقية للعلوم الاقتصادية، العدد 43، السنة 12. صالح، 2015، د.عدنان مناتي، الاصلاح الاقتصادي أداة للتنمية و مواجهة التديات الراهنة في العراق، مجلة كلية بغداد للعلوم الاقتصادية، عدد الخاص بالمؤتمر السادس. صالح، 2018، د. لورنس يحيى، الاختلالات الهیكلیة و اثرها علی نمو القطاعی و التشغیل في الاقتصاد العراقي للمدة 2003-2015، مجلة العلوم الاقتصادية والادارية، جامعة بغداد، العدد 109، المجلد 24. عمران، 2019، د.ستار جابر، منهجية الاصلاح الاقتصادي في العراق، دراسة تحليلية، مجلة الادارة و الاقتصاد، جامعة بغداد، السنة 42، العدد 120. القريشي، 2011، د.مدحت، برامج الخصخصة بين مقومات النجاح و عوامل الفشل، مجلة مركز المستنصرية للدراسا العربية و الدولية، العدد 33. كاظم، 2017، ثائر عبدالعالي، واقع الاقتصاد العراقي ومتطلبات اصلاحه، مجلة المثنى للعلوم الادارية و الاقتصادية، المجلد 7، العدد 1. سه‌چاوه‌كان به‌زمانی ئینگلیزی Books: Acemoglu,2012,Daron & Jams Robinson, Why Nations fail, Crown Publisher, New York. Mahdavy,1970, H, the Patterns and Problems of Economic Development in Rentier States’, in M. Cook (ed.), Studies in the Economic History of the Middle East, London: Oxford University Press. Noori,2018,Nya,Najmalddin, The Frailer of Economic Reform in the Kurdistan Region of Iraq, 1921-2015.Sardam,Sulaimania, 2018. Acemoglu,2004,Daron, Simon Johnson, James Robinson, Institutions as the Fundamental cause of long-run Growth, National bureau of Economic Research ,1050 Massachusetts Avenue, Cambridge, MA 02138. Sachs, J. and Andrew W. (1995), ‘Natural Resource Abundance and Economic Growth’, National Bureau of Economic Research, Working Paper 5398. Researches and studies:. Acemoglu,2005,Daron, Simon Johnson, James Robinson, The rise of Europe: Atlantic trade, Institutional change, and economic growth, The American Economic Review, June. Dookeran, 2019, Winston, Lewis model of economic growth, linearity and convergence: does it fit today? Forum on the Life and Work of Sir Arthur Lewis, SALISES, 24 January 2019. Mukherjee, 2018,Shourya, Does the Clark-Fisher hypothesis hold for the Indian Economy? International journal of business quantitative economies and applied management research, vol 5. Issue 4. Morselli,2021, Alessandro, Growth and Institutional changes: a historical evolution, Brazilian journal of political economy, vol4.
.jpg)
درەو: بەشی سێیەم بەپێی دەستوری عێراق، دوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، خولی نوێی پەرلەمانی عێراق لە یەكەمین كاریدا كەسێك بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار هەڵدەبژێرێت، سەرۆك كۆمار دوای هەڵبژاردنی یەكەمین ئەرك لە ئەستۆیدا ئەوەیە، كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان راسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەت. بەپێی ئەو عورفەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە عێراق پەیڕەو كراوە، پۆستی سەرۆك كۆمار پشكی كوردە، لەناو كوردیشدا بەگوێرەی رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی‌و یەكێتی، پۆستی سەرۆك كۆمار دراوە بە یەكێتی، ئەمە لەبەرامبەر پۆستی سەرۆكی هەرێمدا بوو بۆ پارتی. دوای شكستی ریفراندۆم‌و رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو گەڕانەوەی سوپای عێراق بۆ ناوچە جێناكۆكەكان، لە كۆتاییەكانی ئۆكتۆبەری 2017دا مەسعود بارزانی دوای 12 ساڵ مانەوە لە پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، دەستبەرداری پۆستەكەی بوو. ساڵی 2018 كاتێك هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كرا، پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەتاڵ بوو، دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم ئەوكات دابەشكرابوو بەسەر سەرۆكایەتی حكومەت‌و پەرلەمان‌و ئەنجومەنی دادوەریدا، واتە هاوكێشەی (پۆستی سەرۆكی هەرێم بۆ پارتی‌و پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی) كێشەی تێكەوتبوو، بۆیە كاتێك گفتوگۆ لەسەر پڕكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق كرا، پارتی داوای پۆستەكەی دەكردو مەرجی بۆ یەكێتی هەبوو، یەكێك لە مەرجەكانی ئەوكاتی پارتی هاوشێوەی ئێستا ئەوە بوو، لەبەرامبەر پۆستی سەرۆك كۆماردا، یەكێتی پۆستی پارێزگاری كەركوك بدات بە پارتی، سەرباری ئەمە هاوشێوەی ئێستا ئەوكاتیش بارزانی تێبینی لەسەر بەرهەم ساڵح هەبوو، داوای دەكرد كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەناو فراكسیۆنە كوردییەكانی پەرلەمانی عێراق یەكلابكرێتەوە، پارتی‌و یەكێتی نەگەیشتنە رێككەوتن، هەریەكەیان بە كاندیدی خۆیانەوە چونە بەردەم پەرلەمانی عێراق، یەكێتی (بەرهەم ساڵح)و پارتیش (فوئاد حسێن)ی كاندید كردبوو، ریفراندۆم كە كاردانەوەی خراپی لەسەر بارزانی لەناو لایەنە عێراقییەكان دروست كردبوو، سودی بە بەرهەم ساڵح گەیاند‌و وەكو سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرا. ئێستا كە جارێكی تر، پارتی‌و یەكێتی دەچنەوە بەردەم پەرلەمانی عێراق بۆ یەكلاكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار، دۆخەكان بەبەراورد بە 2018 هەندێك گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، چونكە ئێستا ئیتر پارتی لە قۆناغی دوای ریفراندۆمدا نییە‌و پەیوەندییەكانی لەگەڵ لایەنە عێراقییەكان ئاسایی كردوەتەوە، پۆستی سەرۆكی هەرێم ئێستا بەتاڵ نییە‌و هەر لای پارتی ماوەتەوە، بەڵام پۆستی پارێزگاری كەركوك لە هەمان دۆخی جاراندایە‌و هێشتا نەگەڕاوەتەوە بۆ كورد. ئەمریكا‌و ئێرانییەكانیش جەخت لەسەر ئەوە دەكەن، هێشتا پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق پشكی یەكێتییە، هێشتا یەكێتی بە فەرمی كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق یەكلانەكردوەتەوە، بەرهەم ساڵح دەیەوێت بۆ ویلایەتی دووەم خۆی كاندید بكاتەوە، لەتیف رەشید‌و مەلا بەختیاریش چاویان لە پۆستەكەیە، ناوی (عەدنان موفتی)ش هاتە ناوانەوە، بەڵام هەر زوو خۆی رەتیكردەوە پۆستی سەرۆك كۆمار وەربگرێت. هاوشێوەی ساڵی 2018، بەرهەم ساڵح چانسی لای پارتی خراپە، تۆمەتباری دەكەن بەوەی دەستوەردانی لە هەڵبژاردندا كردووە‌و لەرێگەی دەستەی دادوەرانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەوە دوو كورسی پارتی بردووە بۆ یەكێتی. ئەگەر پارتی‌و یەكێتی بە تەوافوق پۆستی سەرۆك كۆمار یەكلابكەنەوە، بەرهەم ساڵح چانسی لە مەلا بەختیار یان هەر كەسێكی تر كەمتر دەبێت. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی پێشنیازی ئەوەی كردووە، كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمارو پارێزگاری كەركوك بە تەوافوق لەنێوان پارتی‌و یەكێتی دابنرێن‌و ناویان لێ بنێرێت "كاندیدی كورد". ئەگەر پارتی‌و یەكێتی نەگەن بە تەوافوق لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار، پێشبینی دەكرێت هاوشێوەی 2018 هەردوولا بە دوو كاندیدی جیاوازەوە بچنە بەردەم پەرلەمانی عێراق. بۆ بردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار لە حاڵی دروست نەبوونی ئیتیفاقدا، پێشبینی دەكرێت پارتی ئەمجارەیان بە ژمارەیەكی قورستر بچێتە ناو ململانێكانی پەرلەمانی عێراق‌و (نێچیرڤان بارزانی) سەرۆكی هەرێم كاندید بكات بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، ئەمە ئەو بابەتەیە كە پارتییەكان دەڵێن "بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار ئەمجارە موفاجەئەمان دەبێت". راپۆرتی پەیوەندیدار: سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومەتی نوێ لە عێراق
.jpg)
درەو: بەشی دووەم: دوای هەڵبژاردنی لەلایەن پەرلەمانەوە، یەكەمین كاری سەرۆك كۆماری نوێی عێراق ئەوەیە، كوتلەی زۆرینەی ناو پەرلەمان راسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت. بەپێی عورفی سیاسی عێراق، ئەو كەسەی كە دەبێت بە سەرۆك وەزیران، دەبێت سەربە پێكهاتەی شیعە بێت، هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری پەرلەمانی عێراق، ماڵی شیعەی دابەشكرد بەسەر دوو بەرەی دژ بە یەكدا، موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن (73) كورسی، لەبەرامبەردا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (هادی عامری، فالح فەیاز، قەیس خەزعەلی، نوری مالیكی، حەیدەر عەبادی، عەممار حەكیم) لەبەرەكەی تر، بەرەی دووەم كە ناویان لێنراوە "بەرەی ئێران"، دۆڕاوی هەڵبژاردنەكە بوون، ناڕازین لە ئەنجامی هەڵبژاردن‌و دەڵێن ساختەكاری كراوە، بەڵام كاتێك دادگای فیدراڵی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنی پەسەند كرد، پابەندبوونی خۆیان راگەیاند. كوتلەی زۆرینەی پەرلەمان یاخود ئەوەی ناوی لێنراوە "كوتلەی گەورە"، لایەنە شیعەكان دروستی دەكەن، ئەمە ئێستا لەبەردەم (چوار) سیناریۆدایە: سیناریۆی یەكەم: رەوتی سەدرو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بگەنە رێككەوتن‌و پێكەوە لەگەڵ كورد‌و سوننەدا كوتلەی گەورە دروست بكەن، ئەمە روودانی هەندێك سەختە بەتایبەتی لەكاتێكدا موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن دروستكردنی حكومەتی "تەوافوق"ی رەتدەكاتەوە‌و داوای حكومەتی "زۆرینەی نیشتمانی"، سەرباری ئەمە سەدر بەهیچ جۆرێك ئامادەی تەوافوق نییە لەگەڵ نوری مالیكیدا. سیناریۆی دووەم: كوتلەی سەدری وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لەگەڵ كورد‌و سوننە رێككەوتن بكات‌و كوتلەی زۆرینەی پەرلەمان دروست بكەن، ئەمە بەهۆی نەیارێتی ئێرانەوە ئەگەری سەركەوتنی قورسە، بەتایبەتی كە بەمدواییە ئیرەج مەسجدی باڵیۆزی ئێران لە بەغداد سەردانی لایەنە كوردییەكانی كردو داوای لێكردن دەستوەردان لە كێشەكانی ناو ماڵی شیعە نەكەن‌و نەچینە بەرەیەك دژی بەرەكەی تری شیعە. سیناریۆی سێیەم: لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەگەڵ لایەنە كوردستانییەكان‌و لایەنەكانی سوننەدا رێككەوتن بكەن‌و كوتلەی زۆرینە پێكبهێنن‌و موقتەدا سەدری براوەی هەڵبژاردن ئاوت بكەن، ئەم سیناریۆیە لە حاڵی جێبەجێبوونیدا عێراق‌و بەتایبەتیش ناو ماڵی شیعە روبەڕووی شەپۆلێكی نوێی گرژی دەكاتەوە كە رەنگە دواجار چارەنوسی