ئاراس فەتاح- مەریوان وریا قانع

(دووشەممەی هەموو هەفتەیەك تایبەت بۆ درەو دەینوسن)

جیهان پڕە لە رووداوی تراژیدیی لەوێنەی جەنگ، ئاوارەبوون، برسێتیی، وێرانكاریی ژینگەیی، كە رۆژانە ویژدانی كەسانێكی زۆر دەهەژێنن، بەڵام زۆرجار تەنها یەكێك لەو ڕووداوانە دەبێت بە شاڕووداو و رەهەندێكی جیهانیی وەردەگرێت. خنكانی ئالان كوردی تەمەن سێ ساڵان لە ساڵی 2015دا و دۆزینەوەی لاشە بچووكەكەی لە كەناری دەریادا، بوو بە سیمبۆڵی تراژیدیای هەڵهاتنی رۆژانەی سەدان هەزار خێزانی مەدەنیی لە دەستی جەنگ‌و برسێتیی‌و نابەرپرسیارێتی حوكمڕانانی ئەم ناوچەیە. دیوێكی گرنگی تری ئەم ڕووداوە گوێپێنەدان‌و خەمساردیی سیاسەتی نێودەوڵەتیی بوو بەرامبەر بە دیاردەی پەناهەندەیی‌و خنكانی ژمارەیەكی زۆریان لەڕێگای هەڵهاتنەكەیاندا. لەو چركەساتەوەی وێنەی ئەم منداڵە خنكاوە بڵاودەكرێتەوە، ئیتر جەستە بچووكە بێگیانەكەی دەبێت بە سیمبۆڵێك بۆ خنكاندنی ویژدانی مرۆڤایەتیی لە دەریای ناوەڕاستدا.
یەكێك لە ڕووداوە تراژیدییەكانی ئەمساڵیش، ساڵی 2020، كە ڕەنگە ماوەیەكی درێژ لە یادەوەریی مرۆڤایەتییدا بمێنێتەوە، ڕووداوی خنكاندنی جۆرج فلۆیدی رەشپێست بوو لەلایەن ئەفسەرێكی پۆلیسی سپییپێستی ئەمریكییەوە. گرنگترین دەركەوتێكی ئەم ڕووداوی مردنە، دیسانەوە لەڕێگای خنكاندنەوە، ووشەی "هەناسە"یە. دوای ئەوەی چوار پۆلیسی شاری میناپۆلیس، جۆرج فلۆید دەستگیردەكەن‌و تەختی زەوی دەكەن، یەكێكیان بەناوی دێریك شۆڤێن بۆ ماوەی هەشت دەقیقە بەئەژنۆوە فشاردەخاتە سەر ملی‌و پاش ئەوە توانای هەناسەدانی لەژێر ئەژنۆكانی ئەو پۆلیسەدا سنوورداردەبێت، سەرەنجام دەخنكێت. جۆرج فلۆید بەر لە كوشتنی چەندجارێك هاواردەكات‌و دەڵێت: "ناتوانم هەناسەبدەم"، "ناتوانم هەناسەبدەم"، بەڵام ئەفسەرە پۆلیسەكە گوێ بە هاوارو تكاكانی نادات‌و بەردەوام دەبێت لە پەستانخستنە سەر ملی تا دەیخنكێنێت.

بەدوای ئەو ڕووداوەدا ملیۆنان مرۆڤ دەڕژێنە سەر شەقامەكان‌و ناڕەزاییدەربڕینێكی هەمەلایەنە، ئەمانە تەنها داوای لێپرسینەوە لە تاوانبارەكان ناكەن، بەڵكو داوای سەرلەنوێ داڕشتنەوەو ڕیفۆرمكردنێكی ڕیشەیی سیستەمی پۆلیس لە ئەمریكادا دەكەن. پاككردنەوەی ئەو سیستەمە لە ڕاسیزم‌و كۆتاییهێنان بە ڕقبوونەوە لە ڕەشپێستەكان‌و بەكەمنرخدانانی بەهای ژیانیان، دەبێت بە داخوازییەكی جیهانیی. ڕووداوەكە كە گڕی لە شەقامی ئەمریكیی بەردا، هێزێكی گەورەی بە بزوتنەوەی دژ بە راسیزم بەگشتیی‌و بە بزوتنەوەی "ژیانی ڕەشپێستان گرنگە" بەتایبەتیی بەخشی. بزوتنەوەی "ژیانی ڕەشپێستان گرنگە" بزوتنەوەیەكی كۆمەڵایەتیی‌و سیاسیی دژ بە ڕاسیزمە لە ئەمریكا. لە زۆر بەشی تری جیهاندا بە ملیۆنان مرۆڤ ڕژانە سەر شەقامەكان‌و هەمان دروشمیان بەرزكردەوەو داوای ڕێزدانانیان بۆ ژیانی ڕەشپێستەكان‌و كۆتاییهێنانیان بە ڕاسیزم، دەكرد. 
هەروەكو چۆن بڵاوبوونەوەی وێنەی جەستە خنكاوەكەی ئالان كوردیی لەكەناری دەریای ناوەڕاستدا بوو بە مانشێتی میدیا جیهانیی‌و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، بەهەمان شێوە خنكاندنەكەی جۆرج فلۆید لەڕێگای گرتەیەكی ڤیدیۆییەوە، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی تەنی‌و لەماوەیەكی كورتدا هەموو جیهان بوو بە بینەرو شایەتی ئەو كوشتنە رەگەزپەرستانەیە. ئەم رووداوەش وایكرد زاراوەی "هەناسە" ببێتە یەكێك لە گرنگترین وشەكانی ساڵی 2020. "هەناسە" وەك هاواركردنێك بۆ ژیان‌و ڕێزرگرتنی مرۆڤ بەبێ جیاكاریی‌و پاراستنی كەرامەتی.

دۆخی زۆرینەی تاك‌و گروپەكانی هەرێمی كوردستانیش لەژێر زەبری حوكمڕانیی دەسەڵاتدارانی هەرێمدا، لە دۆخی پڕوكانێكی مەترسیداردایە كە بەرجەستەكەری هەردوو ئەو حاڵەتی خنكان‌و خنكاندنەیە كە باسمانكرد. ئینسانی ئێمە لەبەردەم دوو ئەگەری نائینسانییدایە: یان ئەوەتا ساڵانە هەزاران كەس وەك خێزانی ئالان كوردیی ئاوارەی هەندەران دەبێت، بۆئەوەی ئەڵتەرناتیڤێكی تر بۆ ئەو ژیانە نائینسانییە بدۆزێتەوە، یاخود وەك دۆخی پێش خنكاندنەكەی جۆرج فلۆید هاوار دەكات‌و كەس گوێی لێ ناگرێت. 
كۆمەڵگای هەرێم لەژێر زەبرو فشاری ڕۆژانەی حوكمڕانەكانیدا لە دۆخی پڕوكانێكی لەسەرخۆ، بەڵام بەردەوامدایە. ئەم پڕوكانە پڕوكانێكی هەمەلایەنە: پڕوكانی ئابوریی، پڕوكانی سیاسیی، پڕوكانی میدیایی‌و پڕوكانیی كۆمەڵایەتیی‌و تەنانەت ئەخلاقییش.

لەئاستی ئابوریدا خەڵكانێكی زۆر لەژێر هێڵی هەژاریدا دەژین‌و بە بەردەوامیش ژمارەیەكی گەورەتر لەژێر هەڕەشەی دابەزیندان بۆ ژێر ئەو هێڵە. دروستبوونی بەردەوامی ژمارەیەكی گەورە لە كەسانی بێكارو بێسەرچاوەی دارایی، هاوشانە، بە دروستبوونی بەردەوامی ژمارەیەكی كەم لە ملیۆنێرو ملیاردێرو دەوڵەمەندیی فەلەكیی. ئەو ڕێسایەی كایەی ئابوریی لە هەرێمی كوردستاندا بەڕێوەدەبات، دروستبوونی هەژارییەكی تۆقێنەرە بەرامبەر بە دەوڵەمەندبوونێكی مەترسییدار. ژێرخانی ئەم دوو پرۆسە ترسناكەش دزیی‌و گەندەڵیی‌و مۆنۆپۆڵكردنی كەرتە ئابورییە سەرەكییەكانی وڵاتەكەیە، لەلایەن چەند خێزان‌و بنەماڵەیەكی سیاسییەوە. لەناو ئەم مۆدێلە دەسەڵاتدارێتییەدا هیچ ئاسۆیەك بۆ دەربازبوون لەم پڕوكان‌و خنكانە ئابورییە لەئارادا نییە كە ئەمڕۆ هەرێمەكەی تەنیوەتەوە.
لە ڕووی سیاسییەوە هەمان پڕوكان‌و فشاری گەورە لەئارادایە. كایەی سیاسەت لە كوردستاندا كایەیەكی خنكێنراوە لەلایەن سیستەمێكی سوڵتانییەوە بە جۆرێك شتێك بەناوی سیاسەت‌و خێری گشتییەوە لەو كایەیەدا نەماوە. كایەیەكە جگە لەوەی لەلایەن چەند خێزانێكی سیاسییەوە تەواو مۆنۆپۆڵكراوە، هاوكات بە پەیوەندیی ژێربەژێرو بە كڕین‌و تەزویرێكی گەورەو هەمەلایەنیش تەنراوە. پڕكراوە لە بكەری ناسیاسیی‌و نابەرپرسیار، كە هەموویان یەك ئامانج دەیانجوڵێنێت: وەدەستخستنی ئاسانی پارەو كەڵەكەكرنێكی نایاسایی‌و نەبەرپرسیارانەی بەردەوامی. 

بە بۆچوونی ئێمە پڕوكاندنی ئابوریی لە هەرێمدا لە پڕوكاندنی سیاسیی كۆمەڵگاكەوە سەرچاوەدەگرێت. ئەم پرۆسەی پروكاندنە سەرەتا بە پرۆسەی مۆنۆپۆڵكردن‌و كۆنترۆڵكردنی تەواوەتی كایەی سیاسیی لە هەرێمدا پیادەكرا، ئینجا ئەو مۆدێلی مۆنۆپۆڵكردنە سیاسییە گواسترایەوە بۆ ناو كایەی ئابوریی‌و لەوێشدا جێبەجێكرا. ئابوری نەوتی هەرێم، بەستنی نهێنیی‌و تەعەسوفییانەی پەیمانە ئابورییەكان لەگەڵ دەوڵەتە ئیقلیمیی‌و كۆمپانیا زەبەلاحەكاندا، ئابوریی خاڵە سنوورییەكان، ئابووری قاچاخ‌و بازرگانییە گەورەكان، دابەشكردنی كۆنتراكتەكان، چۆنیەتی وەگەڕخستنی سەرمایە، هەر هەموو ئەمانە لەژێر دەستی چەند كەسێكی ناو بنەماڵە حوكمڕانەكان‌و بازنەیەكی سیاسیی بچووكی داخراودان. داگیركردنی كایەی سیاسیی هەرێم لەلایەن خێزانە سیاسییەكانەوە بەتاڵكردنەوەی كۆمەڵگای كوردستان بوو لە توانای دەستكاریكردن‌و داڕشتنەوەی پەیوەندیی و هاوكێشەكانی هێز لەناویدا.
پڕوكانی میدیایی دیاردەیەكی تری زۆر تایبەتی ناو دونیای ئێمەیە. بەشی هەرەزۆری میدیا لە هەرێمدا میدیایەكی تەواو كۆنترۆڵ‌و كڕدڕاو و ئاڕاستەكراوە. ڕووبەرێكی تەسك بۆ میدیاو دەنگی ئازاد هەیە، بەڵام ئەم ڕووبەرە هەم هێجگار بچووكە، هەم ڕووبەرێكی تەواو خزێنراوەتە ژێر فشارەوە. گرتنی بەردەوامی ڕۆژنامەنووسە ئازادەكان‌و چالاكوانانی كۆمەڵگای مەدەنیی دەرەوەی دەسەڵاتی دەزگا حیزبییەكان، دیمەنی پڕوكاندنەكە بە ئاسانی بەرجەستەدەكات.
ئەركی گرنگی ئەم میدیا ئاڕاستەكراو و كۆنترۆڵكراوەی هەرێم تەنها پڕوپاگەندەكردن نییە بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێم، بەڵكو هەڵگێڕانەوەیەكی هەمەلایەنەی راستییەكان‌و درۆكردنی بەردەوامە بەو مەبەستەی دۆخێك دروستبكەن كەس نەتوانێت لەناویدا ڕاستیی لە درۆ جیابكاتەوەو لەم ڕێگایەشەوە شتێك بەناوی هیواو ئومێد لە كۆمەڵگاكەدا نەمێنێتەوە. هاوكات ئەم میدیایە یەكێكە لە میلیشیا تایبەتەكانی پێكدادانە سیاسیی‌و سەربازییەكانی ناو هەرێم. بۆیە یەكێك لە وەزیفە سەرەكییەكانی تری بریتییە لە بەرهەمهێنانی ڕق‌و دڕدۆنگیی‌و تێكشكاندنی هەموو بەهایەكی پێكەوەژیان‌و قبوڵكردنی یەكتر. 
ئەم دۆخی پڕوكانە لە ڕووی كۆمەڵایەتیشەوە زۆر بەسەختی ئامادەیە، هیچ كاتێك بە ڕادەی ئەمڕۆكە پارچەپارچەبوونی كۆمەڵگا لەو وڵاتەدا ئامادەنەبووەو پێكەوەژیانی كۆمەڵایەتیی ئینسانەكانیش زەحمەت نەبووە. كۆمەڵگای هەرێم لە دۆخێكی شاقوڵیی‌و ئاسۆیی دابەشبوون‌و پارچەپارچەبوونی هەمەلایەندایە. لانی هەرەكەمی هیچ ئیجماعێكی كۆمەڵایەتیی‌و دینیی‌و سیاسیی‌و فەرهەنگیی بوونی نییە. هەر یەكێك لە دوو هێزە حوكمڕانەكەش، كە خاوەنی پێشمەرگەو پۆلیس‌و ئاساییشی تایبەت بەخۆیانن، هەر كاتێك بیانەوێت یان مەترسیی بۆ سەر دەسەڵاتدارێتییەكەیان بەدیبكەن، دەتوانن هەرێمەكە پارچەپارچە بكەن، سنوورەكانی نێوانیان دابخەن‌و هەموو پەیوەندییەكی كۆمەڵایەتیی لەنێوان شارو ناوچەكانی هەرێمدا بپچڕێنن. ئەم دۆخەش سایكۆلۆژیایەكی تایبەتی بەسەرخۆدا داخران‌و ناوچەگەرێتیی بەرهەمدەهێنێت‌و لانی هەرەكەمی كۆگیریی كۆمەڵایەتیی دەپڕوكێنێت، هاریكاریی كۆمەڵایەتیی تێكدەشكێنێت‌و هاوسۆزیی دانیشتوانەكە بۆیەكتر لاوازدەكات.

لە هەموو ئەو بوارانەدا دۆخی هەرێم وەك دۆخی هاواری جۆرج فلۆیدە بۆ هەناسەدان لەژێر فشاری گوێنەگرتنی دەسەڵاتداراندا، لە رووە ئینسانییەكەشییەوە وەك دۆخی خێزانەكەی ئالان كوردیی وایە كە بەناچاریی وڵاتەكەی خۆی بەجێدەهێڵێت‌و ئاوارەی هەندەران دەبێت بۆئەوەی هەناسەی ژیانێكی كەرامەتدار هەڵمژێت. بەڵام لە دەریادا دەخنكێت. 
ئەگەر زاراوەی سەرەكیی ساڵی 2020 لە ئەمریكادا زاراوەی "هەناسەدان" بێت، ئەوا زاراوەی سەرەكیی ناو دونیای ئێمە لەم چەند ساڵەی دواییدا زاراوەی "پڕوكان"ە. ئەوەی دەسەڵاتدارانی كوردستان ئەنجامیدەدەن پڕوكاندنی سیستەماتیكی كۆمەڵگای هەرێمە. پڕوكاندنێك كە یان بە مردن كۆتایی دێت یان بە یاخیبوون. پێدەچێت چارەسەرێكی تر لەنێوان ئەو دووانەدا بوونی نەمابێت، یان هێجگار زەحمەتبێت.

بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل 

بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی