(درەو): حكومەتی هەرێمی كوردستان بە لێبڕینیشەوە ناتوانێت موچەی مانگی ئایاری فەرمانبەران خەرج بكات، پارتی داهاتی نەوت‌و یەكێتی داهاتی گومرگ رادەستناكەن، پارەكەی بەغداد مەرجدار كراوە بەوەی هەرێمی كوردستان دەبێت بەیانی مالیی خۆی رادەست بكات.  ئەمڕۆ یەكەمین رۆژی مانگی حوزەیرانە، زۆرینەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان تا ئێستا موچە مانگی ئایاریان وەرنەگرتووە، تائێستا تەنیا وەزارەتەكانی (تەندروستی‌و پێشمەرگەو ناوخۆ) موچەیان وەرگرتووە، دوو رۆژی داهاتوو تەنیا موچەی شەهیدان‌و زیندانیە سیاسیەكان دابەشدەكرێت.  سەرچاوەیەك لە ئەنجومەنی وەزیران بە (درەو)ی راگەیاند، یەكێتی‌و پارتی پارەی نەوت‌و گومرگ رادەستی گەنجینەكانی حكومەت ناكەن، بۆیە حكومەت بەلێبڕینی 21%یشەوە، هێشتا ناتوانێت بەسەر یەكەوە موچەی هەموو وەزارەتەكان بدات.  بە لێبڕینی 21%ی موچەوە، تائێستا كۆی پارەیەی كە حكومەت وەكو موچەی مانگی ئایار دابەشیكردووە، نزیكەی (200 ملیار) دینارە لە كۆی (706 ملیار) دیناری خەرجی موچەی موچەخۆران. ئەمە لەكاتێكدایە، بەشێكی زۆری موچەی وەزارەتی پێشمەرگە، بەدیاریكراوی موچەی نزیكەی (44 هەزار) پێشمەرگە لە لیوا هاوبەشەكان، لەلایەن هاوپەیمانی نێودەوڵەتییەوە موچەكانیان دابین دەكرێت.  ئەمڕۆ (1)ی ئایارە، مانگی رابردوو تاوەكو سەری مانگ موچەی هەموو وەزارەتەكان دابەشكرابوو، بەڵام ئەم موچەی مانگی ئایار، بەوتەی سەرچاوەیەكی باڵا لە ئەنجومەنی وەزیران كە بە (درەو)ی راگەیاند:" پارەی پێویست بۆ خەرجی موچە لە بانكەكاندا نییە، چونكە پارتی داهاتی نەوت‌و یەكێتیش داهاتی گومرگەكان رادەستی وەزارەتی دارایی ناكەن، ئەمەش بەهۆی ئەو ململانێ سیاسییەی كە لەنێوان هەردوو حزبدا هەیە". جگە لە داهاتی نەوت‌و داهاتی گومرگەكان، وەزارەتی دارایی هەرێم كوردستان چاوی لەوەیە، بڕە پارەیەك لە وەزارەتی دارایی عێراق وەربگرێت، وەكو یەكەمین پشكی هەرێم لە بودجەی 2021ی عێراق، بەمەبەستی چارەسەركردنی كێشەی موچە. ئێستا وەفدێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەسەرۆكایەتی قوباد تاڵەبانی لە بەغدایە، سەرچاوەیەك لەناو وەفدەكەی حكومەتەوە بە (درەو)ی وت:" وەزارەتی دارایی عێراق داوای بەیانی مالیی لە وەفدی هەرێم كردووە، ئەمەش كارێكی ئاسان نیەو حكومەتی هەرێم بەمزوانە ناتوانێت ئامادەی بكات".  (درەو) زانیویەتی، جگە لە بەیانی مالیی، بەرپرسانی بەغداد داوای تۆماری فرۆشی نەوتی هەرێم‌و لیستی موچەخۆرانی هەرێم دەكەن. بەپێی ئەو رێككەوتنەی كە هەرێمی كوردستان‌و بەغداد لە بودجەی 2021دا كردویانە، هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانێت مانگانە پشكی خۆی بودجەی عێراق وەربگرێت، دەبێت رۆژانە داهاتی (250 هەزار) بەرمیل بە نرخی سۆمۆو رێژەی 50%ی داهاتی دامەزراوە فیدراڵییەكان بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە.  مانگی رابردوو سۆمۆ نەوتی بە (65,4) دۆلار فرۆشتووە، واتا كۆی داهاتی ئەو (250 هەزار) بەرمیل نەوتەی كە دەبێت هەرێم مانگانە رادەستی بەغداد بكات، دەكاتە (490 ملیۆن دۆلار) واتا ( 725 ملیار) دینار. ئەگەر هەرێمی كوردستان نەوتەكەی رادەستی بەغداد نەكات‌و بە نرخی خۆی بیفرۆشێت، داهاتی ئەم (250 هەزار) بەرمیلە دەكاتە (412 ملیۆن) دۆلار واتا (610 ملیار) دینار. لەچوارچێوەی ئەو گفتوگۆیانەی كە كراون، بڕیارە هەفتەی داهاتوو چاودێری دارایی عێراق سەردانی هەرێمی كوردستان بكات بۆ وردبینیكردن لە داهاتی نەوتی‌و نانەوتی‌و لیستی موچەخۆران‌و دوای چەند رۆژێكی تر بڕیار لەسەر دیاریكردنی پشكی هەرێم لە یاسای بودجەی عێراق دەدرێت  

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئایاری نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە:  بڕی (89) مليۆن (881) هەزار و( 268 ) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. داهاتی نەوت گەیشتوەتە (5) مليار و(882) مليۆن دۆلار. ڕۆژانە تێکڕا دوو ملیۆن و 899 هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 65.459 ) دۆلار. بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 60 هەزارو 913) بەرمیل نەوت بووە 

 راپۆرت: (درەو) رێژەی بارانبارین لە هیچ ناوچەیەكی هەرێم نەگەیشتوەتە (٥٠٠) ملیمەتر، ئەو ناوچانەی كە لە (٢٠٠) ملیمەتر كەمتر بارانیان لێ باریوە، بە ناوچەی وشكەساڵیی ئەژماردەکرێن، بەم پێوەرە دوو ناوچەی هەرێمی کوردستان بە ناوچەی وشکەساڵیی دادەنرێن، کەمی بارانبارین و گرتنەوەی ئاو لەلایەن وڵاتانی دراوسێوە، پێکەوە وشکەساڵیی و قەیرانی ئاویان بۆ هەرێم دروستکردووە. وشكەساڵیی و جۆرەکانی وشكەساڵیی دیاردەیەكی كەشوهەوایە، بە كارەساتێكی سروشتی دادەنرێت كە زیانی گەورە بە جیهان دەگەیەنێت‌و ساڵانە كاریگەری لەسەر ژمارەیەكی زۆر خەڵك بەجێدەهێڵت، ئەم دیاردەیە بەهۆی كەمئاوییەوە روودەدات، جا ئیتر ئەمە بەهۆی كەمی رێژەی بارانبارینەوە بێت یان قەتیسبوونی گەرما یاخود خراپ دابەشكردنی ئاو لەماوەیەكی دیاریكراودا، ئەوەی لە هەرێمی كوردستان هەیە لەیەككاتدا كەمی بارانبارین و خراپی دابەشكردنی ئاوو گرتنەوەی ئاوە لەلایەن وڵاتە دراوسێكانەوە.  بەگشتی وشكەساڵیی چەند جۆرێكی هەیە: یەكەم: وشكەساڵی لەڕوانگەی كەشناسییەوە ئەوەیە كە بڕی بارانبارین لە وەرزی باراندا كەمتر بێت لە تێكڕای بارانبارین لە ساڵەكەدا، هۆكارەكەشی دۆخی كەشوهەوایە كە كاریگەری لەسەر ناوچەیەك دروستكردووە‌و بووەتە هۆی كەمی بارانبارین لەو ناوچەیە.  دووەم: وشكەساڵی كشتوكاڵیی ئەمە بریتییە لە كەمی رێژەی بارانبارین، بەجۆرێك كە رێژەكە پێداویستی رووەكیی پڕناكاتەوە‌و رێژەی بەهەڵمبوون لە رێژەی ئەو ئاوەی كە هەیە، زیاترە.  سێیەم: وشكەساڵی هایدرۆلۆژی (ئاویی) ئەمە كەمی رێژەی ئاوە بەهۆی ئەوەی ماوەی بارانبارین كەمبووە‌و ئاستی ئاو لە دەریاچە‌و روبارو بەنداوەكاندا دابەزیوە، لەم حاڵەتەشدا رێژەی بەهەڵمبوون لە رێژەی بارانبارین زیاترە، ئەمە حاڵەتە هەرە مەترسیدارەكەیە كە جگە لە كشتوكاڵ، كاریگەریی لەسەر ژیانی مرۆڤیش دروست دەكات، چونكە ئاو بەشی پێداویستی خواردنەوەی دانیشتوان ناكات.  چوارەم: وشكەساڵی ئابوریی‌و كۆمەڵایەتی ئەمە كاتێك رودەدات كە رێژەی خواست لە بڕی ئەو ئاوەی كە هەیە زیاترە، ئەمەش كورتهێنان لە سەرچاوە خۆراكییەكان دروست دەكات، لەم حاڵەتەدا ئاو بەشی پێداویستی مرۆڤ‌و ژینگەش ناكات. ئەوەی لە هەرێمی کوردستان هەیە، زیاتر مەترسییەکە لەسەر کشتوکاڵ و پەلەوەرە، هەرچەندە حکومەت ترسی هەیە بێ ئاوییەکە خەڵک و دانیشتوانیش بگرێتەوە. هەولێرو گەرمیان لە وشكەساڵیدان رێژەی بارانبارین لەهەرێمی كوردستان لە هیچ ناوچەیەكدا نەگەیشتووەتە (٥٠٠) ملم، بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرێتی كەشناسیی، رێژەی بارانباران بەبەراورد بە ساڵی رابردوو (٥٠٪) كەمیكردووە، زۆرترین رێژەی بارانبارین لەپارێزگای سلێمانییە كە تاوەکو رۆژی ٢٨ی ئازاری ئەمساڵ نەگەیشتووەتە (٤٠٠) ملم و كەمترینی بڕی بارانبارین لە ناوچەی كەركوك- گەرمیانە كە (١٠٣) ملم باریوە، لە هەولێریش رێژەکە نەگەیشتووتە (٢٠٠) ملم. بەپێی هەڵسەنگاندنی وەزارەتی كشتوكاڵ، ئەو ناوچانەی رێژەی بارانبارین تێیاندا نەگەیشتووەتە (٢٠٠) ملم، ئەوە بە ناوچەی وشكەساڵیی دەدرێنە قەڵەم، بۆیە لەلای وەزارەتی كشتوكاڵ هەردوو ناوچەی (هەولێرو گەرمیان) دەچنە چوارچێوەی ناوچەی وشكەساڵییەوە،  بڕوانە خشتەی (١)  حکومەت و پلانی وشکەساڵیی رۆژی ١١ی ئەم مانگە، لە یەکەم هەنگاوی کرداریدا بۆ روبەڕوبوونەوەی وشکەساڵیی، وەزارەتی کشتوکاڵی هەرێم، دروستکردنی (٩) بەنداوی ستراتیژی و (٢) پرۆژەی ئاودێری بەشێوەی پرۆژەی پەرەپێدان راگەیاندو کۆمپانیاکانی بانگهێشتکرد بۆ جێبەجێکردنی پرۆژەکان. خشتەی بەنداوەکان حكومەتی هەرێم رۆژی ٢٦ی ئەم مانگە بەئامادەبوونی وەزیرە پەیوەندیدارەكانی كۆبووەو بۆردێكی باڵای  بەمەبەستی روبەڕوبوونەوەی قەیرانی وشكەساڵیی پێکهێنا، بەڵام تائێستا بڕی ئەو بودجەیە دیارنییە کە حکومەت دەیەوێت بۆ روبەڕوبونەوەی قەیرانەکە خەرجی بکات. قەیرانی ئەمجارەی ئاو هۆکارەکەی بەتەنیا کەمی بارانبارین نییە، ئێرانیش ئاستی بەردانەوەی ئاوی بۆ هەردوو بەنداوی (درەبەندیخان)و (دوکان) کەمکردووەتەوە. چەند رۆژی رابردوو لەسەر فەرمانی مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراق، بۆ تاوتوێکردنی قەیرانی ئاو، مەهدی حەمدانی وەزیری سەرچاوەكانی ئاوی عێراق سەردانی هەرێمی کوردستانی کردو چووە هەردوو بەنداوی (دەربەندیخان)و (دوکان). وەزیری سەرچاوەكانی عێراق ئاشكرایكرد، بەمزوانە سەردانی ئێران دەكات‌و بەڕێوەبەری بەنداوی دەربەندیخان وەكو نوێنەری هەرێمی كوردستان هاوڕێیەتی دەكات. وەکو خۆی وتی:" ئامانجی سەردانەكەیان بۆ ئێران، گفتوگۆكردنە لەبارەی هۆكاری دابەزینی ئاستی ئاو لە بەنداوی دەربەندیخان بۆ سفرو دابەزینی ئاستی ئاو لە بەنداوی دوكان بەرێژەی ٧٠٪". دانەوێڵە لە زەمەنی وشکەساڵیدا وشكەساڵی كاریگەری راستەوخۆی لەسەر بەرهەمی دانەوێڵە دروستكردووە، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی كشتوكاڵ، ئەمساڵ بەهۆی كەمیی بارانبارینەوە، بەرهەمی گەنم بۆ (٥٠٪) كەمی كردووە، چونکە لە زۆربەی ئەو ناوچانەی بۆ دانەوێڵە گونجاون، كەمتر لە (٢٠٠) ملم بارانباریوە، ئەمە لەکاتێکدایە گەنمی دێمیی پێویستی بەنزیكەی (٤٠٠) ملیمەتر بارانی ساڵانەیە. ساڵی رابردوو نزیكەی (٢ ملیۆن) تۆن گەنم لەهەرێمی كوردستان بەرهەم هاتووە، ئەمساڵ بڕەکە بۆ (ملیۆنێك) تۆن دابەزیوە. روبارو بەنداوەكان لە ھەرێمی كوردستان (١٧) بەنداو و (١٠٠) حەوزی بچووك ھەیە كە سەرجەمیان توانای گلدانەوەی (١٠ ملیار) مەتر سێجا ئاویان ھەیە. لە هەرێم ساڵانە سەروی (٤٠) ملیار مەتر سێجا باران دەبارێت، بەڵام پێداویستی بۆدابینکردنی (ئاوی خواردنەوە، كشتۆكاڵ، پێداویستی زیندەوەر) ناگاتە (١٠) ملیار مەتر سێگۆشە، ئەوەی تر بەفێرۆ دەچێت. بۆیە لە هەرێمی كوردستان كێشەی ئاو نیە، كێشەی پاكی و بڕی ئاو نیە، بەڵكو كێشەی ئیدارەدانی ئاو هەیە. قایمقامی قەزای پشدەر دەڵێ "شتێك نەماوە بەناوی زێی بچوكەوە، دەتوانین بڵێین زێی بچوك كۆتایی هاتووە، چونكە ساڵی رابردوو كە پێواومانە لە وەرزی هاویندا تەنها (یەك مەتر و نیو سێگۆشە) لە سانیەیەكدا ئاو هاتۆتە ناو زێیەکەوە، ئەمساڵ كە بارانبارین كەمبوەتەوە، ئەو پێوانەیەش كەمبوەتەوە، ئەمەش ئاستی ئاوی زێیەك نیە". بڕو توانای گلدانەوەی ئاو لە بەنداوەكانی هەرێم بەمشێوەیە: - بەنداوی دوكان لەسەر زێی بچووك لە پارێزگای سلێمانی، توانای گلدانەوەی (٦.٨٥) ملیار مەتر سێجایە - بەنداوی دەربەندیخان لەسەر روباری سیروان لە پارێزگای سلێمانی، توانای گلدانەوەی (٣.٣) ملیار مەتر سێجایە  - بەنداوی حەمرین لەسەر روباری سیروان لە پارێزگای دیالە لە قەزای خانەقین، توانای گلدانەوەی (٢.٤٥) ملیار مەتر سێجایە - بەنداوی دهۆك لە پارێزگای دهۆك، توانای گلدانەوەی (٠٫٦) ملیار مەتر سێجایە -    بەنداوی بێخمە كە تەواونەكرا لەسەر  پارێزگای هەولێر و دهۆك، توانای گلدانەوەی (١٥-١٧) ملیار مەتر سێجایە ئاوی سەرزەوی ئاوی سەر زەوی لە هەرێمی كوردستان لە پێنج لقی سەرەكی پێكدێت كە بریتین لە (خاپور، زێی گەورە، زێی بچووك، سیروان، عوزێم)، لەگەڵ بەنداوەكانی دوكان و دەربەندیخان و دهۆك. هەریەك لەم لق و بەنداوانەش بڕی ئاو و خەزنكردنی جیاوازە بەمشێوەیە: - روباری خاپور لە زاخۆ كە (١٦٠) كم درێژییەكەیەتی لەنێو خاكی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەكەی (٦٢.٥) مەتر سێجایە لە چركەیەكدا. - زێی گەورە لە كەڵەک كە (٢٥٠) كم درێژییەكەیەتی لەنێو خاكی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەكەی (٤٢٠) مەتر سێجایە لە چركەیەكدا. - زێی بچوك كە (٤٠٠) كم درێژییەكەیەتی لەنێو خاكی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەكەی (٥٥) مەتر سێجایە لە چركەیەكدا. - روباری عوزێم كە (٢٣٠) كم درێژییەكەیەتی لەنێو خاكی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەكەی (٢٥) مەتر سێجایە لە چركەیەكدا. - روباری سیروان كە (٣٨٦) كم درێژییەكەیەتی لەنێو خاكی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەكەی (١٤٠) مەتر سێجایە لە چركەیەكدا.  

