شیكاری: درەو بەشی یەكەم: پارێزگای سلێمانی لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (٦٥) كاندید ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١٨) کورسی دەکەن، (٤١) كاندیدیان پیاوو (٢٤)یان ئافرەتن، کە پێکدێن (١٧) كاندیدی سەربەخۆ و (٣٣) كاندیدی پارتە سیاسییەکان و (١٥) كاندیدی هاوپەیمانی (یەکێتی نیشتمانی و بزوتنەوەی گۆڕان)ە، لەم شیکارییەی (درەو)دا چانسی سەرکەوتنی كاندیدی لایەنەكان لەبازنەكانی پارێزگای سلێمانی خراوەتە روو. زانیاری گشتی 1.    بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (١٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای سلێمانی (١٨) كورسی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٥) بازنەی هەڵبژاردن و کە پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا). 2.    لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (٦٥) بەربژێر ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١٨) کورسی دەکەن، (٤١) بەربژێریان پیاوو (٢٤)یان ئافرەتن، کە پێکدێن (١٧) بەربژێری سەربەخۆ و (٣٣) بەربژێری پارتە سیاسییەکان و (١٥) بەربژێری هاوپەیمانی (یەکێتی نیشتمانی و بزوتنەوەی گۆڕان)ن. بەجۆرێک؛ -    یەکێتی (١١) بەربژێر کە (٦) پیاوو (٥) ئافرەتن.  -    بزوتنەوەی گۆڕان بە (٤) بەربژێر کە(٣) پیاوو (١) ئافرەت.  -    پارتی دیموکراتی کوردستان بە (٥)ی بەربژێری ئافرەت. -    کۆمەڵی دادگەری (٣) بەربژێر کە (٢) پیاوو (١) ئافرەت. -    یەکگرتووی ئیسلامی (٢) بەربژێری پیاو. -    نەوەی نوێ (٥) بەربژێر. -    حیزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان (٨) بەربژێر کە (٦) پیاوو (٢) ئافرەت. -    حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان (٢) بەربژێری پیاون. 3.    بۆ شیکردنەوەی چانسی بەربژێرەکان پشت بە دەرەنجامەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دەبەستین، چونکە دواین هەڵبژاردنە کە لە 30/9/2018 لەم سێ پارێزگایە ئەنجام درابێت. 4.    تا ئێستا کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان ناوی بەربژێرەکانیان پەسەند نەکردووە، بۆیە پشت بەو زانیارییانە دەبەستین سەبارەت بە ناوی بەربژێرەکان کە بەشێک لە پارتە سیاسییەکان و کەناڵەکانی ڕاگەیاندن ئاشکرایان کردووە. 5.    ئەم سیستەمی هەڵبژاردنەی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران تەبەنی کردووە، بەشێوەیەکی تەواو بەستراوە بە توانای کۆکردنەوەی دەنگ لە لایەن بەربژێرەکان خۆیانەوە، پاشان پارتە سیاسییەکان، بۆیە ئەم ڕاپۆرتەی (درەو) تەنها خوێندنەوەیەکی ڕۆژنامەوانی و گریمانەییە بۆ توانای كاندید و پارتە سیاسییەکان، لە بازنەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای دەنگەکانی پێشوویان و هەڵسەنگاندی پێگەی ئێستایان  6.    بەربژێرە سەربەخۆکان، ئەگەری هەیە لە هەندێک بازنەی هەڵبژاردندا کاریگەری گەورە لەسەر ڕیزبەندی بەربژێرەکان دروست بکەن و گۆڕانکاری بەسەر ئەنجامەکاندا بهێنن. 7.    ئەگەر چی هاوپەیمانی ئاشکرا هەیە لە نێوان یەکێتی و بزوتنەوەی گۆڕان، باس لە جۆرێك لە ڕێککەوتن و تەنسیق دەکرێت لە نێوان لایەنە ئیسلامییەکان و هەندێ چاودێریش باس لە جۆرێك لەهەماهەنگی نەوەی نوێ و پارتی دیموکراتی كوردستان دەكەن، بەڵام هەرچۆنێک بێت، ڕێککەوتن و هاوپەیمانی لایەنەکان لەسەر بنەمای چۆڵکردنی بازنەیە بۆ یەکتر زیاتر لەوەی لەسەر بنەمای ئاڵوگۆڕی دەنگ بێت، بۆیە دەنگدەری لایەنەکان دەنگ بە لایەنی سیاسی نادەن و دەنگ بە بەربژێرەکان دەدەن، بۆیە تا ڕادەیەک سەنگی لایەنەکان ون نابێت و بە ڕونی دەمێنێتەوە. 8.    ئه‌گه‌ری چی تا ئێستا لێكتێگه‌یشتنی باش هه‌یه‌ له‌ نێوان به‌شێك له‌ لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانی ئه‌م پارێزگایه، به‌ڵام به‌هۆی جۆرێك له‌ بێ متمانه‌یی ‌مۆته‌كه‌ی هه‌وڵدان بۆ ساخته‌كاری ده‌رگای لێ داناخرێت و هه‌میشه‌ ئه‌گه‌ری رودان و به‌جێهێشتنی كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌نجامی پارت و به‌ربژه‌كانیان.    چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (١)ی پارێزگای سلێمانی بازنەی (1): کە ناسێنراوە بە بازنەی (باکوری قەزای سلێمانی + شارباژێڕ + ماوەت)، دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (١)) چارتی ژمارە (١) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەم شێوەیەن؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی -    سوارە شەهید ئارام -    دانا ئەحمەد -    د. نەرمین مەعروف 2.    بزوتنەوەی گۆڕان -    شوناس حسێن عەبدوڵا 3.    پارتی دیموکرات -    یادگار مه‌حمود نه‌سڕوڵڵا 4.    نەوەی نوێ -    رێبوار ئەوڕەحمان 5.    کۆمەڵی دادگەری -    بەربژێری نیە 6.    یەکگرتوو -    دارا سێکانیانی 7- سەربەخۆكان -    رێبوار كەریم مەحمود  -    ئیبراهیم ئەحمەد -    بەناز شێخ تەها كەسنەزانی  -    رزگار محەمەد ئەمین پێنجوێنی 8- قادمون -    ئەشواق عەبدولڕەحمان  پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكان: لەم بازنەیەدا بەپێچەوانەی بازنەكانی دیكەی پارێزگای سلێمانی زۆربەی كاندیدەكان پیاون و كێبەركێی توند لەنێوان كاندیدەپیاوەكاندایە، لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. یەكێتی و گۆڕان: لەم بازنەیەدا یەكێتی و گۆڕان (4) كاندیدیان هەیە (1) ژن و (3) پیاو كاندیدەكانی یەكێتی -    سوارە شەهید ئارام -    دانا ئەحمەد -     نەرمین مەعروف كاندیدەكەی بزوتنەوەی گۆڕان -    شوناس حسێن یەكێتی و گۆڕان بە هاوپەیمانێتی بەشدارن بەڵام لەم هەڵبژاردنەدا دەنگ ناگوازرێتەوە لە كاندید بۆ كاندیدێكی تر تەنانەت لەناو یەك لیست و هاوپەیمانێتیشدا. لە هەڵبژاردنی رابردوو 2018 دا یەكێتی ( 51 هەزارو 415) دەنگ و بزوتنەوەی گۆڕان ( 43 هەزارو 1609 دەنگی بەدەستهێناوە، كۆی دەنگی هەردووكیان دەكاتە ( 94 هەزار و 575) دەنگیان بەدەستهێناوە، ئەم دەنگانە ئەگەر وەك خۆیان بمێنن بەشی لانی كەم (3) كورسی دەكات، بەڵام هەموو پێشبینیەكان بۆ ئەوەن دەنگەكانی بزوتنەوەی گۆڕان وەك خۆیان نامێنن و كەم دەبن هەم بەهۆی كێشە ناوخۆییەكان و هەم بەهۆی بەشداری لە حكومەت. بەڵام لەم بازنەیەدا ئەگەری دەرچوونی كاندیدەكەی بزوتنەوەی گۆڕان لە بازنەكانی تر زیاترە بەهۆی زۆری دەنگی گۆڕان لەم بازنەیە. یەكێتی نیشتمانی كوردستان ئەگەری دەرچوونی كاندیدە ژنەكەی ( د. نەرمین مەعروف) زۆرەو چاوەڕوانیش دەكرێت یەكێك لەكاندیدە پیاوەكانیش بەرێت، ئەگەر كاندیدەكەی نەوەی نوێ و كاندیدە سەربەخۆكان بەشی زۆری دەنگەكان نەبەن. نەوەی نوێ: لە بازنەی (1) نەوەی نوێ رۆژنامەنووس ( رێبوار عەبدولڕەحمان)ی كاندیدكردووە، دەنگی نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو ( 14 هەزارو 852) دەنگی هەبووە، ئەگەری هەڵكشانی دەنگەكانی دەكرێت، بۆیە لەناو كاندیدە پیاوەكانی نەوەی نوێ لەپارێزگای سلێمانی ئەم كاندیدەی نەوەی نوێ چانسی لە هەموو كاندیدە پیاوەكانی تری جوڵانەوەكەی زیاترە. یەكگرتووی ئیسلامی: لەم بازنەیەدا یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (دارا سێکانیانی) كاندیدكردووە، لەناو هێزەكانی تردا لە هەڵبژاردنی رابردوو یەكگرتوو كەمترین دەنگی لەم بازنەیەدا هەبووە كە ( 7 هەزارو 500) دەنگە، بۆیە ئەگەری دەرچونی كاندیدەكەی یەكگرتوو لاوازە.  پارتی: لەم بازنەیەدا پارتی دیموكراتی كوردستان ژنێكی كاندید كردووە بەناوی ( یادگار مه‌حمود نه‌سڕوڵڵا)ی كاندید كردووە، لە هەڵبژاردنی رابردوودا  پارتی (14 هەزارو 638) دەنگی هەبووە لەم بازنەیەدا، ئەم كاندیدەی پارتی یەك ركابەری هەیە ئەویش كاندیدەكەی یەكێتیە، ئەگەرچی دەنگی یەكێتی لەم بازنەیە زیاتر لە سێ هێندەی دەنگی پارتیە، بەڵام لەبەر ئەوەی دەنگی پارتی رێكخراوو مونەزەمەو بە بەراورد بەدەنگی لایەنەكانی تر، بۆیە كاندیدە ژنەكەی پارتی ئەگەر دەریش نەچێت كێبەركێكارێكی سەختی كاندیدەكەی یەكێتی دەبێت. سەربەخۆكان: لەم بازنەیەدا ژمارەیەك كاندیدی سەربەخۆ هەیە،    -    د.رێبوار كەریم مەحمود  -    ئیبراهیم ئەحمەد -    بەناز شێخ تەها كەسنەزانی  -    رزگار محەمەد ئەمین پێنجوێنی لەناو كاندیدە سەربەخۆكاندا ( د. رێبوار كەریم) چانسی دەرچونی زیاترە، كە لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا كارەكانی لەپەرلەمانی عێراق بووە بە هەڵمەتی هەڵبژاردنێكی دیار بۆی. پێشبینیەكان بۆ كاندیدەكانی ئەم بازنەیە قورسە بەڵام كێبەركێ توندەكە دەكەوێتە نێوان چوار كاندیدی پیاو بۆ بەدەستهێنانی ( 3) كورسی و (2) كاندیدی ژن بۆ بەدەستهێنانی (1) كورسی واتا كێبەركێكە لەنێوان (6) كاندیدا دەبێت بۆ بەدەستهێنانی (4) كورسی: كاندیدە پیاوەكان كە ئەگەری دەرچوونیان زۆرە: -    سوارە شەهید ئارام       یەكێتی -    رێبوار عەبدولڕەحمان      نەوەی نوێ -    رێبوار كەریم        سەربەخۆ -    شوناس حسێن       گۆڕان كاندیدە ژنەكان كە ئەگەری دەرچوونیان هەیە: -    نەرمین مەعروف   یەكێتی -    یادگار مەحمود        پارتی    چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٢)ی پارێزگای سلێمانی بازنەی (2): کە ناسێنراوە بە بازنەی )باشوری قەزای سلێمانی + قەرەداغ) دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٢)) چارتی ژمارە (٢) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەم شێوەیەن؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی -    بڕیار رەشید  -    د. ئاسۆ فەرەیدون 2.    بزوتنەوەی گۆڕان -    د.ڕێزان ئەحمەد هەردی 3.    پارتی دیموکرات -    شنۆ نوری عەبدوڵا 4.    نەوەی نوێ -    بەدریە ئیبراهیم 5.    کۆمەڵی دادگەری -    مرواری محەمەد عەلی  6.    یەکگرتووی ئیسلامی -    نیەتی 7-    سەربەخۆكان -    سەركەوت شەمسەدین  -    نەورۆز عەباس مانگر  -    سەناریا عەبدوڵا -    روناك مەجید فەرەج  -    كاروان مەحمود حاجی 8-    حزبی سۆسیالیست  -    مهاباد محەمەد 9-    قادیمون -    سەلوا حسێن  شیکردنەوەی بازنەی (٢): 1.    لەم بازنەیەدا (3) بەربژێر سەردەکەون، کە پێویستە (١) بەربژێریان ئافرەت بێت، لەم بازنەیەدا زۆربەی كاندیدەكانی ژنن ( پارتی، گۆڕأن، نەوەی نوێ، كۆمەڵ، یەكێتی) ژنییان كاندیدكردووە، بۆیە كێبەركێی توند لەم بازنەیەدا لە نێوان كاندیدە ژنەكاندا دەبێت.  لەم بازنەیەدا یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان بەهاوپەیمانێتی بەشداری دەكەن  یەكێتی و گۆڕان (3) كاندیدیان هەیە (1) ژن و (2) پیاو كاندیدەكانی یەكێتی -    د. ئاسۆ فەرەیدون -    بڕیار رەشید  كاندیدەكانی بزوتنەوەی گۆڕان -    د. رێزان ئەحمەد هەردی لە هەڵبژاردنی رابردوو 2018 دا یەكێتی ( 53 هەزارو 559) دەنگ و بزوتنەوەی گۆڕان ( 42 هەزارو 43) دەنگی بەدەستهێناوە، كۆی دەنگی هەردووكیان دەكاتە ( 95 هەزار و 602) دەنگ، ئەم دەنگانە ئەگەر وەك خۆیان بمێنن بەشی لانی كەم (3) كورسی دەكات. بەڵام لەم بازنەیەدا ئەگەری دەرچوونی كاندیدەكەی بزوتنەوەی گۆڕان لەم بازنەیە زۆرە لەبەر ئەوەی دەنگەكانی گۆڕان لەم بازنەیە زۆرەو كاندیدەكەشی ژنە كە ( د. رێزان ئەحمەد هەردی) یە. لەناو كاندیدەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان ئەگەری دەرچوونی ( د. ئاسۆ فەرەیدون) زۆرەو دەنگەكانی یەكێتی ئەگەر وەك خۆی بمێنێتەوە ئەگەری دەرچونی كاندیدی دووەمیشی هەیە. نەوەی نوێ: لەبازنەی (2)ی سلێمانی نەوەی نوێ ژنێكی كاندید كردووە، لە هەڵبژاردنی رابردوو (15 هەزارو 551) دەنگی بەدەستهێناوە، دەچێتە ململانێی سەختەوە لەگەڵ كاندیدەكەی گۆڕان، بەبەرارود بە دەنگی كانددیدەكەی گۆڕان دەنگی كاندیدەكەی نەوەی نوێ كەمترە، ئەگەر چی ئەگەری دابەزینی دەنگەكانی گۆڕان و هەڵكشانی دەنگی نەوەی نوێ دەكرێت.  پارتی دیموكراتی كوردستان: پارتی دیموكراتی دیموكراتی كوردستان لەبازنەی (1) ژنێكی كاندید كردووە بەناوی( شنۆ نوری عەبدوڵا)، لە هەڵبژاردنی رابردوو  ( 13 هەزارو 750) دەنگی هەبووە، لەگەڵ كاندیدەكەی نەوەی نوێ و گۆڕأن دەچێتە ململانێی سەختەوە.  كۆمەڵی ئیسلامی لە بازنەی (1) كۆمەڵی ئیسلامی ژنێكی كاندید كرووە بەناوی ( مرواری محەمەد) لە هەڵبژاردنی رابردوو كۆمەڵ لەم بازنەیە ( 13 هەزارو 509 ) دەنگی هەبووە، ئەگەری دەرچونی لاوازە.  سەربەخۆكان: لەبازنەی (1) جگە لە دوو كاندیدە پیاوەكەی یەكێتی ژمارەیەك كاندیدی سەربەخۆ هەیەن  -    سەركەوت شەمسەدین  -    نەورۆز مانگر  -    سەناریا عەبدوڵا -    روناك مەجید فەرەج  -    كاروان مەحمود حاجی لەناو كاندیدە سەربەخۆكاندا (سەركەوت شەمسەدین) دیارترینیانە، چونكە سێ ساڵی رابردووی پەرلەمانی عێراق هەموو كار و چالاكییەكانی بووەتە هەڵمەتی هەڵبژاردن بۆی.  پێشبینیەكان بۆ كاندیدەكانی ئەم بازنەیە جیاوازە كێبەركێ توندەكە دەكەوێتە نێوان (3 )  كاندیدی پیاو بۆ بەدەستهێنانی (2) كورسی و (4) كاندیدی ژن بۆ بەدەستهێنانی (1) كورسی واتا كێبەركێكە لەنێوان (7) كاندید دەبێت بۆ بەدەستهێنانی (3) كورسی: كاندیدە پیاوەكان كە ئەگەری دەرچوونیان زیاترە: -    ئاسۆ فەرەیدون        یەكێتی -    بڕیار رەشید      یەكێتی -    سەركەوت شەمسەدین        سەربەخۆ یەكێك لەو سێ كاندیدە ئەگەری دەرچونی زیاترە: -    د. رێزان ئەحمەد هەردی  گۆڕان  -    شنۆ نوری        پارتی  -    مرواری محەمەد   كۆمەڵ -        چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٣)ی پارێزگای سلێمانی بازنەی (3): کە ناسێنراوە بە بازنەی (هەڵەبجە + سەیدسادق + شارەزوور + پێنجوێن) دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٣)) چارتی ژمارە (٣) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨   بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەم شێوەیەن؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی -    چرۆ حەمە شەریف 2.    بزوتنەوەی گۆڕان -    نیەتی 3.    پارتی دیموکرات -    د. ئه‌شواق نه‌جمه‌دین جاف 4.    نەوەی نوێ -    ئاریان عەزیز تاوگۆزی 5.    کۆمەڵی دادگەری -    ئەحمەدی حاجی ڕەشید 6.    یەکگرتووی ئیسلامی -    موسەنا ئەمین كاندیدی سەربەخۆ 7- حزبی سۆسیالیست -    ئامانج محەمەد ئەمین  8- وئام عراقی  -    نرمین غەریب 10-    حزبی زەحمەتكێشان -    نەبەز جەمال  شیکردنەوەی بازنەی (٣): لەم بازنەیەدا (3) بەربژێر سەردەکەون، کە پێویستە (١) بەربژێریان ئافرەت بێت.  بزوتنەوەی گۆڕأن و یەكێتی بە هاوپەیمانێتی بەشدارن، گۆران ئەم بازنەیەی جێهێشتووە بۆ یەكێتی  واتا لەم بازنەیەدا گۆڕان دەنگ بە كاندیدی یەكێتی دەدات، یەكێتی لەگەڵ كۆمەڵ و یەكگرتوو جۆرێك لە تەنسیق و لێكتێگەیشتنی هەیە  یەكێتی لەم بازنەیەدا تەنیا چاوی لە بەدەستهێنانی كاندیدی كۆتای ژنانە و ژنێكی كاندیدی كردووە بەناوی ( چرۆ حەمەرەشید) دەنگی یەكێتی لە هەڵبژاردنی رابردوو لەم بازنەیە ( 25 هەزارو 473 ) دەنگە و دەنگی گۆڕان ( 18 هەزارو 912) دەنگە كە بەهەردوكیان دەكاتە ( 44 هەزارو 385) دەنگ. ئەم دەنگانەی یەكێتی و گۆڕان پێكەوە ئەگەر كەمیش بكات بە ئاسانی دەتوانێت كورسیەكی كۆتای ژنان سەربخات، واتا ئەگەری دەرچونی كاندیدەكەی یەكێتی زۆرە. پارتی دیموكراتی كوردستان لەم بازنەیە پارتی ژنێكی كاندید كردووە بەناوی (د. ئەشواق جاف) پارتی لەم بازنەیە لە  هەڵبژاردنی پێشوو ( 13 هەزارو 815) دەنگی هەبووە، ئەم كاندیدە دەبێتە كێبەركێكارێكی سەرسەختی كاندیدەكەی یەكێتی. كۆمەڵی دادگەری كوردستان كۆمەڵی دادگەری كوردستان لەم بازنەیە ( ئەحمەد جاجی رەشید) پەرلەمانتاری ئێستای حزبەكەی كاندید كردووە، لە هەڵبژاردنی رابردوو كۆمەڵ لەم بازنەیە ( 15 هەزارو 946) دەنگی هەبووە، بەلەرچاوگرتنی دەنگی رابردوو و بارودۆخی ئێستای كۆمەڵ و كاندیدەكەی ئەگەری دەرچونی زۆرە . یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەم بازنەیەدا ( موسەنا ئەمین)ی پەرلەمانتاری ئێستای كاندید كردووە، دەنگی یەكگرتوو لەم بازنەیە ( 14 هەزارو 541) دەنگە و هێزی چوارەمە  لەم بازنەیە دوای یەكێتی و گۆڕان و كۆمەڵ، بۆیە بەلەرچاوگرتنی كاریگەری كاندیدەكەو لێكتێگەیشتنی یەكگرتوو  لەگەڵ یەكێتی ئەگەری دەرچونی زۆرەو دەبێتە كێبەركارێكی سەرسەختی كاندیدەكەی نەوەی نوێ. نەوەی نوێ نەوەی نوێ لەم بازنەیە ( ئاریان تاوەگوزی) كاندید كردووە، ئەم كاندیدە چالاكوانێكی دیاری سیاسیە، دەنگی نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو لەم بازنەیە ( 8 هەزارو 671) دەنگی هەبووە، كەمترین دەنگە بە بەراورد بە بازنەكانی دیكە، بۆیە ئەگەری دەرچونی بەهێز نیە و دەبێتە ركابەری كاندیدەكەی یەكگرتوو.  پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی بازنەی هەڵەبجە كە (3) كورسیە (2) پیاو و (1) ژن: لە سێ كاندیدی پیاو ئەگەری دەرچونی دوانیان هەیە : - ئەجمەد حاجی رەشید   كۆمەڵ - موسەنا ئەمین   یەكگرتوو  - ئاریان تاوەگۆزی  نەوەی نوێ لەم دوو كاندیدی ژن ئەگەری دەرچونی یەكێكیان هەیە: -    چرۆ حەمەرەشید   یەكێتی  -    ئەشواق جاف   پارتی   چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٤)ی پارێزگای سلێمانی بازنەی (٤): کە ناسێنراوە بە بازنەی (پشدەر + ڕانیە + دوکان) دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٤)) چارتی ژمارە (٤) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەم شێوەیەن؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی -    غەریب ئەحمەد -    بەدریە عەبدوڵا -      2.    بزوتنەوەی گۆڕان -    بەکر بایز 3.    پارتی دیموکرات -    ناسکە عەبدوڵڵا 4.    نەوەی نوێ -    سروە عەبدولواحید 5.    کۆمەڵی دادگەری -    سۆران عومەر 6.    یەکگرتووی ئیسلامی -    نیەتی 7- كاندیدە سەربەخۆكان -    محەمەد حسێن -    ئامانج ئەحمەد 8- حزبی سۆسیالیست  -    هەمزە رەسوڵ 9- حزبی زەحمەتكێشان -    ئەحمەد خدر شیکردنەوەی بازنەی (4): 1.    لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پیویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. بزوتنەوەی گۆڕأن و یەكێتی بە هاوپەیمانێتی بەشدارن، یەكێتی بە دووكاندید ( كاندیدێكی ژن و كاندیدێكی پیاو) بەشدارەو گۆڕانیش بە كاندیدێكی پیاو بەشدارە  یەكێتی لە هەڵبژاردنی رابردوو لەم بازنەیە ( 64هەزارو 287) دەنگ و دەنگی گۆڕان ( 32هەزارو 258) دەنگە كە بەهەردوكیان دەكاتە ( 96هەزارو 545) دەنگ. ئەم دەنگانەی یەكێتی و گۆڕان پێكەوە ئەگەر كەمیش بكات بە ئاسانی دەتوانێت دووبۆ سێ كورسی مسۆگەر بكات. یەكێتی چاوی لەوەیە كاندیدە پیاوەكەی دەربچێت بەناوی ( غەریب ئەحمەد) و ژنەكەشی دەربچێنێت بەناوی( بەدریە عەبدوڵا) كەئەمەیان سەختە، تەنیا لەحاڵێكدا دەبێت ئەگەر سروە عەبدولواحید بەدەنگی خۆی دەربچێت و كۆتا نەبات. بزوتنەوەی گۆڕان چاوی لەوەیە كاندیدەكەی دەربچێت لەو بازنەیە بەناوی ( بەكر بایز)  پارتی دیموكراتی كوردستان لەم بازنەیە پارتی ژنێكی كاندید كردووە بەناوی (ناسكە عەبدوڵا) پارتی لەم بازنەیە لە  هەڵبژاردنی پێشوو ( 16هەزارو 676) دەنگی هەبووە، ئەم كاندیدە دەبێتە كێبەركێكارێكی سەرسەختی كاندیدەكەی یەكێتی و نەوەی نوێ. كۆمەڵی دادگەری كوردستان كۆمەڵی دادگەری كوردستان لەم بازنەیە ( سۆران عومەر) پەرلەمانتاری پێشووی حزبەكەی كاندید كردووە، لە هەڵبژاردنی رابردوو كۆمەڵ لەم بازنەیە ( 20هەزارو 893) دەنگی هەبووە، بەلەرچاوگرتنی دەنگی رابردوو و بارودۆخی ئێستای كۆمەڵ و كاندیدەكەی ئەگەری دەرچونی زۆرە . یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەم بازنەیەدا كاندیدی نیە  نەوەی نوێ نەوەی نوێ لەم بازنەیە ( سروە عەبدولواحید)ی كاندید كردووە، ئەم كاندیدە پێشتر پەرلەمانتاری عێراق بووەو خوشكی سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێیە، نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو لەم بازنەیە ( 18هەزارو 58) دەنگی هەبووە، زۆرترین دەنگی نەوەی نوێیە بە بەراورد بە بازنەكانی دیكە، بۆیە ئەگەری دەرچونی بەهێزە و چاوەڕوان دەكرێت بە دەنگی خۆی دەربچێت، ئەوكات كۆتا جێدەهێڵێت بۆ كاندیدە ژنەكانی پارتی و  یەكێتی.  پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی ئەم بازنەیە كە (4) كورسیە (3) پیاو  (1) ژن: لە سێ كاندیدی پیاو ئەگەری دەرچونی دوانیان بەهێزە : - سۆران عومەر  كۆمەڵ  - غەریب ئەحمەد   یەكێتی - بەكر باییز   گۆڕان  لەم سێ كاندیدی ژن ئەگەری دەرچونی یەكێكیان هەیە: سروە عەبدولواحید   نەوەی نوێ  بەدریە عەبدوڵا     یەكێتی  ناسكە عەبدوڵا    پارتی  كاندیدە سەربەخۆكان لەم بازنەیە ئەگەری دەرچونیان لاوازە   چانسی بەربژێرەکانی بازنەی (٥)ی پارێزگای سلێمانی بازنەی (٥): کە ناسێنراوە بە بازنەی (کەلار + دەربەندیخان + کفری + چەمچەماڵ + بەشێکی خانەقین) دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٥)) چارتی ژمارە (٥) ئەنجامی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ بەربژێری لایەنەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەم شێوەیەن؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی -    كاروان یاروەیس    -    رزگار محەمەد -    سروە  2.    بزوتنەوەی گۆڕان -    هۆشیار عومەر   3.    پارتی دیموکرات -    غەزالە محەممەد   4.    نەوەی نوێ -    مۆفەق حسێن 5.    کۆمەڵی دادگەری -    نیەتی 6.    یەکگرتووی ئیسلامی -    نیەتی 7-  كاندیدی سەربەخۆ -    یوسرا رەجەب -    غالب محەمەد  8- حزبی سۆسیالیست -    بەهمەن ئەحمەد 9- ویئام عراقی -    كەریم حسێن 10-     قادمون -    كونول نورەدین -    رێبین عەبدولڕەحمان -    دارەوان عەبدوڵا 11كاندیدی سۆسیالیست -    هەڤاڵ محەمەد  شیکردنەوەی بازنەی (5): 1.    لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. بزوتنەوەی گۆڕان و یەكێتی بە هاوپەیمانێتی بەشدارن، یەكێتی بە سێ كاندید ( دوو كاندیدی پیاو و كاندیدێكی ژن) بەشدارەو گۆڕانیش بە كاندیدێكی پیاو بەشدارە.  یەكێتی لە هەڵبژاردنی رابردوو لەم بازنەیە ( 34هەزارو 685) دەنگ و دەنگی گۆڕان (  22هەزارو 267) دەنگە كە بەهەردوكیان دەكاتە ( 56 هەزارو 952) دەنگ، ئەم دەنگانەی یەكێتی و گۆڕان پێكەوە توانای دەرچونی دوو كاندیدی هەیە . یەكێتی چاوی لەوەیە یەكێك لە كاندیدە پیاوەكانی  دەربچێت  ( رزگار محەمەد یان كاروان یاروەیس) و ژنەكەشی كە (سروە محەمەدە) دەربچێنێت. بزوتنەوەی گۆڕان چاوی لەوەیە كاندیدەكەی دەربچێت لەو بازنەیەبەناوی ( هۆشیار عومەر)،بەڵام كاندیدێكی بەهێز كە ( غالب محەمەد)ەو پەرلەمانتاری ئێستای گۆڕانە لە بەغداد ركابەرێتی و ئەگەری دەرچونی لەهەموو كاندیدە پیاوەكانی ئەو  بازنەیە زیاترە، بەم كاندیدە، دەنگەكانی بزوتنەوەی گۆڕان ناڕایەكان پەرت دەبێت.   پارتی دیموكراتی كوردستان لەم بازنەیە پارتی ژنێكی كاندید كردووە بەناوی (غەزالە محەمەد) پارتی لەم بازنەیە لە  هەڵبژاردنی پێشوو ( 9هەزارو 701) دەنگی هەبووە، ئەم كاندیدە دەبێتە كێبەركێكارێكی  كاندیدەكەی یەكێتی و سەربەخۆكان كەیوسرا رەجەب بەسەربەخۆ كاندیدە. كۆمەڵی دادگەری كوردستان كۆمەڵی دادگەری كوردستان لەم بازنەیە كاندیدی نیە. یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەم بازنەیەدا كاندیدی نیە  نەوەی نوێ نەوەی نوێ لەم بازنەیە ( مۆفەق حسێن)ی كاندید كردووە،  نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو لەم بازنەیە ( 12هەزارو 471) دەنگی هەبووە، بەبەراورد بە دەنگی یەكێتی و گۆڕان لەو بازنەیە كە یەكێتی لەو بازنەیە تەنسیقی لەگەڵ كۆمەڵ و یەكگرتوو هەیەو ئەوانیش كاندیدیان نیە لەگەڵ كاندیدە سەربەخۆكان، ئەگەری دەرچونی ئەم كاندیدەی نەوەی نوێ لاوازە. كاندیدە سەربەخۆكان لەم بازنەیە دوو كاندیدی سەربەخۆی بەهێز هەیە ئەوانیش ( غالب محەمەد و یوسرا رەجەبە) غالب محەمەد بەهۆی چالاكیەكانی لە خولی ئێستای پەرلەمان و پاڵپشتی جەماوەری ئەگەری دەرچونی بەهێزە یوسرا رەجەب لە كاندیدە ژنەكانی تر لەم بازنەیە دیارترە.  پێشبینی بۆ دەنگی كاندیدەكانی ئەم بازنەیە كە (4) كورسیە (3) پیاو  (1) ژن: لە چوار كاندیدی پیاو ئەگەری دەرچونی سیانیان هەیە : - غالب محەمەد  سەربەخۆ - رزگار حەمە     یەكێتی - كاروان یاروەیس   یەكێتی - هۆشیار عومەر    گۆڕان  كێبەركێیكە لە نێوان سێ كاندیدی ژن دەبێت : یوسرا رەجەب   سەربەخۆ   - سروە محەمەد یەكێتی  - غەزالە  محەمەد  پارتی  تێبینی:  •    ئەم شیكاریە  لەبەرچاوگرتنی (دەنگی پێشوو + خوێندنەوە بۆ هەڵوێستی لایەنەكان + ئەدایان لە سێ ساڵی رابردوو)دا وەرگیراوە. •    لەم هەڵبژاردنەدا  بەدەستهێنانی كورسی پلەبەندی حزبەكان دیاری دەكات نەك دەنگ، چونكە دەكرێت حزبێك لە كۆی هەموو بازنەكان (100 هەزار) دەنگ بهێنێت، بەڵام یەك كورسی بەدەستنەهێنێت، بەڵام حزبێك (50 هەزار) دەنگ بەدەستبهێنێت و (2) كورسی بەرێت.  •    ئەگەری ساختەكاری و رێككەوتن  و دابەشكاری ژێر بەژێری كورسیەكان، ئەگەرێكی بەهێزەو ئەوەی بەپلەی یەكەم كاریگەری راستەوخۆی لەسەر  یەكلاكردنەوەی دەنگ و كورسیەكان دەبێت ساختەكاری و رێككەوتنە نەك دەنگی دەنگدەران . •    چاوەڕوانی شەپۆلێكی زۆری بەشداری نەكردن و بایكۆت دەكرێت لە هەڵبژاردنی داهاتوودا.   

