درەو: وەزارەتی دارایی پارەی لەبەردەستدا نیە بۆ دابەشكردنی موچەو هێشتا پارەی نەوت و داهاتی ناوخۆ نەگەیشتووەتە بەردەستی وەزارەتی دارایی، بۆیە بە دوو رۆژ تەنیا موچەی وەزارەتی تەندروستی دابەش دەكات. سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی بە (درەو)ی راگەیاند: تا ئێستا بەپارەی داهاتی نەوت و ناوخۆ تەنیا (80 ملیار) دیناری خراوەتە بەردەستی وەزارەتی دارایی، كە دەبوو (300 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوت و زیاتر لە(300 ملیار) دینار داهاتی ناوخۆ بخرایەتە بەردەستی وەزارەتی دارایی بۆ موچە.  ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد كە وەزارەتی دارایی هەموو هەوڵی خۆیان دەخەنەگەر تا پارەی تر پەیدا بكەن ئەگەرنا توانای دابەشكردنی موچەی وەزارەتەكانی دیكەیان نیە، لەبەر ئەوەی پێشتر بڕیاردراوەكە 30 رۆژ جارێك موچە دابەشبكرێت، بۆیە ئەمڕۆ بڕیاردرا سبەینێ و دووسبەی موچەی وەزارەتی تەندروستی دابەشبكرێت و بۆ موچەی وەزارەتەكانی تر پارە  لەبەردەست نیە، دەیانەوێت كاتەكە بگاتە هەفتەی داهاتوو بۆ ئەوەی پارە بێتە بەردەستی وەزارەتی دارایی. ئەمڕۆ وەزارەتی دارایی رایگەیاند لە رۆژی سێشەممەو چوارشەممە بە میكانیزمی مانگی رابردوو (21%) موچەی وەزارەتی تەندروستی دابەشدەكرێت. موچەی وەزارەتی تەندروستی مانگانە ( 50 ملیارو 520 ملیۆن) دینارە و بەلێبڕینەوە نزیكەی (40 ملیار) دینارە واتا لە (80 ملیار) دینارەكە تەنیا ( 40 ملیار) دینار دەمێنێتەوەو بەشی موچەی هیچ یەك لەو وەزارەتانە ناكات كە مانگی پێشوو لە25/4/2021 لەگەڵ وەزارەتی تەندروستی موچەیان وەرگرتووە. مانگی رابردوو لە رۆژی یەكەمدا موچەی ئەم وەزارەتانە دابەشكرا : (تەندروستی، ناوخۆ، پێشمەرگە، دارایی)  رۆژی دووەم موچەی ئەم وەزارەتانە دابەشكرا: ( وەزارەتی پەروەردە، وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوان) واتا مانگی رابردوو تەنیا لەو دوو رۆژەدا موچەی شەش وەزارەتی دابەشكرد كە زۆرترین موچەیان هەیەو دەكاتە (430 ملیار) دینار.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت تەنیا دوو رۆژ ماوە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا، دوو كاندید ركابەرێتی بەشار ئەسەد دەكەن، كورد‌و لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی دەرەوە بایكۆتى هەڵبژاردنیان كردووە، چین‌و روسیا‌و ئێران پشتیوانی هەڵبژاردنەكە دەكەن، ئەمریكا‌و وڵاتانی خۆرئاوا دژن، زانیاری زیاتر لەبارەی هەڵبژاردنەكە‌و هەڵوێستی كورد لەم راپۆرتەدا.   هەڵبژاردن یان شانۆگەریی ؟ رۆژی چوارشەممەی ئەم هەفتەیە قۆناغی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە سوریا بەڕێوەدەچێت، هەڵبژاردنێك كە رژێمی بەشار ئەسەد‌و ئەوانەی لەسەر ئاستی ناوخۆو دەرەوە پشتیوانی دەكەن، وەكو هەڵبژاردنێكی دیموكراتیانە ناوی دەبەن‌و لەبەرامبەردا نەیارانی ناوخۆ‌و دەرەوە وەكو شانۆگەرییەك ناوی دەبەن، كە ئەنجامەكەی هەر لەسەرەتاوە لەبەرژەوەندی بەشار ئەسەد یەكلابوەتەوە.  رۆژی 20ی ئەم مانگە، باڵیۆزخانەكانی سوریا لە وڵاتان، دەرگای خۆیان بەڕووی ئەو هاوڵاتییە سوریانەدا كردەوە كە دەیانەوێت بەشداری پرۆسەی دەنگدان بكەن، ئەمە دەنگدانی دەرەوە بوو، رۆژی چوار شەممە دەنگدان لەناوخۆی وڵات دەستپێدەكات. رۆژی 18ی نیسانی رابردوو، ئەنجومەنی گەلی سوریا (پەرلەمان) لە دانیشتنێكی نائاسایدا، دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كردەوە، (حەمودە یوسف سەباغ) سەرۆكی ئەنجومەنەكە داوای لەو كەسانە كرد كە دەیانەوێت خۆیان كاندید بكەن، داوای خۆكاندیدكردنیان پێشكەشی دادگای باڵای دەستوری سوریا بكەن، دوای (10) رۆژ لەم قسەیە، سەرۆكی پەرلەمانی سوریا دەركەوتەوە‌و رایگەیاند، ژمارەی ئەوانەی كە داوای خۆكاندیدكردنیان پێشكەش كردووە گەیشتوەتە (51) كەس، دوای تەماشاكردنی ناوی كاندیدەكان، هەموویان دورخرانەوە‌و تەنیا (2) كەسیان وەكو ركابەری بەشار ئەسەدی سەرۆكی وڵات كاندیدبونیان پەسەندكرا، ئەم دوو كەسەش بەقسەی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان، هیچ چانسێكی سەركەوتنیان لەبەرامبەر بەشار ئەسەددا نییە‌و بەقسەی ئەوان بەشداری شانۆگەرییەكەیان پێكراوە.  ركابەرەكانی ئەسەد كێن ؟ ئەو دوو كەسەی كە دادگای باڵای سوریا كاندیدبونیان وەكو ركابەر لەبەرامبەر بەشار ئەسەد بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی پەسەند كردووە، بریتین لە هەریەكە لە (عەبدوڵا سەلوم عەبدوڵا)‌و (مەحمود ئەحمەد مەرعی)یە. عەبدوڵا سەلوم لەدایكبووی ساڵی 1956ی شاری (ئەعزاز)ە لە پارێزگای حەلەب‌و بڕوانامەی لە بواری یاسادا هەیە‌و سەربە یەكێك لە حزبەكانی "بەرەی نیشتمانی پێشكەوتنخوازە"، بەڵام خۆی بەناوی ئەم بەرەیەوە كاندید نەكردووە، ئەم پیاوە پێشتر ئەندامی پەرلەمانی سوریا بووە‌و لەماوەی ساڵانی 2016 بۆ 2020 وەزیری دەوڵەت بووە بۆ كاروباری پەرلەمان.  (مەحمود مەرعی)یش، لەدایكبووی ساڵی 1957 لەناوچەی ریفی دیمەشق، بڕوانامەی بواری یاسای هەیە‌و یەكێك بووە لە دامەزرێنەرانی "دەستەی كاری دیموكراتی نیشتمانی"‌و لە 2014دا بووە بە ئەمینداری گشتی ئەم رێكخراوە، لە ساڵی 2016دا بووە بە ئەمینداری گشتی "بەرەی دیموكراتی سوریا" كە لە كۆمەڵێك هێزو قەوارەی سیاسی سوریا پێكدەهات‌و هەندێكیان مۆڵەتی فەرمی كاركردنیان لەلایەن رژێمەوە وەرگرتبوو، مەرعی هاوكات سەرۆكی رێكخراوی عەرەبی سوریایە بۆ مافەكانی مرۆڤ‌و یەكێكە لە كەسایەتییە ئۆپۆزسیۆنەكانی ناوخۆی سوریا، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی دەرەوە دەڵێن پەسەندكردنی كاندیدبوونی مەرعی لەلایەن رژێمەوە بۆ شەرمەزاركردنی ئۆپۆزسیۆنی دەرەوەیە كە بایكۆتی هەڵبژاردنەكەیان كردووە، چونكە بەوتەی ئەوان مەرعی لەم هەڵبژاردنەدا دەنگ ناهێنێت. كورد بەشداری ناكات  مشتومڕی زۆر هەبوو لەبارەی ئەوەی ئایا رۆژئاوای كوردستان‌و ئەو ناوچانەی كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان بەشداری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا دەكەن یاخود نا ؟ فەیسەڵ میقداد وەزیری دەرەوەی سوریا ئەم مشتومڕانەی یەكلاكردەوە، كاتێك لە پەراوێزی رادەستكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنی دەرەوە بە لیژنەی باڵای دادوەری هەڵبژاردنەكان، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند:" هێزەكانی سوریای دیموكرات رێگری لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دەكەن لە ناوچەكانی باكوری خۆرهەڵاتی سوریا". وەزیری دەرەوەی سوریا بە پلارەوە وتی:" خۆی ناو ناوە هێزەكانی سوریای دیموكرات، كەچی رێگری لە هاوڵاتیانی سوریا دەكات مافی دیموكراتیانەی خۆیان لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا پەیڕەو بكەن".  دوای ئەم قسانەی وەزیری دەرەوەی سوریا، ئەنجومەنی سوریای دیموكرات "مەسەدە" كە باڵی سیاسی هێزەكانی سوریای دیموكرات "هەسەدە"یە، بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە‌و ئاماژەی بەوەكرد، ئەوان چەندینجار رایانگەیاندووە كە پابەند نین بە هیچ هەڵبژاردنێكەوە كە ئامانجی هاوڵاتیانی سوریا لە ژیان‌و ماف‌و ئامادەگی سیاسییان بەدی نەهێنێت‌و بەشێك نابن لە هیچ هەڵبژاردنێك كە پێچەوانەی رۆحی بڕیاری (2254)ی نێودەوڵەتی بێت.  بڕیاری (2254) بڕیارێكە كە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بەكۆی دەنگ لە ساڵی 2015 دەریكردووە، بەپێی ئەم بڕیارە دەبێت لایەنە شەڕكەرو ناكۆكەكانی سوریا ئاگربەست رابگەیەنن‌و بگەنە چارەسەرێكی سیاسی بۆ قەیرانی سوریا، بەپێی بڕیارەكە دەبێت دەستورێكی نوێ بۆ سوریا بنوسرێتەوە‌و لەسەر بنەمای ئەو دەستورە هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت، بەجۆرێك نەیارەكانی بەشار ئەسەدیش بتوانن بەشێوەیەكی ئازادانە خۆیان بۆ هەڵبژاردن كاندید بكەن، ئەمەش ئەو كارەیە كە تائێستا نەكراوە. ئەنجومەنی سوریای دیموكرات كە كۆنترۆڵی ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستانی بەدەستەوەیە، لەبەیاننامەكەیدا باسی لەوەكردووە، سەرباری ئەوەی هەوڵیداوە دانوستان لەگەڵ دەسەڵاتدا بكات لە دیمەشق لەپێناو بەدیهێنانی پێشكەوتنێك كە بتوانرێت رێڕەوی سیاسی لەسەر بنیادبنرێت، بەڵام ئەو هەوڵەی بە ئاكام نەگەیشتووە، دیمەشق كۆسپ بۆ هەموو رێككەوتنێك‌و بەردەوامبوونی دیدارەكان دروست دەكات‌و دەیەوێت روانگەی خۆی بسەپێنێت. ئەنجومەنی سوریای دیموكرات بە كورتی دەڵێ:" ئێمە بەشێك نابین لە هیچ پرۆسەیەكی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‌و بەشداری تێدا ناكەین، چونكە بەگوێرەی بڕیاری نێودەوڵەتی هیچ هەڵبژاردنێك لە ئارادا نییە بەر لە چارەسەری سیاسی‌و ئازادكردنی دەستگیركراوان‌و گەڕانەوەی ئاوارەكان‌و دانانی بنەمایەكی سیاسی نوێ كە ستەمكاری تێدا نەبێت‌و هێزێكی سیاسی باڵادەست نەبێت‌و كەشوهەوایەكی دیموكراتیانەی فرەیی فەراهەم بكرێت‌و دان بە مافی پێكهاتەكانی سوریادا بنرێت بەبێ پەراوێزخستن‌و هەڵاواردن".  ئەمە یەكەمجار نییە ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان بایكۆتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‌و پەرلەمانی سوریا دەكەن، بەدرێژایی ئەو ساڵانەی كە سوریا لەناو شەڕی ناوخۆیی‌و قەیراندا بووە، هەڵبژاردنەكانی رژێمی سوریا تەنیا لەو ناوچانەی رۆژئاوای كوردستان بەڕێوەچوون كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سەربە رژێم بوون، لەوانە چەند ناوچەیەكی حەسەكە‌و قامیشلۆ.  شەرعیەت لەنێوان بەرەی یارو نەیاردا لەسەر ئاستی ناوچەیی‌و نێودەوڵەتی، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا، دوو بەرەی دژ بەیەكی دروستكردووە، چین‌و روسیا‌و ئێران پاڵپشتی هەڵبژاردنەكە دەكەن، ئەمریكا‌و وڵاتانی خۆرئاوا دژی هەڵبژاردنەكەن‌و بە ناشەرعی ناوی دەبەن.  كوردو ئۆپۆزسیۆنی سوریا‌و وڵاتانی خۆرئاوا بەهانەیان بۆ رەتكردنەوەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا ئەوەیە، هەڵبژاردنەكە بەپێی مەرجەكانی بڕیاری (2254)ی ئەنجومەنی ئاسایش بەڕێوەناچێت، سەرباری ئەمە هەڵبژاردنەكە لە ژینگەیەكی ئارام‌و بێلایەنانەدا بەڕێوەناچێت‌و (13 ملیۆن) هاوڵاتی سوریا ئاوارەی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی توركیا‌و ناوچە كوردییەكاندا‌و بەشداری پرۆسەكە ناكەن، لەپاڵ ئەمانەشدا كەسانی ئۆپۆزسیۆن كە لە دەرەوەی وڵات دەژین لە پرۆسەی خۆكاندیدكردن دورخراونەتەوە. لەبەرامبەردا رژێمی سوریا‌و ئەو وڵاتانەی پاڵپشتی لێ دەكەن دەڵێن، هەڵبژاردنەكە بەگوێرەی دەستور بەڕێوەدەچێت، دەستورێك كە ساڵی 2012 پەسەندكراوە‌و بەهۆی ئەو بارودۆخەی كە دەستورەكەی تێدا پەسەندكراوە، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی سوریا بە "دەستورێكی ناشەرعی" ناوی دەبەن، بەدیاریكراویش قسەیان لەسەر پرۆسەی راپرسی گشتی لەسەر دەستورەكە‌و گونجاندنی لەگەڵ خواستەكانی بەشار ئەسەدی سەرۆكی ئێستای وڵات هەیە.  رۆژی 21ی ئەم مانگە، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی فەڕەنسا وتی:" هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا پوچەڵە‌و هیچ شەرعیەتێكی نییە"، رۆژێك دواتر بەرپرسانی دیمەشق وەڵامیاندایەوە‌و وتیان:" ئەگەر هەڵبژاردنێكی ناشەرعییە، چۆن رێگەتانداوە هەڵبژاردنەكە لە باڵیۆزخانەی سوریا لە پاریس بەڕێوەبچێت؟!".     

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)    دوای نزیکەی دوو ھەفتە جەنگی خوێناویی و وێرانکەریی نێوان ئیسرائیل و حەماس کۆتاییپێھات. لەم ماوە کورتەدا حەماس ھەزاران ڕۆکێتی بە ئیسرائیلەوە نا و ئیسرائیلیش بە تۆپ و تەیارە و ڕاکێتی ھەمەجۆر غەزەی لە ئاسمان و زەویەوە بۆمبارانکرد. دەیەھا خانو و باچەخانە و بینای گەورە و ھەمەجۆر ڕوخێنرا. ژمارەیەکی زۆری خەڵک کوژران، لەناویاندا دەیان منداڵ و ژن و کەسانی مەدەنیی، بە ھەزاران کەسیش برینداربوون. وێستگەی کارەبا، شەقام و دوکان و بازاڕ سوتێنران.  ئێستا ئیتر تفەنگەکان ھێمنن و خەڵک خەریکی کۆکردنەوە و پاککردنەوەی خۆڵ و خاشاکی دوای جەنگەکەن،  خەریکی سڕینەوەی شەقامەکانن و بەدیار وێرانەکانەوە دانیشتون. ژمارەیەکی زۆری خەڵک بێماڵ و شوێن و جێن و چاوەڕێی دەستی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانن ماڵەکانیان بۆ دروستبکەنەوە. ئەوانەشی کە کوژران و فریانەکەوتن ماڵئاوایی بکەن، برینێکی قووڵیان لەناو ژیانی کەسوکار و دۆست و ھاوڕێکانیاندا بەجێھێشت. دوای دوو ھەفتە جەنگ وەستا، بەڵام حیکایەتە پڕ برینەکانی ئەو جەنگە دوای وەستانی، دەستپێدەکات.     ھەموو ئەوانەی کە جەوھەر و مێژووی درێژی کێشە و ململانێی نێوان ئیسرائیل و فەڵەستینییەکان دەناسن، باوەڕیان وایە ئەم دۆخەی ئێستا نە کۆتایی جەنگەکان و نە کۆتایی پەلاماردانەکانی یەکتر دەبێت. ھەردوولا دوای ئەم ئاگربەستە تازەیە بیر لە شێواز و تەکنیکی نوێی بەگژیەکداچوونەوە و پەلاماردانی یەکتر دەکەنەوە. ئێمە لە نووسینێکی پێشتردا جەوھەری کێشەی نێوان ئیسرائیل و فەڵەستینییەکانمان وەک کێشەی داگیرکردنی خاک و کۆلۆنیالیزم ناساند. باسیشمان لەوەکرد لە ئێستادا ئەو داگیرکارییە ڕەھەندێکی ئایدیۆلۆژیی دینیی بەھێزی پێبەخشراوە و جەنگی نێوان ھەردوو لایەنەکەش وەک جەنگی نێوان دوو دین، جەنگی نێوان ئیسلام و یەھودییەت، نمایشدەکرێت. زۆربەی ئەوانەشی بەرگریی لەم بەریان یان لەویتریان دەکەن، بەو زمانە دینییە قسەدەکەن کە چەند دەیەیەکە کراوە بە زمانی سیاسەت لەناوچەکەدا. وا دەردەکەوێت ئەوەی ڕووئەدات جەنگ لەسەر خاک و نیشتیمان نەبێت، بەڵکو جەنگی درێژەی چەندان سەدەی نێوان دوو دین و ھەوادارەکانی بێت.  ڕەنگە ھەندێک تاکەکەس و گروپ، تەنانەت میللەتانێکیش ھەبن، پێویستیان بە نیشتیمان نەبێت، پێیانوابێت لە کوێ بیانەوێت دەتوانن بژین و ھیچ شتێک بەم یان بەو خاک و سەرزەمینەوە نایانبەستێتەوە. جیھان بە نیشتیمانی خۆیان بزانن. ڕەنگە کەسانێکیش ھەبن ھەموو ئینتیمایەک بۆ نیشتیمان وەک ئینتیمایەکی نەخۆش و وەک بیمارییەکی عەقڵیی و دەرونیی و ئینسانیی وێنابکەن. بەڵام ئەم جۆرە ھەستکردنە نە بۆ فەڵەستینییەکان ڕاستە، نە بۆ جولەکەکان. ھەردووکیان دوو گەلن جەوھەری بوون و ئامادەبونیان لە جیھاندا، بە بوونی نیشتیمانێکەوە گرێئەدەن. نیشتیمانێک بەھی خۆیانی بزانن و بتوانن وەک مرۆڤێکی کامڵ و خاوەن کەرامەت، لەناویدا بژین. بەشێوەیەکی گشتیی جولەکەکان لە مێژوودا ھەمیشە گروپێکی دینیی بێنیشتیمان بوون، بەردەوام کەمایەتییەکی دینیی بوون و لە نیشتیمانی زۆرایەتییەکانی تردا ژیاون، لەناو ئەو نیشتیمانانەشدا زۆربەی جار مامەڵەی مرۆڤی پلە دوو و پلە سێ کراون تا لە سەردەستی نازییەکان لە سەدەی بیستەمدا ڕووبەڕووی تاوانی جینۆساید و لەناوبردنی سەرتاسەریی دەبنەوە. لە ھەلومەرجێکی مێژوویی تایبەتدا و لە ساڵی ١٩٤٨دا لەوەدا سەردەکەون دەوڵەتی ئیسرائیل دروستبکەن و فەڵەستین بگۆڕن بۆ نیشتیمانی نەتەوەیی خۆیان. بەڵام دروستکردنی ئەم نیشتیمانە بۆ خۆیان، دەبێتە ھۆکاری کوشتن و ڕاونان و بێنیشتیمانکردنی سەدان ھەزار فەڵەستینیی ناجولەکە. ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٤٨دا فەڵەستینییەکان بۆ غەزە و زیفەی غەربی ڕاودەنێت. لە ساڵی١٩٦٧دا ئیسرائیل ھەم غەزە و ھەم زیفەی غەربیش داگیردەکات و بڕێکی زۆر لە دانیشتوانی ئەو ناوچانە ناچار بە ھەڵاتن بۆ وڵاتە عەرەبییەکان، دەکات. لەدوای ئەو داگیرکردنانەوە ئیسرائیل سەدان ھەزار جولەکە دەھێنێتە ئەو ناوچانەوە و لە خاکی فەڵەستینییە ڕاونراوەکاندا جێگیریان دەکات. بەم شێوەیە، لە ڕۆژی یەکەمەوە مەسەلەی فەڵەستین و ئیسرائیل، مەسەلەی دروستبوونی کێشە و ململانێ نییە لەنێوان جولەکە و فەڵەستینیەکاندا، بەڵکو مەسەلەی داگیرکردنی خاک و کوشتن و ڕاونانی فەلستینییەکانە. ئەم پرسە لە جەوھەردا پرسی بێنیشتیمانکردنی میللەتێک و بە ئاوارە و پەناھەندەکردنیانە.  ژنە فەیلەسوفی جولەکە و ئەڵمانی، ھانا ئارێنت (١٩٠٦-١٩٧٥)، کە لە ساڵانی سیدا لە دەستی نازییەکان ھەڵدێت و لە ئەمریکا نیشتەجێدەبێت. ھەر لە سەرەتاوە تاوان و نادادپەروەریی و شێوازی نائینسانیی مامەڵەی دەوڵەتی ئیسرائیل بۆ فەڵەستینییەکان دەبینێت و ئیدانە دەکات. ئارێنت باس لەوەدەکات ئەو دەوڵەتەی جولەکەکان لە ئیسرائیلدا دروستیناکردوە، دەوڵەتێک نییە ”لەسەر مانگ“ و لە چۆڵەوانیدا دروستیانکردبێت، بەڵکو دەوڵەتێکە لەناو دانیشتوانی ئەو شوێنەدا، کە عەرەبی فەڵەستینن، دروستیانکردوە. ئارێنت بە ئیسرائیلیەکان دەڵێت ئێوە دەوڵەتێکیان لە شوێنێکدا دروستکردوە کە زۆرینەی دانیشتوانەکەی عەرەبی فەڵەستینیین، بەڵم ئێوە ھیچ پلانێکتان پێنییە بۆ بەیەکەوە ژیان و جێبوونەوەی ھەردوولاتان، لەو شوێنەدا.  ئارێنت لە ساڵی ١٩٤٤دا بە زمانێکی تەواو ڕوون و ئاشکرا باس لە ”داگیرکردنی خاک“ی فەڵەستینییەکان دەکات. ھەر لەو ساڵانە و بەر لە دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیلیش باس لە ئەگەری بێدەوڵەتکردن و بە پەناھەندەکردنی سەدان ھەزار فەڵەستینیی و دەرکردنیان لە خاکی خۆیان، دەکات. ئارێنت تەواو ڕەخنەی ئەو دۆخە دەکات کە کەمینەیەکی جولەکە مافی زۆرینەیەکی ناجولەکە بخوات و خاکەکەیان لێبسێنێتەوە. لەدیدی ئەودا ئەم دۆخە دوو کارەساتی گەورەی لێدەکەوێتەوە. یەکەمیان کارەساتی دروستبوونی جەنگ و پێکدادانی بەردەوام. دووھەمیان کارەساتی دووبارەکردنەوەی ئەو تاوانانەی کە لە وڵاتە ئەوروپییەکاندا بەرامبەر بە جولەکەکان دەکرا، بەڵام ئەم جارەیان لەلایەن جولەکەکانەوە بەرامبەر بە عەرەبە فەڵەستینییەکان. ئارێنت باوەڕی وابوو دۆخی ”جەنگی بەردەوام و ھەمیشەیی“ دەبێت بەو دۆخەی ئەم دەوڵەتە یەھودییە دەکەوێتە ناویەوە و تیایدا دەژیی. لەسەرێکەوە بەحکومی ئەوەی ئەم دەوڵەتە تازەیە سەدان ھەزار عەرەبی فەڵەستینیی لە شوێنی خۆیان ھەڵکەندوە و کردونی بە پەناھەندە، لەسەرێکی دیکەوە بە حوکمی ئەوەی ئەم دەوڵەتە لە ژینگەیەکدا دروستکراوە پڕە لە عەرەب و بە وڵاتانی عەرەبی دەورەدراوە، بۆیە ئەو ژینگەیە ژینگەیەکی دوژمنکارانە و پڕ لە ئەگەر و ھەڕەشەی جەنگ و پێکدادانی خوێناوی دەبێت. ئارێنت پێیوایە ئەم دۆخە وادەکات تاقە شتێک ئەم دەوڵەتە تازە دروستکراوە سەرقاڵبکات، سیاسەتی خۆپارێزێ و مانەوەبێت،  سیاسەتێک کورتببێتەوە بۆ عەقڵییەت و ستراتیژییەتی سوپایی و سەربازیی. ئەم ژنە فەیلەسوفە تا ئەو شوێنە دەڕوات کە بڵێت دەوڵەتێکی لەم بابەتە و لە ژینگەیەکی لەوجۆرەدا دەگۆڕێت بۆ دەوڵەتی “کۆمەڵە خێڵێکی جەنگاوەر“ کە مرۆڤایەتی لە سەردەمی سپارتای یۆنانەوە نموونەی تری، نەبینیوە. لە دیدی ئارێنتدا ئەم دەوڵەتە ھەرگیز ناتوانێت ببێت بە نیشتیمان، چ بە نیشتیمانی جولەکەکان و چ بە نیشتیمانی فەڵەستینییەکان. ئەم دەوڵەتە دەوڵەتی دۆخی جەنگ و پێکدادانی بەردەوام دەبێت، دەوڵەتی سوپا و چەند خێڵێکی جەنگاوەر کە بەردەوام کارەساتی گەورە بەرھەمدەھێنێت.  لە دیدی ئارێنتدا نیشتیمان شوێنی ژیانی ھاوبەشی مرۆڤە جیاوازەکانە بەیەکەوە، جێگەیەکە تیایدا کەسەکان ئازادانە تیایدا بەیەکەوە دەژین و ئازادانە ژیانێکی گشتیی ھاوبەش دروستدەکەن. نیشتیمان ئەو جێگەیەیە تیایدا ھەمووان ھەمان ماف و ھەمان بەرپرسیارێتییان ھەیە. لەدیدی ئارێنتدا ئەو دەوڵەتەی لە دوای ساڵی ١٩٤٨ ەوە دروستدەکرێت، ھیچ یەکێک لەو ڕەگەزە سەرەکییانەی دروستکردنی نیشتیمانی بۆدابین نابێت. ئەوەی دروستدەکرێت قەڵایەکی داخراو دەبێت، fortress، نەک نیشتیمانێکی کراوە، شورا و دیوار و ڕێگر و ھێڵی پشکنینی زۆر و فرەجۆر سنوورەکانی دەتەنێت و بە دونیای دەوروبەریەوە گرێیئەدات، نەک پەیوەندییەکی ئینسانیی کراوە. ئارێنت ھەر لە سەرەتاوە پێیوابوو کێشەی نێوان ئەم دوو میللەتە بەوە چارەسەر نابێت ئەمیان دەوڵەتێکی یەھودیی و ئەویتریان دەوڵەتێکی ئیسلامیی دروستبکات، بەڵکو بەوە دەبێت پێکەوە دەوڵەتێکی فیدراڵی ھاوبەش و دوو دەوڵەتی لۆکاڵیی سەربەخۆ دروستبکەن، کە تیایا ھەردوولا ھەمان ماف و ھەمان بەرپرسیارێتیان ھەبێت. لەڕاستییدا ئەو بڕوای وابوو، ئەم فیدراسیۆنەی نێوان ئیسرائیلییەکان و فەڵەسینییەکان پەرەپێبدرێت بۆ ئەوروپا و ببێت بە بەشێک لە پرۆژەیەکی گەورەتر بۆ خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا. نووسەرێکی جولەکەی گەورەی وەک داڤید گرۆسمان لەسەر ھەمان ھێڵی بیرکردنەوەی ھانا ئارێنت بەردەوام دەبێت و پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت جولەکەکان لە ئیسرائیلدا تەنھا کاتێک دەتوانن نیشتیمانیان ھەبێت، کە فەڵەستینیەکانیش نیشتیمانیان ھەبێت. دروستبوونی نیشتیمانێک بۆ ئەمیان بە توندی بە دروستبوونی نیشتیمانێکەوە بۆ ئەویتریان، گرێدراوە. پرۆسەی بوونی ئیسرائیل بە نیشتیمانێک بۆ جولەکە بەناو دروستبوونی نیشتیمانێک بۆ فەڵەستینییەکاندا تێدەپەڕێت. نەک ئەوەی ئەمیان بچێتە شوێنی ئەویتریان ئەمیان ئەویتریان نەفیبکات.  لەسەر ئەم ڕا و بۆچوون و شیکردنەوانە، ھانا ئارێنت دەکەوێتە بەردەم ھەڕەشە و پەلاماری ناوزڕاندن و تێرۆری بەردەوامی کەسایەتییەوە. ئەگەرچی ئەو وەک ژنە فەیلەسوفێکی جولەکە لە ساڵانی پەنجای سەدەی بیستەمەوە، بە تایبەتی لەدوای نووسین و بڵاوبوونەوەی کتێبی “ڕەگوڕیشەکانی تۆتالیتاریزم“ەوە، دەبێت بە یەکێک لە ناوە فیکرییە ھەرە گەورەکانی جیھان، بەڵام تا مردیش تەنھا جارێکیش بۆ ئیسرائیل داوەتنەکرا، کۆڕێک بکات یان وانەیەک پێشکەشبکات. ڕۆژنامە و گۆڤارەکانی ئیسرائیلیش ھیچ نووسینێکیان بۆ بڵاونەدەکردوە. تا ساڵی ٢٠٠١یش لەناو ھەموو زانکۆکانی ئیسرائیلیدا یەک پەرەگراف لە ھیچ نووسێنێکی ھانا ئارێنت بە خوێندکاران نەئەدرا. ڕق لە کتێبەکانی هانا ئارێنت لە ئیسرائیل هاوتای ڕق و مامەڵەکردنی کتێبەکەی هیتلەر بوو. تەنھا لەم چەند ساڵەی دواییدا هەم کتێبەکانی هانا ئارێنت بۆسەر زمانی عیبریی، واتە زمانی فەرمی ئیسرائیل، وەرگێڕدرا، هەم کتێبی (خەباتی من)ی هیتلەریش بۆ مەبەستی لێکۆڵینەوەی ئەکادیمیی و زانستیی، بۆسەر ھەمان زمان وەرگێڕدرا.  یەکێک لە دەرەنجامە بەرچاوەکانی جەنگە زۆر بەردەوامەکانی ئیسرائیل و فەڵەستینییەکان، لەپاڵ ماڵوێرانیی و کوشتن و بڕین و وێرانکردندا، وەبیرھێنانەوەی بەردەوامی ھانا ئارێنێت و بۆچوونەکانیەتی کە لە ساڵانی چل و پەنجای سەدەی بیستەمدا لەسەر دروستبوونی ئیسرائیل دەریبڕیوە. ھەرجارێک ئەم جەنگ و پەلامارانە ڕووئەدەنەوە نووسینەکانی ھانا ئارێنتیش سەرلەنوێ دێنەپێشەوە و دەژیەنەوە. شیکار و چارەسەرەکانی بۆ ئەم کێشە گەورەیەی ناوچەکە لە ئێستادا لەھەموو کات زیاتر هەنووکەییترن و گرنگیی خۆیان لەدەستنەداوە.   بابەتی پێشتر بیست و حەوتەم: جەنگی ناکۆتای فەڵەستین و ئیسرائیل یان کۆتایی خەونبینین بە ئاشتییەوە؟  بابەتی بیستو شەش: سیستەمی داوەریی و پیشەسازی تەزویرکردنی واقیع لە هەرێمی کوردستاندا بابەتی بیستو پێنجەم: دینداریی و سەما و سیاسەت بابەتی بیست و چوار: غیابی یۆتۆپیا و ئایدیۆلۆژیا بابەتی بیست و سێ: عێراق بەرەو کوێ؟ بابەتی بسیت و دوو: ئێمە کێین؟ بابەتی بیستویەك: سیاسەت و خۆشەویستیی بابەتی بیستەم: هەرێمێک خاڵیی لە ئۆپۆزیسیۆن  بابەتی نۆزدەیەم: نەوال سەعداوی: ژنێکی ئازا و شکست نەناس  بابەتی هەژدەیەم: پول و دەوڵەتی نەتەوە و ناسیۆنالیزم بابەتی حەڤدەیەم: گوێنەگرتن وەک پیشە بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی  بابەتی یانزەیەم:  دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

درەو: سكای نیوز هەرزوو ناوی چەندین كارەكتەری سیاسی بلاوكرایەوە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق، بەڵام بە ووتەی شارەزایانی بواری سیاسی پێدەچێت مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ئێستا كاندیدی پێكهاتن و تەسویە بێت،  چەند هاوپەیمانێتیەكی بەهێز دەركەوتوون و یەكلاكردنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیرانی داهاتوویان دەكەوێتە دەست،  نوری ماڵكی سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا، یەكێكە لەو كارەكتەرە بەهێزانەی باس لە گەڕانەوەی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق دەكات. ‎وا بڕیارە لە (١٠)ی مانگی ئۆكتۆبەری داهاتوودا هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێشوەختە لە عێراق ئەنجام بدرێت، ئەمەش وەك وەڵامدانەوەیەك بۆ داواكاریەكانی ئەو ناڕەزایەتیە جەماوەریەی لە ساڵی 2019 سەریهەڵدا. ‎هەندێك لە حیزبە سیاسیەكان ناوی كاندیدەكانیان ئاشكرا كرد، هەندێكی دیكەیان تا ئێستا ئاشكرایان نەكردووە بەو هیوایەی لە كاتێكی گونجاوتردا بڵاوی بكەنەوە، لە دانوستانە فەرمیەكاندا. ‎ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا بە. سەرۆكایەتی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عێراق نوری مالیكی هەر خۆییان كاندید كردووە بۆ پۆسی سەرۆك وەزیرانی داهاتوو ئەگەر دەنگی پێویست بەدەستبهێنن، لەمبارەیەشەوە پەرلەمانتاری ئیئتیلافەكە گاتع ركابی لە لێدوانێكی ڕۆژنامەنوسیدا ڕایگەیاند كە ” نوری مالیكی سەرۆكی ئیئتیلافەكەمان كاندیدمانە بۆ سەرۆكایەتی حكومەت ئەگەر ئەو پۆستەمان بەدەستهێنا، چونكە ئێمە دەمانەوێت خزمەتی هاوڵاتیان بكەین بەبێ گوێدانە ئەوەی ئەو پۆستە بەدەستبهێنن یان نا”. ‎عەلی بیدەری شرۆڤەوانی سیاسی وای دەبینێت كە ” قسەكردن لەسەر سەرۆكایەتی وەزیران بەندە بە. بارودۆخی سیاسی قۆناغی دوای هەڵبژاردن وئەنجامەكانی، بەڵام خستنەڕووی هەندێك ناو  وناونیشان لەلایەن هەندێك لە كوتلەكانەوە بۆ ئەوەیە كە جەماوەر وحیزبەكانی دیكە وا هەست بكەن كە ئەمان هێز وتوانایان هەیە بۆ ڕكابەری كردن وپێكهێنانی حكومەت وبوون بە گەورەترین كوتلە، ئەمەش ڕێگەیەكە بۆ كۆكردنەوە وجۆشدانی جەماوەرەكەیان وپتەوكردنی پێگەی خۆیان لە هەڵبژاردنەكاندا”. ‎عەلی بیدەر ئاماژە بەوەش دەكات كە ” چانسەكانی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ئێستا زۆر بەهێز نیە بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پۆستە، بەڵام دەشێت ببێت بە كاندیدی تەسویە وپێكهاتن، وەك چۆن. لە پارساڵی 2020 بۆ یەكەم جار وا دەستنیشانكرا بۆ ئەو پۆستە سەرەڕای ئاڵنگاریەكانی بەردەم ئەم ڕێگەیە كە دیارترینیان. پەیوەندیە ناسازەكانی بوو لەگەڵ میلیشیا وگروپە چەكدارەكاندا، جگە لەوەی كە كەسێكی خوازراو نەبوو لەلای كوتلە كوردی وسوننی وهەندێك لە پێكهاتەكانی دیكەوە.  ‎حیزبە تەنهاكان ‎بەشێكی زۆری كوتلە شیعیەكان بە تەنها بەشداری لەم هەڵبژاردنە پێشوەختەدا دەكەن، كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكانیش لە عێراق هەریەك لە هاوپەیمانێتی فەتح بە سەرۆكایەتی هادی عامری، وهاوپەیمانێتی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی، وكوتلەی سەدری سەر بە موقتەدا سەدر كە ڕابەری ڕەوتی سەدرە، پەسەند كردووە. ‎هەردوو هاوپەیمانێتی ”تەقەدوم” بە سەرۆكایەتی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی ئێستای پەرلەمانی عێراق وهاوپەیمانێتی ”عەزم” بە سەرۆكایەتی سەرمایەدار وبازرگان خەمیس خەنجەر، لە دیارترین هاوپەیمانێتیەكانی ناوچە سوننیەكانن. ‎ڕەوتی سەدر بە هیوای بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆكی حكومەتە بۆ خولی داهاتوو، بۆ ئەمەش كۆمەڵێك مەرجی قورس وتوندی خستۆتە بەردەم خوازیارانی خۆكاندید كردنن لە ڕەوتەكەدا، كە هەندێك لە ڕاپۆرتە ڕۆژنامەنوسیەكان باسیان لە چەند ناوێك كردووە كە ئەگەری كاندید بوونیان. هەیە بۆ ئەو پۆستە لەلایەن ئەم ڕەوتەوە. ‎موقتەدا سەدر لە تێچێنێكیدا لە هەژماری خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر دەڵێت :”ئەگەر مام لەژیاندا ئەوا بە ووردی ولە نزیكەوە چاودێری ڕوداوەكان دەكەم، ئەگەر زانیم هەڵبژاردنەكان زۆرینەیەكی سەدری لێدەكەوێتەوە لە ئەنجومەنی نوێنەراندا وبەمەش پۆستی سەرك وەزیران بەدەستدەهێنرێت، ئەوا دەتوانم هاوكاری وكۆمەكیان بكەم بەو شێوەیەی كە بەڵێنمانداوە بەیەكەوە پرۆژەی چاكسازی لە ناوخۆدا تەواو بكەین وبە ئەنجامی بگەیەنین، ئەوا بڕیاری بەشداری كردن لە هەڵبژاردنەكاندا دەدەم”. ‎لەم دواییانەدا سەرچوەیەكی نزیك لە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ئێستا ڕایگەیاند كە ناوبراو بەشداری ناكات لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییە پێشوەختەكەی عێراقدا كە بڕیارە لە (١٠)ی مانگی ئۆكتۆبەری داهاتوودا ئەنجام بدرێت. ‎گەمەی ژمارەكان گونجاو نیە ‎وێڕای كشانەوەی كازمی لە بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاندا بەڵام ناوەندە سیاسیەكانی عێراق هەر ناوی دەهێنن وەك كاندیدێك بۆ دووەم خولی سەرۆك وەزیران ئەمەش لەسای مانەوەی ئەو بارودۆخەی كە حكومەتەكەی ئەوی لێبەرهەمهات، كە ئەمەش لێكەوتەی ناڕەزایەتیە جەماوەریەكان بوو، لەگەڵ پاشەكشەی ڕێژەی ڕۆڵی دەستوەردانی ئێران لە ناوخۆی عێراق وخۆسەپاندنی خۆپیشاندانەكان وەك فاكتەرێكی دی لە مەسەلەی پێكهێنانی حكومەت ودیاریكردنی سەرۆكی حكومەت وئەو مەرجانەی كە پێویستە لەو سەرۆكەدا هەبێت. ‎چاودێرە عێراقیەكان ئاماژە بەوەش دەدون كە هەر لە سایەی ئەو پەرت پەرتبوونەی نێوان حیزب ولایەنە سیاسیەكان  وبەشداریكردنی زۆرینەیانلە هەڵبژاردنەكاندا بە تەنها، كاری پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو وپێشكەشكردنی كاندیدێك لەلایەن ئەو حیزبانەوە زۆر قورس دەبێت بە تایبەتی ئەگەر ئەنجامی ئەو حیزب ولایەنانە لە هەڵبژاردنەكاندا نزیك بن لە یەكەوە، كەئەمەش پاڵنەرێك دەبێت بە ئاراستەی دیاریكردنی كاندیدێك بۆ تەسویە وپێكهاتن  ‎لەمبارەیەشەوە سەرمەد تائیی شارەزا لە بارودۆخی سیاسی عێراق دەڵێت  :”پۆستی سەرۆك وەزیرانی لە عێراقدا پێشتر لە ڕێگەی گەمەی ژمارەكانەوە دیاری دەكرا، بەڵام ناڕەزایەتیە جەماوەریەكان ئەم هاوكێشەیەی هەڵوەشاندكاتێك حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی خست، ئەوكات سەرۆك كۆمار سێ كاندیدی فەرمی وچواری تری نافەرمی ڕەتكردەوەكە لە ڕێگەی گەمەی ژمارەكانەوە دیاری كرابوون لەلایەن ئەوكوتلانەی زۆرترین كورسیان هەبوو لە پەرلەماندا، بەڵام خۆپیشاندانەكان وڕێساكانی تشرین ئەو ڕێگەیەیان لەباربرد وبە نەگونجاویان دانا. ‎هەروەها تائیی لە لێدوانێكیدا بۆ ”سكای نیوزی عەرەبی” ئاماژەی دا بەوەی كە ”هەڵبژاردنە نوێیەكان ژمارەی نوێی لێدەكەوێتەوە بە دوو شێوە : ‎یەكەمیان: گەل ڕازی دەكات، ئەگەر بە شێوازی گونجاو ئەنجام بدرێت ولە بارودۆخی گونجاودا بێت. ‎دووەمیان  : ئەگەر بەپێی مەرجەكانی هێزە چەكدارەكان بكرێت، كە نازانین چۆن چەند پشكێكیان لە هەڵبژاردنەكانی ڕابردوودا بەركەوت، ولەم كاتەدا زمانی ژمارەكان قبوڵ ناكرێت وڕەت دەكرێتەوە، وهیچ حكومەتێكی لێ بەرهەم نایەت، بەڵكو حكومەتی داهاتوو بەپێی ئەو ڕێسایانە دەبێت كە گەل دەیخوازێت ولە خۆپیشاندانەكاندا دەریبڕیووە”.

شیكاری: درەو سەرباری ئەوەی زۆربەی سیاسییەکانی عێراق بەردەوام جەخت لە گرنگی ڕۆڵی ئافرەتان دەکەنەوە و بە نیوەی کۆمەڵگا ناویان دەبەن، بەڵام لە نێو دەسەڵاتی جێبەجێکردندا ئافرەتان ڕێژەکەیان 5% تێپەڕ ناکات، لە كابینەكەی ئەیاد عەلاویدا 6 ئافرەت و لەكابینەكەی كازمیدا 2 ئافرەت پۆستی وەزیریان هەبووە، بەڵام  بەپێی دەستوور 25%ی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بۆ تەرخان کراوە بە بەپیی سیستمی "کۆتای ئافرەتان"   لەم ڕاپۆرتەدا "سیستمی کۆتای ئافرەتان" لە عێراق و بەشێک لە وڵاتانی جیهان بەوردی خراوەتەڕوو ... سەرەتا لاوازی بەشداری سیاسی ئافرەتان، لە پرۆسەی سیاسی و کایەی دروستکردنی بڕیاردا، یەکێک بووە لە گەورەترین ئاڵنگارییەکان، کە بەدرێژایی مێژوو روبەڕووی ئافرەتان بووتەوە لە بوارە گشتییەکان و مافی بڕیاردان لە وڵاتانی جیهاندا، بە شێوەیەکی گشتی. رێژەی بەشداری ئافرەتان لە کایەی گشتی و سیاسییدا لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی ترو لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی تر جیاوازە، بە گوێرەی سروشت و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و داب و نەریت و کلتور و دەستور و یاساکان. بوونی نوێنەرایەتی کردنی ئافرەتان لە دام و دەزگاو دامەزراوەکانی دروستکردن بڕیار بۆخۆی یەکێکە لە ئامرازە گرنگەکانی داکۆکیکردن و پاڵپشتی کردنی ئافرەتان بۆ بەشداریکردنیان لە ژیانی سیاسی و گشتی وڵات و ناوچەکانیان، دەرەنجامی بەشدارییەکەش جیاوازە بەگوێرەی ئەو پاشخانەی کە ئافرتان هەیانە لە رووی چینایەتی سیاسی و کۆمەڵایەتی و کلتورییەوە. ئەگەر چی هەوڵ و جوڵانەوەو خەباتی ئافرەتان لە دنیادا شتێکی نوێ نیە، بەڵام دەتوانین بڵێین کارکردن بە "سیستمی کۆتای ئافرتان" نوێیە، دوا جاریش لە ساڵی ١٩٩٥ لە کۆنگرەی چوارەمی جیهانی ئافرەتان کە لە (پەکین)ی پایتەختی (چین) بەسترا پێشنیاری "سیستمی کۆتا" یان دیاریکردنی پشکی ئافرەتان وەک بژادەیەکی سەرەتایی تەبەنی کرا، بۆ چارەسەرکردنی پرسی لاوازی بەشداری ئافرەتان لە ژیانی سیاسی و دروستکردنی ناوەندەکانی بڕیار و کۆتاییهێنان بە پەراوێزخستنیان لەو ناوەندانە.  ئەم هەنگاوەش بەشێکی گەورەی بەستراوە بە پەرەسەندنی پرسی دیموکراسی و هەڵبژاردن و تا ڕادەیەک بەرپابوونی ئاشتی و سەقامگیری سیاسی لە وڵاتاندا، بۆیە دەبینین لەدوای جەنگی ساردی نێوان (ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاو ڕوسیا) لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوو، کارکردن بە "سیستمی کۆتای ئافرەتان" بە تایبەت لە وڵاتانی جیهانی سێ و وڵاتە تازە پێگەیشتووەکان بەردەوام لە گەشەسەندندایە. ئەگەر چی "سیستمی کۆتا" چارەسەرێکی تا ڕادەیەک گونجاو بوو بۆ بەرزکردنەوەی ڕێژەی بەشداری سیاسی ئافرەتان لە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان وەک چارەسەرێکی کاتی، بەڵام پێشکەش کردن کارپێکردنی جەدەلێکی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، لەوەی بەشێک پێیان وابوو ئەمە جیاکارییە و لەگەڵ بنەما گشتییەکانی یەکسانیدا ناگونجێت و یەکناگرێتەوە، بەم جۆرە ناتوانن گوزارشت لە حەقیقەتیان بکەن و ڕاستی پەراوێزخستنی ئافرەتان دەرناخات و ناتوانن گوزارشت لە ئیرادەی ڕاستەقیەنەی خۆیان بکەن. لەبەرامبەردا بەرگریکارانی بیرۆکەکە ئەگەرچی دانیان بەو جیاکارییەدا دەنا، بەڵام پێیان وابوو سیتمی کۆتا (جیاکاری ئیجابییە) و لێرەوە دەتوانرێت ئافرەتان لە پەراوێزخستن لە ژیانی سیاسی و گشتیدا ڕزگاربکرێن و دەتوانن گوزارشت لە ڕاو بۆچوونی خۆیان بکەن و بەشداربن لە پرۆسەی سیاسی و ناوەندەکانی دروستکردنی بڕیار. دەرەنجام لە چەندین وڵاتی دنیا کارکردن بە سیستمی کۆتای ئافرەتان تەبەنی کرا. بە شێوەی جیاواز ئەوانیش؛  １.    شێوازی دەستوری؛ لەم شێوازەی دیاریکردنی پشکی ئافرەتان یان "کۆتای ئافرەتان" لە ڕێگەی دەقی دەستورییەوە دەستنیشان دەکرێت، بە دیاریکردنی ڕێژەی کورسی تایبەت بە ئافرەتان لە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکاندا، بۆ نمونە بەپێی دەستوری هەمیشەیی عێراق ساڵی 2005 لە ماددی (49) بڕگەی (چوارەم)دا هاتووە "یاسای هەڵبژاردن ڕێژەیەک بۆ بەشداربووانی ئافرەتان دادەنێت، بە جۆرێک لە چارەکی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر نەبێت" بە پێی ئەم دەقەش نابێت ڕێژەی کورسی ئەنجومەنی نوێنەران نابێت 25% بێتە خوارەوە. بەم شێوازەش لە دیاریکردن دەوترێت "کۆتای دەستووری". ２.    شێوازی یاسایی؛ ڕێگەیەکی دیکە بۆ ڕێژەی"کۆتای ئافرەتان" ناچارکردنی پارتە سیاسییەکانە بە دیاریکردنی کاندیدی ئافرەت لە لیستی هەڵبژاردنی کاندیدەکانیاندا بە یاسا، زۆربەی جاریش لە ڕێگای یاسای هەڵبژاردنی وڵاتانەوە دیاریدەکرێت. بۆ نمونە لە یاسای هەڵبژاردنی فەلەستین ژمارە (9)ی ساڵی 2005 ماددەی (4)دا هاتووە: دەبێت هەر لیستێک لە لیستەکانی هەڵبژادن ڕێژەیەک لە نوێنەرایەتی ئافرتان کاندید بکەن بەجۆرێک کەمتر نەبێت لەیەک ئافرەت لە: ١. ناوی سێ کاندیدی یەکەمی لیستەکە. 2. چوار ناوی دوای ئەوە. 3. پێنج ناوی دوای ئەوە. واتە (لە سێ کاندیدی یەکەم یەکێکیان ئافرەت بێت و لە ڕیزبەندی چوارەم تا حەوتەمی لیستەکە یەکێکی دیکەیان ئافرەت بێت و کاندیدی هەشتەم تا دوانزەیەم یەکێکی دیکەیان ئافرەت بێت. بەم پێیەش دەبێت لە (12) کاندید سیانیان ئافرەتبن).  ３.    شێوازی سەرپشک و ئارەزومەندانە؛ جۆری سێیەمی بەشداری پێکردنی ئافرەتانە لە پرۆسەی سیاسی و هەڵبژاردن، دیاریکردنی ڕێژەکەیان ئارەزوومەندانەیەو لە دەرەوەی پاڵنەری دەستور و یاسادایەو پارتە سیاسییەکان بە خواستی خۆیان ژمارەیەک لە ئافرەتان دەکەنە نێو لیستی هەڵبژاردنی پارتەکانیانەوە. باشترین نمونەی کارکردن بەم سیستمە وڵاتانی ئەسکەندەنافیان وەک (سوید و دانیمارک و نەرویج). کارکردن بە سیستمی کۆتای ئافرەتان وەک چارەسەێکی کاتی قۆناغەکە لە زۆرێک لە وڵاتانی دنیا تەبەنی کرا، ئەویش لە پای کەمی و لاوازی بەشداری سیاسی ئافرەتان بوو لە نێو کایەی سیاسیدا، بەڵام روبەڕووی کۆمەلێک ڕەخنە بوویەوە، هەر لە بارەیەوە بەشێک لە چاودێران و رەخنەگران پێیان وابوو "سیستمی کۆتای ئافرەتان" دەبێتە یەکێک لە سەرچاوەکانی جیاکاری "تەمییز" لە نوێنەرایەتی ئافرەتاندا، کە دەرەنجامەکەی گوزارشت ناکات لە دەنگی ئیرادەی دەنگدەران و بە دیاریکردنی بەشێک لە کورسییەکانی ئەنجومەنە ‌هەڵبژێردراوەکان. ئەمە جگە لەوەی دیاریکردنی کۆتای ئافەرەتان کاریگەری جێدەهێڵیت لەسەر شێوازی بەڕێوەچونی بانگەشەو پڕوپاگەندی هەڵبژاردن و شێوازی دیاریکردنی بازنەی هەڵبژاردن، دەرەنجامیش سیستمی کۆتا بە قازانجی دەسەڵاتی سیاسی و سیستمی حوکمڕانی کۆتایی دێت زیاتر لەوەی گوزارشت لە ڕای گشتی ئافرەتان بکات. هەرچۆنێک بێت "سیستمی کۆتا" وەک چارەسەرێکی سەرەتایی و ڕێخۆشکردن لە زۆر شوێنی دنیا تەبەنی کراوە، هەرچەندە وەک جیاکاریش لێی بڕواندرێت، بەڵام بۆ واقعێک گونجاوە کە ئافرەتان دەرفەتی کەمتریان پێدراوە بەشداری سیاسی بکەن بە هۆکارو ئاستەنگی کۆمەڵایەتی و کلتوری، کە لە زۆرێک لە وڵاتان ئاستەنگی جیدی بوونە، سەرەڕای ئەوەی دەبێتە هۆی چارەسەکردنی حکومەت و حوکمڕانی نێرینەو پیاوسالاری، کە بۆ بەشێکی زۆری وڵاتی جیهانی سێ بە گشتی و وڵاتانی عەرەبی بەتایبەتی ڕاستە. لە بەرامبەدا هێڵێکی بەرگری دروستبوو لەوەی کە کارکردن بە "سیستمی کۆتای ئافرەتان" دان بەوەدا دەنێن کە سیستمەکە لە بنەمادا جیاکارییە، بەڵام بە جیاکاری ئیجابی "تەمییزی ئیجابی" ناوی دەبەن، پێیان وایە لێرەوە دەتوانرێت پاڵ بە پارتە سیاسییەکانەوە بنرێت لەنێو هەیکەل و دامەزراوە حیزبییەکان گرنگی بە ڕۆڵ و پێگەی ئافرەت بدەن و ئامادەیان بکەن بۆ ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان، کە ئەمەش یەکێکە لە ئامرازە بەهێزەکانی بەشداریپێکردن و چالاککردنی ئافرەتان لە نێو ژیانی سیاسیدا و دەبێتە هۆی ڕزگارکردن و پاراستنیان و پاڵپشتیان لە کەنارگیری و پەراوێزخستنیان لە دام و دەزگاو دامەزراوەکانی دروستکردنی بڕیاری سیاسی لە دەوڵەتدا. بەمەش " کۆتای ئافرەتان" دەبێتە پاڵپشت، جارێک لەڕێگەی بەشداری لە چالاکی و ژیانی حیزبی و جارێکیش پاڵپشتی سیاسی بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەی هەڵبژاردن و دامەزراوە هەڵبژێردراوەکان. ئەوەی دەمێنێتەوە یەکێک لە کێشە سەرەکییەکان ئەوەی لە "کۆتای ئافرەتان" دیاریکردنی میچ و سەقفی ڕێژەی ئافرەتانە، کە ئایا لە چوارچێوەی یاسادا و دەستوردا جێی بکرێتەوە یاخود جێبهێڵرێت بو خواستی پارتە سیاسییەکان و خۆ لادان لە بە یاسایی کردن، کە دیاریکردنی ئەو ڕێژەیەش گوزارشت لە ئیرادەو خواستی حیزبی سیاسی بکات. لەم ڕاپۆرتەدا چەند نمونەیەکی مەیدانی و کارکردن بە "سیستمی کۆتا" لە جیهاندا دەخەینەڕوو، لەوانەش؛ یەکەم: کیشوەری ئاسیا 1.    عێراق لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا مافی بەشداری ئافرەتان بەپێی دەستور و یاسا "کۆتای ئافرەتان" دیاریکراوە، بەپێی دەستوری هەمیشەیی عێراق ساڵی 2005 لە ماددی (49) بڕگەی (چوارەم)دا هاتووە "یاسای هەڵبژاردن ڕێژەیەک بۆ بەشداربووانی ئافرەتان دادەنێت، بە جۆرێک لە چارەکی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر نەبێت" بە پێی ئەم دەقەش نابێت ڕێژەی کورسی ئەنجومەنی نوێنەران 25% بێتە خوارەوە. لە هەندێک حاڵەتیشدا ژنان توانیویانە لەدەرەوی سیستمی کۆتا کورسی ئەنجومەنی نوێنەران ببەنەوە و زیاتر لەو ڕێژەیەی بۆیان دیاریکراوە ئافرەت سەربخەن. ئەمە لە کاتێکدایە لە سەرەتای دروسبوونی عێراق و یەکەم پەرلەمانی عێراقدا لە ساڵی (1925)ەوە تا ساڵی (1980) ژنان مافی خۆ کاندیدکردنیان نەبووە بۆ ئەندامێتی پەرلەمان و (پەرلەمان،  ئەنجومەنی گەل یان دەسەڵاتی یاسادانان). -    لەدوای ساڵی 2003 و دەستپێکردنی قۆناغێکی نوێی حکومڕانی لە عێراق، "سیستمی کۆتای ئافرەتان" بە دەستور و یاسا جێگیر کراو لە خولی یەکەمی پەرلەمان لە ساڵی (2005) لە کۆی (275) ئەندام (70) ئافرەت بوون بە ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران لە عێراقدا لە ژێر سایەی سیستمی کۆتای ئافرەتان. -    لە ساڵی (2010) و لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنەکە ژمارەیان گەیشتە (83) ئەندامی ئافرەت لە کۆی (328) کورسی ئەنجومەنەکە. -    لە ساڵی (2014) و لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق جارێکی تر (83) ئەندامی ئافرەت لە کۆی (328) کورسی ئەنجومەنەکە. (22) ئافرەتیان لە دەرەوەی سیستمی کۆتا بە دەنگی خۆیان گەیشتنە ئەنجومەنی نوێنەران. -    لە خولی چوارەم و لە هەڵبژاردنی ساڵی (2018) ئافرەتان (84) ئەندامیان لە کۆی (329) ئەندام سەرکەوتن بۆ ئەنجومەنەکە. -    لە ئێستاشدا کە بەرەو هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران هەنگاو دەنێین، لە ساڵی 2020دا یاسای نوێی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9) عێراقی کە (18) بازنەی هەڵبژاردنەوە زیادکرد بۆ (83) بازنەی هەڵبژاردن، ئەویش لە پێناو سەرکەوتنی ڕێژەی پێویستی "کۆتای ئافرەتان" لە سەرجەم بازنەکانی هەڵبژاردندا بۆ پڕکردەنەوەی 25%ی کورسییەکانی ئەنجومەنی نوێنەران، هەر وەک چۆن لە دەستوردا ئاماژەی بۆ کراوە.  ئەگەرچی ئەو ڕێژەیە لە ئافرەتان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بایەخی خۆی هەیە لە بەشداری ئافرەتان لە کایەی سیاسی عێراقدا، بەڵام نەتواندراوە ئەو ڕێژەیە لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن و حکومەتدا ڕەنگبداتەوە. سەرباری ئەوەی زۆربەی سیاسییەکانی عێراق بەردەوام جەخت کە گرنگی ڕۆڵی ئافرەتان دەکەنەوە و بە نیوەی کۆمەڵگا ناویان دەبەی، بەڵام لە نێو دەسەكاتی جێبەجێکردندا لە باشترین دۆخدا ڕێژەکەیان 5% تێپەڕ ناکات، سەرەڕای ئەوەی 25%ی ئەنجومەنی نوێنەرانیان پێکهێناوە. بۆ نمونە؛ -    لەدوای ساڵی 2003 یەکەم و تاکە وەزیری ئافرەت لە حکومەتی ڕاگوزەردا (نەسرین بەرواری) بوو، کرا بە وەزیری ئاوەدانکردنەوە. -    ساڵی 2004-2005 حکومەتی عێراق بە سەرۆکایەتی ئەیاد عەلاوی (6) ئافرەت کرا بە وەزیر، کە زۆرترین ڕێژەی بووەو هیچ کات نەگەیشتووەتە ئەو ڕێژەیە بە کابینەی ئێستای حکومەتی کازمیشەوە. -    ساڵی 2005-2006 لە کابینەکەی ئیبراهیم جەعفەری (5) ئافرەت پۆستی وەزارەتیان پێ بەخشرا. -    ساڵی 2016-2010 لە کابینەی یەکەمی نوری مالیکی (3) ئافرەت وەزارەتەکانی عێرقیان وەرگرتووە. -    ساڵی 2010-2014 لە کابینەی دووەمی نوری مالیکی (2) ئافرەت لە حکومەتی عێراق وەزارەتیان وەرگرتووە. -    ساڵی 2014-2018 لە کابینەی حیدەر عەبادی (2) ئافرەت وەزارەتیان وەرگرت و یەکێکیان وەک وەزیری دەوڵەت پۆستەکەی وەرگرتبوو دواتر لە سەردەمی ڕاگەیاندنی چاکسازییەکانی عەبادیدا ئەو وەزارەتەش هەڵوەشایەوە -    2018-2019 لە کابینەکەی عادل عەبدولمەهدی لە سەرەتاوە کابینەکەی هیچ وەزیرێکی ئافرەتی تێدا نەبوو، لە کۆتایی تەمەنی کابینەکەشدا (1) ئافرەت متمانەی لە ئەنجومەنی نوێنەران وەرگرت بۆ وەزارەتی پەروەردە. -    کابینەی ئێستای مستەفا کازمی تەنها (2) ئافرەت لە کابینەی وزارییەکەیدا لە کۆی (24) وەزیر پۆستی وزاریان لایە. 2.    ئەردەن بۆ یەکەم جار لە ساڵی 1974 ماف بە ئافرەتانی ئەو وڵاتە درا کە  خۆیان کاندید بکەن بۆ ئەنجومەنی نوێنەران و ئەو دەفەتەش بەشێوەیەکی فعلی لە 1984 ڕەخسا بۆ ئافرەتان، بەڵام لەساڵی (2003)ەوە وڵاتی ئەردەن تەبەنی سیستمی کۆتای ئافرەتانی کرد، کاتێک یاسای هەڵبژاردن پەسەند کراو بەپێی یاساکەش (6) کورسی بۆ کۆتای ئافرەتان تەرخانکرا، لەگەڵ پاراستنی مافی کێبڕکێی ئافرەتان لەسەر کورسییەکانی دیکە کە دەمێننیەوە. دواتر و لە ساڵی 2010 بەپێی یاسا ڕێژەی کۆتای ئافرتان لە (6) کورسییەوە زیادکرا بۆ (12) کورسی و بۆ ڕێژەی (10%) ی کورسییەکانی ئەنجومەنی نوێنەران کە لە 120 کورسی پێکهاتبوو.  لە ساڵی 1974ەوە بۆ ساڵی 2016 تەنها (65) ئافرەت توانیویانە بگەنە ئەندامێتی ئەنجومەنەکە لە کۆی (780) کورسی لە ماوەی (42) ساڵی ئەنجومەنەکە. لە دواین هەڵبژاردنی ئەو وڵاتەشدا لە ساڵی 2020 کۆی (130) کورسی ئەنجومەنی نوێنەران (15) ئافرەت بە سیستمی کۆتا گەیشتوون بە ئەنجومەنەکە.  3.    فەلەستین یاسای هەڵبژاردنی ژمارە(9)ی ساڵی 2005 تایبەت بە هەڵبژاردن لە وڵاتی فەلەستین بە دەق "سیستمی کۆتای ئافرەتان" جێگیر کراو خرایە نێو سیستمی هەڵبژاردنەوە، بە جۆرێک لە ماددەی (4)ی یاساکەدا هاتووە: دەبێت هەر لیستێک لە لیستەکانی هەڵبژادن ڕێژەیەک لە نوێنەرایەتی ئافرتان کاندید بکەن بەجۆرێک کەمتر نەبێت لەیەک ئافرەت لە: ١. ناوی سێ کاندیدی یەکەمی لیستەکە. 2. چوار ناوی دوای ئەوە. 3. پێنج ناوی دوای ئەوە. واتە (لە سێ کاندیدی یەکەم یەکێکیان ئافرەت بێت و لە ڕیزبەندی چوارەم تا حەوتەمی لیستەکە یەکێکی دیکەیان ئافرەت بێت و کاندیدی هەشتەم تا دوانزەیەم یەکێکی دیکەیان ئافرەت بێت. بە پێیەش دەبێت لە (12) کاندید سیانیان ئافرەتبن).  بەپێی ئەم یاسایەش لە هەڵبژاردنی ساڵی 2006ی ئەو وڵاتە (17) ئافرەت و بەڕێژەی 12.8% گەیشتنە ئەنجومەنی یاسادانانی ئەو وڵاتە لە کۆی (132) ئەندام، ئەوە لە کاتێکدا بوو لە ساڵی 1996 ڕێژەی ئافرەت کە ئەنجومەنەکە 5.6% ئافرەت پێکیهێنابوو. 4.    هندستان ئەگەرچی لە هندستان کار بە سیستمی کۆتای ئافرەتان ناکرێت لەسەر ئاستی پەرلەمانی ئەو وڵاتە، بەڵام لەسەر ئاستی خۆجێیی (مەحەلی) ڕێژەی کۆتای ئافرەتان بە 33% جێگیر کراوە، ئەمە لە کاتێکدا نوێنەرایەتی ئافرەتان لە ئەنجومەنی نوێنەراندا 9% تێناپەڕێت لە ئەنجومەنی پیرانیش ناگاتە 10% بەبێ کارکردن بە سیستمی کۆتا. سەرباری ئەوە دەتوانیین بڵێین جێگیرکردنی سیستمی کۆتای ئافرەتان لەسەر ئاستی خۆجێیی یاسایی و دەستورییە، چونکە لە پێناو دەستبەرکردنی ئەو مافە گروپ و ڕێکخراوە ناوخۆی و نێودەوڵەییەکان فشاری زۆریان کرد بۆ جێگیرکردنی ئەو مافە لە دەستوردا تا لە هەمواری دەستوریدا و لە ساڵی 1993 سیستمی کۆتا لە ئەنجومەنە خۆجێییەکان جێگیر کرا، کە هەنگاوێکی گەورەبوو بە ئاراستەی لامەرکەزییەت و دیموکراسییەت و ڕێگەدان بە نوێنەرایەتی چین و توێژە پەروێزخراوەکانی کۆمەڵگا و بەتایبەتیش ئافرەتان. بەپێی ئەم سیستمە پێویستە یەک لەسەر سێی  ئەنجومەنە خۆجێیەکان ئافرەت بێت و یەک لەسەر سێی سەرۆکی ئەنجومەنەکان ئافرەت بێت.   ووەم کشوەری ئەفریقا 1.    مصر لە وڵاتی مصر بۆ یەکەم جار لە ساڵی 1979 کار بە سیستمی کۆتا کرا بە تەرخانکردنی 30 کورسی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەو وڵاتە بۆ ئافرەتان، دواتریش ژمارەکە بەرزکرایەوە بۆ 35 کورسی تایبەت بە ئافرەتان، کە ساڵی 1984 کرا بە 36 کورسی، بەڵام بەبڕیارێکی یاسایی لە ساڵی 1986 کارکردن بە سیستمی کۆتا هەڵوەشێندرایەوە، لەسەر ئەو بنەمایەی کارکردن بەم سیستمە پێچەوانەی دەستور و بنەماکانی یەکسانی نێوان ژن و پیاوە. جارێکی تر و لە ساڵی 2010 کارکردن بە سیستمی کۆتاو دیاریکردنی 64 کورسی لە کۆی (518) کورسی ئەنجومەنی نوێنەران جێگیرکرایەوە، هەرچەندە ئەم بڕیارە بەرهەڵستکارێکی زۆری بۆ دروستبوو تەنها وەکو فێڵ و حیلەیەکی پارتی دەسەڵاتدار لەو وڵاتە لێکدایەوە لە پێناو بەدەستهێنانی کورسی زیاتر لە ئەنجومەنەکەدا کە لەو خولەدا 100% کورسییەکانیان بردەوە. لەدوای شۆڕشی 25ی یەنایەری ساڵی 2011 ی ئەو وڵاتە سیستمی کۆتای ئافرەتان لە یاسای هەڵبژاردندا جێگەی کرایەوە، بە جۆرێک پێویست بوو لەسەر هەر پارتێکی سیاسی ئافرەت بخاتە ڕیزی لیستی کاندیدەکانیەوە، هەندێک لە چاودێرانی دۆخەکەش لەو وڵاتە وایان دەبینی کە ئەم هەوڵە دەبێتە هۆی پاشەکشەی بەشداری سیاسی ئافرەتان بەبێ ئەوەی ڕێژەیەک بۆ ئافرەتان دیاریکرابێت و پارتە سیاسییەکان ناچار نەکرێن لە شێوازی ڕیزبەندی کاندیدەکانیان.  لە پەرلەمانی ئەو وڵاتەشدا لە سەردەمی (عەبدول فەتاح سیسی) پرسی بەشداری ئافرەتان هەنگاوێکی گەورەی بڕیوەو هەندێک بە سەردەمی زێڕینی ئافرەتان لە ئەنجومەنەکەدا ناوی دەبەن، لە دواین هەنگاویشدا سەرۆک کۆماری مصر لە 8/1/2021 بڕایاری دامەزراندنی (28) ئەندامی ئەنجومەنەکەیدا (کە دەسەڵاتی سەرۆک کۆمارە) (50%) ئافرەت بوون واتە 14 پیاوو 14 ئافرەت بەمەش ژمارەی ئافرەت لە ئەنجومەنەکە گەیشتە (162)ئەندام لە کۆی (568) کورسی بە پێیەش ڕێژەی (28.52%)ی ئەنجومەنەکە پێکدەهێنن. 2.    باشوری ئەفریقا لە باشوری ئەفریقا تەبەنی کردنی سیستمی کۆتای ئافرەتان بۆ پارتە سیاسییەکان ئارەزوومەندایەنە یەکەم جاریش پارتی کۆنگرەی نیشتمانی ئەفریقی کە پارتی باڵادەستی ئەو وڵاتەبوو (3) کاندیدی ئافرەتی خستە لیستی هەڵبژاردنەوە، دواتر ئەزمونەکە پەرەیسەند لە هەڵبژاردنی ساڵی 1994 ڕێژەی ئافرەت لە پەرلەمانی ئەو وڵاتەدا گەیشتە (25%)، لە ساڵی 1999 ڕێژەکە بەرزبووەتەوە بۆ (27%) و ساڵی 2004 گەیشتووە بە (32.8%). سەرکەوتنی ئەم ئەزمونەش بەشی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ خەباتی ئافرەتان و جوڵانەوە ئازادیخوازەکان، کە بەردەوام جەختیان لە ڕۆڵی سیاسی ئافرتان دەکردەوە بۆ پاراستن و پاڵپشتی سیاسی ئافرەتان تا گەیشت بە یاسایی کردنی سیستمی کۆتای ئافرەتان بەشێوەی "کۆتای ئارەزومەندانە" کە دواتر ئەو پرسە حیزبی کۆنگرەی نیشتمانی تێپەڕاند و پارتە سیاسییەکانی دیکەش سیستمی کۆتای ئافرەتانی ئارەزوومەندانەیان تەبەنی کرد. سێیەم: کیشوەری ئەوروپا 1.    سوید سوید یەکێکە لە وڵاتانی پێشەنگ لە پرۆسەی دیموکراسی و بەشداری ئافرەتان لە پرۆسەی سیاسی، بە جۆرێک بەر لە بیست ساڵ پێش ئێستا ژمارەی پێوانیەیی تۆمار کردووەو ڕێژەی ئافرەت لە پەرلەمانی ئەو وڵاتە گەیشتە بە ٤٥.٣%، ئەمەش لە ئەنجامی تەبەنی کردنی سیستمی کۆتای ئارەزوومەندانەی پارتە سیاسییەکان، بەشی زۆری فەزڵەکەش دەگەڕێتەوە بۆ دەستپێشخەری پارتی لیبراڵی سویدی کاتێک لە ساڵی ١٩٧٢ بڕیاریدا ڕێژەی ئافرەت لە نێو لیستی کاندیدەکانیدا کەمتر نەبێت لە ٤٠%ی کاندیدەکانی، ئەم هەنگاوەش وای لە پارتەکانی دیکەی ئەو وڵاتە کرد لە ساڵانی حەفتاو هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو هەمان ڕێچکەی ئەو بگرنەبەر. لە هەنگاوێکدا پارتی دیموکراتی کۆمەڵایەتی ڕێژەکەی بەرزکردەوە بۆ ٥٠%ی کاندیدەکانی نێو لیستەکەی، بەبێ ئەوەی بەیاسا ڕێژەی کۆتای ئافرەتان چەسپێندرابێت. جێی ئاماژەیە، بەشێکی دیکەی وڵاتانی ئەسکەندەنافی وەکو (نەرویج و دانیمارک) کار بە سیستمی کۆتای ئارەزوومەندانە دەکەن و لەسەر ئاستی جیهان پێشەنگن لە زۆرترین ڕێژەی بەشداری ئافرەتان لە کایەی سیاسی و دروستکردنی بڕیاردا، ئەمەش نیشانەی سەرکەوتنی پارتە سیاسییەکان و ئیرادەی ڕاستەقینەی نوێنەرایەتی ئافرەتان و دەورو کاریگەرییان لە ناوەندەکانی بڕیار و حیزبە سیاسییەکان دەردەخات. 2.    بەلجیکا بەجیاواز لە بەشێک لە وڵاتان، بەلجیکا لە هەوڵی ڕاگرتنی هاوسەنگی نێوان ڕەگەزەکانی داوە لەنێو کاندیدی پارتە سیاسییەکان، بەجۆرێک، بەپێی یاسا نابێت دوو کاندیدی لایەنێکی سیاسی لە لیستەکانیاندا بەدوای یەکدا سەر بە هەمان ڕەگەزی پیاو یان ئافرەتبن، ئەمەش وادەکات جۆرێک لە دەرفەتی یەکسانی نێوان ڕەگەزە جیاوازەکان بێتە ئاراوە، بەم سیستمەش ڕێژەی ئافرەتان لە ساڵی ٢٠١٠ لە پەرلەمانی ئەو وڵاتە گەیشتە ٣٩%. پێویستە ئاماژە بەو ڕاستییە بکەین کە ئەو سیستمە لە سەرەتاوە بەو جۆرە نەبوو، بەڵکو لە ساڵی ١٩٩٤ بە دەقی یاسا ئەوە جێگیر کرا، کە پێویستە لیستی هەڵبژاردنی پارتەکان سێ لەسەر چواری هەمان ڕەگەز زیاتر نەبێت، بەمەش ڕێژەی ٢٥% بەرەو سەر بۆ ئافرەتان ئەو وڵاتە جێگیر کرا.   سەرچاوەکان -    دستور العراق ٢٠٠٥. -    فرمان صادق، نسا‌و العراق... نصف المجتمع و5% فی الحكومە، علی الموقع؛ https://kirkuknow.com/ar/news/62234?fbclid=IwAR1pCFILIbqEEuNjHsLDdIVBsQGpAk3Za7ReWu1J-LJ068JX9c2_qXH0KTo -    نڤرە للدراسات النسویە، نڤام الكوتا: نماژج وتگبیقات حول العالم، علی الموقع؛ https://nazra.org/sites/nazra/files/attachments/short_paper_overview_quota_systems_worldwide_ar_april2013.pdf -    نسا‌و فی البرلمان: بعیداً عن اڵارقام، علی الموقع؛ https://www.idea.int/sites/default/files/publications/Women%20in%20Parlament%20.pdf -    تراجع عدد النسا‌و فی مجلس النواب اڵاردنی، علی الموقع؛ https://www.alaraby.co.uk/society/%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B9-%D8%B9%D8%AF%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A1-%D9%81%D9%8A-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3-%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%AF%D9%86%D9%8A -    قانون الانتخابات الفلسگنیە، قانون رقم (9) لسنە 2005 م بشأن الانتخابات، علی الموقع؛ http://muqtafi.birzeit.edu/pg/getleg.asp?id=14861 -    احمد فتحی،162 مصریە ببرلمان 2021.. عصر ژهبی للمرأە، علی الموقع؛ https://al-ain.com/article/golden-egyptian-women-parliament-2021  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت چەكی بۆ ئەو گروپانەی سوریا نارد كە بە پشتیوانی توركیا دژی كورد شەڕیان دەكرد، هەوڵیدا گروپێك خەڵكی ئەكادیمی تیرۆر بكات كە داوای چارەسەر دۆزی كوردو دەستپێكردنەوەی دیالۆگی ئاشتییان دەكرد، ئەو دۆستی دەسەڵات بوو لە توركیا، پێیان دەوت "سەرۆك"، بەڵام ئێستا لە توركیا هەڵاتووە‌و لە دەرەوە قسە لەبارەی پەیوەندی خۆی لەگەڵ بەرپرسانی باڵای توركیا‌و تێوەگلانیان لە كاری نایاسایی دەكات، ئەو (سەدات پێكەر)ە، پیاوێك كە ئێستا رایگشتی توركیای بەخۆیەوە سەرقاڵكردووە.  رۆژنامەنوسەكەی ئەنادۆڵ ئاژانسی هەواڵی ئەنادۆڵی توركیا، رۆژنامەنوسێكی خۆی لەكارەكەی دورخستنەوە بەهۆی ئەوەی پرسیارێكی "شەرمەزاركەرانە"ی ئاڕاستەی دوو وەزیری حكومەتی توركیا كرد.  پرسیاری رۆژنامەنوسەكە پەیوەندی بە هەندێك تۆمەتی مەترسیدارەوە هەبوو، كە سەركردەی یەكێك لە گروپە مافیاكانی توركیا ئاڕاستەی سلێمان سۆیلۆی وەزیری ناوخۆی توركیا كردووە.  ماوەی سێ هەفتەیە توركیا لەناو مشتومڕی چەند گرتەیەكی ڤیدیۆیدایە، كە (سەدات پێكەر ) سەرۆكی یەكێك لە گروپە مافیاكان بڵاویكردوەتەوە، سادات ماوەیەكە لە توركیا هەڵاتووە‌و لە دەرەوە دەژی.  لەم گرتە ڤیدیۆیانەدا سادات بەكر، وەزیرەكان‌و بەرپرسانی پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتداری توركیا تۆمەتبار بەوەی تێوەگلاون لە تاوانكاریی‌و گەندەڵی جۆراوجۆردا.  لە یەكێك لەو گرتە ڤیدیۆیانەدا سادات بەكر دەڵێ، سلێمان سۆیلۆ وەزیری ناوخۆی توركیا پاسەوانی بۆ داناوە‌و ساڵی رابردوو سۆیلۆ زانیاریی پێداوە كە دادگا، دۆسیەی لێكۆڵینەوەی لەسەر كردوەتەوە، بەو هۆیەوە توانیویەتی لە توركیا هەڵبێت‌و نەكەوێتە دەست هێزە ئەمنییەكان. سەرباری ئەوەی وەزیری ناوخۆی توركیا ئەم تۆمەتانە رەتدەكاتەوە، بەڵام بەهۆی ئەم گرتە ڤیدیۆییەوە كەوتوەتە ژێر فشاری لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان كە داوا دەكەن دەستلەكاربكێشێتەوە، سۆیلۆ كە یەكێك لە بەهێزترین پیاوەكانی ناو حكومەتی رەجەب تەیب ئەردۆغانە، تائێستا رەتیدەكاتەوە دەست لە پۆستەكەی بكێشێتەوە.  ئێوارەی دوێنێ وەزیری پیشەسازی‌و وەزیری كشتوكاڵ پیكەوە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی هاوبەشیان كرد، لەم كۆنگرەیەدا رۆژنامەنوسێكی ئاژانسی ئەنادۆڵ بەناوی (موسعەب تۆران) لەبارەی ئەو تۆمەتانەی كە سادات بەكر ئاڕاستەی وەزیری ناوخۆی كردووە، پرسیاری لە وەزیرەكان كرد.  وەزیرەكان سەرسوڕمانیان پێوەدیار بوو كاتێك رۆژنامەنوسەكە لێی پرسین، ئایا حكومەت هیچ پلانێكی هەیە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم ئابڕوچونەدا كە تێیدا وەزیری ناوخۆ ناوی لەناو هەندێك هەڵەی ئەخلاقی مەترسیداردا هاتووە ؟ دوای ئەم پرسیارە، وەكو كڵپەی ئاگر، لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی توركیا گرتەی ڤیدیۆیی ئەم بەشەی كۆنگرە رۆژنامەوانییەكە بڵاوبووەوە، لەیەكەم كاردانەوەدا، ئاژانسی ئەنادۆڵ بەیاننامەیەكی دەركرد‌و تێیدا رایگەیاند، موسعەب تۆران بنەماكانی كاری رۆژنامەوانی پێشێلكردووە‌و پروپاگەندەی سیاسی كردووە، بۆیە لە ئاژانسەكە دەركراوە، لەمە زیاتریش ئاژانسی ئەنادۆڵ رۆژنامەنوسەكەی خۆی رەوانەی بەردەم داواكاری گشتی كردووە بۆ ئەوەی لێكۆڵینەوە لەگەڵدا بكرێت سەبارەت بەوەی ئایا پەیوەندی لەگەڵ هیچ گروپێكی تیرۆرستیدا هەیە یاخود نا.  فەخرەدین ئەلتون بەڕێوەبەری راگەیاندنی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا لە تویتێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر نوسی:" ئەوانەی دەیانەوێت لە شكۆی دەوڵەتەكەمان كەمبكەنەوە، باجەكەی دەدەن". سادات بەكری سەركردەی مافیای توركیا لەهەموان زیاتر خۆشحاڵ بوو بە پرسیاری رۆژنامەنوسەكەی ئەنادۆڵ، بۆیە هەرزوو ڤیدیۆی پرسیاری ئەو رۆژنامەنوسەی لە كەناڵەكەی خۆی لە یوتیوب بڵاوكردەوە.  سەدات پێكەر كێیە ؟ سادات بەكر كە بە رێبەری مافیای توركیا ناودەبرێت‌و ماوەی زیاتر لە دوو هەفتەیە رایگشتی توركیای بەخۆیەوە سەرقاڵ كردووە، ساڵی 1971 لە ویلایەتی سكاریا لەدایكبووە. لەماوەی ژیانیدا، سادات چەندجارێك زیندان كراوە‌و دواتر ئازادكراوە، دواینجارەكان كە زیندان كراوە لەساڵەكانی (2005- 2007-2017)دا بووە.  تاوەكو بەر لە هەڵاتنی لە توركیا، سادات بەكر خاوەنی پێگەیەكی جەماوەریی بەهێز بوو، تائەو رادەیەی لەناو خەڵكدا بە "سەرۆك سادات" ناوی دەهێنرا.  ساڵی رابردوو، ژمارەیەك سەربازی سوپای توركیا لەیەكێك لە بنكە سەربازییەكاندا، گرتەیەكی ڤیدیۆییان بڵاوكردەوە كە تێیدا پیرۆزبایی رۆژی لەدایكبوون لە سەدات پێكەر  دەكەن‌و دەڵێن" رۆژی لەدایكبونت پیرۆز سەرۆك. دەستت ماچ دەكەین.. ئەمڕۆ رۆژی لەدایكبونی سەركردەكەمانە..". بەهاری 2018دا میدیاكانی توركیا هەواڵێكیان لەبارەی سادات بەكر بڵاوكردەوە كە باسی لەوە دەكرد، سادات ژمارەیەك ئۆتۆمبیل‌و قەڵغانی گوللەنەڕی بەخشیوە بەو گروپە چەكدارانەی سوریا كە بەپاڵپشتی توركیا لە رۆژئاوای كوردستان شەڕ دژی كورد دەكەن.  بەگشتی لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە، سادات بەكر ناوێكی ناسراوی توركیایە وەكو گەورەترین رێبەری مافیا.  بەمدواییە دادگای تاوانەكانی توركیا ئەستۆپاكی بۆ سادات بەكر دەركرد لەسەر كەیسێك، كە پەیوەندی بە هەڕەشەكردنی ساداتەوە هەبوو لە گروپێك خەڵكی ئەكادیمی، ئەم كەسە ئەكادیمیانە دوایان كردبوو سەرلەنوێ گفتوگۆی ئاشتی لەنێوان دەوڵەتی توركیا‌و كورددا دەستپێبكاتەوە بەمەبەستی چارەسەری دۆزی كورد.  سادات كە كەسێكی نزیك بوو لە دەسەڵاتدارانی توركیا، ماوەی زیاتر لە ساڵێكە، لە توركیا فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەرچووە، تۆمەتباركراوە بە تێوەگلان لە "تاوانی رێكخراو"‌و "بازرگانی ماددە هۆشبەرەكان"‌و "بەئامانجگرتنی كەسانی ئەكادیمی‌و خەڵكانی مەدەنی". چەند ساڵێك بەر لە هەڵاتنی لە توركیا، بەدیاریكراویش لە شوباتی 2020دا، سەدات پێكەر خۆی وەكو یەكێك لەو كەسانە دەناساند كە نزیكە لە دەسەڵاتدارانی توركیا، چ پارتی دادو گەشەپێدانی رەجەب تەیب ئەردۆغان چ بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست كە هاوپەیمانی ئەردۆغانە، چەندین لێدوانی هەیە كە تێیدا پاڵپشتی خۆی بۆ ئەو دوو پارتە رادەگەیەنێت، وێنەیەكیشی هەیە كە بەدەستێكی دروشمی "بۆزكورت"  واتە "گورگی خۆڵەمێشی"‌و بەدەستەكەی تری دروشمی "چوار پەنجەكە"ی بەرزكردوەتەوە، كە یەكەمیان ئاماژەیە بۆ بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست‌و دووەمیش دروشمی پارتی دادو گەشەپێدانی رەجەب تەیب ئەردۆغانە.  بۆیە ئێستا هەڵگەڕانەوەی لەو مێژووە، جۆرێك لە شۆكی لەناو خەڵكی توركیا دروستكردووە، تائێستا هۆكاری سەرەكی ئەم هەڵگەڕانەوەی سادات بەكر نازانرێت، بەتایبەتیش كە ئەو تۆمەتانەی لەلایەن بەرپرسانەوە ئاڕاستەی كراون، ماوەی نزیكەی 10 ساڵ دەبێت لە توركیا وێنەیان نەبووە.  كاتێك سەدات  قسە دەكات ! رۆژی 9ی مانگی رابردوو، هێزە ئەمنییەكانی توركیا ئۆپراسیۆنێكی فراوانیان ئەنجامدا بۆ دەستگیركردنی ئەو كەسانەی كە پەیوەندییان لەگەڵ سەدات پێكەر  هەبوو لە ویلایەتە جیاوازەكان، بەدیاریكراویش لە ئیستانبوڵ.  یەكێك لەو شوێنانەی كە هێزە ئەمنییەكان هەڵیانكوتایە سەری، ڤێلاكەی سادات بوو لە ناوچەی "بیكۆز" لە شاری ئیستانبوڵ‌و ئەندامانی خێزانەكەیان پشكنی.  ئاژانسی (ئەنادۆڵ) كە میدیایەكی نیمچە فەرمی توركیایە، سەرەتای مانگی رابردوو رایگەیاند، دەسەڵاتدارانی توركیا ئۆپراسیۆنێكیان ئەنجامداوە دژی ئەندامانی "تاوانی رێكخراو"، لەم هەڵمەتەدا (25) كەس لە چەند ویلایەتێك دەستگیركراون، كە پەیوەندییان بە سەدات پێكەری رێبەری مافیای توركیاوە هەیە.  ئەنادۆڵ باسی لەوەكردبوو، ئەو كەسانەی دەستگیركراون، تێوەگلاون لەچەندین تاوانی وەكو دروستكردنی رێكخراوی تاوانكاریی، تاڵانی، وەرگرتنی بەرتیل، هەڕەشە‌و بێبەشكردنی خەڵك لە ئازادی. دوای ئەم رووداوانە ئیتر سادات بەكر بۆی بۆ رانەگیراو، دەستیكرد بە بڵاوكردنەوەی چەند گرتەیەكی ڤیدیۆیی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (یوتیوب). لە گرتەی یەكەم‌و دووەمدا، سەدات پێكەر باسی لەوەكرد، دوای ئەوەی لە توركیا چوەتە دەرەوە، ئێستا لە ئیماراتی عەرەبی دەژی، بەڵام وردەكاری زیاتری لەبارەی چۆنیەتی گەیشتنی بە ئیمارات ئاشكرا نەكرد.  بە بڵاوكردنەوەی چەند گرتەیەكی ڤیدیۆی تر، سادات رایگشتی توركیای وروژاند، بەتایبەتیش كە ناوی چەندین كەسایەتی سیاسی‌و حزبی ناسراوی توركیا دەهێنێت كە تێوەگلاون لە كاری نایاسایی‌و پێشێلكاریی ناڕەوا.  سادات ژێری بەڕەكەی هەڵدایەوە، یان وەكو ئەوەی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان توركیا دەوترێت "قەدەغەكراوەكانی شكاند"، باسی كەسانێك دەكات كە لە توركیا رێگەپێدراو نییە قسەیان لەسەر بكرێت لەوانە سلێمان سۆیلۆ وەزیری ناوخۆو گروپی میدیایی "بلیكان" كە گروپێكی نزیكە لە پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدارەوە هەروەها (بیرات بەیرەق)ی زاوای ئەردۆغان‌و محەمەد ئەغاری وەزیری ناوخۆی پێشوو لەگەڵ كوڕەكەی كە پەرلەمانتاری پارتی دادو گەشەپێدانە.  لەبارەی وەزیری ناوخۆی پێشووی توركیاوە، سادات دەڵێ:" ئەم پیاوە دەستی خستوەتە ناو سەروەت‌و سامانی دەوڵەمەندترین پیاوی توركیا‌و "مارینا بۆدروم"ی گەشتیاریی، كە ملیۆنان دۆلاری هەیە.  سادات دەڵێ، لەدوای هەڵمەتە ئەمنییەكەی ئەمدواییەوە، گروپەكەی ئەغارو بلیكان دەستیان تێكەڵكردووە بۆ پلانگێڕان لەدژی ئەو، هاوكات هێرش دەكاتەسەر (سەرهاد بەیرەق) كە خاوەنی گروپی میدیایی "تركواز"ە‌و برای بیرات بەیرەقی زاوای رەجەب تەیب ئەردۆغانە، سەرهاد تۆمەتبار دەكات بەوەی میدیا‌و تەلەفزیۆنەكانی كردووە بە بڵندۆگۆ بە شێواندنی ناوبانگی ئەو، سادات بە سەرهاد دەڵێ:" تۆ ساڵی 2014 لە مەخفەردا ئێسكی فەوزی ئیشباشاران-ت شكاند بەهۆی ئەوەی جنێوی بە ژنەكەی سەرۆك كۆمار دابوو، كە خەسوی براكەتە".  لەبارەی سلێمان سۆیلۆ وەزیری ناوخۆی ئێستای توركیاشەوە، سادات باسلەوە دەكات، سۆیلۆ بەهۆی ئەو پەیوەندییانەی كە لەگەڵ بنەماڵەی ئەوان هەیبووە، لەناو ریزەكانی پارتی "رێگای راست"ەوە سەركەوێت بەرلەوەی بچێتە ناو پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدار لە ساڵی 2012.  سەدات پێكەر  لەبارەی هەڵاتنی لە توركیا دەڵێ:" سۆیلۆ هاوكاری كردم لەوەی پۆلیس دەستگیرم نەكات‌و لە توركیا هەڵبێم، چونكە ئاگاداری كردم كە دۆسیەی لێكۆڵینەوەم لەسەر كراوەتەوە".  سەدات پێكەر  رووی دەمی دەكاتە وەزیری ناوخۆی توركیا‌و دەڵێ:" لەم ماوە كورتەدا چی گۆڕاوە ؟ مەگەر تۆ نەبووی پارێزگاری پۆلیست پێدام‌و پاشان دوای ساڵێكیش ئەم پاراستنەت درێژكردەوە ؟". لە وەڵامی ئەم قسانەی سادات بەكردا، سولەیمان سۆیلۆ وەزیری ناوخۆی توركیا لە تویتەری خۆی بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند" ئەگەر ئەو تۆمەتانەی كە سەدات پێكەر  خستویەتیە پاڵم بسەلمێندرێت، من ئامادەم بچمە سەر كورسی لەسێدارەدان".  لایەنگرانی حكومەت‌و پارتی دەسەڵاتدار دەڵێن، ئەو قسانەی كە سادات لەبارەی وەزیری ناوخۆوە دەیكات بەهۆی ئەوەیە كە ئەمساڵانەی دوایی وەزیری ناوخۆ كۆتایی بە هەژموونی زۆرێك لە گەورە مافیاكانی توركیا هێناوە‌و ئێستاش لەسەر ئەو سیاسەتەی بەردەوامە.  ئۆپۆزسیۆن لەسەر خەتە  قسەكانی سەدات پێكەر  لەبارەی بەرپرسانی حكومەتەوە، رووداوی "سوسورلوك"ی بەبیری خەڵك‌و سیاسەتمەدارانی توركیا هێنایەوە، روداوێك كە ساڵی 1996 رویدا‌و پەیوەندی نێوان هەندێك لە پەرلەمانتارانی توركیا بە گروپە مافیاكانەوە ئاشكرا كرد.  رۆژی 3ی تشرینی دووەمی 1996 رووداوێكی هاتوچۆ لە ناحیەی "سوسورلوك" لەنێوان بۆرسا‌و بالیك ئەسیر رویدا، لەناو ئەو ئۆتۆمبیلەی كە توشی رووداوی هاتوچۆ بوو، سەدات پێكەر  ئەدیب بوجاك پەرلەمانتاری پارتی "رێگای راست"‌و حسێن كوجاداغ بەڕێوەبەری ئەكادیمیای پۆلیس لە ئیستانبوڵ‌و عەبدوڵا چاتلی سەركردەی مافیا هەبوون، ئەم رووداوە پەیوەندی سیاسییەكانی لەگەڵ گروپە مافیاكان ئاشكرا كرد، ئەو سەردەمەی كە ئەم رووداوەی تێیدا رویدا، توركیا لە شەڕێكی قورسدا بوو دژی پارتی كرێكارانی كوردستان، دەزگای هەواڵگری توركیا سودی لە مافیاكان وەردەگرت بۆ تیرۆركردنی سەركردەكانی كورد.  تۆمارە ڤیدیۆییەكانی سەدات پێكەر  لەبارەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ دەسەڵاتدارانی توركیا، كاردانەوەی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی بەدوای خۆیدا هێنا.  كەمال كلیچدارئۆغلۆ رێبەری پارتی كۆماری گەل، لەبارەی قسەكانی ساداتەوە وتی:" هەڕەشەكانی ئەمدواییە، قەیرانی بەڕێوەبردنە.. چەندین كەسایەتی ناو حكومەت‌و پارتی دەسەڵاتدار ملكەچ بوون بۆ فەرمانی هەندێك لایەن". میراڵ ئەكشنار سەرۆكی پارتی "چاكە " دەڵێ:" ئەو قسانەی كە سادات بەكر دەیانكات، ئابڕوچونێكی گەورەیە‌و بەهەموو واتایەك مۆری شەرمەزارییە، چونكە ناكرێت لەلایەك دەوڵەتی قوڵ هەبێت‌و لەلاكەی تر دەوڵەتی تەنك.. دەوڵەت نابێت لەچوارچێوەی یاسایی خۆی دەربچێت". عەلی باباجان سەرۆكی پارتی دیموكراتی‌و پێشكەوتن ئاماژە بەوەدەكات، ئەو قسانەی كە سەدات پێكەر  كردویەتی، رۆژگاری نەوەدەكانی سەدەی رابردووی بیرخستونەتەوە، كە ئەوكات پەیوەندی نێوان دەوڵەت‌و سیاسیەت لەگەڵ مافیاكان زۆر تێكئاڵاو بووە، بۆیە " دوای چوار دەیە دووبارەبونەوەی ئەم رووداوانە، جێگەی داخ‌و نیگەرانییە".  ئەحمەد داودئۆغلۆ سەرۆكی پارتی "ئایندە"ش سەرباری ئەوە درەنگتر قسەی لەسەر كەیسەكەی سەدات پێكەر  كرد، بەڵام وتی:" پەیوەندی مافیا سیاسییەكان دیاردەیەكە كە دەوڵەت وێران دەكات، ئێمە شایەتی تۆڕێكی تری لەوجۆرین كە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، كەرامەتی دامەزراوەكانی دەوڵەتەكەمانی وێران كرد".  بیردۆزی پیلانگێڕیی ! لەناو ئەو مشتومڕەی كە لەبارەی قسەی سەركردەیەكی مافیاوە دروستبووە، نوسەرو رۆشنبیرەكانی نزیك لە پارتی دادو گەشەپێدانی توركیا لە میدیاكانی خۆیانەوە وتار دەنوسن‌و بە بیرۆدزی پیلانگێڕی لێكدانەوە بۆ قسەكانی سادات دەكەن، ئەوان دەڵێن سادات بۆیە چوەتە ئیماراتی عەرەبی، چونكە ئیمارات لەسەر كێشەی میسرو ئیخوان موسلیمین لەگەڵ توركیا لە كێشەدایە، ئیمارات لەم رێگەیەوە دەیەوێت زیان بە ناوبانگی توركیا‌و سەرۆك رەجەب تەیب ئەردۆغان بگەیەنێت. 

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) ئێراننامە ( 6)   کەمتر لە مانگێکی ماوە بۆ هەڵبژاردنی سەرکۆمارێکی نوێ بۆ ئێران(١٨/حوزەیران). سوپای ئەو وڵاتە جیا لە ئەرکە سەربازییەکەی دەستی باڵاشی هەیە لە ئابووریی وڵاتدا، کۆمپانیا زەبەلاحەکان لە خولگەی بەرژەوەندییەکانی سوپادا دەسوڕێتەوە، وا ئێستاش دەیەوێت لە دەسەڵاتی جێبەجێکردنیشدا پشکی هەبێت و ڕاشکاوانە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ کاندیدای هەڵبژاردنی سەرکۆماری خۆیان دەنوێنن و میدیا و نوخبەی نزیکیشیان، سەرکۆمارێکی سەربازی بە فریادڕەسی قۆناغ وەسف دەکەن. چی وای کردووە سەرکۆمارێکی سەربازی، چاوەڕوانکراو بێت؟ هەل و ڕێگرییەکان چین بۆ هاتنی سەرکۆمرێکی سوپایی؟  هێشا یەکلانەبووەتەوە سیستمی سیاسیی ئێران، کام لەم مۆدێلەی سیاسیەکان لە سێ قەیرانەکە ڕزگاری دەکەن: سەرکۆمارێکی سیاسیی دپلۆمات (بۆ ڕزگاربوون لە پەراوێزیی)، ئابووریناسێکی سیاسیی (بۆ ڕزگارکردنی ئابووریی قەیراناوی) یاخود سەرکۆمارێکی سەربازیی (گێڕانەوەی شکۆی ئێران!). سەردەمی بایدن و چانسی سەربازییەکان دۆخی سیاسیی ئێران لە پۆلێنی ڕەوتە سیاسییەکانیدا، پاش ناڕەزایەتییەکانی بزوتنەوەی سەوزی ئێران(2009)، حاڵەتێکی دوو جەمسەری وەرگرت، ئەم پۆلێنە وەک کۆتایی نەوەدەکان، دنیای سیاسەتوانانی ئێرانی دابەشنەکردووە بۆ ڕیفۆرمیست و بناژۆخواز، کە لە هەموو حاڵەتێکدا لە ئاستی دەرەوەدا تەبا بوون و وەک تەواوکار بۆ بەرژەوەندییە باڵاکانیان، سیاسەتی ئێرانیان لەگەڵ وڵاتاندا ئاراستە دەکرد، هەنووکە سەرەڕای مانەوەی ڕەوتە باوەکانی پێشتر، دوو جەمسەرەکە سیاسەتکردنیان لەسەر بنەمای دانوستان یان هەڵشاخانەوە بەڕووی ئەمریکادایە، بەرەی یەکەم سوپایی و بەسیج و زۆرینەی پەرلەمانی ئێستا، کە لەگەڵ سەرکۆمارێکی سوپایی و توندکردنەوەی سیاسەتی ئێرانن بەرامبەر ڕۆژئاوا. بەرەی دووەم خۆی لە ڕیفۆرمیستەکان، میانڕەوانی میراتگری ڕەفسەنجانی، بناژۆخوازە بەرژەوەندیگەرا و میانرەوەکان( وەک برایانی لاریجانی و موتەهەری و...تاد). ئەم دوو جەمسەرە سەرلەبەری ئەژمار و هەژموونی سیاسییان لەسەر دانوستاندن و دژەدانوستاندن لە نێوخۆ و دەرەوەدا ڕێکخستووەتەوە، بانگەشە و کاندیدانی پێشوەختەشیان هەر ئەم ئارگیومێنتەیان کردووەتە خاڵی یەکەم. سەردەمی ترەمپ سەردەمی زاڵکەرەوەی قسەی بەرەی یەکەم بوو. چونکە تاران بەوە گەیشتبوو کە مامەڵەی ژێرکاریی و دانوستاندن لەگەڵ کۆشکی سپیدا لەسەردەمی ئەودا مەحاڵە. هەر لەبەر ئەوەش بوو پرۆئێرانییەکان، لۆبییە ژێربەژێرەکانی و وڵاتانی ئەوروپا نەیانتوانی وا لە واشنتۆن بکەن دەست لە فشار هەڵبگرێت، بۆیە گرەوی ئێران لەسەر کەوتنی ترەمپ و هاتنەوە سەرکاری دیموکراتەکان بوو. وا گرەوەکەی بە هاتنەسەرکاری بایدن، بە ئەنجام گەیشت، بەڵام ململانێی نێوان بەرەی دژەبەرجام وهەوادارانی بەرجام (٥+١)، تووندتر بووەتەوە.  سوپاییانی توندئاژۆ، خۆیان بە پیویست دەزانن نەیارانی دانوستاندنی ئێران و ڕۆژئاوا، کە باوەڕییان بە نمایشی تووندەهێزی ئێرانە، بەشێکیان سەرکردەکانی سوپان، ئەوانەی کە کەم تا زۆر بە پێی بۆ لوان، سەرەنێزەی خۆیان لە سیاسەت هەر لەسەردەمی جەنگی هەشت ساڵەوە تا هەڕەشەکردن لە سەرکۆمارانی خاتەمی و ڕۆحانی لە سیاسەتی حکومەتی ئێران وەرداوە. سوپاییەکان دەیانەوێت وەک فریادڕەس خۆیان بنوێنن و بەبنبەستگەیشتنی هەوادارانی گفتوگۆ بقۆزنەوە، تا ئێستا زیاتر لە چەندین ڕوخساری سوپایی ئەگەری خۆکاندیکردنیان ڕاگەیاندووە (سەعید محەمەد، رۆستەم قاسمی، محسن رەزایی، عەلی شەمخانی و محەمەد باقر قالیباف، حسین دهقان، ..تاد) ئەزموونی خۆ کاندیدکردنی سەربازییان درێژ مەودایە و خۆیان تاقیکردووەتەوە، بەڵام ئەوەی ئەمجارە شانسی زێتر کردووەن، چەن فاکتەرێکن. هۆکارەکانی خۆبەپێویستزانینی سوپاییەکان و دروستکردنی "کابینەی جەنگ"، لە هەڵبژاردنی ئاییندەدا، دەکرێت لە چەند خاڵیکدا کورت بکرێنەوە: ١. سیاسەتی نینۆککردنی ئێران، دەنگی ناڕەزایی نێو لایەنگرانی گوتاری ڕادیکاڵی شۆڕشی ئیسلامی ئێرانی، بەرزکردووەتەوە و وەک مالیک شەریعەتی پەرلەمانتاریی سوپایی دەڵێت جەنگی ئابووریی دژەئێران زۆر پێچاوپێچترە لە جەنگی سەربازی، خوێن ناڕژێت باوک ناکوژێت، بەڵام غرووری باوکان دەکوژێت، بۆیە دەبێت کابینەی دادێ، "کابینەی جەنگ" بێت. موختار پور یەکێکی دیکە لە سوپاییە پەرلەمانتارەکان باوەڕی وایە تەنها ڕێگەی ڕزگاریی سەرکۆمارێکی سەربازییە. ئەم بەرەیە لەو باوەڕەدان کە دۆخی وڵات سەرکۆمارێکی سەربازی پێویستە. ٢. هێرشەکانی ئەمریکا و ئیسرائیل، گوتاری سەربازییەکانی ئێرانی بەهێز کردووە، چونکە لەلایەک لەگەڵ ئەو هەموو سازشەی ئێران لە ٥+١دا، بەڵام ئەنجامەکەی سیاسەتەکانی ترمپ، کوشتنی سلێمانی و سنوردارکردنی ئێران لە عێراق و لوبنان و..تاد، تووندتربوونی سزاکان بوو، پەلامارەکانی ئیسرائیل لە سوریا بۆ سەر ئێران و پرۆکسییەکانی لێکەوتەوە. بۆیە باوەڕێک هەیە کە سیاسەتی کۆترەکان شکستی هێناوە و نۆرەی هەڵۆکانە. سیاسەتەکانی ترەمپ-یش بوارێکی بۆ گفتوگۆ نەهێشتەوە. ٣. ئەگەر گرەوی هەوادارانی  دانوستان ئەوە بووبێت بە گەڕانەوەی دیموکراتەکان، ئێران دۆخی ئابووریی باشتر دەبێت، ئەوا دیدگایەکی پێچەوانەش هەیە و بایدن-یش نەیشاردەوە کە سەردەمەکەی سەردەمی ئۆباما نابێت و ناتوانێت بگەڕێتەوە دواوە، ئاسانیش نییە بایدن سزا ئابوورییەکانی سەردەمی ترەمپ هەڵبگرێت،  گەر ئەم ئارگیومێنتە بتوانرێت لە ناو ژوورەکانی بڕیاری سیاسەتی دەرەوە جێی بکرێتەوە و ڕێبەری ئێران بهێنتە قەناعەت، ئەوا چانسی سەربازییەکان زێدەتر دبێت. 4. شانسێکی دیکەی برەوی سەرکۆمارێکی سەربازی، دۆخی ناڕەزایی و بایکۆتی ڕای گشتیی خەڵکە بەرامبەر هەڵبژاردنەکان لەلایەک و ئەو پاڵفتەکارییەی ئەنجومەنی پاراستنی دەستوور-ە کە ئەرکێکی ڕەتکردنەوە و پەسەندکردنی کاندیدەکانی سەرکۆمارە. لەم ڕووەوە تا ڕێژەی بایکۆت بەرزتر بێت چانسی سەربازییەکان زیاترە، ئەم ئەزموونە لە خولی یانزەیەمی پەرلەماندا تاقیکرایەوە، بەهۆی پاڵفتەکاری شوری پاسەوان و کەمی بەشداری خەڵکەوە، وایکرد پەرلەمانێکی توندئاژۆ و پایەسەربازی بێتەسەرکار. سوپا و سیاسەت، قەدەگەکراوێکی پیادەکراو ئایا سەرکۆمارەکانی دیکە ناسەربازی بوون؟ بێگومان نەخێر. هەرچەند ڕێبەری پێشووی ئێران (خومەینی)، چەندینجار بەشداریی سوپایی و دەسوەردانەکانی لە سیاسەتدا ناپەسەند داناوە، ئەو دەیووت: فەرماندەکان داخڵی هیچ حزب و گروپێکی سیاسی نەبن، ئەگەر سوپای پاسدار یان هەر هێزێکی سەربازی لە حزبایەتیدا کار بکات "پێویستە فاتیحەی ئەو سوپایە بخوێنرێت...جایز نییە... ڕژێمەکە دەکێشن بەیەکەدا... ئیسلام لاواز دەکەن..."، هەروەها دەیووت "هەڵبژاردنەکان کاری خۆیان دەکەن، چ پەیوەندییەکی بە سوپاوە هەیە... بۆ سوپا "دروست نییە"بچێتە ناو ئەم بابەتەوە. دیارە ئەم ڕێنماییانەی ڕێبەر نەک کاری پێنەکرا، بەڵکو مەرەکەبەی سەرکاغەز مایەوە، بەڵکو زیاتر لەوەش جەنگی ٨ساڵە ئەمەی تۆخکردەوە و لوتکەی دەسەڵاتیشیان وەرگرت. لە خودی رێبەری ئێستاوە، ڕەفسەنجانی، ئەحمەدی نەژاد، ڕۆحانی و لاریجانی...تاد. لە دەزگای سەربازییەوە داخڵی نێو سیاسەت بوون و پۆستەکانیان وەرگرت.  بۆیە ئارگیومێنتی ئەوەی کە سەربازییەک سەرکۆمار بێت، زیاتر لە جۆری گوتاردا جیاوازە گەرنا پاساوەکانی سەربازییبوون بۆ سەرکۆماریی پێشتر تاقیکراوەتەوە و شتێکی لە دۆخەکە نەگۆڕیووە، چونکە لە بنچینەدا سیاسەتی دەرەوە لەدەستی ڕێبەر و دەزگا ناهەڵبژێردراوەکاندایە، نەک حکومەت و وەزارەتی دەرەوە. گڵۆپی سەوزی هەر مامەڵەیەکی دەرەکی ئێران ڕێبەر هەڵیدەکات نەک سەرکۆمار، ئیتر چ ڕیفۆرمیست بێت یان بناژۆخواز.  گەر لە شیرازەی سیاسیی ئێران و پێگەی سەرکۆماریش بڕوانرێت دیارە کە سیستەمێکی تێکەڵی سەرۆکایەتی، پارلەمانی و پابەندی مەزهەبیە، لە چەندین جومگەشدا سیستەمێکی تاکڕەوی دینگەرایە و لوتکەی دەستەڵاتەکەی (رێبەر) بە پێی دەستووی ئێران دەستەڵاتی ڕەهای ناپابەندی هەیە لە هەمبەر پارلەمان و خەڵک و یاسادا.     ئێراننامە : زنجیرە بابەتێکە لە سەرووبەندی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێراندا، لەبارەی سیستمی سیاسیی، هەرەمی دەسەڵات، پێگەی هەڵبژاردن لە نێو سیستەمەکەدا، ئاراستە و حزبەسیاسییەکان، دەزگاهەڵبژێردراو و ناهەڵبژێردراوەکانی نێو سیاسەت لە درەومیدیادا دەخرێنەڕوو ئێراننامە (1) .. هەڵبژاردن لەئێراندا ئێراننامە (2) سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە (3) ..شورای پاسەوان؛ پێگەی لە سیسستەمی سیاسی و ڕۆڵی لەهەڵبژاردنەکاندا ئێراننامە (4): ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامیی ئێران؛ پێگە و دەسەڵاتەکانی ئێراننامە (5): سێ هەڵبژاردنەکەی ٢٠٢١ی ئێران؛ ئامار و تێبینیی گشتی  

راپۆرتی: یادگار سدیق گەڵاڵی كێڵگەی شیخان كە دەكەوێتە پارێزگای دهۆكەوە تا کۆتایی ساڵی ٢٠٢٠ حكومەتی هەرێم بڕی (٦ ملیۆن و ٨٤١ هەزار) بەرمیل نەوتی وەرگرتووە لەوكێڵگەیەو بڕی (١٥٢ ملیۆن و ٢٧٨ هەزار) دۆلار پشکی هەرێم بووە،تێكڕای بەرهەمی ڕۆژانەی ئەم کێڵگەیە بریتیە بووە لە (٣٦ هەزار و ٦٢٥ ) بەرمیل بووە و بەڵام لە ئێستادا ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە رۆژانە بەرزبووەتەوە بۆ (٤٣ هەزارو ١٩٠ ) بەرمیل. شیکردنەوەی داهاتی کێڵگەی شێخان و پشکی حکومەتی هەرێم و کۆمپاکان لە داهاتی کێڵگەکە لەسەر بنەمای (ڕاپۆرتەکانی چالاکی کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن و گرێبەستە نەوتییەکان و دوا ڕاپۆرتی  کۆمپانیاکە) کە ڕۆژی سێ شەممە بەرواری  ١٨/٥/٢٠٢١  بڵاوی کردووەتەوە. لەم شیکردنەوەیەدا بڕی ئەو پارەیەی کۆمپانیاکان داویانە بە حکومەت و ئەو بڕەشی کە بۆ خۆیان ماوەتەوە لە ماوەی ساڵی ٢٠٢٠ دا لە کێڵگەی شێخان ئاشکرا دەکەین. سەبارەت بە ڕاپۆرتەکە:  ڕاپۆرتی کۆمپانیاکی گۆڵف کیستۆن سەبارەت بەو پارانەی کۆمپانیاکەیە کە لە داهاتی فرۆشی نەوت داوێتی بە حکومەت لە ساڵی ٢٠٢٠ دا و لە پێشەکییەکەیدا دەڵێت: ئەم ڕاپۆرتە وردەکاری ئەو پارانە ڕوون دەکاتەوە کە دراوە بە حکومەتی هەرێمی کوردستان لەلایەن کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن و ئەو کۆمپانیایانەی سەر بەون بۆ ساڵێ ٢٠٢٠، کە بەپێی بنەما(قاعدە) ئاشکراکردن و ڕوونی  ٤،٣ A کە لەلایەن دەزگای مامەڵەی دارایی لە شانشینی یەکگرتوو دەرچووە( DTR 4.3A) وە بە پێی لائیحەی راپۆرتی دانی پارە بەحکومەت ٢٠١٤ (Reports on Payments to Governments Regulations ( هەموارکراو لە ٢٠١٥) ( یاسای شانشینی یەکگرتوو ) وە تەفسیری ئێمە بۆ ڕێنماییەکانی پیشەسازی لە بەریتانیا کە دەرچووە لە لایەن دەزگای نێودەوڵەتی بەرهەمهێنەرانی نەوت و گاز. بە پێی یاسای (DTR 4.3A) داواکراوە لەو کۆمپانیایانەی کە تۆمارکراون لە بازاڕە داراییەکان و لە شانشینی یەکگرتوو کار دەکەن لە پیشەسازییە دەرهاتووەکاندا ، دەبێت کۆمپانیاکان ئەو پارانەی دەیدەن  بە حکومەتەکان لەو وڵاتانەی کە گەڕان و پشکنین، دۆزینە و پەرەپێدانی نەوت و گازی تێدا دەکەن ئاشکرابکەن و ڕایبگەیەنن. واتە بەپێی یاسا ناچارن کە داهاتاکانیان ئاشکرابکەن. ئێمە لە هەرێمی کوردستان پێویستمان بە دەرکردنی ئاوها یاسایەک هەیە تاوەکو کۆمپانیاکان ناچاربکات هەموو داهات و قازانجیان ئاشکرابکەن،یاسایەکی لەو شێوە خزمەتی روونی و شەفافییەت دەکات. هەروەها کۆمپانیاکە بنەمای ئامادەکاریی ئەم ڕاپۆرتەی دیاری کردووە بەوەی: لەم ڕاپۆرتەدا ئەو بڕە پارانەی کە ڕێژەکەی لە ٨٦ هەزار پاوەندی ستەرلینی کەمتر بێت داخڵ نەکراوە ، بەپێی ڕێنماییەکانی شانشینی یەکگرتوو ڕێگە پێدراوە. هەموو ئەو پارانای پەیوەستە بە گرێبەستی هاوبەشیکردن لە بەرهەم بۆ کێڵگەی شیخان لە لایەن گۆڵف  کیستۆنەوە دراوە بە وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم. -    پێناسە و ڕوونکردنەوە بۆ هەندێ پێکهاتە و عنصری  ڕاپۆرتەکە کە لەهەمانکاتدا بەشێکی گرنگی هەر گرێبەستێکی نەوتین: شایستەی بەرهەم هێنان: بریتییە لە پشکی حکومەتی خانەخوێ  لە بەرهەم لەو ماوەی کە ڕاپۆرتەکە دەیگرێتەوە ،لە کێڵگەی شێخان کە لەلایەن گۆڵف کیستۆنەوە بەڕێوە دەبرێت.  ژمارەکان لە سەر بنەمای پشکە.  پشکی بەرهەمی نەوت دراوە بەشێوەی عەینی( بە نەوت) وە بەهای نرخەکەش ئاشکرا دەکەین  وەرگیرەاوە لە سەربنەمای حساباتی خەمڵاندنی داهات. خەرجی بەڕیوەبردنی لێدەرکراوە. موڵکانە: مۆڵکانە بەشێوەی عەینی دەدرێت (بە نەوت) بە حکومەت لەماوەی ساڵەکەدا لەبری دەرهێنانی نەوت.  بڕی مۆڵکانە بەپێی گرێبەستی هاوبەشیکردن لەبەرهەمی کێڵگەی شیخان دەدرێت. موڵکانەش بەهەمان شیوەی  شایستەی بەرهەم حساب کراوە. ڕێژەی موڵکانە بریتییە لە  ١٠٪ی کۆی بەرهەمی کێڵگەکە.  کرێی مۆڵەت و پەرەپێدان و بونیادنانی تواناکان: بریتین لە کرێی مۆڵەت، کرێی زەوی،بەکرێگرتن و ئاسایش و پارێزگاری و پێدانی خەرجی پەرەپێدانی تواناکان و خەرجی تر پەیوەست بە مۆڵەت یان ئیمتیاز دەگرێتەوە. پارەدان بۆ چاککردنی ژێرخان: بریتیە لە پێدان بۆ باشکردنی  ژێرخان چ  بەپێی گرێبەست یان بەشێوەی تر وەک چاککردنی رێگاکان. چاوەڕی دەکرێت  تایبەتبێت بە چاککردنی ژێرخانی ناوچەی گرێبەستەکە لە ماوەی گرێبەستەکەدا.  لە ڕاپۆرتەکەدا کۆمپانیا باسی ئەوە دەکات کە بەپێی گرێبەستی هاوبەشیکردن لەبەرهەمدا، حکومەت بەرهەمی کێڵگەکە وەردەگرێت وە لەلایەن یان لەبری حکومەت  دەفرۆشرێت و داهاتەکەی وەردەگرێت، وە لە و داهاتە پشکی کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن لە خەرجی و قازانج دەدرێت . واتە لە بری ئەوەی کۆمپانیا پارە بدات بە حکومەت، حکومەتی هەرێم لە دوای فرۆشی نەوتەکە پارەی پشکی کۆمپانیاکە دەدات. (ئەمە بۆ هەموو کۆمپانیاکانی نەوت ڕاستە). بۆیە کۆمپانیاکە دەڵێت لە بەرئەوەی داواکاری ڕاپۆرتەکەیە بەپێی یاسای بەریتانی بۆیە لەسەرمانە پشکی بەرهەمی هەرێم دیاری بکەین و ئاشکرای بکەین (ئەو پارەیەی کە حکومەتی هەرێم لە بازاڕ وەری دەگرێت). گرنگی یاسایەکی هاوشێوەی “یاسای ئاشکراکردن و روونی بەریتانیا” لەوەدایە رێڕەوی دارایی کۆمپانیاکان ئاشکرادەکات و  داهات و قازانجی کۆمپانیاکان ئاشکرا دەکات بۆ حکومەت و هاووڵاتی. ئاشکراکردنی سەرچاوەکانی داهات و شێوازی خەرجکردنی لە پێداویستییە سەرەکییەکانی حوکومڕانی دروستە و یەکێکە لەبنەماکانی لێپرسینەوە و بەرپرسیارێتی، جگە لەوەی یەکێکە لە داخوازییە هەنوکەییەکانی هاوڵاتیش. دەستکەوتنی زانیاری بۆ هاووڵاتی بشێکە لە مافی  مرۆڤ و پێشێلکردنی یان شاردنەوەی زانیاری پێشێلکردنی مافی مرۆڤە . بە پێی بنەمای ئازادی دەستخستنی زانیاری کە هەر لە سەرەتای دروست بوونی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە و لەساڵی ١٩٤٨دا دانی پیادا نراوە  بە بڕیار ١/٥٩ کە دەڵێ ” ئازادی گەشتن بە زانیاری مافێکی سەرەکی مرۆڤە” هەروەها مادەی ١٩ لە جاڕنامەی جیهانی مافی مرۆڤیش دا جەختی لەسەر کراوەتەوە. پەرلەمانی هەرێمی کوردستانیش یاسای ژمارە ١١ ی ساڵی ٢٠١٣  دەرکردووە  یاسای “یاسای مافی دەسکەوتنی زانیاری” وە بەتایبەت لە مادەی پێنج دا دەڵێت: ” هەموو کەسێک مافی ئەوەی هەیە کە داوا بۆ بەدەستهێنانی زانیاری پێشکەشبکات،ئەگەر ئەو بەڵگە نامەیەی کە زانیارییە داواکراوەکانی تێدایە لای ئەمدامو دەزگایەبێتکە داواکەی ئاراستە کراوە ئەوا پێویستە دانەیەک لەو بەڵگە نامەیەی پێ بدرێت” شایانی باسە تا ئێستا و دوای تێپەڕبوونی ٨ ساڵ بەسەریدا هێشتا ئەو یاسایە کارا نییە. لە کێڵگەی شێخان کۆمپانیای کۆڵف کیستۆنی بەریتانی پشکی ٨٠٪ ی هەیە لە کێڵگەکە و کۆمپانیای MOL ی هەنگاری ٢٠٪ ی پشکەکان وە حکومەتی هەرێمی کوردستانیش بەپێی گرێبەستەکان سەرەتا ١٠٪ ی کۆی بەرهەمی کێڵگەکە وەکو موڵکانە وەردەگرێت و پاشان کۆمپانیاکان رێژەیەک لە خەرجییەکانیان وەردەگرنەوە و ئەو نەوتەی دەمێنێتەوە قازانجی نەوتەکەیە، دوای لێ دەرکردنی خارجی و بەپێی هاوکێشەیەک لە نێوان هەرێم و هەردوو  کۆمپانیاکەدا دابەش دەکرێت، پاشان لە قازانجی کۆمپانیاکان بڕێک پارە دەدرێت بۆ پەرەرپێدانی تواناکان و چاککردنی ژێرخانی ناوچەی گرێبەستەکە.  لێرەدا ئێمە لەسەر بنەمای ئەم ڕاپۆرتەو ڕاپۆرتەکانی تری کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن و گرێبەستە نەوتییەکان بەرهەمی ڕۆژانە و کۆی بەرهەمی ساڵی ٢٠٢٠ و نرخی فرۆشی نەوتی شێخان و کۆی داهاتی فرۆشی کێڵگەکە لەماوەی ساڵەکەدا  لەگەڵ   پشکی هەر دوو کۆمپانیاکە (گۆڵف کیستۆن و ئێم ئۆ ئێڵ MOL) و حکومەتی هەرێم لە داهاتی کێڵگەکە لەماوەی ساڵی ٢٠٢٠ دا  بڵاو دەکەینەوە.    تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانەی کێڵگەی شێخان بریتی بووە لە ٣٦,٦٢٥ بەرمیل نەوت کە لەماوەی ساڵی ٢٠٢٠ دا کۆی ١٣,٤٠٤,٧٥٠ بەرمیل بووە.  لە بەر ئەوەی جۆری نەوتی شێخان بریتییە لە نەوتێکی قورس و بە داشکاندنی ٢١ دۆلار لە ژێر نەوتی برێنتەوە دەفرۆشرێت  بۆیە تێکڕا نرخی بەرمیلێک نەوتی کێڵگەکە بە ٢٠.٨٧٩ دۆلار فرۆشراوە کە تێکڕای داهاتی کێڵگەکە بریتی بووە لە ٢٧٩ ملیۆن و ٨٧٤ هەزار دۆلار و ئەم داهاتەش بەم شێوەیە دابەشکراوە: حکومەتی هەرێم: چوار جۆر شایستەی وەرگرتووە کە بریتین لە :  ١- موڵکانە: ڕێژەی موڵکانە بەپێێ گرێبەستەکان ١٠% کۆی بەرهەمی هەرکێڵگەیەکە، حکومەت کۆی ١ ملیۆن  و ٣٤٠ هەزار و ٤٨٠ بەرمیل نەوتی وەکو مۆڵکانە وەرگرتووە کە کردویەتییە ٢٧ ملیۆن و ٩٨٦ هەزار دۆلار و هەریەک لە کۆمپانیاکان بەم شێوەیە موڵکانەیان داوە: ێ‌- گۆڵف کیستۆن:  ١ ملیۆن و ٦١ هەزار بەرمیل نەوت کردویەتییە ٢٢ ملیۆن و ١٥١ هەزار دۆلار. ب- ئێم ئۆ ئێڵ MOL::  ٢٧٩ هەزار و ٤٨٠ بەرمیل نەوت کردویەتییە ٥ ملیۆن و ٨٣٥ هەزار دۆلار. ٢- پشکی حکومەت لەبەرهەم: هەرێم بڕی ٥ ملیۆن و ٥٠١ هەزار بەرمیل نەوتی لە کۆمپانیا نەوتییەکان وەکو پشکی هەرێم وەرگرتووە کە کردوویەتییە ١١٤ ملیۆن و ٨٥٤ هەزار دۆلار. هەریەک لە کۆمپانیاکان بەم شێوەیە بەشداربوون لە پێدانی پشکی نەوت بە هەرێم لە کێڵگەکە:  ێ‌- گۆڵف کیستۆن: بڕی   ٤ ملیۆن و ٣٥٤هەزار بەرمیل  نەوت کە کردویەتییە ٩٠ ملیۆن و ٩٠٦ هەزار دۆلار. ب- ئێم ئۆ ئێڵ MOL : بڕی  ١ ملیۆن و ١٤٧ هەزار بەرمی کە کردوویەتییە  ٢٣ ملیۆن و ٩٤٨ هەزار دۆلار. ٣- کرێی مۆڵەت و پەرەپێدان و بونیادنانی تواناکان: هەرێم تێکڕا ٩ ملیۆن و ١٩٦ هەزار دۆلاری وەرکرتووە بۆ کرێی مۆڵەت، کرێی زەوی،بەکرێگرتن و ئاسایش و پارێزگاری پێدانی خەرجی پەرەپێدانی تواناکان بەم شێوەیە :  ێ‌- گۆڵف کیستۆن: بڕی ٧ ملیۆن و ٣٥٧ هەزار دۆلار.      ب- ئێم ئۆ ئێڵ MOL: بڕی ١ملیۆن و ٨٣٩ هەزار دۆلار. ٤- پارەدان بۆ باشککردنی ژێرخان: بریتیە لە پێدان بۆ باشکردنی  ژێرخان چ  بەپێی گرێبەست یان بەشێوەی تر کە خۆی لە لێدانی بیری ئاو، بنیادنانی دابینکردنی تۆڕی ئاو و دروستکردنی ڕێگای گوندەکان دا دەبینێتەوە، بۆ ئەومەبەستە  حکومەت بڕی ٢٥٣ ملیۆنی وەرگرتووە بەم شێوەیە:  ێ‌- گۆڵف کیستۆن:  ٢٠٢ هەزار دۆلار              ب- ئێـم ئۆ ئێڵ MOL: ٥١ هەزار دۆلار تا کۆتایی ساڵی ٢٠٢٠ هەرێم بڕی ٦ ملیۆن و ٨٤١ هەزار بەرمیل نەوتی وەرگرتووە لە کێڵگەی شێخان و بڕی  ١٥٢ ملیۆن و ٢٧٨ هەزار دۆلار پشکی هەرێم بووە.     داهاتی کۆمپانیاکان لە کێڵگەی شیخان: هەریەک لە کۆمپانیای  گۆڵف کیستۆن بە خەرجی و قازانجەوە بڕی ١٠٠ ملیۆن و ٩٠٠ هەزار دۆلاری وەرگرتووە و کۆمپانیای ئێم ئۆ ئێڵ بڕی ٢٦ ملیۆن و ٦٨٠ دۆلار. بەمانایەکی تر هەرێم لە داهاتی کێڵگەکە ٥٤٪ ی بۆ ماوەتەوە و هەردوو کۆمپانیاکەش ٤٦٪. ئەم داهاتە خەرجی گواستنەوەی بۆری هەرێم و تورکیای تیا نییە.  کێڵگەی شێخان دەکەوێتە پارێزگای دهۆکەوە، ٦٠ کیلۆمەتر لە باکوری رۆژئاوای هەولێر. کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن کە کۆمپانیایەکی بەریتانییە پشکی ٨٠% کێڵگەکەی هەیە و کۆمپانیای MOL هەنگاری ٢٠% پشکەکانی هەیە. نەوت لەم کێڵگەیەدا سالی ٢٠٠٩ دۆزرایەوە ، لەساڵێ ٢٠١٣ وە بەرهەم هێنان دەستی پێکردووە. تا ئێستا زیاتر لە ٧٠ ملیۆن بەرمیل نەوت لەم کێڵگەیە بەرهەم هاتووە. جۆری نەوتی ئەم کێڵگەیە نەوتی قورسە و بە کەمترلە ٢١ دۆلار لەژێر نرخی برێنتەوە دەفرۆشرێت. تێچوی بەرهەمهێنان Opex بۆبەرمیلێک نەوت لەم کێڵگەیە، بەپێی زانیاریەکانی گۆڵف کیستۆن بریتییە لە ٢.٦ دۆلار  . تێكڕای بەرهەمی ڕۆژانەی ئەم کێڵگەیە بریتیە لە ٣٦ هەزار و ٦٢٥ بەرمیل بووە و لە ئێستادا ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە رۆژانە بریتییە لە ٤٣ هەزارو ١٩٠ بەرمیل.

(درەو): مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت، لەسەر داوای یەكێتی، یەكەمین بڕیاری بۆ جێبەجێكردنی "لامەركەزی" ئیمزاكرد، لامەركەزییەت و رێككەوتنەكەی گۆڕان لە كۆبونەوەی دوێنێی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتیدا تاوتوێ كراوە.  سەركردایەتی یەكێتی كۆبووەوە دوێنێ ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە سلێمانی كۆبووەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەم كۆبونەوەیەدا دوو تەوەری سەرەكی قسەوباسيان لەسەر كراوە، تەوەری یەكەم، پرسی لامەركەزیەتی ئیداریی‌و دارایی، تەوەری دووەمیش بابەتی رێككەوتنی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان بووە.  لامەركەزیەتەكەی مەسرور بارزانی (درەو) زانیویەتی، لە كۆبونەوەكەی سەركردایەتی یەكێتیدا، لەبارەی پرسی لامەركەزیەتی ئیداریی‌و داراییەوە كە خواستی یەكێتییە لە حكومەت، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت فەرمانێكی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی خستووەتەڕوو كە تیایدا ئیمزای كردووە لەسەر شۆڕكردنەوەی دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنی وەزیران بۆ (وەزارەت‌و بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكان‌و پارێزگاكان‌و ئیدارە سەربەخۆكان).  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەم نوسراوەدا، مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی راسپاردووە بۆ جێبەجێكردنی فەرمانی شۆڕكردنەوەی دەسەڵاتەكان.  ماوەی مانگێكە ئەم بڕیارە دەرچووە و هەندێك لەدەسەڵاتە ئیدارییەكانی ئەنجومەنی وەزیران بۆ وەزارەتەكان شۆڕكراوەتەوە بەڵام هێشتا بڕیارەكە بەتەواوی جێبەجێ نەكراوەو نەگەیشتووەتە ئاستی پارێزگاكان. لەحاڵەتی جێبەجێكردنی تەواوەتی بڕیارەكەی مەسرور بارزانیدا هێشتا خواستەكانی یەكێتی لە حكومەت كۆتایی نایەت چونكە ئەو لامەركەزیەتەی كە مەسرور بارزانی لە نوسراوەكەیدا ئاماژەی بۆ كردووە، ئەو جۆرە لامەركەزیەتەیە كە لەكارنامەی حكومەتدا هاتووە‌و تەنیا لامەركەزیەتی كارگێڕیی دەگرێتەوە نەك لامەركەزیەتی دارایی كە یەكێتی داوای دەكات. یەكێتی زیاتر لە لامەركەزیەتی كارگێڕی، خواستی لەوەیە حكومەت دەسەڵاتی لامەركەزیەتی دارایی بەپارێزگای سلێمانی بدات، بەڵام ئەوەی زیاتر چاوی لەسەریەتی ئەوەیە حكومەت دەسەڵات لە بوارەكانی وەبەرهێنان و زەوی و زارو شارەوانی بدات بە بەرێوەبەرایەتیەكان لەسلێمانی.  كۆبونەوەكەی قوباد تاڵەبانی‌و مەسرور بارزانی رۆژی 8ی نیسانی رابردوو، لەبارەگای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان لە هەولێر، سەركردەی حزبە سیاسییەكان كۆبونەوە، لەم كۆبونەوەیەدا بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی وتبووی" ئێمە لە حكومەتدا هاوبەش نین، هەر داواكارییەكمان هەبێت جێ بەجێ ناكرێت، ئێمە جێگەمان لەم حكومەتەدا نابێتەوە، بۆیە یەكێتی بڕیاری خۆی دەدات‌و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و وەزیرەكانی دەنێرێتە لای مەسرور بارزانی‌و پەیامی كۆتایی خۆیان بە سەرۆك وەزیران دەگەیەنن". لەسەر بنەمای ئەم قسانەی بافڵ تاڵەبانی، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، رۆژی 13ی نیسانی رابردوو، قوباد تاڵەبانی سەردانی مەسرور بارزانی كردووە‌و گلەییەكانی یەكێتی پێگەیاندووە.  دوای ئەم دیدارە، بە كەمتر لە هەفتەیەك، مەسرور بارزانی ئیمزای لەسەر بڕیاری شۆڕكردنەوەی دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنی وەزیران بۆ وەزارەت‌و پارێزگاكان كردووە، شۆڕكردنەوەی دەسەڵاتی حكومەت بۆ پارێزگاكان یەكێكە لە خواستە سەرەكییەكانی یەكێتی لە پارتی، مەسرور بارزانی لەچوارچێوەی بەرنامەی حكومەتدا رەزامەندی لەسەر شۆڕكردنەوەی دەسەڵاتەكان‌و لامەركەزیەت نیشانداوە، واتە تەنیا لامەركەزیەتی ئیداری بە پارێزگاكان داوە، نەك لامەركەزیەتی دارایی. رێككەوتنەكەی یەكێتی‌و گۆڕان رێككەوتنی یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق تەوەرێكی تری كۆبونەوەی سەركردایەتی یەكێتی بوو، ئەم رێككەوتنە لەناو یەكێتی هەندێك نیگەرانی دروستكردووە، بەتایبەتی لەلای ماڵی كۆسرەت رەسوڵ سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتی‌و دەڵێن ئاگاداری رێككەوتنەكە‌و دانانی كاندیدەكان نین.  لە كۆبونەوەی دوێنێی سەركردایەتیدا، لاهور شێخ جەنگی‌و بافڵ تاڵەبانی قسەیان لەبارەی رێككەوتنەكەوە كردووە‌و باسیان لەوە كردووە، ئەوان لەلایەن سەركردایەتییەوە راسپێدراون رێككەوتن بكەن‌و رێككەوتنەكەشیان لەگەڵ گۆڕان‌و لایەنەكانی تر، بۆ تێپەڕاندنی هەڵبژاردنە لە سلێمانی بەشێوەیەكی هێمنانە‌و دور لەگرژی. هاوسەرۆكەكان باسیان لەوەكردووە، دوای هەڵبژاردن سودی رێككەوتنەكەیان لەگەڵ گۆڕان دەردەكەوێت‌و ئەو لایەنانەی كە لەناو ئەم رێككەوتنەدان، لە پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا دەبن بە گەورەترین هاوپەیمانی كوردی كە دەكرێت لەسەر ئەو بنەمایە لایەنە براوەكانی عێراق مامەڵەیان لەگەڵدا بكەن.  سەبارەت بە ناڕەزایەتییەكانی ماڵی كۆسرەت رەسوڵ لە كشاندنەوەی كاندیدێك لە هەولێر، باس لەوەكراوە، یەكێتی لە هەولێر كاندیدێكی بۆ گۆڕان كشاندوەتەوە، بەڵام ئەمە بێ بەرامبەر نییە‌و بزوتنەوەی گۆڕانیش لە چەندین بازنە كاندیدی نییە‌و گۆڕەپانەكەی بۆ یەكێتی چۆڵ كردووە‌و ئەمە لەچوارچێوەی رێككەوتنی نێوان هەردوولادایە. هاوسەرۆكەكان پێشبینی دەكەن، لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا، یەكێتی لە سنوری پارێزگای هەولێر (4) كورسی مسۆگەر بكات، سەرباری ئەمە، خوازیارن بەهۆی ئەو رێككەوتنەی كە لەگەڵ گۆڕان‌و كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی كردویانە، ئەمجارە ململانێی هەڵبژاردن لە سلێمانییەوە بگوازرێتەوە بۆ هەولێر.