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)     لە چەند رۆژ و هەفتانەی رابردوودا پرسی دەستور پرسی گەرمی ناو میدیا حیزبیی و شەخسییەکانی خێزانە سوڵتانییەکانی ھەرێم بوو، بە تایبەتی پرسی ناو میدیاکانی سەر بە خێزانی بارزانی. ئەوان پرسەکەیان وروژاند و ئەمانی تریش وەک کۆرسێکی گوێڕایەڵ بەدوای ئەواندا ھاتنەقسە. ئەوەی بۆ ئێمە جێگای سەرنج و تێڕامان بوو ئەوەبوو، زۆرینەی هێزە سیاسییەکان لەسەر ئەوە ڕێکبوون کە دەستور بۆ هەرێمی کوردستان پێداویستییەکی سیاسییە و بۆئەوەی بکرێت ”ئەم پرسە چارەنووسسازە“ش بە ئاکامبگات، پێویستە یەکڕیزبن. لەم ڕووەوە پەیوەندییەکی یەکسەرە و میکانیکی لەنێوان دەستور و یەکڕیزیدا پێشنیارکرا و دروستکردنی دەستور خۆشی وەک دروستکردنی ئەو یەکڕیزیی و یەکێتییە گریمانکراوە، وێناکرا. گومانی تێدانییە دەستور بەردی بناغەی پێکەوەژیانی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی زۆربەی ھەرەزۆری کۆمەڵگا مۆدێرنەکانە. بەڵام پرسی دەستور ھەرگیز هیچ پەیوەندییەکی بە یەکڕیزیی و یەکگرتنەوە نییە، وەک سیاسەتمەدارانی کورد و کۆرسە ئیعلامییەکەی دەوریان لێیتەگەیشتوون و بەدەنگی بەرز بانگەشەی بۆدەکەن، ڕێک بە پێچەوانەوە پرسی دەستور پەیوەندییەکی ئۆرگانیی و پتەوی بە چەمکی جیاوازییەوە هەیە. دەستور دێت بۆ ڕێکخستنی جیاوازییەکان و پارستانیان، بۆ نیشاندانی جیاوازیی وەک گوتراوی ژمارەیەکی ناو ژیانی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و دینیی و فەرھەنگیی. دەستور تەنها هی ئەو هێزانە نییە کە لەسەری رێکدەکەون، بەڵکو پێویستە هی هەموو ئەو هێزانەش بێت کە لەگەڵ گوتاری سیاسیی و دینیی و فەرھەنگیی باو و باڵادەستدا هاوڕا نین و ناکۆکن.  دەستور ڕێکەوتنێکی کۆمەڵایەتییە و کۆمەڵگا تیایدا بڕیار ئەدات چوارچێوە گشتیی و ھاوبەش و سەرەکییەکانی ژیانی پێکەوەییان ڕێکبخات و کۆمەڵێک یاسا و ڕێسا سەروەردەکات کە بتوانن ژیانیان، بە ھەموو جیاوازییەکانیانەوە بەڕێوەببات، وەک کەسانی خاوەن ماف و خاوەن بەرپرسیارێتیی و خاوەن کەرامەتی یەکسان. پاراستنی چاکەی گشتیی کۆمەڵگا، چاکەیەک ھەمووان بە چاکەی خۆیانی بزانن، بنەمای نووسینی دەستورە وەک تێکستێک بۆ ھەمووان و ھی ھەمووان. دەستور ھەرگیز تێکستی ئەم یان ئەو زۆرینەی سیاسیی یان دینیی یان کولتوریی نییە، دەستور لۆژیکی زۆرینە و کەمینە ئاراستەی ناکات، دەستور تێکستی ھەمووانە بە ھەموو جیاوازییەکانیانەوە. ئەمە وادەکات دەستور بەپێویست هی هەموان بێت، نەک هی ئەوانەی بەناوی هەمووانەوە قسەدەکەن و خۆیان بە نوێنەری هەمووان دەزانن.  یەکێک لە ئاکارە ھەرە سەرەکییەکانی ئەم ساتەوەختەی کۆمەڵگای ئێمە ئەوەیە کە جگە لە دوو جۆر زۆرایەتیی تایبەت، ھیچ زۆرایەتییەکی تری تێدانییە. یەکەمیان ”زۆرایەتییەکی دینیی“ە کە لەناوخۆیدا تەواو پارچەپارچە و دابەشبووە، پڕێتی لە جیاوازیی و ناکۆکیی و دژایەتیکردنی دینیی، تا ئاستی تەکفیرکردن و بە مونافیق و زەندیق و لادەر ناونوسکردنی یەکتری. دووھەمیان ”زۆرایەتییەکی ناڕازیی“ە لەو دونیایەی لە ھەرێمەکەدا دروستکراوە. ڕووە سیاسییەکانی ئەم زۆرایەتییە ناڕازیەشمان لە دواھەمین ھەڵبژاردنی پەرلەماندا بینیی. ئەو ھەڵبژاردنە شۆکێکی سیاسیی گەورەبوو بۆ هەموو هێزە سیاسییەکانی ھەرێم، چونکە بایکۆتێکی بێوێنەی دەنگدان و ھەڵبژاردنی لە مێژووی سیاسیی ئێمەدا، تیابینرا. داتاکان پێماندەڵێن کە کەمتر لە 40% ئەوانەی لە هەرێمدا مافی دەنگدانیان ھەیە، دەنگیان بە هێزە سیاسییەکان داوە و پارتی و یەکێتیش بەیەکەوە، 20 تا 25 لە سەدی دەنگی دەنگدەرانی ھەرێمیان ھێناوە. پانزە لە سەدەکەی تری دەنگی هێزەکانی ترن. لە ڕاستیدا لەسەروی 70% خەڵکی ھەرێمەکە دەنگیان بە پارتی و یەکێتی نەداوە. بەم شێوەیە هەم پارتی کە براوەی یەکەمی هەڵبژاردنەکان بوو، نوێنەرایەتی کەمینەیەکی ناو کۆمەڵگای ئێمە دەکات، ھەم یەکێتی و ھێزەکانی تریش. ئەو ھێزانەی ئێستا لە پەرلەمان و حکومەتەدا ئامادەن، کەمینەیەکی بچووکی ناو بۆشاییەکی سیاسیی گەورەن. لە ئێستاشدا و دوای تۆخبوونەوەی ململانێ سیاسییەکانی ناو پارتی و گەیشتنی بە ئاستی نەخوێندنەوەی یەکتریی و بەگژاچوونەوەیەکی ژێربەژێر، پارتی، کە کەمایەتییەکی سیاسیی بچوکە، بووە بە هەڵگری گوتارێکی پۆپۆلیستیی دەربارەی یەکڕیزیی نیشتیمانیی. ئەم ھێزە کە نەک ناتوانێت هەموو خەڵک یەکبخات و یەکدەنگیان بکات، بەڵکو ئەو یەکدەنگییەشی تەنانەت لەناو ڕیزەکانی خۆشیدا بەبێ فشار و ھەڕەشەی زۆر بۆ ناکرێت.  ڕەھەندی سەرەکیی دەستور و دەستورگەرایی بریتییە لە دانانی سنووری یاسایی و دەزگایی بۆ دەسەڵاتی حکومەت و حوکمڕانان. پێداگرتنە لەسەر ئەو بۆچوون و ڕوانینەی پێیوایە دەسەڵاتی حکومەت پێویستە لەڕێگای کۆمەڵێک یاساوە ھەم ئاراستە و ھەم سنوورداربکرێت کە دەستوریین. لەم ڕوانینەدا دەستور ئامرازێکی سەرەکیی سنووردارکردنی دەسەڵاتی حوکمڕانان و سەرچاوەیەکی گرنگ و بنەڕەتیی بەرپرسیارکردن و ڕەخساندنی توانای لێپرسینەوەیە لێیان. دەستور گواستنەوەیە لە پەنابردن بۆ لێپرسینەوەی ئەخلاقیی و ویژدانییەوە، بۆ لێپرسینەوەی یاسایی و دەزگایی. لەباتی پێداگرتن لەسەر شەرم و حەیای سیاسیی، پێ لەسەر بوونی ئامراز و دەزگا و میکانیزمی یاسایی بۆ لێپرسینەوە لە دەسەڵاتداران و بەرپرسیارکردن و سزادانیان دادەگرێت. دەستور سنووردانانی یاساییە بۆ دەسەڵاتی حوکمڕانان، پەڕینەوەیە لەقۆناغی زەوق و تەماح و خواستی شەخسیی حوکمڕانانەوە بۆ قۆناغی بەیاساییکردنی حوکمڕانیی و سنووردارکردنی جوڵە و ھەڵسوکەوت و توانای بڕیاردانی شەخسیی و گۆترەی حوکمڕانان. ھەروەھا سنووردارکردن و چاودێریکردنی دەسەڵاتی ھەموو ئەوانەیە کە پێگە و پۆستی فەرمیی و گشتییان ھەیە. بەم مانایە حوکمڕانیی دەستوریی پێچەوانەی حوکمڕانیی تەعەسوفیی و شەخسیی و بنەماڵەییە. لەم ئاستەدا ئەوەی لەم ساتەدا و لە ھەرێمدا سەروەرە، ئەو شێوازانەیە لە حوکمڕانیی کە ناتوانن لەگەڵ حوکمڕانی یاسایی و دەستورییدا بژین، لە ڕاستیدا ئەو فۆرمە سوڵتانییانەی حوکمڕانییە کە تەواو ناکۆک و دژ بە حوکمڕانیی دەستوریین. دەستور لەناو ژینگەیەکی سیاسیی و مۆدێلێکی حوکمڕانیی لەم بابەتەدا جگە لە نوکتەیەکی بێتام شتێکی تری لێدەرناچێت.  ھەموومان دەزانین ئەو ھێزە سەرەکییانەی لە ئێستادا حوکمڕانیی ھەرێمەکە دەکەن و پرۆسە سیاسییەکانی ناوی ئاراستەدەکەن، ھێزە خێزانی و بنەماڵاییەکانن کە لەیەککاتدا ھەڵگری دەسەڵاتی سیاسیی و ئابوریی و سەربازیی و دەزگاییەکانی ناو دونیای ئێمەن. ئەوەی لە ھەرێمەکەدا سەروەر و حوکمڕانە خواستی تایبەتی ئەم بنەماڵە سیاسییانە و چۆنیەتی پاراستنی قازانجەکانیان و شێوازی ئیشکردنی سایکۆلۆژیای تایبەتیانە. ئەم دۆخە لە پەیوەندیدا بە یاساوە سێ ئاکاری سەرەکیی لێکەوتۆتەوە. یەکەمیان، بەکارھێنانی یاسا بەو شێوەیەی خزمەت بە دۆخی باڵادەست و دەسەڵاتی ھەمەلایەنەی ئەوان بکات. دووھەم، لادان لەیاسا و شکاندن و پەراوێزخستنی کەی بە پێویستیان زانیی و بەوجۆرەی بە پێویستیی دەزانن. سێھەمیش، لە دەزگاخستنی سەرجەمی دەزگاکان و کورتکردنەوەیان بۆ ئامرازی پاراستنی ئەو دۆخەی دەسەڵاتی ئەو خێزان و بنەماڵانە لەناویدا خەونی بە ئەبەدیبوون دەبینن. لەم ژینگە یاسایی و سیاسیی و دەزگاییەدا بوون و نەبوونی دەستور ھیچ قورسایی و مانایەکی نییە، وەکچۆن بوون و نەبوونی سەرجەمی یاساکانی تر و بوونی نەبوونی دەزگاکان، ھیچ مانایەکیان نییە. لە ژینگەیەکی لەم بابتەدا دروستکردنی دەستور دەبێت بە ئامرازێکی تری درێژەدان بەو دۆخەی باڵادەستکراوە، نەک بە ئامراز و بەشێک لە پرۆژەیەکی ڕاستەقینەی گۆڕانکاریی و ڕیفۆرمکردنی سیاسیی و ئابووریی و دەزگایی. مەگەر کەسێک کە ھەموو ھەستکردنەکانی بە واقیع ئیفلیجبووبێت چاوەڕوانی ئەوە بکات ”دەستورێکی ڕێکوپێک“ لەدایکببێت و وەک ھەنگاوێکیش بەرەو دۆخێکی باشتر و پێشکەوتوتر کاربکات.   لەڕووی مێژووییشەوە دەستور تەنھا لەناو ژینگەیەکی لیبرال و یاساپەروەردا، لەناو ژینگەیەکی کراوە و دیموکراسدا، مانا و قورسایی ھەبووە. دەنا لە سەرجەمی دۆخەکانی تردا جگە لە چەند لاپەڕەیەکی بێنرخ و چەند بڕگەیەکی بێھێز، شتێکی دیکە نەبووە. دەستور لە ژینگەیەکی لیبرالدا ئامرازێکی گرنگ و بنەڕەتیی دەستەبەرکردنی بڕێکی گەورە لە ئازادییە تاکەکەسیی و دەستەجەمعییەکانە،  میکانیزمێکی سەرەکیی پاراستنی جیاوازیی و ھێزێکی یاسایی یەکسانکردنی مرۆڤەکانیشە، بەیەکتری. لەدایکبوونی ئەو دەستورانەش کە نرخ و قورساییەکی تایبەتیان ھەبووە، بەردەوام بەرھەمی ئامادەگیی بزوتنەوەیەکی دەستورخواز بوون، بەرھەمی ھێز و خواست و ویستێکی کۆمەڵایەتیی تایبەت بووە کە پێی لەسەر بوون و گرنگیی دەستور داگرتوە. بەشێک بووە لە مێژوویەکی ڕاستەقینەی چاکسازیی سیاسیی و ڕیفۆرمی دەزگایی و دینیی و یاسایی. لە ھەموو ئەو دۆخانەدا دروستبوون و لەدایکبوونی دەستور مانایەکی مێژوویی گرنگیی ھەبووە. بەپێچەوانەی ئەمانەوە، خواستی ھەبوونی دەستور لە ھەرێمدا لەمێژە لەوە کەوتوە خواستی کۆمەڵگا و ھێزگەل و بزاوتێکی ڕیفۆرمخواز و دیموکراس بێت. دەستور لە ئێستادا دروشمی سیاسەتێکە پڕ لە دزیی و تاڵانیی و جەردەیی، پڕ لە گرتن و ڕاونان و دەرکردن، پڕ لە  تەزویر و سوکایەتپێکردن. ھاوکات بووە بە بەشێک لە ململانێیەکی جەنگەڵیی لەسەر دەسەڵاتی ڕووت، لەسەر بوون بە تاقە دەسەڵات، لەسەر چەسپاندنی تەواوەتی سوڵتانیزمی سیاسیی و حوکمڕانیکردنی چەند بنەماڵە و خێزانێکی سیاسیی دیاریکراو.  ھیچ یەکێک لەو ھێزانەی ئەمڕۆکە لە کوردستاندا حوکمڕانن بۆ چرکەیەکیش باوەڕیان بە دەستور و دەستورگەرایی نییە، دەستور ھەبێت و نەبێت ئەوان بەو جۆرە حوکمڕانیی دەکەن، کە پێگە سیاسیی و ئابوریی و کۆمەڵایەتیی و سەربازییە تایبەتەکانیان بپارێزێت و دەسەڵات لەنێوان ماڵ و منداڵەکانیاندا بەشبکەن. ئەگەر دەستور ئامرازی سەرەکیی سنووردارکردنی دەسەڵاتی دەوڵەت و حوکمڕانان و حکومەتبێت لەڕێگای یاساوە، یاسایەک کەس نەتوانێت لێی لابدات، ئەودەم لە خورافەتی بەرزکردنەوەی دروشمی دەستور لەمڕۆکەی ھەرێمدا باشتر تێدەگەین و دەبینین. ئەگەر ھەموو حکومەتێکی دەستوریی حکومەتێکی سنوورداربێت، سنوورداربونەکەشی پەیوەندیی بە کەسایەتی حوکمڕانەکانەوە نەبێت، پەیوەندیی بە ڕەوشتی باش و بەرزی ئەم یان ئەو سیاسییەوە نەبێت، ھەروەھا پەیوەندیی بەوەوە نەبێت ئایا ئەو حوکمڕانانە دیندارن یان بێدین، بەڵکو پەیوەندیی بەوەوە ھەبێت یاسا ھەبێت و  یاسا سنوورەکان دروست و ئاراستەبکات و یاسا دەستنیشانی ئەوە بکات حوکمڕان بتوانێت چی بکات و چی نەکات، ئەودەم تێدەگەین چ درۆکردنێکی گەورە و چ شانۆیەکی پڕ گاڵتەجاڕیی لە ھەرێمدا، لەڕێگای ھێنانەپێشەوەی پرسی دەستورەوە لەم ساتەدا، ئەنجامدەدرێت.  لە ژینگەیەکی سیاسیی تەندروستدا ئەوەی ناو دەستور و لە پاڵ دەستوردا ڕوودەدات، کێشانی کۆمەڵێک ھێڵە بۆ ھەمووان کە کەس نەتوانێت تێیاپەڕێنێت، یاساش ئەو ھێڵانە بپارێزێت وابکات کەس بۆی نەبێت بچێتە ئەودیوی ئەو ھێڵانەوە. دەستور بەم مانایە کتێبی کێشانی ئەو ھێڵانەیە کە ھەم حوکمڕانان نابێت و نەتوانن بیانبەزێنن، ھەم ڕای گشتیی و ھەم ئەم یان ئەو ھێز و چینی کۆمەڵایەتیی و ھەم خواستی ئەم یان ئەو دین و ھەم ھیچ زۆرینەیەکی کۆمەڵایەتیی. دەستور تێکستی (نا) گوتنە، نا گوتن بە حوکمڕانان، بە ڕای گشتیی، بەم یان بەو ھێزی کۆمەڵایەتیی، بەم دین یان بەویتریان، بەم یان بەو ئایدیۆلۆژیای تایبەت، ناگوتن بەرامبەر بە بەزاندنی ھێڵە دەستورییە کێشراوەکان. دەستور تێکستێک نییە پێمانبڵێت چی بکەین، چۆن بژین، باوەڕمان بەچی بێت. دەستور تێکستێکە پێماندەڵێت چی نەکەین، کام سنوور نەبەزێنین، تا کوێ دەتوانین بڕۆین و لەبەردەمی چ ھێڵێکدا دەبێت بوەستین. لە ئێستای ھەرێمدا یەک بکەری سیاسیی بوونی نییە ئەم تێگەیشتنەی بۆ دەستور ھەبێت. ئێمە بەر لە دوو ساڵ و پێش دروستکردنی کابینە نوێکەی حکومەتە خێزانییەکەی پارتی، پرسی دەستورمان لە وتارێکی ھاوبەشماندا تاووتوێ کرد و بۆچوونمان وابوو، گەورەترین پڕۆژەی ستراتیژیی ئەم حکومەتە نوێیەی پارتی بە سەرۆکایەتی مەسرور بارزانی، بریتیی دەبێت لە سەپاندن و بەواقیعکردنی خەونی بەسوڵتانییکردنێکی ھەمیشەیی دەسەڵاتدارێتیی لە ھەرێمدا، لەڕێگای دانانی دەستورێکی ”رێکوپێک“وە بۆ ھەرێم. ئەوەی ئێستا دەیبینین ڕوودانی ئەو پێشبینییە، کە بەناو کۆپیکردنی مۆدێلی ئەردۆگانییانەی تێپەڕاندنی دەستوردا تێدەپەڕێت، لەڕێگای ریفراندۆمێکی شکڵییانەی پڕتەزویردا.  ئەمەش ھەڵقەیەکی نوێیە لە پیادەکردنی پرۆسەی گۆڕینی خەونە سوڵتانییەکە بۆ واقیع و دروستکردنی کۆماری براگەورە. بابەتی پێشتر بابەتی بیست و هەشتەم: ھانا ئارێنت و ئیسرائیل: کاتێک نیشتیمان نابێت بە نیشتیمان بیست و حەوتەم: جەنگی ناکۆتای فەڵەستین و ئیسرائیل یان کۆتایی خەونبینین بە ئاشتییەوە؟  بابەتی بیستو شەش: سیستەمی داوەریی و پیشەسازی تەزویرکردنی واقیع لە هەرێمی کوردستاندا بابەتی بیستو پێنجەم: دینداریی و سەما و سیاسەت بابەتی بیست و چوار: غیابی یۆتۆپیا و ئایدیۆلۆژیا بابەتی بیست و سێ: عێراق بەرەو کوێ؟ بابەتی بسیت و دوو: ئێمە کێین؟ بابەتی بیستویەك: سیاسەت و خۆشەویستیی بابەتی بیستەم: هەرێمێک خاڵیی لە ئۆپۆزیسیۆن  بابەتی نۆزدەیەم: نەوال سەعداوی: ژنێکی ئازا و شکست نەناس  بابەتی هەژدەیەم: پول و دەوڵەتی نەتەوە و ناسیۆنالیزم بابەتی حەڤدەیەم: گوێنەگرتن وەک پیشە بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی  بابەتی یانزەیەم:  دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی  

راپۆرت: درەو پارتی لە چوار دەرگای جیاوازەوە بودجەی مانگانە بە حزبە سیاسییەكان دەدات، كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی لە نێچیرڤان بارزانی، حزبی سۆسیالیست‌و زەحمەتكێشان لە بارەگای بارزانی، بزوتنەوەی گۆڕان لە نوسینگەی مەسرور بارزانی، حزبە بچوكەكانیش لە مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی، بودجەكەی پارتی لەبەرزترین ئاستدا (25 دەفتەر) دۆلارە بۆ مانگێك، لە نزمترین ئاستیشدا (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) دیناری عێراقییە، نزیكەی حەوت ساڵە یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان لە پەرلەمان پەسەندكراوە، بەڵام تائێستا ئەم یاسایە جێبەجێ نەكراوە، بودجەی حزبەكان چۆنە‌و بڕەكەی چەندە ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا: یاسایەك كە جێبەجێ نەكرا ! لە هەرێمی كوردستان زۆرینەی پارتە سیاسییەكان سەرباری ئەوەی بەپێی پێگەو هێزیان، ئابوری‌و كۆمپانیاو بزنسی تایبەت بەخۆیان هەیە، مانگانەش بڕە بودجەیەك لە پارتی دیموكراتی كوردستان وەردەگرن.  وەرگرتنی ئەم بڕە بودجەیە، وا دەردەكەوێت خراوەتە بری (یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان)، كە نزیكەی حەوت ساڵە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكراوە، بەڵام كاری پێناكرێت.  (یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان) لە رۆژی 24ی تەموزی 2014دا پەسەندكرا، ئەوكات پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان (یوسف محەمەد) لای بزوتنەوەی گۆڕان بوو، پەسەندكردنی ئەم یاسایە سەرباری ئەوەی لەكاتی خۆیدا رەخنەی زۆری لێگیرا، بەڵام بوونی یاساكە لە نەبوونی باشتر بوو، چونكە جێبەجێكردنی یاساكە وای دەكرد حزبەكان نەكەونە ژێر فشاری دارایی هێزە دەسەڵاتدارەكان‌و سەرچاوەی داراییان تاڕادەیەك شەفاف ببێت. یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان، لەسەر بنەمای بودجەی گشتی هەرێمی كوردستان بەشە بودجەی حزبەكانی دیاریكردووە، لە ساڵی 2013وە هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نییە، بەوهۆیەشەوە یاسای بودجەی حزبەكان جێبەجێ نەكراوە. بەهۆی جێبەجێ نەكردنی یاسای پێدانی بودجەی حزبەكانەوە، پارتە سیاسییەكان بۆ دابینكردنی بەشە بودجەی مانگانەی خۆیان پەنایان بۆ رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ (پارتی‌و یەكێتی) بردووە، ساڵی 2016 یەكێتی نیشتمانی‌و بزوتنەوەی گۆڕان رێككەوتنێكیان ئیمزا كرد "رێككەوتنی دەباشان"، لەچوارچێوەی ئەم رێككەوتنەدا یەكێتی مانگانە بڕی (400 هەزار) دۆلاری بە بزوتنەوەی گۆڕان دەدا، وەرگرتنی ئەم پارەیە بە بڕی جیاواز تاوەكو ساڵی كۆتایی ساڵی 2017 بەردەوام بوو، حزبەكانی تریش هەریەكەیان‌و لەكاتی جیاوازدا بە بڕی جیاواز بودجەیەكی مانگانەیان لە پارتی‌و یەكێتی وەرگرتووە. ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان سەرقاڵی ئامادەكردنی رەشنوسی بودجەی 2021ەو دەیەوێت رەوانەی پەرلەمانی بكات بۆ پەسەندكردن، لە 2013وە ئەمە یەكەمین بودجە كە لە هەرێمی كوردستان ئامادە دەكرێت، ئەگەر ئەم بودجەیە لە پەرلەمان پەسەند بكرێت، دەبێت یاسای بودجەی حزبەكانیش كارا بكرێت‌و چیتر حزبەكان پارە لە پارتی وەرنەگرن‌و بەپێی یاساكە بەشە بودجەی مانگانەیان بۆ دیاری بكرێت.  