راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت هەشت پارتی سیاسی كە هەریەكەیان لە ئاوازێك دەخوێنن، دواجار لەسەر كۆتایهێنان بەسەردەمی حوكمڕانی بنیامین ناتانیاهۆ رێككەوتن، ئەمانە ناویان لەخۆیان ناوە "ئیئتیلافی گۆڕان"، حكومەتی نوێی ئیسرائیلیان بەشێوەی دوو ساڵ بە دوو ساڵ لەنێوان خۆیان دابەشكردووە، زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  حكومەتی دوو ساڵ بە دوو ساڵ دوای دانیشتنێكی پڕە لە گژی‌و رەخنە‌و كردنەدەرەوەی هەندێك لە پەرلەمانتاران، دواجار پەرلەمانی ئیسرائیل "كنێست" متمانەی بە حكومەتێكی ئیئتیلافی نوێ بە رێبەرایەتی (نەفتالی بینیت)ی راستڕەوی توندڕەو بەخشی، بەم هەنگاوە كۆتایی 12 ساڵ حوكمڕانی بنیامین ناتانیاهۆ هێنرا.  ئەو ئیئتیلافە حكومییەی كە پەرلەمانی ئیسرائیل متمانەی پێبەخشی ناوی "ئیئتیلافی گۆڕان"ە، لە (8) پارت پێكدێت كە هەریەكەیان ئایدۆلۆژیای خۆی هەیە، لەسەر بنەمای رێككەوتنێك دروستكراوە كە بەگوێرەی رێككەوتنەكە، (نەفتالی بینیت) دوو ساڵی یەكەم سەرۆكایەتی حكومەت بكات‌و دوو ساڵی دووەم (یائیر لەبید) پۆستی سەرۆك وەزیران وەرگرێت كە سەرۆكی پارتی "ئایندە"ی میانڕەوە‌و ئەندازیاری دروستكردنی ئەم هاوپەیمانێتیەیە.   (60) پەرلەمانتار دەنگیان بەم ئیئتیلافە حكومییە نوێیە بەخشی، كە پەلكەزێڕینەیەكە لە پارتە راستڕەو و چەپ‌و میانڕەوەكان‌و پارتێكی عەرەبیش لەناو ئەم ئیئتیلافەدایە، لەبەرامبەردا (59) پەرلەمانتار دژی پێدانی متمانە بە ئیئتیلافی "گۆڕان" دەنگیاندا، ئەوانەی دژ بوون بریتی بوون لە پەرلەمانتارانی پارتەكەی ناتانیاهۆ "لیكۆد"و پارتە راستڕەوە توندڕەوەكان.  لە هەموو حاڵەتێكدا (نەفتالی بینیت) سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەكی لەرزۆك دەكات، هاوپەیمانێتییەك كە پارتەكانی ناوی لەسەر هیچ شتێك كۆك نین جگە لە دورخستنەوەی ناتانیاهۆ لە پۆستی سەرۆك وەزیران‌و كۆتایهێنانی بە قەیرانی چەقبەستووی سیاسیی لە ئیسرائیل، چەقبەستنێك كە چوار هەڵبژاردن لەماوەی دوو ساڵدا نەیتوانی دەرگای رزگاربوونی لەسەر بكاتەوە.  دوای پێدانی متمانە بە ئیئتیلافە حكومییە نوێیەكە لە پەرلەمان، لە گۆڕەپانی "رابین" لە ناوەڕاستی شاری تەلئەبیب، نەیارانی بنیامین ناتانیاهۆ كۆبونەوە‌و ئاهەنگی سەركەوتنیان گێڕا. ئێران‌و فەلەستین  دوای وەرگرتنی متمانە لە پەرلەمان، (نەفتالی بینیت) سەرۆك وەزیرانی نوێی ئیسرائیل لە وتارێكدا وتی:" ئیسرائیل رێگە بە ئێران نادات ببێت بە خاوەنی چەكی ئەتۆمی"، دژی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمی نێوان ئێران‌و وڵاتانی زلهێزیش وەستایەوە‌و ئەو هەوڵەی رەتكردەوە.  سەرۆك وەزیرانە راستڕەوە نوێیەكەی ئیسرائیل رایگەیاند" ئەم حكومەتە كارەكانی لەبەر رۆشنایی مەترسیدارترین هەڕەشەی ئەمنیدا دەستپێدەكات، بۆیە ئیسرائیل پارێزگاری لە ئازادی تەواوی مامەڵەكردنی خۆی دەكات لەدژی ئێران.  سەرۆك وەزیرانی نوێ، كە بەوە ناسراوە پاڵپشتی لە پرۆسەی دروستكردنی ئۆردوگا جولەكەنشینەكان‌و دەستگرتن بەسەر بەشێك لە ناوچەی كەناری خۆرئاوای فەلەستین دەكات، لەبارەی ململانێی ئیسرائیل- فەلەستینەوە باسی لەوەكرد، ئەم ململانێیە ململانێیەكی "ناوچەیی" نییە، لەمبارەیەوە وتی:" پێویستە ئەوە بەبیری جیهان بهێنرێتەوە كە دوژمنانی ئیسرائیل هێشتا دان نانێن بە دەوڵەتی عیبریبدا".  لەبەرامبەردا، بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ماوە تەواوبوو، لە وتەیەكدا بەڵێنیدا دەنگی ئۆپۆزسیۆن لە ئیسرائیلدا بە بەهێزی بهێڵێتەوە.  ناتانیاهۆ لەبەردەم پەرلەماندا رایگەیاند" ئەگەر قەدەر وای لێكردین ئۆپۆزسیۆن بین، ئەو كارە دەكەین‌و سەرمان بەرزە تا ئەم حكومەتە خراپە دەڕوخێنین‌و دەگەڕێینەوە بۆ رێبەرایەتیكردنی وڵات لەسەر رێگای خۆمان".  لەمە توندتر، ناتانیاهۆ لەبەردەم پەرلەماندا (نەفتالی بینیت)‌و هاوڕێكانی بە "راستڕەوێكی ساختە" ناوبرد‌و باسی لە دەستكەوتەكانی حكومەتەكانی خۆی كرد لەماوەی رابردوودا، لەمەشدا نمونەی بە رێككەوتنی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكان كرد لەگەڵ چوار وڵاتی عەرەبی‌و ئۆپراسیۆنەكانی دەرەوە لەنمونەی بەدەستهێنانی ئەرشیفی پرۆگرامی ئەتۆمی ئێران لە ساڵی 2018دا.  ناتانیاهۆ ئاماژەی بەوەكرد، ئەمڕۆ ئێران ئاهەنگ دەگێڕێت بەبۆنەی دەستبەكاربوونی حكومەتی نوێوە لە ئیسرائیل، چونكە بەوتەی ئەو ئێرانییەكان دەزانن ئەم حكومەتە نوێیەی ئیسرائیل لاوازە.  "خاكی سوتماك" حكومەتی نوێی ئیسرائیل لەگەڵ دەستبەكاربونیدا، روبەڕووی ژمارەیەك ئاڵنگاری دەبێتەوە لەوانە رێپێوانی راستڕەوە توندڕەوەكان كە بڕیارە رۆژی سێ شەممە بەرەو گەڕەكە عەرەبنشینەكانی قودسی خۆرهەڵات بڕۆن، كە ماوەی نزیكەی دوو مانگە ئەم ناوچانە ناڕەزایەتی بەخۆیانەوە دەبینن.  ئەم رێپێوانە یەكەمجار بڕیاربوو رۆژی 10ی ئایار بەڕێوەبچێت، بەڵام رێگری لێكرا، جارێكی تر بڕیاردرا رۆژی پێنج شەممەی رابردوو بەڕێوەبچێت، سەرلەنوێ هەوڵەكە شكستی هێنا، ناتانیاهۆ بڕیاریدا رێپێوانەكە بخاتە كاتی دەنگدانی پەرلەمان لەسەر پێدانی متمانە بە حكومەتی نوێ، ئەمەش لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا بوو كە لەنێوان پۆلیس‌و رێكخەرانی رێپێوانەكەدا كرابوو، سوربوونی ناتانیاهۆ لەسەر بەڕێوەچوونی ئەم رێپێوانە، وایكرد لەلایەن نەیارەكانییەوە تۆمەتبار بكرێت بە گرتنەبەری سیاسەتی "خاكی سوتماك".  ناڕەزایەتییەكانی قودسی خۆرهەڵات‌و كەناری خۆرئاوا كاتێك سەریانهەڵدا كە هەڕەشەی دەركردنی خێزانە فەلەستینییەكان كرا لە ماڵەكانی خۆیان لە گەڕەكی "شێخ جراح" لە قودس‌و رادەستكردنی ناوچەكە بە گروپە داگیركارە ئیسرائیلییەكان.  ئەم دۆخە دواجار سەریكێشا بۆ روبەڕووبونەوەی سەربازی لەنێوان بزوتنەوەی حەماسی فەلەستینی لە كەرتی غەززە‌و ئیسرائیل، ئەم شەڕە كە ماوەی (11) رۆژ بەردەوام بوو، بووەهۆی كوژرانی (260) فەلەستینی‌و وێرانبوونی بەشێكی زۆری كەرتی غەززەی گەمارۆدراو، لەلایەنی ئیسرائیلیش (13) كەس كوژران.  دواجار شەڕەكەی ئەمدواییە بەنێوەندگیرییەەكی میسر بە ئاگربەست كۆتایی هات، بەڵام دانوستانەكان بۆ گەیشتن بە ئاگربەستێكی بەردەوام لەنێوان حەماس‌و ئیسرائیل نەگەیشتە ئەنجام، ئەمەش یەكێكە لەو ئاڵنگارییانەی كە روبەڕووی حكومەتی نوێی ئیسرائیل دەبێتەوە. فەوزی بەرهوم وتەبێژی بزوتنەوەی حەماسی فەلەستینی لەبارەی دەستبەكاربوونی حكومەتێكی نوێ لە ئیسرائیل دەڵێ:" مامەڵەی ئەم حكومەتە نوێیە سروشت‌و رەوتی مامەڵەی ئێمە لەگەڵ داگیركاران دیاری دەكات". سەرچاوە: فرانس 24- ئەی ئێف پی- رۆیتەرز  

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) ئێراننامە (9) کۆماری ئیسلامی ئێران، لە ٤٣یەمین ساڵی تەمەنییدایە، هەنووکە پاش تێپەڕاندنی چوار دەیە، یەخانگیریی چەندین گرفتی ڕیشەیی بووەتەوە، پرسیاری سەرەکی لێرەدا ئەوەیە: یەخانگیرییەکانی (ئاڵنگارییەکانی) بەردەم سیستەمی سیاسیی ئێران چین و سەرکۆماری نوێ لەکوێی پرۆسەی چارەسەردایە؟  بۆ تێگەیشتن لە قەیرانەکانی نێو شیرازەی سیاسیی ئەو وڵاتە، دەکرێت لە سێ بازنەدا بابەتەکە لێکبدرێتەوە و دابەش بکرێن: ١. بازنەی نێوخۆیی شۆڕش و دیدگای بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە. ٢. بازنەی کۆمەڵگەی ئێرانی و دابڕانی دەسەڵات و کۆمەڵگە و مەسەلەی مافە مەدەنی و سیاسییەکان و هێزە ئۆپۆزسیۆنەکانی دەرەوەی پرۆسەی سیاسی. ٣. بازنەی نێودەوڵەتی، کە دابڕانی ئێرانە لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و جۆری سیاسەتەکانی لەگەڵ دەرەوەی خۆیدا. کە ئەمەش ئاستی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی لەخۆدەگرێت. بەشێک لە تەگەرەکان، لەلایەکەوە ڕاستەوخۆ پەیوەندیان بە ڕەوایەتیی دەستور و شۆڕش و سیستەمی سیاسیی و بەشداری هاووڵاتییەکانییەوە هەیە، بەشێکیشیان دەرهاویشتەی نێو ململانێکانی سفرەی شۆڕشن، لەلایەکی دیکەوە لەبەردەم پرسێکی چارەسەرنەکراوی مافی سیاسی و مەدەنی پێکهاتە مەزهەبی و نەتەوەییەکاندا، کە هێز و لایەنی سەرەکیی نێو ئێرانی ناچارکردووە ئێران جێبهێڵن و خەباتی سیاسی-چەکداریی بگرنەبەر بۆ یەکلاکردنەوەی مافەکان.  بەڵام ئەم پۆلێنبەندییە بەواتای ئەوە نایەت کێشە و قەیرانەکان کاریگەرییان بەسەریەکەوە نییە، بە پێچەوانەوە ئەم پرسانە کاریگەر بەیەک و کارتێکراوی یەکن و یەکتر بەرهەمدەهێننەوە و بازنەکانیان پێکداچوون. بۆ ڕاڤەی ئەو پۆلێنبەندیەی یەخانگیرییەکان و تێگەیشتن لە تەرجەمەی ئەو چوارچێوە تیۆرییەی قەیرانەکان، دەکرێت بەرجەستەتر، کێشەکان بەم شێوەیە ڕیزبکرێن: ١. پرسی دەستوور:  ئێران لە مێژووی سیاسییدا، بەدەستوورێک ئاراستە دەکرێت، جیا لەوەی سەرچاوەی ڕەوایەتەتی کە ڕووبەڕووی بەشداریی خەڵک و بایکۆتی پێکهاتەکان بوویەوە لە ئانی پەسەندکردنیدا و هەروەها جۆری سیستەمەکەی (مەزهەبی-ناوەندگەرا)، کە پرسیاری لەسەر ڕەوایەتی دروستکردووە، تەنها جارێک هەموار کراوەتەوە، کە دیسانەوە خۆی نەدا لە کێشەی جیاکارییە نەتەوەیی(کورد،بەلوچ و عەرەب..تاد) و مەزهەبی(سوننە، مەسیحی، زەردەشتی و ...تاد) و ڕەگەزییەکان(مافی ژن و بەشداریی سیاسی لە مەسەلەی پۆشاکەوە بیگرە تا بەشداریی سیاسی). ئەم دەستوورە لەبنچینەدا بۆ چارەسەر و دەرچەسازیی کێشە قوڵەکانی ئێران نووسراوە، بەڵام لە ئێستادا خۆی بووەتە کێشە و بەربەستی چاکسازیی سیاسیی و مەدەنی و کۆمەڵایەتی لە ئێراندا، نەک هەر ئەوەش بەڵکو لەسەر چەندین ئاست مەترسی ئاسایشیی، سیاسیی و سەروەریی بۆ وڵاتەکە دروستکردووە. زەقترین کێشەی دەستووریش خۆی لە مەسەلەی شیعەتەوەری و دوانزەئیمامێتی مەزهەبەکەیدا خۆی دەبینێتەوە، بۆیە هەر بیرکردنەوەیەک لە چارەسەر پێویستی بەوەیە، بەر لەگەڕانەوە بۆ خەڵک دەبێت بۆ سنوورەکانی فیقهی سیاسیی شیعەی دوانزەیی بگەڕێنەوە. ئەمەش لەهەندێ پرسدا گۆڕانکاریی ئەستەم کردووە، بەتایبەت لە مەسەلەی مافی مەدەنی و سیاسیی هاوچەرخ و پرسی ڕەگەزییدا(مافی ژن). ٢. ڕەوایەتیی سیستەم: لە سەدساڵی ڕابردوودا لە ئێراندا دوو بیدعەی سیاسیی بێڕیشە داهێنران، یەکەم: نەتەوەسازیی و ئێرانچێتی، دووەم: ویلایەتی فەقیه. یەکەمیان دەگەڕێتەوە بۆ ڕەزاشای پەهلەوی و نوخبەی ڕۆشنبیری دەسەڵاتگەرا، کە ئێرانچێتیان لەڕێی سیاسەتی کولتووری و فشاری سیاسیی و سەربازییەوە بەسەر نەتەوە نافەرسەکاندا سەپاند. ئەمەیان هەر لە زووەوە تا ئێستا لەلایەن کورد و بەلوچ و عەرەبەکانەوە ڕەتکرایەوە و تورکە ئازەرییەکانیش کەمتازۆر ئەوەیان ڕەتکردووەتەوە. لەئێستا لەهەرکات زیاتر پایەکانی بیدعەی نەتەوەسازیی ئێرانی دەلەرزن. لەلایەک بەهۆی ستەمی درێژخایەن و بێبەشی مافە کولتووری و سیاسییەکانەوە، لەلایەکی ترەوە بەهۆی جۆری مۆدێلی حوکمڕانی شیعەتەوەر کە مەزهەب چەقە، پرسی مافی نەتەکانی دیکە لە ئێراندا زیندووتر بوویەوە. دووەمیش مەسەلەی ویلایەتی فەقیهە کە لەڕووی سیاسییەوە بە وەک "ویلایەتی عامە" داهێنراوی خومەینیی و هاوڕێکانیەتی، کە تێیدا نەک مەرجەع بەشداری پرسی سیاسیی دەکات، بەڵکو لە لوتکەی ئەو سیستەمە سیاسییەدا جێگەی خۆی دەگرێت و بەشداری ورد و درشتی مەسەلەکان دەکات. ویلایەتی فەقیه ڕاستە کۆمەڵگەی شیعەی ئێرانی یەکدەخات و دەسەڵاتبەخشە بە نوخبەی مەزهەبی و شۆڕشیی نێو کۆمەڵگەی ئێران، بەڵام هاوکات، جیاکاری و ململانێ لەگەڵ دەرەوەی خۆیدا دەسازێنێت، لەنێوخۆشیدا دەسەڵاتخوازیی و سەرکوتکاری بەرهەمدێنێت و لەم پێناوەشدا ڕاجیاوازی لەسەر جۆر و سنوور و شێوەی پیادەکردنی دەسەڵاتەکانی وەلی فەقیه دروست بووە. بۆ ئێران لەسەدەی نوێدا و بە پاشخانێکی ڕۆشنبیریی فراوان و ئامانجدار و خاوەن خەونی هاوچەرخێتی و دنیاگەرا، ئەمە گەورەترین کۆسپ و لەمپەر دەبێت و بەجۆرێک پرسی لەسەر ڕەوایەتی پۆستەکە دروستکردووە و ترازانی نێوکۆمەڵگەی فراوانتر کردووە. لەسەردەمی ڕێبەری یەکەمدا (خومەینی) توانرا ویلایەتی فەقی لە دەستوور و کۆمەڵگەدا بچەقێنرێت، بەڵام لەسەردەمی خامینەییدا لەبەر جۆری بەکارهێنان دەسەڵات و لاگیرییە باڵباڵێنییەکان، پرس لەسەر ڕەوایەتی درووست بوو، ڕاستە خامینەیی توانیی ویلایەتی فەقیه و فیقهی شیعە لە ئێراندا دەزگایی بکات و بیخاتە سەرسکە، بەڵام لەڕووی ڕەوایەتییەوە لەرزۆکی کرد و هەر لە دوو دەیەی ڕابردوودا پێشنیارگەلێک لەنێوخۆی سەرانی نوخبەی دەسەڵاتدا خراوەتەڕوو کە سنووری دەسەڵاتەکەی کەمدەکەنەوە یان دابەشی دەکەن یان داوای شوراییکردنی ماڵ و دەسەڵاتی ڕێبەریی دەکەن. ٣. درزی ئەمنی و سەروەریی وڵات، گەر بە دیققەتەوە سەیری شارە سنوورییەکانی ئێران بکرێت، دەزانرێت، بە پێچەوانەی فارس-شیعە تەوەریی دەستوورەکەوە، شارە سنوورییەکانی ئێران بە گەلانی ناشیعەی نافارس تەنراوە(کورد، عەرەب، بەلوچ و تورکمان و تاڵش ...تاد) و لەدەرەوەی سنوورەکانیشی هەمان شت. گەر دەستوور شیعە و نوخبەی دەسەڵاتی یەکدەست کردبێت، ئەوا جیۆپۆلەتیکی وڵات پێچەوانەی ئەو گوتارە سەپێنراوەی نێو دەستوور، واقیعێکی دیکە هەیە، کە ئەو سنوورە سیاسی-جوگرافییەی ئێران، بووەتە هەڕەشەی سەر سەروەریی وڵاتەکە و هەردوو بیدعە سیاسییەکە کە باسکران (نەتەوەسازیی زۆرەکی و ویلایەتی فەقیهی سەپێنراو). ئەمەش هەنووکە هەڕەشەی ڕاستەقینەیە بۆسەر سەروەریی و دەسەڵات، گەلانی نافارس و ناشیعەی پەراوێزخراوی نێو ئێران وەک دەبینرێت هەردەم لە هەلێک دەگەڕێن هەڕەشە دەستووریی و سیاسییەکانی سەریان بکەنە هەلێک و جیابوونەوە یان فیدراڵیزم وەک گوتارێک بچەسپێنن و تا لە ڕۆژگارێکی نزیکدا کۆتایی بەو جیاکارییە بهێنن. ٤. هەناردەکردنی شۆڕش: ڕاستە لەهەندێ حاڵەت و ماوەدا هەناردەکردنی شۆڕش کە بنەمایەکی دەستووریی و سیاسیی هەیە و ئێرانی ئێستا باوەڕیی پێیەتی ئەویش لایەنگرییکردن و ناردنەدەرەوەی شۆڕشە بۆ دەرەوەی سنوور و کاریشیان لەسەرکردووە، لەساڵانی ڕابردوودا لە لوبنان، عێراق، یەمەن، سوریا و بەجۆری دیکەش لە ئەوروپا و ئەمریکای لاتین و ئەفریقاش وێنەدانەوەی ئەم بنەمایە بینراوە. بەڵام هەر ئەم سیاسەتەی کە جۆرێک هەژموونی سەربازیی داوەتە ئێران، هاوکات پەراوێزیی و دابڕان و ئابوورییەکی بەرەوهەرەسیشی بە نسیبی ئێران کردووە. بەڕیوەبردنی میلیشیاکانی قودس و ئەوانی دیکە هەم تێچوونی سیاسیی و هەم ئابوورییشیان بۆسەر ئێران هەیە، هاوکات لە ئاستی نێودەوڵەتیشدا بە هێزێکی دەرەوەی سیستمی نێودەوڵەتی و واقیعگەرا لەقەڵەم دەدرێت، هەرئەمەش وای کردووە جەمسەربەندی و سەنگەربەندیی هەرێمی و نێودەوڵەتی بەرامبەری دروست ببێت. ٥. توێژاڵهەڵدانی شۆڕش و پاکسازی: یەکێکی دیکە لە قەیرانە کەڵەکەبووە سیاسییەکانی شۆڕشی ئیسلامی ئیران، بەتێکڕایی و بەنزیکەیی هەر دەساڵ جارێک، سفرەی تەنگی شۆڕش بەشێک لە کوڕەکانی دەردەکات. ئەو بێبەریکردنە هەر لە ساڵانی ١٩٧٩ەوە دەستی پێکرد، بە هەڵگیرسانی جەنگی هەشتساڵە هەل هاتە پێشەوە یەکەم توێژاڵی شۆڕش هێزە نەتەوەیی و چەپەکانی نێو ئێرانی دوورخستەوە و ناچاری کردن بەکشانەوە لەپرۆسەی سیاسیی و دواجار لە ئێرانیش ڕۆشتنەدەرەوە، وەک هێزە کوردستانییەکان، موجاهدین، چەپەکان...تاد. قۆناغی دووەم: پەراوێزخستنی ئیسلامییە دیموکراتەکان و ڕۆشنگەرە دینییە هاوچەرخەکان، وەک پەراوێزخستنی میراتگرانی بزوتنەوەی نیهزەتی ئازادی و یارانی کەسانی وەک تاڵەقانی و شەریعەتی و ...