راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت شوێنگرەوەكەی قاسم سولەیمانی لە بەغداد چاوی بە بەرهەم ساڵح‌و مستەفا كازمی كەوتووە، جارێكی تر باس لە گواستنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریكا دەكرێت لە بەغدادەوە بۆ هەولێر، ئێران ترسی هەیە لە كۆتایی ویلایەتی سەرۆكایەتییەكەیدا ترەمپ گورزێكی تری سەربازی بوەشێنێت، هەر جۆرە پەرەسەندنێكی سەربازی هەرێمی كوردستان دەخاتەوە ژێر فشاری ئێرانییەكان، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. هێرشێك لە یادی حاجی قاسمدا رۆژەكانی كۆتایی ساڵ بۆ عێراق باش نییە، سێیەمین رۆژی ئەمساڵ كاتێك خەڵكی عێراق لە پشووی سەری ساڵدا بوون، هەواڵی كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران‌و ئەبو مەهدی موهەندیس جێگری سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی عێراق بیست، هەواڵی كوژرانی قاسم سولەیمانی‌و كاردانەوەی ئێران، پشووەكەی كرد بە هەواڵی شەڕێكی چاوەڕواننەكراو.  شەوی یەكشەممەی ئەم هەفتەیەش كە خەڵك ئامادەكارییان بۆ پشووەكانی سەری ساڵ دەكرد، جارێكی تر ناوچەی سەوزی بەغداد كەوتەوە بەر هێرشی موشەكیی، ئەمە ناوچەیەكی پارێزراوی ئەمنییە‌و بارەگای باڵیۆزخانەی ئەمریكای تێدایە.  بەگوێرەی قسەی سوپای عێراق، لەو شەوەدا، لانی كەم هەشت موشەك لەناوچەی سەوز كەوتونەتە خوارەوە، سوپا بەرپرسیارێتی ئەم هێرشە دەخاتە ئەستۆی "گروپە لەیاسادەرچووەكان"، بەڵام بەرپرسێكی ئەمریكی وتی:" نزیكەی 21 موشەك ئاڕاستەی ناوچەی سەوزكراوە‌و هەندێك لە موشەكەكان چەند بینایەكی ناوچەی سەوزیان پێكاوە".  ئەمریكا لە باڵیۆزخانەی خۆی لە ناوچەی سەوز، سیستمی دژە موشەكی جێگیركردووە كە پێی دەوترێت "C-RAM"، سیستمەكە روبەڕووی هێرشەكە بووەوە. شانەی راگەیاندنی ئەمنیی حكومەتی عێراق وتی، هێرشە موشەكییەكە لە سەربازگەی "رەشید"ی باشوری بەغدادەوە، ئەنجامدراوە.  هێرشەكە هاوكاتە لەگەڵ نزیكبوونەوەی یادی یەكساڵەی كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران، كە بەرپرسانی كوردو عێراقی بە "حاجی قاسم" ناویان دەهێنا، بۆیە ئەمریكییەكان پەنجەی تۆمەت بۆ ئێرانییەكان رادەكێشن. سوپای ئەمریكا هەڕەشە دەكات فەرماندەیی ناوەندی سوپای ئەمریكا لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاند، ئەو هێرشە موشەكییەی كە یەكشەممە كرایەسەر ناوچەی سەوز لە بەغداد، بەدڵنیایی میلیشیا لەیاسادەرچووەكان ئەنجامیانداوە كە ئێران پاڵپشتییان لێ دەكات.  فەرماندەیی ناوەندی دەڵێ، لەو هێرشەدا هیچ ئەمریكییەك بریندار نەبووە، بەڵام زیان بە بیناكانیان گەیشتووە، ئەمەش ناپاكییەكی راستەوخۆیە لە سەروەری عێراق، هۆشداری دەدات لەوەی بەرپرسیارێتی كوژرانی هەر هاوڵاتییەكی ئەمریكی لە ئەنجامی ئەو هێرشانەوە، دەكەوێتە ئەستۆی میلیشیاكانی سەربە ئێران.  ترەمپ لەبەردەم چەند بژاردەیەكدا دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ماوە تەواوبووی ئەمریكا لە تویتێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر، لەبارەی ئەو هێرشەوە نوسی، بەرپرسیارێتی كوژرانی هەر هاوڵاتییەكی ئەمریكی دەكەوێتە ئەستۆی ئێران‌و دەبێت بەباشی بیر لەوە بكاتەوە.  ترەمپ دەڵێت:" گوێمان لە قسەوباسی تر دەبێت لەبارەی ئەوەی هێرشی دیكە دژی ئەمریكییەكان ئەنجام دەدرێت"، لەگەڵ ئەم قسانەدا، ترەمپ وێنە سێ موشەكی بڵاوكردەوە كە نەتەقیونەتەوە.  ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز لەزاری سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە بڵاویكردەوە، بەرپرسانی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا لە كۆشكی سپی كۆبونەتەوە‌و تاوتوێی چەند بژاردەیەكیان كردووە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئێران.  بەگوێرەی قسەی سەرچاوەكە، وەزیری دەرەوە‌و بەرگری‌و راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی‌و چەند بەرپرسێكی تری ئەمریكا بەشداربوون لەو كۆبونەوەیەدا‌و لەسەر چەند بژاردەیەك بۆ روبەڕووبونەوەی ئێران رێككەوتوون تاوەكو بەمزوانە بیخەنە بەردەم دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی وڵات. ترەمپ رۆژی 20ی مانگی داهاتوو ماوەی سەرۆكایەتییەكەی تەواو دەبێت‌و كۆشكی سپی بۆ جۆ بایدن چۆڵ دەكات، پێشبینی دەكرێت قەیرانێكی سیاسی گەورە لەدوای خۆی بۆ بایدن بەجێبهێڵێت، ئێرانییەكان نایانەوێت توشی ئەم شەڕە ببن، چاویان لەوەیە لەگەڵ بایدندا جارێكی تر رێككەوتنە ئەتۆمییەكە زیندوو بكەنەوە‌و ئاهێك بهێننەوە بەبەری دۆخی ئابوری وڵاتەكەیان كە بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە لە پەلوپۆ كەوتووە. باڵیۆز لە بەغدادەوە بۆ هەولێر ! هاوكات لەگەڵ هێرشەكەی ئەم هەفتەیەدا، جارێكی تر قسەوباس لەبارەی داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغداد كەوتوەتەوە بەر باس. سایتی "ئەكسیوس" لەزاری دوو بەرپرسی ئاگادارەوە بڵاویكردەوە، ئەمریكا بەنیازە باڵیۆزخانەكەی لە بەغداد دابخات‌و ئەم هەنگاوەش یەكێكە لەو بژاردانەی كە پێشنیاز كراوە بۆ تۆڵەكردنەوە لە ئێران، كە ترەمپ بە دەوڵەتێكی "سەرپەرەشتیاری تیرۆر" ناوی دەبات.  سایتەكە باسی لەوەكردووە، ئەگەر بەغداد بەجێبهێڵێت، رەنگە ماسیۆ تویلەر باڵیۆزی ئەمریكا بگوازێتەوە بۆ هەولێر یاخود بنكەی ئاسمانی "ئەسەد" لە خۆرئاوای عێراق.  هەرێمی كوردستان لەنێوان تاران‌و واشنتۆندا هەر كاتێك قسەوباس دێتەسەر داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغداد، میدیا جیهانییەكان یەكسەر ئاماژە بە گواستنەوەی باڵیۆزخانەكە دەكەن بۆ هەولێر، ئەمەش هەرێمی كوردستان دەخاتە ژێر فشاری ئێرانییەكانەوە. ساڵی رابردوو كاتێك قاسم سولەیمانی كوژرا، مانگێك دوای كوژرانی‌و بەدیاریكراوی لە رۆژی پێنجی كانونی دووەمدا، لایەنە شیعەكان لە پەرلەمانی عێراق كۆبونەوە‌و بڕیاریاندا هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق بكەنە دەرەوە.  نوێنەرانی كورد بە هەموو پارتە سیاسییەكانەوە بەشدارییان لەو كۆبونەوەی پەرلەمانی عێراقدا نەكرد، پێكهاتەی شیعە بەتەنیا‌و بەبێ پێكهاتەی كورد‌و سوننە بڕیاریاندا لەسەر دەركردنی هێزە بیانییەكان‌و هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتنی ئەمنیی نێوان ئەمریكا‌و عێراق. كردنەدەرەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق، لەدوای كوژرانی قاسم سولەیمانییەوە ئیتر بوو بە هێڵی سەرەكی سیاسەتی ئێران لە عێراقدا، بەرپرسانی ئێرانی ئەمەیان بە تۆڵەی گەورەی خوێنی سولەیمانی ناودەبرد، بۆیە فشارەكانیان لەسەر هێزە سیاسییەكانی عێراق لەوبارەیەوە توندكردەوە. ئەوكات سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێمی كوردستان (سەرۆكایەتی پەرلەمان، حكومەت، هەرێم) كۆبونەوە‌و بەپێچەوانەی بڕیاری لایەنە شیعەكانەوە، رایانگەیاند، ئەوان مانەوەی هێزەكانی هاوپەیمانان لە عێراق كە ئەمریكا سەرۆكایەتی دەكات، بەپێویست دەزانن بۆ روبەڕووبونەوەی هەڕەشەكانی "داعش". هەر ئەو سەردەمە، عادل عەبدولمەهدی كە سەرۆكی حكومەتی كاربەڕێكەر بوو، لەبارەی ئەم بابەتەوە سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد‌و لەگەڵ مەسعود بارزانی‌و نێچیرڤان بارزانی‌و نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانی‌و كۆسرەت رەسوڵ كۆبووەوە.  كاتێك شیعەكان بڕیاریاندا هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق بكەنەدەرەوە، ئیتر قسەوباس لەبارەی گواستنەوەی هێزە سەربازییەكانی ئەمریكا لەناوچەكانی عێراقەوە بۆ هەرێمی كوردسان هاتەئاراوە. ئەوكات سەرچاوەیەكی باڵا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، كۆماری ئیسلامی ئێران لەڕێگەی نازم دەباغ نوێنەری حكومەتی هەرێم لە تاران، نامەیەكی بەزمانێكی توند ئاڕاستەی هەریەكە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت كردووە. لەو نامەیەدا، تاران هۆشداری بە هەرێمی كوردستان دابوو لەبارەی ئەوەی دەبێت پەیوەست بێت بە بڕیاری پەرلەمانی عێراقەوە بۆ دەركردنی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق. نامەكەی ئێران بۆ هەرێمی كوردستان جەختی لەسەر ئەم خاڵانە كردبوو: •    هەرێمی كوردستان لەگەڵ عێراقدا یەك جوگرافیای سیاسی‌و سەربازییە. •    دوای كردنەدەرەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق، هەرێمی كوردستان نابێت ببێت بە پەناگە بۆ هێزەكانی ئەمریكا. "پێشبینی شەڕ ناكەم" سەرباری هەڕەشەكان‌و توندبوونەوەی سەرلەنوێی بارودۆخی پەیوەندییەكانی نێوان واشنتۆن‌و تاران، بەڵام كینیس ماكینزی فەرماندەی فەرماندەیی ناوەندیی سوپای ئەمریكا ئەگەری روودانی پێكدادانی نوێ لەنێوان ئەمریكا‌و ئێران بەدوور دەزانێت، ماكینزی لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ تۆڕی (ABC)دەڵێ:" مەترسیییەكی گەورە هەیە ئێران لە یادی یەكساڵەی كوژرانی قاسم سولەیمانیدا هەڕەشە لە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا بكات لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست". ماكینزی باسی لەوەكرد، دەزگای هەواڵگری ئەمریكا تێبینی ئەگەری روودانی هێرشی كردووە لەناو عێراق لەلایەن ئێران‌و ئەو گروپانەی كە ئێران پاڵپشتییان لێ دەكات، بەڵام ئەمریكا نایەوێت بارودۆخەكە لەگەڵ ئێران توندبكاتەوە‌و لەو باوەڕەشدا نییە ئێران بیەوێت لەم كاتەدا جەنگ لەگەڵ ئەمریكا هەڵگیرسێنێت. لە لێدوانێكی جیاوازتردا بۆ رۆژنامەی "وۆڵ ستریت ژۆرناڵ"، ماكینزی وتی:" هێرشەكەی شەوی یەكشەممە، لە ساڵی 2010وە تائێستا گەورەترین هێرش بووە كە كراوەتەسەر ناوچەی سەوز". قائانی لە بەغداد بووە  دوێنێ میدیا فەرمییەكانی ئێران ئاشكرایانكرد، ئیسماعیل قائانی فەرماندەی فەیلەقی قودس‌و شوێنگرەوەی قاسم سولەیمانی سەردانی بەغدادی كردووە. ئیرەج مەسجدی باڵیۆزی ئێران لە بەغداد رایگەیاند، ژەنەڕاڵ قائانی چاوی كەوتووە بە هەریەكە لە بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆمارو مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و ژمارەیەك بەرپرسی تر. تائێستا وردەكاری تەواوەتی گفتوگۆی قائانی لەگەڵ بەرهەم ساڵح‌و مستەفا كازمی نازانرێت، بەڵام سایتی "روسیا تودەی" لەزاری سەرچاوەیەكی عێراقییەوە بڵاویكردوەوە، لەسەردانەكەیدا بۆ بەغداد ئیسماعیل قائانی بەبەرپرسانی عێراقی وتووە:" ئێران دژی هێرشە موشەكییەكەیە بۆسەر باڵیۆزخانەی ئەمریكا". هەمان سەرچاوە وتویەتی:" هێزە ئەمنییەكانی عێراق لە دوو رۆژی رابردوودا یەكێك لەو كەسانەیان دەستگیركردووە كە شەوی یەكشەممە موشەكەكانی ئاڕاستەی باڵیۆزخانەی ئەمریكا كردووە، دەستگیركراوەكە فەرماندەی هێزی موشەكە لەناو یەكێك لە گروپە چەكدارەكاندا". "كاری ناحەكیمانە" وەزارەتی دەرەوەی ئێران لە بەیاننامەیەكدا قسەكانی دۆناڵد ترەمپی لەبارەی تۆمەتباركردنی ئێران بە تێوەگلانی لە هێرشە موشەكییەكەی ناوچەی سەوز، رەتكردەوە.  وەزارەتی دەرەوەی ئێران دەڵێ:" واشنتۆن بەرپرسیارێتی تەواوەتی ئاكامی هەر كارێكی نا حەكیمانە دەگرێتەئەستۆ كە لەم قۆناغەدا ئەنجامی بدات.. تۆمەتەكانی ئیدارەی ئەمریكا لەبارەی هێرشە موشەكییەكەوە، دووبارەیە‌و هیچ بنەمایەكی نییە‌و كۆشكی سپی خۆی دروستی كردووە".   محەمەد جەواد زەریف وەزیری دەرەوەی ئێرانیش لە تویتێكدا نوسی:" خستنەبەر مەترسی هاوڵاتیانی ئەمریكا لە دەرەوەی وڵاتەكەیان، سەرەنج لەسەر شكستە كارەساتبارەكانی ترەمپ لەناوخۆی وڵات هەڵناگرێت". جەواد زەریف وێنەی چەند تویتێكی پێشتری دۆناڵد ترەمپی بڵاوكردەوە‌و هۆشداریدا لە دووبارەكردنەوەی هەوڵەكانی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا بۆ هەڵگیرساندنی جەنگ لەگەڵ ئێران لە كۆتایی ولایەتی یەكەمی سەرۆكایەتییەكەیدا بە ئامانجی ئەوەی جارێكی تر‌و بۆ ویلایەتی دووەم وەكو سەرۆك هەڵبژێردرێتەوە.   

درەو: هبە قودسی- شەرقولئەوسەت وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت سەرباری پەڵپگرتنی دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی ئەمریکا لە ئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی و مشتومڕ لەبارەی چونەدەرەوەی لە کۆشکی سپی و بەشداریکردنی لە مەراسیمی رادەستکردنی دەسەڵات و ئاهەنگی دانانی سەرۆکی هەڵبژێردراو جۆ بایدن لە ٢٠ی کانونی دووەمی داهاتوو، ئامادەکاری و پلانی جێهێشتنی کۆشکی سپی لەسەروبەندنی دەستپێکردن و جێبەجێکردندایە. کارەکە تەنیا لە سەرۆک ترەمپ و میلانیای هاوسەریدا کورت نابێتەوە، بەڵکو فەرمانبەرانی کۆشکی سپیش دەگرێتەوە کە دەستیان کردووە بە دانانی پلان بۆ هەڵگرتنی هەنگاو لە ژیانیان و پێشکەشکردنی داواکاری بۆ کاری تر. زۆرجار سەرۆکەکانی پێشتر هەندێکیان کتێب بڵاودەکەنەوە لەبارەی هەڵوێست و وێنای سیاسی خۆیان و ئەو جەنگانەی کە لەماوەی کارکردنیان لە کۆشکی سپی کردوویانە هەروەها ئەو نهێنی و بابەتە شاراوانە شیدەکەنەوە کە لە پشت بڕیارە سیاسییەکانیانەوە بووە، باراک ئۆباماو پێشتریش جۆرج بوشی کوڕو بیل کلینتۆن وایانکرد، هەروەها دیک چینی جێگری پێشووی سەرۆک و هیلاری کلینتونی کاندیدی دیموکراتەکان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمریکاو وەزیری دەرەوەی پێشووی. هەندێکیش دەچنە ناو کاری خێرخوازی یان ئارەزووەکانیان و کاری وانەبێژی، بەڵام فەرمانبەران و ئەوانەی لە کۆشکی سپی کاردەکەن، زۆرجار هەندێکیان دەچن بۆ کۆمپانیا تایبەتەکان کە بۆندی سەرەنجڕاکێشیان پێشکەش دەکەن، هەندێکی تر روو لە دروستکردنی کۆمپانیای تایبەت دەکەن بۆ پێشکەشکردنی راوێژی سیاسی و خزمەتگوراری پەیوەنییە گشتییەکان و بابەتی تر. سەبارەت بە سەرۆک ترەمپ، پێدەچێت زۆرکەس سەرسام بوبن لەبارەی ئەوەی دوای دەرچوونی لە کۆشکی سپی چی دەکات، پێشبینی زۆر هەیە، سەرۆک نایەوێت لەبارەی پلانی خۆی دوای رۆشتنی لە پۆستەکەی قسە بکات. کەسە نزیکەکانی دەڵێن ئەو دەزانێت کاتی تەواو بووە تەنانەت ئەگەر هەوڵی پێشکەشکردنی تانەی یاسایی زیاتریش بدات بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی. ترەمپ بەفەرمی پیرۆزبایی لە بایدن نەکردووەو وەکو براوەی هەڵبژاردنەکانی دانی پێدا نانێت. هەندێک پێشبینی دەکەن ترەمپ بگەڕێتەوە بۆ هاوینەهەوارە شکۆدارەکەی لە مار لارگۆی فلۆریدا، هەندێکی تر پێشبینی گەڕانەوەی دەکەن بۆ نیویۆرک و لەوێوە ئیدارەی شەڕی دروستکردنی کەناڵێکی تەلەفزیۆنی بدات بۆ بانگەشەکردن بۆ خۆی و هێرشکردن بۆسەر ئیدارەی بایدن و ئامادەکاریکردنی بۆ خۆکاندیدکردنەوەی بۆ ساڵی ٢٠٢٤. بەڵام سەرۆک ترەمپ هێشتا ئاشکرای نەکردووە چی دەکات کاتێک بایدن بە فەرمی دەچێتە ناو کۆشکی سپییەوە. کەسە نزیکەکانی سەرۆک ترەمپ دەڵێن دەستی کردووە بە راوێژکردن لەبارەی دروستکردنی کۆمپانیایەکی میدیایی دیجتاڵی، یاریدەرەکانی لە گفتوگۆو مشتومڕدان لەبارەی کڕین یان سەرمایەگوزاریکردن لە کۆمپانیای "نیوماکس"ی هەواڵیی، تاوەکو وای لێبکەن ببێت بە رکابەری تۆڕی "فۆکس نیوز". پێشبینییەکانی جیاوازن لەبارەی چۆنیەتی مامەڵەکردنی ترەمپ لەگەڵ کێشەو سکاڵا یاساییەکان کە لەدوای دەرچوونی لە کۆشکی سپی روبەڕووی دەبێتەوە، بۆ زانیاری ژمارەیەک سکاڵای یاسایی لەسەر ترەمپ هەن کە لانی کەم هەندێکیان پەیوەندیدارن بە ناوزڕاندن و هەندێکی تر پەیوەندییان بە چەواشەکارییەوە هەیە سەبارەت بە هەندێک لە کاڵای کۆمپانیاکانییەوە. میلانیا ترەمپ و بارۆنی کۆڕی دوای گەیشتنی ترەمپ بە کۆشکی سپی لە کانونی دووەمی ٢٠١٧دا، میلانیای هاوسەری و بارۆنی کوڕی نەچوون بۆ کۆشکی سپی تا لەوێ بژین، میلانیا وتی چاوەڕوانی ئەوە دەکات بارۆنی کوڕی ساڵی خوێندنی لە نیویۆرک تەواو بکات (ئەوکاتە بارۆن تەمەنی ١٤ ساڵ بوو). ئێستاش، پێدەچێت چاوەڕوانی ئەوە بکات خوێندنی ناوەندیی تەواو بکات سەرباری ئەوەی بەهۆی پەتای کۆرۆناوە لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە دەخوێنێت، رەنگە بارۆن بگوازێتەوە بۆ خوێندنگەی فۆرت لۆدەردیل لە فلۆریدا، کە خوێندنگەیەکی ناوەندییەو بەوە ناسراوە ژمارەیەکی زۆری کوڕی دەوڵەمەندەکان و کەسانی دەستەبژێر تێیدا دەخوێنن. پێشبینییەکان زۆردەبن لەبارەی بەردەوامبوونی میلانیا لە ژیانی هاوسەرێتی لەگەڵ ترمپ، راپۆرتەکان باسلەوە دەکەن داوای جبابونەوە دەکات و چەند هەنگاوێکی هەڵگرتووە بۆ زامنکردنی ئەوەی بارۆنی کوڕی هەمان پشکی برا گەورەکانی لە ئیمپاتۆریەتە گەورەکەی باوکی وەرگرێت. هەندێک لە کەسە نزیکەکان لە خانمی یەکەم دەڵێن ئەو بەردەوامی دەدات بە بەشداریکردنی لە هەندێک کاری خێرخوازی و روبەڕووبونەوەی توندوتیژی ئینتەرنێتیی، هەندێکی تر دەڵێن کتێبێک لەبارەی ژیانی خۆیەوە لە کۆشکی سپی بڵاودەکاتەوە هاوشێوەی ئەوەی میشیل ئۆباما کردی، ئەمەش کارێکە ملیۆنان دۆلار قازانجی لێ دەکات. زۆرێک لە هاوڕێکانی بیرۆکەی گەڕانەوەی میلانیا بۆ نمایشی جلوبەرگ رەتدەکەنەوە.  ئیڤانکا ترەمپ و جارید کۆشنەر راپۆرتەکان باسلەوە دەکەن ئیڤانکای کچی ترەمپ و جارید کۆشنەری هاوسەری پلان بۆ ئەوە دادەنێن بگوازنەوە بۆ فلۆریدا، ئیڤانکا پارچە زەوییەکی گەورەی لە دورگەیەکی نزیک شاری میامی کڕیوە بەبڕی (٣٠ ملیۆن) دۆلار کە نازناوی "پەناگەی ملیاردێرەکان"ی لێنراوە بەهۆی ئەوەی بەشێکی زۆری دانیشتوانەکەی کەسانی دەوڵەمەندو خەڵکە بەناوبانگەکەن. کەسە نزیکەکانی ئیڤانکا بە تۆڕی "CNN"یان وتوە ئەو بیر لەوە دەکاتەوە خۆی بۆ پۆستێکی سیاسی کاندید بکات له ویلایەتی فلۆریدا، بەڵام هێشتا بڕیاری خۆی لەمبارەیەوە یەکلانەکردوەتەوە.   مایک پێنس مایک پێنسی جێگری سەرۆک و کارین پێنسی هاوسەری پلان دادەنێن بۆئەوەی لە کۆشکی سپییەوە بگوازنەوە بۆ ماڵێک لە دەوروبەری واشنتۆنی پایتەخت، بەڵام پێنس تائێستا هیچ پلانێکی رانەگەیاندووە لەبارەی ئایندەی ژیانی سیاسی خۆیەوە. بڕیارە پێنس دوای مۆڵەتی جەژنەکانی کرسمس گەشتێک بۆ بەحرەین و ئیسرائیل و پۆلەندا بکات. لاری کودلو-ی راوێژکار لاری کودلوی راوێژکاری ئابوری کۆشکی سپی کەسە نزیکەکانی ئاگادارکردوەتەوە لەوەی تەنیا بەدەرچوونی لە کۆشکی سپی و هاتنی بایدن بۆسەر پۆستەکەی، پلان دادەنێت بۆ ئەوەی کارێکی لەبواری راگەیاندندا دەستکەوێت، کودلو بەرلەوەی بچێتە کۆشکی سپی پسپۆڕێکی ئابوری و پێشکەشکارێکی بەناوبانگ بوو لە تۆڕی "CNBC"، سەرچاوەکانی دەڵێن بۆندی زۆری بۆ هاتووە. مارک میدوز سەرۆکی فەرمانبەرانی کۆشکی سپی رۆژنامەی "واشنتۆن پۆست" رایگەیاند، مارک میدوز سەرۆکی فەرمانبەرانی کۆشکی سپی چەند هەنگاوێکی هەڵگرتووە بۆ دامەزراندنی کۆمپانیایەکی راوێژکاریی تایبەت بە خۆی و ئێستا یاریدەدەرەکانی لە کۆشکی سپی هەڵدەبژێرێت بۆ ئەوەی لەگەڵیدا بەشداری بکەن لە دروستکردنی کۆمپانیاکەدا، زۆرجار گەورە فەرمانبەرانی کۆشکی سپی هەڵدەستن بە دروستکردنی کۆمپانیای راوێژکاریی تایبەت لە بواری سیاسی و ئابوری یاخود لە بواری پەیوەنییە گشتییەکان، بۆ ئەمەش سود لەو پەیوەندییانە دەبینن کە دروستیان کردووە یان لەو ئەزمونەی لەکاتی کارکردنیان لەناو کۆشکی سپی وەریانگرتووە. جیسۆن میلەر یاریدەدەری تایبەتی ترەمپ جیسۆن میلەر یاریدەدەری نزیکی سەرۆک ترەمپ و مایسترۆ تایبەتەکەی بۆ کەمپەینی هەڵبژاردن پلان بۆ ئەوە دادەنیت وتارو کتێب لەبارەی سەرۆکایەتییەکەی ترەمپ و ساڵەکانی لە کۆشکی سپی بڵاوبکاتەوە، لەم حاڵەتەشدا بە هاوکاری لەگەڵ ترەمپدا کاردەکات و ترەمپ قسەی کۆتایی دەبێت لە فۆرم ۆ ناوەڕۆکی ئەو وتارو کتێبانەی کە بڵاوی دەکاتەوە.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار لەبەرامبەر دیناری عێراقی دیارییەكی گرنگە بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار مانگانە نزیكەی (80 ملیار) دینار داهاتی حكومەت زیاد دەكات، بەم دۆخە ئابورییە نوێیەوە، ئەگەر (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد بەردەوام بێت، حكومەت مانگانە بەبێ لێبڕین دەتوانێت موچە دابەشبكات، خۆ ئەگەر بەغداد پارەكە نەنێرێت، دەبێت رێژەی لێبڕین بۆ 40% بەرزبكاتەوە، بەڵام لەهەردوو بارەكەدا نرخ بەرزدەبێتەوە‌و هێزی كڕین لاواز دەبێت، لەمەشدا چینی فەرمانبەرو هەژاران زەرەرمەند دەبن، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. دۆخێكی دارایی نوێ ئەمڕۆ بانكی ناوەندی عێراق بەفەرمی نرخی (100 دۆلار)ی ئەمریكی بە (147 هەزار) دینار بۆ هاوڵاتیان جێگیركرد، نرخەكە لەنێوان وەزارەتی دارایی‌و بانكی ناوەندیدا (145 هەزار) دینارە بۆ هەر (100 دۆلار)ێك. حكومەتی عێراق ساڵێكی قورسی دارایی بەرێ دەكات، ساڵێك كە تێیدا بەهۆی قەیرانی سەرهەڵدانی كۆرۆنا‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە داهاتەكانی كەمیكرد، ئامادەكردنی پرۆژە یاسای بودجەی 2021 بە ناوەڕۆكەكەیدا دەردەكەوێت خەڵكی عێراق دەبێت چاوەڕوانی ساڵێكی دارایی قورستر بكەن. ئەم پرۆژەیە رۆژی پێنج شەممەی رابردوو خرایە بەردەم ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، هەر ئەو رۆژە كۆپییەكی پرۆژەكە دزەی كردە ناو میدیاكان‌و دەركەوت پرۆژە یاساكە كار لەسەر كەمكردنەوەی خەرجییە گشتییەكان دەكات. ژمارەیەك لە بەرپرسانی عێراقی كە كاریان لەسەر ئامادەكردنی ئەم پرۆژە یاسایە كردووە، بە ئاژانسی هەواڵی (فرانس پرێس)یان راگەیاندووە، لە نوسینی ئەم پرۆژەدا ئامانجیان "خۆراگری" عێراقە دوای ئەو قەیرانە داراییە بێ پێشینەی كە بەهۆی كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوتەوە روبەڕووی وڵات بووەتەوە. لە رەشنوسی بودجەی 2021دا ژمارەیەك رێوشوێن بۆ روبەڕووبونەوەی دۆخی خراپی دارایی حكومەت دیاریكراوە، یەكێكیان بەرزكردنەوەی بەهای دۆلارە لەبەرامبەر دیناری عێراقی، پێشتر لە بانكی ناوەندی عێراق (100 دۆلار)ی ئەمریكی بە (119 دینار)ی عێراقی دەفرۆشرا، بەڵام لە پرۆژەی بودجەدا ئەم رێژەیە زیادكراوە بۆ (145 هەزار) دینار. بڕیار نەبوو، بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار ئاوا بەزویی ئاشكرا ببێت، بەڵام دزەكردنی رەشنوسی پرۆژەی بودجە بۆ ناو میدیاكان، هەرزوو بازاڕی شێواند‌و نرخە نوێیەكەی جێگیركرد، ئەمە لەكاتێكدایە هێشتا پرۆژەی بودجە لە حكومەت دەنگی لەسەر نەدراوە‌و ئاڕاستەی پەرلەمانیش نەكراوە، ناچار ئەمڕۆ وەزارەتی دارایی عێراق‌و بانكی ناوەندی نرخە نوێیەكەیان بە فەرمی جێگیركرد.  بە دەستكاریكردنی نرخی دۆلار بەرامبەر بە دینار لە یاسای بودجەدا، بەرپرسانی عێراق دەیانەوێت هەندێك فشاری خەرجی موچە لەسەر حكومەت كەمبكەنەوە، كە گەورەترین رێژەی خەرجییەكانی حكومەت پێكدەهێنێت. ژمارەی فەرمانبەرانی عێراق (بە 682 هەزار فەرمانبەری هەرێمەوە كە بەفەرمی تۆماركراوە) بە تێكڕا نزیكەی (4 ملیۆن) فەرمانبەرە، لەگەڵ (3 ملیۆن) خانەنشین‌و (ملیۆنێك) كەس كە موچەی چاودێری كۆمەڵایەتی وەردەگرن. رێژەی 90%ی داهاتی عێراق لە فرۆشتنی نەوتەوە بەدەست دێت، ئەم داهاتە بە دۆلار دەگەڕێتەوە بۆ حكومەتی عێراق، ئەگەر بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار بەرزبكرێتەوە، حكومەت دەتوانێت لە دابینكردنی خەرجییەكانیدا بڕێكی زیاتر لە داهاتی بۆ بگەڕێتەوە. سەرباری ئەوەی حكومەت لەم رێگەیەوە دەتوانێت موچەی فەرمانبەرانی زامن بكات، بەڵام دابەزاندنی بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلار بە زیان بۆ چینی موچەخۆرو هەژاران كۆتایی دێت، چونكە بازرگانەكان كاڵا‌و پێداویستییەكان بە دۆلار هاوردەی عێراق دەكەن‌و ناچارن بۆ فرۆشتنەوە لەناوخۆی وڵات بە دینار، نرخ بەرزبكەنەوە، ئەمەش وادەكات توانای كڕین لای چینی موچەخۆرو هەژاران لاواز ببێت.  هەندێك پێشبینی دەكەن ئەم دۆخە داراییە نوێیەی عێراق، رێژەی هەژاریی لە وڵات بۆ (40%)ی كۆی ژمارەی دانیشتوان كە نزیكەی (40 ملیۆن) كەسە، بەرزبكاتەوە. حكومەت بەهەموو شێوەیەك دەیەوێت قەبارەی داهاتەكانی خۆی زیاد بكات، بۆ ئەمەش تەنیا پەنای بۆ دابەزاندنی بەهای دیناری عێراقی نەبردووە، هاوكات بەپێی رەشنوسی بودجەی 2021 دەیەوێت قەبارەی داهاتی نانەوتیی بۆ (18 ترلیۆن) دینار بەرزبكاتەوە لەكاتێكدا ئەم داهاتە لە بودجەی 2019دا بە (11 ترلیۆن) دینار دیاریكراوە، هەرچی داهاتی نەوتیشە، بەپێی ئەوەی لە رەشنوسی بودجەدا هاتووە پێشبینی دەكرێت بۆ ساڵی داهاتوو بگاتە (73 ترلیۆن) دینار، كە ئەمەش (20 ملیار) دینار لە بودجەی 2019 كەمترە. بەهۆی ناكۆكییە سیاسییەكانەوە، عێراق ئەمساڵ یاسای بودجەی نەبوو، پێشبینی بودجەی 2021 ئەوەیە عێراق هەر بەرمیلێك نەوت بە (42 دۆلار) بفرۆشێت، ئەم پێشبینییەش زۆر كەمترە لە نرخی ئێستای بازاڕی نەوت‌و نرخی بەرمیلی نەوت لە بودجەی 2019دا كە بە (56 دۆلار) دیاریكرابوو. ساڵی 2019 بودجەی عێراق گەورەترین قەبارەی تۆماركرد‌و گەیشتە (133 ترلیۆن) دینار، بەڵام بودجەی 2021 زۆر زیاترەو كۆی گشتی خەرجی وڵات بە (150 ترلیۆن) دینار خەمڵێندراوە.  دۆلارو داهاتی نوێی عێراق  رێژەی 90%ی داهاتی عێراق لە فرۆشتنی نەوتەوە بەدەستدەهێنرێت، داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی رابردوو (3 ملیارو 394 ملیۆن‌و 988 هەزار) دۆلار بووە، ئەگەر بە نرخی مانگی رابردوو ئەژماربكرێت، واتە هەر (100 دۆلار) بەرامبەر بە (119 دینار)، ئەوا لەو مانگانە داهاتی عێراق بە دینار (4 ترلیۆن‌و 40 ملیارو 35 ملیۆن) دینار بووە. ئەگەر هەمان داهات ئێستا بە جیاوازیی نرخی دۆلار بەرامبەر بە دینار ئەژمار بكرێت، واتە هەر (100 دۆلار) بەرامبەر بە (145 هەزار) دینار، داهاتی هەمان بڕ لە فرۆشی نەوت بە دینار دەبێت بە (4 ترلیۆن‌و 922 ملیارو 732 ملیۆن) دینار، ئەمە دەریدەخات پلانی دابەزاندنی بەهای دینار بڕی نزیكەی (ترلیۆنێك) دینار داهاتی نەوتی بۆ حكومەت زیادكردووە كە بەهۆیەوە حكومەت دەتوانێت مانگانە كورتهێنانی خۆی پڕبكاتەوە. بەهای دۆلارو هەرێمی كوردستان هاوكێشەی دابەزاندنی بەهای دیناری عێراقی لەبەرامبەر دۆلاری ئەمریكی هەمان كاریگەری لەسەر حكومەت‌و خەڵك لە هەرێمی كوردستانیش دەبێت، حكومەت لەم پلانە سودمەند‌و هاوڵاتیانیش زەرەرمەند دەبن. حكومەتی هەرێمی كوردستان لە چەندین سەرچاوەیەكەوە داهاتی دەستدەكەوێت، بەشی زۆری داهاتەكان بە دۆلار بۆ حكومەتی هەرێم دەگەڕێنەوە، بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار لەبەرامبەر دیناری عێراقی لەم قەیرانە داراییە سەختەدا، وەكو دیارییەكە بۆ حكومەتی هەرێم.  بەپێی دواین داتاكان كە دەست (درەو) كەوتوون، ئەو داهاتانەی كە بە "دۆلار" دەست حكومەتی هەرێم دەكەون، بەبێ (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد، مانگانە بەمشێوەیە:  •    داهاتی نەوت: 270 ملیۆن دۆلار •    پارەی هاوپەیمانان: 17 ملیۆن دۆلار •    داهاتی ناوخۆ: 170 ملیار دینارە، نزیكەی (30 بۆ 50 ملیۆن)ی بە دۆلارە بەپێی ئەم هاوكیشەیە، حكومەتی هەرێم مانگانە تەنیا بە دۆلار، لانی كەم (317 ملیۆن) دۆلاری دەستدەكەوێت، ئەم پارەیە ئەگەر بە نرخی پێشتر واتە (100 دۆلار) بەرامبەر بە (125 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، بەدینار دەكاتە (380 ملیار) دینار، بەڵام ئەگەر بە نرخی نوێی دراو واتە (100 دۆلار) بەرامبەر (145 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، داهاتەكە دەكاتە (460 ملیار) دینار، ئەمە دەریدەخات بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار مانگانە نزیكەی (80 ملیار) دینار بۆ حكومەتی هەرێم زیاد دەكات.  بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار، بەتێكڕا داهاتی مانگانەی حكومەتی هەرێم بەبێ (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد، دەگەیەنێتە زیاتر لە (530 ملیار) دینار. حكومەت بۆ خەرجی موچە، مانگانە پێویستی (894 ملیار) دینار هەیە، ئەگەر هاوشێوەی مانگی رابردوو بە لێبڕینی 21%ەوە موچە دابەشبكات، پێویستی بە (730 ملیار) دینار هەیە. ئەگەر (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد بەردەوام بێت، حكومەتی هەرێم بەم نرخە نوێیەی دۆلارەوە، دەتوانێت مانگانە بەبێ لێبڕین موچەی فەرمانبەران دابەشبكات، بەڵام ئەگەر پاڵپشتی (320 ملیار)ەكە نەمێنێت، دەبێت رێژەی لێبڕینی موچە بۆ 40% بەرزبكاتەوە، ئەمەش دۆخێكی خراپتر دروسدەكات بەتایبەت لەكاتێكدا بەهۆی نزمكردنەوەی بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلار، نرخ بەرزدەبێتەوە‌و توانای كڕین لاواز دەبێت.   