بودجەی ئێستای حزبەكان چۆنە ؟ بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئێستا بودجەی پارتە سیاسییەكان، لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە دەدرێت‌و پارتی لەڕێگەی چوار دەرگاوە ئەم پارەیە بە حزبەكان دەدات، كە ئەمانەن: دەرگای یەكەم: بارەگای بارزانی چەند حزبێكی هەرێمی كوردستان بەشە بودجەی مانگانەی خۆیان لە بارەگای بارزانی وەردەگرن، لەوانە حزبی سوسیالیستی دیموكراتی كوردستان‌و حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان، بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، بودجەكەی حزبی سۆسیالیست مانگانە (100 هەزار) دۆلارە بە زمانی بازاڕ واتە (10 دەفتەر) دۆلار، بودجەكەی زەحمەتكێشان-یش مانگانە (50هەزار) دۆلار واتە (5 دەفتەر)ە. دەرگای دووەم: نێچیرڤان بارزانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش مانگانە بڕە بودجەیەك بۆ چەند حزبێك دابین دەكات، لەوانە كۆمەڵی دادگەریی كوردستان‌و یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، بەمدواییە عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەریی كوردستان لە دیدارێكی رۆژنامەوانیدا بەفەرمی دانی بەوەدانا لە دەرەوەی یاسای بودجەی حزبەكان مانگانە بڕە پارەیەك وەردەگرن.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بودجەكەی كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی لای نێچیرڤان بارزانی مانگانە (150 هەزار) دۆلارە بۆ هەریەكێكیان، بە زمانی بازاڕی دراوەكە واتە هەریەكە لەو دوو حزبە مانگانە بڕی (15 دەفتەر) وەردەگرن. دەرگای سێیەم: مەسرور بارزانی  بزوتنەوەی گۆڕانیش لەڕێگەی نوسینگەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتەوە مانگانە بڕە بودجەیەك لە پارتی وەردەگرێت، بەگوێرەی نوسراوێكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق كە بەمدواییە ئاڕاستەی عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەیان كردووە، ئەو پارەیەی كە گۆڕان مانگانە لە مەسرور بارزانی وەردەگرێت، بڕەكەی (25 هەزار) دۆلار واتە (25 دەفتەر) دۆلارە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) پێشتر بزوتنەوەی گۆڕان لەرێگەی مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتییەوە ئەم بڕە پارەیەی وەرگرتووە، بەڵام بەمدواییە وەرگرتنی پارەكەی گواستوەتەوە بۆ نوسینگەی سەرۆك وەزیران بۆ ئەوەی وا دەركەوێت پارەكە لە حكومەت وەردەگیرێت نەك لە حزب.  دەرگای چوارەم: مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی ژمارەیەك لە حزبە بچوكەكانی تر لەرێگەی مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتییەوە مانگانە بڕە پارەیەكیان پێدەدرێت، (درەو) زانیویەتی لەناو ئەو حزبانەی لە مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی پارە وەردەگرن، حزبیان تێدایە بودجەی مانگانەی (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) دینارە.  بودجەی حزبەكان لەسەرەتاوە بۆ كۆتایی دوای كشانەوەی بەعس لە ناوچەكانی كوردستان، ساڵی 1992 یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە كوردستان كرا، ساڵی 1993 یاسای حزبەكان دەرچوو، لەم یاسایەدا بۆ یەكەمجار باسلەوەكرا دەبێت بودجەی حزبە سیاسییەكان دیاری بكرێت. ساڵی 1994 شەڕی ناوخۆیی نێوان پارتی‌و یەكێتی دەستی پێكرد‌و كوردستان دابەش بوو بەسەر دوو ئیدارەدا، شەڕی ناوخۆ تاوەكو ساڵی 1998 بەردەوام بوو، ساڵی 2005 پارتی‌و یەكێتی رێككەوتنی ستراتیژییان ئیمزا كردوو حكومەتەكانیان یەكخستەوە. بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا، مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی 1994 لەسەروبەندی شەڕی ناوخۆدا، خەرجی موچەی مانگانەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (86 ملیۆن‌و 450 هەزار) دیناری سویسری بووە، بەڵام پارتی‌و یەكێتی بەهەردووكیان مانگانە لە بودجەی حكومەت بڕی (80 ملیۆن) دیناری سویسرییان بردووە. ساڵی 1999 كە یەكێتی لە سنوری خۆی حكومەتی هەبووە‌و كۆسرەت رەسوڵ سەرۆكی حكومەتەكە بووە، بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا، رێژەی 30%ی بودجەی حكومەتەكە بۆ ئیدارەی گشتی یەكێتی رۆیشتووە‌و رێژەی 35%ی بۆ هێزی پێشمەرگەی یەكێتی بووە، رێژەی 35%ی بودجەكە بۆ حكومەت‌و موچەی فەرمانبەران ماوەتەوە.  ساڵی 2004 بۆ 2010 مانگانە یەكێتی‌و پارتی لە بودجەی حكومەت هەریەكەیان بڕی (35 ملیۆن) دۆلاریان بۆ خۆیان بردووە، بۆ نمونە كۆی گشتی بودجەی حكومەت لە ساڵی 2005 كە ئیدارەكانی پارتی‌و یەكێتی یەكیان گرتووەتەوە بڕی (3 ملیارو 124 ملیۆن) دۆلار بووە، لەم پارەیە پارتی‌و یەكێتی پێكەوە بڕی (840 ملیۆن) دۆلاریان بردووە بۆ خۆیان، كە دەكاتە (26%)ی تێكڕای بودجەی گشتی هەرێم لەو ساڵەدا.  ساڵی 2010 بڕە پارەی پارتی‌و یەكێتی لە بودجەی گشتی هەرێم لە (35 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (35 ملیۆن) دۆلارەوە كەمكرایەوە بۆ (4 ملیارو 720 ملیۆن) دینار بۆ هەریەكێك لەو دوو حزبە، واتە مانگانە یەكێتی‌و پارتی پێكەوە بڕی (9 ملیارو 400 ملیۆن) دیناریان لە بودجەی هەرێم بۆ خۆیان بردووە.  ساڵی 2013 كە هەرێمی كوردستان دواین یاسای بودجەی هەبووە، پارەی حزبە سیاسییەكان بەمشێوەیە‌و لە دەرەوەی یاسای بەركار دابەشكراوە: •    پارتی مانگانە بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    یەكێتی مانگانە بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    بزوتنەوەی گۆڕان كە ئەوكات هێزێكی ئۆپۆزسیۆن بووە، مانگانە بڕی (590 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    یەكگرتووی ئیسلامی مانگانە بڕی (450 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    كۆمەڵی ئیسلامی (كە ئێستا بووە بە كۆمەڵی دادگەریی) مانگانە بڕی (350 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    حزبی شیوعی كوردستان مانگانە بڕی (580 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە (ئەم بڕە پارەیەی شیوعی لەكاتی خۆیدا مشتومڕی دروستكرد، حزبەكانی تر دەیانوت ئەم پارەیە زۆرە بەبەراورد بە پارەكەی ئەوان) •    حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان مانگانە بڕی (400 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان مانگانە بڕی (250 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە (80 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    سەرباری ئەمانە (15) حزبی سیاسی تر هەبووە كە كورسی پەرلەمانیان نەبووە‌و مانگانە بە تێكڕاو پێكەوە بڕی (353 ملیۆن) دیناریان وەرگرتووە، كە زۆرترینیان پارتی پارێزگاران بووە كە مانگانە (45 ملیۆن) دیناری وەرگرتووەو كەمترینیشیان حزبی رزگاری نەتەوەیی توركمان بووە كە مانگانە بڕی (ملیۆنێك) دیناری وەرگرتووە. بەر لە یەكخستنی ئیدارەكانیان، پارتی‌و یەكێتی لەو پارانەی كە لە بودجەی گشتی هەرێم بۆ خۆیان بردووە، ماوە لەدوای ماوە یارمەتیی دارایی حزبە سیاسییەكانی تری كوردستانیان داوە، ئەمەش لەسەر بنەمای راكێشانی وەلائی ئەو حزبانە بەلای سیاسەتەكانی خۆیاندا، بۆ نمونە ساڵی 1999 لە بودجەی ئیدارەی سلێمانی پارەی بەمشێوەیە بە حزبەكانی تر داوە:  •    بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە بڕی (2 ملیۆن) دیناری سویسری وەرگرتووە •    حزبی سۆسیالیستی دیموكرتی كوردستان مانگانە بڕی (700 هەزار) دیناری سویسری وەرگرتووە •    حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان مانگانە بڕی (600 هەزار) دیناری وەرگرتووە •    پارتی پارێزگارانی كوردستان مانگانە بڕی (250 هەزار) دیناری وەرگرتووە •    حزبی دیموكراسیخوازان مانگانە بڕی (100 هەزار) دیناری وەرگرتووە •    حزبی شیوعی كوردستان مانگانە بڕی (200 هەزار) دیناری وەرگرتووە •    حزبی كۆمۆنیستی كرێكاری مانگانە بڕی (50 هەزار) دیناری وەرگرتووە •    حزبی وەتەنی عێراقی مانگانە بڕی (60 هەزار) دیناری وەرگرتووە یاسای بودجەی حزبەكان چی دەڵێ ؟ ساڵی 2014 كە بزوتنەوەی گۆڕان پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی وەرگرت، یاسای پێدانی بودجە بە حزبەكان پەسەندكرا، بزوتنەوەی گۆڕان كە نەوشیروان مستەفا رێبەرایەتی دەكرد، زۆر خواستنی لەسەر تێپەڕینی ئەم یاسایە بوو، گۆڕان دەیویست بەم یاسایە كێشەی دارایی خۆی بەشێوەیەكی سەلامەت‌و دوور لە فشاری پارتی‌و یەكێتی چارەسەر بكات، بۆیە یاساكە بە تەوافوقی هەموو لایەنەكان تێپەڕێندراو زۆرینەی لایەنەكان لێی سودمەندبوون.  یاسای بودجەی حیزبەكان كە ئێستا یاسایەكی بەركارە بەڵام جێبەجێ ناكرێت، لە (6) مادە پێكهاتووە، بەپێی ئەم یاسایە، ئەو بودجەیەی كە ساڵانە بۆ حزبە سیاسییەكان دابین دەكرێت (ئەوانەی مۆڵەتی كاركردنیان هەیە)، بڕەكەی دەبێت (1%)ی كۆی گشتی بودجەی ساڵەكە پێكبهێنێت، بۆ نمونە ئەگەر لەسەر یاسای بودجەی 2013 كە دواین یاسای بودجە بووە لە هەرێمی كوردستان خەمڵاندن بكرێت، لەو ساڵەدا تێكڕای بودجە (16 ترلیۆن) دینار بووە، رێژەی (1%)ی ئەم پارەیە دەكاتە بڕی (160 ملیار) دینار، واتە بڕی (160 ملیار) دینار بە تێكڕا بۆ بودجەی حزبەكان تەرخان دەكرێت، ئەمەش بەبەراورد بە پێشتر كە یاسای بودجەی حزبەكان نەبووە زۆر باشترە، چونكە پێشتر بودجەی تەرخانكراو بۆ حزبەكان لە دەرەوەی یاسا بڕی (190 ملیار) دینار بووە، واتە لەحاڵەتی جێبەجێكردنی یاساكەدا خەرجی بودجەی حزبەكان كەمتر دەبێتەوە‌و سەرباری ئەمەش حزبەكان تاڕادەیەك لەژێر هەموونی پارتە سیاسییە دەسەڵاتدارەكان رزگاریان دەبێت.  یاساكە چەند پێوەرێكی دیاریكردووە بۆ پێدانی بودجە بە حزبەكان كە ئەمانەن:  •    كورسی پەرلەمانی كوردستان دەكرێتە بنەما، بەهای كورسییەك مانگانە (0.000375 )ی كۆی گشتی بودجەی حیزبەكان دەبێت، ئەگەر هەر لەسەر بنەمای بودجەی 2013 خەمڵاندن بكرێت، هاوكێشەكە بەمشێوەیە دەبێت (160 ملیار دینار × 0.000375 = 60,000,000) واتا لەم حاڵەتەدا بەهای كورسییەكی پەرلەمانی كوردستان (60 ملیۆن) دینارە، دیاریكردنی ئەو رێژەیە لەسەر ئەو بنەمایەیە ئەگەر بودجەی گشتی كەمیكرد ئەوا بودجەی حیزبەكانیش كەمدەكات، بەپێچەوانەشەوە. •    ژمارەی دوو خولی كۆتایی پەرلەمان كۆدەكرێتەوە لەگەڵ كورسییەك بۆ هەر خولێكی پەرلەمانی كوردستان، بەمەرجێك ئەو حیزبانە لە (4) كورسی كەمتریان نەبێت لە پەرلەماندا. •    ئەو حیزبانەی كورسیان نەهێناوەو ژمارەی دەنگەكانیان (40%)ە، ئەوا دوو كورسیان بۆ ئەژمار دەكرێت، واتە ئەو حزبانەشی كورسی پەرلەمانیان نییە، بەپێی ئەم یاسایە‌و لەسەر بنەمای هاوكێشەكەی سەرەوە بڕە بودجەیەكیان بۆ دابین دەكرێت.  •    ئەو حیزبانەی كورسیان نەهێناوەو رێژەی دەنگەكانیان (20% بۆ 39%)ە، ئەوا یەك كورسییان بۆ ئەژمار دەكرێت. •    هەر حیزبێك كە خاوەنی یەك كورسی بێت لە خولەكانی پەرلەمان، بە دوو كورسی كۆمەك دەكرێت. •    ئەو حیزبانەی كە پێش راپەرین بەشداربوون لە بزوتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان، نابێت لە (300 ملیۆن) دینار كەمتر وەرگرن، لێرەدا حزبە نەریتییەكان جارێكی تر باڵادەستكراونەتەوە. •    ئەو حیزبانەی كە خاوەن كورسییە كۆتاكانن، بۆ یەك كورسی (0,0005 )ی بودجەی حیزبەكانیان پێدەدرێت، ئەگەر ئەمە لەسەر بنەمای بودجەی 2013 لێكبدرێتەوە هاوكێشەكە بەمشێوەیە دەبێت (160,000,000,000 × 0,0005 = 80,000,000) بۆ هەر كوسییەك (80 ملیۆن) دینار دەكات. بودجەی حزبەكان بەپێی یاسا  بەپێی یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان، ئەگەر یاسای بودجەی 2013 بكرێت بە بنەما كە بودجەی گشتی كوردستان لەو ساڵەدا (16 ترلیۆن) دینار بووە، بودجەی حزبەكان بەمشێوەیە دەبێت ( خولی پێنجەمی پەرلەمان ئەژمار نەكراوە، واتا لێكدانەوەكان بۆ كورسیەكان پێش هەڵبژارنی خولی پێنجی پەرلەمان كراوە):  •    پارتی دیموكراتی كوردستان پارتی دیموكراتی كوردستان لە خولی سێیەمی پەرلەماندا (30) كورسی هەبووە، لە خولی چوارەمدا (38) كورسی هەبووە، لە (4) خولی پەرلەمان بەشداری كردووە كە دەكاتە (4) كورسی دەكات، بەپێی یاسای بودجەی حزبەكان تێكڕای كورسییەكانی پارتی بە (72) كورسی ئەژماردەكرێت، بۆ ئەم ژمارە كورسییە تێكڕای بودجەی پارتی لە بودجەی گشتی كوردستان بۆ هەر مانگێك دەكاتە (4 ملیارو 320 ملیۆن) دینار. بەو پێیەش بودجەی پارتی ( 390 ملیۆن دینار ) كەمیكردووە، چونكە پێشتر ( 4 ملیار و 720 ملیۆن ) دیناری وەردەگرت. •    بزوتنەوەی گۆڕان لە خولی سێیەم (25) كورسی‌و لە خولی چوارەم (24) كورسی هەبووە، دوو خول بەشداری كردووە، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (51) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی دەكاتە (3 ملیارو 60 ملیۆن) دینار، بەپێی یاساكە بودجەكەی گۆڕان كەمدەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (600 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە. •    یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لە خولی سێیەم (29) كورسی‌و لە خولی چوارەم (18) كورسی، چوار خول بەشداری كردووە ، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (51) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی یەكێتی دەكاتە (3 ملیارو 60 ملیۆن) دینار، بەپێی یاساكە یەكێتی بڕی (1 ملیارو 660 ملیۆن) دینار بودجەكەی كەم دەكات، چونكە پێشتر بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن ) دیناری وەردەگرتووە.  •    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە خولی سێیەم (6) كورسی‌و لە خولی چوارەم (10) كورسی، سێ خول بەشداری كردووە، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (19) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی یەكگرتووو دەكاتە (1 ملیارو 140 ملیۆن) دینار، بودجەی یەكگرتوو بەپێی یاساكە زیاد دەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (450 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە.  •    كۆمەڵی  ئیسلامی كوردستان لە خولی سێیەم (4) كورسی‌و لە خولی چوارەم (6) كورسی هەبووە، سێ خول بەشداری كردووە، بەپێی یاساكە تێكڕای كورسییەكانی دەكاتە  (13) كورسی، بەم  پێیە بودجەی مانگێكی دەكاتە (780 ملیۆن) دینار، یاساكە بودجەی كۆمەڵ زیاد دەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (350 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە. •    هەمان هاوكێشەی بۆ بودجەی حزبەكانی تریش جێبەجێ دەبێت بەپێی ناوەڕۆكی یاساكە.   