تاد. قۆناغێ سێیەم: پەراوێزخستن و دوورخستنەوەی دەستی یەکەمی ڕیفۆرمیستان و  دەستبەسەرکردنی سەرکردەکانیان و هێنانەپێشەوەی نوێنەرانی دەستەدووی ئەوان و بەنوێنەرناساندنی کەسانی وەک ڕەفسەنجانی و ڕوحانی بە ڕیفۆرمیست! کە ئەمە هیچ نەبوو ئەوە نەبێت کە بەشێک بوو لە پاکسازیی ڕیفۆرمیستەکان لە هەرەمی سیاسییدا. قۆناغی چوارەم: کە پێدەچێت، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی دوو ساڵی پەرلەمانی ڕابردووەوە دەستی پێکردبێت، کە شورای پاسەوان پیادەکاری ئەم پرۆسەیە بووە و دەبێت و لەڕێگەی ڕەتکردنەوەی کاندیدانەوە بۆ هەڵبژاردنەکان، جار دوای جار پاکسازیی نێو کوڕانی شۆڕش پەرەدەسەنێت. کەواتە قەیرانەکانی ئێران بەرلەوەی حکومەت و خزمەتگوزاری بن، قەیرانی سیستەمیین و بە سەرۆک کۆمار و کابینەی حکومەتی چارەسەر نابن، بەڵام سەرۆک کۆمار بۆ قۆناغی پاش خامینەیی گرنگە هاودید و تەبابێت لەگەڵ دەسەڵاتی سەرۆکی پەرلەمان و نوخبەی نێو شورای نیگەهبان  (کە ڕێبەری ئایندە دیاریدەکەن). هەروەها سەرکۆماری ئایندە ڕەنگە بەشداربێت لەو سێکوچکەیەی کە پاش نەمانی ڕێبەر، بەپێی دەستوور جێگەی ڕێبەر دەگرنەوە، تا ئەوکاتەی ڕێبەری نوێ دیاری دەکرێت. بۆیە گرنگە نوخبەی دەسەڵات بە یەکلاکردنەوەی سەرۆککۆمار لەخزمەتی ئامانجی شۆڕشدا یەکلایی بکەنەوە نەک لەخزمەتی خەڵک و پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییدا، چونکە هیچ یەک لە دۆسێکانی وەزارەتی دەرەوە، دەستوور، ناردەنەدەرەوەی شۆڕش و مافی نەتەوەکانی دیکە لەدەسەڵاتی سەرکۆماردا نییە و تەنانەت گەر ڕادیکاڵێکی دژ بە کۆماری ئیسلامیش دەربچێت، بەو چارەسەر نابن. ئێراننامە : زنجیرە بابەتێکە لە سەرووبەندی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێراندا، لەبارەی سیستمی سیاسیی، هەرەمی دەسەڵات، پێگەی هەڵبژاردن لە نێو سیستەمەکەدا، ئاراستە و حزبەسیاسییەکان، دەزگاهەڵبژێردراو و ناهەڵبژێردراوەکانی نێو سیاسەت لە درەومیدیادا دەخرێنەڕوو.   ئێراننامە (1) .. هەڵبژاردن لەئێراندا ئێراننامە (2) سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە (3) ..شورای پاسەوان؛ پێگەی لە سیسستەمی سیاسی و ڕۆڵی لەهەڵبژاردنەکاندا ئێراننامە (4): ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامیی ئێران؛ پێگە و دەسەڵاتەکانی ئێراننامە (5): سێ هەڵبژاردنەکەی ٢٠٢١ی ئێران؛ ئامار و تێبینیی گشتی ئێراننامە (6): سوپا و سیاسەت؛ کاندیدانی سوپایی و سەرکۆمارێتی ئێران ئێراننامە (7): هەڵبژاردنێکی بێڕەنگ بۆ قۆناغێکی سەخت ئێراننامە (8): کورد و هەڵبژاردنی سەرکۆماری ئێران  

ئامادەکردنی: ئاسۆ کەمال، بەڕێوەبەری کەشناسی وبوومەلەرزەزانی سلێمانی (وشكيى) ئەو ماوەیەیە کە ناوچەیەک تیایدا کەش و ھەوا وشک دەبێت، ئەم ماوەیەش (کورت یان درێژ ) دەبێت، ئەمەش دەرەنجامی کەمبوونەوەی دابارینە ئاوییەکان بۆ خوار تێکڕاییەکانی، یان ناڕێکی لەدابەشبوونی باران بارینەکان دەبێت بەپێی وەرزەکانی باران بارین ( پاییز و زستان و بەھار) کە ئەمەش زیان بە بەروبوومی کشتوکال و سەرچاوە ئاوییەکان دەگەیەنێت، وە ئەمەش ئەو ھاوسەنگییەی لە نێوان بارانبارینەکان و بوون بەھەڵمی زەویدا ھەیە تێکدەدات و بوون بەھەڵم یان ئاو دەردانی زەوی زیاتر دەبێت لە باران بارینەکان و بەمە زەوی وشك دەبێتەوە و رووەکیش ئەو شێیەی کە تیایەتی بەکار دەھێنێت و بەرەو وشكبوونەوە دەڕوات.  لە کاتی بەردەوامی و درێژبوونەوەی ئەم ماوەیە کاریگەری خراپی لەسەر ژیانی مرۆڤایەتی و کەمبوونەوەی ئاوی خواردن و خراپ بوون و کەمبوونەوەی کشتوکاڵ و کەمبوونەوەی ئاوی رووبار و سەرچاوە و کانیاوەکان و ئاوی ژێر زەوی دەبێت و بەردەوامی ئەم پرۆسەیە ناوچەکە بەرەو    بیابانبوون دەبات. (( پۆلێنی وشكيى )) ١-وشكيى ھەمیشەیی: ئەم وشکییە بەردەوامی ھەیە لە ھەموو وەرزەکاندا بوون بەھەڵم لە بارانبارین زۆرترە، وەک لە بیابانە گەرمەکاندا دەبینرێت. ٢-وشكيى وەرزيی: ئەمە تەنھا لە وەرزە گەرم و وشكەکاندا روودەدات. ٣- وشكيى لە ناکاو: ئەمە دەرەنجامی نا جێگيريى یان بەرزی و نزمی لە باران بارین کە ھەندێک وەرزی بارانبارین تووشی دێت وەک لە ناوچە نیمچە شێدارەکان. ٤- وشكيى نەبینراو: کەمبوونەوەی شێی ناو خاک و ھەوایە. (( جۆرەکانی وشكيى )) ١- وشكيى ئاو و ھەوا:  ئەم جۆرەی وشكيى دەرەنجامی کەمبوونەوەی بارانبارینەکانی ناوچەیەکە بۆ خوار ئاستی تێکڕاییەکانی یان کورتھێنانێکی زۆر لە بارانبارینەکاندا، کە ئەمەش دەرەنجامی مانەوەی زۆری باری جێگیربوونی کەش و ھەوا و زاڵبوونی بەرزەپەستان لەو ناوچەیەو لاوازبوونی ئەو ناوچەیە بەکاریگەريی نزمە پاڵەپەستۆکان و زۆری ماوەی ساماڵ بوون و زیاتر دەرکەوتنی تیشکی خۆر و کە ئەمەش وادەکات بەھەڵمبوون زیاتر بێت. ٢- وشكيى ھایدرۆلۆجی: ئەم جۆرەی وشكيى کەمبوونەوەو کورتھێنانە لەئاوی رووبار و سەرچاوە ئاوی یەکان و کانی و ئاوی ژێر زەویيە، ئەمەش دەرەنجامی کەمبوونەوەی بارانبارینەکان دەبێت، وە وشكى ھایدرۆلۆجی پەیوەندیيەکی راستەوخۆ و بەھێزی ھەیە لەگەڵ وشكى ئاو و ھەوادا. ٣- وشكيى کشتوکاڵ: ئەمجۆرەی وشكيى دەرەنجامی کەمبوونەوەی بارانبارینەکان یان نا رێکوپێکی دابەشبوونی بڕی باران بارینەکان لە وەرزەکانی باران باریندا ( وەرزی پاییز و زستان و بەھار) ئەمە لە رووی کشتوکاڵییەوە زیان بە بەروبومی کشتوکاڵ دەگەیەنێت، بەڵکو پێویستە ھەر وەرزە بڕی پێویستی خۆی لەباران ببارێت. بۆ ئەمەش شارەزایان و زانایانی ئاو و ھەواو جوگرافیا چەندین ھاوکێشەو رێگەی زانستیان بەکارھێناوە بۆ دیاریکردن و پێوانەکردنی وشكى لەوانە (لانگ، دیمارتون، ئامبرجیر، والتەر). (( ھەرێمە وشكەکان لەجیھاندا )) ١- بیابانە ساردەکان لە ناوچە جەمسەرییەکان: کە بەرزە پەستان لەم ناوچەیەدا باڵا دەستەو ناوچەیەکی ساردە و لەبەر ئەوە ھەواکەی توانای ھەڵگرتنی شێی نییە. ٢- بیابانە مام ناوەندەکان: کە دەکەونە ناوەڕاستی کیشوەرەکان وەک بیابانەکانی ناوەڕاستی ئاسیا کە ھۆکاری وشكيیەکەی دەگەڕێتەوە بۆ دووريی ئەم ناوچانە لە رووبەرە ئاوییەکان و بای وشك کاریگەريی لەسەری ھەیە. ٣- بیابانە گەرمەکان: وەک ئەوانەی دەکەونە ناوچە خولگەییەکان و ئەمانە بای بازرگانی وشكى رۆژھەڵات دەیانگرێتەوەو کاریگەريی و باڵادەستيی بەرزەپەستانیش لەسەر ناوچەکە. (( ھۆکارەکانی وشكيى )) ھۆکارەکان زۆرن لەوانە ھۆکاری ئاووھەوا، رەگەزەکانی کەش وھەوا (پلەی گەرما، بارانبارین، پەستانی ھەوا، با، شێ) و ئەم رەگەزانەش ھۆکاری سەرەکین لەدیاریکردنی ژینگە و ھەرێمی ئاو و ھەوایی وشك.  ھەروەھا (سوڕە ئاووھەوایی و زەریاییەکان) وەک دیاردەکانی (ئەلنینۆ و لانینا) کە کاریگەريی ئەم دوو دیاردەیە لەسەر کەش و ھەوای زەوی ھەندێک ناوچە بەرەو وشكى و ھەندێ ناوچە بەرەو تەڕيی و زیادەڕەويی کەش و ھەوا دەبات لەچەند ساڵێک بۆ چەند ساڵێک. ھەروەھا ئەو گۆڕانکاریانەی ئەمڕۆ بەسەر کەش و ھەوای جیھاندا ھاتووە، ھەر لەبەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و دروستبوونی شەپۆلی بەرزبوونەوە و بێزارکەرەکانی پلەکانی گەرما و گۆڕان لە سیستەمە پەستانییەکان و جێگیربوون و باڵادەستی بەرزە پەستانەکان و لاوازبوونی نزمە پەستانەکان لەو ناوچانەدا. ھەروەھا دوور و نزیکيی ناوچەکە لە رووبەرە ئاوییەکان و ھۆکارە تۆبۆگرافیەکان و بەرز و نزمییەکان و سروشتی خاک، ڕووپۆشی سەوزایی و درەخت و دارستانەکان کاریگەریان لەسەر وشكيى ھەیە.  ھەروەھا ھۆکارە مرۆییەکان و چالاکییە مرۆییەکان وەک نازانستيی بەکارھێنان لە کشتوکاڵ و ئاودێرى و سەوزاییکردن و زیادەڕەويی لە بەکارھێنانی ئاو و پیسکردنی ژینگە و بەکارھێنانی وزە دژە کەش و ھەوایی و ژینگەییەکان و زیادکردنی گازە گەرمکارەکانی وەک دووانەئۆکسیدی کاربۆن و گازی میثان.

درەو: راپۆرتی: رێكخراوی روونبیین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەكانی نەوت  بەرهەمی  رۆژانەی کێڵگەی نەوتی شێخان لە پارێزگای دهۆك بەڕێژەی ٢٠٪ زیادی کردووە، كە لەئێستادا رۆژانە زیاتر لە (43 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت، چاوەڕوان دەكرێت لە كۆتایی ئەمساڵدا بڕی بەرهەم هێنان بگەیەنرێتە (55 هەزار) بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا. لە ڕاگەیەنراوێکدا کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن کە کۆمپانیایەکی بەریتانییە و لە کێڵگەی شێخان لە پارێزگای دهۆک کاردەکات چالاکی کێڵگەکەی لەماوەی سەرەتای ساڵی ٢٠٢١ دا تا ١٠/٦/٢٠٢١  ڕاگەیاند.  کۆمپانیاکە  پشکی ٨٠٪ کێڵگەکەی هەیە و ٢٠٪ ەکەی تر بۆ کۆمپانیای ئێـم ئۆ ئێڵی هەگاری دەگەڕێتەوە.    لە ڕاگەیاندنەکەدا کۆمپانیا ڕایدەگەیەنێت بەرهەمی  کێڵگەی شێخان لەماوەی ئەم پێنج مانگەی سەرەتای ساڵی ٢٠٢١دا بەڕێژەی ٢٠٪ زیادی کردووە،  تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی ٢٠٢١ تا ئێستا ٤٣،٦٠٠  واتە بڕی ٦٩٥٠ بەرمیل زیادی کردووە و بڕیاریشە لەکۆتایی ئەمساڵدا ئاستی بەرهەم بگاتە ٥٥ هەزار بەرمیل واتە زیادبونی ١١،٤٠٠ بەرمیلی تر  کەواتە تا کۆتایی ساڵ بڕیارە لە کێڵگەی شێخان بڕی ١٨،٣٧٥ بەرمیلی رۆژانە زیادبکات بۆ بەرهەمی کێڵگەکە. وەکو ڕوونبین یپێمان باش بوو دەقی ڕاگەیاندنەکەی کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن  بەزمانی کوردی بڵاو بکەینەوە:   دەقی ڕاگەیاندنەکە: دەستپێکردنەوەی چالاکییەکانی هەلکەندن پێش ئەو خشتەیەی کە پێشتر بۆی دانرابوو  لەگەڵ دەستپێکردنەوە بەگەڕ خستنی بیری SH-13. چاوەڕێ دەکرێت کۆی بەرهەمی ساڵی ٢٠٢١ لە بەرزترین ئاستی ئەو رێژەیە بێت کە دانراوە بۆ ساڵەکە. جۆن هاریس بەڕیوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن دەڵێت” بەردەوام دەبین لە کارکردن لە ژینگەیەکی کارکردنی سەختدا بەهۆی کۆڤید ١٩ ەوە، تێکڕای بەرهەمی ساڵەنەی تا بەرواری ئەمڕۆ بریتی بووە لە ٤٣،٦٠٠ بەرمیلی رۆژانە واتە زیادە ٢٠٪ ی بەرهەم بەراورد بەتێکڕای بەرهەمی ساڵی ٢٠٢٠. ئەمڕۆ خۆشحاڵین کە ڕایبگەیەنین دەستمان کردووەتەوە بە کارکردن بۆ  تەواوکردنی بیری  SH-13، ئەوە نیشانەی ئەوەیە کە دەستمان کردووەتەوە بە کاری هەڵکەندن لە پێش وادەی دیاری کراودا. لەئەنجامی ئەمەدا ئێستا چاوەڕێ دەکەین لە چارەکی چوارەمی ئەمساڵ٢٠٢١ دا کۆی بەرهەمی کێڵگەکە بگەیەنینە ٥٥ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە و لە کۆیایی ساڵدا تێکڕای بەرهەم لە بەرزترین ئاستی ئەو ڕێژەیەبێت کە دیاری کراوە (٤٠- ٤٤ هەزاربەرمیلی ڕۆژانە). ” هەروەها وتی بەردەوام دەبین لە پەرەپێدان و زیادکردنی بەهای  یەدەگی کێڵگەی شێخان لە بەرژەوەندی خاوەن پشکەکان. بەرنامەی وەبەرهێنانی ٥٥ هەزار بەرمیلی رۆژانە دەستپێکردنەوەی سەرکەوتوانەی چالاکییەکانی هەڵکەندن و دەستپێکردنەوە بە تەواوکرنی بیری SH-13 پێش ئەو وادەیەی  پێشتر بۆی دیاری کرابوو کە چارەکی سێهەمی ٢٠٢١ بوو. دوای تەواو بونی SH-13دەست دەکرێت بە هەڵکەندن لە بیری SH-I و  پەمپی کارەبایی لەو دوو بیرەدا جێگیر دەکرێت. ئێستا چاوەڕێ دەکرێت ئاستی بەرهەمی ڕۆژانە لە چارەکی چوارەمی ٢٠٢١ دا بگاتە ٥٥ هەزار بەرمیل، لە کاتێکد ڕێنماییەکانی پێشتر دەیوت لە چارەکی یەکەمی ٢٠٢٢ دەگەین بەو ڕێژەیە. چالاکییەکان: بەردەوامی لە ئەدای بەهێزی  سەلامەتی  کارکردن ، هیچ ڕوداوێک و بەفیڕۆ چونی کار LTI تۆمار نەکراوە لە ماوەی زیاتر لە  ٥٣٠ ڕۆژدا. بەردەوام بوون لە سەر بەڕێوەبردنێکی باش تاوەکو کاریگەرییەکانی کۆڤید ١٩ لەسەر بەرهەم هێنان کەم کەینەوە و دەست بکەینەوە بە چالاکییەکانی هەڵکەندن لە گەڵ بوونی ئاڵانگاریدا. تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە  لەساڵی ٢٠٢١ دا تا وەکو ئەمڕۆ بریتییە لە ٤٣،٦٠٠ بەرمیل نەوتی ڕۆژانە.  کارە داراییەکان وەر گرتنی بڕی ١٠٠ ملیۆن و ٨٠٠ هەزار دۆلار داهاتی کیڵگەکە بووە کە لە حکومەتی هەرێم وەرگیراوە  تا ئێستا لە ساڵی ٢٠٢١ دا  لەم بڕە پوختەی گۆڵف کیستۆن ٧٨ ملیۆن و ٩٠٠ هەزار دۆلار بووە(  شایستەی کۆمپانیاکان لە نەوتی فرۆشراو لەگەڵ وەرگرتنەوەی شایستە دواخراوەکان). وەکو پێشتر ڕامانگەیاند پێشنیازی دابەشکردنی قازانجی ساڵانە بەسەر خاوەن پشکەکاندا بە بڕی ٢٥ ملیۆن دۆلار و بڕی ٢٥ ملیۆن دۆلاری داهاتی تایبەت، کە هەردوو بڕەکە دەبێت لە دانیشتنی هەینی ئایندەدا  لە کۆبونەوەی دەستەی گشتیدا بڕیاری لێبدرێت. پارێزگاری کردن لە  بەهێزی میزانیەی گشتی، کە رەسیدی نەختینەی ١٩٥ ملیۆن دۆلاربوو لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٢١ دا. پێشبینییەکان Outlook چاوەڕێ دەکرێت  تێکڕای ئاستی بەرهەمی ڕۆژانە لە ساڵی ٢٠٢١ دا بە ئاراستەی لای زۆری ئەو رەنجەبێت کە بۆی دانراوە ( ٤٠ بۆ ٤٤ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە)، بەهۆی دەستپێکردنەوەی پێشوەختەی  چالاکی هەڵکەندنی بیر. لەساڵی ٢٠٢١ دا ڕینماییەکان وایە کە پوختەی خەرجی سەرمایە  Capex لە ٥٥ ملیۆن بۆ ٦٥ ملیۆن دۆلار بێت و خەرجی وەگەڕخستن Opex  ٢.٥ بۆ ٢.٩ دۆلار, هیچ گۆڕانی بەسەردا نەهاتووە. بەردەوام بوون لە ئامادەکاری و پێشکەشکردنی پلانی پەرەپێدانی کێڵگە PDF، لە گەڵ پلانی بەڕیوەبردنی گاز لەڕیی بەشداری پێکردنی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و لایەنەکانی تری خاوەن بەرژەوەندی. لە ئایندەدا ئەم زانیاریانە نوێ دەکرێتەوە لەکاتیێکدا ئەم کارەبەرەوپێش چوو. دەقی ڕاپۆرتەکە بە پی دی ئێف کێڵگەی شێخان: یەکێکە لە کێڵگەکانی پارێزگای دهۆک و لەمانگی تەموزی ٢٠١٣ەوە دەست کراوە بە بەرهەم هێبنانی نەوت تیایدا و تائێستا زیاتر لە ٨٥ ملیۆن بەرمیل نەوت لە کێڵگەکە بەرهەم هاتووە. کۆمپانیاکە دەڵێت ئامانجمانە کە بەرهەمی کێڵگەکە بگەیەنینە ١١٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە. کێڵگەی شێخان- بیرە کانی کێڵگەکە و هەردوو یەکەی وەبەر هێنان PF1 ,PF2

 (درەو): بەرپرسانی بەغداد بە وەفدی هەرێمی کوردستانیان وتووە" نەك ناتوانین پارەتان بۆ بنێرین، بەڵکو بەپێی رێككەوتنەكەمان دەبێت ئێوە مانگانە (100 ملیار) دیناریش بۆ بەغداد بنێرێت. سەرچاوەیەكی باڵا لەناو وەفدی هەرێم تایبەت بە گفتوگۆکان لەگەڵ بەغداد بە (درەو)ی راگەیاند، لە كۆبونەوەیاندا سەبارەت بە میكانیزیمی جێبەجێكردنی یاسای بودجەی ٢٠٢١ی عێراق و پشكی هەرێم لەیاساكەدا، عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق بە وەفدی حكومەتی هەرێمی راگەیاندووە، عێراق بە (انفاقی فیعلی) مامەڵە دەكات، واتا بەپێی ئەو پارەیەی مانگانە دێتە بەردەستیان  خەرجی دەكەن. وەزیری دارایی عێراق، بەڕاشکاوی بە وەفدی هەرێمی وتووە:" ناتوانین هیچ بڕە پارەیەك بۆ هەرێم بنێرین، بۆیە ئەگەر رێككەوتنی نێوان هەرێم و بەغداد جێبەجێ بكەین، نەك ناتوانین هیچ بڕە پارەیەك بۆ هەرێم بنێرین بەڵكو دەبێت هەرێم مانگانە (100 ملیار) دیناری داهاتەکانی بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە. بەپێی زانیارییەکانی (درەو)، بەرپرسانی بەغداد بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ ئەو پەیامەیان بە وەفدی هەرێم داوا کە بێدەنگ بن لە پشکی هەرێم لە بودجەدا، بەغدادیش لای خۆیەوە بێدەنگی لێدەکات و بەمشێوەیە هەردوولا هیچ بەرامبەر بە هیچ لە رێککەوتنی یاسای بودجە دەچنە دەرەوە.