حكومەتەشیان روبەڕووی هەمان چارەنوسی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی بكاتەوە، بەتایبەتی ئەگەر سەدرییەكان ببن بە ئۆپۆزسیۆن. سیناریۆی چوارەم: سەدرو بەشێك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (بەبێ نوری مالیكی) رێككەوتن بكەن بۆ پێكهێنانی كوتلەی زۆرینە لەگەڵ كورد‌و سوننەدا، ئەمە سیناریۆیەكی چاوەڕوانكراوە، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، لەناو رەوتی دانوستانەكاندا، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەبەریەك هەڵوەشێنن‌و هەریەكەیان لە پێگەی بەرژەوەندییەكانی خۆیەوە بچێتە دانوستان لەگەڵ سەدردا، لەم سیناریۆیەدا (نوری مالیكی) دەبێتە قوربانی‌و جارێكی تر خەونی گەڕانەوەی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران دەخرێتەوە ژێر گڵ. لەناو ئەم ململانێ‌و سیناریۆیانەدا، هەندێك كارەكتەری سیاسی شیعە، ناویان وەكو كاندید بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق دەهێنرێت، لەوانە: یەكەم: مستەفا كازمی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ماوە تەواوبووی عێراق، كە لە بنەڕەتەوە كاندیدی تەوافوقی ناو ماڵی شیعەی عێراق‌و هاوكات كاندیدی ئێران‌و ئەمریكاش بوو، سەرلەنوێ چانسی گەورەی هەیە بۆ ئەوەی لە پۆستی سەرۆك وەزیران بمێنێتەوە. لایەنە دۆڕاوەكانی شیعە لە هەڵبژاردندا، دژی دانانەوەی كازمین لە پۆستی سەرۆك وەزیران‌و تۆمەتباری دەكەن بەوەی لەپشت ساختەكارییەكانی هەڵبژاردنەوە بووە، بەڵام لە حاڵی شكستهێنانی گفتوگۆكانی ڤیەننای نێوان ئەمریكا‌و ئێران لەبارەی زیندووكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمی، كازمی چانسی بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران زیاتر دەبێت، چونكە كاندیدی تەوافوقی نێوان ئێران‌و ئەمریكایە، سەرباری ئەمە، لەو ماوەیەی لە پۆستی سەرۆك وەزیراندا بووە، كازمی رۆڵی هەبووە لە لێكنزیكردنەوەی ئێران‌و سعودیە، ئەمەشی لەلای ئێرانییەكان بە خاڵێكی بەهێز بۆ دەنوسرێت. دووەم: كاندیدەكانی تر ناوی چەند كەسێكی تر وەكو كاندیدی چاوەڕوانكراوی كاندیدی سەرۆك وەزیران دەهێنرێت، لەوانە: • ئەسعەد عیدانی • عەلی شوكری • حەیدەر عەبادی • محەمەد شیاع سودانی • محەمەد تۆفیق عەلاوی راپۆرتی پەیوەندیدار: سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومەتی نوێ لە عێراق
.jpg)
درەو: بەشی یەكەم: بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق رۆژی 9ی ئەم مانگەی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی یەكەمین دانیشتنی خولی نوێی پەرلەمانی عێراق دیاریكرد. بەگوێرەی ماددەی (55)ی دەستوری عێراق، لە یەكەمین دانیشتنی پەرلەماندا، دوای ئەوەی ئەندامە نوێیەكانی پەرلەمان سوێندی یاسایی دەخۆن، دەبێت پەرلەمان سەرۆكێك‌و دوو جێگر بۆخۆی هەڵبژێرێت. تا ئەوكاتەی پەرلەمان بە دەنگدان سەرۆك و جێگرەكانی هەڵدەبژێرێت، یەكەمین دانیشتن بەتەمەنترین ئەندامی خولی نوێی پەرلەمان سەرۆكایەتی دەكات، ئەمە پێی دەوترێت "سەرۆكی تەمەن"، ئەم چانسە ئەمجارە بەر مەحمود مەشهەدانی كەوتووە، مەشهەدانی كە پێشترو بۆ ماوەی خولێك سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بووە، لەدایكبووی (1/7/1948)ەو بەتەمەنترین ئەندامی خولی نوێی پەرلەمانی عێراقە‌و سەربە پێكهاتەی سوننەكانە. بەپێی ئەو عورفەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2003وە پەیڕەو دەكرێت، پۆستی سەرۆكی پەرلەمان پشكی پێكهاتەی سوننەكانە، وەك چۆن پۆستی سەرۆكی حكومەت بۆ شیعەو پۆستی سەرۆك كۆماریش هەر بەپێی ئەم عورفە بۆ كورد یەكلابوەتەوە. لایەنی براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لەناو پێكهاتەی سوننەدا هاوپەیمانی (تقدم)ە كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی ماوەتەواوبووی پەرلەمانی عێراق سەرۆكایەتی دەكات (37 كورسی)، حەلبوسی چاوی لەوەیە بۆ ویلایەتی دووەم جارێكی تر پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەرگرێتەوە، بەڵام چ لەناوخۆی پێكهاتەی سوننەكاندا‌و چ لە دەرەوەی پێكهاتەكەش روبەڕووی نەیارێتی بوەتەوە. لەسەر ئاستی دەرەوەی پێكهاتەی سوننە، لایەنە شیعە دۆڕاوەكان دژی نوێكردنەوەی ویلایەتی سێ سەرۆكایەتییەكەی عێراقن‌و پێیانوایە سێ سەرۆكایەتییەكە دەستیان لە گەمەی هەڵبژاردندا هەبووە‌و ئەنجامی هەڵَبژاردنیان لەبەرژەوەندی خۆیان یەكلاكردوەتەوە، ئەم بۆچونە خزمەت بە مانەوەی محەمەد حەلبوسی لە پۆستی سەرۆكی پەرلەماندا ناكات. لەسەر ئاستی ناوخۆی پێكهاتەی سوننەكان، خەمیس خەنجەر كە پیاوێكی سەرمایەدارەو سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەك دەكات بە ناوی "عەزم"، براوەی دووەمی هەڵبژاردنە لەدوای حەلبوسی‌و شەڕی وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان دەكات. حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەر بۆ گەیشتن بە ریككەوتن لەسەر پۆستی سەرۆكی پەرلەمان، سەردانی مەسعود بارزانیان كرد لە هەولێر، بەڵام ئەمە دادی نەدان، دواتر پێكەوە سەردانی ئیماراتی عەرەبییان كرد، سەرباری ئەم سەردانانە‌و چەندین كۆبونەوەی دوو قۆڵی هێشتا یەكلانەبونەتەوە لەسەر ئەوەی كامیان پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرن (حەلبوسی نزیكە لە ئیماراتی عەرەبی، خەمیس خەنجەر نزیكە لە توركیا). بەپێی قسەی مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی تەمەنی یەكەمین كۆبونەوەی خولی نوێی پەرلەمانی عێراق، هاوپەیمانی عەزمی خەمس خەنجەر دەیەوێت ئەمجارە ئەو پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێت، بەڵام هێشتا لەسەر هیچ ناوێك رێكنەكەوتوون بۆ ئەوەی وەكو كاندید بیخەنە بەردەم كوتلە سیاسییەكانی تر. پۆستی سەرۆكی پەرلەمان لەناو پێهاتەی سوننەدا كاریگەری گەورەی هەیە، ئەو كەسەی ئەم پۆستە وەردەگرێت، دەبێت بە رێبەری سوننەكان لە عێراق، لەدوای روخانی سەددامەوە وا هاتووە، هەركەسێك سەرۆكی پەرلەمان بوبێت، كارەكتەری پلەیەكی پێكهاتەی سوننە بووە لە عێراق، لەناو پێكهاتەی شیعەو كورددا ئەم حاڵەتە بەدی ناكرێت، پۆستی سەرۆك وەزیران كە پشكی شیعەكانە، كەسی لەناو شیعەكاندا لە قاڵبی خۆی گەورەتر نەكردووە، بۆ پۆستی سەرۆك كۆماریش كە پشكی كوردە، تەنانەت كاتێكیش كە جەلال تاڵەبانی سەرۆك كۆمار بووە، كارەكتەری پلە یەكی كورد نەبووەو هەمیشە بارزانی هاوبەشی بووە. بەهۆی ناكۆكی حەلبوسی‌و خەنجەرەوە، پێشبینی ناكرێت لە یەكەمین دانیشتنی خولی نوێی پەرلەماندا كاندیدەكانی سەرۆكی پەرلەمان‌و جێگرەكانی هەڵبژێردرێت، ئەمە وادەكات هاوشێوەی خولەكانی تر، دانیشتنی یەكەمی پەرلەمان بە كراوەیی بهێڵدرێتەوە تا ئەوكاتەی لایەنەكان دەگەنە رێككەوتن. لەناو سوننەكاندا بیرۆكەیەك هەیە بۆ چارەسەری كێشەی نێوان حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەر، بیرۆكەكە ئەوەیە، حەلبوسی بۆ ویلایەتی دووەم پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێتەوە‌و لەبەرامبەردا پۆستی جێگری سەرۆك كۆماری عێراق بدرێت بە خەمیس خەنجەر (دانانی جێگر بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لە دەسەڵاتی سەرۆك كۆمار خۆیدایە، بەرهەم ساڵح جێگری بۆ خۆی دانەنا)، بەڵام هەندێك لە پەرلەمانتارانی هاوپەیمانی (عەزم) ئەم بیرۆكەیە رەتدەكەنەوە‌و نایانەوێت جارێكی تر حەلبوسی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێتەوە. ئەوانەی كە دژی وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆكی پەرلەمانن لەلایەن محەمەد حەلبوسییەوە، ناوی سێ كاندیدی تریان بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان پێشنیاز كردووە كە بریتین لە هەریەكە لە: • مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی پێشووتری پەرلەمان‌و سەرۆكی یەكەمین دانیشتنی خولی نوێی پەرلەمانی عێراق (سەرۆكی تەمەن)، ئەم پیاوە پاڵپشتی گەورەی لەناو لایەنە عێراقییەكاندا نییە. • خالید عوبێدی وەزیری پێشووی بەرگری عێراق، دەوترێت نزیكە لە شیعەكان‌و كەسایەتییەكی بەهێز نابێت كە نوێنەرایەتی سوننە بكات • سابیت عەباسی (مشتومڕی لەسەرەو دەوترێت سەربە پێكهاتەی توركمانە‌و نوێنەرایەتی رەسەنی پێكهاتەی سوننە ناكات) لەمشتومڕی حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەردا پێشبینی دەكرێت لە كۆتایدا، كەسێك لە چینی مامناوەندی سیاسی سوننەكان بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان كاندید بكرێت، كەسایەتییەك لە باڵی "هەڵۆ"كانی ناو پێكهاتەی سوننە نەبێت‌و بە وەرگرتنی پۆستەكە ببێت بە رێبەری سوننەكان، هەروەك كەسایەتیەكیش بێت لە باڵی "كۆت"رەكان نەبێت كە هێندە لاوازبێت، لایەنە بەهێزەكانی تری عێراق یاری پێبكەن. پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، ئەگەر خەنجەر قایل ببێ بەوەی حەلبوسی بۆ ویلایەتی دووەم پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێتەوە، هاوپەیمانی "عەزم" هەڵوەشێتەوە، چونكە بەرەی نەیارانی حەلبوسی لەناو هاوپەیمانێتییەكەی خەنجەردا بەهێزن. لەپاڵ هەموو ئەم كێشانەدا، یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بەستراوەتەوە بە كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمارو سەرۆكی حكومەتەوە، ئەو لایەنانەی كە كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان پێكدەهێنن، ئەوان كاندیدی سێ سەرۆكایەتییەكە دادەنێن، كوتلەی گەورەش هێشتا دروست نەكراوە‌و ناو ماڵی شیعە دابەشبووە بەسەر دوو بەرەدا، بەبێ رێككەوتنی ناو ماڵی شیعە، ئەستەمە پێكهاتەی كورد‌و سوننە بچنە ناو هیچ بەرەیەكەوە. راپۆرتی پەیوەندیدار: سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومەتی نوێ لە عێراق
.jpg)
