نوسینی: سەرکۆئازاد گەڵاڵی، ئەندامی لیژنەی دارایی لە دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و درووستبوونی حكومەتی هەرێمەوەلە ساڵی 1992 تا ئێستا حكومەتی هەرێمی كورستان لەكۆی (29)ساڵی تەمەن ( 17) ساڵ یاسای بودجەی هەبووەو (12) ساڵی بە بێ یاسای بودجەبووە، واتا حكومەتی هەرێم لە (41%)ی ساڵەكانی تەمەنی یاسای بودجەی هەبووەو (59%)ی ساڵەكانی تەمەنی یاسای بودجەی نەبووە. یەكێك لە پایەگرنگەكانی حكومڕانی رشید و شەفاف  بۆ حكومەتیك پەیوەستە بە بونی یاسای بودجە بۆ ئەوەی داهات و خەرجی  ئەو حكومەتە دیاری بكات وە ئەنجومەنە هەڵبژێراوەكانی وەك پەرەلەمان بەشدار بن لە دەرچواندنی ئەم یاسایە بۆ ئەوەی لایەنی كەمی دادپەروەری و یەكسانی بۆ تەواوی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی فەراهەم بكات و چاودێری جیبەجێكردنی یاساكە بكات. بودجە بریتیە لە پلانێكی گشتگیری حكومەت بۆ هەڵسەنگاندنێك بۆ داهات و خەرجی بۆ كاتێكی دیاری كراو، دیاریكردنی بودجەیەكی یەكسان و واقیعبین یەكێكە لە سەرەكیترین كارەكانی هەر حكومەتێك . لە ڕۆژئاوا سیاسەت تەنها زانستی بوار و دەرفەت و بەرژەوەندی نیە ، بەڵكو بڕبڕەی پشتی سیاسەت ئیدارەكردنی ئابوری دەوڵەتە، چونكە دانان و خەرجكردنی بودجەیە بۆ ئەو بەرنامە سیاسیەكان كە متمانەی زۆرینەی دەنگدەری كۆمەڵگای بە دەست دەهێنن. حكومەتی هەرێمی كوردستان یەكەم ساڵی  حكومرانی خۆی بە بێ یاسای بودجە تێپەراند،بەو پێیەی حكومەتی هەرێم لە نیوەی دووەمی ساڵی ١٩٩٢ دامەزرا تا كۆتایی ئەو ساڵە بە بێ یاسای بودجە تەمەنی خۆی تێپەڕاند، لە ساڵانی نەوەدەكاندا تەنیا (4) ساڵی یاسای بودجەی هەبووە، دوو یاسایان لەیەك ساڵدابووە. لە بەدواداچونێكی ووردماندا  بۆ مێژووی بودجە لە هەرێمی كوردستان بۆمان دەركەوتووە حكومەتی هەرێم و پەرەلەمانی كوردستان  بە درێژای ماوەی (٢٩) ساڵی حكومڕانی هەرێمی كوردستان  (١٧)حەڤدە  ساڵ یاسای بودجەی نەبووە كە پێك دێیت لەم ساڵانە (١٩٩٢، ١٩٩٤ و ١٩٩٥  ،١٩٩٩، ٢٠٠٠ ، ٢٠٠٢ ، ٢٠٠٣ ،٢٠٠٤ ، ٢٠٠٥ ، ٢٠٠٦ ، ٢٠١٤، ٢٠١٥، ٢٠١٦ ، ٢٠١٧، ٢٠١٨، ٢٠١٩، ٢٠٢٠) بە دریژایی ئەو (29) ساڵە تەنها (12)ساڵ  یاسای بودجەی هەبوە كە پێك دێت لەم ساڵانە ( ١٩٩٣ ، سێ مانگی ساڵی ١٩٩٦ ، ١٩٩٧ ، ١٩٩٨، ٢٠٠١، ٢٠٠٧ ، ٢٠٠٨ ، ٢٠٠٩، ٢٠١٠، ٢٠١١، ٢٠١٢ ، ٢٠١٣). لەم بەدواداچونەماندا زیاتر تیشکمان خستۆتە سەر مێژووی بودجە وە لە ناو یاسایی بودجە کات و شوێن و پاڵپشت بە کام ماددەی یاسایی بودجە دەرچووە. مەبەستی بنەڕەتی ئێمە پیشاندانی عەقڵیەتی حکومڕانی حکومەتی هەریم ئایە لە یاسایی بودجەدا چەند داهاتی دەست کەوتوە ؟چۆن خەرجی کردوە ؟چ سێکتەرێکی لا گرنگ بووە بۆ ژێرخانی ئەم ووڵاتە .، دەسەڵاتەکانی یاسادانان و دادوەری تا کەی و تا چەند سەربەخۆی دارایان هەبووە یان دەسەڵاتی جێبەجێکردن چەند پارەی بۆ تەرخان کردوە بێ یاسای بودجە ئەمانە و کۆمەڵیک شتی تر  لە باس کردنی یاساکانی بودجە بۆ خوێنەری ئازیز ڕوون دەبێتەوە. یەکەم بودجەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ١٩٩٣ دەست پێدەکات ، بە یاسایی ژمارە ٥ بودجەی ساڵی ١٩٩٣ کە لە خوارەوە ئاماژەم بە ناوڕۆکی یاساکە کردوە بەم شێوازە بوە:- بەپێی حوکمی بڕگەی (١)لە ماددەی (٥٦) یاسایی ژمارە (١)  ساڵی ١٩٩٢ و لەسەر داوای وەزیری دارایی و بڕیار لەسەردانی ئەنجومەنی وەزیران ،ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عیراق لە دانیشتنی ڕۆژی (١٩٩٣/٢/٢٨)دا بڕیاری دەرکردنی یاسایی ژمارە (٥)بودجەی ساڵی ١٩٩٣ دەرکرد کە پێک هاتوە لە (٢) دوو لاپەڕە و لە (١١) ماددە لە خۆدەگرێیت . ماددەی یەکەم /  (١،٢٣٤،٨٦٩،٤٠٠) دینار بۆ مەسرەفی ساڵی ١٩٩٣ ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق و وەزارەتەکان و بەڕێوبەرایەتیەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق تەرخان دەکرێیت. ماددەی دووەم/  داهاتی ئەو کاتەی هەریم بە (١،٠١٣/٨١٢/٠٠٠) دینار دەخەمڵێنریت . بەپێ ماددەی یەکەم و دووەم کورتهێنان بریتیە لە بڕی (٢٢١،٠٥٧،٤٠٠) دینارە. *ساڵی ١٩٩٤ و ساڵی ١٩٩٥ هەرێمی کوردستان یاسای بودجەی نەبوو . *دووەم یاسایی بودجە لە ساڵی ١٩٩٦ بوو : بە پێی حوکمی بڕگەی (١و٥) لە ماددەی (٥٦) یاسایی ژمارە (١) ساڵی ١٩٩٢ لەسەر داوای وەزیری دارایی و ڕەزامەندیی  ئەنجومەنی وەزیران لە سەری، ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عیراق لە دانیشتنی ڕۆژی ١٩٩٦/١١/٦ ئەم یاسایی خوارەوەوی دەرکرد . یاسایی بودجەی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ماوەی ١٩٩٦/٩/١ تا کۆتایی ١٩٩٦/١٢/٣١  یاسای ژمارە (٤)ی ساڵی ١٩٩٦ . ئەم یاسایە پێک هاتوە لە (٢) دوو لاپەڕە و لە (١١) ماددە لە خۆدەگرێیت . لە ماددەی یەکەم /  ١_ ئەم خەرجیە بەردەوامانە بۆ ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق و وەزارت و کارگێڕیەکانی هەرێم بۆ ماوەی ١٩٩٦/٩/١ تاکو ١٩٩٦/١٢/٣١  تەرخان دەکرێن, کە بریتین لەم بڕە پارانەی خوارەوە :- ٣٥٧،٤١٦،٠٠٠ سێ سەد و پەنجاو حەوی ملیۆن چوار سەدو شازدە هەزار دیناری سویسری ،لەگەڵ (١٦٠) سەد و شەست هەزار دۆلار ئەمریکی . ٢_ ئەم پارانەی خوارەوە بۆ بودجەی ئەو فەرمانگە و کۆمپانیانەی لە لایەنی دارایەوە خۆیان بەڕێوەدەبەن تەرخان دەکرێن کە سەرجەمەکەیان دەگاتە : (٦٤،٦٥٢،٢٥٠) شەست و چوار ملیۆن و شەش سەدو پەنجاو دوو هەزار و دووسەدوپەنجا دینار. ماددەی دووەم/ داهاتی هەرێمی کوردستان بۆ ئەو ماوەیەی کە لە ماددەی یەکەمدا هاتووە بە (٢٢٥،٠٠٠،٠٠٠)دووسەد و بیست و پێنج ملیون دینار دەخەڵمێندرێ. لێرەوە بۆمان ڕوون دەبیتەوە کە کورتهێنان بۆ ئەو سێ مانگە بریتیە لە (١٩٧،٠٦٨،٢٥٠)سەدو نەوەد و حەوت ملیۆن و شەست و هەشت هەزار و دووسەد وپەنجا دینار سویسری لە گەڵ (١٦٠) سەد و شەست هەزار دۆلار ئەمریکی بوە. **سێیەم یاسایی بودجە هەرێم  بریتیە لە یاسای ژمارە (١) ساڵی ١٩٩٧ ناوەڕۆکی یاساکە بەم شێوەی لای خوارەوەیە * بە پێی حوکمی بڕگەی (١و٥) لە ماددەی (٥٦) یاسایی ژمارە (١) ساڵی ١٩٩٢ لەسەر داوای وەزیری دارایی و ڕەزامەندیی  ئەنجومەنی وەزیران لە سەری، ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عیراق لە دانیشتنی ڕۆژی ١٩٩٧/٣/١٩ ئەم یاسایەی خوارەوەی دەرهێنا. یاسایی ژمارە (١) ساڵی ١٩٩٧ یاسایی بودجەی هەرێمی کوردستانی عێراق. ئەم یاسایە پێک هاتوە لە (٣) سێ لاپەڕە و لە (١١) ماددە لە خۆدەگرێیت . ماددەی یەکەم / ا. ئەم خەرجیە بەردەوامانەی خوارەوە بۆ ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق و وەزارەتەکان و کارگێڕییەکانی هەرێم بۆ ساڵی ١٩٩٧ تەرخان دەکرێن کە ئەم پڕە پارانەن :  (٢،٢٨٥،٧١٧،٨٠٠) دینار و (١٧٠،٠٠٠) هەزار دۆلاری ئەمریکیە. ب. ئەم پڕە پارانەی خوارەوە بۆ بودجەی فەرمانگە و کۆمپانیا کە خۆیان بەڕیوە دەبەن بۆ ساڵی ١٩٩٧ تەرخان دەکرێن کە (٥٤٩،٧٦٨،٨٠٠) دینارە. ج. بۆ بودجەی نەخشەکێشانی گشتی ساڵی ١٩٩٧ بڕە پارەی (٦٨٤،١٦٩،٠٠٠)دینار تەرخان دەکرێ. ماددەی دووەم /  داهاتی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ١٩٩٧ (١،٦٣٦،٠١٧،٤٩٢) *کورتهێنان بەپێ داهات و ئەو خەرجیەی تەرخان کراوە کە لەماددەکانی یەک(آ) و دووەم هاتووە بریتیە لە (٦٤٩،٧٠٠،٣٠٨) شەش سەد و چل و نۆ ملیۆن و حەوسەد هەزار و سیسەد و هەشت دینار و لەگەڵ (١٧٠،٠٠٠)سەد و حەفتا هەزار دۆلاری ئەمریکی جگە لە برگەی (ب وج). ** یاسای ژمارە (١٤)ی ساڵی ١٩٩٧ یاسای بودجەی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ساڵی ١٩٩٨. پشت بەو دەسەڵاتانەی بە پێی بڕگەی (٣) ماددەی (٢) لە یاسای ژمارە (١٠) ساڵی ١٩٩٧پێمان دراوەو لەسەر ئەو بنەمایەی کە ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق لە دانیشتنی  ڕۆژی  ١٩٩٧/١٢/٣٠ دا  یاساکاری کردووە، بڕیاری دەرهێنانی ئەم یاسایەمان دا:  یاسای ژمارە (١٤ )ی ساڵی ١٩٩٧ یاسای بودجەی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ساڵی ١٩٩٨. ئەم یاسایە لە دوو لاپەڕە و (١١) یازدە ماددە پێکدیت. ماددەی یەکەم/  آ_ بڕی (٣،٠٧٤،٨٢٠،١٠٠) دیناری سویسری  و (١٨٠،٠٠٠) دۆلاری ئەمریکی بۆ بودجەی خەرجی ڕۆژانەی ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق و وەزارەتەکان و بەڕێوەبەرایەتییەکانی هەرێم بۆ ساڵی ١٩٩٨ تەرخانکرا. ب_ بڕی (٧٧١،١٥٦،٠٠٠) دیناری سویسری بۆ بودجەی کارگە و فابریکە و فەرمانگە و کۆمپانیا  و بانکە بازرگانی و تایبەتمەندییە خۆ بژێوەکان ((ذات التمویل الذاتی)) بۆ ساڵی  ١٩٩٨ تەرخانکرا . ج_ بڕی(٧٧٨،٠٣٠،٠٠٠) دیناری سویسری بۆ بودجەی ((پلان))ساڵی ١٩٩٨ تەرخان کرا . ماددەی دووەم: داهاتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە بڕی (٢،٢٤٧،٧١٥،٠٠٠) دیناری سویسری مەزەندە دەکرێ بۆ ساڵی ١٩٩٨. *ساڵی ١٩٩٩ و ٢٠٠٠ هەرێمی کوردستان بودجەی نەبووە .  * یاسای ژمارە (١) ساڵی ٢٠٠١ یاسای بوجەی ساڵی (٢٠٠١)ی هەرێمی کوردستانی عێراق. پشت بوحوکمەکانی بڕگە (١)ی ماددەی (٥٦) و ماددەی (٥٣) لە یاسای ژمارە (١)ی هەموارکراوی ساڵی (١٩٩٢) و لەسەر داواکاریی وەزیری دارایی و ئابوری و ئەو یاساکارییەش کە ئەنجومەنی نیشتیمانیی کوردستانی عێراق لە دانیشتنی  نائاسایی ژمارە(٣) ی ڕۆژی (٢٠٠١/١/٩) دا ئەنجامی داوەو ،بوپێی ئەو دەسەڵاتەش کە بڕگە (٣)ی ماددەی دووەمی یاسا ژمارە (١٠) ساڵی ١٩٩٧ پێمانی داوە، بڕیاری دەرهێنانی ئەم یاسایەمان دا: یاسایی ژمارە(١)ی ساڵی ٢٠٠١ یاسای بوجەی ساڵی (٢٠٠١)ی هەرێمی کوردستانی عێراق. ئەم یاسایە پێک هاتوە لە (٣) سێ لاپەڕە و لە (١١) یازدە ماددە لە خۆدەگرێیت . ماددەی یەکەم/ ١_ بۆ خەرجی ئەنجومەنی نیشتیمانیی کوردستانی عێراق و وەزارەتەکان و ئیدارەکانی هەرێم بۆ ساڵی ٢٠٠١ کۆی (٢،٢٧٢،٣٢٥،٠٠٠) دینار و (١٨٠،٠٠٠)دۆلاری ئەمەریکی دادەنرێ: آ_ بۆ ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق کۆی (٣٨،٢٥١،٠٠٠)دینار و (١٨٠،٠٠٠) دۆلاری ئەمریکی. ب_ بۆ وەزارەتەکان و ئیداروکانی هەرێم کۆی (٢،٢٣٤،٠٧٤،٠٠٠)دینار. ٢_ بۆ بوجەی ساڵی (٢٠٠١)ی کارگە و سەنعەتگاو دایەرە و شیرکەت و بانکی بازرگانی و بانکە پسپۆرە خۆماڵدارکارەکان(ذات التمویل الذاتی) کۆی (٣٥٦،٧٥٤،٠٠٠)دینار دادەنرێ: آ_ بۆ کارگە و سەنعەتگا و دایەرە و شیرکەتەکان کۆی (٣٣٦،٧٠٥،٠٠٠)دینار. ب_ بۆ شیرکەتە بازرگانییەکان کۆی (٢٠٠،٤٩٠،٠٠)دینار. ٣_ بۆ بوجەی پلانی (الخطە) ساڵی (٢٠٠١) کۆی (٥٩٧،٩٠٠،٠٠٠)دینار دادەنرێ. ماددەی دووەم / کۆی داهاتی ساڵی (٢٠٠١)ی هەرێمی کوردستانی عێراق بە (١،٤٩٢،٤١١،٨٧٠) دینار دەخەمڵێنری . کورتهێنان بەپێ داهات و ئەو خەرجیەی تەرخان کراوە کە لەماددەکانی یەک(آ) و دووەم هاتووە بریتیە لە (٧٧٩،٩١٣،١٣٠) حەوت سەد و حەفتاو نۆ ملیۆن و نۆسەد و سیازدە هەزار و سەد و سی دینار و لەگەڵ (١٨٠،٠٠٠)سەد و هەشتا هەزار دۆلاری ئەمریکی جگە لە برگەی ٢ و ٣ ماددەی دووەم.  * یاسای ژمارە (٢٠)ی ساڵی ٢٠٠٧ پشت بە حوکمی بڕگەی(١) لە ماددەی (٥٦) لە یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢ی هەموارکراوی و لەسەر داوای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان _ عێراق، ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان _عێراق لە دانیشتنی ژمارە (٣٤)ی ڕۆژی٢٠٠٧/٧/١٨ی خۆیدا بڕیاری دەرچواندنی ئەم یاسایەی خوارووەدا : یاسای ژمارە(٢٠)ی ساڵی ٢٠٠٧ یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان_ عیراق بۆ ماوەی ٢٠٠٧/١/١ تاکو ٢٠٠٧/١٢/٣١ ئەم یاسایە پێک هاتوە لە (٢) دوو  لاپەڕە و لە (١٣) سیازدە ماددە لە خۆدەگرێیت . ماددەی یەکەم/ گوژمەی تەنیا  (٧،٨٤٧،٦٦٠) (حەوت ترلیۆن و هەشت سەد و چل و حەوت ملیار و شەش سەد و شەست ملیۆن دینار بۆ ساڵی /٢٠٠٧ تەرخان دەکرێ و بەم جۆرە دابەش دەکرێ: یەکەم : گوژمەی (٢،٢٨٥،٥٥٦) تەنیا (دوو ترلیۆن و دوو سەد و هەشتاو پێنج ملیار و پێنج سەد و پەنجا شەش ملیۆن دینار) بۆ پڕۆژە سەرمایە گوزارییەکان. دووەم: گوژمەی (٥،٥١٨،٢٨٧)تەنیا (پێنج ترلیۆن وپێنج سەد و هەژدە ملیار و دوو سەد و هەشتاو حەوت ملیۆن دینار) بۆ خەرجیەکانی کارپێکردن. سێیەم : گوژمەی (٤٣٨١٧) تەنیا (چل و سێ ملیاربو هەشت سەد و حەڤدە ملیۆن دینار) بۆ خەرجیەکانی ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان_عیراق. ماددەی دووەم/ داهاتی بودجەی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی دارای ٢٠٠٧ لەسەرجەم خەرجییەکانی بودجەی فیدراڵی (٥،٩٨٢،٣٥٦) تەنیا (پێنج ترلیۆن و نۆسەد و هەشتاو دوو ملیار و سێ سەد و پەنجا و شەش ملیۆن دینار) دەخەمڵێندرێ. کورتهێنان بەپێ داهات و ئەو خەرجیەی تەرخان کراوە کە لەماددەکانی یەکەم و دووەم هاتووە بریتیە لە (١،٨٦٥،٣٠٤) تەنیا (یەک ترلیۆن و هەشت سەد و شەست و پێنج ملیار و سێ سەد و چوار ملیۆن دینارە). تێبینی/ لە ناو بودجەدا باس لە داهاتی ناوخۆی و رسومات و باج و گومرگ و خاڵە سنوریەکان نەکراوە .  *  یاسای ژمارە (٣)ی ساڵی ٢٠٠٨ پشت بە حوکمی بڕگەی(١) و (٥)لە ماددەی (٥٦) لە یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢ی هەموارکراوی و لەسەر داوای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان _ عێراق، ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان _عێراق لە دانیشتنی ئاسایی ژمارە (١٣)ی ڕۆژی ٢٠٠٨/٤/٣٠ یدا ئەم یاسایەی دەرچواند:- یاسای ژمارە (٣)ی ساڵی ٢٠٠٨ یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان _ عیراق ٢٠٠٨ ئەم یاسایە پێک هاتوە لە (٣) سێ لاپەڕە و لە (٢٠) بیست  ماددە لە خۆدەگرێیت . ماددەی یەکەم / بۆ خەرجیەکانی ساڵی دارای ٢٠٠٨ گوژمەی (٧،٦٢٨،٧٨٣) تەنیا حەوت ترلیۆن و شەش سەدو بیست و هەشت ملیار و حەوت سەدو هەشتاو سێ ملیۆن دینار دادەنرێ و بەم جۆرە دابەش دەکرێ: یەکەم: گوژمەی(٢،٨٧٩،٠٧٩) تەنیا دوو ترلیۆن و هەشت سەد و حەفتاو نۆ ملیار و حەفتاو نۆ ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی پڕۆژە سەرمایەداراییەکان. دووەم:گوژمەی(٤،٦٧٤،٨٤٢) تەنیا چوار ترلیۆن و شەش سەدو حەفتاو چوار ملیار و هەشت سەدو چل و دوو ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی بەکارخستن. سێیەم : گوژمەی (٥٤،٩٠٨) تەنیا پەنجاو چوار ملیار و نۆسەدو هەشت ملیۆن دینار بۆ خەرجیەکانی ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان_عیراق چوارەم : گوژمەی (١٩،٩٥٤) تەنیا  نۆزدە ملیار و نۆسەدو پونجاو چوار ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی دەسەڵاتی دادوەری. ماددەی دووەم/ داهاتەکانی بودجەی ساڵی دارایی ٢٠٠٨ لە سەرجەم خەرجیەکانی  بودجەی فیدراڵی بە (٦،٥٨٠،٧٨٤) تەنیا شەش ترلیۆن و پینج سەدو هەشتا ملیار و حەوت سەد و هەشتوو چوار ملیۆن دینار دەخەمڵێندرێ. کورتهێنان بەپێ داهات و ئەو خەرجیەی تەرخان کراوە کە لەماددەکانی یەکەم و دووەم هاتووە بریتیە لە (١.٠٤٧،٩٩٩) تەنیا یەک ترلیۆن و چل و حەوت ملیار و نۆسەد و نەود ونۆ ملیۆن دینارە. تێبینی/ لە ناو بودجەدا باس لە داهاتی ناوخۆی و رسومات و باج و گومرگ و خاڵە سنوریەکان  و پترۆ دۆلاری نەوت و گازنەکراوە.  * یاسای ژمارە (٨) ی ساڵی ٢٠٠٩  پشت بە حوکمی بڕگەی(١) و (٥)لە ماددەی (٥٦) لە یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢ی هەموارکراوی و لەسەر داوای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان _ عێراق، ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان _عێراق لە دانیشتنی ئاسایی ژمارە (١٩) لە ٢٠٠٩/٦/١٦ ئەم یاسایە دورچوێندرا   * بەبڕیاری ژمارە (١٧) سالی ٢٠٠٩ ی سەرۆکایەتی هەرێم لە لایەن سەرۆکی هەرێمەوو بڕیاری لێدراوە یاسای ژمارە (٨) ی ساڵی ٢٠٠٩ یاسایی بودجەی هەرێمی کوردستان _ عیراق بۆ ساڵی ٢٠٠٩ ئەم یاسایە لە (٢٦) بیست و شەش ماددە لە خۆدەگرێیت. ماددەی یەکەم /  بۆ خەرجییەکانی سالی دارایی ٢٠٠٩ گوژمەی (٨،٨٥٧،٢٦٣) تەنها  هەشت ترلیۆن و هەشت سەد و پەنجا و حەوت ملیار و دووسەد و شەست و سێ ملیۆن دینار و بەم جۆرش دابەش دەکرێ: یەکەم: گوژمەی (٢،٣٠٣،٣٣٨) تەنها دوو ترلیۆن و سی سەد و سێ ملیار و سێ سەد و سی هەشت ملیۆن دینار بۆ خەرجیەکانی پڕۆژە سەرمایە داراییەکان. دووەم: گوژمەی (٦،٥٥٣،٩٢٥) تەنها شەش ترلیۆن و پێنج سەد و پەنجا وسێ ملیار و نۆسەد وبیست و پێنج ملیۆن دینار بۆ خەرجیەکانی بەکار خست. ماددەی دووەم / داهاتەکانی بودجەی ساڵی دارایی ٢٠٠٩، لەسەرجەم خەرجییەکانی بودجەی فیدراڵی بە (٨،٨٥٧،٢٦٣) تەنها هەشت ترلیۆن و هەشت سەد و پەنجا و حەوت ملیار و دوو سەد وشەست و سێ ملیۆن دینار دەخەمڵیندرێ. کورتهێنان بەپێ داهات و ئەو خەرجیەی تەرخان کراوە کە لەماددەکانی یەکەم و دووەم هاتووە بریتە لە سفر  (٠) . تێبینی / داهاتی ناوخۆی دراوە بە وەزارەتی دارایی بەڵام  لە یاساکە  گوژمەکەی دیاری نەکراوە .  *** یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١٠ پشت بە حوکمی بڕگەی(١) و (٥)لە ماددەی (٥٦) لە یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢ی هەموارکراوی و لەسەر داوای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان _ عێراق، ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان _عێراق لە دانیشتنی  ژمارە (٤) لە ٢٠١٠/٤/١٣ ئەم یاسایە دورچوێندرا   * بەبڕیاری ژمارە (١)سالی ٢٠١٠ ی سەرۆکایەتی هەرێم لە لایەن سەرۆکی هەرێمەوە بڕیاری لێدراوە. یاسایی ژمارە (١) ساڵی ٢٠١٠ یاسایی بودجەی هەرێمی کوردستان _عێراق بۆ ساڵی ٢٠١٠ ئەم یاسایە لە (٣٤) سی وچوار ماددە پێک دێت لەگەڵ (بەیان )ێک بە هۆی هەڵەیەکی ماددی لە ماددەی (٣٠) یاساکە. ماددەی یەکەم / بۆ خەرجیەکانی ساڵی دارایی ٢٠١٠ گوژمە پارەیەک دادەنرێ کە بڕەکەی (١١،٤٣٢،١٧٦،٠٠٠) یازدە هەزار و چوارسەد و سی و دووملیار و سەدو حەفتا و شەش ملیۆن )دینارە بەم شێوەیەی خوارەوە دابەش دەکرێ: یەکەم: گوژمەی (...،٣،٥٤٣،٠٧٤)( سێ هەزار و پێنج سەد و چل و سێ ملیار و حەفتا و چوار ملیۆن دینار) بۆ خەرجیەکان پڕۆژە سەرمایەدارەیەکان. دووەم: گوژمەی(٧،٨٨٩،١٠٢،٠٠٠) حەوت هەزار و هەشت سەد و هەشتا و نۆ ملیار و سەد و دوو ملیۆن دینار) بۆ خەرجیەکانی بەکارخستن. سێیەم: گوژمەی (٧٢،٧٤١،٠٠٠) (حەفتاو دوو ملیار و حەوت سەد و چل  و یەک ملیۆن دینار) بۆ خەرجییەکانی پەرلەمان. چوارەم : گوژمەی (٣٩،٨١٤،٠٠٠) ( سی و نۆ ملیار و هەشت سەد  و چواردە ملیۆن دینار) بۆ خەرجیەکانی ئەنجومەنی دادوەری. پێنجەم : کورت هێنانی بودجە بە تەنها (٨٣٥،٠٠٠،٠٠٠)(هەشت سەد و سی و پێنج ملیار دینار)ە، ئەم کورتهێنانە لەو پارەیە  پڕدەکرێتەوە کە بۆ وەزارەتی پێشمەرگە لە بودجەی بەکار خستنی فیدراڵی بۆ پاسەوانی هەرێم لە تەرخان کراوەکانی وەزارەتی بەرگرت عیراقی فیدراڵ دانراوە، ئەمەش بە پێی یاساکانی بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵەکانی ٢٠٠٧ ،٢٠٠٨ ، ٢٠٠٩، دەبێ . ماددەی  دووەم : داهاتی بودجەی ساڵی دارایی ٢٠١٠ بە گوژمەی تەنیا ( ٣٤٨،٦٧٩،٠٠٠) تەنها (سێ سەد و چل و هەشت ملیار و شەش سەد و حەفتا و نۆ ملیۆن دینار) دەخەڵمێنریت. تێبینی / بۆ بەرچاو ڕونی خوێنەری بەڕێز لەم یاسایدا لەبری بنوسن (یازدە  ترلیۆن ) نوسراوە (یازدە هەزار ملیار).  ** یاسای ژمارە (٦) ی ساڵی ٢٠١١ پشتن بەستن بە حوکمی ماددە(١٢١/یەکەم) لە دەستووری عێراقی هەمیشەیی و ماددە(١/٥٦) لە یاسای پەرەلەمانی کوردستان ژمارە (١) ی ساڵی ١٩٩٢ ی هەموارکراو و لەسەر  ئەوەی کە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان_ عیراق  بەرچاوی خستووە، پەرەلەمانی کوردستان_ عیراق لە دانیشتنی ئاسایی ژمارە (٢٤)ی ڕۆژی ٢٠١١/٥/٣١ بڕیاری دانانی ئەم یاسایەیدا یاسای ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١١ یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان_ عیراق بۆ ساڵی ٢٠١١ . ئەم یاسایە  لە (٥)پێنج بەش و  (٤٠) چل ماددە پێک دێیت. ئەم یاسایە بە بڕیاری ژمارە (١٧) ی ساڵی ٢٠١١ لە لایەن  بەڕێز سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە دەرچوێنراوە. ماددەی یەکەم / داهاتەکانی بودجەی ساڵی دارایی (٢٠١١) ی هەرێمی کوردستان_عیراق بە بڕی (١٢،٣٨٦،٠٠٠ملیۆن) دوازدە ترلیۆن و سێ سەد و هەشتا و شەش ملیار دینار دەخەمڵێندرێت ، بەم شێوەی خوارەوە روون کراوەتەوە:  ١. بەشی هەرێم بە گوێرەی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی  کۆماری عێراق بۆ سالی دارایی (٢٠١١) بەبڕی (١١،١٨٠،٠٠٠ملیۆن) یازدە ترلیۆن و سەد و هەشتا ملیار دینار.  ٢. داهاتی بەکردەنی بەدەست هاتوو لە دەروازەکانی سنوری هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی (٢٠١٠) کە دووبارە لە چوار چێوەی بودجەی هەرێمی کوردستان تەرخان کراوەتەوە ، ئەویش بە گوێرەی بڕگەی سێیەم لە. ماددەی (٢٥) لە یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی کۆماری عیراق بۆ ساڵی ٢٠١١ بڕی پارەکەی بریتیە لە بڕی (٣٠٥ملیار) سێ سەد و پێنج ملیار دینار .  ٣. داهاتی خەمڵێنراوی فرۆشتنی وزەی کارەبا لە هەرێمدا بریتیە لە بڕی (١٥١ملیار) سەد و پەنجاو یەک ملیار دینار .  ٤. داهاتی گشتی خەمڵێنرا و بە داهاتی دەروازە سنوریەکانی ساڵی ٢٠١١ بریتیە لە بڕی (٤٠٠ملیار) چوار سەد ملیار دینار .   ٥. بڕە پارەی پترۆ  دۆلار  بە گوێرەی بڕگەی چوارەم لە ماددەی (٢٥) لە یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی کۆماری عیراق بۆ ساڵی دارایی (٢٠١١) بریتیە لە بڕی (٣٥٠ملیار ) سێ سەد و پەنجا ملیار دینار.  ماددەی دووەم / یەکەم : بۆ خەرجییەکانی ساڵی دارایی (٢٠١١) بڕی (١٣،٩٥٠،٦٧٠) سێزدە ترلیۆن و نۆ سەد پەنجا ملیار شەسەد و حەفتا ملیۆن تەرخان دەکرێت. دووەم: کورت هێنانی بەرپلان بە (١،٥٦٤،٢٩٦) یەک ترلیۆن و پێنج سەد شەست و چوار ملیار و دووسەد و نەود شەش ملیۆن دینارە. ئەم کورت هێنانەش لەو بەشە پارەیەی وەزارتی پێشمەرگە پڕ دەکرێتەوە ، کە لە بودجەی وەگەڕخستنی فیدراڵیدا بۆ پاسەوانانی هەرێم لە نێو بڕە پارەی وەزارەتی بەرگریی عێراقی فیدراڵ بە گوێرەی یاساکانی بودجەی گشتی فیدراڵی بۆ ساڵانی دارایی (٢٠٠٧ تا ٢٠١١) تەرخانکراون. ** یاسای ژمارە (٨) ی ساڵی ٢٠١٢ پشتن بەستن بە حوکمی ماددە(١٢١/یەکەم) لە دەستووری عێراقی هەمیشەیی و ماددە(١/٥٦) لە یاسای پەرەلەمانی کوردستان ژمارە (١) ی ساڵی ١٩٩٢ ی هەموارکراو و لەسەر  ئەوەی کە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان_ عیراق  بەرچاوی خستووە، پەرەلەمانی کوردستان_ عیراق لە دانیشتنی ئاسایی ژمارە (٣٧)ی ڕۆژی ٢٠١٢/٦/٢٤بڕیاری تەشریعکردنی ئەم یاسای دا: یاسای ژمارە (٨)ی ساڵی ٢٠١٢ یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان_ عیراق بۆ ساڵی ٢٠١٢. ئەم یاسایە بەبڕیاری ژمارە (١٩)سالی ٢٠١٢ لە لایەن سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە دەرچوێنرا ئەم یاسایە لە (٥) پینج بەش و (٤٦) چل و شەش ماددە لە خۆدەگرێیت. ماددەی یەکەم/ داهاتەکانی بودجەی ساڵی دارایی ٢٠١٢ی هەرێمی کوردستان- عێراق بو بڕی (١٣،٢٠٠،٩٥٠) سێزدە ترلیۆن و دووسەد ملیار و نۆسەدو پەنجا ملیۆن دینار دەخەمڵێنرێت و بە گوێرەی ئەمەی لە خوارەوە ڕوون کراوتەوە: یەکەم: بەشی هەرێم بە گوێرەی یاسای بودجەی گشتی ئیتحادی کۆماری عێراق بۆ ساڵی دارای ٢٠١٢ کە پترۆ دۆلاریشی لە گەڵدایە(١٢،٦٠٤،٩٥٠) دوانزە ترلیۆن و شەشسەد و چوار ملیار و نۆسەد و پەنجا ملیۆن دینار دووەم : داهاتی گشتی خومڵێنراو کە بەشەکە لە داهاتی ساڵی ٢٠١٢ی دەروازە سنوریەکانیشی لەگەڵدایە (٤٧٦) چوارسەد و حەفتا و شەش ملیار دینارە. سێیەم: ئەوەی لە دەرهێنان و بەکارهێنانی ناوخۆ (نەوت و گاز) و (پترۆدۆلار)ەوە دێ (١٢٠) سەد و بیست ملیار دینارە. ماددەی دووەم/ یەکەم : بۆ خەرجیەکانی ساڵی دارایی ٢٠١٢ گوژمەیەک کە بڕەکەی (١٥،٢٤٥،٧٩٧) (پازدە ترلیۆن ) پازدە هەزار و دووسەد و چل و پێنج ملیار و حەوت سەد و نەوەد و حەوت ملیۆن دینار دادەنرێت و بەم شێوەیەی خوارەوە  دابەش دەکرێت:- ١_ گوژمەیەک بە بڕی(١٠،٧٤٥،٧٩٧)دە هەزار و حەوت سەد و چل و پێنج ملیار و حەوت سەد و نەود حەوت ملیۆن دینار  بۆ خەرجییەکانی بەکاربردن  بەم شێوەیەی خوارەوە دابەش دەکرێیت. آ. گوژمەیەک بە بڕی (١٠،٦٢٤،٥١٨) دە هەزار و شەشسەد و بیست و چوار ملیار و پێنج سەد وهەژدە ملیۆن دینار بۆخەرجییەکانی بەکاربردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان. ب. گوژمەیەک بە بڕی (٦٨،٢٨٠) شەست و هەشت ملیار  و دووسەد و هەشتا ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی پەرەلەمانی کوردستان. ج. گوژمەیەک  بە بڕی (٥٢،٩٩٩) پەنجاو دوو ملیار و نۆسەد و نەوەد و نۆ ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی ئەنجومەنی دادوەریی. ٢_ گوژمەیەک بە بڕی (٤،٥٠٠،٠٠٠) چوار ترلیۆن و پێنج سەد ملیار دینار بۆ خەرجییەکانی وەبەرهێنان. دووەم: کورتهێنانی نەخشە بۆ کێشراو کە بە بڕی (٢،٠٤٤،٨٤٧) دوو هەزار و چل و چوار ملیار و هەشت سەد و چل و حەوت ملیۆن دینار دەخەمڵێنرێیت و ئەم کورتهێنانە بەو گوژمەیە دادەپشرێ کە بۆ وەزارەتی پێشمەرگە دیاریکراوە لە بودجەی بەکاربردنی ئیتحادی بۆ پاسەوانانی هەرێم لە ناو تەرخانکراوی وەزارەتی بەرگری عێراقی ئیتیحادا بە گوێرەی بودجەی ئیتحادی بۆ ساڵەکانی دارای (٢٠٠٧ تا ٢٠١٢). ** یاسای ژمارە (١) ی ساڵی ٢٠١٣ پشتن بەستن بە حوکمی ماددە(١٢١/یەکەم) لە دەستووری عێراقی هەمیشەیی و ماددە(١/٥٦) لە یاسای پەرەلەمانی کوردستان ژمارە (١) ی ساڵی ١٩٩٢ ی هەموارکراو و لەسەر  ئەوەی کە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان_ عیراق  بەرچاوی خستووە، پەرەلەمانی کوردستان_ عیراق لە دانیشتنی  ژمارە (٤٩)ی ڕۆژی ٢٠١٣/٢/١٥بڕیاری تەشریعکردنی ئەم یاسای دا: یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١٣یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان_ عیراق بۆ ساڵی ٢٠١٣. ئەم یاسایە بەبڕیاری ژمارە (٢)سالی ٢٠١٣لە لایەن سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە دەرچوێنرا. ئەم یاسایە لە (٥) پینج بەش و (٤٦) چل و شەش ماددە لە خۆدەگرێیت. ماددەی یەکەم : داهاتەکانی بودجەی ساڵی دارایی ٢٠١٣ی هەرێمی کوردستان- عیراق، بە بڕی (١٥،٢٥٧،٨٤٩،٠٠٠،٠٠٠) پازدە ترلیۆن و دووسەد و پەنجاو حەفت ملیار و هەشت سەد و خل و نۆ ملیۆن دینار دەخەملێنرێت بە گوێرەی ئەوەی لە خوارەوە ڕوون کراوەتەوە: یەکەم: بەشی هەرێم بە گوێرەی یاسای بودجەی گشتی ئیتحادیی کۆماری عیراق بۆ ساڵی دارایی ٢٠١٣کە دەگاتە (١٤،٤٠٦،٧٣٥،٠٠٠،٠٠٠) چواردە ترلیۆن و چوار سەد و شەش ملیار و حەفت سەد و سی و پێمج ملیۆب دینار. دووەم : داهاتی خۆماڵی کە دەگاتە (٦٥١،١١٤،٠٠٠،٠٠٠) شەش سەد و پەنجاو یەک ملیار و سەدو چواردە ملیۆن دینار. سێیەم : بڕە پارەی پترۆدۆلاری ئەوەی لە ناوخۆ بەکارهێنراوە لە نەوتی خاوی بەرهەمهێنراوی هەرێم و پاڵاوتەکراوی پاڵاوگەکانی هەرێم و بەرهەمهێنراوی گازی سروشتی هەرێم، وەک ئەوەی لە خوارەوە دێت:   ١.  ( ٨٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠)هەشتا ملیار دینار بۆ ساڵی دارایی ٢٠١٣.  ٢. (١٢٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠) سەدو بیست ملیار دینار بۆ شایستەکانی هەرێم لە پترۆدۆلار بۆ ساڵە داراییەکانی نێوان ساڵی ٢٠١٠ تاوەکو ساڵی ٢٠١٢ . ماددەی پێنجەم/ یەکەم:خەرجییەکان: بۆ خەرجییەکانی ساڵی دارایی ٢٠١٣ گوژمەیەک بە بڕی (١٦،٩٤٢،٧٤٩،٠٠٠،٠٠٠) شازدە ترلیۆن و نۆ سەدو چل و دووملیار و حەوت سەد و چل و نۆ ملیۆن دینار دادەنرێت و بەم شێوەیەی خوارەوە دابەش دەکرێیت: ١_ گوژمەیەک بە بڕی (١١،٦٠٨،٩٥٨،٠٠٠،٠٠٠) یازدە ترلیۆن و شەش سەد و هەشت ملیار و نۆ سەدو پەنجاو هەشت ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی بەگەڕخستن(تشغیلی)و ، بەم شێوەیە دابەش دەکرێیت: آ- گوژمەیەک بە بڕی (١١،٥٠٧،١٧١،٠٠٠،٠٠٠) یازدە ترلیۆن و پێنج سەد و حەوت ملیار و سەد و حەفتاو یەک ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی بە گەڕخستنی حکومەتی هەرێمی کوردستان. ب- گوژمەیەک بە بڕی (٥٥،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠)پەنجاو پێنج ملیار دینار بۆ خەرجیەکانی پەرەلەمانی هەرێمی کوردستان. ج- گوژمەیەک بە بڕی(٤٦،٧٨٧،٠٠٠،٠٠٠) چل و شەش ملیار و حەور سەد و هەشتاو حەوت ملیۆن دینار بۆ خەرجیەکانی ئەنجومەنی دادوەریی.  ٢. گوژمەیەک بە بڕئ (٥،٣٣٣،٧٩١،٠٠٠،٠٠٠) پێنج ترلیۆن و سێ سەد و سی و سێ ملیار و حەوت سەد و نەوەت و یەک ملیۆب دینار بۆ خەرجییەکانی وەبەرهێنان. دووەم:کورتهێنان: کورتهێنانی نەخشە بۆ داڕێژراو بە بڕی (١،٦٨٤،٩٠٠،٠٠٠،٠٠٠) یەک ترلیۆن و شەش سەدو هەشتاو چوار ملیار و نۆسەد ملیۆن دینار دەخەمڵێنرێت و ئەم کورتهێنانە بەمانەی خوارەوە دادەپۆشرێت.  ١. گوژمەی تەرخانکراو بۆ وەزارەتی پێشمەرگە لە بودجەی بەگەڕخستنی ئیتحادی بۆ پاسەوانانی هەرێم لە ناو تەرخانکراوی وەزارەتی بەرگری عێراقی ئیتیحادا بە گوێرەی بودجەی ئیتحادی بۆ ساڵەکانی دارای (٢٠٠٧ تا ٢٠١٢)، یان هەر ئیستحقاقێکی تری حکومەتی هەرێم لە بودجەی ئیتحادی.  ٢. ڕێنوێنکردنی خەرجی و زیادکردنی کۆکردنەوەی داهاتەکان. ** ساڵی ٢٠١٤ یاسای بودجەی نەبووە هەرێمی کوردستان ** ساڵی ٢٠١٥ یاسای بودجەی نەبووە هەرێم واتە ساڵی دارایی نەبوە. ساڵی ٢٠١٦ یاسای  بودجەی نەبووە هەرێمی کوردستان واتە ساڵی دارایی نەبوە. ساڵی ٢٠١٧ یاسای بودجەی نەبووە هەرێمی کوردستان  ساڵی ٢٠١٨ یاسای بودجەی نەبووە هەرێمی کوردستان ساڵی ٢٠١٩ یاسای بودجەی نەبووە هەرێمی کوردستان ساڵی ٢٠٢٠ یاسای بودجەی نەبووە هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢١ بە پێ لیدوانی بەرپرسانی  ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتی دارایی حکومەتی هەریم کۆتای مانگی ٢ ی ساڵی ٢٠٢١ پڕۆژە یاسای بودجوی ٢٠٢١ دەنێریتە پەرەلەمان واتە  دوای حەوت ساڵ لە نەبوونی یاسایی بودجە هەریم.

