شیكاری: درەو بەشی سێیەم: پارێزگای دهۆك    لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک (٣٤) كاندید ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١١) کورسی دەکەن، (٢٦) كاندیدیان پیاوو (٨)یان ئافرەتن، کە پێکدێن (٧) كاندیدی سەربەخۆ و (٢٧) كاندیدی پارتە سیاسییەکان، لەم شیکارییەی (درەو)دا چانسی سەرکەوتنی كاندیدی لایەنەكان لەبازنەكانی پارێزگای دهۆک خراوەتە روو کە چاوەڕوان دەکرێت بەهۆی هاوپەیمانێتی و رێككنەكەوتنی تەواوەتی لایەنەكانی تر لەو پارێزگایە، پارتی دیموکراتی کوردستان بەشی زۆرینەی کورسییەکانی ئەم پارێزگایە بچنێتەوە. زانیاری گشتی 1.    بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (١٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای دهۆک (١١) كورسی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٣) بازنەی هەڵبژاردن و پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا). 2.    لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک (٣٤) كاندید ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١١) کورسی دەکەن، (٢٦) كاندیدیان پیاوو (٨)یان ئافرەتن، کە پێکدێن (٧) كاندیدی سەربەخۆ و (٢٧) كاندیدی پارتە سیاسییەکان، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (١١) بەربژێر کە (٨) پیاوو (٣) ئافرەتن.  -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (٢) بەربژێری ئافرەت.  -    نەوەی نوێ (٣) بەربژێر، (٢) پیاوو (١) ئافرەتن. -    بزوتنەوەی گۆڕان هیچ بەربژێرێکی تایبەت بە پارتەکەی نیە لە هاوپەیمانیدایە لەگەڵ یەکێتی نیشتمانی کوردستان. -    کۆمەڵی دادگەری هیچ بەربژێرێکی نیە. -    یەکگرتووی ئیسلامی (٢) بەربژێری پیاون. -    حیزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان (٣) بەربژێر کە (٢) پیاوو (١) ئافرەتن. -    حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان (١) بەربژێری پیاو. -    حەركەی بابلیون (١) بەربژێری ئافرەت. -    حەركەی دیموکراتی ئاشوری (١) بەربژێری پیاو. -    حیزبی وەتەنی ئاشوری (١) بەربژێری پیاو. -    ئیئتلافی حامورابی (١) بەربژێری پیاو. -    مەجلسی شەعبی کلدانی و سریانی و ئاشوری (١) بەربژێری پیاو. -    سەربەخۆ (٧) بەربژێری پیاون. 3.    بۆ شیکردنەوەی چانسی بەربژێرەکان پشت بە دەرەنجامەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دەبەستین، چونکە دواین هەڵبژاردنە کە لە 30/9/2018 لەم سێ پارێزگایە ئەنجام درابێت. 4.    ئەم سیستەمی هەڵبژاردنەی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران تەبەنی کردووە، بەشێوەیەکی تەواو بەستراوە بە توانای کۆکردنەوەی دەنگ لە لایەن بەربژێرەکان خۆیانەوە، پاشان پارتە سیاسییەکان، بۆیە ئەم ڕاپۆرتەی (درەو) تەنها خوێندنەوەیەکی ڕۆژنامەوانی و گریمانەییە بۆ توانای كاندید و پارتە سیاسییەکان، لە بازنەکانی پارێزگای دهۆک لەسەر بنەمای دەنگەکانی پێشوویان و هەڵسەنگاندنی پێگەی ئێستایان . 5.    هاوپەیمانی ئاشکرا هەیە لە نێوان یەکێتی و بزوتنەوەی گۆڕان، جۆرێك لە ڕێککەوتن و تەنسیقیش هەیە لە نێوان یەکێتی و یەكگرتوو و كۆمەڵی دادگەری، باس لە تەنسیقی نێوان پارتی و نەوەی نوێش دەكرێت بەڵام بەرپرسانی ئەو جوڵانەوەیە رەتی دەكەنەوە هیچ جۆرە تەنسیق و لێكتێگەیشتنێكیان هەبێت، بەڵام ئەوە ڕون نییە ئایا ڕێککەوتن و لێکتێگەیشتنەکان بڕی پارێزگای دهۆک دەکات؟ لایەنەکان دەتوانن وا لە دەنگدەرەکانی خۆیان بکەن دەنگ بە لایەنێکی سیاسی دیکە بدەن؟  6.    ساختەکاری هەمیشە ئەگەرێکی دور نیە لە پرۆسەی هەڵبژاردن، بە تایبەت لە پارێزگای دهۆک پارتی دیموکراتی کوردستان، چاوی لەوەیە سەرجەم کورسییەکانی پارێزگاکە بباتەوە، بەشێک لە لایەنەکانی دیکەش کە سەرەکی تترینیان یەکێتی و یەکگرتووی ئیسلامین لەهەوڵی بردنی کورسی دەدەن، کە ئەمەش دەبێتە سەرچاوەی توندبوونەوەی ململانێی هەڵبژاردن دوو نیە هەوڵی ساختەکاری نەخرێتەگەڕ. چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (١)ی پارێزگای دهۆک بازنەی (١): کە ناسێنراوە بە بازنەی (دهۆک + ئامێدی)، دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای دهۆک لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (١)) چارتی ژمارە (١) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای دهۆک لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بازنەی (١) بەم شێوەیەن؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان -    ئەڤین سەلیم نوری -    خەلیل غازی حەسەن -    فەهمی سەلمان حەسەن -    خالد سەلیم ئەمین جاسم ریكانی 2.    (یەکێتی نیشتمانی کوردستان) (بزوتنەوەی گۆڕان) (کۆمەڵی دادگەری) -    کاندیدیان نیە 3.    نەوەی نوێ -    ریمان زهیر زبیر سعید ئامیدی 4.    یەکگرتووی ئیسلامی -    جەمال ئەحمد محەمەد (جەمال کۆچەر) 5.    حزبی سۆشیالیست دیموکراتی کوردستان -    پەروین بایەزید ساڵح 6.    بزوتنەوەی دیموکراتی ئاشوری -    یەعقوب كوركیس یاقو 7.    حركەی بابلیون -    بیدا‌و خزر بهنام 8.    حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان  -    ریزكار عەونی محەمەد سەلیم 9.    حیزبی وەتەنی ئاشوری -    سەركون سەلیم بنیامین بترس 10.    مەجلسی شەعبی کلدانی و سریانی و ئاشوری  -    فارس یوخنا بالیوس 11.    ئیئتلافی حامورابی  -    سامی اوشانه كوركیس 12.    سەربەخۆکان -    سەباح عەبدولعەزیز محەمەدسالح -    جمعه محەمەد عەلی -    سەباح نەمرود ججو نەمرود -    كورئیل بتو شمعون بترس -    برهان ئەلدین ئسحق ئیبراهیم پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی بازنەی (١): لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. پارتی دیموکراتی کوردستان -    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (٨٠%)ی دەنگەکانی هەیە كە (١٢٨ هەزارو ٣٢٣) دەنگە، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (٤) دەکەین هێندەی ژمارەی کورسییەکانی بازنەکە دەکاتە زیاتر لە (٣٠ هەزار) دەنگ، هێشتا هێزی دووەم کە یەکگرتووی ئیسلامییە ناگات پێی و نیوەی ئەو دەنگانەی هەیە. -    ئەگەر پارتی دیموکراتی کوردستان بتوانێت پارێزگاری لەو دەنگانەی بکات دەبێتە خاوەنی (٤) کورسی لە بازنەی (١)ی دهۆک، بە مەرجێک هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانی ڕابگرێت. یەکگرتووی ئیسلامی -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەم بازنەیە چانسی زۆرە، لە هەڵبژاردنی رابردوودا ( 15 هەزارو 104) دەنگی هەبووە، كاندیدی یەكگرتوو (د. جەمال كۆچەر)ە كاندیدەکەی یەکگرتووی ئیسلامی چانسی هەیە کورسییەکی ئەم بازنەیە بباتەوە، چونکە (یەکێتی و گۆڕان و کۆمەڵ) هیچ کاندیدێکیان نییە،لەم بازنەیەو ئەگەر دەنگەکانی ئەو لایەنانە بۆخۆی مسۆگەر بکات کە لێکتێگەیشتنێکی پێشوەختە لە نێوانیان هەیە (بەتایبەت لە نێوان یەكگرتوو یەكێتی یەكێتی پشتیوانی كاندیدەكەی یەكگرتوو بكات لەم بازنەیەو یەكگرتوو پشتیوانی كاندیدەكەی یەكێتی بكات لەبازنەی ئاكرێ) ژمارەی دەنگەکانی یەكێتی لەم بازنەیە (6 هەزار 679) دەنگەوگۆڕان (3 هەزارو 139) دەنگ و كۆمەڵ (هەزارو 298) دەنگیان هەیە بە هەموویان دەكاتە نزیكەی (٢٥ هەزار) دەنگ . نەوەی نوێ -    ئەگەر چی نەوەی نوێ ژمارەی دەنگەکانی وەک پێویست نین لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٨ (٥هەزار و ٥٦٢) دەنگی هەیە، بەڵام لەبەرئەوەی (یەکێتی و گۆڕان و کۆمەڵ) هیچ کاندیدێکیان نییە لەم بازنەیە، چاوەڕوان دەکرێت ژمارەی دەنگەکانی ڕوو لە هەڵکشان بکات، بەمەش تاکە کاندیدەکەی کە ئافرەتە دەکەوێتە ڕکابەرییەوە لەگەڵ کاندیدە ئافرەتەکەی پارتی بۆ بردنەوەی کورسی کۆتای بازنەکە و چانسێکی دەبێت بۆ بردنەوەی کورسییەک. چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٢)ی پارێزگای دهۆک بازنەی (٢): کە ناسێنراوە بە بازنەی (زاخۆ + سمێل)، دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای دهۆک لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٢)) چارتی ژمارە (٢) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای دهۆک لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بازنەی (١) بەم شێوەیەن؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان -    زوزان عەلی سالح -    سەكفان یوسف بەشار سالح -    عەبدولواحد ئەحمد رەشید  2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان -    سەوسەن شاهین مەحمود -    (بزوتنەوەی گۆڕان) و (کۆمەڵی دادگەری) -    کاندیدیان نیە 3.    نەوەی نوێ -    فاروق عمر محەمەد دەرویش 4.    یەکگرتووی ئیسلامی -    عومەر سالح عومەر فارس 5.    حزبی سۆشیالیست دیموکراتی کوردستان -    جاسم هاشم محەمەد سلو 6.    سەربەخۆ -    سالم علی شاباز محەمەد پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی بازنەی (٢): لەم بازنەیەدا (٣) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. پارتی دیموکراتی کوردستان -    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (٨٣.٩%)ی دەنگەکانی هەیە كە (١٠٤ هەزارو ٥٦٤) دەنگە، سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (٣) دەکەین هێندەی ژمارەی کورسییەکانی بازنەکە، هێشتا هێزی دووەم کە یەکگرتووی ئیسلامی کوردستانە دەنگەکانی ناگاتە چارەکی ئەو دەنگەی کە پارتی دیموکراتی کوردستان هەیەتی کە دەکاتە (٣٤ هەزار و ٨٥٥) دەنگ. -     لەم بازنەیە پارتی بە (٣) بەربژێر بەشداری کردووە کە یەکێکیان ئافرەتە، بۆ ئەوەی هەرسێ کورسییەکە مسۆگەر بکات، بەڵام کاندیدەکەی یەکێتی بە لاوازییەوە دەبێتە ركابەری كاندیدە ئافرەتەکەی پارتی. یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان   -    لەگەڵ ئەوەی یەکگرتوی ئیسلامی هێزی دووەمی بازنەکەیە بە (٨ هەزار و ٧٤٧) دەنگ، بە تاکە کاندیدێکش بەشداری کردووە، ئەگەر نەڵێین هیچ چانسێکی نیە بۆ بردنی کورسی ئەوا چانسێکی زۆرلاوازی هەیە، ئەوەی زیاتریش چانسە کە لاواز دەکات یەکێتی کاندیدی خۆی هەیە لەبازنەکەدا (کەپێکەوە لێکتێگەیشتنی هاوبەشیان هەیە) بەمەش چاوەڕوان ناکرێت دەنگەکانی یەکگرتوو زیاد بکات لەسەرحسابی یەکێتی، تەنانەت دەنگاکانی کۆمەڵ وگۆڕانیش بدرێت بە یەکگرتوو کە هیچ کاندیدێکان نیە لەوبازنەیە (کە ئەمەش مەحاڵە) هێشتا بەشی ئەوە ناکات ژمارەی دەنگەکان  بگاتە بەهای بردنەوەی کورسیەک. یەکێتی نیشتمانی کوردستان -    یەکێتی رێژەی دەنگەکانی بە پلەی سێیەم دێت لە دوای پارتی و یەکگرتووەوە كە (٥ هەزارو ٣١٣) دەنگە بە ڕێژەی (٤.٣%)، بۆیە بەو ڕێژەیەش دۆخی لە یەکگرتوو باشتر نابێت، ئەوەی تەنها چانسێکی بچوک بهێڵێتەوە بۆی پێشکەشکردنی کاندیدی ئافرەتە بۆ ڕکابەری لەگەڵ کاندیدە ئافرەتەکەی پارتی بۆ بردنەوەی کورسی کۆتای ئافرەتان، ئەویش ئەگەر بتوانێت دەنگەکانی کۆمەڵ و گۆڕان لەو بازنەیە بچنێتەوە. -    ئەگەر پارتی بتوانێت لەم بازنەیە کاندیدە ئافرەتەکەی بەبێ سیستمی کۆتا و بە دەنگی خۆی سەریبخات، ئەو چانسە کەمەشی یەکێتی هەیەتی بۆ بردنی کورسی کۆتای ئافرەتان لەباردەچێت. نەوەی نوێ -    لەم بازنەیە نەوەی نوێ هێزی چوارەمە بە ( ٤ هەزارو ١٩٢) دەنگ و ڕێژەی (٣.٤%) بەم ژمارەیە هەرچەندە بڕێک لە ڕێژەی دەنگەکانی بەرز ببێتەوە، بەڵام چاوەڕوان ناکرێت کورسی بباتەوە. چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٣)ی پارێزگای دهۆک بازنەی (3): کە ناسێنراوە بە بازنەی (ئاکرێ + شێخان + بەردەڕەش)، دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای دهۆک لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (٣) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای دهۆک لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بازنەی (٣) بەم شێوەیەن؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان -    خەسرەو عەبدوڵا ئیسماعیل مەعروف گۆران -    ڤیان سەبری عبدولخالق عبدولقادر -    موفەق شەهاب پاشا شەهاب -    جیای تەیمور عەبدال عبدولقادر 2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان -    ئیمان عەبدولرەزاق محەمەد عارف  3.    (بزوتنەوەی گۆڕان) ( کۆمەڵی دادگەری) (یەکگرتووی ئیسلامی) -    کاندیدیان نیە 4.    نەوەی نوێ -    ئارام حسین محەمەدسالح عبدولرەحمان ملكو 5.    حزبی سۆشیالیست دیموکراتی کوردستان -    وەلید خالد تەیب خالد  6.    سەربەخۆ -    تەیمور حەسەن مراد قادر پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی بازنەی (٣): لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت.    پارتی دیموکراتی کوردستان -    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (٧٤.٨%)ی دەنگەکانی هەیە كە (٩٧ هەزارو ٤٥٥) دەنگە، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (٤) دەکەین هێندەی ژمارەی کورسییەکانی بازنەکە دەکاتە زیاتر لە (٢٤ هەزار) دەنگ، کە هیچ هێزێکی دیکە بەتەنها خاوەنی ئەو ژمارە دەنگە نیە. -    ئەگەر پارتی دیموکراتی کوردستان بتوانێت پارێزگاری لەو دەنگانەی بکات دەبێتە خاوەنی (٤) کورسی لە بازنەی (٣)ی دهۆک، بە مەرجێک هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانی ڕابگرێت. یەکێتی نیشتمانی کوردستان  -    لەگەڵ ئەوەی یەکێتی هێزی دووەمی بازنەکەیە بە (١٣ هەزار و ٦٩٧) دەنگ بە ڕێژەی (١٠.٥%)ی دەنگەکان، بەڵام ئەوەی چانسێک دەدات بە یەکێتی بۆ بردنەوەی کورسی پێشکەشکردنی (١) کاندیدی ئافرەتە کە دەبێتە ڕکابەری کاندیدە ئافرەتەکەی پارتی بۆ بردنی کورسی کۆتای ئافرەتان لە بازنەکە. -    خاڵێكی تر یەكێتی و یەكگرتوو لەم بازنەیە لێكتێگەیشتنیان هەیەولەبازنەی (1) یەكێتی دەنگ بە كاندیدەكەی یەكگرتوو دەدات و لەم بازنەیەش یەگرتوو دەنگ بە كاندیدەكەی یەكێتی دەدەن و بەپێی زانیارییەكان یەكێتی و یەكگرتوو لەو دووبازنەیە تەنسیق و لێكتێگەیشتنیان كردووەن لە بازنەی یەك یەكگرتوو ( جەمال كۆچەر)یان كاندید كردووەو یەكێتی كاندیدی نیە، لە بازنەی (3) یەكێتی ( ئیمان عەبدولڕەزاق)ی كاندید كردووەو یەكگرتوو كاندیدی نیە.   -    ئەوەی چانسی یەکێتی بەهێزتر دەکات بۆ بردنەوەی کورسی کۆتا، نەبوونی کاندیدی (گۆڕان و کۆمەڵ و یەکگرتوو)ە لە بازنەکە، کە پێکەوە (ڕێککەوتن و لێکتێگەیشتنی هاوبەشیان هەیە لەگەڵ یەکێتی)، بە مەرجێک بتوانێت دەنگی ئەو لایەنانە بەدەستبهێنیت، کە هەرچواریان پێکەوە (٢٦ هەزار و ٧٧٢) دەنگیان هەیە.   نەوەی نوێ -    نەوەی نوێ وەک هێزی چوارەمی بازنەکە لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٨ خاوەنی (٥هەزار و ٩٨٩) دەنگ بوو، هەروەها بەهۆی ئەوەی (یەکگرتوو وگۆڕان و کۆمەڵ) هیچ کاندیدێکیان نییە لەم بازنەیە، چاوەڕوان دەکرێت ژمارەی دەنگەکانی ڕوو لە هەڵکشان بکات، بەڵام بەو خوێندنەوەو ئەنجامە بێت کە لە پێشتر ئاماژەمان پێکردووە، ئاسان نییە کاندیدەکەی نەوەی نوێ کورسی بباتەوەن لەلایەكیش یەكگرتوو و كۆمەڵ و گۆڕان هاوپەیمانی و لێكتێگەیشتنیان هەیە لەوبازنەیە.    پێشبینی كۆتایی بەپێی لێكدانەوەكانی سەرەوە دابەشكردنی كورسیەكان بەم شێوەیە دەبێت: -    پارتی ٩-١١ کورسی                        پێشتر (١٠) كورسی هەبووە لەپارێزگای دهۆک -    یەکگرتووی ئیسلامی ٠-١ کورسی       پێشتر (١) كورسی هەبووە لەپارێزگای دهۆک -    یەکێتی ٠-١ کورسی                         پێشتر كورسی نەبووە لەپارێزگای دهۆک -    نەوەی نوێ ٠-١ کورسی                   پێشتر كورسی نەبووە لەپارێزگای دهۆک   راپۆرتی پەیوەندیدار بەشی دووەم: چانسی كاندیدەكانی پارێزگای هەولێر بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەشی یەكەم:  چانسی كاندیدەكانی پارێزگای سلێمانی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق  

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)    ڕووداوە سیاسییەکانی نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەم لەم ناوچەیەی ئێمەدا سێ کارەساتی گەورەیان لێکەوتەوە. یەکەمیان جینۆسایدی ئەرمەنییەکان لەسەر دەستی لەشکری عوسمانیی لە ساڵی ١٩١٥دا. دووھەمیان بەکەمینەبوونی کوردە وەک گەلێک لەناو چوار دەوڵەتی کۆلۆنیالیی تازەدروستکراو لەناوچەکەدا. سێھەمیشیان لەدەستدانی فەڵەستینییەکانە بۆ خاکەکەیان و بوونیان بە ئاوارە و خێمەنشین لە چەندان وڵاتانی تردا. ھەر سێ ڕووداوەکە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆیان بە مەسەلەی دروستبوونی ئەو فۆرمە تازەوە لە چوارچێوەی سیاسیی لە خۆرھەڵاتی ناوەڕاستدا ھەیە، کە چوارچێوەی”دەوڵەتی نەتەوەیە“.  لە پەیوەندییدا بە فەڵەستینییەکانەوە ڕووداوەکانی سەدەی بیستەم دەوڵەتێکی بۆ جولەکەکان لە فەڵەستیندا دروستکرد و فەڵەستینییەکانی ڕووبەڕووی دۆخێک کردەوە، ھەشتا لە سەدیان ناچاربن وڵاتەکەیان بەجێبھێڵن و وەک پەناھەندە ئاوارەی شوێنانی تر، ببن. بەم مانایە کرۆکی مەسەلەی فەڵەستین و کێشەی سەرەکیی فەڵەستینییەکان لەدەستدان و داگیرکردنی خاکەکەیان و بوونیانە بە پەناھەندە لە دەرەوەی نیشتیمانەکەی خۆیاندا. مەسەلەکە نە مەسەلەی دینە، نە مەسەلەی بوونی ئەم یان ئەو ئایدیۆلۆژیای تایبەتە، نە مەسەلەی بوون یان نەبوونی ڕقێکی مێژوویی و دێرینە،بەڵکو مەسەلەی داگیرکردن و کۆلۆنیالیزمە. فەڵەستینییەکان گەلێکن خاکەکەیان داگیرکراوە و خۆشیان بە زۆر لە نیشتیمانەکەی خۆیان دەرکراون. ئەمەش ئەو تاوانە گەورەیەیە کە بەرامبەر بەوان کراوە. وەکچۆن جینۆسایدی ئەرمەنییەکان و بەکەمینەبوونی کورد مێژووی خۆیان ھەیە، بەھەمانشێوە داگیرکردنی خاکی فەڵەستینییەکان و بوونیان بە پەناھەندە لە وڵاتانی تردا، مێژووی تایبەتی خۆی ھەیە.  تا دوای دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٤٨دا، ژمارەی جولەکەکان لە فەڵەستیندا ژمارەیەکی کەم بووە و لەڕووی چەندایەتییەوە کەمینەی ناو ئەو وڵاتە بوون. لە ڕۆژگاری دوای جەنگی جیھانی یەکەمدا و سەرەڕای ئەنجامدانی دوو شەپۆل لە کۆچی جولەکە بۆ فەڵەستین، کەچی ڕێژەی جولەکە لە فەڵەستیندا تا ساڵی ١٩٢٢ تەنھا ١٢،٥% دانیشتوانی فەڵەستین بووە. لە نێوان ساڵی ١٩١٩ بۆ ١٩٢٣دا ٣٠ ھەزار جولەکە لەئەوروپای خۆرھەڵاتەوە کۆچدەکەن بۆ فەڵەستین. لەنێوان ساڵانی١٩٢٤بۆ ١٩٢٦دا ٥٠ ھەزار جولەکە لە پۆڵەنداوە ھەمان کۆچ ئەنجامدەدەن. لە نێوان ساڵانی ١٩٣٣ بۆ ١٩٣٦دا ١٧٠ ھەزار جولەکە لە ئەڵمانیاوە بۆ فەڵەستین کۆچدەکەن. سەرەڕای ئەم شەپۆلە گەورانە لە کۆچکردن ھێشتا زۆرینەی دانیشتوانی وڵاتەکە ھەر عەرەب بوون. لە ساڵی ١٩٣١ دا ڕێژەی عەرەب لە فەڵەستیندا ٨٢% بوو بەرامبەر بە ١٦% جولەکە. لە ساڵی ١٩٤٦دا، واتە دوو ساڵ بەر لە دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل ڕێژەی عەرەب ٦٧% و ڕێژەی جولەکە ٣١% بووە. ئەوەی ئەم ژمارانە ئاشکرای دەکەن ئەوەیە کە جولەکەکان لە فەلەستیندا کەمینەیەکی دینیی بوون لەناو زۆرینەیەک لە عەرەبی دانیشتوانی ئەو وڵاتەدا.  کاتێک لە ساڵی ١٩٤٧یشدا پلانی دابەشکردنی فەڵەستین بۆ دوو دەوڵەتی سەربەخۆ بە بڕیاری ١٨١ لەلایەن ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکانەوە دەردەکرێت، جولەکەکان بە پلانەکە ڕازییدەبن و عەرەبەکانیش ڕەفزی دەکەن. ھۆکاری سەرەکیی ئەم ڕەتکردنەوەیە ئەوەبوو فەڵەستینییە عەرەبەکان بڕیارەکەیان بە خراپ و ناھەق لە قەڵەمدەدا. بەڵام ئایا بەڕاست پلانەکە ناھەقییەکی گەورەی تێدابوو، یاخود، وەک زۆرێک دەڵێن، عەرەب میللەتێکە حەزی لە شەڕ و شۆڕ و خوێنڕشتنە و کولتوریی ئاشتیی و ڕێکەوتن ناناسن؟ دۆکۆمێنتە مێژووییەکان نیشانیدەدەن لە ساتەوەختی بڕیاری دابەشکردنەکەدا، جولەکەکان لەڕووی ژمارەی دانیشتوانەوە تەنھا یەک لەسەر سێی دانیشتوانی فەڵەستین بوون و لە ڕووی خاکیشەوە تەنھا ٧% خاکی فەڵەستینیان لەژێر دەستدا بوو. کەچی پلانی دابەشکردنەکە ٥٧% خاکی فەڵەستینی پێدەبەخشین، واتە گەرچی ژمارەی دانیشتونی عەرەب دوو جار لە دانیشتوانی جولەکە زیاتر بوو، کەچی بڕی ئەو خاکەی بە جولەکەکان بەخشرابوو، گەورەتربوو لەوەی بە عەرەبە فەڵەستینییەکان درابوو. ھەروەھا دابەشکردنی بەروبومی ئابوریی وڵاتەکە بەجۆرێک بوو دەوڵەتە جولەکەکە سێجار زیاتر بەروبومی ھەبێت بە بەراورد بە ئابوریی فەڵەستینییەکان. بەم جۆرە پلانی دابەشکردنەکە ناھەقییەکی گەورەی بەرامبەر بە دانیشتوانە عەرەبەکەی وڵاتەکە تێدابوو. ئەم ناڕازیبوونە بوو بە ھۆی ھەڵگیرسانی جەنگی ساڵی ١٩٤٨. عەرەبەکان جەنگەکەیان دۆڕاند و ئیسرائیل بە ڕەسمی وەک دەوڵەت دادەمەزرێت. بەم چەشنە جەنگی ساڵی ١٩٤٨ بۆ عەرەب نەکبەیە و بۆ جولەکە جەنگی سەربەخۆیی. دەرەنجامی جەنگەکەش ئەوەیە ئیسرائیل خاکی زیاتر داگیردەکات و زیاد لە ٩٠٠ ھەزار فەڵەستینیش دەردەکرێن و دەبن بە پەناھەندە و بێماڵ. مێژوونووسی ئیسرائیلیی و جولەکە ئیلیان پاپێ دەڵێت عەرەبەکان بەھەڵە ڕووداوەکانی ساڵی ١٩٤٨ بە نەکبە ناودەبەن، ئەوەی ڕوویدا پاکتاوی ئەتنیی و نەتەوەیی بوو .لە دوای جەنگی ساڵی ١٩٤٨ەوە ئیتر ململانێکە لەوەدەردەچێت تەنھا ململانێی نێوان ئیسرائیلییەکان و فەڵەستینییەکان بێت، بەڵکو دەگۆڕێت بۆ ململانێی نێوان ئیسرائیل و ھەموو جیھانی عەرەبیی.  لەسەرەتای دروستبوونی کێشەکەوە، لەبیستەکان وسییەکانی سەدەی بیستەمدا، فەڵەستینییەکان بەبێ ڕێکخراو و پارتی سیاسیی و کەسایەتیی و ئایدیۆلۆژیایەک بوون بتوانێت ھەموویان بەیەکەوە کۆبکاتەوە. لەڕووی کۆمەڵایەتییەوە بەسەر جوگرافیایەکی گەورەدا دابەشبوون کە تیایدا پەیوەندیی نێوان شارەکان و گوندەکانیان تەواو لاوازبوو، لەڕووی دارایی و توانای مالیشەوە زۆر لە جولەکەکان لاوازتر بوون. لە بەرامبەردا جولەکەکان گروپی چەکداریی ڕێکخراوی تایبەتیان ھەبوو، توانای مادی زۆر و ئایدیۆلۆژیایەکیان ھەبوو، کۆیدەکردنەوە و یەکیدەخستن. پێکدادانی نێوان جولەکەکان و فەڵەستینییەکان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی بیست و بۆ کۆچی بە کۆمەڵی جولەکە ئەوروپاییەکان بۆ فەڵەستین. لە ساڵی ١٩٢٠، ١٩٢٩دا کۆمەڵێک پێکدادانی پچڕپچڕ و ناوچەیی ڕوودەدات، لە نێوان ساڵانی ١٩٣٦ بۆ ١٩٣٩دا پێکدادانەکان گەورەتر و خوێناویتر دەبن.  لە دوای کۆچە بە کۆمەڵ و پرۆسەی نیشتەجێبوونی ژمارەیەکی زۆر لە جولەکەی ئەوروپا لە فەڵەستیندا، ئیتر وڵاتەکە بە کردەوە دابەشدەبێت بەسەر دوو کۆمەڵە مرۆڤی جیاوازدا: جولەکەکان و فەڵەستینییەکان. ھەردووکیان لە ڕووی ئابوریی و نیشتەجێبوون و کۆمەڵایەتییبوونەوە بەجیا لەیەکتری و دوور لەیەکتری، دروستدەبن و دەژین. ئەوەی بەردەوامیش ڕوودەدات خۆبەھێزکردن و خۆڕێکخستنی جولەکەکانی ناو فەڵەستین و ھاندانی جولەکەکانی تری جیھانە بۆ کۆچکردن بۆ فەڵەستین. بەھێزبوونی بەردەوامی دژایەتیکردنی جولەکە لە کۆمەڵگا ئەوروپییەکاندا، بە تایبەتی تاوانی کوشتنی بە کۆمەڵی جولەکەکان لەسەر دەستی نازییەکان بڕ و ڕادی کۆچ ی جولەکەکان و پشتیوانی نێودەوڵەتیان بۆ زیادەکات. لە بەرامبەردا عەرەبەکانیش دەکەونە خۆڕێکخستن، تا وایلێدێت لە ساڵانی پەنجا و شەستدا فەڵەستینیەکانیش ڕێکخراوی سیاسیی و ھێزی چەکداری تایبەت بەخۆیان دروستدەکەن و دەکەونە جەنگەوە لەگەڵ دەوڵەتی ئیسرائیلدا. لە ساڵی ١٩٦٤دا ڕێکخراوی ئازادیخوازیی فەڵەستین لە قاھیرە دروستدەبێت و لە ساڵی ١٩٦٩ عەرەفات دەبێت بە سەرۆکی بزوتنەوەکە. یەکەم پەلاماری چەکدارانەی ڕێکخراوی فەتحیش بۆسەر ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٦٥دا ڕوودەدات. لە ئەردەن و لوبنان و سوریاوە چالاکی سەربازیی دژ بە ئیسرائیل دەستپێدەکات. ساڵی ١٩٦٧ ئیسرائیل پەلاماری میسر و سوریا و ئەردەن ئەدات و لە ماوەی شەش ڕۆژدا ئەو وڵاتانە وێراندەکات. ئیسرائیل لەو جەنگەدا چەندان شوێنی تازە داگیردەکات کە بریتین لە ناوچەی غەزە، بەرزاییەکانی گۆلان، بیابانی سینا، زیفەی غەربیی و قودسی خۆرھەڵات. ھاوکات ئیسرائیل ٤٠٠ فڕۆکە و ٥٠٠ دەبابەی سێ وڵاتە عەرەبییەکە تێکدەشکێنێت، کە دەکاتە نزیکەی ٧٠% ھێزی سەربازییی ئەو سێ وڵاتە. ١١ ھەزار میسری و ٦ ھەزار ئەردەنی و ھەزار سوری دەکوژرێن. ئیسرائیل خۆی تەنھا ٢٠ فڕۆکە و ٦٠ دەبابەی تێکدەشکێت و ٧٠٠ سەربازیشی دەکوژرێن. لە دوای جەنگی ١٩٦٧ەوە ملیۆنێک و سێسەد ھەزار پەناھەندەی فەڵەستینی تازە دروستدەبن و بەرەو غەزە، لوبنان، سوریا و ئەردەن ھەڵدێن. ژمارەی پەناھەندەی فەڵەستینی لە جیھاندا نزیکەی ٦ ملیۆن پەناھەندەیە کە بەشێکی گەورەیان تا ئەم ساتەش لەناو کەمپەکاندا دەژین. لە ئێستادا سێ نەوە لە پەناھەندەی فەڵەستینیی لەدەرەوەی نیشتیمانەکەیاندا بوونیان ھەیە. نەوەی دوای ساڵی ١٩٤٨، نەوەی دوای جەنگی ١٩٦٧، نەوەیەکیش کە لە کەمپەکاندا لەدایکبووە و فەڵەستینی نەبینیوە. تا ئەم ساتەش لە زۆربەی وڵاتانی عەرەبییدا فەڵەستینییەکان وەک پەناھەندە ماونەتەوە و مافی بوون بە ھاوڵاتییان نییە.  گرنگترین ھەوڵێک بۆ کۆتاییھێنان بە کێشەی فەڵەستین و چارەسەرکردنی ”ڕێکەوتنەکانی ئۆسلۆ“ بوو کە لە ساڵی ١٩٩٣دا، لە نەرویج ئیمزاکرا. بەڵام ئەم ڕێکەوتنانە نەیتوانی کۆتایی بەو گرێ سیاسیی و مێژوویی و بە نایەکسانی ھێز و بە قورساییە نەفسیی و ویژدانیی و ئینسانییەکانی ئەو کێشەیە بھێنێت. نووسەری فەڵەستینی ئێدوارد سەعید یەکێک بوو لەو کەسانەی ھەر لەسەرەتاوە ڕەخنەی لە ڕێکەوتنەکانی ئۆسلۆ گرت. ئەو پێیوابوو ئەو ڕێکەوتنە بە لۆژیکی چارەسەرکردنێکی ئینسانیی و دادپەروەرانەی کێشەی نێوان ئیسرائیل و فەڵەستینییەکان دروستنەبووە و کارناکات، بەڵکو ئەوەی دایڕشتوە لۆژیکی ھێز و توانا و باڵادەستیی ھەمەلایەنەی ئیسرائیلە بەرامبەر بە فەڵەستینییەکان. سەعید پێیوابوو چارەسەری ئەم کێشەیە بە چەک و لەڕێگای ھێزی سەربازیی ڕووتەوە ناکرێت، ئەوەی پێویستە لێکتێگەیشتن و ھەوڵدانی دۆزینەوەی ڕێگایەکی ھاوبەشە لەلایەن ھەردوو لاوە کە بە لۆژیکی ھێز مامەڵە لەگەڵ یەکدا نەکەن، بەڵکو یەکتری وەک دوو ڕکابەری ھاوسەنگ و خاوەن ماف ببینن و مامەڵەبکەن. سەعید پێیوابوو ناکرێت ئاشتی بە مەرجەکانی ئیسرائیل ڕووبدات، بەوە دروستنابێت ئەوەی لایەنێک دەیەوێت بەسەر ئەویتردا بیسەپێنێت. ڕەخنەی سەعید چەندە ڕووبەڕووی ئیسرائیل بوو وەک دەوڵەتێکی داگیرکەر، ئەوەندەش ڕووبەڕووی عەرەب و فەڵەستینییەکان بوو، بە تایبەتی ڕووبەڕووی سەرکردایەتی ھێزە سیاسییەکانی فەڵەستین کە لەباتی بەرگریکردن لە مافە بنەڕەتییەکانی خەڵکی فەڵەستین، لەناو فەساد و گەندەڵیی و دزیی و جەردەییدا نووقمبوون.  ئەوەی ئێستاش دەیبینین ھەڵقەیەکی نوێیە لەم ململانێ و داگیرکاریی و بێمافکردنە درێژخایەنە کە نزیکەی سێ چارەکە سەدە مێژووی ھەیە. ئەوەی دەبینین درێژەدانە بەو حەمامی خوێنە کە دڵۆپە سەرەتاییەکانی لە بیستەکانی سەدەی بیستەمدا ڕژا. بەبۆچوونی ئێمە مەسەلەکە پەیوەندیی بە بوونی ئەم یان ئەو مزگەوت و ئەم یان ئەو شوێنی پیرۆزەوە نییە، بەڵکو پەیوەندیی بە ژیانی ملیۆنەھا مرۆڤەوە ھەیە کە بێوڵات و بێخاک و بێشوێن و بێماڵ کەوتون.  پێدەچێت لەناو ئەو جەنگە ئایدیۆلۆژییە شەڕانگیزەدا کە ئەمڕۆ لەناوچەکەدا دروستبووە، لەناو ئەو ھەموو درۆ و نمایشە ساختەکارانەدا کە ھەیە و بەردەوامە، بە تایبەتی لەلایەن ئەوانەوە کە خۆیان وەک بەرگریکەر لە ئیسلام و خودا و مزگەوتەکەی، نمایشدەکەن، یان ئەوانەی فەلەستین وەک دیاری خودا بۆ ئەوان وێنادەکەن، دەڵێین، لەناو ئەم دۆخە دڕدۆنگ و رادیکالیزمە ئایینیی و ئەتنییەدا کە دیوێکی ئەردۆگانەکان و دیوەکەی تری ناتانیاھۆکانە، پنتێکی بچوکیش بۆ چارەسەرکردن بوونی نەماوە. لەبەردەم بێئومێدییەکی قووڵی لەم بابەتە و خەونبینینی مرۆڤی ئاسایی بە ئاشتییەوەیە، کەسێکی وەک ئالان بادیۆ دەڵێت: ئەوەی پێویستە ئەوەیە جۆرێکی نوێ لە جولەکە و جۆرێکی نوێ لە عەرەب دروستببێت. دەکرێت ئێمەش لەم سەردەمی بە دینییکردنی ھەمووشتێکدا ئەوەشی بۆزیاد بکەین، دەبێت موسڵمانێکی نوێش دروستببێت.  لە چاوەڕوانی دروستبوونی جولەکە و عەرەب و موسڵمانێکی نوێدا ئەوەی بەڕێوەیە و ڕوودەدات، درێژەدانە بە سەرجەمی کارەساتەکانی ڕابردو و دروستکردنی کارەساتی نوێ، درێژەدانە بە سیاسەتی وێرانکردنێکی ھەمەلایەنە، بە کوشتن و بریندارکردنی ژمارەیەکی گەورە لە مرۆڤ، لە منداڵ و ژن و پیر و پەککەوتە، لە گەنج و تازەپێگەیشتو. بەردەوامبوونە لە سەر سیاسەتی بێنرخکردنێکی ھەمەلایەنەی ژیانی ملیۆنان مرۆڤ، کە ڕۆژانە وەک بوونەوەرێکی بێنرخ ڕووبەڕووی ئاگر و ئاسن و ڕۆکێت و بۆمبارانکردن دەبنەوە. بابەتی پێشتر بابەتی بیستو شەش: سیستەمی داوەریی و پیشەسازی تەزویرکردنی واقیع لە هەرێمی کوردستاندا بابەتی بیستو پێنجەم: دینداریی و سەما و سیاسەت بابەتی بیست و چوار: غیابی یۆتۆپیا و ئایدیۆلۆژیا بابەتی بیست و سێ: عێراق بەرەو کوێ؟ بابەتی بسیت و دوو: ئێمە کێین؟ بابەتی بیستویەك: سیاسەت و خۆشەویستیی بابەتی بیستەم: هەرێمێک خاڵیی لە ئۆپۆزیسیۆن  بابەتی نۆزدەیەم: نەوال سەعداوی: ژنێکی ئازا و شکست نەناس  بابەتی هەژدەیەم: پول و دەوڵەتی نەتەوە و ناسیۆنالیزم بابەتی حەڤدەیەم: گوێنەگرتن وەک پیشە بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی  بابەتی یانزەیەم:  دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

درەو: دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1925ەوە دەسەڵاتی یاسادانانی دامەزراندووە‌و هەتا ئەمڕۆ چەندین گۆڕانكاری تێدا كراوە, لەسەردەمی پاشایەتیدا دەسەڵاتی یاسادانان پێكهاتووە لە دوو ئەنجومەن‌و لەسەردەمی سەددام حسێنیشدا ئەنجومەنێكی رووكەش بەناوی ئەنجومەنی نیشتمانی هەبووە‌و لە ساڵی 1980 تا 2000 لەدوای رووخاندنی رژێمەكەی سەددامیشەوە جارێكی تر دەسەڵاتی یاسادانان دارێژراوەتەوە‌و لە دەستوردا بە دوو ئەنجومەن دانراوە، بەڵام هەتا ئێستا ئەو دەسەڵاتە لاسەنگە‌و ئەنجومەنی فیدراڵ دانەمەزێندراوە. توێژەر عادل حەسەن دەفار لە فەرمانگەی توێژینەوەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق راپۆرتێكی بەراوردكاری لەسەر ئەنجومەنی نوێنەران لە سەردەمی پاشایەتی‌و سەردەمی كۆمارییدا كردووەو (درەو) دەقی راپۆرتەكەی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی بەمشێوەیە: تێبینی دەكرێت كە بەدرێژایی سەردەمی پاشایەتی لە عێراقدا لە (1925ەوە تا 1958) قانونی بنەڕەتی ساڵی 1925 ( دەستور) بە سەقامیگری ماوەتەوە, بەڵام سەردەمی كۆماریی بە دەستوری كاتی دەستیپێكرد‌و ژمارەی ئەو دەستورەە كاتیانە لە 1958ەوە تا 1970 گەیشتە شەش دەستوری كاتی‌و هەموو ئەم دەستورانەش لەلایەن دەسەڵاتەوە نوسراونەتەوە, بەڵام دوای روخاندنی رژێمی دیكتاتۆری لە ساڵی 2003 سنورێك بۆ دەستوری كاتی دانرا‌و عێراقییەكان بۆ یەكەمجار ساڵی 2005 بەهۆی كۆمەڵەی نیشتمانی هەڵبژێردراوەوە دەستورێكی هەمیشەییان نوسییەوە. هەروەها تێبینی دەكرێت كە لە سەردەمی حوكمی پاشاییەتیدا سەقامگیری هەڵبژاردن نەبووە لە كۆی 16 خولی هەڵبژاردن تەنها پێنج خول ماوەی دەستوریی خۆیان تەواوكردووە كە بریتی بوون لە خولی یەكەم ( 1925- 1928), خولی نۆیەم ( 1939-1943), خولی دەیەم ( 1943- 1946)‌و خولی دوانزەیەم ( 1948-1952) , خولی پانزەیەم ( 1954-1958), لە كاتێكدا لەسەردەمی رژێمی پێشوودا لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە ماوەكانی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراق درێژدەكرایەوە وەك ئەوەی لە خولی سێیەمدا روویدا كە لە ساڵی 1989ەوە تا 1995 بەردەوام بوو, بەڵام لە دوای 2003ەوە دۆخەكە زۆر جیاوازە هیچ خولێكی پەرلەمان درێژنەكراوەتەوە‌و هەتائێستاش هیچ پەرلەمانێك هەڵنەوەشاوەتەوە ئەگەرچی بڕیارە كە ئەگەر هەڵبژاردنی پێشوەختی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەبچێت ئەوا پەرلەمان پێش ئەو وادەیە بۆ یەكەمجار خۆی هەڵدەوەشێنێتەوە. لەسەردەمی پاشایەتییدا وەزارەتی ناوخۆ سەرپەرشتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنە گشتییەكانی كردووەو ئەوەش رێگەی خۆش كردووە بۆ دەستوەردانێكی بەرفراوانی حكومەت لە پرۆسەكەدا, لەگەڵ بوونی دەنگۆی ساختەكردنی هەڵبژاردنەكان‌و لەسەردەمی كۆمارییدا لە ساڵی 1958ەوە تا 1980 هیچ هەڵبژاردنێك نەكراوە لەو ساڵە بەدواوە هەڵبژاردن ئەنجومەنی نیشتمانی عێراق بەڕێوەچووە كە هەڵبژاردنێكی روكەش بووەو رەنگدانەوەی بیربۆچونی رژێمی بەعس بووە لەرووی كاندیدكردن‌و دەنگدانیشەوە, بەڵام دوای گۆڕینی رژێمی عێراق لە ساڵی 2003ەوە چەند هەڵبژاردنێك لە عێراق بەڕێوەچووە كە چەندین هێزی سیاسی جیاواز بەشداریان تێداكردووە‌و بۆ یەكەمجار پرۆسەكە لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانەوە بەڕێوەبرا. مەرجەكانی كاندید بۆ پەرلەمان لە هەر قۆناغێكدا جیاواز بووە, لەسەردەمی پاشایەتیدا بڕوانامەی خوێندن نەكراوەتە مەرج بۆ كاندیدی پەرلەمان, بەڵام لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی سەردەمی بەعس‌و ئەنجومەنی نوێنەران لە دوای 2005ەوە بڕوانامەی خوێندن وەك مەرجێك بۆ خۆكاندیدكردن دانراوە. لێرەدا بەراوردكارییەك دەخەینەڕوو لە نێوان پەرلەمانەكاندا لە عێراقدا: سیستمی حوكم - 1925 تا 1985 سیستمی پاشایەتی دەستوریی پەرلەمانی پەیڕەوكراوە. - 1958 تا 2003 سیستمی كۆماری سەرۆكایەتی پەیڕەوكراوە دەستورەكانی عێراق لە ساڵی 1925ەوە قانونی بنەڕەتی ( دەستوور) كە 125 مادە بووە كاری پێكراوە‌و دەستورەكە ساڵی 1924 لەلایەن ئەنجومەنی دامەزراندنی هەڵبژێردراوە نوسراوە. - ساڵی 1958 دەستوری كاتی (30 مادە) بووە. - ساڵی 1963 دەستوری كاتی ( 106 مادە) بووە. - ساڵی 1968 دەستور كاتی ( 95 مادە) بووە. - ساڵی 1970 دەستوری كاتی ( 67 مادە) بووە. - ساڵی 2004 یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی راگوزەر ( 62 مادە) بوووە. - ساڵی 2005ەوە دەستوری هەمیشەیی كاری پێدەكرێت كە ( 144 مادە) یە. شێوازی نوسینەوەی دەستور دەستوری كاتی 1958 لەلایەن ئەنجومەنی سیادەوە دەركراوە, دەستوریی كاتی 1963 لەلایەن عەبدولسەلام عارفی سەرۆك كۆمارەوە دەركراوە, دەستوری كاتی 1968یش لەلایەن ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی بەعسەوە دەركراوە, دەستوری كاتی ساڵی 1970ش هەر لەلایەن ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی بەعسەوەی دەركراوە, یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراقیش بۆ قۆناغی ئینتیقالی لە ساڵی 2004 لەلایەن ئەنجومەنی حوكمەوە دەركراوە‌و  دەستوری هەمیشەیی ساڵی 2005یش لەلایەن كۆمەڵەی نیشتمانی هەڵبژێدراوەوە نوسراوەتەوە. هەمواری دەستور قانونی بنەڕەتی سەردەمی پاشایەتی ( دەستور) دوای پەسەندكردنی لەلایەن ئەنجومەنی گەل ( نوێنەران‌و ئەعیان)و پەسەندكردنی لەلایەن پادشاوە دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە. بەڵام دەستوری كاتی ساڵی 1958 هیچ ئاماژەیەكی بۆ هەمواری دەستور نەداوە, لە دەستوری كاتی ساڵی 1963شدا هەمواری دەستور دراوەتە دەست سەرۆك كۆمار‌و لە دەستوری كاتی ساڵی 1968‌و 1970دا  ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕشی رژێمی بەعس هەمواری دەستور دەردەكات, دەستوری هەمیشەیی ساڵی 2005  دوای رەزامەندی ئەنجومەنی نوێنەران هەموار دەكرێتەوە‌و هەموارەكە دەخرێتە راپرسی گشتییەوە. دەسەڵاتی یاسادانان لە سەردەمی پاشایەتی‌و كۆمارییدا لەسەردەمی پاشایەتیدا دەسەڵاتی یاسادانان دراوەتە دەست ئەنجومەنی گەل‌و پادشا, ئەنجومەنی گەلیش پێكدێن لە هەردوو ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەعیان, ئەندامانی ئەنجومەنی ئەعیان لەلایەن پادشاوە دادەنرێن, بەڵام ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێن. لەسەردەمی كۆمارییدا بە گوێرەی دەستوری كاتی ساڵی 1958 ئەنجومەنی وەزیران دەسەڵاتی یاسادانان دەگرێتە ئەستۆ بەپەسەندكردنی لەلایەن ئەنجومەنی سیادەوە, لە دەستوری كاتی ساڵی 1963دا دەسەڵاتی یاسادانان دراوەتە دەست ئەنجومەنی نیشتمانی سەركردایەتی شۆڕش و ئەنجومەنی وەزیران , لە دەستوری كاتی ساڵی 1968‌و ساڵی 1970 دەسەڵاتی یاسادانان بە ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش سپێردراوە هەرچەندە لە دەستوری ساڵی 1970دا ئاماژە بەوەدراوە كە ئەنجومەنی نیشتمانی بە یاساكاندا دەچێتەوە, لەدەستوری هەمیشەیی ساڵی 2005یشدا دەسەڵاتی یاسادانان دراوەتە هەردوو ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەنجومەنی فیدراڵ, هەرچەندە هەتا ئێستا ئەمەی دوەمیان دانەمەزراوە. شێوازەكانی هەڵبژاردن لە سەردەمی پاشایەتیدا یاسای هەڵبژاردنی ناڕاستەوخۆ ساڵی 1924 ئاماژە بەوەدەكات كە هەر پەرلەمانتارێكە نوێنەرایەتی 20 هەزار پیاو دەكات, یاسای ژمارە 11ی ساڵی 1946 هەڵبژاردنی لەسەر دوو پلە دیاریكردوەو ساڵی 1952ش مەرسومی هەڵبژاردنی راستەوخۆی نوێنەرانی ژمارە 6 دەركراوە, هەروەها رێگەشی بە سەركەوتن بۆ پەرلەمان داوە بە تەزكیە‌و لەو سەردەمەدا ژن مافی دەنگدان‌و خۆكاندیدكردنی نەبووە. هەڵبژاردنی دەسەڵاتی یاسادانان لە سەردەمی كۆمارییدا هەتا ساڵی 1980 ئەنجام نەدراوە‌و لەو ساڵەدا هەڵبژاردنی ئازادی راستەوخۆ بە شێوازی دەنگدانی نهێنی ئەنجامدراوە, یاسای هەڵبژاردنەكانی ژمارە ( 16)ی ساڵی 2005یش دەڵێت هەڵبژاردن بە رێگای لیستی داخراو دەبێت‌و خۆكاندیدكردنی تاكیش رێگەی پێدراوە‌و هەردوو خولی یەكەمی هەڵبژاردنی ( 2006- 2010) و  خولی دووەمی هەڵبژاردنی ( 2010- 2014) بەم یاسایە ئەنجامدراوە., لە خولی سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەراندا لە ساڵی ( 2014- 2018) یاسای ژمارە (45)ی ساڵی 2013 پەیڕەوكراوە كە پشتی بەستوە بە سیستمی نوێنەرایەتی رێژەیی‌و كاندیدكردن بە لیستی كراوە بووەو رێگەش بە خۆكاندیدكردنی تاك دراوە‌و هەڵبژاردنی خولی چوارەمیش( 2018- 2022) بە یاسای ژمارە (45)ی هەمواركراوی ساڵی 2013 ئەنجامدراوە كە بەهەمان شێوازی خولی سێییەم پشتی بە سیستمی لیستی كراوە بەستووەو كاندیدی تاكیش مافی بەشداریكردنی پێدراوە. هەموو ئەو یاسایانەی لەدوای ساڵی 2003ەوە بۆ هەڵبژاردن پەسەندكراون رێژەی كۆتای بۆ ژنان دانەوە كە بریتیە لە 25%ی كورسییەكانی پەرلەمان. هەڵبژاردنەكان لە سەردەمی پاشایەتیدا 16 جار هەڵبژاردن ئەنجامدراوە لە ساڵەكانی: ( 1925, 1928, 1930, 1933, 1935, 1937, 1937, 1939, 1943, 1947, 1948, 1953, 1954, 1954, 1958), هەڵبژاردنەكانیش لەلایەن دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە بەڕێوەبراون‌و بەدیاریكراویش ئەو ئەركە بە وەزارەتی ناوخۆ سپێردراوە‌و ئەوەش تا رێژەیەك رێگەی خۆشكردووە بۆ دەستوەردانی حكومیی‌و بانگەشەكردن بۆ هەبوونی ساختەكاری لە هەڵبژاردنەكاندا. لە سەردەمی كۆمارییدا‌و لە ساڵی 1958 بۆ 1980 هیچ هەڵبژاردنێك بۆ دەسەڵاتی یاسادانان ئەنجامنەدراوە‌و لەسەردەمی بەعسیشدا پێنججار هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی كراوە لەە ساڵەكانی( 1980, 1984, 1989, 1996, 2000) لە دوای روخانی رژێمی بەعسیشەوە چوار جار هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كراوە لە ساڵەكانی ( 2005, 2010, 2014, 2018). لە ساڵی 1958 تا 1980 هیچ لایەنێك بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەكان دیارینەكراو, چونكە لەو ماوەیەدا هیچ هەڵبژاردنێك نەكراوە, لە ساڵی 1980- 2000 عزەت دووری سەرۆكایەتی دەستەی باڵای سەرپەرشتیكردنی هەڵبژاردنەكانی كردووە بۆئەوەی كۆنترۆڵی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی بكرێت‌و لەدوای 2003شەوە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان وەك دەستەیەكی سەربەخۆ ئەركی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەكانی خراوەتە ئەستۆ. مەرجەكانی خۆ كاندیدكردن لەسەردەمی پاشایەتیدا ئەم مەرجانەی خوارەوە بۆ خۆ كاندیدكردن‌و ئەندامێتی پەرلەمان دیاریكراوە: - تەمەنی لە 30 ساڵ كەمتربێت. - حكوم نەدرابێت بە زیندانیكردن بۆ ماوەی كەمتر نەبێت لە ساڵێك. - حكوم نەدرابێت بە مایەپوچبوون. - ساختەكار‌و دز نەبێت. - نابێت وەزیفەی حكومیی هەبێت. - نابێت لە كەسە پلە نزیكەكانی پادشا بێت كە ئەو پلەیە بە یاسا دیاری دەكرێت.  - پەرلەمانتار تەنها دەتوانێت نوێنەرایتی یەك ناوچە بكات لە ناوچەكانی نوێنەرایەتی كە بە یاسای هەڵبژاردن دیاریدەكرێن. لەسەردەمی كۆمارییدا بۆ ئەندامێتی ئەنجومەنی نیشتمانی 1980- 2000 ئەم مەرجانە دیاریكراوە: - كەسایەتی تەواو بێت - تەمەنی 25 ساڵی تەواو كردبێت - باوەڕی بە بنەماكانی دەستور‌و شۆڕشی 17-30 تەمموز هەبێت. -  بەشداری قادسیەی سەدام‌و ئومولمەعاركی كردبێت. - خزمەتی سەربازی كردبێت‌و لانی كەم بڕوانامەی قۆناغی ناوەندی یان هاوتای ئەوەی هەبێت. مەرجەكانی ئەندامێتی پەرلەمان لە دوای 2005ەوە: - تەمەنی لە 30 ساڵ كەمتر نەبێت. - یاسای لێپرسینەوە‌و دادپەروەری‌و هیچ یاسایەك نەیگرێتەوە كە لە بری ئەو یاسایە كاری پێدەكرێت. - لەسەر حسابی نیشتمان‌و دارایی گشتی‌و لەرێگەی ناشەرعییەوە دەوڵەمەند نەبوبێت. - بڕوانامەی ئامادەیی یان هاوتای ئەوەی هەبێت. - لەكاتی خۆ كاندیدكردنیدا ئەندامی هێزە چەكدارەكان‌و دامەزراوە ئەمنییەكان نەبێت. ئەرك‌و دەسەڵاتەكانی دەسەڵاتی یاسادانان لەسەردەمی پاشایەتیدا: 1- دەسەڵاتی یاسادانان مافی دانانی یاسایی هەیە لەگەڵ هەمواركردن‌و هەڵوەشاندنەوەی‌و مافیشی هەیە پرسیار ئاراستەی وەزیرەكان بكات‌و داوای روونكردنەوەیان لێبكات. 2- پێویستە هەموو پرۆژە یاساكان بۆ یەكێك لە دوو ئەنجومەنەكە ( نوێنەران, ئەعیان) بەرزبكرێتەوە ئەگەر رەزامەندی لەسەردا ئەوا بۆ ئەنجومەنی دووەم دەنێردێت‌و نابێتە یاسا ئەگەر هەردوو ئەنجومەنەكە رەزامەندی لەسەر نەدەن‌و پادشا پەسەندی نەكات. 3- پێویستە ئەنجومەنی گەل لە كۆبوونەوەی پێش دەستپێكردنی ساڵی دارایی بودجە پەسەندبكات. 4- ئەگەر پشووی ئەنجومەن بووە هۆی خەرجكردنی بڕێك پارە لە بودجە كە رەزامەندی خەرجكردنی نەدرابێت لە بودجەدا یان یاسایەكی تایبەتدا ئەوكاتە پادشا مافی ئەوەی هەیە مەرسومی مەلەكی بۆ دەربكات بە رەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران. لە سەردەمی كۆمارییدا: ئەنجومەنی نیشتمانی ( 1980- 2003) ئەم ئەركانەی جێبەجێكردووە: - پێشنیازكردنی پرۆژە یاسا, - سەرۆك كۆمار داوا لە ئەنجومەن دەكات گفتوگۆ بكات لەسەر بنەماكانی هەر پرۆژە یاسایەك دەنگی لەسەر بدات بە قبوڵكردنی یان رەتكردنەوەی بەبێ‌ ئەوەی گفتوگۆ لەسەر بەندەكانی بكات. - ئەنجومەنی نیشتمانی پەیماننامەكان‌و رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان دەبینێت بۆ قبوڵكردنی یان رەتكردنەوەی, بەبێ‌ ئەوەی ئەنجومەن مافی ئەوەی هەبێت دەنگ لەسەر بەشەكانی یان مادەكانی بدات یان گۆڕانكاریی تێدا بكات. - ئەنجومەن مافی هەیە گفتوگۆ لەسەر سیاسەتە گشتییە ناوخۆیی‌و دەرەكییەكانی دەوڵەت بكات. - ئەنجومەن بۆی هەیە بانگهێشتی هەر ئەندامێك لە ئەنجومەنی وەزیران بكات بۆ روونكردنەوە یان زانیاری وەرگرتن یان لێپرسینەوە لێی بە گوێرەی حوكمەكانی پەیڕەوی ناوخۆی ئەنجومەن. ئەرك‌و دەسەڵاتەكانی دەسەڵاتی یاسادانان لە دوای 2005ەوە: * دانانی یاسا فیدراڵییەكان. *چاودێریكردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن. * هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار. * رێكخستن‌و پەسەندكردنی پەیماننامە‌و رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان. * پەسەندكردنی دامەزراندنی پۆستە باڵاكانی دەوڵەت. * لێپرسینەوە‌و بەخشینی سەرۆك كۆمار. * پێدان‌و سەندنەوەی متمانە لە سەرۆك‌و ئەندامانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن. * مافی لێپرسینەوە لە بەرپرسی دەستە سەربەخۆكان. * رەزامەندی دەربڕین لەسەر راگەیاندنی جەنگ‌و باری نائاسایی. لیژنەكانی دەسەڵاتی یاسادانان لە سەردەمی پاشایەتیدا ئەنجومەنی نوێنەران حەوت لیژنەی هەبووە, لە خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەران ( 2006- 2010) ژمارەی لیژنەكانی پەرلەمان گەیشتە 24 لیژنە, لە خولی دووەمدا ( 2010- 2014) ژمارەی لیژنەكان گەیشتە 26 لیژنە‌و لە خولی سێیەمدا ( 2014- 2018) ژمارەی لیژنەكان گەیشتە 25 لیژنە‌و لە خولی چوارەمیشدا ( 2018- 2022) ئەنجومەنی نوێنەران 24 لیژنەی هەیە. ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران لە خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی سەردەمی پاشایەتیدا لە ساڵی 1925 ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنەكە (88) ئەندام بوو, لە خولی 16ی ساڵی 1958دا بۆ (148) ئەندام بەرزبووەوە. لە سەردەمی كۆمارییدا: ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی 1980- 2000 (250) ئەندام بوو, ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران لە خولی یەكەمدا (2006- 2010) (275) ئەندام بوو, لە خولی چوارەمدا (2018- 2022) بۆ (329) ئەندام بەرزبوەوە. كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی نوێنەران لە سەردەمی پاشایەتیدا خولی ئەنجومەنی نوێنەران بریتیە لە چوار كۆبوونەوە لە هەر ساڵێكدا‌و لە رۆژی یەكی مانگی كانونی یەكەم دەستپێدەكات‌و ئەنجومەن شەش مانگی هەر ساڵێك كۆبوونەوەكانی دەكات‌و شەش مانگیش پشوو وەردەگرێت, ئەگەر ئەنجومەنەكە هەڵوەشێندرایەوە, ئەنجومەنە نوێیەكە بانگهێشتدەكات بۆ كۆبوونەوە بە شێوەیەكی نائاسایی لە ماوەیەكدا كە لە چوار مانگ تێپەڕنەكات لە بەرواری هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنەوە‌و ئەنجومەنی نوێنەران پێویستە لەسەری بڕی خۆ هەڵوەشاندنەوە بدات‌و پادشا فەرمان دەردەكات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی گشتی ئەنجومەنی نوێنەران‌و لە كۆبوونەوەیەكی ئەنجومەنی گەلدا كە خۆی سەرۆكایەتی دەكات بڕیاری دواخستن یان هەڵوەشاندنەوەی دەدات. لە سەردەمی كۆمارییدا, ساڵی یاسادانانی ئەنجومەنی نیشتمانی ( 1980- 2000) پێكهاتووە لە دوو وەرزی یاسادانان, ئەنجومەن دەتوانێت كارەكانی لەهەر وەرزێكدا بێت دەستپێبكات, یەكێكیان لە حەوتی نیسان دەستپێدەكات‌و كۆتایی حوەزیران كۆتایی دێت‌و ئەوی تریان 15ی تشرینی یەكەم دەستپێدەكات‌و كۆتایی كانونی یەكەم تەواودەبێت‌و ئەم خولە كۆتایی پێ ناهێنرێت هەتا بودجەی گشتی پەسەند نەكرێت. لە ئەنجومەنی نوێنەرانی دوای 2005دا خولی ئەنجومەن چوار ساڵەو بە یەكەمین دانیشتنی دەستپێدەكات‌و كۆتایی ساڵی چوارەمی كۆتایی دێت, هەر ساڵێك ئەنجومەنی نوێنەران دوو وەزری یاسادانی هەیەو ئەو وەرزەی پرۆژە یاسای بودجەی تێدا دەخرێتە گفتوگۆوە كۆتایی پێ ناهێنرێت تا بودجە پەسەند دەكرێت. هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران لە سەردەمی پاشایەتیدا ( 1925- 1958) پادشای وڵات فەرمان دەردەكات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی گشتی ئەنجومەنی نوێنەران‌و لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی گەلدا كە خۆی كۆبووونەوەكە دەكاتەوەو بڕیاری دواخستن یان هەڵوەشاندنەوەی دەدات. لە سەردەمی كۆمارییدا سەرۆك كۆمار مافی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی ( 1980- 2000)ی هەبووە, لە دوای 2005ەوە ئەنجومەنی نوێنەران هەڵدەوەشێنرێتەوە بە زۆرینەی رەهای هەموو ئەندامەكانی لەسەر داواكاریی یەك لەسەر سێی ئەندامەكانی یان لەسەر داواكاریی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بە رەزامەندی سەرۆك كۆمار‌و نابێت لەكاتی پرۆسەی لێپرسینەوە لە سەرۆك وەزیران ئەنجومەن هەڵبوەشێنرێتەوە. سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران لە سەردەمی كۆمارییدا ئەنجومەن هەموو ساڵێك لە یەكەم دانیشتنیدا سەرۆكێك‌و دوو جێگری سەرۆك‌و دوو نوسەر لە ئەندامەكانی ئەنجومەن هەڵدەبژێرێت‌و ئەنجومەن ئەم هەڵبژاردن پەسەند دەكات. لە سەردەمی ئەنجومەنی نیشتمانیدا ( 1980 – 2000) لە دانیشتنی یەكەمی ئەنجومەندا بە دەنگدانی نهێنی سەرۆكی ئەنجومەن‌و دوو جێگر‌و ئەمینداری ئەنجومەن هەڵدەبژێدرێنئ بەهەموویان دەستەی سەرۆكایەتی ئەنجومەنەكە پێكدەهێنن, سەبارەت بە ئەنجومەنی نوێنەرانیش لەدوای ساڵی 2005ەوە ئەنجومەنەكە لە یەكەم دانیشتنیدا سەرۆكێك‌و جێگری یەكەم‌و دووەمی سەرۆك بە دەنگی زۆرینەی ئەندامانیو بە دەنگدانی نهێنی راستەوخۆ هەڵدەبژێرێت.  

راپۆرت: درەو لە هەرێمی كوردستان رێژەی 34,5%ی ئەو كەسانەی كە مافی دەنگدانیان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێشوەختەی عێراقدا هەیە، كارتی بایۆمەترییان نوێ نەكردوەتەوە، زەمینەی ئەنجامدانی ساختەكاری فراوان هاوشێوەی هەڵبژاردنەكەی 2018 لەبارە، چونكە سیستمی هەڵبژاردنەكە بەهەمان شێوە ئەلیكترۆنییە‌و ئەگەری هاككردن‌و گۆڕینی ئەنجامەكان لەبارە، حزبەكان چونەتە هاوپەیمانێتییەوە، ئەمە ئەگەری چاودێریكردن‌و ناڕەزایەتی لەبارەی ئەنجامەكان كەمدەكاتەوە، ساختەكاری لە هەڵبژاردنەكەی 10ی ئۆكتۆبەردا چۆن دەبێت ؟ گومان‌و ساختەكاریی  كەم نین ئەو سیاسەتمەدارانی عێراق‌و هەرێمی كوردستان، كە پێشبینی دەكەن هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق خراپترین هەڵبژاردن بێت لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە.  هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق كە بڕیارە رۆژی 10ی ئۆكتۆبەری داهاتوو بەڕێوەبچێت، گومانی ساختەكاری گەورەو دابەزینێكی نوێی ئاستی بەشداری دەنگدەرانی لێدەكرێت، ئەگەر ئەم پێشبینیانە راست دەربچن، پرۆسەی هەڵبژاردن لە عێراق بەتەواوەتی واتای خۆی لەدەستدەدات، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق، زۆربەی لایەنەكانی هەرێمی كوردستان چونەتە ناو رێككەوتن لەگەڵ هێزە دەسەڵاتدارەكان لەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن، كە ئەمەش دەرفەتی كێبركێی هەڵبژاردن‌و چاودێكردنی پرۆسەكەی لەلایەن حزبەكانەوە وەكو پێویست كەمكردوەتەوە.   گومان یان راستی ؟ ئەوانەی گومانی خراپ لە هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق دەكەن، گومانەكانیان لەسەر بنەمای ئەزموونی پێشتری هەڵبژاردن‌و دۆخی ئێستای عێراق‌و ئەو پێدراوانە هەڵچنیوە كە لەبەردەستدان‌و دەكرێت لەم خاڵانەدا كورت بكرێنەوە:  •    ژمارەی ئەو كەسانەی كە لەسەرتاسەری عێراق بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە مافی دەنگدانیان هەیە (25 ملیۆن) كەسە، لەم رێژەیە نزیكەی (3 ملیۆن‌و 500 هەزار) كەسیان دەنگدەرانی هەرێمی كوردستانن. لەسەر ئاستی عێراق‌و لەزاری بەرپرسانی سیاسییەوە، باسلەوەدەكرێت (4 ملیۆن) كارتی دەنگدان نادیارە، یەكلانەبونەوەی چارەنوسی ئەم كارتانە لەپاڵ پێشبینی كەمی ئاستی بەشداری دەنگدەران، كاریگەری لەسەر ساختەكردنی زیاتر لە (40) كورسی پەرلەمانی داهاتووی عێراق دەبێت لەلایەن حزبە باڵادەستەكانەوە. •    شێوازی هەڵبژاردن بە هەمان میكانزمی هەڵبژاردنەكەی 2018 بەڕێوەدەچێت، كە دەنگدانی ئەلیكترۆنیە‌و نەك دەنگدانی دەستیی، جاری دووەمە لە عێراق ئەم شێوازە ئەزمون دەكرێتەوە، ئەم شێوازە لە ساڵی 2018 ناڕەزایەتی گەورەی لێكەوتەوە، ساختەكردنی پرۆسەی هەڵبژاردنی لە گومانەوە كرد بە راستەقینە، بەجۆرێك لە بەشێكی زۆری بنكەكانی دەنگدانیان، بەسودوەرگرتن لە كەلێنەكانی سیستمە ئەلیكترۆنییەكە، بەتەواوەتی داتاكانی هەڵبژاردن لەلایەن حزبە باڵادەستەكانەوە ساختە كرا، ئەیاد عەلاوی سەرۆكی ئیئتیلافی نیشتمانی عێراق، لەبارەی دواین هەڵبژاردنەوە لە عێراق لە چاوپێكەوتنێكدا باسلەوە دەكات، مستەفا كازمی كاتێك سەرۆكی دەزگای هەواڵگری بووە، سەردانی ماڵەكەی كردووە‌و پێی وتووە:" كەسێكی هاكەرم لەگەڵ خۆمدا بردووە بۆ كۆبونەوەی ئەنجومەنی ئاسایی نیشتمانی، هاكەرەكە توانیویەتی لەماوەی 4 خولەكدا بچێتە ناو سیستمەكەو هەموو داتاكانی ناو ئامێری هەڵبژاردن بگۆڕێت"، كازمی كاتێك ئەم قسەیەی كردووە، سەرۆكی دەزگای هەواڵگری بووە، ئێستا سەرۆك وەزیرانە‌و ئەو سەرپەرشتی پرۆسەی هەڵبژاردنی داهاتوو دەكات، بەڵام ئامێرەكان هەمان ئەو ئامێرانەی هەڵبژاردنن كە لە دواین هەڵبژاردندا حزبە سیاسییەكان چوونە ناوی‌و داتاكانیان لە بەرژەوەندی خۆیان گۆڕی. •    ئامێرەكانی هەڵبژاردن: چوار ئامێر لە پرۆسەی هەڵبژاردندا كار دەكەن كە ئەمانەن: -    ئامێری پەنجەمۆر: ئەم ئامێرە پەنجەمۆری دەنگدەر وەردەگرێت بۆ دڵنیابوون لە كارتی دەنگدانەكەی، بەپێی قسەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، لە هەڵبژاردنی داهاتوودا زیاتر لە (70 هەزار) ئامێری لەمشێوەیە بەكاردەهێنرێت، ئەم ئامێرە بەرێژەی 100% توانای بەراوردكردنی پەنجەمۆری هەیە‌و بەبڕی پێویست شەحن دەكرێت‌و لەكاتی پچڕانی تەزووی كارەبادا كێشەی نابێت‌و كاری خۆی دەكات، بەڵام كێشەكە لەوەدایە ئێستا كۆمسیۆن مافی دەنگدانی بەو كەسانەش داوە كە تۆماری بایۆمەتری دەنگدانیان نوێ نەكردوەتەوە، ئەمەش تەنیا لەپێناو بەرزكردنەوەی ئاستی بەشداری دەنگدەران لە پرۆسەكەدا بەبێ لەبەرچاوگرتنی كوالیتی‌و خاوێنی پرۆسەی دەنگدان.  -    ئامێری ساتا: ئەم ئامێرە ئەنجامی هەڵبژاردن لە بنكەكانی دەنگدان رەوانەی سەنتەری هەڵبژاردنەكان دەكات، لە هەڵبژاردنی رابردوودا ئەم ئامێرە لەلایەن حزبە سیاسییە باڵادەستەكانەوە كرایە ئامانج‌و داتای هەڵەو ساختەكراوی پێدا رەوانە كرا بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردن، داتایەك كە گوزارشتی لە دابەشبوونی راستەقینەی دەنگدان لە بنكەكاندا نەدەكرد، بەڵكو رێژەیەك بوو كە لەلایەن ئەوانەوە دانرا بوو كە ئامێرەكەیان هاككردبوو لەبەرژەوەندی خۆیان، هەمان سیناریۆ بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو ئەگەری دووبارەبونەوەی هەیە.  •    ئامێری بیكۆز: ئەم ئامێرە لەسەر ئاستی هەر وێستگەیەكی هەڵبژاردن دەنگەكان جیادەكاتەوە‌و ئەژماریان دەكات‌و دەنگی پوچەڵ لە دەنگی راستەقینە جیادەكاتەوە. •    ئامێری سیكۆز: ئەمەش بەهەمان شێوە ئامێری جیاكردنەوە‌و ئەژماركردنە بەڵام لە ناوەندی تۆماركردنی دەنگدەران.  بەگشتی لە دواین هەڵبژاردنی عێراق دەنگدانی ئەلیكترۆنی سەركەوتوو نەبوو، لەكاركەوتنی ئامێرەكان‌و نەبوونی وزەی كارەبای پێویست‌و لایەنی سەرپەرەشتیاری بەهێز كە ئامێرەكان لە هاككردن بپارێزێت، لەو هۆكارانەن كە وایانكردووە زۆر كەس متمانەیان بەم سیستمەی هەڵبژاردن نەبێت‌و گومان لە راستی ئەنجامەكانی بكەن.  -    نەبوونی كۆمسیۆنێكی هەڵبژاردنی بێلایەن‌و دابەشكردنی پۆستەكانی كۆمسیۆن بەشێوەی پشكێنەی حزبی‌و تائیفی لەنێوان پێكهاتە‌و لایەنە سیاسییەكاندا، هەژموونی حزبە سیاسییەكان بەسەر كۆمسیۆن‌و ئۆفێسی كۆمسیۆنەكان لە پارێزگاكان، لە متمانەی دەنگدەرانی بە پرۆسەی هەڵبژاردن كەمكردوەتەوە. -    یاسای هەڵبژاردن: یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان لە عێراق سەرباری ئەوەی بۆ ئەوە نوسرایەوە، تاوەكو پرۆسەی هەڵبژاردن لەژێر دەستی ئەو حزبانە رزگاربكرێت كە لەدوای روخانی سەددامەوە كۆنترۆڵی ژیانی سیاسی عێراقیان كردووە، بەڵام وا دەردەكەوێت یاساكە رۆڵێكی ئەوتۆی نابێت لە هێنانە پێشەوەی خەڵكانی دەرەوەی حزبە نەریتییەكانی عێراق‌و توانای بەدیهێنانی گۆڕانكاری گەورەی نییە. هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق لە كوردستان هەڵبژاردن لەسێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان بە هەمان میكانیزم‌و ئامێرو بە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنی عێراق بەڕێوەدەچێت، هەمان ئەو گومانانەی لەسەر ئاستی عێراق لە پرۆسەكە هەیە، لە هەرێمی كوردسانیش ئامادەیە.   بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، لە سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان (3 ملیۆن‌و 417 هەزارو 659) كەس مافی دەنگدانی هەیە، لەو ژمارەیە (2 ملیۆن‌و 237 هەزارو 949) كەس بەڕێژەی (65.5%) تۆماری بایۆمەتریان كردووەو (ملیۆنێك‌و 179 هەزارو 710) كەس بەڕێژەی (34.5%) تۆماری بایۆمەتری نەكردووە.  یەكێك لەڕێگەكانی ساختەكاری‌و دەستكاریكردنی دەنگی دەنگدەران بە كارتی بایۆمەتری دەكرێت، بەوپێیەی بەرپرسی لقەكانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان لە هەولێرو دهۆك پارتین‌و لە سلێمانی‌و كەركوكیش یەكێتین.  ئەو هێزانەی لە هەرێمی كوردستان نیازی ساختەكاریان هەیە، چاویان لەسەر كارتی دەنگدانە، كە (ملیۆنێك‌و 179 هەزارو 710) كەس تۆماری بایۆمەتری نەكردووەو نزیكەی (150 هەزار) كەسیش كارتی بایۆمەتریان وەرنەگرتووەوەتەوە، كە لە كۆی (44) كورسیەكەی هەرێمی كوردستان لە پەرلەمانی عێراق، ئەم رێژەیە لە كارتی دەنگدان بەشی نزیكەی (12) كورسی دەكات‌و دەتوانرێت یاری بەم كارتانەوە بكرێت.  پارێزگای هەولێر:  (ملیۆنێك‌و 228 هەزارو 30) كەس مافی دەنگدانیان هەیە، لەم ژمارەیە تەنها (741 هەزارو 534) كەس تۆماری بایۆمەترییان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق پڕكردوەتەوە، كە دەكاتە (60%)ی كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە سنوری پارێزگاكە.  واتە لە سنوری پارێزگای هەولێر، (486 هەزارو 496) كەس تۆماری بایۆمەترییان پڕ نەكردوەتەوە كە دەكاتە رێژەی (40%)ی كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە.  پارێزگای سلێمانی: (ملیۆنێك‌و 361 هەزارو 971) كەس مافی دەنگدانیان هەیە، لەم ژمارەیە تەنیا (913 هەزارو 199) كەس تۆماری بایۆمەترییان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق نوێ كردوەتەوە كە دەكاتە رێژەی (67%) كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە سنوری پارێزگاكە.  لەبەرامبەردا (448 هەزارو 772) كەس تۆماری بایۆمەترییان نوێ نەكردوەتەوە كە دەكاتە رێژەی (33%)ی كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە.  پارێزگای دهۆك: (827 هەزارو 658) كەس مافی دەنگدانیان هەیە، لە ژمارەیە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق تەنیا (583 هەزارو 216) كەس كارتی بایۆمەترییان پڕكردوەتەوە كە دەكاتە رێژەی (70%)ی كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە.  لەبەرامبەردا (244 هەزارو 442) كەس كارتی بایۆمەتریان پڕ نەكردوەتەوە كە دەكاتە رێژەی (30%)ی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە.  ساختەكاری لە هەرێم بەكۆی گشتی لە هەرێمی كوردستان (3 ملیۆن‌و 417 هەزارو 659) كەس مافی دەنگدانیان هەیە لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لە 10ی ئۆكتۆبەری داهاتوودا. لەكۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەرێم، (2 ملیۆن‌و 237 هەزارو 949) كەس كارتی بایۆمەترییان نوێ كردوەتەوە، لەبەرامبەردا (ملیۆنێك‌و 179 هەزارو 710) كەس كارتەكەیان نوێ نەكردوەتەوە، واتە بەگشتی لە هەرێمی كوردستان رێژەی 34,5%ی ئەو كەسانەی كە مافی دەنگدانیان هەیە، كارتی بایۆمەترییان نوێ نەكردوەتەوە. ئەمانە ئەو توێژەن كە دەكرێت حزبە سیاسییە باڵادەستەكان یارتی بە دەنگ‌و كارتی دەنگدانەكانیانەوە بكەن، بەتایبەتیش ئەگەر خۆیان بایكۆت بكەن‌و نەچنە سەر سندوقەكانی هەڵبژاردن.  

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) ئێراننامە(٥)  ئامارە گشتییەکان ئێرانییەکان ڕۆژی ١٨ی حوزەیرانی٢٠٢١، لەبەردەم سێ هەڵبژاردندان(سەرۆکایەتی، نێوخولی ئەنجوومەنی شارەزایان و ئەنجوومەنە شاری و دێهاتییەکان)، کۆی گشتیی دانیشتوانی ئێران بەنزیکەیی هەشتاوچوارملیۆن و سێسەدودەهەزارە(٨٤،٣١٠،٠٠٠)، پەنجاونۆملیۆن و سێسەدودەهەزار و سێسەدحەوتهەزار(٥٩،٣١٠،٣٠٧) مافی دەنگدانییان هەیە، ملیۆنێک و  سێسەدونەوەدودووهەزار و سەدوچلوهەشت کەس(١،٣٩٢،١٤٨) یەکەمین جاریانە دەنگ دەدەن. شاری تاران بە نۆملیۆن و هەشتسەدهەزار دەنگدەر(٩،٨٠٠،٠٠٠) دەبێتە یەکەمین شاری ئێران کە زۆرترین کەس مافی دەنگدانی هەیە. (بۆ زانیاری زیاتر لە هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار و دەسەڵات و پێگەکەی بڕوانە: دۆسێی دەرەومیدیا، ئێراننامە(١)). بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی کۆمار، ماوەی پێنج (٥)ڕۆژ مۆڵەت دەدرێتە ئێرانییەکان (ئەڵبەت بەپێی مەرجە ئیسلامیزەکراوەکانی دەستوور و ڕێنماییەکانی شورای پاسەوان) خۆیان بپاڵێون بۆ سەرۆکایەتی کۆمار، (بۆ ٢٠٢١، ١١-١٥ی ئایار بوو)، پێنج ڕۆژی دوای ئەوە (١٦تا٢٠ی ئایار) شورای پاسەوان خۆپاڵێوەکان هەڵدەسەنگێنێت و دوا کاندیدەکانی سەرۆکایەتی ڕادەگەیەنێت و وەک نەریتێکی کاری ئەم شورایە زۆرینەیەیان ڕەتدەکرێنەوە(بڕوانە #ئێراننامە کانی یەک و سێ لە دۆسێی درەو میدیا)، پاش ئەوەش پێنج ڕۆژی دیکە مۆڵەت دەدرێتەوە بەو کەسانەی خۆیان کاندید کردووە و ڕەتکراونەتەوە تا پەڵپی(اعتراض) خۆیان پێشکەش بکەن و  بەدواداچوون بۆ ڕەتکردنەوەیان بکەن. ٢٦ی ئایاریش دوایین کاندیدی پەسەندکراوی شورای پاسەوان ڕادەگەیەنرێت بۆ ئەوەی بچنە کێبەرکێی هەڵبژاردنەوە. بۆ ئەم هەڵبژاردنەش، ٥٩٢ کەس خۆیان کاندید کردووە و چاوەڕوانی دوابڕیاری شورای پاسەوانن تا دڵنیایان بکاتەوە لەوەی پەسەندن پچنە ململانێوە یان نەخێر. لەنێو ئەمانەدا، ٢٧٢کەسیان هەڵگری بڕوانامەی بەکالۆریۆس و بەرەوخوار بوون، ٣٢٠یان هەڵگری ماستەر و بەرەو سەر بوون. ٨٩یان تەمەنیان خوار ٤٠ ساڵ بوون و ٤٩٥یان ٤٠-٧٥ساڵ بوون و ٨ کەسیشیان لەسەروو ٧٥ ساڵەوەن. هەڵمەتی هەڵبژاردن بۆ هەڵبژاردنی ٢٠٢١ تەنها ٢٠ ڕۆژە و لە ٢٨ی ئایار تا ١٦ی حوزەیران درێژە دەکێشێت و ڕۆژی ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ هەڵبژاردن ئەنجام دەدرێت و  ٣ی ئابی٢٠٢١ سەرۆکی نوێی وڵات دەستبەکار دەبێت. بەمەش دەبێتە سێنزەیەمین خولی هەڵبژاردنی ئەم پۆستەیە لە مێژووی ئێراندا. بۆ هەڵبژاردنی نێوخولیی ئەنجومەنی شارەزایان، ٦ کورسیی پڕنەکراوە لە چوار پارێزگای ئێراندا هەیە(تاران، خۆراسان، قوم و مازندەران)، ٨٨ کەس لە شارەزایانی ئاینی خۆیان پاڵاوتووە. ئەندامانی ئەنجوومەنی شارەزایان، بە ئەندامێتیەکی گرنگی نێو سیستەمی سیاسیی ئێران دادەنرێت، چونکە ڕۆڵیان دەبێت لە هەڵبژاردنی ڕێبەری باڵای ئێراندا کە یەکەمین و باڵاترین پۆستی وڵاتە و یەکجار هەڵدەبژێردرێت و ماوەی دیاریکراوی نییە. (بڕوانە #ئێراننامە(٤)) هەرچی هەڵبژاردنی ئەنجومەنەکان(شوراکان)ی شار و دێهاتەکانە سەرانسەرییە، لەسەردەمی حکومەتی خاتەمی و لە ساڵانی نەوەدەکانەوە جێبەجێکرا، بۆ هەر شارێک ئەنجومەنێکی هەڵبژێردراو دادەنرێت، ئەم خولە شەشەمینیەتی و هەر خولێکی چوارساڵە، ئەنجومەنی شارەوانی و سەرۆکشارەوانییەکان بەرهەمی ئەم هەڵبژاردنەن. هەڕەشەی بایکۆت لەبەردەرگایە لە خولی دوانزەیەمی پێشوودا ١٦٣٦کەس و خولی یانزەی پێشووتردا ٦٨٦کەس، خۆیان کاندید کرد و ڕێژەی پەسەندکراوانیان لە پەنجەکانی دەست کەمتر بوون، بەراورد بە دوو هەڵبژاردنی خولەکانی پێشتر، کەمترین ڕێژەی خۆ تۆمارکردن بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی تۆمار کراوە(٥٩٢کەس). ئەمەش بۆ چەند هۆکار دەگەڕێتەوە: ١. خراپی دۆخی گوزەران، گرانی و هەڵایسان، داکشانی نرخی دراوی ئێرانی بەرابەر دۆلار، دەستەپاچەیی کابینەی پێشوو لە چارەسەر و تێپەرڕاندنی کێشەکان و نائومێدیی خەڵک لە هەڵبژاردن. ٢. لەڕووی سیاسییەوە دەنگی بایکۆتی هەڵبژاردن لە هەموو ڕوویەکەوە بەرزترە، هەم لە ئاستی خەڵکدا کە پێیان وایە، چیتر هەردوو تەوژمی توندئاژۆ و ڕیفۆرمیستەکان ناتوانن وەڵامدەرەوەی خواست و ئامانج و ئاسۆی ئێرانییەکان بن، هەروەها لەئاستی تەوژمە سیاسییەکانی ئۆپۆزسیۆنی دەرەوەی ئێرانیشدا، ساڵێک زیاترە هەڵمەتێکی ڕێکخراوی توندوتۆڵیان ڕێکخستووە و بانگەوازی بایکۆتی دەنگدان دەکەن. جیا لەوەش گوماندەکرێت بەشێکی زۆری ئەو حزب و لایەنانەی کاندیدەکانیان لە لایەن شورای پاسەوانەوە ڕەت دەکرێتەوە، بایکۆتی هەڵبژاردن بکەن و هەروەک پێشتریش کەسانی وەک ئەحمەدی نەژادی ئسوڵگەرای پێشین و مستەفا تاجزادەی ڕیفۆرمیست کشانەوەیان لە پرۆسەی هەڵبژاردن بە ئەگەرێک داناوە، بەمەش بەرەی بایکۆت زیاتر دەبێت. ٣. لەماوەی ٤ ساڵی ڕابردوودا، حکومەتی ئێران لانیکەم دوو خۆپیشاندانی گشتگیریی ئێرانییەکانی بە ئاگر و ئاسن وەڵامدایەوە و لە دوایەمینی ٢٠١٩دا زیاتر لە ١٥٠٠کەسیان لە خۆپیشاندەران لەسەر شەقامەکان خەڵتانی خوێن کرد و لەنێویان بردن. ٤. توندترکردنی ڕێکارەکانی خۆ کاندیدکردن لەلایەن شورای پاسەوانەوە، کە لیستە بڕیارێکی نوێی دەرکرد هەم لە ڕووی تەمەنەوە و هەم لەڕووی ئەزموونەوە خۆ کاندیدکردنی سنووردارتر کرد. تێبینەیە گشتییەکان ١. لە دیدی کۆماری ئیسلامیی ئێرانەوە و بەتایبەت خودی ڕێبەری باڵا(خامینەیی)، بەشدارییکردنی هاوڵاتیان سەنگی مەحەکە و گرەوی لەسەر دەکات تا زۆرترین ڕێژەی بەشداری تۆمار بکرێت، ئەوان ئەم هەڵبژاردنە بە ڕیفراندۆمێکی ڕانەگەیەنراو، مەسەلەی ڕەوایەتی و نارەوایەتی کۆمار، باوەڕ و بێباوەڕی دەچوێنن، ئەمەش وەک بەرەنگاربوونەوەی ئەو یەخانگیرییەی ئۆپۆزسیۆنی وڵاتە کە سیستەمی سیاسیی دەوڵەت دەباتە ژێر پرسیارەوە و پێیوایە ئەم سیستەمە نوێنەری ڕاستەقینەی خەڵک نییە و دەنگدانیش یارییەکی ئەنجامزانراویی نێو سەرانی دەسەڵاتە نەک زیاتر. بەکورتی لای یار و نەیاری ئەم هەڵبژاردنە، پرۆسەکە بەهۆی بەشداری و بایکۆتەوە، جەنگی کۆماری ئیسلامییخوازی و نەیارانییەتی و هەردوولا لە گرەوێکی ڕانەگەیەنراودان. ٢. لەهەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ٢٠٢١ی ئێراندا، زۆرینەی کاندیدەکان، ئەو بەرپرسانەن کە لەچینی سەرەوەی بڕیاری سیاسییدا بوون یان لەو نوخبەیە بوون کە پۆستی باڵایان مومارەسە کردووە و بەشێک بوون لە بڕیاری سیاسیی نێودەوڵەت. سەیرتر لەوەدایە، بەشێکی زۆری کاندیدەکان، لە چوار ساڵی ڕابردوودا، زۆرترین ڕەخنەیان لە پۆستی سەرکۆماریی گرتووە و پێیانووابووە بڕیار لای ڕێبەر و یاوەرانییەتی و سەرکۆمار بێدەسەڵاتە و نوێنەری ڕاستەقینە نییە و پۆستێکی "هیچ"ە، بەڵام ئێستا ئەوانە خۆیان بۆ پۆستێکی "هیچ" پاڵاوتووە. ٤. لە لیستی ناوی کاندیدەکانەوە دەردەکەوێت، کە ململانێی هەڵبژاردن لە نێو سەرانی ڕژێمی کۆماری ئیسلامیی ئێراندایە لە بازنەیەکی بچووکدا، کە دابەشبوون بەسەر سوپایی (قاسمی، سەعید و ڕەزایی)، ئسوڵگەرا (ئیبراهیم ڕەئیسی، جەلیلی)میانڕەوی ئسوڵگەرا (لاریجانی و موتەهەری)، دژەجەمسەرگیری (ئەحمەدی نەژاد)، ڕیفۆرمخواز (تاجزادە) و سیاسییەبەرژەوەندیگەراکان (موحسین هاشمی ڕەفسەنجانی و جەهانگیری)دا. ئەمانە لەو ڕوخسارە دیار و دووبارانەن کە ٤١ساڵە لە پۆستەکانی نێو کۆماردان و ململانێیان هەیە بۆ ڕاکێشانی دەنگەکانی هاوڵاتیانی بەشداربووی هەڵبژاردنەکان.  ئێراننامە: زنجیرە بابەتێکە لە سەرووبەندی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێراندا، لەبارەی سیستمی سیاسیی، هەرەمی دەسەڵات، پێگەی هەڵبژاردن لە نێو سیستەمەکەدا، ئاراستە و حزبەسیاسییەکان، دەزگاهەڵبژێردراو و ناهەڵبژێردراوەکانی نێو سیاسەت لە درەومیدیادا دەخرێنەڕوو ئێراننامە (1) .. هەڵبژاردن لەئێراندا ئێراننامە (2) سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە (3) ..شورای پاسەوان؛ پێگەی لە سیسستەمی سیاسی و ڕۆڵی لەهەڵبژاردنەکاندا ئێراننامە (4): ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامیی ئێران؛ پێگە و دەسەڵاتەکانی  

شیكاری: درەو بەشی دووەم: پارێزگای هەولێر لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر (٥٢) كاندید ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١٥) کورسی گشتی و (١) کورسی کۆتا دەکەن، (٣٤) كاندیدیان پیاوو (١٨)یان ئافرەتن، کە پێکدێن لە  (٥) كاندیدی سەربەخۆ و (٣٥) كاندیدی پارتە سیاسییەکان و (٧) كاندیدی هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی نیشتمانی و بزوتنەوەی گۆڕان) و (٥) بەربژێری کۆتای مەسیحین، لەم شیکارییەی (درەو)دا چانسی سەرکەوتنی كاندیدی لایەنەكان لەبازنەكانی پارێزگای هەولێر خراوەتە روو. زانیاری گشتی 1.    بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (١٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای هەولێر (١٥) كورسی گشتی و (١) کورسی کۆتای مەسیحی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٤) بازنەی هەڵبژاردن و کە پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا). 2.    لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر (٥٢) بەربژێر ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١٥+١) کورسی دەکەن، (٣٤) بەربژێریان پیاوو (١٨)یان ئافرەتن، کە پێکدێن لە (٥) بەربژێری سەربەخۆ و (٣٥) بەربژێری پارتە سیاسییەکان و (٧) بەربژێری هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی نیشتمانی و بزوتنەوەی گۆڕان) و (٥) بەربژێری کۆتای مەسیحین. بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (١٢) بەربژێر کە (٨) پیاوو (٤) ئافرەتن.  -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (٥) بەربژێر کە (٢) پیاوو (٣) ئافرەتن.  -    نەوەی نوێ (٤) بەربژێر کە (٢) پیاوو (٢) ئافرەت. -    بزوتنەوەی گۆڕان بە (٢) بەربژێری پیاو. -    کۆمەڵی دادگەری (٢) بەربژێر کە (١) پیاوو (١) ئافرەت. -    یەکگرتووی ئیسلامی (٢) بەربژێر کە (١) پیاوو (١) ئافرەت. -    حیزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان (٤) بەربژێر کە (٣) پیاوو (١) ئافرەت. -    حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان (١) بەربژێری پیاو. -    بەرەی تورکمانی عێراقی (٣) بەربژێر کە(١) پیاوو (٢) ئافرەت. -    قادیمون (٥) بەربژێر کە (٤) پیاوو (١) ئافرەت. -    حركە بابلیون (١) بەربژێری ئافرەت. -    الحركە الدیمقراگیە اڵاشوریە (١) بەربژێری پیاو. -    سەربەخۆ (٥) بەربژێر کە (٤) پیاوو (١) ئافرەت. -    کۆتای مەسحی لە چوارچێوەی (٤) پارت و (١) سەربەخۆ (٥) بەربژێریان هەیە کە (٤) پیاوو (١) ئافرەتن. 3.    بۆ شیکردنەوەی چانسی بەربژێرەکان پشت بە دەرەنجامەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دەبەستین، چونکە دواین هەڵبژاردنە کە لە 30/9/2018 لەم سێ پارێزگایە ئەنجام درابێت. 4.    ئەم سیستەمی هەڵبژاردنەی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران تەبەنی کردووە، بەشێوەیەکی تەواو بەستراوە بە توانای کۆکردنەوەی دەنگ لە لایەن بەربژێرەکان خۆیانەوە، پاشان پارتە سیاسییەکان، بۆیە ئەم ڕاپۆرتەی (درەو) تەنها خوێندنەوەیەکی ڕۆژنامەوانی و گریمانەییە بۆ توانای كاندید و پارتە سیاسییەکان، لە بازنەکانی پارێزگای هەولێر لەسەر بنەمای دەنگەکانی پێشوویان و هەڵسەنگاندنی پێگەی ئێستایان . 5.    ئەگەر چی هاوپەیمانی ئاشکرا هەیە لە نێوان یەکێتی و بزوتنەوەی گۆڕان، باس لە جۆرێك لە ڕێککەوتن و تەنسیق دەکرێت لە نێوان لایەنە ئیسلامییەکان  دەكەن، بەڵام هەموو ئەو هەوڵانە زیاتر لە پارێزگای سلێمانی کاریگەری گەورە جێدەهێڵن بەراورد بە پارێزگای هەولێر. 6.    ساختەکاری هەمیشە ئەگەرێکی دور نیە لە پرۆسەی هەڵبژاردن، ئەگەر چاوێک لە ئەنجام و هەوڵەکانی ساختەکاری بدەین لە هەڵبژاردنەکانی ڕابردوو، ئەو ڕاستییەمان زیاتر بۆ ڕوون دەبێتەوە . چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (١)ی پارێزگای هەولێر بازنەی (1): کە ناسێنراوە بە بازنەی (سۆران + مێرگەسور + رەواندز + چۆمان + شەقلاوە)، دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای هەولێر لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (١)) چارتی ژمارە (١) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای هەولێر لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بازنەی (١) بەم شێوەیەن؛ １.    پارتی دیموکراتی کوردستان •    نەهرۆ مەحمود قادر سەعید •    محەمەد سدیق محەمەد یاسین •    سیپان عەزیز حدو خدر •    جوان عەبدوڵا عومەر عەبدوڵا ２.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان •    فەیسەڵ کەریم خان مەحمود •    شەرمین حەمەد بەگ بایز ３.    بزوتنەوەی گۆڕان •    نیەتی ４.    نەوەی نوێ •    کوردوان جەمال مەحمود ５.    کۆمەڵی دادگەری •    نیەتی ６.    یەکگرتووی ئیسلامی •    نیەتی ７.    پارتی سۆشیالیست دیموکراتی کوردستان •    رازان عەبدولفەتاح حەسەن ８.    بزوتنەوەی دیموکراتی ئاشوری •    نادر موشی موراد ９.    حركە بابلیون •    رغد یوسف کبرو １０.    قادمون •    عەلی وادی حەسەن １１.    سەربەخۆکان •    هیلان عیسی كریم اسحق １２.    کۆتای مەسحی بۆ (١) کورسی لە چوارچێوەی (٤) پارت و (١) سەربەخۆ (٥) بەربژێر کە (٤) پیاوو (١) ئافرەت.پارتەکانی (الحزب الوگنی الاشوری)( ائتلاف حمورابی) (اتحاد بیپ نهرین الوگنی) •    سەنا یەعقوب فلو •    بیتر منیر هرمز •    رائد ئیسحەق موراد •    جۆزیف صلیوا سبی •    فاروق حنا عتو شمعون (سەربەخۆ) پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی بازنەی (١): لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پیویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. * پارتی دیموکراتی کوردستان -    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (٧٠.٣٠%)ی دەنگەکانی هەیە كە (139 هەزارو 13) دەنگی هەیە، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (٤) دەکەین هێندەی ژمارەی کورسییەکانی بازنەکە، هێشتا هێزی دووەم کە یەکێتی نیشتمانی کوردستانە لەم بازنەیە بە نزیکەی (١٠) هەزار لە دواوەوەیە. -    ئەگەر پارتی دیموکراتی کوردستان بتوانێت پارێزگاری لەو دەنگانەی بکات دەبێتە خاوەنی (٤) کورسی لە بازنەی (١)ی هەولێر، سەرجەم هێزو لایەنە سیاسی و بەربژێرەکان ئاسنی سارد دەکوتن، بە مەرجێک هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانی ڕابگرێت. یەکێتی نیشتمانی کوردستان -    ئەگەرچی یەکێتی نیشتمانی کوردستان هێزی دووەمە لەم بازنەیە بەڵام پێ دەچێت کەوتبێتە هەڵەی تەکنیکییەوە، چونکە لەبری ئەوەی (١) کاندید پێشکەش بکات، (٢) کاندیدی هەیە، بەمەش دەنگەکانی لەو بازنەیە پەرت دەبن كەلە هەڵبژاردنی رابردوو (25 هەزارو 2) دەنگی هەبووە، ئەو چانسە کەمەشی هەیە دەسوتێت، بۆیە ئەگەری هەیە یەکێک لە کاندیدەکانی بکشێنێتەوە. یان دەبێت لە چوارچێوەی ڕێککەوتنەکەی لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان و لێکتێگەیشتنەکانی لەگەڵ کومەڵ و یەکگرتوو دەنگەکانی ئەو هێزانە بدرێت بە یەکێتی، کە ئەمەش ئەگەرێکی قورسە ڕوبدات، بۆیە ئەگەر یەك كاندیدی هەبێت ئەوا ئەگەری بەدەستهێنانی كورسیەكی دەبێت لەم بازنەیە.  نەوەی نوێ -    نەوەی نوێ لەم بازنەیەلە هەڵبژاردنی رابردوو ( 11 هەزارو 438) دەنگی هەبووە، ئەگەر یەکێتی یەکێک لە کاندیدەکانی نەکشنێتەوە، نەوەی نوێ چانسێکی دێتە پێش (١) کورسی بباتەوە، چونکە بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵ و یەکگرتوو هیچ کاندیدێکیان نیە لەم بازنەیە و ئەگەری زۆرە دەنگەکانی نەوەی نوێ ڕوو لە هەڵکشان بکات.   چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٢)ی پارێزگای هەولێر بازنەی (2): کە ناسێنراوە بە بازنەی ( دەشتی هەولێر+ كۆیە + خەبات)، دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای هەولێر لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٢)) چارتی ژمارە (٢) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای هەولێر لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران (بازنەی ٢)بەم شێوەیەن؛ １.    پارتی دیموکراتی کوردستان •    خدر عەلی صادق •    ئامانج مەحمود ئەسعەد •    سومەیە کەریم خان یەحیا ２.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان •    کوردۆ عومەر عەبدوڵا ３.    بزوتنەوەی گۆڕان •    عەبدولسەلام محەمەد سوڵتان ４.    نەوەی نوێ •    وەزیرە ئەحمەد ئیبراهیم ５.    کۆمەڵی دادگەری •    نیەتی ６.    یەکگرتووی ئیسلامی •    نیەتی ７.    حزبی سۆشیالیست دیموکراتی کوردستان •    مستەفا ئیبراهیم حەمە ８.    قادمون •    ئەبوبەکر محەمەد مەولود پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی بازنەی (٢): لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پیویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. پارتی دیموکراتی کوردستان -    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی(%48.9)ی دەنگەکانی هەیە، كە ( 71 هەزارو 961) دەنگ بوو، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (3) دەکەین، دەبینین تەنها دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەگەنە دەنگی پێویست بۆ بەدەستهێنانی کورسی، بۆیە پارتی لەم بازنەیە (2) كورسی مسۆگەرەو ئەگەری سێیەمشی هەیە، ئەگەر نەوەی نوێ سەرنەكەوێت.  یەکێتی نیشتمانی کوردستان -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەم بازنەیە (37 هەزارو 631) دەنگی هەیەو  (١) بەربژێریشی هەیە لەم بازنەیە، دەبێتە خاوەنی (١) کورسی بە مسۆگەری بەو پێی بەربژێرەكەشی ئافرەتە، بۆیە ئەگەری سەركەوتنی زۆرە. نەوەی نوێ -    نەوەی نوێ لەم بازنەیە هێزی سێیەمەو لە هەڵبژاردنی رابردوو بە بەدەستهێنانی (15 هەزارو 24) دەنگ و كورسیەكی هەبووە، نەوەی نوێ لەم بازنەیە کە (١) بەربژێری ئافرەتی هەیە، لەم بازنەیە نەوەی نوێ چانسی سەركەوتنی دەبێت ئەگەر كاندیدەكەی یەكێتی كە چانسی سەركەوتنی زۆرە وقەزای كۆیە دەكەوێتە چوارچێوەی ئەم ناوچەیەو جێنقوسی یەكێتیە بەدەنگی خۆی دەربچێت و لەچوارچێوەی كۆتا نەبێت، یاخود کاندیدە ئافرەتەکەی پارتی دەنگی کەمتر بەدەستبهێنێت، لەبەر ئەوەی کومەڵ و یەکگرتوو هیچ کاندیدێکیان لەم بازنەیە نییەو ئەگەری ئەوەی هەیە دەنگەکانی ڕوو لە هەڵکشان بکات، بەڵام بەوپێیەی كاندیدەكەی یەكێیش ئافرەتە بۆیەئەگەری سەركەوتنی ئەم كاندیدەی نەوەی نوێ لاوازە.  بزوتنەوەی گۆڕان -    بزوتنەوەی گۆڕان کە بە (١) کاندید بەشداری کردووە، لەم بازنەیە كە هێزی چوارەمی بازنەکەیەو (10 هەزارو 654) دەنگی هەبووە، ئەگەری دەرچوونی بەهێزە بەهۆی ئەوەی لەم بازنەیەدا (3) كورسی پیاو هەیەو ( یەكێتی و نەوەی نوێ) كاندیدی پیاویان نیەو كۆمەڵ و یەكگرتووش كاندیدیان نیە، پارتیش تەنیا دووكاندیدی هەیە، بۆیەئەگەر كاندیدە ژنەكەی یەكێتی یاخود پارتی بەدەنگی خۆی سەرنەكەون و كاندیدێكی پیاو بەرن، واتا كاندیدە ژنەكانی یەكێتی یاخود پارتی دەنگیان لەكاندیدە پیاوەكەی گۆڕان زیاتر بێت ئەوا چانسی كاندیدەكەی گۆڕان نامێنێت، بەئەگەرێكی زۆر كاندیدە ژنەكەی یەكێتی دەنگی لە كاندیدە پیاوەكەی گۆڕان زیاتر دەبێت.   چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٣)ی پارێزگای هەولێر بازنەی (3): کە ناسێنراوە بە بازنەی (بەشی خۆرئاوای قەزای هەولێر)، دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای هەولێر لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٣)) چارتی ژمارە (٣) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای هەولێر لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨   بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران (بازنەی ٣)بەم شێوەیەن؛ １.    پارتی دیموکراتی کوردستان •    رێبوار هادی عەبدولرەحمان •    لەیلە ئەکرەم سەعید ２.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان •    هەرێم کەمال خورشید ３.    بزوتنەوەی گۆڕان •    نیەتی ４.    نەوەی نوێ •    ڤیان عەبدولعەزیز عەبدولرەحمان ５.    کۆمەڵی دادگەری •    قومریە محەمەد نەجیب ６.    یەکگرتووی ئیسلامی •    بخشان رشید سیان ７.    پارتی سۆشیالیست دیموکراتی کوردستان •    عومەر رەسوڵ حەمەد ８.    حیزبی زەحمەتکێشانی کوردستان •    نەوزاد جەلال ئیبراهیم ９.    بەرەی تورکمانی عێراقی •    بەناز نەوزاد حاجی １０.    قادمون •    نایف لەتیف خالید پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی بازنەی (٣): لەم بازنەیەدا (3) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. پارتی دیموکراتی کوردستان -    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (56.6%)ی دەنگەکانی هەیە كە (54 هەزارو 946) دەنگە، سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (٣) دەکەین هێندەی ژمارەی کورسییەکانی بازنەکە، هێشتا هێزی دووەم کە یەکێتی نیشتمانی کوردستانە لەم بازنەیە بە نزیکەی (3) هەزار لە دواوەوەیە، لەم بازنەیە پارتی بە (٢) بەربژێر بەشداری کردووە کە یەکێکیان ئافرەتە، بۆ ئەوەی هەردوو کورسییەکە مسۆگەر بکات، بۆیە بە ئەگەرێكی بەهێز دوو كورسی دەبات وبەڵام كاندیدە ژنەكەی دەبێتەركابەرەی كاندیدە ژنەكانی نەوەی نوێ و كۆمەڵ. یەکێتی نیشتمانی کوردستان -    یەکێتی رێژەی دەنگەکانی بە پلەی دووەم دێت لە دوای پارتییەوە كە  (15 هەزارو 481) دەنگە، بۆیە ئەگەری گەورە ئەوەیە کورسییەکەی کە دەمێنێتەوە بیباتەوە، بەتایبەت کە بزوتنەوەی گۆڕان کاندیدی نیەو دوور نییە بەشێک لە دەنگەکانی ئەو حیزبە بچێت بۆ یەکێتی. لە هەمانكاتدا پارتی یەك كاندیدی پیاوی هەیە لەكاتێكدا لەم بازنەیە دووكورسی بۆ پیاوان هەیە.  نەوەی نوێ  لەم بازنەیە نەوەی نوێ ژنێكی كاندید كردووە دەنگەكانی لەرابردوو ( 10 هەزارو 409) دەنگەو هێزی سێیەمە بۆیە كانددیدە  ژنەكەی مللانێ لەگەڵ كاندیدەكەی پارتی دەكات لەم بازنەیە.  یەكگرتوو و كۆمەڵ لەم بازنەیەدا یەكگرتوو كۆمەڵ بە كاندیدی ژن بەشداریان كردووە، لە هەڵبژاردنی رابردوو كۆمەڵ ( 8 هەزارو 134) دەنگ و یەكگرتوو ( 5 هەزارو 500) دەنگیان هەبووە، بە بەرارود بە كاندیدە ژنەكانی پارتی و نەوەی نوێ، ئەگەری دەرچونی كاندیدەكانی یەكگرتوو كۆمەڵ لاوازە.   چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٤)ی پارێزگای هەولێر بازنەی (4): کە ناسێنراوە بە بازنەی (بەشی خۆرهەڵاتی قەزای هەولێر)، دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای هەولێر لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٤)) چارتی ژمارە (٤) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای هەولێر لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨   بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران (بازنەی ٤)بەم شێوەیەن؛ １.    پارتی دیموکراتی کوردستان •    مەریوان قەرەنی عیبراهیم •    سەباح سوبحی حەیدەر •    نەهلە قادر محەمەد ２.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان •    مژدە ئیسماعیل عەزیز ３.    بزوتنەوەی گۆڕان •    برزۆ مەجید عەبدوڵا ４.    نەوەی نوێ •    محەمەد ئیسماعیل عومەر ５.    کۆمەڵی دادگەری •    عەبدولستار مەجید قادر ６.    یەکگرتووی ئیسلامی •    زهیر محەمەد ئەمین خوشناو ７.    پارتی سۆشیالیست دیموکراتی کوردستان •    فەرهرنگ حەسەن عەباس ８.    بەرەی تورکمانی عێراقی •    رحاب توفیق سەلمان •    کازم یاوەر ئەنور ９.    قادمون •    نەجات خالید حمە رەشید •    فەرەح خالید سمین １０.    سەربەخۆ •    مسعود ابراهیم اغا منتك •    نریمان خالد صدیق عپمان •    فیصل احمد خوشناو •    گارق خورشید صالح عبدالله پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی بازنەی (٤): لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. پارتی دیموکراتی کوردستان -    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان (85 هەزارو 133) دەنگی هەبووە ڕێژەی (52.2%)ی دەنگەکانی هەیە، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (3) دەکەین، دەبینین تەنها دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەگەنە ئاستی پێویست بۆ بەدەستهێنانی کورسی.  -    بەم ئەنجامە پارتی دیموکراتی کوردستان چاوی لە بردنەوەی (٣) کورسیە دووپیاوو ژنێك. یەکێتی نیشتمانی کوردستان -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەم بازنەیە كە (23 هەزارو 989) دەنگی هەیەو یەك ژنی كاندید كردووەو كاندیدی پیاوی بۆ گۆڕان و كۆمەڵ جێهێشتووە،بەهۆی زۆری دەنگەكانی پارتی لەم بازنەیە ئەگەری ئەوە هەیەیەكێتی تەنیا توانای دەرچوونی كاندیدەكەی خۆی هەبێت و نەتوانێت بەشی گۆڕان و كۆمەڵ بدات، خۆ ئەگەر كاندیدە ژنەكەی یەكێتی دەنگی زۆر بهێنێت و بە دەنگی خۆی دەربچێت ئەوا چانسی كاندیدە پیاوەكانی گۆڕان و كۆمەڵیش دەسوتێت. نەوەی نوێ -    نەوەی نوێ ‌هێزی سێیەمی بازنەکەیە لە دوای یەکێتی و پارتی كە لەهەڵبژاردنی رابردوو (19 هەزارو 949) دەنگی هەبووە لە حاڵەتی ئەوەی یەکێک لە کاندیدە ئافرەتەکانی (پارتی) یان (یەکێتی بە تایبەتی) دەنگەکانی کۆتا تێپەڕێنێت، ئەگەرنا چانسی دەرچونی كاندیدەكەی نەوەی نوێ لەم بازنەیە لە كاندیدەكەی كۆمەڵ و گۆڕانیش زیاترە بەلەبەرچاوگرتنی دەنگی رابردوو.  -    ئاستی بەهێزی ناسراوی کاندیدەکەی نەوەی نوێ لە بازنەکەدا، کاریگەری زۆری دەبێت لەسەر سەرکەوتنی، چونکە کاندیدەکانی گۆڕان و کۆمەڵ بەهێز و ناسراون، یەکگرتووش هیچ کاندیدێکی نیە. بزوتنەوەی گۆڕان  بزوتنەوەی گۆڕان لەم بازنەیە بە كاندیدێكی خانەی راپەڕاندن بەشداری كردووە كە ئەویش ( برزۆ مەجید)ە لەم بازنەیە لە هەڵبژاردنی رابردوو گۆڕان بەڕێژەیەكی زۆر لەدوای كۆمەڵ و نەوەی نوێوەیە كە ( 13 هەزارو 236) دەنگی هەیە، ئەگەر یەكێتی هەوڵی جدی بۆ نەدات، ئەگەری دەرچونی كاندیدەكەی گۆڕان لاوازە لەبەرامبەر كاندیدەكانی نەوەی نوێ و  كۆمەڵی دادگەری چونكە گۆڕان لە هەڵبژاردنی رابردوو لەم بازنەیە هێزی پێنجەم بووە. زۆر لە دوای نەوەی نوێ و گۆڕانەوەیە.   كۆمەڵی دادگەری كۆمەڵی دادگەری بەئەندامێكی ئەنجومەنی جێبەجێكردن كەهاوكات سەرۆكی فراكسیۆنەكەشیەتی لەپەرلەمانی كوردستان بەشداری كردووە كە ئەویش ( عەبدولستار مەجید)ە لە هەڵبژاردنی ربردوو كۆمەڵ لەم بازنەیە ( 18 هەزارو 17 ) دەنگی بەدەستهێناوە، جگەلە  دوو پیاوەكەی پارتی كە ئەگەری دەرچونیان بەهێزە، كێبەركێ دەكەوێتە نێوان كاندیدەكەی نەوەی نوێ كۆمەڵ و گۆڕانەوە، كە بە پێی دەنگی پێشوو و بەلەبەرچاوگرتنی دۆخی ئێستا كۆمەڵ و نەوەی نوێ و گۆڕان، كێبەركێی بەهێز دەكەوێتە نێوان كاندیدەكەی نەوەی نوێ و كۆمەڵ.  پێشبینی كۆتایی بەپێی لێكدانەوەكانی سەرەوە دابەشكردنی كورسیەكان بەم شێوەیە دەبێت: -    پارتی  8 – 10 كورسی   پێشتر ( 8) كورسی هەبووە لەپارێزگای هەولێر -    یەكێتی  1 – 3 كورسی     پێشتر ( 2) كورسی هەبووە لەپارێزگای هەولێر -    نەوەی نوێ  1- 3 كورسی   پێشتر ( 2) كورسی هەبووە لەپارێزگای هەولێر -    كۆمەڵ  0- 1 كورسی پێشتر ( 1) كورسی هەبووە لەپارێزگای هەولێر -    گۆڕان 0- 1 كورسی پێشتر ( 1) كورسی هەبووە لەپارێزگای هەولێر تێبینی:  •    ئەم شیكاریە  لەبەرچاوگرتنی (دەنگی پێشوو + خوێندنەوە بۆ هەڵوێستی لایەنەكان + ئەدایان لە سێ ساڵی رابردوو)دا وەرگیراوە. •    لەم هەڵبژاردنەدا  بەدەستهێنانی كورسی پلەبەندی حزبەكان دیاری دەكات نەك دەنگ، چونكە دەكرێت حزبێك لە كۆی هەموو بازنەكان (100 هەزار) دەنگ بهێنێت، بەڵام یەك كورسی بەدەستنەهێنێت، بەڵام حزبێك (50 هەزار) دەنگ بەدەستبهێنێت و (2) كورسی بەرێت.  •    ئەگەری ساختەكاری و رێككەوتن  و دابەشكاری ژێر بەژێری كورسیەكان، ئەگەرێكی بەهێزەو ئەوەی بەپلەی یەكەم كاریگەری راستەوخۆی لەسەر  یەكلاكردنەوەی دەنگ و كورسیەكان دەبێت ساختەكاری و رێككەوتنە نەك دەنگی دەنگدەران . •    چاوەڕوانی شەپۆلێكی زۆری بەشداری نەكردن و بایكۆت دەكرێت لە هەڵبژاردنی داهاتوودا.    راپۆرتی پەیوەندیدار بەشی یەكەم:  چانسی كاندیدەكانی پارێزگای سلێمانی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق

درەو: راپۆرتی: رێكخراوی روونبین بۆ شەفافیەت لەپرۆسەكانی نەوت حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2021 ەوە پێدانەوەی شاییستە دواخراوەكانی كۆمپانیاكانی نەوت بەپێی میكانزمێكی نوێ دەبێت، رێژەی وەرگرتنەوەی شاییستە دواخراوەكان بەرێژەی 20% دەبێت كەپێشتر 50% بووە.  بەپێی زانیارییەکانی روونبین کە لە کۆمپانیا نەوتییەکانەوە وەری گرتووە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان پێشنیازی بڕیارێکی کردووە بۆ کۆمپانیا نەوتییەکان ئەویش ئەوەیە کە لە مانگی ئازاری ٢٠٢١ ەوە دانەوەی شایستەی دواخراوی کۆمپانیاکان  بەپێی میکانیزمێکی نوێ دەبێت و گۆڕانکاری هاتووە بەسەر ئەو میکانیزمەی کە سەرۆک وەزیرانی هەرێم لە مانگی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ دا کە بەکۆمپانیاکانی نەوتی ڕاگەیاندبوو سەبارەت بە دانەوەی قەرزی چوارمانگی کۆمپانیاکانی نەوت (تشرینی دووەم و کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ و  کانوونی دووەم و شوباتی ٢٠٢٠).   میکانیزمە نوێکەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بەم شێوەیە:  ١- کاتێک نرخی نەوت لەسەروو ٥٠ دۆلارەوەیە کۆمپانیاکان رێژەی ٢٠٪ ئەوزیادەیە لەبری شایستە دواخراوەکانیان وەردەگرنەوە. بەپێی میکانیزمی پێشوو ئەوڕێژەیە ٥٠٪ بوو. ٢- لە بەرواری پێشکەشکردنی شایستەکانەوە لە لایەن کۆمپانیاکان بۆ حکومەت دوای ٦٠ رۆژ کۆمپانیا نەوتییەکان شایستەکانیان وەردەگرن. پێشتر ئەوماوەیە ٣٠ رۆژ بوو. ٣-  وەستاندنی کارکردن بە مەقاسە لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکاندا واتە پێشتر کۆمپانیا نەوتییەکان ئەگەر پارەیەکیان لای حکومەت بووایە دەیانخستە بەر قەرزەکانیان  ئێستا ئەوە رادەگیرێت. بۆنمونە لە مانگی کانوونی دووەمدا کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن بڕی ١٦.٣ ملیۆن دۆلار کە دەبوایە بیدایە بەحکومەتی هەرێم خستە بەر قەرزی ئەو چوارمانگە.  کۆمپانیا نەوتییەکان دەڵێن ئەم پێشنیازە پێستر لەگەڵماندا باسنەکرواوە دەکەوینە گفتوگۆ لەگەڵ حکومەتی هەرێم سەبارەت بام رێکارە نوێیانە بۆ وەرگرتنەوەی شایستەکانمان.  دوای ئەوەی نرخی نەوت لە ئازاری ٢٠٢٠ دا بەشێوەیەکی چاوەڕواننەکراو دابەزی  بەهۆی کۆڤید ١٩ و پاشەکشەی خواست لەسەر نەوت بەهۆی خراپی بارودۆخی ئابووری جیهان دەرئانجام داهاتی نەوتی هەرێم زۆر کەمیکرد، حکومەتی هەرێم  بڕیاری دا شایستەی دارایی چوارمانگی کۆمپانیا نەوتییەکان بۆ ٩ مانگ یاخود تا ئەوکاتەی نرخی نەوت دەگاتە ٥٠ دۆلار دوابخات کە بریتی بوو لە شایستەی مانگەکانی تشرینی دووەم و کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ و کانوونی دووەم و شوباتی ٢٠٢٠.  ئەو کات ڕوونبیین لە شیکردنەوەیەکیدا بە پشت بەستن بە ڕاپۆرتی کۆمپانیا نەوتییەکان قەرزی ١٠ کۆمپانیا کە لە ٦ کێڵگەی بەرهەم هێنی نەوت کاردەکەن لەکۆی ٨ کێڵگەی ئەو کاتە کەڕێژەی ٥٥٪ی بەرهەمی نەوتی هەرێمیان پێکدەهێنا مەزەندەکرد بە ٧٩٤ ملیۆن دۆلار( ئەم بڕە قەرزی کۆمپانیای کار و گاز پرۆم و وێستێرن زاگرۆسی تیانییە لەبەر ئەوەی کە هیچ زانیارییەک لە لایەن ئەو سێ کۆمپانیاوە ڕانەگەیەنراوە). بە پێی میکانیزمە کۆنەکە لە مانگەکانی کانوونی دووەم و شوباتی ٢٠٢١ دا کۆمپانیاکان بڕێک لە قەرزاکانیان وەرگرتووەتەوە کە بۆ ئەو ١٠ کۆمپانیا یە مەزەندە دەکرێت بە نزیکەی ١٠٠ ملیۆن دۆلار. زۆرلە کۆمپانیاکان پێشبینییان دەکرد گەر نرخی نەوت لەم ئاستەی ئێستادا بمێنێتەوە ئەوا تا کۆتایی ٢٠٢١ هەموو شایستەکانیان وەردەگرنەوە بەڵام ئێستا بەپێی ئەم میکانیزمە نوێ یە پێشبینی دەکەن گەر نرخی نەوت هەروا بێت لە چارەکی سێهەمی ٢٠٢٢ دا هەموو شایستە دواکەوتووەکانیان وەربگرنەوە واتە ٩ مانگ زیاتری پێویستە وە وەرگرتنەوەی.  چاوەڕێدەکرێت لە چەند ڕۆژی ئایندەدا کۆمپانیا نەوتییەکان شایستەی مانگی ئازاری ٢٠٢١ وەربگرن. ڕوونبین ئەم هەنگاوەی هەرێم بە ئەرێنی هەڵدەسەنگێنێت بەتایبەت کاتێک ئەو شایستە دواخراوانە سودی ناچێتە سەر لەگەڵ ئەوشدا  پێی وایە دەبوایە هەر لەسەرەتاوە حکومەت رێژەکەی بە ٥٠٪ دانەنایە وڕیگەی بە مەقاسە نەدایە.  بەپێی خوێندنەوەکانی ئێمە  ئامانج لەم بڕیارەی هەرێم لەپێناو دەستخستنی داهاتی زیاترە، چونکە بەپێی میکانیزمی یەکەم گەرچی لەماوەی ڕابوردوودانرخی نەوت بەرز بوو بەڵام بڕیکی زۆر لە و زیادەی داهاتەی کەدەست حکومەت دەکەوت دەدرایەوە بە کۆمپانیا نەوتییەکان. بەم هەنگاوە هەرێم دەتوانێت بڕێک داهاتی زیاتری لە بەردەست بێت، ئەمە جگە لەوەی لە سەرەتای جێبەجیکردنی بڕیارەکەدا داهاتی مانگێک لەبەردەست دەبێت کە پێشتر مانگانە و هەر ٣٠ رۆژ جارێک شایستەی کۆمپانیاکانی نەوتی دەدا بەڵام ئێستا دوومانگ جارێک  ئەمەش هاوکارە بۆ ئەوەی هەرێم بتوانێت مووچە بەبێ لێبڕین یاخودبەڕێژەیەکی زیاتر بدات.  سەیری خشتەی هاوپێچ بکە نوێترین زانیاری ئاستی بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم ی تێدایە لەگەڵ پشکی کۆمپانیاکان لە کێڵگەکاندا وشایستەی مانگی شوبات و بڕی وەرگرتنەوەی شایستە دواخراوەکان بۆ مانگی کانوونی دووەم و شوباتی ٢٠٢١  لەگەڵ چەند قەرزی کۆمپانیاکان ماوەتەوە   

‎ ‎درەو : ‎بەپێی هەواڵێكی ڕۆژنامەی ”واشنتۆن پۆست”ی ئەمریكی شارەزایانی نێودەوڵەتی سەر بە نەتەوە یەكگرووەكان لە لێكۆڵینەوەیەكیاندا باس لەوە دەكەن كە ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعش چەكی كیمیاوی لەسەر بەندكراوە عێراقیەكان تاقیكردۆتەوە بۆ زانینی ئاستی كاریگەریی ئەو چەكانە. ‎لە ساڵی (2015)ەوە چەند ڕاپۆرتێك باسیان لە بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی كردووە لەلایەن داعشەوە، وبەرپرسانی دەزگای هەواڵگری ئەمریكی وبەرپرسە عێراقیەكانیش لەو كاتەدا مەترسی خۆیانیان لەمبارەیەوە دەربڕیوە سەبارەت بە هەوڵە چالاكەكانی ڕێكخراوی داعش بۆ پەرەپێدانی ئەم جۆرە چەكانە. ‎ئەو بەرپرسانە لەو كاتەدا ڕایانگەیاندووە كە ڕێكخراوی ناوبراو هەوڵی دەستخستنی یارمەتی دەدات لە ژمارەیەك لە زانایان لە عێراق وسوریا وچەند شوێنێكی دیكە لە ناوچەكەدا بە مەبەستی دامەزراندن وكردنەوەی ناوەندێكی توێژینەوە وتاقیكردنەوەی چەكی كیمیاوی وبایۆلۆجی. ‎ئەم توێژینەوانەش لەو كاتەوە دەستیپێكردووە كە ئەم ڕێكخراوە توندڕەوە پەڕگیرە زانكۆی موسڵی وەك ناوەندێك بۆ توێژینەوە وتاقیكردنەوەی چەندین جۆری نوێ لەو چەكانە بەكارهێناوە، ئەمەش بەپێی ڕاپۆرتێكی لیژنەیەكی تایبەتی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، كە ئاماژەی بەوەداوە كە هەندێك لە بەندكراوە عێراقیەكان ژیانیان لەدەستچووە لە ئەنجامی ئەو تاقیكردنەوانەدا. ‎لە ثالیۆم هەتا نیكۆتین ‎پشكنەران لەو ڕاپۆرتانەیان كۆڵیوەتەوە كە باس لەوە دەكات هەندێك لەو بەندكراوانە مادەی ثالیۆمیان پێدراوە، كە مادەیەكی كیمیاوی ژەهراویە وبەكاردێت وەك ژەهرێك بۆ لەناوبردنی جرج ومشك، هەروەكا مادەی نیكۆتینیش دراوە بەو بەندكراوانە كە ئەمیش دەبێتە ژەهرێكی كوشندە ئەگەر بە ژەمی زۆر وەربگیرێت. ‎ڕاپۆرتەكان ئامژەشیان داوە بەو هەوڵانەی داعش بۆ دروستكردنی گازی كلۆر وخەردەلی كبریت(گازی خەردەل) كە لە جەنگی جیهانی یەكەمدا بەكارهاتووە بۆ كوشتن وشێواندنی جەستەی هەزاران سەرباز، وبەڵگەی نوێش بەردەستكەوتون لە ئەنجامی پشكنینی ئامێرەكانی كۆمپیوتەر ومۆبایلی ئەو ئەندامانەی گروپەكە كە كوژراون یان دەستگیر كراون، سەبارەت بە بەكارهێنانی ئەم گروپە تیرۆرستیە بۆ چەكی كیمیاوی لەسەر هاوڵاتیانی سڤیل. ‎لەپاش كۆنترۆڵكردنی چەندین ناوچەی فراوان لە باكوری عێراق لە ساڵی 2014، چەكدارانی داعش دەستیانگرت بەسەر بڕێكی زۆر لە مادەی كلۆر لە وێستگەكانی پاكژكردنەوەی ئاوی خواردنەوەدا، دواتریش بەكاریانهێنا لە هێرشەكانیاندا بە گازی كوشندە دژی چەكدارە كوردەكان وسوپای عێراقی وهاوڵاتیانی سڤیل. ‎”میراتی سەدام” ‎پاشان داعش ژمارەیەك لە زانا وئەندازیارانی وەگەڕخستووە بۆ كاركردن لەو كارگانەی كە پێشتر ڕژێمی سەدام حسێن دایمەزراندون، ئەمەش بۆ یارمەتیدانی ڕێكخراوەكە لە بەرهەمهێنانی گازی خەردەل بە بەكارهێنانی تاقیگەكانی زانكۆی موسڵ وەك ناوەندێكی توێژینەوە. ‎لێكۆڵەرەوەكان دوپاتیانكردۆتەوە كە داعش تا ڕادەیەك سەركەوتوو بووە لە دروستكردنی جۆرێكی خراپ لە گازی خەردەل تا بەكاریبهێنێت لە ڕێگەی ئەو گوللە تۆپانەی كە لەبەردەستیدا بووە. ‎لە بەدواداچونێكیدا بۆ ئەنجامەكانی لێكۆڵینەوە نێودەوڵەتیەكە، ڕیچارد بیلش، بەڕێوەبەری بەرنامەی چەكە كیمیاوی وبایۆلۆجیەكانی ناوەندی جیمس مارتن بۆ توێژینەوەكانی بەرگرتن لە بڵاوبونەوەی ئەم چەكانە لە شاری مۆنتێری لە ویلایەتی كالیفۆرنیا، دەڵێت :”ڕاپۆرتەكە ئاماژەی بە زیادبوونی تواناكانی داعش داوە بە ڕێژەیەكی كەم، وئەگەر ئەم زانیارییانەش بە تەواوی بسەلمێنرێت ئەوا پێویستە گۆڕانكاریی لە ڕێوشوێنەكانی پاراستنی هێزە ئەمریكیەكاندا بكرێت كە لەو ناوچانە بڵاوەیان پێكراوە”. ‎كەریم ئەسەد ئەحمەد خان، سەرۆكی لیژنەی لێكۆڵینەوە لە تاوانەكانی كوشتن وهەتك كردن دژ بە ئێزدیەكان، لەمبارەیەوە دەڵێت :”لیژنەكەیان بەڵگەی ڕوون وئاشكرا وقایلكەریان دەستكەوتووە لەسەر ئەنجامدانی تاوانەكانی كۆمەڵكوژی كە ڕێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی ئەنجامیداون، بە تایبەتی دژ بە كەمینەی ئێزدی لە عێراقدا. ‎ئاماژەی بەوەش كردووە كە لیستی تاوانە دۆكیومێنتكراوەكان پێكدێت لە ”كوشتن وئەشكەنجەدان ومامەڵەی توند ودەستدرێژی كردنە سەر كەرامەتی تاكەكان”.    

شیكاری: درەو بەشی یەكەم: پارێزگای سلێمانی لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (٦٥) كاندید ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١٨) کورسی دەکەن، (٤١) كاندیدیان پیاوو (٢٤)یان ئافرەتن، کە پێکدێن (١٧) كاندیدی سەربەخۆ و (٣٣) كاندیدی پارتە سیاسییەکان و (١٥) كاندیدی هاوپەیمانی (یەکێتی نیشتمانی و بزوتنەوەی گۆڕان)ە، لەم شیکارییەی (درەو)دا چانسی سەرکەوتنی كاندیدی لایەنەكان لەبازنەكانی پارێزگای سلێمانی خراوەتە روو. زانیاری گشتی 1.    بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (١٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای سلێمانی (١٨) كورسی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٥) بازنەی هەڵبژاردن و کە پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا). 2.    لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (٦٥) بەربژێر ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١٨) کورسی دەکەن، (٤١) بەربژێریان پیاوو (٢٤)یان ئافرەتن، کە پێکدێن (١٧) بەربژێری سەربەخۆ و (٣٣) بەربژێری پارتە سیاسییەکان و (١٥) بەربژێری هاوپەیمانی (یەکێتی نیشتمانی و بزوتنەوەی گۆڕان)ن. بەجۆرێک؛ -    یەکێتی (١١) بەربژێر کە (٦) پیاوو (٥) ئافرەتن.  -    بزوتنەوەی گۆڕان بە (٤) بەربژێر کە(٣) پیاوو (١) ئافرەت.  -    پارتی دیموکراتی کوردستان بە (٥)ی بەربژێری ئافرەت. -    کۆمەڵی دادگەری (٣) بەربژێر کە (٢) پیاوو (١) ئافرەت. -    یەکگرتووی ئیسلامی (٢) بەربژێری پیاو. -    نەوەی نوێ (٥) بەربژێر. -    حیزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان (٨) بەربژێر کە (٦) پیاوو (٢) ئافرەت. -    حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان (٢) بەربژێری پیاون. 3.    بۆ شیکردنەوەی چانسی بەربژێرەکان پشت بە دەرەنجامەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دەبەستین، چونکە دواین هەڵبژاردنە کە لە 30/9/2018 لەم سێ پارێزگایە ئەنجام درابێت. 4.    تا ئێستا کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان ناوی بەربژێرەکانیان پەسەند نەکردووە، بۆیە پشت بەو زانیارییانە دەبەستین سەبارەت بە ناوی بەربژێرەکان کە بەشێک لە پارتە سیاسییەکان و کەناڵەکانی ڕاگەیاندن ئاشکرایان کردووە. 5.    ئەم سیستەمی هەڵبژاردنەی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران تەبەنی کردووە، بەشێوەیەکی تەواو بەستراوە بە توانای کۆکردنەوەی دەنگ لە لایەن بەربژێرەکان خۆیانەوە، پاشان پارتە سیاسییەکان، بۆیە ئەم ڕاپۆرتەی (درەو) تەنها خوێندنەوەیەکی ڕۆژنامەوانی و گریمانەییە بۆ توانای كاندید و پارتە سیاسییەکان، لە بازنەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای دەنگەکانی پێشوویان و هەڵسەنگاندی پێگەی ئێستایان  6.    بەربژێرە سەربەخۆکان، ئەگەری هەیە لە هەندێک بازنەی هەڵبژاردندا کاریگەری گەورە لەسەر ڕیزبەندی بەربژێرەکان دروست بکەن و گۆڕانکاری بەسەر ئەنجامەکاندا بهێنن. 7.    ئەگەر چی هاوپەیمانی ئاشکرا هەیە لە نێوان یەکێتی و بزوتنەوەی گۆڕان، باس لە جۆرێك لە ڕێککەوتن و تەنسیق دەکرێت لە نێوان لایەنە ئیسلامییەکان و هەندێ چاودێریش باس لە جۆرێك لەهەماهەنگی نەوەی نوێ و پارتی دیموکراتی كوردستان دەكەن، بەڵام هەرچۆنێک بێت، ڕێککەوتن و هاوپەیمانی لایەنەکان لەسەر بنەمای چۆڵکردنی بازنەیە بۆ یەکتر زیاتر لەوەی لەسەر بنەمای ئاڵوگۆڕی دەنگ بێت، بۆیە دەنگدەری لایەنەکان دەنگ بە لایەنی سیاسی نادەن و دەنگ بە بەربژێرەکان دەدەن، بۆیە تا ڕادەیەک سەنگی لایەنەکان ون نابێت و بە ڕونی دەمێنێتەوە. 8.    ئه‌گه‌ری چی تا ئێستا لێكتێگه‌یشتنی باش هه‌یه‌ له‌ نێوان به‌شێك له‌ لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانی ئه‌م پارێزگایه، به‌ڵام به‌هۆی جۆرێك له‌ بێ متمانه‌یی ‌مۆته‌كه‌ی هه‌وڵدان بۆ ساخته‌كاری ده‌رگای لێ داناخرێت و هه‌میشه‌ ئه‌گه‌ری رودان و به‌جێهێشتنی كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌نجامی پارت و به‌ربژه‌كانیان.    چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (١)ی پارێزگای سلێمانی بازنەی (1): کە ناسێنراوە بە بازنەی (باکوری قەزای سلێمانی + شارباژێڕ + ماوەت)، دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (١)) چارتی ژمارە (١) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەم شێوەیەن؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی -    سوارە شەهید ئارام -    دانا ئەحمەد -    د. نەرمین مەعروف 2.    بزوتنەوەی گۆڕان -    شوناس حسێن عەبدوڵا 3.    پارتی دیموکرات -    یادگار مه‌حمود نه‌سڕوڵڵا 4.    نەوەی نوێ -    رێبوار ئەوڕەحمان 5.    کۆمەڵی دادگەری -    بەربژێری نیە 6.    یەکگرتوو -    دارا سێکانیانی 7- سەربەخۆكان -    رێبوار كەریم مەحمود  -    ئیبراهیم ئەحمەد -    بەناز شێخ تەها كەسنەزانی  -    رزگار محەمەد ئەمین پێنجوێنی 8- قادمون -    ئەشواق عەبدولڕەحمان  پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكان: لەم بازنەیەدا بەپێچەوانەی بازنەكانی دیكەی پارێزگای سلێمانی زۆربەی كاندیدەكان پیاون و كێبەركێی توند لەنێوان كاندیدەپیاوەكاندایە، لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. یەكێتی و گۆڕان: لەم بازنەیەدا یەكێتی و گۆڕان (4) كاندیدیان هەیە (1) ژن و (3) پیاو كاندیدەكانی یەكێتی -    سوارە شەهید ئارام -    دانا ئەحمەد -     نەرمین مەعروف كاندیدەكەی بزوتنەوەی گۆڕان -    شوناس حسێن یەكێتی و گۆڕان بە هاوپەیمانێتی بەشدارن بەڵام لەم هەڵبژاردنەدا دەنگ ناگوازرێتەوە لە كاندید بۆ كاندیدێكی تر تەنانەت لەناو یەك لیست و هاوپەیمانێتیشدا. لە هەڵبژاردنی رابردوو 2018 دا یەكێتی ( 51 هەزارو 415) دەنگ و بزوتنەوەی گۆڕان ( 43 هەزارو 1609 دەنگی بەدەستهێناوە، كۆی دەنگی هەردووكیان دەكاتە ( 94 هەزار و 575) دەنگیان بەدەستهێناوە، ئەم دەنگانە ئەگەر وەك خۆیان بمێنن بەشی لانی كەم (3) كورسی دەكات، بەڵام هەموو پێشبینیەكان بۆ ئەوەن دەنگەكانی بزوتنەوەی گۆڕان وەك خۆیان نامێنن و كەم دەبن هەم بەهۆی كێشە ناوخۆییەكان و هەم بەهۆی بەشداری لە حكومەت. بەڵام لەم بازنەیەدا ئەگەری دەرچوونی كاندیدەكەی بزوتنەوەی گۆڕان لە بازنەكانی تر زیاترە بەهۆی زۆری دەنگی گۆڕان لەم بازنەیە. یەكێتی نیشتمانی كوردستان ئەگەری دەرچوونی كاندیدە ژنەكەی ( د. نەرمین مەعروف) زۆرەو چاوەڕوانیش دەكرێت یەكێك لەكاندیدە پیاوەكانیش بەرێت، ئەگەر كاندیدەكەی نەوەی نوێ و كاندیدە سەربەخۆكان بەشی زۆری دەنگەكان نەبەن. نەوەی نوێ: لە بازنەی (1) نەوەی نوێ رۆژنامەنووس ( رێبوار عەبدولڕەحمان)ی كاندیدكردووە، دەنگی نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو ( 14 هەزارو 852) دەنگی هەبووە، ئەگەری هەڵكشانی دەنگەكانی دەكرێت، بۆیە لەناو كاندیدە پیاوەكانی نەوەی نوێ لەپارێزگای سلێمانی ئەم كاندیدەی نەوەی نوێ چانسی لە هەموو كاندیدە پیاوەكانی تری جوڵانەوەكەی زیاترە. یەكگرتووی ئیسلامی: لەم بازنەیەدا یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (دارا سێکانیانی) كاندیدكردووە، لەناو هێزەكانی تردا لە هەڵبژاردنی رابردوو یەكگرتوو كەمترین دەنگی لەم بازنەیەدا هەبووە كە ( 7 هەزارو 500) دەنگە، بۆیە ئەگەری دەرچونی كاندیدەكەی یەكگرتوو لاوازە.  پارتی: لەم بازنەیەدا پارتی دیموكراتی كوردستان ژنێكی كاندید كردووە بەناوی ( یادگار مه‌حمود نه‌سڕوڵڵا)ی كاندید كردووە، لە هەڵبژاردنی رابردوودا  پارتی (14 هەزارو 638) دەنگی هەبووە لەم بازنەیەدا، ئەم كاندیدەی پارتی یەك ركابەری هەیە ئەویش كاندیدەكەی یەكێتیە، ئەگەرچی دەنگی یەكێتی لەم بازنەیە زیاتر لە سێ هێندەی دەنگی پارتیە، بەڵام لەبەر ئەوەی دەنگی پارتی رێكخراوو مونەزەمەو بە بەراورد بەدەنگی لایەنەكانی تر، بۆیە كاندیدە ژنەكەی پارتی ئەگەر دەریش نەچێت كێبەركێكارێكی سەختی كاندیدەكەی یەكێتی دەبێت. سەربەخۆكان: لەم بازنەیەدا ژمارەیەك كاندیدی سەربەخۆ هەیە،    -    د.رێبوار كەریم مەحمود  -    ئیبراهیم ئەحمەد -    بەناز شێخ تەها كەسنەزانی  -    رزگار محەمەد ئەمین پێنجوێنی لەناو كاندیدە سەربەخۆكاندا ( د. رێبوار كەریم) چانسی دەرچونی زیاترە، كە لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا كارەكانی لەپەرلەمانی عێراق بووە بە هەڵمەتی هەڵبژاردنێكی دیار بۆی. پێشبینیەكان بۆ كاندیدەكانی ئەم بازنەیە قورسە بەڵام كێبەركێ توندەكە دەكەوێتە نێوان چوار كاندیدی پیاو بۆ بەدەستهێنانی ( 3) كورسی و (2) كاندیدی ژن بۆ بەدەستهێنانی (1) كورسی واتا كێبەركێكە لەنێوان (6) كاندیدا دەبێت بۆ بەدەستهێنانی (4) كورسی: كاندیدە پیاوەكان كە ئەگەری دەرچوونیان زۆرە: -    سوارە شەهید ئارام       یەكێتی -    رێبوار عەبدولڕەحمان      نەوەی نوێ -    رێبوار كەریم        سەربەخۆ -    شوناس حسێن       گۆڕان كاندیدە ژنەكان كە ئەگەری دەرچوونیان هەیە: -    نەرمین مەعروف   یەكێتی -    یادگار مەحمود        پارتی    چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٢)ی پارێزگای سلێمانی بازنەی (2): کە ناسێنراوە بە بازنەی )باشوری قەزای سلێمانی + قەرەداغ) دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٢)) چارتی ژمارە (٢) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەم شێوەیەن؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی -    بڕیار رەشید  -    د. ئاسۆ فەرەیدون 2.    بزوتنەوەی گۆڕان -    د.ڕێزان ئەحمەد هەردی 3.    پارتی دیموکرات -    شنۆ نوری عەبدوڵا 4.    نەوەی نوێ -    بەدریە ئیبراهیم 5.    کۆمەڵی دادگەری -    مرواری محەمەد عەلی  6.    یەکگرتووی ئیسلامی -    نیەتی 7-    سەربەخۆكان -    سەركەوت شەمسەدین  -    نەورۆز عەباس مانگر  -    سەناریا عەبدوڵا -    روناك مەجید فەرەج  -    كاروان مەحمود حاجی 8-    حزبی سۆسیالیست  -    مهاباد محەمەد 9-    قادیمون -    سەلوا حسێن  شیکردنەوەی بازنەی (٢): 1.    لەم بازنەیەدا (3) بەربژێر سەردەکەون، کە پێویستە (١) بەربژێریان ئافرەت بێت، لەم بازنەیەدا زۆربەی كاندیدەكانی ژنن ( پارتی، گۆڕأن، نەوەی نوێ، كۆمەڵ، یەكێتی) ژنییان كاندیدكردووە، بۆیە كێبەركێی توند لەم بازنەیەدا لە نێوان كاندیدە ژنەكاندا دەبێت.  لەم بازنەیەدا یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان بەهاوپەیمانێتی بەشداری دەكەن  یەكێتی و گۆڕان (3) كاندیدیان هەیە (1) ژن و (2) پیاو كاندیدەكانی یەكێتی -    د. ئاسۆ فەرەیدون -    بڕیار رەشید  كاندیدەكانی بزوتنەوەی گۆڕان -    د. رێزان ئەحمەد هەردی لە هەڵبژاردنی رابردوو 2018 دا یەكێتی ( 53 هەزارو 559) دەنگ و بزوتنەوەی گۆڕان ( 42 هەزارو 43) دەنگی بەدەستهێناوە، كۆی دەنگی هەردووكیان دەكاتە ( 95 هەزار و 602) دەنگ، ئەم دەنگانە ئەگەر وەك خۆیان بمێنن بەشی لانی كەم (3) كورسی دەكات. بەڵام لەم بازنەیەدا ئەگەری دەرچوونی كاندیدەكەی بزوتنەوەی گۆڕان لەم بازنەیە زۆرە لەبەر ئەوەی دەنگەكانی گۆڕان لەم بازنەیە زۆرەو كاندیدەكەشی ژنە كە ( د. رێزان ئەحمەد هەردی) یە. لەناو كاندیدەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان ئەگەری دەرچوونی ( د. ئاسۆ فەرەیدون) زۆرەو دەنگەكانی یەكێتی ئەگەر وەك خۆی بمێنێتەوە ئەگەری دەرچونی كاندیدی دووەمیشی هەیە. نەوەی نوێ: لەبازنەی (2)ی سلێمانی نەوەی نوێ ژنێكی كاندید كردووە، لە هەڵبژاردنی رابردوو (15 هەزارو 551) دەنگی بەدەستهێناوە، دەچێتە ململانێی سەختەوە لەگەڵ كاندیدەكەی گۆڕان، بەبەرارود بە دەنگی كانددیدەكەی گۆڕان دەنگی كاندیدەكەی نەوەی نوێ كەمترە، ئەگەر چی ئەگەری دابەزینی دەنگەكانی گۆڕان و هەڵكشانی دەنگی نەوەی نوێ دەكرێت.  پارتی دیموكراتی كوردستان: پارتی دیموكراتی دیموكراتی كوردستان لەبازنەی (1) ژنێكی كاندید كردووە بەناوی( شنۆ نوری عەبدوڵا)، لە هەڵبژاردنی رابردوو  ( 13 هەزارو 750) دەنگی هەبووە، لەگەڵ كاندیدەكەی نەوەی نوێ و گۆڕأن دەچێتە ململانێی سەختەوە.  كۆمەڵی ئیسلامی لە بازنەی (1) كۆمەڵی ئیسلامی ژنێكی كاندید كرووە بەناوی ( مرواری محەمەد) لە هەڵبژاردنی رابردوو كۆمەڵ لەم بازنەیە ( 13 هەزارو 509 ) دەنگی هەبووە، ئەگەری دەرچونی لاوازە.  سەربەخۆكان: لەبازنەی (1) جگە لە دوو كاندیدە پیاوەكەی یەكێتی ژمارەیەك كاندیدی سەربەخۆ هەیەن  -    سەركەوت شەمسەدین  -    نەورۆز مانگر  -    سەناریا عەبدوڵا -    روناك مەجید فەرەج  -    كاروان مەحمود حاجی لەناو كاندیدە سەربەخۆكاندا (سەركەوت شەمسەدین) دیارترینیانە، چونكە سێ ساڵی رابردووی پەرلەمانی عێراق هەموو كار و چالاكییەكانی بووەتە هەڵمەتی هەڵبژاردن بۆی.  پێشبینیەكان بۆ كاندیدەكانی ئەم بازنەیە جیاوازە كێبەركێ توندەكە دەكەوێتە نێوان (3 )  كاندیدی پیاو بۆ بەدەستهێنانی (2) كورسی و (4) كاندیدی ژن بۆ بەدەستهێنانی (1) كورسی واتا كێبەركێكە لەنێوان (7) كاندید دەبێت بۆ بەدەستهێنانی (3) كورسی: كاندیدە پیاوەكان كە ئەگەری دەرچوونیان زیاترە: -    ئاسۆ فەرەیدون        یەكێتی -    بڕیار رەشید      یەكێتی -    سەركەوت شەمسەدین        سەربەخۆ یەكێك لەو سێ كاندیدە ئەگەری دەرچونی زیاترە: -    د. رێزان ئەحمەد هەردی  گۆڕان  -    شنۆ نوری        پارتی  -    مرواری محەمەد   كۆمەڵ -        چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٣)ی پارێزگای سلێمانی بازنەی (3): کە ناسێنراوە بە بازنەی (هەڵەبجە + سەیدسادق + شارەزوور + پێنجوێن) دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٣)) چارتی ژمارە (٣) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨   بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەم شێوەیەن؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی -    چرۆ حەمە شەریف 2.    بزوتنەوەی گۆڕان -    نیەتی 3.    پارتی دیموکرات -    د. ئه‌شواق نه‌جمه‌دین جاف 4.    نەوەی نوێ -    ئاریان عەزیز تاوگۆزی 5.    کۆمەڵی دادگەری -    ئەحمەدی حاجی ڕەشید 6.    یەکگرتووی ئیسلامی -    موسەنا ئەمین كاندیدی سەربەخۆ 7- حزبی سۆسیالیست -    ئامانج محەمەد ئەمین  8- وئام عراقی  -    نرمین غەریب 10-    حزبی زەحمەتكێشان -    نەبەز جەمال  شیکردنەوەی بازنەی (٣): لەم بازنەیەدا (3) بەربژێر سەردەکەون، کە پێویستە (١) بەربژێریان ئافرەت بێت.  بزوتنەوەی گۆڕأن و یەكێتی بە هاوپەیمانێتی بەشدارن، گۆران ئەم بازنەیەی جێهێشتووە بۆ یەكێتی  واتا لەم بازنەیەدا گۆڕان دەنگ بە كاندیدی یەكێتی دەدات، یەكێتی لەگەڵ كۆمەڵ و یەكگرتوو جۆرێك لە تەنسیق و لێكتێگەیشتنی هەیە  یەكێتی لەم بازنەیەدا تەنیا چاوی لە بەدەستهێنانی كاندیدی كۆتای ژنانە و ژنێكی كاندیدی كردووە بەناوی ( چرۆ حەمەرەشید) دەنگی یەكێتی لە هەڵبژاردنی رابردوو لەم بازنەیە ( 25 هەزارو 473 ) دەنگە و دەنگی گۆڕان ( 18 هەزارو 912) دەنگە كە بەهەردوكیان دەكاتە ( 44 هەزارو 385) دەنگ. ئەم دەنگانەی یەكێتی و گۆڕان پێكەوە ئەگەر كەمیش بكات بە ئاسانی دەتوانێت كورسیەكی كۆتای ژنان سەربخات، واتا ئەگەری دەرچونی كاندیدەكەی یەكێتی زۆرە. پارتی دیموكراتی كوردستان لەم بازنەیە پارتی ژنێكی كاندید كردووە بەناوی (د. ئەشواق جاف) پارتی لەم بازنەیە لە  هەڵبژاردنی پێشوو ( 13 هەزارو 815) دەنگی هەبووە، ئەم كاندیدە دەبێتە كێبەركێكارێكی سەرسەختی كاندیدەكەی یەكێتی. كۆمەڵی دادگەری كوردستان كۆمەڵی دادگەری كوردستان لەم بازنەیە ( ئەحمەد جاجی رەشید) پەرلەمانتاری ئێستای حزبەكەی كاندید كردووە، لە هەڵبژاردنی رابردوو كۆمەڵ لەم بازنەیە ( 15 هەزارو 946) دەنگی هەبووە، بەلەرچاوگرتنی دەنگی رابردوو و بارودۆخی ئێستای كۆمەڵ و كاندیدەكەی ئەگەری دەرچونی زۆرە . یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەم بازنەیەدا ( موسەنا ئەمین)ی پەرلەمانتاری ئێستای كاندید كردووە، دەنگی یەكگرتوو لەم بازنەیە ( 14 هەزارو 541) دەنگە و هێزی چوارەمە  لەم بازنەیە دوای یەكێتی و گۆڕان و كۆمەڵ، بۆیە بەلەرچاوگرتنی كاریگەری كاندیدەكەو لێكتێگەیشتنی یەكگرتوو  لەگەڵ یەكێتی ئەگەری دەرچونی زۆرەو دەبێتە كێبەركارێكی سەرسەختی كاندیدەكەی نەوەی نوێ. نەوەی نوێ نەوەی نوێ لەم بازنەیە ( ئاریان تاوەگوزی) كاندید كردووە، ئەم كاندیدە چالاكوانێكی دیاری سیاسیە، دەنگی نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو لەم بازنەیە ( 8 هەزارو 671) دەنگی هەبووە، كەمترین دەنگە بە بەراورد بە بازنەكانی دیكە، بۆیە ئەگەری دەرچونی بەهێز نیە و دەبێتە ركابەری كاندیدەكەی یەكگرتوو.  پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی بازنەی هەڵەبجە كە (3) كورسیە (2) پیاو و (1) ژن: لە سێ كاندیدی پیاو ئەگەری دەرچونی دوانیان هەیە : - ئەجمەد حاجی رەشید   كۆمەڵ - موسەنا ئەمین   یەكگرتوو  - ئاریان تاوەگۆزی  نەوەی نوێ لەم دوو كاندیدی ژن ئەگەری دەرچونی یەكێكیان هەیە: -    چرۆ حەمەرەشید   یەكێتی  -    ئەشواق جاف   پارتی   چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٤)ی پارێزگای سلێمانی بازنەی (٤): کە ناسێنراوە بە بازنەی (پشدەر + ڕانیە + دوکان) دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٤)) چارتی ژمارە (٤) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەم شێوەیەن؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی -    غەریب ئەحمەد -    بەدریە عەبدوڵا -      2.    بزوتنەوەی گۆڕان -    بەکر بایز 3.    پارتی دیموکرات -    ناسکە عەبدوڵڵا 4.    نەوەی نوێ -    سروە عەبدولواحید 5.    کۆمەڵی دادگەری -    سۆران عومەر 6.    یەکگرتووی ئیسلامی -    نیەتی 7- كاندیدە سەربەخۆكان -    محەمەد حسێن -    ئامانج ئەحمەد 8- حزبی سۆسیالیست  -    هەمزە رەسوڵ 9- حزبی زەحمەتكێشان -    ئەحمەد خدر شیکردنەوەی بازنەی (4): 1.    لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پیویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. بزوتنەوەی گۆڕأن و یەكێتی بە هاوپەیمانێتی بەشدارن، یەكێتی بە دووكاندید ( كاندیدێكی ژن و كاندیدێكی پیاو) بەشدارەو گۆڕانیش بە كاندیدێكی پیاو بەشدارە  یەكێتی لە هەڵبژاردنی رابردوو لەم بازنەیە ( 64هەزارو 287) دەنگ و دەنگی گۆڕان ( 32هەزارو 258) دەنگە كە بەهەردوكیان دەكاتە ( 96هەزارو 545) دەنگ. ئەم دەنگانەی یەكێتی و گۆڕان پێكەوە ئەگەر كەمیش بكات بە ئاسانی دەتوانێت دووبۆ سێ كورسی مسۆگەر بكات. یەكێتی چاوی لەوەیە كاندیدە پیاوەكەی دەربچێت بەناوی ( غەریب ئەحمەد) و ژنەكەشی دەربچێنێت بەناوی( بەدریە عەبدوڵا) كەئەمەیان سەختە، تەنیا لەحاڵێكدا دەبێت ئەگەر سروە عەبدولواحید بەدەنگی خۆی دەربچێت و كۆتا نەبات. بزوتنەوەی گۆڕان چاوی لەوەیە كاندیدەكەی دەربچێت لەو بازنەیە بەناوی ( بەكر بایز)  پارتی دیموكراتی كوردستان لەم بازنەیە پارتی ژنێكی كاندید كردووە بەناوی (ناسكە عەبدوڵا) پارتی لەم بازنەیە لە  هەڵبژاردنی پێشوو ( 16هەزارو 676) دەنگی هەبووە، ئەم كاندیدە دەبێتە كێبەركێكارێكی سەرسەختی كاندیدەكەی یەكێتی و نەوەی نوێ. كۆمەڵی دادگەری كوردستان كۆمەڵی دادگەری كوردستان لەم بازنەیە ( سۆران عومەر) پەرلەمانتاری پێشووی حزبەكەی كاندید كردووە، لە هەڵبژاردنی رابردوو كۆمەڵ لەم بازنەیە ( 20هەزارو 893) دەنگی هەبووە، بەلەرچاوگرتنی دەنگی رابردوو و بارودۆخی ئێستای كۆمەڵ و كاندیدەكەی ئەگەری دەرچونی زۆرە . یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەم بازنەیەدا كاندیدی نیە  نەوەی نوێ نەوەی نوێ لەم بازنەیە ( سروە عەبدولواحید)ی كاندید كردووە، ئەم كاندیدە پێشتر پەرلەمانتاری عێراق بووەو خوشكی سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێیە، نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو لەم بازنەیە ( 18هەزارو 58) دەنگی هەبووە، زۆرترین دەنگی نەوەی نوێیە بە بەراورد بە بازنەكانی دیكە، بۆیە ئەگەری دەرچونی بەهێزە و چاوەڕوان دەكرێت بە دەنگی خۆی دەربچێت، ئەوكات كۆتا جێدەهێڵێت بۆ كاندیدە ژنەكانی پارتی و  یەكێتی.  پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی ئەم بازنەیە كە (4) كورسیە (3) پیاو  (1) ژن: لە سێ كاندیدی پیاو ئەگەری دەرچونی دوانیان بەهێزە : - سۆران عومەر  كۆمەڵ  - غەریب ئەحمەد   یەكێتی - بەكر باییز   گۆڕان  لەم سێ كاندیدی ژن ئەگەری دەرچونی یەكێكیان هەیە: سروە عەبدولواحید   نەوەی نوێ  بەدریە عەبدوڵا     یەكێتی  ناسكە عەبدوڵا    پارتی  كاندیدە سەربەخۆكان لەم بازنەیە ئەگەری دەرچونیان لاوازە   چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٥)ی پارێزگای سلێمانی بازنەی (٥): کە ناسێنراوە بە بازنەی (کەلار + دەربەندیخان + کفری + چەمچەماڵ + بەشێکی خانەقین) دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٥)) چارتی ژمارە (٥) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەم شێوەیەن؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی -    كاروان یاروەیس    -    رزگار محەمەد -    سروە  2.    بزوتنەوەی گۆڕان -    هۆشیار عومەر   3.    پارتی دیموکرات -    غەزالە محەممەد   4.    نەوەی نوێ -    مۆفەق حسێن 5.    کۆمەڵی دادگەری -    نیەتی 6.    یەکگرتووی ئیسلامی -    نیەتی 7-  كاندیدی سەربەخۆ -    یوسرا رەجەب -    غالب محەمەد  8- حزبی سۆسیالیست -    بەهمەن ئەحمەد 9- ویئام عراقی -    كەریم حسێن 10-     قادمون -    كونول نورەدین -    رێبین عەبدولڕەحمان -    دارەوان عەبدوڵا 11كاندیدی سۆسیالیست -    هەڤاڵ محەمەد  شیکردنەوەی بازنەی (5): 1.    لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. بزوتنەوەی گۆڕان و یەكێتی بە هاوپەیمانێتی بەشدارن، یەكێتی بە سێ كاندید ( دوو كاندیدی پیاو و كاندیدێكی ژن) بەشدارەو گۆڕانیش بە كاندیدێكی پیاو بەشدارە.  یەكێتی لە هەڵبژاردنی رابردوو لەم بازنەیە ( 34هەزارو 685) دەنگ و دەنگی گۆڕان (  22هەزارو 267) دەنگە كە بەهەردوكیان دەكاتە ( 56 هەزارو 952) دەنگ، ئەم دەنگانەی یەكێتی و گۆڕان پێكەوە توانای دەرچونی دوو كاندیدی هەیە . یەكێتی چاوی لەوەیە یەكێك لە كاندیدە پیاوەكانی  دەربچێت  ( رزگار محەمەد یان كاروان یاروەیس) و ژنەكەشی كە (سروە محەمەدە) دەربچێنێت. بزوتنەوەی گۆڕان چاوی لەوەیە كاندیدەكەی دەربچێت لەو بازنەیەبەناوی ( هۆشیار عومەر)،بەڵام كاندیدێكی بەهێز كە ( غالب محەمەد)ەو پەرلەمانتاری ئێستای گۆڕانە لە بەغداد ركابەرێتی و ئەگەری دەرچونی لەهەموو كاندیدە پیاوەكانی ئەو  بازنەیە زیاترە، بەم كاندیدە، دەنگەكانی بزوتنەوەی گۆڕان ناڕایەكان پەرت دەبێت.   پارتی دیموكراتی كوردستان لەم بازنەیە پارتی ژنێكی كاندید كردووە بەناوی (غەزالە محەمەد) پارتی لەم بازنەیە لە  هەڵبژاردنی پێشوو ( 9هەزارو 701) دەنگی هەبووە، ئەم كاندیدە دەبێتە كێبەركێكارێكی  كاندیدەكەی یەكێتی و سەربەخۆكان كەیوسرا رەجەب بەسەربەخۆ كاندیدە. كۆمەڵی دادگەری كوردستان كۆمەڵی دادگەری كوردستان لەم بازنەیە كاندیدی نیە. یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەم بازنەیەدا كاندیدی نیە  نەوەی نوێ نەوەی نوێ لەم بازنەیە ( مۆفەق حسێن)ی كاندید كردووە،  نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو لەم بازنەیە ( 12هەزارو 471) دەنگی هەبووە، بەبەراورد بە دەنگی یەكێتی و گۆڕان لەو بازنەیە كە یەكێتی لەو بازنەیە تەنسیقی لەگەڵ كۆمەڵ و یەكگرتوو هەیەو ئەوانیش كاندیدیان نیە لەگەڵ كاندیدە سەربەخۆكان، ئەگەری دەرچونی ئەم كاندیدەی نەوەی نوێ لاوازە. كاندیدە سەربەخۆكان لەم بازنەیە دوو كاندیدی سەربەخۆی بەهێز هەیە ئەوانیش ( غالب محەمەد و یوسرا رەجەبە) غالب محەمەد بەهۆی چالاكیەكانی لە خولی ئێستای پەرلەمان و پاڵپشتی جەماوەری ئەگەری دەرچونی بەهێزە یوسرا رەجەب لە كاندیدە ژنەكانی تر لەم بازنەیە دیارترە.  پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی ئەم بازنەیە كە (4) كورسیە (3) پیاو  (1) ژن: لە چوار كاندیدی پیاو ئەگەری دەرچونی سیانیان هەیە : - غالب محەمەد  سەربەخۆ - رزگار حەمە     یەكێتی - كاروان یاروەیس   یەكێتی - هۆشیار عومەر    گۆڕان  كێبەركێیكە لە نێوان سێ كاندیدی ژن دەبێت : یوسرا رەجەب   سەربەخۆ   - سروە محەمەد یەكێتی  - غەزالە  محەمەد  پارتی  تێبینی:  •    ئەم شیكاریە  لەبەرچاوگرتنی (دەنگی پێشوو + خوێندنەوە بۆ هەڵوێستی لایەنەكان + ئەدایان لە سێ ساڵی رابردوو)دا وەرگیراوە. •    لەم هەڵبژاردنەدا  بەدەستهێنانی كورسی پلەبەندی حزبەكان دیاری دەكات نەك دەنگ، چونكە دەكرێت حزبێك لە كۆی هەموو بازنەكان (100 هەزار) دەنگ بهێنێت، بەڵام یەك كورسی بەدەستنەهێنێت، بەڵام حزبێك (50 هەزار) دەنگ بەدەستبهێنێت و (2) كورسی بەرێت.  •    ئەگەری ساختەكاری و رێككەوتن  و دابەشكاری ژێر بەژێری كورسیەكان، ئەگەرێكی بەهێزەو ئەوەی بەپلەی یەكەم كاریگەری راستەوخۆی لەسەر  یەكلاكردنەوەی دەنگ و كورسیەكان دەبێت ساختەكاری و رێككەوتنە نەك دەنگی دەنگدەران . •    چاوەڕوانی شەپۆلێكی زۆری بەشداری نەكردن و بایكۆت دەكرێت لە هەڵبژاردنی داهاتوودا.   

درەو: دەنگی ئەمریكا بەهۆی زللەی گەنجێكی فەلەستینی لە گەنجێكی جوڵەكەو كاردانەوەی جولەكە توندەڕەوەكان شەڕی ئیسرائیل - فەلەستین هەڵگیرسا، ( ئیتا مار بێن)ی پەرلەمانتاری ئیسرائیل كە بەرەچەڵەك جولەكەی كوردی عێراقە  سەركردایەتی جولەكە توندڕەوەكان دەكات، مونا كوردی یەكێكە لەو چالاكوانانە فەلەستینیانەی لە ئێستادا بووەتە سیمبولی ناڕەزاییەكان. Share            Print هەواڵی شەڕ و پـێکدادانی ئەم جارەی نێوان ئیسرائیلیـیەکان و فەلەستینیـیەکان لەوەوە بوو بە باسی میدیاکانی جیهان، کاتێک گەیشتە مزگەوتی ئەلەئەقسا، بەڵام لە بنەڕەتدا لە ڕەفتارێکی سەرکێشانەی گەنجێکی فەلەستینی تەمەن 17 ساڵەوە دەستیپـێکرد. لە ناوەڕاستی مانگی چوار، لە ناو میترۆ پاسێکی ئۆرشەلیم دوو لاوی ئیسرائیلی پـێکەوە سەرقاڵی قسەکردنی خۆیان بوون، بەڵام لەناکاو گەنجێکی فەلەستینی کە دیارە پـێشتر لەگەڵ هاوڕێی خۆی پلانی بۆ هێرشەکە دانابوو، شەقازلەیەکی توند دەکێشێت بە یەکێک لەو دوو لاوە ئیسرائیلیـیە، پاشان ڤیدیۆی هێرشەکە لەسەر تیک تۆک بڵاودەکەنەوە. بڵاوکردنەوەی ئەم ڤیدیۆیە کاردانەوەی توندی ژمارەیەک لە ئیسرائیلیـیە توندڕەوەکانی لێکەوتەوە کە وەک سووکایەتیپـێکردنێک لە ڤیدیۆکە دەڕوانن، بۆیە سەدان کەس لە توندڕەوانی ناو ڕێکخراوی لەهاڤە Lehava کەوتنە هێرشکردنە سەر عەرەبەکان لە چەند ناوچەیەک، لەوانە لە گوندی بێت ئیکسای باشوری ئۆرشەلیم 3 ئۆتۆمبیلی عەرەبەکانیان سووتاند و بە بۆیاخی ڕەش لەسەر جادەکەیان نووسی لە بارەی کاردانەوەکەیان لەسەر ڤیدیۆی تیک تۆکەکە. ئەوەی جێی سەرنجە یەکێک لە سەرکردەکانی ئەو توندڕەوانە ئیتامار بێن گڤیرە (Itamar Ben-Gvir) کە بە ڕەچەڵەک کوردی جووی عێراقە و ئەندام پەرلەمانی ئیسرائیلە. توندوتێژیـیەکان ڕۆژ لە دوای ڕۆژ زیاتربوون و ڕۆژانە توندڕەوانی هەردوولا پەلاماری خەڵکی ئاسایـیان دەدا. هاوکات کێشەی ژمارەیەک ماڵی گەڕەکی شێخ جەراحی ئۆرشەلیم سەری‌هەڵدایەوە، ئەمەش هێندەی دیکە دۆخەکەی ئاڵۆزترکرد. ئەم کێشەیە دەگەڕێتەوە بۆ دەیان ساڵ لەمەوبەر کە وەک دەڵێن ڕێکخراوی ئیسرائیلی ئەو موڵک و ماڵانەی کڕیوەتەوە و ئێستا کەسانێک تیایاندا دانیشتوون موڵکی خۆیان نیـیە، بەڵام خێزانە فەلەستینیـیەکان ئەوە ڕەتدەکەنەوە و دەڵێن خۆیان خاوەنی ڕاستەقینەن. ئەمەش جێی سەرنجە کە یەکێک لەو چالاکوانە فەلەستینیانەی ئێستا بووەتە سمبوڵی ناڕەزایی دانیشتوانی ئەو گەڕەکە مونا ئەلکوردە کە لە ڕێگەی ئینستگرامەکەیەوە داوادەکات بە هانایانەوە بچن. پاشان توندوتێژیـیەکان گەیشتە ناو مزگەوتی ئەقسا و لە پـێکدادانی نێوان پـۆلیسی ئیسرائیلی و فەلەستیـنیـیەکاندا دەیان کەس برینداربوون. لەگەڵ ئەوانەشدا، لە کەرتی غەززەوە موشەکبارانی ئیسرائیل دەستیپـێکرد، ئەمەش هێندەی دیکە ئیسرائیلیـیەکانی توڕەکرد، بۆیە لەشکری ئیسرائیل کەوتە وەڵامدانەوەی هێرشەکان بە فڕۆکە و بە موشەک لە کەشتیـیەکانیەوە لە دەریاوە.زیاتر لە 26 فەلەستینی لە غەززە کوژراون، لەوانە2 سەرکردەی حەماس و جیهادی ئیسلامی. هاوکات لە دوێنێ و ئەمڕۆ سێشەممە زیاتر لە 300 موشەک لە غەززەوە گیراونەتە ئیسرائیل. هەرەچەندە زۆربەی ئەو موشەکانە لە ئاسماندا بە سیستەمی بەرگری ئاسنی ئیسرائیل تێکشکێنراون، بەڵام لەو موشەکانەشی کەوتوونەتە شوێنی دانیشتوان زیانی گیانی و مادیـیان لێکەوتووەتەوە. 2 ژنی ئیسرائیلی لە عەسقلان کوژراون و زیاتر لە 20 کەسیش برینداربوون. لە پاش ئەو زیانە گیانیانە، بەنیامین نەتەنیاهو، سەرۆک وەزیری ئیسرائیل فەرمانی کرد هێرشی توندتر بکرێتە سەر حەماس لە غەززە. لەشکری ئیسرائیل داوای لە فەلەستینیـیەکان کرد لە شوێنی بارەگاکانی حەماس و گروپە چەکدارەکانی دیکە دوربکەونەوە. توندوتیژیـیەکان هەتا دێت و زیاتر دەبن و هیچ هەوڵێکی جدی نیـیە بۆ ڕاگرتنی ئەو شەڕە موشەکیـیانە، بەڵام سەرئەنجام هەر بە کۆتایی دەکات و ئەوەی باجە گەورەکەی ئەم شەڕە دەدات تەنیا خەڵکی سیڤیلە.

(درەو): رۆژنامەی فاینانشێل تایمز لە راپۆرتێكدا لەسەر دەستگیركراوانی بادینان نوسیویەتی" كوردستان بەرەو ستەمكاریی دەڕوات.. هاوپەیمانێكی خۆرئاوا بیری دیموكراسی پشتگوێ دەخات، بنەماڵەی بارزانی‌و تاڵەبانی بەهۆی ناوچەی دژەفڕینەوە گەیشتنە لوتكە" رۆژنامەی (فاینانشێل تایمز)ی بەریتانی لە راپۆرتێكدا لەبارەی كەیسی رۆژنامەنوس‌و چالاكوانەكانی بادینان:  •    كوردستان بەرەو ستەمكاریی دەڕوات.. هاوپەیمانێكی خۆرئاوا بیری دیموكراسی پشتوگوێ دەخات. •    باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغداد دەڵێ بە چڕی چاودێری دۆسیەی گیراوەكان دەكات، بەڵام هەڵوێستی ئەمریكا هێشتا نەگەیشتوەتە ئەوەی رەخنە ئاڕاستەی هاوپەیمانە هەرێمییەكەی بكات (حكومەتی هەرێمی كوردستان).  •    بەڵام گرتنی ئەو رۆژنامەنوس‌و چالاكوانانە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ئیدانە كرا، ئەمەش شتێكی دەگمەن بوو، تیشك خرایەسەر رۆشتنی ئەم نیمچە دەوڵەتە بەرەو ستەمكاریی. •    هەرێمی كوردستان لەلایەن دوو بنەماڵەوە هەژموونی بەسەردا كراوە، یەكێكیان بنەماڵەی بارزانییە كە هەژمونیان بەسەر خۆرئاوای هەرێمی كوردستاندا هەیە‌و ئەوی تر بنەماڵەی تاڵەبانییە كە هەژمونیان بەسەر رۆژهەڵاتدا هەیە. •    بنەماڵەی بارزانی‌و تاڵەبانی هەژمونیان قوڵبوەتەوە بۆناو بواری بزنس‌و ئاسایش لەناو هەرێمی كوردستاندا. •    ساڵی 2020 رێكخراوی "فریدۆم هاوس" كە چاودێری مافەكانی مرۆڤ دەكات لە راپۆرتێكدا رایگەیاند، حكومەتی هەرێمی كوردستان، سەركوتكردن‌و تەنگپێهەڵچنینی دژی دەزگاكانی راگەیاندن چڕكردوەتەوە، بەڵام دەسەڵاتدارانی هەرێم ئەم بانكەشانە رەتدەكەنەوە.  •    كوردستانی عێراق بەهۆی ناوچەی دژە فڕینەوە، كە وڵاتانی خۆرئاوا سەپاندی، توانی جۆرێك لە ئۆتۆنۆمی وەربگرێت. •    ناوچەی دژەفڕین یارمەتی بنەماڵەی بارزانی‌و تاڵەبانیدا بگەنە لوتكە. •    دیپلۆماتكاران دەڵێن وڵاتانی خۆرئاوا دوودڵن لەوەی بەشێوەیەكی ئاشكرا رەخنە لە حكومەتی هەرێم بگرن، چونكە پشت بە هەرێمی كوردستان دەبەستن وەكو قەڵایەك لە شەڕی دژ بە تیرۆری ئیسلامیدا. •    پارتی‌و یەكێتی دژی ئەمریكا نین، لەبەر ئەم هۆكارەیە كە هێشتا ئەمریكا ئاگاداری سەركردە سیاسییەكانیانە. •    ئێستا هەرێمی كوردستان لەبری ئەوەی دیموكراتیەتێكی گەشەكردوو بێت لەژێر چاودێری خۆرئاوادا، بەڵام لەلایەن دوو بنەماڵەوە حوكم دەكرێت كە هەریەكەیان ناوچەیەكیان لەژێر دەستدایە.  •    قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت دەڵێت چەندین كەسی تر لەناو حكومەتدا هەیە كە هیچ پەیوەندییەكیان بە بنەماڵەی بارزانی‌و تاڵەبانییەوە نییە‌و ئەوانیش بە هەڵبژاردن پۆستەكانیان وەرگرتووە. •    هەرێمی كوردستان بەهۆی شەڕی ناوخۆی نێوان یەكێتی‌و پارتییەوە لە ساڵی 1994دا دابەشكرا بەسەر دوو بەشدا، سەرباری ئەوەی پێكەوە حكومەتیان دروستكردووە، بەڵام هێشتا هەرلایەكیان ئیدارەی ناوچەكەی خۆی دەدات.  •    پۆستی سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆكی حكومەت لای بنەماڵەی بارزانییە.  •    پارتی‌و یەكێتی دەستیان بەسەر ئابوریدا گرتووە، خەڵك پرسیار دەكەن لەبارەی ئەوەی داهاتی نەوت بۆ كوێ دەچێت.  

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) ئێراننامە (٤) ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامی ئێران یان ویلایەتی فەقیه، هەم پۆستێکی داهێنراوی نوێی نێو فیقهی سیاسیی شیعە و ئێرانیشە و هەم خاوەنی فراوانترین دەسەڵاتیشە کە بێ لێپێچینەوە و بێ سنوور و بێ کاتە لە ڕادەستکردنی پۆستەکەدا. پۆستی ڕێبەری باڵا ڕەوایەتی و دەسەڵاتەکانی وابەستەیە بە چەمکی ویلایەتی فەقیهەوە، کە کۆی سیستەم و دیدگای کۆماری ئیسلامی ئێرانی لەسەر بیناکراوە، لە ئێستادا گرنگترین دەزگای کۆمارە و ستوونی خێمەی دەسەڵاتی سیاسییە.  چەمکناسیی ولایەتی موتڵەقەی فەقیه ڕاجیاییی زۆر هەیە لەبارەی وردەکاریی و مێژوو و سەرچاوەی دەرکەوتنی وەلی و ویلایەتی فەقیهەوە، بەڵام بەم دەسەڵات و بەمشێوەیە کە ئێستا لە ئێراندا هەیە، داهێنراوی ئایەتوڵا خومەینی و یاوەرانییەتی و تەنانەت زۆر لە مەرجەعەکانی شیعە و شیعەناسان کۆکن کە داهێنراو (بیدعە)یەکی کردەییکراوی ناوبراو بووە.  لە بنچینەدا ولایەت، چەمکێکی عەرەبییە و لە وشەی وەلی-یەوە وەرگیراوە، هەروەک ڕاغیبی ئەسفەهانی ڕوونی کردووەتەوە بە مانای پەیوەستی و نزیکایەتی دێت و پاشتر ئەم چەمکە مانای ئاینی و سیاسی دیکەی پێوەپێچراوە. لە لسانوعەرەبیشدا بە مانای شتێکە کەبەدووی شتێکی دیکەوەیە کە نێوانی تێنەکەوێت و نزیکی یەک بن. فۆرمی وشەکەش (لەگۆڕینی فەتح و کەسرەکانیدا) بەمانای دیکەی وەک یار، خۆشەویستی، دۆستی، سەرکەوتن، سوڵتان، شوێنکەوتن و پێڕەوی و سەرپەرشتیاری هاتووە. بەڵام لە نێو فیقهی سیاسیی شیعەدا بەمانای سەرپەرشتیاری تەواوەتی دێت، کە لەخۆگری ڕەهەندەکانی شەریعەت و بەڕێوەبردن و جێبەجێکاری شەرعی ئیسلام و ئەحکامەکانییەتی.   ئەڵبەت لە لای شیعەی سیاسیی ئێران بەتایبەتی، چەمکەکە پاشگری موتڵەق-ڕەهای پێوەیە و دەبێتە ولایەتی موتڵەقەی فەقیه کە هەم بەڕێوەبردن و هەم ڕێکخستنیش دەگرێتە خۆی و دەیکاتە باڵاترین و دەستێوەردەرترین لە وردودرشتی کاروباری هەر تاکێکی شیعەی دوانزەئیمامی و لە ئێستادا بەهۆی دەستووریشەوە ڕەهەندی یاساییشی وەرگرتووە و هەموو ئێرانییەک گەر شیعەش نەبێت لەژێر دەسەڵاتەکانی ئەم پۆستەدایە. موتڵەق بوونی ولایەت لە فیقهی مەزهەبی و سیاسیی شیعەدا ئەرکی ڕوونکردنەوە و جێبەجێکاری ئەحکامی ئیسلامی، یەکلاکردنەوەی حوکمە پێکداچوو و ناڕوونەکان و جێگە خیلافەکانە.  لەسەر ئاستی مەرجەعیەت و دەسەڵاتەکانی ولایەتی فەقیهیش، لە دنیای شیعەدا سێ جۆری هەیە: ولایەتی گشتی(عامە-مطلقە)، نێوەند (وسطی)و تایبەتمەند(خاصە)یە، کە مەرجەعی شیعەکانی جیهان ئێرانی لێدەرچێت زۆربەیان هاوشێوەی دووەم و سێیەمن، بەڵام لە ئێراندا ولایەی عامە پیادە دەکرێت کە وردودرشتی کاروبار  لەخۆ دەگرێت و دەتوانێت دەست وەربداتە شێواز و جۆر و چۆنێتی ئەرک و مافەکانیان. چونکە لە ویلایەتەکانی تایبەتەمەند و نێوەندیدا، مەرجەع یان لە کولیات و عەقیدە و بنەما دینییەکاندا وەلی موسڵمانانە یاخود کەمێک زیاتر دەچێت و لە دادگاکانیشدا دیسان هەر وەلی و مەرجەعی شیعەکانە وەک ئەوەی لە نەجەف و عێراقدا بە گشتی هەیە، بەڵام لە ئێراندا ولایەی گشتی-عامەیە و سەرتاپا لە خۆدەگرێت نەک هەر ئەوەش بە وتەی خومەینی دەبێت لە سەرەوەی هەرەمی سیاسییشدا بێت و جێبەجێکاریشی بێت. لەدیدی شیعەی سیاسیی حاکمی ئێرانەوە: هەرچی چەمکی فەقیهیشە(شارەزای ئاینی)، بەمانای موجتەهیدێک دێت کە کۆکەرەوەی سێ ڕەگەز بێت: ئیجتیهادی موتڵەق، عەدالەتی موتڵەق، توانای بەڕێوەبردن و  ئامادەگیی ڕێبەری تێدا بێت. سەرەتاکانی چەسپاندن و یاساییکردنی ویلایەتی لەئێراندا ئێرانییەکان پاش شۆڕش، چاوەڕوانی دامەزراندنی ئەنجومەنی دامەزرێنەران بوو تا دەستووری هەمیشەیی وڵات بەشێوەیەکی گونجاو بۆ قۆناغی پاش شۆڕش دابڕێژن، بەڵام لە جیاتی ئەم ئەنجوومەنە، ئەنجوومەنی شارەزایان(خبرگان) دامەزرا، ئەنجوومەنەکە زۆر زوو دەستی کردە بانگەشە بۆ چەسپاندنی سیستەمی ئیسلامی شیعی و پاشتریش ویلایەتی فەقیه، بەڵام بە قۆناغبەندی و سەرەتا بە حەزەرەوە تا گەیشتە ئەوەی "هەرکەس دژی بێت دوژمنە" گەیشت. پیاوانی مەزهەبی سەرەتای بانگەشەکەیان بەوە دەستی پێکرد کە هێرشێکی تووندیان کردە سەر ئەو کەسانەی کە دژی ئاخوندەکان دەجوڵانەوە کە تۆمەتباریان دەکردن بە قەتیسکردنی دەسەڵات لەدەستی خۆیاندا، گەرچی تۆمەتەکە لە دواجاردا واقیع بوو نەک تۆمەت، بەڵام ئاخوندەکان ئەوەیان ڕەتکردەوە و شەقامییان پاککردەوە لەو کەسانەی ڕەخنەیان لە دەسەڵاتی دینی دەگرت. پاشان تووند و زبر پەلاماری ئەو کەسانەیان دا کە داوای جیاکردنەوەی دین و سیاسەتیان دەکرد. لەسەرووی هەموویانەوە ئایەتوڵاخومەینی تەنانەت پێش پەسەندکردنی دەستووریش، نەیشاردەوە کە کەسانێک لەگەڵ جیاکردنەوەی ئیسلام و سیاسەت، جیایی سیاسەت و پیاوانی ئاینین، یاخود لایەنگری ئیسلامێکن بەبێ پیاوی ئاینی و ئازادیی ڕەها "لەدەرەوەی سنووری ئیسلامەوەن، خائینن". تەنانەت کەسایەتیە موسڵمانە مەزهەبییەکانیش کە خوازیاری "کۆمارێکی دیموکراتی ئیسلامی" بوون (وەک مەهدی بازرگان) خستنیە ڕیزی دوژمنانی شۆڕشەوە، لەکاتێکدا بازرگان خۆی یەکەم سەرۆکوەزیری شۆڕش بوو! خومەینی و یاوەرانی وردەوردە جادەیان تەخت دەکرد تا دەستورێکی ئیسلامی لەڕێگەی چەسپاندنی ویلایەتی فەقیهەوە بسەپێن، ئەو لە کۆبوونەوە و دیدارەکانیدا داوای دەستوورێکی ئیسلامی بۆ وڵات دەکرد. هەربۆیە شارەزایانی بیانی و ئەزموونی وڵاتانی بۆ داڕشتنی دەستووری بە پێویست نەدەزانی و لە بەیانێکیدا ڕوونی کردەوە کە "ڕۆحانییە ڕەسەن و ئیسلامناسەکان!" و هەندێ کەسایەتی ئاشنا بە ئیسلام بەسن بۆ ئەم ئەرکە. بەمەش ئەندازە و چوارچێوەی ئەندامێتی بۆ ئەنجوومەنی شارەزایان داڕشت و تایبەتمەندێتی ئەندامەکانی دیاری کرد کە دەبێت پیاوانی ئاینی شیعە بن. هەربۆیە ئایەتوڵا گولپایەگانی ڕاشکاوانە وتی گەر حکومەتێکی پشتبەستوو بە سیستەمی ئیمامەت و ویلایەتی فەقیه لە دەستووردا ڕۆشن نەکرێتەوە دەوڵەتێک "لەسەر بنەمای ستەم و ستەمکاری دادەمەزرێت"، هەر واش دەرچوو، ئەڵبەت بە ئیزافەکردنی بەشی دووەمی قسەکەی گولپایەگانیشەوە کە هەم ئیسلامی دەرچوو هەم حکومەتێکی جیاکار و پڕلە ستەم و تەمیزی مەزهەبی و نەتەوەیی. پاش ڕیفراندۆمی ساڵی ١٩٧٩و بە ئیسلامیزەکردنی دەسەڵات، بە پەیجووری و هەنگاو و ڕێنماییەکانی خومەینی، دەستکرا بە ئامادەکردنی پرۆژەی دەستووری ئێران، ئەنجومەنی شارەزایان بۆ ئەم ئەرکە دەستییان بە کارەکانیان کرد، کە لە پیاوانی ئاینی پێکدەهات و تەنانەت وابەستەیی خۆشی بە شورای شۆڕشەوە کە پاش شۆڕشی١٩٧٩ دروست ببوو، ڕەتکردەوە و نەچووە ژێرباری. سەرەتا بەهۆی ڕەخنەی زۆرەوە هیچ مادەیەک سەبارەت بە ویلایەتی فەقیهی و ڕێبەری دانەنرا بوو، بەڵام پاش ڕوونبوونەوەی هەڵوێستی تەبا و نەیارانی، سەرئەنجام لە لە ٢١/٦/١٣٥٨دا بەندی پێنجەمی دەستوور ئیزافەکرا، کە تایبەتە بە ویلایەتی فەقیه و پایەکەی لە سیستەمی سیاسییدا و ئەنجوومەنی شارەزایانیش پەسەندیان کرد. پاشتریش وەک دەستوور جێگیر کرا.(ناکۆکی و هەڵوێستی ناڕازییان کە کەم نەبوون لەو دەمەدا لێرەدا باسیان ناکەین چونکە لەدەرەوەی باسەکەی ئێمەیە و ئاوی زۆریش دەکێشێت). بەڵام لە دیدی خومەیندا، هەموو فوقەها و موجتەهیدەکان لە سەردەمی غەیبەتدا (ونبوونی مەهدی تا دەرکەوتنەوەدا) لەلایەن "ئیمامە مەعسومەکانەوە" ڕاسپێردراون کە ئەرکی ولایەت بەڕێ بکەن، ئەگەر یەکێک لەو موجتەهیدانە دەوڵەتی پێکهێنا و خەڵک ئەویان پەسەندکرد، ویلایەتەکەی ئەو زیاتر لەوانی دیکە (کە لەچوارچێوەی ئەرکی مەزهەبیدا کاردەکەن) لە بالقوەوە دەبێتە بالفعل، ئەوکات دەتوانێت لە هەموو ئەو کاروبارانەدا کە ئیمامی مەعسووم دەسەڵاتی تێیاندا هەیە، ئەویش دەسەڵاتەکانی وی بەکاربەرێت تەنها هەندێ لەو کاروبارە تایبەتانە نەبێت کە تایبەتە ئیمامەتی ئیمامەکەوە. بە مانایەکی دیکە مادام لە ئێراندا موجتەهیدە ئاینییەکان توانیوویانە دەوڵەتێک لە میانەی شۆڕشەوە پێکبهێنن پلەیان لەسەرجەم موجتەهیدەکانی دیکە بەرزترە و نوێنەری ئیمام مەهدین و دەسەڵاتەکانی ئەو پیادە دەکەن تا زەمانی دەرکەوتنی، ئەودەم دەسەڵاتەکان دەسپێرنە ئەو (باوەڕیشیان وایە مەهدی پەیوەندی بە خوداوەندەوە هەیە و لەویشەوە بۆ مەرجەع و وەلی فەقیه). خومەینی تیۆریای خۆی لە ویلایەتی فەقیهدا بەمشێوەیە بەڵگاندنی بۆ دەکرد و چەسپاندیشی: دەوڵەت لقێکە لە ویلایەتی ڕەهای پێغەمبەر(د)، دەوڵەت لە حوکمە سەرەتاییەکانی ئیسلامە، دەوڵەت لە گرنگترینی حوکمە ئیلاهییەکانە، پێشەنگی بۆ حوکمی ڕێبەرایەتی و وەلییە پێش هەر حوکمێکی دیکەیە. مەرج و دەسەڵاتەکانی ڕێبەری باڵا  ڕێبەری باڵا لە سیستەمی سیاسیی ئێراندا، باڵاترین دەسەڵاتی فەرمییە، باسکرا کە سەرچاوەی دەسەڵاتەکانی لە تیۆرەی ویلایەتی فەقیهەوە سەرچاوەیان گرتووە. هەروەک لە مادەی(٥)ی دەستووردا هاتووە: لە زەمانی غیابی وەلی عەسردا (مەهدی)، لە ئێراندا ویلایەتی ئەمر و ئیمامەتی میللەت لەئەستۆی شارەزایەکی دادوەر و پارێزکار(لەڕووی ئاینییەوە)، ئاگادار بە سەردەم، بوێر، بەڕێوەبەر و کاربەڕێکەرە، کە بەپێی ماددەی ٨ی دەستوور ئەو ئەرکە لە ئەستۆ دەگرێت.(بەندی٥) بەمشێوەیە ڕێبەری باڵا دەسەڵاتەکانی دەستووری کراون و ئەرکی دیاریکردنی ئەو کەسەش بۆ ڕێبەری، لە ئەستۆی ئەنجوومەنی شارەزایانە، کە دیسان ئەوانیش لە پیاوانی شارەزای مەزهەبی شیعە پێکهاتوون و ڕێبەر دەسەڵاتی ڕەها وەردەگرێت.(مادەی١٠٧) مەرج و تایبەتمەندییەکانی ڕێبەریش لە بەندی ١٠٩دا هاتووە: توانای زانستی پێویستی بۆ فەتوای هەبێت لە بوارە جیاوازەکانی فیقهی ئیسلامیدا، ٢ عەدالەت و تەقوای پێویست بۆ ڕێبەریکردنی ئومەتی ئیسلام، دیدگایەکی دروستی سیاسی و کۆمەڵایەتی، بەڕێوەبەرێتی، بوێری و توانای پێویست بۆ ڕێبەری.(مادەی١٠٩) بەپێی بەندی ١٥٧ی دەستووریش هەرسێ دەسەڵاتی یاسادانان، دادوەری و جێبەجێکردن لەژێر ڕکێفی دەسەڵاتی ویلایەتی فەقیهدان. دەسەڵاتەکانی ڕێبەر: ١. دیاریکردنی سیاسەتە گشتییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران.٢. چاودێری بەسەر جێبەجێکردنی سیاسەتە گشتییەکانەوە.٣. دەرکردنی بڕیاری ڕاپرسی. ٤. فەرماندەی باڵای هەموو هێزە چەکدارەکان. ٥. ڕاگەیاندنی جەنگ و ئاشتی و ئامادەسازیی هێزەکان. ٦. دانان و لادان و قبوڵکردنی دەستلەکارکێشانەوەی: ئەندامانی ئەنجوومەنی شارەزایان، سەرۆکی دەزگای میدیایی وڵات، سەرۆکی دەستە هاوبەشەکان، فەرماندەی گشتی سوپای پاسداران، فەرماندە باڵاکانی هێزە چەکدار و پۆلیسییەکان. ٧.چارەسەری ناکۆکی نێوان دەسەڵاتەکان. ٨.چارەسەری ئەو کێشانەی کە بەڕێگەی ئاسایی چارەسەر ناکرێن، لە ڕیگەی کۆڕبەندی باڵای دیاریکردنی بەرژەوەندییەکانی ڕژێمەوە چارەیان دەکات. ٩. متمانەدان و واژوکردنی دەستبەکاربوونی سەرۆککۆمار پاش هەڵبژاردنی. ١٠.لادانی سەرۆککۆمار، ١١. لێبووردنی تاوانباران بەپێی بنەما ئیسلامییەکان. هەروەها ڕێبەر دەتوانێت هەندێک لە دەسەڵاتەکانی خۆی ببەخشێتە کەسانی دیکە. سەرچاوەی دارایشی دەتوانێت سوود لە پێنجیەکی(خمس) وەربگرێت کە لە موسڵمانانی شیعەمەزهەب وەردەگیرێت. بۆ ڕێبەر نەژاد و شوناسی نیشتمانی گرنگ نییە و مەرج نییە ئێرانی بێت، هەروەها یەکجار و تا مردن لەلایەن ئەنجوومەنی شارەزایانەوە دیاری دەکرێت، بەڵام ماوە و خولی نییە و لەیەک حاڵەتدا پۆست ڕادەست دەکات ئەویش بە مردن یاخود بە دەرکەوتنی مەهدی ئەوکات ڕادەستی ئەوی دەکات، لە هەندێک حاڵەتی تایبەتیشدا باس لە لەکارخستن یان لادانی کراوە، مادەی ١١١ حاڵەتەکانی لادانی ڕێبەری بەستووەتەوە بەوەوە کە ئەگەر ڕێبەر یەکێک لە لێهاتووییەکانی ماددەکانی ٥ و ١٠٩ی لەدەست دا، یاخود پاشتر دەرکەوت کە هەندێ بڕگەی پێویستی لە بنچینەدا نەبووە، ئەوا لە پۆستەکەی لادەدرێت. یەکلاکردنەوەی ئەم پرسەش بە گوێرەی ماددەی ١٠٨ دەبێت و لە ئەستۆی ئەنجوومەنی شارەزایان دەبێت. لە حاڵەتی مردن یاخود دەستلەکارکێشانەوە یان لادانی، ئەنجوومەنی شارەزایان ئەرکیانە لە نزیکترین کاتدا ڕێکارەکانی دەستنیشانکردنی ڕێبەری نوێ بگرنەبەر. تا ئەوکاتەی ڕێبەریش دیاریی دەکرێت شورایەک (دەستەیەکی سێ کەسی) هەموو دەسەڵاتەکانی ڕێبەر مومارەسە دەکەن، کە لە هەریەک لە سەرکۆمار، سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەریی و یەکێک لە ئەندامانی ئەنجوومەنی شارەزایان کە لەلایەن کۆڕبەندی بەرژەوەندییەکانی ڕژێمەوە دیاریی دەکرێت، پێکدێت. بەڵام ئەم شورایە سەبارەت بە بەکارهێنانی دەسەڵات و کارەکانی ماددەکانی ١،٣،٥،١٠ و بڕگەکانی (د،ه، و و-ی ماددەی خاڵی ٦ی ماددەی ١١٠ی دەستور، دەبێت سێ لەسەرچواری دەنگی ئەندامانی کۆڕبەندی بەرژەوەندییەکانی ڕژێم بەدەست بهێنێت. هەرکاتێکیش ڕێبەر بەهۆی نەخۆشی یان ڕووداوێکەوە، نەیتوانی کارەکانی ئەنجام بدات، دیسانەوە بە شێوەی کاتی لەو ماوەیەدا ئەو شورایەی ئاماژەی پێدرا، ئەرکەکانی وەئەستۆ دەگرێت. دەزگاکانی وابەستە بە ڕێبەری باڵاوە چەندین دەزگای گرنگ و هەستیار و بڕیاربەدەست لەژێر هەژموون و فەرمانی ڕێبەردان و لەڕیگەی ئەوەوە بەرپرسەکانی دیاریی دەکرێن، جیا لەوانەش دەزگای هەواڵگریی تایبەت بە خۆی هەیە و جیایە لە وەزارەتی ئیتڵاعات و هەروەها مەکتەبی بانگەوازی باڵای هەیە کە دەسەڵاتێکی ئاینی فراوانی هەیە و سەرجەم وتاربێژەکانی هەینیانی سەرانسەری وڵات نوێنەرایەتی ڕێبەر دەکەن. لەمانەش زیاتر چەندین دامەزراوەی دەوڵەتی هەیە کە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لەژێر فەرمانی ڕێبەردان، لەوانە: کۆڕبەندی دیاریکردنی بەرژەوەندییەکانی ڕژێم(دەبێت بڕیارەکانی پەسەندکراوی ڕێبەر بن و حکومی یاساییان هەیە)، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی(پیویستە بڕیارەکانی پەسەندکراوی ڕێبەر بن)، سەرۆکی دەسەڵاتی دادەوەری و شورای پاسەوانیش دیسانەوە ڕاستەوخۆ لەژێر ڕکێفیدان. هەروەها دەزگاکانی میدیایی دەنگی و ڕەنگیی نیشتمانی(صدا و سیما)ی سەرانسەری وڵات لەژێر دەسەڵاتیدان و سەرۆکی دەزگاکەش دیارییکراوی ڕێبەرە. جیا لەمانەش فەرماندەکانی هێزە چەکدارەکان لەدەزگای بەرگریی و سەربازیدا هەر ڕێبەر دیارییان دەکات. بەمشێوەیە دەردەکەوێت کە ڕێبەری باڵای کۆمار و دەزگاکەی(بەیتی ڕیبەری) چەندین دەسەڵاتی فروان و ڕەهای لەدەستدا کۆبووەتەوە، لەوانەش: دەسەڵاتێکی ئاینی فراوان و پەیوەست بە ئیمامانی مەعسوم و مەهدییەوە (وەک مافێکی خوایی)، دەسەڵاتێکی فراوانی دەستووری و یاسایی(سیاسی و دنیایی)، بێسنووریی لەڕووی کاتەوە بۆ مانەوەی لەدەسەڵات(ڕەهایی ماوەی حوکمکردن)، دەستکراوەیی لە بەکارهێنانی سەرچاوەی دارایی و دەزگا دەوڵەتییەکان بۆ ئەجێندای خۆیی و ئامانجەکانی، لەسەروو ئەمانەشەوە دەسەڵاتێکی سەروو ئێرانی هەیە، هەم لە شوناسی نەژادی کە مەرج نییە ئێرانی بێت و هەم هەق دان بە ڕێبەر کە ڕێبەری ئومەتی ئیسلامییە نەک ئێرانی، هەر ئەمەش وای کردووە کە ڕێگری و بەرەنگاربوونەوە و ڕەخنەلێگرتنی جۆرێک لە تابۆ و قەدەغەکراوە و بکەری ئەو کارەش هەم لێپێچینەوەی یاسایی بەدوای خۆیدا دێنێت هەم دەکەوێتە بەر هەژموونی هەڕەشەی چەندین دەزگا و دامەزراوەی دەوڵەتی و ئایینیەوە و بەلادەری دینی و نیشتمانیش لەقەڵەم دەدرێت، بۆیە لە خۆڕا نییە ئەوانەی لەناوخۆی ئێراندان و لە پرۆسەی سیاسییدان بە ڕیفۆرمیست و توندئاژۆوە، سەرجەم ڕەخنە و هێرشەکانیان لەخوار ڕێبەرەوەن و هیچکات تیری ڕەخنەکانیان ڕووناکەنە ئەو، گەر بیانەوێت لە نێو پرۆسەی سیاسییدا بمێننەوە. ئێراننامە : زنجیرە بابەتێکە لە سەرووبەندی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێراندا، لەبارەی سیستمی سیاسیی، هەرەمی دەسەڵات، پێگەی هەڵبژاردن لە نێو سیستەمەکەدا، ئاراستە و حزبەسیاسییەکان، دەزگاهەڵبژێردراو و ناهەڵبژێردراوەکانی نێو سیاسەت لە درەومیدیادا دەخرێنەڕوو. ئێراننامە (1) .. هەڵبژاردن لەئێراندا ئێراننامە (2) سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە (3) ..شورای پاسەوان؛ پێگەی لە سیسستەمی سیاسی و ڕۆڵی لەهەڵبژاردنەکاندا

درەو: رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی داوا دەكات پێنج سزادراوەكەی بادینان بەزووترین كات و بەبێ هیچ مەرجێك ئازاد بكرێن، چونكە لەسەر بنەمای تۆمەتی هەڵبەستراو دادگاییكراون. رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی (Amnesty International) راپۆرتێكی لە بارەی پێنج سزادراوەكەی بادینانەوە بڵاوكردووەتەوەو رایگەیاندووە: •     پێنج رۆژنامەنوسەكەی بادینان بە شێوەیەكی نادادپەروەرانەو لەسەر بنەمای تۆمەتی هەڵبەستراو دادگاییكراون. •    پێویستە ئەو پێنج سزادراوە بە زووترین كات و بە بێ هیچ مەرجێك ئازاد بكرێن •     لەكاتی دەستگیركردنیاندا هێزەكانی ئاساییش هەڵیانكوتاوەتە سەر ماڵ و شوێنی كاركردنی ئەو كەسانە.  •    پێداچوونەوە یاخود هەڵوەشانەوەی ئەو تۆمەتانەی ئاراستەیان كراوە. •    ئەو زیندانەی كە چالاكوانەكانی بادینانی تێدایە، شوێنی نوستن و راوەستان بەپێوەو رۆیشتنی نەبووە. •    دەستگیركراوەكان مانگرتنیان لە خواردن راگەیاندووە بەهۆی دۆخی خراپی زیندانەكەیانەوە . •    گەرەنتیكردنی ئەنجامدانی لێكۆڵینەوەیەكی خێرا لەبارەی ئەشكەنجەدان و مامەڵەی خراپی دەستگیركراوان و لێپیچینەوەی كەمتەرخەمەكان.

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)  ھەم لەناو کایەی سیاسیی و ھەم لەناو بەشێکی گەورەی کایەی میدیای ئاراستەکراو و دیسپلینکراوی ھەرێمدا ناکۆکییەکی گەورە و ترسناک ئامادەیە لە نێوان ئەوەی واقیعە و ڕوودەدات، لەگەڵ ئەوەدا کە باسدەکرێت و دەگێڕدرێتەوە، لە نێوان ئەوەدا کە ھەقیقەتە و بەرچاوە، لەگەڵ ئەوەدا کە لەسەر ئەو ھەقیقەتە بەرچاوانە، دەگوترێت. پرۆسەیەکی بەرفراوان و ھەمەلایەنی تەزویرکردنی واقیع لە ئارادایە و ئەوەی دروستدەکرێت تەواو ناکۆکە بەوەی نمایشدەکرێت. لۆژیکی ئەم ناکۆکییەش دوو ڕەگەزی سەرەکیی ئاراستەیدەکات. یەکەمیان درۆکردنێکی بەردەوام و نمایشکردنی ئەو درۆیانەیە وەک ڕاستیی. دووھەمیان شاردنەوە و وونکردنی ئەو ھەقیقەتانەیە کە ئەو واقیعە بەرھەمیاندەھێنێت. ھەردوو ڕەگەزەکەش دوو کۆڵەکەی سەرەکیی ئەو پرۆسە بەرفراوانەی تەزویرکردنی واقیعن لە ھەرێمدا. بۆیە ئەوەی دەگوترێت و بڵاودکرێتەوە، ئەوەی دەبێتە گوتاری حوکمڕانان و میدیاکانیان، نەک بە ھیچ جۆرێک نامانبەنەوە ناو واقیع و ئەو ژینگەیەی دروستکراوە، بەڵکو ئیشی سەرەکییان ئەوەیە، ئەوەی کە بووە بە واقیع دابپۆشن و کێشەکانی بشارنەوە و نەھێڵن ھەقیقەتە تاڵەکانی ئەو ژینگە دروستکراوە، دەربکەوێت. بەم جۆرە بەشی ھەرە زۆری ئەوەی لەناو کایەی سیاسیی و کایەی میدیادا دەگوترێت، بریتییە لە ڕستێکی درێژ لە درۆ و بوختان و ئەفسانەسازیی بەردەوام و بەشێکی گەورەی تواناکانی ھەرێمش لەم بوارەدا سەرفدەکرێت. ئەوەی لە ئێستادا ھەرێمی پێدەناسرێتەوە تێوەگلانی بەشی ھەرە زۆری دەزگاکانی حوکمڕانییە لەم ستراتیژییەتی درۆکردن و شاردنەوە و بزرکردنەدا. لەمەشدا تەنھا میدیا و کایەی سیاسیی ئەنجامدەری ئەم ستراتیژەی ونکرن و شاردنەوەیە نین، بەڵکو بەشی ھەرەزۆری دەزگاکانی حوکمڕانیی لەم یارییە ترسناک و ناشیرینەدا بەشدارن، بە سیستەمی داوەریی خۆشیەوە لە ھەڵقە بنەڕەتیی و سەرەکییەکانیدا.  ئەم پرۆسە بەرفراوانەی تەزویرکردنی واقیع دۆخێکی دروستکردوە تیایدا مەسافەیەکی مانادار لە نێوان دەزگا سەرەکییەکانی سیستەمی داوەریی لەگەڵ مقەڕ و ناوچە و مەڵبەندە حیزبییەکاندا، نەمێنێتەوە. ئەم دۆخەش بەڕادەیەکە نە دەسەڵاتدارانی ھەرێم و نە خودی داوەرەکان خۆشیان ناتوانن بیسڕنەوە. لەم چەند ساڵەی دواییدا کار گەیشتوە بەوەی داوەرەکان سڵ لەوە نەکەنەوە ببن بە برغویەکی ناو ماشێنە گەورەکەی حیزب و لەزۆر بۆنەدا وەک ئەندام و ھەوادارێکی حەماسەسازی حیزبی دەربکەون. ئێمە بە چاوی خۆمان وێنەی چەندان داوەرمان لە كەمپینی بانگەشەی ھەڵبژاردنی پارتی دیموکراتی کوردستاندا بۆ ساڵی ٢٠١٨ لەیاریگاکەی هەولێردا بینی، ئەوانیش وەک ھەر ئەندامێکی تری پارتی لەو کەمپینەدا بەشداربوون. داوەری ترمان بینی بە بەرچاوی ھەمووانەوە سەردانی لێپرسراوی حزبیان دەکرد بۆ پیرۆزبایی لێکردن بە بۆنەی وەرگرتنی پۆستی تازەوە. ئەمانە لەپاڵ ئەو ڕاستییە سادەیەدا کە دانانی داوەران و بەخشینی پێگەکان پێیان، موچە و ئیمتیازەکانیان دیسانەوە کردەیەکی تەواو بەحیزبیکراوە، لابردن و لانەبردن و نەقڵکردن و ھێشتنەوە و تەنەنات خانەنشینکردن و نەکردنیان ھەر بە دەستی حیزبە. ئەم دۆخە وایکردوە مەسافەیەک لە نێوان سەرە گەورە و مامناوەندییەکانی بنەماڵە سیاسییەکان و بەرپرسە حیزبەکان و سیستەمی داوەرییدا، نەمێنێتەوە. بە ڕادەیەک وەکچۆن ھەر یەکێک لە خێزانە سوڵتانییەکانی ھەرێم و ھەر سەرێک لە سەرە گەورەکانی ناو ئەو خێزانانە، کە ھاوکات سەرە گەورەکانی ناو سیستەمە حوکمڕانییەکەشن، میدیای تایبەت و یەکەی سەربازیی تایبەت و پرۆژەی ئابوریی تایبەتیان ھەبێت، بە ھەمانشێوەش پشکی تایبەتیان لەناو سیستەمی داوەرییدا ھەبێت. ھەر کەسێک بە سەفەرێکی چەندڕۆژە ڕێی کەوتبێتە ھەرێمەوە ئەم ڕاستییە سادانە دەزانێت، چ جای خەڵکی ھەرێمەکە خۆیان و ئەو وڵاتانەی لە ھەرێمدا قونسوڵیەت و ئۆفیسی تایبەتیان ھەیە و چ جای ئەو ئۆرگانە نێودەوڵەتییانەش کە لە دەیان کەناڵی جیاوازەوە توانای کۆکردنەوەی زانیارییان لەسەر ھەرێمەکە ھەیە. لە دۆخێکی لەم بابەتەدا ھیچ لەوە کۆمیدیتر نییە بە دەنگی بەرز ھاوار بکەیت و بقیژێنیت: ”داگا سەروەرە و نابێت لە دەستبخرێتە کاروبار و بڕیارەکانییەوە“. ئەم پرنسیپە گرنگە، پرنسیپی سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دادگاکان، کە یەکێکە لە پرنسیپە ھەرە بنەڕەتییەکانی سیستەم و دونیابینییەکی لیبراڵ، شتێکە لە بنەڕەتەوە ڕێی نەکەوتۆتە ناو سیستەمی حوکمڕانییە سوڵتانییە دەسەڵاتگەرە خێزانیی و شەخسییەکەی ھەرێمەوە. بنەماڵە سوڵتانییەکان و بازنە داخراوەکەی دەوروبەریان نەک تەنھا دەزگاکانی حوکمڕانیی و دادگا و داوەرەکان بە موڵکی شەخسی خۆیان دەزانن، بەڵکو خودی وڵاتەکە خۆی و سامانی ژێرزەویی و سەرزەویی و سەرجەمی دانیشتوانەکەشی، بە موڵکی خێزانیی و بنەماڵەیی خۆیان دەزانن. بۆیە کۆمیدیای باسکردنی سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دادگاکان، کە ساڵانە چەند جارێک لە چەند دۆخێکی پڕ لە ئیحراجییدا باسدەکرێت، جگە لە ھێنانە پێکەنینی ئەوانەی گوێیان لێدەبێت، ھیچ ئەنجامێکی تری نییە و نابێت. دەسەڵاتدارانی ھەرێم  ڕێک لەو ساتانەدا کە نایانەوێت ھیچ لێپرسینەوەیەکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییان بەرامبەر بەو کارانەی ئەنجامیانداوە و بەرامبەر بەو بڕیارانەش کە دادگاکان بە قازانجی ئەوان داویانە، دروستببێت، دەکەونە باسکردنی ئەم سەربەخۆبوونە گریمانکراوەی سیستەمی داوەریی لە ھەرێمدا. لە کاتێکدا بۆ ھەمووان ئاشکرایە بڕیاری دادگاکان بڕیاری حیزبین و ئیرادە و خواست و سایکۆلۆژیای سەرە گەورەکانی ناو سیستەمە حوکمڕانییەکەیان، لەپشتەوەیە. لەو ساتانەدا گوتاری ئیعلامیی و سیاسیی حوکمڕانان، لە ناو حکومەت و پەرلەمان و دەزگاکانی تریاندا، دەبێت بە گوتاری بەرگریکردنی لە ”سەروەری یاسا“ و ”سەربەخۆیی دادگاکان“. ئەو ستراتیژەییەتەش کە ئەم گوتارە ھەڵگریەتی ستراتیژییەتی شاردنەوەی تێپەڕاندنی بڕیارە شەخسیی و حیزبیەکانە، بەناوی بڕیاری سەربەخۆ و بێلایەنی دادگاکانەوە.  لەناو ئەم جۆرە سیستەمانەدا سزادانی ڕۆژنامەنووسان و چالاکەوانی سەربەخۆ یەکێکە لە فۆرمە ھەرە دووبارە و سەدبارەبووەکانی سزادان. و دادگاکان یەکێکن لەو دەزگا سەرەکییانەی بەھۆیەوە ئەم فۆرمانە لە حوکمڕانی خۆیان بەسەر کۆمەڵگادا دەسەپێنن. سزای ئەم گروپانەی بێدەنگ نابن و قسەدەکەن، یان بە جۆرێک دەجوڵێنەوە لەگەڵ چاوەڕوانیی حوکمڕانەکاندا نەگونجێت. ئەم کردەی سزادانانەش بەشێوازی جیاواز ئەنجامدراون کە دەشێت لێرەدا دوو شێوەی سەرەکییان لەیەکتری جیابکەینەوە. یەکەمیان سزادان لە ڕێگای یاسا و سیستەمی داوەرییەوە کە زۆرجار ئاکاری شانۆگەرییەکی خراپ و بێزراو لەخۆ دەگرێت، تیایدا تۆمەت و تاوانی ھەمەجۆر بۆ رۆژنامەنووس و کەسانی خاوەن فیکر و قەڵەمی ئازاد دادەتاشرێت و ھەر لەسەر ئەو تاوان و تۆمەتە داتاشراوانەش زیندان دەکرێن. دووهەمشیان لەڕێگای پەلاماردان و لێدان و ڕفراندن و ڕاونانەوە، تا بە تیرۆری جەستەیی دەگات. لە یەکەمیاندا دادگاکان بکەری سەرەکین. و لە دوھەمیاندا بەڵتەجیی و پیاوکوژەکانی حیزب. زۆرجار لە دۆخی کوشتنەکانیشدا دیسانەوە شانۆگەرییەکی بێزراوی تر دروستدەکەن، پاڵەوانی شانۆکان لەم دۆخانەدا ئەو لیژنانەن کە گوایە بە مەبەستی دۆزینەوەی ڕاستییەکان دروستدەکرێن، لە کاتێکدا مەبەستە سەرەکییەکەیان شاردانەوەی خودی تاوان و تاوانبارە ڕاستەقینەکانە.  لە ئێستادا کە درۆکانی ھەرێم بۆ ھەمووان، بە تایبەتی بۆ دونیای دەرەوە بەتەواوی ئاشکرا بووە، چارەسەر ئەوە نییە درێژە بەم پیشەسازیی درۆکردن و شاردنەوەیە بدرێت، چیتر ھیچ کەسێک بەو بەیاننامە و ھەوڵدانە کۆمیدییە سەرەتاییانەی ونکردن و شاردنەوانە قایل نابێت. ئەوەی پێویستە داننانە بەو واقیعە تاڵەدا و ناونانی شتەکانی ناویەتی بە ناوە ڕاستەقینەکانی خۆیان. کۆتاییھێنانە بەو پرۆسە بەردەوام و ھەمەلایەنەی تەزویرکردنی واقیع کە ھەرجارە و کۆمیدیایەکی نوێ، بەڵام تاڵ و ڕەش بەرھەمدەھێنێت. تەزویرکردن ناتونێت تا سەر سیاسەتی دروستکردنی واقیع و ئیدارەدانی ئەو واقیعە بێت. ئەوەی پێویستە چونەدەرەوەی ئەم دۆخی تەزویرکارییە و بینینی واقیعە لە فۆرمە ڕاستەقینەکەی خۆیدا.  گەر جاران ناڕەزایەتییەکان رەهەندێکی ناوخۆییان هەبووبێت، ئەمجارەیان بۆ یەکەمیجار رەهەندێکی نێونەتەوەیی ترسناکیان وەرگرتوە. بۆ یەکەمین جارە چوار دەوڵەت لەیەک کاتدا بەیاننامەی ناڕەزایەتیی دژ سیاسەت و ھەڵسوکەوتەکانی حکومەتی هەرێم دەربکەن، ئەمریکا و ئەڵمانیاو کەنەدا و فەرەنسا. یەكەمجارە حکومەتی هەولێر بەم قەبارە و گەورەییە بکەوێتە ژێر فشاری وڵاتانی خۆرئاواوە. ئەمەش تەنھا یەک مانای ھەیە: دەوڵەتە هاوپەیمانەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان، دۆخەکە و پرۆسەی تەزویکردنە بەرفراوانەکەی واقیع باشدەناسن. هێزە هاوپەیمانەکان هەم دۆخی پێشمەرگە و هەم دۆخی داوەریی و هەم دۆخی ئازادیی و ھەم دۆخی میدیا و ڕۆژنامەنووسان لە هەرێمی کوردستان باش دەناسن.  ئەو دەوڵەتانە ئەو راستییە باش دەزانن کە حوکمڕانێتی کوردیی کۆپییەکی زۆر خراپ و کۆمیدیی ئەزموونی قەیسەرەکەی روسیا و سوڵتانەکەی تورکیا و دەسەڵاتە خێزانییە وێرانەکانی بەشە دواکەوتوەکانی تری جیھانە. حكومەتەکەی مەسرور بارزانی هەرێمی کوردستانی بە کردەوە گۆڕیوە بۆ هاوڕێ و هاوسەنگەری روسیای پوتین و تورکیای ئەردۆگان، کە ئەمریکا و خۆرئاوا بە مەترسیی بۆسەر ئاساییشی نەتەوەیی خۆیان دەزانن. جیاوازییە کۆمیدییەکە ئەوەیە هەرێمی کوردستان خۆی لەلایەن ئەمریکا و دەوڵەتە ئەوروپییەکانەوە دەپارێزرێت و مەشقی سەربازیی بە ھێزە چەکدارەلانی دەکرێت. لەم ئاستەشدا ئەوەی ڕوودەدات و ئەنجامدەدرێت کۆپییەکی بیمار و تەزویرکراوی ھەندێک ئەزموونی سیاسیی ترە، کە ھەرێمی کوردستان ناتوانێت بچێتە ناو ھیچ یەکێک لە ھاوکێشەکانییەوە.    بابەتی پێشتر بابەتی بیستو پێنجەم: دینداریی و سەما و سیاسەت بابەتی بیست و چوار: غیابی یۆتۆپیا و ئایدیۆلۆژیا بابەتی بیست و سێ: عێراق بەرەو کوێ؟ بابەتی بسیت و دوو: ئێمە کێین؟ بابەتی بیستویەك: سیاسەت و خۆشەویستیی بابەتی بیستەم: هەرێمێک خاڵیی لە ئۆپۆزیسیۆن  بابەتی نۆزدەیەم: نەوال سەعداوی: ژنێکی ئازا و شکست نەناس  بابەتی هەژدەیەم: پول و دەوڵەتی نەتەوە و ناسیۆنالیزم بابەتی حەڤدەیەم: گوێنەگرتن وەک پیشە بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی  بابەتی یانزەیەم:  دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

 راپۆرت: درەو گۆڕانکاری گەورە ڕویداوە لە پۆستە باڵاکان لای پارتی دیموکراتی کوردستان، پێشتر (مەسعود بارزانی و ئێستا نێچیرڤان بارزانی) پۆستی سەرۆکی هەرێمی لەلایەو پێشتر(نێچیرڤان بارزانی و ئێستا مەسرور بارزانی) پۆستی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی لەلایە، وەک لە ئێستا سەرۆکی هەرێم دەسەڵاتەکانی خۆیشی کە بەپێی یاسا پێیدراوە، سەرجەمیان مومارەسە ناکات و پێ نەدراوە!. ئایا ئاراستەی سەرۆکی حکومەتی ئێستا لە ناو پارتی هەمان بۆچوونی پێشوویان ماوە لە بارەی دەسەڵاتەکانی سەرۆکی هەرێمەوە؟ ئایا نێچیرڤان بارزانی  بە پۆستی سەرۆکێكی تەشریفاتی رازی دەبێت ؟. چاوەڕوان دەکرێت ئەمجارە ململانێکە لەبارەی شێوازی دابەشکردنی دەسەڵاتەکان لە نێو دەستوردا تەنها لە نێوان لایەنە سیاسییەکان نەمێنێتەوە، بەڵکو  ململانێ و جیاوازی بۆچونەكان  زیاتر ناوخۆی پارتی بگرێتەوە. دەستور چییە و چۆن دەنوسرێتەوە؟ بە مانایەکی گشتی دەستور گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی نێوان فەرمانڕەواو فەرمانپێکراوانە (حاکم و محکوم)، ترۆپکی یاساکانەو لە ڕێگەیەوە بنەما سەرەکییەکانی دەوڵەت، شێوازی سیستمەکەی، شێوەی حکومەتەکەی، رێکخستنی دەسەڵاتە گشتییەکانی دیاری دەکرێت. لەبەر ئەوەیە دەوترێت دەستور دایکی یاساکانە، یان دەستور بەرزترین یاسایە لە وڵاتدا. یان بە مانایەکی تر دەستور بریتییە لە کۆمەڵە بنەمایەکی سەرەکی کە لە رێگەیانەوە، کاروبارەکانی دەوڵەت و چۆنیەتی پیادەکردنی حوکم رێکدەخرێت. لەلایەکی دیکەوە دەوترێت دەستور بریتییە لە کۆمەڵە یاسایەک، پەیوەندی تاک لە ناو دەوڵەتدا رێکدەخات، ئەرک و مافەکانی تاک بەرامبەر بە دەوڵەت دیاریدەکات و پەیوەندی نێوان تاکەکانی ناو کۆمەڵگاش رێکدەخات. بە شێوەیەکی گشتیش چەند ڕەگەزێکی هەیە کە بریتین لە؛ １.    دیباجە یان پێشەکی ２.    پێناسە ３.    ماف و ئازادییە گشتییەکان ４.    دابەشکردنی دەسەڵاتەکان  ５.    کۆتایی بەشی بەشێوەیەکی گشتی ئەو رێوشوێنانەی لەسەر ئاستی جیهان دەگیرێتەبەر بەتایبەتی لەو وڵاتانەی كە تازە دەبن بە خاوەنی دەستور یان رژێمە سیاسییەكانیان گۆڕانی بەسەردادێت یاخود دەستوریان هەیە‌ دەیگۆڕن یان هەمواری دەكەنەوە، پرۆسەی نوسینەوەی دەستور بە چەند قۆناغێكدا تێدەپەڕێت. قۆناغی یەكەم: دیاریكردن یاخود هەڵبژاردنی لیژنەیەك بۆ نوسینەوەی رەشنوسی دەستور. قۆناغی دووەم: نوسینەوەی رەشنوسی دەستور لەلایەن لیژنە راسپێردراوەكەوە. قۆناغی سێیەم: رەوانەكردن‌و پەسەندكردنی رەشنوسی دەستور لە پەرلەمان. قۆناغی چوارەم: ئەنجامدانی ریفراندۆمی گشتی‌و دەنگدانی خەڵك بۆ پەسەندكردنی یان رەتكردنەوەی دەستورەكە. پرسی دەستور لە هەرێمی کوردستان ئێستا هەرێمی كوردستان ئەگەرچی ٣٠ ساڵە خاوەن ئەزمونی حکومڕانییە و سەرباری ئەوەی خاوەنی زیاتر لە ڕەشنوسێکی دەستورە بەڵام دەستورێکی نوسراوی کارپێکراوی نییە، لە ساڵی 1992ەوە دوای یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، چەندین هەوڵ هەبووە بۆ ئەوەی دەستورێك بۆ هەرێم بنوسرێتەوە، بەڵام بەهۆی ناكۆكی لایەنەكان، نەتوانراوە دەستور پەسەند بكرێت. نەوشیروان مستەفا لە کۆنفرانسە ناوخۆییەکانی بزوتنەوەکەیدا ڕۆژی ١٨ی٦ی٢٠١٣ لە وتارێکیدا لەبارەی دەستورەوە ئاماژەی بەوەدا "پێمخۆشە ئەو راستیەتان بۆ باس بکەم کە لەدوای هەڵبژاردنی یەکەم و لە کاتی یەکەم پەرلەمانی کوردستان سێ پڕۆژەی دەستور خرایە بەردەم پەرلەمان، بەڵام ئەو زەمانە سەرۆکایەتی پەرلەمان بەدەستی پارتیەوە بو و نەیانهێشت گفتوگۆ لەسەر ئەو پڕۆژانە بکرێت بۆ ئەوەی سەدام حوسێن لێیان عاجز نەبێت، لەدوای ئەوەش کە شەڕی ناوخۆ دەستی پێکرد و دواتر کەوتینە گفتوگۆ و من یەکێک بوم لە وەفدەکەی یەکێتی لە پاریس ئەو کەسەی سەرپەرشتی کۆبونەوەکانی هەردولای دەکرد ناوی میسیۆ دۆران راوێژکاری دیبلۆماسی سەرۆک میتران بو، پێشنیاری بۆ کردین بۆ ئەوەی رێکخستنێکی یاسایی و سیاسی خۆمان بکەین؛ باشترین مامۆستاکانی یاسای دەستوری فەرەنسامان بۆ کۆدەکەنەوە بۆئەوەی دەستورێک بۆ هەرێمی کوردستان بنوسن و ئامادەی بکەن و وەسیقەیەکی دەستوریمان هەبێت، دیسانەوە وەفدی پارتی رازی نەبون دەستورێکمان هەبێت بۆ ئەوەی دڵی سەدام حوسێنمان لێ نەهێشێت، کەچی ئێستا ئەوان ئێمە بەدژی دەستور دەناسێنن". ساڵی 2009 لە كۆتایی خولی سێیەمی پەرلەماندا، پارتی‌و یەكێتی پرۆژە دەستورێكیان بۆ هەرێم نوسییەوە، لە كۆتاییەكانی ئەو خولەدا لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەندكرا‌و لەڕێگەی بریكارەكانی دابەشكردنی خۆراكەوە دەقی پرۆژە دەستورەكە بەسەر هاوڵاتیاندا دابەشكرا. پرۆژەكە لە (122) ماددە پێكهاتبوو، لە 24ی ئابی 2009 لەلایەن خولی سێیەمی پەرلەمانەوە لەكۆی (97) ئەندامی ئامادەبوو (96) دەنگی هێناو پەسەندكرا، هەر ئەوكات بڕیاردرا پرۆژە دەستورەكە بخرێتە راپرسییەوە، ئەم بڕیارەی پەرلەمان لەكاتێكدا بوو ماوەی یاسایی خولی سێیەم كۆتایی هاتبوو، بەوپێیەی لە تەمموزی 2009 هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەچوو بوو، بەڵام هێشتا پەرلەمانتارە نوێیەكان دەستبەكار نەبووبوون. كاتێك ئەو ساڵە بەرەیەكی بەهێزی ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەمانی كوردستان پێكهات (35 كورسی لە كۆی 111 كورسی) دەنگی ناڕەزایی دژی دەستورەكە بەرز بووەوەو رێگەیان نەدا بخرێتە راپرسی جەماوەرییەوە. 17ی ئازاری 2011‌و یەك مانگ دوای زنجیرە خۆپیشاندانە ناڕەزایەتییەكانی هەرێم كە بە خۆپیشاندانەكانی "17 شوبات‌و رۆژانی دوایی" ناسراوە، پەرلەمانی كوردستان بڕیاری‌ ژمارە (2)ی‌ پەسەندكرد، كە لە (10) ماددەو (35) خاڵ پێكهاتووە، یەكێك لە بڕیارەكانی بریتی بوو لە "گەڕاندنەوەی دەستور بۆ پەرلەمان بەمەبەستی هەمواركردنەوەو دروستكردنی كۆدەنگی سیاسی‌‌و سازانی نیشتمانی لەسەری"، بەڵام دواجار دەستور نەگەڕێندرایەوە پەرلەمان‌و پرۆژەكە پشتگوێخرا. ئەم پرۆژەیە ڕێو شوێن و قۆناغی زۆری بڕی کە لێرەدا بەوردی لەسەری دەوەستین. نوسینەوەی پرۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستان  قۆناغی یەكەم:  قۆناغی بڕیاردان لە نوسینی پرۆژەی دەستور دەركردنی بڕیاری ژمارە (26)ی پەرلەمانی كوردستان لە 7/11/2002، بووە دەستپێكی بنیاتنانی پرۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستانی عێراق، وێڕای ڕەزامەندبوونی (36) حزبی كوردستانی لەشاری كۆیە هەر لەو ساڵەدا، ئەویش بەو مەرجەی پێداچوونەوەی بۆ بكرێت لەبەر ڕۆشنایی ئەو پەرەسەندنانەی كەوا چاوەڕان كرابوون لە عێراقدا ڕوو بدات . قۆناغی دووەم: قۆناغی پێداچوونەوەی پرۆژەی دەستور بە بڕیاری ژمارە (5)ی پەرلەمانی كوردستان لە 8/9/2005 لیژنەی پێداچوونەوەی دەستور پێكهێنرا، كە كارەكانی لیژنەكە دەستی پێكرد لە 24/9/2005 تاوەكو 22/8/2006، لە 24/9/2005 پرۆژەكەیان داوە بە پەرلەمان، لیژنەكە ئەوەشیان خستەڕوو، كە گوایا زیاتر لە چل دەستووری كردووە بە سەرچاوەی كارەكەی، جێی ئاماژەیە لیژنەكەش لەم کەسانە پێكهاتبوو: قۆناغی سێیەم: قۆناغی بڵاوكردنەوەی پرۆژەی دەستور لەم قۆناغەدا دەستكراوە بە چاپكردن و بڵاوكردنەوەی پرۆژە دەستورەكە، بەڵام بە دانپێدانانی لیژنەكە خۆیان زیاتر لە (5) هەزار پێشنیاز و تێبینیان بۆ چووە، كە لە (22) دۆسیەدا ڕێكیانخستووەو ژوورێكیان بۆ تەرخان كردووە. قۆناغی چوارەم: تێپەڕاندنی پرۆژەی دەستور لە پەرلەمانی كوردستان خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 4/6/2009 چوار ساڵی یاسایی خۆی تەواوكرد. لە 17/5/2009، سەرۆكی هەرێم بڕیاری ژمارە (6)ی دەركرد كە تێیدا هاتووە "خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستانی عێراق كە لە 4/6/2009 كۆتایی پێدێت بەردەوام دەبێت و پەرلەمان دەمێنێتەوە تاكو هەڵبژاردنی پەرلەمانێكی نوێ و گرێدانی كۆبوونەوەی یەكەمی". هەر لە هەمان ڕۆژدا سەرۆكی هەرێم بە بڕیاری ژمارە (5) ماوەی سەرۆكایەتی خۆیشی درێژكردەوە كە تێیدا هاتووە "بەدەر لە حوكمی ماددەی سێیەم لە یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان-عێراق ژمارە (1)ی ساڵی 2005 ی هەمواركراو ویلایەتی سەرۆكی هەرێم كە لە 12/6/2009 كۆتایی پێدێت، درێژ دەكرێتەوە تاكو هەڵبژاردنی سەرۆكێكی نوێ بۆ هەرێم و دەست بەكاربوونی". هەر زوو ئەوە لە دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان بەتایبەت پارتی دیموكراتی كوردستان دەخوێنرایەوە، كە لە هەوڵی ئەوەدان بەهەرچی شێوەیەك بێت پرۆژەی دەستوری هەرێم لە پەرلەمان تێبپەڕێنن و بیخەنە دەنگدانی گشتییەوە، لە 10/6/2009 (25) پەرلەمانتار یاداشتێكیان بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان بەرزكردەوە، تێدا داوایان كرد كە جگە لە لە یاسای بودجە هیچ یاسایەكی دیكە پەسەند نەكرێت، چونكە ماوەی یاسایی پەرلەمان كۆتایی هاتووە، بەڵام هەوڵەكە بێ ئاكام بوو. لە 24/6/2009 پەرلەمانی كوردستان پرۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستانی پەسەند كرد، لە دانیشتنەكەدا (7) پەرلەمانتار كشانەوە، یەكێك لە پەرلەمانتارە كشاوەكان، (كوێستان محەمەد) بوو لەو كاتدا بە ئاژانسی (ئەسوات ئەلعراقی) ڕاگەیاندو ووتی "ئێمەی ئەندامانی پەرلەمان چۆن دەنگ بە دەستورێك بدەین كە دوا ڕەشنووسی پێش كەمتر لە 24 سەعات بەدەستمان گەیشتووە، بەبی ئەوەی ڕێگامان بدەن گفتوگۆی بكەین". هەر بە زوویی ڕۆژی دواتر سەرۆكی هەرێم بڕیاری ژمارە (8)ی لە 25/6/2009 پەسەندكردنی پرۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستانی دەركرد . هەر لەو سەروبەندە دەسەڵات بە پەرۆشەوە هەموو هەوڵی خۆی خستەگەڕ كە لە 25/7/2009 لەگەڵ هەڵبژادنی پەرلەمانی كوردستان، پرۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستان بخەنە ڕاپرسی گشتییەوە، بە بڕیاری ژمارە (8)ی ساڵی  2009، ڕۆژی ڕاپرسی گشتییان بۆ پرۆژە دەستورەكە خستە بەرواری 25/7/2009، بەڵام دواتر لە رۆژی 27/6/2009 (فەرەج حەیدەری – سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق)، ڕایگەیاند "هەرچەندە داواو یاسایەكی پەرلەمانی كوردستانمان لە 25/6/2009 بۆ ئەنجامدانی ڕاپرسی لە 25/7/2009 پێگەیشتووە، بەڵام تا ئێستا هیچ ئامادەكارییەكمان بۆ ئەو مەبەستە نەكردووە" ، ئەمە جگە لەوەی ئەو كات ئەمریكییەكان ڕێگربوونە لەوەی پرۆژەی دەستوری هەرێم كوردستان بخرێتە ڕاپرسییەوە. ئیدی هەر لەو كاتەوە ناڕەزاییەكان لەسەر ئەم پرۆژە دەستورە ڕووی لە فراوانبوون بوو، هەر لە دوای تێپەڕاندنی لە پەرلەمانی كوردستان لە 25/6/2009 (157) پارێزەر دژی تێپەڕاندنی پرۆژەی دەستور ناڕەزایی دەردەبڕن و بەیاننامەیەك لەو بارەیەوە بڵاودەكەنەوە، لە 28/6/2009 (174) پزیشك بەیاننامەیكی ناڕەزایی دەردەبڕن دژ بەو هەڵوێستەی پەرلەمان، هەر لەو بارەیەوە لە 29/6/2009، (31) مامۆستاو وانەبێژی زانكۆی سلێمانی بۆ هەمان مەبەست بەیاننامەیان بڵاوكردەوە، دواتر لە 25/7/2009 هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامدرا، لێرە بەدواوە بەرەیەكی بەفراوان لە ئۆپۆزسیۆن لە نێو پەرلەمان و لە دەرەوەی دەسەڵات دروست بوو، ئەم بەرفراوان بوونە لە بەرەی ئۆپۆزسیۆن بووە هۆی فراوانبوونی بەرەی بەرگریكار لە گێڕانەوەی دەستور بۆ پەرلەمانی كوردستان. پاشتر خۆپیشاندانی جەماوەری لە هەرێمی كوردستان سەری هەڵدا لە 17/2/2011 و زیاتر لە دوو مانگی خایاند. یەكێك لە داواكارییە بنەڕەتییەكانی خۆپیشاندەرانیش گێڕانەوەی ئەو پرۆژە دەستورە بوو بۆ پەرلەمانی كوردستان، پەرلەمانی كوردستان لە 17/3/2011 بە دەنگی (104) پەرلەمانتار بڕیاری ژمارە (2)ی دەركرد، كە ناوەڕۆكەكەی گوزارشت بوو لە داواكارییەكانی خۆپیشاندەران، داواكاری یەكەمیش بریتی بوو لە گێڕانەوەی دەستور بۆ پەلەمان. بەڵام دواتر دەسەڵاتداران خۆیان لەوە دزییەوە بڕیارەكە لە ڕۆژنامەی فەرمی (وەقائعی كوردستان) بڵاو بكەنەوە، تەنانەت سەرۆكی هەرێم لە مانگی 4/2013 خۆی گفتی بە لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن دا كە ئەو بڕیارە لە ڕۆژنامەی (وەقائعی كوردستان)  بڵاو بكرێتەوە، بەڵام هەر بڵاو نەکرایەوە. بزوتنەوەی گۆڕان لەو سەرو بەندەدا لەگەڵ لایەنە ئیسلامییەکان و کە دواتریش یەکێتی هاتبووە پاڵیان بە جدی لەسەر خەت بوون بۆ ئەوەی ئەو پرۆژەیە تێپەڕ نەبێت. نەوشیروان مستەفا ڕێکخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان لە کۆنفرانسە ناوخۆییەکانی بزوتنەوە گۆڕان ڕۆژی ١٨ی٦ی٢٠١٣ لە وتارێکیدا لەبارەی دەستورەوە ئاماژەی بەوەدا کە لەسەرەوە ئاماژەمان بە بەشێکی تری کرد، لەبارەی ئەم پرۆژەیەوە دەڵێت "ئەو دەستورەی ئێستا هەیە نوسخەی دوەمی ئەو دەستورەیە، کە کاتی خۆی حوسنی موبارەک بۆ وڵاتەکەی خۆی دایناوە و چارەنوسی بەو حاڵە گەیاندوە، رەشنوسی ئەو دەستورەی ئێستا لە زەمانێک نوسراوە کە حوسنی موبارەک سەرۆک کۆماری میسر بوە، بن عەلی سەرۆکی تونس بوە، لە زەمانێکدا نوسراوە کە قەزافی سەرۆک لیبیا بوە، کە عەلی عەبدوڵڵا سەرۆکی یەمەن بوە، لە زەمانێکدا کە هێشتا بەشار ئەسەد سەرۆکی وڵاتێکی سەقامگیر بوە". وتیشی: "نامەنەوێت دەستورێکمان هەبێت سەرۆکێک دروستبکات لە مەرتەبەی سوڵتانەکانی قەڕنی وستا بێت و هاوڵاتیەکی کوردستانی دروستبکات ببێتە کۆیلەیەکی دەستو پێ بەستراو، بەڵکو دەمانەوێت دەستورێکی سەردەمیانەمان هەبێت کە لەگەڵ ئازادی و پێشکەوتنەکانی ئەمڕۆ و دەستەبەری مافەکانی مرۆڤ بگونجێت". لەبەردەوامی وتارەکەیدا، نەوشیروان مستەفا ئەوەشی راگەیاند: "بزوتنەوەی گۆڕان؛ بەپێویستی دەزانین دەستورمان هەبێت و ئێمە پێش ٢٠ ساڵ لەگەڵ هاوڕێکانم لەگەڵ بونی دەستوردا بوین، بەڵام دەستورێکمان ناوێت کۆمەڵگای کوردی بکات بە دو کەرتەوە بچین بەگیانی یەکتردا، بەڵکو دەستورێکمان دەوێت ببێتە بەچەتری دانیشتوانی هەرێمی کوردستان بە کورد و تورکمان و عەرەب و بە موسڵمان و مەسیحی و ئێزدی و شەبەک و کاکەیی و هەمو تیرە و تایەفەکانەوە، دەستورێکمان دەوێت لەنێوان فەقیر و دەوڵەمەند، لە بەینی لادێی و شاریی، عەشائیری و مەدەنیدا، پلە جیاوازەکاندا جیاوازی نەکات و لەکاتی ناکۆکی دولایەندا وەک مەرجەع بۆی بگەڕێینەوە". لە کۆتایدا؛ رێکخەری گشتی گۆڕان وتیشی: "دەستور بۆ یەک ئینسان نانوسین، جیاوازی ئێمە لەگەڵ پارتیدا ئەوەیە ئەوان دەیانەوێت دەستور بۆ یەک تاکە کەس بنوسن، ئێمە دەمانەوێت بۆ هەمو خەڵکی کوردستان بنوسین ."ئیدی لەو کات بەدواوە ئەو پرۆژەیەش مرد و لەبارچوو. هەوڵێکی نوێ بۆ پرۆژەیەکی نوێ لە خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستاندا كە بزوتنەوەی گۆڕان سەرۆكایەتی پەرلەمانی دەكرد، لیژنەیەكی نوێ بۆ نوسینەوەی دەستور پێكهێنرا. لیژنەی نوسینەوەی دەستور بەپێی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2015 پێكهێنراو ماوەی (3) مانگی هەبوو بۆ كاركردن، لەو ماوەیەدا لیژنەكە توانی سێ‌ دەروازەو (74) ماددە بنوسێتەوە، بەڵام دواجار لە پرسی دەسەڵاتەكان‌و جیاكردنەوەیان لە یەكتر‌، لە ٢٠ی ئابی ساڵی ٢٠١٧ بەهۆی ململانێ سیاسییەكانەوە پرۆژەی دەستور پەكیكەوت‌و دوای پەكخستنی پەرلەمانیش كاری ئەو لیژنەیە راگیراو نەتوانرا نوسینەوەی دەستورەكە تەواو بكرێت. ئەندامەکانیشی پێکهاتبوون لە؛ توركمانەكان یەك نوێنەر‌و چوار پارتی سیاسی (بزوتنەوە ئیسلامی، سۆسیالست، شیوعی، ئاراستەی سێیەم) بەهەمویانەوە یەك نوێنەریان لە لیژنەی نوسینەوەی دەستور پێدرابوو، بەڵام چوار لایەنەكە بایكۆتی لیژنەكەیان كردوو بەشدارییان تێدا نەكرد.  گەڕێکی نوێ لەبارەی دەستورەوە ڕۆژی ٤/٤/٢٠٢١، ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی په‌رله‌مان، سەرۆک فراکسۆنەکانی په‌رله‌مان کۆبووەوە. له‌کۆبوونەوەکەدا پرسی دەستوور یەکێک بوو لە تەوەرەکانی کۆبونەوەکەیان، داوا لەسەرجەم فراکسیۆنەکان کرا سەرنج و تێبینی و پێشنیارەکانی فراكسیۆنه‌كانیان لەسەر پرسی دەستووری هەرێمی کوردستان بەپرس و ڕاوێژ لەگەڵ حزبەکانیان گه‌ڵاڵه‌ بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی هەوڵبدرێت کۆدەنگییەکی تەواو لەنێوان سەرجەم فراکسیۆنەکان بهێنرێته‌ كایه‌وه‌و لەخولی پێنجەمی پەرلەماندا هەرێمی کوردستان ببێتە خاوەن دەستووری خۆی. دوای ئەو هەنگاوەی پەرلەمانیش سەرۆکی هەرێمی کوردستان (نێچیرڤان بارزانی) لە ڕۆژانی ٣ و ٤ و ٥ی ٥/٢٠٢١ گەڕێکی دانوستانی دەستپێکرد بۆ لای هەر یەک لە لایەنەکانی کۆمەڵی دادگەری، یەکگرتووی ئیسلامی، بزوتنەوەی گۆڕان، یەکێتی نیشتمانی کوردستان، سۆسیالیست و پارتی دیموکراتی کوردستان، بەپێ ڕاگەیەندراوەکانی سەرۆکایەتی هەرێم، لەگەڵ سەرجەم ئەو لایەنانە یەکێک لە پرسەکان پەیوەندی بە ئامادەکردنی دەستورەوە بوورە، بەڵام تا ئێستا دیار نییە ئایا کار بەو پرۆژەیە دەکەن یان کە بەشێکی ئامادەکراوەو کارەکانی لەساڵی ٢٠١٧ەوە وەستاوە، یان کار لەسەر لیژنەیەکی نوێ (لیژنەکە کۆنەکە بەشێکیان لە ژیاندا نەماون و بەشێکیشیان یان ئەرکی تریان پێسپێردراوە یان پەیوەندییان بە لایەنە سیاسییەکانی خۆیانەوە نەماوە) پێکدەهێنن. ئێستا پرسەکە لەبەردەم دوو سیناریۆدایە، ئەوانیش؛ یەکەم: تەنها هەوڵێکە بۆ موزایەدەو جوڵاندنی پرسی دەستور مەرامی سیاسی دیکەی لە پشتەوەیە. دووەم: هەوڵەکە جدییەو هێواش هێواش ڕێوشوێنی خۆی وەردەگرێت. ئەگەر حاڵەتی دووەم سەربگرێت ئەوا دۆخێکی نوێ هاتووەتە ئاراوە، چونکە لە ئەزمونەکانی پێشوودا ململانێکە لەنێوان دوو بەرەدابوو، لە پرۆژەی دەستورەكەی پێشوودا، سیستمی حوكمڕانی هەرێم (سەرۆكایەتی یان پەرلەمان)، خاڵی سەرەكی ناكۆكی بوو لەنێوان لایەنەكان، پارتی دیموكراتی كوردستان داوایدەكرد سیستمی حوكمڕانی هەرێم سەرۆكایەتی بێت واتە سەرۆك لەناو خەڵكەوە هەڵبژێردرێت‌و پەرلەمان مافی لێپرسینەوەی لە سەرۆك نەبێت، پارتییەكان بۆ ئەمە زیاتر نمونەی سیستمی حوكمڕانی ئەمریكایان دەهێنایەوە. لەبەرامبەردا بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكێتی نیشتمانی‌و یەكگرتووی ئیسلامی‌و كۆمەڵی ئیسلامی داوای سیستمی پەرلەمانیان دەكرد، واتە سەرۆك لەناو پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت‌و هەر لەناو پەرلەمانیشەوە لێپرسینەوەی لەگەڵ بكرێت، ئەم بەرەیەش زیاتر نمونەی بە سیستمە سیاسییەكانی ئەوروپا دەهێنایەوە. بەهۆی ناكۆكییەكان لەسەر شێوازی سیستمی حوكمڕانی، پرۆژەی دەستور پەكیكەوت. بەڵام ئێستا گۆڕانکاری گەورە ڕویداوە لە پۆستە باڵاکانی لای پارتی دیموکراتی کوردستان، پێشتر (مەسعود بارزانی و ئێستا نێچیرڤان بارزانی) پۆستی سەرۆکی هەرێمی لەلایەو پێشتر(نێچیرڤان بارزانی و ئێستا مەسرور بارزانی) پۆستی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی لەلایە، وەک دەبینین لە ئێستادا سەرۆکی هەرێم دەسەڵاتەکانی خۆیشی کە بەپێی یاسا پێیدراوە، سەرجەمیان مومارەسە ناکات و پێ نەدراوە!، ئایا ئاراستەی سەرۆکی حکومەتی ئێستا لە ناو پارتی هەمان بۆچوونی پێشوویان ماوە لە بارەی دەسەڵاتەکانی سەرۆکی هەرێمەوە؟ ئایا نێچیرڤان بارزانی  بە پۆستی سەرۆکی هەرێم ڕازی دەبن بەشێوەیەکی تەشریفاتی و لەنێو پەرلەمانەوە سەرۆک هەڵبژێردرێت؟. بۆیە چاوەڕوان دەکرێت ئەمجارە ململانێکە لەبارەی شێوازی دابەشکردنی دەسەڵاتەکان تەنها لە نێوان لایەنە سیاسییەکان نەمێنێتەوە، بەڵکو ئاگری ململانێکە ماڵی نێوخۆی پارتی بگرێتەوە. هەر بۆیە ئەم خوێندنەوەیە دەمانباتەوە سەر ئەوەی سیناریۆی یەکەم لە واقعەوە نزیکتربێت، وروژاندنی پرسەکە تەنها مەرامێکی تایبەتی لە پشتەوە بێت.   سەرچاوەکان １.    کۆمەڵێک نوسەر، پرسە سیاسی و قەیرانە هاوچەرخەکان، ژوری توێژینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان، چاپی یەکەم ٢٠١٥، ل ٥٣-٦١ ２.      ３.    وتەکانی نەوشیروان مستەفا لە کۆنفراسە ناوخۆییەکانی بزوتنەوەی گۆڕان، ماڵپەڕی بزوتنەوەی گۆڕان ١٨/٦/٢٠١٣ https://archive.gorran.net/Detail.aspx?id=2348&LinkID=145&fbclid=IwAR3uiF552ipuFrPKQORoz8ciXOoUjmI8BX3EmE2bwsv0sG83Y0V-k6Q4NjI ４.    راپۆرتی :  محەمەد رەئوف، سیستمی حوكمڕانی هەرێم بەرەو كوێ ؟، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=3693 ５.    راپۆرتی: فازل حەمەرەفعەت – نامیق رەسوڵ، هەرێمی کوردستان لەبەردەم چوارەم ڕیفراندۆمدا، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=2641 ６.    دەستور چییە و جۆرەکانی کامانەن؟، ماڵپەڕی سەکۆ؛ https://sako.rid-k.org/ku/%D8%AF%DB%95%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1-%DA%86%DB%8C%DB%8C%DB%95-%D9%88-%D8%AC%DB%86%D8%B1%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%95%D9%86%D8%9F ７.    کۆبوونەوەی دەستەی سەرۆکایەتیی پەرلەمان لەگەڵ سەرۆک فراکسیۆنەکان بەڕێوەچوو، ماڵپەڕی پەرلەمانی کوردستان؛ https://www.parliament.krd/news/posts/2021/april/ko-dsp-lagal-sarok-fraksionakan/ ８.    سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان سه‌ردانى كۆمه‌ڵى دادگه‌رى و يه‌كگرتووى ئيسلامى ده‌كات، ماڵپەڕی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان؛ https://presidency.gov.krd/president-of-kurdistan-region-visits-the-justice-and-islamic-union/ ９.    سه‌رۆك نێچيرڤان بارزانى له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ى گۆڕان كۆبووه‌وه‌، ماڵپەڕی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان؛ https://presidency.gov.krd/president-nechirvan-barzani-meets-with-the-change-movement/ １０.    سه‌رۆك نێچيرڤان بارزانى له‌گه‌ڵ يه‌كێتيى نيشتمانيى كوردستان كۆبووه‌وه‌، ماڵپەڕی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان؛ https://presidency.gov.krd/president-nechirvan-barzani-meets-with-the-patriotic-union-of-kurdistan/ １１.    سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان سه‌ردانى حزبى سۆسياليست ديموكراتى كوردستان ده‌كات، ماڵپەڕی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان؛ https://presidency.gov.krd/president-of-kurdistan-region-visits-the-kurdistan-socialist-democratic-party/ １２.    سه‌رۆك نێچيرڤان بارزانى له‌گه‌ڵ پارتى ديموكراتى كوردستان كۆبووه‌وه‌، ماڵپەڕی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان؛ https://presidency.gov.krd/president-nechirvan-barzani-meets-with-the-kurdistan-democratic-party/