مەریوان وریا قانع ( هەموو یەكشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت) جیھان لە ھەفتەی یەکەمی ساڵێکی تازەدا دەژیی، خەریکە چارەکە سەدەیەکیش لە سەدەی بیست و یەکەمیش تێدەپەڕێت، بەڵام تا ئەم ساتە ئاماژەیەکی وا لەئارادا نییە بۆ دروستبوونی ”سەرەتایەکی تازە“و ڕۆیشتن بەرەو ئاسۆیەکی نوێ بۆ جیھانێکی تازە. جیھانێک بە بڕێکی کەمتر لەو کێشەو نەھامەتیی و قەیرانانەوە کە لە ئێستادا لەئارادان. تا ئەم ساتە ھێشتا خوێنێکی زۆر لەبەر زۆر ناوچەی جیھان دەڕژێت و جەنگ و کوشتن و ڕاونان بەردەوام و سەروەرن. لە ھەندێک شوێنیتردا ھەژاریی و بێدادیی و نەخۆشیی حوکمڕانە، کارەساتی ژینگەیی ھەمەجۆر یەخەی دەیەھا کۆمەڵگای گرتووەو خەڵکانێکی زۆریش چەند ھەنگاوێکی کەم لە کارەساتی ژینگەییی گەورەوە، لە فۆرمی نەمانی ئاو و نەمانی ھەوای پاک بۆ ھەڵمژین، دوورن. لەبەردەم ئەو ھەموو کارەساتە گەورانەدا قسەکردن دەرباره‌ی ڕێزگرتن لە پرنسیپ و بەھاکانی یەکسانیی و دادپەروەریی و ئازادیی، بەرگریکردن لە ئاشتیی کۆمەڵایەتیی و پێکەوەژین، ڕێزگرتنی جیاوازیی و پلورالیزم، بە کورتیی قسەکردن لە ڕێزگرتنی مافەکانی مرۆڤ، وەک چەنەبازیی و قسەی بێنرخ و ڕیتۆریکی بێمانا دەردەکەون. کەسانێکی زۆر ھەن سەرجەمی ئەم پرنسیپانە بە درۆ و دەلەسەی دەسەڵاتداران دەزانن و پێ لەسەر ئەوە دادەگرن لە ھیچ شوێنێکی دونیادا ڕێز لە ھیچ یەکێک لەو پرنسیپانە ناگیرێت و لە ھیچ شوێنێکیشدا، پیادە ناکرێن. یەکێک دەڵێت ئەمانە درۆی خۆرئاوان، یەکێکیتر دەڵێت درۆی بۆرژوازیەتن، سێھەمیش دەڵێت فێڵێکە کاپیتالیزم دەیکات بۆ درێژەدان بە مانەوەی خۆی. بە کورتییەکەی، گیرخواردن بەدەستی کێشەو قەیران و کارەساتەکانی جیھانی ئەمڕۆەوە، دۆخێکیان دروستکردووە نەک تەنھا بەشی ھەرەزۆری ئەو پرنسیپانە بێنرخ و بێمانا دەکرێن، بەڵکو خودی ئەو پرنسیپانە خۆیشیان وەک بەشێک لەو دۆخە قەیراناوییە دەبینرێن و وەک ھۆکاری دروستبوونی ئەو دۆخە وێنادەکرێن. بە بۆچوونی من، چ ئێمە وەک میلەتێکی دیاریکراو و چ وەک بەشێکیش لە مرۆڤایەتیی، چ زۆرێک لە میلەتانی تری جیھان، بە دوور و نزیکیانەوە، شتێکی دیکەمان لەبەردەستدا نییە بتوانین بۆی بگەڕێینەوەو بەرگریی پێ لە خۆمان و لەو ژینگەیە بکەین کە لەناویدا دەژین، لەدەرەوەی ئەو پرنسیپانەدا. ھەموو ھەوڵدانێک بۆ ڕزگاربوون لە سەردەمێک و ھەموو کۆششێک بۆ دروستکردنی دونیایەکی باشتر، پێویستی بە ژێرخانێکی ویژدانیی و ئەخلاقیی ھەیە بتوانێت ھاریکاریی مرۆڤەکان بێت، بۆ ئەوەی بزانن بەرەو کوێ و بەرەو چی بەڕێوەن. بە بۆچوونی من ئەو پرنسیاپانەی باسمکردن، واتە پرنسیپەکانی ڕێزگرتن لە بەھاکانی یەکسانیی و دادپەروەریی و ئازادیی، بەرگریکردن لە ئاشتیی کۆمەڵایەتیی و پێکەوەژین، ڕێزگرتن لە جیاوازیی و پلورالیزم، لە بەھا ھەرە سەرەکییەکانن و دەتوانن بۆ ھەنگاونان بەرەو پێشەوە، ھاریکارمانبن. لانیکەم ئەم پرنسیپاپە دەتوانن وەک ڕێگر لە دروستبوونی خواستی خۆسەپاندن و ویستی پەراوێزخستن و ئیرادەی دەستبەسراگرتن و فۆرمە جیاوازەکانی نارسیزمی دینیی و کولتوریی و ڕەفزکردنی ئەوانیتر، کاربکەن. لە سەردەمی ڕۆشنگەرییەوە پێداگرتن لەسەر گرنگیی ئەم بەھایانە لەئارادایە، خودی ڕۆشنگەریی خۆیشی پرۆژەی ھەڵگرتنی بەشێکی زۆر لە بەھایانەیە، بەڵام ھەر لە ساتەوەختی ھاتنەکایەی ڕۆشنگەریی خۆیشیەوە، ناپاکیکردن و ڕێزلێنەگرتن لەو بەھایانە و پێشێلکردنێکی ھەمەلایەنیان، لەئارادایە. کۆلۆنیالیزم و ئیمپریالیزم و ڕاسیزم و فاشیزم و نازیزم و بەعسیزم و شێوازی تایبەتی ئیسلامیزم و ناسیۆنالیزم و سۆسیالیزم، ھتد.. فۆرمی جیاوازیی پەلاماردانی ئەم پرنسیپانە و ڕێزلێنەگرتن و سڕینەوەیانن، لە زیاد لە بەشێکی جیھاندا. لەمڕۆشدا و دوای تێپەرینی نزیکەی چارەکە سەدەیه‌ک بەسەر سەدەی بیست و یەکەمدا، چەندان شێوازی تازەی بەربەریەت لەئارادایە کە لە زۆر ڕووەوە لە بەربەریەتی خێڵ و گروپە سەرەتاییە سونەتییەکان گەورەترو ترسناکترە. جەنگی تەکنۆلۆژیی تازەو بێمافکردن و پەراوێزخستن و برسیکردنی نوێ، بێڕێزیکردنی ھەمەلایەن بەرامبەر بە مرۆڤ و شکاندنی کەرامەتی، بەشێکی بەرچاوی جیھانی ئەمڕۆن. کوشتن بڕین و بنکۆڵکردنی کۆمەڵگاو سروشت و دزین و جەردەیی بێپێشینە، ھاتونەتەکایەوە. پرسیارەکە جارێکی دیکە ئەوەیە چۆن بەرامبەر بەم شێوازە نوێیانەی بێڕێزیی و جەردەیی و بنکۆڵکردن و بەربەریبوون، ڕاوەستینەوە؟ پەنا بۆ چی ببەین؟ لە کوێکدا بەدوای ھەندێک دەسپێک و وەڵامی سەرەتاییدا، بگەڕێین؟ چۆن شەھوەتی تەماع و ئیرادەی دەستبەسەراگرتن و خۆسەپاندن، چۆن ستراتیژیەتی رەفزکردنی ئەوانیترو ئەخلاقیاتی بەکەمزانینی کەسانی لەخۆت نەچوو، چۆن وێرانکردنی بەھاکانی بەیەکەوەژیان و ڕێگرتن لە یەکترناسین و دانانی دیواری ئایدیۆلۆژیی و دینیی و ئەخلاقیی گەورە بۆ ڕێگرتن لە بەیەکەوەبوون، کۆنترۆڵ و سنوورداربکەین؟ ئەی چۆن خواستی بە خوداوەندبوون لەناو کەسەکان و بوارەکان و کۆمەڵگاکاندا کۆنترۆڵبکەین؟. چۆن ئیرادەی لەناوبردن و پەراوێزخستنی ئەوانیتر، لاوازبکەین؟ گەڕانەوە بۆ ئەو پرنسیپانەی لەسەرەوە باسمکردن دەشێت ھەنگاوێکی سەرەتایی و گرنگی وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەبن. بە ڕادەی بەرگریکردن لەو پرنسیپانە، خاڵێکی دیکەش گرنگە بەرچاوی بگرین. ئەو خاڵەش بریتییە لە چۆنیەتی تێگەیشتنیشمان بۆ واقیع، بۆ ئەوەی ھەیەو دروستکراوە، بۆ ئەوەی لەئارادایەو سەپاوە. واقیع، ھیچ واقیعێک، بریتی نییە لە کۆمەڵێک حەتمیەتی داخراو، قەدەرێکی یەزدانیی و مێژوویی و کولتوریی نییە، شتێک نییە یەکجارەکیی و ھەتاھەتایی. واقیع، ھەموو واقیعێک، بریتییە لە کۆمەڵێک ئەگەرو توانا، لە جوڵەیەکی بەردەوام و ھەڵبەزو دابەز. ئەوەی گرنگە پێوستە ئەو ئەگەرو تواناو جوڵەو ھەڵبەزو دابەزانە بناسین و تێگەیشتنێکی عەقڵانیمان بۆیان ھەبێت. ھەروەھا پێویستمان بە خەیاڵێکی داھێنەر ھەیە بۆ بینین و بەگەڕخستنێکی مێژوویی ئەو شتانە. بەڵام دیسانەوە ئەمە ھەموو پێناسەکانی واقیع نین. واقیع، ھەموو واقیعێک، بریتییە لە کۆمەڵێک ئەگەرو توانا، لە جوڵەیەکی بەردەوام و ھەڵبەزو دابەز، لە ڕووبەرێک بۆ حیساباتی عەقڵانی، شوێنێک بۆ ریسک و موجازەفە. ئەوەی گرنگە ئەوەیە ئەو ئەگەرو تواناو جوڵەو ھەڵبەزو دابەزانە بناسین و تێگەیشتنێکی عەقڵانیمان بۆیان ھەبێت. لەوە تێبگەیەن ھەموو واقیعێک خوزاریای شێوازێکی تایبەتە لە موجازەفە. ھاوکات پێویستمان بە خەیاڵێکی داھێنەر ھەیە بۆ بینین و بەگەڕخستنێکی مێژوویی ئەو شتانە. بەڵام دیسانەوە ئەمە ھەموو پێناسەکانی واقیع نین. واقیع، ھەموو واقیعێک، بریتیشە لە کۆمەڵێک ھەستکردن بە بەرپرسیارێتی. ئەم ھەستکردنە بە بەرپرسیاریەتی بەشێکی دانەبڕاو و گرنگی پێناسەکردنی واقیع خۆیەتی. بە کورتییەکەی، واقیع ئەو کاتە زیاتر واقیعە کە ھەم دەناسرێت و ھەم بەرپرسانە مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت. ناسین و بەرپرسیاریەتی دەتوانن دەستپێشخەری دروستبکەن و ئاراستەی نوێ بۆ جوڵەو چالاکیی مرۆڤەکان، پێشنیاربکەن.“
.jpg)
راپۆرت: درەو تەنیا هەفتەیەك ماوە بۆ وادەی بەڕێوەچوونی یەكەمین دانیشتنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراق، هێشتا شیعەكان لەسەر كاندیدی سەرۆك وەزیران، سوننە لەسەر كاندیدی سەرۆكی پەرلەمان، كورد لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆمار رێكنەكەوتوون، سوننە تاوتوێی ناوی (4) كاندید دەكات، كاندیدەكانی شیعە پەنجەكانی دەست تێدەپەڕێنن، كوردیش زیاتر لە (5) كاندیدی هەیە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. پۆست لەپێناو رێبەرایەتی سوننەدا ! بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق رۆژی 9ی ئەم مانگەی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی یەكەمین دانیشتنی خولی نوێی پەرلەمانی عێراق دیاریكرد. بەگوێرەی ماددەی (55)ی دەستوری عێراق، لە یەكەمین دانیشتنی پەرلەماندا، دوای ئەوەی ئەندامە نوێیەكانی پەرلەمان سوێندی یاسایی دەخۆن، دەبێت پەرلەمان سەرۆكێك‌و دوو جێگر بۆخۆی هەڵبژێرێت. تا ئەوكاتەی پەرلەمان بە دەنگدان سەرۆك و جێگرەكانی هەڵدەبژێرێت، یەكەمین دانیشتن بەتەمەنترین ئەندامی خولی نوێی پەرلەمان سەرۆكایەتی دەكات، ئەمە پێی دەوترێت "سەرۆكی تەمەن"، ئەم چانسە ئەمجارە بەر مەحمود مەشهەدانی كەوتووە، مەشهەدانی كە پێشترو بۆ ماوەی خولێك سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بووە، لەدایكبووی (1/7/1948)ەو بەتەمەنترین ئەندامی خولی نوێی پەرلەمانی عێراقە‌و سەربە پێكهاتەی سوننەكانە. بەپێی ئەو عورفەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2003وە پەیڕەو دەكرێت، پۆستی سەرۆكی پەرلەمان پشكی پێكهاتەی سوننەكانە، وەك چۆن پۆستی سەرۆكی حكومەت بۆ شیعەو پۆستی سەرۆك كۆماریش هەر بەپێی ئەم عورفە بۆ كورد یەكلابوەتەوە. لایەنی براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لەناو پێكهاتەی سوننەدا هاوپەیمانی (تقدم)ە كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی ماوەتەواوبووی پەرلەمانی عێراق سەرۆكایەتی دەكات (37 كورسی)، حەلبوسی چاوی لەوەیە بۆ ویلایەتی دووەم جارێكی تر پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەرگرێتەوە، بەڵام چ لەناوخۆی پێكهاتەی سوننەكاندا‌و چ لە دەرەوەی پێكهاتەكەش روبەڕووی نەیارێتی بوەتەوە. لەسەر ئاستی دەرەوەی پێكهاتەی سوننە، لایەنە شیعە دۆڕاوەكان دژی نوێكردنەوەی ویلایەتی سێ سەرۆكایەتییەكەی عێراقن‌و پێیانوایە سێ سەرۆكایەتییەكە دەستیان لە گەمەی هەڵبژاردندا هەبووە‌و ئەنجامی هەڵَبژاردنیان لەبەرژەوەندی خۆیان یەكلاكردوەتەوە، ئەم بۆچونە خزمەت بە مانەوەی محەمەد حەلبوسی لە پۆستی سەرۆكی پەرلەماندا ناكات. لەسەر ئاستی ناوخۆی پێكهاتەی سوننەكان، خەمیس خەنجەر كە پیاوێكی سەرمایەدارەو سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەك دەكات بە ناوی "عەزم"، براوەی دووەمی هەڵبژاردنە لەدوای حەلبوسی‌و شەڕی وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان دەكات. حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەر بۆ گەیشتن بە ریككەوتن لەسەر پۆستی سەرۆكی پەرلەمان، سەردانی مەسعود بارزانیان كرد لە هەولێر، بەڵام ئەمە دادی نەدان، دواتر پێكەوە سەردانی ئیماراتی عەرەبییان كرد، سەرباری ئەم سەردانانە‌و چەندین كۆبونەوەی دوو قۆڵی هێشتا یەكلانەبونەتەوە لەسەر ئەوەی كامیان پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرن (حەلبوسی نزیكە لە ئیماراتی عەرەبی، خەمیس خەنجەر نزیكە لە توركیا). بەپێی قسەی مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی تەمەنی یەكەمین كۆبونەوەی خولی نوێی پەرلەمانی عێراق، هاوپەیمانی عەزمی خەمس خەنجەر دەیەوێت ئەمجارە ئەو پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێت، بەڵام هێشتا لەسەر هیچ ناوێك رێكنەكەوتوون بۆ ئەوەی وەكو كاندید بیخەنە بەردەم كوتلە سیاسییەكانی تر. پۆستی سەرۆكی پەرلەمان لەناو پێهاتەی سوننەدا كاریگەری گەورەی هەیە، ئەو كەسەی ئەم پۆستە وەردەگرێت، دەبێت بە رێبەری سوننەكان لە عێراق، لەدوای روخانی سەددامەوە وا هاتووە، هەركەسێك سەرۆكی پەرلەمان بوبێت، كارەكتەری پلەیەكی پێكهاتەی سوننە بووە لە عێراق، لەناو پێكهاتەی شیعەو كورددا ئەم حاڵەتە بەدی ناكرێت، پۆستی سەرۆك وەزیران كە پشكی شیعەكانە، كەسی لەناو شیعەكاندا لە