درەو/ بی بی سی: هیلاری كلینتۆن. وەزیری پێشووتری دەرەوەی ئەمریكا‌و چێڵی كچی مافی ئەوەیان وەرگرت كە كتێبی " كچانی كۆبانی" بكەنە درامایەكی تەلەفزیۆنی كە لەلایەن نوسەر‌و رۆژنامەنوسی ئەمریكی گایل لیمۆنەوە نوسراوە. كتێبەكە كە رۆژی 16ی شوبات دەركراوە, تیشك دەخاتە سەر ژیانی شەڕڤانە كچەكانی كورد‌و نهێنی بەهێزی ئیرادەیان كە بووە هۆی دامەزراندنی یەیەكی سەربازی تایبەت بە خۆیان لە ساڵی 2012 بەناوی  یەكینەكانی پاراستنی ژنان " یەپەژە" ەوە كە رۆڵێكی دیاری بینی لە شكستپێهێنانی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی" داعش" و گروپە توندڕەوەكانی تر. دوای ئەوەی هیلاری كلینتۆن بڵاویكردەوە كە كۆمپانیا نوێكەی " هیدن لایت پرۆدەكشن" مافی بەرهەمهێنانی دراما تەلەفزیۆنییەكەی  بەدەستهێناەوە, كاردانەوە‌و مشتومڕێكی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا. هەندێك پشێوازی لێدەكەن‌و هەندێكیش بە تایبەتی بەرپرسانی توركیا دژایەتی دەكەن. یەكینەكانی پاراستنی ژنان‌و یەكینەكانی پاراستنی گەل لە چوارچێوەی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان كە لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی  ئەمریكاوە پشتیگری‌و هاوكاری دەكرێت‌و شەڕڤانەكانی سەر بە هەموو پێكهاتە نەتەوەیی ئاینییەكانی ناوچەكە لە عەرەب‌و كورد‌و سریان‌و ئەوانی تر. هیلاری‌و چێڵسی كچی دەڵێن " كچانی كۆبانێ‌" چیرۆكێكی نائاساییە دەربارەی ژنانێكی جیاواز‌و ئازا‌و تێكۆشەر كە لە پێناوی ئازادی ژن‌و دادپەروەریی‌و یەكسانی خەبات دەكەن. بۆچی " كچانی كۆبانێ‌"؟ هیلاری‌و چێڵسی كچیی هەوڵدەدەن لە رێگەی كۆمپانیاكەیانەوە " هیدن لایت پرۆدەكشن" تیشك بخەنە سەر پرسەكانی ژن بە پلەی یەكەم بە ئامانجی تواناداركردنی ژنان لە جیهاندا وەك خۆیان دەڵێن. هیلاری كیلنتۆن هەوڵدەدات پرۆژەكەی بە بەهێزی دەستپێبكات‌و بۆئەوەش ئەزمونی كچە شەڕڤانە كوردەكانی هەڵبژاردوە كە وڵاتەكەی بەتوندی هاوكارییان دەكات لە ساڵی 2015ەوە كاتێك خۆی وەزیری دەرەوەی وڵاتەكەی بوو. هەروەها كلینتۆن دەڵێت ئەزمونی ئەو ژنانەی بۆ پرۆژەكەی هەڵبژاردووە" چونكە چیرۆكێكی گشتگیرە‌و یاخی بوونی ئەوان دەگێڕێتوە لە دژی واقعیی نادادپەروەریان, هەروەها لە تەنیشیت پیاوەكانەوەو لە هەموو بەرەكانی شەڕدا جەنگاون بۆ بەرگریكردن لە خاكەكەیان لەدژی گروپی توندڕەوەكانی وەك بەرەی نوسرەو رێكخراوی داعش لە پێناوی ئازادی ژن‌و یەكسانی‌و دادپەرورەیی" كە یەكینەكان بە ئامانجی سەرەكی بوونیانی دەژمێرن. كچانی كۆبانێ‌ بەو واتایە نایات كە هەموویان خەڵكی ئەو شارەن, بەڵكو شەڕ لە كۆبانێ‌ لەو ماوەیەدا لە هەموو ناوچەكانی تر زیاتر سەخت‌و دژوار بووە, كچە شەڕڤانەكان نەك تەنها لە عەفرین‌و ناوچەی جەزیرەی باكوری خۆرهەڵاتی سوریا چونەتە ناوچەكە بۆ بەرگری، بەڵكو ژنان‌و كچانی كورد لە عێراق‌و ئێران‌و توركیاو ئەوروپاشەوە پەیوەندیان پێوەكردوون‌و دواتریش چەندین كچ‌و ژنی گەنجی ئەوروپای پەیوەندییان كردووە بە ریزەكانیانەوە. وێنەی كچە شەڕڤانەكان بەشێوەیەكی دەگمەن‌و جیاواز لە نێوان ساڵی 2014 و 2016 زیادتر بەدەركەوت كاتێك زۆربەی كەناڵە جیهانییەكان رووماڵی ئەو شەڕە سەختەیان كرد كە لە كۆبانێ‌ رویدا. ژنە نوسەر‌و رۆژنامەنوسی ئەمریكی گایل لیمۆن چەندین جار سەردانی باكوری سوریا " رۆژئاوای كوردستان"ی كردوە  ئەو ناوچانەی كە ئێستا لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان‌و لەگەڵ كچە شەڕڤانەكاندا ژیاوە‌و چەندین دیدار‌و گفتوگۆی رۆژنامەوانیی لەگەڵدا كردون‌و بەوهۆیەوە ئاگاداری وردەكارییەكانی ژیانیان‌و بیركردنەوەیان‌و نهێنی  بەهێزییان بووە. لیمۆن دەڵێت:" كچانی كۆبانی. ئەنجامی سەدان كاتژمێر لە چاوپێكەوتنە كە لەگەڵ كچە شەڕڤانەكان‌و كەسایەتییە شارەزاكانی یەپەژەدا ئەنجامیداون‌و  لە شێوازی ژیانیانی زۆر بە قوڵی كۆڵیوەتەوە. جگە لە چەندین توێژینەوەی تر كە لە بارەیانەوە ئەنجامدراوە".  " شەڕڤانی ناوازە" هیلاری كلینتۆن دەربارەی هۆكاری هەڵبژاردنی ئەو چیرۆكە لەلایەن خۆی و كچەكەیەوە دەڵێت:" چیرۆكی كچانی كۆبانی چیرۆكی ئەو ژنانە دەگێڕێتەوە كە زۆر ناوازەن‌و ئازان‌و رووبەڕووی ئاڵنگارییەكان بونەتەوەو لە پێناوی دادپەروەیی‌و یەكسانیدا خەباتیان كردوووە بە شێوازێك كە ئیلهامیان نەك بە تەنها بە ژنەكانی ناوچەكە بەڵكو بە ژنانی هەموو شوێنەكانی جیهان بەخشیوە". هیلاری دەشڵێت:" كۆمپانیای هیدن لایتمان دامەزراند لەگەڵ برانسۆن بۆئەوەی رێز بنێن لە ئازایەتی ئەو كچە شەڕڤانە پاڵەوانانە‌و بۆئەوەی رۆشنایی بخەینە سەر ئەزمونیان كە ناو‌و ناوبانگیان بەهەموو جیهاندا بڵاوبوەتەوە‌و بیگەیەنین بەهەموو ئەوانەشی كە ئاگاداری ئازایەتییان نەبوون, زۆر مایەی خۆشحاڵیمە كە هەستدەكەن دەتوانم  چیرۆكی راستەقینە‌و واقیعیانەی وا پێشكەش بكەم كە نەك ئیلهام بەخش بێت بۆ ژنان بە تەنها بەڵكو بۆ هەموو بینەران لە جیهاندا". كۆمپانیای " هیدن لایت" بەهاوكار كۆماپانیای بەناوبانگی جیهانی " برانسۆن" هەوڵدەدات فیلمی دۆكیۆمێنتار‌و چێژبەخش بۆ تەلەفزیۆن‌و سینەما‌و ئینتەرنێت بەرهەمبهێنێت. هیدن لایەت بەم پرۆژەیەكی تیشك دەخاتە سەر ئەو كچ‌و ژنانەی كە لە جیهاندا بە ورەبەرزییان ناسراون‌و درامای كچانی كۆبانی یەكەمین درامای نسوراوە كە لە نزیكترین كاتدا بەرهەمی دەهێنێت. خانمە نوسەر ئیلیزابێس گیڵبەرت دەڵێت:" كاچنی كۆبانی چیرۆكێكە لە بیرناچێتەوە, وەك ئەفسانەیەكی لێهاتوووە دەربارەی بەهێزی ژن‌و ئازایەتییەكەی, ئەك كتێبە كە زۆر ئازایانە نوسراوە‌و چەندین راپۆرتی لە جیهاندا دەربارەی نوسراوە, وانەیەكە  لە پاڵەوانێتی‌و قوربانیدان‌و واتای راستەقینەی برایەتی گەلان". بێزاریی توركیا  لەكاتێكدا بیرۆكەكە لە سەرتاسەری جیهاندا پێشوازی لێكرا‌وەو مایەتی خۆشحاڵییە، بەڵام  لەلایەن هەندێك لە توركە نەتەوە پەرستەكانەوە جێگەی نیگەرانییە, ئەوانەی كە شەڕڤانە كچە كوردەكان لەهەر كوێیەك بن بە تیرۆریست وەسف دەكەن. فاتیح ئەربەكان سەرۆكی حزبی رەفای نوێ‌, كە كوڕی نەجمەدین ئەربەكان سەرۆك وەزیرانی پێشتووتری توركیایە توڕەیی‌و بێزاری خۆی لە وتەیەكیدا دەدەبڕێت كە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر بڵاویكردوەتەوە‌و دەڵێت:" بڕوانن ئەوە شێوازی بیركردنەوەی هاوبەش‌و هاوپەیمانە ئەمریكییەكانمانە, ئەوان پلان دادەنێت بۆ بەرهەمهێنانی درامایەك لەسەر كچە شەڕڤانەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان كە لەلای خۆیان وەك حزبێكی تیرۆریست پۆلێنكراوە‌و لەلایەن بەرزترین لایەن‌و كەسایەتییەوە لە ئەمریكا پلانەكە دانراوە, ئەمەش بەڵگەیە كە ویلایەتە یەكگرتووەكان توركیا بە هاوبەشێكی ستراتیژیی دانانێت". جگە لە ئەربەكان چەندین كەسی تر داوایان لە حكومەتی توركیا كردووە بەوپەڕی بەهێزییەوە جوڵە بكات‌و " پێویستە لەسەر توركیا لۆبی توركیی بەبەهێزی بخاتەگەڕ بۆئەوەی رێگەبگرێت لە جێبەجێكردنی ئەو هەنگاوە". گەشتیی نوسەرێكی ئیلهامبەخش خانمە نوسەر گایل لیمۆن هاوڕێی ئەنجومەنی پەیوەندییە دەرەكییەكانی ئەمریكا ماوەیەكی زۆری لەگەڵ كچە شەڕڤانەكان بەسەربردووە‌و دوای پێنج ساڵ نوسینی كتێبەكەی" كچانی كۆبانی" تەواوكرد, كە ئێستا دابەشكردنی لە رێگەی ئەمازۆن‌و پەنگوین راندۆم هاوس‌و چەندین ناوەندی ترەوە دەستیپێكردووە. ئەم خانمە نوسەرە لە رێگەی كتێبەكەیە‌و چیرۆكی ئەو هێزە دەگێڕێتەوە‌و دۆكیۆمێنت دەكات كە بەتەواوەتی ئەندامەكانی ژن, كە چۆن لە گۆڕەپانی شەڕدا سەركەوتوو بوون‌و نەك تەنها گەلانی ناوچەكیان پاراستووە, بەڵكو داهاتویەكی نوێیان بۆ ژنان لە هەموو جیهاندا نەخشاندووە. لیمۆن وەك خۆی باسی لێوەدەكات بڕیاریدابوو بە تەواوەتی دووربكەوێتەوە لە نوسین دەربارەی جەنگ, هەتا ئەو رۆژژەی پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لە ژمایەیەكی نەناسراوەوە پێگەیشت. پەیوەندییەكە لە " كاسی" هاوڕێیەوە بوو كە ئەندامی تیمی ئۆپەراسیۆنە تایبەتەكانی ئەمریكایەو ئەو كات واتە ساڵی 2016 لە چوارچێوەی هێزەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە باكوری خۆرهەڵاتی سوریا جێگیركرابوون. كاسی داوای لێدەكات سەردانی باكوری خۆرهەڵاتی سوریا بكات بۆئەوەی شتی سەرسوڕهێنەر ببینێت:" گایل, پێویستە بێیتە ئێرە‌و بەچاوی خۆت ئەوە ببینیت كە روودەدات, بەراستی كارێكە مایەی باوەڕ پێكردن نیە". كاسی بە گایل دەڵێت:" هەموو رۆژێك ئەو ژنانە دەبینم كە لە هێڵەكانی پێشەوەی شەڕ دژی داعش دەجەنگم. شۆڕشێكیان دەستپێكردووە لە پێناوی مافەكانی ژنان‌و مەیلی چەپی دیموكراتی میللیان هەیە كە ژنان لەگەڵ پیاواندا لە مافەكانیاندا یەكسان دەبن, یەكەیەكی سەربازی تایبەت بە خۆیان پێكهێناوە بەناوی یەپەژە, ئەوەی نامۆیە ئەوان رووبەڕووی ئەو كۆت‌و بەندانە نابنەوە كە ژنانی ئەمریكا رووبەڕووی بوونەوە لەكاتێكدا چوون بۆ چەنگ لە ئەفغانستان‌و ناوچەكانی تر. هەروەها دەبینم كە چۆن ئەوان هەموو ئەرك‌و فەرمانە سیاسی‌و سەربازییەكان لە هەموو پلەكاندا بەڕێوەدەبەن بەبێ‌ ئەوەی كەس بە چاوی كەمتر لە پیاوان لێیان بڕوانێت". گایل دەڵێت:" كاسی پێی وتم, وەرە ببینە چۆن ئەو كچە شەڕڤانانە لە ریزەكانی پێشەوە دەجەنگن‌و بەڵكو سەركردایەتی پیاوانیش دەكەن لە شەڕەكاندا". كاسی دەڵێت:" بەروونو ئاشكرای بەجۆرێك لە جۆرەكان هەست بە ئیرەیی دەكەم بەرامبەریان. پیاوەكان بەرەهایی هیچ كێشەیەكیان نە لەگەڵ خودی كچە شەڕڤانەكاندا هەیە نە لەگەڵ رۆڵ‌و ئەركەكانیادا, بەراستی كارێكی نامۆیە". گایل دەڵێت دوای گەیشتنی بە سوریا‌و بینینی كچە شەڕڤانەكان زانیوەیەتی كە ئامانجیان تەنها بریتی نیە لە پاراستی گەل‌و خاك, بەڵكو ویست‌و خواستیان ئەوەیە كە ببنە نمونەیەك ژنان لە هەموو جیهاندا چاویان لێبكەن لە پێناوی كۆمەڵگەیەكی دیموكرات‌و دادپەروەر كە تێیدا یەكسانی لە نێوان هەردوو رەگەزدا هەبێت‌و بەبێ‌ سەركەوتنی ژنان لە بواری سەربازیدا ناكرێت ئەزمونی سیاسی هەرگیز رەگ‌و ریشە دابكوتێت. " هەموو كچە شەڕڤانەكان ئامادەبوون روبەڕوی مەرگ ببنەوە‌و دژی داعش بجەنگن بۆئەوەی بۆ ژنان‌و هەموو جیهانی بسەلمێنن كە ژنانیش دەتوانن هەموو شتێك بكەن‌و تواناكانیان ئەو بیرۆكە باوە تێبپەڕێنێت كە دەربارەی ژنان هەیە ئەگەر خۆیان بە باوەڕ بە ئامانجەكانیان پڕچەك بكەن".  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت ئەمریكییەكان خۆیان بۆ تۆڵەكردنەوە لە هێرشەكەی هەولێر ئامادە دەكەن، هەفتەی داهاتوو یەكلاكەرەوە دەبێت، بەپێی لێكۆڵینەوەكان لە هێرشەكەی هەولێردا بەدرێژایی نزیكەی (40 كیلۆمەتر) پێشمەرگە‌و هێزە ئەمنییەكان خەرق كراون، لێكۆڵینەوەكان بەدوای دەستی ناوخۆییدا دەگەڕێن، بەرهەم ساڵح لە بەغداد "ئەبو فەدەك"ی بینیوە، ئاگاداری كردووە ئەمریكییەكان بەنیازی هێرشن، كازمیش دەیەوێت حەشد لەناوچە سنورییەكانی هەرێم دوربخاتەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  وردەكاری هێرشەكە لێكۆڵینەوەكان لە هێرشە موشەكییەكەی ئێوارەی رۆژی دوو شەممەی ئەم هەفتەیەی هەولێر بەردەوامە، هێزە ئەمنییەكانی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی عێراق‌و هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی بەدوو ئاڕاستە كار لەسەر دەستنیشانكردنی لایەنی بەرپرس‌و كەمتەرخەم لە هێرشەكە دەكەن:  •    ئاڕاستەی یەكەم: كاركردن لەسەر ئەو گروپەی كە كردەوەكەی ئەنجامداوە، گروپەكە كێ بوون ؟ كێیان لە پشت بووە ؟ بەچی مەبەستێك لەم كاتەدا هێرشەكەیان ئەنجامداوە ؟  •    ئاڕاستەی دووەم: ئەوەی لە هەولێر رویدا، خەرقێكی ئەمنی گەورە بوو، بەپێی لێكۆڵینەوەكان، موشەكەكان بەدرێژایی (40 كیلۆمەتر) بەناو هێزە ئەمنییەكانی هەرێم‌و پێشمەرگەدا گواستراونەتەوە بۆ نزیك هەولێر، لێكۆڵینەوەكان دەیانەوێت بەوە بگەن ئایا هیچ هێزێكی ناوخۆیی هەرێمی كوردستان دەستی لە هێرشەكەدا هەبووە یاخود ئەوەی رویداوە تەنیا خەرقێكی ئەمنی بووە‌و هێزە ئەمنییەكانی پارتی تێیدا كەمتەرخەم بوون. ئەو شوێنانەی كە موشەكەكانی لێوە ئاڕاستەی بنكەی ئەمریكییەكان لە فڕۆكەخانەی هەولێر كراوە، دەكەوێتە پشتی گوندەكانی (قەریتاغ)و (توراق) لەسەر رێگای هەولێر-گوێرو هەولێر- موسڵ. بەگوێرەی نەخشەیەكی ئەمریكییەكان كە لەبەردەستی (درەو)دایە، شوێنی یەكێك لەو ئۆتۆمبیلانەی كە موشەكەكانی ئاڕاستە كردووە تەنیا (5,5 كیلۆمەتر) لە شوێنی كەوتنەخوارەوەی موشەكەكان دوربووە، شوێنی ئۆتۆمبیلێكی دیكە هەیە كە موشەكی ئاڕاستە كردووە‌و دوری ئەم شوێنە لە ناوچەی كەوتنەخوارەوەی موشەكەكان (8,1 كیلۆمەتر)ە. ئەگەر ئەوە راست بێت موشەكەكان لە ناوچەی(گوێر)ەوە گواستراونەتەوە بۆ نزیك شاری هەولێر، ئەوا دەركەوێت ئەو گروپەی هێرشەكەیان جێبەجێ كردووە، نزیكەی (40 كیلۆمەتر) خەرقی هێزە ئەمنییەكان‌و پێشمەرگەیان كردووە، چونكە تاوەكو ناو (گوێر)و ئاوی زێیەكە لەژێر كۆنترۆڵی پێشمەرگەدایە، دوری كۆتا خاڵی هێزی پێشمەرگە لەو شوێنەی كە موشەكەكانی لێوە ئاڕاستە كراوە، نزیكەی (40 كیلۆمەتر)ە. بەڵام هەندێك لە سەرچاوە ئەمنیەكانی تر باس لەوە دەكەن پێدەچێت موشەكەكان لە گوندی بەردەڕەشی ئەو بەری زێی بادینانەوە ئۆتۆمبێلەكە گواستراوەتەوە بۆ نزیك هەولێر. هەندێك پێیان وایە بە رێگا لاوەكیەكاندا ئۆتۆمبێلەكە گواستراوەتەوەو هەندێكیش باس لەوە دەكەن كە بە هاوكاری دەستی ناوخۆی بە بازگەكاندا تێپەڕیوە.  سەرباری ئەمە، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بە نزیكەی (یەك كیلۆمەتر) لە شوێنی ئاڕاستەكردنی موشەكەكان، بنكەیەكی هێزەكانی ئاسایشی پارتی لە گوندی (توراق)‌و بنكەیەكی تر لە دوری یەك كیلۆمەتر لە (كانی قرژاڵە) هەیە، لەگەڵ فەوجێكی هێزەكانی زێرڤانی لەناوچەكەدا كە نزیكەی دوو كیلۆمەتر لە شوێنی ئاراستەكردنی موشەكەكانەوە دوورە.  لەڕێگای هەولێر-گوێر، لەودیو بازگەی (شەمشولان)ەوە تا گوێر، لیوایەكی پێشمەرگەكانی پارتی هەیە بە فەرماندەیی (جەمال مۆرتكە) فەرماندەی میحوەری گوێری هێزی پێشمەرگە، (سیروان بارزانی) سەرپەرشتیاری ئەم میحوەرەیە.  ئەمریكا هێرش دەكات  ! هێرشە موشەكییەكەی هەولێر، بەرپرسانی ئەمریكاو عێراق‌و هەرێمی كوردستان سەرقاڵكردووە. ئەمریكییەكان بیر لە وەشاندنی گورزێكی سەربازی دەكەنەوە لە تۆڵەی ئەو هێرشەی لە هەولێر كرایەسەر یەكێك لە بنكەكانیان. بەپێی زانیارییەك كە لەچەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتووە، رەنگە لە چەند رۆژی داهاتوودا ئەمریكییەكان گورزێكی سەربازی لەسەر خاكی عێراق ئەنجام بدەن. سەرەتای ساڵی رابردوو كاتێك دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بوو لە تۆڵەی كوژرانی بەلێندەرێكی ئەمریكی لە هێرشێكی موشەكی گروپە چەكدارەكاندا لە كەركوك، قاسم سلێمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران و ئەبومەهدی موهەندیس جێگری سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی، لە هێرشێكدا لە نزیك فڕۆكەخانەی بەغداد كوشت، ئەمە سەردەمی دەسەڵاتی كۆمارییەكان بوو لە ئەمریكا، بەڵام ئێستا جڵەوی دەسەڵات بەدەست دیموكراتەكانەوەیە ئایا جۆ بایدن دەست بۆ بژاردەكەی ترەمپ دەبات یاخود نا، بەتایبەت لە كاتێكدا ئێرانیەكان چاویان لەوەیە لەسەردەمی بایدندا روح بكەنەوە بەبەری رێككەوتنە ئەتۆمیەكەدا جارێكی تر بچنەوە سەر مێزی گفتوگۆ لەگەڵ واشنتۆن.  حەشد لە سنورەكانی هەرێم دوردەخرێتەوە  حكومەتی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەیەوێت بە چەند هەنگاوێك ئەمریكییەكان قایل بكات‌و خۆی لەهەرجۆرە روبەڕوبونەوەیەكی نوێی سەربازی بپارێزێت. بەگوێرەی زانیارییەك كە رۆژنامەی (العربی الجدید)ی قەتەری بڵاوكردوەتەوە، مستەفا كازمی دەیەوێت گروپە چەكدارەكانی حەشدی شەعبی لە سنورەكانی هەرێمی كوردستان دوربخاتەوەو هێزەكانی سوپا لە شوێنیان جێگیر بكا. هێشتا لێكۆڵینەوە هاوبەشەكانی نێوان ئەمریكاو حكومەتی عێراق‌و هەرێمی كوردستان لایەنی بەرپرسیاری هێرشەكەیان دەستنیشان نەكردووە، ئەوەی هەیە گروپێك بەناوی "اولیا‌ء الدم" بەرپرسارێتی هێرشەكەی گرتوەتە ئەستۆ، ئەمەش گروپێكی نوێیەو ناسراو نییە، حەشدی شەعبی دەڵێ ئەم گروپە بەشێك نییە لە هێزەكانی ئەوان، بۆیە هیچ بەرپرسیارێتییەك لەوبارەیەوە ناكەوێتە ئەستۆی ئەوان. بەڵام پارتی دیموكراتی كوردستان لەڕێگەی وتەبێژەكەیەوە، بەر لە دەركەوتنی ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان، بەفەرمی حەشدی شەعبی تۆمەتبار كرد بەوەی لە پشتی هێرشەكەوەیە. رۆژێك دوای هێرشەكەی هەولێرو بەدیاریكراوی لە ئێوارەی رۆژی سێشەممەی ئەم هەفتەیە، ئەنتۆنی بلینكن وەزیری دەرەوەی ئەمریكا تەلەفۆنی بۆ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق كرد، بەگوێرەی زانیارییەكان لەو پەیوەندییەدا بلینكن توڕەیی ئەمریكای لەبارەی هێرشەكەی هەولێرەوە بە كازمی گەیاندووە. لەسەر بنەمای ئەم پەیوەندییە تەلەفۆنییە، دوێنێ مستەفا كازمی وەفدێكی سەربازی نوسینگەی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی نارد بۆ مەخمور، وەفدەكە لەگەڵ فەرماندەی ژمارەیەك لە گروپە چەكدارەكانی حەشدی شەعبی و هێزەكانی سوپادا كۆبووەوە. رۆژنامە قەتەرییەكە لەزاری سەرچاوەیەكی بەرپرسەوە باس لەوە دەكات، حكومەتی كازمی لەژێر فشاری هاوپەیمانی نێودەوڵەتی‌و هەرێمی كوردستاندایە بۆ ئەوەی هەموو گروپە چەكدارەكانی حەشدی شەعبی لەسەر سنورەكانی هەرێمی كوردستان لە پارێزگای نەینەواو كەركوك بكێشێتەوەو هێزەكانی سوپا لە شوێنیان جێگیربكات. كازمی ترسی لە وەڵامدانەوەی سەربازی ئەمریكا هەیە، بۆیە بەدورخستنەوە هێزەكانی حەشدی شەعبی لەناوچە سنورییەكانی هەرێمەوە بۆ شەنگال و مەخمورو زوممار، دەیەوێت خۆی لە هەر ئاڵۆزییەكی سەربازی نوێ لەنێوان ئەمریكاو حەشدی شەعبی و لایەنگرانی ئێراندا لەسەر خاكی عێراق بپارێزێت. بەرپرسانی حەشدی شەعبی دەڵێن ئامادەن بە فەرمانی مستەفا كازمی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان، لە سنورەكانی هەرێم بكشێنەوە، چونكە ئەوان بەشێكن لە سوپای عێراق و لەژێر فەرمانی مستەفا كازمیدان، بەڵام سەرباری ئەمەش پێیانوایە هێرشەكەی هەولێر پلانگێڕییەكی نوێیە بۆ لێدان لە پێگەی حەشد لە عێراقدا. لە هێرشەكەی ئێوارەی دوو شەممەدا بۆسەر بنكەیەكی ئەمریكییەكان لەناو فڕۆكەخانەی هەولێر، كە چەند كۆمپانیایەكی خزمەتگوزاری كاری تێدا دەكەن، بەڵێندەرێك كوژراو چەند هاوڵاتییەكی ئەمریكی لە هێزەكانی هاوپەیمانان برینداربوون. ئێستا هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن، دزەكردنێكی گەورە رویدابێت‌و هێزە ئەمنییەكانی هەرێم بێئاگابوبن لێی، چونكە دەركەوت هێرشەكە لە دەرەوەی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمەوە ئەنجام نەدراوە، بەڵكو لەنزیك هەولێرەوە جێبەجێ كراوە.  لە شەوی هێرشەكەی هەولێردا، (درەو) نەخشەیەكی هێزەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دەستكەوت كە دەریدەخست هێرشەكە لە نزیك هەولێرەوە ئەنجامدراوە، ئەوكات بەرپرسانی ئەمنی و میدیاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان باسیان لەوە دەكرد، هێرشەكە لە ناوچەی "گوێر"ەوە ئاڕاستەی هەولێر كراوە. كۆبونەوەكەی بەرهەم ساڵح و ئەبو فەدەك دوێنێ بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق دور لە چاوی كامێراكان لەگەڵ عەبدولعەزیر محەمەداوی ناسراو بە "ئەبو فەدەك" فەرماندەی كەتیبەكانی حیزبوڵڵاو سەرۆكی ئەركانی حەشدی شەعبی كۆبووەوە. بەپێی قسەی پەرلەمانتارێكی هاوپەیمانی فەتح كە لێدانی بۆ رۆژنامەی (العربی الجدید) داوە، دیدارەكەی بەرهەم ساڵح و ئەبوفەدەك دیدارێكی ئارام و بێ كێشە نەبووە، بەرهەم ساڵح پەیامی توڕەیی ئەمریكییەكان و بەرپرسانی هەرێمی لەبارەی هێرشەكەی هەولێرەوە بە ئەبوفەدەك گەیاندووەو باسی لەوە كردووە، رەنگە ئەمریكییەكان هێرشی موشەكی بكەنە سەر بارەگاكانی حەشدی شەعبی. لەبەرامبەردا ئەبوفەدەك رەتیكردوەتەوە حەشد هیچ پەیوەندییەكی بە هێرشەكەی هەولێرەوە هەبێت و وتویەتی ئێمە ئامادەین هاوكاری هەر لێكۆڵینەوەیەك بكەین كە لەبارەی هێرشەكەوە بكرێت. هێرشەكەی هەولێرو لێكەوتەكانی ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن، هێرشەكەی ئێوارەی دووشەممەی هەولێر، یەكێك لە لێكەوتە دیارەكانی بۆ داهاتوو، دووبارە دابەشكردنەوەی هێزە ئەمنییەكان بێت لەناوچە جێناكۆكەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغداد، گەڕانەوەی پێشمەرگە بێت بۆ هەندێك لەو ناوچانەی كە هێڵی سنوری نێوان هەرێم‌و عێراقن لەپارێزگاكانی كەركوك و نەینەواو سەلاحەدین و دیالە. لە ئۆكتۆبەری 2017دا هێزە عێراقییەكان ئەم ناوچانەیان بە شەڕو رێككەوتنی ئەمنی لە پێشمەرگەیان وەرگرتەوە، ئەگەری گەڕانەوەی پێشمەرگە بۆ ئەم ناوچانە لەڕووی سیاسییەوە ترسی لای هەندێك لە هێزە شیعەكانی عێراق دروستكردووەو دەڵێن هەرجۆرە گەڕانەوەیەكی پێشمەرگە دەبێت بە رێككەوتن بێت، نەك هێرشەكەی هەولێر بكرێتە بیانوو.  

 راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف كەیسی دەستگیركراوەكانی بادینان دەسەڵاتی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان خستوەتە بەردەم بەرپرسیارێتییەكەی نوێوە، ئەنجومەنی دادوەریی لەبەرامبەر بڕیاری پێشوەختەی مەسرور بارزانی لەدژی گیراوان بێدەنگی هەڵبژارد، بەڵام لە قسەی پاشوەختەی رێواز فایەقی سەرۆكی پەرلەمان بێدەنگ نەبوو، دەسەڵاتی دادوەریی كێیە ؟ چۆن دابەشبووە بەسەر حزبەكاندا ؟ چۆن بێلایەنی خۆی لە كەیسی گیراوانی بادیناناندا دەسەلمێنێت؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. دادگا لەنێوان مەسرور بارزانی‌و رێواز فایەقدا بەرلەوەی دادگا بڕیاری خۆی لەبارەی كەیسی دەستگیركراوانی بادینان یەكلابكاتەوە، رۆژی 10ی ئەم مانگە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" هەندێك لە گیراوانی بادینان رۆژنامەنوس نین، سیخوڕن‌و هەوڵی هێرشكردن‌و تەقینەوەیان داوە". ئەم قسەی مەسرور بارزانی وەكو دەستوەردانی پێشوەختە لە بڕیاری دادگا لێكدرایەوە، بەڵام ئەنجومەنی دادوەریی وەكو دەسەڵاتێكی سەربەخۆ، هیچ كاردانەوەیەكی لەبارەی قسەكانی مەسرور بارزانی نەنواند. بەڵام دوێنێ كاتێك دادگا بڕیاری خۆی دەركرد‌و سزای (6 ساڵ) زیندانی بۆ (5) كەس لە گیراوانی بادینان دەركرد، ناڕەزایەتی دروستبوو، یەكێك لەوانەی ناڕەزایەتی دەربڕی رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بوو، ئەمە ئەنجومەنی دادوەریی توڕەكرد‌و ئەمڕۆ لەبەیاننامەیەكدا وەڵامی دایەوە‌و بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ تۆمەتباری كرد بەوەی دەستوەردانی كردووە لەكاروباری دەسەڵاتی دادوەریدا. ئەوە تەنیا رێواز فایەق نەبوو كە ناڕازی بوو لە بڕیارەكەی دادگای هەولێر، چالاكوانان‌و حزبە سیاسییەكانیش زۆربەیان ناڕازین لە بڕیارەكە، یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان وەكو دوو لایەنی سەرەكی پێكهێنەری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم دژی بڕیارە بوون.  كەیسی گیراوانی بادینان ئێستا دەسەڵاتی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان جارێكی تر خستوەتەوە بەردەم پرسیار، كەیسێك هەندێك وەكو بەشێك لە ئازادی رادەربڕین تەماشای دەكەن‌و پارتیش وەكو حزبی دەسەڵاتداری سنوری بادینان وەكو كەیسێكی ئەمنی‌و هەڕەشە بۆسەر ئاسایشی هەرێمی كوردستان تەماشای دەكات. ئەنجومەنی دادوەری چارەنوسی كەیسی گیراوانی بادینانی جێهێشتووە بۆ  دادگای پێداچونەوە كردووە، ئەم دادگایە دەبێت لەماوەی (30) رۆژی داهاتوودا بڕیاری خۆی یەكلابكاتەوە لەبارەی ئەوەی ئایا بڕیاری دادگای هەولێر لەدژی گیراوانی بادینان دروستە یاخود نا، ئەگەر بڕیارەكە بە دروست ئەژمار بكات، هیچ رێگایەك نامێنێتەوە جگە لەوەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم دوای بڕیاری دادگا بە لێبوردنی تایبەت ئەو كەسانە ئازاد بكات، ئەمەش كارێكی ئەستەم دەبێت‌و نێچیرڤان بارزانی نایەوێت لەسەر ئەم كەیسە روبەڕووی مەسرور بارزانی ئامۆزای ببێتەوە. دۆسیەی دەستگیركراوەكان لەدوای بڕیاری دادگا ئاراستەی دادگای پێداچوونەوە دەكرێت، لە دادگای پێداچوونەوە ئاراستەی دەستەی تاوانەكان دەكرێت، كە لە دادگای پێداچوونەوە دوو دەستەی تاوانەكان هەیە دەستەی تاوانەكانی یەك و دەستەی تاوانەكانی دوو، هەر دەستەیەكیان لە (5) دادوەر پێكهاتووەو بەردەوامیش لەو دەستانەدا (3) دادوەری پارتی و (2) دادوەری یەكێتیە، لەدوای یەكلاكردنەوەی دۆسیەكان لەو دەستانە دواتر رەوانەی ئەندامانی دادگای تەمیز دەكرێت.   لە دادگای پێداچونەوەش كە بڕیاری كۆتایی دۆسیەكەی دەكەوێتە ئەستۆ، بە پێی یاسا دەبێت (15 ) ئەندام بێت، بەڵام لە ئێستادا تەنیا (14) ئەندام بەركارن، ( 7) لە یەكێتی و (7) لە پارتی، بەم حاڵەوە لەسەر هەر بڕیارێك پارتی براوە دەبێت چونكە بە پێی یاسا لە كاتی دەنگدان لەسەر هەر بڕیارێك ئەگەر دەنگەكان یەكسان بوو، دەنگی سەرۆكی دادگا ( كە پارتیە) لە هەرلایەك بوو ئەو بۆچونە بە براوە ئەژمار دەكرێت لەبارەی دەسەڵاتی دادوەریی ئەنجومەنی دادوەریی بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە لە هەرێمی كوردستان، دەسەڵاتی سێیەمە لەپاڵ دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان)و دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت). تاوەكو ساڵی 1992 دەسەڵاتێكی دادوەریی سەربەخۆ لە هەرێمی كوردستان نەبووە، كاری سەرجەم دادگاكان بە یاسای ژمارە (160)ی ساڵی (1979) رێكدەخران‌و سەر بە وەزارەتی دادی بەغداد بوون. لەدوای راپەرینی ساڵی 1991و كشانەوەی رژێمی بەعس لە كوردستان دۆخەكە وەكو خۆی ماوەیەوە، واتە دەسەڵاتی سەربەخۆی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان دروست نەكرا، چونكە یاسای دەسەڵاتی دادوەری ژمارە (14)ی ساڵی 1992 كە یەكەمین خولی پەرلەمانی كوردستان دەریكردووە، دادگاكانی بەستوەتەوە بە وەزارەتی دادەوە، واتە دادگاكان راستەوخۆ بەستراونەتەوە بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت)‌و سەربەخۆ نەبوون. دۆخی دادوەریی بەمشێوەیە بەردەوام بوو لە هەرێمی كوردستان تا ئەوكاتەی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003دا روخا، ساڵی 2005 عێراق دەستورێكی نوێی نوسییەوە، لە دەستورەكەدا مافی ئەوە بە دەسەڵاتی هەرێمەكان درا مومارەسەی دەسەڵاتی دادوەریی خۆیان بكەن، لەسەر ئەم بنەمایە پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارەی (23)ی ساڵی 2007ی دەركرد، ئیتر لێرەوە بۆ یەكەمجار لە هەرێمی كوردستان دادگاكان لە وەزارەتی دادو دەسەڵاتی جێبەجێكردن جیاكرانەوە‌و خرانە سەر ئەنجومەنی دادوەری وەكو دەسەڵاتێكی سەربەخۆ لەپاڵ دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان)‌و دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت). بەپێی یاسای دەسەڵاتی دادوەریی، سەرۆكی دادگای پێداچونەوە هاوكات سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریشە، ئەم كەسە پۆستەكەی هاوتای پۆستی سەرۆكی پەرلەمان‌و سەرۆكی حكومەتە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرەنجە بەپێی ماددەی (38)ی یاساكە:" سەرۆكی دادگای پێداچونەوە پلەكەی وەزیرەو موچە‌و دەرماڵەی وەزیر وەردەگرێ"، واتە بەپێی پلەی وەزیفی نەخراوەتە ئاستی سێ سەرۆكایەتییەكانی هەرێم. ئەو دادگایانەی كە سەربە ئەنجومەنی دادوەرین‌و بە دادگا مەدەنییەكان ناودەبرێن، بریتین لەم دادگایانە:  •    دادگای پێداچونەوە (التمییز) •    دادگای تێهەڵچونەوە (استئناف) •    دادگاكانی تاوان •    دادگاكانی نەوجەوانان •    دادگاكانی باری كەسایەتی •    دادگاكانی كەتن •    دادگاكانی كار •    دادگاكانی لێكۆڵینەوە •    دادگاكانی ماددەكانی كەسایەتی بۆ مەسحییەكان‌و ئێزدییەكان‌و ئاینەكانی تر دەسەڵاتی سێیەم كێیە ؟ ئەنجومەنی دادوەریی كە دەسەڵاتی سێیەمە لە هەرێمی كوردستان، بەگوێرەی ئەو یاسایەی كە كاری پێدەكات، ئەندامەكانی بریتین لەو كەسانەی كە ئەم پۆستانەیان هەیە:   •    سەرۆكی دادگای پێداچوونەوەو جێگرەكانی •    سەرۆكەكانی دادگاكانی تێهەڵچوونەوە (هەولێر- دهۆك- سلێمانی- كەركوك/گەرمیان) •    سەرۆكی دەستەی سەرپەرشتیاری دادوەری (تا ئێستا یاسای بۆ دەرنەچووە) •    سەرۆكی داواكاری گشتی ئەم ئەنجومەنی سەرباری ئەوەی سەربەخۆیەو بەپێی یاساكەی دەبێت دادوەرەكانی حزبی نەبن، بەڵام وەكو هەموو دامەزراوەكانی تر ئەندامەكانی دابەشبووە بەسەر پارتی‌و یەكێتیدا. سەرۆكی ئەنجومەن كە ناوی (بەنگین قاسم)ە سەربە پارتییە، زۆرینەی ئەنجومەنی دادوەری بەلای پارتیدا شكاونەتەوە‌و یەكێتی تەنیا (3) ئەندامی هەیە كە بریتین لە سەرۆكی دادگای تێهەڵچوونەوەی (سلێمانی‌و كەركوك/ گەرمیان) ویەكێك لە جێگرەكانی سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەری، واتە جگە لە سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتی حكومەت، پارتی جڵەوی دەسەڵاتی سێیەمیشی لەدەستدایە كە دەسەڵاتی دادوەرییە‌و دەتوانێت لەڕێگەیەوە سیاسەتەكانی خۆی سەربخات.   پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەو دادوەرانەی كە نزیكن لە یەكێتی نیشتمانی لەسەر كەیسی گیراوانی بادینان هەڵوێستیان دەبێت یاخود نا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا مەكتەبی سیاسی یەكێتی بە فەرمی رەخنەی لەسەر شێوازی دادگایكردنی ئەو كەسانە هەیە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییانە لەسەر یەكلاكردنەوەی كەیسێكی بازرگانی دادوەرەكانی نزیك لە یەكێتی بایكۆتی كاركردنیان لە ئەنجومەنی دادوەریی كردووە‌و بەنێوەندگیرییەكی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم گەڕاونەتەوە سەر كارەكانیان. ئەنجومەنی دادوەری بەپێی یاسا دەبێت مانگانە لانی كەم جارێك كۆبونەوە بكات، لەپاڵ ئەمەدا سەرۆكی ئەنجومەنەكە بۆی هەیە لەكاتی پێویستدا داوای كۆبونەوە بكات، ئەگەر سەرۆك یان ئەو كەسەی كە نوێنەرایەتی سەرۆك دەكات لەگەڵ سێ لەسەر چواری ئەندامانی ئەنجومەنی دادوەری ئامادەی كۆبونەوەیەك نەبن، كۆبونەوەكە بەڕێوەناچێت، بڕیار لەناو ئەم ئەنجومەنەدا بە زۆرینە دەدرێت واتە (50+1)ی ئەندامانی ئەنجومەن. ئەنجومەنی دادوەریی ئەم تایبەتمەندیانەی بەپێی یاسا پێدراوە:  •    ئامادەكردنی پلان‌و نەخشە بۆ دەزگای دادوەریی‌و وتووێژ لەسەركردنی‌و دەربڕینی تێبینییەكانی لەبارەیەوە.  •    سەیركردنی كاروباری دامەزراندن‌و بەرزكردنەوە‌و پایەپێدان‌و گواستنەوە‌و گەڕاندنەوەی دادوەرەكان‌و لێكۆڵینەوە لە رەوشت‌و توانایان‌و سەرپەرەشتیكردنی سەربەخۆیی دادوەریی. •    ئامادەكردنی بودجەی ئەنجومەن‌و بەرزكردنەوەی بۆ پەرلەمان بۆ پەسەندكردنی. •    رێكخستنی كارگێڕی‌و دادگاكان بەكاروباری خزمەتی كارمەندان‌و بەرزەفتكردنیان. •    دیاریكردنی میلاكاتی دادگاكان‌و دامەزراندنی فەرمانبەران كە ئەو میلاكانە پڕدەكەنەوە‌و ئەوانی دیكە لەچوارچێوەی تەرخانكراوەكانی بودجەی ئەنجومەن دەبن.  •    دانانی پەیڕەوی ناوخۆ بۆ ئەنجومەن. بودجەی دەسەڵاتی سێیەم ئەنجومەنی دادوەریی وەكو دەسەڵاتی سێیەم لە هەرێمی كوردستان بودجەی تایبەت بەخۆی هەیە، بەپێی ئەو یاسایەی كاری پێدەكات، بودجەی ئەم دەسەڵاتە سەربەخۆیە لەلایەن ئەنجومەنی دادوەرییەوە ئامادە دەكرێت‌و دەخرێتە بەردەم پەرلەمانی كوردستان بۆئەوەی وەكو پاشكۆی بودجەی گشتی ساڵانەی هەرێمی كوردستان پەسەندی بكات. بەگشتی بودجەی ئەنجومەنی دادوەریی لەم دوو سەرچاوەیەوە دابین دەكرێت:  •    رەسم‌و غەرامەی دادوەریی كە لەلایەن دادگاكانەوە وەردەگیرێن. •    ئەو پارەیەی كە ساڵانە حكومەتی هەرێم بۆ ئەنجومەنی دادوەری تەرخان دەكات. بەگوێرەی دواین پرۆژەی بودجەی هەرێمی كوردستان كە ساڵی 2013 دەرچووە، بودجەی ئەنجومەنی دادوەریی بۆ ساڵەكە (46 ملیارو 787 ملیۆن) دیناربووە، لەو ساڵەدا ئەنجومەنی دادوەریی رێژەی (0,4%)ی كۆی گشتی بودجەی هەرێمی بردووە. بەپێی یاسای بودجەی 2013ی هەرێم، ئەنجومەنی دادوەریی (3 هەزارو 468) كارمەندی هەبووە، دەبێت ئێستا ئەم رێژەیە زیاتر بوبێت، بەڵام هیچ داتایەكی نوێ لەوبارەیەوە لەبەردەستی (درەو) دا نییە. بەڵام بەپێی لیستی موچەی مانگی رابردووی وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم، ئەنجومەنی دادوەریی كۆی خەرجی موچەكەی (3 ملیارو 769 ملیۆن) دیناربووە. خانەنشینن‌و دەستهەڵناگرن ! سایتی فەرمی یەكێتی نیشتمانی بەمدواییە لەزاری سەرچاوەیەك لە ئەنجومەنی دادوەرییەوە رایگەیاند، بەهۆی ئەوەی دوو مانگە چەند دادوەرێك خانەنشین بوون‌و دەست لەپۆستەكانیان هەڵناگرن، ماوەی دوو مانگە موچەی سەرجەم ئەنجومەنی دادوەری دوادەكەوێت. میدیای فەرمی یەكێتی ناوی ئەو دادوەرانەی بڵاوكردوەتەوە كە خانەنشین بوون بەڵام دەست لە پۆستەكانیان هەڵناگرن، دادوەرەكان ئەمانەن:  •    عەلی عەوڵڵا- جێگری دادگای پێداچونەوە (تمیز) •    عەبدوڵڵا شەرەفانی - جێگری دادگای پێداچونەوە (تمیز) •    محەمەد ئەمین شەرەفانی- سەرۆكی دادگای تێهەڵچونەوەی (ئیستئناف)ی دهۆك •    سەید گەیلانی- دادگای هەولێر •    حاكم نەجات ئەحمەد - دادگای سلێمانی   هەیكەلی كارگێری ئەنجومەنی دادوەری 

درەو: راپۆرتی: BBC شكستهێنانی ئۆپەراسیۆنی سوپای توركیا بۆ چیای گارە‌و كوژرانی 13 دیلی توركیا لەناوخۆی ئەو وڵاتەدا مشتومڕی توندی لێكەوتوەتەوە‌و ناوەندی پەرلەمانی‌و رۆژنامەوانییەكانی توركیا گومانیان لە گێڕانەوەكانی حكومەت هەیە دەربارەی ئەوەی لە گارە رویداوە‌و تائێستاش لایەنە فەرمییەكانی توركیا تەنها ناو‌و ناونیشانی 10 كەسیان لەو 13 دیلە ئاشكراكردووە كە لە گارە كوژران. گێڕانەوەی حكومەت خولوسی ئاكار, وەزیری بەرگری توركیا رۆژی 14ی شوبات رایگەیاند: هێزەكانیان تەرمی 14 كەسی مەدەنییان دۆزیوەتەوە كە لەلای پارتی كرێكارانی كوردستان دیل بوون لە  شاخی گارە لە كوردستانی عێراق‌و دەركەوتووە لەلایەن هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستانەوە كوژراون. لەدوای ئەم لێدوانەی وەزیری بەرگری توركیاوە چەندین زانیاری نوێ‌ پەیدابووون كە پێچەوانەی گێڕانەوەكانی حكومەتی توركیان دەربارەی ناسنامەی ئەو كەسە " مەدەنییانە".  دوو گێڕانەوەی دژبەیەك بە گوێرەی لێدوانی فەرمی وەزیری بەرگری توركیا, ئامانج لە ئۆپەراسیۆن بۆسەر شاخی گارە بریتیی بووە لە دۆزینەوەی دیلەكان‌و ئازادكردنیان بەبێ‌ ئەوەی ئاماژە بۆ ناو‌و ناونیشانیان بكرێت. بەڵام پێچەوانەی ئەوە پارتی كرێكارانی كوردستان دەڵێت ئامانج لەو هێرشە خاپوركردنی پێگەكانیان بووە لە شاخی گارە لەگەڵ رزگاركردنی ئەو سەرباز‌و پۆلیس و كارمەندانەی میت كە لە چەند ماوەیەكدا لە ساڵی 2015ەوە دەستگیركراون. باڵی سەربازی پارتی كرێكارانی كوردستان لە بەیاننامەیەكدا  رایگەیاند سوپای توركیا پێگەیەكی بۆردومانكردووە كە خۆی باش دەزانێت دیلەكانی تێدابووە‌و دوای ئەوەی سوپای توركیا نەیتوانی لە رێگەی هێلیكۆپتەرەوە دابەزێتە ناوچەكە بۆ ماوەی سێ‌ رۆژ لە رێگەی حەوت هێلیكۆپتەرەوە بۆردومانی ناوچەكەی كردووەو لە ئاكامدا هەموو دیلەكان گیانیان لەدەستداوە. رەجەب تەیب ئەردۆغان, سەرۆك كۆماری توركیاو مەولود چاوشئۆغڵۆی وەزیری دەرەوە جەختدەكەتەوە دەڵێن دیلە كوژراوەكان " هاوڵاتی مەدەنین‌و پارتی كرێكارانی رفاندونی و كوشتونی‌و جیهانیش لێی بێدەنگە". بەڵام پارتی كرێكارانی كوردستان دەڵێن دیلەكان مەدەنی نین‌و سەرباز‌و ئەفسەر‌و كارمەندی میت‌و پۆلیسن‌و لەلایەن هێلیكۆپتەرەكانی سوپای توركیاوە كوژراون. كوژراوەكان كێن؟ دوای رۆژێك لە لێدوانی توندی بەرپرسانی توركیا دەربارەی كوژراوەكانی گارە, ئایدن بارۆش حاكمی ویلایەتی مەلاتیای توركیا بە لیستێك ناوی ئەو كوژراوەنەی بڵاوكردەوە كە تەرمەكانیان لە پزیشكی شەرعیی ویلایەتەكە توێكاریان بۆ كراوە. لیستەكە تەنها ناوی 10 لە كوژراوەكانی تێدایە لەگەڵ پلە سەربازییەكانیان‌و ناوو ناونیشانی سێ‌ كوژراویانی تێدانیە. * ڤیدات كایا: ئەفسەری پۆلیس لە بەشی پۆلیسی ئیستانبوڵ, ساڵی 2016 لە شارۆكەی لیجەی پارێزگای ئامەد رفێندراوە. * سادات یاباڵك: ئەفسەری پۆلیس ساڵی 2016 رفێندراوە. * سەمیح ئۆزبێ‌: رەقیبی یەكەمی درك ساڵی ساڵی 2015 رفێندراوە. * مەولود قەهوەچی: رەقیب لە درك ساڵی 106 لەسەر رێگای هەكاری چكورجا رفێندراوە. * عادل كاڤكالی: سەربازی تۆپخانە ساڵی 2015 لەسەر رێگای خێرای تونجەلی پۆڵۆمۆر رفێندراوە. * سولەیمان سونگوڕ: سەرباز لە درك ساڵی 2015 لەسەر رێگای خێرای ئامەد رفێندراوە. * حسێن ساری: رەقیب لە بەرگری ئاسمانی, ساڵی 2015 رفێندراوە. * موسلیم ئاڵتنتاش: سەرباز لە هێزی تۆپخانەی قورس, ساڵی 2015 لەسەر رێگای خێرای تونجەلی پۆڵۆمۆر رفێندراوە. * محەمەد ساڵح كانجا: دەوترێت مەدەنییە. * ئایدن كۆسە: دەوترێت مەدەنییە. گومان لە گێڕانەوە رەسمییەكان ئایتۆن چرای: پەرلەمانتاری شاری ئیزمیری ئی پارتی‌و ئەندامی لیژنەی ئاسایش‌و هەواڵگری پەرلەمانی توركیا لە دانیشتنێكی پەرلەماندا چەند پرسیارێكی ئیحراجەكەری لە خولوسی ئاكار وەزیری بەرگری كرد دەربارەی شكستهێنانی پرۆسەی ئازادكردنی دیلەكان‌و وتی: - بۆچی سیفەتی " مەدەنی" یت بۆ سەربازە دیلەكانی ناو ئەشكەوتەكە بەكارهێنا؟ ئەوەت بۆ شاردنەوەی ئەو شكستە بەكارهێنا كە لە فەرماندەییكردنی ئۆپەراسیۆنەكەدا بەدەستتهێنا؟ بۆچی حاكمی مەلاتیا لێدوانی دەربارەی سەربازە دیلەكان دا‌و تۆ‌و سەرۆك ئەركان بۆ ئەو كارەتان نەكرد؟ - بڕوات وایە ئۆپەراسیۆنەكە بە سەركەوتوویی بەڕێوەبراوە‌و ئامانجەكانی بەدیهێناوە؟ هەروەها كەمال كلیچدار ئۆغڵۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری ئۆپۆزسیۆن لە وتەیەكیدا بۆ پەرلەمانتارانی حزبەكەی رۆژی 16ی شوبات, قسەكانی ئاراستەی ئەردۆغان كرد‌و وتی:" لەماوەی پێنج ساڵ‌و نیوی رابردوودا چیت كرد بۆ رزگاركردنی ئەو سەربازانە لە چنگی پارتی كرێكارانی كوردستان كاتێك سەرۆك وەزیران بوویت یان سەرۆك كۆمار؟ كێ‌ بەرپرسیارێتی شكستهێنانی پرۆسەكە‌و كوژرانەی ئەو 13 توركە لە ئەستۆی كێدایە؟ كێ‌ بەرپرسیارێتی لە ئەستۆ دەگرێت؟ وەلی ئاگبابا, پەرلەمانتاری ئەو حزبەش رایگەیاند كێ‌ هەڵەی كردووە لە جێبەجێكردنی ئۆپەراسیۆنەكەدا دەبێت بەرپرسیارێتی هەڵەكانی لەئەستۆ بگرێت‌و وتی: پارتی دەسەڵاتدار هەوڵدەدات ئەوەی روویداوە بقۆزێتەوە بۆ دەستكەوتی سیاسی وەك لە لێدوانەكانیاندا دەردەكەوێت". ئەو پەرلەمانتارە وتی: لەهەر شوێنێكی جیهاندا 13 سەرباز بكوژرانایە بەرپرسانی ئەوە دەدرانە دادگا. هەڕەشەو بەڵێندان دوای كشانەوەی سوپای توركیا لە ئەشكەوتەكەی گارە‌و راگەیاندنی كۆتاییهاتنی ئۆپەراسیۆنەكە, سولەیمان سۆیلۆ وەزیری ناوخۆی توركیا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی توتیتەر وتی:"بەڵێنتان پێدەدەم كە موراد قەرەیلان دەستگیردەكەین‌و پارچە پارچەی دەكەین, ئەگەر ئەوەمان نەكرد, بە گەلی توركیا تف بكاتە ناوچەوانمان". لەدوای ئەوەوە هێزە ئەمنییەكانی توركیا هەڵمەتێكی بەرفراوانی دەستگیركردنیان دەستپێكرد‌و 718 ئەندامی پارتی دیموكراتی گەلان هەدەپەیان لە چوار پارێزگا دەستگیركرد. هاوكات دەسەڵاتدارانی توركیا پەڕاوی لێكۆڵینەوەیان بۆ هەردوو پەرلەمانتاری هەدەیە هودا كایا‌و عومەر فاروق جەرجەرلی ئۆغڵۆ كراوە بەهۆی بڵاوكردنەوەی چەند تویتێك دەبارەی ئۆپەراسیۆنەكە لە تۆڕی تویتەر. پەرلەمانتار عومەر فاروق نوسیویەتی: كەسوكاری سەربازە دیلەكان ماوەی دوو ساڵۆ نیوە داوام لێدەكەم هاوكاریان بكەن بۆئەوەی رۆڵەكانیان لەلای پارتی كرێكارانی كوردستان بە سەلامەتی بۆ بگەڕێتەوە, لەوانەبوو ئەوان نەكوژرانایە ئەگەر كەشێك بۆ ئاشتی هەبوایی, بەڵام بەرپرسانی حكومیی هەرگیز بیریان لە شتێكی لەو شێوەیەوە نەكردوەتەوە". هودا كایای پەرلەمانتاریش لە دانیشتنێكی پەرلەماندا وتی:" خێزانەكانی ئەو سەربازانە چەند جارێك لە دەرگای پەرلەمانیان دا. بەڵام دەرگایان بەروودا داخرا, حكومەت هیچ جوڵەیەكی نەكرد بەڵكو هەوڵیدا بۆ بێدەنگكردنیان‌و دەرگایان بەروودا داخراو ئێستا بازرگانی بە خوێنی رۆڵەكانیانەوە دەكەن".  

درەو: راپۆرتی: رێكخراوی روونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەی نەوت ( ROPT)  ماوەی چوار رۆژ دادبینی داوای یاسایی داینا ستی پترلیۆم دژی حكومەتی هەرێم و كەسی ئاشتی هەورامی بەڕێوەچوو، دادووەر لەماوەی چەند مانگی ئایندەدا بڕیار دەدات لەسەر کەیسەکە و دەرئەنجامی داواکە زۆر گرنگ دەبێت، بۆ هەرێمی کوردستان نەک تەنها لەرووی قەرەبووی کۆمپانیاکە کە داوای ( ملیارێك و 600 ملیۆن) دۆلار،  بەڵکو لەڕوی مامەڵەی یاسایی و تەفسیری دەستور و پارێزبەندییەوە.  داواکەی دیناسیتی لە دادگای بازرگانی لەندەن لەمانگی ئابی 2019 وە تۆمار کراوە و فایلی کەیسەکە لەدادگایە.  داوکە لەسەر چەند کێشەیەکە لەدیارترینیان: " بەشێەوەیەکی نایاسایی پالندانان بۆ زیانگەیاندن بە دیناسیتی، دەست تێوەردانی نایاسایی،ترساندن و هەڕەشەلێکردن، دەستێوەردان بۆ پێشێل کردنی گرێبەست" داواکە دژی ٢ -حکوموتی هەرێمی کوردستان ٠ -دکتۆر ئاشتی هەورامی بەشێوەیەکی کەسیی. لە مانگی تشرینی یەکەمی 2019دا لەفرۆکەخانەی هیسرۆ لە لەندەن دکتۆر ئاشتی ئاگادار دەکرێتەوە لە داواکە (تەبلیغ دەکرێت). داوا لەسەرکراوی دووەم کە دکتۆر ئاشتییە لەڕێگەی پارێزەرەکەیەوە بەڕێز دەنینگ داوای لە دادگا کردووە، بەپێی یاسای پارێزبەدی دەوڵەت  1978 بڕگەی  12دکتۆر ئاشتی مافی پارێزبەندی هەیە. رێوشوێنی، ئاگادارکردنەوەکەی ئەبوایە لە ڕێگەی وەزارەتی دەروە پێ بگەشتایە نەوەک بە شێوەی کەسی چونکە ناوبراو، پۆستێکی حکومی هەیە، لەبەر ئەوە دادگای بەریتانیا مافی دادبینی کردنی نییە. داوای کردبوو کە ئەم خاڵە، یەکال بکرێتەوە. گەر دادگا مافی پارێز بەندی پێ بدات ئەوا داواکانی تر نابینرێت دەقی راپۆرتەكە بە پیدی ئێڤ 

درەو: عەزیز عەمار - كەركوك ناو  سێ لیوای نوێی حەشدی شەعبی لە قەزای شنگال جێگیركران، ئەوەش بەوتەی خۆیان لەسەر داوای فەرماندەیی گشتی هێزە چەكدارەكانی عیراق بووە بۆ بەرپەرچدانەوەی هەر هێرشێكی لەناكاوی توركیا بۆ ناوچەكە، ئەو سێ لیوایە كە لە نێوان نۆ بۆ 10 هەزار چەكدار دەبن، پێنجشەممە 11ی شوبات گەیشتنە سنوری قەزای شنگال و دەوروبەریی و بڵاویانپێكرا. خال عه‌لی، فه‌رمانده‌ی حه‌شدی شه‌عبی له‌ شنگال به‌ (که‌رکوک ناو)ی وت "چە‌ند رۆژێک لەمەوبەر لە بەغداوە ئاگاداركراینەوە لەوەی ئامادەبین بۆ بەرپەرچدانەوەی هەر هێرشێكی توركیا بۆ سەر شنگال، لەو چوارچێوەیەشدا هێزی زیاتری حەشدی شەعبی رەوانەی شنگال كرا كە نزیكەی 10 هەزار چەكدار دەبێت". "بەپێی زانیارییەكانی ئێمە توركیا دەیەوێت هێرشبكاتە سەر شنگال و لەگەڵ خۆیدا هێزەكانی پێشمەرگە جێگیربكات، ئەمە بۆ ئێمە جێی قبوڵ نییە و ئامادەین بۆ شەڕی توركیا"، خال عەلی وایوت. بەپێی زانیارییەكانی ئێمە توركیا دەیەوێت هێرشبكاتە سەر شنگال و لەگەڵ خۆیدا هێزەكانی پێشمەرگە جێگیربكات لەگەڵ گەیشتنیان بۆ شنگال، بەشێك لە هێزەكانی حەشدی شەعبی، جۆرێك لە نمایشی سەربازییان لە ناوچەكە ئەنجامدا. بەر لە گەیشتنی ئەو ژمارە چەكدارەی حەشد، بەپێی وتەی خال عەلی، 12 هەزار چەكداری تری حەشدی شەعبی لە سنوری شنگال هەبون. هاتنی ئەو هێزە بۆ شنگال، هاوكاتە لەگەڵ هێرشی توركیا بۆ سەر چیای گارە لە باكوری عیراق، كە هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) چەندین ساڵە لێی جێگیرن، لەو هێرشەدا كە بەرەبەیانی چوارشەممە 10ی شوبات ئەنجامدرا، لە هەردولا كوژراو هەیە. شنگال/11ی شوباتی 2021/ ساتی گەیشتنی هێزێكی حەشدی شەعبی بە قەزای شنگال. فۆتۆ: تایبەت بە كەركوك ناو هەروەها هاوكاتە لەگەڵ هەڕەشەكانی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا كە لە 22ی كانونی دووەم لەبارەی ئۆپەراسیۆنی هاوبەش لە عیراق، وتی "من هەمیشە وتەیەکم هەیە کە دەڵێم 'شەوێک لەناکاو دێین' هەموو بابەتەکەش هەر ئەمەیە"، ئەمەش بەپێی ئاژانسی ئەنادۆڵی توركی كە لە مانشێتی هەواڵەكەیدا نوسیویەتی "ئەردۆغان لەبارەی شنگال: رەنگە لە شەوێكدا بێین". خال عه‌لی، فه‌رمانده‌ی هێزەكانی حه‌شدی شه‌عبی له‌ شنگال وتی "لە سەروی خۆمانەوە ئاگاداركراوینەتەوە كە بەهیچ شێوەیەك شنگال بۆ توركیا و پێشمەرگە چۆڵناكەین... هێزه‌کانمان له ‌ناوچه‌کانی ره‌بیعه‌ و سه‌ر سنوری نێوان عیراق و سوریا بڵاوه‌یان پێکراوه‌، رێگاناده‌ین خه‌ونی ئه‌ردۆغان‌ بێتەدی". ده‌خیل موراد، به‌ڕێوە‌به‌ری ئه‌نجومه‌نی خۆسه‌ری دیموکرات له ‌ناوچه‌ی خانه‌سور لە شنگال به‌ (که‌رکوک ناو)ی وت "هەفتەیەكە زانیاریمان پێگه‌یشتووه‌ که‌ تورکیا به‌نیازه‌ هێرشبکاته‌ سه‌ر شنگال، هێزه‌کانمان له‌گەڵ حه‌شدی شه‌عبیی و سوپای عیراق له‌ هه‌موو شار و گوند و کۆمه‌ڵگایه‌کی سه‌ر به‌ قه‌زای شنگال بڵاوه‌یانپێکراوه و جێگیربون، هەموو ئاماده‌کارییەكمان كردووە بۆ هەر هێرشێك". هەموو ئاماده‌کارییەكمان كردووە بۆ هەر هێرشێك ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات، لەلایەن هێزەكانی نزیك لە پەكەكە و بەشێك لە خەڵكی شنگال دروستكراوە بۆ ئیدارەدانی قەزاكە و ناحییەكانی دەوروبەری. ئەو ئەنجومەنە هەرچەندە ئێستا ئیدارەی شنگال دەكات، بەڵام لەلایەن هەردوو حكومەتی فیدراڵ و هەرێمەوە دانیپێدانراو نییە. دەخیل موراد وتی "بیستومانه‌‌ پێشمه‌رگه‌ به‌ نیازه‌ بگه‌ڕێته‌وه‌ شنگال، به‌ڵام تائێستا هیچ شتێکی فه‌رمی بڵاونه‌کراوه‌ته‌وه و‌ ته‌نیا ده‌نگۆیه... پێده‌چێت ئەوە تەنیا شه‌ڕێکی ده‌رونی بێت". قاسم دربۆ، فه‌رمانده لە فەرماندەیی شنگالی هێزەكانی پێشمەرگە، بە (که‌رکوک ناو)ی وت "راسته‌ له‌م چه‌ند رۆژه‌ی دواییدا‌ سوپای تورکیا لە هەندێك ناوچەی سنوری پارێزگای دهۆك دەستی بە جموجۆڵ كردووە، به‌ڵام ئه‌وه‌ مانای ئه‌وه‌ ناده‌ت که ‌هێرش ده‌کاته‌ سه‌ر شنگال". وتیشی "ده‌نگۆی گه‌ڕانه‌وه‌ی پێشمه‌رگه‌ له‌مکاته‌دا بۆ شنگال راست نییه‌، هیچ فه‌رمان و بڕیارێكمان لەوبارەیەوە بۆ نەهاتووە". خودێدا چۆکی، به‌ڕێوه‌به‌ری ناحیه‌ی سنونێ – سەر بە ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات لە شنگال- به‌ (که‌رکوک ناو)ی وت "ئێستا دۆخی شنگال لە روی ئه‌منییه‌وه جێگیرە، له‌ هه‌ڕه‌شه‌کانی تورکیا ناترسین، باوەڕمان بە هێزەكانی خۆمان هەیە و جوڵەپێكردنی هێزەكانی حەشدی شەعبیش شتێكی ئاساییە". ئەو ململانێیانە دوای ئەوە دێت كە رێككەوتنی حكومەتی فیدراڵ و هەرێمی كوردستان بۆ ئاساییكردنەوەی دۆخی شنگال لە تشرینی یەكەمی 2020دا، نەچووە بواری جێبەجێكردنەوە. به‌پێی ناوه‌ڕۆكی رێككه‌وتنه‌كه‌ی به‌غدا و هه‌ولێر؛ قایمقامێكی نوێ بۆ شنگال دادەنێن و دۆسیه‌ی ئه‌منی قەزاكە بە هه‌ماهه‌نگی لە نێوان هێزەكانی سەر بە حكومەتی فیدراڵ و هێزه‌ ئه‌منییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان بەڕێوەدەبرێت. هه‌روه‌ها لە رێككەوتنەكەدا جه‌ختیكراوه‌ته‌وه‌ له‌ دورخستنه‌وه‌ی هێزه‌كانی دیكه‌ و پێنه‌دانی هیچ رۆڵێك به‌ پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌كه‌كه‌)و ئه‌و هێزانه‌ی له په‌كه‌كه‌ نزیكن.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت دادگا لەندەن كۆتایی بەدانیشتنەكانی هێنا لەسەر ئەو سكاڵایەی كە كۆمپانیای (دایناستی) لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماری كردبوو، لەماوەی چەند هەفتە بۆ دوو مانگی داهاتوودا دادگا حوكمی خۆی رادەگەیەنێت، ئاشتی هەورامی بدۆڕێت هەرێمی كوردستان سەروەری بەسەر نەوتەكەیدا لەدەستدەدات‌و سەرباری ئەمەش دەبێت (ملیارێك‌و 600 ملیۆن) دۆلار قەرەبووی (دایناستی) بكاتەوە، لەم دانیشتنانەدا پارێزەران وەكو بەڵگەنامە چەند راپۆرتێكی (درەو)یان سەبارەت بە ووردەكاری پرۆسەی نەوتی هەرێم خستوەتە بەردەم دادوەر، وردەكاری دانیشتنەكانی دادگا لەم راپۆرتەدا بخوێنەرەوە.  نەوتی هەرێم لە لەندەن ئەمڕۆ دواین دانیشتنی دادگای لەندەن لەسەر سكاڵای كۆمپانیای (دایناستی پترلیۆم) لەدژی ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان كۆتایی هات. دادگا (ئاربیترەیشن) چوار رۆژە لەسەر ئەم كەیسە بەشێوەی "ئۆنلاین" لە كۆبونەوەدایە، ئاشتی هەورامی دوو پارێزەری هەیە بەناوەكانی (گراهام دەنینگ)‌و (كاسرین جەنگ)، (كۆمپانیای دایناستی)ش بەهەمان شێوە دوو پارێزەری هەیە بەناوەكانی (ریچار والەر)‌و (دانیاڵ بێنێدیگ). پارێزەرەكانی ئاشتی هەورامی‌و كۆمپانیای (دایناستی) هەردوكیان قسەی خۆیان لەبەردەم دادوەر (بوچەر)دا كرد، ئێستا ئیتر كاتی ئەوەیە دادوەر چەكوشەكەی بەكاربهێنێت‌و بڕیاری كۆتایی لەسەر دۆسیەكە بدات، بڕیارە لە چەند هەفتە تاوەكو دوو مانگی داهاتوودا حوكمی كۆتایی دادگای لەندەن لەسەر دۆسیەكە دەربچێت، حوكمێك كە دورنییە پرۆسەی نەوتیی هەرێم لەسەر ئاستی جیهان بخاتە بەردەم پرسیاری گەورەو كێشە بۆ فرۆشتنی دروست بكات‌و وا لە كۆمپانیاكانی تریش بكات سكاڵا لەسەر حكومەتی هەرێم تۆماربكەن، بەتایبەتیش ئەوەی سكاڵاكە مەسەلەی سەروەربوونی یان نەبووی حكومەتی هەرێم بەسەر دۆسیەی نەوتدا بەلادا دەخات، سەروەرییەك كە خۆی لەبنەڕەتەوە بەهۆی ناڕەزایەتییەكانی حكومەتی عێراقەوە لەژێر گوماندایە.  لەماوەی دوو مانگی داهاتوودا، دادوەر دەبێت زیاتر لە (22 هەزار) لاپەڕە بەڵگەنامەی پارێزەرانی ئاشتی هەورامی‌و كۆمپانیای (دایناستی) بخوێنێتەوە، سەرباری ئەمەش دیراسەی دۆخی هەرێم‌و پرسی نەوت‌و شەفافیەت دەكات‌و لەسەر ئەو بنەمایانە حوكمی كۆتایی لەسەر كەیسەكە دەدات‌و حوكمەكە دەبێت بە لەڕووی یاساییەوە دەبێت بە ئەبدەیت بۆ كەیسی نەوتی هەرێم لەدادگاكانی بەریتانیا. لەم دانیشتنە "ئۆنلاین"ەكاندا، ژمارەیەك لە بەرپرسانی حكومەتی هەرێمیش بەشداربوون، یەكێك لە بەشداربووەكان بە (درەو)ی راگەیاند، پارێزەرەكان چەند راپۆرتێكی پێشتری سایتی (درەو)یان وەكو بەڵگە بەكارهێناوە لەبارەی دۆسیەی نەوتی هەرێم‌و خستویانەتە بەردەم دادوەر. حاڵی هەرێم لەبەردەم دادوەرێكی ئینگلیزدا ! سایتی (LAW 360)ی بەریتانی بەوردی باسی لە پرۆسەی دادگایكردنەكەی ئاشتی هەورامی‌و (دایناستی) كردووە. سایتەكە دەڵێ، دوێنێ (گراهام دەنینگ) پارێزەری ئاشتی هەورامی هەوڵیداوە لەبنەڕەتەوە سكاڵاكەی (دایناستی) لەدادگای لەندەن پوچەڵبكاتەوە، بۆ ئەمەش ئاماژەی بەوەكرد، ئەم ناكۆكییە یاساییانە دەبێت لە وڵاتی خۆیان واتە لە هەرێمی كوردستان گوێیان لێبگیرێت‌و دانوستانی لەسەر بكرێت نەك لە لەندەن، چونكە هەرێمی كوردستان سەروەری عێراقی هەیە لە دادگاكانی دەرەوەی وڵات. بەڵام لەبەرامبەردا (ریچارد والەر) پارێزەری (دایناستی) وتویەتی: ئاشتی هەورامی هیچ پارێزبەندییەكی لە دادگای لەندەن نییە، چونكە حكومەتی هەرێم بەناوی خۆیەوە چوەتە ناو پرۆسەكەوە نەك بەناوی عێراقەوە، هەروەها كوردستان لە یاسای ئینگلیزدا وەكو دەوڵەت نەناسێندراوە، بەڵكو وەكو دەسەڵاتێكی ئۆتۆنۆمی ناسێندراوە‌و لە 2003ەوە دوای پەسەندكردنی دەستوری نوێی عێراق ئەو ئۆتۆنۆمیەش نەماوە‌و بووە بە ناوچەیەكی فیدراڵ.    لەم كاتەدا دادوەر پرسیاری لە پارێزەرانی (دایناستی) كردووە لەبارەی ئەوەی بۆچی لەدادگاكانی هەرێمی كوردستان سكاڵاكەیان تۆمارنەكردووە، پارێزەرەكان وتویانە لە كوردستان دادگاكان بەسیاسی كراون، بۆ ئەمەش وەكو نمونە ناوی حاكم (شێخ لەتیف)یان هێناوە كە چۆن بەهۆی بەسیاسیكردنی دادگاكانەوە وازی هێناوە، هەروەها نمونەیان بە داخستنی پەرلەمان هێناوەتەوە لەلایەن پارتییەوە لە ساڵی 2015دا ئەوەش كاتێك كە پەرلەمان گومانی لەسەر دۆسیەی نەوت‌و گرێبەستە نەوتییەكان دروستكردووە.  پارێزەرانی (دایناستی) هەریەكە لە ئاشتی هەورامی‌و قوباد تاڵەبانی تۆمەتبار دەكەن بەوەی هەڕەشەیان لە خاوەنی كۆمپانیاكە كردووە، بەڵام پارێزەری ئاشتی هەورامی ئەمەی لەبەردەم دادگادا رەتكردەوە‌و رایگەیاندووە، ئاشتی هەورامی هەوڵی نەداوە دایناستی ناچار بكات دەست تەندەرەكەی هەڵگرێت، چونكە هەرێم لەوكاتەوە سەربەخۆ بووە هەوڵیداوە سەرەنجی كۆمپانیا وەبەرهێنەكانی نەوت بەلای خۆیدا رابكێشت‌و هیچ پاڵنەرێك نییە بۆ ئەوەی ناوبانگی خۆی ناشیرین بكات. پارێزەرانی (دایناستی) دەڵێن ئاشتی هەورامی بەناوی حكومەتەوە رێگربووە لەبەردەم كڕینی پشەكانی (ریپسۆڵ)ی ئیسپانی لەلایەن (دایناستی)یەوە، بەڵام پارێزەرەكانی ئاشتی هەورامی دەڵێن هەورامی رێگر نەبووە، بەڵكو وەزارەتی سامانە سروشتییەكان چەند پێوەرێكی هەیە بۆ ئەوەی كێَڵگەكانی نەوت بە كۆمپانیایەك بدات، (دایناستی) ئەو پێوەرانەی تێدا نەبووە، پێوەرەكان ئەمانەن:  یەكەم: كۆمپانیاكە ئەزمونی كاركردنی لەبواری نەوتدا هەبێت دووەم: كۆمپانیاكە توانای دارایی پێویستی هەبێت (واتە لانی كەم نیو ملیار دۆلاری هەبێت) سێیەم: كۆمپانیاكە توانای تەكنیكی هەبێت پارێزەرەكانی (دایناستی) وەڵامی ئەم قسانەیان داوەتەوە‌و بەبەڵگە نیشانی دادگایان داوە كە كۆمپانیاكە هەموو پێوەرەكانی تێدایە‌و پارەی پێویستی هەبووە بۆ ئەنجامدانی كارەكە، ئەمەشی بە ژمارە حسابییەك لە بانك سەلماندووە. پارێزەرانی ئاشتی هەورامی باسلەوە دەكەن، كۆمپانیای (دایناستی) لە كڕینی پشەكانی كۆمپانیای (ریپسۆڵ)ی ئیسپانیدا پێشوەختە پرسی بە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان نەكردووە‌و خاوەنی دایناستی نزیكە لە یەكێك لە پارتە سیاسییەكانەوە، بەڵام پارێزەرەكانی (دایناستی) دەڵێن، ئێمە پشكمان كڕیوە‌و كۆمپانیای ریسپۆڵ گرێبەستی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان هەبووە، كێشەی (دایناستی) ئەوە بووە كە بەرتیلی بە ئاشتی هەورامی نەداوە. تەوەرێكی تری ناكۆكییەكان ئەوەیە، پارێزەرانی حكومەتی هەرێم دەڵێن بەرلەوەی (دایناستی) سكاڵا تۆمار بكات، ئاشتی هەورامی هەردوو كۆمپانیای (ریسپۆڵ)‌و (ویسترن زاگرۆسی) كەنەدی بینیوە كە ویستویانە گرێبەستی گەشەپێدانی كێڵگەكانی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) بكەن، بەڵام پارێزەرەكانی (دایناستی) دەڵێن، بەر لە كۆبونەوەكەی (ریپسۆڵ)و (ویسترن زاگرۆس) گرێبەستی كڕینی پشكەكانی (ریپسۆڵ)یان كردووە‌و بەفەرمی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‌و نێچیرڤانی بارزانی سەرۆكی پێشووی حكومەتیان لەكاتی خۆیدا لە گرێبەستەكە ئاگاداركردووە.  لەبارەی كەیسەكەوە ئەم كەیسەی كە دادگای لەندەن بڕیاری لەسەردەدات، پەیوەندی بە سكاڵایەكی یاساییەوە هەیە كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی لە شاری سلێمانی بەناوی (دایناستی پترلیۆم) لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكان تۆماری كردووە. كۆمپانیای (دایناستی) كە خاوەنەكەی گەنجێكی كوردی خەڵكی شاری سلێمانییە بەناوی (هیوا ئاوات عەلی)، رۆژی 14ی ئابی 2019 لە دادگای شاهانەی بەریتانیا لە لەندەن سكاڵایەكی لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركردووە‌و داوای بڕی (ملیارێك‌و 600 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو لە حكومەتی هەرێم دەكات‌و دەڵێ بەهۆی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمەوە زیانی بەركەوتووە. (دایناستی پترلیۆم) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی هەرێمی كوردستانە‌و سنوردارە لە بواری نەوت‌و غازدا، رۆژی 1ی ئازاری 2019 لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا، پشكەكانی كۆمپانیای (ریپسۆڵ)ی ئیسپانی لە دوو كێڵگەی نەوتی هەرێمدا كڕییەوە كە بریتی بوون لە: •    بلۆكی نەوتی (K 39) كە دەكەوێتە كێڵگەی نەوتی (تۆپخانە) لە رۆژهەڵاتی ناحیەی قادركەرەم‌و ناوچەی جەبارە. •    بلۆكی نەوتی (K 44) لە كێڵگەی نەوت‌و غازی (كوردەمیر) كە دەكەوێتە خوارو ناحیەی سەنگاو و باكوری قەزای كەلار. كۆمپانیای (ریپسۆڵ)ی ئیسپانیی بەرلەوەی پشكەكانی خۆی بە كۆمپانیای (داینا ستی) بفرۆشێت، لە كێڵگەی (تۆپخانە) خاوەنی 60%ی پشكەكان بوو، لە كێڵگەی (كوردەمیر)یش 40%ی پشكەكانی هەبوو. ئەو دوو بلۆكە نەوتییەكەی كە كۆمپانیا ئیسپانییەكە فرۆشتبووی بە كۆمپانیای (داینا ستی)، پێشتر پشكی كۆمپانیایەكی كەنەدی بوون بەناوی كۆمپانیای (تالیسمان)، واتا كۆمپانیا ئیسپانییەكە پشكی بلۆكە نەوتییانەی لە كۆمپانیایەكی كەنەدی كڕیوەتەوە‌و دواتر فرۆشتویەتییەوە بە كۆمپانیای (داینا ستی) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی بووە. بەپێی لێكۆڵینەوەكان، یەدەگی نەوت لە هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) دەگاتە (2 ملیارو 600 ملیۆن) بەرمیل، قەبارەی غازی سروشتیش لەو دوو كێڵگەیەدا بە (7 ترلیۆن‌و 200 ملیار) پێ سێجا خەمڵێندراوە، ئاستی وەبەرهێنانی نەوت لە هەردوو كێڵگەكە رۆژانە دەگاتە (25 هەزار) بەرمیل، قەبارەی غازی سروشتی بەرهەمهێنراویش لەم كێلگانەدا رۆژانە دەگاتە (600 ملیۆن) پێ سێجا. كۆمپانیای (داینا ستی) گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیای (ریپسۆڵ)ی ئیسپانیدا كرد‌و پشكەكانی ئەو كۆمپانیایەی لە هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) كڕیەوە، بەهای گرێبەستەكە بەدیاریكراوی نازانرێت، بەڵام دەوترێت بەهاكەی ملیۆنان دۆلار بووە. كۆمپانیای (داینا ستی) بوو بە خاوەنی پشكەكان لەو دوو كێڵگەیە، بەڵام هەرگیز دەستبەكار نەبوو، ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكانی پێشووی حكومەتی هەرێم كاروباری یاسایی گواستنەوەی خاوەندارێتی پشكەكانی لە كۆمپانیا ئیسپانییەكەوە بۆسەر كۆمپانیای (داینا ستی) جێبەجێ نەكرد. پارێزەرانی كۆمپانیای (دایناستی) سەرباری ئەوەی پێیانوایە ئاشتی هەورامی یاساو مەرجەكانی گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت پێشێلكردووە، تۆمەتباریشی دەكەن بەوەی هەڵمەتێكی بەردەوام‌و نایاسایی ئەنجامداوە بۆ لێدان لەناوبانگی كۆمپانیاكەیان‌و هەڕەشەكردن لە خاوەنی هەردوو كۆمپانیای (ریپسۆڵ)و (دایناستی)، كە گرێبەستی كڕین‌و فرۆشتنیان لەنێوان خۆیاندا كردووە، بەهۆی ئەو هەڕەشانەوە دواجار گرێبەستی كڕین‌و فرۆشتنی پشكەكانی هەردوو بلۆكی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) راوەستاوە‌و سەرباری ئەمە ئاشتی هەورامی تۆمەتباركراوە بەوەی داوای "بەرتیل"ی لەو دوو كۆمپانیایە كردووە، لەم كەیسەدا ناوی (قوباد تاڵەبانی) جێگری سەرۆكی حكومەتیش دێت كە هەڕەشەی لە خاوەنی كۆمپانیای (دایناستی) كردووە. دوای ئەم گرێبەستە‌و كێشەكانی، ئاشتی هەورامی هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر)ی لە كۆمپانیا ئیسپانییەكە وەرگرتەوە‌و دای بە هەردوو كۆمپانیای (روزنەفتی) روسی‌و (ویسترن زاگرۆس)ی كەنەدی، بڕیارە لەچەند مانگی داهاتوودا ئەم دوو كۆمپانیایە لەو كێڵگانە دەستبەكاربن. بەگوێرە زانیاییەك كە لە سەرچاوەیەكەوە لەناو حكومەت دەست (درەو) كەوتووە، لە كابینەی پێشوودا، نێچیرڤان بارزانی دەستپێشخەرییەكی كردووە بۆ ئەوەی كۆمپانیای (دایناستی) سكاڵاكەی لەسەر ئاشتی هەورامی بكێشێتەوە لە دادگای لەندەن، بۆ ئەمەش بەڵێنیداوە خزمەتگوزارییەكانی هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) بدات بە (دایناستی) كە بەهاكەی بە (نیو ملیار) دۆلار دەخەمڵێندرێت، بەڵام (دایناستی) بەم پێشنیازە قایل نەبووە‌و سكاڵاكەی نەكشاندوەتەوە.

درەو:  راپۆرتی: هەڵمەت محەمەد شکور- ژوری توێژینه‌وه‌کانى بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان    سەرەتا بەدواداچون و لێکۆڵینەوە لە دیاردە سیاسییە جۆراو جۆرەکان بایەخی خۆی هەیە، جگە لەوەی کاریگەری لەسەر کەڵەکەکردنی مەعریفە جێدەهێڵێت، بەشێکی گرنگیشە لە دەوڵەمەندکردنی زانست و زانیاری دەربارەی پرسەکان، هەروەک چۆن بەشدار دەبێت زیادکردنی هۆشیاری لای دەسەڵات و تاک و کۆمەڵگا. ئەگەر پرسەکە نەخوازراویش بێت، زیاتر جێی گرنگی پێدانە، ئەویش لە پێناو هۆشداریدان لە مەترسی سەرپێکەوتنی ئەو دیاردانەی پرۆسەی سیاسی و ژیانی سیاسی بەلاڕێدا دەبەن. دیاردەی "دەوڵەتی قوڵ-دەسەڵاتی قوڵ" یەکێکە لەو دیاردە نەخوازراوانەی لێرەدا لێیدەکۆڵینەوە. ئامانج لەم لێکۆڵینەوەیە تێگەیشتنی زیاترە لە دیاردەیەکی سامناکی وەک "دەسەڵاتی قوڵ"، کە چۆن لە توانایدایە پایەکانی حکومڕانی ڕاستەقینە نابوت بکات و ڕێگرێکی گەورە بێت لەبەردەم بە دامەزراوەییکردنی دام و دەزگاکانی دەوڵەت، بەردەوامی دەدات بە مانەوەو درێژەدان بە سیتسمێکی نادیموکرات و نامەدەنی و حکومڕانییەکی ناتەندروست. گرنگی ئەو هەوڵانەی کە پێویستە بدرێت لە پێناو ڕێگریکردن لە چەسپاندن درێژەدان بە دیاردەکە، کە ئەرکی سەرەکی هێزە سیاسییە مەدەنی و ڕێکخراو و ڕۆشنبیران و ڕۆژنامەنوسانە بەگشتی و سەرجەم تاکەکانی کۆمەڵگەیە بەتایبەتی.   گرفتی سەرەکی لێکۆڵینەوەکە ئەوەیە؛ کە ڕەنگە زانیاری تەواو و پێویست بەردەست نەبن، بەتایبەت بۆ پرسێکی وەک "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان، چونکە بابەتەکە خۆی هەستیارەو مامەڵەکردنە لەتەک پرسێکی ئاڵۆز و نهێنی. بۆیە ناچاردەبین پشت ببەستین بە لێداوانی بەرپرسانی سیاسی و ئەو بابەتە ڕۆژنامەوانیانەی بڵاوکراونەتەوە، یان دزەیان کردووە بۆ نێو ڕاگەیاندن، یان بەئاشکرا ڕویانداوە. لێرەدا شوێنی ئەوەیە گریمانەی ئەوە بکەین تا مەعریفەی زیاتر لای تاکەکانی کۆمەڵگا بەرجەستە بێت دەربارەی "دەسەڵاتی قوڵ" و مەترسییەکانی، هێندە هەستی بەرپەرچدانەوەی لە نێو کۆمەڵگا زیاد دەکات. هەر لەم سۆنگەیەشەوە دەستمان بۆ ئەم پرسە بردوە.   چاودێران و شارەزایانی بوارەکە کۆمەڵێک بنەماو خاسیەتی هاوبەشی دیاردەکەیان تیۆریزە کردووە، کە لە باسەکەمادا ئاماژەیان بۆ دەکەین، هەوڵیش دەدەین تایبەتمەندییەکانی پرسەکە شۆڕبکەینەوە نێو پرۆسەی سیاسی هەرێمی کوردستان، بۆ دەرکەوتنی ڕاستی، یان ناڕاستی بونی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان. هەر بۆیە لێکۆڵینەوەکەمان بەسەر دوو بەشی سەرەکیدا دابەشکردووە کە بریتین لە؛ چوارچێوەی تیۆری کە تەوەرەکانی پێناسە و چەمک، مێژووی سەرهەڵدان، تایبەتمەندی و ئامرازەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بایەخیان پێدراوە. ئەوەی تایبەتە بە هەرێمی کوردستان، ژینگەی هەرێم و ئامرازەکانی چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" و ڕێوشوێنەکانی لەباربردنی "دەسەڵاتی قوڵ"ە لە هەرێمدا.    پێویستە ئاماژە بەوە بدەین، "دەوڵەتی قوڵ" کە زۆرجار بە هەمان مانای "دەسەڵاتی قوڵ" بەکارهاتووە، مەبەست لێی زیاتر یان ڕاستتر بڵێن "دەسەڵاتی قوڵ"ە، چونکە لە زانستی سیاسیدا زاراوەی "دەوڵەت" جیاوازە لە "دەسەڵات". دەوڵەت، قەوارەیەکی مەعنەوییەو پایەکانی (گەل و هەرێم و پاشان دەسەڵات) پێکی دەهێنن. بەڵام دەسەڵات، یەکێکە لە ڕەگەزەکانی دەوڵەت و دەسەڵاتەکانی (یاسادانان، جێبەجێکردن و دادوەری) دروستی دەکەن، ئەم دیاردەیەش بەسەر دەسەڵاتدا پراکتیک دەبێت، تا بەسەر دەوڵەتدا، بۆیە لەلێکۆڵینەوەکەماندا چەمکی "دەسەڵاتی قوڵ" بەکاردەهێنین، وەک لەچەمکی "دەوڵەتی قوڵ".          بەشی یەکەم چوارچێوەی تیۆری یەکەم؛ چەمک و پێناسەی "دەسەڵاتی قوڵ" چەمکی "دەسەڵاتی قوڵ" یان "دەوڵەتی قوڵ" بە عەرەبی"الدولة العميقة" بە ئینگلیزی"Deep State" هاتووەتە نێو فەرهەنگی سیاسییەوەو بەم مانا سەردەمییەی دیاردەیەکی سیاسیی نوێ نیەو تەمەنی نزیکەی سەدەیەکە، لەڕوی زاراوەوە گوزارشتی جیاوازی بۆ داتاشراوە، وەک (دەوڵەتی سێبەر، دەوڵەتی پەنهان و ژێرپەردە، دەوڵەتی شاراوە، دەوڵەت لە ناو دەوڵەت، دەوڵەتی پارالێڵ یان هاوتەریب، دەوڵەتی بەدیل...) ناوبراوە. هەر لەو ناوانەی کە بۆی داتاشراوە، ئەو ڕاستیە ڕون دەبێتەوە، بونی "دەسەڵاتی قوڵ" دیاردەیەکی نەخوازراوی سیاسی نەرێنییەو کاریگەری خراپی لەسەر دیموکراتیزەکردنی دەسەڵات و پرۆسەی سیاسی و سەروەری یاساو دواجار دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەت بەجێدەهێڵێت. لەڕوی ماناشەوە خوێندنەوەی جیاواز هەڵدەگرێ و دیاردەکە لە دەوڵەتێکەوە بۆ دەوڵەتێکی تر، لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی دیکە، بەجیاواز بەکارهاتووەو کاری لەسەر کراوە، بۆیە وەک زۆر چەمکی دیکەی نێو ئەدەبیاتی سیاسی نەتوانراوە پێناسەیەکی دیاریکراوی بۆ بکرێت. بۆ نمونە؛ سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن یەکەمین کەس (رۆبرت پاکستون Robert Paxton) مێژونوسی ئەمریکی دەستەواژەی "دەوڵەتی هاوتەریب parallel state "ی بەکارهێناوە، ئەویش بە مانای کۆمەڵێک ڕێکخراوو دامەزراوەی هاوشێوەی دەوڵەت، لەروی ڕێکخستن و ئیدارەدان و هەیکەلەوە، بەبێ ئەوەی بەشێک بێت لە دەوڵەت یان دەسەڵات و حکومەتێکی شەرعی. ئەم گروپ و ڕێکخراوانە کار لەسەر پارێزگاری لە ئایدۆلۆژی سیاسی و کۆمەڵاتی باڵادەستی وڵات دەکەن. ئەمەش جیاوازە لە دیاردەی "دەوڵەتی قوڵ" یان "دەسەڵاتی قوڵ" کە کار لەسەر پاراستنی بەرژەوەندی تایبەتی دەکەن زیاتر لەوەی بۆ پارێزگاری ئایدۆلۆژیای دەوڵەت بێت. هەروەکو چۆن جیاوازە لە دەوڵەتی هاوتەریب و "دەوڵەت لەناو دەوڵەت state within a state"کە گوزارشتە بۆ وەسفی بونی دامەزراوە هاوشێوەکانی دەوڵەت، کە دژە بە بەرژەوەندییە باڵاکانی وڵات، بۆ ئەمەش حیزبوڵای لوبنانی و حیزبی بەعسی سوری بەشار ئەسەد بە نمونە دەهێنێتەوە .  بەڵام زۆرێک لە چاودێران بەو جۆرە لێی ورد نەوبوونەتەوەو پێناسەی جیاوازیان کردووە، بۆ نمونە؛ (ویلیام ئارکین) رۆژنامەنوس و چالاکی سیاسی دیاری ئەمریکی بەم جۆرە ناساندویەتی "دەسەڵاتی قوڵ" بریتییە لە "بوونی دەسەڵاتى ناڕونی نهێنی و تەریب بە حکومەتێکی ئاشکراو شەرعی" . هەروەها رۆژنامەی نیۆرک تایمزى ئەمریکی لە وتارێکدا لە ساڵی ١٩٩٧ بەم شێوە پێناسەی کردووە: "دەسەڵاتی قوڵ" گوزارشتە لە "بوونی کۆمەڵێک هێزی ناڕون، کە کارەکانیان لە دەرەوەی یاسا ئەنجام دەدەن" . (د.عەبدولمەجید رەمەزان) مامۆستای زانستە سیاسییەکان لە زانکۆی قاصدی مرباح وەرقەلە، لە جەزائیر لە لێکۆڵینەوەیەکدا بە ناونیشانی "الدولة القائمة والدولة العميقة وإشكالية التوافق والتضارب في المصالح" بەم جۆرە پێناسەی دەسەڵاتی قوڵی کردووە: "کۆمەڵێکن لەپێناو بەرژەوەندی سیاسی و کلتوری و کۆمەڵایەتی وئابوری تایبەت کاردەکەن، لەلایەن چەند کەس و گروپێکەوە کۆنترۆڵ دەکرێن و بەرگری لە بەدەستهێنانی بەرژەوەندی خۆیان دەکەن بە ڕێگەی نایاسایی، زیانەکانی درێژ دەبێتەوە بۆ نێو پرۆسەی سیاسی و پرۆسەی سیاسیش  توشی داڕوخان دەکەن" .  (هلمكى وليفيتسكى) بەم جۆرە دەیناسێنێت دەسەڵاتی قوڵ "کۆمەڵە ڕێسایەکی هاوبەشی نەنوسراوی کۆمەڵایەتییە، داڕشتن و کارکردن و جێبەجێکردنی لەدەرەوەی کەناڵە فەرمییەکانە" . ئەم پێناسەنەو دەیان پێناسەی دیکە بۆ دیاردەکە کراون، بەڵام زۆربەیان لە دەوری ئەو خولگەیە دەسوڕێنەوە، کە دەسەڵاتی قوڵ کۆمەڵێک تایبەتمەندی هەیە و دیاردەکەی پێ دەناسرێنەوە، لەو پێناسانەی سەرەوە دەتوانین ئەوە هەڵبهێنجێنین کە دیاردەکە خاوەنی تایبەتمەندی (بەرژەوەندی تایبەت، ناڕونی، نهێنی لە کاردکردن، نایاسایی)ن.  بە پوختی مەبەستی سەرەکی لەم دەستەواژەیە "دەسەڵاتی قوڵ" سەرنج ڕاکێشانە بۆ بوونی کۆمەڵ و تاقمێک کە لەبەرچاو نین و لە ژێر کۆنترۆڵی لێپرسینەوەی فەرمی دەوڵەتدا نین، بەڵام بە شێوەیەکی پراکتیکی سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەکی دەوڵەت دادەڕێژێن و خۆیان بە سەرپەرشتیار و پاسەوانی نەریتی نیشتمانی و یەکێتی دەوڵەت دەزانن و لە هەمان کاتدا لە ڕواڵەتی سیستەمی دیموکراتی و هەڵبژاردنی فەرمی دەرناکەون، بەڵام بەپێی ئەجێندای تایبەتی خۆیان بەردەوام ئاراستەی سیاسەتەکان دەکەن.  بەم جۆرە لە دەوڵەتدا دوو ئاستی حوکمڕانی دروست دەبێت. ئاستی یەکەم ئەوانەی دیارن و هەڵبژێردراون و پۆستی فەرمییان هەیە، بەڵام لە ڕاستیدا تەنیا ڕواڵەتی و ڕووکەشەن، و ڕێژەی نوێنەرایەتی کردنیان بۆ گەل ئێجگار نزمە و دەسەڵاتی کردەییان لاوازە. ئاستی دووەم ئەوانەی کە بەفەرمی هەڵنەبژێردراون و لە ژێرەوە کاردەکەن و لە ناواخنی ئاستی یەکەمدا بوونیان هەیە، و نوێنەریان لە نێو ڕیزەکانی ئاستی یەکەمدا هەیە . دوەم؛ مێژوی سەرهەڵدانی "دەسەڵاتی قوڵ" چاودێرانی سیاسی سەرەتای سەرهەڵدانی "دەسەڵاتی قوڵ" دەگێڕنەوە بۆ سەرەتای بیستەکانی سەدەی ڕابردوو، بەدیاریکراویش دەدرێتە پاڵ ئەو تۆڕە نهێنییەی مستەفا کەمال ئەتاتورک لە ساڵی (١٩٢٣) لە تورکیا دروستی کرد، کە پێکهاتبوون لە کۆمەڵێک ئەفسەری نێو سوپاو پۆلیس و هەندێ لە پیاوانی نێو دەسەڵاتی دادوەری و دەزگا بیرۆقراتییەکانی تر، ئەم تۆڕەش ئەرکی سەرەکییان بریتیبوو لە ئەنجامدانی کۆمەڵێک کاری نهێنی بە ئامانجی پارێزگاری لە ئایدۆلۆژیای عیلمانی لە وڵاتی تورکیادا، دژایەتی کردنی هەر بۆچون و جوڵانەوەیەکی حیزبی و شەخسی نێو دەزگاکانی حکومەت و کۆمەڵگا، کە دژ بە پرۆسەی بە عیلمانی کردنی دەوڵەت بێت، بەشێویەکی تایبەتیش دژ بە ڕۆژنامەنوسان و شیوعیەکان و کوردەکانی ئەو وڵاتە بوون .  پاشان دیاردەکە لە تورکیاوە گواستراوەتەوە بۆ روسیاو وڵاتانی دیکەی یەکێتی سۆڤییەت، دواتر پەرەسەندنی زیاتری پرۆسەکەو دوبارەکردنەوەی مۆدێلەکە لە بەشێک لە وڵاتانی عەرەبی، تا دەگات بەوەی کە باس لە بونی دیاردەی دەسەڵاتی قوڵ لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بکرێت . هەندێک لە توێژەران بۆ نمونە (پیتەر سکۆت) پێی وایە ڕیشەی پرسەکە لە ئەمریکا بەستراوەتەوە بەوەی ناوی نراوە (دەوڵەتی ئاسایشی نەتەوەیی) لە کۆتایی چلەکانی سەدەی ڕابردوو، لەو بارەوە ئیدارەکەی (هاری ترومان) گرنگییەکی تایبەتی هەبوو بۆ ئاسایشی نەتەوەیی لەو کاتەدا کە وڵات لە جەنگی سارددا بوو لەگەڵ یەکێتی سۆڤییەت. ترومان واژۆی لەسەر یاسای ئاسایشی نەتەوەیی (The National Security Act) کرد، لەو پێناوەش ئاژانسی هەوڵگری ناوەندی (CIA) ئاژانسی ئاسایشی نەتەوەیی (NSA) و چەندین دەزگای ئاسایشی ناوخۆی و دەرەکی پێکهێنرا، ئەمەش لەو قۆناغە بەسترابوویەوە بە بیرکردنەوەی دەوڵەت لە پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی. پاشان دەرکەوتنی "دەسەڵاتی قوڵ" لەنێو دەسەڵاتی سیاسی و ئابوری و دارایی لە واشنتۆن و کارکردن لەسەر پاراستنی گروپ و تۆڕی خاوەن بەرژەوەندییەکانی وڵات . بەم جۆرەش "دەسەڵاتی قوڵ" دەکرێت دەزگایەکی نهێنی بێت کە بەشێوەی ڕەواو ناڕەوا کاربکات بۆ پاراستنی کیانی دەوڵەت، بەڵام دۆخەکە گۆڕانکاری بەسەردا دێت کاتێک "دەسەڵاتی قوڵ" دەردەکەوێت و هەوڵدەدات بۆ قۆستنەوەی دەزگاکانی دەوڵەت بۆ پاراستنی بەرژەوەندی تایبەت. سێیەم؛ تایبەتمەندییەکانی دەسەڵاتی قوڵ هەموو دیاردەیەکی سیاسی خاوەنی کۆمەڵێک خاسیەتی تایبەت بە خۆیەتی، گرنگترین تایبەتمەندییەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بریتین لە ؛ 1.    نهێنی و ناڕونی؛ زۆربەی ئەو پێناسانەی بۆ دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ" كراون، ئاماژە بەوە دەدەن ناڕونی و نهێنیبون دوو سیماو تایبەتمەندی سەرەكی دیاردەكەن، كە بەشێوەیەكی ئاشكرا كارناكەن و لە دەرەوەی چوارچێوەیەی دەزگا فەرمییەكانی حكومەتدان، بەڵام مومارەسەی دەسەڵات دەكەن و كاریگەری گەورەو قوڵ جێدەهێڵن. 2.    نایاساییبوون؛ ئەو گروپ و كەسانەی بەشێكن لە "دەسەڵاتی قوڵ" لەدەرەوەی چوارچێوەی یاساو دەستور كاردەكەن و خۆیان لەسەروی یاساوە دەبینن و دادەنێن، پەنا دەبەنە بەر تەزویر و كاری گەندەڵی و ئەنجامدانی هەڕەشەو تەنانەت كوشتنیش بەكاردەهێنن دژی نەیارەكانیان و ملكەچی هیچ لێپێچینەوەیەكی یاسایی نابن، خاوەن دەسەڵات و نفوزێكی زۆرن بۆ پارێزگاری لە خۆیان و دەست و پێوەندەكانیان. 3.    بەدەستهێنان و پاراستنی بەرژەوەندی؛ گروپ و ئەندامانی "دەسەڵاتی قوڵ" لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆیان، دەچنە نێو ڕێككەوتن و هاوپەیمانی جیاوازەوە لەگەڵ گروپ دامەزراوەی دیكە، تەنانەت ئەگەر بەرژەوەندییە تایبەتییەكانیان دژ بە بەرژەوەندی گشتیش بێت كاری بۆ دەكەن و پارێزگاری لێدەكەن. 4.    دروستکردنی تۆڕی بەرژەوەندیخوازانە؛ بۆ پارێزگاری لە پایەو ستونەكانی "دەسەڵاتی قوڵ" زامنكردن و پاراستنی، گروپەكان ڕێكخستنێكی جاڵجاڵۆكەیی و ئاڵۆز پێكدەهێنن، بەو مانایەی پشت بە هەموو شت و لایەنێك دەبەستن بۆ بەدەستهێنانی بەرژەوەندییە خودییەكانیان، هاوكات پارستنی تۆڕ و تاكەكەكانی نێو گروپی "دەسەڵاتی قوڵ" لێپرسراوێتیەكی جەماعیە و تەنانەت هەندێك جار دەگات بە ئاستێك سەردەكێشێت بۆ هاندانی ژن و ژنخوازی لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتێكەدا. بەپێچەوانەشەوە ڕاستە. 5.    چوارچێوەی فراوانی هاوپەیمانێتی؛ پەیوەندی و هاوپەیمانێتی "دەسەڵاتی قوڵ" تەنها لەنێو فەرمانگەو دامەزراوە بیرۆقراتیەكانی حكومەتدا قەتیس نابێت، بەڵكو شۆڕدەبیتەوە بۆ نێو هەندێ دامەزراوەی دیكەی وەك هێزە ئەمنیەكان و هێزەكانی پۆلیس و تەنانەت نێو دادگاو دەزگانی راگەیاندن و زۆر دامەزراوەی فەرمی دیكە دەگرێتەوە. پەیوەندییەكان هەر بەوەوە ناوەستن كە بە دەزگا فەرمییە سیاسی و حكومی و دەوڵەتییەكان بمێنێتەوە، بەڵكو درێژدەبێتەوە بۆ پەیوەندی بەستن لەگەڵ تاكی ئاسایی و دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكانی وەك خێزان و هۆز و تیرە و خێڵ و پیاوانی ئاینی و فیگەرە دیار و جیاوازەكانی نێو كۆمەڵگا و بازرگان و ڕێكراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و حیزبی سیاسی ....هتد. 6.    دوانەیی قوڵ؛ مەبەست لە دوانەیی قوڵی "دەسەڵاتی قوڵ"، قوڵی لە (كات) و قوڵبونەوەیە لە (هێز و هاوپەمانێتی)دا. قوڵی كات ئاماژەیە بۆ ئەو هاوپەیمانیە نهێنییەی كار لەسەر مانەوەی ئەو كەش و دۆخە دەكات، كە زامنی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی "دەسەڵاتی قوڵ" دەكات و بەردەوامی پێ دەدات بۆ ماوەیەكی درێژ، هەوڵی بەرپەرچدانەوەی هەر دژوەستانەوەیەك یان هەوڵێك بۆ گۆڕانكاری و شكستپێهێنان بە دۆخی لەباری دارو دەستەی "دەسەڵاتی قوڵ". ئەمەش بەو جۆرە خوێندنەوەی بۆ دەكرێت كە ڕێگرە لە بوونی گۆڕانكاری ڕاستەقینەو دیموكراتیانە، هەموو هەوڵێكی دیموكاراتیانەش لە هەوڵێكی ڕوكەشانە تێناپەڕێت. ئەمەش كاریگەری "دەسەڵاتی قوڵ"ە كە بۆ ماوەیەكی درێژ دەتوانێت دەست بەسەر دامەزراوە ڕاستەقینەكانی دەوڵەتدا بگرێت و شكست بە هەموو گۆڕانكارییەكی جدی بهێنێت، رونترین نمونەش بوونی بەشێك لە دەوڵەتانی ئەفریقییە كە فەرمانڕەواو سەرۆكەكانیان دەتوانن و توانیویانە بۆ ماوەیەكی دورودرێژ حكومڕانی بكەن. هەرچی پەیوەندی بە قوڵبوونەوەی هاوپەیمانێتیە لە پێناو كۆكردنەوەی هێز و هەژمونی زیاتر و توندكرنەوەی بەستەرەكانی ئەو هەوپەیمانێتییەیە كە لایەنە پێكهێنەرەكانی هەوڵی بۆ دەدەن، بۆ ئەوەی هاوپەیمانێتییەكە بە قوڵی شۆڕبكەنەوە بۆ نێو سەرجەم دامەزراوەو كەرتە پێكهێنەرەكانی دەوڵەت بە هەردوو شێوەی ئاسۆیی و ستونی. بەردەوامیشی هەر پەیوەستە بە توندوتۆلی ئەو لینكە بەهێزانەی هاوپەیمانێتییەكە ڕادەگرێت، هەندێ جاریش ئەو لیناكانە بەستراوەتەوە بە بەكارهێنانی كۆمەڵێك ئەدەوات و ئامرازی وەك (خزمایەتی و پارەو كۆمپانیای بازرگانی ... هتد) لە پێناو دەستگرتن بەسەر سەرجەم جومگەكانی دەوڵەت و كایەی حكومڕانی. چوارەم؛ ئامرازەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" دەسەڵاتی قوڵ کۆمەڵێک ئامراز و میکانیزمی جیاواز بەکاردەهێنێت بۆ بەردەوامیدان و درێژەدان بە کۆنترۆڵی زیاتر و مانەوەی زیاتر لەوانە ؛  1.    دەستوەردان لە دامەزراوە سەربازییەکان و کاروباری ئابوری و دەزگا کارگێڕی و دەستەو لایەنە حکومییەکانی دەوڵەت، لەڕێگەی خاوەنداری کۆمپانیا وەبەرهێنەکان و دەستوەردان لە بازاڕ، هەروەها سەرپەرشتی ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆی پرۆژە ئابورییەکان، ئەگەر خۆشیان ڕاستەوخۆ یاریکەری سەرەکی نەبن لەپشت سەرمایەدارو وەبەرهێنەرە ئابورییەکانەوە ڕاوەستاون. سەرەڕای ئەوەش کۆنترۆڵی دەزگا ئیداری و کارگێڕییەکان دەکەن، لەڕێگەی خزانە نێو پیاوانی سەربازی و هەوڵگرییەکانی خۆیان بۆ نێو ئەو دامەزراوانە. هەندێ جاریش سپاردنی پۆستی باڵای سیاسی و ئیداری بە کاربەدەستانی سەربازی و ئەمنی، لەکاتێکدا ئەو پۆستانە پێویستی بە کەسانی ئیداری و تەکنۆکرات و شارەزا هەیە وەک لەکەسانی سەربازی و ئەمنی، لێرەشەوە هەوڵی پێکانی ئامانجەکانی خۆیان دەدەن، بۆیە دامەزراوە سەربازییەکان بەشێک دەبن لە پاراستی بەرژەوەندییەکانی "دەسەڵاتی قوڵ".  2.    چەسپاندنی سیستمی مەرکەزی لە بواری کارگێڕی و ئابوریدا، کە ئامرازێکی دیکەى پەرەدانە بە مانەوەی "دەسەڵاتی قوڵ"، هەروەها ڕێگرە لە گۆڕانکاری کارگێری و ئابوری و بازرگانی، بەمانایەکی تر گۆڕانکاریی کاتێک ڕودادەت بە قازانجی "دەسەڵاتی قوڵ" کۆتایی بێت، ئەگەر نا ئاستەنگ بۆ هەر گۆڕانکارییەک دروست دەبێت، کە زیان بە تۆڕی پاراستنی دەسەڵاتەکە دەگەیەنێت.  3.    بەکارهێنانی فێڵ و ساختە بەشێوەی ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ، دو ئامرازی بەهێزی"دەسەڵاتی قوڵ"ە، بۆ فریودانی هاوڵاتیان و پاراستنی سیستمی گشتی و داب و نەریت و بیروباوەڕ و ئایدۆلۆژیای دەسەڵات.    4.    لە ڕێگەی ئامرازە ئابورییەکانی دەوڵەتەوە، کۆنترۆڵی بازاڕ دەکەن، ئەوەش لەپێناو پاراستنی تۆڕەکانی خاوەن بەرژەوەندی ئابوری، بەهەر شێوازێک بێت، لە ڕێگەی ڕێکخستنی (خواست و خستنەڕوو) بازاڕ ئاراستە دەکەن، بە خواستی "دەسەڵاتی قوڵ".   5.    هەندێ جار دەسەڵاتی قوڵ پەنا بۆ بەکارهێنانی ئامرازی دیکەی دەبەن، وەک؛ توندوتێژی و سەرکوتکاری ئۆپۆزسیۆن  و گرتنەبەری ڕێ و شوێنی ئەمنی، بە بیانوی پاراستنی ئەمن و ئاسایش و هەڕەشەی دەرەکی، کە هەندێ جار هەڕەشەو ڕفاندن و گرتن و کوشتنیشی لێدەکەوێتەوە، تا دەگات بە بێدەنگکردنی گشتی. سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن پارەو سامان بەهێزترین و کاریگەرترین چەکە بەدەست "دەسەڵاتی قوڵ"ەوە، کە ئامانجەکانی خۆیانی پێ بەدیدەهێنن و دەیپارێزن. 6.    زۆر ئامرازی دیکەی ڕەواو ناڕەوا بەکاردەهێنن، بۆ درێژەدان بە "دەسەڵاتی قوڵ" وەک ڕاگەیاندن و پەوەردە و ئاین و یاساو....هتد.    بەشی دوەم "دەسەڵاتی قوڵ" و نمونەی دۆخی هەرێمی کوردستان یەکەم؛ هەرێمی کوردستان وەک ژینگەیەکی شیاو بۆ "دەسەڵاتی قوڵ" لەدوای‌ راپه‌رینی‌ باشوری‌ كوردستان، دژ به‌ رژێمی‌ به‌عس، له‌ (5/3/1991)، بڕیاری‌ ژماره‌ (688) ئه‌نجومه‌نی‌ ئاسایشی‌ سه‌ربه‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان له‌ به‌رواری‌ (5/4/1991) دژ بەڕژێمی بەعس لەم ناوچەیە، وەک دو هۆكاری‌‌ ناوخۆيی‌ و ده‌ره‌كی‌، سەرەتای گەڵاڵەبوونی قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردسان بوو.  بەڵام ساختەکاری لە یەکەمین خولی هەڵبژاردن، چەکدارکردنی حیزب، نەسازان، ململانێی بەردەوام، زنجیرەیەک شەڕی ناوخۆ، ڕێککەوتنی واشنتۆن (بارزانی و تاڵەبانی)، دوو ئیدارەیی، ڕێککەوتنی ستراتیجی (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان)، دابەشکردنی دەسەڵات، بەربەرەکانی ئۆپۆزسیۆن، دامرکاندنەوەی خۆپیشاندان، ناسەقامگیری حکومرانی، بەردەوامیدان بە ساختەکاری لە هەڵبژاردنەکاندا، بەرتەسککردنەوەی ئازادی، قۆرخکاری ئابوری و نەوت و بازاڕ، داخستنی پەرلەمان و لاوازکردنی، خۆدزینەوە لە چاکسازی ڕیشەیی و بەردەوامی گەندەڵی ...ئەمانە و دەیان پرسی دیکە، گەورەترین و گرنگترین سیما دیارەکانی پرۆسەی سیاسی و حکومڕانی هەرێمی کوردستانە لە (٣٠) ساڵی ڕابردوودا. ئەگەرچی لەنێو ئەو چەمکە نەرێنیانەدا دەیان پرس و هەوڵ و سیمای ئەرێنیش هەیە، بەڵام مەبەستمانە بڵێن ئەو هۆکارانە بەردەوام و بە ڕێژەی جیاواز لە کاتێکەوە بۆ کاتێکی تر هەندێکیشیان بەبەردەومی وجودیان هەبووە، بە هەموشیانەوە کێڵگەیەکی بە پیتان خوڵقاندووە بۆ پێگرتن و سەرپێکەوتنی دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان. زەمینەیان خۆشکردووە بۆ بەشێک لە هێزە سیاسییەکان، لە سەرو هەموشیانەوە (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان) کە لە دەرەوەی دەزگا حکومی و دەوڵەتییەکان، دەسەڵاتی بەهێزی خۆیان بەسەر حکومەت و دامەزراوەکانی و پەرلەمان و پەیوەندی دەرەوەو بازاڕ و دەسەڵاتی دادوەری...هتد، بسەپێنن.  لێرە بەدواوە هەوڵدەدەین شیکاری ئەوە بکەین کە بە چ ئامرزاو ڕێو شوێنک ئەو هەوڵانەیان بۆ چوەتەسەر، لەو رێگەیەشەوە پاڵپشت بەو چوارچێوە تیۆرییەی لە بەشی یەکەمی لێکۆڵینەوەکەماندا ئاماژەمان بۆ کردوە، نمونەیان بۆ دەهێنینەوە.  دوەم؛ ئامرازەکانی چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" کاتێک لە بەشی یەکەمی توێژینەوەکەدا چوارچێوە تیۆرییەکە دەخوێنیتەوە، بەبێ ناوبردنی هەرێمی کوردستان ، هەست ناکەی خەریکی خوێندنەوەی دیاردەیەکی نامۆی بە دۆخی سیاسی و ئابوری و ئیداری و کۆمەڵایەتی و کلتوریت بە هەرێمی کوردستان.  بۆیە لێرەدا بە وردییەکی زیاترەوە لەسەر سێ ئامرازی سەرەکی ڕادەوستین، کە لەپاڵ ئامرازەکانی دیکەدا بوون بە پاڵپشتی گەورە بۆ ڕەگداکوتانی پایەکانی دەسەڵاتی قوڵ لە هەرێمی کوردستان، ئەوانیش؛  1.    هێزی چەکدار؛ ئامرازێکی بەهێز و گرنگەکە بۆ چەسپاندنی پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان، ئەگەر بڕوانیەنە ئەو وڵاتانەی کە بەنمونە دەهێنرێنەوە بۆ بوونی دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ"، بەشێکی زۆریان خاوەن سوپایەکی یەکگرتووی ڕێکخراون و لە ژێر فەرمانڕەوای دەوڵەتدان، بەڵام ڕەنگە هەندێ جار بە خراپ بەکاربهێنرێن، بۆ پاراستن و چەسپاندنی  "دەسەڵاتی قوڵ" لەو وڵاتانەدا. لە هەرێمی کوردستان مەترسییەکە لەوە گەورەترە، کە لە هەندێک لەو وڵاتانەدا هەن، چونکە بەشێکی زۆری هێزە چەکدارەکانی هەرێم لە ژێر فەرمانی حیزبدان، کە ئەمەش دووجار یارمەتیدەرە بۆ چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" بەراورد بەو وڵاتانە، لێرەدا هەوڵدەدەین هەڵوەستەیەک لەم بارەوە بکەین. ساڵانێکی زۆرە قسە لەبارەی هێزە چەکدارەکانی هەرێمەوە دەکرێت، وەک گروپی جیاوازی ناڕێکخراو وێنا دەکرێن، ئەویش لەسەر بنەمای کۆمەڵێک تایبەتمەندی کە هێزی ناڕێکخراوی پێدەناسرێتەوە، ئەوانیش ؛ أ‌.    پەیوەندییە سەربازییەکان لەژێر کۆنترۆڵدانین و چاودێری پێویستیان لەسەر نیە، پێداویستیان لە ئاستێکی لاوازدایەو زۆربەی کات پۆشاکیان جیاوازە. ب‌.    سزاو پاداشت لەجێی خۆیدا نیەو بنەمای هاوڕێیەتی و خزمایەتی و حیزبایەتی بە پێوەرگیراوە، ئینتیمای حیزبی جێگەی ئینتیمای نیشتمانی و نەتەوەیی دەگرێتەوە. زۆرجار لێدوان هەڵسوکەوتی جیاواز لە لایەن فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکان و سەرکردە سەربازییەکان بەدیدەکرێت. لە هەرێمی کوردستاندا هێزی حیزب و گروپ و لایەنی سیاسی جێگەی بەهێزی نیشتمانی لێژکردوە، لەبری ئەوەی عەقیدەی سەربازی بەسترابێت بە ئینتمابون بۆ نیشتمان و نەتەوە، بەڵام گرێدراوە بە عەقیدەی حیزبی و شەخسی و بنەماڵەیی تایبەت.  ململانێی ناتەندروستی حیزبایەتی بە درێژایی تەمەنی حوکمڕانی هەرێم فاکتەری سەرەکی ناڕێکخراوی هێزە چەکدارەکانی هەرێم بووە. بە بەراوردکارییەکی ژمارەیی، ژمارەی ڕاستەقینەی هێزە چەکدارەکانی هەرێم لەگەڵ ئەو داتایانەی بەشێوەیەکی فەرمی خراونەتەڕوو جیاوازییەکی گەورە بەدیدەکرێت، ئاماژەیەکی ئاشکرایە بۆ بوونی گەندەڵیەکی بەرفراوان لەو هێزانەدا.  بەپێی ستانداردە جیهانییەکان لە حاڵەتی ئاسایی و ئاشتیدا پێویستە، ڕێژەی سەربازی (2.5%) دانیشتوان تێپەڕ نەکات و لەحاڵەتی جەنگ و نائاسایدا دەکرێت ئەو ڕێژەیە بەرز بکرێتەوە بۆ (٣%)  بەم پێیەش ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی هەرێم بەپێی تازەترین ئامار (٦) ملیۆن کەس بخەمڵێنین ، ئەوا پێویستە لە حاڵەتی ئاشتیدا هەرێمی کوردستان خاوەنی (١٥٠) هەزار پێشمەرگە بێت و لە حاڵەتی هەڕەشە و نائارامیدا ئەو ژمارەیە بەرزببێتەوە بۆ (١٨٠) هەزار پێشمەرگە، بەڵام بەپێی ئامارە نافەرمییەکان لە هەرێمی کوردستاندا (٤٢٢) هەزار کەس تەنها بە ناوی "پێشمەرگە"وە موچە وەردەگرن، بەڵام پێی سەرچاوەکانی وەزارەتی پێشمەرگە تەنها (٢٠٠) هەزار پێشمەرگە لەژێر فەرمانی ئەواندان و (١٢٠) هەزار کەسیان ئەرکی پێشمەرگایەتی جێبەجێ دەکەن، (٤٠) هەزاریان پێشمەگەی یەدەگن و (٤٠) هەزار کەسیشیان خانەنشینن .  (١٢٠) هەزار پێشمەرگە سەربە یەکەکانی (٧٠ و ٨٠)ن و یەک نەخراونەتەوە لەنێو وەزارەتی پێشمەرگەدا، واتە ئەو ژمارەیە سەربە هێزەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستانن ، ئەمە جگە لە بەشێک لە لیواو هێزو بندیوارانەی لەگەڵ بەپرسانی حیزب و حکومەتدان. ئەم ئامارانە بەبێ ئەوەی هێزە ئەمنییەکانی وەزارەتی ناوخۆی گرتبێتەوە کە زیاتر لە (١٠٠) هەزار کەسن. دەزگای ئاسایش و ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمیش زیاتر لە (٣٧) هەزار میلاکیان هەیە.  ئەم وێنەیەی خوارەوە بەڕونی نەخشەی و دابەشبوون و پەرت پەرت بوونی هێزە چەکدارەکانی هەرێم نیشان دەدات. سەرچاوە؛ تۆڕی هەواڵی کوردی (KNN)، 22/10/2017  هەر بە تێڕوانینێک لەو نەخشەیە، ئەو ڕاستییە ڕوندەبێتەوە کە هێزە چەکدارەکانی هەرێمی کوردستان، چۆن دابەشبون بەسەر دوهێزی دەسەڵاتداری هەرێمی کوردستان، سەرجەمیان لە بودجەی گشتی هەرێمی کوردستان سودمەندن، بەڵام ئەرک و کاری بەشێکی زۆریان لە خزمەتی ئەو دو هێزەدان و فەرمان لەوان و لە بەرپرسانی حیزب وەردەگرن، بەشێکیش لەنێو ئەواندا پارێزگاری لە ئەشخاس و کەسایەتییەکانی ناو حیزب دەکەن، لەنێو ئەو هێزانەشدا بەخشینەوەى پۆست و پلەی سەربازی بەزر دیاردەیەکی ئاشکراو ڕونە. هەموو ئەمانە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن کە "دەسەڵاتی قوڵ" لەم کەرتەدا بە قوڵی ڕەگی داکوتاوە، لەبری ئەوەی ئەم هێزانە بە دو ئەرکە سەرەکییەکەی خۆیان هەستن کە بریتین لە (بەرگری دەرەکی و ئاسایشی ناوخۆ)، دەیان نمونە بەردەستە کە خراپ بەکارهێنراون، ئیدی هەر لە شەڕی ناوخۆ (١٩٩٤-١٩٩٨) و جوڵانی هێز بۆ ململانێی حیزبی و سیاسی و ساختەکاری لە هەڵبژاردنەکان و تا دەگات بە هەرەشە و سەرکوتکردنی دەنگی ناڕازی و جوڵانەوەی مەدەنی، هەندێ جار دژ بە دامەزراوە فەرمییەکانی هەرێمیش سودیان لێوەرگیراوە و بۆ هەر یەک لەو کارانەش دەیان نمونەو بەڵگەی ئاشکرا بەردەستن.  ئەم ڕاستەیە تاڵە، زۆرجار بووە بەهۆی جێ لێژکردن بە حکومڕانییەکی مەدەنی مۆدێرن لە هەرێمی کوردستان. بەهۆی دابەشبونی بەشی هەرە زۆری هێزە چەکدارەکان بەسەر پارتی و یەکێتیدا، هەمیشە ئەگەری گۆڕینی ڕێڕەوەی ململانێ مەدەنی و سیاسی نێوان ئەو دوو هێزەو هێزەکانی دیکە بەرەو توندبونەوەو هەڕەشەی بەکارهێنانی هێزو توندوتیژی لە ئارادایە. ئەمە جگە لە بەکارهێنانیان لە پرۆسە مەدەنییە سیاسییەکان بە تایبەتیش لە کاتی هەڵبژرادنەکان، کە بە زەقی بەدیار دەکەوێت. 2.    حیزبی دەوڵەمەند و حکومەتی قەرزار؛ هەرێمی کوردستان لەماوەی 30 ساڵی تەمەنی حکومڕانییدا چەند قۆناغێکی جیاوازی بڕیوە، بەڵام لە سەرجەم قۆناغەکاندا بێبەش نەبوە لەمۆدێلی حکومڕانییەکی چەتەگەری "کلیپتۆکراسی"، لەپێش پرۆسەی ئازادکردنی عێراق باوی ئاودیوکردنی سامانی سەر زەوی هەرێمی کوردستان بوو بۆ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەتیش بۆ ئێران و تورکیا، لەدوای پرۆسەی ئازادیش هێزە حکومڕانەکان تەنها بە سامانی سەر زەوییەوە نەوەستان و چاویان بڕییە سامانی ژێر زەویش. پێش پرۆسەی ئازادی مۆدێلی فەرهود و ئاودیوکردنی موڵک ماڵی گشتی بوو، ئیدی هەر لە ئۆتۆمبێلی بارهەڵگرو بچوکەوە بگرە تا دەگاتە مس و فافۆن و ستونی کارەبا و گەنم و تا هەندێ جار کار دەگەیشتە بڕینی تەلی کارەبای گەڕەکەکانی شار، لە ڕێگەی بەشێک لەو چەتانەوە دەبرانە ئەودیو سنورەکانەوەو دەفرۆشران بە تورکیاو ئێران. ئێستا هەمان ئەو تاڵانچیانەی پێشوو بەشێوەیەکی مۆدێرنانە، کەوتوونەتە داگیرکردن و تاڵانکردنی سامانی ژێر زەوی و سەر زەوی هەرێمی کوردستان، پاوانکردنی زەوی و باخ و تەنانەت تەلبەندکردنی شاخەکانییش، لە ژێر زەویش هەر کانزایەک بەهای هەبێت، خەریکی دەرهێنانین و هەموو ڕێگایەک دەگرنەبەر بۆ گواستنەوەو بردنە دەرەوەی، دواجار ساغکردنەوەی بە قازانجی کۆمپانیاکانی خۆیان و حیزب و بنەماڵە تایبەتەکانی نێو حیزب. ئەم بازرگانییەی ئەم دوو هێزەی دەسەڵات دەستیان داوەتێ تەنها کەرتی نەوت و سوتەمەنی نەگرتووەتەوە بەڵکو پەلیکێشاوە بۆ کەرتەکانی دیکەی وەکو کەرتی تەندروستی و بازرگانی دەرمان و گەنم و جۆ و جگەرەو چەک و پیشەسازی گەورەو بچوک ، تەنانەت لە کاتی شەڕی داعشدا باس لە بازرگانی گەنمی سایلۆکان و نەوت و غاز و ئۆتۆمبیل، تەنانەت بازرگانی چەکیش لەگەڵ ڕێکخراوی داعشدا دەکرا . ئەمە جگە لەوەی پرسیاری ئەوە سەرهەڵدەدات، ئاخۆ ئەم سەروەت و سامانەی هەرێمی کوردستان چی بەسەرهات، بەتایبەت لە دوای ساڵی 2004 -2014، کە حکومەتی فیدراڵ 17%ی بودجەی ناردووە بۆ هەرێم، بەپێی سەرچاوەکان ئەو پارانەی دەست حکومەتی هەرێم کەوتووە لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حکومەتی فیدراڵ، کە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بوو، بەڵام لەدوای ساڵی 2014ەوە حکومەتی هەرێم سەربەخۆیی ئابوری ڕاگەیاند، حکومەتی عێراقیش بەشە بودجەی هەرێمی ڕاگرت، بریتیبووە لە؛ لەماوەی 10 ساڵی (2004-2014) نزیکەی (75) ملیار دۆلار ڕەوانەی هەرێم کراوە، بەم شێوەیە؛      ساڵی 2004: بودجەی هەرێم 2 ملیارو 330 ملیۆن دۆلار بووە.     ساڵی 2005: بودجەی هەرێم 3 ملیارو 124 ملیۆن دۆلار بووە.     ساڵی 2006: بودجەی هەرێم 3 ملیارو 560 ملیۆن دۆلار بووە.      ساڵی 2007: بودجەی هەرێم 6 ملیارو 539 ملیۆن دۆلار بووە.      ساڵی 2008: بودجەی هەرێم 8 ملیارو 358 ملیۆن دۆلار بووە.      ساڵی 2009: بودجەی هەرێم 9 ملیار دۆلار بووە.      ساڵی 2010: بودجەی هەرێم 10 ملیارو 400 ملیۆن دۆلار بووە.      ساڵی 2011: بودجەی هەرێم 9 ملیارو 366 ملیۆن دۆلار بووە.      ساڵی 2012: بودجەی هەرێم 10 ملیارو 500 ملیۆن دۆلار بووە.      ساڵی 2013: بودجەی هەرێم 12 ملیار دۆلار بووە.      ساڵی 2014 بەهۆی شەڕی داعش‌و گرفتەكانی پێكهێنانی حكومەتی ناوەندی هیچ پێشنیارێكی بودجە نەبوو، بەڵكو دەسەڵاتی خەرجییەكان درابوو بەوەزارەتەكان، بەشی هەرێمیش بڕا . بە وتەی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق، لەچاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنێدا لە ساڵی (٢٠١٥) لەگەڵ كەناڵی سومەرییە، ئاشكرایكردووە، كە لەساڵی لە 2004 تا 2014 و لە كۆی گشتی 710 ملیار دۆلار داهاتی هەموو عیراق بووە، بڕی 119 ملیار دۆلار دراوە بە هەرێمی كوردستان، واتا بەپێی رێژەی 17% . بەڵام ئەم لێدوانەی نوری مالیکی پشتڕاست نەکراوەتەوە، ناوبراو لە کاتێکدا ئەو لێدوانەی داوە، کە پەیوەندییەکانی هەرێم و ناوەند لە ڕوی سیاسییەوە، پەیوەندییەکی ئاڵۆز بووە. بەڵام بەپێی نوێترین توێژینەوەی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێکۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) لە تشرینی یەکەمی 2020 بڵاوکراوەتەوە، هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2005-2019 (96.196.503.000) نەودو شەش ترلیۆن و سەدو نەوەد و شەش ملیار و پێنج سەدو سێ ملیۆن دیناری لە بەغدا وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2.273.430.000) دوو ترلیۆن و دوسەدو حەفتاو سێ ملیار و چوارسەدو سی ملیۆن داهاتی گەڕاندووەتەوە بۆ ناوەند.   ئەگەر شیكارییەكی بۆ بودجەی هەرێم بكرێت ‌لە رابردودا، زۆر بەئاسانی روندەبێتەوە كە بەشێکی گەورە لە بودجەی هەرێمی كوردستان بۆ حیزب بوە، نەك فەرمانبەران و هاوڵاتیانی هەرێم و پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان و بونیادنانی ژیرخانی ئابوریی.  بە ‌گوتەی عەدنان موفتیی سەرۆكی پێشوتری پارلەمانی كوردستان، لە ساڵی 2004‌وە تا سەرەتای ساڵی 2010، یەكێتی نیشتیمانی كوردستان‌ و پارتی دیموكراتی كوردستان مانگانە هەریەكەی 35 ملیۆن دۆلاریان بۆ خۆیان بردوە. واتا بە هەردو حیزبەكە مانگانە 70 ملیۆن دۆلاریان بردوە، بەو پێیەش ساڵی 840 ملیۆن دۆلار دەکات، بە شەش ساڵەكەش  5 ملیار و 40 ملیۆن دۆلارە .  ئەمانە جگە لەو نەوتەی حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە دواى ساڵی ٢٠١٤ەوە فرۆشتوویەتی بە زیاتر لە (40) ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت ، بەم پێیەش جگە لە داهاتی ناوخۆ و فرۆشتنی نەوت لە ڕێگای تانکەر و سەرچاوەکانی دیکەی داهاتی هەرێمی کوردستان لە ناوخۆو هاریکاری دەرەکی  لە پاش ساڵی 2004 ەوە حکومەتی هەرێم زیاتر لە (115) ملیار دۆلاری دەستکەوتووە، بەڵام ئەوەی جگەی سەرسوڕمانە لە ئێستادا حکومەتی هەرێم کەوتووەتە ژێر باری قەرزێکی (3٢) میلیار دۆلاری ئەو قەرزانەش بریتین لە؛ سەرۆكی حكومەتی هەرێم لە دانیشتنی رۆژی 5/10/20٢0 لە پەرلەمان رایگەیاند، قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم زیادیان کردووە و بونەتە نزیکەی 28 ملیار دۆلار و نیو لە ماوەی چەند مانگی رابردوو ملیارو نێوێک زیاد بووە  . هەروەها سەرۆکی حکومەت ئاماژەی بەوەكرد، حكومەت لە ئێستادا زیاتر لە (7) ملیار دۆلاری قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی لەلایە و زیاتر لە (8) ملیاری قەرزی موچەخۆران و (8) ملیاری پابەندیە داراییەكان  قەرزدارە. نزیكەی (4) ملیار دۆلاری هەردوو بانكی بازرگانی عێراقی و بانكی نێودەوڵەتی كوردستان قەرزدارە، بە گوێرەی ئەو راپۆرتەی مەسرور بارزانی كۆی قەرزەكانی حكومەت زیادیان كردووە بەراورد بە سەرەتای دابەزینی نرخی نەوت لەم كابینەیەی حكومەتدا.  لەم خشتەیەی خوارەوەدا پوختەی قەرازەکانی سەر حکومەتی هەرێم ڕونکراوەتەوە پێش خەرجکردنی موچەی مانگەکانی (5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان؛ پوختەی قەرزەکانی حکومەتی هەرێم   به‌گوێره‌ی ڕاپۆرتێکی "ماڵپەڕی شارپرێس" کە قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێمی زیادیانکردووە "پاش ئه‌وه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان بڕیاری دابه‌شنه‌كردنی مووچه‌ی پێنج مانگی ٢٠٢٠ی فه‌رمانبه‌رانی ده‌ركرد و بانكه‌كانی ئاگاداركرده‌وه‌ لیستی مووچه‌ی مانگی نۆی ٢٠٢٠ ئاماده‌بكه‌ن، دواتریش مانگی (11 و 12)ی هەمان ساڵی خەرج نەکرد، بەم پێیەش كۆی گشتی قه‌رزه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم ٣٠ ملیار دۆلاری ئه‌مریكی تێپەڕاندووە . کەواتە ئەوەی شەڕی داعش و دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بڵاوبونەوەی پەتای کرۆنا، تەنها پاساو نین بۆ ئەو قەیرانەی حکومەت و هەرێمی تێکەوەتووە، بەڵکو بەشێکی گەورەی قەیرانەکە شێوازی ئیدارەدانی حکومڕانی هەرێم بوە لەلایەن (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان)ەوە، کە حکومەت هەرێمی کوردستانیان ئیفلاس پێکرووەو کۆمپانیا جۆراو جۆرە حیزبییەکانیشیان بەردەوامن لە بازرگانی خۆیان توشی هیچ قەیرانێکی دارایی نەبون. کەواتە پرسیارەکە ئەوەیە؛ پارەکانی حکومەتی هەرێم لە كوێیە؟ نەبونی چاودێریی جدی لەسەر سامان و داهاتی هەرێم و لێنەپرسینەوە هۆكاری سەرەكی بردنی داهاتی گشتیی وڵاتانە لەلایەن حیزب و كارەكتەرە سیاسییەكانەوە، كە لە ئێستادا باس لەوە دەكرێت، سەركردەكانی كورد لە ئاستی دەوڵەمەندەكانی ناوچەكەدان، كۆمپانیا حیزبییەكانیش لە ریزبەندی كۆمپانیا دەوڵەمەندەكانی ناوچەكەدان، بەپێی زانیاریی بەرپرسان خۆشیان، حیزب و كارەكتەرە سیاسییەكان پارەیەکی زۆریان هەیە.  پێشتر مەلا بەختیار رایگەیاندبو كە ژێرزەمینەكان لە فەردە دۆلار ئاوساون و بانكەكانیش پارەیان تێدا نییە بۆ موچە. زانیارییەكانی هەندێ دیبلۆماتی رۆژئاواییەكانیش ئاماژە بەوە دەكەن كە بەرپرسانی هەرێم و بەغداد بە شێوەیەكی ناسروشتیی دەوڵەمەند بونە و پارەكانیان بە ملیاران دۆلار دەخەمڵێندرێت. بە هۆی نەبونی سیستەمی بانكی و نەبونی شەفافییەت لە هەرێمی كوردستان و عێڕاقدا، تا ئیستا نازاندرێت داهاتی بەرپرسانی كورد و عێڕاق بەراستی چەندە، بەڵام هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە زۆریان بونەتە خاوەنی ملیاران دۆلار . سەرەڕای ئەوەش بەهۆی بازرگانی بەرپرسە سیاسییەكانەوە، راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ خاوەنی دەیان كۆمپانیای نەوت و بوارەكانی دیكەن و بونەتە ملیاردێر، لەو بارەیەوە (مەلا یاسین مەحمود - وتەبێژی یەکێتیی وەبەرھێنەرانی ھەرێمی کوردستان) لە ساڵی ٢٠١٨ ئاشکرای  دەکات، ژمارەی دەوڵەمەندەکانی کوردستان نزیکەی نیوەیان بەهۆی قەیرانی داراییەوە سەرمایەکانیان لەدەستداوە "٥ ھەزار ملیۆنێر و ١٣ ملیاردێر لە ھەرێمی کوردستاندا ھەن. لە ساڵی ٢٠٠٦ ەوە تاوەکو ئێستا لە ھەرێمی کوردستان ١٣ کەس سەرمایەیان گەیشتووەتە سەرووی یەک ملیار دۆلار و بەشێک لەو کەسانە سەرمایەگوزاریی گەورەیان لە کوردستان ھەیە و خزمەت دەکەن".  ئەوە لە کاتێکدایە هەر بە پێی ئامارەکانی یەکێتی وەبەرهێنەرانی كوردستان لە ساڵی ٢٠١٦ لە هەرێمی کوردستاندا 30 ملیاردێر و 10 هەزار و 800 ملیۆنێر هەبووە كە 18 ملیاردێری لە سنوری پارێزگای هەولێر وەبەرهێنانیان کردووەو 5 ملیاردێریش لە سنوری پارێزگای سلێمانی و ٥ ملیاردێریش لە سنوری پارێزگای دهۆك وەبەرهێنانیان کردووە. لە 10 هەزار و 800 ملیۆنێریش سێ هەزار و 800 ملیۆنێری لە سنوری پارێزگای سلێمانیدا بوونە .   بە بڕوای چاودێرانی ئابوری، هەمو ئەوانەی سامانەكانیان گەیشتونەتە ملیار دۆلار، یان خاوەنی کۆمپانیای حزبین یان كەسەكانی ناو حزبەکانن، یان كەسێك بەڕەمزی سەرپەرشتیی كۆمپانیاكە دەكات و چەند كەسێكی حزبی لەپشتەوەیە، چونكە تاكەكەس نییە بتوانێت سەرمایەکەی بگەیەنێتە ملیارد دۆلار بەبێ پشتیوانیی حیزب و ئەشخاسەكانی ناو حیزب. لەم جومگەیەی باسەکەماندا مەبەستمان بوو بڵێن، کۆکردنەوەی سامانی لە ڕادەبەدەر لە لایەن یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستانەوە لەلایەک، ئیفلاس پێکردنی حکومەت لە لایەکی ترەوە، لە خۆوە ڕوینەداوە، ئەگەر چی بەشێکی چاوچنۆکی بەرپرسانی ئەو دوو پارتە دەردەخات، بەشی سەرکیشی لاوازی دەزگا چاودێرییەکانی دەسەڵات و لاوازی یاسا و نەبونی سزا، دواجار زەلیل کردنی حکومەت، کە ئەمەی دواییان لەوانی دیکە قوڵتر و ترسناترەو ڕێگەی خۆشکردوە بۆ زیاتر چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان و دەستێوەردانی حیزب و بەرپرسان و خاوەن سەرمایەکان لە کاروباری حکومڕانی، دروستکردنی ئاستەنگ لە بەردەم پارتە سیاسییە مەدەنییەکان، ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات، لە کۆتایشدا پەکخستنی پرۆسەی چاکسازی و درێژەدان بە دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ". یەکێک لەو نمونە دیارانە، کە ئەم ڕاستیە دەسەلمێنن، پرسی سەربەخۆیی ئابوری و فرۆشتنی نەوت و لە نێویشیاندا "گرێبەستی پەنجا ساڵەی تورکیاو هەرێم"ە، کە لە ئێستادا باسی گەرمی بەشێک لە میدیاکانە. ئەگەر چی تائێستا ناوەڕۆکی ئەو ڕێککەوتنە ڕون نیە، لانی كەم ئەو رێككەوتنە لەسەر چییە؟ هێڵە گشتییەكانی چین؟ ئەرك و مافی لایەنەكان چین؟ رێككەوتن لە نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی توركیا كراوە یان لە نێوان پارتی و ئەكەپە؟ یان حكومەتی هەرێم و ئەكەپە؟ بەڵام کاتێک بەرهەم ساڵح حکومەتی هەرێمی کوردستان بووە، ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكان هاوڕێ لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی(هیچ پۆستێكی حكومی نەبوو)، بەبێ گەڕانەوە بۆ حكومەت و ئاگاداری پەرلەمان، سەردانی توركیایان كرد و رایان گەیاند، رێككەوتنێكی پەنجا ساڵە لەگەڵ توركیا ئیمزا كراوە . ئەمە سەرەڕای ئەوەی دەیان گرێبەستی دیکەی نەوتی بەبێ ئاگاداری پەرلەمانی کوردستان لە بواری نەوت و گاز لەگەڵ کۆمپانیا بێگانەکان ئەنجامدراوە. ئەمانەش ئاماژەی بەڵگەدارن بۆ بوونی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان. 3.    دیموکراسی ساختە؛ پرۆسەی هەڵبژاردن، وەك پایەیەكی گرنگی دیموكراسی، رێگەی سەرەکی بەشداری كۆمەڵگایە، لە ژیانی سیاسی و بڕیاری سیاسیدا، بەڵام بەردەوام لەهەرێمی کوردستان حیزبە دەسەڵاتدارەکان، یاخود هێزە دەستڕۆیشتووەكان لە رێی ساختەكاریی و تەزویرەوە دەنگی هاوڵاتیان لەبەرژەوەندی خۆیان ساختە دەكەن، لە هەرێمی كوردستانیش پرسی تەزویر و ساختەكاریی لە هەڵبژاردنەكاندا بوەتە پرسێكی جدیی و كاریگەری لەسەر پرۆسەی هەڵبژاردن و نەخشەی سیاسی هێزەكان لە هەرێمی كوردستان و عێراق دروستكردوە.  گرنگە لێرەدا ئاماژە بەوە بدەین، تۆڕ و دەست و پێوەندەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" لە سەروبەندی هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، بۆ پارێزگاریکردن لە پێگەو بەرژەوەندییەکانیان، پەنا بۆ ساختەکاری دەبەن ، بۆ ئەم مەبەستەش دەیان ڕێ و شوێن دەگرنە بەر، گرنگترینیان برتین لە؛     دووبارە دەنگدانی هاوڵاتیانی سەربە پارتەكان بە شێوەیەكی رێكخراو لە زۆربەی هەڵبژاردنەكاندا.     دروستكردنی ناسنامە و بەڵگەکانی دەنگدان.     لایەنداری چاودێرانی سەرسندووقەكانی دەنگدان.     بەكارهێنانی هێزە سەربازییەكان بەجلی مەدەنییەوە لە هەڵبژاردنەكاندا.     بەڕێوەبردنی كاروباری كۆمسیۆن لە قەزاو ناحییەكان لەلایەن دەسەڵاتی حیزبی باڵادەستی ناوچەكەوە.     دەستتێوەردانی بەرپرسە سەربازییە حیزبییەكان لە هەڵبژاردنەكان.     چاوسو‌وركردنەوە و هەڕەشەی نانبڕینی فەرمانبەران و موچەخۆران.     پارە بەخشینەوە و خەڵاتکردن و پێدانی پۆست و كڕینی دەنگی دەنگدەران.     یاریکردن بە ئەنجامی دەنگدان (ڕێگەی ئەلیکترۆنی).     بەکارهێنانی دام و دەزگای گشتی بۆ بەرژەوەندی حیزبی لە کاتی بانگەشەی هەڵبژاردن. ئەم جۆرانە لە ساختەکاری بەردەوام لە هەڵبژاردنەکاندا دووبارەو سێبارە بونەتەوە، ئیدی هەر لە پرۆسەی هەڵبژاردنی ١٩٩٢ و ٢٠٠٥ و ٢٠٠٩ و ٢٠١٣ تا دەگات بە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی ساڵی ٢٠١٨. بەم هەوڵانەش ئەگەر چی پرۆسەی دیموکراسی دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە، بەڵام توانیویەتی لانی کەم گرنتی مانەوەو بەردەوامی بدات بە هێزە حکومڕانەکانی هەرێمی کوردستان، بە تایبەت "پارتی و یەکێتی". بەشی زۆری ئەو توانایەش کە وایکردووە ئەم دوو هێزە پەنا بۆ ساختەکاری ببەن، پەیوەندیدارە بە کۆمەڵێک هۆکارەوە، کە گرنگترینیان ئەو دوو ئامرازەی چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ"ە لە هەرێمی کوردستان کە باسمان کرد (ئابوری و هێزی چەکدار).  کۆنترۆڵکردنی ئەو دوو پایەیە (ئابوری و هێزی چەکدار) سەریکێشاوە بۆ کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵگا لە ڕێگە جیاوازەکانی وەک؛ بەگەڕخستنی توانا ئابورییەکان بۆ؛     ڕاگەیاندن؛ کردنەوەی هەزاران ئامرازی ڕاگەیاندنی (نوسراو، بیستراو، بینراو)ی حیزبی، بە تێچونی ماددی گەورە، کە بەشێکیان نامۆن بە کلتوری خەڵکی کوردستان، بەڵام بۆ مەرامی تایبەتی تەرکیزێکی زۆری خراوەتە سەر، لە دەرەنجامدا بەشی زۆریان خزمەت بە مانەوەو بەردەوامی پرۆسەیەکی سیاسی لار دەدەن لە هەرێمی کوردستان.      دامەزراندن سەدان هەزار کەس لە کەرتی گشتی و سەرهەڵدانی دیاردەی (بندیوار)، کە کێشەیەکی گەورەی بۆ ئابوری و بودجەی گشتی، دەرچوانی بێکاری زانکۆو پەیمانگاکان دروست کردووە.     بەخشینەوەی سامان و داهاتی گشتی، بەسەر خەڵکانی دیار و سەرۆک خێڵ و عەشیرەت ... بە بیانوی جیاواز و کڕینیان و بەکارهێنان _بەتایبەت لەکاتی هەڵبژاردنەکان_.     بەخشینی موڵکی گشتی و زەوی و تەندەرو پرۆژەی ئابوری...هتد بە دەست و پێوەندەکانیان. بەگەڕخستنی توانا سەربازییەکان بۆ؛     دامەزراندنی خەڵکانی ناشایستە لە کەرتی سەربازی، هەندێجار پێدانی پلەو پایە دور لە بنەمای شایستەیی.     بەکارهێنانیان لە کاتی هەڵبژاردنە گشتییەکان و کاریگەرییان لە گۆڕینی ئەنجامی هەڵبژاردن.     سزادان و دورخستنەوەی ڕەنگی جیاواز لە نێو هێزە ئەمنی و چەکدارەکان.     بەکارهێنان و چاوسورکردنەوەیان، لە کاتی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکان. بە پوختی بەکارهێنانی هەردوو هێزی نەرم و ڕەق دژ بە هەر لایەن و کەس و گروپ و ڕێکخراو و ڕۆژنامەنوس و دەنگێکی ناڕازی ... هتد، بەکاردەهێنرێت بۆ پاراستنی خۆیان و تۆڕی "دەسەڵاتی قوڵ"یان.  بە مانایەکی تر، خەڵکی کوردستان تا وەکو ئێستا قوربانیەکی بێدەسەڵاتە  بەهۆی هەڕەشەی ئەمنی و هێرشێکی ڕێکخراوی میدیایی چەواشەکار و جەنگی دەرونی لەلایەن چینێکی گەندەڵەوە، ئەوەی زۆر لە خەڵکی کوردستان درکی پێناکات ئەوەیە کە گروپێکی شاراوە، یان "دەسەڵاتی قوڵ"ە ئەم کارە دەکات، کە هەم بەرپرسیارە و هەم هۆکارە لەبەرامبەر داڕمانی ئابوری و پاشاگەردانی سیاسی .  گرفتی گەورە لە بەرەنگاریبوونەوەی "دەسەڵاتی قوڵ" لە کوردستان، هەوڵی دەستەبژێری سیاسیە گەندەڵەکانە لە کەلتورکردنی گەندەڵێ، ئەمەش بە بەکارهێنانی تازەترین ئامرازی میدیایی وخستنە گەڕی مۆدێرنترین شێواز لە بەکارهێنانی وتاری سیاسی. بە کەلتورکردنی گەندەڵی پەیوەندی بەو پڕۆسەیەوە هەیە کە سیاسیەکان لە پڕۆسەیەکی دوور مەودادا لە نرخ و پایەی پەروەردەیان کەمکردوەتوە، بە دروستکردنی کایەی زۆری کەلكتوری و ڕۆشنبیری و هۆشیاری ساختە. تۆڕەکۆمەڵایەتیەکان و ڕۆژنامە حیزبیەکان و کەناڵە زۆرەکان و ڕادیۆو ووتارە نوسراوەکان بەمەبەست ئاراستەکراون بۆ وابەستبوون و کۆیلەبوونی خەڵک بە ئاراستەو ئایدۆلۆجیەکی دیاریکراو بە  لایەنە سیاسیەکان. ئامرازێکی تری ترسناکی "دەسەڵاتی قوڵ" دروسکردنی هەموو ئەو ڕێکخراوە زۆرانەی بەناوی کۆمەڵگای مەدەنی وەک ڕێکخراوی  ژنان، مافی مرۆڤ، یاسا، مامۆستایان، پزیشکان، مافپەروەران، ئاینی و ژینگەو سەدانی ترە. ئەم ڕێکخراوە فەیک و ساختانە لە ژێر باڵادەستی ئابووری و سیاسی "دەسەڵاتی قوڵ"دایە و بەکاریش دەهێنرێن بۆ باڵادەستی هەژموونی ئابوری و سیاسی و کەلتوری "دەسەڵاتی قوڵ" .   سێیەم؛ ڕێوشوێنەکانی شکستهێنان بە "دەسەڵاتی قوڵ" بۆ خستن و هەرەسهێنان بە پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکە، لە کاتێکەوە بۆ کاتێکی دیکە گۆڕانکاری بەسەردا دێت.   بە شێوەیەکی گشتی  چەند ڕێگایەک ئاماژەی بۆ دەکرێت، بۆ نمونە (John Mukum Mbaku) لە کتێبی (Corruption in Africa: Causes Consequences, and Cleanups) چەند قۆناغێکی دەستنیشان کردووە؛ قۆناغی یەکەم: چاکسازی کۆمەڵایەتی؛ لە ڕێگەی دامەزراندن و ڕاهێنانی ڕێکخراوی دیموکراسی مەدەنی ڕاستەقینە، دامەزراندنی میدیای ئازاد و پەرەدان بە مەسەلەی هۆشیاری سیاسی و مەدەنی و گشتى، ئاشکرا کردنی مەترسی پەرەسەندنی گەندەڵی و چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ". قۆناغی دوەم: یاسا؛ دژایەتی کردنی "دەسەڵاتی قوڵ" چاکسازیە لە سیستەمی یاساو دادوەری. "دەسەڵاتی قوڵ" پێویستی بە دەزگایەکی  یاسایی و دادوەری فەیک و ساختە و چەواشەکار و وابەستە و گەندەڵ هەیە، کە بە بەرگی خۆی داتاشرابێت، لەکاتی هەموو پێشێلیەکی ئابوری و یاسایی ڕەوایی بداتە مۆنۆپۆلی سەربازی و ئابوری "دەسەڵاتی قوڵ". هەربۆیە بەدواچوون بۆ هەموو دەستدرێژیەک بۆ سەر سامانی نەتەوەیی و پێشێلکاری بەرامبەر مافی مرۆڤ و ناردنی بۆ ڕێکخراوە یاساییە جیهانیەکان و پەروەردەکردنێکی مرۆڤدۆستی و یاساناسی بۆ دادوەری سەربەخۆ و ناگەندەڵەکان لە چۆنیەتی بەرزکردنەوەی کەیسی یاسایی بۆ دادگا جیهانیەکان، تاوەکو لێپێچینەوە لە تاوانە نامرۆڤایەتیەکان لە دەستدڕیژیکردنە سەر مافە مەدەنی و دیموکراتیەکانی خەڵک بکرێن لە لایەن تۆڕی شاراوەی "دەسەڵاتی قوڵ"ەوە. قۆناغی سێیەم: بازاڕى ئازاد؛  بۆ شکاندنی بەشێکی دیکە لە پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بەدواچوونی چۆنیەتی  ئیدارەدانی ئابوری و بازاڕە، ئەویش بە دواچوون بۆ هەموو چالاکیە ئابوریەکان،  بە ڕاپۆرتکردنی هەموو ئەو کۆمپانیا نهێنی و دەستەو تۆڕە شاراوە قوڵانەی "دەسەڵاتی قوڵ"ە،  کە سامانی سەرزەوی و ژێر زەوەی وڵات تاڵان دەکەن. دەستخستنی زانیاری لە سەر هەموو ئەو تۆڕە بازرگانە نهێنیانەی کە بانکەکان و کۆمپانیای پارتە سیاسیەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بەڕێوەیدەبەن و لێکۆڵینەوە لەو سەرچاوانەی ئەو سەرمایانەی پێ دەبرێنە دەرەوە. هاوکات دروست کردنی کەیسی یاسایی لەسەر ئەو کەسایەتی و سەرمایەدارو سیاسیانەی بەو کارە هەڵدەستن ئاراستەی دەزگا یاساییەکان بکرێن. قۆناغی چوارەم: بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی؛ یەکێک لە ئەرکە قورسەکان بەرەنگاربونەوەی گەندەڵییە لە سایەی بوونی "دەسەڵاتی قوڵ" لە دەوڵەتدا، ئەویش گۆڕینی کایەی سیاسی و هوشیاری خەڵکە، یاخود هێنانەکایەی کەلتوری دژەگەندەڵیە، لە ڕێگەی بەهێزکردنی دەزگا پەروەردەییەکان و دەزگاکانی ڕاگەیاندن و فیگەرە دیارەکانی کۆمەڵگا، هاوکات بەهێزکردنی دەزگاو دامەزراوە چاودێری و یاسایی و  نوێنەرایەتییەکانی دەوڵەت.  بەشێوەیەکی تایبەتی، ئەوەی پەیوەندی بە هەرێمی کوردستانەوەیە، "دەسەڵاتی قوڵ" ڕەگ و ڕیشەی هەیە، کە کەڵەکەبوی (٣٠) ساڵی تەمەنی حکومڕانی (یەکێتی نێشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان)ە، بۆیە خستنی پایەکانی دەسەڵاتی قوڵ لە شەو و ڕۆژێکدا ڕونادات، ئەوە سەرەڕای بوونی ئاستەنگی گەورە لە بەردەم ڕاماڵینی دیاردەکە، بۆیە گۆڕانکاری تێیدا پێویستی بە کات و توانا و پلانی تۆکمەو ورد هەیە. ئەمە سەرەڕای ئەوەی پێویستی بە کاری هەمەلایەنەیە، ئەرکی گەورە لە ئەستۆی پارتە سیاسییەکانە بە کەسایەتییە مەدەنیی و نیشتمانپەوەرەکانی یەکێتی و پارتیشەوە بەگشتی و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و گروپ و دەستەبژێر و ڕاگەیاندن و دواجار ئەرکی سەرجەم دامەزراوەو تاکەکانی کۆمەڵگایە. گرنگە لێرەدا ئاماژە بەوە بدەین، کاتێک باس لە گۆڕانکاری دەکەین، گفتوگۆیە لەبارەی بارگۆڕانی مەدەنی و ئاشتیانە و لەسەرخۆ، وەک لە گۆڕانکاری ڕادیکاڵی و توندوتیژ و خێرا. چونکە چاودێران و نمونەکانی بەردەست هەردوو ڕێگاکەیان بەردەستخستووین، بەڵام ئەزمون دەریخستووە، ئەو سیستمانەی گۆڕانکاری خێراو ڕیشەیی و توندوتیژیان تێدا کراوە، دەرەنجامێکی سەرکەوتووی نەبووەو بە ئامانج نەگەیشتووە. بۆیە دەبێت بەدوای دەرەنجامی گەورەوەبین ئەگەرچی کاتی زیاتریشی پێویست بێت، زیاتر لەوەی بە شوێن گۆڕانکاری خێراو دەرەنجامی بچوکەوەبین _کە گرنتی نیە ئەویش بەدەست بێت_ بۆیە دەکرێت بڵێن ئەرکەکە پێوستی بە پلانی وردو درێژخایەن هەیە.  پێش هەموو شت دەبێت کۆمەڵگا لە وەهمی "بێ ئومێدی" قوتاربکرێت، چونکە بابەتی بێ ئومێد کردن، بەشێکە لە پیلانی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان، لە پێناو بێ بەهاکردنی هەوڵە جدییەکان بۆ چاکسازی و گۆرانکاری، بۆیە گۆڕانکاری گەورەو خستن و شکستهێنان بە دەسەڵاتی قوڵ لە خۆوە ڕونادات پێویستە لە چەند سێکتەرێکدا ڕێوشوێنی پێویست و توند بگیرێتەبەر، بۆ کلۆرکردن و داڕوخانی پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" کە خۆی دەبینێتەوە لە؛ 1.    پەرەدان بە هۆشیاری گشتی و پەرەوەردەی تەندروست، لە ڕێگەی پرۆگرامی خوێندن و دامەزراوە گشتییەکان و سەرچاوە جیاوازەکانی ڕاگەیاندن. 2.    بە نیشتمانی کردنی هێزە چەکدارەکان، دروستکردنی سوپای نیشتمانی، دورخستنەوەی دەستی حیزب و ئەشخاسەکانی حیزب لەم دامەزراوە گشتییە، بەکارنەهێنانیان بۆ بەرژەوەندی حیزبی سیاسی لە کاتی ململنێکاندا، تەنها سپاردنی ئەرکی (ئاسایشی ناوخۆ و بەرگری دەرەکی) پێیان.  3.    بەهێزکردنی یاسا و دامەزراوە چاودێرییەکانی وەک پەرلەمان و دادگاکان و چاودێری دارایی و دەستەی دەستپاکی... بێ لایەنکردنیان و دەستوەرنەدان لە کاروباریان بۆ بەرژەوەندی تایبەتی حیزبی و کەسی، داڕشتنی یاسای پێویست و توند دژ بە سەرپێچی کاران 4.    ڕێکخستنی ئابوری و بازاڕی ئازاد، چەسپاندنی کێبڕێکی دادپەروەرانە و دورخستەنەی حیزب و کەسانی پارێزگاریخواز لە "دەسەڵاتی قوڵ" بەهێزکردنی کۆمپانیا حکومییەکان و دامەزراوە ئابوری و بانکییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان. 5.    چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی، بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی پێگەرد و دور لە ساختەکاری، ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات و چەسپاندنی پایەکانی تری دیموکراتی و مافی مرۆڤ و ئازادییە تایبەتی و گشتییەکان، لە شێوازی ڕادەبڕین و ئازادی ئاینی بیرکردنەوەو هەڵبژاردنی لایەنی سیاسی و دەستڕاگەیشتن  بە زانیاری  و ... هتد    دەرەنجام دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ" هەڕەشەیەکی جددی سەر پرۆسەی سیاسی دیموکراتییە، ئاستەنگی گەورە لەبەردەم کۆمەڵێک پرسی وەک؛ پەرەسەندنی بنەماکانی دیموکراتی، چەسپاندنی عەدالەتی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری، کبڕکێی سیاسی و ئابوری مەدەنیانە، شەفافیەت، سەروەری یاسا، ئازادییە گشتییەکان... دروست دەکەن. کە سەدەکێشێت بۆ لەکەدارکردن و نابوتکردنی دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەت و بە کارتۆنی کردنیان. دارودەستەی "دەسەڵاتی قوڵ" هەمیشە پشتگیری لە درێژەدان بەم فۆرمە لە حکومڕانی دەدەن، لە پێناو پاراستن و پێگەو تۆڕو دەست و پێوەندەکانیان، بۆ ئەم مەبەستەش هەموو ڕێوشوێنێکی ڕەواو ناڕەوا دەگرنەبەر. بۆیە لە هیچ دەوڵەت و سیستمێکی سیاسیدا، ئاسان نییە درز بە سیستم و دەسەڵاتە ناشرینە ببرێت، بەڵام شارەزایان و چاودێران کۆمەڵێک ڕێوشێنی مەدەنی و نامەدەنیان پێشنیار کردووە، بۆ تێکشکاندنی پایەکانی. ئەوەی پەیوەندی بە دۆخی سیاسی هەرێمی کوردستانەوە هەیە، وەک هەموو نمونەکانی دیکەی دنیا داڕوخانی سادە و ئاسان نییە. لانی کەم سێ دەیەیە (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان) وەک دوو پارتی سەرەکی لە هەرێمی کوردستان کاریان بۆ کردووەو کاری لەسەر دەکەن، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە، ئەم دوو ‌هێزە دەستبەرداری ئەو جۆرە لە سیاسەت نابن، بۆ نمونە ئەگەر بەراوردی هەریەک لەو سێ دەیەیە بکەن بە یەکتر، گۆڕانکاری جەوهەری بەدی دەکرێت لە شێوازی ئیدارەدان، کە لە دەیەی یەکەمدا (شەڕی ناوخۆ) نمونەی باڵای قۆناغەکەیە. بەڵام لە دەیەی دووەمدا پاشەکشەی شەڕی ناوخۆ و (دوو ئیدارەیی)، لە سەرەتای دەیەی سێیەمدا کە هاوکاتە لەگەڵ دەرکەوتنی بەرەی ئۆپۆزسیۆن، قۆناغێکی نوێ لە ژیانی سیاسی لە هەرێمی کوردستان سەرهەڵدەدات، کە دروستبونی (هۆشیاری گشتی)یە سەبارەت بە ژیانی سیاسی، کاریگەری گەورە لەسەر شێوازی حکومڕانی بەجێدەهێڵێت. بۆیە دەکرێت لە چەند دەیەی داهاتوودا گۆڕانکاری جەوهەری بەدیبهێنرێت، لە شێوازی حکومڕانی و دورخستنەوەی دەستی "دەسەڵاتی قوڵ" لە دام و دەزگا فەرمییەکانی هەرێمی کوردستان، ئەگەر لایەنە سیاسییەکان بە پلەی یەکەم و سەرجەم کۆمەڵگا بە سێکتەرو دامەزراوە جیاوازەکانییەوە بە پلەی دووەم، ئەو ئەرکانە بگرنە ئەستۆ، کە شکست بە پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بهێنن کە زیاتر لە پایەیەکن لە هەرێمی کوردستاندا.   سەرچاوەکان 1.    حەمید گەوهەری، باشوری كوردستان لە نێوان دوو هەڵبژاردندا 1992 – 2005، ستوكهۆڵم : سوید. 2.    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە كوردستان 1992 – 2014، توێژینەوەیەكی شیكاریی – بەراوردكارییە، چاپی دووەم زیادكراو، 2018، سلێمانی. 3.    د. ئومێد ڕەفیق فتاح  و د.عابد خالد رەسوڵ، پرۆسەی بەدامەزراوەییکردنی هێزەکانی پێشمەرگە: هەنگاو و ئاستەنگەکان، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، مجلة الدراسات السیاسیة والامنیة، المجلد (الاول) العدد (الثاني) کانون الاول ٢٠١٨. 4.    ئا. محەمەد رەئوف؛ بازگانی لەگەڵ شەیتان، داعش.. بازرگانی بۆ بەرپرسان و شمشێری بۆ هاوڵاتیان پێیە، ڕۆژنامەی ئاوێنە ژمارە (453)، ڕۆژی سێ شەمە 11/11/2014، لا4. 5.    رێبین فەتاح، رێككەوتنی پەنجا ساڵە لەگەڵ توركیا!، ماڵپەڕی شار پرێس؛ https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=97268 6.    کاوە عوسمان عومەر، دەوڵەتی قوڵ لەکوردستان، ماڵپەڕی ئاوێنە؛ https://www.awene.com/article?no=11070&auther=1475&fbclid=IwAR3oIxTgO7rK7Pju7YtubSZ8TOPJlkS4pbb7pePtMRvfe1-lpn6YyOuwprU 7.    کاوە مەحموود، دەوڵەتی پەرەڵێڵ... دیاردەی دەوڵەتی قوڵ لە عێراقدا، پێگەی ئەلیکترۆنی؛ http://www.regaykurdistan.com/index.php/wtar/26732-2020-03-03-08-11-19?fbclid=IwAR1AvJ56cB8vrTH9cCdC2mxQ-IEWd5WITvNP0iQf4P_qxtMhWJwh2IVM3yE 8.    فازڵ حەمەرەفعەت - محەمەد رەئوف، نەوت.. رەحمەت یان لەعنەت، ماڵپەڕی درەو میدیا؛  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=5978 9.    جەبار یاوەر: ژمارەی پێشمەرگە دەگاتە 200 هەزار کەس، ماڵپەڕی کورد پیدیا؛ https://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=1&q=2013121811024187185 10.    محەمەد ڕەئوف، پارەی ژێرزەمینەكان.. حیزبی ملیاردێرو حكومەتی موفلیس، ماڵپەڕی شارپرێس؛ https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=53524 11.    هەڵمەت محەمەد، گروپەکانی فشار،  ماڵپەڕی سبەی، ٩/٤/٢٠١٣؛ http://archive.sbeiy.krd/Detail.aspx?id=18622&LinkID=14 12.    هەڵمەت محەمەد؛ هێزە چەکدارەکانی هەرێم لەنێوان ئینتیمای حیزبی و نیشتمانیدا‌، دۆکیۆمێنتاری تایبەت بە کەناڵی ئاسمانی کەی ئێن ئێن، 22/10/2017؛ https://archive4.knn.krd/Programme-Detail.aspx?TypeID=53&bernameID=16793 13.    ڕاپۆتیەکانی دیلۆیت لە 2017 و 2018 و 2019، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کودستان؛ https://gov.krd/information-and-services/open-data/ 14.    ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە ڕایگەیاند، لە هەرێمی کوردستاندا نزیکەی ١٧٠ هەزار پێشمەرگە لە ئەرکدان و موچەوەردەگرن، ماڵپەری کەی ئێن ئێن سی؛  https://www.knnc.net/Details.aspx?jimare=21622 15.    بەشە بودجەی ئەمساڵی هەرێمی كوردستان لە 14 ملیار دۆلار زیاترە، ماڵپەڕی هیوای کورد؛ http://www.hivaykurd.com/2015/01/%D8%A8%DB%95%D8%B4%DB%95-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%AC%DB%95%DB%8C-%D8%A6%DB%95%D9%85%D8%B3%D8%A7%DA%B5%DB%8C-%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%DB%8C-%D9%83%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%84/ 16.    ڕاپۆرتی پێشبینی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان (٢٠٠٩-٢٠٢٠)، دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان؛  http://www.krso.net/files/articles/130814020950.pdf 17.    لە پێنج مانگدا حکومەتی هەرێم ملیارو نیوێک دۆلار قەرزەکانی زیادبووە، ماڵپەڕی لڤین؛ https://lvinpress.com/detailnews.aspx?jimare=17047&cor=1&related=2 18.    قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم بوونە 32 ملیار دۆلار، ماڵپەڕی شار پرێس؛ https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=179002 19.    مالیكی باس لە هۆكاری بڕینی بودجەی هەرێم دەكات، ماڵپەڕی میللەت؛ https://www.milletpress.com/Detail.aspx?Jiamre=4721&T=%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%83%DB%8C%20%D8%A8%D8%A7%D8%B3%20%D9%84%DB%95%20%D9%87%DB%86%D9%83%D8%A7%D8%B1%DB%8C%20%D8%A8%DA%95%DB%8C%D9%86%DB%8C%20%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%AC%DB%95%DB%8C%20%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%20%D8%AF%DB%95%D9%83%D8%A7%D8%AA 20.    ملیاردێرەکانی کوردستان وەک خۆیانن و ملیۆنێرەکان کەمیان کردووە، ماڵپەڕی باس نیوز؛ https://www.basnews.com/so/babat/304040 21.    باتريك أونيل  Patrick H. O'Neil، الدولة العميقة: المفهوم الناشئ في علم السياسة المقارن، ترجمة الحسن مصباح، مجلة سیاسات عربیة، عدد ٣٠، کانون الثاني ٢٠١٨. 22.    الدكتور: عبدالمجيد رمضان، الدولة القائمة والدولة العميقة وإشكالية التوافق والتضارب في المصالح، مجلة الناقد للدراسات السياسية، المجلد 04 / العدد: 01(2020). 23.    . ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، دائرة البحوث والدراسات النيابية مكتب بحوث الموازنة، علی الموقع الالکتروني؛ https://ar.parliament.iq/2020/12/07/%D8%AA%D9%82%D8%B1%D9%8A%D8%B1-%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%AD%D9%82%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/?fbclid=IwAR3MKzzCMP83u0hPmTK9v1sCo1gFU87-B3j30DoeBG2akWFxCCac_G4mY2k 24.    إبراهيم السيد، ما هي الدولة العميقة؟، مركز الروابط للبحوث والدراسات الاستراتيجية، علی الموقع الالکتروني؛ https://rawabetcenter.com/archives/10366  25.    غسان المفلح، الدولة العميقة تطفو فوق سوريا، لیفانت نیوز علي الموقع الالکتروني؛ https://thelevantnews.com/2020/02/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D9%8A%D9%82%D8%A9-%D8%AA%D8%B7%D9%81%D9%88-%D9%81%D9%88%D9%82-%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A7/  26.    ريم أحمد عبد المجيد، نحو تأصيل نظري لمفهوم "الدولة العميقة"، المركز العربي للبحوث والدراسات، على الموقع الالكتروني: http://www.acrseg.org/40680  27.    د. صالح ياسر، ملاحظات سريعة حول مفهوم الدولة العميقة، شبكة النبا، علی الموقع الالکتروني؛ https://annabaa.org/arabic/iraqipress/17480  28.    بعد تركيا ومصر وروسيا.. كيف وصلت "الدولة العميقة" إلى أمريكا؟ علی الموقع الالکتروني؛ https://arabic.cnn.com/world/2017/03/11/trump-deep-state-sean-spicer  29.    Robert Longley, The "Deep State" Theory, Explained, at the site;  https://www.thoughtco.com/deep-state-definition-4142030    30.    John Mukum Mbaku, Corruption in Africa: Causes Consequences, and Cleanups, at the site; https://www.amazon.com/Corruption-Africa-Causes-Consequences-Cleanups-ebook/dp/B009GIPYH6   دەقەی راپۆرتەكە PDF file:///C:/Users/SHKAR%20PC/Downloads/%D8%AF%DB%95%D8%B3%DB%95%DA%B5%D8%A7%D8%AA%DB%8C%20%D9%82%D9%88%DA%B5%20%D9%86%D9%85%D9%88%D9%86%DB%95%DB%8C%20%D8%AF%DB%86%D8%AE%DB%8C%20%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%DB%8C%20%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86.pdf  

(درەو): ساڵی 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاریدا نەوت بەشێوەی سەربەخۆ بفرۆشێت، ئەمە ناوی لێنرا "ئابوری سەربەخۆ"، بەهۆی ئەم بڕیارەوە لەوكاتەوە تاوەكو ئێستا حكومەت‌و خەڵكی هەرێم زیاتر لە (100 ترلیۆن) دیناری زیانی ئابورییان بەركەوتووە، چۆن ؟ پێش بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، لەچوارچێوەی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا مانگانە لە بەغدادەوە (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار بۆ هەرێم دەهات، لە ساڵی 2013دا، واتە ساڵێك بەرلەوە هەرێم بڕیار لەسەر ئابوری سەربەخۆ بدات، بڕی (15 ترلیۆن‌و 338 ملیار) دینار لەبەغداوە بۆ هەرێم رەوانەكراوە، واتە هەر مانگێكی ئەو ساڵە هەرێمی كوردستان (ترلیۆنێك‌و 278 ملیار) دیناری لە بەغداد وەرگرتووە.  بەڵام كۆتایی 2013 كاتێك حكومەتی هەرێم بڕیار لەسەر فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ دەدات، بەغداد لە سەرەتاكانی 2014دا ئیتر بەشە بودجەی هەرێم رادەگرێت، ئەوكات حكومەتی هەرێم دەیوت ئاستی هەناردەكردنی نەوت لە مانگێكدا بۆ یەك ملیۆن بەرمیل بەرزدەكاتەوە.  بەپێی راپۆرتی راپۆرتێكی فەرمانگەی توێژینەوەی پەرلەمانی عێراق، هەرێمی كوردستان لە (2014 بۆ 2019) بەبڕی (40 ملیارو 703 ملیۆن) دۆلار، واتا (47 ترلیۆن و 961 ملیار) دینار، نەوتی فرۆشتووە، بەڵام لەو ماوەیەدا بڕی زیاتر لە (62 ترلیۆن) دیناری پشكی خۆی لەبودجەی عێراق لەدەستداوە، چۆن ؟   •    لە ساڵی 2014 بۆ 2019 پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق (75 ترلیۆن و 514 ملیار و 843 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام لەو بڕە تەنیا (13 ترلیۆن و 370 ملیارو 533 ملیۆن) دیناری بۆ هاتووەو ( 62 ترلیۆن و 171 ملیارو 310 ملیۆن) دیناری لێبڕدراوە بەهۆی ئەوەی نەوتەكەی رادەستی بەغداد نەكردووە.  واتا حكومەتی هەرێم لەو پێنج ساڵەدا بەبەهای (47 ترلیۆن) دینار نەوتی فرۆیشتووە، بەڵام (62 ترلیۆن) دینار پشكی خۆی لەدەستداوە لە پرۆژە بودجەی عێراقدا. ئەمە لەكاتێكدایە حكومەتی هەرێم پێش پرۆسەی ئابوری سەربەخۆ قەرزدار نەبوو، بەڵام لەدوای راگەیاندنی پرۆسەی ئابوری سەربەخۆوە لە 2014 تا ئێستا 2019 بڕی قەرزەكانی گەیشتە (27 ملیار و 549 ملیۆن و 958 ملیۆن) دۆلار، كە بە پارەی عێراقی دەكاتە (40 ترلیۆن ) دینار، لەو بڕە (8 ملیارو 966 ملیۆن) دۆلاری پاشەكەوتی موچەی موچەخۆرانە كە دەكاتە (13 ترلیۆن) دینار،  واتا سیاسەتی ئابوری سەربەخۆ ( 40 ترلیۆن ) دینار قەرزی خستوەتە سەر شانی حكومەتی هەرێم. لەلایەكی تر بەهۆی مامەڵەی نەوت و گازەوە، حكومەتی هەرێم تائێستا زیاتر لە (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دیناری لە ددادگاككاندا بە كۆمپانیاكانی نەوت و گاز دۆڕاندووە:  •    رۆژی 2ی تەموزی 2015، كۆمپانیای دانەگاز بڕی (ملیارێك و 980 ملیۆن) دۆلاری لە دادگای لەندەن لە حكومەتی هەرێم بردەوە. •    رۆژی 14ی شوباتی 2017 بۆ جاری دووەم كۆمپانیای دانەگاز لە دادگای لەندەن بڕی (121 ملیۆن) دۆلاری لە حكومەتی هەرێم بردەوە. كۆی ئەو پارانەی كە حكومەتی هەرێم بە كۆمپانیای دانەگازی دۆڕاندووە دەكاتە (2 ملیارو 101 ملیۆن) دۆلار، ئەم پارەیە ئەوكات بە دیناری عێراقی دەیكردە (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دینار. واتە كۆی زیانی ئابوری كە بەهۆی سیاسەتی نەوتەوە بەر هەرێمی كوردستان كەوتووە، بەهاكەی زیاتر لە (100 ترلیۆن) دینارە، بەمشێوەیە:  •    (62ترلیۆن) دینار پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بەهۆی رادەستنەكردنی نەوتەوە بەغداد بڕیویەتی. •    2014 بۆ 2019 حكومەتی هەرێم (40 ترلیۆن) دینار قەرزدار بووە. •    (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دینار بەهای ئەو كەیسانەی كە حكومەتی هەرێم لە دادگاكان بە كۆمپانیاكانی نەوت‌و غازی دۆڕاندووە.   راپۆرتی ڤیدیۆیی         

راپۆرتی: عەلی حەمەساڵح تائێستا داھاتی گازی سروشتی سفر بوەو  دوو ملیار دۆلاریش لەسەری دۆڕاوین  " هەرێمی كوردستان لە گازی سروشتیدا لە پلەی هەشتەمی جیهاندایە، بەڵام حكومەت لەبری ئەو سامانەی كە ئاییندەی هەرێمی كوردستانە، هێشتا چاوی لەسەر نەوت هەڵنەگرتووە، تاكە سودمەندی گازی سورشتی هەرێمی كوردستانە تەنها دانەگازە، سەرەرای ئەوەی ئەو كۆمپانیایە هیچ داهاتێكی نەخستووەتە خەزێنەی حكومەتەوە، بەڵام حكومەت دوو ملیار دۆلاریشی پێ دۆڕاندووە". بۆ ئایندەی هەرێمی كوردستان، بەدیلی بەھێز (گازی سروشتی)ە، كە (٣٪‏ ) گازی سروشتی ھەموو جیھان لە هەرێمی كوردستانە، پلانێكی تۆكمە بۆ وەبەرھێنان لەو بوارەدا كوردستان دەباتە قۆناغێكی ترەوە.. بەڵام ئەگەر سود لەو ھەڵە كوشندانەی دۆسیەی دانەگاز وەرنەگیرێت ئەم ڕەحمەتە دەبێتە نەفرەتێكی گەورە.. تائێستا داھاتی گازی سروشتی سفرەو زیاتر لە (دوو ملیار) دۆلاریش بە دادگا دراوە بە دانەگاز.. مۆتەكەی دانەگاز.. كۆمپانیای دانەگاز ساڵی ٢٠٠٥ لە ئیمارات دامەزراوە سەرەتا لە ئیمارات كاریان دەكرد، دواتر ھاتنە ھەرێمی كوردستان..  كۆمپانیای دانەگاز لە كێڵگەی كۆرمۆر كاردەكات، كە  (٤٥ )كم لە كەركوكەوە دورە، لە ژێر دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە، درێژی ئەم كێڵگە ٣٥ كم پانیەكەی ٤ كم ە.  ئەم كێڵگەیە ساڵی ١٩٢٩ دۆزراوەتەوە، تاوەكو ئابی ١٩٩٠ پێنج بیر لێدرا، واتە: قادر كەرەم كێڵگەیەكی دۆزراوە بوە، دانەگازو ھاوبەشەكانی تەنیا بە فراوانكردن و ئیدارەدان بون بە خاوەنی ئەو كێڵگەیە..  دانەگاز بەبێ گرێبەست دەستبەكاربوو؟  داناگازو ھاوبەشەكانی وەك خاوەنی كێڵگەی (قادر كەرەم) دەردەكەون، ئەوەی  ئەم كۆمپانیایە لەگەڵ حكومەتی ھەرێمدا هەیەتی  بریتیە لە ڕەشنوسی گرێبەست(Heads of Agreement) ، لە ھیچ شوێنێكی یاسای نەوت و گازدا شتێك نیە بەناوی ڕەشنوسی گرێبەست؟ لە ھەموو جۆرە گرێبەستە نەوتی و گازیەكاندا بە چاك و بەخراپ شتێك نیە بە ناوی ڕەشنوسی گرێبەست!  كەواتە لە پێناو چیدا ئەمە كرا؟  كێڵگەی قادر كەرەم سێ جۆر بەرھەمی ھەیە  یەك: LPG (غازی ماڵان) ئەم بەرھەمە دانەگاز خۆی دەیفرۆشێت و كۆی پارەكەی بۆ خۆیەتی، بەرھەمی ڕۆژانەی (هەزارو 70) تەنەو ھەر تەنێك بە( 305) دۆلار دەفرۆشێت و داھاتی مانگانەی (٩ ملیۆن و ٧٩٠ ھەزار) دۆلارە!  پار ساڵ دانەگاز تەنی گازی بە (٢٨٥ دۆلار) فرۆشتووە و ئەم ساڵ كردویەتی بە (٣٠٥ )دۆلار، ئەم زیادكردنەو بەرزبونەوەی بەھای دۆلار بووە بەھۆكار بۆ گرانكردنی غازی ماڵان لەسەر ھاوڵاتیان لەم دۆخە قەیراناویەدا .. ھەرچەندە ئەمە موڵكی خەڵكی كوردستانە، بەڵام ئێستا بەروارد بەو گازەی  لە كەركوك بەرھەمدێت نرخی غازی ماڵانی قادر كەرەم گرانترە، بۆیە ئەركی حكومەتە سنورێك بۆ ئەم گرانكردنە دابنێ و بیگەڕێتەوە بۆ نرخی پێشوی و سیستمی فرۆشتنی دابنێ. دوو: كۆندێن سەیت، بەرھەمی ڕۆژانەی( هەزارو 753) تەنە، حكومەتی ھەرێم ھەمووی دەكڕێتەوە تەنی بە (370) دۆلار و دەیكاتە ناو بۆری نەوتی كوردستان بۆ بەرزكردنەوەی كوالێتی نەوت.. داھاتی مانگانەی (١٩ ملیۆن و ٤٥٨ ھەزار) دۆلارە.. سێ: ئەو گازی سروشتیەی بۆ كارەبا بەكاردێت.. بەرھەمی گازی سروشتی (٤٤٥ ملیۆن) پێ سێجایە، لەم بڕەیە (٣٠٥ ملیۆن) پێ سێ جا بێ بەرامبەر دەدەنە حكومەتی ھەرێم و ئەوی دیكەی بە پارەیە. جگە لەو بڕەی حكومەتی ھەرێم كوردستان بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی بەرھەمھێنانی كارەبا وەریدەگرێت تاوەكو ئێستا داھاتی حكومەت سفرە، دانەگازیش جگە لەوەی مانگانە (٣٠ ملیۆن) دۆلار قازانجیەتی و لە دادگاش (٢ ملیارو ٢٣٩ ملیۆن) دۆلاری لەحكومەتی ھەرێم بردەوەتەوە تاڕادەیەكی زۆریش دەتوانێت ھەڵسوكەوت بە بەرھەمی كێڵگەكەوە بكات، بەشێوەیەك ئەوەندە داناگاز وەك خاوەنی ئەم كێڵگە ھەڵسوكەوت دەكات، حكومەتی ھەرێم نایكات... دادگای واشنتۆن و بەڵایەكی تر  لە ٢٠١٧/٥/١ دانەگازو ھاوبەشەكانی لە دادگای واشنتۆن سكاڵایەكی دیكەیان لەسەر حكومەتی ھەرێم تۆماركرد، داوای (٢٦ ملیارو ٥٠٠ ملیۆن) دۆلاریان لە حكومەتی ھەرێم كرد.. دانەگازو ھاوبەشەكانی سكاڵاكەیان كشاندەوە لە بەرامبەر، چەند دەستكەوتێكی دیكە بۆ دانەگاز.. یەك: ماوەی گرێبەستی داناگاز (١٧ )ساڵی دیكە درێژبكرێتەوە تاوكو ٢٠٤٩ .  دوو: فراوانكردنی ناوچەی گرێبەستەكە بە زیادكردنی ھەردوو بلۆكی (١٩و ٢٠) بۆ سەر ناوچەی ٢٠٠٧ . سێ: جگە لە LPG  و كۆندێن سەیت كە داناگاز بۆ خۆی دەفرۆشێت، حكومەتی ھەرێم ھەڵدەستێت بە كڕینی ٥٠٪‏ ئەو گازە زیادەی بەرھەم دەھێندرێت بۆ وێستگەكانی كارەبا، ئەو (٥٠٪‏ )دەمێنێتەوە دانەگازو ھاوبەشەكانی بە بازاڕی دەكەن... لە ڕووی دارایی و ئیداری و حوكمڕانیەوە دانەگاز خراپترین گرێبەستە كە لە خزمەتی كۆمپانیادایە، بە سود وەرگرتن لە ئەزمونی داناگاز، گرنگ و پێویستە  وەبەرھێنان لە كێڵگە گەورەكانی گاز دەستپێبكات.. ھێزی گەورەی ئابوری كوردستان گازی سروشتیە نەك نەوت.  ئێستا وەبەرھێنان لە خورمەڵە دەستی پێكر�وە، چەندین كێڵگەی گەورەھەن بۆ وەبەرھێنان..لەوانە: (میران و چەمچەماڵ و بنەباوی، عەربەت، تۆپخانە، كوردەمیر، شاكەل ... ) كوردەمیرو تۆپخانە دوو ھێندەی كۆرمۆر غازی پاكیان ھەیەو تۆپخانە ئامادەیە بۆ كاركردن..  یەدەگی گازی سروشتی كوردستان جێگای سەرنجە! بەگوێرەی ئاماری وەزارەتی سامانەسروشتییەكان، هەرێمی كوردستان خاوەنی یەدەگی ( 200 تریلیۆن) پێ سێجا یان بە واتایەكی تر ( 5 تریلیۆن و 700 ملیار) مەتر سێجا یەدەگی گازی سروشتییە، ئەمەش 3%ی یەدەگی گازی دنیا پێك دەهێنێت. ئەگەر ئەم ئامارە وەك پێوەر وەربگرین، ھەرێمی كوردستان لە دوای رووسیا و ئێران و قەتەڕو و ئەمریكاو سعودیەو توركمانستان و ئیمارات ھەشتەم دەوڵەمندی دونیایە بە سامانی گازی سروشتی، ئەگەر ڕێژەی یەدەك بەراورد بە دانیشتوان دابنێین، ھەرێمی كوردستان لە لوتكەدایە.. دەزگای پشكنینی جیۆلۆجی ئەمریكا (USGS) بۆی دەركەوتوە كە سەرچاوە نەسەلمێنراونەكانی گازی سروشتی تەنھا لە ناوچەی زاگرۆس كە دەكەوێتە ھەرێمی كوردستان بڕەكەی دەگاتە (54) ترلیۆن پێ سێجا، ئەوەش پاڵپشت بەوەی سەرجەمی گێڵگە سەلمێنراوەكان لەو ناوچەیە كەمترە لە  (10) ترلیۆن پێ  سێجا گازی سروشتی بەبەراورد بە كێڵگە نەسەلمێنراوەكان كە (30) ترلیۆن پێ سێجایە،  ئەوەش جگە لە بونی یەدەگێكی زۆر زیاتر لە كێڵگەكانی  (بنەباوی ، خورمەڵە، چەمچەماڵ و میرانو تۆپخانەو شاكەل و عەرەبەت.)

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت  دووشەممەی ئەم هەفتەیە دادگای لەندەن قسەی خۆی دەكات لەبارەی سكاڵایەكی یاسایی لەسەر ئاشتی هەورامی كە بەهاكەی (ملیارێك‌و 600 ملیۆن) دۆلار لەسەر حكومەتی هەرێم دەكەوێت، مانگی چواری ئەمساڵیش دادگای لەندەن بڕیار لەسەر سكاڵایەكی حكومەتی عێراق دەدات دژی توركیا كە بەهاكەی (26 ملیار) دۆلارە‌و پەیوەندی بە ناردنەدەرەوەی نەوتی هەرێمەوە هەیە، ئێستا نەوتی هەرێم هەم لە بەغداد‌و هەم لە دەرەوە لەبەردەم مەترسی لەدەستدانی سەروەریدایە.  سكاڵایەك لە دادگای لەندەن  رۆژی دووشەممەی ئەم هەفتەیە، دادگای لەندەن جارێكی تر دانیشتنەكانی لەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان دەستپێدەكاتەوە، دانیشتنەكانی ئەمجارە ماوەی (4) رۆژ دەخایەنێت.  ئەو كەیسەی كە دادگای لەندەن لەسەری كۆدەبێتەوە پەیوەندی بە سكاڵایەكی یاساییەوە هەیە كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی لە شاری سلێمانی بەناوی (دایناستی پترلیۆم) لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكان تۆماری كردووە.  كۆمپانیای (دایناستی) كە خاوەنەكەی گەنجێكی كوردی خەڵكی شاری سلێمانییە بەناوی (هیوا ئاوات عەلی)، رۆژی 14ی ئابی 2019 لە دادگای شاهانەی بەریتانیا لە لەندەن سكاڵایەكی لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركرد. ئەم كۆمپانیایە داوای بڕی (ملیارێك‌و 600 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو لە حكومەتی هەرێم دەكات‌و دەڵێ بەهۆی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمەوە زیانی بەركەوتووە. (داینا ستی پترلیۆم) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی هەرێمی كوردستانە‌و سنوردارە لە بواری نەوت‌و غازدا، رۆژی 1ی ئازاری 2019 لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا، پشكەكانی كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانی لە دوو كێڵگەی نەوتی هەرێمدا كڕییەوە كە بریتی بوون لە: •    بلۆكی نەوتی (K39) كە دەكەوێتە كێڵگەی نەوتی (تۆپخانە) لە رۆژهەڵاتی ناحیەی قادركەرەم‌و ناوچەی جەبارە. •    بلۆكی نەوتی (K44) لە كێڵگەی نەوت‌و غازی (كوردەمیر) كە دەكەوێتە خوارو ناحیەی سەنگاو و باكوری قەزای كەلار. كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانیی بەرلەوەی پشكەكانی خۆی بە كۆمپانیای (داینا ستی) بفرۆشێت، لە كێڵگەی (تۆپخانە) خاوەنی 60%ی پشكەكان بوو، لە كێڵگەی (كوردەمیر)یش 40%ی پشكەكانی هەبوو. ئەو دوو بلۆكە نەوتییەكەی كە كۆمپانیا ئیسپانییەكە فرۆشتبووی بە كۆمپانیای (داینا ستی)، پێشتر پشكی كۆمپانیایەكی كەنەدی بوون بەناوی كۆمپانیای (تالیسمان)، واتا كۆمپانیا ئیسپانییەكە پشكی بلۆكە نەوتییانەی لە كۆمپانیایەكی كەنەدی كڕیوەتەوە‌و دواتر فرۆشتویەتییەوە بە كۆمپانیای (داینا ستی) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی بووە. بەپێی لێكۆڵینەوەكان، یەدەگی نەوت لە هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) دەگاتە (2 ملیارو 600 ملیۆن) بەرمیل، قەبارەی غازی سروشتیش لەو دوو كێڵگەیەدا بە (7 ترلیۆن‌و 200 ملیار) پێ سێجا خەمڵێندراوە، ئاستی وەبەرهێنانی نەوت لە هەردوو كێڵگەكە رۆژانە دەگاتە (25 هەزار) بەرمیل، قەبارەی غازی سروشتی بەرهەمهێنراویش لەم كێلگانەدا رۆژانە دەگاتە (600 ملیۆن) پێ سێجا. كۆمپانیای (داینا ستی) گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانیدا كرد‌و پشكەكانی ئەو كۆمپانیایەی لە هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) كڕیەوە، بەهای گرێبەستەكە بەدیاریكراوی نازانرێت، بەڵام دەوترێت بەهاكەی ملیۆنان دۆلار بووە. كۆمپانیای (داینا ستی) بوو بە خاوەنی پشكەكان لەو دوو كێڵگەیە، بەڵام هەرگیز دەستبەكار نەبوو، ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكانی پێشووی حكومەتی هەرێم كاروباری یاسایی گواستنەوەی خاوەندارێتی پشكەكانی لە كۆمپانیا ئیسپانییەكەوە بۆسەر كۆمپانیای (داینا ستی) جێبەجێ نەكرد. پارێزەرانی كۆمپانیای (دایناستی) سەرباری ئەوەی پێیانوایە ئاشتی هەورامی یاساو مەرجەكانی گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت پێشێلكردووە، تۆمەتباریشی دەكەن بەوەی هەڵمەتێكی بەردەوام‌و نایاسایی ئەنجامداوە بۆ لێدان لەناوبانگی كۆمپانیاكەیان‌و هەڕەشەكردن لە خاوەنی هەردوو كۆمپانیای (ریسپۆڵ)‌و (دایناستی)، كە گرێبەستی كڕین‌و فرۆشتنیان لەنێوان خۆیاندا كردووە، بەهۆی ئەو هەڕەشانەوە دواجار گرێبەستی كڕین‌و فرۆشتنی پشكەكانی هەردوو بلۆكی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) راوەستاوە‌و سەرباری ئەمە ئاشتی هەورامی تۆمەتباركراوە بەوەی داوای "بەرتیل"ی لەو دوو كۆمپانیایە كردووە.  دوای ئەم گرێبەستە‌و كێشەكانی، ئاشتی هەورامی هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر)ی لە كۆمپانیا ئیسپانییەكە وەرگرتەوە‌و دای بە هەردوو كۆمپانیای (روزنەفتی) روسی‌و (ویسترن زاگرۆس)ی كەنەدی، بڕیارە لەچەند مانگی داهاتوودا ئەم دوو كۆمپانیایە لەو كێلگانە دەستبەكاربن. بەگوێرە زانیاییەك كە لە سەرچاوەیەكەوە لەناو حكومەت دەست (درەو) كەوتووە، لە كابینەی پێشوودا، نێچیرڤان بارزانی دەستپێشخەرییەكی كردووە بۆ ئەوەی كۆمپانیای (دایناستی) سكاڵاكەی لەسەر ئاشتی هەورامی بكێشێتەوە لە دادگای لەندەن، بۆ ئەمەش بەڵێنیداوە خزمەتگوزارییەكانی هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) بدات بە(دایناستی) كە بەهاكەی بە (نیو ملیار) دۆلار دەخەمڵێندرێت، بەڵام (دایناستی) بەم پێشنیازە قایل نەبووە‌و سكاڵاكەی نەكشاندوەتەوە.  رۆژی 21ی ئابی ساڵی رابردوو، دادگای (ئاربیترەیشن)ی لەندەن لەسەر ئەم كەیسە كۆبووەوە، دانیشتنەكە ماوەی (2 كاتژمێرو 50 خولەك)ی خایاند، ئاشتی هەورامی خۆی بەشداری دانیشتنەكەی نەكرد، لەبری خۆی پارێزەرێكی ناردبوو بەناوی (گراهام دینە). پارێزەرەكەی ئاشتی هەورامی هەوڵیداوە لە بنەڕەتەوە كۆتایی بە سكاڵاكەی كۆمپانیای (داینا ستی) بهێنێت‌و لە دادگای لەندەنەوە رەوانەی دادگاكانی ناوخۆی عێراقی بكاتەوە، بەپێیەی نەوتی هەرێمی كوردستان خاوەنی سەروەری خۆیەتی‌و ئاشتی هەورامیش وەكو یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ كاروباری وزە خاوەنی پارێزبەندییە، لەم هەوڵەدا سەركەوتوو نەبوو، بەڵام لەوەدا سەركەوتوو بوون لە یەكەم دانیشتنی دادگادا رێگەیان نەدا تیمی پارێزەرانی كۆمپانیا (داینا ستی) بۆچوونی (یوسف محەمەد) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان داخڵی ناو دانیشتنی دادگا بكەن تایبەت بە شایەتیدانی ئەو لەبارەی پۆستەكەی ئاشتی هەورامییەوە. لەو شایەتیدانەدا بۆ كۆمپانیای (داینا ستی)، یوسف محەمەد باسی لەوەكردووە لە هەرێمی كوردستان پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت هیچ یاسایەكی نییە، بۆیە پاڵپشتییە یاساییەكان لە نمونەی "پارێزبەندی" نایگرێتەوە. كێشەی گەورەی سەرۆكی دادگا لەگەڵ ناونیشانی ئاشتی هەورامیدا بوو، پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتی هەرێم كە ئاشتی هەورامی ئێستا ئەو پۆستەی هەیە، بۆ سەرۆكی دادگا وەكو پۆستێكی خاوەن پارێزبەندی، قایلەكەر نەبووە، بۆیە سەرۆكی دادگاكە بڕیاریدا لە دانیشتنی داهاتوودا ئەم بابەتە یەكلابكرێتەوە.  دوو شەممەی ئەم هەفتەیە، دۆسیەكە لە دادگای لەندەن بەرەوپێشچونی گەورە بەخۆیەوە دەبینێت، ئەگەر ئاشتی هەورامی لەم كەیسەدا بدۆڕێت، لەدوولاوە زیان بە حكومەتی هەرێم دەگات، لەلایەك دەبێت بڕی (ملیارێك‌و 600 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو بۆ كۆمپانیای (دایناستی) بگەڕێنێتەوە، لەلایەكی ترەوە لەبەردەم دادگای لەندەندا، نەوتی هەرێم سەروەری لەدەستدەدات‌و ئەمەش كاریگەری لەسەر پرۆسەی هەناردەكردن‌و فرۆشتنی نەوتەكە دەبێت.  نەوتەكە لە دادگای پاریس لەكاتێكدا لایەنە عێراقییەكان فشاریان هێناوە بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان تەواوی نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییە ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوتی عێراق لەبەردەم لیژنەی دارایی پەرلەماندا وتویەتی:" رۆژی 15ی نیسانی ئەمساڵ، دادگای پاریس بڕیاری كۆتایی خۆی دەدات لەسەر ئەو سكاڵایەی كە عێراق لەبارەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە لەسەر توركیا تۆماری كردووە". سەرباری دادگاكەی لەندەن، دۆسیەی نەوتی هەرێم لە دادگای پاریس سكاڵایەكی یاسایی زۆر گەورەتری لەسەرە كە بەهاكەی (26 ملیار) دۆلارە. ئەمە سكاڵایەكە كە حكومەتی عێراق لەسەر توركیای تۆماركردووە بەهۆی ئەوەی، بەبێ رەزامەندی بەغداد، نەوتی هەرێمی كوردستان بەناو بۆری عێراقدا دەگوازێتەوە بۆ بەندەری جیهان. عێراق لە سكاڵاكەیدا، حكومەتی توركیای تۆمەتبار كردووە بەوەی پێشێلی رێككەوتنەكانی نێوان هەردوو وڵاتی كردووە، رێككەوتنێك كە سەرەتاكەی دەگەرێتەوە بۆ ساڵی 1946‌و دووجار نوێكراوەتەوە كە دواینجاریان لە ساڵی 2010دا بووە كاتێك حسێن شەهرستانی وەزیری نەوتی عێراق بووە. ئەم كەیسە یەكلایبونەوەی لە كۆتایدایە، لەسەردەمی كابینەی پێشووی حكومەتی عێراقدا بە سەرۆكایەتی عادل عەبدولمەهدی، وادەی یەكلابونەوەی كەیسەكە لە دادگای پاریس كۆتایی هات، بەڵام عەبدولمەهدی لەسەر داوای مەسعود بارزانی‌و فشارەكانی توركیا، بەلاداخستنی دۆسیەكەی دواخست. ئەحمەد حاجی رەشید ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق یەكێك لەو كەسانەیە كە ئاگاداری وردەكاریی ئەم دۆسیەیە، "حاجی ئەحمەد" لە 13ی ئایاردا یاداشتێكی ئاڕاستەی هەریەكە لە بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم‌و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم كردووە. لەو نوسراوەدا، حاجی ئەحمەد باسی لەوەكردووە، وەفدێكی پەرلەمانتارانی سوننە، لە توركیا چاویان بە ژمارەیەك بەرپرسی باڵای توركیا كەوتووە، یەكێك لەوانە (یاسین ئەقتای) جێگری رەجەب تەیب ئەردۆغان بووە لەناو پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتداری توركیا. بەگوێرەی یاداشتەكەی حاجی ئەحمەد، وەفدە پەرلەمانییەكەی عێراق لەگەڵ بەرپرسانی توركیا باسیان لە راگرتنی پرۆسەی هەناردەی نەوتی هەرێم كردووە، یاسین ئەقتای جێگری ئەردۆغان پێی وتوون، توركیا دەیەوێت لەگەڵ عێراق بگاتە رێككەوتن، ئەگەر عێراق سكاڵاكەی لەسەر توركیا لە دادگای پاریس بكێشێتەوە، ئەوا ئەنكەرە هەناردەی نەوتی هەرێم رادەگرێت. یەكلابونەوەی سكاڵاكەی عێراق لەسەر توركیا لە دادگای پاریس، سەرباری سزا داراییەكەی، توركیا لەسەر ئاستی جیهان‌و لەبەرچاوی كۆمپانیا گەورەكان دەخاتە ژێر گومانەوە، بەوپێیەی رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكانی بواری نەوتی پێشێل كردووە، ئەمە ئەو بابەتەیە كە توركیا لێی دەترسێت‌و رەنگە دواجارو لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەگەڵ عێراق، حكومەتی هەرێمی تێدا بكات بە قوربانیی.  سكاڵایەكی دادگای بەغداد‌و تێكساس حكومەتی عێراق ساڵی 2015 لەدادگای تێكساسی ئەمریكا سكاڵای لەسەر فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ تۆماركردووە‌و سكاڵاكەی بردەوە، لە 2012 حكومەتی عێراق سكاڵایەكی تری لەسەر ئاشتی هەورامی‌و حكومەتی هەرێم تۆماركردووە لەبارەی نایاسایبوونی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە، راگەیاندنی ئەنجامی ئەم كەیسە لەدادگای عێراق بەهۆكاری سیاسی تائێستا راوەستاوە.    

  (درەو): بۆ یەکەمجار کۆمپانیایەک ئامادەیە بە زیانی خۆی و لەبەرژەوەندی حکومەتی هەرێم کارێک بکات، ئەمە چیرۆکی گرێبەستێکی گواستنەوەی نەوتە لە گەرمیانەوە بۆ هەولێر، کە گومانی دروستکردووە. بۆ کێ دەرچوو ؟ کۆمپانیای (گازپرۆم)ی روسی، براوەی تەندەری گواستنەوەی نەوتی کێڵگەی "حەسیرە"ی ناوچەی گەرمیانی راگەیاند. بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو)، تەندەرەکە بۆ کۆمپانیایەک دەرچووە بەناوی (جهانگیر) کە خاوەنەکەی کەسێکە بەناوی (بابان محەمەد)و چەند ساڵێکە لە بواری نەوتدا کاردەکات. ئەم کۆمپانیایە بۆ گواستنەوەی هەر تەنێک نەوت لە کێڵگەی "حەسیرە"ی گەرمیانەوە بۆ کێڵگەی "خوڕمەڵە" لەنزیکی هەولێر، بڕی (١٦ دۆلار)ی لێداوەو بەم نرخە تەندەرەکەی بۆ دەرچووە. ئەم نرخە نوێیە بەبەراورد بە گرێبەستی پێشووی کە بۆ گواستنەوەی هەر تەنێک بڕی (٢٧ دۆلار) وەرگیراوە، نرخێکی زۆر کەمە، ئەمە گومانی لەسەر پلانی کارکردنی ئەو کۆمپانیایە دروستکردووە کە تەندەرەکەی بۆ دەرچووە. ئەم نرخە بۆ ئەوانەی چاودێری پرۆسەکە دەکەن لە کەمیدا پێشبینی نەکراوە، چونکە دەوترێت شۆفێری تانکەرەکان بۆ گواستنەوەی هەر تەنێک نەوت بڕی زیاتر لە (١٦) دۆلار وەردەگرن (هەر تەنێک نەوت بریتییە لە ٧ بەرمیل)، سەرباری ئەمە ئەو کۆمپانیایەی تەندەرەکەی بۆ دەرچووە دەبێت بۆ هەر تەنێک بڕی لانی کەم (١ دۆلار) بدات بە کۆمپانیای رێکخەری شۆفێرو تانکەرەکان، لەپاڵ ئەم خەرجییەدا دەبێت بڕێک باجیش بدات بە حکومەتی هەرێم لەپای ئەو کارەی کە دەیکات، بەم خەرجییە زۆرانەوە کۆمپانیای (جهانگیر) ئەگەر هەر تەنێک بەبڕی (١٦ دۆلار) بگوازێتەوە، خەرجی کارەکەی لە داهاتەی زۆرتر دەبێت، واتە توشی زیانێکی ئابوری گەورە دەبێت و بەگوێرەی مەزەندەی (درەو) رۆژانە ئەم کۆمپانیایە بۆ هەر تەنێک بە خەرجییەکانی پێشترەوە، بڕی (٣٠ هەزار) دینار زەرەر دەکات. ئەو نرخە کەمەی کە کۆمپانیای جیهانگیر بۆ وەرگرتنی تەندەرەکە لێی داوە، دوترێت تەنانەت لەو نرخەش کەمترە کە بەشی یاسایی لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دیاری کردووە کە لەکەمترین ئاستدا (١٨ دۆلار)ە بۆ هەر تەنێک، ئەمە وای کردووە پێشبینی ئەوەبکرێت کۆمپانیاکە بۆ قەرەبووکردنەوەی زیانەکانی لەڕێگەی ترەوە لە نەوتی کێڵگەی "حەسیرە" سودمەند ببێت، بۆیە لەپێناو بردنەوەی تەندەرەکە بە کەمترین نرخ چوەتە ناو کێبڕکێکەوە. لەبارەی تەندەرەکەوە کۆتاییەکانی ساڵی رابردوو (١٥) كۆمپانیا تەندەریان پێشکەش کرد بۆ وەرگرتنی گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیان. كۆمپانیای (گازپرۆمی)ی روسی کە نەوتی بلۆكی گەرمیان بەرهەم دەهێنێت، تەندەرینەکەی رێکخست. گازپرۆم ئێستا رۆژانە نزیکەی (٣٠ هەزار) بەرمیل نەوت لە بلۆكی گەرمیان بەرهەم دەهێنێت، ئەمە گەورەترین بلۆكی نەوتیی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی نیشتمانییە. نەوتی بلۆكی گەرمیان بە تانكەر دەگوازرێتەوە بۆ كێڵگەی نەوتی (خورمەڵە) لە نزیك هەولێر، لەوێشەوە دەخرێتە بۆری نەوتیی هەرێم و رەوانەی توركیا دەكرێت. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، پێشتر دەسەڵاتی پێدانی تەندرەی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیان بۆ خورمەڵە، لای حكومەتی هەرێم بووە، بەڵام بەمدواییە لەچوارچێوەی گرێبەستێكدا لەگەڵ كۆمپانیای گازپرۆم، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەسەڵاتی تەندەرینی گواستنەوەی نەوتەكەی داوە بە گازپرۆم. پێشتر كە دەسەڵاتی تەندرەین لای حكومەتی هەرێم بووە، گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیان لە (حەسیرە)وە بۆ (خورمەڵە) دراوە بە كۆمپانیایەك بە ناوی (بلاك پۆڵ) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆییەو خاوەنەكەی  پیاوێكە بەناوی (دانای حاجی ساڵح). كۆمپانیای (بلاك پوڵ) پێشتر بۆ گواستنەوەی هەر تەنێك نەوت لە (حەسیرە)وە بۆ (خورمەڵە) بە تانكەر، بڕی (٣٦ دۆلار)ی لە حكومەت وەرگرتووە (هەرتەنێك نەوت حەوت بەرمیلە)، لەم پرۆسەیەدا كۆمپانیا (بلاك پوڵ) بۆ هەر تەنێك بڕی (١٠ دۆلار)ی بردووەو پرۆسەی گواستنەوەی نەوتەكەشی بە كۆمپانیایەكی تر كردووە بە ناوی (كیپ ئۆف ئۆیل) كردووەو بڕی (٢٦ دۆلار)ی بۆ هەر تەنێك بەو كۆمپانیایە داوە (زانیارییەکان باسلەوە دەکەن نزیکایەتی هەیە لەنێوان ئەو کۆمپانیایەی ئێستا کارەکە دەکات لەگەڵ ئەوەی تەندەرەکەی بۆ دەرچووە). ماوەی زیاتر لە ساڵێكە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەسەڵاتی تەندەرینی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیانی داوە بە كۆمپانیای گازپرۆم، ئەوانەی ئاگاداری دۆسیەی نەوتن دەڵێن پێدانی دەسەڵاتی تەندەرین بە كۆمپانیا روسییەكە بەهۆی ئەوە بووە پێشتر ئەم دەسەڵاتە کە لای وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بووە، وەزارەت نەیتوانیوە بەباشی چاودێری تانكەرەكانی نەوت بكات و زۆرجار نەوت دزراوە، بۆیە وەزارەت كارەكەی داوە بە كۆمپانیا وەبەرهێنی نەوت تاوەكو خۆی گرێبەست بدات بە كۆمپانیاكان و لەڕێگەی دانانی كۆد لەسەر تانكەرەكان، رێگری لە دزینی نەوت بكات و چاودێری توندوتوڵ بكاتەوە. ساڵی رابردوو كۆمپانیایەك بەناوی (EOT) نرخێكی زۆر كەمتری لە نرخی پێشوو لێداو گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیانی بۆ دەرچوو، ئەم كۆمپانیایە ئامادە بوو هەر تەنێكی نەوت بە (١٩ دۆلار) بگوازێتەوە، ئەمەش بە بەراورد بە گرێبەستی پێشووتر كە (٣٦ دۆلار) بوو، نرخێكی زۆر كەمتر لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەكەوت، بەڵام كۆمپانیای (بلاك پوڵ) بەناوی داخوازی شۆفێری تانكەرەكانەوە كێشەی بۆ كاری كۆمپانیا (EOT) دروستكردو دواجار بەناچاری گرێبەستی كاركردنی (بلاك پوڵ) درێژكرایەوەو ئەمجارە بۆ گواستنەوەی هەر تەنێك نەوت بڕی (٢٨ بۆ ٣٠) دۆلاری پێدرا کە تائەم ساتە بەردەوامە.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت پارتی رادەستكردنی تەواوەتی دۆسیەی نەوت وەكو لەناوچوونی قەوارەی هەرێم ناودەبات، یەكێتیش بەبێ رێككەوتن لەگەڵ بەغداد هەڕەشەی جیابونەوە‌و مامەڵەی راستەوخۆ لەگەڵ بەغداد دەكات، ئەگەر هەولێرو بەغداد نەگەنە رێككەوتن، جارێكی تر هەرێمی كوردستان دەكەوێتەوە بەردەم هەڕەشەی دابەشبوون‌و دووئیدارەیی، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  سلێمانی دەچێتە بەغداد ! هەوڵەكانی یەكێتی بۆ مامەڵەكردنی راستەوخۆ لەگەڵ بەغداد، لەپشتی پەردەوە كەوتنە بەر روناكی، ئەمڕۆ رۆژنامەی (سەباح)ی زمانحاڵی حكومەتی عێراق ئاشكرایكرد، ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی بەغداد لەسەر دۆسیەی نەوت‌و بودجە نەگەنە رێككەوتن، پارێزگای سلێمانی بەشێوەیەكی راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ بەغداد دەكات.  بەر لەم هەواڵەی رۆژنامەی (سەباح)، دوێنێ هەیسەم جبوری سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق وتی:" پێشنیازێك هەیە ئەگەر هەرێم‌و بەغداد نەگەیشتنە رێككەوتن، هەر پارێزگایەكی هەرێم داهاتی خۆی بگەڕێنێتەوە بۆ ناوەند، بۆ ئەوەی فەرمانبەرانی ئەو پارێزگایە بەشێوەی راستەوخۆ موچە وەربگرن". ئەمە بەرەنجامی هەوڵ‌و كۆبونەوەی چەند مانگێكی بەرپرسانی یەكێتییە لە بەغداد، كە (درەو) چەند رۆژێك لەمەوبەر وەكو یەكەمین میدیای كوردی لە راپۆرتێكدا وردەكاری ئەو هەوڵانەی یەكێتی لە بەغداد بڵاوكردەوە. هەموو پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، ئەگەر حكومەتی هەرێم‌و بەغداد نەگەنە رێككەوتن، یەكێتی لای خۆیەوە بەشێوەیەكی تاكلایەنە بچێتە ناو رێككەوتنی ئابوری‌و سیاسییەوە لەگەڵ بەغداد، واتە گرەوەكە لەسەر رێككەوتن یاخود رێكنەكەوتنی هەولێرە لەگەڵ بەغداد. هەولێرو بەغداد رێكدەكەون ؟ بڕیارە چەند رۆژی داهاتوو پرۆژەبودجەی ساڵی 2021ی عێراق لە پەرلەمان دەنگی لەسەر بدرێت، هێشتا وەفدی حكومەتی هەرێم لەگەڵ لایەنەكان بەدیاریكراویش شیعەكان لەسەر پشكی هەرێم نەگەیشتوەتە رێككەوتن. لایەنە شیعەكان چەند پێشنیازێكیان هەیە بۆ ئەوەی لە بودجەی 2021دا پشكی هەرێم جێگیر بكەن، لەناو لایەنە شیعەكاندا كۆدەنگییەك هەیە لەبارەی ئەوەی هەرێم تێكڕای مەلەفی نەوتی خۆی رادەستی بەغداد بكات‌و لەبەرامبەر ئەوەدا عێراق تەواوی پشكی هەرێم لە بودجەدا دابین بكات، بەڵام بەگوێرەی قسەی هۆشیار عەبدوڵا ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دوێنێ پەرەسەندنێكی نوێ لە هەڵوێستی هەندێك لە لایەنە شیعەكان رویداوە‌و دەڵێن:" عێراق لە بەندەری جیهانی توركیا هەموو نەوتی هەناردەكراوی هەرێم وەربگرێت‌و بۆ كرێی كۆمپانیا‌و گواستنەوە‌و مەسرەفەكانی تر، بڕێك لەو نەوتە بدەنەوە بە هەرێم بۆ ئەوەی خۆی بیفرۆشێ". لەبەرامبەردا هەرێم جەخت لەسەر جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی یاسای پڕكردنەوەی كورتهێنانی دارایی دەكات، كە دەڵێ:" هەرێم رۆژانە داهاتی 250 هەزار بەرمیل نەوت بە نرخی سۆمۆ رادەست بكات"، ئەمەش هەمان رێككەوتنی ساڵانی پێشترە. لەنێوان ئەم دوو پێشنیازەدا، پێشنیازێكی تر هەیە كە باسلەوە دەكات، هەرێم بڕی (450 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە یاخود نرخەكەی رادەستی بەغداد بكات، نەك تەواوی دۆسیەی نەوت بە گرێبەستەكانەوە. ئەوەی تائێستا هەرێم پێی رازی بووە، تەنیا رادەستكردنی داهاتی (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەیە بە نرخی سۆمۆ، بەڵام نایەوێت نەوتەكە رادەست بكات‌و دەیەوێت هاوشێوەی ساڵانی پێشوو، بەهای ئەم نەوتە لە پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق ببڕدرێت كە ئەم پرۆسەیە ناوی لێنراوە "مەقاسە".  پارتی دۆسیەی نەوت رادەستدەكات ؟ حكومەتی هەرێمی كوردستان كە ئێستا پارتی سەرۆكایەتی دەكات، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) بەهیچ شێوەیەك ئامادە نییە تەواوی دۆسیەی نەوت رادەستی بەغداد بكات، چونكە پێی وایە بە رادەستكردنی نەوت بە بەغداد، حكومەتی هەرێم هیچ كارتێكی بەدەستەوە نامێنێت‌و قەوارەی هەرێمی كوردستانیش وەكو قەوارەیەكی دەستوریی دەكەوێتە مەترسییەوە‌و لەسەر ئاستی دەرەوەش حكومەتی هەرێم متمانەی خۆی لای كۆمپانیا جیهانییەكانی بواری نەوت لەدەستدەدات.  حكومەتی هەرێم كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، چەند رۆژێكە دەیەوێت خۆی لەگەڵ ئەو دۆخەدا رابهێنێت كە لەگەڵ بەغداد ناگاتە رێككەوتن، بۆیە دەبێت بەبێ پارەی بەغداد بتوانێت خەرجییەكانی خۆی رێكبخاتەوە، ئەمە هۆكارەكەیە كە حكومەتی هەرێم دەیەوێت بودجەی خۆی بۆ 2021 بنێرێتە پەرلەمانی كوردستانەوە، بۆ ئەوەی بەیاسا داهاتەكان لەگەڵ خەرجییەكانیدا بگونجێنێت‌و ئەو بەهانەیەش نەهێڵێت كە دەوترێت لێبڕینی موچەی فەرمانبەران كارێكی نایاساییە.   بەمدواییە بەبێ پارەكەی بەغداد، داهاتەكانی حكومەتی هەرێم هەندێك بەرزبونەوەیان بەخۆوە بینیوە، ئێستا داهاتی مانگانەی حكومەت بەمشێوەیە: •    داهاتی ناوخۆ بەرزبوەتەوە بۆ (350 ملیار) دیناری مانگانە •    داهاتی نەوت زیاتر لە (350 ملیار) دیناری مانگانەیە •    كۆمەكی هاوپەیمانان مانگانە (25 ملیار) دینارە حكومەت بەم داهاتانە مانگانە بەبێ پارەكەی بەغداد بڕی (725 ملیار) دیناری دەستدەكەوێت، خەرجی موچەی فەرمانبەران مانگانە بەلێبڕینی (21%) مانگانە دەكاتە (730 ملیار) دینار، واتە بەهەمان لێبڕینەوە ئەگەر پارەكەی بەغدادیش زامن نەكرێت، حكومەتی هەرێم وەكو بەرپرسەكانی دەڵێن لەمساڵدا دەتوانێت مانگانە موچەی فەرمانبەران دابین بكات، زیادبوونی داهاتەكان بووە بە كارتێكی متمانە بەدەست حكومەتی هەرێمەوە لە دانوستانەكانیدا لەگەڵ بەغداد. مەسرور بارزانی چۆن مامەڵە لەگەڵ یەكێتی دەكات ؟ مەسرور بارزانی‌و حكومەتەكەی تەنیا لە بەغداد نەكەوتونەتە ژێر فشارەوە، لەناوخۆی هەرێمیشدا لەژێر فشاری یەكێتیدان، چونكە ئەگەر رێككەوتن نەكرێت یەكێتی دەیەوێت لەناو بودجەی 2021ی عێراقدا بڕگەیەك بچەسپێنێت كە هەر پارێزگایەك بەشێوەی سەربەخۆ داهاتەكانی بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە‌و موچەی فەرمانبەرانی خۆی لە بەغداد بەشێوەیەكی راستەوخۆ وەربگرێت، جێبەجێبوونی هەوڵێكی لەمجۆرە هیچ رۆڵێك بۆ حكومەتی هەرێم وەكو حكومەتێكی یەكگرتووی سەرتاسەری هەرێم كوردستان ناهێڵێتەوە، حكومەتێك كە خۆی لە بنەڕەتەوە مەحكومە بەوەی دوای زیاتر لە 15 ساڵ كۆتایهاتنی دوو ئیدارەیی هێشتا بەتەواوەتی كۆنترۆڵی هەموو ناوچەكانی كوردستانی بەدەستەوە نییە.  (درەو) زانیویەتی، بڕیاربەدەستەكانی پارتی باوەڕیانوایە رادەستكردنی تەواوەتی دۆسیەی نەوت بە حكومەتی عێراق بەواتای لەناوچوونی تەواوەتی قەوارەی هەرێمی كوردستان دێت، بۆیە ناچنە ژێر باری فشارەكانی یەكێتی‌و لەنێوان ئەوەی هەموو قەوارەی هەرێم لەدەستبدەن یاخود بەشێكی قەوارەكە جیاببێتەوە، بژاردەی دووەم هەڵدەبژێرن‌و یەكێتی ئازاد دەكەن چۆن دەیەوێت لەگەڵ بەغداد مامەڵە بكات.  لە حاڵەتی رێكنەكەوتن لەگەڵ بەغداد، پارتی دەیەوێت دوو بژاردە بخاتە بەردەم یەكێتی: •    ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆتان بەڕێوەببەن‌و چۆنتان دەوێت لەگەڵ بەغداد رێككەوتن بكەون، ئێمە بە داهاتەكانی خۆمان ناوچەی ژێردەسەڵاتی خۆمان بەڕێوەدەبەین. •    بژاردەی دووەم: شان بدەنە بەر بەرپرسیارێتی‌و بەو داهاتەی كە بەبێ پارەكەی بەغداد دەست حكومەتی هەرێم دەكەوێت، ئیدارەی هەرێمی كوردستانی پێ دەدەین.  واتە ئەوكاتە تۆپەكە دەكەوێتە گۆڕەپانی یەكێتییەوە‌و دەبێت لەنێوان مامەڵەكردنی راستەوخۆ لەگەڵ حكومەتی عێراق یاخود مانەوە لەناو حكومەتی هەرێم‌و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی بارودۆخەكە، یەكێكیان هەڵبژێرێت، كە هیچیان گەرەنتی تەواوەتی بەردەوامبوونیان نییە.   یەكێتی ئەگەر بژاردەی یەكەم واتە رێككەوتن لەگەڵ بەغداد هەڵبژێرێت، دەبێت لەبەرامبەر زامنكردنی موچەی فەرمانبەرانی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆی، داهاتی نەوت‌و غازی سروشتی‌و گومرگەكانی بەشێوەیەكی راستەوخۆ بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە.  بەگوێرەی زانیارییە نافەرمییەكان، خەرجی سنوری ئیدارەی یەكێتی مانگانە (350 ملیۆن) دۆلارە، ئەم بڕە پارەیە مانگانە بەتەنیا (315 ملیۆن) دۆلاری بۆ موچەی موچەخۆران سنورەكە دەڕوات. سامانی سروشتی لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا بەگوێرەی داتاكانی بەردەستی (درەو) ئێستا سامانی نەوتی هەرێمی كوردستان بەمشێوەیە لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە:  •    لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا رۆژانە (32 هەزارو 580) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت، ئەمە رێژەی 7.3%ی كۆی نەوتی بەرهەمهێنراوی رۆژانەی هەرێم پێكدەهێنێت. •    لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا رۆژانە (413 هەزارو 250) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت، ئەمە رێژەی (92.7%)ی كۆی نەوتی بەرمەهنێراوی هەرێم پێكدەهێنێت.  كۆی گشتی ئەو نەوتەی كە ئێستا رۆژانە لە هەرێم بەرهەمدەهێنرێت بڕەكەی (445 هەزارو 830) بەرمیلە.  یەدەگی نەوت بەهەمان شێوە دابەشبووە بەسەر ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا، بەمشێوەیە:  •    یەدەگی نەوت لە سنوری پارتیدا (6 ملیار) بەرمیلە. •    یەدەگی نەوت لە سنوری یەكێتیدا (13 ملیار) بەرمیلە. سەبارەت بە غازی سروشتی، بەگوێرەی سایتی فەرمی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، هەرێمی كوردستان بڕی 200 تریلیۆن پێ سێجا (5.7 ترلیۆن مەتر سێجا) یەدەگی غازی سروشتی هەیە، كە رێژەی 3%ی تێكڕای یەدەگی غازە لەسەر ئاستی جیهان. بەڵام ئەمە ئەو یەدەگەیە كە نەسەلمێندراوە، چونكە رێژەی سەلمێندراوی یەدەگی غازی سروشتی هەرێم بەگوێرەی راپۆرتەكانی وزەی ئەمریكا، بڕەكەی تەنیا (25 ترلیۆن) پێ سێجایە. گۆڤاری (ئۆیڵ پرایز) كە بڵاوكراوەیەكی تایبەتمەندی بواری وزەیە، ساڵی رابردوو لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكرد، لەكۆی رێژەی سەلمێندراو و نەسەلمێندراوی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان، تەنیا بڕی (10 ترلیۆن) پێ سێجای دۆزراوەتەوە‌و كاری تێدا دەكرێت، ئەمەش ئەو بڕەیە كە ئێستا لە سنوری یەكێتی‌و لە كێڵگەی (كۆرمۆر) بەرهەم دەهێنرێت.  غازی سروشتی كیڵگەی (كۆرمۆر) لە چەمچەماڵ كە كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی بەرهەمی دەهێنێت، ئێستا بەرهەمی رۆژانەی گەیشتوەتە (430 ملیۆن) پێ سێجا كە دەكاتە (هەزارو 50) تەن، ئەم رێژەیە لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا كەمتر بووە‌و بڕەكەی (850 تەن) بووە، واتە كۆمپانیا ئیماراتییەكە ئاستی وەبەرهێنانی زیادكردووە. یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان زۆربەی دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌، ئەمە ئەو كارتەیە كە یەكێتی دەیەوێت بخاتە سەر مێزی گفتوگۆكانی لەگەڵ بەغداد، ئەگەر پارتی‌و حكومەتی هەرێم نەگەیشتنە رێككەوتن لەگەڵ عێراق. بەگشتی غاز لەڕووی جوگرافییەوە بەمشێوەیە دابەشبووە: یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی: •    كێڵگەی كۆرمۆ: 8 ترلیۆن‌و 200 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی چەمچەماڵ: 4 ترلیۆن‌و 400 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی میران: 3 ترلیۆن‌و 46 ملیار پێ سێجا  یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی •    كیڵگەی بنەباوێ: 7 ترلیۆن‌و 100 ملیار پێ سێجا •    كێڵگەی خۆرمەڵە: 2 ترلیۆن‌و 260 ملیار مەتر سێجا •    كیڵگەی پەڵكانە: ترلیۆنێك‌و 600 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی شێخان: 900 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی پیرمام: 880 ملیار پێ سێجا    

درەو: راپۆرتی: رێناس ساڵەح - نەوژین ئێوارەی رۆژی ٩ ئەیلول دوای دیارنەمانیان بۆ ماوەی ٦ رۆژ لە گۆڕێكدا تەرمی دو خوشک بەکوژراوی لەگوندی برایم ئاغاى ناوچەی شوان، لەنزیك قەزای ‏چەمچەماڵ، دۆزرایەوە دوای چەند مانگێک لە روداوەکە دایکی کچەکان دەرکەوت و بە گریانەوە دەڵێت: ”ئەگەرچی جگەرم سوتاوە بەڵام ناتوانم سکاڵا ‏لەسەر باوکیان تۆماربکەم“. ئەو رێکخراوەشی چاودێری کەیسەکەدەکات ئاماژەبەوەدەکات ”ئەم دو خوشکە چونەتە شەڵتەر مەترسی مەرگ لەسەریان بوە ‏کەچی دارونەتەوە دەست بکوژەکە“. پۆلیس چوار کەسی تێوەگلاوی لەتاوانەکە دەستگیرکردوە.‏ هەڵهاتن لە ماڵەوە  ‏ رۆژی ١٧ی تەمموزی ٢٠٢٠ ئاوارە فەقێ حەسیب (١٩ساڵ) و  هێلینی خوشكی كە (١٧) ساڵە، دەچنە نوسینگەی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژ بەژنان ‏لە قەزای چەمچەماڵ، و دەڵێن" مەترسیمان لەسەرە". ‏ هێمن حاجی علی، بەرپرسی نوسینگەی بەرەنگاربونەوەیی توندوتیژی خێزانی و ئافرەتانی قەزای چەمچەماڵ، باسی لە هاتنیان کرد بۆ نوسینگەکەیان و بۆ ‏نەوژین وتی: ئەو دوخوشکە هاتنە نوسینگە وتیان باوکمان توندوتیژی بەرامبەر کردوین مەترسیمان لەسەرە سکاڵایان دژ بە باوکیان تۆمارکرد، دوای ‏ماوەیەک داوکاریان ‏کرد بەوەی بگەڕێنەوە بۆ لای باوکیان بەڵام ئێمە لەبەر پاراستنی ژیانیان لەگەڵ بەڕێز دادوەی لێکۆڵینەوە رێگریمان کرد لە ‏گەڕانەوەیان، جارێکیتر دوبارە ‏داواکاریان پێشکەشکرد بگەڕێنەوە لەبەر ئەوەی هەرداواکاریەک کە پێشکەش دەکرێت بە پێی پەیڕەوی دادگا دەبێت بە هەند ‏وەربگیرێت بۆ ئەوەی ئیشی ‏لەسەر بکرێت ئەوکات لەسەر داواکاری خۆیان و بەڵێننامەی باوکیان و پورێکیان گەڕانەوە لای کەس وکارەکەیان دواتر ئەو ‏روداوە گەورەی لێکەوتەوە.‏ لە رۆژی ١١ ئاب بەڵێنامەکە بۆ پارساتنی ئاوارەو هێلین واژۆکراوە.‏ هێلین و ئاوارە بۆ کوژران؟ ئاوارەو هێلین دایک وباوکیان ساڵی رابردو جیابونەتەوە ئەوان لەگەڵ باوکیان و خوشێک و برایەکیان دەژیان دوای ٢٥ رۆژ لە هاتنەدەرەوەیان لەشەڵتەر ‏بەفیشەک کۆتایی بە ژیانیان دەهێندرێت وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی دەڵێت ”باوکیان فەرمانی گرتنی بۆ دەرچوە وەک بکوژی دوکچەکەی لەگەڵ برایەکی دو ‏خوشکەکە“. ‏ سەرکەوت ئەحمەد، وتەبێژی پۆلیسی سلیمانی بۆ نەوژین وتی: چوار کەس وەک تۆمەتبار لە دۆسیەی کوشتنی دو خوشکەکەی چەمچەماڵ دەستگیرکراون ‏کە مامی کچەکانن بەڵام بکەری سەرەکی تاوانەکە باوکی کچەکانە دەستگیرنەکراوە و شوێن بزرە بەهۆی ئەوەی ئەو ناوچەیە هاوسنورە لەگەڵ شارەکانی ‏خواروی عێراق تاوانباران بە ئاسانی هەڵدێن.‏ لە بەرامبەردا بەڕێوبەری رێکخراوی هاریکاری یاسایی شۆخان ئەحمەد، لە بارەی دەەستگیرنەکردنی بکوژەکانەوە دوای نزیکەی چوارمانگ بۆ نەوژین، وتی: ‏‏”باوک و براکەیان هەر لەشارەکانی نزیک چەمچەماڵ دەژین رەنگە هاتوچۆش بکەن ئێمە پەیوەندیمان کردوە بە زۆر لایەنی بەرپرس و پەیوەندیدارەوە کە ‏ئەوانیش لەگەڵمان بن بۆ دۆزینەوە ئەو کەسانە بەڵام تاوەکو ئێستا نەدۆزراونەتەوە“.‏ ‏”دوای دەستکەوتنی زانیاری دەرکەوت مامەکانیشیان بەشداربون لە شاردنەوەی تەرمی کچەکان پاش دەستگیرکردنیان دانیانبەوەداناوە دوای کوشتنی ‏کچەکانی فەقی حەسیب، پەیوەندی پێوەکردون وتویەتی وەرن بیشارینەوە“. سەرکەوت ئەحمەد، وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی ئەمە دەڵێت.‏ بە پێی راپۆرتی تیمەکانی بەڵگەی تاوان لە پارێزگای سلێمانی شوێنەواری فیشەک بە جەستەی ئاوارەو هێلینەوەبوە یەكێكیان فیشەك بەسەریەوەبوە و ‏ئەوی تریان بە جەستەیەوەیە.‏   گوندی برایم ئاغاى ناوچەی شوان، لەنزیك قەزای ‏چەمچەماڵ، ئەو گۆڕەی ئاوارەو هێلینی بە کوژراوی تێدا دۆزرایەوە وێنە: هێمن ئەحمەد فەقێ حەسیبی باوكیان، دو ژنی هێناوە و لە هەردوكیان جیابۆتەوە، بە وتەی کەس وکاری کچەکان منداڵەکانی زۆر بێدەنگ بون هەرگیز کارێکی خراپیان ‏لێنەبینیون، بەڵام وەڵامی ئەو پرسیارە ماوەتەوە فەقێ حەسیبی، باوكیان کەئاخۆ بۆچی کوشتونی؟ تاوەکو کاتی دەستگیرکردنی و دانان بە تاوانەکەیدا ‏ئەم پرسیارە بێ وەڵام دەمێنێتەوە.‏ ئامارەکانی کوشتنی ژنان لە هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢٠ تاوەکو ئێستا بەڕێوبەرایەتی گشتی بەرەنگاروبونەوەی توندوتیژی خێزانی و ئافرەتان، ‏بەفەرمی بڵاوی نەکردوەتەوە ئەوەشی کەهەیە لە سەر ماڵپەڕە ئەلیکترۆنیەکەیان بەشی زۆری مانگەکان خانەکانی بە بەتاڵی ماوەتەوە دەوترێت لە باری ‏پێداچونەوەیە تەنها مانگی دیسەمبەر ئامارەکانی بەگشتی تێدایەو لەو مانگەدا لە هەریم ٢٥ ژن کوژراون.‏ هاوکات بە گوێرەی ئامارە فەرمیەکان لە ماوەی ساڵی (٢٠١٠ بۆ ساڵی ٢٠١٩) کە ماوەی دەساڵ دەکات (٤٦٤) ژن لە هەرێمی کوردستان کوژراون.   هەڕەشەو فشار دایکیان بێدەنگ دەکات دایکیان بەردەوام دەگیرێت لە باردۆخێکی سەختدایە ئەو ژیانێکی دیکەی پێکهێناوە لەو کۆمەڵگەیەشی کە تێدا دەژێت بارودۆخ بۆ ژنان زۆر سەختە.‏ ‏”دوای هەوڵ و ماندوبونێکی زۆرتوانیمان دایکی کچەکان بدۆزینەوە ئامادەی بکەین لە بنکەی پۆلیس لەوێ ئیفادەی خۆیدا ئێمە وەک پارێزەرانی رێکخراو بۆ ‏دایکەکەمان رونکردەوە کە کارئاسانی بۆ دەکەین، بەڵام بەداخەوە لەژێرفشارو هەڕەشەیەکی زۆردا لەبەر ئەوەی ئەم چۆتە ژیانێکی ترەوە ئامادە نەبو ‏سکاڵابکات لەسەر ئەو کەسەی کە کچەکانی کوشتوە بەردەوام دەگریا لە باردۆخێکی زۆر سەختدابو“. شۆخان ئەحمەد، بەڕێوبەری رێکخراوی هاریکاری ‏یاسایی، بۆ نەوژین ئەمەی وت.‏ وتیشی: ”لەوکاتەی دایکەکە سکاڵا تۆمارناکات ئێمە ناتوانین ببین بە پارێزەری کەسی بۆ دۆسیەکەو بچینە دۆسیەکەوە، بەدایکیانمان وت هەركاتێک ‏پەشیمان بویەوە ویسی هەر زانیاریەیەک بدات ئێمە دەتوانین هاوکاری بکەین بەڵام لە رێگەی داوکاری گشتی چەمچەماڵەوە لەسەر خەتین کە زۆر هاوکارە ‏لەم دۆسیەیە بەبەردەوامی چاودێری ئەو دۆسیەیەدەکەین لەناو بنکەی پۆلیس، دواکاری گشتی ،دادگا“.‏ ئەگەر دایکەکە سکاڵابکات ئەو کات سکاڵاکارێک لەناو دۆسیەکەدا دەبێت واتە کەسێک ئەبێت بە سکاڵاکار لەناو دۆسیەکە ئەوکات پارێزەر بۆ دۆسیەکە ‏داندەنرێت دەتوانێت بەڵگەی زیاترو زانیاری زیاتر کۆبکاتەوە لەسەر تاوانبارەکان بەڵام سکاڵاکەر نەبێت تەنها داواکاری گشتی داوەکە دەجوڵێنیت. شۆخان ئەحمەد، دەڵێت: بەمهۆیەوە دۆسیەکە کەمو کورتی دەبێت لە زانیاریەکان و خاویەکی پێوەدیارە پرۆسەکە ئەوکات تاوانبارەکان بە ئاسانی هەڵدێن ‏دۆسیەکە بە ئاسانی دوادەخرێت یان دادەخرێت بۆیە بونی سکاڵاکار زۆر گرنگە.‏ ‏”کوشتنی ئاوارەو هێڵین پێمان دەڵێت دەبێت یاساو رینمایەکان بگۆڕدرێن“‏   لە ساڵی ٢٠٢٠ چوار روداوی کاریگەری کوشتنی ژنان لە هەرێمی کوردستان تۆمارکران کە قوربانیەکان پێش کوژرانیان بۆ پاراستنی ‏گیانیان رویان کردبوە شەڵتەرەکانی پاراستنی ژنان، یەکێک لە روداوەکان کوژرانی ئەم دو خوشکەی قەزای چەمچەماڵ بون.‏ ‏”لە هەر ڕوداوێک کە رودەدات دەبێت حەزەربکەین و بەخۆماندا بچینەوەو ئەبدەیتی ئیش و کارەکانمان بکەین، بەڵام ئێمە بە پێی ‏یاسایەک کارەکەین، کە ‏یاسای بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی خێزانیەی ژمارە ٨ ساڵی ٢٠١١ یە، ئەم یاسایە دەستمانی ‏بەستوە ‏رادەستکردنەوەی کەیسەکان میکانیزمێکی هەیەڵەیە هەڵەیە ناکرێت بەرامبەر بەڵێنامەیەک کە هیچ قوەیەکی قانونی نیە کەیسێکی ‏خەتەر بەنمونە ‏ئەوەی ئەو دوخوشکە دەدەیتەوە دەست باوکەکەی دەبێت بیر لەرێگە چارەسەی دیکە بکەینەوە“. ئەمە قسەکانی هێمن ‏حاجی علی، بەرپرسی نوسینگەی بەرەنگاربونوەی توندوتیژی خێزان و ئافرەتان لە قەزای چەمچەماڵە.‏ لەبارەی ریگای دیکەوە شۆخان ئەحمەد وتی: ”لە کۆبونەوەکەیەکی راوێژکاریدا لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٠  بڕیاردرا رێنمایەکانی چونەدەروەی ژنان لە ‏شەڵەتەرەکان بگۆڕدرێت و توندبکریتەوە چونکە زۆرجار دادوەرەکە بە تەلەفۆن بڕیار دەدات بە چونە دەرەوەی ژنەکە بۆیە دەبێت لیژنەیەک لە سەنتەری ‏راوێژکاری خێزانی راپۆرتێکی تێروپڕ بنوسێت ئەوکاتە حاکم بڕیاربدات ئەم ژنە دەچێتەدەرەوە یاخود نا دواتریش پێویستە بەدواداچون هەبێت بۆ کەیسەکان ‏کە لە شەڵتەر دەچنە دەرەوە بۆ ئەوەی بزانرێت کە تاچەند ژیانیان پارێزراوە“.‏ ئەو ئافرەتانەی رودەکەنە شەڵتەرەکانی داڵدان ئەگەر تەمەنیان سەروی ١٨ ساڵ بێت بە پێی داواکاری خۆیان دادوەر رەزامەندی دەدات بە گەڕانەوە لەو ‏کاتەشدا کەسێک بەشێوەیەکی رەمزی دەبێتە کەفیل بۆ پارستنی ژیانی.‏ لە بەرامبەردا تاڤگە فەیزوڵلا، بەڕێوبەری ماڵی داڵدەدانی ژنانی هەڕەشەلێکرا لە شاری هەولێر بەنەوژینی راگەیاند: کە هیچ نوسراوێکی لەو شێوەیە تاوەکو ‏ئێستا نەگەشتۆتە دەستی ئەوان بۆ ئەوەی رێکارەکان گۆڕانکاری تێیدا بکرێت.‏   مەراسیمی ماڵئاوی ‏ ئەگەرچی لە چاڵێکدا بە بێنازی و تەرمەکانیان دۆزرانەوە، بەڵام لەکاتی بەخاسپاردنی ئاوەرەو هێلین بەرپرسانی شارەکەیان بەشداردەبن و لە مەرسیمێکدا ‏بەڕیزەوە بەرو دوامەنزڵگەیان بردن و بەخاکیان سپاردن.   قەزای ‏چەمچەماڵ، مەراسیمی ناشتنی "ئاوارە و هێلین" وێنە: داستان مارف لە مەراسیمی ناشتنیان رمك رەمەزان، قایمقامی قەزای چەمجەماڵ رایگەیاند”ئێمە بوین بە برا، مام، خاڵ و خزم و کەسی هێلین و ئاوارەو ئەمڕۆ ‏لەگەڵیانین بۆ ماڵئاوایی“.