درەو: دەنگی ئەمریكا بەهۆی زللەی گەنجێكی فەلەستینی لە گەنجێكی جوڵەكەو كاردانەوەی جولەكە توندەڕەوەكان شەڕی ئیسرائیل - فەلەستین هەڵگیرسا، ( ئیتا مار بێن)ی پەرلەمانتاری ئیسرائیل كە بەرەچەڵەك جولەكەی كوردی عێراقە  سەركردایەتی جولەكە توندڕەوەكان دەكات، مونا كوردی یەكێكە لەو چالاكوانانە فەلەستینیانەی لە ئێستادا بووەتە سیمبولی ناڕەزاییەكان. Share            Print هەواڵی شەڕ و پـێکدادانی ئەم جارەی نێوان ئیسرائیلیـیەکان و فەلەستینیـیەکان لەوەوە بوو بە باسی میدیاکانی جیهان، کاتێک گەیشتە مزگەوتی ئەلەئەقسا، بەڵام لە بنەڕەتدا لە ڕەفتارێکی سەرکێشانەی گەنجێکی فەلەستینی تەمەن 17 ساڵەوە دەستیپـێکرد. لە ناوەڕاستی مانگی چوار، لە ناو میترۆ پاسێکی ئۆرشەلیم دوو لاوی ئیسرائیلی پـێکەوە سەرقاڵی قسەکردنی خۆیان بوون، بەڵام لەناکاو گەنجێکی فەلەستینی کە دیارە پـێشتر لەگەڵ هاوڕێی خۆی پلانی بۆ هێرشەکە دانابوو، شەقازلەیەکی توند دەکێشێت بە یەکێک لەو دوو لاوە ئیسرائیلیـیە، پاشان ڤیدیۆی هێرشەکە لەسەر تیک تۆک بڵاودەکەنەوە. بڵاوکردنەوەی ئەم ڤیدیۆیە کاردانەوەی توندی ژمارەیەک لە ئیسرائیلیـیە توندڕەوەکانی لێکەوتەوە کە وەک سووکایەتیپـێکردنێک لە ڤیدیۆکە دەڕوانن، بۆیە سەدان کەس لە توندڕەوانی ناو ڕێکخراوی لەهاڤە Lehava کەوتنە هێرشکردنە سەر عەرەبەکان لە چەند ناوچەیەک، لەوانە لە گوندی بێت ئیکسای باشوری ئۆرشەلیم 3 ئۆتۆمبیلی عەرەبەکانیان سووتاند و بە بۆیاخی ڕەش لەسەر جادەکەیان نووسی لە بارەی کاردانەوەکەیان لەسەر ڤیدیۆی تیک تۆکەکە. ئەوەی جێی سەرنجە یەکێک لە سەرکردەکانی ئەو توندڕەوانە ئیتامار بێن گڤیرە (Itamar Ben-Gvir) کە بە ڕەچەڵەک کوردی جووی عێراقە و ئەندام پەرلەمانی ئیسرائیلە. توندوتێژیـیەکان ڕۆژ لە دوای ڕۆژ زیاتربوون و ڕۆژانە توندڕەوانی هەردوولا پەلاماری خەڵکی ئاسایـیان دەدا. هاوکات کێشەی ژمارەیەک ماڵی گەڕەکی شێخ جەراحی ئۆرشەلیم سەری‌هەڵدایەوە، ئەمەش هێندەی دیکە دۆخەکەی ئاڵۆزترکرد. ئەم کێشەیە دەگەڕێتەوە بۆ دەیان ساڵ لەمەوبەر کە وەک دەڵێن ڕێکخراوی ئیسرائیلی ئەو موڵک و ماڵانەی کڕیوەتەوە و ئێستا کەسانێک تیایاندا دانیشتوون موڵکی خۆیان نیـیە، بەڵام خێزانە فەلەستینیـیەکان ئەوە ڕەتدەکەنەوە و دەڵێن خۆیان خاوەنی ڕاستەقینەن. ئەمەش جێی سەرنجە کە یەکێک لەو چالاکوانە فەلەستینیانەی ئێستا بووەتە سمبوڵی ناڕەزایی دانیشتوانی ئەو گەڕەکە مونا ئەلکوردە کە لە ڕێگەی ئینستگرامەکەیەوە داوادەکات بە هانایانەوە بچن. پاشان توندوتێژیـیەکان گەیشتە ناو مزگەوتی ئەقسا و لە پـێکدادانی نێوان پـۆلیسی ئیسرائیلی و فەلەستیـنیـیەکاندا دەیان کەس برینداربوون. لەگەڵ ئەوانەشدا، لە کەرتی غەززەوە موشەکبارانی ئیسرائیل دەستیپـێکرد، ئەمەش هێندەی دیکە ئیسرائیلیـیەکانی توڕەکرد، بۆیە لەشکری ئیسرائیل کەوتە وەڵامدانەوەی هێرشەکان بە فڕۆکە و بە موشەک لە کەشتیـیەکانیەوە لە دەریاوە.زیاتر لە 26 فەلەستینی لە غەززە کوژراون، لەوانە2 سەرکردەی حەماس و جیهادی ئیسلامی. هاوکات لە دوێنێ و ئەمڕۆ سێشەممە زیاتر لە 300 موشەک لە غەززەوە گیراونەتە ئیسرائیل. هەرەچەندە زۆربەی ئەو موشەکانە لە ئاسماندا بە سیستەمی بەرگری ئاسنی ئیسرائیل تێکشکێنراون، بەڵام لەو موشەکانەشی کەوتوونەتە شوێنی دانیشتوان زیانی گیانی و مادیـیان لێکەوتووەتەوە. 2 ژنی ئیسرائیلی لە عەسقلان کوژراون و زیاتر لە 20 کەسیش برینداربوون. لە پاش ئەو زیانە گیانیانە، بەنیامین نەتەنیاهو، سەرۆک وەزیری ئیسرائیل فەرمانی کرد هێرشی توندتر بکرێتە سەر حەماس لە غەززە. لەشکری ئیسرائیل داوای لە فەلەستینیـیەکان کرد لە شوێنی بارەگاکانی حەماس و گروپە چەکدارەکانی دیکە دوربکەونەوە. توندوتیژیـیەکان هەتا دێت و زیاتر دەبن و هیچ هەوڵێکی جدی نیـیە بۆ ڕاگرتنی ئەو شەڕە موشەکیـیانە، بەڵام سەرئەنجام هەر بە کۆتایی دەکات و ئەوەی باجە گەورەکەی ئەم شەڕە دەدات تەنیا خەڵکی سیڤیلە.

(درەو): رۆژنامەی فاینانشێل تایمز لە راپۆرتێكدا لەسەر دەستگیركراوانی بادینان نوسیویەتی" كوردستان بەرەو ستەمكاریی دەڕوات.. هاوپەیمانێكی خۆرئاوا بیری دیموكراسی پشتگوێ دەخات، بنەماڵەی بارزانی‌و تاڵەبانی بەهۆی ناوچەی دژەفڕینەوە گەیشتنە لوتكە" رۆژنامەی (فاینانشێل تایمز)ی بەریتانی لە راپۆرتێكدا لەبارەی كەیسی رۆژنامەنوس‌و چالاكوانەكانی بادینان:  •    كوردستان بەرەو ستەمكاریی دەڕوات.. هاوپەیمانێكی خۆرئاوا بیری دیموكراسی پشتوگوێ دەخات. •    باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغداد دەڵێ بە چڕی چاودێری دۆسیەی گیراوەكان دەكات، بەڵام هەڵوێستی ئەمریكا هێشتا نەگەیشتوەتە ئەوەی رەخنە ئاڕاستەی هاوپەیمانە هەرێمییەكەی بكات (حكومەتی هەرێمی كوردستان).  •    بەڵام گرتنی ئەو رۆژنامەنوس‌و چالاكوانانە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ئیدانە كرا، ئەمەش شتێكی دەگمەن بوو، تیشك خرایەسەر رۆشتنی ئەم نیمچە دەوڵەتە بەرەو ستەمكاریی. •    هەرێمی كوردستان لەلایەن دوو بنەماڵەوە هەژموونی بەسەردا كراوە، یەكێكیان بنەماڵەی بارزانییە كە هەژمونیان بەسەر خۆرئاوای هەرێمی كوردستاندا هەیە‌و ئەوی تر بنەماڵەی تاڵەبانییە كە هەژمونیان بەسەر رۆژهەڵاتدا هەیە. •    بنەماڵەی بارزانی‌و تاڵەبانی هەژمونیان قوڵبوەتەوە بۆناو بواری بزنس‌و ئاسایش لەناو هەرێمی كوردستاندا. •    ساڵی 2020 رێكخراوی "فریدۆم هاوس" كە چاودێری مافەكانی مرۆڤ دەكات لە راپۆرتێكدا رایگەیاند، حكومەتی هەرێمی كوردستان، سەركوتكردن‌و تەنگپێهەڵچنینی دژی دەزگاكانی راگەیاندن چڕكردوەتەوە، بەڵام دەسەڵاتدارانی هەرێم ئەم بانكەشانە رەتدەكەنەوە.  •    كوردستانی عێراق بەهۆی ناوچەی دژە فڕینەوە، كە وڵاتانی خۆرئاوا سەپاندی، توانی جۆرێك لە ئۆتۆنۆمی وەربگرێت. •    ناوچەی دژەفڕین یارمەتی بنەماڵەی بارزانی‌و تاڵەبانیدا بگەنە لوتكە. •    دیپلۆماتكاران دەڵێن وڵاتانی خۆرئاوا دوودڵن لەوەی بەشێوەیەكی ئاشكرا رەخنە لە حكومەتی هەرێم بگرن، چونكە پشت بە هەرێمی كوردستان دەبەستن وەكو قەڵایەك لە شەڕی دژ بە تیرۆری ئیسلامیدا. •    پارتی‌و یەكێتی دژی ئەمریكا نین، لەبەر ئەم هۆكارەیە كە هێشتا ئەمریكا ئاگاداری سەركردە سیاسییەكانیانە. •    ئێستا هەرێمی كوردستان لەبری ئەوەی دیموكراتیەتێكی گەشەكردوو بێت لەژێر چاودێری خۆرئاوادا، بەڵام لەلایەن دوو بنەماڵەوە حوكم دەكرێت كە هەریەكەیان ناوچەیەكیان لەژێر دەستدایە.  •    قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت دەڵێت چەندین كەسی تر لەناو حكومەتدا هەیە كە هیچ پەیوەندییەكیان بە بنەماڵەی بارزانی‌و تاڵەبانییەوە نییە‌و ئەوانیش بە هەڵبژاردن پۆستەكانیان وەرگرتووە. •    هەرێمی كوردستان بەهۆی شەڕی ناوخۆی نێوان یەكێتی‌و پارتییەوە لە ساڵی 1994دا دابەشكرا بەسەر دوو بەشدا، سەرباری ئەوەی پێكەوە حكومەتیان دروستكردووە، بەڵام هێشتا هەرلایەكیان ئیدارەی ناوچەكەی خۆی دەدات.  •    پۆستی سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆكی حكومەت لای بنەماڵەی بارزانییە.  •    پارتی‌و یەكێتی دەستیان بەسەر ئابوریدا گرتووە، خەڵك پرسیار دەكەن لەبارەی ئەوەی داهاتی نەوت بۆ كوێ دەچێت.  

 راپۆرت: درەو گۆڕانکاری گەورە ڕویداوە لە پۆستە باڵاکان لای پارتی دیموکراتی کوردستان، پێشتر (مەسعود بارزانی و ئێستا نێچیرڤان بارزانی) پۆستی سەرۆکی هەرێمی لەلایەو پێشتر(نێچیرڤان بارزانی و ئێستا مەسرور بارزانی) پۆستی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی لەلایە، وەک لە ئێستا سەرۆکی هەرێم دەسەڵاتەکانی خۆیشی کە بەپێی یاسا پێیدراوە، سەرجەمیان مومارەسە ناکات و پێ نەدراوە!. ئایا ئاراستەی سەرۆکی حکومەتی ئێستا لە ناو پارتی هەمان بۆچوونی پێشوویان ماوە لە بارەی دەسەڵاتەکانی سەرۆکی هەرێمەوە؟ ئایا نێچیرڤان بارزانی  بە پۆستی سەرۆکێكی تەشریفاتی رازی دەبێت ؟. چاوەڕوان دەکرێت ئەمجارە ململانێکە لەبارەی شێوازی دابەشکردنی دەسەڵاتەکان لە نێو دەستوردا تەنها لە نێوان لایەنە سیاسییەکان نەمێنێتەوە، بەڵکو  ململانێ و جیاوازی بۆچونەكان  زیاتر ناوخۆی پارتی بگرێتەوە. دەستور چییە و چۆن دەنوسرێتەوە؟ بە مانایەکی گشتی دەستور گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی نێوان فەرمانڕەواو فەرمانپێکراوانە (حاکم و محکوم)، ترۆپکی یاساکانەو لە ڕێگەیەوە بنەما سەرەکییەکانی دەوڵەت، شێوازی سیستمەکەی، شێوەی حکومەتەکەی، رێکخستنی دەسەڵاتە گشتییەکانی دیاری دەکرێت. لەبەر ئەوەیە دەوترێت دەستور دایکی یاساکانە، یان دەستور بەرزترین یاسایە لە وڵاتدا. یان بە مانایەکی تر دەستور بریتییە لە کۆمەڵە بنەمایەکی سەرەکی کە لە رێگەیانەوە، کاروبارەکانی دەوڵەت و چۆنیەتی پیادەکردنی حوکم رێکدەخرێت. لەلایەکی دیکەوە دەوترێت دەستور بریتییە لە کۆمەڵە یاسایەک، پەیوەندی تاک لە ناو دەوڵەتدا رێکدەخات، ئەرک و مافەکانی تاک بەرامبەر بە دەوڵەت دیاریدەکات و پەیوەندی نێوان تاکەکانی ناو کۆمەڵگاش رێکدەخات. بە شێوەیەکی گشتیش چەند ڕەگەزێکی هەیە کە بریتین لە؛ １.    دیباجە یان پێشەکی ２.    پێناسە ３.    ماف و ئازادییە گشتییەکان ４.    دابەشکردنی دەسەڵاتەکان  ５.    کۆتایی بەشی بەشێوەیەکی گشتی ئەو رێوشوێنانەی لەسەر ئاستی جیهان دەگیرێتەبەر بەتایبەتی لەو وڵاتانەی كە تازە دەبن بە خاوەنی دەستور یان رژێمە سیاسییەكانیان گۆڕانی بەسەردادێت یاخود دەستوریان هەیە‌ دەیگۆڕن یان هەمواری دەكەنەوە، پرۆسەی نوسینەوەی دەستور بە چەند قۆناغێكدا تێدەپەڕێت. قۆناغی یەكەم: دیاریكردن یاخود هەڵبژاردنی لیژنەیەك بۆ نوسینەوەی رەشنوسی دەستور. قۆناغی دووەم: نوسینەوەی رەشنوسی دەستور لەلایەن لیژنە راسپێردراوەكەوە. قۆناغی سێیەم: رەوانەكردن‌و پەسەندكردنی رەشنوسی دەستور لە پەرلەمان. قۆناغی چوارەم: ئەنجامدانی ریفراندۆمی گشتی‌و دەنگدانی خەڵك بۆ پەسەندكردنی یان رەتكردنەوەی دەستورەكە. پرسی دەستور لە هەرێمی کوردستان ئێستا هەرێمی كوردستان ئەگەرچی ٣٠ ساڵە خاوەن ئەزمونی حکومڕانییە و سەرباری ئەوەی خاوەنی زیاتر لە ڕەشنوسێکی دەستورە بەڵام دەستورێکی نوسراوی کارپێکراوی نییە، لە ساڵی 1992ەوە دوای یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، چەندین هەوڵ هەبووە بۆ ئەوەی دەستورێك بۆ هەرێم بنوسرێتەوە، بەڵام بەهۆی ناكۆكی لایەنەكان، نەتوانراوە دەستور پەسەند بكرێت. نەوشیروان مستەفا لە کۆنفرانسە ناوخۆییەکانی بزوتنەوەکەیدا ڕۆژی ١٨ی٦ی٢٠١٣ لە وتارێکیدا لەبارەی دەستورەوە ئاماژەی بەوەدا "پێمخۆشە ئەو راستیەتان بۆ باس بکەم کە لەدوای هەڵبژاردنی یەکەم و لە کاتی یەکەم پەرلەمانی کوردستان سێ پڕۆژەی دەستور خرایە بەردەم پەرلەمان، بەڵام ئەو زەمانە سەرۆکایەتی پەرلەمان بەدەستی پارتیەوە بو و نەیانهێشت گفتوگۆ لەسەر ئەو پڕۆژانە بکرێت بۆ ئەوەی سەدام حوسێن لێیان عاجز نەبێت، لەدوای ئەوەش کە شەڕی ناوخۆ دەستی پێکرد و دواتر کەوتینە گفتوگۆ و من یەکێک بوم لە وەفدەکەی یەکێتی لە پاریس ئەو کەسەی سەرپەرشتی کۆبونەوەکانی هەردولای دەکرد ناوی میسیۆ دۆران راوێژکاری دیبلۆماسی سەرۆک میتران بو، پێشنیاری بۆ کردین بۆ ئەوەی رێکخستنێکی یاسایی و سیاسی خۆمان بکەین؛ باشترین مامۆستاکانی یاسای دەستوری فەرەنسامان بۆ کۆدەکەنەوە بۆئەوەی دەستورێک بۆ هەرێمی کوردستان بنوسن و ئامادەی بکەن و وەسیقەیەکی دەستوریمان هەبێت، دیسانەوە وەفدی پارتی رازی نەبون دەستورێکمان هەبێت بۆ ئەوەی دڵی سەدام حوسێنمان لێ نەهێشێت، کەچی ئێستا ئەوان ئێمە بەدژی دەستور دەناسێنن". ساڵی 2009 لە كۆتایی خولی سێیەمی پەرلەماندا، پارتی‌و یەكێتی پرۆژە دەستورێكیان بۆ هەرێم نوسییەوە، لە كۆتاییەكانی ئەو خولەدا لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەندكرا‌و لەڕێگەی بریكارەكانی دابەشكردنی خۆراكەوە دەقی پرۆژە دەستورەكە بەسەر هاوڵاتیاندا دابەشكرا. پرۆژەكە لە (122) ماددە پێكهاتبوو، لە 24ی ئابی 2009 لەلایەن خولی سێیەمی پەرلەمانەوە لەكۆی (97) ئەندامی ئامادەبوو (96) دەنگی هێناو پەسەندكرا، هەر ئەوكات بڕیاردرا پرۆژە دەستورەكە بخرێتە راپرسییەوە، ئەم بڕیارەی پەرلەمان لەكاتێكدا بوو ماوەی یاسایی خولی سێیەم كۆتایی هاتبوو، بەوپێیەی لە تەمموزی 2009 هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەچوو بوو، بەڵام هێشتا پەرلەمانتارە نوێیەكان دەستبەكار نەبووبوون. كاتێك ئەو ساڵە بەرەیەكی بەهێزی ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەمانی كوردستان پێكهات (35 كورسی لە كۆی 111 كورسی) دەنگی ناڕەزایی دژی دەستورەكە بەرز بووەوەو رێگەیان نەدا بخرێتە راپرسی جەماوەرییەوە. 17ی ئازاری 2011‌و یەك مانگ دوای زنجیرە خۆپیشاندانە ناڕەزایەتییەكانی هەرێم كە بە خۆپیشاندانەكانی "17 شوبات‌و رۆژانی دوایی" ناسراوە، پەرلەمانی كوردستان بڕیاری‌ ژمارە (2)ی‌ پەسەندكرد، كە لە (10) ماددەو (35) خاڵ پێكهاتووە، یەكێك لە بڕیارەكانی بریتی بوو لە "گەڕاندنەوەی دەستور بۆ پەرلەمان بەمەبەستی هەمواركردنەوەو دروستكردنی كۆدەنگی سیاسی‌‌و سازانی نیشتمانی لەسەری"، بەڵام دواجار دەستور نەگەڕێندرایەوە پەرلەمان‌و پرۆژەكە پشتگوێخرا. ئەم پرۆژەیە ڕێو شوێن و قۆناغی زۆری بڕی کە لێرەدا بەوردی لەسەری دەوەستین. نوسینەوەی پرۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستان  قۆناغی یەكەم:  قۆناغی بڕیاردان لە نوسینی پرۆژەی دەستور دەركردنی بڕیاری ژمارە (26)ی پەرلەمانی كوردستان لە 7/11/2002، بووە دەستپێكی بنیاتنانی پرۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستانی عێراق، وێڕای ڕەزامەندبوونی (36) حزبی كوردستانی لەشاری كۆیە هەر لەو ساڵەدا، ئەویش بەو مەرجەی پێداچوونەوەی بۆ بكرێت لەبەر ڕۆشنایی ئەو پەرەسەندنانەی كەوا چاوەڕان كرابوون لە عێراقدا ڕوو بدات . قۆناغی دووەم: قۆناغی پێداچوونەوەی پرۆژەی دەستور بە بڕیاری ژمارە (5)ی پەرلەمانی كوردستان لە 8/9/2005 لیژنەی پێداچوونەوەی دەستور پێكهێنرا، كە كارەكانی لیژنەكە دەستی پێكرد لە 24/9/2005 تاوەكو 22/8/2006، لە 24/9/2005 پرۆژەكەیان داوە بە پەرلەمان، لیژنەكە ئەوەشیان خستەڕوو، كە گوایا زیاتر لە چل دەستووری كردووە بە سەرچاوەی كارەكەی، جێی ئاماژەیە لیژنەكەش لەم کەسانە پێكهاتبوو: قۆناغی سێیەم: قۆناغی بڵاوكردنەوەی پرۆژەی دەستور لەم قۆناغەدا دەستكراوە بە چاپكردن و بڵاوكردنەوەی پرۆژە دەستورەكە، بەڵام بە دانپێدانانی لیژنەكە خۆیان زیاتر لە (5) هەزار پێشنیاز و تێبینیان بۆ چووە، كە لە (22) دۆسیەدا ڕێكیانخستووەو ژوورێكیان بۆ تەرخان كردووە. قۆناغی چوارەم: تێپەڕاندنی پرۆژەی دەستور لە پەرلەمانی كوردستان خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 4/6/2009 چوار ساڵی یاسایی خۆی تەواوكرد. لە 17/5/2009، سەرۆكی هەرێم بڕیاری ژمارە (6)ی دەركرد كە تێیدا هاتووە "خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستانی عێراق كە لە 4/6/2009 كۆتایی پێدێت بەردەوام دەبێت و پەرلەمان دەمێنێتەوە تاكو هەڵبژاردنی پەرلەمانێكی نوێ و گرێدانی كۆبوونەوەی یەكەمی". هەر لە هەمان ڕۆژدا سەرۆكی هەرێم بە بڕیاری ژمارە (5) ماوەی سەرۆكایەتی خۆیشی درێژكردەوە كە تێیدا هاتووە "بەدەر لە حوكمی ماددەی سێیەم لە یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان-عێراق ژمارە (1)ی ساڵی 2005 ی هەمواركراو ویلایەتی سەرۆكی هەرێم كە لە 12/6/2009 كۆتایی پێدێت، درێژ دەكرێتەوە تاكو هەڵبژاردنی سەرۆكێكی نوێ بۆ هەرێم و دەست بەكاربوونی". هەر زوو ئەوە لە دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان بەتایبەت پارتی دیموكراتی كوردستان دەخوێنرایەوە، كە لە هەوڵی ئەوەدان بەهەرچی شێوەیەك بێت پرۆژەی دەستوری هەرێم لە پەرلەمان تێبپەڕێنن و بیخەنە دەنگدانی گشتییەوە، لە 10/6/2009 (25) پەرلەمانتار یاداشتێكیان بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان بەرزكردەوە، تێدا داوایان كرد كە جگە لە لە یاسای بودجە هیچ یاسایەكی دیكە پەسەند نەكرێت، چونكە ماوەی یاسایی پەرلەمان كۆتایی هاتووە، بەڵام هەوڵەكە بێ ئاكام بوو. لە 24/6/2009 پەرلەمانی كوردستان پرۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستانی پەسەند كرد، لە دانیشتنەكەدا (7) پەرلەمانتار كشانەوە، یەكێك لە پەرلەمانتارە كشاوەكان، (كوێستان محەمەد) بوو لەو كاتدا بە ئاژانسی (ئەسوات ئەلعراقی) ڕاگەیاندو ووتی "ئێمەی ئەندامانی پەرلەمان چۆن دەنگ بە دەستورێك بدەین كە دوا ڕەشنووسی پێش كەمتر لە 24 سەعات بەدەستمان گەیشتووە، بەبی ئەوەی ڕێگامان بدەن گفتوگۆی بكەین". هەر بە زوویی ڕۆژی دواتر سەرۆكی هەرێم بڕیاری ژمارە (8)ی لە 25/6/2009 پەسەندكردنی پرۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستانی دەركرد . هەر لەو سەروبەندە دەسەڵات بە پەرۆشەوە هەموو هەوڵی خۆی خستەگەڕ كە لە 25/7/2009 لەگەڵ هەڵبژادنی پەرلەمانی كوردستان، پرۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستان بخەنە ڕاپرسی گشتییەوە، بە بڕیاری ژمارە (8)ی ساڵی  2009، ڕۆژی ڕاپرسی گشتییان بۆ پرۆژە دەستورەكە خستە بەرواری 25/7/2009، بەڵام دواتر لە رۆژی 27/6/2009 (فەرەج حەیدەری – سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق)، ڕایگەیاند "هەرچەندە داواو یاسایەكی پەرلەمانی كوردستانمان لە 25/6/2009 بۆ ئەنجامدانی ڕاپرسی لە 25/7/2009 پێگەیشتووە، بەڵام تا ئێستا هیچ ئامادەكارییەكمان بۆ ئەو مەبەستە نەكردووە" ، ئەمە جگە لەوەی ئەو كات ئەمریكییەكان ڕێگربوونە لەوەی پرۆژەی دەستوری هەرێم كوردستان بخرێتە ڕاپرسییەوە. ئیدی هەر لەو كاتەوە ناڕەزاییەكان لەسەر ئەم پرۆژە دەستورە ڕووی لە فراوانبوون بوو، هەر لە دوای تێپەڕاندنی لە پەرلەمانی كوردستان لە 25/6/2009 (157) پارێزەر دژی تێپەڕاندنی پرۆژەی دەستور ناڕەزایی دەردەبڕن و بەیاننامەیەك لەو بارەیەوە بڵاودەكەنەوە، لە 28/6/2009 (174) پزیشك بەیاننامەیكی ناڕەزایی دەردەبڕن دژ بەو هەڵوێستەی پەرلەمان، هەر لەو بارەیەوە لە 29/6/2009، (31) مامۆستاو وانەبێژی زانكۆی سلێمانی بۆ هەمان مەبەست بەیاننامەیان بڵاوكردەوە، دواتر لە 25/7/2009 هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامدرا، لێرە بەدواوە بەرەیەكی بەفراوان لە ئۆپۆزسیۆن لە نێو پەرلەمان و لە دەرەوەی دەسەڵات دروست بوو، ئەم بەرفراوان بوونە لە بەرەی ئۆپۆزسیۆن بووە هۆی فراوانبوونی بەرەی بەرگریكار لە گێڕانەوەی دەستور بۆ پەرلەمانی كوردستان. پاشتر خۆپیشاندانی جەماوەری لە هەرێمی كوردستان سەری هەڵدا لە 17/2/2011 و زیاتر لە دوو مانگی خایاند. یەكێك لە داواكارییە بنەڕەتییەكانی خۆپیشاندەرانیش گێڕانەوەی ئەو پرۆژە دەستورە بوو بۆ پەرلەمانی كوردستان، پەرلەمانی كوردستان لە 17/3/2011 بە دەنگی (104) پەرلەمانتار بڕیاری ژمارە (2)ی دەركرد، كە ناوەڕۆكەكەی گوزارشت بوو لە داواكارییەكانی خۆپیشاندەران، داواكاری یەكەمیش بریتی بوو لە گێڕانەوەی دەستور بۆ پەلەمان. بەڵام دواتر دەسەڵاتداران خۆیان لەوە دزییەوە بڕیارەكە لە ڕۆژنامەی فەرمی (وەقائعی كوردستان) بڵاو بكەنەوە، تەنانەت سەرۆكی هەرێم لە مانگی 4/2013 خۆی گفتی بە لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن دا كە ئەو بڕیارە لە ڕۆژنامەی (وەقائعی كوردستان)  بڵاو بكرێتەوە، بەڵام هەر بڵاو نەکرایەوە. بزوتنەوەی گۆڕان لەو سەرو بەندەدا لەگەڵ لایەنە ئیسلامییەکان و کە دواتریش یەکێتی هاتبووە پاڵیان بە جدی لەسەر خەت بوون بۆ ئەوەی ئەو پرۆژەیە تێپەڕ نەبێت. نەوشیروان مستەفا ڕێکخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان لە کۆنفرانسە ناوخۆییەکانی بزوتنەوە گۆڕان ڕۆژی ١٨ی٦ی٢٠١٣ لە وتارێکیدا لەبارەی دەستورەوە ئاماژەی بەوەدا کە لەسەرەوە ئاماژەمان بە بەشێکی تری کرد، لەبارەی ئەم پرۆژەیەوە دەڵێت "ئەو دەستورەی ئێستا هەیە نوسخەی دوەمی ئەو دەستورەیە، کە کاتی خۆی حوسنی موبارەک بۆ وڵاتەکەی خۆی دایناوە و چارەنوسی بەو حاڵە گەیاندوە، رەشنوسی ئەو دەستورەی ئێستا لە زەمانێک نوسراوە کە حوسنی موبارەک سەرۆک کۆماری میسر بوە، بن عەلی سەرۆکی تونس بوە، لە زەمانێکدا نوسراوە کە قەزافی سەرۆک لیبیا بوە، کە عەلی عەبدوڵڵا سەرۆکی یەمەن بوە، لە زەمانێکدا کە هێشتا بەشار ئەسەد سەرۆکی وڵاتێکی سەقامگیر بوە". وتیشی: "نامەنەوێت دەستورێکمان هەبێت سەرۆکێک دروستبکات لە مەرتەبەی سوڵتانەکانی قەڕنی وستا بێت و هاوڵاتیەکی کوردستانی دروستبکات ببێتە کۆیلەیەکی دەستو پێ بەستراو، بەڵکو دەمانەوێت دەستورێکی سەردەمیانەمان هەبێت کە لەگەڵ ئازادی و پێشکەوتنەکانی ئەمڕۆ و دەستەبەری مافەکانی مرۆڤ بگونجێت". لەبەردەوامی وتارەکەیدا، نەوشیروان مستەفا ئەوەشی راگەیاند: "بزوتنەوەی گۆڕان؛ بەپێویستی دەزانین دەستورمان هەبێت و ئێمە پێش ٢٠ ساڵ لەگەڵ هاوڕێکانم لەگەڵ بونی دەستوردا بوین، بەڵام دەستورێکمان ناوێت کۆمەڵگای کوردی بکات بە دو کەرتەوە بچین بەگیانی یەکتردا، بەڵکو دەستورێکمان دەوێت ببێتە بەچەتری دانیشتوانی هەرێمی کوردستان بە کورد و تورکمان و عەرەب و بە موسڵمان و مەسیحی و ئێزدی و شەبەک و کاکەیی و هەمو تیرە و تایەفەکانەوە، دەستورێکمان دەوێت لەنێوان فەقیر و دەوڵەمەند، لە بەینی لادێی و شاریی، عەشائیری و مەدەنیدا، پلە جیاوازەکاندا جیاوازی نەکات و لەکاتی ناکۆکی دولایەندا وەک مەرجەع بۆی بگەڕێینەوە". لە کۆتایدا؛ رێکخەری گشتی گۆڕان وتیشی: "دەستور بۆ یەک ئینسان نانوسین، جیاوازی ئێمە لەگەڵ پارتیدا ئەوەیە ئەوان دەیانەوێت دەستور بۆ یەک تاکە کەس بنوسن، ئێمە دەمانەوێت بۆ هەمو خەڵکی کوردستان بنوسین ."ئیدی لەو کات بەدواوە ئەو پرۆژەیەش مرد و لەبارچوو. هەوڵێکی نوێ بۆ پرۆژەیەکی نوێ لە خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستاندا كە بزوتنەوەی گۆڕان سەرۆكایەتی پەرلەمانی دەكرد، لیژنەیەكی نوێ بۆ نوسینەوەی دەستور پێكهێنرا. لیژنەی نوسینەوەی دەستور بەپێی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2015 پێكهێنراو ماوەی (3) مانگی هەبوو بۆ كاركردن، لەو ماوەیەدا لیژنەكە توانی سێ‌ دەروازەو (74) ماددە بنوسێتەوە، بەڵام دواجار لە پرسی دەسەڵاتەكان‌و جیاكردنەوەیان لە یەكتر‌، لە ٢٠ی ئابی ساڵی ٢٠١٧ بەهۆی ململانێ سیاسییەكانەوە پرۆژەی دەستور پەكیكەوت‌و دوای پەكخستنی پەرلەمانیش كاری ئەو لیژنەیە راگیراو نەتوانرا نوسینەوەی دەستورەكە تەواو بكرێت. ئەندامەکانیشی پێکهاتبوون لە؛ توركمانەكان یەك نوێنەر‌و چوار پارتی سیاسی (بزوتنەوە ئیسلامی، سۆسیالست، شیوعی، ئاراستەی سێیەم) بەهەمویانەوە یەك نوێنەریان لە لیژنەی نوسینەوەی دەستور پێدرابوو، بەڵام چوار لایەنەكە بایكۆتی لیژنەكەیان كردوو بەشدارییان تێدا نەكرد.  گەڕێکی نوێ لەبارەی دەستورەوە ڕۆژی ٤/٤/٢٠٢١، ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی په‌رله‌مان، سەرۆک فراکسۆنەکانی په‌رله‌مان کۆبووەوە. له‌کۆبوونەوەکەدا پرسی دەستوور یەکێک بوو لە تەوەرەکانی کۆبونەوەکەیان، داوا لەسەرجەم فراکسیۆنەکان کرا سەرنج و تێبینی و پێشنیارەکانی فراكسیۆنه‌كانیان لەسەر پرسی دەستووری هەرێمی کوردستان بەپرس و ڕاوێژ لەگەڵ حزبەکانیان گه‌ڵاڵه‌ بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی هەوڵبدرێت کۆدەنگییەکی تەواو لەنێوان سەرجەم فراکسیۆنەکان بهێنرێته‌ كایه‌وه‌و لەخولی پێنجەمی پەرلەماندا هەرێمی کوردستان ببێتە خاوەن دەستووری خۆی. دوای ئەو هەنگاوەی پەرلەمانیش سەرۆکی هەرێمی کوردستان (نێچیرڤان بارزانی) لە ڕۆژانی ٣ و ٤ و ٥ی ٥/٢٠٢١ گەڕێکی دانوستانی دەستپێکرد بۆ لای هەر یەک لە لایەنەکانی کۆمەڵی دادگەری، یەکگرتووی ئیسلامی، بزوتنەوەی گۆڕان، یەکێتی نیشتمانی کوردستان، سۆسیالیست و پارتی دیموکراتی کوردستان، بەپێ ڕاگەیەندراوەکانی سەرۆکایەتی هەرێم، لەگەڵ سەرجەم ئەو لایەنانە یەکێک لە پرسەکان پەیوەندی بە ئامادەکردنی دەستورەوە بوورە، بەڵام تا ئێستا دیار نییە ئایا کار بەو پرۆژەیە دەکەن یان کە بەشێکی ئامادەکراوەو کارەکانی لەساڵی ٢٠١٧ەوە وەستاوە، یان کار لەسەر لیژنەیەکی نوێ (لیژنەکە کۆنەکە بەشێکیان لە ژیاندا نەماون و بەشێکیشیان یان ئەرکی تریان پێسپێردراوە یان پەیوەندییان بە لایەنە سیاسییەکانی خۆیانەوە نەماوە) پێکدەهێنن. ئێستا پرسەکە لەبەردەم دوو سیناریۆدایە، ئەوانیش؛ یەکەم: تەنها هەوڵێکە بۆ موزایەدەو جوڵاندنی پرسی دەستور مەرامی سیاسی دیکەی لە پشتەوەیە. دووەم: هەوڵەکە جدییەو هێواش هێواش ڕێوشوێنی خۆی وەردەگرێت. ئەگەر حاڵەتی دووەم سەربگرێت ئەوا دۆخێکی نوێ هاتووەتە ئاراوە، چونکە لە ئەزمونەکانی پێشوودا ململانێکە لەنێوان دوو بەرەدابوو، لە پرۆژەی دەستورەكەی پێشوودا، سیستمی حوكمڕانی هەرێم (سەرۆكایەتی یان پەرلەمان)، خاڵی سەرەكی ناكۆكی بوو لەنێوان لایەنەكان، پارتی دیموكراتی كوردستان داوایدەكرد سیستمی حوكمڕانی هەرێم سەرۆكایەتی بێت واتە سەرۆك لەناو خەڵكەوە هەڵبژێردرێت‌و پەرلەمان مافی لێپرسینەوەی لە سەرۆك نەبێت، پارتییەكان بۆ ئەمە زیاتر نمونەی سیستمی حوكمڕانی ئەمریكایان دەهێنایەوە. لەبەرامبەردا بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكێتی نیشتمانی‌و یەكگرتووی ئیسلامی‌و كۆمەڵی ئیسلامی داوای سیستمی پەرلەمانیان دەكرد، واتە سەرۆك لەناو پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت‌و هەر لەناو پەرلەمانیشەوە لێپرسینەوەی لەگەڵ بكرێت، ئەم بەرەیەش زیاتر نمونەی بە سیستمە سیاسییەكانی ئەوروپا دەهێنایەوە. بەهۆی ناكۆكییەكان لەسەر شێوازی سیستمی حوكمڕانی، پرۆژەی دەستور پەكیكەوت. بەڵام ئێستا گۆڕانکاری گەورە ڕویداوە لە پۆستە باڵاکانی لای پارتی دیموکراتی کوردستان، پێشتر (مەسعود بارزانی و ئێستا نێچیرڤان بارزانی) پۆستی سەرۆکی هەرێمی لەلایەو پێشتر(نێچیرڤان بارزانی و ئێستا مەسرور بارزانی) پۆستی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی لەلایە، وەک دەبینین لە ئێستادا سەرۆکی هەرێم دەسەڵاتەکانی خۆیشی کە بەپێی یاسا پێیدراوە، سەرجەمیان مومارەسە ناکات و پێ نەدراوە!، ئایا ئاراستەی سەرۆکی حکومەتی ئێستا لە ناو پارتی هەمان بۆچوونی پێشوویان ماوە لە بارەی دەسەڵاتەکانی سەرۆکی هەرێمەوە؟ ئایا نێچیرڤان بارزانی  بە پۆستی سەرۆکی هەرێم ڕازی دەبن بەشێوەیەکی تەشریفاتی و لەنێو پەرلەمانەوە سەرۆک هەڵبژێردرێت؟. بۆیە چاوەڕوان دەکرێت ئەمجارە ململانێکە لەبارەی شێوازی دابەشکردنی دەسەڵاتەکان تەنها لە نێوان لایەنە سیاسییەکان نەمێنێتەوە، بەڵکو ئاگری ململانێکە ماڵی نێوخۆی پارتی بگرێتەوە. هەر بۆیە ئەم خوێندنەوەیە دەمانباتەوە سەر ئەوەی سیناریۆی یەکەم لە واقعەوە نزیکتربێت، وروژاندنی پرسەکە تەنها مەرامێکی تایبەتی لە پشتەوە بێت.   سەرچاوەکان １.    کۆمەڵێک نوسەر، پرسە سیاسی و قەیرانە هاوچەرخەکان، ژوری توێژینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان، چاپی یەکەم ٢٠١٥، ل ٥٣-٦١ ２.      ３.    وتەکانی نەوشیروان مستەفا لە کۆنفراسە ناوخۆییەکانی بزوتنەوەی گۆڕان، ماڵپەڕی بزوتنەوەی گۆڕان ١٨/٦/٢٠١٣ https://archive.gorran.net/Detail.aspx?id=2348&LinkID=145&fbclid=IwAR3uiF552ipuFrPKQORoz8ciXOoUjmI8BX3EmE2bwsv0sG83Y0V-k6Q4NjI ４.    راپۆرتی :  محەمەد رەئوف، سیستمی حوكمڕانی هەرێم بەرەو كوێ ؟، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=3693 ５.    راپۆرتی: فازل حەمەرەفعەت – نامیق رەسوڵ، هەرێمی کوردستان لەبەردەم چوارەم ڕیفراندۆمدا، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=2641 ６.    دەستور چییە و جۆرەکانی کامانەن؟، ماڵپەڕی سەکۆ؛ https://sako.rid-k.org/ku/%D8%AF%DB%95%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1-%DA%86%DB%8C%DB%8C%DB%95-%D9%88-%D8%AC%DB%86%D8%B1%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%95%D9%86%D8%9F ７.    کۆبوونەوەی دەستەی سەرۆکایەتیی پەرلەمان لەگەڵ سەرۆک فراکسیۆنەکان بەڕێوەچوو، ماڵپەڕی پەرلەمانی کوردستان؛ https://www.parliament.krd/news/posts/2021/april/ko-dsp-lagal-sarok-fraksionakan/ ８.    سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان سه‌ردانى كۆمه‌ڵى دادگه‌رى و يه‌كگرتووى ئيسلامى ده‌كات، ماڵپەڕی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان؛ https://presidency.gov.krd/president-of-kurdistan-region-visits-the-justice-and-islamic-union/ ９.    سه‌رۆك نێچيرڤان بارزانى له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ى گۆڕان كۆبووه‌وه‌، ماڵپەڕی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان؛ https://presidency.gov.krd/president-nechirvan-barzani-meets-with-the-change-movement/ １０.    سه‌رۆك نێچيرڤان بارزانى له‌گه‌ڵ يه‌كێتيى نيشتمانيى كوردستان كۆبووه‌وه‌، ماڵپەڕی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان؛ https://presidency.gov.krd/president-nechirvan-barzani-meets-with-the-patriotic-union-of-kurdistan/ １１.    سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان سه‌ردانى حزبى سۆسياليست ديموكراتى كوردستان ده‌كات، ماڵپەڕی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان؛ https://presidency.gov.krd/president-of-kurdistan-region-visits-the-kurdistan-socialist-democratic-party/ １２.    سه‌رۆك نێچيرڤان بارزانى له‌گه‌ڵ پارتى ديموكراتى كوردستان كۆبووه‌وه‌، ماڵپەڕی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان؛ https://presidency.gov.krd/president-nechirvan-barzani-meets-with-the-kurdistan-democratic-party/

درەو: هەتائێستا وادەردەكەوێت نەخشەی هاوپەیمانێتی سیاسیی شیعەكان دابەشبووە بۆ سێ‌ كوتلەی سەرەكی كە بریتین لە هاوپەیمانێتی ( نەسر – حیكمە), رەوتی سەدر‌و هاوپەیمانێتی فەتح كە لەو گروپە شیعانە پێكهاتووە كە خاوەنی گروپە چەكدارەكانی وەكە عەسائیب‌و بەدر‌و نوجەبان. هاوپەیمانێتی دەوڵەتی یاساش كە نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر سەرۆكایەتی دەكات نزیكی خۆی لە هیچ لایەنێكەوە رانەگەیاندووە, بەڵام پێشبیندەكرێت كە بچێتە ریزی هاوپەیمانی فەتح كە لە كوتلەكانی تر نزیكترە لێی. رەوتی حیكمە‌و نەسر كە حزبی كۆنگرەی نیشتمانی عێراق‌و چەند گروپێكی مەدەنیشیان لەگەڵدایە " هاوپەیمانێتی هێزەكانی دەوڵەت" پێكدەهێنن كە پێدەچێت ببێتە لایەكی هاوكێشەی هێزە سیاسییەكانی تری شیعە كە گروپی چەكداریان هەیە وەك رەوتی سەدر‌و فەتح. رەنگگی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق كە بڕیارە 10ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بەڕێوەبچێت حكوتێكی جیاواز لە حكومەتی ئێستای لێبكەوێتەوە كە مستەفا كازمی سەرۆكایەتی دەكات‌و ساڵێك لەمەوبەر دەستبەكاربوو دوای زنجیرەیەك خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی كە بووە هۆی نەمانی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی. هاوپەیمانی " هێزەكانی دەوڵەت" هاوپەیمانی حیكمە لەلایەن عەممار حەكیمەوە سەرۆكایەتی دەكرێت‌و نەسریش لەلایەن حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی پێشوترەوە‌و حزبی كۆنگرەی نیشتمانی عێراقیش ئاراس حەبیب سەرۆكایەتی دەكات كە وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا تۆمەتباریكردوووە بە پشتیوانیكردنی حزبوڵای لوبنانی سزای بەسەردا سەپاندووە. چاودێری سیاسی مورتەزا عەربید دەڵێت" ئەوەی بە هاوپەیمانی هێزەكانی دەوڵەت ناسراوە نیشانەی پرسیاری زۆری لەسەر, بە تایبەتی كە سەركەوتوو نەبوو لەوەی سوننە پەلكێش بكات بۆ ناو هاوپەیمانێتییەكە یان هەتائێستا نەیتوانیوە هێزە شیعە میانڕەوەكان قایل بكات بێنە ریزییەوە". عەربید لە لێدوانێكیدا بۆ سایتی كەناڵی ( الحرە) دەشڵێت "بوونی كەسانێك لەم هاوپەیمانێتییەدا كە سزای نێودەوڵەتییان بەسەردا سەپێندراوە بەهۆی پەیوەندییان بە میلیشیاكانەوە زۆر نامۆیە". رۆژنامەنوسی عێراقی ئەحمەد سهێل دەڵێت" قورسە پێشبینی چارەنوسی هاوپەیمانێتی عەبادی‌و حەكیم بكرێت, مانەوەی ئەم هاوپەیمانێتییە بە یەكگرتوویی بەندە لەسەر ژمارەی ئەو پەرلەمانتارانەی لە هەڵبژاردنەكاندا بەدەستیدەهێنێت, ئەگەر ژمارەیەكەی زۆری بەدەستهێنا ئەوا وایان لێدەكات لە سەرچاوەیەكی بەهێزوە دانوستان بكەن‌و باوەڕم وایە بە یەكگرتوویی دەمێنێتەوە, بەڵام ئەگەر ژمارەی پێویست بەدەستنەهێنێت ئەوە پێدەچێت لە چوارچێوەی گەڕان بەدوای دەستكەوتی دەسەڵات پەرت ببێت لەدوای هەڵبژاردنەكان".  بەوتەی ئەو رۆژنامەنوسە كێشەیەكی تر كە هەڕەشە لەم هاوپەیمانێتیە دەكات جۆری كاندیدەكان, بەزۆری كاندیدەكانی ئەم كوتلانە دوای هەڵبژاردن لە ئەنجامی گوشار یان بەڵێن پێدان بە پۆست  لە هاوپەیمانێتییەكە جیادەبنەوە كە رەنگە ئەمە لە هەڵبژاردنی داهاتوودا ئامادەگی هەبێت". هاوپەیمانێتی سەدرییەكان هەتا ئێستا سەدرییەكان نیازی خۆیان بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتی لەگەڵ هیچ كەسێكدا رانەگەیاندووە, بەڵام بەروون‌و ئاشكرا رایانگەیاندووە كە هەوڵدەدەن بۆ " سەرۆك وەزیرانێكی سەدری". حاكم زاملی ئەندامی رەوتەكە كە چەند خولێك پەرلەمانتار بووەو قسەی بۆ سایتی ناس نیوز كردووە, دەڵێت" هاتنی سەرۆك وەزیرانێكی سەدری بۆ كورسی دەسەڵات بە واتای ئەوە دێت كە عێراق بەسەر ئیمارات‌و سعودیە‌و ئێراندا سەردەكەوێت, چونكە ئەو سەرۆك وەزیرانە بەهێز دەبێت‌و پشتیوانی دەكرێت‌و لەژێر لێپرسینەوەی كەسایەتییەكی بە سەنگی وەك سەرۆكی رەوتی سەدر, موقتەدا سەدردا دەبێت كە زۆرترین توانای هەیە بۆ چاودێریكردنی توندی لەلایەن نەزاهەوە".  چاودێری سیاسی مورتەزا سامەڕایی دەڵێت" رەوتی سەدر بەهێزترین ژمارە دەبێت لە هەڵبژاردنەكاندا, بەڵام پێویستی بەوە دەبێت هاوپەیمانێتی لەگەڵ كوتلەكانی تردا بكات بۆ بردنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران". سامەڕایی دەشڵێت" رەوتی سەدر بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك وەزیران ناچار دەبێت سازش لەسەر پۆستەكانی تر بكات بۆ كوتلەكانی تر لە نێویشیاندا ركابەرەكانی , ئەوەش پێگەی جەماوەریی لاواز دەكات". هیچكام لە بەرپرسانی رەوتی سەدر كە سایتی " الحرە" قسەی لەگەڵدا كردوون وەڵامی ئەو پرسیارانەیان نەدایەوە كە سەبارەت بە هاوپەیمانێتیكردن لە داهاتودا ئاراستەیان كرا, بەڵام پەرلەمنتارێكی رەوتەكە كە ئامادە نەبوو ناوی خۆی ئاشكرا بكات وتی" سەدر هەمیشە خۆی بە نزیك لە عەممار حەكیم دادەنێت". پەرلەمانتارەی رەوتی سەدر دەڵێت" لە راستیدا هیچ زانیارییەكمان نیە, چاوەڕوانی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان دەكەین, بەڵام بە تەئكید بوونی عەممار حەكیمان لەوانی تر زیاتر دەوێت". هاوپەیمانێتی " گروپە چەكدارەكان" پارێزگاری پێشووی بەغداد‌و نزیك لە هاوپەیمانی فەتح فەلاح جەزائیری دەڵێت" پێشبینی دەكرێت فەتح هاوپەیمانێتی بونیاتنان پێكبهێنێتەوە" ئەو هاوپەیمانێتییەی كە چەند باڵێكی سیاسی میلیشیا عێراقییەكانی لەخۆگرتبوو. هەرچەندە جەزائیری وەك كاندیدێكی سەربەخۆ لە هەڵبژاردنەكان بەشداری دەكات بەڵام دەڵێت ئەو لە هەڵبژاردندا سەربەخۆیە بەڵام لەرووی سیاسییەوە سەربەخۆ نیە. جەزائیری بەداخیشە كە هاوپەیمانێتی فەتح لەنێو خۆیدا دابەشبووە‌و پەیامێكی دڵنیایی ئاراستەی جەماوەرەكەی نەكردووە‌و ئەو بڕیاریداوە وەك سەربەخۆ بچێتە هەڵبژاردنەوە چونكە سەربەخۆ گرەودەگات لەسەر جەماوەرەكەی‌و كارەكانی‌و پەیوەندییەكانی‌و هەماهەنگییەكانی لەگەڵ لایەنەكانی تردا. سەرچاوەیەكی نزیك لە رێكخراوی بەدر كە هادی عامری ئەمینداری گشتیی سەرۆكایەتی هاوپەیمانی فەتح دەكات دەڵێت  هێزە سیاسییە توندڕەوەكانی ناو هاوپەیمانێتییەكە نایانەوێت عامری لەسەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەكەدا بمێنێتەوە". بەوتەی ئەو سەرچاوەیە عامری نوێنەرایەتی هێڵی میانڕەوی هاوپەیمانێتییەكەی دەكات كە هاوپەیمانێتی گروپە چەكدارەكانە, لەبەرئەوە ئەوان دەیانەوێت ئازادییەكی زیاتریان بۆ رەفتاركردن هەبێت, بەڵام جەماوەرێتی رێكخراوی بەدر‌و پێویستیان پێی وایان لێدەكات  لەراگەیاندنی بڕیاری جیابوونەوە رارا بن. چاودێری سیاسی بەدر عەفان دەڵێت" ئاڵۆزی نێو هاوپەیمانێتییەكە راستەقینەیە, بەڵام بەهۆی ئەوەی عامری خاوەنی بەرژەوەندی ئابوری گەورەیە نایەوێت توشی پێكدادان بێت لەگەڵ دەوڵەت یان هێزە خۆرئاواییەكان, ئەوەش پێچەوانەی بۆچوۆنی ئەو میلیشیایانەیە كە لەلایەن ئێرانەوە پشتگیریی دەكرێن". عەفاد دەشڵێت هێزە سیاسییە شیعەكان هەمویان بە جیاوازی رەگ‌و ریشەیان لاوازن‌و ناچار دەبین سازشی زۆر بۆ هێزەكانی تر بكەن‌و ئەوان هێشتا بەهێزن, بەڵام هیچیان وەك پێویست بەهێزنین". بڕیاری ئۆكتۆبەری 2021 هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەبچێت, بەڵام گومان هەیە لەسەر ئەوەی كە بە شێوەیەكی پاك‌و شەفاف بەڕێوەبچێت.

(درەو): سایتی (یاهۆ نیوز)ی ئەمریکی لە راپۆرتێکدا زانیاری نوێی لەبارەی ئۆپراسیۆنی کوشتنی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێرانی بڵاوکردەوە، بەپێی راپۆرتەکە هێزی دژە تیرۆری کوردستان بەشداربوون لە ئۆپراسیۆنی کوشتنی سولەيمانیدا. "سێگۆشەی مەرگ" یاهۆ نیوز لەزاری چەند سەرچاوەیەکی جیاوازەوە باسلەوە دەکات، دوای ئەوەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی پێشووی ئەمریکا فەرمانی کوشتنی قاسم سولەیمانی دەرکردووە، هێزە تایبەتەکانی سوپای ئەمریکا دەستیان کردووە بۆ پلاندانانی ورد بۆ جێبەجێکردنی فەرمانەکەی سەرۆک. بەپێی راپۆرتەکە، لەکاتی بەئامانجگرتنی قاسم سولەیمانیدا لە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد، سێ گروپی هێزە تایبەتەکانی سوپای ئەمریکا کە بە "دەلتا فۆرس" ناسراون، لە شوێنی بەئامانجگرتنی قاسم سولەیمانیدا ئامادەبوون و هەندێکیان لەوانە جلوبەرگی کارمەندانی فڕۆکەخانەیان لەبەردا بووەو لە بینا کۆنەکانی دەوروبەری فڕۆکەخانەو لەناو ئۆتۆمبیلی کەنار شەقامەکاندا چاودێرییان کردووە. ئەم سێ گروپە تایبەتەی سوپای ئەمریکا بەجۆرێک بووە، لەکاتی هاتنەدەرەوەی قاسم سولەیمانی لە فڕۆکەخانەی بەغداد، سێگۆشەیەکیان بە دوری (٥٠٠ بۆ ٩٠٠) مەتر دروستکردووە بەناوی "سێگۆشەی مەرگ". بەگوێرەی راپۆرتەکەی یاهۆ نیوز، لەوکاتەدا بە حکومەتی عێراق وتراوە بەشی باشوری خۆرهەڵاتی فڕۆکەخانەی بەغداد بەهۆی راهێنانی سەربازییەوە داخراوە، فەرماندەی هێزی دەلتاو هێزی پشتیوانیی، ئەو شەوە لە بارەگای باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە بەغداد بوون و لەڕێگەی دوربینی یەکێک لە قەناسبەدەستەکانەوە، پرۆسەی کوشتنی قاسم سولیمانیان بەشێوەیەکی راستەوخۆ بینیوە. دژە تیرۆری کوردستان لە ئۆپراسیۆنەکەدا یاهۆ نیوز ئاشکرایکردووە، هێزی دژە تیرۆری کوردستان  لە پێدانی زانیاری لۆکاڵی و ناسینەوەی قاسم سولەیمانی لە نزیکەوە، زانیارییان بە هێزەکانی ئەمریکا داوە. فڕۆکەکەی قاسم سولەیمانی لە دیمەشقی پایتەختی سوریاوە دوای چەند کاتژمێرێک دواکەوتن لە وادەی خۆی، لە فڕۆکەخانەی بەغداد نیشتوەتەوە. بەپشتبەستن بە تیمەکان لەسەر زەوی، سێ فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانی ئەمریکا کە موشەکی "هێڵ فایەر"یان هەڵگرتووە، لە فڕیندا بوون بۆ شوێنی مەبەست. سولەیمانی سێجار موبایلەکەی گۆڕیوە یاهۆ نیوز لەزاری یەکێک لە فەرماندە سەربازییەکانی ئەمریکاوە دەڵێ:" لەماوەی شەش کاتژمێردا بەر لە گەشتکردنی لە فڕۆکەخانەی دیمەشقەوە بۆ بەغداد، قاسم سولەیمانی سێجار موبایلەکەی گۆڕیوە، هێزەکانی ئەمریکا لەگەڵ هاوتا ئیسرائیلییەکانیان له تەلئەبیب بوون و لەوێوە چاودێری موبایلەکانی سولەیمانیان کردووە، ئیسرائیلییەکان ژمارە تەلەفۆنەکانی سولەیمانیان لابووەو ئەوان داویانە بە هێزەکانی ئەمریکا. یاهۆ نیوز بۆ نوسینی ئەم راپۆرتە پەیوەندی بە باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لە واشنتۆن کردووە، ئەوان لەمبارەیەوە هیچ قسەیەکیان نەکردووە. ساتی کوشتنی سولەیمانی راپۆرتەکە دەڵێ" کاتێک دوو ئۆتۆمبیل کە قاسم سولەیمانی و هاوەڵەکانیان هەڵگرتبوو لە فڕۆکەخانە هاتنە دەرەوە و گەیشتنە شوێنی مەبەست، یەکێک لە فڕۆکە بێ فڕۆکەوانەکان دوو موشەکی گرتە ئۆتۆمبیلەکەی سولەیمانی، شۆفێری ئۆتۆمبیلی دووەم ویستی هەڵبێت و پێی لەسەر بەنزین دانا،بەڵام بەرلەوەی لەوەی (١٠٠ مەتر) ببڕێت، هێزەکانی "دەلتا" ئەو ئۆتۆمبیلەیان ئاگرباران کردو موشەکێکی تر لەڕێگەی فڕۆکە بێ فڕۆکەوانەکانەوە ئاڕاستەی ئۆتۆمبیل دووەم کرا. لە ٣ی کانونی دووەمی ٢٠٢٠دا لە نزیک فڕۆکەخانەی بەغداد قاسم سولەیمانی کوژرا. لەبارەی راپۆرتەکەوە یاهۆ نیوز وەکو خۆی دەڵێ بەم راپۆرتەی لەسەر بنەمای گفتوگو لەگەڵ (١٥) بەرپرسی ئێستاو پێشووی ئەمریکا ئامادەکردووە. سایتەکە ئاماژەی بەوەکردووە، ئیدارەی ترەمپ ماوەیەکی زۆر بووە تاوتوێی کوشتنی قاسم سولەیمانی کردووەو کوشتنی سولەیمانی یەکێک لە گرنگترین بڕیارەکانی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ترەمپ بووە کە کاریگەرییەکی بۆ ماوەی چەندین ساڵی تر بەردەوام دەبێت و رەنگە کاریگەری ستراتیژیش لەسەر جۆ بایدن لە ناوچەکە بەجێبهێڵێت.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت كەیسی گیراوانی بادینان، ئاستی ناوخۆیی تێپەڕاند‌و ئێستا رەهەندێكی نێودەوڵەتی وەرگرتووە، هەموان چاویان لە نێچیرڤان بارزانییە، بە "لێبوردنێكی تایبەت" حوكمدراوەكان ئازاد بكات، بەڵام بەر لە سەرۆكایەتی هەرێم، یەكێتی نیشتمانی لەناو دادگای پێداچوونەوە دەرفەتی ئەوەی لەبەردەمدایە دژی حوكمەكە رابوەستێتەوە، ئایا دادوەرە یەكێتییەكان لە دادگای پێداچوونەوە دەكشێنەوە ؟ نێچیرڤان بارزانی لەنێوان ئازادی رادەربڕین‌و پەیوەندییە بنەماڵەییەكانیدا كامیان هەڵدەبژێرێت ؟  بڕیارەكەی دادگای هەولێر رۆژی 16ی شوباتی ئەمساڵ دادگای تاوانەكانی هەولێر حوكمی (6 ساڵ) زیندانی بۆ (5) چالاكوانی بادینان دەركرد كە بریتی بوون لە هەریەكە لە (هاریوان عیسا- ئەیاز ئەكرەم- شێروان شێروانی- شڤان سەعید- گوهدار زێباریی)، ئەمانە لەو كەسانە بوون كە بەمدواییە هەندێك جموجوڵی ناڕەزایەتییان لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا لە هەولێرو دهۆك دروستكردبوو.  بڕیاری دادگای تاوانەكانی هەولێر، ناڕەزایەتی لێكەوتەوە، ئەوانەی دژ بوون، بڕیارەكەیان وەكو لێدان لە ئازادی رادەبڕین ناوبرد، بەڵام پارتی‌و بەدیاریكراویش مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دۆسیەكە وەكو بابەتێكی ئەمنی پوخت تەماشا دەكات. بڕیارەكەی دادگای هەولێر، لەكاتی خۆیدا دامەزراوەكانی هەرێم‌و حزبە سیاسییەكانی بەسەر دوو بەرەدا دابەشكرد، یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان وەكو دوو لایەنی پێكهێنەری حكومەت‌و لە دەرەوەی حكومەتیش لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان، دژی بڕیارەكە بوون. لەسەر ئاستی دامەزراوەكانیش، مەسرور بارزانی بەر لە دەرچوونی بڕیاری دادگا دەستگیركراوەكان بە "سیخوڕ" ناوبرد، بەڵام رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان دژی بڕیارەكە وەستایەوە‌و لەسەر ئەم هەڵوێستەی لەلایەن ئەنجومەنی دادوەرییەوە تۆمەتباركرا بە دەستوەردان لە كاروباری دادگاكان، لەنێوان سەرۆكی حكومەت‌و سەرۆكی پەرلەماندا، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بەیاننامەیەكی دەركرد‌و داوای لە دادگای پێداچوونەوە كرد بە كەیسەكەدا بچێتەوە.  دۆسیەكە لە دادگای پێداچوونەوە بڕیاری دادگای هەولێر دژی گیراوانی بادینان، بۆ پێداچونەوە ئاڕاستەی (دادگای پێداچونەوە) كرا. لەناو دادگای پێداچونەوەدا دوو دەستەی هەیە كە كاری پێداچونەوە بە حوكمە یاساییەكاندا دەكەن‌و هەریەكەیان لە (5) دادوەر پێكدێت‌و بریتین لە: •    (دەستەی تاوانەكانی یەك) •    (دەستەی تاوانەكانی دوو) ئەم دوو دەستەیە، دادوەرەكانیان دابەشبوون بەسەر پارتی‌و یەكێتیدا، لە هەریەكە لەم دەستانەدا پارتی (3) دادوەر‌و یەكێتی (2) دادوەری هەیە، واتە لە هەردوو دەستەكەدا پارتی زۆرینەیە. ئەوەی پێداچونەوەی بۆ كەیسی دەستگیركراوانی بادینان كرد، (دەستەی تاوانەكانی دوو) بوو، رۆژی 28ی مانگی رابردوو، ئەم دەستەیە بڕیاری خۆی دەركرد‌و حوكمی دادگای تاوانەكانی هەولێری دژی دەستگیركراوەكان پەسەندكرد. بڕیاری ئەم دەستەیە سەرباری ئەوەی ئاشكرابوونی چەند رۆژێك لەوادەی خۆی دواكەوت، بەڵام جارێكی تر پرسی ئازادییە گشتییەكانی لە هەرێمی كوردستان گەرم كردەوە‌و ناڕەزایەتی فراوانی لێكەوتەوە.  ناڕەزایەتی ئەمجارە، جیاواز بوو لە ناڕەزایەتی كاتی دەرچوونی حوكمی دادگای هەولێر، ئەمجارە كاردانەوەكان تەنیا ناوخۆیی نین، دۆسیەكە رەهەندێكی جیهانی وەرگرتووە، چونكە دادگای پێداچونەوە لە بڕیارەكەیدا، دەستگیركراوانی بادینانی تۆمەتباركردووە بەوەی، سیخوڕییان بۆ (ئەمریكا)‌و (ئەڵمانیا) كردووە، هەردوو وڵات بەیاننامەی ناڕەزایەتییان دژی دۆخی ئازادییەكان لە هەرێمی كوردستان دەركرد، دوێنێش (كەنەدا) بەفەرمی هەڵوێستی خۆی دژی بڕیارەكە راگەیاند.  یەكەمجارە لەسەر كەیسێك حكومەتی هەرێمی كوردستان بەم گەورەییە دەكەوێتە ژێر فشاری وڵاتانی خۆرئاواوە، وروژاندنی ئەم كەیسە لەكاتێكدایە، لە ئەمریكا دیموكراتەكان حوكمیان گرتوەتەدەست‌و بەپێچەوانەی دۆناڵد ترەمپ‌و سەردەمی كۆمارییەكانەوە كە چاوپۆشی لە دۆخی ئازادی‌و مافەكانی مرۆڤ دەكرا لەپێناو بەرژەوەندی ئابوریدا، جۆ بایدن‌و ئیدارەكەی چاویان لە دۆسیەی مافەكانی مرۆڤە لەسەر ئاستی جیهان، بۆیە پێشبینی دەكرێت حكومەتی مەسرور بارزانی لە چەند رۆژی داهاتوودا پەیامی قورستری لەبارەی دۆسیەی دەستگیركراوانی بادینانەوە، لەلایەن ئیدارەی بایدنەوە پێبگات، لەسەر ئاستی ناوخۆیش، ئەو قسانەی كە باسیان لەوە دەكرد "مەسرور بارزانی ئیدارەی حكومەتێكی پۆلیسیی دەدات"، ئیتر لە گومانەوە بەرەو حەقیقەت دەڕۆن.     ئەمە دواین بڕیارە ؟ ئێستا لەناوخۆی هەرێمی كوردستان هەموان بڕیارەكەی (دەستەی تاوانەكانی دوو) بە حوكمی كۆتایی دەزانن‌و دەركردنی لێبوردنێكی تایبەت لەلایەن نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمەوە بۆ حوكمدراوانی بادینان، بە چارەسەری كۆتایی دەزانن، بەڵام بەر لە نێچیرڤان بارزانی، هێشتا لەناو دادگای پێداچونەوەدا دەرفەتێك ماوە بۆ ئەوەی سەرلەنوێ پێداچوونەوە بە حوكمەكەدا بكرێت، سودوەرگرتن لەم دەرفەتە لەبەرژەوەندی گیراوانی بادینان، بەرپرسیارێتییەكەی دەكەوێتە ئەستۆی یەكێتی نیشتمانی، چۆن ؟  یەكێتی دەتوانێت كەیسەكە بەلادا بخات ؟ بڕیاری (دەستەی تاوانەكانی دوو) لەناو دادگای پێداچونەوە لەبارەی پەسەندكردنی حوكمی دادگای هەولێر بۆ سزادانی گیراوانی بادینان، هێشتا نەبووە بە حوكمی كۆتایی، چونكە پارێزەری حوكمدراوەكان داوایان كردووە لە دەستەی گشتی دادگای پێداچونەوە، بڕیارەكە راستبكرێتەوە، بەپێی یاسا ئەو بابەتانەی كە رایگشتییان لەسەر دروست دەبێت، دەكرێت لەدوای بڕیاری (دەستەی تاوانەكان)ەوە ئاڕاستەی دەستەی گشتی دادگای پێداچونەوە بكرێن، ئەگەر دادوەرە پارتییەكان رێگری بكەن لە گواستنەوەی بڕیاری كۆتایی بۆلای دەستەی گشتی دادگا، دەردەكەوێت لەبنەڕەتەوە كەیسی گیراوانی بادینان كەیسێكی سیاسییە‌و مەبەست لێی بە ئامانجگرتنی گیراوانە، خۆ ئەگەر رێگە بدرێت كەیسەكە بۆ دەستەی گشتی دادگا بگوازرێتەوە، دۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا دێت. دەستەی گشتی دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان لە (15) دادوەر پێكدێت، بەڵام ئێستا تەنیا (14) ئەندام بەركارن، (7) لە یەكێتی‌و (7) لە پارتی، بەم حاڵەوە لەكاتی یەكلاكردنەوەی هەر بڕیارێكدا لەناو دادگاكە، پارتی براوە دەبێت، چونكە بەپێی یاسا لەكاتی دەنگدان لەسەر هەر بڕیارێك، ئەگەر دەنگەكان یەكسان بوو، دەنگی سەرۆكی دادگا (كە پارتیە) لە هەرلایەك بوو، ئەو بۆچونە بە براوە ئەژماردەكرێت. یەكێتی كە پاڵپشتی خۆی بۆ گیراوانی بادینان راگەیاندووە، هێشتا دەرفەتی ئەوەی لەبەردەمدایە پشتیوانییەكانی بۆ گیراوانی بادینان لە كارتێكی بانگەشەی هەڵبژاردنەوە بكات بە كارتێكی راستەقینە بۆ ئازادكردنیان، چونكە دادوەرەكانی یەكێتی لەدادگای پێداچوونەوە سەرباری ئەوەی بەدەنگ‌و ژمارە ناتوانن بڕیاری حوكمدانی گیراوەكان هەڵوەشێننەوە، بەڵام دەتوانن وەكو ناڕەزایەتی لە دادگاكە بكشێنەوە‌و فشارەكان لەسەر دادگاكە زیاتر بكەن، ئەمەش بێ پێشینە نییە، چونكە بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییانە لەسەر یەكلاكردنەوەی كەیسێكی (بازرگانی)، دادوەرەكانی نزیك لە یەكێتی بایكۆتی كاركردنیان لە ئەنجومەنی دادوەریی كردووە‌و بەنێوەندگیرییەكی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم گەڕاونەتەوە سەر كارەكانیان.    نێچیرڤان بارزانی دواین دەرفەت !  بەگوێرەی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 2005ی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان، ماددەی (دەیەم) بڕگەی (شەشەم)، سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی ئەوەی هەیە "بەپێی یاسا لێبوردنی تایبەت بۆ بەندكراوان" دەربكات.  سەرۆكی هەرێم دواین رێگەیە بۆ ئازادكردنی گیراوانی بادینان، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، نێچیرڤان بارزانی نیگەرانە لەكاردانەوەی ئەمریكا‌و ئەڵمانیا لەسەر كەیسی گیراوانی بادینان، دەیەوێت بەشێوەیەكی نەرم، كە مەسعود بارزانی مامی‌و مەسرور بارزانی ئامۆزای توڕە نەكات، رێگەیەك بۆ چارەسەری دۆخەكە بدۆزێتەوە، بۆ ئەو مەبەستەش دەستی بە راوێژ كردووە لەگەڵ كەسانی یاسایی، هەر جۆرە بڕیارێك لەوبارەیەوە دەكەوێتە دوای جەژنی رەمەزان، چونكە دەركردنی لێبوردنی تایبەت لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە پێویستی بەوەیە، سزای یاسایی گیراوەكان حوكمی كۆتایی وەربگرێت. سەرباری ئەوەی زۆر كەس لەسەر ئەم كەیسە ئومێدی خۆیان بە "لێبوردنە تایبەتەكەی" سەرۆكی هەرێمدا هەڵواسیوە، بەڵام ئەگەر دەركردنی لێبوردنێكی لەوجۆرە لەلایەن مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتەوە رەتبكرێتەوە، بەدڵنیایی نێچیرڤان بارزانی لەنێوان كەیسی گیراوانی بادینان‌و پەیوەندییە خێزانییەكانی ناو بنەماڵەكەیدا، دووەمیان هەڵدەبژێرێت.   لەبارەی لێبوردنی تایبەتەوە لێبوردنی تایبەت بەپێی یاسا هەندێك جیاوازی هەیە لەگەڵ لێبوردنی گشتیدا كە بۆ زیندانیكراون دەردەچێت، دەكرێت جیاوازی نێوان لێبوردنی تایبەت‌و گشتی لەم خاڵانەدا كورت بكرێتەوە:  •    ئەو كەسەی كە لە لێبوردنی گشتیدا لە زیندان ئازاد دەكرێت، هەم تاوان‌و هەم سزاكەشی لەسەر هەڵدەگیرێت، بەڵام لە لێبوردنی تایبەتدا سزادراو تەنیا سزای (بەندكردن)ەكەی لەسەر هەڵدەگیرێت‌و دوای ئازادبونیشی تاوانەكەی هەر لەسەر دەمێنێت.  •    لێبوردنی گشتی لە پەرلەمانەوە دەردەچێت، بەڵام لێبوردنی تایبەت بە بڕیارێك لەلایەن سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانەوە دەردەچێت.  بەگشتی بەپێی یاسا بەركارەكان لە هەرێمی كوردستان، ئەم كەسانە لێبوردن نایانگرێتەوە:  •    هەر كەسێك كە پێشتر سودی لە لێبوردن (گشتی یان تایبەت) وەرگرتبێت. •    هەر كەسێك بازرگانی بە تلیاكەوە كردبێت.  •    هەر كەسێك تاوانی تیرۆری ئەنجام دابێت.  •    هەر كەسێك دزی لە سامانی گشتی هەرێمی كوردستاندا كردبێت.  •    هەر كەسێك بە پاڵنەری شەرەف كەسێك بكوژێت.  •    هەر كەسێك تاوانێك دژی ئاسایشی ناوخۆیی‌و نێودەوڵەتی هەرێمی كوردستان بكات.  •    هەر كەسێك بازرگانی بە دەرمان‌و ماددەی بەسەرچووەوە بكات.  •    هەر كەسێك نوسراوی فەرمی ساختە بكات كە پەیوەندی بە ئابوری‌و ئاسایشی وڵاتەوە هەبێت.  •    هەر كەسێك یەكێك لەم تاوانانەی ئەنجام دابێت (بەرتیل- لەواتە- دەسدرێژی سێكسی، زینای مەحاریم). لەسەردەمی سەرۆكایەتی مەسعود بارزانیدا ژمارەیەكی زۆر حاڵەتی لێبوردنی تایبەت دەرچووە، بەڵام لەدوای دەستبەكاربوونی نێچیرڤان بارزانییەوە هیچ لێبوردنێكی تایبەتی دەرنەچووە، رەنگە نێچیرڤان بارزانی نەیەوێت لەسەردەمی سەرۆكایەتی ئەودا دەركردنی لێبوردنی تایبەت ببێتە نەریتێك بەتایبەتی كە ئەم جۆرە لێبوردنە لەناو هۆزو ئەوانەی پێگەی كۆمەڵایەتیان هەیە باوەو بەردەوام خواستیان لەسەری هەیەو سیاسیەكانیش نایانەوێت بەهۆی پێگەی جەماوەریانەوە ناتوانن ئەو خواستانە رەتبكەنەوە.     كەیسی گیراوانی بادینان‌و دەسەڵاتی دادوەریی

د. چیا عەباس/ موزەفەر هەمزە لێکۆڵینەوەیەک لەسروشتی ئەو دیاردەیە لەکلتووری سیاسی هەرێمی کورردستاندا. پنتەکانی ئەو لێکۆڵینەوەیە: ٭ یەکەم: پێناسە و جۆرەکانی سەنگەر گواستنەوە. ٭ دووەم: مێژووی ئەو دیاردەیە لەهەرێمی کوردستان. ٭ سێهەم: رۆڵی ژینگەی سیاسی هەرێمی کوردستان لەئاستیدا. یەکەم: پێناسەی گواستنەوەی سەنگەر:  سەنگەر گواستنەوە لەتێگەیشتنی گشتی خۆیدا وازهێنانە لەئایدۆلۆژیایەک یان پێکهاتەیەکی سیاسی کە لەسەر ئاستی گرووپ یان تاکەس ئەنجامدەدرێت، بەشێوەیەک هاودژیی (تناقچ)لەنێوان بژاردەی پێشوو بەئاراستەی پۆزەتیف یان بەئاراستەی نێگەتیف، لەگەڵ بژاردەی تازەدا بەرجەستە دەبێت. دەست لەکارکێشانەوە - دوولەتبوونی سیاسی (الانشقاق السیاسی Political split) -هەڵگەڕانەوە - یاخی بوونی سیاسی (التمرد السیاسی Political rebellion)، دووبارە گواستنەوەی سەنگەر، لەزەقترین شێوەکانیەتی، بڕیاردانی بێ لایەنبوونی سیاسییش دوای خۆ بەدوور گرتن لە بژاردەی پێشوو، ناچێتە خانەی پێناسەی ئەو چەمکە ونایگرێتەوە. دووەم:  مێژووی ئەو دیاردەیە لەپانتایی سیاسی هەرێمی کوردستاندا: جاران، له‌ سه‌رده‌می حوکمرانی پاشایه‌تی له‌ عێڕاق، کاتێک تێکۆشه‌رێک ته‌نانه‌ت له‌ژێر ئه‌شکه‌نجه‌ و هه‌ڕه‌شه‌شدا ناچار بکرایه‌ پاکانه‌ وپرکردنه‌وه‌ی ئەستۆپاکی بکات، ئه‌وه‌ ده‌بوه‌ مایه‌ی شه‌رمه‌زاری بۆ که‌سه‌که‌ وجۆره‌ها ناو و ناتۆرەیان لێدەنا. له‌سه‌رده‌می حوکمی به‌عسیشدا ته‌سلیمبوونی پێشمه‌رگه‌ وکه‌سانی تر بەدەسەڵاتی به‌عس به‌ " عائد الی الصف الوگنی" ناوده‌برا، وا باویش بو هێزه‌ کوردیه‌کان ده‌یان ووت فڵانه‌ که‌س "ته‌سلیم" بۆته‌وه‌، چاودێری کار و ره‌فتاری دوای ته‌سلیمبوونیان ده‌کرد تادوا هەڵسەنگاندنی بۆبکەن.  له‌ئه‌زمونه‌کانی شۆرش و کاری رێکخراوه‌یی و سیاسی دوای شکستی شۆرشی ئه‌یلول لە 1975به‌دواوه‌ ده‌سته‌واژه‌کانی " سه‌نگه‌ر گۆرین و سه‌نگه‌ر گواستنه‌وه‌ و سه‌نگه‌ر جیاکردنه‌وه‌" بۆ ئه‌و گروپ و پێشمه‌رگه‌ و که‌سانه‌ی جێگۆرڕکێیان لە‌پابه‌ندبوونی خۆیان به‌ حزبه‌کانیانه‌وه‌‌ ده‌کرد‌،هاتنه‌ ئاراوه. چونکه‌ ئه‌م دیارده‌یه‌ له‌ ئاستی گشتیدا زۆرکه‌م هاوسه‌نگی ‌هێزی نێو حزب و لایه‌نه‌کانی دایک و لایەنەکانی دیکە کە میواندارییان لێدەکردن، تێکدابوو. بۆیه‌ زۆر به‌زه‌قی باس نه‌کراوه، ته‌نانه‌ت ئاماری وردی له‌سه‌ر کۆنه‌کراوه‌ته‌وه‌ ولێکۆڵینه‌وه‌شی بۆ نه‌کراوه‌.  به‌شێکی تری سه‌نگه‌ر جیاکردنه‌وه‌و سه‌نگه‌ر گۆرین به‌گروپ و رێککاری ئه‌نجام دراون‌ و زه‌مینه‌ی سیاسی وفکریان هه‌بوه، هێزه‌ سه‌ره‌کیه‌کان له‌م دیارده‌یه‌ بێده‌نگ نه‌بوون و زۆربه‌شی به‌شه‌ڕ وزه‌بری هێز یه‌کلاکراونه‌ته‌وه‌. وه‌ک له‌ئه‌زمونه‌کانی جیابونه‌وه‌ی باڵی مه‌کته‌بی سیاسی پارتی له‌ شه‌سته‌کانی سه‌ده‌ی رابوردو،جیابونه‌وه‌ی سۆشیالیست و ئاڵای شۆرش له‌ یه‌کێتی و جیابونه‌وه‌ی حزبی گه‌ل له‌پارتی و جیابونه‌وه‌ی چه‌ند گروپێکی بچوکی ئیسلامی له‌حزب و بزوتنه‌وه‌کانی دایک، روویانداوە.    له‌ دوای راپه‌رینه‌وه‌ و بەتایبه‌ت لەدوای رووخاندنی رژێمی  سه‌دام  ونه‌مانی شه‌ری ناوخۆی شاخ و رشتنی پاره‌ وپله‌ وئیمتیازات لەلای هه‌ر دوو حزبی ده‌سه‌ڵاتدار(PDK- PUK)، سه‌نگه‌ر گۆرین زۆر کەمتر ‌بینراوە. هاوکاتیش ئه‌و گروپ و لایه‌نانه‌ی سه‌رده‌می خه‌باتی شاخ سه‌نگه‌ریان جیاکردبوه‌وه‌ له‌ دوای راپه‌رینی 1991 ده‌رکه‌وت به‌بچوکی و که‌م ده‌سه‌ڵات مابوونه‌وه‌، جارێکی تر گه‌ڕانه‌وه‌ نێو حزبی دایک. گه‌رانه‌وه‌ی زۆربه‌ی په‌شیمانبووه‌کان بۆ هێلانه‌ کۆنه‌ سیاسیه‌که‌یان بۆ به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌ت بوو، وه‌ک له‌ نمونه‌کانی ئاڵای شۆرش وبزوتنه‌وه‌ی سۆسیالیست و پارتی گه‌لدا ده‌بینرێت.   گۆرینی ئینتیمای حزبی وشه‌خسی ئه‌ندام و کادر وپێشمه‌رگه‌کانی پارتی و یه‌کێتی دیارده‌یه‌کی به‌رچاو بووه‌ وزۆربه‌ی کات په‌یوه‌ندی به‌ فکر و سیاسه‌ت وپرەنسیپەوە نه‌بووه. له‌ پێناو ململانێی حزبیدا و بۆ زیاتر هاندانی ئه‌و دیارده‌ قێزه‌و‌نه‌ ناویان لێناوه‌ گواستنه‌وه‌ی سه‌‌نگه‌ری خه‌بات، مرۆڤ ده‌بێت رێز بگرێت له‌ که‌سێک به‌باوه‌رێکی تۆکمه‌وه‌ کار له‌نێو هه‌رحزبێکی نیشتمانیدا ده‌کات، به‌گشتی  وازهێنان له‌وه‌ بۆ ده‌سکه‌وت و هۆکاری تایبه‌ت زیاتر له‌ ئیرتزاقی سیاسیه‌وه‌ نزیکه‌‌.  له‌ گه‌ڵ دروستبونی گۆڕان و به‌هێزبوونی به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆن، پرسی هه‌ڵبژاردن و ده‌نگدان مه‌ودا و ئاراسته‌ی تریان بۆ متمانه‌ و مۆڕاڵی سیاسی خوڵقاند، له‌ پرۆسه‌ی ده‌نگدان به‌لایه‌نێک و گۆرینی متمانه‌ی سیاسی، چه‌مکه‌کانی ویژدان و هه‌ڵوێست و باوه‌ڕ، زیاتر زاڵبوونی خۆیان چه‌سپاند، ئەم گۆرینی متمانەیە کە لە قەناعەتێکی ناخی دەنگدەرەوە هەڵدەقوڵێت یەکێکە لە جوانیەکانی پرۆسەی دیموکراسی. کاتێک گۆڕان دامەزراو، به‌شێکی به‌رچاوی سه‌رکرده‌ و هه‌ڵسوڕاوه‌کان ئەوانەی له‌ناو یه‌کێتیه‌وه‌ هاتبوون و به‌متمانه‌ی جه‌ماوه‌ری، پێگه‌ی سیاسی و یاسایی خۆیان به‌ده‌ست هێنا، ده‌سه‌ڵاتدارانی یه‌کێتی به‌هه‌مان ئه‌قڵیه‌تی سه‌رده‌می شاخ هه‌ڵسه‌نگاندن و مامه‌ڵه‌ی دۆخه‌که‌یان کرد: شه‌رفرۆشتن وسزادان ونانبرین وکوشتن و تۆقاندن. کەچی ئه‌وسات و ئێستاشی له‌ گه‌ڵدا بێت ده‌رکیان به‌وه‌ نه‌کردوه‌ ئه‌مه‌ سه‌نگه‌ر جیاکردنه‌وه‌ نیه‌، به‌ڵکو بنیاتنانی سه‌نگه‌رێکی نوێی کاری سیاسی و په‌رله‌مانیه‌، چونکه‌ یه‌کێتی بۆته‌ سه‌نگه‌رێک له‌ سه‌نگه‌ره‌ زۆره‌کانی خه‌بات و نه‌ ماڵه‌ گه‌وره‌که‌یه‌ و‌ نه‌ ماڵه‌ بچوکه‌که‌، ئه‌و ماڵه‌یه‌‌ که‌ هه‌یه‌، هاوکاتیش گۆڕان دەریایەک بوو لەباوەر و پڕەنسیپ نەك ماڵێکی بچوک یا گەورە‌.     به‌هۆی بوونی ده‌سه‌ڵات و پاره‌ و پۆست لەلای دوو حیزبه‌ زلهێزه‌که، وایکردووە سه‌نگه‌ر گواستنه‌وه‌که‌ به‌ره‌و لای ئه‌وان ڕووبدات، ئیدی له‌وێ حیزب و بیروباوه‌ڕ کراوه‌ته‌ قوربانی بڕێک‌‌‌ مووچە و پۆستێکی حیزبی یا ئیداری. ئه‌و دووحیزبه‌ لەسەردەمێکدا بوونه‌ ماسیه‌ گه‌وره‌که‌ و زۆرێک له‌ماسیه‌ بچوکه‌کانیان چ به‌شێوه‌ی تاک چ به‌شیوه‌ی کۆمه‌ڵ هه‌ڵ لووشی. سه‌نگه‌ر گواستنه‌وه‌ ته‌نها له‌ حیزبه‌ بچوکه‌کانه‌وه‌ نه‌بووه‌ بۆ مه‌زنه‌کان، به‌ڵكو  زۆرجار له‌نێوان ئه‌و دوو حیزبەی یەکێتی و پارتی ڕوویداوه‌ و ئه‌ندامانی یه‌کتریان کڕیوه‌ و ناویان لێناوه‌ سه‌نگه‌ر گواستنه‌وه‌. لەزۆربەشیدا بۆ مەرامی پاوانکردنی کایەی سیاسی و پۆست و پلە و پایەدا بووە. وێرای ئه‌مانه‌ که‌م تازۆر له‌نێوان حیزبه‌ بچووکه‌کانیشدا سه‌نگه‌ر گواستنه‌وه‌ هه‌بووه‌، که‌هۆکاری ئه‌مه‌ش دیسان مه‌سه‌له‌ی مادی بووه‌.‌‌‌ لەسەردەمی هەڵبژاردنەکانی کوردستانیشدا دیاردەی سەنگەر گواستنەوە بۆ ریکلامی هەڵبژاردنی تەرەفێک زیاتر کەڵکی لێوەرگیراوە وروویانداوە، ببوە زەمینەیەکی گرنگی چاوەڕوانیەکانی ئەو کەسانە کە بەردەوام بەدوای پایە وپلە و دەسکەوتی تایبەتیاندا کاریان کردوە و نایانەوێت تەنانەت پارچەیەکی بچووکی کێکەکەش بێت، لە دەست بدەن. ئەمجۆرە سەنگەر گواستنەوەیە قێزەونترین جۆرە و دەچێتە خانەی جۆرە نێگەتیفەکەیە، رەنگدانەوەی بێ ئەمەکی و ئاستی کرچ وکاڵی فکری و سیاسی بکەرەکەیە، جا لە ژێر هەر فشارێکدا بێت و بۆ هەر مەبەستێکیش بێت. سێهەم: رۆڵی ژینگەی سیاسی لەهەرێمی کوردستان لەگواستنەوەی سەنگەر:  پرسی سەنگەر گواستنەوە تاکو ئێستا وەکو دیاردە پرسێکە لەزۆر رەهەندەوە لەکەلتوری سیاسی هەرێمی کوردستاندا شڕۆڤەی فەلسەفی بۆ نەکراوە، گواستنەوەی سەنگەر بەدیوە پۆزەتیفەکەی لەدیوە نێگەتیفکەی جیانەکراوەتەوە، کە جیاوازییەکی زۆریان لەنێواندایە هەیە لەسەر ئاستی چۆنیەتی و چەندی وبەئاراستەی مۆڕالی سیاسی بەدیوە پۆزەتیفەکەی و بازرگانی سیاسی بەدیوە نێگەتیفەکەی. لەکاتێکدا بازرگانیە سیاسییەکە رێ پێنەگیراو بووە هێلی سووری بۆ دانەنراوە بۆ ئەوەی چیتر گەندەڵەکانی نێو کایەی سیاسی کەڵک لەو جۆرە کارە وەرنەگرن، بۆیەشە جۆرە نێگەتیفەکەی وەکو حەرامێکی سیاسی لەقەڵەم نەدراوە. چۆن لەسەر ئاستی نیشتمانی ونەتەوەییش پەرچەکردار دژ بەئاراستە نێگەتیفەکەی سەنگەر گواستنەوە بوونی نەبووە، بەهەمان پێوەریش هاندانێکی نەتەوەیی بۆ جۆرە پۆزەتیفەکەی دیاردەی سەنگەر گواستنەوە، لەئارادا نەبووە. کێن ئەوانەی دەچنە نێو ئەو گەمە قێزەونەی سەنگەر گواستنەوە کە بەجۆرە نێگەتیفەکە ناوزەدمانکرد. بۆچی ژینگەی سیاسی لەهەرێمی کوردستان تاکو ئێستا لەبارە بۆ ئەو کارە؟  کایەی سیاسی وسیاسەتکردن لەهەرێمی کوردستان چونکە نەبۆتە ئەو ئامرازە بۆ جوانکردنی سیمای حوکمڕانی وبەرەوپێشبردنی وڵات و کۆمەڵگا. کراوەتە ئامرازێک بۆ کوشتنی بەها جوانەکان، تەنانەت خودی کایەی سیاسیش. کەدواتریش لێکەوتەی نائۆمیدبوونی کۆمەڵگاو رای گشتی، بەهیچ نەزانینی خودی کایەی سیاسی، بەرهەمهێنا. کاتێ ژینگەی سیاسی هەرێمی کوردستان ئەو زەمینەیەی لەبارکردیە بۆ ئەوەی دیاردەی سەنگەر گواستنەوە بکرێتە بازرگانیەکی سیاسی پڕلەداهات بۆ ئەوانەی دەکەونە ناوییەوە، ئەو بەخشینە زۆرە و دەرگا واڵاکردن بۆیان لەسەر حسابی ماڵ و داهاتی گشتی وڵات، جۆرە کێبڕکێکردنێکی هێناوەتەبوون لەپێناو شکاندنی ملی یەکتر، کەجێی بەکێبڕکێکردن لەپێناو بنیاتنانی نیشتمانێکی جوان، لەقکردییە. لەگوتاری سیاسی حیزبەکان وکارەکتەرەکانیاندا وتەنانەت لەمیدیاکانیان بەسێبەر وفەیکەکانەوە، گرنگیان بەو پرسە داوە و بەئەرێنی تێیدەڕوانن، بەتایبەتی PDK ودواتریش PUK، هەڵبەت بۆ جۆرە نێگەتیفەکەی گواستنەوەی سەنگەر، کەچی لە تێڕامان و هەڵسەنگاندنێکی  نیشتمانی ئامێزدا، خودی سەنگەر گواستنەوەکە دەچێتە خانەی بازرگانی سیاسی و ناشرینکردنی خودی کایەی سیاسی. جۆرێکی تری هاندانی سەنگەر گواستنەوەش، ئەوەیە کەدەمێکە PUK کار لەسەر ئەو هەڵمەتی دووبارە سەنگەر گواستنەوە دەکات لەژێر دروشمی (گەڕانەوە بۆ ماڵە گەورەکە)، کە لەسەردەمانێکی رابڕدوودا رایگەیاند وتا ئێستاشی لەگەڵدا بێت دەرگاکەی هەر واڵایە. ترازان یان لادانی پێکهاتەیەکی سیاسیش لەپرەنسیپ و بەرنامە سیاسییەکەی کە تێیدا ئەو بەرنامەیە پڕە لە رایەڵەکانی جوانکردنی نیشتمان، کەچی بەهۆی گۆڕانکارییەکی سادە، ئەو پێکهاتە سیاسییە لەرێگای چەند دەستڕۆیشتوویەک تێیدا، لادان دەکاتە ئامانج، دوای کۆچی دوایی بەڕێز نەوشیروان مستەفا, وازهێنانی سەدان گۆڕانخواز لەخودی بزووتنەوەکە بەشێوەی گرووپ وتاکەکەسی و دروستكردن وراگەیاندنی پێکهاتەی تری سیاسی،  یه‌كیكه‌ له‌شێوازه‌كانی سه‌نگه‌ر گواستنه‌وه‌ به‌دیوه‌ پۆزه‌تیفه‌كه‌ی.   May 2021    

راپۆرت: درەو ماوەی دوو ساڵە لە ئیسرائیل چوار هەڵبژاردن كراوە، بەڵام ئەنجامی هەڵبژاردنەكان نەیتوانیوە حكومەتێكی نوێ پێكبهێنێت‌و كۆتایی بە سەردەمی ناتانیاهۆ بهێنێت، ناتانیاهۆ جارێكی تر شكستیهێنا لە دروستكردنی هاوپەیمانێتی بۆ پێكهێنانی حكومەت، ئێستا ئیسرائیل كەوتوەتە بەردەم هەڵبژاردنی پێنجەم، بیرۆكەیەك هەیە هەڵبژاردنی پێنجەم نەكرێت‌و لەبری ئەوەی حكومەتێكی یەكڕیزیی نیشتمانی دروست بكرێت تا كۆتایی بە چەقبەستنی سیاسی بهێنرێت.   ناتانیاهۆ نەیتوانی ! وادەی بەردەم بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل بۆ پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەت كۆتایی هات، ئێستا دەرفەت كەوتووەتە بەردەم پارتە سیاسییەكانی تری ئیسرائیل بۆ ئەوەی كابینەیەكی حكومی پێكبهێنن‌و كۆتایی بەماوەی جێگە مشتومڕی ناتانیاهۆ لە پۆستی سەرۆك وەزیران بهێنن.  دوای ئەو هەڵبژاردنە گشتییەی كە رۆژی 23ی ئازاری رابردوو بەڕێوەچوو، كە چوارەمین هەڵبژاردن بوو لەماوەی دوو ساڵدا لە ئیسرائیل، ناتانیاهۆ ماوەی (28) رۆژ بوو هەوڵی پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكی دەدا بۆ دروستكردنی حكومەت، بەڵام هاوپەیمانێتییەكەی پێ دروست نەكرا، ناوەڕاستی دوێنێ شەو وادەی یاسایی لەبەردەم ناتانیاهۆ وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن كۆتایی هات. نوسینگەی ریوڤین ریڤلین سەرۆكی ئیسرائیل لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاند" ناتانیاهۆ (سەرۆكایەتی) ئاگاداركردووە كە توانای پێكهێنانی حكومەتی نییە، بۆیە جارێكی تر دەسەڵاتی پێكهێنانی حكومەت گەڕاوەتەوە بۆلای سەرۆك".  سەرۆك دەتوانێت چی بكات ؟ دوای شكستهێنانی ناتانیاهۆ، ئێستا سەرۆك ریڤلین دەتوانێت بەفەرمی داوا لە سەركردەیەكی سیاسی تری ئیسرائیل بكات هەوڵی پێكهێنانی ئیئتیلافێكی حكومی بدات. بەڵام ئەمە جارێكی تر سەردەكێشێتەوە بۆ پەنابردن بۆ سندوقەكانی دەنگدان‌و گورزێك دەبێت بۆ ناتانیاهۆ كە تاكە سەرۆك وەزیرانە لە مێژووی ئیسرائیلدا زۆرترین ماوە لە پۆستی سەرۆك وەزیراندا بمێنێتەوە. پەنابردنەوە بۆ هەڵبژاردن، هەر لەدوای دەرچوونی ئەنجامی دواین هەڵبژاردن لە ئیسرائیل پێشبینی كراو بوو، بەوپێیەی ئەنجامەكە یەكلاكەرەوە نەبوو لە بەرژەوەندی هیچ یەكێك لە پارتە سیاسییەكان.  ئێستا سەرۆك ریڤلین دەیەوێت ماوەی (28) رۆژی تر دەرفەت بە ئەندامێكی تری پەرلەمان بدات بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت.  پێشبینی دەكرێت سەرۆكی ئیسرائیل بۆ پێكهێنانی حكومەت، ئەمجارە (یائیر لابید) سەرۆكی پارتی میانڕەوی "یش عتید" راسپێرێت، كە لەدوای پارتی (لیكۆد)ی راستڕەوەوە بە سەرۆكایەتی ناتانیاهۆ، پارتەكەی لەدواین هەڵبژاردندا زۆرترین دەنگی بەدەستهێناوە. لابید روبەڕووی ئاڵنگاری گەورەی ئایدلۆژی دەبێتەوە لەناو ئەو پارتانەی كە داوای پێكهێنانی هاوپەیمانێتی حكومییان لێدەكات.  ئەگەر ئەو كاندیدەی كە سەرۆك دوای پێكهێنانی حكومەتی لێدەكات، توانای دروستكردنی حكومەتی نەبوو، دەكرێت پەرلەمان كاندیدێكی تر دیاری بكات، ئەگەر ئەمەش شكستی هێنا، دەبێت ئیسرائیل سەرلەنوێ هەڵبژاردنێكی تر بكاتەوە.  ئەوەی لەم ماوە دورو درێژەدا، ئەم چەقبەستنە سیاسییەی لە ئیسرائیل زیاتر كردووە، بەردەوامبوونی پرۆسەی دادگایكردنی ناتانیاهۆی سەرۆك وەزیرانە بەتۆمەتی گەندەڵی، ناتانیاهۆ تۆمەتەكان رەتدەكاتەوە، بەڵام نەیارە سیاسییەكانی دەڵێن ناتانیاهۆ نابێت لە پۆستی سەرۆك وەزیران بمێنێتەوە لەكاتێكدا كە روبەڕووی تۆمەتی تاوانكاری دەبێتەوە.  بەربەست لەبەردەم پێكهێنانی حكومەتدا ؟ پارتی (لیكۆد) راستڕەو كە ناتانیاهۆی تەمەن (71 ساڵ) سەرۆكایەتی دەكات، لەدواین هەڵبژاردندا نەیتوانی زۆرترین كورسی پەرلەمان بباتەوە، بەڵام لەگەڵ هاوپەیمانەكانیدا زۆرینەیان لەناو پەرلەمان زامن كرد، ئیسرائیلییەكان بە پەرلەمان دەڵێن "كنێست"، پەرلەمانەكەیان لە (120) كورسی پێكدێت.  بەگوێرەی قسەی چاودێران، لەدواین هەڵبژاردندا، دەنگدەرانی ئیسرائیلی نەیانویستووە پاداشتی ناتانیاهۆ بكەن لەبەرامبەر ئەو هەڵمەتە سەركەوتووەی بەكارهێنانی ڤاكسینی كۆرۆنا" كە حكومەتەكەی ئەنجامیداوە. ناتانیاهۆ یەكەمین رێبەری سیاسی ئیسرائیلە كە زۆرترین ماوە لە دەسەڵاتدا ماوەتەوە، ئەو لە ساڵی 1996وە سەرۆكایەتی پێنج حكومەتی كردووە، دواین حكومەتی ناتانیاهۆ كە حكومەتێكی ئیئیتلافی بوو، لە كانونی یەكەمی رابردوو توشی داڕمان هات، كاتێك پارتێكی سەرەكی ناو حكومەت پلانی ئەوكاتی حكومەتی بۆ چارەسەری قەیرانی كۆرۆنا رەتكردەوە، ئەمەش بووەهۆی كەوتنی ئیئتیلافی حوكمڕان‌و بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنێكی نوێ لە ئیسرائیل.  ئەگەری ئەوە هەبوو، هەر ئیئتیلافێك كە ناتانیاهۆ سەرۆكایەتی بكات، داوای هاوكاری لە حزبی "لیستی عەرەبی یەكگرتوو- راعم" یاخود هاوپەیمانی ئاینیی راستڕەوی توندڕەوی جولەكە بكات، كە سەركردەكانی ئەم پارتە گوتارێكی دژە فەلەستینییان هەڵگرتووە.  مەنسور عەباس سەرۆكی حزبی "راعم" وتی: ئێمە كراوەین بەڕووی هەر بابەتێكدا كە ئاستی بژێوی كەمینەی فەلەستینیی لەناو ئیسرائیل باشتر بكات، كە رێژەی 20%ی خەڵكی ئیسرائیل پێكدەهێنن.  بەڵام بتسلئیل سموتریچ رێبەری پارتی "جولەكە ئاینییەكان"، پارتی "راعم" بەوە نادەبات كە "پاڵپشتی لە تیرۆر" دەكات‌و رەتیدەكاتەوە كاری لەگەڵدا بكات (بچێتە ناو ئیئتیلافەوە لەگەڵیدا). ناتانیاهۆ دەرفەتی تریشی لەبەردەمدا بوو رێژەی پێویستی كورسی بۆ پێكهێنانی حكومەت لەناو پەرلەماندا كۆبكاتەوە، بەتایبەتیش لەڕێگەی ئاشتەوایی كردن لەگەڵ خوێندكارێكی پێشتری خۆی كە ئێستای لێی جیابوەتەوە، كە ئەویش (نەفتالی بینیت)ە كە پیاوێكی نەتەوەپەرەستی ئاینییە، هەروەها قایلكردنی ئەوانەی لە پارتی (لیكۆد) جیابونەتەوە‌و پارتێكی نوێیان بەناوی "هیوای نوێ" دروستكردووە، بەمەبەستی گەڕانەوەیان بۆ ناو لیكۆد.  بەڵام رێبەری پارتی "هیوای نوێ" كە ناوی (جەدعون سار)ە جەختی كرد لەسەر ئەوەی پارتەكەی سورە لەسەر لابردنی ناتانیاهۆ لە پۆستی سەرۆك وەزیران.  (نەفتالی بینیت) كە بەهەمان شێوە لە ناتانیاهۆ جیابوەتەوە‌و پێشتر سەرمایەدارو ملیۆنێر بووە، رۆژی دووشەممە وتی:" دەكرا پاڵپشتی ناتانیاهۆمان بكردایە لەپێناو بەردەوامبوونی حوكمی راستڕەوەكان، بەڵام وام نەبینی ئەگەری ئەوە هەبێت ناتانیاهۆ بتوانێت هاوپەیمانێتییەك دروست بكات كە توانای مانەوەی هەبێت". پارتی لیكۆد رەخنەی لە (بینیت) گرت بەوەی رەتیكردوەتەوە "حكومەتێكی راستڕەوی نوێ لە ئیسرائیل" دروست بكرێت، ماوەیەكی زۆرە وا لە (بینیت) دەڕوانرێت كە پاڵپشتیكارێكی توندڕەوی فراوانكردنی كۆمەڵگە جولەكەنشینەكانە لەسەر خاكی فەلەستین لە كەناری خۆرئاوا، بەڵام دوای ئەوەی بەهۆی پەتای كۆرۆناوە ئابوری ئیسرائیل روبەڕووی داخستن بووەوە، (بینیت) تیشكی خستەسەر توانا بازرگانی‌و كارگێڕییەكانی.  (بینیت) دەڵێ، ئەولەویەتی ئەو ئێستا خۆبەدورگرتنە لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێنجەم لە ئیسرائیل، بۆیە ئەگەر ناتانیاهۆ نەتوانێت هاوپەیمانی حكومی دروست بكات، ئەو كار لەسەر پێكهێنانی حكومەتی یەكڕیزیی نیشتمانی دەكات. رەنگە (بینیت) سەرۆكایەتی حكومەتێكی یەكڕیزی نیشتمانی بكات لەئیسرائیل، سەرباری ئەوەی پارتە (راستڕەو)ەكەی لە پەرلەماندا تەنیا (7) كورسی هەیە.   

درەو: راپۆرتی یەكەی چاودێری حكومەتی خۆچێی گەرمیان بەرپرسانی ئیدارەی گەرمیان جەخت دەكەنەوە كە لە سنورەكەیان زیادەرۆیی بەوشێوەیە نیە، بەڵام به‌ وته‌ی ئه‌ندامێكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای سلێمانی له‌ ته‌واوی گه‌رمیان %90ی ئه‌و باخ و ڤێلانه‌ی كه‌ دروست كراون به‌ زیاده‌ڕه‌وی كراوه‌، بە پێی ئامارەكان (33) بناغەی خانووی زیادەڕۆیی لە گەرمیان روخێنراوەن 9 ئامێری بیر هەڵكەندن دەستگیركراوە 23 خانوو روخێندراوە. یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، نۆزدەھەمین راپۆرتى مانگانه‌ى بڵاوكرده‌وه‌ كه‌ تایبه‌ته‌ به:‌ "زیاده‌ڕۆیی له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كانى گه‌رمیان". راپۆرته‌كه‌ى یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، به‌ وردیی باسى له‌و زیاده‌ڕوه‌ییانه‌ كردوه‌ ده‌كرێته‌ سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵییه‌كان له‌ سنورى گه‌رمیان، هه‌روه‌ك باس له‌و رێكارانه‌ش كراوه‌ كه‌ لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان گرتویانه‌ته‌به‌ر بۆ رێگرى له‌ زیادبونى قه‌باره‌ى زیاده‌ڕه‌وییه‌كان. له‌ كۆتاییشدا وه‌ك سه‌رجه‌م راپۆرته‌كانى دیكه‌، ژماره‌یه‌ك ده‌ره‌نجام و راسپارده‌ خراونه‌ته‌ڕو به‌ ئامانجى چاره‌سه‌ركردنى كه‌موكورتیه‌كان‌. یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، یه‌كه‌یه‌كى به‌دواداچون و لێكۆڵینه‌وه‌ و چاودێریی رۆژنامه‌وانى سه‌ر به‌ رادیۆی ده‌نگه‌، به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی (NED) ئه‌مریكی، مانگانه‌ راپۆرتێكى ورد و به‌دواداچون له‌باره‌ى بابه‌ت یان پرسێكى په‌یوه‌ندیدار به‌ حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان بڵاوده‌كاته‌وه‌، به‌ ئامانجی تیشكخستنه‌سه‌ر ئه‌و بواره‌ و زیادكردنى گرنگیپێدان پێی.   به‌شى یه‌كه‌م: راپۆرت یه‌كه‌م: جۆری زیاده‌ڕه‌ویه‌كان به‌ پشت به‌ستن به‌ قسه‌ى به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵی گه‌رمیان و به‌ڕێوبه‌رانى كشتوكاڵی كه‌لار و كفری و قایمقامی قه‌زاى كه‌لار و دو نوێنه‌رى هه‌ڵبژێردرا، دیارترین حاڵه‌ته‌كانى زیاده‌ڕۆیی له‌ زه‌ویه‌ كشتوكاڵیه‌كان له‌گه‌رمیان بریتین له‌مانه‌: 1. دروستكردنى باخى كشتوكاڵی به‌ بێ مۆڵه‌ت و به‌ نایاسایی. 2. دروستكردنى بینا «خانو، یاریگا، مه‌له‌وانگه‌ و ..هتد» به‌ بێ مۆڵه‌ت و به‌ نایاسایی له‌ناو زه‌ویه‌ كشتوكاڵیه‌كان. 3. به‌كارهێنانى زه‌ویه‌ كشتوكاڵیه‌كان بۆ كارى نا كشتوكاڵی «بۆنمونه‌ بۆ پرۆژه‌ى بازرگانی». 4. لێدانى بیر به‌ بێ مۆڵه‌ت و نایاسایی. 5. كڕین و فرۆشتن به‌ زه‌ویه‌ كشتوكاڵیه‌كان به‌ نایاسایی به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ى كه‌ موڵكى وه‌زاره‌تى كشتوكاڵن و به‌ گرێبه‌ست دراون به‌ جوتیاران. 6. په‌رژینكردنى «سیاجكردن» زه‌ویه‌ كشتوكاڵیه‌كان و به‌ش به‌شكردنى پارچه‌ زه‌ویه‌كان. 7. زیاده‌ڕۆیی به‌ناوى كارى كشتوكاڵی بۆسه‌ر محه‌ره‌ماتى ده‌وڵه‌ت «بۆنمونه‌ بۆسه‌ر پاوانه‌كان».    دوه‌م: قه‌باره‌ى زیاده‌ڕه‌وی   1. زیاده‌ڕەوى له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى له‌ قه‌زاكان  «زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵییه‌كان له‌ قه‌زاى كه‌لار به‌و راده‌یه‌ نیه‌ كه‌ باسى لێوه‌ ده‌كرێت، به‌ڵام هه‌یه‌، به‌رده‌وام راپۆرتى خۆمان له‌و باره‌یه‌ ئاماده‌ كردوه‌». سامان ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى كه‌لار واده‌ڵێت. وتیشى: یاساى ژماره‌ 3ى ساڵى 2018 كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ پرسى زیاده‌ڕه‌وى هۆكاره‌ بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى ئه‌و گرفته‌، هاوكات به‌شێكى زۆرى ئه‌و باخ و زیاده‌ڕه‌ویانه‌ى كه‌ كراوه‌ له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى كۆنن و نوێ نیه‌. به‌ڵام به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵی گه‌رمیان وایده‌بینێت گه‌وره‌ترین كێشه‌كانى زیاده‌ڕه‌وی له‌ كه‌لارن. شادیه‌ حسێن، باسى له‌وه‌كرد: «ئه‌و جیگانه‌ى كه‌ زیاده‌ڕه‌وى ده‌كرێته‌ سه‌رى دوره‌ ده‌ست نین، به‌ڵكو له‌ شوێنى نزیكن به‌تایبه‌ت قه‌زاى كه‌لار گه‌وره‌ترین گرفتمان هه‌یه و‌ بوه‌ به‌ دیارده‌، ئه‌و فشاره‌ زۆره‌ى كه‌ له‌سه‌رمانه‌ بۆ بابه‌تى گه‌شتیارییه‌». سه‌باره‌ت به‌ چۆنیه‌تى به‌دواداچونیان له‌ بونى هه‌ر زیاده‌ڕه‌وییه‌ك وه‌ك به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى كه‌لار هێماى بۆ ئه‌وه‌ كرد: هه‌ر زیاده‌ڕه‌ویه‌ك كرا له‌ لایه‌ن لیژنه‌یه‌كه‌وه‌ سه‌ردان ده‌كرێت، به‌ نوسراو ئاراسته‌ى یه‌كه‌ى ئیدارى ده‌كه‌ین ئه‌وان لێپێچینه‌وه‌ ده‌كه‌ن، كه‌یسمان هه‌یه‌ له‌ دادگایه‌ و یه‌كلانه‌بوه‌ته‌وه‌. عه‌لى عه‌باس، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى كفرى ده‌ڵێت: پرسى زیاده‌ڕه‌وى له‌ قه‌زاى كفرى له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان كه‌مه‌ و لیژنه‌ى كشتوكاڵ و شاره‌وانیه‌كان هه‌یه‌ كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ پرسى زیاده‌ڕه‌وى به‌پێى یاساى ژماره‌ 3ى ساڵى 2018. وتیشى: زۆرجار ئه‌و زیاده‌ڕه‌ویانه‌ى كه‌ ده‌كرێت له‌ كۆتاى هه‌فته‌دایه‌، هه‌ر زیاده‌ڕه‌وییه‌ك هه‌بوبێت به‌دوایدا رۆشتوین. هێماى بۆ ئه‌وه‌ش كرد: پار ساڵ 30 كه‌یسمان هه‌بوه‌ زیاده‌ڕوى كه‌ تۆمار كراوه‌، بۆ 3 مانگى سه‌ره‌تاى ئه‌مساڵیش 15 كه‌یسمان هه‌بوه‌. دو جۆر زه‌وى كشتوكاڵى بونى هه‌یه‌: ده‌یم و به‌راو،‌ له‌ ناو ئه‌و زه‌وییانه‌دا زه‌وى تاپۆ و گرێبه‌ستى كشتوكاڵى هه‌یه‌، هاوكات به‌شێوه‌یه‌كى گشتى زه‌وییه‌كان به‌رده‌ڵان و له‌وه‌ڕگا و كشتوكاڵین. رزگار محه‌مه‌د، ئه‌ندامى په‌رله‌مانى كوردستان ده‌ڵێت: له‌ گه‌رمیان و به‌ تایبه‌ت قه‌زاى كه‌لار پرسى زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى زۆر به‌ربڵاوه‌ و ئه‌و رێگرییه‌ش كه‌ لێره‌ هه‌یه‌ له‌ هیچ ناوچه‌یه‌كى دیكه‌ى كوردستان نیه‌. وتیشى: تاوه‌كو ساڵى 2016 و 2017 دروست كردنى باخ و‌ هه‌ڵكه‌ندنى بیر رێگه‌ پێدراو بو كه‌ له‌ 20 دۆنم كه‌متر بێت، به‌ڵام دوابه‌دواى ئه‌وه‌ و به‌پێى یاساى ژماره‌ 3ى ساڵى 2018 قه‌ده‌غه‌ كرا، ئێستاش كه‌ حاڵه‌ته‌كه‌ زیادیكردوه‌ چه‌ندین جار داوامان كردوه‌ چ له‌ رێگه‌ى په‌رله‌مانه‌وه‌ بێت چ له‌ ڕێگه‌ى ئیداره‌ى گه‌رمیانه‌وه‌ رێگه‌ چاره‌یه‌ك بۆ ئه‌مه‌ بدۆزرێته‌وه‌، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا نه‌كراوه‌.   2. زیاده‌ڕەوى له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى له‌ ناحیه‌كان له‌ نێو ناحیه‌كانى سنورى گه‌رمیان ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا یه‌كێكه‌ له‌و ناحیه‌یانه‌ى كه‌ سه‌رپێچى زۆرى تێدا تۆماركراوه‌، كه‌ به‌وته‌ى به‌رێوبه‌رى ناحیه‌كه‌ له‌مساڵدا 28 كه‌یسیان هه‌بوه‌. رامیار عه‌بدولڕه‌حمان، به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا باس له‌وه‌ده‌كات، ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا گرفتى زیاده‌رۆیی تێدایه‌ و زه‌وییه‌كى زۆرى كشتوكاڵى هه‌یه‌، جگه‌ له‌ نه‌وت و زۆرینه‌ى گونده‌كانیش له‌سه‌ر رێگان و زه‌وییه‌كانیشیان نرخیان به‌رزه‌، ئه‌مه‌ یه‌كێكه‌ له‌ هۆكاره‌كان. وتیشى: له‌ ماوه‌ى سێ مانگى سه‌ره‌تاى ئه‌مساڵدا له‌ نێو ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا 28 كه‌یسمان هه‌بوه‌ دراوه‌ته‌ داواكارى گشتى كه‌ زیاده‌ڕه‌وى بوه‌ له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى. پرسى زیاده‌ڕه‌وى له‌ نێو ناحیه‌كان جیاوازى هه‌یه‌ له‌ چاو ناحیه‌یه‌كى دیكه‌دا، به‌ وته‌ى به‌ڕێوبه‌رانى هه‌ندێك له‌ ناحیه‌كان زیاده‌ڕه‌وى به‌شێوه‌یه‌كى كه‌م بونى هه‌یه‌. سروه‌ محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى رزگارى ده‌ڵێت: «پرسى زیاده‌ڕه‌وى له‌ ناحیه‌ى رزگارى له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى كه‌مه‌، چونكه‌ ئه‌و زه‌ویانه‌ى كه‌ ده‌كه‌وێته‌ ده‌وروبه‌رى ناحیه‌ى رزگاى سه‌ر به‌ قه‌زاى كه‌لار و ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵایه‌، ئه‌وه‌ى هه‌یه‌ لادێ دوره‌ ده‌سته‌كانن». وتیشى: كه‌یسى زیاده‌رۆییمان هه‌بوه‌ له‌ لادێكان بوه‌ روخاندومانه‌ و لامان بردوه‌. به‌هه‌مان شێوه‌، عەزیز محەمەد، بەڕێوبەری ناحیەی باوەنور دەڵێت: «پرسی زیادەڕەوی لە سنوری زەوییە کشتوكاڵیەکان لە ناحیەی باوەنور دەگمەنە بەتایبەت بۆ ئەمساڵ هیچ کەیسیکمان نەبوە لەسەر ئەو پرسە». ئاماژه‌ى به‌وه‌شكرد: پار ساڵ دو کەیسمان هەبوە لە نێو لادێکانی دەوروبەری باوەنور ئەویش لە دادگایە و تاوەکو ئێستا یەکلا نەبوەتەوە، ئەگەرچی بە بڕیارێکی وەزارەتی کشتوکاڵ هەمو ئەو کێشە و گرفتانەی کە لە سنوری ئەو وەزارەت بێت دەچێتەوە لای خۆیان ئەوەی لای ئێمەیە تەنها داواکارییەکان ئاراستەی ئەو بەڕێوبەرایەتیە دەکەین و خۆیان کاری لەسەر دەکەن. هاوكات سەروەت محەمەد ئه‌مین، بەڕێوبەری ناحیەی قۆرەتو دەڵێت: «پرسی زیادەڕەوی لەسەر زەوییە کشتوکاڵیەکان بەوشێوەیە نیە کە باسی لێوەدەکەن، ئیمە کەیسمان نیە، بەپێی یاسای ژمارە ٣ی ساڵی ٢٠١٨ هەمو دەسەڵاتێک دراوەتە یەکە ئیدارییەکان کە لێپێچینه‌وه‌ بکەن و ئێمە کردومانە». 3. به‌ڕێوبه‌رى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان: زیاده‌ڕه‌وییه‌كان زۆرن پرسى زیاده‌ڕۆى له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان سه‌ربارى یاساى تایبه‌ت به‌و پرسه‌ روى له‌ زیاد بون كردوه‌ و به‌پێى ئاماره‌كانى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان رێژه‌كه‌ زۆره‌. ئاكۆ عومه‌ر، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ده‌ڵێت: «حاڵه‌تى زیاده‌ڕه‌وییه‌كان جۆرا و جۆرن له‌ باخ و سیاج و خان و دانانى كابینه‌، بیر و چه‌ند حاڵه‌تێكى دیكه‌ پێكدێت». به‌پێى ئامارێكى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانییه‌كان پرسى زیاده‌ڕه‌وى بۆ سێ مانگى سه‌ره‌تاى ئه‌مساڵ له‌ گه‌رمیان به‌مشێوه‌یه‌:   4. «زۆربه‌ى زیاده‌ڕه‌ویه‌كان له‌ ده‌وروبه‌رى قه‌زاكانن»  ئه‌و زیاده‌ڕه‌ویانه‌ى كه‌ ده‌كرێته‌ سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى زیاتر له‌ ده‌وروبه‌رى قه‌زاكانى گه‌رمیانن، چونكه‌ له‌ روى مادییه‌وه‌ نرخێكى زۆرتر ده‌كات وه‌ك له‌ ناحیه‌كان. سامان ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى كه‌لار ده‌ڵێت: «له‌ قه‌زاى كه‌لار روبه‌رێكى دیاریكراومان نیه‌ وه‌ك ئامار رون بێت كه‌ چه‌ند زیاده‌ڕه‌وى كراوه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ى هه‌یه‌ زیاتر كه‌وتوه‌ته‌ ئه‌م شوێنانه‌: (سه‌ر رێگه‌ى به‌رلوت، سه‌ر رێگه‌ى سه‌ید خه‌لیل، زه‌وى به‌گزاده‌كان له‌ سه‌ر رێگه‌ى كه‌لار-رزگارى و سه‌ر رێگه‌ى پشتێنەیی سێ به‌ ئاراسته‌ى گرده‌گۆزینه‌). له‌باره‌ى قه‌باره‌ى زیاده‌ڕه‌وییه‌وه‌، عه‌لى عه‌باس، به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى كفرى باس له‌وه‌ ده‌كات: روبه‌رێكى كه‌ممان هه‌یه‌ زیاده‌ڕه‌وى كراوه‌ته‌سه‌رى و ئێمه‌ وه‌ك كفرى سێ جێگه‌‌مان هه‌یه‌: (ناوه‌ندى شارى كفرى، دێى ئیمام محه‌مه‌د و كه‌رتى 15ى شار). وتیشی: به‌ تایبه‌ت كه‌رتى 16ى شار سه‌ر به‌ ناحیه‌ى جه‌باره‌یه‌ و زه‌وییه‌كى به‌رفراوانه‌ دێت تاوه‌كو نزیكى قه‌زاى كفرى و هه‌موشى كشتوكاڵیه‌،  كاتى خۆى ده‌سه‌ڵاتمان به‌سه‌ره‌وه‌ نه‌بو كۆنوسمان كرد تاوه‌كو بازگه‌ى كفرى كه‌ هێزى ئاسایشى تێدایه‌ و له‌وه‌ به‌دوا ناتوانین هیچ لێپێچینه‌وه‌یه‌ك بكه‌ین.  5. زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان ته‌نها دروستكردنی باخ نیه‌  ئه‌ندامێكى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى باس له‌وه‌ ده‌كات ئه‌و زیاده‌ڕه‌ویانه‌ى كه‌ له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى هه‌ن له‌ باخ و ڤێلادا نه‌ماوه‌ته‌وه،‌ به‌ڵكو سه‌رى كێشاوه‌ بۆ دانانى به‌نزینخانه‌ و پرۆژه‌ى بازرگانى، یه‌كه‌ ئیدارییه‌كانیش ئه‌وه‌ ره‌ت ده‌كه‌نه‌وه‌. كه‌ریم عه‌لى، ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: «پرسى زیاده‌ڕه‌وى ته‌نها له‌ باخ و سیاجكردن و لێدانى بیر نه‌ماوه‌ته‌وه‌، به‌ڵكو له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى به‌نزینخانه‌ و شوێنى بازرگانیش دروست كراوه‌، له‌ دژى دروستكردنى شوێنى بازرگانى سكاڵامان كردوه‌ و به‌دواداچونمان هه‌بوه‌». ده‌شڵێت: ته‌نانه‌ت حزبه‌كانیش زیاده‌ره‌وییان كردوه‌ و مه‌ڵبه‌ندى گه‌رمیانى یه‌كێتى و لقى گه‌رمیانى پارتى له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى زیاده‌ره‌وییان كردوه‌، ئه‌مه‌ش لاوازى یه‌كه‌ ئیدارییه‌كانه‌ كه‌ چاوپۆشى له‌و بابه‌ته‌ ده‌كه‌ن و كه‌مته‌رخه‌م بون. له‌ هه‌مان كاتدا، شه‌ماڵ ره‌ئوف، چالاكوان له‌ گه‌رمیان، جه‌خت له‌وه‌ده‌كاته‌وه‌: كاره‌كان له‌ دروستكردنى باخ و ڤێلا نه‌ماوه‌ته‌وه‌، به‌ڵكو سه‌رى كێشاوه‌ بۆ پرۆژه‌ى بچوك بچوكى بازرگانی. «پرسى زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وییه‌ك كشتوكاڵیه‌كان كه‌ باسى لێوه‌ ئه‌كرێت وه‌ك مۆڵه‌تدان به‌ به‌نزینخانه‌كان بۆ ماوه‌ى 2 ساڵه‌ راگیراوه‌، ئێمه‌ زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كانیشمان دو جۆرن گرێبه‌ست و تاپۆ، ئه‌وه‌ رونه‌ بۆ تاپۆكان چى ده‌كرێت له‌سه‌رى، بۆ گرێبه‌سته‌كانیش هه‌رچى كرابێت به‌ناوى ئه‌و كه‌سه‌وه‌ كراوه‌ كه‌ گرێبه‌سته‌كه‌ى هه‌یه». شه‌هاب ئه‌حمه‌د، قایمقامى قه‌زاى كه‌لار واى وت. 6. قه‌باره‌ى كڕین و فرۆشتن به‌ زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كانه‌وه‌  به‌پێى یاسا كڕین و فرۆشتن كردن به‌ زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كانه‌وه‌ رێگه‌پێدراو نیه‌ به‌تایبه‌ت ئه‌و زه‌ویانه‌ى كه‌ گرێبه‌ستى كشتوكاڵیان هه‌یه‌، كه‌چى تاوه‌كو ئێستا ئه‌و گرفته‌ چاره‌سه‌ر نه‌كراوه‌ و به‌ ئاشكرا نوسینگه‌ تایبه‌ت و له‌ رێگه‌ى تۆڕه ‌كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانه‌وه‌ ئه‌و كاره‌ ده‌كه‌ن. شه‌ماڵ ره‌ئوف، چالاكوان له‌ گه‌رمیان، باس له‌وه‌ ده‌كات: «كڕین و فرۆشتن به‌ زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كانه‌وه‌ یه‌كێكى تر له‌و گرفته‌ى كه‌ هه‌یه‌ له‌ ئێستادا، به‌ دۆنم لێى ئه‌فرۆشرێت كه‌ خانوشى تیایه‌، زه‌ویمان هه‌یه‌ كشتوكاڵیه‌ و گرێبه‌ستى هه‌یه‌ له‌نێوان حكومه‌ت و هاوڵاتى و كڕین و فرۆشتنى پێوه‌ كراوه‌، له‌ كاتێكدا ده‌بێت ئه‌مه‌ پێشگیرى لێبكرێت و لێپیچینه‌وه‌ بكرێت». ئه‌ندامێكى په‌رله‌مانى كوردستان گرانى نرخى زه‌ویه‌ كشتوكاڵییه‌كان به‌ هۆكار ده‌زانێت بۆ زیادبونى زیاده‌ڕۆى له‌سه‌ر ئه‌و زه‌وییانه‌. عوسمان کەریم، ئەندامی لیژنەی کشتوکاڵ لە پەرلەمانی کوردستان دەڵێت: «بەهۆی بەرزی نرخی زەوییە کشتوکاڵیەکان نەک لە گەرمیان بەڵکو لە هەرێمی کوردستان کراون بە ئامانج، و زیادەڕەوی لەسەر ئەو زەوییانە بەردەوامی هەیە، لە کاتێکدا بە پێی یاسا نابێت بە هیچ شێوەیەک لەسەر زەوی کشتوکاڵی هیچ شتێک دروست بکرێت». وتیشی: یەکێک لەهۆکارەکان دابەشنەکردنی زەوییە بەسەر هاوڵاتیان کە وایکردوە ئەم حاڵەتە پەرە بسێنێت، وەک پەرلەمان زۆر جەختمان لەوە کردوەتەوە کە زەوی دابەش بکرێت، چونکە ئەم زیادەڕەوییان زیانێکی زۆری بە زەوی کشتوکاڵی گەیاندوە. له‌ به‌رامبه‌ردا، شه‌هاب ئه‌حمه‌د، قایمقامى قه‌زاى كه‌لار رایگه‌یاند: «به‌پێى یاسا كڕین و فرۆشتن رێگه‌ پێدراو نیه‌ بۆ ئه‌و زه‌وییانه‌ى كه‌ گرێبه‌ستى كشتوكاڵییان هه‌یه‌، چه‌ندینجار به‌رێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان كۆبونه‌وه‌ى له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ كردوه‌، به‌ڵام ئه‌مه‌ بۆ ئه‌و زه‌وییانه‌ى كه‌ تاپۆن رونه‌ چۆن مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ ده‌كرێت». ئەگەر چی كڕین و فرۆشتن كردن به‌ زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كانه‌وه‌ به‌ پێى یاسا رێگه‌پێدراو نیه‌، له‌ هه‌مان كاتدا ئه‌و كاره‌ به‌رده‌وامى هه‌یه‌. شادیه‌ حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان هێما بۆ ئه‌وه‌ كرد: «كڕین و فرۆشتن به‌هیچ شێوه‌یه‌ك رێگه‌ پێدراو نیه‌ به‌پێ یاسا به‌تایبه‌ت بۆ ئه‌و زه‌ویانه‌ى كه‌ گرێبه‌ستیان هه‌یه‌، ئه‌وه‌ى ده‌كرێت ژێربه‌ژێره‌، وه‌ك به‌ڵگه‌ هیچت ده‌ست ناكه‌وێ، چونكه‌ هیچت پێ ناڵێت جوتیاره‌كه‌ و ئه‌وه‌شى كه‌ ئه‌یكڕێت». سه‌باره‌ت به‌ سزاكانى ئه‌م مامه‌ڵه‌كردنه‌ وتیشى: لێپێچینه‌وه‌ به‌ به‌ڵگه‌ ئه‌كرێت چه‌ندین شوێن و نوسینگه‌مان داخستوه‌ له‌گه‌ڵ قایمقامیه‌ت، ئاگاداریش كراونه‌ته‌وه‌ و بانگه‌واز نه‌كه‌ن بۆ كڕین و فرۆشتن به‌و زه‌وییانه‌وه‌. 7. زیاده‌ڕەوى كردنه‌ سه‌ر له‌وه‌ڕگا  به‌شێك له‌و زه‌ویانه‌ى كه‌ زیاده‌ڕۆى كراوه‌ته‌ سه‌ر زه‌وى له‌وه‌ڕگایه‌، به‌ڕێوبه‌رى دارستان و پاوانى گه‌رمیانیش باس له‌وه‌ ده‌كات كه‌ چه‌ندین كه‌یسیان هه‌یه‌ له‌ دادگایه‌. ره‌شید به‌كر، وتی: «ئه‌و زیاده‌ڕه‌ویانه‌ى كه‌ هه‌ن له‌سه‌ زه‌وى له‌وه‌ڕگا زیاتر له‌ لادێكانن و بۆ ئه‌مساڵ كه‌یسێكمان هه‌بوه‌،‌ له‌ ساڵانى رابردوش چه‌ندین كه‌یسمان هه‌بوه‌ دراوه‌ته‌ دادگا». باسى له‌وه‌شكرد: ئێمه‌ له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نى گوند و هاوڵاتیانه‌وه‌ ئاگادار ده‌كرێینه‌وه‌ بۆ حاڵه‌تێكى له‌و شێوه‌یه‌.   8. نه‌بونى تاپۆ  به‌ وته‌ى ئه‌ندامێكى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى له‌ ته‌واوى گه‌رمیان %90ى ئه‌و باخ و ڤێلانه‌ى كه‌ دروست كراون به‌ زیاده‌ڕه‌وى كراوه‌.  كه‌ریم عه‌لى ئاماژه‌ى به‌وه‌كرد: سیاجكردن رێنماى خۆى هه‌یه‌ و لێدانى بیریش به‌هه‌مان شێوه‌، كه‌چى له‌ ساڵى 2018ـه‌وه‌ هیچ مۆڵه‌تێك بۆ بیر نه‌دراوه‌، ئه‌و هه‌مو بیره‌ى كه‌ دروست كراوه‌ هه‌موى به‌ نایاسایی كراوه‌ كه‌ ژماره‌یان له‌ هه‌زار تێپه‌ڕى كردوه‌. ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانی، ده‌شڵێت: %90ى ئه‌و باخ و ڤێلانه‌ى كه‌ دروست كراون نایاسایین.     سێیه‌م: كێشه‌ یاساییه‌كان    1. یاساى زیاده‌ڕه‌وى و گرفته‌كانى  به‌پێى (قرار مجلس قیاده‌ ثوره‌)، كه‌ له‌ سه‌رده‌مى رژێمى‌ به‌عس ده‌ركراوه‌ له‌ بڕیاری ژماره‌ى 53ى ساڵى 1984 رێگه‌ى به‌ جوتیار داوه‌ ئه‌وه‌ى كه‌ گرێبه‌ستى هه‌یه‌ له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان باخ و به‌روبومى كشتوكاڵى ئه‌كات، ده‌توانێت خانو دروست بكات به‌ مه‌رجێك له‌ 300 مه‌تر زیاتر نه‌بێت و روبه‌رى زه‌ویه‌كه‌شى له‌ 15 دۆنم كه‌متر بێت. له‌ بریارى ژماره‌ 1488ى ساڵى 1985 هه‌ستان به‌ دیاریكردنى روبه‌رى ئه‌و زه‌ویانه‌ى كه‌ هه‌ن چۆن خانوى له‌سه‌ر دروست بكرێت، به‌ جۆرێك خشته‌یه‌كى دیاریكراوى بۆ دانرا كه‌ : له‌ 4 بۆ 5 دۆنم زه‌وى ده‌توانرێت خانویه‌كى 240 مه‌ترى له‌سه‌ر دروست بكرێت و‌ له‌ 3 دۆنم بۆ كه‌متر له‌ 4 دۆنم ده‌توانرێت خانویه‌كى 180 مه‌ترى دروست بكرێت، له‌ 2 دۆنم بۆ كه‌متر له‌ 3 دۆنم ده‌توانرێت خانویه‌كى 120 مه‌ترى دروست بكرێت و كه‌متر له‌ 2 دۆنم ده‌توانرێت خانویه‌كى 100 مه‌ترى دروست بكرێت. به‌ بڕیارى ژماره‌ 297ى ساڵى 1987 كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ زه‌وییه‌ تاپۆكانى كشتوكاڵى كه‌ ده‌توانێت خانو بۆ خۆى و مناڵى دروست بكات به‌ بێ گوێدانه‌ بڕیارى ژماره‌ 1488ى ساڵى 1985. ئه‌م بڕیارانه‌ تاوه‌كو ساڵى 2017  له‌ هه‌رێمى كوردستان كارى پێكراوه‌، له‌ عێراق ئه‌م بڕیارانه‌ وه‌ك یاسا مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ كراوه‌. به‌ڵام دوابه‌دواى ده‌رچواندنى یاساى ژماره‌ 3ى ساڵى 2018 ته‌واوى ئه‌و بڕیارانه‌ى حكومه‌تى عێراقى راگیرا، به‌پێى وته‌ى یاساناسان ئه‌م یاسایه‌ دروستكردنى باخ و ڤێلاى له‌گه‌ڵ جوتیارێك كه‌ خه‌ریكى كار و به‌روبومى كشتوكاڵیه‌ به‌یه‌ك چاو سه‌یركردوه‌ و هیچ رێگه‌یه‌كى بۆ جوتیار نه‌هێشتوه‌ته‌وه‌.   2. «یاسایى زیاده‌ڕه‌وى ده‌رگاكانى به‌ڕوى جوتیاراندا داخستوه‌»  به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا باس له‌وه‌ده‌كات له‌به‌ر ئه‌وه‌ى یاسایى ژماره‌ 3ى ساڵى 2018 كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ پرسى زیاده‌ره‌وى، وه‌زاره‌تى شاره‌وانى پێشنیارى كردوه‌ و كراوه‌ به‌ یاسا رۆڵى وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ تێیدا ونه‌ و ره‌چاوى زه‌وى كشتوكاڵیه‌كانیان نه‌كراوه‌. رامیار عه‌بدولره‌حمان، ده‌شڵێت: هه‌مو ده‌رگاكان به‌روى جوتیاراندا داخراوه‌ و به‌ناچارى په‌نایان بردوه‌ته‌ به‌ر زیاده‌ڕۆى، ته‌نانه‌ت هیچ رۆڵێكیان بۆ به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵ و به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌كان نه‌هێشتوه‌ته‌وه‌. به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا، وتیشى: له‌ یاساكه‌دا هیچ مه‌رجێك بۆ جوتیار دانه‌نراوه‌ كه‌ بڵێت به‌م مه‌رجانه‌ ده‌توانێت خانویه‌ك دروست بكات، ته‌نها باسى گرتن و روخان و ناردنى بۆ دادگا ده‌كات، ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدا له‌ سه‌رده‌مى به‌عس و پێش ئه‌م یاسایه‌ كۆمه‌ڵێك رێنماى هه‌بو ئه‌گه‌ر كه‌سێك 2 دۆنم زه‌وى هه‌بێت رێگه‌ى ئه‌درا خانو دروست بكات، به‌ڵام به‌مه‌رجێك جوتیار بێت، كه‌چى ئێستا بۆ سیاج ده‌بێت 5 دۆنم بێت بۆ لێدانى بیریش 20 دۆنم بێت.   3. بڕیارێكى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران پرسى رێكخستنه‌وه‌ى زیاده‌ڕه‌وییه‌كانى زه‌وى كشتوكاڵى راده‌گرێت  پرسى رێكخستنه‌وه‌ى زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان له‌ ماوه‌كانى رابردو هه‌نگاوى بۆ نراوه‌ و بڕیارى تایبه‌تیشى له‌و باره‌وه‌ بۆ ده‌رچێنراوه‌، به‌ڵام به‌ بڕیارێكى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران ئه‌و رێكخستنه‌وه‌یه‌ راگیراوه‌. شادیه‌ حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان باسى له‌وه‌كرد: «وه‌ك خۆمان ئه‌م گرفته‌مان گه‌یاندوه‌ به‌ وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ داواش كرا كۆبونه‌وه‌یه‌كى گشتگیر بكرێت بۆ رێكخستنه‌وه‌ و چاره‌سه‌ركردن و زانینی ئه‌وه‌ى ئه‌و رێكارانه‌ چین، پێشتر به‌ رێنماییه‌ك ئه‌وه‌مان رێكخسته‌وه‌ كه‌ ساڵى 2017 ده‌رمان كرد بۆ ئه‌وه‌ى جوتیار كه‌ بیه‌وێت زه‌وییه‌كى كشتوكاڵى هه‌بێت رێگه‌ بدرێت خانویه‌كى نۆرماڵ دروست بكات». وتیشى: به‌ڵام دوابه‌دواى ئه‌وه‌ نوسراوێكمان بۆ هات له‌ ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانه‌وه‌ كه‌ كار به‌و رێنماییه‌ نه‌كه‌ین و ئه‌مه‌ش بۆ خۆى گرفتى بۆ دروست كردین و پێش ده‌رچونى یاساى ژماره‌ 3ى ساڵى 2018 بو. 4. «پێویسته‌ یاساكه‌ هه‌موار بكرێته‌وه‌» بۆ روبەڕوبەنەوەی پرسی زیادەڕەوی لە سنوری زەوییە کشتوکاڵیەکان لە گەرمیان چالاکوانان و ئەندامانی ئەنجومەن و پەرلەمانتاران باس لەوە دەکەن ئەو یاسایەی کە تایبەتە بە پرسی زیادەڕەوی لەسەر زەوی و زار و موڵکی گشتی پێویستە هەموار بکرێتەوە. یاسای ژمارە ٣ی ساڵی ٢٠١٨ کە تایبەتە بە پرسی زیادەڕەوی لە سنوری زەویزار و زەوییە کشتوکاڵیەکانیش، باس لەوە دەکرێت ئەم یاساییە هۆکارێکە بۆ زیادبونی زیادەڕەوی لە سنوری زەوییە کشتوکاڵیەکان، چونکە وەک باس دەکرێت یاسایەکی توندە و پێویستە هەموار بکرێتەوە. کەریم عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەلێت: «یاسای ژمارە ٣ی ساڵی ٢٠١٨ کە تایبەتە بە پرسی زیادەڕەوی یاسایەکی توندە بە تایبەت بۆ جوتیار کە پێویستە هەموار بکرێتەوە و لە پەرلەمانەوە کاری لەسەر بکرێت، چونکە هیچ رێگەیەکی نەهێشتوەتەوە بۆ جوتیار ئەمەش وایکردوە پەنا ببرێتە بەر زیادەڕەوی». رامیار عه‌بدولره‌حمان، به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا، وتى: «چاره‌سه‌ر ئه‌وه‌یه‌ ئه‌م یاسایه‌ هه‌موار بكرێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى هه‌ناسه‌یه‌ك بدات به‌ جوتیار، چونكه‌ جوتیارى وامان هه‌یه‌ له‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌كانى له‌ وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ و به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵ خه‌ڵاتى نمونه‌ى جوتیارى پێدراوه‌ كه‌چى 20 كرێكار ئیشى بۆ كردوه‌ كه‌ باران باریوه‌ نه‌یزانیوه‌ چیبكات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى نه‌بتوانیوه‌ خانویه‌ك دروست بكات، به‌جۆرێك ئێستا واى لێهاتوه‌ هه‌ر كه‌سێك یاسا جێبه‌جێ بكات رێگه‌ى نادرێت.   چواره‌م: رێكاره‌كان و لێپێچینه‌وه‌    1. به‌دواداچونه‌كانی یه‌كه‌ ئیدراییه‌كان له‌ پرسى زیاده‌ڕه‌وى  شه‌ماڵ ره‌ئوف، چالاكوان له‌ گه‌رمیان، ده‌ڵێت: «له‌ گه‌رمیان به‌ گشتى پرسى زیاده‌ڕوى له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان بونى هه‌یه‌، به‌تایبه‌ت قه‌زاى كه‌لار رێژه‌كى زۆزه‌، به‌ڵام ئه‌مه‌ بۆ كفرى كه‌مه‌ چونكه‌ ناوچه‌یه‌كى پیشه‌ سازى نیه‌، وه‌ هۆكارى ئه‌مه‌ش كه‌مته‌رخه‌مى حكومه‌ته‌ له‌به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌ى كه‌ هه‌یه‌، چونكه‌ ئه‌گه‌ر یاسا جێبه‌جێبكات له‌ بونى ئه‌م دیارده‌یه‌ ئێستا به‌و شێوه‌یه‌ نه‌ئه‌بو، وه‌ به‌دواداچونیان نیه‌، له‌ كاتێكدا ده‌بێت ساڵانه‌ داتاى لابێت تا بزانن چه‌ند زه‌وى كشتوكاڵى بۆ مه‌به‌ستى كشتوكاڵى به‌كارئه‌هێنرێت». له‌ به‌رامبه‌ردا، شه‌هاب ئه‌حمه‌د، قایمقامى قه‌زاى كه‌لار رونیكرده‌وه‌: «له‌ پرسى زیاده‌ڕوه‌ى له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان كه‌مته‌رخه‌مى نیه‌ به‌ ته‌حه‌داوه‌،  نوسراوێكى لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان نیه‌ هاتبێته‌ لامان و كارمان له‌سه‌ر نه‌كردبێت، به‌ڵام ئێمه‌ گرفتى كه‌مى كارمه‌ندى پۆلیسمان هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ پێداویستیه‌كانیان». وتیشى: پێشتر نوسراومان ئاراسته‌ى وه‌زاره‌تى ناوخۆ كردوه‌ كه‌ كارمه‌ند و پێداویستى و بودجه‌ى پێویست ته‌رخان بكات بۆ ئه‌م بابه‌ته‌، به‌ڵام نه‌كراوه‌، ئه‌گه‌ر بته‌وێت كۆنترۆڵى ئه‌و بابه‌ته‌ بكه‌ى پێویستت به‌ چوار بنكه‌ ئه‌بێت به‌س له‌ سنورى قه‌زاى كه‌لار و لانیكه‌م پێویستت به‌ 70 پۆلیس ئه‌بێت، بۆیه‌ به‌م ئیمكانیه‌ته‌ى كه‌ ئێستا هه‌یه‌ پێموانیه‌ كۆنترۆڵ بكرێت. هاوكات سیروان شوکر، قایمقامی قەزای کفری وتی: «ئێمە بەردەوام بەدواداچونمان هەبوە بۆ پرسی زیادەڕەوی لە سنوره‌كه‌، لێپێچینه‌وه‌مان کردوە لەسەر ئەم پرسە لە ماوەی کەمتر لە ٢٤ کاتژمێر ٨ فەرمانم دەرکردوە تایبەت بە زیادەڕەوی کە هەبوە لە سنورەکە». «پرسى زیاده‌ڕه‌وى زیادى كردوه‌ بوه‌ به‌ دیارده‌ و كۆنترۆڵكردنیشى ئاسان نیه‌، چونكه‌ كارمه‌ندمان كه‌مه‌ و یه‌كێكه‌ له‌ گرفته‌كان، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌وه‌نده‌ى هاوڵاتیان بۆ مه‌به‌ستى تایبه‌ت و گه‌شتیارى باخ دروست ده‌كه‌ن ئه‌وه‌نده‌ بۆ كارى جوتیارى نیه‌». شادیه‌ حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان وا ده‌ڵێت.   2. زیاده‌ڕەوى له‌به‌رامبه‌ر پێدانى به‌رتیل  ئه‌وه‌ى جێگه‌ى سه‌رنجه‌ به‌ به‌رده‌وامى لایه‌نه‌په‌یوه‌ندیداره‌كان باس له‌ رێگرى له‌ دروستكردنى باخ ده‌ده‌ن، به‌ڵام دروستكردنى باخیش به‌رده‌وامه‌ و رۆژانه‌ باخى نوێ و له‌ نێو باخه‌كانیشدا بیناى نوێ دروست ده‌كرێن. به‌ پێى ئه‌و به‌دواداچونانه‌ى یه‌كه‌ى چاودێرى ئه‌نجامى داوه‌ له‌باره‌ى شێوازه‌كانى دروستكردنى باخ و ئه‌و زیاده‌ڕۆیانه‌ى ده‌كرێنه‌ سه‌ر زه‌ویه‌ى كشتوكاڵیه‌كان باس له‌وه‌ ده‌كرێت به‌ رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیدار و چاودێره‌كان یاخود به‌ پێدانى به‌رتیل ئه‌و كارانه‌ ده‌كرێن. هه‌روه‌ك باس له‌وه‌شده‌كرێت: لە نێو هێزە ئەمنیەکان هه‌بوه‌ نزیکه‌ى 10 هه‌زار دۆلاری وەرگرتوە، هاوكات باس له‌ وه‌رگرتنى زه‌وى ده‌كرێت بۆ سیاجكردنى باخ. یه‌كێكى دیكه‌ له‌و كه‌سانه‌ى خاوەن باخن و نەیویست ناوی بڵاوبکرێتەوە و ناوی پارێزراوە لەلای یەکەی چاودێری حکومەتی خۆجێی گەرمیان هێمای بۆ ئەوە کرد: «دروستکردنی سیاج و بیر بە یاسای رێگە نادەن زۆر هەوڵمان لەگەڵ دا، بە جۆرێک بیرەکەمان بە نایاسایی کرد کە ٥٠ مەترە بۆ هەر مەترێک ١٠٠ دۆلارمان دا واتا کۆی گشتی ٥٠ وەرەقە بو، ئەمە  بە تەنسیق کردمان و لیژنەکە نەهات بۆ سەیری، ئەمە لە کاتێکدا بۆ هەر مەترێکی بیرێکی یاسای ١٣ دۆلارە». وتیشی: بۆ سیاجی باخەکەمان و دانانی کابینەکەش بە واستە کردمان و وەرەقەمان  هێنا لە لیژنەی شارەوانیەوە بۆ دانانی کابینەکە لیژنەکە خۆی هاتە سەری و شوێنمان دیاری کرد. له‌ به‌رامبه‌ردا، ئاكۆ عومه‌ر، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ده‌ڵێت: «ئه‌وه‌ى ده‌وترێت له‌سه‌ر لیژنه‌ى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان هه‌موى تۆمه‌ته‌‌ كه‌ باس له‌وه‌ ده‌كرێت به‌رتیلیان وه‌رگرتبێت، چونكه‌ ئه‌گه‌ر وایه‌ ده‌توانن بێن و سكاڵا بكه‌ن». باسى له‌وه‌شكرد: له‌ ماوه‌ى 3 مانگى سه‌ره‌تاى ئه‌مساڵدا كه‌ ده‌ست به‌كاربوم ده‌ستمان گرتوه‌ به‌سه‌ر 9 ئامێرى هه‌ڵكه‌ندنى بیردا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پرسى زیاده‌ڕه‌وى هه‌یه‌ به‌تایبه‌ت له‌ بیره‌كاندا، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئامێرى بێده‌نگ هه‌یه‌ و ئه‌چینه‌ سه‌ر شوێنه‌كه‌ نازانیت كه‌ له‌ كاردایه‌ و له‌ نێو ژورێك دایان ناوه‌، هه‌ر بۆیه‌ مه‌گه‌ر كه‌سێك زانیاریمان پێبدات ئه‌و كات بزانین. جه‌ختى له‌وه‌ كرده‌وه‌: «ته‌حه‌دا ئه‌كه‌م» له‌وه‌ته‌ى ده‌ست به‌كاربوم كه‌سێك مه‌ترێك بیرى كه‌ندبێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زوزو لیژنه‌كان ئه‌گۆڕم له‌ ماوه‌ى ئه‌م سێ مانگه‌ 3 جار گۆڕانكاریم تێیاندا كردوه‌. هاوكات، شه‌هاب ئه‌حمه‌د، قایمقامى قه‌زاى كه‌لار وتى: «له‌ پرسى به‌رتیل وه‌رگرتن ئاگادار نیم، هه‌ر زانیارییه‌ك هه‌یه‌ و هاوڵاتى هه‌یبێت ده‌توانن بێن و پێمان بڵێن». سه‌باره‌ت به‌ پرسى به‌رتیل وه‌رگرتن به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى گه‌رمیانیش هه‌مان بۆچونى هه‌یه‌ و ده‌ڵێت: تاوه‌كو ئێستا ساخ نه‌بوه‌ته‌وه‌ و ته‌نها ده‌نگۆیه‌. به‌هه‌مان شێوه‌ قائیمقامى كفرى، سەبارەت بە پرسی بەرتیل وەرگرتن هێمای بۆ ئەوەکرد: لەسەر ئەو بابەتە لەگەڵ بەڕێوبەری لیژنە ئەمنیەکە بەدواداچونمان کردوە بەو شێوەیە نیە کە باسی لێوەدەکرێت، رەنگە کەمتەرخەمی کرابێت، بەڵام بەو رادەیەش نیە. سه‌روه‌ت محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى قۆره‌تو سەبارەت بە پرسی بەرتیل وەرگرتن بۆ دروست کردنی سیاج یاخود لێدانی بیری ئیرتیوازی باسی لەوەکرد: هەر هاولاتیەک بەڵگەیەکی لایە بابیهێنێت، ئەگەر لەو کاتەدا لێپێچینه‌وه‌مان نەکرد ئەوە ئەگەیەنێت کە ئیمەش هاوبەشبین، بەڵام شتی وا نیە بە بەردەوامی لیژنەی پۆلیسی شارەوانیەکان لە کاردان بۆ ئەو بابەتە.   3. جیاوازی دەکرێت لە نێوان هاوڵاتیان بۆ زیادەڕەوی لە زەوییە کشتوکاڵیەکان  هاوڵاتیان جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ له‌ پرسى زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان جیاوازى ده‌كرێت له‌ نێوانى كه‌سانى ده‌سه‌ڵاتدار و كه‌سانى بێده‌سه‌ڵات، بۆیه‌ په‌نا ده‌برێته‌ به‌ر رێكارى نایاسایى. به‌پێى یاساى ژماره‌ 3ى ساڵى 2018 كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ پرسى زیاده‌ڕه‌وه‌ى له‌ بونى هه‌ر زیاده‌ڕه‌وییه‌ك كه‌سى به‌رامبه‌ر ئاگادار ده‌كرێته‌وه‌ كه‌ زیاده‌ڕه‌وییه‌كه‌ى لابدات، ئه‌گه‌ر نا به‌ نوسراو ئاراسته‌ى یه‌كه‌ ئیدارییه‌كان ده‌كرێت كه‌ له‌ ماوه‌ى 48 كاتژمێردا ده‌بێت بروخێندرێت، ئه‌گه‌ریش رێگرى كرد ئه‌وه‌ ده‌درێت به‌ دادگا. له‌ به‌رامبه‌ردا، ئاكۆ عومه‌ر، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ده‌ڵێت: «شتێك نیه‌ به‌ناوى جیاوازیى كردن له‌ لاى ئێمه‌، چونكه‌ به‌پێى یاسا و رێنماى كارده‌كه‌ین، دواتر به‌ نوسراو لایه‌نى په‌یوه‌ندیدارمان ئاگاداركردوه‌ته‌وه‌ له‌ هه‌ر زیاده‌ڕه‌وییه‌ك كه‌ لێپێچینه‌وه‌ نه‌كه‌ن وه‌ك پێویست ئه‌وه‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتى ئێمه‌دا نیه‌، كه‌یسیشمان هه‌یه‌ دراوه‌ته‌ داواكارى گشتى». جیاوازى كردن له‌ نێوان هاوڵاتیان له‌ پرسى زیاده‌ڕه‌وى قسه‌ى زۆرى له‌سه‌ره‌ به‌ جۆرێك به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌یه‌ك ده‌ڵێت جیاوازى هه‌یه‌ له‌ نێوان هاوڵاتیان. رامیار عه‌بدولڕه‌حمان، به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا وتى: «به‌ڵێ جیاوازى هه‌یه‌ له‌ نێوان دروستكردنى باخ و زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان به‌جۆرێك ته‌داخولات هه‌یه‌ و‌ كێشه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى هه‌بوه‌، له‌ ئێستادا بوه‌ به‌ گه‌وره‌ترین كێشه‌ بۆ یه‌كه‌ كارگێڕییه‌كان، به‌م بارودۆخه‌ و به‌م یاسایه‌ى كه‌ هه‌یه‌ ناتوانرێت كۆنترۆڵى ته‌جاوزات بكرێت. هاوكات، كه‌ریم عه‌لى، ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانی هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: «پرسى جیاوازى كردن له‌ زیاده‌ڕوى به‌ڵێ هه‌یه‌، به‌ جۆرێك به‌رپرسى وا هه‌یه‌ لیژنه‌ ئه‌منیه‌كه‌ هه‌ر ناتوانێت سه‌یرى سیاجى باخه‌كه‌ى بكات، خه‌ڵكى وا هه‌یه‌ سیاجى كردوه‌ و خانوى كردوه‌ و بیرى كردوه‌ و ته‌نانه‌ت لیژنه‌ ئه‌منیه‌كه‌ هه‌ر ناتوانێت برۆن سه‌ردانیشى بكه‌ن، كه‌چى  فه‌قیرێكیش كه‌ ده‌سه‌ڵاتى نیه‌ خانویه‌ك بكات شه‌ش جار بۆى ئه‌ڕوخێنن». شه‌ماڵ ره‌ئوف، چالاكوان له‌ گه‌رمیان هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: «به‌ڵێ جیاوازییه‌كى زۆر هه‌یه‌ له‌ نێو چینه‌كان به‌جۆرێكه‌ هاوڵاتى هه‌یه‌ ده‌سه‌ڵاتى نیه‌ و بلۆكێكى داناوه‌ دونیایان به‌سه‌ردا هێناوه‌، هه‌شه‌ باخ و ڤێلاشى دروست كردوه‌ ئه‌گه‌ر حكومه‌ت خۆى چاوپۆشى لێنه‌كات چۆن ئه‌توانێت ئه‌وه‌ بكات». له‌ به‌رامبه‌ردا، شه‌هاب ئه‌حمه‌د، قایمقامى قه‌زاى كه‌لار رایگه‌یاند: «شتێك نیه‌ به‌ ناوى جیاوازى كردن له‌ نێوان هاوڵاتیان له‌ پرسى زیاده‌ڕه‌وى و گوێمان به‌وه‌ نه‌داوه‌ كه‌ كێیه‌ و كێ نیه‌، ئه‌وه‌ى هاتبێته‌ لامان دراوه‌ته‌ داواكارى گشتى و ئیجرائاتى یاسایش كراوه‌ ئاماره‌كان ده‌رخه‌رى ئه‌وه‌ن». هاوكات، عه‌لى عه‌باس، به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى كفرى ده‌ڵێت: شتێك نیه‌ به‌ ناوى جیاوازى كردن له‌ نێوان هاوڵاتیان، به‌ڵكو به‌ پێى یاسا لێپێچینه‌وه‌ ده‌كرێت، به‌ڵام ئه‌و لێپێچینه‌وه‌یه‌ لاى ئێمه‌ نیه‌. سیروان شوکر، قائیمقامى كفرى جەختی لەوەکردەوە: بەپێی یاسای زیادەڕەوی کاریان کردوە و شتێک نیە بە ناوی جیاوازی کردن هەر کەیسێک هاتبێتە بەردەستمان دراوەتە دادگا.   4. كێ به‌رپرسه‌ له‌ ئه‌نجامنه‌دانى لێپێچینه‌وه‌كان؟ به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان ده‌ڵێت: یه‌كه‌ ئیدارییه‌كان به‌رپرسن له‌ئه‌نجامدانى لێپێچینه‌وه‌ ئه‌وه‌ش به‌ پێی یاسایى ژماره‌ 3ى ساڵى 2018. شادیه‌ حسێن، باس له‌وه‌ده‌كات:‌ «نوێنه‌رى لایه‌نه‌كانى تر كه‌ په‌یوه‌ندیدارن و ئه‌ندامن له‌و لیژنه‌یه‌ى كه‌ هه‌یه‌ ئه‌ركیان ئاگاداركردنه‌وه‌یه‌، ئه‌م یاسایه‌ى كه‌ هه‌یه‌ یاسایه‌كى تونده‌، چونكه‌ كه‌سى زیاده‌ڕۆیكار زیندانى ده‌یگرێته‌وه‌ كه‌ له‌ 3 مانگ كه‌متر نیه‌ هاوكات سزاى مادیشى له‌گه‌ڵه‌،‌ كه‌یسیشمان هه‌یه‌ لێپێچینه‌وه‌ كراوه‌ و دراوه‌ته‌ دادگاش». وتیشى: به‌پێى ئه‌و یاسایه‌ى كه‌ هه‌یه‌ ده‌بێت داگایه‌كى تایبه‌ت به‌ زیاده‌ڕه‌وییه‌كان له‌ نێو دادگاكانى هه‌رێم دابنرایه‌، به‌ڵام ئه‌و دادگایه‌ به‌ رونى له‌گه‌ڵمان نیه‌، دادگایه‌كى راسته‌وخۆ و خێرامان نیه‌ كه‌ شته‌كان یه‌كلابكاته‌وه‌، هه‌ر بۆیه‌ لێره‌دا بڕگه‌ى دادگاكه‌ لاوازه‌ زیاده‌ڕۆیش له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان زیادى كردوه‌ ئه‌مه‌ یه‌كێكه‌ له‌ هۆكاره‌كان.   5. ئه‌ندامێكى ئه‌نجومه‌نى پارێزگا: به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵ ده‌سه‌ڵاتى لاوازه‌  باس له‌وه‌ ده‌كرێت سه‌باره‌ت به‌ هه‌ڵكشانى پرسى زیاده‌ڕه‌وه‌ى له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان هۆكاره‌كه‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵه‌، چونكه‌ ده‌سه‌ڵاتى لاوازه‌ له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و بابه‌تى كه‌ هه‌یه‌، به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵیش ده‌ڵێت: وه‌كو ئێمه‌ گرفتێك نیه‌ به‌ڵكو یاساى زیاده‌ڕه‌وییه‌ كه‌ كاتى خۆى به‌بێ رۆڵى ئێمه‌ په‌سه‌ند كراوه‌. كه‌ریم عه‌لى، ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمان هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: «لاوازى ده‌سه‌ڵاتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان یه‌كێكه‌ له‌ خاڵه‌ دیاره‌كان، چونكه‌ هێزى له‌به‌رده‌ست نیه‌ و ناتوانێت هیچ بكات ئه‌وه‌ى ده‌یكات نوسراوێكه‌ و ئاراسته‌ى یه‌كه‌ ئیدارییه‌كان و داواكارى گشتى ده‌كات، به‌ڵام نه‌جوڵێنراوه‌ و نوسراوم لایه‌ وه‌ك پێویست به‌ده‌م سكاڵاكانى كشتوكاڵه‌وه‌ نه‌رۆشتون». به‌هه‌مانشێوه‌، شه‌ماڵ ره‌ئوف، چالاكوان له‌ گه‌رمیان باسى له‌وه‌كرد: «كشتوكاڵى گه‌رمیان و قه‌زاكانیش به‌ پلەی یەک به‌رپرسن له‌مه، کە دەبێت به‌رده‌وام به‌دواداچونیان هه‌بێت، و ئیجرائات بكه‌ن له‌به‌را‌مبه‌ر ئه‌و ده‌ستدرێژیانه‌ى كه‌ ده‌كرێته‌ سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان، به‌ڵام لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان خۆیان رێگه‌ خۆشكه‌رى ئه‌مه‌ن كه‌ روده‌دات، چونكه‌ یاسا جێبه‌جێ ناكه‌ن و سزاى ئه‌و كه‌سانه‌ نه‌دراوه‌ كه‌ ئه‌و كاره‌یان كردوه». له‌ به‌رامبه‌ردا، شادیه‌ حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان باسى له‌وه‌كرد: «ئێمه‌ وه‌ك وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ تێبینیمان له‌سه‌ر یاساكه‌ هه‌یه‌، چونكه‌ رۆڵى وه‌زاره‌تمان تێیدا ونه‌،‌ ئه‌م یاسایه‌ وه‌زاره‌تى شاره‌وانیه‌كان پێشنیارى كردوه‌ و ده‌ركراوه، ئێستادا ئه‌م یاسایه‌ جگه‌ له‌ خه‌مه‌كه‌ى هیچى بۆ ئێمه‌ نیه‌، له‌ دواى ده‌ركردنى ئه‌م یاساشه‌وه‌ زیاده‌ڕه‌وییه‌كان زیادى كردوه‌، ئه‌گه‌رنا ده‌سه‌ڵاتى ئێمه‌ لاواز نیه‌».   6. سه‌رپه‌رشتیارى ئیداره‌ى گه‌رمیان: هه‌ر یه‌كه‌یه‌كى ئیدارى چاوپۆشى بكات لێپێچینه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ ده‌كرێت  كۆى به‌رپرسانى گه‌رمیان جه‌ختله‌وه‌ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ رێگه‌ نه‌دراوه‌ به‌ زیاده‌ڕۆى له‌سه‌ر زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان، به‌ڵام زیاده‌ڕۆییه‌كانیش به‌رده‌وامن، هاوشێوه‌ى به‌رپرسانى دیكه‌ش سه‌په‌رشتیارى ئیداره‌ى گه‌رمیان جه‌ختله‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ یەکە ئیدارییەکان بەردەوامن لە لێپێچینه‌وه‌کردن بە پێی یاسا. جەلال شێخ نوری، سەرپەرشتیاری ئیدارەی گەرمیان ده‌ڵێت: «سەبارەت بە پرسی زیادەڕەوی لە سنوری زەوییە کشتوکاڵیەکان بەو شێوەیە نیە کە باسی لێوە دەکرێت و لەگەڵ لایەنە ئیدارییەکان چەندین جار کۆبونەوەمان کردوە و جەختمان لە رێکخستنەوە و رێگەگرتن کردوە لەو بابەتە، یەکە ئیدارییەکان بەردەوامن لە لێپێچینه‌وه‌کردنی خۆیان بە پێی یاسای ژمارە 3ی ساڵی 2018». وتیشی: شتێک نیە بە ناوی چاوپۆشی کردن و کەمتەرخەمی کردن لە یاسادا، هەر یەکەیەکی ئیداری چاوپۆشی لە بونی زیادەڕەوی لە سنوری زەوییە کشتوکاڵیەکان بکات ئەوە بەرپرسیار دەبێت لەو بابەتە، پۆسته‌كه‌ى خۆی خراپ بەکارهێناوە و لێپێچینه‌وه‌ى بەرامبەر ده‌كرێت له‌ رێگى لیژنەی تایبەته‌وه‌. باسی لەوەشکرد: ئەم یاسایەی زیادەڕەوی کە هەیە پێویستە هەموار بکرێتەوە و یاسایەکی تایبەت بە زەوییە کشتوکالیەکان دەربکرێت بۆ ئەوەی جوتیارێک کە خەریکی بەروبومی کشتوکاڵیە بتوانرێت خانویەک یان تەلبەنێک دروست بکات، بۆیە یاساکە توندە. سەرپەرشتیاری ئیدارەی گەرمیان هێمای بۆ ئەوەشکرد: «پرسی بەرتیل وەرگرتن لەبەرامبەر لێدانی بیر یاخود زیادەڕەوی کە ئەکرێتە سەر زەوییە کشتوکاڵیەکان، هەر هاوڵاتیەک بابەتێکی لەو شێوەیە دەزانێت و بەڵگەی لایە دەتوانێت بۆمان بێنێت تا لێپێچینه‌وه‌ى له‌گه‌ڵدا بكه‌ین».   پێنجه‌م: مامه‌ڵه‌ى حكومه‌ت له‌گه‌ڵ بیری نایاسایی له‌ زه‌ویه‌ كشتوكاڵیه‌كان    1. حكومه‌ت چۆن مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ بیره‌ نایاساییه‌كان ده‌كات؟  به‌ڕێوبه‌رى ئاوى ژێر زه‌وى گه‌رمیان ده‌ڵێت: له‌ دواى ساڵى 2012 هه‌ر بیرێك به‌ نایاسایى دروست كراوه‌ ناتوانرێت لێپێچینه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ بكرێت. حامد جومعه‌، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوى ژێر زه‌وى گه‌رمیان ده‌ڵێت: «یه‌كێك له‌و كێشانه‌ى كه‌ ڕوبه‌رومان بوه‌ته‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ رێنماییه‌كمان نیه‌ له‌ ئێستادا چۆن مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و بیره‌ نایاساییانه بكه‌ین كه‌ هه‌یه‌». هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدا ‌تا ساڵى 2012 هه‌ر بیرێك به‌ نایاسایى دروست بكرایه‌ ئه‌وه‌ بڕى 750 هه‌زار دینار غه‌رامه‌ ده‌كرا و دواتر مامه‌ڵه‌یان پێده‌كرا و ده‌كرایه‌ یاسایی، له‌ دواى ئه‌و ساڵه‌وه‌ چیتر كارى پێنه‌كرا، دواتر رێنماییه‌كان نوێ كرانه‌وه‌ له‌ ساڵى 2015 كه‌ گۆڕدرا ئه‌و بڕگه‌ى تێدا نه‌بو، هه‌ر بۆیه‌ تاوه‌كو ئێستا رێگه‌ چاره‌یه‌ك نیه‌ بۆ ئه‌و كێشه‌یه‌. سه‌باره‌ت به‌وه‌ى له‌ گه‌رمیان چ ئالیه‌تێك هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ى كه‌ بزانرێت چه‌ن بیر له‌ سنورى گه‌رمیان هه‌ن و دروست كراون، به‌ڕێوبه‌رى ئاوى ژێر زه‌وى گه‌رمیان وتیشى: هیچ ئامێرێکمان نیە بۆ پشکنین کە چەن بیرهەیە له‌ سنوره‌كه‌، به‌ڵكو  ئەوەی هەیە لە هاوڵاتیان زانیاری وەرئەگرین، بۆ نمونە گوندى وەلی هەیه‌ر١٥٠ ماڵی تێدایە بەپێی وتەی هاوڵاتیانی گوندەکە ١٤٠ بیر هەیە، بۆیه‌ به‌و شێوه‌یه‌ مه‌زه‌نده‌مان بۆ كردوه‌.   2. ژماره‌ى بیره‌ نایاسیه‌كان له‌ گه‌رمیان  لە ساڵی (٢٠١٨)ەوە تاوەکو ئێستا هیچ مامەڵەیەکی مۆڵەتدان بە بیری ئیرتیوازی لە گەرمیان نەدراوە، لە دوای ئەو ماوەیە تاوەکو ئێستا چەند بیر هەڵکەندرابێت بەبێ مۆڵەت کراوە، جگە لە دو بیر کە ئەوانیش لە گەڕەکێکی ناحیەی رزگاری و گەڕەکێکی قەزای کەلارە. حامد جومعە، بەڕێوبەری بەڕێوبەرایەتی ئاوی ژێرزەوی گەرمیان وتی: «لە گەرمیان بیری مۆڵەتدار کە هەن تا ئێستا ١٧٣٧ بیرە، بە جۆرێک ١٠٥٨ بیریان هی کشتوکاڵیە». بە وتەی بەڕێوبەری ئاوى ژێر زەوی گەرمیان هیچ ئامارێکی دیاری کراو نیە لە سنورەکە چەند بیری بێ مۆڵەت هەیە، بەڵام مه‌زه‌نده‌ ده‌كرێت به‌ هه‌زار بیرى بێ مۆڵه‌ت.   3. «بیری ئیرتیوازی به‌ پاره‌ دروست ده‌كرێت» ئه‌گه‌رچی حكومه‌ت جه‌خت له‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ دروستكردنى بیر راگیراوه‌ و قه‌ده‌غه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌ندامێكى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى ده‌ڵێت لێدانى بیر به‌رده‌وامه‌ و ئه‌م كاره‌ش به‌ پاره‌ ده‌كرێت. کەریم عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەڵێت: «لە نێو زەوی کشتوکاڵی بیری ئیرتیوازی لێدراوە بە نایاسایی لە بەرامبەر پارەیەکی زۆر بە جۆرێک لە ٨ ملیۆن دینارەوە دەست پێدەکات تاوەکو دەفتەریک (10 هه‌زار) دۆلار، ئەمە لە کاتێکدایە ئەگەر لیژنە ئەمنیەکە بیەوێت دەتوانێت لە یەک کاتدا دەست بگرێت بەسەر چەندین ئامێری هەڵکەندنی بیردا، بەڵام نایکەن». وتیشی: بۆ هەر بیرێک مەترێکی بە ١٠ بۆ ١٥ دۆلارە، بەڵام کە نایاساییە بۆ مەترێک ٨٠ دۆلار وەردەگیرێت، هەر بۆیە ئەو زیادەیەی کە وەرئەگیریت بۆ گیرفانی ئەو کەسانەیە کە چاوپۆشی لەو کارە دەکەن و لایەنە پەیوەندیدارەکان ئەخاتە ژێرپرسیارە و خۆیان بون بە بەشێک لە پرۆسەکە. پرسی زیادەڕەوی لەسەر زەوییە کشتوکاڵیەکان ده‌وترێت لە هەڵکەندنی بیردا نەماوەتەوە کە بە بڕێک پارەی زۆر ئەو کارە ئەنجام دەدرێت، بەڵکو لە دروستکردنی خانو و ڤێلاش خۆی دەبینێتەوە، بە جۆرێکە باس لە بونى تیم دەکرێت لە گەرمیان. ئەندامەکەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی وتیشی: «کارکردن لە زەوییە کشتوکاڵیەکان تەنها لە لێدانی بیردا نەماوەتەوە کە بە نایاسایی دەکرێت، بەڵکو کار گەشتوەته‌ ئه‌وه‌ى کە خانوش دروست ئەکرێت بە جۆرێک بۆ خانویەک بڕی سێ دەفتەر دۆلاری تێ بچێت ئەوە ئێستا بە تیم ئەیکەن، پێنج دەفتەر (50 هه‌زار) دۆلار وەرئەگیرێت، بۆ ئەم کارەش بەرپرسان و یەکە ئیدارییەکان ئەمە دەزانن و شتێک نیە شاراوە بێت.   4. «بڕیارێكى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران هۆكارى هه‌ڵكه‌ندنى بیرى نایاساییه» هۆکاری دەست بردن بۆ بیری نایاسایی بۆ بڕیارێکی ئەنجومەنی وەزیران دەگەڕێتەوە بە ژمارە (٧٥/٥٧) كه‌ هه‌ڵكه‌ندنى بیر راگیراوە، ئەگەر نا بە یاسا ئەمە قەدەغە نەکراوە. بەڕێوبەری بەڕێوبەرایەتی ئاوی ژێر زەوی، حامد جومعە، دەڵێت: «تاوەکو ئێستا هۆکارەکەی رون نیە بۆچی مۆڵەتدان بە بیر راگیراوە». دەشڵێت: بۆ هەر مۆڵەتی بیرێک حکومەت بە کەشفه‌كه‌یەوە بڕی ١١٥ هەزار دینار وەردەگرێت، ئەمەش بە وەسڵێک راستەوخۆ دەچێتە گەنجینە. به‌ هه‌مان شێوه‌، شادیه‌ حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان باسى له‌وه‌كرد: «بۆ ماوه‌ى 2 ساڵه‌ به‌ بڕیاى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران مۆڵه‌ت پێدانى بیر له‌ وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ وه‌رگیراوه‌ته‌وه‌ و براوه‌ته‌ ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران،‌ بۆ ماوه‌ى ساڵێكه‌ نوسراومان ناردوه‌ بۆ مۆڵه‌تى بیر نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌، بۆچى ئه‌مه‌ كراوه‌ رون نیه‌، له‌ كاتێكدا جوتیار پێویستى به‌ بیره‌».   5. حكومه‌ت چی كردوه‌ بۆ ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنى ئامێره‌كانی بیرهه‌ڵكه‌ندن؟  بەڕێوبەری ئاوى ژێرزەوی گەرمیان باسی لەوه‌ده‌كات: لە ماوەی ساڵی رابردودا دەست گیراوە بە سەر ١٨ ئامێری هەڵکەندنی بیردا، لە ئەمساڵیشدا ٤ ئامێری دیکە لەگەڵ دو دانەی تر کە بە رەسمی نەهاتوەتەوە لای ئێمە، هەمو ئامێرەکان کە ژمارەیان ٢٤ دانەیە لە گەراجی شارەوانی دانراون، کە لەلایەن لیژنەی ئەمنی شارەوانیەکانەوە دەستی بەسەرا گیراوە. ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدایه‌ به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان باس له‌وه‌ ده‌كات كه‌ پار ساڵ ته‌نها (7) ئامێرى هه‌ڵكه‌ندنى بیر ده‌ستى به‌سه‌ردا گیراوه‌. ئاكۆ عومه‌ر، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان وتى: «له‌ ماوه‌ى پار ساڵدا له‌ گه‌رمیان ته‌نها 7 ئامێرى هه‌ڵكه‌ندنى بیر ده‌ستى به‌سه‌ردا گیراوه‌، بۆ سێ مانگى سه‌ره‌تاى ئه‌مساڵیش 9 ئامێر بوه».   6. چاره‌نوسی ئامێره‌ ده‌ستبه‌سه‌ردا گیراوه‌كان  ئه‌و ئامێرانه‌ى كه‌ ده‌ستى به‌سه‌ردا ده‌گیرێت كه‌ به‌ نایاسایی بیرى ئیرتوازى پێهه‌ڵده‌كه‌ندرێت رون نیه‌ چى لێ ده‌كرێت له‌لایه‌ن یه‌كه‌ ئیدارییه‌كانه‌وه‌. ئاكۆ عومه‌ر، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ده‌ڵێت: ئه‌و ئامێرانه‌ى هه‌ڵكه‌ندنى بیر كه‌ ده‌ستى به‌سه‌ردا ده‌گیرێت نازانم چى لێده‌كرێت، چونكه‌ له‌لای یه‌كه‌ ئیدارییه‌كان و دادگایه‌ كه‌ یه‌كلاى ئه‌كاته‌وه‌ نازانم موزایده‌ ئه‌كرێت یان ئه‌برێته‌ سلێمانى یان ده‌بڕدرێته‌وه‌ و به‌نرخى ئاسن ده‌فرۆشرێت. سه‌باره‌ت به‌وه‌ى ئه‌و كه‌سانه‌ى كه‌ ئامێره‌كانیان ده‌ستى به‌سه‌ردا ده‌گیرێت ده‌ناسرێنه‌وه‌ یاخود نا، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ده‌ڵێت: ئه‌و كه‌سانه‌ى كه‌ ئه‌و كاره‌ ده‌كه‌ن زۆرن و ناسراونه‌ته‌وه‌ و دراونه‌ته‌ دادگا، هێشتا كه‌یسه‌كان یه‌كلا نه‌بوه‌ته‌وه‌. به‌رێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ره‌تى كردوه‌ باس له‌وه‌ بكات كه‌ ئه‌و ئامێرانه‌ هى كێن. وتیشى:‌ به‌ نوسراو ئاراسته‌ى یه‌كه‌ ئیدارییه‌كانى ده‌كه‌ین و كارى لاى ئێمه‌ نامێنێت. شه‌هاب ئه‌حمه‌د، قایمقامى قه‌زاى كه‌لار ده‌ڵێت: «ئه‌و ئامێرانه‌ى كه‌ ده‌ستى به‌سه‌را گیراوه‌ هى هه‌ڵكه‌ندنى بیر پێشتر ئه‌رۆشته‌ سلێمانى، به‌ڵام ئێستا لێره‌ ئه‌مێنێته‌وه‌ له‌ گه‌راجى شاره‌وانیه‌، به‌شێكیان كێشه‌ى یاساییان هه‌یه‌، به‌ نوسراوێك هاوپێچ له‌گه‌ڵ نوسراوى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ئاراسته‌ى داواكارى گشتى ده‌كرێت و رێكارى یاسایی بۆ ده‌گیرێته‌ به‌ر».   به‌شى دوه‌م: دەرئەنجام و راسپاردەکان یه‌كه‌م: دەرئەنجامەکان 1.زیاده‌ڕه‌ویی له‌ زه‌ویه‌ كشتوكاڵیه‌كان له‌ سنورى گه‌رمیان له‌ ئاستێكى زۆر به‌رزدایه‌، به‌راده‌یه‌ك خودی ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌كانیش قه‌باره‌كه‌ى به‌ ته‌واوى نازانن چه‌نده‌. ئه‌م گه‌وره‌بون و به‌رفراوان بونه‌ وایكردوه‌ كه‌ حكومه‌ت بگاته‌ ئاستى ده‌سته‌پاچه‌بون له‌ مامه‌ڵه‌كردن و لێپێچینه‌وه‌ و چاره‌سه‌ركردن دا.   2. زیاده‌ڕۆییه‌كان جۆراوجۆرن، به‌ڵام به‌ پله‌ى یه‌كه‌م له‌ یه‌ك جۆری بنه‌ڕه‌تیه‌وه‌ په‌رت ئه‌بن، ئه‌ویش دروستكردنى بینایه‌ له‌ زه‌ویه‌ كشتوكاڵیه‌كان، كه‌ دواتر سه‌رده‌كێشێت بۆ لێدانى بیری نایاسایی و هه‌روه‌ها دروستكردنى سیاج و پاشان بونیادنانى بینای دیكه‌ى نا كشتوكاڵی وه‌كو مه‌له‌وانگه‌ و یاریگا. له‌گه‌ڵ به‌كارهێنانى ئه‌و زه‌ویانه‌ هه‌ندێكجار بۆ پرۆژه‌ى بازرگانى و پیشه‌سازیی، ئه‌مه‌ سه‌رباری كڕین و فرۆشتن كردن به‌ زه‌ویه‌كانه‌وه‌ كه‌ به‌شى زۆریان زه‌وی گرێبه‌ستى كشتوكاڵین و خاوه‌نه‌كانى تاپۆیان نییه‌.   3. حكومه‌ت ئیجارائات و لێپێچینه‌وه‌ى له‌باره‌ى پرسی زیاده‌ڕه‌وییه‌وه‌ كردوه‌ و ده‌كات، به‌ڵام ئه‌م لێپێچینه‌وه‌یه‌ زیاد له‌ خه‌وش و كه‌موكورتی و پرسیارێكى له‌سه‌ره‌، به‌ تایبه‌تى كه‌ زۆر به‌رفراوان نیه‌ و نه‌بوه‌ته‌ هۆی رێگری ته‌واو له‌ دیارده‌كه‌، ئه‌مه‌ش هه‌ندێك بۆ كه‌مته‌رخه‌میی ئه‌و ده‌زگایانه‌ى ده‌گێڕنه‌وه‌، له‌به‌رامبه‌ریشدا حكومه‌ت بۆ سنورداریی توانا و كادیر و پاڵپشتیی ده‌یگێڕێته‌وه‌.   4. ئه‌و یاسا و رێنماییه‌ به‌ركارانه‌ی كه‌ هه‌ن، ناواقیعی و پڕكێشه‌ن، چونكه‌ له‌ بری ئه‌وه‌ى ببنه‌ مایه‌ى چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌كان، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ كێشه‌كان ئاڵۆزتر ده‌كه‌ن، ئه‌مه‌ش به‌ پله‌ى یه‌كه‌م ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى یاساكان زۆر گشتین و رۆڵی ده‌زگاكانى به‌ وردی دیاریی نه‌كردوه‌ و هه‌روه‌ها تایبه‌تمه‌ندیی ناوچه‌كانى ره‌چاو نه‌كردوه‌.     5. حاڵه‌ته‌كانى واسته‌ و چاوپۆشی و مه‌حسوبیه‌ت و ته‌نانه‌ت وه‌رگرتنى به‌رتیل له‌ زیاده‌ڕه‌ویی بۆ سه‌ر زه‌ویه‌ كشتوكاڵیه‌كان و ئاسانكاریی له‌ دروستكردنى باخ و ورده‌كارییه‌كانى بونى هه‌یه‌، ئه‌گه‌رچی حكومه‌ت به‌ ته‌واوى ئه‌مه‌ ره‌د ده‌كاته‌وه‌، به‌ڵام به‌رده‌وامبونى زیاده‌ڕه‌ویه‌كان ئه‌م ئه‌گه‌رانه‌ پشتڕاست ده‌كه‌نه‌وه‌.   6. پرۆسه‌ى روبه‌ڕوبونه‌وه‌ى زیاده‌ڕۆیی له‌نێوان چه‌ند ده‌زگایه‌كى حكومی دا دابه‌ش بوه‌، ئه‌مه‌ش وایكردوه‌ هه‌ندێكجار ده‌زگاكان به‌ ته‌واوى نه‌چنه‌ ژێر به‌رپرسیارێتى ئه‌ركه‌كانه‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌لایه‌كه‌وه‌ بۆ خودی ده‌زگاكان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، له‌لایه‌كى تریشه‌وه‌ بۆ یاسا و رێنماییه‌ كارپێكراوه‌كان.   7. تێبینی زۆر هه‌یه‌ له‌ مامه‌ڵه‌ى ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌ریی له‌ كه‌یسه‌كانى زیاده‌ڕۆیی، به‌تایبه‌تی له‌ خاوه‌خاویی و دره‌نگ بڕیاردان له‌ كه‌یسه‌كان له‌ دادگاكان.   8. لێدانى بیری نایاسایی یه‌كێكه‌ له‌ كێشه‌ و هه‌روه‌ها مه‌ترسیه‌كانیش كه‌ زۆر به‌ زه‌قی بونى هه‌یه‌، چونكه‌ كار ده‌كاته‌ سه‌ر یه‌ده‌گی ئاوی ژێر زه‌وی ناوچه‌كه‌ كه‌ ناوچه‌كه‌ خۆی ساڵانه‌ روبه‌ڕوى كێشه‌ى كه‌مئاویی ده‌بێته‌وه‌. له‌به‌رامبه‌ردا هه‌وڵه‌كان بۆ رێگری له‌مه‌ زۆر سنوردار و ناكاران، چونكه‌ ئه‌گه‌ر رێگریه‌كان به‌ قورسیی هه‌بوایه‌ن ئه‌وا سه‌روى هه‌زار بیری نایاسایی له‌ سنوره‌كه‌دا نه‌ده‌بو.   دوەم: راسپارده‌كان 1. پێویسته‌ یاسای ژماره‌ 3ى ساڵی 2018ى تایبه‌ت به‌ زیاده‌ڕه‌ویی هه‌موار بكرێته‌وه‌، به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ یاساكه‌ به‌ كرداریی ببێته‌ هۆی كۆتاییهێنان به‌ دیارده‌ى زیاده‌ڕۆیی و هه‌روه‌ها دانانى چوارچێوه‌یه‌كى تر بۆ بابه‌ته‌كه‌. له‌ هه‌مواركردنیشی دا پێویسته‌ ره‌چاوى دۆخ و تایبه‌تمه‌ندى ناوچه‌كان بكرێت، واباشه‌ ده‌سه‌ڵات به‌ ئه‌نجومه‌نى پارێزگاكان بدات كه‌ بڕیاری تایبه‌ت به‌ پارێزگا و ئیداره‌ و ته‌نانه‌ت قه‌زاكانیش به‌جیا ده‌ربكات كه‌ بگونجێت له‌گه‌ڵ تایبه‌تمه‌ندى ئه‌و ناوچانه‌.   2. ده‌بێت حكومه‌ت پێش هه‌مواركردنى یاسای تایبه‌تمه‌ند كه‌ پێده‌چێت كاتى بوێت، بۆ به‌رگرتن به‌م دیاره‌ده‌یه‌ به‌شێوه‌یه‌كى كارا بێته‌ كایه‌وه‌ و هه‌نگاوی خێرا و ئازایانه‌ بنات، بۆ ئه‌مه‌ش پێشنیاز بۆ ئیداره‌ى گه‌رمیان ده‌كه‌ین كه‌ كۆنفرانسێك گرێبدات به‌ به‌شداری شاره‌زایان و لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان و كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نى، بۆ دۆزینه‌وه‌ى سیغه‌یه‌كى گونجاو له‌ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ دیارده‌كه‌. یاخود به‌ پێكهێنانى لیژنه‌یه‌كى باڵا به‌ به‌شداریی ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌كان، بۆ رێگرییكردن له‌ زیاده‌ڕه‌وییه‌كان.   3. پێویسته‌ لیژنه‌ ئه‌منییه‌كان و چاودێرییه‌كان كارا بكرێن، ئه‌ویش به‌ زیادكردنى ئه‌ندامه‌كانیان، هه‌روه‌ها به‌ دابینكردنى كه‌ره‌سته‌ی پێویست بۆیان.   4. به‌ وردیی و جدیی كار بكرێت له‌سه‌ر پرسی وه‌رگرتنى به‌رتیل و كۆتاییهێنان به‌ دیارده‌ى مه‌حسوبیه‌ت و واسته‌كاری، به‌هاوكاری داواكارى گشتى و دادگاكان.   5. هانى داواكاری گشتى ده‌ده‌ین كه‌ جیدییتر له‌م پرسه‌ بێته‌ پێشه‌وه‌، هه‌روه‌ها ته‌سیقی پێویست له‌گه‌ڵ دادگاكان بكرێت بۆ زو یه‌كلاییكردنه‌وه‌ى كه‌یسه‌كان و هه‌روه‌ها پێكهێنانى دادگاى تایبه‌تمه‌ند به‌ زیاده‌ڕه‌ویی.   6. په‌یوه‌ندیی نێوان ده‌زگاكان به‌تایبه‌ت له‌ ورده‌كاریی دا زۆر باش نیه‌، بۆیه‌ به‌پێویستی ده‌زانین كه‌ پێداچونه‌وه‌ به‌م په‌یوه‌ندیه‌دا بكرێت و سنوره‌كانى ده‌سه‌ڵات و كاره‌كان به‌ ته‌واویی دیاریی بكرێن بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ و نه‌هێشتنى به‌دحاڵیی بون، هه‌روه‌ك دروستكردنى لیژنه‌ى ته‌نیسقی له‌نێوان ده‌زگاكان یاخود ئه‌و لیژنه‌ باڵایه‌ى كه‌له‌ خاڵی دوه‌مدا هێمامان بۆ كردوه‌، تاڕاده‌یه‌كى باش چاره‌سه‌رى ئه‌مه‌ ده‌كات.   7. پرسی ئاوى ژێر زه‌وی به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت، چونكه‌ ئه‌وه‌ سامانێكى نیشتمانییه‌ و  ده‌بێت به‌ باشی پارێزگاریی لێبكرێت، بۆیه‌ ده‌بێت هه‌وڵه‌كان بۆ كۆتاییهێنان به‌ لێدانى بیر چڕتر بكرێته‌وه‌. هه‌روه‌ها ده‌شبێت پلان هه‌بێت كه‌ ئه‌و بیره‌ نایاساییانه‌ى كه‌ هه‌ن ئیجرائاتیان له‌گه‌ڵدا بكرێت، هه‌روه‌ك بیره‌كان به‌شێوه‌یه‌كى گشتى پێوه‌ریان بۆ دابنرێت و سنورێك بۆ به‌كارهێنانیان هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ى ئاو به‌فیڕۆدان كه‌مبكرێته‌وه‌.   8. به‌شێكى زۆری ئه‌و زیاده‌ڕۆییانه‌ى كه‌ ده‌كرێن بۆ سودی مادییه‌، چونكه‌ زه‌ویه‌كان نزیكن له‌ ناو شاره‌كانه‌وه‌ و پاره‌ى زۆر ده‌كه‌ن، بۆیه‌ حكومه‌ت ده‌بێت له‌مڕوه‌وه‌ پلانی هه‌بێت به‌ گرتنبه‌ره‌ى رێكارى وه‌كو دروستكردنى پرۆژه‌ى گه‌شتیاری له‌سه‌ر ئه‌و زه‌ویانه‌ یاخود ئیفرازكردنیان.   9. حكومه‌ت ته‌نسیق و هاوكاریی هه‌بێت له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی و رێكخراوه‌كان دا، چ له‌ به‌دواداچونى سه‌رپێچی و زیاده‌ڕۆییه‌كان، چ له‌ دۆزینه‌وه‌ى رێگه‌چاره‌ى نوێ و گونجاو. هه‌روه‌ك به‌دواداچونه‌كانى میدیاش له‌م روه‌وه‌ ده‌بێت به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت و كاریان له‌سه‌ر بكرێت.   فایلی پیدی ئێف

راپۆرتی: درەو هەوڵێک هەیە لێبڕینی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان بە یاسایی بکرێت، بۆ ئەوەی ئەو دەرگایەش دابخەن کە بوترێت لێبڕین و پاشەکەوتی موچە بڕیاری نایاسایین. بە درێژایی دوو کابینەی حکومەت و لە ساڵی ٢٠١٣ەوە لە هەرێمی کوردستان شتێک نییە بە ناوی یاسای بودجەوە، لە هەشت ساڵدا بە دوو خولی پەرلەمانیش نەیانتوانیوە حکومەت ناچار بکەن بە ڕەوانەکردنی یاساکە، بەمەش داهات و خەرجی لەو ماوە درێژەدا دەکەوێتە ژێر پرسیارو دەرەوەی چاودێری پەرلەمانەوە، پرسیارەکە ئەوەیە؛ ئایا بەڕاستی دۆخی دارایی هەرێمی کوردستان ڕێگربووە لە وەها هەنگاوێک؟ یان حکومەتی هەرێم خۆی لە چاودێری و بەرپرسیارێتی دزیوەتەوە؟ دەستپێک مەبەست لە بودجەی گشتی خشتەیەکی خەمڵێندراوی گشتگیرە، هەموو ئەو داهاتانە لە خۆدەگرێت، چاوەڕوان دەکرێت حکومەت پەیدای دەکات لە سەرچاوە جیاوازەکانی ناوخۆ و دەرەوە، لەگەڵ سەرجەم ئەو خەرجییە گشتییانەی پلان بۆ خەرجکردنی دانراوە لەماوەی ساڵی داهاتوودا. بەشێوەیەکی گشتیش بودجەی گشتی بابەتێکی بونیادی و گرنگە لە هەر وڵاتێکدا، چونکە ڕاستەوخۆ بەستراوە بە ئاستی گوزەرانی هاوڵاتیان  لە چوارچێوەی دەستەبەری کۆمەڵایەتی و پاڵپشتی ئابوری و دارایی و خزمەتگوزاری دانیشتوانی هەر ناوچەو وڵاتێک، جگە لەوەی بەستراوە بە پرسی وەبەرهێنانی گشتی و ژێرخانی ئابوری و پرۆژەکانی وەبەرهێنانی تایبەتی، هاوکات بودجەی گشتی ڕۆڵی هەیە لە گەشەسەندنی ئابوری و دید و روئیای ئابوری دەوڵەت بۆ داهاتوو و زاڵبوون بەسەر ئاستەنگ و ئاڵنگارییە ئابورییەکان. ئەمەش ئەو ڕاستییە دەردەخات کە بودجەی گشتی ئەگەر چی بۆخۆی ئامرازێکی ئابورییە، بەڵام بەکارهێنانی کاریگەیری لەسەر کۆی گشتی کەرتی ئابوری جێدەهێڵێت، لە ڕێگەی سوڕی نەختەینە (پارە) و چالاکی و جموجۆلی بازرگانی، ئەو کاتانەش زیاتر ڕۆڵی بەدیار دەکەوێت کە کێرفی ئابوری وڵات ڕوو لە دابەزین دەکات.  لەگەڵ ئەوانەشدا پرسی بودجە پەیوەندیدارە بە بەشێکی گەورەی ڕادەی شەفافییەت و گەندەڵی، یان دادپەروەری و نادادی حکومەت و حکومڕانی لە وڵاتدا، کە لە ڕۆژگاری ئەمڕۆماندا چاوێکی زۆری ناوخۆی و دەرەکی لەسەرە، سەرباری ئەوەی بەستراوە بە مەسەلەی سەرکەوتن یان سەرنەکەوتنی پرسی ئابوری هەر دەوڵەت و ناوچەیەک لە ڕوی ئابورییەوە، کە ئایا توانیویەتی ئامانجە ئابورییەکانی بپێکێت یان بە پێچەوانەوە نەیتوانییەوە ئیدارەی توانا ئابورییەکانی خۆی بدات، بەراورد بە پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی ساڵێکی، کە پێویستە لە یاسای بودجە ئاماژەی پێ کرابێت. هەرێمی کوردستان وەک هەرێمێکی فیدراڵی لە عێراق خاوەن دامەزراوەو دەسەڵاتەکانی(یاسادان، جێبەجێکردن، دادوەری) لە ماوەی (٣٠) ساڵی تەمەنیدا کەمتر لە نیوەی تەمەنی خۆی توانیویەتی خاوەنی یاسای بودجە بێت.  بەپێی ڕاپۆرتێکی سەرکۆئازاد گەڵاڵی، ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی کوردستان، لە دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و درووستبوونی حكومەتی هەرێمەوە لە ساڵی ١٩٩٢ تا ئێستا حكومەتی هەرێمی کوردستان (١٨) ساڵ یاسای بودجەی نەبووە كە پێك دێیت لە ساڵانەکانی (١٩٩٢، ١٩٩٤، ١٩٩٥، ١٩٩٩، ٢٠٠٠، ٢٠٠٢، ٢٠٠٣، ٢٠٠٤، ٢٠٠٥، ٢٠٠٦، ٢٠١٤، ٢٠١٥، ٢٠١٦، ٢٠١٧، ٢٠١٨، ٢٠١٩، ٢٠٢٠، ٢٠٢١). بە دریژایی ئەو (٣٠) ساڵە تەنها (١٢)ساڵ  یاسای بودجەی هەبووە كە پێك دێت لە ساڵانەکانی ( ١٩٩٣، سێ مانگی ساڵی ١٩٩٦ ، ١٩٩٧، ١٩٩٨، ٢٠٠١، ٢٠٠٧، ٢٠٠٨، ٢٠٠٩، ٢٠١٠، ٢٠١١، ٢٠١٢، ٢٠١٣). بڕی بودجەی خەمڵێندراو بە داهات و خەرجییەوە بەم شێوەیە بوونە بڕوانە چارتی ژمارە (1) و (2) چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (2) ئەوەی لە نێوان ساڵانی (2007-2013) بودجەی هەرێمی کوردستان بە یاسا ڕێکخراوە، پەیوەندیداەو بەو هاتنی پشکی هەرێمی کوردستان لە بەغدادەوە، بەپێی سەرچاوەکان ئەو پارانەی دەست حکومەتی هەرێم کەوتووە لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حکومەتی فیدراڵ، کە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بوو نزیکەی (75) ملیار دۆلار بووە، بەڵام لەدوای ساڵی 2014ەوە حکومەتی هەرێم سەربەخۆیی ئابوری ڕاگەیاند، حکومەتی عێراقیش بەشە بودجەی هەرێمی ڕاگرت، ئەویش بەو جۆرە بووە؛ (بڕوانە چارتی ژمارە (3))                                               چارتی ژمارە (3) بەپێی توێژینەوەیەکی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێکۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) (ابتسام عبد اللگیف محمد) ئامادەی کردووە لە ژێر ناونیشانی (مستحقات اقلیم كوردستان وكمیات ومبالغ تصدیر النفگ خارج اگار شركە (سومو) ومدی تاپیرها علی الموازنە الاتحادیە للمدە (2005-2019) لە تشرینی یەکەمی 2020 بڵاوکراوەتەوە، هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2005-2019 (96.196.503.000) نەودو شەش ترلیۆن و سەدو نەوەد و شەش ملیار و پێنج سەدو سێ ملیۆن دیناری لە بەغدا وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2.273.430.000) دوو ترلیۆن و دوسەدو حەفتاو سێ ملیار و چوارسەدو سی ملیۆن داهاتی گەڕاندووەتەوە بۆ ناوەند.  ئەگەر بەراوردێکی نێوان هەرێمی کوردستان و ناوەند بکەین لە سەردەمی عێراقی نوێداو لە دوای ڕژێمی سەدام و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە تەنها لە ساڵی ٢٠١٤دا یاسای بودجەی نەبووەو ئەویش پەیوەندی بە سەرهەڵدانی شەڕی داعشەوە هەبووە، لە ساڵی (٢٠٢٠) یش بە یاساکانی؛ -    یاسای ژمارە (٤)ی ساڵی ٢٠٢٠-هەمواری یەکەمی یاسای ئیدارەدانی دارایی فیدراڵی ژمارە (٦) ساڵی ٢٠١٩ -    یاسای ژمارە (٥)ی ساڵی ٢٠٢٠- یاسای قەرزی ناوخۆیی و دەرەکی پڕکردنەوەی کورتهێنانی دارایی ساڵی ٢٠٢٠ ئەو بۆشاییەی پڕکردووەتەوە. "ئەگەر سەرنج بدەین تەنانەت قەرزیش لە عێراقدا بەیاسا ڕێکخراوە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەوام قەرزەکانی کەڵەکە دەبن و تەنانەت سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی ڕابردوودا ڕێژەی قەرزەکانی سەر حکومەتی ئاشکرا کرد کە بە زیاتر لە ٢٨ میلیار دۆلار ناوی برد" بەڵام پەرلەمانی کوردستان نەیتونیەوە هەڵوێستێکی جددی هەبێت. سەرجەم یاساکانی بودجەی عێراقیش بریتین لە؛ یاسای ژمارە (١)ی ساڵی (٢٠٠٦)، یاسای ژمارە (٤)ی ساڵی (٢٠٠٧)، یاسای ژمارە (٢٠)ی ساڵی (٢٠٠٨)، یاسای ژمارە (٦)ی ساڵی (٢٠٠٩)، یاسای ژمارە (١٠)ی ساڵی (٢٠١٠)، یاسای ژمارە (٢)ی ساڵی (٢٠١١)، یاسای ژمارە (٢٢)ی ساڵی (٢٠١٣)، یاسای ژمارە (٢)ی ساڵی (٢٠١٥)، یاسای ژمارە (١)ی ساڵی (٢٠١٦)، یاسای ژمارە (٤٤)ی ساڵی (٢٠١٧)، یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی (٢٠١٨)، یاسای ژمارە (١)ی ساڵی (٢٠١٩)، یاسای ژمارە (٢٣)ی ساڵی (٢٠٢١))ی یاسای بودجەی کۆماری عێراقی فیدراڵ. بایەخی "بودجە گشتی" بودجەی گشتی بایەخێکی گرنگی هەیە و ڕەنگدانەوەی گەورە بە جێدەهێڵێت لەسەرسەرجەم سێکتەر و دامەزراوە گشتی و تایبەتییەکانی وڵات، دەکرێت بە کورتی لە بایەخی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری کورتیان بکەینەوە؛ یەکەم: بایەخی سیاسی؛ بونی یاسای بودجە تەنها بەڵگەنامەیەکی حیسابی نیە لە داهات و خەرجی وڵات لە چوارچێوەیەکی یاساییدا، بەڵکو مەغزاو بایەخێکی سیاسی گرنگیشی هەیە، بەتایبەت لەو وڵاتانەی تەبەنی سیستمی پەرلەمانیان کردووە. چونکە بودجەی گشتی وڵات پێویستی بە پەرلەمان هەیە کە بە شێوەی نا ڕاستەوخۆ نوێنەرایەتی میللەت دەکەن و ڕەزامەندی لە پلان و کاری دەسەڵاتی جێبەجێکردن دەدەن، چونکە پرسەکە خۆی مامەڵە کردن و ڕێکخستن و بەکارهێنانی سامانی گشتییە زیاتر لەوەی مامەڵەکردن بێت بە موڵکی تایبەتەوە، ئەم ڕێوشوێنەی نێوان حکومەت و پەرلەمان بەشێکی گرنگە لە پاراستنی سیستمی سیاسی وڵات کە لە زانستی سیاسیدا بە پاراستنی هاوسەنگی و چاودێری دەسەڵاتەکان (یاسادانان و جێبەجێکردن) ناوبراوە. لێرەوە بەشێکی ئەو ڕاستییە ڕوون دەبێتەوە کە چۆن سیستمی سیاسی لە هەرێمی کوردستان لاسەنگ بووە بە قازانجی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، پەرلەمانی کوردستان سەرەڕای ئەوەی نوێنەرایەتی میللەت دەکات بەڵام نەیتوانیوە لە (٨) ساڵی ڕابردوودا بودجەی گشتی هەرێمی کوردستان بهێنێتە پەرلەمان و(داهات و خەرجی) گشتیش بە ناڕونی بمێنێتەوە، کە ئەمەش لە پاڵ کۆمەڵێک هۆکاری دیکە حکومەتی هەرێمی بەهێز کردووە لەسەر حیسابی پەرلەمان، سەرەنجام سیستمی پەرلەمانیشی لە هەرێمی کوردستان خستووەتە ژێر پرسیارەوە.  دووەم: بایەخی ئابوری؛ یاسای بودجە گرنگترین بەڵگەنامەی داراییە کە زانیاری دەربارەی شێوازی دابەشکردن و توانای ئابوری وڵات دەردەخات، بەرچاوڕونی دەدات لە داڕشتنی پلان و سیاساتی گشتی دەوڵەت لە گەشەپێدان و ئاراستەکردن و پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە گشتییەکان، سەرباری ئەوەی بەڵگەنامەیەکی گرنگە بۆ ئیدارەدان و سەقامگیری ئابوری و گەیشتن بە ئامانجە ئابورییەکان و ئیدارەدانی قەیرانە ئابوری و داراییەکان.  دەبێت ئەو ڕاستییەش ڕوون بێت کە قەبارەی توانا ئابورییەکانی دەوڵەت ڕۆڵی بەرچاوی هەیە لەسەر پلان و بەرنامەو ئامانج و شێوازی دابەشکردنی توانا ئابورییەکان بەسەر کات و شوێندا. دیارە نەبوونی یاسای بودجە کاریگەری سلبی و پێچەوانەی هەیە لەسەر شێوازو دابەشکردنی داهاتی گشتی بەسەر کات و شوێندا، لێرەدا ئەو ڕاستییە بەڕونی لە هەرێمی کوردستاندا بەدیدەکرێت، کە چۆن ڕەنگی داوەتەوە کاتێک تەماشای شارە وپارێزگاکانی هەرێم دەکەیت هەست بە نادادپەروەری لە پرۆژە گشتی و خزمەتگوزارییەکان بەدیدەکرێت، لێرەدا بابەتەکە لەسەر ئەوە نییە کە کێ و کام لایەن کەمتەرخەمن لەسەر بەخشینەوەی ئەو نادادییە، بەڵام دەرەنجامەکەی ئەوەیە کە بە ئاسانی هەستی پێدەکرێت.    سێیەم: بایەخی کۆمەڵایەتی؛ بودجەی گشتی بۆخۆی ئامرازێکە بۆ مەبەستێکی کۆمەڵایەتی، کە تێیدا هەوڵی بەدیهێنانی هاوسەنگی کۆمەڵاتی و یاسایی نێوان تاکەکان بەرجەستە دەکات، سەرباری دەستەبەری گەیشتنی هەموان دەکات بۆ سودبینین کە خزمەتگوزارییە گشتییەکان، سەرەڕای دروستکردنی هاوسەنگی نێوان هاوڵاتیان لە کۆکردنەوەی باجدا، لەبەرچاوگرتنی دۆخی دارایی و توانای ئابوری چین و توێژە جیاجیاکانی کۆمەڵگا، بەجۆرێک ئەوانەی توانای ئابوری و گوزەرانیان باشترە بڕو ڕێژەی باج لەسەریان زۆرترە، بە پێچەوانی ئەوانەی توانایان مام ناوەند یاخود خراپە. لەگەڵ ئەوەشدا دادپەروەری کۆمەڵایەتی تەنها لە پرسی ڕێکخستنەوەی باجدا کورت نابێتەوە، بەڵکو پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە گشتییەکانی وەک تەندروستی و پەروەردەو دامەزراوە خزمەتگوزارییە گشتییەکان کە ڕاستەوخۆ کاریگەرییان بەسەر هاوڵاتیانەوە دەردەکەوێت، بەڵام گرنگیدان بەکەرتێکی دیکەی وەک بەرگری و ئاسایش بۆ نمونە لەسەر حسابی کەرتە پەیوەندیدارەکان بە خزمەتگوزاری هاوڵاتیانەوە و پشتگوێخستنیان کاریگەری گەورە بەجێدەهێڵێت. کاتێک لە هەرێمی کوردستان ورد دەبیبەوە، جگە لەوەی سیستمی باج وەک پێویست ڕێکنەخراوە، خۆدزینەوەو هەڵهاتن و فێڵکردن لە باج دیاردەیەکی ڕون و ئاشکرایە، بەتایبەت لای سەرمایەدار و خاوەن کۆمپانیاکان، کە بەشێکی ئەمەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت حیزبە سیاسییەکان خۆیان لەپشت پرۆژە و کۆمپانیا بازرگانییەکانەوەن. هەربۆیە هێواش هێواش هەست بە دروستبوونی جیاوازی چینایەتی و تەنکبوونەوەی چینی ناوەند دەکەین، وەک دەوترێت دەوڵەمەنەکان دەوڵەمەندتر و چینە ناوەندییەکان بەرەو هەژاری و هەژارەکانیش هەژارتر دەبن. کە دەکرێت بڵێین بەشێکی گەورەی ئەو نادادییە ڕەنگدانەوەی نەبوونی چوارچێوەیەکی یاساییە بۆ ڕێکخستنی باج و بودجە لە هەرێمی کوردستان. بودجە لە هەرێمی کوردستان لەسەرەتادا ئاماژەمان بەوەدا کە حکومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە نیوەی تەمەنی خۆی بەبێ یاسای بودجە بەڕێکردووە، لە ڕابردوودا داهات و دۆخی ئابوری هەرێمیش زۆرترین قسەو باسی لەسەربووە، ئەگەرچی لە پێش پرۆسەی ئازادی عێراق، دەکرێت مەهانەیەک بەدەست حکومڕانانی هەرێمی کوردستانەوە هەبێت لەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن داهاتێکی ئابوری پێویست و جێگر نەبووەو دۆخی سیاسیشی وەکو پێویست نەبووە، بەڵام لە دوای ساڵی (٢٠١٣) ئەگەر چی قەیرانی دارایی و ئابوری و سەربازی و سیاسی سەریان هەڵداوە، ئەگەر چێ داهاتەکان لە هەندێک قۆناغدا کەمبوونەتەوە بەڵام مانای ئەوە نییە داهاتەکان سفر بوونەتەوە.  بە درێژایی دوو کابینەی حکومەت و لە کابینەی هەشتی حکومەتی هەرێمی کوردستان و کە لە ١٨ی٦ی٢٠١٤ و کابینەی نوێیەم لە ١٠ی٧ی٢٠١٩ متمانەیان لە پەرلەمان وەرگرتووە شتێک نەبووە بە ناوی یاسای بودجەوە، لەم هەشت ساڵەدا بە دوو خولی چوارەم و پێنجەمی پەرلەمان نەیانتوانیوە حکومەت ناچار بکەن بە ڕەوانەکردنی یاساکە، بەمەش داهات و خەرجی لەو ماوە درێژەدا دەکەوێتە ژێر پرسیارو دەرەوەی چاودێری پەرلەمانەوە. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی دزیوەتەوە لە ناردنی یاساکە بۆ پەرلەمان، یاخود هەر بەڕاستی دۆخی دارایی هەرێمی کوردستان ئەوەی خواستووە کە بەبێ یاسای بودجە، لەدەرەوەی پەرلەمان و چاودێری داهاتی حکومەت کۆبکرێتەوەو خەرجبکرێت؟ لە کاتێکدا سەرچاوەکانی داهات کە بریتین لە  •    داهاتی ناوخۆ -    باج و خاڵە گومرگییەکان -    فرۆشی نەوت و غازی هەرێم -    قەرزی ناوخۆ •    داهاتی دەرەکی -    بەشە بودجەی عێراق -    هاریکاری دەرەکی و هاوپەیمانان -    قەرزی دەرەکی ئەگەر چی بەشێکی ئەو داهاتانە توشی وەستان و هەڵبەز و دابەزبوونە، بەڵام هەرگیز حکومەتی هەرێم بێ داهات نەبووە، بەڵکو ئەرقام و ژمارەی زۆر لە بەردەستن لەو بارەیەوە،ئەمەش ئەوە دەردەخات خۆی دزیوەتەوە لە بەیاسایی کردن و بردنی بۆ بەردەم پەرلەمانی کوردستان. لە ئێستادا و دوای حەوت ساڵ و ڕۆشتنی نیوەی ساڵی هەشتەم حکومەت باس لەوە دەکات پرۆژە یاسای بودجە ئامادە دەکات و ڕەوانەی پەرلەمانی دەکات، لەم بارەوە ڕۆژنامەنوس (شوان بەرزنجی) لە پێگەی خۆی لە تۆڕی کومەڵایەتی فەیس بووک لە ژێر ناونیشانی "زانیاری لەبارەی بودجە و ڕێژەی لێبڕینی مووچە" لە بەشێکیدا نوسیویەتی "لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە لە وەزیری دارایی داواکراوە چارەسەری کورتهێنانی بودجەی 2021ی هەرێمی کوردستان بکات و بە دابەزاندنی ڕەقەمەکان کورتهێنان  کەمبکاتەوە.... دووهەفتەیە ڕەشنووسەکه دراوەتە وەزارەتی دارایی بەڵام نەتواندراوە بەتەواوی ئامادە بکرێ و ژمارەکان جێگیر بکرێن...لە بودجەی 2021ی هەرێمی کوردستان داهاتی نەوت و خەرجی نەوت و کڕینی کارەبا و قەرزەکان بڕی داهاتی ناوخۆ و خەرجییەکانی تر دیاریکراون.... هەروەها ئەوەشی نوسیوە... تاوەکوو ئێستا ڕێژەی لێبڕینی مووچە لە نێو پڕۆژەی بودجه یەکلایی نەبۆتەوە، چەند پێشنیازیک هەیە، بەڵام پێناچێ لێبڕین هەڵبگیرێت، بەڵکوو کەمدەکرێتەوە بۆ خوار 21%". ئەم زانیارییە ئەو ڕوون دەکاتەوە کە حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرەڕای بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و ڕێککەوتن لەگەڵ حکومەتی عێراق لە بارەی بەشە بودجەی هەرێمەوەو جێگیربوونی ڕادەیەکی باشی داهاتەکانی هەرێمی کوردستان بەڵام هێشتا ئامادە نییە بچێتە ژێرباری هەڵگرتنی لێبڕین و پاشەکەوت کردنی موچەی موچەخوران، بەڵکو بەپێچەوانەوە لە هەوڵی بەیاساییکردنیدایە. لەپاڵ ئەوەشدا سەرەڕای ئەوەی پەرلەمان هەڵبژێردراوی خەڵکی کوردستانەو پێویست بوو لەسەر پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان بهاتبایەتە سەر خەت، بەڵام کلتوری باڵادەستی دامەزراوەی دەسەڵاتی جێبەجێکردن بەسەر دەسەڵاتی یاسادانان، وایکردووە پەرلەمان بە کارتۆنی بکرێت و یەکێک لە ئەرکە گرنگەکانی لەدوای یاسادانانەوە لێپرسینەوەیە لە حکومەت، بەڵام نەک هەر نیتوانییەوە لێپرسینەوەی لێ بکات بەڵکو نەیتوانیەوە بیخاتە ژێر چاودێرییەوە کە یەکێکی ترە لە ئەرکەکانی پەرلەمان بەسەر حکومەتەوە. بەپێچەوانەوە پەرلەمان لەو ماوەیەدا توشی سزاش بووەو داخراوە لەلایەن حکومەتەوە.

راپۆرتی: درەو گۆڕان دوو رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ یەكێتی هەیە كە یەكێكیان بە مردوویی لەدایكبوو، ئەوی تر بە نیوەناچڵی جێبەجێكرا، ئێستا رێككەوتنی سێیەمی ئیمزاكردووە كە دروستكردنی هاوپەیمانێتییە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق، یەكێتی‌و گۆڕان چ سودێك لە یەكتر دەبینن ؟ هاوپەیمانی یەكێتی‌و گۆڕان دەتوانێت ببێت بە بەدیلی پارتی لە پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا ؟  یەكێتی‌و گۆڕان.. رێككەوتنێكی نوێ یەكێتی نیشتمانی‌و بزوتنەوەی گۆڕان رێككەوتنێكی نوێیان كرد‌و بڕیاریاندا هەردووكیان پێكەوە لەژێر ناوی "هاوپەیمانی كوردستان" بچنە ناو هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقەوە، ئەم هاوپەیمانێتییە لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی سەرۆكایەتی دەكات. لەدوای دروستبوونی بزوتنەوەی گۆڕانەوە لە ساڵی 2009، ئەمە سێیەمین رێككەوتنی سیاسییە كە لەگەڵ یەكێتی ئیمزای دەكات. دوای چەند هەفتەیەك لە گفتۆگو دور لە چاوی كامێراكان، یەكێتی و گۆڕان تەنیا ئەوەیان بۆ رایگشتی دركاندووە كە هاوپەیمانێتییان بۆ هەڵبژاردن كردووە، ئەمەش لە كاتێكی درەنگ وەختدا، تا ئەو ڕادەی میدیای هەردوو حزب تەنانەت ناوی هاوپەیمانێتییەكەشیان بڵاونەكردەوە تا ئەوكاتەی لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان تۆماركرا. تائێستا وردەكاری رێككەتنەكە نازانرێت، ئایا ئەمە رێككەوتنە تەنیا بۆ هەڵبژاردن و دابەشكردنی كورسییەكانە لەسەر ئاستی بازنەكانی هەڵبژاردن؟ یاخود رێككەوتنێكی سیاسییەو بۆ دوای هەڵبژاردنیش بەردەوام دەبێت و هەردوولا لەسەر ئاستی عێراق بەتەواوەتی روانگەی خۆیان یەكخستووە ؟  لەناو یەكێتی ناڕەزایەتی لەبارەی رێككەوتنەكە هەیە، ماڵی كۆسرەت رەسوڵ عەلی سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتی دەڵێن ئاگاداری رێككەوتنەكە نین و لە دانانی كاندیدەكاندا هەولێر لەبەرچاو نەگیراوە، مەلا بەختیار رێككەوتنەكە بە رێككەوتنێكی "ناچاریی" ناودەبات كە هەردوولا بەهۆی لاوازبوونی پێگەی جەماوەرییانەوە پەنایان بۆ بردووە، بە كورتی بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكەكانی یەكێتی ئەندازیاری رێككەوتنەكەن كە هەردووكیان لەدوای كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕانەوە چاویان لە گەڕاندنەوەی گۆڕانە بۆ ناو یەكێتی. لەبارەی رێككەوتنەكەوە لەسەرەتای بڕیاردان لەسەر هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق، سەركردەكانی بزوتنەوەی گۆڕان بیرۆكەی دروستكردنی هاوپەیمانێتی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)یان لاپەسەند بوو، هەندێك كاریشیان كرد بۆ دروستبوونی ئەم هاوپەیمانێتییە، بەڵام یەكێتی‌و پارتی نەگەیشتنە رێككەوتن.  كاتێك یەكێتی‌و پارتی بڕیاریاندا بە جیا بچنە ناو هەڵبژاردنەوە، بزوتنەوەی گۆڕان كەوتە بەردەم چوار سیناریۆ: •    بەشێوەیەكی سەربەخۆ بچێتە ناو هەڵبژاردنەوە •    لەگەڵ پارتی بچێتە ناو هەڵبژاردنەوە •    لەگەڵ یەكێتی بچێتە ناو هەڵبژاردنەوە •    لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بچێتە ناو هەڵبژاردنەوە لەناو ئەم چوار سیناریۆیەدا، بزوتنەوەی گۆڕان كلیكی لەسەر هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ یەكێتی كرد، چونكە هیچ یەكێك لە بژاردەكانی تر گرەنتی ئەو ژمارە كورسییەیان بۆ نەدەكرد كە گۆڕان داوای دەكرد. هەڵبژاردنی یەكێتی بۆ هاوپەیمانێتی رەنگە بژاردەیەكی ناچاریی بوبێت بۆ گۆڕان، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە لە هەرێمی كوردستان رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ پارتی هەیە‌و رەنگە ئەم نزیكبونەوەیە لە یەكێتی دواجار زیان بە رێككەوتنەكەی لەگەڵ پارتی بگەیەنێت، بەڵام دەكرێت بەلایەكی تردا رێككەوتنەكە بزوتنەوەی گۆڕان لە هێزێكەوە كە جارێك پارتی دژی یەكێتی‌و جارێكی تر یەكێتی دژی پارتی بەكاری بهێنێت، بكات بە هێزێك كە ئەو، پارتی‌و یەكێتی دژی یەكتر بەكاربهێنێت. لەبەرامبەردا هاوپەیمانێتییەكە بۆ یەكێتی ئەو سودەی دەبێت كە بتوانێت جارێكی تر كورسییەكانی زۆنەكەی خۆی لە یەك سەبەتەدا كۆبكاتەوە‌و بخاتە ناو ململانێی سیاسی دوای هەڵبژاردن‌و دابەشكردنی كێكی دەسەڵات لە بەغداد.  ساڵی 2018 كاتێك حكومەتی نوێ لە عێراق بە سەرۆكایەتی عادل عەبدولمەهدی پێكهات، بزوتنەوەی گۆڕان لە هەرێمی كوردستان رێككەوتنی لەگەڵ پارتیدا هەبوو، بەڵام پارتی هیچ پۆستێكی وزاری لە عێراق بە بزوتنەوەی گۆڕان نەدا، ئەمە گۆڕانی نیگەران كرد، هاوپەیمانێتی گۆڕان لەگەڵ یەكێتی رەنگە لە حكومەتی داهاتووی عێراق هەندێك پۆست لە بەغداد بۆ گۆڕان زامن بكات. سەرباری ئەمانە، بەگشتی هاوپەیمانێتی لەگەڵ یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، چانسی مانەوەی بزوتنەوەی گۆڕان لەناو هاوكێشەی عێراقدا زامن دەكاتەوە، ئەم رێككەوتنە گۆڕانی بردە ناو بەرەیەكی نوێ لە عێراق كە دەوترێت ئێرانییەكان كار بۆ زیندوكردنەوەی دەكەن لەناو گەمەی سیاسی دوای هەڵبژاردندا.  هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق بەرەنجامی هەڵبژاردنی "شۆڕشی ئۆكتۆبەر"ی 2019ی عێراق بوو، كە خۆپیشاندانەكان عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانیان ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كرد، ئەمریكا پاڵپشتی ئەم خۆپیشاندانانەی كرد بەو ئومێدەی كۆتایی بە حوكمی هێزە نەریتییەكانی نزیك لە ئێران بهێنێت، ئێرانییەكانیش دژی وەستانەوە، هەڵبژاردنی پێشوەختەی كە رۆژی 10ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت، گەڕی كۆتایی ئەم ناكۆكیەیە لەنێوان ئێران‌و ئەمریكا سەبارەت بە چارەنوسی عێراق.  ئەمریكییەكان چاویان لەوەیە یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان لە عێراق دەرفەت بۆ هاتنە پێشەوەی كەسانی سیاسی نوێ خۆش بكات، كەسانێك كە بتوانرێت لە داهاتوودا جڵەوی عێراقیان بدرێتە دەست، ئێرانییەكانیش دەیانەوێت ئەو پەیامە بە واشنتۆن بدەن كە سەرباری دروستبوونی ناڕەزایەتی شەقام لەدژیان، هێشتا لایەنە سیاسییە نەریتییەكان پێگەیان لەعێراقدا هەیە، ئەو لایەنانەی كە لەسەردەمی خەبات دژی سەددانەوە دۆستایەتی بەهێزیان لەگەڵ ئێران هەیە.  پارتی گرەو لەسەر سەركەوتنی سەدرییەكان دەكات، یەكێتیش چاوی لە عەممار حەكیم‌و حەیدەر عەبادی‌و لایەنە شیعەكانی ترە‌و لەناو سوننەكانیش چاوەڕێی سەركەوتنی حەلبوسی دەكات لەبەرامبەر رەوتەكەی ئوسامە نوجێفی‌و هاوپەیمانەكانی.  دوای هەڵبژاردن‌و لەكاتی دروستكردنی كوتلەی گەورە بۆ پێكهێنانی حكومەت، رەنگە هاوپەیمانێتی یەكێتی‌و گۆڕان بكەوێتە بەرامبەر پارتی‌و ئەمەش لێكەوت لەسەر پێگەی گۆڕان لەناو حكومەتی هەرێم بەجێبهێڵێت. مێژووی رێككەوتنەكانی یەكێتی‌و گۆڕان ساڵی 2009 نەوشیروان مستەفا بەتەواوەتی لە یەكێتی جیابووەوە‌و لەگەڵ ژمارەیەك لە سەركردەكانی یەكێتی بزوتنەوەیەكی نوێی بەناوی "بزوتنەوەی گۆڕان" راگەیاند، ئەو سەردەمە نەوشیروان مستەفا لە وەڵامی ئەوانەدا كە دەیانوت گۆڕان لە یەكێتی ئینشیقاقی كردووە دەیوت:" گۆڕان هێزێكی نوێیە‌و مونشەقی هیچ حزبێكی تر نییە، ئەوان یەكێتییان بۆ خاوەنەكانی بەجێهێشتووە"، بەڵام ئەمە ئەو وێنایەی كاڵنەكردەوە كە تائێستاش زۆرینەی یەكێتییەكان بزوتنەوەی گۆڕان بە پارچەیەكی جیاكراوە لە یەكێتی تەماشا دەكەن نەك پارتێكی سیاسی سەربەخۆ، یەكێتییەكان بێ گوێدانە گرژی پەیوەندییەكان لەگەڵ گۆڕان ساڵانە لەیادی كۆچی دوای نەوشیروان مستەفادا سەردانی گۆڕەكەی دەكەن. لەدوای دروستبوونی بزوتنەوەی گۆڕانەوە، پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان بەچەندین قۆناغی هەڵبەرزو دابەرزدا گوزەری كردووە، لەسەرەتادا گۆڕان ئاڕاستەی ململانێ سیاسییەكانی بەپلەی یەكەم لەگەڵ یەكێتیدا بوو، لە قۆناغێكی تردا ئاڕاستەكەی گۆڕی بۆ پارتی‌و هەندێكجاریش لە یەككاتدا ركابەرێتی هەردووكیانی دەكرد، بەڵام ئێستا دۆخەكە گۆڕاوە‌و گۆڕان لەبری نەیارێتی دەیەوێت دۆستایەتی‌و رێككەوتنی لەگەڵ پارتی‌و یەكێتیشدا هەبێت. سەرباری ناكۆكییەكان، بزوتنەوەی گۆڕان رۆژی 12ی تشرینی دووەمی ساڵی 2014 یەكەمین رێككەوتنی فەرمی لەگەڵ یەكێتی ئیمزاكرد، ئەمە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانی بوو، كە هەردوولا ناكۆك بوون لەسەری‌و هیچیان سازشیان بۆ ئەوی تر نەدەكرد، بەپێی ئەم رێككەوتنە پۆستەكانی پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجەیان لەنێوان خۆیان دابەشكرد. دوای نزیكەی حەوت ساڵ لە ئیمزاكردنی، هێشتا رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لە سلێمانی لەنێوان یەكێتی‌و گۆڕاندا بەنیوەناچڵی ماوەتەوە‌و لە هەر گفتوگۆیەكدا لەگەڵ یەكێتی، بەرپرسانی بزوتنەوەی گۆڕان باسی جێبەجێكردنی ئەو رێككەوتنە دەكەن. دوای زیاتر لە دوو ساڵ لە ئیمزاكردنی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لەگەڵ یەكێتی، رۆژی 17ی ئایاری 2016 گۆڕان رێككەوتنێكی نوێی لەگەڵ یەكێتی ئیمزاكرد، ئەمە رێككەوتنێكی فراوانتر بوو، ناوی لێنرابوو "رێككەوتنی سیاسی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان" هەندێكجاریش بە رێككەوتنی "دەباشان" ناودەبرێت، رێككەوتنەكە لەنێوان هەردوو كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی‌و نەوشیروان مستەفا ئیمزا كرا، بەڵام ئەم رێككەوتنەش پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو حزبەكەی ئاسایی نەكردەوە، چونكە رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكرا، رۆژی 20ی كانونی یەكەمی 2017 بزوتنەوەی گۆڕان لایخۆیەوە رێككەوتنەكەی هەڵپەسارد، بزوتنەوەی گۆڕان لەمەشدا یەكێتی تۆمەتبار دەكات بەوەی پابەندی جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە نەبووە. ئێستا وەكو دوو هێزی سیاسی كە زیاتر گۆڕەپانی كاركردنی سیاسییان لە پارێزگای سلێمانیدا چڕبووەتەوە، لەنێوان بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكێتیدا دوو رێككەوتنی فەرمی هەیە، رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانی كە وادەی فەرمییەكەی كۆتایی هاتووە‌و پێویستی بە نوێكردنەوە هەیە، لەگەڵ رێككەوتنی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بە یەك هاوپەیمانێتی. مانگەكانی كۆتایی ساڵی 2018 یەكێتی هەندێك هەوڵیدا بۆ رێكخستنی كۆبونەوە لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان‌و تێهەڵچوونەوە بە پەیوەندییەكانی نێوانیان، بەڵام ئەوكات گۆڕان سازدانی هەرجۆرە كۆبونەوەیەكی رەتدەكردەوە، میدیای فەرمی گۆڕان رۆژی 29ی كانونی دووەمی 2019 هۆكاری رەتكردنەوەی كۆبونەوەی لەگەڵ یەكێتی لە شەش خاڵدا راگەیاند كە ئەمانە بوون: •    نیگەرانی لە جێبەجێنەكردنی بەشێكی گرنگی رێككەوتنی حكومەتی خۆجێی پارێزگای سلێمانی. •    بەردەوامی سزادانی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان‌و هەڵسوراوانی لە لایەن یەكێتیەوە. •    نیگەرانی لە جێبەجێنەكردنی رێككەوتنی نێوان هەردوولا. •    نەبردنە سەری بەڵێنی رازیبونی یەكێتی بە دواخستنی هەڵبژاردنەكانی 30 ئەیلولی پەرلەمانی كوردستان. •    هەوڵدانی یەكێتی بۆ پشتگوێخستنی گۆڕان لە كابینەی نوێَی حكومەتدا. •    یەكێتی دەیەوێت گۆڕان وەك كارتێك دژی پارتی بەكار بهێنێت.  

 شیكاری: درەو هاووڵاتیانی عێراق متمانەیان بە دام و دەزگاکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری نییە، لەم ڕووەوە عێراق لە ریزبەندی هەرە دواوەی وڵاتانی عەرەبییە، بەشی زۆری ئەو بێ متمانەییە کاریگەری دوو سەرەی هەیە لە سەر هەڵبژاردنەکان و جارێک لە مومارەسەی دامەزراوە هەڵبژێردراوەکانەوە سەرچاوەی گرتووە کە بووە بە هۆی نائومێدی، جارێکیش ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر بەشداری سیاسی و هەڵبژاردن، کە بەشی زۆری لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە هەڵبژاردن لە ژینگەیەکی ئارام و سەقامگیر و ئامندا بەڕێوەناچیت. لەم ڕاپۆرتەی (درەو)دا ئەو ڕاستییە بە ئامارو داتا دەسەلمێنین.    ڕێ و شوێنە تەکنیکییەکانی هەڵبژاردن بەشێوەیەکی گشتی هەڵبژاردن کۆمەڵێک بنەماو شێوازی خۆی هەیە، لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێک و لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکە و لە کاتێکەوە بۆ کاتێکی تر و بەپێی یاساکانی هەڵبژادن گۆڕانکاری دروست دەبێت. بەڵام کۆمەڵێک ڕێوشوێنی پێوست هەیە، تا ڕادەیەکی زۆر هاوبەشەو دەکەونە چوارچێوەی هەنگاوو ڕێوشێنە تەکنیکییەکانەوە، بەڵام کاریگەری تەواویان بەسەر ئەنجامی هەرڵبژاردنەکانەوە دەبێت. ڕێوشێنە تەکنیکییەکانی هەڵبژاردن، هەموو ئەو هەوڵ کارو بڕیارو یاسا و کارە ئیدارییانە دەگرێتەوە کە دەبێتە هۆی کارئاسانی بۆ کاندیدان و دەنگدەران و پرۆسەی هەڵبژاردن بە گشتی، گرنگترین ئەو ڕێوشێنانەش؛ یەکەم: دیاریکردنی بازنەکانی هەڵبژاردن؛ بریتییە لە دابەشکردنی جوگرافیای دەوڵەت بۆ چەند بازنەیەک کە تێیدا پاڵێوراوێک یان چەند پاڵێوراوێک تێیدا سەردەکەون، لە چەند وڵاتێکی کەمیشدا دەوڵەت تەنها لە یەک بازنەی هەڵبژاردن پێکدێت پاڵێورایش دەتوانێت لەسەر ئاستی دەوڵەت دەنگ کۆبکاتەوە، بەڵام ئەم جۆرە لە پەیڕەوکردنی یەک بازنەیی لە پاشەکشەدایەو کەمتر دیموکراتی ترەو زیاتر بۆ دەوڵەتە بچوکەکان گونجاوە، لە مێژوودا زۆرێک لە وڵاتانی دنیا پێشتر پەیڕەوییان لە یەک بازنەیی کردووە. ئەوانەشی کار بە فرە بازنەیی دەکەن دوو پێوەریان کردووە بە بنەما کە بە پێی دەستور یان یاسای هەڵبژاردن دیاری دەکەن، ئەوانیش؛ １.    لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوون. ２.    لەسەر بنەمای سنوری جوگرافی. سەبارەت بە عێراقی نوێ (دوای ٢٠٠٣) پەیڕەوی لە هەردوو دابەشکارییەکە کردووە، واتە یەک بازنەیی و فرە بازنەیش کاری پێ کراوە، پشت بەست  بە دەستور و یاسای هەڵبژاردن هەردوو بنەمای ژمارەی دانیشوان و دابەشکاری جوگرافی بازنەکانی هەڵبژاردنی دابەشکردووە (بڕوانە خشەی ١)   دووەم: ئامادەکردنی تۆماری دەنگدەران؛ کاتێک باس لە هەڵبژاردنی گشتی دەکەین بەو مانایە نییە سەرجەم تاکەکانی کۆمەڵگا بەشداری لە پرۆسەکەدا دەکەن، بەڵکو ئەو کەسانە بەشداری دەکەن کە بەپێی یاسای ئەو مافە بەدەست دەهێنن، لەسەر ئاستی جیهانیش کۆمەڵێک پێوەر دانراوە، وڵاتان بەپێی یاسای تایبەت خۆیانی لەگەڵ دەگونجێنن، کە پێوەرو مەرجەکانیش بریتین لە؛ １.    مەرجی ڕەگەزنامە؛ یەکێک لە مەرجەکانی بەدەستهێنانی مافی دەنگدان، پێویستە دەنگدەر هەڵگری رەگەزنامەی ئەو وڵاتەبێت کە هەڵبژاردنی تێدا ئەنجام دەدرێت. ２.    مەرجی ڕەگەز؛ ئەگەر چی لە ئێستادا کەمتر پەیڕەوی لەم مەرجە دەکرێت بەڵام تا ئەم دواییانەش لە هەندێک وڵاتدا مافی بەشداری لە دەنگدان تەنها بۆ ڕەگەزی نێر بوو. ３.    مەرجی تەمەن؛ گەیشتن بە ئاستێکی دیاریکراوی تەمەن مەرجە بۆ ئەوانەی مافی بەشداریان هەیە لە دەنگداندا و زۆربەی وڵاتان تەمەنی نێوان (١٨) بۆ (٢٥)یان ساڵ دەستنیشان کردووە. ４.    مەرجی شیاوی عەقڵی؛ عاقڵی بەو مانایە دێت کە دەنگدەر کەم ئەندامی عەقڵی نەبێت و توانای لێکجیاکردنەوەی شتەکانی هەبێت، خاوەن وشیاری بێت. ５.    مەرجی شیاوی ئەدەبی؛ یەکێکی دیکەیە لەو مەرجانەی کە پێویستە لە دەنگدەردا هەبێت لە ڕووی یاساییەوە دادگا ئەو مافەی لێ وەرنەگرتبێتەوە کە زۆرجار لە کەیسەکانی (سزادراوان و مەحکوم بەتاوان، دەستپاکی، مەرجی شیاوی سیاسی) دادگاکان ئەو مافە لە هاووڵاتی وەردەگرنەوە. سەرباری ئەو مەرجە گشتییانە، دەبینین لە عێراقدا بەشێکی زۆری هاوڵاتی عێراقی لە ژمارەیان بە زیاتر لە (٥) ملیۆن کەسە و سەرجەم مەرجە گشتییەکانیان تێدایە، بەڵام کۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە ڕۆژی ٢٢ی ٣ی ٢٠٢١ بڕیاری بێبەش کردن، لە مافی دەنگدانی هاوڵاتیانی عێراق لە دەرەوەی وڵاتی دەرکرد، بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە وا بڕیارە لە ١٠ی ١٠ی ٢٠٢١ بەڕێوەبچێت.   بۆیە لەسەر لایەنی پەیوەندیدار (لە عێراقدا کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنە)، پێویستە ڕۆژی پێش دەستپێکردنی دەنگدان تۆمارێکی وردو ئاشکرا و ڕوون ئامادە بکەن، دوربێت لە (ناوی دووەبار، مردوو، هەڵە، ئەوانەی مافی بەشدارییان نیە) و تۆمارکردنی ناوی سەرجەم ئەوانەی ئەو مافەیان هەیە یان بەدەستیانهێناوە بەپێی دەستور و یاساو ڕێنماییەکانی تایبەت بە بەشداری لە هەڵبژاردن.  سێیەم: گرنتی ئاسایش و سەلامەتی هەڵبژاردن؛ یەکێک لە گرنگترین پڕ بایەخترین ڕێو شوێنە تەکنیکییەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردن و پاراستنی ئاسایش و سەلامەتی پرۆسەی هەڵبژاردنە لە دەستپێکردنی پرۆسەکەوە دەستپێدەکات کە بە  قۆناغەکانی (تۆمارکردنی ناوی دەنگدەران، پاڵێوراوان، بانگەشەی هەڵبژاردن، ڕۆژی دەنگدان، جیاکردنەوەی دەنگەکان، ڕاگەیاندنی ئەنجامەکان، تانەو سکاڵاکان، ئەنجامی کۆتایی) دەڕوات، چونکە پاراستنی ئەو ڕێوشوێنانە مەرجە بۆ ڕادەی سەرکەوتن یان سەرنەکەوتنی پرۆسەکە بەشێوەیەکی تەندروست و ڕاستەقینە، بەشێکی گەورەی پرۆسەکەش لە ڕووی پاراستنەوە لەم مەرجانەی خوارەوە بەرجەستە دەبن؛  １.    نهێنی دەنگدان؛ نهێنی بوون یەکێکە لە گرنتییە گەورەکانی پاراستنی ئازادی دەنگدەر لە هەڵبژاردنی پاڵیورادا، نابێت لە ژێر هیچ فشارێکدا دەنگدەر دەنگەکەی پێ ئاشکرا بکرێت، یان ناچاربکرێت لە دەرەوەی خواستی خۆی دەنگ بە پاڵێوراو یان لایەنێکی سیاسی بدات، چونکە دەنگدانی ئاشکرا کاریگەری لەسەر گۆڕینی ئاراستەی دەنگدەر دروست دەکات جا بە هەر بیانویەک بێت، ئەمە ڕێگەپێدراو نیە، چونکە کاریگەری لەسەر کۆی پرۆسەکە دەبێت و لە چواچێوەی دیموکراتی و ئازدی مافە بنەڕەتییەکان دەچێتە دەرەوە.  ２.    یەکسانی نێوان دەنگدەران و پاڵێوراوان؛ هەڵبژاردن لەخۆیدا ئامرازێکە بۆ ململانێی شەریفانە و ڕەوایە بۆ هەڵبژاردنی باشترین کەسانێک کە نوێنەرایەتی گەل بکات، بۆیە مەرجە یەکسانی لەنێوان دەنگدەران بکرێت و بەپێی یاساو ڕێسا هەل و دەرفەتی یەکسانیان بۆ بڕەخسێنرێت لە بەشداریکردن لە پرۆسەکەدا. هەمان شت بۆ پاڵێوراوانیش ڕاستە، پاراستنی یەکسانی نێوان پاڵێوراوانیش ڕەخساندنی دەرکەوتنی گونجاو لە ئامرازەکانی ڕاگەیاندن و بانگەشەی هەڵبژاردن بە هەمان قەبارە گرنگە، پێویستە بەهیچ شێوەیەک جیاکاری نەکرێت بە بیانوی سیاسی یان پێگەی ئابوری و کۆمەڵایەتی و جیاکاری ڕەگەزی و نەتەوەیی یان هەر هۆکارێکی دیکە کە ببێتە هۆی جیاوازیکردن لە نێوان پاڵێوراواندا. پاراستنی یەکسانی و دادپەروەری لە دابەشکردنی بازنەکانی هەڵبژاردنیش یەکێکە دیکەیە لەو ڕێوشێنە پڕبایەخانەی پێویستە ڕەچاو بکرێت، جا سنوری جوگرافی بێت یان ژمارەی دانیشتوان. ئەمە جگە لەوەی پێویستە ڕێگری بکرێت لەوەی کە هێزێکی سیاسی یان لایەنێک یان کەسێک بە قازانجی خۆی هێڵەکانی جیاکردنەوەی بازنەکان بکێشت و ڕێگری لە پەرتبوونی دەنگەکانی خۆی بکات. ئەمەی دواییان لە عێراقدا قسەی لەسەرەو هەندێک لە چاودێران پێیان وایە چەند حیزبێکی سیاسی بە قازانجی خۆیان کاریگەرییان لەسەر چۆنییەتی دابەشکردنی بازنەکان داناوە. ３.    ڕێگریکردن لە فشارهێنان بۆ سەر دەنگدەر و پاڵێوراو؛ بەشێک لە هێزە سیاسییەکان هەندێ ڕێوشوێنی نایاسایی و دوور لە ئادابی گشتی، جا بەشێوەی فشاربێت یان ترساندن و خەڵتاندن و زۆرلێکردن وا لە دەنگدەران دەکەن ئاراستەی هەڵوێستیان بگۆڕن بە قازانجی خۆیان یان پاڵێوراوێکیان، ئەم هەوڵانە لە دەرەوەی چوارچێوەوەی دیموکراتی و بنەما گشتییەکانی هەڵبژاردنن و بە شێوەیەکی گشتی ئەمن و سەلامەتی هەڵبژاردن دەخەنە ژێر پرسیارەو کاریگەری گەورەی نەرێنی بە جێ دەهێڵن لە سەر پاکێتی و نەزاهەتی کۆی پرۆسەی هەڵبژاردنەکە. ４.    دورخستنەوەی سوپا لە دەستێوەردان؛ جگە لەوەی لە پێویستە سوپا دەستوەرنەداتە پرۆسەی هەڵبژاردنەوە و ئەرکی پارێزگاری کردن بێت لە پاراستن و سەلامەتی گشتی، هەندێ وڵات لە سەردەمانێکدا زیاتر لەوە ڕۆشتوون و هێزە چەکدارەکان و سوپایان بێ بەش کردووە لە بەشداری سیاسی و پرۆسەی دەنگدان، لەسەر ئەو بنەمایەی سوپا ئەرکی پاراستنی گشتی و دەرەکییەو پێویستە بێ لایەن بێت لە پرۆسەی هەڵبژاردنیدا. بەڵام لە عێراقدا میلیشیاو هێزە چەکدارەکان ڕۆڵی گەورە دەگێڕن لە بەلاداخستنی بەشێکی پرۆسەی دەنگدان و پاڵپشتی کردنی هێز و حیزب و بەشێک لە لایەنە سیاسییەکان. ５.    ڕێگری لە تەزویر و ساختەکردنی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنەکان؛ پرسی ساختەکاری لە هەڵبژاردندا دیاردەیەکی بەربڵاوەوە، بە دەیان شێوە و ئامرازی جۆراوجۆر بەکاردەهێنرێت، وەکو، دەنگدانی زیاتر لە جارێک و یاخود دەنگدان لە بری کەسانی دیکەو بەکارهێنانی ناوی وەهمی و دەستکاری سندوق و کەل و پەلەکانی هەڵبژاردن و بەکارهێنانی کارت و ناسنامەی ساختەو یاریکردن بە ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردن ... چەندین کاری دیکەی ناڕەوا کاریگەری تەواوی دەبێت لەسەر ئاسایش و ڕادەی شەفافییەتی پرۆسەی هەڵبژاردن و دەنگدان، دواجاریش ڕوخاندنی پردی پەیوەندی نێوان هاوڵاتیان و دامەزراوە گشتی و هەڵبژێردراوەکان و دامودەزگا فەرمییەکان و لاوازبوون و لەدەستدانی متمانە بە هەڵبژاردن و بەشداری سیاسی. ئەم دیاردەیەش لە عێراقدا، هەڵبژاردن لە دوای هەڵبژاردن ڕوی لە هەڵکشانە، متمانەی هاوڵاتیانیش ڕووی لە لێژبوونەوە کردووە. ئامارو ڕاپرسییەکان وەک بڕیارە ڕۆژی 10ی10ی2021 هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەبچێت، بەڵام مەرجەکانی ئاسایش و سەلامەتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لە عێراقدا لە بەرژەوەندی پرۆسەی دیموکراسی ڕاستەقینە نییەو هاووڵاتیانی عێراقی تادێت متمانەیان لاواز دەبێت بە دام و دەزگاکانی دەوڵەت، بەپێی ڕاپۆرتێکی سایتی بارۆمەتری عەرەبی (البارومیتر العربی) عێراق لە هەرە دواوەی وڵاتە عەرەبییەکانە، لە ڕووی متمانەی هاوڵاتییان بە دامەزراوەو دەسەڵاتەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری (بڕوانە چارتی 1-2-3)  چارتی ژمارە (1)   چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) سەرەڕای ئەوەی بەردەوام بەشداری لە پرۆسەی دەنگدان لە عێراقدا ڕووی لە پاشەکشەیە، جگە لەوەی بەشێک لە هاوڵاتیانی عێراقی پێیان وایە هەڵبژاردن لە کەشێکی سەلامەت و سەقامگیردا بەڕێوە ناچێت، بەشێکیشیان گەیشتوون بەو بڕوایەی سەرەڕای ئەنجامدانی هەڵبژاردن بەشێک لە دەموچاوەکان بەردەوام دووبارە دەبنەوە (بڕوانە چارتی ژمارە (٤))، ئەمەش وایکردووە پێیان وابێت، پێشوەخت ئەنجامەکان لە بەرژەوەندی هێزە سیاسییە گەورەکان یەکلا دەکرێتەوەو بەشداری کردن لە هەڵبژاردن شتێکی ئەوتۆ ناگۆڕێت. چارتی ژمارە (4)   بەپێی ڕاپرسییەکی ناوەندی بەیان بۆ لێکۆڵینەوەو پلاندانان، کە لەسەر ئاستی سەرجەم پارێزگاکانی عێراق و بەشداری (١٧٧٠) کەس لە سەرجەم چین و توێژ و ئاستە جیاوازەکانی تەمەن و ڕەگەز و نەتەوەو شێوازی گوزەران و پلەی خوێندەواری ئەنجامی داوە، دەیان پرسیاری جۆراو جۆریان لە بارەی هەڵبژاردنەوە ئارستە کراوە، گرنگترینی ئەوانە؛ １.     ئایا باوەڕت وایە هەڵبژاردنی داهاتوو گرنگە بۆ باشتر بوون و گەشەسەندنی وڵات؛ (بڕوانە چارتی ژمارە (٥)) چارتی ژمارە (٥) ２.    ئایا بەشداری لە هەڵبژاردنی داهاتوودا دەکەیت؟(بڕوانە چارتی ژمارە (٦)) چارتی ژمارە (٦) ３.    لە پرسیاری ئەوەی؛ بۆچی بەشداری هەڵبژاردن ناکەیت؟ (٦٨٥) کەس وەڵامی جیاوازیان هەیە (بڕوانە چارتی ژمارە (٧)) چارتی ژمارە (٧)   سەرچاوەکان د. نعمان احمد الخطیب، الوجیز في النظم السیاسیة، دار الثقافة للنشر والتوزیع، الطبعة الثاني، ٢٠١١. د. عبد الوهاب الكيالي، الثقة في الحكومات في العالم العربي ومخاطر التعميم، البارومیتر العربي، علی الموقع؛ https://www.arabbarometer.org/ar/2020/06/%d8%a7%d9%84%d8%ab%d9%82%d8%a9-%d9%81%d9%8a-%d8%a7%d9%84%d8%ad%d9%83%d9%88%d9%85%d8%a7%d8%aa-%d9%81%d9%8a-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%a7%d9%84%d9%85-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%b1%d8%a8%d9%8a-%d9%88%d9%85%d8%ae/ تطلعات الناخبين العراقيين في الانتخابات النيابية 2021)استطلاع رأي(، مركز البيان للدراسات والتخطيط، علی الموقع؛ https://www.bayancenter.org/2021/04/6757/ زهراء كاظم الصدر، الأمن الانتخابي، مركز البيان للدراسات والتخطيط، علی الموقع؛ https://www.bayancenter.org/2021/04/6901/ علي عدنان، هل تنجح الانتخابات العراقية المقبلة في ترميم ثقة المواطن بالنظام السياسي؟ علی الموقع؛ https://www.bayancenter.org/wp-content/uploads/2021/04/048uyg42.pdf شيماء الكيالي، معالجة العزوف عن المشاركة في الانتخابات العراقية، مركز البيان للدراسات والتخطيط، علی الموقع؛ https://www.bayancenter.org/2021/04/6912/

درەو: بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو لە پارێزگای كەركوك توركمان بەیەك هاوپەیمانێتی‌و  عەرەبەكان بەدوو هاوپەیمانێتی بەشداری دەكەن‌و محەمەد حەلبوسی و راكان جبوری سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتیەكان دەكەن، كوردیش بە پەرتەوازەیی و لیستی جیا بەشداری دەكات. پارێزگای كەركوك لە پەرلەمانی عێراق (12 )كورسی هەیە‌و بۆ ئەم هەڵبژاردنە كورسیەكانی بەسەر (3) بازنەدا دابەشكراون، كورد تەركیزی تەواوەتی لەسەر بازنەی (1) كە (5) كورسی هەیەو بازنەی (2) كە ( 4) كورسی هەیە توركمان چاوی لەسەریەتی و عەرەبیش چاوی لەسەر باونەی (3) یە كە (3) كورسی هەیە پێكهاتەی عەرەب عەرەبە سوننەكان لە كەركوك لە خولەكانی رابردوودا (2) كورسیی پەرلەمانی عێراقیان لە كەركوك بەدەستهێناوە بۆ ئەمجارە زۆرینەن هاوپەیمانێتییەكان بۆ پەرلەمانی عێراق بە سەرۆكایەتی راكان جبوری پارێزگاری ئێستای كەركوك بە وەكالەت پێكهێناوە بە ناوی "هاوپەیمانێتی عەرەبی لە كەركوك" و پێكدێت لەم لایەنانە: * پرۆژەی عەرەبی لە كەركوك: بەسەرۆكایەتی خەمیس خەنجەر * حزبی حەل: بەسەرۆكایەتی جەمال كەربولی *بەرەی عێراقی بۆ دیالۆگی نیشتمانی: بەسەرۆكایەتی ساڵح موتڵەگ * للعراق متحدون: بەسەرۆكایەتی ئوسامە نوجەیفی * حزبی حەقی نیشتمانی: بەسەرۆكایەتی ئەحمەد عەبد حەمادی * گردبوونەوەی كۆماری عێراقی: بەسەرۆكایەتی محەمەد هادی عەبدولڕەحیم * گردبوونەوەی مەدەنی بۆ چاكسازی: بەسەرۆكایەتی سەلیم جبوری * حزبی حیوار‌و تەغیر: بەسەرۆكایەتی حامد موتڵەگ كەركوك‌و پێكهاتەی توركمان لە خولی ئێستای پەرلەمانی عێراقدا توركمانەكانی كەركوك دوو كورسییان لە پەرلەمانی عێراق هەیە كە سەربە بەرەی توركمانین, بۆ هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەر بەرەی توركمانی چوەتە ناو هاوپەیمانێتییەكی عەرەبە سوننەكانەوە كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی ئێستای پەرلەمانی عێراق سەرۆكایەتی دەكات بەناوی " هاوپەیمانێتی پێشكەوتنی نیشتمانی"‌و لەم لایانانەی خوارەوە پێكدێن: * حزبی پێشكەوتن: بەسەرۆكایەتی محەمەد حەلبوسی * تجمع التعاون : بەسەرۆكایەتی عەلی فەرحان حەمید * الخیار العربی: بەسەرۆكایەتی عەبدولكەریم عەلی عەبتان جبوری * حزبی حەقی نیشتمانی: بەسەرۆكایەتی ئەحمەد مەساری * بەرەی توركمانی: بەسەرۆكایەتی حەسەن تۆران * گردبونەوەی " نهچە جبل" بەسەرۆكایەتی ئەكرەم عەساف پێكهاتەی كورد لایەنە كوردیەكان لە پارێزگای كەركوك بەجیا دەچنە پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقەوەو لەسەر هاوپەیمانێتی رێكنەكەوتن. یەكێتی نیشتمانی كوردستان: لە هەڵبژاردنی رابردودا (6) كورسی لە پارێزگای كەركوك هەبوو بۆ هەڵبژاردنی داهانوو چەند كاندیدێكی بە ناڕەسمی دیاری كردووە لەوانە : ئاڵا تاڵەبانی، د. شیلان، د. بورهان پارتی دیموكرانی كوردستان: لە هەڵبژاردنی رابردوو بەشداری نەكرد بۆ هەڵبژاردنی رابردوو ناوی كاندیدەكانی بەرەسمی راگەیاندووە لە بازنەی (1) شاخەوان عەبدوڵا لە بازنەی (2) نەجوا كاكەیی. نەوەی نوێ: مەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو لە كەركوك (13 هەزارو 665) دەنگی بەدەستهێنا‌وە، تا ئێستا بەرەسمی ناوی هیچ كاندیدێكی رانەگەیاندووە، بەڵام لەناو جولانەوەی نەوەی نوێوە ناوی ( ئومێد محەمەد) دێت وەك كاندیدی نەوەی نوێ بزوتنەوەی گۆڕان: بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای كەركوك یەك كاندیدی دەبێت هێشتا بەرەسمی ناوی ئەو كاندیدەی رانەگەیاندووە بەڵام سەرچاوەیەك لەناو بزوتنەوەی گۆڕانەوە بە (درەو)ی راگەیاند تا ئێستا دوو كەس ناویان هاتووە ( وریا ناوێك + د. محەمەد شوانی)  هەریەك لە یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و كۆمەڵی دادگەری كاندیدیان لە پارێزگای كەركوك نابێت. بزوتنەوەی ئیسلامی لە بازنەی دوو ( حسێن شێخانی) كاندید كردووە حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان: ( رێباز محەمەد)  بۆ بازنەی (1) هەژار كاكەیی بۆ بازنەی (2) كاندید كردووە، لە هەڵبژاردنی رابردودا حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان: (7 هەزارو 509) دەنگی بەدەستهێنا‌وە حزبی زەحمەتكێشان لە پارێزگای كەركوك ( شوان محەمەد ) ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان  هاوپەیمانی نیشتمانی: مامۆستا سەلامی كاندید كردووە.  

 (درەو): كۆمەڵی دادگەریی و یەكگرتووی ئیسلامی بە رێككەوتن لەگەڵ یەكێتی دەچنە هەڵبژاردنەوە. کرۆکی رێککەوتنەکەی کۆمەڵ و یەکگرتوو لەگەڵ یەکێتی هەماهەنگیکردنە لەسەر ئاستی بازنەکانی هەڵبژاردن و بەمشێوەیە:  🔹(2) كورسی بۆ كۆمەڵ لە سلێمانی 🔹(2) كورسی بۆ یەكگرتوو لە سلێمانی و دهۆك. لە چەند رۆژی رابردوودا یەكگرتووی ئیسلامی و كۆمەڵی دادگەریی كوردستان بەمەبەستی رێککەوتن لەسەر هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق چوونە بارەگای مەکتەبی سیاسی یەکێتی نیشتمانی. رێککەوتنی کۆمەڵ و یەکێتی بەپێی ئەو رێککەوتنەی کە کراوەو کرۆکەکەی دەست (درەو) کەوتووە، کۆمەڵ و یەکێتی بەمشێوەیە لەسەر بازنەکانی هەڵبژاردن رێککەوتوون: پارێزگای سلێمانی پارێزگای سلێمانی (18) كورسی بۆ دیاریكراوە كە بەسەر (5) بازنەی هەڵبژاردندا دابەش بووە. •    كۆمەڵی دادگەریی كوردستان لە هەڵبژاردنی 2018ی عێراقدا لە پارێزگای سلێمانی (51 هەزارو 563) دەنگی بەدەستهێناوە. •    كۆمەڵ دوو كاندیدی لە دوو بازنەی پارێزگای سلێمانی دەبێت و بازنەكانی تر جێ دەهێڵێت بۆ یەكێتی. •    لە بازنەی هەڵەبجە: (ئەحمەد حاجی رەشید) كاندیدی کۆمەڵە، لەم بازنەیەدا كۆمەڵ لە هەڵبژاردنی رابردووی پەرلەمانی عێراقدا (15 هەزارو 946) دەنگی هەبووە. •    لە بازنەی راپەڕین: (سۆران عومەر) كاندیدی کۆمەڵە، لەم بازنەیە لە هەڵبپاردن رابردوودا كۆمەڵ (20 هەزارو 893) دەنگی هەبووە. پارێزگای هەولێر:  لە هەولێر (عەبدولستار مەجید) كاندیدی کۆمەڵە، لە هەڵبژاردنی رابردوودا كۆمەڵ لەم پاێزگایەدا (36 هەزارو 784) دەنگی بەدەستهێناوە.  رێککەوتنی یەکگرتوو لەگەڵ یەکێتی بەگوێرەی ئەو رێککەوتنەی لەسەر ئاستی بازنەکان لەنێوان یەکگرتوو و یەکێتیدا کراوە: •    یەكگرتوو لە پارێزگای سلێمانی (30 هەزارو 19) دەنگی هەیە. •    یەكگرتوو لە بازنەی هەڵەبجە: (موسەننا ئەمین)ی كاندید كردووە، لەم بازنەیە یەكگرتوو ( 14 هەزارو 541) دەنگی بەدەستهێناوە.  •    یەكگرتوو تەواوی بازنەكانی تر بە رێككەوتن لەگەڵ یەكێتی، بۆ یەکێتی بجێدەهێڵیت.  •    لە پارێزگای دهۆك یەكگرتوو: (جەمال كۆچەر) كاندید دەكات. •    لە پارێزگای دهۆك لە هەڵبژاردنی رابردوودا یەكگرتوو (43 هەزارو 525) دەنگی هەبووە. •    یەكگرتوو كۆمەڵ لە پارێزگای كەركوك كاندیدیان نابێت و لەچوار چێوەی ئەو رێككەوتنە بازنەی دەنگدانیان بۆ یەكێتی جێدەهێڵن. •    لە پارێزگای هەولێریش یەكگرتوو كاندیدی نابێت و كۆمەڵیش تەنیا لە یەك بازنە كاندیدی دەبێـت.