قاڵبی خۆی گەورەتر نەكردووە، بۆ پۆستی سەرۆك كۆماریش كە پشكی كوردە، تەنانەت كاتێكیش كە جەلال تاڵەبانی سەرۆك كۆمار بووە، كارەكتەری پلە یەكی كورد نەبووەو هەمیشە بارزانی هاوبەشی بووە. بەهۆی ناكۆكی حەلبوسی‌و خەنجەرەوە، پێشبینی ناكرێت لە یەكەمین دانیشتنی خولی نوێی پەرلەماندا كاندیدەكانی سەرۆكی پەرلەمان‌و جێگرەكانی هەڵبژێردرێت، ئەمە وادەكات هاوشێوەی خولەكانی تر، دانیشتنی یەكەمی پەرلەمان بە كراوەیی بهێڵدرێتەوە تا ئەوكاتەی لایەنەكان دەگەنە رێككەوتن. لەناو سوننەكاندا بیرۆكەیەك هەیە بۆ چارەسەری كێشەی نێوان حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەر، بیرۆكەكە ئەوەیە، حەلبوسی بۆ ویلایەتی دووەم پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێتەوە‌و لەبەرامبەردا پۆستی جێگری سەرۆك كۆماری عێراق بدرێت بە خەمیس خەنجەر (دانانی جێگر بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لە دەسەڵاتی سەرۆك كۆمار خۆیدایە، بەرهەم ساڵح جێگری بۆ خۆی دانەنا)، بەڵام هەندێك لە پەرلەمانتارانی هاوپەیمانی (عەزم) ئەم بیرۆكەیە رەتدەكەنەوە‌و نایانەوێت جارێكی تر حەلبوسی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێتەوە. ئەوانەی كە دژی وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆكی پەرلەمانن لەلایەن محەمەد حەلبوسییەوە، ناوی سێ كاندیدی تریان بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان پێشنیاز كردووە كە بریتین لە هەریەكە لە: • مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی پێشووتری پەرلەمان‌و سەرۆكی یەكەمین دانیشتنی خولی نوێی پەرلەمانی عێراق (سەرۆكی تەمەن)، ئەم پیاوە پاڵپشتی گەورەی لەناو لایەنە عێراقییەكاندا نییە. • خالید عوبێدی وەزیری پێشووی بەرگری عێراق، دەوترێت نزیكە لە شیعەكان‌و كەسایەتییەكی بەهێز نابێت كە نوێنەرایەتی سوننە بكات • سابیت عەباسی (مشتومڕی لەسەرەو دەوترێت سەربە پێكهاتەی توركمانە‌و نوێنەرایەتی رەسەنی پێكهاتەی سوننە ناكات) لەمشتومڕی حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەردا پێشبینی دەكرێت لە كۆتایدا، كەسێك لە چینی مامناوەندی سیاسی سوننەكان بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان كاندید بكرێت، كەسایەتییەك لە باڵی "هەڵۆ"كانی ناو پێكهاتەی سوننە نەبێت‌و بە وەرگرتنی پۆستەكە ببێت بە رێبەری سوننەكان، هەروەك كەسایەتیەكیش بێت لە باڵی "كۆت"رەكان نەبێت كە هێندە لاوازبێت، لایەنە بەهێزەكانی تری عێراق یاری پێبكەن. پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، ئەگەر خەنجەر قایل ببێ بەوەی حەلبوسی بۆ ویلایەتی دووەم پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێتەوە، هاوپەیمانی "عەزم" هەڵوەشێتەوە، چونكە بەرەی نەیارانی حەلبوسی لەناو هاوپەیمانێتییەكەی خەنجەردا بەهێزن. لەپاڵ هەموو ئەم كێشانەدا، یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بەستراوەتەوە بە كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمارو سەرۆكی حكومەتەوە، ئەو لایەنانەی كە كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان پێكدەهێنن، ئەوان كاندیدی سێ سەرۆكایەتییەكە دادەنێن، كوتلەی گەورەش هێشتا دروست نەكراوە‌و ناو ماڵی شیعە دابەشبووە بەسەر دوو بەرەدا، بەبێ رێككەوتنی ناو ماڵی شیعە، ئەستەمە پێكهاتەی كورد‌و سوننە بچنە ناو هیچ بەرەیەكەوە. گەڕێكی تری ململانێی سەرۆك كۆمار بەپێی دەستوری عێراق، دوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، خولی نوێی پەرلەمانی عێراق لە یەكەمین كاریدا كەسێك بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار هەڵدەبژێرێت، سەرۆك كۆمار دوای هەڵبژاردنی یەكەمین ئەرك لە ئەستۆیدا ئەوەیە، كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان راسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەت. بەپێی ئەو عورفەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە عێراق پەیڕەو كراوە، پۆستی سەرۆك كۆمار پشكی كوردە، لەناو كوردیشدا بەگوێرەی رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی‌و یەكێتی، پۆستی سەرۆك كۆمار دراوە بە یەكێتی، ئەمە لەبەرامبەر پۆستی سەرۆكی هەرێمدا بوو بۆ پارتی. دوای شكستی ریفراندۆم‌و رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو گەڕانەوەی سوپای عێراق بۆ ناوچە جێناكۆكەكان، لە كۆتاییەكانی ئۆكتۆبەری 2017دا مەسعود بارزانی دوای 12 ساڵ مانەوە لە پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، دەستبەرداری پۆستەكەی بوو. ساڵی 2018 كاتێك هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كرا، پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەتاڵ بوو، دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم ئەوكات دابەشكرابوو بەسەر سەرۆكایەتی حكومەت‌و پەرلەمان‌و ئەنجومەنی دادوەریدا، واتە هاوكێشەی (پۆستی سەرۆكی هەرێم بۆ پارتی‌و پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی) كێشەی تێكەوتبوو، بۆیە كاتێك گفتوگۆ لەسەر پڕكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق كرا، پارتی داوای پۆستەكەی دەكردو مەرجی بۆ یەكێتی هەبوو، یەكێك لە مەرجەكانی ئەوكاتی پارتی هاوشێوەی ئێستا ئەوە بوو، لەبەرامبەر پۆستی سەرۆك كۆماردا، یەكێتی پۆستی پارێزگاری كەركوك بدات بە پارتی، سەرباری ئەمە هاوشێوەی ئێستا ئەوكاتیش بارزانی تێبینی لەسەر بەرهەم ساڵح هەبوو، داوای دەكرد كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەناو فراكسیۆنە كوردییەكانی پەرلەمانی عێراق یەكلابكرێتەوە، پارتی‌و یەكێتی نەگەیشتنە رێككەوتن، هەریەكەیان بە كاندیدی خۆیانەوە چونە بەردەم پەرلەمانی عێراق، یەكێتی (بەرهەم ساڵح)و پارتیش (فوئاد حسێن)ی كاندید كردبوو، ریفراندۆم كە كاردانەوەی خراپی لەسەر بارزانی لەناو لایەنە عێراقییەكان دروست كردبوو، سودی بە بەرهەم ساڵح گەیاند‌و وەكو سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرا. ئێستا كە جارێكی تر، پارتی‌و یەكێتی دەچنەوە بەردەم پەرلەمانی عێراق بۆ یەكلاكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار، دۆخەكان بەبەراورد بە 2018 هەندێك گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، چونكە ئێستا ئیتر پارتی لە قۆناغی دوای ریفراندۆمدا نییە‌و پەیوەندییەكانی لەگەڵ لایەنە عێراقییەكان ئاسایی كردوەتەوە، پۆستی سەرۆكی هەرێم ئێستا بەتاڵ نییە‌و هەر لای پارتی ماوەتەوە، بەڵام پۆستی پارێزگاری كەركوك لە هەمان دۆخی جاراندایە‌و هێشتا نەگەڕاوەتەوە بۆ كورد. ئەمریكا‌و ئێرانییەكانیش جەخت لەسەر ئەوە دەكەن، هێشتا پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق پشكی یەكێتییە، هێشتا یەكێتی بە فەرمی كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق یەكلانەكردوەتەوە، بەرهەم ساڵح دەیەوێت بۆ ویلایەتی دووەم خۆی كاندید بكاتەوە، لەتیف رەشید‌و مەلا بەختیاریش چاویان لە پۆستەكەیە، ناوی (عەدنان موفتی)ش هاتە ناوانەوە، بەڵام هەر زوو خۆی رەتیكردەوە پۆستی سەرۆك كۆمار وەربگرێت. هاوشێوەی ساڵی 2018، بەرهەم ساڵح چانسی لای پارتی خراپە، تۆمەتباری دەكەن بەوەی دەستوەردانی لە هەڵبژاردندا كردووە‌و لەرێگەی دەستەی دادوەرانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەوە دوو كورسی پارتی بردووە بۆ یەكێتی. ئەگەر پارتی‌و یەكێتی بە تەوافوق پۆستی سەرۆك كۆمار یەكلابكەنەوە، بەرهەم ساڵح چانسی لە مەلا بەختیار یان هەر كەسێكی تر كەمتر دەبێت. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی پێشنیازی ئەوەی كردووە، كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمارو پارێزگاری كەركوك بە تەوافوق لەنێوان پارتی‌و یەكێتی دابنرێن‌و ناویان لێ بنێرێت "كاندیدی كورد". ئەگەر پارتی‌و یەكێتی نەگەن بە تەوافوق لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار، پێشبینی دەكرێت هاوشێوەی 2018 هەردوولا بە دوو كاندیدی جیاوازەوە بچنە بەردەم پەرلەمانی عێراق. بۆ بردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار لە حاڵی دروست نەبوونی ئیتیفاقدا، پێشبینی دەكرێت پارتی ئەمجارەیان بە ژمارەیەكی قورستر بچێتە ناو ململانێكانی پەرلەمانی عێراق‌و (نێچیرڤان بارزانی) سەرۆكی هەرێم كاندید بكات بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، ئەمە ئەو بابەتەیە كە پارتییەكان دەڵێن "بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار ئەمجارە موفاجەئەمان دەبێت". كێ دەبێتە سەرۆك وەزیران ؟ دوای هەڵبژاردنی لەلایەن پەرلەمانەوە، یەكەمین كاری سەرۆك كۆماری نوێی عێراق ئەوەیە، كوتلەی زۆرینەی ناو پەرلەمان راسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت. بەپێی عورفی سیاسی عێراق، ئەو كەسەی كە دەبێت بە سەرۆك وەزیران، دەبێت سەربە پێكهاتەی شیعە بێت، هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری پەرلەمانی عێراق، ماڵی شیعەی دابەشكرد بەسەر دوو بەرەی دژ بە یەكدا، موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن (73) كورسی، لەبەرامبەردا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (هادی عامری، فالح فەیاز، قەیس خەزعەلی، نوری مالیكی، حەیدەر عەبادی، عەممار حەكیم) لەبەرەكەی تر، بەرەی دووەم كە ناویان لێنراوە "بەرەی ئێران"، دۆڕاوی هەڵبژاردنەكە بوون، ناڕازین لە ئەنجامی هەڵبژاردن‌و دەڵێن ساختەكاری كراوە، بەڵام كاتێك دادگای فیدراڵی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنی پەسەند كرد، پابەندبوونی خۆیان راگەیاند. كوتلەی زۆرینەی پەرلەمان یاخود ئەوەی ناوی لێنراوە "كوتلەی گەورە"، لایەنە شیعەكان دروستی دەكەن، ئەمە ئێستا لەبەردەم (چوار) سیناریۆدایە: سیناریۆی یەكەم: رەوتی سەدرو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بگەنە رێككەوتن‌و پێكەوە لەگەڵ كورد‌و سوننەدا كوتلەی گەورە دروست بكەن، ئەمە روودانی هەندێك سەختە بەتایبەتی لەكاتێكدا موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن دروستكردنی حكومەتی "تەوافوق"ی رەتدەكاتەوە‌و داوای حكومەتی "زۆرینەی نیشتمانی"، سەرباری ئەمە سەدر بەهیچ جۆرێك ئامادەی تەوافوق نییە لەگەڵ نوری مالیكیدا. سیناریۆی دووەم: كوتلەی سەدری وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لەگەڵ كورد‌و سوننە رێككەوتن بكات‌و كوتلەی زۆرینەی پەرلەمان دروست بكەن، ئەمە بەهۆی نەیارێتی ئێرانەوە ئەگەری سەركەوتنی قورسە، بەتایبەتی