ئامادەكردنی: عەلی مەحمود   كورتەیەكی مێژویی لەسەر پۆلیڤییا   پۆلیڤییا بەناوی سیمۆن بۆلیڤوار (1738-1830) ەوە ناو نراوە , كە زۆر لە وڵاتانی ئەمەریكای لاتینی ڕزگار كرد لە داگیركاری  (كۆڵۆمبیا, فەنزویلا, پیرۆ, پۆلیڤیا), پۆلیڤار ئەو ناوەیە بێ سڵەمینەوە چەپەكانی فەنزویلا ناویان هەڵگرتووە و شانازی پێوە دەكەن, خەونەكانی سیمۆن بۆلیڤوار لە دادپەروەری و ڕزگاری و یەكخستنی ئەمەریكای لاتین تا ئەمڕۆ بە زیندوویی ماوەتەوە .  ئەم  وڵاتە پۆلیڤیا چۆن بە وڵاتی راِونانی سەرۆك بەناوبانگبوو, هاوكات لە ڕابردووشدا  وڵاتی كودەتا سەربازییەكانیش بووە, لە ماوەی 162 ساڵدا 1189 كودەتای سەربازی بەخۆوە بینیوە, وێڕای دواینەكەی بە سیناریۆو  ئارایشێكی نوێ بەڕێوە چوو, بۆیە بەردەوام لە ناجێگیری سیاسیدا بووە, تا مۆرالیس هات ماوەی حوكمڕانییەكەی زۆرترین ماوەو ئاسایشترین كاتەكانی حوكمڕانی بوو لە مێژووی وڵاتدا, هۆكاری هەموو ئەوانەش ئەو هەژاری و پاوانكردنی دەسەڵاتە بوو لە لایەن كەمایەتیەكی سپی پێستەوە . ئەم وڵاتە تژییە لە چیرۆكی كوشت بڕو جیاكاری بە ئەندازەی ئاپارتایدەكەی باشووری ئەفریقا, نموونەیەك بچوك لە كاتێك كرێكارانی قەسدیر مانیان گرتبوو بۆ زیادكردنی كرێكانیان, خاوەند كورهكان سوپایان بانگ كرد بۆ لێدانیان, لە ئاكامدا كرێكارانی كانەكان  لە كۆمەڵكوژی  كاتافا  لە 21-12-1942 دا , 19 كرێكار كۆمەڵكوژ كران و 49ش بریندار كران, لە ساڵی 1943 ەوە  ئەو یاداوەریبە كراوەتە رۆژی كرێكارانی كانەكانی پۆلیڤیا. بزووتنەوەی نەتەوەیی شۆڕشگێڕ كە لایەنگری لە كرێكاران و هندییەكان دەكرد ساڵی 1951 گەیشتە دەسەڵات كودەتایان كرد بەسەریدا, كە لە بەرنامەیاندا بوو ژیانی كرێكاران باش بكەن . پۆلیڤیا پێشەنگی شەپۆڵە شۆڕشگێڕییەكان بوو لە ئەمەریكای لاتیین, لە ساڵی 1952 كورەكانی بەرهەم هێنانی قەسدیر خۆماڵی كرا, لە سەرەتای ئەبریلی 1952 شۆڕشی كرێكاری لە پۆلیڤیا هەڵگیرسا, یەكێتی كرێكاران چەند مانگ دەسەڵاتداربوون , دوایی ئەو جارەش خەڵتانی خوێنكرا,خەباتی ساندیكایی و خەباتی هندیەكان (سی ئۆ بی) , 5 ساڵی خایاند تا بە تەواوی سەركوتكراو كودەتای سەربازی بەسەردا كرا. پۆلیڤیا لە رێكەوتی 10-10-1982 لە دیكتاتۆریەت ڕزگاری بوو,  پاش 11 ساڵ دەسەڵاتی سەربازی  لە وڵات .   سندوقی دراوی جیهانی دیارییەكانی  بۆ پۆلیڤیا لە نێوان ساڵەكانی  1925-1929دا, وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا  ساڵانە 200 ملیۆن دۆلاری وەبەرهێنان كردووە لە وڵاتانی ئەمەریكای لاتین , لە بەرامبەردا ساڵانە300 ملیۆن دۆلار قازانجیان دەسكەوت بووە , قازانجەكان 150% ی سەرمایەگوزاریەكە بووە , نەوتی فەنزویلا و كانەكانی پۆلیڤیا و شیلی و سامانی كوبا ئامانجی چاوچنۆكی ئەمەریكا بوو لە مێژوودا . لەو ساوە خەڵكی ئەم وڵاتە هەستیان بەوە نەكردووە لەو دیو سنورەكانەوە بە تایبەت لە لایەن ولاتە ئیمپریالیەكانەوە خێرو بەرەكەتیان بۆ بێت, بەڵكە گومانیان لە دەسكە گوڵە دیارییەكانیشیان هەبووە , ساڵی 1985 سەرۆك ڤیكتۆر باز ئستنسورو لە بزووتنەوەی نیشتمانی شۆڕشگێڕ بڕیاری ژمارە 21060ی دەركرد , بەو بەیانە دەرگای وڵاتی خستە سەر پشت بۆ ئابووری بازاڕ , ئەمەش زەنگی پیادەكردنی نەخشە نیو لیبراڵیەكان بوو لە بواری ئابوریدا, یەكەم دیاری ئەو بڕیارە بۆ خەڵكی پۆلیڤیا دەركردن و بێكاركردنی  25000 كرێكاری  كانەكانی قەسدیر بوو. یەكێك لە سەركەوتنەكانی بانكی جیهانی و سندوقی دراوی جیهانی كە بە شانازیەوە تا ئێستا  باسی لێوە دەكەن و بە سەركەوتنی دەزانن بۆ دەزگاكەیان, ڕزگاركردنی پۆلیڤیا بوو لە قەیرانی ئابووری ساڵی 1985, لە ڕێگەی كەمكردنەوەی كاربردی كۆمەڵ ئەمەش وەك نموونەیەك سەركەوتوو بە ولاتانی خۆرهەڵاتی  ئاوروپا ناسێنرا, تا ئەزموونی لی َوەربگرن و كاری لەسەر بكەن, لەو چاكسازیەدا كۆمپانیای كانەكان فرۆشران, بێكاری زیادیكرد, هەقدەستی كرێكاران دابەزی, ئابووری پوكایەوە, جیاوازی چینایەتی چووە سەر, نرخی ئاو  بەرز بوەوە, خزمەتگوزاری كەمكرایەوە, پشتگیری لە پێداویستییە  زەرورییەكان  ژیان نەما , بە كردار هەمووان ئەمانە كران, هەرچەندە سەردانی بانكی دراوی جیهانی بكەیت لەسەر دەرگای چونە ژورەوە نووسراوە" خەومنان جیهانێكی بێ هەژارییە" وەلێ رێك پێچەوانەكەی دەكەن وەك ئەوەی لە پۆلیڤیا باسمان كرد. لەگەڵ زۆربوونی دوكانی ئارایشت وئۆتۆمۆبێلی مۆدێل باڵا لە شەقامەكاندا, سواڵكەرەكانی سەر شەقامەكانیش زیادیان كرد, داهاتی تاك دابەزی بۆ سێ یەكی ساڵی 1980, ئەو هەژارییە بوو ئێستاش كە باسی ئەو دەزگا نێو دەوڵەتیانە دەكرێت هەژارانی پۆلیڤیا هێڵنجیان پێی دێتەوە لە تاوا دەڕشێنەوە, بۆیە نیولیبراڵیەت لای ئەوان بۆنی لە كەلاك ناخۆشترە, هەر دەرەكەوێت بە چاو ورگیان نا, بەڵكە بە لوتیان لەو دیو سنورەكانەوە هەستی پێدەكەن. لە نەوەدەكان بە تایبەتیكردن كەرتەكانی نەوت و گازیشی گرتەوە, بەمەش دەرگا بۆ دزینی ئەم دوو كەرتە گرنگەی ئابووریش خرایە سەر پشت, تایبەتیكرن هەر بە نەوت و گازەوە نەوەستا بگرە ئاوی خواردنەوەشی گرتەوە, لە سەرەتای نەوەتەكان سندوقی دراوی جیهانی  بە تایبەتیكردنی كەرتی تایبەتی سەپاند بەسەر دەسەڵاتداراندا, لە ئەنجامدا سەدان خۆپیشاندان سازكرا, پاش ئەوەی هەژاران خواردنەوەی ئاویشیان لێ گرانكرا و نەیانتوانی كرێی ئاو بدەن, بەهۆی زیادكردنی نرخی بۆ  20دۆلار , كە پێنج یەكی داهاتی تاك بوو, بەمەش جگە لە برسَتی, ئابووری لیبراڵی تێنویەتیشی بۆ هەژارانی پۆلیڤیا بەدیاری هێنا, بە وتەی وەزیری ئەشغالی ئەوكاتی پۆلیڤی  40000 خێزان لە لاباز ناتوانن كەڵك لە ئاو وەرگرن بەهۆی هەژارییەوە, ئەمە وتەی شایەدحاڵەكانی تێنوییەتی نییە, بەڵكە قسەی كەسێكە لە زوەكەوە لەبەر خواردنەوەی خواردنەوە كهولییەكان بەكارهێنانی ئاوی واز لێهێناوەو پۆلیسی  بە وەفای بەردەرگای سندوقی دراوی جیهانییە. لە ڕاپرسیەكدا كە لە  مانگی یۆلی  ساڵی 2004 دا ئەنجامدرا , ڕێژەی 84,64% ی خەڵك لەگەڵ چاكسازی یاسای سوتەمەنی بوون , 92,2% لەگەڵ خۆماڵی كردنی سوتەمەنی بوون , واتە دژ بەو بڕیارانەی 39 ساڵ پێشتر بڕیاری لەسەر درا, لە ئەمەریكای لاتین بە شێوەی گشتی ئاراستەی جەماوەر دژ بە ئابووری بازاڕی ئازاد و هەنگاوە لیبراڵیەكانە لە بواری  ئابووری . لە بەرواری 11-1-2005 كۆمپانییای سویالونیزی ئاو بەهۆی ناڕەزایەتی جەماوەری تێنوەوە  لە وڵات دەركرا, كە لە بەرواری 1997 ەوە لە پۆلیڤیا كاریان دەكرد لە شاری لاباز, كە نرخی بەشداریكردنی ئاوی لە هەندێك ناوچە 600% بەرز كردبوەوە . لە ئەبریلی  2004دا, لە كوشابامیا لە ئەنجامی ئەو ناڕەزایەتیانەی بزووتنەوەی بەرهەم هێنەرانی كۆكا ئەنجامیان دا,كۆمپانیای بتشلی ئەمەریكی دەركرا, لەو كاتەدا سەرۆكی لیژنەی ئاو ئۆسكار ئۆلیفەرا وتی: بزووتنەوەی كۆمەڵایەتی لە هەژارترین وڵاتدا سەركەوتنێكی مەزنی بەسەر سستەمی جیهانگیریدا داسەپاند, ئەمە سەرەتایەكی گرنگ بوو بۆ خەباتی جەماوەری لە ئاستی جیهانیدا, ئاخر چۆن دژی نەوەستنەوە چاكسازییە ئابووریەكان جگە لە برسێتی و هەژاری هیچی بە دیاری نەهێناوە بۆیان, داهاتی تاك لە 25 ساڵی  پێش ئەو چاكسازییە لە 940 دۆلارەوە گەیشتۆتە 960 دۆلار, كەچی هەڵئاوسان بەردەوام لە بەرز بونەوەدابوو لەو ماوەیە, خزمەتگوزاریە گشتیەكان لە نەماند بوو, 58,6%ی خەڵك بە پێی INF  لە ژێر هێڵی هەژارییەوە بوون , بە تایبەت لادێنشینەكان نزیك بە تەواویان لەژێر هەژاریەوە دەژێان, بە بەهێزترین مایكرۆسكۆبیش بگەڕایتایە دەرچویەكی زانكۆت تیایاندا نابینییەوە . بۆچی  هەڵبژاردنی پۆلیڤیا لە لایەن جیڤاراوە؟ بەڕێكەوت بوو جیڤارا پۆلیڤیای  بۆ قوناغی دووەمی شۆڕشكردن لە ئەمەریكای لاتین هەڵبژارد یان دوربینی و پلانێكی ورد بوو؟, زۆرێك دوای مەرگی جیڤارا هەڵبژاردنی پۆلیڤایان لە لایەن ئەوەوە بۆ شۆرشكردن  بە هەڵە زانی, ئاخر ئەوانە یان شارەزای مێژوو نەبوون, یان خوێندنەوەی وردو  قولیان نەبوو بۆ ئاستی ئامادەیی هەژارانی پۆلیڤیا بۆ ڕزگار بوون لە چەوساندنەوە, لە كاتێكدا لەو سەرو بەندە زۆرینەی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین بزاڤی چەكداری چەپگەرایانەی لێبوو, نزیك 25 بزووتنەوەی چەكداری لە كاردا بوون, ئەو هات ژمارەیەكی نوێی بۆیان زیادكرد, راستە جیڤارا خەباتە چەكدارییەكەی بە هاوكاری سیای ئەمەریكی لە ماوەیەكی كورتدا لە لایەن راستگەرا ئۆلیگارشییە پۆلیڤیەكانەوە سەركونكراو تێكشكا, بە مەرگی خۆی كۆتایی هات, ئەو خەونەی بە كرێكارانی كانەكانی قەسدیر و هندییە سورەكانەوە بەستبویەوە لەو كاتەدا هیچی لێ شین نەبوو, لەگەڵ مەرگی ئەودا شۆڕشی چەكداریش هەرەسی هێنا, هەرچەندە ئەمساڵ  حكومەتی كودەتاچی رەگەزپەرستی پۆلیڤی یەكەم وڵات بوو لە جیهان ئاهەنگی یادی مەرگی جیڤارایان گێڕا, بە پێچەوانەی هەموو جیهانەوە, بەڵام بینیمان  دوای 53ساڵ لە مەرگی جیڤارا, لە هەموو كوچەو كۆڵانێكی لابازدا لە پێشەوەی جەماوەرەوە  ئامادەی ڕاپەڕینەكانە, لەسەری هەموو شەقامێكدا لەناو باریكاردەكانە, لە ژوری سەری هەموو ماڵە بێ سفرەكانەوە وێنەكەی هەڵواسراوە, لە ژێر سەرینی هەموو دڵدارەكان دەست لە ملیان خەوتووە , بە سەرسنگی هەموو كچانەوەیە, لەگەڵ هەموو هەناسەیەكدا فێنكیە بۆ ئەو جەهەنەمەی سەرمایەداری لەو كیشوەرە سازی كردووە بۆ هەژاران , ئەمجارەیان جیڤارا بە سەركەوتنەوە گەڕاوەتەوە بۆ پۆلیڤیا, نە سیای ئەمەریكی  و نە دەسەڵاتدارانی كرێگرتە ناتوانن پێشی پێ بگرن, جیڤارا ئەمجارە پارتیزان نییە, كرێكاری كانەكانی قەسدیر ونەوت وگازو كێڵگە پان و بەرینەكانی لیسیۆمە, هیندیی و ژنانی هەژارە, پێغەمبەری ڕزگارییە بۆ گەلی ئەمەریكا  لەو برسێتی و نەهامەتیەی  كۆڵۆمبس بە دیاری بۆیانی هێنا, جیڤارا رێك ئەنتی كۆڵۆمبسە. لە شەستەكان بەربڵاوترین وشە لە ئەمەریكای لاتین بڵاو ببوەوە وشەی شۆرش بوو, جیڤارا قارەمانی پیادەكردنی ئەو وشەیە بوو, شۆرش سێ گۆشەی ڕادیكاڵیەت لە ناوچەكە (ئیكوادۆر- فەنزویلا-كۆڵۆمبیا)ی تێپەڕاند ,هەموو ئەمەریكای لاتینی گرتەوە, ئەمڕۆ  جیڤارا ئەو ناوەیە هەموو ئەمەریكای لاتین كردووە بە سێ گۆشەی شۆڕش , ئەمجارە لە ڕێگەی فیشەكەوە نا, بەڵكە بە دەنگەكانی هەڵبژاردن ئاڵای سەركەوتن لە وڵات بە دوای وڵاتدا لە كۆشكی كۆماریەكان دەچەقێنن, ئەمە گوڵ و لێرە سەمای بۆ بكەن . جیڤارا هەرچەندە لە بزووتنەوەكەی تێك شكا, بەڵام كاریگەری لە جوتیارانی ناوچەی هەڵسوڕانی كرد, ئەمڕۆ  وەك مەسیحێك لەو هەرێمانە سەیر دەكرێت خەباتی چەكداری تێدا ئەنجام دا. لەیاداشتەكانی پۆلیڤییا كە لە نێوان 7-11-1966 بۆ  7-10-1967 نووسیویەتی, تیایدا نیگەرانی خۆی بەرامبەر كرێكارەكانی قەسدیر دەربڕیوە , كە بە ئەنجامدانی شۆڕش هەڵنەستاون , هەرچەندە  ئەوكات لە ڕیزەكانیان  پارتی كۆمۆنیستی پۆلیڤیا زۆر چالاك  بوو, ڕاپەڕینی ئەوان لەو سەروبەندەدا  كاری لەسەر ورەی گەریلاكان دەكرد, ئەگەری گۆڕینی پارسەنگی هێزەكان لە ئارادا هەبوو بە قازانجی گەریلاكان, جیڤارا بەشێك لە خەونەكانی لەسەر بنیات نابوو. لە بەرواری 8-10-1967 زیاتر لە 1500 چەكداری ڕژێم بە هاوكاری دەزگای سیخوڕی  سیای ئەمەریكی هێرشیان كردە سەر جیڤاراو هاوڕێكانی, كە ژمارەیان تەنها 16 گەریلا بوو, پاش 6 سەعات شەڕ ی  قورس جیڤارا بە برینداری بە دیل گیرا و پاشان شەهیدیان كرد, بەڵام بەرگە خوێنینیەكەی لەبەر دانەكەندو بەردەوام بوو لە شۆڕش, بەو بەرگە دڵی جیهانی داگیركرد, ئێستا وا دەبینیین بە سەركەوتوویی گەڕاوەتەوە شەقامەكانی لاباز, شەوو ڕۆژ لە هەموو شەقامێكدا ئامادەیە گۆرانی ڕاپەڕین بۆ هەژرانی پۆلیڤیا و هەموو ئەمەریكای لاتین دەچڕێ .   پۆلیڤیاو گۆڕانكارییەكان   دوای 481 ساڵ  لەدەسەڵاتدارێتی سپی پێستەكان بەدوای گەشتە وێشومەكەی كۆڵۆمبس و داگیر كردنی پۆلیڤیا لە لایەن ئیسپانیاوە لە ساڵی 1525دا, وە 183 ساڵ  لە سەربەخۆیی وڵات, بۆ یەكەمجار پۆلیڤییە رەسەنەكان كە 68%ی  دانیشتوانی وڵات پێك دەهێنن, نزیك 20%یش دو ڕەگی ئەوروپی- هیندییە سورەكانن و تەنها 5%یان ئەوروپین, كەسێكیان بوو بە سەرۆك لە وڵاتی كودەتا سەربازییەكان, كە جاری وا هەبوو تەمەنی كودەتاكان لەم وڵاتە تەنها یەك رۆژ بووە, توانی زۆرترین ماوە  14 ساڵ لەناو 183 ساڵەكەی سەربەخۆیی لەسەر تەختی دەسەڵاتدارێتی بمێنێتەوە, ئەویش ئیڤۆ  مۆرالیس بوو, ئەو بە كرێكاری بیناسازی و دەستفرۆشی تا كرێكاری كشتوكاڵی دەستی پێكرد, بوو بە  یەكەم سەرۆكی هاووڵاتیانی رەسەنی ئەمەریكا لە جیهاندا, وازی لە بەشێكی زۆری موچەكەی و كۆشكی كۆماری هێنا, بۆینباخی ببڕای ببڕای لە مل نەكرد, سادەو ساكار ژیا, خیانەتی لە وانەكانی جیڤارای مامۆستای نەكرد. هەموو هێزەكانی دژ, لە ئەمەریكای باوەڕ بە تێزەكانی مۆنرۆوە" كە ئەمەریكای لاتین بە باخچەی پشتەوەی باڵەخانەكەیان دەزانن", تا ئۆلیگارشیەكان و سپی پێستە دەسەڵاتدارەكانی رابردوو لە شارە دەوڵەمەند نشینەكەی سانتاكروزەوە, راستیستەكان  بۆ كەنیسەی كاسۆلیك و ئینجیلیەكان و  دژ بەرانی  جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت و ژیاندنەوەی كلتورو داب و نەرێتی هاوڵاتییە رەسەنەكان, تا دەگاتە ئیلان ماسك خاوەندی كۆمپانیای تێسلا,  هەموو ئەوانەی بە هەنگاوە چاكسازیەكانی مۆرالیس و  بە گرتنە دەستی دەسەڵات زیانیان كردبوو,یان لە زیان دەترسان, لە 20ی ئۆكتۆبەرەوە كەوتنە هەوڵی كودەتا كردن, لە سەرەتادا بە ئەنجامدانی خۆپیشاندان و گەڕان بە دوای عەدالەتی هەڵبژاردنەوە, سوتاندنی ناوەندی هەڵبژاردن لە سانتا كروز, تا هەڵگرتنی قەناس و كوشتنی لایەنگرانی مۆرالیس و پەلاماردانی ماڵ و منداڵیان, لە كۆتادا هەڵگەڕانەوەی پۆلیس و كودەتای سەربازی, ئەوجا لە قۆناغی ئازادیخوازییەوە بۆ كوشت بڕی بێ پەردەو دژایەتی رۆژنامەنووسان و  قەدەغەكردنی كەناڵەكانیان و راگەیاندنی حوكمی سەربازی, ژمارەی كوژراوەكانی سەردەمی كودەتا 11 جاری سەردەمی مۆرالیسی دەسەڵاتدارە  لە ماوەی 14 ساڵ دەسەڵاتدارێتیدا, تەنها لە ماوەی 9 رۆژی یەكەمی گەیشتنیان بە دەسەڵات , كە بەشێكیش لەو قوربانیانەی سەردەمی مۆرالیس هەر قەناسە بەدەستەكان ئۆپۆزسیۆنی راستگەرای فاشیست كوشتیانیان, دوای كودەتاكە  هەموو نەفەسێكی دیموكراسی قەدەغە كرا, وەك بەرەكانی شەڕ كۆپتەرە سەربازییەكان بە ئاسمانەوە بوون, گولە  راستیەكان دڵەكانی سارد دەكردەوە, زیندانیەكان پڕ كران لە نەیاران, ترەمپ رایگەیاند گۆڕانكارییەكان هەنگاوێكی گرنگە بۆ دیموكراتیەت, بێشك لای ترەمپ دیموكراتیەتی سپی پێستی سەرمایەداری و سەفقاتی لیسیۆمی دواتر سەركەوتن و گرنگە.   كودەتاكەی پۆلیڤیا بۆ كرا؟ لە 231 ساڵی رابردوودا لە هەڵبژاردنی جۆرج واشنتۆنەوە لە ساڵی 1789,  ئەمەریكا تەنها 16 ساڵ لە مێژووی خۆیدا بە ئاشتی تێی پەڕاندووە, وڵاتێكە لەگەڵ ئاشتی هەڵناكات, ولیام بلۆم فەرمانبەری پێشوو لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا دەڵێت:  لە ساڵی 1945 ەوە ئەمەریكا 50 حكومەتی روخاندووە, ئەمەی پۆلیڤیاش بەشێكە لە هەمان سیناریۆ, ئەمەریكا كودەتاكەی بە شۆڕشی دیموكراتی دایە قەڵەم و وای وێنا كرد كە خەریكە نیوەی رۆژئاوای جیهان بە تەواوی دیموكراسی بێت, پاش ئەوەی لە زۆرێك وڵاتانی ئەمەریكای لاتین حیزبە راستڕەوەكان گەڕانەوە دەسەڵات بە هەڵبژاردن یاخود كودەتا وەك بەرازیل و ئیكوادۆر و پاراگوای و هندۆراس, وەك ئەوەی كودەتا سەربازییەكان رابردوو كە زۆرینەیان كۆمەڵكوژیان تێدا ئەنجامدرا ئەو ئەنجامی نەدا بێت. هەردوو بیریاری گەورەی جیهانی  چومسكی و فیجای براشاد  لە وتارێكی هاوبەشیاندا سەبارت بە كودەتاكەی پۆلیڤیا نووسیان ئۆلیگارشی پۆلیڤی بە هاوكاری ئەمەریكا كودەتایان كرد. بەڵام ئیلان ماسك خاوەندی كۆمپانیای تێسلا وتبووی كودەتای پۆلیڤیا پەیوەندی بە دیموكراسی و شتی واوە نییە, هێزی كۆمپانیاكانە كە لە گەڵ حكومەتی ئەمەریكا دژ بە حكومەتی پۆلیڤیا كە ئامادە نەبووە سامانی وڵات بە مەزادی ئاشكرا بفرۆشیت.  وتەكانی ماسك  ئەو راستییەی سەلماندەوە  كە ئەوەی كرا لە پۆلیڤیا كودەتای لیسیۆم بوو, وەك ناونرابوو. دوای كودەتاكە وەزیری وزەی نوێی پۆلیڤیا  نامەی نارد بۆ ماسك تیایدا نووسیبووی: پێشوازی هەر كۆمپانیایەك دەكەین تۆ بینێریت, هاوكات دوای كودەتاكە پشكی كۆمپانیای تێسلا بۆ بەرهەم هێنانی ئۆتۆمۆبیلی كارەبایی سەركەوت, چونكە لیسیۆمەكەی پۆلیڤیا حەیاتییە لەبەر هەم هێنانی پاتری ئۆتۆمۆیلی كارەبایی, بۆیە دۆڕانی كودەتاچییەكان بە توندی لە 18ی ئۆكتۆبەری 2020دا دۆڕانی ئیلان ماسك و  كۆمپانیای تێسلاش بوو, سۆسیالستەكان  كە سەركەوتن كۆمپانیای تیسلا 2,05%ی  نرخی پشكەكەی دابەزی. پۆلیڤیا 50 بۆ 80%ی یەدەكی لیسیۆمی جیهانی هەیە, لە باشوری رۆژئاوای پۆلیڤیا بە پانتایی 10582 كیلۆمەتر دووجار لە بەرزایی 3663 مەتر, بیابانێكی سپی پان و بەرینی لیسیۆمی لێیە, 15  ملیۆن تەنی دڵنیای یەدەكی لیسیۆمئ لە جیهانا هەیە, 8 ملیۆن تۆنی لە بۆلیڤیایە, بەڵام ئەگەر زۆرە ئەو یەدەكە  زیاد بكرێت دەگاتە  60 ملیۆن تەن, لێ ئەویش كاتی دەوێت. لە شوباتی 2019  كۆمپانیای   چینی Xinjiang TBEA  و كۆمپانیای Yacimientos de Litio Bolivianos  سەر بە دەوڵەتی پۆلیڤی رێك كەوتن بە سەرمایەی 2,3 ملیار دۆلار, كارگای بەرهەم هێنانی پاتری ئۆتۆمۆبێل دابنێن 51%بۆ پۆلیڤیا, 49%بۆ چین بوو, لە بڕی ناردە دەەوەی لیسیۆمەكە, پاتری هەناردە بكرێت, كە پێشتر 82% ی داهات بۆ كۆمپانیاكانی فرە نەتەوەیی رۆژئاوا بوو, 18% بۆ گەلی پۆلیڤی بوو," هەرچەندە تەنها پۆلیڤیا نییە, چین قەرز دەری یەكەمە لە ئەمەریكا لاتین, خەریكە لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیش رەتی دەدات, ئاڵو گۆڕی بازرگانی لە 17  ملیار لە ساڵی 2002 ەوە بەرز بۆتەوە  بۆ 315 ملیار دۆلار لە ساڵی 2019 ەدا لە كیشوەرەكە, ململانێی ئەمەریكاو چین لە ئەمەریكای لاتین تینی سەندووە, لە گەڵ هاتنە سەركاری حكومەتە پێشكەوتنخوازە پەمبەییەكان لە گەرمیدا سورتر دادەگەڕێت"پرۆژەیان هەبوو تا ساڵی 2030 , 41  كارگەی پاتری لیسیۆم دروست بكەن لە پۆلیڤیا,ئەمە تەنها خەون و هیوا نەبوو, پێشتر حكومەتە چەپەكەی  پۆلیڤیا داهاتی نەوت غاز ی لە ساڵی 2005 كە  تەنها 573 ملیۆن ۆلار بوو, گەیاندییە 3 ملیار دۆلار, ئێستا هەر سێ وڵاتی بەرهەم هێنەری لیسیۆم , هاوپەیمانی سێگۆشەی لیسیۆم پێك دەهێنن " پۆلیڤیا, ئەرجەنتین, شیلی", پێش كودەتاكە پۆلیڤیا لە گەڵ چینی و روسییەكان رێكەوتبوون پێكەوە  لیسیۆم دەربهێنن و بەرهەمی بهێنن, كودەتاكە كۆتایی پێ هێنا.   مۆرالیسیان بۆ نەویست ؟ تۆباك كاتاری شۆڕشی بۆ سەربەخۆیی لە ئیسپانیاو رزگاربوونی هاووڵاتیانی رەسەن لە ساڵی 1781 بەرپا كرد, ئیسپانیەكان گرتیان, جەستەیان پارچە پارچە كرد بۆ ئەوەی هیچی لەدوا بەجێ نەمێنێت نەوەك  یادی بكەنەوە, وەك بن لادن و بەغدادییان چی لێكرد چۆن فڕێ  درانە دەریاوە. خۆسیە تۆرێز  لە ساڵی 1970 بە كودەتای سەربازی هاتە سەر حوكم بەسەر جەنەرال ریخیلۆ كە  رۆژێك پێشتر ئەویش كودەتای كردبوو, سیاسەتی چەپگەرایانەی پیادە كرد,سپی پێست و سەربازیش بوو, لە ساڵی 1971 راستگەراكان كودەتایان بەسەردا كرد, دور خرایەوە , وازیان لێ نەهێنا تا لە ئەرجەنتین لە ساڵی 1976 تیرۆریان كرد, دەترسان دوای چەند 5 ساڵی دیكە بگەڕێتەوە. بۆیە مۆرالیس دەبیوایە بڕویشتایە, هاوكات هەڵگری جیناتی تۆباك كاتاری  و خۆسیە تۆرێز بوو, هەم توخمی چەپ بوونی هەڵگرتووە وەك خۆسیە تۆرێز,  هەم روحیانەتی ئازادیخوازی رەسەنایەتی تۆباك كاتاری لە خوێنیدایە, بۆیە دەبوایا بڕۆیشتایە, تاوانی ئەوەبوو هاووڵاتی رەسەن و كەسێكی سۆسیالستی ریفۆرمیستی بە بنەچە كرێكاربوو, بەرژەوەندی ئۆلیگارشی و ئەمەریكای بە باشی نەپاراست, دەرگای تاڵانكردنی لیسیۆم و نەوت و گازی نەكردە سەر پشت, دەیانەویست  لەناوی ببەن, دەربازبوون لە كودەتا چییەكان بۆ ئەو سانا نەبوو, شەوی كودەتاكە لە پەلەوەگەیەك دەخەوێت بە نهێنی, دەیەویست خەباتی چەكداری رابگەیەنێت, گرتنی سەربازگەیەكیشی خستبوە بەرنامەی خۆیەوە,  بەڵام دەكەوتە تەڵەكەوە, وەك ئێستا خەونەكەی ناهاتە دی, كودەتا چییەكان بە كارمەندەكانی فرۆكەخانەیان وتبوو, یەكی 50000 دۆلارتان دەدەینێ دەستگیری بكەن, 1000 كەس لە لایەنگرانی لە فرۆكەخانەی كۆتشابامبا بەڕێیان كرد, دوای ساڵێك  تەنها لەهەمان فرۆكە خانە ملیۆنێك پێشوازی لێكرد.   نەیارەكانی كێ بوون ؟؟؟ چوار كارەكتەری سەرەكی سەركردایەتی ئۆپۆزسیۆنی راستگەرایان دەكرد, كە هاوبەشی لە نێوانیاندا هەبوو" سپی پێستی, راستگەرایی, پارێزگاری ئاینی كاسۆلیك و ئینجیلی, سەرمایەداری و توندوتیژبوون", دوای كودەتاكە كە چوونە ناو كۆشكی كۆمارییەوە ئاڵای وێڤالای  هاووڵاتییە رەسەنەكانیان سوتاند و رایان گەیاند ئیتر ئێرە نابیننەوە, بەڵام گرەوەكەیان لە 18ی ئۆكتۆبەرە مەزنەكەی پۆلیڤیا دۆڕاند,  ئەو 4 كارەكتەرەش  بریتی بوون لە: -سەرۆك كۆماری كاتی پێشوو لە رێگای كودەتاوە ... جانین ئانیز  لە 12ی نۆڤەمبەرەوەJeanine Áñez; 13 August 1967)" , پارێزەرو رۆژنامەنووس, سپی پێستی رەگەزپەرستی راسیست, رۆژی كودەتاكە كە چووە ناو كۆشكی كۆماریەوە وتی" خوا رێگای دا ئینجیل بگەڕیتەوە كۆشكی كۆماری", پێشتر  لە ساڵی 2013 ەدا رایگەیاندبوو خەون دەبینێت بە پۆلیڤیایەكی بێ سروتی شەیتانی هیندییە سورەكان" كۆلاس", وە  وتبووی ژیانی شاری  بۆ ئەوان نییە, بەڵكە پێویستە بچن بۆ بەرزاییەكانی تشاكۆ, ئانێز  ئەندامانی بزوتنەوەی  بەرەو سۆسیالزمی بە وەحشی ناوبرد, باوەڕی بە پاككردنەوەی پۆلیڤیا لە سروتی شەیتانی هاووڵاتیانی رەسەن هەیە,  دەیووت دەبێت پایتختیان لێ پاك بكرێتەوە, بیان نێرینەوە بۆ  كێوەكان. ئەو  باوەڕی بە باڵایی رەگەزی سپی پێست هەیە, كە تەنها 5%ی هاووڵاتیانی پۆلیڤیا پێك دەهێنن, هەرچەندە 97%ی هاووڵاتیانی پۆلیڤی خۆیان بە كریستان دەزانن, لێ كریستانی لای ئەو تەنها بۆ سپی پێستەكانە, ئەو لە رێگای پەرلەمانێكەوە بووە سەرۆك كرسییەكانی هەموو بەتاڵ بوون, تەنانەت لە جەنەوەری 2020  لە شاری سوكری رایگەیاند نابێت رێگە بەو دڕندانە بدەین بگەڕینەوە دەسەڵات, لەكاتێكدا بە بەڵگە مۆرالیس میهرەبانترین فەرمانڕەوای پێنج سەدەی رابردووی وڵات بوو. 2- كارلۆس میسا كاندیدی دۆڕاوی سەرۆك كۆماری ,"  October 17, 2003 – June 9, 2005 " وە سەرۆكی دەركراوی كۆمار "كرێكاران لە دژی خۆپیشاندانیان كرد, لە ئازاری 2005دەستی كێشایەوە, وەلێ پەرلەمان دەستكێشانەوەكەی پەسەند نەكرد, دواتر لە 10ی یۆنی  جارێكی دیكە دەستی كێشایەوە, ئەوجا  دەستكێشانەوەكەی قەبوڵكرا, پاش 32 رۆژ خۆپیشاندانی بەردەوام, ئێستا باسی كۆمەڵگای مەەنی و نوێنەرایەتیان دەكات, كەچی  80 كەسی لە خۆپیشاندەرانی ئەوی رۆژێی پۆلیڤیا  كوشت ئەوجا كورسی دەسەڵاتی جێ هێشت, رازیش نەبوو پەرلەمانی پۆلیڤیا كۆبونەوە بۆ پەسەندكردنی دەست لە كار كێشانەوەی  مۆرالیس بكات, لەم هەڵبژاردنە خراپتر لە جاری پێشوو دۆڕا. 3- لویس فیرناندۆ كۆماتشۆ و ماركۆ بۆماری, دوو كەسایەتی  سەرمایەدار, لە بەڕێوەبەرایەتی یەكێتی خاوەند كارانی سانتاكرۆزن, ناوەندی  سپی پێست و  سەرمایەداران و پارێزگارە راستڕەوەكانی وڵات, سپی پێستی بیروباوەڕ رەگەز پەرستی زەبروزەنگاوی شەڕەنگێز, پارێزگاری دژ بە ژنی ئۆلیگارشی راستگەرای توندڕەوی دژ بە هاووڵاتیانی رەسەنی پۆلیڤین, چۆڕاوی كۆنەپەرستیان لێدەتكێت, لە كاتی كودەتاكەی ساڵی رابردوو بە ئینجیلێكی گەورەو و ئاڵای كۆنی پۆلیڤاوە چونە ناو كۆشكی كۆمارییەوە, لەوێ رایانگەیاند باشاماما ئیتر نایاتە ناو كۆشكی كۆمارییەوە, مەبەستی هاوڵاتیانی رەسەنە, ئەمجارەش زۆریان هەوڵدا, وەلێ  كۆماتشۆ لە هەڵبژاردن خۆی تاقیكردەوە, دۆڕانەكان وزەی  یاخی بوونەوەیەكی دیكەی لێ بڕی, هەرچەندە بۆ چركەیەكیش  لە رەتكردنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان وچانی نەداوەو  لە تاوانكردن رانەوەستاوە, پێشی ناچێت بە سانایی تەسلیم ئەنجامەكانی هەڵبژاردن بێت. 4-هەرچەندە  88,9% هاوڵاتیانی پۆلیڤیا  كریستانن, بەڵام كەنیسەی كاسۆلیك و  ئینجیلیەكانیش لایەنگری دەسەڵاتی لە مێژینەی سپی پێستەكانن لە وڵات كە تەنها 5%ی هاووڵاتیان پێك دەهێنن, كە   لە هەڵبژاردنەكە دۆڕان, بۆ خۆی بردنەوەی  بیروباوەڕی  هاوڵاتیانی رەسەن ویبهالا بوو بەسەر ئینجیلدا, ئەوان هەر 33 نەتەوە رەسەنەكەی وڵات جۆرە كریستانێكیان بۆ خۆیان لە گەڵ بەهاكانی مەسیح گونجاندبوو, رەتی چەوسانەوەو رەگەز پەرستی دەكات, بۆیە ئەو كەنیسانە  رەتی ئیمانەكەیان دەكەنەوە.    مۆرالیس  لە وڵات چی كردبوو؟؟ لە مێژووی كۆماری پۆلیڤیا مۆرالیس زۆرترین ماوە لە وڵاتی كودەتا سەربازییەكانی سوپا 35000 كەسیەكەدا حوكمڕانێكی سەقامگیر بووە, لەو ماوەیەدا حوكمڕانی جێگیر بووە و هەمووان هەستیان بە بوونی دەسەڵات و گەڕاندنەوەی كەرامەت كردووە, بە تایبەت زۆرینەی  هاووڵاتینی دانیشتووانی رەسەن, لەو ماوەیە تامی هاووڵاتی بوونیان كرد و بەهرەمەند بوون لە سامانی دەوڵەت و زۆرێكیان زانكۆیان تەواو كرد, كە پێشتر خەون بوو, لەماوەی ئەو 14 ساڵەدا جگە لە گەڕانەوە كەرامەت بۆ هاووڵاتیانی رەسەن و تێكەڵەكان"رەسەن -ئەوروپی", لە روی ئابووری و ئازادییەكانەوە كۆمەڵێك هەنگاوی گرنگی نا: , گرنگترینیان 1- جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت. 2- نەخوێندەواری لە13% ەوە دابەزی  بۆ 2,4%, بێكاری لە 9,2% دابەزی بۆ 4,1% , هەژاری لە 60,6%  دابەزی بۆ 34,6% , زۆر هەژاری لە 38,2%  دابەزی بۆ 15,2%. 3- بەرهەمی نەتەوەیی وڵاتی لە 9 ملیار دۆلارەوە بەرز كردەوە بۆ 43 ملیار و 687 ملیۆن دۆلار. 4- پارەی یەدەكی وڵاتی لە ملیارێك و 85 ملیۆن دۆلارەوە بەرز كردەوە بۆ 15 ملیار و 282 ملیۆن دۆلار. 5- بە خۆماڵیكردنی وزەو سامانی ژێر زەمینی وڵات كە پێشتر بۆ كۆمپانیا بیانیەكان بوو لە پێنج سەدە لەمەوپێشەوە زێڕو زیوی وڵات بۆ ئیسپانیەكان بوو, ئێستاش خاوەند 9 ملیۆن تەن یەدەكی لیسیۆمە, كە روحی پاتری ئۆتۆمۆبێلی كارەباییە, كە جیهان بەرەو ئەو ئاراستەیە دەڕوات., ئەگەری بەرز بوونەوەی بۆ 21 ملیۆن تەن هەیە 6- دابینكردنی خوێندن و نەخۆشخانە بۆ هاووڵاتیان, پێگەیاندنی چینێكی بەرفراوان لە هاووڵاتیانی رەسەن, جاران جوتیارێكت نابینی دەرچووی زانكۆ, ئێستا نەوەیەكی لێیان گەیندە زانكۆ. 7- كەمكردنەوەی ئیمتیازاتی سەرۆك كۆمارو جێگیرەكەی و وەزیرەكان, دەرگای كۆشكی كۆماری خرایە سەر پشت بۆ هەمووان. 8- بەشداریپێكردنی ژنان و هاوڵاتیانی رەسەن لە حوكمڕانی و نەهێشتنی ئاپارتایدی جنسی و رەگەزی. 9- زیادكردنی لانی كەمی كرێ بە رێژەی 50% و دابەزاندنی تەمەنی خانەنشینی لە 65 ساڵەوە بۆ 58 ساڵ. ئەمەو دەیان و سەدان چاكسازی  دیكەی لە بەرژەوەندی هەژاران و هاووڵاتیانی رەسەنی پۆلیڤی ئەنجامدا,  هەموو ئەوانەی بەرژەوەندیان لەگەڵ ئەو دەستكەوتانە بوو, بەرەو روی كودەتاكە بوونەوە .   هەڵەی مۆرالیس مۆرالیس هەڵەیەكی ستراتیژی گەورەی كرد كاتێك خۆی بۆ چوارەم خولی سەرۆك كۆماری  كاندید كردەوە, لە كاتێكدا دەیتوانی جێگیرەكەی ئەلفارۆ غارسیای تێكۆشەرو سەركردەی پارتیزانی پێشتر" سەركردەی بزوتنەوەی ماركسیستی تۆباك كاتاری پۆلیڤیا" كاندید بكات,  سپی پێستێكی رۆشنبیری ناسراو مێژوو نووسێكی بە بڕشت و ناسراو  و چەپگەرایەكی جێگیر بوو, لە دوای كودەتاكەش هەر بە یاوەری مایەوە, یاخود  بەهەمان شێوەی ئێستا لویس ئارسا  و جێگیرەكەی  دیڤید شۆكیۆانكا كاندید بكردبایا, كە سێ  خول وەزیری ئابووری بووە لە حكومەتەكەی, سەرۆك و جێگرەكەی هەردوكیان وێڕای  بیروباوەڕی سیاسییان لە گەلی ئیمارای رەسەنن, مۆرالیس پێش هەموو شتێك قوربانی چوارەم خولی كاندید بوونیەتی لە دەرەوەی دەستوورەوە, بە پێگەیەكی لاوازەوە چووە هەڵبژاردنەوە, دابەزینی دەنگەكەشی لە " 53%, 64%, 61%" ەوە  بۆ 47% بۆ خۆی پاشەكشەیەكی 14% یی بوو لە ئەنجامەكانی خولی پێشوو, دەنا ئەوەی دەوترا ساختە كردن دوور بوو لە راستیەوە, لۆلا  سەرۆكی پێشووی بەرازیل پێی وت: خۆت كاندید  بكەیت بۆ چوارەم جار دەیبەیتەوە بەڵام هەڵەیە, مۆخیكا باوكی هەژارانی جیهانیش هەمان ئاگاداركردنەوەی   پێیدا, كەچی نەیارەكانی رێگایان پێی داو خستیانە بۆسەوە, ئەمینداری گشتی رێكخراوی وڵاتانی ئەمەریكی لویس ئەلماغرۆ دانی نا كە رۆڵی گێڕاوە دژ بە مۆرالیس  لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2019 دا, وە رێگادان بە خۆكاندیدكردنەوەی مۆرالیس لە لایەن ئەلماغرۆوە لەبەر ئەوە بوو باوەڕی وابوو لە هەڵبژاردنەكە دەدۆڕێت, وەك بەشێك  لە پیلانگێڕی كە دووساڵ پێش  هەڵبژاردنەكە ئامادە كرابوو , ئەوان گرەویان لەسەر دۆڕانی كردبوو, كە بردییەوە بەرەو روی بوونەوە, چونكە ئەنجام پێچەوانەی نەخشەكەیان بوو, هەمووان دەزانن لایەنگرانی ئەو هاووڵاتیانی رەسەنی ناوچە هەژارو دورەكانەو سندوقەكانی دەنگدانی ئەوان درەنگتر دەگەنە ناوەندەكانی جیاكردنەوە, ئەوەی كێشەی لەسەر بوو, زۆر كەمتر بوو لەوەی ئەنجامەكان بگۆڕێت, دەوترا  گزی هەڵبژاردن لە 78 ناوچە كراوە بەهۆی دوا كەوتن لە گەیشتنی ئەنجامەكانی  لە كۆی 34555 ناوچەی دەنگدان, كە دەكاتە تەنها 0,22%ی كۆی ناوچەكان, ئەمەش  ئەنجامی ناگۆڕی, چونكە ئەو 10,49% لەپێش نزیكترین كاندیدەوە بوو " 47.08% Evo Morales- Carlos Mesa 36.51% ",  ئۆپۆزسیۆنی راستگەرا چیان  بكردبایە نایان توانی جیاوازیەكە لە  10,49% ەوە دابەزێنن بۆ كەمتر لە 10%, تەنانەت ئەگەر لە كۆی 0,22%ی دەنگە دواكەوتووەكە, دەنگێكیشی بۆ مۆرالیس نەبوایە, كە دەنگی ناوچەكانی قەڵەمڕەوی ئەو بوون,  كە بە پێی یاسا ئەو ژمارەیە سەركەوتنەكەی یەكلا دەكردەوە, بۆیە بە ناچاری نەخشەی كودەتاكەیان داڕشت, پێش هەڵبژاردنیش دەنگۆی كودەتا بڵاو كرایەوە,11 ساڵ پێشتریش هەمان هەوڵدان هەبووە, ساڵی 2008 ویستیان كودەتا بكەن, فیلیپ جولدبێرج  باڵوێزی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا  لە وڵات دەركرا, ئەوكات مۆرالیس ئاستی جەماوەری لەسەروی 60% ەوە بوو, بۆیە ئەستەم بوو سەركەوتنی, سێجار هەوڵی كودەتا شكست پێ هێنرا لە رابردوو, ئێستاش بە دەستوور نایانتوانی بە سانایی كودەتا بكەن, بۆیە نەخشەی  كودەتاكەیان داڕشت لە رێگای سوپاوە, كە 14  ساڵ  بو زاتی كودەتای وایان ناكرد, چونكە لە مێژوودا پۆلیڤیا  سەرۆكی جەماوەری وای بەخۆوە نەبینیبوو, زیاتر لە 50% ی دەنگەكان بهێنێتەوە, كودەتاكە لە رێگای پەرلەمان و ئەنجومەنێكی پیرانی كورسی بەتاڵەوە بەرگی یاسایی بەبەردا كرا, ئەمجارە سوپا كاری خۆی كرد, هیچ  بەرگرییەك نەكرا, دەستكەوتی چواردە ساڵ حوكمڕانی توایەوە ,  مۆرالیس  لە تەنگانەدا كەماسییەكەی بۆ دەركەوت,  وەلێ كارلەكار ترازابوو, نایتوانی ئاوڕ بۆ دواوە بداتەوە, وتی هەڵەمان كرد  خەڵكمان چەكدار نەكرد وەك فەنزوێلا, شەپۆڵی هاووڵاتیانی رەسەن بێ چەك  زەلیل بوون بەدەست كەمایەتیەكی چەكداری فاشیستەوە, سوپا كە نەتوانرا بێلایەن بكرێت, وەك ئامراز بە دەست كەمایەتییەوە مایەوە, هەموو كات وەك پاژنەی ئەخیل خاڵە لاوازەكەیە. ئەوەی كرا كودەتایەكی سەربازی سیاسی بوو لە بەرگی تازەدا, كە پرۆسەی دەستلەكار كێشانەوەی  كودەتایی و  تۆقاندن و پەیڕەو كردنی یاسای گاڵتەجاڕیانەی بێ تەواو كردنی لانی كەمی یاسای لە گەڵدا بوو,  وەلێ ئامانجە كۆنەكە ئەوەیە چەپ و دانیشتوانی رەسەن بڤەن لە كۆشكی كۆماری, مۆرالیس وجێگیرەكەیان وادار كرد دەست لەكار بكێشنەوە, دواتر رێگا نەدرا سەرۆكی ئەنجومەنی پیران و جێگیرەكەی و سەرۆكی پەرلەمان بچنە كۆبونەوەی ئەنجومەنی پیرانەوە كە مافی بوون  بە سەرۆكیان هەبوو, هەموو سەر بە پارتی بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالستی بوون, بۆیە جێگیری دووەمی سەرۆكی ئەنجومەنی پیرانیان دیاریكرد بە سەرۆك لە كۆبونەوەیەكی نا شەرعیدا كە زۆر كەمتر لە نیوەی ئەندمانی ئەنجومەنی پیران ئامادە بوون, لە كۆبونەوەیەك كورسییە بەتاڵەكان زۆر زیاتر بوون لەوانەی لە ژورەوە بوون, بە هەنووكەشەوە پەرلەمان دەست لەكار كێشانەوەی سەرۆك و جێگیرەكەی ئەوكاتی پەسەند نەكردووە, كە پارسەنگ لە پەرلەمان و ئەنجومەنی پیران  بەلای مۆرالیسەوە بوو " 88 لە كۆی 130 پەرلەمانتار, 25 لە كۆی 36 ئەنجومەنی پیرانی هەبوو", هاوكات كاتی خۆی پەرلەمان دەست لەكار كێشانەوەی كارلۆس میسای لە ساڵی 2005 رەتكردۆتەوە, ئەمەش پێشینەیەكی شەرمەزارییە بۆیان,بە تایبەت بۆ میسا, بەدوای ئەو سیناریۆ كرچ و كاڵەدا حكومەتێكی سەربازی فاشیستانەیان راگەیاند, لە مۆرەكانی راستگەرا سپی پێستە ئۆلیگارشیەكان, لە گەڵیشیدا سوپایان سەربەستكرد  لە سەركوتكردنی ناڕەزایەتیەكان, ژمارەی قوربانیان و برینداران و زیندانیان لە 9 رۆژی دوای كودەتاكە دەیان جاری 20 رۆژ خۆپیشاندانی ئۆپۆزسیۆنە لە سەردەمی مۆرالیس كە ئەوكاتیش  زۆرینەی ناڕازییە راستگەرا فاشیستەكان ئەنجامیان دا.   شیری چۆلەكە   گەیشت لە كۆتاییدا شیری چۆلەكەكە  وەك خۆشترین موژدە لە ئەمەریكای لاتینەوە دەركەوت, ئیرادەی جەماوەر بەسەر هێزی دۆلار سەركەوت, كودەتای پۆلیڤیا لە رێگای سندوقی دەنگدانەوە وەك پولی دۆمینۆ هەرەسی هێنا, 18ی ئۆكتۆبەر بە ئەندازەی 11ی ئەپرێلی 2002  فەنزوێلا گرنگ بوو بۆ كیشوەری ئەمەریكای لاتین, كودەتای سەربازی بە كودەتای گەلی و ئیرادەی گەل وەڵام درایەوە, چونكە ئەوان وەك ئەمەریكای لاتین  زیاتر لەسەر یەك ئاواز شایی دەكەن, كە ئاوازی جیڤارایە, پۆمبیۆی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكاو جانین ئانییز  سەرۆكی كودەتاكەری كاتی پۆلیڤیا ئاڵای سپی شكستیان بەرز كردەوە لە بەرامبەر ئەو سەركەوتنەی گەلی پۆلیڤیا. كودەتاكەی نۆڤەمبەری 2019ی پۆلیڤیا نەك كۆتایی بە بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم وەك شیلی و زۆربەی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین لە قۆناغە جیاجیاكان حەوت دەیەی رابردوو  نەهێنا, بەڵكە بووە داینەمۆی هاتنەوە مەیدان و بەهێزتر لە جاران, بە سەركەوتن لە هەڵبژاردنەكان  قوناغی دووەمی حكومەتی پەمبەیی دژ بە لیبرالیزمی نوێ  لە ئەمەریكای لاتین دەست  پێدەكاتەوە, وەك واشنتۆن پۆست هوشیاركردنەوەی شەپۆڵی پەمبەیی دایەوە و نووسی سۆسیالستەكان پۆلیڤیا شەپۆڵی پەمبەیی لە ئەمەریكای لاتین زیندوو دەكەنەوە. پۆلیڤیا لەچاو مەكسیك و ئەرجەنتین قورسایی نییە, بەتایبەت لە روی ئابوورییەوە, كە بەرازیل یەكەمی كیشوەرەكەو مەكسیكیش دووەمیانە" پۆلیڤیا بەرهەمی نەتەوەیی ساڵانەی 45045 ملیۆن دۆلار, مەكسیك 1,74 ترلیۆن دۆلار , واتا 38 جارێتی, ئەرجەنتین 449 ملیار دۆلار واتا 10 جارێتی, بەڵام سەركەوتنەكە لە سەركەوتنی چەپ لەو دوو وڵاتە گرنگترە كە پێشتر بەدەستیان هێنابوو, بەهۆی تێكشكانی عەقڵی كودەتاچی ئۆلیگارشی لوتبەرزی سپی پێستەوە, لە هەڵبژاردنەكەی 18ی ئۆكتۆبەر لویس ئارس كاندیدی مۆرالیس 8,02%ی لە مۆرالیسی 20ی ئۆكتۆبەری 2019 زیاتر دەنگی هێنایەوە, دەنگی دۆڵفینەكە زیاتر بوو لە خاوەنەكەی وەك راستگەراكان بە دۆڵفینی مۆرالیسی ناو دەبەن," لویس ئارسی 28-9-1963 كاندیدی سۆسیالستەكان 55,10%ی دەنگەكان , كارلۆس میسا 12-8-, 1953 , 28,83% , لویس فرناندۆ كۆماتشۆ  15-2-1979, 14%ی دەنگەكان", لە هەڵبژاردنەكە 88,42%ی دەنگدەران   بەشدارییان كرد. هاوكات 75 كورسی پەرلەمان لە كۆی 130كورسی و 21 كورسی ئەنجومەنی پیران لە كۆی 36 كورسی ئەنجومەنەكەیان بەدەست هێنا, هەرچەندە بڕیاری یەكلاكەرەو 24 كورسی دەیدا بۆ گۆڕانكاری دەستوری, بەمەش  وەك مۆخیكا باوكە خۆشەویستەكەی چەپی جیهان وتەنی كودەتای لیسیۆم كۆتایی پێ هات, هەرچەندە لە كۆی 10 هەرێم بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم 4 لەو هەرێمانەی پێ كۆنترۆڵ نەكراوە, بەڵام تیاندا یان هێزی كاریگەرە یانیش یەكەمە بێ زۆرینەیە, بەتایبەت شاری بۆرژوا سپی پێست نشینی ئۆلیگارشیەكان سانتا كرۆز, كە سەرچاوە نا ئارامیەكانی سەردەمی كودەتا و دوای هەڵبژاردنەكەو ئایندەشە, لە سانتا كروز بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم 36,21%ی دەنگەكانی هەیە, فرناندۆ كۆماتشۆ راستی فاشیست جگە لە سانتاكروز كە تیایدا 45,07% ی دەنگەكانی هەرێمەكەی هێناوەتەوە "  دوای لاباز دووەم گەورەترین  هەرێمە  لە روی ژمارەی دانیشتوانەوە  3,420,084, وە گەورەترین لە روی روپێوەوە  33,74%ی خاكی وڵاتە ,  25  كورسی پەرلەمانی هەیە", لە شوێنەكان دیكەی وڵات پەراوێزە, ئەو تەنها سەركردەی هەرێمێكە بە ناتەواوی, لە هەرێمی بنی لە باكور  كۆماتشۆ 23,70%ی دەنگەكانی هەیە و میسا 39,17%ی دەنگەكانی ئەو هەرێمەی هەیەو یەكەمە تیایدا, لە باندۆ  دووەم و سێیەمن بە هەردو لایان 52,11%ی دەنگەكانیان هەیە,لە هەرێمی  تاریكا  لە باشور كە بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم 41,62%ی دەنگەكانی هەیە, لێ ئەوان بە هەردو لایانەوە زۆرینەن. سەركەوتنی چەپ لە پۆلیڤیا  هاوكات بوو لەگەڵ سەركەوتنی راپرسیەكەی گەلی شیلی, لە راپرسیەكەی 25ی ئۆكتۆبەری 2020دا گەلی شیلی, رێك هەفتەیەك دوای هەڵبژاردنەكەی پۆلیڤیا بەڕێوە چوو,  بە 78,99%ی  دەنگەكان بڕیاری گۆڕینی دەستورەكەی بینۆتشەیان دا , كە دەستورە نوێیەكە لە لایەن لیژنەیەكی هەڵبژێردراوەوە بنووسرێتەوە, راستڕەوەكان بە نا دەنگیان دا لە راپرسیەكە, راست لە  شیلی  دۆڕانێكی قورستر  لە پۆلیڤیا دۆڕا,  لە كۆی 345  شارەوانی 340ی  دەنگیان بە گۆڕینی دەستورەكەی پینۆشە دا, ئەو شارەوانییانەی دەنگیان بە گۆڕینی دەستور نەدا, سێیان گەڕەكی دەوڵەمەند نشینی پایتەخت بوون بە ناوەكانی  فیتاكۆرا, ولوس كۆندیس زلو بارنیشا. لە هەڵبژاردنی وڵاتی گویانای ئەمەریكای لاتینیش, پارتی گەلی پێشكەوتنخوازی چەپ – ماركسی  لە هەڵبژاردنی 2ی ئازاری 2020دا بە هێنانی 33 كورسی لە كۆی 65 كورسی پەرلەمان گەیشتنەوە بە دەسەڵات, بۆیەكەمجار لە وڵات  كەسایەتیەكی بە رەچەڵەك موسڵمان  بەڵام ئایدیا چەپی سۆسیالستی و عەلمانی بەناوی عیرفان عەلی بووە سەرۆك كۆماری وڵات. لە ئۆرۆگوایش دوای ئەوەی لە دیسەمبەری 2019  چەپەكان لە هەڵبژاردندا دۆڕان, پاش 15 ساڵ لە حوكمڕانی, كەچی لە سەپتەمبەری 2020 پایتەختیان بە 52% بردەوە,  كە لە كۆی 3,4 ملیۆن دانیشتووانی وڵات 1,3  ملیۆن هاووڵاتی لە خۆ دەگرێت, ئەندازیاری كارەبا و سەركردە لە حیزبی شیوعی خاتوو كارۆلینا كۆس براوەكەی ئەمجارە بوو, بووە پاریزگاری مەزنی پایتەخت. لە ئیكوادۆریش كە نەیانهێشت سەرۆكی چەپگەرای پێشوو رەفائیل كۆریا بەشداری هەڵبژاردن بكات بۆ پۆستی جێگیری سەرۆك, بەڵام پێشبینی دەكرێت هاوپەیمانی یەكێتی لە پێناو هیوا لە هەڵبژاردنی 7-2-2021 دا دەنگی یەكەم بهێنێتەوە, چەپ لەو تەنگژەیەی بەدوای كودەتا هەڵگەڕانەوەكەی مۆرینۆ لە چەپ, یان دروستتر خیانەتەكەی لینین مۆرینۆ, وەك هیزی یەكەمی وڵات خۆی رێكبخاتەوە,   راپرسیەكان  دەریدەخەن لە ئیكوادۆر  هەڵبژاردن بكرێت كوریسمۆی چەپ دەیباتەوە . لە فەنزوێلاش لە هەڵبژاردنی پەرلەماندا كە لە 6ی دیسەمبەر ئەنجامدرا,پارتی سۆسیالستی دەسەڵاتدار بە هێنانی 69,32% ی  دەنگەكان بردییەوە , وێڕای دەنگی چەپ و شیوعیەكان 2,73% و هاووڵاتییە رەسەنەكان, هەرچەندە لە دەنگدانەكە تەنها 30,5%ی هاووڵاتیان , 9% كەمتر لە هەڵبژاردنی پێشوو بەشداری دەنگدان كرا. هەموو ئەمانە بە ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی مەكسیك و ئەرجەنتین و ناوخۆییەكانی بەرازیلەوە, تەنانەت بە هەڵكشانی بیری سۆسیالستی لەناو گەنجانی ئەمەریكا,  وە بە قەیرانە ئابوورییەكانی وڵاتانی ئەمەریكای لاتینەوە  كە پێشبینی دەكرێت ئەمساڵ بەرهەمی نەتەوەیی بە رێژی 10% داببەزێت, وە 15 ملیۆن هاووڵاتی كیشوەرەكە پەیوەست بنەوە بە سوپای هەژارانەوە, بۆمان دەرەكەوێت, كە ئاراستەی دەنگدان لە كیشوەرەكە گۆڕاوە, وتەیەكی  ئەفریقی هەیە دەڵێت كە مۆسیقا دەگۆڕێت , سەماش  لە گەڵیدا دەگۆرێت, هەموو سەركردە چەپەكانی ئەمەریكای لاتین ئاهەنگیان گێڕا بۆ سەركەوتنی پۆلیڤیا, لە لۆلاوە بۆ مۆخیكا, وڵاتانی فەنزوێلاو ئەرجەنتین و مەكسیك و نیكاراگوا هەموو بادەی خۆشییان هەڵدایەوە.   راستگەراكان دۆش دامان سانتاكروز "  سانتا كرۆز  گەورەترین شاری پڕ دانیشتووانی پۆلیڤیایە, 35%ی بەرهەمی نەتەوەیی وڵات بەرهەم دێنێت, 40%ی وەبەرهێنانی بێگانەش لە خۆ دەگرێت,لە گەڵ 80%ی بەرهەمی كشتوكاڵی وڵات."شوێنی دەوڵەمەندەكان پۆلیڤیاو دڵی ئابووری وڵاتە, زۆرینەی پێك دێت لە  كەمایەتی سپی پێستی باڵا دەست بەسەر ئابووری و سیاسەت لە وڵات و دو رەگەكان, ناوچەكانی دی  وڵات لە چاوییەوە زۆرینەی هاووڵاتیانی رەسەنی هەژارن, سانتا كرۆز لەو رۆژەوەی ئەنجامی هەڵبژاردن ئاشكرا كراوە,  لە یاخی بونەوەدایە بە پشتیوانی كەمایەتی فاشیستەكان, چركە ساتێكیش نوچانی نەداوە. هەرچەندە دادگای باڵای هەڵبژاردن لە نەیارانی بزوتنەوەی لە پێناو سۆسیالزمن, لێ نەیانتوانی وەك سەرۆك كۆماری پێشوو دان نەنێن بە سەركەوتنەكە, كە بواری مانۆڕی بۆیان تێدا نەماوە, بردنەوەكە بە رادەیەكی گورچك بڕە  مانۆڕی  بۆ راستگەراكان و سوپاو واشنتۆن و برۆكسل نەهێشتۆتەوە, تەنانە گومان و پرسیاریشی هەموو پێیان قوت دایەوە. جانین ئانییز كە دانی نا بە دۆڕان, راستگەراكان پەلاماری توندیان دا,هەرچەندە ئەو و چەند كاندێكی دیكەی راست , پێش دەنگدانەكە پاشەكشەیان كرد لە كاندید بوون لە پێناو  یەكێتی راست تا رێگا لە بەردەم بردنەوەی چەپ بگرن, ئەوان پێشبینی  چوونە خولی دووەمیان دەكرد, وەلێ  بردنەوەكە بواری راچەڵكینیشی لێ  بڕین, راستی فاشیستی پەڕگیر بەسەركردایەتی كاندیدی دۆڕاو لویس فرناندۆ كاماتشۆ كە تەنها هێزی یەكەمی هەرێمی سانتا كرۆزە دۆڕانێكی قورس دۆڕاو دان بە شكستی هەڵبژاردن نانێن, پێی ناچێت بچنە ژێر باری ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوە, هەرچەندە  تەنها 14%ی دەنگەكانی هێنایەوە, كەچی  دان نانێت بە دۆڕانەكەی, مانگرتنی  48 كاتژمێری راگەیاند, ناڕەزایەتی  لە سانتا كرۆز, كۆتشابامبا, ئۆرۆ و سوكری  بەڕێوە برد, هاوكات  ئۆپۆزسیۆنی  سەردانی تیپی هەشتی سانتاكرۆزیان كرد , داوای كودەتایان كرد, بۆ ئەوەی دەسەڵات نەكەوێتە دەست شیوعیەكان, لە هەندێك  شاری رۆژهەڵاتی وڵات  خۆپیشاندان  دەستی پێكرد و داواكرا دەسەڵات تەسلیم نەكرێت, ئەنجامی هەڵبژاردن رەتبكرێتەوە, ئەمەش  باوەڕ بوونە بە دیموكراسیەت؟؟. هاوكات پارتە ئۆپۆزسیۆنە راستگەراكان پەلاماری ئۆرلاندۆ جۆتیرۆسی سەرۆكی ساندیكای كرێكارانی كانەكانیان لە 22-10 داو  تیرۆریان كرد. ئێستا فرناندۆ كاماتشۆ كاندیدی فەرمانڕەوای هەرێمی سانتاكرۆزە لە لایەن پارتی راستگەرای فاشیستی كریمۆسەوە, كە داوای پۆلیڤیایەكی فیدرالی دەكات, وەك  هەنگاوێك بۆ جیاكردنەوەی هەرێمەكە, چونكە ئومێدێكیان بە كایەی  هەڵبژاردن نەماوە, شەڕەكە بۆتە شەڕی ناسنامەكان.   بەرەو دۆڕانە  مەزنەكە كاتێك  مۆرالیس خۆی بۆ خولی چوارەم كاندیدكردەوە, سەرۆكی پێشووی بەرازیل لۆلا  ئاگاداری كردەوە  كە هەڵە دەكات, هەرچەندە بردیەوە, بەڵام  پێگەی  جەماوەری دابەزیبوو, بە  ئێستاشەوە نەیارانی  نەیانتوانی بەڵگەی گزیكردن لە هەڵبژاردنی پێشوو بخەنە روو, ئەمینداری گشتی رێكخراوی وڵاتانی ئەمەریكا لویس ئەلماغرۆ بە بەهانەی ساختەكردن لە هەڵبژاردن داوای كرد مۆرالیس دەستلەكار بكێشێتەوە, دواتر پەشیمان بوەوە, بەڵام كارلەكار ترازا بوو, دەركەوت هیچ بەڵگەیەك بۆ ساختەكاری نەبووە, هەڵبژاردنەكە  پاكژ بووە. لە بری ئەوەی گزیەكان دەستنیشان بكەن, لە جیاتی ئەوەی سندوقەكانی دەنگدان بپارێزن بۆ هەژماركردنەوە, كەچی  لە سانتا كروز بیرۆی هەڵبژاردن سوتێنرا لە لایەن ئۆپزسیۆنەوە, لە شاری فینتۆ سەرۆكی شارەوانی پرچیان بڕی و بۆیەی سوریان كرد وەك ئەتك كردنێك, شەڕێكی سەرانسەریان بە گوتاری فاشیستانە  دژ  بە زۆرینەی هاووڵاتیانی رەسەن راگەیاند, ویستیان  مێژووی زەلیلییەكان بگەڕێننەوە, ئەو چەند رۆژە بووە هێز بۆ توندكردنی شەڕی  سەرانسەری  لە نێوان كەمایەتی  و زۆرینەدا, ئەستەم بوو كۆمەڵگا بگەڕێنرێتەوە  پێش مۆرالیس, لەو ماوەیەدا نەوەیەك  پەروەردە كرابوو.  فەرماندەی سوپای پۆلیڤی ویلیام كالیمان رامرۆ پاڵەپەستۆی خستە سەر مۆرالیس لە 10ی نۆڤەمبەر دەست بكێشێتەوە, بزووتنەوەی ئبجیلی پۆلیڤیا كە گرێدراوی ئینجیلی ئەمەریكاو  بەرازیلە پشتیوانی كودەتا بوون, لویس كاماجۆ  ملیاردێر و فاشیست  لە سانتاكرۆز, بە پشتیوانی  وڵاتانی ئەمەریكا, بەرازیل و كۆڵۆمبیا و  ئۆپۆزسیۆنی فەنزوێلی و كەنیسەی ئینجیلی و كاسۆلیكی ئاڵای كودەتاكەی  بەرز كردەوە, شەڕ  دژ  بە تەواوی هاووڵاتیانی رەسەن  راگەیەنرا. لە پرۆسەی كودەتاكە  باش  داكۆكی نەكرا لە مۆرالیس , خۆیان بۆ شەڕێكی وا ئامادە نەكردبوو, ساندیكای ناوەندی كرێكارانیش لەگەڵ رۆیشتنیدا بوون, بەڵام دواتر بەرەو روی  كودەتا چیەكانیش بونەوە, راستڕەوەكان داشیان لەو چركە ساتە وا سوار بوو, ئامادەی گفتوگۆ كردن  نەبوون لەگەڵ مۆرالیس, تەنانەت  بە ئەنجامدانەوەی  هەڵبژاردنیش  رازی نەبوون, راستە بزووتنەوەی بەرەو سۆسالزم پارتێكی سیاسییە, وەلێ  یەكێتی فكرییان نییە,  بەشێك لەوانە پشتیوانی مۆرالیسن بەڵام باوەڕیان بە سۆسیالزم نییە ؟, بەشێكیشیان باوەڕیان بە سۆسیالزمەو نەیاری مۆرالیسن, لەو رۆژەدا پارت لە تەنگژەدا بوو, بەتایبەت مۆرالیس نووسابوو بە كورسییەوەو پاشەكشەی بۆ جوتیارانی دەوڵەمەندی سانتا كرۆز  بە تایبەت ئاژەڵدارە گەورەكان زۆركردبوو. كودەتا چیەكان پەلەیان كرد  لە بەتایبەتی كردنی كەرتی گشتی, هەرچیەكیان بەردەست كەوت قسوریان نەكرد, گەندەڵی و تاڵان و كۆمەڵكوژی, بە گشتی ئامارەكانی ئابووری وڵات  لە ماوەی ساڵێك حوكمڕانیان سەرتاپا سورن, بەرهەمی نەتەوەیی پێشبینی دەكرێت 11,1%  بۆ ئەمساڵ بپوكێتەوە, كەمهێنانی دارایی بودجە 12,1% یە, قەرزەكان 4,2 ملیار دۆلارن زیاترن,  وڵات موفلس و قەرزار, 3000 ملیۆن پۆلیفی  پارەی هەیە , 1500  ملیۆن ئیلتزامی قەرز دانەوە  بۆ كۆتایی ساڵ, زیادبوونی رێژەی بێكاری لە 4,1% ەوە بۆ 11,8% بەرز بۆتەوە, دوای هاتنە سەركاری سۆسیالستەكان بە مانگێك توانیان بێكاری بۆ 10% كەمیبكەنەوە , راوەستانی پڕۆژە ئابوورییەكان.... لە هەمووشی  زیاتر شكستیان بوو بەرامبەر نەخۆشی كۆرۆنا, بەهۆی داڕمانی كەرتی تەندروستییەوە, پۆلیڤیا لەو رۆژڤە لە ژمارە 41 ی لیستی نەخۆشكەوتووان ریزی گرت, 143181 كەسی تێپەڕاند, مردووەكانیش گەیشتە 8841كەس. كودەتاچیەكان نەیانتوانی ژیانی خەڵك باشتر بكەن بگرە زۆرخراپتر بوو, هەژاری چووە سەر, هێرش بۆسەر كەرامەتی زۆرینەی رەسەن گەیشتە لوتكەی نا مرۆڤانە, نەیانتوانی بەرەو روی كۆرۆنا ببنەوە, شوێنەواری تەندروستی و ئابووری خراپی لێكەوتەوە, بۆیە شكستەكەی پۆلیڤیا دەبێتە نموونە بۆ وڵاتانی دی. تەنانەت ساندیكای  كوب ناوەندی كرێكارانیش  پێشتر داوای دەست لەكار كێشانەوەی مۆرالیسیان دەكرد, بەڵام نایانەویست بگەڕێنەوە  قۆناغی حوكمڕانی  نیولیبرالیەت, دوای روخانی مرۆالیس بونە داینەمۆی ناڕەزایەتیەكان بەرامبەر بە دەسەڵاتی راستگەرا كودەتاچیەكان, هەرچەندە جیاوازیەكان تەنها ئایدۆلۆجی نەبوو لە نێوان خەڵك و  كودەتاچیەكان, بەڵكە كۆمەڵایەتی , ناسنامە, چینایەتی , شارو دێ , سپی و رەسەن , هەژارو دەوڵەمەند و ....  بوون, درزەكە لە نێوان زۆرینەو كەمایەتی كودەتاكەر  نەك بە 11  مانگ فەرمانڕەوایی, بە 5  سەدەی رابردوو  پڕ نەكرابوەوە, راستە هەڵبژاردن دەنگدان بوو بە نموونەی ئابووری سەردەمی مۆرالیس و رەتكردنەوەی بەتایبەتیكردن  و نیولیبرالیەت, بەڵام هاوكات شەڕی كولتورەكانیش بوو, گەڕاندنەوەی  كەرامەتە بۆ زۆرینە,  جێگیری  سەرۆك كۆمار وتی   90%ی  هاووڵاتیانی رەسەنمان لە گەڵە, كەواتە هەموو دەنگەكانیان دەنگی ئەوانە, بۆیە پێویستە لەم فازەی دەسەڵاتدارێتی زیاتر  لایەنگری هەژاران بن, راستە  مۆرالیس بەشداری  هەڵبژاردنەكەی  نەكرد, وەلێ  خەڵك دەنگیان بە نموونەی فەرمانڕەوایی 14 ساڵەی  ئەو   و دژایەتیكردنی بە تایبەتیكردن دا, دەنگدنەكە لە نێوان دوو كلتور, دوو مۆدێلی ئابووری بوو, لە هەردوكی مۆرالیس هەڵبژاردەی   براوە بوو تیایدا. كودەتا چییە نیولیبراڵەكان لە 3 ئایار و 28 ی یۆنی  و  27ی سەپتەمبەر  هەڵبژاردنیان دوا خست, دەترسان لە هەڵبژاردن, دەیانزانی چیان تۆو كردووە بۆ دۆرینەوە,  بەهۆی فشارەوە لە 13-8  پاش  سەپاندنی ئابلووقە لە لایەن ساندیكای كرێكارانەوە بەسەر لابازی پایتەخت, رازی بوون بە هەڵبژاردن لە 18ی ئۆكتۆبەر ئەنجام بدرێت , ناڕەزایەتی  دژ بە دواخستنی هەڵبژاردن بووە هۆی نەچوونی ئۆكسجین بۆ نەخۆشەكان  زیاتر لە 40 كەس بەهۆیەوە  گیانیان لە دەستدا, ئێستا ئەویش  كەیسێكە دژ  بە مۆرالیس لە لایەن سەرۆكی كودەتاچیی  پێشوەوە لە دادگا تۆمار كراوە. كە تەسلیم  هەڵبژاردن  بوون,  وە ژمارەیەك  زۆر لە كاندیدەكان بە ئانیزی سەرۆكیشەوە پاشە كشەیان كرد لە كاندید  بوون, بۆ ئەوەی  بە كاندێكی راستگەراوە  بچنە بەرامبەر كاندیدی بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم, ئەوان و   رۆژنامەو  دەزگا راپرسیەكانیش پێشبینیان وابوو,  لە خولی دووەم چەپ بدۆڕێت و درێژە  بە دەسەڵات بدەن, لێ  پێشبینیەكەیان نەهاتە دی, دۆڕانێك بە تامی سەركەوتنی شۆڕش دۆڕان. ئێستا چی ؟؟ گۆڤاری ئیكۆنۆمیست, پۆلیڤیای لە پاڵ مالی و  نیوزلەندا, تایوان, ئەمەریكا هەڵبژارد, كە لە پێوەری دیموكراسی و مافی مرۆڤ  بەرەو باشتر چوونە, شكستی كودەتا لە رێگای شكستی كەمەر شكێنی هەڵبژاردن و جەمسەر بەندی كۆمەڵگا لە روی كۆمەڵایەتی و مۆدێلی بەڕێوەبردنی ئابووری, رێگای مانۆڕی لەبەردەم بەرەی هێزو پارەو كودەتا بڕی. مۆرالیس كە بە هەڵاتن وڵاتی جێ هێشتبوو, وەك پاڵەوان بە پێشوازی ملیۆنی لە شارەكان پێشوازی لێكرا. پێش تەسلیمكردنی دەسەڵات, حكومەتی راست داوای 350  ڤیزای  بۆ حكومەتی كودەتا كرد بۆ هەڵاتن, دوایی گەیشتە  445, بەشێكی زۆر  بەشدارانی كودەتا  وڵاتیان جێهێشت, حكومەت بڕیاری گۆڕینی فەرماندەی سوپای دەركرد,  بە دوایدا بڕیاری گرتن بۆ كۆڵۆنێڵ  ئیڤان رۆخاس كە ماڵی مۆرالیسی سوتاندبوو دەرچوو, ئەنیز ویستی رابكات خەڵك نەیان هێشت,  كە  بڕیاری ژمارە 4078 ی لە 14  نۆڤەمبەر واژۆ كردبوو,  تیایدا هێزە چەكدارەكانی لە بەرپرسیارێتی تاوان لە سەركوتكردنی خەڵكدا بێبەریكردبوو, كودەتا چییەكان زۆریان هەڵاتن بۆ بەرازیل و ئەمەریكا, لێپرسینەوە دەكرێت لە كودەتا, بەرپرسی پایگای كۆتشاباما ئەلفریدۆ كۆیلار دەستگیر كرا,  بە تاوانی كوشتنی 12 كەس و برینداركردنی 125 كەسی دی, ژەنەرال ئەلفریدۆ كۆیلار خرایە ژێر چاودێری توندەوە, كەیس لەسەر تاوانەكان دوای كودەتاكە كرایەوە, كە كۆی گشتی 37 كەس كوژران, كە 27یان راستەوخۆ بە گولە كوژرابوون,  و 522 كەسیش بریندار كران, كۆمەڵكوژی سینكاتا لە 19ی 11ی 2019 , لێكۆڵینەوەی لێدەكرێت.  داواكاری گشتی  پۆلیڤی لێكۆڵینەوە لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆماری فرناندۆ كاماتشۆو 5 كەسی تر كردەوە, لە ناویاندا باوكی و  فەرماندەی سەربازی هەن , تۆمەتبارن بە ئەنجامدنی تاوان لە كاتی كودەتا سەربازیەكە. سەرۆكی پۆلیڤیا دەڵێت: ئەو سەربازانەی گلاونەتەوە هەردوو كۆمەڵكوژی سینكاتا لە شاری ئال ئاتۆ  و ساكابا  ناتوانن لە بەرپرسیارێتی هەڵبێن. بەڵام حكومەت  لێكۆڵینەوە  لە كودەتاكە و لێكەوتەكانی سپارد بە لێژنەی مافی مرۆڤی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین, بۆ ئەوەی دادوەری لە دەست نەدات .   مۆرالیس چی دەكات؟؟ مۆرالیس لە كۆبونەوەی پارتەكەی دیاریكرایەوە بە سەرۆكی بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم و  سەرپەرشتیكاری  هەڵمەتی هەڵبژاردنی ناوخۆیی پۆلیڤیا  لە 7ی ئازاری داهاتوو, بۆ هەڵبژاردنی هەرێمەكان  بەڕێوە دەچێت   لە ئێستاوە هەڵمەتی هەڵبژاردن گەرمەو ململانێكان سەختن, بۆ ئەوەی  بردنەوەكان بپارێزرێت, بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم پێویستی بە سەركەوتن هەیە, بە تایبەتیش  شەڕە سەختەكە دەكەوێتە شاری سانتا كرۆزەوە, راستگەراكان لەسەر ئاستی وڵات 38 هاوپەیمانیان دروستكردووە بۆ هەڵبژاردنی 7ی ئازاری شارەوانیەكان, لێ  لە سانتا كرۆز نەیانتوانیووە بە هاوپەیمانی بچنە هەڵبژاردنەوە,  لە حوكمڕانی سەرتاسەریش بێ ئومێد بوونە, بۆیە ئەگەری هەیە لە داهاتوودا هەوڵی جیاكردنەوەو پارچەپارچە كردنی وڵات بدەن.   هەنگاوەكانی حكومەت بۆ گەڕاندنەوەی متمانەی هەژاران حكومەت لە یەكەم رۆژی دەست بەكاربوونی, بڕیاری بە پەلەی دا  بۆ هاوكاریكردنی  برسیەكان, جگە  لە لێپرسینەوە  لە كودەتا, هەنگاوی دووەمیش  سەپاندنی باجی سامانە  بەسەر ئەوانەی داهاتیان لە 30 ملیۆن پۆلیڤار " 6,89 پۆلیڤار دۆلارێكە"ساڵانە زیاترە, كە 150 كەس دەگرێتەوە, بەمەش  دەیەوێت ساڵانە 110  ملیۆن پۆلیڤار بگەڕێتەوە بۆ حكومەت. هەر لەو مانگەدا توانی  رێژەی بێكاری لە 11,8% ەوە دابەزێنێت بۆ 10%,  وە بەهۆی تایبەتیكردنەوە ئەو كارگاو كارخانە دەوڵەتیانەی لە كار راوەستێنرابون كاریان پێ بكاتەوە, پێش كودەتای لیسیۆمیش لەگەڵ  چین و روسیا رێك كەوتبوون كە پێكەوە كار بكەن بۆ دەرهێنانی كانی لیسیۆم و دامەزراندنی  كارگای پاتری ئۆتۆمۆبێل لە ناوچەكانی كانەكانی لیسیۆم دروست بكەن, حكومەت چاوی بڕیوەتەوە ئەو رێكەوتنانە, هاوكات لە پەیوەندە نێو دەوڵەتییەكان گەڕایەوە بۆ پێش  كودەتاكە . شەڕی كۆرۆنا تەواو  نەبووە, شوێنەواری قەیرانی ئابووری توندە, بەڵام هاوكات كەرامەت بۆ زۆرینە گەڕاوەتەوە, لە پاڵ  كەرامەت پێویستیان بە سكی تێریش  هەیە, شیری چۆلەكە  ئەگەر گۆشتی چۆلەكەی لە گەڵدا نەبێت خەونە, بۆیە چارەسەر  ئاهەنگی سەركەوتن كۆتایی دێت, خەڵك چاوەڕوانی كار  و  نان و ئازادییە.

درەو: بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان وەزارەتی دارایی موچەی مانگی یەكی ساڵی 2021 دابەش دەكات و چارەنووسی موچە نەدراوەكانی 2020 نادیارە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) بڕیارە رۆژی یەكشەمە 24/1/2021 وەزارەتی دارایی موچەی مانگی كانوونی دووەمی 2021 دابەش بكات، بەوەش چارەنووسی موچەی مانگەكانی ( 4، 5، 6، 7، 8 ، 11، 12)ی 2020 بە نادیاری دەمێنێتەوە. بە پێی زانیارییەكانی (درەو) بڕیارەكەی وەزارەتی دارایی پاڵپشت بە بڕیاری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئەنجومەنی وەزیرانە كە موچەی مانگەكان رێكدەخەنەوەو دەیانەوێت مانگانە بە پێی ئەو داهاتەی دەخرێتە بەردەست وەزارەتی دارایی، 30 رۆژ جارێك موچە بە لێبڕینەوە دابەش بكەن. بەپێی راگەیەنراوی پێشتری حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2020دا (8) موچە دابەشكراوە بە بڕی ( 6 ترلیۆن و 505 ملیار) دینار، كە سێ موچەی هی مانگەكانی (10، 11، 12)ی 2019 بووەو (5) مانگیشی هی ( 1، 2، 3، 9، 10)ی 2020 بووە، واتا حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا (5) موچەی مانگەكانی 2020ی دابەشكردووەو (7) موچەی دابەشنەكردووە بەم شێوەیە: پرۆسەی دابەشكردنی مووچەی پێنج مانگی مووچەخۆران بۆ مانگەكان  2020 مانگی 1/ كانوونی دووەم كاتی دابەشكردنی مووچە: 4/5/2020 مووچەی دابەشكراو: 892,000,000,000 ملیار دینار .................. مانگی 2/ شوبات كاتی دابەشكردنی مووچە:  26/6/2020 مووچە بەلێبڕینی 21% : 727,000,000,000 ملیار دینار ................ مانگی 3/ ئازار كاتی دابەشكردنی مووچە:  18/8/2020 مووچە بەلێبڕینی 21%: 727,000,000,000 ملیار دینار ....................................................................... مانگی 9/ ئەیلول كاتی دابەشكردنی مووچە:  15/10/2020 مووچە بەلێبڕینی 18%:  737,000,000,000 ملیار دینار ........................................................ مانگی 10/ تشرینی یەكەم كاتی دابەشكردنی مووچە:  2/12/2020 مووچە بەلێبڕینی 21%: 727,000,000,000 ملیار دینار ناتوانرێت وێناكە بگۆڕدرێت؟ كابینەی مەسرور بارزانی لەدواین ساتەكانی ساڵی 2020دا جارێكی تر جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە ساڵی 2020 بە تێكڕا (8) موچەی دابەشكردووە، حكومەت دەیەوێت ئەم وێنایە لە زەینی موچەخۆراندا بچەسپێنێت، بەڵام لێدانەوەی ژمارەكان پێچەوانەی ئەم قسەیە نیشان دەدات، چۆن ؟ تێكڕای خەرجی موچە بۆ هەرمانگێك لە هەرێمی كوردستان (894 ملیار) دینارە، كۆی خەرجی موچەی (12) مانگ واتە ساڵێك، بڕەكەی (10 ترلیۆن‌و 728 ملیار) دینارە. ئەو پارەیەی كە حكومەتی هەرێم بە تێكڕا بۆ موچەی مانگەكانی 2020 خەرجی كردووە، بڕەكەی تەنها (3 ترلیۆن‌و 650 ملیار) دینار بووە، واتا حكومەت لە 2020دا تەنها رێژەی (34%)ی كۆی ئەو پارەیەی خەرجكردووە كە بۆ موچە تەرخانكراوە‌و لە ساڵەكەدا بڕەكەی (10 ترلیۆن‌و 728 ملیار) دینارە. ئەو (8) موچەیەی كە حكومەتی هەرێم لە ساڵی 2020دا دابەشیكردووە، بەمشێوەیە بووە:  •    لە 13/1/2020 موچەی مانگی (10)ی 2019 دابەشكراوە (ئەم مانگە موچەی تەواو بەفەرمانبەران دراوە بەبێ لێبڕین)  •    لە 9/ تا 7/3/2020 موچەی مانگی (11)ی 2019 دابەشكراوە (ئەم مانگە موچەی تەواو بەفەرمانبەران دراوە بەبێ لێبڕین) •    لە 28/3/2020 موچەی مانگی (12)ی 2019 دابەشكراوە (ئەم مانگە موچەی تەواو بەفەرمانبەران دراوە بەبێ لێبڕین) •    لە 5/5/2020 موچەی مانگی (1)ی 2020 دابەشكراوە (ئەم مانگە موچەی تەواو بەفەرمانبەران دراوە بەبێ لێبڕین) •    لە 4/7/2020 موچەی مانگی (2)ی 2020 دابەشكراوە (موچە بە لێبڕینی 21% دابەشكراوە) •    لە 17/8/2020 موچەی مانگی (3)ی 2020 دابەشكراوە (موچە بە لێبڕینی 21% دابەشكراوە) •    لە 15/10/2020 موچەی مانگی (9)ی 2020 دابەشكراوە (موچە بە لێبڕینی 18% دابەشكراوە) •    لە 10/12/2020 موچەی مانگی (10)ی 2020 دابەشكراوە (موچە بە لێبڕینی 21% دابەشكراوە) پاشەكەوتەكانی نێچیرڤان بارزانی ساڵی 2020 حكومەتی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان) بۆ كەمكردنەوەی گوڕی ئەو قەیرانە داراییەی كە لەسەری بوو، بەبڕیارێك دەستكاری ساڵی دارایی كرد. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بەبڕیارێك، موچەی مانگەكانی (4، 5، 6)ی 2019ی لەسەر شانی خۆی لابردو خستیە ئەستۆی كابینەی نێچیرڤان بارزانی، موچەی ئەم سێ مانگەی فەرمانبەران بوو بە "پاشەكەوت"‌و قەرز لەسەر شانی نێچیرڤان بارزانی، قەرزێك كە دیارنییە ئایا حكومەت رۆژێك لە رۆژان بۆ فەرمانبەرانی دەگەڕێنێتەوە یاخود نا !  هەر بەو بڕیارە، مەسرور بارزانی، موچەی مانگەكانی (7، 8)ی 2020ی كابینەكەی خۆی خستەئەستۆی حكومەتی بەغداد بەبەهانەی ئەوەی بەغداد موچەی نەناردووە، تا ئێستا نازانرێت چارەنوسی موچەی مانگەكانی (11، 12) چێ لێدێت ئایا دەكاتە پاشەكەوت یان وەك موچەكانی تر دەیخاتە ئەستۆی بەغداد. واتا حكومەتی هەرێمی لە 2020 تەنها (8) موچەی دابەشكردووە بە بڕی (6 ترلیۆن و 505 ملیار) دینار، لە (8) موچەیە (3) موچەی مانگەكانی (10، 11، 12)ی 2019 بووە، كە بڕەكەی (2 ترلیۆن‌و 682 ملیار) دینار بووە. بەڵام بۆ (12) مانگەكەی ساڵی 2020 بەگشتی تەنها (5) مانگی حكومەت موچەی دابەشكردووە بە بڕی (3 ترلیۆن‌و 650 ملیار) دینار، ئەمە لەكۆی (10 ترلیۆن‌و 728 ملیار) دیناری خەرجی موچەی هەموو ساڵەكە. داهاتی حكومەت لە 2020دا  ئەو پارەیەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2020 دا لە بەغدادەوە پێی گەیشتووە بەمشێوەیە بووە: •    بڕی (453 ملیار) دینار لە 17/1/2020 نێردراوە •    بڕی (453 ملیار) دینار لە 2/3/2020 نێردراوە •    بڕی (453 ملیار) دینار لە 26/3/2020 نێردراوە •    بڕی (453 ملیار) دینار لە 24/4/2020 نێردراوە •    بڕی (320 ملیار) دینار لە 16/8/2020 نێردراوە •    بڕی (320 ملیار) دینار لە 12/10/2020 نێردراوە كۆی گشتی ئەو پارانەی كە لەساڵی 2020دا لە بەغدادەوە بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان هاتووە بڕەكەی (2 ترلیۆن‌و 399 ملیار) دینار بووە. واتا حكومەتی هەرێمی لەو (6 ترلیۆن‌و 332 ملیار) دینارەی كە لە 2020دا بۆ موچە خەرجیكردووە، تەنیا بڕی (2 ترلیۆن‌و 399 ملیار) دیناری لە بەغدادوە بۆ هاتووەو پاشماوەی خەرجییەكانی تری موچەی بەم داهاتانەی تر دابین كردووە: •    (160 ملیار) دیناری پارەی هاوپەیمانان لە ساڵەكەدا بەتێكڕا •    (3 ترلیۆن‌و 773 میار) دیناری داهاتی حكومەت خۆی لە ساڵەكەدا بە تێكڕا واتا داهاتی (نەوت‌و ناوخۆ). ئەم هاوكێشەیە دەریدەخات ئەو خەرجییەی كە حكومەتی هەرێم لە 2020دا بۆ موچە كردویەتی، داهاتەكانی بەمشێوەیە بووە: •    رێژەی (60%)ی خەرجی موچەی فەرمانبەران لە 2020دا بە داهاتەكانی حكومەتی هەرێم خۆی دابەشكراوە.  •    رێژەی (38%)ی خەرجی موچەی 2020 بەو پارەیە پڕكراوەتەوە كە لە بەغدادوە هاتووە. •    رێژەی (2%)ی خەرجی موچەی 2020 پارەی هاوپەیمانان دابینی كردووە.

درەو: زریان محەمەد-  سایتینەوژین  بەهۆی گێچەڵپێکردنی سێکسیەوە کچە خوێندکارێک، توشی ناجێگیری باری دەرونی دەبێت و دەڵێت ”من رۆشتمە زانکۆ بۆئەوەی بگەم بەخەونەکەم بەڵام ئەوەی چاوەڕێم نەدەکرد بەرۆکی گرتم“. مامۆستایەکی زانکۆش جەخت لەبونی گێچەڵ و هەراسانی سێکسی لە ناوەندەکانی زانکۆ دەکاتەوە و باسلەوەدەکات چەندین کەیسی هاوشێوەمان لەلایە، پۆلیسش دەڵێت تاونبارانی سکاڵالێکراو سزایی یاسایان وەرگرتوە. توندوتیژی سێکسی خۆی دەبینێتەوە لە دەستدرێژی و گێچەڵ و هەراسانی سێكسی شیرین، ناوی خوازراوی کچێکی قوربانی ئەم جۆرە توندوتیژیەیە دانیشتوی قەزای کەلارەو کاتێک فێرخوازی زانکۆبوە لە زانکۆی گەرمیان، پێش دوساڵ ئەم توندوتیژیەی روبەڕوبۆتەوە. (شیرین)، بۆ نەوژین، وتی: کاتێک کە رۆشتمە زانکۆ خەونم ئەوەبو لە ریزبەندی یەکەمەکانی بەشەکەم بم،  درێژە بە خوێندنی ئاستی بەرزبدەم، بەڵام لەلایەن هەندێ لە مامۆستاکانمەوە گێچەڵی سێکسیم پێکرا، بەوەش هەمو شتێک بۆمن گۆڕا. شیرین نایەوێت ئەو رۆژانەی بیربێتەوە دەڵێت: هەوڵدەدەم هیچ شتێکی ئەو رۆژانەم بیرنەمێنیت تەنانەت مامۆستاکانم لە رێگەی پەیوەندی تەلەفۆنی و تۆڕەکۆمەڵایەتیەکانەوە گێچەڵیان پێدەگرتم توشی شۆک بوبوم، دوای ئەو روداوانە باردۆخم زۆرخراپ بو دەستم بەوەرگرتنی چارەسەری دەرونی کرد، تەمەنا دەکەم باجی هەمو ئەو کردەوانە وەربگرنەوە". ”توندوتیژی سێکسی کاریگەری دەرونی لەسەر قوربانیەکە جێدەهێڵێت“ توێژەرێکی کۆمەڵایەتی جەخت لەوە دەکاتەوە گێچەڵ پێکردن بە کچان لە ناوکایەکانی پەروەردە کاریگەری دەرونی قورسیان لەسەر بەجێدەهێڵێت. هێرۆ حەسەن، توێژەری کۆمەڵایەتی بۆ نەوژین وتی: "گێچەڵی سێکسی پرسێکە لە کۆمەڵگەی خۆماندا بەردەوامە و بوە بە دیاردە رێژەکەش روی لە هەڵکشان کردوە، تەنانەت بە جۆرێکە لە شوێنەکانی پەروەردە و فێرکردنیش رەنگی داوەتەوە و رۆژانە گوێبیستی چەندین چیرۆکی توندوتیژی سێکسی لە نێو پەیمانگا و زانکۆکان دەبین". وتیشی: ئەم جۆرە توندوتیژیە کە بەرامبەر بە ئافرەت دەکرێت کاریگەری دەرونی قورس لەسەر دەرونی قوربانیەکە جێدەهێڵێت، بە جۆرێک دەبێتە هۆی ترس و باوەڕبەخۆنەبون و شەرم و دڵەڕاوکێ و گرێی دەرونی، وە هەندێک جار قوربانیەکە وای لێدێت توشی نەخۆشی دەرونی دەبێت و پێویستی بە چارەسەری پزیشکی دەبێت. ”بە پاساوی ئەوەی ناوی زانکۆ نەزڕێت رێگری لەکچێک دەکرێت راستیەکان بدرکێنێت“ مامۆستایەکی زانکۆ ئەوە پشت راست دەکاتەوە کە لە نێو زانکۆی گەرمیان گێچەڵ پێکردن بە فێرخوازان بونی هەیە، وەک خۆی دەڵێت"چەندین کەیسم لایە". عەلی کەریم، مامۆستا لە زانکۆی گەرمیان، بۆ نەوژین وتی: "گێچەڵ کردن بە کچان لە ناو زانکۆی گەرمیان لەلایەن مامۆستایانەوە بونی هەیە بە جۆرێک خودی خۆم چەندین نمونەم لایە کە پەنایان بۆ هێناوم". وتیشی: "ئەم بابەتەم بەبەش و راگری زانکۆش گەیاندوە، تەنانەت یەکێک لەو کچانەی کە گێچەڵی پێکراوە دەیوت دێمە بەردەم راگر و دەی سەلمێنم کە گێچەڵم پێکراوە، بەڵام هیچ نەکراوە بە پاساوی ئەوەی کە ناوی زانکۆ دەزڕێت". ”سزاکانی توندوتیژی سێکسی لە ٢٤ کاتژمێرە دەست پێدەکات تاوەکو حوکمی لەسێدارەدان“ بەپێی ئامارەکانی بەڕێوبەرایەتی پۆلیسی گەرمیان، بۆ ئەمساڵ ٢٩ سکاڵا تۆمار کراوە لەسەر توندوتیژی سێکسی و ٩ سکاڵایان گێچەڵ پێکردن بوە، بەبێ ئاماژەدان بەوەی کە لە نێو چ چینێک سکاڵاکان تۆمار کراوە. عەلی جەمال، وتەبێژی بەڕێوبەرایەتی پۆلیسی گەرمیان، سەبارەت بە ئامارەکانی گێچەڵی سێکسی بۆ ئەمساڵ بۆ نەوژین وتی: ئێمە دوجۆر کەیسمان هەیە وەک دەست درێژی سێکسی کە ١٥ حاڵەتمان هەبوە سکاڵای لەسەر تۆمار کرابێت و گێچەڵی سێکسیش بۆ ئەمساڵ ٩ حاڵەتمان هەبوە لەگەڵ ئەوەش کەیسی وامان هەبوە ئەو کەسەی گێچەڵی پێکراوە و ئاگاداربوین بەڵام سکاڵای تۆمار نەکردوە نەمان توانیوە هیچ شتێک بکەین. کەمی هۆشیاری لە بارەی یاساکانەوە و تۆمارنەکردنی سکاڵا بەردەوامیداوە بە توندوتیژیەکان  لەیلا ئەحمەد، چالاکوانی بواری ژنان ئاماژەی بەوەکردو وتی: نەبونی هۆشیاری لە بارەی یاساکان و تۆمارنەکردنی سکاڵا بە بیانوی جۆراوجۆر وای کردوە تاوانباران سزا نەدرین و حاڵەتەکان رولە هەڵکشان بکەن. وتەبێژی پۆلیسی گەرمیان لە بارەی ئەوانەی سکاڵایان لە دژ تۆمارکراوە دەڵێت: ئەو ئەو کەسانەی سکاڵایان دژ تۆمارکراوە، سزاکانی ئەم تاوانە لە ٢٤ کاتژمێرە دەست پێدەکات تاوەکو حوکمی لەسێدارەدان. سزاکانی وەزارەتی خوێندنی باڵا لەوباریەوە ”بۆ ناوەندەکانی زانکۆ، بەپێی رێنماییەکانی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی هەر مامۆستایەک گێچەڵی سێکسی بە فێرخوازەکەی بکات سزادەدرێت، بە جۆرێک لە سزای ئاگادارکردنەوە و سەرنج راکێشانەوە دەست پێدەکات تاوەکو سزای فەسڵ کردن“. علی کەریم، وادەڵێت باسیلەوەشکرد، سزای قورس نیە، ئەگەر هەبوایەوە بەو شێوەیە نەدەبو ئەوەی هەیە تەنها گواستنەوەی مامۆستایانە ئەویش بە تەنسیب. لە بەرامبەردا فەرهاد قادر، سەرۆکی زانکۆی گەرمیان سەبارەت بە گێچەڵی سێکسی بە فێرخوازان لە نێو زانکۆی گەرمیان ئامادە نەبو لە بارەی ئەم پرسەوە لێدوان بدات وتی: بۆ ماوەی چەند مانگێکە دەست بەکار بوم لە ماوەکانی رابردو دوربوم لە زانکۆ و ئاگاداری ئەم بابەتە نیم ”کە زانیم مامۆستاکەم گێچەڵم پێدەگرێت هەڕەشەم لێکرد“ هەندێک لە کچان روبەڕوی ئەو کەسانە دەبنەوە کە گێچەڵیان پێدەکەن و بەر بەو توندوتیژیە دەگرن کە بەرامبەریان دەکرێت، یەکێک لەو نمونانە سروەیە. سروە، ناوی خوازراوی کچێکە کە لە نێو زانکۆی گەرمیان خوێندنی تەواو کردوە، وەک خۆی باسی دەکات لە لایەن یەکێک لە مامۆستاکانیەوە گێچەڵی سێکسی پێکراوە، بۆ(نەوژین) وتی: لە لایەن مامۆستایەکمەوە گێچەڵی سێکسیم پێکرا بە جۆرێک بە ناوی راپۆرت و وانەکانمەوە بانگی دەکردم بۆ بەش، بێ ئاگا بوم بە مەبەست بانگم دەکات و دەیەوێ لێم نزیک بێتەوە. وتیشی: بەتێپەڕبونی کات و رەفتارەکانی بەرامبەرم تێگەشتم لەوەی کە گێچەڵم پێدەکات، بەڵام من خۆمم دورخستەوە و بێدەنگ بوم، بەوەشەوە نەوەستا لە رێگەی پەیوەندی تەلەفۆنیەوە بێزاری دەکردم، منیش پێم وت کە چیتر پەیوەندی بە منەوە نەکات ئەگەر نا بە خێزانەکەم دەڵێم دوای ئەوە وازی هێنا.  

درەو:  رانانی: سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی  پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا، پڕن لە هەوراز و نشێو، ئەم پەیوەندییانە بە سروشتی خۆیان و بەهۆی دیدگا پەڕگیرەکان و گۆڕاوەکانی نێو پەیوەندییەکانی هەردوولا، لە کارەکتەرە ناوخۆییەکانەوە بگرە تا دەگاتە هەرێمی و نێودەوڵەتی، نەتوانراوە نە چارەسەرێکی ڕیشەیی پیادە بکرێت، نە ئەوەش بووە کە یەخانگیرییەکی سەختدا تێپەڕێت و لە پەشێوییەکی یەکلاکەرەوەدا کۆتایی پێبهێنرێت، لەم دۆخە یەکلانەبووەوەی دەیان ساڵەشدا ئەوەی ڕەنجەکەی زیاتر کێشاوە هاووەڵاتییانی عێراق و کوردستان بوون.  هەنووکە پەیوەندییەکانی هەرێم و عێراق، بە دۆخێکی نە چارە و نەجیابوونەوەدا گوزەر دەکەن، لەم حاڵەتەشدا نە عیراق دەتوانێت بێمنەت بێت لە هەرێم و نە هەرێمیش دەتوانێت بێباک بێت بەرامبەر دۆخەکە، بۆیە لەهەردوولاوە هەوڵ دەبینرێت بۆ یەکلاکردنەوەی دۆسێی ئاڵۆزیی پەیوەندییەکان، ئەگەر بە چارەسەری بەشێکی ئەم گرفتەکانی ئەم پەیوەندییانەش بێت. لەبەرئەوەی لە قۆناغی یەکەمی هەوڵەکانی ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی هەولیر و بەغدادا، تا ڕادەیەک لێکتێگەیشتنی بەرچاو لە وەفدی دانوستاندنکاری هەرێم و بەغدا بینرا و چاوەڕوان دەکرێت پاش پرۆسەی پەسەندکردنی بوودجەی ٢٠٢١ی عێراقیش لە پەرلەمان، دۆخی پەیوەندییەکان بچێتە قۆناغێکی دیکەوە، هەر بۆیە ڕانانی ژمارە هەشت تەرخانکراوە بۆ تاوتوێکردنی پاشخان، دیدگاباوە کاریگەرەکان، چێوەی کێشەکە، لایەنە کاریگەرەکانی نێو پرۆسەکە و لە کۆتاییشدا سیناریۆی چاوەڕوانکراو و پێشنیاری توێژەران خراوەتەڕوو. تەوەری یەکەم:  پاشخان و سروشتی پەیوەندی تەبایی و ناتەبایی پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا، وەنەبێ تەنها وابەستەی کابینە حکومەتییەکانی هەردوولا هەبێت و بە هاتنی یەکێک و ڕۆشتنی ئەوی دی ئاسۆی چارەسەر بکرێتەوە، ڕاستییەکەی ئاڵۆزی پەیوەندییەکان و کەڵەکەکاری کێشەکان درێژەی کێشاوە و زۆرکاتیش بە چارە و سڕکەری کاتیی هەندێ لەو کێشانە داپۆشراون و دواجار خودی ئەو چارەسەرانەش جارێکی دیکە بوونەتەوە بارتەقای ناسازیی پەیوەندییە ئاڵۆز و پڕ قەیرانەکانی پێشتر. وا پەیوەندی پڕ هەوراز و نشێوی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان و عێراق تەمەنی لە ١٠٠ساڵ نزیک دەکاتەوە و هێشتا هەندێک لەو داواکارییانەی کوردستان، لەو عێراقەی کە لە ١٩٢٠ەوە بەشێکی سنوورەکەی بە بێ کوردستان دیاریکرا، نەچەسپیوون و بەغداش سەرەڕای وەرچەرخانی سیاسیی و ئایدۆلۆژیی و کۆتایی ئینتیداب و ئیستیعمار و چوار جار و جۆر لە گۆڕانی ڕژێمی سیاسیی لە عێراقدا (ئینتیداب، پاشایەتی، کۆماریی ناوەندگەرا و کۆماریی فیدراڵی) چاویان لێ دەپۆشێت. هەنووکە هەمان خواستی کوردستان هەر بەردەوامە و هەمان نەیاریی ئەودەمیش هێشتا میراتگرانی لە بەغدادا هەر هەن و سازی سیاسییان لەگەڵ ئاوازی مافی هەرێمدا ناتەبایە.   لەمێژووی نزیکیشدا و نزیكه‌ی هه‌ژده‌ساڵ به‌سه‌ر روخانی رژێمی سه‌ددام و شازده‌ ساڵ به‌سه‌ر داڕشتنی ده‌ستوری عێراقدا تێده‌په‌ڕێت، هێشتا شوناسیی سیستمی سیاسی عێراق جێگیر نه‌بووه‌. هه‌رچه‌ند له‌ مادده‌ی یه‌كه‌می ده‌ستوردا به‌ ئاشكرا باس له ده‌وڵه‌ت و سیستمی سیاسی عێراق وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی فیدڕاڵی ده‌كات، به‌ڵام ئه‌زمونی شانزه‌ ساڵه‌ی عێراقی پاش ٢٠٠٥ ده‌ریخستوه‌ هیچ كاتێك سێ لایه‌نه‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌ی عێراق كۆك نه‌بون له‌سه‌ر شێوه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌تی به‌ناو فیدڕاڵی‌‌. كورد وهه‌رێمی كوردستان و شیعه‌ داڕێژه‌ری سه‌ره‌كی عێراقی پاش ٢٠٠٣ بوون، جیاواز له‌ جاران په‌یو‌ه‌ندییه‌كانیان‌ گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هاتووه‌ و به‌ره‌و ئاڵۆزی و ساردی و گرژی چووه‌‌، به‌ ڕاده‌یه‌ك كه‌ مه‌ترسی له‌ سه‌ر هه‌رێمی كوردستان و ده‌وڵه‌تی عێراق وه‌ك قه‌واره‌یه‌كی فیدڕاڵی یه‌كگرتوو دروستكردوه‌. بۆیە سەرچاوەی کێشەکان وەک ئەوەی ئێستا دەنوێنێت، تەنها مووچە و بڕێک موستەحەققانی مادی نییە، بەڵكو خودی گەیشتن بەم جۆرە پەیوەندییە لە بنچینەدا نە خواستی بزوتنەوەی سیاسیی کوردستانە و نە دانپێدانانی قەناعەتپێهێنراوی لایەنە عێراقییەکانە، بەڵکو هەردوولا نیگەرانی و ترس و دانپێدانەنانێکی ڕاشکاو بە جۆری هەبوونی هەردوولا، ناچاریی کردوون بگەنە ئەم ئاستەی پەیوەندی، لە بری ئەوەی چارەسەرێکی ڕیشەیی کە جارێکی دیکە نەگەڕێنەوە هەمان چوارچێوەی یەکەم. مێژووی بەرزی و نزمی جۆری هەوڵەکانی ڕێکخستنی پەیوەندییەکانی هەرێم و عێراق، درێژ و چەند مۆدێلە: دوولایەنە(کورد و ئینگلیز)، سێ لایەنە(کورد، عێراق و ئینگلیز)، دوولایەنەی عێراقی (کورد و کۆماریی١٩٥٨، کورد و کۆماریی بەعسیزم، ئازاری١٩٧٠)، ئاستێکی نێودەوڵەتییانە (کورد و هاوپەیمانان لە ١٩٩١دا، هەرێمی کوردستانی کردە واقیع)، هەروەها سێ لایەنەی نوێ (عێراق، ئەمریکا و کورد، کە لە ژێر چاودێری ئەمریکادا ئەم پەیوەندییە کاریگەرتر خۆی نواند و پرسی فیدراڵیزم و مافەکانی کوردستانی دەستووری کرد، جۆرێک تێگەیشتنی نوێی عێراقی هێناوەیە کایەوە و لە ساڵی ٢٠٠٣تا ٢٠١٤ ئەم پەیوەندییە سەرەڕای بەرزی و نزمی بەڵام چوارچێوەیەکی گونجاوی بۆ هەرێم و عێراقیش لێ وەبەرهات. بەڵام لە سڵی ٢٠١٧ەوە ئەم پەیوەندییە نەک بەرەوپێشچوونی بە خۆوە نەدیووە بەڵکو ئاستی هەماهەنگی پەیوەندی سیاسیی و ئەمنی و دارایی هەولێر و بەغدای هێنایە خوار و لە بودجە و یاسا کورتمەداکانی وەک قەرزدا کورت کرایەوە. ئێستا ئەوەی لای هەرێم گرنگە، دەستووری عێراقە و دەیەوێت بنەمانی ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکان بێت، بەڵام دیدگایەکی عێراقی کاریگەریش (کە لە چەند ڕێچکەیەکی جیاوازیی سیاسیشەوە سەرچاوە دەگرێت) داواکاری پێناسەکردنەوە، ماناکردنەوە و داڕشتنەوەی دەستوورە بە جۆرێک کە هەرێم سنوورداتر بکات. لەهەر حاڵەتێکدا بێت دەبێت سەرچاوەی ئاراستەی بیرکردنەوە و پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا بیرکردنەوە بێت لە نەخشەڕێی ڕیشەیی و کۆتاییهێنان و دانپێدانان بە سروشتی کێشەکان نەک هەڵهاتن و سپاردنی کێشە بە کێشە و زەمەن و نەوەی دیکە، کە دوجار لێڕۆیشتنی مرۆیی، دارایی و تێکشکانی زیاتر و ناجێگیری بۆ هەردوولا بە دووی خۆیدا دەهێنێت. چوارچێوەی کێشەکە پاش ٢٠٠٣  ده‌ستوری ٢٠٠٥ به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی لە ڕوانگەی زاڵی شیعە و كورد نووسرایه‌وه، كورد یه‌كێك له‌ ئامانجه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی خۆی كه‌ فیدراڵییه جێگیرکرد. به‌ڵام سه‌ر‌باری ئه‌م ده‌سكه‌وتە، هه‌رله‌كاتی نوسینه‌وه‌ی ده‌ستورەوە به‌شێك له‌ كێشه‌كان نه‌تواندرا چاره‌سه‌ر بكرێن،‌ سه‌ره‌كیترینیان كه‌ركوك وناوچه‌ كێشه ‌له‌سه‌ربووه‌كانی تر بوو، هه‌روه‌ها سه‌رباری دانپێنانی ناڕاسته‌و‌خۆ به‌ هێزی پێشمه‌رگه‌ و ته‌مویلكردنی له‌لایه‌ن به‌غداوه‌، كێشه‌ی ته‌مویلی پێشمه‌رگه‌ و ته‌نانه‌ت خودی هه‌رێمی كوردستان له‌ ده‌ستوردا ڕون نه‌كرایه‌وه‌‌. به‌م شێوه‌یه‌ مه‌سه‌له‌ی ناوچه‌جێناكۆكه‌كان و پێشمه‌رگە و بودجه‌ پاش ٢٠٠٥، بوونه‌ تایتڵی سه‌ره‌كی كێشه‌كانی نێوان هه‌ردولا، به‌پێی دۆخی سیاسیش به‌غدا و هه‌ولێر ده‌هاتنه‌ سه‌ر راداری گرژیی په‌یوه‌ندییه‌كانیان.   له‌لایه‌كی تره‌وه‌ پاش گه‌ڕانی هەرێم به‌دوای نه‌وت وگاز و دۆزینەوەی بڕێكی زۆری نەوت و گاز و ده‌رچوونی یاسای نه‌وت وگاز له‌ په‌رله‌مانی هه‌رێمدا لە ساڵی ٢٠٠٧ و ناڕازیبوونی حكومه‌تی فیدراڵی له‌ ده‌رچوونی ئه‌م یاسایه‌ پێش یاسای فیدڕاڵی، كێشه‌ی نه‌وتیش چیتر بووە سەرباری کێشە سه‌ره‌كییەکانی تری نێوان هه‌ولێر و به‌غدا،‌ پاش بڕینی بودجه‌ی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غداوه‌ له‌ ٢٠١٤ەوە، هه‌رێم بێ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ به‌غدا، تاكلایه‌نانه‌ نه‌وتی بۆ بازاڕه‌كانی جیهان هه‌ناردەكرد.  پاش ئه‌نجامدانی ریفراندۆم وداگیر‌كردنه‌وه‌ی ناوچه‌ جێناكۆكه‌كان له‌ لایه‌ن به‌غداوە، پاش ١٦ی ئۆکتۆبەری٢٠١٧، بێمتمانه‌ییه‌كی ته‌واو سروشتی په‌یوه‌ندییه‌ دوقۆڵییه‌كی نێوان هه‌ردولای تەنی. كێشه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی چاره‌نوسی كه‌ركوك وناوچه‌ جێناكۆكه‌كانی تر و پێشمه‌رگه‌و بودجەش هێنده‌ی تر كێشه‌كانی هه‌ردولای قوڵتر كردەوه‌. به‌ڵام به‌هۆی قه‌یرانی دارایی و دابه‌زینی به‌های نه‌وت كێشه‌ی ئابوری زه‌قترین كێشه‌ی هه‌ردوو لایه کە خۆی دەبینێتەوە لە: پرسی چەندێتی و چۆنێتی ڕادەستکردنی نەوت و سودلێوەرگرتنی دوولایەنە‌، پرسی شایشتەی دارایی هەرێم لە بەشە بوودجە و نەختینە و قەرزەکانی عێراق و هەلە سیاسییەکانی دیکە کە عێراق وەک دەوڵەت سوودیان لێوەر دەگرێت و هەرێم هەنووکە لێیان بێبەشە‌.  بنه‌مای ناڕەزایی و بڕینی بودجه‌ی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غداوه، سیاسه‌تی نه‌وتی هه‌رێمە، به‌تایبه‌ت هه‌نارده‌كردنی و نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ی داهاته‌كه‌ی بۆ خه‌زێنه‌ی فیدراڵی. هه‌رچه‌نده‌ له‌ ماده‌ی ١١١ و ١١٢ ده‌ستوردا باس له‌ نه‌وت و گاز و مو‌ڵكدارێتی بۆ هه‌موو عێراق و بەڕێوەبردنی كێڵگه‌كانی ئێستا(٢٠٠٥) له‌ لایه‌ن حكومه‌تی فیدراڵی له‌گه‌ڵ هه‌رێمه‌كان و پارێزگاكان کراوە، به‌ڵام ورده‌كاری به‌ڕێوه‌بردنه‌كه‌ به‌تایبه‌ت له‌ كێڵگه‌كانی پاش ٢٠٠٥ دیارنیه‌، كه‌ پێویست بوو به‌ پێی ماده‌ی ١١٢ ده‌ستور، یاسایه‌كی تایبه‌ت رێكی بخات و تاهەنووکە نەخراوە.   به‌ڵام سه‌رباری هێنانی پرۆژه‌ یاسای نه‌وت و گاز بۆ په‌رله‌مانی عێراق له‌ ساڵانی ٢٠٠٧ و ٢٠١١ په‌رله‌مانی عێراق نه‌یتوانی ئه‌م یاسایه‌ ده‌ربكات، رێكنه‌كه‌وتن له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات و مافه‌كانی هه‌رێم و پارێزگا‌ به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كان، رێگری سه‌ره‌كی بوو له‌سه‌ر دەرنەکردنی‌، سه‌ره‌نجام هه‌رێم به‌ پشتبه‌ستن به‌ یاسای تایبه‌تی خۆی (ساڵی ٢٠٠٧) له‌ غیابی یاسایه‌كی فیدراڵی نه‌وت و گازی خۆی به‌ڕێوه‌برد و كێشه‌كانی دوولایەنیش زیاتر په‌ره‌ی سه‌ند. تەوەری دووەم:  دیدگا باوەکان و لایەنە کاریگەرەكانی پەیوەندی دیدگا باوەکان: بەر لە دیاریکردنی لایەنە کاریگەرەکانی نێو کێشە دێرینە-نوێکانی هەولیر و بەغدا، باشترە لە ئاستێکی گشتیدا، وەک ئەوەی لە مێژووی پەیوەندییەکاندا دەرکەوتووە، دوو دیدگای باو و کاریگەر لە بەریەککەوتندا کە هەردەم ئامادەییان هەبووە لە بەرزی و نزمی پەیوەندییەکان نێوان هەردوولادا دیاریبکرێن:  دیدگای یەکەم:  دیدگای هەرێمی کوردستانە کە بە پلەی یەکەم هەوڵدەدات جارێکی دیکە عێراقێکی ناوەندگەرا بە هەر دیدگایەکی نەتەوەیی، ئایدۆلۆژیی و مەزهەبی دروست نەبێتەوە، بە پلەی دووەمیش جوڵانەوەی سیاسیی کوردستان لە بنەڕەتەوە لە سنووری قەوارەکەیدا لە چوار پارێزگای هەنووکەییدا لە ١٩١٨ەوە کێشەی نەبووە، بەڵکو ئەوەی کێشەی سەرەکی هەر بڕگەیەکی زەمەنی جوڵانەوەکە بووە کەرکوک و ناوچە دابڕێنراوەکان بووە کە هەرکات ئینتیدابی بەریتانی ئەوسا و لایەنەکانی عێراقی دواتر، نکوڵییان لەو مافە کردبێت سەرجەم پەیوەندی و هەماهەنگییەکانی دوولایەنەی سفر کردۆتەوە و گەڕاوەتەوە سەر چوارچێوەی یەکەم، جوڵانەوە سیاسییەکەی هەرێم ئەم دوو هێڵەی وەک سوور نمایش کردووە، چونکە لەگەڵ هەرسێکیاندا تاڕادەیەک یەک ئاکامی چنینوەتەوە کە لە هەر گەشەیەک یان قەیرانێکدا لانیکەمی مافەکانی هەرێم بە ئاسانی پایماڵ کراون و لە هەر هەوڵیکی هەرێمیشدا تەنانەت بە دەستووریش بێت بۆ ئاساییکردنەوەی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێم، دەستبەجێ دیدگای ئەمنی و ناوەندگەرایی بەغدا و هاوکارە هەرێمییەکانی چەند بەرامبەر نکوڵییان کردووە و بگرە نەک پەیوەندییەکان ئالۆسکێنراوون بگرە تا ئاستی هێرشی سەربازییش سنوور و دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان سنووردار کراوە. دیدگای دووەم: دیدگای دەوڵەتی عێراقە بە حکومەت و زۆرینە پەرلەمانییەکانیەوە، ئەم دیدگایە هەمیشە کابووسی لەتبوونی عێراق و مەترسی گەورەتربوونی هەرێم لەسەریدا جوڵێنەری هەنگاوەکانییەتی و دیاریکەری ئاستی پەیوەندییەکانی بەغدا و هەرێمی پاش و پێش خستووە. ئەم دیدە گەرچی لە فۆرمی جیاوازیشدا خۆی دەنوێنێت، بەڵام بۆ پێناسەی فیدراڵیزمیش ڕاڤەی خۆی هەیە نەک پێناسە باوەکانی شیرازە فیدراڵییەکان، بە جۆرێک کە فیدراڵیزم لە ماناکەی خاڵی دەکەنەوە و وەک پێدرێژکردنی هەولێر سەیری دەکەن تا نەخشەڕێیەک بۆ هێشتنەوەی عێراق بە یەکگرتوویی. ئەمەش سەرچاوەکەی بۆ ئەو تێڕوانینە دەگەڕێتەوە کە لەسەر بنەمای ترس و نیگەرانی بیناکراوە نەک ڕێکخستنی پەیوەندییەکان لەسەر بنەمای ئەرک، ماف، پابەندی دوولایەنە، دابەشکاریی سامان و دەسەڵات وەک بنەماکانی فیدراڵییەت. لایەنە کاریگەرەکان: یەکەم: ده‌وڵه‌تی فیدراڵی ئاشكرایه‌ لایه‌نی سه‌ره‌كی كێشه‌ی به‌غدا و هه‌ولێر، داموده‌زگاكانی ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵییه‌(حكومه‌ت و په‌رله‌مان). ده‌سەڵاتدارانی به‌غدا به‌تایبه‌ت پاش ٢٠١٧،‌ مه‌یلێكی به‌هێزی فراوانكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ناوەندییان به‌سه‌ر هه‌رێم و پارێزگاكاندا لا گه‌ڵاڵه‌ بووه‌. هه‌رچه‌ند‌ هه‌ڵوه‌شاندنەوه‌ی سه‌رجه‌م ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی عێراق وه‌ك هۆكاری روبه‌ڕوبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی ڕاگەیەنرا، به‌ڵام لەپەنایدا هه‌وڵێكیش بوو بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌ته‌ خۆجێییەکان، ئه‌م مه‌یله‌ به‌ ئاشكرا له‌ نێو په‌رله‌مان و لای سه‌ركرده‌ گه‌نجه‌كان و زۆر له‌ سه‌ركرده‌ حزبییه‌كان دەبینرێت. تێزی سه‌ره‌كی ئه‌م بۆچونه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ته‌نها به‌ به‌هێزكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ناوەندی ده‌تواندرێت ئاسایش وگه‌شه‌پێدانی ئابوری فه‌راهه‌م بكرێت، به‌ئاشكراش ره‌خنه‌ له‌ هه‌ندێ بڕگەی ده‌ستور كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ ده‌سه‌ڵاتەکانی هه‌رێم و پارێزگاكان ده‌گرن و هه‌وڵی هه‌مواركردنه‌وه‌ی ده‌ده‌ن.  له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ به‌هۆی لاوازی پێگه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی ئێستا له‌ نێوپه‌رله‌مانی فیدراڵدا و ئاماده‌یی هێزه‌ هەرێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان له‌ عێراق، حكومه‌تی هەنووکە توانای چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی لاواز بووه‌، ئه‌م ڕاستییه‌ چه‌ندێک بۆ كێشه‌كانی ناوه‌ڕاست و باشوری عێراق راسته،‌ ئه‌وه‌نده‌ش بۆ ناوچه‌ جێناكۆكه‌كان و هه‌رێمی كوردستانیش ڕاسته‌. به‌م شێوه‌یه‌ به‌هۆی نزیكبونه‌وه‌ی واده‌ی هه‌ڵبژاردن و به‌هۆی زاڵبوونی هێزه‌ سیاسییه‌ شیعییه‌ باڵاده‌سته‌كانی نێو په‌رله‌مان به‌سه‌ر ئیراده‌ی سیاسیی حكومه‌تدا، په‌رله‌مانێك كه‌ پێش هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ قازانجیدا نیه‌ حكومه‌تێك وسه‌ره‌ك وه‌زیرانێكی به‌هێز له‌ ئارادا بێت، سه‌ره‌نجام بكه‌ری سه‌ره‌كی كێشه‌كه‌ نه‌ له‌ توانا و نه‌ لە قازانجیدایه‌ ئه‌م كێشانه‌ چاره‌سه‌ر بكات. ئاراستەی بیرکردنەوەی لایەنی عێراقی و فیدراڵ، سەبارەت بە پرسی بەڕێوەبردنی نەوتیش وەک گرێکوێرەی ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکان، لە چوار ڕوانگەوە سەرچاوەى گرتووە، ئەوانیش: أ- لە ڕوانگەى سەروەرى دەوڵەت و کارایى حوکمڕانییەوە، لاى عێراقییەکان بۆ ئەوەى حکومەتى فیدراڵى بتوانێت کۆنترۆڵى سەرجەم هێزە ڕکابەرەکانى سەروەرىی دەوڵەت بکات، بەتایبەت ئەو هێزانەى کە لە دواى ڕاپەڕینى ١٩٩١ و ڕوونتر لەدواى گۆڕانکارییەکانى ٢٠٠٣ەوە دەرکەوتوون، دەبێت کۆى بریارە داراییەکان لەژێر چنگى خۆیدا بێت، تا بتوانیت بەمە ژێرخانى مانەوە و سەرچاوەى بەردەوامبوونى ئەو هێزە دەرە-ناوەندانە وشک بکات، بۆیە بەڕاى هەندێک لە عێراقییەکان ڕکێفکردنى ئابووریى کورد کە ئامرازى لاوازکردنى هێزەکەشیەتی (پیشمەرگە)، یەکەمین وێستگەیەک بۆ جڵەوکردنى گروپ و هێزە چەکدارە نانیزامییەکانی تریشە. مانەوەى پێشمەرگە لە دەرەوەى کۆنتڕۆڵى ناوەند بیانووە بۆ ملکەچنەبوونى هێزەکانی دیکەش. ب- لە ڕوانگەى گەشەپێدانەوە، لاى هەندیک لە عێراقییەکان زوو تێپەڕاندنى قۆناغى ڕاگوزەر و دەربازبوون لە سیماکانى دەوڵەتى فشەڵ و شکستخواردوو، دەخوازێت کۆى تواناکان لە چنگى دەسەڵاتى ناوەندیدا گیر بکرێت، مانەوەى دۆسێی نەوتی کوردستانیش لەدەرەوەى دەسەڵاتى ناوەند، گەورەترین کۆسپە لەبەردەم ئەو گەشەپێدانە خوازراوەدا، کە دەرئەنجام کۆى گەلى عێراق و پێکهاتەکانی تریش دەکاتە قوربانىی بەرژەوەندیی کورد.  ج- لە ڕوانگەى ستراتیژییەوە؛ پەرتکردنى تواناى دارایى عێراق و بەشکردنى ئیرادەى مامەڵەکردن بە مەلەفى نەوت لە نێوان کورد و حکومەتى ناوەنددا، هەر تەنها ڕەهەندێکى ئەو پلانى لاوازکردنەى پێگەى ستراتیژى عێراق نییە کە لە دواى جەنگى دووەمى کەنداوەوە گیراوەتەبەر، بەڵکو داردەستێکى دەرەکیشە بۆ ڕێگرتن لە دووبارە بەدەستهێنانەوەى ئەو پێگە بەهێزە لەدەستچووەى کە عێراق لە ڕابردوودا هەیبوو. د- لە ڕوانگەى ململانێى ناوخۆییشەوە؛ نەوت و داهاتەکەى، وەک سەرجەم سەرچاوە ئابورییەکانى ترى داهات و دارایى، کەرەستەیەکى سەرەکى مامەڵە پێوەکردنى نادروستى گەندەڵییە، کە لە ململانێ ناوخۆییە حیزبى و دەستەگەرییەکاندا بۆ خۆبەهێزکردن و کۆکردنەوەى پشتیوانى و دەستوپێوەند بەکاردەهێنرێت، بۆیە خواستى هەندێک لە لایەنە عێراقییەکان بۆ سەندنەوەى مەلەفى نەوت لە هەولێر تەوەرێکى ئەو ململانێ نادروستەیە، نەک ئامانجى بەهێزکردنەوەى ئابووریى عێراق. دووەم: هه‌رێمی كوردستان   به‌درێژایی پانزه ساڵی رابردوو، هه‌رێم سیاسەتێكی سه‌ربه‌خۆی ئابووریی به‌ڕێوه‌ بردووه‌، هه‌رێمی كوردستان پێی وابووه‌‌ ئه‌م سیاسه‌ته‌ی له‌گه‌ڵ ده‌ستور هه‌ماهه‌نگە و به‌ تایبه‌ت هەماهەنگی ماده‌كانی ١١٢ و ١١٤ و ١١٥ە. له‌ ڕووی سیاسییه‌وه‌ بوونی نیمچه‌ سه‌ربه‌خۆیی ئابووریی بۆ هه‌رێم لای زۆر له‌ سه‌ركرده‌كانی وه‌ك گه‌ره‌نتییه‌ك بۆ نیمچه‌ سه‌ربه‌خۆیی سیاسی و نه‌چوونه‌ ژێر فشاری به‌غدا لێك ده‌درایه‌وه‌. هه‌رچه‌ند له‌سه‌ره‌تاوە، سیاسه‌تی سه‌ربه‌خۆیی ئابوری لەنێو پارته‌ سیاسییه‌كاندا كۆده‌نگی له‌سه‌ر نه‌بوو، هەندێک‌ پێیان وابوو كه‌ كێشه‌ له‌گه‌ڵ به‌غدادا دروست ده‌كات، به‌ڵام سه‌ره‌نجام ئه‌م سیاسه‌ته‌ باڵاده‌ست بوو و كرا به‌ سیاسه‌تی فه‌رمیی حكومه‌تی هه‌رێم.  ئێستا و به‌ تایبه‌تی پاش بڕینی به‌شه‌ بوودجه‌ی هه‌رێم‌، ئه‌م سیاسه‌ته‌ ڕووبه‌ڕووی ڕه‌خنەی ناخۆیی بووەته‌وه‌، خراپبوونی دۆخی دارایی هه‌رێم به‌هۆی دابه‌زینی نرخی نه‌وتیشەوە، هەڵوێستی حكومه‌تی هه‌رێمی لاوازتر كردوه‌. گەر وردتر لە دیدگای کوردستانی بڕوانرێت بەتایبەت لە دۆسێی نەوتدا دەکرێت، چوار ڕوانگەی سەرەکی بۆ تێگەیشتن لە دۆسێکە لەبەرچاو بگیرێن کە لەسەر سروشتی پەیوەندیەکانی بەغدا و هەولێر کاریگەرن: أ- لە ڕوانگەى نەتەوەییەوە؛ لاى کورد مامەڵەکردن بە نەوت بنیچینەى گوزارشتکردنە لەو سەربەخۆییە ڕێژەییەى کە لە دواى ڕاپەڕینەوە لەچوارچێوەى عێراق و ناوچەکەدا چنگیان کەوتووە، لەپێناو دەربازبوونیان لەو پەراوێزخستن و گۆشەگیرییەى کە لە دەیان ساڵى پێش ڕاپەڕیندا دووچارى بوون. ب- لە ڕوانگەى فیدراڵییەوە؛ لاى کورد وەک چۆن بەپێى دەستورى ٢٠٠٥ دەبێت فیدراڵى بنەماى دابەشکردنى دەسەڵات و بریارە سیاسییەکان بێت لەسەرجەم ئاستەکانى یاسادانان و دادەورى و کارگێریدا، هەرواش دەبێت فیدراڵى و ناناوەندێتى داراییى بنەماى دابەشکردنى داهات و بڕیارە داراییەکان بێت. ج- لە ڕوانگەى دیموکراسییەوە؛ لاى کورد ئەگەر بڕیار وایە بونیادنانەوەى دەوڵەتى عێراق لە دواى گۆڕانکارییەکانى  ٢٠٠٣ەوە، بە پێچەوانەى نەریتى حوکمڕانى ڕژێمى بەعس و ڕژێمەکانی ترى پێشووە و بە شێوازێکى دوور لە چەقگەرایى دەسەڵات و سەرکوتکردنى ناوچەکانى دەرەوەى دەسەڵاتى ناوەند بێت، ئەوا پێدانى دەسەڵاتى دارایی بە ناوچەکانى دەرەوەى ناوەند یەکێک لە ڕەهەندەکانى کۆنترۆڵکردنى دەسەڵاتى ناوەند و ڕێگرتنە لە دووبارە گەڕانەوە بۆ ڕژێمى ستەمگەرایى ناوەند و پەراوێزخستنی ئەوانی دیکە. د- لە ڕوانگەى ململانێى ناوخۆییەوە؛ لاى هەندێک لە لایەنە کوردییەکان نەوت و داهاتەکەى تەوەرێکى ململانێى حیزبى و باڵانسکردنى هێزە لەنێوان زۆنە سیاسی-جوگرافییەکانی هەرێمى کوردستاندا، بۆیە هەر جۆرە سپاردنەوەیەکى ئەم مەلەفە بە حکومەتى ناوەندى دەشێ جۆرێک لە ئاڵۆزکردنى ئەو ململانێیە و تێکدانى ئەو پارسەنگەش بەدواى خۆیدا بهێنێت، کە ئەمەش ڕەنگە نەک هەرێم بەڵکو کۆى عێراقیش بەرەو نائارامىیەکى نەخوازراو ببات. بەڵام لەسەر ئاستی کۆمەڵگە و جوڵانەوە ناڕازییەکانی بە جۆری بەڕێوەبردنی هەرێمی کوردستان،   ڕایه‌كی گشتی له‌ هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌ته‌كه‌ی دروست بووه‌ بۆ سه‌رله‌نوێ پشت به‌ستنی زیاتر به‌ عێراق له‌ ڕووی دارایی و ئابورییه‌وه‌ و چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كان به‌ پێی بڕگه‌كانی ده‌ستور. به‌ڵام لاوازی ئابووریی هه‌رێم و یه‌كنه‌خستنی شێوه‌ی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ به‌غدا له‌لایه‌ن پارته‌ سه‌ره‌كییه‌كانی كوردستانەوە له‌لایه‌ك و نه‌بوونی حكومه‌تێكی وا له‌ به‌غدا كه‌ توانای جێبه‌جێكردنی بڕیاره‌كانی هه‌بێت بووە‌ته‌ گرێكوێره‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ردوولا. سێیەم: هێزه‌ هەرێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان شاراوه‌ نیه‌‌ عێراق، به‌ هه‌رێمی كوردستانیشه‌وه‌، گۆڕه‌پانی به‌هێزی ململانێی هێزه‌ نێوده‌وڵه‌تی و هەرێمییەكانه‌، ئه‌م ململانێیه‌ ئه‌مریكا و ئێران تیایدا ئەکتەری سه‌ره‌كیین، جگه‌ له‌ بوونی چه‌ندین ئه‌كته‌ری دیکەی وه‌ك توركیا، ئه‌وروپا، روسیا و سعودیه‌. بوونی ئه‌م ململانێ‌ فراوانه‌ له‌ عێراق به‌ تایبه‌ت به‌ هۆی ئاماده‌یی رێكخراوه‌ تیرۆریستییه‌ جیهانییه‌كان لە ناوچه‌ جیاجیاكانی عێراقدا، وڵاتەکەی‌ خستۆته‌ ژێر ڕكێفی جه‌مسه‌رگیرییه‌ هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌ جیاوازه‌كانه‌وه‌. به‌م شێوه‌یه‌‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌رێم و به‌غدا هیچ كاتێك له‌ كاریگه‌ری و ململانێكانی ئه‌م هێزانه‌ دوور نه‌بووه‌ زۆربه‌ی كات ئه‌م هێزه ده‌ره‌كییانه‌ ڕۆڵییان له‌ قوڵكردنه‌وه‌ یان لاوازكردن هه‌ندێ جاریش باشكردنی په‌یوه‌ندییه‌كانی به‌غدا و هه‌ولێردا هه‌بووه‌.