شیكای: درەو: لەئێستادا سەرچاوە ئاوییەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق ڕووبەڕووی مەترسی گەورە بوونەتەوە، وڵاتانی دراوسێی (تورکیاو ئێران) کار لەسەر گۆڕینی ڕێڕەوو گلدانەوەی ئاوی ئەو ڕووبارانە دەکەن کە هاوبەشن لە نێوانیاندا، کە بەڕای بەشێکی زۆر لە پسپۆرانی بواری ئاوو یاسا نێودەوڵەتیەکان، ئەم هەنگاوانە پێچەوانەی یاساو ڕێسا نێودەوڵەتییەكانە. ئێستا مەترسی وشکە ساڵی و بێ بارانیشی هاتووەتەسەر تەنها ئاو لە بەنداوی دوكان (۱٤) مەتر لە ئاستی پڕبوونی خۆی دابەزیوە  و بەنداوی دەربەندیخانیش (۱۸) مەتر، بەراورد بە ساڵی رابردوو ئاوی دووكان (8) مەتر و دەربەندیخان (12.5) مەتر كەیانكردووە.   سەرەتا ئەگەر چی مرۆڤ لەم سەردەمەدا لەوپەڕی پێشکەوتندایە، بەڵام مانای ئەوە نییە ناتوانێت بەبێ بوونی نەوت و کارەباو تەنانەت تەکنەلۆژیاو ئامێرە پێشکەوتووەکانی گواستنەوە ژیان بگوزەرێنێت، بەڵام هەرگیز ناتوانێت بەبێ بوونی ئاو بژیت کە سەرچاوەیە بۆ نانیش، ئەمەش بەو مانایەیە کە ئاو بنەمای سەرەكی ژیانەو دەرامەتێكە مرۆڤ ناتوانێ‌ دەستبەرداریبێ و بێ‌ ئاو بژی، ئاو كۆڵەگەی دروست بوونی شارستانیەت و گەشەپێدانی كۆمەڵگایە، دەرامەتێكە جێگرەوەی نیەو بڕو ڕێژەی لە سروشتدا دیاریكراوە، بۆیە ئاو لە دەرامەتەكانی دیكە جیاوازەو پێویستی سەرەكی ژیانی مرۆڤ و چالاكییەكانی مرۆڤە لە پیشەسازی و كشتوكاڵ و سەرچاوەی خۆشگوزەرانی و بەرزی ئابووری كۆمەڵگایە، بەهۆی ئەو گرنگیانەی ئاو كە لە سەرجەم بوارەكانی ژیاندا هەیەتی لەلایەن دەستە نێودەوڵەتیەكانی تایبەت بە پارستنی ئاو و تەندروستی مرۆڤ و ئاسایشی خۆراك و ناوەندە زانستییەكان گرنگی گەورەی پێدەدرێت و بەردەوام توێژینەوەی لەسەر دەكرێت، بەتایبەت لە بواری دابین كردنی ئاوی پاكی خواردنەوەو دابین كردنی ئاوی پێویست بۆ كشتوكاڵ و پیشەسازی. هەنگاوەکانی ئەم ساڵانەی دوایی هەریەک لە تورکیاو ئێران بۆ گرتنەوەی ئاوی زێی بچوک و ئاوی ڕوباری دیجلە هەڕەشەی ڕاستەقینەن لەسەر ئایندەی عێراق بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی، جا ئەم هەنگاوەیان کاتی بێت یان نا هەر مەترسیدارن لەسەر ئێستاو داهاتووی ناوچەکەو هاوڵاتییەکانی، مەترسییەکە گەورەتربووە بە هۆکاری ؛ 1.    هەریەک لە تورکیا و ئێران ساڵانێکە خەریکی پرۆژەی گەورەو زەبەلاحن بۆ گلدانەوەی ئاوو گۆڕینی ڕێڕەوی ئەو سەرچاوە ئاوییانەی کە ڕوو لە باشوری کوردستان و خوارووی عێراق دەکەن. 2.    بە پێچەوانەی ئێران و تورکیا هەریەک لە حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان هەوڵێکی ئەوتۆیان نەبوو بۆ چارەسەرکردنی ئەم گرفتە تەنانەت هەندێ هەوڵێش هەبووە هەر لەسەرەتاوە پەکخراوە. ئەگەر چی زوو نیە بۆ چارەسەکردنی ئەم گرفتە ترسناکە، بەڵام هێشتا درەنگیش نیە بۆ هەڵگرتنی هەنگاو بەڕووی چارەسەرکردنیدا، چونکە هەرێمی کوردستان تەنها لەبەردەم هەڕەشەی گرتنەوەی ئاوی تورکیاو ئێراندا نییە بەڵکو لەبەردەم هەڕەشەی ناوخۆیشیدایە کە بریتین لە: 1.    كەش و هەوای كوردستان بەرەو گەرم بوون دەچێت و گۆڕان لە سیستەمی باران ڕوویداوەو ووشكە ساڵی و بوون بەهەڵم زیادی كردووە. 2.    ژمارەی دانیشتوانی هەرێم بەردەوام لە زیادبووندایەو لەگەڵ ئەوەدا سەرچاوەكانی دەرامەتی ئاوی هەرێم هەمان سەرچاوەن. 3.    زیادبوونی دیاردەی بە بیابانبوون لە هەرێم دا بەتایبەت لە ناوچەکانی گەرمەسێرو کەرکوک و بەشێک لە پارێزگای هەولێر. 4.    نەبوونی بەرنامە بۆ كۆكردنەوەی ئاوی باران و زۆر بەكارهێنانی ئاوی ژێر زەوی و بەفیڕۆدانی ئاوی سەر زەوی و ڕۆیشتنی ئەم ئاوە بێ‌ سود لێ‌ وەرگرتنی. گرفتی سەرچاوە ئاوییەکان لە دەرەوەی هەرێم  سەرچاوەكانی ئاوی هەرێمی كوردستان كە خۆی لە پێنج لقەكەی ڕووباری دیجلەدا دەبینێتەوە زیاتر لە (50%)ی ڕێژەی ئاوەكەیان لە دەرەوەی هەرێم سەرچاوە دەگرێت و مەترسی لە گلدانەوە و گۆڕینی ڕێڕەوی ئەم ڕووبارانە هەیە کە مەترسی لەسەر ئاسایشی ئاو و خۆراكی هەرێم دروستدەکات، بەتایبەت پلانەكانی ئێران لەسەر زێی بچووك و سیروان و ئەڵوەند و پلانی توركیا لەسەر خاپور گەورەترین گرفت بۆ بەرهەمهێنان و بەركەوتەی تاكە كەس لە هەرێم لە ئاوی شیرین دروست دەكات، گەر بێت و حكومەتی هەرێم بە هاوكاری حكومەتی ناوەند هەنگاوی پێویست نەگرێتەبەر لە بەرامبەر پلانەكانی ئەم دوو ووڵاتە، ئەوا لە ئایندەیەكی نزیكدا كارەساتی مرۆیی گەورە دەخوڵقێنێت. سیاسەتی ئاویی دەوڵەتی تورکیا تورکیا یەکێکە لەو دەوڵەتانەی کە کەمتر ڕێز لەو ڕێساو یاساو پەیماننامە نێودەوڵەتیانە دەگرێت کە لە بارەی ئاو و ڕوبارە نێودەوڵەتییەکانەوە ئەنجامدراوەو پێیان وایە كە سنوری هەردوو ڕووباری دیجلەو فورات ناكەونە ژێر بڕگە یاساییەكانی ڕووبارە نێودەوڵەتییەكانەوەو تێڕوانینی گشتی سوریاو عێراقیش ئەوەیە کە "هەردوو ڕووباری دیجلە و فورات ڕووباری نێودەوڵەتین، بەپێی یاسا بەشێك لەو ئاوە موڵکی ئەوانە. بەڵام توركیا بە سروشتی نێودەوڵەتی قایل نابێت و پاساوی سەرەکی ئەوەیە کە عێراق و سوریا وەک پێویست سود لەو سەرچاوە ئاوییانە نابینن و بۆیە ئەوان مافی خۆیانە وەبەرهێنان لەسەر ئەو سەرچاوە ئاوییانە بکەن".  ئەمە سەرەڕای ئەوەی سیاسەتی توركیا پاڵپشتە بە بەستنەوەی مەلەفی ئەمنی و سیاسی بە كێشەی ئاو و سەرچاوەکانییەوە، پێیوایە پێویستە نەگاتە چارەسەری كۆتایی لە بارەی كێشەی ئاوەوە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بەبێ چارەسەركردنی كێشەكانی دیکە لەگەڵیاندا. تورکیا هەنگاوی گەورەی ناوە بۆ گلدانەوەی ئەو ڕوبارو ئاوانەی ڕوو لە سوریا و عێراق دەکەن دیارترین ئەو هەنگاوانەش بریتین لە؛ یەکەم؛ پرۆژەی گاپ(GAP ) کورتکراوەی (پرۆژەی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ) پرۆژەی گاپ یەكێكە لە گرنگترین پرۆژەكانی گەشەپێدانی باشوری ئەنادۆڵ، نزیكەی لە10% ڕووبەری خاكی توركیا دادەپۆشێت. ئەم پرۆژەیە لە 22 بەنداوی گەورە پێکدێت کە (4)ی سەرەکی و (10)ی ناوەندییان لەسەر ڕوباری فوراتەو (8) بەنداوی سەرەکیشیان لەسەر ڕوباری دیجلەیە، گرنگترنیشیان بریتین لە بەنداوەکانی (کیبان، ئەتاتورک، قرە قایا، براجیل و قوم قایام).  بەنداوی ئەتاتورک  کە چوارەم گەورەترین بەنداوی جیهانە لە ساڵی 1990 کارکردن تێیدا دەستی پێکرد و ساڵی 1994 کۆتایی هات، لەسەر ڕوباری فورات لە پارێزگای رۆحا دروستکراوەو هەر خۆی توانای گلدانەوەی ٧٠ ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە، سەرجەم پرۆژەی گاپیش توانای گلدنەوەی 100 ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە، کە ئەمەش سێ بەقەد توانای هەموو ئەو بەنداوانەیە کە عێراق و سوریا هەیانە.   دووەم؛ بەنداوی ئەلیسۆ و پرۆژەکانی دیکەی سەر ڕوباری دیجلە لە کۆتایی مانگی ئابی ساڵی 2014 سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی ئەوکات (ڕەجەب تەیب ئەردۆگان) کە ئێستا سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتەیە، بەردی بناغەی بەنداوی ئەلیسۆی لەسەر ڕوباری دیجلە دانا کە 65 کیلۆمەتر لە سنوری تورکیا -عێراق و 45 کیلۆمەتر لە سنوری تورکیا – سوریاوە دوورە، ئەم بەنداوەش یەکێکە لە بەنداوە گەورەکانی تورکیاو توانای گلدنەوەی نزیکەی 20 ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە، بونیادنانی ئەم پرۆژانە ئەگەر چی ئامانجی ئاشکرای بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا و کشتوکاڵە، بەڵام ئامانجی شاراوەی سیاسی و دیمۆگرافی و ئابوریشی لە پشتەوەیە.  ئەمە سەرەڕای ئەوەی پلانی پرۆژەی گاپ بەردەوامە جگە لە بەنداوی ئەلیسۆ بەنداوی دیکەش لەسەر روباری دیجلە بونیاد دەنرێت بەپێی پرۆژەکە کە بریتین لە  (کرال کیزی، دجلە، باتمان، قەیصەر، سیلڤان، گرزان، جیزرە).  کێشەی ئاو لە نێوان هەرێمی کوردستان و ئێران لە  خۆرهەڵاتەوە عێراق بەدرێژایی (1300) كم لەگەڵ ئێران هاوسنورە، بەشی زۆری ئەو هاوسنورییە لەگەڵ هەرێمدایە، کە بە درێژترین سنوری عێراق دادەنرێت لەگەڵ وڵاتە درواسێکانیداو ئاڵۆزترین سنووریشە لە ناوچەکەدا كە وشكانی تێدا %94 و ئاویش %6 ە. بە درێژایی سنووری نێوان ئێران و هەرێمی كوردستان (27) رووباری هاوبەش هەیە هەندێک سەرچاوە باس لە ژمارەیەکی زیاتریش دەکەن، چونکە بەشێکیان وەرزین و بەشێکیشیان هەمیشەیین كە لە ئێرانەوە هەڵدەقوڵێن، گرینگتینیان ڕووباری زێی بچووك و رووباری سیروانە کە بەنداوی دوکان و دەربەندیخانیان لەسەر دروستکراوە، هەروەها رووباری ئەڵوەند یەکێکە لەو ڕووبارانەی کە لە کۆنەوە کێشەی لەسەرە، بەڵام ناکۆکییەکان سەریانهەڵدایەوە بەهۆی دروستکردنی بەربەستی (خەسرەوی) لە دیوی ئێران، كە زۆربەی هەرەزۆری ئاوی ئەڵوەندی لەدیوی ئێران گلدایەوە.  رووبارەكان بەپێ ی شوێنی جوگرافییان بەمشێوەیە دابەشبوون بەسەر سنووری هەرێمی كوردستان و ئێران:  لە ناوچەی سلێمانی:  -    چۆمەكانی بەناوە سووتە -    بانە -    قزلجە -    كەوڵە -    زێی بچووك -    چەمی بیارە  -    بەشێکی زۆر لە رووبارەکانی سنوری قەزای پشدەر و ماوەت  ناوچەی گەرمیان: -    رووباری سیروان -    چەمی زەمكان -    عەباسان -    قۆرە توو -    ئەڵوەن -    ئابی نەفت -    كەنگیر -    ترساق -    گەنجان چەم -    جان كولان ئێران بە مەبەستی فشاری سیاسی و ئابوری هەستاوە بە درووست كردنی چەندین بەنداو لەسەر ئەم رووبارانە، جگە لەوەی هەوڵدەدات ڕێرەوی ئەم روبارانە بگۆڕێت، ئەوەش دەبێتە مایەی گۆڕینی ڕێڕەوی سروشتی ئەو ڕووبارانە و دابڕانی ئاودێری لە ڕووبارەكان و شکستی پڕۆژەی بەخێوکردنی ماسی و کارگە پیشەسازیەکان لە پارێزگای سلێمانی، دیارترین ئەو پرۆژانەی كە ئێران درووستی كردووە لەسەر ئەو ڕێرەوە ئاویانە ئامانەن:  -    پرۆژەی گلدانەوەی قشڵاخ  -    پرۆژەی بەنداوی كرژال  -    پرۆژەی بریسۆ  -    دروستکردنی بەنداو لەسەر ئاوی (رووباری گۆڕە توو)  -    پڕۆژەی گواستنەوەی ئاوی سیروان بۆ (كەرخە) هەردوو (رووباری گۆڕە توو و چەمی بناوە سووتە)  گرینگترین ئەو ڕوبارانەن کە کێشەیان لەسەرە لە نێوان هەرێمی کوردستان – ئێران و بەبێ‌ هەماهەنگی لەگەڵ عێراق و هەرێمی کوردستان چەند بەنداوێكی بچووكی لەسەر درووست كردون كە بووەتە هۆی كەمبوونەوەی ئاو لە هەرێمی كوردستان . سەرچاوە ئاوییەکان لە ناوخۆی هەرێمدا هەرێمی كوردستان ناوچەیەکی دەوڵەمەندە لە ڕووی دەرامەتی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی، بارودۆخی سروشتی و مرۆیی هەرێم لەبارە بۆ ئەنجامدانی پرۆژەی نیشتمانی لە بواری وەبەرهێنانی ئاو، بەڵام بەهۆی بێ‌ پلانی لەم بوارە و كەمتەرخەمی حكومەت و بەهەند وەرنەگرتنی ئەم دەرامەتە، هاولاتیان نەیانتوانیوە سوود لەم سامانە وەربگرن و بیكەن بە هۆكارێك بۆ بەرزكردنەوەی بارودۆخی ئابووری و كۆمەڵایەتیان، دەرامەتی ئاو لە هەر ناوچەیەك دابێ‌ لە سێ‌ سەرچاوەی سەرەكی پێكدێت كە بریتین لە دابارین و ئاوی سەر زەوی و ئاوی ژێر زەوی، لە هەرێمی كوردستان هەر سێ‌ سەرچاوەكەی دەرامەتی ئاو بوونیان هەیە، بەڵام بڕو ڕێژەی ئەم دەرامەتە لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی تر جیاوازە، بەهەمان شێوە جۆری سەرچاوەی دەرامەتەكەش جیاوازە، بەڵام ئێمە لێرەدا زیاتر لەسەر ئاوی سەر زەویی دەوەستین. ئاوی سەر زەوی لە هەرێمی كوردستان لە پێنج لقی سەرەكی پێکدێت کە بریتین لە (خاپور، زێی گەورە، زێی بچووك، سیروان، عوزێم)، لەگەڵ بەنداوەكانی دووكان و دەربەندیخان و دهۆك. هەریەك لەم لق و بەنداوانەش بڕی ئاو و خەزنكردنی جیاوازە بەمشێوەیە؛ -    ڕوباری خابوور لە زاخۆ کە (١٦٠) کم درێژییەکەیەتی لە نێو خاکی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەکەی (٦٢.٥) مەتر سێجایە لە چرکەیەکدا. -    زێی گەورە لە کەڵەل کە (٢٥٠)کم درێژییەکەیەتی لە نێو خاکی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەکەی (٤٢٠) مەتر سێجایە لە چرکەیەکدا. -    زێی بچوک کە (٤٠٠)کم درێژییەکەیەتی لە نێو خاکی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەکەی (٥٥) مەتر سێجایە لە چرکەیەکدا. -    ڕوباری عوزێم کە (٢٣٠)کم درێژییەکەیەتی لە نێو خاکی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەکەی (٢٥) مەتر سێجایە لە چرکەیەکدا. -    ڕوباری سیروان کە (386)کم درێژییەکەیەتی لە نێو خاکی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەکەی (140) مەتر سێجایە لە چرکەیەکدا.   بڕو توانای گلدانەوەی بەنداوەکانی هەرێم بەمشێوەیەیە: -    بەنداوی دووكان لەسەر زێی بچووك لە پارێزگای سلێمانی توانای گلدانەوەی (6.85)ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە -    بەنداوی دەربەندیخان لەسەر ڕوباری سیروان لە پارێزگای سلێمانی توانای گلدانەوەی (3.3)ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە -    بەنداوی حەمرین لەسەر ڕوباری سیروان لە پارێزگای دیالە لە قەزای خانەقین توانای گلدانەوەی (2.45)ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە -    بەنداوی دهۆك لە پارێزگای دهۆك توانای گلدانەوەی (0.6)ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە -    بەنداوی بێخمە کە تەواونەكرا لەسەر لە پارێزگای هەولێر و دهۆک توانای گلدانەوەی (١٥-١٧)ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە.   ئاوو یاساو ڕێسا نێودەوڵەتییەکان لە گرنگترین ئەو یاساو پەیماننامە نێودەوڵەتیانەی كە تایبەتن بە ئاوی ڕووبارە هەرێمیەكان واتە ئەو ڕووبارانەی كە زیاد لە ووڵاتێك لە حەوزی ڕووبارەكەی دا هاوبەشن بریتین لە:  -    پەیماننامەكانی بەرشەلۆنە (1921) -    هلسنكی (1966) -    بڕیاری (1803) لە (14/10/1962) نەتەوە یەكگرتووەكانی تایبەت بە دەرامەتی سروشتی -    یاسا ئابووریەكانی ئاو لە (1974) -    یاسای ماف و ئەركی ساڵی (1974) -    پەیماننامەی تایبەت بە مافی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری ساڵی (1977)  ناوەڕۆكی سەرجەم ئەم پەیماننامە و بڕیارانەش پێكهاتووە لەوەی كە هەموو ووڵاتانی هاوبەش لە حەوزی ڕووبارێك (ئەو ووڵاتانەی كە ڕووبارەكە تێیاندا سەرچاوە دەگرێ‌ و پێیدا تێپەڕدەبێت)، بەشێوەیەكی هاوبەش و یەكسان بەكاربهێنرێ‌. لەكاتی دروست كردنی پرۆژە لەسەر سەرچاوەیەكی ئاوی یان ڕووبارێك لەلایەن ووڵاتێكەوە نابێت ببێتەهۆی زیان گەیاندن بە ووڵاتانی هاوبەش لە حەوزی ڕووبارەكە، وە پێویستە هەموو ووڵاتان پارێزگاری لە دەرامەتی ئاو بكەن و لە پیسبوون بپارێزن، واتە هەموو ووڵاتان مافی بەكارهێنانی ئاوی هەرێمایەتی یان هەیە بەمەرجێ‌ دەوڵەتی دووەم تانەی نەبێ‌ و نەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە دەرامەتی ئاویی و ئابووری و كۆمەڵایەتی ووڵاتانی دیكە، گەر ووڵاتێك بووە هۆی زیان گەیاندن بە دەرامەتی ئاوی ووڵاتی دووەم پێویستە ووڵاتی زەرەرمەند لە نەتەوەیەكگرتووەكان سكاڵا تۆماربكات و داوای مافی خۆی بكات . لەئێستادا سەرچاوە ئاوییەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق ڕووبەڕووی مەترسی گەورە بوونەتەوە، بەئاشکرا وڵاتانی دراوسێی (تورکیاو ئێران) کار لەسەر گۆڕینی ڕێڕوو گلدانەوەی ئاوی ئەو ڕووبارانە دەکەن کە هاوبەشن لە نێوانیاندا، کە بەڕای بەشێکی زۆر لە پسپۆرانی بواری ئاوو یاسا نێودەوڵەتیەکان، ئەم هەنگاوانەی وڵاتانی دراوسێی عێراق پێچەوانەی تەواوی ئەو یاساو ڕێسا نێودەوڵەتییانەیە کە لەسەر دەرامەتی ئاو دەرکراون، بەڵام تائێستا حکومەتی هەرێم و دەوڵەتی عێراق نەیانتوانیوە بەر بەم مەترسییانە بگرن و لەئاستی نێودەوڵەتیدا کاری جدی لەسەر بکەن.   ڕێگاكانی گەشەپێدان و پاراستنی دەرامەتی ئاو لە عێراق و هەرێمی كوردستان 1.    دروست كردنی بەنداوی ستراتیژی 2.    كۆكردنەوەی ئاوی باران  3.    پاك كردنەوەی ئاوی بەكارهاتووی ماڵان و ناوچە پیشەسازییەكان(چارەسەركرنی ئاوی بەكارهاتوو( 4.    گۆڕینی شێوازی ئاودێری لە شێوازی کلاسیکییەوە بۆ شێوازی مۆدێرن. 5.    دۆزینەوەی ڕێگەچارە بۆ كەم كردنەوەی بەفیڕۆچوونی ئاو بەهۆی بوون بەهەڵمەوە  6.    دانانی یاسا بۆ ڕێكخستنی بەكارهێنانی ئاو  7.    بڵاوكردنەوەی هۆشیاری و پێدانی ڕێنمای بۆ بەكارهێنەرانی ئاو 8.    دامەزراندنی دەسەڵاتێک تایبەت بە پاراستنی ئاو و گەشەپێدانی 9.    دامەزراندنی سندوقێکی سیادی تایبەت بە ئاوو ڕێکخستنی بە یاسا. 10.    بڵاوکردنەوەی هۆشیاری دەربارەی پاراستنی دەرامەتی ئاو 11.    بەكارهێنانی ئاوی ژێر زەوی كەم بكرێتەوە و گرنگی بدرێت بەو هۆكارانەی كە دەبنەهۆی زیادبوون و بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی ژێر زەوی 12.    دانوستان و ڕێککەوتن لەگەڵ ووڵاتانی دراوسێ‌ (ئێران –توركیا) بۆ کۆتاییهێنان بە گرفیەکان.   سەرچاوەکان د. هەڵەت ڕەشید، دەرامەتی ئاو و گەشەپێدانی لە هەرێمی کوردستان، ڕێكخراوی ئاینده بۆ پاراستنی ژینگه (پرۆژەی زنجیرە کتێبی ئایندەی ژینگە) محمود رضا امین، مشکلة المیاە في العراق: المعضلة والحلول والتوصیات. فرح عبدالکریم محمد، النزاع علی المیاه بین العراق وترکیا (2003-2014)، رسالة الماجستیر، قسم علوم السیاسیة، جامعة شرق الاوسط. صاحب الربيعي، حرب المياه بين العراق وتركيا ( الدوافع والأسباب )؛ http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=178352

شیكاری/ د.سەنگەری سەید قادر حەشدی شەعبی كەلە ساڵی ٢٠١٢ لەسەردەستی مالیكی درووستكران و دواتر لە مانگی حوزەیرانی ٢٠١٤ بە فەتوایەكی كیفائی سیستانی دەیان گروپ و میلیشیای جودا دامەزرێنران بەجۆرێك ئێستا٧٢ میلیشیای چەكدار لە ژێر چەكتری حەشدی شەعبیدا كۆبوونەتەوە كە بەپێی راپۆرتی دەزگایی هەواڵگری ئەمەریكا تا هاوینی ساڵی ٢٠١٩ زیاتر لە ١٣٠ هەزار چەكداریان هەبووە  هەرلەسەرەتای دامەزراندنی حەشدەوە ئێران لە ڕێگای قاسمی سلیمانیەوە توانی كۆنترۆڵی حەشد بكات وەك چەكی ئێران لە عێراق و سوریا بەكاریانبهێنێت،لەلایەك بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەمەریكا لەلایەكی ترەوە بۆ رێگری لە گەشتنی داعش بەناو خاكی ئێران جگە لە ئەوەی لەدوای هەرەسهێنانی سوپای عێراق و دامەزراوە ئەمنیەكان لە حوزەیرانی ساڵی ٢٠١٤ دەرفەتێكی زێڕین بۆ ئێران ڕەخسا لە ڕووی ئەمنییەوە تەواوی عێراقی عەرەبی بەتایبەت پارێزگا سونییەكان كۆنترۆڵبكات كە دەكەونە سەر هێڵی هیلالی شیعی هەربۆیە ئیران لە ساڵی ٢٠١٤-٢٠١٩بەتەواوی كۆنترۆڵی عێراقی كردبوو لە ڕووی ئابوری و سیاسی و سەربازی و ئەمنیەوە بەجۆرێك قاسمی سلێمانی بڕیاری دەدا كێ ببێتەسەرۆك وەزیران و تەنانەت گواستنەوەی ئەفسەرێك بەبێ پرسی قاسمی سلێمانی ئەنجامنەدەرا بەڵام ڕۆژی ٢٠١٩/١٠/١ خۆپیشاندانی فراوان لە عێراق دەستیپیكرد كە دروشمی خۆپیشاندانەكان دژی ئیران و میلیشیاكانی حەشد بوون، دواتر لە شەوی٢٠٢٠/١/٣ قاسمی سلێمانی فەرمانڕەوای ڕاستەقینەی عێراق تیرۆر كرا لێرەوە گورزێكی كوشندە بەر نفوزی ئێران كەوت لە عێراق چونكە مایسترۆی كۆكەرەوە و جوڵینەری میلیشیاكانی حەشد كە سەرچاوەی نفوزی ئێران بوون تیرۆر كرا لێرەوە گڵۆڵەی  بەرژەوەندیەكانی ئێران لە عێراق كەوتە لێژی بەتایبەت كە ئیدارەی ترەمپ مكوڕ بوو لەسەر بڕینی دەستی ئێران لە عێراق و لە دوای هاتنە سەركای كازمی پشتیوانێكی بەهێزی كازمی بوون بەڵام لە دوای كۆتایی هاتنی دەسەڵاتی ترەمپ ستراتیژی ئەمەریكا لە عێراق وەك خۆی مایەوە بەڵام ئەوەی گۆڕاوە تیرۆڕانینی بایدن و ئیدارەكەیەتی بۆ چۆنیەتی بەردەوامی دان بە ستراتیژیكە ئەويش بریتیە لە  ڕێكەوتن و دانوستاندن و هاوتەریب كردنی بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا و ئێران لە بری زمانی هێز و سەپاندنی سزا و پێكادانی بەرژەوەندی هەردوو وڵات، چونكە ئێران بۆ بایدن گرنگە لە ستراتیژی ڕێگری لە فراوانخوازی ئابوری چین هاوشێوەی ئەفغانستان و توركیا لە ڕێگری لە بلۆكی سۆڤیەت لەساڵانی ١٩٧٤-١٩٩٠. لەبەرامبەردا ئێران جۆرێك لە تێگەشتنی بۆ سیاسەتی ئیدارەكەی بایدن هەیە و سەرەڕای دەستپیكردنی دانوستان لەگەل ئەمەریكا لەسەر پرسی بەرنامەی ئەتۆمی هاوكات لە مانگی نیسانی ئەمساڵەوە ئێران پشتی میلیشیاكانی حەشد ناگرێت وەك ڕابردوو، ئەمەش لەبەر چەند هۆكارێك: ١-كوژارانی قاسمی سولەیمانی پشت بەست بوو بە ئەوزانیاریانەی لەناو حەشدی شەعبیەوە دزەی كردبوو ئەمەش متمانەی ئێرانی بە ئەو میلیشیایانە كەمكردووەتەوە ٢- لە ئێستادا ئێران لە دانوستاندایە لەگەڵ ئەمەریكا و ناتوانێت بەرپرسیارێتی  كردەوەكانی ئەو میلیشیایانە هەڵبگرێت و بەپێی ڕاپۆرتی ڕۆیتەرز ئێران گروپی بچوك و نهێنی لە عێراق دروست كردووەكە ڕاستەوخۆ سەر بە فەیلەقی قودس و سوپای پاسدارانن ٣- ئێران لەئەم قۆناغەدا پێویستی زۆر بە میلیشیاكانی عێراق نەماوە و لە لایەكی ترەوە ناتوانێت تیچووی داراییان بگرێتە ئەستۆ ٤-بەشێك لە سەركردەی میلیشیان گوێڕایەڵی فەرمانی فەرماندەی فەیلەقی قودس نابن لە دوای كوشتنی سلیمانیەوە ئەمەش هۆكاری دەستلەكاركێشانەوەی ئاغای ئەفغانی بوو كە سەرپەڕشتی حەشدی دەكرد لە عێراق ٥- ئێران دڵنیایە لە ئەوەی ئەمەریكا سزا بەسەر حەشدا دەسەپینێت ئەگەر بەردەوامبن لە كردنە ئامانجی بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا ٦- لە دوای خۆپیشاندانەكانی تشرینی٢٠١٩(كە زیاتر لە ١٦٠٠ خۆپیشاندەر شەهید بوون و ٢٥ هەزاری دیكە بریندار بوون) میلیشیاكانی حەشد لە شەقامی شیعی دا متمانەو پشتیوانیان لە دەستداوە و وەك هێزی تێكدەر و بكوژ و دوژمنی عێراق تەماشا دەكرێن و كاریگەری خراپییان لەسەر ناو و نفوزی ئیران هەبووە لە شەقامی شیعەی عێراقدا. لە ئێستادا حەشد دابەشبوون بەسەر سێ بەرەدا: -١-بەرەی یەكەم بزوتنەوەی نوجەبا سەركردەكەیان حسن كەعبیە-كەتیبەكانی سید شهدا سەركردەكەیان ئەبو  ئەلائی وەلائیە-حیزبوڵای عێراق سەركردەكەیان ئەبو فەدەكە كە بە خاڵ ناسراوە ئەم بەرەیە هەوڵی ڕووخاندنی حكومەتی ئێستا  و گرتنە دەستی دەسەڵاتدەكەن، چونكە پێیان وایە ئەگەر ئێران و ئەمەریكا بگەنە ڕێككەوتن ئاوا میلیشیاكانی حەشد هەڵدەوەشێتەوە یان تەواو لاواز دەكرێت و دەیانەوێت دەستپێشخەری لە ئەو قۆناغەبكەن، مالیكیش خۆی خزاندووەتە نێو ئەمبەرەیە چونكە بەبێ گەڕانەوە بۆ هاوكیشەكانی ڕابردوو دەرفەتی گەڕانەوەی بۆنێوكایەی سیاسی نەماوە ٢-هەرچی بەرەی دووهەمە پێكهاتووە لە فالح فەیاز و هادی عامری سەرۆكی بەدر و قەیس جەزعەلی  سەرۆكی عەسائیب و شبل زەیدی سەرۆكی كەتیبەكانی ئیمام عەلییە ئەم بەرەیە لە مەترسی ئەگەری ڕێككەوتنی ئێران و ئەمەریكا تێگەشتوون بەڵام دەیانەوێت لایەنی كەمی بەرژەندییە سیاسیەكانیان بپارێزن، ئەوەش بە هێنانە كایەی دۆخێكی گونجاوی سیاسیە بۆ لادانی كازمی  گەڕانەوەی دۆخی سیاسی عێراق بۆ پیش ساڵی ٢٠٢٠  ٣-لەبەرامبەردا بەرەی سێهەم پیكهاتووە لە  میلیشیاكانی سەرایایی سەلامی موقتەدا و سێ لیوای پاراستنی شوێنە پیرۆزەكان كە محمد ڕەزای كوڕی سیستانی سەرپەرشتیان. دەكات و ڕاستەوخۆ سەربە نوسینگەی سیستانین ئەم بەرەیە لە ئێستادا پشتیوانی حكومەت دەكەن و دژی میلیشیاكانی دووبەڕەكەی ترن، ئەم بەڕەیە كە بەحەشدی عێراقی ناسراون بەپێچەوانەی دووبەڕەكەی ترەوە كە كەبە حەشدی ئێرانی (حشد الولائی) ناسراون بەرەی سیستانی و موقتەدا  دڵنیان لە ئەگەری ڕووخانی حكومەتدا  میلیشیاكانی حەشد دەست بەسەر دەسەڵاتدا دەگرن و عێراق دەخەنە ناو شەڕی ناوخۆی شیعە و شیعەوە و ئەوە كەمە دەستكەوتەی كەماوە لەناو دەچێت، ئەمەش هۆكاری پشتیوانیانە بۆ حكومەت. ئایا هەڵبژاردن دەكرێت؟ دۆخی بەغداد چۆنە؟ لە بەغداد لە ڕووی سیاسی و ئەمنیەوە دۆخەكە لە پلەی كوڵاندایە بەتایبەت دوای دەستگیركردنی قاسم موسڵحی فەرماندەی حەشد كە سەركردەی میلیشیاكانی حەشدی بەسەر دووبەرەدا دابەشكرد لەبەرامبەردا حكومەت چوار لیوای سوپا و هێزەكانی دژەتیرۆری لەنزیك ناوچەی سەوز جێگیركردووە و ئەمڕۆش وەزیری بەرگری عێراق هۆشداریدا لە دووبارە هێرشكردنە سەرناوچەی سەوز لەسەر ئاستی سیاسیش پرسی دواخستنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی (٢٠٢١/١٠/١٠) تادێت گەرمتر دەبێت بەشێكی زۆری لایەنە سیاسیەكان. پێتان وایە لە دۆخێكی ئاوادا هەلبژاردن پڕكێشەدەبێت و پشتیوانی دواخستنی و لادانی حەلبوسی و گۆڕانكاری لە كابینەكەی كازمی دا دەكەن دەرئەنجام: ١- هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئێران و دواتر پرسی ڕێككەوتنی ئەمەریكا و ئێران چارەنوسی ئەنجامدان یان ئەنجامنەدانی هەڵبژاردن یەكلایی دەكاتەوە ٢-بەشێك لە ئیدارەی بایدن پشتیوانی هەڵمەتێكی گەورەی سوپاو دەزگا ئەمنیەكانی عێراق دەكەن بۆ لەقاڵبدانی حەشد و بەڵینی دەستگرتنی ئێرانیشیانداوە ٣-بەشێك لە ڕاوێژكارەكانی كازمی پشتیوانی ڕووبەڕووبوونەووی حەشد دەكەن و بەشیكی دیكەیان پێیان وایە ئەمە خۆكوژییە و هەڵهاتنە لە پرەنسیپی  دانبەخۆداگرتن و حوكمی ڕەشید، چونكە دەبێتەهۆت هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ و بەرپرسیارێتیەكی قورسی مێژوویە ٤- دەرئەنجامی پەیوەست بەكوردستان. لادراوە ٥- میلیشیاكانی حەشدی شەعبی دابەشبوونیان پەیوەستە بە دەستهەڵگرتنی ئێران. لەسەر پەرشتی كردنیان و بەبێ ئێران ناتوانن لە ژێر یەك چەتردا كۆببنەوە ٦- موقتەدا سەدر وەك گەمەكارێكی لێهاتوو لەدوورەوە چاودێری دۆخەكە دەكات بۆچنینەوەی دەستكەوت و ڕاستەوخۆ خۆی ناخاتە شەڕی میلیشیاكانی حەشدی ئێرانەوە ٧-هەرچی سیستانییە  نیگەرانە لە هەڵوێستی حەشدی شەعبی و فشارێكی زۆری جەماوەری لەسەرە چونكە زۆرینەی حەشد بەرهەمی فەتوای جیهادی كیفائی سیستانین، بۆیە چاوەڕێ دەكرێت سیستانی لەڕێگەی محمد ڕەزای كوڕییەوە پەیام بگەیەنێتە حەشدی شەعبی. * بەرپرسی دیسكی عێراق و كوردستانی ناوەندی ئیمارات بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی

دڵشاد ئەنوەر - دەنگی ئەمریكا  ئەمڕۆ شەممە، داعش گرتەی ڤیدۆیی ( جەلال بابان) ی بڵاوکردەوە، کە ناوبراو پۆلیسەو دانیشتووی ناحیەی ڕزگاری گەرمیانە، وەک لە گرتە ڤیدۆکەدا دەردەکەوێت، ژمارەیەک چەکداری داعش بەجل و بەرگی سەربازیەوە وەستاون و یەکێک لە چەکدارەکان بە دەمانچە دەیکوژێت. جەلال بابان، لە بنەڕەتدا خەڵکی گوندی نارین ی سەربە ناحیەی قەرەتەپەی پارێزگای دیالەیە، ساڵ و نیوێک لەمەوبەر لە ئامۆزایەکیدا بەناوی ( حەسەن والی) لە گوندەکەی خۆیان لەلایەن داعشەوە ڕفێنران، دوای دوومانگ حەسەن ئازاد کرا، بەڵام جەلال لەوکاتەوە چارەنوسی نادیارە. زیاد فایەق ئامۆزای جەلال بابان، بەدەنگی ئەمەریکای وت”دوای دوومانگ لە ڕفاندنی جەلال و ئازادکردنی ئامۆزاکەی ترم، داعش لە ڕێگەی ژمارە موبایلی نەناسراوەوە و لە زنجیرە چیای حەمرینەوە تەلەفۆنیان بۆ کردین، پێیانوتین: جەلال پۆلیسەو مەرجمان هەیە بۆ ئازاد کردنی.” مەرجی چەکدارانی داعش بۆ ئازادکردنی جەلال ئەوەبوو، کەسوکاری جەلال هەوڵی ئازادکردنی ژنێکی ئێزدی بدەن، گوایە هاوسەری یەکێک لە ئەمیرەکەیانەو لای دەزگا ئەمنیەکانی هەولێرە. ئەو ژنەی داعش لەبەرامبەر ئازادکردنی جەلال دا داوایان دەکرد، ناوی ( ح ، م) ەو لەکاتی هێرشی داعشدا بۆ سەر شەنگال کەوتبووە دەست ئەو ڕێکخراوە، دواتر یەکێک لەئەمیرەکان لە خۆی مارەی بڕیووە و پێکەوە چوونەتە سوریا. دوای شکستهێنانی داعش لە سوریا، ئەمیرەکەی داعش و ژنەکە گەڕاونەتەوە بۆ عێراق و لەیەک دابڕاون، دواتر ژنەکە بە بە ناسنامەی ساختەوە لەهەولێر دەستگیرکراوە و زیاتر لە ساڵێک زیندانی بووە. زیاد فایەق، ڕوونیکردەوە ئەمیرەکەی داعش، ژنە ئێزدیەکەی بە هاوسەری خۆی ناوبردووە و لەبەرامبەر ئازادکردنی جەلال دا، داوایکردووە، وتی” ئێمەش هەوڵەکانمان خستەگەڕ بۆ ئازادکردنی ژنەکە، تا داعش جەلالمان بداتەوە، فرسەت سۆفی پارێزگاری کۆچکردووی هەولێر زۆر هاوکارمان بوو، ژنەکەمان ئازاد کرد.” بەپێی وتەی زیاد، دواتر ئەمیرەکەی داعش لەبەڵێنەکەی پاشگەز بووەوە، لەبەرامبەر ڕادەستکردنی جەلال دا، داوای دەکرد ژنەکەی ڕادەست بکرێت. زیاد وتی”دەزگا ئەمنیەکان وتیان: هیچ یاسایەک و تەنانەت ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکانیش ڕازی نابن، لەبەرامبەر ئازادکردنی کەسێکدا، ژنێکی ئێزدی بدرێتەوە داعش، ڕاستیشیان کرد، ئەوە نەدەکرا، بۆیە ژنەکە ڕۆیشتەوە بۆ نێو خانەوادەکەی، گفتووگۆکانمان لەگەڵ داعش سەرینەگرت، چونکە ئەمیرەکە سەرەتا داوای ئازادکردنی ژنەکەی کرد، ئێمە ئازادمان کرد، دواتر پاشگەز بووەو داوای دەکرد ژنەکەی ڕادەست بکرێت.” دوای پەشیمان بوونەوەی ئەمیرەکەی داعش لەو بەڵێنانەی بەکەس و کاری جەلال دابووی، چیتر چارەنوسی جەلال بەنادیاری مایەوە، تا ئەمڕۆ شەمە، داعش ڤیدۆی کوژرانەکەی بڵاو کردەوە. زیاد وتیشی” داعش ٦ مانگ لەمەوبەر جەلال ی کوشتووە، بەڵام ئەمڕۆ ڤیدۆکەی بڵاو کردۆتەوە.”

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) ئێراننامە ( 7)   بە ئەنجامگیریی لە جۆرایەتی و یەکئاراستەیی حەوت کاندیدەکەدا، دەردەکەوێت هەڵبژاردنی ٢٠٢١ی ئێران، بۆ لایەنگرانی ڕژێم، بە ئامادەکاریی لەقەڵەم دەدرێت بۆ قۆناغی پاش خامینەیی و قۆناغی ڕاگوزەریی دیاریکردنی ڕێبەرێکی نوێ، تەمەن و نەخۆشی ڕێبەر لەلایەک، کۆنبوون و هەڵوەرینی هەوادارانی سفرەی شۆڕش، نەیارانی نێوخۆیی و دەرەکی و دۆخی سیاسیی-ئابووریی-سەربازیی ئێرانیش لەلایەکی دیکەوە، پێکەوە دەبنە پاکێجێکی هۆکاریی بۆ بیرکردنەوەی لایەنگرانی ویلایەتی فەقیه لە گواستنەوە و هێشتنەوە و پاراستنی بنەماکانی شۆڕش و دوورخستنەوەی لەو مەترسییە نێوخۆیی و دەرەکییانەی کە تاڕادەیەک وەک هەڕەشەی حەتمی یەخەی نوخبەی دەوڵەتی قوڵی ئێرانی گرتووە(ئەڵبەت بە بڕوای وان).  لە بەشداریی خەڵکەوە بۆ فەرامۆشکردنی پێشتر لەنێو سەرانی ڕژێمدا باوەڕ وابوو،  هەڵبژاردنی ٢٠٢١ ڕیفراندەمی تازکردنەوەی وەلایە بۆ ویلایەتی فەقیه و  هەرچۆنێک و بە هەر تێچوونێک بووە، پێویستە گەرمووگوڕ و بەشدارییەکی کارای بێت زۆرینەی خەڵک بەشدار بن، خودی خامینەیی ئەم باوەڕەی چەند مانگێک لەمەوپێش نەشاردەوە و گرەوی لەسەر زۆری بەشداریی هاوڵاتیان کردەوە و دژی "ئەندازەییکردنی هەڵبژاردن" بوو، تەنانەت نوێنەرەکانی (وەک عەلەمولهودا) بەشدارینەکردنیان بە کافربوون لەقەڵەمدەدا. ئەڵبەت ئەوکاتە گرەوکردن لەسەردەنگی خەڵک بۆ ئەوە دەگەڕایەوە کە وا لەقەڵەم دەدرا ڕێژەی بەشداریی خەڵک زۆر کەم بێت و دەوڵەت ئاشتکردنەوەی خەڵک ئەولەوییەتی بێت. دووایین هەڵبژاردنی پەرلەمان دەریخست کە ٣٥-٤٠٪ی خەڵک بەشداری هەڵبژاردنی پێشووی پەرلەمانی کردووە، بەگوێرەی ئاماری ناوەندەکانی خودی ڕژێمیش بێت بەر لە هەنگاوەکەی شورای پاسەوان، ڕێژەی بەشداری خەڵک ٢٥٪ دەبێت. ئەمەش ڕێژەیەکی مەترسیدارە و دۆڵ و درزی نێوان نوخبەی شۆڕش و خەڵک ڕوون نمایش دەکات. سەرچاوەی ئەم نائومێدیەی خەڵک دەگەڕێتەوە بۆ: خراپی دۆخی ئابووری، بایکۆتی حزبەنەیارەکان(چەکدار و بێچەک)، بایکۆتی زۆرینەی خەڵکی پێکهاتە غەیرە فارسەکان(کورد و عەرەب و بەلوچ)، بێزاری باڵێکی ڕیفۆرمیستەکان بەهۆی سزادانیان و ڕەتکردنەوەیان لە هەڵبژاردنەکانی ١٠ساڵی ڕابردوودا و لە هەمووی زیاتر سەرکوتکردنی خوێنینی دوو خۆپیشاندنانی دووساڵی رابردوو، زیاتر خەڵکی لە سندووقەکان ساردتر کردەوە. بۆیە سەرانی ڕژێم وەک ڕیفراندەمێک سەیری هەڵبژاردنیان دەکرد نەک ئەوەی کێ بیباتەوە. بەڵام ڕەوتی ڕووداوەکان و پرۆسەی فیلتەرین نەک بەشداریی دەنگدانی گەرموگوڕ نەکرد بەڵکو نیوەی ئسوڵگەراکانیشی لە دەنگدان ساردکردەوە، هەر زووش خودی خامینەیی کەوتە بەرگری لە بڕیاری شورای پاسەوان و پرۆسەی لادانی کێبڕکێکارە ڕاستەقینەکانی وەک نەژاد، لاریجانی، تاجزادە و جەهانگیری بەڕاست لە قەڵەم دا. وتەبێژی شورای پاسەوان و نوێنەرانی خامینەیی لە وتارەکانی هەینیدا دیسانەوە نەیانشاردەوە کە دەنگدانی خەڵک گرنگ نییە و هێشتنەوە و پایەداری ئامانجی ڕژێم گرنگترە لە ڕێژەی بەشداربوون. دیارە ئەمەش ڕێک پێچەوانەی ئەو قسەباوەی یەکەمین ڕێبەری شۆڕشە (خومەینی) کە وتی "پێوەر دەنگی خەڵکە" و ئەم وتەیەشی تا هەنووکەش بووەتە تابلۆی شۆڕش و دروشمی لیژنەی سەرپەرشتیاری هەڵبژاردنەکانە. بەڵام دیارە خەڵک ئێستا تەنها مەحرەمەکانی نێودەسەڵاتن نەک هاوڵاتییان بەگشتی.  ڕێبەری ئایندە یان گوزەرانی ئێرانییەکان پرسیار لێرەدا ئەوەیە چی وای کرد، خامینەیی و توندئاژۆکانی نێوشۆڕش گرنگی بەشداریی خەڵک وەلابنێن و هەڵبژاردن بەجۆرێک دیزاین بکەن کە دەرچەکەی تەنها براوە ئیبراهیم ڕەئیسی بێت.  بیرکردنەوە لە ڕووداوە خێراکان و دۆخی نێوچەکە و ئایندەی کۆماری ئیسلامی ئێران، نوخبەی مەزهەبی شۆڕش (وەک پارێزەری باوەڕی شۆڕش)و سوپا (وەک پارێزەر و توندەهێزی بەرگری لە شۆڕش)ی خستە بەردەم دوو سیناریۆ:  ١. ئامادەکاریی بۆ قۆناغی پاش خامینەیی و دیاریکردنی ڕێبەری نوێ، چونکە تەمەن(٧٩ساڵ) و نەخۆشی و نەبوونی بەدیلێکی کاریزماتیک کە جێگەی خامینەیی بگرێتەوە، بووەتە جۆرێک لە هەڕەشە لەسەر میراتگرانی شۆڕش. ٢. ئاشتکردنەوەی خەڵک و چاوپۆشی لەوەی سەرکۆمار بەدڵی ئامانجگەراکان و سوپاییەکان نەبێت. لانیکەم کەسێکی نێوشۆڕش بێت لە میانەڕەو و ڕیفۆرمیستەکان. گەر لێدوانەکانی هەفتەی ڕابردووی خامینەیی، شورای پاسەوان، هەندێک بەرپرسی باڵای توندئاژۆ وەربگرین، دەردەکەوێت، ژووری بڕیاری سیاسیی و خودی ڕێبەرایەتی ئێران، سیناریۆی یەکەمی هەڵبژاردووە و بەلایەوە گرنگە کە ئێستا ئایندەی شۆڕش و خۆییکردنەوەی پۆستی سەرکۆمار و زامنکردنی ڕێبەری ئایندە بکەنە ئامانج نەک دۆخی قەیرانی سیاسیی، ئابووریی و لێکترازانی نێوخۆیی کۆمەڵگەی ئێران.  پرسیار ئەوەیە، ئایا کەسێتیی سەرکۆمار بۆچی لە پرۆسەی جێگرەوەی خامینەیی و ئایندەی پارێزگاریی بنەماکانی شۆڕشدا گرنگە؟ چونکە لە حاڵەتی مردن یاخود دەستلەکارکێشانەوە یان لادانی ڕێبەردا، تا ئەوکاتەی ڕێبەر دیاریی دەکرێت شورایەک (دەستەیەکی سێ کەسی) هەموو دەسەڵاتەکانی ڕێبەر مومارەسە دەکات، کە لە هەریەک لە سەرکۆمار، سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەریی و یەکێک لە ئەندامانی ئەنجوومەنی شارەزایان کە لەلایەن کۆڕبەندی بەرژەوەندییەکانی ڕژێمەوە دیاریی دەکرێت، پێکدێت و دەسەڵاتەکانی ڕێبەر بەپێی دەستوور مومارەسە دەکات. هەرکاتێکیش ڕێبەر بەهۆی نەخۆشی یان ڕووداوێکەوە، نەیتوانی کارەکانی ئەنجام بدات، دیسانەوە بە شێوەی کاتی لەو ماوەیەدا ئەو شورایەی ئاماژەی پێدرا، ئەرکەکانی وەئەستۆ دەگرێت.(بڕوانە: ئێراننامە ٤ ، دۆسێی تایبەتی دەرەومیدیا) بەم پێیە بێت، چوار ساڵی ئایندە، دوور نییە یەکێک لەپایەکانی جێگرەوەی ڕێبەر، سەرکۆماری ئێران بێت، لەم حاڵەتەدا ناکرێت کەسێک بێت لەنێو مەحرەم و باوەڕدارەکان بە بنەماکانی تونئاژۆکانی نێوشۆڕش نەبێت و وەلای بۆ خامینەیی ڕەها نەبێت. گەر دیققەتیش بدەین لەو سێ دەزگایەی ئەرکی بەڕێکردنی کارەکانی ڕێبەر لە نەبوونیدا ڕادەپەڕێنن، تەنها سەرۆکایەتی کۆمار ماوە بەدڵی بەیتی ڕێبەری نەبێت (چونکە ڕۆحانی زۆرتر بەرهەمی هاوپەیمانێتیی ناچاریی بەرژەوەندیگەراکان+ موحافیزکارە میانڕەوەکان و ڕیفۆرمیستەکان بوو). دووساڵی ڕابردوو بەهۆی فلتەرکردنی کاندیدەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانەوە، توندئاژۆکان ئەوێیان لەدەستی ڕیفۆرمیست و میانڕەوەکان دەرهێنا، ئەنجوومەنی شارەزایانیش دەمێکە وەلایەکی موتڵەقی بۆ ڕێبەرایەتی و توندئاژۆکان یەکلاکردووەتەوە. ئێستاش بەم دیزاین و ئەندازەکردنەی هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی، دیارە ئەوێش یەکلادەبێتەوە بۆ ئیبراهیم ڕەئیسی کە هەم جێگری ئەنجومەنی شارەزایانە و سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەریی هەنووکەیی، هەم پۆستی سەرۆککۆماریش لەبەرژەوەندی توندئاژۆکان وەردەگرێتەوە. بەم پێیە بێت، لە کۆی کۆڵەکە بنەڕەتییەکانی دەسەڵات لە ئێراندا: سەرۆکایەتی کۆمار، پەرلەمان، دادوەریی، ئەنجوومەنی شارەزایان، شورای پاسەوان، سوپا، میدیای دەوڵەت و...تاد بە یەک هارمۆنی و یەک ڕەوت لە مانگی داهاتووەوە کۆرسێکی هەماهەنگ بۆ بەڕێوەبردنی وڵات پێکدەهێن و دیاریکردنی ڕێبەری ئایندەش دژوار نابێت، کە یار و نەیاری نێوخۆیی و دەرەکی گرەوی لەسەر دەکەن و پەیوەستی دەکەنەوە بە مان و نەمانی شۆڕشەوە. لەبەر ئەو فاکتانەی باس کران، ئەوەبوو سەرچاوەی ئەو بارگۆڕانە لە دیدگای نوخبەی دەسەڵاتی ئێراندا، لە زۆری بەشدارییکرنی خەڵکەوە بۆ فەرامۆشکردنی خەڵک و ڕووکردنە بیرکردنەوە لە ڕێبەری ئایندەی شۆڕش، بە واتایەکی دیکە لای نوخبەی دەسەڵاتداری ئەو وڵاتە، ئەوەی پاڵنەرە لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێران بەرلەوەی بۆ خزمەت و پابەندبوون بە دەنگی خەڵک و گوزەرانیانەوە بێت، بیرکردنەوەیە لەوەی کێ دەبێتە سەرکۆمار، تا ببێتە ئەندامێکی لیژنەی سێکووچکەیی قۆناغی پاش مەرگی ڕێبەری هەنووکەیی. ئێراننامە (٧) زنجیرە بابەتێکە لە سەرووبەندی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێراندا، لەبارەی سیستمی سیاسیی، هەرەمی دەسەڵات، پێگەی هەڵبژاردن لە نێو سیستەمەکەدا، ئاراستە و حزبەسیاسییەکان، دەزگاهەڵبژێردراو و ناهەڵبژێردراوەکانی نێو سیاسەت لە درەومیدیادا دەخرێنەڕوو.   ئێراننامە (1) .. هەڵبژاردن لەئێراندا ئێراننامە (2) سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە (3) ..شورای پاسەوان؛ پێگەی لە سیسستەمی سیاسی و ڕۆڵی لەهەڵبژاردنەکاندا ئێراننامە (4): ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامیی ئێران؛ پێگە و دەسەڵاتەکانی ئێراننامە (5): سێ هەڵبژاردنەکەی ٢٠٢١ی ئێران؛ ئامار و تێبینیی گشتی ئێراننامە (6): سوپا و سیاسەت؛ کاندیدانی سوپایی و سەرکۆمارێتی ئێران

راپۆرت: فرانس 24 وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت ئیبراهیم رەئیسی بەدیارترین ئەو كاندیدانەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئێران دادەنرێت كە چانسی بردنەوەی هەڵبژاردنەكەی هەیە، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئێران رۆژی 18ی حوزەیرانی داهاتوو بەڕێوەدەچێت. ئەم ئاخوندە موحافیزكارە (60 ساڵ) یەكێكە لە كەسە نزیكەكان لە عەلی خامنەیی رابەری باڵای شۆڕشی ئێران‌و خامنەیی چەندینجار لە پۆستی هەستیاردا دایناوە، گرنگترینیشیان سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی كۆماری ئیسلامییە.  دوای ئەوەی شورای پاسەوان "شورای نگهبان" دۆسیەی خۆكاندیدكردنی ژمارەیەك لە كەسایەتییە سیاسییەكانی ئێرانی رەتكردەوە، چانسی ئیبراهیم رەئیسی بۆ بردنەوەی هەڵبژاردنەكە زیاتر بوو، تا ئەو رادەیەی میدیای ریفۆرمخوازان ئیبراهیم رەئیسییان بە "كاندیدی بێ ركابەر" ناوبرد.  ئیبراهیم رەئیسی سەربە رەوتی موحافیزكارانە، لەگەڵ شەش كاندیدی تردا ركابەرێتی دەكات كە پێنج كەسیان هاوشێوەی خۆی سەربە رەوتی موحافیزكارانن‌و هەمویان گڵۆپی سەوزیان لەلایەن لیژنەی چاودێری هەڵبژاردنەكانەوە بۆ دەرچووە بۆ ئەوەی بەشداری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بكەن لە رۆژی 18ی مانگی داهاتوودا.  ئیبراهیم رەئیسی پێشترو لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ساڵی 2017دا دژی حەسەن رۆحانی خۆی كاندید كرد، هەڵبژاردنەكەی نەبردەوە‌و رێژەی 38%ی دەنگەكانی بەدەستهێنا، بەڵام ئەمجارە رەنگە چانسی گەورەی هەبێت بۆ ئەوەی بگاتە سەر كورسی سەرۆكایەتی.  ئیبراهیم رەئیسی بە یەكێك لە كەسە نزیكەكان لە عەلی خامنەیی رابەری باڵا دادەنرێت، بەوپێیەی یەكێك بووە لە خوێندكارەكانی خامنەیی لە یەكێك لە خوێندنگە ئاینییەكانی شاری مەشهەد، كە خۆشی خەڵكی ئەم شارەیە.  سەرباری ئەوەی عەمامەی رەش لەسەر دەكات، بەڵام ناچێتە ناو ریزی "ئایەتوڵاكان"ەوە، بەڵكو "حجە الاسلام"ە، كە ئەمەش پلەیەكی ئاینیی نزمترە لەناو پەیكەری ئیسلامی شیعەدا.   پۆستی هەستیاری لەناو رژێمدا هەبووە ئیبراهیم رەئیسی متمانەی رابەری باڵای هەیە‌و لەگەڵ رابەردا خەڵكی یەك شارن كە شاری ئاینیی "مەشهەد"ە لە باكوری خۆرهەڵاتی ئێران.  ساڵی 2016 ئیبراهیم رەئیسی لەلایەن خامنەییەوە كراوە بە سەرۆكی دامەزراوەی خێزخوازی پارێزگای قودسی رەزەوی، كاروباری مەزاری ئیمام رەزا (هەشتەمین خەلیفەی پێغەمبەر بەپێی مەزهەبی شیعە)ی بەڕێوەبردووە كە دەكەوێتە هەمان شارەوە.  مەزاری ئیمام رەزا یەكێك لە دیارترین شوێنەكانی حەجكردنە لای موسوڵمانانی شیعە‌و پارەیەكی زۆر بۆ ئەم دامەزراوە خێرخوازییە كۆدەكرێتەوە‌و دواتر وەبەرهێنانی تێدا دەكرێت، سەرباری ئەمە دامەزراوەكە موڵك‌و ماڵی زۆری هەیە لە نمونەی زەوی كشتوكاڵی‌و كۆمپانیا لە بوارە جیاوازەكاندا وەكو بواری بیناسازی‌و گەشتیاریی‌و دروستكردنی كەلوپەل، بە گوزارشتێكی تر ئەم دامەزراوەیە بە دەوڵەتێك لەناو دەوڵەتی ئێرانیدا ناودەبرێت.  ئیبراهیم رەئیسی ماوەی سێ ساڵ سەرۆكایەتی دامەزراوەی پارێزگای قودسی رەزەوی كرد، ئەمەش هێزێكی سیاسی گەورەو هەژموونی لە هەموو بوارەكاندا پێبەخشی، چونكە ئەو كەسەی سەرۆكایەتی ئەم جۆرە كۆمەڵە خێرخوازییە دەوڵەمەندە بكات، واتە كاروباری "ئیمپراتۆریەتێكی" ئابوری بەڕێوەدەبات، بەڵام دوای سێ ساڵ كاركردن‌و لە ئازاری 2019دا، رابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی، ئیبراهیم رەئیسی كرد بە سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی ئێران، ئەمە پۆستێكی هەستیارە، رابەری رایسپارد "روبەڕووی گەندەڵی" ببێتەوە.  لەگەڵ دانانیدا لەم پۆستە، ئیبراهیم رەئیسی دەستیكرد بە دادگایكردنی بەرپرسانی باڵا‌و دادوەرانی ئێران بەتۆمەتی گەندەڵی.  پرۆسەی دادگایكردنەكانی قۆستەوە بۆ دورخستنەوەی هەندێك لەو كاندیدانەی كە دەكرا لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا ركابەرێتی توندی بكەن، لەنمونەی سادق لاریجانی بەرپرسی پێشووی دەسەڵاتی دادوەریی كە برای عەلی لاریجانیە، عەلی لاریجانی خۆی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كاندید كرد، بەڵام شورای پاسەوان كاندیدبوونی رەتكردەوە بەبەهانەی ئەوەی رەنگە یەكێك لە كەسە نزیكەكانی لە دۆسیەی گەندەڵییەوە تێوەگلابێت.  ئیبراهیم رەئیسی روبەڕووبونەوەی گەندەڵی كردووە بە پرسێكی بنەڕەتی‌و یەكێك لە دروشمەكانی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خۆی، لەمەش زیاتر وای خۆی نمایش دەكات كە "دوژمنی گەندەڵی‌و ئۆرستۆكراتییەت‌و بێتوانایی"ە، بەڵێنیشی داوە ئەگەر وەكو سەرۆك هەڵبژێردرێت روبەڕووی "هەژاریی" ببێتەوە.   سیمبولی دژایەتی خۆرئاوا ئەگەر وەكو سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، پێشبینی ناكرێت ئیبراهیم رەئیسی ئابوری ئێران بەڕووی كۆمپانیا بیانییەكان واڵا بكات.  بەپێچەوانەوە، ئەو وا ناسراوە كە بەرگری لە شێوازی ئابوری دامەزراوەیی دەكات كە دەوڵەت بەڕێوەی دەبات، ئەمە بەپێی قسەی تییری كوفیل شیكەرەوەی ئابوری‌و پسپۆڕ لەبواری كاروباری ئێراندا.  كوفیل دەڵێ" ئەگەر رەئیسی هەڵبژاردنی بردەوە، بەردەوام دەبێت لە وەبەرهێنان لەژێرخانی ئێران‌و بوارەكانی تری وەكو ئاو و كارەباو تەندروستی، ئەمانەش ئەو بوارانەن كە دامەزراوە خێرخوازییەكان‌و قەوارەكانی سەربە سوپای پاسداران كۆنترۆڵیان كردووە". توێژەران باوەڕیان وایە، ئەو وەبەرهێنانانەی كە مامەڵەچییە نیمچە حكومییەكان (دامەزراوە خێرخوازییەكان، سوپای پاسداران، كۆمەڵەكان..) دەیكەن، رێژەی زیاتر لە 50%ی ئابوری ئێران پێكدەهێنێت، زۆجار ئەم جۆرە وەبەرهێنانە ناڕوونە‌و بەشێوەیەكی شەفاف بەڕێوەناچێت.  لەبارەی رێككەوتنی ئەتۆمی ئێرانیشەوە كە ئێستا بابەتی گفتوگۆكانی نێوان تاران‌و وڵاتانی خۆرئاوایە، پێشبینی ناكرێت ئیبراهیم رەئیسی دژی ئەو بڕیارانە رابوەستێت كە لەمبارەیەوە دەدرێن، ئەمە بەپێی قسەی تییری كوفیل كە جەخت دەكات لەوەی "بەردەوام بڕیاری كۆتایی بۆ رابەری باڵا دەگەڕێتەوە‌و ئەو ئاڕاستەی گفتوگۆكان دەكات بەوشێوەیەی كە دەیەوێت".  دیندارێكی موحافیزكار لەبارەی كرانەوەی كۆمەڵگەی ئێرانییەوە بەسەر رۆشنبیری خۆرئاوادا، ترسێك هەیە ئیبراهیم رەئیسی دژایەتی ئەم هەنگاوە بكات ئەگەر بوو بە سەرۆكی ئێران. ئەو بە بیری "موحافیزكارانە"ی نەسراوە. بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە، ساڵی 2016 لەشاری ئاینیی مەشهەد رێگری كرد لە ئاهەنگێكی هونەری لە جۆری "پۆپ"، لەكاتێكدا رێگەیدا هەمان ئاهەنگ لەشارە گەورەكانی تری ئێران بەڕێوەبچێت.  ئیبراهیم رەئیسی ناوبانگێكی باشی لای ئەو رێكخراوانە نییە كە بەرگری لە مافەكانی مرۆڤ دەكەن، بەتایبەتیش ئەوانەیان كە نوێنەرایەتی رەوەندی ئێرانیی دەكەن لە دەرەوەی وڵات، بەڵكو ناوی وەكو "ساتە تاریكەكان" دەهێنرێت كە ئێران پێیدا تێپەڕێوە لەكاتێكدا كە ئەو بەرپرسی دەسەڵاتی دادوەریی وڵات بووە.  هەروەك هەشتاكانی سەدەی رابردووش، پۆستی یاریدەدەری جێگری دادگای شۆڕشی ئێرانی هەبووە لە تاران‌و بەشداری ژمارەیەكی زۆر لەو دادگایانەی كردووە كە بەهۆیانەوە نەیارانی سیاسی رژێم زیندان كراون‌و كوژراون.  جێگرەوەی رابەری باڵا  هەندێك لە ئێرانییەكان وا لە ئیبراهیم رەئیسی چاوەڕوان دەكەن شوێنگرەوەی عەلی خامنەیی رابەری باڵا بێت، كە چەند ساڵێكە بەدەست نەخۆشییەوە دەناڵێنێت.  ئیبراهیم رەئیسی ئێستا جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی شارەزایان "مجلس خبرگان"ی ئێرانە، كە دەسەڵاتی تەواوەتی هەیە لە دانانی ئەو كەسەی كە لەحاڵی مردنی رابەری باڵادا، دەبێت بە شوێنگرەوەی، ئەمەش چانسێكی گەورەی پێدەدات بەو پۆستە بگات.  خامنەیی-ش بەرلەوەی لە ساڵی 1989دا بكرێت بە رابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی لەدوای مردنی ئیمام خومەینی، سەرۆك كۆماری ئێران بوو. ئەگەر ئیبراهیم رەئیسی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بباتەوە، ئەمە رەنگە چانسی زیاتر بكات بۆ ئەوەی لەدوای مردنی خامنەییەوە پۆستی رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی وەرگرێت. 

درەو: راپۆرتی: ڕێکخراوت ڕوونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەکانی نەوت كۆمپانیای نەوتیەكان پارەی مانگی ئازاری 2021یان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەرگرتووە، کۆی ئەوپارەیەی لە (5) کێڵگە لە کۆی ( ٩) کێڵگەی وەبەرهێنی نەوتی هەڕێم کە  لەلایەن (8) کۆمپانیاوە وەرگیراوە لە مانگی ئازاری ٢٠٢١ دا  بریتی بووە لە  (١٣٢ ملیۆن و ١٠٠ هەزار ) دۆلار ، هەروەها بڕی ( ٢٣ ملیۆن و ٩٠٠ هەزار )دۆلاریش هەردوو کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆ بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتودا وەری بگرن  وەکو شایستەی دواخراوی کێڵگەی تاوکی.  لەگەڵ وەرگرتینی ئەو شایستەدا کۆی  پارەی وەرگیراو دەبێت بە ( ١٥٦ ملیۆن )دۆلار.   شایستەکان بەم شێوەیەی خوارەوە وەرگیراوە:   ١–  کێڵگەی تاوکی ( تاوکی – پیشخاپور) هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی DNO نەرویجی وکۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی لە کێڵگەی تاوکی خاوەن پشکن. شایستە دارایی ئەو دوو کۆمپانیایە لەو کێڵگەیە بۆ مانگی ئازار بریتی بووە لە ٨١,١ ملیۆن دۆلار لەم بڕە ٢٣ ملیۆن و ٩٠٠ ملیۆنی شایستەی دواخرو وەرنەگیراوە بڕیارە لە ئایندەیەکی نزیکدا وەربگیرێت. تەنها پشکی کۆمپانیا نەرویجییەکە (دی ئێن ئۆ) ٥٥ ملیۆن و ٨٠٠ هەزار دۆلارە، لەو بڕە ٤٢,٩ ملیۆن دۆلار پشکی فرۆش ی نەوت و شایستەی  مانگی ئازاری کۆمپانیاکە بووە. کۆی شایستەی گەنێڵ ئەنێرجی لە کێڵگەکە بریتی یە لە ٢٥,٣ ملیۆن دۆلار لەم بڕە   ١٤,٣ ملیۆن دۆلار شایستەی فرۆشی نەوتی ئازاری کۆمپانیاکە بووە و وەرگیراوە،  هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ٥,٥ ملیۆن دۆلاری  داهاتی ٣٪ ی کۆی بەرهەمی کێڵگەکە و کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجیش ٤,٥٪ ی کۆی داهاتی کێڵگەکە کە بریتی بووە لە ٨,٢ ملیۆن دۆلارە هێشتا وەریان نەگرتووە (بە پێی ڕیکەوتنێک لە  ساڵی ٢٠١٧ دا کۆمپانیاکان لەگەڵ هەرێم کردویانە، لە ناوچەی گرێبەستی تاوکی لەیەکێک لە بڕگەکانیا مافی ئەوە دەدات بە گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆ ٧,٥٪ کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ ماوەی  ٥ ساڵ وەربگرن [ ٣٪ بۆ دی ئێن ئۆ و ٤,٥٪ بۆ گەنێڵ] لەبری ئەو قەرزانەی لای حکومەت هەیان بووە تا پێش ئابی ٢٠١٧  ).  هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ٧,٤ ملیۆن دۆلار گەنێڵیش بڕی ٥,٤ ملیۆن دۆلاری ئەو شایستەی دواخراو یان قەرزی ساڵی ٢٠٢٠ وەرنەگرتووە کە ئەم دوو جۆرە شایستە وەکو لەسەرەوە باس کرا ٢٣,٩ ملیۆن دۆلار دەکات . بەوەرگرتنیان دەبێت بە سێهەم گوژمە کۆمپانیاکان وەری دەگرنەوە گوژمەی یەکەم و دووەمی شایستە دواخراوەکان لە گەڵ شایستەی فرۆشی نەوتی مانگی کانوونی دووەم و شوباتدا وەرگیراوە. بە پێی میکانیزمێک کە حکومەتی هەرێم لە مانگی ئازارەوە پەیڕەوی دەکات بۆ دانەوەی قەرزی کۆمپانیاکان کاتێک نرخی نەوتی برێنت لەسەرو ٥٠ دۆلارەوەبێت بۆ هەر سەنتێکی زیادە ٢٠٪  بۆ ئەو شایستە دوا خراوانە دەبێت. پێشتر لە دوو مانگی سەرەتای ساڵدا ئەم رێژەیە ٥٠٪ بووە .  کۆمپانیای دی ئێن ئۆ خاوەنی ٧٥٪ پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی ٢٥٪ ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکی لە پارێزگای دهۆکە و پێک دێت لە کێڵگەی تاوکی بەرهەمی رۆژانە لە کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ دا بریتیی بووە  لە ٥٣٫٨٥٠ بەرمیل و بەرهەمی فیشخاپور ٥٦٫٣٢٠ بەرمیل بەسەریەکەوە هەردوو کێڵگەکە بەرهەمیان  لە ١١٠٫١٧٠بەرمیل نەوت بووە بەڵام بەشێوەیەکی بەردەوام لەساڵی نوێوە بەرهەم لەزیادبوندایە  بەشێوەیەک لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا بەرهەمی کێڵگەکە رۆژانە  ١١٠,٩٠٠ بەرمیل و لە مانگی شوباتدا ١١٢,٠٠٠ بەرمیل و لە مانگی ئازاردا بۆ ١١٣,١٠٠ بەرمل نەوت بەرزبووەتەوە تا ئەوەی لەسەرەتای مانگی نیاساندا بەرهەم گەشتوەتەو ١١٥,٥٠٠ بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. ٢- کێڵگەی شێخان    لە کێڵگەی شێخان کۆمپانیای ( ئێم ئۆ ئێڵ) ی هەنگاری و گۆڵف کیستۆنی بەریتانی پێکەوە٣٢,٣ملیۆن دۆلار یان وەرگرتووە، لەم بڕە کۆمپانیای گۆڵف کیستۆنی بەریتانی  ٢٥,٣ملیۆن دۆلاری وەر گرتووە بۆ شایستەی ئازار ٢٠٢١ لە کێڵگەی شێخان. بڕی ١,٢٨ ملیۆن دۆلار شایستەی فرۆشی نەوتی ئازار بووە کە ٢٢ ملیۆن دۆلاری  بۆ گۆڵف کیستۆن و ٦,١ ملیۆن دۆلار بۆ ئێم ئۆ ئێڵ. هەروەها بڕی ٤,٢ ملیۆن دۆلار وەکو شایستە دواخراواکان وەرگیراوە ،لەم ىڕە ٣,٣ ملیۆن دۆلار بۆ کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن و بڕی ٠,٩ ملیۆن دۆلار بۆ  ئێم ئۆ ئێڵ وەکو شایستەی مانگە دوا خراوەکان وەر گرتووە. داهاتی کۆمپانیاکان لەم مانگەدا بەراورد بە مانگی پێشو ٢,٩ ملیۆن دۆلار زیادی کردووە کە دەکاتە رێژەی ٩٪.  لە کانوونی دووەم دا بەرهەمی رۆژانە بریتی بووە لە ٤٠٥ ,٤٤ بەرمیل نەوت. کێڵگەی شێخان  دەکەوێتە پارێزگای دهۆک،کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن ٨٠٪ ی پشکەکان و ( ئێم ئۆ ئێڵ) پشکی ٢٠٪ ی هەیە لە و کێڵگەیەدا. ٣- کێڵگەی ئەتروش کۆی شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان لە کێڵگەی ئەتروش  لەم مانگەدا بریتی بووە لە ٢٩,١٢٥ ملیۆن دۆلار. کۆمپانیای شاماران کە پشکی ٢٧,٦%کێڵگەکەی هەیە بڕی ١٠,٦٥٥ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە و کۆمپانیای تاقەی ئیماراتی کە خاوەنی ٤٧,٤%ی پشکەکانە بڕی  ١٨,٤٧ ملیۆنی وەرگرتووە.. شایستەی فرۆشی نەوتی مانگی ئازار کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بریتی بووە  لە ٢٧,٢ ملیۆن دۆلار  لەم بڕە پشکی شامارەن بریتی بووە لە ١٠ ملیۆن دۆلار و تاقە ١٧,٢ هەروەها بڕی ئەو شایتسە دواخراوانەی لەم مانگەدا کە وەرگیراوەتەوە بریتی بووە لە ١,٩٢٥  ملیۆن دۆلار ، کۆمپانیای شاماران بڕی ٦٥٥ هەزار دۆلار و تاقەش ١,٢٧ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووەتەوە. داهاتی کۆمپانیاکان تەنها لە شایستەی مانگی ئازار بڕی ٤,٣٢ ملیۆن زیادی کردووە بەراورد بە مانگی کانوونی دووەم کە دەکاتە رێژەی  ١٦٪ . تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا بریتی بووە لە ٤٧٫٤٥٠  هەزار بەرمیل. بەرزترین ڕێژەی بەرهەم لە ٢٧/٣/٢٠٢٠دا بووە کە گەشتووەتە ٥٤ هەزار و٥٥ بەرمیل نەوت. ٤- کێڵگەی سەرتە کێڵگەی سەرتە چوارەمین مانگە شایستەی فرۆشی نەوت وەردەگرێت  یەکەم جار  کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی شایستەی دارایی مانگی کانونی یەکەمی کێڵگەی سەرتە وەرگرت. شایستەی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بۆ مانگی ئازار بریتی بووە لە ٩,٢     ملیۆن دۆلار . پشکی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی   ٣,٤  ملیۆن بووە و ئەو    ٥,٨  ملیۆنەی دەمێنێتەوە پشکی کۆمپانیای شیڤرۆنە ( پشکی شیڤرۆن لەسەر بنەمای پشکی کۆمپانیاکە لە کێڵگەکە وەرگیراوە). ئەم کێڵگەیە لە مانگی تشرینی دووەم ٢٠٢٠ بەفەرمی وەک کێڵگەیەکی بەرهەمهێنی بازرگانی ڕاگەیەنرا، بەرهەمی کێڵگەکە زیاتر لە ١٠٫٠٠٠ بەرمیل نەوتە لەڕۆژێکدا. داهاتی کۆمپانیاکان لەم مانگەدا بەراورد بە مانگی پێشو ٤,٩ ملیۆن دۆلار زیادی کردووە کە دەکاتە رێژەی ٥٣٪ زیادی کردووە.  کێڵگەی سەرتە دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە و کۆمپانیای شیڤرۆنی ئەمەریکی پشکی ٥٠٪ و گەنێڵ ئەنێرجی ٣٠٪ و هەرێم ٢٠٪ ی هەیە. ٥ – کێڵگەی تەق تەق گەنێڵ ئەنێرجی خاوەن پشکی ٤٤% ی کێڵگەی تەق تەقە  کۆمپانیاکە بڕی ٢,١ ملیۆن دۆلاری وەکو شایستەی  مانگی شوبات وەرگرتووە و بڕی ١,٦٥ ملیۆن دۆلاری لەبری شایستە دواکەوتووەکان وەرگرتووەتەوە، هەروەها کۆمپانیای ئاداکس پەترۆلیۆم پشکی ٣٦% هەیە بەو پێیە بێت کۆمپانیاکە بڕی شایستەی بۆ شوبات کردوویەتییە  ٠,٣ ملیۆن دۆلار و  شایستەی  دواخراویش دەبێت ٠,٢٣٥ ملیۆن بووبێت. کەواتە کۆی پارەی وەرگیراو لەلایەن کۆمپانیاکانەوە نزیکەی ٤,٢٨٥ ملیۆن دۆلارە. تێبینی دەکرێت لە گەڵ ئەوەی نرخی نەوت لەمانگەکانی ڕابوردودا بەرزبووە بە پێچەوانەی کێڵگەکانی ترەوە داهاتی ئەم کێڵگەیە کەمی کردووە ئەویش بەلێکدانەوەی ئێمە بۆ کەمبوونەوەی بەرهەمی کێڵگەکە دەگەڕێتەوە. بەرهەم لەم کێڵگەیە ٧,٠٠٠ بەرمیل دابەزیوە لە کاتێکدا لە چارەکی سێهەمی ٢٠٢٠ دا رۆژانە بڕی ١١,٢٦٠ بەرمیل بووە واتە بەڕێژەی ٣٧٪ بەرهەم کەمی کردووە. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە لەساڵی ٢٠١٥ دا  ڕۆژانە ١٢٨ هەزار بەرمیل  بووە، بەڵام بەهۆی هاتنە ناوەوەی ئاوێکی زۆر بۆ ناو حەشارگە نەوتییەکە بەرهەمی  زۆر کەمی کرد و بەردەوامیش بەرهەمی لەکەم کردندایە. ٦- سەرسەنگ لە کێڵگەی سەرسەنگ هەریەک لە کۆمپانیاکانی ئێچ کەی ئێنی HKN  ئەمەریکی  خاوەنی ٦٢٪ی پشکەکانە و کۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی ١٨٪ ی پشکەکان .  زانیاری لەسەر شایستەی دارایی مانگی ئازاری ئەم دوو کۆمپانیایەمان لەبەردەست نییە. ڕوونبین پەیوەندی بەهەردوو کۆمپانیاکەوە کرد بۆ زانینی شایستەی مانگی ئازار بەڵام  تا ئامادەکردنی ئەم ڕاپۆرتە وەڵاممان دەست نەکەوتووە. کۆمپانیای HKN بەشێوەی وەرزی ڕاپۆرتی دارایی و چالاکییەکانی بڵاو دەکاتەوە. کێڵگەی سەرسەنگ لە پارێزگای دهۆکە و ئاستی بەرهەمی لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا  رۆژانە بریتی بووە لە ٣١٫٥٠٠ بەرمیل نەوت. ٧- هەولێر   لە کێڵگەی هەولێر و کۆمپانیای فۆرزا پێترۆلیۆم  کاردەکات و پشکی ٦٥٪ لە کێڵگەکەدا هەیە لە ئێستادا شایستەکانی بۆ مانگی ئازاری  ٢٠٢١ ی ڕانەگەیاندووە. ئاستی بەرهەمی ئەم کێگەیە لە مانگی شوباتدا ١١٫١٠٠ بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا . زۆر جار ئەم کۆمپانیایە بەشێوەی وەرزی ڕاپۆرتی چالاکییەکان و شایستەکانی ڕادەگەیەنێت. هەریەک لەکۆمپانیای کار لە کێڵگەی خورمەڵە و گازپرۆم لە گەرمیان دوو کۆمپانیان تائێستا بەهیچ شێوەیەک شایستەکانیان ڕانەگەیاندووە. بەرهەمی خورمەڵە ١٧٠ هەزار و گەرمیان بە ٣٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە مەزەندە دەکرێت. کۆی بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانەی کە شایستەی مانگی ئازاریان ڕاگەیاندووە بریتییە لە ٢١٩ هەزار بەرمیل نەوت کە دەکاتە ٤٧٪ ی کۆی بەرهەمی هەرێم.  شایستەی دارایی ئەو کۆمپانیایەنە لەو پێنج کێڵگەدا کە دەبێت وەری بگرن بریتییەلە ١٥٦ ملیۆن دۆلار بەڵام تا ئێستا ١٣٢ ملیۆن دۆلار وەرگیراوە. لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوتدا لە مانگی ئازاری ٢٠٢٠ دا حکومەتی هەرێمی کوردستان بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاند کە بەشێوەی مانگانە شایستە داراییەکانیان پێ دەدات، لە وکاتەوە تاوەکو ئێستا هەرێم بەشێوەیەکی بەردەوام هەموو مانگێک و لەکاتی خۆیدا شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان بەبێ دواکەوتن دەدات. تا ئێستا سیانزە (١٣ )مانگ لەسەر یەک شایستەکان وەرگیراوە، دواترینیان شایستەی مانگی کانوونی دووەمە. وەهەر لە مانگی ئازاری ٢٠٢٠دا حکومەتی هەرێم بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاند شایستەی مانگەکانی تشرینی دووەم و کانوونی یەکەم ٢٠١٩ و کانوونی یەکەم و شوباتی ٢٠٢٠ دوادەخات تا ئەوکاتەی نرخی نەوتی برێنت دەگاتە ٥٠ دۆلار.  کۆمپانیا نەوتییەکان لە گەڵ شایستەی کانوونی دووەمی ٢٠٢١دا یەکەمین بڕی شایستە دواخراوەکانیان وەرگرتەوە و ئەم مانگەش بۆ جاری سێهەم شایستە دواخراوەکانیان وەرگرت بەڵام لەبری ئەوەی مانگانە شایستەکان وەربگرن هەر ٦٠ ڕۆژ جارێک وەری دەگرن و رێژەی وەرگرتنەوەکەش کەم کرایەوە بەم شێوەیە؛ کاتێک نرخی نەوتی برێنت لەسەروو ٥٠ دۆلارەوەیە تەنها رێژەی ٢٠٪ ی ئەو  زیادەی نرخە دەدرێتەوە بەقەرزی کۆمپانیاکان لە کاتێکدا لە مانگەکانی پێشودا ئەم رێژەیە ٥٠٪ بوو. بەپێی ئەم میکانیزمە نوێیە کۆمپانیاکان ماوەی وەرگرتنەوەی قەرزەکانیان درێژ دەبێتەوە، پێشتر چاوەڕییان دەکرد تاکۆتایی ساڵی ٢٠٢١ زۆربەی قەرزەکانیان وەربگرنەوە بەڵام ئێستا چاوەڕێ دەکەن لە چارەکی سێهەمی ساڵی ٢٠٢٢ دا قەرزەکانیان بە تەواوی وەربگرنەوە.

راپۆرت: درەو دەرماڵەی (تایبەت، استثناء، مەقتوع) دەستكاری دەكرێت، هەموو ئەو دەرماڵانەی تری فەرمانبەران كە بە بڕیاری حكومەت كراون‌و لە پەرلەمان یاسایان بۆ دەرنەچووە، پێداچونەوەیان بۆ دەكرێت، ئەمە بڕیاری كۆبونەوەی دوێنێی حكومەتی هەرێم بوو، بڕی (357 ملیار) دیناری خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان لەبەردەم حكومەتدایە بۆ دەستكاریكردن، ئەو توێژانە كامانەن كە دەبن بە ئامانجی بڕیارەكەی دوێنێی حكومەت ؟ دەرماڵەكان كامانەن ؟ حكومەت دەیەوێت چۆن دەرماڵەكان بگۆڕێت ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. بڕیارەكە چۆنە ؟ دوێنێ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆبووەوە، یەكێك لە تەوەرەكانی كۆبونەوەكە، گفتوگۆ كردن بوو لەبارەی میكانیزمی جێبەجێكردنی ماددەی پێنجەم لە یاسای چاكسازی ژمارە (2)ی ساڵی 2020، ئەم ماددەیە تایبەتە بە "رێكخستنەوەی دەرماڵەكان". دوای كۆبونەوەی دوێنێ، ئەنجومەنی وەزیران راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و باسی لەوە كرد، لەبارەی دەرماڵەكانەوە بڕیار دراوە، بەڵام كرۆكی بڕیارەكەی ئاشكرانەكرد.  یەكێك لە وەزیرەكانی حكومەت كە بەشداربوو لە كۆبونەوەی دوێنێدا بە (درەو)ی راگەیاند، كرۆكی بڕیارەكەی دوێنێ لەبارەی دەرماڵەكانەوە، خۆی لە دوو خاڵدا دەبینێتەوە: •    یەكەم: حكومەت پێداچونەوە دەكات بە هەموو ئەو دەرماڵانەدا كە كاتی خۆی ئەنجومەنی وەزیران بە بڕیار پەسەندیكردون، نەك ئەوانەی كە بەیاسا جێگیركراون.  •    دووەم: حكومەت پێداچوونەوە بەسەرجەم ئەو بڕیارانەدا دەكات كە تایبەتن بە هەرسێ جۆری دەرماڵەی (تایبەت، استثناء، مەقتوع)‌و لەچوارچێوەی یاسا بەركارەكاندا رێكیان دەخاتەوە.  بڕیارەكە كێ دەكاتە ئامانج ؟ ئەو توێژانەی كە دەرماڵەكانی (تایبەت، استثناء، مەقتوع) دەیانگرێتەوە‌و بوون بە ئامانجی بڕیاری دوێنێ كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران، ئەمانەن:   •    ئەوانەی دەرماڵەی تایبەت دەیانگرێتەوە كە بریتین لە (هەڵگرانی بڕوانامەی دكتۆراو ماستەر، ئەندازیاری سەرپەرەشتیاری پرۆژە، فەرمانبەرانی وەزارەتی كارەبا، فەرمانبەرانی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، مامۆستایانی ئاینی، دەرماڵەی هاندانی مامۆستایانی زانكۆ). •    ئەوانەی دەرماڵەی (استثناء) دەیانگرێتەوە كە بریتین لە (پلە تایبەتەكان).  •    ئەوانەی دەرماڵەی بڕاوە واتە "مەقتوع" دەیانگرێتەوە، كە لەسەرجەم وەزارەتەكاندا هەن.  دەرماڵە لە هەرێمی كوردستان لە هەرێمی كوردستان فەرمانبەران لەپاڵ ئەو موچە بنەڕەتییەی كە بەپێی پلە وەزیفییەكەیان وەریدەگرن، بەشێوەیەكی گشتی دوو جۆر دەرماڵەش وەردەگرن كە ئەمانەن:  •    دەرماڵە جێگیرەكان ئەمە بریتییە لە دەرماڵەكانی (خێران، بڕوانامە، پیشەیی.. هتد). •    دەرماڵە ناجێگیرەكان ئەمە بریتییە لە دەرماڵەكانی (مەترسی، نیشتەجێبوون،استثناء، چاودێری، پایە (منصب)، راژەی زانكۆیی، خگورە بدل امنیە، بڕاوە (مقتوع)، خزمەتی دەرەكی، ارزاق، شوێنی جوگرافی، حرفی‌و میهنی، ئەندازیاری، تایبەت، نازناوی زانستی، گواستنەوە، سەرۆكایەتی). بەگشتی، بەهەردوو جۆری دەرماڵەی جێگرو ناجێگیرەوە، (25) جۆر دەرماڵە بۆ فەرمانبەران خەرجدەكرێت، دەرماڵە جێگیرەكان (4) جۆرن، بەڵام ناجێگیرەكان (21) جۆرن.  رێژەی (56%)ی كۆی خەرجی موچەی مانگانەی فەرمانبەران تەنیا بۆ خەرجی دەرماڵەكان دەڕوات، ئەمەش دابەشبووە، رێژەی (16%)ی كۆی خەرجی موچە بۆ دەرماڵە جێگیرەكان دەڕوات، رێژەی (40%)یش بۆ دەرماڵە ناجێگیرەكان، واتە خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان زۆر لە دەرماڵە جێگیرەكان زیاترە، بۆیە حكومەت دەستی بۆ كەمكردنەوە یاخود وەكو ئەوەی ناوی لێنراوە "رێكخستنەوە"ی دەرماڵە ناجێگیرەكان بردووە.  لە دەستكاریكردنی دەرماڵەكاندا، حكومەتی پشتی بەیاسای چاكسازی بەستووە، كە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكراوە‌و تێیدا دەسەڵاتی ئەوە بە حكومەت دراوە دەستكاری دەرماڵەكان بكات.  حكومەت دەستكاری چی دەكات ؟ حكومەت لەڕێگەی دەستكاریكردنی دەرماڵەكانەوە، دەیەوێت گۆڕانكاری لە خەرجی موچە بكات، بەجۆرێك خەرجی موچە كەمبكاتەوە، كە بتوانێت مانگانە بەبێ كێشە موچە دابەش بكات.  كۆی خەرجی موچەی مانگێكی فەرمانبەران (894 ملیار) دینارە، لەم رێژەیە تەنیا بڕی (394 ملیار) دیناری بۆ موچەی بنەڕەتی فەرمانبەرانە، لەبەرامبەردا بڕی (500 ملیار) دیناری بەتەنیا بۆ دەرماڵەكان دەڕوات، لەناو دەرماڵەكانیشدا خەرجییەكە بەمشیوەیە دابەشبووە:  •    خەرجی مانگانەی دەرماڵە جێگیرەكان بڕی (143 ملیار) دینارە •    خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان مانگانە بڕی (357 ملیار) دینارە.  واتا حكومەت دەیەوێت بە چەند قۆناغێك دەستكاری بڕی (357 ملیار) دیناری تایبەت بە خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان بكات، لەرێگەی ئەم دەستكاریكردنەوە، هەندێك داهاتی تر لەسەر حسابی ئەو فەرمانبەران كە بەناشایستە دەرماڵە وەردەگرن، بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی بگەڕێنێتەوە.   خەرجی دەرماڵەكان بەگوێرەی راپۆرتی سێ مانگی یەكەمی جێبەجێكردنی چاكسازی، خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان مانگانە بەمشێوەیەن:  •    دەماڵەی مەترسی ئەم جۆرە دەرماڵەیە لەسەرجەم وەزارەتەكاندا بۆ زۆرینەی فەرمانبەران خەرج دەكرێت، حكومەت دەیەوێت ئەم جۆرە دەماڵە بەجۆرێك رێكبخاتەوە كە تەنیا ئەو فەرمانبەرانە لێی سودمەند ببن كە بەفعلی لەكاتی كاركردنیاندا روبەڕووی مەترسی دەبنەوە، خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە زیاتر لە (44 ملیارو 256 ملیۆن) دینارەو رێژەی (9.4%)ی كۆی گشتی خەرجی موچەی مانگانەی فەرمانبەران پێكدەهێنێت، ئەمە یەكێكە لەو جۆرانەی دەرماڵە كە حكومەت دەیەوێت دەستكاری بكات‌و وای لێبكات تەنیا ئەو كەسانەی لێی سودمەند ببن كە بەڕاستی مەترسییان لەسەرە. •    دەرماڵەی نیشتەجێبوون: ئەم دەرماڵەیە تایبەتە بە دابینكردنی كرێی نیشتەجێبوون بۆ چەند كەسێكی دیاریكراو لە وەزارەتەكانی (تەندروستی، ناوخۆ، رۆشنبیری، داد)، خەرجی ئەم جۆرە موچەیە مانگانە (99 ملیۆن‌و 180 هەزار دینار)ە. •    دەرماڵەی استثناء: ئەمە جۆرە دەرماڵەیەكە كە بەتەنیا بۆ "پلەتایبەتەكان"‌و بە بڕی جیاواز خەرجدەكرێت، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە بڕی (2 ملیارو 101 ملیۆن) دینار لەسەر خەرجی گشتی موچە دەكەوێت.  •    دەرماڵەی چاودێری: ئەم دەرماڵەیە تایبەتە بە (دەستەی دەستپاكی، چاودێری دارایی، فەرمانگەیەك لە وەزارەتی ناوخۆ)، خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (158 ملیۆن) دینارە. •    دەرماڵەی پایە: ئەم دەرماڵەیە بۆ سەرجەم فەرمانبەران خەرجدەكرێت كە پایەیان هەیە، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (5 ملیارو 451 ملیۆن) دینارە. •    دەرماڵەی راژەی زانكۆیی: ئەم دەرماڵەیە بۆ سەرجەم فەرمانبەرانی وەزارەتی خوێندنی باڵا خەرج دەكرێت بە بڕی (25%) دەستپێدەكات تا بڕی (100%) بەپێی بڕوانامە، هاوكات ئەم جۆرە دەرماڵەیە بۆ وەزارەتەكانی (پەروەردە، ناوخۆ، شارەوانی، كارەبا، كشتوكاڵ، رۆشنبیری، سامانە سروشتییەكان) خەرج دەكرێت، كۆی جەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (12 ملیارو 621 ملیۆن) دینارە، كە دەكاتە (2.6%)ی كۆی گشتی خەرجی موچەی مانگانە، ئەمە یەكێك لەو جۆرە دارماڵانەیە كە بووە بە ئامانجی یاسای چاكسازی‌و حكومەت دەیەوێت دەستكاری بكات، چونكە ئەم دەرماڵەیە لە وەزارەتی خوێندنی باڵا، لەبری ئەوەی تەنیا بۆ مامۆستایانی زانكۆ خەرج بكرێت، بۆ هەموو فەرمانبەران خەرج دەكرێت، حكومەت ئەم خەرجییە بە ناشایستە دەزانێت.  •    دەرماڵەی خطورة بدل امنیة ئەم دەرماڵە بۆ وەزارەتی ناوخۆ خەرج دەكرێت، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (25 ملیارو 361 ملیۆن) دینارە كە دەكاتە (5.3%)ی كۆی گشتی خەرجی موچە لە مانگێكدا، ئەم دەرماڵەیەش یەكێكە لەو جۆرانەی دەرماڵە كە بووە بە ئامانجی یاسای چاكسازی‌و حكومەت دەیەوێت دەستكاری بكات، حكومەت دەیەوێت ئەم دەرماڵەیە تەنیا بۆ رۆژی دەوامكردنی كارمەندان خەرج بكرێت. •    دەرماڵەی بڕاوە مقطوع: ئەم جۆرە دەرماڵەیە لەسەرجەم وەزارەتەكان خەرج دەكرێت، بۆ نمونە شۆفێر بڕی (50 هەزار) دینار وەردەگرێت، مامۆستاو فەرمانبەرانی پەروەردە‌و ئەوقاف بڕی (150 هەزار) دینار، فەرمانبەرانی چاكسازی كۆمەڵایەتی بڕی (450 هەزار) دینار، محقق عدلی بڕی (500 هەزار) دینار، فەرمانبەرانی فڕۆكەخانە بڕی (500)،  خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (23 ملیارو 381 ملیۆن) دینارە، كە رێژەی (5%)ی كۆی گشتی خەرجی موچە لە مانگێكدا پێكدەهێنێت، ئەم دەرماڵەیەش بووە بە ئامانجی یاسای چاكسازی، چونكە حكومەت دەڵێ بەشێوەیەكی نازانستی‌و نادادپەروەرانە خەرج دەكرێت.  •    دەرماڵەی خزمەتی دەرەوە: ئەم دەرماڵەیە تەنیا لە وەزارەتی ناوخۆ خەرجدەكرێت، كۆی خەرجی مانگانەی ئەم جۆرە دەرماڵەیە (383 ملیۆن) دینارە. •    دەرماڵەی خۆراك "ازراق": ئەم دەرماڵەیە خەرج دەكرێت بۆ (سەرجەم فەرمانبەرانی وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی تەندروستی بۆ هەندێك پزیشك‌و كارمەندانی ئێشكگر، پێشمەرگە تەنیا بۆ دیوانی وەزارەت خەرج دەكرێت، وەزارەتی دارایی بۆ بەڕێوەبەرایەتی چاپەمەنییەكان خەرجدەكرێت، وەزارەتی گواستەوە بۆ فڕۆكەخانەكان خەرجدەكرێت"، كۆی گشتی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (25 ملیارو 362 ملیۆن) دینار، كە رێژەی (5%)ی كۆی گشتی خەرجی موچە لە مانگێكدا پێكدەهێنێت، ئەم دەرماڵەیەش تێبینی لەسەرە، حكومەت دەیەوێت تەنیا بۆ رۆژانی دەوامكردنی كارمەندان خەرج بكرێت.  •    دەرماڵەی ناوچەی جوگرافی: خەرج دەكرێت بۆ سەرجەم فەرمانبەرانی وەزارەتەكان كە هۆیەكانی گواستنەوەی بۆ دابین نەكرابێت، كۆی گشتی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (9 ملیارو 165 ملیۆن) دینارە، ئەم دەرماڵەیەش یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەڵێ وەزارەتەكان ژمارەیەكی زۆر ئۆتۆمبیلیان هەیە‌و دەبێت ئەم دەرماڵەیە رێكبخرێتەوە. •    دەرماڵەی حرفی‌و میهنی:  ئەم دەرماڵەیە زیاتر بۆ هەڵگرانی بڕوانامە پیشەییەكان‌و ئەوانەی بڕوانامەیان نییە‌و پیشە جیاوازەكان خەرج دەكرێت، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (4 ملیارو 100 ملیۆن ) دینارە، ئەم دەرماڵەیە یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەیەوێت ئەم دەرماڵەیە تەنیا بۆ ئەو فەرمانبەرانە خەرج بكات كە بەشێوەیەكی فیعلی پیشەیەك ئەنجامدەدەن.  •    دەرماڵەی ئەندازیاری: ئەم دەرماڵەیە بۆ ئەندازیاران خەرج دەكرێت لەسەرجەم وەزارەتەكان، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (2 ملیارو 800 ملیۆن) دینارە، ئەم دەرماڵەیە یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەڵێ ئەندازیاران وەكو هەر فەرمانبەرێك سودمەندن لە دەرماڵەی بڕوانامە، ناكرێت دووجار سود لە بڕوانامەكەیان وەرگرن، بۆیە ئەگەری هەیە ئەم جۆرە دەرماڵەیە ببڕدرێت.  •    دەرماڵەی تایبەت:  ئەم دەرماڵەیە لەسەرجەم وەزارەتەكان خەرجدەكرێت بۆ (هەڵگرانی بڕوانامەی ماستەرو دكتۆرا بەرێژەی 50%، ئەندازیاری سەرپەرەشتیاری پرۆژە بەرێژەی 50%، سەرجەم فەرمانبەرانی وەزارەتی كارەبا بەرێژەی 30%، سەرجەم فەرمانبەرانی سامانە سروشتییەكان بەرێژەی 30%، مامۆستایانی ئاینی بەرێژەی 20%، هاندانی مامۆستایانی زانكۆ)، كۆی خەرجی مانگانەی ئەم جۆرە دەرماڵەیە (9 ملیارو 100 ملیۆن) دینارە، ئەم دەرماڵەیە یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەڵێ ئەم توێژە وەكو هەر فەرمانبەرێكی تر سودمەند دەبن لە دەرماڵەی بڕوانامە‌و پێویست ناكات جارێكی تر دەرماڵەی بڕوانامەیان پێبدرێتەوە.  •    دەرماڵەی نازناوی زانستی: ئەم دەرماڵەیە بۆ سەرجەم هەڵگرانی بڕوانامەی باڵا كە نازناوی زانستییان هەیە لە هەموو وەزارەتەكان خەرجدەكرێت، ئەم دەرماڵەیە یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەڵێ ئەم دەرماڵەیە دەبێت تەنیا بەو كەسانە بدرێت كە بەشێوەیەكی فیعلی لە وەزارەتی خوێندنی باڵا كاری وانەوتنەوە دەكەن.  •    دەرماڵەی گواستنەوە •    دەرماڵەی سەرۆكایەتی

راپۆرت: درەو لەدوو نوسراوی جیادا بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان، زۆرینەی پەرلەمانتارانی پارتی و یەكێتی و گۆڕان دوای کۆتایهێنان بە لێبڕینی موچەی موچەخۆران دەکەن، ئێستا زۆرینەی پەرلەمان لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی لێبڕینی موچەدایە، ئایا لێبڕین هەڵدەوەشێتەوە ؟ یاخود ئەمە تەنیا بانگەشەیەکی پێشوەختەی هەڵبژاردنەو لایەنەکان موزایەدە بەسەر یەکترەوە دەکەن ؟ یاداشتێک بەبێ پارتی بەواژۆی (٥٦) پەرلەمانتار، یاداشتێکیان ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان كرا، ئەم یاداشتە داوای دانیشتنێكی تایبەت دەكات سەبارەت بە پرسی لێبڕینی موچە (خەرجی و داهاتی نەوت، خاڵە  سنورییەكان، جێبەجێنەبوونی یاسای چاكسازی). ئەو پەرلەمانتارانەی ئیمزایان لەسەر ئەم نوسراوەکردووە، داوا دەکەن ئەگەر حکومەت لەبەردەم پەرلەمان ئامادە نەبوو بۆ قسەکردن لەسەر ئەو بابەتانە "پەرلەمان بڕیاری یاسایی بدات بۆ هەڵوەشاندنەوەی لێبڕینی موچە". ئەوانەی ئیمزایان لەسەر ئەم نوسراوە کردووە، ئەمانەن: - (١٢) پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕان - (٢٠) پەرلەمانتاری فراكسیۆنی یەكێتی - (٤) پەرلەمانتاری سەربەخۆ - (٥) پەرلەمانتاری یەكگرتوو  - (٧) پەرلەمانتاری كۆمەڵ  - (٤) پەرلەمانتاری نەوەی نوێ - (١) پەرلەمانتاری حزبی شیوعی  - رۆمیو هەكاری- پەرلەمانتاری مەسیحی   - فەرید یاعقوب- پەرلەمانتاری مەسیحی  یاداشتێک بە پارتیەوە دوای یاداشتەکەی یەکێتی و گۆڕان و لایەنە ئۆپۆزسێۆنەکان، پارتیش یاداشتێکی لەبارەی لێبڕینی موچەوە بۆ سەرۆکایەتی پەرلەمان بەرزکردەوە، ژمارەی ئەوانە ئیمزایان لەسەر ئەم نوسراوە کردووە (٦٥) پەرلەمانتارن، جگە له (٤١) پەرلەمانتاری پارتی، پەرلەمانتاران یەکێتی و گۆڕان و لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان، ئیمزایان بۆ ئەم یاداشتەش کردووە کە پارتی سەرپەرەشتی نوسینەوەی کردووە. ئەم یاداشتە داوا دەکات دانیشتنی داهاتووی پەرلەمان تەرخانبكرێت بۆ پرسی (لێبڕینی موچەو هەموو ئەو بابەتانەی هۆكارن بۆ لێبڕینی موچە، داهات و خەرجی نەوت، خاڵەسنورییەكان، جێبەجێنەكردنی یاسای چاكسازی و یاسای بودجەی عێراق). لێبڕینی موچه کۆتایی دێت ؟ مشتومڕی پەرلەمانی کوردستان لەبارەی کۆتایهێنان بە لێبڕینی ٢١٪ی موچەی فەرمانبەران لەکاتێکدایە، بۆ ئەم مانگە حکومەتی هەرێم کە کابینەی سیقۆڵی نێوان (پارتی+ یەکێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان)ە، تەنانەت بە لێبڕینیشەوە پارەی پێویستی لەبەردەستدا نییە بۆ ئەوەی موچە دابەشبکات. پارتی هۆکاری نەبوونی پارەی لەبەردەستی حکومەت بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە، یەکێتی داهاتی سنوری خۆی رادەستی خەزێنەی حکومەت ناکات، یەکێتیش دەڵێ پارتی هەموو داهاتی نەوت و گومرگەکانی ناگەڕێنێتەوە بۆ خەزێنە، بزوتنەوەی گۆڕانیش کە هەم لە حکومەتدا هاوبەشی پارتی و یەکێتییەو هەم رێککەوتنی سیاسی لەگەڵ ئەو دوو لایەنەدا هەیە، بەناوی "سەرچاوە"وە، لەڕێگەی وەزارەتی داراییەوە دڵنیایی دەدات لەوەی کێشە بۆ موچە دروست نابێت و (٣٠) رۆژجارێک دابەش دەکرێت. ئەمڕۆ (٢٦)ی مانگە، حکومەت تائێستا تەنیا موچەی یەک وەزارەتی دابەشکردووە بە لێبڕینی (٢١٪)ەوە، ئایا تاکۆتایی مانگ، حکومەت دەتوانێت موچەی هەموو وەزارەت و دەستەو سەرۆکایەتییەکان دابەش بکات ؟ لەکاتێکدا هیچ ئاسۆیەکی چارەسەر بۆ ئەو قەیرانەی ئەم مانگەدا لە داهاتەکان دروستبووە، دیار نییە. مانگی رابردوو، حکومەت تەنیا لە دوو رۆژدا موچەی شەش وەزارەتی بەیەکەوە دابەشکرد، بەڵام پێناچێت ئەم مانگە بتوانێت بەڵێنی موچەی (٣٠) رۆژ جارێک جێبەجێ بکات. پەرلەمانتاران لەبری گەڕان بەدوای هۆکاری ئەوەی بۆچی ئەم مانگه حکومەت داهاتی پێویستی لەبەردەستدا نییە بۆ دابەشکردنی موچە، زیاتر رۆشتوون و داوای هەڵوەشاندنەوەی لێبڕینی موچە دەکەن. ئەگەر ئەم بانگەشەیە کە لەناو پەرلەمانەوە دەستی پێکردووە، جددی بێت، پەرلەمان بە ئاسانی دەتوانێت بە بڕیار یاخود یاسایەک کۆتایی بە لێبڕین بهێنێت، چونکە ئێستا بە تێکڕا (٦٥) پەرلەمانتار دژی لێبڕینی موچەن، پەرلەمان بۆ تێپەڕاندنی هەر یاسا یان بڕیارێک، تەنانەت لە حاڵی ئامادەبوونی هەر (١١١) ئەندامەکەشیدا، پێویستی بە (٥٦) دەنگ هەیە. بەڵام پێناچێت پەرلەمان بڕیارێکی لەوجۆرە پەسەند بکات، بەتایبەتی کە زۆرینەی پەرلەمان ئەو فراکسیۆنانە پێکیان هێناوە کە حزبەکانیان بەشدارن لە حکومەت و توانای دارایی حکومەت دەزانن، بۆیە ئەوەی ئێستا لەناو پەرلەمان روودەدات زیاتر لە بانگەشەیەکی هەڵبژاردنی لایەنەکان دەچێت، بەتایبەتیش کە هەرێمی کوردستان لەبەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقدایە. قەیران لەناو قەیراندا ! ئەو قەیرانەی بۆ موچەی ئەم مانگە دروستبووە، قەیرانێکی نوێیە لەناو ئەو قەیرانە داراییە گەورەیەی کە حکومەتی مەسرور بارزانی پێیدا تێپەڕ دەبێت. قەیرانی موچەی ئەم مانگە بەهۆی نەگەڕانەوەی هەموو داهاتەکان بۆ بەردەستی حکومەت دروستبووە، ئەم مانگە تائێستا حکومەت بەداهاتی نەوت و نانەوتییەوە تەنیا (٨٠ ملیار) دیناری بۆ گەڕاوەتەوە، بەڵام ئێستا باسلەوە دەکرێت حکومەت (١٠٠ ملیار) دیناری تری دەستکەوتووە، ئەگەر بەمشێوەیە داهاتەکان بگەڕێنەوه، حکومەت دەبێت چەند رۆژ جارێک موچەی یەک وەزارەت دابەش بکات، بەوەش پرۆسەی دابەشکردنی موچە مانگەکە تێدەپەڕێنێت. مانگانە بۆ دابەشکردنی موچە، حکومەتی هەرێم پێویستی بە (٨٩٤ ملیار) دینارە، خۆ ئەگەر بە لێبڕینی ٢١٪ەوە موچە دابەش بکات، مانگانە پێویستی بە (٧٠٦ ملیار) دینار هەیە.    

 ئیبراهیم رەئیسی.. سەرۆک کۆمارێک بە تامی رابەری باڵا لە داهاتوودا (درەو): دواجار شورای پاسەوان یان وەکو ئێرانییەکان خۆیان دەڵێن "شورای نگهبان" لیستی کۆتایی کاندیدەکانی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێرانی راگەیاند. شورای پاسەوان، ئەنجومەنێکە کە پارێزگاری لە دەستورو سیستمی کۆماری ئیسلامی ئێران دەکات، ئەو بڕیاری کۆتایی دەدات لەبارەی ئەوەی کێ گونجاوە بۆ ئەوەی کاندید بێت و کێ گونجاو نییە.  بڕیارەکانی ئەم شورایە لەبارەی کاندیدەکان و رەتکردنەوەی هەندێکیان، ئێستا لە ناوخۆ و درەوەی ئێران مشتومڕی دروستکردووە. دیارترین ئەو کەسانەی کە شورای پاسەوان لە رکابەرێتی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێران دوریخستنەوە ئەمانەن: 🔸 عەلی لاریجانی سەرۆکی پێشووی پەرلەمانی ئێران 🔸 ئیسحاق جهانگیری جێگری یەکەمی  سەرۆک کۆماری ئێستای ئێران 🔸 مەحمود ئەحمەدی نەژاد سەرۆک کۆماری پێشووتری ئێران ئەو کەسانەی کە کاندیدبونیان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی لەلایەن شورای پاسەوانەوە پەسەندکرا، ئەمانەن: 🔹 سەعید جەلیلی 🔹 ئیبراهیم رەئیسی 🔹 موحسین رەزایی 🔹 عەلیڕەزا زاکانی 🔹 ئەمیر حسێن قازی زادە 🔹 موحسین مهر علیزادە 🔹 عەبدولناسر هیمەتی کێ براوە دەبێت ؟ وا دەردەکەوێ بەم لیستەی کاندیدانی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی، شورای پاسەوان دەیەوێت (ئیبراهیم رەئیسی) سەرۆکی ئێستای دەسەڵاتی دادوەریی ئێران، بە جیاوازییەکی زۆرو بە ئاسانی ببێت بە سەرۆک کۆماری داهاتووی ئێران. ئیبراهیم رەئیسی لە دۆستە نزیکەکانی عەلی خامنەیی رابەری باڵایە، چەند ساڵێک لەمەوبەر ئیبراهیم رەئیسی کاندیدی رابەری باڵا بوو بۆ ئەوەی ببێت بە مەرجەعی باڵای شیعەکان لە عێراق، بەڵام تەمەندرێژی ئایەتوڵڵا سیستانی ئەم دەرفەتەی بۆ ئێرانییەکان نەڕەخساند، دواجار خامنەیی پۆستی سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەریی ئێرانی بەخشی بە ئیبراهیم رەئیسی. قسەوباس هەیە لەبارەی ئەوەی ئیبراهیم رەئیسی پرۆژەیە بۆ ئەوەی ببێت بە رابەری باڵا لە ئێران لەکاتێکدا کە ئایەتوڵڵا خامنەیی لەژیاندا نامێنێت، بۆیە لیستی کاندیدەکانی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی بەوشێوەیە بۆ رێکخراوە بەئاسانی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی بباتەوە.

راپۆرت: درەو (20 هەزار) مامۆستای وانەبێژ دەستیان بە خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی كردووە، حكومەت موچەی (5) مانگی ئەمساڵی پێنەداون، داوای دامەزراندن دەكەن، ئەمە نوێترین شەپۆلی ناڕەزایەتییە كە روبەڕووی حكومەتی سیقۆڵی پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان دەبێتەوە، حكومەت ئەگەر وەكو "گرێبەست"یش دامەزراندن بۆ ئەم توێژە بكات، مانگانە (4 ملیار) دینار خەرجی بۆ زیاد دەبێت، مامۆستای وانەبێژ كێیە ؟ موچەكەی چۆنە ؟ حكومەت چۆن چارەسەری كێشەكانیان دەكات ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەی (درەو)دا. حكومەت لەبەردەم ناڕەزایەتییەكی نوێیدا نزیكەی (20 هەزار) مامۆستای وانەبێژ ماوەی چەند رۆژێكە لە سنوری (32) بەڕێوەبەرایەتی پەروەردە خۆپیشاندان دەكەن. ئەم توێژە داوا لە حكومەت دەكەن "دامەزراندن"یان بۆ بكات، یاخود لانی كەم پلەكەیان لە "وانەبێژ"ەوە بكات بە "مامۆستای گرێبەست". ئەمە نوێترین شەپۆلی ناڕەزایەتییە كە لەناو وەزارەتی پەروەردەوە روبەڕووی حكومەتی سیقۆڵی نێوان پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان دەبێتەوە. مامۆستای وانەبێژ كێیە ؟ ساڵی رابردوو بە بڕیارێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، زیاتر لە (6 هەزار) مامۆستای "گرێبەست" كران بە "هەمیشەیی"، ئەم مامۆستایانە ماوەیەكی زۆر بوو كە بەشێوەی گرێبەست وانەیان دەوتەوە. لە هەرێمی كوردستان بەهۆی قەیرانی داراییەوە، لە ساڵی 2013وە پرۆسەی دامەزراندن لە كەرتی گشتیدا راگیراوە، بەڵام بەهۆی پێویستی وەزارەتی پەروەردە بە مامۆستا، حكومەت بەناچاریی ژمارەیەكی زۆری مامۆستای تەنیا بە "وانەبێژ" دامەزراندووە، ئەمەش بەهۆی:  - زیادبوونی ژمارەی خوێندكاران‌و قوتابخانەكان  - خانەنشینبوون‌و مردنی بەشێك لە مامۆستایان - مۆڵەت‌و كۆچی دەرەوەی وڵاتی هەندێك لە مامۆستایان بۆ پڕكردنەوەی ئەم بۆشاییانە، وەزارەتی پەروەردە بە میكانیزمێك شوێنی ئەم مامۆستایانەی بە مامۆستای "وانەبێژ" پڕكردەوە. بەگوێرەی ئەو داتایانەی كە لەبەردەستی (درەو)دان، ساڵی 2019 نزیكەی (17 هەزارو 500) مامۆستای وانەبێژ لە خوێندنگەكاندا وانەیان وتوەتەوە، بەڵام ئێستا ژمارەی مامۆستا وانەبێژەكان بۆ نزیكەی (20 هەزار) مامۆستا بەرزبوەتەوە.  كۆی ژمارەی مامۆستایان لە وەزارەتی پەروەردە نزیكەی (120 هەزار) مامۆستایە، بەم پێیەی مامۆستایانی "وانەبێژ" رێژەی (20%)ی كۆی مامۆستایان لە وەزارەتی پەروەردە پێكدەهێنن.  ئێستا لە زۆرینەی قوتابخانەكانی هەرێمی كوردستاندا مامۆستای وانەبێژ هەیە، تەنانەت لە هەندێك قوتابخانە، جگە بەڕێوەبەرەكەی سەرجەم مامۆستاكانی وانەبێژن، بۆ نموونە: •    لە قەزای سەیدسادق (هەزارو 200) مامۆستای میلاك هەیە لەگەڵ (490) مامۆستای وانەبێژ، واتە (40%)ی كۆی مامۆستایان لەم قەزایەدا وانەبێژن‌و بەفەرمی دانەمەزرێندراون. •    لە پەروەدەی بەردەڕەش، ژمارەی مامۆستایانی وانەبێژ لە ژمارەی مامۆستایانی میلاك زۆر زیاترە. موچەی مامۆستای وانەبێژ چۆنە ؟ مامۆستایانی وانەبێژ موچەیان جیاوازە لەو موچەیەی كە مامۆستای "گرێبەست"‌و "مامۆستای هەمیشەیی" وەریدەگرن.   پێشتر هەر وانەبێژێك بەپێی ئەو وانەیەی دەیووتەوە پارەی بۆ ئەژماردەكرا، بۆ وتنەوەی هەر وانەیەك لە خوێندنگە، ئەو مامۆستا وانەبێژانەی كە بڕوانامەی (دبلۆم)یان هەبوو بڕی (3 هەزار) دینار خەرج دەكرا، بۆ ئەوانەی بڕوانامەی (بەكالۆریۆس)یان هەبوو بڕی (4 هەزار) دینار خەرجدەكرا. بەڵام لە سێ مانگی كۆتایی ساڵی رابردوودا ئەم هاوكێشەیە گۆڕدرا، حكومەت موچەی مامۆستایانی وانەبێژی كرد بە پارچە "مەقتوع"، بەبێ لەبەرچاوگرتنی ژمارەی ئەو وانانەی كە وتویەتییەوە بڕی (300 هەزار) دیناری مانگانە بۆ ئەو مامۆستا وانەبێژانە دیاریكرا كە بڕوانامەی بەكالۆریۆسیان هەیە، بڕی (250 هەزار) دیناریش بۆ ئەو مامۆستایانەی كە بڕوانامەی دبلۆمیان هەیە. بەپێی ئەم موچە نوێیە، ئێستای خەرجی موچەی مانگانەی كۆی مامۆستایانی وانەبێژ لە هەرێمی كوردستان كە (20 هەزار) مامۆستان، بڕەكەی نزیكەی (5 ملیارو 500 ملیۆن) دینارە. ئەگەر حكومەت بڕیار بدات ئەم (20 هەزار) كەسە لە مامۆستای وانەبێژەوە بكات بە مامۆستای گرێبەست، موچەی ئەو مامۆستایانەی كە بڕوانامەی دبلۆمیان هەیە مانگانە دەبێت بە (450 هەزار) دینار‌و ئەوانەشی بڕوانامەی بەكالۆریۆسیان هەیە دەبێت بە (500 هەزار) دینار، بەمەش كۆی گشتی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم توێژە دەبێت بە (9 ملیارو 500 ملیۆن)، واتە ئەگەر ئەم مامۆستایانە لە وانەبێژەوە بكرێن بە گرێبەست، حكومەت مانگانانە (4 ملیار) دینار خەرجی بۆ زیاد دەبێت.  بەم زیادە خەرجییەوە، ئایا حكومەت بڕیار دەدات لەسەر ئەوەی ئەم توێژە لە "وانەبێژ"ەوە بكات بە مامۆستای "گرێبەست"، لەكاتێكدا موچەی (5) مانگی ئەمساڵی مامۆستا وانەبێژەكانی نەداوە ؟ جیاوازی گرێبەست و وانەبێژ لەڕووی یاساییەوە، ئەگەر وانەبێژان بكرێنە گرێبەست، سەرباری ئەوەی موچەكانیان زیاد دەكات، قۆناغێك لە دامەزراندن نزیك دەبنەوە. ئەگەر وانەبێژان بكرێنە گرێبەست، گۆڕانكاری بەسەر ئەرك‌و مافەكانیاندا دێت، لە باشترین حاڵدا موچەی مانگانەیان دواناكەوێت.  ئەو وانەبێژانەی چەند رۆژێكە ناڕەزایەتییان دەردەبڕن، خەونیان ئەوەیە حكومەت وەكو مامۆستای هەمیشەیی دایانبمەزرێنێت، بەڵام تاڕادەیەك بەوەش قایلن بكرێن بە مامۆستای گرێبەست، چونكە: -    مامۆستای وانەبێژ بێبەشە لە حسابكردنی خزمەت‌و دەرماڵە. -    ناتوانێت گواستنەوە بكات لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر.  -    مۆڵەتی دایكایەتی نیە.  -    هەر وانەبێژێك منداڵی ببێت، بەبێ گوێدانە خزمەتەكەی كەسێكی دیكە لە شوێنی دادەنرێت. -    وانەبێژان جگە لە پارەی وتنەوەی وانەكانیان كە زۆر كەمە، هیچ مافێكی تریان نیە. -    لەكاتی پشووی هاوین‌و پشووەكانی تردا هیچ موچەیەك وەرناگرن. -    لەگەڵ مامۆستایان موچە وەرناگرن‌و بەچەند مانگ جارێك‌و بەشێوازێكی جیاواز موچەیان پێدەدرێت. موچەی وەزارەتی پەروەردە موچەی مامۆستا‌و فەرمانبەرانی وەزارەتی پەروەردە، رێژەی (16.6%)ی كۆی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت، لەكۆی (893 ملیارو 908 ملیۆن) دیناری كۆی موچەی مانگێكی موچەخۆران، وەزارەتی پەروەردە بڕی (149 ملیارو 505 ملیۆن) دیناری دەبات. ئێستا بە لێبڕی (21%)ی موچەی موچەخۆرانەوە، تێكڕای خەرجی موچەی وەزارەتی پەروەردە لە مانگێكدا (118 ملیار 109 ملیۆن) دینارە، خۆ ئەگەر ئەو (20 هەزار) وانەبێژە بكرێن بە گرێبەست، ئەوا نزیكەی (4 ملیار) دیناری تر بۆ خەرجی موچەی مانگانەی وەزارەتی پەروەردە زیاد دەبێت.  ساڵی 2013 كە دواین پرۆژە یاسای بودجە لە هەرێمی كوردستان پەسەندكرا، (3 هەزارو 350) كەس لە وەزارەتی پەروەردە دامەزراوە، واتا ژمارەی فەرمانبەرانی وەزارەتی پەروەردە لە (164 هەزارو 216) فەرمانبەرەوە زیادكراوە بۆ (167 هەزارو 566) فەرمانبەر، بەڵام ئیتر لەو ساڵەوە دامەزراندن لەم وەزارەتە راگیراوە.