كە بەمدواییە ئیرەج مەسجدی باڵیۆزی ئێران لە بەغداد سەردانی لایەنە كوردییەكانی كردو داوای لێكردن دەستوەردان لە كێشەكانی ناو ماڵی شیعە نەكەن‌و نەچینە بەرەیەك دژی بەرەكەی تری شیعە. سیناریۆی سێیەم: لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەگەڵ لایەنە كوردستانییەكان‌و لایەنەكانی سوننەدا رێككەوتن بكەن‌و كوتلەی زۆرینە پێكبهێنن‌و موقتەدا سەدری براوەی هەڵبژاردن ئاوت بكەن، ئەم سیناریۆیە لە حاڵی جێبەجێبوونیدا عێراق‌و بەتایبەتیش ناو ماڵی شیعە روبەڕووی شەپۆلێكی نوێی گرژی دەكاتەوە كە رەنگە دواجار چارەنوسی حكومەتەشیان روبەڕووی هەمان چارەنوسی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی بكاتەوە، بەتایبەتی ئەگەر سەدرییەكان ببن بە ئۆپۆزسیۆن. سیناریۆی چوارەم: سەدرو بەشێك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (بەبێ نوری مالیكی) رێككەوتن بكەن بۆ پێكهێنانی كوتلەی زۆرینە لەگەڵ كورد‌و سوننەدا، ئەمە سیناریۆیەكی چاوەڕوانكراوە، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، لەناو رەوتی دانوستانەكاندا، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەبەریەك هەڵوەشێنن‌و هەریەكەیان لە پێگەی بەرژەوەندییەكانی خۆیەوە بچێتە دانوستان لەگەڵ سەدردا، لەم سیناریۆیەدا (نوری مالیكی) دەبێتە قوربانی‌و جارێكی تر خەونی گەڕانەوەی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران دەخرێتەوە ژێر گڵ. لەناو ئەم ململانێ‌و سیناریۆیانەدا، هەندێك كارەكتەری سیاسی شیعە، ناویان وەكو كاندید بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق دەهێنرێت، لەوانە: یەكەم: مستەفا كازمی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ماوە تەواوبووی عێراق، كە لە بنەڕەتەوە كاندیدی تەوافوقی ناو ماڵی شیعەی عێراق‌و هاوكات كاندیدی ئێران‌و ئەمریكاش بوو، سەرلەنوێ چانسی گەورەی هەیە بۆ ئەوەی لە پۆستی سەرۆك وەزیران بمێنێتەوە. لایەنە دۆڕاوەكانی شیعە لە هەڵبژاردندا، دژی دانانەوەی كازمین لە پۆستی سەرۆك وەزیران‌و تۆمەتباری دەكەن بەوەی لەپشت ساختەكارییەكانی هەڵبژاردنەوە بووە، بەڵام لە حاڵی شكستهێنانی گفتوگۆكانی ڤیەننای نێوان ئەمریكا‌و ئێران لەبارەی زیندووكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمی، كازمی چانسی بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران زیاتر دەبێت، چونكە كاندیدی تەوافوقی نێوان ئێران‌و ئەمریكایە، سەرباری ئەمە، لەو ماوەیەی لە پۆستی سەرۆك وەزیراندا بووە، كازمی رۆڵی هەبووە لە لێكنزیكردنەوەی ئێران‌و سعودیە، ئەمەشی لەلای ئێرانییەكان بە خاڵێكی بەهێز بۆ دەنوسرێت. دووەم: كاندیدەكانی تر ناوی چەند كەسێكی تر وەكو كاندیدی چاوەڕوانكراوی كاندیدی سەرۆك وەزیران دەهێنرێت، لەوانە: • ئەسعەد عیدانی • عەلی شوكری • حەیدەر عەبادی • محەمەد شیاع سودانی • محەمەد تۆفیق عەلاوی
.jpg)
درەو: بە فشاری پارتی دیموكراتی كوردستان، بزوتنەوەی گۆڕان مانەوەی تیمی وزاریەكەی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان راگەیاند. هەفتەی پێشوو گوڵستان سەعید سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان رایگەیاند: تەمەنا دەكەم بزوتنەوەی گۆڕان لەم حكومەتە بكشێتەوەو چیتر نەبێتە دارشەقی گۆڕان ئەم لێدوانە پارتی دیموكراتی كوردستانی نیگەرانكردووەوەو داوای رونكردنەوەیان لە بزوتنەوەی گۆڕان كردووە، سەرچاوەیەكی باڵا بە (درەو)ی راگەیاند، پارتی دیموكراتی كوردستان لە رێگەی سەرۆكی تیمی وزاری پارتیەوە لە حكومەت، بە فەرمی تیمی بزوتنەوەی گۆڕانی لە حكومەت ئاگاداركراوەتەوە كە ئەو لێدوانەی گوڵستان سەعید تەعبیر لە رای فەرمی گۆڕان دەكات یان نا؟، بۆیە پێویستە گۆڕان بە رەسمی خۆی یەكلا بكاتەوە لە حكومەت دەمێنێتەوە یاخود ن؟. ئەمڕۆ بزوتنەوەی گۆڕان بەناوی ژووری حكومەتی بزوتنەوەی گۆڕان كە كاوە عەبدوڵا رێكخەری ئەو ژوورەیە رونكردنەوەیەكی بڵاوكردووەتەوە دەڵێن: تا ئەوكاتەی بڕیار دەدەین تیمی وزاری گۆڕان لە حكومەت دەمێننەوە. ئەم رونكردنەوەیەی بزوتنەوەی گۆڕان لەلایەك بۆ رازیكردنی پارتی دیموكراتی كوردستانە كە لە حكومەت دەمێننەوە، لەلایەكیش بۆ رازیكردنی ئەو لایەنگرانەی بزوتنەوەی گۆڕانە كە داوای كشانەوە لە حكومەت دەكەن، چونكە لە رونكردنەوەكەی ژووری حكومەتدا باس لەوەكراوە تا ئەوكاتەی بڕیار دەدەن. بە پێی زانیارییەكانی (درەو) مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی ئاگاداركردووەتەوە كە گۆڕان لە حكومەت دەمێنێتەوەو ناكشێتەوە. بزوتنەوەی گۆڕان بەمەرجی چاكسازی بەشداری لە حكومەتدا كرد و بریاریاندا كە لە ماوەی یەك ساڵدا هەڵسەنگاندن بۆ حكومەت بكەن و بریاری كشانەوە یان مانەوە بدەن، بەڵام لە ساڵی یەكەمی تەمەنی حكومەتدا واتا لە هەردوو شەش مانگەكەدا بزوتنەوەی گۆڕان بڕیاری مانەوەیدا، ئێستاش تەمەنی حكومەت كەمتر لە ساڵێكی ماوە بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان قبوڵكراو نیە بكشێنەوەو بەرپرسیارێتی حكومەت بەتەنیا بۆ پارتی جێبهێڵن. كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەی سێقۆڵی ( پارتی + یەكێتی+ گۆڕان)ە بە قەیرانی موچەوە دەستی بە كاركردوو قەیرانەكەش تا ئێستا بەردەوامەو بەڵێنەكانی چاكسازی كابینەكەش هێشتا تینوێتی شەقامی ناڕازی نەشكاندووەو ئێستا پەرلەمانتارانی هەرسێ لایەن ( پارتی + یەكێتی + گۆڕان) رۆژانە باس لە گەندەڵی قاچاغچێتی و نەگەڕانەوەی داهاتی گشتی بۆ خەزێنەی حكومەت دەكەن. بزوتنەوەی گۆڕأن لە ئێستادا بە چوار وەزیر و جێگری سەرۆكی هەرێم و چوار بریكاری وەزارەت و چەندین راوێژكارو بەرێوەبەری گشتی و پۆستی باڵا لە كابینەی نۆیەمدا بەشدارە
.jpg)
درەو: رۆژنامەی (قریش) زاڵمای خەلیلزاد نوێنەری پێشووی ئەمریکا لە عێراق و ئەفغانستان بە عەممار حەکیمدا پەیامێک بۆ سەرکردە شیعەکان دەنێرێت و دەڵێت ئێمە دەسەڵاتی عێراقمان بەخشیە شیعەو هێزەکانمان بۆ جێگیرکردنی حوکمی شیعە لە عێراق بون کەچی ئێوە باڵیۆزخانەکەمان بۆردومان دەکەن. زاڵمای جەختیشیکردوەتەوە کە ئەمریكییەكان بە تەواوەتی دەكشێنەوەو لە تواناشیاندایە دەسەڵات بدەن كەسانێك كە ئەو دەستە گازلێناگرن كە چاكەی لەگەڵدا كردون و ئەوەش روودەدات. مانگی رابردوو لە زانكۆی ئەمریكی لە دهۆك كۆڕبەندی ئاشتی‌و ئاسایش بەڕێوەچووە, سیاسەتمەدارێكی كورد گفتوگۆیەكی توندی نێوان زاڵمای خەلیلزاد نوێنەری پێشووی ئەمریكا لە عێراق و ئەفغانستان و عەممار حەكیم سەرۆكی رەوتنی حیكمەو یەكێك لە سەركردە شیعەكانی عێراق ئاشكرادەكات. سیاسەتمەدارە كوردەكە دەڵێت سەرەتا حەكیم ئاسودە بوو كە لە تەنیشی زاڵماییەوە دادەنیشێت بەهۆی ئەوەی هەردووكیان بە فارسی كە باش دەیزانن گفتوگۆیان دەكرد. دوای كۆتایی دانیشتنی كردنەوەی كۆڕبەندەكە حەكیم و خەلیلزاد و چەند سیاسەتمەدارێكی كورد دەچنە هۆڵێكی زانكۆی ئەمریكی و لەوێ خەلیلزاد رودەكاتە حەكیم و دەڵێت: بەڕێز حەكیم مێژوو هێشتا نزیكە. باوكی كۆچكردوتان لەگەڵ ئێمەدا بوو من بە شەخسی دوای كۆنگرەی لەندەن و پێش رزگاركردنتان لە سەددام بڕیارمدا كە حكوم بەدەستی شیعە بێت و قسەی من و قسەی سەرۆك بوش یەك بوو, بەمشێوەیە حوكم درایە دەستی ئێوە, هەموو شتێك لە ژێر دەستی ئێمە و كۆنترۆڵی ئێمەدا بوو. حەكیم لە وەڵامدا دەڵێت: هەوڵ‌و كۆششەكانی بەڕێزتان لەگەڵماندا هەرگیز لە بیر ناكەین. زاڵمای قسە بە حەكیم دەبڕێت و دەڵێت: كۆششی من نیە, ئەوە هەموو بڕیاری ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بوو لەو رۆژانەدا و سوپای ئەمریكا و هەموو هێزەمكانمان كاریان دەكردو قوربانیان دەدا بۆ جێگیركردنی حوكمی شیعە لە عێراق بەڵام ئەنجامەكەی چی بوو؟ دەبینین موشەكبارانمان دەكەن و دەتانەوێت باڵیۆزخانەكەمان لە بەغداد خاپور بكەن‌و هێزەكانمان تێشبكشێنن كە لە بنەرەتدا بۆ پارێزگاریكردنە لە حوكمی شیعە. حەكیم بە پەشۆكاوییەو وەڵامدەداتەوە: بەڕێزتان دەزانن كە چەندان توندڕەو هەن هەوڵدەدەین بەرپەرچیان بدەینەوەو جموجوڵیان سنوردار بكەین و گوتارمان هەمیشە..... جارێكی اتر زاڵمای بەتوندی قسەكان بە حەكیم دەبڕێتو دەڵێت: ئەمە حەقیقەتی دۆخەكە نیە. ئەگەر وایە لە ئەنجومەنی نوێنەران بڕیارتان بۆ كشانەوەی سوپای ئەمریكا دەرنەدەكرد, من چەند هەفتەیەك لەمەوبەر سەرپەرشتیاری كشانەوەی سوپای ئەمریكا رادەستكردنەوەی حوكم بووم لە تالیبان, ئێمە واتا هێزەكانمان لە ئەفغانستان نەبوون, بەڵكو سوپایەكی گەورە بەدەست ئەشرەف غەنییەوە بوو. بەڵام لە سەعاتێكدا رەزامەندیمان دەربڕی لەسەر گەڕانەوەی تالیبان بۆ دەسەڵات, ئەشرەف غەنی هێزەكانی ئێمەی بۆردومان نەكرد بەڵكو ئەپاڕایەوە بمێنیینەوەو ئێمە رەتمانكردەوە, ئێوە بۆردومانی باڵیۆزخانەكەمان و بەرژەوەندییەكانمان دەكەن. سیاسەتمەدارە كوردەوە دەڵێت حەكیم رووی گرژ و مۆن بوو بە چاوەكانی داوای دەكرد سەركردەكانی كورد هاوكاری بكەن لەو دۆخەدا, بەڵام زاڵمای خەلیلزاد بەردەوام بوو لە قسەكردن و وتی: باشە بەڕێز حەكیم تۆ بە دیدی ئێمە بەشێكیت لە سەركردایەتی حكومیی شیعە لەم وڵاتەدا, بەڵام تۆ دەڵێیت لەگەڵ توندڕەوییدا نیت, باشە بەڕێز حەكیم پێیان بڵێ ئەمریكییەكان بە تەواوەتی دەكشێنەوەو لە تواناشیاندایە دەسەڵات بدەن كەسانێك كە ئەو دەستە گازلێناگرن كە چاكەی لەگەڵدا كردون و ئەوەش روودەدات.
.jpg)
درەو: بە پێی راپۆرتی ساڵانە لە رۆژهەڵاتی كوردستان (41) هاوڵاتی و چالاكی سیاسی لەسێدارەدراون، (811) كەس دەستگیركراون، (50) كۆڵبەر كوژراون، (68) ژن و (72) پیاو خۆیان كوشتووە. راپۆرتی كۆمەڵەی مافی مرۆڤی كوردستان 01.01.2022 کۆمەڵەی مافی مرۆڤی کوردستان ڕاپۆرتی ساڵانەی پێشێلکاریە ماف مرۆڤیەکانی کوردستان کە لە ساڵی ٢٠٢١ دا و لە لایەن حکوومەتی ئێران ئەنجام دراون بەم شێوەیە بڵاو دەکاتەوە. جێی ئاماژەیە که ساڵی ٢٠٢١, ساڵێکی پڕ لە زەحمەتی و پێشێلکاری بوو کە بەسەر کۆمەڵگای کوردستان داسەپا. بە پێی ئەو ئامارانەی ناوەندی ئاماری کۆمەڵەی مافی مرۆڤی کوردستان کۆیی کردوونەوە، لە ساڵی ٢٠٢١ دا شاهیدی لەسێدارەدان، تیرۆر، گرتن و زیندان، کوشتنی کۆڵبەران و بە دەیان پێشێلکاری مافی مرۆڤی بوون که حکوومەتی ئێران به رۆژانە دژ بە گەلی کوردستان ئانجامی داون. تیرۆر و کوشتن ١. موسی باباخانی ئەندامی دەفتەری سیاسی حیزبی دیموکراتی کوردستان ٢. هاوکات هەوڵی تیرۆری ٤ چالاکی سیاسی دیکەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان٢. ٣. لە سەرەتای ساڵەوە تا ئێستا ١١ گیراو لە ناو زیندانەکانی ئێران لە ژێر ئەشکەنجەدا کوژراون. ٤. هەروەها ١ هاوڵاتی بە تەقەی ڕاستەوخۆیی هێزە سەربازیەکانی ئێران کوژراوە. ٥. جێی ئاماژەیە کە ٤ کەسی تریش بریندار بوون. سێدارە لە سەرەتایی ساڵەوە تا کۆتایی ٢٠٢١ زائینی لانیکەم ٤١ کەس لەسێدارە دراون. دوو لە سێدارەدراوان چالاکی سیاسی بوون. ١. حەیدەر قوربانی، خەلکی کامیاران ٢. هێمن مستەفایی، خەڵکی مەریوان لە بەشێکی تر دا لە ساڵی ٢٠٢١ دا ٣٩ کەسی دیکە بۆ تۆمەتگەلی جیاواز بەسێدارە حوکم درابوون و لەسێدارە دراون. گرتن و زیندان لەساڵی ٢٠٢١ دا لانیکەم ٨١١ چالاکی سیاسی، مەدەنی، ژینگە پارێز و هاوڵاتی رؤژهەلاتی کوردستان لە لایەن ناوەندە ئەمنیەکانی ئێرانەوە دەستبەسەر کراوان. • زۆربەی ئەو کەسانە لە کاتی دەستبەسەرکران دا ڕوبەروی ئەشکەنجە بوونەتەوە. • هیچ حوکمێکی دادوەری بۆ گرتنیان نیشان نەدراوە. • لە مافی پێوەندی بە ماڵباتەکانیان بێ بەش کراوەن. • پارێزەریان بەووە. • لە کاتی بازجویی دا ئەشکەنجە دراون. جێی ئاماژەیە کە لە چەند مانگی تایبەتدا کە رێژەی نارەزایەتی خەلک چۆتە سەر، گرتن و زیندانی کردنی هاوڵاتیانیش بە شێوەیەکی بەرچاو هەلکشاوە. گرتنو زیندان. KMMK کۆڵبەران لە ساڵی ٢٠٢١ لانیکەم ٥٠ کۆڵبەر کوژراون و ١٥٢ کۆڵبەریش بریندار بوون. لە ساڵی ٢٠٢١ دا کۆماری ئیسلامی ئێران بەردەوام بووە لە کوشتن و بریندار کردنی کۆڵبەران دا. تەقەی راستەوخۆ، بەربوونەوە لەبەرزایی، رەقبوونەوە هۆکارەکانی کوژران و برینداربوونی کۆڵبەرانن. 1 کوشتن و بریندار کردنیی کۆڵبەران تاوانێکی دژە مرۆڤیە کە حکومەتی ئێران بە شێوەیەکی سیستەماتیک بەڕێوەی دەبات. 2 هیچ لێپرسینەوە لەگەڵ بکووژانی کۆڵبەران ناکرێت. 3 خامنەای، ناوەندەکانی وەک سپاه، فەرمانداری و ئوستانداریەکان بە دەیان جار فەرمانی کوشتنی کۆڵبەرانیان تازە کردۆتەوە و دانیان پێداناوە. www.kmmk.info خۆکووژی بە پێی ئامارەکانی کۆمەڵەی مافی مرۆڤی کوردستان لانیکەم ٦٨ ژن لە ماوەی یەک سال دا کۆتاییان بە ژیانی خۆیان هێناوە. هەر لەو ساڵی ٢٠٢١ دا ٧٢ پیاو دەستیان داوەتە خۆکووژی و کۆتاییان بە ژیانی خۆیان هێناوە. جێی ئاماژەیە کە رێژەی ١٩ کەس لەو ١٤٠ کەسەی خۆکووژیان کردوە، تەمەنیان ژێر ١٨ ساڵە. جیا لە خۆکووژی هاوڵاتیان، دیاردەی کوشتن پەرەی سەندوە و ١١ هاوڵاتی لە ئاکامی تێکهەڵچوون دا کوژراون. کێشە کۆمەڵایەتیەکان، دەسەڵاتی ئێران، کێشەی ئابووری و نایەکسانی و نەبوونی یاسای پاراستنی مافەکانی ژنان بەشێک لە هۆکارەکانی خۆکووژی ژنانن. خۆکووژی مین و خەسارەکانی تەقینەوەی مینە چێندراوەکان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان کوژرانی ٧ کەسی لێ کەوتۆتەوە. هاوکات ٢٩ کەسیش بە هۆی تەقینەوەی ئەو مینانە بریندار بوون. کۆماری ئیسلامی ئێران بە مین رێژ کردنی ناوچە سنووریەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان، هەوڵی ئەوە دەدات کە پێوەندیەکانی ئەو بەشەی کوردستان لە گەل باشورر و باکووری کوردستان بپچرێنێت. دوایی کۆتایی هاتنی شەری ٨ ساڵەی ئێران و ئێراق، هیچ بیانۆیەک بە دەست حکومەتی ئێرانەوە نەماوە، بۆ هێشتنەوەی ئەو مینانە. مافە پێشێلکراوەکان بەکورتی یاسایی بنەڕەتی ئێران و هەڵاواردن بەشدارنکردنی کوردستانیان لە دەسەڵاتداری بێبەش کردنی کوردان لە بەڕێوەبەردنی وڵاتی خۆیان ئاسیمیلاسیۆنی زمانی، کلتووری و نەتەوەیی گرتن، ئەشکەنجە و زیندان بۆ بێدەنگ کردنی خواستی سیاسی و نەتەوەیی لە کۆتایی دا پێویستە ئاماژە بکەین، کە ئەو داتایانە تەواو نین و هیچ ناوەندێکی ماف مرۆڤی ئیزنی ئەوەی پێنادرێ لە کوردستان و ئێران، ئازادانە پێشێلکاریە ماف مرۆڤیەکان کۆکاتەوە و ئازادانە کاری ئاگادارکردنەوە ئەنجام بدات. کۆمەڵەی مافی مرۆڤی کوردستان
.jpg)
ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ڕووداوەکانی ساڵی 2021 ڕووداوگەلێک نەبوون کە تەنها لەناوخۆ و دەرەوەی هەرێمدا بەهای میدیاییان هەبێت، بەڵکو مانا و رەهەندی سیاسیی و ئەخلاقیی قوڵیان بۆ پێگەی دەسەڵاتدارێتیی هەرێم و کۆمەڵگای کوردییش هەبوو. ساڵی 2021، ساڵی وێرانکردنی تەواوەتیی پرۆسەی دیموکراسیی بوو لە هەموو بڕیارە سیاسیی و ئۆرگانە یاساییەکان. 2021 ساڵی دروستبوون و سەرهەڵدانی کۆمەڵگایەکی تەواو ناکۆک بوو بە کۆمەڵگای دوای راپەڕین. کۆمەڵگای دوای ڕاپەڕین کۆمەڵگایەک بوو خەونی بە بنیاتنانی نوێی وڵات و گەڕانەوەی کەرامەت بۆ ئینسانی کورد و دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی و ماڵئاواییکردن لە مۆدێڵی بەعسیزم بۆ سەرۆکپەرستیی و حیزبسەروەرییەوە دەبینی، کۆمەڵگای 2021 گۆڕینی هەمان گەل بوو بۆ گەلێکی نائومێد و هەژار و هەڵهاتوو لە کولتووری حیزبخێزانیی و سەرۆکپەرستیی. ساڵی 2021 بوو بە ساڵی شکستی مۆدێلی ناسیۆنالیزمی هەرێمیی (القومية القطریة) کوردیی، چونکە لەبری ئەوەی گەلێکی هاوخەم و هاوخەون و هاوچارەنووس بەرهەمبهێنن، نەوەیەکی توڕە و ڕاکردوویان لە نیشتیمانی خۆیان دروستکرد. ناسیۆنالیزمیی پارتیی و یەکێتیی لە چوار پرۆسەی گرنگدا شکستی گەورەی هێنا، یەکەمیان تێکشکاندنی هەموو دەزگا شەرعییەکانی کۆمەڵگا وەک دادگا و پەرلەمان و کردنیان بە گۆشتی زیادەی سەر جەستەی سیاسیی حیزب و سەرۆک و لۆردە سیاسیی و سەربازیی و ئەمنییەکان. دووەمیان دزینی سامانە نەتەوەییەکان و فەراهەمنەکردنی ماف و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانی هاونیشتیمانیان لە وێنەی مووچە و کارەبا و نەوت و غاز و ئاو. سێیەمیان خستنەگەڕى پرۆسەی بەتایبەتکردنی یان بەپرایڤتکردنی سێکتەرە گرنگەکانی پەروەردە و خزمەتگوزارییەکان کردنیان بە بزنس و بەتایبەتکردنی هێزە چەکدارەکانیش بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە شەخسیی و ئابوورییەکانیان. چوارەمیان شکستی گەورەی ئەخلاقیی ناسیۆنالیزمی کوردیی بریتییە لە هەڵهاتنی بەکۆمەڵی خەڵکی هەرێم بۆ سەر سنوورەکانی ئەوروپا و دەنگدانەوەی گەورەی ئەم کۆچە دەستەجەمعییەش لە میدیا جیهانییەکاندا. ئەم ڕووداوە هەم ئەوروپای تووشی دڵەڕاوکێ کرد، هەم سیاسەتمەدارەکانی هەرێمیشی تووشی شۆک کرد، چونکە عەقڵی حکومڕانییان هێندە بچووکە کە ناتوانن لەو واقیعە کارەساتبارە سیاسیی و ئابووریی و داراییە بگەن کە خۆیان بۆ گەلەکەیان بەرهەمهێناوە. بۆیە وەک هەموو دەسەڵاتدارە ستەمگەرەکانی تری دونیا کەوتنە هێڕشکردنی مدیایی بۆ سەر پەناهەندەکان و تاوانبارکردنیان بە تێکشکاندنی سومعەی هەرێم و داتاشینی پاساوی بێبنەما بۆ هەڵاتنیان. ساڵی 2021 بۆ یەکێتی ساڵی داوەشانی دەزگایی و سیاسیی و یاسایی بوو. یەکێتی ئەمڕۆ ئەوەندەی خەریکی تەسفییەی حیساباتی شەخسیی و ململانێی دەسەڵاتی نێوان شەخس و خێزانە سیاسییەکانە لەناو ئۆرگانە سیاسیی و سەربازیی و ئیداریی و ئەمنییەکانی خۆی، هێندە خەریکی پرسی دەسەڵات و کێشەی فەرمانڕەوایەتیی و شەرعییەتی حومکڕانیی و چاکسازیی نییە لە هەڕێمی کوردستان. پارتیی دوای ریفراندۆمیش ئەوەندەی سەرقاڵی دەسەڵات و پۆست و سەدەقەیە لە بەغدا، هێندە سەرقاڵی کێشە قوڵ و گەورەکانی هەڕێمەکەی خۆی نییە. پارتیی هێندەی خەریکی پتەوکردنی پێگەی سەربازیی و سیاسیی دەوڵەتی تورکیایە لە هەرێم، هێندە سەرقاڵی بەهێزکردنی پێگەی حکومەتەکەی خۆی نییە لەناو ڕای گشتی هەرێمی کوردستان. مەسرور بارزانیی، چ لە ناوەوە و چ لە لەدەرەوە بووە بە بەناوبانگترین سەرۆکوەزیرانی هەرێم کە ڕوبەڕووی ڕەخنەی توند و هەڵدانەوەی پرسی گەندەڵیی بووەتەوە و لەبەر سیاسەتی دژایەتییکردنی میدیای ئازاد و بیروڕای ئازادیش وەک کاراکتەرێکی ئۆتۆکرات ناودێڕدەکرێت. ساڵی 2021 تەنها ساڵی شکستی ئەزموونی مۆدێلی حوکمڕانیی سێقۆڵیی پارتی و یەکێتی و بزوتنەوەی گۆڕان نەبوو، بەڵکو ساڵی شکستی کاوێژی سیاسیی نەوەی نوێ و هێزەکانی تری دەرەوەی دەسەڵاتیش بوو. ساڵی 2021 ساڵی جنێو و بێڕێزییکردن و شکاندنی کەرامەتی ئینسانی ئێمە بوو. بۆ ئەم مەبەستەش هەموو هێزە سیاسییەکان پارتیزانی دیجیتاڵیی تایبەت بەخۆیان هەیە و هەر کاتێک ویستیان، فەرمانیان پێدەکەن هێرشی مونەزەم بکەنە سەر نووسەر و ڕۆژنامەنووسە نەیارەکانیان، یان ئەوانەی کە بەدڵی ئەوان نانووسن و قسەناکەن. حىزبە دەسەڵاتدارەکانی هەرێم بەرهەمهێنەری سەرەکیی دیاردەی پارتیزانی دیجیتاڵیین. ئەم هێزە نوێیە وەک هێزێکی نەرم هاوشان بەو هێزە ڕەقەی هەیانە لە پۆلیس و ئاساییش و پێشمەرگە، شەری سایبەر یان شەڕی پارتیزانیی ناو دونیای دیجیتاڵیان بۆدەکات. بەبۆچوونی من هاوشان بە پارتی و یەکێتی کە خاوەنی دەیان سایت و پێگەی ناو تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان و پێشمەرگەی دیجیتاڵیین کە بەشێوەیەکی سیستەماتیکی کێوماڵی نەیار و دوژمنە سیاسییەکانیان دەکەن، نەوەی نوێ و بزوتنەوەی گۆڕان و ئیسلامیی سەلەفیی و گەریلا سایبەرەکانی هەوادارانی پەکەکەش لە دەرەوە و ناوەوەی هەرێم سەرقاڵی بەرهەمهێنانی پارتیزانی دیجیتاڵیین کە بوونەتە هۆکاری بەرهەمهێنانی بەڵتەجیی ئەخلاقیی و جنێوفرۆش و برەودان بەو کولتووری بێڕێزییکردنەی کە پارتیی و یەکێتیی دروستیان کردووە. وەزیفەی سەرەکیی ئەم پارتیزانە دیجیتاڵییانە زۆر ئاسانە، ئەرکیان کورتبووەتەوە لە هێرشی شەخسیی و ئایدیۆلۆژییانە بۆ سەر هەموو ئەوانەی ڕەخنە لە مۆدێلی دەسەڵاتی رێکخراوەکانیان و عەقڵی سیاسیی سەرۆکە پیرۆزەکانیان و توندوتیژیی ئایینیی دەگرن. ساڵی 2021 ، ساڵی ڕاوکردنی هەموو ئەو چالاکوان و ڕەخنەگرانە بوو کە بە دوژمنی گەل و نۆکەری بێگانە و کافربوون تاوانباردەکران و پرۆسەیەکی مەترسییدار لە ناوزراندن و شکاندنی کەسایەتییان خرایەگەڕ. ساڵی 2021، ساڵی سقوط و ساڵی فیرار بوو، 2021 ساڵی کەوتنی تەواوەتیی کۆی ئەو بەهایانە بوو کە ناسیۆنالیزمی کوردیی بە باڵە جەلالیی و مەلاییەکەی، لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستەمەوە دروستیان کردبوو. هەڵهاتنی بەکۆمەڵی خەڵکی کوردستان تەنها هەوڵدان نییە بۆ گەیشتن بە کەناری ئارامیی و دابینکردنی ژیانێکی کەرامەتداری نوێ، بەڵکو پشتکردنە لەو هەموو درۆ و وەهمانەی کە ناسیۆنالیزمی کوردیی بەناوی گەلەوە بەرهەمی هێنابوو. هەم لەدوای ڕووداوەکانی بیلاڕووسەوە دانیشتوانە هەڵهاتووەکەی هەرێمی کوردستان ئەم سیاسەتمەدارانە بە نوێنەری خۆیان نازانن، هەم لەدوای دەرئەنجامی کارەساتباری ڕێژەی بەشداریی لە هەڵبژاردنەکاندا دانیشتوانی ناو هەرێمیش ئەم نوخبە سیاسییانە بە نوێنەری خۆیان نازانن. بەبۆچوونی من ئەم دوو ڕووداوە ئاماژەیەکی ترسناکی شکستی هەموو پردەکانی پەیوەندی نێوان هاونیشتیمانیان و دەسەڵاتە و سەرهەڵدانی قۆناغێکی نوێیە لە بیرکردنەوە بۆ ڕاگرتنی ئەم پرۆسە مەترسییدارەی تێکشکانی ئینسانی کورد و ماف و بەهاکانی چەمکی هاونیشتیمانییبون لە هەرێمی کوردستان.
.jpg)
درەو: ناسەقامگیری نرخی نەوت ڕۆڵی گەورەی هەیە لە دروستکردنی دۆخی نادڵنیایی، بەتایبەت بۆ ئەو دەوڵەت و هەرێمانەی ئابورییەکەیان بە شیوەیەکی سەرەکی پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، ئەمەش بەڕوونی بەدیاردەکەوێت کاتێک هاوسەنگی خواست و خستنەڕووی بازاڕی نەوت لەبازاڕەکانی جیهان تێکدەچێت، بارگرانێکە گەورەتر دەبێت کاتێک قەیران یان دۆخێکی نەخوازراوی دیکە سەرهەڵدەدات. عێراق و هەرێمی کوردستان دوو نمونەی دیارن کە ئابورییەکەیان زۆرتر پشت بە فرۆشی نەوت دەبەستێت، لە ڕاپۆرتەدا وردەکاریی کاریگەرییەکانی دابەزینی نرخی نەوت لە دوای ساڵی (2014)ەوە لەسەر داهات و خەرجی و قەرزەکانی هەردوو حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان خراوەتەڕوو.. دەستپێک ناسەقامگیری نرخی نەوت ڕۆڵی گەورەی هەیە لە دروستکردنی دۆخی نادڵنیایی، بەتایبەت بۆ ئەو دەوڵەت و هەرێمانەی ئابورییەکەیان بە شیوەیەکی سەرەکی پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، ئەمەش بەڕوونی بەدیاردەکەوێت کاتێک هاوسەنگی خواست و خستنەڕووی بازاڕی نەوت لەبازاڕەکانی جیهان تێکدەچێت، بارگرانێکە گەورەتر دەبێت کاتێک قەیران یان دۆخێکی نەخوازراوی دیکە سەرهەڵدەدات. عێراق و هەێمی کوردستان یەکێکن لەو دەوڵەت هەرێمانەی بە خێرایی دەکەونە ژێر کاریگەرییەکانی دابەزینی نرخی نەوتەوە، کاتێک لە ساڵی 2014 نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بەهۆی کۆمەڵێک فاکتەری نێودەوڵەتییەوە ڕووی کە دابەزین کرد و پاشەکشیەکی زۆری بە بازاڕی نەوت کرد، هاوکات بوو لەگەڵ سەرهەڵدانی داعش و کۆنترۆڵکردنی بەشێکی خاکی عێراق بە کێڵگە نەوتییەکانی ئەو ناوچانەشەوە لە ناوخۆدا. سەرباری ئەوانەش بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی ڕێکخراوی "ئۆپێک" لە کۆبوونەوەی تشرینی یەکەمی 2014 و "رەتکردنەوەی کەمکردنەوەی ڕێژەی بەرهەمهێنانی نەوتی وڵاتانی ئەندام و پارێزگاریکردن لە بەرهەمهێنانی نزیکەی (30) ملیۆن بەرمیل نەوتی ڕۆژانە" و بەردەوامی ململانێ نێودەوڵەتییەکان بەتایبەت (ڕوسیاو ویلایەتە یەکگرتووەکان لە لایەک و سعودییەو ئێران لەلایەکی تر) هێندەی تر بارگرانییەکانی لەسەر دابەزینی نرخی نەوت زیادکرد. ئەم بەرەوپێشچوونانە لە کۆتاییەکانی ساڵی (2014) بەخێرایی نرخی نەوتی لە بازاڕەکانی جیهان لە سەروو (100) دۆلاری ئەمریکییەوە هێنایە نزیکی (50) دۆلاری ئەمریکی، لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2015) نرخی نەوت زیاتر دابەزینی بەخۆوە بینی و گەیشتە نێوان (27-40) دۆلار، بەڵام دواتر نرخەکەی گۆڕانکاری بەسەردا هاتوو لە ناوەڕاستی ساڵی (2015)ەوە بەرزبوویەوە بۆ نزیکەی (60) دۆلار. ئیدی لە نزیکی ئەو نرخە بەردەوام بوو تا کۆتاییەکانی ساڵی (2019) و جارێکی تر و لە مانگی ئازاری ساڵی (2020) بەهۆی سەرهەڵدانی ڤایرۆسی کۆرۆنا و فاکتەرە نێودەوڵەتییەکان بەهای نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بۆ کەمترین نرخی خۆی دابەزی، دەوڵەتانی نەوت فرۆشی توشی شۆک کرد. ئەم دیمەنەی سەرەوە پێمان دەڵێت دەیەی دووەمی سەدەی بیستەم، بازاڕی نەوتی جیهانی گورزی گەورەی بەرکەوتووە، چونکە لە ماوەیەکی کورتداو لە نێوان ساڵی (2014 - 2020) دوو گورزی گەورەی بەرکەتووە. دەکرێت بڵێین ئەو گورزانەش ڕاستەخۆ بەر ئابووری دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت کەوتووەو ڕەنگدانەوەو کاریگەری کردووەتە سەر دۆخی ئابوری و دارایی ئەو دەوڵەتانە، بەتایبەتیش ئەو دەوڵەتانەی لە ئابوورییەکەیاندا زۆرتر پشتیان بە داهاتی نەوت بەستووە، سندوقێکی دارایی بەهێزیان بونیاد نەناوە بۆ ڕوبەڕووبوونەوەی قەیرانە هاوشێوەکان، عێراق و هەرێمی کوردستانیش باشترین نمونەی بەردەستن. بەشی یەکەم کاریگەری نرخی نەوت لەسەر حکومەتی عێراق یەکەم: ڕەنگدانەوەی دابەزینی نرخی نەوت لەسەر بودجەی گشتی حکومەتی عێراق دابەزینی نرخی نەوت کۆمەڵێک لێکەوتەی سلبی لەسەر ئابوری دەوڵەتانی بەرهەمهێن و هەناردەکاری نەوت جێدەهێڵێت، لێکەوتەکانی زۆرتریش دەبن بۆ ئەو دەوڵەتانەی ناسەقامگیرین لە ڕووی سیاسی و خەرجیان زۆرە لە ڕووی ئابورییەوە، ئەمەش بۆ عێراق حاشا هەڵنەگرە، دابەزینی نرخی نەوت کاریگەری گەورەی لە چەندین ڕووەوە لەسەر ئابورییەکەی جێهێشتووە، لە بودجەی گشتیشدا بە ئاشکرا ڕەنگی داوەتەوە. لە ناوەڕاستی ساڵی (2014) کاتێک، دۆخی ئەمنی عێراق بەهۆی سەرهەڵدانی "داعش"ەوە بە تەواوی ڕووی لە ناسەقامگیری کرد و زۆربەی چالاکییە ئابورییەکانی ڕاگرت، هاوکات بوو لەگەڵ داڕوخانی نرخی نەوت، بەجۆرێک نرخی بەرمیلێک نەوت لە کۆتاییەکانی ئەوە ساڵە دابەزی بۆ کەمتر لە (27) دۆلاری ئەمریکی، لە کاتێکدا تا مانگی ئابی ساڵی (2014) نرخی بەرمیلێک نەوت زیاتر بوو لە (100) دۆلار. بەپێی ئامارو زانیارییەکانی نێو بودجەی گشتی عێراق بە ئاشکرا تێبینی ئەوە دەکردێت کە لە ساڵی (2015) دا توشی چی قەیرانێکی گەورەی دارایی بووە، چونکە شۆکەکە تەنها دابەزینی نرخی نەوت نەبووە بەڵکو بەرزبوونەوەی خەرجی گەورەی جەنگی دژ بە تیرۆریشی هاتبووە پاڵ، سەرەڕای خەرجی زۆری ئاوارەی ناوچەکانی ژێر کۆنرۆڵی داعش کە فشارێکی گەورەی ئابوری و دارایی دروستکردبوو. لە ئەنجامی ئەو قەیرانانە بەپێی بەڵگەنامە حکومی و بانکییەکان، بودجەی گشتی لە ساڵی (2015)دا (3 ترلیۆن و 900 ملیار) دیناری عێراقی کورتی هێنابوو. داهاتی گشتیش بە ڕێژەی (37.1%) کەمی کردبوو، کە (34.7%)ی داهاتی گشتی ناوخۆ پێکیهێنابوو. هەرچی خەرجی گشتیشە بەراورد بە ساڵی (2014) بە ڕێژەی (38%) کەمی کردووە کە (36.7%)ی لە بەشە پشکی داهاتی ناوخۆ بووە. بە کوردتی بودجەی گشتی وڵات لەو ساڵەدا توشی کورتهێنانی گەورە بوویەوە لە ڕووی داهاتەوە کە داهاتی گشتی (39 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار و بەڕێژەی (37.1%) لە ساڵی (2015) کەمتربوو بەراورد بە ساڵی (2014)، چونکە داهاتی ساڵی (2015) بڕی (105 ترلیۆن و 609 ملیار) دینار بووە، لە کاتێکدا ساڵی (2014) بە (66 ترلیۆن 470 ملیار) دینار تۆمار کراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) 1 سەرچاوە:بانکی ناوەندی عێراق، ڕاپۆرتی ئاماری ساڵانەی بانکی ناوەندی، فەرمانگەی ئامار و لێکۆڵینەوە، 2015، ل 69 هەرچی ڕێژەی داهاتە لە ماوەی هەردوو ساڵی (2014)ەو (2015) لەم سەرچاوانەی خوارەوە کۆکراونەتەوە، (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) ئەوەی دەربارەی خەرجی گشتییە لە ساڵی (2015) ئەوە تۆمارکراوە کە (43 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار بە ڕێژەی (%38) کەمبووەتەوە بەراورد بە ساڵێ پێش خۆی، کۆی خەرجییەکانی بریتی بووە لە (70 ترلیۆن و 400 ملیار) دینار، ئەمەش کاریگەری هەبووە لەسەر هەردوو جۆری خەرجی بەگەڕخستن و خەرجی وەبەرهێنان، بە جۆرێک خەرجییەکانی بەگەڕخستن بە ڕێژەی (%33.5) دابەزیوەو خەرجییەکانی وەبەرهێنان بە رێژەی (%47.7) کەمبووەتەوە بەراورد بە ساڵی (2014). بڕوانە خشتەی ژمارە (3). سەرچاوە: وەزارەتی دارایی/ فەرمانگەی ژمێریاری ئەوەی لە خشتەکەدا تێبینی دەکرێت خەرجی بەگەڕخستن لە ساڵی (2014)دا بریتی بووە لە (77 ترلیۆن و 986 ملیار و 200 ملیۆن) دینار لە کاتێکدا لە ساڵی (2015) ئەو خەرجییە بریتی بووە لە (51 ترلیۆن و 832 ملیار و 800 ملیۆن) دینار، بەم پێیەش جیاوازی خەرجی بەگەڕخستن لە نێوان ئەو دوو ساڵەدا برتی بووە لە (26 ترلیۆن و 153 ملیار و 400 ملیۆن) دینار و بەڕێژەی (33.5%) لەساڵی (2015) کەمی کردووە بەراورد بە ساڵی (2014). بەهەمان شێوەی خەرجی بەگەڕخستن، خەرجی وەبەرهێنانیش بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕووی کە دابەزین کردووە، بە جۆرێک لە ساڵی (2014)دا بریتی بووە لە (35 ترلیۆن و 487 ملیار و 400 ملیۆن) دینار لە کاتێکدا لە ساڵی (2015) ئەو خەرجییە بریتی بووە لە (18 ترلیۆن و 564 ملیار و 700 ملیۆن) دینار، بەم پێیەش جیاوازی خەرجی وەبەرهێنان لە نێوان ئەو دوو ساڵەدا برتی بووە لە (16 ترلیۆن و 922 ملیار و 700 ملیۆن) دینار و بەڕێژەی (47.7%) لەساڵی (2015) کەمی کردووە بەراورد بە ساڵی (2014). دووەم: کاریگەری نرخی نەوت لەسەر داهات و خەرجی گشتی عێراق لە نێوان ساڵانی 2014 – 2018 بەرزو نزمی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، بەردەوام یەکێک بووە لە فاکتەرە سەرەکیانەی لە عێراقدا کاریگەری گەورەی لەسەری بودجەی گشتی (داهات و خەرجی)یەکانی حکومەتی عێراق دروستکردووە، بەجۆێک لە ساڵی (2014)ەوە حکومەتی عێراق نەیتوانیووە داهات و خەرجییەکانی خۆی بەرزبکاتەوە لە بودجەی گشتیدا تا ساڵی (2018)، ئەم خشتانەی خوارەوە ئەو ڕاستییە نیشان دەدات. بڕوانە خشتەی ژمارە (4 -5)4 سەرچاوە:بانکی ناوەندی عێراق، ڕاپۆرتی ئاماری ساڵانەی بانکی ناوەندی، فەرمانگەی ئامار و لێکۆڵینەوە، ساڵە جیاوازەکان سێیەم: کاریگەری نرخی نەوت و ڕەنگدانەوەی دارایی لە سەر قەرزە گشتییەکانی عێراق لەگەڵ کورتهێنانی زیاتری بودجەی گشتی قەرزی گشتی بە هەردوو جۆری (ناوخۆیی و دەرەکی) ڕووی لە بەرزبوونەوە کردووە لە ساڵی (2014) کۆی قەرزەکانی سەر عێراق (75 ملیار و 200 ملیۆن) دۆلار تا ساڵی (2018) گەیشتووە بە (123 ملیار و 300 ملیۆن) دۆلار، بڕوانە خشتەی ژمارە (6) سەرچاوە/ وەزارەتی دارایی، فەرمانگەی قەرزە گشتییەکان چوارەم: دابەزینی نرخی نەوت لە ساڵی 2020 و گورزێکی نوێ بۆ سەر ئابوری عێراق لەگەڵ ئەوەی بۆ ماوەی چەند ساڵێک نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان جۆرێک لە سەقامگیری بەخۆوە بینی بوو بەڵام بەهۆی سەرهەڵدانی ڤایرۆسی کۆرۆناو کەمبوونەوەی خواست لەسەر کڕینی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، لەگەڵ دەستپێکی ساڵی نوێ (2020) نرخی نەوت جارێکی دیکە داڕومانی گەورەی بەخۆوە بینی و وڵاتانی هەناردەکاری نەوتی خستە شوکێکی نوێوە، حکومەتی عێراقیش بێ بەش نەبووە لەم گورزە لەناکاوە، ئەو خشتانەی خوارەوە (7 و 8) ئەو قەیرانە گەورەیە ڕووندەکاتەوە کە داهاتی نەوتی عێراق بۆ چی ئاستێک دابەزیوە؟ کاتێک بەراوردی داهاتی شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2020) بەراورد دەکەی بە شەش مانگی ساڵێک پێشتر. بەشی دووەم کاریگەری نرخی نەوت لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستان لەکاتی دابەزینی نرخی نەوتدا ئەگەر دۆخی دارایی لە دۆخی عێراق خراپتر نەبێت ئەوا بە دڵنیاییەوە باشتر نیە، چونکە سەرچاوەی سەرەکی داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان، جگە لە پشکی لە بەشە بودجەی عێراق فرۆشی نەوتی هەرێمە، دیارە لە ساڵی (2014)ەوە ئەو بەشە بودجەیەشی لە عێراقە دەنێردرا بۆ هەرێمی کوردستان، بە هۆکاری ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو حکومەتەکە، ئەویش ڕاگیرا، بۆیە دەکرێت بوترێت ئەو دۆخەی بەسەر هەرێمی کوردستاندا هات لە ڕووی داراییەوە خراپتربوو لە دۆخی دارایی عێراق. یەکەم: زیانە داراییەکانی ئابوری سەربەخۆ پێش بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، لەچوارچێوەی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا مانگانە لە بەغدادەوە بڕێکی گەورەی بودجە لە عێراقەوە ڕەوانەی هەرێمی کوردستان دەکرا بەجۆرێک لە دوای ساڵی 2004 -2014، کە حکومەتی فیدراڵ 17%ی بودجەی ناردووە بۆ هەرێم، بەپێی سەرچاوەکان ئەو پارانەی دەست حکومەتی هەرێم کەوتووە لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حکومەتی فیدراڵ، کە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بوو، بریتیبووە لە (بڕوانە چارتی ژمارە (١))؛ ساڵی 2014 بەهۆی شەڕی داعش‌و گرفتەكانی پێكهێنانی حكومەتی ناوەندی هیچ پێشنیارێكی بودجە نەبوو، بەڵكو دەسەڵاتی خەرجییەكان درابوو بەوەزارەتەكان، بەشی هەرێمیش بڕا . هاوکات بەپێی توێژینەوەیەکی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێکۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) لە تشرینی یەکەمی 2020 بڵاوکراوەتەوە، هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2005-2019 (96) ترلیۆن و (196) ملیار و(503) ملیۆن دیناری لە بەغدا وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2) ترلیۆن و (273) ملیار و (430) ملیۆن دینار داهاتی گەڕاندووەتەوە بۆ ناوەند. دووەم؛ پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی (2014 - 2021) لەدوای سالی (2014)ەوە دۆخەکە بەشێوەیەکی ترە، ئەگەرچی یاساکانی بودجەی (2014 - 2021) پشکی هەرێمی کوردستان دیاریکراوە، بەڵام بەهۆی ڕادەستنەکردنی نەوتی هەرێم و سەربەخۆیی ئابوری هیچ کات ئەو بڕەی وەک پشکی هەرێم دیاریکراوە، وەک خۆی نەنێدراوە، بۆ نمونە بڕوانە خشتەی ژمارە (9)؛ تێبینییەکان دەربارەی خشەی ژمارە (9) 1. حکومەتی عێراق لە ساڵی 2020 یاسای بودجەی نەبووە. 2. سێ مانگی سەرەتای 2020، هەموو مانگێک 453 ملیار لە عێراقەوە بۆ هەرێمی کوردستان هاتووە. 3. لە مانگی (7)ی ساڵی (2021) ەوە حکومەتی عێراق (5) جار بڕی (200) ملیار دیناری بە شێوەی سولفە بۆ هەرێمی کوردستان ناردووە سێیەم؛ داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆ لەماوەی ساڵی (2004) بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی (2021) زیاتر لە (1) ملیار بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕا بەرمیلێکی نەوتی بە بڕی (52) دۆلار فرۆشتووە، بەکۆی گشتی و بەبێ هیچ خەرجی و تێچونێک بەهای ئەو بڕە نەوتەی فرۆشتوویەتی نزیکەی (60) ترلیۆن دیناربووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (10)) چوارەم؛ دەرەنجامی فرۆشی سەربەخۆی نەوت ئەگەر بەراوردی ئەو داهاتە بکەین کە حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی کەوتووە، لە بوجەی گشتی عێراق لە دەستی داوە، ئەوا؛ 1. حکومەتی عێراق لە دوای ساڵی (2014)ەوە بە بڕی (82) ترلیۆن و (757) ملیار و (422) ملیۆن دینار بودجەی لە پشکی هەرێمی کوردستان ڕاگرتووە. 2. حکومەتی هەرێمی کوردستان توانیویەتی بڕی (1) ملیار و (34) ملیۆن و (546) هەزار (335) بەرمیل نەوت لە ماوەی (7) ساڵیدا هەناردە بکات بە بەهای (59) ترلیۆن و (709) ملیار دینار، ئەگەر هیچ خەجییەکی نەبووبێت. بەڵام ئەگەر گریمانەی ئەوە بکەین (40%) تەرخان بکرێت بۆ خەرجی کۆمپانیاکان (گەڕان و دەرهێنان و گواستنەوە)، ئەو بەهایە دادەبەزێت بۆ (35) ترلیۆن و (582) ملیار و (400) ملیۆن دینار. 3. ئەو جیاوازییەی لەو بەراوردی فرۆشی سەربەخۆی نەوت (پێش دەرکردنی خەرجی و و تێچونەکانی) و بودجەی گشتی عێراق دەکەوێتەوە؛ بریتییە لە (23) ترلیۆن و (48) ملیار و (422) ملیۆن دینار. بەڵام ئەگەر (دوای دەرکردنی خەرجی و و تێچونەکانی کە بە 40%) گریمانەمان کردبوو، بریتییە لە (46) ترلیۆن و (932) ملیار و (22) ملیۆن دینار. ئەمەش نزیکە لە هەمان ئەو بڕە پارەیەی حکومەتی هەرێم قەرزارەو بڕەکەی )31( ملیار و )637( ملیۆن دۆلارە و بەرامبەرە بە (45) ترلیۆن و (873) ملیار و (650) ملیۆن دینار و بەشی هەرە زۆریشی قەرزی موچە خۆرانی هەرێمی کوردستانە. پێنجەم: کاریگەری دابەزینی نرخی نەوت لەسەر بودجەی گشتی هەرێمی کوردستان بە درێژایی دوو کابینەی حکومەت و لە ساڵی (2013)ەوە لە هەرێمی کوردستان شتێک نییە بە ناوی یاسای بودجەوە، لە هەشت ساڵدا بە دوو خولی پەرلەمانیش نەیانتوانیوە حکومەت ناچار بکەن بە ڕەوانەکردنی یاساکە، بەمەش داهات و خەرجی لەو ماوە درێژەدا دەکەوێتە بەناڕوونی ماوەتەوە. حکومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە نیوەی تەمەنی خۆی بەبێ یاسای بودجە بەڕێکردووە، لە ڕابردوودا داهات و دۆخی ئابوری هەرێمیش زۆرترین قسەو باسی لەسەربووە، ئەگەرچی لە پێش پرۆسەی ئازادی عێراق، دەکرێت مەهانەیەک بەدەست حکومڕانانی هەرێمی کوردستانەوە هەبێت لەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن داهاتێکی ئابوری پێویست و جێگر نەبووەو دۆخی سیاسیشی وەکو پێویست نەبووە، بەڵام لە دوای ساڵی (2013) ئەگەر چی قەیرانی دارایی و ئابوری و سەربازی و سیاسی سەریان هەڵداوە، ئەگەر چێ داهاتەکان لە هەندێک قۆناغدا کەمبوونەتەوە بەڵام مانای ئەوە نییە داهاتەکان سفر بوونەتەوە. بە درێژایی دوو کابینەی حکومەت و لە کابینەی هەشتی حکومەتی هەرێمی کوردستان و کە لە ١٨ی٦ی٢٠١٤ و کابینەی نوێیەم لە ١٠ی٧ی٢٠١٩ متمانەیان لە پەرلەمان وەرگرتووە شتێک نەبووە بە ناوی یاسای بودجەوە، لەم هەشت ساڵەدا بە دوو خولی چوارەم و پێنجەمی پەرلەمان نەیانتوانیوە حکومەت ناچار بکەن بە ڕەوانەکردنی یاساکە، بەمەش داهات و خەرجی لەو ماوە درێژەدا دەکەوێتە ژێر پرسیارو دەرەوەی چاودێری پەرلەمانەوە. لە ئێستادا و دوای هەشت ساڵ و بەرەو ساڵی نۆیەم هەنگاو دەنێین حکومەت شتێک نەبووە بەناوی یاسای بودجەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرەڕای بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و ڕێککەوتن لەگەڵ حکومەتی عێراق لە بارەی بەشە بودجەی هەرێمەوەو جێگیربوونی ڕادەیەکی باشی داهاتەکانی هەرێمی کوردستان بەڵام هێشتا ئامادە نەبووە بچێتە ژێرباری ناردنی یاسای بودجەی ساڵانە بۆ پەرلەمانی کوردستان، بەمەش داهات و خەرجی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە ناڕوونی ماوەتەوە. شەشەم: داهاتی هەرێمی کوردستان لە ژێر کاریگەری دابەزینی نرخی نەوت ساڵی (2020) بەنمونە بەشێوەیەکی گشتی هەرێمی کوردستان بە دوو شێواز مامەڵە بە نەوتەو ە دەکات، بڕێکی نەوتەکەی لە رێگای فرۆشتنی پێشوەخت کە لە ساڵانی (2016) بەدواو ە پێشوەخت پارەکەی وەرگرتووە و فرۆشتویەتی بە کۆ مپانیاکانی وەك گلینکۆر، ڤیتۆڵ، پیتراکۆ، ترافیگۆرا و رۆزنەفت. ئەم جۆرە هەرێم دەبێت بە پێی گرێبەستەکانی کە کردویەتی بیدات بەو کۆ مپانیانە. ئەم جۆرەحکومەتی هەرێم پێشوەخت پارەکەی وەرگرتووە و هیچ داهاتێکی نوێی لێ دەست ناکەوێت. جۆری دووهەم ئەو نەوتەیە کە لە پاش لێ دەرکردنی نەوەتی پێشوەخت فرۆشراو دەمێنێتەوە، حکومەت خۆی دەیفرۆشێت لە بازاردا و پشکی کۆمپانیاکانی نەوتی لێ دەدات. لە سێ مانگی سەرەتای ساڵی (2020) ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی حکومەتی هەرێم رۆژانە (454) هەزار بەرمیل نەوت بووە لە رۆژێکدا، کە دەکاتە (13 ملیۆن و 620 هەزار) بەرمیل لە مانگێکدا. بە پێی شیکردنەوەکان بڕی لە (40% بۆ 42%) داهاتی نەوت گەڕاوەتەوە بۆ هەرێم. ئەگەر نرخی نەوەتی برێنت بە (20) دۆلار بێت ، ئەوا هەرێم ئەگەر هەرێم بە (10) دۆلار کەمتر نەوتەکەی فرۆشتبێت و هیچ داشکاندنی زیاتری بۆ کڕێارەکان نەکردبێت، ئەوا هەر بەرمیلێك نەوتی بە (10) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە بەو نرخە داهاتی نەوتی هەرێم لە ماوەیەدا نزیکەی (60) ملیۆن دۆلار بووە، ئەمەش دەکاتە ڕێژەی (8%)ی کۆی مووچەی موچەخۆرانی هەرێم. کە بریتیەی لە (897) ملیار دینار. حەوتەم: کاریگەری دابەزینی نرخی نەوت لەسەر قەرزەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرۆكی حكومەتی هەرێم لە دانیشتنی رۆژی 5/10/2020 لە پەرلەمان رایگەیاند، قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم زیادیان کردووە و بونەتە نزیکەی 28 ملیار دۆلار و نیو لە ماوەی چەند مانگی رابردوو ملیارو نێوێک زیاد بووە. هەروەها سەرۆکی حکومەت ئاماژەی بەوەكرد، حكومەت لە ئێستادا زیاتر لە (7) ملیار دۆلاری قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی لەلایە و زیاتر لە (8) ملیاری قەرزی موچەخۆران و (8) ملیاری پابەندیە داراییەكان قەرزدارە. نزیكەی (4) ملیار دۆلاری هەردوو بانكی بازرگانی عێراقی و بانكی نێودەوڵەتی كوردستان قەرزدارە، بە گوێرەی ئەو راپۆرتەی مەسرور بارزانی كۆی قەرزەكانی حكومەت زیادیان كردووە بەراورد بە سەرەتای دابەزینی نرخی نەوت لەم كابینەیەی حكومەتدا. لەم خشتەیەی خوارەوەدا پوختەی قەرازەکانی سەر حکومەتی هەرێم ڕونکراوەتەوە پێش بڕیاری پاشەکەوت کردنی موچەی مانگەکانی (5، 6، 7، 8، 12،11ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان. بەم شێوەیەش بێت قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان زیادیانکردووە "پاش ئه‌وه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان بڕیاری دابه‌شنه‌كردنی مووچه‌ی شەش مانگی (2020)ی فه‌رمانبه‌رانی ده‌ركرد بەمەش كۆی گشتی قه‌رزه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم (30) ملیار دۆلاری ئه‌مریكی تێدەپەڕێنێت. سەرچاوەکان 1. یادگار صدیق گەڵاڵی و فریا کاڵێ، هۆکارەکانی دابەزینی نرخی نەوت و کاریگەری لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتی ڕێکخراوی ڕوونبین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، نیسانی 2020. 2. کۆبوونەوەی پەرلەمانی کوردستان و تیمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە 28/6/2021. 3. کۆمەڵێک نوسەر، هەرێمی کوردستان ئاڵنگاری سیاسی و ئابوری، ژوری توێژینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان، چاپی یەکەم 2018، ل 9-34. 4. ماڵپەڕی درەو میدیا، زیانەكانی ئابوری سەربەخۆ بەپێی داتاو ژمارەكانی حكومەت؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=5813 5. ماڵپەڕی درەو میدیا، لە ئابوری سەربەخۆوە بۆ ئابوری سەربەخۆیان؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8611 6. ماڵپەڕی درەو میدیا، حكومەتێك بێ یاسای بودجە؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8311 7. د. ريام علي حسين، الانعكاسات المالية لصدمة انخفاض أسعار النفط على الموازنة العامة في العراق بعد عام 2014، مركز البيان للدراسات والتخطيط، 2021؛ 8. ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، دائرة البحوث والدراسات النيابية مكتب بحوث الموازنة. 9. Deloitte, Kurdistan Regional Government of Iraq, Oil production, export, consumption and revenue for the year ended 31 December 2020, 20 June 2021.
.gif)
.jpg)
.jpg)