درەو: راپۆرتی: فەرھاد علادین و کێنس پۆڵوک - گۆڤاری فۆرن پۆڵسی ‫ئەگەر حکومەتی عێراق نەتوانێ لە مانگی یەکی ساڵی داھاتوو موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت بدات ، لەوانەیە ببێتە هۆی ناسەقامگیری و توندوتیژی بەرفراوان . بۆیە پێویستە بەپەلە ئەمریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پاڵشتی و هاوکاری دارایی بەغدا بکەن‬ ‫قەیرانی نوێی عێراق دوایین شتە کە پێویستی بە جۆ بایدن سەرۆکی هەڵبژێدراوی ئەمریکا هەیە. بەداخەوە لەوانەیە ئەمە یەکەم کێشەی سیاسەتی دەرەوە بێت کە ڕووبەڕووی بۆتەوە‬ ‫عێراق بەرەو داڕووخانی دارایی دەچێت ، شڵەقانی دارایی لەم کاتە هەستیارەیدا ڕەنگە سیستەمە سیاسییەکەی داڕمێنێ، کە ئەکرێ جارێکی تر گەڕێکی دیکەی شەڕی ناوخۆ هەڵگیرسێنێت‬ ‫ماوەی زیاتر لە دوو دەیەیی ڕابردوو گەندەڵی کێشەیەکی دوو سەرانەی بۆ عێراق دروست کردووە . عێراقێکی لاواز و ناسەقامگیر و حکومەتێکی دەستەمۆ، بەو مانایەی هەموو لایەنە سیاسییە سەرەکییەکان ، یەک وەزارەت یان چەند وەزارەتێک بەڕێوە دەبەن. ئەوان ئەم شێوازە لە بەڕێوەبردنە بیرۆکراسییانە پەیڕەو دەکەن ، نەک بۆ خێری وڵات بەڵکو وەک تۆڕێکی پشتیوانی گەورەی گەندەڵی کە داهاتی نەوت لە خەزێنە هەڵدەلوشن و دەیبەن بەرەو ناوچەکانی خۆیان لە شێوەی کار و قۆنتەرات ...هتر.‬ ‫لە ئەنجامی ئەمە ئێستا حکومەت تاڕادەیەکی زۆر گەورەترین دامەزرێنەرە و ڕێژەیەکی قەبەی بژێوی و گوزەرانی خەڵک لەسەر دەوڵەت حسابە - یا ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی مووچە و مووچەی خانەنشینییەوە ، یان ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی گرێبەستەوە یان دابینکردنی کەلوپەل و خزمەتگوزاری بۆ ئەوانەی لە لیستی مووچەخۆرانی حکوومەتدان . تەنانەت بازرگانی بچووک لە عێراق لە کۆتاییدا پشت بە حکومەت دەبەستێت چونکە زۆرێک لە کڕیارەکانیان، بە تایبەت لە شارە گەوەرەکان، خۆیان لە لایەن حکوومەتەوە پارەیان پێدەدرێت بە ڕێگەیەک یان زیاتر. سەرەڕای ئەوەش حکومەتی عێراق هێشتا مانگانە " سەبەتەی خۆراک " لە ڕێگەی سیستەمی دابەشکردنی گشتیەوە دابین دەکات کە وەک بەشێکی گرنگ دەمێنێتەوە لە ژیانی ڕۆژانەی کرێکار و خەڵکە هەژارەکەی عێراقدا. .‬ ‫سەیر نییە لە ساڵی 2004 ەوە کرێکارانی کەرتی گشتی سێ ئەوەندە زیادکردووە وحکومەت 400% مووچە زیاتر دەدات لەچاو 15 ساڵ لەمەوبەر. بەم شێوەیە حکومەت و داهاتی نەوتەکەی بوونەتە بزوێنەری سەرەکی ئابووری عێراق و دابینکەری خەڵکی عێراق.‬ ‫سەرەنجام ئەوەیە کە بەغدا هەموو مانگێک پێویستی بە 5 ملیار دۆلارە بۆ پێدانی موچە بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ و موچەی خانەنشینی ، هەروەها 2 ملیار دۆلاری تر بۆ بیمەی خزمەتگوزاریە بنەڕەتیەکان و تێچووی وەگەڕخستن ‬‪.‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا، لە سەرەتای پەیدابوونی پەتای ‬‪COVID-19‬‫ و هەرەس و داتەپینی نرخی نەوت (کە ڕێژەی لە سەدا 90ی داهاتی حکومەت دابین دەکات) داهاتی مانگانەی عێراق لە نێوان 2.5 ملیار دۆلار و 3.5 ملیار دۆلاردا بەرز و نزمی کردووە واتە بەغدا مانگانە 3,5 بۆ 4,5 ملیار کورتهێنانی هەیە.‬ ‫ئێستا عێراق پارە تەرخان دەکات بۆ پڕکردنەوەی ئەو کورتهێنانە لە مانگی ١٠ ، عەلی عەللاوی وەزیری دارایی عێراق لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا ڕایگەیاند " یەدەگی بانکی ناوەندی عێراق 53 ملیار دۆلارە" . لەو کاتەوە پەرلەمان یاسای پڕکردنەوەی کوررتھێنانی بودجەی دەرکرد کە ڕێی بە حکومەتدا 10 ملیار دۆلار قەرز بکات بۆ پێدانی موچە بۆ مانگیەکانی ١٠ و ١١ و ١٢ ی 2020 . کە کۆی قەرزەکانی عێراق ئەگەیەنێتە 80 ملیار دۆلار، بەپێی سەرچاوە حکومی وپلانە پێشنیارکراوەکانی بودجە، وە وڵاتەکەی ناچار کردووە زیاتر لە 12 ملیار دۆلار لە بودجەی ساڵانە تەرخان بکات بۆ دانەوەی بڕی ئەم قەرزانە و سووی قەرزەکان، کە ئەمانە کورتهێنانی سەرمایەی حکومەت زیاتر دەکات.‬ ‫ڕەنگە تا هاوینی 2021 ، یەدەکی بانکی عێراق بە دراوی قورس بە شێوەیەکی مەترسیدار کەم دەبێتەوە . لەراستیدا حکومەت دەیتوانی پارەی نەختینە دابین بکات لانی کەمی پابەندە داراییەکانی‬ ‫بە وتەی بەرپرسانی عێراق ، بەهۆی ئەوەی یەدەکی دراوی عێراق بەرەو پوکانەوەی تەواو دەچێت ، حکومەت ناچاردەکرێت پارە چاپ بکات بۆ پێدانی قەرز بەحکومەت کە خەرجی مووچەو خەرجییەکانی وەگەڕخستنی پێ دابیندەکات ، ئەوەش مەترسی ڕوودانی هەڵئاوسانی بەربڵاوی لێ دەکرێت . بەهۆی مەترسییەکانی کۆنترۆڵنەکردنی هەڵئاوسان، رەنگە لە ماوەیەکی نزیکدا بەغدا بەهای دراوەکەی کەمبکاتەوە، بەڵام ئەمە دیسان مەترسی گەورەی ئابووری و سیاسی ئەخوڵقێنێ کەمکردنەوەی بەهای دراو بەبێ تەریب بوونی لەگەڵ چاکسازی ئابوریی ، کە هێزە سیاسییەکانی عێراق ڕەتیدەکەنەوە پەیڕەوی بکەن.‬ ‫لەوەش زیاتر، لەوانەیە کەمکردنەوەی بەهای دراوەکەی ببێتە هۆی هەڵئاوسانی زیاتر بە هەڵمبوون و دیارنەمانی دراوی قورس، مانای وایە بەم زووانە عێراق ناتوانێت پارەی هاوردەکردنی خۆراک و کاڵاکان بدات . عێراق هاوردەیەکارێکی تەواوی هەموو شتێکە جگە لە نەوت، ئەگەر دەورانی پارە و بەهای دینارە کەم بێتەوە ، کاڵاکان کەم دەبن و نرخی کاڵا بەرز دەبێتەوە . دینار لەماوەی شەش مانگدا نرخەکەی بەتەواوەتی لەدەست دەدات .‬ ‫هەندێک لە بەرپرسانی حکوومەتی عێراق بە سادەیی هیوا دەخوازن بە پێشبینی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بەهاری ئەمساڵدا. بەڵام زۆربەی پێشبینیەکان پێیان وایە بەرزبوونی نرخی نەوت لە سەدا 10 بۆ 15زیاتر نابێ ، بەپێی وتەی بازرگانی نەوت و شیکەرەوەکان ،ئەم ڕێژەیە زۆر کەمە بۆ ڕزگاربوون لە قەیرانی مەترسیداری عێراق. تەنانەت ئەو ڕێژەیەش دەبێت بە سفر ئەگەر هەناردەی نەوتی عێراق و لیبیاو ئێران فراوان بوو لەبەر ئەوەی سعودییەکان و ڕووسەکان بەرهەمهێنان زیاد دەکەن بۆ پاراستنی پێگە و بەشی هەناردەکراویان لە بازاڕی ووزەی جیهان.‬ ‫ئەگەر عێراق نەیتوانی بەرردەوام بێت لە پێدانی موچە وە لانیکەمی خەرجییەکانی حکومەت و تێچووی وەگەڕخستن ، ئەوە ئەنجامی ماڵوێرانکەری لێ دەکەوێتەوە‬‪ .‬ ‫مستەفا کازمی، سەرۆک وەزیرانی عێراق، لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەنووسیدا ڕۆژی 17ی تشرینی دووەم، هۆشداری دا و وتی:"ئێمە لە مانگی 1دا ڕووبەڕووی کێشەی پێدانی مووچە دەبینەوە. ئێستا ئاگادارتان دەکەم"‬ ‪ ‬ ‫وەک تەکنۆکراتێکی بێ پێگەی دەسەڵاتی سیاسی ، کازمی نەیتوانی پاڵ بە لایەنە سیاسییەکانی عێراقەوە بنێت بۆ چارەسەر ، تەنیا بوو لەچارەسەری کێشەکە. لە 13 ی ئۆکتۆبەر حکومەت وەرەقەیەکی چاکسازی ئامادەکرد هەرچەندە دەست بەجێبەجێکردنی نەکراوە و سەرەنجام هیچ هەوڵێک نەدرا بۆ کەمکردنەوەی مووچە و کەمکردنەوەی ژمارەی فەرمانبەرانی حکوومەت و تەنانەت نەهێشتنی ئەو سەدان هەزار فەرمانبەرە وەهمییەی لە لیستی مووچەخۆرانی بەغدان لە ترسی زویربوونی سەرکردە سیاسییە گرنگەکانی عێراق .‬ ‫کاتێک دەسەڵاتی گرتە دەست، کازمی پشتیوانییەکی بەرفراوانی هەبوو: لە لای تێکڕای عێراقییەکان و ئەو هەزاران کەسەی کە لە شەقامەکاندا خۆپیشاندانیان دەکرد، لە لایەن دامەزراوی ئایینی شیعی عێراقەوە، لە لایەن حزبە سیاسییە شیعییە میانڕەوەکانەوە، لای زۆربەی سوننەکان و تەنانەت لە کوردیشەوە ئەو بە سیاسییەکی زیرەک و کاریگەر وە نزیک لە ئەمەریکاییەکان بینرا.‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ترسێکی گەورە لە سەرانسەری وڵاتدا هەیە کە ( کازمی ) ناتوانێت سیستەمی تێکشکاوی عێراق چاک بکات . ئەو قەیرانە ئابوریەی کە لە ئەنجامی بردنەدەرەوەی پارە بۆ دەرەوەی عێراقەوە دروست دەبێت دەبێتە لەدەسدانی متمانەی تەواوەتی بە کازمی هاوکات ئێرانیەکان کە دژایەتی کازمی دەکەن ، هەوڵ دەدەن ئاژاوەکە بقۆزنەوە بۆ ئەوەی هەژموون و کاریگەری خۆیان بەسەر حکوومەتی عێراقدا بچەسپێنێن .‬ ‪ ‬ ‫بە دڵنیاییەوە قەیرانی دارایی دەبێتە هۆی ئەوەی خۆپیشاندانی بەرفراوانی شەقام دروست بێت، عێراقییەکان جارێکی دیکە داوای گۆڕینی حکومەت دەکەن تەحەدای مانەوەی حکومەت ئەکرێ ئەگەر نەیتوانی مووچە بدات و سەرۆک وەزیران متمانەی لەدەسدابێت‬ ‫گروپە چەکدارەکان و هۆزەکان و لەوانەش میلیشیا چەکدارەکان کە لەلایەن ئێرانەوە پشتگیری دەکرێن ، هەوڵدەدەن ئەو بۆشاییە پڕبکەن و ڕۆڵی هێزە ئەمنییە رەسمییەکان وەتەک بخەن لە عێراقدا. هەمان ئەم گروپانەش شەڕیش دەکەن بۆ کۆنترۆڵکردنی ناوچەکە ڕەنگە هەوڵ بدەن دەست بەسەر سەرچاوەکانی داهاتدا بگرن وەک کێڵگەنەوتییەکان، بەندەرەکان، دەروازە سنوورییەکان، کاری بازرگانیی گەورە، زەویی کشتوکاڵی و موڵکی تایبەت.‬ ‫لە وەها بارودۆخێکدا جارێکی تر دەکرێت تەشەنەسەندنی ململانێی چەکداری و داگیرکاری خاک دووبارەبێتەوە، جگە لەو ناوچانەی کە ئاسایشێکی تۆکمە و بەهێزیان هەیە ، وەک هەرێمی کوردستان. لەگەڵ ئەوەشدا تەنانەت هەرێمی کوردستانیش لە کێشە ئابورییە ناوخۆییەکان پارێزراو نابێت مەگەر ئەوەی کە بتوانرێت سەرچاوەی دارایی خۆی فراوان بکات ، چونکە لە ڕووی داراییەوە پشت بە بەغدا دەبەستێت. ڕەنگە دیار ترین ئامانجی کورد کەرکوک و کێڵگە نەوتییەکانی بێت ، بەڵام ئەمە تەنیا دەبێتە هۆی توندکردنی ناکۆکی نێوان هەولێر و بەغدا، بەدەر لە میلیشیا شیعەکان، کە بەر بە هەرجووڵەیەکی لەو جۆرە دەگرن .‬ ‫هاوشێوەی دۆخی پێشوو لە ٢٠٠٥تا٢٠٠٧ وە ٢٠١٤بۆ ٢٠١٧ خولێکی دیکەی ململانێ و ناکۆکی ناوخۆ دەبێت لە عێراق کە هەمیشە لە دراوسێکانی عێراقەوە پشتیوانی دەکرێن  ‬ ‫لاوازی عێراق گرنگە بۆ هەموویان و چاوەڕوانی دەستوەردانیان لێدەکرێت بۆ مسۆگەر کردنی بەرژەوەندییەکانیان .‬ ‫تورکیا هەست بە هەڕەشە دەکات بەرامبەر دەستکەوتەکانی کورد، بە تایبەتی ئەگەر هەرێمی کوردستان کەرکوک وەربگرێتەوە، ئەنقەرە ناچار دەکات بەرگری لە تورکمانەکانی ئەوێ بکات و ڕێگە لە کورد بگرێت خەونی سەربەخۆیی ببوژێنێتەوە . ئێران هەر لە ئێستاوە کار بۆ بەدەستهێنانەوەی هەژموونی زاڵی خۆی دەکات لە بەغدا و تاران ناتوانێت دەستبەرداری داهاتی بازرگانی عێراق ببێت (کە نزیکی 12 ملیار دۆلار دەبێت) و نایەوێت دەرفەتی قاچاخ و دەستڕاگەیشتن بە بازاڕەکانی دارایی نێودەوڵەتی لە دەست بدات.‬‪.‬ ‫ڕەنگە سعودییەکان وەڵامی هەر سەرهەڵدانەوەیەکی کاریگەری نفوسی ئێرانی بدەنەوە بە پاڵپشتی کردنی گرووپ و هۆزە سوننەکان بە پارە و چەک بۆ بەرگری لە خۆیان ، بە تایبەت کاتێک ڕیاز ناتوانێت پشت ببەستێت بە بوونی هێزێکی زۆری ئەمریکا بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان، وەک چۆن لە ساڵی 2006 دا کردیان . دەکرێ عێراق بە ئاسانی بگەڕێیتەوە بۆ شەڕی ناوخۆ، لەگەڵ ئەوەی هێزە هەرێمییەکان (ناوچەییەکان) دژی دەستتێوەردانی هەردوولایەنەکە و ئەوانی دیکەش دەوەستنەوە.‬ ‫ ‬ ‫بە هۆی بارودۆخەکە و گرنگی عێراق بۆ ناوچەکە و بازاڕی نەوتی جیهانی ، ئەمەریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ناتوانن بێهەڵوێست بن . بێگومان لەماوەی شەش مانگی یەکەمی ئیدارەکەیداو هاوکات لەگەڵ پەتای کۆرۆنا و چارەسەرکردنی قەیرانی زۆری ئابووری ، بایدن توانای ئەوەی نابێت کە ئەمە بکاتە ئەولەویەتی کارەکانی ، بەلام بە ڕۆڵگێڕانی خێرای لەئێستەدا ئاسانتر دەبێت لەوەی دواتر بژاردەی قورستر هەڵبژێرێت، کاتێک عێراق‬‪ ‬‫لە لێواری کەوتندا دابێت.‬ ‪ ‬‫ ‬ ‫وا چاوەڕوان دەکرێت دامەزراوە داراییە نێودەوڵەتییەکانی وەک بانکی جیهانی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و دەوڵەتانی کەنداوی فارس و تەنانەت هەندێک لە وڵاتانی ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ئاسیا ش بڕێک پارە تەرخانکەن .‬ ‫سەرەتای دەستپێکردنی قەیرانی عێراق. قەیرانی سیولە یە. عێراق پێویستی بە پارە دەبێت بۆئەوەی ڕێگە لە داڕمانی سیستمە داراییەکەی بگرێت‬‪.‬‫کە یەکەم دۆمینی حکومەتە دەکەوێت . ئەگەر ئەمریکا بەڵێنی بڕێکی زۆربدات، ڕەنگە 1 ملیار دۆلار بێت، ئەوە لەگەڵ بڕە پارەی تەرخانکراوی دیکەی وڵاتان دەبێتە پاکێجێکی گەورەتری 5 بۆ 10 ملیار دۆلاری بۆ عێراق.‬ ‫بیرۆکەی دابینکردنی 1 ملیار دۆلار لە بودجەی هاریکاری فریاکەوتن بۆعێراق لەوانەیە لەم ساتەدا مەحاڵ بێت.‬ ‪ ‬ ‫ ‬

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت پارتی‌و پەكەكە لەلایەك لەشەڕدان‌و لەلایەكی ترەوە لە بازرگانی نەوتدا پێكەوە كاری هاوبەش دەكەن، بەرەبەیانی ئەمڕۆ لە سنوری نێوان باشور‌و رۆژئاوای كوردستان پێكدادان لەنێوان هێزەكانی پارتی‌و پەكەكە رویدا، لەو شوێنەدا كە شەڕەكە رویداوە، رۆژانەی 45 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژئاوای كوردستان دێتە ناو هەرێمی كوردستان‌و بەبۆری نەوتی هەرێمدا رەوانەی توركیا دەكرێت، دیار نییە ئایا داهاتی ئەم نەوتە دەچێتە ناو خەزێنەی حكومەتی هەرێم یاخود نا ؟  بازرگانی‌و شەڕ بەرەبەیانی ئەمڕۆ لە سنوری نێوان باشورو رۆژئاوای كوردستان شەڕ لەنێوان هێزێكی یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە)‌و هێزەكانی پێشمەرگەی پارتی دیموكراتی كوردستان رویدا. بەپێی قسەی سەربەست لەزگین بریكاری وەزارەتی پێشمەرگە، ژمارەیەك "چەكداری پەكەكە" ویستویانە لە رۆژئاوای كوردستانەوە بێنە ناو هەرێمی كوردستان‌و پێشمەرگە رێگری لێكردوون، بەوهۆیەوە شەڕ رویداوە.  سەربەست لەزگین راستەوخۆ هێزی یەكینەكانی پاراستنی گەل دەبەستێتەوە بە پەكەكەو دەڵێ:" ئێمە رێگەنادەین هیچ قاچاخچییەك، هیچ چەكدارێك لەبەرچاوی ئێمەو لەژێر سێبەری حكومەتی هەرێمی كوردستان بە رێگەی ناڕەواو ناشەرعی بێتە نێو هەرێم، نە پەكەكەو نە غەیری پەكەكە.. هەموو لایەك ئەوە دەزانن هێزەكانی یەپەگە لەژێر ئاڕاستەو راسپاردەو فەرمانی سەركردایەتیی پەكەكە كار دەكات". ئەگەر ئەمە دروست بێت یەپەگە لەژێر فەرمانی پەكەكەدا بێت، هەرجۆرە بازرگانییەكی پارتی لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان بەواتای بازرگانی دێت لەگەڵ پەكەكە. لەو سنورەدا كە شەڕەكە رویداوە، پارتی بازرگانی لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان‌و بە دیاریكراویش لەگەڵ پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە) هەیە. بازرگانی پارتی‌و پەیەدە رۆژی 30ی تەموزی ئەمساڵ مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان، گرێبەستێكی لەبواری نەوتدا لەگەڵ كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیدا ئیمزا كرد. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، كۆمپانیا ئەمریكییەكە ئێستا رۆژانە (100 هەزار) بەرمیل نەوت لە رۆژئاوای كوردستان بەرهەمدەهێنێت، لەم رێژەیە رۆژانە (45 هەزار) بەرمیل نەوت لەڕێگەی بۆرییەوە رەوانەی هەرێمی كوردستان دەكات، كۆمپانیای (لاناس) نەوتەكەی رۆژئاوای كوردستان وەردەگرێت‌و دەیكاتە ناو بۆری هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ توركیا‌و رەوانەی بازاڕەكانی جیهانی دەكات. لەم پرۆسەیەدا كۆمپانیا (لاناس) رۆژانە (45 هەزار) بەرمیل نەوتی قورسی رۆژئاوای كوردستان وەردەگرێت‌و لەبری ئەوەی نەوتەكەی رۆژئاوا تێكەڵی نەوتی هەناردەكراوی هەرێمی كوردستانی دەكات، لە كێڵگەیەكی تری هەرێمی كوردستان رۆژانە (45 هەزار) بەرمیل نەوتی سوك وەردەگرێت‌و لە پاڵاوگەكەی خۆی لە نزیك "گوێر" دەیپاڵێوێت‌و لەناوخۆدا دەیفرۆشێت. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو پارتی دەست (درەو) كەوتوون، داهاتی ئەم هاوكێشە بازرگانییەی نێوان پارتی‌و پەیەدە بەمشێوەیە: •    كۆمپانیای (لاناس) هەر بەرمیلێك نەوتی رۆژئاوای كوردستان بە (17 دۆلار) وەردەگرێت‌و بە (32 دۆلار) دەیفرۆشێت. •    داهاتی ئەم پرۆسەیە مانگانە (43 ملیۆن) دۆلارە، لەم پارەیە (23 ملیۆن) دۆلاری بۆ ئیدارەی رۆژئاوای كوردستان‌و كۆمپانیا ئەمریكییەكە دەڕوات‌و لەبەرامبەردا (20 ملیۆن) دۆلاری بۆ كۆمپانیای (لاناس)‌و ئەو كەسەیە كە لە پشت كۆمپانیاكەوەیە، كە دەوترێت فەرماندەیەكی دەسترۆیشتووی سەربازی پارتییە.   •    جیاوازی كڕین‌و فرۆشتنی هەر بەرمیلێك نەوتی رۆژئاوای كوردستان، بۆ ئەو بەرپرسەی پارتی كە نەوتەكە وەردەگرێت (15 دۆلار) قازانجە، رۆژانە (45 هەزار) بەرمیل نەوت لە رۆژئاواوە دەچێتە ناو بۆری نەوتی هەرێم، قازانجی جیاوازی نرخی كڕین‌و فرۆشتن بە تێكڕا رۆژانە (675 هەزار) دۆلارە. •    تائێستا نازانرێت داهاتی فرۆشتنی نەوتی رۆژئاوای كوردستان هیچ بڕێكی دەچێتە ناو خەزێنەی حكومەتی هەرێمەوە یاخود نا.   دوێنێ سایتی (intelligence online)ی هەواڵێكی لەبارەی بازرگانی نەوت لەنێوان رۆژهەڵات‌و باشوری كوردستان بڵاویكردەوە، ئەم سایتە هاوبەشكاریی حكومەتی دەوڵەتانی ئەوروپی‌و ئەمریكای باكورو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئاسیایە لە بواری ئاڵوگۆڕی زانیاری‌و بڵاوكردنەوەی زانیاری باوەڕپێكراو لە بوارەكانی بزنس. سایتەكە دەڵێ:" سەرەڕای ئەوەی ئەمریكا سزای ئابوری بەسەر سوریادا سەپاندووە، بەڵام دەروازەیەكی هێشتوەتوەتەوە بۆ كۆمپانیا نەوتییەكانی ئەمریكا بۆ كاری بازرگانی نەوت لەنێوان سوریا‌و هەرێمی كوردستان".  بەگوێرەی سەرچاوەكانی زانیاری لەناو حكومەتی هەرێمی كوردستان كە سایتەكە لە راپۆرتەكەیدا پشتی پێبەستوون، ئێستا كۆمپانیای (دەلتا كرێسنت ئینێرجی)ی ئەمریكی، كە كاری بەرهەمهێنانی نەوت دەكات لە رۆژئاوای كوردستان، رێككەوتنی لەگەڵ هەریەكە لە پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە)‌و پارتی دیموكراتی كوردستان هەیە بۆ بازرگانی نەوت، ئەمەش لەژێر چاودێری پارێزگاری دهۆك‌و چەند بەرپرسێكی پارتی دیموكراتی كوردستاندا دەكرێت‌و تانكەكانی ئەمریكا لە سنور پاسەوانی دەكەن‌و حكومەتی عێراقیش ئاگادارە. سایتەكە نوسیویەتی، ئەم پرۆسەیە تاوەكو كۆتایی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئێستا ئەمریكا بەردەوام دەبێت لە 20ی كانونی دووەمی ساڵی داهاتوو، بۆیە كۆنگرێس‌و نوێنەری ترەمپ لە سوریا رۆژی 9ی دێسەمبەری ئەمساڵ شایەتییان داوە كە ئاگادارن لەم بازرگانییە.  سایتەكە باسی لەوەكردووە، هەولێر بووەتە ناوەندی كۆكردنەوە‌و سەرەنجڕاكێشانی بازرگانانی نەوت لەسەر ئاستی جیهان‌و ساغكردنەوەی نەوت لەڕێگەی توركیاوە.  جگە لە نەوت، لە سنوری نێوان رۆژئاوا‌و باشوری كوردستان هەندێك بازرگانی تر لەنێوان پارتی‌و پەیەدەدا هەیە، لەوانە هاوردەكردنی ئاژەڵ بەشێوەی قاچاخ لە رۆژئاواو ناردنی شیش‌و چیمەنتۆ لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ رۆژئاوا. رۆژئاوا‌و گرێبەستی نەوت رۆژی 30ی تەموزی رابردوو مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان، رێككەوتنێكی لەگەڵ كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیدا ئیمزا كرد، ئەمە رێككەوتنێك بوو كە ماوەیەكی زۆر بوو لە تاریكیدا بەنهێنی كاری لەسەر دەكراو دواتر گەیەندرایە ئەنجام. لەكاتی ئیمزاكردنیدا، حكومەتی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا، توركیا، ئێران‌و روسیا دژی رێككەوتنەكە قسەیان كرد، باسیان لەوەدەكرد گرێبەستی بەرپرسانی رۆژئاوای كوردستان لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكەدا، رەزامەندی حكومەتی دیمەشقی بۆ وەرنەگیراوە‌و سەروەری سوریای پێشێلكردووە، توركیا كە ئێستا لەرێگەی پارتییەوە نەوتی رۆژئاوای كوردستان رەوانەی بازاڕەكانی جیهان دەكات، سەرەتا دەیوت ئەم گرێبەستە وەكو دانپێدانانی ئەمریكایە بە ئیدارەی رۆژئاوای كوردستاندا، كە بەلای ئەوانەوە ئەم ئیدارەیە درێژكراوەی پارتی كریكارانی كوردستان (پەكەكە)یە‌و گرێبەستەكە سەرچاوەی دارایی بۆ (پەكەكە) دابین دەكات كە بەلای ئەنكەرەوە پارتێكی "تیرۆریستە". لەبارەی گرێبەستەكەوە وردەكاری گرێبەستی نەوتیی نێوان ئیدارەی رۆژئاوای كوردستان‌و كۆمپانیا ئەمریكییەكە لەبەردەستدا نییە، نە هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان‌و نە ئەمریكاش بەفەرمی وردەكارییان لەبارەی گرێبەستەكە بڵاونەكردوەتەوە، بەڵام دەوترێت مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا كە یەكێك بووە لە پاڵپشتكارە سەرسەختەكانی ئیمزاكردنی گرێبەستەكە‌، رۆژی 30ی تەموز لەبەردەم كۆنگرێسدا بە سیناتۆری كۆماریی لیندسی گراهام-ی وتووە:" رێككەوتنەكە كاتێكی دورودرێژی خایاندووەو ئێستا ئێمە لەبواری جێبەجێكردنداین". بەپێی هەندێك زانیاریی كە میدیاكانی ئەوروپاو ئەمریكا بڵاویانكردوەتەوە لەوانە سایتی (ئەلمۆنتیۆر)، رێككەوتنە نەوتەییەكەی هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكی بۆ ماوەی (25 ساڵ)ە، واتە نیوەی ئەو كاتەی كە لەرێككەوتنی نەوتی نێوان هەرێمی كوردستان‌و توركیادا هاتووە‌و بە رێككەوتنی (50 ساڵە) ناودەبرێت. سایتی (ئەلمۆنیتۆر) دەڵێ:" مەزڵوم كۆبانێ تۆوەكەی نێچیرڤان بارزانی دەچێنێتەوە، نێچیرڤان كە سەرۆكی حكومەتی هەرێم بوو، ساڵی 2013 رێككەوتنی نەوتیی لەگەڵ توركیا ئیمزاكرد، دەوترێت دەستی لە رێككەوتنەكەی نێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیشدا هەیە، بەڵام نازانرێت هەڵوێستی مەسرور بارزانی ئامۆزای كە ئێستا سەرۆكی حكومەتە لەوبارەیەوە چییە. ئەوەی تائێستا باسدەكرێت لەبارەی رێككەوتنەكەی نێوان ئەمریكا‌و هێزەكانی سوریای دیموكرات، گرێبەستەكە دروستكردنی دوو پاڵاوگەی نەوت لەخۆدەگرێت، یەكێكیان بۆ دابینكردنی سوتەمەنی بۆ ناوچەكانی رۆژئاواو باكوری سوریا، ئەوی تر بۆ وەبازاڕخستنی نەوت. لەبارەی كۆمپانیا ئەمریكییەكەوە كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی) كە نەوتی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتی وەرگرتووە، یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئەم كۆمپانیایە (جیمس كین)ە كە پێشتر باڵیۆزی ئەمریكا بووە لە دانیمارك، ئەم پیاوە لە كۆمپانیاكەدا چەند هاوبەشێكی تری هەیە یەكێك لەوانە (جیمس ریس)ە كە ئەفسەرێكی خانەنشینی هێزی "دەلتا"ی ئەمریكایە‌و پێشتر خاوەنی كۆمپانیایەكی ئەمنی بووە، هەروەها (جۆن دۆریر) كە بەڕێوەبەری جێبەجێكاری نەوتە‌و دەوترێت شارەزاییەكی زۆری لەبواری كاركردندا هەیە لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست. لیستی خاوەندارێتی كۆمپانیا ئەمریكییەكە دەریدەخات كۆمپانیاكە زیاتر لە كۆمپانیایەكی حكومی دەچێت وەك لەوەی كۆمپانیایەكی كەرتی تایبەت بێت، هەندێك دەڵێن ئەمە هۆكارەكەیە كە ئیدارەی ترەمپ‌و بەدیاریكراویش مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا هەوڵی زۆریان داوە بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە. خاوەنەكانی كۆمپانیا ئەمریكییەكە دۆستایەتیی بەهێزیان لەگەڵ هەندێك لە بەرپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان هەیە، بۆیە پێشبینی دەكرێت پارتی‌و بەدیاریكراویش نێچیرڤان بارزانی رۆڵی لە ئیمزكردنی رێككەوتنەكەدا هەبوبێت. نەوت لە سوریا تائێستا هیچ توێژینەوەیەكی وردو پشتڕاستكراوە لەبارەی كەرتی وزە لە سوریا لەبەردەستدا نییە، لەسەردەمی حوكمی حافز ئەسەدی باوكەوە لە ساڵی 1973 نەوت لە سوریا وەكو نهێنییەكی نەتەوەیی تەماشادەكرێت‌و زانیاری پێویستی لەبارەوە ناخرێتەڕوو، هەندێك هۆكاری كەمی زانیاری لەبارەی ئەم كەرتە بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە، كە تەنانەت رژێمی بەشار ئەسەدی كوڕیش تاوەكو بەر لە راپەڕینی خەڵك لە ساڵی 2011، ناوی ژمارەیەك لە كێڵگەكانی نەوتی شاردوەتەوە، بەڵام دوای ئەوەی وڵات روبەڕووی شەڕی ناوخۆیی بووەتەوە، خەڵكی سوریا زانیویانە جگە لەو كێلگانەی نەوت كە لە پرۆگرامی خوێندندا لە قوتابخانەكان ناوەكانیان بیستووە، هەندێك بیرە نەوتی تریش هەن، ئەم بیرە نەوتانە ئەوكاتە ئاشكرابوون كە لەماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2017 رێكخراوی داعش دەستی بەسەر روبەرێكی فراوانی خاكی سوریادا گرت. شاراوەیی دۆسیەی نەوت لە سوریا گەیشتوەتە ئاستێك لەسەردەمی ئەسەدی باوك‌و كوڕیشدا داهاتی نەوت وەكو ژمارە نەچووەتە ناو بودجەی وڵاتەوە، ئەگەر داخڵیش كرابێت بە ژمارەو بڕی ساختە تۆماركراوە. بەگوێرەی راپۆرتێك كە ساڵی رابردوو سایتی "ئۆیڵ برایسز" بڵاویكردوەتەوە كە سایتێكی تایبەتمەندی بواری نەوت‌و وزەیە‌و بارەگاكەی لە بەریتانیایە، تێكڕای یەدەگی نەوت لە سوریا (2 ملیارو 500 ملیۆن) بەرمیلە، ئەمەش بڕێكی زۆر كەمە بەبەراورد بە یەدەگی نەوتی وڵاتێكی وەكو سعودیە كە بڕەكەی نزیكەی (268 ملیار) بەرمیلە، واتە یەدەگی نەوتی سعودیە زیاتر لە (100 هێندە) لە یەدەگی سوریا زیاترە، یەدەگی نەوتی سوریا لەسەر نەخشەی یەدەگی نەوتی جیهان رێژەی (0,14)ی كۆی گشتی نەوتی یەدەگی جیهان پێكدەهێنێت. بەپێی راپۆرتەكان، تاوەكو بەر لە سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی لە سوریا لە ساڵی 2011دا، ئاستی وەبەرهێنانی نەوت لە سوریا رۆژانە نزیكەی (380 هەزار) بەرمیل بووە، بەڵام سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ساڵی 2016 رایگەیاند، لەدوای دەستپێكردنی شەڕەوە ئاستی وەبەرهێنانی نەوتی سوریا رۆژانە بۆ (40 هەزار) بەرمیل دابەزیوە، بەم گرێبەستە لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكە، رۆژئاوای كوردستان ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی سوریای بۆ (100 هەزار) بەرمیل بەرزكردەوە. كەرتی نەوت لە سوریا بەهۆی ساڵانی شەڕی ناوخۆوە زیانی گەورەی بەركەوت، وەزارەتی نەوتی سەربە حكومەتی بەشار ئەسەد قەبارەی ئەو زیانانەی كە تاوەكو ساڵی 2017 بەر كەرتی نەوتی سوریا كەوتووە، بە زیاتر لە (62 ملیار) دۆلار خەمڵاند. نەوت لای شەڕڤانان ! رێژەی 75%ی یەدەگی نەوتی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی دەوروبەری پارێزگای دێرزور لە خۆرهەڵاتی وڵات. شەڕڤانانی كورد لەچوارچێوەی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا، بەخوێنی خۆیان ساڵی 2017 چەكدارانی "داعش"یان لە ناوچەكانی خۆیان پاككردەوە، ئەمە وایكرد رێژەی 90%ی كێلگە نەوتییەكان‌و یەدەگی نەوتی سوریا بكەوێتە ژێر كۆنترۆڵی ئەوانەوە، ئێستا تەنیا رێژەی 10%ی نەوتی سوریا لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی بەشار ئەسەددایە لە دیمەشق. بەگوێرەی هەندێك خەمڵاندن، لەدوای ئەوەی ساڵی 2017 داعشیان لە ناوچەكە دەركردووە، هێزەكانی سوریای دیموكرات بەرمیلێك نەوتیان بە (30 دۆلار) فرۆشتووە‌و مانگانە لە فرۆشی نەوت نزیكەی (10 ملیۆن) دۆلاریان دەستكەوتووە، راپۆرتەكان باسلەوەدەكەن نەوتی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات تاوەكو بەر لەم رێككەوتنە، بەسێ رێگا هەناردەكراوە، بەشێكی رۆیشتووە بۆ رژێمی ئەسەد‌و بەشێكی تری بۆ ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی بەناو "ئۆپۆزسیۆنی سوریا"‌و بەشێكی تریشی رەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە، واتە بازرگانی پارتی لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان، مێژویەكی كۆنتری هەیە. زۆربەی نەوتی دۆزراوەی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان‌و سنورەكانی نێوان سوریا لەگەڵ توركیا‌و عێراق، نەوت بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا:  •    زۆرترین گێڵگەی نەوت كە دەكەوێتە پارێزگای دێرزور، لە ساڵی 2017وە لەژێر كۆنترۆڵی یەكینەكانی پاراستنی گەلدان، لەوانە كێڵگەی (عومەر) كە گەورەترین كێڵگەی نەوتە لە سوریا هەروەها كێڵگەی (تەنەك) كە دووەم گەورە كێڵگەی نەوتە لە دێرزور. •    هەر لە دێرزور چەند كێڵگەیەكی تری نەوت هەن كە دەكەونە ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی سوریا لەوانە كێڵگەی (وەرد)‌و (تیم)، بەڵام ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەم دوو كێڵگەیەدا كەمە بەهۆی ئەوەی وێستگەی كۆكردنەوەی ئەو نەوتەن كە لە كێڵگەكانی (عومەر)‌و (تەنەك)ەوە بۆیان دەڕوات. لە درێرزور چەند كێڵگەیەكی تر هەن لەژێر كرۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان لەوانە كێڵگەكانی (دیرۆ، جوفرە، خەراتە) كە رۆژانە زیاتر لە (2 هەزار) بەرمیل نەوتیان تێدا بەرهەمدەهێنرێت، هەر لەم ناوچەیە كێڵگەی غازی (كۆنیكۆ) هەیە. •    بەگشتی كۆی نەوتی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی ناوچەی دێرزرو رۆژانە بە (30 هەزار) بەرمیل دەخەمڵێندرێت. •    لە پارێزگای (حەسەكە)ش كێڵگەی (رومێلان) هەیە، ئەمە یەكێكە لە دیارترین كێڵگەكانی نەوت لە سوریا كە لەژێر كۆنترۆڵی كورددایە‌و (هەزارو 322) بیرە نەوت لەخۆدەگرێت ئەمە سەرباری نزیكەی (25) بیری غاز، ئەم كێڵگانە بەشێوەیەكی گشتی دەكەونە ناوچەكانی (شەدادی، جبسە، هول) ئەمە سەرباری كێڵگەكانی ناوچەی (مەركەدە)‌و (تشرین كوبەیبیە. •    لە پارێزگای (رەققە)ش ژمارەیەك بیرە نەوت هەن كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان. •    لە پارێزگای حمس ژمارەیەك كێڵگەی نەوت هەن، بەرهەمی رۆژانەی نەوتی ئەم كێڵگانە نزیكەی (9 هەزار) بەرمیلە‌و بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن هێزەكانی روسیاوە بەڕێوەدەبرێن. بەپێی خەمڵاندنەكانی ساڵی 2017، یەدەگی غازی سروشتی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی تەدمورو كەناری تەرتوس‌و بانیاس، ئەگەر سوریا ئەم یەدەگەی دەربهێنێت دەبێت بە سێیەمین وڵاتی هەناردەكاری غازی سروشتی لەسەر ئاستی جیهان. بەگوێرەی قسەی پیاوێكی خاوەنی كاری ئەمریكی كە بۆ رێكخراوی گڵۆباڵ دیڤیلۆپمێنت كۆرپۆریشن (GDC) كاردەكات" خۆبەڕێوەبەرێتی باكوری سوریا ئەگەر بەشێوەیەكی دروست كێڵگەكانی نەوت بەڕێوەببات، دەتوانێت رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت" واتە زیاتر لەو بڕە نەوتەی كە دەوترێت بەر لە شەڕی ناوخۆیی لە سوریا بەرهەمهێنراوە. لەنێوان ئەمریكا‌و روسیادا ململانێ هەیە لەسەر وزەی سوریا، ئەمریكییەكان چاویان لە نەوتە، روسەكانیش چاویان بڕیوەتە غازەكەی سوریا.    

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح (تایبەت بە درەو دەینوسن)  شەپۆلێکی بەرفراوانی ناڕەزاییدەربڕین، تێکەڵ بە توڕەبوونێکی مێژوویی گەورە، کۆمەڵێک ناوچەی جیاوازیی ھەرێمی کوردستانی گرتۆتەوە. زیاد لە بەشێکی کۆمەڵگاکە لەسەر سەرشەقامەکانن و بەشدارن لە دروستکردنی ئەم شەپۆلە تازەیەدا. بە پێچەوانەی ئەو بۆچوونەوە کە پێیوایە ئەم شەپۆلی ناڕەزایەتییە تەنھا شەپۆلی گەنجانە، ئێمە پێمانوایە شەپۆلەکە زۆر فراوانترە لەوەی تەنھا بۆ ناڕەزایەتیی گەنجان کورتبکرێتەوە. ڕاستە ژمارەی گەنجانی بەشداربوو گەورەیە، بەڵام ھاوکات کەسانی سەر بە گروپە کۆمەڵایەتیییە جیاوازەکان و پیشەوەر و بێکار و تەمەنەکانی تریش، چالاکانە لە سەر شەقامن و بەشدارن لەم ڕووداوە گشتییەدا. شەقامی ئەمجارە شەقامێکی پلورالە، شەقامی سەرجەمی ئەو توێژە کۆمەڵایەتییە جیاوازانەن کە ھیچیان نەماوە بیدۆڕێنن، کە توانای سەبر و دانبەخۆگرتنیان نەماوە، کە ئومێدێک شکنابەن پاڵیان پێوەبنێت چاوەڕوانی شتێک بن. ئەمڕۆکە سوپایەک لە مرۆڤی نائومێد و پڕوکاو و وەڕس، مرۆڤی پەراوێزخراو و بەزیادەحیسابکراو، کەسانێک کە ھەستناکەن مافیان ھەیە و کەرامەتیان پارێزراوە، مرۆڤگەلێک ژمارەیەکی بەرچاویان لەژێر ھێڵی ھەژارییەوە دەژیین، لەسەر شەقامن. لە دونیای ئێمەدا ئەم فۆرمە لە توڕەبوونی کۆمەڵایەتیی مێژووی ھەیە،  لەپڕ و لە بۆشاییدا دروستنەبووە، ئەزموونێکی حوکمڕانیی ناشیرین و تارمایی تاوانبارێک لە پشتییەوە ئامادەیە کە ھەمووان وردەکاریی کارکردن و تۆنی ھەڕەشەکانی دەناسن و ھەمووانیش دەزانن چۆن دروستبووە و کێ دروستیکردوە. ئەو مێژوو و تارماییە مێژوو و تارمایی ئەو مۆدێلە سوڵتانییە بنەماڵەییەیە کە سێ دەیەیە دەستی شێوێنەرانەی چەند خێزانێکی سیاسیی خستۆتە ناو ورد و درشتی ژیانی ئەو کۆمەڵگایەوە. ھەموو ھەرێمەکەشیان، بە ئابوریی و دەزگا و پەیوەندییەکانیەوە، بە سوپا و میدیا و یاساکانییەوە، بە سامانی سەرزەویی و ژێرزەوییەوە، وەک موڵکی شەخسیی خۆیان و خزم و ناسراوەکانیان مامەڵەدەکەن و چۆنیان بوێت بەو شێوەیە دەیانخەنەگەڕ و بە میزاج و سایکۆلۆژیای خۆشیان بەڕێوەیاندەبەن. لەھەموو ئەمەشدا عەقڵیەتی بەئەبەدیرکردنی دەسەڵاتی بنەماڵەکان و خواستی مانەوەی ھەتاھەتاییان لەسەر دەسەڵات، ڕێنماییکەریانە. خودی دانیشتوانی ھەرێمەکەش وەک ڕەعیەتێکی بێماف و بێحورمەت وێنادەکەن، کە پێویستە سوپاسگوزاربن، ئەوان و نەوەکانیان حوکمڕانییان دەکەن. ئەمڕۆکە ئەم مۆدێلە لە دەسەڵاتدارێتیی بۆ جارێکی تر بە بنبەستێکی نوێ گەیشتوە، وەک جارەکانی تریشی دیسانەوە جگە لە توندوتیژیی و هێزی چەکدار، جگە لە تیرۆری بەڵتەجییەکانیان، شتێک نەماوە بتوانێت بیانپارێزێت.  ئەم مۆدێلە دەسەڵاتدارێتییە لەپاڵ دروستکردنی چەند بنەماڵەیەکی ملیاردێر و بازنەیەکی داخراو لە ملیۆنێری نزیک لە بنەماڵە حوکمڕانەکانەوە، ژمارەیەکی گەورەی دانیشتوانی ھەرێمەکەی ھەژارخستوە. سیاسەتی ئابووریی هەرێم، کە یەکێکە لە سیاسەتە ھەرە خراپەکانی ئابوریی رەیعی نەوت، شێوازێکی تازەی لە ھەژاریی و نەداریی و دۆخێکی دروستکردوە، بەشێکی بەرچاو لە خەڵک توانای دابینکردنی لانی ھەرەکەمی پێداویستییە سەرەتاییەکانی ژیانی ڕۆژانەیان نەماوە. بژێوییان لەبەردەم ھەڕەشەی بەردەوامدایە و ناتوانن ژیانێکی سادە و ئاسایی بۆ خۆیان و منداڵەکانیان دابینبکەن. سیاسەتی ئابوریی ھەرێم تەنھا یەک ناوی ھەیە: ”ئابوریی فرۆشتنی نەوت و دزینی پارەی ئەو نەوتە“. ئەم ئابورییە بەشێوەیەک داڕێژراوە و بەدەزگاییکراوە کە نوخبە سوڵتانییە بازرگانەکەی ھەرێم لە ھەموو دۆخێکدا سەرمایەکەی کەڵەکەبکات و تابێت دەوڵەمەندتر ببێت، بەڵام قەیران و کێشە و کارەساتە ترسناک و گەورەکانی ئەو شێوەڕێکخستنە بۆ خەڵکی ھەرێمەکە بەجێبھێڵێت. لە ئێستادا ئەو مۆدێلە ئابورییە لە فرۆشتنی نەوت و دزینی پارەکەی، گۆڕاوە بۆ نەفرەتێکی ھەمەلایەنە و لە بەردەم ئەنجامدانی تاوانی ڕۆژانە و گەورەدایە: لەپێش ھەمووانیشەوە تاوانی نەدانی موچەی مانگانەی فەرمانبەرانی ھەرێمەکە. بە ھەموو مانایەک پێنەدانی موچە، کە دەرەنجامی شێوازێکی تایبەتی ڕێکخستنی سیستەمە ئابورییەکەیە، تاوانێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقیی گەورەیە و دەچێتە خانەی برسیکردنێکی سیستماتیک و ڕێکخراوەوە. بە کورتییەکەی ئەم ئابورییە ڕەیعییە کە لەسەر تاڵانکردنێکی سیستماتیکی ھەرێمەکە کاردەکات، لەسەرێکەوە دەستەبەرکردنی کەڵەکەکردنی زیاتری سەرمایە بۆ نوخبە سوڵتانییەکە مسۆگەردەکات، لەسەرێکی ترەوە ھەژارخستن و برسیکردنێکی سیستماتیکیی کۆمەڵگاکە ئەنجامدەدات، تا ئەو ئاستەی موچەی مانگانە، کە تاقە سەرچاوەی بژێوی سەدان هەزار مرۆڤە، دابیننەکرێت. بێگومان دروستکردنی ئەم وێرانە ئابوورییە تاکە تاوانی ئەم سیستەمە سوڵتانییە بنەماڵەییە نییە، ژێرخانی ناڕەزاییدەربڕینەکان لەم وێرانە ئابوورییە گەورەترە. وێرانکردنی سیستەمە سیاسییەکەی ھەرێمیش تاوانێکی تری نوخبە سوڵتانییەکەیە کە لەسەرێکەوە شتێکی بەناوی چاکەی گشتییەوە نەھێشتۆتەوە، لەسەرێکی ترەوە هەموو ئومێدێکی بۆ گۆڕانکاریی و ئەزموونکردنی حوکمڕانییەکی تر، وێرانکردووە. ئەم سیستەمە سیاسییە لەباتی بەرھەمھێنانی مرۆڤی خاوەن ماف و خاوەن ڕێز، مرۆڤێک بڕوای بەخۆی و بە کۆمەڵگاکەی بێت، بە شتێک لە ئومێدەوە لەدایکببێت و گەورەببێت، لەباتی ئەمانە کۆمەڵگایەکی پڕ لە مرۆڤی پەراوێزیی و خەمۆک، پڕ لە کەسانێکی نائومێد و توڕە، مرۆڤگەلێکی تەواو تەنھا و دابڕاو لە لانی ھەرەکەمی متمانە، دروستکردوە. ئەم ئەزموونە سوڵتانییە کەسانێکی دروستکردوە نەزانن چی لە ژیانی خۆیان وەک تاکەکەس و چی لە ژیانی کۆمەڵگاکەیان وەک ژیانێکی گشتیی، بکەن. دروستکردنی ئەم دۆخەش بەناو ھەوڵدانی بەردەوام بۆ سڕینەوەی ڕەھەندی سیاسیی کەسایەتی ئینسانی ئێمە و بەناو گۆڕینی سیاسەت خۆشی بۆ یارییەکی قێزەون، بۆ ئامرازێک بۆ ناشیرینکردنی ژیان و نائومێدکردنی مرۆڤەکاندا، تێپەڕیوە. دابڕانی سیاسەت لە ژیانی گشتیی و بەتاڵکردنەوەی لە ماف و لە ڕێز، پڕکردنی لە میکانیزم و دەزگای سوکایەتییپێکردن و ئیھانەکردن، ئاکارە سەرەکییەکانی ئەو سیاسەتەیە لە ھەرێمەکەدا سەروەرە. شتێک بەناوی حورمەت و ڕاستگۆییەوە، یان شتێک تۆزقاڵێک بۆنی ئەخلاقیاتی بەرپرسیارێتیی لێبێت، لەناو چەمکی سیاسەت لە ھەرێمەکەدا بوونی نەماوە.  لەھەموو ئەمانەش تاریکتر داخستنی کایە سیاسییەکە و ڕێگرتن لە تازەبوونەوەی و سڕینەوەی تەواوی ئەگەری دەستگۆڕکێی دەسەڵاتە لەناویدا؛ ئینجا ئامادەکردنی نەوەی دووھەم و سێھەمی بنەماڵە سوڵتانییەکانە بۆ جێگرتنەوەی باوکەکانیان، کە بەسەریەکەوە کایەی سیاسەتیان لەناوەوە وێرانکردوە. دەسەڵاتی سیاسیی لە ھەرێمدا دەسەڵاتی ڕێکخستن و خەمخۆریی بۆ ژیانی گشتیی نییە، بەڵکو ئامراز و میکانیزمی سەرەکیی دەوڵەمەندبوون و کەڵەکەکردنی سەرمایەیە. لەمەشدا سیاسەت گۆڕاوە بۆ کارخانەی ئەنجامدانی تاوان، تاوانی بەردەوام. بەسەریەکیشەوە دۆخێکیان دروستکردوە کە تیایدا کایەی سیاسەتیش وەک ئابوریی نەوت گۆڕابێت بۆ لەعنەت و نەفرەتێکی تر. بۆ ئەنجامدانی ئەم ھەموو تاوانە پرۆسەیەکی بەربڵاوی لە سیاسییخستنی تاکەکەس و کۆمەڵگای ئێمەشیان خستۆتەگەڕ. کوشتنی سیاسەت لەناو ئینسانی ئێمەدا ئەو ستراتیژەیە کە سیستەمە سوڵتانییەکە بەشێوەیەکی سیستماتیکی کاری بۆکردوە و ھەموو تواناکانی بۆ تەرخانکردوە. لەسەرێکەوە ھەموو ژیان بە لۆژیکێکی سوڵتانیی بەسیاسیی کراوە، بەڵام لەسەرێکی دیکەوە تاکەکەسێک بەرھەمھاتوە سیاسەت وەک ئاکت و کردەیەکی گڵاو ببینێت و مامەڵەبکات. بەبۆچوونی ئێمە کردەی ناڕەزایەتییدەڕبڕین هاوشێوەی ئەم جۆرە جوڵە کۆمەڵایەتیی و سیاسییانە، دەتوانن ئەو ڕەھەندە سیاسییە سڕاوەیە بۆ ئینسانی ئێمە بگەڕێننەوە. ئینسانی ئێمە یان ئەوەتە بوونەوەرێکی بێدەنگ و بێزمان دەبێت، یان کە دوا و ھاتە قسە، دەبێت قسەکردن و دوانێکی سیاسییانەی ئاشکرای ھەبێت. بۆئەوەی قسەکردن لە جیھانی ئێمەدا مانایەکی ھەبێت، پێویستە ڕەھەندێکی سیاسیی بەھێز بە قسەکردنەکان بدرێت، کە ھاوکات بەشێک بێت لە پرۆژەی دروستکردنی ژیانێکی گشتیی تازە و لە کۆنتراکتێکی کۆمەڵایەتیی نوێ کە کۆمەڵگاکە وەک گشتێک بۆ شوێنێکی تر، بپەڕێنێتەوە.  ئێستا ئیتر کۆمەڵگای ئێمە لەسەر شەقامی ھەندێک لە شارەکانیدا دەکوڵێت و توانای چاوەڕوانیی زیاتر و دواخستنی چارەسەری کێشەکانی نەماوە. کۆمەڵگای ئێمە گەیشتۆتە قۆناغێک کە هیچ هەڕەشەیەک لەم مۆدێلە سوڵتانییەی دەسەڵاتدارێتییەکەی، بە گەورەتر و مەترسییدارتر نازانێت بۆسەر ژیانی خۆی و بۆ سەر ”قەوارەی هەرێم“ وەک بەشێک لە سیستەمێکی فیدراڵی، کە ناھێڵێت ھەموو دەسەڵاتەکان لە پایتەختدا کۆببێتەوە و ڕێ لە سێنترالیزەکردنی تەواوی دەسەڵات دەگرێت. ئەوەی ئەم ڕاستییەش نیشاندەدات ئەو قسانەیە کە حوکمڕانەکان دەیکەن و گەنجان و پیرانی وڵاتەکە دەیبیستن، ئەوەی دەیبیستین، بەتایبەت لە لایەن پارتی و بنەماڵەی بارزانییەکانەوە، تاوانبارکردنێکی بێمانا و ھەرزانی خەڵکە ناڕازییە نائومێد و توڕەکەیە، بەوەی دەستی دەرەکییان لەپشتە. پارتی دیموکراتی کوردستان و ھەر سێ سەرۆکە بارزانییەکانی حیزب و حکومەت و ھەرێم، گوتارێکی پۆپۆلیستییانەیان ئاراستەی ڕای گشتیی دەرەوە و ناوەوەی ھەرێم کردوە. ئاراستە دەرەکییەکە ڕووی لە شەقامی عێراقیی و ڕای گشتیی جیھانییە و بەشێوەیەکی کۆمیدیانە بەغدا بە دروستکەری ئەم دۆخی درستبوونی ناڕەزایەتییەی ھەرێم، تاوانباردەکات. ھەرچی گوتارە ناوخۆییەکەیە ڕووی لە شەقامە یاخییەکەی ھەرێمە و دەستی دەرەکیی و بەتایبەت پەکەکە بە ھۆکاری ئەو دۆخی ناڕەزایەتییدەربڕینە تاوانباردەکەن. ھەردوو تاوانبارکردنەش، کە تەواو بێمانا و بێبنەمان، دەربڕی ئەو ڕاستییەن کە ئەوان خۆیان و حوکمڕانییە بنەماڵەیی و سوڵتانییەکەیان، خۆیان و کۆنترۆڵکردنی ئابوریی نەوت و خراپ بەکارھێنانی، خۆیان و کایە سیاسییە مۆنۆپۆڵ و وێرانکراوەکەیان، خۆیان و پەیوەندییە ناوەکیی و دەرەکییەکانیان، بە بەرپرسی ئەو دۆخە نازانن.  مێژووی قسەکردن و ناڕازەییدەربڕین لە ھەرێمی کوردستاندا پێماندەڵێت، ھەموو ئەو میکانیزمانەی کە پێیدەڵێن خەباتی ئاشتیخوازانە، یان بەرگریی ناتوندوتیژ لە ماف، یان ناڕازیبوونی مەدەنییانە، یەک بەدوای یەک و بەیەکیشەوە تاقیکراونەتەوە. ساڵانێکی درێژ خەڵکی ناڕازیی ھەرێمەکە فۆرمە جیاوازەکانی خەباتی مەدەنییان تاقیکردەوە؛ خۆپیشاندان، گردبوونەوە، مانگرتن، ڕێپێوان، داخستنی ڕێگاوبان، ناردنی نامەی گشتیی و کراوە بۆ بەرپرسان، ھێنانەکایەی ئەکتیڤیسمی ئۆنڵاین، ھتد... بەڵام ھیچیان ھیچ دەرەنجامێکی کۆنکرێت و ڕاستەقینەیان نەبوو. بۆ سێ دەیەیە ئەو نوخبە سوڵتانییە و بازنە داخراوەکەی دەوروبەریان، نە گوێدەگرن، نە دەبینن و نە تێدەگەن. شتێک بەناوی پەیوەندییەوە لەنێوان ئەوان و کۆمەڵگاکەدا نەماوە، ئەوان لە ھەسارەیەک و زۆرینەی کۆمەڵگاکە لە ھەسارەیەکی ترن. ھەموو ئەمانەش بە بەرچاوی ئەو نەوەیەوە ڕوودەدات کە لە دونیای دوای ڕاپەڕیندا لەدایکدەبێت و گەورەدەبێت. نەوەیەک دەبینێت باوک و دایک و خوشک و برا گەورەکانیان، سەرجەمی فۆرمە جیاوازەکانی خەباتی ئاشتیخوازانەیان تاقیکردوە، بەڵام گوێیەک نەبوو بیانبیسێت. ھۆشیارییەک نەبوو وەڵامێکی دروستکەریان بداتەوە. ئەم نەوەیە دەبینن دونیاکەیان لە ناشیرینەوە بۆ ناشیرینتر و لە نادادپەوەرییەوە بۆ نادادەپەروەریتر و لە دەسەڵاتی باوکە سوڵتانییەکانەوە بۆ دەسەڵاتی کوڕەکانیان، دەڕوات. ئێستا ئیتر دۆخێک دروستبووە تیایدا ھەم گەنجەکان و ھەم دایک و باوک و خوشک و برا گەورەکانیان، ھەست بە پڕوکانێکی کۆمەڵایەتیی و ڕەمزیی گەورە دەکەن.  ئەو ناڕەزایەتییە کۆمەڵایەتییە نوێیەی ئێستا لەهەرێمدا ڕوودەدات تەنها خۆپیشاندان نییە دژ بە شکستی ریفۆرمی کابینەی حکومەتە سێکوچکەکەی پارتی و یەکێتیی و گۆڕان، بەڵکو رەتکردنەوەیەکی رادیکاڵی سیاسەتی سێکوچکەی رەزیلکردنی ئینسانی ئێمە و نەفرەتی ئابوریی وڵات و مۆدێلی حوکمڕانیی بنەماڵەیی سی ساڵەی ئەم دەسەڵاتدارێتییە سوڵتانییەی هەرێمیشە.  ئەم توڕەبوونە کۆمەڵایەتییە نوێیەی کۆمەڵگای ئێمە، زۆر لە توڕەبوونەکانی حەڤدەی شوبات ڕادیکاڵتر و فراوانترە. گەر ئەمجارەش بەزەبری هێز و توندوتیژیی ڕووت دابمرکێنرێتەوە، ئەوا توڕەبوونەکانی سبەینێ زۆر لەوانەی ئەمڕۆ ڕادیکاڵتر دەبن. سوتاندنی بینا و باڵەخانەکانی لق و مەڵبەند و مەکۆ و بارەگای پارتە سیاسییەکانی تر، دەرکەوتی یەکەمی ئەم توڕەبوونە گەورەیەیە. دەرکەوتەکانی تری سوتاندنی مێژووی ئەوانە دەبێت کە بەرپرسن لە دروستکردنی ئەو دونیایە. ئەگەر سوتاندنی لق و مەڵبەند و مەکۆ و بارەگای پارتە سیاسییەکانی تر لە ئێستادا مانایەکی ڕەمزیی ھەبێت و پەیامێک لە پشتیەوە بێت، ئەوا توندتوتیژییەکانی ئایندە بەتەنها توندوتیژیی ڕەمزیی نابن. کێ گوێی ھەیە باگوێبگرێت و کێش توانای بینینی ھەیە، باببینێت. بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

راپۆرتی: فازڵ حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف هێشتا وەفدی هەرێمی كوردستان لەبری نەوت باسی رادەستكردنی داهاتی نەوت دەكات، هەندێك لە لایەنە شیعەكان داوای نەوتەكە دەكەن، بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق ئەمشەو لەگەڵ لایەنە شیعەكان كۆدەبێتەوە، هەوڵی چارەسەر دەدات، پێشبینی رێككەوتنی "گشتگیر" ناكرێت‌و رەنگە لە باشترین حاڵدا وەفدی هەرێم تاوەكو پەسەندكردنی یاسای بودجەی 2021ی عێراق تەنیا زامنی (320 ملیار) دیناری تری موچەی فەرمانبەران بكات، بەڵام قوباد تاڵەبانی سەرۆكی وەفدەكە دەڵێت هەنگاوی باش چوینەتە پێشەوەو تەنیا رێككەوتن لەسەر وردەكارییەكان ماوە. زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   رێككەوتن كراوە ؟ ماوەی چوار رۆژە وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران سەرۆكایەتی دەكات لە بەغدادە. وەفدی هەرێم چەندین كۆبونەوەیان لەگەڵ بەرپرسانی باڵای عێراق لەوانە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران‌و محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان‌و وەزیری دارایی‌و لیژنەی دارایی پەرلەمان كردووە. ئێوارەی ئەمڕۆ هەندێك لە میدیا عێراقی‌و عەرەبییەكان هەواڵی رێككەوتنی نێوان وەفدی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵیان لەسەر نەوت‌و بودجە بڵاوكردەوە، تا ئەو رادەیەی چەند سەرچاوەیەك باسیان لەوەكرد، سبەینێ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم دەچێتە بەغداد بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی گشتگیر لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ. زانیاریی میدیا عێراقییەكان باسلەوە دەكەن، هەرێم قایل بووە بەوەی تەواوی نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات لەبەرامبەر وەرگرتنی پشكی تەواوەتی خۆی لە بودجەی عێراق، بەڵام پێدەچێت ئەم زانیارییانە بۆ دروستكردنی كاریگەری لەسەر رایگشتی هەرێمی كوردستان‌و عێراق دزەی پێكرابێت، چونكە بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە، رێككەوتنی كۆتایی لەنێوان وەفدی هەرێم‌و حكومەتی بەغداد نەكراوە‌و سەردانی چەند رۆژی داهاتووی نێچیرڤان بارزانی بۆ بەغداد پەیوەندی بە كاری وەفدی حكومەتی هەرێمەوە نییە‌و بۆ ئاسایكردنەوەی پەیوندییەكانی هەرێمە لەگەڵ لایەنە سیاسییەكانی عێراق. هەندێك لە بەرپرسانی كورد باسلەوە دەكەن، حكومەتی هەرێمی كوردستان هەموو نەرمییەكی نواندوووە بۆ رێككەوتن، رەنگە ئەمە بۆ ئەوە بێت لەحاڵی شكستهێنانی دانوستانەكە، لەبەردەم شەقامی ناڕازیی هەرێمدا جارێكی تر بەرپرسیارێتی نەبوونی موچە بخەنەوە ئەستۆی بەغداد.  چی دەگوزەرێت ؟ بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) كە لەچەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لە حكومەتی عێراق دەستی كەوتووە، وەفدی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەسەر ئەوە رێككەوتوون كە هیچ زانیارییەك لەبارەی رەوتی دانوستانەكانیانەوە دزە نەكات بۆ ناو میدیاكان، چونكە هەر دزەكردنێك رەنگە زیان بە گفتوگۆكان بگەیەنێت، پێدەچێت ئەمە هۆكارەكە بێت كە تائێستا زانیارییەكی ئەوتۆ لەبارەی كرۆكی گفتوگۆكانەوە نازانرێت. بەشێوەیەكی گشتی ئەوەی تائێستا لەبەردەستدایە، ئەوەیە حكومەتی عێراق دەیەوێت بە هەرجۆرێك بێت لەگەڵ حكومەتی هەرێم رێكبكەوێت‌و مانگانە بڕە پارەیەك بۆ فەرمانبەرانی هەرێم بنێرێت، بەڵام پەرلەمانی عێراق بەبێ رادەستكردنی نەوت ئامادە نییە پاڵپشتی هیچ رێككەوتنێك بكات،  ئەمەش كێشەی بۆ دانوستانەكە دروستكردووە. بەگوێرەی زانیارییەكان، هێشتا وەفدی هەرێم رەزامەندی لەسەر رادەستكردنی نەوت نەداوە‌و دەیەوێت هاوشێوەی ساڵانی پێشوو لەبری رادەستكردنی نەوت، بەهای نەوتەكە لە پشكی هەرێم ببڕدرێت‌و پاشماوەی پارەكە بۆ هەرێم بنێردرێت. وەفدی هەرێمی كوردستان پابەندبوونی خۆی بە ناوەڕۆكی یاسای پڕكردنەوەی كورتهێنانی دارایی "قەرز" راگەیاندووە، ئەم یاسایە دەرفەتی ئەوەی بە هەرێم داوە لەبری نەوت جارێكی تر داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات، بۆ ئەمە بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، وەفدی هەرێم ئامادەیی نیشانداوە داتای مانگانەی داهاتی نەوت بخاتە بەردەم بەغداد‌و داتاكانی فرۆشی نەوتی هەرێم لەمساڵدا بە بنەما وەردەگرێت و لەسەر بنەمای ئەو داهاتە حكومەتی عێراق مەقاسە واتە "لێدەركردن" بكات‌و پشكی هەرێم بنێرێت، ئەمە لەچوارچێوە گشتییەكەیدا هەمان رێككەوتنی ساڵانی پێشووی نێوان هەولێرو بەغدادەو بەپێچەوانەی ئەوەی هەندێك لەلایەنە شیعەكان بیریان لێدەكردەوە، هەرێم ناچار ناكات بەوەی نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات. رادەستكردنی داهاتی نەوت لەبری نەوت، بۆ عێراق دوو بابەتی جیاوازن، چونكە هەرێم نەوت بە نرخێكی كەمتر لە بازاڕی جیهانیی دەفرۆشێت، بۆیە داهاتی هەر بڕە نەوتێك كە رادەستی بەغدادی بكات زۆر كەمتر دەبێت لەوەی بەغداد خۆی نەوتەكەی هەرێم بە نرخی بازاڕی جیهانیی بفرۆشێت. ئەوەی تائێستا هەیە، پێشبینی ناكرێت وەكو ئەوەی باسدەكرێت رێككەوتنی "گشتگیر" لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و بەغداد بكرێت‌و رەنگە لە باشترین حاڵەتدا وەفدی هەرێم بتوانێت تەنیا زامنی (320 ملیار) دیناری تر بكات بۆ موچەی ئەم مانگە. ئەمە لە كاتێكدا قوباد تاڵەبانی سەرۆكی وەفدی حكومەتی هەرێم چەند جارێك جەخت لەسەر ئەوە دەكات كە لە دانوستانەكانیاندا لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ هەنگاوی باش چونەتە پێشەوەو تەنیا ئەوە ماوە لەسەر وردەكارییەكانی رێككەوتنی كۆتایی بكەن. كێشەیەكی یاسایی یەكێك لەبەربەستەكانی تری بەردەم رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد بەبێ رادەستكردنی نەوت، بۆ ئەو دۆسیە یاساییانە دەگەڕێتەوە كە پێشتر حكومەتی فیدراڵ لەبارەی فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ لەسەر هەرێمی كوردستان تۆماریكردووە.  قایلبوونی حكومەتی عێراق بە وەرگرتنی داهاتی نەوتی هەرێم لەبری نەوتەكەی، لەڕووی یاساییەوە بەواتای ئەوەدێت حكومەتی عێراق قایلە بەوەی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ نەوتەكەی بفرۆشێت، واتا عێراق جارێكی تر سەروەری بۆ هەرێمی كوردستان دەگەڕێنێتەوە، بەڵام ئەمە لەلایەكی ترەوە كێشە بۆ عێراق دروست دەكات، چونكە لەسەر بابەتی فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ، حكومەتی عێراق لە دادگا دوو سكاڵای یاسایی لەسەر هەرێمی كوردستان تۆماركردووە: سكاڵای یەكەم:  حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لەسەر كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبوو لە توركیا دەكات، دۆسیەكە لە دادگا لە یەكلایبوونەوەی نزیكبوەتەوە، عادل عەبدولمەهدی كە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان، بەڵام كەیسەكە دانەخراوە‌و هێشتا هەڕەشەیە لەسەر توركیاو هەرێمی كوردستان، قایلبوونی حكومەتی عێراق بەوەی هەرێمی كوردستان تەنیا داهاتی نەوت رادەست بكات، دەتوانرێت وا لێكبدرێتەوە كە عێراق قایلە بەوەی هەرێم نەوتەكەی بەشێوەیەكی سەربەخۆ بفرۆشێت، ئەمەش سكاڵاكەی عێراق لەسەر توركیا لە دادگای پاریس پوچەڵ دەكاتەوە. سكاڵای دووەم: ئەمەش سكاڵایەكە كە وەزارەتی نەوتی عێراق لە دادگای فیدراڵی لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكانی هەرێم لەبارەی فرۆشتنی نەوت بەشێوەیەكی سەربەخۆو دوور لە چاوی بەغداد، تۆماریكردووە، قایلبوونی بەغداد بەوەی هەرێم تەنیا داهاتی نەوت رادەستی بكات، رەنگە كێشە بۆ ئەم دۆسیەیەش دروست بكات. هەموو ئەمانە وایكردووە فشارێكی زیاتر بخرێتەسەر حكومەتی هەرێم بۆ ئەوەی ناچار بكرێت نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات، نەك داهاتی نەوت. بەرهەم ساڵح لەگەڵ شیعەكان كۆدەكاتەوە سەرچاوەیەك لەناو هاوپەیمانی سائرون بە (درەو)ی راگەیاند، بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق بانگهێشتی لایەنە شیعەكانی كردووە بۆ گفتۆكردن لەبارەی پرسی رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد. بەپێی قسەی سەرچاوەكە، ئێستا لە ماڵی سەرۆك كۆمار، بەرهەم ساڵح لەگەڵ سەركردەی لایەنە شیعەكان لە كۆبونەوەدایە، بەرهەم ساڵح دەیەوێت شیعەكان قایل بكات بە رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد. (درەو) زانیویەتی، لەناو لایەنە شیعەكاندا هەریەكە هاوپەیمانی سائیرونی موقتەدا سەدرو هاوپەیمانی نەسری حەیدەر عەبادی‌و رەوتی حیكمەی عەممار حەكیم دژی ئەوەی بەغداد بەبێ رادەستكردنی نەوت‌و داهاتەكانی تر، هیچ بڕە پارەیەك بە حكومەتی هەرێم بدات، بەڵام هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسای نوری مالیكی‌و هاوپەیمانی فەتحی هادی عامری كێشەیەكی ئەوتۆیان نییە. كێشەی پەرلەمان گفتوگۆی وەفدی هەرێم لەگەڵ حكومەتی عێراق، كێشەی لەناو پەرلەماندا دروستكردووە، هەندێك لە پەرلەمانتاران دژی رێككەوتنن بەبێ ئەوەی هەرێم ناچار بكرێت نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات‌و هەڕەشەی رێگریكردن دەكەن لە تێپەڕینی هەر جۆرە رێككەوتنێك لە بودجەی 2021ی عێراق ئەگەر هەرێم نەوتەكەی رادەست نەكات. بەشێكی ئەم دژایەتییە بۆ رێككەوتن، پەیوەندی بە ململانێی سیاسی نێوان لایەنە شیعەكانەوە هەیە بەتایبەتی لەكاتێكدا عێراق لەبەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختەدایە‌و لایەنە شیعەكان دەیانەوێت پرسی رێككەوتن لەگەڵَ هەرێم بەبێ رادەستكردنی نەوت، بكەن بە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن لەدژی یەكتر. وەفدی هەرێم دەیەوێت هەندێك لە نیگەرانییەكان لە رێككەوتنەكە لەناو پەرلەمان بڕەوێنێتەوە، بۆیە دەیەوێت لەگەڵ ژمارەیەك لە روخسارە دیارەكانی ناو پەرلەمان كۆببێتەوە‌و رونكردنەوەیان پێبدات لەبارەی چۆنیەتی پابەندبوونی هەرێم بە یاسای قەرزەو. لیژنەی دارایی پەرلەمان كە لە (22) كەس پێكدێت، بەشداری لە گفتوگۆی نێوان وەفدی هەرێم‌و حكومەتی عێراق كرد، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق داوای كردووە ئەندامە میانڕەوەكانی ناو لیژنەكە بەشداربن لە كۆبونەوەكەدا بۆ ئەوەی كێشە بۆ رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد دروست نەبێت، بەڵام هەندێك ناڕەزایەتی لەناو لیژنەكە لەبارەی رێككەوتنەكەوە هەیە، ئەمەش بەهەمان شێوە پەیوەندی لە ململانێی نێوان لایەنە شیعەكان هەیە‌و هەریەكەیان دەیەوێت خاڵێك لەسەر ئەوەی تر تۆماربكات‌و لە بانگەشەی هەڵبژاردندا بەرپرسیارێتی رێككەوتنی هەرێم بخاتە ئەستۆی ئەو. خاڵی هێزو لاوازی هەردوولا ئێستا كە وەفدی حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ لەگفتوگۆدایە، حكومەتی هەرێم بەهۆی كێشەی موچەوە لەژێر فشاری بەهێزی لایەنە سیاسییەكان‌و ناڕەزایەتی شەقامدایە‌و هەموان فشار بە ئاڕاستەی رێككەوتن دەكەن، ئەمە خاڵی لاوازی وەفدی هەرێمە‌و وای لێدەكات ناچار بێت هەرچی زووە رێككەوتن بكات‌و موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە بەغداد دەرباز بكات كە بۆ ئەم مانگە حكومەتی مستەفا كازمی لەترسی پەرلەمان نەیناردووە‌و بڕكەی (320 ملیار) دینارە. دانوستانی وەفدی هەرێم لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ لەكاتێكدا بەڕێوە دەچێت، عێراق لەبەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختەدا، لایەنە شیعەكان بابەتی پشكی هەرێمیان لە بودجەی عێراق كردووە بە موزایەدەی سیاسی لەسەر یەكتر بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن، زۆربەی شیعەكان بەدانانی مەرجی رادەستكردنی نەوت لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە دەیانەوێت كێشە بۆ حكومەتی مستەفا كازمی دروست بكەن و باری سەرشانی وەفدی دانوستانكاری هەرێم قورستربكەن.  لەبەرامبەردا حكومەتی عێراقیش لە دوو ئاڕاستەوە لەژێر فشاردایە‌و ئەمە بووە بە خاڵی لاواز بۆی، كە وەفدی هەرێم دەتوانێت بە باشی سودی لێ ببینێت: ئاڕاستەی یەكەم: فشارێكی نێودەوڵەتی بەهێز لەسەر حكومەتی عێراق هەیە بۆ ئەوەی لەگەڵ وەفدی هەرێم بگاتە رێككەوتن‌و موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بنێرێت، بەتایبەتیش لەلایەن ئەمریكا‌و بەریتانییەكانەوە. ئاڕاستەی دووەم: لایەنە شیعەكان تەماشای دۆخی هەرێمی كوردستان‌و سەرهەڵدانی خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتییەكانی سنوری پارێزگای سلێمانی دەكەن، هەندێك لە شیعەكان ترسیان هەیە لەژێر كاریگەری خۆپیشاندانەكانی سلێمانیدا، جارێكی تر خۆپیشاندان‌و ئاڵۆزی بگەڕێتەوە بۆ شەقامی شیعە.

شرۆڤە: هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو دەینوسێت)  قەیرانی زەمەنبڕ گەرچی قەیران حاڵەتێکی ڕاگوزەرە و هەڵاوێردییە، بەڵام وا نزیکەی شەش ساڵە هەرێمی کوردستان لە قەیرانێکی شایستەی چارەسەردایە، حکومەتی هەرێم و پێکهێنەرە حزبییەکانی هێندەی پەنجەیان لەگەڵ قەیراندا نەرم کردووە، کەمتر ڕووبەڕووی قەیران بوونەتەوە. قەیرانەکە دوو حکومەت بە چواردەرزەن وەزیرەوە، دووپەرلەمانی زیاتر لە ٢٢٢ئەندامییەوە و بە چەندین پرۆژەی چاکسازیی نێوخۆیی و دەرەکییەوە بەڕێکرد، هێشتا ئەلفی قەیرانەکەمان تێنەپەڕاندووە و دۆخەکە لە سەرەتای قەیرانەکە خراپترە، ئایا ئەمە هیچ شۆکێک بۆ حکومەت، حزب و تاقمە گیرفانەقوڵەکانی نێویان درووست ناکات؟ گریمان ئۆپۆزسیۆن و هەڕەشەی دەرەکی بوونی نییە، ئایا تەنها گەر بۆ مانەوەی خۆشیان بێت ئەم بێباکیی و چاوداخستنە برینە قوڵەکە ساڕێژ دەکات؟  باوەڕبوون و متمانەدارکردنەوەی حکومەت و دەزگاکانی پێویستی بە دەستێکی پۆڵاین نییە بۆ گێڕانەوەی شکۆ و سەپاندنی یاساکان، بەڵکو پێویستی بە دادگەرییەکی خۆویستانە و وەفادار بە بەڵینی چاکسازیی و گیرفانێکی گەرم و ژیانێکی ڕێزلێگیراو هەیە کە بۆ هاوونیشتمانیان دابین بکرێت، گریمان ئەمجارە و دەیانجاری دیکەش سەرکووتتان کرد{چاوتان لێ داخست}، با ڕاست بێت پیلانە و دەسکێشی ناوخۆیی، دەرەکی، خیانەت و تەسفیە حساباتی نێوحزبەکانە، بەڵام کێیە، چییە و چۆن پاساوی داوەتە "دەسکێشەکان"؟  گەر ئەوەش ناکرێت، لانیکەم لەو گەندەڵییە دانپیانراوەی هەیە، زەکاتەکەی دەربکەن تا مووچەکە دابین بکرێت، چونکە بەو ئامارانەی باس لەبەهەدەردانەکان دەکات، دەتوانێت "تەنها بە زەکاتەکەی" مووچەی مووچەخۆرانی شایستە دابین بکات. چاکسازیی نیوەچڵ، سەرەخۆرەیە مێژووی ڕەوتە چاکسازییە سەرکەوتوو و سەرنەکەوتووەکان پێمان دەڵێت، کە چاکسازی (ڕیفۆرم)، پرۆسەیەکی گاڵتەهەڵگر نییە، مەرج نییە هەڵگرتنی درووشمی چاکسازی فریادڕەس بێت و خاوەنەکەی شیرین بکات، زۆرێک لە شیرازە دەوڵەتییەکانی نێو مێژوو، بە هەڵگرتنی درووشمەکە لەنێوچوون، درووشمی چاکسازیی پرۆسەیە هەڵگرتنی بە دەست خۆتە، بەڵام مەرج نییە کۆتاییەکەی بەدەست خۆت بێت، کەمن ئەوانەی پابەندی پرۆسەی چاکسازیی بوون و وەک فریادڕەسێک خۆیانیان پێ هێشتەوە. بەر لە شۆڕشی فەرەنسی، چەندین پرۆژەی چاکسازیی ئابووریی و سیاسیی پێشکەش کران، بەڵام بە شوێنپێ هەڵنەگرتنیان سەری ساحێبیانی خوارد. ئیسڵاحاتی عوسمانی کۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای بیستی نەک فریای بابولعالی و ئاستانە نەکەوت بەڵکو سەری ئیمپراتۆریەتەکەشی خوارد. محەمەدڕەزا شای ئێران، لە ئەنجامی نیوەچڵی چاکسازیی کشتوكاڵی و دارایی، نیوەی کۆمەڵگە و حزبەکانی خستە بەرامبەر خۆی و دواجار خومەینی و چەپەکان بە ئیستغلال و موزایەدەی پۆپۆلیستانە، هەر بەو چاکسازییە سەری عەرش و فەرشی حەمەڕەزایان خوارد. دوور بۆی مەڕۆ عەبدولکەریم قاسمیش بەشێکی هەڵگەڕانەوەکان لێی، دەستبردن بوو بۆ چاکسازیی کشتوکاڵی، بەڵام ئەویش نیوەچڵ بوو، هەم ئاغا و زەویدارەکانی لە خۆی کرد و هەم دڵی هەژار و دەسخاڵییەکانیشی بۆ ڕانەگیرا و ڕۆشت. نامەوێت ئەوە بڵیم کە چاکسازی واتە سەرخواردنی عەرشەکان، بەڵکو بە کورتییەکەی "بەردێک ناتوانی بیوەشێنی هەڵیمەگرە"، ئەو نموونە چاکسازییانەی سەری ساحێبیانی خوارد، هی ئەوە بوو ڕاستگۆ و وەفادار نەبوون لەگەڵ پلان و درووشمی چاکسازییەکەیاندا، بە نیوەچڵی کاریان لەسەردەکرد، چاوپۆشیان لە دەربارییان دەکرد، دواجار بوویە چەک و یاسایەک کە تەنها چینی ناوەند و هەژاری پێ کۆت و سزا دەدرا. هەقییەتی بیڵێمەوە، برسێتی شۆڕش و ناڕەزایەتی دروست ناکات. بەڵام بەڵێندان و بێوەفایی بەبەڵێن، ئومێدەوارکردن و نائومێدکردن، بەرزەفڕکردنی ئامانج و مەحروومکردنەکانن تا شۆڕش سەردەکێشن. برسێتی و هەژاریی، شەڕی ناوخۆ و بێسەرووبەرەیی دەزگایی نەوەدەکان لە ئێستا زیاتر و کاریگەرتر بوو، بەڵام نە خۆپیشاندانێکی کاریگەر و نە دەزگاسووتاندن و نە ئاواتخواستن بە بەعس و بەغدای بەدوای خۆیدا هێنا. کەواتە ئایا لەمە ڕوونتر هەیە تا بێباک نەبین؟!   کوێی کارەکە دەلەنگێ؟ بێمووچەیی ئەنجامی قەیرانە نەک ڕیشە و هۆکار، هەڵەیەکی گەورەی سیاسەتڕێژیی هەرێم لەوەدایە، دیدگاکانی چڕکردەوە بۆ ڕوخساری قەیرانەکە نەک هۆکارەکەی، کورتی کردەوە بۆ دابینکردنی مووچە و فێڵی یاسایی و کات-دزین لە فەرمانبەر. ئەمە تیمار نییە و متمانە نەک ناهێڵێت بەڵکو خۆ بەنەیارکردن و بەرامبەروەستانیی هاونیشتمانییانە، لەبری هاوشانی و هاوسۆزیکردنیان لە قەیرانەکەدا. بەردەوامبوونی ئەم جۆرە بەڕێوەبردنەی داهات و خەرجی، نەک قەیرانەکە تێناپەڕێنێت، بەڵکو قەیرانسازتر و کارەساتبار دەبێت لەئایندەدا.  ڕیشەی قەیرانەکە قوڵترە و پێش ئەوەی سەرچاوەی قەیرانەکە دەرەکی بێت نێوخۆییە. گڕیبەستە ناعادیلانەکان، سیاسەتی کڕینی دەنگدەر و هاوڵاتی بە بودجەی گشتی، بندیواران، لێخۆشبوونی لێگەڕان لە باج و رسوماتی کۆمپانیاکان، قەرزە زەبەلاحە نەگەڕاوەکان کە دراوەتە وەبەرهێنەران، کۆنترۆڵنەکردنی مەرزەکان، ده‌رگايه‌كى گه‌ورەی له‌سه‌ر گه‌نده‌ڵى سياسى و ئابورىی هەرێم کردووەتەوە، وەک ئەوەیە ئاو بە بێژنگ پاشەکەوت بکەیت، ئەم دۆخە تا بەری پێنەگیرێت لێڕۆشتنەکەی چەند بەرامبەر دەبێت و گەر سەرجەم مووچەش لە بەغداوە دابین بکرێت دیسانەوە هەر دەگاتەوە بنبەست.  جیا لەوەی خودی پشتبەستنی بەشێکی داهات بە نەوت قەیرانساز و ناڕوون بووە و گرێبەست و مشەخۆرانی نێو پرۆسەکە چاوپۆشییان لێکراو بووە، بەشەکەی دیکەی داهاتی هەرێم پشتبەستوو بووە بە پەیوەندی سیاسیی ناجێگیر و کورتمەودا. سەرچاوەی قەیرانی ئابووری، خودی سەرچاوەکانی داهات و هاوکات شێوازی خەرجکردن و پلانی کورتمەودا یاخود بێپلانییە، گەر دیققەت بدرێت بەشێکی سەرەکی داهاتی پشتی بە پەیوەندیی سیاسیی عێراقی و هەرێمایەتی بەستووە، نەک پابەندکراوی دوولایەنە و دوورمەودای جێگیر. بۆ نموونە ٤٢٪کەی بەغدا بە یاسای بودجەی ساڵانە ڕێکخراوە، کە ئەگەری گۆڕانی بە پێی یاسای ساڵانەی بوودجە هەیە و هەردەم پێویستی بە سازش و سازکردنەوە هەیە، پەیوەستە بە پەیوەندی هەرێم و ئەو کوتلەیەوە کە پێکهێنەری حکومەتی ئەو ساتەیە و لەوەش مەترسیدارتر هەردەم پێویستی بە ڕازیکردنی زۆرینەی پەرلەمانە بۆ تێپەڕاندنی بڕگەی بڕی هەناردەکراوی بەغدا بۆ هەرێمی کوردستان، ئەمە خۆی قەیران و قەیرانسازە و کاریگەری لەسەر ئامانجە دوورمەوداکانی خواستی نەتەوەیی و نیشتمانی هەرێمی کوردستان و ناوچە جێناکۆکەکان جێدەهێڵێت و خاوکردنەوەی پرسی شوناس و خاک و ئەجێندای کوردستانیشی لە بەغدا بە تەواوەتی کشاندۆتەوە دواوە.  بەشێکی تری ناجێگیری سیاسیی و ئابووریی هەرێم، پەیوەندی سیاسەتی کورتمەودای هەڕێم و وڵاتانی ئیقلیمی وەک تورکیا و ئێران و پەیوەندی کۆمپانیا و سەرمایەدارانی جیهانییەوە هەیە، زۆرێکی ئەم پەیوەندییانە لەسەر بنەمای داشکاندن و ڕازیکردنی سەرچاوەی  پەیوەندییەکانەوە بەندە.  کەواتە خودی پەیکەربەندیی سیاسەتی ئابووریی هەرێم، قەیراناوییە و دەبێت، دوورمەداتر و خۆماڵیتر و چەسپاوتریان بکات. گەندەڵیی دانپیانراو ڕاپۆرتەکانی لیژنە تایبەتەکانی پەرلەمان، نوسراوەکانی وەزارەتی دارایی و بەیانەکانی ئەم کابینەیەی حکومەتی هەرێم،  دان بەوەدا دەنێن کە هێشتا حکومەت کۆنتڕۆڵی سەرچاوەکانی داهاتی خۆی نەکردووە، بەڵکو لەدەستدانی کۆنتڕۆڵی زیاتر بووە، بەهەدەردان و گەندەڵی بە قەبارەیەکی بەرفراوان دەچێتە گیرفانی تاقمی بچووک و دەستڕۆیشتووی نێو حزبە هەژمووندارەکان و چەند هێزێکی دیکەی دەرەوەی پرۆسەی سیاسیی هەرێمی کوردستان. لەئێستادا لەبەردەم حکومەتی هەرێم جگە لە  ڕاستگۆیی و وەفاداریی بۆ درووشمی چاکسازیی و دەستبردن بۆ خۆبریندارکردن و هەڵتەنکاندنی پایەکانی گەندەڵی چارەیەکی دیکەی نییە، هەم ئەو بێژنگی بەهەدەردانی داهاتە بگۆڕێت و هەم دادگەریی لە مووچە و گرێبەست و چینەکاندا وەدی بهێنێت، ئیتر بە هەر بڕێک بێت. گەر ئەمە ناتوانێت خۆی هەڵوەشێنێتەوە تا سەرلەبەری قەوارەکە هەڵنەوەشاوەتەوە و ئەوانە نەهاتوون لێیان دەترسین. گەر ئەوەش ناکەن کورتمەودا بیر لە چەند ڕۆبن هودێک بکەنەوە و بچنەسەر تازەپیاکەوتووەکانی نێوحزبەکانتان و "زەکاتی دزی" و گەندەڵییەکەیان لبێسەنن! چونکە بۆ هەرێم هیچکات نە بەغدا جێگەی ئومێد بووە و نە تاسەریش دەتوانرێت هەم باوکی گەندەڵەکان و هەم حکومەتداریی کۆمەڵگەش بێت.  

راپۆرتی: BBC وەرگێرانی: نامیق رەسوڵ ماوەیەكە لەناوخۆی ئێراندا خراپبوونی تەندروستی عەلی خامنەیی رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران مشتومڕی لەسەر دروستبووە‌و باس لە ئەگەری مردنی كتوپڕ‌و جێگەگرتنەوەی دەكرێت. پرسی ئەو پیاوە تەمەن 81 ساڵانەی كە سەرۆكی باڵاترین دەسەڵاتی یەكێك لە وڵاتە گرنگەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەو پرسە ئەوەی لەدوای مردنی كێ‌ جێگەی دەگرێتەوە جێی بایەخە لە ئێران‌و ناوچەكە‌و جیهاندا. چۆن رابەری باڵا هەڵدەبژێردرێت؟ رابەری باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێران كە خامنەیی دووەمین رابەرە لە ساڵی 1979ەوە لەلایەن 88 پیاوی ئاینییەوە هەڵدەبژێدرێت بەناوی ئەنجومەنی شارەزایان " خوبرەگانی رهبری", ئەندامانی ئەم ئەنجومەنە هەر هەشت ساڵ جارێك لەلایەن هاوڵاتیانی ئێرانەوە هەڵدەبژێردرێن, بەڵام دەبێت كاندیداكانی ئەو ئەنجومەنە لەلایەن ئەنجومەنی پاراستنی دەستورەوە رەزامەندییان لەسەر بدرێت, ئەندامانی ئەنجومەنی پاراستنی دەستوریش بە شێوەیەكە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لەلایەن رابەری باڵاوە هەڵدەبژێردرێن. لێرەوە دەردەكەوێت كە رابەری باڵا هەژمون و دەسەڵاتێكی زۆری لە هەردوو ئەنجومەنەكەدا هەیە. لە سێ‌ دەیەی رابردوودا. خامنەیی كاری بۆئەوە كردووە گەرەنتی ئەوە بكات كە كاندیدە موحافیزكارەكان لەو دوو ئەنجومەنەدا هەبن، چونكە ئەوان زیاتر گوێڕایەڵ رێنماییەكانی دەبن لە هەڵبژاردنی جێگرەوەیداو رابەری باڵا بە هەڵبژاردنی هەتا لە ژیاندا بێت لەو پۆستەدا دەمێنێتەوە. بە گوێرەی دەستوری ئێران دەبێت رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران پلەی ئاینی ( ئایەتوڵا) بێت، واتە دەبێت كەسایەتییەكە ئاینی دیاربێت, بەڵام كاتێك خودی خامنەیی بۆ ئەم پۆستە هەڵبژێردرا پلەی ئایەتوڵای نەبوو, بۆئەوەشی بتوانێت ئەو پۆستە وەربگرێت یاساكان دەستكاری كران‌و دەشكرێ جارێكی ترو لە هەڵبژاردنی رابەرێكی نوێدا‌و بە گوێرەی كەشی سیاسی دەستكاری یاساكان بكرێت. گرنگی پۆستی رابەری گشتی چییە؟ رابەری باڵا دەسەڵاتی رەهای هەیە لە ئێراندا‌و قسەی یەكلاكەرەوەی هەیە لە گرنگترین پرسەكاندا‌و سیاسەت‌و ئاراستەی سیاسی وڵات بەرامبەر جیهانی دەرەوە دیاریدەكات, ئێران بەهێزترین دەوڵەتی شیعەیە لە جیهاندا‌و لە سایەی رابەرێتی خامنەییدا هەوڵیداوە هەژمونی خۆی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر‌و پتەوتر بكات بەوەش مردنی تەنها رەوڕەوەی مێژوو لە ناوچەكەدا ناگۆڕێت بەڵكو سەدای دەگاتە سەرتاسەری جیهان, بۆ نمونە دوژمنایەتی ئێران‌و ئەمریكاو ئیسرائیل كە كینەو رقی شەخسی خامنەیی بەرامبەر ئەو وڵاتانە بۆ چەندین ساڵە ئاڵۆزی و ناسەقامگیری لە ناوچەكەدا هێناوەتە ئاراوە‌و رێوشوێنەكانی هەڵبژاردنی جێگرەوەشی ئەگەری ئەوە زیاتر دەكەن كە رابەری داهاتووش هەمان بیروبۆچونی خامنەیی هەبێ‌. كێ‌ رابەری داهاتووی ئێرانە؟ بەرژەوەندی رەوتە سیاستە جیاوازەكانی ئێران وادەخوازێت كە رۆڵیان هەبێت لە دیاریكردنی رابەری داهاتودا. بەڵام هیچ كەسایەتییەكی بەهێز نیە كە بتوانێت وەك " دروستكەری پاشاكان" رەفتار بكات‌و ئەو پرسە بەبێ‌ سەرهەڵدانی قەیران یەكلابكاتەوە. خامنەیی وەك رابەری پێشوو ( خومەینی) هەژمون‌و وەلائی سیاسی كەمە, هەژمون‌و دەسەڵاتی خۆی لە رێگەی تۆڕێكی پەیەوەندی كەسییەوە بونیاتناوە‌و ژمارەیەكی زۆر كەسی هەیە لە گرنگترین دەزگای وڵاتدا كە سوپای پاسدارانە‌و پێشبینی ئەوەش دەكرێت كە سوپای پاسداران رێگەنەدات هیچ كاندیدێك بگات بە پۆستی رابەری ئەگەر بەلایەوە گونجاو نەبێت. سەرەڕای ئەوەی كە دەنگۆ بوونی لیستێكی نهێنی بۆ كاندیدەكانی رابەر بەربڵاوە. بەڵام كەس نازانرێت كێن ئەوانەی لەو لیستەدان‌و كەسیش باسی لەوە نەكردووە كە زانیاری لەسەری هەبێت. بە گوێرەی چەند گێڕانەوەیەك دڵخوازترین كاندیدەكانی خامنەیی بۆ جێگرتنەوەی بریتین لە موجتەبای ‌و ئیبراهیم رەئیسی سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی‌و دەنگۆی ئەوەش هەیە كە سادق لاریجانی سەرۆكی پێشووی ئەنجومەنی دادوەر‌و‌و حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری ئێستا ویستی وەرگرتنی ئەو پۆستەیان هەیە. موجەتبا خامنەیی كێیە؟ موجتەبای كوڕیعەلی خامنەیی تەمەن 51 ساڵ لە شاری مەشهەدی ئاینیی لە دایكبووە‌و هاوشێوەی باوكی  پیاوی ئاینییە, بەڵام كەسایەتییەكی كەمێك ئاڵۆزی هەیە.  لە كاتی هەڵمەتی سەركوتكردنی ئەو خۆپیشاندانانەی كە بەهۆی  قەیرانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ساڵی 2009ەوە هاتە ئاراوە تیشكخرایە سەر موجەتباو باوەڕ وایە كە ئەو بەرپرسی سەرەكی ئەو هەڵمەتی سەركوتكردنە بووە. سەرەڕای ئەوەی كە خامنەیی پادشا نیەو ناتوانێت بە ئاسانی دەسەڵاتەكانی بۆ كوڕەكەی بگوازێتەوە. بەڵام موجەتبا دەسەڵاتێكی زۆری لە ناو فەرمانگەكانی باوكیدا هەیە، لەوانەش نوسینگەی رابەر كە سەرپەرشتی دەستە دەستورییەكان دەكات‌و ئەگەر پشتیوانی سوپای پاسداران بەدەستبهێنێت ئەوا رۆڵی دەبێ لەوەی لە پرۆسەی یاساییدا تای تەرازووەكە بەلای خۆیدا بخات. ئیبراهیم رەئیسی كێیە؟ رەئیسی تەمەن 60 ساڵان‌و پیاوی ئاینی لە مەشهەد لە دایكبووە‌و باوەڕ وایە كە بەهێزترین كاندیدە كە چانسی ئەوەی هەیە جێگەی خامنەیی بگرێتەوە. رەئیسی هەرگیز ئەو دەنگۆیانەی رەتنەكردووەتەوە كە باس لە ویست‌و ئارەزووی دەكەن ببێتە رابەری باڵای داهاتوو. جموجوڵە زۆرەكانی ئاماژە بەوە دەدەن كە بۆ ئەو رۆڵە ئامادەدەكرێت, چەندین پۆستی لە دەسەڵاتی دادوەریدا بەڕێوەبردووە‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی شارەزایانیش بووە. تۆماری رەئیسی لە بواری مافەكانی مرۆڤ‌و بە تایبەتی رۆڵی لە پرۆسەی لەسێدارەدانی بەكۆمەڵی زیندانییە سیاسییەكانی ساڵی 1988دا ئاماژە بەوەدەدەن كە پشتیوانی جەماوەریی نیە، هەرچەندە ساڵی 2017 لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا شكستی هێنا، رابەری باڵا كردی بە سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەرییو لەو كاتەشەوە كە ئەو پۆستەی وەرگرتووە بەردەوام لەوەی پێی دەوترێت" جەنگ لە دژی فەساد" ئامادەیی لە بواری راگەیاندندا هەبووە‌و هاوشێوەی خامنەیی گومانی لە سود‌و كەڵی رێكەوتنی ئەتۆمی ساڵی 2015 هەیە‌و زۆریش لە سوپای پاسدارانەوە نزیكە.

راپۆرت: فازڵ حەمەرەفعەت – نامیق رەسوڵ – محەمەد رەئوف لەماوەی هەفتەیەكدا لە هەرێمی كوردستان بەهۆی خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی دژی خراپی دۆخی بژێوی، (8) خۆپیشاندەرو كارمەندی ئەمنی كوژراون‌و دەیان زیاتر لە (120) كەسی دیكەش  برینداربوون، زیاتر لە (150) فەرمانگەو بارەگای حزبی زیانیان پێگەیشتووە، بۆ كۆنترۆڵكردنی بارودۆخەكە هێزە ئەمنییەكان دەیان كەسیان دەستگیركردووە.  موچە‌و ناڕەزایەتی دوای (20) رۆژ دواكەوتن لە وادەی دیاریكراوی خۆی، رۆژی 3ی ئەم مانگە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەكو یەكەمین وەزارەت موچەی موچەی مانگی ئۆكتۆبەری بەسەر فەرمانبەرانی وەزارەتی تەندروستی دابەشكرد. هاوكات لەگەڵ دەستكردن بە دابەشكردنی موچەی ئۆكتۆبەر، سەرەتای شەپۆلێكی نوێی خۆپیشاندان لە هەرێمی كوردستان‌و بە دیاریكراویش لەناو شاری سلێمانی دەركەوت. ئەوەی موچەخۆرانی توڕە كرد، تەنیا دواكەوتنی وادەی دابەشكردنی موچەكانیان نەبوو، بەڵكو زیادكردنی رێژەی لێبڕینی موچەكانیان بوو لە 18%وە بۆ 21%، لە پاڵ ئەمەشدا جارێكی تر رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم‌و بەغداد بەهۆی پەسەندكردنی یاسای قەرز لە پەرلەمانی عێراق كێشەی تێكەوت‌و بۆ مانگی ئۆكتۆبەر بەپێچەوانەی دوو مانگی پێشترەوە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق (320 ملیار) دینارەكەی موچەی فەرمانبەرانی بۆ حكومەتی هەرێم نەنارد، هەموو ئەمانە كاریگەرییان لەسەر توڕەكردنی شەقامی هەرێمی كوردستان هەبوو. حكومەتی هەرێم كە حكومەتێكی ئیتیلافی ترۆیكای نێوان پارتی‌و یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕانە، ماوەی ساڵێك‌و شەش مانگە دەستبەكاربووە، ئەم كابینەیە كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، لە بەهاری ساڵی رابردووەوە بەهۆی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە توشی قەیرانێكی سەختی دارایی بووە‌و داهاتەكانی بەشی خەرجییەكانی ناكات.  كابینە سێقۆڵییەكە لەمساڵدا تاوەكو ئێستا، بە تێكڕا موچەی (6) مانگ موچەی فەرمانبەرانی نەداوە‌و ماوەی سێ مانگیش موچەی بە لێبڕینی 18 بۆ 21% بەسەر فەرمانبەراندا دابەشكردووە. تەقینەوەی ناڕەزایەتییەكان  رۆژی 3ی ئەم مانگە بۆ یەكەمجار خۆپیشاندان دژی خراپی دۆخی ئابوری‌و نەبوونی موچە، لە "سەرا"ی سلێمانی دەستیپێكرد، هێزە ئەمنییەكان گازی فرمێسكڕێژیان بەكارهێنا‌و بڵاوەیان بە خۆپیشاندانەكە كرد‌و چەند كەسێكیان لە خۆپیشاندەران دەستگیركرد. هەر ئەو رۆژە لیژنەی باڵای ئارامی سلێمانی كە هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی سەرۆكایەتی دەكات‌و سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە، راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند:" هەر كۆبونەوە‌و گردبونەوەیەك بەبێ رەزامەندی پێشوەختەی لیژنەی باڵای ئارامی، رێگەپێدراو نییە". لە یەكەمین رۆژی خۆپیشاندانەكاندا، چەند كاردانەوەیەكی سیاسی رویاندا، بەمشێوەیە: •    جوڵانەوەی نەوەی نوێ راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند:" لەپێناو كۆتاییهێنان بە حوكمی ئەم دوو بنەماڵەیە پشتیوانی هەموو خۆپیشاندانێكی هاوڵاتیان دەكەین". •    بزوتنەوەی گۆڕان وەكو لایەنێكی پێكهێنەری حكومەت لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، هەموو هەوڵێكیان لەناو حكومەت بۆ فەراهەمكردنی موچە بووە‌و پشتگیری داواكارییەكانی هاوڵاتیان دەكەن. •    لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی كە حزبەكەی دەسەڵاتداری ناوچەی سلێمانییە، لە پەیامێكدا رایگەیاند": هەموو هەوڵەكانم چڕكردوەتەوە بۆ كۆتایهێنانی یەكجاری بە كێشەی موچەخۆران‌و لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق قسەم كردووە". •    فراكسیۆنی یەكگرتوو لە پەرلەمانی كوردستان وەكو لایەنێكی ئۆپۆزسیۆن پشتیوانی خۆی بۆ خۆپیشاندانی مەدەنی راگەیاند‌و دوای كرد دەستگیركراوان ئازاد بكرێن.  •    حكومەتی هەرێم راپۆرتی لیژنەی دانوستانكاری خۆی لەگەڵ بەغداد لەبارەی ناوەڕۆكی گفتوگۆكان سەبارەت بە بودجە‌و نەوت رەوانەی پەرلەمانی كوردستان كرد. •    فراكسیۆنی كۆمەڵ لە پەرلەمانی كوردستان وەكو لایەنێكی ئۆپۆزسیۆن بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە‌و پشتیوانی بۆ خۆپیشاندان راگەیاند. •    شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ لە فەیسبوكی خۆی وێنەی منداڵێكی بڵاوكردەوە كە بەهۆی گازی فرمێسكڕێژەوە بێ هۆش كەوتبوو، لەسەر نوسی: كێ ناڕازییە بابێتە سەر شەقام. •    وەفدی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی چووە بەغداد بۆ گفتوگۆ لەبارەی پشكی هەرێم لە بودجەی 2012ی عێراقدا، هۆشیار عەبدوڵا پەرلەمانتاری عێراق لە بەغداد رەخنەی لە وەفدەكە گرت‌و رایگەیاند:" یەكێتی‌و گۆڕان داوایانكرد وەفدی خاوەن بڕیار بڕواتە بەغداد، بەڵام لە پێكهاتەی وەفدەكەوە دیارە نایانەوێ رێكبكەون". •    چەند كاتژمێرێك دوای خۆپیشاندانەكەی سلێمانی، لە شەودا‌و لە ناحیەی وارماوای سەربە قەزای شارەزوور، دژی دابەشنەكردنی سوتەمەنی ژمارەیەك كەس رێگەی دەربەندیخان- سلێمانیان داخست. •    ئەدهەم بارزانی ئەندامی سەركردایەتی پارتی رایگەیاند، بەپێی هەموو لێكدانەوەیەك كوردستان لە بارودۆخێكی یەكجار هەستیاردایە، لەوانەیە زیاتر لەوە بەرگەی بێچارەسەرهێشتنەوەی بابەتەكان نەگرێ". رۆژێك بۆ لێكدانەوە‌و لێدوان رۆژی چواری ئەم مانگە، واتە رۆژێك دوای خۆپیشاندانەكەی سلێمانی، تاڕادەیەك بارودۆخ ئارام بوو، خۆپیشاندان نەكرا، بەڵام چەند كاردانەوەیەكی سیاسی رویاندا كە ئەمانە بوون: •    جوان ئیحسان سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق رایگەیاند، ئەگەر ئەمجارە حكومەتی هەرێم نەیەتە پێشەوەو ئامادەی رێككەوتن نەبێت لەگەڵ بەغداد، دەست بۆ بژاردەی دیكە دەبەین كە لەوانەیە بەدڵی هێزە سیاسییەكانی هەرێم نەبێت‌و لە بەرژەوەندی هاوڵاتییاندا بێت. •    شیرین فوئاد مەعسوم كچی فوئاد مەعسوم سەرۆك كۆماری پێشووی عێراق‌و یەكێك لە دامەزرێنەرانی یەكێتی وتی:" تاكە چارەسەر بۆ ئەم دۆخەی‌ كوردستان تێی كەوتووە، تەنیا لای‌ سەرۆك مەسعود بارزانییە وەك رابەری كورد". •    محەمەد حاجی مەحمود سكرتێری حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان شیكردنەوەی تایبەتی بۆ شەپۆلی نوێی ناڕەزایەتییەكان كرد‌و وتی:" گەرماو سەرما كاریگەری هەیە لەسەر خۆپیشاندانەكان، سلێمانی فێنك‌و ساردترە، هەولێر گەرمترە، بۆیە خەڵكی هەولێر درەنگتر دێنە سەر شەقام". •    كاكەمین نەجار ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی وتی: لە هەولێریش خۆپیشاندانی مەدەنیانە ئاساییە. •    مەلا بەختیار ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتی هاتە سەر هێڵی ناڕەزایەتییەكان‌و لە لێدوانێكدا وتی:" خەڵك هەر چوار پێنج مانگ دەتوانێ بەرگەی بێ موچەیی بگرێت، ئەم حكومەتە ناتوانێ موچە دابین بكات". •    هۆشیاری زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی رایگەیاند، هەرسێ لایەنە سەرەكییەكەی پێكهێنەری حكومەت (پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان) ئاگاداری رێككەوتنی پەنجا ساڵەی بواری وزەن لەنێوان هەرێمی كوردستان‌و توركیادا، ئەمە لەناو بەرپرس‌و لایەنگرانی گۆڕاندا هەندێك كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا.  •    ئاراس شێخ جەنگی ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی‌و برای لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی لە پەیجی خۆی لە فەیسبوك وەكو ئاماژەیەك بۆ وەفدەی حكومەتی هەرێم كە ئاوات شێخ جەناب سەرۆكایەتی دەكرد نوسی:" ئەگەر ناردنی ئەو شاندەی هەرێم بۆ بەغدا راست بێت، ئەوان حكومەتی بنەماڵە نایەوێت لەگەڵ بەغدا رێك بكەوێت، بۆیە چاوەڕوانی وەزعێكی لەمە خراپتر بكەن، گۆڕان‌و یەكێتی لەم حكومەتدا هیچیان بەدەست نییە، بۆیە دەبێ بارزانی‌و كوڕەكەی بچنە بەغدا". •    شەوی چواری مانگ، خۆپیشاندان لە دەربەندیخان دەستیپێكرد، كۆمەڵێك لە خۆپیشاندەران رێگەی سەرەكی كەلار- دەربەندیخان- سلێمانیان داخست. قسەی گەرم‌و رۆژێكی سارد رۆژی پێنجی مانگ لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە قسەوباس لەبارەی رێگریكردن لە خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی لە هەولێر، لەناو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان گەرم بوو، هاوكات كەشناسی هەرێم پێشبینی ساردبوونی كەشوهەوا‌و بارینی بەفری كرد. هەمان رۆژ میدیای حزبە بەشدارەكانی حكومەت بەدیاریكراوی پارتی‌و گۆڕان هەواڵی رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم‌و بەغدادیان لەبارەی موچە‌و بودجەوە راگەیاند، چەند كاتژمێرێك دواتر ئەحمەد حاجی رەشید ئەندامی فراكسیۆنی كۆمەڵ وەكو ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق رەتیكردەوە هەولێرو بەغداد هیچ رێككەوتنێكیان كردبێت‌و ئاشكرایكرد ئەوەی رویداوە تەنیا تاوتوێكردنی دوو پێشنیاز بوو لەنێوان وەفدی هەرێم‌و بەغداد، بەشێوەیە:  •    پێشنیازی یەكەم: رادەستكردنی (250 هەزار) بەرمیل نەوت‌و نیوەی داهاتی گومرگەكان كە هەرێم خۆی خەرجی كۆمپانیاكان لەئەستۆ بگرێت •    پێشنیازی دووەم: رادەستكردنی (450 هەزار) بەرمیل نەوت‌و نیوەی داهاتی گومرگەكان بەمەرجێ عێراق خەرجی كۆمپانیان بدات. لەم رۆژەدا خۆپیشاندەرانی كوردستان پەیامێكی پاڵپشتییان لە گۆڕەپانی تەحریری بەغداد‌و لەلایەن خۆپیشاندەران عێراقەوە پێگەیشت، كاتێك ڤیدیۆی ئاڵای كوردستان لەناو خۆپیشاندەرانی عێراق بڵاوكرایەوە.  لەم رۆژەدا چەند روداوێكی تر رویاندا بەمشێوەیە: •    وەفدی هەرێمی كوردستان لە بەغداد گەڕانەوە‌و لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كۆبونەوە، مەسرور بارزانی رایگەیاند، چاوەڕێی گەیشتنی بەشە بودجەی هەرێمە بۆ مانگی ئۆكتۆبەر لەلایەن حكومەتی فیدراڵییەوە، كە تا ئێستا نەنێردراوە، ئەمە جیا لە مانگەكانی پێنج‌و شەش‌و حەوتی ئەمساڵ كە ماف‌و شایستەیەكی رەوای خەڵكی كوردستانە و حكومەتی فیدراڵی تا ئێستا نەیناردووە. •    بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی لەگەڵ فراكسیۆنی حزبەكەی لە پەرلەمانی كوردستان كۆبووەو رایگەیاند، فراكسیۆنی یەكێتی لەبەرەی خەڵك‌و داخوازییەكانیان دەبن‌و دەبێت هەموو رێگاو فشارێكی مەدەنی‌و شارستانی بگرنەبەر بۆ داكۆكیكردن لە مافی هاوڵاتیان. •    درەنگانێكی شەوی پێنجی مانگ، لە بەغداد بەرهەم ساڵح بە نهێنی لەگەڵ گروپی 15 كۆبوەوە، گروپی 15 ئەو پەرلەمانتارە كوردانەن كە دژی سیاسەتەكانی حكومەتی هەرێم‌و دەڵێن حكومەتی هەرێم پابەندی رێككەوتنەكانی نییە لەگەڵ بەغداد‌و ئەمە هۆكاری بڕینی موچەی فەرمانبەرانە، پارتی لەم گروپە توڕەو نیگەرانە‌و بە گروپێكی یاخی لە حزبەكانیان ناویان دەهێنێت. دابەزینی كۆرۆنا‌و بەرزبونەوەی ناڕەزایەتی رۆژی شەشی ئەم مانگە بۆ یەكەمجار ئاستی توشبوون بە كۆرۆنا لە پارێزگای سلێمانی بە رێژەی 75% كەمیكرد، بەڵام خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی زیادیكرد‌و گەیشتە قۆناغی سوتاندنی بارەگای حزبەكان. رۆژی 6ی ئەم مانگە حكومەت موچەی وەزارەتی پێشمەرگە‌و لیواكانی پارتی‌و یەكێتی دابەشكرد، هەمان رۆژ وەفدی پارتی بە سەرۆكایەتی هۆشیاری زێباری گەیشتە سلێمانی‌و لەگەڵ یەكێتی‌و گۆڕان كۆبووەوە، لەم كۆبونەوانە رێككەوتن كرا لەسەر ئەوەی رۆژی 8ی ئەم مانگە كۆبونەوەی سێقۆڵی سێ لایەنەكەی پێكهێنەری حكومەت (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان) لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم بەڕێوەبچێت. رۆژی شەشی مانگ، خۆپیشاندانێكی ئەوتۆ لە شارەكانی كوردستان روینەدا، بەڵام لە شەوەكەیدا، بەشێوەیەكی كتوپڕ، خۆپیشاندان لە ناحیەی پیرەمەگرونی سەربە قەزای دوكان لە پارێزگای سلێمانی تەقییەوە، خۆپیشاندەران پەلاماری بارەگای یەكێتی‌و پارتیان داو سوتاندیان. لیژنەی باڵای ئەمنی سلێمانی راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، لەناو خۆپیشاندەرانەوە تەقە بە ئاڕاستەی هێزەكانی پۆلیس كراوە‌و ئەفسەرێك بە پلەی نەقیب بە فیشەك برینداربووە، بۆیە هێزە ئەمنییەكان دەستكراوە دەبن بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی یاسایی بە ئەركی خۆی هەڵسن. رۆژێكی خوێناوی رۆژی 7ی ئەم مانگە بۆ خۆپیشاندەران رۆژێكی خوێناوی بوو، لەم رۆژەدا سێ خۆپیشاندەران كوژران. بەرەبەیانی رۆژی 7ی ئەم مانگە هێزێكی ئەمنی لە سلێمانی هەڵیانكوتایەسەر كەناڵی ئاسمانی (NRT)‌و پەخشی كەناڵەكەیان داخست، ئەم كەناڵە شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ خاوەندارێتی دەكات، جوڵانەوەی نەوەی نوێ هێزێكی ئۆپۆزسیۆنە‌و بەبەردەوامی لە كەناڵەكەیەوە پەخشی راستەوخۆی خۆپیشاندانەكانی دەكرد. پاش چەند كاتژمێرێك لە داخستنی كەناڵەكە، نوسراوێك بڵاوكرایەوە كە دەریدەخات كەناڵەكە لەسەر فەرمانی وەزارەتی رۆشنبیری راگیراوە بەهۆی ئەوەی "بەشێوەیەكی بەرپرسانە" هەڵسوكەوتی نەكردووە، داخستنی ئەم كەناڵە وەكو لێدان لە ئازادی رادەربڕین لێكدرایەوە‌و ژمارەیەك رۆژنامەنوسان چونە بەردەم كەناڵەكە بۆ پاڵپشتی لە ئازادی رادەربڕین. هەمان رۆژ، واتە رۆژی حەوتی ئەم مانگە خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی لە قەزای سەیدسادقی سەربە پارێزگای سلێمانی تەقییەوە، خۆپیشانندەران لە سەیدسادق حزبەكانی دەسەڵات‌و ئۆپۆزسیۆنیان لەیەكتر جیانەكردەوە‌و جگە لە بارەگای سێ حزبەكەی پێكهێنەری حكومەت (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان) بارەگای هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانیشیان سوتاند (یەكگرتووی ئیسلامی+ كۆمەڵی ئیسلامی+ حزبی شیوعی)، سەرباری بارەگای حزبەكان، خۆپیشاندەران بارەگای قایمقامیەت‌و ماڵی قایمقامی شارەكەیان سوتاند، لەم خۆپیشانەدا هیچ خۆپیشاندەرێك نەكوژرا، بەڵام چەند خۆپیشاندەرێك برینداربوون. دیمەنی هێرشی خۆپیشاندەرێكی سەیدسادق بۆسەر كادرێكی پارتی، سەركردەكانی پارتی نیگەران‌و توڕە كرد‌و لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بووە جێگەی مشتومڕ. لەم رۆژەدا بوو، فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە‌و بۆ یەكەمجار بیرۆكەی "سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە"ی وەكو چارەسەر بۆ دۆخی ئێستای ناڕەزایەتییەكانی هەرێم پێشنیاز كرد، فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق لەڕووی سیاسییەوە پەیوەندی لەگەڵ سەركردەكانی بزوتنەوەی گۆڕاندا نەماوە‌و پابەند نییە بەو رێككەوتنەی كە بزوتنەوەكەی لە كوردستان لەگەڵ پارتیدا هەیەتی. هەر رۆژی 7ی ئەم مانگە، لە قەزای چەمچەماڵ لە پارێزگای سلێمانی خۆپیشاندان تەقییەوە، خۆپیشاندەران پەلاماری بارەگای لقی پارتییان دا، تەقە كراو گەنجێك بەناوی (ئەدهەم یەحیا) كوژرا، ئەدهەم یەكەمین كوژراوی خۆپیشاندانەكانی ئەمدواییەی هەرێمی كوردستانە. هەمان رۆژو دوای فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق، مەلا بەختیار ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتی وەكو رێبەرێكی دەنگە ناڕازییەكان خۆی نمایش كرد‌و لە راگەیەندراوێكدا وەكو چارەسەر بۆ دۆخی ئێستا پیشنیازی ئەوەی كرد حكومەتی هەرێم "تەعدیل"ی وزاری بكات‌و خۆی ئامادە بكات بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە. فراكسیۆنی گۆڕانیش لە پەرلەمانی كوردستان راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و ئیدانەی تەقەكردنی كرد لە خۆپیشاندەران. دوای پەلاماردانی بارەگای حزبەكان لە سەیدسادق‌و چەمچەماڵ، ئێوارەی رۆژی 7ی ئەم مانگە بۆ یەكەمینجار مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم پەیامێكی لەبارەی ناڕەزایەتییەكانەوە بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، حكومەتەكەی لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی عێراقدا بەردەوامە لە گفتوگۆ بۆ دابینكردنی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان. مەسرور بارزانی وتی:" هەرێم هەموو نەرمییەكی نواندووە بۆ گەیشتن بە رێككەوتن لەگەڵ بەغداد، بەڵام بەداخەوە خەڵكانێك دەیانەوێ بژێوی خەڵك بۆ بەرژەوەندی شەخسی خۆیان بەكاربهێنن‌و بە بیانووی بەرگریكردن لە ماف‌و داخوازییەكانی خەڵكی كوردستان، هەوڵی تێكدان‌و سوتاندن‌و ئاژاوەنانەوە دەدەن". سەرۆكی حكومەت داوای لە هێزە ئەمنییەكان كرد، رێگە لە ئاژاوەو پشێوی نانەوەو پەنابردنە بەر توندتیژی‌و تێكدانی شوێنە گشتی‌و تایبەتی‌و بارەگاكان بگرن‌و سەرپێچیكارانیش ڕووبەڕووی یاسا بكەنەوە. نەخشەی خۆپیشاندانەكان لە رۆژی حەوتی مانگدا بەمشێوەیە بوو: •    شەوی حەوتی مانگ، خۆپیشاندان پەڕییەوە بۆ قەزای كفری ئیدارەی گەرمیان، خۆپیشاندەران بارەگای یەكێتییان سوتاند، تەقە كراو گەنجێك بەناوی (ئاكۆ سەلمان) لەناو خۆپیشاندەراندا كوژرا، ئەمە دووەمین كەس بوو لەناو خۆپیشاندەراندا كوژرا. •    هەمان شەو لە قەزای دەربەندیخانی سەربە پارێزگای سلێمانی، خۆپیشاندەران مەكۆی بزوتنەوەی گۆڕانیان سوتاند، بەهۆی تەقەكردنەوە لە خۆپیشاندەران گەنجێك بەناوی (سەربەست عوسمان) كوژراو بوو بە سێیەمین كوژراوی خۆپیشاندانەكان. •    لە كفری گەنجێكی تر بەناوی (ئاكۆ سلێمان) بەهۆی تەقەوە كوژراو ژمارەی كوژراوانی خۆپیشاندانەكان گەیشتە (4) كەس. •    هەڵەبجەش پێكدادان لەنێوان خۆپیشاندەران‌و پاسەوانی بارەگاكان رویداو سێ خۆپیشاندەر برینداربوون. •    لە هەولێر ئاگر لەناو زیندانی چاكسازی گەوراندا كەوتەوە‌و هێزە ئەمنییەكان گەمارۆی گرتوخانەكەیاندا. لەم رۆژەدا عوسمان حاجی مەحمود یەكێك لەسەركردەكانی پێشتری یەكێتی‌و یەكێك لە دامەزرێنەرانی بزوتنەوەی گۆڕان كە ئێستا بێلایەنە، هاتەسەر هێڵی ناڕەزایەتییەكان‌و لە راگەیەندراوێكدا داوای لە هێزە ئەمنییەكان كرد گیانی خۆپیشاندەران بپارێزن‌و رایگەیاند، چیتر ئەم جۆرە ئەقڵیەت‌و شێوازە دەسەڵاتداریە ناكرێت بەردەوام بێت. رۆژی 7ی مانگ كە ئەم رووداوانە رویاندا، حكومەت موچەی فەرمانبەرانی وەزارەتی ناوخۆ‌و وەزارەتی دارایی خەرجكرد. پلایس‌و كۆبونەوەی سێقۆڵی نەخشەی رووداوە سیاسییەكان لە رۆژی هەشتی ئەم مانگەدا بەمشێوەیە بوو: •    وەكو ئەوەی لەسەری رێككەوتبوون، سێ لایەنەكەی پێكهێنەری حكومەت (پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان) لەسەر ئاستێكی باڵا لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان‌و بەسەرپەرەشتی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم كۆبونەوە. رێككەوتن لەسەر ئەوەی وەفدێكی حزبی باڵا دروستبكەن‌و وەفدەكە بچێتە بەغداد بۆ قسەكردن لەگەڵ بەرپرسانی عێراق‌و رزگاركردنی چارەنوسی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم، سێ لایەنەكەی حكومەت پێشنیازیان كرد لەناو ئۆپۆزسیۆن دوو لایەن بەشداربن لە وەفدەكەدا كە ئەوانیش كۆمەڵی ئیسلامی‌و یەكگرتووی ئیسلامی بوون، كۆمەڵ‌و یەكگرتوو ئەم پێشنیازەیان رەتكردەوە، تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە وەفدە حزبییەكە نەچووەتە بەغداد. •    لە بەغداد لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبووەوە، بەڵام چارەنوسی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم هێشتا بە چارەسەرنەكراوی ماوەتەوە. •    بەشیر حەداد جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە لێدوانێكدا وتی:" ئەوەی لە سلێمانی روویدا پەیوەستە بە خەرجنەكردنی شایستە داراییەكانی هەرێمەوە لەلایەن حكومەتی فیدراڵییەوە"، حەسەن كەعبی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان وەڵامی دایەوە‌و رایگەیاند:" قەیرانی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم، نزیكەی چوار ساڵە دەستیپێكردووەو پەیوەندی بە یاسای قەرزەوە نیە". •    ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی هەرێمی كوردستان كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی كرد‌و رایگەیاند، بەفەرمی وەڵامی وەزارەتی دارایی عێراقیان داوەتەوە‌و هەرێمی كوردستان پابەندە بە ناوەڕۆكی یاسای قەرزەوە، بۆیە ئیتر ئێستا تۆپەكە لە گۆڕەپانی عێراقدایە. •    هاوپەیمانی نەسر كە حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەرۆكایەتی دەكات هەروەها قەیس خەزعەلی ئەمینداری عەسائیبی ئەهلی حەق پاڵپشتی خۆیان بۆ خۆپیشاندانەكانی هەرێمی كوردستان راگەیاند. •    حەسەن پلایس یەكێك لە فەرماندەكانی حەشدی شەعبی لە تۆمارێكی ڤیدیۆیدا پشتیوانی خۆی بۆ خۆپیشاندەران راگەیاندو هەڕەشەی پەلاماردانی هەرێمی كوردستانی كرد، ئەم ڤیدیۆیە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی هەرێم بڵاوكرایەوە. •     كۆمەڵەی پێشمەرگە دێرینەكان پاڵپشتی خۆیان بۆ خۆپیشاندەران  راگەیاند. •    ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لە راگەیەندراوێكدا داوای لە هێزە ئەمنییەكان كرد بەرپرسانە هەڵسوكەوت لەگەڵ خۆپیشاندەران بكەن. •    ستیڤن هیكی باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق رایگەیاند، راپۆرتی توندوتیژی‌و قوربانییەكانی سلێمانی‌و بەكارهێنانی چەك لە ناخەوە هەژاندمی، داوا لە دەسەڵاتی ئەمنی دەكەم رێز لە خواستی خۆپیشاندانی ئاشتیانە بگرن. •    نێردەی نەتەوە یەكگرتووەكانیش لە عێراق "یۆنامی" داوای لە دەسەڵاتدارانی هەرێم كرد ئازادی گردبونەوەو رادەربڕین بپارێزێن. •    لیژنەی باڵای ئەمنی سلێمانی، بۆ كۆنترۆڵكردنی بارودۆخەكە، بۆ ماوەی 24 كاتژمێر هاتوچۆی نێوان شارەكانی سلێمانی‌و هەڵەیجە‌و ئیدارەی گەرمیان‌و راپەڕین راگرت. نەخشەی ناڕەزایەتییەكان لە رۆژی 8ی مانگ‌و شەشەمین رۆژی ناڕەزایەتییەكاندا بەمشێوەیە بوو: •    سێ لایەنی چەپ كە بریتی بوون لە (شیوعی، زەحمەتكێشان، بزوتنەوەی دیموكراسی) داوای مۆڵەتیان كرد بۆ سازدانی خۆپیشاندانی ناڕەزایەتی لە هەولێر، بەڵام دەسەڵاتدارانی هەولێر رێگەیان پێنەدان. •    لە قەزای شارەزوور خۆپیشاندەران بینای بەڕێوەبەرایەتی پەروەردە‌و ماڵی قایمقام‌و بارەگای چەند حزبێكیان سوتاند. •    لە ناحیەی تەكیە هەمان رووداو دووبارە بووەو خۆپیشاندەران بینای بەڕێوەبەرایەتی ناحیە، كۆمیتەی یەكێتی، بنكەی ئاسایش، بنكەی پۆلیس، فەوجی بەرگری ناحیە سوتێندرا، بەهۆی تەقەكردنەوە خۆپیشاندەرێك بەناوی (هیوا فوئاد) كوژراو بووە بە چوارەم كوژراوی خۆپیشاندانەكان. •    لە قەزای سەیدسادق خۆپیشاندان دەستی پێكردەوە‌و خۆپیشاندەرێك بەناوی (هەرێم عەلی) كوژراو بوو بە شەشەمین كوژراوی خۆپیشاندانەكان. •    لە شەودا خۆپیشاندان لە قەزای پێنجوێن رویداو خۆپیشاندەران بارەگای (پارتی، یەكێتی، گۆڕان، كۆمەڵ، یەكگرتوو، سۆسیالیست‌و میوانخانەی قایمقامیەتیان سوتاند، لەم روداوانەدا پاسەوانێكی بارەگای پارتی بەناوی (ئاوات تالب) بە فیشەك كوژراو بوو بە شەشەمین كوژراوی خۆپیشاندانەكان. دەستی دەرەكی رۆژی 9ی ئەم مانگە، ژمارەیەك پەرلەمانتار لە فراكسیۆنەكانی (گۆڕان، كۆمەڵ، یەكگرتوو، سەربەخۆكان) بۆ پاڵپشتی لە خۆپیشاندەران لەناو بینای پەرلەمان مانگرتنیان راگەیاند. هەر لەم رۆژەداو لە ئێوارەدا، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەبارەی بارودۆخی ناڕەزایەتییەكان قسەی كرد‌و وتی:" خەڵكانێك لە دەرەوەی هەرێمەوە هاتوون‌و كەسانی سوری لەناو خۆپیشاندانەكاندان. مەسرور بارزانی جارێكی تر بەرپرسیارێتی قەیرانی دارایی هەرێم‌و موچەی فەرمانبەرانی خستە ئەستۆی حكومەتی بەغدادو رایگەیاند، هیچ بیانویەكمان بۆ حكومەتی عێراق نەهێشتوەتەوە، ئەمساڵ حكومەتی بەغداد تەنیا شەش موچەی بە لێبڕینەوە بۆ هەرێم ناردووە. مەسرور بارزانی پێشنیازی ئەوەی خستەڕوو، بەو داهاتەی كە لەبەردەستی حكومەتدایە موچە مانگانە دابەش بكرێت، بەڵام لەم حاڵەتدا رێژەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم زیاتر دەبێت، بۆ ئەمەش داوای پاڵپشتی لایەنە سیاسییەكان‌و پەرلەمانی كرد. لەم رۆژەدا، ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی كورد لە پەرلەمانی عێراق بەیاننامەیەكیان بۆ پاڵپشتی لە خۆپیشاندەران خوێندەوە‌و داوایان كرد پەرلەمانی عێراق لێكۆڵینەوە لە پێشێلكارییەكان لەبەرامبەر خۆپیشاندەران بكات، محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان فەرمانی بە لیژنەی مافەكانی مرۆڤ كرد بچنە هەرێمی كوردستان‌و بەشێوەیەكی مەیدانی لێكۆڵینەوە بكەن‌و راپۆرتی خۆیان لەوبارەیەوە پێشكەشی پەرلەمان بكەن. نەخشەی ناڕەزایەتییەكانی لە رۆژی 9ی مانگدا بەمشێوەیە بوو: •    لە چەمچەماڵ خۆپیشاندان دەستی پێكردەوە‌و خۆپیشاندەران مەكۆی بزوتنەوەی گۆڕانیان سوتاند •    لە ناحیەی شیلادزێی سەربە قەزای ئامێدی لە پارێزگای دهۆك هەوڵی خۆپیشاندان درا، هێزە ئەمنییەكان رێگرییان كرد‌و چەند كەسێك دەستگیركران. •    لە قەزای دوكانی سەربە پارێزگای سلێمانی خۆپیشاندان كرا، پێكدادان رویداو ئەفسەرێكی هێزەكانی بەرگری‌و فریاكەوتن بەناوی عەقید (حەمزە محەمە) بەردێك بەر سەری كەوت‌و گیانی لەدەستداو بوو بە حەوتەمین كوژراوی خۆپیشاندانەكان. •    لیژنەی باڵای ئەمنی سلێمانی راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، چیتر رێگەنادەن خۆپیشاندانی بێ مۆڵەت بەردەوام بێت‌و لێرە بەدواوە هێزە ئەمنییەكان دەستكراوە دەبن. •    یەكەمین خۆپیشاندان دوای فەرمانەكەی لیژنەی ئەمنی لە ناحیەی عەربەتی سەربە پارێزگای سلێمانی رویدا‌و چەند كەسێك برینداربوون. •    دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤی هەرێمی كوردستان راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، خۆپیشاندان مافێكی یاسایی هاوڵاتیانە‌و پشتیوانی لە هەموو چالاكییەكی مەدەنی‌و یاسایی دەكەن. •    لیژنەی باڵای ئەمنی سلێمانی بۆ 24 كاتژمێری تر قەدەغەی هاتوچۆی درێژكردەوە. "تەعدا لە كەس قبوڵ ناكەین" هێزە ئەمنییەكانی سەربە پارتی ژمارەیەك گەنجی خوار تەمەن (18) ساڵیان لە ناحیەی قەسرێی دەڤەری باڵەكایەتی دەستگیركرد كە بەنیاز بوون خۆپیشاندان بكەن. هەمان رۆژ مەكتەبی سیاسی حزبی شیوعی كوردستان بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە‌و داوای دەستگیركردن‌و دادگایكردنی بكوژی خۆپیشاندەرانی كرد‌و رەخنەی لە ئیئتلافی حوكمڕانی هەرێمی كوردستان (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان) گرت بەوەی بەشێوەیەكی بێمنەتانە مامەڵە لەگەڵ قەیرانەكان دەكەن. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی ئەو كادیرەی حزبەكەی بینی كە لە سەیدسادق لەلایەن خۆپیشاندەرانەوە هێرشی كرایەسەر، بارزانی لەو دیدارەدا وتی:" پارتی تەعدا لە كەس قبوڵ ناكات". دوێنێ شەو جارێكی تر لە قەزای كفری خۆپیشاندان دەستی پێكردەوە‌و گەنجێك بە ناوی (میران محەمە) كوژراو بوو بە هەشتەمین كوژراوی خۆپیشاندانەكان. كۆنترۆڵكردنی ناڕەزایەتییەكان دوێنێ لە سلێمانی ژمارەیەك چالاكی سیاسی لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا بۆ پاڵپشتی خۆپیشاندەرانی شارو شارۆچكەكانی سنورەكە، وادەی سازدانی خۆپیشاندانێكی نوێیان لە بەردەم ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی راگەیاند. پاشنیوەڕۆی ئەمڕۆ‌و دوای نوێژی هەینی رێكخەرانی خۆپیشاندانەكە چووەنە شوێنی مەبەست، هێزە ئەمنییەكان دەستگیریان كردن‌و بە گازی فرمێسكڕێژ خۆپیشاندانەكەیان بڵاوەپێكرد. زیانە گیانی و مادیەكان: -     (8) خۆپیشاندەر و كارمەندی هێزە ئەمنیەكان بە گوللە كوژران. -    زیاتر لە (120) كەس بریندار بوون. -    زیاتر لە (150) فەرمانگەو بارەگای حزبی سوتان و زیانیان پێگەیشتووە. -    زیاتر لە (100) خۆپشاندەر دەستگیر كراون.

شرۆڤە: د.هەردی مەهدی میکە  ( تایبەت بە درەو ) ئەوەی هۆکاری سووککردنی قەبارەی خواست و کاریگەریی هەر جوڵانەوەیەکی ناڕازیی کوردستانە، ئەو هاوپەیمانێتییە ڕانەگەیەنراوەی نێوان دەسەڵات و "ڕادیکاڵە ناڕازی"یەکانن، هەردوولا لەسەر پەراوێز نەک ماهییەتی خۆپیشاندانێک دەکەونە بەرامبەر یەک و لە پشتیشەوە لە گۆڕەپانێکدان، لای ئەمان ئامانجی خۆپیشاندان لە ئەرکە واقیعییەکەیەوە کورتکراوەتەوە دابینکردنی چەند کورسییەکی بۆ حزب، پەرلەمانتارکردنی کەسانێک یان خۆهەڵبژاردنەوەی چەند ڕوخسارێکی فریوودەر. لە کاتێکدا خۆپیشاندەری ناڕازی خاوەنخەون و بێبەشکراوێکی ڕاستینەیە و چاوی لە دنیایەکی باشترە بۆ ئامانجەکانی، لە چوارچێوەی نیشتمانێکی ئارامتر و ئاوەدانتردا کە خۆی دەیسازێنێت. چی وایکردووە، نارەزایەتی فروانە و ئەنجامگیری کەم و کورتمەودایە؟ بۆ ئەم پرسە دەبێت لەسەر دوو ئاست لە جوڵانەوەکان بڕوانین: یەکەم لە ئاستی تێگەیشتنەوە لە هۆکارە جوڵێنەرەکان، دووەم لە ئاستی سیماکانی خۆپیشاندان و سیماشێوێنەکان. تێگەیشتنەوە لە دینەمۆی توڕەیی بە میدیاکان بێت هەژاری لە لوتکەدایە، هەژارانیش زۆرینەن، کەواتە بۆچی ڕۆژانە هاواری هەژاران لە میدیاکانەوە عەرش دەهەژێنێت و فەرشی هیچ دەسەڵاتدارێک ناڕووشێنێت؟ دەوترێت "شۆڕشی هەژاران" هیچ دەسەڵاتێک خۆی لەبەردەمیدا ناگرێت، ئەی خێرە هیچ خۆپیشاندانێک خۆی لەبەردەم ئەم دەسەڵاتەی ئێمەدا ناگرێت؟ گەر سەیری هۆکار و ئەنجامی زۆرێک شۆڕشەکانی مێژوو بکەین، نە هۆکاری سەرەکی برسێتی بووە و نە ئەنجامەکانیشی برسییەکانی تێر کردووە و کردوونیەتە دەسەڵاتدار! گەر هەژار شۆڕشگێڕ بووایە مێژووی شارستانییەتی مرۆڤایەتی نە ئاراستەکەی وا دەهات و نە گلەییەکیشی لە نوخبەی قۆرخکار و دەسەڵاتدار هەبوو، چونکە هەژار بەردەوام شۆڕشی دەکرد و ڕێگەی بە درووستبوونی چێنێکی وا نەدەدا. لەوەتەی مێژوو هەیە سامان ناعادیلانە دابەشکراوە و ژمارەی هەژاران زۆرینەی جیهانن و ٨٠٪ێکی سامانی جیهان بەدەست کەمینەیەکی دەسەڵاتدار یان سەرمایەدارەوە بووە؟ ئەی کەوابوو بۆ ئەم شۆڕشی هەژارانە هەر بێبەرهەم و دنیای نەگۆڕی؟ ڕاستییەکەی هەژار نانێک و ژیانێکی قانعانەی دەوێت و بەس، نە خۆی ڕێکدەخات و نە هەژاریش بزوتنەوەیەکی بزووتنەوەیەکی سیاسیی یان جوڵانەوەیەکی کۆمەڵایەتییە، بەڵکو حاڵەتێکی گوزەرانە. دەوترێت هەژار دینەمۆی شۆڕشە، بەڵام ڕاستییەکەی وانییە، ئەوانەی ناڕازیی ڕێکخراوون کەمتر برسییەکانن و برسییەکانیش کەمتر بەدووی شۆڕشەوەن، لە هەر تەنگانەیەکیشدا دەسەڵات بە نیوەنانێک و کەمێک ئاسایش دایاندەمرکێنێتەوە. یاخییەکان ئەوانەن کە خەونیان هەیە و دڵیان شکێنراوە، یاخییەکان ئەوانەن چاویان لە دنیایەکی باشتر هەیە و "ئێستا" نەک دنیای باشتر نابینن، بەڵکو بەرزەفڕیوی ئامانجیان ڕێک پێچەوانەی واقیعێکی بەرهەمهاتووە، ناتوانن پێشبینی بکەن کە دنیایەک ئەمان دەیانەوێت وا ڕێک پێچەوانەکەی دەبینن، بۆیە خۆیان ڕێک دەخەن تا بەر بەو داشکان و هەرەسە بهێنن. یاخییەکان نەوەیەکن نایانەوێت باج بە نەوەیەک بدەن کە دنیایەکیان بەرهەمهێناوە و ئەمان دەستیان تێیدا نییە! هەژاری لای ئەمان بریتی نییە لەوەی نانی ئێوارەت نەبێت، بەڵکو ئەوەیە دنیایەکی جوانتر و ئارامتر لە جێیەکی دیکە هەیە و ئامانجێکی بەرزەفڕی جوانیش لە دەروونیدا چەکەرەی کردووە، بەڵام واقیع بۆ ئەمانی فەرام ناکات. ئەمەیە پێوەری ئەم نەوەیە و هەقیشییەتی دنیایەکی بوێت کە خۆی بینای دەکات نەک سەپێنراو بێت بەسەریدا. دواجار هەژاری لەبەرامبەر دەوڵەمەندیدایە، هەم بۆیەکەم و هەم بۆ دووەمیش پاساوی لۆژیکی بوونی هەیە و لە زۆر حاڵەتیشدا هەردوولا بە بەشی خۆیان قانعن و خۆشیان بە بەرهەمهێنەری ئەو دونیایە دەزانن، بەڵام ئەوانەی بێبەش دەکرێن لە دنیایەک کە بۆی دەڕۆن و ئەوانەی خەونیان هەیە، بە دنیای واقیعی ڕازیی نین و دەیانەوێت خۆیان بونیادنەری دنیاکەیان بن نەک هی دیکە. گەر نیگایەک بە دەورووبەردا بکرێت، دەبینرێت ساڵانێکە، خۆپیشاندان و ناڕەزایی سیمایەکی دیار و جوڵانەوەیەکی بەردەوامی ناوچەکەیە، زنجیرەیەکی شەپۆلدارە و لە هەرلایەکەوە دەست پێدەکات، وەک شەپۆلێک سنووربڕ دەگوزەرێت و چەند پایتەختێک دەوروژێنێت، جاری وا هەیە لە لوبنانەوە دەست پێدەکات و لە تاران سەرکوت دەکرێت، هەندێ جاریش لە تونسەوە دەخرۆشێت و لە بەغداد درێژە دەکێشێت. هەرێمی کوردستانیش بەشێکە لەو ناڕەزایەتیە شەپۆلدارانە و ڕەنگە لە هۆکاردا لە یەک نەچن بەڵام لە ئەنجام و تایبەتمەندی و جۆری جوڵانەوە و شێوەی سەرکووتکردن و پەراوێزخستندا هاوشێوەییان زۆر بێت. بەڵام بۆچی زۆربەیان بە ناکامی سەرکووت دەکرێن یان ڕێبەرانی ناسێنراویان (نەک ڕێبەرانی ڕاستەقینە) دەبنەوە بەشێک لە دەسەڵات یان بەشێکی ئەو مەکینە گەندەڵییەی کە دیسانەوە مەحروومیەت و ناعەدالەتی بەرهەم دەهێنێت؟ ئەمە پرسیارێکی گرنگە؟ واقیعێکی تاڵ هەیە لە شکستناسی جوڵانەوەکاندا، ئەوەیە ئەو نەوەیەی چاوی لە ژیانێکی باشترە (وەک باسکرا)، تانوپۆی هەر جوڵانەوەیەک ڕێکناخەن، بەڵکو لەو نێوەندەدا چەندین گۆڕاوی دیکە هەیە ڕۆڵیان هەیە لە بە ئەنجامگەیاندن یان نەگەیاندنی خەونی ناڕازییان، وەک: چالاکوان و هەڵسوڕێنەران، ئامادەسازیی، ڕێکخراو، کەسایەتیی سیاسیی، دەسەڵات، دەرفەت، سەرکوتکاری و ئاسانکاری دەسەڵات، دواجار لەدایکبوونی بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتیی، ئەمانە هەموو پێکەوە ڕۆڵ دەگێڕین لە بە ئەنجامگەیاندن یان نەگەیاندنی بزووتنەوەیەکدا. ڕەنگە تیۆرەکەی چارلز تیلی (لە ئامادەسازیەوە تا شۆڕش) کە تیۆرەیەکە لە بواری "کۆمەڵناسی مێژوو"ییدا، ڕاڤەکارێکی باش بێت بۆ دۆخی کوردستان کە بۆچی ئەنجامگیریی خۆپیشاندانەکان بە دڵی ناڕازییە ڕاستەقینەکان نییە؟ تیلی باوەڕی وایە لە هەر بزوتنەوەیەکی کۆمەڵایەتیدا، کەسانێک هەن هەستی مەحرومیەت و ستەملێکردن (نەک هەژاری) کۆیان دەکاتەوە ئامادە و قوربانیدەرانی راستەقینەی جوڵانەوەکەن. رێکخراو و پێکهاتە سیاسیەکانیش وەک هەلێک لێی دەڕوانن و دەیکەنە قەیرانێکی سیاسی و بەمە ڕووبەڕووی دەسەڵات دەبنەوە. بەڵام ئەنجام ئەوانەی دەکوژرێن و دەکرێنە زیندان و قوربانیەکەی دەدەن بێبەشەکانن (مەحرومەکان یان ئەوانەی کە باسمان کردن خەونیان هەیە و واقیع لەگەڵیاندا پێک نایەتەوە)، ئەوانەشی دەسکەوتەکەی دەخۆن و گفتوگۆی لەسەر دەکەن سیاسیەکانی پشتەوەن کە بە کوشت دەدەن بەڵام هەرگیز سزای یاخیبونەکەی ناچێژن، ئەوانەن کە دواتر "دێنە ناو بزوتنەوە کۆمەلایەتییەکەوە". ئایا ئەم چوارچێوە بۆ زۆر لە جوڵانەوەکان نایپێکێت؟ ئێستا تەقەکەرەکان و قۆزەرەوەکان لەسەر مێز لەگەڵ حکومەت یان لە پشتی مێز بەناوی ناڕازییەوە لە ئاستی هەرێمایەتیدا بەرژەوەندییان هەڵدەسوڕێنن و مەحرومەکانیش هێشتا لە دووی خەونی وەدینەهاتوویانەوەن.   سیماشێوێنەکانی جوڵانەوەکان کێن؟ لە هەر بزوتنەوەیەکی ناڕازییدا ڕێکخەران، سیاسی و گوتارەکەیان، جۆری دەسەڵات و ڕادەی سەرکوتکردن و ئاسانکارییەکانیان، جۆری پەیوەندیی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنی سیاسی، سەرکەوتن و شکستی بزوتنەوەیەکی کۆمەڵایەتیی ناڕازی یەکلادەکەنەوە. لە کوردستان، پەیوەندیی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنی سیاسیی (دەمووچاوە موزایەدەچییەکانی خۆپیشاندانەکان و سیاسییەکانی پشت مێزی حزبەکان) پەیوەندیەکی ڕادیکاڵانە نییە و لە یەک گۆڕەپاندان، لە کاتێکدا لە گریمانەی خۆپیشاندانێکی سەرکەوتوودا دەبێت ئۆپۆزسیۆنی خۆتێکەڵکردوو بە خۆپیشاندان، ئیتر پەیوەندی خۆی بە دەسەڵات و فۆرمەکانییەوە بپچڕێنێت تا بگاتە ئەنجامێکی دڵپەسەندی کۆمەڵگە نەک حزبپەسەند، بەڵام لێرە ئامانجی خۆپیشاندەران بە دوو ڕێگە ئینحیرافی کراوە: ١. ڕوخسارە سیاسییەکانی خۆپیشاندان زاڵترن لە ڕێکخەران و ناڕازییانی ڕادیکاڵی ڕاستەقینە، کە ئامانجی یەکەمیان سیاسەتکردنێکی فەرمییە لە چوارچێوەی پەرلەمان و حکومەتدارییدا، بەڵام ئامانجی دووەم گرووپ کە خۆپیشاندەری ڕاستەقینەیە دنیایەکی باشتر و لانیکەم ڕیفۆرمێکی بەشەکەییە. بۆیە ئاسان ڕوخسارە سیاسییەکە لە ئینحرافێکی کورتدا، سەرجەم داواکارییەکان دەباتەوە گۆڕەپانێک کە یان مێزی حزبەکانە، یان پەرلەمانە کە هەردووکیان یاریگای سازکراوی دەسەڵاتن و دەیانگۆڕێتەوە بەو مەرامە سیاسی و گروپییەکانی، ئەوکات بەرژەوەندییەکی تایبەت هێنایە نێو خۆپیشاندەر و ئێستاش هەمان بەرژەوەندی دەیباتەوە نێو دەسەڵات. بێگوومان دەسەڵات ئەم یارییە (گەرچی ئازاریشی بدات بەڵام بەهێزی دەکات) پێی پەسەندترە تا ڕووخان، بۆیە لە ناخەوە دڵخۆشە بە بوونی گرووپگەلێکی بەرژەوەندیخوازی سیاسیی چەواشەکار لە نێو خۆپیشاندەراندا، چونکە کۆتاییەکەی لای خۆیەتی. ٢. چەواشەکاریی لە ناساندنی ڕووخسارەکانی خۆپیشانداندا: ڕێکخراوی سیاسیی و ڕوخسارە سیاسییەکان، کەسانێک بە هێمای خۆپیشاندان و ناڕەزایی دەناسێنن، یان لە بنچینەدا لە جوڵانەوەکەدا نەبوون یان پەراوێزی و پاشتر هاتوونەتە نێو جوڵانەوەکە، بە کوورتی خۆپیشاندانەکانیان لە خاوەنەکانیان دزیووە و مامەڵەیان پێوە کردووە. ئەم ئینحرافەش کار دەکاتە سەر خۆپیشاندانی ئاییندە، چونکە نائومێدی درووست دەکات و گەر بتەوێت ناڕەزاییەکی جەماوەری کاریگەر ڕێک بخەیت، خێرا دەوترێت: "خۆپیشاندانەکانی پێشتر فریوودراوین" کە ڕاستییەکەی وانییە و خۆپیشاندەرانی ڕاستەقینە هەنووکەش قوربانیین و دەتوانن بە ئاماری ڕاست و درووست ئەم کردەیە لە ساڵی ١٩٩١ەوە تا ئەمڕۆ ئەم راستیە بسەلمێنن، کە ئەوانە ناڕازییانی ڕاستەقینە نەبوون کە جوڵێنەری ڕاستەقینە بوون لە خۆپیشانداندا، بێگوومان دەسەڵاتیش بەمەبەست ئەو ڕوخسارانە دەناسێنێت کە ڕابەری ڕاستەقینە نین و  ئەو ڕیوایەتە برەو پێدەدەدات تا سیمای نەیارە ڕاستەقینەکانی کە نەوەی ناڕازیی و جوڵانەوە کۆمەڵایەتییەکانن نەک گرووپە ناڕازییە سیاسییەکان بشێوێنێت. بێگومان ئەو کەسانەش کە پاڵەوان نین و بە پاڵەوان کراون هەم ئەو ڕیوایەتە چەواشەکارانەیە ڕەت ناکەنەوە و هەم بەرژەوەندییەکانیشیانی پێ مسۆگەر دەکەن. ڕەنگە هێندە بەس بێت بڕوانرێتە نموونەی جوڵانەوەی ١٧ی شوبات، کە نە سیاسیەکانی نێو "ئەنجومەنی سەرای ئازادی"و نە"پاڵەوانەکان"ی دواتری ١٧ی شوبات و نە پەرلەمانتارە موزایەدەچیەکان کەسیان لەوێنەبوون و پاشتر کە لە خۆپیشاندانەوە بوویە کەرنەڤاڵی نمایش سەکۆکەیان بەرنەدەدا.   لەمە گرنگتر ئەوەیە، ڕاستە لە هیچ جوڵانەوەیەکدا ناتوانرێت و ناکرێت ڕێ بگیرێت لە هاتنەنێوی سیاسیی و ڕێکخراوەکانیان بۆ نێو جوڵانەوەکان، بەڵام گرنگە لە نێو ڕەگەزە پێکهێنەرەکانی هەر جوڵانەوەیەکدا، هەر لایەک بە قەبارەی خۆی بناسرێت، گوتار و  ئامانج و جوڵێنەرانی راستەقینە جڵەویان لەدەستدا بێت، ئامانجە گشتییەکە نەکرێتە فیدای بەرژەوەندیی گرووپی و لە ناساندنی ڕووخسارەکانیشدا ڕێگە بە ناساندنی دەرەکی نەدرێت.  لەبەرئەوە لە هۆکارناسیی ناڕەزایەتی و شۆڕشەکانی دنیای هاوچەرخدا، مەرج نییە دەسەڵات تەنها بە سەرکوتکردن خۆپیشاندانێک لە نێو بەرێت، بەڵکو زۆرجار بە ئاسانکاریی و چاوپۆشی، مامەڵە لەگەڵ سیماشێوێن و "ڕووخسارە ناسێنراو"ەکانی جوڵانەوەکەدا، دەکات و بەمەش هەم نەوەی نارازیی نائومێد دەکات لە هەر ڕیفۆرمێک کە بەرژەوەندیی گرووپەکان بخاتە مەترسییەوە و هەم مەترسی جوڵانەوە کۆمەڵایەتییە دادخوازەکەش وەردەچەرخێنێت بۆ جوڵانەوەیەکی سیاسیی بەرژەوەندیخواز. 

 (درەو): گفتوگۆ لەبارەی ئەنجامدانی گۆڕانكاری وزاری دەكرێت لە كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان دەیانەوێت هەندێك لە وەزیرەكانیان بگۆڕن.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەستی كەوتووە، سێ لایەنە سەرەكییەكەی پێكهێنەری حكومەت (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)، تاوتوێی ئەنجامدانی گۆڕانكاری وزاری دەكەن لە كابینەی حكومەتدا.  ئەمەی گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت تەنیا بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكارییە لە پۆستی وەزیرەكاندا، واتا بچوكردنەوەی حكومەت‌و كەمكردنەوەی وەزارەتەكان نییە، كە لە وڵاتان لەكاتی رودانی قەیرانی دارایدا زۆرجار لەپێناو كەمكردنەوەی خەرجییەكانی حكومەتدا، كابینە بۆ چەند وەزارەتێك بچوك دەكرێتەوە. ئەوەی پەیوەندی بە پارتییەوە هەیە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) گفتوگۆ هەیە لەبارەی ئەوەی گۆڕانكاری لە چەند وەزیرێكی خۆیدا بكات بەمشێوەیە: •    ساسان عەونی لە پۆستی وەزیری شارەوانی‌و گەشتوگوزار لاببرێت‌و لەشوێنی كۆچكردوو فەرسەت سۆفی بكرێت بە پارێزگاری هەولێر. •    سامان بەرزنجی لە پۆستی وەزیری تەندروستی لاببرێت‌و كەسێكی تر لە شوێنەكەی دابنرێت.  سەربارەت بە یەكێتی، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لە ئاستی باڵادا گفتوگۆ هەیە لەبارەی ئەوەی چەند كەسێك لە تیمی یەكێتی لە حكومەت بگۆڕدرێن، هێشتا یەكلانەبووەتەوە كێ لە پۆستە وزارەییەكان دوردەخرێتەوە، بەڵام یەكێتی بەنیازە چەند وەزیرێك بگۆڕێت. بزوتنەوەی گۆڕان بەمدواییە دوچاری كێشەیەكی سیاسی ناوخۆیی بوەتەوە، فراكسیۆنەكەی لە پەرلەمانی كوردستان (6) كەسیان پابەند نین بە سیاسەتی بزوتنەوەكەیانەوە، پێشتر فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق كە ژمارەیان (5) كەسە، بەفەرمی دابڕانی خۆیان لە سیاسەتی ئێستای سەركردەكانی بزوتنەوەكەیان راگەیاند و پەیوەست نین بە سیاسیەتی گۆڕانەوە. ئەم دۆخە نوێیەی ناو بزوتنەوەی گۆڕان بەمدواییە بەتەواوەتی پارتی نیگەران كردووە، قسەوباس هەیە لەبارەی ئەوەی لە هەر گۆڕانكارییەكی نوێدا لە حكومەت، پارتی چیتر رێژەی 12%ی پۆستەكان بە بزوتنەوەی گۆڕان ناداتەوە، بەوپێیەی چیتر بزوتنەوەی گۆڕان لە پەرلەمان خاوەنی 12 كورسی نییە‌و (6) كەسی فراكسیۆنەكەی وەكو ئۆپۆزسیۆن مامەڵە دەكات، زانیارییەكان باس لەوە دەكەن پێدەچێت لە هەر گۆڕانكارییەكی وزاریدا پێدەچێت پارتی پۆستێكی وزاری لە گۆڕان وەربگرێتەوەو چاوەڕوان دەكرێت ئەو پۆستەش پۆستی وەزارەتی بازرگانی بێت كە ئێستا (كەمال موسلیم) بەڕێوەی دەبات.  گۆڕان چاوی لەوەیە لەم گۆڕانكارییە نوێیانەدا، هەردوو پۆستی وەزیری دارایی و یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی رادەست بكاتەوەو لەبەرامبەردا پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەتی پێبدرێت. پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی یەكێكە لەو پۆستانەی كە لە كابینەی نوێدا لە چوارچێوەی رێككەوتنی نێوان گۆڕان‌و پارتیدا دروستكرا، بەڵام دوای ساڵێك‌و پێنج مانگ لە پێكهاتنی حكومەت هێشتا گۆڕان ئەم پۆستەی پڕنەكردوەتەوە، بەوپێیەی پۆستەكە پێویستی بەوەیە لە پەرلەمانەوە یاسایەكی تایبەتی بۆ دەربكرێت‌و پەرلەمانیش تائێستا ئەم كارەی نەكردووە، (جەلال جەوهەر) ئەندامی دەستلەكاركێشاوەی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان هێشتا كاندیدی بەهێزە بۆ وەرگرتنی ئەم پۆستە. گۆڕان هەر لە سەرەتاوە خوازیاری ئەوە بوو، پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بكرێت بە جێگری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی، بەڵام یەكێتی‌و بەدیاریكراویش قوباد تاڵەبانی رازی نەبوون بەوەی جێگرێكی تر بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران دروست بكرێت، بۆیە رەنگە زیادكردنی جێگرێكی دیكە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران بەهەمان شێوە روبەرووی ناڕەزایەتی یەكێتی ببێتەوە.

نوسینی: حسێن جەمۆ - DARAJ جارێكی تر دۆسیەی زیندانیانی سیاسی لە توركیا بووە بابەتی مشتومڕی  نێو گۆڕەپانی سیاسی  لە تركیا ئەوەش دوای  زۆرتربونی داواكارییەكان لە رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك كۆمار بۆ ئازادكردنی سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی پارتی دیموكراتی گەلان " هەدەپە" و چەند زیندانییەكی تر. لێرەدا  ژیاننامەی دیارترین كەسایەتی سیاسی ئۆپۆزسیۆنی كورد لە توركیا دەخەینە ڕوو. لە 10ی تەموزی 1991 شەقامی غازی لە ناوجەرگەی شاری ئامەد خرۆشا دوای ئەوەی هەزاران كەسی توڕەو ناڕازیی بەشداربوون لە مەراسیمی بەخاكسپاردنی پارێزەر ویدات ئایدن, ئەو پارێزەرە كورد لەلایەن هێزە ئەمنییەكانی توركیاوە لە ماڵەكەی خۆیدا ڕفێندرا, پاش دوو رۆژ لاشەكەی لەژێر پردێكدا دۆزرایەوە‌و  هەردوو قاچی لە ئەژنۆیدا لەگەڵ كەللە سەری تێكشكێندرابوون, هەروەها 15 گوللەش جەستیان دابێژابوو, چەند مانگێك لەپێش ئەوە ویدات لە كۆبونەوەیەكی كۆمەڵەی مافەكانی مرۆڤی توركیا كە سەرۆكی بوو لە ئامەد بە زمانی كوردی قسەی كردبوو, لەو كاتەشدا قسەكردن بە زمانی كوردی  بە یاسایەك قەدەغەكراو بوو كە ناوەڕاستی سیەكانی سەدەی بیستەم دەركرابوو, كاتێك مەستەفا كەمال ئەتاتورك‌و عیسمەت ئینۆنۆ و هاوڕێكانیان باوەڕیان وابوو كە " كۆمار" كۆتایی مێژووە‌و " هاوڵاتی توركی" دواهەمین مرۆڤە. ئەوەی ویدات ئایدن كردی, لە چوارچێوەی زنجیرەیەك چالاكی بەرگریكارانە بوو لە رێگەی زمانەوە, تەنها قسەكردن بە زمانی كوردی لەو كاتەدا بەرخۆدان بوو. چونكە گروپە عەسابەكانی سەر بە دەوڵەت كە بە رەسمی خۆیان راندەگەیاند‌و ئامانجیشیان كوشتن‌و لەناوبردن بوو بەبێ‌ هیچ لێپرسینەوەیەك, لە واتای ئەوە تێدەگەیشتن كە پارێزەرێك لە ئامەد بە كوردی قسەدەكات, شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ ئایدن لەو كاتەدا زۆر بەربڵاوبوو ساڵانی دواتریش زۆر زیاترو بەرفراوان بوو, چونكە دەوڵەت پارێزگاری لە بكوژەكان دەكرد, ئەو تاوانانەی كە كەسایەتییە كوردەكانی تێدا دەكرایە ئامانج و كوردەكان لە هەموو شارەكاندا باش بكوژیان دەناسی, دەوڵەت دەیخستە ئەستۆی " بكوژە نادیارەكە". لەو مەراسیمە گەورەیی كە ئەنجامدرا توڕەیی بەشێكی زۆری دانیشتوان  تەقیەوە. بە تایبەتی چینی گەنجان, لەو مانگانەدا وێنەو دیمەنەكانی كە لە باشووری كوردستانەوە دەگەیشتنە باكور, رێی خۆشكرد بۆ ئەو توڕەییە  گەورەیی كە لە ناشتنی ئایدندا تەقیوە. كاتێك رژێمی بەعس لە عێراق راپەڕینی شیعەو كوردەكانی سەركوت كرد. دانیشتوانی كوردستان لە كۆڕێكی گەورەدا وەك پەنابەر روویان لە توركیاو ئێران كرد, وێنە رۆژنامەوانییەكانی ئەو كارەساتە برینێكی قوڵی  كردە ناخی هەموو كوردەكانی ناوچەكەو چەندین سرود‌و گۆرانی دەربارەی غەمی ئەو دۆخە كارەساتبارە وتران‌و تێیاندا پاساوی ئەو كارەساتە خرایە ئەستۆی پەرتەوازەی كوردو یەك نەگرتنیان. كارەسات‌و تراژیدیا بە دوو شێواز رۆڵ دەبینێت یان ئەوەتا خۆبەدەستوەدان قوڵتر دەكاتەوە یان ئەوەتا رزگارت دەكات لە ترس, كۆمەڵێك رووداوی لەوجۆرە بوونەهۆی گڕگرتنی توڕەیی جەماوەر لە ناوجەرگەی شاری ئامەددا و زۆر زیاتریش بوو,  كاتێكیش هێزەكانی ئاسایش تەقەیان لە بەشدارانی مەراسیمی بەخاكسپاردنە كرد, هەرچەندە چەندین كەس كوژران یان برینداربوون. بەڵام شەقام بە قەرەباڵغی مایەوەو جەماوەر لە شەقامی غازی و لە بەردەم مزگەوتی گەورەدا بە زمانی كوردی هاواریان دەكرد‌و هوتافیان دەكێشا. سەلاحەدین دەمیرتاش لەو گردبوونەوە نەتەوەییەدا‌و لە پێكدادانە كۆمەڵایەتی‌و سیاسییەدا لە نێوان گەل‌و دەوڵەتدا, هۆشیاری سیاسی لەلایی ژمارەیەك لە گەنج‌و لاو دروست بوو كە ئێستا سەركردایەتی شانۆی سیاسی كورد دەكەن لە توركیا, لە سەروو هەموشیانەوە گەنجێكی توڕە هەبوو, كە ئەویش سەلاحەدین دەمیرتاش بوو كە ئەو كاتە تەمەنی 18 ساڵ بوو, یەكەمین جاریش بوو لە ژیانیدا بەشداری لەو جۆرە ناڕەزاییەتیدا بگات كە ماوەیەكی زۆر كەم بوو خێزانەكەیان لە شارێكی بچوكی وەك ئەلازیغەوە كە لە مێژوودا بە " خەربوت" ناسراوە " هاتبونە شاری ئامەد. لە دەرەوەی  ئامەد كوشتن بەلای " بكوژی نەناسراو" ەوە زۆر ئاسانتربوو. چونكە گوێڕایەڵی بۆ ئایدۆلۆژیای دەوڵەت زۆر زیاتر بوو، بە تایبەتی لە ئەلازیغ كە ناوچەیە دانیشتوانەكەی لە كرمانج و زازا پێكدێن‌و خێزانی دەمیرتاشیش زازا بوون‌و دایك‌و باوك لەو خێزانەكەیدا ببونە  گوێزەرەوەی ئایدۆلۆژیای دەوڵەت, ئەوەش قوڵترین ئامانج بوو كە دەستەبژێری قەومیی تورك لەدوای دامەزراندنی كۆمارەوە كاریان بۆ دەكردو هەوڵیاندەدا خێزان بكەنە دەزگایەك بۆ گواستنەوەی پەروەردەی دەوڵەت بۆ منداڵەكانیان, ئەم ئاڵنگارییە لە ساڵانی یەكەمیدا بە تەواوەتی شكستی هێنا, بەهۆی بڵاوبوونەوەی نەخوێندەواری لەناو كوردداو جگە لە زمانی كوردی هیچی تریان نەدەزانی. بەڵام ساڵانی دواترو بەهۆی فراوان بوونی خوێندن‌و خولەكانی نەهێشتنی نەخوێندەواریی لەگەڵ غەرامەیەكی زۆری ئەو جوتیار‌و كرێكارە هەژارانەی كە بە كوردی قسەدەكەن‌و كوشتنی ئەو كەسایەتییانەی كە رووبەڕووی دەوڵەت دەبنەوە لە گوندو دەوروبەری شارەكان وایكرد چینێك خێزان خۆیان بەدەستەوە بدەن‌و پەیامەكانی دەوڵەت بگەیەننە منداڵەكانیان لە نێویشیاندا خێزانی دەمیرتاش كە پەیامەكەیان بریتی بوو لەوەی " ئێمە توركین". لەو گردبوونەوە جەماوەرییەی ئامەددا سەلاحەدین دەمیرتاش لە ئایدۆلۆژیای دەوڵەت‌و خێزانەكەی رزگاری بوو. چووە ریزی  گروپی " كەمینەی بەرخۆدانەوە" لەناو زۆرینەیەكی كورددا كە چەندین ساڵ بوو بە توندوتیژترین‌و رێكخراوترین دەزگای كوشتن تۆقێندرابوو, دەزگایەكی كوشتن كە بەزۆری لە كردەوەكانیدا جۆری بە هەند وەردەگرت نەك بڕ, ئەو دەزگایە ویدات ئایدنی كوشت. دوو ساڵ دواتریش رۆشنبیری دیاری كورد موسا عەنتەری كوشت كە هاوتای كوشتنی 100 كەس بوو لە شەقامدا, بەڵام كاتێكیش كارەكە پێویستی بە كوشتنی بە كۆمەڵە بێت ئەوا گوندە چوڵەكانی كوردستان هەتا ئەمڕۆش شایەتحاڵی ئەو شێوازە لە كردەوەن. كاتێك خێزانەكەی هاتنە ئامەد, دەمیرتاش تەمەتی 17 ساڵ بوو. لێرە لە ئامەد گەورەترین شاری كوردی هەلی بەدەستهێنانی كار‌و گەشەپێدانی باشتر بوو لە شارە بچوكەكەیان, ئامەد بەردەوام قەرەباڵغتر دەبوو بە هاتنی زیاتری گوندنشینەكانی كە سوپا و رێكخراوی " بكوژی نادیار"فەرمانیان پێدەكردن گوندەكان چۆڵ بكەن لەمیانی قۆناغی شەڕی گوندەكانی نێوان دەوڵەت‌و پارتی كرێكارانی كوردستان. خێزانەكەی دەمیرتاش دەیانویست دۆخی دارایی‌و داهاتیان باش بكەن كاتێك دەمیرتاش رشتەی بازرگانی دەریایی و كارگێڕی كاری هەڵبژارد بۆ خوێندن لە زانكۆیەكی ئیزمیر, بەڵام بەهۆی كاری سیاسی‌و تەنگپێهەڵچنینەوە خوێندنەكەی تەواو بكات. چونكە لەو ساڵانەدا ئاسان نەبوو بە ئاشكراو بە ناسنامەی كوردبوونەوە مرۆڤ لە شارەكانی ئەنادۆڵ‌و ئیجە بخوێنێت, لە ناوچە كوردییەكانیشدا دۆخەكە باشتر نەبوو , بەڵام جیاوازی ئەوە هەبوو كە تەنگپێهەڵچنین تەنها لەلایەن پیاوانی ئاسایشەوە بوو. بەڵام لە ناوچەكانی دەرەوەی كۆمەڵگەش بەشێك بوو لە دەزگای ئاسایشی دەوڵەت سزای مەدەنی هەموو ئەو كەسانەیان دەدا كە هەڕەش دەكەن لە " یەكگرتوویی وڵات" بە تێهەڵدان‌و رق لێبوون‌و هەتا كوشتنیشی, هەتا ئەمڕۆش رووداوی لەو شێوەیە دووبارە دەبێتەوە, وەك كوشتنی باریش چاكان لە ئەنكەرە لە حوەزیرانی 2020 لەلایەن سێ‌ كەسی مەدەنییەوە كە ناڕازی بوون لە گەڕەكەكەیاندا گوێ‌ لە گۆرانی كوردی بگرێت. دەمیرتاش لە ئیزمیرەوە گەڕایەوە ئامەدو بڕیاریدا پسپۆرییەكەی بگۆڕێت‌و بۆ تاقیكردنەوەی وەرگرتن لە پارێزەری داواكاری پێشكەشكرد‌و لە زانكۆی ئەنكەرە وەرگیرا. لەكاتی پشووەكانیدا لە ئامەد لە نانەواخانەیەك كاری دەكرد كە خێزانەكەی بە هاوبەشی دایان مەزراندبوو، ئەندامانی خێزان گەورەكە بەڕێوەیان دەبرد. سەلاحەدین بەهۆی ئەوەی خوێندكاری زانكۆ بوو لە نانەوا خانەكەدا بەشی دابەشكردنی نانی پێدرابوو كە ئەوەش باشترین بەشی كار بوو لە نانەواخانەكەدا. رۆژێك لە رۆژان كیژێكی چاو سەوزی جوانی تەمەن 16 ساڵان دێت بەر پەنجەرەی نانەواكە چاوی بە دەكەوێتە بەر چاوانی دەمیرتاش‌و داوای نانێك دەكات, ئەوە یەكەمین دیداری نێوان سەلاحەدین, میوانە نوێكەی ئامەدو  باشاكی هاوسەری دەبێت. ئەو كچەی كە سەر بەخێزانێكە لە دێرینترین بەشی شارەكە كە گەڕەكی سوری ئامەدی مێژوویە نیشتەجێن. باشاك بە پێچەوانەی سەلاحەدینەوە هەموو ژیانی لە شاردا بەسەربردووە,  لەكاتی لە دایك بووونیەوە‌و تا دەرچوونیشی لە زانكۆو خەباتی مافپەروەرانەی وەك پارێزەرێك‌و خەباتی كۆمەڵایەتی  وەك هاوسەری دەمیرتاش لەرووی دەرونیەوە پەیوەتە بە رووداوێكی سەردەمی منداڵی كاتێك هێزەكانی ئاسایشی توركیا هەڵدەكوتنە سەر ماڵەكەیان‌و بە شێوازێكی زۆر توندوتیژو قێزەون باوكی لەبەردەم منداڵەكانیدا دەستگیردەكەن كە پێكهاتبوو لە چوار كچ‌و كوڕێك. باشاك لە فیلمێكی دۆكیۆمێنتاریدا دەربارەی ژیانی كە سەلاحەدینی هاوسەری یەكەم كەس بوو لە ئەكاونتەكەی لە تویتەر بڵاویكردەوە دەڵێت: ئەو دیمەنەی كە كاریگەری لەسەر هەست‌و سۆزی هەبووە, دواتر بەرامبەر دوو كچەی دووبارە بوەتەوە كاتێك باوكیان دەمیرتاش دەستگیركرا. دوای تەواوكردنی زانكۆ دەمیرتاشی پارێزەر دەگەڕێتەوە ئامەدو پەیوەندی دەكات بە كۆمەڵەی مافەكانی مرۆڤەوە كە سەرۆكەكەی لەو كاتەدا گەنجێك دەبێت دوو ساڵ لەو گەورەترە ئەویش عوسمان بایدەمیرە كە هاوڕێی دێرینی دەمیرتاشە لە بواری سیاسیدا‌و سەرۆكی شارەوانی ئامەد بوو لە 2004- 2012. بایدەمیر لە ژیانی سیاسیدا رێگەی لە بەردەم دەمیرتاشدا واڵاكرد بۆئەوەی لەو بوارەدا پێشبكەوێت, چونكە بوونی چەند سیفاتێك لە دەمیرتاشدا وادەكات خەڵێكی زۆرتر لە دەوری پرۆژەی سیاسی گەورەی " پارتی دیموكراتی گەلان" كۆببێتەوە كە لە دامەزراندنیەوە تا 2014 سەرۆكی بووە. دەمیرتاش نوێنەرایتی یەكگرتوویی دوو بەشی بنكەی كۆمەڵاتیی نەتەوەی كورد دەكات, خۆی سەر بە زازایە‌و لە نێوجەرگەی كرمانجدایە. دەمیرتاش گۆرانیبێژە, مۆزیسیانە‌و ساز دەژەنێت, پارێزەرە, شاعیرە, نوسەرە, شێوەكارەو كەسێكی زۆر كۆششكار‌و بەهێزو ئیرادەیە‌و برایەكی بەناوی نورەدین دەمیرتاش سەركردەیە لە نێو پارتی كرێكارانی كوردستاندا. لە چاوپێكەوتنێكی رۆژنامەوانیدا كە ئازاری 2019 لەنێو زینداندا لەگەڵیدا كراوە دەمیرتاش سڵاو دەنێرێت بۆ هەموو خەباتگێڕان‌و پێشبینیشیكرد  كە هاوپەیمانی " ئاكەپەو مەهەپە" لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكاندا لەلایەن جەماوەرەوە سزا بدرێن. ئەوەش روویداو حزبەكەی ئەردۆغان شارەوانی ئەنكەرەو ئەستەنبوڵی دۆڕاند. دەمیرتاش جەختیكردەوە كە زیندان كاتی زیاتری بۆ خوێندنەوە پێبەخشیوە: بەڵام كە سایەتی نەگۆڕاوەو ئەو قەناعەت‌و بیروباوەڕەی لە پێناویدا زیندانیكراوە‌و سزا دراوە نەگۆڕاوەو هەر لە زینداندا دوو كۆمەڵە چیرۆك‌و رۆمانێكی بڵاوكردوەتەوەو یەكێك لە كۆمەڵە چیرۆكەكانی وەرگێڕدراوە بۆ سەر زمانی ئینگلیزی. دەمیرتاش لە زینداندا 16 گۆرانی ئامادەكردووە‌و هیواخوازە لە زینداندا تۆماریان بكات, تاكە كەس كە گوێی لە گۆرانییەكانی دەبێت هاوڕێی زیندانی عەبدوڵا زەیدانەو هەندێك جاریش هاوسەرەكەی لە تێكست‌و ئاوازی گۆرانییەكانی ئاگاداردەكاتەوە‌و ئەو پیاوە هێشتا گۆرانی بۆ هاوسەرەكەی دەچڕێ.   daraj

 (درەو): خاوەن پرۆژەیەكی نیشتەجێبوون لە سلێمانی دەستبەسەرە، دانیشتوانی پرۆژەكە سكاڵایان لەسەر تۆماركردووە بەهۆی ئەوەی پابەندی بەڵێنەكانی نەبووە لە دروستكردنی پرۆژەكەدا. بەهۆی جێبەجێنەكردنی بەڵێنەكانی‌و خراپی مامەڵەكردنەوە، دانیشتوانی پرۆژەی "شاری ئەوین" لە سلێمانی، سكاڵایان لەسەر خاوەنی پرۆژەكەیان تۆماركرد. خاوەنی پرۆژەكە كە ناوی (عەلی ئەمین شێخ ئەحمەد)ە، ئێستا لە بنكەی پۆلیسی "چوارچرا" دەستبەسەرە. پرۆژەی "شاری ئەوین" لە ساڵی 2010 دەستكراوە، ژمارەیەك بەڵگەنامە لەبەردەستی (درەو)دایە، كە دەریدەخات لەگەڵ دروستكردنی ئەم پرۆژەیەدا، كێشەو گرفت لە پرۆژەكەدا هەبووە‌و بەشی یاسایی لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی سلێمانی‌و لیژنەی پرۆژەكانی پارێزگای سلێمانی چەندینجار خاوەنی پرۆژەكەیان لە كەموكورتییەكان‌و ناڕەزایەتی دانیشتوانەكەی ئاگاداركردووەتەوە. بەگوێرەی ئەو كارنامەیەی كە دیاریكردووە، هەر لەسەرەتاوە پرۆژەی "شاری ئەوین" بەڵێنی بە دانیشتوانی پرۆژەكە داوە ئەم خزمەتگوزاریانە دابین بكات:  •    جگە لە خانووەكان (قوتابخانەی بنەرەتی، قوتابخانەی ئامادەیی، بنكەی تەندروستی، دایەنگا، باخچەی ساوایان)  •    جۆرەها باخچەو پارك و شاری یاری  •    كارەبا بە كێبڵی ژێر زەوی هێڵی سەرەكی‌و مۆلیدەی ئەهلی  •    تۆڕی ئاو و ئاوەڕۆ •    مۆڵ‌و سوپەرماركێت‌و هەموو جۆرە بازاڕێك •    سیستەمی دابەشكردنی غاز بۆ هەموو ماڵێك  •    پانی شەقامی لاوەكییەكان لە 12 مەتر كەمتر نیە هەتا 30 مەتر  بەڵام بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، كە لەگەڵ ژمارەیەك دانیشتوانی پرۆژەی "شاری ئەوین" قسەی كردووە: لەو بەڵێنانەی كە وەبەرهێنەر بە دانیشتوانی پرۆژەكەی داوە،  نزیكەی رێژەی (95%)ی بەڵێنەكانی جێبەجێ نەكردووە. بە وتەی دانیشتوانی پرۆژەكە: •    لە پرۆژەكەدا تائێستا ( قوتابخانەی بنەرەتی، قوتابخانەی ئامادەیی، بنكەی تەندروستی، دایەنگا، باخچەی ساوایان) دروست نەكراوە، دانیشتوانی پرۆژەكە خۆیان دوو خانویان بەكرێگرتووەو مانگانە هەر كەسێكیان لە گیرفانی خۆی بۆ هەر قوتابیەك (10 هەزار) دینار دەدات، تەنانەت لەو كاتەشدا كە دەوام نیە. •    بەپێچەوانەی ئەوەی خاوەن پرۆژەكە لەسەرەتاوە بەڵێنیداوە، لە پرۆژەكەدا هیچ پارك‌و سەوزایی‌و شاری یاریی تێدا نیە. •    تۆڕی ئاو و ئاوەڕۆی پرۆژەكە زۆر خراپە‌و بە پارەی دانیشتوانی پرۆژەكە دروستكراوە، هەر خاوەن خانویەك (150 دۆلار)ی داوە بۆ راكێشانی ئاو، پرۆژەیەكی ئاوەڕۆ و زێرابی قڕكە بەناو پرۆژەكەدا دەڕوات‌و سندوقی بۆ نەكراوە. •    بەپێچەوانەی ئەوەی خاوەن پرۆژەكە بەڵێنی داوە، پرۆژەكە هیچ جۆرە مۆڵ‌و سوپەرماركێت‌و بازاڕێكی تێدا نیە.  •    سیستەمی دابەشكردنی غاز بۆ هەموو ماڵێك دابین نەكراوە.  •    خاوەن پرۆژە تەنیا لە دروستكردنی شەقامەدا بەڵێنەكەی خۆی بردوەتەسەر.   •    سەعاتی كارەبایی بە (38 هەزار) دینارە، بەڵام خاوەنی كۆمپانیاكە (200 دۆلار)ی بۆ هەر خانویەك وەرگرتووە بۆ (600) ماڵ. •    مانگانە (25 هەزار) دینار خزمەتگوزاری خۆڵ‌و خاشاك وەردەگرێت، لەكاتێكدا شارەوانی خۆی خۆڵ‌و خاشاك فڕێ دەدات. (درەو) لە بەدواداچونەكانیدا بۆ كەموكوڕییەكانی ئەو پرۆژەیە، چەندین دیكۆمێنتی دەستكەوتووە، كە زۆربەیان نوسراوی ئاگاداركردنەوەو خستنەرووی كەموكوڕییەكانی پرۆژەكەن لەلایەن دامودەزگا فەرمییەكان حكومەتی هەرێمەوە. لە رۆژی 15/7/2014 بەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی سلێمانی نوسراوێكی ئاڕاستەی فەرمانگەی دادنوسی سلێمانی كردووەو تێیدا رایگەیاندووە، پرۆژەی "شاری ئەوین" چەندین كێشەو كەموكورتی تێدایە، بۆیە لیژنەیەكمان پێكهێناوەو داوا لە بەڕێزتان دەكەین (انزار) هۆشداری ئاڕاستەی وەبەرهێنەرو خاوەنی پرۆژەكە (عەلی ئەمین شێخ ئەحمەد) بكرێت بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەو كەموكوڕیانە. بەڕێوەبەری گشتی وەبەرهێنانی سلێمانی لە 1/10/2020، نوسراوێكی بۆ پارێزگای سلێمانی ناردووە سەبارەت بە پرۆژەی "شاری ئەوین" باس لە چەندین كەموكوڕی‌و كەمتەرخەمی دەكات: -  جێبەجێنەكردنی بینای بازرگانی ناو پرۆژەكە بەهۆی كەمتەرخەمی وەبەرهێنەرەوە - بونی كێشەی ئاوەڕۆ كە بەناو پرۆژەكەدا دەڕوات‌و نەكراوە بە سندوقی - وەبەرهێنەر كەمتەرخەمە لە جێبەجێكردنی سەوزایی‌و مزگەوت   لە رۆژی 3/11/2020 لیژنەی پرۆژەكانی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بەدواداچونی بۆ كێشەو داواكاری دانیشتوانی ناو پرۆژەی شاری ئەوین كرد: هەتا ئێستا بەشە بازرگانیەكانی ناو پرۆژەكە درووست نەكراوە كە بەپێی گرێبەستەكە ئەركی كۆمپانیای جێبەجێكارە دروستی بكات، بەفەرمی ئاگاداری وەبەرهێنەر كراوەتەوە بەڵام پابەندنەبووە بە جێبەجێكردنیەوە. لەناو پرۆژەكە كۆمپانیای پاسەوانی (سكویریتی) دانراوە دانیشتوانی پرۆژەكە داوا دەكەن كە سكویریتی نەمێنێت، چونكە رێگریان لێدەكەن لەكاتی بردنەژوورەوەی كەلوپەلەكانیان پێویستە لەماوەی یەك مانگدا كۆمپانیای پاسەوانی (سكویریتی) نەمێنێت. بەپێی نوسراوێك كە دەست (درەو) كەوتووە كۆمپانیای سكویریتی كە ئەركی پاراستنی پرۆژەكەیە، بەڵام ئەو كۆمپانیایە كرێی خزمەتگوزاری‌و ئاو و كارەبا كۆدەكاتەوە، نوسراوەكە واژۆی بەڕێوەبەری گشتی ئاسایشی سلێمانی بەسەرەوەیە كە نوسیویەتی: ئێوە بۆتان نیە بچنە سەرماڵان‌و ئێوە ئەركی پاراستنی ئەو ماڵانەتان لە ئەستۆیە ئەگەر وا كاردەكەن نابێ لەوێ بمێنن. بەڵام تا ئێستا ئەو كۆمپانیایە هەرلەوێن و بەردەوامە لەكاركردن.    لە 30/9/2020 بەڕێوەبەری گشتی وەبەرهێنان سلێمانی نوسراوێكی ئاڕاستەی خاوەنی پرۆژەكە (عەلی ئەمین شێخ ئەحمەد) كردووەو رایگەیاندووە: بۆ دواجار ئاگادارت دەكەینەوە كە وەبەرهێنەر ناتوانێت رێگر بێت لە ئەنجامدانی ئەو گۆڕانكاریانەی كە بە رێكاری یاسایی دەكرێن‌و رەزامەندی بەڕێوەبەرایەتی گشتیمانی وەرگرتووەو بەپێچەوانەوەی روبەروی مامەڵەی یاسایی دەبنەوە.   بەڕێوەبەرایەتی یاسایی‌و كارگێڕی لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی سلێمانی لە 6/10/2020 ئاگاداركردنەوەی ناردووە بۆ خاوەنی پرۆژەكە (عەلی ئەمین شێخ ئەحمەد) لەبەرامبەر وەرگرتنی قیستی موتەراكم لە دانیشتوانی پرۆژەكە، ئاگاداریان كردووەتەوە كە نابێت داوای قیستی موتەراكم یان هەموو قیستەكان بكات لەبەر ئەوەی خزمەتگوزارییەكانی ناو پرۆژەكە تەواو نەكراوە. بە پێی وتەی دانیشتوانی پرۆژەكە قەرزی موتەراكم چەند قیستی تێدا مابێت لەكاتی فرۆشتن‌و یان گۆڕینی ناوی خاوەنەكەی هەر لایەنێك (500 دۆلار) وەردەگرێت كە نایاساییەو سەرەڕای ئەوە چی پارەی قیستیش مابێت ئەویش وەردەگرێت.   لەبەرامبەر ئەو كێشەو گرفت و كەموكوڕییانەدا، ژمارەیەك لە دانیشتوانی "شاری ئەوین"  سكاڵایان لەسەر خاوەنی پرۆژەكە (عەلی ئەمین شێخ ئەحمە) تۆماركردو لە ئێستادا خاوەنی پرۆژەكە لە بنكەی پۆلیسی "چوارچرا" دەستبەسەرە.        

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت پەرلەمانتارێكی كۆمەڵی ئیسلامی لە پەرلەمانی عێراق، لە دادگای هەولێر دۆسیەیەكی یاسایی بە یەكێك لە پاسەوانەكانی خۆی دۆڕاند، لە عێراق هەر پەرلەمانتارێك 16 كەسی بۆ دابینكراوە وەكو ستاف‌و پاسەوانی تایبەت، لە كوردستان پەرلەمانتاران سێ كەسیان بۆ دیاریكراوە، لە عێراق و كوردستانیش بەشێك لە پەرلەمانتاران پاسەوانەكانیان بۆ كاركردن لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و كاری تایبەتی ماڵەوە بەكار دەهێنن. موچەی پاسەوانی پەرلەمانتار لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان چەندە ؟ لەم راپۆرتەدا: ناكۆكی پەرلەمانتارو پاسەوانەكەی سەلیم شوشكەیی ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی هەفتەیەك لەمەوبەرو بەدیاریكراوی لە رۆژی 24ی مانگی رابردوودا، لە دادگای هەولێر دۆسیەیەكی یاسایی بە یەكێك لە پاسەوانەكانی خۆی دۆڕاند.  سەلیم شوشكەیی كە دوو خولە ئەندامی پەرلەمانی عێراقە، لە خولی پێشوودا، لەگەڵ دەستبەكاربونیدا ناوی (14) كەسی وەكو پاسەوان‌و تیمی تایبەتی خۆی تۆماركردووە. یەكێك لەو كەسانەی كە سەلیم شوشكەیی دوای سەركەوتنی بۆ پەرلەمان كردویەتی بە پاسەوانی خۆی، كەسێك بووە بە ناوی (هیمداد عەزیز قادر)، ئەم كوڕە پێشترو لەسەردەمی بانگەشەی هەڵبژاردندا، كامێرامانی تایبەتی سەلیم شوشكەیی بووە، شوشكەیی وەكو خۆی وتویەتی: وەكو وەفایەك بۆ یارمەتییەكانی ئەو كوڕە بۆ ئەو لەسەردەمی بانگەشەدا، ناسنامەی هیمدادی بردووە بۆ بەغدادو لە پەرلەمانی عێراق وەكو پاسەوانی خۆی ناوی تۆماركردووە. بەپێی یاسا، موچەی هەر پاسەوانێكی پەرلەمانتارانی عێراق مانگانە بەتێكڕا (915 هەزار) دینارە، ئەم پارەیە (750 هەزار)ی بۆ موچەیە‌و بڕی (165 هەزار) دیناریشی وەكو دەرماڵەی خواردن بۆ پاسەوان دیاریكراوە. بەگوێرەی نوسراوی دادگا كە كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، سەلیم شوشكەیی لە رۆژی 6/9/2014 بەفەرمی هیمدادی وەكو پاسەوانی تایبەتی خۆی لە پەرلەمانی عێراق دامەزراندووە، بەڵام تاوەكو مانگی یەكی ساڵی 2018 هیچ بڕە موچەیەكی پێنەداوە، سەرباری ئەمەش تاوەكو حەوت مانگی ساڵی 2018 شوشكەیی لەبری (915 هەزار) دینار كە موچەی فەرمی پاسەوانی پەرلەمانتارە، مانگانە تەنیا (600 هەزار) دیناری داوە بە هیمداد، واتە سەلیم شوشكەیی هەر مانگێك بڕی (315 هەزار) دیناری لە هیمداد بڕیوە. لەبارەی دۆسیەكەیەوە، هیمداد بە (درەو)ی وت:" دوای ئەوەی بۆ ماوەی حەوت مانگ بڕی 600 هەزار دیناری مانگانەم لە مامۆستا سەلیم شوشكەیی وەكو پاسەوان وەرگرت، رۆژێك پێی وتم ئیتر تۆ موچەت نەماوە‌و گرێبەستەكەت هەڵوەشاوەتەوە، بەڵام دواتر زانیم هێشتا ناوم لە لیستی موچەدایە‌و موچەكەشم وەردەگرێت كە مانگانە بڕی 915 هەزار دینارە، ئیتر چوین بۆ دەستەی دەستپاكی كۆمەڵی ئیسلامی‌و شكایەتمان كرد". دەستەی دەستپاكی كۆمەڵ لەگەڵ سەلیم شوشكەیی قسە دەكات لەبارەی سكاڵای هیمدادەوە، شوشكەیی رەتیدەكاتەوە‌و دەڵێ ئەوە بوختانە، ئیتر دوای ئەمە هیمداد كێشەكە لەناو حزب دەردەهێنێت‌و بەفەرمی لە دادگا سكاڵا لەسەر سەلیم شوشكەیی تۆمار دەكات. هەفتەیەك لەمەوبەر، دادگای بەرایی هەولێر لە بەرژەوەندی هیمداد‌و لەدژی سەلیم شوشكەیی بڕیاریدا، بڕیارەكە شوشكەیی پابەند دەكات بڕی (2 ملیۆن‌و 205 هەزار) دینار بۆ پاسەوانەكەی بگەڕێنێتەوە. شوشكەیی لەڕێگەی پارێزەرەكەیەوە لە دادگا وتویەتی: ئەو بڕە پارەیەی كە مانگانە لە هیمدادی پاسەوانی بڕیوە، بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی حزبەكەی، گەڕاندویەتیەوە بۆ كۆمەڵی ئیسلامی. كێشەیەكی تریش لە دۆسیەكەدا هەیە، كە ئەویش رۆژی هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی هیمدادە وەكو پاسەوانی سەلیم شوشكەیی، نوسراوێكی پەرلەمانی عێراق هەیە كە ئاڕاستەی دادگای هەولێر كراوە باسلەوە دەكات گرێبەستی هیمداد وەكو پاسەوانی سەلیم شوشكەیی لە 1/2/2016وە هەڵوەشاوەتەوە، بەڵام دواتر سەلیم شوشكەیی لەڕێگەی پەرلەمانی عێراقەوە نوسراوێكی تری كردووە‌و وادەی هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی پاسەوانەكەی پێش خستووە بۆ رۆژی 1/8/2015، دادگای هەولێر بەگوێرەی دواین نوسراو بڕیاریداوە‌و گرێبەستی هیمدادی لە 1/8/2015وە وەكو هەڵوەشاوە ئەژماركردووە، ئەگەر ئەم نوسراوە كاری پێنەكرایە، دەبوو سەلیم شوشكەیی بە تێكڕا بڕی زیاتر لە (8 ملیۆن) دینار بۆ ئەو پاسەوانەی بگەڕێنێتەوە. ئەمە تەنیا كێشەی سەلیم شوشكەیی نییە، بەگشتی پەرلەمانتارانی عێراق‌و كوردستان كێشەی پاسەوان‌و تیمی تایبەتیی خۆیان هەیە.   ئیمتیازی پەرلەمانتاری عێراق بەپێی بڕیاری ژمارە (282) حكومەتی عێراق، موچەی پەرلەمانتار هاوتای موچەی وەزیرە، لەبەر رۆشنایی ئەم بڕیارەدا تا ئەم ساتە موچە‌و ئیمتیازاتی پەرلەمانتاری عێراق بەمشێوەیەیە:  •    هەر پەرلەمانتارێك مانگانە تەنیا وەكو موچەی تایبەتی خۆی بڕی (7 ملیۆن‌و 400 هەزار) دینار وەردەگرێت. • كۆی گشتی موچەی پەرلەمانتاران كە ژمارەیان (329) پەرلەمانتارە، مانگانە (2 ملیارو 500 ملیۆن‌و 400 هەزار) دینارە. • جگە لە موچەی خۆیان، پەرلەمانتاران موچەی ستافێكی (16) كەسییان پێدەدرێت، ئەم ستافە دوو بەشە، بەشێك پاسەوانی تایبەت‌و بەشەكەی تر فەرمانبەرو سكرتێری پەرلەمانتارن، كۆی گشتی موچەی ستافی هەر پەرلەمانتارێك مانگانە (17 ملیۆن) دینارە، دەچێتە سەر ژمارە بانكی پەرلەمانتارەكە. • هەر (329) پەرلەمانتارەكەی عێراق بەتێكڕا (5 هەزار و 264) كەسیان وەكو پاسەوان‌و ستافی تایبەت هەیە، هەموو مانگێك بەتێكڕا (5 ملیارو 593 ملیۆن) دینار موچە بۆ پاسەوان‌و ستافی پەرلەمانتاران دەڕوات. •    بەكۆكردنەوەی موچەی مانگانەی پەرلەمانتارانی عێراق‌و پاسەوانەكانیان كە لەبودجەی گشتی بۆیان خەرجدەكرێت، لەمانگێكدا (8 ملیارو 93 ملیۆن‌و 400 هەزار) دینار خەرجی موچەی پەرلەمانتارانە.  •    ئەم پارەیە بەشێوەی ساڵانەش دەكاتە (97 ملیارو 120 ملیۆن‌و 800 هەزار) دینار، موچەی پەرلەمانتاران‌و پاسەوانەكانیشیان لەماوەی چوارساڵدا كە تەمەنی خولێكی پەرلەمانە، (388 ملیارو 438 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینارە، كە دەكاتە، زیاتر لە (315 ملیۆن) دۆلار، واتە زیاتر (31 هەزارو 500) دەفتەر دۆلاری ئەمریكییان بۆ خەرجدەكرێت. •    سەرباری ئەمە، لەگەڵ دەستبەكاربونیاندا، پەرلەمانی عێراق شوقە یان خانوو بۆ پەرلەمانتاران بەكرێ دەگرێت، بەمەرجێك كرێكە لە (3 ملیۆن) دینار زیاتر نەبێت، ئەم پارەیەش پەرلەمان دابینی دەكات‌و ناكەوێتە سەر موچەی پەرلەمانتارەكەی خۆی.  بڕیارە بەهۆی ئەو قەیرانە داراییەی كە ئێستا دوچاری عێراق بوەتەوە، لە پرۆژە بودجەی 2021ی عێراقدا موچە‌و ئیمتیازاتی پەرلەمانتاران بەرێژەی 25% كەمبكرێتەوە. سەرباری ئەمە هێشتا پەرلەمانتارانی عێراق گلەییان هەیە لەوەی موچە‌و ئیمتیازاتەكانیان بەشیان ناكات، بەوپێیەی حزبەكانیان مانگانە 50%ی كۆی موچە‌و ئیمتیازەكانیان لێوەردەگرێت‌و خۆشیان هەر لەسەر ئەو پارەیە یارمەتی خەڵكی هەژارو كەمدەرامەت دەدەن، پەرلەمانتار سەرپشك كراوە چۆن ئەو ستافە (16) كەسییەكەی رێكدەخات، بۆیە زۆرێك لە پەرلەمانتاران كەسوكاری نزیكی خۆیان  وەكو پاسەوان تۆماركردووە‌و مانگانە موچەیەكی دیاریكراویان پێدەدەن بەبێ ئەوەی دەوامیان پێ بكەن، هەندێكی تر لەسەر ئەم پارەیە ستافی میدیایی خۆیان لە پەیجەكانی ناو تۆڕی كۆمەڵایەتی دروستكردووە، هەندێك پارەی (16) كەسەكەیان دابەشكردووە بەسەر زیاتر لە (30) كەسدا بۆ ئەوەی بتوانن هاوكاری چەند كەسێكی زیاتر بكەن، هەندێكیش بەشێكی زۆری پارەی ستاف بۆ خۆیان دەگەڕێننەوە‌و مانگانە لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەگەڵ ئەوانەی ناسنامەكانیان بەكارهاتووە بۆ وەرگرتنی پارەكە، بڕێكی دیاریكراو پارە بە كەسەكان دەدەن. موچە‌و ئیمتیازی پەرلەمانتار لە كوردستان  ناوەڕاستی ئەمساڵ، بەهۆی قەیرانی داراییەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە بڕیارێك رێژەی 50%ی موچەی پلەباڵاكانی بڕی. پەرلەمانتار لە هەرێمی كوردستان تێكڕای موچەكەی بە موچەی بنەڕەتی‌و دەرماڵەوە (8 ملیۆن‌و 84 هەزار) دینارە، واتە هاوتاو تاڕادەیەكیش زیاترە لە موچەی وەزیر. دوای بڕیاری كەمكردنەوەی موچەی پلەباڵاكان بەرێژەی 50% بەهۆی قەیرانی داراییەوە، چەند مانگێكە پەرلەمانتاران لە بری (8 ملیۆن) دینار، بڕی (4 ملیۆن) وەردەگرن. هەر بەپێی یاسا، پەرلەمانتاری كوردستان سێ كەسی وەكو هاوەڵ لەگەڵدایە، ئەمانە یەكێكیان شۆفێرو دوانەكەی تر پاسەوانی تایبەتن، موچەی شۆفێرو پاسەوانان ناكەوێتە سەر موچەی پەرلەمانتار، بەڵكو لەلایەن وەزارەتی ناوخۆوە دابین دەكرێت. لە هەرێمی كوردستان هاوشێوەی عێراق، زۆرێك لە پەرلەمانتاران كەسوكاری نزیكی خۆیان وەكو پاسەوان دامەزراندووە، هەندێكیشیان خەڵكانی شارەزای بواری تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیان كردووە بە پاسەوان‌و لەبری ئەو پارەیەی مانگانە وەكو پاسەوان پێیان دەدەن، كاری پەیجی تایبەتی خۆیان لە تۆڕی كۆمەڵایەتی بەو كەسانە دەكەن، و هەندێكیشیان بۆ كاری تایبەتی ماڵەوە بەكاریان دەهێنن، بۆیە هەندێكجار كێشەو ناكۆكی لەنێوان پەرلەمانتارو پاسەوانەكانیان روودەدات‌و هاوشێوەی ئەوەی لە سەلیم شوشكەیی پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی رویداوە، كێشەكە دەچێتە دادگاوە.  بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە لەبەردەستی (درەو)دایە، مانگی حەوتی ئەمساڵ كە حكومەتی هەرێم موچەی مانگی شوباتی دابەشكردووە، زۆرینەی پەرلەمانتارانی كوردستان كە ژمارەیان (71) پەرلەمانتار بووە بڕی (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) دینار موچەیان وەرگرتووە، ئەمەش بەهۆی ئەوەی: •    50%ی موچەكەیان كەمكراوەتەوە، واتا لە (8 ملیۆن و 84 هەزار) دینارەوە كراوە بە (4 ملیۆن و 42 هەزار) دینار. •    مانگانە بڕی (360 هەزار) دیناریان لێدەبڕێت بۆ كرێ‌و خزمەتگوزاری شوقەی نیشتەجێبوون. •    بڕی (2 ملیۆن‌و 160 هەزار) دینار بۆ قیستی ئۆتۆمبێل دەڕوات، ئەمە بۆ ئەو پەرلەمانتارانەی كە ئۆتۆمبێلیان بە قیستی پەرلەمان راكێشاوەو مانگانە قیستەكەیان دەدەنەوە. (بەپێی زانیارییەكانی درەو ئۆتۆمبیلەكان بایی نزیكەی 85 هەزار دۆلار بووە، زۆرینەی پەرلەمانتاران ئۆتۆمبێلەكەیان فرۆشتوەتەوە) •    ئەوانەی ئۆتۆمبیلیان بەقیست راكێشاوە، كۆی  گشتی ئەو موچەیەی وەریان گرتووە (ملیۆنێك‌و 570 هەزار) دینار بووە، بەڵام ئەو پەرلەمانتارانەی بە قیست ئۆتۆمبێلیان رانەكێشاوە بڕی (3 ملیۆن‌و 700 هەزار) دینار موچەیان وەرگرتووە. •     پەرلەمانتارانی خانەنشینكراو بەهەمان شێوە رێژەی 50%ی موچەكەیان لێبڕدراوە، واتە موچەكەیان لە (6 ملیۆن‌و 560 هەزار) دینارەوە بووە بە (3 ملیۆن‌و 250 هەزار) دینار.