راپۆرت: درەو  نامەو نامەكاری بەردەوامە، ئێوارەی ئەمڕۆ وادەی مۆڵەتێكی فراكسیۆنی گۆڕان لەپەرلەمانی عێراق بۆ رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە كۆتایی دێت، كە تێیدا داوای كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت‌و هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان دەكات، بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە لەبەردەم چوار بژاردەدایە، هیچ یەكێك لە بژاردەكان توانانی زامنكردنی كورسییەكانی ئێستا بزوتنەوەكە لە پەرلەمانی عێراق ناكات، زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  مۆڵەتێكی نوێ !  فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق نامەیەكی نوێی ئاڕاستەی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان كردووە‌و ماوەی دوو رۆژ مۆڵەتی پێداوە وەڵام بداتەوە.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەم نامە نوێیەدا كە دوو شەممەی ئەم هەفتەیە ئاڕاستە كراوە، ئەندامانی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق كە ژمارەیان (5) كەسە، بەچەند مەرجێك ئامادەی خۆیان نیشانداوە دەست لە ئەندامێتی پەرلەمان بكێشنەوە‌و بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق خۆیان كاندید نەكەنەوە‌و دەست بە كاركردن بكەنەوە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا‌و لاپەڕەیەكی نوێ لەگەڵ بزوتنەوەكەیان هەڵبدەنەوە، بەڵام ئەگەر نەگەنە رێككەوتن، وەكو خۆیان دەڵێن:" جێگەی ئەوان ناو خەڵك‌و بەرەی خەڵك دەبێت"، واتە بزوتنەوەی گۆڕان بەجێدەهێڵن، ئەگەر ئەمە روبدات، گۆڕان لەسەروبەندی هەڵبژاردندا دوچارێكی لێكترازانیكی نوێ دەبێتەوە. مەرجەكانی فراكسیۆنی گۆڕان بۆ رێكخەری گشتی ئەمانەن:  •    بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان بكشێتەوە. •    بزوتنەوەی گۆڕان بگەڕێتەوە بۆناو هاوپەیمانێتی پێشتری خۆی لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان (كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی)‌و هاوپەیمانێتییەكی گەورەتر لە دەرەوەی پارتی‌و یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق دروست بكات. ئێوارەی ئەمڕۆ وادەكەی فراكسیۆنی گۆڕان بۆ رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان كۆتایی دێت، فراكسیۆن دەیەوێت پێشوەختە بابەتی هاوپەیمانێتی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق یەكلابكاتەوە، چونكە ئێوارەی رۆژی 17ی ئەم مانگە، واتە رۆژی شەممەی داهاتوو، وادەی تۆماركردنی ناوی هاوپەیمانێتی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان كۆتایی دێت. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەگەر ئەندامانی فراكسیۆنی گۆڕان لەگەڵ رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەیان نەگەنە رێككەوتن، بەشێك لە ئەندامانی فراكسیۆنەكە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق بەشێوەی سەربەخۆ یاخود لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتیدا لەگەڵ لایەنەكانی تر لە دەرەوەی بزوتنەوەی گۆڕان، جارێكی تر خۆیان بۆ پەرلەمانی عێراق كاندید دەكەنەوە.  تەقینەوەی ناكۆكییەكان رۆژی 7ی ئەیلولی ساڵی رابردوو، فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق، لە بەیاننامەیەكدا بەفەرمی پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ بەرپرسانی بزوتنەوەی گۆڕان هەڵپەسارد، ئەمە دوای ناكۆكییەك هات كە لە كۆبونەوەیەكی جڤاتی نیشتمانیدا لەنێوان (غالب محەمەد بە نوێنەرایەتی فراكسیۆن)‌و بەرپرسانی باڵای گۆڕاندا رویدا. ئەوكاتیش ئەندامانی فراكسیۆنەكە ئامادەیی خۆیان دەربڕی بوو دەست لە كاری پەرلەمانتاری بكێشنەوە ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت بكشێتەوە، بەوپێیەی بەوتەی ئەمان، كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی شكستی هێناوە‌و ئەجێنداكانی دژی خەڵك‌و فەرمانبەران‌و ئازادیخوازانە‌و ئەمەش پێچەوانەی بنەماكانی دروستبوونی بزوتنەوەی گۆڕانە.  بەڵام نەیارانی فراكسیۆنەكە لەناو بزوتنەوەی گۆڕان قسەی تر دەكەن‌و دەڵێن" ئەندامانی فراكسیۆنەكە لەسەرەتاوە دژی رێككەوتنی گۆڕان‌و پارتی‌و بەشداری  گۆڕان لە حكومەت نەبوون‌و پابەند بوون بە رێككەوتنەكەوە، تا ئەو رادەیەی ئامادەییان نیشانداوە لە بەغداد دەنگ بە فوئاد حسێن كاندیدی پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بدەن، بەڵام بەهۆی ئەوەی لە بەغداد هیچ پۆستێكی حكومی بەر بزوتنەوەی گۆڕان نەكەوتووە، كەوتونەتە دژایەتی رێككەوتنەكە".   لەبەرامبەردا ئەندامانی فراكسیۆنی گۆڕان، فشارەكانی رێكخەری گشتی بۆسەریان، وەكو جێبەجێكردنی داواكاری پارتی لە بزوتنەوەی گۆڕان ناودەبەن. ناكۆكییەكان لە دوو نامەدا سەرەتای ئەم ناكۆكییە (نوێ)یەی نێوان رێكخەری گشتی‌و فراكسیۆنی گۆڕان دەگەڕێتەوە بۆ نامەیەكی رێكخەری گشتی كە رۆژی (4)ی ئەم مانگە بەناوی بزوتنەوەكەوە بۆ فراكسیۆنی ناردبوو، تێیدا ماوەی هەفتەیەك مۆڵەتی پێدابوون وەڵام بدەنەوە. لەم نامەیەدا رێكخەری گشتی چەند داواكارییەكی خستبووە بەردەم فراكسیۆنەكە كە ئەمانە بوون: •    بە راگەیەندراوێكی فەرمی، بڕیاری هەڵپەساردنی كاركردنیان لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان هەڵبوەشێننەوە. •    فراكسیۆنەكە لە هاوپەیمانی (هیوای كوردستانی) بهێننە دەرەوە، چونكە ئەمە دژی پرەنسیپی رێكخراوەیی بزوتنەوەی گۆڕانە‌و لە پشتی بزوتنەوەكەوە چونەتە ناو ئەم هاوپەیمانێتییەوە. •    بەزوترین كات لەڕێگەی ژوری پەرلەمانەوە پەیوەندی بە بزوتنەوەكەوە بكەنەوە. •    ئەركە داراییەكان بەرامبەر بە بزوتنەوەی گۆڕان جێبەجێ بكەن (مەبەست لەو بڕە پارەیەیە كە دەبێت پەرلەمانتارەكان مانگانە لە موچەی خۆیان بیدەن بە بزوتنەوەكە). •    لیستی ناوی پاسەوانەكان بنێرن بۆ ژوری كارگێڕی‌و دارایی. •    چیتان كردووە بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 لە پەرلەمانی عێراق بەبەڵگە بیخەنەڕوو. •    هەوڵدان بۆ دەركردنی یاسای نەوت‌و غاز. •    هەوڵدان بۆ پێكهێنانی ئەنجومەنی فیدراڵ. •    لە عێراق گەندەڵی، نەبوونی ئازادی، گرتن‌و كوشتن‌و تیرۆر، خۆپیشاندان هەیە، چیتان كردووە‌و چیتان وتووە ؟ •    دەستلەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی بەرهەمی فشاری خۆپیشاندەران بوو، (700) كەس شەهیدبوون‌و (20 هەزار) كەس برینداربوون، ئەمە گۆڕانكاری بوو، كەچی ئێوە دەنگتان بۆ بە كابینەی مستەفا كازمی نەدا. •    چەند گەندەڵی لە هەرێم هەیە، دوو ئەوەندە گەندەڵی لە حكومەتی عێراقدا هەیە، كوا دەنگتان لەسەر ئەم مەسەلانە. •    ئایا ئێستا ناكۆكی سەرەكی ئێوە لە هەرێمی كوردستان‌و عێراقدا بووە بە بزوتنەوەی گۆڕان‌و خانەی راپەڕاندن‌و جڤاتەكانی ؟ سێ رۆژ دوای ئەم نامەیە، بەدیاریكراوی لە رۆژی (7)ی ئەم مانگەدا، فراكسیۆنەكە بە نامەیەك‌و لە (13) خاڵدا وەڵامی نوسراوەكەی رێكخەری گشتی دایەوە، دیارترین خاڵەكانی وەڵامەكە ئەمانە بوون:  •    رێكخەری گشتی بەبێ پرسی جڤاتی نیشتمانی‌و جڤاتی گشتی ئەم نامەیەی بۆ فراكسیۆن ناردووە.  •    رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەی بەلاڕێدا بردووە‌و هەرزانفرۆشی كردووە. •    بزوتنەوەی گۆڕان مانگانە (25 هەزار) دۆلار لە پارتی وەردەگرێت.   •    بزوتنەوەی گۆڕان نەیاری پارتی‌و یەكێتی نییە‌و لە دەسەڵات‌و قاچاخچێتیدا شەریكی ئەو دوو حزبەیە. •    مانگانە تاوەكو ئێستا پابەندین بە پێدانی بەشێك لە موچەكانمان بە بزوتنەوەی گۆڕان.  •    بە فشاری پارتی ناتانەوێت هیچ پرۆژەیەكی چاككردنی گۆڕان سەربگرێ.  •    هەڕەشەكانی پارتیمان لەرێگەی ئێوەوە پێدەگات، تێگەیشتمان هەیە بۆ فشارەكانی پارتی لەسەرتان. •    حزبەكە بۆ ئێوە‌و فیكری گۆڕانخوازی‌و بەرنامە سیاسییەكەی بۆ ئێمە.  گۆڕان لەگەڵ كێ هاوپەیمانێتی دەكات ؟ رۆژی 10ی تشرینی یەكەمی داهاتوو واتەی دوای شەش مانگی تر هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەدەچێت، لایەنە سیاسییەكانی هەرێم هەریەكەیان بەدوای هاوپەیمانێتی دڵخوازی خۆیدا دەگەڕێت، بەتایبەتیش كە هەڵبژاردنی ئەمجارە بەیاسایەكی هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت كە یەكەمینجارە لە عێراق تاقیدەكرێتەوە‌و شێوازی فرەبازنەی هەڵبژاردنە‌و دەنگێكی زۆری حزبەكان لە بازنەكانی هەڵبژاردندا دەفەوتێت.  بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق لەبەردەم چەند بژاردەیەكدایە:  •    بژاردەی یەكەم: هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ یەكێتی هەندێك لە هەڵسوڕاوەكانی بزوتنەوەكە لەگەڵ ئەوەدان، گۆڕان هاوپەیمانێتی لەگەڵ یەكێتی بكات، بەوپێیەی بنكەی جەماوەری هەردوو حزب لە سنوری سلێمانیدایە‌و هەردوولایان پێشتر لەچوارچێوەی یەك حزبدا پێكەوە كاریان كردووە. هاوسەرۆكەكانی یەكێتی چەندجارێك بیرۆكەی هاوپەیمانێتیكردنیان خستوەتە بەردەم بەرپرسانی گۆڕان، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لەسەر ژمارەی كورسییەكان نەگەیشتونەتە رێككەوتن، گۆڕان داوای (5) كورسی سنوری سلێمانی دەكات، یەكێتی تەنیا گەرەنتی (3) كورسی بۆ گۆڕان كردووە.   رەوتی دانوستانەكانی گۆڕان لەبارەی هەڵبژاردنی پێشوەختەوە نیشانی دەدات، سەركردەكانی بزوتنەوەكە دەخوازن گۆڕان‌و پارتی‌و یەكێتی پێكەوە هاوپەیمانێتی بكەن، گۆڕان دەیەوێت لەڕێگەی ئەم هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەوە، زامنی كورسی خۆی هەم لە سنوری یەكێتی‌و هەم لە سنوری پارتی بكات، بەڵام گرفتەكە لەوەدایە یەكێتی نایەوێت بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی بكات، بەتایبەت كە چاوی لەوەیە، بەهۆی ناكۆكییەكانییەوە لەگەڵ پارتی، لەم هەڵبژاردنەدا رێژەی دەنگەكانی لە سنوری سلێمانی زیاد بكات. •    بژاردەی دووەم: هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ پارتی هەندێك لە بەرپرسە باڵاكانی بزوتنەوەی گۆڕان پاڵپشتی ئەوە دەكەن، بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لەگەڵ پارتی هاوپەیمانێتی بكات‌و پارێزگاری لە رێككەوتنی سیاسی نێوان هەردوولا بكرێت بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم. ئەوانەی ئەم بۆچونەیان هەیە، پێیانوایە ناكرێت گۆڕان لەگەڵ پارتی لە حكومەتی هەرێم هاوبەش بێت، بەڵام بۆ پەرلەمانی عێراق هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن لەدژی یەكتر بكەن، كێشەی ئەم بیرۆكەیە ئەوەیە كە پارتی تائێستا زەمانەتی كورسییەكانی گۆڕانی لە پەرلەمانی عێراق نەكردووە بەو رێژەیەی كە گۆڕان دەیەوێت، واتە لانی كەم لەرێژەی كورسییەكانی ئێستای لە پەرلەمانی عێراق كەمتر نەبێت كە پێنج كورسییە.  •    بژاردەی سێیەم: هاوپەیمانێتی لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بژاردەیەكی تریش لەبەردەم بزوتنەوەی گۆڕاندا هەیە، كە بژاردەی هاوپەیمانێتیكردنە لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بەدیاریكراویش (كۆمەڵی دادگەریی كوردستان‌و یەكگرتووی ئیسلامی)‌و خەڵكانی ناڕازیی دەرەوەی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان، ئەمە ئەو بژاردەیەیە كە فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق داوای دەكات.  بەمدواییە لەسەردانێكدا بۆ گردی زەرگەتە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان لە شاری سلێمانی، سەلاحەدین محەمەد بەهادین ئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی ئەم بیرۆكەیەی خستە بەردەم عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان، بەڵام رێكخەری گشتی بەشێوەیەكی خێرا دەستپێشخەرییەكەی رەتكردەوە، رەنگە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە، ئەم جۆرە هاوپەیمانێتییە زیان لە رێككەوتنی سیاسی گۆڕان‌و پارتی دەدات لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا.   •    بژاردەی چوارەم: بەشداری سەربەخۆ بژاردەی بەهێز لەبەردەم بزوتنەوەی گۆڕاندا ئەوەیە، بەشێوەیەكی سەربەخۆ بچێتە ناو هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، بەڵام كێشەكە ئەوەیە، لەم بژاردەیەدا گۆڕان ناتوانێت پێشبینی ژمارەی كورسییەكانی بكات، بەتایبەت لەكاتێكدا هەموان پێشبینی دەكەن لەم هەڵبژاردنەدا جارێكی تر ژمارەی دەنگ‌و كورسییەكانی گۆڕان دابەزینی بەرچاو بەخۆوە ببینێت، ئەم بژاردەیە هیچ گەرەنتییەك بە گۆڕان نادات بەبێ هاوپەیمانێتی لەگەڵ لایەنەكانی تر دەتوانێت پارێزگاری لە ژمارەی كورسییەكانی بكات، بەڵام كلیك كردن لەسەر ئەم بژاردەیە، بۆ نەیارە ناوخۆییەكانی گۆڕان كارتێكی بەهێز دەبێت‌و هەندێك لە بایەخی هێرشە میدیاییەكانیان لەبارەی ئەوەی گۆڕان خۆی رادەستی پارتی كردووە، كەمدەكاتەوە. 

راپۆرت: نامیق رەسوڵ ئەمڕۆ لە هەرێمی كوردستان پشووی فەرمییە، ئەم رۆژە بەبۆنەی جەژنی سەری ساڵی ئێزدییەكانەوە كراوە بە پشوو. ئێزدییەكان كێن ؟ زمان‌و ئاینیان چییە ؟ چوارشەمبا سۆر چییە ؟ تاووس مەلەك كێیە ؟ مەسحەفا رەش چییە ؟ ئەمانە كۆمەڵێك پرسیارن كە (درەو میدیا) لەم راپۆرتەدا وەڵامیان دەداتەوە. ئاینی ئێزدیی ئێزدیی یەكێكە لە ئاینە رەسەن‌و دێرینەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام زانیاری ئەوتۆ سەبارەت بەم ئاینە لەبەردەستدا نییە، باوەڕدارانی ئەم ئاینە، باسی ئاین‌و بیروباوەڕەكانیان بۆ كەسانی تر ناكەن، بەهۆی ئەوەی لە مێژوودا رووبەڕووی چەندین هەڵمەتی پاكتاوكردن بوونەتەوە، كە دواهەمینیان هێرشی چەكدارەكانی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی " داعش" بوو بۆسەر شەنگال‌و ناوچە ئێزدیی نیشنەكانی پارێزگای نەینەوا، كە بەهۆیەوە هەزاران  كەسیان لێكوژراو هەزاران ژن‌و كچ‌و منداڵیشان كرانە كۆیلەو كەنیزەك.  ئێزدییەكان سەرەڕای ئەوەی زۆر رووبەڕووی ستەم‌و چەوساندنەوەو پاكتاوكردن بوونەتەوە، بەڵام بەردەوام پابەندی ئاینەكەیانن، باوەڕیان وایە ئاینەكەیان رێگای رزگاربوونە. ئامارێكی دروستی ژمارەی ئێزدییەكان لەبەردەستدا نییە، چەند سەرچاوەیەك ژمارەیان بە (300 هەزار بۆ 750 هەزار) كەس دەخەمڵێنن، بەزۆریش لە باكوری خۆرهەڵاتی موسڵ لە عێراق‌و باكوری سوریا نیشتەجێن. ئێزدییەكان خۆیان بە تایەفەیەك دادەنێن كە "لە ئەزەلەوە هەن‌و بە تەنها لە وەچەی ئادەمن"، بڕوایان وایە "ئادەم تۆوی خۆی لە دەفرێكدا داناوەو پاشان وەچەی ئێزدیی لێوە پەیدابووە، دواتر خودا حەوای خەڵقكردووەو هاوسەرگیری لەگەڵ ئادەمدا كردووە، مرۆڤەكانی تری جگە لە ئێزدیی لێكەوتوەتەوە"، بەوەش خۆیان بە "وەچەیەكی زۆر تایبەتمەند" دادەنێن. چیرۆكی " ئیبلیس" لە ئاینی ئێزدییدا ئاینی ئێزدیی لە چیرۆكی سوجدە نەبردنی شەیتان "ئیبلیس" بۆ ئادەم لەگەڵ ئیسلامدا هاوڕایە، لە ریوایەتی ئاینی ئیسلامدا قورئان لە ئایەتی (34)ی سورەتی "البقرە"دا ئاماژەی بەو چیرۆكە داوەو هاتووە: "ۆإِژْ قُلْنَا لِلْمَڵائِكَەِ اسْجُدُواْ ڵادَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبَی ۆاسْتَكْبَرَ ۆكَانَ مِنَ الْكَافِڕینَ". بەڵام ئێزدییەكان لەگەڵ ئەنجامی بەشی دووەمی ئەو ئایەتەدا جیاوازو ناكۆكن، ئەوان بڕوایان بەوە نییە ئیبلیس بەهۆی رەتكردنەوەی سوجدە بۆ ئادەم سزادرابێت، بەڵكو باوەڕیان وایە "خودا ئیبلیسی خەڵات كردووەو كردوویەتی بە سەرۆكی مەلائیكەتەكان، بەهۆی ئەوەی تاكە مەلائیكەت بووە لە تاقیكردنەوەی خودا دەرچووە، چونكە خودا دوای خەلقكردنی مەلائیكەتەكان داوای لێكردوون جگە لە ئەو سوجدە بۆ كەس نەبەن‌و دوای خەلقكردنی ئادەمیش كە داوای لێكردوون سوجدەی بۆ بەرن وەك جۆرێك لە تاقیكردنەوە وابووەو جگە لە ئیبلیس، كەسیان لەو تاقیكردنەوەیەدا دەرنەچوون، بەوەش شیاوی ئەوە بووە كە خودای گەورە بیكاتە سەرۆكی مەلائیكەتەكان"، كە ئێزدییەكان بە "تاووس مەلەك" ناویدەبەن‌و هەموو رۆژێك پێنجار نوێژی بۆ دەكەن. بانگەواز لە ئاینی ئێزدیدا  ئاینی ئێزدیی ئاینێكی موژدەبەر " تەبشیری " نییە، هیچ كەسێكی تازە ناتوانێت ببێت بە ئێزدیی، بەڵكو دەبێت ئەو كەسە لە لەدایكبوونییەوە ئێزدی بێت، واتە لە دایك‌و باوكێكی ئێزدیی لەدایك ببێت،  ئەوان خۆیان  بە "خواپەرست" وەسفدەكەن‌و دەڵێن ناوی ئاینەكەیان ئەو واتایە دەگەیەنێت، خواوەندی گەورەشیان بە " ئێزدان" ناسراوەو پێگەیەكی زۆر باڵای هەیە لایان، بەجۆرێك نابێت راستەوخۆ بپەرسترێت، بەڵكو بە خاوەن هێزێكی شاراوەی لەبن نەهاتووەو لەگەڵ ئەوەدا كە خوڵقێنەری گەردوونە، بەڵام پاسەوانی گەردوون نییە. مەزارو شوێنە پیرۆزەكانی ئێزدیی ئێزدییەكان خاوەنی چەندین شوێن‌و مەزاری پیرۆزن، یەكێك لەوانە مەزاری "شەرفەدینە" لە چیای شەنگال، هەروەها پەرستگای "لالش" لە قەزای شێخانی باكوری خۆرئاوای موسڵ‌و ئێزدییەكان لە حەجدا دەچنە ئەم پەرستگایەو زۆربەی مەراسیم‌و سروتە ئاینییەكانیانی تێدا ئەنجامدەدەن. زمان‌و كتێبی پیرۆز ئێزدییەكان بە زاراوەی كرمانجی ژوورووی زمانی كوردی قسەدەكەن، زمانی رەسمی مەراسیم‌و سروتە ئاینییەكانیشانە، خاوەنی سیستمێكی ئاینیی‌و ئیداریی دێرینن، كە لە كۆنەوە بۆیان ماوەتەوە، هەروەها چەند نەریت‌و كەلەپوری هاوبەشیان لەگەڵ ئاینیەكانی تردا هەیە. بەشێك لە ئێزدییەكان دەڵێن كتێبێكی پیرۆزیان هەیە بەناوی "مەسحەفا رەش"، بەڵام زۆرینەیان جەختدەكەنەوە كە ئەم كتێبەیان نەبینوە. ئایینی ئێزدی كاریگەری هەبوو بۆسەر ئاینەكانی ترو ئاینەكانی تری دراوسێشی كاریگەریان كردوەتە سەری، ئەم ئاینە لە بە پیرۆزدانانی خۆرو مانگدا لە ئایینی زەردەشتی‌و لە حەرامكردنی چەند خۆراكێكدا لە ئاینی جولەكەو  لە چەند ریتمێكی میوزیكیشدا لە ئاینی مەسیحی‌و لە نوێژو زەكات‌و حەج‌و خەتەنەكردنیشدا لە ئاینی ئیسلام دەچێت. بە گوێرەی چەند چاوپێكەتنێك لەگەڵ مامۆستایانی زانكۆو چەند ئەكادیمییەك، رۆژووگرتن لای ئێزدییەكان دابەشدەبێت بۆ دوو رۆژووگرتن، یەكەمیان رۆژووگرتنی تایبەتە كە 80 رۆژە (40 رۆژ لە هاوین‌و 40 رۆژ لە زستان)، دووەمیشیان رۆژووگرتنی گشتییە، واتە (رۆژووی ئێزید) كە سێ‌ رۆژە لە ساڵێكدا (سێشەممە، چوارشەممەو پێنج شەممەی هەفتەی دووەمی مانگی 12ی هەموو ساڵێك)، دوای ئەوەش جەژنی ئێزید دێت كە یەك رۆژە. ئێزدییەكان سێ‌ رۆژی تر لە مانگی دوومی هەموو ساڵێك بە رۆژوودەبن‌و دەبێت بكەوێتە (دووشەممەو سێشەممەو چوارشەممە)و بە رۆژووی "خدر ئەلیاس" ناودەبرێت، پاشان جەژن دێت كە یەك رۆژە. چوارشەمبا سۆر چییە ؟ هاوشێوەی ئاینەكانی تر، ئێزدییەكانیش چەندین جەژنی تایبەت بە خۆیان هەیە، یەكێك لەو جەژنانە جەژنی سەری ساڵی ئێزدییە، كە پێی دەڵێن جەژنی "چوارشەمبەی سۆر". جەژنی سەری ساڵی ئێزدییەكان دەكەوێتە یەكەمین چوارشەممەی مانگی نیسانی خۆرهەڵاتی هەموو ساڵێك، كە 13 رۆژ جیاوازو درەنگترە لە مانگی نیسانی زاینیی‌و بەمشێوەیە ئەمڕۆ چوارشەممە 17ی نیسان جەژنی سەری ساڵی ئێزدییەكانە. پلەو پایە لە ئاینی ئێزدیدا  ئێزدییەكان بەگوێرەی پێگەی ئاینی دەكرێن بە چەند چینێكەوە: یەكەم: چینی رۆحانییەكان: ئەمەش دەكرێن بە دوو گروپەوە: 1- گروپی پیر: ئەمە كۆنترین گروپی ئاینی ئێزدیین، بە تێپەڕبوونی كات كەمبونەتەوەو بەهۆی ئەو هەڵمەتانەشی كە كراوەتە سەریان ژمارەیەكی كەمیان ماوەتەوە. 2- گروپی شێخ: دوای لاوازبوونی گروپی پیر لە راپەڕاندنی ئەركە ئاینییەكاندا، لەسەر دەستی شێخ (عادی بن مسافر) ئەم گروپە دامەزرێنرا بۆئەوەی ئاینی ئێزدیی كۆبكاتەوە، ئەم گروپەش دابەش دەبەێت بۆ چەند چینێك، ئەندامەكانی هەر چینێك ناتوانن جگە لە چینەكەی خۆیان هاوسەرگیری بكەن، ئەمەش چینەكانن: • شێخ شەمش • شێخ حەسەن • شێخ بەكر • شێخ ناسرەدین‌و .. هتد 3- چینی فەقیر: ئەمانە چینی خواپەرستن‌و پۆشاكێكی سپی تایبەت بە خۆیان هەیەو قژێكی درێژیان هەیە. 4- چینی حادی یان قەواڵەكان: ئەمانە ئەو دەروێشانەن كە پلەی ئاینی وەك (خواپەرست‌و باوەڕدار)یان هەیە، قەواڵ ئەو كەسانەن كە سرودە ئاینییەكان دەڵێن‌و سەربە یەك عەشیرەتن، ناوەندی سەرەكییان دەكەوێتە نێوان ناوچەی باشیك‌و بەحزانی لە پارێزگای نەینەوا. 5- چینی كەواچك: كەواچك كۆی وشەی "كوچك"ە كە بە مانای دیوەخان دێت، چینێكن لە خەڵكی گشتی‌و پۆشاكی تایبەت بەخۆیان هەیە، ئەركەكەیان بریتییە " لە دۆزینەوەی چارەنوسی مردووان باش بێت یان خراپ لەگەڵ پەیوەندیكردن بە جیهانی غەیبەوە بۆ زانینی دۆخی ئێستاو داهاتوو"، دەتوانین بڵێین ئەركەكەیان زیاتر رۆحانییە. 6- چینی موریدەكان: نزمترین چینی ئێزدییەكانەو لە رابردوودا ئەركیان گوێڕایەڵی كوێرانە بووە، بەڵام نەوەی نوێی ئەم چینە ئێستا زۆر مەیلیان بۆ چەمكە مەدەنییەكان هەیەو زۆر ملكەچ نین‌و زەكات نادەن، مافی ئەوەشیان نیە لەگەڵ چینەكانی تردا هاوسەرگیری بكەن. هەندێك لە ئێزدییەكان خۆیان تەنها بەسەر سێ‌ چیندا دابەشدەكەن، لەسەر ئەو بنەمایەی كە چینی كوچك‌و حادی لە بنەڕەتدا لە چینی موریدەكانن‌و چینی "پیر" یش چینێكی جیاوازن لە چینی "شێخ"، بەڵام ئەوە راستییەكی پشتڕاستكراوەیە كە هاوسەرگیری لەنێوان پەیڕەوانی ئەو پێنج چینەدا رێگەی پێنادرێت، هەتا تەنانەت لە ناو یەك چینی وەكو شێخەكانیشدان بۆ نمونە كەسێكی سەر بە گروپی شێخ حەسەن ناتوانێت لەگەڵ كەسێكی سەربە شێخ ناسرەدین یان گروپێكی تر هاوسەرگیری بكات.

درەو: لە راپۆرتی ساڵانەیدا وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا پێشلكارییەكانی لە وڵاتانی جیهان خستووەتە روو (59) لاپەڕەی تەرخانكردوە بۆ پێشیلكارییەكانی مافی مرۆڤ لە عێراق و هەرێمی كوردستان بەتایبەت بەرامبەر بە رۆژنامەوانان، راپۆرتەكە نوسیویەتی : لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا، تەلەفزیۆنەکانی ڕووداو Rudaw و کوردستان24 K24دەستیان دەگات بە هەموو دامەزراوە گشتییەکان و زانیارییەکانیشدا، لە کاتێکدا لە ناوچەکانی قەڵەمڕەوی یەکێتیدا تەلەفزیۆنەکانی کوردسات نیوز Kurdsat News و گەلی کوردستان GK هەمان ئەو باڵادەستییەیان هەیە. میدیاکانی ئۆپۆزسیۆن دەستڕاگەیشتنێکی سنورداریان هەیە بە زانیارییە گشتییەکان لە هەرێمی کوردستاندا. وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا لە کۆتایی مانگی ئازاردا ڕاپـۆرتی ساڵانەی خۆی بڵاوکردەوە لە بارەی ڕەوشی مافەکانی مرۆڤ لە وڵاتانی جیهان لە ماوەی ساڵی 2020 دا. بەشی کوردی دەنگی ئەمەریکا چەند بەشێکی ڕاپـۆرتەکە، ئەوانەی لە بارەی ئێران، تورکیا، سوریا، عێراق و هەرێمی کوردستانن کردووەتە کوردی.   لەبارەی ڕاپـۆرتەکەی عێراق کە لە 59 لاپەڕە پـێکهاتووە عێراق بەپێی دەستوری وڵاتەکە کۆمارێکە لەسەر بنچینەی سیستەمی پەرلەمانی. هەڵبژاردنەکەی ساڵی 2018 بۆ پەرلەمانی وڵاتەکە؛ ناکرێت بگوترێت لە هەموو ڕوویەکەوە هەڵبژاردنێکی تەواو بووە، بەڵام بە گشتی لە سۆنگەی پێوانە نێونەتەوەییەکانەوە، هەڵبژاردنێکی ئازاد و ڕەوا بووە و ئاڵوگۆڕێکی ئاشتیانەی دەسەڵاتی بە دوای خۆیدا هێنا و دەسەڵات لە حەیدەر ئەلعەبادی گواسترایەوە بۆ عادل عەبدولمەهدی. خۆپیشاندانە بەرفراوانەکانی عێراق لە مانگی دەی ساڵی 2019 دەستیانپێکرد و لە ڕۆژی 1ی مانگی دوازدەی هەمان ساڵدا حکومەتەکەی عەبدولمەهدی ناچار بە دەست لە کار کێشانەوە کرد. موستەفا ئەلکازمی، سەرۆکی دەزگای هەواڵگری ئەوکاتەی عێراق، ڕۆژی 6ی مانگی پـێنجی ساڵی 2020، توانی متمانەی پەرلەمان بەدەست بێنێت و ببێتە سەرەک وەزیری عێراق پاش ئەوەی وابەستەیی خۆی ڕاگەیاند بۆ ژمارەیەک دۆسێی گرنگ، لەوانە؛ هەڵبژاردنی پێشوەخت لە ساڵی 2021دا، بەرپرسیارکردنی یاسایی ئەوانەی دەستیان لە توندوتیژییەکاندا هەبووە بەرامبەر خۆپیشاندەرانی ساڵانی پێشوو و هەروەهاش چارەسەرکردنی دۆسێی گەندەڵی لەناو دامەزراوەکانی حکومەتدا. ژمارەیەکی زۆری هێزی ئاسایشی لە سەرانسەری عێراقدا هەن و کار دەکەن. وەزارەتەکانی ناوخۆ و بەرگری و هەروەها دەزگای دژە تێرۆر "وەک وەزارەتێک وایە" هێزە ئاسایشییەکانی عێراق بەڕێوەدەبەن و سەرپەرشتیشیان دەکەن. هێزە چەکدارە ئاساییەکان و هێزەکانی سەپاندنی یاسا لە عێراقدا لە هەوڵێکی چڕ و پڕدان بۆ پاراستنی سەقامگیری لە وڵاتەکەدا. ئەم هێزانەهاوتەریب لەگەڵ کۆمیتەی حەشدی شەعبیدا کار دەکەن {حەشد ئەو هێزانەن کە لە نزیکەی 60 هێزی میلیشیایی پێکهاتووە و ڕێکخراوێکی چەتریە و دەوڵەت سەرپەرشتی دەکات} ئەم هێزانەی حەشد لە سەرانسەری عێراقدا کار دەکەن بەڵام زۆر جار لە دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەتدان و هەروەهاش پێچەوانەی سیاسەتەکانی حکومەت ڕەفتار دەکەن. زۆربەی ئەندامانی هێزەکانی حەشدی شەعبی، عەرەبی شیعە ئاینزان، لە کاتێکدا یەکەکانی عەرەبی سوننە، ئێزدییەکان کریستیانەکان و کەمایەتییەکانی تریش یان لەناو یانیش لە نزیک ناوچەکانی خۆیانەوە ئەرکەکان بەجێدەگەیەنن. هەموو یەکەکانی حەشدی شەعبی، بە فەرمی ڕاپۆرتەکانی خۆیان بەرز دەکەنەوە بۆ کۆمیتەی حەشد و بەرەنجامیش لەژێر سەرکردایەتی سەرەک وەزیردان، بەڵام ژمارەیەک لەم هێزانەی حەشدی شەعبی لە ڕووی کردەییەوە فرمان و ڕێنوماییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران و پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی ئێران بەجێدەگەیەنن. دوو لایەنە سەرەکییە کوردییەکەش، پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستانیش؛ هەر یەکەیان بۆ خۆی دەزگای ئاسایشی هەیە. بەپێی دەستوری عێراق، حکومەتی هەرێمی کوردستان مافی هەبوونی هێزی ناوخۆیی ئاسایشی هەیە، بەڵام پارتی و یەکێتی بە جیا کۆنترۆڵی هێزی پێشمەرگەیان کردووە لە دەرەوەی ئەو هێزانەی لە دەستوردا ئاماژەیان پێکراوە. ئەمە بێ لە هێزی پۆلیس کە دەبووایە لەژێر سەرپەرشتی وەزارەتی ناوخۆدا بووایە. بەپێی دەستور ڕێگەدراوە بە دەزگایەکی ئاسایش، بەڵام لەمەشیاندا پارتی و یەکێتی هەر یەکەیان دەزگای ئاسایشی خۆیان هەیە. پارتی و یەکێتی بە هەمان شێوە هەر لایەنە و دەزگایەکی تایبەتی هەواڵگرییان هەیە، کە دەبوایە لە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمەوە کاروبارەکانیان ڕێکبخرایە. دەسەڵاتی سیڤیلی فێدراڵی، کۆنترۆڵکردنێکی کارای نییە بەسەر هەندێک دەستە و تاقمی هێزەکانی ئاسایشدا، بەتایبەتیش بەسەر یەکەی هێزەکانی حەشدی شەعبیدا کە هاوپەیمانی ئێران و کۆمیتەی حەشدی شەعبین. دەستنیشان نەکردنی سنورەکان و ناچە جێناکۆکەکان بوونەتە سەرچاوەیەکی تری کێشە لە نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی نێوەندیدا و پشێوییەکی لە تایبەتمەندێتی نێوان هێزی ئاسایشی و دادگاکاندا دروستکردووە. ئەندامانی هێزە ئاسایشییەکان بە بەڵگەوە، ژمارەیەکی بەرچاو پێشێلکارییان کردووە. ژمارەیەکی بێشومار کێشەی مافەکانی مرۆڤ هەن، لەوانە؛ کوشتنی نایاسایی و ناڕەوا و دڕندانە، بێسەروشوێن کردنی زۆرە ملێیی، ئەشکەنجەدان، شێوازی ڕەفتاری نامرۆیی و دڵڕەقانە و سزای قورسی لە ڕادەبەدەر، ژیان و گوزەرانی سەخت و ناهەموار لە زیندان و گرتوخانەکاندا، دەستوەردانە ژیانی تایبەت و کۆتوبەندکردنی ئازادییەکانی ڕادەربڕین و ڕاگەیاندن و سنوردارکردنی دەستڕاگەیشتن بە تۆڕەکانی ئینتەرنێت و توندوتیژی بەرامبەر ڕۆژنامەوانان و هەڕەشە لێکردن و توندوتیژی و دەستگیرکردنی ناڕەوای ڕۆژنامەوانان و دادگاییکردنیان و چاودێریکردن و داخستنی ماڵپەڕەکان، دەستێوەردان لە مافی گردبوونەوەی ئاشتیانە و کۆتکردنی یاساییانەی ئازادی بزووتنەوەکانی ژنان، بە زۆر گەڕاندنەوەی ئاوارەکان بۆ ئەو شوێنانەی پێشتر هەڕەشەی کوشتنیان لەسەر بووە و مەترسی لەسەر ئازادییەکانیان هەبووە، گەندەڵی، نەبوونی لێکۆڵینەوە و بەرپرسیارنەکردنی ئەوانەی تاوان بەرامبەر ژنان دەکەن، تاوانەکانی توندوتیژی بەرامبەر تاکەکانی کەمایەتییە نەژادییەکان، توندوتیژی بەرامبەر هاوڕەگەزخوازان، سنوردارکردنی مافی کارگوزاران، وەک ڕێگەگرتن لە پێکهێنانی سەندیکا یان کۆمەڵەی سەربەخۆ ، جیاوازیکردن لە هەلی کار بۆ کۆچبەران و هەروەها خراپترین جۆری خستنە بەر کارکردنی منداڵان. داعش، بەردەوام بووە لە پێشێلکارییە دڕندانەکانیدا، لەوانە کوشتن لە ڕێی هێرشی خۆکوژی و چاندنی بۆمب و مینەوە. حکومەت لێکۆڵینەوەکانی خۆی دەکات و دادگایی گومانباران دەکات و زۆرجاریش دادگاییکردنەکان لەسەر ئەو دۆسێیانەی دەگوترێت داعشن، بە یاسای بەرەنگاربوونەوەی تێرۆریزم دەکرێن. * لێسەندنەوەی مافی ژیان و کردەی کوشتنی ناڕەوا یان بەهۆی مەبەستی سیاسییەوە: ژمارەیەکی زۆر ڕاپۆرت هەن لەسەر ئەوەی حکومەت و ئەندامانی هێزە ئاسایشییەکان کردەی نایاساییانەی کوشتنیان ئەنجامداوە، بە هەمان شێوەش ئەو میلیشیایانەی سەر بە حکومەت نین و هەروەها هاوسۆزەکانی داعش دەستیان هەیە لەو کردەی کوشتنانەدا. * بێسەروشوێنکردن: ڕاپۆرتێکی زۆر دراون لەسەر بێسەروشوێن کردن لەلایەن هێزە ئاسایشییەکانی حکومەتەوە یان لەسەر ئەو هێزانەی تری بۆ حکومەتی ئەنجام دەدەن. یونامی و ئۆفیسی کۆمیسیۆنی مافەکانی مرۆڤ، سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕاپۆرتەکانیاندا ئاماژەیان بەوە کردووە لە مانگی دەی ساڵی 2019وە تا مانگی سێ یونامی 154 دۆسێی وەک دەگوترێت دیارنەمانی خۆپیشاندەران و چالاکوانانی مافەکانی مرۆڤی بەدەست گەیشتووە و ئەو دۆسێیانەش وەها دانراون کە ئەو کەسانە یان گیراون یان ڕفێندراون. دەسەڵاتدارانی خۆجێیی لە شەنگال، پارێزگای نەینەوا ڕاپۆرتیان داوە 70 کەسی ئێزدی لەلایەن پارتی کرێکارانی کوردستانەوە دەستگیرکراون. دەسەڵاتدارانی خۆجێیی لەو ناوچەیە دەڵێن "لە ساڵی 2019ەوە پەکەکە زیاتر لە 400 ژنی دانیشتوی ئەو ناوچەیەی ڕفاندووە و هێشتا چارەنوسیان نادیارە." هێزە ئاسایشییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق کۆنترۆڵی ڕاستەخۆیان لەو ناوچەیەدا نییە و ناتوانن پشتڕاستی ئەو ڕاپۆرتانە بکەنەوە. لە مانگی 7دا پەکەکە 2 هاوڵاتی لە شاری دهۆک ڕفاندووە و هێشتاش چارەنوسیان دیار نییە. * ئەشکەنجەدان و شێوازی ڕەفتارکردن و سزای قورس و نامرۆیی و ناپیشەییانە: ڕێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ ڕاپۆرتیانداوە سەبارەت بەوەی کارمەندانی سەر بە هەردوو وەزارەتی ناوخۆ و بەرگری عێراق ئەشکەنجەی گیراوەکانیان داوە. بەپێی ئەو ڕاپۆرتانە خۆپیشاندەرە گیراوەکان ڕووبەڕووی بەدڕەفتاری جۆراوجۆر بوونەتەوە هاوکاتی لێکۆڵینەوەکان لەگەڵیاندا، لەوانە، لێدانی زۆر و قورس، بەکارهێنانی وزەی ئەلیکتریک وەک بەشێک لە ئەشکەنجەدانیان، خستنە ناو ئاوی ساردەوە، هەڵواسینی گیراوەکان بە سەرەوبنیش، هەڕەشەی کوشتن و هەڕەشەکردن لە کەسوکاریان و هەروەها ڕەفتاری سوکایەتی پێکردنی گیراوەکان وەک میز پێداکردن و وێنەگرتنیان بە ڕووتوقوتی. لەو ڕاپۆرتانەدا ئاماژەش کراوە بەو وتووێژانەی لەگەڵ ژنانی گیراودا کراون و باسیان لەوە کردووە لێیان دراوە و هەڕەشەی دەستدرێژی سێکسییان لێکراوە و هەندێکیشیان وەک دەڵێن "دەستدرێژی سێکسیان کراوەتە سەر." ڕێکخراوێکی ناحکومی لە مانگی شەشدا دەیان دۆسێی ئەشکەنجەدانی تۆمارکردووە لە گرتوخانەکانی پارێزگاکانی نەینەوا و کەرکوک و سەڵاحەدین و ئەنبار و زیقاڕ و هەروەها بەغداش. لە بەرامبەر ئەم پێشێلکاریانەدا، پەناپارێزی دراوە بە بەرپرسانی حکومەت و کارمەندانی دەزگاکانی ئاسایش لەوانە هێزە ئاسایشییەکانی عێراق و پۆلیسی فێدراڵی و هێزەکانی حەشدی شەعبی و هەندێک لە یەکە تایبەتەکانی دامەزراوە ناوخۆییە ئاسایشییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقیش. * ڕەوشی گرتوخانە و زیندانەکان: ڕەوشی گرتوخانە و زیندانەکان زۆر خراپن و جار جارەش مەترسی دەکەوێتە سەر ژیانی گیراو و زیندانیکراوەکان بەهۆی کەمی خواردن و ژمارەی زۆری گیراوەکان و ئەشکەنجەدان و ڕەوشی نەگونجاوی تەندروستی و نەبوونی خزمەتگوزارییەکی ئەوتۆی تەندروستی و هەروەهاش بەهۆی مەترسییەکانی کۆڤید 19 و نەخۆشیەکانی تریشەوە. لە زیندان و گرتوخانەکانی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ڕەوشەکە باشتر نییە. ژمارەی گیراوەکان و زیندانیکراوەکان زۆر زیاترە لە توانایی ئەو 6 زیندانەی لە هەرێمەکەدا هەن. کۆمیسیۆنی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستان لە ڕاپۆرتێکیدا دەڵێت، زیندانی هەولێر وەها دروستکراوە کە جێی 900 گیراوی تیادا ببێتەوە بەڵام 1957 گیراوی تیادایە. ئەم کۆمیسیۆنە سەربەخۆیە دەڵێت 3 گیراو لەو زیندانەدا بەهۆی نەخۆشییەوە مردوون بەبێ ئەوەی چارەسەرییەکی ئەوتۆی تەندروستی بۆ نەخۆشییەکانیان بکرێت بەهۆی ئەو ژمارە زۆرەی خەڵکی گیراو لە گرتوخانەکەدا دانراون. لەناو هەرێمی کوردستاندا "لێبوردنی گشتی" بە شێوەیەکی گونجاو لەگەڵ یاساکانی سزاداندا یەکناگرنەوە و ئەو لێبوردنانەش لە وادەی گونجاودا بڕیاریان لێنەدراوە. بەپێی یونامی، زیندانەکانی شارە سەرەکییەکانی هەرێمەکە نۆژەنکراونەتەوە بەڵام هێشتاش ڕەوش لە زیندان و گرتوخانە بچوکەکانی تردا هەر خراپە کە وەزارەتی ناوخۆی هەرێم سەرپەرشتییان دەکات. لە هەندێک لە گرتوخانەکانی ئاسایشی هەرێمەکەدا و ئەوانەش کە پۆلیس سەرپەرشتییان دەکەن، جار جارە گیراوی ژێر تەمەن 18 ساڵ لەگەڵ گیراوی سەرو تەمەن 18 ساڵ دادەنێن. لە مانگی نۆدا دەسەڵاتداران زیاتر لە 50 منداڵیان لە "گرتوخانەی هەولێر بۆ ژنان و منداڵان" هێشتۆتەوە لەگەڵ دایکەکانیاندا کە زیندان کراون. یونیسێف، بودجەیەکی بۆ ئەو منداڵانە بە جیا دابین کردووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نەیانتوانیوە دەستیان بە خوێندن ڕابگات. حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕێگەیەکی گونجاوی نەگرتۆتەبەر بۆ چارەسەرکردنی ئەو قسە و باسانەی هەن لەسەر ئەو پێشێلکاریانەی ئەفسەرەکانی وەزارەتی ناوخۆی هەرێم یان ئاسایش دەیکەن. لە ڕاپۆرتێکی مانگی نۆی کۆمیسیۆنی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستاندا ئاماژە بەوە کراوە هەندێک لە زیندان و گرتوخانەکان نەیانتوانیوە ڕێوشوێنە سەرەکییەکانی مافەکانی مرۆڤ بپارێزن یان فەراهەم بکەن بۆ زیندانییەکان. لەو ڕاپۆرتەدا جەخت کراوەتەوە لەوەی زیندان و گرتوخانەی نوێ دروست بکرێن و یاسای مافی گیراو و زیندانیەکانیش بەجێبگەیەندرێن. * دەستگیرکردن یان دەستبەسەرکردنی هەڕەمەکی: ڕاپۆرتێکی زۆر هەن لەسەر دەستگیرکردنی هەڕەمەکیانەی خەڵک و زیاتر هی عەرەبی سوننە، لەوانە؛ ئاوارەکانی ناوخۆی وڵاتەکە. لە مانگی حەوتدا هێزە ئاسایشییەکان 20 کەسی سوننە ئاینزایان دەستگیرکردووە وەک دەگوترێت گومانباربوون بەوەی ئەفسەرێکی باڵای هێزە ئاسایشییەکانی عێراقیان کوشتووە هاوکاتی هێرشیکی داعش لە ناوچەی تارمییە. ئەوانەی کە گیرابوون دەستیان لەو هێرشەدا نەبووە و ڕاپۆرتیش نەبووە لەسەریان کە پەیوەندییان بە داعشەوە هەبووبێت. پاش ئەوەی سەرەک وەزیر ڕاستەخۆ هاتە سەر خەت، ئەوجا ئازاد کران. لە مانگی نۆدا هێزە ئاسایشییەکانی عێراق، دورغام مەجید، چالاکوانی ناوداری عێراقییان دەستگیر کرد لەگەڵ 40 خۆپیشاندەری تر لە شاری حللە پارێزگای بابل. ڕۆژی دواتر ئازادیان کردن بەبێ ئەوەی هۆکاری دەستگیرکردنیان باس بکرێت. هێزە ئاسایشییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەلانیکەم 50 خۆپیشاندەر و چالاکوان و ڕۆژنامەوانیان لە شارەکانی زاخۆ و دهۆک دەستگیرکردووە. زۆرێک لە چاودێر ئەو دەستگیرکردنانەیان بە "دەستگیرکردنی هەڕەمەکی" ناودێر کردووە. ناودێرکردنی دەستگیرکردنی ئەو بەلانیکەم 50 کەسە بەوەی هەڕەمەکی بووە لەبەر دوو هۆکارە ،یان ئەوەتا مافی خۆیان بۆ گردبوونەوەی ئاشتیانە بەجێگەیاندووە یانیش بەهۆی ئەوەی دەسەڵاتدارن مافی ئەو گیراوانەیان فەرامۆش کردووە کە دەبێت بەپێی یاسا لەماوەی 24 کاتژمێردا ببرێنە بەر دادگا. * پرۆسەکانی دەستگیرکردن و ڕەفتارکردن لەگەڵ گیراوەکاندا: ڕێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ ڕاپۆرتیان داوە کە هێزەکانی سەر بە حکومەت "هێزە ئاسایشییەکان، پۆلیسی فێدراڵی، هێزی ئاسایشی نیشتمانی حەشدی شەعبی، هێزی پێشمەرگە و هەروەها ئاسایش" زۆر جار یاسایان فەرامۆش کردووە. میدیای خۆجێیی و ڕێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ، ڕاپۆرتیان داوە کە ئەم هێزانە بەبێ فرمانی دادوەر لە هەڵمەتە ئاسایشییەکانیاندا گومانبارانیان دەستگیرکردووە و یاسای دژە تێرۆریان بەکارهێناوە. زۆر جار ئەم گیراوانە بۆ ماوەیەکی زۆر لە گرتوخانە هێڵراونەتەوە بەبێ ئەوەی گوناهبار بکرێن یان ناونوس بکرێن. لە مانگی پـێنجدا، ئەمنیستی ئینتەرناشناڵ ڕاپۆرتیداوە کە چەکدارەکانی ئاسایش لە حکومەتی هەرێمی کوردستان هەڵیانکوتاوەتە سەر ماڵی "بەدەل عەبدولباقی ئەبوبەکر" مامۆستا و چالاکوان لە شاری دهۆک و بەبێ فرمانی دادوەر دەستگیریان کردووە. دواتر "بەدەل" بە خراپ بەکارهێنانی ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان گوناهبار کراوە بەهۆی ئەو ڕۆڵەی هەیبووە لە ڕێکخستنی خۆپیشاندانێکی ئاشتیانەدا لەڕێی تۆڕەکانی سۆشیال میدیاوە. ژمارەیەکی بەرچاوی راپۆرت هەن لەسەر دەستگیرکردنی هەڕەمەکیانە و نایاسایی لە لایەن هێزەکانی حکومەتەوە "هێزە ئاسایشییەکان و پۆلیسی فێدراڵی، ئاسایشی نیشتمانی و حەشدی شەعبی و پێشمەرگە و هەروەها ئاسایش. ئامارێکی متمانە پێکراو لەبەردەستدا نییە سەبارەت بە ژمارەی ئەو جۆرە ڕەفتارانە یان ئەو ماوەیەی گیراوەکان لە گرتوخانە دەهێڵدرێنەوە. زۆربەی جار دەسەڵاتداران کەسوکاری گیراوەکانیان ئاگادار نەکردۆتەوە لەوەی کە کەسێکیان گیراوە یان ئەوەی لە چ گرتوخانەیەک هێڵراونەتەوە، ئەمەش وەهای کردووە گیراوەکان لە جیهانی دەرەوە داببڕێن. ڕێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ، ڕاپۆرتیان داوە و دەڵێن لە زۆر دۆسێدا دەسەڵاتداران بە گیراوەکانیش ناڵێن بۆچی دەستگیرکراون یان گوناهبارکردنەکەیان چییە، گیراوەکانیش نەیانتوانیوە لەگەڵ پارێزەرەکانیاندا دابنیشن تا ڕۆژی دادگاییکردنیان. ڕاپۆرتیش هەن کە هێزەکانی سەر بە ئێران لە حەشدی شەعبیدا، هەڕەمەکیانە و نایاساییانە، کورد و تورکمان و کریستیان و کەمایەتییەکانی تری ڕۆژئاوای نەینەوا و دەشتی نەینەوا دەستگیر دەکەن. دەسەڵاتداران ژمارەیەکی زۆری گیراوەکان بۆ چەندان مانگ یان ساڵ بەبێ دادگاییکردن دەهێڵنەوە، بە تایبەتیش ئەوانەی بە یاسای دژە تێرۆر دەستگیر دەکرێن. دەسەڵاتداران لە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک لە ڕاپۆرتەکاندا ئاماژەیان پێکراوە، گیراوەکان بۆ ماوەیەکی درێژخایەن لە گرتوخانەدا دەهێڵنەوە؛ هەرچۆنێک بێت زانیارییەک نییە لەسەر ئەوەی ژمارەی گیراوەکان لەو گرتوخانە تایبەتانەدا چەندن و ماوەی چەندیان تیادا بەسەربردووە. سەرنجیش دراوە، کاربەدەستانی حکومەتی هەرێمی کوردستان تەگەرە و گرفت دەخەنە بەردەم کاری دادپارێزان و پارێزەرانەوە یانیش دادگاییکردنەکان بەبێ ئەوەی پێویست بکات دوا دەخرێن. ڕێوشوێنەکانی خۆپاراستن لە پەتای کۆرۆنا بوونەتە زیادکردنی تەگەرە لەبەردەم پرۆسە دادوەرییەکاندا لە ساڵی 2020دا. بەپێی ڕاپۆرتی کۆمیسیۆنی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستانی عێراق، هەندێک لە گیراوەکان لە گرتوخانەکانی هێزە ئاسایشییەکاندا بۆ ماوەی زۆر زیاتر هێڵدراونەتەوە لەگەڵ ئەوەشدا کە فرمانی دادگاش هەبووە بۆ ئازادکردنیان. * نەبوونی دادگاییەکی ڕەوای ئاشکرایانە: دەستوری عێراق، جەخت لە هەبوونی دەسەڵاتێکی سەربەخۆی دادوەری دەکاتەوە، بەڵام هەندێک بەندی یاسایی، سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەریی کۆتوبەند کردووە. ڕەوشی ئاسایشی و مێژووی سیاسی عێراق وەهایان کردووە دەسەڵاتی دادوەری لاواز بێت و پشت ببەستێت بە بەشەکانی تری حکومەت. گەندەڵی و تۆقاندن و هەڕەشەکردن وەک ڕاپۆرتی لەسەر دراون کاریگەرییان هەبووە لەسەر هەندێک دادوەر لە دۆسێکانی تایبەت بە تاوان لە کاتی دادگاییکردن و لەکاتی پێداچوونەوەشدا بە بڕیارەکانی دادگادا. لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا، ئەنجومەنی دادوەریی کوردستان لە ڕووی یاسایی و دارایی و بەڕێوەبردنەوە، ئەنجومەنێکی سەربەخۆیە و نەبەستراوەتەوە بە وەزارەتی دادەوە، بەڵام وەک ڕاپۆرتەکان ئاماژەی پێدەکەن، گەورە کاربەدەستانی حکومەتی هەرێمی کوردستان کاریگەری سیاسییان هەیە بەسەر دۆسێ هەستیارەکانەوە. دەستنیشانکردنی دادوەرەکان و بڕیارەکانیش، بەپێی ڕاپۆرتەکان لەژێر کاریگەری بەهێزترین لایەنە سیاسییەکانی هەرێمەکەدان. * زیندانیان و گیراوە سیاسییەکان: حکومەتی عێراق هیچ کەسێکی گیراو، بە "زیندانیکراوی سیاسی" ناودێر ناکات و وەهایان دەناسێنێت کە تاوانبارن و سەرپێچی یاسایان کردووە. پشتڕاستکردنەوەی ئەم جۆرە پێناسەکردنەی حکومەت ئاسان نییە و کارێکی قورسە بەهۆی نەبوونی ڕوونی و ئاشکرایی و گەندەڵییەکانی هێشتنەوەی گیراوەکان لە بەندیخانەکاندا و خاووخلیچکی لە ڕێوشوێنە دادوەرییەکاندا و هەروەهاش دەستڕاگەیشتنێکی سنوردار بە گیراوەکان، بە تایبەتیش لە نێوەندەکانی بەرەنگاربوونەوەی تێرۆریزم و هەواڵگری و هەروەها لەشکر. دژەبەرانی سیاسی حکومەت وەک دەڵێن "حکومەت خەڵک لەسەر بیروباوەڕی سیاسی زیندان دەکات لەسەربنچینەی گوناهبارکردنیان بە تاوانەکانی گەندەڵی و تێرۆریزم و کوشتن." ڕاوێژکارێکی یاسایی ڕێکخراوێکی ناحکومی مافەکانی مرۆڤ، ئاماژەی بە بێسەروشوێنکردنی بەلانیکەم 75 چالاکوانی مافەکان و چالاکوانی سیاسی کردووە کە لە مەیدانەکانی خۆپیشاندانەکانەوە ڕفێندراون لەلایەن ئەو لایەنانەنەی کە مەزەندە دەکرێت سەر بە ئێران بن. یاسای لێبوردنی گشتی لە ساڵی 2016دا پەسەند کرا و لە ساڵی 2017دا چاکسازی تیادا کرا تا لێبوردنەکان ئەوانەش بگرێتەوە کە لەسەر گەندەڵی دارایی دەستگیرکراون، بەو مەرجەی پارە دزراوەکان بگێڕدرێنەوە. ڕێکخراوە ناحکومییەکان و سیاسییەکانیش گازەندەیانە لەوەی دەسەڵاتداران ئامانجی ئەم یاسایەیان جێبەجێنەکردووە کە بریتیە لە ئازادکردنی ئەوانەی بەهۆکاری تایفەیی یان بە گوناهبارکردنی هەڵە لە زیندان و گرتوخانەکاندا هێڵدراونەتەوە. * پێشێلکارییەکان لە قەیرانە ناوخۆییەکاندا: ڕێکخراوێکی ناحکومی ئاماژە بەوە دەکات لە ساڵی ڕابردوودا 828 کەسی سیڤیل بەهۆی قەیران و کێشە ناوخۆییەکانەوە کوژراون لە کاتێکدا لە ساڵی 2019دا ژمارەی کوژراوەکان 2392 کەس بوون. بەپێی ڕای ڕێکخراوی عێراقی بۆ مافەکانی مرۆڤ دەشێت ئەم کەمبوونەوەیە بگەڕێتەوە بۆ سنورداربوونی خۆپیشاندانەکان بەهۆی ڕێوشوێنەکانی خۆپاراستن لە کۆڤید 19. هەرێمی کوردستانی عێراق لە مانگی نۆدا ڕایگەیاند هێشتاش 2880 ئێزدی بێسەروشوێنن لەسەرجەم ئەو 6417 ئێزدییەی لە ساڵی 2014دا داعش ڕفاندبوونی. هێزەکانی سەر بە حکومەت "پۆلیسی فێدرالی، ئاسایشی نیشتمانی، حەشدی شەعبی، هەروەها ئاسایش لە هەرێمی کوردستان" ئەشکەنجە و سزادان و دەستدرێژیی جەستەییان بەکارهێناوە دژ بە زیندانی و گیراوەکان و بەتایبەتیش عەرەبە سوننەکان، بەپێی ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ. * ئازادی ڕادەربڕین: توانراوە ڕەخنە لە حکومەت بگیرێت بە ئاشکرایی یان بە شێوەی تری تایبەت، بەڵام لە هەمانکاتیشدا مەترسی تۆڵە لێکردنەوەش هەبووە. بەهۆی سزا نەدانی ئەوانەی توندوتیژی و دەستدرێژی دەکەنە سەر ڕۆژنامەوانی و نەبوونی دەسەڵاتێکی سەربەخۆی دادوەریی و نەبوونی دەستەیەکی ڕێکخستنی کاروباری ڕۆژنامەوانی، وەهایان کردووە چالاکی ڕۆژنامەوانی سنورداربێت. هێزەکانی حکومەتی نێوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستانیش، خۆپیشاندەران و چالاکوانانی ڕەخنەیان لێگرتوون دەستگیرکردووە و لە گرتوخانە و زیندانەکاندا هێڵدراونەتەوە. * ئازادی ڕاگەیاندن و میدیا و میدیای ئەلیکترۆنی: وێڕای ئەوەی بەپێی دەستور ئازادییەکانی ڕادەربڕین پارێزراوە، بەڵام حکومەتی نێوەندی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقیش چاودێری و سانسۆر و هەندێک جاریش دەستێوەردان دەکەن لە کاروباری میدیاکاندا. ئەم دەستێوەردان و سانسۆرە، چەند جارێک بوونەتە هۆکارێک بۆ داخستنی هەندێک لە میدیاکان و سنوردارکردنی ڕاپۆرتەکان و ڕێگەگرتنیش لە دەستڕاگەیشتن بە زانیارییە گشتییەکاندا. هەردوو حکومەتی نێوەندی و هەرێمیش دەستێوەردان دەکەن لە خزمەتگوزارییەکانی ئینتەرنێتدا. لە هەرێمی کوردستانی عێراق، پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان، دەستڕاگەیشتن بە زانیارییەکانیان تایبەت کردووە بە میدیاکانی خۆیان. لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا، تەلەفزیۆنەکانی ڕووداو Rudaw و کوردستان24 K24دەستیان دەگات بە هەموو دامەزراوە گشتییەکان و زانیارییەکانیشدا، لە کاتێکدا لە ناوچەکانی قەڵەمڕەوی یەکێتیدا تەلەفزیۆنەکانی کوردسات نیوز Kurdsat News و گەلی کوردستان GK هەمان ئەو باڵادەستییەیان هەیە. میدیاکانی ئۆپزسیۆن دەستڕاگەیشتنێکی سنورداریان هەیە بە زانیارییە گشتییەکان لە هەرێمی کوردستاندا. یاسای ڕۆژنامەوانی لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا، دەسەڵاتی نەداوە بە حکومەت تا دامەزراوە میدیاییەکان دابخات، بەڵام لە مانگی هەشتدا حکومەتی هەرێمەکە ئۆفیسەکانی کەناڵی ڕادیۆ و تەلەفزیۆنی نالیایNRT داخست لە شارەکانی هەولێر و دهۆک، بەهۆی ڕووماڵکردنی شەپۆلی ناڕەزاییەکانەوە. لە مانگی نۆدا، دیندار زێباری ڕێکخەری کاروباری نێونەتەوەیی لە حکومەتی هەرێم، داکۆکی لەو بڕیارەی حکومەت کرد و ئاماژەی بەوە کردبوو کە ئێن ئاڕ تی، پێچەوانەی بەندی 2ی یاسای ژمارە 12ی ساڵی 2010 کردووە. ئەم بەندە تایبەتە بە قەدەغەکردنی هاندانی پشێوی نانەوەی گشتی و زیانلێدانی پێکەوە ژیانی کۆمەڵایەتی بەپێی یاساکەی هەرێمی کوردستان. هێزەکانی حکومەت، هەندێک جار ڕێگەیان لە ڕۆژنامەوانانیش گرتووە لەوەی ڕووماڵی ڕووداوەکان بکەن لەبەر هۆکاری ئاسایشی. هەندێک لە میدیاکان ڕاپۆرتیان داوە لەسەر هەراسان کردن و دەستگیرکردنی ڕۆژنامەوانان و هەروەهاش لەسەر هەوڵەکانی حکومەت بۆ ڕێگەگرتن لە ڕووماڵکردنی ڕووداوە سیاسییە هەستیارەکان، لەوانە دۆسێکانی تایبەتن بە ئاسایش و گەندەڵی و دۆسێکانی شکستی حکومەت لە دابینکردنی خزمەتگوزارییە بنچینەییەکان. * توندوتیژی و هەراسان کردن: ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ و هەروەها ئەمنیستی ئینتەرناشناڵ ئاماژە بە ژمارەیەکی بێشوماری پێشێلکاری دەکەن لەسەر ئازادی ڕاگەیاندن و ئازادی ڕادەربڕین هاوکاتی شەپۆلە بەرفراوانەکانی ناڕەزایی دەربڕین لە وڵاتەکەدا. میدیاکاران ڕاپۆرتیان داوە کە سیاسەتمەداران و کاربەدەستانی حکومەت و هێزە ئاسایشییەکان و گەورەکانی عەشرەت و تیرەکان و کاردارەکانیش، فشاریان خستۆتە سەر ڕۆژنامەوانان تا ڕاپۆرتی ڕەخنە ئامێز لەسەریان بڵاونەکرێتەوە. ڕۆژنامەوانان ڕاپۆرتیان داوە لەسەر توندوتیژییەکانی حکومەت و لایەنی سیاسی و تۆقاندن و هەڕەشەی کوشتن و هەراسان کردن، دەشڵێن تەنانەت هەڕەشەشیان لێکراوە ئەگەر بێتوو قسە لەسەر دۆسێکانی تایبەت بە مافەکانی مرۆڤ بکەن و پێیان گوتراوە ئەگەر بەردەوام بن ئەوا ناویان زیادەکرێتە سەر ئەو لیستە ڕەشەی دەزگاکانی هەواڵگری لە وڵاتەکەدا ئامادەی دەکەن. لە هەرێمی کوردستانیش ڕاپۆرت هەن لەسەر لێدان و دەستگیرکردن و هەڕەشەی کوشتن لەسەر میدیاکاران. لە هەندێک دۆسێدا ئەوانەی هێرشیان کردۆتە سەر میدیاکاران بەرگی لەشکر یان پۆلیسی حکومەتی هەرێمیان پۆشیوە. بە تایبەتی ڕۆژنامەوانەکانی کار بۆ NRT دەکەن، زیاتر دەستگیر دەکرێن. ڕێبوار کاکەیی، بەڕێوبەری ئۆفیسی NRT لە شاری هەولێر دەڵێت "دەسەڵاتدارانی هەرێم بەبێ هیچ گوناهبارکردنێک ڕۆژنامەوانان دەستگیر دەکەن و دەستدەگرن بەسەر ئامێرەکان و ناسنامەکان و تەلەفونە مۆبایلەکانیاندا." هەندێک لە داگاکانی هەرێمی کوردستان یاسای سزادانی عیراقی بەکاردەهێنن لەو دۆسێیانەی تایبەتن بە ڕۆژنامەوانان لەبری ئەوەی یاسای یاسای ڕۆژنامەوانی هەرێم بەکاربهێنن. لە نۆ مانگی یەکەمی ساڵی پاردا، کاربەدەستانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دامەزراوە جیاوازەکانی حکومەتدا 8 داوای یاساییان دژی ڕۆژنامەوان هێمن مامەند تۆمارکردووە، پاش ئەوەی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک وتارێکی ڕەخنە ئامێزی نوسی سەبارەت بە ڕێکارەکانی حکومەت بۆ بەرەنگاربوونەوەی پەتای کۆرۆنا. هێمن مامەند، 2 جار دەستگیر دەکرێت لە مانگی سێ و لە مانگی چواریشدا. ئەم ڕۆژنامەوانە 34 ڕۆژ لە گرتوخانە هێڵدراوەتەوە بە تاوانی خراپ بەکارهێنانی ئامێرە ئەلیکترۆنییەکانی پەیوەندیکردنەوە. ڕووماڵکردنی ڕووداوەکان لەو ناوچانەی لە داعش ڕزگار کراون هێشتاش جێی مەترسییە. ڕۆژنامەوانانی ڕووماڵی قەیرانە چەکدارییەکان دەکەن هێشتاش ڕووبەڕووی مەترسییەکی زۆری پارێزراوی ژیانیان دەبنەوە. * سانسۆر و کۆتوبەندکردن: نێوەندی داکۆکیکردن لە ئازادی ڕاگەیاندن لە عێراق لە مانگی حەوتدا ڕاپۆرتێکی بڵاوکردۆتەوە و وردەکاری کۆتوبەندەکانی سەپێندراونەتە سەر دامەزراوە میدیاییەکان لە ماوەی 10 ساڵی ڕابردوودا خراونەتە ڕوو. لەو ڕاپۆرتەدا ئاماژە بە داخستنی 128 میدیا کراوە و هەروەهاش ڕاگرتنی مۆڵەتەکانی کارکردنی ژمارەیەک لە دەزگا میدیاییەکان و سزادانی میدیاکان و لەکار دەرکردنی ژمارەیەک میدیاکارانی تایبەت. لەهەرێمی کوردستان، ڕۆژی 22ی مانگی نۆ، پۆلیس لە شاری سلێمانی، ڕۆژنامەوان بەهرۆز جەعفەر دەستگیر دەکات، دوای ئەو داوا یاساییەی بەرهەم ساڵح، سەرۆکی عێراق لەسەری تۆمار کردبوو بە تاوانی ناوبانگ زڕاندن. * ئازادی ئەکادیمیایی و بۆنە کلتورییەکان: حکومەت کۆتوبەندی هەیە لەسەر ئازادی ئەکادیمیایی و هەروەها بۆنە کلتورییەکان. فشاری سیاسی و ئاینی و کۆمەڵایەتیش لەسەر ئازادی بژارە هەیە بۆ ئەو دۆسێیانەی تایبەتن بە کاروباری ئەکادیمیایی و کلتوریشەوە. ڕێکخراوە ناحکومییەکان لە هەرێمی کوردستانیش ڕاپۆرتیان داوە لەسەر ئەوەی، سەرۆکی زانکۆکان و ڕاگری کۆلیژەکان و پۆستە باڵاکانی زانکۆ بۆ ئەوانە ئاسانترە بە دەستی بێنن کە پەیوەندییان بە پارتی و یەکێتییەوە هەیە. ئەوانەش کە لەگەڵ یەکێک لەو دوو لایەنەدان لە پێشترن بۆ خوێندنی باڵا و بەدەستهێنانی بڕوانامەی باڵا. * ئازادی هاتوچۆکردن: نمونە هەن لەسەر پێشێلکردنی ئازادی هاتوچۆکردنی ئاوارەکان، دەسەڵاتداران ڕێگەیان گرتووە لەوەی ئاوارەکان لە ئۆردوگاکاندا بەبێ مۆڵەت وەرگرتن بچنە دەرەوەی ئۆردوگاکە، ئەمەش یانی سنوردارکردنی دەستڕاگەیشتن بە بژێوی ژیان و خوێندن و هەروەها خزمەتگوزارییەکانیش. زۆرێک لەو ناوچانەی لە داعش ڕزگارکراون دووچاری کێشەی کۆتوبەندکردنی هاتوچۆ هاتوونەتەوە بەهۆی ئەو بنکەی پشکنینانەی حەشدی شەعبی و هێزەکانی تری حکومەت دایاندەنێن. لەگەڵ ئەوەشدا کە ڕەوشی هەندێک ناوچە، ڕوو لە باشییە، بەڵام ئەو ئاوارانەی گەڕاونەتەوە، چوونەتەوە سەر خانوی داڕماو و نەبوونی خزمەتگوزاری و بژێوی ژیان، ئەمانە بێ لەوەی هێشتاش مەترسی ئاسایشییان هەر ماوە بەهۆی بوونی یەکەکانی حەشدی شەعبییەوە و لە ناوچەیەکی وەک شەنگال بەهۆی ئەو هێزە چەکدارانەی، وەک دەگوترێت هاوپەیمانی پارتی کرێکارانی کوردستانن. ژمارەیەک ڕێکخراوی ناحکومی ڕاپۆرتیان داوە، یەکەکانی حەشدی شەعبی و هەروەها هێزی پێشمەرگەش ڕێگەیان لە خەڵکی سیڤیل گرتووە بەتایبەتی عەرەبی سوننە و کەمایەتییە نەژادەکانی تر لەوەی بگەڕێنەوە زێدی خۆیان پاش ئەوەی حکومەت شکستپێهێنانی داعشی ڕاگەیاندووە. حکومەتی هەرێمی کوردستان، کۆتوبەندی خستۆتە سەر هاتوچۆی ئەوانەی دانیشتووی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی نین. دەسەڵاتدارانی هەرێم داوادەکەن ئەوانەی دانیشتووی هەرێم نین خۆیان لە ئۆفیسەکانی ئاسایش ناونوس بکەن و مۆڵەتی مانەوە وەربگرن. هاوڵاتیانی پاشخانێکی نەژادی و تایفەیی جیاوازیان هەیە بە کوردیشەوە، کە لە ناوچەکانی تری عێراقەوە سەردانی هەرێم دەکەن دەبێت پشکنینی وردیان بۆ بکرێت. حکومەت هەمان جۆری کۆتوبەندی لەسەر ئاوارەکانی پارێزگای نەینەوا و ناوچە جێناکۆکەکانیش داناوە. حکومەتی هەرێمی کوردستان لە هەندێک ناوچەدا کۆتوبەندی زیاتری داناوە بە بەراورد بە هەندێک ناوچەی تر. ڕەوشی ئاوارەکان و گوزەرانیشیان لەم ڕاپۆرتەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکادا بە درێژی و وردی باسکراوە و تیایدا هاتووە کە سەدان هەزار ئاوارە لە عێراقدا هەن، بێ لەوەی دەیان هەزار پەنابەر و ئاوارەی تریش لە وڵاتانەوە لە عێراقدا دەژین و ژیان و گوزەرانیشیان مایەی سەرنجە وەک لە ڕاپۆرتەکانی یونامی و یو ئێن ئێچ سی ئاڕدا ئاماژەیان پێکراوە. * ئازادی بەشداری لە پرۆسەی سیاسیدا: ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە مانگی یازدەدا یاسای نوێی هەڵبژاردنی پەسەند کرد، بەپێی ڕای شیکەرەوە، ئەم یاسا نوێیە سەربەخۆییەکی زیاتر و دەرفەتی زیاتر دەڕەخسێنێت بۆ سەرکەوتنی کاندیدەکان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا. ئاوارەکانی ناوخۆ لەم یاسا نوێیەی هەڵبژاردندا، دوورخراونەتەوە لەسەر بنچینەی ئەوەی دەبێت کارتی دەنگدەرانیان هەبێت بەپێی سیستەمی بایۆمیتری. ڕێکخراوە ناحکومییەکان نیگەرانی خۆیانیان دەربڕیوە لەوەی دەشێت ئەمە ببێتە مایەی ئەوەی لە هەڵبژاردنەکانی داهاتووی عێراقدا مافی دەنگدانیان نەبێت. لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا، کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان، هەڵبژاردنەکەی ساڵی 2018ی پەرلەمانی بەڕێوەبرد. زۆربەی چاودێران کەموکوڕییەکی کەمیان لەو هەڵبژاردنەدا تۆمار کردبوو، بەڵام لایەنەکانی ئۆپزسیۆن وەک دەڵێن دەنگدەران ترسێندراون و فێڵ و تەڵەکەی بە بەرنامە کراوە وەک پڕکردنەوەی سندوقەکانی دەنگدان. دوای هەڵبژاردنەکانی ساڵی 2018ڕێکخراوی قەیرانە نێونەتەوەییەکان ڕاپۆرتی داوە لەسەر ئەو قسە و باسانەی لە هەڵبژاردنی کەرکوکدا کرا و ئاماژەی بەوە کردووە " یەکێتی" هەڵبژاردنی لە هەندێک ناوچەی ئەو پارێزگایەدا بردۆتەوە کە لە ڕووی مێژووییەوە پشتیوانی تیادا زۆر کەمە بۆ یەکێتی لەکاتێکدا بەشداری لە ناوچە کورد نشینەکاندا کەم بووە بە بەراورد لەگەڵ ناوچە عەرەب و تورکمان نشینەکاندا. * گەندەڵی و نەبوونی ڕوونی و ئاشکرایی لە حکومەتدا: گەندەڵی، تەگەرەی سەرەکییە لەبەردەم فەرمانڕەوایەتییەکی باش و گونجاودا لە عێراق. بوونی میلیشیا چەکدارەکان کە ڕاستەوخۆ دەستیان لە گەندەڵیدا هەیە، ڕۆڵیان هەیە لە پاراستنی کاربەدەستانی گەندەڵدا، ئەمەش وەهای کردووە درێژەدان بە ئەرکی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی ئێجگار قورس بێت. "ڕۆژنامەی ئیندپێندەنت"ی بەریتانی لە ڕاپۆرتێکدا ئاماژەی بەوە کردووە بڕی 300 ملیار دۆلار لەو پڕۆژانەدا بەکارهاتووە کە بوونیان نییە لەسەر زەوی. لێکۆڵینەوە لە گەندەڵییەکان ئازاد نەبوون و لەژێر کاریگەری سیاسیدان. گەندەڵی بنکەکانی سەر سنور، کێشەیەکی ترە. لە مانگی حەوتدا سەرەک وەزیری عێراق هەڵمەتێکی دەستپێکرد بۆ کۆنترۆڵکردنی سنورەکانی ئێران و هەروەها وڵاتانی تری دراوسێی عێراق. * هەڵوێستی حکومەت سەبارەت بە لێکۆڵینەوەکان لەسەر پێشێلکارییەکانی مافەکانی مرۆڤ: ڕێکخراوە ناحکومییەکان لە عێراقدا کێشەی گەیشتنیان هەیە بە کاربەدەستان، وەک بەرەنجامێکیش نەتوانراوە پارێزراوبن، نەتوانراوە داراییەکی ئەوتۆیان بۆ دابین بکرێت و زۆر بە دەگمەن (ئەگەر هەبووبێت) حکومەت پڕۆژەی داونەتێ و تەنانەت لە هەندێک ناوچەی وڵاتەکەشدا بۆیان نەبووە کاری ڕۆژانەی خۆیان بکەن. لە هەرێمی کوردستانیش، ڕێکخراوە ناحکومییەکان زۆربەیان کوردین و زۆربەشیان پەیوەندییان بە لایەنە سیاسییەکانەوە هەیە و ئەو لایەنە سیاسیانە بودجەیان دەدەنێ. وەک لە ڕاپۆرتەکاندا ئاماژەیان پێکراوە، لە ساڵی 2013وە حکومەت هیچ پارەیەکی بۆ ئەو ڕێکخراوانە دابین نەکردووە. * دەستدرێژی سێکسی و توندوتیژی خێزانی: بەپێی ڕاپۆرتی یونامی، لە بڵاوبوونەوەی پەتای کۆرۆناوە، دەستدرێژیکردنی سێکسی و توندوتیژی خێزانی و ئازاردانی جەستەیی خود و هەراسان کردنی ئەوانەی تەمەنیان لە ژێر 18 ساڵیەوەیە زیادیان کردووە، هۆکارێکی تریش خراپ بوونی ڕەوشی ئابورییە. ئەم دیاردەیە لە هەرێمی کوردستانی عێراقیشدا هەیە و بەپێی ڕاپۆرتەکان بەهۆی ئەو ڕەوشەوە خەڵکانیک هەن بیر لە خۆکوشتن دەکەنەوە. * هەڵوێستە زیانبەخشەکانی تر بەهۆی نەریتەوە: کوشتن بە ناوی شەرەفەوە، هێشتاش کێشەیەکی سەرەکی و مەترسیدارە لە عێراقدا. بەپێی بەندەکانی یاسا، ئەوەی لەسەر دۆسێی کوشتن لە پەیوەندی بە شەرەفەوە دەگیرێت، سزای هەتا 3 ساڵ زیندانیکردنی بەسەردا دەدرێت. بەپێی ڕاپۆرتەکانی یونامی، ساڵانە سەدان ژن دەکوژرێن لەسەر شەرەف. هەندێک لە خێزانەکانیش وەک ئاماژەی پێدەکرێت ئەو جۆرە کوشتنە وەها نیشان دەدەن کە کارێکی خۆ کوشتن بووە. بەڕێوبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بەرامبەر ژنان کە سەر بە وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی کوردستانە، تا مانگی نۆی ساڵی پار 3 دۆسێی کوشتن لەسەر شەرەفی پشتڕاست کردۆتەوە لە نێو 26 دۆسێی کوشتنی ژناندا لە هەرێمەکەدا، بەڵام سەرچاوەیەک لە یو ئێن ئاماژەی کردووە بەوەی کوشتنەکان بەناوی شەرەفەوە زۆر زیاترە لەوەی باس دەکرێت. ڕاپۆرتیش هەن لەسەر بەکارهێنانی ژنان و کچان بۆ کاری سێکسی لە ڕێی پرۆسەی هاوسەرگیری کاتییەوە و لەبەرامبەردا پارە دەدرێتە ماڵی کچەکە یان ژنەکە.ڕاپۆرت لەسەر هەراسانکردنی سێکسیش هەن و بە هەمان شێوەش لە سەر جیاوازییەکانی نێوان نێر و مێ لە کۆمەڵگەدا. بۆ نمونە لە داگاکاندا گەواهیدانی ژنان بە نیوەی گەواهیدانی پیاوان دادەنرێت لە هەندێک لە دۆسێ یاساییەکاندا و لە هەندێکی تریشدا یەکسانە. لە هەرێمی کوردستانیش هەندێک پارێزراوی زیاتری ژنان هەیە، بەڵام ئەم پارێزراویە بە شێوەیەکی ڕێکخراو نییە. هەندێک لە یاساکان لەو هەرێمەدا ڕەنگدانەوەی یاساکانی حکومەتی فێدراڵە. لە هەرێمی کوردستان ژن مافی هەیە داوای جیابوونەوە لە هاوسەرەکەی بکات، بەو مەرجەی پێش هاوسەرگیرییان ئەو مەرجەیان دانابێت. * مافی منداڵان: ڕێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ ڕاپۆرتیان داوە سەبارەت بە کێشەی فرە لایەنەی منداڵەکانی داعش و ئەو منداڵانەی لە ناوچەکانی داعش داگیریان کردبوو، لەوانە پێنەدانی دۆکیۆمێنتی لەدایک بوون. وەها مەزەندە دەکرێت 45 هەزار منداڵ لە ئۆردوگاکاندا دەژین و هیچ دۆکیۆمێنتێکیان نییە، ئەم کێشەیەش منداڵە ئاوارەکانیشی گرتۆتەوە، ئەوانەی لە دەرەوەی ئۆردوگاکاندا دەژین. بەپێی ڕاپۆرتی یونسێف، بەلانیکەم؛ یەک ملیۆن و 640 هەزار منداڵ لە عێراقدا کە نیوەیان کچن، هەر هیچ نەبێت پێویستیان بە جۆرێک لە جۆرەکانی پارێزراوی هەیە. هاوسەرگیری بە زۆرەملێیی کچان بە هاوسەرگیریی کاتییشەوە لە سەرانسەری وڵاتەکەدا هەیە. لە هەرێمی کوردستانی عێراقیش نابێت هاوسەرگیریی منداڵان هەبێت، بەڵام یاساکانی هەرێم ڕێگەیان بە دادوەر داوە، تا مێردمنداڵی تەمەن 16 ساڵیش مارەبڕ بکەن ئەگەر بڕیاری خۆیان بێت و ڕەزامەندی باوانیشیان وەرگیرابێت. * دژایەتی ئاینی جوو: ئەندامانی پێکهاتەی جوو ناتوانن بە ئاشکرایی سروتە ئاینییەکانی خۆیان بکەن بەهۆی سزادان و جیاوازیکردن و هەروەهاش توندوتیژی کاراکتەرە توندڕەوەکانەوە. بەڵام لە ساڵی پاردا، ڕاپۆرت نەدراوە لەسەر ڕەفتاری دژە جوو لە عێراقدا. * ئەندامانی پێکهاتە نەژادی و ئاینییەکان: پێکهاتەی عێراق بریتییە لە عەرەب و کورد و تورکومان و شەبەک و کلدان و ئاشوری و ئەرمینیایی و ئێزدی و سابیئەی مەندانی و بەهایی و کاکەیی و ژمارەیەکی کەمی جوو. لە عێراق ژمارەیەکی کەمی ڕۆمانیش هەن کە بە "دۆم" ناسراون، وەهاش مەزەندە کراوە، یەک ملیۆن و نیو بۆ دوو ملیۆن هاوڵاتی بە ڕەگەز ئافریکایی لە پارێزگای بەسرە و ناوچەکانی دەوروبەری نیشتەجێن. قورسە بزانرێت ڕووداوەکان و ژیانیان چۆن بووە بە تایبەتیش لە ڕووی جیاوازیکردنی ئاینی و نەژادییەوە. لە مانگی حەوتدا ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ، ڕاپۆرتێکی بڵاوکردۆتەوە و تیایدا ئاماژە بەوە دەکات حکومەتی هەرێم ڕێگەی گرتووە لە خێزانە عەرەبەکان تا بگەڕێنەوە بۆ ماڵەکانی خۆیان لە پارێزگای دهۆک، هەروەهاش ڕێگر بووە لە گەڕانەوەی خێزانەکان بۆ شارۆچکەی ڕەبیعە لە پارێزگای نەینەوا. ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ دەڵێت حکومەتی هەرێم تەنها ڕێگەی داوە خێزانە کوردەکان بگەڕێنەوە. * پێشیلکارییەکان بەرامبەر هاوڕەگەزخوازان: وەزارەتی دەرەوەی عێراق لە مانگی پێنجدا ناڕەزاییەکی توندی دەربڕی لەسەر ئەوەی بە "دابونەریت و بەهای کۆمەڵگە" ناودێری دەکات، پاش ئەوەی باڵیۆزخانەی یەکێتی ئەوروپا، ئاڵای پەلکە ڕەنگینەی هەڵکرد (سیمبۆلی هاوڕەگەزخوازان) لە ڕۆژی نێونەتەوەیی بەرەنگاربوونەوەی دژایەتی کردنی هاوڕەگەزخوازان بە هەموو جۆرەکانیەوە. چەند ڕۆژێک دواتر ڕاپۆرتەکانی میدیا باسیان لە کوژرانی کوڕێکی هاوڕەگەزخواز دەکرد لە شاری سەدر لە بەغدا و هەروەهاش لەسەر کوژرانی کەسێکی تر لە پارێزگای بابل. لە هەرێمی کوردستانیش بە هەمان شێوە، هاوڕەگەزخوازان لە ترس و دڵەڕاوکێدا دەژین و هەڕەشەیان لەسەرە و توندوتیژی و جیاوزیشیان بەرامبەر دەکرێت. هاوڕەگەزخوازان دەڵێن ناتوانن خۆیان ئاشکرا بکەن لە ترسی خێزانەکانیان و ناسیاوەکانیان و خەڵکی تری نەناسراویش. ........................   لەبارەی ڕاپـۆرتەکەی تورکیا کە لە 84 لاپەڕە پـێکهاتووە تورکیا کۆمارێکی دەستوورییە و سیستمی سەرۆکایەتی جێبەجێکاری هەیە و پەرلەمانێکی 600 کورسی (ئەنجومەنی نیشتمانی مەزن) ی هەیە. لە هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی و پەرلەمانی ساڵی 2018دا، ڕێکخراوی ئاسایش و هاوکاری لە ئەوروپا، نیگەرانی خۆیان دەربڕی سەبارەت بە سنووردارکردنی راپۆرتی میدیا و ژینگەی هەڵمەتی هەڵبژاردن، لەوانە زیندانیکردنی کاندیدێکی سەرۆکایەتی کە توانای کاندیدەکانی ئۆپۆزسیۆنی سنووردارکرد بۆ کێبڕکێ کردن بە شێوەیەکی ئازادانە و یەکسانانە. پۆلیسی نیشتمانی و جەندرمە، لەژێر کۆنترۆڵی وەزارەتی ناوخۆ،بەرپرسیارن لە ئاسایشی ناو شارو ناوچە دووردەستەکان و ناوچە سنووریەکان. بە شێوەیەکی گشتی لەشکر بەرپرسیارە بەرامبەر کۆنترۆڵکردنی سنوور و ئاسایشی دەرەوەیی. دەسەڵاتدارانی مەدەنی کۆنترۆڵی کاریگەریان لەسەر بەرپرسانی جێبەجێکردنی یاسا هەیە، بەڵام میکانیزمەکانی لێکۆڵینەوە و سزادانی خراپ و خراپە کاری وەک پێویست نییە. ئەندامانی هێزەکانی ئاسایش چەندین پێشێڵکارییان ئەنجام داوە. لە ژێر یاسای دژە تیرۆری فراوان کە لە ساڵی 2018 دا پەسەندکرا حکومەت بەردەوام بوو لە بەرتەسککردنەوەی ئازادییە بنەڕەتییەکان و پێشێلکردنی فەرمانی یاسا. لە دوای هەوڵی کودەتاکەی ساڵی 2016وە، دەسەڵاتداران زیاتر لە 60 هەزار پۆلیس و سەربازیان لە کار دوورخستەوە و نزیکەی 125 هەزار فەرمانبەری مەدەنییان دەرکرد، یەک لەسەر سێی دەسەڵاتی دادوەریان لە کارەکانیان لادازیاتر لە 90 هەزار هاووڵاتیان دەستگیرکرد وە زیاتر لە 1500 ڕێکخراوی ناحکومییان بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە تیرۆر داخست، بە تایبەتی بە تۆمەتی پەیوەندی بە بزوتنەوەی فەتحوڵا گولەن کە حکومەت تۆمەتباری کرد بە پالانداڕێژەری سەرەکی کودەتاکە. کێشە گرنگی تری مافەکانی مرۆڤ بریتی بوون لە: ڕاپۆرتەکان لەسەر کوشتنی هەڕەمەکی؛ کوشتنی گوماناوی خەڵکی لە زینداندا؛ بێسەروشوێنکردن، ئەشکەنجەدان؛ دەستگیرکردنی هەڕەمەکی و زیندانی کردنی بەردەوامی دەیان هەزار کەس، لە ناویاندا سیاسەتمەدارانی ئۆپزسیۆن و ئەندامانی پێشوی پەرلەمان، پارێزەران، ڕۆژنامەوانان، چالاکوانانی سڤیل، و کارمەندانی ئەرکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا بۆ ئەوەی گوایە پەیوەندییان بە گروپی " تیرۆرستی" یان وتارێکی ڕێگەپێدراوی ئاشتیانەوە هەیەبووە. بوونی زیندانی سیاسی، لە ناویاندا کاربەدەستە هەڵبژێردراوەکان؛ تۆڵەکردنەوەی سیاسیانە دژی ئەو کەسایەتییانەی لە دەرەوەی وڵات دەژین؛ کێشەی بەرچاو لەگەڵ سەربەخۆیی دادوەری؛ سنووردارکردنی توند لەسەر ئازادی ڕادەربڕین و ڕۆژنامەگەری و ئینتەرنێت، لەوانە توندوتیژی و هەڕەشەی توندوتیژی بەرامبەر بە ڕۆژنامەنووسان، داخستنی دەزگای ڕاگەیاندن، و دەستگیرکردنەکان بەبێ شیکردنەوەی هۆکار یان دادگاییکردنی ڕۆژنامەوانان وەکو تاوانبار و یان ئەوانەی کە ڕەخنە لە سیاستەکانی حکومەت یان کاربەدەستان دەگرن، سانسۆرکرن و بلۆککردنی ماڵپەرەکان؛ چەندین کۆت و بەند بۆ سەر ئازادی کۆڕو کۆبونەوە، ڕێکخراو، بزوتنەوە؛ هەندێک حاڵەتی دووبارە ئاوارەکردنەوەی پەنابەران و توندوتیژی دژ بە ژنان و هاوڕەگەزخوازەکان و ئەندامانی کۆمەڵگە کەمینەکان. حکومەت هەنگاوی سنوورداری ناوە بۆ لێکۆڵیەنەوەکردن، دادگایی کردن و سزادانی ئەندامانی هێزەکانی ئاسایش و کاربەدەستانی تری کە تۆمەتبارکراون بە ئەنجامدانی سەرپێچیکردن لە مافەکانی مرۆڤ. لێخۆشبوون کێشەیەکی گەورەیە. پێکدادانی نێوان هێزەکانی ئاسایش و ڕێکخراوی تیرۆرستی پارتی کرێکارانی کوردستان و دارودەستەکەی بەردەوامە، هەرچەندە ئاستەکەی کەمتربووەتەوە بەبەراورد لەگەڵ ساڵێک پێشتر، ئەمەش بووەتە هۆی برینداربوون یان کوشتنی هێزەکانی ئاسایش، تیرۆرستان و خەڵکی سڤیل. حکومەت زانیاری بڵاونەکردەوە دەربارەی هەوڵەکان بۆ لێکۆڵینەوە یان دادگایی کردنی کارمەندان بۆ کوشتنی بێمەبەست یان بە مەبەستی ئەو هاووڵاتیە سڤیلیانەی لە ئۆپەراسیۆنەکانی دژە تیرۆردا کوژراون. * کوشتنی بە ئەنقەست یان بە مەبەستی سیاسی: دەنگۆی باوەڕپێکراو هەبوو کە حکومەت بەشداری کردووە لە کوشتنی خەڵکی مەدەنی لە پەیوەندی بە شەڕی دژی ڕێکخراوی تیرۆرستی پارتی کرێکارانی کوردستان لە باشووری ڕۆژهەڵاتی وڵاتەکە، هەرچەندە لە ئاستێکی کەمتردا بوو بە بەراورد بە ساڵانی پێشووتر. پەکەکەش بەردەوام بوو لە بە ئامانجکردنی خەڵکی سڤیل لە هێرشەکانیدا؛ حکومەتیش بەردەوام بوو لە کارکردنی بۆ ڕێگریکردن لە هێرشەکان. بە گوێرەی گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی، لە 1ی مانگی یەکەوە هەتا 10ی مانگی دوانزە ، لە شەڕ و پێکدادانەکانی پەیوەندیداربە پەکەکەوە، 35 هاووڵاتی سیڤیل، 41 ئەندامی هێزە ئەمنییەکان و 235 چەکداری پەکەکە لە هەرێمەکانی ڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵات کوژراون. گروپەکانی مافەکانی مرۆڤ دەڵێن، حکومەت لە شەڕی لەگەڵ پەکەکەدا، ڕێوشوێنێکی کەمی گرتەبەر بۆ پاراستنی ژیانی هاووڵاتیانی مەدەنی. پەکەکەش بەردەوام بوو لە هەڵمەتە سەرتاسەرییەکانی بۆ سەر هێزە ئەمنییەکانی حکومەت و لە هەندێک حاڵەتدا هاووڵاتیانی مەدەنیش. بۆ نموونە لە 14 ی مانگی 5 تیرۆریستانی پەکەکە هێرشیان کردە سەر کارمەندانی فریاگوزاری لە شاری وان دوو کەسیان کوشت و کەسێکیشیان بریندار کرد. لە 18ی مانگی شەش بە پێی ڕاپۆرتان پەکەکە هێرشی کردە سەر بارهەڵگەرێکی سووتەمەنی بۆ کاری رێگاوبان لە پارێزگای شەرناخ بە چاندنی بۆمب. بەهۆی تەقینەوەی ئەو بۆمبە چوار سەرنشینی نێو بارهەڵگرێک کوژران. چەند راپۆرتێکی باوەڕپێکراو هەبوو کە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە دەرەوەی سنوورەکانی، بووەتە هۆی مردنی هاووڵاتیانی مەدەنی. ڕۆژی 25ی شەش، هێرشێکی ئاسمانی تورکیا بۆ سەر گروپی تیرۆریستی پارتی ژیانی ئازادی کوردستان، بەلانیکەمەوە شەش هاووڵاتی مەدەنی لە عێراق بریندار کرد.بە گوێرەی ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ لە، ڕۆژی 19ی شەش، هێرشە ئاسمانیەکانی تورکیا بۆ سەر پەکەکە، سێ هاوڵاتی مەدەنی لە هەمان هەرێمی عێراقدا کوشت. شایەتحاڵەکان، چاودێرێکی ناوخۆیی مافەکانی مرۆڤ و میدیا ناوخۆییەکان ڕایانگەیاند، هێرشێکی کە لەلایەن هێزەکانی تورکیاوە یان گروپە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریا کە لەلایەن تورکیاوە پشتیوانیان لێدەکرێت، ئەنجام دراوە لە 16ی مانگی 10 لە ناوچەیەکی دووردەستی عەین عیسای سوریا گەنجێکی کوشتووە و ژمارەیەکی تریش بریندار بوون، هەلومەرجی ئەو ڕووداوە مشتومڕلەسەرە. سەرچاوەکانی فەرمی حکومەتی تورکیا دەڵێن وەڵامی هێرشی دوژمنیان داوەتەوە لەو ڕۆژەدا لەو ناوچەیەی کە ڕووداوەکە لێی ڕوویداوە، کە چوار بۆ شەش شەڕڤانی یەپەگە بە پێی ڕاپۆرتان کوژرابوون. حکومەتی تورکیا یەپەگە بە بەشێکی جیانەبۆوە لە ڕێکخراوی تیرۆرستی پەکەکە دەزانێت. دوابەدوای هێرشەکەی هێزە چەکدارییەکانی تورکیا لە باکوری سوریا لە مانگی 10 ی ساڵی 2019 کۆمسیۆنی مافەکانی مرۆڤی سەربە نەتەوە یەکگرتووەکان، ڕێکخراوی لێخۆشبوونی جیهانی و ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ بەردەوامن لە ڕاگەیاندنی ڕاپۆرتی چالاکوانانی خۆجێهی و میدیاکاران کە دەڵێن هێزەکانی ئۆپزسیۆنی سوریای سەر بە تورکیا بەردەوامن لە ئەنجامدانی سەرپێچیکردنی لە مافەکانی مرۆڤ، بە پێی ڕاپۆرتان دانیشتوانی کورد و ئێزیدی و خەڵکی دیکەی سڤیل دەکەن بە ئامانج، لە ناویاندا دەستگیرکردنی هەڕەمەکی، بێسەروشوێنکردنی خەڵکی سڤیل، ئەشکەنجەو توندوتیژی سێکسی، بە زۆر دەرکردن لە ماڵەکانی خۆیاندا، تاڵانکردن و دەستبەسەرداگرتنی موڵک و ماڵی خەڵکی لەو ناوچانەی لە ژێر کۆنترۆڵی تورکیادایە. * بـێسەروشوێن‌کردن: گروپە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیان لەسەر بێسەروشوێن کردن لەماوەی ساڵەکەدا بڵاو کردووەتەوە کە گوایە مەبەستی سیاسی لەپشت بووە. لە مانگی دووداباڕۆی ئانکەرە (سەندیکای پارێزەران) ، سکاڵایەکی لەسەر داواکاری گشتی ئانکەرە تۆمار کرد، بە ناوی حەوت پیاوەوە کە بەپێی راپۆرتەکان لەلایەن حکومەتەوە بێسەوشوێن کرابوون، کە لە ساڵی 2019دا لە زیندانی پۆلیسدا ڕوویداوە. یەکێک لەو پیاوانە، گۆخان تورکمان، کە فەرمانبەرێک بوو لەژێر باری نائاسایی دوای هەوڵی کودەتاکەی ساڵی 2016 لە کار دوورخرایەوە، گوایە لە دانیشتنی پێش دادگاییکردندا کە بەرپرسانی هەواڵگری سەردانیان کردووە لە زیندان، هەڕەشەیان لە خۆی و خانەوادەکەی کردووە، داوایان لێکردووە لە بانگەشەکانی خۆی کە گوایە ڕفێنراوە و ئەشکەنجە دراوە لە کاتی گرتندا پاشگەزببێتەوە. شەش لەو حەوت پیاوە بە تاوانی تیرۆرسم زیندانی کرابوون. چارەنوسی ئەو حەوت کەسە نادیارە. لە مانگی پێنجدا ئەندامی پێشووی هەدەپە توما چەلیک، بێسەروشوێن بوونی ژن و پیاوێکی کاسۆلیکی کلدانی ئاشوری لە گوندی کۆڤانکایا ڕاگەیاند، کە لە مانگی یەکەوە دیار نەماوەن و دەڵێنلەلایەن کەسانێکەوە ڕفێندراونکە خۆیان بە دەوڵەت یان گروپەکانی ناو دەوڵەت ناساندووە، کە رەنگە لەگەڵ ئەو گروپەچەکدارانەی سەر بە حکومەت بن. خەڵکانی تر لە ناویاندا گەواهدەران گوتیان پەکەکە بەرپرسیار بووە. پیاوەکە بە ناویو هورموز دریل تا کۆتایی ساڵیش هەر بێ سەوشوێن بوو بەڵام مانگی سێدا کەسوکارەکەی تەرمی ژنەکەیان بە ناوی سیمۆنی دیرل لە ڕووبارێکی نزیک گوندەکە دۆزییەوە. حکومەت ڕەتیکردەوە زانیاری لەسەر هەوڵەکانی ڕێگریکردن، لێکۆڵینەوە و سزادانی ئەو جۆرە کارانە بدات. * ئەشکەنجەدان و ڕەفتار و سزای توندی نامرۆڤانە: دەستور و یاسا ئەشکەنجە و شێوازی تری دڕندانە و نامرۆڤانە و سوکایەتیکردن قەدەغە دەکات، بەڵام گروپە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە کە هەندێک لە ئەفسەرانی پۆلیس و دەسەڵاتدارانی زیندان و یەکەی سەربازی و هەواڵگری ئەو کارانەیان کردووە. ڕێکخراوەکانی خۆجێی مافەکانی مرۆڤ، بارۆی ئانکەرە، کەسایەتییە ناودارە سیاسییەکانی ئۆپزسیۆن، گروپە نێودەوڵەتییەکانی مافەکانی مرۆڤ و لایەنەکانی تر ڕایانگەیاندووە کە نوێنەرانی حکومەت دەستیان لە هەڕەشە، مامەڵەی خراپ و شیانی ئەشکەنجەدانی هەندێک کەس هەبووە کاتێک دەستبەسەر بوون. گروپەکانی مافەکانی مرۆڤ دەڵێن زۆربەی جار ئەو کەسانەی بوون بە ئامانجی ئەم جۆرە ڕەفتارانە زیاتر ئەندامانی پەکەکە یان بزوتنەوەی گولەن بوون. لە مانگی شەشدا ئیمر سۆیلو، ڕاوێژکاری پارتی بزووتنەوەی نەتەوەپەرستی سەر بە هاوپەیمانی دەسەڵات (MHP) پەرلەمانتاری مێرسن ئۆلکای کیلاڤوز، لە ئەکاونتی تویتەرەکەیدا چەند وێنەیەکی بڵاوکردەوە کە پیاوێک گوایە لەلایەن پۆلیسەوە لە یەکەی دژەتیرۆری دیاربەکرد ئەشکەنجە دراوە.کورتە ڤیدیۆیەک لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا بە شێوەیەکی زۆر بڵاوبۆوە کە بریتی بوو لە هاواری پیاوێک لە هەمان بنکەی دیاربەکرد. سیاسەتمەدارە کوردەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، لە ناویاندا ڕێکخراوی مافی مرۆڤی تورکیا ئەو ڕووداوەیان شەرمەزار کرد و داوای لێکۆڵینەوەیان لە حکومەت کرد. لە مانگی حەوتدا، ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ لە ڕاپۆرتێکیدا ڕایگەیاند بەڵگەی باوەڕپێکراو هەن کە پۆلیس و چاودێری شەوانەی کۆمەڵگای (بێکیس) پێشێلکاری ڕژدیان دژ بە 14 کەس ئەنجام داوە، کە بریتین لە دەستگیرکردن و لێدانێکی توند، لە شەش رووداودا لە دیاربەکر و ئەستەنبوڵ. لە چوار لەو دۆسێیانەدا، حکومەت تۆمەتەکانی ڕەتکردەوەو سەرکەوتووش نەبوو لە ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە. لە یەکێک لە دۆسێکانی 26 ی مانگی شەش دا، گوایە پۆلیسی دەمامکپێچراو داویەتی بەسەر ماڵی شارەوانی پێشوو و ئەندامی هەدەپە سەڤیل جەتین لە شاری دیاربەکرد، سەگی هێرشبەریان پێبووە و لێیان داوە. لە 28 ی مانگی شەش ئۆفیسی پارێزگاری دیاربەکرد بەیاننامەیەکی دەرکرد و ئەو تۆمەتەی ڕەتکردەوە و گوتی کاربەدەستان لێکۆڵینەوەی لەبارەوە ناکەن. لە ڕاپۆرتە هەواڵییەکانی مانگی 9 دا ڕاگەیاندرا کە هێزەکانی جەندرمە دوو جوتیاریان لە پارێزگای وان دەستگیرکردووە پاشان لە هەلیکۆپتەر بەریانداونەتەوە لە بەشێک لە ئۆپەراسیۆنەکانیاندا دژ بە پەکەکە. یەکێک لەو پیاوانە بەهۆی برینداربوونی گیانی لەدەستدا. ئۆفیسی پارێزگاری وان نکوڵی لەو تۆمەتە کرد و گوتی برینداربوونەکەیان لە ئەنجامی ئەوە بووە کە "ئەو پیاوانە لە ناوچەیەکی شاخاوی کەوتونەتە خوارەوە کاتێک کە هەوڵیان دا بوولە دەستی پۆلیس هەڵبێن." دادگایەک بە گوێرەی داواکاری گشتیی وان، هەموو ڕاپۆرتەکانی هەواڵی تایبەت بەو دۆسیەی، قەدەغەکرد. لە ڕۆژی 27ی مانگی 11 سلێمان سۆیلو، وەزیری ناوخۆ ڕایگەیاند، کە یەکێک لە گوندنشینان بە ناوی عوسمان شیبان، هاوکاریی تیرۆریستانی پەکەکەی دەکرد و هەر بۆیە دەسەڵاتداران ئەویان دەستگیر کردووە. لە مانگی نۆ دا سەربازێکی کورد لە ئەدرنە بە پێی ڕاپۆرتان بەهۆی ناسنامەی نژادییەوە لەلایەن سەربازەکانی ترەوە لێی دراوە. فه مانداری هێزه کانی سوپای تورکیا لێکۆڵێنەوەیەکی له سه ر ڕووداوه ئەنجام دا. حکومەت هیچ زانیارییەکی لەسەر هەوڵەکانی بۆ چارەسەرکردنی ئەم کردارانە ڕانەگەیاندووە. * بارودۆخی زیندانەکان: بە شێوەیەکی گشتی زیندانەکان دەگەن بە ئاستی ئاسایی لە ڕووی بینا و کەرەستەی پێویستی بنچینەیی، بەڵام کێشەی بەرچاویان هەیە لە ڕووی قەرەباڵغییەکی زۆر و ڕەشی زیندانیان. * دەستگیرکردنی هەڕەمەکی: بە پێی یاسا دەسگیرکردنی هەڕەمەکی و بەبێ هۆکار قەدەغەیە و مافی هەر کەسێک دابین دەکات کە بەرەنگاری یاساو یاسای گرتن یان دەستبەسەرکردن لە دادگا دا ببێتەوە، بەڵام چەندین ڕاپۆرتی باوەڕپێکراو دەریدەخەن کە حکومەت هەمیشە چاودێری ئەم داواکاریانەی نەکردووە. گروپەکانی مافی مرۆڤ، ڕادەگەیەنن، کە لە دوای هەوڵی کودەتای 2016، دەسەڵاتداران بەردەوام بوون لە دەستگیرکدن و دادگایی کردنی سەدان هەزار کەس بە هۆی ئەوەی گوایە پەیوەندی بە بزووتنەوەی گولەن یان پەکەکەوە هەیەکە زۆربەی جاریش بە بیانوی گوماناوی بەبێ ئەوەی بە پرۆسەیەکی قانونیدا تێپەڕببێت. * دادگاییکردن و مامەڵەکردن لەگەڵ دەستگیرکراواندا: بە پێی یاسا پێویستە داواکاری گشتی داوای فەرمانی دەستگیرکردن دەربکات، مەگەر گومانبارکە لە دەمی ئەنجامدانی تاوانەکەدا گیرابێت. ماوەی دادگاییکردن پێویستە بۆ چوار ڕۆژ درێژ بکرێتەوە. لە کاتێکدا بە شێوەیەکی گشتی یاسا مافی ئەوەی داوە بە زیندانیان کە دەستیان بە پارێزەر ڕابگات، ڕێگە دەدات داواکاری گشتی تەنها بۆ 24 کاتژمێر ڕێگری بکات. لە دۆسێ تاوانکارییەکاندا بە پێی یاسا دەبێت حکومەت پارێزەر بۆ تۆمەتبارەکە دابین بکات ئەگەر داوا بکەن. چاودێرانی مافەکانی مرۆڤ دەڵێن لە زۆربەی حاڵەتەکاندا کاربەدەستان پارێزەریان دابین کردووە کاتێک تۆمەتبارەکە نەیتوانیوە پارێزەر بۆ خۆی دابین بکات. هەندێک لە پارێزەران گوتویانە ئەوان دوودڵن لەوەی هەندێک دۆسێ وەربگرن بە تایبەتی دۆسێکانی ئەوانەی بە تۆمەتی پەکەکە گومانبارن یان پەیوەندییان بە بزوتەنەوەی گولەنەوە هەیە، چونکە لەوە دەترسن حکومەت تۆڵەیان لێبکاتەوە. لە مانگی 9 هەدەپە بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە کە تیایدا دەڵێت گوایە پۆلیس لە چەند ڕووداوی جیاجیا لە دیاربەکر، ئەستەنبوڵ و پارێزگای ئاگری شەش ئەندامی ئەنجومەنی گەنجی هەدەپەی ڕفاندووە، ئازاری جەستەیی داون پاشان ئازادیان کردوون. هەدەپە ڕایشی گەیاند لە 4 ی مانگی 5 دا پۆلیس ئەندامێکی ئەنجومەنی هەدەپە هەتیجە بوسرا کویونی لە پارێزگای وان ڕفاندووە، بە زۆر بردوویانەتە نێو ئۆتۆمبێلەکە و هەڕەشەیان لێکردووە. پۆلیس لە هەمان ڕۆژدا کویونی ئازاد کردووە. * زیندانیانی سیاسی: ژمارەی زیندانیانی سیاسی لە کۆتایی ساڵدا بابەتێکی مشتومڕ لەسەر بوو. لە مانگی حەوتدا وەزارەتی ناوخۆ ڕایگەیاند حکومەت لەوەتای هەوڵی کودەتا سەرنەکەوتووەکەی ساڵی 2016 وە 282 هەزار و 790 کەسی لە پەیوەندی بەو ڕووداوە دەستگیرکردووە. 25 هەزارو 912 کەس لەوانە لە زینداندا ماونەتەوەو چاوەڕوانی دادگاییکردن دەکەن. ڕێکخراوە ناحکومییەکان لەو بڕوایەدان 50 هەزار کەس بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە تاوانی تیرۆر لە زینداندان. هەندێک لە چاودێران لەوبڕوایەدان بەشێکی ئەمانە زیندانی سیاسین، ئەو تۆمەتی حکومەت ڕەتی دەکاتەوە. داواکارانی گشتی پێناسەیەکی فراوانیان بۆ تیرۆر و هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی بەکارهێناوە و لە هەندێک حاڵەتدا بە وتەی پارێزەرانی بەرگری و گروپە ئۆپۆزسیۆنەکان، هەندێک شت بەکارهاتووە کە وەکو بەڵگە گومانیان لەسەرە لە ڕووی یاساییەوە لەوانەشدا لە دۆسێی ڕۆژنامەنووسان و سیاسەتمەدارانی ئۆپۆزسیۆن (بە شێوەیەکی سەرەکی هەدەپە) چالاکوانان و هەندێکی تر کە رەخنەلە حکومەت دەگرێن. لە کۆتایی ساڵدا هەشت پەرلەمانتاری پێشووی هەدەپە و 17 هاوسەرۆک شارەوانیی هەدەپە لە زینداندا بوون. بە پێی ڕاگەیاندنی هەدەپە لەوەتای ساڵی 2015 وە بەلایەنی کەم 5 هەزار ئەندام پەرلەمان، بەڕێوەبەر، و ئەندامی پارتەکە بە کۆمەڵێک بیانوی پەیوەست بە تیرۆرم و وتاری سیاسییەوە زیندانی کراون. حکومەت لەسەر بنچینەی ئاسایشی نیشتمانی 48 سیاسەتمەداری هەڵبژێردراوی خۆجێهی لە ناوچە زۆرینە کوردەکاندا لەکار لاداوە و بە گشتی 37 لەوانەی دەسگیر کردووە. حکومەت لە مانگی پێنجدا سەرۆک گوندی هەڵبژێردراوی 10 گوندی باشوری ڕۆژهەڵاتی وڵاتەکەی لەکار دوورخستەوە. تا مانگی هەشتی 2019 حکومەت زۆربەی ئەو سەرۆک شارەوانیانەی لە باشوری ڕۆژهەڵات هەڵبژێردرابوون لە کار دوورخستبۆوە، لە ناویاندا سەرۆک شارەوانیەکانی هەدەپەی شارە گەورەکانی دیاربەکر و ماردین و وان. لە مانگی 9 دەسەڵاتداران هەردوو هاوسەرۆکی کارس ئایهان بلگەن و سەڤین ئالجای دەستگیر کرد وەکو بەشێک لە فەرمانی دەستگیرکردنی 101 کەس لە سەرانسەری حەوت پارێزگا لە ناویاندا، ئەندامانی پەرلەمانی پێشوی هەدەپە و کاربەدەستە باڵاکانی هەدەپە بەهۆی ئەوەی گوایە تێوەگلانیان لەخۆپیشاندانی کۆبانێ ی ساڵی 2014 لەو وڵاتە لە دژی بێ هەڵوێستی حکومەت لە وەڵامی هێرشەکانی داعش دژ بە شاری کۆبانێی زۆرینە کورد لە سوریا. هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپە و کاندیدی پێشووی سەرۆک کۆماریی سەلاحەتین دمیرتاش لە ساڵی 2016ەوە بە تۆمەتی تیرۆر لە زینداندا هێڵراوەتەوە سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی 2018 و 2020 دا کۆمسیۆنی مافەکانی مرۆڤی ئەوروپا بڕیاری ئازادکردنی داوە. لە مانگی شەشدا دادگای دەستووری بڕیاری دا کە دەستبەسەرکردنی درێژی پێش دادگاییکردنی دەمیرتاش پشێلکاری بووە لە مافەکانی، بەڵام حکومەت بەهۆی فەرمانی دووهەمی دەستبەسەرکردن لە زیندان ئازادی نەکردەوە کە بریتییە لە لێکۆڵینەوەی جیا و سەرچاوەی بۆ خۆپیشاندانی کۆبانێی دژە حکومەتی 2014 دەگەڕێتەوە. لە مانگی نۆدا ئۆفیسی داواکاری گشتی ئانکەرەتاوانێکی نوێی لەژێر یاسای دژە تیرۆردا خستە پاڵ دەمیرتاش بۆ ڕەخنەکانی لە سەرۆکی داواکاری گشتی ئانکەرە لە دانیشتنێکی مانگی 1 دا. لە هەمان ڕۆژدا دادگایەکی ئانکەرەش فەرمانی دا دەستگیرکردنی دەمیرتاش بەردەوامبێت بەهۆی لێکۆڵینەوەکان لە خۆپیشاندانەکانی کۆبانێی دژ بە حکومەت. لە 22 ی مانگی 12 کۆمسیۆنی مافەکانی مرۆڤی ئەوروپا فەرمانی دا تورکیا سەرپێچی لە مافەکانی دمیرتاش کردووە، لە ناویاندا ئازادی ڕادەربڕین، سەربەخۆیی و ئاسایش و داوای کرد دەستبەجێ ئازاد بکرێت. دوابەدوای ئەو بڕیارە سەرۆکی تورکیا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان کۆمسیۆنی مافەکانی مرۆڤی ئەوروپای تاوانبارکرد بە " بەرگری کردن لە تیرۆرسم." کاربەدەستان یاسای دژە تیرۆریان بە شێوەیەکی فراوان دژ بە ئەندامانی پارتە سیاسییە ئۆپزسیۆنەکان، چالاکوانانی مافەکانی مرۆڤ، دەزگاکانی ڕاگەیاندن، گومانبارانی پشتیوانانی پەکەکە و گوایە ئەندامانی بزوتنەوەی گولەن بەکارهێناوە. گروپەکانی مافی مرۆڤ دەڵێن، کە چەندین کەس لە دەستبەسەرکراوان هیچ پەیوەندییەکی ئەوتۆیان بە تیرۆرەوە نەبووە و ئەمانە بە مەبەستی بێدەنگکردنی ڕەخنەگران یان لاوازکردنی ئۆپزسیۆنی دژ بە ئاکەپە دەسگیرکراون، بە تایبەتی ئەندامانی هەدەپە. ...............................................    لەبارەی ڕاپـۆرتەکەی سوریا کە لە 70 لاپەڕە پـێکهاتووە سەرەتای ڕاپـۆرتەکە پـێناسەی وڵاتی سوریا دەکات، دەڵێت لەوەتای ساڵی 2000 وە بەشار ئەسەد حوکمڕانی سوریا دەکات و بەپـێی دەستور ڕێبەرانی پارتی بەعس لە دەزگاکانی دەوڵەت و کومەڵگە لە پـێشەنگدان و ئەسەد و ڕێبەرانی بەعس وەک ڕژێمێکی زۆردار کۆنترۆڵی هەرسێ دەسەڵاتی جێبەجێکار و تەشریعی و دادوەری وڵاتەکە دەکەن. ڕاپەڕینی دژی ڕژێم کە لە ساڵی 2011 وە دەستیپـێکردووە بە درێژایی ساڵی ڕابردووش بەردەوامبوو. هەڵبژاردنەکانی لە ساڵی 2014 ئەنجام‌دران، بوونە مایەی هەڵبژاردنەوەی ئەسەد. لە هەڵبژاردنە پەرلەمانیـیەکەی ساڵی 2020 بەرەی نیشتمانی پـێشکەوتوو بە ڕێبەرایەتی پارتی بەعس 177 کورسی بەدەستهێنا لە کۆی 250 کورسیـیەکەی پەرلەمان. لەم هەڵبژاردنانە بەشێکی زۆری خەڵک بە زۆرەملێ دەنگیان داوە، وە زۆرێک لەو خەڵکەشی لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی ئۆپـۆزسیۆندان بەشداریـیان لەو هەڵبژاردنانە نەکرد. بۆیە چاودێران ئەو هەڵبژاردنانەیان بە ئازاد و بێگەرد ناودێرنەکرد. دەزگا ئاسایشیـیە جیاوازەکانی ڕژێم بە شێوەیەکی ئازادانە کاردەکەن و هیچ سنوورێکی یاسایی بۆ چوارچێوەی کارەکانیان نیـیە. هەروەها میلیشیاکانی سەر بە ڕژێم، وەکو هێزەکانی بەرگری نیشتمانی (قوات الدفاع الوطني) لەگەڵ هێزەکانی دیکەی ڕژێم یەکیانگرتووە و ئەوانیش بە هەمان شێوە کاردەکەن و هیچ سنوورێکی یاسایی بۆ کارەکانیان نیـیە. دەسەڵاتی سیڤیلی ڕژێم هەر بەردەوامە لە کۆنترۆڵکردنی تەواوی لەشکر و پـۆلیس و هێزە ئاسایشیـیەکانی وڵاتەکەی، بەڵام دەسەڵاتێکی سنوورداری هەیە بەسەر ڕێکخراوە لەشکری و نیمچە لەشکریـیە بیانیـیەکانی لە وڵاتەکەی کاردەکەن، لەوانە هێزە چەکدارەکانی ڕووسیا، حزبوڵڵای سەر بە ئێران و پاسدارانی ئێران. هێزەکانی ڕژێم و هێزەکانی لایەنگری بەردەوامبوون لە هێرشی زەمینی و ئاسمانی گەورە کە لە ساڵی 2019 وە دەستیانپـێکردبوو بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی ناوچەکانی باکوری ڕۆژئاوای سوریا، ئەمەش بووە مایەی کوژرانی هەزاران کەسی سیڤیل و ئاوارەبوونی نزیکەی یەک ملیۆن کەس. هێرشەکان کە بە چەکی قورس ئەنجام دەدران، زیانی بە ژێرخانی ناوچەکە گەیاند و هێندەی دیکە ڕەوشی مرۆیی خراپـترکرد. بۆردومانە ئاسمانیـیەکانی سوریا و ڕووسیا بەردەوام شوێنی سیڤیلیان دەگرتەوە، لەوانە نەخۆشخانەکان، بازاڕەکان، قوتابخانەکان و کەمپی ئاوارەکانی ناوخۆی وڵاتەکە و کێڵگە و باخەکان. زۆربەی ئەو بۆردومانانە لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە تۆمارکراون. هەتا مانگی هەشتی ڕابردوو، کۆمسیاری کاروباری پەنابەرانی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند 6.6 ملیۆن ئاوارەی ناوخۆ لە سوریادا هەن، لەوانە 2.6 ملیۆن کەسیان منداڵن. زیاتر لە 5.5 ملیۆن پەنابەری سوریایی تۆمارکراو لە دەرەوەی وڵاتەکەدا هەن. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI بۆی دەرکەوتووە ڕژێم و هاوپەیمانە ڕووسیایـیەکەی و هێزەکانی سەر بە ڕژێم هێرشیان ئەنجامداوە و بە تاوانی جەنگ دانراون کە ڕەنگە بگەنە ئاستی تاوانی دژی مرۆڤایەتی. پـێشێلکاریـیە گەورەکانی بەرامبەر مافی مرۆڤ کراون، لەوانە کوشتنی خەڵکی بە شێوەیەکی هەڕەمەکیـیانە یان بەبێ تۆمەتێکی یاسایی و دادگایـیکردن، بێسەروشوێنکردن، ئەشکەنجەدان و دەستدرێژی سێکسی، زیندانیکردن لە شوێنی خراپ لەگەڵ مامەڵەی ڕەق و خراپ و نەبوونی خزمەتی تەندروستی بە ئاستێک کە ژیانی کەسەکان دەکەونە مەترسیـیەوە، دەستگیرکردنی هەڕەمەکیـیانە بۆ ماوەی درێژ، پـێشێلکردنی زانیاری کەسێتی بە شێوەیەکی نایاسایـیانە، بوونی بەربەستی مەترسیدار لە بەردەم ئازادی ڕادەربڕین و کاری ڕۆژنامەگەری و ئنتەرنێت، وەکو چاودێری و بلۆککردنی ماڵپەڕەکان، ڕێگە نەدان بە گردبوونەوەی و خۆپـیشاندانی ئاشتیـیانە و پـێکهێنانی ڕێکخراو، دانانی بەربەست بەبێ هیچ هۆیەک لە بەردەم گەشتکردنی خەڵکی، ڕێگە نەدان بە خەڵکی لەوەی بتوانن بە ڕێگەی ئاشتیانە و هەڵبژاردنی ئازاد و بێگەرد حکومەتی وڵاتەکەیان بگۆڕن، بوونی گەندەڵیـیەکی بەربڵاو لەسەر ئاستێکی باڵادا، نەبوونی هیچ لێکۆڵینەوە و لێپـرسینەوەیەک بۆ ئەو توندوتیژیانەی بەرامبەر ژنان دەکرێن، بە چەکدارکردنی منداڵان و بەکارهێنانیان وەک سەرباز لەلایەن ڕژێم یان لایەنە چەکدارەکانی دیکە، بازرگانیکردن بە مرۆڤ، بوونی توندوتیژی و جوداکاری بەرامبەر هاوڕەگەزخوازان و ئەو کەسانەی خەسڵەتی هەردوو ڕەگەزەکەیان تێدایە، بەربەستی گەورە لە بەردەم مافی کرێکاران. ڕژێم هیچ هەنگاوێکی نەناوە بۆ دەستنیشانکردن، لێکۆڵینەوە، دادگایـیکردن، سزادانی ئەو کاربەدەستانەی مافەکانی مرۆڤیان پـێشێلکردووە. دەربازبوون لە سزادان لە نێو هێزەکانی ئاسایش و هەواڵگری و دەزگاکانی دیکەی ڕژێم شتێکی بڵاو و باو و چەسپاوە. ڕاپـۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن گروپە نیمچە لەشکریـیەکانی سەر بە ڕژێم بەردەوام پـێشلکاریـیان کردووە، لەوانە ئەنجامدانی کوشتنکاری، کوشتنی هەڕەمەکیـیانە، ڕفاندنی خەڵکی سیڤیل، لێدانی بێ ئەندازە، دەستدرێژی سێکسی، دەستگیرکردنی نایاسایی. میلیشیاکانی سەر بە ڕژێم، لەوانە حزبوڵڵا چەندان جار لە هێرشەکانیاندا خەڵکی سیڤیلیان کوشتووە و بریندارکردووە. هێزەکانی ڕووسیاش خەڵکی سیڤیلیان کوشتووە بە هێرشە ئاسمانیـیەکانیان و کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا ئاماژەی بەو هێرشانە کردووە، دەڵێت بۆردومانەکان هەڕەمەکیـیانە کراون و زیانێکی زۆری بە ژێرخانی ناوچەکان گەیاندووە، بە تایبەتی ئەو هێرشانەی لە میانەی هەڵمەتە لەشکریـیەکەی ڕژێم بۆ سەر باکوری ڕۆژئاوای سوریا ئەنجام دراون. بۆردومانەکان زیانیان گەیاندووە بە نەخۆشخانە و پەناگە و بازاڕ و ماڵان و شوێنی دیکەی سیڤیل. بارودۆخی ئاسایشی لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆن هەر ناسەقامگیرە و بە شێوەیەکە تیایاندا مافەکانی مرۆڤ پـێشێلدەکرێن، بە کوشتن و لێدان و دەستگیرکردن. بەپـێی کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا، گروپە چەکدارە تێرۆرستیـیەکانی وەکو هەیئەت تەحریر ئەلشامی سەر بە ئەلقاعدە ژمارەیەک پـێشێلکاری زۆریان ئەنجامداوە، لەوانە کوشتن و ڕفاندن و دەستگیرکردن و لێدان و هەروەها بوونەتە هۆی گیان لەدەستدانی خەڵکی سیڤیل لە میانەی هێرشەکانیاندا و خەڵکیان لە ماڵەکانیان دەرکردووە لەسەر بنەمای نەژادی و ئاینی. هەرچەندە داعش لە ساڵی 2019 وە لە ناوچەکە شکستی پـێهێنراوە، بەڵام بەردەوامبووە لە کوشتن و ئەنجامدانی تەقینەوە و ڕفاندنی خەڵکی و هەندێک جار خەڵکی سیڤیلیشی کردووەتە ئامانج. دەزگای گارنیگی دەڵێت داعش سوودی لەو بۆشایـیە ئاسایشیـیە وەرگرتبوو کە بەهۆی پەتای کۆڤید- 19 هێزە سەربازیـیە جیاجیاکان چالاکیـیەکانیان کەمکردەوە. گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆنی سوریا، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات لە باکوری سوریا مافەکانی مرۆڤیان پـێشێلکردووە. بەپـێی ڕاپـۆرتەکان دانیشتوانی کورد و ئێزیدی و خەڵکی دیکەی سیڤیلیان کرووەتە ئامانج و خەڵکیان هەڕەمەکیـیانە دەستگیرکردووە، بێ سەروشوێنکردووە، ئەشکەنجە داوە، توندوتیژی سێکسیان بەرامبەر کردوون، لە ماڵەکانیان دەریانکردوون، موڵک و ماڵی خەڵکیان تاڵانکردووە و دەستیان بەسەردا گرتوون، خەڵکی سیڤیلیان دەستگیرکردووە و گواستویانەتەنەوە بۆ ناو تورکیا، ئاویان لە خەڵکی سیڤیل بڕیوە، منداڵانیان کردووە بە چەکدار، بێ ڕێزیان بە شوێنی ئاینی کردووە و تاڵانیانکردوون. هێزەکانی سوریای دیموکرات کە بریتین لە هاوپەیمانێتیـیەکی کوردی سوریا و عەرەب و تورکمان و کەمینەکانی دیکە و ئەندامانی یەکینەکانی پاراستنی گەڵی کوردی تێدایە، بەپـێی ڕاپـۆرتەکان ئەوانیش مافەکانی مرۆڤیان پـێشێلکردووە، لەوانە هەڕەمەکیـیانە خەڵکیان دەستگیرکردووە و کاری گەندەڵیـیان کردووە و بەبێ هۆکار خەڵکیان دەستگیرکردووە و بەربەستیان خستووەتە بەردەم کۆبوونەوە و گردبوونەوە و خۆپیشاندان. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا دەڵێت ئەوانەی لەو وڵاتە مافی مرۆڤ پـێشێلدەکەن زۆر جار بە شێوەیەک ڕەفتاردەکەن کە لە سزادان دەربازیان دەبێت. دەشڵێت زۆربەی زۆری ئەو پـێشێلکاریـیانەی لەوەتای ساڵی 2011 وە کراون هەتا ئێستا لێکۆڵینەوەیان لەسەر نەکراون. * لێسەندنەوەی مافی ژیان و کردەی کوشتنی ناڕەوا یان بەهۆی مەبەستی سیاسییەوە بەپـێی توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR ، لەوەتای مانگی دوازدەی ساڵی 2011 وە شەڕی ناو ئەو وڵاتە دەستیپـێکردووە زیاتر لە 227180 ی سیڤیل کوژراون. گروپی دیکە مەزەندەدەکەن 550 هەزار کوژرابن. ئەم جیاوازیـیە گەورەیەی لە نێوان هەردوو ژمارەکەدا هەیە دەگڕێننەوە بۆ ئەو ژمارە زۆرەی خەڵکی کە هێشتا بێ سەروشوێنن. بەپـێی SNHR لە ماوەی ساڵی ڕابردوو 1462 کەسی سیڤیل کوژراون، لە نێویاندا بە لایەنی کەم 218 منداڵ و 200 ژن. زۆربەیان لە سەرەتای ئەمساڵدا کوژران لە میانەی ئۆپەراسیۆنێکی لەشکری بە ڕێبەرایەتی ڕژێم و هاوپەیمانە ڕووس و ئێرانیـیەکانی لە ناوچەکانی ئیدلیب و دەوروبەری. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا و زۆرێک لە گروپەکانی مافی مرۆڤ دەڵێن ئەشکەنجەدان و کوشتن لە شوێنەکانی دەستگیرکردن بەردەوامبوون. بەپـێی SNHR لەوەتای ساڵی 2011 وە هەتا مانگی دوازدەی ساڵی ڕابردوو زیاتر لە 14500 کەس بەهۆی ئەشکەنجەدانەوە گیانیان لەدەستداوە، لە نێویاندا 179 منداڵ و 91 ژن. توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا دەڵێت 99% ی ئەو کەسانە بە دەستی هێزەکانی ڕژێم کوژراون، لەوانە115 کەسیان لە ماوەی ئەمساڵدا. سەرەڕای ئەو ئاگربەستەی لە مانگی سێ ڕاگەیەندرا، ڕژێم هەر بەردەوامبوو لە بەکارهێنانی هەلیکۆپتەر و فڕۆکە بۆ ئەنجامدانی هێرشەکانی، ئەو بۆردومانانە بوونە هۆی کوژرانی سەدان کەسی سیڤیل لە ماوەی ئەمساڵدا. لە ساڵی 2019 سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان دەستەیەکی لێکۆڵینەوەی پـێکهێنا بۆ لێکۆڵینەوە لەو هێرشانەی کرابوونە سەر شوێنی سیڤیلی هاوبەشی ڕێکخراوە مرۆیـیەکان و لایەنە لەشکریـیەکان بە ئامانجی ڕاگرتنی پـێکدادانەکان لە مانگی نۆی 2018 هەتا 2019 لە باکوری ڕۆژئاوای سوریا. لە مانگی چوار دەستەی لێکۆڵینەوەکە گەیشتە ئەو ئەنجامەی چوار لەو حەوت ڕووداوەی لێکۆڵینەوەیان لەسەر کردن، زۆر شیانی هەیە ڕژێمی ئەسەد و هاوپەیمانەکانی بەرپـرس بن لەو هێرشانەی کرابوونە سەر نەخۆشخانەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان. دەستەکە لە مانگی سێ ڕاپـۆرتی خۆی سەبارەت بە ئیدلیب بڵاوکردەوە، دەڵێت هۆکاری گونجاو هەن کە دەتهێنێتە سەر ئەو بڕوایەی هێزە ڕووسیایـیەکان تاوانبارن بە تاوانی جەنگ، وەکو هێرشی هەڕەمەکیـیانە بۆ سەر ناوچەی خەڵکی سیڤیل. هێزەکانی سەر بە حکومەتیش بەردەوام تاوانی جەنگیان ئەنجامداوە، وەکو هێرشی بە مەبەست بۆ سەر شوێنی پارێزراو و کارمەندانی تەندروستی. هێزەکانی سەر بە حکومەت یاسای مرۆیی نێودەوڵەتیـیان پـێشێلکردووە کاتێک نەخۆش و برینداریان چارەسەر نەکردووە. * بێسەروشوێنکردن: هەروەها SNHR دەڵێت لە ماوەی ساڵی 2020 نزیکەی 1185 کەس بێ سەروشوێنکراون و بە گشتی لەوەتای ساڵی 2011 وە هەتا مانگی دوازدەی ساڵی ڕابردوو 149360 کەس دەستگیرکراون یان بێ سەروشوێنکراون و بە لایەنی کەم 88% ی حاڵەتەکانی دەستگیرکردن ڕژێم لێیان بەرپـرسیارە. لە مانگی حەوت، ڕۆژنامەوانی سوریایی وەفا عەلی مستەفا بە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی گوت ژمارەی دەستگیرکراوان و خەڵکی بێ سەروشوێن هێشتا ڕوو لە زیادبوونە و هێشتا ڕژێم دەستگیرکردن "وەک چەکێک بۆ تۆقاندنی خەڵکی سیڤیل بەکاردەهێنێت." هەتا مانگی دوازدە، ڕژێم نزیکەی 17 بڕیاری لێبوردنی دەرکردووە کە دواینیان لە مانگی سێدا بوو، بەڵام تەنیا ژمارەیەکی کەمی خەڵکیان گرتووەتەوە. تیمی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ حاڵەتەکانی بێ سەروشوێنکردن لە مانگی هەشت داوای لە ڕژێم کرد زانیاری بداتێ سەبارەت بە 113 کەس کە بەپـێی ڕاپـۆرتەکان لە نێوان مانگی پـێنجی 2019 هەتا مانگی پـێنجی 2020 بێسەروشوێنکراون لەلایەن ڕژێمەوە، بەڵام تیمەکە هیچ وەڵامێکی لە ڕژێمەوە پـێنەگەیشت. هەروەها تیمەکەی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕاپـۆرتی پـێگەیشتووە لەمەڕ بێ‌سەروشوێنکردنی خەڵکی بە ژن و منداڵیشەوە، لەلایەن گروپە چەکدارە جیاوازەکانەوە، لەوانە ئەو گروپانەی سەر بە هێزەکانی تورکیان. * ئەشکەنجەدان و شێوازی ڕەفتارکردن و سزای قورس و نامرۆیی و ناپیشەییانە: بەپـێی یاسا ئەشکەنجەدان و لێدان و سووکایەتیپـێکردن قەدەغەیە، وە پـێشێلکردنی ئەم یاسایە سزاکەی دەگاتە هەتا 3 ساڵ زیندانی. بەڵام چالاکوانانی مافی مرۆڤ و کۆمیتەکانی لێکۆڵینەوە و ڕێکخراوە ناحکومیـیە خۆجێـیەکان ڕاپـۆرتیان لەسەر هەزاران حاڵەتی بڕواپـێکراو کردووە کە ڕژێم بە بەرنامە خەڵکی ئەشکەنجە دەدات و مامەڵەی خراپ لەگەڵ ئەو کەسانە دەکات کە بە بەرهەڵستکاریان دادەنێت. ئەشکەنجەدان و مامەڵەی خراپ لەلایەن ڕژێمەوە بە درێژایی شەڕی ناو وڵاتەکە دۆکۆمێنتکراون، تەنانەت پـێش ساڵی 2011 ش. سەنتەری ئەوروپا بۆ مافە دەستوریـیەکان و مافەکانی مرۆڤ دەڵێت هەرچەندە زۆربەیان ئەوانەی ئەشکەنجە دەدرێن بۆ مەبەستی بەدەستهێنانی زانیاریـیە، بەڵام مەبەستی سەرەکی ڕژێم لە ئەشکەنجەدان تۆقاندن و سەرشۆڕکردنی دەستگیرکراوانە. لە کاتێکدا زۆربەی باسەکان لە بارەی دەستگیرکراوانی نێرنەن، بەڵام هەتا دێت و ڕاپـۆرتی زیاتر دێن لە بارەی ئازاردانی مێینە بە دەستی ڕژێمەوە. چالاکوانان جەخت لەوە دەکەن زۆربەی حاڵەتەکان باس ناکرێن، چونکە هەندێک لەو دەستگیرکراوانە ڕازی نین ناویان بهێنرێت یان باس لە کەیسەکانیان بکرێت، ئەمەش لە ترسی تۆڵەکردنەوەی ڕژێم. بەپـێی ڕاپـۆرتەکان زۆرێک لەوانەی لە کاتی دەستگیرکردندا ئەشکەنجەدراون گیانیان لەدەستداوە. کەسێکی لەشکری کە لە ڕژێم جیابووەتەوە و بە "قەیسەر" ناودەبرێت، لە مانگی چوار لە دەرەوەی وڵات گەواهی دا و گوتی فەرمانی پـێکرابوو وێنەی تەرمی ئەو کەسانە بگرێت کە لە ژێر ئەشکەنجەدان گیانیان لەدەستدابوو لە زیندانەکانی ڕژێم لە نێوان ساڵانی 2011 هەتا 2013 . قەیسەر کە هەزاران لەو وێنانەی گەیاندە دەرەوەی وڵات، دەڵێت تەرمەکان ئاسەواری سووتاندن و خنکاندن و شوێن لێدانی کێبڵیان لەسەر بووە. ڕێکخراوە ناحکومیـیەکان ڕاپـۆرتیان لەسەر شێوازەکانی ئەشکەنجەدانەکان کردووە، لەوانە شتکردن بە ناو کۆم و زێ و پشت چەمانەوەی لە ڕادەبەدەر. * ڕەوشی گرتوخانە و زیندانەکان: بارودۆخی زیندان و ناوەندەکانی دەستگیرکردن زۆر خراپن و لە زۆر حاڵەتدا جێی مەترسین بۆ سەر ژیانی دەستگیرکراوان بەهۆی کەمی خۆراک و قەرەباڵغی زۆر و مامەڵەی خراپی جەستەیی و دەروونی و نەبوونی مەرجەکانی تەندروستی لەگەڵ خزمەتگوزاریـیە تەندروستیـیەکان. لە مانگی چوار، کۆمسیاری مافەکانی مرۆڤی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان هوشداری دا سەبارەت بە مەترسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی لە نێو زیندانەکان، وەکو کۆڤید- 19 . توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR مەزەندەکات بە لایەنی کەم 149360 کەس لە زیندانەکاندا بن یان بێ سەروشوێنکرابن و بە لایەنی کەم 88% ی حاڵەتەکانی دەستگیرکردن ڕژێم لێیان بەرپـرسیارە. زیندانەکان زۆر قەرەباڵغن و گەورە و مێرمنداڵ و دەستگیرکراو و مەحکومدراو هەموویان پـێکەوە لە یەک ژوری زیندان دانراون و بەپـێی کۆمەڵەکانی مافی مرۆڤ هێشتا ڕژێم منداڵان لەگەڵ گەورە لە زیندانەکاندا دادەنێت. ڕاپـۆرتەکانی سەنتەری نێودەوڵەتی بۆ دادوەری ICTJ ئاماژە بەوە دەکەن کە هێشتا شوێنی دەستگیرکردنی نافەرمی هەن و دەسەڵاتداران هەزاران کەس لە بنکەی لەشکری و قوتابخانە و یاریگا و شوێنی نهێنی دەستگیردەکەن. چالاکوانان دەڵێن ڕژێم کاتێک لە خۆپـیشاندانەکان خەڵکی دەستگیرکردووە بردوونی بۆ کارگە و عەمباری چۆڵ و لەوێ زیندانیکردوون کە هیچ مەرجێکی تەندروستیان تێدا نیـیە. لە هەندێک حاڵەتدا دەسەڵاتداران دەستگیرکراوەکانیان لە شوێنی دەستگیرکردنی نافەرمی گواستووەتەوە بۆ شوێنەکانی دەزگای هەواڵگری. بارودۆخی دەستگیرکراوان لە شوێنەکانی ئاسایش و هەواڵگری لە هەمووی خراپـترە، بە تایبەتی بۆ زیندانیانی سیاسی و ئەوانەی بە تۆمەتی ئاسایشی نەتەوەیی دەستگیرکراون. هەوای ئەو شوێنانە ناگۆڕێت و پاک نین، ڕووناکیان تێدا نیـیە، ئاو و خۆراکی پـێویست بە دەستگیرکراوان نادرێن، نەبوونی خزمەتگوزاری تەندروستی، نەبوونی جێی نووستن. ڕێکخراوە ناحکومیـیە خۆجێـیەکان و شارەزایانی تەندروستی دەڵێن دەسەڵاتداران ڕەتیانکردووەتەوە خزمەتی تەندروستی پـێشکەشی ئەو زیندانیکراوانە بکرێت کە نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە، وەکو شەکرە و ڕەبو و شێرە پەنجەی مەمک، تەنانەت زۆر جاریش ژنی دوو گیانیش هیچ خزمەتگوزاریـیەکی تەندروستی پـێشکەش نەکراوە. بەپـێی کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا، لە بنکەکانی دەستگیرکردنی لایەنە ناحکومیـیەکانی وەکو هەیئەت تەحریر ئەلشامی سەر بە ئەلقاعیدە یاسای نێودەوڵەتی پـێشێلدەکرێت. مانگی سوور و خاچی سوور بەردەوامن لە دانوستاندن لەگەڵ هەموو لایەنەکان بۆ گەیشتن بە شوێنەکانی دەستگیرکردن لە تەواوی وڵاتەکە، بەڵام لە ماوەی ساڵەکەدا نەیانتوانیوە بگەنە هیچ کام لە شوێنەکانی دەستگیرکردنی ژێر دەسەڵاتی ڕژێم. هێزەکانی سوریای دیموکرات لە ماوەی ساڵەکەدا ڕێگەیان داوە بە ڕێکخراوە ناحکومیـیەکانی، ئەوانەی نەتەوە یەکگرتووەکان پـێشتیوانیان لێدەکات، لەوەی بچنە ناو زیندانەکانیانەوە. ڕاپـۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن زۆر جار ڕژێم حکومەتە بیانیـیەکانی ئاگادار نەکردووەتەوە لەوەی هەستاوە بە دەستگیرکردن یان ئازادکردن یان دەرکردنی هاوڵاتیانیان، بە تایبەتی کاتێک کەیسەکانیان پەیوەندی بە سیاسەت یان ئاسایشی نەتەوەیـیەوە هەبووبێت. هەروەها ڕژێم ڕێگەی نەداوە کونسوڵخانەکان بگەنە لای ئەو هاوڵاتیـیە بیانیانەی زانراوە زیندانیکراون، وە لە چەندین بۆنەدا ڕژێم ئیدیعای کردبوو ئەو کەسانە لای ئەوان دەستگیرنەکراون یان تەنانەت نکوڵی کردبوو لە وڵاتەکەیاندا بن. * دەستگیرکردن یان دەستبەسەرکردنی هەڕەمەکی: دەستور دەستگیرکردن و دەستبەسەرکردنی هەڕەمەکی قەدەغەکردووە، بەڵام بڕیارێکی ساڵی 2011 ڕێگە دەدات ڕژێم گومانباران بە "تێرۆرزم" یان تاوانەکانی پەیوندیان بە تێرۆرزمەوە هەیە بۆ هەتا 60 ڕۆژی دەستبەسەربکرێن بەبێ ئەوەی هیچ تۆمەتێکیان ئاڕاستەبکرێت. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI و ڕێکخراوە ناحکومیـیە جیاجیاکان و چالاکوانان و دەستگیرکراوە سیاسیـیەکانی پـێشوو دەڵێن پـۆلیس زۆر کەس بۆ ماوەی زۆر درێژتر یان بۆ کاتی نادیار خەڵک دەستگیردەکات. یاسا دەڵێت هەموو کەسێک مافی ئەوەی هەیە لە بەردەم دادگاکاندا تانە لە دەستگیرکردن یان دەستبەسەرکردنەکەی بگرێت و بڵێت نایاسایـیە، بەڵام ڕژێم ڕێزی لەم خاڵە نەگرتووە. بەپـێی COI و سەرچاوە هەواڵیـیەکانی خۆجێـی و ڕێکخراوە جیاوازەکانی مافی مرۆڤ دەستگیرکردنی هەڕەمەکی لە ماوەی ساڵەکەدا بەردەوامبوو. * پرۆسەکانی دەستگیرکردن و ڕەفتارکردن لەگەڵ گیراوەکاندا: توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR دەڵێت هێزەکانی ڕژێم و میلیشیاکانی سەر بە ڕژێم بەرپـرس بوون لە دەستگیرکردنی 500 کەس لە شەش مانگی یەکەمی ساڵەکەدا، لە نێو دەستگیرکراوەکان 8 کەسی خوار تەمەن 18 ساڵ هەن لەگەڵ 11 ژن. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI ئەویش دەڵێت هێزەکانی ڕژێم و میلیشیاکانی هێشتا دەیان هەزار کەسیان لە نێو زیندانەکان هێشتووەتەوە کە بە شێوەی هەڕەمەکیانە یان نایاسایـیانە دەستگیرکراون. دەشڵێت ئەو ژنانەی پەیوەندی خێزانیـیان بە چەکدارانی ئۆپـۆزسیۆن هەیە یان ئەوانەی لێیان جیابوونەتەوە، دەستگیریان دەکەن بە مەبەستی کۆکردنەوەی زانیاری هەواڵگری یان بۆ تۆڵەسەندنەوە. هەروەها ڕاپـۆرت هەن باس لەوە دەکەن گروپی چەکداری دەرەوەی ڕژێم ئەوانیش بە شێوەیەکی هەڕەمەکیـیانە خەڵکیان دەستگیرکردووە یان بە شێوەیەکی نایاسایی خەڵکیان دەستبەسەرکردووە. ڕێکخراوی سوریایـیەکان لە پـێناو ڕاستی و دادپەروەری (سوريون من أجل الحقيقة والعدالة) STJ دەڵێت گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆن ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان دەکات دانیشتوانیان دەستگیرکردووە لەسەر ئەوەی سەر بە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەری باکور و ڕۆژهەڵاتی باکوری سوریایان. بۆ نمونە STJ دەڵێت پـۆلیسی سەر بە لەشکری نیشتمانی سوریا SNA کە هاوبەندیـیەکە لە گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆنی سوریا و حکومەتی تورکیا پـشتیوانیان دەکات، لە 8 ی مانگی چوار هەڕەمەکیانە ژمارەیەک کوردی سیڤیلیان دەستگیرکردووە (سامیە عەلۆ، عەبدولحەمید شێخۆ ، مستەفا ئەحمەد ئیبراهیم ، عەبدولڕەحمان مستەفا عەلۆ ، ڕەشید مستەفا ئیبۆ)، وە بۆ ئازادکردنیان داوای پارەیان لە کەسوکاریان کردووە. * نەبوونی دادگاییەکی ڕەوای ئاشکرایانە: بەپێی دەستور سیستەمی دادوەری سەربەخۆیە، بەڵام هەمیشە لە ژێر هەژمونی سیاسیدا بووە. داواکارانی گشتی و پارێزەران ڕووبەڕووی تۆقاندن و مامەڵەی خراپ دەبنەوە. کەیسەکانی کە تیایاندا تۆمەتبارەکان لە ئۆپـۆزسیۆنن، ئەوا پـێشتر بڕیاریان لەسەردراوە، وە هەندێک جار تۆمەتبارەکان بەرتیلیان داوە بە کاربەدەستانی دادوەری و داواکارانی گشتی. بەپـێی توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR دەسەڵاتدرانی ڕژێم لە ماوەی ساڵەکەدا بە لایەنی کەم 1730 کەسیان دەستگیرکردووە کە تیایاندایە لە ڕێکخراوە ناحکومیـیەکانە ، چالاکوانی سیڤیلە ، ڕۆژنامەوانە ، کەسایەتی ئاینیە ، کارمەندی فریاگوزاریە ، کارمەندانی تەندروستی. * زیندانیان و گیراوە سیاسییەکان: ڕاپـۆرتی زۆر کراون لە بارەی زیندانیان و دەستگیراوانی سیاسی. ناوەندی سوریایی بۆ ڕاگەیاندن و ئازادی ڕادەربڕین (المركز السوري للإعلام وحرية التعبير) دەڵێت ڕژێم بەردەوامبووە لەوەی بە بەرنامە خەڵکی سیڤیل دەستگیردەکات. ئەو کەسانەی زیاتر ڕووبەڕووی مەترسی بوونەتەوە ئەوانە بوون کە وەک بەرهەڵستکاری ڕژێم لێـیان دەڕوانن، لەوانە خۆپـیشاندەرانی ئاشتیخواز و چالاکوانانی مافی مرۆڤ و جودابیرە سیاسیـیەکان و خێزانەکانیان. چوار دەزگا هەواڵگریـیەکەی ڕژێم (هێزی ئاسمانی، لەشکری، ئاسایشی سیاسی، ئاسایشی گشتی) لە زۆربەی حاڵەتەکانی دەستگیرکرن و دەستبەسەرکردن بەرپـرسبوون. دەسەڵاتداران بەردەوامبوون لە ئاشکرانەکردنی زانیاری سەبارەت بە ژمارە یان ناوی ئەو کەسانەی بە تۆمەتی سیاسی یان ئاسایشی دەستگیرکراون. گروپەکانی مافی مرۆڤ ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن پـزیشک و کارمەندانی مرۆیی و داکۆکیکارانی مافی مرۆڤ و ڕۆژنامەوانان لە نێو دەستگیرکراوەکاندان. ڕاپـۆرتەکان دەڵێن بارودۆخی زیندانیانی سیاسی و ئاسایشی نەتەوەیی، بە تایبەتی ئەوانەی بە ئەندامێتی لە ئۆپـۆزسیۆن تۆمەتبارکراون، هێشتا زۆر خراپترە لە تاوانبارانی ئاسایی. بەپـێی ڕێکخراوە ناحکومیـیە خۆجێـیەکان، دەسەڵاتداران بە مەبەست زیندانیانی سیاسی دەخەنە نێو ئەو زیندانانەی پـڕن لە تاوانبارانی ئاسایی، وە بە مەبەست ئازاری دەروونی و جەستەیی دەدرێن و لەسەر ئاستێکی فراوان ئەشکەنجە دەدرێن. زیندانیـیە سیاسیـیەکان وتویانە زۆر جار بەهۆی کەمی جێگای نووستن لەسەر زەوی خەوتوون، ئەمە جگە لەوەی بەردەوام دەیانپشکنن. بەپـێی ڕاپـۆرتی کەسوکاری زیندانیان، بە تایبەتی "خێزانەکان لە پـێناو ئازادی" ، دەسەڵاتداران ڕێگەیان نەداوە بە زۆرێک لە زیندانی سیاسی کەسوکاریان یان پارێزەرەکانیان ببینن. هەندێک لە دەستگیرکراوەکان و چاودێرانی مافی مرۆڤ دەڵێن ڕژێم ڕێگەی بە زیندانی سیاسی نەداوە بخوێنەوە، لەوانە خوێندنەوەی قورئان، وە ڕێگەی لێگرتوون نوێژ بکەن. * گەڕاندنەوەی موڵک هێزەکانی ئاسایشی سەر بە ڕژێم بە شێوەیەکی ڕۆتینی دەستدەگرن بەسەر موڵک و شت‌ومەک و ئامێرە ئەلیکترۆنیـیەکانی ئەو کەسانەی دەستگیریان دەکەن. بەپـێی یاسا موڵکی گواستراو و نەگواستراوی کەسانی تاوانبار بە تێرۆرزم دەستیانبەسەردادەگیرێت، ئەمەش یاسایەکە لەوەتای ساڵی 2012 وە بۆ نەیارانی سیاسی و دەستگیراوانی دیکە بەکاردەهێنرێت. بەپـێی یاسا دەبێت هێزە ئاسایشیـیەکان ئەو شت‌ومەکانە بنووسن کە لە دەستگیراوەکانی دەسێنن، ئەمەش بۆ ئەوەی کە ئازاددەکرێن بیاندەنەوە، بەڵام زۆر جار دەسەڵاتداران شت‌ومەکەکانیان نادنەوە. بەپـێی ڕاپـۆرتە میدیایـیەکان و چالاکوانان، هێزەکانی ڕژێم دەستیانگرتووە بەسەر موڵک و ماڵی ئەو خەڵکەی ئاوارەبوون. دادگا لەشکریـیەکانیش دەتوانێت بڕیار لەسەر ئەو موڵکانە بدەن کە کەس ئیدیعای خاوەندارێتیان نەکات، بۆیە ڕێگەیەکی یاسایـیان هەیە بۆ بردنی موڵکی ئەو خەڵکەی ئاوارە و پەنابەر بووە. دۆخەکە هێندەی دیکە ئاڵۆزبووە بەهۆی لەناوچوونی تاپـۆی زۆرێک لەو موڵکانەی لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی ئۆپـۆزسیۆن بوون لە پاش ڕاپەڕینی ساڵی 2011 . هەروەها ڕاپـۆرت کراوە گروپە چەکدارەکانیش دەستیانگرتووە بەسەر موڵک و ماڵی دانیشتوان. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI لە مانگی نۆ ڕاپـۆرتی کردووە و تیایدا دەڵێت لە عەفرین و سەری کانی بە بەرنامە موڵک و ماڵی خەڵکی تاڵانکراون و دەستیانبەسەرداگیراوە لە لایەن لەشکری نیشتمانی سوریا SNA . دەشڵێت چەکدارانی ئۆپـۆزسییۆنی سوریا و خێزانەکانیان دەستیانگرتووە بەسەر ماڵی ئەو خەڵکە سیڤیلەی کە بە پلەی یەک کوردن و هەڵهاتن یان لە ڕێگەی هەڕەشە و زۆرداری و کوشتن و ڕفاندن و ئەشکەنجەدان و دەستگیرکردن لە کۆتایـیدا ناچارکران ماڵەکانیان جێبهێڵن. کۆمیتەکە باس لەوەش دەکات قوتابخانە و کۆمپانیا و ئامێرە کشتوکاڵیـیەکانیش بە تاڵان براون. * پـێشێلکارییەکان لە قەیرانە ناوخۆییەکاندا ڕژێم و میلیشیاکانی لایەنگری وەکو هێزەکانی بەرگری نیشتمانی و گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن و هێزەکانی سوریای دیموکرات و گروپە توندەڕەوەکانی وەکو هەیئەت تەحریر ئەلشام و داعش و گروپە تێرۆرستیـیە بیانیـیەکانی وەکو حزبوڵڵا، هەموویان بە درێژایی ساڵەکە بەردەوامبوون لە شەڕکردن. حکومەتەکانی ڕووسیا و تورکیا و ئێران، ئەوانیش بەشداریـیان لە شەڕەکاندا کردووە و پشتیوانیان لەو گروپە چەکداریانە کردووە کە لە وڵاتەکەدا شەڕدەکەن. خراپـترین پـێشێلکاری و دەستدرێژیکردنە سەر مافەکانی مرۆڤ لەوەوە سەرچاوەی گرتووە کە ڕژێم بە بەرنامە سەلامەتی و خوشگوزەرانی بۆ هاوڵاتیانی پشتگوێ خستووە. هەتا مانگی نۆ، زیاتر لە 5.5 ملیۆن پەنابەری سوریایی لەلایەن کۆمسیاری نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران لە وڵاتانی دراوسێ تۆمارکراون، و زیاتر لە 6.6 ملیۆن کەسیش لە ناوخۆی وڵاتەکە ئاوارەبوون، لەگەڵ ئەوەدا مەزەندەی کردووە 11.1 ملیۆن کەس پـێویستیان بە یارمەتی مرۆیی هەبێت، لەوانە 1.1 ملیۆن کەس لەو ناوچانەی گەمارۆدراون و قورسە یارمەتیان بۆ ڕەوانەبکرێت. ڕووسیا و ئێران و تورکیا لە ماوەی ساڵەکەدا بەشداربوون لە شەڕی سوریا. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI ، ڕووسیا بە بەرپـرسیار دادەنێت لەو هێرشە ئاسمانیـیانەی بە درێژایی ساڵەکە کرانە سەر باکوری ڕۆژئاوای سوریا. هەروەها شایەتحاڵان و چاودێرانی مافی مرۆڤی خۆجێی ڕاپـۆرتیان کردووە کە لە 16 ی مانگی دە لە عەین عیسا و لە ئەنجامی هێرشێکی هێزەکانی تورکیا یان گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆن ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات کوڕێکی مێرمنداڵ کوژراوە و یەکێکی دیکە برینداربووە. ئەم ڕووداوە ناکۆکی لەسەرە. سەرچاوە فەرمیـیەکانی حکومەتی تورکیا دەڵێن لەو کات و شوێنەدا وەڵامی تەقەی دوژمنیان داوەتەوە کە ئەمەش یەکدەگرێتەوە لەگەڵ ئەوەی تورکیا وتویەتی چوار هەتا شەش چەکداری یەپەگەی لە "جوڵە خستووە" ، ئەمەش دەستەواژەیەکە دەسەڵاتدارانی تورکیا بەکاریدەهێنن بۆ کوشتن یان بەدیلگرتن یان نەهێشتن چەکداری بەرامبەر لە مەیدانی شەڕدا. تورکیا یەپەگە بە لقی سوریای پارتی کرێکارانی کوردستان دادەنێت کە لەلایەن ئەمەریکاوە بە ڕێکخراوێکی تیرۆرستی بیانی دانراوە. بەپـێی میدیاکان ، هێزەکانی یەپەگە تەقەیان لە هێزەکانی تورکیا و چەکدارانی ئۆپۆزسیۆن کردووە لە پاش ئەوەی تورکیا لە مانگی دەی ساڵی 2019 چووە ناو باکوری ڕۆژهەڵاتی سوریا و هەروەها لە مانگی یازدە و دوازدەی ساڵی 2020 یش تەقەیان کردووە لە میانەی شەڕ لە دەوروبەری عەین عیسا، لەوانە لە نزیک شوێنی سیڤیل. لە ماوەی ساڵەکەدا باس لەوە کراوە گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆن ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات لە دەرەوەی یاسا خەڵکیان کوشتووە. بۆ نمونە ڕێکخراوی سوریایـیەکان لە پـێناو ڕاستی و دادپەروەری (سوريون من أجل الحقيقة والعدالة) STJ دەڵێت گروپی سوڵتان موراد لە مانگی پـێنج ئیبراهیم ئەلیوسفیان دەستگیرکردووە و کوشتوویانە پاش هەوڵێکی شکستخواردوو بۆ وەرگرتنی سەرانە. لە مانگی هەشت، ئەنجومەنی نیشتمانی کوردی و عەفرین پـۆست گوتیان چەکدارانی فەیلەق ئەلشام پـیاوێکی سیڤیلی ئێزیدی تەمەن 63 ساڵیان کوشتووە بە ناوی نوری جمۆ عومەر شەرەف پاش هەوڵێکی شکستخواردوو بۆ وەرگرتنی سەرانە. هەروەها چاودێرانی مافی مرۆڤ باسیان لە مردنی چەند کەسێک کردووە لە ژێر ئەشکەنجەدان لە شوێنەکانی دەستگیرکردنی سەر بە فیرقەی ئەلحەمزە و پـۆلیسی لەشکری گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن SNA. لە ماوەی ساڵەکەدا حکومەتی کاتی سوریا، ئەوەی ئۆپـۆزسیۆن، ڕایگەیاند لیژنەیەکی لە ناو وەزارەتی بەرگری پـێکهێناوە بۆ لێکۆڵینەوە لەو پـێشێلکارینانەی دەڵێن کراون. حکومەتی کاتی بڕیاری دا یەکێک لە چەکدارانیSNA سزای زیندانی هەتاهەتایی بدات لەسەر کوشتنی هەڤرین خەلەف کەسایەتی سیاسی کوردی و سکرتێری گشتی پارتی ئایندەی سیاسی سوریا لە ساڵی 2019 ، وە کۆمەڵێک پـێشێلکاری دیکەی SNA لە میانەی ئۆپەراسیۆنی"کانی ئاشتی" . لەگەڵ ئەوەشدا حکومەتی کاتی سوریا بڕیاری حوکمەکەی ڕانەگەیاند و پاشان بۆ 10 ساڵ زیندانی کەمی کردەوە. گروپەکانی مافی مرۆڤ و ئەوانەی ڕووداوەکان دۆکۆمێنت دەکەن دەڵێن بڕوایان بە حکومەتی کاتی نیـیە لەوەی دەڵێت لێپـرسینەوە لە پێشێلکاریـیەکان دەکات. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI و توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR و گروپی دیکەی مافەکانی مرۆڤ، ڕاپـۆرتیانکردووە چەند ئۆتۆمبیلێکی بۆمبڕێژکراو و بۆمبی چێنراو تەقێندراونەتەوە لە باکوری سوریا لە ناوچەکانی ژێر دەستی گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات TSO، لە ئەنجامدا دەیان کەسی سیڤیل کوژراون. ئاماژە بەوە دەکەن لە ماوەی ساڵەکەدا هێرشەکان زیادیانکردووە. هاوکات بە شێوەیەکی گشتی کەس بەرپـرسیارێتی خۆی لەو هێرشانە ڕاناگەیەنێت، بەڵام کاربەدەستانی حکومەتی تورکیا دەڵێن زۆربەی ئەو هێرشانە گروپەکانی سەر بە پەکەکە ئەنجامیانداون. بەپـێی توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR، هەرچەندە داعش چیتر هیچ ناوچەیەکی گەورەی لە ژێر دەست نەماوە، بەڵام هێشتا چارەنووسی 8143 کەس نازانرێت کە لەوەتای ساڵی 2014 وە بە دەستی داعش دیارنەماون. مەزەندەدەکرێت 6 هەزار ژن و منداڵ لە نێو ئەو کەسانەدابن کە لە باکوری عێراق ڕفێندران، زۆربەیان ئێزیدین کە داعش بەرەو سوریای بردن و وەک کۆیلەی سێکسی فرۆشتنی یان ناچاری کردوون شوو بە چەکدارانی داعش بکەن یان وەکو دیاری دراون بە ڕێبەرانی داعش. ڕێکخراوی یەزدای ئێزیدیـیەکان دەڵێت زیاتر لە 3 هەزار ژن و منداڵی ئێزیدی لە دەستی داعش هەڵهاتوون یان لە ئۆپەراسیۆنی هێزەکانی سوریای دیموکراتدا ڕزگارکراون یان لە دیلی ئازادکراون، بەڵام هێشتا نزیکەی 2800 کەسیان بێ سەروشوێنن. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI ڕاپـۆرتی کردووە هێزەکانی سوریای دیموکرات بەردەوامن لە دەستگیرکردنی خەڵکی سیڤیل، لەوانە ژن و منداڵ، کە بەبێ هیچ تۆمەتێک دەستگیریانکردوون. توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR دەڵێت لەوەتای قەیرانی سوریا دەستیپـێکردووە لە ساڵی 2011 ، زیاتر لە 3 هەزار سوریایی کە 169 ژن و 602 منداڵیان لە نێودایە بێ سەروشوێنن پاش ئەوەی بە دەستی هێزەکانی سوریای دیموکرات دەستگیرکران.تۆڕی SNHR و ڕێکخراوی سوریایـیەکان لە پـێناو ڕاستی و دادپەروەریSTJ ، دەڵێن ڕۆژنامەوانان و چالاکوانانی مافی مرۆڤ و ئەندامانی پارتەکانی ئۆپـۆزسیۆن و کەسانی سەر بە گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆنی سوریا SNA لە نێو ئەو کەسە سیڤیلانەدان کە دەستگیرکراون. لە هەندێک حاڵەت شوێنی دەستگیرکردنی ئەو خەڵکە نازانرێت. بۆ نمونە تۆڕی SNHR دەڵێت هێزەکانی سوریای دیموکرات لە مانگی سێی 2019 محەمەد موحسن ئیبراهیمیان لە ماڵەکەی لە دێرزور دەستگیرکرد، هێزەکانی سوریای دیموکرات هەتا مانگی نۆ هیچیان لە بارەیەوە ڕانەگەیاند هەتا ئەو کاتەی کەسوکاری زانیان لە زینداندا گیانی لەدەستداوە. هێزەکانی سوریای دیموکرات بەردەوامبوون لە ڕێگەدان بە کۆمیتەی نێودەوڵەتی خاچی سوور ICRC لەوەی بچنە ناو شوێنەکانی دەستگیرکردن هەتا چاودێری دۆخەکە بکەن و ڕاپـۆرتی خۆیان لە بارەیانەوە پـێشکەش بکەن. لە مانگی نۆ هێزەکانی سوریای دیموکرات دەستیانکرد بە لێکۆڵینەوە لە هەموو ئەو تۆمەتانەی ئاڕاستەی هێزەکانیان کرابوون لە ڕاپـۆرتی کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI . کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI و ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ HRW و لێبوردنی نێودەوڵەتی Amnesty International و چاودێرانی مافەکانی مرۆڤی سوریایی ڕاپـۆرتیان کردووە لەسەر ڕفاندن و دەستگیرکردنی خەڵکی بە دەستی گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات TSO، لەوانە گروپەکانی (سوڵتان موراد، فەیلەق ئەلشامیە، فرقەت حەمزە، ئەلجەبهە ئەلشامیە، پـۆلیسی لەشکری SNA). توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR دەڵێت لە شەش مانگی یەکەمی ساڵدا چەکدارانی سەر بە ئۆپـۆزسیۆنی سوریا ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات 185 کەسیان ڕفاندووە و دەستگیرکردووە. هەریەک لە کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI و ڕێکخراوی سوریایـیەکان لە پـێناو ڕاستی و دادپەروەری STJ و سەنتەری تۆمارکردنی پـێشێلکاریـیەکان VDC حاڵەتەکانی ڕفاندنی ژنانیان تۆمارکردووە کە لە عەفرین لەلایەن گروپەکانی TSO کراون، وە هەندێک لەو ژنانە ئەوا چەند ساڵە بێ سەروشوێنن. بەپـێی کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI ، ئەو ناوچانەی لە ژێر دەستی گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆنن، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات TSO ، ڕەوشەکە ناسەقامگیربوون بەهۆی زیادبوونی شەڕی نێوان گروپەکان. زۆر جار ئەو کەسانەی لەلایەن گروپەکانی TSO ڕفێندراون، کوردن یان ئێزیدین یان چالاکوانن کە بە ئاشکرا ڕەخنە لە گروپەکانی TSO دەگرن یان کەسانێکن وەها لێـیان دەڕوانن سەر بە یەپەگە یان بەڕێوەبەرایەتی پـێشووی کوردی عەفرین بن.ڕێکخراوی مافەکانی مرۆڤی عەفرین و سەنتەری تۆمارکردنی پـێشێلکاریـیەکان VDC و میدیای عێراقی ڕووداو ڕاپـۆرتیان کردووە لە 27 ی مانگی دوو ئارین دیلێ حەسەن کە ژنێکی ئێزیدیە لە شاری عەفرین ڕفێندراوە. لەو بڕوایەدان لە زیندانی قەڵا لە ناوچەی باسوتەی عەفرین دەستگیرکرابێت. لە مانگی شەش "خێزانەکان لە پـێناو ئازادی" و هاوبەندیـیەک کە لە 11 گروپی دیکەی مافی مرۆڤ پـێکهاتووە ڕاپـۆرتیان کرد کە لە ئەنجامی شەڕێکی نێوان جەیش ئەلئیسلام و فرقەت ئەلحەمزە کە 3 کەسی سیڤیل کوژران، بە لایەنی کەم 8 ژن کە دەستگیرکرابوون و بێ سەروشوێنکرابوون لە بارەگایەکی فرقەت ئەلحەمزە دۆزرانەوە. هەروەها ڕاپـۆرتیش کراون کە گروپە چەکدارەکانی ئۆپـۆزسیۆن بە شێوەی ئەشکەنجەدان ئازاری جەستەیی خەڵکیان داوە. بە پـلەی یەکەم ئەوانەیان کردووەتەوە ئامانج کە بەکرێگیراو و هاوکاری ڕژێم بوون لەگەڵ ئەوانەشی لە میلیشیاکانی ڕژێم بوون یان لە گروپە چەکدارەکانی ڕکابەریان بوون. توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR دەڵێت لە نێوان 2011 وە هەتا مانگی شەش، زیاتر لە 43 حاڵەتی مردنی ئاکامی ئەشکەنجەدان بە دەستی گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن ڕوویانداوە، زیاتر لە 26 حاڵەت بە دەستی گروپی هەیئەت تەحریر ئەلشام (یەکێکیان منداڵ بووە)، زیاتر لە 33 حاڵەت بە دەستی داعش (منداڵێک و 13 ژن لە نێوانیاندا بوون)، 52 حاڵەت بە دەستی هێزە کوردیـیەکان. هێزەکانی سوریای دیموکراتیش دەستیان هەبووە لە چەندین حاڵەتی ئەشکەنجەدان. توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR دەڵێت هەسەدە ئەشکەنجەی بەکارهێناوە وەک ئامرازێک بۆ بەدەستهێنانی زانیاری لە کاتی لێکۆڵینەوەدا. توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا لە 29 ی مانگی یەک ڕاپـۆرتی کردووە کە ئاگادارکراوەتەوە لەوەی فەجر ئیبراهیم لە پاش ئەوەی لە مانگی دووی 2020 لەلایەن هێزەکانی سوریای دیموکراتەوە دەستگیرکرابوو لە ئەنجامی پشتگوێخستنی باری تەندروستی گیانی لەدەستداوە. هەروەها توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا دەڵێت کەسێک بە ناوی مەعاز محەمەد ئەلکال کە خەڵکی ڕەققەیە، لە مانگی دوو دەستگیرکرابوو لەسەر ناردنی پارە بۆ خێزانەکانی سەر بە داعش. دەڵێن لە زینداندا لە ژوری تاکە کەسی دانرابوو و خواردنیان نەداوەتێ و بۆ چەند ڕۆژێک لێـیدراوە و ئەشکەنجە دراوە. توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا باسی لەوەش کردووە لە مانگی سێ ڤیدیۆیەکی کامێرای چاودێری زیندانی غویرانی حەسەکەی دەستکەوتووە کە تیایدا ژمارەیەکی زۆر لە زیندانیکراوان خراونەتە ژورەکانەوە. لە مانگی نۆ کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI، ڕاپـۆرتی کردووە چەند حاڵەتێکی ئەشکەنجەدان لە زیندانەکانی هێزەکانی سوریای دیموکرات ڕوویانداوە. هێزەکانی سوریای دیموکرات بەردەوامبوون لە جێبەجێکردنی پـرۆتۆکۆلەکان بۆ دڵنیابوون لەوەی ئەشکەنجەدان بەکارناهێنرێت وەک تەکنیکێک بۆ لێپـرسینەوە، وە دەستیانکرد بە لێکۆڵینەوە لەو حاڵەتی ئەشکەنجەدانانەی کۆمیتەی COI ئاماژەیان پـێکردبوون. لە مانگی نۆ هێزەکانی سوریای دیموکرات گوتیان دەستیانکردووە بە لێکۆڵینەوە لە هەموو ئەو تۆمەتانەی لە ڕاپـۆرتی کۆمیتەکە ئاڕاستەی هێزەکانیان کراون. بەپـێی توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR ، لە ڕاپـۆرتی مانگی شەش لە بارەی ئەشکەنجەدان لە سوریا دەڵێت گروپی هەیئەت تەحریر ئەلشام HTS بەردەوامە لەسەر دەستگیرکردن و ڕفاندنی ڕۆژنامەوان و جودابیرە سیاسیـیەکانی، لەوانە عومەر ئەلعیس کە چالاکوانێکی مافەکانی مرۆڤە لە زیندانی عوقاب بۆ ماوەی 126 ڕۆژ دەستگیریان کردبوو و لە زیندانی تاکە کەسی هێشتبوویانەوە. عومەر پاش ئازادکردنی گوتویەتی هەموو ڕۆژێک گوێی لە دەنگی ئەشکەنجەدان بووە. لە مانگی چوار چەکدارانی هەیئەت تەحریر ئەلشام لە شارۆچکەی سەرمینی ڕۆژهەڵاتی شاری ئیدلیب کەسێک بە ناوی حەسەن ساڵح عەباس دەڕفێنن، خێزانەکەی گوتویانە لە 20 ی مانگی چوار زانیاریان پـێگەیشتووە کە ئەشکەنجەیان داوە هەتا گیانی لەدەستداوە. گروپەکانی مافی مرۆڤ بەردەوامن لە ڕاپـۆرتکردن لە بارەی هەیئەت تەحریر ئەلشام کە بە فەرمی ئیدانەی علمانیەت دەکات و بە شێوەیەکی ڕۆتینی لەو ناوچانەی لە ژێر دەستیدان ڕۆژنامەوانان و چالاکوانان و خەڵکی دیکەی سیڤیل دەستگیردەکات کە پـێی پـێچەوانەی شەریعەت و ڕێساکانی ڕەفتاریان کردووە. هەروەها لە دادگاکانیان ڕێگەیان لە تۆمەتبارەکان گرتووە داکۆکی لە خۆیان بکەن و تانە لە بڕیارەکانیان بگرن. لە هەمان کاتدا ڕێگەیان داوە لە ژێر ئەشکەنجەدان دانپـیادانان (ئیعتراف) بە خەڵکی بکەن، کەسانی جودابیری سیاسی و خێزانەکانیان بێ سەروشوێن بکرێن و لەسێدارە بدرێن، بە زۆر خەڵکی سیڤیلی عەلەوی و دروزی ناچاربکرێن ئاینی خۆیان بگۆڕن، وە ئەوەی ڕەتیبکاتەوە ئەوا دووچاری دەستگیرکردن و بێ سەروشوێنکردن دەبێت. کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەدواداچوون بە دوای ڕاستیـیەکان لە سوریا COI و ئۆفیسی کۆمیسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ OHCHR و گروپەکانی مافی مرۆڤ ڕاپـۆرتیان کردووە کە لەوەتای مانگی یەکی ساڵی 2018 وە، گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات TSO هەستاون بە ئەشکەنجەدان و کوشتنی خەڵکی سیڤیل لە عەفرین و لەوەتای مانگی دەی ساڵی 2019 وە هەمان تاوانیان کردووە لەو ناوچانەی لە میانەی ئۆپەراسیۆنی"کانی ئاشتی" تورکیا دەستیان بەسەریانداگرتوون. کۆمیتەی COI لە مانگی سێ ڕاپـۆرتی کردووە هۆکاری گونجاو هەن بۆ ئەوەی بڕوابکرێت گروپە چەکدارەکانی لە ژێر ناوی لەشکری نیشتمانی سوریادان تاوانی جەنگیان ئەنجامداوە لە عەفرین و ناوچەکانی ئۆپەراسیۆنی "کانی ئاشتی" ، ئەویش بە گرتنی بارمتە و مامەڵەی رەق و خراپ و ئەشکەنجەدان. کۆمیتەی COI لە مانگی نۆ ڕاپـۆرتی کردووە، گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات TSO ، مێرمنداڵانیان ئەشکەنجەداوە و لاقەیانکردوون لەو شوێنانەی خەڵکی تیایدا دەستگیردەکەن، لەگەڵ ئەوانەشدا ئازادیـیانە لە ناوچەکانی عەفرین و سەری کانی نەهێشتووە. سەنتەری تۆمارکردنی پـێشێلکاریـیەکانVDCو دەزگاکانی ڕاگەیاندنی خۆجێی لە مانگی حەوت ڕاپـۆرتیان کردووە گروپی فیرقەت حەمزەی سەر بە لەشکری نیشتمانی سوریا لە مانگی یازدەی 2019 کەسێکیان دەستگیرکردووە بە ناوی مەحمود حەسەن عومەر تەمەن 27 ساڵ کە خاوەن پـێداویستی تایبەتە. ئەم کەسە هەوڵی دابوو بگەڕێتەوە ماڵەکەی بەڵام بێ سەروشوێنیان کرد و ئەشکەنجەیان دا هەتا مرد. کۆمیتەی COI و ڕێکخراوە ناحکومیـیە نێودەوڵەتیـیەکان و سوریایـیەکانی وەک ڕێکخراوی سوریایـیەکان لە پـێناو ڕاستی و دادپەروەری (سوريون من أجل الحقيقة والعدالة) STJ ، بە درێژایی ساڵەکە ڕاپـۆرتیان کردووە گروپەکانی ئۆپـۆزسیۆن، ئەوانەی تورکیا پشتیوانیان لێدەکات TSO ، تاڵانیانکردووە و ماڵی خەڵکی سیڤیل و شوێنی ئاینیـیان تێکداوە، بە تایبەتی ماڵی کورد و ئێزیدیـیەکان، ئەمەش بووە مایەی ئاوارەبوونی ژمارەیەکی زۆریخەڵکی سیڤیل. هەروەها ڕاپـۆرت کراوە گروپە چەکدارەکانی TSO بەردەوامبوون لەوەی ڕێگە نەدەن بەو خەڵکە سیڤیلەی گڕاونەتەوە ماڵ و موڵکیان وەربگرنەوە و پـێیان وتوون بەهۆی پشتیوانیکردنیان لە یەپەگە بۆیان نیـیە لە ناوچەکەدا بژین. دەستیانگرتووە بەسەر ماڵاندا و لەسەر دیواری دەرەوەی ماڵەکان نیشانە و ناوی گروپەکانیان نووسیوە و پاشان بەکارهێنراون وەک شوێنکی چەکداری بۆخۆیان یان داویانن بە چەکدار و خێزانەکانیان. زۆرێک لە ڕێکخراوەکان، لەوانە STJ و VCD و al-Monitor ، دەڵێن گروپەکانی TSO وەکو فیرقەت ئەلحەمزە و سوڵتان موراد دەستیانگرتووە بەسەر ئامێری کشتوکاڵی و تانکەری ئاو و شتی دیکەی خەڵکی لە سەری کانی، پاشان شتەکانیان بە خاوەنەکانیان فرۆشتووەتەوە. هەروەها ڕاپـۆرت کراوە فرقەت ئەلحەمزە و ئەحرار ئەلشەرقیـیە دەستیانگرتووە بەسەر ماڵ و عیادەی خەڵکی، پاشان بە کرێ داویانەتەوە بە خاوەنەکانیان. کۆمیتەی COI و ڕێکخراوی میدیایی The Syria Report و ڕێکخراوی STJ ، لە مانگی هەشت و نۆ ڕاپـۆرتیان کردووە ئەنجومەنی بەڕێوەبەردنی سەری کانی، ئەوەی ئۆپـۆزسیۆن، دەستیگرتووە بەسەر 2 موڵک کە خاوەنەکانیان کوردن، وە ڕێکخراوێکی ناحکومی تورکی بە ناوی "دامەزراوەی بەهاناچوونی مرۆیی" هەردوو موڵکەکەی کردووە بە سەنتەرێکی ئاینی. خاوەنی هەردوو موڵکەکە داوایان لە ئەنجومەنەکە کردبوو قەرەبوویان بکاتەوە، بەڵام وەڵامیان نەداونەتەوە. پاشان لە مانگی شەش فەرمانڕەوای پارێزگای سانلی‌ئورفەی تورکیا لە مەراسیمێکدا قردێلەی کردنەوەی یەکێک لەو دوو سەنتەرەکەی بڕی. گروپەکانی TSO بەردەوامبوون لەوەی ڕێگە نەدەن ئاو بگاتە ناوچەکانی باکوری ڕۆژهەڵاتی سوریا سەرەڕای بڵاوبوونەوەی پەتای کۆرۆنا. ئۆفیسی کۆمیسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ OHCHR لە مانگی نۆ ڕاپـۆرتی کرد گروپە چەکدارەکانی سەر بە تورکیا کە لە سەری کانی کۆنترۆڵی وێستگەی ئاوی عەلۆک دەکەن بە بەردەوامی ئاوەکە دەگرنەوە، ئەمەش کاری کردووەتە سەر نزیکەی یەک ملیۆن کەس لە شاری حەسەکە و ناوچەکانی دەوروبەری، بە ئاوارە لێقەوماوەکانیشەوە. بەپـێی ڕێکخراوە ناحکومیـیەکان لە مانگی دەی 2019 هەتا مانگی هەشتی 2020 وێستگەی ئاوی عەلۆک بە ڕێژەی 55% ی کات ئاوەکەی بڕابوو بەهۆی ئەوەی گروپەکانی TSO ڕێگەیان نەداوە چاکبکرێتەوە یان بە مەبەست ئاوەکەیان گرتووەتەوە. دەسەڵاتدارانی تورکیا ئیدیعای ئەوەیان کردووە هۆکاری کارنەکردنی وێستگەکە لە ئەنجامی نەبوونی وزەی پـێویستی کارەبا بووە کە لە وێستگەیەکی کارەبای ژێر کۆنترۆڵی هێزەکانی سوریای دیموکرات بۆی دێت، بەڵام نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوە ناحکومیـیەکان ئەو ئیدیعایە ڕەتدەکەنەوە. کۆمیتەی COI لە مانگی نۆ ڕاپـۆرتی کردووە ئەندامانی SNA لە ناوچەی عەفرین شوێنی ئاینی و ئاسەواری مێژوویـیان وێرانکردووە و تاڵانکردووە، لەوانە مەزار و گۆڕستانی ئێزیدیـیەکان و ئەو شوێنانەی لەلایەن یونیسکۆوە داوای پاراستنیان کراوە. لە مانگی چوار ڕێکخراوی ناحکومی ئێزدینا دۆکۆمێنتی کردووە مەزارە ئێزیدیـیەکان لە عەفرین بە دەستی TSO وێرانکراون، لەوانە مەزاری شێخ جونەید و شێخ حسێن و گلخان و شێخ ڕکاب. ڕێکخراوی ناحکومی Bellingcat ، لە مانگی حەوت ڕاپـۆرتی کردووە چەند مەزارێکی ئێزیدی لە عەفرین وێرانکراون، لەوانە گۆڕی قیبار. هەروەها ئەو ڕێکخراوانە ڕاپـۆرتیان کردووە گروپەکانی TSO ڕێگەیان بە ئازادی ئاینی نەداوە و ئێزیدیـیەکانیان هەراسانکردووە. * ئازادی ئەنجامدانی گردبوونەوە و خۆپـیشاندان دەستور ئازادی گردبوونەوە و خۆپـیشاندانی ئاشتیانەی دەستەبەرکردووە، بەڵام یاسا دەسەڵاتێکی زۆری بە حکومەت داوە بۆ سنووردارکردنی ئەم ئازادیـیە. بەپـێی یاسا دەبێت بۆ هەر گردبوونەوەیەک کە لە 3 کەس زیاتربێت دەبێت پـێشتر مۆڵەت لە وەزارەتی ناوخۆ وەربگیرێت. بەڵام ئەم وەزارەتە تەنیا مۆڵەتی بەو خۆپـیشاندانانە داوە کە ڕژێم یان گروپەکانی لایەنگری و پارتی بەعس داوای ئەنجامدانیان کردبوون. فریدم هاوس دەڵێت دانیشتوانی سوەیدای باشوری وڵاتەکە لە مانگی یەک لە ڕێگەی فەیسبوکەوە لە ژێر دروشمی "دەمانەوێت بژین" داوای ئەنجامدانی ناڕەزایـیان کردبوو لە دژی گەندەڵی و خراپی باری ئابوری ناوچەکەیان کە لە ژێر دەسەڵاتی ڕژێمدایە. زیادبوونی ناڕەزایـیەکان لە سوەیدا وەهای لە ڕژێم کرد لە مانگی شەش دەستبکات بە هەڵمەتێکی سەرکەوتکردن. هێزەکانی ئاسایشی ڕژێم و میلیشیاکانی کەوتنە لێدان و دەستگیرکردنی هەڕەمەکیانەی خۆپـیشاندەران. بەپـێی چالاکوانانی مافەکانی مرۆڤ و ڕاپـۆرتە هەواڵیـیەکان، پارتی یەکێتی دیموکراتی PYD و یەکینەکانی پاراستنی گەل YPG چەند جارێک لەو ناوچانەی لە ژێر کۆنترۆڵیاندایە ڕێگەیان نەداوە گردبوونەوە و خۆپـیشاندان ئەنجام بدرێن. بە درێژایی ساڵەکە دانیشتوانی دێرزور ناڕەزایـیان دەربڕیوە لەسەر ئەوەی گوایە کاربەدەستانی هەسەدە SDF گەندەڵیان کردووە و هەروەها نەبوونی خزمەتگوزاری سەرەکی، وە بە زۆرملێ گەنجان کراون بە چەکداری هەسەدە SDF ، نەدانی زانیاری لە بارەی ئەو کەسانەی بە گومانی پەیوەندی بە داعش دەستگیردەکرێن. بە شێوەیەکی گشتی ناڕەزایی لە هەموو ناوچەکانی باکوری ڕۆژهەڵاتی سوریا ئەنجامدراون لە بارەی کۆمەڵێک بابەتی جیاجیا بەبێ دەستێوەردانی دەسەڵاتدارانی خۆجێی، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا توڕی مافەکانی مرۆڤی سوریا SNHR ڕاپـۆرتی کردووە ژمارەیەک لە ئەندامانی SDF تەقەیان لە خۆپـیشاندەران کردووە لە گوندی محێمیدە لە دێرزور و کەسێکیان کوشتووە بە ناوی نەجم حسێن ئەلعەتوان، وە لە ئەلشحێل و ئەلحوایج 28 کەسی سیڤیلیان بە شێوەیەکی هەڕەمەکیانە دەستگیرکردووە لە پاش ئەنجامدانی خۆپـیشاندانی ناڕەزایی لەو دوو ناوچەیە. هێزەکانی سوریای دیموکرات ڕاپـۆرتی کردووە ئەو کەسەی تەقەی کردبوو و خۆپـیشاندەرێکی کوشتبوو، دەستگیریانکردووە و دادگایـیانکردووە. * گرفتی بێ ڕەگەزنامە لە پاش سەرژمێری ساڵی 1962، نزیکەی 150 هەزار کورد ڕەگەزنامەی خۆیان لەدەست دا. بەپـێی بڕیارێکی تەشریعی لە ڕۆژێکی ساڵی 1962 و بەبێ ئەوەی پـێشتر خەڵکی ئاگاداربکرێنەوە سەرژمێری بۆ دانیشتوانی پارێزگای حەسەکە کرا. هەر کەسێک بەڵگەنامەی نەبووایە بیسەلمێنێت خۆی یان باوکی بەر لە ساڵی 1945 لە سوریا بووە ئەوا ڕەگەزنامەی خۆی لەدەست دەدا. حکومەتی ئەو کاتە دەیگوت بڕیارەکەی لەسەر بنەمای ئەوەیە کۆچبەری نایاسایی کورد لە وڵاتانی دراوسێ، لەوانە لە تورکیاوە لە ساڵی 1945 هاتوونەتە حەسەکە و بە ساختەکاری خۆیان وەک هاوڵاتی سوریایی تۆمارکردووە. بەهۆی ئەمەوە ئەو کوردانە و نەوەکانیان ڕەگەزنامەیان لەدەست دا و لە خزمەتگوزاریـیەکانی حکومەت بێ‌بەش کران، لەوانە خزمەتگوزاری تەندروستی و خوێندن، وە لەگەڵیدا ڕووبەڕووی مامەڵەی جیاوازی کۆمەڵایەتی و ئابوری بوونەوە، لەوانە بۆیان نیـیە ببنە خاوەن موڵک، وە بەهۆی نەبوونی ڕەگەزنامە پاسپـۆرتیشیان نادرێتێ هەتا گەشتی دەرەوەی وڵات بکەن. لە ساڵی 2011 ، بەشار ئەسەد سەرۆکی سوریا بڕیارێکی دەرکرد کە ڕێگە دەدات ئەو کوردانەی لە حەسەکەن و ڕەگەزنامەیان نیـیە و ئەوانەشی وەک بیانی تۆمارکراون، دەتوانن داوای ڕەگەزنامەی سوری بکەن. ڕوون نیـیە ژمارەی ئەو کوردانە چەندە کە سوودیان لەو بڕیارە وەرگرتووە. کۆمسیۆنی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران UNHCR ڕاپـۆرتی کردووە نزیکەی 40 هەزار کەس لەو کوردانە هێشتا ناتوانن ڕەگەزنامەیان دەستبکەوێت. بە هەمان شێوە بڕیارەکە نزیکەی 160 هەزار کوردی تۆمارنەکراوی بێ ڕەگەزنامەی نەگرتەوە. ......................................   لەبارەی ڕاپـۆرتەکەی ئێران کە لە 66 لاپەڕە پـێکهاتووە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا ڕاپۆرتی ساڵانەی لەسەر ڕەوشی مافی مرۆڤ لە وڵاتە جۆراوجۆرەکان بڵاوکردەوە. لە ڕاپۆرتی ساڵی 2020 دا سەبارەت بە ڕەوشی مافی مرۆڤ لە ئێران دەڵێت: کۆماری ئیسلامی ئێران کۆمارێکی تیۆکراتیکی دەسەڵاتخوازە بە سیستەمێکی سیاسی ئیسلامی- شیعە کە لەسەر بنەمای ''ولایەتی فەقی'' دامەزراوە. مەلاکانی ئێران و بە تایبەت ڕێبەری ئێران بەسەر هەموو پێکهاتە سەرەکییەکانی ئەو وڵاتەدا زاڵن. هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی کە لە ساڵی 2017 ئەنجامدران و هەروەها هەڵبژاردنی پەرلەمانیش کە لە ماوەی ئەو ساڵەدا ئەنجامدرا، بە شێوەیەکی ئازاد و دادپەروەرانە بەڕێوەنەچوون. ڕێبەری باڵای ئێران دەسەڵاتی تەواوی بەسەر هەموو دامەزراوەکانی ئاسایش و ئەمنیدا هەیە. چەندین دەزگا بەرپرسیارێتی جێبەجێکردنی یاسا و پاراستنی ئاسایشی نیشتمانیان لە ئەستۆدایە، لەوانە هێزەکانی وەزارەتی ئیتلاعات و هێزەکانی ئینتیزامی کە لە ژێر وەزارەتی ناوخۆدان و ڕاپۆرتی خۆیان دەدەنە سەرۆک کۆمار و سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی کە ڕاستەوخۆ لە ژێر دەسەڵاتی ڕێبەری ئێراندایە، هەروەها ڕێکخراوی بەسیج کە گروپێکی خۆبەخشی سەربازین و لە سەرانسەری وڵاتدا هەندێک جار وەک یەکەیەکی جێبەجێکردنی یاسا یارمەتی ‌هێزەکانی سوپای پاسداران دەدەن. ئەندامانی هێزە ئەمنییەکانی ئێران بە درێژایی ساڵ بەشدارن لە پـێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤدا. دەسەڵاتدارانی کۆماری ئیسلامی ئێران نەک هەر لە ئێران پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ ئەنجام دەدەن، بەڵکو لە سوریا لە ڕێگەی پاڵپشتیکردنی سەربازی هێزەکانی بەشار ئەسەدی سەرۆکی سوریا و هێزەکانی حیزبوڵای لوبنان و هەروەها لە عێراق لە ڕێگەی پاڵپشتیکردنی میلیشیاکانی سەر بە ئێران و لە یەمەنیش لە ڕێگەی پشتیوانیکردنی لە حوسیەکانەوە، لە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لەو وڵاتانەشدا دەست هەیە. * پرسە گرنگەکانی مافی مرۆڤ کە لە ئێران پێشێل‌دەکرێن بریتین لە: • کوشتنی نایاسایی و لەسێدارەدانەکان بە بیانووی هەندێک تاوان کە بە پێی ستاندارد و پێناسەی یاسای نێودەوڵەتی بەشێک نین لە "تاوانە مەترسیدارەکان" ، وە تۆمەتباران بەبێ دادگاییکردنێکی دادپەروەرانە لە سێدارە دراون، بە تایبەتی لە سێدارەدانی نەوجەوانان. • دەستبەسەرکردنی بە زۆر و ئەشکەنجەدان لەلایەن هێزەکانی حکومەتەوە، بە تایبەتی بەکارهێنانی سیستماتیکی دەستبەسەرکردن و زیندانیکردنی بە شێوەیەکی هەڕەمەکی و دروستکردنی بارودۆخی سەخت بۆ زیندانیان و هەڕەشە لە ژیانی سەدان زیندانی سیاسی دەستبەسەرکراو. • کێشەی سەربەخۆنەبوونی دەسەڵاتی دادوەری، بە تایبەتی دادگاکانی شۆڕش ئێسلامی. • دەستێوەردانی نایاسایی لە ژیانی تایبەتی هاوڵاتیان و سنووردارکردنیان. • چاودێری قورس لەسەر ئازادی ڕادەربڕین و چاپەمەنی و ئینتەرنێت لە ڕێگای توندوتیژی، دەستگیرکردن و دادگایـیکردنی بێ هۆکاری ڕۆژنامەنووسان و داخستنی ماڵپەڕەکان و دروستکردنی بوختان بۆیان. • دەستێوەردان و سنووردارکردنی کۆبوونەوەی ئاشتیانە و ئەنجومەنەکان. • سنوردارکردنی ئازادی ئایین و سنوردارکردنی بەشداری سیاسی. • بوونی گەندەڵییەکی بەربڵاو لە هەموو ئاست و کەرتێکی حکومەتدا. • لەبەرچاونەگرتن و پشتگوێخستنی توندوتیژییەکان لە دژی ژنان. • وەرگرتنی نایاسایی منداڵانی سەرباز لە لایەن بەڕێوەبەرانی حکومەتەوە بۆ پشتگیری لە ڕژێمی ئەسەد لە سوریا و بازرگانیکردن بە مرۆڤەکانەوە. • توندوتیژی بەرامبەر کەمایەتییە نەتەوەییەکان( ئەتنیکیەکان) و کەمایەتییە ڕەگەزییەکان(LGBTQ+) حکومەت تاکو ئێستا بە شێوەیەکی کاریگەر هیچ هەنگاوێکی هەڵنەگرتووە بۆ لێکۆڵینەوە و دادگاییکردن و سزادانی ئەو بەرپرسانەی کە ئەم پێشێلکارییانەیان ئەنجامداوە. زۆربەی پێشێلکارییەکان وەک بەشێک لە سیاسەتی حکومەت ئەنجامدراون، وەک کوشتنی لانی‌کەم 304 کەس لە کاتی سەرکوتکردنی خۆپیشاندانە بەربڵاوەکانی مانگی یازدەی ساڵی 2019 دا. * لە سێدارەدانی ناڕەوا: دەسەڵاتدارانی ئێران دەستیانداوەتە کوشتنەگەلێکی ناڕەوا و نایاسایی کە مەبەستی سیاسی لە پشتەوە بووە. بە وتەی چالاکوانانی مافی مرۆڤ لە ڕێکخراوە ناحکومییەکانی ئێراندا، حکومەت ژمارەی تەواوی لەسێدارەدانەکانی ئاشکرا نەکردووه و نزیکەی 60 لە سەدی لەسێدارەدانەکانی باس نەکردووە. بەپـێی ئامار و ڕێژەی ڕێکخراوە جۆراوجۆرەکانی مافی مرۆڤ لە ماوەی ساڵی 2020 دا نزیکەی 200 کەس لە ئێران لەسێدارەدراون، بەڵام حکومەت بە فەرمی تەنیا 36 دانە لە سێدارەدانەکانی ڕاگەیاندووە. ڕوحوڵا زەم، بەڕێوەبەری کەناڵی تێلێگرامی ئامەد نیوز یەکێک لەو کەسانە بوو کە بە فریودان و لە کاتی گەشتکردنی بۆ عێراق لە لایەن هێزە ئەمنییەکانی ئێرانەوە دەستگیرکرا و دواتر برایەوە ئێران و لەسێدارەدرا. هەروەها بەپـێی ڕاپۆرتی لێبوردنی نێودەوڵەتی، پاڵەوانی زۆرانبازی ئێران نەوید ئەفکاری و 35 زیندانی دیکە لە ماوەی ئەو ساڵەدا لەسێدارەدراون. هەروەها لە مانگی چواری ساڵی 2020 دا ڕێکخراوە ناحکوومییەکان باسیان لەوە کرد کە دەسەڵاتدارانی ئێران موستەفا سەلیمی، زیندانی سیاسی کوردیان دوای هەڵهاتنی ناوبراو لە زیندان و ڕادەستکردنەوەی لە عێراق لەسێدارە داوە. هێزە ئەمنییەکان سەرەتا لە ساڵی 2003 دا سەلیمیان بە تۆمەتی " دژایەتی کردنی خودا " و بە هۆی ئەندامێتی لە حیزبێکی ئۆپۆزسیۆنی کورددا دەستگیر کردبوو. ڕۆژی 27 ی مانگی سێ سەلیمی لە کاتی سەرهەڵدانی ناڕەزایـیەکان کە بە هۆی ڤایرۆسی کۆرۆناوە لە زیندانەکانی ئێراندا سەریانهەڵدابوو، لە زیندانی شاری سەقزدا هەڵهات و لە ڕێگای بەزاندنی سنووری ئێرانەوە دەڕواتە هەرێمی کوردستانی عێراق و لەوێ پێش ئەوەی دەرفەتی داواکردنی مافی پەنابەری بۆ بڕەخسێت، ڕادەستی ئێران دەکرێتەوە و دواتریش لەسێدارە دەدرێت. هەروەها حکومەت بەردەوام بووە لە جێبەجێکردنی لە سێدارەدانی ئەو تاکانەی کە پێش تەمەنی 18 ساڵ تاوانەکەیان ئەنجام دابوو. لە مانگی چواردا پسپۆڕانی مافی مرۆڤی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان نیگەرانی خۆیان دەربڕی بەرامبەر بەو 90 کەسەی کە لە ڕیزی مەرگدان و دەوترێت تاوانەکەیان لە تەمەنی پێش 18 ساڵییەوە ئەنجامدابوو. شایان سەعیدپور، زیندانی کورد یەکێک لەو کەسانە بوو کە لە سێدارەدرا. سەعیدپور لە مانگی سێدا بە هۆی ناڕەزایـیەکانی ناو زیندانی ئێران کە بە هۆی کۆڤیدی نوزدە سەریانهەڵدابوو، توانی هەڵبێت، بەڵام دوای چەند ڕۆژێک ناوبراو دەستگیر دەکرێتەوە و بە تاوانی کوشتنی کەسێک لە ساڵی 2015دا کە لەو کاتەدا ناوبراو تەمەنی 17 ساڵ بوو، لە سێدارە دەدرێت. جاوید ڕەحمان، ڕاپۆرتێری تایبەتی نەتەوە یەکگرتوەکان لە مانگی حەوتدا لە بارەی ڕەوشی مافی مرۆڤی ئێرانەوە، نیگەرانی خۆی بە قووڵی دەربڕیوە لە بارەی "نەبوونی لێکۆڵینەوەی سەربەخۆ و شەفاف و خێرا لە ڕووداوەکانی مانگی یازدەی ساڵی 2019دا. بەپـێی بەراوردەکانی ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی و ڕۆیتەرز، هێزە ئەمنییەکانی ئێران لە نێوان 300 بۆ 1500 کەسیان لە سەرانسەری وڵاتدا کوشتوە لە دوای ئەو خۆپیشاندانانەی دژی بەرزبوونی نرخی سووتەمەنی ئەنجام دران. بەردەوام ڕاپۆرت کراوە حکومەتی ئێران ڕاستەوخۆ پشتیوانی ڕژێمی ئەسەدی کردووە لە سوریا ، بە پلەی یەکەم لە ڕێگەی سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی و دواتریش لە ڕێگای بەکرێگیراوانی شیعەی عێراقی و ئەفغانی و پاکستانی کە هۆکاربوون لە درێژکردنەوەی شەڕی ناوخۆ و مردنی هەزاران هاوڵاتی سیڤیل سوریایی لە ماوەی ساڵی 2020دا. هەروەها حکومەت ڕاستەوخۆ پشتگیری هەندێک میلیشیای سەر بە ئێرانی کردووە کە لە ناو عێراقدا کاردەکەن ، لەوانە ڕێکخراوی تێرۆریستی کەتائیبی حزبوڵا کە بەپـێی ڕاپۆرتەکان دەستی هەبووە لە لەسێدارەدان و بێسەروشوێنکردنی خەڵکێکی زۆر و هەروەها پێشێلکاریـیەکانی تری مافی مرۆڤ بەرامبەر بە خەڵکی سیڤیلی عێراق. لە ساڵی 2015 وە حکومەتی ئێران سەدان ملیۆن دۆلاری بۆ پشتگیری لە حوسیەکانی یەمەن تەرخانکردووە و چەکی زۆر و زەوەندی پێ بەخشیون کە ئەوەش ناکۆکییەکانی زیاتر و درێژتر کردووەتەوە و حوسیەکان چەکی ئێرانییان بەکارهێناوە لە هێرشەکان لە دژی خەڵکی سیڤیل و ژێرخانی سیڤیلی لە ناو یەمەن و هەم لە عەرەبستانی سعودیە. * بێسەروشوێنکردن: ڕاپۆرت کراوە لەسەر ڕفاندن بە مەبەستی سیاسی لە لایەن بەرپرسانی حکومەتەوە. هێزە ئەمنییەکان بەبێ ئاگادارکردنەوەی پێشوەخت، پارێزەر و ڕۆژنامەنووس و چالاکوانانیان ڕفاندوە و دەستبەسەریانکردوون. لە مانگی پێنجدا، ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی راپۆرتی کردووە لەسەر دیارنەمانی چوار زیندانیکراو کە سزای لە سێدارەدانیان بۆ دەرچووە، زیندانکراوەکانیش بریتین لە حوسەین سیلاوی، عەلی خەسرجی و ناسر خەفاجیان کە سێ زیندانی عەرەبی ئەهوازی بوون و هەروەها هیدایەت عەبدوڵاپور زیندانی کوردی ئێران. خێزانی ئەم زیندانیکراوانە مەترسیان هەیە لەوەی حکومەت بە نهێنی لەسێدارەی دابن. لە 31 ی مانگی سێدا، سیلاوی، خەسەرجی و خەفاجیان لە زیندانێکی شاری ئەهوازدا گواسترانەوە بۆ شوێنێکی نادیار و لە ڕۆژی 9ی مانگی پێنجیشدا، هیدایەت عەبدوڵاپور لە زیندانی ناوەندی شاری ورمێ گوازرایەوە بۆ شوێنێکی نادیار و لەو کاتەوە بێسەروشوێنن. * ئەشکەنجە و کردەوەی تری دڕندانە و سزای نامرۆڤانە: هەرچەندە لە دەستووری ئێراندا ئەشکەنجە بۆ دانپێدانان قەدەغەکراوە، بەڵام ئەشکەنجەی جەستەیی و دەروونی لە ئێران شتێکی باوە. حوسەین سێپەنتا لە زیندانی عادێڵ ئابادی شیراز لە کاتێکدا زۆر نەخۆش بووە لەلایەنئەو کەسەی لێکۆڵینەوەی لەگەڵدا کردووە بە توندی هێرشی کراوەتە سەر و دوای ئەوە ئەژنۆی تووشی نەخۆشی بووە. بە گشتی توندوتیژی سێکسی، لەسێدارەدانی درۆینە، بەکارهێنانی شۆکی کارەبایی، کێشانی نینۆکی دەست و پێ و لێدانی زۆر، حاڵەتە باوەکانی ئەشکەنجەدانن لە ئێراندا. * ڕەوشی گرتوخانە و زیندانەکان: دۆخی زیندانەکان بە هۆی کەمیی خۆراک، قەرەباڵغی زۆر و خراپی باری جەستەیی و کەمیی کەرەستە و خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان زۆر خراپە و ژیانی زیندانیانی خستووەتە مەترسییەوە. دۆخی زیندانەکان لە دوای سەرهەڵدانی کۆڤید-19 خراپتر بووە. بۆ نموونە سێ دەروێشی ژنی گۆنابادی کە لە ساڵی 2018وە لە زیندانی شاری ڕەی دەستبەسەرن، بە بەردەوامی لە دەستگەیشتن بە چاودێری پزیشکی دوورخراونەتەوە و لە دۆخێکی نامرۆڤانەدا هێڵراونەتەوە. ڕێکخراوە ناحکومیەکان چەندین جار راپۆرتیانداوە کە ئاو و خۆراک لە زیندانەکاندا پیسن و کەم و کورتیان تێدایە، زیندانەکان مشک و قالونچەی زۆری تێدایە و هەروەها پلەی گەرمای ناو زیندانەکان تاقەت پڕووکێنە و شوێنی نووستنیش زۆر کەمە. * دەستگیرکردن و دەستبەسەرکردنی هەڕەمەکی و ناڕەوا: هەرچەندە دەستوری ئێران، گرتن و دەستبەسەرکردنی ناڕەوا و هەڕەمەکی قەدەغە دەکات، بەڵام لە ماوەی ساڵی2020دا زۆر جار ئەم کردەوەیە ڕوویداوە. پەیماننامەی مافەکانی هاوڵاتی سەرۆک حەسەن ڕۆحانی لە ساڵی 2016دا ئاماژە بە پاراستنی ئازادییە جۆراوجۆرەکان دەکات کە بریتین لە پاراستنی"ئاسایشی تاکەکان، موڵک، کەرامەت، دامەزراندن، پرۆسەی یاسایی و دادوەریی، ئاسایشی کۆمەڵایەتی و هتد"، بەڵام حکومەت بڕگەکانی ئەم پەیماننامەیە جێبەجێ نەکردووە. * پرۆسەکانی دەستگیر و دەستبەرکردن و شێوەی ڕەفتارکردن لەگەڵ گیراوەکاندا: بە پێی دەستور و یاسای ئێران بۆ دەستگیرکردنی کەسێک پێویستە داوای فەرمانی دەستگیرکردن بۆ کەسەکە دەربچێت و هەروەها دەبێت لە ماوەی 24 کاتژمێردا، دەستگیرکراو لەو تۆمەتانەی کە دراونەتە پاڵی ئاگادار بکرێتەوە. بەڵام زۆر جار بەبێ ئاگادارکردنەوە و فەرمانی دەستگیرکردن خەڵک دەستگیرکراون و بۆ ماوەیەکی زۆر لە گرتووخانەکاندا هێڵراونەتەوە بەبێ ئەوەی تاوانبار بکرێن یان ناونووس بکرێن و تەنانەت مافی پەیوەندیکردن بە خێزانەکانیان و ئاگادارکردنەوەیان لێ قەدەغەکراوە. میرحوسەین مووسەوی و زەهرا ڕەهنەوەرد و مەهدی کەڕووبی لەو کەسانەن کە ڕژێمی ئێران بەبێ ئەنجامدانی پرۆسەی دادوەری بەردەوامە لە دەستبەسەرکردنیان لە ماڵەوە. هەروەها ئێران بەردەوام بووە لە دەستبەسەرکردنی دوو لەو کەسانە کە هاوڵاتی ئێران و وڵاتێکی دیکەن، واتە سیامەک نەمازی و عێماد شەرقی. بە گوێرەی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی لە مانگی نۆدا لە ئێران بە لایەنی کەم 7 هەزار کەس لە پەیوەندی بە خۆپێشاندانەکانی مانگی یازدەی 2019 دەستگیرکراون و هەتا مانگی هەشت لانی‌کەم 500 کەس لە ژێر لێکۆڵینەوەی تاواندابوون. بە گوێرەی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی، ژمارە ڕاستەقینەکان زۆر زیاترن لەو ژمارانە. * نەبوونی دادگاییەکی ڕەوای ئاشکرایانە: بەپـێی دەستوری ئێران دەسەڵاتی دادوەری دەبێت " دەسەڵاتێکی سەربەخۆ بێت لە دەرەوەی هەموو جۆرە پەیوەندییەکی ناتەندروستەوە بێت. بەڵام سیستمی دادگای ئێران لە ژێرکاریگەری سیاسییە و دادوەرەکان "بەپـێی پـێوەرە ئایینیەکان" دەستنیشانکراون. وەلی فەقی سەرۆکی دەزگای دادوەری ئێران دەستنیشان دەکات، سەرۆکی دەزگای دادوەری و ئەندامانی دادگای باڵا و داواکاری گشتی پیاوانی ئاینین. چاودێرانی نێودەوڵەتی بە بەردەوامی ڕەخنەیان گرتووە لە سەربەخۆنەبوونی سیستمی دادوەری و دادوەرانی ئەو وڵاتە و پێیان وابووە کە دادگاکانی ئەو وڵاتە پێوانە نێودەوڵەتییەکانی دادپەروەرییان لەبەرچاو نەگرتووە. * پرۆسە و شێوەی دادگاییکردنەکان: بەپـێی دەستور و یاسا، تۆمەتبار مافی دادگاییکردنێکی دادپەروەرانەی هەیە و هەتا ئەو کاتەی تاوانباربوونی دەسەلمێت مافی ئەوەی هەیە دەستی بگات بە پارێزەری هەڵبژاردەی خۆی و هەروەها لە زۆربەی ئەو حاڵەتانەدا کە سزاکەی گەورەیە مافی ئەوەشی هەیە داوای پێداچوونەوە بکات بۆ سزاکەی، بەڵام ئەم مافانە لە دادگاکانی ئێراندا ڕچاو نەکراون. چالاکوانانی مافی مرۆڤ راپـۆرتیان‌داوە لەسەر دادگاییکردنەکان کە تیایدا دەسەڵاتداران پێشوەخت حوکمەکانیان بۆ تۆمەتباران دیاریکردووە و تۆمەتباران دەرفەتیان بۆ نەڕەخساوە قبووڵی تۆمەتەکەی خۆیان بکەن یان ڕتی بکەنەوە یان پارێزەرەکانیان ببینن. ئەو ڕۆژنامەنووسانەی کە بە تاوانی دژ بە ئاسایشی نیشتمانی تۆمەتبارکراون، یاسا هەڵبژاردنی پارێزەری بۆ سنووردار کردوون بۆ لیستێکی پەسەندکراوی حکومەت. هەروەها ڕاپۆرتکراوە کە وەزارەتی ئیتلاعات بڕیاردەرە لە سەر زۆرێک لە دۆسـیەکانی دادگای شۆڕش. زۆرێک لە دۆسیە گرنگە سیاسییەکان دەنرێننە ژمارەیەکی کەم لە لقەکانی دادگای شۆڕش کە زۆرجار دادوەرەکانی بێ ئەزموونن و سەربەخۆش نین. * دەستبەسەرکراوان و زیندانیانی سیاسی: ئاماری فەرمی سەبارەت بە ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی کە لەسەر بیروباوەڕی سیاسی خۆیان زیندانی کراون لە بەردەستدا نییە. بە گوێرەی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی یەکگرتنەوە بۆ ئێران، هەتا 18ی مانگی دە، 500 زیندانی بە هۆی بیروباوەڕیانەوە لە زیندانەکانی ئێراندا زیندانیکراون. وەک ڕەزا خەندان مەهابادی ، بەکتاش ئابتین ، ئاتێنا دائێمی کە لە زیندانەکانی ئێراندا زیندانین. بەپێی ڕاپۆرتی سەنتەری پارێزەرانی مافی مرۆڤ، ئێران بە شێوەیەکی بەردەوام ئەو پارێزەرانەی دەستگیرکردووە کە بەرگرییان لە زیندانیانی سیاسی کردووە و بە هۆی کارەکەیانەوە سزای قورس دراون. * تۆڵەسەندنەوە بە مەبەستی سیاسی لە خەڵکی دەرەوەی وڵات: ئێران بە سوودوەرگرتن لە یاسا نێودەوڵەتییەکان لە دەرەوەی وڵات ڕەخنەگران و نەیارانی خۆی کردووەتە ئامانج. بۆ نموونە جەمشید شارمەد و حەبیب ئەسییود و ڕوحوڵا زەم لەو کەسانە بوون کە لەلایەن کۆماری ئیسلامییەوە ڕفێندران و برانەوە ناو ئێران. * ڕێکاری دادوەری مەدەنی بۆ قەرەبووکردنەوە: توانای هاوڵاتیان بۆ تۆمارکردنی سکاڵای یاسایی لە دادگاکان لە دژی حکومەت سەبارەت بە پـێشێلکاریـیە سیڤیلیەکان و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ سنووردارە. * گەڕاندنەوەی موڵک: دەستوری ئێران ڕێگە بە حکومەت دەدات موڵک و ماڵێک کە لەگەڵ شەریعەتی ئیسلامیدا ناگونجێت دەستی بەسەردابگرێت و پێدەچێت حکومەت لە ڕێگای ئەم یاسایەوە کەمینە نەتەوەیی و ئایینیەکانی کردبێتە ئامانج. * دەستێوەردانی نایاسایی لە تایبەتمەندی، خێزان، ماڵ و نامە و پەیوەندییەکان: هێزە ئەمنییەکان چاودێری چالاکی هاوڵاتیانیان لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا کردووە. چوونەتە ناو ماڵ و ئۆفیس و شوێنی عیبادەتکردنیان. چاودێری پەیوەندی تەلەفۆنی و پەیوەندییەکانی ئینتەرنێتیان کردووە. بەبێ مۆڵەتی دادگا نامەکانیان کردوونەتەوە. لە مانگی سێدا راپۆرت کراوە کە داتا و زانیارییەکانی 42 ملیۆن هەژماری تێلێگرامی ئێرانی دزەیان کردووە. تێلێگرام بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە کە تیایدا هاتووە داتاکان لە دوو بەرنامەی نافەرمی تێلێگرام دزەیان کردووە کە دوای قەدەغەی پلاتفۆرمی فەرمی تێلێگرام لەو ئێراندا بەناوبانگ بوون. هەروەها ڕاپۆرت کراوە کە هەردوو ئاپەکان پەیوەندییان بە حکومەت و گروپی هاکەرە ئێرانییەکانەوە هەبووە. * ئازادی ڕادەربڕین: دەسەڵاتداران ڕێگەیان بە تاکەکان نادەن ڕەخنە بگرن لە ڕژێمی ئێران، ڕێبەر، یان ئایینی فەرمی. هێزە ئەمنییەکان سزای ئەو کەسانەیان داوە کە ئەو سنوورانەیان بەزاندوە. ڕاپۆرتێکی مانگی حەوتی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان ئاماژەی بە بەردەوامی هەوڵەکانی حکومەت کردووە بۆ " سەرکوتکردنی " ئازادی ڕادەربڕین لەو وڵاتەدا. بەپـێی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی "ڕۆژنامەگەری تاوان نییە" بەلایەنی کەمەوە 78 ڕۆژنامەنووس هەتا مانگی یازدەی ساڵی ڕابردوو لە زینداندابوون کە ئەم ڕێژەیەش زیاتر لەوەی ساڵی 2019 . * ئازادی ئینتەرنێت: حکومەت کێشەی لە هێڵەکانی ئێنتەرنێت دروستکردوە، بۆ نموونە لە کاتی خۆپێشاندانەکانی ساڵی 2019 دا نزیکەی هەفتەیەک ڕێگەی چوونە ناو ئینتەرنێتی پچڕاند و سنوورداری کرد. جارێکی تریش دووبارە لە کاتی نزیک بوونەوە لە یادێک بۆ ئەو کەسانەی لە خۆپیشاندانەکاندا لە مانگی یازدەدا کوژران، ڕێگەی چوونە ناو ئینتەرنێتی خاو کردەوە. دەسەڵاتدارانی ئێران دەستگەیشتنیان بە دەیان هەزار ماڵپەڕ، بە تایبەت ماڵپەڕە هەواڵییە نێودەوڵەتییەکان سنووردار کردووە و زۆر کەسیشیان بە هۆی چالاکی ئینتەرنێتیەوە دەستبەسەر کردووە. حکومەت پڕوپاگەندەیەکی فراوانی دیجیتاڵی هەیە کە لە ڕێگایەوە پشتگیری لە لایەنگرانی دەکات. پاش مردنی فەرماندەی هێزی سوپای قودس قاسم سولەیمانی، ژمارەیەک ئەکاونتی تویتەر کە لە ئێران جێگیرن، دەستیان کرد بە تویتکردن و بەکارهێنانی هاشتاگی وەک #توڵەسەندنەوەی قورس و هەروەها دانانی وێنەکانی سولەیمانی. * ئازادی ئەکادیمی و کۆنترۆڵکردنی بۆنە کولتورییەکان: ئێران ئازادی ئەکادیمی بە توندی سنووردار کردووە و ناهێڵێت بەهاییەکان لە قۆناغی باڵادا بخوێنن و ئەوانەش کە لە زانکۆ نافەرمییەکانی بەهاییەکان بە شێوەی ئۆنلاین دەخوێنن، هەراسانی کردوون. کونترۆڵی تەواوی بەشەکانی کولتوری و میدیایی دەکات. بەپـێی میدیا و ڕێکخراوە ناحکومیـیەکان، بۆ نمونە دەسەڵاتداران فیلمساز موحەمەد رەسول ئۆف‌یان بانگکردووە بۆ تێپەڕاندنی ساڵێک سزای زیندان کە بەسەریدا سەپێندراوە. ناوبراو بە هۆی ناوەرۆکی فیلمەکانیەوە سزای ساڵێک زیندانی بۆ دەرکراوە. لە بواری مۆسیقادا دەسەڵاتداران هەروەها دژایەتی پەروەردە و فێرکردنی مۆسیقایان کردووە لە قوتابخانەکاندا . * ئازادی گردبوونەوە و خۆپـیشاندان: بەپـێی قسەی چالاکوانان حکومەت ڕێگری دەکات لە خۆپیشاندان و گردبوونەوەی ئەو کەسانەی بە دژی خۆیانی دەزانن، لە کاتێکدا کە لایەنگرانیان بە دەگمەن کێشەیان دەبێت بۆ گردبوونەوە و خۆپێشاندان. * ڕەوشی پەنابەران: بە گوێرەی گروپە جیاوازەکان و قسەی چالاکوانانی مافی مرۆڤ سیستەمی ئێران بەردەوام بووە لە مامەڵەی خراپ لەگەڵ زۆرێک لە ئەفغانییەکان و ئازاری جەستەیی داون و هەندێکیانی ناچاری کردووە کە لە سوریا شەڕ بکەن. لە مانگی پـێنجدا باس لەوە کراوە کە پاسەوانانی سنووری ئێران دوای ئەوەی 57 کۆچبەری ئەفغانییان دەستبەسەرکردووە، دواتر بە زۆری چەک فڕەیانداونەتە ناو ڕووبارێکی سەر سنوور. بەڵام تاکو ئێستاش ئەنجامی لێکۆڵینەوەی هاوبەشی نێوان هەردوو حکومەتی ئەفغانستان و ئێران دیار نییە لەسەر ئەم بابەتە. * ئازادی بەشداریکردن لە پرۆسەی سیاسیدا: مافی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکاندا بۆ هەموو کەسێک یەکسان نییە، بۆ نمونە هەڵبژاردنەکانی مانگی دووی پەرلەمان گونجاو نەبووە لەگەڵ پێوانەکانی هەڵبژاردنێکی ئازاد و دادپەروەرانەدا. بە تایبەتی بە هۆی ڕۆڵی شورای نێگەهبانەوە کە کاندیدەکانی هەڵبژاردن دیاری دەکات. بەپێی ڕاپۆرتی ئەنجومەنی ئەتڵانتیک، شورای نێگەهبان تەنیا 7296 کەسی هەڵبژاردووە لە کۆی 14500 کەس کە ناوی خۆیان تۆمارکردبوو بۆ هەڵبژاردنەکان. هەروەها دەسەڵاتدارانی ئێران لە بەردەم بەشداری سیاسی کەمینەکان و ژناندا، ئاستەنگی زۆری ئایینی و یاسایی و کولتوریان دروستکردوە. * گەندەڵی و نەبوونی ڕوونی و ئاشکرایی : بۆ نمونە کۆمپانیاکانی سەر بە سوپای پاسدارانی ئێران یەکێک لەو بەشانەن کە دەستیان لە گەندەڵییەکی زۆردا هەیە و چالاکیەکانیان زۆر جار نایاساییە. ئەو کۆمپانیایانە لە کەرتەکانی وەک پەیوەندی و کانگە و بیناسازیدا کار دەکەن. هەروەها هەندێک لەو کۆمپانیانە دەستیان لە قاچاخ و مامەڵەی نایاسایی بە دەرمان و ماددە هۆشبەرەکان و کەرەستەی خاودا هەیە . ڕۆژنامەوانی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی نووسیویانە ئەو کەسانەی پەیوەندی بەهێزیان لەگەڵ حکومەتدا هەیە بە نرخێکی باشتر و هەرزانتر دراوی بیانی دەکڕن و بەمەش سوود لە جیاوازی نرخەکان وەردەگرن کە لە بازاڕی ڕەشدا مامەڵەی پـێدەکرێت. * هەڵوێستی حکومەت سەبارەت بە لێکۆڵینەوەکان لەسەر پێشێلکارییەکانی مافەکانی مرۆڤ: ئێران هاوکاری ڕێکخراوە ناحکومییە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤی نەکردووە کە لێکۆڵینەوە لەسەر پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ بکەن. کاری چالاکوانانی ناوخۆی سنووردارکراوە و کاردانەوە لە بەرامبەر داواکارییەکانیان دەستگیرکراون یان کۆمپیوتەر و ئەکاونت و حسابەکانیان هاککراون. * جیاکاری، پێشێلکارییە کۆمەڵایەتییەکان : ژنان: • دەستدرێژی سێکسی نایاساییە و سزای توندی بەسەردا دەسەپێنرێت، لەوانە سزای مەرگ، بەڵام هێشتا وەک کێشە ماوەتەوە. زۆربەی قوربانیانی دەستدرێژی سێکسی لە ترسی توڵەی فەرمی و سزا قورسەکان، تاوانەکە ڕاناگەیەنن، هەروەها قوربانیانی دەستدرێژی سێکسی ترسیان لە تۆڵەکردنەوە و سەرزەنشتکردنی کۆمەڵگا هەیە. ڕاپۆرت هەبووە دەڵێت نزیکەی لە سەدا هەشتای حاڵەتەکانی دەستدرێژی سێکسی ڕاپۆرت نەکراون. ئاژانسی هەواڵی ئیرنا لە مانگی چواردا ڕایگەیاند پەیوەندییە تەلەفۆنییەکان بە ژمارەیەکەوە کە بۆ توندوتیژیی خێزانی دابینکراوە، زۆر زیادیانکردووە. لە ساڵانی ڕابردوودا هەندێک کەس بە ئەسید هێرشیان کراوەتە سەر، بە تایبەتی ئەو ژنانەی گوایە بەپـێی نەریتەکانی کۆمەڵگە هەڵسوکەوتیان نەکردووە. هەرچەندە بەپێی راپۆرتەکان شورای نیگەهبان یاسای زیادکردنی سزا بۆ بکەرانی ئەو هێرشانەی دەرکردووە، بەڵام حکومەت بەردەوام بووە لە دادگایکردنی ئەو چالاکوانانە کە بەدوای لێپرسینەوەی زیاتری حکومەتەوە بوون لەبارەی ئەو هێرشانەوە. ڕاپۆرت هەبووە لەسەر کوشتنی ژنان لەسەر "شەرەف" یان نەریتە زیانبەخشەکانی تر لە ماوەی ئەو ساڵەدا. هیچ ئامارێکی فەرمی لە وڵاتدا نییە سەبارەت بە کوشتنی ژنان لەسەر ناموس، بەڵام بەپـێی وتاری ئەکادیمی و لێکۆڵینەوەکانی زانکۆ کە ڕۆژنامەی ئیبتیکار وەک سەرچاوە بەکاری هێناون، هەموو ساڵێک لە نێوان 375 بۆ 450 کوشتنی لەو شێوەیە لەسەر پرسی شەرف ڕوودەدەن، کە بە زۆری ژنان بە دەستی پیاوانی خزم و کەسوکاریانەوە وەک هاوسەر و باوک و براکانی خۆیان لە ژێر ناوی پاراستنی "شەرەفی خێزان " دەکوژرێن. دژایەتی جووەکان: • لە کاتێکدا یاسای ئێران بە فەرمی جووکان بە کەمینەیەکی ئایینی دەناسێنێت، بەڵام بەپـێی ڕاپۆرتەکان کۆمەڵگەی جووەکان، ئەوان ڕووبەڕووی جیاکاری و بەربەستی زۆر دەبنەوە لە لایەن حکومەتەوە. هەروەها دەسەڵاتدارانی ئێران دۆسیەی مێژوویی هۆلۆکۆست دەخەنە شوێنی پرسیار و گۆمانی لێدەکەن. دژایەتی جووەکان لەو وڵاتەدا وەک کێشەیەک درێژەی هەیە. ئەندامانی پێکهاتە نەژادی و ئاینییەکان: • کەمینەکان مافی یەکسانیان نەبووە و حکومەت بە بەردەوامی زمانەکەیانی بۆ فێربوون لە قوتابخانەکان قەدەغە کردوە. حکومەت بە شێوەیەکی خراپ گروپە کەمایەتییەکانی وەک کورد، ئەهوازییەکان، ئازەرییەکان و بەلوچییەکان، لە ڕێگای دەستگیرکردنی هەڕەمەکی و دەستبەسەرکردن و ئازاردانی جەستەیی و بێسەروشوێنکردنیان کردووەتە ئامانج. گروپە کەمایەتییە نەتەوەییەکان ڕاپۆرتیان داوە لەسەر جیاکاری و نادادپەروەری سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری، بە تایبەتی لە دەستگەیشتنیان بە یارمەتییە ئابوریـیەکان، مۆڵەتی بازرگانی، وەرگرتنیان لە زانکۆ، هەلی کار، مۆڵەتی بڵاوکردنەوەی کتێب، مافی خانووبەرە و زەوی. لە مانگی حەوتدا جاوید ڕەحمان وەک نوێنەری تایبەتی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ مافی مرۆڤی ئێران نیگەرانی خۆی بە قوڵی دەربڕیووە لە بارەی ئەو ژمارە زۆرە لە زیندانیانی سیاسی و ئایینی کەمایەتییەکانی ئێران وەک کورد و تورکی ئازەری و عەرەبی ئەهواز. ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ تێبینیانکردووە بەکارهێنانی سزای لەسێدارەدان لەلایەن حکوومەتەوە بە شێوەیەکی ناڕێک و نادادپەروەرانە کاریگەری هەبووە لەسەر کەمایەتییە نەتەوەییەکان.بەپـێی راپۆرتەکان، دەسەڵاتداران ئەندامانی کەمایەتییە نەتەوەیی و گروپە ئاینییەکانیان زیاتر لە زیندانییەکانی دیکە لە کاتی دەستبەسەرکردنیاندا و پێش دادگاییکردن خستوەتە ژێر ئەشکەنجەی جەستەیی قورس بەبێ گوێدانە جۆری تاوانەکەیان. نزیکەی هەشت ملیۆن کورد لەو وڵاتە بە بەردەوامی چالاکی دەکەن بۆ مافی خۆبەڕێوبەری. حکومەتیش بەردەوام بووە لە گرتن و دادگایکردنی کوردەکان بە هۆی بەکارهێنانی مافی ئازادی ڕادەربڕین و دروستکردنی ئەنجومەنەکان. بە گوێرەی راپۆرتەکان حکومەت رۆژنامە و کتێبی بە زمانی کوردی قەدەغەکردووە و ڕۆژنامەنووسان و نووسەران و بنکەکانی بڵاوکردنەوەیان بە هۆی رەخنەگرتنیان لە سیاسەتەکانی حکومەت ڕووبەڕووی سزا کردووەتەوە. ڕاپۆرتەکەی جاوید ڕەحمان لە نەتەوە یەکگرتوەکان هەروەها ئاماژەی بەوەشکردووە، "لە ناوچە سنوورییەکانی کوردستان، پارێزگاکانی ئیلام، ئازەربایجانی ڕۆژئاوا و کرماشان، کۆڵبەرانی کورد بەردەوام ڕووبەڕووی هێزێکی لە ڕادەبەدەر و کوشندەی بەرپرسانی سنووری ئێران بوونەتەوە. لە ساڵی 2019دا 84 کۆڵبەر کوژراون و 192 کۆڵبەری دیکەش برینداربوون. ئەم ڕەوتە تاکو ئێستا بەردەوامە و بەهۆی کردەوەی بەرپرسان و هیزەکانی سەر سنوورەوە لە ساڵی 2014وە تاکو ئێستا زیاتر لە هەزار کۆڵبەر کوژراون یان برینداربوون، ئەمەش لە کاتێکدایە کە زۆرجار حاڵەتەکانی توندوتیژی دژی کۆڵبەران لە دادگاکانی ئەو وڵاتەدا بێ سەپاندنی سزایەک بۆ تاوانبار و قەرەبووکردنەوەی قوربانیان و کەسوکاریان ڕەتکراوەتەوە. پێشیلکارییەکان بەرامبەر هاوڕەگەزخوازان: • بەپـێی یاسای ئێران چالاکی و پەیوەندی سێکسی لە نێوان هاوڕەگەزەکاندا تاوانە و سزاکەشی بریتیە لە مردن، لێدان یان سزای کەمتر لەوانە. یاسا جیاکاری و نادادپەروەری لەسەر بنەمای سێکسواڵیتە و شوناسی جێندەری قەدەغە ناکات. لە مانگی شەشی ساڵی 2019دا وەزیری دەرەوەی ئێران بەرگری کرد لەسێدارەدانی هاوڕەگەزخوازەکان و کۆمەڵگەی (LGBTI) دوای ئەوەی لە ئەڵمانیا لە لایەن ڕۆژنامەوانێک پرسیار لە وەزیری دەرەوەی ئیران کرا کە بۆچی ئەو وڵاتە «هاوڕەگەزخوازەکان» لەسێدارە دەدات، ، وەزیری دەرەوە ڕایگەیاند، "کۆمەڵگەی ئێمە بنەمای ئەخلاقی هەیە و ئێمەش بەپـێی ئەم بنەمایانە دەژین و ئەمانە پرەنسیپی ئەخلاقی گشتی خەڵکن و ئەمەش بەو مانەیە کە یاسا رێزی لێگیراوە و دەبێت جێبەجێ بکرێت." * مافی کرێکاران: • دەستوور و یاساکانی ئێران مافی سەندیکاکانی دیاری نەکردووە. لە هەموو سێکتەرەکاندا مانگرتن نایاساییە، هەرچەندە کارمەندانی کەرتی تایبەت دەتوانن خوپیشاندانی "ئاشتیخوازانە" لە ناو شوێنی کارەکەیاندا بکەن. ڕاپۆرتکراوە کە دەسەڵاتداران ڕێزیان لە ئازادی کۆبوونەوەکان نەگرتوە و بە توندی سنوورداریان کردووە و هەروەها بەریان بە هەوڵی کرێکارن گرتووە بۆ ڕێکخستنی خۆیان. بۆ نمونە یوسف بەهمەنی و حەمید مۆبینی و مەسعود حەیدری و ئیبراهیم عەباسی کرێکارانی هەفت تەپە بوون کە لە مانگی دەدا بە تۆمەتی تێکدانی ئاسایشی نیشتمانی دەستگیرکراون و بەبێ بوونی پارێزەر خراونەتە بەر لێپرسینەوە.

درەو: راپۆرتی رێكخراوی رونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەی نەوتدا حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ مانگی شوباتی 2021 بری ( 164 ملیۆن و 400 هەزار) دۆلار داوە بە كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنەری نەوت دەدات كە لە كۆی نۆ كێلگە لە شەش كێڵگەی هەرێمی كوردستاندا كاردەكەن كە بریتین لە كێلگەكانی ( تاوكێ، شێخان، ئەتروش، سەرتە، تەقتەق، سەرسەنگ)ە. شایستەکان بەم شێوەیەی خوارەوەی وەرگیراوە: ١-  کێڵگەی تاوکی ( تاوکی – پیشخاپور) هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی نەرویجی وکۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی لە کێڵگەی تاوکی خاوەن پشکن. شایستە دارایی ئەو دوو کۆمپانیایە لەو کێڵگەیە بۆ مانگی شوبات بریتی بووە لە ٧٧ ملیۆن دۆلار. تەنها پشکی کۆمپانیا نەرویجییەکە (دی ئێن ئۆ) ٥٤ ملیۆن دۆلار بووە، لەو بڕە ٣٥,٢ ملیۆن دۆلار پشکی فرۆش ی نەوت و شایستەی  مانگی شوباتی کۆمپانیاکە بووە، و بڕی ١١٫٤ ملیۆن دۆلارپشکی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی بووە. هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ٤,٦ ملیۆن دۆلاری  داهاتی ٣٪ ی کۆی بەرهەمی کێڵگەکەی لە مانگی شوباتی ٢٠٢١ دا وەرگرتووە.  کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجیش ٤,٥٪ ی کۆی داهاتی کێڵگەکە کە بریتی بووە لە ٦,٩ ملیۆن دۆلار (بە پێی ڕیکەوتنێک لە  ساڵی ٢٠١٧ دا کۆمپانیاکان لەگەڵ هەرێم کردویانە، لە ناوچەی گرێبەستی تاوکی لەیەکێک لە بڕگەکانیا مافی ئەوە دەدات بە گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆ ٧.٥٪ کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ ماوەی  ٥ ساڵ وەربگرن [ ٣٪ بۆ دی ئێن ئۆ و ٤,٥٪ بۆ گەنێڵ] لەبری ئەو قەرزانەی لای حکومەت هەیان بووە تا پێش ئابی ٢٠١٧  ).  هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ١٤,٢ ملیۆن دۆلار بۆ ئەو شایستانە  وەرگرتووە کە لە ساڵی ٢٠٢٠ دا دوا خراون و گەنێڵیش بڕی ٥,٤ ملیۆن دۆلار. ئەمە دووەم گوژمەیە کۆمپانیاکان وەری دەگرنەوە گوژمەی یەکەمی شایستە دواخراوەکان لە گەڵ شایستەی فرۆشی نەوتی مانگی کانوونی دووەمدا وەرگیرا. تەنها پشکی  دی ئێن ئۆ لە شایستەی دوا خراوەی مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩ تا شوباتی ٢٠٢٠ لە ئێستادا بریتیی بوو لە ٢٥٩ ملیۆن دۆلار هەروەها کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی  ئێستا کەم بووەتەوە بۆ ٢٣٨,٦ ملیۆن دۆلارە. شایستەی دواخراوی گەنێڵ ئەنێرجیش لە   ملیۆن دۆلارەوە کەمبووەتەوە بۆ  ملیۆن دۆلار. بە پێی میکانیزمێک کە حکومەتی هەرێم دایناوە بۆ کۆمپانیا بەرهەم هێنەکانی نەوت لە سەری ساڵی ٢٠٢١ ەوە کاتێک نرخی نەوتی برێنت لەسەرو ٥٠ دۆلارەوەبێت بۆ هەر سەنتێکی زیادە  نیو سەنتی بۆ ئەو شایستە دوا خراوانە دەبێت. کۆمپانیای دی ئێن ئۆ خاوەنی ٧٥٪ پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی ٢٥٪ ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکی لە پارێزگای دهۆکە و پێک دێت لە کێڵگەی تاوکی بەرهەمی رۆژانە لە کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ دا بریتیی بووە  لە ٥٣٫٨٥٠ بەرمیل و بەرهەمی فیشخاپور ٥٦٫٣٢٠ بەرمیل بەسەریەکەوە هەردوو کێڵگەکە بەرهەمیان  لە ١١٠٫١٧٠بەرمیل نەوت بووە بەڵام بەشێوەیەکی بەردەوام لەساڵی نوێوە بەرهەم لەزیادبوندایە  بەشێوەیەک لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا بەرهەمی کێڵگەکە رۆژانە  ١١٠،٩٠٠ بەرمی و لە مانگی شوباتدا ١١٢،٠٠٠ بەرمیل و لە مانگی ئازاردا بۆ ١١٣،١٠٠ بەرزبووەتەوە تا ئەوەی لەسەرەتای مانگی نیاساندا بەرهەم گەشتوەتەو ١١٥،٥٠٠ بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. ٢- کێڵگەی شێخان    لە کێڵگەی شێخان کۆمپانیای ( ئێم ئۆ ئێڵ) ی هەنگاری و گۆڵف کیستۆنی بەریتانی پێکەوە٢٩,٤ ملیۆن دۆلار یان وەرگرتووە، لەم بڕە کۆمپانیای گۆڵف کیستۆنی بەریتانی  ٢٣ملیۆن دۆلاری وەر گرتووە بۆ شایستەی شوباتی ٢٠٢١ لە کێڵگەی شێخان. بڕی ٢٢,٣  ملیۆن دۆلار شایستەی فرۆشی نەوتی شوبات بووە کە ١٧,٥ ملیۆن دۆلاری  بۆ گۆڵف کیستۆن و ٤,٨ ملیۆن دۆلار بۆ ئێم ئۆ ئێڵ. هەروەها بڕی ٧,١ ملیۆن دۆلار وەکو شایستە دواخراواکان وەرگیراوە ،لەم ىڕە ٥,٥ ملیۆن دۆلار بۆ کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن و بڕی ١,٦ ملیۆن دۆلار بۆ  ئێم ئۆ ئێڵ وەکو شایستەی مانگە دوا خراوەکان وەر گرتووە. داهاتی کۆمپانیاکان لەم مانگەدا بەراورد بە مانگی پێشو ٤,٢ ملیۆن دۆلار زیادی کردووە کە دەکاتە رێژەی ١٤٪. بەرهەمی کێڵگەی شێخان. لە کانوونی دووەم دا بەرهەمی رۆژانە بریتی بووە لە ٤٠٥ ,٤٤بەرمیل نەوت. کێڵگەی شێخان  دەکەوێتە پارێزگای دهۆک،کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن ٨٠٪ ی پشکەکان و ( ئێم ئۆ ئێڵ) پشکی ٢٠٪ ی هەیە لە و کێڵگەیەدا. ٣- کێڵگەی ئەتروش کۆی شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان لە کێڵگەی ئەتروش  لەم مانگەدا بریتی بووە لە ٣٠,٣ ملیۆن دۆلار. کۆمپانیای شاماران کە پشکی ٢٧,٦%کێڵگەکەی هەیە بڕی ١٠,٥ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە. شایستەی فرۆشی نەوتی مانگی شوباتی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بریتیە  لە ٢٣,٨ ملیۆن دۆلار  لەم بڕە پشکی شامارەن بریتی بووە لە ٨,١ ملیۆن دۆلار و کۆمپانیای تاقەی ئیماراتی کە خاوەنی ٤٧,٤%ی پشکەکانە بڕی  ١٥,٧ ملیۆنی وەرگرتووە. هەروەها بڕی ئەو شایتسە دواخراوانەی لەم مانگەدا کە وەرگیراوەتەوە بریتی بووە لە ٦,٥ ملیۆن دۆلار ، کۆمپانیای شاماران بڕی ٢,٤ ملیۆن دۆلار و تاقەش ٤,١ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووەتەوە. داهاتی کۆمپانیاکان تەنها لە شایستەی مانگی شوبات بڕی ٥,٤٥ ملیۆن زیادی کردووە بەراورد بە مانگی کانوونی دووەم کە دەکاتە رێژەی  ١٨٪ . تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا بریتی بووە لە ٤٧٫٤٥٠  هەزار بەرمیل. بەرزترین ڕێژەی بەرهەم لە ٢٧/٣/٢٠٢٠دا بووە کە گەشتووەتە ٥٤ هەزار و٥٥ بەرمیل نەوت. ٤- کێڵگەی سەرتە کێڵگەی سەرتە دووەمین مانگە شایستەی فرۆشی نەوت وەردەگرێت  یەکەم جار  کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی شایستەی دارایی مانگی کانونی یەکەمی کێڵگەی سەرتە وەرگرت. شایستەی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بۆ مانگی شوبات بریتی بووە لە ٤,٣     ملیۆن دۆلار . پشکی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی   ١,٦  ملیۆن بووە و ئەو    ٢,٧  ملیۆنەی دەمێنێتەوە پشکی کۆمپانیای شیڤرۆنە ( پشکی شیڤرۆن لەسەر بنەمای پشکی کۆمپانیاکە لە کێڵگەکە وەرگیراوە). ئەم کێڵگەیە لە مانگی تشرینی دووەم ٢٠٢٠ بەفەرمی وەک کێڵگەیەکی بەرهەمهێنی بازرگانی ڕاگەیەنرا، بەرهەمی کێڵگەکە زیاتر لە ١٠٫٠٠٠ بەرمیل نەوتە لەڕۆژێکدا. کێڵگەی سەرتە دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە و کۆمپانیای شیڤرۆنی ئەمەریکی پشکی ٥٠٪ و گەنێڵ ئەنێرجی ٣٠٪ و هەرێم ٢٠٪ ی هەیە. ٥ – کێڵگەی تەق تەق گەنێڵ ئەنێرجی خاوەن پشکی ٤٤% ی کێڵگەی تەق تەقە  کۆمپانیاکە بڕی ١,٩ ملیۆن دۆلاری وەکو شایستەی  مانگی شوبات وەرگرتووە و بڕی ٠,٧ ملیۆن دۆلاری لەبری شایستە دواکەوتووەکان وەرگرتووەتەوە، هەروەها کۆمپانیای ئاداکس پەترۆلیۆم پشکی ٣٦% هەیە بەو پێیە بێت کۆمپانیاکە بڕی شایستەی بۆ شوبات کردوویەتییە  ١,٥ ملیۆن دۆلار و  شایستەی  دواخراویش دەبێت ٠.٤ ملیۆن بووبێت. کەواتە کۆی پارەی وەرگیراو لەلایەن کۆمپانیاکانەوە نزیکەی ٤,٥ ملیۆن دۆلارە. تێبینی دەکرێت لە گەڵ ئەوەی نرخی نەوت لەمانگی شوباتدا بەرزبووە بە پێچەوانەی کێڵگەکانی ترەوە داهاتی ئەم کێڵگەیە کەمی کردووە ئەوێس بەلێکدانەوەی ئێمە بۆ کەمبوونەوەی بەرهەمی کێڵگەکە دەگەڕێتەوە. بەرهەم لەم کێڵگەیە ٧,٠٠٠ بەرمیل دابەزیوە لە کاتێکدا لە چارەکی سێهەمی ئەمساڵدا ١١,٢٦٠ بەرمیل بووە واتە بەڕێژەی ٣٧٪ بەرهەم کەمی کردووە. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە لەساڵی ٢٠١٥ دا ئە ڕۆژانە ١٢٨ هەزار بەرمیل  بووە، بەڵام بەهۆی هاتنە ناوەوەی ئاوێکی زۆر بۆ ناو حەشارگە نەوتییەکە بەرهەمی  زۆر کەمی کرد و بەردەوامیش بەرهەمی لەکەم کردندایە. ٦- سەرسەنگ لە کێڵگەی سەرسەنگ هەریەک لە کۆمپانیاکانی ئێچ کەی ئێنی ئەمەریکی  خاوەنی ٦٢٪ی پشکەکانە و کۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی ١٨٪ ی پشکەکان .  تەنها پشکی کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن لە شایستەی شوبات بریتی بووە لە ١٤.٢ ملیۆن دۆلاربووە  لەسەر بنەمای پشکی ئێچ کەی ئێن تۆتاڵ دەبێت ٤,٧ ملیۆن دۆلاری وەرگرتبێت. کەواتە شایستەی شوباتی  کۆمپانیاکان لە  کێڵگەی سەرسەنگ بریتی بووە لە ١٨,٩ ملیۆن دۆلار بووە.  کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن لەمانگی کانونی یەکەمی ٢٠٢٠ کۆمپانیاکە بڕی ١٦٫٣ ملیۆنی شایستەی دواخراوی مانگی ١١ی ٢٠١٩ ی وەر گرتووەتەوە، بەڵام  تا ئێستا هیچ بڕێک لە شوباتدا ڕانەگەیەنراوە. کێڵگەی سەرسەنگ لە پارێزگای دهۆکە و ئاستی بەرهەمی لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا  رۆژانە بریتی بووە لە ٣١٫٥٠٠ بەرمیل نەوت. ٧- هەولێر   لە کێڵگەی هەولێر و کۆمپانیای فۆرزا پێترۆلیۆم  کاردەکات و پشکی ٦٥٪ لە کێڵگەکەدا هەیە لە ئێستادا شایستەکانی بۆ مانگی و شوباتی  ٢٠٢١ ڕانەگەیاندووە ئاستی بەرهەمی ئەم کێگەیە لە مانگی شوباتدا ١١٫١٠٠ بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا . زۆر جار ئەم کۆمپانیایە بەشێوەی وەرزی ڕاپۆرتی چالاکییەکان و شایستەکانی ڕادەگەیەنێت. کۆمپانیای کار لە کێڵگەی خورمەڵە و گازپرۆم لە گەرمیان دوو کۆمپانیان تائێستا بەهیچ شێوەیەک شایستەکانیان ڕانەگەیاندووە. بەرهەمی خورمەڵە بە ١٧٠ هەزار و گەرمیان بە ٣٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە مەزەندە دەکرێت. کۆی بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانەی کە شایستەی مانگی کانوونی دووەمیان ڕاگەیاندووە بریتییە لە ٢٥٥٫٨٩٥ بەرمیل نەوت کە دەکاتە ٥٥٪ ی کۆی بەرهەمی هەرێم. شایستەی دارایی ئەو کۆمپانیایەنە لەو شەش کێڵگەدا کە وەریان گرتووە بریتییەلە ١٦٤٫٤ ملیۆن دۆلار. لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوتدا لە مانگی ئازاری ٢٠٢٠ دا حکومەتی هەرێمی کوردستان بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاند کە بەشێوەی مانگانە شایستە داراییەکانیان پێ دەدات، لە وکاتەوە تاوەکو ئێستا هەرێم بەشێوەیەکی بەردەوام هەموو مانگێک و لەکاتی خۆیدا شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان بەبێ دواکەوتن دەدات. تا ئێستا دە (١٢ )مانگ لەسەر یەک شایستەکان وەرگیراوە، دواترینیان شایستەی مانگی کانوونی دووەمە. وەهەر لە مانگی ئازاردا حکومەتی هەرێم بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاندووە کە شایستەی مانگەکانی تشرینی دووەم و کانوونی یەکەم ٢٠١٩ و کانوونی یەکەم و شوباتی ٢٠٢٠ دوادەخات تا ئەوکاتەی نرخی نەوتی برێنت دەگاتە ٥٠ دۆلار.  کۆمپانیا نەوتییەکان لە گەڵ شایستەی کانوونی دووەمدا یەکەمین بڕی شایستە دواخراوەکانیان وەرگرتەوە و ئەم مانگەش بۆ جاری دووەمە شایستە دواخراوەکانیان وەردەگرن.

راپۆرت: درەو چەند بەرپرسێكی سەربازی پارتی‌و یەكێتی، تەمەنی خانەنشینییان تێپەڕیوە، بەڵام ئامادە نین دەستبەرداری پۆستەكانیان ببن، بەپێی یاسا تەنیا سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی ئەوەی هەیە، دوای تەواوبونی تەمەنی یاسایی، تەمەنی وەزیفی فەرمانبەران درێژبكاتەوە، ئایا مەسرور بارزانی ناوەڕۆكی یاسای چاكسازی جێبەجێ دەكات ؟ یاخود تەمەنی وەزیفی بۆ ئەو بەرپرسانە درێژدەكاتەوە. تەمەنی خانەنشینی ژمارەیەك بەرپرسی مەدەنی‌و سەربازی تەمەنیان گەیشتوەتە خانەنشینیی، بەڵام نایانەوێت دەستبەرداری پۆستەكانیان ببن‌و داوا دەكەن مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت تەمەنی وەزیفییان بۆ درێژبكاتەوە.  بۆ بابەتی خانەنشینبوون، لە هەرێمی كوردستان بەگشتی كار بە یاسای خانەنشینیی یەكگرتووی عێراق ژمارەی (27)ی ساڵی 2006 دەكرێت، بەپێی ئەم یاسایە هەر فەرمانبەرێكی حكومەت تەمەنی بگاتە (63 ساڵ)، دەبێت خانەنشین بكرێت. بەڵام بە چەند مەرجێك سەرۆكی حكومەت دەتوانێت دوای تەمەنی (63 ساڵ)، تەمەنی وەزیفی كارمەندانی حكومەت درێژ بكاتەوە، مەرجەكان ئەمانەن:  •    ماوەی درێژكردنەوەكە لەسەر پێشنیازی وەزیری تایبەتمەند یان سەرۆكی لایەنی نەبەستراو بە وەزارەتەوە بێت. •    نابێت ماوەی درێژكردنەوەی تەمەنی وەزیفی دوای تەمەنی خانەنشینبوون لە سێ ساڵ زیاتر بێت.  •    ئەو كەسەی كە دوای تەمەنی خانەنشینیی، تەمەنی وەزیفی بۆ درێژدەكرێتەوە دەبێت پسپۆڕییەكی تایبەتی هەبێت‌و كێشەی كەمی پسپۆڕیی هەبێت لە بوارەكەیدا.  •    فەرمانگەكەی پێویستی بەبەردەوامبوونی هەبێت‌و نەیەوێت خانەنشین ببێت. •    ئەو (3 ساڵ) خزمەتەی كە دوای تەمەنی خانەنشینیی بۆ فەرمانبەر درێژدەكرێتەوە، بۆ مەبەستی خانەنشینیی ئەژمارناكرێت.  بەبێ بوونی ئەم مەرجانە، مانەوەی هەر فەرمانبەرێك لەسەر كارەكەی لەدوای تەمەنی (63 ساڵ)، بەنایاسایی ئەژمار دەكرێت.  بەڵام لە هەرێمی كوردستان، ساڵانە بە بەهانەی جیاجیا، لەسەر خواستی وەزارەتەكان، سەرۆكی حكومەت تەمەنی خانەنشینیی بۆ هەندێك لە بەرپرسانی مەدەنی‌و سەربازی درێژدەكاتەوە، لەدیارترین ئەو بەهانانەی كە بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی خانەنشینیی بەرپرسان دەهێنرێتەوە بەهانەی (دەورو تەسلیم كردنی پۆست)‌و بەهانەی ئەوەیە (گوایە فەرمانبەرەكە ماڵی فەرمانگەكەی لەئەستۆدایە). شوباتی ساڵی رابردوو، دوای مشتومڕێكی زۆر، پەرلەمانی كوردستان (یاسای چاكسازی لە موچە‌و دەرماڵە‌و ئیمتیازاتەكان‌و خانەنشینیی لە هەرێمی كوردستان) پەسەند كرد، بەپێی ئەم یاسایە، یاسای (خانەنشینی خاوەن وەزیفە باڵاكان) هەڵوەشێندرایەوە، كە تێیدا تەمەنی خانەنشینبوونی خاوەن پلە تایبەتەكانی بە (65 ساڵ) دیاری كردبوو.  سەرباری ئەمە، دەسەڵاتی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان یاسای تایبەت بەخۆی هەیە‌و بەپێی یاساكەی، دادوەرەكان لە تەمەنی (65 ساڵ)یدا خانەنشین دەكرێن.  كێن ئەوانەی دەیانەوێت درێژی بكەنەوە ؟ ئەو بەرپرسانەی كە تەمەنیان گەیشتوەتە خانەنشینیی‌و دەیانەوێت سەرۆكی حكومەت تەمەنی وەزیفییان بۆ درێژبكاتەوە‌و لە پۆستەكانیاندا بمێننەوە، ئەمانەن:  •    لیوا (بەختیار بابان) فەرماندەی پێشووی پۆلیسی پاراستنی دامەزراوە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان لە پشكی پارتی‌و راوێژكاری ئێستا وەزیری ناوخۆ، تەمەنی گەیشتوەتە خانەنشینیی، بەڵام نایەوێت دەستبەرداری پۆستەكەی ببێت‌و داوای كردووە دوو ساڵ تەمەنی وەزیفی بۆ درێژبكرێتەوە. •     لیوا (خاڵە كاكەمەند كاكەڕەش) فەرماندەی فەرماندەیی هێزەكانی پێشمەرگەی بەرگری‌و فریاكەوتن لەسەر پشكی یەكێتی، ئەم بەرپرسە پێشتر تەمەنی گەیشتووەتە خانەنشینیی‌و بەبڕیاری سەرۆكی حكومەت جاری تر بۆى درێژكراوەتەوە‌و ئێستا داوا دەكات ساڵێكی تری بۆ درێژبكرێتەوە.  •    لیوا (مەغدید) جێگری فەرماندەی فەرماندەیی هێزەكانی پێشمەرگەی بەرگری‌و فریاكەوتن لەسەر پشكی یەكێتی، پێشتر ساڵێكی بۆ درێژكراوەتەوە‌و ئێستا دەیەوێت ساڵێكی تری بۆ درێژبكرێتەوە.  •    دادوەر (سیروان كەمال) سەرۆكی پەیمانگای دادوەری كوردستان لەسەر پشكی پارتی، تەمەنی وەزیفی كۆتایی هاتووە‌و دەبێت خانەنشین ببێت، بەڵام دەیەوێت تەمەنی وەزیفی بۆ درێژبكرێتەوە.  تەنیا ئەم كەسانە نین كە نایانەوێت خانەنشین ببن، چەندین بەرپرسی تر لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان تەمەنی وەزیفییان كۆتایی هاتووە، بەڵام نایانەوێت پۆستەكانیان چۆڵ بكەن، چونكە بە خانەنشینبونیان، موچەكانیان بۆ خوار نیوەی ئەو موچەیەی ئێستا وەریدەگرن كەمدەكات‌و سەرباری ئەوە نەسرییەی بەردەستیان لەدەستدەدەن، ئەمە لەكاتێكدایە زۆرینەیان مەرجی یاسایی درێژكردنەوەی تەمەنی وەزیفییان نییە‌و بەدیلی پڕكردنەوەی پۆستەكانیان لەهەمان بوارو شارەزایدا لەناو دامەزراوەكاندا هەیە. مانەوەی بەرپرسان لە پۆستەكانیان دوای تەمەنی خانەنشینی، جۆرێكە قۆرخكاری پۆستەكان‌و سودوەرگرتن لە دەسەڵات بۆ بەرژەوەندی تایبەتی لە دەرەوەی تەمەنی رێگەپێدراوی یاسایی.  ئەو دادوەرانەی بۆیان درێژكرایەوە ! ئەوە تەنیا بەرپرسانی سەربازی نین كە نایانەوێت دوای تەمەنی خانەنشیشنی دەستبەرداری پۆستەكانیان ببن، دادوەرەكانیش هەمان خواستیان هەیە. ئەمساڵ تەمەنی وەزیفی بۆ پێنج دادوەر درێژكرایەوە، كە تەمەنی (65) ساڵییان تەواوكردبوو، ئەو دادوەرانەی كە تەمەنی وەزیفییان بۆ درێژكرایەوە ئەمانە بوون:  •    عەلی عەوڵا- جێگری دادگای تێهەڵچوونەوە  •    عەبدوڵا شەرەفانی- جێگری دادگای تێهەڵچوونەوە •    محەمەد ئەمین شەرەفانی- سەرۆكی دادگای (ئیستئناف)ی دهۆك •    سەید گەیلانی- دادگای هەولێر •    حاكم نەجات ئەحمەد- دادگای سلێمانی ئەم دادوەرانە ماوەیەك لە مشتومڕدا بوون لەسەر مانەوەیان لە پۆستەكەیان، بەهۆی ئەم كێشەیەوە چەندجارێك موچەی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی هەرێم دواكەوت.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی لە مانگی حەوتی ئەمساڵدا، تەمەنی یاسایی وەزیفییان كۆتایی دێت‌و دەبێت خانەنشین بكرێن، بەڵام ئایا خانەنشین دەبن یان هاوشێوەی دادوەرەكانی تر بۆخۆیانی درێژ دەكەنەوە ؟ حكومەت چی دەكات ؟  كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، دوو مانگ دوای دەستبەكاربوونی‌و بە دیاریكراوی لە رۆژی 11/9/2019دا بە نوسراوێك كە ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران ئیمزای لەسەر كردبوو، گشت وەزارەتەكانی ئاگاداكردەوە، بەرەچاوكردنی بارودۆخی دارایی، چیتر نوسراوی درێژكردنەوەی ماوەی خزمەتی ئەو فەرمانبەرانەی كە تەمەنی یاساییان تەواو بووە، بۆ ئەنجومەنی وەزیران نەنێرن. لەدوای ئەم نوسراوەی ئومێد سەباحەوە، چەندین حاڵەتی درێژكردنەوەی تەمەنی وەزیفی هەبووە، لەوانە درێژكردنەوەی تەمەنی وەزیفی دادوەر (شاكر شەریف حسێن) لە سەرۆكایەتی دادگای پێداچونەوەی سەربازی بۆ ماوەی دوو ساڵ، ئەم بابەتە لەكاتی خۆیدا مشتەمڕی دروستكرد‌و چەندین نوسراوی لەبارەوە دەركراوە، چەند بەرپرسێكی تر هەن كە لەدوای ئەو نوسراوەوە زیاد لەجارێك تەمەنی وەزیفییان بۆ درێژكراوەتەوە بۆ ئەوەی لە پۆستەكانیاندا بمێننەوە. (درەو) نوسراوێكی ئەحمەد ئەنوەر سەرۆكی دەستەی دەستپاكی هەرێمی كوردستان لەبەردەستدایە كە رۆژی 12/10/2020 ئاڕاستەی وەزارەتی دارایی كردووە‌و تێیدا داوا لە وەزیری دارایی دەكات" خەرجكردنی موچە بۆ ئەو كەسانە رابگرێت كە لە دەرەوەی یاساو رێنماییەكان ماوەی خزمەتیان بۆ درێژكراوەتەوە". حكومەتی هەرێمی كوردستان هێشتا قەیرانی دارایی تێنەپەڕاندووە، ساڵی رابردوو یاسای چاكسازی لە موچەو دەرماڵەی پلە تایبەتەكان لە پەرلەمانی كوردستان تێپەڕێندرا بۆ ئەوەی لەڕێگەی ئەم یاساییەوە جۆرێك لە دادوەریی بۆ موچە بگەڕێندرێتەوە‌و بەشێك لە پارەی بەهەدەردراوی موچە، ببربێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت، ئایا سەرۆكی حكومەت لە پرسی خانەنشینكردنی ئەوانەی تەمەنی یاساییان تەواو بووە، پابەند دەبێت بە یاسای چاكسازییەوە یاخود نا ؟  

راپۆرتی: درەو عێراق تەنها لە دابەزینی بەهای دینار لە (1200)ەوە بۆ (1450) دینار بەرامبەر بە (1) دۆلار، (19) ملیار دۆلار لە خەرجی گشتی بۆ گەڕاوەتەوە، بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانەکانیشی، ئومێدی لەسەر بەرزبوونەوەی نرخی نەوت هەڵچنیوە، بەهای نەوت بە (45) دۆلار لە یاسای بودجەدا جێگیرکراوە، ئێستا بە (63) دۆلارە ، ئەگەر نرخی نەوت بەو شێوەیە بمێنێتەوە (21) ملیار دۆلار داهاتی نەوت زیاد دەکات و بەشێکی گەورەی کورتهێنانەکەی پڕ دەبێتەوە،  ئەگەر نرخی نەوتیش بەو شێوە نەمێنێتەوە و ڕوو لە دابەزین بکات، ناچارە پەنا بەرێتە بەر قەرزی ناوخۆی و دەرەکی وەک لە یاسای بودجەدا هاتووە، ئەوەش باری گرانی ئابورییەکەی قورستر دەکات و کێرفی قەرزەکانیشی کەڵەکە تر و کەڵەگەت تر دەکات... سەرەتایەکی گشتی مەبەست لە قەرزی گشتی لە عێراقدا، بریتییە لەو بڕە داهاتانەی (لە ناوخۆ و دەرەوە)لە ئەستۆی حکومەتدایە، پێشتر بە قەرز یان بە شێوەی باج لەسەری کۆبووەتەوە، ئەم کەڵەکە بوونەش کۆمەڵێک هۆکاری جیاوازی هەیە، لە سەروی هەمووشیانەوە کورتهێنانی داراییە لە بودجەی گشتی عێراقدا، سەرچاوەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ؛ 1.    پشت بەستن بە تاک سەرچاوەی داهات بە شێوەیەکی سەرەکی، کە ئەمەش بە "ئابوری کرێخۆر" ناوزەد دەکرێت، دەوڵەتی عێراق بۆ بەدەستهێنانی داهات بە ڕێژەی (٩٠%) پشت بە فرۆشتنی نەوت دەبەستێت. 2.    دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا. 3.    بەهەدەردانی سامانی گشتی دەوڵەت و زیادە خەرجی، لەسەر بودجەی گشتی. 4.    گەندەڵی دارایی، لەسەرجەم سێکتەرە گشتییەکانی دەوڵەت و نەگەیشتنەوەی بەشێکی داهاتی ناوخۆ بە خەزێنەی گشتی. 5.    سەرهەڵدانی ناسەقامگیری گشتی و نائارامی لە عێراقدا و (جەنگی تیرۆرو شەڕی داعش و ئاوارەیی و پەتای کرۆنا) لە دیارترین ڕووداوەکانی ئەم دواییەی عێراقن. ئەو هۆکارانەی سەرەوە بووە بە هۆی ئەوەی کەلێنی گەروە بکەوێتە کەرتی ئابوری عێراقەوەو کاریگەری ترسناک جێبهێڵێت لە سەر بودجەی گشتی  و کەرتی وەبەرهێنان و دواکەتنی خزمەتگوزاری گشتی و داتەپینی کەرتی تایبەت لە وڵاتیدا و دروستبوونی ناهاوسەنگی گەورە لە کەمبوونەوەی داهاتی گشتی و بەرزبوونەوەی بڕی خەرجی گشتیدا. بۆیە قەبارەی قەرزی گشتی تا ڕادەیەک بەشێوەی بەردەوام ڕووی لە بەزبوونەوە کردووەو لە داهاتوودا دەکەوێتە سەر ئەستۆی حکومەت. گەورەترین گورزێکیش بەر ئابوری عێراق و بەرزبوونەوەی ڕێژەی قەرزەکانی ساڵی (٢٠١٤) بوو بە هۆکاری (قەیرانی دارایی و کەرتی سەبازی)ییەوە بوو، کە قەرزە ناوخۆییەکانی لە ساڵی (٢٠١٥) بە ڕێژەی (٢٥٠%) بەرزبویەوەو بۆ پڕکردنەوەی بوجەی گشتی، بەردەوامیش قەرزی ناوخۆ ڕێژەکەی ڕووی لە بەرزبوونەوەدایەو تا ئێستاش ئەو بەرزبوونەوەیە ڕووی لە هەڵکشانە، بۆیە حکومەتی عێراق بەناچاری و بۆ ڕاستکردنەوەی ئەو ناهاوسەنگییە و پڕکردنەوەی کورتهێنانەکانی و زاڵبوون بەسەر قەرزە دەرەکی و ناوخۆییەکانی پەنای بۆ سیاسەتی نزمکردنەوەی بەهای دیناری عێراقی برد. کاریگەری نزمبونەوەی بەهای دینار لە یاسای بودجە و قەرزی گشتی بەپێی یاسای بودجەی ساڵی ٢٠٢١ی عێراق؛  1.    کۆی داهاتی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢١ بە (١٠١) ترلیۆن و (٣٢٠) ملیار و (١٤١) ملیۆن و (٩٨٤) هەزار دینار خەمێندراوە، لە سەرچاوەکانی؛ أ‌.    بەپێی یاساکە داهاتی نەوت بەڕێژەی (٨٠%) و بە (٨١) ترلیۆن و (١٧١) ملیار و (١١٢) ملیۆن و (٥٠٠) هەزار دینار خەمڵێندراوە. بەپێی یاساکە نرخی نەوت بە (٤٥) دۆلاری ئەمریکی دیاریکراوە بە مەرجێک ڕۆژانە بڕی (٣) ملیۆن و (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بکرێت، جگە لە نەوتی هەرێمی کوردستان کە بە (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت دەستنیشان کراوە. ب‌.    بەپێی یاساکە داهاتی نانەوتی بەڕێژەی (٢٠%) و بە(٢٠) ترلیۆن و (١٤٩) ملیار و (٢٩) ملیۆن و (٤٨٤) هەزار دینار دیاریکراوە. 2.    یاساکە خەرجییەکانی بە (١٢٩) ترلیۆن و (٩٩٣) ملیار و (٩) ملیۆن و (٢٩١) هەزار دینار تەرخان کردووە بۆ بوارەکانی (خەرجی بەکاربردن، خەرجی سەرمایەگوزاری و خزمەتگوزاری و گەشەپێدان، خەرجی لەناکاو ...هتد). 3.    کورتهێنان بە (٢٨) ترلیۆن و (٦٧٢) ملیار و (٨٦٧) ملیۆن و (٣٠٧) هەزار دینار هاتووە، بۆ پڕکردنەوەی ئەو کورتهێنانەش پشت دەبەسترێت بە؛ أ‌.    پڕکردنەوەی کورتهێنان بە گریمانەی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا. ب‌.    زیادکردنی بڕی هەناردەی نەوت. ج‌.    پەنابردنە بەر قەرزی ناوخۆیی و دەرەکی. کاریگەری دابەزینی بەهای دیناری عێراقی لەسەر بودجەو قەزری گشتی  حکومەتی عێراق بۆ زاڵبوون بەسەر بەشێک لە قەیرانی دارایی عێراق، بەناچاری پەنای بۆ دابەزاندنی بەهای دراوی وڵاتەکەی بردوو، بەهای دیناری لە (١٢٠٠) هەزاو دوو سەد دینارەوە بۆ (١٤٥٠) هەزار و چواسەدو پەنجا دینار بەرامبەر (١) دۆلاری ئەمریکی دابەزاند، چونکە سەرچاوەی سەرەکی داهاتی عێراق لە نەوتەوە دابین دەکرێت و نەوتەکەش بە دۆلار ساغ دەبێتەوە، بۆیە ئەمەش یارمەتییەکی گەورە دەبێت بۆ زاڵبوون بەسەر بەشێکی ئەو کورتهێنانەی لە بودجەی گشتیدا دروست دەبێت چونکە؛ 1.    کۆی گشتی خەرجییەکانی لە بودجەی ساڵی ٢٠٢١ بە (١٢٩) ترلیۆن و (٩٩٣) ملیار و (٩) ملیۆن و (٢٩١) هەزار دینار خەمڵێندراوە (بڕوانە چارتی ژمارە (١)). ‌أ.    ‌ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٢٠٠) دینار بێت، ئەوا بودجەی گشتی بەرامبەر (108) ملیار و (٣٢٧) ملیۆن و (٥٠٧) هەزار (٧٤٣) دۆلار دەبێت.  ‌ب.    ‌ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٤٥٠) دینار بێت، ئەوا بودجەی گشتی بەرامبەر (89) ملیار و (650) ملیۆن و (351) هەزار (235) دۆلار دەبێت. ‌ج.    ئەو جیاوازییەی لە بودجەی گشتیدا دروست دەبێت و بەهۆی دابەزینی بەهای دراوەوە دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی دەوڵەت بریتی دەبێت لە (١٨) ملیار و (٦٧٧) ملیۆن و (١٥٦) هەزار (٥٠٧) دۆلار دەبێت. چارتی ژمارە (١) 2.    کاریگەری دابەزینی بەهای دینار لەسەر کورتهێنان لە بودجەی گشتی ساڵی ٢٠٢١، کە کورتهێنان بە (٢٨) ترلیۆن و (٦٧٢) ملیار و (٨٦٧) ملیۆن و (٣٠٧) هەزار دینار خەمڵاندراوە (بڕوانە چارتی ژمارە (2)). ‌أ.    ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٢٠٠) دینار بێت، ئەوا کورتهێنانەکە بەرامبەر (٢٣) ملیار و (٨٩٤) ملیۆن و (٥٦) هەزار (٨٩) دۆلار دەبێت.  ‌ب.    ‌ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٤٥٠) دینار بێت، ئەوا کورتهێنانەکە بەرامبەر (١٩) ملیار و (٧٧٤) ملیۆن و (٣٩١) هەزار (٢٤٦) دۆلار دەبێت. ‌ج.    ئەو جیاوازییەی لە کورتهێنانی بودجەدا دروست دەبێت و بەهۆی دابەزینی بەهای دراوەوە بریتی دەبێت لە (٤) ملیار و (١١٩) ملیۆن و (٦٦٤) هەزار (٨٤٣) دۆلار. چارتی ژمارە (٢) 3.    قەرزی گشتی دیاردەیەکی باوی ئابورییەو وڵاتان بەگشتی پەنای بۆ دەبەن بۆ پڕکڕدنەوەی کورتهێنانەکانیان لە بودجەی گشتی و زاڵبوون بەسەر قەیرانە ئابوری و داراییەکانداو قەرزەکانیش بە گشتی دوو جۆرن (قەرزی دەرەکی و قەرزی ناوخۆیی)، عێراقی نوێ لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ەوە بەردەوام پەنای بۆ هەردوو جۆرەکەی قەرز بردووەو بەردەوامیش ڕێژەکەی  ڕووی لە بەرزبوونەوە بووە، بڕوانە چارتی (٣) و چارتی (٤). بەڵام دابەزینی بەهای دینار کاریگەری لەسەر جۆری قەرزی دەرەکی نابێت کە لە ئێستادا (60) ملیار دۆلارە، چونکە قەرزەکە بە دۆلارەو بە دۆلاریش دەگەڕێندرێتەوە، سەرچاوەی سەرەکی داهاتی دۆلارە لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە. بەڵام دابەزینی بەهای دینار کاریگەی لەسەر ئەو قەرزە ناوخۆییانە دەبێت کە بە دینار کراون (بڕوانە چارتی ژمارە (٥))، لە ئێستادا قەرزە ناوخۆییەکانی عێراق (٨٤) ترلیۆن دیناری تێپەڕاندووە کاریگەرییەکەشی بەم شێوەیەی خوارەوە دەبێت؛ ‌أ.    ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٢٠٠) دینار بێت، ئەوا ئەو (٨٤) ترلیۆن دینارەی قەرزی ناوخۆ دەکاتە (٧٠) ملیار دۆلار.  ‌ب.    ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٤٥٠) دینار بێت، ئەوا ئەو (٨٤) ترلیۆن دینارەی قەرزی ناوخۆ، دەکاتە نزیکەی (٥٨) ملیار دۆلار.  ‌ج.    ئەو جیاوازییەی ئەو بەهۆی دابەزینی بەهای دراوەوە لە قازانجی حکومەتی عێراق لە قەرزی ناوخۆدا دروست دەبێت دەگاتە (١٢) ملیار دۆلار . چارتی ژمارە (٣)      چارتی ژمارە (4) چارتی ژمارە (5)  سەرچاوەکان قانون الموازنة العامة الاتحادية لجمهورية العراق للسنة المالية 2021، علی الموقع: https://parliament.iq/wp-content/uploads/2021/04/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%85%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%84%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%84%D9%84%D8%B3%D9%86%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%A9-2021-1.pdf أحمد حامد الهذال، أسباب الهيمنة المالية - النفطية وآثارها على سعر الصرف في العراق، مركز البيان للدراسات والتخطيط، علی الموقع: https://www.bayancenter.org/wp-content/uploads/2021/04/Yh870.pdf    

درەو: گۆڤاری ئاییندەناسی بازرگانیی دەرەکی لە گرنگترین ڕایەڵەی مامەڵەی ئابووریی وڵات لەگەڵ وڵاتانی تردایە، پێویستی بە بەرنامەداڕێژییەکی زیرەکانە ھەیە. یەکێک لە بیرۆکە تیۆرییە گرنگەکان لە بواری ئابووریدا، سوودوەرگرتنە لە توانای بازرگانیی دەرەکی بۆ دروستکردنی گەشەپێدانی ئابووریی (Balaguer, Florica & Ripolles, 2015). پێویستە وڵاتان کردەی بازرگانیی دەرەکیی خۆیان دابەش بكەن، شیی بکەنەوە و ستراتیجییەکانی ھەناردەکردن بۆ کۆمپانیا سەرکەوتووەکان، لە پانتایی کڕین و فرۆشتنی ڕکابەریدا گەشە پێ بدەن (Demir, Ozmen & Rashid, 2014). ئێران خاوەنی شوێنگەی ستراتیجی و تایبەتمەندیی جیۆپۆلەتیکە، ھەروەھا سنووری وشکانیی لەگەڵ حەوت وڵاتدا ھەیە و لەگەڵ ھەندێک لە وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست و قەوقاز و وڵاتانی دەوروبەری کەنداوی فارس سنووری ئاوی ھەیە.    بەپێی زانیارییەکانی ناوەندی بازرگانیی نێودەوڵەتی، سەرەڕای ئەوەی كە ئێران خاوەنی سەرچاوە سروشتییەکان و تایبەتمەندیی جیۆپۆلۆتیکی و دیبلۆماسیی ئابوورییە، بەڵام نەیتوانیوە سوود لەم توانایانە وەربگرێت. پێویستییەکان و ژێرخانی ئابووری و بازرگانیی دەرەکیی بەھێز، پێشمەرجی دروستبوونی دیبلۆماسیی ئابووریی سەرکەوتوو و لێھاتووانەیە لە ناوچەکەدا. بۆ گەیشتن بە ئامانجە ستراتیجییەکانی بەڵگەنامەی ڕوانگەی 2025 (سند چشم انداز 1404)، بینینی ئێران لە پلەی یەکەمی ئابووریدا، بە لەبەرچاوگرتنی دەرفەتی بازرگانییە دەرەکییەکان و سوودوەرگرتن لە توانا هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان، دوو ھێندە گرنگیی ھەیە.     عێراق وەک ھاوبەشی بازرگانیی ئێران، لەم توێژینەوەیەدا ھەڵبژێردراوە. ئەم وڵاتە دراوسێیە بۆ گەشەپێدانی پەیوەندییە بازرگانییەکانی لەگەڵ ئێران؛ توانایەکی ئابووریی بەھێزی ھەیە، لەم ڕووەوە دەتوانێت نوێنەرێكی گونجاو بێت لە ڕووی گۆڕانکارییە جیۆپۆلۆتیکییە تازەکان لەنێوان وڵاتانی ڕۆژئاوای ئاسیا بۆ لێکۆڵینەوەی دەرفەتەکانی نێوانیان ھەژمار بکرێت. عێراق دوای نەمانی ئاسایشی درێژخایەن و دامرکانەوەی ڕووداوە تیرۆرستییەکان، کەوتووەتە بارودۆخێکی نوێوە و بەپێی ڕاپۆرتی بانکی جیھانی[1]، لە ساڵی ٢٠١٧دا گەشەی ئابووریی عێراق لە %0,8 دابەزیوە، ھەروەھا تێكڕای بەرهەمهێنانی ناوخۆیی عێراق لە ٢٣٤ ملیار دۆلارەوە لە ساڵی ٢٠١٣ بووە بە ١٩٧ ملیار دۆلار، کە دەرخەری کەمبوونەوەی بەرھەمھێنانی کاڵاکان و خزمەتگوزارییەکانە لە بەشە جیاوازەکانی ئابووریدا، ئەم ڕەوتی دابەزینە بەتوندی لەژێر کاریگەریی شەڕە یەکلەدواییەکەکان و زیانلێکەوتنی ژێرخانەکان و لەکارکەوتنی پیشەسازیی دایک و گەمارۆ نێودەوڵەتییە درێژخایەنەکاندایە، گەشەی بەردەوامی عێراق لە قەبارەی بەرھەمھێنان و بەرژەوەندیی ئەرێنیی گەشەی ھەناردەی نەوتی خاو، زیادبوونی دانیشتووان، زۆربوونی پێویستیی کەرەستەکانی بیناسازی و کاڵا جیاوازەکان و ھەوڵدان بۆ بەپیشەسازیبوون و پشتگیرییەکانی دەوڵەت لە وەبەرهێنانی ناوخۆیی و دەرەکییەکان لەم وڵاتەدا، ھەموو ئەمانە بارودۆخێکی زۆر باشی بۆ عێراق وەک یەکێک لە جەمسەرە گرنگەکانی خواستنی كاڵا و بەرهەمەكانی لە جیھاندا دروست دەکات. بەپێی زانیارییەکانی ناوەندی بازرگانیی نێودەوڵەتی[2]، ھەناردەی تورکیا بۆ عێراق لە ماوەی ساڵی ٢٠١٦ بۆ ٢٠١٨، هەڵكشانی بەخۆوە بینیوە. بوونی تورکەکان لە عێراق، زەنگێکی مەترسیدارە بۆ ڕۆڵی ئابووری و بازرگانیی ئێران لە عێراقدا، لە كاتێكدا كە ئێران سنوورێکی ھاوبەشی لەگەڵ عێراقدا ھەیە بە درێژایی ١٤٠٠ کیلۆمەتر، سەرەڕای ئەوەش لە ڕووی کولتووری، کۆمەڵایەتی، مێژوویی و ئایینییەوە خاوەنی كۆمەڵێك خاڵی هاوبەشە لەگەڵ عێراقدا، ئەمە پێویستی بە بەرنامەیەکی ستراتیژی ھەیە بۆ گەشەپێدانی قووڵ لە پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەکان، ھەروەھا بۆ سوودوەرگرتن لە دەرفەتە بازرگانی و ئابوورییەکان و پێشکەوتنی ڕکەبەرەکان لە بازاڕی عێراقدا بەتایبەتی تورکیا. مۆدێلی بازرگانی و وەبەرهێنان بە مەبەستی کەمبوونەوەی فشارە ئابوورییەکانی جیھان و تێپەڕاندنی گەمارۆی دوژمن؛ یاساکانی نێودەوڵەتی گۆڕاوە، ھەر بۆیە لەگەڵ ئەم بارودۆخانەدا، بابەتی لێکۆڵینەوە پێویستی بە پێداچوونەوەی قووڵ و چاوپیاخشاندنە لە سیاسەتە بازرگانییەکانی داھاتوو بەتایبەت لەگەڵ عێراقدا. ھەروەھا دەستنیشانکردنی ئەو بۆشاییانە و ئەو قەیرانانەی کە لە نێوانیاندایە لە کاتی دەرکەوتنیاندا و لە لایەنی ئاڵۆزی بازرگانیی دەرەکی و گۆڕانە لەبەرچاوەکانی تەکنەلۆجیای نوێدا بە پێویست دەزانرێت. لەسەر بنەمای ئەم لێکۆڵینەوەی کە لەبەر دەستدایە، بە سوودوەرگرتن لە میتۆدی شیکاریی ناوەرۆک، بەدوای وەڵامی ئەم پرسیارانەوەین کە فاكتەرە کاریگەرەکان، ناوەرۆک و ئاڵنگارییەكانی پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان ئێران و عێراق کامانەن؟ بارودۆخی پەیوەندییە بازرگانییەکانی ئێران و عێراق ئێران    بەپێی کۆتا ژمارەکانی سەرژمێری و ڕاپۆرتی بانکی جیھانی، دانیشتووانی ئێران لە ساڵی ٢٠١٨، بە ١/٨٢ ملیۆن کەس ھەژمار کراوە. بەپێی سایتی دووریی جوگرافی ( GeoDistance)، ئێران دەکەوێتە باشووری ڕۆژئاوای ئاسیا و لەگەڵ ١٥ وڵات دراوسێیە. ڕاپۆرتی بازرگانیی نێودەوڵەتی[3] بەم شێوەیە ئێران دەناسێنێت: ئێران لە ڕۆژئاوای ئاسیا  لە نزیکی دەریای خەزەر، کەنداوی عەممان و کەنداوی فارسدایە. ئەم وڵاتە لە کاتی تێپەڕیندایە بە ئابووریی بازاڕدا. ئێران بە سێیەمین وڵاتی خاوەن نەوتی پاشەکەوتکراو لە جیھاندا دانراوە.     بە شێوەیەکی سروشتی نەوت و گازی سروشتی گرنگترین ھەناردەکانی ئێرانن و ھەناردەی تری وەک ماددەی کیمیایی، پلاستیک و میوەیشی ھەیە. ھاوردەی سەرەکیی ئێران: ئامێرە کارەباییەکان، دانەوێڵە، ئاسن، پۆڵا و ماددەی کیمیاییە. بەپێی ڕاپۆرتی ساڵانەی ٢٠١٧ی سایتی نەخشەی بازرگانی، ئێران بەرھەمەکانی بە ڕیزبەندیی ٦/٨ لە سەددا بۆ وڵاتی چین، ٣/٦% بۆ ئیماراتی عەرەبی، ١/٦% بۆ عێراق، ١/٤% بۆ کۆریای باشوور، ٨/٣% بۆ تورکیا، ٦/٢% بۆ ئەفغانستان، ٦/٢% بۆ ھیندستان؛ ھەناردە کردووە.    بەپێی داتاکانی خشتەی ژمارە (١)، لە ھەناردەکاندا بەرھەمە سووتەمەنییە کانزاییەکان و چەورییە کانزاییەکان پلەی ١٦ی جیھان و پشکی ٩/١ی لە ھەناردە جیھانییەکان بۆ خۆی تەرخان کردووە. سەبارەت بە ساڵی ٢٠١٧، دابەزینی بە نزیکەیی ٢٩٪ی ھەبووە، بەڵام لە ساڵی ٢٠١٧، پلەی پێنجەم لەسەر ئاستی جیھان و پشکی ٨/٣ لە ھەناردە جیھانییەکانی بۆ خۆی تەرخان کردووە و ٣٤٪ بەرزبوونەوەی بەرامبەر بە ساڵی ٢٠١٦ ھەبووە و بەھای ھاوردەی جیھانی لەنێوان ساڵانی ٢٠١٤-٢٠١٨، دابەزینی ٣٪ی ھەبووە. ئەم دابەزینە زەنگێکی مەترسیدارە بۆ ئەو وڵاتانەی بە خاوەن ئابووریی نەوت ھەژمار دەکرێن.     لە ڕاستیدا (٦) گرووپ کاڵا، زۆرینەی ھەناردەکانی زیاتر لە ٨٥٪ی ھەناردەی ئێرانیان پێک ھێناوە کە بەرامبەر بە ٨/٥٦ ملیارد دۆلار بەھای ھەناردەی ئێرانیان بۆ خۆیان تەرخان کردووە. لەم نێوانەدا تەنھا یەک گرووپ کاڵای تەرخان کردووە بۆ بەرھەمە کشتوکاڵییەکان و پشکەکەی کەمترە لە ٢٪-ی بەرامبەر بە ٩٢٥ ملیۆن دۆلارە، بە واتایەکی تر: زیاتر لە ٨٣٪ی ھەناردەی ئێران لە ساڵی ٢٠١٨دا پەیوەست بووە بە نەوت و بەرھەمە نەوتییەکان، پلاستیک، ماددەی کیمیایی، ئاسن و پۆڵا و بەردی کانزایی. داتاکان دەرخەری ئەوەن کە لە بابەتی ھەناردەکراوی بێجگە لە نەوت، بە شێوەیەکی سەرەکی بەرھەمە کشتوکاڵی و پیشەسازییەکان؛ ھەنگاوی بونیادی نەنراوە.   بەپێی ڕاپۆرتی ماڵپەڕی نەخشەی بازرگانی، پشکی وڵاتان لە زۆربەی ھاوردەکانی ئێران لە ساڵی ٢٠١٨دا بە دابەزینی %20 بەرامبەر بە ساڵی ٢٠١٧ گەیشتووەتە ٤٠ ملیار دۆلار. لە ساڵی ٢٠١٧دا زۆرترین پشک لە بەھای ھاوردەکانی ئێران لە چینەوە بە پشکی %25/4 بووە و وڵاتانی ئیماراتی عەرەبی بە %15/8، کۆریای باشوور %7، تورکیا %6، ئەڵمانیا %5 و ھیندستان %4 لە ڕیزەکانی دواییدان. پشکی ئەم ٦ وڵاتە لە بەھای ھەموو ھاوردەکانی ئێران لە ساڵی ٢٠١٧دا بە نزیکەیی %64 بووە. عێراق    لەسەر بنەمای کۆتا ژمارەکانی سەرژمێری و ڕاپۆرتی بانكی جیھانی، دانیشتووانی عێراق لە ساڵی ٢٠١٨، ٨/٣٨ ملیۆن کەس خەمڵێنراوە. بەپێی سایتی “GeoDistance“، عێراق لەگەڵ (٦) وڵاتدا سنووری ھاوبەشی ھەیە. %95ی دانیشتووانی عێراق لە موسوڵمانەکان پێک ھاتووە و کولتوورە نەتەوەییەکان، کە بە شێوەیەکی سەرەکی عەرەبەکان و کوردەکان دەگرێتەوە. موسوڵمانەکانیش %65یان شیعە و %32یان سوننەن (صادقی، مارابی و اکسا، ١٣٩٥). ئابووریی عێراق بە ھۆی ئەو کێشە زۆرانەی کە لە چەند دەیەی ڕابردوودا تووشی بووە، ڕووبەڕووی لاوازییەکی زۆر بووەتەوە لە بەشە جیاوازەکانی ئابووریدا.    ھێرشی سەربازیی ئەمریکا و لەناوچوونی ڕژێمی سەددام، لەگەڵ ئەو کێشە توندانەی کە بوونیان هەیە، ھاوکێشەی جیۆپۆلەتیکیی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و عێراقی لە بنچینەوە گۆڕی. لە لایەکی ترەوە، دروستبوون و فراوانبوونی گرووپە تیرۆریستییە تەکفیرییە-سەلەفییەکان، زۆرترین کاریگەرییان لەسەر ئاسایش و تێکڕای قەبارەی بازرگانیی دەرەکیی عێراق دانا (صادقی و ھاوکاران، ١٣٩٥).    تێکڕای قەبارەی بازرگانیی دەرەکیی عێراق لە ساڵی ٢٠١٨، یەکسان بووە بە ١٢٦ ملیار دۆلار. ھاوبەشە بنەڕەتییەکانی ھەناردەی عێراق بریتین لە: ولایەتە یەکگرتووەکان (%25ی کۆی گشتی ھەناردەکان)، ھیندستان %14، چین %12، کۆریای باشوور %9. لەسەر بنچینەی داتاکانی ناوەندی بازرگانیی نێودەوڵەتی، عێراق بە بەھای ٩٦ ملیار دۆلار ھەناردەی ھەبووە و پلەی ٣٦ی ھەیە لە جیھاندا و ڕێژەی %5ی ھەناردەی جیھان پێک دەهێنێت. زانیارییەکانی لێکۆڵینەوەکە زانیارییەکانی شیکاریی ناوەرۆک لە بەشبەشکردن و شیکاریی داتاکانی چاوپێکەوتن بە میتۆدی شیکاریی ناوەرۆک (تحلیل مضمون)، ١٠ قەیرانی گرنگ و ستراتیژی لە گەشەپێدانی پەیوەندییە دوولایەنەکانی ئێران و عێراقدا دەستنیشان کران کە بریتیین لە: بەھای زیادە (ارزش افزودە)، نەبوونی جۆراوجۆریی ھەناردەكان، لاوازیی دیپلۆماسیی ئابووری، پشتیوانیی دەوڵەت، لێنەھاتوویی کۆمپانیاکانی بەڕێوەبردنی ھەناردە، ئاڵۆزیی ئابووری، کوالێتیی بەرھەمەکان، وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی دەرەکی، گەشەپێدان و نوێکردنەوەی پێکھاتەکان و گۆڕینی پێکھاتەی ئابووری لەسەر بنەمای سیاسەتەکانی ئابووریی خۆڕاگرییانە (اقتصاد مقاومتی). بەھای زیادە، کوالێتیی بەرھەمەکان و جۆراجۆریی ھەناردەکان؛ سێ چەمکی سەرەکیی گرنگن کە لە زۆربەی چاوپێکەوتنەکاندا جەختیان لەسەر کراوەتەوە. یەکێک لە مامۆستاکانی زانکۆیەکی عێراق، ئاماژەی بە ھەناردەی بەرھەمەکان کردووە بە بەھای زیادەی کەم و ئەم چەمکەی بەم شێویەی خوارەوە خستووەتە ڕوو: “كاڵا بەرھەمھێنراوەکان وەک کەلوپەلی ناوماڵ، تەلەڤزیۆن و… ھتد؛ تێچوونی زیاتریان ھەیە و زۆر پێشکەوتووترن لە ماددەی خۆراکی. ئەمڕۆ کوالێتیی بەرھەمەکان تەواو بووە و بەرھەمەکانی بەھا زیادەیان پێ دەڵێن.” سەرەڕای ئەمەش گلەیی لە بەرھەمەکانی ئێران ھەبوو: “بەرھەمەکانی تورکیا کوالێتیی باشتر و بەهای زۆرتریان هەیە، بۆ نموونە لە دووکانەکانی سلێمانی ھەموو ئامێرە کارەباییەکان و… ھتد؛ ھیی تورکیایە. ئێران تەنھا لە بەشی ماددەی خواردەمەنیدا بوونی هەیە.” “لە عێراق زۆربەی خەڵک وا دەزانن ئۆتۆمبێلە ئێرانییەکان ترسناکن و تەنھا لەبەر ھەرزانیی نرخ دەکڕدرێن.” “زۆربەی کاڵاکانی ئێران بۆ عێراق، ماددەی خۆراکی و شیرەمەنین. لە بەرامبەردا، تورکیا کاڵاگەلێکی وەک جلوبەرگ زیاتر ھەناردە دەکات.”    یەکێکی تر لەو کەسانەی کە چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کرابوو، بەم شێوەیە وتبووی: “ئەوەندەی کە شووتی، سەوزەوات، ماددەی ئێکسپایەربوو و ماددەی سەرەتایی و لەم بابەتانە بۆ عێراق ھەناردە دەکەین، ئایا دەرمان و پێویستییەکانی ماڵەوە و یان شتی تر دەنێرین؟” “بە ھۆی کوالێتیی خراپی بەرھەمەکان، بەداخەوە ئێمە براندی نەتەوەییمان لە عێراق خراپ کردووە.” سەرمایەگوزاریی ڕاستەوخۆی دەرەکی    زۆربەی ئەو کەسانەی چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە، باس لە بایەخپێنەدانی تواناکان و دەرفەتە کردەییەکانی عێراق دەکەن و بەم شێوەیە یەکێکی تر لە قەیرانەکان و بۆشاییەکانی ھەناردە دەستنیشان دەکەن: “عێراق ھەموو شتێک ھاوردە دەکات. ھەموو شت! بەڵام ئەم ڕەوتە بەردەوام نابێت و پێویستە نەبێت. ئێستا  عێراق لەژێر داروپەردووی ٤٠ ساڵ شەڕ ھاتووەتە دەرەوە، پێویستی بە سەرلەنوێ بونیادنانەوەیە. عێراق دەتوانێت لەم بوارەدا سەرمایەگوزاری بکات. بێگومان عێراق پێشوازیی لێ دەکات.” “عێراق تینووی وەبەرهێنانی دەرەکییە، بەتایبەت لە بواری کشتوکاڵی و پیشەسازیدا. ئێران دەتوانێت لە بەرامبەردا، دەرگاکانی بازاڕە گەورە ٤٠ ملیۆنییەکەی عێراق بە ڕووی خۆیدا بکاتەوە.” ئاڵۆزیی ئابووری   فرۆشتنی ماددەی خاو و ھەناردەکردنی سەرچاوەکان، یەکێکی تر لە قەیرانە گرنگەکانی ئەو کەسانە بوون کە چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کرابوو و ئەم چەمکەیان بەم شێوەیە باس کرد: “لە ھەناردەکانی نانەوتی بەکردەیی بە ئاڕاستەی فرۆشتنی ماددەی خاو دەڕۆین.” “شتە ھەناردەکراوەکان، بێجگە لە شتی بەستەکراو و لەقوتوونراو  کە لە گرووپی ئەو کاڵایانەن لە بەرھەمەکانی بواری کشتوکاڵی وەک دوابەرھەم ھەناردە دەکرێت.” “ئێران لەجیاتیی بەرھەمھێنانی تەماتە و بیبەر، با لە بیری دروستکردنی گسکی کارەبایی و جلشۆردا بێت.” پشتگیریی دەوڵەت، گەشەپێدان و سەرلەنوێ بونیادنانەوەی ژێرخانەکان   وا دەردەکەوێت کە ئەو کەسانەی چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە، زۆربەی فاکتەرە ڕێگرەکانی بەردەم پەیوەندییە بازرگانییەکانی عێراق بە لاوازیی پێکھاتەیی دەزانن. ئەم چەمکەیان بەم شێوەیە باس کرد: “لە ڕووی تەکنەلۆجییەوە وڵاتانێکی وەک ئازەربایجان و تورکەمەنستان لەخوار ئێمەوەن، دیسانەوەش لەم پانتاییەدا دۆڕاوین و ئێران نەیتوانیوە سوود لەم دەرفەتانە وەربگرێت، ئەمەش دەریدەخات لە ناوخۆدا زۆر کێشەمان ھەیە.” “ئێران پێویستی بە چاککردنی ژێرخانەکانی خۆی لە پیشەسازیدا ھەیە، ئەمە تەنیا ڕێگایەکە کە دەتوانێت ڕکابەری بکات.”    دابینکردنی متمانەی دارایی ھەناردەکان، لە ڕیزی یەکێکی تر لە بەربەستەکانی ھەناردەکارەکاندا خرایە ڕوو، ئەم چەمکە بەم شێوەیە باس کرا: “ئێمە دەتوانین متمانە بدەین بەو کۆمپانیا تایبەتە ھەرەوەزانەی کە لە موزایەدەی نێودەوڵەتیدا براوە بوون.” “بازرگانیی دەرەکی سوار کەژاوەی پەیوەندییەکانی بانك بووە، دەبێت ژێرخانە بانكی و کارگێڕییەکان بەھێز بکرێن بۆ ئەوەی بتوانێت متمانەی دەرەکی بە کڕیاری دەرەکی بدات. لە سندووقی گەشەپێداندا، پێویستە قەرز بەو پیشەسازییانە بدەین کە دەتوانن بەرھەمەکانیان ھەناردە بکەن.”    دیبلۆماسیی ئابووری: زۆربەی ئەو کەسانەی چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە، ڕۆڵی دیبلۆماسیی ئابوورییان وەک ناوەندی سەرەکیی ئاسانکاریی ھەناردەی بەرھەمەکانیان لە بازاڕی عێراقدا لەقەڵەم دا و تورکیایان بە خاوەنی دیبلۆماسیی گشتی و تەراتێنی ئابووری لە عێراقدا دەزانی. ئەم چەمکە بەم شێوەیە خرایە ڕوو: “ئێستا تورکەکان بە دیپلۆماسیی گشتی و ئابووریی کاراوە چوونەتە عێراق و دیدار لەگەڵ خەڵکی عەشایەر دەکەن و لەگەڵیان نان دەخۆن و لەناو خەڵکی بازاڕدا ئامادە دەبن.”    “پێویستە دەوڵەت بەربەستەکان لا ببات. کەسێک کە بەدوای دروستکردنی گەشەپێدانی بازرگانییەوەیە لەگەڵ وڵاتانی تر، پارێزگاریی لێ دەکرێت؟ پشتیوانیی دەکرێت؟ ڕێزی لێ دەگیرێت؟ تەنیا شتێک کە دیپلۆماسیی ئێران لێی بێئاگایە، ھەر ئەمەیە.” “پەیوەندیی ئێران لەگەڵ عێراق لە ئاستی دەوڵەت، بە تێڕوانینێکی سەربازییە.” “ئەگەر ھاوکاریی زەبەلاحی ئابووری بکرێت، بەدڵنیاییەوە باشبوونی پەیوەندییەکانی نێوان دوو وڵات خێراییەکی زیاتری دەبێت.” کۆمپانیاکانی بەڕێوەبردنی ھەناردەکان (EMC): ئەم خاڵە بە ڕای ئەو کەسانەی چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە، بە یەکێک لە ھەرە خاڵە لاوازەکان لە بازاڕی عێراقدا دادەنرێت. “کاتێک وردە جووتیارێک بەرھەمەکانی ھەناردە دەکات بۆ دەرەوە، نە بازاڕێک دەناسێت و نە دەزانێت ژێرخانی ئابووری چییە و نە دەزانێت مافەکانی کامانەن و نە گەرەنتییەکانی چین، کاتێک ئەمە بوونی نییە، ھەناردەکردن کەم دەبێتەوە. ناتوانین بەرهەمەكان بفرۆشین، ئەم بۆشاییە لە وڵاتانی تردا بوونی ھەیە.” “EMC”یەکان ئەگەر بەڕاستییش بوونیان هەبێت، یەک کەس یان کۆمەڵێکی بچووکن کە بە ھیچ شێوەیەک ناتوانن ببنە چەترێكی گشتگیر. گۆڕینی پێکھاتەی ئابووری لەسەر بنەمای سیاسەتەکانی “ئابووریی بەرگرییانە” زۆربەی ئەو کەسانەی چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە، ڕۆڵی گۆڕینی پێکھاتەی ئابووری لەسەر بنەمای سیاسەتەکانی ئابووریی بەرگریيانە وەک ژێرخانی گۆڕان و تێڕوانینی نوێ لە سیاسەتەکانی بازرگانیی داھاتووی وڵات بە پێویست زانی. لەدەستدانی دەرفەتە بازرگانییەکان و ھاوکارییە ئابوورییەکان لە ناوچەکە و کەوتنە بارودۆخی ستراتیژیی تایبەت و تایبەتمەندییە جیۆپۆلۆتیکەکانی ئێران لە ناوچەکە و پاڵپشت بە توانا ناوخۆییەکان، لە پێویستییەکانی گۆڕانی پێکھاتەیی لە ئابووریدا ھەژمار دەکرێت. کلیلی چارەسەری دۆخی ئێستا و دەرچوون لەو بارودۆخە نالەبارە و ڕزگاربوون لە گەمارۆ ئابوورییە نێودەوڵەتییەکان، لە گرەوی جێبەجێکردنی سیاسەتەکانی ئابووریی بەرگرییدایە. بەراوردكردنی ھەناردەی ئێران و تورکیا لە بازرگانیی عێراق لێکۆڵینەوەی ڕەوتی بازرگانیی گرووپ کاڵاکان لەنێوان ئێران و تورکیا لە ساڵی ٢٠١٧،هەناردەکانی ئێران بۆ تورکیا: بنەمای بەراوردکاری، قەبارەی ئاڵوگۆڕەکانی گرووپی کاڵا بازرگانییەکانی ئێران و تورکیا لە ساڵی (٢٠١٧)یە. لەسەر بنەمای داتاکانی ناوەندی بازرگانیی نێودەوڵەتی، بەھای ھەناردەی ئێران بۆ تورکیا ٩/٣ ملیار دۆلارە کە پشکی %4ی ھەموو ھەناردەکانی ئێران لەخۆ دەگرێت. زۆرترین بەھای ھەناردەکانی پەیوەست بە بەرھەمە کانزاییەکان، واتە سووتەمەنییە کازاییەکان و چەورییە کانزاییەکان و بەرھەمەکانی بە بەھای ٣/٢ ملیار دۆلارە. زیاتر لە %86 ی ھەناردەکانی ئێران بۆ تورکیا، پەیوەست بە بەرھەمە کانزاییەکان و پیشەسازییە کانزاییەکانە.    ھەناردەکانی تورکیا بۆ ئێران: بەپێی داتاکانی ناوەندی بازرگانیی نێودەوڵەتی، لە ھەناردەکانی (٥) گرووپ کاڵای زۆرینەی ھەناردەکان بۆ ئێران، بەھای ھەناردەکان بۆ ئێران لە ساڵی ٢٠١٧ بە بەھای ٣ ملیار و ٢٥٩ ملیۆن دۆلارە کە پشکی %2ی ھەناردەکانی کۆی گشتیی تورکیا لەخۆ دەگرێت. بە بەراورد، ھەناردەکانی ئێران بۆ تورکیا بە بڕی ٢/٧ ملیۆن دۆلار زیاترە لە تورکیا، پێشکەوتنی ھەناردەکانی ئێران لە بازرگانیی دوولایەنەی ئێران و تورکیا بە ھۆی زۆربوونی ھاوردەکردنی سووتەمەنییە کانزاییەکان و چەورییە کانزاییەکانە لە ئێرانەوە بۆ تورکیا. بەپێی ئەم داتایە، (٥) گرووپ کاڵا دەست بەسەر زیاد ٤٠٪ی ھەناردەکانی تورکیا بۆ ئێراندا دەگرێت.    مەکینەکان و کەلوپەلە میکانییەکان لە پلەی یەکەمدان و بەھای ھەناردەکردنیان ٥٤٢ ملیۆن دۆلارە. زۆرینەی بەرھەمە ھەناردەکراوەکانی تورکیا، لە بەرھەمە پیشەسازییەکانن کە بە بەراورد بە بازرگانیی دوو لایەنەی ئێران و تورکیا، پەیوەست بە بەرھەمە کانزاییەکان واتە سووتەمەنییە کانزاییەکان کە بێجگە لە نەوت و بەرھەمە نەوتییەکان کە دەرخەری فرۆشتنی ماددەی خاوی سەرچاوە سروشتییەکان و ھەناردەکردنی کۆمەڵە کاڵایەکی لاوەکین. سێیەمین گرووپی کاڵاکان، تایبەتە بە ڕیشاڵە دەستکردەکان کە بەھای ھەناردەکردنی بە بڕی ٢٠٠ ملیار دۆلارە. لێکۆڵینەوەی شمەکی ھەناردەی تورکیا بۆ ئێران لە ساڵی ٢٠١٧، دەرخەری ئەوەیە کە بەشێکی ھەناردەی تورکیا پەیوەستە بە بەرھەمە پیشەسازییەکان، بە واتایەکی تر: زۆرترین ھەناردەکانی تورکیا پێک ھاتووە لە ھەناردەکردنی کۆمەڵە کاڵایەک بە بەھای زیادەباڵا واتە بەرھەمە کۆتایی و بەرھەمە بەکارھێنەکان. ڕەوتی بازرگانیی گرووپ کاڵاکانی نێوان ئێران و عێراق لە ساڵی ٢٠١٧دا    ھەناردەکانی ئێران بۆ عێراق: بەپێی ڕاپۆرتی ناوەندی بازرگانیی نێودەوڵەتی، لە ساڵی ٢٠١٧دا کۆمەڵە کاڵایەک بە بەھای ٦ ملیار و ٤٢٥ ملیۆن دۆلار بۆ عێراق نێردراوە. کە زۆرترین بڕی گرووپ کاڵا ھەناردەکان تایبەتە بە پلاستیک و بەرھەمەکانی. بڕی ھەناردەکانی ئەم گرووپە ١ ملیار و ٢٠٠ ملیۆن دۆلارە، بە پشکی ٦/١٨ لە سەدی کۆی گشتیی ھەناردەکانی بۆ عێراق لەخۆ دەگرێت. بەرھەمە شیرەمەنییەکان و ئامێرە کارەباییەکان و کەلوپەلە میکانیکییەکان، میوە و سەوزەوات و بەرھەمەکانی کاشی؛ بە بەشێک لە زۆرینەی شمەکە ھەناردەکراوەکانی ئێران دادەنرێت. ٥ گرووپ کاڵا، %53ی ھەناردەکانی بۆ عێراق تایبەت کردووە. وێنەی ژمارە (١)، خشتەی ٢٠ گرووپ کاڵای ھەناردەکراوی ئێران بۆ عێراق لە ساڵی ٢٠١٧دا پیشان دەدات کە %81ی ھەناردەکانی ئێران بە بەھای ٢/٥ ملیار دۆلار بۆ خۆی تەرخان کردووە. لەو خاڵانەی کە جێگای سەرنجدانن لە زانیارییەکانی ٢٠ گرووپ کاڵای ھەناردەکراو بۆ عێراق لە خشتەی ژمارە (١)، ئەمەیە کە بەشێکی زۆر لە گرووپ کاڵا ھەناردەکراوەکان بەھای زیادەی کەمیان ھەیە، ئەم کاڵایانە بەرھەمە کشتوکاڵی و ئاژەڵدارییەکانن کە لە ڕیزبەندیی ھەناردەی بێجگە لە نەوتدان. بەرھەمە ھەناردەکراوەکانی وەک بەرھەمی شیرەمەنی، میوە، سەوزەوات، فەرش، ماسی، قارچک، سابوون و ماددەی پاککەرەوە، شووشەوات و قاپوقاچاخە. ڕەوتی بازرگانیی گرووپ کاڵاکانی نێوان تورکیا و عێراق لە ساڵی ٢٠١٧دا   ھەناردەکانی تورکیا بۆ عێراق: بەپێی زانیارییەکانی ناوەندی بازرگانیی نێودەڵەتی، لێکۆڵینەوەی پەیوەندییە بازرگانییەکانی تورکیا و عێراق لە ساڵی ٢٠١٧دا دەریدەخات تورکیا توانیویەتی تەنیا لە ٥ گرووپ کاڵادا %39ی ھەناردە بۆ عێراق بۆ خۆی دابین بکات کە بەرامبەر ٣٥ ملیار دۆلار بەھای ھەناردەکەیەتی. بەردە بەنرخەکان و کانزا گرانبەھاکان زۆرترین بەھای ھەناردەکراویان بۆ عێراق ھەبووە لە ساڵی ٢٠١٧، بە بەھای  ١٨٥/١ ملیۆن دۆلار کە پشکی ٤/١٧ لە سەدی لە کۆی گشتیی بەرھەمە ھەناردەکانی ساڵی بۆ خۆی تەرخان کردووە.   دوای ئەوە، بەرھەمەکانی بەرھەمە پیشەسازییەکان، جۆ، نیشاستە، گەنم و جلوبەرگ؛ ڕیزبەندیی بە پشکەکانی %7  و %4/9 و لە پلەکانی دواتری گرووپ کاڵاکانی زۆرینەی ھەناردەی تورکیا بۆ عێراق لە ساڵی ٢٠١٧ دەردەخات. شایەنی باسە کە ئەم ھەناردانە پشکێک بە نزیکەیی ٨١٪ لە بەھای ھەناردەکانی تورکیا بۆ عێراقیان ھەبووە.    لە تایبەتمەندییە بایەخدارەکانی وێنەی ژمارە (٢)، لە زانیارییەکانی ٢٠ گرووپ کاڵای ھەناردەکراوی تورکیا بۆ عێراق، ھەناردەی بەرھەمە کۆتاییەکان بە بەھای زیادە باڵا وەک بەردە گرانبەھاکان و جلوبەرگ، مۆبیلیات، بەرھەمە شیرەمەنییەکان، دانەوێڵەی ئامادەکراو، کەرەستە کارەباییەکان، ڕۆنی سروشتی، میوە، سەوزەوات و کاغەزە. کۆی گشتیی بەھای ھەناردەکانی گرووپ کاڵای بەرھەمە پیشەسازییەکان، شیرەمەنی، دانەوێڵە، ڕۆنی گیایی، میوە، سەوزەواتی لەقوتوونراو، سەوزەواتی خۆراکی؛ بە ڕێژەی ٢/٢ ملیار دۆلارە کە ھاوشێوەی بەرھەمە ھەناردەکانی ئێران بۆ عێراق بە بەھای ٦/١ ملیار دۆلارە. تورکیا لە دوو گرووپ کاڵاکەی جلوبەرگی بە بەھای ٦٥٩ ملیۆن دۆلاری بۆ عێراق ناردووە، ئەمە لە کاتێکدایە کە ئێران لە گرووپ کاڵای جلوبەرگ بە بەھای ٩٨ ملیۆن دۆلاری بۆ عێراق ھەناردە کردووە.    بەپێی زانیارییە ھەناردەکان، ئێران لە گرووپ کاڵای بەرد و کانزا گرانبەھاکان ھەناردەی جێگە سەرنجی نییە. بەھای ھەناردەکانی ئەم گرووپ کاڵایە، بە نزیکەیی ٨٤ ملیۆن دۆلارە کە لەگەڵ ھەناردەکانی تورکیا لە بازاڕی جیھان و بازاڕی عێراق بەراورد ناکرێت، بە واتایەکی تر: بەبێئاگایی لە توانای ھەناردەکانی ئێران ھەژمار دەکرێت. بڕی ھەناردەی بەردە بەنرخەکان و کانزا گرانبەھاکانی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٧دا بە بەھای ٨/١٠ ملیار دۆلارە، کە بڕی ١٠٪ی ھەناردەی تورکیا پێک دەھێنێت، ھەڵبەت لە ساڵی ٢٠١٨ ھاوکات بوو بە دابەزینی ٣٤٪. ئەمە لە کاتێکدایە کە بەھای ھاوردەکانی ئەم گرووپ کاڵایە زیاتر لە ١٧ ملیار و ٨٤٠ ملیۆن دۆلارە و ٦ ملیار و ٣٩٥ ملیۆن دۆلار ڕێکاری بازرگانیی نێگەتیڤی ھەیە. بەراوردی ڕەوتی ھەناردەکانی ئێران و تورکیا لە بازاڕی عێراقدا   بەپێی زانیارییەکانی داتای ناوەندی بازرگانیی نێودەوڵەتی، ھەناردەی ئێران و تورکیا بۆ بازاڕی عێراق لە ساڵی ٢٠١٧دا بەراورد کرا لەنێوان ١٠ گرووپ کاڵا ھاوشێوەی خشتەی ژمارە (٣). بنەمای بەراوردەکە، ١٠ گرووپ کاڵای زۆرینە ھەناردەکراوی تورکیا بۆ عێراقە. ھەناردەی ئێران بۆ عێراق لەم ١٠ گرووپ کاڵایەدا بە بەھای ٤/٢ ملیار دۆلار و ڕێژەی زیاتر لە ٣٧٪ی کۆی گشتیی ھەناردەکانی ئێران بۆ عێراقە، ئەمە لە کاتێکدایە کە لە تورکیا لە گرووپ کاڵاکانی خشتەکەی سەرەوە بە بەھای ٣/٥ ملیار دۆلار و بە ڕێژەی زیاتر لە ٥٨٪ی کۆی گشتیی ھەناردەکانی تورکیا بۆ عێراقە. زانیارییەکانی خشتەکە دەریدەخەن کە تورکیا لە گرووپ کاڵای بەرھەمە کانزاییەکان، بەرھەمە کشتوکاڵییەکان و پیشەسازی و خۆراک و بەرھەمەکانی پیشەسازیی دار و جلوبەرگ لەپێشترە. بێجگە لە ھەناردەکانی پلاستیک و بەرھەمە شیرەمەنییەکان، لە ٨ گرووپ کاڵای تردا تورکیا بەھێزتر و سەرکەوتووتر کاری کردووە و پێوانە ناکرێت بە ژمارەی ھەناردەکانی ئێران. لە کۆمەڵە بابەتێکی وەک ھەناردەی بەردە گرانبەھاکان بۆ عێراق، پشکی ئێران ١ ملیۆن دۆلارە. بڕی ھەناردەی بەرھەمە بەرھەمھێنراوەکان؛ ٨٠  ملیۆن دۆلار پشکی ھەناردەکانی ئێرانە، لە کاتێکدا تورکیا ئەم بەرھەمانەی بە بەھای ٦٥١ ملیۆن دۆلار بۆ بازاڕی عێراق ناردووە. بە سەرنجدانی ژمارەکانی خشتەکە، ھەناردەکانی ئێران لە ڕیزی کاڵا نێوەندگیرەکانن. نموونەی بەرجەستەشی، ھەناردەی پلاستیکە کە بە بەشێک لە پیشەسازیی لەخوارتری پترۆکیمیایی دەژمێردرێ، ھەر بۆیە پێویستە ئێران لە توانا پشتگوێخراوەکانی ھەناردەکانی لە بازاڕی عێراقدا بکۆڵێتەوە. لە وێنەی ژمارە (٣)دا ھێڵکاریی ڕەوتی شیکاریی ھەناردەکانی ئێران بۆ عێراق لە ماوەی نێوان (٢٠١٦-٢٠١٨)، ھاوشێوەی ١٠ گرووپ کاڵای ھەناردەکراوی تورکیا بۆ عێراق لە ساڵی ٢٠١٧ ئاماژەی پێ کراوە. ڕەوتی زانیارییەکان لە سێ ساڵی کۆتاییدا، دەریدەخەن کە ھەناردەکانی ئێران گۆڕانکارییەکی ئەوتۆی نەبووە لەو ١٠ گرووپ کاڵایەی کە تورکیا بۆ بازاڕی عێراقی دەنێرێت کە شایەنی سەرنج بێت. ئەنجام    ئەم لێکۆڵینەوەیە بە مەبەستی ناساندنی فاکتەرە ستراتیژییەکان و ناوەرۆک و قەیرانەکانی ئێستا لە گەشەپێدانی بازرگانیی دەرەکی و ھەروەھا شیکاری بارودۆخی بازرگانیی دەرەکیی ئێران لە بازاڕی عێراقدا، پشتبەستوو بە داتای زانیارییەکانی ناوەندی بازرگانیی نێودەوڵەتی (نەخشەی بازرگانی) ئەنجام درا. بە میتۆدی شیکاریی ناوەرۆک، ١٠ نیشاندەری ستراتیژی لە بواری بازرگانیی دەرەکی دەستنیشان کرا کە بریتین لە دیبلۆماسیی ئابووری، ئاڵۆزیی ئابووری، بەھای زیادە، چڕکردنەوەی ھەناردەکان، کوالێتی، پشتگیریی دەوڵەت و ژێرخانی پتەو و نەرم، لەدەستدانی دەرفەت و سەرمایەگوزارینەکردنی ڕاستەوخۆی دەرەکی لە بونیادنانەوەی عێراق، لێنەھاتوویی کۆمپانیاکانی بەڕێوەبردنی ھەناردەکان و سەرنجنەدان لە جێبەجێکردنی سیاسەتی ئابووریی بەرگری لە پێکھاتەی ئابووریی وڵاتدا.    بە پیاچوونەوەیەک بە ئەدەبیاتی فراوانی ناو بواری بازرگانیی دەرەکی، دەبینین کە وڵاتان بە سیاسەتی نوێ و گرێبەستی دوولایەنە و ناوچەیی بەدوای گەشەپێدانی بازرگانیی دەرەکی لەگەڵ وڵاتانی تری دراوسێدان و پشتبەستن بە تایبەتمەندییەکان و توانا ناوخۆییەکانی وڵات؛ خاڵی دەستپێکی دەرکەوتنە لە بازاڕە نێودەوڵەتییەکاندا و لە لایەکی ترەوە لە ھەلومەرجی گەمارۆکاندا بە باشترین ستراتیژەکانی بازرگانیی دەرەکی ھەژمار دەکرێت. ئێرانیش کە یەکێکە لە دەوڵەمەندترین وڵاتانی جیھان، لەم یاسایە بێبەری نییە.    لایەنگری تیۆری ڕاکێشانی ناوچەیی بە یەکێک لە باشترین میتۆدەکان لە فراوانبوونی پەیوەندییە بازرگانییە ناوچەییەکان ھەژمار دەکرێت و باڵاتر لە دووریی جوگرافی و ڕادەی ئابووری بە ئاڕاستەی پەیوەندیی قووڵی کولتووری و کۆمەڵایەتی بەرەو پێش دەڕوات. دەرفەتە ستراتیژی و جیۆپۆپۆتیکەکانی ئێران لە ناوچەکە و دراوسێیەتی لەگەڵ ١٥ وڵات، بە تواناگەلێکی بەھێز بۆ ئێران ھەژمار دەکرێت کە بەداخەوە بە ھۆی پێکھاتەی لاوازی ئابووری تا ئێستا نەیتوانیوە لەم دەرفەتە و تایبەتمەندییە سروشتییەکان سوود وەربگرێت. لە لایەکی ترەوە، تێۆری ڕاکێشان و لایەنگری بە ئاڕاستەی گرێبەستی پەیوەندییە بازرگانییە دوولایەنەکان، ستراتیژی نوێ بۆ ھەڵخەڵەتاندنی (تێپەڕاندنی) فشارە جیھانییەکان بەتایبەت گەمارۆی ستەمکارانەی وڵاتە زلھێزەکان. ئاڵۆزیی ئابووری لە چەمکە سەرەکییە گرنگەکانی ئابووریی جیھانی ئەمڕۆیە کە لەسەر بنەمای زانیاری و تەکنەلۆجیا ڕاوەستاوە. کێشەی زۆری وڵاتانی خاوەنی نەوت بەتایبەت ئێران، پشتبەستوو بە ھەناردەکردن و فرۆشتنی ماددەی خاو  و ئابووریی تاک بەرھەمی و نائاڵۆزە.   لێکۆڵینەوەی زانیاریی داتاکانی نەخشەی بازرگانی و لێکۆڵینەوە مەیدانییەکان، دەریدەخەن کە پەیوەندییە بازرگانی و ئابوورییەکانی ئێران و عێراق تا ئێستا لەسەر بنەمای ئابوورییەکی تەواو کۆن بوون. بەپێی زانیاریی داتاکانی نەخشەی بازرگانی لە ساڵی ٢٠١٨، لە کۆی ٦٦ ملیار دۆلار ھەناردە، زیاتر لە ٤٧ ملیار دۆلار  و بە واتایەکی تر: زیاتر لە ٧١٪ی تایبەتە بە سووتەمەنییەکان و ماددە کانزاییەکان. لە لێکۆڵینەوەی مەیدانی و بەراوردی ئێران و عێراق لە ساڵی ٢٠١٧ ( ١٠ گرووپ کاڵا )، دەرخەری لەپێشتربوونی تورکیایە لە ھەناردەکردنی بێجگە لە نەوت لە عێراقدا و ھەناردەکانی ئێران بە تورکیا بەراورد ناکرێت. لە پلەی بەراورددا، تورکیا ١٠ گرووپ کاڵای بە بەھای زیاتر لە ٣/٥ ملیار دۆلار بۆ عێراق ناردووە کە پشکی ئێران لەم ١٠ گرووپ کاڵایەدا، ٣/٢ ملیار دۆلار بووە. بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (6‌)ی ئازاری 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی

 (درەو): بافڵ تاڵەبانی داوای هەڵوەشاندنەوەی حكومەتی كردووەو وتویەتی یەكێتی لەم حكومەتەدا جێگەی نابێتەوە، عومەر سەید عەلی داوای رێككەوتنی پارتی‌و یەكێتی كردووە، سەركردەی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانیش لیستی داواكارییان داوەتە نێچیرڤان بارزانی. كۆبونەوەكەی سەرۆكایەتی هەرێم ئەمڕۆ لە سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان سەركردەی حزبە سیاسییەكان بەسەرپەرەشتی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كۆبوونەوە. ئەم كۆبونەوەی لەچوارچێوەی هەوڵێكی دوو هەفتەیی سەرۆكایەتی هەرێمدا بەڕێوەچوو، كۆبونەوەكە بۆ زانینی بۆچونی لایەنەكان بوو لەبارەی پێشهاتە نوێیەكانی هەرێمی كوردستان‌و عێراق. بافڵ تاڵەبانی: من جارێكی تر بەشداری ناكەم بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) كە لەچەند سەرچاوەیەكی ئاگادار لەناو پارتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان دەستیكەوتووە، كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەرۆكایەتی هەرێم سەركەوتوو نەبووە‌و كێشەی نێوان پارتی‌و یەكێتی باڵی بەسەر كۆبونەوەكەدا كێشاوە‌و سەرۆكی لایەنەكانی تر تەنیا تەماشاكەر بوون.  (درەو) زانیویەتی، لەكۆبونەوەكەدا، دوای ئەوەی نێچیرڤان بارزانی كۆمەڵێك قسەوباسی گشتی كردووە لەبارەی یەكڕیزی كوردەوە، بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی قسەی كردووە پەیامێكی توندی بەگوێی نێچیرڤان بارزانی‌و پارتیدا داوە. بافڵ تاڵەبانی وتویەتی:" ئێمە لە حكومەتدا هاوبەش نین، هەر داواكارییەكمان هەبێت جێ بەجێ ناكرێت، ئێمە جێگەمان لەم حكومەتەدا نابێتەوە". بافڵ تاڵەبانی لەبەردەم كۆبونەوەكەدا جەختی كردووە لەسەر ئەوەی، قسەكانی تەنیا گوزارشت لەخۆی ناكات، بەڵكو ئەم قسانە بۆچوونی هەریەكە لە لاهور شێخ جەنگی‌و قوباد تاڵەبانیشە.  هاوسەرۆكی یەكێتی باسی لەوەكردووە، پارتی نایەوێت لەگەڵ یەكێتی رێكبكەوێت، چونكە ئەوان چەندجارێك هەوڵیانداوە مەسعود بارزانی ببینن بۆ گفتوگۆ لەسەر كێشەكانی نێوان هەردوو حزب، بەڵام بارزانی وەڵامی نەداوەتەوە.  بافڵ تاڵەبانی، لەبەرچاوی سەرۆكی حزبەكان، بە ئاشكرا داوای هەڵوەشاندنەوەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم‌و بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختەی كردووە‌و وتویەتی:" چەند رۆژی داهاتوودا یەكێتی بڕیاری خۆی دەدات‌و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و وەزیرەكانی خۆی دەنێرێتە لای مەسرور بارزانی‌و پەیامی كۆتایی خۆیان بە سەرۆك وەزیران دەگەیەنن". ئەنجومەنێك بۆ حزبەكان لە كۆبونەوەكەدا، عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادوەریی كوردستان قسەی كردووە‌و قسەكانی گشتی بوون‌و لەچوارچێوەی ئامۆژگاریدا بوون.  عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕانیش قسەی كردووە‌و وتویەتی:" پێویستە كۆتایی بە گرژییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی بهێنرێت، چونكە ئەگەر پارتی‌و یەكێتی رێكبكەون، كێشەكان چارەسەر دەبن".  محەمەد حاجی مەحمود سكرتێری حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان پیشنیازی دروستكردنی ئەنجومەنێكی باڵای بۆ حزبە سیاسییەكان كردووە كە رۆڵی ئەنجومەنی پیران بگێڕێت. لەسەر بەیاننامە رێكنەكەوتن بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، بەشداربوانی كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەرۆكایەتی هەرێم تەنانەت لەسەر دەركردنی بەیاننامەی كۆتایی كۆبونەوەكەش هاودەنگ نەبوون، بۆیە دواتر سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان تەنیا بەناوی خۆیەوە بەیاننامەی بڵاوكردوەتەوە، نەك حزبە سیاسییەكان. دوو لیست داواكاریی  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، دوای تەوابوونی كۆبونەوەی لایەنە سیاسییەكان لە سەرۆكایەتی هەرێم، هەریەكە لە سەلاحەدین محەمەد بەهادین ئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی‌و عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەریی كوردستان كە نوێنەرایەتی دوو پارتی سیاسی ئۆپۆزسیۆنیان كردووە لە كۆبونەوەكەدا، بەجیا لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كۆبونەتەوە.  دیداری تایبەتی سەلاحەدین محەمەد بەهادین‌و عەلی باپیر لەگەڵ نێچیرڤان بارزانیدا، كۆتایهاتنی كۆبونەوەكەی هەندێك دواخستووە، بەوپێیەی هەریەكەیان لیستێك داواكارییان داوەتە نێچیرڤان بارزانی، كە (درەو) لە ئێستادا نازانێت ناوەڕۆكی داواكارییەكانیان چی بووە.

راپۆرتی: درەو هەرێمی کوردستان لە یەدەگی غازی سروشتیدا لە ڕیزبەندی (10) یەکەمەکانە لەسەر ئاستی جیهان، بۆیە لە توانایدایە گۆڕانکاری لەسیاسەتی ئابوری و بازاڕی وزەی جیهاندا دروست بکات.  هەر بۆیە لە ناوخۆشدا هەر هێزێکی سیاسی هەرێمی کوردستان بتوانێت دەست بەسەر کەرتی غازی سروشتی هەرێمدا بگرێت، ڕاستەوخۆ کەرتی ئابوری کۆنترۆڵ دەکات، ئەوەشی کەرتی ئابوری هەرێم کۆنترۆڵ بکات بەشێوەیەکی ڕێژەیش بێت کۆنترۆڵی حکومڕانی لەناوەوەو سیاسەت لە دەرەوە دەکات. سەرەتا هەڵکەوتەی جوگرافی هەرێمی کوردستان لە ڕوی ستراتیجی و سیاسی و دیبلۆماسییەوە بایەخێکی تایبەتی هەیە بۆ وڵاتانی ناوچەکەو جیهان، لەم دواییانەشدا بەدیاریکراویش لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراق پاشانیش پەرەدان بە کەرتی وزە و نەوت، بایەخی گەورەی ئابوریشی هاتەسەر، هەر زوو بووە جێی بایەخی کۆمپانیا گەورەکانی بواری نەوت و غاز.   پشت بەست بەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن سەرچاوەیەکی بێشومارە لە نەوت و غازدا تا ئێستا ئەو یەدەگەی لە نەوت هەیەتی بە 45 ملیار بەرمیل نەوت دەخەملێنرێت.  هاوکات گۆڤاری (ئۆیڵ پرایز)ی بەریتانی تایبەت بە وزەو نەوت و غاز ئاماژەی بەوە داوە کە هەرێمی کوردستان بە تەنها، خاوەن (3%)ی یەدەگی غازی جیهانە. ئەویش بە قەبارەی 5.7 ترلیۆن مەتر سێجا، بەمەش ڕیزبەندی دەیەم دەگرێت لەسەر ئاستی جیهان بۆ ساڵی 2020 و لە دوای هەریەک لە (روسیا، ئێران، قەتەر، تورکمانستان، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، فەنزویلا، چین، ئیمارات، سعودیە) وە دێت (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) کە سەرچاوەیەکی گرنگ و سەرنج ڕاکێشە بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان و ڕاکێشانی کۆمپانیا بیانییەکان.  ئەو سەرچاوە گرنگانە لە نەوت و غازی هەرێم، وایکرد لە ماوەیەکی کورتدا دەیان کۆمپانیای بیانی لە بواری نەوت و غازدا بەقەبارەی دەیان میلیار دۆلار ڕویان لە هەرێمی کوردستان کرد بۆ وەبەرهێنان لە نێویشیاندا گەورە کۆمپانیاکانی وەک (دانا غاز)ی ئیماراتی و (شیفرۆن و ئکسۆن مۆبێل)ی ئەمریکی و (تۆتاڵ)ی فەرەنسی (ڕۆس نەفت)ی ڕوسی و (گەنەڵ ئینێرجی) تورکی ... چەندین کۆمپانیای دیکە. بەڵام هەرێمی کوردستان بەراورد بەو قەبارە گەورەیەی کە لە غازی سروشتیدا هەیەتی نەیتوانیوە وەبەرهێنانی پێویست لەم کەرتەدا بکات وەک سەرچاوەییەکی گەورەی ئابوری. چونکە سەرچاوەکان ئاماژە بەو ڕاستییە دەکەن (بڕوانەی خشتەی ژمارە (2))،  سەرەرای ئەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەرفەتی زۆری هەبووەو هەیە بۆ وەبەرهێنان لەم کەرتە گرنگەدا. بەڵام لەبەردەم کۆمەڵێک کارلێک و ئاڵنگاری ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتیدایە، کە جێی بایەخی ئەم ڕاپۆرتە دەبێت.   خشتەی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (2)     کارلکێک و ئاڵنگارییەکانی کەرتی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان یەکەم: لەسەر ئاستی ناوخۆ 1.    ئاڵنگاری ئابوری: هەرێمی کوردستان لە ژێر قەرزێکی کەڵەکەبووی گەورەتر لە (٣٠) ملیار دۆلاردایە، بەجۆرێک لە ئێستادا زیاتر لە (٩) ملیار دۆلاری قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی لەلایە و زیاتر لە (8) ملیاری قەرزی موچەخۆران و (8) ملیار دۆلاری پابەندیە داراییەكان  قەرزدارە. نزیكەی (4) ملیار دۆلاری هەردوو بانكی بازرگانی عێراقی و بانكی نێودەوڵەتی كوردستان قەرزدارە. ئەمە سەرەڕای وەستانی سەدان پرۆژەی گەورەو بچوک لە دوای سەرهەڵدانی قەیرانی داراییەوە لە ساڵی ٢٠١٤، نەهاتنی بەشە بودجە لە عێراقەوە. ئەو قەرزانەی حکومەتی هەرێم بەهۆی جۆرێک لە شکستی ئابوری سەربەخۆ وای کردووە نەتوانێت وەک پێویست ئاوڕ لە کەرتی غازی سروشتی بداتەوەو وەبەرهێنانی پێویستی تێدا بکات، بۆ ئەمەش پێویستی بە ڕاکێشانی کۆمپانیای وەبەرهێنی گەورەی بواری کەرتی غاز هەیە. 2.    ململانێی یەکێتی و پارتی بۆ کۆنترۆڵکردنی وزەو غازی سروشتی هەرێمی کوردستان وەک ئاڵنگاری سیاسی: ناکۆکی و ململانێی یەکێتی پارتی تەنها ململانێی سیاسی و ئیداری و جوگرافی و کارگێڕی و ئیعلامی نەبووە و نیە لە هەرێمی کوردستان، بەڵکو کەرتی ئابوری لەناویشدا کەرتی وزە بوارێکی فراوانی نێوانیانی داگیر کردووە، چونکە هەردوو لایەن لەو ڕاستییە تێگەیشتوون "هەر لایەک دەست بەسەر کەرتی وزەی هەرێمدا بگرێت، ڕاستەوخۆ کەرتی ئابوری کۆنترۆڵ دەکات، ئەوەشی کەرتی ئابوری هەرێم کۆنترۆڵ بکات بەشێوەیەکی ڕێژەیش بێت کۆنترۆڵی ناوەوەو دەرەوەی حکومڕانی هەرێم دەکات". لەماوەی ڕابردوودا پارتی دیموکراتی کوردستان تا ڕادەیەکی زۆر کۆنترۆڵی کەرتی نەوتی هەرێمی کردووە، بەمەش توانیویەتی تا ئاستێکی بەرز کۆنترۆڵی ئابوری هەرێم و پەیوەندییە سیاسی و دیبلۆماسییەکانی کوردستان بکات لە دەرەوە، لە ناوەوەش پێگەی خۆی بە بەهێزی بهێڵێتەوە بەراورد بە هێزەکانی تر. هەر بۆیە یەکێتی نایەوێت ئەو هەڵەیەی لە بواری کەرتی نەوتدا بەسەریدا تێپەڕی، لە وەبەرهێنانی کەرتی غازی هەرێمدا دووبارە ببێتەوە، پارتی بە هەمان شێوەی دۆسییەی نەوت کۆنترۆڵی بکات، چونکە بەشی زۆری یەدەگی غازی هەرێم، کێڵگە گەورەکانی دەکەوێتە ئەو سنورەی پێی دەگوترێت ناوچەی سەوز. پارتی لە وەبەرهێنانی نەوتدا کەمترین وەبەرهینانی تێدا کردووە و زۆرترین گرێبەستە نەوتییەکانی لە سنوری ناوچەی زەرد ئەنجامداوە. هەربۆیە خوێندنەوەیەک هەیە بۆ ئەو گرێبەستەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ دانا غاز هەیەتی لە کێڵگەی غازی کۆرمور، بە مەبەست پارتی لە ڕێگەی وەزیری سامانە سروشتییەکانی پێشووەوە (ئاشتی هەورامی) لە کابینەکانی پێشووی حکومەتی هەرێم پابەندی گرێبەستەکە نەبووە و کێشەی بۆ کۆمپانیای ناوبراو دروستکردووە، لەبەرمبەردا کۆمپانیایەکە سکاڵای یاسایی لە دادگای لەندەن لە سەر حکومەتی هەرێم تۆمار کردووەو دۆسیەکەی بردەوەو حکومەتی هەرێم پابەند کرا بە قەرەبوو کردنەوەی کۆمپانیاکە بە بڕی (2) ملیار دۆلار. ئەمەش ئەو گومانە زیاتر دەکات کە هۆکاری پابەند نەبوونی حکومەتی هەرێم سیاسی بووە زیاتر لەوەی تەکنیکی بووبێت، چونکە وەبەرهێنانەکە لە سنوری ناوچەی سەوزدایە. هەموو ئەو ناکۆکییە جدیانەی نێوان یەکێتی و پارتی هەڕەشەی گەورە دەبن لە ئایندەی کەرتی وزە لە هەرێمی کوردستاندا، ڕەنگە بەشێک لە هۆکاری دواخستنی وەبەرهێنان لەکەرتی غازدا بۆ ئەو ململانێیە بگەڕێتەوە.  لەم بارەیەوە لە توێژینەوەیەکی (د. وحید انعام الکاکائی) لە ژێر ناونیشانی (جیوسیاسیە النفگ والغاز فی اقلیم كوردستان العراق والفواعل الاقلیمیە والدولیە)هاتووەو ئەوەمان بیردەخاتەوە؛ پێش ئەنجامدانی ریفراندۆم و لە کۆتاییەکانی شەڕی داعش لە 2ی 3ی 2017 هێزە چەکدارەکانی یەکێتی کۆنترۆڵی کۆمپانیای نەوتی باکوریان کرد لە پارێزگای کەرکوک و دواتر کەوتنە هەناردەکردنی نەوتی بەشێک لە وێستگەکانی کەرکوک لە رێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە بۆ بەندەری جەیهانی تورکی. پاش 7 ڕۆژ لەو روداوە هێزە چەکدارەکانی سەر بە پارتی لە کێڵگە نەوتییەکانی هاڤانا و بای حەسەن لە ڕۆژئاوای کەرکوک بڵاوەیان پێکرا. ئەم جۆرە لە هەوڵی ئەو دوو لایەنە بۆ کەرتی نەوت و غاز بەردەوامەو بەردەوامیش دەبێت.   3.    ناکۆکییەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی فیدراڵ: لەپاڵ ناکۆکییە دورو درێژەیەکانی نێوان هەرێم و ناوەند لە بوارەکانی (ماددەی ١٤٠ و ناوچە جێناکۆکەکان و پرۆسەی نەوت و بوجە و پێشمەرگە و پرسە یاسایی و دەستورییەکان...) کەرتی غازیش یەکێک دەبێت لە ناکۆکییە گەورەکانی نێوان هەردوولا، ڕەنگە لە هەندێ وێستگەشدا قوڵتر ببێتەوە، چونکە عێراق بۆ پڕکردەنەوەی پێداویستی ناوخۆی، غاز لە دەرەوە هاوردە دەکات بە تایبەت بۆ دابینکردنی کارەبا. بۆ نمونە لە ئێستادا عێراق نزیکەی (6) ملیار دۆلار لە پارەی غازی سروشتی و کارەبا قەرزداری ئێرانە و نەیتوانیوە کارەبای پێویستیش دابین بکات. بۆیە بە وەبەرهێنانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان هەناردکردنی لە دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی کێشەکان چڕتر و ئاڵوزتر دەبن، بەتایبەت کە ئەوان پێیان وایە هەناردەکردنی نەوت و غازی هەرێم بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوەندی پێچەوانەی ماددەکانی (111) و (١١٢)ی دەستوری عێراقە، کە تێیاندا هاتووە؛ ماددەی (١١١) (نەوت و غاز موڵکی سەرجەم خەڵکی عێراقن لە هەموو هەرێم و پارێزگاکاندا) ماددەی (١١٢) یەکەم: حکومەتی فیدراڵی لە گەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەکان نەوت و غازی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکانی ئێستا بەڕێوە دەبات، بە مەرجێک داهاتەکانیان بەشێوەیەکی دادپەروەری و بە گوێرەی دابەشبوونی دانیشتوان لە سەرجەم پارچەکانی وڵاتدا دابەش بکرێت ... دووەم: حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمەکان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکان بەیەکەوە هەڵدەستن بە ڕەنگڕێژکردنی سیاسەتی ستراتیجی پێویست بۆ بەرەوپێشبردنی سامانی نەوت و غاز... بۆیە ڕەنگە بە وەبەرهێنان لە کەرتی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان بە بێ حکومەتی فیدراڵ، عێراق هەنگاوی توندتر و مەترسیدارتر بهاوێژێت. دووەم: لەسەر ئاستی هەرێمی  1.    تورکیا ئەگەر نەڵێین هەرێمی کوردستان تەنها یەک سەرچاوەی هەناردکردنی وزەی هەیە بۆ دەرەوە، ئەوا بە دڵنیاییەوە تورکیا تاکە دەروازەی سەرەکی دەبێت بۆ هەناردەکردنی غازە سروشتییەکەی هاوشێوەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی تورکی. چونکە تورکیا بە ٣٥٢ کم هاوسنورە لەگەڵ هەرێمی کوردستان و زیاتر لەوەش تورکیا پێگەیەکی ستراتیجی هەیە لە ڕووی جوگرافییەوە، وەکو دەوڵەتی ڕێڕەوی گواستنەوەی بەرهەمی غازی وڵاتانی بەرهەمهێنی وەک ئێران و ئازەربایجان و روسیا و هەرێمی کوردستان دەبەستێتەوە بە وڵاتانی بەکاربەری یەکێتی ئەوروپا کە ئەمەش لەڕوی سیاسییەوە بە (دیبلوماسییەتی بۆرییەکان) بۆ تورکیا ناسراوە. بەمەش بژاردەکانی بەردەم هەرێمی کوردستان تەسکدەبێتەوە بۆ ساغکردنەوەی بەرهەمی غازی سروشتی و هەناردەکردنی. سەرباری ئەوەی تورکیا خۆی کڕیارێکی گەورەی غازی سروشتییەو دوور نابێت هەرێمی کوردستان بخاتە ژێر مەرجی قورسەوەو بیکاتە بارمتەی ئابوری خۆی. باشترین بەڵگەش ئەو هەڵوێستە توندانەی تورکیا بوو کە بەرامبەر هەرێمی کوردستان لە دوای ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان لە ساڵی ٢٠١٧دا. هەر ڕۆژێک دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەکە لە ٢٦ی ٩ی ٢٠١٧ مانۆڕێکی سەربازی لەسەر سنور ئەنجامدا بە هاوبەشی لە گەڵ سوپای عێراقدا و هاوکات سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە هەر زوو لێدوانی توند و هەڕەشە ئامێزی سیاسی و ئابوری و سەربازی ئاراستەی هەرێمی کوردستان و سەکردە سیاسییەکان کرد.    لەگەڵ ئەوانەشدا تورکیا چاوی بڕیوەتە غازی هەرێمی کوردستان، چونکە (٩٩%)ی غازی ئەو وڵاتە هاوردە دەکرێت لە ڕێگەی وڵاتانی ڕوسیاو ئێران و ئازەربایجانەوە، ساڵانە نزیکەی (٦٠) ملیار دۆلار لەسەر تورکیا دەکەوێت. هەر لەم بارەیەوە لە ساڵی ۲۰۱۳ ڕێککەوتنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و تورکیا کرا بۆ فرۆشتنی غازی کوردستان. دواتر حکومەتی هەرێم گرێبەستەکەی لە ساڵی ۲۰۱٥ی لەگەڵ کۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی) کە کۆمپانیایەکی هاوبەشی بەڕیتانی-تورکییە لە ساڵی ۲۰۱۷ هەموار کردەوە، ئەو کۆمپانیایەی ڕاسپارد بە شێوەی گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش کێڵگەکانی غازی (بنەباوی و میران) گەشە پێبدات و غازی تێدا بەرهەم بهێنێت و بینێرێت بۆ تورکیا. ئەمەش دەبوو لە هەموو کێڵگە بەرهەمدارەکانی غازی کوردستانەوە، لە ۲۰۲۰دا حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی بۆڕییەوە بە ڕێژەیەکی زۆر غاز هەناردە بکات وەکو نەوتەکەی. بەڵام بەهۆکاری ناڕون ئەم پلانە هێشتا سەری نەگرتووە، هەروەها کۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی)ش لە هەردوو کێڵگەکە کارەکانی ڕاگیراوە. 2.    ئێران: بەراورد بە تورکیا ئێران کەمتر ڕۆڵی هەیە لە پیشەسازی نەوت و غازی عێراق بە گشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی بە هۆکاری سزا ئابورییەکانی سەر وڵاتەکەی و تێوەگلانی بە قەیرانەکانی سوریا و یەمەن و ناوچەکە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت کە ئەکتەرێکی سەرەکی گۆڕەپانەکە نییە، بەڵکو هەموو هەوڵێکی ئێستای بوونی عێراقێکی یەکگرتووی خاوەن حکومڕانییەکی بەهێزی شیعییە لە وڵاتەکەدا، ڕۆڵێکی گەورەی سیاسیشی هەیە لە هەرێمی کوردستان و هەموو هەوڵێکیشی دروستکردنی هاوسەنگی هێزە بۆ کاریگەری تورکیا لەسەر عێراق و هەرێمی کوردستان، بۆیە پەرەدان بە کەرتی غازی هەرێم و بازرگانی پێوەکردنی لە گەڵ تورکیا بۆ ئێران تەحەدایەکی گەورە دەبێت و زیان بە کەرتی غازی سروشتی ئێران دەگەیەنێن چونکە؛ ‌أ.    ‌هەرێمی کوردستان دەبێتە جێگرەوەی ئێران لە فرۆشتنی غازی سروشتی بە تورکیا، چونکە نرخەکەی بۆ تورکیا کەمتر دەبێت، لە کاتێکدا تورکیا یەکێکە لە کڕیارە گەورەکانی غازی سروشتی لە ئێران تا ساڵی ٢٠٢٦ گرێبەستیان پێکەوە هەیە. ‌ب.    گەشەدان بە پیشەسازی غازی سروشتی هەرێمی نەک هەر بۆ تورکیا بەڵکو بۆ ئەورپاش گرنگتر و هەرزانتر بەردەست دەبێت، بەمەش غازی هەرێمی کوردستان دەبێتە ڕکابەرێکی دیاری کەرتی غازی سروشتی ئێران، ئێران ئەمە بە هەڕەشە دەبینێت بۆ سەر ئابورییەکەی کە لە ئێستادا لەژێر فشارێکی توندی ئابوریدایە. ‌ج.    بەپێچەوانەی کێڵگە غازییەکانی ئێرانەوە کە دەکەونە باشوری ئەو وڵاتەوە لە ڕووی جوگرافییەوە کێڵگە غازییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ تورکیا و لە داهاتوودا بۆ ئەوروپا نزیکترە، بەمەش تێچونی گواستنەوە کەمدەکاتەوە و خێراییەکەشی زیاد دەکات، ڕەنگە لەڕووی ئەمنیشەوە پاراستنی ئاسانتر بێت بەراورد بەوەی ئێران. ‌د.    غازی هەرێمی کوردستان تەنها نابێتە بەدیلی غازی ئێران بۆ تورکیاو ئەوروپا، بەڵکو لە توانایدایە پێداویستی ناوخۆی عێراقیش پڕ بکاتەوە بۆ پشەسازی و بەرهەمهێنانی کارەبا، کە لە ئێستادا عێراق غاز و کارەبا لەو وڵاتە دەکرێت.     سێیەم: لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی 1.    ڕوسیا: دیبلۆماسییەتی وزە یەکێکە لە گرنگترین و ستراتیجیترین ئامرازەکانی سیاسەتی دەرەوەی روسیا، بەتایبەتی لە ناوچەکەو ڕوژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێویشیاندا سوریا و عێراق، لەو بابەتەدا هەرێمی کوردستانیشی پشتگوێ نەخستووە و گرنگی تایبەتی پێداوە، لە وەبەرهێنانیشدا لە کەرتی وزەی هەرێم دوا نەکەوتووە. لەمانگی ٨ی ساڵی ٢٠١٢ لە ڕێگەی کۆمپانیاکانی (لوک ئۆیڵ و غاز پرۆم)ەوە هاتە نێو بازاڕی وزەی هەرێمی کوردستانەوە، دوای واژۆ کردنی دوو گرێبەست بۆ هەڵکەندن و بەرهەمهێنانی نەوت، لە کێڵگەکانی گەرمیان و هەڵەبجە لە دوای کۆمپانیا گەورەکانی (ئیکسۆن مۆبێل و شیفرۆن)ی ئەمریکی و تۆتاڵی فەرەنسی وەک چوارەم گەورە کۆمپانیای بواری وزە هاتە نێو گۆڕەپانەکەوە. لە ١ی حوزەیرانی ٢٠١٧ لە (کۆڕبەندی ئابوری جیهانی سان بیترسبۆرگ) حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیای رۆزنەفتی ڕوسی گرێبەستێکی (٢٠) ساڵەیان واژۆ کرد بۆ هاریکاری لەبواری گەڕان و پشکنین و وەبەرهێنانی سەرچاوە هایدرۆ کاربۆنییەکان، لە مانگی ١٠ی هەمان ساڵ ڕێککەوتنەکە فراوان کرا بۆ هاریکاری و ڕاکێشانی بۆری غازی سروشتی کە توانای گواستنەوەی (٣٠) ملیار مەتر سێجای ساڵانەی هەبێت و غازی سروشتی هەرێمی کوردستانی لێوە هەناردەی بازاڕەکانی دەرەوە بکرێت. کاتێکیش هەرێمی کوردستان ڕیفراندۆمی ئەنجامدا، ڕوسیا تاڕادەیەک هەڵوێستێکی بێ لایەنانەی نیشاندا، بەپێچەوانەی هێزە نێودەوڵەتییەکانی تر کە دژ بە پرۆسەکە بوون. لە ٨ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ وەزیری وزەی ڕوسیا (ئەلیکساندەر نۆڤاک) ڕەزامەندی نیشاندا هێڵی نەوت و غازی هەرێمی کوردستان ببەستێت بە دەریای ڕەشەوە، هاوکات لە ١٩ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ و سێ ڕۆژ دوای ڕوداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەر و (هێرشی حکومەتی عێراق بۆ سەر ناوچە جێناکۆکەکان) ڕوسیا بە بەهای ١.٨ ملیار دۆلار بە پشکی٦٠% خاوەندارێتی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی کڕییوە، سەرباری ئەوەش کۆمپانیای ڕۆزنەفتی ڕوسی قەرزێکی بە گوژمەی ١.٢ ملیار دۆلار بە هەرێمی کوردستان بەخشی. هەروەها لە ٢٥ی ئایاری ٢٠١٨ لە (کۆڕبەندی ئابوری جیهانی سان بیترسبۆرگ) کۆمپانیای رۆزنەفتی ڕوسی گرێبەستێکی نوێی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان واژۆ کرد بۆ گەشەدان بە ژێرخانی کەرتی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان. هەموو ئەو هەوڵ و هاوکاری و گرنگیپێدانەی ڕوسیا بۆ هەرێمی کوردستان چەند تێبینییەکی لێ دەخوێندرێتەوە. ‌أ.    ڕوسیا و کوردستان خاوەن پەیوەندییەکی مێژووین و ئەو پەیوەندییەش بۆ چلەکانی سەدەی ڕابردوو دەگەڕێتەوە. ‌ب.    بایەخی ڕوسیا بۆ نەوت و غازی هەرێمی کوردستان وەک سەرچاوەیەکی ستراتیجی لە جیهاندا. ‌ج.    زیادکردنی نفوزو هەژمونی ڕوسیا لە ناوچەکەدا بەگشتی و لە هەرێمی کوردستان و عێراق بەتایبەتی و کێبڕکێ کردن لەگەڵ کۆمپانیا ئەمریکی و ئەوروپییەکانی بوارەکە لەم ناوچەیەدا. ‌د.    خواستی ڕوسیا بۆ کۆنترۆڵکردنی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان، یان لانی کەم پشکی هەبێت لەم سەرچاوە گرنگە، بەتایبەت مەترسی هەیە غازی هەرێمی کوردستان ببێتە جێگرەوەی غازی ڕوسیاو ئێران و ئازەربایجان بۆ تورکیا و ئەوروپا، لێرەشەوە فڕۆشی خۆی بپارێزێت. ‌ه.    لە حاڵەتێکدا ئەگەر هەرێمی کوردستان بتوانێت غازی سروشتی خۆی هەناردە بکات، ببێتە کێبڕکێ کاری غازی ڕوسی، روسیا خۆی سودمەندی سەرەکی پرۆسەکە بێت. هەموو ئەمانەش پێمان دەڵێت غازی هەرێمی کوردستان بەبێ ڕوسیا ئاسان نییە هەناردە بکرێت، ئەگەرچی ئەمە دیوێکی ئیجابی هەیە، بەڵام دیوی سلبیشی بەدەستهێنانی ڕەزامەندی و پاراستنی هاوسەنگیەتی لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا. 2.    ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەرێمی کوردستان یەکێک لە گرنگترین ناوچەکانە بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا نەک تەنها لە ڕووی ئابوری و بازرگانییەوە، بەڵکو لەڕووی سیاسی و سەربازی و ستراتیجیەوە بایەخی تایبەتی هەیە (لێرەدا تەنها پرسی غاز جێی باسی ئێمەیە بۆیە ناچینە ئەو وردەکارییەوە). کۆمپانیا گەورەکانی ئەو وڵاتە ڕۆلێکی گرنگیان هەیە لە کەرتی وزەی عێراق بە گشتی و لە هەرێمی کوردستان بە تایبەتی، لە دیارترین ئەو کۆمپانیایانەش (ئکسۆن مۆبیل و شیفرۆن) هەر زوو دەستیان کرد بە چالاکی لە کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان، سەرەڕای ناڕەزاییەکانی حکومەتی عێراق لە ڕێککەوتنەکانی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیا بیانییەکان، گرژی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند. لە ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١١، کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبێل یەکەم گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم واژو کرد بۆ هەڵکەندن و دەرهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستان سەرەڕای هەڕەشەکانی نوری ملیکی، فشاری بۆ سەر ئیدارەکەی ئۆباما بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو گرێبەستە، کە گەڕان و پشکنین بوو لە شەش ناوچەی هەرێمی کوردستان لە (ئەلقوش، بەعشیقە، پیرمام، بێتواتە، ڕۆژهەڵاتی عەربەت و قەرەهەنجیر)، لە کاتێکدا بەشێک لەو ناوچانە دەکەونە سنوری ناوچە جێ ناکۆکەکانەوە. ئەمەش دەرگای لەبەردەم کۆمپانیا گەورەکانی دیکەی وەک شیفرۆن و تۆتاڵ و دواجاریش گازپرۆم کردەوە. سەباری ئەوەش ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە هاوکاری یەکێتی ئەوروپا چاویان لەوەیە پاڵپشتی کەرتی غازی هەرێم بکەن و هەناردەی ئەوروپای بکەن بۆ فشار دروستکردن لەسەر ڕوسیاو کێبڕکێ کردن لەگەڵ غازی ڕوسیدا، لە ڕێگەی هاوبەشی پێکردنی هەرێمی کوردستان بە پرۆژەی هێڵی (تاناپ) کە پڕۆژه‌ی دانانی هێڵی بۆڕی و هه‌نارده‌كردنی گازی سروشتییه‌ له‌ڕێی ئه‌نادۆڵی توركیاوه‌، له‌ 17ی تشرینی دووەمی ساڵی 2011، ده‌ست به‌ جێبه‌جێكردنی ئه‌م پڕۆژه‌یه‌ كرا، كه‌ ده‌ریای ڕه‌ش و ده‌ریای ناوه‌ڕاست به‌یه‌كه‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌، له‌ ڕێیه‌وه‌ گازی سروشتی هه‌نارده‌ی بازاڕه‌كانی جیهان ده‌كرێت و ئاسانكاری بۆ كڕیارانی ده‌كات. ئەمریکا پشتگیری پرۆسەکە دەکات. ئەمەش ئەو ڕاستییە دەردەخات ولایەتە یەکگرتووەکان خۆشحاڵ نیەو نابێت بە زیادکردنی هەژمونی ڕوسیا بەسەر کەرتی وزەو غازی هەرێمدا. سەرچاوەکان 1.    دەستوری هەمیشەیی عێراق. 2.    چارەنوسی گازی سروشتی هەرێمی کوردستان بەرەوکوێ دەچێت؟ https://kogc.co.uk/kurdi/5504/  3.    قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم بوونە 32 ملیار دۆلار، ماڵپەڕی شار پرێس؛ https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=179002  4.    لغاز فی «كردستان العراق»: وقائع السوق والفرص الجیوسیاسیە؛ https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/alghaz-fy-krdstan-alraq-wqay-alswq-walfrs-aljywsyasyt  5.    د. وحید انعام الکاکائی، جیوسیاسیە النفگ والغاز فی اقلیم كوردستان العراق والفواعل الاقلیمیە والدولیە؛ https://portal.arid.my/Publications/6e75af02-7f62-4c6d-8778-3c215ea66565.pdf 

درەو: هۆشمه‌ن عه‌تا - گۆڤاری ئایندەناسی   پێشه‌كی په‌یوه‌ندییه‌كانی عێراق و چین مێژووییه‌كی دوورودرێژیان هه‌یه‌ و ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌رده‌مه ‌كۆنه‌كان، به‌تایبه‌تی له‌ سه‌ده‌‌كانی ناوه‌ڕاست و له‌ سه‌رده‌می عه‌باسییه‌كان ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ گه‌شه‌ی به‌رچاوی به‌خۆوه‌ بینیوه، ‌به ‌جۆرێك كه‌  په‌یوه‌ندییه‌كانی ئیمپڕاتۆریای ئیسلام و ئیمپڕاتۆریای چینی بردووه‌ته‌ قۆناغێكی نوێوه‌، به‌تایبه‌ت له‌ چوارچێوه‌ی ڕێگای ئاوریشم په‌یوه‌ندییه‌ بازرگانی و ئابوورییه‌كان په‌ره‌یان سه‌ندووه‌. سه‌رباری ئه‌وه‌ش، عێراق كه‌وتبووه‌ ناوچه‌یه‌كی ستراتیژیی گرنگ له‌ گرێدانی په‌یوه‌ندییه‌كانی چین و ئه‌ورووپا، بۆیه‌ هه‌ر له‌و قۆناغه‌وه‌ چینییه‌كان پێگه‌ی جوگرافیی عێراقیان به‌لاوه‌ جێی بایه‌خ بووه‌. هه‌ر چه‌نده‌ له‌ سه‌ده‌ی بیسته‌م عێراق ناوچه‌ی هه‌ژموون‌ و كۆڵۆنییه‌كی به‌ریتانی بوو، ته‌نانه‌ت دوای سه‌ربه‌خۆیی عێراقیش ڕژێمی پادشایه‌تی له‌و وڵاته‌ وابه‌سته‌ی به‌ریتانیا بوو، به‌ڵام دۆخه‌كه‌ بەته‌واوی گۆڕدرا له‌دوای شۆڕشی ته‌ممووزی ساڵی 1958 له‌ عێراقدا، كه‌ تیایدا ڕژێمێك هاته‌ سه‌ر ته‌خت كه‌ به‌ ڕواڵه‌ت دۆستی كۆمۆنیزم و نه‌یاری ئیمپریالیزمی ڕۆژئاوایی بوو، ئه‌وه‌ش ده‌رفه‌تێك بوو بۆ چین و عێراق كه‌ په‌یوه‌ندیی دیبلۆماسیی دوولایه‌نه‌ دابمه‌زرێنن و كونسوڵخانه‌ی هه‌ردوو وڵات لای یه‌كدی بكرێنه‌وه‌. به ‌درێژایی سێ ده‌یه‌ په‌یوه‌ندییه‌ ئابووری و بازرگانییه‌كانی عێراق و چین به‌رده‌وام بوون، به‌ڵام به‌ هۆی جه‌نگی كه‌نداو له‌ 1991 و لێكه‌وته‌كانی چین، فرۆشتنی كه‌لوپه‌لی سه‌ربازی و شتومه‌كی به ‌عێراق ڕاگرت، ئه‌ویش به ‌هۆی بڕیاره‌كانی ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی سه‌ر به‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانه‌وه‌. هه‌ر چه‌نده‌ له‌ ته‌ممووزی 2007دا جه‌لال تاڵه‌بانی سه‌رۆکكۆماری عێراق سه‌ردانی چینی كرد، ئه‌وه‌ش ده‌رگای به ‌ڕووی كرانه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ دیبلۆماسییه‌كانی نێوان هه‌ردوو وڵاتدا كرده‌وه. به‌ڵام ده‌توانین بڵێین په‌یوه‌ندییه‌كانی عێراق و چین دوو جار پێشكه‌وتنیان به‌خۆوه‌ بینیوه‌، یه‌كه‌میان دوای پاشه‌كشه‌ی به‌ریتانییه‌كان له‌ عێراق له‌ 1958، دووه‌میان دوای كشانه‌وه‌ی سوپای ئه‌مەریكا له‌و وڵاته‌ له‌ 2011. له‌ ئابی 2011دا، نووری مالیكی سه‌رۆكوه‌زیرانی عێراق سه‌ردانێكی فه‌رمیی چینی كرد و دواتریش له‌ كانوونی یه‌كه‌می 2012دا باڵوێزخانه‌ی چین ده‌ستی به ‌كاری ڤیزا و خزمه‌تگوزارییه‌كانی كرده‌وه، به‌وه‌ش پەیوه‌ندییه‌كانی هه‌ردوو وڵات چوونه‌ قۆناغێكی نوێوه‌‌[1]. گرنگیی ناوچه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له‌ ستراتیژی جیهانیی چیندا ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ناوچه‌یه‌کی زیندوو و جێ بایه‌خه‌ له‌ تۆڕی په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی چیندا. چین یاداشتنامه‌ی لێكتێگه‌یشتنی له‌گه‌ڵ چوارده‌ ده‌وڵه‌تی ئه‌م ناوچه‌یه‌دا واژۆ كردووه‌، هه‌ر له‌ كه‌نداوی فارسه‌وه‌ ده‌ست پێ بكه‌ تا ده‌گاته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ده‌ریای ناوه‌ڕاست و ئه‌وبه‌ری ده‌ریای سوور. له‌و چوارچێوه‌شدا ئه‌و وڵاتانه‌ به‌پێی گرنگییان له‌ ڕوانگه‌ی چینه‌وه‌ به‌سه‌ر چوار پێوه‌ردا پۆلێن كراون، عێراق له‌ پله‌ی سێیه‌مه‌ له‌گه‌ڵ هه‌ندێك ده‌وڵه‌تی دیكه‌ی وه‌ك ئوردن، كوێت، عومان و قه‌ته‌ر[2]. لێكۆڵه‌ری چینی هو بینگ بینگ بۆ كاروباری ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، پوخته‌ی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی چینی  له‌م ناوچه‌یه‌ به‌م شێوه‌یه‌ داڕشتووه:‌ “ڕە‌تكرنه‌وه‌ی هه‌ر هێزێك كه‌ تاكلایه‌نه‌ ده‌ست بگرێت به‌سه‌ر ناوچه‌كه‌دا، ڕەتكردنه‌وه‌ی هه‌موو جۆرە پشتگیرییه‌كی فه‌رمی ده‌رباره‌ی ئه‌و هێزانه‌ی كه‌ داوای سه‌ربه‌خۆیی تایوان ده‌كه‌ن یان ئه‌و هێزه‌ جوداخوازه‌كانی تر به‌تایبه‌ت له‌لایه‌ن وڵاتانی كه‌نداوه‌وه‌، ڕێگرتن له‌ ده‌ركه‌وتنی هه‌ر جۆره‌ ڕژێمێكی دژە‌ چینی له‌ ناوچه‌كه‌دا، له‌ كۆتاییشدا به‌ده‌ستهێنانی پشتگیریی گونجاو بۆ سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی چین له‌لایه‌ن وڵاتانی كه‌نداوه‌وه‌[3].” له‌ چه‌ند ده‌یه‌ی ڕابردوودا چین بووه‌ته‌ یاریكه‌رێكی گرنگ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا. ئه‌و وڵاته‌ ناچار بووه‌ كاروباره‌كانی له‌و ناوچه‌دا زیاتر و به‌هێزتر بكات، ئه‌ویش به‌ هۆكاری ئه‌وه‌ی  ئابووریی چین  گه‌شه‌ی زۆری كردووه‌ له‌ ناوچه‌كه‌دا، ئه‌وه‌ش هانی حكومه‌تی چینی داوه‌ كه‌ زیاتر به‌بایه‌خه‌وه‌ له‌ ناوچه‌كه‌ بڕوانێت. به‌ به‌روارد به‌ وڵاتانی دیكه‌، چین خاوه‌ن ئاماده‌یی و ڕابردوویه‌كی قووڵی مێژوویی نییه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، بۆیه‌ به ‌هێزێكی تازه‌ی ئه‌زمووننه‌كراو ده‌بینرێت. له‌و پێناوه‌شدا چین زۆر به‌وریاییه‌وه‌ هه‌نگاوه‌كانی هه‌ڵده‌گرێت، بەتایبه‌ت له‌ په‌یوه‌ست به‌ ئاڵنگارییه ناوخۆییه‌كانی وڵاتان له‌ بواری‌ ئاسایش و سیاسه‌تدا[4]. له‌مڕۆدا په‌یوه‌ندییه‌كانی چین له‌گه‌ڵ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا زیاتر له‌ دوو بواردا خۆی ده‌بینێته‌وه‌، ئه‌وانیش پرسی وزه‌ و ده‌ستپێشخه‌ریی یه‌ك ڕێگا و یه‌ك پشتێنن (Belt and Road Initiative (BRI))، هه‌ندێك به‌ ڕێگای ئاوریشمی‌ نوێ ناوی ده‌به‌ن  كه‌ له‌ (2013)ەوه‌ له‌لایه‌ن سه‌رۆكی ئێستای چین (زی جی پینگ) له‌ دوو بۆنه‌دا ڕاگه‌یه‌نرا، یه‌كێكیان له‌ وتارێك له‌ كازاخستان و ئه‌وی دی له‌ هه‌مان ساڵدا له‌ وتارێك له‌ مالیزیا ئاماژەی پێ دا. ڕێگای ئاوریشمی نوێ یه‌ك ڕێگا نییه ‌و بریتییه‌ له‌ تۆڕێک ڕێگای ده‌ریایی و وشكانی كه‌ چین به‌ ناوچه‌ جیاوازه‌كانی ئاسیا و ئه‌ورووپا و ئه‌فەریقا ده‌گه‌یه‌نێت.  په‌یوه‌ست به‌ پرسی وزه‌، له‌ 2015دا چین بووه‌ گه‌وره‌ترین و دیارترین هێزی جیهانیی هاورده‌كاری نه‌وتی خاو، نزیكه‌ی نیوه‌ی ئه‌و بڕە‌ش له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاسته‌وه‌ دێت. له‌پاڵ ئه‌وه‌شدا، ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له‌ ناوچه‌یه‌كی ستراتیژیی گرنگی جیهاندا هه‌ڵكه‌وتووه‌ كه‌ قاڕە‌كانی ئاسیا، ئه‌ورووپا و ئه‌فەریقا به‌یه‌كه‌وه ‌ده‌به‌ستێت، ئه‌وه‌ وا ده‌كات كه‌ ناوچه‌كه‌ جێ بایه‌خ بێت بۆ داهاتووی ڕێگای ئاوریشمی نوێ. هه‌ر چه‌نده‌ له‌ ئێستادا سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی چین زیاتر چاوی له‌سه‌ر عه‌ره‌بستانی سعودی و ئیماراته‌، ئه‌ویش به ‌هۆی ئه‌و ڕۆڵه‌ گرنگه‌ی كه‌ له ‌بواری بازاڕی وزه‌دا هه‌یانه‌[5]. بۆ ئه‌وه‌ی وێنه‌ گه‌وره‌كه‌ ببینین و له‌ ڕوئیای چین تێبگه‌ین، باشتر وایه‌ هه‌ندێك له‌و به‌ڵگه‌نامانه‌ بكۆڵینه‌وه‌ كه‌ حكومه‌تی چین به‌فه‌رمی ڕایگه‌یاندوون. یه‌كێك له‌و به‌ڵگه‌نامانه‌ كه‌ له‌ 2015دا ده‌ركراوه،‌ بریتییه‌ له‌ “ڕوئیا و كاروباری دروستكردنی هاوبه‌شی پشتێنی ئابووریی ڕێگای ئاوریشمی و ڕێگای ئاوریشمی ده‌ریایی سه‌ده‌ی بیست و یه‌كه‌م (Vision and Actions on Jointly Building Silk Road Economic Belt and 21st- Century Maritime Silk Road)”[6]. هه‌روه‌ك دینگانگ ئاماژە‌ی پێ كردووه‌، دیدی چین بۆ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بریتییه‌ له‌ سیستمێكی فره‌جه‌مسه‌ری كه‌ پشت ببه‌ستێت به‌: ده‌ستوه‌رنه‌دان، هه‌ماهه‌نگیكردن، له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی تردا وا ده‌كات سه‌قامگیری گه‌شه‌ بكات له‌ ڕێگای “ئاشتیی گه‌شه‌كردوو” (developmental peace) نه‌ك دیدی ڕۆژئاوایی “ئاشتیی دیموكراتی” (democratic peace). ئه‌وه‌ش به‌تایبه‌ت كاتێك سه‌ر ده‌كه‌وێت ئه‌گه‌ر وڵاته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مەریكا كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی خۆی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست خێراتر بكات، ئه‌وه‌ش وا ده‌كات كه‌ چین ناچار بێت خۆی به‌رژە‌وه‌ندییه‌كانی خۆی بپارێزێت. هه‌ر چه‌نده‌ له‌وانه‌یه‌ ئه‌وه‌ خواستی چین نه‌بێت كه‌ ئاماده‌یی سه‌ربازی و ئه‌منیی خۆی له‌ ناوچه‌كه‌ زیاد بكات، به‌ڵام دواجار بۆی ده‌رده‌كه‌وێ كه‌ هیچ بژارده‌یه‌كی تری نییه‌، له‌ هه‌مان كاتدا وا ده‌كات كه‌ چین بێته‌ ناو كێشه‌ قووڵ و مێژووییه‌كانی وڵاتانی ناوچه‌كه‌وه‌[7]. له‌ په‌یوه‌ست به‌ عێراق له‌ناو ئه‌و هاوكێشه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، ده‌بینین له‌ 2018‌دا عێراق له‌ پله‌ی چواره‌می وڵاتانی فرۆشیار و هه‌نارده‌كاری نه‌وته‌ به‌ چین، ئه‌ویش دوای ڕووسیا و ئه‌نگۆلا و عه‌ره‌بستانی سعودیه‌وه‌. ڕاگرتن و مانه‌وه‌ی ئه‌و مامه‌ڵه‌ بازرگانییه‌ بۆ عێراق زۆر پێویسته‌، چونكه‌ ئه‌و وڵاته‌ به‌ چه‌ندین جه‌نگ و ململانێی ناوخۆییدا تێپه‌ڕێوه‌، پێویستی به‌ یارمه‌تیی چین هه‌یه‌ تاوه‌كوو په‌ره‌ به‌ سه‌رخان و ژێرخانی ئابووریی وڵاته‌كه‌ی بدات. یارمه‌تییه‌كی له‌و جۆره‌ش، له‌وانه‌یه‌ له‌ دوورمه‌ودادا لێكه‌وته‌ی زۆری هه‌بێـت له‌سه‌ر وڵاته‌كه‌. گرنگیی عێراق بۆ چین له‌و كاته‌وه‌ی كه‌ كۆڕبه‌ندی چین-ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی له‌ (2004)ەوه‌ به‌ستراوه‌، چین زیاتر خۆی نزیكتر ده‌كاته‌وه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به‌ چه‌ندین شێواز، له‌وانه‌: پێدانی قه‌رز به‌ سوودێكی كه‌م به‌ وڵاتانی ناوچه‌كه‌، وه‌به‌رهێنان له‌ ژێرخانی ئابووریی وڵاتان، ته‌نانه‌ت له ‌هه‌ندێك حاڵه‌تدا له‌ چه‌ندین ملیۆن دۆلاری قه‌رز خۆش بووه‌. له‌ 2010دا، بۆ نموونه‌ به ‌ڕێژە‌ی 80% له‌ قه‌رزه‌كانی عێراق خۆش بوو له‌ كاتێكدا چین نزیكه‌ی نیوه‌ی ئه‌و نه‌وته‌ ده‌كڕێت كه‌ له‌ عێراق به‌هه‌م ده‌هێنرێت. كۆمپانیا نیشتمانییه‌كانی بواری نه‌وتی چین (NOCs)؛ یه‌كێكن له‌و كۆمپانیا پێشڕە‌وانه‌ی كه‌ له‌گه‌ڵ كۆمپانیا ناوخۆییه‌كانی ئه‌و وڵاتانه‌دا كار ده‌كه‌ن، له‌ عێراقدا پشكی به‌رچاویان هه‌یه‌ له‌ كێڵگه‌ نه‌وتییه‌كانی ئه‌لعه‌هد، حه‌لفایه‌ و ڕومه‌یله‌[8]. په‌یوه‌ندییه‌كانی عێراق و چین له‌دوای كشانه‌وه‌ی سوپای ئه‌مەریكا له‌ 2011، به‌ره‌وپێشچوونی باشی به‌خۆوه بینی، له‌ خولی دووه‌می سه‌رۆكایه‌تیی سه‌رۆكوه‌زیران نووری مالیكی (2010-2014)، به‌تایبه‌تی له‌ ڕووی ئابوورییه‌وه‌ ئاستی هه‌نارده‌ی كاڵای چین چه‌ند قات زیادی كرد، ئه‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ هه‌نارده‌ی نه‌وتی عێراق بۆ چینیش زیادی كرد. به‌ڵام دوای ئه‌وه‌ی كه‌ هێزه‌كانی داعش له‌ حوزه‌یرانی 2014 به‌شێكی زۆری خاكی عێراقیان داگیر كرد و هه‌ڕە‌شه‌ی جددی له‌سه‌ر مانه‌وه‌ی عێراق وه‌ك ده‌وڵه‌ت هه‌بوو، چونكه‌ ئه‌و هێزانه‌ ڕاسته‌وخۆ به‌ڕێوه ‌بوون به‌ره‌و به‌غدادی پایته‌خت، ئه‌وه‌ش كاردانه‌وه‌ی ناخۆیی و نێوده‌وڵه‌تیی به‌دوادا هات. ئه‌مەریكا سه‌رپه‌رشتیی هاوپه‌یمانییه‌كی نێوده‌وڵه‌تیی كرد بۆ له‌ناوبردنی داعش و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی سه‌روه‌ری بۆ عێراق، ئه‌گه‌رچی له‌و هاوپه‌یمانییه‌دا چین به‌شدار نه‌بوو، چونكه‌ نه‌یده‌ویست خۆی تێكه‌ڵ به‌ ململانێ خوێناوییه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بكات، كه‌چی دوای له‌ناوچوونی داعش و هه‌ڵبژاردنه‌كانی 2018، سه‌رۆكوه‌زیران عادل عه‌بدولمه‌هدی به‌ شاندێكی گه‌وره‌وه‌ به‌ سه‌ردانێكی فه‌رمی سه‌ردانی چینی كرد و ئه‌و سه‌ردانه‌ تاوه‌كوو ئێستاش لێكه‌وته‌كانی به‌ عێراقه‌وه‌ به‌جێ ماوه‌. ئه‌و شانده‌ له‌ مانگی ئه‌یلوولی 2019دا سه‌ردانی چینی كرد، شانده‌كه‌ له‌لایه‌ن عه‌بدولمه‌هدییه‌وه‌ سه‌رۆكایه‌تی ده‌كرا، له‌گه‌ڵ شه‌ش وه‌زیری تایبه‌تمه‌ند، سكرتێری ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران، چوار ڕاوێژكار، له‌گه‌ڵ پانزه‌ پارێزگاری شاره‌ جیاوازه‌كانی عێراق (به‌ سێ پارێزگاكه‌ی هه‌رێمی كوردستانیشه‌وه‌)، له‌ ئه‌نجامدا هه‌شت ڕێكکه‌وتننامه ‌و یاداشتنامه‌ی لێكتێگه‌یشتن و هه‌ماهه‌نگی له‌نێوان هەر دوو وڵاتدا ئه‌نجام دران[9]. به‌گوێره‌ی ڕاگه‌یه‌نراوێكی ماڵپه‌ڕی فه‌رمیی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانی عێراق، سه‌رۆكوه‌زیران عه‌بدولمه‌هدی له‌ وتارێكدا له‌ چین په‌سنی ڕێنیسانس و پێگه‌ی ئابووریی  چینی كردووه‌. هه‌روه‌ها ئاماژە‌ی به‌وه‌ كردووه‌ كه‌ زیادبوونی ساڵانه‌ی قه‌باره‌ی ئاڵوگۆڕی بازرگانی له‌نێوان دوو وڵاتدا له‌ به‌رژە‌وه‌ندیی عێراقه‌، چونكه‌ عێراق به‌ درێژایی چه‌ندین ده‌یه‌ زۆری چه‌شتووه‌ به‌ده‌ست كاره‌سات و جه‌نگ و تیرۆریزمه‌وه‌، بۆیه‌ عێراق چاوی له‌ بووژانه‌وه‌ی ڕۆژهه‌ڵاته‌، له‌و ڕێگه‌یه‌شدا په‌یوه‌ندییه‌كی تایبه‌ت و له‌مێژینه‌ی هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ چین و هیندستاندا[10]. نه‌خشه‌ی ڕێگای ئاوریشمی نوێ (BRI) شانده‌كه‌ی عێراق چه‌ندین ڕێكکه‌وتننامه‌ و یاداشتی لێكتێگه‌یشتنی ستراتیجی و گرنگی بۆ عێراق واژۆ كردبوو، له ‌گرنگترین ئه‌وانه‌ “arithmetic credit” بوو كه‌ تیایدا عێراق ڕۆژانه‌ بڕی 100 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی خاو ده‌داته‌ چین، له‌ به‌رانبه‌ردا كۆمپانیا چینییه‌كان چه‌ندین پڕۆژە‌ی ستراتیژیی گرنگ له‌ عێراقدا ئه‌نجام ده‌ده‌ن له‌ بواره‌كانی: ڕێگاوبان، ڕێگای ئاسن، خه‌خۆشخانه‌كان، قوتابخانه‌كان، كۆمه‌ڵگای نیشتەجێبوون، به‌نده‌ره‌كان، بواری وزه‌، به‌نداوه‌كان و چه‌ندین پڕۆژە‌ی تری بواری ژێرخان كه‌ تیایدا وای ده‌كرد له‌ عێراق كه‌ شاره‌كانی له ‌ماوه‌یه‌كی كورتدا بونیاد بنێته‌وه‌ و پاشان هه‌نگاو هه‌ڵبگرێ به‌ره‌و‌ گه‌شه‌كردن و بونیادنانه‌وه‌. گرنگیی ڕێكکه‌وتنه‌كه‌ له‌وه‌دابوو ئه‌م ڕێكکه‌وتنه‌ به‌ ئاماده‌یی دوو فیگه‌ری سه‌ره‌كی و گه‌وره‌ی چین واژۆ كراوه‌ كه‌ بریتین له‌ سه‌رۆكی كۆماری گه‌لی چین و سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی گه‌ل، ئه‌وه‌ش مكوڕبوونی چین ده‌رده‌خات بۆ هاتنه‌ناوه‌وه‌ بۆ عێراق و به‌ستنه‌وه‌ی ئابوورییه‌كه‌ی به‌ چینه‌وه‌. شانده‌كه‌ چه‌ندین یاداشتی لێكتێگه‌یشتن و هه‌ماهه‌نگیی تری ئه‌نجام دابوو له‌نێوان وه‌زیره‌كانی هه‌ردوو وڵات، له‌وانه‌: وه‌زیرانی بازرگانی، كاروباری ده‌ره‌وه‌، ناوخۆ، نه‌وت، دارایی، كاره‌با، ڕۆشنبیری و پیشه‌سازی. ئه‌و جگه‌ له‌ چالاككردنی بواری دیپلۆماسیی دوولایه‌نه‌، هاوكاریی مرۆیی چین بۆ عێراق، هه‌روه‌ها ڕێكکه‌وتنێكی تر ئه‌نجام درا. له‌سه‌ر ئاستی ئاسایشی په‌ره‌دانی ته‌كنه‌لۆجی بۆ پاراستنی سه‌روماڵی هاوڵاتیان و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی هه‌ڕەشه‌كان، له‌گه‌ڵ یاداشتنامه‌یه‌كی تر بۆ ژیاندنه‌وه‌ی فڕۆكه‌خانه‌ی ناسڕیه‌ و ڕێكکه‌وتنێكی تر له‌نێوان وه‌زیری گه‌یاندن و دامه‌زراندنی كتێبخانه‌ی چین له‌ زانكۆی به‌غداد و ئاماده‌كردنی به‌رنامه‌یه‌كی به‌پێز بۆ ئاڵوگۆڕی كو‌لتووری و په‌یوه‌ندی دروستكردن له‌گه‌ڵ ئۆفیسی ده‌ریایی چین له‌ ڕێگای مانگه‌ ده‌ستكرده‌كانه‌وه‌.  هه‌ر له‌و چوارچێوه‌یه‌دا عێراق ڕایگه‌یاند كه‌ ئاماده‌یی تێدایه‌ هاوكاریی چین بكات بۆ دامه‌زراندنی ڕێگای ئاوریشمی نوێ. له‌لای خۆیشیه‌وه‌ سه‌رۆكی چین؛ شی جین پینگ خواستی گه‌وره‌ی وڵاته‌كه‌ی ده‌ربڕی له ‌باره‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی وڵاته‌كه‌ی له‌گه‌ڵ عێراقدا، عێراقی وه‌ك هاوبه‌شێكی ستراتیژی و گرنگ دانا له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، خواستی وڵاته‌كه‌شی ده‌ربڕی بۆ وه‌به‌رهێنان له‌ عێراقدا بۆ بووژانه‌وه‌ و گه‌شه‌پێدانی وڵاته‌كه‌ له‌ بواری پیشه‌سازیی ناوخۆیی و كێڵگه‌ی نه‌وتی نوێ و بونیادنانی شاری نوێ، به‌نده‌ر و ڕێگاوبان…، هه‌روه‌ها بونیادنانی تۆڕی په‌یوه‌ندییه‌كانی نه‌وه‌ی پێنجه‌م (5G) له‌ عێراق. به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێگای تێڕامانه‌ ئه‌و ڕێكکه‌وتنه‌ تا ئێستا نه‌چووه‌ته‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌، ماوه‌یه‌كی كه‌م دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی شانده‌كه‌، له‌ ئۆكتۆبه‌ری 2019، خۆپیشاندانی جه‌ماوه‌ریی گه‌وره‌ له‌ به‌غدادی پایته‌خت و شاره‌كانی تری عێراق ده‌ستیان پێ كرد، خۆپیشاندا‌نه‌كان بۆ ماوه‌ی چه‌ند مانگ به‌رده‌وام بوون، هۆكاره‌كه‌ش بریتی بوو له‌ خراپیی دۆخی ئابووری و بێكاری و كه‌میی خزمه‌تگوزارییه‌ سه‌ره‌تاییه‌كان، به‌ڵام به‌ بڕوای هه‌ندێك له‌ چاودێران، وڵاته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مەریكا له‌پشت خۆپیشاندان و هاندان و جووڵاندنی شه‌قامی عێراقی بووه‌ دژی كابینه‌كه‌ی عه‌بدولمه‌هدی، هۆكاری ئه‌وه‌ش بۆ ئه‌و ڕێکكه‌وتنانه‌ ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ كه‌ ئه‌و له‌گه‌ڵ چین واژۆی كردوون، به‌ جۆرێك كه‌ عێراق به‌ته‌واوی ده‌كه‌وته‌ ژێر كاریگه‌ریی چینه‌وه‌. ئه‌گه‌رچی تا ئێستا هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی ته‌واو یان لێدوانێكی فه‌رمی له‌و باره‌وه‌ ڕانه‌گه‌یه‌نراوه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ی ڕوونه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ عادل عه‌بدولمه‌هدی پاشه‌كشه‌ی پێ كرا و سه‌رۆكوه‌زیرێكی دۆستی ئه‌مەریكا شوێنی گرته‌وه‌. هه‌ر دوای ئه‌و ئاڵوگۆڕە‌، سه‌رۆكی نوێ؛ مسته‌فا كازمی سه‌ردانی واشنتۆنی كرد و له‌لایه‌ن سه‌رۆك دۆناڵد ترامپه‌وه‌ پێشوازییه‌كی بێوێنه‌ی لێ كرا و چه‌ندین ڕێكکه‌وتننامه‌ی ئابووری و بازرگانی و كو‌لتووریی له‌گه‌ڵ كۆمپانیا ئه‌مەریكییه‌كان گرێ دا. پرسی كورد له‌ عێراقدا كوردستان به‌شێكی دانه‌بڕاوه‌ له‌ عێراق، جوگرافیاكه‌ی هه‌ڵكه‌وتووه‌ له‌ باكووری ڕۆژهه‌ڵاتی وڵاته‌كه‌، هاوسنووره‌ له‌گه‌ڵ ئێران، توركیا و سووریا. بۆ ئه‌وه‌ی عێراق بگات به‌ توركیا و له‌وێشه‌وه‌ بۆ ئه‌ورووپا، له‌ ڕێگه‌ی وشكانییه‌وه‌ پێویسته‌ به‌ كوردستاندا تێپه‌ڕێت، ئه‌وه‌ش وا ده‌كات كوردستان پێگه‌ی گرنگی هه‌بێت له‌ به‌شداری له‌ پڕۆژە‌‌ی ڕێگای ئاوریشمی نوێ. له‌ جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانییه‌وه‌ و له‌و كاته‌ی كه‌ به‌ریتانیا عێراقی داگیر كرد و دواتر ئه‌و وڵاته‌ی دروست كرد، پرسی كورد به‌ یه‌كێك له‌ هه‌ستیارترین پرس له ‌مێژووی هاوچه‌رخی عێراقدا ماوه‌ته‌وه‌. هه‌ر چه‌نده‌ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ كورده‌كان هه‌وڵی سه‌ربه‌خۆییان ده‌دا به‌ ڕابه‌ریی شێخ مه‌حموود، به‌ڵام له‌ دواتردا كه‌وتنه‌ ژێر دیفاكتۆی سنووره‌ ده‌ستكرده‌كانه‌وه‌ و گوتاری سیاسییان گۆڕی بۆ ئۆتۆنۆمی له‌ چوارچێوه‌ی عێراقدا و دواتریش بۆ فیدراڵی. هه‌ر چه‌نده‌ به ‌ڕواڵه‌ت شێوه‌ ئۆتۆنۆمییه‌ك له‌ 1970 درا به‌ كوردستان، دواتریش له‌دوای داگیركردنی عێراق له‌لایه‌ن ئه‌مەریكاوه‌ له‌ 2003، ده‌ستووری نوێ نووسرایه‌وه‌ و ڕژێمێكی دیموكراتی دروست كرا كه‌ تیایدا سیستمی فیدراڵی چه‌سپێنرا، به‌ڵام هێشتا چه‌ندین كێشه‌ هه‌ن كه‌ له‌نێوان هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی فیدراڵیدا به‌هه‌ڵواسراوی ماونه‌ته‌وه،‌ بۆیه‌ ناكۆكی و ته‌نگژەكان تا ئێستاش به‌رده‌وامن. به‌ڵام به‌گشتی كورد بووه‌ته‌ به‌شێكی گرنگ له‌ پێكهاته‌ی عێراق و له‌ پڕۆسه‌ی بڕیاری سیاسیی عێراق، ئه‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ته‌واویان له‌ هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌ كه‌ زۆر زیاتره‌ له‌وه‌ی كه‌ له‌ سیستمه‌ فیدراڵییه‌ هاوشێوه‌كاندا هه‌یه‌. له‌ په‌یوه‌ست به‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی چین و پرسی كورد له‌ عێراقدا، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ دیدی چین تێبگه‌ین پێویسته‌ بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ به‌ها و ستراتیژەكانی ئه‌و وڵاته‌ بۆ سیاسه‌تی ده‌ره‌كی، چین پێنج بنه‌مای سه‌ره‌كیی له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌كی داڕشتووه‌ وه‌ك پێوه‌ر كاریان له‌سه‌ر ده‌كات، ئه‌وانیش پێكه‌وه‌ژیانی ئاشتییانه‌، ڕێزگرتنی دوولایه‌نه‌،‌ سه‌روه‌ری، یه‌كپارچه‌یی خاك، دوژمنایه‌تینه‌كردنی یه‌كتر، ده‌ستوه‌رنه‌دان له‌ كاروباری ناوخۆیی یه‌كترن[11]. چین پشتگیریی پڕۆسه‌ی ئاشتی ده‌كات له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا و هه‌روه‌ها پشتگیریی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی فه‌ڵه‌ستین ده‌كات به‌ سه‌روه‌ریی ته‌واوەوە‌، به‌ پشتبه‌ستن به‌ سنووره‌كانی پێش ساڵی 1967 و ڕۆژهه‌ڵاتی قودس پایته‌خته‌كه‌ی بێت[12]. هه‌ر چه‌نده‌ ماو زیدۆنگ له‌ چه‌ند بۆنه‌یه‌كدا پشتگیریی پرسی كوردی كردووه‌، به‌ڵام هێشتا هه‌ڵوێستی فه‌رمیی چین ناڕوونه‌ ده‌رهه‌ق به‌ پرسی كورد و چۆنیه‌تیی چاره‌سه‌ركردنی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا. له‌وانه‌یه‌ ئه‌وه‌ په‌یوه‌ندیی به‌ پرسی تایوانه‌وه‌ هه‌بێت كه‌ چین له‌ به‌رانبه‌ریدا زۆر هه‌ستیاره ‌و وه‌ك ناوكی به‌رژە‌وه‌ندییه‌كانی خۆی ده‌بینێت. پڕە‌نسیپی یه‌كگرتوویی چین مه‌رجی یه‌كه‌مه‌ له‌لایه‌ن چینه‌وه‌ له‌ دروستكردن و په‌ره‌پێدانی په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی و ڕێكخراوه‌ هه‌رێمییه‌كان وه‌ك ئه‌نجوومه‌نی هاریكاریی كه‌نداو. وڵاته‌ عه‌ره‌بییه‌كانیش هه‌میشه‌ ده‌ركیان به‌ گرنگیی پره‌نسیپی یه‌كگرتوویی چین كردووه‌، خۆیان به‌دوور گرتووه‌ له‌وه‌ی كه‌ په‌یوه‌ندیی فه‌رمییان له‌گه‌ڵ تایواندا هه‌بێت، پشتگیریی چینیان كردووه‌ له‌ په‌ره‌پێدانی ئاشتییانه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی چین و تایوان و یه‌كپارچه‌یی خاكی چین، چین بۆ ئه‌وه‌ش پێزانینی گه‌وره‌ی هه‌یه‌.   بۆچی گرنگه‌ چین هاوسه‌نگی ڕابگرێت له‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ هه‌ولێر و به‌غداد؟ هه‌روه‌ك ئاماژەی پێ درا، كورد پێكهاته‌یه‌كی سه‌ره‌كیی عێراقه‌، نزیكه‌ی 20%ی خاكی عێراق؛ كوردستانه‌. ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان و ناوچه‌ جێناكۆكەکان كه‌مێك له‌و ڕێژەیە كه‌متره‌. هه‌روه‌ها هه‌ڵكه‌وته‌یه‌كی جیۆستراتیجیی گرنگی هه‌یه‌، وه‌ك كۆریدۆرێك وایه‌ بۆ سه‌ركه‌وتنی ده‌ستپێشخه‌ریی ڕێگای ئاوریشمی نوێ، به‌ جۆرێك كه‌ ئه‌گه‌ر ڕێگا له‌ عێراقه‌وه‌ بێت یان له‌ ئێران، دە‌بێت به‌ هه‌رێمدا تێبپه‌ڕێت بۆ ئه‌وه‌ی بگات به‌ توركیا. له‌ كاتێكدا كه‌ كورده‌كان هاوپه‌یمان و دۆستی ڕۆژئاوان، به‌تایبه‌تی ئه‌مەریكا، ئه‌سته‌مه‌ به‌بێ ئیمتیازی گه‌وره‌ له‌گه‌ڵ چینییه‌كان هاوكاری بكه‌ن و ئه‌مەریكاش ده‌توانێت كورده‌كان به‌كار بهێنێت به‌ له‌مپه‌ر دروستكردن له‌به‌رده‌م ئه‌و پڕۆژە‌دا. له ‌لایه‌كی تره‌وه‌ هه‌رێمی كوردستان ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ یه‌ده‌گی نه‌وت و گاز و چه‌ندین كانزای نه‌سه‌لمێنراوی تر، كه‌ ئه‌وه‌ش زۆر گرنگه‌ بۆ كۆمپانیا چینییه‌كان كه‌ وه‌به‌رهێنانی تێدا بكه‌ن، له‌ كاتێكدا له‌ ئێستادا ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ كۆمپانیا جیاوازه‌كانی چین له‌وێدا كار ده‌كه‌ن. پێشبینی كراوه‌ كه‌ قه‌باره‌ی یه‌ده‌گی نه‌وتی هه‌رێم 45 ملیار به‌رمیل نه‌وت بێت، له ‌(2007)ە‌وه‌ كورده‌كان سه‌رقاڵی ده‌رهێنانی نه‌وتن و له‌ (2014)ە‌وه‌ بەسه‌ربه‌خۆیی له‌ بازاڕە‌ جیهانییه‌كان نه‌وت ده‌فرۆشن، ئه‌وه‌ش وا ده‌كات كه‌ كوردستان ببێته‌ ئه‌كته‌رێك ئه‌گه‌رچی بچووكیش بێت له‌ بازاڕی نه‌وتی جیهانیدا. له‌ لایه‌كی دیكه‌وه‌ غاز وه‌ك كانزایه‌ك بایه‌خی ستراتیجیی له‌مڕۆدا له‌ زیادبووندایه‌، هه‌رێمی كوردستان یه‌ده‌گی غازه‌كه‌ی پێشبینی كراوه‌ به‌ (200 ترلیۆن پێ سێجا‌، یان 5.67 تریلۆن مه‌تر سێجا)، كه‌ ده‌كاته‌ 1.5-3%ی یه‌ده‌گی ته‌واوی جیهان له‌ غازدا. هه‌موو ئه‌وانه‌ وا ده‌كات كه‌ هه‌رێم ڕۆڵێكی گرنگ ببینێت له‌ بازاڕی ناوچه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا[13]. نه‌خشه‌ی ژێرخانی نه‌وتی له‌ هه‌رێمی كوردستان له‌ لایه‌كی تره‌وه‌ كوردستان هه‌ڵكه‌وته‌یه‌كی جیۆپۆله‌تیكیی گرنگی هه‌یه‌، له‌ سه‌ده‌ی نۆزده ‌و بیسته‌مدا وڵاتانی ئه‌ورووپی، ڕووسیا و ئه‌مەریكا هه‌میشه‌ كوردیان به‌كار هێناوه‌ و به‌كاری ده‌هێنن بۆ ملكه‌چپێكردنی وڵاتانی وه‌ك توركیا، ئێران، عێراق و سووریا. دوو نموونه‌ی هه‌ره‌ دیار بریتین له‌ كۆماری كوردستان له‌ 1946 له‌ ئێران، له‌و كاته‌دا ڕووسه‌كان پشتگیریی هه‌مه‌لایه‌نه‌ی ئه‌و قه‌واره‌یان ده‌كرد، به‌ڵام له‌به‌رانبه‌ر پێدانی ئیمتیازی نه‌وتی به‌ كۆمپانیا ڕووسییه‌كان له‌ باكووری ئێران پشتیان تێ كرد و به‌وه‌ش سوپای ئێران گه‌ڕایه‌وه‌ هه‌موو ناوچه‌ كوردنشینه‌كان و كۆتایی به‌ قه‌واره‌كه‌ هێنا. نموونه‌یه‌كی تر بریتییه‌ له‌ پشتگیریی ئه‌مەریكا-ئێران-ئیسرائیل بۆ كورد له‌ 1961-1975، بۆ فشارخستنه‌ سه‌ر عێراق تا له‌ سۆڤیه‌ت نزیك نه‌بێته‌وه‌، كاتێك عێراق هاته‌ ژێر بار و ڕێكکه‌وتننامه‌ی جه‌زائیری له‌ 1975 له‌گه‌ڵ ئێران واژۆ كرد، هه‌رسێ وڵات كوردیان به‌جێ هێشت و به‌وه‌ش شۆڕشی كورد هه‌ره‌سی هێنا. به‌ دیوێكی تردا، له‌دوای جه‌نگی سارد و جه‌نگی كه‌نداو له‌ 1991دا، پرسی كورد له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی بایه‌خی زۆری په‌یدا كردووه‌. كاتێك عێراق له‌ژێر گوشاری هێزی هاوپه‌یمانان كوێتی به‌جێ هێشت، ده‌ستی كرایه‌وه‌ بۆ سه‌ركوتكردنی ئه‌و ڕاپه‌ڕینه‌ جه‌ماوه‌رییه‌ی كه‌ خه‌ڵكی كوردستان به‌ ڕێبه‌ریی پارته‌ سیاسییه‌كان سازیان كردبوو، ده‌ستیان گرتبوو به‌سه‌ر سه‌رانسه‌ری كوردستاندا به‌ شاری كه‌ركووكی ده‌وڵه‌مه‌ند به ‌نه‌وتیشه‌وه‌. خه‌ڵكی كوردستان له‌ ترسی تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه ‌و به‌كارهێنانی چه‌كی كیمیایی له‌لایه‌ن سوپای  عێراقه‌وه‌، به‌ سه‌دان هه‌زار كه‌س ماڵ و شار و ناوچه‌كانیان به‌جێ هێشت و ڕوویان له‌ سنووره‌كانی ئێران و توركیا كرد. ئه‌و بابه‌ته‌ خه‌ریك بوو قه‌یرانێكی مرۆیی گه‌وره‌ دروست بكات، بۆیه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی به‌ سه‌رپه‌رشتیی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان و پشتگیریی ئه‌مەریكا و فه‌ڕە‌نسا و به‌ریتانیا و توركیا، بڕیاڕیان دا ناوچه‌یه‌كی ئارام دروست بكه‌ن بۆ كورده‌كان كه‌ له‌ كۆتایی ئه‌و ساڵه‌دا حكومه‌تی عێراق له‌ به‌شێكی زۆری كوردستان كشایه‌وه‌ و ئیداره‌ی سێ پارێزگای سه‌ره‌كیی ئه‌و ناوچه‌ی جێ هێشت بۆ كورده‌كان خۆیان.  لێره‌وه‌ دوای سی ساڵ له‌ جه‌نگ، كورد توانیی ده‌سه‌ڵاتی به‌شێكی زۆری هه‌رێمه‌كه‌ وه‌ربگرێت، حكومه‌تی دروست كرد و ساڵی دواتر هه‌ڵبژاردنی گشتیی په‌رله‌مانی به‌ڕێوه ‌چوو. ئه‌و ناوچه‌یه‌ بووه‌ مه‌یدانی كۆبوونه‌وه‌ی هێزه‌ ئۆپۆسزیۆنه‌كانی عێراق و دواتر ڕۆڵی گرنگی گێڕا له‌ جه‌نگی عێراق له‌ 2003. به ‌درێژایی هه‌شت ساڵ سوپای ئه‌مەریكا له‌ عێراق تووشی چه‌ندین گرفت و په‌لاماری خوێناوی بوویه‌وه‌، به‌ڵام هیچ كات كه‌سێكیان له‌ كوردستان زیانی پێ نه‌گه‌یشت. هه‌موو ئه‌وانه‌ هۆكاری ئه‌وه‌ن كه‌ كورده‌كان وه‌ك كۆمه‌ڵگا و وه‌ك سیاسه‌تمه‌داران، ئه‌مەریكا وه‌ك دۆست و پارێزه‌ری خۆیان ده‌بینن. ئێستا ئه‌مەریكا گه‌وره‌ترین كونسوڵخانه‌ له‌سه‌ر ئاستی ناوچه‌كه‌ له‌ هه‌ولێر ده‌كاته‌وه‌[14]. هه‌ر چه‌نده‌ چین له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌كیدا هه‌میشه‌ جه‌ختی له‌ ده‌ستوه‌رنه‌دان له‌ كاروباری ناوخۆی هاوبه‌شه‌كانیدا كردووه‌ته‌وه‌، به‌ڵام مێژوو سه‌لماندوویه‌تی ئه‌گه‌ر چین بەدوای ئه‌وه‌دا ده‌گه‌ڕێت له‌ عێراقدا پێگه‌یه‌كی گرنگ و سه‌قامگیری هه‌بێت، پێویستییه‌كی جددیی به‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ تێگه‌یشتنێكی ڕوون و پلانێكی گونجاوی هه‌بێت بۆ پرسی كورد له‌ عێراقدا. له‌ هه‌مان كاتدا مێژوو شایه‌تیی ئه‌وه‌ ده‌دات به‌بێ ئاشتی و سه‌قامگیری له‌ كوردستان، عێراقیش سه‌قامگیر و سه‌لامه‌ت نابێت. زیاد له‌وه‌ش، ئه‌مەریكا زۆربه‌ی كات پشتگیریی كوردی كردووه‌ له‌ كاته‌ هه‌ستیاره‌كاندا، به‌تایبه‌ت دوای ساڵی 1991. پرسیاره‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌، ئایا چین چۆن كورده‌كان ده‌بینێت؟ پلانیان چییه‌ بۆ كاركردن له‌ یه‌كێك له‌ ئاڵۆزترین وڵاتی ناوچه‌كه‌؟ گرفتی پرسی كورد له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی چیندا له‌و كاته‌وه‌ی كه‌ كۆماری گه‌لی چین له‌ 1949 دامه‌زراوه‌، به‌یجینگ زۆر به‌توندی به‌رانبه‌ر گرووپه‌ جوداخوازه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی خۆیشی وه‌ستاوه‌ته‌وه‌، بۆ ئه‌وه‌ی ڕێگه‌ بگرێت له‌ هه‌ر هێزێك پشتگیریی گرووپه‌ جوداخوازه‌كانی ناو وڵاته‌كه‌ی بكاته‌وه‌. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ چین هه‌میشه‌ جوداخوازی، توندڕە‌وی و تیرۆریزمی وه‌ك “سێ هێزه‌ شه‌ڕخوازه‌كه” ناودێر كردووه‌.‌ چین بۆخۆی وڵاتێكی فره نه‌ته‌وه‌ و فره‌ ڕە‌گه‌زه‌، بۆیه‌ زۆر به‌گرنگییه‌وه‌ كار له‌سه‌ر بنه‌مای یه‌كێتیی خاك و ده‌ستوه‌رنه‌دان ده‌كاته‌وه‌، هه‌میشه‌ش پرسی تایوان وه‌ك مۆته‌كه‌یه‌ك له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌كیدا ئاماده‌گیی گه‌وره‌ی هه‌یه‌. نه‌ك هه‌ر تایوان، به‌ڵكوو هه‌رێمی تبت، زینجیانگ و مه‌نگولیای ناوه‌وه‌ ئه‌و پرسانه‌ن كه‌ له‌لایه‌ن هێزه‌ ده‌ره‌كییه‌كانه‌وه‌ دژی چین ده‌جووڵێنرێن. چین پێی وایه‌ مافی چاره‌ی خۆنووسین نابێت له‌سه‌ر حسابی سه‌ربه‌خۆیی وڵاتان بێت و هه‌موو نه‌ته‌وه‌ بێ ده‌وڵه‌ته‌كان مه‌رج نییه‌ ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی خۆیان دروست بكه‌ن[15]. ده‌كرێت بڵێین سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی به‌یجینگ لەهه‌مبه‌ر پرسی كورد له‌ عێراقدا، به‌شێكه‌ له‌ سیاسه‌تی گشتگیری ئه‌و وڵاته‌ بۆ عێراق كه‌ ئه‌ویش به‌شێكه‌ له‌ سیاسه‌تی وڵاته‌كه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به‌گشتی، دیسان ئه‌ویش ده‌چێته‌ چوارچێوه‌ی سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی چین له‌سه‌ر ئاستی جیهان. كرۆكی سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی چین له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، بریتییه‌ له‌ دروستكردنی ژینگه‌یه‌كی سه‌قامگیر و ئارام به‌ جۆرێك كه‌ كارئاسانی بكات بۆ هه‌وڵه‌ به‌رده‌وامه‌كانی چاكسازیی ناوخۆیی و په‌ره‌پێدانی به‌رده‌وام. ده‌رباره‌ی قه‌یرانه‌كانیش له‌و ناوچه‌یه‌، چین پێی وایه‌ له‌ ڕێگای دیالۆگ و لێكتێگه‌یشتنه‌وه‌ ده‌كرێت زه‌مینه‌ی چاره‌سه‌ری دابڕێژرێت، چین جه‌خت ده‌كاته‌وه ‌له‌ ڕۆڵی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان و به‌تایبه‌ت ئه‌نجوومه‌نی ئاسایش له‌ یه‌كلاكرنه‌وه‌ی ئه‌و پرسانه‌دا. له‌ سه‌روبه‌رندی ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆمی هه‌رێمی كوردستان بۆ سه‌ربه‌خۆیی له‌ ئه‌یلوولی 2017،  چین به‌فه‌رمی پشتگیریی حكومه‌تی فیدراڵیی عێراق كردووه‌تەوه‌ بۆ پاراستنی سه‌روه‌ری، سه‌ربه‌خۆیی و یه‌كپارچه‌یی خاكه‌كه‌ی، هه‌روه‌ها بۆ دروستكردنی ڕێزگرتنی هه‌مه‌لایه‌ن، یه‌كسانی. هه‌روه‌ها پشتگیریی پڕۆسه‌ی بونیادنانه‌وه‌ و وتوێژی نیشتمانی و هه‌روه‌ها هه‌وڵه‌كانی عێراق بۆ دژایه‌تیكردنی تیرۆر ده‌كاته‌وه‌. بۆیه‌ به‌یجینگ له‌ چه‌ندین بۆنه‌ و كاتی جیاوازدا ڕایگه‌یاندووه‌ كه‌ پشتگیریی پڕۆسه‌ی دیموكراسی ده‌كات بۆ فه‌راهه‌مكردنی ئاشتی و سه‌قامگیری له‌ عێراقدا. سیناریۆ ئاینده‌ییه‌كان سه‌رباری هه‌موو ئه‌وانه‌، چین چه‌ندین به‌رژە‌وه‌ندیی له‌گه‌ڵ كورد له‌ پارچه‌كانی تر و به‌تایبه‌ت له‌ عێراقدا هه‌یه‌. یه‌كه‌م: كوردستانێكی سه‌ربه‌خۆ به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر پشتگیریی چینی هه‌بێت له‌و پێناوه‌دا، له‌وانه‌یه‌ ببێته‌ دۆستێكی گرنگ و متمانه‌پێكراو له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا و به‌وه‌ش چین ئامرازێكی هێز و فشاری گرنگی ده‌ست ده‌كه‌وێت.  دووه‌م: سه‌رباری ئه‌وه‌ی چین به‌فه‌رمی ڕایگه‌یاندووه‌ كه‌ دژی هه‌وڵی جودابوونه‌وه‌یه‌، كه‌چی كۆمپانیا چینیه‌كان ڕۆژبه‌ڕۆژ ڕۆڵیان فراوانتر ده‌بێت له‌ كوردستان، چه‌ندین پڕۆژە‌ له‌ سێكته‌ری جیاواز ئه‌نجام ده‌ده‌ن و هه‌ندێك جار له‌ ڕێگه‌ی لایه‌نی دووه‌مەوە ئه‌و كاره‌ ده‌كه‌ن نه‌وه‌ك ناڕە‌زایه‌تیی ئه‌مەریكییه‌كان بورووژێنن، وا دیاره‌ سه‌ركرده‌ كورده‌كانیش به‌و پلانه‌ ڕازین. ئه‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ی چین له‌ بواری هێزی نه‌رمیشەوە‌ به‌ردوام له‌ هه‌رێمه‌كه‌ كار ده‌كات، بۆ نموونه‌ كونسوڵگه‌ریی چین له‌ هه‌ولێر چالاكتر و فراوانتر بووه‌، ڕۆژانه‌ هه‌واڵه‌كانی به‌ زمانی كوردی له‌ سۆشیاڵ میدیا بڵاو ده‌كاتەوه‌، زۆر جار پێشبڕكێ و خول ده‌كاته‌وه‌ بۆ گه‌نجانی كورد بۆ ئه‌وه‌ی زانیاری ده‌رباره‌ی زمان و كولتووری چینی بڵاو بكاته‌وه‌. ته‌نانه‌ت له‌ دوو ساڵی ڕابردوودا، به‌شی زمانی چینی بۆ یه‌كه‌م جار له‌ زانكۆی سه‌ڵاحه‌دین كرایه‌وه‌، ئه‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ دیپلۆماتكاره‌ چینییه‌كان به‌ نهێنی و ئاشكرا به‌ كوردستاندا ده‌گه‌ڕێن و له‌گه‌ڵ ئه‌كته‌ره‌ جیاوازه‌كان دۆستایه‌تی په‌یدا ده‌كه‌ن. سێیه‌م: به‌یجینگ بۆی ده‌ركه‌وته‌وه‌ كه‌ كورده‌كان دۆستایه‌تیی ڕاسته‌قینه‌ و بێگرێ ده‌كه‌ن به‌ جیاواز له‌ ناوچه‌كانی تر، كه‌متر هه‌ستیارن به‌ ئایین، بۆیه‌ ده‌كرێت وه‌ك ئامرازێك به‌كاریان بهێنێت له‌ جه‌نگی تیرۆردا، هه‌ر چه‌نده‌ جه‌نگی تیرۆر له‌ سنووره‌كانی چینه‌وه‌ دووره‌، به‌ڵام مه‌ترسییه‌ ئاسایشییه‌كه‌ی له‌وه‌دایه‌ كه‌ به‌ سه‌دان چه‌كداری توندڕە‌وی كه‌مینه‌ی ئیگۆری چین له‌ شه‌ش ساڵی ڕابردوودا په‌یوه‌ندییان به‌ داعشه‌وه ‌كردووه‌، چین ترسی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ كه‌ ئه‌و هه‌ڕە‌شه‌یه‌ بگاته‌وه‌ ناو وڵاته‌كه‌ی خۆی. چواره‌م: پرسی كورد له‌ توركیا و به‌تایبه‌ت له‌ سووریا، ئیمتیازێكی باشه‌ بۆ چین بۆ ئه‌وه‌ی له‌ دژی توركیا به‌كاری بهێنێت، چونكه‌ توركیا پشتگیری و میوانداریی گرووپه‌كانی مسوڵمانی به‌ ڕە‌گه‌ز توركی ئیگۆر ده‌كات كه‌ له‌لایه‌ن چینه‌وه‌ چه‌وساندنه‌وه‌یان به‌رانبه‌ر به‌كار دێت. هه‌ندێك زانیاری ئاماژە‌ به‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ حكومه‌تی چین به‌نهێنی چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی و هاریكاریی لۆجیستیی بۆ كورده‌كانی سووریا هه‌نارده‌ كردووه،‌ كه‌ ئه‌وه‌ش هه‌ڕە‌شه‌یه‌كی جددییه‌ بۆ سه‌ر توركیا، چونكه‌ توركیا ئه‌و گرووپانه‌ وه‌ك درێژكراوه‌ی پارتی كرێكارانی كوردستان ده‌بینێت و به‌ هه‌ڕەشه‌یەك بۆ سه‌ر ئاسایشی نیشتمانیی توركیایان ده‌زانێت.  پێنجه‌م و له‌ هه‌مووی گرنگتر: چین زۆر بەبایه‌خه‌وه‌ له‌ كه‌رتی وزه‌ی كوردستان ده‌ڕوانێت، وه‌ك ده‌رفه‌تێكی ده‌بینێت بۆ كاركردن و فره‌چه‌شه‌نكردنی سه‌رچاوه‌كانی خۆی.  هه‌رێمی كوردستان ده‌بێت به‌بایه‌خه‌وه‌ له‌ وڵاتێكی گه‌وره‌ی وه‌ك چین بڕوانێت، وڵاتێك كه‌ یه‌كه‌مینه‌ له‌ ڕێژی دانیشتووان، دووه‌مه‌ له‌ هێزی ئابووری، سێیه‌مه‌ له‌ قه‌باره‌ی جوگرافی، ئه‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ی تاكه‌ هێز كه‌ له‌ ئێستادا وڵاته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مەریكا به‌ مه‌ترسیی دابنێت؛ ئه‌و وڵاته‌یه‌. بۆیه‌ گرنگه‌ كه‌ كورد به‌هه‌سیتارییه‌وه‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ چینییه‌كان بكات، له ‌لایه‌كه‌وه‌ تێبگات له‌وه‌ی كه‌ چینییه‌كان چییان پێیه‌ بۆ پرسی كورد، نه‌وه‌ك دۆسته‌كانی له‌ ئه‌مەریكا و ئه‌ورووپا نیگه‌ران بكات. به‌ڵام له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ هه‌رێم ده‌توانێت یاریی گرنگ ئه‌نجام بدات به‌ به‌كارهێنانی هه‌ردوو هێزه‌كه،‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌ قازانجی كورد بشكێته‌وه‌. واته‌ هه‌ر كات ڕۆژئاواییه‌كان ساردی له‌به‌رانبه‌ر پرسی كورد ده‌نوێنن، باشتره‌ كه‌ كارتی دۆستایه‌تیی چین بجووڵێنرێت. به ‌دیوێكی تریشدا، چین وه‌ك هێزێكی ڕوو له‌ گه‌شه‌ی زه‌به‌لاح له‌ دونیادا، ناكرێت كورد نادیده‌ی بگرێت، هه‌موو ده‌وڵه‌تانی دۆستی ئه‌مەریكا له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ئیمتیازیان به‌ چین داوه‌ و كاری له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ن. عه‌ره‌بستانی سعودی و ئیمارات؛ دووان له‌ دۆستانی مێژوویی ئه‌مەریكا، له‌ ئێستادا ئاستی په‌یوه‌ندییه‌ دیبلۆماسی و سیاسی و ته‌كنه‌لۆجی و ئابوورییه‌كانیان له‌گه‌ڵ چین ڕوو له‌ هه‌ڵكشانه‌. ئه‌وه‌ جگه‌ له‌ دۆسته‌ هه‌میشه‌ییه‌كه‌ی ئه‌مەریكا؛ ئیسرائیل، كه‌ گرێبه‌ستی پێدانی به‌نده‌ری حه‌یفای بۆ ماوه‌ی بیست ساڵ له‌گه‌ڵ چین واژۆ كردووه‌، كه‌ ئه‌وه‌ش نیگه‌رانیی ڕاشكاو و ڕاسته‌وخۆی ئه‌مەریكای لێ كه‌وته‌وه‌. بۆیه‌ گرنگه‌ كورد به‌بایه‌خه‌وه‌ له‌و هێزه‌ نوێیه‌ تێبگات، ناوه‌نده‌كانی توێژینه‌وه‌، زانكۆ و میدیاكان به‌ر له‌ هه‌ر شت بایه‌خ به‌ توێژینه‌وە و شیكاری ئاسیایی بده‌ن له‌ پێناو ئاشنابوون و كارئاسانی بۆ بڕیابه‌ده‌ستان و سیاسه‌تمه‌داران.   سه‌رچاوه‌كان [1] A. Graceffo, “China Middle East relations,” Academea, p. 57, 2017. [2] B. &. R. News, “China’s partnership Diplomacy & Successful Implementation of the BRI,” https://www.beltandroad.news/2020/03/27/chinas-partnership-diplomacy-successful-implementation-of-the-bri/, Hong Kong, March 2020. [3] E. o. t. P. R. o. C. i. t. R. o. Iraq, “Bilateral Relations between China and Iraq,” http://iq.chineseembassy.org/eng/zygx/zygxgk/t1031275.htm , Baghdad , 2013. [4] Camille Lons , Jonathan Fulton, Degang Sun, Naser Al-Tamimi, “CHINA’S GREAT GAME IN THE MIDDLE EAST,” european council of foreign relations , 2019. [5] T. G. S. o. t. C. o. Ministers, “The agreements concluded with China achieve a historic development and economic leap for Iraq,” http://www.cabinet.iq/ArticleShow.aspx?ID=9562, Baghdad, 2019. [6] m. o. f. a. o. t. p. r. o. china, “China’s Arab Policy Paper,” https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1331683.shtml, 2016. [7] M. o. n. r. o. K. R. government, “oil vision,” http://mnr.krg.org/index.php/en/oil/vision, Erbil , 2013. [8] Rudaw, “In Erbil, US Ambassador announces construction of largest consulate complex,” https://www.rudaw.net/english/kurdistan/230420181, Erbil , 2018. [9] D. M. Chaziza, “China and the Independent Kurdish State,” Begin-Sadat Center for Strategic Studies, Bar-Ilan University, Israel, , no. Paper No. 590, 2017.       په‌راوێزه‌كان: [1]  Chines embassy website, Iraq, “Bilateral Relations between China and Iraq,” http://iq.chineseembassy.org/eng/zygx/zygxgk/t1031275.htm,  Baghdad, 2013. [2] B. &. R. News, “China’s partnership Diplomacy & Successful Implementation of the BRI,” https://www.beltandroad.news/2020/03/27/chinas-partnership-diplomacy-successful-implementation-of-the-bri/, Hong Kong, March 2020.   [3] A. Graceffo, “China Middle East relations,” Academia, p. 57, 2017. [4] Camille Lons, Jonathan Fulton, Degang Sun, Naser Al-Tamimi, “CHINA’S GREAT GAME IN THE MIDDLE EAST,” European Council of foreign relations, 2019. [5] Irib [6] m. o. f. a. o. t. p. r. o. China, “China’s Arab Policy Paper,” https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1331683.shtml, 2016. [7] Arab policy paper, Irib [8] A. Graceffo, Irib [9]  Iraqi Council of Ministers, “The agreements concluded with China achieve a historical development and economic leap for Iraq,” http://www.cabinet.iq/ArticleShow.aspx?ID=9562, Baghdad, 2019. [10] Irib [11] Arab policy paper, Irib [12] Arab policy paper, Irib [13] MNR-KRG, “oil vision,” http://mnr.krg.org/index.php/en/oil/vision, Erbil, 2013.   [14] Rudaw, “In Erbil, US Ambassador announces construction of largest consulate complex,” https://www.rudaw.net/english/kurdistan/230420181, Erbil, 2018 [15] D. M. Chaziza, “China and the Independent Kurdish State,” Begin-Sadat Center for Strategic Studies, Bar-Ilan University, Israel, no. Paper No. 590, 2017.     بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (6‌)ی ئازاری 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی

راپۆرتی: درەو هەرێمی کوردستان خاوەن یەدەگێکی گازی سروشتی ئەوەندە بێ شومارە، ئەگەر بەشێوەیەکی تەندورست دور لە گەندەڵی پەرەی پێبدرێت و بەدەردی پرسی نەوت نەبرێت، بەتەنها لە توانایدایە سەرجەم پێداویستییە ئابورییەکانی هەرێمی کوردستان بە موچەشەوە پڕ بکاتەوە، بەبێ ئەوەی پێویستی بە بەشە بودجەی حکومەتی فیدراڵ و سەرچاوەکانی دیکەی داهات بێت. سەرەتا لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە پرسی وزەو نەوت و غاز، پانتاییەکی گەورەی لە سیاسەتی ئابوری و بازرگانی سیاسی و دیبلۆماسی هەرێمی کوردستان داگیرکردووە، بەتایبەتیش لە دوای پەسەندکردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥ کە دەرفەتی گەورەی بۆ هەرێمی کوردستان ڕەخساند پەرە بە کەرتی وزە بدات و لە ساڵی ٢٠٠٦ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی دامەزراند و لە ساڵی ٢٠٠٧ یاسای نەوت و غازی لە پەرلەمانی کوردستان دەرچواند. بەڵام کەرتی وزە بەردەوام بەشێک بووە لە سەرچاوەی ناکۆکی و ململانێی یاسایی و دەستوری و سیاسی و ئابوری نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵ. چونکە نەوت و غاز وەک سەرچاوەیەکی ستراتیجی و گرنگ پەیوەست بە ئاسایشی نەتەوەیی بایەخی گەورەی هەیە بۆ دەوڵەتان بە گشتی و عێراق و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی، چونکە عێراق و هەرێمی کوردستان خاوەن ئابورییەکی کرێخۆرن (اقتصاد الریعی) و زیاتر (90%) ئابورییەکەیان پشت بە فرۆشتنی نەوت دەبەستێت. هەرێمی کوردستان سەرەڕای تێبینی و پرسیارە بەردەوامەکان لەسەر پرۆسەی فرۆشتنی نەوتەکەی، بەڵام توانیویەتی لە ماوەکی کەمدا قۆناغێکی گەورە ببرێت لە کەرتی وزەدا و بەتایبەتیش لە بواری نەوتدا، کە توانی لە ڕووی یاساییەوە پێش ناوەند بکەوێت و لە ساڵی 2007 لە پەرلەمەنی کوردستان یاسای نەوت گاز تێپەڕێنێت و بە دوایشیدا کۆمەڵێک گرێبەستی گەورە ئەنجام بدات لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکانی دنیا کە دیارترینیان (شیفرۆن، ئکسۆن مۆبێل، تۆتاڵ، ڕۆس نەفت و گەنەڵ ئینێرجی ...) ئەم هەنگاوانەی هەرێمی کوردستان کوردستان جێ دڵخۆشی نەبوو بۆ حکومەتی ناوەندی، چونکە حکومەتی ناوەند وەک سەپاندنی ئیرادەی هەرێم بەسەر خۆیدا دەیبینی وهەرێمی تۆمەتبار دەکرد بە سەرپێچی دەستوری و یاسایی و چەندین هەنگاوی توندیشی بەرامبەر هەرێم گرتەبەر لەڕووی یاساییەوە تا گەیشت بە بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان تا بە ئێستاش گوشارەکانی حکومەتی فیدراڵ بۆ سەر هەرێمی کوردستان بەردەوامەو باشترین بەڵگەش تێپەڕاندنی یاسای بودجەی ساڵی (٢٠٢١)ی عێراقە کە ناردنی بەشە بودجەی هەرێمی مەرجدارکردووە بە گەڕانەوەی داهاتی (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بە نرخی سۆمۆ لەگەڵ نیوەی داهاتی ناوخۆی هەرێی کوردستان. بۆیە لە ئێستا بەدواوە کاتی وەبەرهێنانی گەورەو جدییە لەم کەرتەدا، چونکە غازی سروشتی بەهۆی ئەو تایبەتمەندییە گرنگانەی هەیەتی بایەخێکی گەورەی هەیە بۆ وڵاتان بەگشتی و دەوڵەتە خاوەن پیشەسازییەکان بەتایبەتی، بەم کارەش هەرێمی کوردستان بازێکی گەورە دەدات لە ڕوی ئابوری و سیاسی و ستراتیجییەوە. بایەخی غازی سروشتی لە جیهاندا غازی سروشتی بایەخێکی تایبەتی هەیە بۆ وڵاتان بەگشتی و وڵاتە خاوەن پیشەسازییەکان بە تایبەتی، چونکە غازی سروشتی خاوەنی کۆمەڵێک تایبەتمەندی گرنگەو بووە بە پێداویستی ڕۆژانەی مرۆڤ. جگە لەوەی لە پیشەسازییە گەورە پترۆ کیمیاییەکاندا ڕۆڵی گەورە دەبینێت، بەپێچەوانەی نەوت و غەڵوز، هیچ پاشەڕۆیەکی لێ بەجێ نامێنێت و ژینگەو سروشت بە پاکی دەهێڵیتەوە، سەرچاوەیەکی گرنگی بەدەستهێنانی وزەی کارەباشە، وڵاتانی خاوەن پیشەسازی ئۆمبێلیش لە هەوڵدان لە داهاتوودا جێگەی بەنزینی پێ بگرنەوە (جا ڕاستەوخۆبێت یان ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی ئۆتۆمیبێلی کارەباییەوە)، سەرەڕای ئەوانەش غاز بووە بە پێداویستییەکی سەرەکی ماڵان بۆ گەرمکردنەوە و چێشت لێنان و پڕکردنەوەی زۆر پێداویستی تر. بەڵام لەبەر ئەوەی لە جیهاندا بەشێوەیەکی یەکسان و دادپەرەوەرانە دابەش نەبووە (بڕوانە چارتی ژمارە (١)) لە ڕوی جوگرافییەوە، بەشێک لەو وڵاتانەشی خۆیان خاوەنی غازی سروشتین پێداویستییە ناوخۆییەکانی خۆیان پڕ ناکاتەوەو ناچارن لە دەرەوە هاوردەی بکەن، بۆیە دەبینین خواستێکی گەورە لە سەر ئاستی جیهان لەسەر غازی سروشتییە ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ئەو خواستە لە زیادبووندایە. (بڕوانە چارتی ژمارە (٢))     چارتی ژمارە (١) چارتی ژمارە (٢) یەدەگی  غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان بەخێراییەکی زۆر توانی گەشە بە کەرتی نەوتی هەرێم بدات و وەبەرهێنانی گەورەی تێدا بکات و قۆناغە یاساییەکە ببڕێت و سەرنجی کومپانیایەکی زۆری بیانی ڕابکێشێت بۆ کاری گەڕان و پشکنین و هەڵکەندن و دەرهێنان و وەبازاڕخستن و فرۆشتنی. بەڵام سەرباری ئەوەی گرنگی غازی هەرێمی کوردستان هیچی کەمتر نییە لە نەوت کەچی وەک پێویست نەیتوانیوە یاخو نەیویستووە پەرە بەو بوارە بدات، لە کاتێکدا بەشێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن هەرێمی کوردستان خاوەنی (3%)ی یەدەگی غازی جیهانە، یەدەگی غازەکەی بە 100-200 ترلیۆن پێ سێجا مەزەندە دەکرێت کە دەکاتە نزیکەی (2.8-5.7) ترلیۆن مەتر سێجا، کە بەشی زۆری لە ناوەڕاست و باشوری هەرێمی کوردستان چڕ بووەتەوە، گەورەترین و دیارترینیان کێڵگەکانی غازی (خورمەڵە و کۆرمۆر)ە.  ئاماری جیاواز بەردەستن کە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەو غازە زۆرەیە، بۆ نمونە بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی پەیمانگای ئۆکسفۆرد بۆ لێکۆڵینەوەی وزە، لە ژێر ناوی (Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics) کە (Robin Mills) نوسیویەتی و لە مانگی 1ی ساڵی 2016 بڵاوی کردووەتەوە، ئاماژەی بە قەبارەو بەشێک کێڵگەکانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان داوە (بڕوانە چارتی ژمارە (٣))   چارتی ژمارە (3) تێبینی: 1 مەتر سێجا = 35.3147 پێ سێجا هاوکات بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی دەستەی ڕوپێوی جیۆلۆجی ئەمریکی (United States Geological Survey) هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاتر لە (60) ترلیۆن پێ سێجا غازی سروشتییە. هەروەها (تۆنی هیوارد) سەرۆکی کۆمپانیای (Genel energy) تورکی لە ساڵی ٢٠١٥ ڕایگەیاند مەزەندە دەکرێت هەرێمی کوردستان خاوەنی (5) ترلیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی بێت کە نزیکەی (١٧٧) ترلیۆن پێ سێجایە.  ئەم ڕێژیە لە یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان زیاترە لەو ڕێژەیەی بەشێک لە وڵاتانی گەورە وەبەرهێن کە غازی یەکێتی ئەوروپا دابین دەکەن زیاتر بێت، بۆ نمونە (نەرویج ٦١، لیبیا ٥١، ئازەربایجان ٤٧، هۆڵندا ٢٣) ترلیۆن پێ سێجا یەدەگی غازیان هەیە بەپێی داتاکانی ساڵی ٢٠١٧. بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیای دانا غازی ئیماراتی لە ساڵی ٢٠١٥، یەدەگی غازی سروشتی تەنها لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) بە (٧٥) ترلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت. بە گوێرەی (ڕاپۆرتەکانی وزەی ئەمەریکی) و (Gaffney Cline Associates) یەدەکی سەلمێنراوی غازی هەرێمی کوردستانی عێراق ۲٥ تریلیۆن پێ سێجایە، هەروەها یەدەکی غازی نەسەلمێنراو دەخەمڵێنن بە ۲۰۰ تریلیۆن پێ سێجا.  هەروەها بە گوێرەی پێشبینییەکانی ڕێکخراوی وزەی جیهانی (IEA)، هەرێمی کوردستان لە توانایدایە تا ساڵی ٢٠٣٥ بە قەبارەی (٢٩)ملیار مەتر سێجا ساڵانە وەبەرهێنانی خۆی لە کەرتی غاز پەرە پێبدات، توانای خۆی ١٤% بەرزبکاتەوە لە دەکاتە (٤)ملیار مەتر سێجای ساڵانە.  هەموو ئەم ئامارانە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن، کەهەرێمی کوردستان قەبارەیەکی گەورەی غازی سروشتی هەیەو شایەنی ئەوەیە پشتی پێ ببەسترێت. کەواتە پشت بەست بەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن سەرچاوەیەکی بێشومارە لە غازی سروشتی لە تەک نەوتدا، ئەو یەدەگەی لە نەوت هەیەتی بە 45 ملیار بەرمیل نەوت دەخەملێنرێت، هاوکات خاوەن 5.7 ترلیۆن مەتر سێجا یەدەگە لە گازی سروشتی کە سەرچاوەیەکی گرنگ و سەرنج ڕاکێشە بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان و ڕاکێشانی کۆمپانیا بیانییەکان. بایەخی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان درک کردن بەم سەرمایە سروشتییە گەورەیە، هاندەر بوو بۆ دامەزراندنی (پرۆژەی غازی کوردستان) لە ساڵی ۲۰۰۷، کاتێک حوکمەتی هەرێمی کوردستان گرێبەستێکی لەگەڵ کۆمپانیاکانی (دانا غاز و کریسنت پتڕۆڵییەم) بەیەکەوە کرد، بۆ  پێدانی مافی  نرخ لەسەر دانان، گەشەپێدان، بەرهەم هێنان، بە بازاڕ کردن و فرۆشتنی هایدرۆکاربۆن لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) ئەمانیش لە چوارچێوەی کۆمپانیای (پێڕڵ پتڕۆڵییەم) کە پێکهاتووە لەو دوو کۆمپانیای سەرەوە و کۆمپانیاکانی (OMVی نەمسایی، MOL  هەنگاری و RWE ئەڵمانی) کە هەریەکەیان خاوەنی ۱۰ لەسەدی پشکەکانی هەردوو کێڵگەکەن. دواتر ئەو خاوەندارییەیان پێ بەخشرا. بەپێی ڕاپۆرتەکان یەدەک لە هەردوو کێڵگەکەدا بەم شێوەیە: ٤.٤ تریلیۆن غازی سروشتی، ۱۳٦ ملیۆن بەرمیل کۆنسێندەیت، ۱۳.۳ ملیۆن تەن غازی شل(غازی ماڵان) و ۱٨ ملیۆن بەرمیل نەوتە. هەروەها دانا غاز و کریسنت پتڕۆڵییەم ۱٨۰ کیلۆمەتر بۆڕییان بنیاد نا لە کۆرمۆرەوە بۆ هەولێر. بەرهەمی غازی ئەو کێڵگانەیان دەفرۆشتەوە بە حوکمەتی هەرێمی کوردستان، حوکمەتی هەرێمیش بۆ بەرهەم هێنانی کارەبا بەکاری هێناوەتەوە و ئێستاش بەو شێوەیە بەردەوامە. واتە بەرهەمهێنانی ئەم غازە تەنها بۆ ناوخۆ بووە.  لە ئێستادا هێڵێكی بۆری 176 كیلۆمەتری، غاز لە كێڵگەی کۆرمۆرەوە دەبات بۆ وێستگەكانی كارەبا لە هەولێر و سلێمانی و بۆ خورمەڵە. هێڵێكی بۆری 50 كیلۆمەتری غازیش لە كێڵگەی سیمێڵەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك لە ٢٠١٣ ەوە تەواو بووە و لە سەرەتای 2014 ەوە غاز دەگوازێتەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك كە پێشتر بە گازوایل كاری دەكرد. دواتر حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیار بوو ساڵی ٢٠٢٠ لە ڕێگەی بۆری غازی سروشتی هەرێمی کوردستانەوە دەست بە هەناردەکردنی غاز بکات بۆ تورکیا بە قەبارەی (١٠) ملیار مەتر سێجا ساڵانە، بەڵام پرۆسەکە تا ئێستا دەستی پێنەکردووە. ئەو زانیارییانەی سەرەوە پشتڕاستی ئەوە دەکەنەوە کە هەرێمی کوردستان نزیکەی ١٥ ساڵە دەستی بە وەبەرهینان کردووە لە کەرتی غازی سروشتیدا، بەڵام تا ئێستا نەیتوانیەوە پێداویستی ناوخۆ پڕ بکاتەوە بەتایبەت لە دابینکردنی وزەی کارەبادا، بۆیە پێویستە حکومەتی هەرێم هەنگاوی گەورەتربنێت لەم بوارەدا بتوانێت؛ 1.    پلانی ئەوەی هەبێت لەماوەیەکی کورتدا پێداویستی ناخۆ پڕ بکاتەوەو ڕێژەی بەرهەمهێنانی کارەبا بەرز بکاتەوە. 2.    پلان دابنێت بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی عێراق لە غاز و کارەبا، چونکە عێراق خۆی کڕیارێکی گەورەی وزەی کارەبایە لە ئێران، ئێران ئێستا لە ژێر سزاکانی ئەمریکادا لە کێشەی گەورەدایە، ئەمەش وەک دەرچەیەک بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ گرفتە دارایی و ئابورییەکانی نێوانیان دەرفەتێکی گەورەیە. 3.    لە وە بازاڕخستنی غازی سروشتی هەوڵەکانی چڕ بکاتەوە چونکە؛ داهاتووی بازاڕی جیهان ڕووی لە پیشەسازی غازەو حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەن ئەزمونێکی نزیک لە ١٠ وەبەرهێنانە لە کەرتی نەوتدا، ئەوەش یارمەتدەرێکی گەورەیە بۆ ئەوەی بتوانێت سەرکەوتوانەتر ئیدارەی غازی سروشتی بدات و هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی بکات. ئەگەر هەرێمی کوردستان  بتوانێت ئەم ستراتیجە بەجێ بگەیەنێت، هەرێم لانی کەم دەتوانێت ڕۆژانە ٣٠ ملیۆن مەتری سێجا غاز ڕەوانەی توركیا و ئەوروپا بكات، ئەگەر نرخی هەر مەترە سێجایەكیش بە دوو دۆلار بفرۆشێت (کە لە ئیستادا لەو نرخە زیاترە) ئەوا داهاتی ڕۆژێكی  ٦٠ ملیۆن دۆلارە دەبێت، داهاتی مانگێكی ۱٫۸  ملیار دۆلار دەبێت. ئەو بڕەی تا ئێستاش دۆزراوەتەوە بەشی ٢٠٠ ساڵی داهاتوو دەکات. ئەگەر وردبینەوە ئەمە ئەبێتە سەرچاوەیەکی زۆر گرنگی ئابوری لە داهاتوودا، هەروەها دەتوانرێت تەنها بە داهاتی گازی سروشتی زیاتر لە دوو جار لە مانگێکدا موچەی تەواوی موچەخۆرانی بەبێ پاشەکەوت پێ دابەش بکرێت (چونکە کۆی موچەی موچەخۆران و فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بەبێ پاشەکەوت بۆ مانگێک 89٥ ملیار دینارە کە لە ئێستادا دەکاتە  ٦٧٠ ملیۆن دۆلار). ماوەتەوە بڵێین هەم هەنگاوانەی کە پێویستە لەبواری کەرتی وزەدا هەبگیرێن لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە بێ گرفت و ئاڵنگاری نابن، بەڵکو لەبەردەم چەندین هەڕەشەی ناوخۆی و هەرێمی و نێودەوڵەتدایە، لە ڕاپۆرتی داهاتودا بەدێژی ئەو ئاڵنگاری و کارلێکانە دەخەینەڕوو.   سەرچاوەکان دانا نەقی، غازی سروشتی هەلێکی تر بۆ هەرێمی کوردستانی باشور، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=6895 هونەر عەلی، غازی سروشتی كوردستان؛ https://www.kurdiu.org/ku/b/12791 کاوە ڕیشێنى، هەرێمی كوردستان لە سایەی گازی سروشتیدا؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=49&Jmare=1035 د. وحید انعام الکاکائي، جيوسياسية النفط والغاز في اقليم كوردستان العراق والفواعل الاقليمية والدولية؛ https://portal.arid.my/Publications/6e75af02-7f62-4c6d-8778-3c215ea66565.pdf أكبر 10 دول في احتياطي الغاز في العالم 2020 https://attaqa.net/2020/04/12/%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D8%B9%D8%B4%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D8%AD%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B7%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9/   Robin Mills, Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2016/01/Kurdish-Oil-and-Regional-Politics-WPM-63.pdf List of countries by natural gas consumption https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_natural_gas_consumption

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت كەمتر لە دوو مانگ ماوە بۆ بەڕێوەچوونی كۆنگرەی چواردەی پارتی، كۆنگرەیەك كە نەخشەی دابەشبوونی دەسەڵات لەنێوان ئامۆزاكان دوای دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی یەكلادەكاتەوە، ئایا بارزانی خۆی كاندید دەكاتەوە یاخود دەكێشێتەوە‌و وەكو "مەرجەعی" حزب دەمێنێتەوە ؟ ئەگەر بكێشتەوە كێ شوێنی دەگرێتەوە ؟ دەسەڵات لە باوكەوە بۆ كوڕ دەگوازرێتەوە یان لەمامەوە بۆ برازا؟ پارتی دەیەوێت شێوازەكەی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی كۆپی بكاتەوە‌و هاوسەرۆكایەتی جێگیر بكات؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. كۆنگرەی چواردە رۆژی 26ی ئایاری ئەمساڵ، واتە كەمتر لە دوو مانگی تر، پارتی دیموكراتی كوردستان كۆنگرەی چواردەیەمی خۆی دەبەستێت، بەڵام بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، ئەگەری بەهێز هەیە جارێكی تر وادەی كۆنگرە دوابخرێت، بۆ دواخستنی كۆنگرە پارتی دەیەوێت بەهانەی كۆرۆنا بهێنێتەوە، بەڵام سەرچاوە ئاگادارەكان باس لە رێكنەكەوتنی بنەماڵەی بارزانی دەكەن لەبارەی نەخشەی نوێی دابەشبوونی دەسەڵات لەناو حزبدا.  بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی حزب دەبوو ئەم كۆنگرەیە لە رۆژی 11ی كانونی یەكەمی 2014 بەڕێوەبچێت، واتە نزیكەی (7 ساڵ) كۆنگرە لەوادەی خۆی دواكەوتووە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی دواین پەیڕەوی ناوخۆی كۆنگرەی سیانزەیەمی حزبەكە، نابێت بەستنی كۆنگرە ساڵێك زیاتر لەوادەی خۆی دوابخرێت، بەگشتی ماوەی (11) ساڵە پارتی كۆنگرەی نەكردووە، سەركردەكانی پارتی پێشتر شەڕی داعش‌و قەیرانە سیاسی‌و ئابورییەكانی ساڵانی رابردوویان، وەكو بەهانە بۆ دواكەوتنی كۆنگرە دەهێنایەوە، ئێستاش بەهانەی "كۆرۆنا" ئامادەیە.   بڕیارە كۆنگرەی چواردەی پارتی لە شاری (دهۆك) بەڕێوەبچێت، یەكەمجارە پارتی كۆنگرەی خۆی دەباتە دهۆك، ئەمە ئەو بابەتەیە كە پێشبینی دەكرێت كۆنگرەی چواردە لە كۆنگرەكانی پێش خۆی جیابكاتەوە. بارزانی دەسەڵات بۆ كوڕەكانی دەگوازێتەوە یان برازاكانی ؟ كۆنگرەی چواردە‌و گۆڕانكارییەكانی مەسعود بارزانی سەرۆك‌و مەرجەعی پارتی ئێستا تەمەنی (75 ساڵ)ە، بۆیە ئامادەكاری بۆ قۆناغی دوای خۆی دەكات، دەیەوێت بەر لە دوركەوتنەوەی لە گۆڕەپانی سیاسی بە هەر هۆكارێك، دابەشبوونی دەسەڵات لەناو بنەماڵەكەی، بە دیاریكراوی لەنێوان كوڕو برازاكانی رێكبخاتەوە.  بەگشتی چەند سیناریۆیەك هەن لەبەردەم چۆنیەتی دابەشبونەوەی دەسەڵات لە هەرەمی سەرەوەی پارتیدا كە ئەمانەن:  سیناریۆی یەكەم: هاوشێوەی كۆنگرەی سیانزەیەم، مەسعود بارزانی خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی پارتی كاندید بكاتەوە‌و نێچیرڤان بارزانی ببێتەوە بە جێگری سەرۆك، لەم حاڵەتەدا لە ئەگەری دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی بە هەر هۆكارێك، راستەخۆ نێچیرڤان بارزانی دەبێت بە سەرۆكی حزب، بەوپێیەی جێگری سەرۆكە، ئەمە رەنگە دڵخوازی كوڕانی مەسعود بارزانی‌و بەدیاریكراویش مەسرور بارزانی نەبێت، لەلایەكی تر ئەمە شێوازی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات لەناو بنەماڵەی بارزانی بۆ داهاتوو دیاری دەكات، بەوەی ئایا دەسەڵات بەشێوەی ستونی لە باوكەوە دەگوازرێتەوە بۆ كوڕ یاخود بەشێوەی ئاسۆیی دەبێت‌و لە مامەوە دەگوازرێتەوە بۆ برازا، چارەنوسی كوڕەكانی ئیدریس بارزانی لەناو پارتیدا یەكلابونەوەی ئەم هاوكێشەیە دیاری دەكات، بۆیە دووبارەبونەوەی سیناریۆی كۆنگرەی سیانزە لە كۆنگرەی چواردەدا لەلایەن پارتییەكانەوە، بەدوور دەزانرێت.  پارتی ئەزمونی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی كۆپی دەكات، هاوسەرۆكایەتی دەچەسپێنێت ؟   سیناریۆی دووەم: هاوشێوەی كۆنگرەی سیانزەیەم، مەسعود بارزانی جارێكی تر خۆی بۆ سەرۆكایەتی حزب كاندید بكاتەوە، بەڵام جێگرێكی تر بۆ پۆستی سەرۆكی حزب زیاد بكرێت، واتە بكرێت بە دوو جێگر، یەكێكیان نێچیرڤان بارزانی‌و ئەوی تر مەسرور بارزانی یاخود یەكێك لە كوڕەكانی تری مەسعود بارزانی، لەم نێوەندەشدا باس لە ناوی (مەلا مستەفا بارزانی) كوڕە بچوكی مەسعود بارزانی دەكرێت كە بە "بابۆ" ناسراوە‌و كاروباری كۆمەڵایەتی باوكی لەناوچەی بادینان بەڕێوەدەبات، ئەگەر ئەم سیناریۆیە جێگیربكرێت، دوای دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی، پارتی بەرەو شێوازەكەی یەكێتی دەڕوات كە بەڕێوەبردنی حزبە بەشێوەی هاوسەرۆكایەتی لەنێوان ئامۆزاكاندا، بەوپێیەی سەرۆك دوو جێگری هەیە‌و راستەوخۆ جێگرەكان دەسەڵاتەكان وەردەگرن. سیناریۆی سێیەم:  وەكو هەندێك لە پارتییەكان باسی دەكەن، مەسعود بارزانی دەست لە پۆستی سەرۆكایەتی پارتی هەڵگرێت‌و وەكو "مەرجەع" بمێنێتەوە، لەم حاڵەتەدا بارزانی دەبێت سەرۆكایەتی حزب لەنێوان كوڕو برازاكانیدا یەكلابكاتەوە، ئەمە پەیوەندییەكان لەناو بنەماڵەكەیدا توشی شڵەژان دەكات، لەم حاڵەتەدا رەنگە پێویست بكات، بارزانی بەجۆرێك كۆپی شێوازەكەی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی بكاتەوە‌و دەسەڵاتی لەنێوان كوڕو برازاكانیدا دابەش بكات‌و حزب رادەستی ئامۆزاكان بكات‌و خۆی چاودێرییان بكات‌و رێگری لەدروستبوونی گرژی بكات، بەڵام بە نەرمی لە كۆتایدا دەسەڵات لە بەرژەوەندی كوڕەكانی یەكلابكاتەوە. سیناریۆی چوارەم: ئەمە سیناریۆی دورخستنەوەی نێچیرڤان بارزانییە لە كوردستان، هەندێك لە پارتییەكان باسلەوە دەكەن، رێككەوتنی پارتی لەگەڵ رەوتی سەدر بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، بەمەبەستی زامنكردنی پۆستی سەرۆك كۆمارە بۆ نێچیرڤان بارزانی، چونكە بەمە نێچیرڤان وەكو كۆسپێك لەبەردەم گۆڕانكارییەكانی ناو حزبدا لادەبرێت، ئەوانەی باسی ئەم سیناریۆیە دەكەن دەڵێن لە كۆنگرەی چوارەمدیەمدا مەسعود بارزانی دەبێت بە مەرجەع‌و مەسرور بارزانی دەبێت بە سەرۆكی پارتی، بەڵام كێشەكە لەوەدایە ئایا نێچیرڤان بارزانی ئامادەیە بچێتە بەغداد، بەتایبەتیش لەكاتێكدا باسلەوە دەكرێت، جارێك مەسعود بارزانی وتیویەتی:" ئەندامانی بنەماڵەی بارزانی نابێت هیچ كەسێكیان پۆست لە بەغداد وەربگرن، چونكە مستەفا بازرانی باوكم ئەم داوایەی لە نەوەكانی كردووە"، هەرچەندە ئەمە سونەتێكی چەسپاو نییە لەناو بنەماڵەی بارزانیدا‌و لە شەست‌و حەفتاكانی سەدەی رابردوودا كە مستەفا بارزانی خۆی لە ژیاندا بووە، هەریەكە لە (عوبەیدوڵڵا، لوقمان، سابیر) كوڕانی مستەفا بارزانی پۆستی وزاری‌و پەرلەمانیان لە بەغداد وەرگرتووە (دەوترێت مستەفا بارزانی حاشای لەم كوڕانەی كردووە). كارتی ناڕەزایەتی نێچیرڤان بارزانی چیتر فشار نییە لەسەر مەسعود بارزانی   سیناریۆی پێنجەم: راستەوخۆو بێ هیچ پێچ‌و پەنایەك، پارتی سیناریۆی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی دووبارە بكاتەوەو مەسعود بارزانی دەست لە پۆستی سەرۆكی حزب هەڵگرێت‌و پارتی بەشێوەی هاوسەرۆكایەتی لەنێوان نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانییەوە بەڕێوەببرێت، ئەمە سیناریۆیەكی دوور نییە، هەندێك لەو پارتییانەی كە لەناو كاری رێكخراویدا قاڵبونەتەوە پێشبینی ئەمە دەكەن، فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی، لەدوای كۆنگرەی چوارەمی یەكێتییەوە، لە كۆبونەوەیەكدا بە بەرپرسێكی یەكێتی وتبوو" یەكێتی دەیەوێت خوی پارتیش خراپ بكات، چونكە هەر كارێك كە یەكێتی دەیكات، دواتر پارتیش كۆپی دەكاتەوە، یەكێتی چەندین میدیای جیاوازی دروستكرد، ئێستا پارتیش هەمان كاردەكات، یەكێتی كردی بە هاوسەرۆكایەتی، دەتانەوێت ئێمەش وای لێ بكەین". مێژووی بەڕێوەبردنی حزب بە دوو سەرەوە لەناو پارتیدا بە فۆرمێكی جیاواز ئەزمون كراوە، لەدوای وەفاتی مستەفا بارزانی هەریەك لە ئیدریس بارزانی و مەسعود بارزانی بۆ ماوەی هەشت ساڵ پێكەوە حزبیان بەڕێوەبرد. چارەنوسی مەكتەب سیاسی‌و سەركردایەتییەكان  زۆربەی ئەندامانی مەكتەبی سیاسی لە كۆنگرەی چوارەمدا چانسی مانەوەیان لاوازە، رەنگە ئەوانەی دوردەخرێنەوە لە ئۆرگانێكی بارەگای بارزانیدا كاریان بۆ بدۆزرێتەوە، ئەمە هاوشێوەی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتییە. لەناو مەكتەبی سیاسیدا ئەوانەی چانسی مانەوەیان هەیە لە كۆنگرەی چواردەدا بریتین لە هەریەكە لە فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی، بەوپێیەی تونای راگرتنی باڵانسی لەنێوان نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانیدا هەیە، هەروەها (رێبوار یەڵدا، ئازاد بەرواری، هۆشیار زێباری، مەحمود محەمەد). بەگشتی پێشبینییەكان بۆ ئەوەدەچن، نێچیرڤان بارزانی زەرەرمەندی یەكەمی كۆنگرەی چواردەی پارتی بێت، ساڵی 2019 لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی ناوخۆی بنەماڵەدا، دوای (17 ساڵ) نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی بۆ مەسرور بارزانی ئامۆزای چۆڵكرد، مەسرور بارزانی دوای دەستبەكاربوونی، لایەنگرانی نێچیرڤان بارزانی لە حكومەت ریشەكێش كرد‌و هەمویانی دورخستەوە، ئەگەر لە كۆنگرەی چواردەشدا لە پێگەی بدرێت، ئیتر نێچیرڤان بارزانی هەم حكومەت‌و هەم حزبیش لەدەستدەدات.  لە دواین كۆنگرەدا، نێچیرڤان بارزانی خۆی بۆ پۆستی سەرۆكی حزب كاندید نەكرد، مەسعود بارزانی پێشنیازی كرد بۆ پۆستی جێگری سەرۆك‌و دەنگی كۆنگرەی هێنا، كەسە نزیكەكانی نێچیرڤان بارزانی دەڵێن ئەگەر خۆی بۆ پۆستی سەرۆكی حزب كاندید بكردایە لە مەسعود بارزانی دەبردەوە، چونكە ئەوكات لایەنگری زۆری لەناو حزبدا هەبووە، بەڵام ئێستا دۆخەكە گۆڕاوە، نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی لەدەستدا نەماوە، سەرباری ئەمە لە كۆنگرەی سیانزەدا دۆستەكانی زۆربەی دورخرانەوە‌و ئەو بێدەنگ بوو، سەركردەكانی پارتی نایانەوێت چیتر گرەو لەسەر نێچیرڤان بارزانی بكەن، چونكە پێیانوایە دواجارو لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی بنەماڵەیدا، پێگەی خۆی زەمان دەكاتەوە‌و پشت لەوان دەكات. خاڵێكی تری لاوازی نێچیرڤان بارزانی لە كۆنگرەی چواردەدا ئەوەیە ئێستا نەیارە مێژوویەكانی مەسعود بارزانی مامی لە ژیاندا نەماون، چیتر كارتی ناڕەزایەتی نێچیرڤان بارزانی لەناو ماڵباتی بارزانیدا بەهای نەماوە، پێشتر كاتێ نێچیرڤان بارزانی نیگەران دەبوو دەڕۆیشتە دەرەوەی وڵات، جەلال تاڵەبانی مامەڵەی بۆ دەكرد و دەیگەڕاندەوە، ئەمە مەسعود بارزانی نیگەران كردبوو، ترسی هەبوو تاڵەبانی یاری بەناكۆیەكانی ناو بنەماڵەكەی بكات بۆ مەبەستی سیاسی بۆیە بارزانی هەمیشە پێگەی نێچیرڤان بارزانی لەبەرچاو دەگرت، بەڵام ئێستا ئێتر كارتی ناڕەزایەتی نێچیرڤان بارزانی هیچ ترسێكی بۆ بارزانی نیە.  كۆنگرەی پارتی نزیكەی حەوت ساڵ لەوادەی خۆی دواكەوتووە‌و ئەگەری دواخستنی زیاتر لەئارادایە پارتی‌و كۆنگرە یەكەمین كۆنگرەی پارتی لە رۆژی 16ی ئابی 1946 بەنهێنی لەماڵی (سەعید فەهیم) لە ناوچەی (ئەعزەمیە)ی بەغداد بەستراوە، لەم كۆنگرەیەدا (70) ئەندام بەشداربوون، بەفەرمی ناوی حزبەكە بوو بە (پارتی دیموكراتی كورد)، ئەم كۆنگرەیە (مەلا مستەفا) بارزانی بەبێ ئامادەبوونی خۆی بە سەرۆكی حزب هەڵبژێردراو هەریەكە لە (شێخ لەتیف)‌و (كاكە زیاد) بوون بە جێگرانی سەرۆكی حزب.  زنجیرەی كۆنگرەكانی پارتی:  •    كۆنگرەی دووەم: لە ئازاری 1951 لە بەغداد بەڕێوەچوو، (30) ئەندام بەشدارییان تێداكرد، ئەوكات مستەفا بارزانی لە سۆڤیەت بوو، ئەم كۆنگرەیە سەرۆكی هەڵنەبژارد‌و لەبری ئەوە سەركردایەتییەكی كاتیی بۆ حزب دانرا.  •    كۆنگرەی سێیەم: لە 26ی كانونی دووەمی 1953 لە كەركوك بەڕێوەچوو، (35 بۆ 40) ئەندام بەشدارییان تێدا كرد، ناوی حزب لە (پارتی دیموكراتی كورد)ەوە گۆڕدرا بۆ (پارتی دیموكراتی كوردستان). •    كۆنگرەی چوارەم: تشرینی یەكەمی 1959 لە بەغداد بەسترا، ئەمە یەكەمین كۆنگرە بوو كە مستەفا بارزانی خۆی بەشداری تێدا بكات‌و جارێكی تر وەكو سكرتێر هەڵبژێردرایەوە، ساڵێك دواتر حكومەتی عەبدولكەریم قاسم بڕیارێكی دەركرد بەوەی دەبێت هەموو حزبێك كۆنگرە سازبدات بۆ ئەوەی مۆڵەتی كاركردنی پێبدرێت. •    كۆنگرەی پێنجەم: ئایاری 1960 لەبەر رۆشنایی فەرمانی حكومەتی ئەوكاتی عێراق بەڕێوەچوو، كۆنگرەكە لە بەغداد بەسترا، (148) ئەندام بەشداربوون تێیدا، سەرلەنوێ مستەفا بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە. •    كۆنگرەی شەشەم: 1ی تەموزی 1964 لە قەڵادزێ بەڕێوەچوو، كۆنگرەكە مستەفا بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژاردەوە، بەڵام لەم كۆنگرەیەدا باڵی مەكتەبی سیاسی لە مەلا مستەفا جیابونەوەو لە (ماوت) كۆنگرەی خۆیان كرد، ئەمە سەرەتای قۆناغی جەلالی‌و مەلایی بوو. •    كۆنگرەی حەوت: لە 15ی تشرینی دووەمی 1966 لە گەڵاڵە بەڕێوەچوو، (370) كەس بەشدارییان تێدا كرد، مستەفا بارزانی جارێكی تر بە سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە. •    كۆنگرەی هەشتەم: لە 1ی تەموزی 1970 لە (ناوپردان) بە بەشداری (488) كەس بەڕێوەچوو، مستەفا بارزانی دیسان وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە، هەندێك لە پارتییەكان ئەم كۆنگرە بە "كۆنگرەیەكی نمونەیی" ناودەبەن، بەوپێیەی بۆ یەكەمینجار ژنان بەشدارییان تێیدا كردووە‌و نوێنەری چەندین حزبی عێراقی‌و فەلەستینی ئامادەبوون‌و پیرۆزباییان كردووە، لەسەرو هەموشیانەوە ئەندامانی كۆنگرە زۆربەیان بە هەڵبژاردن سەركەوتوون بۆ ناو كۆنگرەكە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرەنجە هەر لەم كۆنگرەیەدا پارتی بەتەواوەتی‌و بەشێوەیەكی فەرمی بەرەو ئاڕاستەی بنەماڵەیبوون دەڕوات‌و كۆنگرە هەریەكە لە (ئیدریس بارزانی)‌و (مەسعود بارزانی) كوڕانی مستەفا بارزانی وەكو ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی هەڵدەبژێرێت، رۆژی 28ی شوباتی 1979 مستەفا بارزانی لە ئەمریكا بەهۆی نەخۆشییەوە كۆچی دوایی كرد، پۆستی سەرۆكی پارتی چۆڵ بوو. •    كۆنگرەی نۆیەم: رۆژی 4ی تشرینی یەكەم، پارتی لەناوچەی (زێوە)ی دەڤەری (مەرگەوەڕ)ی پارێزگای ورمێی رۆژهەڵاتی كوردستان، كۆنگرەی نۆیەمی خۆی بەست بۆ پڕكردنەوەی شوێنی مستەفا بارزانی، كۆنگرە مەسعود بارزانی وەكو سەرۆك هەڵبژارد، ئیدریس بارزانی باوكی نێچیرڤان بارزانی ئەوكات كوڕە گەورەی مستەفا بارزانی بوو، بۆ خۆبەدورگرتن لە دروستبوونی ناكۆكی لەگەڵ براكەی، مەسعود بارزانی سەرباری ئەوەی وەكو سەرۆك هەڵبژێردرا، بەڵام مومارەسەی سەرۆكایەتی نەكرد‌و لەگەڵ براكەیدا دەسەڵاتیان لەنێوان خۆیاندا دابەشكرد‌و هەریەكەیان كاروبارێكی بەڕێوەدەبرد، تا ئەوكاتەی ئیدریس بارزانی رۆژی 31ی كانونی دووەمی 1987 كۆچی دوایی، لەم كۆنگرەیەدا (عەلی عەبدوڵا) وەكو سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی هەڵبژێردرا. •    كۆنگرەی دەیەم: ئەم كۆنگرەیە دوو ساڵ دوای كۆچی دوایی ئیدریس بارزانی‌و لە رۆژی 12ی كانونی یەكەمی 1989 لە (مەرگەوەڕ) بەبەشداری (332) كەس بەڕێوەچوو، لەم كۆنگرەیەدا بۆ جاری دووەم مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە.  •    كۆنگرەی یانزەیەم: ئەم كۆنگرەیە 16ی ئابی 1993 لە هەولێر بەسترا، مەسعود بارزانی سەرلەنوێ وەكو سەرۆك هەڵبژێردرا، بەڵام یەك جێگری بۆ دانرا كە (عەلی عەبدوڵا) بوو.  •    كۆنگرەی دوانزەیەم: ئەم كۆنگرەیە 14ی تشرینی یەكەمی 1999 لە هەولێر بەڕێوەچوو، (هەزارو 473) كەس بەشدارییان تێدا كرد، مەسعود بارزانی وەكو سەرۆك هەڵبژێردرایەوە. •    كۆنگرەی سیانزەیەم: ئەمە دواین كۆنگرەی پارتییە، 11ی كانونی دووەمی 2010 لە هەولێر بەڕێوەچوو، كۆنگرە بۆ جاری (پێنجەم) مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژاردوە، بەهۆی كۆچی دوایی (عەلی عەبدوڵا)وە، نێچیرڤان بارزانی كرا بە جێگری سەرۆكی حزب.    

(درەو): داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان، مانگانە بڕی (638 ملیۆن) دۆلاری لە سنوری پارتیدایەو بڕی (64 ملیۆن) دۆلاری لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدایە. مانگی رابردوو كۆی داهاتی نەوتی هەرێم بڕی (702 ملیۆن) دۆلار بووە، لەم رێژەیە، بڕی (638 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوتی كێڵگەكانی سنوری دەسەڵاتی پارتی بووە بەڕێژەی (91%)، لەبەرامبەردا بڕی (64 ملیۆن) دۆلاری داهاتی كێڵگەكانی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی بووە كە رێژەی (9%)ی تێكڕای داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگێكدا پێكدەهێنێت.  دابەشبوونی نەوت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا بەپێی لێكدانەوەكان، ئێستا بڕی نەوتی بەرهەمهێنراوی هەرێمی كوردستان رۆژانە (450 هەزار) بەرمیلە، كە بەمشێوەیە بەسەر ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە:  •    رۆژانە (409 هەزار) بەرمیل نەوت لە كێڵگەكانی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی بەرهەمدەهێنرێت. •    رۆژانە (41 هەزار) بەرمیل نەوت لە كێڵگەكانی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی بەرهەمدەهێنرێت.  نەوت لە ناوچەی پارتیدا لە سنوری دەسەڵاتی پارتیدا، رۆژانە زیاتر لە (409 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت، كێڵگەكانی ناوچەی پارتی ئەمانەن:   •    كێلگەی خۆرمەڵە: ئێستا بەرهەمی رۆژانەی ئەم كێڵگەیە زیاتر لە (170 هەزار) بەرمیلە.  •    كێڵگەی تاوكێ: كۆمپانیاكانی (دی ئێن ئۆ)‌و (گەنەڵ ئێنێرژی) كار لەم كێڵگەیەدا دەكەن، بەرهەمی رۆژانەی ئەم كێڵگەیە زیاتر لە (113 هەزار) بەرمیل نەوتە.  •    كێڵگەی ئەتروش: كۆمپانیاكانی (تاقە)‌و (شەمران) كار لەم كێَڵگەیەدا دەكەن، بەرهەمی رۆژانەی ئەم كێڵگەیە زیاتر لە (45 هەزار) بەرمیلە.  •    كێڵگەی شێخان: كۆمپانیاكانی (ئێم ئۆ ئێڵ)‌و (گۆڵف كیسیۆن) كار لەم كێڵگەیەدا دەكەن، بەرهەمی رۆژانەی ئەم كێڵگەیە زیاتر لە (40 هەزار) بەرمیلە.  •    كێڵگەی سەرسەنگ: كۆمپانیاكانی (ئێچ كەی ئێن)‌و (تۆتاڵ) كار لەم كێڵگەیەدا دەكەن، بەرهەمی رۆژانەی كێڵگەكە زیاتر لە (25 هەزار) بەرمیلە.  •    كێڵگەی هەولێر: كۆمپانیا (ئۆرێكس) كار لەم كێڵگەیەدا دەكات‌و بەرهەمی رۆژانەی زیاتر لە (11 هەزار) بەرمیلە.  •    كێڵگەی سەرتە: كۆمپانیاكانی (شیفرۆن)‌و (گەنەڵ ئینێرژی) كار لەم كێلگەیەدا دەكەن‌و بەرهەمی رۆژانەی زیاتر لە (5 هەزار) بەرمیلە.  نەوت لەناوچەی یەكێتیدا  لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا، نەوت لە دوو كێڵگەوە دەچێتە بۆری نەوتی كوردستان‌و تێكەڵ بە نەوتەكەی ناوچەی پارتی دەكرێت‌و هەردووكیان پێكەوە لە بەندەری جەیهانی توركیا دەفرۆشرێن.\ كێڵگە نەوتییەكانی ناوچەی ژێر دەسەڵایەتی یەكێتی ئەمانەن:  •    كێڵگەی حەسیرە: ئەم كێڵگەیە دەكەوێتە سنوری ئیدارەی گەرمیان، لە (5) بیری نەوت پێكدێت، رۆژانە نزیكەی (33 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت، نەوتی كێڵگەكە لەڕێگەی تەنكەرەوە دەگوازرێتەوە بۆ بۆری نەوتی كوردستان لە خۆرمەڵەی نزیك هەولێر، ئەم كێڵگەیە لەلایەن كۆمپانیای (گازپرۆمی)ی روسیەوە بەڕێوەدەبرێت.  •    كێڵگەی تەقتەق: بەرهەمی رۆژانەی ئەم كێڵگەیە (8 هەزار) بەرمیلە، كۆمپانیاكانی (گەنەڵ ئینێرژی)‌و (ئاداكس) نەوتی ئەم كێڵگەیە بەرهەم دەهێنن.  داهاتی نەوت لەنێوان ناوچەكانی پارتی‌و یەكێتیدا   مانگی رابردوو نەوتی هەرێمی كوردستان بە (52) دۆلار فرۆشراوە، داهاتی مانگی رابردووی نەوت بەمشێوەیە بووە:   •    450000 بەرمیل * 52 دۆلار * 30رۆژ = 702 ملیۆن دۆلار •    داهاتی نەوتی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی: (41000 بەرمیل * 52 دۆلار * 30 رۆژ = 63 ملیۆن‌و 960 هەزار دۆلار)، بەڕێژەی (9%) •    داهاتی نەوتی سنوری دەسەڵاتی پارتی: (409000 بەرمیل * 52 دۆلار * 30 رۆژ = 638 ملیۆن‌و 40 هەزار دۆلار)، بەرێژەی (91%)  ئەم هاوكێشانە تەنیا لێكدانەوەیە بۆ داهاتی نەوتی بەرهەمهێنراو لە هەرێمی كوردستان نەك نەوت‌و غازی یەدەگ، رێژەی (100%)ی غازی سروشتی بەرهەمهێنراوی هەرێم دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌و زۆرینەی نەوتی یەدەگیش هەر لە سنوری یەكێتیدایە، بەڵام ناوچەی یەكێتی لەڕووی وەبەرهێنانەوە لەدوای ناوچەكانی پارتییەوەیە.  كۆی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە مانگی رابردوو كە بەرمیلێك بە (52) دۆلار فرۆشراوە، (702ملیۆن) دۆلار بووە، لەم داهاتە بڕی (638 ملیۆن‌و 40 هەزار) دۆلاری داهاتی كێڵگە نەوتییەكانی سنوری دەسەڵاتی پارتی بووە كە دەكاتە رێژەی (91%)ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێم، بڕی (63 ملیۆن‌و 960 هەزار) دۆلاریشی داهاتی نەوتی كێڵگەكانی ناوچەی یەكێتی بووە كە دەكاتە رێژەی (9%)ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگێكدا.  ئەم خشتەیە كێڵگە نەوتییەكانی سنوری دەسەڵاتی پارتی و یەكێتیە بەڵام ژمارەی بەرمیلە نەوتییەكان هەندێك گۆڕانكارییان تێدا هاتووە چونكە خشتەكە هی ساڵی رابردووە 

  راپۆرتی: درەو حزبەكان سەرقاڵی تەتەڵەكردنی كاندیدەكانیانن بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق كە بڕیارە لە 10ی مانگی 10ی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت، دەنگی حزبەكان لەبری (3) بازنە لە هەرێمی كوردستان بۆ (12) بازنە دابەشدەبێت، بردنەوەی كورسی بۆ حزبە بچوكەكان‌و كاندیدە سەربەخۆكان ئەستەم دەبێت، سیستمی هەڵبژاردن بەشێوەیەكە حیزبە سیاسییەكان مەحكوم بە بەستی هاوپەیمانی دەكات، بەڵام تائێستا حزبەكان لە بەستنی هاوپەیمانێتی سەركەوتوو نەبوون، لە ئەگەری بەتەنیا دابەزینی حزبە بچوكەكان، ئەگەری بردنەوەی زۆربەی كورسییەكان لەلایەن حزبە گەورەكانەوە زیاتر دەبێـت، (درەو) لەم راپۆرتەدا ناوی بەشێك لە كاندیدی حزبەكان‌و كاندیدە سەربەخۆكان ئاشكرا دەكات.  هەڵبژاردنێك بە فۆرمێكی نوێوە پەرلەمانی عێراق دوای چەندان مانگ مشتومڕ، كۆتایی ساڵی رابردوو یاسایەكی نوێی بۆ هەڵبژاردن پەسەندكرد، یاساكە شێوازی هەڵبژاردنی لە فرەبازنەیی لەسەر بنەمای پارێزگاكانەوە گۆڕی بۆ فرەبازنەیی لەچوارچێوەی پارێزگاكاندا، واتا یاسا نوێیەكە بازنەكانی هەڵبژاردنی لە (18) بازنەی (18) پارێزگاییەوە گۆڕی بۆ (83) بازنە، لە یاسای پێشتردا هەر پارێزگایەك بازنەیەكی هەڵبژاردن بوو، ئێستا هەر پارێزگایەك بەپێی ژمارەی "كۆتا"ی ژنان بازنەكانی هەڵبژاردنی بەسەردا دابەشكراوە. بەپێی یاسا كۆنەكە، (320) كورسی پەرلەمان لەگەڵ (9) كورسی كۆتاكان لە (18) بازنەی هەڵبژاردندا پڕدەكرانەوە، بەڵام ئێستا كورسییەكانی پەرلەمان دابەشكراوە بەسەر (83) بازنەدا، لە هەر بازنەیەك ژنێك سەردەكەوێت، واتا یاسا نوێكە جارێكی تر پارێزگاری لە "كۆتا"ی ژنان لە پەرلەمان كردووە كە رێژەكەی 25%ە.  شێوازی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق "تاكیی نەگوازراوە"یە‌و دەنگەكان لە كاندیدێكەوە بۆ كاندیدێكی ترو لە بازنەیەكەوە بۆ بازنەیەكی تر ناگوازرێتەوە، لە حاڵەتی سەرنەكەوتنی كاندیددا بۆ پەرلەمان، دەنگەكانی دەفەوتێت‌و ناچێت بۆسەر دەنگی كاندیدێكی تر لە حزبەكەی یان بۆسەر دەنگی كاندیدی ركابەری. كاندیدی لایەنەكان هێشتا بۆ حزبە سیاسییەكان رون نەبووەتەوە كە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق لە كاتی خۆیدا دەكرێت كە 10ی تشرینی یەكەمی 2021, بەڵام ئێستا حزبە سیاسییەكان جموجوڵەكانیان گەرم بووە بە ئاراستەی دیاریكردنی كاندیدەكانیان و وەرگرتنی سیڤی كاندید‌و چەند میكانیزمێكیان بۆ یەكلاكردنەوەی كاندیدەكانیان گرتوەتەبەر. لە سەر ئاستی هەرێمی كوردستان ناوی چەند كاندیدێك بۆ حزبە سیاسییەكان و سەربەخۆكان دەهێنرێت حزبەكان سەرقاڵی تەتەڵەكردنی كاندیدەكانن، چونكە ئەم هەڵبژاردنە جیاواز لە هەڵبژاردنەكانن رابردوو حزبەكان پێویستیان بە كاندیدێكی جەماوەرییە، بۆ ئەوەی زۆرترین زۆرترین كورسی بازنەكانی هەڵبژاردن بۆخۆیان مسۆگەر بكەن. یەكەم: پارتی دیموكراتی كوردستان  ئێستا زۆرترین كورسی لە پەرلەمانی عێراقدا هەیە، سەرقاڵی دیاریكردنی كاندیدەكانیەتی بۆ 12 بازنەكەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، ئەوەی تا ئێستا بە ناڕەسمی ناوی دەهێنرێت، ئەم ناوانەن: لە پارێزگای هەولێر كە دابەشكراوە بۆ (4) بازنەی هەڵبژاردن, پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا ( 321 هەزارو 920) دەنگی بەدەستهێناوەو (8) كورسی لە كۆی (14) كورسی ئەو پارێزگایە بردووە: بەشێك لە كانیدەكانی پارتی بۆ هەڵبژاردنی لە پارێزگای هەولێر: - رێبوار هادی   -محەمەد شاكر    - مەیادە نەجار   - نەهرۆ مەحمود   - هەدار بارزانی     - ناسر هەركی     لە پارێزگای دهۆك كە دابەشكراوە بۆ (3) بازنەی هەڵبژاردن، پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنی رابردوودا لە 2018 دا (354 هەزارو 101) دەنگی بەدەستهێناوەو (10) كورسی لەكۆی (11) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە: بەشێك لە كانیدەكانی پارتی بۆ هەڵبژاردنی لە پارێزگای دهۆك: - ڤیان سەبری    - عومەر رێكانی   - هەندرێن دۆسكی    لە پارێزگای سلێمانی كە دابەشكراوە بۆ (5) بازنەی هەڵبژاردن، پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (48 هەزارو 706)  دەنگی بەدەستهێناوەو (1) كورسی لەكۆی (18) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە: بە گوێرەی زانیارییەكانی (درەو) پارتی دیموكراتی كوردستان بڕیارە كاندیدەكانی بۆ پارێزگای سلێمانی ژن بێت، بەڵام تا ئێستا لەسەر ناوی كاندیدەكان یەكلا نەبووەتەوە. لە پارێزگای كەركوك پارتی دیموكراتی كوردستان بڕیارە یەك كاندیدی هەبێت و ئەویش ( شاخەوان عەبدوڵا) بێت. بۆ پارێزگای موسڵیش ناوی چەند كاندیدێك دەهێنرێت لەوانە: - ئیخلاس دلێمی    - شیروان دوبەردانی   دووەم: یەكێتی نیشتمانی كوردستان:  یەكێتی لەم خولەدا دووەم زۆرترین كورسی لە پەرلەمانی عێراقدا هەیە لەناو فراكسیۆنە كوردیەكاندا، ئێستا سەرقاڵی دیاریكردنی كاندیدەكانیەتی بۆ 12 بازنەكەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، ئەوەی تا ئێستا بە ناڕەسمی ناوی دەهێنرێت، ئەم ناوانەن: لە پارێزگای هەولێر كە دابەشكراوە بۆ (4) بازنەی هەڵبژاردنی یەكێتی لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (79 هەزارو 745) دەنگی بەدەستهێناوەو (2) كورسی لەكۆی (14) كورسی ئەو پارێزگایە بردووە: بەشێك لە كاندیدە نارەسمییەكانی یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی لە پارێزگای هەولێر:  - شیرین یونس لە كۆیە  - هەرێم كەمال ئاغا   لە پارێزگای سلێمانی كە دابەشكراوە بۆ (5) بازنەی هەڵبژاردن، یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (259 هەزارو 378) دەنگی بەدەستهێناوەو (8) كورسی لەكۆی (18) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە: ئەو ناوانەی كە وەك كاندیدی یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی پارێزگای سلێمانی ناویان دێت: - د. وەرزێر شاڵی - جەبار محەمەد ساڵح - ئەكرەمی میهرداد  - د. نەرمین مەعروف - رێكەوت زەكی - د. نیكۆلا ئەشرەف - بەناز رەمەزان  - شادیە ئەبوبەكر - پەیمان عوسمان سەعید -تانیا كەمال دەرویش - ئەحمەد محەمەد بەرزنجی - ئاسۆ فەرەیدون  - زانا عەبدولڕەحمان - كاژین عومەر سوارە - شەماڵ جەبار یاوەر - د. تەها حەمە ئەمین  لە رانیە  - بەختیار شاوەیس  لە  هەڵەبجە - شیروان میرزا لە رانیە  - بڵێسە جەبار فەرمان لە گەرمیان  - كاروان شامار  لە گەرمیان  - رزگار حەمە  چەمچەماڵ لە پارێزگای دهۆك كە دابەشكراوە بۆ (3) بازنەی هەڵبژاردن، یەكێتی لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (25 هەزارو 515) دەنگی بەدەستهێناوەو هیچ كورسییەكی بەدەستنەهێنا: تا ئێستا دیار نیە یەكێتی كێ كاندید دەكات بۆ پارێزگای دهۆك.   لە پارێزگای كەركوك یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە هەڵبژاردنی رابردوو 2018 دا لەو پارێزگای ( 183 هەزار و 283) دەنگی بەدەستهێناوە لەو پارێزگایە  (6) كورسی بەدەستهێناوە. لە ئێستادا ناوی چەند كاندیدێك دێت كە بەنیازن خۆیان كاندید بكەنەوە بۆ یەكێتی لە پارێزگای كەركوك: - ئاڵا تاڵەبانی  - ئەڵماس فازڵ  - دیلان غەفور - بێستون عادل  - مەریوان نادر - جەمال شكور - رێبوار تەها  سێیەم: بزوتنەوەی گۆڕان:  بزوتنەوەی گۆڕان 5 پەرلەمانتاری لە عێراقدا هەیە‌و ئێستا سەرقاڵی دیاریكردنی كاندیدەكانیەتی بۆ 12 بازنەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، لە پارێزگای سلێمانی كە دابەشكراوە بۆ (5) بازنەی هەڵبژاردن، بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (154 هەزارو 947) دەنگی بەدەستهێناوەو (4) كورسی لەكۆی (18) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە, ئێستا چەند كەسێك  بە نافەرمی ناویان دێت كە كاندید دەكرێن لەوانە: - بەرزان شێخ محەمەد  لە سلێمانی - رەسوڵ بچكۆل لە رانیە  - هێرش عەبدولڕەحمان لە رانیە - بەكر بایز  لە  پشدەر - مامۆستا عەلی قادر لە رانیە - دكتۆرە سنور لە هەڵەبجە  - ئەنوەر شەهید حەمەلاو  لە هەڵەبجە  - هۆشیار عومەر عەلی لە گەرمیان  لە پارێزگای هەولێر كە دابەشكراوە بۆ (4) بازنەی هەڵبژاردن,  بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (40 هەزارو 863) دەنگی بەدەستهێناوەو (1) كورسی لە كۆی (14) كورسی ئەو پارێزگایە بردووەو تا ئێستا كاندیدەكانی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ پارێزگای هەولێر دیارنین.  لە پارێزگای دهۆك كە دابەشكراوە بۆ (3) بازنەی هەڵبژاردن، بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (3 هەزارو 801) دەنگی بەدەستهێناوەو هیچ كورسیەكی مسۆگەر نەكردووە، كاندیدەكانی لەو پارێزگایە دیارنین. چوارەم: جوڵانەوەی نەوەی نوێ: جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌ لەم كاتەدا سەرقاڵی دیاریكردنی كاندیدەكانیەتی بۆ 12 بازنەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان, لە پارێزگای سلێمانی كە دابەشكراوە بۆ (5) بازنەی هەڵبژاردن، نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (63 هەزارو 760)دەنگی بەدەستهێناوەو (2) كورسی لەكۆی (18) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە.  لە پارێزگای هەولێر كە دابەشكراوە بۆ (4) بازنەی هەڵبژاردن نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (70 هەزارو 833)دەنگی بەدەستهێناوەو (2) كورسی لەكۆی (14) كورسی ئەو پارێزگایە بردووە. لە پارێزگای دهۆك كە دابەشكراوە بۆ (3) بازنەی هەڵبژاردن، جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌ لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (18 هەزارو 52) دەنگی بەدەستهێناوەو هیچ كورسیەكی مسۆگەر نەكردووە. تا ئێستا ناوی كاندیدەكانی نەوەی نوێ بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو دیار نین، ئەگەرچی باس لەوە دەكرێن كە نەوەی نوێ تەركیزی لەسەر كاندیدی ژنە، بەڵام نایەوێت پەرلەمانتارانی پەرلەمانی كوردستان كاندید بكاتەوە، بەڵام ئەو ناوانەی كە وەك بیرۆكە لەناو نەوەی نوێ باس دەكرێن ئەمانەن:  - رێبوار چەلەبی  لە سلێمانی  - هیمداد شاهین لە سلێمانی  - عومەر مامە كوردە لە هەولێر - ئومێد محەمەد  لە كەركوك  پێنجەم: هاپەیمانی هیوا هاوپەیمانی هیوای كوردستانی لە پەرلەمانی عێراق كە لە پەرلەمانتارانی فراكسیۆنەكانی ( گۆڕان، كۆمەڵ، یەكگرتوو، ئایندە، سەربەخۆكان) پێكهاتووە، بەنیازە لەگەڵ كۆمەڵێك گروپ‌و كەسایەتی بەشداری هەڵبژاردنی داهاتوو بكات, ئەو كەسانەی تا ئێستا ناویان دێت كە خۆیان كاندید دەكەن ئەم ناوانەن:  - غالب محەمەد لە گەرمیان - رێبوار كەریم  لە سلێمانی  - سەركەوت شەمسەدین لە سلێمانی  - بەهار مەحمود لە سلێمانی  - كاوە محەمەد لە سۆران  - رابون مەعروف  هەولێر شەشەم: كۆمەڵی دادگەری كوردستان  كۆمەڵی دادگەری كە یەكەمجارە بە ناوە نوێیەكەیەوە بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دەكات ئێستا سەرقاڵی دیاریكردنی كاندیدەكانیەتی بۆ 12 بازنەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان. لە پارێزگای سلێمانی كە دابەشكراوە بۆ (5) بازنەی هەڵبژاردن، كۆمەڵی دادگەری كە پێشتر (كۆمەڵی ئیسلامی) بوو لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (51 هەزارو 563) دەنگی بەدەستهێناوەو (1) كورسی لەكۆی (18) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە.  لە پارێزگای هەولێر كە دابەشكراوە بۆ (4) بازنەی هەڵبژاردن كۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا ( 36 هەزارو 784)دەنگی بەدەستهێناوەو (1) كورسی لەكۆی (14) كورسی ئەو پارێزگایە بردووە. لە پارێزگای دهۆك كە دابەشكراوە بۆ (3) بازنەی هەڵبژاردن، كۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (3 هەزارو 621) دەنگی بەدەستهێناوەو هیچ كورسیەكی مسۆگەر نەكردووە. تا ئێستا ئەم كاندیدانەی كۆمەڵی دادگەری بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو ناویان دەهێنرێت: - ئەحمەد حاجی رەشید  لە هەلەبجە - سۆران عومەر لە رانیە  - عەبدولستار مەجید  لە هەولێر حەوتەم: یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان  یەكگرتوی ئیسلامیی لە پارێزگای سلێمانی كە دابەشكراوە بۆ (5) بازنەی هەڵبژاردن، لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (30 هەزارو 19)دەنگی بەدەستهێناوەو (1) كورسی لەكۆی (18) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە.  لە پارێزگای هەولێر كە دابەشكراوە بۆ (4) بازنەی هەڵبژاردن  یەكگرتووی ئیسلامیی لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا ( 24 هەزارو 475)دەنگی بەدەستهێناوەو هیچ كورسیەكی بەدەستنەهێنا. لە پارێزگای دهۆك كە دابەشكراوە بۆ (3) بازنەی هەڵبژاردن، یەكگرتووی لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (43 هەزارو 525) دەنگی بەدەستهێناوەو (1) كورسی لەكۆی (11) كورسی ئەو پارێزگایە مسۆگەركرد. تا ئێستا ناوی ئەو كەسانەی  یەكگرتوو بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو كاندید دەكرێت‌و ناویان دەهێنرێت ئەمانەن: - جەمال كۆچەر  لە دهۆك  - موسەننا ئەمین  لە هەڵەبجە  هەشتەم: كاندیدە سەربەخۆكان ئەوەی تا ئێستا زانراوە چەند كەسێك بە سەربەخۆ ناوی خۆیان تۆماركردووە بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو بەڵام ناو تۆماركردنەكەیان هێشتا بەراییەو لەلایەن كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانەوە پەسەند نەكراوە لەوانە:  -  پارێزەر كاروان مەحمود حاجی  لە دەستەی بەهەرێمكردنی پارێزگای سلێمانی  - رێبوار عەباس  - سەناریا عەبدوڵا سەعید  - ئیبراهیم ئەحمەد  - نەورۆز مانگر   كورد لە هەڵبژاردنی عێراق لە یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان، ژمارەی كورسی پارێزگاكان لە پەرلەمانی عێراق وەكو خۆی ماوەتەوە‌و دەستكاری نەكراوە، كورسی كورد لە هەرسێ پارێزگای هەولێرو سلێمانی‌و دهۆك لە پەرلەمانی عێراق (44) كورسییە، پارێزگای هەڵەبجە لە یاسای نوێی هەڵبژاردندا وەكو پارێزگایەكی سەربەخۆ نەناسێندراوە‌و بازنەكەی لكێندراوە بە پارێزگای سلێمانییەوە.   بەشێوەیەكی گشتی هەرێمی كوردستان دابەشكراوە بەسەر (12) بازنەی هەڵبژاردندا، بازنەكانەكانی هەڵبژاردن بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر پارێزگاكاندا:  پارێزگای هەولێر ژمارەی كورسییەكانی لە پەرلەمانی عێراق (15) كورسییە، هەولێر دابەشكراوە بەسەر (4) بازنەی هەڵبژاردندا، لەكۆی (15) كورسییەكە، (4) كورسییان بۆ ژنان دەبێت بەپێی سیستمی كۆتا. بازنەكانی هەڵبژاردن لەپارێزگای هەولێر بەمشێوەیە دابەشكراون بەسەر ناوچەكاندا: •    بازنەی یەك: سۆران + مێرگەسوور + رواندز + چۆمان + شەقلاوە، ئەم بازنەیە (4) كورسی پەرلەمان لەخۆدەگرێت، واتا چوار كەس لەم بازنەیە سەردەكەون بۆ پەرلەمانی عێراق •    بازنەی دوو: دەشتی هەولێر + كۆیە + خەبات، ئەم بازنەیە بەهەمان شێوە (4) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی سێ‌: بەشی رۆژئاوای قەزای ناوەندی هەولێر، ئەم بازنەیە (3) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی چوار: بەشی رۆژهەڵاتی قەزای ناوەندی هەولێر، ئەم بازنەیە (4) كورسی لەخۆدەگرێت.  بۆ زانینی دەنگ‌و پێگەی لایەنەكان لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا لە سنوری پارێزگای هەولێر، پەنا بۆ ئەنجامی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دەبەین كە ساڵە 2018 بەڕێوەچوو، واتا بەر لە دوو ساڵ. لە هەڵبژاردنی 2018دا، دەنگی لایەنەكان لە هەولێر بەمشێوەیە بوو: •    پارتی (321 هەزارو 920) دەنگ •    یەكێتی (79 هەزارو 745) دەنگ •    نەوەی نوێ (70 هەزارو 833) دەنگ •     گۆڕان (40 هەزارو 863) دەنگ •    هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەری (50 هەزارو 537) دەنگ •    كۆمەڵ ( 36 هەزارو 784) دەنگ •    یەكگرتوو ( 24 هەزارو 475) دەنگ     پارێزگای سلێمانی ئەم پارێزگایە لە پەرلەمانی عێراق (18) كورسی هەیە، لەم ژمارەیە (5) كورسییان بۆ "كۆتا"ی ژنانە، پارێزگای سلێمانی دابەشكراوە بەسەر (5) بازنەی هەڵبژاردندا بەمشێوەیە:  •    بازنەی یەك: باكوری قەزای ناوەندی سلێمانی + چوارتا + ماوەت، ئەم بازنەیە (4) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی دوو: باشوری قەزای ناوەندی سلێمانی + قەرەداغ، ئەم بازنەیە (3) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی سێ‌: هەڵەبجە + سەیدسادق + شارەزوور + پێنجوێن، ئەم بازنەیە (3) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی چوار: پشدەر + رانیە + دوكان، ئەم بازنەیە (4) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی پێنج: كەلار + دەربەندیخان + كفری + چەمچەماڵ + بەشێك لە خانەقین، ئەم بازنەیە (4) كورسی لەخۆدەگرێت.  لە هەڵبژاردنی رابردووی پەرلەمانی عێراقدا دەنگی لایەنەكان لە پارێزگای سلێمانی بەمشێوەیە بووە: •    یەكێتی (259 هەزارو 378) دەنگ  •    گۆڕان (154 هەزارو 947) دەنگ •    نەوەی نوێ (63 هەزارو 760) دەنگ •    پارتی (48 هەزارو 706) دەنگ •    هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەری (46 هەزارو 552) دەنگ •    كۆمەڵ (51 هەزارو 563) دەنگ •    یەكگرتوو (30 هەزارو 19) دەنگ     پارێزگای دهۆك ئەم پارێزگایە (11) كورسی لە پەرلەمانی عێراق بۆ دانراوە، سیان لە كورسییەكان بەپێی سیستمی "كۆتا" بۆ ژنان دەبێت، پارێزگاكە دابەشكراوە بەسەر (3) بازنەدا بەمشێوەیە:  •    بازنەی یەك: دهۆك + ئامێدی، ئەم بازنەیە (4) كورسی بۆ تەرخانكراوە. •    بازنەی دوو: زاخۆ + سیمێل، ئەم بازنەیە (3) كورسی بۆ تەرخانكراوە.  •    بازنەی سێ‌: ئاكرێ‌ + شێخان + بەردەڕەش‏، ئەم بازنەیە (4) كورسی بۆ تەرخانكراوە. هەڵبژاردنی پێشووی پەرلەمانی عێراق دەنگی لایەنەكان لە پاریزگای دهۆك بەمشێوەیە بووە:  •    پارتی (354 هەزارو 101) دەنگ •    یەكگرتوو (43 هەزارو 525) دەنگ •    یەكێتی (25 هەزارو 515) دەنگ •    گۆڕان (3 هەزارو 801) دەنگ •    نەوەی نوێ (18 هەزارو 52) دەنگ  •    هاوپەیمانی (25 هەزارو 664) دەنگ •    كۆمەڵ (3 هەزارو 621) دەنگ     راپۆرتی پەیوەندیدار: هەڵبژاردنی پێشوەختی پەرلەمانی عێراق: سیناریۆی پێگەی پارتەكانی هەرێم بژاردەكانی هاوپەیمانی بەردەم لایەنەكان لە پارێزگای سلێمانی بژادەكانی هاوپەیمانی بەردەم لایەنەكان لە پارێزگاكانی هەولێرو دهۆك كورد لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا    

(درەو): دوای زیاتر لە چوا ر مانگ مشتومڕ، دواجار ئێوارەی ئەمڕۆ پەرلەمانی عێراق یاسای بودجەی ٢٠٢١ی پەسەند دەكات، ماددەی (١١)ی یاساکە کە تایبەتە بە هەرێمی کوردستان بەشێوەیەک تێپەڕێندرا، کە هەرێم لەڕووی داراییەوە پارەیەکی ئەوتۆی دەستناکەوێ، بەڵام لەوەدا براوە بوو کە حکومەتی هەرێم سەروەری بەسەر نەوتدا ماوەتەوە، ئەمەش کاریگەریی لەسەر هەموو ئەو دۆسیە یاساییانە دەبێت کە لە داگاکانی دەرەوە لەبارەی نەوتەوە لەسەر حکومەتی هەرێم تۆمارکراون. هەرێم چی بەعێراق دەدات ؟ بەپێی لێكدانەوەی خێرای رێككەوتنی هەرێم و بەغداد لە بودجەی 2021دا، هەرێمی کوردستان بۆ ئەوەی شایستەی دارایی خۆی لە بودجەی ئەمساڵی عێراق وەربگرێت، دەبێت ئەم داهاتانە بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە: هەرێم دەبێت داهاتی (250 هەزار) بەرمیل نەوت بە نرخی سۆمۆ + نیوەی داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكان مانگانە بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی عێراق بگەڕێنێتەوە.  هەرێم دەبێت مانگانە قەرزی بانكی بازرگانی عێراق بداتەوە، کە مانگانە (14 میلیارو 45 ملیۆن) دینارە. عێراق چی بە هەرێم دەدات ؟ لەبەرامبەردا عێراق بۆ تێكڕای ساڵەكە بڕی (9 ترلیۆن و 581 ملارو 718 ملیۆن) دینار دەداتە هەرێمی کوردستان، واتا مانگانە بەغداد بڕی (798 ملیار) دیناری بۆ هەرێم تەرخانکردووە. ئەنجام چی دەبێت ؟ بەهای (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ مانگێك بە نرخی سۆمۆ كە (60) دۆلارە، دەكاتە (450 ملیۆن) دۆلار، واتا (652  ملیار) دینار. لەپاڵ ئەمەدا هەرێم دەبێت مانگانە نزیکەی (١٠٠ ملیار) دینار داهاتی دامەزراوە فیدڕاڵییەکان بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە. بەتێکڕا دەبێت هەرێمی کوردستان مانگانە (٧٥٢ ملیار) دینار بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە. بەغداد مانگانە (٧٩٨ ملیار) دینار بە هەرێم دەدات، بەڵام هەرێم دەبێت بڕی (٧٥٢ ملیار) بگەڕێنێتەوە بۆ بەغداد، ئەگەر ئەم دوو بڕە پاکتاو "مقاصه" بکرێت، هەرێم مانگانە تەنیا بڕی (٤٦ ملیار) دیناری بۆ دەمێنێتەوە. لەم (٤٦ ملیار) دینارەش دەبێت هەرێمی کوردستان مانگانە بڕی (١٤ ملیار) وەکو قەرز بگەڕێنێتەوە بۆ بانکی بازرگانی عێراق کە پێشتر قەرزی لێوەرگرتووە، بەمەش پوختەی ئەو پارەیەی کە مانگانە لە بودجەی عێراق بۆ هەرێم دەمێنێتەوە تانیا (٣٢ ملیار) دینارە. "هیچ بەرامبەر بە هیچ" ئەمە ئەنجامی رێککەوتنی نێوان هەرێم و بەغدادە لەسەر نەوت و بودجە کە دەتوانرێت ناوی لێبنرێت رێککەوتنی "هی بەرامبەر بە هیچ" واتا هەرێم هیچ بە بەغداد نادات و بەغدادیش هیچ بۆ هەرێم نانێرێت. دەقی مادەی 11 لەپرۆژە یاسای بودجەی گشتی فیدڕاڵی ساڵی 2021 یەكەم:دەستبكرێت بەڕێككردنەوەی شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و هەرێمی كوردستان لە2004ەوە تاوەكو 2020، پاشان دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵ بەهەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی حكومەتی هەرێم هەڵدەسێت بەوردبینیكردنی ئەو زانیارییانەو ئاشكراكردنی ژمێریاری كۆتایی پەسەندكراو لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵەوە، لەڕێگەیەوە بڕی داهاتی بەدەستهاتوو و خەرجییەكان دەخرێنەڕوو، دوای ئەوەی خەرجییە سیادییەكانی لێ دەردەكرێت، ئەو بڕەش دەستنیشان دەكرێت كە لەچوارچێوەی خەرجییە حاكمەكاندا بەر هەرێم دەكەوێت.  دووەم:  أ- دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت كە رۆژانە بڕێك نەوت بەرهەم بهێنێت كە رێژەكەی نابێت لە 460 هەزار بەرمیل كەمتر بێت و بڕێكی پێویستی لێ دەردەكرێت بەمەبەستی دابینكردنی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەو پاش ئەوەی زانیاری پێویست لەبارەوە پێشكەش دەكرێت، هەروەها بڕێكی بۆ بەكاربردنی نێوخۆ دەبێت و بڕێكیشی وەك پشكی هەرێم لەپترۆ دۆلار دەبێت، دەبێت داهاتی فرۆشی رۆژانەی 250 هەزار بەرمیل بەنرخی كۆمپانیای سۆمۆ بداتە حكومەتی فیدڕاڵ. ب- بڕگەی (أ) بەهەماهەنگی لەنێوان وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لەحكومەتی هەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكرێت. ج-دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت بەڕادەستكردنی داهاتی نانەوتی بەخەزێنەی وڵات، پاڵپشت بەیاسای كارگێڕی دارایی فیدڕاڵ، دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵ بەهەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان وردبینی لەو زانیارییانەدا دەكەن كە پەیوەستە بەو داهاتانەوە. د- دەبێت پرسی سەرجەم ئەو پارانە چارەسەر بكرێت كە بەناوی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە كە لە بنەڕەتدا پارەی بانكی بازرگانی عیراقەو لەلای بانكەكانی تری حكومەت و تایبەت هەڵگیراوە، وەزارەتی دارایی فیدڕاڵیش لەساڵی دارایی 2021ەوە و بۆ ماوەی 7 ساڵ و مانگانە ئەو قەرزانە لەبڕینی پشكی هەرێم وەردەگرێتەوە. د- دوای ئەوەی هەرێم بڕگەكانی (ا،ب،ج،د) ئەم مادەیە جێبەجێ دەكات، ئەوا حكومەتی فیدڕاڵی پابەند دەبێت بەناردنی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان وەك لەم یاسایەو خشتە هاوپێچەكانیدا هاتووە. سێیەم: هەرێمی كوردستان پابەندكراوە كە تاوەكو 30-6-2021، زانیاری لەبارەی ژمارەی فەرمانبەران، جا چ فەرمانبەری شارستانی بێت یاخود سەربازی بدات بە وەزارەتی دارایی فیدڕاڵ، دوای ئەوەی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵ و بەهەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینییان بۆ دەكرێت، زانیارییەكانیش بەپێی پلەو ناونیشانی پیشەیی و رەگەز دابەشكراون، ژمارەی فەرمانبەرانیش بەگوێرەی خشتەی هێزی كار دەستنیشان دەكرێت. چوارەم: دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت بەخەرجكردنی مووچەی فەرمانبەران لەو پارەیەی لەناو بودجەی هەرێمدا وەك (قەرەبووی فەرمانبەران) بڕیاری لەسەر دراوە، دەبێت لەناو بودجەی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 2021 مووچەی فەرمانبەران لە پێش هەرچی خەرجییەكی ترەوە دابنرێت.