راپۆرت: درەو چەند رۆژێكە مشتومڕ لەسەر داهاتی گومرگەكان دروستبووە، هەندێك لە پەرلەمانتاران دەڵێن داهات كەمیكردووە، هەندێكی تر دەڵێن زیادی كردووە، ئەوانەی دەڵێن داهات كەمیكردووە، هۆكاری كەمبونەوەكە بۆ گەندەڵی‌و قاچاخچێتی دەگەڕێننەوە، ئەوانەی دەڵێن زیادی كردووە، حكومەت تۆمەتبار دەكەن بەوەی داهاتەكان دەشارێتەوە، لەنێوان ئەم دوو ئاڕاستەیەدا (درەو) داتای فەرمی داهاتی دوو خاڵی سنوریی لەبەردەستدایەو بڵاوی دەكاتەوە، داتاكان چی دەڵێن ؟  مشتومڕ لەسەر داهات ئەم مشتومڕە لەكاتێكدا رودەدات، چەند رۆژی رابردوو، لەچوارچێوەی رێككەوتنی حكومەتی هەرێم‌و بەغداد لەناو یاسای بودجەی 2021ی عێراقدا، وەفدێكی دیوانی چاودێری دارایی عێراق سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد بۆ وردبینیكردن لە داهاتە نانەوتییەكانی هەرێم. بەپێی ئەو رێككەوتنەی كە لە یاسای بودجەدا كراوە، حكومەتی هەرێم بۆ ئەوەی مانگانە بەشە بودجەی خۆی لە حكومەتی ناوەندی عێراق وەرگرێت، دەبێت داهاتی (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە‌و رێژەی 50%ی داهاتی دامەزراوە فیدراڵییەكان كە یەكێك لەو دامەزراوانە (گومرگەكان)ە، بۆ حكومەتی ناوەند بگەڕێنێتەوە.  لەماوەی رابردوودا هەندێك لە پەرلەمانتاران باسیان لەوەدەكرد، حكومەتی هەرێم بەشێك لە داهاتی ناوخۆ دەشارێتەوە بۆ ئەوەی نەیگەڕێنێتەوە بۆ بەغداد، (درەو) بە دۆكیۆمێنت داتای داهاتی دووان لە مەرزەكانی هەرێمی لەماوەی پێنج مانگی ئەمساڵدا دەستكەوتووە، بەشێك لە ناوەڕۆكی ئەو دیكۆمێنتانە بڵاودەكاتەوە.   لەناو مشتومڕدا داتاكان چی دەڵێن ؟ لەناو ئەو مشتومڕەدا كە لەبارەی داهاتی گومرگەكانەوە دروستبووە، بەپێی داتا فەرمیەكانی دەست (درەو) كەوتووە، لە گومرگی باشماخ: •    بەراوردی مانگی( یەك و پێنج) داهات كەمیكردووە، مانگی یەك كۆی داهات (22 ملیارو 797 ملیۆن) دیناربووەو مانگی پێنج (16 ملیارو 700 ملیۆن) دینار بووە، واتا   لەنێوان مانگی یەك بۆ مانگی پێنجی ئەمساڵ (5 ملیار 548 ملیۆن) دینار داهاتی گومرگەكە كەمیكردووە، كە دەكاتە رێژەی (24%).  •    لەنێوان مانگی چوارو پێنجی ئەمساڵ: داهاتی گومرگەكە بەبڕی (3 ملیارو 670 ملیۆن) دینار كەمیكردووە، كە دەكاتە رێژەی (18%)، داهاتی گومرگەكە لە مانگی چواردا (20 ملیار و 684 ملیۆن) دینار بووەو لە مانگی پێنجدا (16 ملیارو 700 ملیۆن) دیناربووە. خشتەی داهاتی گومرگی باشماخ لە پێنج مانگی رابردوودا   بەگوێرەی ئەو داتا فەرمیانەی كە لە بەرپرسانی گومرگی خاڵی سنوری(پەروێزخانەوە) دەست (درەو) كەوتوون، بەهەمان شێوە داهاتی ئەم گومرگەش كەمیكردووە، چۆن ؟ •    بەراوردی مانگی( یەك و پێنج) داهات كەمیكردووە، مانگی یەك كۆی داهات (22 ملیارو 855 ملیۆن) دیناربووەو مانگی پێنج (17 ملیارو 307 ملیۆن) دینار بووە: بە نزیكەی (6 ملیار 97 ملیۆن) دینار داهاتی گومرگەكە كەمیكردووە، كە دەكاتە رێژەی (27%).  •    لەنێوان مانگی چوارو پێنجی ئەمساڵدا: داهاتی پەروێزخان بەبڕی (3 ملیارو 984 ملیۆن) دینار كەمیكردووە، كە دەكاتە رێژەی (19%)، داهاتی گومرگەكە لە مانگی چواردا (20 ملیار و 977 ملیۆن) دینار بووەو لە مانگی پێنجدا (17 ملیارو 307 ملیۆن) دیناربووە. خشتەی داهاتی پەروێزخان لە پێنج مانگی رابردوودا    هۆكاری دابەزینی داهاتی گومرگەكان بەپێچەوانەی پەرلەمانتارانەوە كە زیاتر گەندەڵی‌و قاچاخچێتی بەهۆكاری كەمبونەوەی داهاتی گومرگەكان دەزانن، بەرپرسی گومرگەكان باس لە هۆكاری تر دەكەن. شاخەوان بەكر بەڕێوەبەری گومرگی باشماخ بە (درەو)ی راگەیاند، داهاتی باشماخ لە مانگی چوارو پێنجی ئەمساڵدا بەڕێژەی (15% بۆ 20%) كەمیكردووە. لە خاڵێكی سنوریی بۆ خاڵێكی تر داهات جیاوازە، بۆ نمونە لە (باشماخ)‌و (پەروێزخان) داهات كەمیكردووە، بەڵام لە (حاجی ئۆمەران) زیادی كردووە.  بەڕێوەبەری گومرگی باشماخ، هۆكاری دابەزینی داهاتی گومرگ لەم چەند مانگەی دوایدا بۆ هەندێك هۆكار دەگەڕێنێتەوە، لەوانە:    * وەرزی بەروبومی ناوخۆییە، بۆ پاڵپشتی لە بەرهەمی ناوخۆیی حكومەت هاوردەكردنی ئەم جۆرە بەروبومانەی قەدەغەكردووە‌و ئەمە بووەتە هۆی كەمبونەوەی داهاتی گومرگی باشماخ.  * هاوردەكردنی ئۆتۆمبیل زیاتر لە مەرزی حامی ئۆمەرانەوەیە وەك لە مەرزی باشماخەوە.  لە مەرزی (پەروێزخان)یش چەند بەرپرسێك قسەیان بۆ (درەو) كرد، ئەوان باسیان لە هۆكاری تری دەكرد، لەوانە:  •    پێشتر رۆژانە (70 – 80) بارهەڵگری خۆڵی ئاسن لە مەرزەكە هاوردە كراوە، هەر تەنێكی ئەم خۆڵە بڕی (6 دۆلار) گومرگی لێوەرگیراوە، ئێستا گومرگ لەسەر ئەم خۆڵە زیادی كردووە، بۆیە هاوردەكردنی لە پەروێزخانەوە كەمبوەتەوە‌و بازرگانەكان لە عێراقەوە هاوردەی دەكەن.  •    پێشتر ساڵانە لە مانگی پێنج تا مانگی 10: رۆژانە (500 – 600) بارهەڵگری تەڕەو سەوزە هاوردە دەكرا، داهاتی رۆژانە ئەم بەروبومانە زیاتر لە (400 ملیۆن) دینارە بووە، ئێستا حكومەت بۆ پاڵپشتی لە بەروبومی ناوخۆیی، هاوردەكردنی ئەو بەروبومانەی قەدەغەكردووە، بۆیە بەشێك لە داهاتی گومرگ كەمیكردووە.  •    لە مەرزەكانی باشوری عێراق بەهۆی پرۆسەی هەڵبژاردنەكانەوە ئاسانكاری زۆر كراوەو بە جۆرێك بارهەڵگرێك ئەو گومرگ و رسوماتانەی لێی وەردەگیرێت بەبەراورد بە مەرزەكانی هەرێم زۆر كەمترە بۆیەئێستا بارهەڵگرەكان روو لەو مەرزانەی عێراق دەكەن.  بە پێی ئەو زانیاریە ووردانەی دەست (درەو) كەوتووە: •    پێشتر رۆژانە (800) بارهەڵگر هاتونەتە مەرزى پەروێزخان، ئێستا (302) بارهەڵگر دێن، واتا بەرێژەی (38%) كەمیكردووە.  •    پێشتر رۆژانە (700) بارهەڵگر دەهاتە مەرزى باشماخ، ئێستا رۆژانە (308) بارهەڵگر دێن، واتا بەڕێژەی (44%) كەمیكردووە. بەڕێوەبەری گومرگەكان چی دەڵێ ؟ ساماڵ عەبدولرەحمان بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم ئەم چەند رۆژەی پێشوو هاتەسەر هێڵی ململانێكان لەنێوان هەردوو بەرەكەدا، ئەو بەرەیەی كە دەڵێن داهاتی گومرگەكان كەمیكردووە لەگەڵ ئەوانەی دەڵێن داهات زیادی كردووە.   ساماڵ عەبدولڕەحمان پشتیوانی ئەوانەی كرد كە دەڵێن داهاتی گومرگەكان زیادی كردووە، (درەو) بۆ نوسینی ئەم راپۆرتە پەیوەندی بە بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێمەوە كرد، جارێكی تر جەختی كردەوە لەسەر ئەوەی داهاتی گومرگەكان بەرێژەی (20%) زیادی كردووە.  بۆ سەلماندنی زیادبوونی داهاتی گومرگەكان، (درەو) داوای داتای داهاتی گومرگەكانی لە ساماڵ عەبدولڕەحمان كرد، ئەو وتی هیچ داتایەكم لەبەردەستدا نییە، بەڵام قسەی من فەرمییە‌و داهات زیادی كردووە. ساماڵ عەبدولڕەحمان بە (درەو)ی وت:" نەك تەنیا بەراورد بە ساڵی رابردوو كە كۆرۆنا هەبووە، تەنانەت مانگی رابردووش داهاتی گومرگەكان بەرێژەی 20% زیادیان كردووە".    

شیكاری: درەو  ئۆپەراسیۆنەكانی توركیا لە هەرێمی كوردستان لەپێناو شوێن پێقایمكردنی خۆی و دواجار مانەوەی بۆ تا هەتایە، لەگەڵ مانەوەیدا دەیەوێت شەڕی پەكەكە بە كورد بكات لەسەرەتای دروستبونی حكومەتی هەرێمەوە لە 1992 دا توركیا سەركردایەتی كوردی ناچاركرد بە پێشمەرگە شەڕی  پەكەكە بكاتن ئەمڕۆ لەگەڵ بونی دەیان بنكەو بارەگای سەربازیدا دەیەوێت هاوشێوەی 29 ساڵ پێش ئێستا پێشمەرگە شەڕی پەكەككە بكات. توركیا لەشەڕی كورد - كوردا بەردەوام لە هەرێمی کوردستان بنکە و بارەگا سەربازیەکانی تورکیا لەزیادبوون و پەرەسەندان، گەورەترین بارەگای نهێنی میتی تورکی لەعێراق، لە هەرێمی کوردستانە، حکومەت و پارت و دەسەڵاتدارانی هەرێم نەک داخستنی ئەو بنکە سەربازیانە نە بووە بە بابەت لایان، بەڵکو تورکیا بووە بە خاوەن ماڵ‌و بەئاشکرا هەژموونی تورکیا بەسەر سیاسەتی حیزبی‌و حکومی هەرێمی کوردستانەوە دیارە. تورکیا لە سەرەتای دروستبوونی قەوارەی هەرێمی کوردستاندا چەندین جار دەستی هەبووە لە شەری كورد – كورددا  تەنانەت بەشداری کردن لە شەڕی ناوخۆ جا لە نێوان پارتی و یەکێتی بێت یان ئەوان لەگەڵ پەکەکە، ئێستاش سیاسەتی تورکیان بەرامبەر کورد بە گشتی و هەمان سیاسەتی جارانە و (هەوڵەکانی داخستن و گرتنی کادرانی پارتەکانی باکور لە تورکیا، هەوڵدان بۆ شکستهێنان بە ئەزمونی ڕۆژئاوا، هەڵوێستە توندەکانی بەرامبەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەکەی باشوری کوردستان) دەرخەری ئەو ڕاستییەن، کە تورکیا بە هەمان سیاسەتی ڕابردووی خۆی بەرامبەر کورد بەردەوامە. ڕۆژی ٦/٦/٢٠٢١ لە هێرشێکی تەم و مژاویدا لە چیای مەتینا لە ناوچەی ئامێدی سەر بە پارێزگای دهۆک بۆ سەر هێزی پێشمەرگە چەند پێشمەرگەیەک شەهید و برینداربوون، ئەم کردەوەیە چەندین کاردانەوەی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی لێکەوتەوە و بەشی زۆری پەنجەی تۆمەت ڕووی لە پارتی کرێکارانی کوردستان بوو ( حكومەت و وەزارەتی پێشمەرگە پەكەكە تۆمەتبار دەكەن). ئەوانیش لای خۆیانەوە لە بەیاننامەیەکدا ڕەتیان کردەوە کە زریپۆشی پێشمەرگەیان بە ئامانج گرتبێت، لە ناوخۆشدا بەشێک لە شارەزایانی سەربازی گومانیان لەسەر شێوازی بەئامانج گرتنەکە دروستکرد، بەوەی کە بە فڕۆکەی تورکیا پێکراوە. بابەتەکە هەر ئەوە نییە چەند پێشمەرگەک شەهید بوون پارتی کرێکاران شەهیدی کردوون یان فرۆکەکانی تورکیا، ئەمە یەکەم جار نییە حاڵەتی لەو جۆرە ڕوبدات، چاوەڕوان دەکرێت چەندبارەش ببێتەوە. هەرچۆنێک بێت ئەگەر هێزی تورکیاو پەکەکە لە ناوچەیە نەبن ئەوە ڕوونادات، بەڵام لە ئێستادا زۆربەی فۆکەسەکان لەسەر پەکەکەیە، پارتی دیموکراتی کوردستان و چەندین بەرپرسی سیاسی و سەربازی و ئەمنیان جەختیان لەوە کردەوە کە پێویستە پەکەکە ئەو ناوچانە چۆڵ بکات، بەڵام وجودی تورکیا بەبێ ڕەزامەندی حکومەتی ناوەندی و لە دەرەوەی یاساو ڕێسا نێودەوڵەتییەکان نەبووە بە بابەت، لە کاتێکدا تورکیا خاوەن دەیان بنکە و بارەگا و دەزگای هەوڵگرییە لە هەرێمی کوردستان، بەڵام خواستی ئەوەیە شەڕی پەکەکە بە کورد بکات. بنکە سەربازیەکانی تورکیا لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەر لە ساڵیك سەرۆکایەتیی کۆماری تورکیا نەخشەی هێزەکانی لە هەرێمی کوردستان لە پێگەکی فەرمی خۆی لە تویتەر بڵاو کردبوویەوە بەڵام لە رۆژی ٦/٧/٢٠٢٠ نەخشەکەی سڕییەو بڕوانە نەخشەی ژمارە (١)، بە پێی نەخشەکە خاڵە سەربازییەکانی تورکیا لە سنووری سۆرانەوە لە باکووری رۆژهەڵاتی هەرێمی کوردستانەوە تاوەکو سنووری زاخۆ لە باکووری رۆژئاوای هەرێمی کوردستان لەخۆدەگرێت، هاوکات سێ خاڵی سەربازیشی لە نزیک هەولێر و باشیک و دهۆک دەستنیشان کردووە. ئەمە لە کاتێکدایە کردنەوەی ئەو بنکە سەربازییانە لەدەرەوەی ڕەزامەندی حکومەتی عێراقدایە و بەشێک لەو بنکانە مێژووی بونیادنیان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شەڕی ناوخۆی نێوان یەکێتی و پارتی لە ساڵی (١٩٩7) بەدواوە بۆ بەلاداخستنی شەڕی ناوخۆ هاتنە سنورەکەو هەرگیز نەگەڕانەوە. لەشكركێشی سوپای توركیا بۆ ناو خاكی هەرێم بە پێشیلكردنی سەروەری خاكی عێراق دادەنرێت، بەڵام تا ئێستا عێراق جگە لە هەندێك وردە ناڕەزایەتی، بێدەنگە‌و هەنگاوی كردەیی لەوبارەیەوە هەڵنەگرتووە، چونكە عێراق‌و توركیا لە ساڵی 1982دا رێككەوتنێكیان واژووكردووە، بەپێی ئەو رێككەوتنە تائێستاش هەریەكەیان دەتوانن بەقوڵایی (20 كلم) سنوری خاكی یەكدی ببەزێنن بەبیانوی پاراستنی سنورەكانەوە، ئەوكات ئامانجی سەرەكی رێككەوتنەكە لای توركیا لێدانی (پەكەكە)‌و لای حكومەتی عێراقیش لێدانی شۆڕشی كورد بوو لە باشوری كوردستان. ساڵی 1995 رێككەوتنێكی تر لەنێوان عێراق‌و توركیا واژووكرا، ساڵی 2007  لەو سەردەمەی كە (هۆشیار زێباری) وەزیری دەرەوەی عێراق نوێكرایەوە، لەبری كۆتایهێنان بە بەزاندنی سنور، مەودای بەزاندنی سنور لە (20 كیلۆمەترەوە) زیادكرا بۆ (25 كیلۆمەتر)، ئەم رێكەوتنانە هەموویان لەسەر داوای توركیا بووەو فشار بووە لەسەر عێراق بۆ وەردەرنانی گەریلاكانی (پەكەكە) لەسەر خاكی عێراق. لەدوای شەڕی ناوخۆوە بەرەزامەندی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لەچوارچێوەی هێزی "ئاشتیپارێز" هێزێكی گەورەی توركیا لە 1997 لە بامەڕنێی سەربە قەزای ئامێدی جێگیر بووە، كە لە فڕۆكەخانەیەكی سەربازی‌و (38 دەبابە)و (738 سەرباز) پێكهاتووە. هەر لە ساڵی 1997دا توركیا سێ بنكەی دیكەی سەربازی لە ناحیەی دێرەلوكی سەربە قەزای ئامێدی كە 40 كم دەكەوێتە باكوری ئەو قەزایەوە كردەوە، هەمان ساڵ بنكەیەكی دیكەی سەربازی لە ناحیەی كانی ماسی سەربە قەزای ئامێدی‌و لە گوندی سێرسی كە 30كم باكوری شاری زاخۆیە، بنكەیەكی دیكەی سەربازی جێگیركرد. بەپێی زانیارییەکان دەوڵەتی تورکیا زیاتر (٣٠) بنکە و بارەگای سەربازی و هەوڵگری لە عێراقدا هەیە بۆ بەڕیوەبردن و ئەنجامدانی بەشێکی زۆر لە هێرش و دەستدرێژییە سەربازییەکانی لە خاکی هەرێمی کوردستاندا، زۆرینەی بنکە و بارەگاکانی تورکیا بەقوڵایی زیاتر لە ٣٥ کیلۆمەتر بۆ ناو خاکی هەرێمی کوردستان جێگیرکراون. بەشێکیان نزیکتریش لە ناوەندی ئاوایی و شارەکانی وەک دهۆک و زاخۆ و سۆراندا جێگیرکراون. ١٤ لەو بنکە سەربازییانە دەکەونە سنوری پارێزگای دهۆکەوە. بەتەنیا لە سنوری ناحیەی باتیفا و قەزای زاخۆ٣ بنکەی سەربازی دەوڵەتی تورکیا هەیە هەندێک زانیاری رۆژنامەوانی باسی ژمارەیەکی زیاتر لەوەش دەکەن، بەتایبەت لەدوای ئۆپەراسیۆنەکانی تورکیا بۆسەر ڕۆژئاوای کوردستان شاری عەفرین چەند بنکەیەکی سەربازی دیکەی بونیادنا، سەرجەم ئەو بنکە سەربازییانەی تورکیاش دەکەونە هەرێمی کوردستانەوە، لە هەرێمی کوردستانیش لە سنوری ناوچەی زەرددان، ئەو بنەکە سەربازییانەش کە تا ئێستا ئاشکران بریتین لە؛ تەواوی بنكە سەربازییەكانی سوپای توركیا لە خاكی هەرێمی كوردستان، لە نزیكی سنوری نێوان ناوچەی جێنفوزی (پەكەكە)و (پارتی)دان. بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی ناڕەزایەتییەكانی باشوور كە لە مانگی كانونی یەكەمی 2015 بڵاوبوەتەوە، ژمارەی هێزەكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا (3 هەزارو 235) ئەفسەرو سەربازو جەندرمەی سوپای توركیایە لەگەڵ چەندین جۆر چەك‌و تەقەمەنی، بەپێی راپۆرتەكە توركیا  (٥٨) تانك، (٢٧) زرێپۆش، (٣١) تۆپ‌و (٢٦) هاوەن، (١٧) ئاڕبیجی‌و (١٠) دۆشكە، (٤٠) ئۆتۆمبیلی سەربازیی. بەپێی راپۆرتەكە، سوپای توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان بەسەر (١٣) بنكەو بارەگای سەربازیدا لەناوچە سنورییەكانی پارێزگای دهۆك جێگیركراون، كە لەناو هەموو بنكە سەربازیەكاندا بەشی هەواڵگریی هەیە: * گەورەترین بنكەو بارەگای سەربازی توركیا لەڕووی ژمارەی سەربازەوە، لە ناحیەی (كانی ماسی)یە. لەو بنكەیەدا (٥٨٠) سەربازو (٩١) ئەفسەرو (٢٤٠) جەندرمە و  (٣٤٠) هێزی لێدان هەیە. * گەورەترین بنكەی سەربازی توركیا لەڕووی لۆجستییەوە، سەربازگەی (بامەڕنی)یە دەكەوێتە بەرامبەر ‌ناحیەی بامەڕنی‌. لەناو ئەو بنكە سەربازییەدا گەورەترین یەكەی هەواڵگری سەر بە سوپا هەیە. هەروەها (٣٠) تانك، (٨) زرێپۆش، (٦) هاوەن، (٦) ئۆتۆمبێلی سەربازی تێدایە، جگە لەبوونی ئامێرێكی پێشكەوتووی دەنگگرتن كە بۆ كاری سیخوڕی بەكاریدە هێنن. * سەربازگەی باتوفا سریەیەكی تایبەتی هەواڵگری لێیە كە لە (٢٠) كەس پێكهاتووە. بنكەی سەربازی ناحیەی باتوفە گەورەترین سەربازگەی هەواڵگریە و دەكەوێتە سنوری ئیداریی قەزای زاخۆوە، (٤٠٠) سەرباز و (٦) تانك و (٢١) زرێپۆش و (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازیی و سێ نازووری تێدایە. * بنكەی سەربازی (كریبی) لە سنووری قەزای زاخۆ (٤١٤) سەرباز، (٦) تانك، (١٥) ئاڕبیجی، (٢) دۆشكە، (٦) زرێپۆش، (١١) تۆپ، (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازی، و چەندان چەكی سوك و مامناوەندی لێیە. * سەربازگەی (سینكی) (٨٠) سەرباز و تۆپێكی (١٢٠) ملمی تێدایە. * سەربازگەی (سیریی) لە سنووری قەزای ئامێدێیە، (٧٥) سەرباز، (٦) تانك، سێ دۆشكا، (٦) هاوەن، (٤) زرێپۆش هەیە. * سەربازگەی (كوبكی) لە سنووری قەزای ئامێدی. (١٣٠) سەربازی جێگیركردووە لەگەڵ دوو تانك. * سەربازگەی (قومری) لە ناوچەی مەتینا 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی كوخی سپی 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی دەرەی داواتیا لە هەفتانین 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی (سەری زیری)، (٦٠) سەربازی جێگیركردووە. * سەربازگەی گەلی زاخۆ (34) سەربازی جێگیركردووە. * سەربازگەی ئامێدی (٤٥) سەرباز بە تەواوی چەك و تفاقی سەربازییەوە جێگیركراون. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی قەزای ئامێدییە. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی ناحیەی باتوفە. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە قەزای زاخۆ لە گەڕەكی بێداری. * بارەگای دەزگای سیخوڕی میت لە ناوەندی قەزای دهۆك لە گەڕەكی گرێباسی. * بنكەی سەربازی توركیا لە باشیك. ئەمە جگە لە ھەبوونی چەند بنکەیەکی سیخوڕی دەوڵەتی تورکیا کە تایبەتە بە کۆکردنەوەی زانیاری لەسەر ھەرێمی کوردستان و پارت و لایەنە سیاسییەکان و بە تایبەتیش پارتی کریکارانی کوردستان. وەکو؛ １.    پێگەی پاراستن و زانیاریی تورکیا لە ئامێدی، پارێزگای دھۆک ２.    پێگەی پاراستن و زانیاریی تورکیا لە ناوچەی باتۆفە، زاخۆ، پارێزگای دھۆک ３.    پێگەی پاراستن و زانیاریی تورکیا لە ناوی شاری دھۆک بوونی ئەو بنكەو بارەگایانەی سوپای توركیا لە هەرێمی كوردستان تەنها لە پێناو پاراستنی ئاسایشی توركیا و كۆكردنەوەی زانیارییە لەسەر باشوری كوردستان و بەتایبەتیش لەسەر پارتی كرێكارانی كوردستان، بونی ئەو هێزە هیچ سودێكی بە هەرێم نەگەیاندووە بە جۆرێك لە كاتی هاتنی هێرشی "داعش" بۆسەر هەولێر توركیا ئامادە نەبوو هێز رەوانە بكات، تەنانەت ئامادە نەبوو هێزی ئەو بنكە سەربازیانەش بەكاربهێنێت لەكاتێكدا بنكەی سەربازی بامەڕنێ فڕۆكەخانەی سەربازیەو توركیا دەیتوانی لەوێوە پەلاماری "داعش" بدات. بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی هەواڵی (BBC)، توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا (27) بنكەی سەرباری هەیە، هەندێك سەرچاوەی زانیاری باسلەوە دەكەن ئێستا ئەو ژمارەیە زیادی كردووە بۆ (32) بنكە. نەخشەی ژمارە (١) بنکەو پێگە سەربازییەکانی تورکیا لە هەرێمی کوردستان تورکیا هەر لە عێراق هەرێمی کوردستان بنکەو بارەگای سەربازی نییە، بەڵکو وەک زلهێزێکی ناوچەکە لە چەندین وڵاتی دیکە بنکەی سەربازی هەوڵگری بونیادناوە، بەمەستی پەرەسەندنی هەژموونی سیاسی و سەربازی و هەوڵگری و ستراتیجی و ئابوری و دیبلوماسی و بەگری و کۆکردنەوەی سەرچاوەی هێزی زیاتر و دەستێوەردانی دەرەکی... لە زۆر شوێنیش بووە بە سەرچاوەی گرفت  و کێشە، لە خوارەوە نەخشەی دابەشبوونی بنکە سەربازییەکانی تورکیا لە وڵاتان دەخەینەڕوو. نەخشەی دابەشبوونی بنکە سەربازییەکانی تورکیا لە جیهان لەگەڵ گەیشتنی پارتی دادو گەشپێدان لە تورکیا، سیاسەتی دەرەوەی ئەو وڵاتە چەندین گۆڕانکاری گەورەی بەخۆوە بینیوە، گەورەترین گۆڕانکاریش لەم ساڵانەی دوایدا ڕویانداوە کە بڵاوەپێکردنی سوپای تورکیایە بۆ چەند ناوچەیەکی وڵاتانی دەرەوەی خۆی، کە بەشێک بە ڕێککەوتنی دوو لایەنە بووە گوایە بە ئامانجی ڕاهێنان و هاوکاری بووە، بەشێکیی بیانوی مەترسی تیرۆر بووە.  جگە لە عێراق و هەرێمی کوردستان تورکیا لە چەندین وڵاتی دنیا بنکەو بارەگای سەربازی هەیە؛ ئەوانیش؛ １.    بنکەی سەربازی تورکیا لە قوبرس؛ بنکەی سەربازی دەریایی تورکیان لە قوبرس لە ٢٠ی تەموزی ١٩٧٤ەوە بونیاد نراوە بە بیانوی پاراستنی تورکەکانی قوبرس و زیاتر لە (٣٠) هەزار سەربازی تورکیای تێدایە، جگە لە بوونی فڕۆکەو دەبابە. ２.    بنکەی سەربازی تورکیا لە قەتەر؛ ئەم بنکەیە لە ساڵی ٢٠١٦ بونیادنراوەو (٣) هەزار هێزی سەربازی تورکیا ئەرکی سەربازی تێدا دەبینن لە هەردوو جۆری هێزی ئاسمانی و وشکانی . ３.    بنکەی سەربازی تورکیا سۆماڵ؛ بە فراوانترین بنکەی سەربازی تورکیا دادەنرێت لە دەرەوەی ئەو وڵاتە، لە ساڵی ٢٠١٧ بونیادنراوەو (٢) سەربازی تورکیا لە بنکەیەدان ４.    بنکەی سەربازی تورکیا لە جیبۆتی؛ لە ساڵی ٢٠١٧ەوە بونیادنراوە ５.    بنکەی سەربازی تورکیا لە ئەفغانستان؛ لە چوارچێوەوی هاوپەیمانی باکوری ئەتڵەسی (١٥٠٠) سەربازی تورکی تێدایە  ６.    بنکەی سەربازی تورکیا لە لیبیا؛ ئەم بنکەیە لە ساڵی ٢٠١٩ بونیادنراوەو (٣) هەزار سەربازی تورکیای تێدایە ７.    تورکیا لەسەر خاکی سوریا (١٢) چاودێری هەیە. ８.    بنکەی سەربازی تورکیا لە نێجیریا؛ تورکیا لە نێجیریا بنکەی سەبازی وشکانی ئاسمانی لەو وڵاتە دروستکردووە بەئامانجی ڕاهێنان و هاوکاریکردنی هێزی سەربازی ئەو وڵاتە. نەخشەی ژمارە (٢) بنکەو پێگە سەربازییەکانی تورکیا لە وڵاتانی جیهان   راپۆرتی پەیوەندیدار توركیا‌و پەكەكە لە هەرێمی كوردستان توركیا شەڕ دەهێنێتە ناوجەرگەی هەرێمی كوردستانەوە

 (درەو): لەسەر نرخی بەنزین، لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەمەقاڵی‌و پشێوی لەنێوان پارێزگارو سەرۆكی لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەكان رویدا، سەرۆكی لیژنەی وەزە دەڵێت لەلایەن پارێزگارەوە قسەی نەشیاو كرا، بەشێوازی خۆی وەڵاممان دایەوە پارێزگاریش دەڵێت: هەركەسێك بە هەرزمانێك قسە بكات بەو زمانە وەڵامی دەدەینەوە. ئەمڕۆ لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەكانی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەسەر كێشەی بەرزبونەوەی نرخی بەنزین، هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی‌و بەڕێوەبەری نەوت‌و كانزاكانی پارێزگای سلێمانی‌و ئیدارەی گەرمیانی بانگهێشت كرد. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەكەدا هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی هۆكاری بەرزبونەوەی نرخی بەنزینی گەڕاندوەتەوە بۆ (بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار، بەرزبونەوەی نرخی نەوت، هێنانی سوتەمەنی لە ئێرانەوە). ئەم قسانەی پارێزگاری سلێمانی، سەرۆكی لیژنەی وزەی قایل نەكردووە، چونكە ئەو هۆكاری بەرزبونەوەی نرخی بەنزین دەگەڕێنێتەوە بۆ (قۆرخكاریی، رێنماییەكانی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، وەرگرتنی باجی جۆراوجۆر لە خاڵە سنورییەكان، نەبوونی رێنمایی بۆ رێكخستنی نرخ). پارێزگارو سەرۆكی لیژنەی وزە كە ناكۆكن لەبارەی قەیرانی بەرزبونەوەی نرخی بەنزین، هەردوكیان سەربە بزوتنەوەی گۆڕانن، ناكۆكییەكانیان لە كۆبونەوەی ئەمڕۆدا گەیشتە ئاستی دەمەقاڵێ.  ئەندامێكی ئامادەبووی كۆبونەوەكە بە (درەو)ی راگەیاند، لەكاتی دروستبوونی دەمەقاڵێكەدا، هەڤاڵ ئەبوبەكر توڕەو بووەو وشەیەكی "نەشیاو"ی بەكارهێناوە، سەرۆكی لیژنەی وزەش بە هەمان وشە وەڵامی پارێزگاری داوەتەوە. لەبارەی ئەم مشتومڕەوە، هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند" هەركەسێك بە هەرزمانێك قسە بكات بەو زمانە وەڵامی دەدەینەوە، بەڵام هەرشتێك وترابێت شتی شەخسی نیەو لەهەموو پەرلەمان‌و ئەنجومەنێكی دنیادا ئەم شتانە رودەدەن". لەبەرامبەردا كەریم عەلی سەرۆكی لیژنەی وزە بە (درەو)ی وت:" لە كۆبونەوەكە تەشەنوج دروست بوو، لەلایەن پارێزگارەوە قسەی نەشیاو كرا، بەشێوازی خۆی وەڵاممان دایەوە". لەناو ئەم كێشمەكێشەدا، چارەنوسی نرخی بەنزین بەنادیاری ماوەتەوە، پارێزگار دەڵێ لە كۆبونەوەی ئەمڕۆدا گەیشتونەتە ئەنجام‌و كەس كێشەی نەبووە‌و رێوشوێنی پێویستیان گرتوەتەبەر، سەرۆكی لیژنەی وزەش دەڵێ هیچ رێوشوێنێك نەگیراوەتەبەر، هیچ كۆنوسێك لەناو كۆبونەوەكەدا نەنوسراوە، بۆیە دوای كۆبونەوەكەش كۆنگرەی رۆژنامەوانی نەكراوە‌و باس لە بڕیاری پارێزگا لەبارەی نرخی بەنزینەوە نەكراوە.  سەرۆكی لیژنەی وزە رەخنە لە پارێزگار دەگرێت‌و دەڵێ:"  هەڤاڵ ئەبوبەكر لەكاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا بەهاری هێناوەتە ئەژنۆ، بەڵام ئێستا سەد پلە پێچەوانەی بەڵێنەكانی خۆیەتی"، هەڤاڵ ئەبوبەكر دەڵێ" من بەڵێنێك نادەم كە نەتوانم جێبەجێ بكەم، هۆكاری بەرزبونەوەی نرخی بەنزین نەك لە دەسەڵاتی ئێمەدا نییە،  لە دەسەڵاتی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی ناوەندیشدا نیە". لەنێوان قسەكانی پارێزگارو سەرۆكی لیژنەی وزەدا، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆدا، بڕیاردراوە: • نرخی بەنزین دابەزێندرێت، ئەگەر بۆیان دانەبەزێت رێگە نەدەن زیاتر بەرزبێتەوە. • رێگە نەدەن كوالێتی بەنزین دابەزێت. • رێگە لە قۆرخكاری كۆمپانیاكان بگیریت.  

درەو: بەپێی راپۆرتی رێكخراوی روونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەكانی نەوت، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە مانگی ئایاری 2021 بڕی ( 11 ملیۆن و 399 هەزارو 942) بەرمیل نەوتی باركردووە لە بەندەری جەیهانی توركیا كە بە(20) كەشتی قەبارە جیاواز بە (7) وڵاتی فرۆشتووە. نەوتی هەرێم بە رێژەو بڕ بەم وڵاتانە  فرۆشراوە: - ئیتالیا: ( 5 ملیۆن و 399 هەزارو 973) بەرمیل بەرێژەی 48% - ئیسپانیا: ملیۆنێك و 799 هەزارو 991 بەرمیل بەرێژەی 16% - كرواتیا: ملیۆنێك و 799 هەزارو 991 بەرمیل بەرێژەی 16% - بولگاریا: 599 هەزارو 997 بەرمیل بەرێژەی 5% - ئیسرائیل: 599 هەزارو 997 بەرمیل بەرێژەی 5% - رۆمانیا: 599 هەزارو 997 هەزار بەرمیل بەرێژەی 5% - یونان: 599 هەزارو 997 بەرمیل بەرێژەی 5% - كۆی گشتی: 11 ملیۆن و 399 هەزارو 942 بەرمیل  

درەو: ئامادەکردن و وەرگێڕان: هێمن محەمەد قادر - گۆڤاری ئاییندە ناسی   بەرایی لەم توێژینەوەیەدا هەوڵ دراوە لە ڕوانگەی تیۆری هاوپەیوەستبوونی دوو لایەنەوە لە پەیوەندییە ئەمنی، سیاسی و ئابوورییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان ساڵانی (١٩٩١-٢٠٢١)  بکۆڵێرێتەوە و کاریگەری و ڕۆڵی وزە لەسەر چۆنیەتیی گۆڕانی ئاڕاستە و ئایندەی ئەو پەیوەندییانە بخرێتە ڕوو. لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، داڕشتن و ئاڕاستەکردنی سیاسەتی دەرەوەی هەر وڵاتێک لەسەر بنەمای کۆمەڵێک فاکتەری گرنگی وەک پێگەی جوگرافی، بایەخی ئابووری، سەرچاوەکانی وزە، پەیوەندیی مێژووی و کولتووری… هتد بڕیاری لەسەر دەدرێت. لەم سەربەنەوە دەتوانین بڵێین وزە و جیۆپۆلەتیک دووانەیەکی لێک دانەبڕاون و کاریگەریی ڕاستەوخۆیان هەیە بۆ سەر چۆنیەتیی بونیادی پەیوەندی و ململانێ سیاسییەکان. بۆ تێگەیشتن لە گرنگیی عێراق و هەرێمی کوردستان لە ڕووی جیۆستراتیجەوە، هێندە بەسە کە تەماشای ململانێی نێوان هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان بکەین لە پێناو سەپاندنی دەسەڵات و نفوزی خۆیان بەسەر ناوچەکەدا. توركیا و پێداویستی وزە تورکیا وەک یەکێک لە دەوڵەتە هەرێمییە بە‌هێزەکانی ناوچەکە، خاوەنی پێگەیەکی ئێجگار ستراتیجی و گرنگە بۆ هەرێمی کوردستان؛ لە ڕووی ئابوورییەوە بە یەکێک لە گرنگترین دەروازەکانی هەرێم دادەنرێت لە بواری هاودەرکردنی کاڵا و هەناردەکردن و گواستنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ بازاڕەکانی ئەورووپا و جیهان. لەم سۆنگەیەوە تورکیا وەک تاکە دەروازەی هەرێم کاریگەریی هەیە لەسەر پڕۆسەی “ئابووریی سەربەخۆ” و بەهێزکردنی قەوارەی هەرێم بەرامبەر بەغداد. هەر چی دەوڵەتی تورکیایە، داخوازی و پێداویستییەکانی لە بواری وزەدا ڕۆژ دوای ڕۆژ لە زیادبووندایە. سەرباری بەردەوامیی تورکیا لە کاری هەڵکەندن و گەڕان بەدوای سەرچاوەکانی وزەدا لە ئاوەکانی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا، بەڵام لە ئێستادا ئەو وڵاتە تەنها لە ٢٥%ی ئەو وزەیەی  کە پێویستی پێیەتی لە ناوخۆی وڵاتەکەیدا دەتوانێت بەرهەمی بهێنێت. تورکیا ساڵانە پێویستی بە نزیکەی (٤٥-٥٠) ملیار مەتر سێجا غازی سروشتی هەیە، بۆیە ناچارە لە ٧٥%-ی پێداویستییەکانی لە ڕێگەی وڵاتانی دەرەوە هاوردە بکات، بەمەش دوای هەریەک لە چین و ئەڵمانیا بە سێیەم وڵاتی هاوردەکاری غازی سروشتی دادەنرێت.  دەوڵەمەندیی هەرێمی کوردستان بە سەرچاوەکانی وزەی وەک نەوت و غازی سروشتی و کاریگەریی لەسەر ئاسایش و ئابووری تورکیا، بەردەوامیی جموجووڵ و چالاکییەکانی تورکیا بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی و کارکردن بۆ چەسپاندنی هێز و دەستەڵاتی خۆی لە ناوچەکەدا، وای کردووە حکومەتی ئەنقەرە لە ئەجێنداکانی سیاسەتی دەرەوەیدا گرنگی و بایەخێکی ئێجگار زۆر بەم ناوچەیە بدات. لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین هەرێمی کوردستان لە ڕووی جیۆپۆلەتیکی وزەوە ناوچەیەکی گرنگ و پڕبایەخە بۆ دەوڵەتی تورکیا، بەتایبەتی لە سۆنگەی کەمکردنەوەی پەیوەستبوونی دەرەکی و پڕکردنەوەی پێداویستییە ناوخۆیەکانی وڵاتەکەی لە بواری وزەدا بۆ ماوەیەکی درێژ بە نرخێکی کەم، بەهێزکردنی پێگەی خۆی لە ڕێگەی گواستنەوەی وزەی ناوچەکە و دۆزینەوەی بازاڕێک بۆ ساغکردنەوەی کاڵا و بەرهەمەکانی. لەژێر ڕۆشنایی ئەو فاکتەرانەی کە ئاماژەیان بۆ کرا، پاش هاتنەسەرکاری پارتی داد و گەشەپێدان لە ساڵی ٢٠٠٢، سیاسەتی دەرەوەی تورکیا بەرامبەر بە هەرێمی کوردستان گۆڕانکاریی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە، بەتایبەتی پاش ئەوەی وەزیری دەرەوەی تورکیا، ئەحمەد داوود ئۆغڵۆ، تیۆری “سفرکردنەوەی کێشەکان” و هێنانەدیی ئاشتیی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ خستە بواری جێبەجێکردنەوە. ئامانجی بنەڕەتیی تورکیا لە بەهێزکردنی پەیوەندیی ئابووری و سیاسییەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا، ڕەواندنەوەی گرفتە ناوخۆییەکانی و بەهێزکردنی زیاتری پێگەی وڵاتەکەیەتی لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە لە ڕێگەی بەکارهێنانی هێزی نەرمەوە. بەم شێوەیە جۆرێک لە پەیوەندیی هاوپەیوەستبوونی دوو لایەنەی ئاڵوز گەشەی سەندووە لەنێوان تورکیا و هەرێمی کوردستاندا. بە مەبەستی خستنەڕووی ڕۆڵی وزە لە چۆنیەتیی گەشەسەندن و گۆڕانی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و هەرێمی کوردستان لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە، لەم توێژینەوەیەدا پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو لا بەسەر چوار قۆناغی مێژوویی جیاوازدا دابەش كراوە: قۆناغی یەکەم: ماوەی نێوان ساڵانی (١٩٩١- ٢٠٠٣) دەگرێتەوە. لەم قۆناغەدا پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو لا لە چوارچێوەی پەیوەندیی ئەمنیدا خۆی دەبینێتەوە. قۆناغی دووەم: خۆی لە پڕۆسەی ئازادکردنی عێراق و زیادبوونی نیگەرانییەکانی تورکیا بەرامبەر بەهێزبوونی پێگەی هەرێمی کوردستان دەبینێتەوە (٢٠٠٣- ٢٠٠٧).  قۆناغی سێیەم: بە قۆناغی زێڕینی گۆڕانی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و هەرێم دادەنرێت لە پەیوەندیی ئەمنی و سەربازییەوە بۆ گەشەسەندنی پەیوەندیی سیاسی و ئابووریی دوو لایەنە، بەتایبەتی لە بواری وزەدا (٢٠٠٧- ٢٠١٤). قۆناغی چوارەم: خۆی لە سستبوونی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و هەرێم دەبینێتەوە لەژێر کاریگەریی کۆمەڵێک ڕووداوی وەک: سەرهەڵدانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش لە ٢٠١٤، ڕیفراندۆمی هەرێمی کوردستان لە ٢٠١٧. گەرچی لە ئێستادا پەیوەندییەکان تا ڕادەیەک ئاساییبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە.(1) پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا-هەرێمی کوردستان لەنێوان ساڵانی (١٩٩١-٢٠٠٣) خاڵی سەرەتا و وەرچەرخانی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و هەرێمی کوردستان، بۆ جەنگی دووەمی کەنداو لە ساڵی ١٩٩١ دەگەڕێتەوە. پاش ڕاپەرینی بەهاری ساڵی ١٩٩١، گەلی کوردستان و گەڕانەوەی هێزەکانی ڕژێمی عێراق بۆ ناوچەکە، لە پێناو پاراستنی هاوڵاتیانی باشووری کوردستان و لەسەر پێشنیاری ئەمەریکا، بەریتانیا، فەڕەنسا و تورکیا، ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لە ٥/٤/١٩٩١دا بڕیاری ژمارە ٦٨٨-ی دەرکرد و هێڵی ٣٦-ی وەک جیاکەرەوەیەک لەنێوان باشووری کوردستان و بەشەکانی دیکەی عێراقدا دیاری کرد. بەم جۆرە ناوچەکانی هەرێم کەوتە ژێر دەسەڵاتی هێزە کوردییەکان و پاش ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی ١٩٩٢، پەرلەمان و حکومەتی باشووری کوردستان دامەزرێنرا. لەگەڵ ئەوەی تورکیا لە سەرەتای پڕۆسەکەدا لە پێناو کەمکردنەوە و ڕێگریکردن لە کۆچی هاوڵاتیانی کورد بۆ نێو سنوورەکانی؛ بڕیاری ژمارە ٦٨٨-ی پەسەند کرد، بەڵام دامەزراندنی حکومەت و پەرلەمانی کوردستانی بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایش و ئارامیی ناوچەکە و ڕێگاخۆشکردن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردی لە ئایندەدا لەقەڵەم دا. بۆ ئەم مەبەستە ئامانجی سەرەکیی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا لەم قۆناغەدا بریتی بوو لە پارێزگاریکردن لە یەکێتیی خاکی عێراق و ڕێگریکردن لە دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردی لە ناوچەکەدا، لەگەڵ کۆتاییپێهێنانی مەترسییەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان بۆ سەر ئەمن و ئاسایشی وڵاتەکەی. لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین پەیوەندییەکانی تورکیا و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی لە (١٩٩١-١٩٩٨) لە چوارچێوەی پەیوەندیی ئەمنیدا بوو(2).  تورکیا بە مەبەستی ڕووبەڕووبوونەوەی “پەکەکە” لەنێو خاکی هەرێمی کوردستاندا، ناچار بوو لە ڕووی ئەمنییەوە پەیوەندیی لەگەڵ پارتە باڵادەستەکانی باشووری کوردستان پارتی دیموکراتی کوردستان، یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان-دا دابمەزرێنێت. بۆ ئەم مەبەستەش داوای لە هەریەک لە مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی کرد لە ئۆپەراسیۆنەکانیان دژ بە “پەکەکە” هاوکارییان بکەن. لە ساڵی ١٩٩١، سوپای تورکیا ئۆپەراسیۆنی “هێزی چەکوش”ی دژی گەریلاکانی پەکەکە دەست پێ کرد. دوای ئۆپەراسیۆنەکە، هێزەکانی پارتی دژی “پەکەکە” جووڵێنران و شەڕ لە نێوانیاندا ڕووی دا. پاش هەڵگیرسانی شەڕی نێوخۆی کوردستان لەنێوان “پدک” و “ینک” لە ماوەی (١٩٩٤-١٩٩٨)، هەریەک لە هێزە کوردییەکان لە دەوڵەتێکی هەرێمی نزیک بوونەوە لە کۆتایی جەنگەکەدا. ئەم دابەشبوونە کاریگەریی هەبوو بۆ سەر چالاکییەکانی تورکیا دژ بە “پەکەکە” لە ناوچەکەدا. پاش دەستگیرکردنی “عەبدوڵا ئۆجەلان”ی ڕێبەری پارتی کرێکارانی کوردستان لەلایەن تورکیاوە لە ساڵی ١٩٩٩، ئاڕاستەی پەیوەندییەکانی تورکیا لە هەولێرەوە بەرەو بەغداد وەرچەرخانی بەخۆیەوە بینی و بایەخپێدانی تورکیا بە هەرێم کەمتر بوویەوە(3). پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا-هەرێمی کوردستان لەنێوان ساڵانی (٢٠٠٣-٢٠٠٧) لە ساڵی ٢٠٠٣-دا، هێزەکانی ئەمەریکا و هاوپەیمانان هێرشی سەربازییان کردە سەر عێراق  و توانییان لە ٩-ی نیساندا بچنە نێو شاری بەغداد، لە ١٥-ی نیساندا سەرکەوتنی خۆیان و هەڵوەشاندنەوەی حیزبی بەعسیان ڕاگەیاند. بێگومان ئەم ڕووداوانە کاریگەریی ڕاستەوخۆیان هەبوو بۆ سەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و هەرێم. ترسی تورکیا لە هەڵوەشانەوەی عێراق و دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردی لە ناوچەکەدا، پێی نایە قۆناغێکی زۆر هەستیارەوە. ئاڵۆزبوونی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و ئەمەریکا لە سەرەتای پڕۆسەی ئازادکردنی عێراقدا، کاریگەریی هەبوو بۆ سەر لاوازکردنی نفوزی تورکیا لە عێراق-هەرێم، بەتایبەتی پاش دەستگیرکردنی ژمارەیەک لە سەربازانی تورکیا لە شاری سلێمانی لەلایەن هێزەکانی ئەمەریکاوە لە ساڵی ٢٠٠٣. پاش پەسەندکردنی دەستووری نوێی عێراق لە ١٥/١٠/٢٠٠٥، دەوڵەتی نوێی عێراق لەسەر بنەمای فیدراڵیزم دامەزرێنرا. لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدراڵیی عێراقدا، دان بە قەوارەی حکومەتی هەرێمی کوردستان و هێزەکانی پێشمەرگەدا نرا. لەگەڵ ئەوەشدا تورکیا ئامادە نەبوو بە شێوەیەکی ڕەسمی مامەمەڵە لەگەڵ کاربەدەستانی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا بکات و دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردیی لە ناوچەکەدا بە “هێڵی” سوور دانا. لەم قۆناغەدا تورکیا زۆر بەنیگەرانییەوە لە بەهێزبوونی پێگەی هەرێمی کوردستان و ئایندەی چارەنووسی ناوچەکانی (موسڵ و کەرکووک)ی دەڕوانی، بەتایبەتی پاش جێگیرکردنی مادەی (١٤٠) لە دەستووری نوێی عێراقدا. بۆ ئەم مەبەستە پەرلەمانی تورکیا ڕەزامەندیی دەربڕی بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی لەنێو خاکی عێراقدا، گەر بێتوو بەرژەوەندییەکانی تورکیا بکەوێتە مەترسییەوە(4). پاش بەهێزبوونی پارتی “داد و گەشەپێدان” لە نێوخۆی تورکیادا، تا ڕادەیەک توانییان دەستتێوەردانی سەربازی لە کاروباری سیاسیدا سنووردار بکەن. بێگومان ئەمەش کاریگەریی هەبوو بۆ سەر گۆڕانی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا بەرامبەر هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی پاش تێکچوونی دۆخی سیاسی و ئەمنیی ناوچەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق. لە ساڵی ٢٠٠٥دا ئەنجوومەنی ئاسایشی نیشتمانیی تورکیا لەسەر بنەمای پاراستنی بەرژەوەندیی وڵاتەکەی، ڕێگەی دا بە دامەزراندنی پەیوەندیی سیاسی و ئابووری لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستاندا، بە مەرجێک ئەو حکومەتە لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدراڵیی عێراقدا بمێنێتەوە و کار بۆ سەربەخۆیی نەکات. بەم جۆرە دەتوانین بڵێین لەگەڵ ئەم گۆڕانکارییانەدا قۆناغێکی نوێ لە پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو لا دەستی پێ کرد، لە کاتێکدا بە هۆی پرسی ئەمنییەوە دەوڵەتی تورکیا بە درێژایی چەندین ساڵ پرسی گەشەپێدانی پەیوەندییە سیاسی، ئابووری و بازرگانییەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا فەرامۆش کردبوو(5).   پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا-هەرێمی کوردستان لەنێوان ساڵانی (٢٠٠٧-٢٠١٤) لەدوای ساڵی (٢٠٠٧)ەوە، پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و هەرێم گەشەسەندنێکی خێرا و بەرچاو بەخۆیەوە دەبینێ و پێ دەنێتە قۆناغێکی نوێوە. لەم قۆناغەدا بە هۆی پێشکەوتن و سەقامگیریی ناوچەکانی ژێر دەستەڵاتی حکومەتی هەرێم و گونجاویی یاساکانی وەبەرهێنان، ژمارەیەکی زۆر لە کۆمپانیا تورکییەکان لە چەندین بواری جیاوازی وەک (دارایی و بانک، کەرتی بیناسازی، ژێرخانی ئابووری، کەرتی نەوت و غازی سروشتی،  کەرتی پەروەردە، خوێندنی باڵا)، دەستیان کرد بە وەگەڕخستنی سەرمایە و ئەنجامدانی پڕۆژە و کاری وەبەرهێنان. پاش تێپەڕینی ماوەیەکی کەم بەسەر پڕۆسەی ئازادکردنی عێراقدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سوودوەرگرتن لە ناسەقامگیریی دۆخی سیاسیی عێراق، بەرەو سەربەخۆیی ئابووری هەنگاوی نا،  بەتایبەتی پاش ئەوەی لەسەر بنەمای پشتبەستن بە دەستووری هەمیشەیی عێراق، لە ٧ی ئابی ٢٠٠٧ یاسای نەوت و گازی تایبەت بە خۆی دەرکرد. بەگوێرەی دەستوور، عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵییە و بەرپرسیارێتیی پەرەپێدانی سامانە سروشتییەکانی هەرێم بەپێی مادەکانی (١١١، ١١٢، ١١٥، ١٢١)ی دەستووری عێراق، لەلایەن ئەنجوومەنی نەوت و غازی هەرێمی کوردستانەوە بەڕێوە دەبرێت. حکومەتی هەرێمی کوردستان بەم هەنگاوە بەفەرمی سەربەخۆیی خۆی بەسەر سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستاندا ڕاگەیاند. سەرباری ئەوەی ئەم هەنگاوەی حکومەتی هەرێم لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیی عێراقەوە بە هەنگاوێکی نادەستووری دانرا، لەگەڵ ئەوەشدا توانیی سەرنجی ژمارەیەکی زۆر لە کۆمپانیاکانی هەرێمی و نێوەدەوڵەتییەکانی بواری وزە بەلای خۆیدا ڕابکێشێت(6).       پاش ئەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیاری دەرهێنانی نەوت و غازی سروشتیی لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی دا، لە سەرەتاوە هەندێک لە کۆمپانیا گەورەکانی بواری وزە بە هۆی ناڕەزایەتییەکانی دەوڵەتی ناوەندییەوە ئامادە نەبوون کار لە وزەی ناوچەکەدا بکەن. لەگەڵ ئەوەشدا هەندێک لە کۆمپانیاکانی وەک DNO-ی نەرویجی، Dana Gas-ی ئیماراتی و Genel Energy-ی تورکی، مافی گەڕان و پشکنیان وەرگرت. دۆزینەوەی نەوت لە کێڵگەی “تاوکێ” لەلایەن کۆمپانیای DNO لە ساڵی ٢٠٠٧، بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی تەقتەق، تاوکێ لەلایەن کۆمانیای Genel Energy لە ساڵی ٢٠٠٨ و بەرهەمهێنانی غاز لەلایەن کۆمپانیای Dana Gas لە سنووری سلێمانی، خاڵی وەرچەرخانی گرنگیپێدانی تورکیایە بە هەرێمی کوردستان. بەتایبەتی دوای ئەوەی پەیمانگای وزەی ئەمەریکی “USC” لە ڕاپۆرتێکیدا لە ڕێگەی کۆمەڵێک داتای وردەوە ئاماژەی بۆ ئەوە کرد کە ناوچەکانی هەرێم بڕی ٥٠ ملیار بەرمیل نەوت کە نزیکەی ٢٠%-ی نەوتی عێراق و (٣- ٦) ملیار مەتر سێجا غازی سروشتی لەخۆ دەگرێت کە ٣%-ی قەبارەی غازی سروشتیی هەموو جیهان پێک دەهێنێت. بەم جۆرە تورکیا لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندییەکانی و پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی لە بواری وزەدا، بە شێوەیەکی ڕاستەخۆ کەوتە هەوڵدان بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی لە ڕووی دیبلۆماسی و ئابوورییەوە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستاندا(7). لە ساڵی ٢٠٠٨-دا وەفدێکی تورکیا سەردانی بەغدادیان کرد و بە ناوەی سەرۆکی تورکیاوە “جلال تەڵەبانی”ی سەرۆککۆماری عێراقیان بانگهێشتی تورکیا کرد. لە سەردانەکەیدا بۆ تورکیا لە ٧-٨ی مارتی ٢٠٠٨، تاڵەبانی ئاماژەی بۆ پەیوەندیی مێژوویی نێوان گەلی هەردوو وڵات کرد و هیوای خواست کە بتوانن لە ڕووی سیاسی، ئابووری، وزە و سەرجەم بوارەکانی دیکەدا پەرە بە پەیوەندییەکانیان بدەن لەگەڵ دەوڵەتی تورکیادا. ئەم سەردانە بە سەرەتایەکی گرنگ دادەنرێت لە کرانەوەی تورکیا بەرامبەر هەرێمی کوردستان. پاش دەستبەکاربوونی ئەحمەد داوود ئۆغڵۆ-ی خاوەنی تێزی قووڵایی ستراتیژی و “سفرکردنەوەی کێشەکان” لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا لە پۆستی وەزیری دەرەوەی تورکیا لە ساڵی ٢٠٠٩، سیاسەتی دەرەوەی تورکیا لە ناوچەکەدا گۆڕانکاریی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی و پەیوەندییەکانی ئەو وڵاتە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان پێی نایە قۆناغێکی نوێوە بەتایبەتی لە بواری بازرگانی و وزەدا(8). لە ساڵی ٢٠٠٩-دا، کۆمپانیا تورکییەکانی وەک Genel Energy و Siyahkalem لە کێڵگە نەوتییەکانی وەک تەقتەق، تاوکێ، دەستیان کرد بە کاری وەبەرهێنان و ڕۆژانە نزیکەی ١٦٥ هەزار بەرمیل نەوتیان بەرهەم دەهێنا. لە هەمان کاتدا گفتوگۆکانی نێوان هەردوو لا سەبارەت بە بۆ بونیادنانی هێڵی بۆری بە مەبەستی گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی خاکی تورکیاوە بۆ بازاڕەکانی جیهان، دەستیان پێ کرد. بەم جۆرە تورکیا جگە لە کۆمپانیا تایبەتەکانی بواری وزە، لە ڕێگەی دامەزراوەی نیشتمانیی نەوتی تورکیاوە (TPAO)، دەستی  بە کار و چالاکی کرد کرد لە ناوچەکەدا(9). جگە لە بواری وزە، هەرێمی کوردستان لە ڕووی بازرگانییەوە بایەخێکی ئێجگار گرنگی هەیە بۆ تورکیا؛ پەیوەندییە ئابوورییەکانی نێوان تورکیا و هەرێمی کوردستان لەدوای ئاساییبوونەوەی پەیوەندییە سیاسییەکانی نێوانیان، لەدوای ساڵی ٢٠٠٧-ەوە گەشەسەندنی خێرای بەخۆیەوە بینی. بەگوێرەی توێژینەوەکانی ژووری بازرگانی و پیشەسازیی تورکیا، ژمارەی ئەو بارهەڵگرانەی کە لە ساڵی ٢٠٠٨-دا کەلوپەل و کاڵایان لە تورکیاوە بۆ عێراق گواستووەتەوە تەنها (٨٠٠) بارهەڵگر بووە، لە کاتێکدا لە ساڵی ٢٠٠٩-دا ئەو ژمارەیە بۆ ٣٠٠٠ بارهەڵگر بەرز بووەتەوە، بە جۆرێک لە ٨٠%-ی هەناردەی تورکیا بۆ عێراق لە ڕێگەی دەروازە سنوورییەکانی هەرێمی کوردستانەوە بوو. لە ساڵی ٢٠١٣-دا قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان تورکیا و هەرێمی کوردستان بەرز بوویەوە بۆ ٨ ملیار دۆلاری ئەمەریکی،  لە کاتێکدا بەر لە ساڵی ٢٠٠٧ قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوانیان تەنها یەك ملیار و ٤٠٠ ملیۆن دۆلار بوو. لە ساڵانی دواتردا، ئەو بڕە بۆ نزیکەی ١٢ ملیار دۆلاری ساڵانە بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە(10). لە ساڵی ٢٠٠٩-دا هەریەک لە وەزیری دەرەوەی تورکیا و بەرپرسی بازرگانیی دەرەوەی ئەو وڵاتە سەردانی هەرێمی کوردستانیان کرد. لە سەردانەکەیدا بۆ هەرێم، داوود ئۆغڵۆ ڕایگەیاند: “جارێکی دیکە دووپاتی دەکەمەوە هاوشێوەی ڕابردوومان، داهاتووشمان پێکەوە دەبێت”. دوای ئەوەی “نووری مالیکی” لە ساڵی٢٠١٠، توانیی بۆ جاری دووەم ببێتەوە سەرۆکوەزیرانی عێراق، پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق سستیی زیاتری بەخۆیەوە بینی. تورکیا بە مەبەستی ڕێگریکردن لە بەهێزبوونی هەژموونی ئێران و پاراستنی بەرژەوەندییەکانی لە ناوچەکەدا، ناچار بوو پەیوەندییەکانی خۆی لەگەڵ هەرێمی کوردستان و سوننەکانی عێراق بەهێزتر بکات. بۆ ئەم مەبەستە لە ساڵی ٢٠١٠-دا تورکیا پێشوازیی لە مەسعوود بارزانی کرد و لە هەمان ساڵدا کونسوڵخانەی وڵاتەکەی لە شاری هەولێر کردەوە، ئەمەش هەنگاوێکی گرنگ بوو بۆ زیاتر بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستاندا(11). پاش کشانەوەی هێزەکانی ئەمەریکا لە عێراق لە ساڵی ٢٠١١، حکومەتی هەرێم بە مەبەستی بەهێزکردنی پێگەی خۆی لەبەرامبەر دەوڵەتی ناوەندیدا، لە ساڵی ٢٠١٢ مافی پشکنین و دەرهێنانی نەوتی بە کۆمپانیای Exxon Mobil بەخشی. پاش ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیای Exxon Mobil، تورکیا ڕەزامەندیی دەربڕی بۆ کارکردن لە هێڵی بۆریی نەوتی (هەرێم-تورکیا)، بە مەبەستی گواستنەوەی نەوت و غازی هەرێم لە ڕێگەی خاکی وڵاتەکەیەوە بۆ بازاڕەکانی جیهان. سەرباری ناڕەزایەتییەکانی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، حکومەتی هەرێم لە ٢٠-ی مایسی ٢٠١٢-دا لەگەڵ کۆمپانیا تورکییەکاندا ڕێککەوتنی ئەنجام دا بە مەبەستی کارکردن لە پڕۆژەکەدا(12). پاش بونیادنانی هێڵی بۆریی نەوتی کوردستان و هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی خاکی تورکیاوە بۆ بازاڕەکانی جیهان لە مانگی ١٢-ی ساڵی ٢٠١٣-دا، دەوڵەتی ناوەندیی عێراق زۆر بەتوندی دژایەتیی خۆی بۆ ئەم هەنگاوەی حکومەتی هەرێم نیشان دا و مافی ئەنجامدانی گرێبەستی لەگەڵ کۆمپانیاکانی نەوت و هەناردەکردنی نەوتی بۆ بازاڕەکانی جیهان بە بەشێک لە دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندی دانا و بانگەشەی ئەوەی کرد کە ڕێگە بە هەرێم نادات بە شێوەیەکی سەربەخۆ نەوت بفرۆشێت. لە هەمان کاتدا ناڕەزایی خۆی گەیاندووەتە تورکیا و داوای لە حکومەتی ئەو وڵاتە کردووە بەبێ ڕەزامەندیی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، ڕێگە بە هەناردەکردنی نەوت هەرێم نەدەن. لەگەڵ ئەوەشدا تورکیا لە پێناو بەرژەوەندییەکانی خۆیدا، ناڕەزایەتییەکانی دەوڵەتی ناوەندیی بەهەند وەرنەگرت(13). بە مەبەستی تێگەیشتنی زیاتر لە ستراتیجیەتی تورکیا بەرامبەر سەرچاوەکانی وزەی هەرێمی کوردستان، پێویستە ئاماژە بۆ وتەکانی وەزیری وزەی تورکیا، تانەر یڵدز، بکەین لەبەردەم پەرلەمانی وڵاتەکەیدا لە ١٨-ی شوباتی ٢٠١٣: “وەک دەزانرێت ئابووریی تورکیا ڕۆژ دوای ڕۆژ گەشەسەندنی زیاتر بەخۆیەوە دەبینێت، لەم سۆنگەیەوە پێویستیی زیاترمان بە سەرچاوەکانی وزە دەبێت. بەگوێرەی ئامارەکان ناوچەکانی باکووری عێراق، بڕی ٤٥ ملیار بەرمیل نەوت و (٣-٦) ملیار مەتر سێجا غازی سروشتی لەخۆ دەگرێت. لە ئێستادا کۆمپانیا گەورەکانی نزیکەی ٢٠ وڵاتی جیهان، سەرقاڵی کارکردنن لە ناوچەکەدا. لەم ڕوانگەوە دەتوانین بڵێین هیچ بەربەستێکی یاسایی نییە لەبەردەم ئەنجامدانی گرێبەستەکانمان لەگەڵ دەستەڵاتی خۆجێیی باکووری عێراقدا.” لە هەمان کاتدا لەبەردەم پەرلەماندا ئەوەی ڕوون کردەوە کە ئەوان دەست لە کاروباری نێوخۆیی عێراق وەرنادەن و لەگەڵ پاراستنی یەکێتیی خاکی عێراقدان(14). هەڵاتنی “تاریق هاشمی”ی جێگری سەرۆککۆماری عێراق بۆ تورکیا و ڕێگرتن لە هاتنەناوەوەی فڕۆکەی وەزیری وزەی تورکیا (تانەر یڵدز) لەلایەن دەوڵەتی ناوەندییەوە کە بەنیاز بوو سەردانی هەولێر بکات، پەیوەندییەکانی نێوان ئەنقەرە و بەغدادی بەرەو ئاڵۆزی برد. لەگەڵ ئەوەشدا تورکیا و هەرێم لە هەنگاوەکانی پێشوویان پاشگەز نەبوونەوە، بەڵکوو دەستیان کرد بە گفتوگۆ سەبارەت بە بونیادنانی هێڵی بۆری بە مەبەستی گواستنەوەی غازی سروشتیی هەرێم بۆ تورکیا(15). پەیوەندییەکانی تورکیا-هەرێم لەدوای ساڵی ٢٠١٤ تا ڕۆژگاری ئەمڕۆمان زیادبوونی فشاری حکومەتەکەی مالیکی بۆ سەر سوننەکانی عێراق لە ساڵی ٢٠١١-دا، بوو بە هۆی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتیی ناوچە سوننەنشینەکان لە ساڵی ٢٠١٣ و ناسەقامگیریی دۆخی نێوخۆی عێراق. حکومەتی عێراقی بە مەبەستی کۆتاییهێنان بە ناڕەزایەتییەکانی ناوچەی ئەنبار لە ساڵی ٢٠١٤-دا، پەنای بردە بەر بەکارهێنانی هێز. لە هەمان کاتدا پەیوەندییەکانی نێوان بەغداد و هەولێر گرژی و ئاڵۆزیی زۆری بەخۆیەوە بینی و لەسەر بڕیاری نووری مالیکیی سەرۆکوەزیران، پشکی هەرێم لە بودجەی عێراق بڕدرا. لە هەمان ساڵدا نێچیرڤان بارزانی؛ سەرۆکوەزیرانی پێشووی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئەنجامدانی ڕێککەوتننامەیەکی ٥٠ ساڵەی لە بواری وزەدا لەگەڵ تورکیادا ڕاگەیاند و جەختی لەوە کردەوە کە لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا کار دەکەن و ئامانجی سەرەکییان دابینکردنی بڕی ١٧%-ی بودجەیە بۆ هەرێمی کوردستان. لەبەرامبەر ئەم هەنگاوەی حکومەتی هەرێم، دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق لە ٢٣-ی حوزەیرانی ٢٠١٤-دا، لەسەر داوای وەزارەتی نەوتی عێراق دانیشتنێکی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم ئەنجام دا و فرۆشتنی نەوتی لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بە کارێکی نایاسایی و پێچەوانەی دەستووری هەمیشەیی عێراق دانەنا. ئەم بڕیارە دەستی هەرێمی زیاتر واڵا کرد، لە هەمان کاتدا گرنگییەکی زۆری هەبوو بۆ تورکیا، لە ڕوانگەی هێوربوونەوەی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و بەغداد و بەردەوامیی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی خاکی تورکیاوە بۆ بازاڕەکانی جیهان(16). پاش گرتنی شاری موسڵ لەلایەن ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشەوە، هێزەکانی عێراق لە شاری کەرکووک و کشانەوە. پاش هێرشی ئەو ڕێکخراوە بۆ سەر شاری کەرکووک، کەرکووک و بەشێکی فراوان لە ناوچە جێناکۆکەکان لەلایەن هێزەکانی پێشمەرگەوە کۆنترۆڵ کران. پاش کۆنترۆڵکردنی ناوچە جێناکۆکەکان، مەسعوود بارزانیی سەرۆکی پێشووی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمانی خراپیی دۆخی سیاسی و ئەمنیی عێراق، جێبەجێنەکردنی دەستوور و نەناردنی پشکی هەرێم لە بودجەی عێراق، شکستهێنانی سیستمی فیدراڵیزمی لە عێراق ڕاگەیاند و وتی: “کورد جگە لە سەربەخۆیی، هیچ چارەیەکی بۆ نەماوەتەوە لە عێراقدا”. بەم جۆرە حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیاری دا ڕیفراندۆم لە تەواوی هەرێم و ناوچە جێناکۆکەکان بە کەرکووکەوە، لە پێناوی سەربەخۆییدا ئەنجام بدات. ئەم بڕیارەی حکومەتی هەرێم بوو بە هۆی ئاڵۆزبوونی پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەریەک لە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و تورکیا. تورکیا بە شێوەیەکی ڕەسمی دژایەتیی خۆی بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم ڕاگەیاند و بڕیاری دا لە ڕێگەی داخستنی سنووری وشکانی و ئاسمانیی وڵاتەکەیەوە، گەمارۆی هەرێمی کوردستان بدات. لە هەمان کاتدا پەرلەمانی تورکیا ماوەی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازیی لەلایەن سوپای وڵاتەکەیەوە لە دەرەوەی خاکی تورکیا درێژ کردەوە. پاشان لە کۆبوونەوەی وەزیرانی دەرەوەی (عێراق-ئێران-تورکیا)دا، هەرسێ لایەن لە ڕاگەیەنراوێکدا دژایەتیی خۆیان بۆ ڕیفراندۆم ڕاگەیاند. بەم جۆرە جارێکی دیکە سیاسەتی دەرەوەی ئەنقەرە بە ئاڕاستەی بەغداد وەرچەرخانی بەخۆیەوە بینی و پەیوەندییەکانی نێوانیان بەهێز کردەوە(17). پاش ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە ٢٥-ی ئەیلوولی ٢٠١٧، هێزەکانی عێراق لە ١٦-ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧-دا هێرشیان کردە سەر ناوچە جێناکۆکەکان و توانییان زۆر بەخێرایی ناوچەکە کۆنترۆڵ بکەنەوە. سەرەنجام ڕیفراندۆم هەڵپەسێردرا و مەسعوود بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە ٢٩-ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ دەستی لەکار کێشایەوە. پاش ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان لەگەڵ بەشێک لە هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان، پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ هەرێم ئاساییبوونەوەی بەخۆیەوە بینی، بەتایبەتی پاش بانگهێشتکردنی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان بۆ بەشداریکردن لە بۆنەی سەرۆکایەتیی کۆماری تورکیا(18). لە قۆناغی دواتردا و لەگەڵ بەردەوامیی کارکردنی بەشێک لە کۆمپانیا گەورەکانی بواری وزە وەک کۆمپانیای ExxonMobil و Chevron-ی ئەمەریکی، Total-ی فەڕەنسی و Gazprom-ی ڕووسی لە ناوچەکە، پەیوەندییەکانی نێوان ئەنقەرە و هەولێر گەشەسەندنی زیاتری بەخۆیەوە بینی. لە ئێستادا هەرێمی کوردستان ڕۆژانە نزیکەی (٤٣٠) هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی بەندەری جیهان دەکات(19). لە کۆتاییدا پێویستە ئاماژە بۆ ئەوە بکرێت گەرچی تورکیا لە ڕێگەی گواستنەوەی نەوتی هەرێمەوە بۆ بازاڕەکانی جیهان، ساڵانە داهاتێکی زۆر بەدەست دەهێنێت و باڵادەستیی خۆی بەسەر قەوارەی هەرێمدا زیاتر کردووە، بەڵام لە هەمان کاتدا بە کردنەوەی دەروازەیەک بۆ فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە شێوەیەکی سەربەخۆ و بەبێ گەڕانەوە بۆ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، تا ڕادەیەک دژ بە سیاسەت و ستراتیجەکانی خۆی وەستاوەتەوە بەرامبەر بە پرسی کورد لە ناوچەکەدا. نەبوونی یاسایەکی تایبەت بە نەوت لە عێراقدا و کارکردنی تورکیا بە یاسا نەوتییەکانی حکومەتی هەرێم، بووەتە هۆی بەهێزکردنی قەوارەی هەرێم و لاوازکردنی پەیوەندییەکانی ئەو وڵاتە لەگەڵ بەغداد، بێگومان ئەمەش زیان بە ستراتیجیەتی دوورمەودای تورکیا دەگەیەنێت لە ڕوانگەی پاراستنی یەکێتیی خاکی عێراق و ڕێگریکردن لە زیاتر بەهێزبوونی قەوارەی هەرێم. لە لایەکی دیکەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان چەندین گرێبەستی لەگەڵ کۆمپانیا گەورەکانی بواری وزە ئەنجام داوە، بە مەبەستی پشکنین و دەرهێنانی نەوت لەو ناوچانەی دەکەونە سنووری مادەی (١٤٠)، کە بە ناوچە “جێناکۆکەکان” ناسراون، لە کاتێکدا تورکیا لە ڕووی مێژووییەوە ئەم ناوچانە وەک ناوچەی جێ نفوزی خۆی دەبینێت و دەیەوێت لە ئێستادا لەلایەن دەوڵەتی ناوەندییەوە بەڕێوە ببرێن.   کێشە و گرفتەکانی نێوان بەغداد و هەولێر لەسەر دۆسیەی نەوت و ناردنی پشکی هەرێم لە بودجەی عێراق، تا ئێستا بەردەوامییان هەیە. لە ڕەشنووسی بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢١، لەبەرامبەر ناردنی پشکی هەرێمدا داوای ڕادەستکردنی (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت بە کۆمپانیای سۆمۆ دەکات. لە ئەگەری ڕێکنەکەوتنی هەولێر و بەغداددا، دوور نییە لە ماوەی ئایندەدا دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و تورکیا لەسەر پرسی جێبەجێکردنی پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤاکۆی و ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم ڕێک بکەون کە بۆ ماوەیەکی درێژە لە گفتوگۆدان. دەوڵەتی ناوەندیی عێراق دەیەوێت لەبەرامبەر دەربڕینی ڕەزامەندی بۆ کردنەوەی ئەم خاڵە سنوورییە، تورکیا ڕازی بکات بەوەی ڕێگە بە هەنارەدەکردنی نەوتی هەرێم نەدات لە ڕێگەی خاکی وڵاتەکەوەیە بۆ بازاڕەکانی جیهان. لە بەرامبەردا تورکیا لە ڕێگەی ئەم خاڵە سنوورییەوە کار بۆ ئەوە دەکات لە لایەکەوە بوونی “پەکەکە” لە ناوچەکانی شەنگال کۆتایی پێ بهێنێت، لە لایەکی دیکەوە هەرێمی کوردستان لەو سامانە بێبەش بکات کە لە ڕێگەی ئەم خاڵە سنوورییەوە دەستی دەکەوێت. گەرچی لە ئێستادا جێبەجێکردنی پڕۆژەیەکی لەم چەشنە بە کارێکی قورس دادەنرێت، بە هۆی بەریەککەوتنی بەرژەوەندیی هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەنجامدانی ڕێککەوتنێکی لەم چەشنە لە ساڵانی ئایندەدا کاریگەریی ڕاستەخۆی لەسەر لاوازکردنی قەوارەی هەرێمی کوردستان دەبێت.   ئەنجام دامەزراندنی قەوارەی هەرێمی کوردستان بۆ دوو ڕووداوی مێژوویی گرنگ دەگەڕێتەوە، ئەوانیش بریتین لە جەنگی کەنداو لە ساڵی ١٩٩١ و پڕۆسەی ئازادکردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣دا. پاش دامەزراندنی حکومەت و پەرلەمانی کوردستان، پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان ساڵانی (١٩٩٢-٢٠٠٧) تا ڕادەیەک لاواز بووە و لەسەر بنەمای پاراستنی ئەمن و ئاسایشی سنوورەکانی و ڕووبەڕووبوونەوەی پاراتی کرێکارانی کوردستان شێوەی گرتبوو. لە قۆناغی دواتردا و لە ماوەی نێوان ساڵانی (٢٠٠٧- ٢٠١٤)دا، پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و هەرێم بە هۆی گۆڕانی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا و زیادبوونی بایەخی ئابووریی هەرێمەوە چیتر تەنها لە چوارچێوەی پەیوەندیی ئەمنی نابێت، بەڵکوو لە ڕووی دیبلۆماسی و ئابوورییەوە گەشەسەندنێکی دیار و بەرچاو بەخۆیەوە دەبینێت، تەنانەت لە هەندێک کاتدا تورکیا سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەکەی لە عێراق لەسەر بنەمای بەرژەوەندییەکانی لە هەرێم بینا کردووە، تەنانەت هەندێک کات ئەم پەیوەندییانەی گرفتی بۆ پەیوەندییەکانی لەگەڵ بەغداددا دروست کردووە. پاش ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە، پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و هەرێم دوورکەتنەوەی زۆری بەخۆیەوە بینی و تورکیا بەتوندی دژ بەم هەنگاوە وەستایەوە. گەرچی پاش سڕکردنی ئەنجامەکانی ڕیفراندۆم پەیوەندییەکان تا ڕادەیەک ئاساییبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە، لەگەڵ ئەوەشدا دانوستانەکانی نێوان هەولێر و بەغداد، تورکیا و بەغداد، کاریگەریی بۆ سەر ئایندەی ئەو پەیوەندییانە دەبێت. سەرباری ئەوەی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و هەرێم لەسەر بنەمای هاوپەیوەستبوونی ئابووری بونیاد نراوە، لە ماوەی ڕابردوودا پەرەسەندنی زۆری بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ستراتیجیەتی دوورمەودای تورکیا لەبەرامبەر پرسی کورد لە ناوچەکەدا وای کردووە ئەم پەیوەندییانە پەیوەندیی ستراتیجی و ماوەدرێژ نەبن، بەڵکوو جۆرێک لە پەیوەندیی ماوەکورت و مامناوەند بن. ناڕەزاییەکانی دەوڵەتی ناوەندی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم، گەر بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ گرفت بۆ تورکیا دروست نەکات، ئەوا بێگومان بە شێوەیەکی ناڕاستەخۆ کاریگەریی بۆ سەر ئایندەی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و هەرێم دەبێت. گەرچی لە ئێستادا تورکیا بە هۆی نەگەیشتن بە ڕێککەوتنێکی بنچینەیی لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا، لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیدا پێناچێت بەئاسانی دەستبەرداری هەرێم ببێت. سەرچاوەکان 1- Tolga Demiryol, Hasan Deniz Pekşen, “Enerji ve Güvenlik Ekseninde Türkiye-Irak İlişkileri (1990-2018)”, Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 2, ss. 127-157. 2-Mehmet Dalar, “ Türkiye-Irak Kürdistan Bölgesel  Yönetimi  İlişkileri”, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt/Vol. XXXIV, Sayı/No. 1, 2015, pp. 47-70. 3- Serhat Erkmen, “ İç Etkenler Açısından Türkiye’nin Kuzey Irak Politikasının Dönüşümü”, bilig dergisi, Sayı 72, 2015, s. 171-196. 4- Zülfü Dağdeviren, , “Türkiye ile Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi Arasında Siyasi İlişkiler: Devlet- Hükümet İlişkileri ”, Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2020 Cilt:3 Sayı:2 ss. 151-198. 5- Ferit Tunç, Türkiye ile Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi İlişkileri (2000-2010), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2014, s.2. 6- Tolga Demiryol, Hasan Deniz Pekşen, “Enerji ve Güvenlik Ekseninde Türkiye-Irak İlişkileri (1990-2018)”, Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 2, ss. 127-157. 7- Ali Balcı, Enerjisine Kavuşan Komşuluk: Türkiye-Kürdistan Bölgesel Yönetimi İlişkileri, SETA Raporu, 2014, son erişim tarihi: 10 Şubat 2021, https://www.setav.org/%C2%91enerjisine-kavusan-komsuluk-turkiye-kurdistan-bolgesel-yonetimi-iliskileri. 8- Zülfü Dağdeviren,  “Türkiye ile Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi Arasında Siyasi İlişkiler: Devlet- Hükümet İlişkileri ”, Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2020 Cilt:3 Sayı:2 ss. 151-198. 9- Nazlı Üstün, Türkiye- Kuzey Irak İlişkiler ve Ejonomik yansımaları, son erişim tarihi: 11 Şubat 2021; Wladimir Wildenburg, “Breaking From Baghdad”, World Affairs, 2012, cilt 175 sayı 4, 51. 10- Serhat Erkmen, “ İç Etkenler Açısından Türkiye’nin Kuzey Irak Politikasının Dönüşümü”, bilig dergisi, Sayı 72, 2015, s. 171-196. 11- “Türkiye Barzani’yle yeni sayfa açıyor”,  son erişim tarihi: 12 Şubat 2021,  https://www.dw.com/tr/t%C3%BCrkiye-barzaniyle-yeni-sayfa-a%C3%A7%C4%B1yor/a-5648524. 12- Wladimir Wildenburg, “Breaking from Baghdad”, World Affairs, 2012, cilt 175 sayı 4, 51. 13- Tolga Demiryol, Hasan Deniz Pekşen, “Enerji ve Güvenlik Ekseninde Türkiye-Irak İlişkileri (1990-2018)”, Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 2, ss. 127-157. 14- Mehmet Dalar, “ Türkiye-Irak Kürdistan Bölgesel  Yönetimi  İlişkileri”, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt/Vol. XXXIV, Sayı/No. 1, 2015, pp. 47-70. 15- “ Irak, Bakan Yıldız’ın Uçağına İniş İzni Vermedi”, son erişim tarihi: 14 Şubat 2021, https://www.trthaber.com/haber/gundem/irak-bakan-yildizin-ucagina-inis-izni-vermedi-65786.html. 16- Mehmet Dalar, “ Türkiye-Irak Kürdistan Bölgesel  Yönetimi  İlişkileri”, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt/Vol. XXXIV, Sayı/No. 1, 2015, pp. 47-70. 17-“ IKBY Referandumuna İran’la Irak ve Türkiye’nin Tepkisi Ne Oldu? ”,  son erişim tarihi: 14 Şubat 2021, https://www.amerikaninsesi.com/a/ikby-referandumuna-iran-irak-ve-turkiye-nin-tepkisi-ne-oldu/4047012.html. 18-Emrah Kekilli,  “Türkiye-IKBY İlişkilerinin Geleceği: Geçmişin Gölgesinde Geleceği İnşa Etmek”, son erişim tarihi: 16 Şubat 2021, https://setav.org/assets/uploads/2018/08/209_Turkiye_IKBY.pdf. 19-İdris Okuducu,“Barzani’ye başkanlığı bıraktıran süreç ”,  son erişim tarihi: 14 Şubat 2021, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/barzani-ye-baskanligi-biraktiran-surec/951611; Nazlı Üstün, Türkiye- Kuzey Irak İlişkiler ve Ejonomik yansımaları, son erişim tarihi: 11 Şubat 2021.   ژمارە (7)ی ئایاری 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی

شیكاری: درەو پێكهاتەو كەمینەكان لە عێراقدا لە مێژوودا چەندینجار روبەرووی چەوساندنەوەو پەراوێزخستنی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی‌و كلتوری بونەتەوە، لە هەرێمی كوردستانیش لە چەندین وێستگەی گرنگ بۆ مەرامی سیاسی بەكارهێنراون، لە عێراقی ئێستادا رێژەی (2.3%)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بەشێك لە پێكهاتەكان تەرخانكراوە، بەڵام بەشێكی تریان هیچ دەرفەتێكی سیاسییان پێ نەدراوە، لە هەرێمی كوردستانیش (10%) كورسییەكانی پەرلەمانیان بۆ تەرخانكراوە، ئەم رێژانە بەتەواوەتی گوزارشت لە مافی كەمینەكان ناكات، بەوپێیەی ماوە لەدوای ماوە دەنگ لەناو كەمینەكانەوە بەرزدەبێتەوە‌و باس لەوە دەكەن ئەوانەی لە پەرلەمان دانراون نوێنەرایەتی پێكهاتەكان ناكەن، ئەمە سەرەڕای ئەوەی (ئیزیدی و كاكەی)یەكان كە ژمارەیەكی زۆریان دانیشتووی هەرێمی كوردستانن، هیچ نوێنەرایەتییەكیان لە پەرلەمانی كوردستاندا نیە. نەخشەی دابەشبوونی (کەمینە) پێکهاتەکانی عێراق تورکمان نەتەوەی تورکمان لە عێراقدا لە دوای پێکهاتەی عەرەب و کوردەوە گەورەترین پێکهاتەی عێراقی، هەرچەندە ئامارێکی ورد فەرمی بەردەست نییە دەربارەی ژمارەی تورکمانەکانی عێراق، بەڵام بەپێی ئاماری ساڵی ١٩٥٧ کە تا ئێستا لە عێراقدا پشتی پێ دەبەسترێت ڕێژەی تورکمان (٢.٣%)ی دانیشتوانی عێراقی پێکهێناوە. سەرەتای نیشتەجێبوونیشیان دەگەڕێتەوە بە سەدەی یەکمی کۆچی، لە درێژایی مێژووش لە ناوچەکە ڕۆڵی جیاوازیان گێراوە، بەشی زۆریشیان نیشتەجێی ئەو ناوچانەن کە بوونە بە هێڵی جیاکەرەوەی نەتەوەی عەرەب کورد، کە بریتین لە شارەکانی کەرکوک، دیالە، نەینەواو باکوری بەغداد ، هەروەها ناوچەکانی جەلەولا، سەعدییە، کفری، سلێمان بەگ، دوز، یەنگیجە، داقوق، تەلەعفەر.   مەسیحییەکان مەسیحییەکان پێکهاتەکی گرنگ و کۆنی ئەم ناوچەیەن کە ئێستا بە عێراق ناسراوەو سەرەتای نیشتەجێبوونیان لەگەڵ سەرەتای سەرهەڵدانی ئاینی مەسیحییە لە سەدەی یەکەمی زاینی، بەڵام بەردەوام لە عێراقدا ژمارەی ڕووی لە کەمبوونەوە کردووە، بەتایبەت لەدوای پرسەی ئازای عێراقەوە 83% ژمارەیان کەمبووەتەوە، بەجۆرێک لە ١ ملیۆن و پێنج سەد هەزار مەسیحی کەمبوونەتەوە بۆ نزیکەی (250-500) هەزار کەس. بەشی زۆری هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ دیاردەی کۆچی مەسحییەکان و سەرهەڵدانی توندوتیژییەکانی دوای ٢٠٠٣ و سەرهەڵدانی توندوتیژی ئاینی، بەجۆرێک کاتێک ساڵی ٢٠١٤ داعش کۆنترۆڵی پارێزگای موسڵ ی کرد دەیان هەزار مەسیحی لە شوێنی باوو باپیرانی خۆیان هەڵکەندران و هەڵهاتن، ئەمانەش هاوکاتە لەگەڵ کردنەوەی دەرگای وڵاتانی رۆژئاوا بەڕووی مەسیحییەکاندا کە پاڵیان پێوە دەنێت کۆچ بکەن بۆ دەرەوەی عێراق. چونکە مەسیحیەکانی پارێزگای نەینەوا لە بەردەم سێ بژاردەبوون کاتێک داعش کۆنترۆڵی ئەو پارێزگایەی کرد، ئەوانیش؛ موسوڵمان بوون یان پێدانی جزیە، بۆیە بەناچاری بژاردەی سێیەمیان هەڵدەبژاد کە کۆچ کردن بوو. مەسیحییەکانی عێراق دابەشبوون بەسەر چەند مەزهەبێکی ئاینیدا، بەجۆرێک؛ کلدانییەکان سەر بە مەزهەبی (کاسۆلیک)ی، ئاشورییەکان (نەستورییەکان)، سریانییەکان بەشێکیان (ئەرسەدۆکس)ی و بەشێکیان (کاسۆلیکن)، بە هەمان شێوە ئەرمەنییەکان بەشێکیان (ئەرسەدۆکس)ی و بەشێکیان (کاسۆلیکن)، لەگەڵ ئەوەشدا چەند گروپی دیکەی بچوکی مەسیحی دیکەش بەناوی پرۆتستانتی و ئینجیلی ...هتد بونیان هەیە لە عێراقدا. لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (٥)  کورسی بۆ کۆتای مەسیحی لە پارێزگاکانی (بەغداد، نەینەوا، کەرکوک، هەولێر و دهۆک) تەرخان کراوە. لە پەرلەمانی کوردستانیش (٥) کورسی بۆ کۆتای مەسیحییەکان تەرخان کراوە.   ئێزیدییەکان سەرەتای نیشتەجێبوونی ئێزدییەکانی عێراق زۆر کۆنن و وەک خۆیان دەڵێن مێژووی نیشتەجێبوونیان دەگەرێتەوە بۆ دوڵی دوو روبار زیاتر لە چوار هەزار ساڵ پێش ئێستا و خۆیان بە کۆنترین ئاین دنیا دەزانن و پێیان وایە ڕەگ و ڕیشی بیر و باوەڕیان دەگەڕێتەوە بۆ ئاینی زەردەشتی. ئێزدییەکان بەشێکی ترن کەمە ئاینییەکانی عێراق، کە خاوەنی ئاینی تایبەت بە خۆیانن و زۆربەیان لە باشووری کوردستانن لە قەزای شەنگال و قەزای شێخان و بەعشیقە و زومار و لەقوش، بەشێکیشیان نیشتەجێی پارێزگای دھۆکن لە لە ناوچەکانی سیمێل و کۆمەڵگای خانکێ و ناوچەی دێربوون. ئەگەرچی خاوەنی یەک ئاینن بەڵام تێکەڵن لە نەتەوەکانی کورد و عەرەب و فارس و تورک، هەربۆیە بە زیاتر لە زمانێک گفتوگۆ دەکەن، بەپێی ئامارەکان ژمارەیان لە عێراقدا لە نێوان (٥٠٠) هەزار بۆ (٧٠٠) هەزار کەس مەزەندە دەکران، بەڵام لەدوای شەڕی داعش بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی کاروباری ئیزدییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان نزیەکەی (٣٦٠) کەسیان لێ ئاوارەبوو، نزیکەی (١٠٠) هەزار کەسیان عێراقیان بەجێهێشت . کوردی فەیلی پێی یاسای هەڵبژاردن کوردی فەیلی (١) کورسی کۆتای ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بۆ تەرخان کراوە، لە چوارچێوەی پارێزگای واست. بەپێی سەرژمێرییە نافەرمییەکان کوردە فەیلییەکان لە عێراقدا ژمارەیان زیاتر لە ٨٠٠ هەزار کەسە، زۆرینەیان لە پارێزگاکانی دیالە، بەغداد و واست نیشتەجێن. پێکهاتەی کوردی فەیلی لەژێر فشار و زوڵمی زۆری رژێمی بەعسدا بوون و هەوڵی سڕینەوەیان دراوە، بۆیە بە بڕیاری داداگای باڵای تاوانەکانی عێراق لە ساڵی ٢٠١٠ کوردی فەیلی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی بەرامبەر ئەنجامدراوەو هەوڵی لەناوبردنی بەکۆمەڵیان دراوە. بۆیە بەشێکیان پێیان وایە جێهێشتنی (١) کورسی کۆتای کەمینەکان لە ئەنجومەنی نوێنەران لە ئاستی ئەو قوربانیدانە گەورەیەدا نییە کە ئەم پێکهاتەیە لە ڕابردوودا بەسەری هێنراوە، کەو کورسییەش لە ژێر هەژمون و هەیمەنەی پارتە گەورەکانە و گوزارشت لە ماف و خواست ئێش و ئازاری ئەوان ناکات. سابیئەی مەندائی بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (١) کورسی کۆتای پێکهاتەکان لە ئەنجومەنەکە بۆ ئەم پێکهاتەیە تەرخان کراوە ڕیشەی سابئییەکان دەگەڕێتەوە تیرەی ئارامی لە ساڵی ١٠٠ پێش زاین کۆچیان کردووە بۆ عێراق، لە کەناری روباری دیجلە و فورات لە خواروو ناوەڕاستی عێراق نیشتەجێبوونە، بەپێی سەرژمێری ساڵی ١٩١٩ بە (٨٥٠٠) کەس مەزەندە کراون، لە ئێستاشدا (٢٠٠) هەزار کەس دەبن و دابەشبوون بەسەر پارێزگاکانی بەغداد، کەرکوک، کوت، دیالە، دیوانیە، ناسریە، عەمارەو بەسرە. زمان و كەلتوور و ئایینی خۆیان هەیە، توانیویانە زمانی خۆیان بپارێزن و سەرەڕای زمانەکەی خۆیان کە بە زمانی ئارامی ناسراوە بە زمانی عەرەبیش گفتوگۆ دەکەن، ئەم تیرە ئایینییە زوڵمێکی زۆریان لێكراوە، زۆریان لێ كوژراوە و چەوساندویاننەتەوە و زمانەكەیان قەدەغەكراوە، رژێمی بەعس پەرتوبڵاوی كردوون بە مەبەستی فەوتاندن و لەناوچوونیان. بەشێکی زۆریان لەبەر زوڵم و زۆرلێكردن و چەوساندنەوە و قەدەغەكردنی زمان و كەلتوور و ئایینەكەیان پەنایان بردوەتە دەرەوەی وڵات. شەبەک  بەشێوەیەکی گشتی پێکهاتەی شەبەک لە ناوچە کوردییەکانی عێراق نیشتەجێن، بەپێی سەرچاوە مێژوییەکان ڕێشەیان دەگەڕێتەوە بۆ هۆزی (شەبەک)ی کوردی، بەڵام حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق پێش ٢٠٠٣ بە عەرەبی ئیزیدی و ناوزەدیان کردووە، بەپێ سەرژمێری ساڵی ١٩٧٧ ژمارەیان بە (٨٠) هەزار کەس خەمڵێندراون. زۆربەی شەبەک لەو ھۆزە کوردانە پکھاتوون کە بە پەرتەوازەیی لە دەڤەری بەردەڕەشی نزیک‌ ئاکرێ و حەمدانیەو تلکێف بەعشیقەو ھە‌ولێر و کەرکووک و گەرمیاندا بڵاو بونە. زمانی ئاخاوتنی ئەم ھۆزانە بە گشتی شێوەزارێکی گۆرانە و کاریگەری کرمانجی و عەرەبی و تورکی پێوە دیارە. بە حوکمی ھاوسێیەتیان لەگەڵ کوردی بادینان و ھۆزە عەرەب و تورکمانەکانی موسڵ.  ئێستا زیاتر لە (٦٠) هەزار شەبەک لە شاری موسڵ و ٣٥ گوندی دەوروبەری دا دەژین. لەسەر ئاستی عێراقیش ژمارەیان بە (٣٠٠-٣٥٠) هەزار کەس دەخەمڵیندرێت، لە سەردەمی بەعسییەکان دا شەبەکەکانیش وەکوو ھەموو کوردەکانی دیکە ئەشکەنجە دران. رژیمی بەعس بە شوێنی ئەوە بوو کە ناسنامەی کوردەواری شەبەکەکان بسڕێتەوە و ئەوان وەکوو عەرەب بناسێنێ.  جگە لەو پێکهاتانەی سەرەوە چەندین کەمە ئاینی و مەزهەبی و نەتەوەیی لە عێراقدا دەژین کە کەمتر ئامادەیی سیاسیان پێدراوە وەکو کاکەییەکان کە بەپێی هەندێ ئاماری نافەرمی بە (١٠٠) هەزار کەس دەخەمڵێندرێن و دابەشبوون بەسەر پارێزگاکانی کەرکوک و هەولێر و هەڵبجە هەندێک ناوچەی دیالە و خانەقین. لەدوای ئەوانیشەوە یەهودی و بەهائییەکان و سەردەمانێک جویەکی زۆریش لە عێراقدا نیشتەجێبوون بەڵام کۆچیان کردووەو عێراقیان جێهێشتووە. نوێنەرایەتی کەمینەکان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  کەمە نەتەوەو ئاینییەکانی عێراق لە سەرجەم خولەکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ژێر کاریگەری هێزو لایەنە سیاسیەکانی عێراقدان، زۆرجار نەیانتوانیوە ئەندامەکانیان نوێنەرایەتی ڕاستەقینەی پێکهاتەکانی خۆیان بکەن، سەرەڕای ئەوەی ژمارەیان هێندە کەمە لەنێو ململانێ و هاوکێشە سیاسییەکان لە توانایاندا نییە وەک پێویست پارێزگاری لە خواستی ڕەوای خۆیان بکەن، ئەوەی ئەوانی پاراستووە فشاری ڕێکخراوە نێودەوڵەتی و وڵاتانی دەرەکییە زیاتر لەوەی نوێنەرەکانیان بێت لە ئەنجومەنی نوێنەران.  لەم خولەی ئێستای ئەنجومەنی نوێنەران و بەپێی یاسا بەشێک لەو پێکهاتانە (٢.٣%)ی کورسییەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بۆ تەرخان کراوە بە پێی سیستمی کۆتای پێکهاتەکان لە کۆی (٣٢٩) کورسی (٩) کورسییان بۆ تەرخان کراوەو و بەشێک لە پێکهاتەکانیش هیچ دەرفەتێکیان پێ نەدراوە. لە دواین هەڵبژاردنیشدا کە لە ١٢ی ٥ی ٢٠١٨ ئەنجام درا زیاتر لە ٢٠ هاوپەیمانی و لیستی سەربەخۆ کێبڕکێیان لەسەر ئەو (٩) کورسییە کرد، بۆ شێوازی دابەشکردنی کورسی پێکهاتەکان (بڕوانە خشتەی ژمارە (١)). پێدانی ئەم دەرفەتە بە پێکهاتە سەرەکییەکانی عێراق لە ئەنجومەنی نوێنەران هاوتا نییە بەوەی کە لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن هەیە، چونکە تەنها تەرخانکردنی (٩) کورسی لە کۆی (٣٢٩) کورسی نیەتی پاکی سیستمی هەڵبژاردنی عێراق دەرناخات بۆ پێکهاتەکان خۆیان و ڕازیکردنی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی، چونکە ئەم هەنگاوە بەس نییە بۆ پارێزگاریکردن لە مافی کەمینەکانی عێراق. بۆیە زۆرینەی کەمینەکانی عێراق پێیان وایە دووجار ستەمیان لێکراوە، جارێک ئەو ڕێژەیەی بۆیان دیاری کراوە گوزارشت لە قەبارەو مێژووی ڕاستەقینەی ئەوان ناکات، جارێکی تریش یاسای هەڵبژاردن بەس نییە بۆ پارێزگاریکردن لەوان، چونکە دەکەونە ژێر رەحمەتی حیزبە گەورەکانی عێراق.   خشتەی ژمارە (٢) کورسی کۆتای تەرخانکراو بۆ کەمە ئاینی نەتەوەییەکان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق نوێنەرایەتی کەمینەکان لە پەرلەمانی کوردستان پێکهاتەکان لە هەرێمی کوردستان بریتین لە پێکهاتەی نەتەوەیی و پێکهاتەی ئایینی و پێکهاتەی فەرهەنگی، پێکهاتەی نەتەوەییەکان بریتین له (كورد، توركمان، كلدانی ئاشووری سریانی و ئەرمەن) کە ئێستا سەرجەمیان پەرلەمانتاریان هەیە لە پەرلەمانی هەرێی کوردستان، پێکهاتە ئایینیەکان بریتین لە ئایینانە (ئیسلام، مەسیحی، ئیزیدی، کاکەیی، زەردەشتی، بەهائی، جوو، سابیئەی مەندایی) بەڵام پێکهاتە ئایینیەکان کورسی کۆتایان نیە لە پەرلەمانی هەرێمی کوردستان بە دیاری کراوی (ئێزیدی و کاکەیی)ە چونکە کریستانەکانی هەرێمی کوردستان بە ناونیشانی نەتەوەوە کورسی کۆتایان بە دەس هێناوە، بەڵام کوردی شیعە لە کوردستان پێیان دەڵێن (فەیلی) لەناو هەرێم وەک شیعە تەماشا دەکرین لە هەمان کات لەناو شیعە وەک کورد تەماشا دەکرین لە هەردوو لا بێ بەشکراون لە مافە سەرەتاییەکانیان. لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی کورستان (پەرلەمانی کوردستان) لە 19/5/1992 ئەنجومەن پێکهاتبوو لە 105 کورسی، 100 کورسی گشتی و 5 کورسی پێکهاتەی مەسیحی. بەڵام کاتێک ململانێ لەسەر ئەو (5) کورسییە دەستی پێکرد لە هەڵبژاردن (4) لیستی پێکهاتەکە ململانێیان دەکرد، بەڵام تەنها (1) لیست کە هی (بزووتنەوەی دیموکراتی ئاشووری) بوو لیستی مەسیحیەکان بوو و لەلایەن خۆیانەوە پێکهێنرابوو، (3) لیستەکەی تر لەلایەن پارتی و یەکێتی و حزبی شیوعی دروستکرابوون، لە ئەنجامدا بزووتنەوەی دیموکراتی ئاشووری (4) کورسی هێنا و، لیستەکەی پارتی (1) کورسی هێنا و ئەوانی تریش هیچ کورسی. تاکە پەرلەمانتارەکەی پارتی بەناوی پێکهاتە دواتر کرایە بریکاری وەزیری دارایی حکوومەتی هەرێم و، ئینجا وەزیری دارایی لەسەر پشکی پارتی و، پاشان جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران. لە خولی دووەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستانەوە ژمارەی کورسی پێکهاتەکان کرایە (11) کورسی (بڕوانە خشتەی ژمارە (٢))، بەجۆرێك کە لە هەڵبژاردنی (30/1/2005) تا ئێستا بە بەردەوامی زۆرینەی ئەو کورسیانە، (9) کورسی یان زیاتر لەبەردەستی پارتییەو لە هەموو پڕۆسەیەکی دەنگدانی گرنگی ناو پەرلەمان ئەو دەنگانە بۆ پارتی وەكو پەرلەمانتارەکانی خۆی بۆی مسۆگەرن و، لەو کاتەوە تا ئێستا ئەو مەسەلەیە بۆ پارتی یەکلابۆتەوە. خشتەی ژمارە (٢) چۆن مافی کەمینەکان لە هەرێمی کوردستان پارێزراو دەبێت یاسای ژمارە (٥)ی ساڵی ٢٠١٥ یاسای پاراستنی مافی پێكهاتەكان کە لە كوردستان ـ عێراق دەرچووە، کە دانی بە کۆمەڵێک ماف داناوە بۆ پێکهاتەکان، بەڵام ئەوەی کە گرنگە ئەوەیە کە بتوانرێ ئەو مافانە لەسەر زەمینەی ڕاستی جێبەجێ بکرێن، نەک تەنیا بە شێوەیەکی ڕواڵەتی بمێننەوە و ببنە مەرەکەبی سەر کاغەز. لە پێناو باشترکردنی دۆخی کەمینەکان لە هەرێمی کوردستان و بۆ ئەوەی مافی کەمینەکان باشتر بپارێزرێت، چاودێران پێشنیاری زۆریان خستووەتەڕوو، کە لەبەرچاوگرتنیان بنەماکانی دیموکراسی لە هەرێمی کوردستاندا بەهێزتر دەکەن و ڕێگە خۆش دەکەن بۆ ئەوەی کەمینەکانیش خۆیان بە خاوەنماڵ بزانن لە هەرێمی کوردستان و هەست نەکەن کە هاوڵاتی پلە دوون، لەوامەش لەم نیشتمانەدا: １.    ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی و، هی پێکهاتەکان بە جیا بکرێت و، بەرمەبنای ئەوە بازنەی هەڵبژاردنیان یابکرێتەوە. ２.    دروستکردنی لیستی تایبەت بە کەمینەکان لە لایەن کۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان، بۆ ئەوەی تەنیا ئەو کەسانەی کە سەر بەو کەمینانەن بتوانن لە هەڵبژاردنی کورسی کۆتاکاندا بەشداری بکەن و، هیچ لایەنێکی تر نەتوانێ دەستوەردان لە هەڵبژاردنی نوێنەری کەمینەکاندا بکات لە پەرلەمانی کوردستاندا. ３.    بەپێی مادەی ١/بڕگەی دووەم لە یاسای پاراستنی مافی پێکهاتەکان، ئەم پێکهاتانە لە هەرێمی کوردستان بریتین لە کۆمەڵە نەتەوەییەکان (تورکمان، کلدانی، سریانی، ئاشووری و ئەرمەن) و کۆمەڵە ئایین و ئایینزاکان (مەسیحی، ئێزیدی، سابیئەی مەندائی، کاکەیی، شەبەک، فەیلی، زەردەشتی و هی دیکە). بۆیە وا باشە کورسی بۆ ئەو پێکهاتانەی تر دیاریی بکرێت کە کورسی کۆتایان نیە. ４.    دروستکردنی ئەنجومەنی باڵای کەمینەکان لە هەرێمی کوردستان، کە ئەرکیان بریتی دەبێت لە ڕاوێژ و پرۆژەی گونجاو بۆ چارەسەرکردنی پرسی کەمینەکان و بەشدارییکردن لە داڕشتنی یاسا و ڕێسا و سیاسەت و ستراتیژ و پلانی درێژخایەن بۆ دابینکردنی هەرچی باشتری مافی کەمینەکان و بەشداری کارای کەمینەکان لە سیستەمی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان لە هەموو جومگە و دامودەزگاکانی حکومەتدا. ５.    لایەنە سیاسییە کوردییەکان وا باشە خۆیان لە دروستکردنی حیزب و پارتی سیاسی ئاراستەکراو و کارتۆنی لەناو کەمینەکاندا بە دوور بگرن، هەر وەک چۆن کورد نایەوێت دەسەڵاتی عەرەبی لە عێراق ئەم ڕەفتارە بەرامبەر بە ئێمە ئەنجام بدات. ６.    بەشداریی کەمینەکان لەناو سیستەمی سیاسی و حوکمڕانی کوردستاندا بەشدارییەکی کارا و ڕاستەقینە بێت، نەک تەنیا بۆ ئارایشتکردنی سیستەمی سیاسی بێت لە پێش چاوی وڵاتانی تر. ７.    بۆ کەمینەکانیش وا باشە خۆیان تێکەڵ بە هەندێ ململانێی سیاسی نەکەن کە زیان بە پێگە و بەرژەوەندییەکانیان دەگەیەنێت. کارابوون بەو واتایە نیە کە پێویستە خۆت تێکەڵ بە هەموو ململانێ و هاوکیشەیەک بکەیت، بەڵکوو هەندێ جار بێلایەن مانەوە بەرژەوەندییەکان دابین دەکات.   سەرچاوەکان １.    فارس الخطاب، الأقليات الدينية والعرقية في المعادلة السياسية العراقية، مرکز الجزیرة للدراسات، علی الموقع؛ https://studies.aljazeera.net/ar/article/4691?fbclid=IwAR0fO9Uf_vgWDawzuCDG--hIgz6jV_GZzwjybg0QCHy-2rv92TCtapoPt7I ２.    عمار عزيز، مقاعد كوتا المكونات بين مخاوف التشتت وطمع الأحزاب الكبيرة، علی الموقع؛ https://kirkuknow.com/ar/news/62142 ３.    کەمال حەمزە، نوێنەرایەتی پێکهاتەکان، پێگەی؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=6195&Jmare=15536 ４.    ئازاد وەڵەد بەگی، کەمینەکانی کوردستان وەک خۆیان، پێگەی؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=1085&Jmare=15549  

ئێراننامە ( 8) رەنگە جۆر و چۆنێتی و کەسێتی سەرۆككۆمار (ئسوڵگەرا، ڕیفۆرمیست، پانئێرانیست، سەربازی و تەکنۆکرات) بۆ ئێرانێکی ئیسلامی و ناوەندی کاریگەر بێت، بەڵام بۆ دۆسێی کورد و پێکهاتەکانی دیکەی وەک بەلووچ (کە هەم سونین و هەم ئێرانیی ڕەچەڵەک و فارس نیین) وەک شوناس و ماف و دانپێدانان، پرسەکە لە گۆڕینی روخسارێک لە مەدەنییەکەوە بۆ توندئاژۆیەک یان سەربازییەک، لە ئسوڵگەرایەکەوە بۆ ڕیفۆرمیستێک، لە نەتەوەییەکەوە بۆ ئیسلامگەرایەک و بەپێجەوانەوەشەوە، گۆڕانێکی ڕیشەیی بەسەردا نایەت. چونکە لە هەردوو بارەکەدا هەم بەپێی دەستوور و هەم بەپێی سیاسەتە گشتییەکانی ئەو وڵاتە کە لە دەوڵەتی قوڵی شیعەمەزهەبی دوانزەئیمامییەوە سەرچاوەی گرتووە، ئەم پێکهاتانە لە هەردوو ڕووی مەزهەبی و نەتەوەییەوە، هەر پەراوێزن و پلە دوون. لە سیاسەتی گشتی ئێراندا پرسی کورد لەسەر چەند ئاستێک پۆلێنکراوە، لانیکەم سێ ئاستی هەرە دیارییان: کوردی ئۆپۆزسیۆنی دەرەوە، کوردی نێو ئێران و هەرێمی کوردستانن. هێزە کوردستانییە ئۆپۆزسیۆنەکان هەرچی ئاستی یەکەمیانە، ئەوا لە دیدی ئێرانەوە، بە دژەڕژێم و جیاخواز و یاخی و تیرۆریست پۆلێن کراون. بێئەوەی سەرچاوەی خۆبێبەرییکردن یان بێبەریکردنی ئەوان لە پرۆسەی سیاسیی و بەشدارییاندا لە نێو ئێراندا لێکبدرێتەوە و بۆ سەرانی نوخبەی دەسەڵات بایەخدار بێت. ئەم هێز و لایەنانە لە حزبی دیموکرات و کۆمەڵە و خەبات و لقەکانیاندا خۆیان دەبییننەوە. ئەم هێزانە بەتایبەت حزبی دیموکرات بەشدارییەکی کارای هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی سەرەتای کۆماری ئیسلامی ئێران بوو، نوێنەرەکانیشی زۆرینەی ڕەهای دەنگی ناوچەکوردییەکانی بەدەستهێنا.  (وردەکاری پرۆسەی کشانەوەی حزبی دیموکرات و حیلە و دەستیدەستییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران باس ناکەین کە دواجار بوونە هۆی پەنابردن بۆ چەک لەلایەن ئەم هێزانەوە و کشانەوەیان لە پرۆسەی سیاسی). بەڵام "بە گشتی" وەک پرەنسیپ باوەڕی زۆرینەی هێزەکوردستانییەکانی دەرەوەی پرۆسەی سیاسیی هەنووکەیی ئێران وایە کە نە لەڕووی دەستووریی و سیاسییەوە نە لەڕووی داموودەزگا و ڕەوایەتییەوە و نە وەک پێکهاتە و نە وەک هاوڵاتییەکی کورد و بگرە ئێرانییەکیش بەم دەستوور و پرۆسەی سیاسییەی ئێستاوە نە مافیان دابین دەکرێت و نە مانایەکیش هەیە بۆ بەشداریی سیاسیی لە پرۆسەی هەڵبژاردن و بگرەدانوستاندنیشدا. بۆیە لەزۆربەی هەڵبژاردنەکاندا بایکۆت و بەشداریینەکردن ئەگەری جێبەجێکراوی بەردەمییان بووە و هەڵبژاردن تا هەڵبژاردنیش ئەم ئەگەرە ڕێژەیی بووە و کاریگەریی لەسەر پرسی ڕەوایەتی پرۆسەی هەڵبژاردن کەم تا زۆر جێهێشتووە، لانیکەم بۆ ناوچەکوردستانیەکان و بەتایبەت لەڕوانگەی بابەتگەلی وەک مافە مەدەنی و سیاسییەکانی کورد لە ئاستی نێودەوڵەتییدا. لەهەڵبژاردنی ئێستای سەرۆکایەتی (١٨/ حوزەیران٢٠٢١)یشدا، دیسانەوە بایکۆتییان هەڵبژاردووە و بەگوێرەی شرۆڤە و ئامارەکانی ڕاپرسی، هاوتا لەگەڵ هێزە ئۆپۆزسیۆنەکانی دیکەی نێوئێراندا، پرسی بایکۆت کاریگەریی جێهێشتووە و بەجۆرێک چاوەڕوان دەکرێت زۆرترین ڕێژەی بایکۆت دیسانەوە لە ناوچە کوردنشینەکاندا بێت و لە ئاستی ئێرانیشدا بەشداریینەکردنی خەڵک لە هەڵبژاردندا ژمارەی پێوانەیی لەجاو ٤٣ساڵی رابردوودا تۆمار بکات. کوردانی نێو ئێران و هێزە بەشدارەکانی هەڵبژاردن هەرچی پرسی کوردانی نێو ئێران، کە زیاتر وەک پرسێکی ئاسایشیی(ئەمنی) بە درێژایی ١٠٠ ساڵ مامەڵەی لەگەڵدا کراوە و بەتایبەت لە سەردەمی کۆماری ئیسلامیدا، هەر جۆرە مافێکی کولتووری وەک رێگەدان بە زمانی کوردی لە پەروەردەدا، وەرگرتنی پۆستی باڵا (لە پارێزگارێکی کوردی سوننەوە تا سەرکۆمارێتی)و …تاد، بە دەستوور بە کورد ڕەوا نەبینراوە، ئەم پرسەش بە هاتنەسەرکاری سەركۆمارێکی ڕیفۆرمیست، توندئاژۆ یان سەربازیی چارە نابێت چونکە لە دەسەڵاتیدا نییە و زیاتر دەستوورییە و لەدەستی چەند دەزگایەکی بڕیاردایە کە سەرووترن لە سەرۆككۆماریی. لە ساڵی ١٩٧٩ەوە، سیاسییەکانی نێوخۆی ئێران بە شێوازی جیاواز و بەناوی جیاوازیشەوە، خوازیاری دروستکردنی حزب و فراکسیۆنی پەرلەمانین، بەڵام سەرجەم هەوڵەکان ڕەتکراوونەتەوە و بە نایاسایی و جیاخوازی و نادەستووری لەقەڵەمدراوون. بۆیە دیسانەوە بەشێکی زۆری کوردەکان چ وەک ڕێکخستنەکانی شاری هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان و چ وەک ئەوانەی لە دروستکردنی حزبێکی سیاسیی نێو ئێران نائومێد کراوون، ناچار بێت یان وەک پرەنسیپ بایکۆتی پرۆسەی هەڵبژاردن و سیاسەتیش دەکەن. بەشێکی دیکەی کەسایەتییە سیاسییەکانی کوردیش بە پاساوی جۆراوجۆر و بەهۆی نەبووی هێزێکی مۆڵەتپێدراوی یاساییەوە! ناچار ڕوودەکەنە نێو ڕێکخستن و ئاراستە سیاسییەکانی وەک ڕیفۆرمیست و بناژۆخوازەکان و لە پەنای ئەواندا خۆیان حەشاردەدەن، ئەڵبەت ئەم واقیعە بۆ بەلوچ و عەرەب و بگرە ئازەرییەکانیش (بەهەندێ جیاوازی کەمەوە ڕاستە). بەشیكی دیکەی کوردەکانیش هیزە ئیسلامییە وەک پێرەوانی شورای شەمس، مەکتەب قورئان و جوڵانەوەی ئیسڵاح و ..تاد دەگرێتەوە، کە بەپێی هەڵبژاردنەکان هەڵوێستییان گۆراوە و ئەمانەش وەک هێزی سیاسیی ڕێگەپێدراو نین و هەر کۆتایی ساڵانی هەشتاکانەوە سەرکردەکانیان (موفتی زادە و سوبحانی و ...ڕەبیعی) بەجۆرێک لە جۆرێکەکان لەنێوبراون، تەنها لەچوارچێوەی ڕێکخراوی کۆمەڵایەتی و ئاینی و خزمەتگوزاریی بچووکدا چالاکیی سنوورداری کولتووری خۆیان ڕێکدەخەن. لایەنگرانی ئەمانیش هەم بەپاساوی مەزهەبی و هەم بەپاساوی کوردبوون هەڵوێستیان بەرامبەر دەوڵەتی ئێرانە و لەسەر ئاستی کەسایەتی سیاسیی و جۆری کاندیدەکان، لەهەڵبژاردنەکاندا بەشداری یان بایکۆت دەکەن. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە ئێراندا چ ریفۆرمخواز و چ بناژۆخواز و چ سەربازییەکان، نیگایەکی جیاکارانەیان بۆ ماف و شوناسی نەتەوەی کورد هەیە. بە هاتنەسەرکاری ریفۆرمیستان (وەک ساڵانی کۆتایی نەوەدەکان بینرا)، پان ئێرانییەکان بەهێزبوون و یەکپارچەیی ئێران بیانوویان بووە بۆ نەدانی مافەکانی کورد. بە هاتنەوەسەرکاری توندئاژۆکانیش دیسانەوە بۆ کورد شوناسی مەزهەبی سوونەی کورد، زەقکراوەتەوە. لە هەردوو حاڵەتەکەدا، مافی کورد بە دژە دەستووری و جیاخوازیی هەژمار کراوە، تەنانەت نەک پۆست بەڵکو رێگەش نەدراوە فراکسیۆنێک و حزبێکی کوردیش دابمەزرێت. ئەمە جیا لەوەی چەندین سەرکردەی دیکەی جەماوەریی کوردیشی وەک قاسملۆ و شەرەفکەندی لە دەرەوەی ئێران تیرۆر کراون. بۆیە دۆخەکە چاوەڕوانی هیچ کراونەوەیەکی لێناکرێت و فشاری سەر هێزە کوردییەکانی ئێران لەڕووی سەربازییەوە زیاتر دەبێت و مەودای دووڕوویی سیاسیی سیاسەتی تیۆریی و عەمەلی دەوڵەت روونتر دەبێت.   هەرێمی کوردستان و هەڵبژاردنی سەرکۆمار سەبارەت بە هەرێمی کوردستانیش، بەهۆی جۆری پەیوەندی هەرێمی کوردستان(لە شۆڕشەوە تا کیان) و ئێران، بەر لە سیاسیی، سەربازی بووە و پەیوەندییەکی دێرینەی بڕیاردەرانی سوپای ئێران و سەرکردەکانی هەرێم بوونی هەیە، هاوپەیمانێتی دژە بەعس و پێکهێنانەوەی عێراق و پەراوێزخستنی سوونە و کوردی عێراق وەک واقیع و وەک بەشێکی ستراتیژی ئێران لە عێراقدا لەقەڵەم دراوە. بەڵام پێناچێت ئیتر ئەو یادگارییە دێرینانە بەکەڵکی هەرێم بێن، چونکە ئامانجی هاتنەسەرکاری سەرۆككۆمارێکی بناژۆخواز، بۆ بەهێزکردنەوەی هەژموونی ناوچەیی ئێرانە بەتایبەت لە عێراق و کوردستان. بۆیە لە گۆڕانێکی وەهادا بۆ هەرێمی کوردستان جوڵە سەربازییەکان مەترسیدارە و دوور نییە لە دوو ئاستدا لەسەر هەرێم فشار درووست بکرێت: تا پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەمریکادا سنووردار بکات، هەروەها چالاکی کوردانی ئێران کەمتر بکاتەوە. هێندە بەسە بۆ وەبیرهێنانەوە کە بڕیاری جوڵەی لایەنگرانەی ئێران لە ١٦ی ئۆکتۆبەری٢٠١٧دا زۆرێک لەو توندئاژۆ و سوپاییانە بەشداربوون و بەشێکیشیان لە بڕیاردەرانی بوون و هەر فشاری ئەوانیش بوو كە هەڵوێستی رەسمی ئێرانی بەرامبەر ریفراندۆم توندتر کرد. وا ئێستا بە ئەگەری زۆر لە پشتی بناژۆخوازەکانەوە وەستاوون و دەیانەوێت بچنەوە نێو کۆشکی کۆماری پاستۆری ئێرانەوە. ڕایەک لە نێو بناژۆخوازان و سوپاییەکاندا هەیە کە هەرێمی کوردستان، بووەتە جێ هەژموونی ئیسرائیل و ئەمریکا و پێگەی دزەپێکردنی سەرمایەی ئێرانی بۆ کەنداو. ئەمەشیان نەشاردووەتەوە و لە چەندین بۆنەدا داوای هەڵوێستییان لە حکومەتی رۆحانی کردووە، تا سنوورێک بۆ ئەو کارە دابنێت. بۆیە دواجار ئەو پرسە زەقدەبێتەوە كە ئەگەر سەرۆككۆمارێک بە پشتیوانی بناژۆخواز و سوپاییەکان بێتەسەرکار، ئەم فشارانە زیاتر نابن؟   ئێراننامە : زنجیرە بابەتێکە لە سەرووبەندی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێراندا، لەبارەی سیستمی سیاسیی، هەرەمی دەسەڵات، پێگەی هەڵبژاردن لە نێو سیستەمەکەدا، ئاراستە و حزبەسیاسییەکان، دەزگاهەڵبژێردراو و ناهەڵبژێردراوەکانی نێو سیاسەت لە درەومیدیادا دەخرێنەڕوو.   ئێراننامە (1) .. هەڵبژاردن لەئێراندا ئێراننامە (2) سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە (3) ..شورای پاسەوان؛ پێگەی لە سیسستەمی سیاسی و ڕۆڵی لەهەڵبژاردنەکاندا ئێراننامە (4): ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامیی ئێران؛ پێگە و دەسەڵاتەکانی ئێراننامە (5): سێ هەڵبژاردنەکەی ٢٠٢١ی ئێران؛ ئامار و تێبینیی گشتی ئێراننامە (6): سوپا و سیاسەت؛ کاندیدانی سوپایی و سەرکۆمارێتی ئێران ئێراننامە (7): هەڵبژاردنێکی بێڕەنگ بۆ قۆناغێکی سەخت

(درەو): یەکێک لەو کەسانەی کە بەنزین لە ئێرانەوە هاوردە دەکات، بەمەرجی ئەوەی ناوەکەی بڵاونەکەینەوە، لەبارەی پرۆسەی هاوردەکردنی بەنزین و فرۆشتن و گرانبوونی نرخی بە نزینەوە قسەی بۆ (درەو) کرد، ئەو دەڵێ بەو قازانجەی کە ئەوان دەیخەنە سەر نرخ، هێشتا دەکرێت لیترێک بە(600) دینار بفرۆشرێت و بەرزنەکرێتەوە،  بەڵا قوربان فەوزایە، بەرەڵاییە، كەس لێپرسینەوە ناكات، بەدڵنیاییشەوە دەیڵێم یەك بەنزینی ساغ لەسلێمانیدا نیە.  دەقی گفتوگۆکە: درەو: ئێوە بە چ نرخێک بەنزین هاوردە دەکەن ؟ بازرگانەکە: ئێستا لە ئێران تەنێك بەنزین  بە (440) دۆلار دەکڕین، پێشتر تەنێکمان بە (230 بۆ 270) دۆلار دەكڕی، واتا ئێستا تەنێك بەنزین زیاتر لە (170) دۆلاری چووەتە سەر، بەڵام ئەمە هۆكار نیە بۆ ئەوەی نرخی بەنزین بەمشێوەیە بەرزبێتەوە، چونکە دوێنێ حسابمان كرد بەو قازانجەشەوە کە ئێستا دەیکەین، بەنزینەکە بەبێ تێکەڵکردنی (نەفتا) بدرێت بە بەنزینخانەکان واتە بەنزینێکی پاک بێت، هێشتا دەکرێت لیتری بەنزین بە (600) دینار بفرۆشرێت نەك بەرزبکرێتەوە بۆ (700) دینار. درەو: ئەی کەواتە هۆكاری بەرزبوونەوەی نرخی بەنزین چیە؟ بازرگانەکە: وەڵا قوربان فەوزایە، بەرەڵاییە، كەس لێپرسینەوە ناكات، بۆ نمونە پێشتر لە باشماخ تەنیا (25) دۆلار گومرگمان دەدات، بەڵام ئێستا (75) دۆلارمان لێوەردەگرن، ئێستا كوالێتی كۆنترۆڵێكیان داناوە بۆ ئەوەی بەنزینی كەس دەرنەچێت، هەموومان بە وەرقەی كۆمپانیایەكی حزبی (ئیدارەی گشتی یەكێتی) بەنزین دەهێنین، رێژەی 95%ی بەنزینی كوردستان لە باشماخ و پەروێزخانەوە دێت، هیچی لە هەولێرەوە نایەت. هۆكارێكی تر نەبوونی چاودێرییە لەسەر گۆڕەپان و بەنزینخانەكان، حكومەتی عێراقی (25) دینار قازانجی بۆ بەنزینخانە دیاریكردووە، بەڵام لێرە بەگۆڕەپان و بەنزینخانەكانەوە (150) دینار قازانج دەخەنە سەر بەهای لێترێك بەنزین، زۆربەشی (نەفتا)ی تێدەكەن، یەك بەنزینی ساغ لە سلێمانیدا نیە (نەفتا)ی تێ نەكەن، ئەو (نەفتا)یە ئۆكتانی بەنزین خراپ دەكات، (نەفتا) بۆخۆی ئۆكتانی (54)ە، لە وڵاتی ئێمە ئامێری ستانداردمان نیە بۆ پشكنینی بەنزین، ئەو بەنزینەی ئێمە ئێستا تەنێکی بە (470) دۆلار لە ئێران دەكڕین  ئۆكتانەكەی (87)ی راستەقینەیە، تێكەڵكردنی ئەو (نەفتا)یە بۆ هەرزانكردن و بۆ خێركردنە، بۆ نمونە تەنێك (نەفتا) بە (320) دۆلارە، بەڵام بەنزین بە (470) دۆلار لە ئێران دەكڕین. درەو: ئێستا بەرزبونەوەی نرخی بەنزین بەدەستی كێیە؟ بازرگانەکە: خاوەنی بەنزینخانەكانی گروپێكی (واتساپ)یان هەیە، ئەوان خۆیان لەپێناو بەرژەوەندی خۆیان بڕیار دەدەن بەنزین بەچەند بێت و بەچەند نەبێت، چاودێری و لێپرسینەوە نیە، حكومەتی عێراق لیترێك بەنزین بە (425) دینار دەدات بە بەنزینخانەکان و پێویستە بەنزینخانەكان بیدەن بە (450) دینار. درەو: ئێستا رۆژانە چەند بەنزین هاوردە دەکرێت ؟ بازرگانەکە: بەنزینی ناوخۆمان نیە، پاڵاوگەی (بازیان) لەگەڵ حكومەتی عێراق گرێبەستی هەیەو تەنیا بۆ ئەو بەنزین بەرهەم دێنێت، ئێستا سلێمانی رۆژانە پێویستی بە (2 ملیۆن و 500 هەزار) لیتر بەنزین هەیە، كە رۆژانە دەکاتە (هەزارو 800) تەن، هەمووی لە ئێرانەوە دێت، چونکە ئێستا لە (دوبەی)یەوە بەنزین نایەت، بەهۆی ئەوەی هەم رێگەکەی دوورە هەم نرخەکەی گرانە، پێشتر لە (توركمانستان)ەوە بەنزین دەهات، بەڵام ئێستا كێشەی هەیە، حكومەتی عێراقیش بەشی خۆی ناكات و رۆژانە (8 هەزار) تەن بەنزین هاوردە دەكات. درەو: نرخی بەنزین هەر لە سلێمانی بەرزبوەتەوە یان لە هەولێریش بەهەمان شێوەیە ؟ بازرگانەکە: نرخی بەنزین لە هەولێریش بەرزبووەتەوە، پاڵاوگەی (كار) ئێستا تەنی بە (570) دۆلار دەدات بە بەنزینخانەكان، واتا لیتری بە (620) دینار دەیدەن بە بەنزینخانەكان، بەنزینخانەكان بۆیان هەیە بە (640) بیفرۆشن، بەڵام لەسلێمانی ئەوەش نەكراوە. پارێزگار بۆخۆی ئاگاداری تەواوی بابەتەكەیە، ئەنجومەنی پارێزگاو قایمقامیەت ئاگادارن، گروپی بەنزینخانەكانە پێكەوە بڕیار دەدەن لەسەر گرانكردنی نرخی بەنزین، ئەوانەی لەو گروپەن هەریەكەیان دەیان بەنزینخانەی لەناو شاری سلێمانی هەیەو خۆیان رێكدەكەون لەسەر گرانكردنی نرخی بەنزین و كەسیش لێپرسینەوەیان لەگەڵ ناكات. لەم چەند رۆژە نرخی لیترێك بەنزینیان لە (620) دینارەوە كرد بە (700) دینار، ئێستا لە هەولێر لیترێك بە (640) دینارە، هۆكاری سەرەكی لێنەپرسینەوەو فەوزاكەیە. درەو: تۆ دەڵێی پارێزگاری سلێمانی و قایمقامیەت ئاگادارن، ئایا ئەوان بۆ رێگری لە بەرزکردنەوەی نرخ ناکەن؟ بازرگانەکە: ئێمە وەك بازرگانانی بەنزین بە پارێزگارو بەرپرسانمان وت، ئێمە لە ئێرانەوە بەنزین دەهێنین و لە گۆڕەپانەكەی (دكتۆر تەها رەسوڵ) دادەگرین كە شوێنی (30 هەزار) تەن بەنزینی هەیە، ئیتر ئێمە هەموو خەرجیەكان دەخەینە بەردەستی ئێوە، ئێوە خۆتان خێرەكەو نرخەكە دابنێن، خۆیان رازی نەبوون. درەو: ئێستا کێشەکە تەنیا نرخە یان کوالیتی بەنزینەکەشە ؟ بازرگانەکە: ئێمە تەنیا كێشەی نرخەكەیمان نیە، كوالێتیەكەشی کێشەیە، بڕوا بكەن ئەو (نەفتا)یەی کە تێی دەكەن تەقدیر نەكراوە، ئەو هەموو شێرپەنجەیەی کە هەیە هۆکارە سەرەکییەکەی ئەو تێکەڵکردنەیە، واتا  ئێستا سەرەڕای گرانیەكەی، زیانی تەندروستیشی زۆر زۆرە بۆ خەڵك. درەو: ئێستا بەبڕوای ئێوە لایەنی بەرپرس لەم بارودۆخ و سەرپێچییانە کێیە ؟  بازرگانەکە: پارێزگاری سلێمانی كارئاسانی زۆری بۆ كۆمپانیاكەی زۆنی سەوز كردووە، زۆربەی کارەکانی بەسەرپێچی بۆ کردوون، بۆیە دەستی پارێزگاریشی تێدایەو  پشتیوانیان دەكات، نازانم شەریكە لەگەڵیان یاخود نا، بەڵام دەزانم رەش دەكات بەسپی و سپی دەكات بە رەش بۆیان. درەو: رەنگە پارێزگار هێزی پێویستی نەبێت بۆ کۆنترۆڵکردنی ئەم بازرگانییە ؟ بازرگانەکە: ئەوە كارێكی قورس نیە، بە دوو پۆلیس كۆنترۆڵ دەكرێت، ئێمە لەتاران بەنزین دەكڕین لە بۆرسەی ئینەرجی، نرخ دادەنرێت، ئێستا بۆ چوارشەممەی داهاتوو (150 هەزار) تەن بەنزین دانراوە، نرخی تەنێك بە (440) دۆلارە، نمایش كراوە بەو نرخە، كێشەكە ئەوەیە پێشتر كە لەباشماخەوە دەمانهێنا (25) دۆلار گومرگمان دەدا، ئێستا (75) دۆلار دەدەین، واتا بۆ هەر تەنێك (50) دۆلاری چووەتە سەر، تەنكەرێك (23) تەن بەنزین دەهێنێت، واتا بۆ هەر تەنكەرێك (هەزارو 150) دۆلار وەکو گومرگ وەردەگیرێت، ئەوان كوالێتیەكیان داناوە بۆ ئەوەی هیچ جۆرە بەنزینێك دەرنەچێت، پارێزگار مۆڵەتی (250 هەزار) تەن بەنزینی بۆ كۆمپانیاكانی باڵادەستی حیزبی كردووە، ئەمە لە دەسەڵاتی ئەودا نیە، لە دەسەڵاتی وەزارەتی سامانە سروشتیەكانە، كۆمپانیای (ئیدارەی گشتی یەكێتی)، (مۆڵەتی خاڵەسنورییەكان)، (گۆڕەپان و بەنزینخانەكان) بە هەرسێكیان نرخی بەنزین گران دەكەن، ئێمە دەمێكە هەوڵمانداوە ئەو فەوزایە نەمێنێت، پرۆسەكە لەژێر چاودێری ئەنجومەنی پارێزگاو پارێزگادا بێت، ئێمە دەمێكە هەوڵمانداوە ئەو فەوزایە نەمێنێت، پرۆسەكە لەژێر چاودێری ئەنجومەنی پارێزگاو پارێزگادا بێت، بەناوی (9) کۆمپانیای هاوردەی بەنزینەوە پرۆژەمان نوسیوە پێمانداون، بەڵام ئەوان تائێستا وەڵامنادەنەوە، پارێزگار وەڵامی كەس ناداتەوە. درەو: وردەکاری پرۆسەی هێنانی بەنزین و دابەشكردنی چۆنە ؟ بازرگانەکە: پرۆسەکە بەمشێوەیە: •    ئێمه لەبۆرسەی ئێران بە موزایەدە  بەنزین دەكڕین، دوای ئەوەی موزایەدە دەكرێت، كێ بۆی دەردەچێت، باری دەكات و دەیهێنێت. •    ئێمە لە ئێران دەیكڕین و پێشتر (25) دۆلار) گۆمرگ هەبوو، ئێستا (75) دۆلارمان بۆ هەر تەنێ لێدەسێنن،  •    دواتر ئێمە دەیهێنین و رادەستی گۆڕەپانەكانی تانجەڕۆی دەكەین، گۆڕەپانەكانی تانجەرۆش دوای ئەوەی نەفتای تێكەڵ دەكەن. •    گۆڕەپانەكانیش دوای تێكەڵكردنی نەفتا دەیدەن بە بەنزینخانەكان، بەنزینخانەكانیش بە خەڵكی دەفرۆشنەوە بە لیتر.  درەو: نرخی ئە بەنزینەی لە ئێران دەیکڕن بەپێی کوالیتییەکەی چۆنە ؟ بازرگانەکە: لەئێران بەنزینی (نۆرماڵ)مان بە ئۆكتانی (87) پێدەفرۆشن، (موحەسەن) بەئۆكتانی (91)، بەنزینی (سۆپەر)یش بە ئۆکتانی (95)، وەك ستانداردی نێودەوڵەتی ئێستا تەنیا نۆرماڵ دەهێنین، ئێمە دەتوانین لیتری بەنزین كە دەیهێنین بە (575) دینار بیدەین بە بەنزینخانەکان و ئەوانیش بە (600) بیفرۆشن، ئێمە خۆمان تەنی (15 بۆ 20) دۆلار خێرمان داناوە، بۆ بەنزینخانەکانیش تەنی (40) دۆلارمان داناوە.

درەو: " حكومەتی هەرێمی كوردستان هیچ پشتیوانیەكی سوتەمەنی ناكات، بۆیە بەرزبوونەوەی نرخی دراو و نرخی نەوت، نرخی بەنزین لە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستانیش بەرزدەكاتەوە، دوو رێگا هەیە بۆ چارەسەری كێشەی گرانبوونی بەنزین" ئەمە بۆچونی عەلی حەمە ساڵح سەرۆكی لیژنەی وزە و سامانە سرووشتییەكان لە پەرلەمانی كوردستانە. ئەمڕۆ شوفیرانی تاكسی لەبەرامبەر بەرزبونەوەی نرخی بەنزین خۆپیشاندانیان كردو رێگای سەرەكی سلێمانیان داخست، بە نزیكەی (150 بۆ 200) دینار بەرزبووەتەوە، عەلی حەمەساڵح لەبارەی گرانبونی نرخی بەنزینەوە تایبەت بۆ (درەو): •    هۆكاری بەرزبوونەوەی نرخی بەنزین لە هەرێمی كوردستان ئەوەیە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان هیچ پشتیوانیەكی سوتەمەنی ناكات واتا (مەدعوم) نیە وەك ئەوەی ئێران ئەیداتە دەست بازرگانانەوە، بازرگانیش پەیوەستە بە دووبابەتەوە (نرخی دراو و نرخی نەوت) واتا بەرزبونەوەی نرخی دراوو نرخی نەوت لەبازاڕەكانی جیهاندا كاریگەری راستەوخۆی لەسەر بەرزبونەوەی نرخی بەنزین دەبێت.  •    ئێستا بەپێی نرخی دراو و نرخی نەوت، بەنزینێك كوالێتی بەرز بێت نرخەكەی گران دەبێت، لە كوردستان كە بە(750) دینار دەفرۆشرێت هی ئەوەیە كە بەنزینەكە كوالێتیەكەی زۆر زۆر خراپە، ئەگەرنا بەنزین لە دونیادا نرخەكەی گران بووە. •    لەبەر ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی پشتیوانیەكی هیچ جۆرە سوتەمەنیەك ناكات(نە نەوت نەبەنزین نە گازوایل)، پەیوەستی كردووەتەوە بە نرخی بازاری جیهانیەوە. •    كێشەی گرانبوونی نرخی بەنزین بە دوورێگا چارەسەر دەبێت رێگای یەكەم: حكومەت پشتیوانی بكات  چوار پاڵاوگەی گەورە لە  هەرێمی كوردستاندا هەیە،  ئەگەر بێت و سوتەمەنی بەرهەم بهێنن، (بەنزینێكی كوالێتی باش، گازوایل، نەوتی سپی) بخرێتە  بازاڕەوە بە نرخی پشتیوانی حكومەت بیفرۆشێت، لەرووی داراییشەوە حكومەت زیانی ئەوو تۆ ناكات و داهاتی زیاتر لەوەی بۆ دەگرێتەوەكە ئێستا دەیفرۆشێت، چونكە كرێی بۆری نادات، داشكاندن ناكات بەهۆی ئەوەی نرخەكەی كەمە كە دەوڵەت نیە و سەروەری نیە، ئەگەر حكومەت پشتیوانی بكات ئەوا دەتوانرێت بە نرخێكی گونجاو بیفرۆشێت، ئەم رێگایە گرنگە ئێمە  سێ چوار مانگە خەریكین بەڵام سەركەوتوو نەبووین. رێگای دووەم: گۆڕینی ئۆتۆمبێل لە بەنزینەوە بۆ غاز (LPJ): ئەم رێگایە زۆر گرنگە بۆ چارەسەری كێشەی بنەڕەتی بەنزین، نەك بە كۆمپانیای فەیك و لاكۆڵان،  ئێستا كۆمپانیای متمانەپێكراو هەیە چۆن ئۆتۆمبێل لەبەنزینەوە  دەگۆڕیت بۆ (LPJ) غازی سروشتی، لە هەرێمی كوردستان غازی سروشتی زۆر زۆرە سودەكانی ئەمەیە: •    نرخەكەی 250 دینار تا 300 دینارە. •    ژینگەدەپارێزێت، چونكە گەورەترین كێشەی بەنزین نرخەكەی نیە بەڵكو ژینگەیە چونكە لە چوارمانگی ئەمساڵدا (هەزارو 100) كەس لە سلێمانی توشی شێرپەنجەبوون، بەڵام بەغازی سروشتی ژینگەكە پاك دەبێتەوە، لەو بارەیەوە قسەمان لەگەڵ حكومەتدا كردووە.  

 (درەو): نرخی بەنزین لە هەرێمی كوردستان بەرزبووەتەوە شۆفێران ناڕەزاییان دەربڕی و رێگای سەرەكی سلێمانیان داخست، پارێزگاری سلێمانی هۆكاری بەرزبونەوەی نرخی بەنزین بۆ بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار دەگەڕێنێتەوە، بەڵام سەرۆكی لیژنەی ووزەوسامانە سروشتیەكانی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی هۆكارەكەی بۆ بازرگانێكی ئەفغانی دەگەڕێنێتەوە لە تاران، كە بەرپرسانی ئیداری هەرێمی كوردستان هاوكارن.  كەریم عەلی سەرۆكی لیژنەی پیشەسازی‌و وزە لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەبارەی گرانبونی نرخی بەنزینەوە تایبەت بۆ (درەو): •    چەند جۆرێك باج دەچێتەسەر هاوردەكردنی بەنزین، ئەم باجانە بونەتەهۆی بەرزبونەوەی نرخی بەنزین. •    ئەو باجانەی كە لە بازرگانەكانی هاوردەكردنی بەنزین وەردەگیرێت، ئەمانەن: -    بڕی (60 هەزار) دینار لە هەر تانكەرێك وەردەگیرێت بەناوی مەنەفێستەوە -    بڕی (60 هەزار) دینار بەناوی پشكنینی كۆرۆناوە وەردەگیرێت -    بڕی (17 هەزار) دینار بەناوی پاكژكردنەوە "تعقیم" وەردەگیرێت -    بڕی (15 هەزار) دینار بەناوی رێگەپێدانی گومرگییەوە وەردەگیرێت -    بڕی (10 هەزار) دینار بەناوی گەراجەوە وەردەگیرێت -    بڕی (25 هەزار) دینار بەناوی بیمەوە وەردەگیرێت -    بەكۆی گشتی بەر لە مانگی سێی ئەمساڵ، هەر تانكەرێك بەتێكڕا بڕی (350 هەزار بۆ 400 هەزار) دیناری لێوەرگیراوە، بەڵام ئێستا بەهۆی رێنماییەكانی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‌و ئەو كۆمپانیایانەوە بڕی (ملیۆنێك) دینار لە هەر تانكەرێك وەردەگیرێت. •    رێنماییەكی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان هەیە كە دەڵێ بەنزین لەخواروو ئۆكتانی (93) نابێت داخڵی هەرێم بكرێت، ئەمە وایكردووە بازرگانەكان بەنزین بە ئۆكتانی نزم بكڕن‌و بە ماددەی "ریفۆرمێنت" ئۆكتانەكەی بەرزبكەنەوە، لە دەروازەكان كە بەنزین ئۆكتانی بەرزبوو، پشكنینی بۆ ناكرێت، لەبەرامبەر ئەوەی پشكنین بۆ بەنزین ناكرێت، بازرگانەكانی بەنزین بڕی (100 دۆلار) بۆ هەر تەنكەرێك بە بازرگانێكی ئەفغانی‌و دوو كۆمپانیای سلێمانی دەدەن، ئەمە وا دەكات بۆ داخلكردنی هەر تانكەرێك بەنزین بڕی (3 هەزار) دۆلار نرخ بەرزببێتەوە. •    بازرگانێكی ئەفغانی بەناوی (خافی)، كە لە تاران دادەنیشێت، لەڕێگەی دوو كۆمپانیای سلێمانییەوە، رەسیدی بەنزین بە ئۆكتانی بەرزەوە بەو كەسانە دەفرۆشێت كە بەنزین هاوردەی سلێمانی دەكەن، واتە لە بنەڕەتەوە بەنزینەكە ئۆكتانی نزمە. •    پێدانی رەسید بۆ هاوردەكردنی بەنزین هێنانی لە ئێرانەوە قۆرخكراوە بۆ دوو كۆمپانیای سلێمانی، بازرگانەكانی بەنزین رەسید لە دوو كۆمپانیاكەی سلێمانی دەكڕنەوە ئەمە هۆكاری بەرزبوونەوەی نرخی بەنزینە. •    رێنماییەكانی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان هۆكار بووە بۆ ئەوەی بازرگانەكانی بەنزین پەنا بۆ ئەم رێگەی ساختەكارییە ببەن.  •    هیچ رێنماییەك لە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان نییە بۆ دیاریكردنی بڕی "قازانج" لە هاوردەكردنی بەنزیندا، بازرگانەكان كە لە ئێرانەوە بەنزین هاوردە دەكەن، كاتێك بەنزینەكە دەگاتە "تانجەرۆ" بەدڵی خۆیان قازانجی لەسەر دادەنێن. •    بازرگانەكان بەو بڕەی قازانج كە خۆیان دیاری دەكەن، بەنزینە هاوردەكراوەكەیان بە بەنزیخانەكان دەفرۆشن، بەنزیخانەكانیش لەڕێگەی گروپێكی "واتساپ"ەوە، بە ئارەزووی خۆیان قازانج دیاری دەكەن‌و بازاڕ قۆرخ دەكەن.  •    بەستنەوەی بەرزبونەوەی نرخی بەنزین بە بەهای دۆلارەوە بەهانەیەكە كە لەجێی خۆیدا نییە. •    بەنزیخانە هەیە لە سلێمانی بەهاكەی بۆ (ملیۆنێك) دۆلار بەرزبوەتەوە، ئەگەر بەنزین قازانجی زۆری تێدا نەبێت چۆن بەهای بەنزیخانە بەوشێوەیە بەرزدەبێتەوە ؟  •    لە سلێمانی كۆڵان‌و ژێر هۆتێل كراون بە بەنزیخانە، دەیان بەنزیخانەی بێ مۆڵەت دروستكراون، پارێزگاری سلێمانی ئاگاداری هەموو ئەم شتانەیە.