راپۆرت: درەو هەوڵەكان بۆ نوسینەوەی دەستوری هەرێمی كوردستان چڕبونەتەوە، یەكێتی دەیەوێت رەشنوس‌و لیژنەی دەستورەكەی ساڵی 2017 زیندوو بكاتەوە، نێچیرڤان بارزانی بەنیازە كارەكە بداتە دەست راوێژكارانی سەرۆكایەتی هەرێم‌و كارەكە بە زوویی كۆتایی بێت، زیاتر لە خەڵك نێچیرڤان بارزانی پێویستی بە تێپەڕاندنی دەستور هەیە، دەیەوێت لەبەر رۆشنایی دەستوری هەرێمدا بڕیار بدات لەسەر ئەوەی ئایا لە پۆستی سەرۆكی هەرێم دەمێنێتەوە یان پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق وەردەگرێت، لە مێژووی هەرێمی كوردستاندا ئەمە شەشەمین هەوڵە كە بۆ نوسینەوەی دەستور دەخرێتەگەڕ، پێنج هەوڵی پێشتر شكستیان هێناوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. دەستور لەسەردەمی بانگەشەی هەڵبژاردندا هەوڵێكی نوێ بۆ نوسینەوەی دەستوری هەرێمی كوردستان دەستیپێكرد، دوێنێ زانكۆی (كوردستان) كە ئیدرسی كوڕی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان خاوەندارێتی دەكات، لە كۆنفرانسێكدا سەرۆكی زۆرینەی پارتە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانی كۆكردەوە، بۆ قسەكردن لەسەر نوسینەوەی دەستوری هەرێم.  ئەم هەوڵە نوێیە بۆ نوسینەوەی دەستور، بەر لە نزیكەی پێنج مانگ دێت لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، هەڵبژاردنێك كە پێشبینی دەكرێت گۆڕانكاری لە چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستە باڵاكانی عێراقدا بكات لەنێوان پێكهاتەكاندا، بەدیاریكراویش پۆستی سەرۆك كۆمار. بۆچی ئێستا ؟ هەڵبژاردنی كاتێك بۆ نوسینەوەی دەستور كە دەكەوێتە پێش هەڵبژاردن، رەنگە كێشمەكێش بۆ پرۆژەكە دروست بكات، بەتایبەتی كە لایەنە سیاسییەكان لەناو هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردندان‌و هەرلایەكیان ئەگەر بۆ بانگەشەش بێت، دەیانەوێت بەرگری سەرسەختانە لەو بنەمایانە بكەن كە دەیانەوێت لەناو دەستوردا بچەسپێندرێت. نێچیرڤان بارزانی كە سەرۆكایەتی ئەم هەوڵە نوێیەی نوسینەوەی دەستور دەكات، خۆشی تێگەیشتووە لەوەی ئێستا كاتەكە زۆر گونجاو نییە، لە كۆنفرانسەكەی دوێنێدا ئاماژەی بەوە كرد، هەندێك قسە كە لەبارەی دەستورەوە دەكرێت، لەناو كەشوهەوای هەڵبژاردندان‌و بۆ موزایەدەی سیاسین. سەرباری ئەمە، دۆخی گشتی پەیوەندی نێوان لایەنە سیاسییەكان لەبار نییە بۆ دروستبوونی كۆدەنگی لەسەر دەستور، پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو هێزی سەرەكی دەسەڵات لە كوردستان كە خاوەنی هێزی سەربازین‌و جڵەوی ئابورییان بە دەستەوەیە، لەناو حوكمەتدا هاوبەشی یەكترن، بەڵام ناكۆكن‌و دوای چەندین دانیشتن‌و گفتوگۆ هێشتا ناكۆكییەكانیان بەتەواوەتی چارەسەر نەكردووە، ئێستا یەكێتی لەناو حكومەتدایە‌و وەكو ئۆپۆزسیۆن مامەڵە دەكات، بزوتنەوەی گۆڕانیش نیگەرانە لە پێگە‌و دەسەڵاتی خۆی لەناو حكومەتدا، لەگەڵ پارتی رێككەوتنی سیاسی هەیە‌و بەمدواییەش لەگەڵ یەكێتی رێككەوتنێكی نوێی كردووە، پارتیش گلەیی كە هەردوو هاوبەشەكەی (یەكێتی‌و گۆڕان) هەیە كە بەرپرسیارێتی كابینە حكومییەكە هەڵناگرن. وا دەردەكەوێت لایەنەكان، پاڵپشتیكردنیان لە نوسینەوەی دەستور پابەند بكەن بە جێبەجێكردنی هەندێك مەرجی پێشوەختەی خۆیان، ئەگەر ئەمە روبدات، رەنگە ئەمجارەش پرۆژەی نوسینەوەی دەستوری هەرێم لەبارببرێت.    دەستور بۆ كێ ؟ هەڵبژاردنی ئێستا بۆ نوسینەوەی دەستوری هەرێمی كوردستان، كە لایەنەكان ناكۆكن‌و وڵات لەبەردەم هەڵبژاردنی پەرلەمانیدایە، پێدەچێت زیاتر لەوەی پێویستیی خەڵك بێت، پێویستیی لایەنە سیاسییەكان بێت، بەدیاریكراویش پارتی دیموكراتی كوردستان كە سەرۆكایەتی ئەم هەوڵە نوێیەی نوسینەوەی دەستور دەكات.  ماوەیەكە پارتی چاوی كەوتوەتە سەر پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق، دەیەوێت گۆڕانكاری لە هاوكێشەی دابەشكردنی پۆستەكانی كورددا بكات، كە لەدوای ساڵی 2003‌و روخانی سەددامەوە قاڵبی گرتووە، قاڵبێك كە تێیدا‌و لەچوارچێوەی رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی‌و یەكێتیدا، بەردەوام پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق لای یەكێتی بووە‌و پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش لای پارتی بووە.  بەر لە زیاتر لە دوو ساڵ، لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی ناوخۆیی بنەماڵەدا، مەسعود بارزانی دوای (12) ساڵ مانەوەی لە پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، دەستبەداری پۆستەكە بوو بۆ نێچیرڤان بارزانی برازای، لەبەرامبەر ئەمەدا، نێچیرڤان بارزانی دوای (17) ساڵ مانەوەی لە پۆستی سەرۆك وەزیران، پۆستەكەی بۆ مەسرور بارزانی كوڕی مەسعود بارزانی مامی بەجێهێشت. نزیكەی دوو ساڵە نێچیرڤان بەفەرمی سەرۆكی هەرێمی كوردستانە، بەڵام ئەو رۆڵ‌و پێگەیەی نییە كە پێشتر مەسعود بارزانی مامی لەم پۆستەدا هەیبووە، بەگشتی لەناو پارتیدا هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی لەدوای رۆشتنی مەسعود بارزانییەوە، پۆستی سەرۆكی هەرێم بێ بایەخ‌و دەسەڵات بكرێت، بەجۆرێك ئێستا میدیاكانی پارتی بەبێ پشتبەستن بە هیچ یاسایەكی كارپێكراو لە هەرێم، پێشگری "سەرۆك" بۆ مەسعود بارزانی بەكاردەهێنن، ئەمە لەكاتێكدایە ئێستا نێچیرڤان بارزانی بەفەرمی سەرۆكی هەرێمە. نێچیرڤان بارزانی دەیەوێت بەر لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، لەرێگەی نوسینەوەی دەستوری هەرێمەوە، جارێكی تر پێگەو دەسەڵاتی یاسایی بۆ پۆستی سەرۆكی هەرێم بگەڕێنێتەوە، ئەگەر ئەمەی بۆ نەكراو پۆستەكە هەروەكو تەشریفاتی مایەوە، ئەوكات پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق وەربگرێت، پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقیش بەهەمان شێوە تەشریفاتییە، بەڵام لەنێوان كۆشكی سەلام‌و باڵەخانەی سەرۆكایەتی هەرێمدا لە هەولێر، رەنگە كۆشكی سەلام بۆ نێچیرڤان بارزانی باشتر بێت، لانی كەم لەڕووی پرۆتۆكۆڵییەوە حەزەكانی نێچیرڤان بارزانی تێردەكات. سەرباری ئەمە، پارتی لەبەردەم كۆنگرەیەكی چارەنوسسازدایە كە كۆنگرەی (14)یە، ئەم كۆنگرە بڕیاربوو رۆژی 26ی ئەم مانگە بەڕێوەبچێت، بەڵام بەبەهانەی كۆرۆناو هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقەوە، پارتی جارێكی تر كۆنگرەكەی بۆ ساڵی داهاتوو دواخستنەوە. هەرچۆنێك بێت، كۆنگرەی (14)ی پارتی، كۆنگرەی دابەشكردنی دەسەڵاتی پارتی دەبێت لەنێوان نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانیدا، چونكە مەسعود بارزانی سەرۆك‌و رابەرو راگری بنەماڵە، تەمەنی هەڵكشاوە‌و بەهەر هۆكارێك بێت دوركەوتنەوەی لە گۆڕەپانی سیاسی ئەگەرێكی كراوەیە، ناردنی نێچیرڤان بارزانی بۆ بەغداد، رەنگە ئەگەری بەریەككەوتن لەنێوان ئامۆزاكاندا لە داهاتوویەكی نزیكدا كەمتر بكاتەوە. هەموو ئەمانە نیشاندەری ئەوەن، هێنانە پێشەوەی پرسی نوسینەوەی دەستوری هەرێم لەم كاتەدا، هێندەی پێویستی پارتییە، هێندە پێویستییەكی گشتیی هەنوكەیی نییە‌و دەكرێت ئەم پرۆسەیە بۆ دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق‌و ئاسایبوونەوەی دۆخی گشتی‌و پەیوەندی نێوان لایەنەكان دوابخرێت. لەبەرامبەردا، هەندێك لەوانەی پاڵپشتی نوسینەوەی دەستور دەكەن، دەڵێن هیچ كاتێك نەبووە، پرسە سیاسییەكان تێكەڵ بەدەستور نەكرابن، بۆیە بەم حاڵەشەوە دەستورەكە بنوسرێتەوە‌و كۆتایی بە مشتومڕی چۆنیەتی دابەشبوونی دەسەڵاتەكان لە هەرێم بهێنرێت باشترە لەوەی جارێكی تر بەهانە بۆ دواخستنی پرۆسەكە بهێنرێتەوە.  كوردو دەستور  قەوارەی هەرێمی كوردستان تەمەنی (29) ساڵە، تاوەكو ساڵی 2005 كە دەستوری عێراق پەسەندكرا، هەرێم بەفەرمی پێگەی لەسەر ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دیار نەبوو، وەكو بەشێكی دابڕاوی عێراق مامەڵەی لەگەڵ دەكرا، واتە مافی ئەوەی نەبوو بەفەرمی دەستورێك بۆخۆی بنوسێتەوە، سەرباری ئەمەش، لەڕوانگەی سۆزدارییەوە بەر لە روخانی رژێم، چەند هەوڵێك هەبوون بۆ ئەوەی كورد ببێت بە خاوەنی دەستوری خۆی. هەوڵی یەكەم:  ساڵی 1992 لەكاتی بەڕێوەچوونی یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا لە كوردستان، هەوڵێك درا بۆ ئەوەی كورد دەستورێكی خۆی هەبێت، بەگوێرەی قسەی نەوشیروان مستەفا رێكخەری كۆچكردووی بزوتنەوەی گۆڕان" ئەوكات سێ پڕۆژەی دەستور خراوەتە بەردەم پەرلەمان، بەڵام ئەو زەمانە سەرۆكایەتی پەرلەمان بەدەستی پارتیەوە بووەو نەیانهێشتووە گفتوگۆ لەسەر ئەو پڕۆژانە بكرێت، بۆ ئەوەی سەدام حوسێن لێیان عاجز نەبێت". هەوڵی دووەم: بەپێی گیڕانەوەی نەوشیروان مستەفا، لەدوای شەڕی ناوخۆی نێوان پارتی‌و یەكێتی (1994- 1998)، جارێكی تر دەرفەت هەڵكەوتووە بۆ ئەوەی كورد ببێت بە خاوەنی دەستوری خۆی، ئەمەش كاتێك بووە كە پارتی‌و یەكێتی لە فەرەنسا رێككەوتنی ئاشتی‌و راگرتنی شەڕیان ئیمزا كردووە. وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ، (میسیۆ دۆران) راوێژكاری دیپلۆماسی سەرۆك میتران (سەرۆكی كۆچكردووی فەرەنسا) كە سەرپەرەشتی كۆبونەوەی ئاشتی نێوان پارتی‌و یەكێتی كردووە لە پاریس، پێشنیاری بۆ وەفدی دانوستانكاری هەردوولا كردووە، دەستورێك بۆ هەرێمی كوردستان بنوسنەوە‌و ئەوان وەكو فەڕەنسا باشترین مامۆستاكانی یاسای دەستورییان بۆ كۆدەكەنەوە، بەڵام ئەم هەوڵەش شكستی هێناوە، چونكە بەوتەی نەوشیروان مستەفا "وەفدی پارتی رازی نەبون بۆ ئەوەی دڵی سەدام حوسێنیان لێ نەهێشێت". هەوڵی سێیەم:  ساڵی 2003، رژێمی سەددام حسێن رووخا، سەركردە سیاسییەكانی كورد چونە بەغداد، بەشدارییان كرد لە نوسینەوەی دەستورێكی نوێ بۆ عێراق، ئەم دەستورە لە ساڵی 2005دا لە راپرسییەكی گشتیدا پەسەندكرا، دەستورەكە هەرێمی كوردستانی وەكو ناوچەیەكی فیدراڵی ناساند كە مافی ئەوەی هەیە دەستورێكی خۆی هەبێت، واتە لە ساڵی 2005وە بەفەرمی دەرفەت لەبەردەم هەرێمی كوردستان دروستبووە دەستوری خۆی بنوسێتەوە، بەڵام بەهۆی ناكۆكییە سیاسییەكانەوە تائێستا دەستوری نییە. بەر لە روخانی رژێم‌و بە دیاریكراوی لە 7ی تشرینی دووەمی 2002، پەرلەمانی كوردستان بڕیاری ژمارە (26)ی دەكرد بۆ نوسینەوەی دەستور، ئەمە دەستپێكی بنیاتنانی پرۆژەی دەستوری هەرێم بوو، (36) حزبی كوردستان لەشاری كۆیە رەزامەندییان دەربڕی لەسەر نوسینی دەستور، بەڵام داوایان كرد دەستورەكە لەبەر رۆشنایی ئەو گۆڕانكارییانە ئامادە بكرێت كە لە عێراق روودەدات، ئەم هەوڵەش شكستی هێنا.  هەوڵی چوارەم: دوای روخانی رژێمی سەددام‌و مانگێك بەر لە پەسەندكردنی دەستوری عێراق، پارتی‌و یەكێتی هەوڵێكی تریان بۆ نوسینەوەی دەستور خستەگەڕ، پەرلەمانی كوردستان لە رۆژی 8ی ئەیلولی 2005دا، بڕیاری ژمارە (5)ی دەركرد بۆ پێكهێنانی لیژنەی پێداچوونەوەی دەستور، رۆژی 24ی ئەیلول لیژنەكە دەستبەكاربوو، رۆژی 8ی ئابی 2006 كاری لیژنە كۆتایی هات، وەكو ئەندامانی ئەم لیژنەیە خۆیان دەیانوت، زیاتر لە (40) دەستوری وڵاتانیان تەماشاكردووە‌و سودیان لێ بینیوە بۆ نوسینەوەی دەستوری هەرێمی كوردستان، ئەندامانی ئەم لیژنەیە ئەمانەن بوون:  ئەم پرۆژە دەستورە لە كۆتایی خولی دووەمی پەرلەماندا‌و بەدیاریكراوی لە 24ی ئابی 2009دا پەسەندكرا‌و لەڕێگەی بریكارەكانی دابەشكردنی خۆراكەوە، دەقی پرۆژە دەستورەكە بەسەر هاوڵاتیاندا دابەشكرا. ئەم پرۆژەیە لە (122) ماددە پێكهاتبوو، لەكۆی (97) ئەندامی ئامادەبووی دانیشتنی پەرلەمان، (96) دەنگی هێنا. دوای پەسەندكردنی پرۆژەی دەستورەكە، پەرلەمانی كوردستان بڕیاریدا، پرۆژەكە بخرێتە راپرسیی گشتییەوە، ئەم بڕیارە لەكاتێكدا بوو ماوەی یاسایی خولی دووەمی پەرلەمان كۆتایی هاتبوو، بەوپێیەی لە تەموزی 2009 هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەچوو بوو، بەڵام هێشتا پەرلەمانتارە نوێیەكان دەستبەكار نەبووبوون. خولی سێیەم سەرەتای دەركەوتنی بەرەیەكی ئۆپۆزسیۆنی بەهێزبوو لەناو پەرلەمان بە سەرۆكایەتی بزوتنەوەی گۆڕان كە لەكۆی (111) كورسی (25) كورسی هەبوو، لەگەڵ كۆمەڵی ئیسلامی‌و یەكگرتووی ئیسلامی، لەم خولەدا تێكڕای ژمارەی كورسییەكانی ئۆپۆزسیۆن (35) كورسی بوو، ئەم بەرە نوێیە كە لەناو پەرلەماندا هاتە كایەوە، ناڕەزایەتی لەسەر دەستورەكەی پارتی‌و یەكێتی دەربڕی‌و رێگری كرد لە تێپەڕاندنی پرۆژەكە بۆ راپرسی گشتی.  17ی شوباتی 2011 لەژێر كاریگەریی خۆپیشاندانەكانی "بەهاری عەرەبی"دا، شەپۆلێك خۆپیشاندان لە هەرێمی كوردستان دەستی پێكرد، یەكێك لەداواكارییەكانی خۆپیشاندانەكانی 17ی شوبات، گەڕاندنەوەی دەستور بوو بۆ پەرلەمان، مانگێك دوای ئەم خۆپیشاندانانە‌و بە دیاریكراوی لە 17ی ئازاردا، لەژێر فشاری شەقام‌و لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان، پەرلەمانی كوردستان بڕیاری ژمارە (2)ی پەسەندكرد، یەكێك لە خاڵەكانی ئەم زنجیرە بڕیارە ئەوە بوو، دەستورە پەسەندكراوەكە نەخرێتە راپرسی گشتی‌و جارێكی تر بگەڕێندرێتەوە بۆ پەرلەمان بەمەبەستی هەمواركردن‌و دروستكردنی كۆدەنگیی‌و سازانی نیشتمانیی لەسەری، بەڵام ئەم بڕیارە لە رۆژنامەی "وەقایعی كوردستان"دا بڵاونەكرایەوە‌و دواجار دەستور نەگەڕێندرایەوە پەرلەمان‌و پرۆژەكە پشتگوێخرا. هەوڵی پێنجەم:  لە خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستاندا كە بزوتنەوەی گۆڕان سەرۆكایەتی پەرلەمانی دەكرد، لیژنەیەكی نوێ بۆ نوسینەوەی دەستور پێكهێنرا. لیژنەی نوسینەوەی دەستور بەپێی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2015 پێكهێنراو ماوەی (3) مانگی هەبوو بۆ كاركردن، لەو ماوەیەدا لیژنەكە توانی سێ‌ دەروازەو (74) ماددە بنوسێتەوە، بەڵام دواجار لە پرسی دەسەڵاتەكان‌و جیاكردنەوەیان لە یەكتر‌، لە 20ی ئابی 2017دا بەهۆی ململانێ سیاسییەكانەوە پرۆژەی دەستور پەكیكەوت‌و دوای پەكخستنی پەرلەمان‌و دەركردنی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت، كاری ئەو لیژنەیە راگیراو دەستورەكە پەكی كەوت. ئەندامانی لیژنەی نوسینەوەی ئەم دەستورە، ئەمانە بوون:  .................. هەوڵی شەشەم:  رۆژی 4ی نیسانی ئەمساڵ دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ سەرۆكی فراكسیۆنەكانی پەرلەمان كۆبووەوە، لەم كۆبونەوەیەدا سەرۆكایەتی داوای لە فراكسیۆنەكان كرد بەراوێژ لەگەڵ حزبەكانیان، سەرەنج‌و تێبینی حزبەكانیان لەسەر پرسی دەستور گەڵاڵە بكەن، بۆ ئەوەی بتوانن كۆدەنگیی دروست بكەن.  ئەمە دواین هەوڵە بۆ نوسینەوەی دەستوری هەرێم، رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان پشتیوانی پەسەندكردنی دەستور دەكات، خولی پێنجەمی پەرلەمان رەخنەی زۆر لەسەر ئەدای كاركردنی هەیە، رێواز فایەق دەیەوێت دەستور بكات بە یەكێك لە دەستكەوتە گرنگەكانی ئەم خولە.  لەسەر بنەمای هەوڵەكەی پەرلەمان، سەرەتای ئەم مانگە، نێچیرڤان بارزانی گەڕێكی دانوستانی لەبارەی دەستورەوە دەستپێكردو سەردانی لایەنە سیاسییەكانی كرد.  رەشنوسێكی نوێ یان دەقە كۆنەكە ؟ گفتوگۆ لەنێوان سەرۆكایەتی هەرێم‌و لایەنە سیاسییەكان لەبارەی پرۆژەی دەستورەوە بەردەوامە، بەڵام تائێستا یەكلانەبووەتەوە ئایا كار لەسەر ئەو رەشنوسە دەكرێت كە 2017 كارەكانی راگیرا، یاخود سەرلەنوێ رەسنوشێكی نوێی دەستور ئامادە دەكرێت. لەبارەی لیژنەی نوسینەوە یاخود تەواوكردنی دەستوریشەوە، قسەوباسی جیاواز هەیە، هەندێك خوازیارن لیژنە كۆنەكە زیندوو بكرێتەوە‌و ئەوان كارەكە تەواو بكەن، ئەو ئەندامانەی لیژنەكە كە لە ژیاندا نەماون یاخود وازیان لە حزبەكانیان هێناوە، شوێنەكانیان پڕبكرێتەوە، لەبەرامبەردا بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، نێچیرڤان بارزانی دەیەوێت راوێژكارانی سەرۆكایەتی هەرێم رەشنوسی دواین پرۆژەی دەستور تەواو بكەن‌و بیخەنە بەردەم پەرلەمان، یەكێتی ئەمە رەتدەكاتەوە چونكە زۆرینەی راوێژكارانی یاسایی لە سەرۆكایەتی هەرێم سەربە پارتین، سەرباری ئەمە نوێنەری لایەنە ئیسلامییەكان‌و لایەنەكانی تری تێدا نیە.  یەكێتی خوازیارە كار لەسەر رەشنوسی پێشووی دەستور بكرێت‌و هەموار بكرێتەوە نەك رەشنوسێكی نوێ بنوسرێت. یەكێتی دەیەوێت لیژنە كۆنەكەی نوسینەوەی دەستور زیندوبكرێتەوەو ئەوانە كارەكە تەواو بكەن، لەبەرامبەردا سیناریۆیەكی تر هەیە، كە سەرلەنوێ لیژنەیەكی نوێ بۆ نوسینەوەی دەستور لە هەموو لایەنەكان‌و خەڵكانی ئەكادیمی دروستبكرێت. هێشتا هەندێك بابەت هەن لەنێوان پارتە سیاسییەكاندا لەبارەی دەستورەوە كێشەیان لەسەرە، لەوانە: •    كێشەی سەرۆكی هەرێم: ئایا لە دەستورەكەدا سەرۆك لە كوێ هەڵدەبژێردرێت ؟ پەرلەمان یاخود ناو خەڵك ؟ ئەگەر لە پەرلەمان هەڵبژێرێت سیستمی حوكمڕانی هەرێم دەبێت بە پەرلەمانیی، ئەگەر لەناو خەڵك‌و بەشێوەی راستەوخۆ هەڵبژێردرێت، سیستمی هەرێم دەبێت بە سەرۆكایەتی، ئەمە هەمان ئەو كێشە كە لە خولی چوارەمدا روبەڕووی پرۆژەی دەستور بووەوە، ئەم بابەتە بەدیاریكراوی بەلای نێچیرڤان بارزانییەوە گرنگە، چونكە دەسەڵاتەكانی سەرۆك دیاری دەكات.  •    دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم: ئەمە بۆ پارتی‌و بەدیاریكراوی بۆ نێچیرڤان بارزانی بابەتێكی جێگە بایەخە، رەنگە ئەمجارە زیاتر لەوەی ناكۆكی لەنێوان پارتە سیاسییەكان هەبێت، لەناو پارتیدا ناكۆكی لەبارەی دەستورەكەوە دروست ببێت.   •    سنوری ئیداری هەرێمی كوردستان: ئەمەش بابەتێكە كە كێشە بۆ دەستوری هەرێم دروست دەكات، ئایا لە دەستورەكەدا چۆن پرسی ناوچە جێناكۆكەكان چارەسەر دەكرێت ؟ •     شوناسی هەرێمی كوردستان: ئەمەش یەكێكە لە كێشەكانی تری دەستور، ئایا دەستورەكە  عەلمانییە یاخود ئاینی ئیسلام یەكێك دەبێت لەسەرچاوەكانی یاسادانان، لایەنە ئیسلامییەكان‌و چەپەكان لەسەر ئەم بابەتە كێشەیان دەبێت.  •    سامانە سروشتییەكان: نەوت‌و غاز یەكێكی ترە لەو بابەتانەی كە دەبێت لە دەستوردا چۆنیەتی مامەڵەپێوەكردنیان یەكلابكرێتەوە، بەجۆرێك كە گونجاو بێت لەگەڵ دەستوری عێراقیدا.   

 راپۆرتی: درەو كێشە  لە نێوان هاوبەشەكانی پرۆژەی نیشتەجێبونی ( قەڵای شێروانە) لەكەلار درووست دەبێت، خاوەنی پرۆژەكە دوو سكاڵا لەسەر بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پرۆژەكە تۆمار دەكات و هاوبەشمان نیە، چونكە پارەی پێ نیە، بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پرۆژەكە كە هاوبەشی پرۆژەكەیە دەڵێت: خاوەنی پرۆژەكە ئیفلاسی كردووەو رێكەوتنەكەمان بەرێژەی (49%) بە (51%)ی رەتدەكاتەوە، بۆیە بەشێوەی كۆمەڵایەتی كێشەكە یەكلا دەكەینەوە .  لەبارەی پرۆژەكەوە پرۆژەی نیشتەجێبوونی (قەڵای شێروانە)  🔹 پرۆژەیەكی نیشتەجێبوونەو لە 22/2/2012 مۆڵەتی دەستبەكاربوونی لە دەستەی وەبەرهێنان بۆ وەرگیراوە 🔹بە پێی تابلۆی دەستبەكاربوونی لە 5/8/2020 دەستبەكاكردن كراوە لە پرۆژەكە 🔹تێچووی پرۆژەكە ( 91 ملیۆن و 818 هەزارو 106) دۆلارە، 🔹ماوەی جێبەجێكردنیشی (4) ساڵە 🔹 لە لایەن كۆمپانیای ( گاردینیا)وە جێبەجێ دەكرێت كە خاوەنەكەی ( عەباس محەمەد)ە. 🔹لەروبەری (284) دۆنم زەویدا درووست دەكرێت. 🔹لە  پرۆژەكەدا ( هەزارو 122) خانوو درووست دەكرێت 🔹( 646) خانووی بۆ مامۆستایان و فەرمانبەرانە بە قیستی (9) مانگ. 🔹پرۆژەی ( قەڵای شێروانە) لەسەر شەقامی گشتی كەلار – رزگاریە 🔹 پرۆژەكە ( 112 هەزار) مەتر بەرێژەی (15.88%)ی سەوزایی لە خۆ دەگرێت. 🔹لە پرۆژەكەدا ( 3) قوتابخانەو ( 2) باخچەی ساوایان و (2) دایەنگەو بنكەی پۆلیس لە خۆ دەگرێت.  🔹 بە وتەی بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پرۆژەكە كاتی پرۆژەكە 20%ی تێپەڕیوە بەڵام 4% پرۆژەكە تەواو بووە.     كێشەی خاوەندارێتی پرۆژەكە پرۆژەی ( قەڵای شێروانە) كە لە ئێستادا كاری تێدا دەكرێت ماوەی نزیكەی (6) مانگە كێشەی هاوپشكی لە نێوان خاوەنی پرۆژەكە ( عەباس محەمەد) و بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پرۆژەكە ( كامەران ئەنوەر) بۆ درووست بووە. (كامەران ئەنوەر) بەڕێوەبەری گشتی كۆمپانیای (همس الخلیج) لە هەمانكاتدا بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پرۆژەی (قەڵای شێروانە)و ئەندازیاری پرۆژەكەشەبە (درەو)ی راگەیاند: لەساڵی 2018 كە دەستمانكردەوە بە كاركردن لە پرۆژەكە من بوومە هاوبەشی ( عەباس محەمەد) كە خاوەنی پرۆژەكەیە بەڕێژەی ( 49%) بەرامبەر بە(51%). لەبەرامبەردا ( عەباس محەمەد) كە (درەو) قسەی لەگەڵ كرد ئاماژەی بەوەدا كە" ئەم پیاوە ( كامەران ئەنوەر) بەڕێوەبەری پرۆژەكەمان ( قەڵای شێروانە) بووەو رەغبەتی هەبووە ببێتە هاوبەشمان بەڵام ئەو پارەی پێ نەبووە، بۆیە هاوبەشی چۆن لەگەڵ كەسێك دەكرێت پارەی پێنەبێت. (درەو) دەقی لێكتێگەیشتنەكەی دەستكەووتوە كە لە  نێوان هەردوولادا كراوە، رێككەوتنەكە لە 24/7/2018 كراوەو هەردوولان لایەنی یەكەم ( عەباس محەمەد عەبدوڵا) لایەنی دووەم ( كامەران ئەنوەر حەسەن) بە شاهیدی ( دلۆڤان سلێمان و تەها محەمەد)، بەڵام  بە پێی نوسراوەكە گرێبەستەكە  تەنیا لەنێوان كۆمپانیای ( گاردینیا) و كۆمپانیای ( همس الخلیج) كراوەو لایەنی سێیەم كە دادگا و دامەزراوە فەرمیەكانە تەسدیقی نەكردووە.  بەپێی لێكتێگەیشتنەكە: بەمەبەستی بەستنی گرێبەستی پشكداریكردن ( شراكە) لە پرۆژەی ( قەڵای شێروان) لە سنوری ئیدارەی گەرمیان كە بەناوی كۆمپانیای ( گاردینیا) مۆڵەتی پێدەدرێت، پاش گفتوگۆكردن لەسەر پشكداری كردن لە پرۆژەكە كە لە ئێستادا لایەنی یەكەم لەمامەڵەی بەدەستهێنانی مۆڵەتەو ئەنجامدانی رێكارە یاساییەكانە، هەردوولامان پابەندی ئەم لێكتێگەیشتنەی لای خوارەوەین: 1-    هەردوولا ریزی بوون لەسەر خاوەندارێتی جێبەجێكردنی ئەم پرۆژەیە بەرێژەی (51%) بۆ لایەنی یەكەم، لە زیان و قازانج پاش هەر گۆڕانكارییەك لەبەرامبەر (49%) لە پشكەكانی كۆمپانیای گاردینیا ( تەنیا پرۆژەی قەڵای شێروانە) بۆ ئەو پرۆژەیە بەیاسایی دەكرێت ناوی لایەنی دووەمەوە دوای تەواوكردنی (20%)ی پرۆژەكە. 2-    پێدانی ( 2 ملیۆن و 500 هەزار) دۆلار بەهای خاوەندارێتی پشكەكانە بەرێژەی (49%)ی گشت پرۆژەكە كە لە ئێستادا گوژمەی گشتی بەووردی دیارنیە، لەلایەنی دووەمەوە لەبەرامبەر هەموو خەرجیەكانی و بەدواداچوونەكانی لایەنی یەكەم تاوەكو بەدەستهێنانی رەزامەندی دەستبەكاربوون.  3-    لایەنی دووەم بڕی ( 500 هەزار ) دۆلار دەداتە لایەنی یەكەم، بە دوو پێشینە. 4-    بڕی ( 200 هەزار) دۆلار لەگەڵ واژۆكردنی ئەم لێكتێگەیشتنە. 5-    بڕی (300 هەزار) دۆلار لەماوەی یەك هەفتەی لەدوای وەرگرتنی مۆڵەتی یاسایی لە بەرێوەبەرایەتی وەبەرهێنانی گەرمیان.  6-    لایەنی دووەم بڕی ( 2 ملیۆن ) دۆلار لەپشكی لایەنی یەكەم و (2 ملیۆن) دۆلار لە پشكی خۆی كە دەكاتە ( 4 ملیۆن) دۆلار خەرج دەكات لە پرۆژەكەدا.   كامەران ئەنوەر ئەوەی بۆ (درەو) رونكردەوە كە "خاوەنی كۆمپانیای ( گاردینیا) موفلیس بووەو لە هەولیرەوە پارەی ئەوەی پێ نیە بگەڕێتەوە بۆ كەلار، پێی راگەیاندم من ناتوانم كارەكان بكەم تۆ خەڵكی ناوچەكەی بۆیە تۆ ئیشوكارەكان بكە ساڵێك بۆ ساڵ و نیوێك من سەرقاڵی كارەكان و رەزامەندی فەرمانگەكان بووم، كە گەیشتینە رۆژی دەستبەكار بوون، دواتر بەبرادەرێكی خۆمی وتبوو ئەو كەسە ( كامەران ئەنوەر) هاوبەشی من نیەو تەنیا ئیشو كارەكانمان بۆ دەكات، دوای ئەوەی بۆی دەركەوت كارەكانی كەوتوونەتە سەر سكە كەوتە بیانوو گرتن و وتی فڵان بەرپرسم لەپشتە، كە من تا ئێستا ( ملیۆن و 330 هەزار) دۆلار تەمویلی پرۆژەكەم كردووە.  لەبەرامبەر ئەم قسانەی ( كامەران ئەنوەر) دا ( عەباس محەمەد) ئەوەی بۆ (درەو) رونكردەوە" ئێمە بەو پیاوەمان ووت چیت خەرجكردووە ئەتدەینەوە وتمان خێرت دەدەینێ هەر رازی نەبوو ئەو وتی رازی نیم و ئەبێت پرۆژەكەجێبهێڵێن، شەڕیان پێفرۆشتین و تەقەیان لێكردین، ئێمە نە كەسمان لە پشتەو نە هیچ". ئێمە دوو سكاڵامان لەسەر ( كامەران ئەنوەر) هەیە لە دادگای رزگاری: 1-    سكاڵایەكیان لەسەر ئەوەیە كە بەچەكەوە هاتونەتە سەر پرۆژەكەمان و ویستویانە پرۆژەكەمان پێ رابگرن. 2-     (192) جار بەبێ رەزامەندی خۆم ئیمزای كردووە، پاشان مۆری بەناوی ئێمەوە درووستكردووە. (كامەران ئەنوەر) ئینكاری لەوە ناكات و دان بەوەدا دەنێت كە " خزمو كەسوكارەكەیان چونەتە سەر پرۆژەكە،ئەو دەڵێت ئەگەر بەیاسایی چارەسەر نەبوو، ئەوا بەعەشایەری چارەسەری دەكەین، چونكە ئەم خاوەن پرۆژەیە بە پشتی بەرپرسەكانی ناوچەكە كاردەكات و بەرپرسان ئەمیان كردووەتە واجیهە  بۆ غەدركردن لە ئێمە، ئێمەش ئەمە قبوڵ ناكەین.  دەستەی وەبەرهێنانی گەرمیان چی دەڵێت؟ پرۆژەی نیشتەجێبونی قەڵای شێروانە لەلایەن دەستەی وەبەرهێنانەوە مۆڵەتی پێدراوەو سەرپەرشتی و چاودێری دەكرێت، نایانەوێت بچنە ناو كێشەی نێوان خاوەن و بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پرۆژەكەوە،  ئەوان مامەڵە لەگەڵ ئەو كەسە دەكەن كە بەپێی یاسا خاوەنی پرۆژەكەیە   هونەر مەحمود بەڕێوەبەری وەبەرهێنانی گەرمیان بە (درەو)ی راگەیاند: لەئێستادا پرۆژەكە بەردەوامەوكاری تێدا دەكرێت پرۆژەكە بەناوی وەبەرهێنەر (عەباس محەمەد)ەوەیەو ئێمە هەموو مامەڵەیەكی لەگەڵ دەكەین و بەردەوام كار لەپرۆژەكەدا دەكرێت و هیچ كێشەیەكی یاسایی نیە، ئەگەر كێشەیەكیش هەبێت لەبەینی خۆیاندایەو پەیوەندی بە ئێمەوەنیە. سەبارەت بە گرێبەستی خانووەكانیش ( هونەر مەحمود) دەڵێت، گرێبەستی خانووەكان لە رێگەی ئێمەوە پەسەندكراوەن و هیچ كێشەیەكیان نیە.  بەڵام كامەران ئەنوەر لە بارەی گرێبەستەكانەوە دەڵێت: خاوەنی پرۆژەكە هەربۆی نیە خانووە دووقاتەكان بفرۆشێت بە بێ رەزامەندی دەستەی وەبەرهێنان، بەڵام هەردوێنێ گرێبەستی فرۆشتنی كردووە.   

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت دۆسیەی پشكی كێڵگەكانی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر)ی ناوچەی گەرمیان، لە دادگای لەندەن یەكلاكرایەوە، دادوەر كەیسەكەی رەوانەی دادگاكانی عێراق كردەوە، ئەمە پەیوەندی بە سكاڵایەكەوە هەیە كە كۆمپانیای (دایناستی پترلیۆم) لەسەر ئاشتی هەورامی‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی تۆماركردووە‌و داوای (ملیارێك‌و 600 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو دەكات، بابەتەكە تەنیا پارە نەبوو، سەروەری هەرێمی كوردستانیشی لەسەر پرسی نەوت خستبووە ژێر پرسیارەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا بخوێنەرەوە.  دادگا بڕیاریدا  دوای ساڵێك‌و شەش مانگ لێكۆڵینەوە‌و دانیشتن، دواجار رۆژی 23ی مانگی رابردوو، دادگای (ئاربیترەیشن)ی لەندەن، حوكمی كۆتایی خۆی دەركرد لەبارەی ئەو سكاڵایەی كە كۆمپانیای (دایناستی پترلیۆم) لەسەر ئاشتی هەورامی‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان تۆماریكردبوو.  لەم ماوەیەدا، دادگاكە تەماشای هەزاران لاپەڕە دیكۆمێنتی پارێزەرانی ئاشتی هەورامی‌و دایناستی كرد، ململانێكە لەسەر ئەوە بوو ئایا ئاشتی هەورامی پارێزبەندی یاسایی هەیە ؟ ئایا حكومەتی هەرێمی كوردستان سەروەریی ئەوەی هەیە نەوت‌و غازی خۆی بفرۆشێت‌و مامەڵەی پێوە بكات ؟ پارێزەرانی دایناسیتی هەوڵی ئەوەیاندا بیسەلمێنن هەرێمی كوردستان سەروەریی نییە‌و ئاشتی هەورامیش پارێزبەندی یاسایی نییە، سەرباری ئەوەی هەردوو لایەنی سكاڵاكارو سكاڵالێكراو چەندین ملیۆن دۆلاریان لە گرتنی پارێزەرو بەڕێوچوونی دادگادا بەخەرجدا، بەڵام دادگای لەندەن لەبەرژەوەندی هیچ لایەكیان حوكمی نەداو دۆسیەكەی رەوانەی دادگاكانی عێراق كردەوە، ئەمەش خواستی پارێزەرەكانی ئاشتی هەورامی بوو كە دۆسیەكە بگەڕێندرێتەوە بۆ عێراق.  لەم كەیسەدا ئاشتی هەورامی دوو پارێزەری هەبوو بەناوەكانی (گراهام دەنینگ)‌و (كاسرین جەنگ)، لەبەرامبەردا (كۆمپانیای دایناستی)ش بەهەمان شێوە دوو پارێزەری هەبوو بەناوەكانی (ریچار والەر)‌و (دانیاڵ بێنێدیگ). دادگای لەندەن چی دەڵێ ؟ دوای سێ دانیشتن‌و گوێگرتن لە قسەی پارێزەرانی هەردوولا، دادگای لەندەن رۆژی 23ی مانگی رابردوو، بە (54) لاپەڕە حوكمی كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایە دەركرد كە كۆمپانیای (دایناستی پترلیۆم) لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان تۆماریكرد بوو.  دادوەری دادگای لەندەن كە ناوی (بوچەر)ە، دەڵێ حكومەتی هەرێمی كوردستان لەڕێگەی بەغدادەوە سەروەری هەیە‌و دەتوانێت مامەڵە بە نەوت‌و غازەوە بكات، دادگای فیدراڵی یاخود حكومەتی عێراق دەتوانن ئەوە یەكلابكەنەوە ئایا سەروەری مامەڵەكردنیان بەنەوت‌و غازەوە بە هەرێمی كوردستان داوە یاخود نا.  واتە حوكمی دادگای لەندەن سەروەری مامەڵەكردنی بە نەوتی هەرێمی كوردستان داوەتە دەست عێراق‌و حكومەتی بەغداد دەتوانێت ئەم سەروەرییە لە هەركاتێكدا لە هەرێم بسەنێتەوە یاخود بەردەوامی پێبدات. دادوەر دەڵێ ئەمە ئیشی دادگای لەندەن نییە یەكلای بكاتەوە كێ سەروەریی هەیە لەوەی مامەڵە بە نەوت‌و غازەوە بكات یاخود نەیكات، دەبێت دادگای فیدراڵی عێراق ئەم بابەتە یەكلابكاتەوە، ئێستا كە دۆسیەكە لە دادگای لەندەنەوە رەوانەی عێراق كراوەتەوە، كۆمپانیای دایناستی دەبێت لە دادگایەكی هەرێمی كوردستان یاخود عێراق سەرلەنوێ سكاڵاكەی لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماربكاتەوە، ئەگەر دایناستی دۆسیەكە بباتە بەغداد، رەنگە كێشە بۆ دۆسیەی نەوتی هەرێم دروست بكاتەوەو دەرگای مامەڵەكردنی راستەوخۆی بەغداد لەگەڵ پاریچزگای سلێمانی لەبواری وزەدا بكاتەوە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا هێشتا دۆسیەیەك لەسەر نەوتی هەرێم لە بەغداد بە كراوەیی ماوەتەوە‌و دۆسیەكە سكاڵایەكە كە وەزیری پێشووی نەوتی عێراق لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماریكردووە لەبارەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ.  لەبەرامبەردا دەكرێت كۆمپانیای دایناستی بەتەواوەتی دۆسیەكە بدۆڕێنێت، ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی سیاسیدا لەگەڵ حكومەتی بەغداد، كۆتایی بەم مشتومڕانە لەبارەی دۆسیەی نەوتەوە بهێنێت. لەبارەی دۆسیەكەوە ئەم كەیسەی كە دادگای لەندەن بڕیاری لەسەرداوە، پەیوەندی بە سكاڵایەكی یاساییەوە هەیە كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی لە شاری سلێمانی بەناوی (دایناستی پترلیۆم) لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكان تۆماری كردووە. كۆمپانیای (دایناستی) كە خاوەنەكەی گەنجێكی كوردی خەڵكی شاری سلێمانییە بەناوی (هیوا ئاوات عەلی)، رۆژی 14ی ئابی 2019 لە دادگای شاهانەی بەریتانیا لە لەندەن سكاڵایەكی لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركردووە‌و داوای بڕی (ملیارێك‌و 600 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو لە حكومەتی هەرێم دەكات‌و دەڵێ بەهۆی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمەوە زیانی بەركەوتووە. (دایناستی پترلیۆم) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی هەرێمی كوردستانە‌و سنوردارە لە بواری نەوت‌و غازدا، رۆژی 1ی ئازاری 2019 لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا، پشكەكانی كۆمپانیای (ریپسۆڵ)ی ئیسپانی لە دوو كێڵگەی نەوتی هەرێمدا كڕییەوە كە بریتی بوون لە: •    بلۆكی نەوتی (K 39) كە دەكەوێتە كێڵگەی نەوتی (تۆپخانە) لە رۆژهەڵاتی ناحیەی قادركەرەم‌و ناوچەی جەبارە. •    بلۆكی نەوتی (K 44) لە كێڵگەی نەوت‌و غازی (كوردەمیر) كە دەكەوێتە خوارو ناحیەی سەنگاو و باكوری قەزای كەلار. كۆمپانیای (ریپسۆڵ)ی ئیسپانیی بەرلەوەی پشكەكانی خۆی بە كۆمپانیای (داینا ستی) بفرۆشێت، لە كێڵگەی (تۆپخانە) خاوەنی 60%ی پشكەكان بوو، لە كێڵگەی (كوردەمیر)یش 40%ی پشكەكانی هەبوو. ئەو دوو بلۆكە نەوتییەكەی كە كۆمپانیا ئیسپانییەكە فرۆشتبووی بە كۆمپانیای (داینا ستی)، پێشتر پشكی كۆمپانیایەكی كەنەدی بوون بەناوی كۆمپانیای (تالیسمان)، واتا كۆمپانیا ئیسپانییەكە پشكی بلۆكە نەوتییانەی لە كۆمپانیایەكی كەنەدی كڕیوەتەوە‌و دواتر فرۆشتویەتییەوە بە كۆمپانیای (داینا ستی) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی بووە. بەپێی لێكۆڵینەوەكان، یەدەگی نەوت لە هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) دەگاتە (2 ملیارو 600 ملیۆن) بەرمیل، قەبارەی غازی سروشتیش لەو دوو كێڵگەیەدا بە (7 ترلیۆن‌و 200 ملیار) پێ سێجا خەمڵێندراوە، ئاستی وەبەرهێنانی نەوت لە هەردوو كێڵگەكە رۆژانە دەگاتە (25 هەزار) بەرمیل، قەبارەی غازی سروشتی بەرهەمهێنراویش لەم كێلگانەدا رۆژانە دەگاتە (600 ملیۆن) پێ سێجا. كۆمپانیای (داینا ستی) گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیای (ریپسۆڵ)ی ئیسپانیدا كرد‌و پشكەكانی ئەو كۆمپانیایەی لە هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) كڕیەوە، بەهای گرێبەستەكە بەدیاریكراوی نازانرێت، بەڵام دەوترێت بەهاكەی ملیۆنان دۆلار بووە. كۆمپانیای (داینا ستی) بوو بە خاوەنی پشكەكان لەو دوو كێڵگەیە، بەڵام هەرگیز دەستبەكار نەبوو، ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكانی پێشووی حكومەتی هەرێم كاروباری یاسایی گواستنەوەی خاوەندارێتی پشكەكانی لە كۆمپانیا ئیسپانییەكەوە بۆسەر كۆمپانیای (داینا ستی) جێبەجێ نەكرد. پارێزەرانی كۆمپانیای (دایناستی) سەرباری ئەوەی پێیانوایە ئاشتی هەورامی یاساو مەرجەكانی گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت پێشێلكردووە، تۆمەتباریشی دەكەن بەوەی هەڵمەتێكی بەردەوام‌و نایاسایی ئەنجامداوە بۆ لێدان لەناوبانگی كۆمپانیاكەیان‌و هەڕەشەكردن لە خاوەنی هەردوو كۆمپانیای (ریپسۆڵ)و (دایناستی)، كە گرێبەستی كڕین‌و فرۆشتنیان لەنێوان خۆیاندا كردووە، بەهۆی ئەو هەڕەشانەوە دواجار گرێبەستی كڕین‌و فرۆشتنی پشكەكانی هەردوو بلۆكی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) راوەستاوە‌و سەرباری ئەمە ئاشتی هەورامی تۆمەتباركراوە بەوەی داوای "بەرتیل"ی لەو دوو كۆمپانیایە كردووە، لەم كەیسەدا ناوی (قوباد تاڵەبانی) جێگری سەرۆكی حكومەتیش دێت كە هەڕەشەی لە خاوەنی كۆمپانیای (دایناستی) كردووە. دوای ئەم گرێبەستە‌و كێشەكانی، ئاشتی هەورامی هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر)ی لە كۆمپانیا ئیسپانییەكە وەرگرتەوە‌و دای بە هەردوو كۆمپانیای (روزنەفتی) روسی‌و (ویسترن زاگرۆس)ی كەنەدی، بڕیارە لەچەند مانگی داهاتوودا ئەم دوو كۆمپانیایە لەو كێڵگانە دەستبەكاربن. بەگوێرە زانیاییەك كە لە سەرچاوەیەكەوە لەناو حكومەت دەست (درەو) كەوتووە، لە كابینەی پێشوودا، نێچیرڤان بارزانی دەستپێشخەرییەكی كردووە بۆ ئەوەی كۆمپانیای (دایناستی) سكاڵاكەی لەسەر ئاشتی هەورامی بكێشێتەوە لە دادگای لەندەن، بۆ ئەمەش بەڵێنیداوە خزمەتگوزارییەكانی هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) بدات بە (دایناستی) كە بەهاكەی بە (نیو ملیار) دۆلار دەخەمڵێندرێت، بەڵام (دایناستی) بەم پێشنیازە قایل نەبووە‌و سكاڵاكەی نەكشاندوەتەوە.   دەقی بڕیارەكەی دادگای لەندەن   

شیكاری: درەو بەشی چوارەم: پارێزگای كەركوك   لەسەر ئاستی پارێزگای کەرکوک (١٤٢) كاندید ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١٢) کورسی دەکەن، (١١٣) كاندیدیان پیاوو (٢٩)یان ئافرەتن، لەم شیکارییەی (درەو)دا چانسی سەرکەوتنی كاندیدی لایەنە سیاسییە کوردییەکان لەبازنەكانی پارێزگای کەرکوک خراوەتەروو کە بە (١٥) کاندید بەشداری دەکەن (١١) كاندیدیان پیاوو (٤)یان ئافرەتن. زانیاری گشتی 1.    بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای کەرکوک (١٢) كورسی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٣) بازنەی هەڵبژاردن و پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا). 2.    لەسەر ئاستی پارێزگای کەرکوک (١٤٢) كاندید ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١٢) کورسی دەکەن، (١١٣) كاندیدیان پیاوو (٢٩)یان ئافرەتن. 3.    کاندیدە کوردەکانی لایەنە سیاسییەکان پێکدێن لە (١٥) کاندید و (١١) كاندیدیان پیاوو (٤)یان ئافرەتن، کە پێکدێن لە؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (٦) بەربژێر کە (٤) پیاوو (٢) ئافرەتن.  -    پارتی دیموکراتی کوردستان (٢) بەربژێر کە (١) پیاوو (١) ئافرەتن.  -    نەوەی نوێ (٣) بەربژێر، (٢) پیاوو (١) ئافرەتن. -    بزوتنەوەی گۆڕان (١) بەربژێری پیاو. -    حیزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان (٢) بەربژێری پیاو. -    حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان (١) بەربژێری پیاو. -    کۆمەڵی دادگەری هیچ بەربژێرێکی نیە. -    یەکگرتووی ئیسلامی هیچ بەربژێرێکی نیە. 4.    ڕێژەی دەنگی لایەنە سیاسییەکان، لە سەر ئاستی گشتی پاێزگای کەرکوک لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018، کاتێک پارێزگاکە (١) بازنەی هەڵبژاردن بووە؛ -    یەكێتی نیشتیمانی؛ ( 177 هەزارو 920) دەنگی بەدەستهێنا و (6) کورسی پارێزگاکەی بردەوە. -    هاوپەیمانی عەرەبی: (86 هەزارو 452) دەنگی بەدەستهێنا و (3) کورسی پارێزگاکەی بردەوە. -    بەرەی توركمانی: (82 هەزارو 33) دەنگی بەدەستهێنا و (3) کورسی پارێزگاکەی بردەوە. -    لیستی نیشتیمانی كە پێكهاتبوو لە (بزوتنەوەی گۆڕان، هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەریی، كۆمەڵی ئیسلامی): (14 هەزارو 914) دەنگی بەدەستهێنا‌و هیچ كورسییەكی نەبردەوە. -    جوڵانەوەی نەوەی نوێ: (13 هەزارو 665) دەنگی بەدەستهێنا‌و هیچ كورسییەكی نەبردەوە. -    حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان: (7 هەزارو 509) دەنگی بەدەستهێنا‌و هیچ كورسییەكی نەبردەوە. -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: (4 هەزارو 784) دەنگی بەدەستهێناو هیچ كورسییەكی نەبردەوە. -    پارتی دیموکراتی کوردستان: بایکۆتی هەڵبژاردنەکەی کرد.  5.    ئەم سیستەمی هەڵبژاردنەی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران تەبەنی کردووە، بەشێوەیەکی تەواو بەستراوە بە توانای کۆکردنەوەی دەنگ لە لایەن بەربژێرەکان خۆیانەوە، پاشان پارتە سیاسییەکان، بۆیە ئەم ڕاپۆرتەی (درەو) تەنها خوێندنەوەیەکی ڕۆژنامەوانی و گریمانەییە بۆ توانای كاندید و پارتە سیاسییەکان، لە بازنەکانی پارێزگای کەرکوک لەسەر بنەمای دەنگەکانی پێشوویان. 6.    هاوپەیمانی ئاشکرا هەیە لە نێوان یەکێتی و بزوتنەوەی گۆڕان، جۆرێك لە ڕێککەوتن و تەنسیقیش هەیە لە نێوان یەکێتی و لایەنە ئیسلامییەکان (لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، هەریەک لە کۆمەڵ و یەکگرتوو لە کەرکوک هیچ کاندیدێکیان پێشکەش نەکردووە، بەڵام دیار نییە دەنگدەرانی ئەو دوو پارتە ئامادەن دەنگ بە کاندیدەکانی یەکێتی بدەن؟  7.    ئەگەری ساختەکاری ئەگەر جارێک چاوەڕوانکراوبێت لە پارێزگانی هەرێمی کوردستان، ئەوا لە پارێزگای کەرکوک ئەگەرەکە دەبێتە دوو هێندە. چونکە پارێزگای کەرکوک ناوچەیەکی هەستیارە بۆ کورد و عەرەب لەلایەک، هەوڵی لایەنە کوردییەکانیش بۆ بەدەستهێنانی کورسی و هەوڵەکانی یەکێتی بۆ هێشتنەوەی پێگەی ئێستای لە لایەکی تر. ئەنجامدانی ساختەکاری ئەگەرێکی بەهێز دەبێت. بازنەی (١)ی پارێزگای کەرکوک بازنەی (١): رۆژهەڵاتی قەزای ناوەندی كەركوك، کە ناوچەکانی هەڵبژاردنی (دوبز، رەحیماوە، عەرەفە، قۆریە ئەڵماس، موسەڵا، ئسکان، قادسیە، شۆریجە، حوریە، ئاڵتون کۆپری، لەیلان و چەند ناوەندێکی دیکەی بازنەکە) دەگرێتەوە، ئەوەی گرنگە دەربارەی بازنەی یەک؛ １.    بازنەی (١)ی پارێزگای کەرکوک گەورەترین بازنەی هەڵبژاردنی پارێزگاکەیە، لەكۆی (12) كورسی پارێزگاكە، (5) كورسی بۆ تەرخان کراوە، (4) كورسییان بۆ پیاو و كورسییەكیش بۆ کۆتای ئافرەتان. ２.    (٤١) بەربژێر لەم بازنەیە ململانێ لەسەر (٥) کورسی بازنەکە دەکەن کە (٣١) پیاو و (١٠) ئافرەتن. ３.    زۆرینەی دەنگدەرانی ئەم بازنەیە لە پێکهاتەی کوردن، كورد چاوی لەوەیە هەر پێنج كورسیەكەی بازنەیەکە بباتەوە، لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی ٢٠١٤، پێکهاتەی کورد (٢١٥ هەزار) دەنگ و پێکهاتەی عەرەب (١٦) هەزار دەنگ و پێکهاتەی تورکمان (١٠) هەزار دەنگی بەدەستهێنا، لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٨ کورد (یەکێتی نیشتمانی کوردستان) زۆرینەی دەنگەکانی ئەم زۆنەی بردەوە. ４.    لایەنە سیاسییە کوردیەکان بە (٩) کاندید بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کردووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (١)) کە (٨) یان پیاوو (١) ئافرەتن. ５.    لەم بازنەیە لایەنە كوردیەكان زیاتر تەركیزیان لەسەر هەڵبژاردنی 2014 ەو پێیان وایە هەڵبژاردنی 2018 نارونی و ساختەكاری زۆری تێدابوو، بۆیە دەنگی لایەنەكان لەم بازنەیەبەم شێوەیە بوو -    كورد: (215 هەزار) دەنگ -    عەرەب: (16 هەزار) دەنگ -    توركمان: ( 10 هەزار) دەنگ خشتەی ژمارە (١) بەربژێری لایەنەکان سیاسییە کوردییەکان بۆ بازنەی (١) چانسی بەربژێری لایەنە سیاسییە کوردییەکانی بازنەی (١)ی پارێزگای کەرکوک یەکێتی نیشتمانی کوردستان -    ئەگەر هەمان سیناریۆی هەڵبژاردنی پێشوو (٢٠١٨) دووبارە ببێتەوە، ئەوا یەکێتی سەرجەم کوردسییەکانی ئەم بازنەیە دەباتەوە. -    (ئاڵا تاڵەبانی) کە تاکە کاندیدی نێو هێزە سیاسییە کوردییەکانە چانسێکی بەهێزی هەیە کە بەبێ سیستمی کۆتا سەربکەوێت، بەمەش چانسی سەرجەم کاندیدە ئافرەتەکانی بازنەکە لەباردەبات کە جگە لە خۆی (٩) ئافرەتن، بۆ جاری پێنجەم دەبێتەوە بە پەرلەمانتار.  -    لەم بازنەیەدا یەكێتی چاوی لە دەرچونی (4) كاندیدەكەیەتی هەرچەندە هاوپەیمانی لەگەڵ گۆڕأن هەیە، بۆیە ئەگەر یەكێتی لەم بازنەیە (49 چوار كاندیدەكەی خۆی دەربچێنێت و كاندیدەكەی گۆڕانیش ئەوا هیچ كورسیەك بۆ كاندیدەكەی پارتی و نەوەی نوێ نامێنێتەوەن كە هەردووكیان بەهێزن. پارتی دیموکراتی کوردستان -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە خولی چوارەمی ساڵی ٢٠١٨ بایکۆتی هەڵبژاردنی کردبوو لە کەرکوک، بەڵام خولی پێشتر دوو كورسی هەبوو لەوپارێزگایەن بۆیە دوور نییە لەم خولەدا خۆی بۆ بردنەوەی کورسییەک ئامادە کردبێت کاندیدێکی بەهێزی پێشکەش کردووە کە (شاخەوان عەبدوڵا)یەو تاکە کاندیدی ئەو حیزبەیە، ئەگەری سەرکەوتنی زۆری هەیە، چونکە سەرجەم دەنگەکانی پارتی لە بازنەکە کۆ دەکاتەوە. نەوەی نوێ لەم بازنەیەدا نەوەی نوێ كاندیدێكی پێشكەشكردووە بەناوی (ئومێد محەمەد) لەهەڵبژاردنی رابردوو نەوەی نوێ لەكەركوك ( 13 هەزارو 665) دەنگی بەدەستهێنابوو كە زۆرینەی زۆری لەم بازنەیە بوو، بۆیەئەم كاندیدەی نەوەی نوێ چانسی سەركەوتنی هەیە.  بزوتنەوەی گۆڕان: لەم هەڵبژاردنەدا بزوتنەوەی گۆڕان بە كاندیدك بەشداری كردووە بەناوی ( محەمەد نەسرەدین) گۆڕان لەگەڵ یەكێتی هاوپەیمانی هەیە، لە هەڵبژاردنی رابردووش لەچوارچێوەی  لیستی نیشتیمانیدا بوو  كە پێكهاتبوو لە (بزوتنەوەی گۆڕان، هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەریی، كۆمەڵی ئیسلامی): (14 هەزارو 914) دەنگی بەدەستهێنا‌و هیچ كورسییەكی نەبردەوە. ئەگەر رێككەوتنی لەگەڵ یەكێتی نەكردبێت بۆ سەركەوتنی كاندیدەكەی دەنگەكانی بەشی بەدەستهێنانی كورسیەك ناكات. سۆسیالست  لەم بازنەیەدا حزبی سۆسیالیست كاندیدێكی هەیە، بەناوی ( رێباز محەمەد) لەهەڵبژاردنی رابردوو ( 7 هەزارو 509) بەدەستهێناوە، بەشی زۆری دەنگەكانی لەم بازنەیە بووەن بەڵام ئەگەری دەرچوونی كاندیدەكەی سۆسیالیست لاوازە. بازنەی (٢)ی پارێزگای کەرکوک بازنەی (٢): قەزای ناوەندی كەركوك، کە ناوچەکانی هەڵبژاردنی (واست، تسعین، داقوق، قۆریە، رێگای بەغدا، قادسیەی، تازە- رشاد، چەند ناوەندێكی موسەڵا، حەی عەسكەری، خاسە، سەورە، ریاز، حەی نور، یایچی و چەند ناوەندێکی دیکەی بازنەکە) دەگرێتەوە، ئەوەی گرنگە دەربارەی بازنەی دوو؛ １.     بازنەی (٢)ی پارێزگای کەرکوک، لەكۆی (12) كورسی پارێزگاكە، (٤) كورسی بۆ تەرخان کراوە، (٣) كورسییان بۆ پیاو و كورسییەكیش بۆ کۆتای ئافرەتان. ２.    (٦٠) بەربژێر لەم بازنەیە ململانێ لەسەر (٤) کورسی بازنەکە دەکەن کە (٤٩) پیاو و (١١) ئافرەتن. ３.    ململانێیەکی زۆر لەم بازنەیەدا دەبێت، ژمارەی دەنگدەرانی پێکهاتەکان لە یەکترەوە نزیکن و بە جۆرێک، لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی ٢٠١٤، پێکهاتەی تورکمان (٧٩) هەزار دەنگ و پێکهاتەی کورد (٧١ هەزار) دەنگ و پێکهاتەی عەرەب (٤٧) هەزار دەنگ بەدەستهێناوە. ４.    پێکهاتەی کورد لەم بازنەیەدا لە باشترین حاڵەتدا (٢) کورسی دەباتەوە. ５.    لایەنە سیاسییە کوردسییەکان بە (٥) کاندید بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کردووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (٢)) کە (٢) یان پیاوو (٣) ئافرەتن. خشتەی ژمارە (٢) بەربژێری لایەنەکان سیاسییە کوردییەکان بۆ بازنەی (٢) چانسی بەربژێری لایەنە سیاسییە کوردییەکانی بازنەی (٢)ی پارێزگای کەرکوک یەکێتی نیشتمانی کوردستان -    یەکێتی ئەگەر بتوانێت نزیک لە سەرجەم دەنگی پێکهاتەی کورد لەم بازنەیە کۆ بکاتەوە، نزیک دەبێتەوە لەوەی هەردوو کاندیدەکەی سەربخات. -    دوور نیە تموحی یەکێتی بۆ بردنەوەی (٢) کورسی، هیچ چانسێکی نەمێنێت، ئەویش کاتێک کاندیدە ئافرەتەکەی دەنگێکی زۆر کۆبکاتەوە لەسەر حیسابی کاندیدە پیاوەکەو سەرنەکەوێت و کاندیدێکی ئافرەتی تورکمان یان عەرەب بە دەنگی خۆی و بەبێ کۆتا سەربکەوێت، سەرکەوتنی کاندیدە پیاوەکەش بکەوێتە مەترسییەوە. -    دوور نیە یەکێتی یەکێک لە کاندیدەکانی نەکشێنێتەوە بۆ مسۆگەر کردنی سەکەوتنی کاندیدەکەی تری. پارتی دیموکراتی کوردستان -    پارتی دیموکراتی کوردستان ئەگەر نەڵێین هیچ چانسێکی نیە (چونکە نفوزی زۆر لاوازە)لەم بازنەیە، ئەوا دەتوانین بڵێین چانسێکی کەمی هەیە، ئەویش ئەوەیە کاندەکەی ئافرەتە. -    ئەگەر یەکێتی کاندیدە ئافرەتەکەی بکشێنێتەوە بۆ مسۆگەرکردنی کاندیدە پیاوەکە، ئەوا کاندیدەکەی پارتی ئەگەرێکی لاوازی بۆ دروست دەبێت بە دەنگی کۆتا سەربکەوێت، ئەویش ئەگەر کاندیدێکی ئافرەتی پێکهاتەی تورکمان یان عەرەب بە دەنگی خۆی سەرنەکەوێت.  نەوەی نوێ -    ئەو سیناریۆیەی بۆ کاندیدە ئافرەتەکەی پارتی هەیە، بەهەمان شێوە بۆ کاندیدە ئافرەتەکەی نەوەی نوێش ڕاستە، چونکە یەکێتی و پارتیش چاویان لە کۆتای ئافرەتەو ئەمەش ڕکابەرییەکی زۆر دەخاتە نێوان لایەنە کوردییەکان لە لایەک و کوردو پێکهاتەکانی دیکە لەلایەک. سۆسیالست  -    چانسێکی ئەوتۆی بۆ نامێنێت، چونکە کورد لە باشترین دۆخدا دەتوانێت یەک کاندید پیاو سەربخات ئەویش ڕەنگە کاندیدەکەی یەکێتی بێت، چونکە لەناو لایەنە سیاسییە کوردییەکان، یەکێتی نفوزی لە سەرجەمیان زیاترە لەم بازنەیە. بازنەی (٣)ی پارێزگای کەرکوک بازنەی (٣): حەویجەو ریاز، کە ناوچەکانی هەڵبژاردنی (ناوەندی حەویجە، تەواوی هەردوو ناحیەی عەباسی‌و زاب، لەگەڵ زۆرینەی ناحیەی رەشادو تازە) دەگرێتەوە، ئەوەی گرنگە دەربارەی بازنەی یەک؛ １.    بازنەی (٣)ی پارێزگای کەرکوک بچوکترین بازنەی هەڵبژاردنی پارێزگاکەیە، لەكۆی (12) كورسی پارێزگاكە، (٣) كورسی بۆ تەرخان کراوە، (١) كورسییان بۆ پیاو و كورسییەكیش بە کۆتای ئافرەتان. ２.    (٤١) بەربژێر لەم بازنەیە ململانێ لەسەر (٥) کورسی بازنەکە دەکەن کە (٣٣) پیاو و (٨) ئافرەتن. ３.    زۆرینەی دەنگدەرانی ئەم بازنەیە لە پێکهاتەی عەرەبن، لایەنە سیاسییە كوردییەکان دەستیان لەم بازنەیە هەڵگرتووە، تەنها جوڵانەوەی نەوی نوێ نەبێت بە تەنها کاندیدێکی ژن بەشیداری کردووە بەناوی (مەروە عەلی حەمید)، چانسێکی لاوازی هەیە، چونکە پێکهاتەی عەرەب ئەو ناوچەیە بە جێنفوزی خۆیان دەزانن و دوور نیە ئەگەر بە ساختەکاریش بێت نەهێڵن لە دەستی خۆیان دەربچێت، چونکە بەشێکە لە ڕاگرتنی هاوسەنگی پێکهاتەکان لە پارێزگای کەرکوک.       پێشبینی كۆتایی بەپێی لێكدانەوەكانی سەرەوە دابەشكردنی كورسیەكان بەم شێوەیە دەبێت: -    یەکێتی ٤-٥ کورسی                         پێشتر (٦) كورسی هەبووە لەپارێزگای کەرکوک -    پارتی ١ کورسی                             پێشتر كورسی نەبووە لەپارێزگای کەرکوک -    نەوەی نوێ ٠-١ کورسی                   پێشتر كورسی نەبووە لەپارێزگای کەرکوک -    گۆڕان ٠-١ کورسی                        پێشتر كورسی نەبووە لەپارێزگای کەرکوک   راپۆرتی پەیوەندیدار بەشی سێیەم: چانسی كاندیدەكانی پارێزگای دهۆك بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەشی دووەم: چانسی كاندیدەكانی پارێزگای هەولێر بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەشی یەكەم:  چانسی كاندیدەكانی پارێزگای سلێمانی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق    

 شوان سدیق: ئیاڵیا گروپە چەتەکان سەلیو و هاورێکانیان دەستبەسەرکردبوو ئەوان بەنیازی گەیشتن بوون بە ئیتاڵیا بەڵام لە لیبیا دەستبەسەرکرابوون. دواتر داوای پارەیان لێ کردبوون لە بەر ئەوەی بێ پارەبوون بۆ ماوەیەکی زۆر کاریان پێ کردبوون. ئەو کۆچبەرانە لە غاناو کینیاو چەند وڵاتێکی دیکەی ئەفریقای کۆچکردن ناچاریکردبوون یەک بگرنەوە، بەهیوای گەیشتن بە ئیتاڵیا و ئەوروپا بەڵام لە لیبیا دەستگیرکرابوون تاکە داوا کاری چەتەو و گووپە یاخییەکان پارەبووە لەو کۆچبەرانە کەچی ئەوان هەر زوو وتوویان پارەمان پێ نییە. ئەم چیرۆکە دروستکراونیە، مەینەتیەکانی کۆچبەرانی ئەفریقایە تا دەگەنە ئیتاڵیا ئەگەر رزگاریان ببێ لە مەرگ بەڵام دەربازیان نابێ لە ئازار و ناخۆشیەکانی رێگاو تا دەگانە ئیتاڵیا چەند جارێک دەمرن و زیندو دەبنەوە. کۆچکردن لە کیشوەری ئەفریقاوە بەردەوامە جەنگ و باران و کۆرۆنایش خەڵکی ئەم کیشەوەرە گەورەیە راناگرێ و بیانووی ئەوانیش هەژاری و برسێتی و نەخۆشی و جەنگە وایکردوە دانیشتوانی کیشوەری ئەفریقا بیر لە کۆچکردن بکەنەوە. دیارە وڵاتانی سەر دەیای نێوەڕاست بۆتە هێڵی پەڕینەوەی کۆچبەران بۆ ئیتاڵیاو ئیسپانیا بەڵام زۆربەی کۆچبەرەکان گەر بیانەوێ خۆیان بگەیەننە ئیتاڵیا زیاتر بەڕێگەی لیبیاو تونس دەپەڕنەوە بۆ ئیتاڵیا.  کۆچی ئەفریقاییەکان و هاتنی کۆچبەران بۆ ئیتاڵیا بەردەوام جێگەی نیقاش و گفتووگۆی دەسەڵآتدارانی ئیتاڵیاو و بە پلەی یەکەم وڵاتانی وەک و لیبیاو تونس و مەخریبە. هەروەها لەنێو ئیتاڵییەکانیش هەمیشە بۆتەوە بابەتێکی سیاسی و ململانێی نێوان دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆنە، تەنانەت کۆچکردن لە ئەفریقاوە هەندێ جار دەبێتە مایەی دەمەقاڵێی نێوان سیاسیە ئیتاڵی فەرەنسیەکانیش. هەر دوو پارتی لێگا بەسەرۆکایەتی ماتێۆ سالڤینی و پارتی فرەتێلی ئیتاڵی جیۆرجیا مێلۆنی ئەم دوو پارتە بە دژە بێگانەو کۆچبەران ناسراون. هەردوولا بەردەوام پێشنیار دەکەن ئەگەر ئیتاڵیا بەربەستێکی گەورە لەبەردەم کۆچبەران دروست نەکات، بەتایبەتی کۆچبەرانی ئەفریقا لە داهاتووی ئیتاڵیاو ئەوروپا تووشی کارەسات و کێشەی ئابووری و کومەڵایەتی دەبنەوە. سەرۆکی پارتی لێگا ماتیۆ سالڤینی دەڵێت "ساڵی (٢٠١٧) ئەو کۆچبەرانەی گەیشتوونەتە ئیتاڵیا ژمارەیان (١٨٣،٦٨١) کۆچبەر بوونە. هەروەها ساڵی (٢٠١٨) ئەو کۆچبەرانەی گەیشتوونەتە ئیتاڵیا ژمارەیان (١٣٥،٨٥٨) کۆچبەرن. بەبۆچوونی سالڤینی کۆچبەران گەورەترین کێشەن لە ئێستەدا چوونکە ئیتاڵیا خۆی پێویستی بەچاکسازی و دەستەبەرکردنی ژیانێکی باشترە بۆ دانیشتوانەکەی بەتایبەتی گەنجان. قوربانیەکانی کۆچ بەردەوامە زۆربەی ئەو کۆچبەرانەی گیانیان لە دەستداوە لە پێناو ژیانێکی باشتر هۆکارەکەی خنکان بووە لە نێو دەریاکاندا زۆرینەیان کۆچبەرانی کیشوەری ئەفریقا بووە. رێکخراوی (ئایوئێم) ژمارەی ئەو کۆچبەرانەی گیانیان لە دەستداوە. لە ساڵی (٢٠٢٠) ژمارەیان (٣،١٧٤) کۆچبەر بووە، هەروەها لە ساڵی (٢٠١٩) ژمارەی ئەو کۆچبەرانەی گیانیان لە دەستداوە ژمارەیان (٥،٣٢٧) کەسن. مردنی کۆچبەران چەند جارێک ئیتاڵیای رووبەرروی رەخنە کردوەتەوە، گوایە ئەم وڵاتە زۆر جار رێگری لە کۆچبەران کردوە و لە دەریای نێوەڕاست بێنە وڵاتەکەیەوە، لە لایەکی دیکەیش ئۆپۆزیسیۆن رەخنە لە دەسەڵاتدارانی ئیتاڵی دەگرن کەرێگرنین لەو کۆچە بەلێشاوەی روو لە ئیتاڵیا دەکەن. لەبەرامبەردا ماریۆ دراگی سەرۆکوەزیرانی ئیتاڵیا رایگەیاند "ئێمە ڕێز لە مافەکانی مرۆڤ دەگرین، پابەندین بە بنەمای رێکەتنامەکانی تایبەت بەکۆچبەران، نابێ کۆچبەران لە ئاوی ئیتاڵیا بە تەنیا جێبهێڵدرێن". کۆچبەران گوێ بە کۆرۆنا و کوارێنتینە نادەن، ئەوان بەردەوام بەدوای دەرفەتدا دەگەڕێن، بۆ ئەوەی خۆیان بگەیەننە ئیتاڵیا. دواین کاروانی کۆچبەران ڕۆژی سێ شەممە (١١)ی ئایار بوو ئەوان لە ئەفریقاوە دوای چەندین رۆژ لە رێگا خۆیان گەیاندە دوورگەی لامپێدوسیا لە ھەرێمی سیچیلیای ئیتاڵیا پێشتر تیمە فریاگوزاریە ئیتاڵییەکان بە هانایانەوە چووبوون تا گەیاندنیانە سیچیلیا چونکە نێوان ئیتاڵیاو وڵاتانی کیشوەری ئەفریقا زۆر ئاڵۆزو پڕ مەترسیە ھەر بەتەنیا خنکان نیە بەڵکو ھەندێ جار کۆچبەران بەبارمەتە دەگیرێن لە ڵایەن چەتە دەریاییەکانی ئەفریقاوە، زۆرجاریش دەریاوانە ئیتاڵیەکانیش ژیانیان کەوتۆتە مەترسی لە ڕفاندن و دزی لێ کردن. بەڵام پاش ئەو ناخۆشی و ئازارانەی ڕێگاو ترس لە شەپۆلی دەریاکان و مردن، هاوڵاتیەکی ئیتاڵی چووبووە بەردەم قافڵەی کۆچبەرەکان و بە دەنگ بەرزبکەنەوە دەیگوت "بۆچی ھاتوون ئێوە؟ ئەمە شەرمەزاریە بۆ حکوومەت و دەوڵەت کۆچبەر وەر دەگرێ! سەرۆکی پارتی فرەتێلی ئیتاڵی جیۆرجیا مێلۆنی لە دیمانەیەکی تەلەفزیۆنی ئیتاڵی دەڵێت "لەم کاتەدا ئێمەی ئیتاڵی ناتوانین هاتووچۆ بکەین، ناتوانین لە هەرێمێکەوە بۆ هەرێمێکی دیکە بڕۆین، کەچی کۆچبەران دێن و دەچن ئیتاڵیا ئەمڕۆ بۆخۆی بەهۆی کۆرۆناوە ملیۆنان بێ کاری هەیە".

شیكاری: درەو بەشی سێیەم: پارێزگای دهۆك    لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک (٣٤) كاندید ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١١) کورسی دەکەن، (٢٦) كاندیدیان پیاوو (٨)یان ئافرەتن، کە پێکدێن (٧) كاندیدی سەربەخۆ و (٢٧) كاندیدی پارتە سیاسییەکان، لەم شیکارییەی (درەو)دا چانسی سەرکەوتنی كاندیدی لایەنەكان لەبازنەكانی پارێزگای دهۆک خراوەتە روو کە چاوەڕوان دەکرێت بەهۆی هاوپەیمانێتی و رێككنەكەوتنی تەواوەتی لایەنەكانی تر لەو پارێزگایە، پارتی دیموکراتی کوردستان بەشی زۆرینەی کورسییەکانی ئەم پارێزگایە بچنێتەوە. زانیاری گشتی 1.    بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (١٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای دهۆک (١١) كورسی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٣) بازنەی هەڵبژاردن و پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا). 2.    لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک (٣٤) كاندید ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١١) کورسی دەکەن، (٢٦) كاندیدیان پیاوو (٨)یان ئافرەتن، کە پێکدێن (٧) كاندیدی سەربەخۆ و (٢٧) كاندیدی پارتە سیاسییەکان، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (١١) بەربژێر کە (٨) پیاوو (٣) ئافرەتن.  -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (٢) بەربژێری ئافرەت.  -    نەوەی نوێ (٣) بەربژێر، (٢) پیاوو (١) ئافرەتن. -    بزوتنەوەی گۆڕان هیچ بەربژێرێکی تایبەت بە پارتەکەی نیە لە هاوپەیمانیدایە لەگەڵ یەکێتی نیشتمانی کوردستان. -    کۆمەڵی دادگەری هیچ بەربژێرێکی نیە. -    یەکگرتووی ئیسلامی (٢) بەربژێری پیاون. -    حیزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان (٣) بەربژێر کە (٢) پیاوو (١) ئافرەتن. -    حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان (١) بەربژێری پیاو. -    حەركەی بابلیون (١) بەربژێری ئافرەت. -    حەركەی دیموکراتی ئاشوری (١) بەربژێری پیاو. -    حیزبی وەتەنی ئاشوری (١) بەربژێری پیاو. -    ئیئتلافی حامورابی (١) بەربژێری پیاو. -    مەجلسی شەعبی کلدانی و سریانی و ئاشوری (١) بەربژێری پیاو. -    سەربەخۆ (٧) بەربژێری پیاون. 3.    بۆ شیکردنەوەی چانسی بەربژێرەکان پشت بە دەرەنجامەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دەبەستین، چونکە دواین هەڵبژاردنە کە لە 30/9/2018 لەم سێ پارێزگایە ئەنجام درابێت. 4.    ئەم سیستەمی هەڵبژاردنەی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران تەبەنی کردووە، بەشێوەیەکی تەواو بەستراوە بە توانای کۆکردنەوەی دەنگ لە لایەن بەربژێرەکان خۆیانەوە، پاشان پارتە سیاسییەکان، بۆیە ئەم ڕاپۆرتەی (درەو) تەنها خوێندنەوەیەکی ڕۆژنامەوانی و گریمانەییە بۆ توانای كاندید و پارتە سیاسییەکان، لە بازنەکانی پارێزگای دهۆک لەسەر بنەمای دەنگەکانی پێشوویان و هەڵسەنگاندنی پێگەی ئێستایان . 5.    هاوپەیمانی ئاشکرا هەیە لە نێوان یەکێتی و بزوتنەوەی گۆڕان، جۆرێك لە ڕێککەوتن و تەنسیقیش هەیە لە نێوان یەکێتی و یەكگرتوو و كۆمەڵی دادگەری، باس لە تەنسیقی نێوان پارتی و نەوەی نوێش دەكرێت بەڵام بەرپرسانی ئەو جوڵانەوەیە رەتی دەكەنەوە هیچ جۆرە تەنسیق و لێكتێگەیشتنێكیان هەبێت، بەڵام ئەوە ڕون نییە ئایا ڕێککەوتن و لێکتێگەیشتنەکان بڕی پارێزگای دهۆک دەکات؟ لایەنەکان دەتوانن وا لە دەنگدەرەکانی خۆیان بکەن دەنگ بە لایەنێکی سیاسی دیکە بدەن؟  6.    ساختەکاری هەمیشە ئەگەرێکی دور نیە لە پرۆسەی هەڵبژاردن، بە تایبەت لە پارێزگای دهۆک پارتی دیموکراتی کوردستان، چاوی لەوەیە سەرجەم کورسییەکانی پارێزگاکە بباتەوە، بەشێک لە لایەنەکانی دیکەش کە سەرەکی تترینیان یەکێتی و یەکگرتووی ئیسلامین لەهەوڵی بردنی کورسی دەدەن، کە ئەمەش دەبێتە سەرچاوەی توندبوونەوەی ململانێی هەڵبژاردن دوو نیە هەوڵی ساختەکاری نەخرێتەگەڕ. چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (١)ی پارێزگای دهۆک بازنەی (١): کە ناسێنراوە بە بازنەی (دهۆک + ئامێدی)، دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای دهۆک لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (١)) چارتی ژمارە (١) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای دهۆک لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بازنەی (١) بەم شێوەیەن؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان -    ئەڤین سەلیم نوری -    خەلیل غازی حەسەن -    فەهمی سەلمان حەسەن -    خالد سەلیم ئەمین جاسم ریكانی 2.    (یەکێتی نیشتمانی کوردستان) (بزوتنەوەی گۆڕان) (کۆمەڵی دادگەری) -    کاندیدیان نیە 3.    نەوەی نوێ -    ریمان زهیر زبیر سعید ئامیدی 4.    یەکگرتووی ئیسلامی -    جەمال ئەحمد محەمەد (جەمال کۆچەر) 5.    حزبی سۆشیالیست دیموکراتی کوردستان -    پەروین بایەزید ساڵح 6.    بزوتنەوەی دیموکراتی ئاشوری -    یەعقوب كوركیس یاقو 7.    حركەی بابلیون -    بیدا‌و خزر بهنام 8.    حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان  -    ریزكار عەونی محەمەد سەلیم 9.    حیزبی وەتەنی ئاشوری -    سەركون سەلیم بنیامین بترس 10.    مەجلسی شەعبی کلدانی و سریانی و ئاشوری  -    فارس یوخنا بالیوس 11.    ئیئتلافی حامورابی  -    سامی اوشانه كوركیس 12.    سەربەخۆکان -    سەباح عەبدولعەزیز محەمەدسالح -    جمعه محەمەد عەلی -    سەباح نەمرود ججو نەمرود -    كورئیل بتو شمعون بترس -    برهان ئەلدین ئسحق ئیبراهیم پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی بازنەی (١): لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. پارتی دیموکراتی کوردستان -    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (٨٠%)ی دەنگەکانی هەیە كە (١٢٨ هەزارو ٣٢٣) دەنگە، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (٤) دەکەین هێندەی ژمارەی کورسییەکانی بازنەکە دەکاتە زیاتر لە (٣٠ هەزار) دەنگ، هێشتا هێزی دووەم کە یەکگرتووی ئیسلامییە ناگات پێی و نیوەی ئەو دەنگانەی هەیە. -    ئەگەر پارتی دیموکراتی کوردستان بتوانێت پارێزگاری لەو دەنگانەی بکات دەبێتە خاوەنی (٤) کورسی لە بازنەی (١)ی دهۆک، بە مەرجێک هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانی ڕابگرێت. یەکگرتووی ئیسلامی -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەم بازنەیە چانسی زۆرە، لە هەڵبژاردنی رابردوودا ( 15 هەزارو 104) دەنگی هەبووە، كاندیدی یەكگرتوو (د. جەمال كۆچەر)ە كاندیدەکەی یەکگرتووی ئیسلامی چانسی هەیە کورسییەکی ئەم بازنەیە بباتەوە، چونکە (یەکێتی و گۆڕان و کۆمەڵ) هیچ کاندیدێکیان نییە،لەم بازنەیەو ئەگەر دەنگەکانی ئەو لایەنانە بۆخۆی مسۆگەر بکات کە لێکتێگەیشتنێکی پێشوەختە لە نێوانیان هەیە (بەتایبەت لە نێوان یەكگرتوو یەكێتی یەكێتی پشتیوانی كاندیدەكەی یەكگرتوو بكات لەم بازنەیەو یەكگرتوو پشتیوانی كاندیدەكەی یەكێتی بكات لەبازنەی ئاكرێ) ژمارەی دەنگەکانی یەكێتی لەم بازنەیە (6 هەزار 679) دەنگەوگۆڕان (3 هەزارو 139) دەنگ و كۆمەڵ (هەزارو 298) دەنگیان هەیە بە هەموویان دەكاتە نزیكەی (٢٥ هەزار) دەنگ . نەوەی نوێ -    ئەگەر چی نەوەی نوێ ژمارەی دەنگەکانی وەک پێویست نین لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٨ (٥هەزار و ٥٦٢) دەنگی هەیە، بەڵام لەبەرئەوەی (یەکێتی و گۆڕان و کۆمەڵ) هیچ کاندیدێکیان نییە لەم بازنەیە، چاوەڕوان دەکرێت ژمارەی دەنگەکانی ڕوو لە هەڵکشان بکات، بەمەش تاکە کاندیدەکەی کە ئافرەتە دەکەوێتە ڕکابەرییەوە لەگەڵ کاندیدە ئافرەتەکەی پارتی بۆ بردنەوەی کورسی کۆتای بازنەکە و چانسێکی دەبێت بۆ بردنەوەی کورسییەک. چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٢)ی پارێزگای دهۆک بازنەی (٢): کە ناسێنراوە بە بازنەی (زاخۆ + سمێل)، دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای دهۆک لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٢)) چارتی ژمارە (٢) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای دهۆک لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بازنەی (١) بەم شێوەیەن؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان -    زوزان عەلی سالح -    سەكفان یوسف بەشار سالح -    عەبدولواحد ئەحمد رەشید  2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان -    سەوسەن شاهین مەحمود -    (بزوتنەوەی گۆڕان) و (کۆمەڵی دادگەری) -    کاندیدیان نیە 3.    نەوەی نوێ -    فاروق عمر محەمەد دەرویش 4.    یەکگرتووی ئیسلامی -    عومەر سالح عومەر فارس 5.    حزبی سۆشیالیست دیموکراتی کوردستان -    جاسم هاشم محەمەد سلو 6.    سەربەخۆ -    سالم علی شاباز محەمەد پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی بازنەی (٢): لەم بازنەیەدا (٣) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. پارتی دیموکراتی کوردستان -    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (٨٣.٩%)ی دەنگەکانی هەیە كە (١٠٤ هەزارو ٥٦٤) دەنگە، سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (٣) دەکەین هێندەی ژمارەی کورسییەکانی بازنەکە، هێشتا هێزی دووەم کە یەکگرتووی ئیسلامی کوردستانە دەنگەکانی ناگاتە چارەکی ئەو دەنگەی کە پارتی دیموکراتی کوردستان هەیەتی کە دەکاتە (٣٤ هەزار و ٨٥٥) دەنگ. -     لەم بازنەیە پارتی بە (٣) بەربژێر بەشداری کردووە کە یەکێکیان ئافرەتە، بۆ ئەوەی هەرسێ کورسییەکە مسۆگەر بکات، بەڵام کاندیدەکەی یەکێتی بە لاوازییەوە دەبێتە ركابەری كاندیدە ئافرەتەکەی پارتی. یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان   -    لەگەڵ ئەوەی یەکگرتوی ئیسلامی هێزی دووەمی بازنەکەیە بە (٨ هەزار و ٧٤٧) دەنگ، بە تاکە کاندیدێکش بەشداری کردووە، ئەگەر نەڵێین هیچ چانسێکی نیە بۆ بردنی کورسی ئەوا چانسێکی زۆرلاوازی هەیە، ئەوەی زیاتریش چانسە کە لاواز دەکات یەکێتی کاندیدی خۆی هەیە لەبازنەکەدا (کەپێکەوە لێکتێگەیشتنی هاوبەشیان هەیە) بەمەش چاوەڕوان ناکرێت دەنگەکانی یەکگرتوو زیاد بکات لەسەرحسابی یەکێتی، تەنانەت دەنگاکانی کۆمەڵ وگۆڕانیش بدرێت بە یەکگرتوو کە هیچ کاندیدێکان نیە لەوبازنەیە (کە ئەمەش مەحاڵە) هێشتا بەشی ئەوە ناکات ژمارەی دەنگەکان  بگاتە بەهای بردنەوەی کورسیەک. یەکێتی نیشتمانی کوردستان -    یەکێتی رێژەی دەنگەکانی بە پلەی سێیەم دێت لە دوای پارتی و یەکگرتووەوە كە (٥ هەزارو ٣١٣) دەنگە بە ڕێژەی (٤.٣%)، بۆیە بەو ڕێژەیەش دۆخی لە یەکگرتوو باشتر نابێت، ئەوەی تەنها چانسێکی بچوک بهێڵێتەوە بۆی پێشکەشکردنی کاندیدی ئافرەتە بۆ ڕکابەری لەگەڵ کاندیدە ئافرەتەکەی پارتی بۆ بردنەوەی کورسی کۆتای ئافرەتان، ئەویش ئەگەر بتوانێت دەنگەکانی کۆمەڵ و گۆڕان لەو بازنەیە بچنێتەوە. -    ئەگەر پارتی بتوانێت لەم بازنەیە کاندیدە ئافرەتەکەی بەبێ سیستمی کۆتا و بە دەنگی خۆی سەریبخات، ئەو چانسە کەمەشی یەکێتی هەیەتی بۆ بردنی کورسی کۆتای ئافرەتان لەباردەچێت. نەوەی نوێ -    لەم بازنەیە نەوەی نوێ هێزی چوارەمە بە ( ٤ هەزارو ١٩٢) دەنگ و ڕێژەی (٣.٤%) بەم ژمارەیە هەرچەندە بڕێک لە ڕێژەی دەنگەکانی بەرز ببێتەوە، بەڵام چاوەڕوان ناکرێت کورسی بباتەوە. چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٣)ی پارێزگای دهۆک بازنەی (3): کە ناسێنراوە بە بازنەی (ئاکرێ + شێخان + بەردەڕەش)، دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای دهۆک لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (٣) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای دهۆک لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بازنەی (٣) بەم شێوەیەن؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان -    خەسرەو عەبدوڵا ئیسماعیل مەعروف گۆران -    ڤیان سەبری عبدولخالق عبدولقادر -    موفەق شەهاب پاشا شەهاب -    جیای تەیمور عەبدال عبدولقادر 2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان -    ئیمان عەبدولرەزاق محەمەد عارف  3.    (بزوتنەوەی گۆڕان) ( کۆمەڵی دادگەری) (یەکگرتووی ئیسلامی) -    کاندیدیان نیە 4.    نەوەی نوێ -    ئارام حسین محەمەدسالح عبدولرەحمان ملكو 5.    حزبی سۆشیالیست دیموکراتی کوردستان -    وەلید خالد تەیب خالد  6.    سەربەخۆ -    تەیمور حەسەن مراد قادر پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی بازنەی (٣): لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت.    پارتی دیموکراتی کوردستان -    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (٧٤.٨%)ی دەنگەکانی هەیە كە (٩٧ هەزارو ٤٥٥) دەنگە، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (٤) دەکەین هێندەی ژمارەی کورسییەکانی بازنەکە دەکاتە زیاتر لە (٢٤ هەزار) دەنگ، کە هیچ هێزێکی دیکە بەتەنها خاوەنی ئەو ژمارە دەنگە نیە. -    ئەگەر پارتی دیموکراتی کوردستان بتوانێت پارێزگاری لەو دەنگانەی بکات دەبێتە خاوەنی (٤) کورسی لە بازنەی (٣)ی دهۆک، بە مەرجێک هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانی ڕابگرێت. یەکێتی نیشتمانی کوردستان  -    لەگەڵ ئەوەی یەکێتی هێزی دووەمی بازنەکەیە بە (١٣ هەزار و ٦٩٧) دەنگ بە ڕێژەی (١٠.٥%)ی دەنگەکان، بەڵام ئەوەی چانسێک دەدات بە یەکێتی بۆ بردنەوەی کورسی پێشکەشکردنی (١) کاندیدی ئافرەتە کە دەبێتە ڕکابەری کاندیدە ئافرەتەکەی پارتی بۆ بردنی کورسی کۆتای ئافرەتان لە بازنەکە. -    خاڵێكی تر یەكێتی و یەكگرتوو لەم بازنەیە لێكتێگەیشتنیان هەیەولەبازنەی (1) یەكێتی دەنگ بە كاندیدەكەی یەكگرتوو دەدات و لەم بازنەیەش یەگرتوو دەنگ بە كاندیدەكەی یەكێتی دەدەن و بەپێی زانیارییەكان یەكێتی و یەكگرتوو لەو دووبازنەیە تەنسیق و لێكتێگەیشتنیان كردووەن لە بازنەی یەك یەكگرتوو ( جەمال كۆچەر)یان كاندید كردووەو یەكێتی كاندیدی نیە، لە بازنەی (3) یەكێتی ( ئیمان عەبدولڕەزاق)ی كاندید كردووەو یەكگرتوو كاندیدی نیە.   -    ئەوەی چانسی یەکێتی بەهێزتر دەکات بۆ بردنەوەی کورسی کۆتا، نەبوونی کاندیدی (گۆڕان و کۆمەڵ و یەکگرتوو)ە لە بازنەکە، کە پێکەوە (ڕێککەوتن و لێکتێگەیشتنی هاوبەشیان هەیە لەگەڵ یەکێتی)، بە مەرجێک بتوانێت دەنگی ئەو لایەنانە بەدەستبهێنیت، کە هەرچواریان پێکەوە (٢٦ هەزار و ٧٧٢) دەنگیان هەیە.   نەوەی نوێ -    نەوەی نوێ وەک هێزی چوارەمی بازنەکە لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٨ خاوەنی (٥هەزار و ٩٨٩) دەنگ بوو، هەروەها بەهۆی ئەوەی (یەکگرتوو وگۆڕان و کۆمەڵ) هیچ کاندیدێکیان نییە لەم بازنەیە، چاوەڕوان دەکرێت ژمارەی دەنگەکانی ڕوو لە هەڵکشان بکات، بەڵام بەو خوێندنەوەو ئەنجامە بێت کە لە پێشتر ئاماژەمان پێکردووە، ئاسان نییە کاندیدەکەی نەوەی نوێ کورسی بباتەوەن لەلایەكیش یەكگرتوو و كۆمەڵ و گۆڕان هاوپەیمانی و لێكتێگەیشتنیان هەیە لەوبازنەیە.    پێشبینی كۆتایی بەپێی لێكدانەوەكانی سەرەوە دابەشكردنی كورسیەكان بەم شێوەیە دەبێت: -    پارتی ٩-١١ کورسی                        پێشتر (١٠) كورسی هەبووە لەپارێزگای دهۆک -    یەکگرتووی ئیسلامی ٠-١ کورسی       پێشتر (١) كورسی هەبووە لەپارێزگای دهۆک -    یەکێتی ٠-١ کورسی                         پێشتر كورسی نەبووە لەپارێزگای دهۆک -    نەوەی نوێ ٠-١ کورسی                   پێشتر كورسی نەبووە لەپارێزگای دهۆک   راپۆرتی پەیوەندیدار بەشی دووەم: چانسی كاندیدەكانی پارێزگای هەولێر بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەشی یەكەم:  چانسی كاندیدەكانی پارێزگای سلێمانی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق