درەو: كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق پرسی بە هەرێمكردنی پارێزگاكانی ( سلیمانی ، هەڵەبجە، ئیدارەكانی راپەڕین و گەرمیان)ی ئاراستەی  فەرمانگەی یاسایی لە ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقكرد. لە نوسراوێكدا كە كۆپیەكی دەست (درەو) كەوتووە، جەلیل عەدنان خەڵەف سەرۆكی ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق، نوسراوێكی ئاراستەی فەرمانگەی یاسایی لە ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق كردووە تایبەت بە بە هەرێمكردنی سلێمانی.  لە نوسراوەكەدا ئاماژە بەوە كرا دامەزراوەی حامورابی بۆ كاری پارێزەرایەتی و كاری راوێژكاری یاسایی نوسراوێكیان ئاراستەكردوون بۆ بە هەرێمكردنی پارێزگاكانی ( سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەكانی سەربەو پارێزگایانە)و پایتەختەكەشی سلێمانی بێت.  بە پێی ئەو تایبەتمەندیانەی هەتانە تەماشای ئەو داواكاری درووستكردنی هەرێمی سلێمانی بكەن، لە رووی یاساییەوە. دووشەمەی رابردوو بەیار عومەر عەبدوڵا سەرۆكی دەستەی بەهەرێمكردنی سلێمانی بڵاویكردەوە ئیمزاكانی بەهەرێمكردنی پارێزگاكانی (سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەكانی گەرمیان و ڕاپەڕین) پێشكەش بە بە (كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان) لە بەغداد كردو چاوەڕوانی وەڵامین، لە ئایندەدا كۆمسیۆن وەڵاممان دەدەنەوە بۆ ئەوەی پرسی بەهەرێمكردنی ئەم دەڤەرە بخەنە ڕاپرسی گشتیەوە. دەستەی بە هەرێمكردنی سلێمانی لە ماوەی رابردوودا واژۆی (150 هەزار) كەسیان كۆكردنەوە بۆ بە هەرێمكردنی پارێزگای ( سلێمانی، هەڵەبجە، ئیدارەی راپەڕین، ئیدارەی گەرمیان)   

 (درەو): حزبەكان بەنهێنی سەرقاڵی دابەشكردنی كورسییەكانی پەرلەمانی عێراقن لە هەرێمی كوردستان، پارتی لە هەولێر و دهۆك لەكۆی (25) كورسی چاوی لەبەدەستهێنانی (20) كورسیە، یەكێتیش لە سلێمانی دەیەوێت بە رێككەوتن لەگەڵ حزبەكان كورسیەكان یەكلابكاتەوە، ( 10 بۆ یەكێتی، 4 بۆ گۆڕان، 2 بۆ كۆمەڵ). بڕیار بوو 17ی ئەم مانگە دواین وادە بێت بۆ تۆماركردنی ناوی هاوپەیمانێتیەكان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، بەڵام  كۆمسیۆن تۆماری دەنگدەران و تۆماری هاوپەیمانێتیەكانی بۆ 1ی ئایار درێژكردەوە. یەكێتی مامەڵە بە (18) كورسی پەرلەمانی عێراقەوە لە سنوری پارێزگای سلێمانیەوە دەكات، دەیەوێت لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتیدا كورسییەكان بەمشێوەیە دابەش بكات: ٭ (10) كورسی بۆ یەكێتی ٭ (4) كورسی بۆ گۆڕا ٭ (2) كورسی بۆ كۆمەڵی دادگەریی هاوپەیمانێتی لە سلێمانی چەند رۆژێكە كۆبونەوەی پشتی پەردەی حزبەكان بۆ هاوپەیمانێتیی بەڕێوەدەچێت، بەتایبەت لەنێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان و كۆمەڵی دادگەریی كوردستان، ئەمە بۆ هاوپەیمانێتیكردنە لەسەر (18) كورسی پارێزگای سلێمانی. یەكێتی دەیەوێت بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، بە هاوپەیمانێتی لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان و كۆمەڵی دادگەریی و یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بچێتە ناو هەڵبژاردنەكەوە. یەكێتی نیازی وایە، ئەگەر هاوپەیمانێتی لەگەڵ لایەنەكان بكات، (10) كورسی پارێزگای سلێمانی بۆ خۆی مسۆگەر بكات و (8) كورسی بدات بە لایەنەكانی تر.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، یەكێتی بەڵێنی بە بزوتنەوەی گۆڕانداوە (4) كورسی لە كۆی (18) كورسیەكەی پارێزگای سلێمانی بۆ مسۆگەر بكات، هاوكات بەڵێنی بە كۆمەڵی ئیسلامی داوە (2) كورسی بۆ مسۆگەر بكات. لەم حاڵەتەدا تەنیا (2) كورسی دەمێنێتەوە، ئەگەر یەكێتی لەگەڵ یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان رێكبكەوێت، (1) كورسی پێ دەدات و (1) كورسی دەمێنێتەوە بۆ حزبەكانی ترو ئەوانەی بەشێوەی كاندیدی سەربەخۆ دەچنە ناو هەڵبژاردنەكەوە. جوڵانەوەی نەوەی نوێ نایەوێت بچێتە هاوپەیمانێتیەوە لەگەڵ یەكێتی، بەڵام بە هاوپەیمانێتی لەگەڵ كۆمەڵ و یەكگرتوو تەنانەت بزوتنەوەی گۆڕانش رەتناكاتەوە. نەوەی نوێ چاوی لە (3 بۆ 4) كورسی پارێزگای سلێمانیە، بەڵام ئەگەر رێككەوتن و ساختەكاری بكرێت، پێدەچێت (1 بۆ 2) كورسی بەدەستبهێنێت. هەرچی هاوپەیمانی هیوا و ناڕازیەكانە، ئەگەرچی بە بێ میدیایەكی بەهێزو پشتیوانی مادی و مەعنەوی بەدەستهێنانی كورسی قورس دەبێت بۆیان، بەڵام ئەگەر پەرلەمانتارانیان خۆیان كاندید بكەن پێدەچێت لە بازنەكانی گەرمیان و رانیە، ریسی رێككەوتنی یەكێتی و گۆڕان بكەنەوە بە خۆری.  هاوپەیمانێتی لە هەولێر سەبارەت بە پارتی دیموكراتی كوردستان، تائێستا لەگەڵ حزبەكان لەسەر كورسیەكانی پارێزگای هەولێر كە (14) كورسییە هەروەها كورسییەكانی پارێزگای دهۆك كە (11) كورسییە، هیچ رێككەوتنێكی نەكردووە. پارتی بە نیازە ئەگەر رێككەوتن لەگەڵ حزبەكان نەكات، خۆی بەتەنیا لانی كەم ( 8 بۆ 10) كورسی هەولێرو (11) كورسیەكەی پارێزگای دهۆك ببات. پارتی ئەگەر رێككەوتن بكات، لە پارێزگای هەولێر كە گفتوگۆی ژێر بەژێری لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان هەیە لەسەر زامنكردنی (2) كورسی بۆی لەو پارێزگایە، ئەگەر رێككەوتنیش نەكات ئەوا لە سودی یەكێتی و نەوەی نوێ تەواو دەبێت.  یەكێتی لە پارێزگای هەولێر چاوی لە بەدەستهێنانی (4) كورسییە، بەو پێیەی لە هەڵبژاردنی رابردوو ( 79 هەزارو 745) دەنگی بەدەستهێنابوو، هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەریش (50 هەزارو 537) دەنگی، بەدەستهێنابوو، كە بە هەردوكیان دەكاتە ( 130 هەزارو 282) دەنگ، ئەگەری بەدەستهێنانی (2 بۆ 3) كورسی هەیە، بەو پێیەی لە بازنەی كۆیە – دەشتی هەولێر لە هەڵبژاردنی رابردوو، یەكێتی ( 37 هەزارو 631) دەنگی هەبووە، پارتی ( 23 هەزارو 987) دەنگی هەبووە، بۆیە لە (4) كورسیەكەی ئەو بازنەیە یەكێتی چاوی لە (2) كورسیە. لە بازنەی (1)ی هەولێر كە چۆمان و رەواندوزو شەقڵاوە دەگرێتەوە، لە هەڵبژاردنی پێشوو لەو بازنەیە دەنگی یەكێتی ( 25 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوەو پارتی (34 هەزارو 753) دەنگی بەدەستهێناوە، بۆیە ئەگەری بەدەستهێنانی كورسییەك بۆ یەكێتی زەحمەت نیە. هەرچی نەوەی نوێیە كە چاوی لە (2) كورسی پارێزگای هەولێرە، لە هەڵبژاردنی رابردوو ( 70 هەزارو 833) دەنگی بەدەستهێنابوو، ( 2) كورسی مسۆگەر كردبوو، بەڵام دەنگەكانی دابەشی چوار بازنە دەبن، زۆرترین دەنگی لە بازنەی (4) ی هەولێرە كە ( 19 هەزارو 949) دەنگ بووە، دوای ئەوەیش بازنەی (2)ی كۆیەو دەشتی هەولێرە  كە (15 هەزارو 24) دەنگی بەدەستهێنابوو،  خۆ ئەگەر پارتی بە رێككەوتنی بزوتنەوەی گۆڕان و یەكێتی لە پارێزگای سلێمانی نیگەران بێت، ئەوا پێناچێت گۆڕان لە پارێزگای هەولێر هیچ كورسیەك مسۆگەر بكات، هەرچی كۆمەڵی دادگەری و یەكگرتووی ئیسلامیە، ئەستەمە بتوانن كورسی مسۆگەر بكەن جگە لەوەی تەركیزیان لەسەر یەك كاندیدو یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت.  لە پارێزگای دهۆكیش لە كۆی (11) كورسیەكە، كە پێشتر یەكگرتوو (1) كورسیەكی بەدەستهێنا، بۆ ئەم جارە ئەویش ئەگەرێكی لاوازە، چونكە لە هەڵبژاردنی پێشوو بەكۆی دەنگەكانی لەو پارێزگایە (43 هەزارو 525) دەنگ كورسیەكی مسۆگەر كرد، ئێستا ئەو دەنگانەی بۆ (3) بازنە دابەشبووە، بۆیە ئەگەری مسۆگەركردنەوەی كورسییەكەی دهۆك بۆ یەكگرتوو لاوازە. یەكێتی كە لە هەڵبژاردنی رابردوو (25 هەزار 515) دەنگی بەدەستهێنابوو، نەیتوانی كورسی مسۆگەر بكات، بەڵام هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری سێەم دەنگی پارێزگای دهۆكی بەدەستهێنا (25 هەزار و 664) بەدەستهێنابوو، لە ئێستادا بە كۆی دەنگەكانی یەكێتی و هاوپەیمانی ( 51 هەزارو 179) دەنگ دەكات، ئەم دەنگانە دابەشی سێ بازنە دەبێت، بۆیە یەكێتی چاوی لە بەدەستهێنانی كورسیەكە لەو پارێزگایە. نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو لە پارێزگای دهۆك (18 هەزارو 52 ) دەنگی بەدەستهێناوە، بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو دەنگەكانی دابەشی سێ بازنە دەبێت، بۆیە بەدەستهێنانی كورسی ئەستەم دەبێت، ئەگەر بە هەمان رێژەی پێشووی دەنگ بەدەستبهێنێت.  چانسی سەربەخۆكان ئەگەرچی یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان لە عێراق بەمەبەستی رەخساندنی چانس بۆ كەسانی سەربەخۆ و كاندیدی دەرەوەی حزبەكان، پەسەندكرا، بەڵام پێناچێت ئەم چانسە فەراهەم بكات، بەتایبەتی كە دەزگاو ژوری هەڵبژاردنی حزبەكان بە وردی سەرقاڵی خوێندنەوەو دۆزینەوەی كەلێنەكانی ناو یاساكەن و دەیانەوێت دۆخەكە لەبەرژەوەندی خۆیان یەكلا بكەنەوە.  

راپۆرتی: درەو تا دێت هاووڵاتیانی عێراقی متمانەیان بە پرۆسەی هەڵبژاردن نامێنێت، لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە 2005 ئاستی بەشداری (79%) بووە لە دواین خول لە 2018 دا تەنیا (44%) دەنگدەران بەشداریانكردووەو (56%) بەشداریان نەكردووە، ملیۆنان هاووڵاتی عێراقی دەرەوەی وڵاتیش لە مافی دەنگدان بێبەشدەكرێن و دەیان ملیۆنیش دەستبەرداری مافی دەنگدان بوونەو ئامادەییان تێدا نییە تەنانەت كارتی بایۆمەتریش نوێ بكەنەوە، وردەكاری لەم ڕاپۆرتەی (درەو)دا بخوێنەوە... سەرەتایەکی گشتی ئەگەرچی دەیان کەرەستەو ڕێگەی جیاوازی تەقلیدی و مۆدێرن هەیە بۆ بەشداری کردن لە پرۆسەی سیاسیدا لە ڕێگەی (پارتی سیاسی و گروپی فشارو ڕاگەیاندن، ڕای گشتی، خۆپیشاندان، مانگرتن ...) بە بەکارهێنانی ئامرازی جۆراوجۆر، بەڵام بەشداری کردن لە پرۆسەی هەڵبژاردندا وەک مافێکی بنەڕەتی بایەخێکی تایبەتی هەیە بەراورد بە سەرجەم ڕێگاکانی دیکەی بەشداری سیاسی، پایەیەکی سەرەکی بنەڕەتی پرۆسەی دیموکراسی و دیموکراتیزە کردنە لە وڵاتدا. چونکە زامنی پاراستنی پرۆسەی دیموکراتی و ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات و تاڕادەیەکی باش ڕێگری لە سەرهەڵدانی دیکتاتۆرییەت و گەندەڵی و زۆر پرسی ناتەندروستی دیکە دەکات و حکومەت و حکومڕانی دەخاتە سەر ڕێڕەوێکی تەندروست. هەڵبەت ئەگەر پرۆسەکان بە ڕێوشوێنی گونجاو و لە چوارچێوەی یاسادا بەڕێوەبچن. بەڵام ئەگەر لە ڕێژەی بەشداریكردنی هاووڵاتیان عێراق و هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی نوێنەران بڕوانین دەبینین هەڵبژاردن لە دوای هەڵبژاردن ڕێژەی بەشداری هاوڵاتیان ڕوی لە پاشەکشەیە، بۆ نمونە (بڕوانە چارتی ژمارە (١))؛ -    یەکەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی ٢٠٠٥ بەرزترین ڕێژەی بەشداری هاووڵاتیانی عێراقی تێدا تۆمار کراوە (%79.6) دەنگدەران بەشداری پرۆسەکەیان کردووە. -    لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی ٢٠١٠ ڕێژەکە دابەزیوە بۆ (60%)ى بەشداری هاووڵاتیان. -    لە خولی سێیەم و ساڵی ٢٠١٤ ڕێژەی بەشداری بڕێک بەرزبووەتەوەو (%62.4) ڕێژەی بەشداربووان بووە.   -    لە خولی چوارەم و ساڵی ٢٠١٨ ڕێژەکە بۆ نزمترین ئاستی خۆی دابەزیوەو هاوڵاتیان بە ڕێژەی (%44.5) بەشداری دەنگدانیان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران کردووە.   چارتی ژمارە (١) لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت هەڵبژاردن لە دوای هەڵبژاردن ڕێژەی بەشداریكردنی هاووڵاتیان لە دەنگدان دابەزیوە، بە هۆکاری؛  1.    بێ بەڵێنی پارت و بەربژێرەکان لەگەڵ بەرنامەو دروشمەکانی هەڵبژاردن. 2.    لەدەستدانی متمانەی هاوڵاتیان بە پرۆسەی هەڵبژاردن. 3.    کارتۆنیەتی پرۆسەی هەڵبژاردن، ڕونەدانی گۆڕانکاری جدی لە پرۆسەی سیاسی و بەردەوامی چەقبەستوویی ژیانی بەشێکی زۆری هاووڵاتیان. 4.    بەردەوامی ساختەکردنی دەنگی هاوڵاتیان لە هەڵبژاردنەکاندا. لەپاڵ ئەو هۆکارانەدا دەیان پاڵنەری دیکە هەیە کە وایکردووە هاووڵاتیان متمانەیان بە هەڵبژاردن لاواز ببێت. بەرەو هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران و ئامارەکانی بایۆمەتری سستی پرۆسەی نوێکردنەوەی تۆماری بایۆمەتری لەلایەن هاووڵاتیانی عێراقەوە ئاماژەن بۆ ئەوەی خەڵک متمانەی بە پرۆسەی هەڵبژاردن تا دێت لاوازتر دەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی بەشداری لە پرۆسەکەدا ڕوو لە لاوازی بکات، سەرباری ئەوەی کۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە ڕۆژی ٢٢ی ٣ی ٢٠٢١ بڕیاری بێبەش کردنی هاوڵاتیانی عێراق لە دەرەوەی وڵاتى دەرکرد، کە مەزەندە دەکرێت زیاتر لە (٥) ملیۆن عێراقی بێبەش بن لە مافی دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ١٠ی ١٠ی ٢٠٢١.    ئامارەکانی بایۆمتری ڕۆژی ٨ی ٤ی ٢٠٢١ کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی عێراق دواین ئامارەکانی تایبەت بە نوێکردنەوەی تۆماری بایۆمەتری دەنگدانى بڵاوکردەوە، ئەوە لە کاتێکدا لە سەرەتای مانگی ١ی ئەمساڵەوە پرۆسەکە دەستی پێکردووە، بڕیار بوو لە ١ی ٤ی ٢٠٢١ کۆتایی بێت، بەڵام بە بڕیاری ئەنجومەنی کۆمسیاران ماوەی نوێکردنەوەی تۆماری بایۆمەتری (١٥) ڕۆژو تا ١٥ی ٤ی ٢٠٢١ درێژکرایەوە. لەو ماوەیەدا لەسەر ئاستی سەرجەم پارێزگاکانی عێراق کە ژمارەیان (25139375) بیست و پێنج ملیۆن و سەدو سی و نۆ هەزار و سێ سەدو حەفتاو پێنج دەنگدەرە، تەنها (16025909) شانزە ملیۆن و بیست و پێنج هەزارو نۆ سەدو نۆ دەنگدەر تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە کە دەکاتە ڕێژەی (٦٤%) لەو ژمارەیەش (١٧٨٣١٧٤) یەک ملیۆن و حەوت سەد و هەشتاو سێ هەزار و سەدو حەفتاو چوار کەس بە ڕێژەی (12%)یان کارتەکانی دەنگدانیان وەرنەگرتووەتەوە. (٩١١٣٤٦٦) نۆ ملیۆن و سەدو سیانزە هەزار و چوارسەدو شەست و شەش دەنگدەر و بە ڕێژەی (٣٦%) بەدەم پرۆسەکەوە نەچوون. بڕوانە چارتی ژمارە (2). ئەوە لە کاتێکدایە چەندین ڕێ و شوێنی پێویست و هەمەلایەنە گیراوەتەبەر بۆ ئەوەی هاوڵاتیانی عێراقی تۆمارەکانیان نوێ بکەنەوە، لەوانەش؛ 1.    پرۆسەی نوێکردنەوەی تۆماری بایۆمەتری پێشینەی هەیەو لە ساڵی 2017ەوە دەستی پێکردووە، هەوڵ هەبوو بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی 2018 تۆمارەکە نوێبکرێتەوە. 2.    ناچارکردن بە نوێکردنەوە، یەکێکی ترە لە هەوڵانەی گیراوەتەبەر، لە زۆرێک لە فەرمانگەکانی دەوڵەت لەکاتی ڕاییکردنی کاروباری هاوڵاتیان تۆماری بایۆمەتری کرابوو بە مەرج وەک لە فەرمانگەکانی (ڕەگەزنامە، پاسپۆرت، هاتووچۆ، خانووبەرە...هتد) 3.    بەشێک لە (هێزە چەکدارەکان) ناچار بە نوێکردنەوەی تۆماری بایۆمەتری کراون و داوای وێنەیەک لە کارتە نوێیەکەیان لێ کراوە. 4.    بەشێکی زۆری ئەوانەی تۆمارەکان نوێکردووەتەوە کادری حیزبە سیاسییەکان و بە فشاری حیزبەکانیان بایۆمەتریان ئەنجامداوە. چارتی ژمارە (2) ئاماری نوێکردنەوەی تۆماری بایۆمەتری تا ٨ی٤ی٢٠٢١   ڕێژەی نوێکردنەوەی تۆماری بایۆمەتری لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق (بڕوانە چارتی ژمارە 3) یەکەم: پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان 1.    پارێزگای هەولێر: (١٢٢٨٠٣٠) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (٧٤١٥٣٤) و بەڕێژەی (٦٠%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (٤٨٦٤٩٦) و بە ڕیژەی (٤٠%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 2.    پارێزگای سلێمانی: (١٣٦١٩٧١) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (٩١٣١٩٩)  کەس و بە ڕیژەی (٦٧%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (٤٤٨٧٧٢) و بە ڕیژەی (٣٣%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 3.    پارێزگای دهۆک: (٨٢٧٦٥٨) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (٥٨٣٢١٦)  کەس و بە ڕیژەی (٧٠%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (٢٤٤٤٤٢) و بە ڕیژەی (٣٠%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. دووەم: ناوچە جێناکۆکەکان 1.    پارێزگای کەرکوک: (١٠٧٥٥١٠) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (٧٥٧٨٢٣) کەس و بە ڕیژەی (٧٠%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (٣١٧٦٨٧) و بە ڕیژەی (٣٠%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 2.    پارێزگای نەینەوە(موسڵ): لەدوای سەرجەم پارێزگاکانی عێراقەوە دێت، (٢٥٢٠٩٩٤) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (١٢٠٨٦٢٢) کەس و بە ڕیژەی (٤٨%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (١٣١٢٣٢٢) و بە ڕیژەی (٥٢%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 3.    پارێزگای دیالە: بەرزترین ئاستی سەر پارێزگاکانی عێراقی تۆمار کردووە، (1111464) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (٩١١٦٤٢) کەس و بە ڕیژەی (٨٢%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (١٩٩٨٢٢) و بە ڕیژەی (١٨%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 4.    پارێزگای سەڵاحەدین: (٩٧٢٠٠٧) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (٦٠١٨٠٦) کەس و بە ڕیژەی (٦٢%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (٣٧٠٢٠١)  و بە ڕیژەی (٣٠%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. سێیەم پارێزگاکانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق 1.    بەغدای پایتەخت: ئەگەر چی وەک دوو پارێزگا بە ناوەکانی (کەرخ و رەسافە) مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت، بەڵام پێکەوە(٥٥٨٦٣٤٧) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (٣٠٦٢٩٣٥)  کەس و بە ڕیژەی (٥٥%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (٢٥٢٣٤١٢) و بە ڕیژەی (٤٥%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 2.    پارێزگای ئەنبار: (١١٢٥٦٨٧)  کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (٦٦١٧١٧) کەس و بە ڕیژەی (٥٩%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (٤٦٣٩٧٠) و بە ڕیژەی (٤١%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 3.    پارێزگای بابل: (١٣٤١٩٩٦)  کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (٩٢٢١٩٧) کەس و بە ڕیژەی (٦٩%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (٤١٩٧٩٩) و بە ڕیژەی (٣١%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 4.    پارێزگای کەربەلا: (٧٨٤٨٨٦) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (٤٩٥٦٢٥) کەس و بە ڕیژەی (٦٣%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (٢٨٩٢٦١) و ڕیژەی (٣٧%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 5.    پارێزگای واست: (٨٨٧١٩٤) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (٤٩٥٦٢٥) کەس و بە ڕیژەی (٧٧%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (٢٠٤١٣٥) و بە ڕیژەی (٢٣%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 6.    پارێزگای بەسرە: (١٨٦٨٩٢٧) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (١٣٤٦٠٥٥) کەس و بە ڕیژەی (٧٢%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (٥٢٢٨٧٢) و بە ڕیژەی (٢٨%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 7.    پارێزگای ميسان: (751427) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (518913) کەس و بە ڕیژەی (69%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (232514) و بە ڕیژەی (31%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 8.    پارێزگای زیقار: (١٣٤٢٢٨٧) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (٩٣٥٦٩٥) کەس و بە ڕیژەی (٧٠%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (٤٠٦٥٩٢) و بە ڕیژەی (٣٠%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 9.    پارێزگای نەجەف:  (966239) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (657570) کەس و بە ڕیژەی (68%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (308669) و بە ڕیژەی (32%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 10.    پارێزگای موسەنا: (536610) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (414415) کەس و بە ڕیژەی (٧7%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (122195) و بە ڕیژەی (23%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. 11.    پارێزگای قادسیە: (٨٥٠١٩١) کەس مافی دەنگدانی هەیە و لە ژمارەیەش تەنها (٦٠٩٨٨٦٦) کەس و بە ڕیژەی (٧٢%)ی دەنگدەران تۆماری بایۆمەتریان نوێکردووەتەوە و (٢٤٠٣٠٥) و بە ڕیژەی (٢٨%) کەس تۆماری بایۆمەتریان نوێنەکردووەتەوە. چارتی ژمارە (3) نوێکردنەوەی تۆماری بایۆمەتری لەسەر ئاستی پارێزگاکان تا 8ی 4ی 2021  سەرچاوەکان؛ المفو‌ضیة العلیا المستقلة للانتخابات، نـص قرار مجلس المفوضيـن رقم (1) للمحضر الاستثنائي المرقم (17) المـؤرخ فـــي 22/3/2021؛ https://ihec.iq/elementor-7691/ المفو‌ضیة العلیا المستقلة للانتخابات، الموقف العملياتي الاسبوعي لنسبة التسجيل البايومتري + توزيع البطاقة العام، 8/٤/2021؛ https://ihec.iq/%d8%a7%d9%84%d9%85%d9%88%d9%82%d9%81-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d9%85%d9%84%d9%8a%d8%a7%d8%aa%d9%8a-%d8%a7%d9%84%d8%a7%d8%b3%d8%a8%d9%88%d8%b9%d9%8a-%d9%84%d9%86%d8%b3%d8%a8%d8%a9-%d8%a7%d9%84%d8%aa%d8%b3/ العراق يسجل أعلى نسبة عزوف في أول انتخابات تشريعية بعد دحر الجهاديين؛ https://www.dw.com/ar/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%8A%D8%B3%D8%AC%D9%84-%D8%A3%D8%B9%D9%84%D9%89-%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%A9-%D8%B9%D8%B2%D9%88%D9%81-%D9%81%D9%8A-%D8%A3%D9%88%D9%84-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%B4%D8%B1%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%A9-%D8%A8%D8%B9%D8%AF-%D8%AF%D8%AD%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%87%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D9%8A%D9%86/a-43759741    

درەو: جەمیل بایك هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن كوردستان (كەجەكە) لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ سایتی (ریسپۆنسبڵ ستەیت كرافت)ی ئەمریكی رایگەیاندووە: لە رێگەی نێوەندگیرییەكانەوە نامەمان بۆ هەموو سەرۆكەكانی ئەمریكا نادرووە، لەسەر ئاستی خۆجێیش هێزەكانمان چەندین جار لەگەڵ هێزەكانی ئەمریكا كۆبونەتەوە. پوختەی قسەكانی جەمیل بایك بۆ سایتی (Responsible Statecraft) ئەمریكی:  •    لەگەڵ ئەمریكییەكان پەیوەندیمان هەیە‌و ئامادەین پەیوەندییەكانمان لەگەڵ ئەمریكا چاكبكەینەوە.  •    ئێمە پێشتر لەرێگەی رۆژاڤا‌و شەنگالەوە پەیاممان بۆ ئەمریكییەكان ناردووە‌و لەرێگەی كەسانی نێوەندگیرەوە نامەمان بۆ هەموو سەرۆكەكانی ئەمریكا ناردووە. •    لەسەر ئاستی خۆجێی هێزەكانمان چەندینجار لەگەڵ هێزەكانی ئەمریكا كۆبونەتەوە.  •    رەنگە ئەمریكییەكان ویستبێتیان تێڕوانینی ئێمە بزانن. •    پەكەكە هیچ جۆرە پەیوەندییەكی رێكخراوەیی لەگەڵ هێزەكانی سوریای دیموكراتدا نییە، بەڵام هەزاران كەس لە لایەنگرانمان كە خەڵكی سوریا بوون، گەڕاوەنەتەوە بۆ بەرگریكردن لە خاكی خۆیان. •    هێزەكانمان هیچ جۆرە كارێكی سەربازی راستەوخۆ یاخود ناڕاستەوخۆیان دژی ئەمریكا ئەنجام نەداوە. •    ئەگەر ئەمریكا سیاسەتەكانی بە ئاڕاستەی چارەسەری دۆزی كورد‌و پرسی بە دیموكراتیزەكردن بێت، ئێمە هەرگیز دژی نابین. •    سەرۆك بایدن دەزانێت ئێمە چوینەتە ناو گەورەترین جەنگەوە دژی داعش. •    ئێمە ئێستا لەجێی "دیكتاتۆریەتی پرۆلیتاریا" بانگەشە بۆ "سۆسیال دیموكراتی" دەكەین. •    لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە جوڵانەوەكەمان گۆڕانكاری گەورەی بەخۆوە بینیوە، بەڵام ئەمریكا تاڕادەیەكی زۆر هەر پاڵپشتی لە سیاسەتەكانی سەردەمی جەنگی سارد كردووە.  •    پەكەكە خوازیاری چارەسەرێكی دیموكراتیانەیە بۆ توركیا، بەڵام توركیا تەنیا دەیەوێت كورد پاكتاو بكات. •    توركیا سود لە چەكەكانی ناتۆ وەردەگرێت، ئەمریكا‌و هەندێكی وڵاتی تریش پشتیوانی لێ دەكەن، سەرباری ئەمەش ئێمە چەندینجار دەوڵەتی توركیامان تا كەناری داڕمان بردووە. •    دیموكراتیزەكردنی عێراق وادەكات دەستوەردانی وڵاتانی تر لە عێراق سەخت بێت، بەڵام مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق توانای ئەوەی نییە بەڕووی ئێران‌و توركیادا راوەستێت. •    دیموكراتیزەكردن باشترین چارەسەرە بۆ كێشەكانی ئێران، رایگشتی چ لە ناوخۆ‌و چ لە دەرەوە نابێت تەنیا چاویان لەسەر پرسی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران بێت، ئێران پێویستی بە پرۆسەی دیموكراتیزەكردن هەیە.

خالد ڕەزا لەگەڵ بەڵگەنامەکاندا ئەتان بەمەوە بۆ مانگێک بەر لەدەستپێکردنی ڕاپەڕین! لێرەشەوە ئەگەڕێینەوە بۆ مێژویەکی دورتر بەڵام پڕ لە تراژیدیا ئەویش کاتی ئازادکردنی هەڵەبجە و، کاتی خنکاندنی هەڵەبجە و هەڵەبجەییەکانە بە گازی کیمیایی لەلایەن سەدام حسین ی جەللاد و حیزبی بەعسی فاشی یەوە! مادام قسە لە گێرانەوەی روداوە مێژوییەکان ئەکەین، ئەبێ بە ئامەنەتەوە بیانگێڕینەوە و بیان نوسینەوە، تۆمارکردنی ڕوداوە مێژوییەکانیش بۆ ئەوەیە تا دەرس و پەندی لێ وەربگرین. مادام لێرەدا باسەکەمان لەسەر هەڵەبجەیە بەپێویستی ئەزانم وەکو پێشمەرگەیەک کە لەناو ڕوداوەکان دا ژیاوم بەپێی ئاگاداری خۆم و نزیکیم لە سەرکردە و بەرنامەکانەوە بەو پەڕی ڕاستگۆیی و بە بەڵگەوە یاداشتیان بکەم. تا ئەگەر ڕۆژێک لە ڕۆژان لەلایەن کەسانی ئەکادیمی و بێلایەنەوە لێکۆڵینەوە لەم روداوانە کرا، بەو هیوایەی ئەم چەند دێڕەی منیش جیگەیەک لەو شوێنەدا بگرێ! بە ماوەیەک بەر لە دەستپێکردنی هێرشەکانی ئەنفال سەرکردایەتی یەکێتیی بیری لە ئازادکردنی چەند ناوچەیەک کردبوەوە، بۆ ئەو مەبەستەش کاری کۆکردنەوەی زانیاری و لۆجستیک و پەیوەندیکردنی بە هەندێک لە سەرۆک جاشەکانەوە تەواو کردبو، ئەو شوێنانەش بریتی بون لە: هەڵەبجە، دوکان، رانیە و قەلادزە. لە ڕێکخراوی سلێمانی یەوە نەخشەی بەنداوی دوکان و بەشەکانی و چواردەوری بەجوانی رەسمکرابو بۆ ناوەندی کۆمەڵەیان ناردبو، لەگەڵ بەشێکی زۆر لە سەرۆک جاشەکانی ناوچەی پشدەر پەیوەندیکرابو، بۆ گرتنی فرقەی ٢٤ (قوات المعتصم)لە ناوچەی ڕانیە... هەتا ئەهات مەترسی هێرشی گەورەی بەعس بۆسەر ناوچەکانی سەرکردایەتی لە دۆڵی جافەیەتی زیاتر ئەبو، بەتایبەت کە کۆماری ئیسلامی ئێران پابەندی ئەو رێکەوتنە سیاسیە نەبو کە لەگەڵ یەکێتیی لەساڵی ٨٦ دا کردبوی. ترسی گرتنی بارەگاکانی سەرکردایەتی تا ئەهات زیاترئەبو بەتایبەت کە رژێم بەرەیەکی دورو درێژی ٧٠ کیلۆمەتری لە یەکێتیی نیشتمانیی کردبوەوە و هەموو جۆرە چەکێکی دژی پێشمەرگە بەکاردەهێنا بە گازی کیمییایشەوە. بۆیە یەکێتیی ئەبو بەشێک لە نەخشە کۆنەکەی خۆی جێبەجێ بکات، کە یەکێ لەوانە ئازادکردنی هەڵەبجە بو، لەو سەروبەندەدا کاک نەوشیروان و مەکتەبی سیاسی و سەرکردایەتی یەکێتیی لە دۆڵی جافەتی بون، کاک دکتۆر فوئاد مەعسوم و کاک فەرەیدون عەبدولقادر کە هەردوکیان ئەندامی مەکتەبی سیاسی یەکێتیی بون لە ئێران بون، ئەرکی پرۆسەی ئازادکردنی هەڵەبجە وەک یەکێتیی بە هەماهەنگی لەگەڵ لایەنەکانی تر بەوان سپیردرابو، دەستبردن بۆ هەڵەبجە بۆ ئەوە بو تا ئەگەر لە دۆڵی جافەتی پاشەکشە کرا، جێگەیەکی تر هەبێ بارەگاکانی لێ دابنرێ. لەچاوەڕوانی سەرکردایەتی یەکێتییش دا نەبو، هەڵەبجە بەو خێراییە ئازاد بکرێ و، وا مەزەندە کرابو، کە بەشێکی زۆر لە هێزەکانی رژیم بە هەڵەبجەوە مەشغول ئەبن و فشار لەسەر ناوچەکانی سەرکردایەتی کەم دەبێتەوە. بەلام وا دەرنەچو، ڕژیم تەرکیزی زیاتر لەسەر سەرکردایەتی بو، کە بەسەری مارەکە ناوی ئەبرد. توانی لە پرۆسەی ئەنفالی یەکدا تەواوی ناوچەکە داگیربکات. کاک نەوشیروان مستەفا لە کتێبی خولانەوە لە ناو بازنەدا باسی ئەوە دەکات کە دکتۆر فوئاد و کاک فەرەیدون عەبدولقادر سەبارەت بە ئازاد کردنی هەڵەبجە لەگەڵ لایەنەکان قسەیان کردوە و هێزەکانیان بەم جۆرە دابەشکردوە: "هێزەکانی یەکێتیی بەرپرسی گرتنی تۆپخانەی دەڵەمەڕ و ناوهەڵەبجە بێ و، هێزەکانی فەیلەقی بەدر بەرپرسی گرتنی شاخی شنروێ و بالانبۆ، هێزەکانی حسک بەرپرسی پردی زەڵم و، هێزەکانی پارتی بەرپرسی گرتنی خورماڵ بێ و، هێزەکانی بزوتنەوەی ئیسلامی بەرپرسی کاروباری لۆجستی بن". # پێش نیوەڕۆی رۆژی ١٥ مارتی ساڵی ١٩٨٨ کاک شەوکەتی حاجی مشیر کە فەرماندەی مەیدانی هێزەکانی یەکێتیی بو بە بروسکە کاک نەوشیروانی لە ئازاد کردنی هەڵەبجە ئاگادار کردەوە. کاک نەوشیروان یەکسەر وەڵامی دایەوە. ئەمەی خوارەوە ناوەڕۆکی ئەو بروسکەیەیە کە کاک نەوشیروان ناردی بۆ کاک شەوکەتی حاجی مشیر: له‌/ نه‌وشیروانه‌وه‌ بۆ / کاک شه‌وکه‌ت سڵاوێکی گه‌رم سەرەتا پێرۆزبایی ئازاد کردنی هەڵەبجەتان لێ ئەکەم. تکایه‌ پێڕەوی ئەم خاڵانە بکەن: ١ - ده‌بیت خۆتان بۆ هه‌موو جۆره‌ کاردانه‌وه‌یه‌کی رژیم ئاماده‌بکه‌ن. ئه‌وچە‌کانه‌ی ده‌ستیان به‌سه‌ردا گیراوه‌ به‌سه‌ر جه‌ماوه‌ردا دابه‌شی بکه‌ن، بۆ به‌رگریکردن له‌ ناوچه‌که‌ی خۆیان. ٢ - بانگه‌واز بکه‌ن بۆ خه‌ڵک و رێگریان لی مه‌که‌ن با بچنه‌ ده‌ره‌وه‌ی شار تا وه‌زعه‌که‌ هێمن وئاسایی ده‌بیته‌وه.‌ ٣ - کتیبخانه‌ی گشتی شاره‌که‌ بپارێزن. ٤ - بانک ی شاره‌که‌ بپارێزن. هه‌ر سامانیکی هاوڵاتیان که‌ له‌بانک دایه‌، به‌پێی به‌ڵگه‌و پسوڵە‌ بیده‌نه‌وه‌ به‌ خاوه‌نه‌کانیان. ئه‌وی تری وه‌ک ماڵی شۆڕش پارێزگاری لی بکه‌ن. ٥- ده‌ستبگرن به‌سه‌ر به‌ڵگه‌نامه‌کانی ئه‌من، مخابرات ، ئیستیخبارات ومونەزەمە دا و، بیپارێزن. ٦ - سه‌روماڵی هاوڵاتیان بپاریزن. ئه‌و خاڵانه‌ی سه‌ره‌وه‌ ناوه‌رۆکی ئه‌و بروسکه‌یه‌بوو ، که‌ کاک نه‌وشیروان بۆ فه‌رماندی هێزه‌کانی یه‌کیتی نیشتمانی کوردستانی نارد که‌ کاک شه‌وکه‌تی حاجی موشیر بو. عەدەد جیهازەکان بەتایبەت ئەوانەی لەو کاتەدا لەگەڵ کاک نەوشیروان و کاک شەوکەت دا بون خۆشبەختانە لە ژیاندا ماون لەوانە: کاک بەختیار مستەفا، مامۆستا عوسمان عومەر، کاک سەرکەوت محەمەد فەتاح و بەندە (خالید رەزا)، لەگەل کاک محەمەد رۆستەم (حەمە سیاسی) عەدەد جیهازی کاک شەوکەت. دەقی بروسکەکە لە دەفتەری بروسکەکانی ئەو ساڵەدایە کە بەداخەوە ئێستە لەبەردەستم دا نیە بەڵام پارێزراوە.  ناوەڕۆکی ئەو بروسکەکەی سەرەوەم لەساڵی ١٩٩٢ بە بۆنەی یەکەمین ساڵیادی هەڵەبجەوە لە گۆڤاریک کە بۆ ئەو بۆنەیە تەرخان کرابو، لیژنەی سەرپەرشتی یادکە بەڕێزان مامۆستا رەئوف عوسمان و دکتۆرە پەروین و.. بڵاوکردوەتەوە. بەداخەوە ئازادکردنی هەڵەبجە بو بە کارەساتێکی نەتەوەیی گەورە و دڕندەیی بەعسی فاشی زیاتر دەرخست. # لە دوای کشانەوە لە ئەنفالی یەک، لە نیوەی دوەمی مانگی نیسان دا، کاک نەوشیروان سەردانێکی ناوچەی هەڵەبجەی کرد و خێمەیەکمان لە نزیک گوندی جەڵیڵە هەڵدا، ماوەیەک لەوێ مایەوە و کارەسات و وێرانیەکەی بەچاوی خۆی بینی. لەگەڵ بەشێک لە فەرماندەکانی پێشمەرگە کۆبونەوەیکرد و، لەسەر ئەو دەنگوباسانەی کە پێێ گەیشتبو سەرزەنشت ولێپرسینەوەی لەهەندێک بەرپرس کرد. لەو ماوەیەی لەوێ ماینەوە چەند جارێک لەگەڵ مامۆستا شاهۆ سەردانی ناو هەڵەبجەم کرد، بەچاوی خۆم زۆرکارەسات و تەرمی هاوڵاتیان و تەنانەت هەندێک ماڵ سفرەی نانخواردن یان وەکوخۆی جێ هێشتبوو بەچاوی خۆم بینی، کە بەردیان ئەکرد بە ئاو. لەو کاتەدا هەڵەبجە بەتەنها جێهێڵرابو، ویژدانی مرۆڤایەتی لەناو سەهۆڵبەندا بوو! # لەدوای کارەساتی هەڵەبجە ساڵانە لە رۆژهەڵاتی کوردستان یادی ئەکرایەوە، تیپی مۆسیقای شەهید کارزان لەشارەکانی کوردستان چالاکیان ئەکرد، تیپی بالە و تۆپی پێی پیشمەرگەکان بەو بۆنەیەوە خولی یاریکردنیان لەگەل تیپی شارەکان ئەکرد، چالاکی جۆراو جۆری تر. # لەساڵی ١٩٩١دا وەک ساڵەکانی تر ئێران لە نوێنەرەکانی یەکێتی ییان پرسیوە کە ئاخۆ هیچ بۆنەیەک بۆ یادی هەڵەبجە ساز ئەکەن؟ لێرەدا بڵاوکردنەوەی ئەم دوو بروسکەیە بە پێویست ئەزانم: یەکەم: کاک بەکر فەتاح کە نوێنەری یەکێتیی نیشتمانیی بو لە تاران لە ڕۆژی ٤-٢-١٩٩١ واتە نزیکەی مانگێک بەر لە ڕاپەڕین ئەم بروسکەیە ئەنێرێ بۆ کۆمیتەی کارگێڕی سەرکردایەتی : لە/ کاک بکر فتاح بۆ/ ک.ک.س ٤/٢ سڵاوێکی گەرم خزمان هیچیان بەدەستەوە نیە بۆ ساڵڕۆژی هەڵەبجە، ئەمان ئەپرسن کە ئێمە چ بەرنامەیەکمان هەیە، ئەویش بەستراوەتەوە بە ضروف. کاک نەوشیروان لە ژیر بروسکەکەدا بەم جۆرە وەڵامی کاک بەکر ی داوەتەوە: پێ یان بڵێ: ئێمە بەتەمای هیچ نین، بە ئومێدی خوا ئەمساڵ یادی هەڵەبجە لە وڵاتی خۆمان ئەکەینەوە. بروسکەی ژمارە (١)   # هەروەها بۆ هەمان مەبەست کاک دانای ئەحمەد مەجید کە لەوکاتەدا نوێنەری یەکێتییی بو لە باختەران (کرماشان)، لە بەرواری ١٥-٣ دا ئەم بروسکەیە بۆ کاک نەوشیروان ئەنێرێ لەم کاتەدا کاک نەوشیروان لە مەسیف سەلاحەدین ئەبێ. لە/ کاک دانا بۆ/ کاک نەوشیروان ١٥-٣ سڵاو خزمان/ بە بۆنەی یادی هەڵەبجەوە داوایان لێ کردوین شتێک بکەین ئایە ئەمرتان بە چی یە. لەژێر بروسکەکەدا کاک نەوشیروان بە دەستوخەتی خۆی وەڵامی داوەتەوە و نوسیوێتی: ئێوە لە هیچ یادێکی هەڵەبجەدا بەشداری مەکەن، یادی هەڵەبجە بە ئازاد کردنی کەرکوک ئەکەینەوە. بروسکەی ژمارە (٢)   بەرنامەی ئازاد کردنی کەرکوک وابو کە شەوی ١٥/١٦/٣ کە بۆ بەیانیەکەی یادی هەڵەبجە یە، جێ بەجێ بکرێ، لەوەلامەکەی کاک نەوشیروان دا بۆ کاک دانا هەروای نوسیوە. لە بروسکەیەکی تریش دا کە وەلامی بروسکەیەکی تری مام جەلالە، دیسان باسی زەماوەندی کەرکوک دەکات. بەڵام بەداخەوە بەهۆی دواکەوتنی یەکێ لە میحوەرەکان لە کاتی دیاریکراو ئەوشەوە کارەکە جێ بەجێ نەکرا و پێنج رۆژ پرۆسەی ئازادکردنی کەرکوک دواکەوت، کە لەو کاتەدا سپای بەعس لە داتەپین و هەڵهاتن دا بو. ئەم دواکەوتنە هەلێکی زێرین بوو بۆ سپای ئیحتلالی بەعس تا خۆی ڕێکبخاتەوە و کەرکوک بەهێزتر بکات و هێزی ناوچەکانی تری بۆ بنێرێ بەتایبەت مەعەسکەر خالید بکاتە خاڵی بەرگری و دژە هێرش بۆسەر هێزی پێشمەرگەی کوردستان. لەم بروسکەیەی خوارەوەدا کە بەدەستوخەتی کاک نەوشیروان بۆ مام جەلال نوسراوە جەخت لە ئازاد کردنی کەرکوک ئەکاتەوە لە ١٦ ی مانگی سێ دا: بروسکەی ژمارە (٣) بۆ مام جەلال ١٥-٣ ١ – زۆرم پێ خۆش و باشە هەرچی زوتر بگەڕێنەوە. ٢ – ئەمشەو زەماوەندی ئازادی کەرکوک دەس پێ ئەکا وهیوادارم زۆر نەخایەنێ تەوابێ و بیکەین بە عاصمەی اقلیمی کوردستان. ٣ – وەزعی ژیانی خەڵک زۆرخراپە بۆ خواردن و سوتەمەنی و پارە. ٤ – لەمەولا ئەبێ بیر لە میزانیەی ادارەی کوردستان و فەوجەکانی دفاعی وطنی بکەینەوە، کە میزانیەیەکی زۆر گەورەی ئەوێ. ٥ – پاش گەڕانەوەت پێوسیت ئەکا مجلسی تنفیزی موقت دابنرێ بۆ ادارەی کوردستان تا کاتی هەڵبژاردنی گشتی بۆ پارلەمانی اقلیمی کوردستان. ٦- مقڕی خۆمان و جبهەی کوردستانی لە مصیف صلاحالدین و سەری ڕەش دا ئەنێێن. ئێستە خۆم لە مصیفم و جێگەی هەموان ئەبێتەوە. # کاک نەوشیروان بە ڵێنەکەی خۆی جێ بەجێکرد و لەناوجەرگەی کەرکوکەوە رۆژی ٢٠ مانگی ٣ مژدەی ئازادکردنی کەرکوکی ڕاگەیاند، ئەمە دەقی پیرۆزباییەکەیەتی: بروسکەی ژمارە (٤) لە کاک نەوشیروانەوە ٢٠/٣/١٩٩٠ بۆ جەماوەری گەلی کوردی قارەمان بەبۆنەی ڕزگارکردنی شاری داگیرکراوی کەرکوکەوە لەدەسەڵاتی پیسی بەعس، پیرۆزبایی لەگەلی کورد و هەمو نەتەوەی کورد ئەکەم کە ڕۆژێک بەر لە هێزی پێشمەرگەی لایەنە سیاسیەکانی کوردستانو چەکدارە شۆڕشگێڕەکان و جەماوەری ڕاپەڕیوی کورد، پشت ئەستور بە یارمەتی خوای گەورە و لێبڕاوی ڕۆلەکانی میلەتەکەمان توانی شاری پیرۆزی کرکوک لە دەسەڵاتی پیسی بەعس ڕزگار بکەن. بەم بۆنەیەوە کە ڕۆژێکی مێژویی و تاجی سەرکەوتنی کردە سەری ڕاپەڕینی گەلی کورد لە عیراق دا داوا لە میلەتەکەمان ئەکەین کە بەیەک گرتن و یەکێتی ڕیزەکانی و بە ووریایی و هۆشیاری پاریزگاری ئەم سەرکەوتنە بکەن. کەرکوک بۆ یەکەمین جار لە مێژوی باشوری کوردستان دا بە شەڕئازاد کرا. بە کۆڕەوی ملێۆنی کۆتایی هات. سەرکەوتن و کارەساتە نەتەوەییەکان ئەڵقەی پێکەوە گرێ دراوی یەکترن و هەریەکەیان کار لەوێ تریان دەکات و یەکتر تەواو دەکەن. ئەگەر کورد خاوەنی تێزی دەوڵەت داری بوایە، ئەیتوانی کارەساتە نەتەوەییەکان بگۆڕێ بۆ قەڵغانی مانەوە و دروستکردنی دەوڵەت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، هەرچۆن جولەکە هۆلۆکۆست (جینۆسایدکردنی جولەکە لەلایەن نازیەکانەوە)ی کرد بە هەوێنێ دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ و ئێستەشی لەگەڵ دا بێ بەدوای تاوانبارانی هۆلۆکۆست دا ئەگەڕێن. هەردوو زلحیزبەکەی کوردستانیش تاوانبارانی ئەنفال داڵدە ئەدەن و ئەیان پارێزن و ساڵانە لە یادی ئەنفالەکاندا لەجیاتی سزادانی تاوانبارانی ئەنفال، بەڵێنی درۆزنانە بە کەسوکاری ئەنفالکراوان ئەدەن، بەشێکی زۆر لە تاوانبارانی ئەنفال کە لەلایەن دادگای باڵای تاوانەکانی بەغداوە داواکراون، لەلای پارتی دیمۆکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانی کوردستانەوە، داڵدە دراون.   سەرچاوەکان: + کتێبی خولانەوە لەناو بازنەدا نوسینی کاک نەوشیروان مستەفا. + کتێبی تۆڕی پەیوەندیەکانی پیشمەرگە لەشاخ. کە بەشێک لە بروسکەکانی تیا کۆکراوەتەوە. ئامادەکردنی کاک بەختیار مستەفا ئەمین و کاک خالید حسین. تێبێنی: + خزمان: مەبەست لە ئێرانیەکانە. + تۆمارکردنی بروسکەی ژمارە (١) لەدەفتەری بروسکەکاندا. خەتی کاک نەوزاد حسین عەدەد جیهازە. هی بروسکەی ژمارە (٢) دەستوخەتی کاک سەرکەوتی جیهازە. هی بروسکەی ژمارە (٤) خەتی مامۆستا عوسمان عومەر ە. + وەڵامەکان کە لە ژێر بروسکەکانی ژمارە (١) و (٢) دا نوسراون، لەگەڵ بروسکەی ژمارەی (٣) دەستوخەتی کاک نەوشیروان مستەفایە. + شوێنی وەڵام دانەوەی بروسکەکان: وەڵامی بروسکەی یەکەم قاسمەڕەش ە. هێ دوەم و سێیەم لە مەسیف سەڵاحەدین بوە. مژدەی ئازاد کردنی شاری کەرکوک یش لەناو جەرگەی شارەکەوە کاک نەوشیروان بەجیهازە ڕاکاڵەکەی ناردوێتی بۆ ئێزگەی دەنگی گەلی کوردستان. + مامجەلال لە قامیشلۆ ی ڕۆژئاوای کوردستان بوە.

 راپۆرت: درەو  نامەو نامەكاری بەردەوامە، ئێوارەی ئەمڕۆ وادەی مۆڵەتێكی فراكسیۆنی گۆڕان لەپەرلەمانی عێراق بۆ رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە كۆتایی دێت، كە تێیدا داوای كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت‌و هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان دەكات، بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە لەبەردەم چوار بژاردەدایە، هیچ یەكێك لە بژاردەكان توانانی زامنكردنی كورسییەكانی ئێستا بزوتنەوەكە لە پەرلەمانی عێراق ناكات، زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  مۆڵەتێكی نوێ !  فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق نامەیەكی نوێی ئاڕاستەی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان كردووە‌و ماوەی دوو رۆژ مۆڵەتی پێداوە وەڵام بداتەوە.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەم نامە نوێیەدا كە دوو شەممەی ئەم هەفتەیە ئاڕاستە كراوە، ئەندامانی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق كە ژمارەیان (5) كەسە، بەچەند مەرجێك ئامادەی خۆیان نیشانداوە دەست لە ئەندامێتی پەرلەمان بكێشنەوە‌و بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق خۆیان كاندید نەكەنەوە‌و دەست بە كاركردن بكەنەوە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا‌و لاپەڕەیەكی نوێ لەگەڵ بزوتنەوەكەیان هەڵبدەنەوە، بەڵام ئەگەر نەگەنە رێككەوتن، وەكو خۆیان دەڵێن:" جێگەی ئەوان ناو خەڵك‌و بەرەی خەڵك دەبێت"، واتە بزوتنەوەی گۆڕان بەجێدەهێڵن، ئەگەر ئەمە روبدات، گۆڕان لەسەروبەندی هەڵبژاردندا دوچارێكی لێكترازانیكی نوێ دەبێتەوە. مەرجەكانی فراكسیۆنی گۆڕان بۆ رێكخەری گشتی ئەمانەن:  •    بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان بكشێتەوە. •    بزوتنەوەی گۆڕان بگەڕێتەوە بۆناو هاوپەیمانێتی پێشتری خۆی لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان (كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی)‌و هاوپەیمانێتییەكی گەورەتر لە دەرەوەی پارتی‌و یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق دروست بكات. ئێوارەی ئەمڕۆ وادەكەی فراكسیۆنی گۆڕان بۆ رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان كۆتایی دێت، فراكسیۆن دەیەوێت پێشوەختە بابەتی هاوپەیمانێتی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق یەكلابكاتەوە، چونكە ئێوارەی رۆژی 17ی ئەم مانگە، واتە رۆژی شەممەی داهاتوو، وادەی تۆماركردنی ناوی هاوپەیمانێتی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان كۆتایی دێت. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەگەر ئەندامانی فراكسیۆنی گۆڕان لەگەڵ رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەیان نەگەنە رێككەوتن، بەشێك لە ئەندامانی فراكسیۆنەكە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق بەشێوەی سەربەخۆ یاخود لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتیدا لەگەڵ لایەنەكانی تر لە دەرەوەی بزوتنەوەی گۆڕان، جارێكی تر خۆیان بۆ پەرلەمانی عێراق كاندید دەكەنەوە.  تەقینەوەی ناكۆكییەكان رۆژی 7ی ئەیلولی ساڵی رابردوو، فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق، لە بەیاننامەیەكدا بەفەرمی پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ بەرپرسانی بزوتنەوەی گۆڕان هەڵپەسارد، ئەمە دوای ناكۆكییەك هات كە لە كۆبونەوەیەكی جڤاتی نیشتمانیدا لەنێوان (غالب محەمەد بە نوێنەرایەتی فراكسیۆن)‌و بەرپرسانی باڵای گۆڕاندا رویدا. ئەوكاتیش ئەندامانی فراكسیۆنەكە ئامادەیی خۆیان دەربڕی بوو دەست لە كاری پەرلەمانتاری بكێشنەوە ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت بكشێتەوە، بەوپێیەی بەوتەی ئەمان، كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی شكستی هێناوە‌و ئەجێنداكانی دژی خەڵك‌و فەرمانبەران‌و ئازادیخوازانە‌و ئەمەش پێچەوانەی بنەماكانی دروستبوونی بزوتنەوەی گۆڕانە.  بەڵام نەیارانی فراكسیۆنەكە لەناو بزوتنەوەی گۆڕان قسەی تر دەكەن‌و دەڵێن" ئەندامانی فراكسیۆنەكە لەسەرەتاوە دژی رێككەوتنی گۆڕان‌و پارتی‌و بەشداری  گۆڕان لە حكومەت نەبوون‌و پابەند بوون بە رێككەوتنەكەوە، تا ئەو رادەیەی ئامادەییان نیشانداوە لە بەغداد دەنگ بە فوئاد حسێن كاندیدی پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بدەن، بەڵام بەهۆی ئەوەی لە بەغداد هیچ پۆستێكی حكومی بەر بزوتنەوەی گۆڕان نەكەوتووە، كەوتونەتە دژایەتی رێككەوتنەكە".   لەبەرامبەردا ئەندامانی فراكسیۆنی گۆڕان، فشارەكانی رێكخەری گشتی بۆسەریان، وەكو جێبەجێكردنی داواكاری پارتی لە بزوتنەوەی گۆڕان ناودەبەن. ناكۆكییەكان لە دوو نامەدا سەرەتای ئەم ناكۆكییە (نوێ)یەی نێوان رێكخەری گشتی‌و فراكسیۆنی گۆڕان دەگەڕێتەوە بۆ نامەیەكی رێكخەری گشتی كە رۆژی (4)ی ئەم مانگە بەناوی بزوتنەوەكەوە بۆ فراكسیۆنی ناردبوو، تێیدا ماوەی هەفتەیەك مۆڵەتی پێدابوون وەڵام بدەنەوە. لەم نامەیەدا رێكخەری گشتی چەند داواكارییەكی خستبووە بەردەم فراكسیۆنەكە كە ئەمانە بوون: •    بە راگەیەندراوێكی فەرمی، بڕیاری هەڵپەساردنی كاركردنیان لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان هەڵبوەشێننەوە. •    فراكسیۆنەكە لە هاوپەیمانی (هیوای كوردستانی) بهێننە دەرەوە، چونكە ئەمە دژی پرەنسیپی رێكخراوەیی بزوتنەوەی گۆڕانە‌و لە پشتی بزوتنەوەكەوە چونەتە ناو ئەم هاوپەیمانێتییەوە. •    بەزوترین كات لەڕێگەی ژوری پەرلەمانەوە پەیوەندی بە بزوتنەوەكەوە بكەنەوە. •    ئەركە داراییەكان بەرامبەر بە بزوتنەوەی گۆڕان جێبەجێ بكەن (مەبەست لەو بڕە پارەیەیە كە دەبێت پەرلەمانتارەكان مانگانە لە موچەی خۆیان بیدەن بە بزوتنەوەكە). •    لیستی ناوی پاسەوانەكان بنێرن بۆ ژوری كارگێڕی‌و دارایی. •    چیتان كردووە بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 لە پەرلەمانی عێراق بەبەڵگە بیخەنەڕوو. •    هەوڵدان بۆ دەركردنی یاسای نەوت‌و غاز. •    هەوڵدان بۆ پێكهێنانی ئەنجومەنی فیدراڵ. •    لە عێراق گەندەڵی، نەبوونی ئازادی، گرتن‌و كوشتن‌و تیرۆر، خۆپیشاندان هەیە، چیتان كردووە‌و چیتان وتووە ؟ •    دەستلەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی بەرهەمی فشاری خۆپیشاندەران بوو، (700) كەس شەهیدبوون‌و (20 هەزار) كەس برینداربوون، ئەمە گۆڕانكاری بوو، كەچی ئێوە دەنگتان بۆ بە كابینەی مستەفا كازمی نەدا. •    چەند گەندەڵی لە هەرێم هەیە، دوو ئەوەندە گەندەڵی لە حكومەتی عێراقدا هەیە، كوا دەنگتان لەسەر ئەم مەسەلانە. •    ئایا ئێستا ناكۆكی سەرەكی ئێوە لە هەرێمی كوردستان‌و عێراقدا بووە بە بزوتنەوەی گۆڕان‌و خانەی راپەڕاندن‌و جڤاتەكانی ؟ سێ رۆژ دوای ئەم نامەیە، بەدیاریكراوی لە رۆژی (7)ی ئەم مانگەدا، فراكسیۆنەكە بە نامەیەك‌و لە (13) خاڵدا وەڵامی نوسراوەكەی رێكخەری گشتی دایەوە، دیارترین خاڵەكانی وەڵامەكە ئەمانە بوون:  •    رێكخەری گشتی بەبێ پرسی جڤاتی نیشتمانی‌و جڤاتی گشتی ئەم نامەیەی بۆ فراكسیۆن ناردووە.  •    رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەی بەلاڕێدا بردووە‌و هەرزانفرۆشی كردووە. •    بزوتنەوەی گۆڕان مانگانە (25 هەزار) دۆلار لە پارتی وەردەگرێت.   •    بزوتنەوەی گۆڕان نەیاری پارتی‌و یەكێتی نییە‌و لە دەسەڵات‌و قاچاخچێتیدا شەریكی ئەو دوو حزبەیە. •    مانگانە تاوەكو ئێستا پابەندین بە پێدانی بەشێك لە موچەكانمان بە بزوتنەوەی گۆڕان.  •    بە فشاری پارتی ناتانەوێت هیچ پرۆژەیەكی چاككردنی گۆڕان سەربگرێ.  •    هەڕەشەكانی پارتیمان لەرێگەی ئێوەوە پێدەگات، تێگەیشتمان هەیە بۆ فشارەكانی پارتی لەسەرتان. •    حزبەكە بۆ ئێوە‌و فیكری گۆڕانخوازی‌و بەرنامە سیاسییەكەی بۆ ئێمە.  گۆڕان لەگەڵ كێ هاوپەیمانێتی دەكات ؟ رۆژی 10ی تشرینی یەكەمی داهاتوو واتەی دوای شەش مانگی تر هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەدەچێت، لایەنە سیاسییەكانی هەرێم هەریەكەیان بەدوای هاوپەیمانێتی دڵخوازی خۆیدا دەگەڕێت، بەتایبەتیش كە هەڵبژاردنی ئەمجارە بەیاسایەكی هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت كە یەكەمینجارە لە عێراق تاقیدەكرێتەوە‌و شێوازی فرەبازنەی هەڵبژاردنە‌و دەنگێكی زۆری حزبەكان لە بازنەكانی هەڵبژاردندا دەفەوتێت.  بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق لەبەردەم چەند بژاردەیەكدایە:  •    بژاردەی یەكەم: هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ یەكێتی هەندێك لە هەڵسوڕاوەكانی بزوتنەوەكە لەگەڵ ئەوەدان، گۆڕان هاوپەیمانێتی لەگەڵ یەكێتی بكات، بەوپێیەی بنكەی جەماوەری هەردوو حزب لە سنوری سلێمانیدایە‌و هەردوولایان پێشتر لەچوارچێوەی یەك حزبدا پێكەوە كاریان كردووە. هاوسەرۆكەكانی یەكێتی چەندجارێك بیرۆكەی هاوپەیمانێتیكردنیان خستوەتە بەردەم بەرپرسانی گۆڕان، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لەسەر ژمارەی كورسییەكان نەگەیشتونەتە رێككەوتن، گۆڕان داوای (5) كورسی سنوری سلێمانی دەكات، یەكێتی تەنیا گەرەنتی (3) كورسی بۆ گۆڕان كردووە.   رەوتی دانوستانەكانی گۆڕان لەبارەی هەڵبژاردنی پێشوەختەوە نیشانی دەدات، سەركردەكانی بزوتنەوەكە دەخوازن گۆڕان‌و پارتی‌و یەكێتی پێكەوە هاوپەیمانێتی بكەن، گۆڕان دەیەوێت لەڕێگەی ئەم هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەوە، زامنی كورسی خۆی هەم لە سنوری یەكێتی‌و هەم لە سنوری پارتی بكات، بەڵام گرفتەكە لەوەدایە یەكێتی نایەوێت بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی بكات، بەتایبەت كە چاوی لەوەیە، بەهۆی ناكۆكییەكانییەوە لەگەڵ پارتی، لەم هەڵبژاردنەدا رێژەی دەنگەكانی لە سنوری سلێمانی زیاد بكات. •    بژاردەی دووەم: هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ پارتی هەندێك لە بەرپرسە باڵاكانی بزوتنەوەی گۆڕان پاڵپشتی ئەوە دەكەن، بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لەگەڵ پارتی هاوپەیمانێتی بكات‌و پارێزگاری لە رێككەوتنی سیاسی نێوان هەردوولا بكرێت بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم. ئەوانەی ئەم بۆچونەیان هەیە، پێیانوایە ناكرێت گۆڕان لەگەڵ پارتی لە حكومەتی هەرێم هاوبەش بێت، بەڵام بۆ پەرلەمانی عێراق هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن لەدژی یەكتر بكەن، كێشەی ئەم بیرۆكەیە ئەوەیە كە پارتی تائێستا زەمانەتی كورسییەكانی گۆڕانی لە پەرلەمانی عێراق نەكردووە بەو رێژەیەی كە گۆڕان دەیەوێت، واتە لانی كەم لەرێژەی كورسییەكانی ئێستای لە پەرلەمانی عێراق كەمتر نەبێت كە پێنج كورسییە.  •    بژاردەی سێیەم: هاوپەیمانێتی لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بژاردەیەكی تریش لەبەردەم بزوتنەوەی گۆڕاندا هەیە، كە بژاردەی هاوپەیمانێتیكردنە لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بەدیاریكراویش (كۆمەڵی دادگەریی كوردستان‌و یەكگرتووی ئیسلامی)‌و خەڵكانی ناڕازیی دەرەوەی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان، ئەمە ئەو بژاردەیەیە كە فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق داوای دەكات.  بەمدواییە لەسەردانێكدا بۆ گردی زەرگەتە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان لە شاری سلێمانی، سەلاحەدین محەمەد بەهادین ئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی ئەم بیرۆكەیەی خستە بەردەم عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان، بەڵام رێكخەری گشتی بەشێوەیەكی خێرا دەستپێشخەرییەكەی رەتكردەوە، رەنگە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە، ئەم جۆرە هاوپەیمانێتییە زیان لە رێككەوتنی سیاسی گۆڕان‌و پارتی دەدات لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا.   •    بژاردەی چوارەم: بەشداری سەربەخۆ بژاردەی بەهێز لەبەردەم بزوتنەوەی گۆڕاندا ئەوەیە، بەشێوەیەكی سەربەخۆ بچێتە ناو هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، بەڵام كێشەكە ئەوەیە، لەم بژاردەیەدا گۆڕان ناتوانێت پێشبینی ژمارەی كورسییەكانی بكات، بەتایبەت لەكاتێكدا هەموان پێشبینی دەكەن لەم هەڵبژاردنەدا جارێكی تر ژمارەی دەنگ‌و كورسییەكانی گۆڕان دابەزینی بەرچاو بەخۆوە ببینێت، ئەم بژاردەیە هیچ گەرەنتییەك بە گۆڕان نادات بەبێ هاوپەیمانێتی لەگەڵ لایەنەكانی تر دەتوانێت پارێزگاری لە ژمارەی كورسییەكانی بكات، بەڵام كلیك كردن لەسەر ئەم بژاردەیە، بۆ نەیارە ناوخۆییەكانی گۆڕان كارتێكی بەهێز دەبێت‌و هەندێك لە بایەخی هێرشە میدیاییەكانیان لەبارەی ئەوەی گۆڕان خۆی رادەستی پارتی كردووە، كەمدەكاتەوە. 

راپۆرت: نامیق رەسوڵ ئەمڕۆ لە هەرێمی كوردستان پشووی فەرمییە، ئەم رۆژە بەبۆنەی جەژنی سەری ساڵی ئێزدییەكانەوە كراوە بە پشوو. ئێزدییەكان كێن ؟ زمان‌و ئاینیان چییە ؟ چوارشەمبا سۆر چییە ؟ تاووس مەلەك كێیە ؟ مەسحەفا رەش چییە ؟ ئەمانە كۆمەڵێك پرسیارن كە (درەو میدیا) لەم راپۆرتەدا وەڵامیان دەداتەوە. ئاینی ئێزدیی ئێزدیی یەكێكە لە ئاینە رەسەن‌و دێرینەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام زانیاری ئەوتۆ سەبارەت بەم ئاینە لەبەردەستدا نییە، باوەڕدارانی ئەم ئاینە، باسی ئاین‌و بیروباوەڕەكانیان بۆ كەسانی تر ناكەن، بەهۆی ئەوەی لە مێژوودا رووبەڕووی چەندین هەڵمەتی پاكتاوكردن بوونەتەوە، كە دواهەمینیان هێرشی چەكدارەكانی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی " داعش" بوو بۆسەر شەنگال‌و ناوچە ئێزدیی نیشنەكانی پارێزگای نەینەوا، كە بەهۆیەوە هەزاران  كەسیان لێكوژراو هەزاران ژن‌و كچ‌و منداڵیشان كرانە كۆیلەو كەنیزەك.  ئێزدییەكان سەرەڕای ئەوەی زۆر رووبەڕووی ستەم‌و چەوساندنەوەو پاكتاوكردن بوونەتەوە، بەڵام بەردەوام پابەندی ئاینەكەیانن، باوەڕیان وایە ئاینەكەیان رێگای رزگاربوونە. ئامارێكی دروستی ژمارەی ئێزدییەكان لەبەردەستدا نییە، چەند سەرچاوەیەك ژمارەیان بە (300 هەزار بۆ 750 هەزار) كەس دەخەمڵێنن، بەزۆریش لە باكوری خۆرهەڵاتی موسڵ لە عێراق‌و باكوری سوریا نیشتەجێن. ئێزدییەكان خۆیان بە تایەفەیەك دادەنێن كە "لە ئەزەلەوە هەن‌و بە تەنها لە وەچەی ئادەمن"، بڕوایان وایە "ئادەم تۆوی خۆی لە دەفرێكدا داناوەو پاشان وەچەی ئێزدیی لێوە پەیدابووە، دواتر خودا حەوای خەڵقكردووەو هاوسەرگیری لەگەڵ ئادەمدا كردووە، مرۆڤەكانی تری جگە لە ئێزدیی لێكەوتوەتەوە"، بەوەش خۆیان بە "وەچەیەكی زۆر تایبەتمەند" دادەنێن. چیرۆكی " ئیبلیس" لە ئاینی ئێزدییدا ئاینی ئێزدیی لە چیرۆكی سوجدە نەبردنی شەیتان "ئیبلیس" بۆ ئادەم لەگەڵ ئیسلامدا هاوڕایە، لە ریوایەتی ئاینی ئیسلامدا قورئان لە ئایەتی (34)ی سورەتی "البقرە"دا ئاماژەی بەو چیرۆكە داوەو هاتووە: "ۆإِژْ قُلْنَا لِلْمَڵائِكَەِ اسْجُدُواْ ڵادَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبَی ۆاسْتَكْبَرَ ۆكَانَ مِنَ الْكَافِڕینَ". بەڵام ئێزدییەكان لەگەڵ ئەنجامی بەشی دووەمی ئەو ئایەتەدا جیاوازو ناكۆكن، ئەوان بڕوایان بەوە نییە ئیبلیس بەهۆی رەتكردنەوەی سوجدە بۆ ئادەم سزادرابێت، بەڵكو باوەڕیان وایە "خودا ئیبلیسی خەڵات كردووەو كردوویەتی بە سەرۆكی مەلائیكەتەكان، بەهۆی ئەوەی تاكە مەلائیكەت بووە لە تاقیكردنەوەی خودا دەرچووە، چونكە خودا دوای خەلقكردنی مەلائیكەتەكان داوای لێكردوون جگە لە ئەو سوجدە بۆ كەس نەبەن‌و دوای خەلقكردنی ئادەمیش كە داوای لێكردوون سوجدەی بۆ بەرن وەك جۆرێك لە تاقیكردنەوە وابووەو جگە لە ئیبلیس، كەسیان لەو تاقیكردنەوەیەدا دەرنەچوون، بەوەش شیاوی ئەوە بووە كە خودای گەورە بیكاتە سەرۆكی مەلائیكەتەكان"، كە ئێزدییەكان بە "تاووس مەلەك" ناویدەبەن‌و هەموو رۆژێك پێنجار نوێژی بۆ دەكەن. بانگەواز لە ئاینی ئێزدیدا  ئاینی ئێزدیی ئاینێكی موژدەبەر " تەبشیری " نییە، هیچ كەسێكی تازە ناتوانێت ببێت بە ئێزدیی، بەڵكو دەبێت ئەو كەسە لە لەدایكبوونییەوە ئێزدی بێت، واتە لە دایك‌و باوكێكی ئێزدیی لەدایك ببێت،  ئەوان خۆیان  بە "خواپەرست" وەسفدەكەن‌و دەڵێن ناوی ئاینەكەیان ئەو واتایە دەگەیەنێت، خواوەندی گەورەشیان بە " ئێزدان" ناسراوەو پێگەیەكی زۆر باڵای هەیە لایان، بەجۆرێك نابێت راستەوخۆ بپەرسترێت، بەڵكو بە خاوەن هێزێكی شاراوەی لەبن نەهاتووەو لەگەڵ ئەوەدا كە خوڵقێنەری گەردوونە، بەڵام پاسەوانی گەردوون نییە. مەزارو شوێنە پیرۆزەكانی ئێزدیی ئێزدییەكان خاوەنی چەندین شوێن‌و مەزاری پیرۆزن، یەكێك لەوانە مەزاری "شەرفەدینە" لە چیای شەنگال، هەروەها پەرستگای "لالش" لە قەزای شێخانی باكوری خۆرئاوای موسڵ‌و ئێزدییەكان لە حەجدا دەچنە ئەم پەرستگایەو زۆربەی مەراسیم‌و سروتە ئاینییەكانیانی تێدا ئەنجامدەدەن. زمان‌و كتێبی پیرۆز ئێزدییەكان بە زاراوەی كرمانجی ژوورووی زمانی كوردی قسەدەكەن، زمانی رەسمی مەراسیم‌و سروتە ئاینییەكانیشانە، خاوەنی سیستمێكی ئاینیی‌و ئیداریی دێرینن، كە لە كۆنەوە بۆیان ماوەتەوە، هەروەها چەند نەریت‌و كەلەپوری هاوبەشیان لەگەڵ ئاینیەكانی تردا هەیە. بەشێك لە ئێزدییەكان دەڵێن كتێبێكی پیرۆزیان هەیە بەناوی "مەسحەفا رەش"، بەڵام زۆرینەیان جەختدەكەنەوە كە ئەم كتێبەیان نەبینوە. ئایینی ئێزدی كاریگەری هەبوو بۆسەر ئاینەكانی ترو ئاینەكانی تری دراوسێشی كاریگەریان كردوەتە سەری، ئەم ئاینە لە بە پیرۆزدانانی خۆرو مانگدا لە ئایینی زەردەشتی‌و لە حەرامكردنی چەند خۆراكێكدا لە ئاینی جولەكەو  لە چەند ریتمێكی میوزیكیشدا لە ئاینی مەسیحی‌و لە نوێژو زەكات‌و حەج‌و خەتەنەكردنیشدا لە ئاینی ئیسلام دەچێت. بە گوێرەی چەند چاوپێكەتنێك لەگەڵ مامۆستایانی زانكۆو چەند ئەكادیمییەك، رۆژووگرتن لای ئێزدییەكان دابەشدەبێت بۆ دوو رۆژووگرتن، یەكەمیان رۆژووگرتنی تایبەتە كە 80 رۆژە (40 رۆژ لە هاوین‌و 40 رۆژ لە زستان)، دووەمیشیان رۆژووگرتنی گشتییە، واتە (رۆژووی ئێزید) كە سێ‌ رۆژە لە ساڵێكدا (سێشەممە، چوارشەممەو پێنج شەممەی هەفتەی دووەمی مانگی 12ی هەموو ساڵێك)، دوای ئەوەش جەژنی ئێزید دێت كە یەك رۆژە. ئێزدییەكان سێ‌ رۆژی تر لە مانگی دوومی هەموو ساڵێك بە رۆژوودەبن‌و دەبێت بكەوێتە (دووشەممەو سێشەممەو چوارشەممە)و بە رۆژووی "خدر ئەلیاس" ناودەبرێت، پاشان جەژن دێت كە یەك رۆژە. چوارشەمبا سۆر چییە ؟ هاوشێوەی ئاینەكانی تر، ئێزدییەكانیش چەندین جەژنی تایبەت بە خۆیان هەیە، یەكێك لەو جەژنانە جەژنی سەری ساڵی ئێزدییە، كە پێی دەڵێن جەژنی "چوارشەمبەی سۆر". جەژنی سەری ساڵی ئێزدییەكان دەكەوێتە یەكەمین چوارشەممەی مانگی نیسانی خۆرهەڵاتی هەموو ساڵێك، كە 13 رۆژ جیاوازو درەنگترە لە مانگی نیسانی زاینیی‌و بەمشێوەیە ئەمڕۆ چوارشەممە 17ی نیسان جەژنی سەری ساڵی ئێزدییەكانە. پلەو پایە لە ئاینی ئێزدیدا  ئێزدییەكان بەگوێرەی پێگەی ئاینی دەكرێن بە چەند چینێكەوە: یەكەم: چینی رۆحانییەكان: ئەمەش دەكرێن بە دوو گروپەوە: 1- گروپی پیر: ئەمە كۆنترین گروپی ئاینی ئێزدیین، بە تێپەڕبوونی كات كەمبونەتەوەو بەهۆی ئەو هەڵمەتانەشی كە كراوەتە سەریان ژمارەیەكی كەمیان ماوەتەوە. 2- گروپی شێخ: دوای لاوازبوونی گروپی پیر لە راپەڕاندنی ئەركە ئاینییەكاندا، لەسەر دەستی شێخ (عادی بن مسافر) ئەم گروپە دامەزرێنرا بۆئەوەی ئاینی ئێزدیی كۆبكاتەوە، ئەم گروپەش دابەش دەبەێت بۆ چەند چینێك، ئەندامەكانی هەر چینێك ناتوانن جگە لە چینەكەی خۆیان هاوسەرگیری بكەن، ئەمەش چینەكانن: • شێخ شەمش • شێخ حەسەن • شێخ بەكر • شێخ ناسرەدین‌و .. هتد 3- چینی فەقیر: ئەمانە چینی خواپەرستن‌و پۆشاكێكی سپی تایبەت بە خۆیان هەیەو قژێكی درێژیان هەیە. 4- چینی حادی یان قەواڵەكان: ئەمانە ئەو دەروێشانەن كە پلەی ئاینی وەك (خواپەرست‌و باوەڕدار)یان هەیە، قەواڵ ئەو كەسانەن كە سرودە ئاینییەكان دەڵێن‌و سەربە یەك عەشیرەتن، ناوەندی سەرەكییان دەكەوێتە نێوان ناوچەی باشیك‌و بەحزانی لە پارێزگای نەینەوا. 5- چینی كەواچك: كەواچك كۆی وشەی "كوچك"ە كە بە مانای دیوەخان دێت، چینێكن لە خەڵكی گشتی‌و پۆشاكی تایبەت بەخۆیان هەیە، ئەركەكەیان بریتییە " لە دۆزینەوەی چارەنوسی مردووان باش بێت یان خراپ لەگەڵ پەیوەندیكردن بە جیهانی غەیبەوە بۆ زانینی دۆخی ئێستاو داهاتوو"، دەتوانین بڵێین ئەركەكەیان زیاتر رۆحانییە. 6- چینی موریدەكان: نزمترین چینی ئێزدییەكانەو لە رابردوودا ئەركیان گوێڕایەڵی كوێرانە بووە، بەڵام نەوەی نوێی ئەم چینە ئێستا زۆر مەیلیان بۆ چەمكە مەدەنییەكان هەیەو زۆر ملكەچ نین‌و زەكات نادەن، مافی ئەوەشیان نیە لەگەڵ چینەكانی تردا هاوسەرگیری بكەن. هەندێك لە ئێزدییەكان خۆیان تەنها بەسەر سێ‌ چیندا دابەشدەكەن، لەسەر ئەو بنەمایەی كە چینی كوچك‌و حادی لە بنەڕەتدا لە چینی موریدەكانن‌و چینی "پیر" یش چینێكی جیاوازن لە چینی "شێخ"، بەڵام ئەوە راستییەكی پشتڕاستكراوەیە كە هاوسەرگیری لەنێوان پەیڕەوانی ئەو پێنج چینەدا رێگەی پێنادرێت، هەتا تەنانەت لە ناو یەك چینی وەكو شێخەكانیشدان بۆ نمونە كەسێكی سەر بە گروپی شێخ حەسەن ناتوانێت لەگەڵ كەسێكی سەربە شێخ ناسرەدین یان گروپێكی تر هاوسەرگیری بكات.

درەو: لە راپۆرتی ساڵانەیدا وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا پێشلكارییەكانی لە وڵاتانی جیهان خستووەتە روو (59) لاپەڕەی تەرخانكردوە بۆ پێشیلكارییەكانی مافی مرۆڤ لە عێراق و هەرێمی كوردستان بەتایبەت بەرامبەر بە رۆژنامەوانان، راپۆرتەكە نوسیویەتی : لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا، تەلەفزیۆنەکانی ڕووداو Rudaw و کوردستان24 K24دەستیان دەگات بە هەموو دامەزراوە گشتییەکان و زانیارییەکانیشدا، لە کاتێکدا لە ناوچەکانی قەڵەمڕەوی یەکێتیدا تەلەفزیۆنەکانی کوردسات نیوز Kurdsat News و گەلی کوردستان GK هەمان ئەو باڵادەستییەیان هەیە. میدیاکانی ئۆپۆزسیۆن دەستڕاگەیشتنێکی سنورداریان هەیە بە زانیارییە گشتییەکان لە هەرێمی کوردستاندا. وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا لە کۆتایی مانگی ئازاردا ڕاپـۆرتی ساڵانەی خۆی بڵاوکردەوە لە بارەی ڕەوشی مافەکانی مرۆڤ لە وڵاتانی جیهان لە ماوەی ساڵی 2020 دا. بەشی کوردی دەنگی ئەمەریکا چەند بەشێکی ڕاپـۆرتەکە، ئەوانەی لە بارەی ئێران، تورکیا، سوریا، عێراق و هەرێمی کوردستانن کردووەتە کوردی.   لەبارەی ڕاپـۆرتەکەی عێراق کە لە 59 لاپەڕە پـێکهاتووە عێراق بەپێی دەستوری وڵاتەکە کۆمارێکە لەسەر بنچینەی سیستەمی پەرلەمانی. هەڵبژاردنەکەی ساڵی 2018 بۆ پەرلەمانی وڵاتەکە؛ ناکرێت بگوترێت لە هەموو ڕوویەکەوە هەڵبژاردنێکی تەواو بووە، بەڵام بە گشتی لە سۆنگەی پێوانە نێونەتەوەییەکانەوە، هەڵبژاردنێکی ئازاد و ڕەوا بووە و ئاڵوگۆڕێکی ئاشتیانەی دەسەڵاتی بە دوای خۆیدا هێنا و دەسەڵات لە حەیدەر ئەلعەبادی گواسترایەوە بۆ عادل عەبدولمەهدی. خۆپیشاندانە بەرفراوانەکانی عێراق لە مانگی دەی ساڵی 2019 دەستیانپێکرد و لە ڕۆژی 1ی مانگی دوازدەی هەمان ساڵدا حکومەتەکەی عەبدولمەهدی ناچار بە دەست لە کار کێشانەوە کرد. موستەفا ئەلکازمی، سەرۆکی دەزگای هەواڵگری ئەوکاتەی عێراق، ڕۆژی 6ی مانگی پـێنجی ساڵی 2020، توانی متمانەی پەرلەمان بەدەست بێنێت و ببێتە سەرەک وەزیری عێراق پاش ئەوەی وابەستەیی خۆی ڕاگەیاند بۆ ژمارەیەک دۆسێی گرنگ، لەوانە؛ هەڵبژاردنی پێشوەخت لە ساڵی 2021دا، بەرپرسیارکردنی یاسایی ئەوانەی دەستیان لە توندوتیژییەکاندا هەبووە بەرامبەر خۆپیشاندەرانی ساڵانی پێشوو و هەروەهاش چارەسەرکردنی دۆسێی گەندەڵی لەناو دامەزراوەکانی حکومەتدا. ژمارەیەکی زۆری هێزی ئاسایشی لە سەرانسەری عێراقدا هەن و کار دەکەن. وەزارەتەکانی ناوخۆ و بەرگری و هەروەها دەزگای دژە تێرۆر "وەک وەزارەتێک وایە" هێزە ئاسایشییەکانی عێراق بەڕێوەدەبەن و سەرپەرشتیشیان دەکەن. هێزە چەکدارە ئاساییەکان و هێزەکانی سەپاندنی یاسا لە عێراقدا لە هەوڵێکی چڕ و پڕدان بۆ پاراستنی سەقامگیری لە وڵاتەکەدا. ئەم هێزانەهاوتەریب لەگەڵ کۆمیتەی حەشدی شەعبیدا کار دەکەن {حەشد ئەو هێزانەن کە لە نزیکەی 60 هێزی میلیشیایی پێکهاتووە و ڕێکخراوێکی چەتریە و دەوڵەت سەرپەرشتی دەکات} ئەم هێزانەی حەشد لە سەرانسەری عێراقدا کار دەکەن بەڵام زۆر جار لە دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەتدان و هەروەهاش پێچەوانەی سیاسەتەکانی حکومەت ڕەفتار دەکەن. زۆربەی ئەندامانی هێزەکانی حەشدی شەعبی، عەرەبی شیعە ئاینزان، لە کاتێکدا یەکەکانی عەرەبی سوننە، ئێزدییەکان کریستیانەکان و کەمایەتییەکانی تریش یان لەناو یانیش لە نزیک ناوچەکانی خۆیانەوە ئەرکەکان بەجێدەگەیەنن. هەموو یەکەکانی حەشدی شەعبی، بە فەرمی ڕاپۆرتەکانی خۆیان بەرز دەکەنەوە بۆ کۆمیتەی حەشد و بەرەنجامیش لەژێر سەرکردایەتی سەرەک وەزیردان، بەڵام ژمارەیەک لەم هێزانەی حەشدی شەعبی لە ڕووی کردەییەوە فرمان و ڕێنوماییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران و پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی ئێران بەجێدەگەیەنن. دوو لایەنە سەرەکییە کوردییەکەش، پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستانیش؛ هەر یەکەیان بۆ خۆی دەزگای ئاسایشی هەیە. بەپێی دەستوری عێراق، حکومەتی هەرێمی کوردستان مافی هەبوونی هێزی ناوخۆیی ئاسایشی هەیە، بەڵام پارتی و یەکێتی بە جیا کۆنترۆڵی هێزی پێشمەرگەیان کردووە لە دەرەوەی ئەو هێزانەی لە دەستوردا ئاماژەیان پێکراوە. ئەمە بێ لە هێزی پۆلیس کە دەبووایە لەژێر سەرپەرشتی وەزارەتی ناوخۆدا بووایە. بەپێی دەستور ڕێگەدراوە بە دەزگایەکی ئاسایش، بەڵام لەمەشیاندا پارتی و یەکێتی هەر یەکەیان دەزگای ئاسایشی خۆیان هەیە. پارتی و یەکێتی بە هەمان شێوە هەر لایەنە و دەزگایەکی تایبەتی هەواڵگرییان هەیە، کە دەبوایە لە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمەوە کاروبارەکانیان ڕێکبخرایە. دەسەڵاتی سیڤیلی فێدراڵی، کۆنترۆڵکردنێکی کارای نییە بەسەر هەندێک دەستە و تاقمی هێزەکانی ئاسایشدا، بەتایبەتیش بەسەر یەکەی هێزەکانی حەشدی شەعبیدا کە هاوپەیمانی ئێران و کۆمیتەی حەشدی شەعبین. دەستنیشان نەکردنی سنورەکان و ناچە جێناکۆکەکان بوونەتە سەرچاوەیەکی تری کێشە لە نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی نێوەندیدا و پشێوییەکی لە تایبەتمەندێتی نێوان هێزی ئاسایشی و دادگاکاندا دروستکردووە. ئەندامانی هێزە ئاسایشییەکان بە بەڵگەوە، ژمارەیەکی بەرچاو پێشێلکارییان کردووە. ژمارەیەکی بێشومار کێشەی مافەکانی مرۆڤ هەن، لەوانە؛ کوشتنی نایاسایی و ناڕەوا و دڕندانە، بێسەروشوێن کردنی زۆرە ملێیی، ئەشکەنجەدان، شێوازی ڕەفتاری نامرۆیی و دڵڕەقانە و سزای قورسی لە ڕادەبەدەر، ژیان و گوزەرانی سەخت و ناهەموار لە زیندان و گرتوخانەکاندا، دەستوەردانە ژیانی تایبەت و کۆتوبەندکردنی ئازادییەکانی ڕادەربڕین و ڕاگەیاندن و سنوردارکردنی دەستڕاگەیشتن بە تۆڕەکانی ئینتەرنێت و توندوتیژی بەرامبەر ڕۆژنامەوانان و هەڕەشە لێکردن و توندوتیژی و دەستگیرکردنی ناڕەوای ڕۆژنامەوانان و دادگاییکردنیان و چاودێریکردن و داخستنی ماڵپەڕەکان، دەستێوەردان لە مافی گردبوونەوەی ئاشتیانە و کۆتکردنی یاساییانەی ئازادی بزووتنەوەکانی ژنان، بە زۆر گەڕاندنەوەی ئاوارەکان بۆ ئەو شوێنانەی پێشتر هەڕەشەی کوشتنیان لەسەر بووە و مەترسی لەسەر ئازادییەکانیان هەبووە، گەندەڵی، نەبوونی لێکۆڵینەوە و بەرپرسیارنەکردنی ئەوانەی تاوان بەرامبەر ژنان دەکەن، تاوانەکانی توندوتیژی بەرامبەر تاکەکانی کەمایەتییە نەژادییەکان، توندوتیژی بەرامبەر هاوڕەگەزخوازان، سنوردارکردنی مافی کارگوزاران، وەک ڕێگەگرتن لە پێکهێنانی سەندیکا یان کۆمەڵەی سەربەخۆ ، جیاوازیکردن لە هەلی کار بۆ کۆچبەران و هەروەها خراپترین جۆری خستنە بەر کارکردنی منداڵان. داعش، بەردەوام بووە لە پێشێلکارییە دڕندانەکانیدا، لەوانە کوشتن لە ڕێی هێرشی خۆکوژی و چاندنی بۆمب و مینەوە. حکومەت لێکۆڵینەوەکانی خۆی دەکات و دادگایی گومانباران دەکات و زۆرجاریش دادگاییکردنەکان لەسەر ئەو دۆسێیانەی دەگوترێت داعشن، بە یاسای بەرەنگاربوونەوەی تێرۆریزم دەکرێن. * لێسەندنەوەی مافی ژیان و کردەی کوشتنی ناڕەوا یان بەهۆی مەبەستی سیاسییەوە: ژمارەیەکی زۆر ڕاپۆرت هەن لەسەر ئەوەی حکومەت و ئەندامانی هێزە ئاسایشییەکان کردەی نایاساییانەی کوشتنیان ئەنجامداوە، بە هەمان شێوەش ئەو میلیشیایانەی سەر بە حکومەت نین و هەروەها هاوسۆزەکانی داعش دەستیان هەیە لەو کردەی کوشتنانەدا. * بێسەروشوێنکردن: ڕاپۆرتێکی زۆر دراون لەسەر بێسەروشوێن کردن لەلایەن هێزە ئاسایشییەکانی حکومەتەوە یان لەسەر ئەو هێزانەی تری بۆ حکومەتی ئەنجام دەدەن. یونامی و ئۆفیسی کۆمیسیۆنی مافەکانی مرۆڤ، سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕاپۆرتەکانیاندا ئاماژەیان بەوە کردووە لە مانگی دەی ساڵی 2019وە تا مانگی سێ یونامی 154 دۆسێی وەک دەگوترێت دیارنەمانی خۆپیشاندەران و چالاکوانانی مافەکانی مرۆڤی بەدەست گەیشتووە و ئەو دۆسێیانەش وەها دانراون کە ئەو کەسانە یان گیراون یان ڕفێندراون. دەسەڵاتدارانی خۆجێیی لە شەنگال، پارێزگای نەینەوا ڕاپۆرتیان داوە 70 کەسی ئێزدی لەلایەن پارتی کرێکارانی کوردستانەوە دەستگیرکراون. دەسەڵاتدارانی خۆجێیی لەو ناوچەیە دەڵێن "لە ساڵی 2019ەوە پەکەکە زیاتر لە 400 ژنی دانیشتوی ئەو ناوچەیەی ڕفاندووە و هێشتا چارەنوسیان نادیارە." هێزە ئاسایشییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق کۆنترۆڵی ڕاستەخۆیان لەو ناوچەیەدا نییە و ناتوانن پشتڕاستی ئەو ڕاپۆرتانە بکەنەوە. لە مانگی 7دا پەکەکە 2 هاوڵاتی لە شاری دهۆک ڕفاندووە و هێشتاش چارەنوسیان دیار نییە. * ئەشکەنجەدان و شێوازی ڕەفتارکردن و سزای قورس و نامرۆیی و ناپیشەییانە: ڕێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ ڕاپۆرتیانداوە سەبارەت بەوەی کارمەندانی سەر بە هەردوو وەزارەتی ناوخۆ و بەرگری عێراق ئەشکەنجەی گیراوەکانیان داوە. بەپێی ئەو ڕاپۆرتانە خۆپیشاندەرە گیراوەکان ڕووبەڕووی بەدڕەفتاری جۆراوجۆر بوونەتەوە هاوکاتی لێکۆڵینەوەکان لەگەڵیاندا، لەوانە، لێدانی زۆر و قورس، بەکارهێنانی وزەی ئەلیکتریک وەک بەشێک لە ئەشکەنجەدانیان، خستنە ناو ئاوی ساردەوە، هەڵواسینی گیراوەکان بە سەرەوبنیش، هەڕەشەی کوشتن و هەڕەشەکردن لە کەسوکاریان و هەروەها ڕەفتاری سوکایەتی پێکردنی گیراوەکان وەک میز پێداکردن و وێنەگرتنیان بە ڕووتوقوتی. لەو ڕاپۆرتانەدا ئاماژەش کراوە بەو وتووێژانەی لەگەڵ ژنانی گیراودا کراون و باسیان لەوە کردووە لێیان دراوە و هەڕەشەی دەستدرێژی سێکسییان لێکراوە و هەندێکیشیان وەک دەڵێن "دەستدرێژی سێکسیان کراوەتە سەر." ڕێکخراوێکی ناحکومی لە مانگی شەشدا دەیان دۆسێی ئەشکەنجەدانی تۆمارکردووە لە گرتوخانەکانی پارێزگاکانی نەینەوا و کەرکوک و سەڵاحەدین و ئەنبار و زیقاڕ و هەروەها بەغداش. لە بەرامبەر ئەم پێشێلکاریانەدا، پەناپارێزی دراوە بە بەرپرسانی حکومەت و کارمەندانی دەزگاکانی ئاسایش لەوانە هێزە ئاسایشییەکانی عێراق و پۆلیسی فێدراڵی و هێزەکانی حەشدی شەعبی و هەندێک لە یەکە تایبەتەکانی دامەزراوە ناوخۆییە ئاسایشییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقیش. * ڕەوشی گرتوخانە و زیندانەکان: ڕەوشی گرتوخانە و زیندانەکان زۆر خراپن و جار جارەش مەترسی دەکەوێتە سەر ژیانی گیراو و زیندانیکراوەکان بەهۆی کەمی خواردن و ژمارەی زۆری گیراوەکان و ئەشکەنجەدان و ڕەوشی نەگونجاوی تەندروستی و نەبوونی خزمەتگوزارییەکی ئەوتۆی تەندروستی و هەروەهاش بەهۆی مەترسییەکانی کۆڤید 19 و نەخۆشیەکانی تریشەوە. لە زیندان و گرتوخانەکانی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ڕەوشەکە باشتر نییە. ژمارەی گیراوەکان و زیندانیکراوەکان زۆر زیاترە لە توانایی ئەو 6 زیندانەی لە هەرێمەکەدا هەن. کۆمیسیۆنی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستان لە ڕاپۆرتێکیدا دەڵێت، زیندانی هەولێر وەها دروستکراوە کە جێی 900 گیراوی تیادا ببێتەوە بەڵام 1957 گیراوی تیادایە. ئەم کۆمیسیۆنە سەربەخۆیە دەڵێت 3 گیراو لەو زیندانەدا بەهۆی نەخۆشییەوە مردوون بەبێ ئەوەی چارەسەرییەکی ئەوتۆی تەندروستی بۆ نەخۆشییەکانیان بکرێت بەهۆی ئەو ژمارە زۆرەی خەڵکی گیراو لە گرتوخانەکەدا دانراون. لەناو هەرێمی کوردستاندا "لێبوردنی گشتی" بە شێوەیەکی گونجاو لەگەڵ یاساکانی سزاداندا یەکناگرنەوە و ئەو لێبوردنانەش لە وادەی گونجاودا بڕیاریان لێنەدراوە. بەپێی یونامی، زیندانەکانی شارە سەرەکییەکانی هەرێمەکە نۆژەنکراونەتەوە بەڵام هێشتاش ڕەوش لە زیندان و گرتوخانە بچوکەکانی تردا هەر خراپە کە وەزارەتی ناوخۆی هەرێم سەرپەرشتییان دەکات. لە هەندێک لە گرتوخانەکانی ئاسایشی هەرێمەکەدا و ئەوانەش کە پۆلیس سەرپەرشتییان دەکەن، جار جارە گیراوی ژێر تەمەن 18 ساڵ لەگەڵ گیراوی سەرو تەمەن 18 ساڵ دادەنێن. لە مانگی نۆدا دەسەڵاتداران زیاتر لە 50 منداڵیان لە "گرتوخانەی هەولێر بۆ ژنان و منداڵان" هێشتۆتەوە لەگەڵ دایکەکانیاندا کە زیندان کراون. یونیسێف، بودجەیەکی بۆ ئەو منداڵانە بە جیا دابین کردووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نەیانتوانیوە دەستیان بە خوێندن ڕابگات. حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕێگەیەکی گونجاوی نەگرتۆتەبەر بۆ چارەسەرکردنی ئەو قسە و باسانەی هەن لەسەر ئەو پێشێلکاریانەی ئەفسەرەکانی وەزارەتی ناوخۆی هەرێم یان ئاسایش دەیکەن. لە ڕاپۆرتێکی مانگی نۆی کۆمیسیۆنی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستاندا ئاماژە بەوە کراوە هەندێک لە زیندان و گرتوخانەکان نەیانتوانیوە ڕێوشوێنە سەرەکییەکانی مافەکانی مرۆڤ بپارێزن یان فەراهەم بکەن بۆ زیندانییەکان. لەو ڕاپۆرتەدا جەخت کراوەتەوە لەوەی زیندان و گرتوخانەی نوێ دروست بکرێن و یاسای مافی گیراو و زیندانیەکانیش بەجێبگەیەندرێن. * دەستگیرکردن یان دەستبەسەرکردنی هەڕەمەکی: ڕاپۆرتێکی زۆر هەن لەسەر دەستگیرکردنی هەڕەمەکیانەی خەڵک و زیاتر هی عەرەبی سوننە، لەوانە؛ ئاوارەکانی ناوخۆی وڵاتەکە. لە مانگی حەوتدا هێزە ئاسایشییەکان 20 کەسی سوننە ئاینزایان دەستگیرکردووە وەک دەگوترێت گومانباربوون بەوەی ئەفسەرێکی باڵای هێزە ئاسایشییەکانی عێراقیان کوشتووە هاوکاتی هێرشیکی داعش لە ناوچەی تارمییە. ئەوانەی کە گیرابوون دەستیان لەو هێرشەدا نەبووە و ڕاپۆرتیش نەبووە لەسەریان کە پەیوەندییان بە داعشەوە هەبووبێت. پاش ئەوەی سەرەک وەزیر ڕاستەخۆ هاتە سەر خەت، ئەوجا ئازاد کران. لە مانگی نۆدا هێزە ئاسایشییەکانی عێراق، دورغام مەجید، چالاکوانی ناوداری عێراقییان دەستگیر کرد لەگەڵ 40 خۆپیشاندەری تر لە شاری حللە پارێزگای بابل. ڕۆژی دواتر ئازادیان کردن بەبێ ئەوەی هۆکاری دەستگیرکردنیان باس بکرێت. هێزە ئاسایشییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەلانیکەم 50 خۆپیشاندەر و چالاکوان و ڕۆژنامەوانیان لە شارەکانی زاخۆ و دهۆک دەستگیرکردووە. زۆرێک لە چاودێر ئەو دەستگیرکردنانەیان بە "دەستگیرکردنی هەڕەمەکی" ناودێر کردووە. ناودێرکردنی دەستگیرکردنی ئەو بەلانیکەم 50 کەسە بەوەی هەڕەمەکی بووە لەبەر دوو هۆکارە ،یان ئەوەتا مافی خۆیان بۆ گردبوونەوەی ئاشتیانە بەجێگەیاندووە یانیش بەهۆی ئەوەی دەسەڵاتدارن مافی ئەو گیراوانەیان فەرامۆش کردووە کە دەبێت بەپێی یاسا لەماوەی 24 کاتژمێردا ببرێنە بەر دادگا. * پرۆسەکانی دەستگیرکردن و ڕەفتارکردن لەگەڵ گیراوەکاندا: ڕێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ ڕاپۆرتیان داوە کە هێزەکانی سەر بە حکومەت "هێزە ئاسایشییەکان، پۆلیسی فێدراڵی، هێزی ئاسایشی نیشتمانی حەشدی شەعبی، هێزی پێشمەرگە و هەروەها ئاسایش" زۆر جار یاسایان فەرامۆش کردووە. میدیای خۆجێیی و ڕێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ، ڕاپۆرتیان داوە کە ئەم هێزانە بەبێ فرمانی دادوەر لە هەڵمەتە ئاسایشییەکانیاندا گومانبارانیان دەستگیرکردووە و یاسای دژە تێرۆریان بەکارهێناوە. زۆر جار ئەم گیراوانە بۆ ماوەیەکی زۆر لە گرتوخانە هێڵراونەتەوە بەبێ ئەوەی گوناهبار بکرێن یان ناونوس بکرێن. لە مانگی پـێنجدا، ئەمنیستی ئینتەرناشناڵ ڕاپۆرتیداوە کە چەکدارەکانی ئاسایش لە حکومەتی هەرێمی کوردستان هەڵیانکوتاوەتە سەر ماڵی "بەدەل عەبدولباقی ئەبوبەکر" مامۆستا و چالاکوان لە شاری دهۆک و بەبێ فرمانی دادوەر دەستگیریان کردووە. دواتر "بەدەل" بە خراپ بەکارهێنانی ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان گوناهبار کراوە بەهۆی ئەو ڕۆڵەی هەیبووە لە ڕێکخستنی خۆپیشاندانێکی ئاشتیانەدا لەڕێی تۆڕەکانی سۆشیال میدیاوە. ژمارەیەکی بەرچاوی راپۆرت هەن لەسەر دەستگیرکردنی هەڕەمەکیانە و نایاسایی لە لایەن هێزەکانی حکومەتەوە "هێزە ئاسایشییەکان و پۆلیسی فێدراڵی، ئاسایشی نیشتمانی و حەشدی شەعبی و پێشمەرگە و هەروەها ئاسایش. ئامارێکی متمانە پێکراو لەبەردەستدا نییە سەبارەت بە ژمارەی ئەو جۆرە ڕەفتارانە یان ئەو ماوەیەی گیراوەکان لە گرتوخانە دەهێڵدرێنەوە. زۆربەی جار دەسەڵاتداران کەسوکاری گیراوەکانیان ئاگادار نەکردۆتەوە لەوەی کە کەسێکیان گیراوە یان ئەوەی لە چ گرتوخانەیەک هێڵراونەتەوە، ئەمەش وەهای کردووە گیراوەکان لە جیهانی دەرەوە داببڕێن. ڕێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ، ڕاپۆرتیان داوە و دەڵێن لە زۆر دۆسێدا دەسەڵاتداران بە گیراوەکانیش ناڵێن بۆچی دەستگیرکراون یان گوناهبارکردنەکەیان چییە، گیراوەکانیش نەیانتوانیوە لەگەڵ پارێزەرەکانیاندا دابنیشن تا ڕۆژی دادگاییکردنیان. ڕاپۆرتیش هەن کە هێزەکانی سەر بە ئێران لە حەشدی شەعبیدا، هەڕەمەکیانە و نایاساییانە، کورد و تورکمان و کریستیان و کەمایەتییەکانی تری ڕۆژئاوای نەینەوا و دەشتی نەینەوا دەستگیر دەکەن. دەسەڵاتداران ژمارەیەکی زۆری گیراوەکان بۆ چەندان مانگ یان ساڵ بەبێ دادگاییکردن دەهێڵنەوە، بە تایبەتیش ئەوانەی بە یاسای دژە تێرۆر دەستگیر دەکرێن. دەسەڵاتداران لە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک لە ڕاپۆرتەکاندا ئاماژەیان پێکراوە، گیراوەکان بۆ ماوەیەکی درێژخایەن لە گرتوخانەدا دەهێڵنەوە؛ هەرچۆنێک بێت زانیارییەک نییە لەسەر ئەوەی ژمارەی گیراوەکان لەو گرتوخانە تایبەتانەدا چەندن و ماوەی چەندیان تیادا بەسەربردووە. سەرنجیش دراوە، کاربەدەستانی حکومەتی هەرێمی کوردستان تەگەرە و گرفت دەخەنە بەردەم کاری دادپارێزان و پارێزەرانەوە یانیش دادگاییکردنەکان بەبێ ئەوەی پێویست بکات دوا دەخرێن. ڕێوشوێنەکانی خۆپاراستن لە پەتای کۆرۆنا بوونەتە زیادکردنی تەگەرە لەبەردەم پرۆسە دادوەرییەکاندا لە ساڵی 2020دا. بەپێی ڕاپۆرتی کۆمیسیۆنی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستانی عێراق، هەندێک لە گیراوەکان لە گرتوخانەکانی هێزە ئاسایشییەکاندا بۆ ماوەی زۆر زیاتر هێڵدراونەتەوە لەگەڵ ئەوەشدا کە فرمانی دادگاش هەبووە بۆ ئازادکردنیان. * نەبوونی دادگاییەکی ڕەوای ئاشکرایانە: دەستوری عێراق، جەخت لە هەبوونی دەسەڵاتێکی سەربەخۆی دادوەری دەکاتەوە، بەڵام هەندێک بەندی یاسایی، سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەریی کۆتوبەند کردووە. ڕەوشی ئاسایشی و مێژووی سیاسی عێراق وەهایان کردووە دەسەڵاتی دادوەری لاواز بێت و پشت ببەستێت بە بەشەکانی تری حکومەت. گەندەڵی و تۆقاندن و هەڕەشەکردن وەک ڕاپۆرتی لەسەر دراون کاریگەرییان هەبووە لەسەر هەندێک دادوەر لە دۆسێکانی تایبەت بە تاوان لە کاتی دادگاییکردن و لەکاتی پێداچوونەوەشدا بە بڕیارەکانی دادگادا. لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا، ئەنجومەنی دادوەریی کوردستان لە ڕووی یاسایی و دارایی و بەڕێوەبردنەوە، ئەنجومەنێکی سەربەخۆیە و نەبەستراوەتەوە بە وەزارەتی دادەوە، بەڵام وەک ڕاپۆرتەکان ئاماژەی پێدەکەن، گەورە کاربەدەستانی حکومەتی هەرێمی کوردستان کاریگەری سیاسییان هەیە بەسەر دۆسێ هەستیارەکانەوە. دەستنیشانکردنی دادوەرەکان و بڕیارەکانیش، بەپێی ڕاپۆرتەکان لەژێر کاریگەری بەهێزترین لایەنە سیاسییەکانی هەرێمەکەدان. * زیندانیان و گیراوە سیاسییەکان: حکومەتی عێراق هیچ کەسێکی گیراو، بە "زیندانیکراوی سیاسی" ناودێر ناکات و وەهایان دەناسێنێت کە تاوانبارن و سەرپێچی یاسایان کردووە. پشتڕاستکردنەوەی ئەم جۆرە پێناسەکردنەی حکومەت ئاسان نییە و کارێکی قورسە بەهۆی نەبوونی ڕوونی و ئاشکرایی و گەندەڵییەکانی هێشتنەوەی گیراوەکان لە بەندیخانەکاندا و خاووخلیچکی لە ڕێوشوێنە دادوەرییەکاندا و هەروەهاش دەستڕاگەیشتنێکی سنوردار بە گیراوەکان، بە تایبەتیش لە نێوەندەکانی بەرەنگاربوونەوەی تێرۆریزم و هەواڵگری و هەروەها لەشکر. دژەبەرانی سیاسی حکومەت وەک دەڵێن "حکومەت خەڵک لەسەر بیروباوەڕی سیاسی زیندان دەکات لەسەربنچینەی گوناهبارکردنیان بە تاوانەکانی گەندەڵی و تێرۆریزم و کوشتن." ڕاوێژکارێکی یاسایی ڕێکخراوێکی ناحکومی مافەکانی مرۆڤ، ئاماژەی بە بێسەروشوێنکردنی بەلانیکەم 75 چالاکوانی مافەکان و چالاکوانی سیاسی کردووە کە لە مەیدانەکانی خۆپیشاندانەکانەوە ڕفێندراون لەلایەن ئەو لایەنانەنەی کە مەزەندە دەکرێت سەر بە ئێران بن. یاسای لێبوردنی گشتی لە ساڵی 2016دا پەسەند کرا و لە ساڵی 2017دا چاکسازی تیادا کرا تا لێبوردنەکان ئەوانەش بگرێتەوە کە لەسەر گەندەڵی دارایی دەستگیرکراون، بەو مەرجەی پارە دزراوەکان بگێڕدرێنەوە. ڕێکخراوە ناحکومییەکان و سیاسییەکانیش گازەندەیانە لەوەی دەسەڵاتداران ئامانجی ئەم یاسایەیان جێبەجێنەکردووە کە بریتیە لە ئازادکردنی ئەوانەی بەهۆکاری تایفەیی یان بە گوناهبارکردنی هەڵە لە زیندان و گرتوخانەکاندا هێڵدراونەتەوە. * پێشێلکارییەکان لە قەیرانە ناوخۆییەکاندا: ڕێکخراوێکی ناحکومی ئاماژە بەوە دەکات لە ساڵی ڕابردوودا 828 کەسی سیڤیل بەهۆی قەیران و کێشە ناوخۆییەکانەوە کوژراون لە کاتێکدا لە ساڵی 2019دا ژمارەی کوژراوەکان 2392 کەس بوون. بەپێی ڕای ڕێکخراوی عێراقی بۆ مافەکانی مرۆڤ دەشێت ئەم کەمبوونەوەیە بگەڕێتەوە بۆ سنورداربوونی خۆپیشاندانەکان بەهۆی ڕێوشوێنەکانی خۆپاراستن لە کۆڤید 19. هەرێمی کوردستانی عێراق لە مانگی نۆدا ڕایگەیاند هێشتاش 2880 ئێزدی بێسەروشوێنن لەسەرجەم ئەو 6417 ئێزدییەی لە ساڵی 2014دا داعش ڕفاندبوونی. هێزەکانی سەر بە حکومەت "پۆلیسی فێدرالی، ئاسایشی نیشتمانی، حەشدی شەعبی، هەروەها ئاسایش لە هەرێمی کوردستان" ئەشکەنجە و سزادان و دەستدرێژیی جەستەییان بەکارهێناوە دژ بە زیندانی و گیراوەکان و بەتایبەتیش عەرەبە سوننەکان، بەپێی ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ. * ئازادی ڕادەربڕین: توانراوە ڕەخنە لە حکومەت بگیرێت بە ئاشکرایی یان بە شێوەی تری تایبەت، بەڵام لە هەمانکاتیشدا مەترسی تۆڵە لێکردنەوەش هەبووە. بەهۆی سزا نەدانی ئەوانەی توندوتیژی و دەستدرێژی دەکەنە سەر ڕۆژنامەوانی و نەبوونی دەسەڵاتێکی سەربەخۆی دادوەریی و نەبوونی دەستەیەکی ڕێکخستنی کاروباری ڕۆژنامەوانی، وەهایان کردووە چالاکی ڕۆژنامەوانی سنورداربێت. هێزەکانی حکومەتی نێوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستانیش، خۆپیشاندەران و چالاکوانانی ڕەخنەیان لێگرتوون دەستگیرکردووە و لە گرتوخانە و زیندانەکاندا هێڵدراونەتەوە. * ئازادی ڕاگەیاندن و میدیا و میدیای ئەلیکترۆنی: وێڕای ئەوەی بەپێی دەستور ئازادییەکانی ڕادەربڕین پارێزراوە، بەڵام حکومەتی نێوەندی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقیش چاودێری و سانسۆر و هەندێک جاریش دەستێوەردان دەکەن لە کاروباری میدیاکاندا. ئەم دەستێوەردان و سانسۆرە، چەند جارێک بوونەتە هۆکارێک بۆ داخستنی هەندێک لە میدیاکان و سنوردارکردنی ڕاپۆرتەکان و ڕێگەگرتنیش لە دەستڕاگەیشتن بە زانیارییە گشتییەکاندا. هەردوو حکومەتی نێوەندی و هەرێمیش دەستێوەردان دەکەن لە خزمەتگوزارییەکانی ئینتەرنێتدا. لە هەرێمی کوردستانی عێراق، پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان، دەستڕاگەیشتن بە زانیارییەکانیان تایبەت کردووە بە میدیاکانی خۆیان. لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا، تەلەفزیۆنەکانی ڕووداو Rudaw و کوردستان24 K24دەستیان دەگات بە هەموو دامەزراوە گشتییەکان و زانیارییەکانیشدا، لە کاتێکدا لە ناوچەکانی قەڵەمڕەوی یەکێتیدا تەلەفزیۆنەکانی کوردسات نیوز Kurdsat News و گەلی کوردستان GK هەمان ئەو باڵادەستییەیان هەیە. میدیاکانی ئۆپزسیۆن دەستڕاگەیشتنێکی سنورداریان هەیە بە زانیارییە گشتییەکان لە هەرێمی کوردستاندا. یاسای ڕۆژنامەوانی لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا، دەسەڵاتی نەداوە بە حکومەت تا دامەزراوە میدیاییەکان دابخات، بەڵام لە مانگی هەشتدا حکومەتی هەرێمەکە ئۆفیسەکانی کەناڵی ڕادیۆ و تەلەفزیۆنی نالیایNRT داخست لە شارەکانی هەولێر و دهۆک، بەهۆی ڕووماڵکردنی شەپۆلی ناڕەزاییەکانەوە. لە مانگی نۆدا، دیندار زێباری ڕێکخەری کاروباری نێونەتەوەیی لە حکومەتی هەرێم، داکۆکی لەو بڕیارەی حکومەت کرد و ئاماژەی بەوە کردبوو کە ئێن ئاڕ تی، پێچەوانەی بەندی 2ی یاسای ژمارە 12ی ساڵی 2010 کردووە. ئەم بەندە تایبەتە بە قەدەغەکردنی هاندانی پشێوی نانەوەی گشتی و زیانلێدانی پێکەوە ژیانی کۆمەڵایەتی بەپێی یاساکەی هەرێمی کوردستان. هێزەکانی حکومەت، هەندێک جار ڕێگەیان لە ڕۆژنامەوانانیش گرتووە لەوەی ڕووماڵی ڕووداوەکان بکەن لەبەر هۆکاری ئاسایشی. هەندێک لە میدیاکان ڕاپۆرتیان داوە لەسەر هەراسان کردن و دەستگیرکردنی ڕۆژنامەوانان و هەروەهاش لەسەر هەوڵەکانی حکومەت بۆ ڕێگەگرتن لە ڕووماڵکردنی ڕووداوە سیاسییە هەستیارەکان، لەوانە دۆسێکانی تایبەتن بە ئاسایش و گەندەڵی و دۆسێکانی شکستی حکومەت لە دابینکردنی خزمەتگوزارییە بنچینەییەکان. * توندوتیژی و هەراسان کردن: ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ و هەروەها ئەمنیستی ئینتەرناشناڵ ئاماژە بە ژمارەیەکی بێشوماری پێشێلکاری دەکەن لەسەر ئازادی ڕاگەیاندن و ئازادی ڕادەربڕین هاوکاتی شەپۆلە بەرفراوانەکانی ناڕەزایی دەربڕین لە وڵاتەکەدا. میدیاکاران ڕاپۆرتیان داوە کە سیاسەتمەداران و کاربەدەستانی حکومەت و هێزە ئاسایشییەکان و گەورەکانی عەشرەت و تیرەکان و کاردارەکانیش، فشاریان خستۆتە سەر ڕۆژنامەوانان تا ڕاپۆرتی ڕەخنە ئامێز لەسەریان بڵاونەکرێتەوە. ڕۆژنامەوانان ڕاپۆرتیان داوە لەسەر توندوتیژییەکانی حکومەت و لایەنی سیاسی و تۆقاندن و هەڕەشەی کوشتن و هەراسان کردن، دەشڵێن تەنانەت هەڕەشەشیان لێکراوە ئەگەر بێتوو قسە لەسەر دۆسێکانی تایبەت بە مافەکانی مرۆڤ بکەن و پێیان گوتراوە ئەگەر بەردەوام بن ئەوا ناویان زیادەکرێتە سەر ئەو لیستە ڕەشەی دەزگاکانی هەواڵگری لە وڵاتەکەدا ئامادەی دەکەن. لە هەرێمی کوردستانیش ڕاپۆرت هەن لەسەر لێدان و دەستگیرکردن و هەڕەشەی کوشتن لەسەر میدیاکاران. لە هەندێک دۆسێدا ئەوانەی هێرشیان کردۆتە سەر میدیاکاران بەرگی لەشکر یان پۆلیسی حکومەتی هەرێمیان پۆشیوە. بە تایبەتی ڕۆژنامەوانەکانی کار بۆ NRT دەکەن، زیاتر دەستگیر دەکرێن. ڕێبوار کاکەیی، بەڕێوبەری ئۆفیسی NRT لە شاری هەولێر دەڵێت "دەسەڵاتدارانی هەرێم بەبێ هیچ گوناهبارکردنێک ڕۆژنامەوانان دەستگیر دەکەن و دەستدەگرن بەسەر ئامێرەکان و ناسنامەکان و تەلەفونە مۆبایلەکانیاندا." هەندێک لە داگاکانی هەرێمی کوردستان یاسای سزادانی عیراقی بەکاردەهێنن لەو دۆسێیانەی تایبەتن بە ڕۆژنامەوانان لەبری ئەوەی یاسای یاسای ڕۆژنامەوانی هەرێم بەکاربهێنن. لە نۆ مانگی یەکەمی ساڵی پاردا، کاربەدەستانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دامەزراوە جیاوازەکانی حکومەتدا 8 داوای یاساییان دژی ڕۆژنامەوان هێمن مامەند تۆمارکردووە، پاش ئەوەی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک وتارێکی ڕەخنە ئامێزی نوسی سەبارەت بە ڕێکارەکانی حکومەت بۆ بەرەنگاربوونەوەی پەتای کۆرۆنا. هێمن مامەند، 2 جار دەستگیر دەکرێت لە مانگی سێ و لە مانگی چواریشدا. ئەم ڕۆژنامەوانە 34 ڕۆژ لە گرتوخانە هێڵدراوەتەوە بە تاوانی خراپ بەکارهێنانی ئامێرە ئەلیکترۆنییەکانی پەیوەندیکردنەوە. ڕووماڵکردنی ڕووداوەکان لەو ناوچانەی لە داعش ڕزگار کراون هێشتاش جێی مەترسییە. ڕۆژنامەوانانی ڕووماڵی قەیرانە چەکدارییەکان دەکەن هێشتاش ڕووبەڕووی مەترسییەکی زۆری پارێزراوی ژیانیان دەبنەوە. * سانسۆر و کۆتوبەندکردن: نێوەندی داکۆکیکردن لە ئازادی ڕاگەیاندن لە عێراق لە مانگی حەوتدا ڕاپۆرتێکی بڵاوکردۆتەوە و وردەکاری کۆتوبەندەکانی سەپێندراونەتە سەر دامەزراوە میدیاییەکان لە ماوەی 10 ساڵی ڕابردوودا خراونەتە ڕوو. لەو ڕاپۆرتەدا ئاماژە بە داخستنی 128 میدیا کراوە و هەروەهاش ڕاگرتنی مۆڵەتەکانی کارکردنی ژمارەیەک لە دەزگا میدیاییەکان و سزادانی میدیاکان و لەکار دەرکردنی ژمارەیەک میدیاکارانی تایبەت. لەهەرێمی کوردستان، ڕۆژی 22ی مانگی نۆ، پۆلیس لە شاری سلێمانی، ڕۆژنامەوان بەهرۆز جەعفەر دەستگیر دەکات، دوای ئەو داوا یاساییەی بەرهەم ساڵح، سەرۆکی عێراق لەسەری تۆمار کردبوو بە تاوانی ناوبانگ زڕاندن. * ئازادی ئەکادیمیایی و بۆنە کلتورییەکان: حکومەت کۆتوبەندی هەیە لەسەر ئازادی ئەکادیمیایی و هەروەها بۆنە کلتورییەکان. فشاری سیاسی و ئاینی و کۆمەڵایەتیش لەسەر ئازادی بژارە هەیە بۆ ئەو دۆسێیانەی تایبەتن بە کاروباری ئەکادیمیایی و کلتوریشەوە. ڕێکخراوە ناحکومییەکان لە هەرێمی کوردستانیش ڕاپۆرتیان داوە لەسەر ئەوەی، سەرۆکی زانکۆکان و ڕاگری کۆلیژەکان و پۆستە باڵاکانی زانکۆ بۆ ئەوانە ئاسانترە بە دەستی بێنن کە پەیوەندییان بە پارتی و یەکێتییەوە هەیە. ئەوانەش کە لەگەڵ یەکێک لەو دوو لایەنەدان لە پێشترن بۆ خوێندنی باڵا و بەدەستهێنانی بڕوانامەی باڵا. * ئازادی هاتوچۆکردن: نمونە هەن لەسەر پێشێلکردنی ئازادی هاتوچۆکردنی ئاوارەکان، دەسەڵاتداران ڕێگەیان گرتووە لەوەی ئاوارەکان لە ئۆردوگاکاندا بەبێ مۆڵەت وەرگرتن بچنە دەرەوەی ئۆردوگاکە، ئەمەش یانی سنوردارکردنی دەستڕاگەیشتن بە بژێوی ژیان و خوێندن و هەروەها خزمەتگوزارییەکانیش. زۆرێک لەو ناوچانەی لە داعش ڕزگارکراون دووچاری کێشەی کۆتوبەندکردنی هاتوچۆ هاتوونەتەوە بەهۆی ئەو بنکەی پشکنینانەی حەشدی شەعبی و هێزەکانی تری حکومەت دایاندەنێن. لەگەڵ ئەوەشدا کە ڕەوشی هەندێک ناوچە، ڕوو لە باشییە، بەڵام ئەو ئاوارانەی گەڕاونەتەوە، چوونەتەوە سەر خانوی داڕماو و نەبوونی خزمەتگوزاری و بژێوی ژیان، ئەمانە بێ لەوەی هێشتاش مەترسی ئاسایشییان هەر ماوە بەهۆی بوونی یەکەکانی حەشدی شەعبییەوە و لە ناوچەیەکی وەک شەنگال بەهۆی ئەو هێزە چەکدارانەی، وەک دەگوترێت هاوپەیمانی پارتی کرێکارانی کوردستانن. ژمارەیەک ڕێکخراوی ناحکومی ڕاپۆرتیان داوە، یەکەکانی حەشدی شەعبی و هەروەها هێزی پێشمەرگەش ڕێگەیان لە خەڵکی سیڤیل گرتووە بەتایبەتی عەرەبی سوننە و کەمایەتییە نەژادەکانی تر لەوەی بگەڕێنەوە زێدی خۆیان پاش ئەوەی حکومەت شکستپێهێنانی داعشی ڕاگەیاندووە. حکومەتی هەرێمی کوردستان، کۆتوبەندی خستۆتە سەر هاتوچۆی ئەوانەی دانیشتووی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی نین. دەسەڵاتدارانی هەرێم داوادەکەن ئەوانەی دانیشتووی هەرێم نین خۆیان لە ئۆفیسەکانی ئاسایش ناونوس بکەن و مۆڵەتی مانەوە وەربگرن. هاوڵاتیانی پاشخانێکی نەژادی و تایفەیی جیاوازیان هەیە بە کوردیشەوە، کە لە ناوچەکانی تری عێراقەوە سەردانی هەرێم دەکەن دەبێت پشکنینی وردیان بۆ بکرێت. حکومەت هەمان جۆری کۆتوبەندی لەسەر ئاوارەکانی پارێزگای نەینەوا و ناوچە جێناکۆکەکانیش داناوە. حکومەتی هەرێمی کوردستان لە هەندێک ناوچەدا کۆتوبەندی زیاتری داناوە بە بەراورد بە هەندێک ناوچەی تر. ڕەوشی ئاوارەکان و گوزەرانیشیان لەم ڕاپۆرتەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکادا بە درێژی و وردی باسکراوە و تیایدا هاتووە کە سەدان هەزار ئاوارە لە عێراقدا هەن، بێ لەوەی دەیان هەزار پەنابەر و ئاوارەی تریش لە وڵاتانەوە لە عێراقدا دەژین و ژیان و گوزەرانیشیان مایەی سەرنجە وەک لە ڕاپۆرتەکانی یونامی و یو ئێن ئێچ سی ئاڕدا ئاماژەیان پێکراوە. * ئازادی بەشداری لە پرۆسەی سیاسیدا: ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە مانگی یازدەدا یاسای نوێی هەڵبژاردنی پەسەند کرد، بەپێی ڕای شیکەرەوە، ئەم یاسا نوێیە سەربەخۆییەکی زیاتر و دەرفەتی زیاتر دەڕەخسێنێت بۆ سەرکەوتنی کاندیدەکان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا. ئاوارەکانی ناوخۆ لەم یاسا نوێیەی هەڵبژاردندا، دوورخراونەتەوە لەسەر بنچینەی ئەوەی دەبێت کارتی دەنگدەرانیان هەبێت بەپێی سیستەمی بایۆمیتری. ڕێکخراوە ناحکومییەکان نیگەرانی خۆیانیان دەربڕیوە لەوەی دەشێت ئەمە ببێتە مایەی ئەوەی لە هەڵبژاردنەکانی داهاتووی عێراقدا مافی دەنگدانیان نەبێت. لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا، کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان، هەڵبژاردنەکەی ساڵی 2018ی پەرلەمانی بەڕێوەبرد. زۆربەی چاودێران کەموکوڕییەکی کەمیان لەو هەڵبژاردنەدا تۆمار کردبوو، بەڵام لایەنەکانی ئۆپزسیۆن وەک دەڵێن دەنگدەران ترسێندراون و فێڵ و تەڵەکەی بە بەرنامە کراوە وەک پڕکردنەوەی سندوقەکانی دەنگدان. دوای هەڵبژاردنەکانی ساڵی 2018ڕێکخراوی قەیرانە نێونەتەوەییەکان ڕاپۆرتی داوە لەسەر ئەو قسە و باسانەی لە هەڵبژاردنی کەرکوکدا کرا و ئاماژەی بەوە کردووە " یەکێتی" هەڵبژاردنی لە هەندێک ناوچەی ئەو پارێزگایەدا بردۆتەوە کە لە ڕووی مێژووییەوە پشتیوانی تیادا زۆر کەمە بۆ یەکێتی لەکاتێکدا بەشداری لە ناوچە کورد نشینەکاندا کەم بووە بە بەراورد لەگەڵ ناوچە عەرەب و تورکمان نشینەکاندا. * گەندەڵی و نەبوونی ڕوونی و ئاشکرایی لە حکومەتدا: گەندەڵی، تەگەرەی سەرەکییە لەبەردەم فەرمانڕەوایەتییەکی باش و گونجاودا لە عێراق. بوونی میلیشیا چەکدارەکان کە ڕاستەوخۆ دەستیان لە گەندەڵیدا هەیە، ڕۆڵیان هەیە لە پاراستنی کاربەدەستانی گەندەڵدا، ئەمەش وەهای کردووە درێژەدان بە ئەرکی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی ئێجگار قورس بێت. "ڕۆژنامەی ئیندپێندەنت"ی بەریتانی لە ڕاپۆرتێکدا ئاماژەی بەوە کردووە بڕی 300 ملیار دۆلار لەو پڕۆژانەدا بەکارهاتووە کە بوونیان نییە لەسەر زەوی. لێکۆڵینەوە لە گەندەڵییەکان ئازاد نەبوون و لەژێر کاریگەری سیاسیدان. گەندەڵی بنکەکانی سەر سنور، کێشەیەکی ترە. لە مانگی حەوتدا سەرەک وەزیری عێراق هەڵمەتێکی دەستپێکرد بۆ کۆنترۆڵکردنی سنورەکانی ئێران و هەروەها وڵاتانی تری دراوسێی عێراق. * هەڵوێستی حکومەت سەبارەت بە لێکۆڵینەوەکان لەسەر پێشێلکارییەکانی مافەکانی مرۆڤ: ڕێکخراوە ناحکومییەکان لە عێراقدا کێشەی گەیشتنیان هەیە بە کاربەدەستان، وەک بەرەنجامێکیش نەتوانراوە پارێزراوبن، نەتوانراوە داراییەکی ئەوتۆیان بۆ دابین بکرێت و زۆر بە دەگمەن (ئەگەر هەبووبێت) حکومەت پڕۆژەی داونەتێ و تەنانەت لە هەندێک ناوچەی وڵاتەکەشدا بۆیان نەبووە کاری ڕۆژانەی خۆیان بکەن. لە هەرێمی کوردستانیش، ڕێکخراوە ناحکومییەکان زۆربەیان کوردین و زۆربەشیان پەیوەندییان بە لایەنە سیاسییەکانەوە هەیە و ئەو لایەنە سیاسیانە بودجەیان دەدەنێ. وەک لە ڕاپۆرتەکاندا ئاماژەیان پێکراوە، لە ساڵی 2013وە حکومەت هیچ پارەیەکی بۆ ئەو ڕێکخراوانە دابین نەکردووە. * دەستدرێژی سێکسی و توندوتیژی خێزانی: بەپێی ڕاپۆرتی یونامی، لە بڵاوبوونەوەی پەتای کۆرۆناوە، دەستدرێژیکردنی سێکسی و توندوتیژی خێزانی و ئازاردانی جەستەیی خود و هەراسان کردنی ئەوانەی تەمەنیان لە ژێر 18 ساڵیەوەیە زیادیان کردووە، هۆکارێکی تریش خراپ بوونی ڕەوشی ئابورییە. ئەم دیاردەیە لە هەرێمی کوردستانی عێراقیشدا هەیە و بەپێی ڕاپۆرتەکان بەهۆی ئەو ڕەوشەوە خەڵکانیک هەن بیر لە خۆکوشتن دەکەنەوە. * هەڵوێستە زیانبەخشەکانی تر بەهۆی نەریتەوە: کوشتن بە ناوی شەرەفەوە، هێشتاش کێشەیەکی سەرەکی و مەترسیدارە لە عێراقدا. بەپێی بەندەکانی یاسا، ئەوەی لەسەر دۆسێی کوشتن لە پەیوەندی بە شەرەفەوە دەگیرێت، سزای هەتا 3 ساڵ زیندانیکردنی بەسەردا دەدرێت. بەپێی ڕاپۆرتەکانی یونامی، ساڵانە سەدان ژن دەکوژرێن لەسەر شەرەف. هەندێک لە خێزانەکانیش وەک ئاماژەی پێدەکرێت ئەو جۆرە کوشتنە وەها نیشان دەدەن کە کارێکی خۆ کوشتن بووە. بەڕێوبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بەرامبەر ژنان کە سەر بە وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی کوردستانە، تا مانگی نۆی ساڵی پار 3 دۆسێی کوشتن لەسەر شەرەفی پشتڕاست کردۆتەوە لە نێو 26 دۆسێی کوشتنی ژناندا لە هەرێمەکەدا، بەڵام سەرچاوەیەک لە یو ئێن ئاماژەی کردووە بەوەی کوشتنەکان بەناوی شەرەفەوە زۆر زیاترە لەوەی باس دەکرێت. ڕاپۆرتیش هەن لەسەر بەکارهێنانی ژنان و کچان بۆ کاری سێکسی لە ڕێی پرۆسەی هاوسەرگیری کاتییەوە و لەبەرامبەردا پارە دەدرێتە ماڵی کچەکە یان ژنەکە.ڕاپۆرت لەسەر هەراسانکردنی سێکسیش هەن و بە هەمان شێوەش لە سەر جیاوازییەکانی نێوان نێر و مێ لە کۆمەڵگەدا. بۆ نمونە لە داگاکاندا گەواهیدانی ژنان بە نیوەی گەواهیدانی پیاوان دادەنرێت لە هەندێک لە دۆسێ یاساییەکاندا و لە هەندێکی تریشدا یەکسانە. لە هەرێمی کوردستانیش هەندێک پارێزراوی زیاتری ژنان هەیە، بەڵام ئەم پارێزراویە بە شێوەیەکی ڕێکخراو نییە. هەندێک لە یاساکان لەو هەرێمەدا ڕەنگدانەوەی یاساکانی حکومەتی فێدراڵە. لە هەرێمی کوردستان ژن مافی هەیە داوای جیابوونەوە لە هاوسەرەکەی بکات، بەو مەرجەی پێش هاوسەرگیرییان ئەو مەرجەیان دانابێت. * مافی منداڵان: ڕێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ ڕاپۆرتیان داوە سەبارەت بە کێشەی فرە لایەنەی منداڵەکانی داعش و ئەو منداڵانەی لە ناوچەکانی داعش داگیریان کردبوو، لەوانە پێنەدانی دۆکیۆمێنتی لەدایک بوون. وەها مەزەندە دەکرێت 45 هەزار منداڵ لە ئۆردوگاکاندا دەژین و هیچ دۆکیۆمێنتێکیان نییە، ئەم کێشەیەش منداڵە ئاوارەکانیشی گرتۆتەوە، ئەوانەی لە دەرەوەی ئۆردوگاکاندا دەژین. بەپێی ڕاپۆرتی یونسێف، بەلانیکەم؛ یەک ملیۆن و 640 هەزار منداڵ لە عێراقدا کە نیوەیان کچن، هەر هیچ نەبێت پێویستیان بە جۆرێک لە جۆرەکانی پارێزراوی هەیە. هاوسەرگیری بە زۆرەملێیی کچان بە هاوسەرگیریی کاتییشەوە لە سەرانسەری وڵاتەکەدا هەیە. لە هەرێمی کوردستانی عێراقیش نابێت هاوسەرگیریی منداڵان هەبێت، بەڵام یاساکانی هەرێم ڕێگەیان بە دادوەر داوە، تا مێردمنداڵی تەمەن 16 ساڵیش مارەبڕ بکەن ئەگەر بڕیاری خۆیان بێت و ڕەزامەندی باوانیشیان وەرگیرابێت. * دژایەتی ئاینی جوو: ئەندامانی پێکهاتەی جوو ناتوانن بە ئاشکرایی سروتە ئاینییەکانی خۆیان بکەن بەهۆی سزادان و جیاوازیکردن و هەروەهاش توندوتیژی کاراکتەرە توندڕەوەکانەوە. بەڵام لە ساڵی پاردا، ڕاپۆرت نەدراوە لەسەر ڕەفتاری دژە جوو لە عێراقدا. * ئەندامانی پێکهاتە نەژادی و ئاینییەکان: پێکهاتەی عێراق بریتییە لە عەرەب و کورد و تورکومان و شەبەک و کلدان و ئاشوری و ئەرمینیایی و ئێزدی و سابیئەی مەندانی و بەهایی و کاکەیی و ژمارەیەکی کەمی جوو. لە عێراق ژمارەیەکی کەمی ڕۆمانیش هەن کە بە "دۆم" ناسراون، وەهاش مەزەندە کراوە، یەک ملیۆن و نیو بۆ دوو ملیۆن هاوڵاتی بە ڕەگەز ئافریکایی لە پارێزگای بەسرە و ناوچەکانی دەوروبەری نیشتەجێن. قورسە بزانرێت ڕووداوەکان و ژیانیان چۆن بووە بە تایبەتیش لە ڕووی جیاوازیکردنی ئاینی و نەژادییەوە. لە مانگی حەوتدا ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ، ڕاپۆرتێکی بڵاوکردۆتەوە و تیایدا ئاماژە بەوە دەکات حکومەتی هەرێم ڕێگەی گرتووە لە خێزانە عەرەبەکان تا بگەڕێنەوە بۆ ماڵەکانی خۆیان لە پارێزگای دهۆک، هەروەهاش ڕێگر بووە لە گەڕانەوەی خێزانەکان بۆ شارۆچکەی ڕەبیعە لە پارێزگای نەینەوا. ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ دەڵێت حکومەتی هەرێم تەنها ڕێگەی داوە خێزانە کوردەکان بگەڕێنەوە. * پێشیلکارییەکان بەرامبەر هاوڕەگەزخوازان: وەزارەتی دەرەوەی عێراق لە مانگی پێنجدا ناڕەزاییەکی توندی دەربڕی لەسەر ئەوەی بە "دابونەریت و بەهای کۆمەڵگە" ناودێری دەکات، پاش ئەوەی باڵیۆزخانەی یەکێتی ئەوروپا، ئاڵای پەلکە ڕەنگینەی هەڵکرد (سیمبۆلی هاوڕەگەزخوازان) لە ڕۆژی نێونەتەوەیی بەرەنگاربوونەوەی دژایەتی کردنی هاوڕەگەزخوازان بە هەموو جۆرەکانیەوە. چەند ڕۆژێک دواتر ڕاپۆرتەکانی میدیا باسیان لە کوژرانی کوڕێکی هاوڕەگەزخواز دەکرد لە شاری سەدر لە بەغدا و هەروەهاش لەسەر کوژرانی کەسێکی تر لە پارێزگای بابل. لە هەرێمی کوردستانیش بە هەمان شێوە، هاوڕەگەزخوازان لە ترس و دڵەڕاوکێدا دەژین و هەڕەشەیان لەسەرە و توندوتیژی و جیاوزیشیان بەرامبەر دەکرێت. هاوڕەگەزخوازان دەڵێن ناتوانن خۆیان ئاشکرا بکەن لە ترسی خێزانەکانیان و ناسیاوەکانیان و خەڵکی تری نەناسراویش. ........................   لەبارەی ڕاپـۆرتەکەی تورکیا کە لە 84 لاپەڕە پـێکهاتووە تورکیا کۆمارێکی دەستوورییە و سیستمی سەرۆکایەتی جێبەجێکاری هەیە و پەرلەمانێکی 600 کورسی (ئەنجومەنی نیشتمانی مەزن) ی هەیە. لە هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی و پەرلەمانی ساڵی 2018دا، ڕێکخراوی ئاسایش و هاوکاری لە ئەوروپا، نیگەرانی خۆیان دەربڕی سەبارەت بە سنووردارکردنی راپۆرتی میدیا و ژینگەی هەڵمەتی هەڵبژاردن، لەوانە زیندانیکردنی کاندیدێکی سەرۆکایەتی کە توانای کاندیدەکانی ئۆپۆزسیۆنی سنووردارکرد بۆ کێبڕکێ کردن بە شێوەیەکی ئازادانە و یەکسانانە. پۆلیسی نیشتمانی و جەندرمە، لەژێر کۆنترۆڵی وەزارەتی ناوخۆ،بەرپرسیارن لە ئاسایشی ناو شارو ناوچە دووردەستەکان و ناوچە سنووریەکان. بە شێوەیەکی گشتی لەشکر بەرپرسیارە بەرامبەر کۆنترۆڵکردنی سنوور و ئاسایشی دەرەوەیی. دەسەڵاتدارانی مەدەنی کۆنترۆڵی کاریگەریان لەسەر بەرپرسانی جێبەجێکردنی یاسا هەیە، بەڵام میکانیزمەکانی لێکۆڵینەوە و سزادانی خراپ و خراپە کاری وەک پێویست نییە. ئەندامانی هێزەکانی ئاسایش چەندین پێشێڵکارییان ئەنجام داوە. لە ژێر یاسای دژە تیرۆری فراوان کە لە ساڵی 2018 دا پەسەندکرا حکومەت بەردەوام بوو لە بەرتەسککردنەوەی ئازادییە بنەڕەتییەکان و پێشێلکردنی فەرمانی یاسا. لە دوای هەوڵی کودەتاکەی ساڵی 2016وە، دەسەڵاتداران زیاتر لە 60 هەزار پۆلیس و سەربازیان لە کار دوورخستەوە و نزیکەی 125 هەزار فەرمانبەری مەدەنییان دەرکرد، یەک لەسەر سێی دەسەڵاتی دادوەریان لە کارەکانیان لادازیاتر لە 90 هەزار هاووڵاتیان دەستگیرکرد وە زیاتر لە 1500 ڕێکخراوی ناحکومییان بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە تیرۆر داخست، بە تایبەتی بە تۆمەتی پەیوەندی بە بزوتنەوەی فەتحوڵا گولەن کە حکومەت تۆمەتباری کرد بە پالانداڕێژەری سەرەکی کودەتاکە. کێشە گرنگی تری مافەکانی مرۆڤ بریتی بوون لە: ڕاپۆرتەکان لەسەر کوشتنی هەڕەمەکی؛ کوشتنی گوماناوی خەڵکی لە زینداندا؛ بێسەروشوێنکردن، ئەشکەنجەدان؛ دەستگیرکردنی هەڕەمەکی و زیندانی کردنی بەردەوامی دەیان هەزار کەس، لە ناویاندا سیاسەتمەدارانی ئۆپزسیۆن و ئەندامانی پێشوی پەرلەمان، پارێزەران، ڕۆژنامەوانان، چالاکوانانی سڤیل، و کارمەندانی ئەرکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا بۆ ئەوەی گوایە پەیوەندییان بە گروپی " تیرۆرستی" یان وتارێکی ڕێگەپێدراوی ئاشتیانەوە هەیەبووە. بوونی زیندانی سیاسی، لە ناویاندا کاربەدەستە هەڵبژێردراوەکان؛ تۆڵەکردنەوەی سیاسیانە دژی ئەو کەسایەتییانەی لە دەرەوەی وڵات دەژین؛ کێشەی بەرچاو لەگەڵ سەربەخۆیی دادوەری؛ سنووردارکردنی توند لەسەر ئازادی ڕادەربڕین و ڕۆژنامەگەری و ئینتەرنێت، لەوانە توندوتیژی و هەڕەشەی توندوتیژی بەرامبەر بە ڕۆژنامەنووسان، داخستنی دەزگای ڕاگەیاندن، و دەستگیرکردنەکان بەبێ شیکردنەوەی هۆکار یان دادگاییکردنی ڕۆژنامەوانان وەکو تاوانبار و یان ئەوانەی کە ڕەخنە لە سیاستەکانی حکومەت یان کاربەدەستان دەگرن، سانسۆرکرن و بلۆککردنی ماڵپەرەکان؛ چەندین کۆت و بەند بۆ سەر ئازادی کۆڕو کۆبونەوە، ڕێکخراو، بزوتنەوە؛ هەندێک حاڵەتی دووبارە ئاوارەکردنەوەی پەنابەران و توندوتیژی دژ بە ژنان و هاوڕەگەزخوازەکان و ئەندامانی کۆمەڵگە کەمینەکان. حکومەت هەنگاوی سنوورداری ناوە بۆ لێکۆڵیەنەوەکردن، دادگایی کردن و سزادانی ئەندامانی هێزەکانی ئاسایش و کاربەدەستانی تری کە تۆمەتبارکراون بە ئەنجامدانی سەرپێچیکردن لە مافەکانی مرۆڤ. لێخۆشبوون کێشەیەکی گەورەیە. پێکدادانی نێوان هێزەکانی ئاسایش و ڕێکخراوی تیرۆرستی پارتی کرێکارانی کوردستان و دارودەستەکەی بەردەوامە، هەرچەندە ئاستەکەی کەمتربووەتەوە بەبەراورد لەگەڵ ساڵێک پێشتر، ئەمەش بووەتە هۆی برینداربوون یان کوشتنی هێزەکانی ئاسایش، تیرۆرستان و خەڵکی سڤیل. حکومەت زانیاری بڵاونەکردەوە دەربارەی هەوڵەکان بۆ لێکۆڵینەوە یان دادگایی کردنی کارمەندان بۆ کوشتنی بێمەبەست یان بە مەبەستی ئەو هاووڵاتیە سڤیلیانەی لە ئۆپەراسیۆنەکانی دژە تیرۆردا کوژراون. * کوشتنی بە ئەنقەست یان بە مەبەستی سیاسی: دەنگۆی باوەڕپێکراو هەبوو کە حکومەت بەشداری کردووە لە کوشتنی خەڵکی مەدەنی لە پەیوەندی بە شەڕی دژی ڕێکخراوی تیرۆرستی پارتی کرێکارانی کوردستان لە باشووری ڕۆژهەڵاتی وڵاتەکە، هەرچەندە لە ئاستێکی کەمتردا بوو بە بەراورد بە ساڵانی پێشووتر. پەکەکەش بەردەوام بوو لە بە ئامانجکردنی خەڵکی سڤیل لە هێرشەکانیدا؛ حکومەتیش بەردەوام بوو لە کارکردنی بۆ ڕێگریکردن لە هێرشەکان. بە گوێرەی گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی، لە 1ی مانگی یەکەوە هەتا 10ی مانگی دوانزە ، لە شەڕ و پێکدادانەکانی پەیوەندیداربە پەکەکەوە، 35 هاووڵاتی سیڤیل، 41 ئەندامی هێزە ئەمنییەکان و 235 چەکداری پەکەکە لە هەرێمەکانی ڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵات کوژراون. گروپەکانی مافەکانی مرۆڤ دەڵێن، حکومەت لە شەڕی لەگەڵ پەکەکەدا، ڕێوشوێنێکی کەمی گرتەبەر بۆ پاراستنی ژیانی هاووڵاتیانی مەدەنی. پەکەکەش بەردەوام بوو لە هەڵمەتە سەرتاسەرییەکانی بۆ سەر هێزە ئەمنییەکانی حکومەت و لە هەندێک حاڵەتدا هاووڵاتیانی مەدەنیش. بۆ نموونە لە 14 ی مانگی 5 تیرۆریستانی پەکەکە هێرشیان کردە سەر کارمەندانی فریاگوزاری لە شاری وان دوو کەسیان کوشت و کەسێکیشیان بریندار کرد. لە 18ی مانگی شەش بە پێی ڕاپۆرتان پەکەکە هێرشی کردە سەر بارهەڵگەرێکی سووتەمەنی بۆ کاری رێگاوبان لە پارێزگای شەرناخ بە چاندنی بۆمب. بەهۆی تەقینەوەی ئەو بۆمبە چوار سەرنشینی نێو بارهەڵگرێک کوژران. چەند راپۆرتێکی باوەڕپێکراو هەبوو کە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە دەرەوەی سنوورەکانی، بووەتە هۆی مردنی هاووڵاتیانی مەدەنی. ڕۆژی 25ی شەش، هێرشێکی ئاسمانی تورکیا بۆ سەر گروپی تیرۆریستی پارتی ژیانی ئازادی کوردستان، بەلانیکەمەوە شەش هاووڵاتی مەدەنی لە عێراق بریندار کرد.بە گوێرەی ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ لە، ڕۆژی 19ی شەش، هێرشە ئاسمانیەکانی تورکیا بۆ سەر پەکەکە، سێ هاوڵاتی مەدەنی لە هەمان هەرێمی عێراقدا کوشت. شایەتحاڵەکان، چاودێرێکی ناوخۆیی مافەکانی مرۆڤ و میدیا ناوخۆییەکان ڕایانگەیاند، هێرشێکی کە لەلایەن هێزەکانی تورکیاوە یان گروپە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریا کە لەلایەن تورکیاوە پشتیوانیان لێدەکرێت، ئەنجام دراوە لە 16ی مانگی 10 لە ناوچەیەکی دووردەستی عەین عیسای سوریا گەنجێکی کوشتووە و ژمارەیەکی تریش بریندار بوون، هەلومەرجی ئەو ڕووداوە مشتومڕلەسەرە. سەرچاوەکانی فەرمی حکومەتی تورکیا دەڵێن وەڵامی هێرشی دوژمنیان داوەتەوە لەو ڕۆژەدا لەو ناوچەیەی کە ڕووداوەکە لێی ڕوویداوە، کە چوار بۆ شەش شەڕڤانی یەپەگە بە پێی ڕاپۆرتان کوژرابوون. حکومەتی تورکیا یەپەگە بە بەشێکی جیانەبۆوە لە ڕێکخراوی تیرۆرستی پەکەکە دەزانێت. دوابەدوای هێرشەکەی هێزە چەکدارییەکانی تورکیا لە باکوری سوریا لە مانگی 10 ی ساڵی 2019 کۆمسیۆنی مافەکانی مرۆڤی سەربە نەتەوە یەکگرتووەکان، ڕێکخراوی لێخۆشبوونی جیهانی و ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ بەردەوامن لە ڕاگەیاندنی ڕاپۆرتی چالاکوانانی خۆجێهی و میدیاکاران کە دەڵێن هێزەکانی ئۆپزسیۆنی سوریای سەر بە تورکیا بەردەوامن لە ئەنجامدانی سەرپێچیکردنی لە مافەکانی مرۆڤ، بە پێی ڕاپۆرتان دانیشتوانی کورد و ئێزیدی و خەڵکی دیکەی سڤیل دەکەن بە ئامانج، لە ناویاندا دەستگیرکردنی هەڕەمەکی، بێسەروشوێنکردنی خەڵکی سڤیل، ئەشکەنجەو توندوتیژی سێکسی، بە زۆر دەرکردن لە ماڵەکانی خۆیاندا، تاڵانکردن و دەستبەسەرداگرتنی موڵک و ماڵی خەڵکی لەو ناوچانەی لە ژێر کۆنترۆڵی تورکیادایە. * بـێسەروشوێن‌کردن: گروپە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیان لەسەر بێسەروشوێن کردن لەماوەی ساڵەکەدا بڵاو کردووەتەوە کە گوایە مەبەستی سیاسی لەپشت بووە. لە مانگی دووداباڕۆی ئانکەرە (سەندیکای پارێزەران) ، سکاڵایەکی لەسەر داواکاری گشتی ئانکەرە تۆمار کرد، بە ناوی حەوت پیاوەوە کە بەپێی راپۆرتەکان لەلایەن حکومەتەوە بێسەوشوێن کرابوون، کە لە ساڵی 2019دا لە زیندانی پۆلیسدا ڕوویداوە. یەکێک لەو پیاوانە، گۆخان تورکمان، کە فەرمانبەرێک بوو لەژێر باری نائاسایی دوای هەوڵی کودەتاکەی ساڵی 2016 لە کار دوورخرایەوە، گوایە لە دانیشتنی پێش دادگاییکردندا کە بەرپرسانی هەواڵگری سەردانیان کردووە لە زیندان، هەڕەشەیان لە خۆی و خانەوادەکەی کردووە، داوایان لێکردووە لە بانگەشەکانی خۆی کە گوایە ڕفێنراوە و ئەشکەنجە دراوە لە کاتی گرتندا پاشگەزببێتەوە. شەش لەو حەوت پیاوە بە تاوانی تیرۆرسم زیندانی کرابوون. چارەنوسی ئەو حەوت کەسە نادیارە. لە مانگی پێنجدا ئەندامی پێشووی هەدەپە توما چەلیک، بێسەروشوێن بوونی ژن و پیاوێکی کاسۆلیکی کلدانی ئاشوری لە گوندی کۆڤانکایا ڕاگەیاند، کە لە مانگی یەکەوە دیار نەماوەن و دەڵێنلەلایەن کەسانێکەوە ڕفێندراونکە خۆیان بە دەوڵەت یان گروپەکانی ناو دەوڵەت ناساندووە، کە رەنگە لەگەڵ ئەو گروپەچەکدارانەی سەر بە حکومەت بن. خەڵکانی تر لە ناویاندا گەواهدەران گوتیان پەکەکە بەرپرسیار بووە. پیاوەکە بە ناویو هورموز دریل تا کۆتایی ساڵیش هەر بێ سەوشوێن بوو بەڵام مانگی سێدا کەسوکارەکەی تەرمی ژنەکەیان بە ناوی سیمۆنی دیرل لە ڕووبارێکی نزیک گوندەکە دۆزییەوە. حکومەت ڕەتیکردەوە زانیاری لەسەر هەوڵەکانی ڕێگریکردن، لێکۆڵینەوە و سزادانی ئەو جۆرە کارانە بدات. * ئەشکەنجەدان و ڕەفتار و سزای توندی نامرۆڤانە: دەستور و یاسا ئەشکەنجە و شێوازی تری دڕندانە و نامرۆڤانە و سوکایەتیکردن قەدەغە دەکات، بەڵام گروپە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە کە هەندێک لە ئەفسەرانی پۆلیس و دەسەڵاتدارانی زیندان و یەکەی سەربازی و هەواڵگری ئەو کارانەیان کردووە. ڕێکخراوەکانی خۆجێی مافەکانی مرۆڤ، بارۆی ئانکەرە، کەسایەتییە ناودارە سیاسییەکانی ئۆپزسیۆن، گروپە نێودەوڵەتییەکانی مافەکانی مرۆڤ و لایەنەکانی تر ڕایانگەیاندووە کە نوێنەرانی حکومەت دەستیان لە هەڕەشە، مامەڵەی خراپ و شیانی ئەشکەنجەدانی هەندێک کەس هەبووە کاتێک دەستبەسەر بوون. گروپەکانی مافەکانی مرۆڤ دەڵێن زۆربەی جار ئەو کەسانەی بوون بە ئامانجی ئەم جۆرە ڕەفتارانە زیاتر ئەندامانی پەکەکە یان بزوتنەوەی گولەن بوون. لە مانگی شەشدا ئیمر سۆیلو، ڕاوێژکاری پارتی بزووتنەوەی نەتەوەپەرستی سەر بە هاوپەیمانی دەسەڵات (MHP) پەرلەمانتاری مێرسن ئۆلکای کیلاڤوز، لە ئەکاونتی تویتەرەکەیدا چەند وێنەیەکی بڵاوکردەوە کە پیاوێک گوایە لەلایەن پۆلیسەوە لە یەکەی دژەتیرۆری دیاربەکرد ئەشکەنجە دراوە.کورتە ڤیدیۆیەک لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا بە شێوەیەکی زۆر بڵاوبۆوە کە بریتی بوو لە هاواری پیاوێک لە هەمان بنکەی دیاربەکرد. سیاسەتمەدارە کوردەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، لە ناویاندا ڕێکخراوی مافی مرۆڤی تورکیا ئەو ڕووداوەیان شەرمەزار کرد و داوای لێکۆڵینەوەیان لە حکومەت کرد. لە مانگی حەوتدا، ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ لە ڕاپۆرتێکیدا ڕایگەیاند بەڵگەی باوەڕپێکراو هەن کە پۆلیس و چاودێری شەوانەی کۆمەڵگای (بێکیس) پێشێلکاری ڕژدیان دژ بە 14 کەس ئەنجام داوە، کە بریتین لە دەستگیرکردن و لێدانێکی توند، لە شەش رووداودا لە دیاربەکر و ئەستەنبوڵ. لە چوار لەو دۆسێیانەدا، حکومەت تۆمەتەکانی ڕەتکردەوەو سەرکەوتووش نەبوو لە ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە. لە یەکێک لە دۆسێکانی 26 ی مانگی شەش دا، گوایە پۆلیسی دەمامکپێچراو داویەتی بەسەر ماڵی شارەوانی پێشوو و ئەندامی هەدەپە سەڤیل جەتین لە شاری دیاربەکرد، سەگی هێرشبەریان پێبووە و لێیان داوە. لە 28 ی مانگی شەش ئۆفیسی پارێزگاری دیاربەکرد بەیاننامەیەکی دەرکرد و ئەو تۆمەتەی ڕەتکردەوە و گوتی کاربەدەستان لێکۆڵینەوەی لەبارەوە ناکەن. لە ڕاپۆرتە هەواڵییەکانی مانگی 9 دا ڕاگەیاندرا کە هێزەکانی جەندرمە دوو جوتیاریان لە پارێزگای وان دەستگیرکردووە پاشان لە هەلیکۆپتەر بەریانداونەتەوە لە بەشێک لە ئۆپەراسیۆنەکانیاندا دژ بە پەکەکە. یەکێک لەو پیاوانە بەهۆی برینداربوونی گیانی لەدەستدا. ئۆفیسی پارێزگاری وان نکوڵی لەو تۆمەتە کرد و گوتی برینداربوونەکەیان لە ئەنجامی ئەوە بووە کە "ئەو پیاوانە لە ناوچەیەکی شاخاوی کەوتونەتە خوارەوە کاتێک کە هەوڵیان دا بوولە دەستی پۆلیس هەڵبێن." دادگایەک بە گوێرەی داواکاری گشتیی وان، هەموو ڕاپۆرتەکانی هەواڵی تایبەت بەو دۆسیەی، قەدەغەکرد. لە ڕۆژی 27ی مانگی 11 سلێمان سۆیلو، وەزیری ناوخۆ ڕایگەیاند، کە یەکێک لە گوندنشینان بە ناوی عوسمان شیبان، هاوکاریی تیرۆریستانی پەکەکەی دەکرد و هەر بۆیە دەسەڵاتداران ئەویان دەستگیر کردووە. لە مانگی نۆ دا سەربازێکی کورد لە ئەدرنە بە پێی ڕاپۆرتان بەهۆی ناسنامەی نژادییەوە لەلایەن سەربازەکانی ترەوە لێی دراوە. فه مانداری هێزه کانی سوپای تورکیا لێکۆڵێنەوەیەکی له سه ر ڕووداوه ئەنجام دا. حکومەت هیچ زانیارییەکی لەسەر هەوڵەکانی بۆ چارەسەرکردنی ئەم کردارانە ڕانەگەیاندووە. * بارودۆخی زیندانەکان: بە شێوەیەکی گشتی زیندانەکان دەگەن بە ئاستی ئاسایی لە ڕووی بینا و کەرەستەی پێویستی بنچینەیی، بەڵام کێشەی بەرچاویان هەیە لە ڕووی قەرەباڵغییەکی زۆر و ڕەشی زیندانیان. * دەستگیرکردنی هەڕەمەکی: بە پێی یاسا دەسگیرکردنی هەڕەمەکی و بەبێ هۆکار قەدەغەیە و مافی هەر کەسێک دابین دەکات کە بەرەنگاری یاساو یاسای گرتن یان دەستبەسەرکردن لە دادگا دا ببێتەوە، بەڵام چەندین ڕاپۆرتی باوەڕپێکراو دەریدەخەن کە حکومەت هەمیشە چاودێری ئەم داواکاریانەی نەکردووە. گروپەکانی مافی مرۆڤ، ڕادەگەیەنن، کە لە دوای هەوڵی کودەتای 2016، دەسەڵاتداران بەردەوام بوون لە دەستگیرکدن و دادگایی کردنی سەدان هەزار کەس بە هۆی ئەوەی گوایە پەیوەندی بە بزووتنەوەی گولەن یان پەکەکەوە هەیەکە زۆربەی جاریش بە بیانوی گوماناوی بەبێ ئەوەی بە پرۆسەیەکی قانونیدا تێپەڕببێت. * دادگاییکردن و مامەڵەکردن لەگەڵ دەستگیرکراواندا: بە پێی یاسا پێویستە داواکاری گشتی داوای فەرمانی دەستگیرکردن دەربکات، مەگەر گومانبارکە لە دەمی ئەنجامدانی تاوانەکەدا گیرابێت. ماوەی دادگاییکردن پێویستە بۆ چوار ڕۆژ درێژ بکرێتەوە. لە کاتێکدا بە شێوەیەکی گشتی یاسا مافی ئەوەی داوە بە زیندانیان کە دەستیان بە پارێزەر ڕابگات، ڕێگە دەدات داواکاری گشتی تەنها بۆ 24 کاتژمێر ڕێگری بکات. لە دۆسێ تاوانکارییەکاندا بە پێی یاسا دەبێت حکومەت پارێزەر بۆ تۆمەتبارەکە دابین بکات ئەگەر داوا بکەن. چاودێرانی مافەکانی مرۆڤ دەڵێن لە زۆربەی حاڵەتەکاندا کاربەدەستان پارێزەریان دابین کردووە کاتێک تۆمەتبارەکە نەیتوانیوە پارێزەر بۆ خۆی دابین بکات. هەندێک لە پارێزەران گوتویانە ئەوان دوودڵن لەوەی هەندێک دۆسێ وەربگرن بە تایبەتی دۆسێکانی ئەوانەی بە تۆمەتی پەکەکە گومانبارن یان پەیوەندییان بە بزوتەنەوەی گولەنەوە هەیە، چونکە لەوە دەترسن حکومەت تۆڵەیان لێبکاتەوە. لە مانگی 9 هەدەپە بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە کە تیایدا دەڵێت گوایە پۆلیس لە چەند ڕووداوی جیاجیا لە دیاربەکر، ئەستەنبوڵ و پارێزگای ئاگری شەش ئەندامی ئەنجومەنی گەنجی هەدەپەی ڕفاندووە، ئازاری جەستەیی داون پاشان ئازادیان کردوون. هەدەپە ڕایشی گەیاند لە 4 ی مانگی 5 دا پۆلیس ئەندامێکی ئەنجومەنی هەدەپە هەتیجە بوسرا کویونی لە پارێزگای وان ڕفاندووە، بە زۆر بردوویانەتە نێو ئۆتۆمبێلەکە و هەڕەشەیان لێکردووە. پۆلیس لە هەمان ڕۆژدا کویونی ئازاد کردووە. * زیندانیانی سیاسی: ژمارەی زیندانیانی سیاسی لە کۆتایی ساڵدا بابەتێکی مشتومڕ لەسەر بوو. لە مانگی حەوتدا وەزارەتی ناوخۆ ڕایگەیاند حکومەت لەوەتای هەوڵی کودەتا سەرنەکەوتووەکەی ساڵی 2016 وە 282 هەزار و 790 کەسی لە پەیوەندی بەو ڕووداوە دەستگیرکردووە. 25 هەزارو 912 کەس لەوانە لە زینداندا ماونەتەوەو چاوەڕوانی دادگاییکردن دەکەن. ڕێکخراوە ناحکومییەکان لەو بڕوایەدان 50 هەزار کەس بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە تاوانی تیرۆر لە زینداندان. هەندێک لە چاودێران لەوبڕوایەدان بەشێکی ئەمانە زیندانی سیاسین، ئەو تۆمەتی حکومەت ڕەتی دەکاتەوە. داواکارانی گشتی پێناسەیەکی فراوانیان بۆ تیرۆر و هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی بەکارهێناوە و لە هەندێک حاڵەتدا بە وتەی پارێزەرانی بەرگری و گروپە ئۆپۆزسیۆنەکان، هەندێک شت بەکارهاتووە کە وەکو بەڵگە گومانیان لەسەرە لە ڕووی یاساییەوە لەوانەشدا لە دۆسێی ڕۆژنامەنووسان و سیاسەتمەدارانی ئۆپۆزسیۆن (بە شێوەیەکی سەرەکی هەدەپە) چالاکوانان و هەندێکی تر کە رەخنەلە حکومەت دەگرێن. لە کۆتایی ساڵدا هەشت پەرلەمانتاری پێشووی هەدەپە و 17 هاوسەرۆک شارەوانیی هەدەپە لە زینداندا بوون. بە پێی ڕاگەیاندنی هەدەپە لەوەتای ساڵی 2015 وە بەلایەنی کەم 5 هەزار ئەندام پەرلەمان، بەڕێوەبەر، و ئەندامی پارتەکە بە کۆمەڵێک بیانوی پەیوەست بە تیرۆرم و وتاری سیاسییەوە زیندانی کراون. حکومەت لەسەر بنچینەی ئاسایشی نیشتمانی 48 سیاسەتمەداری هەڵبژێردراوی خۆجێهی لە ناوچە زۆرینە کوردەکاندا لەکار لاداوە و بە گشتی 37 لەوانەی دەسگیر کردووە. حکومەت لە مانگی پێنجدا سەرۆک گوندی هەڵبژێردراوی 10 گوندی باشوری ڕۆژهەڵاتی وڵاتەکەی لەکار دوورخستەوە. تا مانگی هەشتی 2019 حکومەت زۆربەی ئەو سەرۆک شارەوانیانەی لە باشوری ڕۆژهەڵات هەڵبژێردرابوون لە کار دوورخستبۆوە، لە ناویاندا سەرۆک شارەوانیەکانی هەدەپەی شارە گەورەکانی دیاربەکر و ماردین و وان. لە مانگی 9 دەسەڵاتداران هەردوو هاوسەرۆکی کارس ئایهان بلگەن و سەڤین ئالجای دەستگیر کرد وەکو بەشێک لە فەرمانی دەستگیرکردنی 101 کەس لە سەرانسەری حەوت پارێزگا لە ناویاندا، ئەندامانی پەرلەمانی پێشوی هەدەپە و کاربەدەستە باڵاکانی هەدەپە بەهۆی ئەوەی گوایە تێوەگلانیان لەخۆپیشاندانی کۆبانێ ی ساڵی 2014 لەو وڵاتە لە دژی بێ هەڵوێستی حکومەت لە وەڵامی هێرشەکانی داعش دژ بە شاری کۆبانێی زۆرینە کورد لە سوریا. هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپە و کاندیدی پێشووی سەرۆک کۆماریی سەلاحەتین دمیرتاش لە ساڵی 2016ەوە بە تۆمەتی تیرۆر لە زینداندا هێڵراوەتەوە سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی 2018 و 2020 دا کۆمسیۆنی مافەکانی مرۆڤی ئەوروپا بڕیاری ئازادکردنی داوە. لە مانگی شەشدا دادگای دەستووری بڕیاری دا کە دەستبەسەرکردنی درێژی پێش دادگاییکردنی دەمیرتاش پشێلکاری بووە لە مافەکانی، بەڵام حکومەت بەهۆی فەرمانی دووهەمی دەستبەسەرکردن لە زیندان ئازادی نەکردەوە کە بریتییە لە لێکۆڵینەوەی جیا و سەرچاوەی بۆ خۆپیشاندانی کۆبانێی دژە حکومەتی 2014 دەگەڕێتەوە. لە مانگی نۆدا ئۆفیسی داواکاری گشتی ئانکەرەتاوانێکی نوێی لەژێر یاسای دژە تیرۆردا خستە پاڵ دەمیرتاش بۆ ڕەخنەکانی لە سەرۆکی داواکاری گشتی ئانکەرە لە دانیشتنێکی مانگی 1 دا. لە هەمان ڕۆژدا دادگایەکی ئانکەرەش فەرمانی دا دەستگیرکردنی دەمیرتاش بەردەوامبێت بەهۆی لێکۆڵینەوەکان لە خۆپیشاندانەکانی کۆبانێی دژ بە حکومەت. لە 22 ی مانگی 12 کۆمسیۆنی مافەکانی مرۆڤی ئەوروپا فەرمانی دا تورکیا سەرپێچی لە مافەکانی دمیرتاش کردووە، لە ناویاندا ئازادی ڕادەربڕین، سەربەخۆیی و ئاسایش و داوای کرد دەستبەجێ ئازاد بکرێت. دوابەدوای ئەو بڕیارە سەرۆکی تورکیا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان کۆمسیۆنی مافەکانی مرۆڤی ئەوروپای تاوانبارکرد بە " بەرگری کردن لە تیرۆرسم." کاربەدەستان یاسای دژە تیرۆریان بە شێوەیەکی فراوان دژ بە ئەندامانی پارتە سیاسییە ئۆپزسیۆنەکان، چالاکوانانی مافەکانی مرۆڤ، دەزگاکانی ڕاگەیاندن، گومانبارانی پشتیوانانی پەکەکە و گوایە ئەندامانی بزوتنەوەی گولەن بەکارهێناوە. گروپەکانی مافی مرۆڤ دەڵێن، کە چەندین کەس لە دەستبەسەرکراوان هیچ پەیوەندییەکی ئەوتۆیان بە تیرۆرەوە نەبووە و ئەمانە بە مەبەستی بێدەنگکردنی ڕەخنەگران یان لاوازکردنی ئۆپزسیۆنی دژ بە ئاکەپە دەسگیرکراون، بە تایبەتی ئەندامانی هەدەپە. ...............................................    لەبارەی ڕاپـۆرتەکەی سوریا کە لە 70 لاپەڕە پـێکهاتووە سەرەتای ڕاپـۆرتەکە پـێناسەی وڵاتی سوریا دەکات، دەڵێت لەوەتای ساڵی 2000 وە بەشار ئەسەد حوکمڕانی سوریا دەکات و بەپـێی دەستور ڕێبەرانی پارتی بەعس لە دەزگاکانی دەوڵەت و کومەڵگە لە پـێشەنگدان و ئەسەد و ڕێبەرانی بەعس وەک ڕژێمێکی زۆردار کۆنترۆڵی هەرسێ دەسەڵاتی جێبەجێکار و تەشریعی و دادوەری وڵاتەکە دەکەن. ڕاپەڕینی دژی ڕژێم کە لە ساڵی 2011 وە دەستیپـێکردووە بە درێژایی ساڵی ڕابردووش بەردەوامبوو. هەڵبژاردنەکانی لە ساڵی 2014 ئەنجام‌دران، بوونە مایەی هەڵبژاردنەوەی ئەسەد. لە هەڵبژاردنە پەرلەمانیـیەکەی ساڵی 2020 بەرەی نیشتمانی پـێشکەوتوو بە ڕێبەرایەتی پارتی بەعس 177 کورسی بەدەستهێنا لە کۆی 250 کورسیـیەکەی پەرلەمان. لەم هەڵبژاردنانە بەشێکی زۆری خەڵک بە زۆرەملێ دەنگیان داوە، وە زۆرێک لەو خەڵکەشی لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی ئۆپـۆزسیۆندان بەشداریـیان لەو هەڵبژاردنانە نەکرد. بۆیە چاودێران ئەو هەڵبژاردنانەیان بە ئازاد و بێگەرد ناودێرنەکرد. دەزگا ئاسایشیـیە جیاوازەکانی ڕژێم بە شێوەیەکی ئازادانە کاردەکەن و هیچ سنوورێکی یاسایی بۆ چوارچێوەی کارەکانیان نیـیە. هەروەها میلیشیاکانی سەر بە ڕژێم، وەکو هێزەکانی بەرگری نیشتمانی (قوات الدفاع الوطني) لەگەڵ هێزەکانی دیکەی ڕژێم یەکیانگرتووە و ئەوانیش بە هەمان شێوە کاردەکەن و هیچ سنوورێکی یاسایی بۆ کارەکانیان نیـیە. دەسەڵاتی سیڤیلی ڕژێم هەر بەردەوامە لە کۆنترۆڵکردنی تەواوی لەشکر و پـۆلیس و هێزە ئاسایشیـیەکانی وڵاتەکەی، بەڵام دەسەڵاتێکی سنوورداری هەیە بەسەر ڕێکخراوە لەشکری و نیمچە لەشکریـیە بیانیـیەکانی لە وڵاتەکەی کاردەکەن، لەوانە هێزە چەکدارەکانی ڕووسیا، حزبوڵڵای سەر بە ئێران و پاسدارانی ئێران. هێزەکانی ڕژێم و هێزەکانی لایەنگری بەردەوامبوون لە هێرشی زەمینی و ئاسمانی گەورە کە لە ساڵی 2019 وە دەستیانپـێکردبوو بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی ناوچەکانی باکوری ڕۆژئاوای سوریا، ئەمەش بووە مایەی کوژرانی هەزاران کەسی سیڤیل و ئاوارەبوونی نزیکەی یەک ملیۆن کەس. هێرشەکان کە بە چەکی قورس ئەنجام دەدران، زیانی بە ژێرخانی ناوچەکە گەیاند و هێندەی دیکە ڕەوشی مرۆیی خراپـترکرد. بۆردومانە ئاسمانیـیەکانی سوریا و ڕووسیا بەردەوام شوێنی سیڤیلیان دەگرتەوە، لەوانە نەخۆشخانەکان، بازاڕەکان، قوتابخانەکان و کەمپی ئاوارەکانی ناوخۆی وڵاتەکە و کێڵگە و باخەکان. زۆربەی ئەو بۆردومانانە لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە تۆمارکراون. هەتا مانگی هەشتی ڕابردوو، کۆمسیاری کاروباری پەنابەرانی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند 6.6 ملیۆن ئاوارەی ناوخۆ لە سوریادا هەن، لەوانە 2.6 ملیۆن کەسیان منداڵن. زیاتر لە 5.5 ملیۆن پەنابەری سوریایی تۆمارکراو لە دەرەوەی وڵاتەکەدا هەن. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI بۆی دەرکەوتووە ڕژێم و هاوپەیمانە ڕووسیایـیەکەی و هێزەکانی سەر بە ڕژێم هێرشیان ئەنجامداوە و بە تاوانی جەنگ دانراون کە ڕەنگە بگەنە ئاستی تاوانی دژی مرۆڤایەتی. پـێشێلکاریـیە گەورەکانی بەرامبەر مافی مرۆڤ کراون، لەوانە کوشتنی خەڵکی بە شێوەیەکی هەڕەمەکیـیانە یان بەبێ تۆمەتێکی یاسایی و دادگایـیکردن، بێسەروشوێنکردن، ئەشکەنجەدان و دەستدرێژی سێکسی، زیندانیکردن لە شوێنی خراپ لەگەڵ مامەڵەی ڕەق و خراپ و نەبوونی خزمەتی تەندروستی بە ئاستێک کە ژیانی کەسەکان دەکەونە مەترسیـیەوە، دەستگیرکردنی هەڕەمەکیـیانە بۆ ماوەی درێژ، پـێشێلکردنی زانیاری کەسێتی بە شێوەیەکی نایاسایـیانە، بوونی بەربەستی مەترسیدار لە بەردەم ئازادی ڕادەربڕین و کاری ڕۆژنامەگەری و ئنتەرنێت، وەکو چاودێری و بلۆککردنی ماڵپەڕەکان، ڕێگە نەدان بە گردبوونەوەی و خۆپـیشاندانی ئاشتیـیانە و پـێکهێنانی ڕێکخراو، دانانی بەربەست بەبێ هیچ هۆیەک لە بەردەم گەشتکردنی خەڵکی، ڕێگە نەدان بە خەڵکی لەوەی بتوانن بە ڕێگەی ئاشتیانە و هەڵبژاردنی ئازاد و بێگەرد حکومەتی وڵاتەکەیان بگۆڕن، بوونی گەندەڵیـیەکی بەربڵاو لەسەر ئاستێکی باڵادا، نەبوونی هیچ لێکۆڵینەوە و لێپـرسینەوەیەک بۆ ئەو توندوتیژیانەی بەرامبەر ژنان دەکرێن، بە چەکدارکردنی منداڵان و بەکارهێنانیان وەک سەرباز لەلایەن ڕژێم یان لایەنە چەکدارەکانی دیکە، بازرگانیکردن بە مرۆڤ، بوونی توندوتیژی و جوداکاری بەرامبەر هاوڕەگەزخوازان و ئەو کەسانەی خەسڵەتی هەردوو ڕەگەزەکەیان تێدایە، بەربەستی گەورە لە بەردەم مافی کرێکاران. ڕژێم هیچ هەنگاوێکی نەناوە بۆ دەستنیشانکردن، لێکۆڵینەوە، دادگایـیکردن، سزادانی ئەو کاربەدەستانەی مافەکانی مرۆڤیان پـێشێلکردووە. دەربازبوون لە سزادان لە نێو هێزەکانی ئاسایش و هەواڵگری و دەزگاکانی دیکەی ڕژێم شتێکی بڵاو و باو و چەسپاوە. ڕاپـۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن گروپە نیمچە لەشکریـیەکانی سەر بە ڕژێم بەردەوام پـێشلکاریـیان کردووە، لەوانە ئەنجامدانی کوشتنکاری، کوشتنی هەڕەمەکیـیانە، ڕفاندنی خەڵکی سیڤیل، لێدانی بێ ئەندازە، دەستدرێژی سێکسی، دەستگیرکردنی نایاسایی. میلیشیاکانی سەر بە ڕژێم، لەوانە حزبوڵڵا چەندان جار لە هێرشەکانیاندا خەڵکی سیڤیلیان کوشتووە و بریندارکردووە. هێزەکانی ڕووسیاش خەڵکی سیڤیلیان کوشتووە بە هێرشە ئاسمانیـیەکانیان و کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا ئاماژەی بەو هێرشانە کردووە، دەڵێت بۆردومانەکان هەڕەمەکیـیانە کراون و زیانێکی زۆری بە ژێرخانی ناوچەکان گەیاندووە، بە تایبەتی ئەو هێرشانەی لە میانەی هەڵمەتە لەشکریـیەکەی ڕژێم بۆ سەر باکوری ڕۆژئاوای سوریا ئەنجام دراون. بۆردومانەکان زیانیان گەیاندووە بە نەخۆشخانە و پەناگە و بازاڕ و ماڵان و شوێنی دیکەی سیڤیل. بارودۆخی ئاسایشی لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆن هەر ناسەقامگیرە و بە شێوەیەکە تیایاندا مافەکانی مرۆڤ پـێشێلدەکرێن، بە کوشتن و لێدان و دەستگیرکردن. بەپـێی کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا، گروپە چەکدارە تێرۆرستیـیەکانی وەکو هەیئەت تەحریر ئەلشامی سەر بە ئەلقاعدە ژمارەیەک پـێشێلکاری زۆریان ئەنجامداوە، لەوانە کوشتن و ڕفاندن و دەستگیرکردن و لێدان و هەروەها بوونەتە هۆی گیان لەدەستدانی خەڵکی سیڤیل لە میانەی هێرشەکانیاندا و خەڵکیان لە ماڵەکانیان دەرکردووە لەسەر بنەمای نەژادی و ئاینی. هەرچەندە داعش لە ساڵی 2019 وە لە ناوچەکە شکستی پـێهێنراوە، بەڵام بەردەوامبووە لە کوشتن و ئەنجامدانی تەقینەوە و ڕفاندنی خەڵکی و هەندێک جار خەڵکی سیڤیلیشی کردووەتە ئامانج. دەزگای گارنیگی دەڵێت داعش سوودی لەو بۆشایـیە ئاسایشیـیە وەرگرتبوو کە بەهۆی پەتای کۆڤید- 19 هێزە سەربازیـیە جیاجیاکان چالاکیـیەکانیان کەمکردەوە. گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆنی سوریا، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات لە باکوری سوریا مافەکانی مرۆڤیان پـێشێلکردووە. بەپـێی ڕاپـۆرتەکان دانیشتوانی کورد و ئێزیدی و خەڵکی دیکەی سیڤیلیان کرووەتە ئامانج و خەڵکیان هەڕەمەکیـیانە دەستگیرکردووە، بێ سەروشوێنکردووە، ئەشکەنجە داوە، توندوتیژی سێکسیان بەرامبەر کردوون، لە ماڵەکانیان دەریانکردوون، موڵک و ماڵی خەڵکیان تاڵانکردووە و دەستیان بەسەردا گرتوون، خەڵکی سیڤیلیان دەستگیرکردووە و گواستویانەتەنەوە بۆ ناو تورکیا، ئاویان لە خەڵکی سیڤیل بڕیوە، منداڵانیان کردووە بە چەکدار، بێ ڕێزیان بە شوێنی ئاینی کردووە و تاڵانیانکردوون. هێزەکانی سوریای دیموکرات کە بریتین لە هاوپەیمانێتیـیەکی کوردی سوریا و عەرەب و تورکمان و کەمینەکانی دیکە و ئەندامانی یەکینەکانی پاراستنی گەڵی کوردی تێدایە، بەپـێی ڕاپـۆرتەکان ئەوانیش مافەکانی مرۆڤیان پـێشێلکردووە، لەوانە هەڕەمەکیـیانە خەڵکیان دەستگیرکردووە و کاری گەندەڵیـیان کردووە و بەبێ هۆکار خەڵکیان دەستگیرکردووە و بەربەستیان خستووەتە بەردەم کۆبوونەوە و گردبوونەوە و خۆپیشاندان. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا دەڵێت ئەوانەی لەو وڵاتە مافی مرۆڤ پـێشێلدەکەن زۆر جار بە شێوەیەک ڕەفتاردەکەن کە لە سزادان دەربازیان دەبێت. دەشڵێت زۆربەی زۆری ئەو پـێشێلکاریـیانەی لەوەتای ساڵی 2011 وە کراون هەتا ئێستا لێکۆڵینەوەیان لەسەر نەکراون. * لێسەندنەوەی مافی ژیان و کردەی کوشتنی ناڕەوا یان بەهۆی مەبەستی سیاسییەوە بەپـێی توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR ، لەوەتای مانگی دوازدەی ساڵی 2011 وە شەڕی ناو ئەو وڵاتە دەستیپـێکردووە زیاتر لە 227180 ی سیڤیل کوژراون. گروپی دیکە مەزەندەدەکەن 550 هەزار کوژرابن. ئەم جیاوازیـیە گەورەیەی لە نێوان هەردوو ژمارەکەدا هەیە دەگڕێننەوە بۆ ئەو ژمارە زۆرەی خەڵکی کە هێشتا بێ سەروشوێنن. بەپـێی SNHR لە ماوەی ساڵی ڕابردوو 1462 کەسی سیڤیل کوژراون، لە نێویاندا بە لایەنی کەم 218 منداڵ و 200 ژن. زۆربەیان لە سەرەتای ئەمساڵدا کوژران لە میانەی ئۆپەراسیۆنێکی لەشکری بە ڕێبەرایەتی ڕژێم و هاوپەیمانە ڕووس و ئێرانیـیەکانی لە ناوچەکانی ئیدلیب و دەوروبەری. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا و زۆرێک لە گروپەکانی مافی مرۆڤ دەڵێن ئەشکەنجەدان و کوشتن لە شوێنەکانی دەستگیرکردن بەردەوامبوون. بەپـێی SNHR لەوەتای ساڵی 2011 وە هەتا مانگی دوازدەی ساڵی ڕابردوو زیاتر لە 14500 کەس بەهۆی ئەشکەنجەدانەوە گیانیان لەدەستداوە، لە نێویاندا 179 منداڵ و 91 ژن. توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا دەڵێت 99% ی ئەو کەسانە بە دەستی هێزەکانی ڕژێم کوژراون، لەوانە115 کەسیان لە ماوەی ئەمساڵدا. سەرەڕای ئەو ئاگربەستەی لە مانگی سێ ڕاگەیەندرا، ڕژێم هەر بەردەوامبوو لە بەکارهێنانی هەلیکۆپتەر و فڕۆکە بۆ ئەنجامدانی هێرشەکانی، ئەو بۆردومانانە بوونە هۆی کوژرانی سەدان کەسی سیڤیل لە ماوەی ئەمساڵدا. لە ساڵی 2019 سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان دەستەیەکی لێکۆڵینەوەی پـێکهێنا بۆ لێکۆڵینەوە لەو هێرشانەی کرابوونە سەر شوێنی سیڤیلی هاوبەشی ڕێکخراوە مرۆیـیەکان و لایەنە لەشکریـیەکان بە ئامانجی ڕاگرتنی پـێکدادانەکان لە مانگی نۆی 2018 هەتا 2019 لە باکوری ڕۆژئاوای سوریا. لە مانگی چوار دەستەی لێکۆڵینەوەکە گەیشتە ئەو ئەنجامەی چوار لەو حەوت ڕووداوەی لێکۆڵینەوەیان لەسەر کردن، زۆر شیانی هەیە ڕژێمی ئەسەد و هاوپەیمانەکانی بەرپـرس بن لەو هێرشانەی کرابوونە سەر نەخۆشخانەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان. دەستەکە لە مانگی سێ ڕاپـۆرتی خۆی سەبارەت بە ئیدلیب بڵاوکردەوە، دەڵێت هۆکاری گونجاو هەن کە دەتهێنێتە سەر ئەو بڕوایەی هێزە ڕووسیایـیەکان تاوانبارن بە تاوانی جەنگ، وەکو هێرشی هەڕەمەکیـیانە بۆ سەر ناوچەی خەڵکی سیڤیل. هێزەکانی سەر بە حکومەتیش بەردەوام تاوانی جەنگیان ئەنجامداوە، وەکو هێرشی بە مەبەست بۆ سەر شوێنی پارێزراو و کارمەندانی تەندروستی. هێزەکانی سەر بە حکومەت یاسای مرۆیی نێودەوڵەتیـیان پـێشێلکردووە کاتێک نەخۆش و برینداریان چارەسەر نەکردووە. * بێسەروشوێنکردن: هەروەها SNHR دەڵێت لە ماوەی ساڵی 2020 نزیکەی 1185 کەس بێ سەروشوێنکراون و بە گشتی لەوەتای ساڵی 2011 وە هەتا مانگی دوازدەی ساڵی ڕابردوو 149360 کەس دەستگیرکراون یان بێ سەروشوێنکراون و بە لایەنی کەم 88% ی حاڵەتەکانی دەستگیرکردن ڕژێم لێیان بەرپـرسیارە. لە مانگی حەوت، ڕۆژنامەوانی سوریایی وەفا عەلی مستەفا بە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی گوت ژمارەی دەستگیرکراوان و خەڵکی بێ سەروشوێن هێشتا ڕوو لە زیادبوونە و هێشتا ڕژێم دەستگیرکردن "وەک چەکێک بۆ تۆقاندنی خەڵکی سیڤیل بەکاردەهێنێت." هەتا مانگی دوازدە، ڕژێم نزیکەی 17 بڕیاری لێبوردنی دەرکردووە کە دواینیان لە مانگی سێدا بوو، بەڵام تەنیا ژمارەیەکی کەمی خەڵکیان گرتووەتەوە. تیمی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ حاڵەتەکانی بێ سەروشوێنکردن لە مانگی هەشت داوای لە ڕژێم کرد زانیاری بداتێ سەبارەت بە 113 کەس کە بەپـێی ڕاپـۆرتەکان لە نێوان مانگی پـێنجی 2019 هەتا مانگی پـێنجی 2020 بێسەروشوێنکراون لەلایەن ڕژێمەوە، بەڵام تیمەکە هیچ وەڵامێکی لە ڕژێمەوە پـێنەگەیشت. هەروەها تیمەکەی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕاپـۆرتی پـێگەیشتووە لەمەڕ بێ‌سەروشوێنکردنی خەڵکی بە ژن و منداڵیشەوە، لەلایەن گروپە چەکدارە جیاوازەکانەوە، لەوانە ئەو گروپانەی سەر بە هێزەکانی تورکیان. * ئەشکەنجەدان و شێوازی ڕەفتارکردن و سزای قورس و نامرۆیی و ناپیشەییانە: بەپـێی یاسا ئەشکەنجەدان و لێدان و سووکایەتیپـێکردن قەدەغەیە، وە پـێشێلکردنی ئەم یاسایە سزاکەی دەگاتە هەتا 3 ساڵ زیندانی. بەڵام چالاکوانانی مافی مرۆڤ و کۆمیتەکانی لێکۆڵینەوە و ڕێکخراوە ناحکومیـیە خۆجێـیەکان ڕاپـۆرتیان لەسەر هەزاران حاڵەتی بڕواپـێکراو کردووە کە ڕژێم بە بەرنامە خەڵکی ئەشکەنجە دەدات و مامەڵەی خراپ لەگەڵ ئەو کەسانە دەکات کە بە بەرهەڵستکاریان دادەنێت. ئەشکەنجەدان و مامەڵەی خراپ لەلایەن ڕژێمەوە بە درێژایی شەڕی ناو وڵاتەکە دۆکۆمێنتکراون، تەنانەت پـێش ساڵی 2011 ش. سەنتەری ئەوروپا بۆ مافە دەستوریـیەکان و مافەکانی مرۆڤ دەڵێت هەرچەندە زۆربەیان ئەوانەی ئەشکەنجە دەدرێن بۆ مەبەستی بەدەستهێنانی زانیاریـیە، بەڵام مەبەستی سەرەکی ڕژێم لە ئەشکەنجەدان تۆقاندن و سەرشۆڕکردنی دەستگیرکراوانە. لە کاتێکدا زۆربەی باسەکان لە بارەی دەستگیرکراوانی نێرنەن، بەڵام هەتا دێت و ڕاپـۆرتی زیاتر دێن لە بارەی ئازاردانی مێینە بە دەستی ڕژێمەوە. چالاکوانان جەخت لەوە دەکەن زۆربەی حاڵەتەکان باس ناکرێن، چونکە هەندێک لەو دەستگیرکراوانە ڕازی نین ناویان بهێنرێت یان باس لە کەیسەکانیان بکرێت، ئەمەش لە ترسی تۆڵەکردنەوەی ڕژێم. بەپـێی ڕاپـۆرتەکان زۆرێک لەوانەی لە کاتی دەستگیرکردندا ئەشکەنجەدراون گیانیان لەدەستداوە. کەسێکی لەشکری کە لە ڕژێم جیابووەتەوە و بە "قەیسەر" ناودەبرێت، لە مانگی چوار لە دەرەوەی وڵات گەواهی دا و گوتی فەرمانی پـێکرابوو وێنەی تەرمی ئەو کەسانە بگرێت کە لە ژێر ئەشکەنجەدان گیانیان لەدەستدابوو لە زیندانەکانی ڕژێم لە نێوان ساڵانی 2011 هەتا 2013 . قەیسەر کە هەزاران لەو وێنانەی گەیاندە دەرەوەی وڵات، دەڵێت تەرمەکان ئاسەواری سووتاندن و خنکاندن و شوێن لێدانی کێبڵیان لەسەر بووە. ڕێکخراوە ناحکومیـیەکان ڕاپـۆرتیان لەسەر شێوازەکانی ئەشکەنجەدانەکان کردووە، لەوانە شتکردن بە ناو کۆم و زێ و پشت چەمانەوەی لە ڕادەبەدەر. * ڕەوشی گرتوخانە و زیندانەکان: بارودۆخی زیندان و ناوەندەکانی دەستگیرکردن زۆر خراپن و لە زۆر حاڵەتدا جێی مەترسین بۆ سەر ژیانی دەستگیرکراوان بەهۆی کەمی خۆراک و قەرەباڵغی زۆر و مامەڵەی خراپی جەستەیی و دەروونی و نەبوونی مەرجەکانی تەندروستی لەگەڵ خزمەتگوزاریـیە تەندروستیـیەکان. لە مانگی چوار، کۆمسیاری مافەکانی مرۆڤی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان هوشداری دا سەبارەت بە مەترسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی لە نێو زیندانەکان، وەکو کۆڤید- 19 . توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR مەزەندەکات بە لایەنی کەم 149360 کەس لە زیندانەکاندا بن یان بێ سەروشوێنکرابن و بە لایەنی کەم 88% ی حاڵەتەکانی دەستگیرکردن ڕژێم لێیان بەرپـرسیارە. زیندانەکان زۆر قەرەباڵغن و گەورە و مێرمنداڵ و دەستگیرکراو و مەحکومدراو هەموویان پـێکەوە لە یەک ژوری زیندان دانراون و بەپـێی کۆمەڵەکانی مافی مرۆڤ هێشتا ڕژێم منداڵان لەگەڵ گەورە لە زیندانەکاندا دادەنێت. ڕاپـۆرتەکانی سەنتەری نێودەوڵەتی بۆ دادوەری ICTJ ئاماژە بەوە دەکەن کە هێشتا شوێنی دەستگیرکردنی نافەرمی هەن و دەسەڵاتداران هەزاران کەس لە بنکەی لەشکری و قوتابخانە و یاریگا و شوێنی نهێنی دەستگیردەکەن. چالاکوانان دەڵێن ڕژێم کاتێک لە خۆپـیشاندانەکان خەڵکی دەستگیرکردووە بردوونی بۆ کارگە و عەمباری چۆڵ و لەوێ زیندانیکردوون کە هیچ مەرجێکی تەندروستیان تێدا نیـیە. لە هەندێک حاڵەتدا دەسەڵاتداران دەستگیرکراوەکانیان لە شوێنی دەستگیرکردنی نافەرمی گواستووەتەوە بۆ شوێنەکانی دەزگای هەواڵگری. بارودۆخی دەستگیرکراوان لە شوێنەکانی ئاسایش و هەواڵگری لە هەمووی خراپـترە، بە تایبەتی بۆ زیندانیانی سیاسی و ئەوانەی بە تۆمەتی ئاسایشی نەتەوەیی دەستگیرکراون. هەوای ئەو شوێنانە ناگۆڕێت و پاک نین، ڕووناکیان تێدا نیـیە، ئاو و خۆراکی پـێویست بە دەستگیرکراوان نادرێن، نەبوونی خزمەتگوزاری تەندروستی، نەبوونی جێی نووستن. ڕێکخراوە ناحکومیـیە خۆجێـیەکان و شارەزایانی تەندروستی دەڵێن دەسەڵاتداران ڕەتیانکردووەتەوە خزمەتی تەندروستی پـێشکەشی ئەو زیندانیکراوانە بکرێت کە نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە، وەکو شەکرە و ڕەبو و شێرە پەنجەی مەمک، تەنانەت زۆر جاریش ژنی دوو گیانیش هیچ خزمەتگوزاریـیەکی تەندروستی پـێشکەش نەکراوە. بەپـێی کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا، لە بنکەکانی دەستگیرکردنی لایەنە ناحکومیـیەکانی وەکو هەیئەت تەحریر ئەلشامی سەر بە ئەلقاعیدە یاسای نێودەوڵەتی پـێشێلدەکرێت. مانگی سوور و خاچی سوور بەردەوامن لە دانوستاندن لەگەڵ هەموو لایەنەکان بۆ گەیشتن بە شوێنەکانی دەستگیرکردن لە تەواوی وڵاتەکە، بەڵام لە ماوەی ساڵەکەدا نەیانتوانیوە بگەنە هیچ کام لە شوێنەکانی دەستگیرکردنی ژێر دەسەڵاتی ڕژێم. هێزەکانی سوریای دیموکرات لە ماوەی ساڵەکەدا ڕێگەیان داوە بە ڕێکخراوە ناحکومیـیەکانی، ئەوانەی نەتەوە یەکگرتووەکان پـێشتیوانیان لێدەکات، لەوەی بچنە ناو زیندانەکانیانەوە. ڕاپـۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن زۆر جار ڕژێم حکومەتە بیانیـیەکانی ئاگادار نەکردووەتەوە لەوەی هەستاوە بە دەستگیرکردن یان ئازادکردن یان دەرکردنی هاوڵاتیانیان، بە تایبەتی کاتێک کەیسەکانیان پەیوەندی بە سیاسەت یان ئاسایشی نەتەوەیـیەوە هەبووبێت. هەروەها ڕژێم ڕێگەی نەداوە کونسوڵخانەکان بگەنە لای ئەو هاوڵاتیـیە بیانیانەی زانراوە زیندانیکراون، وە لە چەندین بۆنەدا ڕژێم ئیدیعای کردبوو ئەو کەسانە لای ئەوان دەستگیرنەکراون یان تەنانەت نکوڵی کردبوو لە وڵاتەکەیاندا بن. * دەستگیرکردن یان دەستبەسەرکردنی هەڕەمەکی: دەستور دەستگیرکردن و دەستبەسەرکردنی هەڕەمەکی قەدەغەکردووە، بەڵام بڕیارێکی ساڵی 2011 ڕێگە دەدات ڕژێم گومانباران بە "تێرۆرزم" یان تاوانەکانی پەیوندیان بە تێرۆرزمەوە هەیە بۆ هەتا 60 ڕۆژی دەستبەسەربکرێن بەبێ ئەوەی هیچ تۆمەتێکیان ئاڕاستەبکرێت. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI و ڕێکخراوە ناحکومیـیە جیاجیاکان و چالاکوانان و دەستگیرکراوە سیاسیـیەکانی پـێشوو دەڵێن پـۆلیس زۆر کەس بۆ ماوەی زۆر درێژتر یان بۆ کاتی نادیار خەڵک دەستگیردەکات. یاسا دەڵێت هەموو کەسێک مافی ئەوەی هەیە لە بەردەم دادگاکاندا تانە لە دەستگیرکردن یان دەستبەسەرکردنەکەی بگرێت و بڵێت نایاسایـیە، بەڵام ڕژێم ڕێزی لەم خاڵە نەگرتووە. بەپـێی COI و سەرچاوە هەواڵیـیەکانی خۆجێـی و ڕێکخراوە جیاوازەکانی مافی مرۆڤ دەستگیرکردنی هەڕەمەکی لە ماوەی ساڵەکەدا بەردەوامبوو. * پرۆسەکانی دەستگیرکردن و ڕەفتارکردن لەگەڵ گیراوەکاندا: توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR دەڵێت هێزەکانی ڕژێم و میلیشیاکانی سەر بە ڕژێم بەرپـرس بوون لە دەستگیرکردنی 500 کەس لە شەش مانگی یەکەمی ساڵەکەدا، لە نێو دەستگیرکراوەکان 8 کەسی خوار تەمەن 18 ساڵ هەن لەگەڵ 11 ژن. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI ئەویش دەڵێت هێزەکانی ڕژێم و میلیشیاکانی هێشتا دەیان هەزار کەسیان لە نێو زیندانەکان هێشتووەتەوە کە بە شێوەی هەڕەمەکیانە یان نایاسایـیانە دەستگیرکراون. دەشڵێت ئەو ژنانەی پەیوەندی خێزانیـیان بە چەکدارانی ئۆپـۆزسیۆن هەیە یان ئەوانەی لێیان جیابوونەتەوە، دەستگیریان دەکەن بە مەبەستی کۆکردنەوەی زانیاری هەواڵگری یان بۆ تۆڵەسەندنەوە. هەروەها ڕاپـۆرت هەن باس لەوە دەکەن گروپی چەکداری دەرەوەی ڕژێم ئەوانیش بە شێوەیەکی هەڕەمەکیـیانە خەڵکیان دەستگیرکردووە یان بە شێوەیەکی نایاسایی خەڵکیان دەستبەسەرکردووە. ڕێکخراوی سوریایـیەکان لە پـێناو ڕاستی و دادپەروەری (سوريون من أجل الحقيقة والعدالة) STJ دەڵێت گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆن ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان دەکات دانیشتوانیان دەستگیرکردووە لەسەر ئەوەی سەر بە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەری باکور و ڕۆژهەڵاتی باکوری سوریایان. بۆ نمونە STJ دەڵێت پـۆلیسی سەر بە لەشکری نیشتمانی سوریا SNA کە هاوبەندیـیەکە لە گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆنی سوریا و حکومەتی تورکیا پـشتیوانیان دەکات، لە 8 ی مانگی چوار هەڕەمەکیانە ژمارەیەک کوردی سیڤیلیان دەستگیرکردووە (سامیە عەلۆ، عەبدولحەمید شێخۆ ، مستەفا ئەحمەد ئیبراهیم ، عەبدولڕەحمان مستەفا عەلۆ ، ڕەشید مستەفا ئیبۆ)، وە بۆ ئازادکردنیان داوای پارەیان لە کەسوکاریان کردووە. * نەبوونی دادگاییەکی ڕەوای ئاشکرایانە: بەپێی دەستور سیستەمی دادوەری سەربەخۆیە، بەڵام هەمیشە لە ژێر هەژمونی سیاسیدا بووە. داواکارانی گشتی و پارێزەران ڕووبەڕووی تۆقاندن و مامەڵەی خراپ دەبنەوە. کەیسەکانی کە تیایاندا تۆمەتبارەکان لە ئۆپـۆزسیۆنن، ئەوا پـێشتر بڕیاریان لەسەردراوە، وە هەندێک جار تۆمەتبارەکان بەرتیلیان داوە بە کاربەدەستانی دادوەری و داواکارانی گشتی. بەپـێی توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR دەسەڵاتدرانی ڕژێم لە ماوەی ساڵەکەدا بە لایەنی کەم 1730 کەسیان دەستگیرکردووە کە تیایاندایە لە ڕێکخراوە ناحکومیـیەکانە ، چالاکوانی سیڤیلە ، ڕۆژنامەوانە ، کەسایەتی ئاینیە ، کارمەندی فریاگوزاریە ، کارمەندانی تەندروستی. * زیندانیان و گیراوە سیاسییەکان: ڕاپـۆرتی زۆر کراون لە بارەی زیندانیان و دەستگیراوانی سیاسی. ناوەندی سوریایی بۆ ڕاگەیاندن و ئازادی ڕادەربڕین (المركز السوري للإعلام وحرية التعبير) دەڵێت ڕژێم بەردەوامبووە لەوەی بە بەرنامە خەڵکی سیڤیل دەستگیردەکات. ئەو کەسانەی زیاتر ڕووبەڕووی مەترسی بوونەتەوە ئەوانە بوون کە وەک بەرهەڵستکاری ڕژێم لێـیان دەڕوانن، لەوانە خۆپـیشاندەرانی ئاشتیخواز و چالاکوانانی مافی مرۆڤ و جودابیرە سیاسیـیەکان و خێزانەکانیان. چوار دەزگا هەواڵگریـیەکەی ڕژێم (هێزی ئاسمانی، لەشکری، ئاسایشی سیاسی، ئاسایشی گشتی) لە زۆربەی حاڵەتەکانی دەستگیرکرن و دەستبەسەرکردن بەرپـرسبوون. دەسەڵاتداران بەردەوامبوون لە ئاشکرانەکردنی زانیاری سەبارەت بە ژمارە یان ناوی ئەو کەسانەی بە تۆمەتی سیاسی یان ئاسایشی دەستگیرکراون. گروپەکانی مافی مرۆڤ ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن پـزیشک و کارمەندانی مرۆیی و داکۆکیکارانی مافی مرۆڤ و ڕۆژنامەوانان لە نێو دەستگیرکراوەکاندان. ڕاپـۆرتەکان دەڵێن بارودۆخی زیندانیانی سیاسی و ئاسایشی نەتەوەیی، بە تایبەتی ئەوانەی بە ئەندامێتی لە ئۆپـۆزسیۆن تۆمەتبارکراون، هێشتا زۆر خراپترە لە تاوانبارانی ئاسایی. بەپـێی ڕێکخراوە ناحکومیـیە خۆجێـیەکان، دەسەڵاتداران بە مەبەست زیندانیانی سیاسی دەخەنە نێو ئەو زیندانانەی پـڕن لە تاوانبارانی ئاسایی، وە بە مەبەست ئازاری دەروونی و جەستەیی دەدرێن و لەسەر ئاستێکی فراوان ئەشکەنجە دەدرێن. زیندانیـیە سیاسیـیەکان وتویانە زۆر جار بەهۆی کەمی جێگای نووستن لەسەر زەوی خەوتوون، ئەمە جگە لەوەی بەردەوام دەیانپشکنن. بەپـێی ڕاپـۆرتی کەسوکاری زیندانیان، بە تایبەتی "خێزانەکان لە پـێناو ئازادی" ، دەسەڵاتداران ڕێگەیان نەداوە بە زۆرێک لە زیندانی سیاسی کەسوکاریان یان پارێزەرەکانیان ببینن. هەندێک لە دەستگیرکراوەکان و چاودێرانی مافی مرۆڤ دەڵێن ڕژێم ڕێگەی بە زیندانی سیاسی نەداوە بخوێنەوە، لەوانە خوێندنەوەی قورئان، وە ڕێگەی لێگرتوون نوێژ بکەن. * گەڕاندنەوەی موڵک هێزەکانی ئاسایشی سەر بە ڕژێم بە شێوەیەکی ڕۆتینی دەستدەگرن بەسەر موڵک و شت‌ومەک و ئامێرە ئەلیکترۆنیـیەکانی ئەو کەسانەی دەستگیریان دەکەن. بەپـێی یاسا موڵکی گواستراو و نەگواستراوی کەسانی تاوانبار بە تێرۆرزم دەستیانبەسەردادەگیرێت، ئەمەش یاسایەکە لەوەتای ساڵی 2012 وە بۆ نەیارانی سیاسی و دەستگیراوانی دیکە بەکاردەهێنرێت. بەپـێی یاسا دەبێت هێزە ئاسایشیـیەکان ئەو شت‌ومەکانە بنووسن کە لە دەستگیراوەکانی دەسێنن، ئەمەش بۆ ئەوەی کە ئازاددەکرێن بیاندەنەوە، بەڵام زۆر جار دەسەڵاتداران شت‌ومەکەکانیان نادنەوە. بەپـێی ڕاپـۆرتە میدیایـیەکان و چالاکوانان، هێزەکانی ڕژێم دەستیانگرتووە بەسەر موڵک و ماڵی ئەو خەڵکەی ئاوارەبوون. دادگا لەشکریـیەکانیش دەتوانێت بڕیار لەسەر ئەو موڵکانە بدەن کە کەس ئیدیعای خاوەندارێتیان نەکات، بۆیە ڕێگەیەکی یاسایـیان هەیە بۆ بردنی موڵکی ئەو خەڵکەی ئاوارە و پەنابەر بووە. دۆخەکە هێندەی دیکە ئاڵۆزبووە بەهۆی لەناوچوونی تاپـۆی زۆرێک لەو موڵکانەی لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی ئۆپـۆزسیۆن بوون لە پاش ڕاپەڕینی ساڵی 2011 . هەروەها ڕاپـۆرت کراوە گروپە چەکدارەکانیش دەستیانگرتووە بەسەر موڵک و ماڵی دانیشتوان. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI لە مانگی نۆ ڕاپـۆرتی کردووە و تیایدا دەڵێت لە عەفرین و سەری کانی بە بەرنامە موڵک و ماڵی خەڵکی تاڵانکراون و دەستیانبەسەرداگیراوە لە لایەن لەشکری نیشتمانی سوریا SNA . دەشڵێت چەکدارانی ئۆپـۆزسییۆنی سوریا و خێزانەکانیان دەستیانگرتووە بەسەر ماڵی ئەو خەڵکە سیڤیلەی کە بە پلەی یەک کوردن و هەڵهاتن یان لە ڕێگەی هەڕەشە و زۆرداری و کوشتن و ڕفاندن و ئەشکەنجەدان و دەستگیرکردن لە کۆتایـیدا ناچارکران ماڵەکانیان جێبهێڵن. کۆمیتەکە باس لەوەش دەکات قوتابخانە و کۆمپانیا و ئامێرە کشتوکاڵیـیەکانیش بە تاڵان براون. * پـێشێلکارییەکان لە قەیرانە ناوخۆییەکاندا ڕژێم و میلیشیاکانی لایەنگری وەکو هێزەکانی بەرگری نیشتمانی و گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن و هێزەکانی سوریای دیموکرات و گروپە توندەڕەوەکانی وەکو هەیئەت تەحریر ئەلشام و داعش و گروپە تێرۆرستیـیە بیانیـیەکانی وەکو حزبوڵڵا، هەموویان بە درێژایی ساڵەکە بەردەوامبوون لە شەڕکردن. حکومەتەکانی ڕووسیا و تورکیا و ئێران، ئەوانیش بەشداریـیان لە شەڕەکاندا کردووە و پشتیوانیان لەو گروپە چەکداریانە کردووە کە لە وڵاتەکەدا شەڕدەکەن. خراپـترین پـێشێلکاری و دەستدرێژیکردنە سەر مافەکانی مرۆڤ لەوەوە سەرچاوەی گرتووە کە ڕژێم بە بەرنامە سەلامەتی و خوشگوزەرانی بۆ هاوڵاتیانی پشتگوێ خستووە. هەتا مانگی نۆ، زیاتر لە 5.5 ملیۆن پەنابەری سوریایی لەلایەن کۆمسیاری نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران لە وڵاتانی دراوسێ تۆمارکراون، و زیاتر لە 6.6 ملیۆن کەسیش لە ناوخۆی وڵاتەکە ئاوارەبوون، لەگەڵ ئەوەدا مەزەندەی کردووە 11.1 ملیۆن کەس پـێویستیان بە یارمەتی مرۆیی هەبێت، لەوانە 1.1 ملیۆن کەس لەو ناوچانەی گەمارۆدراون و قورسە یارمەتیان بۆ ڕەوانەبکرێت. ڕووسیا و ئێران و تورکیا لە ماوەی ساڵەکەدا بەشداربوون لە شەڕی سوریا. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI ، ڕووسیا بە بەرپـرسیار دادەنێت لەو هێرشە ئاسمانیـیانەی بە درێژایی ساڵەکە کرانە سەر باکوری ڕۆژئاوای سوریا. هەروەها شایەتحاڵان و چاودێرانی مافی مرۆڤی خۆجێی ڕاپـۆرتیان کردووە کە لە 16 ی مانگی دە لە عەین عیسا و لە ئەنجامی هێرشێکی هێزەکانی تورکیا یان گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆن ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات کوڕێکی مێرمنداڵ کوژراوە و یەکێکی دیکە برینداربووە. ئەم ڕووداوە ناکۆکی لەسەرە. سەرچاوە فەرمیـیەکانی حکومەتی تورکیا دەڵێن لەو کات و شوێنەدا وەڵامی تەقەی دوژمنیان داوەتەوە کە ئەمەش یەکدەگرێتەوە لەگەڵ ئەوەی تورکیا وتویەتی چوار هەتا شەش چەکداری یەپەگەی لە "جوڵە خستووە" ، ئەمەش دەستەواژەیەکە دەسەڵاتدارانی تورکیا بەکاریدەهێنن بۆ کوشتن یان بەدیلگرتن یان نەهێشتن چەکداری بەرامبەر لە مەیدانی شەڕدا. تورکیا یەپەگە بە لقی سوریای پارتی کرێکارانی کوردستان دادەنێت کە لەلایەن ئەمەریکاوە بە ڕێکخراوێکی تیرۆرستی بیانی دانراوە. بەپـێی میدیاکان ، هێزەکانی یەپەگە تەقەیان لە هێزەکانی تورکیا و چەکدارانی ئۆپۆزسیۆن کردووە لە پاش ئەوەی تورکیا لە مانگی دەی ساڵی 2019 چووە ناو باکوری ڕۆژهەڵاتی سوریا و هەروەها لە مانگی یازدە و دوازدەی ساڵی 2020 یش تەقەیان کردووە لە میانەی شەڕ لە دەوروبەری عەین عیسا، لەوانە لە نزیک شوێنی سیڤیل. لە ماوەی ساڵەکەدا باس لەوە کراوە گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆن ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات لە دەرەوەی یاسا خەڵکیان کوشتووە. بۆ نمونە ڕێکخراوی سوریایـیەکان لە پـێناو ڕاستی و دادپەروەری (سوريون من أجل الحقيقة والعدالة) STJ دەڵێت گروپی سوڵتان موراد لە مانگی پـێنج ئیبراهیم ئەلیوسفیان دەستگیرکردووە و کوشتوویانە پاش هەوڵێکی شکستخواردوو بۆ وەرگرتنی سەرانە. لە مانگی هەشت، ئەنجومەنی نیشتمانی کوردی و عەفرین پـۆست گوتیان چەکدارانی فەیلەق ئەلشام پـیاوێکی سیڤیلی ئێزیدی تەمەن 63 ساڵیان کوشتووە بە ناوی نوری جمۆ عومەر شەرەف پاش هەوڵێکی شکستخواردوو بۆ وەرگرتنی سەرانە. هەروەها چاودێرانی مافی مرۆڤ باسیان لە مردنی چەند کەسێک کردووە لە ژێر ئەشکەنجەدان لە شوێنەکانی دەستگیرکردنی سەر بە فیرقەی ئەلحەمزە و پـۆلیسی لەشکری گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن SNA. لە ماوەی ساڵەکەدا حکومەتی کاتی سوریا، ئەوەی ئۆپـۆزسیۆن، ڕایگەیاند لیژنەیەکی لە ناو وەزارەتی بەرگری پـێکهێناوە بۆ لێکۆڵینەوە لەو پـێشێلکارینانەی دەڵێن کراون. حکومەتی کاتی بڕیاری دا یەکێک لە چەکدارانیSNA سزای زیندانی هەتاهەتایی بدات لەسەر کوشتنی هەڤرین خەلەف کەسایەتی سیاسی کوردی و سکرتێری گشتی پارتی ئایندەی سیاسی سوریا لە ساڵی 2019 ، وە کۆمەڵێک پـێشێلکاری دیکەی SNA لە میانەی ئۆپەراسیۆنی"کانی ئاشتی" . لەگەڵ ئەوەشدا حکومەتی کاتی سوریا بڕیاری حوکمەکەی ڕانەگەیاند و پاشان بۆ 10 ساڵ زیندانی کەمی کردەوە. گروپەکانی مافی مرۆڤ و ئەوانەی ڕووداوەکان دۆکۆمێنت دەکەن دەڵێن بڕوایان بە حکومەتی کاتی نیـیە لەوەی دەڵێت لێپـرسینەوە لە پێشێلکاریـیەکان دەکات. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI و توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR و گروپی دیکەی مافەکانی مرۆڤ، ڕاپـۆرتیانکردووە چەند ئۆتۆمبیلێکی بۆمبڕێژکراو و بۆمبی چێنراو تەقێندراونەتەوە لە باکوری سوریا لە ناوچەکانی ژێر دەستی گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات TSO، لە ئەنجامدا دەیان کەسی سیڤیل کوژراون. ئاماژە بەوە دەکەن لە ماوەی ساڵەکەدا هێرشەکان زیادیانکردووە. هاوکات بە شێوەیەکی گشتی کەس بەرپـرسیارێتی خۆی لەو هێرشانە ڕاناگەیەنێت، بەڵام کاربەدەستانی حکومەتی تورکیا دەڵێن زۆربەی ئەو هێرشانە گروپەکانی سەر بە پەکەکە ئەنجامیانداون. بەپـێی توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR، هەرچەندە داعش چیتر هیچ ناوچەیەکی گەورەی لە ژێر دەست نەماوە، بەڵام هێشتا چارەنووسی 8143 کەس نازانرێت کە لەوەتای ساڵی 2014 وە بە دەستی داعش دیارنەماون. مەزەندەدەکرێت 6 هەزار ژن و منداڵ لە نێو ئەو کەسانەدابن کە لە باکوری عێراق ڕفێندران، زۆربەیان ئێزیدین کە داعش بەرەو سوریای بردن و وەک کۆیلەی سێکسی فرۆشتنی یان ناچاری کردوون شوو بە چەکدارانی داعش بکەن یان وەکو دیاری دراون بە ڕێبەرانی داعش. ڕێکخراوی یەزدای ئێزیدیـیەکان دەڵێت زیاتر لە 3 هەزار ژن و منداڵی ئێزیدی لە دەستی داعش هەڵهاتوون یان لە ئۆپەراسیۆنی هێزەکانی سوریای دیموکراتدا ڕزگارکراون یان لە دیلی ئازادکراون، بەڵام هێشتا نزیکەی 2800 کەسیان بێ سەروشوێنن. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI ڕاپـۆرتی کردووە هێزەکانی سوریای دیموکرات بەردەوامن لە دەستگیرکردنی خەڵکی سیڤیل، لەوانە ژن و منداڵ، کە بەبێ هیچ تۆمەتێک دەستگیریانکردوون. توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR دەڵێت لەوەتای قەیرانی سوریا دەستیپـێکردووە لە ساڵی 2011 ، زیاتر لە 3 هەزار سوریایی کە 169 ژن و 602 منداڵیان لە نێودایە بێ سەروشوێنن پاش ئەوەی بە دەستی هێزەکانی سوریای دیموکرات دەستگیرکران.تۆڕی SNHR و ڕێکخراوی سوریایـیەکان لە پـێناو ڕاستی و دادپەروەریSTJ ، دەڵێن ڕۆژنامەوانان و چالاکوانانی مافی مرۆڤ و ئەندامانی پارتەکانی ئۆپـۆزسیۆن و کەسانی سەر بە گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆنی سوریا SNA لە نێو ئەو کەسە سیڤیلانەدان کە دەستگیرکراون. لە هەندێک حاڵەت شوێنی دەستگیرکردنی ئەو خەڵکە نازانرێت. بۆ نمونە تۆڕی SNHR دەڵێت هێزەکانی سوریای دیموکرات لە مانگی سێی 2019 محەمەد موحسن ئیبراهیمیان لە ماڵەکەی لە دێرزور دەستگیرکرد، هێزەکانی سوریای دیموکرات هەتا مانگی نۆ هیچیان لە بارەیەوە ڕانەگەیاند هەتا ئەو کاتەی کەسوکاری زانیان لە زینداندا گیانی لەدەستداوە. هێزەکانی سوریای دیموکرات بەردەوامبوون لە ڕێگەدان بە کۆمیتەی نێودەوڵەتی خاچی سوور ICRC لەوەی بچنە ناو شوێنەکانی دەستگیرکردن هەتا چاودێری دۆخەکە بکەن و ڕاپـۆرتی خۆیان لە بارەیانەوە پـێشکەش بکەن. لە مانگی نۆ هێزەکانی سوریای دیموکرات دەستیانکرد بە لێکۆڵینەوە لە هەموو ئەو تۆمەتانەی ئاڕاستەی هێزەکانیان کرابوون لە ڕاپـۆرتی کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI . کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI و ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ HRW و لێبوردنی نێودەوڵەتی Amnesty International و چاودێرانی مافەکانی مرۆڤی سوریایی ڕاپـۆرتیان کردووە لەسەر ڕفاندن و دەستگیرکردنی خەڵکی بە دەستی گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات TSO، لەوانە گروپەکانی (سوڵتان موراد، فەیلەق ئەلشامیە، فرقەت حەمزە، ئەلجەبهە ئەلشامیە، پـۆلیسی لەشکری SNA). توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR دەڵێت لە شەش مانگی یەکەمی ساڵدا چەکدارانی سەر بە ئۆپـۆزسیۆنی سوریا ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات 185 کەسیان ڕفاندووە و دەستگیرکردووە. هەریەک لە کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI و ڕێکخراوی سوریایـیەکان لە پـێناو ڕاستی و دادپەروەری STJ و سەنتەری تۆمارکردنی پـێشێلکاریـیەکان VDC حاڵەتەکانی ڕفاندنی ژنانیان تۆمارکردووە کە لە عەفرین لەلایەن گروپەکانی TSO کراون، وە هەندێک لەو ژنانە ئەوا چەند ساڵە بێ سەروشوێنن. بەپـێی کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI ، ئەو ناوچانەی لە ژێر دەستی گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆنن، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات TSO ، ڕەوشەکە ناسەقامگیربوون بەهۆی زیادبوونی شەڕی نێوان گروپەکان. زۆر جار ئەو کەسانەی لەلایەن گروپەکانی TSO ڕفێندراون، کوردن یان ئێزیدین یان چالاکوانن کە بە ئاشکرا ڕەخنە لە گروپەکانی TSO دەگرن یان کەسانێکن وەها لێـیان دەڕوانن سەر بە یەپەگە یان بەڕێوەبەرایەتی پـێشووی کوردی عەفرین بن.ڕێکخراوی مافەکانی مرۆڤی عەفرین و سەنتەری تۆمارکردنی پـێشێلکاریـیەکان VDC و میدیای عێراقی ڕووداو ڕاپـۆرتیان کردووە لە 27 ی مانگی دوو ئارین دیلێ حەسەن کە ژنێکی ئێزیدیە لە شاری عەفرین ڕفێندراوە. لەو بڕوایەدان لە زیندانی قەڵا لە ناوچەی باسوتەی عەفرین دەستگیرکرابێت. لە مانگی شەش "خێزانەکان لە پـێناو ئازادی" و هاوبەندیـیەک کە لە 11 گروپی دیکەی مافی مرۆڤ پـێکهاتووە ڕاپـۆرتیان کرد کە لە ئەنجامی شەڕێکی نێوان جەیش ئەلئیسلام و فرقەت ئەلحەمزە کە 3 کەسی سیڤیل کوژران، بە لایەنی کەم 8 ژن کە دەستگیرکرابوون و بێ سەروشوێنکرابوون لە بارەگایەکی فرقەت ئەلحەمزە دۆزرانەوە. هەروەها ڕاپـۆرتیش کراون کە گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆن بە شێوەی ئەشکەنجەدان ئازاری جەستەیی خەڵکیان داوە. بە پـلەی یەکەم ئەوانەیان کردووەتەوە ئامانج کە بەکرێگیراو و هاوکاری ڕژێم بوون لەگەڵ ئەوانەشی لە میلیشیاکانی ڕژێم بوون یان لە گروپە چەکدارەکانی ڕکابەریان بوون. توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR دەڵێت لە نێوان 2011 وە هەتا مانگی شەش، زیاتر لە 43 حاڵەتی مردنی ئاکامی ئەشکەنجەدان بە دەستی گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن ڕوویانداوە، زیاتر لە 26 حاڵەت بە دەستی گروپی هەیئەت تەحریر ئەلشام (یەکێکیان منداڵ بووە)، زیاتر لە 33 حاڵەت بە دەستی داعش (منداڵێک و 13 ژن لە نێوانیاندا بوون)، 52 حاڵەت بە دەستی هێزە کوردیـیەکان. هێزەکانی سوریای دیموکراتیش دەستیان هەبووە لە چەندین حاڵەتی ئەشکەنجەدان. توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR دەڵێت هەسەدە ئەشکەنجەی بەکارهێناوە وەک ئامرازێک بۆ بەدەستهێنانی زانیاری لە کاتی لێکۆڵینەوەدا. توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا لە 29 ی مانگی یەک ڕاپـۆرتی کردووە کە ئاگادارکراوەتەوە لەوەی فەجر ئیبراهیم لە پاش ئەوەی لە مانگی دووی 2020 لەلایەن هێزەکانی سوریای دیموکراتەوە دەستگیرکرابوو لە ئەنجامی پشتگوێخستنی باری تەندروستی گیانی لەدەستداوە. هەروەها توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا دەڵێت کەسێک بە ناوی مەعاز محەمەد ئەلکال کە خەڵکی ڕەققەیە، لە مانگی دوو دەستگیرکرابوو لەسەر ناردنی پارە بۆ خێزانەکانی سەر بە داعش. دەڵێن لە زینداندا لە ژوری تاکە کەسی دانرابوو و خواردنیان نەداوەتێ و بۆ چەند ڕۆژێک لێـیدراوە و ئەشکەنجە دراوە. توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا باسی لەوەش کردووە لە مانگی سێ ڤیدیۆیەکی کامێرای چاودێری زیندانی غویرانی حەسەکەی دەستکەوتووە کە تیایدا ژمارەیەکی زۆر لە زیندانیکراوان خراونەتە ژورەکانەوە. لە مانگی نۆ کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI، ڕاپـۆرتی کردووە چەند حاڵەتێکی ئەشکەنجەدان لە زیندانەکانی هێزەکانی سوریای دیموکرات ڕوویانداوە. هێزەکانی سوریای دیموکرات بەردەوامبوون لە جێبەجێکردنی پـرۆتۆکۆلەکان بۆ دڵنیابوون لەوەی ئەشکەنجەدان بەکارناهێنرێت وەک تەکنیکێک بۆ لێپـرسینەوە، وە دەستیانکرد بە لێکۆڵینەوە لەو حاڵەتی ئەشکەنجەدانانەی کۆمیتەی COI ئاماژەیان پـێکردبوون. لە مانگی نۆ هێزەکانی سوریای دیموکرات گوتیان دەستیانکردووە بە لێکۆڵینەوە لە هەموو ئەو تۆمەتانەی لە ڕاپـۆرتی کۆمیتەکە ئاڕاستەی هێزەکانیان کراون. بەپـێی توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR ، لە ڕاپـۆرتی مانگی شەش لە بارەی ئەشکەنجەدان لە سوریا دەڵێت گروپی هەیئەت تەحریر ئەلشام HTS بەردەوامە لەسەر دەستگیرکردن و ڕفاندنی ڕۆژنامەوان و جودابیرە سیاسیـیەکانی، لەوانە عومەر ئەلعیس کە چالاکوانێکی مافەکانی مرۆڤە لە زیندانی عوقاب بۆ ماوەی 126 ڕۆژ دەستگیریان کردبوو و لە زیندانی تاکە کەسی هێشتبوویانەوە. عومەر پاش ئازادکردنی گوتویەتی هەموو ڕۆژێک گوێی لە دەنگی ئەشکەنجەدان بووە. لە مانگی چوار چەکدارانی هەیئەت تەحریر ئەلشام لە شارۆچکەی سەرمینی ڕۆژهەڵاتی شاری ئیدلیب کەسێک بە ناوی حەسەن ساڵح عەباس دەڕفێنن، خێزانەکەی گوتویانە لە 20 ی مانگی چوار زانیاریان پـێگەیشتووە کە ئەشکەنجەیان داوە هەتا گیانی لەدەستداوە. گروپەکانی مافی مرۆڤ بەردەوامن لە ڕاپـۆرتکردن لە بارەی هەیئەت تەحریر ئەلشام کە بە فەرمی ئیدانەی علمانیەت دەکات و بە شێوەیەکی ڕۆتینی لەو ناوچانەی لە ژێر دەستیدان ڕۆژنامەوانان و چالاکوانان و خەڵکی دیکەی سیڤیل دەستگیردەکات کە پـێی پـێچەوانەی شەریعەت و ڕێساکانی ڕەفتاریان کردووە. هەروەها لە دادگاکانیان ڕێگەیان لە تۆمەتبارەکان گرتووە داکۆکی لە خۆیان بکەن و تانە لە بڕیارەکانیان بگرن. لە هەمان کاتدا ڕێگەیان داوە لە ژێر ئەشکەنجەدان دانپـیادانان (ئیعتراف) بە خەڵکی بکەن، کەسانی جودابیری سیاسی و خێزانەکانیان بێ سەروشوێن بکرێن و لەسێدارە بدرێن، بە زۆر خەڵکی سیڤیلی عەلەوی و دروزی ناچاربکرێن ئاینی خۆیان بگۆڕن، وە ئەوەی ڕەتیبکاتەوە ئەوا دووچاری دەستگیرکردن و بێ سەروشوێنکردن دەبێت. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI و ئۆفیسی کۆمیسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ OHCHR و گروپەکانی مافی مرۆڤ ڕاپـۆرتیان کردووە کە لەوەتای مانگی یەکی ساڵی 2018 وە، گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات TSO هەستاون بە ئەشکەنجەدان و کوشتنی خەڵکی سیڤیل لە عەفرین و لەوەتای مانگی دەی ساڵی 2019 وە هەمان تاوانیان کردووە لەو ناوچانەی لە میانەی ئۆپەراسیۆنی"کانی ئاشتی" تورکیا دەستیان بەسەریانداگرتوون. کۆمیتەی COI لە مانگی سێ ڕاپـۆرتی کردووە هۆکاری گونجاو هەن بۆ ئەوەی بڕوابکرێت گروپە چەکدارەکانی لە ژێر ناوی لەشکری نیشتمانی سوریادان تاوانی جەنگیان ئەنجامداوە لە عەفرین و ناوچەکانی ئۆپەراسیۆنی "کانی ئاشتی" ، ئەویش بە گرتنی بارمتە و مامەڵەی رەق و خراپ و ئەشکەنجەدان. کۆمیتەی COI لە مانگی نۆ ڕاپـۆرتی کردووە، گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات TSO ، مێرمنداڵانیان ئەشکەنجەداوە و لاقەیانکردوون لەو شوێنانەی خەڵکی تیایدا دەستگیردەکەن، لەگەڵ ئەوانەشدا ئازادیـیانە لە ناوچەکانی عەفرین و سەری کانی نەهێشتووە. سەنتەری تۆمارکردنی پـێشێلکاریـیەکانVDCو دەزگاکانی ڕاگەیاندنی خۆجێی لە مانگی حەوت ڕاپـۆرتیان کردووە گروپی فیرقەت حەمزەی سەر بە لەشکری نیشتمانی سوریا لە مانگی یازدەی 2019 کەسێکیان دەستگیرکردووە بە ناوی مەحمود حەسەن عومەر تەمەن 27 ساڵ کە خاوەن پـێداویستی تایبەتە. ئەم کەسە هەوڵی دابوو بگەڕێتەوە ماڵەکەی بەڵام بێ سەروشوێنیان کرد و ئەشکەنجەیان دا هەتا مرد. کۆمیتەی COI و ڕێکخراوە ناحکومیـیە نێودەوڵەتیـیەکان و سوریایـیەکانی وەک ڕێکخراوی سوریایـیەکان لە پـێناو ڕاستی و دادپەروەری (سوريون من أجل الحقيقة والعدالة) STJ ، بە درێژایی ساڵەکە ڕاپـۆرتیان کردووە گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات TSO ، تاڵانیانکردووە و ماڵی خەڵکی سیڤیل و شوێنی ئاینیـیان تێکداوە، بە تایبەتی ماڵی کورد و ئێزیدیـیەکان، ئەمەش بووە مایەی ئاوارەبوونی ژمارەیەکی زۆریخەڵکی سیڤیل. هەروەها ڕاپـۆرت کراوە گروپە چەکدارەکانی TSO بەردەوامبوون لەوەی ڕێگە نەدەن بەو خەڵکە سیڤیلەی گڕاونەتەوە ماڵ و موڵکیان وەربگرنەوە و پـێیان وتوون بەهۆی پشتیوانیکردنیان لە یەپەگە بۆیان نیـیە لە ناوچەکەدا بژین. دەستیانگرتووە بەسەر ماڵاندا و لەسەر دیواری دەرەوەی ماڵەکان نیشانە و ناوی گروپەکانیان نووسیوە و پاشان بەکارهێنراون وەک شوێنکی چەکداری بۆخۆیان یان داویانن بە چەکدار و خێزانەکانیان. زۆرێک لە ڕێکخراوەکان، لەوانە STJ و VCD و al-Monitor ، دەڵێن گروپەکانی TSO وەکو فیرقەت ئەلحەمزە و سوڵتان موراد دەستیانگرتووە بەسەر ئامێری کشتوکاڵی و تانکەری ئاو و شتی دیکەی خەڵکی لە سەری کانی، پاشان شتەکانیان بە خاوەنەکانیان فرۆشتووەتەوە. هەروەها ڕاپـۆرت کراوە فرقەت ئەلحەمزە و ئەحرار ئەلشەرقیـیە دەستیانگرتووە بەسەر ماڵ و عیادەی خەڵکی، پاشان بە کرێ داویانەتەوە بە خاوەنەکانیان. کۆمیتەی COI و ڕێکخراوی میدیایی The Syria Report و ڕێکخراوی STJ ، لە مانگی هەشت و نۆ ڕاپـۆرتیان کردووە ئەنجومەنی بەڕێوەبەردنی سەری کانی، ئەوەی ئۆپـۆزسیۆن، دەستیگرتووە بەسەر 2 موڵک کە خاوەنەکانیان کوردن، وە ڕێکخراوێکی ناحکومی تورکی بە ناوی "دامەزراوەی بەهاناچوونی مرۆیی" هەردوو موڵکەکەی کردووە بە سەنتەرێکی ئاینی. خاوەنی هەردوو موڵکەکە داوایان لە ئەنجومەنەکە کردبوو قەرەبوویان بکاتەوە، بەڵام وەڵامیان نەداونەتەوە. پاشان لە مانگی شەش فەرمانڕەوای پارێزگای سانلی‌ئورفەی تورکیا لە مەراسیمێکدا قردێلەی کردنەوەی یەکێک لەو دوو سەنتەرەکەی بڕی. گروپەکانی TSO بەردەوامبوون لەوەی ڕێگە نەدەن ئاو بگاتە ناوچەکانی باکوری ڕۆژهەڵاتی سوریا سەرەڕای بڵاوبوونەوەی پەتای کۆرۆنا. ئۆفیسی کۆمیسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ OHCHR لە مانگی نۆ ڕاپـۆرتی کرد گروپە چەکدارەکانی سەر بە تورکیا کە لە سەری کانی کۆنترۆڵی وێستگەی ئاوی عەلۆک دەکەن بە بەردەوامی ئاوەکە دەگرنەوە، ئەمەش کاری کردووەتە سەر نزیکەی یەک ملیۆن کەس لە شاری حەسەکە و ناوچەکانی دەوروبەری، بە ئاوارە لێقەوماوەکانیشەوە. بەپـێی ڕێکخراوە ناحکومیـیەکان لە مانگی دەی 2019 هەتا مانگی هەشتی 2020 وێستگەی ئاوی عەلۆک بە ڕێژەی 55% ی کات ئاوەکەی بڕابوو بەهۆی ئەوەی گروپەکانی TSO ڕێگەیان نەداوە چاکبکرێتەوە یان بە مەبەست ئاوەکەیان گرتووەتەوە. دەسەڵاتدارانی تورکیا ئیدیعای ئەوەیان کردووە هۆکاری کارنەکردنی وێستگەکە لە ئەنجامی نەبوونی وزەی پـێویستی کارەبا بووە کە لە وێستگەیەکی کارەبای ژێر کۆنترۆڵی هێزەکانی سوریای دیموکرات بۆی دێت، بەڵام نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوە ناحکومیـیەکان ئەو ئیدیعایە ڕەتدەکەنەوە. کۆمیتەی COI لە مانگی نۆ ڕاپـۆرتی کردووە ئەندامانی SNA لە ناوچەی عەفرین شوێنی ئاینی و ئاسەواری مێژوویـیان وێرانکردووە و تاڵانکردووە، لەوانە مەزار و گۆڕستانی ئێزیدیـیەکان و ئەو شوێنانەی لەلایەن یونیسکۆوە داوای پاراستنیان کراوە. لە مانگی چوار ڕێکخراوی ناحکومی ئێزدینا دۆکۆمێنتی کردووە مەزارە ئێزیدیـیەکان لە عەفرین بە دەستی TSO وێرانکراون، لەوانە مەزاری شێخ جونەید و شێخ حسێن و گلخان و شێخ ڕکاب. ڕێکخراوی ناحکومی Bellingcat ، لە مانگی حەوت ڕاپـۆرتی کردووە چەند مەزارێکی ئێزیدی لە عەفرین وێرانکراون، لەوانە گۆڕی قیبار. هەروەها ئەو ڕێکخراوانە ڕاپـۆرتیان کردووە گروپەکانی TSO ڕێگەیان بە ئازادی ئاینی نەداوە و ئێزیدیـیەکانیان هەراسانکردووە. * ئازادی ئەنجامدانی گردبوونەوە و خۆپـیشاندان دەستور ئازادی گردبوونەوە و خۆپـیشاندانی ئاشتیانەی دەستەبەرکردووە، بەڵام یاسا دەسەڵاتێکی زۆری بە حکومەت داوە بۆ سنووردارکردنی ئەم ئازادیـیە. بەپـێی یاسا دەبێت بۆ هەر گردبوونەوەیەک کە لە 3 کەس زیاتربێت دەبێت پـێشتر مۆڵەت لە وەزارەتی ناوخۆ وەربگیرێت. بەڵام ئەم وەزارەتە تەنیا مۆڵەتی بەو خۆپـیشاندانانە داوە کە ڕژێم یان گروپەکانی لایەنگری و پارتی بەعس داوای ئەنجامدانیان کردبوون. فریدم هاوس دەڵێت دانیشتوانی سوەیدای باشوری وڵاتەکە لە مانگی یەک لە ڕێگەی فەیسبوکەوە لە ژێر دروشمی "دەمانەوێت بژین" داوای ئەنجامدانی ناڕەزایـیان کردبوو لە دژی گەندەڵی و خراپی باری ئابوری ناوچەکەیان کە لە ژێر دەسەڵاتی ڕژێمدایە. زیادبوونی ناڕەزایـیەکان لە سوەیدا وەهای لە ڕژێم کرد لە مانگی شەش دەستبکات بە هەڵمەتێکی سەرکەوتکردن. هێزەکانی ئاسایشی ڕژێم و میلیشیاکانی کەوتنە لێدان و دەستگیرکردنی هەڕەمەکیانەی خۆپـیشاندەران. بەپـێی چالاکوانانی مافەکانی مرۆڤ و ڕاپـۆرتە هەواڵیـیەکان، پارتی یەکێتی دیموکراتی PYD و یەکینەکانی پاراستنی گەل YPG چەند جارێک لەو ناوچانەی لە ژێر کۆنترۆڵیاندایە ڕێگەیان نەداوە گردبوونەوە و خۆپـیشاندان ئەنجام بدرێن. بە درێژایی ساڵەکە دانیشتوانی دێرزور ناڕەزایـیان دەربڕیوە لەسەر ئەوەی گوایە کاربەدەستانی هەسەدە SDF گەندەڵیان کردووە و هەروەها نەبوونی خزمەتگوزاری سەرەکی، وە بە زۆرملێ گەنجان کراون بە چەکداری هەسەدە SDF ، نەدانی زانیاری لە بارەی ئەو کەسانەی بە گومانی پەیوەندی بە داعش دەستگیردەکرێن. بە شێوەیەکی گشتی ناڕەزایی لە هەموو ناوچەکانی باکوری ڕۆژهەڵاتی سوریا ئەنجامدراون لە بارەی کۆمەڵێک بابەتی جیاجیا بەبێ دەستێوەردانی دەسەڵاتدارانی خۆجێی، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR ڕاپـۆرتی کردووە ژمارەیەک لە ئەندامانی SDF تەقەیان لە خۆپـیشاندەران کردووە لە گوندی محێمیدە لە دێرزور و کەسێکیان کوشتووە بە ناوی نەجم حسێن ئەلعەتوان، وە لە ئەلشحێل و ئەلحوایج 28 کەسی سیڤیلیان بە شێوەیەکی هەڕەمەکیانە دەستگیرکردووە لە پاش ئەنجامدانی خۆپـیشاندانی ناڕەزایی لەو دوو ناوچەیە. هێزەکانی سوریای دیموکرات ڕاپـۆرتی کردووە ئەو کەسەی تەقەی کردبوو و خۆپـیشاندەرێکی کوشتبوو، دەستگیریانکردووە و دادگایـیانکردووە. * گرفتی بێ ڕەگەزنامە لە پاش سەرژمێری ساڵی 1962، نزیکەی 150 هەزار کورد ڕەگەزنامەی خۆیان لەدەست دا. بەپـێی بڕیارێکی تەشریعی لە ڕۆژێکی ساڵی 1962 و بەبێ ئەوەی پـێشتر خەڵکی ئاگاداربکرێنەوە سەرژمێری بۆ دانیشتوانی پارێزگای حەسەکە کرا. هەر کەسێک بەڵگەنامەی نەبووایە بیسەلمێنێت خۆی یان باوکی بەر لە ساڵی 1945 لە سوریا بووە ئەوا ڕەگەزنامەی خۆی لەدەست دەدا. حکومەتی ئەو کاتە دەیگوت بڕیارەکەی لەسەر بنەمای ئەوەیە کۆچبەری نایاسایی کورد لە وڵاتانی دراوسێ، لەوانە لە تورکیاوە لە ساڵی 1945 هاتوونەتە حەسەکە و بە ساختەکاری خۆیان وەک هاوڵاتی سوریایی تۆمارکردووە. بەهۆی ئەمەوە ئەو کوردانە و نەوەکانیان ڕەگەزنامەیان لەدەست دا و لە خزمەتگوزاریـیەکانی حکومەت بێ‌بەش کران، لەوانە خزمەتگوزاری تەندروستی و خوێندن، وە لەگەڵیدا ڕووبەڕووی مامەڵەی جیاوازی کۆمەڵایەتی و ئابوری بوونەوە، لەوانە بۆیان نیـیە ببنە خاوەن موڵک، وە بەهۆی نەبوونی ڕەگەزنامە پاسپـۆرتیشیان نادرێتێ هەتا گەشتی دەرەوەی وڵات بکەن. لە ساڵی 2011 ، بەشار ئەسەد سەرۆکی سوریا بڕیارێکی دەرکرد کە ڕێگە دەدات ئەو کوردانەی لە حەسەکەن و ڕەگەزنامەیان نیـیە و ئەوانەشی وەک بیانی تۆمارکراون، دەتوانن داوای ڕەگەزنامەی سوری بکەن. ڕوون نیـیە ژمارەی ئەو کوردانە چەندە کە سوودیان لەو بڕیارە وەرگرتووە. کۆمسیۆنی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران UNHCR ڕاپـۆرتی کردووە نزیکەی 40 هەزار کەس لەو کوردانە هێشتا ناتوانن ڕەگەزنامەیان دەستبکەوێت. بە هەمان شێوە بڕیارەکە نزیکەی 160 هەزار کوردی تۆمارنەکراوی بێ ڕەگەزنامەی نەگرتەوە. ......................................   لەبارەی ڕاپـۆرتەکەی ئێران کە لە 66 لاپەڕە پـێکهاتووە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا ڕاپۆرتی ساڵانەی لەسەر ڕەوشی مافی مرۆڤ لە وڵاتە جۆراوجۆرەکان بڵاوکردەوە. لە ڕاپۆرتی ساڵی 2020 دا سەبارەت بە ڕەوشی مافی مرۆڤ لە ئێران دەڵێت: کۆماری ئیسلامی ئێران کۆمارێکی تیۆکراتیکی دەسەڵاتخوازە بە سیستەمێکی سیاسی ئیسلامی- شیعە کە لەسەر بنەمای ''ولایەتی فەقی'' دامەزراوە. مەلاکانی ئێران و بە تایبەت ڕێبەری ئێران بەسەر هەموو پێکهاتە سەرەکییەکانی ئەو وڵاتەدا زاڵن. هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی کە لە ساڵی 2017 ئەنجامدران و هەروەها هەڵبژاردنی پەرلەمانیش کە لە ماوەی ئەو ساڵەدا ئەنجامدرا، بە شێوەیەکی ئازاد و دادپەروەرانە بەڕێوەنەچوون. ڕێبەری باڵای ئێران دەسەڵاتی تەواوی بەسەر هەموو دامەزراوەکانی ئاسایش و ئەمنیدا هەیە. چەندین دەزگا بەرپرسیارێتی جێبەجێکردنی یاسا و پاراستنی ئاسایشی نیشتمانیان لە ئەستۆدایە، لەوانە هێزەکانی وەزارەتی ئیتلاعات و هێزەکانی ئینتیزامی کە لە ژێر وەزارەتی ناوخۆدان و ڕاپۆرتی خۆیان دەدەنە سەرۆک کۆمار و سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی کە ڕاستەوخۆ لە ژێر دەسەڵاتی ڕێبەری ئێراندایە، هەروەها ڕێکخراوی بەسیج کە گروپێکی خۆبەخشی سەربازین و لە سەرانسەری وڵاتدا هەندێک جار وەک یەکەیەکی جێبەجێکردنی یاسا یارمەتی ‌هێزەکانی سوپای پاسداران دەدەن. ئەندامانی هێزە ئەمنییەکانی ئێران بە درێژایی ساڵ بەشدارن لە پـێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤدا. دەسەڵاتدارانی کۆماری ئیسلامی ئێران نەک هەر لە ئێران پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ ئەنجام دەدەن، بەڵکو لە سوریا لە ڕێگەی پاڵپشتیکردنی سەربازی هێزەکانی بەشار ئەسەدی سەرۆکی سوریا و هێزەکانی حیزبوڵای لوبنان و هەروەها لە عێراق لە ڕێگەی پاڵپشتیکردنی میلیشیاکانی سەر بە ئێران و لە یەمەنیش لە ڕێگەی پشتیوانیکردنی لە حوسیەکانەوە، لە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لەو وڵاتانەشدا دەست هەیە. * پرسە گرنگەکانی مافی مرۆڤ کە لە ئێران پێشێل‌دەکرێن بریتین لە: • کوشتنی نایاسایی و لەسێدارەدانەکان بە بیانووی هەندێک تاوان کە بە پێی ستاندارد و پێناسەی یاسای نێودەوڵەتی بەشێک نین لە "تاوانە مەترسیدارەکان" ، وە تۆمەتباران بەبێ دادگاییکردنێکی دادپەروەرانە لە سێدارە دراون، بە تایبەتی لە سێدارەدانی نەوجەوانان. • دەستبەسەرکردنی بە زۆر و ئەشکەنجەدان لەلایەن هێزەکانی حکومەتەوە، بە تایبەتی بەکارهێنانی سیستماتیکی دەستبەسەرکردن و زیندانیکردنی بە شێوەیەکی هەڕەمەکی و دروستکردنی بارودۆخی سەخت بۆ زیندانیان و هەڕەشە لە ژیانی سەدان زیندانی سیاسی دەستبەسەرکراو. • کێشەی سەربەخۆنەبوونی دەسەڵاتی دادوەری، بە تایبەتی دادگاکانی شۆڕش ئێسلامی. • دەستێوەردانی نایاسایی لە ژیانی تایبەتی هاوڵاتیان و سنووردارکردنیان. • چاودێری قورس لەسەر ئازادی ڕادەربڕین و چاپەمەنی و ئینتەرنێت لە ڕێگای توندوتیژی، دەستگیرکردن و دادگایـیکردنی بێ هۆکاری ڕۆژنامەنووسان و داخستنی ماڵپەڕەکان و دروستکردنی بوختان بۆیان. • دەستێوەردان و سنووردارکردنی کۆبوونەوەی ئاشتیانە و ئەنجومەنەکان. • سنوردارکردنی ئازادی ئایین و سنوردارکردنی بەشداری سیاسی. • بوونی گەندەڵییەکی بەربڵاو لە هەموو ئاست و کەرتێکی حکومەتدا. • لەبەرچاونەگرتن و پشتگوێخستنی توندوتیژییەکان لە دژی ژنان. • وەرگرتنی نایاسایی منداڵانی سەرباز لە لایەن بەڕێوەبەرانی حکومەتەوە بۆ پشتگیری لە ڕژێمی ئەسەد لە سوریا و بازرگانیکردن بە مرۆڤەکانەوە. • توندوتیژی بەرامبەر کەمایەتییە نەتەوەییەکان( ئەتنیکیەکان) و کەمایەتییە ڕەگەزییەکان(LGBTQ+) حکومەت تاکو ئێستا بە شێوەیەکی کاریگەر هیچ هەنگاوێکی هەڵنەگرتووە بۆ لێکۆڵینەوە و دادگاییکردن و سزادانی ئەو بەرپرسانەی کە ئەم پێشێلکارییانەیان ئەنجامداوە. زۆربەی پێشێلکارییەکان وەک بەشێک لە سیاسەتی حکومەت ئەنجامدراون، وەک کوشتنی لانی‌کەم 304 کەس لە کاتی سەرکوتکردنی خۆپیشاندانە بەربڵاوەکانی مانگی یازدەی ساڵی 2019 دا. * لە سێدارەدانی ناڕەوا: دەسەڵاتدارانی ئێران دەستیانداوەتە کوشتنەگەلێکی ناڕەوا و نایاسایی کە مەبەستی سیاسی لە پشتەوە بووە. بە وتەی چالاکوانانی مافی مرۆڤ لە ڕێکخراوە ناحکومییەکانی ئێراندا، حکومەت ژمارەی تەواوی لەسێدارەدانەکانی ئاشکرا نەکردووه و نزیکەی 60 لە سەدی لەسێدارەدانەکانی باس نەکردووە. بەپـێی ئامار و ڕێژەی ڕێکخراوە جۆراوجۆرەکانی مافی مرۆڤ لە ماوەی ساڵی 2020 دا نزیکەی 200 کەس لە ئێران لەسێدارەدراون، بەڵام حکومەت بە فەرمی تەنیا 36 دانە لە سێدارەدانەکانی ڕاگەیاندووە. ڕوحوڵا زەم، بەڕێوەبەری کەناڵی تێلێگرامی ئامەد نیوز یەکێک لەو کەسانە بوو کە بە فریودان و لە کاتی گەشتکردنی بۆ عێراق لە لایەن هێزە ئەمنییەکانی ئێرانەوە دەستگیرکرا و دواتر برایەوە ئێران و لەسێدارەدرا. هەروەها بەپـێی ڕاپۆرتی لێبوردنی نێودەوڵەتی، پاڵەوانی زۆرانبازی ئێران نەوید ئەفکاری و 35 زیندانی دیکە لە ماوەی ئەو ساڵەدا لەسێدارەدراون. هەروەها لە مانگی چواری ساڵی 2020 دا ڕێکخراوە ناحکوومییەکان باسیان لەوە کرد کە دەسەڵاتدارانی ئێران موستەفا سەلیمی، زیندانی سیاسی کوردیان دوای هەڵهاتنی ناوبراو لە زیندان و ڕادەستکردنەوەی لە عێراق لەسێدارە داوە. هێزە ئەمنییەکان سەرەتا لە ساڵی 2003 دا سەلیمیان بە تۆمەتی " دژایەتی کردنی خودا " و بە هۆی ئەندامێتی لە حیزبێکی ئۆپۆزسیۆنی کورددا دەستگیر کردبوو. ڕۆژی 27 ی مانگی سێ سەلیمی لە کاتی سەرهەڵدانی ناڕەزایـیەکان کە بە هۆی ڤایرۆسی کۆرۆناوە لە زیندانەکانی ئێراندا سەریانهەڵدابوو، لە زیندانی شاری سەقزدا هەڵهات و لە ڕێگای بەزاندنی سنووری ئێرانەوە دەڕواتە هەرێمی کوردستانی عێراق و لەوێ پێش ئەوەی دەرفەتی داواکردنی مافی پەنابەری بۆ بڕەخسێت، ڕادەستی ئێران دەکرێتەوە و دواتریش لەسێدارە دەدرێت. هەروەها حکومەت بەردەوام بووە لە جێبەجێکردنی لە سێدارەدانی ئەو تاکانەی کە پێش تەمەنی 18 ساڵ تاوانەکەیان ئەنجام دابوو. لە مانگی چواردا پسپۆڕانی مافی مرۆڤی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان نیگەرانی خۆیان دەربڕی بەرامبەر بەو 90 کەسەی کە لە ڕیزی مەرگدان و دەوترێت تاوانەکەیان لە تەمەنی پێش 18 ساڵییەوە ئەنجامدابوو. شایان سەعیدپور، زیندانی کورد یەکێک لەو کەسانە بوو کە لە سێدارەدرا. سەعیدپور لە مانگی سێدا بە هۆی ناڕەزایـیەکانی ناو زیندانی ئێران کە بە هۆی کۆڤیدی نوزدە سەریانهەڵدابوو، توانی هەڵبێت، بەڵام دوای چەند ڕۆژێک ناوبراو دەستگیر دەکرێتەوە و بە تاوانی کوشتنی کەسێک لە ساڵی 2015دا کە لەو کاتەدا ناوبراو تەمەنی 17 ساڵ بوو، لە سێدارە دەدرێت. جاوید ڕەحمان، ڕاپۆرتێری تایبەتی نەتەوە یەکگرتوەکان لە مانگی حەوتدا لە بارەی ڕەوشی مافی مرۆڤی ئێرانەوە، نیگەرانی خۆی بە قووڵی دەربڕیوە لە بارەی "نەبوونی لێکۆڵینەوەی سەربەخۆ و شەفاف و خێرا لە ڕووداوەکانی مانگی یازدەی ساڵی 2019دا. بەپـێی بەراوردەکانی ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی و ڕۆیتەرز، هێزە ئەمنییەکانی ئێران لە نێوان 300 بۆ 1500 کەسیان لە سەرانسەری وڵاتدا کوشتوە لە دوای ئەو خۆپیشاندانانەی دژی بەرزبوونی نرخی سووتەمەنی ئەنجام دران. بەردەوام ڕاپۆرت کراوە حکومەتی ئێران ڕاستەوخۆ پشتیوانی ڕژێمی ئەسەدی کردووە لە سوریا ، بە پلەی یەکەم لە ڕێگەی سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی و دواتریش لە ڕێگای بەکرێگیراوانی شیعەی عێراقی و ئەفغانی و پاکستانی کە هۆکاربوون لە درێژکردنەوەی شەڕی ناوخۆ و مردنی هەزاران هاوڵاتی سیڤیل سوریایی لە ماوەی ساڵی 2020دا. هەروەها حکومەت ڕاستەوخۆ پشتگیری هەندێک میلیشیای سەر بە ئێرانی کردووە کە لە ناو عێراقدا کاردەکەن ، لەوانە ڕێکخراوی تێرۆریستی کەتائیبی حزبوڵا کە بەپـێی ڕاپۆرتەکان دەستی هەبووە لە لەسێدارەدان و بێسەروشوێنکردنی خەڵکێکی زۆر و هەروەها پێشێلکاریـیەکانی تری مافی مرۆڤ بەرامبەر بە خەڵکی سیڤیلی عێراق. لە ساڵی 2015 وە حکومەتی ئێران سەدان ملیۆن دۆلاری بۆ پشتگیری لە حوسیەکانی یەمەن تەرخانکردووە و چەکی زۆر و زەوەندی پێ بەخشیون کە ئەوەش ناکۆکییەکانی زیاتر و درێژتر کردووەتەوە و حوسیەکان چەکی ئێرانییان بەکارهێناوە لە هێرشەکان لە دژی خەڵکی سیڤیل و ژێرخانی سیڤیلی لە ناو یەمەن و هەم لە عەرەبستانی سعودیە. * بێسەروشوێنکردن: ڕاپۆرت کراوە لەسەر ڕفاندن بە مەبەستی سیاسی لە لایەن بەرپرسانی حکومەتەوە. هێزە ئەمنییەکان بەبێ ئاگادارکردنەوەی پێشوەخت، پارێزەر و ڕۆژنامەنووس و چالاکوانانیان ڕفاندوە و دەستبەسەریانکردوون. لە مانگی پێنجدا، ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی راپۆرتی کردووە لەسەر دیارنەمانی چوار زیندانیکراو کە سزای لە سێدارەدانیان بۆ دەرچووە، زیندانکراوەکانیش بریتین لە حوسەین سیلاوی، عەلی خەسرجی و ناسر خەفاجیان کە سێ زیندانی عەرەبی ئەهوازی بوون و هەروەها هیدایەت عەبدوڵاپور زیندانی کوردی ئێران. خێزانی ئەم زیندانیکراوانە مەترسیان هەیە لەوەی حکومەت بە نهێنی لەسێدارەی دابن. لە 31 ی مانگی سێدا، سیلاوی، خەسەرجی و خەفاجیان لە زیندانێکی شاری ئەهوازدا گواسترانەوە بۆ شوێنێکی نادیار و لە ڕۆژی 9ی مانگی پێنجیشدا، هیدایەت عەبدوڵاپور لە زیندانی ناوەندی شاری ورمێ گوازرایەوە بۆ شوێنێکی نادیار و لەو کاتەوە بێسەروشوێنن. * ئەشکەنجە و کردەوەی تری دڕندانە و سزای نامرۆڤانە: هەرچەندە لە دەستووری ئێراندا ئەشکەنجە بۆ دانپێدانان قەدەغەکراوە، بەڵام ئەشکەنجەی جەستەیی و دەروونی لە ئێران شتێکی باوە. حوسەین سێپەنتا لە زیندانی عادێڵ ئابادی شیراز لە کاتێکدا زۆر نەخۆش بووە لەلایەنئەو کەسەی لێکۆڵینەوەی لەگەڵدا کردووە بە توندی هێرشی کراوەتە سەر و دوای ئەوە ئەژنۆی تووشی نەخۆشی بووە. بە گشتی توندوتیژی سێکسی، لەسێدارەدانی درۆینە، بەکارهێنانی شۆکی کارەبایی، کێشانی نینۆکی دەست و پێ و لێدانی زۆر، حاڵەتە باوەکانی ئەشکەنجەدانن لە ئێراندا. * ڕەوشی گرتوخانە و زیندانەکان: دۆخی زیندانەکان بە هۆی کەمیی خۆراک، قەرەباڵغی زۆر و خراپی باری جەستەیی و کەمیی کەرەستە و خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان زۆر خراپە و ژیانی زیندانیانی خستووەتە مەترسییەوە. دۆخی زیندانەکان لە دوای سەرهەڵدانی کۆڤید-19 خراپتر بووە. بۆ نموونە سێ دەروێشی ژنی گۆنابادی کە لە ساڵی 2018وە لە زیندانی شاری ڕەی دەستبەسەرن، بە بەردەوامی لە دەستگەیشتن بە چاودێری پزیشکی دوورخراونەتەوە و لە دۆخێکی نامرۆڤانەدا هێڵراونەتەوە. ڕێکخراوە ناحکومیەکان چەندین جار راپۆرتیانداوە کە ئاو و خۆراک لە زیندانەکاندا پیسن و کەم و کورتیان تێدایە، زیندانەکان مشک و قالونچەی زۆری تێدایە و هەروەها پلەی گەرمای ناو زیندانەکان تاقەت پڕووکێنە و شوێنی نووستنیش زۆر کەمە. * دەستگیرکردن و دەستبەسەرکردنی هەڕەمەکی و ناڕەوا: هەرچەندە دەستوری ئێران، گرتن و دەستبەسەرکردنی ناڕەوا و هەڕەمەکی قەدەغە دەکات، بەڵام لە ماوەی ساڵی2020دا زۆر جار ئەم کردەوەیە ڕوویداوە. پەیماننامەی مافەکانی هاوڵاتی سەرۆک حەسەن ڕۆحانی لە ساڵی 2016دا ئاماژە بە پاراستنی ئازادییە جۆراوجۆرەکان دەکات کە بریتین لە پاراستنی"ئاسایشی تاکەکان، موڵک، کەرامەت، دامەزراندن، پرۆسەی یاسایی و دادوەریی، ئاسایشی کۆمەڵایەتی و هتد"، بەڵام حکومەت بڕگەکانی ئەم پەیماننامەیە جێبەجێ نەکردووە. * پرۆسەکانی دەستگیر و دەستبەرکردن و شێوەی ڕەفتارکردن لەگەڵ گیراوەکاندا: بە پێی دەستور و یاسای ئێران بۆ دەستگیرکردنی کەسێک پێویستە داوای فەرمانی دەستگیرکردن بۆ کەسەکە دەربچێت و هەروەها دەبێت لە ماوەی 24 کاتژمێردا، دەستگیرکراو لەو تۆمەتانەی کە دراونەتە پاڵی ئاگادار بکرێتەوە. بەڵام زۆر جار بەبێ ئاگادارکردنەوە و فەرمانی دەستگیرکردن خەڵک دەستگیرکراون و بۆ ماوەیەکی زۆر لە گرتووخانەکاندا هێڵراونەتەوە بەبێ ئەوەی تاوانبار بکرێن یان ناونووس بکرێن و تەنانەت مافی پەیوەندیکردن بە خێزانەکانیان و ئاگادارکردنەوەیان لێ قەدەغەکراوە. میرحوسەین مووسەوی و زەهرا ڕەهنەوەرد و مەهدی کەڕووبی لەو کەسانەن کە ڕژێمی ئێران بەبێ ئەنجامدانی پرۆسەی دادوەری بەردەوامە لە دەستبەسەرکردنیان لە ماڵەوە. هەروەها ئێران بەردەوام بووە لە دەستبەسەرکردنی دوو لەو کەسانە کە هاوڵاتی ئێران و وڵاتێکی دیکەن، واتە سیامەک نەمازی و عێماد شەرقی. بە گوێرەی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی لە مانگی نۆدا لە ئێران بە لایەنی کەم 7 هەزار کەس لە پەیوەندی بە خۆپێشاندانەکانی مانگی یازدەی 2019 دەستگیرکراون و هەتا مانگی هەشت لانی‌کەم 500 کەس لە ژێر لێکۆڵینەوەی تاواندابوون. بە گوێرەی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی، ژمارە ڕاستەقینەکان زۆر زیاترن لەو ژمارانە. * نەبوونی دادگاییەکی ڕەوای ئاشکرایانە: بەپـێی دەستوری ئێران دەسەڵاتی دادوەری دەبێت " دەسەڵاتێکی سەربەخۆ بێت لە دەرەوەی هەموو جۆرە پەیوەندییەکی ناتەندروستەوە بێت. بەڵام سیستمی دادگای ئێران لە ژێرکاریگەری سیاسییە و دادوەرەکان "بەپـێی پـێوەرە ئایینیەکان" دەستنیشانکراون. وەلی فەقی سەرۆکی دەزگای دادوەری ئێران دەستنیشان دەکات، سەرۆکی دەزگای دادوەری و ئەندامانی دادگای باڵا و داواکاری گشتی پیاوانی ئاینین. چاودێرانی نێودەوڵەتی بە بەردەوامی ڕەخنەیان گرتووە لە سەربەخۆنەبوونی سیستمی دادوەری و دادوەرانی ئەو وڵاتە و پێیان وابووە کە دادگاکانی ئەو وڵاتە پێوانە نێودەوڵەتییەکانی دادپەروەرییان لەبەرچاو نەگرتووە. * پرۆسە و شێوەی دادگاییکردنەکان: بەپـێی دەستور و یاسا، تۆمەتبار مافی دادگاییکردنێکی دادپەروەرانەی هەیە و هەتا ئەو کاتەی تاوانباربوونی دەسەلمێت مافی ئەوەی هەیە دەستی بگات بە پارێزەری هەڵبژاردەی خۆی و هەروەها لە زۆربەی ئەو حاڵەتانەدا کە سزاکەی گەورەیە مافی ئەوەشی هەیە داوای پێداچوونەوە بکات بۆ سزاکەی، بەڵام ئەم مافانە لە دادگاکانی ئێراندا ڕچاو نەکراون. چالاکوانانی مافی مرۆڤ راپـۆرتیان‌داوە لەسەر دادگاییکردنەکان کە تیایدا دەسەڵاتداران پێشوەخت حوکمەکانیان بۆ تۆمەتباران دیاریکردووە و تۆمەتباران دەرفەتیان بۆ نەڕەخساوە قبووڵی تۆمەتەکەی خۆیان بکەن یان ڕتی بکەنەوە یان پارێزەرەکانیان ببینن. ئەو ڕۆژنامەنووسانەی کە بە تاوانی دژ بە ئاسایشی نیشتمانی تۆمەتبارکراون، یاسا هەڵبژاردنی پارێزەری بۆ سنووردار کردوون بۆ لیستێکی پەسەندکراوی حکومەت. هەروەها ڕاپۆرتکراوە کە وەزارەتی ئیتلاعات بڕیاردەرە لە سەر زۆرێک لە دۆسـیەکانی دادگای شۆڕش. زۆرێک لە دۆسیە گرنگە سیاسییەکان دەنرێننە ژمارەیەکی کەم لە لقەکانی دادگای شۆڕش کە زۆرجار دادوەرەکانی بێ ئەزموونن و سەربەخۆش نین. * دەستبەسەرکراوان و زیندانیانی سیاسی: ئاماری فەرمی سەبارەت بە ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی کە لەسەر بیروباوەڕی سیاسی خۆیان زیندانی کراون لە بەردەستدا نییە. بە گوێرەی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی یەکگرتنەوە بۆ ئێران، هەتا 18ی مانگی دە، 500 زیندانی بە هۆی بیروباوەڕیانەوە لە زیندانەکانی ئێراندا زیندانیکراون. وەک ڕەزا خەندان مەهابادی ، بەکتاش ئابتین ، ئاتێنا دائێمی کە لە زیندانەکانی ئێراندا زیندانین. بەپێی ڕاپۆرتی سەنتەری پارێزەرانی مافی مرۆڤ، ئێران بە شێوەیەکی بەردەوام ئەو پارێزەرانەی دەستگیرکردووە کە بەرگرییان لە زیندانیانی سیاسی کردووە و بە هۆی کارەکەیانەوە سزای قورس دراون. * تۆڵەسەندنەوە بە مەبەستی سیاسی لە خەڵکی دەرەوەی وڵات: ئێران بە سوودوەرگرتن لە یاسا نێودەوڵەتییەکان لە دەرەوەی وڵات ڕەخنەگران و نەیارانی خۆی کردووەتە ئامانج. بۆ نموونە جەمشید شارمەد و حەبیب ئەسییود و ڕوحوڵا زەم لەو کەسانە بوون کە لەلایەن کۆماری ئیسلامییەوە ڕفێندران و برانەوە ناو ئێران. * ڕێکاری دادوەری مەدەنی بۆ قەرەبووکردنەوە: توانای هاوڵاتیان بۆ تۆمارکردنی سکاڵای یاسایی لە دادگاکان لە دژی حکومەت سەبارەت بە پـێشێلکاریـیە سیڤیلیەکان و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ سنووردارە. * گەڕاندنەوەی موڵک: دەستوری ئێران ڕێگە بە حکومەت دەدات موڵک و ماڵێک کە لەگەڵ شەریعەتی ئیسلامیدا ناگونجێت دەستی بەسەردابگرێت و پێدەچێت حکومەت لە ڕێگای ئەم یاسایەوە کەمینە نەتەوەیی و ئایینیەکانی کردبێتە ئامانج. * دەستێوەردانی نایاسایی لە تایبەتمەندی، خێزان، ماڵ و نامە و پەیوەندییەکان: هێزە ئەمنییەکان چاودێری چالاکی هاوڵاتیانیان لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا کردووە. چوونەتە ناو ماڵ و ئۆفیس و شوێنی عیبادەتکردنیان. چاودێری پەیوەندی تەلەفۆنی و پەیوەندییەکانی ئینتەرنێتیان کردووە. بەبێ مۆڵەتی دادگا نامەکانیان کردوونەتەوە. لە مانگی سێدا راپۆرت کراوە کە داتا و زانیارییەکانی 42 ملیۆن هەژماری تێلێگرامی ئێرانی دزەیان کردووە. تێلێگرام بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە کە تیایدا هاتووە داتاکان لە دوو بەرنامەی نافەرمی تێلێگرام دزەیان کردووە کە دوای قەدەغەی پلاتفۆرمی فەرمی تێلێگرام لەو ئێراندا بەناوبانگ بوون. هەروەها ڕاپۆرت کراوە کە هەردوو ئاپەکان پەیوەندییان بە حکومەت و گروپی هاکەرە ئێرانییەکانەوە هەبووە. * ئازادی ڕادەربڕین: دەسەڵاتداران ڕێگەیان بە تاکەکان نادەن ڕەخنە بگرن لە ڕژێمی ئێران، ڕێبەر، یان ئایینی فەرمی. هێزە ئەمنییەکان سزای ئەو کەسانەیان داوە کە ئەو سنوورانەیان بەزاندوە. ڕاپۆرتێکی مانگی حەوتی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان ئاماژەی بە بەردەوامی هەوڵەکانی حکومەت کردووە بۆ " سەرکوتکردنی " ئازادی ڕادەربڕین لەو وڵاتەدا. بەپـێی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی "ڕۆژنامەگەری تاوان نییە" بەلایەنی کەمەوە 78 ڕۆژنامەنووس هەتا مانگی یازدەی ساڵی ڕابردوو لە زینداندابوون کە ئەم ڕێژەیەش زیاتر لەوەی ساڵی 2019 . * ئازادی ئینتەرنێت: حکومەت کێشەی لە هێڵەکانی ئێنتەرنێت دروستکردوە، بۆ نموونە لە کاتی خۆپێشاندانەکانی ساڵی 2019 دا نزیکەی هەفتەیەک ڕێگەی چوونە ناو ئینتەرنێتی پچڕاند و سنوورداری کرد. جارێکی تریش دووبارە لە کاتی نزیک بوونەوە لە یادێک بۆ ئەو کەسانەی لە خۆپیشاندانەکاندا لە مانگی یازدەدا کوژران، ڕێگەی چوونە ناو ئینتەرنێتی خاو کردەوە. دەسەڵاتدارانی ئێران دەستگەیشتنیان بە دەیان هەزار ماڵپەڕ، بە تایبەت ماڵپەڕە هەواڵییە نێودەوڵەتییەکان سنووردار کردووە و زۆر کەسیشیان بە هۆی چالاکی ئینتەرنێتیەوە دەستبەسەر کردووە. حکومەت پڕوپاگەندەیەکی فراوانی دیجیتاڵی هەیە کە لە ڕێگایەوە پشتگیری لە لایەنگرانی دەکات. پاش مردنی فەرماندەی هێزی سوپای قودس قاسم سولەیمانی، ژمارەیەک ئەکاونتی تویتەر کە لە ئێران جێگیرن، دەستیان کرد بە تویتکردن و بەکارهێنانی هاشتاگی وەک #توڵەسەندنەوەی قورس و هەروەها دانانی وێنەکانی سولەیمانی. * ئازادی ئەکادیمی و کۆنترۆڵکردنی بۆنە کولتورییەکان: ئێران ئازادی ئەکادیمی بە توندی سنووردار کردووە و ناهێڵێت بەهاییەکان لە قۆناغی باڵادا بخوێنن و ئەوانەش کە لە زانکۆ نافەرمییەکانی بەهاییەکان بە شێوەی ئۆنلاین دەخوێنن، هەراسانی کردوون. کونترۆڵی تەواوی بەشەکانی کولتوری و میدیایی دەکات. بەپـێی میدیا و ڕێکخراوە ناحکومیـیەکان، بۆ نمونە دەسەڵاتداران فیلمساز موحەمەد رەسول ئۆف‌یان بانگکردووە بۆ تێپەڕاندنی ساڵێک سزای زیندان کە بەسەریدا سەپێندراوە. ناوبراو بە هۆی ناوەرۆکی فیلمەکانیەوە سزای ساڵێک زیندانی بۆ دەرکراوە. لە بواری مۆسیقادا دەسەڵاتداران هەروەها دژایەتی پەروەردە و فێرکردنی مۆسیقایان کردووە لە قوتابخانەکاندا . * ئازادی گردبوونەوە و خۆپـیشاندان: بەپـێی قسەی چالاکوانان حکومەت ڕێگری دەکات لە خۆپیشاندان و گردبوونەوەی ئەو کەسانەی بە دژی خۆیانی دەزانن، لە کاتێکدا کە لایەنگرانیان بە دەگمەن کێشەیان دەبێت بۆ گردبوونەوە و خۆپێشاندان. * ڕەوشی پەنابەران: بە گوێرەی گروپە جیاوازەکان و قسەی چالاکوانانی مافی مرۆڤ سیستەمی ئێران بەردەوام بووە لە مامەڵەی خراپ لەگەڵ زۆرێک لە ئەفغانییەکان و ئازاری جەستەیی داون و هەندێکیانی ناچاری کردووە کە لە سوریا شەڕ بکەن. لە مانگی پـێنجدا باس لەوە کراوە کە پاسەوانانی سنووری ئێران دوای ئەوەی 57 کۆچبەری ئەفغانییان دەستبەسەرکردووە، دواتر بە زۆری چەک فڕەیانداونەتە ناو ڕووبارێکی سەر سنوور. بەڵام تاکو ئێستاش ئەنجامی لێکۆڵینەوەی هاوبەشی نێوان هەردوو حکومەتی ئەفغانستان و ئێران دیار نییە لەسەر ئەم بابەتە. * ئازادی بەشداریکردن لە پرۆسەی سیاسیدا: مافی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکاندا بۆ هەموو کەسێک یەکسان نییە، بۆ نمونە هەڵبژاردنەکانی مانگی دووی پەرلەمان گونجاو نەبووە لەگەڵ پێوانەکانی هەڵبژاردنێکی ئازاد و دادپەروەرانەدا. بە تایبەتی بە هۆی ڕۆڵی شورای نێگەهبانەوە کە کاندیدەکانی هەڵبژاردن دیاری دەکات. بەپێی ڕاپۆرتی ئەنجومەنی ئەتڵانتیک، شورای نێگەهبان تەنیا 7296 کەسی هەڵبژاردووە لە کۆی 14500 کەس کە ناوی خۆیان تۆمارکردبوو بۆ هەڵبژاردنەکان. هەروەها دەسەڵاتدارانی ئێران لە بەردەم بەشداری سیاسی کەمینەکان و ژناندا، ئاستەنگی زۆری ئایینی و یاسایی و کولتوریان دروستکردوە. * گەندەڵی و نەبوونی ڕوونی و ئاشکرایی : بۆ نمونە کۆمپانیاکانی سەر بە سوپای پاسدارانی ئێران یەکێک لەو بەشانەن کە دەستیان لە گەندەڵییەکی زۆردا هەیە و چالاکیەکانیان زۆر جار نایاساییە. ئەو کۆمپانیایانە لە کەرتەکانی وەک پەیوەندی و کانگە و بیناسازیدا کار دەکەن. هەروەها هەندێک لەو کۆمپانیانە دەستیان لە قاچاخ و مامەڵەی نایاسایی بە دەرمان و ماددە هۆشبەرەکان و کەرەستەی خاودا هەیە . ڕۆژنامەوانی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی نووسیویانە ئەو کەسانەی پەیوەندی بەهێزیان لەگەڵ حکومەتدا هەیە بە نرخێکی باشتر و هەرزانتر دراوی بیانی دەکڕن و بەمەش سوود لە جیاوازی نرخەکان وەردەگرن کە لە بازاڕی ڕەشدا مامەڵەی پـێدەکرێت. * هەڵوێستی حکومەت سەبارەت بە لێکۆڵینەوەکان لەسەر پێشێلکارییەکانی مافەکانی مرۆڤ: ئێران هاوکاری ڕێکخراوە ناحکومییە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤی نەکردووە کە لێکۆڵینەوە لەسەر پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ بکەن. کاری چالاکوانانی ناوخۆی سنووردارکراوە و کاردانەوە لە بەرامبەر داواکارییەکانیان دەستگیرکراون یان کۆمپیوتەر و ئەکاونت و حسابەکانیان هاککراون. * جیاکاری، پێشێلکارییە کۆمەڵایەتییەکان : ژنان: • دەستدرێژی سێکسی نایاساییە و سزای توندی بەسەردا دەسەپێنرێت، لەوانە سزای مەرگ، بەڵام هێشتا وەک کێشە ماوەتەوە. زۆربەی قوربانیانی دەستدرێژی سێکسی لە ترسی توڵەی فەرمی و سزا قورسەکان، تاوانەکە ڕاناگەیەنن، هەروەها قوربانیانی دەستدرێژی سێکسی ترسیان لە تۆڵەکردنەوە و سەرزەنشتکردنی کۆمەڵگا هەیە. ڕاپۆرت هەبووە دەڵێت نزیکەی لە سەدا هەشتای حاڵەتەکانی دەستدرێژی سێکسی ڕاپۆرت نەکراون. ئاژانسی هەواڵی ئیرنا لە مانگی چواردا ڕایگەیاند پەیوەندییە تەلەفۆنییەکان بە ژمارەیەکەوە کە بۆ توندوتیژیی خێزانی دابینکراوە، زۆر زیادیانکردووە. لە ساڵانی ڕابردوودا هەندێک کەس بە ئەسید هێرشیان کراوەتە سەر، بە تایبەتی ئەو ژنانەی گوایە بەپـێی نەریتەکانی کۆمەڵگە هەڵسوکەوتیان نەکردووە. هەرچەندە بەپێی راپۆرتەکان شورای نیگەهبان یاسای زیادکردنی سزا بۆ بکەرانی ئەو هێرشانەی دەرکردووە، بەڵام حکومەت بەردەوام بووە لە دادگایکردنی ئەو چالاکوانانە کە بەدوای لێپرسینەوەی زیاتری حکومەتەوە بوون لەبارەی ئەو هێرشانەوە. ڕاپۆرت هەبووە لەسەر کوشتنی ژنان لەسەر "شەرەف" یان نەریتە زیانبەخشەکانی تر لە ماوەی ئەو ساڵەدا. هیچ ئامارێکی فەرمی لە وڵاتدا نییە سەبارەت بە کوشتنی ژنان لەسەر ناموس، بەڵام بەپـێی وتاری ئەکادیمی و لێکۆڵینەوەکانی زانکۆ کە ڕۆژنامەی ئیبتیکار وەک سەرچاوە بەکاری هێناون، هەموو ساڵێک لە نێوان 375 بۆ 450 کوشتنی لەو شێوەیە لەسەر پرسی شەرف ڕوودەدەن، کە بە زۆری ژنان بە دەستی پیاوانی خزم و کەسوکاریانەوە وەک هاوسەر و باوک و براکانی خۆیان لە ژێر ناوی پاراستنی "شەرەفی خێزان " دەکوژرێن. دژایەتی جووەکان: • لە کاتێکدا یاسای ئێران بە فەرمی جووکان بە کەمینەیەکی ئایینی دەناسێنێت، بەڵام بەپـێی ڕاپۆرتەکان کۆمەڵگەی جووەکان، ئەوان ڕووبەڕووی جیاکاری و بەربەستی زۆر دەبنەوە لە لایەن حکومەتەوە. هەروەها دەسەڵاتدارانی ئێران دۆسیەی مێژوویی هۆلۆکۆست دەخەنە شوێنی پرسیار و گۆمانی لێدەکەن. دژایەتی جووەکان لەو وڵاتەدا وەک کێشەیەک درێژەی هەیە. ئەندامانی پێکهاتە نەژادی و ئاینییەکان: • کەمینەکان مافی یەکسانیان نەبووە و حکومەت بە بەردەوامی زمانەکەیانی بۆ فێربوون لە قوتابخانەکان قەدەغە کردوە. حکومەت بە شێوەیەکی خراپ گروپە کەمایەتییەکانی وەک کورد، ئەهوازییەکان، ئازەرییەکان و بەلوچییەکان، لە ڕێگای دەستگیرکردنی هەڕەمەکی و دەستبەسەرکردن و ئازاردانی جەستەیی و بێسەروشوێنکردنیان کردووەتە ئامانج. گروپە کەمایەتییە نەتەوەییەکان ڕاپۆرتیان داوە لەسەر جیاکاری و نادادپەروەری سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری، بە تایبەتی لە دەستگەیشتنیان بە یارمەتییە ئابوریـیەکان، مۆڵەتی بازرگانی، وەرگرتنیان لە زانکۆ، هەلی کار، مۆڵەتی بڵاوکردنەوەی کتێب، مافی خانووبەرە و زەوی. لە مانگی حەوتدا جاوید ڕەحمان وەک نوێنەری تایبەتی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ مافی مرۆڤی ئێران نیگەرانی خۆی بە قوڵی دەربڕیووە لە بارەی ئەو ژمارە زۆرە لە زیندانیانی سیاسی و ئایینی کەمایەتییەکانی ئێران وەک کورد و تورکی ئازەری و عەرەبی ئەهواز. ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ تێبینیانکردووە بەکارهێنانی سزای لەسێدارەدان لەلایەن حکوومەتەوە بە شێوەیەکی ناڕێک و نادادپەروەرانە کاریگەری هەبووە لەسەر کەمایەتییە نەتەوەییەکان.بەپـێی راپۆرتەکان، دەسەڵاتداران ئەندامانی کەمایەتییە نەتەوەیی و گروپە ئاینییەکانیان زیاتر لە زیندانییەکانی دیکە لە کاتی دەستبەسەرکردنیاندا و پێش دادگاییکردن خستوەتە ژێر ئەشکەنجەی جەستەیی قورس بەبێ گوێدانە جۆری تاوانەکەیان. نزیکەی هەشت ملیۆن کورد لەو وڵاتە بە بەردەوامی چالاکی دەکەن بۆ مافی خۆبەڕێوبەری. حکومەتیش بەردەوام بووە لە گرتن و دادگایکردنی کوردەکان بە هۆی بەکارهێنانی مافی ئازادی ڕادەربڕین و دروستکردنی ئەنجومەنەکان. بە گوێرەی راپۆرتەکان حکومەت رۆژنامە و کتێبی بە زمانی کوردی قەدەغەکردووە و ڕۆژنامەنووسان و نووسەران و بنکەکانی بڵاوکردنەوەیان بە هۆی رەخنەگرتنیان لە سیاسەتەکانی حکومەت ڕووبەڕووی سزا کردووەتەوە. ڕاپۆرتەکەی جاوید ڕەحمان لە نەتەوە یەکگرتوەکان هەروەها ئاماژەی بەوەشکردووە، "لە ناوچە سنوورییەکانی کوردستان، پارێزگاکانی ئیلام، ئازەربایجانی ڕۆژئاوا و کرماشان، کۆڵبەرانی کورد بەردەوام ڕووبەڕووی هێزێکی لە ڕادەبەدەر و کوشندەی بەرپرسانی سنووری ئێران بوونەتەوە. لە ساڵی 2019دا 84 کۆڵبەر کوژراون و 192 کۆڵبەری دیکەش برینداربوون. ئەم ڕەوتە تاکو ئێستا بەردەوامە و بەهۆی کردەوەی بەرپرسان و هیزەکانی سەر سنوورەوە لە ساڵی 2014وە تاکو ئێستا زیاتر لە هەزار کۆڵبەر کوژراون یان برینداربوون، ئەمەش لە کاتێکدایە کە زۆرجار حاڵەتەکانی توندوتیژی دژی کۆڵبەران لە دادگاکانی ئەو وڵاتەدا بێ سەپاندنی سزایەک بۆ تاوانبار و قەرەبووکردنەوەی قوربانیان و کەسوکاریان ڕەتکراوەتەوە. پێشیلکارییەکان بەرامبەر هاوڕەگەزخوازان: • بەپـێی یاسای ئێران چالاکی و پەیوەندی سێکسی لە نێوان هاوڕەگەزەکاندا تاوانە و سزاکەشی بریتیە لە مردن، لێدان یان سزای کەمتر لەوانە. یاسا جیاکاری و نادادپەروەری لەسەر بنەمای سێکسواڵیتە و شوناسی جێندەری قەدەغە ناکات. لە مانگی شەشی ساڵی 2019دا وەزیری دەرەوەی ئێران بەرگری کرد لەسێدارەدانی هاوڕەگەزخوازەکان و کۆمەڵگەی (LGBTI) دوای ئەوەی لە ئەڵمانیا لە لایەن ڕۆژنامەوانێک پرسیار لە وەزیری دەرەوەی ئیران کرا کە بۆچی ئەو وڵاتە «هاوڕەگەزخوازەکان» لەسێدارە دەدات، ، وەزیری دەرەوە ڕایگەیاند، "کۆمەڵگەی ئێمە بنەمای ئەخلاقی هەیە و ئێمەش بەپـێی ئەم بنەمایانە دەژین و ئەمانە پرەنسیپی ئەخلاقی گشتی خەڵکن و ئەمەش بەو مانەیە کە یاسا رێزی لێگیراوە و دەبێت جێبەجێ بکرێت." * مافی کرێکاران: • دەستوور و یاساکانی ئێران مافی سەندیکاکانی دیاری نەکردووە. لە هەموو سێکتەرەکاندا مانگرتن نایاساییە، هەرچەندە کارمەندانی کەرتی تایبەت دەتوانن خوپیشاندانی "ئاشتیخوازانە" لە ناو شوێنی کارەکەیاندا بکەن. ڕاپۆرتکراوە کە دەسەڵاتداران ڕێزیان لە ئازادی کۆبوونەوەکان نەگرتوە و بە توندی سنوورداریان کردووە و هەروەها بەریان بە هەوڵی کرێکارن گرتووە بۆ ڕێکخستنی خۆیان. بۆ نمونە یوسف بەهمەنی و حەمید مۆبینی و مەسعود حەیدری و ئیبراهیم عەباسی کرێکارانی هەفت تەپە بوون کە لە مانگی دەدا بە تۆمەتی تێکدانی ئاسایشی نیشتمانی دەستگیرکراون و بەبێ بوونی پارێزەر خراونەتە بەر لێپرسینەوە.

درەو: سەلام عەلی- تایبەت بە رۆژنامەی پرس نەوشیروان مستەفا - لەدیدارێکدا کە ڕۆژنامەنووس (سەلام عەلى ) ئەنجامى داوەو بۆ یەکەمجار لە رێگەى ڕۆژنامەى (پرس)ەوە بڵاو دەکرێتەوە باس لە هەڕەشەکانى بەعس دەکات پێش پرۆسەى ئەنفال و دەڵێت «پێش پرۆسەى ئەنفال زانیاری ئەوەمان بۆ هات عێراق هێرشێكی  زۆر گه‌وره‌ی به‌ده‌سته‌وه‌یه، ئێمه‌ ئه‌مانزانی هێرشده‌كه‌ن و هێرشێكی دڕندانه‌ش ده‌كه‌ن بۆ سه‌رمان»‌ لێرەدا بەشێک لە چاوپێکەوتنە بڵاودەکەینەوە : - كاك نه‌وشیروان پێش ئه‌نفال سه‌ركردایه‌تی یه‌كێتیی دركی به‌وه‌كردبوو كه‌ رژێم به‌نیازی هێرشیکردنە له‌به‌رامبه‌ردا ئێوه‌ چ ئاماده‌كارییه‌كتان هه‌بوو؟وه‌كو خۆشت له‌كتێبه‌كه‌تدا (‌خولانه‌وه‌ به‌ناو بازنه‌دا)، نووسیوته‌، له‌دانیشتنه‌كاندا عه‌لی حه‌سه‌ن مه‌جید چه‌ند هه‌ڕه‌شه‌كی ئاڕاسته‌ی ئێوه‌ كردووه‌، ئه‌گه‌ر له‌هه‌ندێ خاڵدا رێكنه‌كه‌ون؟ نه‌وشیروان مسته‌فا: ئێمه‌  پێش ئه‌نفال زانیارى  ئه‌وه‌مان بۆهات عێراق هێرشێكی  زۆر گه‌وره‌ی به‌ده‌سته‌وه‌یه‌، پێشتریش چه‌ند جارێك بۆردومانی كیمیاییان كردبووین ، به‌ڵی ئێمه‌ ئه‌مانزانی هێرشده‌كه‌ن و هێرشێكی دڕندانه‌ش ده‌كه‌ن بۆ سه‌رمان، ئه‌مانزانی ئه‌وانه‌ كاره‌ساتێكی گه‌وره‌یان به‌ده‌سته‌وه‌یه‌، به‌ڵام دوو رێگه‌ له‌به‌رده‌ممان بوو، یان ئه‌بوایه‌ بەرگرى  بكه‌ین یان ئه‌بێت ته‌سلیم بین، ئێمه‌ به‌هیچ جۆرێك ته‌سلیم بوونمان پێ باش نه‌بوو، له‌به‌ر ئه‌وه‌ بڕیارماندا بەرگرى بكه‌ین. - ئه‌گه‌ر بكرێت  باسێكی ئه‌وه‌ بكه‌یت كه‌ له‌كتێبی (خولانه‌وه‌ له‌ناو بازنه‌دا)  باسی مفاوه‌زات و هه‌ڕه‌شه‌کانى عه‌لی حه‌سه‌ن مه‌جید کراوە  چ هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی كردبوو؟ نه‌وشیروان مسته‌فا: عه‌لی حه‌سه‌ن مه‌جید نه‌بوو له‌راستیدا (تارق عه‌زیز) هه‌ڕه‌شەی كردبوو، له‌كاتی مفاوه‌زاته‌كه‌ی( 1984) دا باسی ئه‌وه‌ی كردبوو باشتر وایه‌ ئێستا له‌گه‌ڵمان رێكبكه‌ون چونكه‌ ئێستا پێویستیمان به‌ئێوه‌یه‌، ئه‌گه‌ر ئێستا له‌گه‌ڵمان رێكنه‌كه‌ون دوای (شه‌ڕی ئێران – عێراق) ئه‌و هێزە گه‌وره‌ییه‌ی دروستمان كردووه‌ بۆ شه‌ڕی ئێران، ئه‌یهێنین شه‌ڕی ئێوه‌ی پێئه‌كه‌ین سەد   هه‌زار كه‌سشمان لێبكوژرێت گرنگ نیه‌ به‌ڵام كۆتایی به‌مه‌سه‌له‌كه‌ی ئێوه‌ ئه‌هێنین، به‌ڵام من نازانم ئه‌وانه‌ی ره‌خنه‌ له‌ئێمه‌ ئه‌گرن گوایه‌ بیرێكی ترمان بكردایه‌ته‌وه‌، چیمان بكردایه‌ ته‌سلیم بوینایه‌، بەمەرجەکانى ئه‌وان ڕازی بووینایه‌، بچووبایەین بۆ ئێران؟ یه‌عنی چیمان بكردایه‌؟، ئه‌گه‌ر به‌رگری ناكه‌یت چی ئه‌كه‌یت. - مه‌به‌سته‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌  وه‌ك پێشتر زانیاریتان هه‌بوو ، نه‌ئه‌كرا رێگه‌ی چاره‌ی تر بگرنه‌ به‌ر بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵك ده‌رباز بكه‌ن و ئه‌و هه‌موو خه‌ڵك و پێشمه‌رگه‌یه‌ ئه‌نفال و شه‌هید نه‌كرابان؟ نه‌وشیروان مسته‌فا: زۆرترین ژماره‌ی قوربانیه‌كانی ئه‌نفال لەناوچەى  گه‌رمیاندا هه‌بوو، وه‌ك بۆم باسكردیت ئه‌نفال چه‌ند قۆناغێكی هه‌بوو ، هه‌موو رۆژێك زیاترمان لێئه‌كوژراو عێراق زیاتر ئه‌هاته‌ پێشه‌وه‌، گەمارۆکانى سەرمان زیاتر ئەبوون‌، ئێمه‌ كه‌ كشاینه‌وه‌ جگه‌ له‌چه‌ند كه‌سێك نه‌بێت یه‌كێك له‌وانه‌ شێتێك بوو له‌گه‌ڵمان نه‌هات، ناوچه‌كه‌ی ئێمه‌ به‌ره‌و ژووری 100 هه‌زار كه‌سێك تێدابوو، پێش خۆمان به‌ڕێمان كردن، واته‌ پێش ئه‌وه‌ی پێشمه‌رگه‌ ناوچه‌كه‌ چۆڵبكات و بكشێته‌وه‌ سه‌رتاپای ناوچه‌كه‌مان چۆڵكرد، پێش ئه‌وه‌ی چۆڵیشی بكه‌ین، ئه‌و زه‌مانه‌ هه‌موو دێیه‌ك ئه‌نجومه‌نی ئاواییان هه‌بوو، رۆژێك نوێنه‌ری ئه‌نجومه‌نی ئاواییه‌كان هاتن بۆ باره‌گاكه‌ی من، له‌منیان پرسی وتیان به‌ته‌مای چین؟، وه‌هه‌موویان له‌ماڵه‌كانی خۆیان رایانكردبوو، له‌شاخدا خۆیان شاردبووه‌وه‌، چونكه‌ هیچ  خه‌ڵكی دێیه‌ك نه‌یانتوانی له‌ناو دێیه‌كانی خۆیان بژین، منیش پێم وتن» هه‌تاكو بتوانین به‌رگری ئه‌كه‌ین، به‌ڵام له‌وه‌ ناچێت بتوانین تاكو سه‌ر به‌رگری بكه‌ین ،ئێوه‌ ژماره‌یه‌ك ژن و مناڵ و پیرو په‌ككه‌وته‌تان هه‌یه‌، وتم خۆتان  سەر پشك بن   بۆ ئه‌وه‌ی یه‌كێك له‌و دوورێگایه‌ هه‌ڵبژێرنه‌وه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌چنه‌وه‌ بۆ عێراق ئێمه‌ هیچ رێگایه‌كتان لێناگرین، له‌چ رێگایه‌كه‌وه‌ بڕۆن رێگه‌كه‌تان بۆ چۆڵ ئه‌كه‌ین، ئه‌گه‌ر ئه‌چنه‌ ئێران کارئاسانیتان  بۆ ئه‌كه‌ین و رێگه‌تان بۆ ئاسان ئه‌كه‌ین بۆ ئه‌وه‌ی بڕۆن بۆ ئێران ، به‌ڵام له‌هه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌ ئه‌وه‌ بزانن، ئێمه‌ دوژمنێكمان هه‌یه‌ له‌دڕندایه‌تییه‌ له‌سه‌رتاسه‌ری دنیایه‌  نموونه‌ی نییه‌،وه‌ دۆستێكشمان هه‌یه‌ كه‌ئێرانه‌ له‌سه‌رتاسه‌ری دنیا نموونه‌ی نیه‌ بۆ بێ وه‌فای، وتم له‌به‌ر ئه‌وه‌ له‌هه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌ ئه‌وه‌ بەهەند وه‌ربگرن، ئه‌وه‌ ئه‌نجومه‌نه‌كان ماون ئه‌توانن بڕۆن قسه‌یان له‌گه‌ڵ بكه‌ن، كه‌چوونه‌وه‌ به‌جیا كۆبونه‌وه‌یان كرد، له‌كۆبونه‌وه‌كه‌ی خۆیاندا بڕیاریاندا بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ ئێران، رێگه‌مان بۆ كردنه‌وه‌ .... - دا له‌رۆژنامه‌یه‌كدا بینیم به‌نزار خه‌زره‌جی  پرسیاری ئه‌وەى لێكراوە لەكیمیا بارانكردنی هه‌ڵه‌بجه‌دا ئه‌و خۆی به‌وه‌ داده‌نا كه‌ ئه‌سڵه‌ن ئاگای لێنه‌بووه‌؟ نه‌وشیروان مسته‌فا: دوورنیه‌ ئاگای له‌كیمیابارانكردنی هه‌ڵه‌بجه‌ نه‌بووبێت،چونكه‌ ئه‌وه‌ به‌ئه‌مری سه‌دام حسێن كراوه‌، لە کردە سەربازییەکە  به‌شداری كردووه‌، به‌ڵام له‌ قه‌سفی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ سه‌دام بڕیاره‌كه‌ی ده‌ركردووه‌، واتا فه‌رمانی بۆردومانكردنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ به كیمیایی شه‌خسی سه‌دام حسێن ده‌ریكردوه‌.

(درەو): ئەمریکا دەیەوێت نێوەندگیری لەنێوان پارتی و یەکێتیدا بکات بەمەبەستی چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوانیان، باڵیۆز یەکێتی ئاگادارکردووە واشنتۆن دژی  سەرهەڵدانەوەی دوو ئیدارەییە لە هەرێمی کوردستان. ئەمڕۆ ماسیۆ تولەر باڵیۆزی ئەمریكا لە عێراق لەگەڵ رۆب واڵەر کونسوڵی گشتیی ئەمریکا لە هەرێمی کوردستان سەردانی شاری سلێمانیان کرد.  باڵیۆزو کونسوڵی ئەمریکا دوو دیداریان لەگەڵ یەکێتی کرد، دیداری یەکەم لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆکەکانی یەکێتی، دیداری دووەم لەگەڵ مەلا بەختیارو حاکم قادر حەمەجان ئەندامانی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەکێتی، کۆسرەت رەسوڵ سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەکێتییە، بەڵام ماوەیەکە لە دەرەوەی وڵاتە، بەپێی زانیارییەکانی (درەو) رۆژی پێنج شەممە دەگەڕێتەوە بۆ کوردستان. بەم دوو دیدارە جیاوازە، ئەمریکییەکان جارێکی تر یەکێتییان دابەشکردەوە بەسەر دوو ئاڕاستەدا، ئاڕاستەی دەسەڵاتدارانی نوێی حزب و ئاڕاستەی بەرپرسانی پێشووی حزبەکە. سەردانی باڵیۆزو کونسوڵی ئەمریکا بۆ سلێمانی، دوای کۆبونەوەی ئەمدواییەی لایەنە سیاسییەکان دێت لە سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان، کۆبونەوەیەک کە تێیدا بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆکی یەکێتی داوای هەڵوەشاندنەوەی حکومەت و هەڵبژاردنی پێشوەختەی کردووە، ئەگەر پارتی وەڵامی داواکارییەکانی یەکێتی نەداوتەوە. بە پێی زانیاریەكانی (درەو) رۆژی پێنجشەممە  سەرکردایەتی یەکێتی کۆدەبێتەوەو دواین قسەی خۆی دەکات سەبارەت بە پیوەندییەکانی لەگەڵ پارتی و کشانەوە یاخود مانەوە لەناو حکومەت. بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو)، سەردانی ئەمڕۆی باڵیۆزو کونسوڵی ئەمریکا بۆ سلێمانی بەمەبەستی گەیاندنی چەند پەیامێک بووە بە یەکێتی کە ئەمانەن: 🔹 ئەمریکا دەیەوێت یەکێتی و پارتی کێشەکانی نێوانیان چارەسەر بکەن. 🔹 ئەمریکا ئامادەیە نێوەندگیری لەنێوان یەکێتی و پارتیدا بکات بۆ گەیشتن بە چارەسەر. 🔹 ئەمریکا دژی دابەشبوونی هەرێم و دروستبوونی دوو ئیدارییە لە هەرێمی کوردستان. بەیاننامەی هاوسەرۆکەکانی یەکێتی لەبارەی دیدارەکە بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ ئاماژەی بەم بابەتە کردووەو دەڵێ:" لەبارەی دۆخی ناوخۆی هەرێمی کوردستان ویستی یەکێتییمان بۆ یەکڕیزیی و یەکدەنگی لەگەڵ هەموو لایەنە کوردستانییەکان دووپاتکردەوە.. جەختمان لە جێبەجێکردنی سەرجەم خاڵەکانی ئەو ڕێککەوتنە کردەوە کە لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان هەمانە بۆ بەشداریکردن و بەڕێوەبردنی حکومەت، کە دەبێتە مایەی زیاتر سەقامگیریی هەرێم". بەیاننامەی مەلا بەختیارو حاکم قادریش لەبارەی دیدارەکەوە باسلەوە دەکات" باڵیۆزی ئەمریکا جەختی لەسەر چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوان یەکێتی و پارتی کردوەتەوە".

درەو: راپۆرتی رێكخراوی رونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەی نەوتدا حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ مانگی شوباتی 2021 بری ( 164 ملیۆن و 400 هەزار) دۆلار داوە بە كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنەری نەوت دەدات كە لە كۆی نۆ كێلگە لە شەش كێڵگەی هەرێمی كوردستاندا كاردەكەن كە بریتین لە كێلگەكانی ( تاوكێ، شێخان، ئەتروش، سەرتە، تەقتەق، سەرسەنگ)ە. شایستەکان بەم شێوەیەی خوارەوەی وەرگیراوە: ١-  کێڵگەی تاوکی ( تاوکی – پیشخاپور) هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی نەرویجی وکۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی لە کێڵگەی تاوکی خاوەن پشکن. شایستە دارایی ئەو دوو کۆمپانیایە لەو کێڵگەیە بۆ مانگی شوبات بریتی بووە لە ٧٧ ملیۆن دۆلار. تەنها پشکی کۆمپانیا نەرویجییەکە (دی ئێن ئۆ) ٥٤ ملیۆن دۆلار بووە، لەو بڕە ٣٥,٢ ملیۆن دۆلار پشکی فرۆش ی نەوت و شایستەی  مانگی شوباتی کۆمپانیاکە بووە، و بڕی ١١٫٤ ملیۆن دۆلارپشکی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی بووە. هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ٤,٦ ملیۆن دۆلاری  داهاتی ٣٪ ی کۆی بەرهەمی کێڵگەکەی لە مانگی شوباتی ٢٠٢١ دا وەرگرتووە.  کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجیش ٤,٥٪ ی کۆی داهاتی کێڵگەکە کە بریتی بووە لە ٦,٩ ملیۆن دۆلار (بە پێی ڕیکەوتنێک لە  ساڵی ٢٠١٧ دا کۆمپانیاکان لەگەڵ هەرێم کردویانە، لە ناوچەی گرێبەستی تاوکی لەیەکێک لە بڕگەکانیا مافی ئەوە دەدات بە گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆ ٧.٥٪ کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ ماوەی  ٥ ساڵ وەربگرن [ ٣٪ بۆ دی ئێن ئۆ و ٤,٥٪ بۆ گەنێڵ] لەبری ئەو قەرزانەی لای حکومەت هەیان بووە تا پێش ئابی ٢٠١٧  ).  هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ١٤,٢ ملیۆن دۆلار بۆ ئەو شایستانە  وەرگرتووە کە لە ساڵی ٢٠٢٠ دا دوا خراون و گەنێڵیش بڕی ٥,٤ ملیۆن دۆلار. ئەمە دووەم گوژمەیە کۆمپانیاکان وەری دەگرنەوە گوژمەی یەکەمی شایستە دواخراوەکان لە گەڵ شایستەی فرۆشی نەوتی مانگی کانوونی دووەمدا وەرگیرا. تەنها پشکی  دی ئێن ئۆ لە شایستەی دوا خراوەی مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩ تا شوباتی ٢٠٢٠ لە ئێستادا بریتیی بوو لە ٢٥٩ ملیۆن دۆلار هەروەها کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی  ئێستا کەم بووەتەوە بۆ ٢٣٨,٦ ملیۆن دۆلارە. شایستەی دواخراوی گەنێڵ ئەنێرجیش لە   ملیۆن دۆلارەوە کەمبووەتەوە بۆ  ملیۆن دۆلار. بە پێی میکانیزمێک کە حکومەتی هەرێم دایناوە بۆ کۆمپانیا بەرهەم هێنەکانی نەوت لە سەری ساڵی ٢٠٢١ ەوە کاتێک نرخی نەوتی برێنت لەسەرو ٥٠ دۆلارەوەبێت بۆ هەر سەنتێکی زیادە  نیو سەنتی بۆ ئەو شایستە دوا خراوانە دەبێت. کۆمپانیای دی ئێن ئۆ خاوەنی ٧٥٪ پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی ٢٥٪ ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکی لە پارێزگای دهۆکە و پێک دێت لە کێڵگەی تاوکی بەرهەمی رۆژانە لە کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ دا بریتیی بووە  لە ٥٣٫٨٥٠ بەرمیل و بەرهەمی فیشخاپور ٥٦٫٣٢٠ بەرمیل بەسەریەکەوە هەردوو کێڵگەکە بەرهەمیان  لە ١١٠٫١٧٠بەرمیل نەوت بووە بەڵام بەشێوەیەکی بەردەوام لەساڵی نوێوە بەرهەم لەزیادبوندایە  بەشێوەیەک لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا بەرهەمی کێڵگەکە رۆژانە  ١١٠،٩٠٠ بەرمی و لە مانگی شوباتدا ١١٢،٠٠٠ بەرمیل و لە مانگی ئازاردا بۆ ١١٣،١٠٠ بەرزبووەتەوە تا ئەوەی لەسەرەتای مانگی نیاساندا بەرهەم گەشتوەتەو ١١٥،٥٠٠ بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. ٢- کێڵگەی شێخان    لە کێڵگەی شێخان کۆمپانیای ( ئێم ئۆ ئێڵ) ی هەنگاری و گۆڵف کیستۆنی بەریتانی پێکەوە٢٩,٤ ملیۆن دۆلار یان وەرگرتووە، لەم بڕە کۆمپانیای گۆڵف کیستۆنی بەریتانی  ٢٣ملیۆن دۆلاری وەر گرتووە بۆ شایستەی شوباتی ٢٠٢١ لە کێڵگەی شێخان. بڕی ٢٢,٣  ملیۆن دۆلار شایستەی فرۆشی نەوتی شوبات بووە کە ١٧,٥ ملیۆن دۆلاری  بۆ گۆڵف کیستۆن و ٤,٨ ملیۆن دۆلار بۆ ئێم ئۆ ئێڵ. هەروەها بڕی ٧,١ ملیۆن دۆلار وەکو شایستە دواخراواکان وەرگیراوە ،لەم ىڕە ٥,٥ ملیۆن دۆلار بۆ کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن و بڕی ١,٦ ملیۆن دۆلار بۆ  ئێم ئۆ ئێڵ وەکو شایستەی مانگە دوا خراوەکان وەر گرتووە. داهاتی کۆمپانیاکان لەم مانگەدا بەراورد بە مانگی پێشو ٤,٢ ملیۆن دۆلار زیادی کردووە کە دەکاتە رێژەی ١٤٪. بەرهەمی کێڵگەی شێخان. لە کانوونی دووەم دا بەرهەمی رۆژانە بریتی بووە لە ٤٠٥ ,٤٤بەرمیل نەوت. کێڵگەی شێخان  دەکەوێتە پارێزگای دهۆک،کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن ٨٠٪ ی پشکەکان و ( ئێم ئۆ ئێڵ) پشکی ٢٠٪ ی هەیە لە و کێڵگەیەدا. ٣- کێڵگەی ئەتروش کۆی شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان لە کێڵگەی ئەتروش  لەم مانگەدا بریتی بووە لە ٣٠,٣ ملیۆن دۆلار. کۆمپانیای شاماران کە پشکی ٢٧,٦%کێڵگەکەی هەیە بڕی ١٠,٥ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە. شایستەی فرۆشی نەوتی مانگی شوباتی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بریتیە  لە ٢٣,٨ ملیۆن دۆلار  لەم بڕە پشکی شامارەن بریتی بووە لە ٨,١ ملیۆن دۆلار و کۆمپانیای تاقەی ئیماراتی کە خاوەنی ٤٧,٤%ی پشکەکانە بڕی  ١٥,٧ ملیۆنی وەرگرتووە. هەروەها بڕی ئەو شایتسە دواخراوانەی لەم مانگەدا کە وەرگیراوەتەوە بریتی بووە لە ٦,٥ ملیۆن دۆلار ، کۆمپانیای شاماران بڕی ٢,٤ ملیۆن دۆلار و تاقەش ٤,١ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووەتەوە. داهاتی کۆمپانیاکان تەنها لە شایستەی مانگی شوبات بڕی ٥,٤٥ ملیۆن زیادی کردووە بەراورد بە مانگی کانوونی دووەم کە دەکاتە رێژەی  ١٨٪ . تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا بریتی بووە لە ٤٧٫٤٥٠  هەزار بەرمیل. بەرزترین ڕێژەی بەرهەم لە ٢٧/٣/٢٠٢٠دا بووە کە گەشتووەتە ٥٤ هەزار و٥٥ بەرمیل نەوت. ٤- کێڵگەی سەرتە کێڵگەی سەرتە دووەمین مانگە شایستەی فرۆشی نەوت وەردەگرێت  یەکەم جار  کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی شایستەی دارایی مانگی کانونی یەکەمی کێڵگەی سەرتە وەرگرت. شایستەی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بۆ مانگی شوبات بریتی بووە لە ٤,٣     ملیۆن دۆلار . پشکی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی   ١,٦  ملیۆن بووە و ئەو    ٢,٧  ملیۆنەی دەمێنێتەوە پشکی کۆمپانیای شیڤرۆنە ( پشکی شیڤرۆن لەسەر بنەمای پشکی کۆمپانیاکە لە کێڵگەکە وەرگیراوە). ئەم کێڵگەیە لە مانگی تشرینی دووەم ٢٠٢٠ بەفەرمی وەک کێڵگەیەکی بەرهەمهێنی بازرگانی ڕاگەیەنرا، بەرهەمی کێڵگەکە زیاتر لە ١٠٫٠٠٠ بەرمیل نەوتە لەڕۆژێکدا. کێڵگەی سەرتە دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە و کۆمپانیای شیڤرۆنی ئەمەریکی پشکی ٥٠٪ و گەنێڵ ئەنێرجی ٣٠٪ و هەرێم ٢٠٪ ی هەیە. ٥ – کێڵگەی تەق تەق گەنێڵ ئەنێرجی خاوەن پشکی ٤٤% ی کێڵگەی تەق تەقە  کۆمپانیاکە بڕی ١,٩ ملیۆن دۆلاری وەکو شایستەی  مانگی شوبات وەرگرتووە و بڕی ٠,٧ ملیۆن دۆلاری لەبری شایستە دواکەوتووەکان وەرگرتووەتەوە، هەروەها کۆمپانیای ئاداکس پەترۆلیۆم پشکی ٣٦% هەیە بەو پێیە بێت کۆمپانیاکە بڕی شایستەی بۆ شوبات کردوویەتییە  ١,٥ ملیۆن دۆلار و  شایستەی  دواخراویش دەبێت ٠.٤ ملیۆن بووبێت. کەواتە کۆی پارەی وەرگیراو لەلایەن کۆمپانیاکانەوە نزیکەی ٤,٥ ملیۆن دۆلارە. تێبینی دەکرێت لە گەڵ ئەوەی نرخی نەوت لەمانگی شوباتدا بەرزبووە بە پێچەوانەی کێڵگەکانی ترەوە داهاتی ئەم کێڵگەیە کەمی کردووە ئەوێس بەلێکدانەوەی ئێمە بۆ کەمبوونەوەی بەرهەمی کێڵگەکە دەگەڕێتەوە. بەرهەم لەم کێڵگەیە ٧,٠٠٠ بەرمیل دابەزیوە لە کاتێکدا لە چارەکی سێهەمی ئەمساڵدا ١١,٢٦٠ بەرمیل بووە واتە بەڕێژەی ٣٧٪ بەرهەم کەمی کردووە. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە لەساڵی ٢٠١٥ دا ئە ڕۆژانە ١٢٨ هەزار بەرمیل  بووە، بەڵام بەهۆی هاتنە ناوەوەی ئاوێکی زۆر بۆ ناو حەشارگە نەوتییەکە بەرهەمی  زۆر کەمی کرد و بەردەوامیش بەرهەمی لەکەم کردندایە. ٦- سەرسەنگ لە کێڵگەی سەرسەنگ هەریەک لە کۆمپانیاکانی ئێچ کەی ئێنی ئەمەریکی  خاوەنی ٦٢٪ی پشکەکانە و کۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی ١٨٪ ی پشکەکان .  تەنها پشکی کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن لە شایستەی شوبات بریتی بووە لە ١٤.٢ ملیۆن دۆلاربووە  لەسەر بنەمای پشکی ئێچ کەی ئێن تۆتاڵ دەبێت ٤,٧ ملیۆن دۆلاری وەرگرتبێت. کەواتە شایستەی شوباتی  کۆمپانیاکان لە  کێڵگەی سەرسەنگ بریتی بووە لە ١٨,٩ ملیۆن دۆلار بووە.  کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن لەمانگی کانونی یەکەمی ٢٠٢٠ کۆمپانیاکە بڕی ١٦٫٣ ملیۆنی شایستەی دواخراوی مانگی ١١ی ٢٠١٩ ی وەر گرتووەتەوە، بەڵام  تا ئێستا هیچ بڕێک لە شوباتدا ڕانەگەیەنراوە. کێڵگەی سەرسەنگ لە پارێزگای دهۆکە و ئاستی بەرهەمی لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا  رۆژانە بریتی بووە لە ٣١٫٥٠٠ بەرمیل نەوت. ٧- هەولێر   لە کێڵگەی هەولێر و کۆمپانیای فۆرزا پێترۆلیۆم  کاردەکات و پشکی ٦٥٪ لە کێڵگەکەدا هەیە لە ئێستادا شایستەکانی بۆ مانگی و شوباتی  ٢٠٢١ ڕانەگەیاندووە ئاستی بەرهەمی ئەم کێگەیە لە مانگی شوباتدا ١١٫١٠٠ بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا . زۆر جار ئەم کۆمپانیایە بەشێوەی وەرزی ڕاپۆرتی چالاکییەکان و شایستەکانی ڕادەگەیەنێت. کۆمپانیای کار لە کێڵگەی خورمەڵە و گازپرۆم لە گەرمیان دوو کۆمپانیان تائێستا بەهیچ شێوەیەک شایستەکانیان ڕانەگەیاندووە. بەرهەمی خورمەڵە بە ١٧٠ هەزار و گەرمیان بە ٣٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە مەزەندە دەکرێت. کۆی بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانەی کە شایستەی مانگی کانوونی دووەمیان ڕاگەیاندووە بریتییە لە ٢٥٥٫٨٩٥ بەرمیل نەوت کە دەکاتە ٥٥٪ ی کۆی بەرهەمی هەرێم. شایستەی دارایی ئەو کۆمپانیایەنە لەو شەش کێڵگەدا کە وەریان گرتووە بریتییەلە ١٦٤٫٤ ملیۆن دۆلار. لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوتدا لە مانگی ئازاری ٢٠٢٠ دا حکومەتی هەرێمی کوردستان بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاند کە بەشێوەی مانگانە شایستە داراییەکانیان پێ دەدات، لە وکاتەوە تاوەکو ئێستا هەرێم بەشێوەیەکی بەردەوام هەموو مانگێک و لەکاتی خۆیدا شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان بەبێ دواکەوتن دەدات. تا ئێستا دە (١٢ )مانگ لەسەر یەک شایستەکان وەرگیراوە، دواترینیان شایستەی مانگی کانوونی دووەمە. وەهەر لە مانگی ئازاردا حکومەتی هەرێم بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاندووە کە شایستەی مانگەکانی تشرینی دووەم و کانوونی یەکەم ٢٠١٩ و کانوونی یەکەم و شوباتی ٢٠٢٠ دوادەخات تا ئەوکاتەی نرخی نەوتی برێنت دەگاتە ٥٠ دۆلار.  کۆمپانیا نەوتییەکان لە گەڵ شایستەی کانوونی دووەمدا یەکەمین بڕی شایستە دواخراوەکانیان وەرگرتەوە و ئەم مانگەش بۆ جاری دووەمە شایستە دواخراوەکانیان وەردەگرن.

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)    ئێراننامە (١) زنجیرە بابەتێکە لە سەرووبەندی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێراندا، لەبارەی سیستمی سیاسیی، هەرەمی دەسەڵات، پێگەی هەڵبژاردن لە نێو سیستەمەکەدا، ئاراستە و حزبەسیاسییەکان، دەزگاهەڵبژێردراو و ناهەڵبژێردراوەکانی نێو سیاسەت لە درەومیدیادا دەخرێنەڕوو.   هەڵبژاردن لەئێراندا  ١٨ی حوزەیرانی٢٠٢١، هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار و شەشەمینی ئەنجومەنەکانی شارەوانی و لادێکان و هەڵبژاردنی نێوخولیی پەرلەمانی ئێران، بەڕێوە دەچێت. لە مێژووی ٤٢ ساڵی شۆڕشی گەلان(١٩٧٩) و شۆڕشی بە ئیسلامیکراوی پاشتری ئێراندا، ئەمە سێنزەیەمین خولی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمارە و هەشتەمین سەرکۆماری ئەو وڵاتە هەڵدەبژێردرێت، بە پێی یاسا بەرکارەکانیش حەسەن ڕۆحانی خولی دووەمی تەواو دەکات و ناتوانێت لە خولی نوێدا خۆی کاندید بکاتەوە. تەوەر و پرسیاری سەرەکی لێرەدا ئەوەیە: مێژووی هەڵبژاردن و دەسەڵاتە هەڵبژێردراوەکانی نێو سیستەمی سیاسیی ئێران چۆنە و هەڵبژێردراوە ڕاستەوخۆکانی نێو دەسەڵاتی سیاسیی ئێران لە  کوێی هەرەمی سیاسیی ئەو وڵاتەدان؟ چ دەسەڵاتێک لە دەزگا هەڵبژێردراوەکان باڵاترە؟ یەکێک لە سەرەکیترین پێوەرە کردەییەکانی دەستنیشانکردنی هەر سیستمێکی سیاسیی لە هەر کیانێکدا (دیموکراسی، دیکتاتۆری، تاکڕەوی، ئاینی، خێڵایەتی، مەزهەبی، شورایی، تێکەڵ)، جۆری دیارییکردنی دەسەڵاتە جیاوازەکانی ئەو سیستەمەیە و دانانی کەسەکانە بۆ بەڕێوەبردنی هەر پۆستێک لەو دەسەڵاتەدا بەتایبەت لوتکەی دەسەڵاتەکان، لە سیستمی دیموکراسیشدا هەڵبژاردن لە پێوەرە هەرە سەرەکییەکانی پێوانی جۆری سیستمەکەیە. بەڵام هێندە بەس نییە کە دەسەڵاتێک هەڵبژاردن ئەنجام بدات و بە دیموکراسی ناوزەد بکرێت، بەتایبەت لە سەردەمی هاوچەرخدا، ئەنجامدانی هەڵبژاردن وەک نەریتێکی لێهاتووە و تەنانەت سیستمە تەواو تاکڕەو و دیکتاتۆرەکانیش خۆیانی لێ بەدوور ناگرن. کەواتە لە نێو هەڵبژاردنیشدا: بنەما دەستورییەکانی سیستمی سیاسی، یاسا، کۆمسیۆن و لیژنەکان، شێوازی دیاریکردنی جێبەجێکارانی پرۆسەی هەڵبژاردن، ئالیەتی جیاکردنەوە و ژماردن و ڕاگەیاندنی هەڵبژاردنەکانن یەکلایی دەکەنەوە کە ئایا دەنگدان و هەڵبژاردن پێوەری دانانی پۆستەکانی نێو دەسەڵاتە جیاوازەکانی هەر کیانێکن. وتەیەکی باو هەیە کە دەڵێت: گرنگ نییە کێ دەنگ دەیباتەوە، گەنگە کێ دەنگەکان دەژمێرێت، ئەم وتەیە بۆ ئێران دووبەرامبەرە چونکە بەر لە ژماردنیش کاندیدەکان بە ئارەزووی دەزگایەک پاڵفتە دەکرێن تا هاوڵاتی دەنگییان پێبدات. پاشخانێک لەبارەی هەڵبژاردن لەئێراندا لەئێراندا لە دەسەڵاتی مادەکانەوە تا کۆماری ئیسلامی، بەپێی گێڕانەوە ڕەسمییەکانی ئەو وڵاتە، ٢٩ بنەماڵە و دەسەڵات حوکمرانی ئەو مەملەکەتە بوون، کە زۆرینەیان غەیرەفارس بوون و بگرە ئێرانیش نەبوون، هەندێکشیان وەک داگیرکەر حوکمی وڵاتییان بۆ سەدان ساڵ کردووە.  تا سییەکانی سەدەی ڕابردوو هیچ یەکیان ناوی ئێرانی پێوە نەبووە و بەکارنەهێناوە(واتە بە دەوڵەتی ئێران نەناسراون). یەکەمین هەڵبژاردن و یەکەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئیران، دەگەڕیتەوە بۆ ٢٨/١٢/١٩٠٦ پاش شۆڕشی مەشروتەی ئێرانی و لەسەر خواستنی مەشروتەخوازان، دەوڵەتی قاجار ناچارکرا پەرلەمان دامەزرێنێت و یەکەمین خولی پەرلەمانی قبوڵ بکات. بەڵام پاش دوو ساڵێک(1908) هەمان پەرلەمان لەلایەن محەمەدعەلیشا و هێزەکانی قوزاقەوە داخرا و تۆپباران کرا، هێندەی نەبرد بە فشاری شۆڕشگێڕانی چاکسازیخوازەوە، جارێکیتر هەم تاران کەوتەوە دەستیان و هەم دەرگای پەرلەمانی یەکەم کرایەوە. ئەو خولە پەرلەمانێکی دامەزرێنەر بوو، یەکەمین دەستوری نوسراوی ئێرانیش هەر لەم پەرلەمانەوە نوسرایەوە. کۆشکی گوڵستان کرایە یەکەمین باڵەخانەی پەرلەمان، (کە ئێستا کراوەتە مۆزەیەکی مێژوویی و ڕۆڵی سیاسیی ناگێڕێت) بەڵام بینای هەنووکەی پەرلەمان دەکەوێتە ناوچەی بەهارستان. ناوی پەرلەمانیش بەهۆی سەرکەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران و زاڵبوونی پاشتری تەوژمی ئیسلامیزمی شیعی لەو شۆڕشەدا، لە مەجلیسی شورای نەتەوەییەوە گۆڕدرا بۆ مەجلیسی شورای ئیسلامی ئێران. یەکێک لە کارە هەرەگرنگەکانی پەرلەمانی یەکەمی ١٩٠٦ ئێران، دەستووری وڵاتی بۆ یەکەمجار لە مێژوودا دەرکرد و پەسەندکرد، دەستوورەکەی سەرەڕای دووجار هەموارکردنەوە (١٩٠٧بەهۆی کەمووکورتییەوە و١٩٦٣بەهۆی شۆڕشی سپی محەمەدڕەزاشای پەهلەوییەوە) تا ساڵی ١٩٧٩ وەک دەستووری وڵات مایەوە.   بەڵام هەڵگیرسانی شۆڕشی گەلانی ئێران و پاشتر ئیسلامیزەکردن و شیعەکردنی شۆڕشەکە، جارێکی دیکە دەستوورێکی نوێ بۆ ئێران(١٩٧٩) دانرا و لەو دەستوورەدا سیستمی سیاسیی ئێران لە کرۆکەوە گۆڕانکاری بەسەردا هات: لە پاشایەتییەوە بۆ کۆماریی، لە نیمچەسیکۆلار و دنیاییەوە گۆڕدرا بۆ ئیسلامی، لە فرەمەزهەبی و فرەئاینییەوە و داننان بە مافە سیاسیی و مەدەنییەکانیانەوە و بۆ تاکمەزهەبی شیعەی دوانزەئیمامی تەنها مافدان بە شیعەی دوانزەئیمامی (بۆ بەڕێوەبردنی دەسەڵاتەکان لە پۆستە باڵاکانەوە تا پارێزگاری شارەکان، پێویستەشیعەی دوانزە ئیمامی بیت). دەستوورەکە بە گشتپرسییەک ڕەوایەتی پێدرا، گشتپرسیی گۆڕینی سیستمی ئێران لە پاشایەتییەوە بۆ کۆماری(۱/٤/۱۹۷۹)، زۆرینەی کورد ئەودەم بایکۆتیان کرد، نەئەوسا و نە ئێستا نەیتوانی ڕەوایەتی یاسایی و بابەتیانەی نێو نەتەوەکانی ئێران و خەڵکەکەی وەرگرێت، چونکە: بەر لە گشتپرسیەکە هیچ ڕوونکرنەوە و نوسراوێک لە بارەی سیستەمی ئیسلامییەوە نەدرابوویە خەڵک و نە بژاردەی دیکەش هەبوو تا خەڵک لەنێوان کۆماری ئیسلامی و بۆ نموونە کۆماری دیموکرات یان سۆسیالیستی و ...تاد، سەرپشک بێت. دووەمیش لە فۆرمەکەدا  ئاماژە بە گێڕانەوەی ڕژێمی پێشوو دراوە، کە "تەحسیڵ حاسڵ گەڕانەوەی موستەحیل بوو"، بۆیە لە بنەماوە ڕەوایەتی پرۆسەکە لەرزۆک بوو. سەبارەت بە کوردیش، هەر لەسەرەتای شۆڕشی۱۹۷۹وە، جوڵانەوەی سیاسیی کوردستان لە ڕۆژهەڵات، جیا لە پرسە ڕەوا شوناسی و نەتەوەییەکەی، لەگەڵ سێ پرسدا ناکۆکی قوڵی لەگەڵ سەرانی شۆڕشی ئیسلامیی ئێراندا هەبوو، زۆرینەی کورد هەرسێکیانی بایکۆت و ڕەتکردەوە:- پرسی گشتپرسیی گۆڕینی ڕژێم لە پاشایەتییەوە بۆ کۆماریی ئیسلامی، دووەم: پێکهێنانی مەجلیسی خوبرەگان(ئەنجومەنی شارەزایان) بوو بۆ داڕشتنی دەستوور و سێیەمین پرسیش تێپەڕاندنی دەستوور بوو. لە هەرسێ پرسەکەدا خواستی کورد فەرامۆش کرابوو، کە دیارە ئەو سێ پرۆسەیە کۆماری هەنووکەیی ئیسلامیی ئێرانییان پێ پایەڕێژ کرد. لەبەرئەوەی سیستمی سیاسیی سەردەمی هەردوو بنەماڵەی قاجار و پەهلەوی لە پاش بزوتنەوەی مەشروتەوە(بزوتنەوەی چاکسازی)یەوە، هەردووک باوەڕییان پاشایەتی هەبوو بۆیە تەنها تەنها پەرلەمان دەبینرێت لەو سیتمەدا کە بەهەڵبژاردن و لەلایەن خەڵکەوە هەڵبژێردرێن، چونکە شا بەپێی میرات و ڕەچەڵەکی خوێن دادەنرێت نەک هەڵبژاردن. لە دەستووری نوێشدا لە چوارچێوەی سیستەمە سیاسییەکەیدا و بە پێی یاساکانیان، سەرکۆمار، پەرلەمانتار، ئەنجومەنی شارەزایان، ئەنجومەنی ئیسلامیی شارەوانی و لادێکان هەڵبژێردراوی خەڵکن، بەڵام ئایا ئەم دەسەڵاتانە لە کوێی هەرەمی سیستەمی سیاسییدان؟  دەسەڵاتەکان هەنووکە لەو وڵاتەدا بە پێی دەستوور بەم شێوەیە دابەشکراون:  ١.دەسەڵاتی ڕێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی: لەسەرووی هەموو دەسەڵاتەکانەوەیە و هەرسێ دەسەڵاتەکەی دوای خۆی لە ژێر ڕکێفیایەتی. هەروەها دەزگای ڕاگەیاندنی دەوڵەت(صدا و سیما)، دەسەڵاتی دادوەریی و سەرۆک و شورای نیگەهبان و ئەنجومەنی دیاریکردنی بەرژەوەندییەکانی ڕژێم، سەر بەم دەسەڵاتەن و سەرۆکەکانیان ڕێبەری باڵا دیارییان دەکات. هەروەها فەرماندەی باڵای هێزە سەربازییەکانە و فەرماندەکانی سیستمی بەرگریش هەر ڕێبەر دەستنیشانی دەکات.  هیچ دەزگایەک ناتوانێت لێپێچینەوەی بکات تەنها لە حاڵەتی نەخۆشی، لەدەستدانی عەقڵ و مردندا پۆستەکەی لەدەست دەدات. ئەم پۆستە بۆ یەکجار لەلایەن ئەنجومەنی شارەزایانەوە(مجلس خبرگان) هەڵدەبژێردرێت(بەمەرجێک موسڵمانی شیعەمەزهەبی دوانزەئیمامی و ئایەتوڵا بێت) و تا تەمەنی هەبێت ڕێبەری ئاینی و مەزهەبی باوەڕدارانە لەجیهاندا بە پێی دەستوور. مەجلیسی خوبرەگانیش هەلبژێردراوی ڕاستەوخۆی خەڵکن(8ساڵ جارێک)، بەڵام مەرجی کاندیدبوون بۆ هەموو هاوڵاتییەک نییە و بۆ شارەزایانی و پیاوانی ئاینی وڵاتە، پێویستە کەسەکانیش پەسەندکراوی شورای نیگەهبان بن، کە دەزگایەکی هەڵنەبژێردراوی دامەزرێندراوە. ٢. دەسەڵاتی دادوەری: هەریەک لە دیوانی دادوەریی کارگێڕی، دیوانی باڵای وڵات، دەزگای چاودێری، دادگاکان و ...تاد لە خۆدەگرێت. (سەرۆکەکەی بە بێ هەڵبژاردن ڕێبەر دەستنیشانی دەکات). ٣. دەسەڵاتی یاسادانان: هەریەک لە دەزگاکانی ئەنجومەنی شورای ئیسلامی (پەرلەمان) و شورای پاسەوان(شورای نگهبان-پاراستنی دەستور) لە خۆ دەگرێت. ئەندامەکانی پەرلەمان بە هەڵبژاردن لەلایەن خەڵکەوە(٤ساڵ جارێک) هەڵدەبژێردرێن بەڵام دەبێت کاندیدەکانی پەسەندکراوی شورای نیگەهبان بن! و شورای نیگەهبانیش بە بێ هەڵبژاردن نیوەیان ڕێبەر دەستنیشانییان دەکات کە شارەزای ئایینی شیعەمەزهەبن و نیوەکەی دی دەسەڵاتی دادوەری دیارییان دەکات و شارەزایانی یاسان(کە خودی ئەو دەسەڵاتەش دانراوی ڕێبەری باڵایە!)، پاشان لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەند دەکرێن (٦ساڵ جارێک تەمەنی خولێکییەتی)، لە نیوەی هەر خولێکیشدا بە شێوەی تیروپشک نیوەیان دەگۆڕدرێن. ٤.دەسەڵاتی جێبەجێکردن(حکومەت): سەرۆک کۆمار، یاریدەدەرانی، وەزارەتەکان، ئەنجومەنی شارەوانییەکان و لادێکان...تاد لە خۆدەگرێت، سەرکۆمار ڕاستەوخۆ لەلایەن خەڵکەوە (٤ ساڵ جارێک) هەڵدەبژێردرێت، بەمەرجێک ئەو کەسە موسڵمانی شیعەمەزهەب و ئێرانی ڕەچەڵەک و باوەڕی بە "بنەماکانی شۆڕشی ئیسلامی" هەبێت. کەواتە بە گشتی ئەو دەزگا و پۆستانەی کە ڕاستەوخۆ لەلایەن خەڵکەوە هەڵدەبژێردرێن ئەمانەن: سەرکۆمار، پەرلەمانتاران، ئەندامانی مەجلیسی خوبرەگان(شارەزایان)، ئەنجومەنی شارەوانییەکان و لادێکان. بەڵام جیا لەوەی لەمەرجەکانی کاندیدبوون بۆ هەریەک لەمانە سنووردار و جیاکاری مەزهەبی و سیاسیی و نەتەوەیی دەبیندرێت، مەرجیشە کاندیدی هەر پۆستێک کە هاوڵاتی دەنگی پێدەدات، پێویستە پەسەندکراوی شورای نیگەهبان بێت کە خۆی دەزگایەکی هەڵبژێردراو نییە. بۆیە زۆرجار ئێرانییەکان بە تەنزەوە لە بری وشەی انتخابات(هەڵبژاردنەکان)، انتصابات(دانراوەکان) بۆ پرۆسەکە بەکاردەهێنن. هەر لەبەر ئەوە ڕەخنەگرانی سیستمی سیاسی و پسپۆڕانی سیستمە سیاسییەکان و لایەنگرانی دیموکراسی، پێیانووایە سیستمێکی دیموکراسی نییە بەو مانایەی دەنگدەر و تێیدا هاوڵاتییان تەوەری سەرەکی بن و ئەوان بەڕێوەبەران و سیاسەتڕێژانی وڵات دەستنیشان بکەن، چونکە لە بنچینەدا ئەو دەزگایانەی کە هەڵدەبژێردرێن: ١. لە لوتکەی دەسەڵاتدا نین و لە پلە سێ و چواری هەرەمی سیاسییدان. ٢. دەنگدەر ئازاد نییە لە هەڵبژاردنی کاندیدەکان، بەڵکو پێشتر و لەلایەن شورای نیگەهبانەوە لیستێکی پەسەندکراو و  دڵپەسەندی ژێر هەژموونی نوخبەی نێو دەسەڵات پاڵفتە دەکرێن و پاشان ئەو کاندیدە سنووردارانە دەخرێنە بەردەم هاوڵاتییانەوە، نەک ئەوەی هەر هاوڵاتییەک ئەو ئازادییەی هەبێت خۆی کاندید بکات و بچێتە کێبڕکێەوە. ٣. کۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان بوونی نییە، بەڵکو لیژنەیەکی سەربە وەزارەتی ناوخۆیە و دامەزرێنراوە و لەژێر سەرپەرشتیی وەزیری ناوخۆی وڵاتدایە. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ جۆرایەتی سیستەمی سیاسیی ئێران، چونکە هەنووکە سیستمێکی تێکەڵە، بەپلەی یەکەم لە نێوان ئاینی-مەزهەبی (لەلوتکەدا)، لەسەر بنەمای ویلایەتی فەقیه دامەزراوە، بەپلەی دووەم کۆمارییەکی هەڵبژێردراوە! و پەرلەمانییەکی دەستنیشانکراوە(پێشتر کاندیدەکانی مەزهەبیانە و کارامەیی و باوەڕیان دەپشکنرێت پاشان هەڵدەبژێردرێن)، بەڵام بە ئالییەتی دیموکراسی و هەڵبژاردن و بە ئاراستەکردنی دەستەبژێرێکی ناهەڵبژێردراوی خەڵک. گەرچی وا دەربکەوێت دەسەڵاتی باڵای ئێران خەڵک-تەوەرە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا چەند دەزگایەکی ناهەڵبژێردراو هەیە کە ئاراستەی جۆری کاندید و پرۆسەی هەڵبژاردن و دەسکاری ئەنجام و کاندیدەکان دەکەن، هەرلەبەرئەوەیە ڕەخنەگرانی کۆماری ئیسلامی لەو باوەڕەدان سیستەمەکە ڕووپۆشکراوە بە دەنگی خەڵک، گەرنا ئەوەی پرس و جڵەوی دەسەڵاتی بەدەستە نوخبەیەکی دەسەڵاتدارە و ئەو نوخبەیە تەنانەت جۆری کاندیدەکان و ئەندازیاریی دەرکە و دەرچەکانی پرۆسەکە و ئەنجامی هەڵبژاردنەکان دەکات.    

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)    یەکێک لەو پرسیارە سەرەکیی و بنەڕەتییانەی فیکری ڕەخنەیی دەیکات، پرسیارە دەربارەی بە خود خۆی و بەو کەسەی کە ھەین. ئەو پرسیارەش بریتییە لە: ئایا ئێمە کێین؟ بۆ دۆزینەوەی وەڵام بۆ ئەم پرسیارە وجودییە یەکەمین شت پێویستە لێی بەدووربین گەڕانە بەدوای دۆزینەوەی ”جەوھەر“ی نەگۆڕی ئەو ئێمەیەدا، یان بە دوای ”شوناسێک“ی جێگیر و نەگۆڕدا کە گوایە تەعبیر لەو جەوھەرە تایبەتە دەکات. ئەو ئاسۆ فیکرییەی کە دەبێت لە دۆخی وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەدا ڕوومان لێیبێت، ئاسۆیەکە نە خۆمان و نە کۆمەڵگاکەمان وەک پێدراوێکی دێرینی پێشوەخت دروستکراو و کامڵ مامەڵە نەکات، وەک شتێک یان جەوھەرێک نایبینێت کە لە مێژوویەکی دێرینەوە بۆ ئێمە لەمڕۆدا ماوەتەوە، بەڵکو ھەم خود خۆی و ھەم کۆمەڵگاش، وەک دروستکراوێکی کۆمەڵایەتیی و مێژوویی ناتەواو و بێکۆتایی وێنادەکات کە بەرھەمی شێوازی ئامادەگیی کەسەکانە لەناو تۆڕێک لە پەیوەندیی مێژوویی ئاڵۆزیی پڕ ھەڵبەز و دابەزدا کە بەسەریەکەوە وادەکەن ھەم خود و ھەم کۆمەڵگا پرۆسەی بێکۆتایی و پڕجوڵەبن، نەک جەوھەر و شوناسێکی جێگیر. پرسیاری ”ئێمە کێین؟“ بۆ ئەوەی ببێت بە پرسیارێک بە بڕێکی زۆر لە مەعقولییەتەوە، پێویستە لانی کەم بگۆڕدرێت بۆ کۆمەڵێک پرسیاری مێژوویی و بەرجەستە و کۆنکریتتر، لە ھەموویان بنەڕەتیتر پرسیاری ئەوەی ”ئێمە چۆن بووین بەوەی لە ئێستادا ھەین؟“ ئێمە لەم ئێستایەدا چین و کێین؟ چۆن بووین بەو کۆمەڵگا و کەسانەی لە ئێستادا ھەین و ئامادەین؟ واتە لە باتی ئەوەی بەدوای جەوھەرێکی تایبەت و نەگۆڕدا بگەڕێین و بەدوای شوناسێکی جێگیرەوە بین، پێویستە سەرقاڵی شیکردنەوە و ڕاڤەکردنی ئەو پرۆسانە بین کە ھەم ئێمە و ھەم ئەو کۆمەڵگایەی لەمڕۆدا تیایدەژین، دروستکردوە. وەڵامدانەوەی پرسیاری ئەوەی ”ئێمە چوون بووین بەوەی لە ئێستادا ھەین؟“ ڕاماندەکێشێت بۆ خوێندنەوە و شیکردنەوەی کۆمەڵێک پرۆسەی تایبەت. بەڵام بەر لەوەی بچینە سەر ئەو بابەتانە و کەمەکێک لەسەریان بوەستین، پێویستە ئەو ڕاستییە بە خوێنەر بڵێین، گەر کەسێک کەمەکێک بە مێژووی فیکر لە سەدەی بیستەمدا ئاشنابێت، دەزانێت ئەم پرسیارە، پرسیاری ئەوەی ”ئێمە چوون بووین بەوەی لە ئێستادا ھەین؟“،  پرسیارێکی فوکۆییە. دۆزینەوەی وەڵامیش بە پرسیارەکە، لەسەر ھەمان شێوازی بیرکردنەوەی فوکۆ، بەرەو ئەوەمان دەبات بە سێ بابەتی سەرەکیی ئاشنابین. یەکەمیان ئەوەیە بزانین ئایا چ فۆرمێک لە دەسەڵات لەم ئێستایەدا ئامادەیە؟ ئێمە لەناو کام ستراتیژ و پەیوەندیی و فۆرمی تایبەتیی دەسەڵاتداین؟ بەڵام زانینی وەڵامی ئەم پرسیارە بەتەنھا بەس نییە بۆ ئەوەی بزانین ئێمە چۆن گەیشتوین بەم ساتەوەختە و چۆن بووین بەو کەس و کۆمەڵگایەی لە ئێستادا ھەین. بۆیە بابەتێکی تر کە گرنگییەکی گەورەی ھەیە ئەوەیە بزانین ئایا چ جۆرە مەعریفەیەک لەم ئێستایەدا و شانبەشان بە دەسەڵات ئامادەیە؟ چ زانست و زانیاریی و مەعریفەیەک لە ئارادایە بەشداربێت لە دروستکردنی ئەو وێنە و ڕوانینانەدا ئێمە لەسەر خۆمانمان ھەیە و ئەو مەعریفەیەش لە چ پەیوەندییەکدایە بەو دەسەڵاتەوە کە ھەیە و لە ئارادایە. بابەتی سێھەمیش کە پێویستی بە وەڵامدانەوە ھەیە پرسیارە سەبارەت بەو مێژووەی لەناویدا دەژین؟ ئایا ئەو مێژووە چ مێژوویەکە و ڕووداو و گرفت ومژدە و  تەحەدا سەرەکییەکانی کامانەن؟  بەم مانایە بۆ وەڵامدانی پرسیارە سەرەکییەکە، پرسیاری ئەوەی ئێمە چۆن بووین بەوەی لە ئێستادا ھەین، پێویستە لەو گشتە ئاڵۆز و پڕ جوڵە و پەیوەندییە پرۆسە ئاسایە ڕابمێنین کە دەسەڵات و مەعریفە و مێژوو لە ئێستادا دروستیانکردوە و دروستیدەکەن، ئەو سێ شتە ئەو سێ ھێزە سەرەکییەن کە بەردەوام لەناو بوونماندا ئامادەن و دەمانکەن بەو شتەی لە ئێستادا ھەین. ئێستا ئەگەر بمانەوێت لەڕێگای سەیرکردنی ئەو سێ بابەتەوە لە خۆمان و لە بوونمان ڕابمێنین و بزانین چی ئێمەی کردوە بەوەی کە لە ئەمڕۆدا ھەین، دەکرێت وەڵامێکی سەرەتاییمان دەستبکەوێت. با لە پرسیاری یەکەمەوە دەستپێبکەین: ئایا چ فۆرمێک لە دەسەڵات لە کۆمەڵگای ئێمەدا ئامادەیە و میکانیزمەکانی ئیشکردنی کامانەن؟ زۆر بە کورتیی لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا دەکرێت بڵێین: ئەو فۆرمەی لە دەسەڵات لە کۆمەڵگای ئێمەدا ئامادەیە، تێکەڵێکی ئاڵۆزە لە ”دەسەڵاتێک سزادەر“ کە سزا ئامرازی سەرەکیی کارکردنێتی، لەگەڵ ”دەسەڵاتێکی کۆنترۆڵکەر“ کە چاودێریی و ئاراستەکردن و کۆنترۆڵکردن ستراتیژە سەرەکییەکەی کارکردنیەتی. بەم مانایە ئەو فۆرمەی دەسەڵات لە کۆمەڵگای ئێمەدا ئامادەیە بە پلەی یەکەم لەسەر سزادانی جەستەیی و دەرونیی کاردەکات، واتە بەکارھێنانی دار و جنێو، شوڵ و شکاندن، چەقۆ و ئیھانەکردن، تا بە چەک و بەخائینکردن دەگات، کاردەکات، ئامرازە سەرەکییەکانیەتی. سزای جەستەیی ھەمەجۆر لەڕێگای تەکنیکە فرەجۆرەکانی ترساندن و بێدەنگکردن و بچووک و گرگنکردنەوە، ھتد. تەکنۆلۆژیای سەرەکیی ئەم فۆرمە سزادەرە لە دەسەڵات تەکنۆلۆژیای ئازاردانی جەستە و ئازاردانی دەرونیی کەسەکانە وەک سزا.  بەڵام فۆرمی دووھەمی دەسەڵات، ”دەسەڵاتی کۆنترۆڵکەر“ دەسەڵاتێکە لەسەر چاودێریککردن و تێبینیکردنی بەردەوامی کەسەکان کاردەکات، دەخوازێت لە باتی سزادانی جەستەیی و دەرونیی ڕاستەوخۆ، تاکەکەسەکان کۆنترۆڵ و ئاراستە بکات، وایان لێبکات بەو شێوەیە بژین و بیربکەینەوە و ھەبن کە نەکەونە دەرەوەی ستراتیژەکانی بینین و چاودێریکردن و چاوەڕوانییەکانی دەسەڵاتەوە. ستراتیژی ئیشکردنی دەسەڵات لێرەدا ستراتیژی سزادانی جەستەیی و دەرونیی نییە، بەڵکو دروستکردنی شێوازێکی گوێڕایەڵ و بێمەترسیی تاکەکەسە لەڕێگای پرۆسەیەکی بەرفروانی پەروەردەکردن و بەکۆمەڵایەتییکردن و بەناوەکیکردنی کۆمەڵێک بەھا و شێوازی بیرکردنەوەوە. بۆ ئەمەش تۆڕێکی گەورە لە دەزگا و گوتاری جیاواز ئامادەن و بەشێوەیەکی سیستەماتیکی کاردەکەن. لەناویاندا بۆ نموونە، دەزگاکانی خوێندن و میدیا و نەخۆشخانە و سەربازگە و کارخانە و مزگەوت و سەندیکا و دەزگای خێزخوازیی و پارتە سیاسییەکان. ئەمانە بەشێوەیەکی گشتیی ئەو کەرەستانەی دروستکردن و خۆدروستکردنی کەسایەتی دەخەنە بەردەمی کەسەکان کە ستراتیژییەکانی دەسەڵات دەیانخوازێت. لەم دۆخەدا ئەو فۆرمانە لە کەسایەتی دروستدەکرێن کە سیستەمە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییە باڵادەستەکە پێویستیی پێیانە. کەسەکان لەناو ئەم دەزگایانەدا دەکرێن بە تاکەکەسێکی دیسپلینکراو و ئاراستەکراو، خودێکی گوێڕایەڵ و بێپرسیار دوابەرهەمێتی.   ڕووبەرێکی تر کە تاکەکەسەکان لەناویدا دروستدەبن و دەبن بەو کەسەی لە ئێستادا ھەیە، ئەو فۆرمانەیە لە مەعریفە و زانیاریی و گوتار کە لە کۆمەڵگادا ئامادەیە. لە مەعریفەی زانستییەوە بیگرە، لەوانە بۆ نموونە زانستی پزیشکیی و دەرونیی، بۆ مەعریفەی دینیی سەبارەت بە چییەتی مرۆڤ و شوێن و جێی لە جیھاندا، بۆ مەعریفەی ئەدەبیی و ئەخلاقیی کە وێنەی تایبەتی مرۆڤ بەرھەمدەھێنن و بڵاودەکەنەوە. لە ھەموو کۆمەڵگایەکدا تۆڕێک لە گوتاری ھەمەجۆرە ئامادەیە، لەسەر دەرکەوتە جیاوازەکانی ژیان و ئاسۆکانی بەرھەمھێنانی مانا و تێگەیشتن لەوەی کە ھەیە و لەوەش کە بەڕێوەیە ووبدات. ئەم گوتارانە سنوورەکانی قسەکردن و پشکنین و بیرکردنەوە دەستنیشاندەکەن و  جیاکردنەوەی ماقوڵ لە ناماقوڵ، شیاو لە نەشیاو، باش لە خراپ و ئەخلاقیی لە نائەخلاقیی ھتد، دەبێتە کاری سەرەکییان. ئەمانە ئەو ڕژێم و سیستەمانەی ھەقیقەت بەرھەمدەھێنن کە کۆمەڵگا لەناویدا ھەم لە خۆی و ھەم لە دیاردەکانی ناو ھەناوی، ڕادەمێنێت. ئەمانە ئەو لەشکرە گەورەیەن لە خەبیر و لێزان و نووسەر و ئەدیب و ڕۆشنبیر و میدیاکار و پیاوانی دین و بانگخواز و واعیز و شیکەرەوە و ھتد، کە ڕۆژانە ئەو گوتارە جیاوازانە بەرھەمدەھێنن و لە کۆمەڵگادا بڵاودەکەنەوە. ڕووبەری سێھەم کە لەناویدا مرۆڤەکان دەبن بەوەی کە لە ئێستادا ھەن، مێژووە. ئەو مێژووەی لەو ساتەوەختەدا دروستدەکرێت. مێژوویەک کورتانبێتەوە تەنھا بۆ مێژووی ناوەکیی ئەو کۆمەڵگایە، بەڵکو مێژوویەکی گشتیترە و دەشێت زیاد لە چەندان کۆمەڵگا لە ھەمانکاتدا بکەونە ناویەوە. بۆیە پرسیاری سێھەم ئەوەیە ئایا ئێمە لەناو چ مێژوویەکدا دەژین؟  ئەگەر مێژووی نیوەی دووھەمی سەدەی بیستەم تا ئەمڕۆ وەک نموونە وەربگرین، دەبینین مێژووییەکە پڕ لە مژدە و بەڵێن و خەونی یۆتۆپیای جۆربەجۆر، بەڵام خەون و مژدە و بەڵێنی بەدینەھاتوو، ئیتر لە مژدە و بەڵێنی ھێزە ناسیۆنالیستیی و چەپ و عەلمانییەکانەوە بیگرە، بۆ مژدەی ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی بە باڵە جیاوازەکانیەوە. ئینجا مێژووی کۆمەڵێک جەنگ و پێکدادانی خوێناوی، ململانێی توند و دوژمنکارانە و پێشێلکردنێکی بەرفراوانی مافە ھەرە سادەکانی مرۆڤ. ئینجا تێکەڵبوونی ئەم گشتە گەورەیە بە دیاردەی کۆچ و سەرھەڵگرتن و ھەڵاتن و گەڕان بەدوای ژیان و بەختەوەریدا لە شوێنێکی تری ئەم جیھانەدا. لەسەرێکی دیکەوە مێژوویەک پڕ لە بەرخۆریی ھەمەجۆر بەجۆرێک لە ھەندێک ساتەوەختیدا بەرخۆریی لەوەدەکەوێت تەنھا کردەیەکی ئاسایی و نیمچەئاسایی ناو ژیانی ڕۆژانە بێت، بەڵکو دەگۆڕێت بۆ ئایدیۆلۆژیا و لە بەرخۆریەوە دەبێت بە بەرخۆریزم، بە ڕادەیەک بەرخۆربوون دەگۆڕێت بۆ یەکێک لە کۆڵەکە ھەرە سەرەکییەکانی شوناسی تاکەکەسیی و کۆمەڵایەتیی. بە کورتییەکەی، بۆ وەڵامدانەوەی پرسیاری ئەوەی ئێمە کێین؟ ئەوەی دەبێت ڕووبدات ئیشکردنە لەناو ئەم گشتە ئاڵۆزە پڕ جوڵە و گۆڕان و ڕووداو پرۆسانەدا، نەک گەڕان بەدوای بونیادێکی عەقڵیی و کولتوریی دێرینی گریمانکراودا و مامەڵەکردنی خود خۆشی وەک بەرھەمی ئەو بونیاد و ڕیشە ئەبەدیی و سەرمەدیی و دێرینانە. بە بۆچوونی ئێمە دوو خاڵ لێرەدا زۆر گرنگە بە خێرایی لەسەریان بوەستین. یەکەمیان ئەوەیە لەناو ئەو گشتە ئاڵۆزەی لەسەرەوە باسمانکرد شتێک بەناوی حەتمیەت و حەتمیگەراییەوە بوونی نییە. تەنانەت لەناو ئامادەگیی ئەو تۆڕە ئاڵۆزانەی فشار و سەپاندندا کە باسمانکردن، دەکرا گۆڕانکاریی ڕووبدەن و ڕووداوەکان بە ئاراستەیەکی تردا بڕۆن، دەکرا ئەو شتانە ڕوونەدەن کە ڕویاندا. بۆ نموونە دەکرا جەنگەکان ڕوونەدەن، مژدەکان بە درۆکردن کۆتاییان پێنەیەت، بەڵێنەکان ببرێنەسەر و تووشی نائومێدیمان نەکەن. بەڵام ئەوەی کە ئەو شتانە بەو جۆرە ڕوونادەن و ئاراستەیەکی تر وەردەگرن، پەیوەندیی بە جەوھەر و بونیادی دێرینەوە نییە، بەڵکو بەرھەمی ئەو بڕیارانەن کە دراون و دەرئەنجامی ئەو کردە ستراتیژییانەن کە ئەنجامدراون.  خاڵی دووھەم ئەوەیە ئامادەگیی سەرجەمی ئەو فۆرمانە لە دەسەڵات و مەعریفە و گوتار، مانای ئەوە نییە مرۆڤ ئیرادەی دەشکێنرێت و ناتوانێت خۆی لە جەبر و فشارەکانیان ڕزگاربکات، بۆئەوەی ئازادانە خۆی کەسایەتی خۆی دروستبکات و خودی خۆی دابھێنێت، مانای ئەوەش نییە مرۆڤ ناتوانێت پەرە بە فۆرمێکی تایبەتی خودسازیی بدات کە توانا تاکەکەسییەکانی و بڕیار و ھەڵبژاردەنەکانی خۆی، تیایاندا ڕۆڵی سەرەکیی و دەستنیشانکەر ببینین. لەناو ھەموو ئەو ستراتیژانەی دەسەڵات و مەعریفەدا کە باسمانکردن، ھەمیشە ڕوبەر و ئەگەرێک بۆ بەرگریکردن بەرامبەر بە سەرجەمی فشارەکان ھەیە، جێگەیەک ھەیە بۆ داھێنان و خۆدروستکردن وەک بوونەوەرێکی ئەخلاقیی و بەرپرسیار. ستراتیژەکانی دەسەڵات و مەعریفە لە ھیچ سەردەمێکدا نەیانتوانیوە وەک ئامێرێکی گەورەی کۆپیکردن کاربکەن و مرۆڤی لێکچو و کۆپیکراو دروستبکەن. بابەتی پێشتر بابەتی بیستویەك: سیاسەت و خۆشەویستیی بابەتی بیستەم: هەرێمێک خاڵیی لە ئۆپۆزیسیۆن  بابەتی نۆزدەیەم: نەوال سەعداوی: ژنێکی ئازا و شکست نەناس  بابەتی هەژدەیەم: پول و دەوڵەتی نەتەوە و ناسیۆنالیزم بابەتی حەڤدەیەم: گوێنەگرتن وەک پیشە بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی  بابەتی یانزەیەم:  دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

راپۆرت: درەو چەند بەرپرسێكی سەربازی پارتی‌و یەكێتی، تەمەنی خانەنشینییان تێپەڕیوە، بەڵام ئامادە نین دەستبەرداری پۆستەكانیان ببن، بەپێی یاسا تەنیا سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی ئەوەی هەیە، دوای تەواوبونی تەمەنی یاسایی، تەمەنی وەزیفی فەرمانبەران درێژبكاتەوە، ئایا مەسرور بارزانی ناوەڕۆكی یاسای چاكسازی جێبەجێ دەكات ؟ یاخود تەمەنی وەزیفی بۆ ئەو بەرپرسانە درێژدەكاتەوە. تەمەنی خانەنشینی ژمارەیەك بەرپرسی مەدەنی‌و سەربازی تەمەنیان گەیشتوەتە خانەنشینیی، بەڵام نایانەوێت دەستبەرداری پۆستەكانیان ببن‌و داوا دەكەن مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت تەمەنی وەزیفییان بۆ درێژبكاتەوە.  بۆ بابەتی خانەنشینبوون، لە هەرێمی كوردستان بەگشتی كار بە یاسای خانەنشینیی یەكگرتووی عێراق ژمارەی (27)ی ساڵی 2006 دەكرێت، بەپێی ئەم یاسایە هەر فەرمانبەرێكی حكومەت تەمەنی بگاتە (63 ساڵ)، دەبێت خانەنشین بكرێت. بەڵام بە چەند مەرجێك سەرۆكی حكومەت دەتوانێت دوای تەمەنی (63 ساڵ)، تەمەنی وەزیفی كارمەندانی حكومەت درێژ بكاتەوە، مەرجەكان ئەمانەن:  •    ماوەی درێژكردنەوەكە لەسەر پێشنیازی وەزیری تایبەتمەند یان سەرۆكی لایەنی نەبەستراو بە وەزارەتەوە بێت. •    نابێت ماوەی درێژكردنەوەی تەمەنی وەزیفی دوای تەمەنی خانەنشینبوون لە سێ ساڵ زیاتر بێت.  •    ئەو كەسەی كە دوای تەمەنی خانەنشینیی، تەمەنی وەزیفی بۆ درێژدەكرێتەوە دەبێت پسپۆڕییەكی تایبەتی هەبێت‌و كێشەی كەمی پسپۆڕیی هەبێت لە بوارەكەیدا.  •    فەرمانگەكەی پێویستی بەبەردەوامبوونی هەبێت‌و نەیەوێت خانەنشین ببێت. •    ئەو (3 ساڵ) خزمەتەی كە دوای تەمەنی خانەنشینیی بۆ فەرمانبەر درێژدەكرێتەوە، بۆ مەبەستی خانەنشینیی ئەژمارناكرێت.  بەبێ بوونی ئەم مەرجانە، مانەوەی هەر فەرمانبەرێك لەسەر كارەكەی لەدوای تەمەنی (63 ساڵ)، بەنایاسایی ئەژمار دەكرێت.  بەڵام لە هەرێمی كوردستان، ساڵانە بە بەهانەی جیاجیا، لەسەر خواستی وەزارەتەكان، سەرۆكی حكومەت تەمەنی خانەنشینیی بۆ هەندێك لە بەرپرسانی مەدەنی‌و سەربازی درێژدەكاتەوە، لەدیارترین ئەو بەهانانەی كە بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی خانەنشینیی بەرپرسان دەهێنرێتەوە بەهانەی (دەورو تەسلیم كردنی پۆست)‌و بەهانەی ئەوەیە (گوایە فەرمانبەرەكە ماڵی فەرمانگەكەی لەئەستۆدایە). شوباتی ساڵی رابردوو، دوای مشتومڕێكی زۆر، پەرلەمانی كوردستان (یاسای چاكسازی لە موچە‌و دەرماڵە‌و ئیمتیازاتەكان‌و خانەنشینیی لە هەرێمی كوردستان) پەسەند كرد، بەپێی ئەم یاسایە، یاسای (خانەنشینی خاوەن وەزیفە باڵاكان) هەڵوەشێندرایەوە، كە تێیدا تەمەنی خانەنشینبوونی خاوەن پلە تایبەتەكانی بە (65 ساڵ) دیاری كردبوو.  سەرباری ئەمە، دەسەڵاتی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان یاسای تایبەت بەخۆی هەیە‌و بەپێی یاساكەی، دادوەرەكان لە تەمەنی (65 ساڵ)یدا خانەنشین دەكرێن.  كێن ئەوانەی دەیانەوێت درێژی بكەنەوە ؟ ئەو بەرپرسانەی كە تەمەنیان گەیشتوەتە خانەنشینیی‌و دەیانەوێت سەرۆكی حكومەت تەمەنی وەزیفییان بۆ درێژبكاتەوە‌و لە پۆستەكانیاندا بمێننەوە، ئەمانەن:  •    لیوا (بەختیار بابان) فەرماندەی پێشووی پۆلیسی پاراستنی دامەزراوە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان لە پشكی پارتی‌و راوێژكاری ئێستا وەزیری ناوخۆ، تەمەنی گەیشتوەتە خانەنشینیی، بەڵام نایەوێت دەستبەرداری پۆستەكەی ببێت‌و داوای كردووە دوو ساڵ تەمەنی وەزیفی بۆ درێژبكرێتەوە. •     لیوا (خاڵە كاكەمەند كاكەڕەش) فەرماندەی فەرماندەیی هێزەكانی پێشمەرگەی بەرگری‌و فریاكەوتن لەسەر پشكی یەكێتی، ئەم بەرپرسە پێشتر تەمەنی گەیشتووەتە خانەنشینیی‌و بەبڕیاری سەرۆكی حكومەت جاری تر بۆى درێژكراوەتەوە‌و ئێستا داوا دەكات ساڵێكی تری بۆ درێژبكرێتەوە.  •    لیوا (مەغدید) جێگری فەرماندەی فەرماندەیی هێزەكانی پێشمەرگەی بەرگری‌و فریاكەوتن لەسەر پشكی یەكێتی، پێشتر ساڵێكی بۆ درێژكراوەتەوە‌و ئێستا دەیەوێت ساڵێكی تری بۆ درێژبكرێتەوە.  •    دادوەر (سیروان كەمال) سەرۆكی پەیمانگای دادوەری كوردستان لەسەر پشكی پارتی، تەمەنی وەزیفی كۆتایی هاتووە‌و دەبێت خانەنشین ببێت، بەڵام دەیەوێت تەمەنی وەزیفی بۆ درێژبكرێتەوە.  تەنیا ئەم كەسانە نین كە نایانەوێت خانەنشین ببن، چەندین بەرپرسی تر لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان تەمەنی وەزیفییان كۆتایی هاتووە، بەڵام نایانەوێت پۆستەكانیان چۆڵ بكەن، چونكە بە خانەنشینبونیان، موچەكانیان بۆ خوار نیوەی ئەو موچەیەی ئێستا وەریدەگرن كەمدەكات‌و سەرباری ئەوە نەسرییەی بەردەستیان لەدەستدەدەن، ئەمە لەكاتێكدایە زۆرینەیان مەرجی یاسایی درێژكردنەوەی تەمەنی وەزیفییان نییە‌و بەدیلی پڕكردنەوەی پۆستەكانیان لەهەمان بوارو شارەزایدا لەناو دامەزراوەكاندا هەیە. مانەوەی بەرپرسان لە پۆستەكانیان دوای تەمەنی خانەنشینی، جۆرێكە قۆرخكاری پۆستەكان‌و سودوەرگرتن لە دەسەڵات بۆ بەرژەوەندی تایبەتی لە دەرەوەی تەمەنی رێگەپێدراوی یاسایی.  ئەو دادوەرانەی بۆیان درێژكرایەوە ! ئەوە تەنیا بەرپرسانی سەربازی نین كە نایانەوێت دوای تەمەنی خانەنشیشنی دەستبەرداری پۆستەكانیان ببن، دادوەرەكانیش هەمان خواستیان هەیە. ئەمساڵ تەمەنی وەزیفی بۆ پێنج دادوەر درێژكرایەوە، كە تەمەنی (65) ساڵییان تەواوكردبوو، ئەو دادوەرانەی كە تەمەنی وەزیفییان بۆ درێژكرایەوە ئەمانە بوون:  •    عەلی عەوڵا- جێگری دادگای تێهەڵچوونەوە  •    عەبدوڵا شەرەفانی- جێگری دادگای تێهەڵچوونەوە •    محەمەد ئەمین شەرەفانی- سەرۆكی دادگای (ئیستئناف)ی دهۆك •    سەید گەیلانی- دادگای هەولێر •    حاكم نەجات ئەحمەد- دادگای سلێمانی ئەم دادوەرانە ماوەیەك لە مشتومڕدا بوون لەسەر مانەوەیان لە پۆستەكەیان، بەهۆی ئەم كێشەیەوە چەندجارێك موچەی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی هەرێم دواكەوت.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی لە مانگی حەوتی ئەمساڵدا، تەمەنی یاسایی وەزیفییان كۆتایی دێت‌و دەبێت خانەنشین بكرێن، بەڵام ئایا خانەنشین دەبن یان هاوشێوەی دادوەرەكانی تر بۆخۆیانی درێژ دەكەنەوە ؟ حكومەت چی دەكات ؟  كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، دوو مانگ دوای دەستبەكاربوونی‌و بە دیاریكراوی لە رۆژی 11/9/2019دا بە نوسراوێك كە ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران ئیمزای لەسەر كردبوو، گشت وەزارەتەكانی ئاگاداكردەوە، بەرەچاوكردنی بارودۆخی دارایی، چیتر نوسراوی درێژكردنەوەی ماوەی خزمەتی ئەو فەرمانبەرانەی كە تەمەنی یاساییان تەواو بووە، بۆ ئەنجومەنی وەزیران نەنێرن. لەدوای ئەم نوسراوەی ئومێد سەباحەوە، چەندین حاڵەتی درێژكردنەوەی تەمەنی وەزیفی هەبووە، لەوانە درێژكردنەوەی تەمەنی وەزیفی دادوەر (شاكر شەریف حسێن) لە سەرۆكایەتی دادگای پێداچونەوەی سەربازی بۆ ماوەی دوو ساڵ، ئەم بابەتە لەكاتی خۆیدا مشتەمڕی دروستكرد‌و چەندین نوسراوی لەبارەوە دەركراوە، چەند بەرپرسێكی تر هەن كە لەدوای ئەو نوسراوەوە زیاد لەجارێك تەمەنی وەزیفییان بۆ درێژكراوەتەوە بۆ ئەوەی لە پۆستەكانیاندا بمێننەوە. (درەو) نوسراوێكی ئەحمەد ئەنوەر سەرۆكی دەستەی دەستپاكی هەرێمی كوردستان لەبەردەستدایە كە رۆژی 12/10/2020 ئاڕاستەی وەزارەتی دارایی كردووە‌و تێیدا داوا لە وەزیری دارایی دەكات" خەرجكردنی موچە بۆ ئەو كەسانە رابگرێت كە لە دەرەوەی یاساو رێنماییەكان ماوەی خزمەتیان بۆ درێژكراوەتەوە". حكومەتی هەرێمی كوردستان هێشتا قەیرانی دارایی تێنەپەڕاندووە، ساڵی رابردوو یاسای چاكسازی لە موچەو دەرماڵەی پلە تایبەتەكان لە پەرلەمانی كوردستان تێپەڕێندرا بۆ ئەوەی لەڕێگەی ئەم یاساییەوە جۆرێك لە دادوەریی بۆ موچە بگەڕێندرێتەوە‌و بەشێك لە پارەی بەهەدەردراوی موچە، ببربێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت، ئایا سەرۆكی حكومەت لە پرسی خانەنشینكردنی ئەوانەی تەمەنی یاساییان تەواو بووە، پابەند دەبێت بە یاسای چاكسازییەوە یاخود نا ؟  

راپۆرتی: درەو عێراق تەنها لە دابەزینی بەهای دینار لە (1200)ەوە بۆ (1450) دینار بەرامبەر بە (1) دۆلار، (19) ملیار دۆلار لە خەرجی گشتی بۆ گەڕاوەتەوە، بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانەکانیشی، ئومێدی لەسەر بەرزبوونەوەی نرخی نەوت هەڵچنیوە، بەهای نەوت بە (45) دۆلار لە یاسای بودجەدا جێگیرکراوە، ئێستا بە (63) دۆلارە ، ئەگەر نرخی نەوت بەو شێوەیە بمێنێتەوە (21) ملیار دۆلار داهاتی نەوت زیاد دەکات و بەشێکی گەورەی کورتهێنانەکەی پڕ دەبێتەوە،  ئەگەر نرخی نەوتیش بەو شێوە نەمێنێتەوە و ڕوو لە دابەزین بکات، ناچارە پەنا بەرێتە بەر قەرزی ناوخۆی و دەرەکی وەک لە یاسای بودجەدا هاتووە، ئەوەش باری گرانی ئابورییەکەی قورستر دەکات و کێرفی قەرزەکانیشی کەڵەکە تر و کەڵەگەت تر دەکات... سەرەتایەکی گشتی مەبەست لە قەرزی گشتی لە عێراقدا، بریتییە لەو بڕە داهاتانەی (لە ناوخۆ و دەرەوە)لە ئەستۆی حکومەتدایە، پێشتر بە قەرز یان بە شێوەی باج لەسەری کۆبووەتەوە، ئەم کەڵەکە بوونەش کۆمەڵێک هۆکاری جیاوازی هەیە، لە سەروی هەمووشیانەوە کورتهێنانی داراییە لە بودجەی گشتی عێراقدا، سەرچاوەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ؛ 1.    پشت بەستن بە تاک سەرچاوەی داهات بە شێوەیەکی سەرەکی، کە ئەمەش بە "ئابوری کرێخۆر" ناوزەد دەکرێت، دەوڵەتی عێراق بۆ بەدەستهێنانی داهات بە ڕێژەی (٩٠%) پشت بە فرۆشتنی نەوت دەبەستێت. 2.    دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا. 3.    بەهەدەردانی سامانی گشتی دەوڵەت و زیادە خەرجی، لەسەر بودجەی گشتی. 4.    گەندەڵی دارایی، لەسەرجەم سێکتەرە گشتییەکانی دەوڵەت و نەگەیشتنەوەی بەشێکی داهاتی ناوخۆ بە خەزێنەی گشتی. 5.    سەرهەڵدانی ناسەقامگیری گشتی و نائارامی لە عێراقدا و (جەنگی تیرۆرو شەڕی داعش و ئاوارەیی و پەتای کرۆنا) لە دیارترین ڕووداوەکانی ئەم دواییەی عێراقن. ئەو هۆکارانەی سەرەوە بووە بە هۆی ئەوەی کەلێنی گەروە بکەوێتە کەرتی ئابوری عێراقەوەو کاریگەری ترسناک جێبهێڵێت لە سەر بودجەی گشتی  و کەرتی وەبەرهێنان و دواکەتنی خزمەتگوزاری گشتی و داتەپینی کەرتی تایبەت لە وڵاتیدا و دروستبوونی ناهاوسەنگی گەورە لە کەمبوونەوەی داهاتی گشتی و بەرزبوونەوەی بڕی خەرجی گشتیدا. بۆیە قەبارەی قەرزی گشتی تا ڕادەیەک بەشێوەی بەردەوام ڕووی لە بەزبوونەوە کردووەو لە داهاتوودا دەکەوێتە سەر ئەستۆی حکومەت. گەورەترین گورزێکیش بەر ئابوری عێراق و بەرزبوونەوەی ڕێژەی قەرزەکانی ساڵی (٢٠١٤) بوو بە هۆکاری (قەیرانی دارایی و کەرتی سەبازی)ییەوە بوو، کە قەرزە ناوخۆییەکانی لە ساڵی (٢٠١٥) بە ڕێژەی (٢٥٠%) بەرزبویەوەو بۆ پڕکردنەوەی بوجەی گشتی، بەردەوامیش قەرزی ناوخۆ ڕێژەکەی ڕووی لە بەرزبوونەوەدایەو تا ئێستاش ئەو بەرزبوونەوەیە ڕووی لە هەڵکشانە، بۆیە حکومەتی عێراق بەناچاری و بۆ ڕاستکردنەوەی ئەو ناهاوسەنگییە و پڕکردنەوەی کورتهێنانەکانی و زاڵبوون بەسەر قەرزە دەرەکی و ناوخۆییەکانی پەنای بۆ سیاسەتی نزمکردنەوەی بەهای دیناری عێراقی برد. کاریگەری نزمبونەوەی بەهای دینار لە یاسای بودجە و قەرزی گشتی بەپێی یاسای بودجەی ساڵی ٢٠٢١ی عێراق؛  1.    کۆی داهاتی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢١ بە (١٠١) ترلیۆن و (٣٢٠) ملیار و (١٤١) ملیۆن و (٩٨٤) هەزار دینار خەمێندراوە، لە سەرچاوەکانی؛ أ‌.    بەپێی یاساکە داهاتی نەوت بەڕێژەی (٨٠%) و بە (٨١) ترلیۆن و (١٧١) ملیار و (١١٢) ملیۆن و (٥٠٠) هەزار دینار خەمڵێندراوە. بەپێی یاساکە نرخی نەوت بە (٤٥) دۆلاری ئەمریکی دیاریکراوە بە مەرجێک ڕۆژانە بڕی (٣) ملیۆن و (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بکرێت، جگە لە نەوتی هەرێمی کوردستان کە بە (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت دەستنیشان کراوە. ب‌.    بەپێی یاساکە داهاتی نانەوتی بەڕێژەی (٢٠%) و بە(٢٠) ترلیۆن و (١٤٩) ملیار و (٢٩) ملیۆن و (٤٨٤) هەزار دینار دیاریکراوە. 2.    یاساکە خەرجییەکانی بە (١٢٩) ترلیۆن و (٩٩٣) ملیار و (٩) ملیۆن و (٢٩١) هەزار دینار تەرخان کردووە بۆ بوارەکانی (خەرجی بەکاربردن، خەرجی سەرمایەگوزاری و خزمەتگوزاری و گەشەپێدان، خەرجی لەناکاو ...هتد). 3.    کورتهێنان بە (٢٨) ترلیۆن و (٦٧٢) ملیار و (٨٦٧) ملیۆن و (٣٠٧) هەزار دینار هاتووە، بۆ پڕکردنەوەی ئەو کورتهێنانەش پشت دەبەسترێت بە؛ أ‌.    پڕکردنەوەی کورتهێنان بە گریمانەی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا. ب‌.    زیادکردنی بڕی هەناردەی نەوت. ج‌.    پەنابردنە بەر قەرزی ناوخۆیی و دەرەکی. کاریگەری دابەزینی بەهای دیناری عێراقی لەسەر بودجەو قەزری گشتی  حکومەتی عێراق بۆ زاڵبوون بەسەر بەشێک لە قەیرانی دارایی عێراق، بەناچاری پەنای بۆ دابەزاندنی بەهای دراوی وڵاتەکەی بردوو، بەهای دیناری لە (١٢٠٠) هەزاو دوو سەد دینارەوە بۆ (١٤٥٠) هەزار و چواسەدو پەنجا دینار بەرامبەر (١) دۆلاری ئەمریکی دابەزاند، چونکە سەرچاوەی سەرەکی داهاتی عێراق لە نەوتەوە دابین دەکرێت و نەوتەکەش بە دۆلار ساغ دەبێتەوە، بۆیە ئەمەش یارمەتییەکی گەورە دەبێت بۆ زاڵبوون بەسەر بەشێکی ئەو کورتهێنانەی لە بودجەی گشتیدا دروست دەبێت چونکە؛ 1.    کۆی گشتی خەرجییەکانی لە بودجەی ساڵی ٢٠٢١ بە (١٢٩) ترلیۆن و (٩٩٣) ملیار و (٩) ملیۆن و (٢٩١) هەزار دینار خەمڵێندراوە (بڕوانە چارتی ژمارە (١)). ‌أ.    ‌ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٢٠٠) دینار بێت، ئەوا بودجەی گشتی بەرامبەر (108) ملیار و (٣٢٧) ملیۆن و (٥٠٧) هەزار (٧٤٣) دۆلار دەبێت.  ‌ب.    ‌ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٤٥٠) دینار بێت، ئەوا بودجەی گشتی بەرامبەر (89) ملیار و (650) ملیۆن و (351) هەزار (235) دۆلار دەبێت. ‌ج.    ئەو جیاوازییەی لە بودجەی گشتیدا دروست دەبێت و بەهۆی دابەزینی بەهای دراوەوە دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی دەوڵەت بریتی دەبێت لە (١٨) ملیار و (٦٧٧) ملیۆن و (١٥٦) هەزار (٥٠٧) دۆلار دەبێت. چارتی ژمارە (١) 2.    کاریگەری دابەزینی بەهای دینار لەسەر کورتهێنان لە بودجەی گشتی ساڵی ٢٠٢١، کە کورتهێنان بە (٢٨) ترلیۆن و (٦٧٢) ملیار و (٨٦٧) ملیۆن و (٣٠٧) هەزار دینار خەمڵاندراوە (بڕوانە چارتی ژمارە (2)). ‌أ.    ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٢٠٠) دینار بێت، ئەوا کورتهێنانەکە بەرامبەر (٢٣) ملیار و (٨٩٤) ملیۆن و (٥٦) هەزار (٨٩) دۆلار دەبێت.  ‌ب.    ‌ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٤٥٠) دینار بێت، ئەوا کورتهێنانەکە بەرامبەر (١٩) ملیار و (٧٧٤) ملیۆن و (٣٩١) هەزار (٢٤٦) دۆلار دەبێت. ‌ج.    ئەو جیاوازییەی لە کورتهێنانی بودجەدا دروست دەبێت و بەهۆی دابەزینی بەهای دراوەوە بریتی دەبێت لە (٤) ملیار و (١١٩) ملیۆن و (٦٦٤) هەزار (٨٤٣) دۆلار. چارتی ژمارە (٢) 3.    قەرزی گشتی دیاردەیەکی باوی ئابورییەو وڵاتان بەگشتی پەنای بۆ دەبەن بۆ پڕکڕدنەوەی کورتهێنانەکانیان لە بودجەی گشتی و زاڵبوون بەسەر قەیرانە ئابوری و داراییەکانداو قەرزەکانیش بە گشتی دوو جۆرن (قەرزی دەرەکی و قەرزی ناوخۆیی)، عێراقی نوێ لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ەوە بەردەوام پەنای بۆ هەردوو جۆرەکەی قەرز بردووەو بەردەوامیش ڕێژەکەی  ڕووی لە بەرزبوونەوە بووە، بڕوانە چارتی (٣) و چارتی (٤). بەڵام دابەزینی بەهای دینار کاریگەری لەسەر جۆری قەرزی دەرەکی نابێت کە لە ئێستادا (60) ملیار دۆلارە، چونکە قەرزەکە بە دۆلارەو بە دۆلاریش دەگەڕێندرێتەوە، سەرچاوەی سەرەکی داهاتی دۆلارە لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە. بەڵام دابەزینی بەهای دینار کاریگەی لەسەر ئەو قەرزە ناوخۆییانە دەبێت کە بە دینار کراون (بڕوانە چارتی ژمارە (٥))، لە ئێستادا قەرزە ناوخۆییەکانی عێراق (٨٤) ترلیۆن دیناری تێپەڕاندووە کاریگەرییەکەشی بەم شێوەیەی خوارەوە دەبێت؛ ‌أ.    ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٢٠٠) دینار بێت، ئەوا ئەو (٨٤) ترلیۆن دینارەی قەرزی ناوخۆ دەکاتە (٧٠) ملیار دۆلار.  ‌ب.    ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٤٥٠) دینار بێت، ئەوا ئەو (٨٤) ترلیۆن دینارەی قەرزی ناوخۆ، دەکاتە نزیکەی (٥٨) ملیار دۆلار.  ‌ج.    ئەو جیاوازییەی ئەو بەهۆی دابەزینی بەهای دراوەوە لە قازانجی حکومەتی عێراق لە قەرزی ناوخۆدا دروست دەبێت دەگاتە (١٢) ملیار دۆلار . چارتی ژمارە (٣)      چارتی ژمارە (4) چارتی ژمارە (5)  سەرچاوەکان قانون الموازنة العامة الاتحادية لجمهورية العراق للسنة المالية 2021، علی الموقع: https://parliament.iq/wp-content/uploads/2021/04/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%85%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%84%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%84%D9%84%D8%B3%D9%86%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%A9-2021-1.pdf أحمد حامد الهذال، أسباب الهيمنة المالية - النفطية وآثارها على سعر الصرف في العراق، مركز البيان للدراسات والتخطيط، علی الموقع: https://www.bayancenter.org/wp-content/uploads/2021/04/Yh870.pdf