‌   تەوەرى سێیەم:  سیناریۆ و پێشنیارەکان سیناریۆکان: بۆ تێگه‌يشتن له‌ ده‌رئه‌نجامى گفتۆگۆكان و خستنه‌ رووى وێنه‌ راسته‌قينه‌كه‌ ، پێويسته‌ سيناريۆكانى په‌يوه‌ندى و ئاينده‌ى په‌يوه‌ندى نێوان هه‌ردوو لايه‌نى دانوستاندن بخرێته‌ روو، راسته‌ له‌و پرۆژه‌ ياسايه‌ى کە ئێستادا له‌ ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى عێراق گفتوگۆى له‌ باره‌وه‌ ده‌كرێت، لە دەقەکانى تایبەت بە پشکى هەرێمى کوردستان لە بودجەى ساڵى ٢٠٢١ دا به‌لانى كه‌مه‌وه‌ له‌ رووى فه‌رميه‌وه‌، حكومه‌تى هه‌ريمى كوردستان به‌ رێكه‌وتن پێى گه‌يشتوه‌، جێگه‌ى ره‌زامه‌ندييه‌. به‌ڵام له‌ ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌ران گفتوگۆى له‌ باره‌وه‌ ده‌كرێت و ئه‌گه‌رى زۆره‌ كه‌ برگه‌و ماده‌كانى په‌يوه‌نديدار به‌ پشكى هه‌رێمى كوردستان و به‌ دياريكراوى بابه‌تى نه‌وت يان داهاتى نه‌وت وه‌كو ئه‌وه‌ تێنه‌په‌ڕێت كه‌ حكومه‌ت پێشنيارى كردوه‌ ، بۆيه‌ ئاينده‌ى ئه‌م بابه‌ته‌ به‌ستراوه‌ به‌ڕێكه‌وتنى سياسى و ئيراده‌يه‌كى سياسى و تێگه‌يشتنى سياسى هێزە سياسيه‌كانى عێراق و هه‌رێمى كوردستان. له‌به‌رئه‌وه‌ بژارده‌ى دروست و يه‌كلاكه‌ره‌وه‌ ئه‌وه‌يه‌ ده‌بێت دانوستان و گفتوگۆ بكرێت، بۆ ئایندەى گفتوگۆ و دانوستان له‌سه‌ر ئه‌م دۆسێيەش‌ دەشێت ئه‌م سيناريۆيانه‌ كار بكه‌ن: يه‌كه‌م: سيناريۆى ڕێكه‌وتن هه‌ردوو كاراكته‌رى دانوستاندن، سيناريۆى رێكه‌وتن وه‌كو چاره‌سه‌ر پێشنيار ده‌كه‌ن، به‌ڵام له‌ سه‌ر ورده‌كاریى جياوازى هه‌يه‌، پێشنيارى پرۆژه‌ بوودجەی عێراق‌ (بۆ هه‌رێمى كوردستان) جێگه‌ى ره‌زامه‌ندييه، تاڕاده‌يه‌ك پشت ئه‌ستوره‌ به‌ ده‌ستور و مافى به‌رێوه‌بردنى سامانه‌ سروشتيیه‌كانى هاوبەشانە بە هەردوولا داوە، ئه‌م بابه‌ته‌ش له‌ گفتوگۆكاندا حكومه‌تى هه‌رێم زياتر پێداگرى لەسەر دەکات و بە خاڵى به‌هێزى هه‌رێم هەژمار کراوە‌، حكومه‌تى فیدراڵیش داواى پابه‌ندبون و نيازپاكى له‌ حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان ده‌كات به‌ ورده‌كارى و ڕاده‌ستكردنى نه‌وت به‌ كۆمپانياى سۆمۆ. لە ئەگەری بەرجەستەبوونی ئەم سیناریۆیەدا، دەکرێت سیناریۆکە لە دوو سیناریۆدا نمایش بکرێنەوە: ١. چاره‌سه‌ری گشتی یان نیمچه‌یی: وه‌ك ئه‌وه‌ی به‌شێك له‌ نەوته‌كه‌ ڕاده‌ست بكرێت و به‌شێكی بهێڵێته‌وه‌، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ کابینەکانی عه‌بادی و عه‌بدولمه‌هدیدا كرا. لێره‌دا هه‌ردوولا له‌ به‌شێكی داواكارییه‌كان چاوپۆشی دەکرێت لەبه‌رامبه‌ر‌ چاره‌سه‌رێكی مامناوه‌ندیدا.  ٢. چاره‌سه‌ری كۆتایی ڕیشەیی: به‌ دیاریكردنی شێوازێكی جێگیری ته‌مویلكردنی هه‌رێمی كوردستان وه‌ك زۆربه‌ی فیدراڵییه‌ته‌ جێگیر و پێشكه‌وتوه‌كانی جیهان، ئه‌م چاره‌سه‌ره‌ بۆ هه‌ردوولا به‌ سوود ده‌بێت، به‌ڵام له‌ دۆخی سیاسی ئێستای عێراقدا به‌دو‌ر ده‌زانرێت كه‌ هه‌نگاوێكی وا له‌ مه‌ودایه‌كی نزیكدا ببینرێت. دووەم: سيناريۆى ڕيكنەكه‌وتن ئه‌م سيناريۆيه‌ زياتر كار له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كات كه‌ لايه‌نى عێراقی داواى ڕاده‌ستكردنى هه‌موو داهات و دۆسيه‌ى نه‌وت بكات، كه‌ ئێستا له‌ په‌رله‌مان وه‌كو كارتێكى هه‌ڵبژاردن و فشار كارى له‌سه‌ر ده‌كرێت، ده‌ويسترێت له‌م ڕێگه‌يه‌وه‌ كۆى داهاتى نه‌وت و داهاتى ناوخۆى هەرێم له‌ڕێگه‌ى حكومه‌تى بەغداوە به‌ڕێوه‌ ببرێت، چونكه‌ به‌ پێى بۆچوونى حكومه‌تى عێراقی، نه‌وتى هه‌رێمى كوردستان جگه‌ له‌وه‌ى له‌ بازاڕ به‌ كه‌متر ده‌فرۆشرێت و بڕى تێچونى به‌رهه‌مهێنانى نزيكه‌ى بيست دۆلاره‌ بۆ هه‌ر به‌رميلێك، ئه‌مه‌ش وا لێكده‌درێته‌وه‌ كه‌ زيان به‌ سامانى گشتى ده‌گەیێنێت، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ تۆمه‌تباركردنى هه‌رێم به‌ بوونى گه‌نده‌ڵى و ناشه‌فافى له‌ به‌ڕێوه‌بردنى دۆسيه‌ى نه‌وتدا. بەڵام لای حكومه‌تى هه‌رێم ئه‌م داواكارييه‌ جگه‌له‌وه‌ى پێشێلكاریی ده‌ستورى عێراقه‌، له‌هه‌مان كاتدا بچووكردنه‌وه‌ى قه‌واره‌ى هه‌رێمى كوردستانه‌. ئه‌م ئاراسته‌يه‌ لاى حكومه‌تى هه‌رێم ئاراسته‌ى عه‌قڵيه‌تى ناوه‌ندگەرایى و مامه‌ڵەكردنه‌ له‌گه‌ڵ هه‌رێم وه‌ك پارێزگایەک. لە ئەگەری بەردەوامی و پەرەگرتنی ئەم سیناریۆیەدا یان ئەوەیە: - مانه‌وه‌ی دۆخەکە وه‌ك ئێستا؛ واته‌ بێچاره‌سه‌ریی و كه‌ ئه‌گه‌ری به‌هێزتریش ئەوەیە‌ تا كاتی هه‌ڵبژاردن و پێكهێنانی حكومه‌تی نوێ. - یاخود تێكچونی زیاتر دێتە ئاراوە، ئەمەش بەهۆی خراپی ئابوو‌ریی هه‌رێم و چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌كه‌ دور نیه‌ هه‌رێمی كوردستان هه‌نگاوی هەڵکشاوانە هەڵبنێت، لەوانەش گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ كاركردن به‌ ده‌رئه‌نجامه‌كانی ڕیفرەندەم و دو‌ركردنه‌وه‌ی زیاتر و كشانه‌وه‌ لە پرۆسەی سیاسیی بەغدا. ئه‌م سیناریۆیه‌ به‌هۆی یه‌كده‌نگنه‌بونی پارته‌كانی هه‌رێمی کوردستان له‌ ئێستادا به‌ دور ده‌زانرێت.  سێیەم: سیناریۆی نێوه‌ندگيرى حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان داوا له‌ لايه‌نى سێيه‌م بكات به‌ پله‌ى يه‌كه‌م نه‌ته‌وه‌ يه‌كگرتوه‌كان و پاشان ئه‌مريكا یان ئێران، تا بتوانرێت پێش په‌سه‌ندكردنى ياساى بودجه‌ تێگه‌يشتنێكى هاوبه‌ش دروست بكه‌ن. ئه‌م سيناريۆيه‌ش ئه‌گه‌ر له‌ نزيكترين كات كارى له‌سه‌ر نه‌كرێتبەسەر دەچێت (گەر بەسەر نەچووبێت). سيناريۆى به‌هێز وا دێتە بەرچاو، كه‌ سیناریۆی دووەهەمی ڕێکنەکەوتن بێت و په‌رله‌مانى عێراق به‌و پێشنياره‌ى حكومه‌تى عێراق ڕازی نه‌بێت و داواى ڕاده‌ستكردنى هه‌موو دۆسيه‌ى نه‌وت بكرێت، هه‌رێمى كوردستانيش به‌م داوايه‌ رازى نه‌بێت ، چونكه‌ لانیکەمی هۆی ڕازیینەبوونی: پێشێلكردنى ده‌ستوری عێراقییە.  پێشنیارەکان: له‌پێناو چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی نێوان هه‌ولێر و به‌غدا و بۆ ئه‌وه‌ی نەبنە هۆکاری ده‌ستوەر‌دانی ده‌ره‌كی و ناجێگیری سیاسی و ئاسایشیی عێراق به‌ هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ ئه‌م ڕاسپاردانە بە گرنگ دەبینرێن: یه‌كه‌م: بۆ لایه‌نی ده‌سه‌ڵاتی فیدراڵی - کارکردن بە هەستی متمانەوە‌ نێوان خۆیان وهه‌رێمی كوردستاندا و خۆپاراستن له‌ هه‌ر شێوازێك تۆڵه‌سه‌ندنه‌وەی‌ دژ به‌ هه‌رێم و به‌كارنه‌هێنانی مه‌سه‌له‌ی هه‌رێم كوردستان وه‌ك ماده‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن و خۆبه‌هێزكردنی چەند لایەنێک لە رێی ئەم پرسەوە. بنه‌مای هه‌ر رێكه‌وتنێكی ئاینده‌یی متمانه‌یه‌، ئه‌م به‌هایه‌ به‌تایبه‌تی پاش ریفراندۆم و دەستبەسەرداگرتنی سەربازی کەرکوک و ناوچەجێناکۆکەکان لەلایەن عێراقەوە لاوازتر بووە و پێویستی به‌ دوباره‌ به‌هێزكردنه‌وه‌ هه‌یه‌. - جه‌ختكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر چاره‌سه‌ری ده‌ستوری و دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌و داواكارییانه‌ی كه‌ هانی گۆڕینی ده‌ستور و بۆ به‌ژه‌وه‌ندی تاكلایه‌نه دژ به‌ پێكهاته‌كانی تر‌ دەدات. ده‌ركردنی ئه‌و یاسایانه‌ی كه‌ له‌ ده‌ستوردا ئاماژه‌ی پێدراوه‌ و تا هەنووکە فەرامۆشکراوون و هاوکات هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسا ناوەندگەراکان.  - ده‌ركردنی به‌په‌له‌ی یاسای نه‌وت و گاز له‌سه‌ر بنه‌مای به‌نده‌كانی ١١١ و ١١٢و ١١٤ و ١١٥ ده‌ستور، دانانی میكانیزمێكی جێگیر و به‌رده‌وام بۆ شێوه‌ی دابه‌شكردنی داهاته‌ نه‌وتییه‌كان و ئیداره‌دانی دۆسێی نه‌وت و گاز له‌گه‌ڵ هه‌رێم و پارێزگاكان. - دروستكردنی ده‌سته‌ی سه‌ربه‌خۆی تایبه‌ت به‌ بەڕێوەبردنی دادگەرانه‌ی داهاته‌ نه‌وتییه‌كان به‌و شێوه‌یه‌ی كه‌ له‌ ماده‌ی ١٠٦ی ده‌ستوردا هاتووه‌. - له‌ پێناو قووڵكردنه‌وه‌ی گفتوگۆ و گه‌یشتن به‌ چاره‌سه‌ری كێشه‌ به‌رده‌وامه‌كان، گرنگه‌ كار بكرێت بۆ دروستكردنی ئه‌نجومه‌نی فیدراڵی (ئه‌نجومه‌نی دووه‌م) كه‌ نوێنه‌ری هه‌رێم پارێزگاكانه‌، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ ماده‌ی ٦٥ی ده‌ستوردا هاتوه ‌و كاری له‌سه‌ر نه‌كراوه‌.  دووه‌م : بۆ لایه‌نی هه‌رێمی كوردستان - كردنه‌وه‌ی به‌غدا و حكومه‌تی فیدڕاڵی به چه‌قی سه‌ره‌كی كاری سیاسی و زامنی سه‌ره‌كی مافه‌ سیاسی و ده‌ستورییه‌كانی هه‌رێم، په‌یڕه‌ونه‌كردنی سیاسه‌تی (متاره‌كه‌) كه‌ به‌ زیان بۆ‌ هه‌رێم ده‌گه‌ڕێته‌وه‌. - كرانه‌وه‌ی زیاتر به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگای عه‌ره‌بیی عێراقدا (شیعه‌و سوننه‌)، به‌ سه‌رجه‌م كێشه ‌و خواستەكانیه‌وه‌ و خۆپاراستن له‌هه‌ر سیاسه‌تێكی هه‌رێم كه‌ ده‌بێته‌ هۆی گۆشه‌گیربوون و دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ ڕه‌هه‌ندی فیدراڵی و نیشتمانی عێراقی. - یه‌كلاكردنه‌وه‌ی دۆسێی نه‌وت به‌ پێی ده‌ستور و مافه‌ حه‌سڕییه‌كانی عێراق و هاوبه‌ش و تایبه‌ت به‌ هه‌رێم‌، دوور‌كه‌وتنه‌وه‌ له‌ هه‌ر هه‌نگاوێكی تاكلایه‌نانه‌ی هەڵکشاوانە كه‌ نیگه‌رانی زیاتر و كه‌مكردنه‌وه‌ی متمانه‌ له‌گه‌ڵ خۆی پەرەپێبدات. - سودوه‌رگرتنی زیاتر له‌و گه‌شه‌سه‌ندنه‌ی له‌ بواری ئابوو‌ری و ژێرخانی‌ هه‌رێمی كوردستاندا هه‌یه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌شی هه‌رێم و به‌غدا و تێكه‌ڵبوونی زیاتری ئابووری له‌گه‌ڵ پارچه‌كانی تری عێراق، كه‌ دواجار لێکتێگه‌یشتن و نزیكبوونه‌وه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و كولتووری لێده‌كه‌وێته‌وه‌. - هاوکاریکردنی بەشەکانی دیکەی عێراق بۆ دروستبوونی هەرێمی دیکەی فیدراڵی، وەک زەمینەیەک بۆ چەسپاندن و پایەداریی سیستەمی فیدراڵی. سێیه‌م: بۆ هەردووک لە ده‌سه‌ڵاتی فیدراڵی و حکومەتى هەرێم لەو ڕوانگەیەوە کە هەردوو لا هاوڕان کەلەسەر ئەوەى کە دەبێت دەستور بنەماى سەرەکى لێکتێگەیشتن و یەکاڵاکردنەوەى کێشەکان بێت، دەشێت بەپێى ئەو ڕاڤە جۆراوجۆرانەى بۆ هەر دوو مادەى (١١١ و ١١٢)ى دەستورى ٢٠٠٥ کراوە، لەژێر ڕۆشنایى ئەزموونى وڵاتانى فیدراڵى لە جیهاندا، کار بۆ چارەسەرکردنى دۆسیەى نەوت و بودجە بکرێت بەپێى یەکێک لەم ئامرازانە: - دابینکردنى زۆربەى خەرجى هەرێم لەلایەن حکومەتى فیدراڵییەوە (وەک لە وڵاتانى بەرازیل و فەنزویلا کارى پێدەکرێت)، بەرامبەر قایل بوون بە باڵادەستى حکومەتى فیدراڵی بەسەر زۆربەى سەرچاوە سروشتییەکانى کۆکردنەوەى داهاتى وڵات. - تەرخانکردنى خەرجى هەرێم بەهاوبەشى هەرێم و حکومەتى فیدراڵی (وەک لە وڵاتى نیجیریا کارى پێدەکرێت) لەسایەى زامنکردنى سەرچاوەى پێویست بۆ کۆکردنەوەى داهات بۆ هەردوولا. - دابینکردنى هەموو یان زۆربەى هەرەزۆرى خەرجییەکانى هەرێم لەلایەن هەرێم خۆیەوە (وەک لە وڵاتى ئیمارات کارى پێدەکرێت) بەرامبەر بە بەجێهێشتنى زۆربەى سەرچاوە سروشتییەکانى کۆکردنەوەى داهات لە دەستى هەرێمدا. چواروم: بۆ كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی و هه‌رێمی  ده‌كرێت هێزه‌ هه‌رێمی و هێزه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان رۆڵی ئه‌رێنی له‌ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی هه‌ردولادا ببینن. واقعی ئێستای عێراق و هه‌رێم رۆڵی هێزه‌ هەرێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی پێوه‌ دیاره‌. ده‌كرێت ئه‌م هێزانه‌ به‌ دوورخستنه‌وه‌ی ململانێكانیان له‌ عێراق و هه‌رێم و هاندانی هه‌ردوولا بۆ دانوستاندنی قوڵ و هه‌مه‌لایه‌نانه‌ كه‌شێكی گونجاو بۆ سه‌رخستنی وتووێژه‌كان دروست بكه‌ن، عیراق بکەنە زەمینەیەک بۆ لێکتێگەیشتنییان و ستراتیژی براوە-براوە بگرنەبەر. به‌ پێچه‌وانه‌ بوونی عێراق و كوردستان به‌ گۆڕه‌پانی ململانێ، هه‌ردولا لاواز ده‌كات بوار بۆ ده‌ركه‌وتنه‌وه‌ی هێزی توندڕە‌وی وه‌ك داعش و قاعیده‌ فه‌راهه‌م دەکاتەوە و زیانەکەی تەنها عێراق ناگرێتەوە. لێره‌دا ئێران، ئه‌مریكا و نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان ده‌توانن رۆڵی سه‌ره‌كی بنوێنن و دەکرێت‌ له‌رێی نه‌ته‌وەیه‌كگرتووه‌كان یان دووقۆڵی ئه‌و رۆڵه‌ بگێڕن له‌ درو‌ستكردنه‌وه‌ی متمانەی نێوان هه‌ردوولا.   توێژەرانی رانانی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی: د.یوسف گۆران، د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.هەردی مهدی میکە   About the: Centre for Future Studies A Non-Governmental Centre For Academic Research in the Public Interest.   Aims and objectives: To promote expertise and support research activities in politics and international relations with a particular focus on the future of strategy and public and foreign policies. To contribute to the development and improvement of the philosophy of scientific research in Iraqi Kurdistan. To offer the governing institutions of the KRG (KRG) professional and expert advice. To offer professional and expert advice to the private sector and non-governmental organizations operating in Iraqi Kurdistan. To contribute to the improvement of the learning program in the field of the center’s expertise. To hold scientific conferences and seminars on current and future domestic and international political and strategic issues. To coordinate with governmental and non-governmental centers for scientific research in and outside Iraqi Kurdistan with the aim of exchanging ideas and expertise. To follow up and measure directions of, and trends in, the public opinion in Iraqi Kurdistan, particularly on those issues that are crucial to the stability and prosperity of the region. To train and prepare researchers in the center’s area of expertise. To address the region’s strategic issues that have not yet been approached from an academic and scientific standpoint.   Activities: To carry out and publish scientific research. To hold regular conferences, seminars and talks on current and future domestic, regional, and international political and security issues. In addition to policy papers, analytical reports, and books, the center publishes a scientific journal that mainly deals with the future of domestic, regional, and international strategic and security issues. To conduct interviews and interact with public and private media. To translate and publish books and journal articles from English (and other foreign languages) to Arabic and Kurdish on the topics of the center’s expertise. To carry out opinion polls on various domestic political issues in Iraqi Kurdistan. To gather data and publish analysis on various issues connected with public policy in Iraqi Kurdistan.   حول: مركز الدراسات المستقبلية مركز غير حكومي تأسس لإجراء دراسات علمية بغرض تحقيق المصلحة العامة.   أهداف المركز: 1. دعم عملية البحث العلمي وتشجيع المختصين والباحثين لأجراء البحوث في المجالات المتعلقة بالدراسات المستقبلية والسياسة العامة والاستراتيجية والشؤون الخارجية. 2. المساهمة في انماء فلسفة البحث العلمي وتطويرها في اقليم كوردستان. 3. تقديم استشارات علمية والخبرة البحثية للمؤسسات الحكومية في اقليم كوردستان. 4. تقديم استشارات علمية والخبرة البحثية للقطاع الخاص والمؤسسات غير الحكومية في اقليم كوردستان. 5. المساهمة في تطوير المناهج الدراسية في المجالات المتعلقة بإختصاصات المركز. 6. تنظيم مؤتمرات وندوات علمية لدعم عملية البحث العلمي وتعزيزها. 7. التنسيق مع المراكز الحكومية وغير الحكومية المعنية بالبحث العلمي داخل اقليم كوردستان وخارجه، بهدف تبادل الخبرات العلمية معها. 8. متابعة إتجاهات الرأي العام وقياسها حول القضايا التي تجذب اهتمام المواطنين وتؤثر في مصالحهم. 9. اعداد الباحثين وتأهيلهم في المجالات التي تختص بها المركز. 10. العمل على دراسة القضايا الاستراتيجية في اقليم كوردستان التي لم تدرس وفق المعايير العلمية.   نشاطات المركز: 1. اجراء البحث العلمي و نشره. 2. تنظيم المؤتمرات والندوات العلمية. 3. نشر الكتب و الدراسات العلمية المتعلقة باختصاصات المركز. 4. اصدار مجلة علمية محكمة. 5. التواصل مع قنوات الاعلام المعنية باهتمامات المركز واجراء الاستفتاءات العلمية لقياس اتجاهات الرأي العام. 6. ترجمة الكتب و الدراسات العلمية الاجنبية المتعلقة باختصاص المركز ونشرها. 7. رصد المعلومات والبيانات في جميع مجالات السياسة العامة في اقليم كوردستان وتحليلها ونشرها.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف دەزگای هەواڵگری ئەمریکا دەیوت فیدڵ کاسترۆ بە ریشەکەی کاریگەری لەسەر گەلی کوبا دروستکردووە، ریشەکەی نێچیرڤان بارزانی چ کاریگەرییەکی دروستکردووە ؟ پەیامی جەستەیی پشت ریشەکە چییە ؟ سەرۆکی هەرێم دەیەوێت چی بڵێت و خەڵک چۆن تێگەیشتوون ؟ سەرۆک بە ریشەوە دەرکەوتنی نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بە تەنکە ریشێکی سپییەوە، چەند رۆژێکە قسەوباسی جیاوازی دروستکردووە. نێچیرڤان بارزانی بەوە ناسراوە پیاوێکی رێکپۆشەو بایەخی زۆر بە روخسارو جلوبەرگی دەدات، یەکەمینجارە بە ریشی سپییەوە دەردەکەوێت، بەم دەرکەوتنە سەرۆکی هەرێم بەبێ ئەوەی هیچ قسەیەک بکات، بە زمانی جەستە  پەیامێکی بەهەموان گەیاند. نێچیرڤان بارزانی دەیەوێ چی بڵێ ؟ ریشی سپی لە زانستی زمانی جەستەدا ئاماژەیە بۆ پیاوی بە ویقارو داناو لەسەرخۆ، لە رویەکی تریشدا نیشاندەری قاڵبوون و ئەزمونە. بەڵام تەنکە ریشە سپییەکەی نێچیرڤان بارزانی زیاتر بەلای مۆدێلێکی دیاریکراوی ریشتاشینی گەنجانەدا دەڕوات، هەندێکی تریش ئاماژەی پیربوونی لێ دەخوێننەوە. ئەمە لێدانەوەکانە بۆ پەیامی پشت ریشە سپییەکەی سەرۆکی هەرێم، بەڵام کەسە نزیکەکانی قسەی تر دەکەن. بەگوێرەی بەدواداچونەکانی (درەو)، نێچیرڤان بارزانی بەمەبەستی نیشاندانی ناڕەزایەتی و نیگەرانی خۆی لەبارودۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان بە ریشی سپییەوە دەرکەوتووە. هەندێک لە کەسە نزیکەکانی باس لەوە دەکەن، بەمدواییە نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ چەند کەسێک لە تیمەکەی قسەی کردووەو پێی وتوون دەیەوێت نیگەرانی خۆی دەربڕێت، ئەوانیش ئەم شێوازەیان بۆ دەستنیشان کردووە. وا دەردەکەوێت لە هەرێمی کوردستان کەس لە دۆخی خۆی رازی نییە، تەنانەت سەرۆکی هەرێمی کوردستانیش. سەرۆک لە چی نیگەرانە ؟ نێچیرڤان بارزانی کە ماوەی (١٧ ساڵ) سەرۆکایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کرد، دواجار لە ساڵی ٢٠١٩دا لەچوارچێوەی گۆڕانکارییەکی ناوخۆیی پارتی دیموکراتی کوردستان و بەدیاریکراویش (بنەماڵەی بارزانی)دا دەستبەرداری پۆستی سەرۆکی حکومەت بوو بۆ مەسرور بارزانی ئامۆزای. ئەمە جوڵەی دەسەڵات بوو کە لەناو بنەماڵەی بارزانیدا رویدا، دوای ئەوەی  مەسعود بارزانی سەرۆکی حزبەکەو کۆڵەکەی بنەماڵە دەستبەرداری پۆستی سەرۆکی هەرێم بوو. نێچیرڤان بارزانی ماوەی زیاتر لە ساڵێک و شەش مانگە پۆستی سەرۆکی هەرێمی کوردستانی وەرگرتووە، بەڵام وەکو پێویست لە گۆڕەپانە سیاسییەکەدا بەدی ناکرێت، رەنگە بەشێکی ئەمە هۆکارەکەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە هەندێک سەردەمی سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بە سەرۆکایەتییەکەی مەسعود بارزانی مامی بەراورد دەکەن، کە ئەوکات سەرۆکی هەرێم لە هەموو بابەتە هەستیارەکاندا قسەی کۆتایی و یەکلاکەرەوەی دەکرد. ئێستا نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستانە، بەڵام مەسعود بارزانی مامی هێشتا هەر دەستبەرداری نازناوی "سەرۆک" نەبووەو لە میدیا فەرمییەکانی پارتیدا ئەم نازناوەی بۆ بەکاردەهێنرێت، ئەمەش بوەتە مۆتەکەیەک بەسەر سەرۆکایەتییەکەی نێچیرڤان بارزانییەوە. سەرباری ئەمە، بەپێی بەدواداچونەکانی (درەو)، لە سایەی ئەو گۆڕانکارییەی دەسەڵات کە لەناو بنەماڵەی بارزانیدا رویداوە، ئێستا دامەزراوەی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان بووەتە شوێنی کۆبونەوەی ژمارەیەکی زۆر لایەنگرانی بێکاری نێچیرڤان بارزانی، کە رۆژگارێک پۆستی باڵایان لەناو حکومەتدا هەبووەو ئێستاو لەسەردەمی حوکمڕانی مەسرور بارزانیدا، کۆتایی بەکارکردنیان لەناو حکومەت هێنراوەو بەشێکیان وەکو راوێژکار لە سەرۆکایەتی هەرێم گیرساونەتەوە، ئەمەش سوپایەک لە خەڵکی بێکارە کە رەنگە سەرۆکی بێزارو نیگەران کردبێت لە چارەنوسی سیاسی خۆی. لەدوای دەستبەکاربونییەوە نێچیرڤان بارزانی هەوڵی کۆکردنەوەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان دەدات لە سەرۆکایەتی هەرێم و دەیەوێت بەبێدەنگی هەندێک لەو وێنایە لەبارەی سەرۆکایەتی هەرێمەوە بگۆڕێت کە لەسەردەمی بارزانی مامیدا لەسەر دامەزراوەکە دروستبووە، بەڵام تائێستا هەوڵەکانی بێئاکام بووە، لەسەردەمی ئەودا پەیوەندییەکانی نێوان پارتی و یەکێتی وەکو دوو هێزی باڵادەست تادێت خراپتر دەبێت، بەمدواییە هەوڵیدا وەفدێک لە سەرۆکی حزبەکان دروست بکات و بچێتە بەغداد بۆ گفتوگۆکردن لەبارەی شایستە داراییەکانی هەرێم، ئەم هەوڵەش بێئاکام مایەوە. بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو)، بەمدواییە لەگەڵ مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراق روبەڕووی هەندێک مشتومڕ بوەتەوە، پەیوەنییەکان لەگەڵ بەغداد بەپێی یاسا دەسەڵاتی سەرۆکی هەرێمە، بەڵام ئێستا مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت ئیدارەی ئەم دۆسیەیە دەدات و وەفدی تایبەتی لەناو حکومەت بۆ دروستکردووە. لەپاڵ هەموو ئەمانەدا مانگی ئایاری  ئەمساڵ پارتی کۆنگرەی (١٤)ی خۆی گرێدەدات، کۆنگرەیەک کە تاقیکردنەوەیەکی نوێیە بۆ نێچیرڤان بارزانی و دۆست و لایەنگرەکانی لە مەکتەبی سیاسی و سەرکردایەتی حزب، رەنگە سیناریۆی کۆنگرەکەی یەکێتی دووبارە ببێتەوەو مەکتەب سیاسییەکانی ئێستا کە زۆربەیان لە لایەنگرانی نێچیرڤان بارزانین، هاوشێوەی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەکێتی، لەچوارچێوەی دامەزراوەیەکدا بەڕێزەوە خانەنشین بکرێن، ئاخر پارتی هێشتاش لەڕووی سیاسییەوە بە شوێن پێی یەکێتیدا هەنگاو دەنێت. رەنگە لەپاڵ دۆخی ناهەمواری دارایی هەرێمدا، هەموو ئەم نیگەرانیانە لە پشت پەیامی ریشە سپییکەی سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە بن. ریشی سیاسی ! ئەو گۆڕانکارییە سیاسییانەی کە لە (٥٠) ساڵی رابردوودا لە جیهان و ناوچەکە رویانداوە، جارێکی تر لەناو کایەی سیاسیدا رۆڵ و بایەخیان بە "ریش" بەخشییەوە. سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامی له ئێران لە ساڵی ١٩٧٩دا، ریشی کرد بە ئایکۆنێک بۆ سەردەمی سەرهەڵدانی ئیسلامی سیاسی و دروستبوونی یەکەمین کۆماری ئیسلامی لەمێژووی هاوچەرخدا. ئێستا ئیتر ریش بە هەموو جۆرەکانییەوە (کورت یان درێژ، ئیسلامی یان ئەوروپی یاخود شیوعی) وابەستەکراوە بە روداوێکەوەو هەندێک جۆریشی وەکو سیمبوێلێکی ئاینی لە ئاینە جیاوازەکاندا تەماشا دەکرێت. ئێستا ریش رۆڵی تریشی وەرگرتووە کە زیاتر رۆڵێکی کۆمەڵایەتییەو بۆ جوانکارییە یاخود ئامرازی چەواشەکردنی بەرامبەرو دروستکردنی وێنایەکی جیاواز لای بەرامبەر، هەندێکیش ریش دەهێڵنەوە بۆ شاردنەوەی کەموکورتی یاخود چاڵ و شێواوی و چرچی و پیربوون لەسەر روخساریان. ریشی سیاسی چەندین ماناو تێڕوانینی بەدوای خۆیدا دروستکردووە، لە چەند دەیەی رابردوودا کە گروپە ئیسلامییە توندڕەوەکان دەرکەوتن، هێشتنەوە ریشی درێژ لە میدیای خۆرئاوادا لە دیمەنی (ئوسامە بنلادن)ی سەرۆکی پێشووی رێکخراوی (قاعیده) گوزارشتی لێدەکراو ئەم ریشە دەبەسترایەوە بە دەستەواژەی "تیرۆر"ەوە. لای شیوعییەکانیش جۆرێک ریش پیرۆزی خۆی هەیە کە شێوەی رێزی "سەکسوکە"یە، ئەمە شێوازەکەی (ڤلادمیر لینین)ی سەرکردەی بەلشەفییەکانی و ئەندازیاری شۆڕشی ١٩١٧ی بەلشەفییەکانە دژ بە حوکمی قەیسەری روسیا. شیوعییەکان حەزیان بە شێوە ریشەکەی (کارل مارکس)ی فەیلەسوفی ئابوریش هەیە، کە خاوەنی مانیفێستە بەناوبانگەکەی شیوعییەکانە. ئاژانسی هەواڵگری ئەمریکا، شێوەی ریشی (فیدڵ کاسترۆ)ی سەرۆکی پێشووی کوبای بە یەکێک لە هۆکارەکانی کاریگەری کاسترۆ لەسەر گەلەکەی دەستنیشان کردبوو. چێ گیڤارای شۆڕشگێڕیش سەرباری ئەوەی ریشەکەی مامناوەندی بوو، بەڵام کاریگەر بوو، هێشتا تاڵە مووەکانی ریشی ئەو لە مەزادخانەکانی ئەوروپادا دەفرۆشرێن. سەددام حسێن سەرۆکی رژێمی پێشووی عێراقیش کاتێک دەستگیرکرا بۆ یەکەمجار بە ریشێکی زۆرەوە بینراو هەر بەو ریشەوە دادگایی و دواجاریش لە سێدارە درا. ئیخوانەکانی میسرو ئوردن و سوریاو بزوتنەوەی حەماسی فەلەستینی، ریشێکی کورت بەڵام چڕ دەهێڵنەوە، ئێستا ئەم جۆرە ریشە لەو وڵاتانە ئاماژەیە بۆ نەیارێتی سیاسی لەگەڵ حکومەت و دەسەڵاتداران. لە وڵاتانی کەنداوی عەرەبی، میرو شازادەکان زیاتر بایەخ بە شێوەی "سەکسوکە" دەدەن و وەکو خۆیان دەڵێن عەرەبی بیابانەکان ئەم شێوازەیا لا پەسەندبووەو رەسەنایەتی تێدایە. تاڵە ریشی پێغەمبەری ئیسلام (د.خ) خوای لێ بێت یەکێکە لەو تاڵە ریشانەی کە بایەخی زۆری لە رۆحیەتی موسوڵمانان هەیەو لە خانەقای بیارەو لە مزگەوتێکی شاری عەکای فەلەستین ئەم تاڵە ریشانە هەیە، بەڵام لەناو زانایاندا مشتومڕی لەسەر هەیە. دیارترین ریش لە مێژوودا ریشەکەی (گریگۆری راسپۆتین)ە، ئەم پیاوە رۆحانییە کە لەماوەی ساڵانی (١٨٦٩ بۆ ١٩١٦) ژیاوە، کاریگەری گەورەی لەسەر کۆمەڵگای ئۆرستۆکراتی ئەوکاتەی روسیا هەبووە، هەندێک لە سەرچاوەکانیش وەکو کابرایەکی مێبازی زۆرزان ناوی دەهێنن. لە هەرێمی کوردستان سەرکردەی حزبە سیاسییەکان زۆربەیان ریشیان نیە، ئەوانەی ریشیان هەیە بریتین لە هەریەکە لە (عیرفان عەلی عەبدولعەزیر) رابەری بزوتنەوەی ئیسلامی و (عەلی باپیر) ئەمیری کۆمەڵی ئیسلامی و (سەلاحەدین محەمەد بەهادین) ئەمینداری یەکگرتوو، رابەری بزوتنەوەی ریشی لە ئەمیرو ئەمیندار زیاترە، ئەمیر ریشی لە ئەمیندار زیاترە. ریشەکەی نێچیرڤان بارزانی ریشێکی جیاوازە، هاوتای نییە، بەڵام ستایلەکەی  هەندێک لە ریشی (شاسوار عەبدولواحید) سەرۆکی جوڵانەوەی نەوەی نوێوە نزیکە. ریش لە ئەدەبیاتی كوردیدا ریش یەكێكە لەو بەشانەی جەستەی مرۆڤ كە لە ئەدەبیاتی كوردیدا شوێنی تایبەت بەخۆی هەیە‌و شاعیرانی كورد هەریەكە‌و لەڕوانگەی خۆی‌و بۆ مەبەست‌و سەردەمێكی جیاواز، لەبارەی ریشەوە نوسیویانە، لە دیارترین ئەو هۆنراوانەی كە لەبارەی ریشەوە نوسراون:  مەحوی دەڵێ: ڕیشێكی پان‌و توكی بناگوێ درێژو لول سۆفی لەدینی لادە بەدیمەن لە جوو دەكا   نالی دەڵێ: ڕیشكەی پان‌و درێژە، بۆ ریا خزمەت دەكا زاهیرە هەركەس بەتوول‌و عەرزی ڕیشیدا ریا قانع دەڵێ: بێ قەزا بێ، مامە سۆفی تابێ ڕێش پان ئەكا قل بە فل حاڵی بووە، چی ئیدیعای ویژدان ئەكا ؟ خەڵكی گەییە جەلبی رووح‌و ئەو خەریكی شانەیە حەز لەتەزبیحی گڵێن‌و، خڕنوك‌و قەزوان ئەكا ئەحمەد موختار جاف دەڵێ: وشكە سۆفی هاتبوو ئەیوت بەهەشـت هەر بۆ منە ڕیشی خۆی جوڵان وەكو سابرێن كە شەو كاوێژ ئەكا كەی خوا تـوجارە؟ خوا گـەورە و غـەفور و عـادلە چۆن لەگەڵ عەبدا حسابی قەرزی ڕۆژو و نوێژ ئەكا حاجی قادری كۆیی دەڵێ: سۆفی بە سەرو ڕیشی، بەم خەرقەیی سەردۆشی چەند چێڵە گەل‌و بزنە گەل‌و مێگەلی دۆشی حەریق دەڵێ: بەو ڕیشەوە ئێستا كە ڕەئیسێكە لەلای خۆی تەزكیری كە تەزویرە لەسەدامی خەتایە موفتی پێنجوێنی دەڵێ: مەیكە بە ئەسبابی ژین، جببە و ڕیش و عەبا مەیكە بە دەسمایە تۆ سوننەتی وەختی زوحا نوێژ و عیبادەت ئەگەر كەسبی لەگەڵ تێ نەخەی قەڵبە زەڕ و زیوی تۆ ناچێ لە قاپی خوا فایەق بێكەس دەڵێ: مامە سۆفی وای تەمایە هەر بەڕیشی پانەوە قەسری بۆ حاز كرابێ پڕ بەحۆری جوانەوە ئەو ئەڵێ جەننەت بەڕیشە نەك بەهۆی عیرفانەوە سەد(سەڵاحەدین)و (دارا) قیمەتی یەك ئانەیە

   شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میكە  تەنها لە بیست(٢٠) ڕۆژی رابردوودا، لانیکەم شانزە(١٦) گردبوونەوە، ناەڕەزایی، خۆپیشاندانی توێژی و پیشەوەران و هاووڵاتییان لە هەر سێ پارێزگای هەولێر و سلێمانی و هەڵەبجەدا ڕوویداوە،*(لینکی هەندێک لە ناڕەزایەتییەکان لە کۆتایی بابەتەکەدا دانراوە)، ئەوەی تێبینی دەکرێت:  - حەوت(٧)یان لە سلێمانی، چوار(٥)یان لە هەولێر، یەکێک(١)یان لە هەڵەبجە بووە، سیانیان(٣)یان داواکاری سەرجەمی توێژیکی کوردستانی (ژنان و مامۆستایان و هونەرمەندان) بوون. - هۆکاری سەرەکی خۆپیشاندانەکان و بیانووی کلیلییان بریتی بووە لە: خزمەتگوزاری(کارەبا، ئاو و ئاوەڕۆ و جادە)، بازاڕ و ئابووریی (کرێی دووکان، ڕێنمایی کۆرۆنا و داخستنی هۆڵ و کافێکان..تاد)، بەڕێوەبردن (مامەڵەی خراپ لەگەڵ خوێندکارانی زانکۆ)، دواکەوتنی مووچە، پەروەردەیی (داواکاریی مامۆستایان ناڕازی، بایکۆتی خوێندکاران دژی خوێندنی ئەلیکترۆنی).  - هەندێکیان لە ناوشارەکان و زۆرترینیان لە قەزا و ناحیەکان و گوندێک بوون. - هیچ حزب و لایەنێکی سیاسی نە لە پشتیان بوون و نە تەبەنییان کردووەن، بگرە لە ڕوماڵیشدا میدیای نزیکی دەسەڵاتیش ڕووماڵی کردوون. - گەورەترین کەیسی ناڕەزایی وەک داواکاریی گشتی هاونیشتمانییان، کێشەی کارەبا پاشان مافی مامۆستا و خوێندنی ئەلیکترۆنی بووە، کە لە هەردوو پارێزگای هەولێر و سلێمانی ناڕەزایی هەبووە، وەک کەیسی ناوچەییش، کەیسی گردبوونەوەی خاوەنزەوییەکانی حەسارۆک بووە لە هەولێر کە ١٦ هەزار پارچە زەوییە و حکومەت چارەی بۆ نەدۆزیوونەتەوە.  - بەشێک لەم ناڕەزایەتییانە ڕاستەوخۆ توڕەییە بەرامبەر ئەدای حکومەت کە دوو جۆرن: یەکەم، بەرامبەر سیاسەتی پەروەردەیی، سیاسەتی ئیدارەدانی کۆرۆنا و ناتەبایی لەگەڵ بەرژەوەندیی چەند توێژێک، سیاسەتی ڕێکخستنی خاوەن موڵک و کرێچی. دووەم جۆرییان: کەمی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری وەک کارەبا و ئاوەڕۆ و جادە و...تاد. - توندترین کەیسیان گرتنی شاڕێی نێوان هەولێر و سلێمانی بووە لە کلکەسماق، بۆ چەند سەعاتێک لە ٤/١/٢٠٢١دا و بەهۆی هاتنەناوەوەی لایەنی پەیوەندیدار و هێزەوە ڕێگاکە کراوەتەوە. - خەمساردترین کەیسیشیان ئەوەبوو کە حکومەت هیچ وەڵامێکی نەبووە، کەیسی گردبوونەوەی گەڕەکی هەواری شاری شاری هەولێرە و ساڵ و نیوێکە کێشەی کارەبایان هەیە و هیچ لایەنێک ئەو ڕۆژە نەچووە بەدەمیانەوە چ بۆ وەڵام و چ بۆ وەرگرتنی خواستەکانیان. - هیچ یەک لەم خۆپیشاندانانە دروشمی برسێتی یان گرانی یان بژێویان بەرزنەکردووەتەوە. - لە ڕووی ڕووماڵکردنەوە، میدیاکانی نزیک لە دەسەڵات، ئەهلی، نزیکی ئۆپۆزسیۆن و سێبەرەکان و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان ڕووماڵیان کردوون. قەترە قەترە دەریا دەسازێت لە پەیوەندی نێوان دەسەڵات و هاوڵاتییاندا، بۆ پایەداری متمانە و بەرقەراری مانەوەی یەکەم و پابەندی دووەمەوە، گرێبەستەکە ئاوایە: تا ئەوکاتەی حکومەت وەک خزمەتگوزار گوێی سووکتر بێت، دەستی سەرکوتکردنی کورت و دەستی خزمەتی دریژ دەبێت، بە پێچەوانەوە لەگەڵ هەر گوێ گرانییەکدا لە نەبیستن و فەرامۆشکردنی وردە داواکاریی و گردبوونەوەی ناوچەیی و توێژەکاندا، دۆخەکە هەڵدەگەڕێتەوە. کۆی ئەم وردە نارەزایەتیانە کە لە کورتمەودا و خێرادا دەکرێت چارە یان ڕازی بکرێن، بەڵام بە پێچەوانەوە هێواش هێواش کۆدەبنەوە و نائومێدییەکی تۆڵەسێن بەرهەم دەهێنن. ئەو کات کۆی ناڕەزایەتییەکە گەر سەرانسەری یان نیمچە سەرانسەریش بێت ڕەنگە یەک نمایشی هەبێت بەڵام مەرج نییە یەک داواکاری هەبێت و ڕازیکردنی جەمسەرەکانی ئەستەم و سەخت دەبێت.   قسەیەک لە دنیای کەلامی و خواناسییدا هەیە و دەڵیت: ئەوانەی کە توند و ڕاشکاو دەڵین خودا نییە، زیاتر لەسەری گلەیی و نیگەرانییەوە ئەو قسەیە دەکەن و  ئومێدێکیان بە خودایە و دەیانەوێت خودا دەستوەربداتە ئەو ژیانە ناخۆشەی هەیە. لە کوردەواریشدا وتراوە "گلەیی لە دۆست دەکرێت". ئەڵبەت بە ڕەچاوی جیاوازیی لە نمونەکاندا و تەنها وەک ڕوونکردنەوە بوون، لە ناڕەزایەتییەکان بڕوانرێت، دەردەکەوێت خەڵک کە گردبوونەوەی ئاشتییانە دەکات گلەیی لە جێگەئومێدێک هەیە و دەیەوێت بە دەمییەوە بچێت، نابێت نائومێدی بکات بە ڕادەیەک ناچاری بکات هەڵێبگێڕێتەوە. بە سەرنجدان لەم وردە ناڕەزایەتیانە و بە ئیزافەکردنی ئەم تێبینیانە: - ئەو قەیرانە ئابوورییەی کە شەش ساڵە ژیان و بازاڕی خەڵک و ئەدای حکومەتی هەرێمی کوردستانی لاواز کردووە، لە سەروو هەموویانەوە خراپی دابەشکردنی و کەمی و لێبڕین لە دابەشکردنەکەیدا. - ئەو خەمساردییەی کە حزبە بەشدارەکانی حکومەت کە هاوکاریی پرۆسەی چاکسازیی بەڵێندراو ناکەن و نائومێدی درووستکەرن. - ئەو پەیوەندییە ناجۆر و پڕ هەوراز و نشێوەی نێوان یەکێتی و پارتی. - ئەو لاوازی و بێ پرۆژەییەی هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان و نەبوونی پرۆژەیەکی هاوبەش کە بەشداربن لە چارەسازیی یان ئەوەی کە ناتوانن ببنە بەدیلی باشتر و ئومێدبەخش بن، نائومێدی مەترسیداری کۆمەڵایەتی دەسازێنیت. - ئەو بێتواناییەی هەرێم بەرامبەر هاونیشتمانی و کوردستانیانی ناوچە دابڕێنراوەکان و کارنەکردن بۆ لانیکەمی ماف و گێڕانەوەی دەسەڵاتەکانی بۆ ئەو ناوچانە، خەمساردی و نائومێدییەکە کاریگەرتر دەکات. - ئەو بێباکییەی بەغدا و نەناردنی بەشە بودجە و تێهەڵچوونەوەی لایەنە سیاسییەکانی عێراق بۆ سنووردارکردنی زیاتری دەسەڵات و مافەکانی هەرێمی کوردستان وەک قەوارە. سەرجەمی ئەمانە لە هەر جێگەیەک ڕووبدەن، ژیان کۆتایی پێناهێنن بەڵام نائومێدی دەچێنن و لە ڕادەی بەرزی نائومێدیشدا ڕاگرتنی دۆخەکە بە سڕکردن، وەڵامنەدانەوە یان وەڵامدانەوەی لاوەکی خواست یان تۆمەتبارکردنیان بە دەستی سیاسیی و دەرەکی داد نادات. بۆیە هیچ شۆکی ناوێت کاتێک ١٥٠ ماڵ کۆدەبنەوە و هیچ بەرپرسێک ناچێت بەدەمییانەوە، کاتێکیش توڕە دەبێت و فەرمانگەیەک دەسووتێنێت دەڵین خۆپیشاندنانی توندوتیژ قەدەغە و نایاساییە! ئەی چی بکەن تا دەنگیان ببیسترێت؟ کاتێک حکومەت بازاڕی خاوەن موڵک و کرێچی، نرخ و کوالیتی، پەروەردەی خەڵک بە جۆرێکی خواستراو و پەسەندکراوی زۆرینە بەڕێوەنەبات، ئەی چاوەڕێ دەکەیت هێشتا گوڵ و گۆرانیت بۆ بڵێت! کێ لە پشتە؟ لە هەموو جوڵانەوەیەکی کۆمەڵایەتیدا، چەند ڕەگەزێک بەشداری جوڵاندن، ڕێکخستن و بەئەنجامگەیاندنیدا دەکەن: کێشە و پرسێک، هاوڵاتی، جوڵینەران و ئامادەکارانی چالاکییەکە(لە خۆپیشاندانەوە تا مانگرتن هەر کامیان بێت)، ئەندامان و هەڵسوڕێنەرانی لایەنێکی سیاسی ئۆپۆزسیۆن یان ڕێکخراوە سێبەرەکانی، دەسەڵات و ڕادەی شلکاری یان تووندینواندن بەرامبەر چالاکییەکە و میدیا. هەر یەک لەم ڕەگەزە بەشدارانە بە پێی جۆری ڕێکخستن و بەهێزی ڕەگەزێک بەسەر ئەوی دیکەدا شوێنیان دەگۆڕێت و کاریگەرییان دەبێت، گەر سیستمێک کێشەی خزمەتگوزاری کەم بێت و بەیناوبەین خۆپیشاندان بکات ئەوا ناوچەی هەژموونی ئۆپۆزسیۆن و ڕەگەزەبەشدارەکانی لە چالاکییەکەدا کەمڕەنگ دەىێت، بەڵام گەر کۆی پرۆسەی خزمەتگوزاری و ئەدای حکومەت تا دەگاتە سیستمی سیاسیی کێشەی هەبێت و و لە چەند جێگەوە شایستەی ڕەخنە بێت، رەگەزی هەڵسوڕێنەران و ئەندامانی سیاسیی خۆپیشاندان کاریگەرتر دەبێت ئەوکات بیانوو و هۆکاری ڕۆژانەی باش دەکەوێتە دەستی ئۆپۆزسیۆن و ڕێکخەرە سێبەرەکانی، ئەمانە بە تەبایی و هەماهەنگی لەگەڵ جوڵێنەرانی خاوەن پرس و کێشەی راستەقینە تەبادەبن و ڕادەی توڕەیی و ناڕەزایی بەهێزتر دەبێت.  ئەمانە هاوکێشەی باوی هەر ناڕەزایەتییەکی هەر وڵاتێک و کۆمەڵگەیەکن، بەڵام هەمیشە ئەوەی لە پشتی خۆپیشاندەرەوەیە وەک دەستێک، خودی حکومەتە پێش هەر لایەنێکی دیکە، هەرکات لەم جۆرە خۆپیشاندانە ناوچەییانەی بینی (١٦ خۆپیشاندان لە ٢٠ڕۆژدا) و تاک تاک چارەی کردن ئەوا متمانە و ئومێد دەگەڕێتەوە، خۆ گەر وەک ئێستا فەرامۆشی یان سەرکوت یان بەدەمەوەنەچوونی گرتەبەر، ئەوا وێنەیەکی گەورەتری ئەم گردبوونەوە ناوچەیی و توێژیانە لە ئایندەیەکی نزیکدا دەبینین و ئاراستەش دەکرێن. * لینکی هەواڵی هەندێک لە ناڕەزایەتییەکانی ٢٠ ڕۆژی ڕابردوو:   -  https://xelk.org/273908/ -  https://www.kurdiu.org/ku/b/477565   –  http://speemedia.com/dreja.aspx?=hewal&jmare=98326&Jor=1 - https://www.youtube.com/watch?v=IBukjLgqtPM - https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/2712202023 - https://xelk.org/272085/ - https://www.youtube.com/watch?v=Kqv49SzrQJw - https://www.nasnews.com/kurd/view.php?cat=22182 - http://speemedia.com/dreja.aspx?=hewal&jmare=98488&Jor=1 - http://bit.ly/3nTw8UW   - http://bit.ly/3syYKXk - https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=184301 - https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/0901202113

درەو: شرۆڤە: د. عابد خالید-  گۆڤاری ئایندەناسی   دۆخى پەیوەندییەکانى نێوان هەرێمى کوردستان و حکومەتی فیدراڵیى عێراق، هەر لە ڕەوش و کەیسەکانى بەڕێوەچوونیەوە تا ئایندە و وێستەگەکانى بەئاکام گەیشتنى، هەمیشە ڕەنگدانەوەى ئەو بارودۆخ و مەرج و فاکتانەن کە دۆخى ناوخۆیى و دەرەوەى هەریەک لە هەرێم و عێراق دەئاژوێنن. لەسەر ئاستى ناوخۆییى هەردوو لا، بەڵام بە پلەى جیاجیا، گیرۆدەى قەیرانى ئابووریى قوڵ و گرفتى مۆدێلى حوکمڕانیى خراپ و وێڵگەکانى ململانێى حیزبى و بەرژەوەندیى بەرتەسکن، لەسەر ئاستى دەرەکییش هەردوو لا، بەڵام بە ڕۆڵى جیاجیا، گۆڕەپانى ململانێى ئیقلیمى و نێودەوڵەتى بە وەکالەت و کارتى فشارى هێز و لایەنە دەرەکییەکانى ئەو ململانێیانەن. هەر بۆیە لە بوارى کرداریشدا، سیماکانى ئەم پەیوەندییەى نێوان حکومەتی هەرێمى کوردستان و حکومەتی فیدراڵیى عێراق، چەندێکى گفتوگۆ و لێکتێگەیشتن و ڕێککەوتن بووە، دەیان ئەوەندەى یەکدى تۆمەتبارکردن بووە بە پابەندنەبوون بە بەندەکانى ئەو لێکتێگەیشتن و ڕێککەوتنانەى نێوانیان و بەیاننامەدەرکردن بووە لە دژى یەکدى، بەڵکوو تۆمەتبارکردنى یەکتر بە پێشێلکردنی دەستوور و جێبەجێنەکردنی ئەحکامەکانی و لەمەش زیاتر پەنابردن بۆ تۆمارکردنى سکاڵا لەسەر یەکترى. لەبەر ئەمەش جێکەوتەى ئەم پەیوەندییە ئاڵۆز و ناجێگیرە لە ناخى زۆربەى هاوڵاتیانى کوردستان و عێراقیشدا چەندێکى بێزارکەر و جێى نیگەرانى بووە، نیو هێندە قایلکەر و ئومێدبەخش نەبووە، گەرچى هەمیشە هاوڵاتیانى ئاسایى هەردوو لا، بەڵام بە ڕێژەى جیاجیا، باجى قورسى قەیران و گرفت و ململانێکانی ناوخۆى هەردوو لا و نێوانیشیان داوە، لە سایەشیاندا تا دێت ژیان و بژێویى خەڵک لە خراپەوە بەرەو خراپتر دەچێت. هەڵبەت ناتوانین بڵێین خراپیى دۆخى ژیان و بژێویى خەڵک لە هەردوو لا سەرچاوەکەى خراپیى پەیوەندیى نێوان هەولێر و بەغدایە، چونکە لە بنەڕەتدا سەرچاوەکە بریتییە لەو قەیران و گرفتە ناوخۆیى و دەرەکییانەی کە ئەم پەیوەندییەش لە سایەیەیاندا گوزەر دەکات، بەڵام دەتوانین بڵێین کە ئاکام و چۆنێتیى یەکلاکردنەوەى ئەو پەیوەندییە؛ کاریگەریى گەورەى لەسەر شەقامى جەماوەریى هەردوو لا دەبێت، خۆ ئەگەر لەبەر مەبناى بەرژەوەندیى بەرتەسکى هەڵسوڕێنەرانى سیاسەت و حوکمڕانیى هەردوو لا ئاسۆى بەخراپى مانەوەى ئەم پەیوەندییە تاکوو ماوەى دوور مەوداش بەرەو تەقینەوەى سەربازى لەنێوان هەردوو لا نەچێت، ئەوا ناتوانرێ لە ماوەى نزیک مەودادا ڕێ لە تەقینەوەى ڕقى جەماوەرى پەنگخواردوو لە شەقامى ناوخۆیى هەردوو لادا بگیرێت، بەڵگەش خۆپشاندانەکانى ئەم دواییەى چەند شار و شارۆچکەیەکى هەرێمى کوردستان بوو کە زوو ڕەنگدانەوەى لەسەر هەڵچوونەوەى شەقامى عێراقى هەبووە. کەواتە وەک ناتوانین بەتەواوى گریمانەى ئەوە بکەین کە ئەنجامەکانى ئەم پەیوەندییە ئاڵۆزەى نێوان هەرێم و عێراق بۆ چ کارەساتگەلێک سەر دەکێشێت، هەر واش ناتوانین بەتەواوى کۆى ئەو هۆکارە ناوخۆیى و دەرەکییانە دەستنیشان بکەین کە بەردەوامى بەم بەگرێکوێرەبوونەى پەیوەندیى نێوانیان دەدات، بەڵام لەنێو هەموو ئەم تەمومژەى هۆکار و ئەنجامەکاندا، دەتوانین ڕاشکاوانە ئاماژە بۆ دوو هۆکارى سەرەکیى خراپبوونى ئەو پەیوندییە بکەین لە ئێستادا، یەکەمیان بریتییە لە لاوازیى پێگەى حکومەتى هەرێمى کوردستان لە گفتوگۆ و دانوستانەکاندا بەرامبەر حکومەتى عێراق، ئەمەش ئاشکرایە کە بەرئەنجامى دەیان ساڵ حوکمڕانیى خراپى هەرێمە، دووەمیشیان بریتییە لە دڕدۆنگیى متمانەى لایەنە عێراقییەکان بەرامبەر حکومەتى هەرێم و نادیاریی ئەو لایەنەش کە دواجار بڕیار لەسەر پەسەندکردنى ئەنجامى وتوێژ و دانوستانەکان لەگەڵ هەرێم دەدات، ئەمەش بەشێکى دەگەڕێتەوە بۆ قۆستنەوەى ڕەفتارى لاوازى هەرێم و پابەندنەبوونى بە بەڵین و ڕێککەوتنەکانى پێشووەوە بۆ مەبەستى بانگەشەى پێشوەختەى هەڵبژاردن و مەرامى پۆپۆلیستى زۆرێک لە هێز و لایەنە عێراقییەکان. لە سایەى ئەم دوو هۆکارەشدا، دۆخى ئێستاى حکومەتى هەرێم لە گفتوگۆ و دانوستانەکانى ئەم دوو سێ مانگەى دواییدا لە دۆخى ڕمبازێنەکەى دۆنکیشۆت دەچێت بەرامبەر ئاشەبا وەهمییە پۆپۆلیستییە زەبەلاحەکانى گۆڕەپانى سیاسیى عێراق. بەهەرحاڵ، ئەوەى گرنگە بپرسین کە: چارەسەر چییە؟ ڕەنگە بۆ وەڵامى ئەم پرسیارەش وەک هەمیشە پەنا بۆ ژماردنەوەى ئەو چارەسەرە ڕۆتینییانە ببەینەوە کە چەندین ساڵە بێ ئاکام دەیانخەینەوە ڕوو، وەک: گەڕانەوە بۆ ئەحکامەکانی دەستوور و دەستگرتن بە بنەماکانى شەراکەتى فیدراڵى لە بەڕێوەبردنى دەسەڵات و داهاتەکاندا، لە پێناو چارەسەرکردنی ڕیشەیى هەموو کێشەکانی نێوان حکومەتی هەرێمى کوردستان و حکومەتی فیدراڵیی عێراق، پابەندبوونى جددیى هەردوو لایەن بە بەڵێن و ڕێککەوتنەکانی نێوانیان، بەدامەزراوەییکردنى پەیوەندییەکانى نێوان هەردوو لا و بەدوورگرتنى لە قۆستنەوەى بۆ مەرامى حیزبى و شەخسى، ئەمە وێراى چەندین چارەسەرى گشتى لەسەر ئاستى دۆخى ناوخۆى هەردوو لا وەک: وەڵامدانەوەی خێراى داخوازییەکانی هاوڵاتیان، ڕێزگرتن لە ماف و ئازادییەکانی مرۆڤ و بەهاکانى ژیانى دیموکراسی، چەسپاندنى دادپەروەریی کۆمەڵایەتی، دەوڵەتی یاسا، ڕێزگرتن لە سەربەخۆیى دەسەڵاتى دادوەری و چەندین چارەسەرى دیکە، بەڵام خستنەڕووى ئەم چارەسەرانە بە تیۆرى چەندە ئاسانە، بە کردارى هەزاران هێندە سەخت و پڕ کێشمەیە. لەگەڵ ئەمەشدا ناکرێت چاو لە گرنگى و هەر چى زووە کارکردن بۆ جێبەجێکردنی ئەو چارەسەرە تایبەت و گشتییانە دابخرێت، ئەگەرنا دەبێت بەوە ڕازی بین کە تونێلى ئاڵۆزیی پەیوندییەکان بۆ نادیار تووڵ بکێشێت، لەوەش خراپتر ناکرێت لێ بگەڕێین تا کۆتایى؛ ژیان و بژێویى ئابڕوومەندانەى خەڵکى هەرێم و عێراق ببێتە قوربانیى بەردەوامبوونى ماشێنى گەندەڵیى چەند لایەن و دەستە و تاقم و کەسێکى کەم. گرنگە بۆ کۆتاییهێنان بە نەهامەتییەکانى چەندین ساڵى ڕابردووى خەڵکى ئەم وڵاتە و بونیادنانەوەى ژیانێکى پڕ شکۆ بۆیان، سڵ لە پەنابردن بۆ هیچ چارەسەرێکى دەستوورى و سیاسیى گونجاو نەکرێتەوە، بەتایبەت کە بزانین ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکانى نێوان هەولێر و بەغداد و پشتیوانیکردنى یەکدى لەسەر ئاستى ناوخۆ و دەرەوە، چەندین دەرفەتى گەورەى بۆ ئەنجامدانى چاکسازیى ناوخۆیى و ڕووبەڕووبوونەوەى هەڕەشە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەکانی سەر قەوارەى هەرێم و سەروەریی عێراقى تێدایە.   گۆڤاری ئایندەناسی ژمارە پێنج (5)ی کانوونی دووەمی2021  

راپۆرت: فازڵ حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف بزوتنەوەی گۆڕان لەلایەكەوە مامەڵەی كورسی لەگەڵ یەكێتی دەكات‌و لەلایەكی تر دەیەوێت بە دەركردنی پەرلەمانتارانی بەغداد لە ریزەكانی، دڵی پارتی رابگرێت، جڤاتی نیشتمانی كە دەسەڵاتی باڵای بڕیاردانە لەناو گۆڕاندا ئێستا ئیتر بۆچوونی گۆڕاوە‌و دەڵێ حكومەت چاكسازی پێناكرێت‌و دەیەوێت بڕیار لەسەر كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت بدات، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   گۆڕان لە دۆخێكی نوێدا بزوتنەوەی گۆڕان ئەم رۆژانە بە بارودۆخێكی هەستیاردا گوزەر دەكات، لەلایەك یەكێتی پێشنیازی كورسی پەرلەمانی عێراقی بۆ دەكات، لەلایەكی تر پارتی هەڕەشەی لێ دەكات. ئەم دۆخە نوێیە هاوكاتە لەگەڵ كردنەوەی دەرگای تۆماركردنی ناوی حزب‌و هاوپەیمانێتییەكان لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق وەكو ئامادەكاریی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە كە بڕیارە رۆژی 6ی حوەزیرانی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت‌و ئەگەری دواخستنیشی هێشتا ئەگەرێكی كراوەیە.  وەعدەكەی یەكێتی ! رۆژی 10ی ئەم مانگە وەفدێكی یەكێتی بەسەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی دور لەچاوی كامێراكان سەردانی گردی "زەرگەتە" مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕانیان كرد لە شاری سلێمانی.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەم كۆبونەوەیەدا وەفدی یەكێتی پێشنیازی هاوپەیمانێتییان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق خستوەتە بەردەم بزوتنەوەی گۆڕان. هەندێك لە بەرپرسانی گۆڕان كە (درەو)، قسەی لەگەڵ كردوون باسلەوە دەكەن، یەكێتی بەڵێنی بە گۆڕان داوە، لەكۆی (18) كورسی پارێزگای سلێمانی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، (5) كورسی بۆ بزوتنەوەی گۆڕان زامن بكەن، ئەگەر گۆڕان لەگەڵ یەكێتی هاوپەیمانێتی بكات. ئەگەر گۆڕان قایل بێت بەم رێككەوتنە لەگەڵ یەكێتی، وەكو رێككەوتنی پێشوەختەیە لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق‌و دەتوانرێت وەكو جۆرێك لە رێككەوتنیش لەسەر ساختەكاریی وێنا بكرێت. سەركردەكانی گۆڕان دەیانەوێت وردەكاری گفتوگۆكانیان لەگەڵ یەكێتی، لە پارتی دیموكراتی كوردستان بشارنەوە، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو) گفتوگۆكانی نێوان گۆڕان‌و یەكێتی چوەتە ناو هەندێك وردەكاری، تا ئەو رادەیەی بەرپرسانی گۆڕان مەرجیان بۆ یەكێتی داناوە، لە حاڵی هاوپەیمانێتیكردنیاندا، نابێت چیتر یەكێتی مامەڵە لەگەڵ ئەو پەرلەمانتارانی بەغدادی بزوتنەوەی گۆڕاندا بكات، كە لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕاندا لە كێشەدان‌و لەسەروبەندی جیابونەوەدان، هەروەها یەكێتی بەڵێنی بە گۆڕان داوە هەموو پۆستەكانی لە سنوری ئیدارەی سلێمانی بۆ پڕبكاتەوە‌و رێككەوتنی "دەباشان"ی نێوان هەردوولاش جێبەجێ بكات.  سەرباری ئەم نزیكبونەوەیە لەگەڵ یەكێتی، بەڵام هێشتا بزوتنەوەی گۆڕان هەوڵ بۆ هاوپەیمانێتی سێقۆڵی دەدات‌و نایەوێت لە پارتی دوربكەوێتەوە، چونكە هەر جۆرە دوركەوتنەوەیەك لە پارتی كاریگەری لەسەر تیمی گۆڕان دەبێت لەناو حكومەتدا، سەركردەكانی گۆڕان بەدیاریكراویش (مستەفا سەید قادر) جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەوانەیە كە دەخوازێت بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، گۆڕان بە هاوپەیمانێتییەكی سێقۆڵی لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی بچێتە ناو هەڵبژاردنەكەوە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە یەكێتی نایەوێت هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی بكات، ئەمەش گۆڕانی دابەشكردووە بەسەر چەند ئاڕاستەیەكدا.  هەڕەشەكەی پارتی ! ئەم رۆژانە عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ ژمارەیەك لە بەرپرسانی تری بزوتنەوەكەیدا لە گفتوگۆدایە لەبارەی بڕیاردان لەسەر دەركردنی (5) پەرلەمانتاری بەغداد لە ریزی بزوتنەوەكەی، رێكخەر دەیەوێت بزانێت ئەگەر بڕیارێكی لەو جۆرە بدات سود‌و زیان‌و لێكەوتەكانی چی دەبن.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، پارتی لەڕێگەی مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە پەیامی بۆ رێكخەری گشتی گۆڕان ناردووە‌و داوای لێدەكات هەڵوێستی خۆی لەبارەی ئەو پەرلەمانتارانەی گۆڕان رابگەیەنێت كە لە چەند رۆژی رابردوودا لەگەڵ ژمارەیەك پەرلەمانتار یەكگرتوو و كۆمەڵی ئیسلامی‌و سەربەخۆكان، هاوپەیمانێتییەكیان لە پەرلەمانی عێراق بەناوی "هاوپەیمانی هیوای كوردستانی" دروستكردووە، ئەم هاوپەیمانێتییە نوێیە كە یەكێك لە كۆڵەكە سەرەكییەكانی پێنج پەرلەمانتارەكەی بزوتنەوەی گۆڕانە، بەوە ناسراون دژی سیاسەتەكانی حكومەتی هەرێم‌و بەدیاریكراویش پارتی دیموكراتی كوردستان لە بەغداد قسە دەكەن.  وا دەردەكەوێت هاوپەیمانێتی گۆڕان لەگەڵ یەكێتی هێندە بۆ لێدانی ئەو پەرلەمانتارانەی بزوتنەوەكە بێت كە لە بەغداد دژی سیاسەتەكانی حزبەكەیان قسە دەكەن، هێندە بۆ ئەوە نەبێت پارتی نیگەران بكات، بۆیە سەركردەكانی گۆڕان بە دەركردنی پەرلەمانتارانی بەغداد لە ریزی بزوتنەوەكە لەلایەك دەیانەوێت پارتی قایل بكەن‌و لەلایەكی تریش بە هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ یەكێتی، ئەوسەری بارودۆخەكە لە نوێنەرانی بەغداد دابخەن‌و بەتەنیا بە گۆڕەپانەكەدا بەجێیان بهێڵن.   بەڵام ئاڕاستەی روداوەكان بەوشێوەیە ناڕۆن كە رێكخەری گشتی بیری لێدەكاتەوە، چونكە ئەمڕۆ یەكێتی سەرۆكی فراكسیۆنەكەی خۆی گۆڕی‌و (ئاڵا تاڵەبانی) ئێستا سەرۆكایەتی فراكسیۆنی یەكێتی دەكات، ئاڵا تاڵەبانی نزیكە لە پەرلەمانتارانی "گروپی 15" واتە ئەوانەی ئێستا "هاوپەیمانێتی هیوای كوردستانی"یان دروستكردووە‌و قسەوباس لەبارەی كاری هاوبەش لەنیوان فراكسیۆنی یەكێتی‌و "هاوپەیمانی هیوای كوردستانی" بۆ داهاتوو لە ئارادایە، لەلایەكی تریش بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، پارتی لەكاتێكدا لە هەرێمی كوردستان فشار دەخاتەسەر گۆڕان بۆ دەركردنی پەرلەمانتارەكانی، بەڵام لە بەغداد وەفدێكی بە سەرۆكایەتی بەشیر حەداد‌و ڤیان سەبری ناردووە بۆلای "هاوپەیمانی هیوای كوردستانی"‌و بەفەرمی دانی بە هاوپەیمانێتییەكەدا ناوە‌و پیرۆزبایی لێكردوون.   بڕیاری دەركردنی یاخود دەرنەكردنی پێنج پەرلەمانتارەكەی بەغداد لە ریزەكانی بزوتنەوەی گۆڕان، ئێستا لەسەر وادەی بەڕێوەچوون یاخود دواخستنی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق راوەستاوە.   نەخشەی ئێستای گۆڕان  ئێستا كە زیاتر لە سێ ساڵ بەسەر كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا یەكەم رێكخەرو دامەزرێنەری بزوتنەوەی گۆڕاندا تێپەڕیوە، نەخشەی ناوخۆیی بزوتنەوەكە بەمشێوەیە: •    فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق كە ژمارەیان پێنج كەسە، نزیكەی چوار مانگە بە فەرمی پەیوەندی خۆیان بە سیاسەتی بزوتنەوەكەیانەوە پچڕاندووە‌و بانگەشە بۆ كشانەوەی گۆڕان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم‌و شكستی حكومەت دەكەن، ئەمانە بریتین لە (یوسف محەمەد، هۆشیار عەبدوڵا، كاوە محەمەد، غالب محەمەد، بەهار مەحمود). •    فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان، ئەم فراكسیۆنەش كە ژمارەی ئەندامەكانی (12) كەسە، بەهەمان شێوە نزیكەی چوار مانگە دابەشبووە بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەك پابەندی سیاسەتەكانی رێكخەری گشتی‌و بەرەكەی تر دژن، ئەم دیمەنە بە ئاشكرا لە هەڵسوكەوتی سیاسی هەردوو بەرەكەدا بەدی دەكرێت، ئەو گروپەی كە دژی سیاسەتی رێكخەری گشتین، هەمان تێڕوانیی گروپی پەرلەمانتارانی بەغدادیان هەیە‌و پەیوەندیش لەنێوانیاندا هەیە.  •    جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كە بەپێی دەستوری بزوتنەوەكە بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە، پێشتر پاڵپشتی بەشداریكردنی گۆڕانیان لە حكومەت دەكرد‌و بەرگرییان لە مانەوەی گۆڕان لە كابینەكە دەكرد، بەڵام ئێستا بۆچونیان گۆڕاوە‌و باس لە كشانەوەی گۆڕان دەكەن، تا ئەو رادەیەی هەوڵ هەیە لە دانیشتنی داهاتووی جڤاتەكەدا پرسی كشانەوە بە زۆرینەی دەنگ پەسەند بكرێت‌و رێكخەری گشتیش ناچار بە بڕیاردان لەوبارەیەوە بكرێت، چونكە زۆرینەی جڤاتی نیشتمانی گەیشتوەنەتە ئەو بڕوایەی كە كابینەی نۆیەمی حكومەت "چاكسازی" پێ ناكرێت‌و گۆڕان زەرەرمەند دەبێت لەمانەوەی زیاتر لەم كابینەیەدا.  •    خانەی راپەڕاندن كە بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردنە لەناو بزوتنەوەكەدا دابەشبووە، ئێستا لە كۆی (7) ئەندامی ئەم خانەیە یەكێكیان كە (جەلال جەوهەر)ە دەستی لە كاركێشاوەتەوە‌و لە ماڵەوە دانیشتوە، سێ كەسی تری ئەندامی خانەكە كە بریتین لە (عەدنان عوسمان، شەمال عەبدولوەفا، دەرباز محەمەد) رەخنەیان لە ئەدای رێكخەری گشتی‌و سیاسەتی بزوتنەوەكە هەیە. •    تیمی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەتی هەرێم كە بریتین لە هەر چوار وەزیری (دارایی‌و ئابوری، پیشەسازی‌و بازرگانی، ئاوەدانكردنەوە، كارو كاروباری كۆمەڵایەتی) هەروەها (مستەفا سەید قادر) جێگری سەرۆكی هەرێم‌و بەرپرسانی تری گۆڕان لە پۆستە حكومییەكان، پاڵپشتی مانەوەی گۆڕان لە حكومەت دەكەن‌و چەند جارێك لەسەر بابەتی مانەوە یان كشانەوە كەوتونەتە ناو مشتومڕی توندەوە لەگەڵ نوێنەرانی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق. •    لەنێوان هەردوو ئاڕاستەی بیركردنەوەكەدا، كوڕانی كۆچكردوو نەوشیروان مستەفا پاڵپشتی لە ئاڕاستەی عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی‌و مستەفای سەید قادر دەكەن. •    ماوەی عومەر سەید عەلی لە پۆستی رێكخەری گشتی تەنیا (9) مانگی ماوە، سەید عومەر بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی گۆڕان جارێكی تر مافی خۆكاندیدكردنەوەی بۆ پۆستی رێكخەری گشتی نابێت، چونكە ماوەی دوو خول (هەر خولێك دوو ساڵە) رێكخەر بووە، مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم دڵخوازی كوڕەكانی كۆچكردوو نەوشیروان مستەفایە‌و چانسی گەورەی هەیە پۆستی رێكخەری گشتی وەرگرێت‌و لەلایەن پارتیشەوە پێشوازی لێدەكرێت، دانانی مستەفا سەید قادر لە پۆستی رێكخەری گشتی پێویستی بەوەیە پێشوەختە گۆڕان دەستوری خۆی هەموار بكات، چونكە دەستوری گۆڕان رێگەنادات كەسێك پۆستی حزبی وەرگرێت كە هاوكات پۆستێكی حكومیشی بەدەستەوە بێت.  بەڕێوەبردنی ئەم دامەزراوە‌و ئۆرگانە ناكۆكانە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا كارێكی ئاسان نییە، هەر جۆرە بڕیاردانێك لەلایەن رێكخەری گشتی بەبێ لەبەرچاوگرتنی دابەشبونەكە، رەنگە بزوتنەوەكە بخاتەوە بەردەم دابەشبونێكی نوێ‌و كاریگەری گەورەش لەسەر پێگەی بزوتنەوەكە لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق بەجێبهێڵێت. 

درەو: راپۆرتی: جیهانگیر سدیق گوڵپی -  گۆڤاری ئایندەناسی بەرایی پازده‌ ساڵه‌ به‌پێی ده‌ستوورێكی فیدڕالی و له‌ژێر ناوی یه‌كگرتنی ئاره‌زوومه‌ندانه عێراقی نوێ دامه‌زرێنراوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام تاكوو ئێستا په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا، له ‌ناویشیاندا په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كان، ناته‌ندروست و ناسه‌قامگیرن و نه‌گونجاون له‌گه‌ڵ پره‌نسیپه‌كانی فیدڕالیه‌تی دارایی.  پرسی دابه‌شكردنی داهاته‌ جۆراوجۆره‌كان و چۆنیه‌تیی  به‌شداریكردن له‌ پێكهێنانی ئه‌و داهاتانه،‌ یه‌كێكه‌ له‌ كێشه‌ هه‌ره‌ بنه‌ڕە‌تییه‌كان، ئه‌مه‌ش بووه‌ته‌ گرێكوێره‌یه‌كی گه‌وره‌ و ته‌واوی لقوپۆپه‌كانی كێشه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانی لێ بووه‌ته‌وه‌، كه‌ سه‌ره‌كیترینیان بریتین له‌: نه‌ناردنی بڕی شایسته‌ له‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غداوه‌، ڕاده‌ستنه‌كردنی نه‌وت و داهاته‌ فیدڕالییه‌كان له‌لایه‌ن هه‌رێمه‌وه‌ به‌و جۆره‌ی كه‌ به‌غدا داوایان ده‌كات، سوودمه‌ندنه‌بوونی هه‌رێم له‌ داهاته‌ فیدڕالییه‌ نائاساییه‌كانی قه‌ر‌ز و یه‌ده‌گ. ئه‌م پرسانه‌ كه‌ وه‌ك هۆكاری ڕاسته‌خۆی كێشه‌كان ده‌رده‌كه‌ون، خۆیان زاده‌ی چه‌ند هۆكارێكی ڕیشه‌یین كه‌ بریتین له‌ ناسازیی زه‌مینه‌ی سیاسی و كولتووری و یاسایی و دامه‌زراوه‌یی. به‌بێ خوێندنه‌وه‌ی هۆكاره‌ ڕاسته‌وخۆ و ڕیشه‌ییه‌كان له ‌یه‌ك كاتدا، نه‌ ده‌توانین له‌ كرۆكی كێشه‌كه‌ بگه‌ین و نه‌ په‌ی به ‌ڕێگه‌كانی چاره‌سه‌ر و سیناریۆكانی ئاینده‌ ببه‌ین. ئه‌م باسه‌ خوێندنه‌وه‌ بۆ هۆكاره‌ ڕیشه‌یی و ڕاسته‌وخۆكانی ئه‌و كێشه‌یه‌ ده‌كات و له‌‌وێوه‌ سیناریۆ جیاوازه‌كانی ئاینده‌ی په‌یوه‌ندییه‌كان ده‌خاته‌ ڕوو. هۆكاره‌كانی كێشه‌ و ئاڵۆزی له‌  په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا هۆكاره‌ ڕیشه‌ییه‌كان ناسازیی زه‌مینه‌ی سیاسی و كولتووری بۆ بنیاتنان و سه‌ركه‌وتنی فیدڕالیه‌ت هه‌رێم و به‌غدا به‌ درێژایی مێژوو له ‌په‌یوه‌ندییه‌كی ناته‌ندروستدا بوون، هیچ كات یه‌كگرتن و پێكه‌وه‌ژیانێكی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ بنه‌مای پێكه‌وه‌بوونیان نه‌بووه‌، له‌پاش ساڵی (2003)یشه‌وه‌  ئه‌وه‌ی كه‌ ناو نراوه‌ یه‌كگرتنی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ (الاتحاد الاختیاری)، له‌ ڕاستیدا یه‌كگرتنێكی ناچاری‌ (الاتحاد الاجباري)ی ناكامڵه‌. داڤید کامیرون (David Cameron) شاره‌زای جیهانیی بواری فیدڕالیه‌ت، له‌ توێژینه‌وه‌یەكدا له‌ باره‌ی فیدڕالیه‌تی عێراقه‌وه‌ ده‌ڵێت([1]): به‌پێی تیۆری كلاسیكی و باوی فیدڕالیزم، كۆمه‌ڵگه‌ سیاسییه‌ سه‌ربه‌خۆكان به‌ شێوه‌ی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ یه‌ك ده‌گرن بۆ پێكهێنانی سیستمێكی نوێ، كه‌ چاوه‌ڕوانیی لێ ده‌كرێت بۆ هه‌مووان به‌سوود بێت و هه‌مووانیش پێوه‌ی پابه‌ند بن، ده‌ستووره‌كه‌ش ده‌كرێته‌ گرێبه‌ستی كۆمه‌ڵایه‌تیی فیدڕالیزم. به‌ڵام له‌ مۆدێلی بنیاتنانی فیدڕالیزمی عێراقدا چه‌ند كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ناكۆك و نه‌گونجاو له‌ لوتكه‌ی كێشمه‌كێش و دژایه‌تیدا بوون، له‌ هه‌مان كاتدا له‌ چوارچێوه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كی سیاسیی دیاریكراودا له ‌بۆته‌ درابوون كه‌ نه‌یانده‌توانی لێی ده‌رباز بن. ئه‌گه‌ر به‌ ویست و ئاره‌زوو بووایه‌، ئه‌وا بژارده‌ی یه‌كه‌می لایه‌نه‌كان فیدڕالیه‌ت نه‌ده‌بوو، به‌ڵكوو بۆ هه‌ندێكیان سه‌ربه‌خۆبوون و جیابوونه‌وه‌ و بۆ ئه‌وانی تریان ناوه‌ندگه‌رایی و تواندنه‌وه‌ ده‌بوو، به‌ڵام له‌به‌ر نه‌بوونی ده‌رفه‌تی جێبه‌جێكردنی ئه‌و بژاردانه‌، ئیدی بۆ هێنانه‌كایه‌ی چاره‌سه‌رێكی هاوسه‌نگ، به‌ناچاری فیدڕالیه‌ت په‌سه‌ند كرا. فیدڕالیه‌ت وه‌ك سیسته‌مێكی سیاسی بۆ پێكه‌وه‌هه‌ڵكردنی پێكهاته ‌و ئاڕاسته‌ جیاوازه‌كان و ڕێكخستنی شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری دارایی و ئابووری و كارگێڕی و سیاسی، ‌پێشمه‌رجی سه‌ره‌كیی  بریتییه‌ له‌ بوونی ئاستێكی شیاو له‌ دیموكراسیه‌ت و كولتووری یه‌كدی قبووڵكردن و پێكه‌وه‌ژیان و سه‌روه‌ریی یاسا و سه‌قامگیریی سیاسی([2]). به‌شێكی زۆر له‌ زانایانی سیاسی و لێكۆڵه‌رانی بواری فیدڕالیه‌ت، پێیان وایه‌ كه‌ حكومه‌تی فیدڕالی ته‌نها بۆ ئه‌و سیستمه‌ سیاسییانه‌ گونجاوه‌ كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای دیموكراسی دامه‌زراون، ئه‌وان فیدڕالیه‌ت به ‌فۆرمێكی كامڵی دیموكراسی ده‌زانن، به‌و پێیه‌ی كه‌ له‌گه‌ڵ هیچ سیستمێكی حوكمی ڕە‌ها وێك نایه‌ته‌وه‌، جا حوكمی زۆرینه‌ بێت یان كه‌مینه‌‌.  له‌م باره‌یه‌وه‌ ویلیام لیڤیستۆن ده‌ڵێت: “سه‌رجه‌م ئامرازه‌كانی حكومه‌تی فیدڕالی بریتین له‌و دامه‌زراوانه‌ی كه‌ ئامانجیان بریتییه‌ له‌ ڕێگریكردن له‌وه‌ی زۆرینه‌یه‌كی ڕەها له‌ كۆمه‌ڵگا گه‌وره‌كه‌دا به‌رژە‌وه‌ندییه‌كانی خۆی به‌سه‌ر به‌رژە‌وه‌ندییه‌كانی پێكهاته‌كانی تری كۆمه‌ڵگادا بسه‌پێنێ، ده‌وڵه‌تی فیدڕالی به‌پێی پره‌نسیپی زۆرینه‌ كار ناكات، به‌ڵكوو شێوازێكه‌ له ‌پاراستنی كه‌مینه‌ له ‌هه‌رێمێك یان چه‌ند هه‌رێمێكدا، له‌به‌رامبه‌ر زۆرینه‌ی هه‌رێمه‌كانی تر([3]).” به‌ هۆی ناسازیی ئه‌و پێشمه‌رج و زه‌مینانه‌وه‌ له‌ عێراق،‌ هه‌ر له‌پاش قبووڵكردنی فیدڕالیه‌ته‌وه‌، كێشه‌ی هاوبه‌شیكردن (المشاركه‌) سه‌ر هه‌ڵده‌داته‌وه‌ و به‌ هۆی نه‌بوونی چاره‌سه‌ری بنه‌ڕە‌تییه‌وه، پاڵنه‌ره‌كانی بژارده‌ی دڵخوازی یه‌كه‌م و ڕێپێنه‌دراو جڵه‌وی كێشه‌كه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌، كێشه‌كه‌ش له ‌بنه‌ڕە‌تدا زاده‌ی دوو ئاڕاسته ‌و دوو دیدگای جیاوازه‌ بۆ سیستمی حوكمڕانی: ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌م، ئاڕاسته‌یه‌كی ناوه‌ندخواز و هه‌ژموونگه‌رایه،‌ كه ‌له‌ كولتووری سیاسیی ده‌یان ساڵه‌ی ده‌وڵه‌تێكی ناوه‌ندی و فه‌رهه‌نگی پانخوازیی قه‌واره‌ و گرووپه‌ سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی عێراقى عه‌ره‌بیيه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌ و بووه‌ته‌ هۆی تێنه‌گه‌یشتن و په‌سه‌ندنه‌كردنی هه‌موو سیستم و ڕێكارێكی جیاواز و كراوه‌. سه‌ره‌نجامی ئه‌مه‌  له‌ عێراقی نوێشدا به‌غدا له‌به‌رامبه‌ر هه‌رێم له‌ باشترین و نه‌رمترین هه‌ڵوێست و هه‌نگاویدا به‌ فشاری سیاسی و ئابووری، له‌ ڕێگه‌ی زۆرینه‌ی په‌رله‌مانی و تێپه‌ڕاندنی یاسا بنه‌ڕە‌تییه‌كان و به‌جێنه‌گه‌یاندنی ئه‌رك و پابه‌ندییه‌كانیه‌وه،‌ هه‌وڵی سه‌پاندنی ناوه‌ندگه‌رایی ده‌دات و له‌ توندترین هه‌نگاویشدا ڕوو ده‌كاته‌ به‌كارهێنانی هێزی سه‌ربازی. ئاڕاسته‌ی دووه‌م، كه‌ هه‌رێم نوێنه‌رایه‌تیی ده‌كات، به‌ پێچه‌وانه‌ی ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌مه‌وه‌، دیدێكی  نه‌رێنیی بۆ هه‌موو جۆرێك له‌ یه‌كگرتوویی هه‌یه‌ و وه‌ك هاوتای ناوه‌ندێتی لێی ده‌ڕوانێت‌ و هه‌موو هه‌وڵێك ده‌دات بۆ خۆڕاپسكاندن لێی، به ‌جۆرێك كه‌ هه‌موو لێخۆشبوونێك له‌ ده‌سه‌ڵاته‌كانی خۆی؛ بۆ حكومه‌تی فیدڕالی و هه‌موو پابه‌ندبوونێكی به‌و یاسا فیدڕالییانه‌ی كه‌ به ‌زۆرینه ‌و به‌بێ هه‌مئاهه‌نگی تێپه‌ڕێنراون، به‌ ملكه‌چبوون و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ناوه‌ندێتی ده‌زانێ، ئه‌گه‌ر به‌شێكی ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ ده‌ستگرتنی هه‌رێم بێت به‌ مافه‌ ده‌ستوورییه‌كانیه‌وه‌، ئه‌وا به‌شێكی زۆری په‌یوه‌سته‌ به‌ مه‌یلی‌ سه‌ربه‌خۆخوازی ‌و‌ دڕدۆنگیی كورده‌وه‌ له‌ هه‌ژموونی ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی. سه‌ره‌نجام هه‌رێمیش بۆ خۆڕاپسكاندن له‌ ناوه‌ند، له‌ باشترین و نه‌رمترین كاردانه‌وه‌یدا كار له‌سه‌ر پابه‌ندنه‌بوون به ‌بڕیار و سیاسه‌ت و یاسا ناوه‌ندییه‌كانی به‌غدا ده‌كات و له ‌توندترین هه‌ڵوێستیشدا ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌تی هه‌بێت هه‌نگاو بۆ جیابوونه‌وه‌ له‌ عێراق ده‌نێت. به‌م جۆره‌ له‌ ئه‌نجامی به‌رده‌وامیی ئه‌و جۆره‌ تێگه‌یشتن و مامه‌ڵه‌ دژیه‌كانه‌وه‌‌، هیچ كات زه‌مینه‌ی له‌بار بۆ جێبه‌جێكردنی پره‌نسیپی هاوبه‌شی نه‌ڕەخساوه‌، ئه‌وه‌ش له‌ داڕشتنی زۆربه‌ی یاسا و ڕێككه‌وتنه‌كانی بواری دارایی و جێبه‌جێكردنیاندا ڕەنگی داوه‌ته‌وه‌. ناسازیی زه‌مینه‌ یاسایی و دامه‌زراوه‌ییه‌كانی فیدڕالیه‌تی دارایی   له‌پاڵ نه‌بوونی ئاستی شیاوی دیموكراسیه‌ت و كه‌شی سیاسیی گونجاو، نه‌بوونی ئاستی پێویستی بنه‌ما ده‌ستووری و یاسایی و دامه‌زراوه‌ییه‌كان و پێوه‌ر و ڕێسا گونجاوه‌كانی پڕۆسه‌ی به‌شكاریی سامان و داهاته‌كان  له‌ عێراق، هۆكارێكی ڕیشه‌یی تری كێشه‌كه‌ن. ده‌وڵه‌تانی فیدڕالی له‌ جیهاندا، جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ پشت به‌ بنه‌ما ده‌ستوورییه‌كان ده‌به‌ستن، له‌ هه‌مان كاتدا له‌ ڕێگه‌ی دانانی یاسای تایبه‌ت و ڕێسا و پێوه‌ری ورد و گونجاوه‌وه،‌ كار بۆ دابه‌شكردنی داهات و سامانه‌كان و به‌ڕێوه‌بردنی ئابووری ده‌كه‌ن. له‌پاڵ ئه‌وه‌ی كه‌ په‌رله‌مانه‌كانیان له ‌دوو ئه‌نجوومه‌ن پێك هاتوون و یه‌كێكیان تایبه‌ته‌ به ‌نوێنه‌ری هه‌رێمه‌كان كه‌ ده‌سه‌ڵاتی تایبه‌تیی له‌و باره‌یه‌وه‌ هه‌یه‌، له‌ هه‌مان كاتدا چه‌ندین دامه‌زراوه‌ و كۆمسیۆنی هاوبه‌ش و پسپۆڕی تایبه‌ت به‌ ڕێكخستن و سه‌رپه‌رشتی و چاودێریی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كان هه‌ن و ڕۆڵی سه‌ره‌كی ده‌گێڕن([4]) و كاره‌كان به‌ته‌نها جێ ناهێڵن بۆ ویستی زۆرینه‌ی په‌رله‌مانی‌ و میزاجی سیاسیی  حكومه‌ته‌كانی ناوه‌ند و هه‌رێمه‌كان و پارته‌ سیاسییه‌كان. به‌ڵام له‌ فیدڕالیزمی عێراقدا، بنه‌ما ده‌ستووری و یاسایی و دامه‌زراوه‌ییه‌كان به‌ جۆرێكی ترن و مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵیشیان جیاوازه‌، وه‌ك له‌ خواره‌وه‌ چه‌ند سه‌رنجێكی تایبه‌ت ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر هه‌ندێكیان: ده‌ستوور: ده‌ستووری عێراق یه‌كێكه‌ له‌و ده‌ستووره‌ فیدڕالییانه‌ی كه‌ هه‌م وه‌ك پێویست نه‌چووه‌ته‌ ناو ورده‌كارییه‌كانی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانه‌وه‌ و بابه‌ته‌كانی یه‌كلایی نه‌كردوونه‌ته([5]). هه‌میش چه‌ند گرێوگۆڵێكی له‌ ناواخنی تێكسته‌كانیدا هه‌ڵگرتووه‌، كه‌ ڕێخۆشكه‌رن بۆ دروستكردنی به‌ربه‌ست له‌به‌رده‌م فیدڕالیه‌تی داراییدا: وه‌ك داڤید كامیرۆن ده‌ڵێت ده‌ستووری عێراق بناغه‌كانی فیدڕالیزمی وه‌ك پێویست دانه‌ڕشتووه‌، له‌ سه‌روبه‌ندی په‌سه‌ندكردنی ده‌ستووره‌كه‌وه‌ تاكوو ئێستا، زۆرینه‌ی دامه‌زراوه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی فیدڕالیزم دروست نه‌كراون، تاكوو ئێستاش یه‌ك هه‌رێم بوونی هه‌یه ‌كه‌ ئه‌ویش به‌ر له‌ په‌سه‌ندكردنی ده‌ستووره‌كه‌وه‌ هه‌بووه‌‌، ده‌ستوور هه‌ریه‌ك له‌ ئه‌نجوومه‌نی فیدڕالی و دادگای باڵای فیدڕالی و ده‌سته‌ و دامه‌زراوه ‌هاوبه‌شه‌كانی بواری دارایی و ڕێكاری پێكهێنانی هه‌رێمه‌كانی به‌ چه‌ند تێكستێكی ناڕوون به‌جێ هێشتوون بۆ ده‌سه‌ڵاتی یاسادانان تاكوو یاسای تایبه‌تیان بۆ ده‌ربكات([vi]). به‌پێی ڕای شاره‌زایان، ده‌ستووری عێراق له‌ كاتێكدا كه‌ ڕێگه‌ی لامه‌ركه‌زیه‌تی ناچوونیه‌كی (غیرمتماثلة – (asymmetrical گرتووەته ‌به‌ر، به‌و مانایه‌ی كه‌ هه‌ندێك له‌ ئاسته‌ پێكهێنه‌ره‌كان ده‌سه‌ڵات و سه‌ربه‌خۆیی زیاتریان هه‌یه‌ له‌وانی تر، به‌ڵام به‌گشتی تێكسته‌كانی ده‌ستووره‌كه‌ له‌و باره‌یه‌وه‌ هه‌مئاهه‌نگ نین، به‌پێی ماده‌ی (117) و بڕگه‌ی یه‌كه‌م و دووە‌م و پێنجه‌م له‌ ماده‌ی (121)، هه‌رێمی كوردستان تایبه‌تمه‌ندییه‌كی ده‌ستووری و سیاسیی هه‌یه‌ و ئاستی سه‌ربه‌خۆیی و پێگه‌ و ده‌سه‌ڵاتی له‌ پارێزگاكان زیاتره‌، به‌پێی ماده‌ی (122) ده‌سه‌ڵاته‌كانی پارێزگاكان له‌سه‌ر ئاستی كارگێڕییه‌. به‌ڵام سه‌ره‌ڕای ئه‌و جیاوازییه‌ بنه‌ڕە‌تییه،‌ كه‌چی له‌ ته‌واوی ماده‌كانی تری ده‌ستووركه‌دا هیچ جیاوازییه‌ك نه‌كراوه‌ له‌نێوان هه‌رێم و پارێزگا نه‌به‌ستراوه‌كان به‌ هه‌رێمه‌وه‌، له‌ بابه‌تی دانانی یاسا بنه‌ڕە‌تییه‌كان و ته‌واوی بابه‌ت و بواره‌ گرنگه‌كاندا وه‌ك یه‌ك‌ ئاماژەیان پێ دراوه‌ و مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ كراوه‌([vii])، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ ماده‌كانی 65 و 105 و 106 و 112 و 115 و… هتد هاتووه‌([viii])، به‌م جۆره‌ ده‌ستوور ده‌رفه‌تێكی دروست كردووه‌ بۆ داڕشتنی یاسا بنه‌ڕە‌تییه‌كان و دامه‌زراندنی ده‌سته‌ و دامه‌زراوه‌ هاوبه‌شه‌كان و زۆر بواری تر له‌سه‌ر بنه‌مای زۆرینه‌ و مامه‌ڵه‌كردنی حكومه‌تی فیدڕالی له‌گه‌ڵ هه‌ریم وه‌ك پارێزگایه‌ك. هه‌ر چه‌نده‌ له ‌ماده‌ی (112)دا به‌ چه‌ند ئاماژەیه‌ك هێڵه‌ گشتییه‌كانی ده‌سه‌ڵاتی به‌ڕێوه‌بردنی نه‌وت و گاز و دابه‌شكردنی داهاته‌كانیان دیاری كراون، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له‌ ماده‌ی (111)دا هاتووه ‌(نه‌وت و گاز موڵكی گشت گه‌لی عێراقه‌ له‌ هه‌موو هه‌رێم و پارێزگاكاندا) ناڕوون و مایه‌ی لێكدانه‌وه‌ی جیاوازه‌. شاره‌زایانی یاسا پێیان وایه‌ كه‌ گه‌لی عێراق كه‌سێتیی مه‌عنه‌ویی نییه‌ و موڵكیه‌تیش مافێكی عه‌ینییه‌، بۆیه‌ هه‌ر ده‌بێت ئه‌و مافه‌ بۆ ده‌وڵه‌ت بێت به‌و پێیه‌ی كه‌ كه‌سێتییه‌كی یاسایی مه‌عنه‌ویی هه‌یه(‌[ix])،  دیاره‌ كه‌ ده‌وڵه‌تیش لێره‌دا گوزارشته‌ له‌ دامه‌زراوه‌ ده‌ستووری و فه‌رمییه‌كان له‌ ئاسته‌ جیاوازه‌كاندا، به‌ڵام به‌غدا هه‌میشه‌ حكومه‌تی فیدڕالی به تاكه‌ ‌نوێنه‌ری گه‌لی عێراق ده‌زانێت له‌ هه‌موو هه‌رێم و پارێزگاكان، كه‌ ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ پره‌نسیپی سه‌ربه‌خۆیی هه‌رێمه‌كان له ‌ده‌وڵه‌تی فیدڕالی ناگونجێت. یاسا و دامه‌زراوه‌كانی بواری فیدڕالیه‌تی دارایی كه‌لێنه‌كانی بواری یاسا و دامه‌زراوه‌كانی فیدڕالیه‌تی دارایی له‌ عێراق دوو جۆرن: یه‌كه‌میان ده‌رنه‌چوونی چه‌ند یاسایه‌كی بنه‌ڕە‌تییه‌ تاكوو ئێستا، وه‌ك یاسای ئه‌نجوومه‌نی فیدڕالی و یاسای نه‌وت و گازی فیدڕالی، دووه‌میش ده‌رچوونی به‌شێك له ‌یاسا بنه‌ڕە‌تییه‌كانه‌ به ‌شێوه‌ی ناوه‌ندگه‌ریانه‌ و دوور له‌ ڕێسا و پره‌نسیپه‌كانی فیدڕالیه‌تی دارایی وه‌ك: یاسای ده‌سته‌ی گشتیی ته‌رخانكردنی داهاته‌ ئیتیحادییه‌كان (2017)، یاسای ده‌سته‌ی گشتیی ده‌سته‌به‌ركردنی مافی هه‌رێم و پارێزگاكان (2016)، یاسای كارگێڕیی دارایی ئیتیحادی (2019)، یاسای ده‌روازه‌ سنوورییه‌كان (2016)، یاسای كۆمپانیای نیشتمانیی نه‌وتی عێراق (2018).‌ یاسا و دامه‌زراوه‌ و ده‌سته ‌هاوبه‌شه‌كان له‌ ده‌وڵه‌تانی فیدڕالیدا ئه‌ركی سه‌ره‌كیی ڕێكخستنی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كان و دابه‌شكردنی سامان و داهات له‌ئه‌ستۆ ده‌گرن و ڕێسا و ڕاسپارده‌كانیان له‌و باره‌یه‌وه‌ یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یه‌، به‌ڵام له‌ عێراق به‌ هۆی ئه‌و كه‌لێنه‌وه‌ پرسی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كان و دابه‌شكردنی سامان و داهات  به‌ته‌نیا به‌جێ هێڵراوه‌ بۆ میزاجی سیاسیی حكومه‌ت و لایه‌نه ‌سیاسییه‌كان و فیدراسیۆنه‌ په‌رله‌مانییه‌كان و به‌رده‌وام له‌ بازاڕی ڕێككه‌وتنه‌ كاتییه‌كان و یاساكانی بودجه‌ی ساڵانه‌دا مه‌مه‌ڵه‌ی پێوه‌ ده‌كرێت([x]).   هۆكاره‌ ڕاسته‌وخۆكان   پرسی ڕاده‌ستنه‌كردنی نه‌وت و داهاته‌ فیدڕالییه‌كان له‌لایه‌ن هه‌رێمه‌وه‌. هه‌ر له‌پاش ساڵی 2013‌، پاساوی به‌غدا بۆ نه‌ناردنی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم بریتییه‌ له‌ ڕاده‌ستنه‌كردنی نه‌وت و داهاته‌ فیدڕالییه‌كان له‌لایه‌ن هه‌رێمه‌وه‌. سه‌باره‌ت به‌ پرسی نه‌وت، هه‌رێم به‌ مافی خۆی ده‌زانێت به‌ پشتبه‌ستن به ‌مادەی (112)ی ده‌ستوور و یاسای نه‌وت و گازی هه‌رێم؛ پڕۆسه‌ی نه‌وتی هه‌رێم به‌ڕێوه‌ ببات، به‌ڵام به‌غدا تێڕوانینێكی تری هه‌یه‌ و پێی وایه‌ كه‌ به‌پێی ماده‌ی (111)ی به‌ڕێوه‌بردنی سامانی نه‌وت؛ له ‌گشت عێراق بۆ حكومه‌تی فیدڕالییه‌. به ‌هۆی نه‌بوونی یاسای نه‌وت و گازی فیدڕالییه‌وه‌، تاكوو ئێستا ئه‌م بابه‌ته‌ یه‌كلایی نه‌كراوه‌ته‌وه‌ و ڕێسایه‌كی ڕوون و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ش نییه‌ بۆ چۆنیه‌تیی به‌شداریكردنی هه‌رێم به ‌داهاته‌كانی نه‌وت له‌ پێكهێنانی داهاته‌ فیدڕالییه‌كان.  نه‌یاری و ته‌نگپێهه‌ڵچنینی پڕۆسه‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غدا هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه، له‌پاڵ نه‌بوونی توانای دارایی هه‌رێم بۆ دابینكردنی تێچووی گه‌ڕان و پشكنین و وه‌به‌رهێنان، وایان كرد كه‌ هه‌رێم بۆ ڕاكێشانی كۆمپانیا جیهانییه‌كان پشت به‌ گرێبه‌ستی هاوبه‌شی به‌رهه‌م ببه‌ستێت، كه‌ بۆ كۆمپانیاكان له ‌یه‌ك كاتدا ڕیسك و قازانجی زیاتر و بۆ هه‌رێم ڕیسك و قازانجی كه‌متری هه‌یه‌ له‌چاو گرێبه‌ستی جۆری خزمه‌تگوزاری كه‌ له‌ عێراق پشتی پێ ده‌به‌سترێت([xi]). جگه‌ له‌وه‌ش هه‌ڵوێستی نه‌یارانه‌ی به‌غدا هۆكارێك بوو بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌رێم بۆ ساغكردنه‌وه‌ی نه‌وته‌كه‌ی له‌ بازاڕ، ناچار بێت به ‌كه‌متر له ‌نرخی خۆی بیفرۆشێت. له‌ هه‌رێم تێچووی پڕۆسه‌كانی بواری خزمه‌تگوزارییه‌كان و پاراستن و گواستنه‌وه‌ی نه‌وت تا ڕاده‌یه‌ك به‌رزه‌ و ڕاسته‌وخۆ له ‌داهاتی نه‌وتی هه‌نارده‌كراو ده‌درێت. هه‌موو ئه‌مانه‌ وایان كردووه‌ كه‌ تێچووی پڕۆسه‌ی به‌رهه‌مهێنان و هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێم به‌رز بێت و پوخته‌ی داهاته‌كه‌شی كه‌متر، ئه‌مه‌ش له‌پاڵ داننه‌نانی به‌غدا به ‌مافی هه‌رێم بۆ به‌ڕێوه‌بردنی سامانی نه‌وت، هه‌میشه‌ به‌ربه‌ستێكی تر بووه‌ له‌به‌رده‌م ڕێككه‌وتنه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا. سه‌باره‌ت به‌ داهاته‌ فیدڕالییه‌ به‌ده‌ستهاتووه‌كان له ‌هه‌رێم، باج و ڕسومات و گومرگه‌كان، تاكوو ساڵی 2013 بارته‌قای ئه‌و داهاتانه‌ له‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم به ‌شێوه‌ی داشكاندن (المقاصة‌) له‌لایه‌ن به‌غداوه‌ ده‌بڕدرا، ماده‌ی 29-ی یاسای كارگێڕیی دارایی 2019 بناغه‌یه‌كی بۆ دابه‌شكردنی ئه‌و داهاتانه‌ داناوه‌، به‌ڵام كێشه‌ی سه‌ره‌كی له‌م ڕووه‌وه‌ چ بۆ ئه‌و داهاتانه ‌و چ بۆ ڕاده‌ستكردنی داهاته‌كانی نه‌وتیش بریتییه‌ له‌ ڕێكاری جێبه‌جێكردنه‌كه‌ی، چونكه‌ سه‌ره‌ڕای به‌شداریكردنی هه‌رێم به‌و داهاتانه‌ له‌ ڕێگه‌ی شێوازی له‌بریی داشكاندن تاوەكوو 2013 بۆ باج و گومرگه‌كان و له‌ 2019 و 2020 بۆ ئه‌و داهاتانه‌ و داهاتی 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت ڕۆژانه، به‌ڵام هه‌میشه وا ڕاده‌گه‌یه‌نرێت كه‌ هه‌رێم به ‌هیچ جۆرێك به‌شداریی نه‌كردووه‌ له‌ پێكهێنانی داهاته‌كانی عێراق، ئه‌مه‌ش كراوه‌ته‌ پاساو بۆ نه‌ناردنی بڕی شایسته‌ له‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم، هه‌ر چه‌نده‌ له ‌ڕاستیدا ئه‌و شێوازه‌ش هه‌ر جۆرێكه‌ له‌ به‌شداریكردن له ‌پێكهێنانی داهاته‌ گشتییه‌كان([xii]). ڕاسته‌ به‌شداریكردنی هه‌رێمه‌كان له‌ پێكهێنانی داهاته‌ فیدڕالییه‌كان به‌ شێواز و بڕ و ڕێژەی جۆراوجۆر، یه‌كێكه‌ له‌ بنه‌ماكانی فیدڕالیه‌تی دارایی، به‌ڵام له‌ ده‌وڵه‌تانی فیدڕالیدا مۆدێلێكی هاوبه‌‌ش نییه‌ بۆ چۆنیه‌تیی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ شێوازی به‌شداریكردنه‌كه‌ و پرسی ده‌سه‌ڵاتی به‌ڕێوه‌بردن و دابه‌شكردنی  سامان و داهاته‌كان به‌گشتی. ئه‌وه‌ی كه‌ زۆربه‌ی ده‌وڵه‌تانی فیدڕالی له‌سه‌ری كۆكن و پره‌نسیپێكی گرنگی فیدڕالیه‌تی داراییه‌، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ له‌لای هیچ یه‌ك له‌ حكومه‌تی فیدڕالی یان حكومه‌تی هه‌رێمه‌كان قۆرغ ناكرێن و كۆی داهاته‌كانیش ته‌نها ناچنه‌ ناو گه‌نجینه‌ی لایه‌نێكیان. به‌غدا به‌ر له‌وه‌ی پرسی نه‌وتیش وه‌ك كێشه‌یه‌ك له‌و نێوه‌نده‌دا سه‌ر هه‌ڵبدات، هه‌میشه‌ پێی وا بووه‌ كه‌ پێویسته‌ هه‌موو داهاته‌كانی هه‌رێم ڕاسته‌وخۆ یان به ‌خه‌مڵاندن و چاودێریی خۆی بخرێنه‌وه‌ سه‌ر گه‌نجینه‌ی ناوه‌ندی، هه‌ر له ‌ساڵی 2006-ەوه‌ له ‌هه‌موو یاساكانی بودجه‌ی عێراقدا بڕگه‌یه‌ك هه‌یه‌ كه‌ تێیدا هاتووه‌ پێویسته‌ پاكتاوی شایسته‌ی نێوان هه‌ردوولا له‌ 2004-ەوه‌ بكرێت([xiii]). سه‌باره‌ت به‌ نه‌وتیش، ئه‌و ساڵانه‌ی كه‌ به‌پێی ڕێككه‌وتن یان تاك لایه‌نه‌ له‌ یاسای بودجه‌ی عێراقدا بڕێك نه‌وت دیاری كراوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی هه‌رێم پابه‌ند بێت به‌ ڕاده‌ستكردنی، هه‌ر له ‌هه‌مان یاسادا به‌ بڕگه‌یه‌كی تر جه‌خت له‌وه‌ كراوه‌ته‌وه‌ كه‌ هه‌ر زیاده‌یه‌كی به‌رهه‌می نه‌وت له‌و بڕە‌ دیاریكراوه،‌ پێویسته‌ داهاته‌كه‌ی بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ گه‌نجینه‌ی فیدڕالی([xiv]). به‌و جۆره‌ به‌غدا هه‌میشه‌ پێی وا بووه‌ كه‌ هه‌ر كات بۆی لوا، پێویسته‌ گشت سامان و داهاته‌كان بگه‌ڕێنرێنه‌وه‌ به‌غدا و له‌وێوه‌ مه‌ركه‌زیانه‌ به‌سه‌ر گشت پارێزگاكاندا دابه‌ش بكرێن، ئێستاش هه‌مان ویستی هه‌یه([xv])، ئه‌م جۆره‌ ویست و مامه‌ڵانه‌ش له‌گه‌ڵ فیدڕالیه‌تی داراییدا وێك نایه‌نه‌وه‌. پرسی نه‌ناردنی بڕی شایسته‌ له‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم ڕێژە‌ی پشكی هه‌رێم و پرسی خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان و حاكیمه‌ و بودجه‌ی پێشمه‌رگه‌ له‌و پرسانه‌ن كه‌ هه‌ر له‌ (2007)ەوه‌ بابه‌تی ناڕەزایی و ناكۆكین، میدیا و لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان له‌ به‌غدا به‌رده‌وام ده‌نگیان لێ به‌رز بووه‌ته‌وه‌ به‌وه‌ی كه‌ ڕێژە‌ی 17% بۆ هه‌رێم زۆره‌ و هه‌رێم به‌شداری له ‌داهاته‌كان ناكات، هه‌رێمیش هه‌میشه‌ گازنده‌ی ئه‌وه‌ی كردووه‌ كه‌ پشكی فیعلیی ته‌رخانكراو بۆ هه‌رێم  نزیكه‌ی 11%([xvi]) بووه‌ نه‌ك 17%، چونكه‌ به‌شێكی زۆر له‌ بودجه‌كه‌ به‌ ڕێژەی زیاتر له‌ 35%-ی بۆ خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان ته‌رخان كراوه‌ كه‌ هه‌رێمی كوردستان لێی بێبه‌ش كراوه‌، به‌شێكی تریشی به‌ ڕیژە‌ی زیاتر له‌ 10% بۆ خه‌رجییه‌كانی حاكیمه‌ ته‌رخان كراوه‌ كه‌ بڕی شایسته‌ی هه‌رێم له‌ویش وه‌ك پێویست خه‌رج نه‌كراوه‌، وه‌ك پاره‌ی جووتیاران و ده‌رمان و… هتد. جگه‌ له‌وه‌ش هه‌ر له‌ 2007-ە‌وه تاكوو ئێستا، له‌ یاسای بودجه‌ی زۆربه‌ی ساڵانی عێراقدا ماده‌یه‌ك هه‌بووه‌‌ بۆ خه‌رجكردنی مووچه ‌و چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی و مه‌شقی پێشمه‌رگه‌، به‌ڵام هیچ كات ئه‌و ماده‌یه‌ جێبه‌جێ نه‌كراوه‌ و هیچ بڕە‌ پاره‌یه‌ك بۆ پێشمه‌رگه‌ له‌ بودجه‌ی عێراق خه‌رج نه‌كراوه([xvii]‌). پاش سه‌رهه‌ڵدانی پرسی نه‌وت له‌ ساڵانی (2010-2013)، چه‌ند ڕێككه‌وتنێك له‌نێوان هه‌رێم و به‌غدا له‌و باره‌یه‌وه‌ كرا، هه‌ر چه‌نده ڕاسپارده‌ی ڕێكکه‌وتنه‌كان له‌لایه‌ن سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانی عێراقه‌وه‌ په‌سه‌ند كران، به‌ڵام وه‌كوو خۆیان نه‌خرانه‌ ناو تێكسته‌كانی بودجه‌ی ساڵانه‌وه ‌و جێبه‌جێ نه‌كران([xviii]). ڕەو‌شه‌كه‌ به‌و جۆره‌ به‌رده‌وام بوو تاكوو سه‌ره‌تای 2014 كه‌ پشكی هه‌رێم به‌ته‌واوی له‌لایه‌ن به‌غداوه‌ بڕا، به‌ پاساوی ڕاده‌ستنه‌كردنی نه‌وت و داهاته‌ ئیتیحادییه‌كان، له ‌كاتێكدا تاكوو ئه‌و ده‌مه‌ هه‌رێم به‌فه‌رمی نه‌وتی هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ نه‌كردبوو، چه‌ند مانگێك پاش ئه‌وه‌ هه‌رێمیش ده‌ستی كرد به ‌هه‌نارده‌كردنی نه‌وت له‌ ڕێگه‌ی بۆرییه‌وه‌ بۆ ده‌ره‌وه‌، دۆخه‌كه‌ به‌ره‌و ئاڵۆزیی زیاتر چوو، پاشتریش له‌ یاساكانی بودجه‌ی عێراق به‌ بڕیاری تاك لایه‌نه ‌و به‌بێ پشتبه‌ستن به‌ سه‌رژمێریی دانیشتووان و هیچ پێوه‌رێكی بابه‌تیی تر له ‌ساڵی 2018-ەوه‌ پشكی هه‌رێم دابه‌زێنرا بۆ 12.67%، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‌ كار به‌ یاساكانی بودجه‌ش نه‌ده‌كرا.  له‌ كۆتایی 2018، پاش ئه‌وه‌ی عادل عه‌بدولمه‌هدی بووه‌ سه‌رۆكوه‌زیرانی عێراق، هه‌ردوو لا ڕێك كه‌وتن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌رێم ڕۆژانه‌ 250 هه‌زار به‌رمیل ڕاده‌ست بكات به‌رامبه‌ر به‌ خه‌رجكردنی پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی عێراق، یان له‌بریی ئه‌و بڕە‌ نه‌وته‌ و داهاته‌ فیدڕالییه‌كانی هه‌رێم له‌ پشكی بودجه‌كه‌ی ببڕێت و به‌شه‌كه‌ی تری بۆ خه‌رج بكرێت، بڕێكی دیاریكراویش بۆ پێشمه‌رگه‌ ته‌رخان بكرێت له‌ خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان، ئه‌وەش له ‌یاسای بودجه‌ی 2019 جێگیر كرا، بڕگه‌ی تایبه‌ت به‌ پێشمه‌رگه‌ جێبه‌جێ نه‌كرا، به‌شه‌كه‌ی تری ڕێككه‌وتنه‌كه‌ له‌ 2019 جێبه‌جێ كرا، له‌ ساڵی 2020 یاسای بودجه‌ی عێراق په‌سه‌ند نه‌كرا، بۆیه‌ پێویست بوو به‌پێی یاسای كارگێڕیی دارایی به ‌هه‌مان شێوه‌ی ساڵی ڕابردوو؛ كار له‌سه‌ر به‌شكاریی ته‌رخانكراوه‌كان بكرێت، به‌ڵام هه‌ر له ‌مانگه‌كانی سه‌ره‌تاوه‌ عێراق خۆی له‌ جێبه‌جێكردنی ئه‌ركه‌كانی لا دا، به‌تایبه‌تییش كه‌ دۆخی داراییه‌كه‌ی به‌ره‌و خراپییه‌كی زۆر ڕۆیشت. هه‌موو ئه‌وانه‌ گوزارشت له‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌ عێراق له‌ سه‌ره‌تاوه‌ تاكوو ئێستا ماوه‌یه‌ك  له‌ژێر ڕەحمه‌تی په‌یوه‌ندییه‌ سیاسییه‌كان و ماوه‌یه‌كیش له‌ سایه‌ی میزاجی سه‌رۆكوه‌زیرانی حكومه‌تی فیدڕالی و پارت و قه‌واره‌ سیاسییه‌كانی په‌رله‌مانی عێراقدا بووه‌، ئه‌مه‌ش ڕە‌چاونه‌كردنی بنه‌ما ده‌ستوورییه‌كان و باوه‌ڕنه‌بوون به ‌فیدڕالیزم دووپات ده‌كاته‌وه‌. پرسی سوودمه‌ندنه‌بوونی هه‌رێم له‌ قه‌رزه‌ گشتییه‌كان و یه‌ده‌گی نه‌ختی قه‌رز ساڵانه‌ به‌شێكی زۆر له ‌داهات و خه‌رجییه‌كانی عێراق پێك ده‌هێنێت، واته‌ عێراق هه‌موو ساڵێك بڕێكی زۆر قه‌رز ده‌كات بۆ پڕكردنه‌وه‌ی كورتهێنانی بودجه‌كه‌ی و بڕێكی زۆریش ته‌رخان ده‌كات بۆ دانه‌وه‌ی قه‌رز و سووی سه‌ر قه‌رزه‌كان، ئه‌م پرسه‌‌ چه‌ند ساڵێكه‌ به‌شێكه‌ له‌ بابه‌تی ناكۆكییه‌كانی  نێوان هه‌رێم و به‌غدا، هه‌رێم پێی وایه‌ كه‌ له‌ هه‌موو بارێكدا مافی سوودمه‌ندبوونی له ‌قه‌رزه‌كان هه‌یه‌ و له ‌دانه‌وه‌یاندا به‌شداره،‌ به‌ڵام به‌غدا له‌ سووده‌كه‌یان بێبه‌شی ده‌كات، به‌غداش هه‌موو شتێك ده‌به‌ستێته‌وه‌ به‌وه‌ی كه‌ هه‌رێم نه‌وت و داهاته‌كانی تری ڕاده‌ستی به‌غدا ناكات. ته‌نها له‌ 2014-ە‌وه‌ قه‌باره‌ی قه‌رزه‌ ناوخۆییه‌كانی عێراق زیاتر له‌ 65 ترلیۆن دینار و قه‌رزه‌ ده‌ره‌كییه‌كانیش به‌ نزیكه‌ی 20 ملیار دۆلار زیادیان كردووه‌، یه‌ده‌گی نه‌ختییش زیاتر له‌ 35 ملیار دۆلار كه‌می كردووه‌([xix])، ئه‌مه‌ش له‌ پێناوی دابینكردنی پاره‌ی پێویست بۆ مووچه‌ و خه‌رجییه‌كان بووه‌، كه‌ هه‌رێمی كوردستانیان لێ بێبه‌ش كراوه‌. ئه‌و قه‌رزانه‌ی ساڵانه‌ له‌ عێراقدا ده‌كرێن؛ زۆربه‌یان ناوخۆیین، یان له‌ ڕێگه‌ی قه‌واڵه ‌و حه‌واڵه‌ی جۆراوجۆره‌وه‌ن، یان قه‌رزی ڕاسته‌وخۆی ‌بانكه‌ بازرگانییه‌كان و بانكه‌ تایبه‌تمه‌نده‌كانن كه‌ به‌  ده‌ستپێشكه‌ری و ئاسانكارییه‌كانی بانكی ناوه‌ندی ئه‌نجام ده‌درێن، زۆرینه‌ی قه‌واڵه‌ و حه‌واڵه‌كانیش هه‌ر له‌لایه‌ن بانكی ناوه‌ندیه‌ ده‌كڕدرێنه‌وه‌، واته‌ بۆ وه‌رگرتنی قه‌رزه‌ ناوخۆییه‌كان به ‌ناڕاسته‌وخۆ سوود له‌ نه‌ختینه‌ی دیناری بانكی ناوه‌ندی وه‌رده‌گیرێت و بۆ ڕاگرتنی نرخی دیناری خراوه‌ڕووش ڕاسته‌وخۆ سوود له‌ یه‌ده‌گی نه‌ختی بیانی وه‌رده‌گیرێت([xx]). پاشتر قه‌رزه‌كانی سه‌ر عێراق له‌ ته‌رخانكراوه‌كانی خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان ده‌درێنه‌وه‌، كه‌ به‌ده‌رن له‌ هاوكێشه‌ی هه‌ژماركردنی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم، واته‌ له‌سه‌ر حسیابی هه‌موو بودجه‌كه‌ و پێش هه‌ژماركردنی پشكی هه‌رێم بڕێك ته‌رخان ده‌كرێت بۆ دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌كان، به‌مه‌ش ڕاسته‌وخۆ و پێش پڕۆسه‌ی دابه‌شكاری له‌ پشكی هه‌رێمیش ده‌بڕدرێت بۆ دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌كان، واته‌ هه‌رێم له ‌ڕێگەی‌ ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ی سیادییه‌وه‌ به‌شداره‌ له‌ دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌كان. سه‌رچاوه‌ی پاره‌ی دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌كانیش له‌ فرۆشتنی نه‌وتی باشوور و داهاته‌ ئاساییه‌كانی تره‌وه‌ نییه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ گوزارشتی لێ ده‌كرێت‌، چونكه‌ قه‌رزكردن له‌ عێراق پڕۆسه‌یه‌كی ساڵانه‌ی به‌رده‌وامه‌، واته‌ هه‌ر له ‌ڕێگه‌ی قه‌رزكردنه‌وه‌ به‌شی زۆری پشك و سووی سه‌ر قه‌رزه‌كان ده‌درێنه‌وه‌، هه‌ر بۆیه‌ سووڕی قه‌رزاری له ‌عێراق به‌رده‌وامه‌، ئه‌مه‌ش‌ بووه‌ته‌ هۆی كه‌ڵه‌كه‌بوونی قه‌رزه‌كان كه‌ له ‌داهاتوودا ده‌بێت له‌سه‌ر حیسابی هه‌موو عێراق، به‌ هه‌رێمیشه‌وه‌، بدرێنه‌وه‌. سه‌باره‌ت به‌ یه‌ده‌گی نه‌ختینه‌ش، ده‌بێ ئه‌وه‌ بزانرێت كه‌ سه‌رچاوه‌ی یه‌ده‌گی نه‌ختینه‌ی عێراق ڕاسته‌وخۆ و ته‌نها  له‌ داهاتی نه‌وت و داهاته‌كانی تری باشووری عێراقه‌وه‌ كه‌ڵه‌‌كه‌ نابێت، به‌ڵكوو بوونی دراو و سیاسه‌تی نه‌ختی و بازرگانیی ده‌ره‌كی ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ ده‌ده‌نه‌ ده‌وڵه‌تان كه‌ به‌ بڕی جیاواز و له‌ كاتی جیاوازدا خاوه‌نی یه‌ده‌گی نه‌ختی بن. ڕاسته‌ له ‌عێراقدا ده‌سه‌ڵاته‌كانی قه‌رزی گشتی و سیاسه‌تی نه‌ختی و به‌كارهێنانی یه‌ده‌گ له‌ ده‌سه‌ڵاته‌ فیدڕالییه‌كانن، به‌ڵام یه‌كێك له‌ پره‌نسیپه‌كانی فیدڕالیه‌ت و پێكهاتنی ئاسته‌ جیاوازه‌كانی حوكم و یه‌كه‌ پێكهینه‌ره‌كان  له‌ ده‌وڵه‌تانی فیدڕالیدا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ كاتێك هه‌رێمه‌كان ده‌ستبه‌رداری ده‌سه‌ڵاته‌كانی قه‌رز و دراو و سیاسه‌تی نه‌ختی ده‌بن بۆ حكومه‌تی فیدڕالی، له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌یه‌ كه‌ حكومه‌تی فیدڕالی حكومه‌تی تاكه‌ هه‌رێمێك نییه ‌و هیی هه‌مووانه ‌و پێویسته‌ ئه‌و ده‌سه‌ڵات و ئیمتیازاتانه‌ به‌هاوسه‌نگی بۆ به‌رژە‌وه‌ندیی هه‌مووان به‌كار بهێنێت. كه‌چی به‌غدا به‌م جۆره‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ پرسی قه‌رز و یه‌ده‌گی نه‌ختی ناكات. سیناریۆ ئایندەییەکانی پەیوەندییەکان له‌ سۆنگه‌ی ئه‌و هۆكاره‌ ڕاسته‌وخۆ و ڕیشه‌ییانه‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌ باس كران، سیناریۆكانی ئاینده‌ و چاره‌سه‌ری په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا‌ به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌ ده‌خه‌ینه‌ ڕوو: سیناریۆی یه‌كه‌م: بنیاتنان و كاركردن به‌ سیستمی فیدڕالیه‌تی دارایی  واته‌ به‌رقه‌راركردنی هاوبه‌شی و سه‌ربه‌خۆیی و یه‌كگرتوویی وه‌ك سێ بناغه‌ی سیستمی فیدڕالیه‌ت، به ‌جۆرێك كه‌ هه‌رێمه‌كان سه‌ربه‌خۆیی داراییان هه‌بێت، له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستووری و یاسایی و بابه‌تی به‌شدار بن له‌ پێكهێنانی داهاته‌ فیدڕالییه‌كان، سوودمه‌ند بن له‌ بودجه‌ی گشتی و قه‌رزه‌ گشتییه‌كان و سوودوه‌رگرتن له‌ یه‌ده‌گی نه‌ختی و سیاسه‌ته‌ دارایی و نه‌ختی و بازرگانییه‌كانی حكومه‌تی فیدڕالی و پابه‌ند بن به‌ به‌جێگه‌یاندنی ئه‌ركه‌كانیان. ئه‌مه‌ پێویستی به‌ گۆڕان و چاره‌سه‌ری هۆكاره‌ ڕیشه‌ییه‌كانه‌، پێگه‌یشتنی كولتووری دیموكراسی و بڕواهێنان به‌ فیدڕالیه‌ت و په‌سه‌ندكردنی سه‌ربه‌خۆیی و یه‌كگرتوویی و هاوبه‌شی له‌ چوارچێوه‌ی‌ یه‌ك ده‌وڵه‌تدا، پێداچوونه‌وه‌ و گۆڕانكاری له‌ بنه‌ما ده‌ستووری و یاساییه‌كان و بره‌وسه‌ندنی كولتووری دامه‌زراوه‌سازی و كارپێكردنی؛ مه‌رج و پێویستی سه‌ره‌كیی ئه‌و گۆڕانه‌ن، ئه‌مه‌ش له‌ مه‌ودای نزیك و مامناوه‌ندیدا بۆ عێراق ئه‌سته‌مه‌‌، واته‌ ئه‌م سیناریۆیه‌ ئه‌گه‌ری جێبه‌جێبوونی له ‌مه‌ودای نزیك و مامناوه‌ندیدا زۆر لاوازه‌. سیناریۆی دووه‌م: گه‌ڕانه‌وه‌ی عێراق بۆ سیستمی ناوه‌ندی و حوكمی ڕەها ئه‌مه‌ ویستی به‌غدا و به‌شی زۆری هێزه‌ عیراقییه‌كانه،‌ به‌ڵام ته‌نیا به‌رامبه‌ر هه‌رێمی كوردستان، چونكه‌ ده‌زانن‌ كه‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی حوكمی ڕە‌ها و ناوه‌ندگه‌رایی توند بۆ دۆخی ئێستای عێراق ده‌ست نا‌دات و عێراق ئه‌و قۆناغه‌ی تێپه‌ڕاندووه،‌ ئه‌م بژارده‌یه‌ له‌لایه‌ن هێزه‌ ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كانیشه‌وه‌ په‌سه‌ند ‌كراو نییه‌‌، سه‌باره‌ت به ‌هه‌رێمی كوردستانیش نه‌ك هه‌ر قبووڵنه‌كراوه‌، به‌ڵكوو ته‌نها له‌ ڕێگه‌ی ڕوودانی كاره‌ساتێكی گه‌وره‌وه‌ ئه‌گه‌ری هاتنه‌دیی هه‌یه‌، كه ‌ئه‌ویش ده‌بێته‌وه‌ به‌ سه‌رچاوه‌ی ئاژاوه‌ و كاره‌ساتی به‌رده‌وام، واته‌ چانسی ئه‌م سیناریۆیه‌ش ته‌واو لاواز و دووره‌. سیناریۆی سێیه‌م: هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی عێراق و جیابوونه‌وه‌ی هه‌رێم كاتێك ئه‌گه‌ری به‌رقه‌راربونی فیدڕالیزمی ڕاسته‌قینه‌ زۆر لاواز بێت و چانسی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ناوه‌ندگه‌راییش به‌و شێوه‌یه‌ بێت، ئیدی ته‌نها دوو ڕێگه‌ ده‌مێنن، ئه‌وانیش یان هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی عێراق و جیابوونه‌وه‌ی هه‌رێم، یان پێكه‌وه‌هه‌ڵكردنی كاتی تا ماوه‌یه‌كی تر. سه‌ره‌ڕای شكستخواردوویی ده‌وڵه‌ت و حكومه‌تی فیدڕالی له ‌عێراق له ‌هه‌موو ڕوویه‌كه‌وه‌، به‌ڵام هه‌روه‌ك سه‌روبه‌ندی ڕووخانی ڕژێمی پێشوو و دامه‌زراندنی عێراقی نوێ، چ لایه‌نه‌ ده‌ره‌كییه‌كانی ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تی، چ هێز و لایه‌نه‌ عێراقییه‌كان، به‌تایبه‌تییش لایه‌نی عه‌ره‌بی، له‌گه‌ڵ بژارده‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا نین و پرسی جیابوونه‌وه‌ و سه‌ربه‌خۆبوونی هه‌رێمیش په‌سه‌ندكراو نییه‌ و زۆربه‌ی لایه‌نه‌كان له‌ دژی ئه‌و بژارده‌یه‌ن، به‌پێی زۆرینه‌ی پێدراوه‌كان ئه‌م ڕەوشه‌ تاكوو ئێستا به‌و جۆره‌یه ‌و مه‌گه‌ر به‌ هۆی گۆڕانكارییه‌كی گه‌وره‌ی ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تیی چاوه‌ڕواننه‌كراوەو‌ە گۆڕانی به‌سه‌ردا بێت. به‌ واتا‌ چانسی به‌دیهاتنی ئه‌م سیناریۆیه‌ش له‌ مه‌ودای نزیكدا، چانسێكی زۆر لاوازه‌. سیناریۆی چواره‌م: به‌رده‌وامیدا به‌ پێكه‌وه‌ هه‌ڵكردن له‌ سۆنگه‌ی هه‌ڵسه‌نگاندنی چانسی  ئه‌و سیناریۆیانه‌ی سه‌ره‌وه‌، ده‌توانین بڵێین له‌ مه‌ودای نزیكدا جارێكی تر سیناریۆی پێكه‌وه‌هه‌ڵكردن تا ماوه‌یه‌كی تر له‌ هه‌موو سیناریۆكانی تر؛ چانسی به‌هێزتری هه‌یه. تا ئەو كاتەی هه‌رێمی كوردستان به‌شێك بێت له‌ عێراق، پێویسته‌ په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كان به‌شێكی بنه‌ڕە‌تی له‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌ولێر و به‌غدا پێك بهێنن، له ‌ڕووی ئابوورییه‌وه‌ قسه‌كردن له‌ بابه‌تی پشتبه‌خۆبه‌ستنی ته‌واو و ده‌ستبه‌ردان یان بێباكبوونی هه‌رێمێك له‌ حكومه‌تی فیدڕالی؛ قسه‌كردنێكی با‌به‌تی و ورد نییه‌، ئه‌مه‌ش لانی كه‌م له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌سه‌ڵاته‌كانی دراو و یه‌ده‌گ و سیاسه‌تی نه‌ختی و قه‌رزوقۆڵه‌ و به‌شێكی زۆری ئامرازه‌كانی سیاسه‌تی دارایی و بانكداری و بازرگانیی ده‌ره‌كی “كه‌ گرنگترین ئامرازه‌كانی به‌ڕێوه‌بردنی ئابووری و شاده‌ماری بزاوتی ئابوورین”، قۆرغی ده‌سه‌ڵاته‌ تایبه‌ته‌كانی حكومه‌تی فیدڕالین. هه‌ریه‌ك له‌ ئه‌مه‌ریكا و ده‌وڵه‌تانی ئه‌ورووپا و ده‌یان ده‌وڵه‌تی تریش، له‌ ناویاندا ته‌واوی ده‌وڵه‌تانی فیدڕالی، له‌ كاتی قه‌یرانه‌كاندا هه‌ر لە ڕێگه‌ی قه‌رزی گشتی و پشتبه‌ستن به‌ یه‌ده‌گی نه‌ختییه‌وه‌، كورتهێنانه‌ گه‌وره‌كانیان پڕ ده‌كه‌نه‌وه‌ و كاشی پێویست بۆ حكومه‌ت و بازاڕ ده‌سته‌به‌ر ده‌كه‌ن، هیچ یه‌ك له‌ حكومه‌تی هه‌رێمه‌كانی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ش به‌بێ سوودمه‌ندبوون له‌ قه‌رزی گشتی و یه‌ده‌گی نه‌ختی و سیاسه‌ته‌ نه‌ختی و داراییه‌كانی ناوه‌ند ناتوانن كاروباره‌ داراییه‌كانیان وه‌ك پێویست به‌ڕێوه‌ ببه‌ن. یه‌كێك له‌ كێشه‌ تایبه‌ته‌كانی هه‌رێم ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ڕاده‌ی پشتبه‌ستنی به‌ به‌غدا له‌ ڕووی داراییه‌وه‌ زۆره‌ و‌ هه‌ڵوێست و مامه‌ڵه‌ی به‌غدایش به‌و شێوه‌یه‌یه‌ كه‌ له ‌سه‌ره‌وه‌ باس كرا‌، بۆیه‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم به ‌دوو هه‌نگاوی هاوته‌ریب كار بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و كێشه‌یه‌ بكات، هه‌نگاوێك به ‌ئاڕاسته‌ی چاكسازی له‌ داهات و خه‌رجییه‌كان و هه‌ر ڕێگه‌یه‌كی  شیاوی تر كه‌ ببێته‌ هۆی كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی پشتبه‌ستن به‌ به‌غدا، هه‌نگاوێكیش به‌ ئاڕاسته‌ی توندوتۆڵكردنی به‌ره‌ی ناوخۆیی و یه‌كخستنی گوتاری سیاسی به‌رامبه‌ر به‌غدا و  به‌ده‌ستهێنانی شایسته ‌داراییه‌كان و سوودمه‌ندبوون له ‌سیاسه‌ته‌ نه‌ختی و دارایی و بازرگانییه‌كانی حكومه‌تی فیدڕالی له‌ به‌غدا. چانسی سه‌رخستنی ئه‌م بژارده‌یه‌ و پێكه‌وه‌هه‌ڵكردنێكی ئارامتر و سوودلێوه‌رگرتنی، په‌یوه‌سته‌ به‌ كۆمه‌ڵێك هه‌نگاوه‌وه‌ كه‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر هه‌رێم كاریان بۆ بكات و عێراق تێگه‌یشتن و به‌ده‌مه‌وه‌هاتنی بۆیان هه‌بێت، بۆ ئه‌وه‌ی ته‌نها گه‌ڕانه‌وه‌ نه‌بێت بۆ چوارگۆشه‌ی یه‌كه‌م، له‌وانه‌: ئه‌نجامدانی ڕێككه‌وتنێكی ڕوون له‌سه‌ر چه‌ند خاڵێك، تاكوو‌ بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵێك بتوانرێت له‌ سایه‌یاندا په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كان سه‌قامگیرییه‌كی ڕێژەیی به‌خۆوه‌ ببینن، بۆ ئه‌مه‌ش زۆر پێویسته‌ ئه‌م ڕێككه‌وتنه‌ سه‌ره‌ڕای حكومه‌تی هه‌ردوو لا، ڕای زۆرینه‌ی هێزه‌ سیاسییه‌كانی هه‌ردوو لای له‌سه‌ر بێت، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ یاساكانی بودجه‌دا جێگیر بكرێت و له‌ په‌رله‌مانی عێراق كێشه‌ی بۆ دروست نه‌كرێت، وه‌ پێویستیشه‌ كه‌ لایه‌نی سێیه‌م له‌ ڕێكخراوێكی نێوده‌وڵه‌تی یان ده‌وڵه‌تانی كاریگه‌ر له‌ ناوچه‌كه‌ وه‌ك چاودێر له‌ ڕێككه‌وتنه‌كه‌ بونیان هه‌بێت یان ئاگادار بن. پێویسته‌ هه‌رێم واز له ‌په‌یڕە‌وكردنی شێوازی (مقاصه‌) له‌ به‌شدرایكردن له‌ پێكهێنانی داهاته‌كانی عێراق بهێنێت، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ به‌ هه‌ر جۆرێك بێت بڕێك له ‌نه‌وته‌كه‌ی ڕاده‌ستی به‌غدا بكات بۆ هه‌نارده‌كردنی له‌ ڕێگه‌ی كۆمپانیای سۆمۆوه‌، باشتره‌ ئه‌و بڕە‌ به ‌ڕێژەیه‌ك له‌ نه‌وتی هه‌رێم دیاری بكرێت، بۆ نموونه‌ 50% یان 60%-ی بڕی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، یان داهاته‌كه‌ی ڕاسته‌وخۆ له‌ ڕێگه‌ی بانكه‌وه‌ بخرێته‌ سه‌ر هه‌ژماری وه‌زاره‌تی دارایی یان وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق، خه‌رجییه‌كانی بواری ته‌شغیلیی ئه‌و بڕە نه‌وته‌ له‌ناو خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان خه‌رج بكرێت، وه‌ك ته‌واوی خه‌رجییه‌كانی نه‌وتی عێراق. سه‌باره‌ت به‌ داهاته‌كانی تری باج و گومرگه‌كانیش، به‌ هه‌مان شێوه‌ واز له‌ له‌بریی داشكاندن بهێنرێت و ئه‌و بڕە‌ داهاته‌‌ی له‌ سه‌ریه‌تی، مانگانه‌ یان له ‌كاتی پێویست بگوازێته‌وه‌ سه‌ر هه‌ژماری وه‌زاره‌تی دارایی عێراق. ئه‌مه‌ به‌ته‌واوی له‌گه‌ڵ ده‌ستووری عێراق و پره‌نسیپه‌ فیدڕالییه‌كاندا ده‌گونجێت و كۆتایی به‌وه‌ ده‌هێنێت كه‌ ده‌وترێت هه‌رێم به‌ هیچ بڕ و به‌ هیچ جۆرێك به‌شداری له‌ پێكهێنانی داهاته‌كانی عێراق ناكات، به‌ڵام ڕاده‌ستكردنی دۆسیه‌ی نه‌وت و گشت داهاته‌كان بۆ به‌غدا و له‌وێوه دابه‌شكردنه‌وه‌ی‌ له‌سه‌ر بنه‌مای پارێزگاكان وه‌ك ئه‌وه‌ی به‌غدا ده‌یه‌وێت، واته‌ سه‌ره‌تای گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ حوكمی ناوه‌ندگه‌رایی. پێویسته‌ به‌جددی كار له‌سه‌ر ڕوونكردنه‌وه‌ی ئه‌و پره‌نسیپه‌، یان ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ بكرێت كه‌ قه‌رزی گشتی و سوودوه‌رگرتن له ‌یه‌ده‌گی نه‌ختی بابه‌تێكی تایبه‌ته‌ و جیاوازه‌ له‌ داهاتی ئاسایی، پێویسته‌ له ‌ده‌ره‌وه‌ی هاوكێشه‌كانی تایبه‌ت به‌ نه‌وت و داهاته‌ ئاساییه‌كان بێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی له ‌هۆكاره‌ ڕاسته‌وخۆكاندا ڕوونمان كرده‌وه‌. هه‌رێمیش سوود له‌ قه‌رزه‌ گشتییه‌كان وه‌ربگرێت، وه‌ك ته‌واوی هه‌رێمه‌كان له ‌ده‌وڵه‌تانی فیدڕالیی دنیا. هه‌ژماركردنی پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی عێراق له‌سه‌ر بنه‌مای ڕێژەی دانیشتووان، له‌ بودجه‌ی به‌گه‌ڕخستن و وه‌به‌رهێنان و په‌ره‌پێدانی پارێزگاكان و ته‌رخانكراوه‌كانی خه‌رجیی حاكیمه. سه‌باره‌ت به‌ خه‌رجییه‌ سیادییه‌كانیش، پێویسته‌ به ‌سێ ڕێگه‌ كار بۆ سوودمه‌ندبوونی هه‌رێم بكرێت: یه‌كه‌میان كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان، به ‌جۆرێك ته‌نها ئه‌و بابه‌ته‌ سیادییانه‌ بگرێته‌وه‌ كه‌ په‌یوه‌ندیداره‌ به‌ته‌واوی عێراقه‌وه‌، دووه‌میش هه‌ژماركردنی بودجه‌ی پێشمه‌رگه ‌و تێچووی پڕۆسه‌كانی نه‌وتی هه‌رێم به‌و بڕانه‌ی له‌سه‌ری ڕێك ده‌كه‌ون له‌سه‌ر خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان، سێیه‌میش هه‌وڵدان بۆ سوودمه‌ندبوونی هه‌رێم له‌و كار و چالاكی و پڕۆژانه‌ی كه‌ دامه‌زراوه‌ فیدڕالییه‌كان به‌ خه‌رجیی سیادی ئه‌نجامی ده‌ده‌ن. بۆ ھیچ کەس، دەزگا و لایەنێک نییە، بەبێ ئاماژەدان بە ناوی گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە و رۆژی دەرچوونی ئەم بابەتە بڵاوبکاتەوە.   * ماستەر لە زانستی ئابووری/پسپۆڕی دارایی گشتی - ژمارە  (٥‌)ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ی گۆڤاری ئایندەناسی ________________________________________________________ سه‌رچاوه‌كان: [1] – داڤید كامیرون، “انجاح الفدرالیه‌ فی العراق”، http://www.forumfed.org/pubs/iraqfed-dc-ara.pdf [2] – بۆ زیاتر له‌و باره‌یه‌وه‌، بڕوانه‌: فوزیه‌ خداكرم عزیز، الفدرالیه‌ فی العراق بین اسس الدستوریه‌ والواقع السیاسی الاقتصادی، مجله‌ الباحث الاعلامی العدد 9-10، حزیران-ایلول 2010. هه‌روه‌ها سه‌رچاوه‌ی ژماره‌ (3)ی خواره‌وه‌. [3] – چواس حسن(13/2/2019)، “په‌یوه‌ندیی نێوان هه‌رێمی كوردستان و به‌غدا له ‌دووڕیانی یه‌كیه‌تیی فیدڕالی و كۆنفیدڕالیدا”، ناوه‌ندی لێكۆڵینه‌وه‌ی ڕووداو، 19، http://rudawrc.net/?p=351. [4] – بڕوانە: جۆرج اندرسون(2009)، الفیدرالیه‌ المالیه‌ مقدمه‌ مقارنه‌، ترجمه‌ مها تكلا، منتدی اتحادات الفدرالیه‌، ص69-74. [5] – وه‌ك ده‌ستووری ئه‌ڵمانیا، بڕوانه‌: كونستانت بروجیكت(2020)، https://www.constituteproject.org/constitution/German_Federal_Republic_2014?lang=ar [vi] – اللجنه‌ الاقتصادیه‌ والاجتماعیه‌ لغربی اسیا(الاسكوا)(2017)، اللامركزیه‌ فی العراق نظرة اخری، الامم المتحده‌، بیروت، [vii] – المصدر نفسه‌. [viii] – بڕوانه‌: دستور جمهوریه‌ العراق، قاعده‌ التشریعات العراقیه‌، http://iraqld.hjc.iq/LoadLawBook.aspx?page=1&SC=290320063592085 [ix] -د. هادی علی الشكراوی و اخرون(2013)، التنظیم القانونی للامركزیه‌ المالیه‌ فی الدول الفدرالیه‌(دراسه‌ مقارنه‌ مع قانون العراقی)، مجله‌ المحقق الحلي للعلوم القانونية والسياسية, المجلد 5, العدد 2, ص213. [x] – بڕوانه‌ ئه‌و دوو سه‌رچاوه‌یه‌ی خواره‌وه‌: – جیهانگیر سدیق گوڵپی(19/7/2017)، “شكستی فیدڕالیه‌تی دارایی له‌ عێراق”،  http://penus.krd/index.php/ckb/2018-04-02-19-11-33/item/458-2018-09-02-18-56-38?fbclid=IwAR0VJo-k8JsNh-5eGWndQV32EElz3c9RJ-tGOP0WwStnHG7ESjB3PTAEsms ؛ جیهانگیری سدیق گوڵپی(16/5/2020)، “كاروانی ڕێكنه‌كه‌وتن، چیرۆكی ڕێككەوتنەكانی نەوت و بودجە لەنێوان هەرێم و بەغدا”،  https://www.kurdistan24.net/ckb/opinion/0a65bad7-6b20-4020-95db-88b23585351b. [xi] – بۆ زانیاریی زیاتر له ‌باره‌ی جۆری گرێبه‌سته‌ نه‌وتییه‌كانه‌وه،‌ بڕوانه: طارق كاكه‌ڕە‌ش محی الدین(2014)، ‌ العقود النفطية وخلافات الحكومة الاتحادية واقميم كردستان حولها، جامعه‌ التنمیه‌ البشریة،  https://www.researchgate.net/publication/326096927_alnft_wanwa_alqwd_alnftyt. [xii] – بڕوانه‌: جیهانگیر سدیق گوڵپی(21/9/2020)، پرسی مووچه‌ له‌نێوان هه‌رێم و به‌غدا، https://www.kurdistan24.net/ckb/opinion/35d903b9-045d-4c52-9bcf-67cc2f552eb8. [xiii] – بڕوانه‌ یاساكانی بودجه‌ی گشتیی عێراق، ساڵانی 2006-2019. [xiv] – بڕوانه‌ یاساكانی بودجه‌ی گشتیی عێراق، ساڵانی 2015-2019. [xv] – به‌پێی ئه‌و زانیارییانه‌ی كه‌ میدیاكان له‌ باره‌ی گفتوگۆكانی كانوونی یه‌كه‌می 2020 له‌نێوان وه‌فدی هه‌رێم و به‌غدا له‌ باره‌ی جێبه‌جێكردنی یاسای كورتهێنانی دارایی عیراق بڵاویان كردووه‌ته‌وه‌، به‌غدا هه‌مان ویستی به‌ڕاشكاوی ده‌ربڕیوه.‌ [xvi] – بڕوانه‌: جیهانگیر سدیق گوڵپی(2020)، گرفته‌كانی داهاتی‌ گشتی له‌ هه‌رێمی كوردستان و ڕێگه‌كانی چاره‌سه‌ركردنیان، گۆڤاری ئاینده‌ناسی، ژماره‌ 2، https://www.centerfs.org/725000-public-revenue-problems-in-the-kurdistan-region-and-ways-to-solve-them/?fbclid=IwAR2o7Qhs8lhGXHPuqU0TGi_30ePHB4W86AA4JhA7NO1XyVYHhZKlrvbF4nI. [xvii] – ڕاپۆرتی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابووری بۆ پڕۆژە‌ یاسای بودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان عێراق ساڵی 2013، هه‌ولێر، كانوونی یه‌كه‌م، 2012. [xviii] – حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان-عیراق، ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران، هه‌وڵه‌كانی حكومه‌ت بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافه‌كانی له‌ حكومه‌تی ناوه‌ندی، هه‌ولێر، كانوونی یه‌كه‌م، 2012. [xix] – بڕوانه‌ ئه‌و دوو سه‌رچاوه‌یه‌ی خواره‌وه‌:      The irrefutable logic of numbers and the inevitability of reform in Iraq , Ahmed Tabaqchali https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/the-irrefutable-logic-of-numbers-and-the-inevitability-of-reform-in-iraq/ ؛ جیهانگیر سدیق گوڵپی(1/9/2020)، “عێراق؛ گه‌مه‌ی قه‌رز و خه‌رج و یه‌ده‌گ”،  https://www.kurdistan24.net/ckb/opinion/b68e05cb-2e96-4202-9f85-389ffee53cfd. [xx] – بڕوانه‌: جیهانگیر سدیق گوڵپی(18/6/2020)، به‌غدا چۆن مووچه‌ دابین ده‌كات، https://www.kurdistan24.net/ckb/opinion/8e1e758c-63f5-4208-9a0a-044f0df52c5e.

درەو:  عەمار عه‌زیز - كەركوك ناو    هەر كە كارەبا بڕا، تاریكی باڵی بەسەر خێمەكەدا كێشا، ئەحلام خێرۆ كە تەمەنی تەنیا (15ساڵ) بوو، چووە حەمامی ماڵەكەیان و دەرگای لەخۆی داخست، ئیتر ئەو بەهیچ شێوەیەك بەپێی خۆی نەگەڕایەوە و چووە پاڵ ئەو چیرۆكە تراژیدیانەی كە شەش ساڵە لەناو خێوەتی ئاوارەكاندا دوبارە و دوبارە دەبنەوە. ئه‌حلام خێرۆ لە 4ی كانونی دووەمی ئەمساڵ، لەناو حەمامێكی بچوكی ماڵەكەیاندا لە كۆمەڵگەی شاریا لە دهۆك كە تایبەتە بە ئاوارە ئێزیدییەكان بە هەڵواسراوی تەرمەكەی دەرهێنرایە دەرەوە، ئەوەش بووە چوارەم ژن و كچی ئێزیدی لە ماوەی كەمتر لە هەفتەیەكدا گیانیانلەدەستداوە بە هۆكاری "كوشتن و خۆخنكاندن بە پەت". سادق خێرۆ، براى ئه‌حلام كە هەمان ئێوارە پێكەوە نانیان خواردووە و وەك خۆی دەڵێت "هەمووان لە ماڵەوە دڵخۆشبوین"، وتی "خوشكەكەم هیچ نیشانه‌یه‌کی خه‌مۆكی نەبوو، دوای نانخواردنی ئێوارە كارەبا بڕا و لە ماوەی چارەكە سەعاتێكدا چووە حەمام و نەگەڕایەوە". "یەكەم كەس كە بانگی ئەحلامی كرد دایكم بوو، هەر ئەویش دەرگای حەمامی كردەوە و بینی ئەحلام پەتێك بە ملیەوەیە و خنكاوە"، سادق وتیشی "هه‌مومان توشی شۆک بوین، ئێستاش باوه‌ڕناکه‌م ئه‌حلام چۆن خۆی خنكاندووە!". ئه‌سمه‌هان (20 ساڵ) لای راستی وێنەكە، لەگەڵ ئەحلام خێرۆ (15ساڵ) لای چەپ، هەردوكیان لە هەفتەی یەكەمی ئەمساڵ لەناو كەمپی ئاوارەكاندا بە پەت خنكان. پۆلیسی دهۆك مۆبایلی ئەحلامی لەگەڵ خۆی بردووە بۆ لێكۆڵینەوە و هێشتا هیچ رونكردنەوەیەكی نەبووە لەسەر ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان. بەپێی ئامارێكی قایمقامیەتی شنگال – لە پارێزگای دهۆك جێگیربون- لە دوای هێرشی داعش بۆ شنگال لە 3ی ئابی 2014ەوە 250 ئێزیدی لەناو كەمپەكانی ئاوارەییدا بە فیشەك و بە پەت گیانیانلەدەستداوە كە زۆرینەیان لە رەگەزی مێ بون. بەڵام ئامارەكانی سەرەتای ئەمساڵ مەترسیدارتر دەردەكەون، بەهۆی ئەوەی تەنیا لە هەفتەی یەكەمی ساڵی نوێدا، پێنج كەس بە فیشەك و خنكان بە پەت مردون، كە چواریان لە رەگەزی مێ بون، ئەوەش بەپێی ئامارێكی رێكخراوی داک بۆ گه‌شه‌پێدان كە لەناو كەمپەكاندا كاردەكەن. سادق خێرۆ لەبارەی ئەو روداوەی بەسەر ئەواندا هاتووە، وتی "له‌وانه‌یه‌ زۆر که‌س بڵێن که‌سوکاری زانیاریی دەشارنەوە، سوێند بەخوا هیچ شتێك نازانین و لەناو كۆمەڵگەش هەست بە شەرمەزاریی دەكەین". سوێند بەخوا هیچ شتێك نازانین و لەناو كۆمەڵگەش هەست بە شەرمەزاریی دەكەین بەڵام وتی "مانگێک پێش ئێستا ئه‌حلام فه‌یسبوکەكەی داخست، بەڵام هیچی بە ئێمە نەوتووە لەسەر داخستنی فەیسبوكەكەیی و مۆبایلەكەی ئێستا لای پۆلیسە... ئێمە چاوەڕێی راپۆرتی کۆتایی پۆلیسی دهۆكین". بورهان حه‌جی عه‌لی، به‌ڕێوه‌به‌ری کارگێڕی له‌ قایمقامیه‌تی شنگال، بە (كەركوك ناو)ی وت "بارودۆخی ئاواره‌کان له‌ هه‌موو رویه‌که‌وه‌ به‌ره‌و خراپبون ده‌ڕوات و ئامارەكانی كوشتن و خۆكوشتن زۆرن لەناو كەمپەكاندا، بۆیە پێویسته‌ به‌ زوترین کات رێکخراوه‌کان و ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌کان ئه‌م کێشه‌یه‌ چاره‌سەر بکه‌ن". "بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م بابه‌ته‌ پێویسته‌ هه‌لی کار بۆ ئاواره‌کان دابینبکرێت و هه‌ندێک سه‌نته‌ری ده‌رونی له‌ناو که‌مپه‌کاندا بکرێنه‌وه‌ تا به‌رده‌وام چاره‌سه‌ری ئه‌و که‌سانه‌ بکه‌ن که‌ نه‌خۆشی ده‌رونییان هه‌یه،‌ یان هه‌وڵده‌ده‌ن له‌به‌ر هەر هۆکارێک پەنا بۆ خۆكوشتن ببەن"، بورهان حەجی عەلی وایوت. دهۆك/ كەمپی ئاوارەكانی كەبەرتوو كە زۆرینەیان ئێزیدین فۆتۆ: عەمار عەزیز هێشتا زیاتر لە 200 هەزار ئاوارەی ئێزیدی كە زۆرینەیان لە كەمپەكانی پارێزگای دهۆكن نەگەڕاونەتەوە شوێنی خۆیان، بە هۆكاری جیاجیا لە نێویاندا هۆكاری ئەمنی، دوو ئیدارەیی و نەبونی خزمەتگوزاریی. سوزان سه‌فه‌ر، به‌ڕێوه‌به‌ری رێکخراوی داک بۆ گه‌شه‌پێدان به‌ (که‌رکوک ناو)ی وت "سوشیاڵ میدیا و ده‌زگا راگه‌یاندنه‌کانی رۆڵێکی زۆر خراپ دەگێڕن لە زیادبونی حاڵەتەكان، هه‌ر حاڵه‌تێک روبدات به‌ وێنه‌ و زانیاریی بڵاویده‌که‌نه‌وه‌، ئه‌مه‌ دەبێتە هاندەر بۆ ئەوانەی نیازی خۆ خنکاندنیان هه‌یه‌، هه‌رکاتێک حاڵه‌تێک دروستبێت ئێمه‌ ده‌زانین دوای ئه‌وه‌ چه‌ند که‌سێکی دیكە خۆیان ده‌خنکێنن". حكومەتی عیراق لە كۆتایی 2020 زۆرینەی كەمپەكانی داخست، تەنیا ئەوانەی هەرێمی كوردستان نەبێت كە بەپێی لێكتێگەیشتنی نێوان هەرێم و بەغدا دەمێننەوە تا ئاوارەكان خۆیان بڕیاردەدەن. سوزان پێیوایە بڕیارەكەی حكومەتی عیراق بۆ داخستنی كەمپەكان "هەنگاوێكی خراپ" بووە و كاریگەری لەسەر "زیادبونی حاڵەتەكانی خۆكوشتن" هەبووە لەناو كەمپەكاندا. "بەهۆی ئەو بڕیارەی حكومەتی عیراقەوە، زۆرینه‌ی رێکخراوە نیوده‌وڵه‌تییەكان له‌ که‌مپه‌کانی پارێزگای دهۆک كشانەوە و هاوكارییەكانیان راگرت، حكومەتیش كەمپەكانی زۆر پشتگوێخستووە و سه‌نته‌ره‌کانی ده‌رونی له‌ زۆربه‌ی که‌مپه‌کان نه‌ماون، لەكاتێكدا پێشتر له‌یه‌ک که‌مپ سێ تا چوار سه‌نته‌ری ده‌رونی هه‌بون"، سوزان سه‌فه‌ر وای وت. بەهۆی ئەو بڕیارەی حكومەتی عیراقەوە، زۆرینه‌ی رێکخراوە نیوده‌وڵه‌تییەكان له‌ که‌مپه‌کانی پارێزگای دهۆک كشانەوە هەروەها وتی "ده‌یانجار هاوارمان کردووه‌‌ دۆخی شنگال جیاوازه‌ له‌گه‌ڵ ناوچه‌کانی تر و ئاواره‌ ئێزیدییەكان ناتوانن بگەڕێنه‌وه‌ بۆ ناوچه‌کانی خۆیان... پێویسته‌ به‌رده‌وام خزمه‌تگوزاری بۆ ئاواره‌کان دابینبکرێن و بیر لە فەراهەمكردنی دەرفەتی كار بكرێتەوە".

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت  محەمەد رەئوف  پەرلەمانتاران لە فراكسیۆنە جیاوازەكان یاداشتیان بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان ناردووە‌و داوا دەكەن لەسەر بودجەی پەرلەمان پارەی قیستی ئۆتۆمبیل‌و خزمەتگوزاری شوێنی نیشتەجێبوونیان بۆ خەرج بكرێت، پەرلەمانتاران كە چاودێرن لەسەر دارایی حكومەت، كەچی ئاگاداری دۆخی دارایی خۆیان نەبوون‌و پێشبینی ئەوەیان نەكردووە جارێكی تر كێشەی موچە سەرهەڵدەداتەوە، زۆربەیان ئۆتۆمبیلیان بە قیست راكێشاوە‌و ئێستا بوون بە ژێر قەرزی قیستی مانگانەوە، دەیانەوێت پەرلەمان قەرزەكەیان بۆ ببژێرێت، لەم راپۆرتەدا زانیاری زیاتر بخوێنەرەوە.  پەرلەمانتار لە قەیراندا ! سەرباری ئەوەی موچەی پلەباڵاكان وەردەگرن، بەڵام بەشێكی زۆری ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، قەرزاربوون‌و دەیانەوێت پەرلەمان قەرزەكانیان بۆ بداتەوە. پەرلەمانتار لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی یاسا پلەی وەزیری هەیە، واتا لەكاتێكدا لەكاردایە‌و هێشتا خانەنشین نەبووە، هەمان ئەو موچەیە وەردەگرێت كە وەزیرێك وەریدەگرێت. موچەی پەرلەمانتار لە هەرێمی كوردستان مانگانە (8 ملیۆن‌و 84 هەزار) دینارە، بەڵام بەگوێرەی بڕیارێكی حكومەت‌و بەهۆی قەیرانی داراییەوە، موچەی پلەباڵاكان چەند مانگێكە 50%ی بڕدراوە، پەرلەمانتار پلەباڵایە، بۆیە بڕیارەكە دەیگرێتەوە.  مانگی تەموزی ساڵی رابردوو، حكومەتی هەرێم موچەی مانگی شوباتی دابەشكرد، لەم مانگەوە ئیتر موچەی پەرلەمانتاران بەگوێرەی بڕیارەكەی حكومەت بۆ نیوە كەمكرایەوە، لەوكاتەوە تائێستا پەرلەمانتاران وەكو موچەی مانگانەیان هەریەكەیان لەبری (8 ملیۆن‌و 84 هەزار) دینار، بڕی (4 ملیۆن‌و 42 هەزار) دینار وەردەگرن.  ئەم دۆخە داراییە نوێیە، واتە كەمكردنەوەی موچەی پەرلەمانتاران بۆ نیوە، هەروەها پێنەدانی موچەی پێنج مانگی ساڵی 2020 لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە، هاوشێوەی فەرمانبەرانی ئاسایی، پەرلەمانتارانیشی قەرزار كردووە‌و ئێستا ئەوان لەبری ئەوەی سەرقاڵی چارەسەركردنی قەیرانەكانی خەڵك بن، سەرقاڵی دۆزینەوەی چارەسەرن بۆ ئەو قەرزانەی كە كەوتوەتەسەر شانی خۆیان.  قەرزی شوقە ؟  لەگەڵ دەستبەكاربوونی هەر خولێكی نوێی پەرلەماندا، پەرلەمان شوێنی نیشتەجێبوون بۆ (111) پەرلەمانتار لە هەولێر دابین دەكات، پەرلەمان موڵكی خۆی هەیە، موڵكەكانی پەرلەمان بریتین لە ژمارەیەك شوقە لە پرۆژەی (ناز سیتی) هەروەها ژمارەیەك خانوو لە پرۆژەی (گوندی ئیتاڵی). زۆربەی پەرلەمانتاران لە پرۆژەی (ناز سیتی) شوقەیان پێدەدرێت كە لەناو خەڵكدا بە "شوقەكانی زەكەریا" ناسراوە، دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و هەندێكیش لە پەرلەمانتاران لە گوندی ئیتاڵی خانویان پێدەدرێت. خانو و شوقەكان ساڵانە بەگوێرەی پێوەرێك‌و لەسەر بنەمای ژمارەی فراكسیۆنەكان دابەشدەكرێن بەسەر ئەندامانی پەرلەماندا. پەرلەمانتار بۆ ماوەی چوار ساڵ بەخۆڕایی دەتوانێت ئەم شوێنانە وەكو شوێنی نیشتەجێبوون بەكاربهێنێت، بەڵام دەبێت پارەی خزمەتگوزاریی بدات. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) كە لەچەند سەرچاوەیەكی ئاگادار لەناو پەرلەمان دەستی كەوتووە، (61) پەرلەمانتار لە پرۆژەی (ناز سیتی) شوقەیان هەیە، ئەم پەرلەمانتارانە، ساڵی رابردوو پارەی پێنج مانگی خزمەتگوزاری شوقەكانیان نەداوە، ئەمە بەهۆی ئەوەی لەو ساڵەدا حكومەت پێنج موچەی نەداوە‌و پەرلەمانیش بەوهۆیەوە نەیتوانیوە پارەی خزمەتگوزاری ئەو مانگانە لە موچەی پەرلەمانتاران ببڕێت.  كرێی خزمەتگوزاری شوقەی پەرلەمانتاران لە پرۆژەی (ناز سیتی) مانگانە (390 هەزار) دینارە، واتا بە تێكڕا هەر پەرلەمانتارێك بڕی (ملیۆنێك‌و 950 هەزار) دینار قەرزی كرێی خزمەتگوزاری پێنج مانگی ساڵی رابردووی كەوتوەتە سەرشان، خاوەن پرۆژەی خزمەتگوزارییەكان  بە نامەی پەرلەمانتارانی ئاگاداركردووە دەبێت ئەو پارانەی بگەڕێننەوە، پەرلەمانتارانیش گلەییان هەیە‌و دەڵێن بەپێی بڕیاری دەستەی وەبەرهێنان دەبێت كڕێی خزمەتگوزاری پرۆژەكانی نیشتەجێبوون كەمبكرێتەوە. بەگشتی ئێستا (113 ملیۆن) دینار قەرزی كرێی خزمەتگوزاری شوقەی پەرلەمانتاران كەوتوەتە سەر شانی پەرلەمانی كوردستان‌و سەرۆكایەتی پەرلەمان دەیەوێت خۆی ئەم قەرزە بۆ پەرلەمانتاران بداتەوە، بەڵام سەرباری ئەمە هەندێك پەرلەمانتار گومانیان هەیە‌و دەڵێن سەرۆكایەتی پەرلەمان بۆیە دەیەوێت پارەی كۆمپانیای خزمەتگوزار بداتەوە، چونكە كۆمپانیاكە موڵكی بەرپرسێكی دیاری پارتییە. ئەمە لەكاتێكدایە، فەرمانبەری ئاسایی كە هاوشێوەی پەرلەمانتاران موچەی پێنج مانگی ساڵی 2020ی وەرنەگرتووە، لەلایەن حكومەتەوە هیچ بڕەپارەیەكی بۆ ناگەڕێتەوە كە بتوانێت لانی كەم ئەو لاسەنگییە دارایی‌و قەرزانەی پێی پڕبكاتەوە كە بەهۆی نەهاتنی موچەوە لەو پێنج مانگەدا كەوتوەتە سەر شانی.  قیستی ئۆتۆمبیل  پەرلەمانتاران كە چاودێرن بەسەر حكومەتەوە، لەم خولەی پەرلەماندا تەنانەت نەیانتوانی چاودێری داراییەكانی خۆشیان بكەن‌و پێشبینی ئەوەیان نەكرد حكومەت جارێكی تر دوچاری قەیرانی دارایی ببێتەوە، بەشێكی زۆری پەرلەمانتارانی ئەم خولە، هەرزوو ئۆتۆمبیلی گرانبەهایان بە قیستی زۆری مانگانە راكێشا، ئەم قیساتانە بوون بە قەرزێكی زۆر لەسەر شانی پەرلەمانتاران، بەهۆی ئەوەی ساڵی رابردوو حكومەت پێنج موچەی دابەش نەكرد.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەكۆی (111) ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، (72) پەرلەمانتار ئۆتۆمبیلی گرانبەهایان بەقیس وەرگرتووە، زۆرێك لەوانەی ئۆتۆمبیلەكانیان فرۆشتوەتەوە‌و بەشێكیان بەو پارەیە زەوی‌و خانویان كڕیوە. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەكۆی (72) پەرلەمانتارەی كە ئۆتۆمبیلی قیستیان راكێشاوە، (58) كەسیان قەرزی مانگانەی قیستەكان لەسەر شانیان كەڵەكەبووە. قیستەكان بەپێی جۆری ئۆتۆمبیلەكان دەگۆڕێن، بەڵام قیستی مانگانەی ئۆتۆمبیلە گرانبەهاكان دەگاتە (2 ملیۆن‌و 160 هەزار) دینار، كە ئەم پارانەش مانگانە هاوشێوەی خزمەتكوزاری شوقە‌و خانوەكان، لە موچەی پەرلەمانتاران دەبڕدرێت.  ئەو پەرلەمانتارانەی كە ئۆتۆمبیلیان بە قیست وەرگرتووە، بەهۆی ئەوەی ساڵی رابردوو موچەی پێنج مانگ فەوتاوە، بۆ ئەو مانگانە قەرزاری قیستی كۆمپانیاكە بوون‌و كۆمپانیای فروشیار داوای پارەكانیان لێ دەكاتەوە، ئەگەر بڕی (2 ملیۆن‌و 160 هەزار) دینار وەكو قیسی مانگانەی راكێشانی ئۆتۆمبیل ئەژماربكرێت، ئەوا هەر پەرلەمانتارێك بڕی (10 ملیۆن‌و 800 هەزار) دینار پارەی قیستی پێنج مانگی وەكو قەرز كەوتوەتە سەرشان.   موچەی پەرلەمانتار دوای لێدەركردنی قەرزەكان  ئێستا‌و دوای بڕینی 50%ی موچەی پلەباڵاكان، ئەندامانی پەرلەمان مانگانە بڕی (4 ملیۆن‌و 42 هەزار) دینار وەردەگرن، ئەم پارەیە مانگانە بەمشوەیە دابەش دەبێت:  •    مانگانە بڕی (390 هەزار) دینار لە موچەكەیان دەبڕێت بۆ خزمەتگوزاری شوقە‌و شوێنی نیشتەجێبوون. •    بڕی (2 ملیۆن‌و 160 هەزار) دینار لە موچەی ئەو پەرلەمانتارانە دەبڕدرێت كە ئۆتۆمبیلیان بەقیست وەرگرتووە (بەپێی زانیارییەكانی درەو، زۆربەی ئۆتۆمبیلەكان نرخیان نزیكەی 85 هەزار دۆلارە). •    واتە ئەو پەرلەمانتارانەی كە هەم كرێی خزمەتكوزاری شوێنی نیشتەجێبوون‌و هەم قیسی ئۆتۆمبیل دەدەن، مانگانە (2 ملیۆن‌و 550 هەزار) دینار لە موچەكانیان دەبڕدرێت‌و ئەوەی بۆیان دەمێنێتەوە تەنیا (ملیۆنێك‌و 492 هەزار) دینارە.  •    ئەمە لەكاتێكدایە، ئەو پەرلەمانتارانەی كە ئۆتۆمبیلیان بەقیست وەرنەگرتووە، مانگانە لە كۆی (4 ملیۆن‌و 42 هەزار) دیناری موچەكانیان، تەنیا (390 هەزار) دیناری خزمەتگوزاری شوێنی نیشتەجێبونیان لێ دەبڕێت‌و بڕی (3 ملیۆن‌و 652 هەزار) دیناریان بۆ دەمێنێتەوە.   •    پەرلەمانتارانی خانەنشینی خولەكانی پێشووی پەرلەمانیش بەهەمان شێوەی دۆخیان لەوانە باشترە كە لە خولی ئێستادا ئۆتۆمبیلی قیستیان راكێشاوە، پەرلەمانتارانی خانەنشین رێژەی 50%ی موچەكەیان لێبڕدراوە لە (6 ملیۆن‌و 560 هەزار) دینارەوە موچەكانیان بووە بە (3 ملیۆن‌و 250 هەزار) دینار، هیچ لێبڕینێك ئەم پارەیە ناگرێتەوە. پەرلەمان چی بۆ قەرزارەكان دەكات ؟ بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، زۆربەی پەرلەمانتاران لە فراكسیۆنە جیاوازەكان، بەرێگەی جیاواز فشاریان خستوەتەسەر دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و داوا دەكەن پەرلەمان بەشێك لەو قەرزانەیان بۆ بداتەوە كە بەهۆی نەهاتنی پێنج موچەی ساڵی رابردوو كەوتوەتە سەر شانیان. سەرۆكایەتی پەرلەمانیش داوای كردووە پەرلەمانتاران لەرێگەی سەرۆكی فراكسیۆنەكانەوە یاداشت پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەمان بكەن‌و داوای بڕە پارەیەك بكەن، بەشی زۆری فراكسیۆنەكان یاداشتیان بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان بەرزكردوەتەوە. (درەو) زانیویەتی، سەرۆكایەتی پەرلەمان بەنیازە، لەسەر دارایی پەرلەمانی، كرێی خزمەتگوزاری پێنج مانگی ساڵی رابردووی شوێنی نیشتەجێبوونی پەرلەمانتاران خەرج بكات كە بەتێكڕا دەگاتە نزیكەی (113 ملیۆن) دینار. بۆ قیستی ئۆتۆمبیلەكانیش، سەرۆكایەتی پەرلەمان دەیەوێت بۆ هەر كەسێك لەوانەی ئۆتۆمبیلیان وەرگرتووە، بڕی (2 ملیۆن) دینار خەرج بكات، ئەمە لەكاتێكدایە هەندێك لەو پەرلەمانتارانەی كە ئۆتۆمبیلیان وەرنەگرتووە باسلەوە دەكەن، پێشتریش سەرۆكایەتی پەرلەمان بەبڕی جیاواز پارەی بۆ ئەو پەرلەمانتارانە خەرجكردووە كە ئۆتۆمبیلیان بە قیست راكێشاوە. ئێستا ئیتر بۆ ئەوەی ناڕەزایەتی دروست نەبێت، سەرۆكایەتی پەرلەمان بڕیاریداوە، بۆ ئەوانەی ئۆتۆمبیلی قیستیان راكێشاوە‌و ئەوانەشی رایان نەكێشاوە، بەتێكڕا بڕی (2 ملیۆن) دینار وەكو هاوكاری خەرج بكات.  پەرلەمانتار پلەی وەزیری هەیە، پەرلەمانتاران دەڵێن حكومەت بۆ هەر وەزیرێك دوو خانوو و دوو ئۆتۆمبیلی دابین كردووە، ناكرێت ئەوان قەرزار بن.   

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بەزۆرینەی دەنگ بڕیارێكی پەسەندكرد، لەبریارەكەدا داوالە مایك پێنس جێگری سەرۆكی ماوەتەواوبووی ئەمریكا كراوە، ماددەی (25)ی دەستوری وڵات، كارا بكات، ماددەی (25)ی چییە ؟ ئایا ترەمپ لەكاردەخرێت ؟ ئەگەر لەكاربخرێت ترەمپ بۆ داهاتووی ژیانی خۆی چی لەدەستدەدات ؟ ماددەی 25ی دەستور چی دەڵێ ؟ خاتو نانسی پیلۆسی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران‌و چاك شومر رێبەری دیموكراتەكان لەو ئەنجومەنە، داوایان لە مایك پێنس جێگری سەرۆكی ئەمریكا‌و ئەندامانی ئیدارەی ماوەتەواوبووی ئەمریكا كرد، ترەمپ لە پۆستی سەرۆكی وڵات دوربخەنەوە، ئەمە بەهۆی ئەوەی ترەمپ خەڵكی بۆ "یاخیبوون" هانداوە، لەمەشدا مەبەستیان لە پەلاماری رۆژی 6ی ئەم مانگەی لایەنگرانی ترەمپە بۆسەر بینای كۆنگرێس.  خاتوو پیلۆسی كە یەكێكە لە نەیارە سەرسەختەكانی ترەمپ، دەیەوێت لەرێگەی كاراكردنی ماددەی (25)ی دەستوری ئەمریكاوە، لە كۆتا رۆژەكانیدا، ترەمپ لە پۆستی سەرۆكایەتی ئەمریكا دوربخاتەوە.  ماددەی (25)ی دەستور كە داوای كاراكردنی دەكرێت، رێگەی بە جێگری سەرۆكی وڵات دەدات، لە شوێنی سەرۆك كاروبارەكان بەڕێوەببات، ئەمە لەكاتێكدا دەبێت كە سەرۆك توانای بەڕێوەبەردنی كارەكانی نەمێنێت، بۆ  نمونە ئەگەر سەرۆك بەهۆی نەخۆشییەكی جەستەیی یان عەقڵییەوە، پەكی بكەوێت.  ئێستا كە لە ئەنجومەنی نوێنەران بڕیارەكە تێپەرێندراو داوا لە مایك پێنسی جێگری ترەمپ كرا مادەی (25)ی دەستور كارا بكات، مایك پێنس تەنیا (24) كاتژمێر ماوەی لەبەردەمدایە ئەو ماددە دەستورییە كارا بكات، ئەگەر نا ئەنجومەنی نوێنەران كە دیموكراتەكانی نەیاری ترەمپ زۆرینەی تێیدا، خۆیان هەنگاو هەڵدەگرن بە ئاڕاستەی دەستپێكردنی رێوشوێنەكانی لەكارخستنی ترەمپ.  بەڵام بڕگەی چوارەمی ماددەی (25)ی دەستور، جێگەی مشتومڕە، چونكە رێگە بە جێگری سەرۆك‌و زۆرینەی ئەندامانی حكومەت دەدات، ئەوە رابگەیەنن كە سەرۆك ترەمپ توانای بەڕێوەبردنی ئەركەكانی سەرشانی نییە.  ئەم بڕگەیە بەواتای ئەوەدێت، دەبێت مایك پێنس‌و وەزیرەكانی ئیدارەی ترەمپ ئیمزا لەسەر نوسراوێك بكەن‌و تێیدا بنوسن سەرۆك ترەمپ توانای حوكمڕانی نییە‌و ئەم نوسراوە ئاڕاسەی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەنجومەنی پیران بكەن، لەم حاڵەتەدا ئیتر بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی مایك پێنس، پۆستی سەرۆكی ئەمریكا لە شوێنەكەی ترەمپ وەردەگرێت.  بەڵام ماددە دەستورییەكە رێگە بە سەرۆك دەدات، تانە بدات لەو نوسراوەی كە جێگری سەرۆك‌و ئەندامانی حكومەتەكەی لەسەر توانای ئەو بەرزی دەكەنەوە بۆ ئەنجومەنی نوێنەران‌و پیران، ئەگەر ئەم ئەنجامە رەتكرایەوە، ئەوا بابەتەكە بەرزدەكرێتەوە بۆ كۆنگرێس بۆ ئەوەی كۆنگرێس بڕیار بدات. هەر جۆرە دەنگدانێك لەناو ئەنجومەنی پیران‌و ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر دورخستنەوەی سەرۆك لە پۆستەكەی، پێویستی بە دەنگی زۆرینەی (دوو لەسەر سێ) هەیە. لەم كاتەدا كە ئەم مشتومڕ دروست دەبێت، تاوەكو بابەتەكە بەلایەكدا دەكەوێت، جێگری سەرۆك كاروبارەكانی سەرۆك بەڕێوەدەبات. بەڵام تائێستا هیچ ئاماژەیەك نییە بۆ ئەوەی مایك پێنس‌و لانی كەم (8) كەس لە وەزیرەكانی ئیدارەی ترەمپ پاڵپشتی كاراكردنی ماددەی (25)ی دەستور دەكەن، بەپێچەوانەشەوە هەندێك راپۆرت هەن باسلەوە دەكەن، جێگری سەرۆك دژی كاراكردنی ئەو ماددەیە. سەرباری ئەوەی هەندێك راپۆرت هەن باسلەوە دەكەن، لەسەر ئاستێكی باڵا گفتوگۆ لەسەر ئەم بابەتە كراوە، بەڵام تائێستا تەنیا دوو وەزیری ئیدارەی ئەمریكا ناڕازیی بوون لە هەڵسوكەوتی ترەمپ، ئەوانیش دەستیان لەكاركێشاوەتەوە، بۆیە ئەو وەزیرانەی كە تائێستا ماونەتەوە، پێناچێت دژی ترەمپ رابوەستنەوە.   دورخستنەوە  ئەگەر مایك پێنس بە ئاڕاستەی كاراكردنی ماددەی (25)ی دەستور هەنگاو نەنێت، ئەوا نانسی پیلۆسی لە ئەنجومەنی نوێنەرانەوە بۆ جاری دووەم، هەنگاو بە ئاڕاستەی لەكارخستنی ترەمپ هەڵدەگرێت.  پێشتریش بەهۆی ئەو دەنگۆیانەی كە باسیان لەوەدەكرد، یارمەتی لە ئۆكرانیا وەرگرتووە بۆ سودوەرگرتن لە دووبارە هەڵبژاردنەوەی بۆ سەرۆكایەتی ئەمریكا، ترەمپ روبەڕووی هەوڵی لەكارخستن بووەوە، بەڵام ئەنجومەنی پیران ئەستۆی ترەمپی لەو تۆمەتانە پاككردەوە.  رەنگە دۆناڵد ترەمپ ببێت بە یەكەمین سەرۆك لە مێژووی ئەمریكادا كە لەماوەی سەرۆكایەتییەكەیدا دووجار روبەڕووی هەوڵی لەكارخستن ببێتەوە، بەڵام هەوڵی لەكارخستن پێویستی بەوەیە لیستی تۆمەتەكان لەسەر سەرۆك بخرێتە بەردەم ئەنجومەنی نوێنەران‌و دەنگی لەسەر بدات، پاشان دۆسیەكە بەرزدەكرێتەوە بۆ ئەنجومەنی پیران، تۆمەتباركردنی سەرۆك پێویستی بە پاڵپشتی‌و دەنگی زۆرینەی دوو لەسەر سێی ئەندامان هەیە.  ئەگەر ترەمپ بەفەرمی تۆمەتەكانی لەسەر ساغكرایەوە، ئەنجومەنی پیران دەنگدانێك دەكات‌و بەو دەنگدانە ئیتر قەدەغەی دەكات جارێكی تر ترەمپ هیچ پۆستێكی فەرمی لە ئەمریكا وەربگرێت، لەم حاڵەدا، ترەمپ جگە لەوەی مافی ئەوەی نامێنێت جارێكی تر خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی ئەمریكا‌و هیچ پۆستێكی تر كاندید بكات، هاوكات هەموو ئەو مافانە لەدەستدەدات كە سەرۆكەكانی ئەمریكا دوای خانەنشینبوونیان سودمەند دەبن لێی، لەوانە (موچەی خانەنشینی، بیمەی تەندروستی، تیمی پاسەوانان).  تائێستا هیچ سەرۆكێكی ئەمریكا نەگەیشتوەتە ئەو دۆخەی ئێستا سەرۆك ترەمپ تێی كەوتووە، كە هەوڵی لەكارخستنی دەدرێت، بەڵام هیچ ئاماژەیەكی ئەوتۆ نییە لەبارەی ئەوەی دیموكراتەكان بتوانن دەنگی دوو لەسەر سێ لەناو ئەنجومەنی پیراندا بۆ رێگریكردن لە خۆكاندیدكردنەوەی ترەمپ كۆبكەنەوە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە لە ئەنجومەنی پیراندا دیموكراتەكان تەنیا نیوەی كورسییەكانیان هەیە‌و نیوەكەی تر لای كۆمارییەكانە.  یاداشتی یەكێك لە یاریدەدەرەكانی میچ ماكۆنیل سەرۆكی ئەنجومەنی پیران كە سەربە كۆمارییەكانە، باسلەوە دەكات، وادەی دانیشتنی ئەنجومەنی پیران بۆ تەماشاكردنی هەر لیستێكی تۆمەتباركردنی ترەمپ لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە، دەكەوێتە رۆژی 19ی ئەم مانگە، واتە رۆژێك بەر لە تەواوبوونی وادەی سەرۆكایەتی دۆناڵد ترەمپ‌و دەستبەكاربوونی جۆ بایدن.  یاداشتەكە دەڵێ:" بنەماكانی كاری ئەنجومەنی پیران رێگە بە دادگایكردنی دۆناڵد ترەمپ نادات مەگەر دوای كاتژمێرێك یاخود رۆژێك دوای چۆڵكردنی پۆستەكەی".  بەڵام دیموكراتە دیارەكانی ئەنجومەنی نوێنەران باسلەوە دەكەن، تاوەكو جۆ بایدن ماوەی (100 رۆژ)ی یەكەمی خۆی لە پۆستی سەرۆكایەتی نوێی ئەمریكا تەواو نەكات، پارتەكەیان هیچ لیستێكی تۆمەتباركردنی ترەمپ رەوانەی ئەنجومەنی پیران ناكات.  ئەم ماوەیە دەرفەتی ئەوە بە جۆ بایدن دەدات ئەندامانی نوێی ئیدارەی ئەمریكا هەڵبژێرێت‌و دەستبكات بە جێبەجێكردنی سیاسەتە سەرەكییەكانی خۆی لەوانە چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ قەیرانی كۆرۆنادا، ئەگەر دیموكراتەكان لیستی تۆمەتەكانی ترەمپ لە ئەنجومەنی نوێنەرانەوە رەوانەی ئەنجومەنی پیران بكەن، جێبەجێكردنی سیاسەتەكانی بایدن دوادەخەن. سەرباری ئەمە، پسپۆڕانی دەستوریی لە ئەمریكا ناكۆكن لەبارەی ئەوەی ئایا رێوشوێنی لەكارخستنی سەرۆك لە پۆستەكەی دەكرێت سەربكێشێت بۆ دادگایكردنیشی لەبەردەم ئەنجومەنی پیراندا، دوای ئەوەی سەرۆك پۆستەكەی بەجێهێشتووە ؟ لێخۆشبوون بۆ خۆی دەردەكات ؟ راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان لەزاری چەند سەرچاوەیەكەوە كە ناوەكەیان ئاشكرانەكردووە، باسلەوە دەكەن ترەمپ بە یاریدەدەرەكانی خۆی وتووە" تاوتوێی ئەوە دەكەم لە رۆژانی كۆتایی سەرۆكایەتییەكەمدا، فەرمانێكی لێخۆشبوون بۆ خۆم دەربكەم". سەرباری تۆمەتی هاندان بۆ ئاژاوە‌و پەلاماردانی كۆنگرێس، ترەمپ روبەڕووی چەند تۆمەتێكی تریش دەبێتەوە، لەوانە لێكۆڵینەوەكانی ویلایەتی نیویۆرك سەبارەت هەڵخەڵەتاندنی دەسەڵاتدارانی باج‌و بانك‌و هاوبەشە بازرگانییەكان.  پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا سەرۆك دەتوانێت لێبوردن لەسەر ئەم تۆمەتانە بۆخۆی دەربكات ؟ بەهۆی ئەوەی دەستوری ئەمریكی بە كورتی نوسراوەتەوە‌و بەڵام بەشێوەیەكی پانوپۆڕ جێبەجێ دەكرێت، نازانرێت ئایا سەرۆك دەتوانێت لێبوردن بۆ خۆی دەربكات، لە مێژووی ئەمریكاشدا روی نەداوە سەرۆكێك لێبوردن بۆ خۆی دەربكات.  بەڵام هەندێك لە شارەزایانی یاسا دەڵێن "رێگەپێدراو نییە"، بۆ ئەمەش ئاماژە بە بۆچونە دەكەن كە بەر لە چەند رۆژێك وەزارەتی دادی ئەمریكا دەریكرووە لەبارەی دەستلەكاركێشانەوە ریچارد نیكسۆن سەرۆكی لەپێشینەی وڵات، كە ناوەڕۆكەكەی ئەوەیە "ناتوانێت لێبوردن بۆخۆی دەربكات"، ئەمەش لەسەر ئەو بنەمایەی كە دەڵێ:" دادوەر نابێت لە دۆسیەیەكدا بڕیاردەر بێت كە خۆی تێیدا بەشدار بێت". بەڵام لەبەرامبەردا هەندێكی تر دەڵێن:" دەستور رێگری لەوە ناكات سەرۆك لێخۆشیبون بۆخۆی دەربكات".  ئەوەی نەبووە روودەدات ؟ سەرباری ئەوەی زۆرینەی ئەنجومەنی نوێنەران دەنگیدا لەسەر ئەوەی رێوشوێنی لەكارخستنی ترەمپ بخرێتەبواری جێبەجێكردن، هاوشێوەی ئەوەی مانگی كانونی یەكەمی 2019 رویدا، بەڵام هێشتا پێشبینی ناكرێت دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران كە زۆرینەیان كۆمارین، دەنگ بۆ لەكارخستنی ترەمپ بدەن.  تائێستا ژمارەیەكی دیاریكراو لە كۆمارییەكانی ناو ئەنجومەنی پیران داوای ئەوە دەكەن ترەمپ پۆستەكەی بەجێبهێڵێت‌و تاوتوێی تادگایكردنی دەكەن، بەڵام هێشتا هیچ یەكێكیان بەڕاشكاوی ترەمپی بە ئەنجامدانی سەرپێچی تۆمەتبار نەكردووە.  سەربارەت بە كاركاكردنی ماددەی (25)ی دەستوریش، بەهەمان شێوە، پێشبینی ئەوە ناكرێت ئەو ماددەیە كارا بكرێت.   

درەو: وەرگێڕان: گ.ق خۆكوشتن لەناو ژنان و كچانی ئێزدی زیادیكردووە جیاواز لە روداوەكانی پێشوو لە ئێستادا چەند حاڵەتێكیان بەهۆی (گێچەڵی ئەلكترۆنی)یەوەو لە ترسی ئابڕوچون خۆیان دەكوژن، لە چەند رۆژی رابردوودا دوو حاڵەتی هاوشێوە لەناو كچانی ئیزدیدا رووییانداوە. رێکخراوێکی تایبەتمەند بە دۆکیومێنتکردنی بارودۆخی ئێزدیەکان رایدەگەیەنێت کە حاڵەتەکانی خۆکوشتن کە بەم دواییانە لە کەمپەکانی ئێزدیەکان لە عێراق رویدا "حاڵەتی جیان وپەیوەندار نین بەیەکەوە"، هەرچەندە کاتی رودانیان نزیکن و لە سێ حاڵەتیشیاندا قوربانیەکان ژنی گەنجن.  سێ کچی گەنج گیانیان لەدەستدا، دوانیان لە تەمەنی ١٥ ساڵیدا، گەنجێکی ئێزدیش بە خۆکوشتن – وەک راگەیەنرا- لە ماوەی دوو رۆژدا، رێکخراوەکەش دەڵێت کە دوانیان دوچاری "گێچەڵی ئەلکترۆنی" بوونەتەوە. هەر سێ کچەکەش لە کەمپەکانی شاریا وئیسیان وبیرسفی بوون لە پارێزگای دهۆک. بەڕێوەبەری لقی شەنگالی "رێکخراوی ئێزدی بۆ دۆکیومێنتاری"، خەیرە عەلی ئیبراهیم، لە لێدوانێکیدا بۆ پێگەی "ئەلحوڕڕە"ی رایگەیاند کە دوو کچی گەنجی ١٥ ساڵان دوچاری گێچەڵی ئەلکترۆنی بونەتەوە لە لایەن کەسانی نەناسراوەوە کە وای لێکردون خۆیان بکوژن "لە ترسی ئابڕووچوون". ئیبراهیم ووتیشی کە کچی سێیەمیان بەهۆی کێشەی خێزانی وهاوسەرگیری وئاڵۆزی لەگەڵ خێزانەکەیدا خۆی کوشتووە. بەپێی سەرچاوەیەک لەناو کەمپی شاریا "کچان لەناو کەمپەکەدا هەندێك جار لەلایەن کەسانی دەستڕۆیشووەوە ئیستیغلال دەکرێن(هەڵدەخەڵەتێنرێن)". پەیڕەوکارانی ئایینی ئێزدی کە لە کەمپەکاندا جێگیر بوون رزگاریان بوو لەو کوشتارە بە کۆمەڵەی چەکدارانی داعش بەرانبەر هەزاران رۆڵەی ئێزدی لە شەنگال ئەنجامیاندا، وبەگوێرەی سەرژمێریە جیاوازەکان زیاد لە ٥٠٠٠ ژنی ئێزدی ڕفێندران، کە تەنها ژمارەیەکی کەمیان لێ ئازادکرا. سامان داود کە رۆژنامەنوسێکی ئێزدیە بە سایتی "ئەلحوڕڕە"ی ڕاگەیاند کە حاڵەتەکانی خۆکوشتن زۆرن، لەدوای ساڵی ٢٠١٤، و ئەو پاکتاوەی کە دوچاری ئێزدیەکان بوەوە لەکاتی داگیرکادنی ناوچەکانیان لەلایەن داعشەوە، پاڵەتێکی دەروونی خراپی لەلای هەموویان دروست کردووە بەبێ جیاوازی. بەڵام ئیبراهیم دەڵێت زانیاریەکانی کە لەلای ئەون ئاماژە بەوە دەدەن کە "ئەو سێ کچە گەنجە لەبەر هۆکارێکی پەیوەست بەو جینۆسایدە خۆیان نەکوشتووە، چونکە لەو کاتەدا ئەوان مناڵ بوون لە تەمەندا". لەگەڵ ئەمەشدا ئیبراهیم دان بەوەشدا دەنێت کە "لێکەوتەی ئاوارە بوون وژیان گوزەراندن لە کەمپەکاندا هۆکار بوون بۆ دروست بوونی چەندین کێشەی کۆمەڵایەتی کە پێشتر ئێزدیەکان پێی ئاشنا نەبوون، لەوانەش بەکارهێنانی بێ ئاگاییانەی ئەنتەر نێت". نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق، لە راپۆرتێکیاندا لە مانگی پێشوودا، هۆشداریان داوە دەربارەی زیادبوونی حاڵەتەکانی خۆکوشتن لەم ساڵانەی پێشوودا. بەپێی ئامارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، لە ساڵی ٢٠١٩ زیاتر لە ٥٩٠ کەس لە عێراقدا مردوون بەهۆی خۆکوشتنەوە، و ١.١١٢ کەسی دیکەش هەوڵی خۆکوشتنیان داوە، کە رێژەی (٨٠٪)یان لە ژنان بوون.  بە درێژایی ساڵانێکی زۆر، چەندین خێزانی عێراقی ناڵاندویانە بەدەست کێشەی تەندروستی عەقڵیەوە کە هۆکارەکەی ململانێکانی رابردوو وبارودۆخە ئابووریەکە بوون.  داودی رۆژنامەوان دەڵێت "لێکەوتەکانی ئاوارەبوون وجینۆساید بەردەوام دەبن چونکە بارودۆخی ئێزدیەکان هێشتا خراپە چ لەناو کەمپەکان یا لە ناوچەکانی خۆیان، بەهۆی خراپی رەوشی گوزەران ونەبوونی هیچ هەلێکی کار، وبڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆناش هێندەی دیکە نەهامەتیەکانی زیادکردن کە لە دوای ئاوارەبوونیانەوە ماوەی شەش ساڵە بەردەوامە". رێژەیەکی زۆر لە ئاوارە ئێزدیەکان هێشتا لە خێمە(چادر)دان کە دەبوو ئەم دۆخە کاتی بێت وپاشان بگوێزرێنەوە بۆ ناو "کابینە" یان بینای بەردی وکۆنکرێتی. هەمان سەرچاوە لەناو کەمپی شاریاوە ووتی "بارودۆخەکە زۆر خراپە لە کەمپەکەدا، وباری دەروونی وکۆمەڵایەتی بەشێوەیەکی زۆر خراپ داڕماوە" و"رودانی کارەساتی زیاتر"یشی بەدوور نەزانی.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت پارتی بەرەو بەغداد بەرێكەوت‌و دەیەوێت هاوپەیمانێتی گەورە لەگەڵ لایەنە عێراقییەكان بكات، یەكێتیش لە سلێمانییەوە دەیەوێت لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان لەژێر چەتری خۆیدا بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق كۆبكاتەوە، گۆڕان لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە بەسەر چەند ئاڕاستەیەكدا، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بڕیاریان نەداوە‌و چاوەڕێی جموجوڵی پارتی‌و یەكێتین.. لەم راپۆرتەدا زانیاری زیاتر. دەرگا بۆ هەفتەیەك كرایەوە  كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق دوێنێ دەرگای تۆماركردنی ناوی حزب‌و هاوپەیمانێتییە سیاسییەكانی بۆ ئەو لایەنانە كردەوە كە دەیانەوێت بەشداری هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق بكەن، هەڵبژاردنێك كە تائێستا دیارنییە ئایا لەوادەی خۆیدا لە 6ی حوزەیرانی ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت یاخود دوادەخرێت بۆ كاتێكی دورتر. ئەو لایەنانەی دەیانەوێت بچنە ناو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە، تەنیا ماوەی هەفتەیەكیان لەبەردەمدایە بۆ ئەوەی ناوی خۆیان تۆمار بكەن، رۆژی شەممەی وادەكە كۆتایی دێت. هاوكات لەگەڵ كردنەوەی دەرگای تۆماركردنی ناوی حزب‌و هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن، سەرەتای جموجوڵێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان دەستی پێكرد.  یەكێتی لە سلێمانی‌و پارتی بەرەو بەغداد ! ئەمڕۆ وەفدێكی یەكێتی بەسەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی، دور لە چاوی كامێراكان خۆیان كرد بە "گردی زەرگەتە" مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕاندا لە شاری سلێمانی. میدیای هیچ یەكێك لەو دوو حزبە هەواڵی ئەم كۆبونەوە سیاسییەیان بڵاونەكردەوە، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، یەكێك لە تەوەرەكانی سەردانەكە پەیوەندی بە پرسی دروستكردنی هاوپەیمانێتییەوە هەیە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق. هاوكات لەگەڵ جموجوڵی یەكێتی لە سلێمانی، بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو پارتی دەست (درەو) كەوتوون، وەفدێكی باڵای پارتی گەیشوەتە بەغداد، وەكو باسدەكرێت، وەفدەكەی پارتی پێكهاتوون لە هەریەكە لە (هۆشیار زێباری، جەعفەر ئیمنیكی‌و رۆژ نوری شاوەیس) ئەندامانی مەكتەبی سیاسی. ئامانجی سەردانی وەفدی پارتی بۆ بەغداد، گەڕانە بەدوای هاوپەیمانێتی نوێدا، چەند رۆژێك لەمەوبەر هۆشیار زێباری لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی (الشرقیە) وتی:" پێشنیازێك هەیە بۆ ئەوەی بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق هاوپەیمانێتی لە دەرەوەی نەتەوە‌و مەزهەب بكەین بەتایبەتی لەگەڵ ئەو لایەنانەی ناو سوننە‌و شیعە كە نزیكین لە یەكترو دەتوانین بگەینە رێككەوتن". بەگشتی ئێستا پارتی‌و یەكێتی جڵەوی دەستپێشخەرییان بۆ دروستكردنی هاوپەیمانێتی لەناو چوارچێوەی هەرێم‌و دەرەوەی هەرێم لەدەستدایە‌و لایەنەكانی تر تەماشاكەرن‌و مامەڵە لەگەڵ جموجوڵەكانی ئەو دوو حزبەدا دەكەن. پارتی چی دەوێت ؟ پارتی كە لە دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا بوو بە گەورەترین حزب لەسەر ئاستی عێراق، دەیەوێت لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا پارێزگاری لە پێگەی بەهێزی خۆی بكات، بۆ ئەمەش ئەمجارە چاوی لە دروستكردنی هاوپەیمانێتی گەورەیە لەسەر ئاستی عێراق. هەر جۆرە رێككەوتن‌و هاوپەیمانێتییەكی پارتی لەگەڵ لایەنە سوننە‌و شیعەكان، بۆ قۆناغی دوای هەڵبژاردن‌و دروستبوونی پەرلەمانی نوێی عێراق دەبێت. لەناو شیعەكاندا، پارتی چاوی لە رەوتی سەدرە، كە هەموو پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن زۆرینەی كورسییەكانی هەڵبژاردنی پێشوەختە بباتەوە، لەپاڵ ئەمەدا چەند لایەنێكی تری شیعە هەن كە دۆستایەتییان لەگەڵ پارتی باشە‌و دەكرێت هاوپەیمانێتییان لەگەڵدا دروست بكات، لەوانە بەدرییەكان بە سەرۆكایەتی هادی عامری‌و رەوتی حیكمەی عەممار حەكیم. لەناو سوننەكانیشدا، پارتی پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ ژمارەیەكی زۆر لە لایەنەكاندا هەیە، بەتایبەتیش بەرەی عێراقی كە ئوسامە نوجێفی سەرۆكایەتی دەكات‌و (35) پەرلەمانتاری لەگەڵدایە‌و بەمدواییە بۆ لێدان لە پێگەی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق دروستكراوە.  لەناوخۆی هەرێمی كوردستانیش پارتی دروستكردنەوەی هاوپەیمانێتی كوردستانیی لە پەرلەمانی عێراق بەباش دەزانێت، هاوپەیمانێتییەك كە خۆی سەركردایەتی بكات. پارتی بۆ عێراقی دوای هەڵبژاردن پێشوەختە چەند خەونێكی هەیە، كە لەرێگەی هاوپەیمانێتی سیاسییەوە دەتوانێت بەدییان بهێنێت، خەونی گەورە دروستكردنی پاڵپشتیی بەهێزی دارایی‌و سیاسییە بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، ئەمە لەپاڵ هەوڵی پارتی بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق لە یەكێتی.  یەكێتی لە هەڵبژاردنێكی نوێدا سەركردایەتی نوێی یەكێتی كە لەكۆتاییەكانی ساڵی 2019دا متمانەی كۆنگرەی چوارەمی وەرگرتووە، هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق یەكەمین تاقیكردنەوەیە لەبەردەمیدا، سەركەوتنی لەم هەڵبژاردنەدا، كاریگەری لەسەر پێگەی سەركردایەتییە نوێیەكە دەبێت لە كۆنگرەی پێنجەمدا.  لەناو یەكێتیدا چەند بۆچونێك هەیە، بەڵام زاڵترینیان ئەوەیە، یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، سەركردایەتی هاوپەیمانێتییەك بكات‌و بزوتنەوەی گۆڕان‌و لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان لەژێر چەتری خۆیدا كۆبكاتەوە. بۆچونێكی تر هەیە، یەكێتی بۆ هەڵبژاردنەكە لەگەڵ پارتی‌و گۆڕاندا بە هاوپەیمانێتییەك بەشداری بكات. رۆژی شەممەی داهاتوو دواین مۆڵەتی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراقە بۆ تۆماركردنی ناوی هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان، یەكێتی دەیەوێت بۆ رۆژانی بانگەشەی هەڵبژاردنی قسەی گۆڕان ببڕێت‌و پێی بڵێ ئێمە بانگهێشتمان كردوون بۆ هاوپەیمانێتی، بەڵام ئێوە شوێن پارتی كەوتوون، ئەمە ئەگەر هاوپەیمانێتی سێقۆڵی لەنێوان پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕاندا نەكرێت‌و یەكێتی‌و پارتی بەجیا لەیەكتر بچنە ناو هەڵبژاردنەكەوە. گۆڕان لەنێوان چەند بۆچونێكدا ! لەناو بزوتنەوەی گۆڕانیشدا چەند بۆچونێك هەیە سەبارەت بە چۆنیەتی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا. بۆچونێك كە عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە‌و مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم بانگەشەی بۆ دەكەن، داوا دەكات بزوتنەوەی گۆڕان بچێتە هاوپەیمانێتییەكە سێقۆڵییەوە لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی، ئەمانە پێیانوایە تەنیا بەم رێگەیە گۆڕان دەتوانێت گرەنتی كورسییەكانی بكاتەوە لە پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا، ئەم ئاڕاستەیە باوەڕی وایە، تەنانەت ئەگەر یەكێتیش نەهاتە ناو هاوپەیمانێتییەكەوە، بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ پارتی هاوپەیمانێتی بكات. لەبەرامبەردا ئاڕاستەیەكی تر هەیە كە داوا دەكات، گۆڕان بەتەنیا بچێتە ناو هەڵبژاردنەكە‌و بۆ هەڵمەتی هەڵبژاردن بتوانێت ناڕازییەكانی گۆڕان‌و دەنگی ناڕازیی بەگشتی لە سنوری سلێمانی بۆخۆی كۆبكاتەوە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا گۆڕان دوای هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا، دەتوانێت بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق وەكو لایەنێكی نەیاری سیاسەتی پارتی‌و یەكێتی دەنگی ناڕازیی بۆخۆی كۆبكاتەوە؟ لەنێوان ئەم دوو بۆچونەدا، قسەی تریش هەیە‌و هەندێك دەڵێن، ئەگەر گۆڕان نەیتوانی بەشێوەی سەربەخۆ بچێتە ناو هەڵبژاردنەكە، لانی كەم با لەگەڵ پارتیدا هاوپەیمانێتی نەكات‌و لەبری پارتی هاوپەیمانێتی لەگەڵ یەكێتی گرێ بدات، چونكە بنكەی جەماوەری گۆڕان لەسنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا‌و گۆڕان لەم رێگەیەوە دەتوانێت گرەنتی چەند كورسییەك بكات لە سنوری یەكێتیدا، بەڵام ئەمەش جارێكی تر هاوپەیمانێتی گۆڕان لەگەڵ پارتی دەخاتەوە ژێر پرسیار، مەگەر ئەوەی دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، جارێكی ترو لەسەر ئاستی عێراق، گۆڕان بچێتەوە ناو هاوپەیمانێتییەكی نوێوە لەگەڵ پارتی. لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی هەرێمی كوردستان كە بریتین لە هەریەكە لە (كۆمەڵی ئیسلامی، یەكگرتووی ئیسلامی، حزبی شیوعی، جوڵانەوەی نەوەی نوێ) تائێستا بڕیاری كۆتاییان لەبارەی چۆنیەتی بەشداربونیان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق نەداوە. هەوڵی دروستكردنی لیستێكی ئیسلامی لەنێوان (كۆمەڵ‌و یەكگرتوو و بزوتنەوەی ئیسلامی) پێشتر شكستیهێنا‌و پێناچێت لیستێكی لەوجۆرە بۆ هەڵبژاردنی داهاتووش لە دایك ببێت.  جوڵانەوەی نەوەی نوێ رەنگە هەوڵێك بدات بۆ دروستكردنی هاوپەیمانێتییەك لەنێوان هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان، حزبی شیوعی‌و سۆسیالیست‌و لایەنە چەپەكانیش دەرگایان لەبەردەمدا كراوەیە بۆ ئەوەی هاوپەیمانێتی دروست بكەن. روخساری كۆن بە ناوی نوێوە ! دۆخی عێراق گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، لەدوای ئەو خۆپیشاندانە بەرفراوانەی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردووی عێراق كە عادل عەبدولمەهدی ناچاركرد دەست لە پۆستی سەرۆك وەزیران بكێشێتەوە، ئێستا ئیتر هەموان‌و بەدیاریكراویش لایەنە شیعەكان لەوە گەیشتوون، نەوەیەكی نوێ لە گۆڕەپانەكەدا قسە دەكات كە چیتر خەونی لەسەر هێزە نەریتییەكان هەڵنەچنیوە‌و چاوی لە ئایندەیەكی جیاوازترە، بۆیە لایەنە نەریتییەكان بۆ بەشداری لە هەڵبژاردنی پێشوەختە ناوی خۆیان گۆڕیوە‌و بەو ناوە نوێیانەوە دەچنە ناو پرۆسەكە.  بەگوێرەی زانیارییەكان، زۆرینەی هێزە سیاسییەكان ناوی خۆیان لە تۆماری كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكاندا گۆڕیوە، بۆ نمونە هاوپەیمانێتی عێراقییەكان كە عەممار حەكیم سەرۆكایەتی دەكات، ناوی خۆی كردووە بە هاوپەیمانی (تصحیح) واتە "راستكردنەوە"، فالح فایازی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی ناوی كوتلەكەی گۆڕیوە بۆ (حقوقیون)، بەیان جەبر سۆلاغس كە یەكێكە لە سەركردەكانی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی كوتلەیەكی دروستكردووە بەناوی (إنجاز)، محەمەد شیاع سودانی كە وەزیرێكی پێشووە‌و سەركردەی حزبی دەعوەیە كوتلەیەكی بەناوی (الفراتین) پێكهێناوە، عەبدولحسێن عەبتان كە پەرلەمانتارو وەزیری پێشووە كوتلەی (وعی) دروستكردووە، ژمارەیەك ئەندامی رەوتی حیكمەی عەممار حەكیمیش كوتلەیەكیان بەناوی (المستقبل) دروستكردووە.  هاوپەیمانێتییەكانی نوری مالیكی‌و هادی عامری‌و موقتەدا سەدریش بەنیازی ئەوەن ناو و روخساری نوێ بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو كاندید بكەن‌و زۆرینەی لایەنەكان نایانەوێت بە روخساری كۆن بچنە ناو ململانێی هەڵبژاردنەوە.    بۆ زانیاری زیاتر لەسەر پێگەی حزبە كوردیەكان لە هەڵبژاردنی داهاتووی عێراقدا دەتوانیت سەیری ئەم راپۆرتە بكەیت 

شرۆڤە: ھاوڕێ تۆفیق ھەموو وڵاتێکی دیموکراسی راستەقینە پێویستی بە پەرلەمانێکی ڕاستەقینە ھەیە. چەندین ساڵە خەڵکی کوردستان لە ڕۆڵی پەرلەمان ناڕازین، لەئێستایا چاڵێک لە نێوان خەڵک و ئەندامانی پەرلەمان کە نوێنەری ھەڵبژێردراوی خەڵکن دروستبوە. ئاشکرایە ھەموو ئەم بیرکردنەوانە بەھۆی خراپی رۆڵی پەرلەمانەوە دروستبون ، خەڵک دەیان یاسای گرنگی پێویستە، بەڵام دەرناچن، بەشێک لەیاسا دەرچوەکانیش کەموکورتی و کێشەیان ھەیە، پەرلەمان ئەبوایە لە پێشەوەی رووداوەکان بوایە، نەک وەکو ئێستا لە دوای رووداوەکانەوە بێ.  روونە، ئەم گلەییانە لە پەرلەمان بەشی زۆری ئەگەڕێتەوە بۆ ھۆی خراپی جۆری بیرکردنەوەی سیاسی حیزبەکان .  ئاشکرایە کوردستان پێویستی بە پەرلەمانێکی راستەقینەی بەھێز ھەیە، بێگومان ژیانی پەرلەمانیش وەکو ھەموو بوارەکانی تری ژیان بەردەوامە لەگەشەکردن و  پێشکەوتن ھەروەکو چۆن پیشەسازی ئۆتۆمبێل و تەکنۆلۆژیا زۆر پێشکەوتوون و گۆراون، ئاواش پەرلەمانەکان پێشکەوتوون و گۆڕاون .بۆ نموونە ئۆتۆمبێلێکی ئەمرۆ ،تەواو جیاوازە لە ئۆتۆمبێلێکی ساڵی پەنجاکان و زۆر شتی تر .بەھەمان شێوەش داودەزگاکانی دەوڵەتیش بەردەوام لە پێشکەوتن و گۆرانکاریدان  لە وڵاتە دیموکراسییە دێرینەکان کە خاوەنی پەرلەمانی دێرین و رەسەنن، ئەوان بەردەوام ھەوڵئەدەن پەرلەمانەکانیان چاکتر و بەھێزتر بکەن.  بۆ ئەو مەبەستەش یەکێک لە رێگا گرنگەکان کەگرتیانەبەر چاککردنی (پەرلەمان) بوو لە پێکھاتەو پرۆسەی دەنگدان و قانون  دەرکردنی ،ئەمەش بۆ ئەوەی پەرلەمانێکی بەھێزوچالاکیان ھەبێت وخەڵک ھەستی ھەڵاوێرکردن و بێدادی بۆ دروستنەبێ .بۆ ئەو مەبەستە، چەند کارێکی گرنگیان کرد، یەکێک لەو کارە گرنگانە، لەباتی ئەوەی کە پەرلەمان یەک ئەنجومەن بێ . پەرلەمانانیان کرد بە دوو ئەنجومەن . بێگومان ئەو ولاتانەی کە پەرلەمانیان یەک ئەنجومەنە، وڵاتانی مەرکەزی و تاکڕەون، پەرلەمانی یەک ئەنجومەن لەدونیا بەرەو لەناوچون ئەچێ .   سەرەتا پێویستە،باسی لایەنی خراپی پەرلەمانی یەک ئەنجومەنی بکەین لە ھاوشێوەکانی پەرلەمانی عێراق و کوردستان: یەکەم : قانونە دەرچوەکان لەبەرژەوەندی کوتلەی زۆرینە ئەبن و ھیچ فلتەرێکیش نیە  بۆ ئەوەی قانونە دەرچوەکان وردبینی بکا ،یان رایبگرێ، یان تانەی لێ بدا .دیارە لە عێراقدا مافی تانەدان لەو قانونانەی کەپەرلەمان دەریان ئەکا لەبەردەم دادگای فیدراڵی ھەیە ، بەڵام  لە کوردستان بەھیچ شێوەیەک مافی تانەلێدان نیە ، چونکە لە بنچینەدا دادگای باڵای ھەرێم نیە کەئەمەیان کێشەیەکی تری گرنگی بونیەویی سیستەمی سیاسی و دادوەری ھەرێمە.بۆیە قانونی پەرلەمانی کوردستان بێ فلتەرە، زۆرینە دەستبەرز ئەکاتەوەو ئیتر ئەبێ بە قانون، کە ئەمەش جەوھەری بێدادییە. دووەم؛ کەمینە سیاسی و نەتەوەیی و ئاینییەکان بەھۆی ئەم سیستەمە یەک ئەنجومەنیەوە  ،بێ نرخ ئەکرێن وھیچ دەورێکیان نامێنێ،  تەنانەت وەکو بڵێی ھەر لە پەرلەماندا نین . زۆرینە چی بیەوێ ئەیکا، وەکو ئێستای پەرلەمانی عێراق و کوردستان. سێیەم؛ لە رووی کلتوری سیاسیەوە ئەو سیستەمە گەشە بە پاوانخوازی حیزبی و سیاسی ئەکاو بەو ھۆیەوە خەڵک باوەریان بە پەرلەمان و دەوڵەت نامێنێ. پەرلەمان دوو ئەنجومەنی چیەـ پەرلەمان لەرووی بنەمای گشتیەوە لەسەر بنەمای بەدیھێنانی یەکسانی و چەسپاندی دادپەروەری جوگرافی و لامەرکەزی لەدوو ئەنجومەن پێکدەھێنرێ. بە مانایەکی تر ژمارەی گشتی کورسییەکانی پەرلەمان بەسەر دوو ئەنجومەنا دابەش ئەکرێن ،بۆ نمونە پەرلەمانی ئەمریکی لە دوو ئەنجومەن پێکھاتوە،ئەنجومەنی یەکەمیان ناوی ئەنجومەنی نوێنەرانە کەپێی دەڵێن کۆنگرێس ،ژمارەی نوێنەر بەپێی ژمارەی دانیشتوانە، بەم ھۆیەوە ئەو شارانەی گەورەن، نوێنەریان زۆر ئەبێ و شارە بچوکەکانیش کورسیان کەم ئەبێ .کەواتە لەم حاڵەتەدا پەرلەمان بریاری ئەبێ بە بریاری شارە گەورەکان و بچوکەکانیش پەراوێز ئەخرێن ! ئەی چارەسەر چیە ؟وەڵامەکەی بوونی ئەنجومەنی دووەمە، کەپێی ئەڵێن ئەنجومەنی پیران (سینات) ئەم ئەنجومەنە بە یەکسانی و بەبێ رەچاوکردنی گەورەو بچوکی شارەکان لەرووی ژمارەی دانیشتوانەوە، بەڵکو بە شێوەیەکی یەکسان بۆ ھەر ولایەتێک، دوو نوێنەریان ھەیە .بەھۆی  پەرلەمانی دوو ئەنجومەنەوە لامەرکەزی و دادپەروەری چەسپاوە و بە دەستورو قانون ئەرک و پسپۆری دوو ئەنجومەنەکە دیاریکراوە، بۆ نموونە ،کەئەنجومەنی یەکەم قانونێک دەرئەکات زۆر جار بۆ پەسەندکردنی پێویستی بە متمانەی ئەنجومەنی دووەمە کە پیرانە، ھەندێک جاریش ئەو قانونەی ئەنجومەنی یەکەم دەریکردوە، ئەنجومەنی دووەم رەتیدەکاتەوەو تەنانەت   ھەندێک جار دەیگێڕێتەوە بۆ ئەنجومەنی یەکەم.  سەبارەت بە پێشنیاری دوو ئەنجومەنی بۆ پەرلەمانی کوردستان ،بە کورتی و کوردی بەم شێوەیە؛ پەرلەمانی کوردستان بکرێ بە دوو ئەنجومەنی ھەڵبژێردراو ، یەکەمیان (ئەنجومەنی  نوێنەران) بێ و ژمارەی کورسییەکانی ١٠١ کورسی بێ و بەپێی ژمارەی دانیشتوان، کورسیەکان بۆ شارەکان دیاری بکرێ، واتە بۆ سەدو یەک نوێنەر  کورسیەکانیان دابەشی کۆی دانیشتوانی ھەر چوار پارێزگاکەی ھەرێم بکرێ. ئەو کاتە بەپێی کەمی و زۆری ژمارەی دانیشتوانی ھەر پارێزگایەک ژمارەی کورسی خۆی بەر ئەکەوێ . ئەنجومەنی دووەمیان (ئەنجومەنی ھەرێم )بێ ،ئەم ئەنجومەنە لە ٤٠  کورسی پێکبھێنرێت و بۆ ھەر چوار پارێزگاکە و بە یەکسانی ،بۆ ھەر پارێزگایەک ١٠ نوێنەریان پێ بدرێ. دەسەلات و پسپۆری ھەردوو ئەنجومەنەکە لە ئێستایا بە قانون و لەداھاتوش بە دەستور رێکبخرێ. سودەکانی ئەم دوو ئەنجومەنییە؛ یەکەم، عەدالەت لە نێوان شارە گەوەرەکان و بچوکەکان دروست ئەبێ ،بۆ نمونە پارێزگای ھەڵەبجە ژمارەی دانیشتوانی کەمەو بچوکە، بۆیە نوێنەریشی کەم ئەبێ لەپەرلەمان ،بەلام بەھۆی پەیرەوکردنی ئەم دوو ئەنجومەنییەوە ئەو کێشەیە چارەسەر ئەبێ و دادپەروەری تارادەیەکی باش بەدیئەھێنرێ. دووەم، ھەستی جیاکاری نەتەوەیی و ئاینیی و ناوچەکان کاڵ ئەکاتەوەو پراکتیزەی لامەرکەزییەتی کارگێڕی و دارایی ئەکا. سێیەم؛ قانون دەرکردن بەیەک قۆناغ نابێ ئەمەش ئەبێتە فلتەرێک ،یان بڵێین جۆرێکە لە وردبینیکردنی قانونەکان، بۆ نمونە ئەنجومەنی یەکەم ،قانونی وەبەرھێنان دەرئەکا، خەڵک پێیان وایە ئەم قانونە زۆرتر لە بەرژەوەندی کۆمپانیاکانە وەک لە بەرژەوەندی خەڵک، بۆیە ئەنجومەنی دووەم کە ئەنجومەنی ھەرێمەکانە ،مافی گێرانەوەی قانونەکەی بۆ ئەنجومەنی یەکەم ھەیە و ئەتوانێ پەسەندی نەکا. چوارەم؛ لە پەرلەمانی دوو ئەنجومەنییا ھەندێک لەو قانونانەی رەھەندی نیشتیمانی و نەتەوەییان ھەیە ئەبێ ئەنجومەنی دووەم بە دەنگدانی دوو لەسەر سێی دەنگ پەسەندی بکا ،ئەمەش ئەبێتە ھۆیەکی گرنگ بۆ ھاوسەنگی ھێز و لەلایەکی ترەوە پاوانکردن و تاکرەوی تارادەیەکی باش کەم ئەکاتەوە. پێنچەم؛ سیستەمی دوو ئەنجومەنی ، ئەبێتە ھۆی پەیڕەوکردنی ڤیتۆی پەرلەمانی ،لەناو پەرلەماندا، ئەنجومەنی ھەرێم ئەبێتە بەبەرستێکی قانونی زۆر باش بۆ پاراستنی ھاوسەنگی و دادپەروەری، بە تایبەت ئەو قانونانەی کە گرنگن و پەیوەستن بە ژیانی خەڵکەوە وەکو قانونی بودجە و ھەڵبژاردن و ھتد. لە کۆتاییا؛ چاککردنی سیستەمی کارکردنی پەرلەمان لەم پێکھاتە یەک ئەنجومەنییەی ئێستاداو گۆرینی بۆ پەرلەمانێکی دوو ئەنجومەنی ، یەکێتیی قەوارەی ھەرێمی کوردستان ئەپارێزێ و گۆرانێکی باش ئەخاتە ناو ژیانی دەوڵەتداری و سیاسەوە، ئەم مەسەلەیە باسێکی گرنگ و ئاڵۆزە ، ئیرادەی خەڵک و حزبەکانی ئەوێ، بەلام وەرچەرخانێک ئەبێ لە ژیانی پەرلەمانی گەلی کوردستان.