شیكاری: درەو لە ساڵی 1986 رێككەوتنی نێوان جەلال تاڵەبانی و ئیدریس بارزانی هەوڵێ رێكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەدرا، دوای (35) ساڵ هێشتا هەوڵەكە بەردەوامەو نەگەیشتووەتە ئەنجام.  لەكۆی گشتی (894) ملیار دیناری موچەخۆران ( 491 ملیار) دیناری بۆ سلكی سەربازی دەچێت بە رێژەی (55%)، سلكی سەربازی تا ئێستا سەرێكی لەدەستی یەكێتیدایەو سەرەكەی تری لای پارتیە، مەسعود بارزانی بە فەرمانێك هێزەكانی پشتیوانی (2)ی سەربە یەكەكانی (8)ی پارتی خستە سەر وەزارەتی پێشمەرگە، یەكێتیش لە گفتوگۆدایە بۆ ئەوهەنگاوە، بەڵام هیچ یەك لەم هەنگاوانە توانای قوتاركردنی هێزە چەكدارەكانی نیە لە چنگی حزب و كارەكتەرە سیاسیەكان.     دابەشبوونی هێزە چەکدارەکان دوای دەیان ئەزمونی تاڵی ململانێی چەکداری نێوان هێزە چەکدارەکانی حیزبە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان، هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ، هەڕەشەو فشارە دەرکییەکانی حکومەتی پێشووی عێراق، فشاری بەردەوامی هاوپەیمانان لەدوای کەوتنی ڕژێم و بەعس، یەکگرتنەوەی حکومەتی سلێمانی و هەولێر، شەڕی داعش، فشارە سیاسی و یاسایی و دەستوری و چەکدارییەکانی حکومەتی ناوەندی کە دواترینیان کارەساتی ١٦ی ئۆکتۆبەربوو. نەیتوانی وا لە یەکێتی و پارتی بکات دەستبەداری هێزە ئەمنی چەکدارییەکانیان لە پێناو بەرژەوەندییە تایبەتییەکانی خۆیان و حیزبەکانیان، بە جۆرێک ئەم دوو حیزەبە هەریەکەیان خاوەنی؛ -    ‌هێزەکانی (٧٠)ی یەکێتی کە ژمارەیان (٥٦) هەزار پێشمەرگەیە و هێزەکانی (٨٠)ی پارتی (٥٨) هەزار پێشمەرگەن -    هێزەکانی پشتیوانی (1) پارتی و (2)ی یەكێتی کە بەشێکن لە هێزەکانی (8٠) و (7٠)، لە نوێترین هەنگاویشدا پارتی و بە فەمانی مەسعود بارزانی کە سەرۆکی ئەو حیزبەیە میلاکاتی هێزی پشیتوانی (١) گواستەوە سەر وەزارەتی پێشمەرگە، (سیهاد بارزانی) برای مەسعود بارزانی فەرماندەیی هێزەکە دەکات. -    ئاسایشی یەکێتی و ئاسایشی پارتی -    دژە تیرۆری یەکێتی و دژە تیرۆری پارتی  -    بەرگری و فریاکەوتنی یەکێتی کە ژمارەیان (22) چەکدار و زێرەڤانی پارتی کە سەربە وەزارەتی ناوخۆیە (44 )هەزار چەكداری هەیە. -    لیوای سکرتارییەت و لیوای سەرۆکایەتی هەرێم -    لیوای نەوت و غازی یەکێتی و لیوای نەوت و غاری پارتی -    هێزەكانی وەزارەتی پێشمەرگە: 14 لیوای هاوبەشی پارتی و یەكێتی: 42 هەزار پێشمەرگە ئەمە سەرەڕای ئەوەی ئەو دوو حیزبە کۆنترۆڵی هێزی چەکداری هەرێمی کوردستانیان کردووە، لە نێو ئەونیشدا چەندین کەسی حیزبی و ناو ئەو دوو هێزە، هێزی تایبەت بە خۆیان هەیەو لەبری ئەوەی فەرمان لە حکومەت و دامەزراوە فەرمییەکانی هەرێم و وەزارەتی پێشمەرگە وەربگرن، تەنانەت لەژێر فەرمانی ڕاستەوخۆی حیزبەکانی خۆشیان نین، بەڵکو گوێرایەڵی ئەشخاس و مەکتەب سیاسی و چەند بەپرسێکی نێو ئەو حیزبە دەکەن زۆرجار بۆ ململانێکانی نێو خۆیشیان هەڕەشەی پێدەکەن. لەگەڵ ئەوەشدا دابەشبوونەکە شۆڕبووتەوە نێو دەزگای ئەمنییەکانی سەر بە وەزارەتی ناوخۆ و هەندێ جار پۆلیسشی گرتووەتەوە، بەڵام کاریگەرییەکەی زۆرتر لە بواری عەمەلیدا دەردەکەوێت، بۆ نمونە دەیان و سەدان کەس لەلایەن پۆلیس و دادگاکانی سنوری یەکێتی داواکراون و لە سنوری پارتی داڵدە دراون و بە پێچەوانەشەوە، سەدان کەس لە سنوری پارتی هەڵهاتوون و بە ئازادانە لە سنوری دەزگا ئەمنییەکانی ژێر دەسەڵاتی یەکێتی دەسوڕێنەوە. جگە لەو هێزانە، چەندین گروپ و هێزی چەکداری دیکەش دروستکراون و موچە لە حکومەتی هەرێم وەردەگرن، کە بریتین لە؛ -    هێزی پاراستنی ئێزدیخان (حەیدەر شەشۆ): 4000 چەكدار -    لیوای جەزیرە (عەرەبەكانی رەبیعە و زوممار): 2000 چەكدار -    فەرماندەیی شنگال (قاسم شەشۆ): 10 هەزار چەكدار جگە لە یەکێتی و پارتی (پەکەکە) یەکێکی دیکەیە لەو هێزە سیاسیانەی لە هەرێمی کوردستاندا چالاکی چەکداری هەیەو زۆرجار لە گەڵ پارتی و یەکێتی توشی ململانێ و بەکارهێنانی هێزبوونەتەوە سەردەمانێک بەشداری هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆش بوونە، بەڵام جیاوازی ئەمان ئەوەیە ڕاستەوخۆ سودمەند نین لە بودجەی گشتی هەرێمی کوردستان و سەرچاوەی دارایی خۆیان هەیە، بەشێکی ئەو هێزانەش بریتین لە؛ -    هێزەكانی (هەپەگە) سەر بە پەكەكە -    یەكینەكانی بەرخودانی شنگال (یەبەشە). -    یەكینەكانی پاراستنی شنگال (یەپەشە). -    یەكینەكانی ژنانی شنگال (یەژەشە). -    هێزەكانی پاراستنی گەل (هەپەگە). -    هێزی پاراستنی ئاسایشی ئێزیدخان. -    هێزی دژەتیرۆر و لەلایەن پارتی ئازادی دیموكراسی ئێزدی (پادا) سەرپەرشتی دەكرێت. موچەو بودجەی هێزە چەکدارەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی پرۆژە بودجەی 2013ی هەرێمی كوردستان ( 118 هەزارو 642 ) پێشمەرگەیە هەیە كۆی بودجەكەیان بۆ موچە لەو ساڵەدا ( یەك ترلیۆن و 333 ملیار و 304 ملیۆن دینار)ە كە كردویەتیە (11.49%)، لە كاتێكدا مانگانە( 120 ملیار) دینار موچەی وەزارەتی پێشمەرگەیەو  لە یاسای بودجەی عێراقدا ساڵی 2019 مانگانە بڕی (68 ملیار) دینار تەرخانكراوە بۆ هێزی پێشمەرگە و پارەی ئەمریكیەكانیش مانگانە ( ٣٠ ملیار دینار)ە. ( وەزارتی پێشمەرگە، ١٣٣ملیار ٦١ ملیۆن دینار و وەزارەتی ناوخۆ، ١٧٨ ملیار و ٤٨٩ ملیۆن دینار و ئەنجومەن و دەزگای ئاسایش، ٦٢ ملیار و ٩٩٧ ملیۆن دینار و  و خانەنیشینی سەربازی و مەدەنی ١١٦ ملیار و ٥٦٠ ملیۆن دینارە جگە لە زیندانیانی سیاسی، و. کاروباری شەهیدان و هتد.. كۆی گشتی موچەی هێزە چەكدارەكان دەكاتە ( 491 ملیار) دینار لەكۆی (894 ملیار) دیناری كۆی موچەی مانگێكی موچەخۆران، دەكاتە ( 55%)ی كۆی موچەخۆرانی هەرێم.  بەپێی دوایین یاسای بودجەی هەرێم لە 2013 ژمارەی هێزە سەربازیەكان بەم شێوەیەیە:  -    وەزارەتی ناوخۆ 121 هەزار841 كەس  -    وەزارەتی پێشمەرگە 118 هەزار642 كەس -    دەزگای ئاساییشی هەرێم 31 هەزار 431كەس -    ئەنجومەنی ئاساییش 6 هەزار 476كەس  -    خانەنشینی سەربازی 133 هەزارو 435 كەس  -    كۆی گشتی 411,825 موچەخۆر لە هێزی ئەمنی و چەكدارین هەوڵەکانی یەکخستەنەوەی هێزی پێشمەرگە لەسەر ئاستی ناوخۆ دەیان هەوڵ و زارەکی و نوسراوو بڕیار و یاسا هەیە بۆ کە بۆ یەکخستنی هێزەکانی پێشمەرگە خراوەتە ڕوو، بۆ نمونە؛ -    رێکەوتنی ٧/١١/١٩٨٦ لە نێوان مام جەلال و ئیدریس بارزانیدا لە تاران، کە لە بەشێکیدا هاتووە؛ (رێکەوتن لەسەر یەکخستنی هێزی پێشمەرگە و دام و دەزگاکانی شۆرش) -    لە بەرنامەی بەرەی  کوردستانی لە ٣/٥/١٩٨٨.  -    دوا بە دوای یەکەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 1992، یەكەم هەنگاوی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەدامەزراوەییکردنی هێزەكانی پێشمەرگە، بریتیبوو لە دامەزراندنی وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە، بەپێی یاسای ژمارە (٥) ساڵی 1992  -    دوای ئەوەی لە ساڵی 2006 حكومەتی هەرێمی كوردستان بەیەكگرتویی دامەزرایەوە، یاسای ژمارەی (١)ی ساڵی 1992 هەمواركرایەوە و پەرلەمانی كوردستان یاسایی ژمارە (19)ی ساڵی 2007 دەرکرد. بە پێی ئەم یاسایە وەزارەتی پێشمەرگە بە یەكگرتویی دامەزرایەوە.  -    جارێكیتر لە ساڵی 2010 هەنگاوێکیتر بۆ یەكگرتنی ئەم هێزانەنرا، ئەوەش بە دروستكردنی (14) لیوای هاوبەش، بەڵام لەكاتی دابەشكاریدا لە هەموو لیواكان حیساباتی حیزبی زاڵبوو بەسەر پێوەری توانای سەربازیدا.  -    لە بەرنامەکانی کابینەکانی حکومەتی هەرێم لە هەولێر و سلێمانی و دوایش لە کابینەی هاوبەشدا، باس لە یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگە کراوە. -    پەرلەمانی کوردستان چەند جارێک باسی یەکگرتنی هێزی پێشمەرگەی کردوە، بەڵام وەک زۆر بڕیاری تری پەرلەمان، تەنها وەک بڕیار ماوەتەوە و جێبەجێ نەکراوە، دواترینیشیان، بڕیاری ژمارە (19) ی 23 ی تەموزی 2014 بوە. لە بڕگەی چوارەمی بڕیارەكەی پەرلەماندا هاتووە:" پێویستە لەسەر حكومەتی هەرێم هەموو هێزەكانی پێشمەرگە لەماوەی (6) مانگ لە دەرچوونی ئەم بڕیارەوە لەچوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگەدا وەك هێزێكی نیشتیمانی یەكبخات، بەتایبەتی یەكەكانی (70و 80)ی هێزی پێشمەرگەی كوردستان". -    سەرۆكی پێشووی هەرێمی كوردستان (مەسعود بارزانی)، لە 14ی كانونی یەكەمی 2014دا (7) بڕیاری دەركرد بەمەبەستی یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان. لە خاڵی چوارەمدا ئاماژە بەوەكراوە: "پێویستە هەرچی زووترە هێزی پێشمەرگەی كوردستان بە رێكوپێكی یەكبخرێتەوە، بەشێوەیەك كە نابێ حزبایەتی تێدا بێت". لە خاڵی حەوتەمی بڕیارەكەشیدا ئەوە خراوەتەڕو: "هەر هێزێك لە دەرەوەی وەزارەت هەبێت، بەنایاسایی دەژمێردرێت ‌و كەس بۆی نییە هێزی تازە لە دەرەوەی وەزارەت دروست بكات". -    مستەفای سەید قادر وەزیری پێشمەرگە بەنوسراوی ژمارە ( 7954 ) لەبەرواری 10/12/2014 دا  4 بڕیاری دەركردووە بۆ سەرجەم فەرماندە و دەزگاكانی ناو وەزارەتی پێشمەرگە و داوایان لێ دەكات كە پابەندی بن بۆ یەكخستنی گشت هێزەكانی پێشمەرگە لە ژێر فەرماندەیی وەزارەتی پێشمەرگەدا، بەڵام لەیەكەم كاردانەوەدا بریكاری وەزیری پێشمەرگە رایگەیاند كە پابەندی ئەو بریارانە نابێت، لە رونكردنەوەیەكدا ( ئەنوەری حاجی عوسمان ) كە لەبەرواری 15/12/2014 دەری كردووە رایگەیاندووە : " ئیلتزام ناكەم بە فەرمانەكانی وەزیری پێشمەرگەوە" ، لەلایەن خۆشیەوە بەرپرسی دەستەی كارگێری مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە لێدوانەكانیدا ئەوەی خستەروو كە هێزی پێشمەرگەی یەكێتی ناخەنە ژێر فەرمانەكانی وەزارەتی پێشمەرگەوە. -    لە ٣١/٧/٢٠١٨ کەریم سنجاری وەزیری پێشمەرگە حکومەتی هەرێمی کوردستان بەوەکالەت ڕایگەیاند، لە ئێستادا وەزارەتەکەیان لە رێگەی دروستکردنی بەڕێوەبەرایەتیەکەوە چاکسازی لە وەزارەتی پێشمەرگە دەکەن و یەکەمین هەنگاویش یەکگرتنەوەی هێزەکانی ٧٠ و ٨٠ دەبێت. -    لە ٦/٨/٢٠٢٠    سەرۆک  وەزیرانی حکومەتی هەرێمی کوردستان (نێچیرڤان بارزانی) دەڵێت: بەرنامەی حکومەتی هەرێم ئەوەیە: هێزەکانی 70 و 80 و هێزەکانی دیکە لە وەزارەتی پێشمەرگە کۆبکرێنەوە، تائێستاش توانیومانە کۆمەڵێک لەو هێزانە کۆبکەینەوە. -     لە ١١/١١/٢٠١٩ به‌پێی‌ ڕاگه‌یاندراوێكی‌ سه‌رۆكایه‌تی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان، نیچیرڤان بارزانی له‌گه‌ڵ فه‌رمانده‌ی‌ گشتیی‌ هێزی‌ پێشمه‌رگه لەگەڵ وەزیری پێشمەرگە و فەرماندە سەربازییەکان کۆبووەوە.جه‌ختی له‌ پرۆسه‌ی‌ چاكسازی‌ له‌ وه‌زاره‌تی‌ پێشمه‌رگه‌ و رێكخستنه‌وه‌ی‌ پێشمه‌رگه‌ کردەوە. -     دواین هەوڵیش پەسەندکردنی یاسای ژمارە (٢)ی ٢٠٢٠ی (یاسای چاکسازی لە مووچە و دەرماڵەو بەخشین و ئیمتیازاتەکان و خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان-عێراق) لە بەشی چوارەم ماددەی (٤) هاتووە؛ •     یەكخستن و ڕێکخستنی یەكەكانی ژمێریاری لەگشت یەكەكانی هێزی پێشمەرگەی كوردستان، رێكخراو و رێكنەخراو لە چوارچێوەی هەیكەلیەتی وەزارەتی (كاروباری پێشمەرگە) لە یەك یەكەی ژمێریاری كە بەڕێوەبەرایەتی گشتی بودجە و بەرنامەكان (ژمێریاری سەربازی) سەر بە وەزارەتی (کاروباری پێشمەرگە)ی هەرێمی كوردستانە. •     پێویستە دەستنیشانکردنی ژمارەی پاسەوانان بۆ بارەگا و دامەزراوە حیزبییەکان و هەروەها پاسەوانی پارێزگاری لە خاوەن وەزیفە باڵاکان و بەرپرسانی سەربازی و ئاسایشی ناوخۆ، بە هەماهەنگی و بەپێی پەیڕەوێک ڕێکبخرێت کە لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوەی دەردەچێت، و ئەوانەی زیاد دەبن لە ژمارەی دیاریکراو لەو پەیڕەوە لە چوارچێوەی میلاکی سەربازی و هێزەکانی ئاسایشی ناوخۆ بەپێی شایستەبوونی خۆیان راژەیان ڕێکدەخرێتەوە. -    هەوڵەکانی یەکخستەنەوەی هێزی پێشمەرگە لەسەر ئاستی حکومەتی عێراق -    دوای پرۆسەی ئازادكردنی عێراق لەساڵی 2003 و هەڵوەشانەوەی سوپای عێراق هێزەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی دەیان ویست پێشمەرگەش لەو چواچێوەیەدا بكەنە ناو سیستەمی بەرگری عێراقەوە، بەڵام ئەم هەنگاوە سەری نەگرت.  -    دوای ئەوەی دەستوری فیدراڵی عێراق لە ساڵی 2005 دانرا، ئەم دەستورە لە بڕگەی (پێنجەم)ی ماددەی (121)یدا هێزەكانی پێشمەرگەی وەكو (پاسەوانی هەرێم) ناساندوە. هەر لەم سۆنگەیەوە چەندین یاداشتی لێك گەیشتن و رێكەوتنی دوو لایەنە لەنێوان حكومەتی ناوەندی و حكومەتی هەرێمی کوردستان بۆ یەكخستنەوەی پێشمەرگە لەچوارچێوەی سوپای عێرقیدا و هەماهەنگی دروستكردن هاتۆتە كایەوە، بەڵام هیچ سەرکەوتنێکی تیا بەدی نەهات -    بەپێی فەرمانێكی دیوانی و بە واژوی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان لەوکاتەدا (نوری مالیكی) بە ژمارەی (1/1 دیوانی/86/146) لە 7/10/2007 بەپێی ئەو دەسەڵاتەی بە فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان دراوە، بەپێی ماددەی (78)ی دەستوری عێراق و لەبەر بەرژەوەندی گشتی و گواستنەوەی بەرپرسیارێتی ئاسایش لە هێزە فرە رەگەزەكانەوە بۆ هێزەكانی عێراق بەشێوەیەكی تەندروست و گرەنتیكردنی ئاسایش و ئارامی لە هەموو عێراقدا بڕیار درا بە پێكهێنانی (2) فیرقەی پیادە بە پێی رێكخستنی ئەو فیرقانەی ئێستا لە كوردستان هەیە بە پشت بەستن بەسەرچاوەی مرۆیی بەردەست، كە هەماهەنگی هەیە لەنێوان سەرۆكایەتی هەرێم و وەزارەتی بەرگری و سەركردایەتی گواستنەوەی ئاسایش لە هێزە فرەرەگەزەكان. هەوڵەکانی یەکخستەنەوەی هێزی پێشمەرگە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی -    ساڵی 2003 لە كاتی پرۆسەی ئازادكردنی عێراقدا لەلایەن ئەمریکاو هاوپەیمانکانییەوە، هەوڵ بۆ یەگرتن و بەئاراستەی دروستكردنی تەشكیلەیەكی هاوبەش چڕبوەوە، چونكە هەردوو حیزب هەستیان بە دروست بونی ئەو بۆشاییە ئەمنیە دەكرد كە دوای پرۆسەكە دروست دەبێت و ئەمریكیەكانیش بە ئاشكرا ئەمەیان بە (مەسعود بارزانی و مام جەلال) ووتبوو. -    دوای پەسندکردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی 2005، و وبونیانانەوەی سوپای عێراق، سوپای هێزە فرە ڕەگەزەگان هەمو هەوڵێكیان بۆ دروستكردنەوەی لیژنەی هەماهەنگی هاوبەش بوو، بەڵام سەرکەوتوو نەبوون. -    لەدوای هێرشەکانی داعش لە ٢٠١٤، هەنگاوەکان بەئاراستەی یەكخستنی هێزی پێشمەرگە بەردەوامبوون، لەم چوارچێوەیەدا هێزەكانی هاوپەیمانی دژ بە داعش دوو لیوای هاوبەشی سەربازییان دروست كرد. بەڵام لەبەردەم ئەم هەنگاوەشدا بەربەستەکان زۆرن. -    دوای هاتنی داعش هێزەكانی هاوپەیمانان، بە تایبەتی ئەمریكیەكان، متمانەیان بە هێزەكانی پێشمەرگە دروستكرد و لەم چوارچێوەیەدا دەستیان بە راهێنان و پڕچەككردنی هێزی پێشمەرگە كرد و بڕی (110) ملیون دولاریان بۆ ئامادەكردن و پڕچەككردنی دوو لیوای نوێ لە هێزەكانی پێشمەرگە تەرخانكرد، تا ئێستاش هاوکارییەکانی ئەمریکا بۆ لیوا هاوبەشەکانی وەزارەتی پێشمەرگە بەردەوامە، بەڵام هێشتا پارتی و یەکێتی ئامادە نین هێزە چەکدارەکانیان یەکبخەن. ئاستەنگەكانی بە دامەزراوەیكردنی پێشمەرگە هەنگاوەکانی ئەم پرۆسەیە جۆراوجۆربوون هەرواش ئاستەنگەکانی بەردەمی جۆراوجۆرن، کە هەندێکیان لەسەر ئاستی ناوخۆیی هەرێمن و هەندێکیتریان لەسەر ئاستی عێراقن، گرنگترین ئەو ئاستەنگانەش بەم شێوەیەی خوارەوەن: ئاستەنگەكان لەسەر ئاستی ناوخۆیی هەرێمی كوردستان لەبەرئەوەی وەزیفەی هێزەكانی پێشمەرگە نەك تەواو نەبووە، بەڵكو پێویستییان بە ڕێكخستنەوە وەك دامەزراوەیەكی پیشەیی بەردەوام لەزیادبووندایە. بۆ بەدیهێنانی ئەم پێویستیەش، ئەم خاڵانە دیارترین ئەو ئاستەنگە ناوخۆییانە دەخاتەڕوو كە رێگرن لە یەكخستنەوە و رێكخستنەوەی هێزەكانی پێشمەرگەی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی هێزێكی نیشتیمانی یەكگرتووی پیشەییدا: 1.    ڕێگری نەکردن لە كاری سیاسی و حیزبی لەناو ریزەكانی هێزی پێشمەرگە، کە گەورەترین ئاستەنگە لە بەردەم یەگكرتوی هێزی پێشمەرگە. 2.    رۆڵی چاودێری لیژنەی پێشمەرگە لە پەرلەمانی كوردستان و بەدواداچونی ئەو كەم و كوڕی و كێشانەی كە لە (رێكخستن و مەشق و پڕچەك كردن) دا هەیە زۆر لاوازە، بە واتە هێزی پێشمەرگە لە رێگەی پەرلەمانەوە چاودێری بكرێت و دەست نیشانی كەم و كوڕییەكان بكرێت و، لە گەندەڵی و زیادەڕەوییەكان بكۆڵرێتەوە.  3.    دەستبەردار نەبوون لە سیاسەتی (زەبائینی) كە رێگرە لە بەردەم بە پیشەیبون و یەكگرتوی هێزەكانی پێشمەرگە، هەروەها ئەم سیاسەتە لە جیاتی ئینتیما و پشتیوانی نیشتمانی، ئینتیمای كەسی و حیزبی دروست كردوە، لەمەش زیاتر دەیان لیواو فەوج و سریەی پێشمەرگە بە ناوی كەسی لە كوردستان بونی هەیە. 4.    پێ نەگەیاندنی پێشمەرگە لە سەر بیرو باوەڕێكی نیشتمانی باڵا كە هاوتەریب بێت لەگەڵ ئەو هەڕشانەی لەسەر هەرێمی كوردستان هەن، بە بێ عەقیدەیەكی سەربازی نیشتمانی كە بریتیە لە: "كۆمەڵێك بیرو راو و تێروانین كە كۆمەڵگەیەك لە كۆمەڵگاكان بونیادی دەنێن لە بارەی جەنگ و ئەو بابەتانەی پەیوەندییان بە بەرگری و بەهای جەنگەوە هەیە" 5.    سود وەرنەگرتن لە بوونی هێزەكانی هاوپەیمانان و بە گشتی و هێزەكانی ئەمریكا بە تایبەت لە كوردستان بۆ (مە شق و رێكخستن و پڕچەككردن).  6.    دابەشنەكردنەوە و رێكنەخستنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە لەسەر بنەمای ئەركی سەربازی مۆدێرن و جەنگی تازەی تیرۆر، کە تەنها جەنگی روبەروبونەوەی مەیدانی و جەبهەیی نییە، بەڵكو جەنگی تازەیە لەگەڵ زانیاری و شیكردنەوەی زانیاری و تەكنیكی هەواڵگری. 7.    دانەمەزراندنی ئابورییەكی سەربەخۆ بۆ هێزی پێشمەرگە، كە خۆی لە صندوقێكی ئابوریدا دەبینێتەوە، بۆ پڕكردنەوەی ئەو حاڵەتانەی كە كتوپڕن و بودجەی تایبەتییان بۆ تەرخان نەكراوە. 8.    پێدانەچوونەوە بە موچە و دەرماڵە و ئەو مانگانەییانەی كە بۆ لیواو یەكە سەربازییەكان تەرخانكراوە، هەروەها پێدانەچونەوەی تەواو بە پلە سەربازییەكان و پابەندنەبوون بە پێدانی پلە سەربازییەكان لەكاتی خۆیدا، و نەگۆرینی پێوەری بەرزكردنەوەی پلە لە (پێوەری ساڵی خزمەت)ەوە بۆ پێوەرێكی دادپەروەرانەتر كە بەشێوەیەكی شەفاف كار لەسەر بانكێكی زانیاری بكات.  ئاستەنگەكان لەسەر ئاستی حكومەتی ناوەندی عێراق دەکرێت ئاماژە بۆ چەند بەربەستێکیتر بکرێت کە لەسەر ئاستی حکومەتی ناوەندی ڕێگربوون لە بە دامەزراوەییکردنی هێزەکانی پیشمەرگە، لە گرنگترین ئەو بەربەستانەش: 1.    خەرج نەکردنی هیچ بڕە دارییەکی تەرخانکراو لە بودجەی گشتی فیدراڵی بۆ هێزەکانی پێشمەرگە لەساڵی ٢٠٠٧ەوە. 2.    پابەند نەبوونی حکومەتی فیدراڵی بە پڕچەککردنی پێشمەرگە بەشێوەیەکی هاوتا لەگەڵ سوپای فیدراڵی و هێزەچەکدارەکانیتری.  3.    پابەندنەبوونی حکومەتی فیدراڵی بە زیادکردنی ڕێژەی کورد لە پێکهاتەکانی سوپای عێراقدا، کە ئەمەش لەلایەک پێچەوانەی دەقەکانی دەستوری فیدراڵی (٢٠٠٥)ە، لەلایەکیتریش لادانە لەو بەڵێن و ڕێککەوتنانەی لەکاتی سەرلەنوێ دامەزراندنەوەی سوپای عێراقدا درابوون. 4.    کەمتەرخەمی حکومەتی فیدراڵی لە چەسپاندنی بنەماکانی سیستمی فیدراڵی و دوودڵی لە پابەندبوون پێیانەوە، بەتایبەت لەبوارەکانی (سیاسەتی دەرەکی و سیاسەتی ئەمنی و سیاسەتی دارایی)دا، کە تائێستا حکومەتی ناوەندی هیچ دیسپلینێکی یاسایی ئەوتۆی بۆ چۆنێتی ڕاییکردنی ئەم بوارانە دانەڕێژاوە.  5.    شکستخواردنی پرۆسەی سیاسی و لاوازی دامەزراوە دیموکراتی و فیدراڵییەکانی عێراق خۆی، کە هەمیشە لەژێر فشار و دەستیوەردانی دەرەکی و پەرتەوازەیی تایەفەگەری ناوخۆییدایە. لەم دۆخەدا زەحمەتە دامەزراوە دیموکراسی و مەدەنییەکان و ئامرازەکانی ئاشتەوایی و پێکەوژیان وەک (ئەنجومەنی فیدراڵی) فەراهەم بهێنرێن، بەڵکو زۆر ئاسانە دەستە و هێزی چەکداری تایەفی و نانیزامی بونیاد بنرێ وەک (حەشدی شەعبی).    سەرچاوەکان -    د. ئومێد ڕەفیق فتاح و د.عابد خالد رەسوڵ، پرۆسەی بەدامەزراوەییکردنی هێزەکانی پێشمەرگە: هەنگاو و ئاستەنگەکان، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، کانونی یەکەمی ٢٠١٨. -    محەمەد ڕەوف، بڕیارەكەی پەرلەمان جێبەجێنەكرا..!! یەكخستنی هێزی پێشمەرگەی كوردستان پەكدەخرێت...!!!، رۆژنامەی ئاوێنە ژمارە ( 463) بەرواری 27/1/2015 دا بڵاوبۆتەوە -    یاسای ژمارە (٢)ی ٢٠٢٠ی (یاسای چاکسازی لە مووچە و دەرماڵەو بەخشین و ئیمتیازاتەکان و خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان-عێراق). -    سەلاح ڕەشید، خەوبینین بە یەکگرتنی هێزی پێشمەرگەوە، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8425  

درەو: زانا كەریم - گۆڤاری ئاییندەناسی بەرایی هەرێمی کوردستان لە سنوورێکی بەرتەسکدا خاوەنی پەیوەندیی دیپلۆماسییە، بەڵام ئەم دیپلۆماسییە لەگەڵ چەندین ئاڵنگارییدا ڕووبەڕووە و لەم توێژینەوەیەدا تیشک دەخرێتە سەر ئەو ئاڵنگارییانەی کە ڕەهەندی یاساییان هەیە. گرنگیی هەر هەوڵێکیش لەم بارەیەوە، لەوێوە سەرچاوە دەگرێت کە تێگەیشتنی ئاستەنگ و ئالنگارییەکان هەنگاوی یەکەمی زاڵبوون و تێپەڕاندنیانە و دۆزینەوەی دەروازەکانی چوونەژوورەوە و ئامادەبوونی هەرێمی کوردستانە لەسەر شانۆی پەیوەندیی نێودەوڵەتی.    بەگوێرەی دەستووری ساڵی 2005ی کۆماری عێراق، هەرێمی کوردستان هەرێمێکی نێو دەوڵەتێکی فیدراڵە و دەسەڵاتەکانی و چوارچێوەی کاری بەپێی دەستووری عێراقی فیدراڵ دیاری کراوە، لە دەوڵەتی فیدراڵیشدا داڕشتن و بەڕێوەبردنی کاروباری دەرەکی و دیپلۆماسی لە چوارچێوەی دەسەڵاتەکانی حکومەتی فیدراڵیدایە و دەسەڵاتی هەرێمەکان زۆر سنووردارە و لە مەودایەکی زۆر بەرتەسکدایە. لە لایەکی ترەوە و بەگوێرەی ڕێسا و بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتیی گشتی، دەوڵەت (state) نەک “نا-دەوڵەت” (non-state) خاوەنی ستاتۆ (الشخصية)ی یاساییە، بەم پێیەش “نا-دەوڵەتەکان” ناتوانن خاوەنی دامودەزگا و پەیوەندیی دیپلۆماسیی سەربەخۆی تایبەت بە خۆیان بن. لەم سۆنگەیەوە ئەم پەڕەباسە دەچێتە پای باسکردن لە ئاڵنگارییە یاساییەکانی دیپلۆماسیی هەرێمی کوردستان، هەروەها پشکنینی هەنجەتەکانی وەها بانگەشەیەک دەکاتە گیروگاز (problem)ی سەرەکیی خۆی. گریمانەی ئەوەش دەکات کە وا دەکرێت هەرێمی کوردستان، سەرەڕای ئاڵنگارییەکانیش، خاوەنی دامودەزگا و پەیوەندیی دیپلۆماسیی خۆی بێت و وەها پەیوەندییەکیش هەم لە ڕووی یاساییەوە (De jure) پاسادان دەکرێت، هەم لە ڕووی واقیعییەوە (De facto). ئاڵنگاریی نێوخۆیی (دەستووریی)    مەبەست لە ئالنگاریی نێوخۆیی ئەو ئالنگارییانەیە کە بە هۆی دەستووری عێراقەوە دێتە سەر ڕێی دیپلۆماسیی هەرێمی کوردستان. بەپێی دەستووری ساڵی 2005ی کۆماری عێراقی فیدراڵ، عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵە و هەرێمی کوردستان-عێراقیش هەرێمێکی فیدراڵی ناو دەوڵەتێکی فیدراڵە. ئەم ڕاستییە، پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی هەرێم ڕووبەڕووی ئالنگارییەکی سەرەکی دەکاتەوە کە ئێمە بە ئالنگاریی ناوخۆیی یاخود دەستووری ناوزەدمان کردووە و لێرە بەدواوە و لەم باسەدا دەستوپەنجەی لەگەڵدا نەرم دەکەین.    بیرۆکەی دەوڵەتی فیدراڵ پشت بە دوو ڕاستیی سەرەکی دەبەستێت، ئەوانیش: دوو لانەیی (الثنائية) دەسەڵات و دوو لانەیی ئەنجوومەنی یاسادانانە لە دەوڵەتی فیدراڵیدا([1]). مەبەست لە دوو لانەیی دەسەڵات، هەبوونی دوو دەسەڵاتە: دەسەڵاتی ناوەندیی یاخود فیدراڵ و دەسەڵاتی هەرێمەکان، هەریەکە لەم دەسەڵاتانەش لە دەستووری فیدراڵیدا دیاری کراون و فراوانی و بەرتەسکیی دەسەڵاتی هەر لایەکیشیان لە وڵاتێکی فیدراڵی بۆ وڵاتێکی فیدراڵیی تر دەگۆڕێت، بەڵام لەگەڵ ئەم ڕاستییەشدا هەندێک دەسەڵاتی بنەمایی هەن لە بەرژەوەندیی دەسەڵاتی فیدراڵ بڕیاریان لێ دراوە و کاروباری دەرەکی و دیپلۆماسیی نموونەی یەکێک لەو دەسەڵاتانەیە. واتە لەم جۆرە دەوڵەتانەدا دەسەڵاتێکی ناوەندی هەیە و کاروبارەکانی دەوڵەت لە چەند بوارێکی دیاریکراو بەڵام گرنگدا بەڕێوە دەبات (وەکوو کاروباری دەرەکی و بەرگری و دارایی و فێرکردن)، هەروەها ئەم دەسەڵاتانە کە لە دەستووری فیدراڵیدا ڕوون کراوەتەوە، لە سەرتاسەری وڵاتدا بەبێ جیاوازی پیادە دەکات([2]).    ئەوەی لەم باسەدا سێرەی لەسەر دەگرین؛ پەیوەندیی دەرەکی و دیپلۆماسییە لە دەوڵەتی فیدراڵیدا، واتە ئەو پەیوەندییانەی کە زیاتر سروشتێکی سیاسییان هەیە. ئەم پەیوەندییانە لەلایەن دەوڵەتی فیدراڵەوە بەڕێوە دەبرێن([3]) و تەنها ئەویش سەرجەم ڕواڵەتەکانی سەروەریی دەرەکی پیادە دەکات([4]). دکتۆر عەلی سادق ئەبو هیف لە بارەی دەوڵەتی فیدراڵییەوە دەڵێت: لەم جۆرە دەوڵەتانەدا تەنها دەسەڵاتی فیدراڵی بە نوێنەرایەتیی سەرجەم هەرێمەکان ئەرکی کاروباری دەرەکی دەگرێتە ئەستۆ و نوێنەرە دیپلۆماسییەکان ڕەوانە دەکات و نوێنەرانی دەوڵەتانی تریش وەردەگرێت، پەیوەندیی نێودەوڵەتی لەگەڵ دەوڵەتە بیانییەکاندا دروست دەکات، پەیماننامە دەبەستێت و جاڕی جەنگ دەدات و ڕێککەوتن دەکات([5]). هەروەها لە دەوڵەتی فیدراڵیدا دەسەڵاتی نێودەوڵەتییانەی هەرێمەکان زۆر سنووردار کراوە، ئەمەش بە ئامانجی هێشتنەوەی بەرپرسیارێتیی سەرەکی لە بەڕێوەبردنی سیاسەتی دەرەکیدا لەدەستی دەسەڵاتی فیدراڵیدا([6]).    لەژێر ڕۆشنایی ئەو ڕاستییانەی سەرەوەدا، دەگەینە ئەو دەرەنجامەی کە وا بەڕێوەبردنی پەیوەندیی دەرەکی و دیپلۆماسی ئەرکی دەسەڵاتە فیدراڵییەکانە و هەرێمەکان دەسەڵاتێکی زۆر سنوورداریان هەیە لەم بارەیەوە. ئەوەشی کە ئەم دەسەڵاتانە دیاری دەکات دەستووری فیدراڵییە، واتە دەستوور لە لایەکەوە دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی پەیوەندیی دەرەکی و دیپلۆماسی دەدات بە دەسەڵاتە فیدراڵییەکان و لە لایەکی تریشەوە دەسەڵاتی هەرێمەکان سنووردار دەکات. هەروەها دەتوانین بڵێین ئەو دەسەڵاتانەش کە دەستوور بەگشتی وەک دەسەڵاتی تایبەتی فیدراڵی لە مەیدانی سیاسەتی دەرەکی و دیپلۆماسیدا دەیناسێنێت، بریتین لە([7]): ئیدارەدانی پەیوەندییەکان لەگەڵ دەوڵەتە بیانییەکان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکاندا. دامەزراندنی فەرمانبەران لە بواری دیپلۆماسی و كونسڵیدا، هەروەها وەرگرتنی فەرمانبەری دەوڵەتانی بیانی لەو دوو بوارەدا. گرێدان و ڕاستاندن و جێبەجێکردنی پەیماننامە و ڕێککەوتنی نێودەوڵەتی. دەستەبەری سەروەریی پەیماننامەکان بەسەر یاساکانی دەوڵەتی فیدراڵ و هەرێمەکاندا.    هەر چەندە ئەم دابەشکردنەی دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی پەیوەندیی دەرەکی و دیپلۆماسی لە دەوڵەتی فیدراڵیدا لە دەستوورێکەوە بۆ دەستوورێکی تر و لە دەوڵەتێکەوە بۆ دەوڵەتێکی تر دەگۆڕێت و جیاوازە، لە هەندێک دەوڵەتی فیدراڵیدا هەرێمەکان دەسەڵاتێکی تا ڕادەیەک فراوانتریان هەیە، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی بەڕێوەبردنی پەیوەندیی دەرەکی و دیپلۆماسی بەتەنها هەروەک تایبەتمەندیی دەسەڵاتی حکومەتی فیدراڵ دەمێنێتەوە و دەسەڵاتی هەرێمەکان زۆر سنووردارە، ئەمەش یەکێکە لە تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتانی فیدراڵ.    ئەوەی باس کرا ڕەنگە بەس بێت بۆ ئەوەی چەقی باسەکەمان بگوازینەوە بۆ سەر یەکەم ئاڵنگاری کە ڕووبەڕووی دیپلۆماسیی هەرێمی کوردستان دەبێتەوە، ئەو ئاڵنگارییەش بنەماکانی دەستووری عێراقە وەک دەستووری وڵاتێکی فیدراڵ. بەپێی بنەمای دوو لانەیی دەسەڵات لە دەوڵەتی فیدراڵدا، لە عێراقیشدا دوو دەسەڵات بوونی هەیە: دەسەڵاتی حکومەتی فیدراڵ و دەسەڵاتی هەرێمەکان. وە لەبەر ئەوەی هەرێمی کوردستان تاکە هەرێمی فیدراڵی ناو دەوڵەتی عێراقی فیدراڵە، کەواتە دەسەڵاتەکان لەنێوان حکومەتی فیدراڵ لە لایەک و حکومەتی هەرێمی کوردستان لە لایەکی تر دابەش کراوە.    دەستووری کۆماری عێراق لە بەندی چوارەمیدا و لە مادەکانی 109 بۆ 115، بوارەکانی دەسەڵاتی هەریەکە لە دەسەڵاتی فیدراڵی و دەسەڵاتی هەرێمەکانی دیاری کردووە و ئەم دەسەڵاتانەش سێ جۆرن([8]): ئەو دەسەڵاتانەی کە تەنها هیی حکومەتی فیدراڵییە (لە مادەی 109 بۆ 113). دەسەڵاتە هاوبەشەکان لەنێوان دەسەڵاتی فیدراڵی و دەسەڵاتی هەرێمەکاندا (مادەی 114). دەسەڵاتی هەرێمەکان و ئەو پارێزگایانەی لە چوارچێوەی هەرێمێکدا ڕێک نەخراون (مادەی 115).    مادەی 110ی دەستووری عێراقی فیدراڵ، دەسەڵاتەکانی داڕشتنی سیاسەتی دەرەکی و نوێنەرایەتیی دیپلۆماسی، وتوێژ لە بارەی پەیماننامە و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان، سیاسەتی قەرزکردن و واژۆکردن و بڕاندنەوەی، ڕەنگڕێژکردنی سیاسەتی ئابووری و بازرگانیی دەرەکی و سەروەریی تایبەت کردووە بە حکومەتی فیدراڵ و هەرێمەکان یان هیچ ڕۆڵێکیان نییە، یان ئەگەر هەشیانبێت پەراوێزی و بێبایەخە([9]). بەم پێیە دروستکردنی پەیوەندیی دەرەکی و دامەزراندنی پەیوەندیی دیپلۆماسی لەگەڵ وڵاتان و بکەرە نێودەوڵەتییەکانی تردا بەتەنها لە دەسەڵاتی حکومەتی فیدراڵیدایە و هەر هەوڵێکی هەرێمی کوردستان لەم بارەیەوە پشتیوانیی دەستووری نییە و بەئاسانی لەلایەن دەسەڵاتە فیدراڵەکانەوە ڕێگریی لێ دەکرێت.    لێرەدا پێویستە دوو سەرنج لەم بارەیە دەرببڕین: یەکەم: مەبەست لە پەیوەندیی دەرەکی؛ پەیوەندییە لە بواری سیاسی و دیپلۆماسیدا، چونکە لە چەند بوارێکی تردا، بەتایبەتی بواری فەرهەنگی و ئابووریی هەرێمی کوردستان پەراوێزێکی لڤین و جموجووڵی هەیە و دەتوانێت پەیوەندی دابمەزرێنێت. دووەم: ئەم ڕێگرییانە ڕێگریی یاسایین، بەڵام لە ڕووی واقیعەوە واتە بەپێی باری ئارا (de facto)، کایەی پەیوەندی و سیاسەتی نێودەوڵەتی بایی ئەوەندە دەرفەت دەڕەخسێنێت هەرێمی کوردستان بتوانێت لە سنوورێکدا، با بەرتەسکیش بێت، پەیوەندیی سیاسی و دیپلۆماسی دابمەزرێنێت و پەرە پێ بدات. ئاڵنگاریی دەرەکی (یاسای)    ئالنگاریی دووەم کە ڕووبەڕووی پەیوەندیی دەرەکی و دیپلۆماسیی هەرێمی کوردستان دەبێتەوە، وەک هەرێمێکی فیدراڵ، ئالنگارییەکی یاساییە. مەبەستمان لە ئاڵنگاریی یاساییش ئەو گرفت و ئاریشانەیە کە لەلایەن بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتیی گشتییەوە ڕووبەڕووی هەرێم دەبێتەوە، چونکە ئێمە باس لە پەیوەندیی نێودەوڵەتی و جوڵەی هەرێمی کوردستان-عێراق دەکەین لە بواری دیپلۆماسی و پەیوەندیی نێودەوڵەتیدا، ئەو کایەیەش کە کەسەکان دەستنیشان دەکات و بنەما یاساییەکانی ئەم پەیوەندییانە دادەڕێژێت، کایەی یاسای نێودەوڵەتیی گشتییە.    بەگوێرەی بنەما و ڕێساکانی یاسای نێودەوڵەتیی گشتی، هەموو بکەرێکی نێودەوڵەتی پێویستە کەسێتیی یاسایی هەبێت، تاکوو بتوانێت پەیوەندیی نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای یاسا دروست بکات، واتە هەم مافی هەبێت، هەم ئەرک. بێگومان یەکێک لەو ئەرک و مافانەش دروستکردنی پەیوەندیی دیپلۆماسی و سیاسییە لەگەڵ بکەرە نێودەوڵەتییەکانی تردا. ئەمە پێویست دەکات لەسەرمان کە وا کەسێتیی یاسایی ببێتە تەوەری سەرەکیی ئەم باسە و بپرسین کەسێتیی یاسایی لە بواری نێودەوڵەتیدا چییە و ئەو پێوەرانە چین کە لە ڕێگەیەوە کەس (الشخص)ی نێودەوڵەتی دەناسینەوە؟ دواتریش ئایا هەرێمێکی فیدراڵ تا چەند دەکرێت خاوەنی کەسێتیی یاسایی (الشخصية القانونية) بێت و پەیوەندیی دیپلۆماسیی هەبێت؟ لەم پێناوەدا ئەم باسە بۆ دوو خواست دابەش دەکەین: لە خواستی یەکەمدا کەسێتیی یاسایی و پێوەرەکانی شەنوکەو دەکەین، خواستی دووەمیش تەرخان دەکەین بۆ کەسێتیی یاسایی هەرێمە فیدراڵییەکان. خواستی یەکەم: کەسێتیی یاسایی نێودەوڵەتی و پێوەرەکانی    مەبەست لە زاراوەی کەس لە نەزمێکی یاسایی دیاریکراودا، هەموو ئەوانەیە کە حوکمەکانی ئەو نەزمە یاساییە دەیاندوێنێت، تاکوو ڕاستەوخۆ پابەندییان بەسەردا بسەپێنێت یان مافگەلێکیان پێ ببەخشێت. بە دەربڕێنێکی تر: کەسانی هەر نەزمێکی یاسایی (ناوخۆیی یان نێودەوڵەتی) ئەوانەن کە ماف و ئەرکەکانیان بەپێی حوکمەکانی ئەو نەزمە یاساییە ڕێک خراوە([10]).    چەند یاساناسێک وەک ئەنزیلۆتی (Anzilotti)، گوگنهایم (Guggenheim)، هانز کێلسن (H. Kelsen)، شوارزنبێرگەر (Schwarzenberger) و براونلی (Brownlie)؛ بەم شێوەیە پێناسەی کەسێتیی یاسایی نێودەوڵەتییان کردووە: “توانای هەڵگرتنی ماف و ئەرکەکانە، لەسایەی یاسای نێودەوڵەتیدا([11])“.    یاسای نێودەوڵەتیی گشتییش وەک هەر نەزمێکی تری یاسایی، ئەو کەسانەی دیاری کردووە کە کەسی یاسایی نێودەوڵەتین و خاوەنی کەسێتیی نێودەوڵەتین. خەسڵەتەکانی ئەم کەسێتییەش بە شێوەیەکی گشتی بە دوو ڕێگە دیاری دەکرێن([12]): توانای گوزارشتکردنی لە ویستی تایبەتیی خۆی هەبێت لە مەیدانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا. توانای پیادەکردنی هەندێک ماف یان دەسەڵات (الاختصاصات)ی نێودەوڵەتیی هەبێت، بەپێی حوکمەکانی یاسای نێودەوڵەتیی گشتی.    سەبارەت بە دەستنیشانکردنی کەسی یاسایی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، چەند پێوەرێک هەن کە بە هۆیانەوە کەسێتیی یاسایی دەستنیشان دەکرێت و دەناسرێتەوە. بیروبۆچوون و ڕای یاساناسە نێودەوڵەتییەکان لە بارەی ئەم پێوەرانەی کەسێتیی یاساییەوە جیاوازە و هەر یەکێکیان پێوەرێک دەکاتە بنەمای دەستنیشانکردنی کەسێتیی یاسایی. لەم ڕووەوە دەکرێت بڵێین سێ بابەت هەن کە وەک پێوەری سەرەکیی دیاریکردنی کەسێتیی یاسایی نێودەوڵەتی ئاماژەیان پێ دەدرێت، ئەوانیش: سەروەری (السيادة) و دانپێدانان (الإعتراف) و دواندن (المخاطبة)ن([13]): سەروەری    هەندێک لە یاساناسان پێیان وایە تەنها ئەو قەوارانە دەتوانن خاوەنی کەسێتیی نێودەوڵەتی بن کە خاوەن سەروەرین، بەم پێیەش لەبەر ئەوەی تەنها دەوڵەتان خاوەنی سەروەرین، کەواتە تەنها دەوڵەتانیش دەتوانن خاوەنی کەسێتیی نێودەوڵەتی بن. لەسەر ئەم بنەمایە، ئەم یاساناسانە پێیان وایە تەنانەت ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانیش خاوەنی کەسێتیی یاسایی نێودەوڵەتی نین، چونکە پێدانی کەسێتیی یاسایی واتای وایە ئەم ڕێکخراوانە خاوەنی سەروەرین، ئەمەش پێدانی سەروەرییە کە ئەم ڕێکخراوانە لە ڕووی یاسایی و لە واقیعدا نییانە. هەروەها ئەوەش سەربار دەکەن کە وا پێوەری سەروەریی پێویست دەکات بکەرەکە خاوەنی ڕەگەز (العنصر)ی گەل و هەرێمیش بێت، چونکە سەروەری بەبێ بوونی گەل و هەرێم بەدی نایەت.    ئەوەی شایانی ئاماژەپێدانە هەندێک لە یاساناسان ئەم پێوەرە (پێوەری سەرەوەری) دەکەن بە هەنجەتی بێبەشکردنی هەرێمە فیدراڵەکان لە کەسێتیی یاسایی نێودەوڵەتی، بەو بیانووەی کە تەنها دەسەڵاتی فیدراڵ خاوەنی سەرەوەرییە و سەروەریی هەرێمەکان لەناو سەروەریی دەوڵەتی فیدراڵدا دەتوێتەوە. بەم پێیە و بە پشتبەستن بە بۆچوونی ئەم یاساناسانە، هەرێمی کوردستان لەبەر ئەوەی سەربەخۆ نییە و قەوارەیەکی خاوەن سەروەریی نییە، کەواتە کەسێتیی یاسایی نێودەوڵەتییشی نییە و ناتوانێت خاوەنی پەیوەندیی سیاسی و دیپلۆماسیی سەربەخۆی خۆی بێت.    لە بەرانبەردا هەندێک لە یاساناسانی تر، هەر پاڵپشت بە پێوەری سەروەریی، هەرێمەکان دەکەن بە خاوەنی کەسێتیی یاسایی نێودەوڵەتی. ئەمەش بە هەنجەتی شیاویی دابەشبوونی سەروەری لەنێوان هەرێمەکان و دەوڵەتی فیدراڵدا، واتە سەروەرییش وەک هەر دەسەڵاتێکی تر دەکرێت دابەش بکرێت لەنێوان دەوڵەتی فیدراڵ و هەرێمەکاندا و هەرێمەکانیش دەتوانن ببنە خاوەنی بەشێک لە سەروەری. پاڵپشت بەم بۆچوونە، دەکرێت بڵێین هەرێمی کوردستان دەتوانێت ببێتە خاوەنی کەسێتیی یاسایی، بەڵام لە لایەکەوە دەبێت بەگوێرەی دەستوور و ڕێککەوتن بێت لەگەڵ دەسەڵاتی فیدراڵیدا، لە لایەکی تریشەوە کەسێتییەکە سنووردارە، چونکە لەم بارەدا هەرێم دەبێتە خاوەنی بەشێک لە سەروەری، نەک سەروەریی ڕەها. دانپێدانان    هەندێک لە یاساناسان بەرگری لە پێوەری دانپێدانان دەکەن و پێیان وایە تەنها دانپێدانان دەتوانێت کەسێتیی نێودەوڵەتی دروست بکات. دانپێدانان بوونی یاسایی بە قەوارەکان دەبەخشێت و دەیانکات بە کەسی یاسایی نێودەوڵەتی، واتە دانپێدانان ڕۆڵی دروستکەری کەسێتیی نێودەوڵەتی دەبینێت و بەبێ دانپێدانان دەوڵەت تەنها بوونێکی ئاسایی هەیە([14]).    ئەگەر لە ڕوانگەی ئەم بۆچوونەوە لە کەسێتیی یاسایی هەرێمی کوردستان بڕوانین، بۆمان دەردەکەوێت کە وا هەرێم وەک قەوارەیەکی سەربەخۆ دانی پێدا نەنراوە، کەواتە خاوەنی کەسێتیی یاسایی نییە. بەڵام دەکرێت بڵێین ئەم دانپێدانەنانە ڕەها نییە، چونکە بەپێی دەستووری عێراقی فیدراڵ، هەرێم لە چەند بوارێکدا دەتوانێت چالاکیی دەرەکی و پەیوەندیی هەبێت، بۆیە لە چوارچێوەی ئەم دەسەڵاتە دەستوورییانەدا هەرێم پشتیوانیی یاسایی هەیە و هێندەی ئەم دەسەڵاتانەش خاوەنی دانپێدانانە، بەپێی بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتی. واتە دەکرێت لە سنووری دەسەڵاتی پێدراو بە هەرێم، بەپێی دەستووری عێراقی فیدراڵ بچێتە ناو پەیوەندییە یاساییەکانەوە و ئەرک و مافی هەبێت، لێرەدا دەستووری عێراق دەبێتە سەرچاوەی دانپێدانانی هەرێم و بەدەستهێنانی کەسێتیی یاسایی نێودەوڵەتی، بەڵام دەبێت ئەوە بڵێین کە وا ئەم کەسێتییە لەلایەن دەستووری عێراقەوە سنووری بۆ دانراوە و چوارچێوەبەند کراوە. دواندن    لایەنگرانی پێوەری دواندن پێیان وایە ئەم پێوەرە زیاتر لەگەڵ واقیعدا دەگونجێت، چونکە ناتوانرێت وێنای نەزمێکی یاسای بکرێت کە ڕێساکانی ڕاستەوخۆ و یەکە یەک بدوێنێت و ئەرکی بەسەردا بسەپێنێت و مافی بۆ دەستەبەر بکات، دواتریش بگوترێت ئەو یەکە خاوەنی کەسێتیی نێودەوڵەتی نییە. واتە دواندنی کەسێک (لێرەدا مەبەستمان لە کەسە لە یاسای نێودەوڵەتیدا) لەلایەن ڕێسا و بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتییەوە بەسە بۆ ئەوەی ئەو کەسە ببێتە خاوەنی کەسێتیی نێودەوڵەتی و ئەرک و مافی هەبێت لە کایەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا.    بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتیی کلاسیک تەنها دەوڵەتان دەدوێنن و تەنها دەوڵەت وەک خاوەنی کەسێتیی یاسای نێودەوڵەتی دەناسێنن، بەڵام لە ئەنجامی ئەو گۆڕانکاری و پێشهاتانەی کە ڕوویان داوە، لە ئێستادا سنووری ئەو کەسانەی یاسای نێودەوڵەتی دەیاندوێنێت فراوان بووە و بکەرە نادەوڵەتەکانیش (Non State Actors) وەک کەسی یاسایی دەناسێنرێن، بەڵام ئەم ناساندنە سنووردارە و بەروارد بە کەسێتیی یاساییانەی دەوڵەت بەرتەسکترە. کەواتە دەتوانین بڵێین لە سنوورێکدا هەرێمی کوردستانیش لەلایەن ڕێساکانی یاسای نێودەوڵەتییەوە دەدوێنرێت و هێندەی ئەو دواندنە خاوەنی کەسێتیی یاساییە.    لەژێر ڕۆشنایی ئەو ڕاستییانەی سەرەوەدا کە لە بارەی کەسێتیی یاسای و پێوەرەکانیەوە خستمانە ڕوو، دەکرێت بڵێین: قەوارەیەک بۆ ئەوەی لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی بوونی هەبێت و خاوەنی ماف و لە هەمان کاتدا ئەرکیش بێت، پێویستە کەسێتیی یاسایی نێودەوڵەتیی هەبێت. واتە قەوارەیەک ئەگەر کەسێتیی یاسایی نەبێت، ناتوانێت بەپێی بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتی پەیوەندیی دیپلۆماسی دابمەزرێنێت و ڕووبەڕووی ئالنگاری دەبێتەوە. لێرەدا ڕەوایە بپرسین: ئایا لە دەوڵەتی فیدراڵدا کە کەسایەتیی نێودەوڵەتییانەی هەرێمەکان لەناو کەسێتیی دەوڵەتە فیدراڵەکەدا دەتوێتەوە، تا چەند ئەم هەرێمانە (وەک پێشتر گوتمان هەرێمی کوردستانیش هەرێمێکی ناو دەوڵەتێکی فیدراڵە) دەرفەتی بەستنی پەیوەندیی دیپلۆماسییان لە بەردەمدایە؟ ئەم بابەتە دەبێتە مژاری خواستی دووەمی ئەم باسە. خواستی دووەم: هەرێمە فیدراڵەکان و کەسێتیی یاسایی نێودەوڵەتی    دروستکردنی پەیوەندیی دەرەکی و کاری دیپلۆماسی؛ پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی بە کەسێتیی نێودەوڵەتیی هەریەکە لە دەوڵەتی فیدراڵ و هەرێمە فیدراڵییەکانەوە هەیە، چونکە لە دەوڵەتی فیدراڵیدا کەسێتیی نێودەوڵەتییانەی هەرێمە پێکهێنەرەکانی دەوڵەت لە کەسێتیی دەوڵەتی فیدراڵدا دەتوێتەوە و تەنها دەوڵەتی فیدراڵی خاوەنی کەسێتیی نێودەوڵەتییە. هەر چەندە لە هەندێک دەوڵەتی فیدراڵدا هەرێمەکان تا ڕادەیەک خاوەنی دەسەڵاتن لە بواری کاروباری دەرەکی و بەستنی پەیوەندیدا، بەڵام ئەمە هەرێمەکان ناکاتە خاوەنی کەسێتیی نێودەوڵەتی.    لە لایەکی ترەوە یەکێک لە لێکەوتە گرنگەکانی دروستبوونی دەوڵەتی فیدراڵی، نەمانی کەسێتیی نێودەوڵەتییانەی هەرێمەکانە و دەرکەوتنی دەوڵەتی فیدراڵە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی وەک یەکەیەکی یەکگرتوو و ناوەندی (المركزي). دەوڵەتی فیدراڵی بەتەنها خۆی خاوەنی کەسایەتیی نێودەوڵەتییە و سەروکاریی هەرێمەکان دەکات لەم ڕووەوە([15])، ئەمەش یەکێکە لە بنەما گرنگەکانی دروستبوونی دەوڵەتی فیدراڵی، چونکە ئەگەر هەرێمە پێکهێنەرەکانی دەوڵەتی فیدراڵییش خاوەنی کەسێتیی یاسایی و سەربەخۆی نێودەوڵەتی بن، ئەوا ئێمە لەبەردەم دەوڵەتێکی فیدراڵیدا نیین، بەڵکوو لەبەردەم چەند دەوڵەتێکی سەربەخۆداین، یاخود لانی کەم لەبەردەم دەوڵەتێکی کۆنفیدراڵیداین. لێرەدا بەو ڕاستییە دەگەین کە وا نەبوونی کەسێتیی نێودەوڵەتی، رێگرییەکی گەورەی بەردەم هەرێمە فیدراڵەکانە لە دروستکردنی پەیوەندیی دیپلۆماسیدا، چونکە دەوڵەت، نەک بەشێک لە دەوڵەت، خاوەنی کەسێتیی یاسایی نێودەوڵەتییە و بەبێ بوونی کەسێتیی یاساییش هەرێمەکان ناتوانن بچنە ناو هیچ پەیوەندییەکی یاساییەوە لەگەڵ بکەرە نێودەوڵەتییەکانی تردا.    ئەوەی لە کۆتایی ئەم خواستەدا پێویستە ئاماژەی پێ بدەین ئەوەیە کە وا نەبوونی کەسێتیی نێودەوڵەتییانەی هەرێمە فیدراڵییەکان بەو واتایە نایەت کە ئەم هەرێمانە ناتوانن بە هیچ جۆرێک پەیوەندیی دەرەکییان هەبێت و لەم ڕووەوە کۆتوبەند کراون، بەڵکوو لە هەندێک بواردا ئەم هەرێمانە دەتوانن پەیوەندییان لەگەڵ دەرەوەدا هەبێت، بەتایبەتی لە بواری ئابووری و فەرهەنگیدا یان لە بواری کردنەوەی نووسینگەی نوێنەرایەتی لە وڵاتانی تردا، بەتایبەتی ئەگەر لە دەستووری وڵاتە فیدراڵەکەدا ڕێگەیان پێ درابێت. هەروەها لە هەندێک باریشدا بارودۆخی نێودەوڵەتی ڕێگە بەم هەرێمانە دەدات پەیوەندیی دەرەکی و دیپلۆماسییان هەبێت بەپێی باری ئارا (de facto)، نەک بەپێی یاسا (de jure). واتە زۆر جار ئەم هەرێمانە وەک دیفاکتۆیەک دەبن بە خاوەنی پەیوەندیی دیپلۆماسی و لەگەڵ وڵاتانی تر و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکاندا مامەڵە دەکەن و پەیوەندی دەگرن. ئەنجام  لە کۆتایی ئەم پەڕەباسەدا سەبارەت بە دیپلۆماسیی هەرێمی کوردستان-عێراق و ئالنگارییە یاساییەکانی، بە چەند دەرەنجامێک دەگەین و لە خوارەوە بەوردی دەیانخەینە ڕوو: یەک: سەرەڕای ئەوەی کە هەرێمی کوردستان هەرێمێکی فیدراڵە لەناو دەوڵەتی عێراقی فیدراڵدا و دەسەڵاتەکانی بەپێی دەستووری عێراقی فیدراڵ کۆتوبەند کراوە لە بواری پەیوەندیی دەرەکی و دیپلۆماسیدا، بەڵام هەرێم بە حوکمی باری ئارا (de facto) لە سنوورێکدا خاوەنی پەیوەندی و بەرخوردە لەگەڵ وڵاتانی تر و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکاندا. ئەمەش شانی لەسەر دوو هۆکاری سەرەکی داداوە، کە وایان کردووە هەرێمی کوردستان خاوەنی پەیوەندیی دەرەکی بێت، ئەوانیش: بوونی دەسەڵاتێکی دیفاکتۆیە لە هەرێم کە وا پێویست دەکات خاوەنی پەیوەندی بێت و مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، هەروەها مێژووی درێژی پەیوەندییەکانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی کوردستان لەگەڵ دەرەوەدا زەمینەیەکی لەباری بۆ پەیوەندییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانیش ڕەخساندووە. دوو: هەر چەندە هەرێمی کوردستان خاوەنی کەسێتیی یاسایی سەربەخۆ نییە و قەوارەیەکی خاوەن سەرەوەریی نییە و لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە وەک بکەرێکی سەربەخۆی دانپێدانراو ناناسرێت، بەڵام دەکرێت وەک قەوارەیەک یاخود وەک بکەرێکی نادەوڵەت (Non State Actor) باس لە پەیوەندیی دەرەکی و دیپلۆماسیی هەرێمی کوردستان-عێراق بکرێت و ئەو ئەدەبیاتەی لەم بارەیەوە هەیە، خزمەت بەم جۆرە باسانە دەکات و کۆمەککارێکی باش دەبێت. سێ: ئەو پەیوەندی و مامەڵانەی کە وا هەرێمی کوردستان دوور لە دەسەڵاتی حکومەتی فیدراڵ ئەنجامی دەدات، دەکرێت وەک دیپلۆماسیی تەریب (Para diplomacy) ناوزەد بکرێت و شانبەشانی دیپلۆماسیی فەرمی و دەوڵەتی بڕوات. چوار: هۆکارێک کە وا دیپلۆماسیی هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی ئالنگاری دەکاتەوە، نەبوونی پشتیوانێکی یاسایی تۆکمەیە بۆ ئەم پەیوەندییانە، چونکە ئەم پەیوەندییانە ناچنە ناو جوغزی بنەما و ڕێساکانی یاسای نێودەوڵەتیی گشتی و پشتیوانییە دەستوورییەکانیشی لاوازە، ئەمەش پەیوەندییەکان دەکات بە پەیوەندیی کاتی و تێپەڕ و هەموو ساتێک ئەگەری کۆتاییپێهێنانی هەیە.   سەرچاوەكان:   ([1]) منذر الشاوي، القانون الدستوري – الجزء الأول (القاهرة: العاتك لصناعة الكتاب، 2007)، ص251. ([2]) شيرزاد أحمد أمين النجار، “مركز اقليم كوردستان-العراق في السياسة العالمية: حالة عدم اليقين؟”، مجلة قضايا سياسية، العدد35-36 (بغداد: جامعة النهرين – كلية العلوم السياسية، 2014)، ص113. ([3]) عصام العطية، القانون الدولي العام (القاهرة: العاتك لصناعة الكتاب، 2010)، ص409. ([4]) سامي جمال الدين، النظم السياسية (الإسكندرية: دار الجامعة الجديدة، 2010)، ص124. ([5]) على صادق أبوهيف، القانون الدولي العام (الأسكندرية، منشأة المعارف، سنة الطبع بلا)، ص111. ([6]) هيلين تورار، تدويل الدساتير الوطنية، ت: باسيل يوسف (بغداد: بيت الحكمة، 2004)، ص157. ([7]) روبرت بوي وكارل فريدريك (محرران)، دراسات في الدولة الإتحادية، ت: وليد الخالدي وبرهان دجاني (بيروت- نيويورك: الدار الشرقية للطباعة والنشر ومؤسسة فرانكلين للطباعة والنشر، 1966)، ص ص413-414. ([8]) شيرزاد أحمد أمين النجار، مصدر سبق ذكره، ص ص114-115. ([9]) لە بەندی چوارەم، مادەی (110/یەکەم)ی دەستووری کۆماری عێراق/ساڵی 2005دا هاتووە: “ئەم دەسەڵاتانەی خوارەوە تایبەتن بە حکومەتی فیدراڵییەوە: یەکەم: ڕەنگڕێژکردنی سیاسەتی دەرەوە و نوێنەرایەتیی دیپلۆماسی و ئەنجامدانی دانووستان لەسەر پەیماننامە و ڕێکەوتنە نێودەوڵەتییەکان و سیاسەتی قەرزکردن و واژۆکردن لە سەریان و یەکلاکردنەوە و ڕەنگڕێژکردنی سیاسەتە ئابووری و بازرگانییە دەرەکییە سەروەرییەکان.” ([10]) عصام العطية، مصدر سبق ذكره، ص291. ([11]) نقلاً عن: الحاكم عبدالرحمن سليمان الزيباري، الوضع القانوني لأقليم كوردستان العراق: في ظل قواعد القانون الدولي العام (اربيل: مؤسسة موكرياني للطباعة والنشر، 2002)، ص ص537-538. ([12]) عصام العطية، مصدر سبق ذكره، ص291. ([13]) الحاكم عبدالرحمن سليمان الزيباري، مصدر سبق ذكره، ص539. ([14]) عصام العطية، مصدر سبق ذكره، ص453. ([15]) محمد هماوندي، الفيدرالية والحكم الذاتي واللامركزية الإدارية الإقليمية (أربيل: مؤسسة موكرياني للطباعة والنشر، 2001)، ص ص197-198.

 راپۆرت: درەو حكومەت پەیڕەوێكی بۆ رێكخستنەوەی بواری پاسەوانی رەوانەی وەزارەتی ناوخۆ كردووە، بەپێی پەیڕەوەكە بەرپرسانی حكومی‌و پەرلەمانتاران دوای خانەنشینبونیان تەنیا بۆ ماوەی یەك ساڵ پاسەوانیان پێدەدرێت، وەزیر لەكاتی خزمەتدا (10) پاسەوانی دەبێت، پەرلەمانتار (3) پاسەوان، پارێزگار (8) پاسەوان، دادوەر (2) پاسەوان، ئەو كەسانەی پاسەوانی بەرپرسان دەكەن، نابێت چیتر كاری باخداریی‌و ئشوكاری ماڵەوە بۆ بەرپرسەكانیان بكەن، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا بخوێنەرەوە.  چاكسازی لە بواری پاسەوانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان پەیڕەوێكی بۆ رێكخستنی بواری "پاسەوانی" ئاڕاستەی وەزارەتی ناوخۆ كردووە، ئەم پەیڕەوە بە پشتبەستن بە یاسای چاكسازی ئامادەكراوە، واتە بۆ رێكخستنەوەی ئەم بوارە، حكومەت دەسەڵاتی لە پەرلەمانەوە وەرگرتووە.  بواری پاسەوانیی، كە پاسەوانی (بەرپرسان، بارەگا فەرمی و حزبییەكان، بارەگای نوێنەرایەتی وڵاتانی دەرەوە) دەگرێتەوە، یەكێكە لەو بوارانەی كە لە هەرێمی كوردستان گومانی گەندەڵی گەورە لەسەرە، بەتایبەتی پاسەوانی بەرپرسان.  پاسەوان لە هەرێمی كوردستان تائێستا ئاماری فەرمی لەبارەی ژمارەی پاسەوان لە هەرێمی كوردستان لەبەردەستدا نییە، بەڵام ئامارە نافەرمییەكان ئاماژە بەوە دەكەن تاوەكو ساڵی 2012 ژمارەی ژمارەی پاسەوان لە هەرێمی كوردستان نزیكەی (63 هەزار) كەس بووە، بەڵام ئێستا باسلەوە دەكرێت ژمارەكە بۆ نزیكەی (100 هەزار) كەس زیادی كردووە.  ئێستا تێكڕای دانیشتوانی هەرێمی كوردستان نزیكەی (6 ملیۆن) كەسە، ئەگەر (100 هەزار) كەس كاری پاسەوانی بكەن، ئەمە بەواتای ئەوەدێت لەكۆی هەر (100) كەسێك، نزیكەی (2) كەسیان پاسەوانی بەرپرس یاخود بارەگا حزبی‌و حكومییەكانن.  بەشێك لە پاسەوانان لە هەرێمی كوردستان، لەلایەن بەرپرسانەوە بۆ كاری تایبەتی بەكاردەهێنرێن، ئەمە وایكرد رۆژی 13ی تشرینی یەكەمی ساڵی 2019 ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران لە نوسراوێكدا فەرمان بە وەزارەتی ناوخۆ بدات بەدواداچوون بكات بۆ دیاردەی "بەكارهێنانی پاسەوانان بۆ كاری باخداریی‌و خزمەتكردنی ماڵ‌و خێزان‌و منداڵی بەرپرسان". لە ساڵانی رابردوودا بەهۆی ئەو ناڕەزایەتییە زۆرانەی لەبارەی كاری پاسەوانییەوە هەبووە، چەندینجار هەوڵدراوە ئەم بوارە رێكبخرێتەوە، بەڵام هەموو هەوڵەكان بێئاكام بوون. ساڵی 2011 كە مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێم بوو، لیژنەیەك بۆ چاكسازی پێكهێنرا، یەكێك لە بڕیارەكانی ئەم لیژنەیە كەمكردنەوەی ژمارەی پاسەوانی بەرپرسان بوو، ئەم هەوڵەش بێئاكام بوو لە رێكخستنەوەی تەواوەتی بواری پاسەوانیی.  لەكابینەی پێشووی حكومەتدا كە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی دەكرد،  بەدیاریكراوی لە ساڵی 2015دا لیژنەیەكی هاوبەش لە فەرماندەیی زێرەڤانی‌و وەزارەتی ناوخۆ پێكهێنرا بۆ رێكخستنەوە‌و كەمكردنەوەی ژمارەی پاسەوانی بەرپرسان، بەڵام ئەم هەوڵە نەیتوانی بەتەواوەتی بواری پاسەوانی رێكبخاتەوە.  لەدوای دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەم بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، هەوڵێكی تر درا بۆ رێكخستنەوەی بواری پاسەوانی، بەڵام هەوڵەكە تەنیا وەزارەتی پێشمەرگەی گرتەوە‌و شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە بە فەرمانێك ژمارەی پاسەوانی بەرپرسانی سەربازیی بەمشێوەیە رێكخستنەوە: •    فەرماندەی لیوا: (6) پێشمەرگە وەك پاسەوان‌و شۆفێر •    مقدم لیوا: (4) پێشمەرگە وەك پاسەوان‌و شۆفێر •    فەرماندەی فەوج: (4) پێشمەرگە وەك پاسەوان‌و شۆفێر •    جێگری فەرماندەی فەوج: (2) پێشمەرگە وەك پاسەوان‌و شۆفێر •    هەیئەی لیوا: (2) پێشمەرگە وەك پاسەوان‌و شۆفێر ئەوە پەیڕەوەی ئێستا ئەنجومەنی وەزیران رەوانەی وەزارەتی ناوخۆی كردووە بۆ رێكخستنەوەی بواری پاسەوانیی، دواین هەوڵە‌و لەچوارچێوەی یاسای چاكسازیدایە‌و گشتگیرترە. پاسەوانیی چۆن رێكدەخرێتەوە ؟  بەگوێرەی ئەو پەیڕەوەی كە حكومەت ئامادەی كردووە‌و كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ دوای وەرگرتنی رەزامەندی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت پاسەوانی "حزب‌و لایەنە سیاسییەكان‌و بەرپرسان" دادەنێت‌و رێكی دەخاتەوە. پەیڕەوەكە، بەشێوەیەكی گشتی بەچەند بڕگەیەك كاری پاسەوانی بەمشێوەیە رێكخستوەتەوە:  •    ئەو بەرپرسانەی كە بەهۆی پلەی حزبی‌و حكومی، دووجار پاسەوانیان بۆ دابینكراوە، دەبێت تەنها پاسەوانەكانی پۆستی حكومییان لا بمێنێت. •    نابێت بەرپرسی دامودەزگا فەرمی‌و حزبییەكان كە پاسەوانیان بۆ دابین كراوە، نابێت لە دەرەوەی ئەو ئەركەی بە پاسەوان سپێردراوە، كاری دیكە بە پاسەوان بكەن تەنانەت ئەگەر بە رەزامەندی خودی پاسەوانەكەش بێت. •    ئەگەر سەلمێندرا پاسەوان لە دەرەوەی ئەو كارەی بۆ دانراوە، كاری دیكەی پێكراوە، رێكاری یاسایی بەرامبەر سەرۆكی ئەو فەرمانگە یان بارەگایە دەگیرێتەبەر. •    بەبێ رەزامەندی وەزارەتی ناوخۆ، نابێت پاسەوان جگە لەو كارەی كە پێی سپێردراوە هیچ كارێكی تر بكات. •    نابێت پاسەوان لەسەر میلاكی كەرتی گشتی بۆ دامەزراوە‌و پرۆژەكانی كەرتی تایبەت دابنرێت، هەر پاسەوانێك كە بۆ ئەم جۆرە پرۆژانە دانراوە، دەبێت لاببرێت‌و ئەركێكی نوێی پێ بسپێردرێت. بەڕێوەبەرایەتییەكی نوێ دروست دەكرێت كرۆكی پەیڕەوەكەی ئەنجومەنی وەزیران بۆ رێكخستنەوەی بواری پاسەوانی، بریتییە لە دروستكردنی بەڕێوەبەرایەتییەك لە وەزارەتی ناوخۆ بەناوی "بەڕێوەبەرایەتی كاروباری پاسەوانی"، ئەم بەڕێوەبەرایەتییە راستەوخۆ پەیوەست دەكرێت بە وەزیری ناوخۆوە، ئەفسەرێك كە پلەكەی لە (عقید) كەمتر نەبێت ئەم بەڕێوەبەرایەتییە بەڕێوەدەبات‌و ئەفسەرێك كە پلەكەی لە (مقدم) كەمتر نەبێت یاریدەدەری دەبێت. بەگوێرەی پەیڕەوەكە، ئەم بەڕێوەبەرایەتی‌و یەكانە، هەڵدەوەشێنەوە‌و دەخرێنە سەر بەڕێوەبەرایەتییە نوێیەكەی وەزارەتی ناوخۆ: •    سەرجەم بەڕێوەبەرایەتییەكانی پاسەوانی لە بەڕێوەبەرایەتی پۆلیس •    یەكەی پاسەوانی كونسوڵگەرییەكان‌و وەزارەتەكان‌و لایەنەكانی نەبەستراو بە وەزارەت لە فەرماندەیی زێرەڤانی •    بەڕێوەبەرایەتی‌و یەكەكانی پاسەوانی لە وەزارەتی پێشمەرگە •    پاسەوانەكانی یەكەكانی (70)‌و (80)ی یەكێتی‌و پارتی •    هەر یەكەیەكی سەربازی سەربە وەزارەتی پێشمەرگە یان ناوخۆ هەڵدەوەشێتەوە‌و گشت پاسەوانەكانی دەگوازرێتەوە بۆسەر بەڕێوەبەرایەتی كاروباری پاسەوانی •    بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پاسەوانییەكان لە فەرماندەیی بەرگریی‌و فریاكەوتن "بەڕێوەبەرایەتی كاروباری پاسەوانی" دوای دروستكردنی، لەم بەشانە پێكدێت:  •    بەشی پاسەوانی بەرپرسان •    بەشی پاسەوانی دامودەزگا فەرمییەكان •    بەشی پاسەوانی كونسوڵگەرییەكان •    بەشی پاسەوانی بارەگا حزبییەكان •    بەشی كاروباری یاسایی •    بەشی هەماهەنگی‌و بەدواداچوون •    بەشی كارگێڕی •    بەشی ژمێریاری •    بەشی میرەو ئالیات •    بەشی وردبینی •    بەشی بەڕێوەبەری جۆری پێناسەی ئەم بەڕێوەبەرایەتییە نوێیە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی بەڕێوەبردنی جۆری لە وەزارەتی ناوخۆ بەپێی ستاندەری نێودەوڵەتی (ISO 9001:2015) دەستنیشان دەكرێت.  پاسەوانی بەرپرسان بەپێی پەیڕەوەكە بەگوێرەی ئەو پەیڕەوەی ئەنجومەنی وەزیران بۆ وەزارەتی ناوخۆی ناردووە، ژمارەی پاسەوانی بەرپرسانی حكومی لەوكاتەی كە لە خزمەتدان‌و دوای خانەنشینی بەمشێوەیە دەبێت:  پەیڕەوەكە، ژمارەی پاسەوانی بەرپرسە سەربازییەكانی لەكاتی خزمەت‌و دوای خانەنشینبوون، بەمشێوەیە دیاریكراوە. پەیڕەوەكە باسی لە ژمارەی پاسەوانی سێ سەرۆكایەتییەكە (سەرۆكی پەرلەمان، سەرۆكی هەرێم، سەرۆكی حكومەت) نەكردووە.  

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئایاری نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە:  بڕی (89) مليۆن (881) هەزار و( 268 ) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. داهاتی نەوت گەیشتوەتە (5) مليار و(882) مليۆن دۆلار. ڕۆژانە تێکڕا دوو ملیۆن و 899 هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 65.459 ) دۆلار. بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 60 هەزارو 913) بەرمیل نەوت بووە 

 راپۆرت: (درەو) رێژەی بارانبارین لە هیچ ناوچەیەكی هەرێم نەگەیشتوەتە (٥٠٠) ملیمەتر، ئەو ناوچانەی كە لە (٢٠٠) ملیمەتر كەمتر بارانیان لێ باریوە، بە ناوچەی وشكەساڵیی ئەژماردەکرێن، بەم پێوەرە دوو ناوچەی هەرێمی کوردستان بە ناوچەی وشکەساڵیی دادەنرێن، کەمی بارانبارین و گرتنەوەی ئاو لەلایەن وڵاتانی دراوسێوە، پێکەوە وشکەساڵیی و قەیرانی ئاویان بۆ هەرێم دروستکردووە. وشكەساڵیی و جۆرەکانی وشكەساڵیی دیاردەیەكی كەشوهەوایە، بە كارەساتێكی سروشتی دادەنرێت كە زیانی گەورە بە جیهان دەگەیەنێت‌و ساڵانە كاریگەری لەسەر ژمارەیەكی زۆر خەڵك بەجێدەهێڵت، ئەم دیاردەیە بەهۆی كەمئاوییەوە روودەدات، جا ئیتر ئەمە بەهۆی كەمی رێژەی بارانبارینەوە بێت یان قەتیسبوونی گەرما یاخود خراپ دابەشكردنی ئاو لەماوەیەكی دیاریكراودا، ئەوەی لە هەرێمی كوردستان هەیە لەیەككاتدا كەمی بارانبارین و خراپی دابەشكردنی ئاوو گرتنەوەی ئاوە لەلایەن وڵاتە دراوسێكانەوە.  بەگشتی وشكەساڵیی چەند جۆرێكی هەیە: یەكەم: وشكەساڵی لەڕوانگەی كەشناسییەوە ئەوەیە كە بڕی بارانبارین لە وەرزی باراندا كەمتر بێت لە تێكڕای بارانبارین لە ساڵەكەدا، هۆكارەكەشی دۆخی كەشوهەوایە كە كاریگەری لەسەر ناوچەیەك دروستكردووە‌و بووەتە هۆی كەمی بارانبارین لەو ناوچەیە.  دووەم: وشكەساڵی كشتوكاڵیی ئەمە بریتییە لە كەمی رێژەی بارانبارین، بەجۆرێك كە رێژەكە پێداویستی رووەكیی پڕناكاتەوە‌و رێژەی بەهەڵمبوون لە رێژەی ئەو ئاوەی كە هەیە، زیاترە.  سێیەم: وشكەساڵی هایدرۆلۆژی (ئاویی) ئەمە كەمی رێژەی ئاوە بەهۆی ئەوەی ماوەی بارانبارین كەمبووە‌و ئاستی ئاو لە دەریاچە‌و روبارو بەنداوەكاندا دابەزیوە، لەم حاڵەتەشدا رێژەی بەهەڵمبوون لە رێژەی بارانبارین زیاترە، ئەمە حاڵەتە هەرە مەترسیدارەكەیە كە جگە لە كشتوكاڵ، كاریگەریی لەسەر ژیانی مرۆڤیش دروست دەكات، چونكە ئاو بەشی پێداویستی خواردنەوەی دانیشتوان ناكات.  چوارەم: وشكەساڵی ئابوریی‌و كۆمەڵایەتی ئەمە كاتێك رودەدات كە رێژەی خواست لە بڕی ئەو ئاوەی كە هەیە زیاترە، ئەمەش كورتهێنان لە سەرچاوە خۆراكییەكان دروست دەكات، لەم حاڵەتەدا ئاو بەشی پێداویستی مرۆڤ‌و ژینگەش ناكات. ئەوەی لە هەرێمی کوردستان هەیە، زیاتر مەترسییەکە لەسەر کشتوکاڵ و پەلەوەرە، هەرچەندە حکومەت ترسی هەیە بێ ئاوییەکە خەڵک و دانیشتوانیش بگرێتەوە. هەولێرو گەرمیان لە وشكەساڵیدان رێژەی بارانبارین لەهەرێمی كوردستان لە هیچ ناوچەیەكدا نەگەیشتووەتە (٥٠٠) ملم، بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرێتی كەشناسیی، رێژەی بارانباران بەبەراورد بە ساڵی رابردوو (٥٠٪) كەمیكردووە، زۆرترین رێژەی بارانبارین لەپارێزگای سلێمانییە كە تاوەکو رۆژی ٢٨ی ئازاری ئەمساڵ نەگەیشتووەتە (٤٠٠) ملم و كەمترینی بڕی بارانبارین لە ناوچەی كەركوك- گەرمیانە كە (١٠٣) ملم باریوە، لە هەولێریش رێژەکە نەگەیشتووتە (٢٠٠) ملم. بەپێی هەڵسەنگاندنی وەزارەتی كشتوكاڵ، ئەو ناوچانەی رێژەی بارانبارین تێیاندا نەگەیشتووەتە (٢٠٠) ملم، ئەوە بە ناوچەی وشكەساڵیی دەدرێنە قەڵەم، بۆیە لەلای وەزارەتی كشتوكاڵ هەردوو ناوچەی (هەولێرو گەرمیان) دەچنە چوارچێوەی ناوچەی وشكەساڵییەوە،  بڕوانە خشتەی (١)  حکومەت و پلانی وشکەساڵیی رۆژی ١١ی ئەم مانگە، لە یەکەم هەنگاوی کرداریدا بۆ روبەڕوبوونەوەی وشکەساڵیی، وەزارەتی کشتوکاڵی هەرێم، دروستکردنی (٩) بەنداوی ستراتیژی و (٢) پرۆژەی ئاودێری بەشێوەی پرۆژەی پەرەپێدان راگەیاندو کۆمپانیاکانی بانگهێشتکرد بۆ جێبەجێکردنی پرۆژەکان. خشتەی بەنداوەکان حكومەتی هەرێم رۆژی ٢٦ی ئەم مانگە بەئامادەبوونی وەزیرە پەیوەندیدارەكانی كۆبووەو بۆردێكی باڵای  بەمەبەستی روبەڕوبوونەوەی قەیرانی وشكەساڵیی پێکهێنا، بەڵام تائێستا بڕی ئەو بودجەیە دیارنییە کە حکومەت دەیەوێت بۆ روبەڕوبونەوەی قەیرانەکە خەرجی بکات. قەیرانی ئەمجارەی ئاو هۆکارەکەی بەتەنیا کەمی بارانبارین نییە، ئێرانیش ئاستی بەردانەوەی ئاوی بۆ هەردوو بەنداوی (درەبەندیخان)و (دوکان) کەمکردووەتەوە. چەند رۆژی رابردوو لەسەر فەرمانی مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراق، بۆ تاوتوێکردنی قەیرانی ئاو، مەهدی حەمدانی وەزیری سەرچاوەكانی ئاوی عێراق سەردانی هەرێمی کوردستانی کردو چووە هەردوو بەنداوی (دەربەندیخان)و (دوکان). وەزیری سەرچاوەكانی عێراق ئاشكرایكرد، بەمزوانە سەردانی ئێران دەكات‌و بەڕێوەبەری بەنداوی دەربەندیخان وەكو نوێنەری هەرێمی كوردستان هاوڕێیەتی دەكات. وەکو خۆی وتی:" ئامانجی سەردانەكەیان بۆ ئێران، گفتوگۆكردنە لەبارەی هۆكاری دابەزینی ئاستی ئاو لە بەنداوی دەربەندیخان بۆ سفرو دابەزینی ئاستی ئاو لە بەنداوی دوكان بەرێژەی ٧٠٪". دانەوێڵە لە زەمەنی وشکەساڵیدا وشكەساڵی كاریگەری راستەوخۆی لەسەر بەرهەمی دانەوێڵە دروستكردووە، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی كشتوكاڵ، ئەمساڵ بەهۆی كەمیی بارانبارینەوە، بەرهەمی گەنم بۆ (٥٠٪) كەمی كردووە، چونکە لە زۆربەی ئەو ناوچانەی بۆ دانەوێڵە گونجاون، كەمتر لە (٢٠٠) ملم بارانباریوە، ئەمە لەکاتێکدایە گەنمی دێمیی پێویستی بەنزیكەی (٤٠٠) ملیمەتر بارانی ساڵانەیە. ساڵی رابردوو نزیكەی (٢ ملیۆن) تۆن گەنم لەهەرێمی كوردستان بەرهەم هاتووە، ئەمساڵ بڕەکە بۆ (ملیۆنێك) تۆن دابەزیوە. روبارو بەنداوەكان لە ھەرێمی كوردستان (١٧) بەنداو و (١٠٠) حەوزی بچووك ھەیە كە سەرجەمیان توانای گلدانەوەی (١٠ ملیار) مەتر سێجا ئاویان ھەیە. لە هەرێم ساڵانە سەروی (٤٠) ملیار مەتر سێجا باران دەبارێت، بەڵام پێداویستی بۆدابینکردنی (ئاوی خواردنەوە، كشتۆكاڵ، پێداویستی زیندەوەر) ناگاتە (١٠) ملیار مەتر سێگۆشە، ئەوەی تر بەفێرۆ دەچێت. بۆیە لە هەرێمی كوردستان كێشەی ئاو نیە، كێشەی پاكی و بڕی ئاو نیە، بەڵكو كێشەی ئیدارەدانی ئاو هەیە. قایمقامی قەزای پشدەر دەڵێ "شتێك نەماوە بەناوی زێی بچوكەوە، دەتوانین بڵێین زێی بچوك كۆتایی هاتووە، چونكە ساڵی رابردوو كە پێواومانە لە وەرزی هاویندا تەنها (یەك مەتر و نیو سێگۆشە) لە سانیەیەكدا ئاو هاتۆتە ناو زێیەکەوە، ئەمساڵ كە بارانبارین كەمبوەتەوە، ئەو پێوانەیەش كەمبوەتەوە، ئەمەش ئاستی ئاوی زێیەك نیە". بڕو توانای گلدانەوەی ئاو لە بەنداوەكانی هەرێم بەمشێوەیە: - بەنداوی دوكان لەسەر زێی بچووك لە پارێزگای سلێمانی، توانای گلدانەوەی (٦.٨٥) ملیار مەتر سێجایە - بەنداوی دەربەندیخان لەسەر روباری سیروان لە پارێزگای سلێمانی، توانای گلدانەوەی (٣.٣) ملیار مەتر سێجایە  - بەنداوی حەمرین لەسەر روباری سیروان لە پارێزگای دیالە لە قەزای خانەقین، توانای گلدانەوەی (٢.٤٥) ملیار مەتر سێجایە - بەنداوی دهۆك لە پارێزگای دهۆك، توانای گلدانەوەی (٠٫٦) ملیار مەتر سێجایە -    بەنداوی بێخمە كە تەواونەكرا لەسەر  پارێزگای هەولێر و دهۆك، توانای گلدانەوەی (١٥-١٧) ملیار مەتر سێجایە ئاوی سەرزەوی ئاوی سەر زەوی لە هەرێمی كوردستان لە پێنج لقی سەرەكی پێكدێت كە بریتین لە (خاپور، زێی گەورە، زێی بچووك، سیروان، عوزێم)، لەگەڵ بەنداوەكانی دوكان و دەربەندیخان و دهۆك. هەریەك لەم لق و بەنداوانەش بڕی ئاو و خەزنكردنی جیاوازە بەمشێوەیە: - روباری خاپور لە زاخۆ كە (١٦٠) كم درێژییەكەیەتی لەنێو خاكی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەكەی (٦٢.٥) مەتر سێجایە لە چركەیەكدا. - زێی گەورە لە كەڵەک كە (٢٥٠) كم درێژییەكەیەتی لەنێو خاكی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەكەی (٤٢٠) مەتر سێجایە لە چركەیەكدا. - زێی بچوك كە (٤٠٠) كم درێژییەكەیەتی لەنێو خاكی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەكەی (٥٥) مەتر سێجایە لە چركەیەكدا. - روباری عوزێم كە (٢٣٠) كم درێژییەكەیەتی لەنێو خاكی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەكەی (٢٥) مەتر سێجایە لە چركەیەكدا. - روباری سیروان كە (٣٨٦) كم درێژییەكەیەتی لەنێو خاكی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەكەی (١٤٠) مەتر سێجایە لە چركەیەكدا.  

راپۆرت: درەو پارتی لە چوار دەرگای جیاوازەوە بودجەی مانگانە بە حزبە سیاسییەكان دەدات، كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی لە نێچیرڤان بارزانی، حزبی سۆسیالیست‌و زەحمەتكێشان لە بارەگای بارزانی، بزوتنەوەی گۆڕان لە نوسینگەی مەسرور بارزانی، حزبە بچوكەكانیش لە مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی، بودجەكەی پارتی لەبەرزترین ئاستدا (25 دەفتەر) دۆلارە بۆ مانگێك، لە نزمترین ئاستیشدا (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) دیناری عێراقییە، نزیكەی حەوت ساڵە یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان لە پەرلەمان پەسەندكراوە، بەڵام تائێستا ئەم یاسایە جێبەجێ نەكراوە، بودجەی حزبەكان چۆنە‌و بڕەكەی چەندە ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا: یاسایەك كە جێبەجێ نەكرا ! لە هەرێمی كوردستان زۆرینەی پارتە سیاسییەكان سەرباری ئەوەی بەپێی پێگەو هێزیان، ئابوری‌و كۆمپانیاو بزنسی تایبەت بەخۆیان هەیە، مانگانەش بڕە بودجەیەك لە پارتی دیموكراتی كوردستان وەردەگرن.  وەرگرتنی ئەم بڕە بودجەیە، وا دەردەكەوێت خراوەتە بری (یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان)، كە نزیكەی حەوت ساڵە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكراوە، بەڵام كاری پێناكرێت.  (یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان) لە رۆژی 24ی تەموزی 2014دا پەسەندكرا، ئەوكات پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان (یوسف محەمەد) لای بزوتنەوەی گۆڕان بوو، پەسەندكردنی ئەم یاسایە سەرباری ئەوەی لەكاتی خۆیدا رەخنەی زۆری لێگیرا، بەڵام بوونی یاساكە لە نەبوونی باشتر بوو، چونكە جێبەجێكردنی یاساكە وای دەكرد حزبەكان نەكەونە ژێر فشاری دارایی هێزە دەسەڵاتدارەكان‌و سەرچاوەی داراییان تاڕادەیەك شەفاف ببێت. یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان، لەسەر بنەمای بودجەی گشتی هەرێمی كوردستان بەشە بودجەی حزبەكانی دیاریكردووە، لە ساڵی 2013وە هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نییە، بەوهۆیەشەوە یاسای بودجەی حزبەكان جێبەجێ نەكراوە. بەهۆی جێبەجێ نەكردنی یاسای پێدانی بودجەی حزبەكانەوە، پارتە سیاسییەكان بۆ دابینكردنی بەشە بودجەی مانگانەی خۆیان پەنایان بۆ رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ (پارتی‌و یەكێتی) بردووە، ساڵی 2016 یەكێتی نیشتمانی‌و بزوتنەوەی گۆڕان رێككەوتنێكیان ئیمزا كرد "رێككەوتنی دەباشان"، لەچوارچێوەی ئەم رێككەوتنەدا یەكێتی مانگانە بڕی (400 هەزار) دۆلاری بە بزوتنەوەی گۆڕان دەدا، وەرگرتنی ئەم پارەیە بە بڕی جیاواز تاوەكو ساڵی كۆتایی ساڵی 2017 بەردەوام بوو، حزبەكانی تریش هەریەكەیان‌و لەكاتی جیاوازدا بە بڕی جیاواز بودجەیەكی مانگانەیان لە پارتی‌و یەكێتی وەرگرتووە. ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان سەرقاڵی ئامادەكردنی رەشنوسی بودجەی 2021ەو دەیەوێت رەوانەی پەرلەمانی بكات بۆ پەسەندكردن، لە 2013وە ئەمە یەكەمین بودجە كە لە هەرێمی كوردستان ئامادە دەكرێت، ئەگەر ئەم بودجەیە لە پەرلەمان پەسەند بكرێت، دەبێت یاسای بودجەی حزبەكانیش كارا بكرێت‌و چیتر حزبەكان پارە لە پارتی وەرنەگرن‌و بەپێی یاساكە بەشە بودجەی مانگانەیان بۆ دیاری بكرێت.  بودجەی ئێستای حزبەكان چۆنە ؟ بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئێستا بودجەی پارتە سیاسییەكان، لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە دەدرێت‌و پارتی لەڕێگەی چوار دەرگاوە ئەم پارەیە بە حزبەكان دەدات، كە ئەمانەن: دەرگای یەكەم: بارەگای بارزانی چەند حزبێكی هەرێمی كوردستان بەشە بودجەی مانگانەی خۆیان لە بارەگای بارزانی وەردەگرن، لەوانە حزبی سوسیالیستی دیموكراتی كوردستان‌و حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان، بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، بودجەكەی حزبی سۆسیالیست مانگانە (100 هەزار) دۆلارە بە زمانی بازاڕ واتە (10 دەفتەر) دۆلار، بودجەكەی زەحمەتكێشان-یش مانگانە (50هەزار) دۆلار واتە (5 دەفتەر)ە. دەرگای دووەم: نێچیرڤان بارزانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش مانگانە بڕە بودجەیەك بۆ چەند حزبێك دابین دەكات، لەوانە كۆمەڵی دادگەریی كوردستان‌و یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، بەمدواییە عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەریی كوردستان لە دیدارێكی رۆژنامەوانیدا بەفەرمی دانی بەوەدانا لە دەرەوەی یاسای بودجەی حزبەكان مانگانە بڕە پارەیەك وەردەگرن.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بودجەكەی كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی لای نێچیرڤان بارزانی مانگانە (150 هەزار) دۆلارە بۆ هەریەكێكیان، بە زمانی بازاڕی دراوەكە واتە هەریەكە لەو دوو حزبە مانگانە بڕی (15 دەفتەر) وەردەگرن. دەرگای سێیەم: مەسرور بارزانی  بزوتنەوەی گۆڕانیش لەڕێگەی نوسینگەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتەوە مانگانە بڕە بودجەیەك لە پارتی وەردەگرێت، بەگوێرەی نوسراوێكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق كە بەمدواییە ئاڕاستەی عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەیان كردووە، ئەو پارەیەی كە گۆڕان مانگانە لە مەسرور بارزانی وەردەگرێت، بڕەكەی (25 هەزار) دۆلار واتە (25 دەفتەر) دۆلارە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) پێشتر بزوتنەوەی گۆڕان لەرێگەی مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتییەوە ئەم بڕە پارەیەی وەرگرتووە، بەڵام بەمدواییە وەرگرتنی پارەكەی گواستوەتەوە بۆ نوسینگەی سەرۆك وەزیران بۆ ئەوەی وا دەركەوێت پارەكە لە حكومەت وەردەگیرێت نەك لە حزب.  دەرگای چوارەم: مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی ژمارەیەك لە حزبە بچوكەكانی تر لەرێگەی مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتییەوە مانگانە بڕە پارەیەكیان پێدەدرێت، (درەو) زانیویەتی لەناو ئەو حزبانەی لە مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی پارە وەردەگرن، حزبیان تێدایە بودجەی مانگانەی (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) دینارە.  بودجەی حزبەكان لەسەرەتاوە بۆ كۆتایی دوای كشانەوەی بەعس لە ناوچەكانی كوردستان، ساڵی 1992 یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە كوردستان كرا، ساڵی 1993 یاسای حزبەكان دەرچوو، لەم یاسایەدا بۆ یەكەمجار باسلەوەكرا دەبێت بودجەی حزبە سیاسییەكان دیاری بكرێت. ساڵی 1994 شەڕی ناوخۆیی نێوان پارتی‌و یەكێتی دەستی پێكرد‌و كوردستان دابەش بوو بەسەر دوو ئیدارەدا، شەڕی ناوخۆ تاوەكو ساڵی 1998 بەردەوام بوو، ساڵی 2005 پارتی‌و یەكێتی رێككەوتنی ستراتیژییان ئیمزا كردوو حكومەتەكانیان یەكخستەوە. بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا، مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی 1994 لەسەروبەندی شەڕی ناوخۆدا، خەرجی موچەی مانگانەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (86 ملیۆن‌و 450 هەزار) دیناری سویسری بووە، بەڵام پارتی‌و یەكێتی بەهەردووكیان مانگانە لە بودجەی حكومەت بڕی (80 ملیۆن) دیناری سویسرییان بردووە. ساڵی 1999 كە یەكێتی لە سنوری خۆی حكومەتی هەبووە‌و كۆسرەت رەسوڵ سەرۆكی حكومەتەكە بووە، بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا، رێژەی 30%ی بودجەی حكومەتەكە بۆ ئیدارەی گشتی یەكێتی رۆیشتووە‌و رێژەی 35%ی بۆ هێزی پێشمەرگەی یەكێتی بووە، رێژەی 35%ی بودجەكە بۆ حكومەت‌و موچەی فەرمانبەران ماوەتەوە.  ساڵی 2004 بۆ 2010 مانگانە یەكێتی‌و پارتی لە بودجەی حكومەت هەریەكەیان بڕی (35 ملیۆن) دۆلاریان بۆ خۆیان بردووە، بۆ نمونە كۆی گشتی بودجەی حكومەت لە ساڵی 2005 كە ئیدارەكانی پارتی‌و یەكێتی یەكیان گرتووەتەوە بڕی (3 ملیارو 124 ملیۆن) دۆلار بووە، لەم پارەیە پارتی‌و یەكێتی پێكەوە بڕی (840 ملیۆن) دۆلاریان بردووە بۆ خۆیان، كە دەكاتە (26%)ی تێكڕای بودجەی گشتی هەرێم لەو ساڵەدا.  ساڵی 2010 بڕە پارەی پارتی‌و یەكێتی لە بودجەی گشتی هەرێم لە (35 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (35 ملیۆن) دۆلارەوە كەمكرایەوە بۆ (4 ملیارو 720 ملیۆن) دینار بۆ هەریەكێك لەو دوو حزبە، واتە مانگانە یەكێتی‌و پارتی پێكەوە بڕی (9 ملیارو 400 ملیۆن) دیناریان لە بودجەی هەرێم بۆ خۆیان بردووە.  ساڵی 2013 كە هەرێمی كوردستان دواین یاسای بودجەی هەبووە، پارەی حزبە سیاسییەكان بەمشێوەیە‌و لە دەرەوەی یاسای بەركار دابەشكراوە: •    پارتی مانگانە بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    یەكێتی مانگانە بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    بزوتنەوەی گۆڕان كە ئەوكات هێزێكی ئۆپۆزسیۆن بووە، مانگانە بڕی (590 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    یەكگرتووی ئیسلامی مانگانە بڕی (450 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    كۆمەڵی ئیسلامی (كە ئێستا بووە بە كۆمەڵی دادگەریی) مانگانە بڕی (350 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    حزبی شیوعی كوردستان مانگانە بڕی (580 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە (ئەم بڕە پارەیەی شیوعی لەكاتی خۆیدا مشتومڕی دروستكرد، حزبەكانی تر دەیانوت ئەم پارەیە زۆرە بەبەراورد بە پارەكەی ئەوان) •    حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان مانگانە بڕی (400 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان مانگانە بڕی (250 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە (80 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •    سەرباری ئەمانە (15) حزبی سیاسی تر هەبووە كە كورسی پەرلەمانیان نەبووە‌و مانگانە بە تێكڕاو پێكەوە بڕی (353 ملیۆن) دیناریان وەرگرتووە، كە زۆرترینیان پارتی پارێزگاران بووە كە مانگانە (45 ملیۆن) دیناری وەرگرتووەو كەمترینیشیان حزبی رزگاری نەتەوەیی توركمان بووە كە مانگانە بڕی (ملیۆنێك) دیناری وەرگرتووە. بەر لە یەكخستنی ئیدارەكانیان، پارتی‌و یەكێتی لەو پارانەی كە لە بودجەی گشتی هەرێم بۆ خۆیان بردووە، ماوە لەدوای ماوە یارمەتیی دارایی حزبە سیاسییەكانی تری كوردستانیان داوە، ئەمەش لەسەر بنەمای راكێشانی وەلائی ئەو حزبانە بەلای سیاسەتەكانی خۆیاندا، بۆ نمونە ساڵی 1999 لە بودجەی ئیدارەی سلێمانی پارەی بەمشێوەیە بە حزبەكانی تر داوە:  •    بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە بڕی (2 ملیۆن) دیناری سویسری وەرگرتووە •    حزبی سۆسیالیستی دیموكرتی كوردستان مانگانە بڕی (700 هەزار) دیناری سویسری وەرگرتووە •    حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان مانگانە بڕی (600 هەزار) دیناری وەرگرتووە •    پارتی پارێزگارانی كوردستان مانگانە بڕی (250 هەزار) دیناری وەرگرتووە •    حزبی دیموكراسیخوازان مانگانە بڕی (100 هەزار) دیناری وەرگرتووە •    حزبی شیوعی كوردستان مانگانە بڕی (200 هەزار) دیناری وەرگرتووە •    حزبی كۆمۆنیستی كرێكاری مانگانە بڕی (50 هەزار) دیناری وەرگرتووە •    حزبی وەتەنی عێراقی مانگانە بڕی (60 هەزار) دیناری وەرگرتووە یاسای بودجەی حزبەكان چی دەڵێ ؟ ساڵی 2014 كە بزوتنەوەی گۆڕان پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی وەرگرت، یاسای پێدانی بودجە بە حزبەكان پەسەندكرا، بزوتنەوەی گۆڕان كە نەوشیروان مستەفا رێبەرایەتی دەكرد، زۆر خواستنی لەسەر تێپەڕینی ئەم یاسایە بوو، گۆڕان دەیویست بەم یاسایە كێشەی دارایی خۆی بەشێوەیەكی سەلامەت‌و دوور لە فشاری پارتی‌و یەكێتی چارەسەر بكات، بۆیە یاساكە بە تەوافوقی هەموو لایەنەكان تێپەڕێندراو زۆرینەی لایەنەكان لێی سودمەندبوون.  یاسای بودجەی حیزبەكان كە ئێستا یاسایەكی بەركارە بەڵام جێبەجێ ناكرێت، لە (6) مادە پێكهاتووە، بەپێی ئەم یاسایە، ئەو بودجەیەی كە ساڵانە بۆ حزبە سیاسییەكان دابین دەكرێت (ئەوانەی مۆڵەتی كاركردنیان هەیە)، بڕەكەی دەبێت (1%)ی كۆی گشتی بودجەی ساڵەكە پێكبهێنێت، بۆ نمونە ئەگەر لەسەر یاسای بودجەی 2013 كە دواین یاسای بودجە بووە لە هەرێمی كوردستان خەمڵاندن بكرێت، لەو ساڵەدا تێكڕای بودجە (16 ترلیۆن) دینار بووە، رێژەی (1%)ی ئەم پارەیە دەكاتە بڕی (160 ملیار) دینار، واتە بڕی (160 ملیار) دینار بە تێكڕا بۆ بودجەی حزبەكان تەرخان دەكرێت، ئەمەش بەبەراورد بە پێشتر كە یاسای بودجەی حزبەكان نەبووە زۆر باشترە، چونكە پێشتر بودجەی تەرخانكراو بۆ حزبەكان لە دەرەوەی یاسا بڕی (190 ملیار) دینار بووە، واتە لەحاڵەتی جێبەجێكردنی یاساكەدا خەرجی بودجەی حزبەكان كەمتر دەبێتەوە‌و سەرباری ئەمەش حزبەكان تاڕادەیەك لەژێر هەموونی پارتە سیاسییە دەسەڵاتدارەكان رزگاریان دەبێت.  یاساكە چەند پێوەرێكی دیاریكردووە بۆ پێدانی بودجە بە حزبەكان كە ئەمانەن:  •    كورسی پەرلەمانی كوردستان دەكرێتە بنەما، بەهای كورسییەك مانگانە (0.000375 )ی كۆی گشتی بودجەی حیزبەكان دەبێت، ئەگەر هەر لەسەر بنەمای بودجەی 2013 خەمڵاندن بكرێت، هاوكێشەكە بەمشێوەیە دەبێت (160 ملیار دینار × 0.000375 = 60,000,000) واتا لەم حاڵەتەدا بەهای كورسییەكی پەرلەمانی كوردستان (60 ملیۆن) دینارە، دیاریكردنی ئەو رێژەیە لەسەر ئەو بنەمایەیە ئەگەر بودجەی گشتی كەمیكرد ئەوا بودجەی حیزبەكانیش كەمدەكات، بەپێچەوانەشەوە. •    ژمارەی دوو خولی كۆتایی پەرلەمان كۆدەكرێتەوە لەگەڵ كورسییەك بۆ هەر خولێكی پەرلەمانی كوردستان، بەمەرجێك ئەو حیزبانە لە (4) كورسی كەمتریان نەبێت لە پەرلەماندا. •    ئەو حیزبانەی كورسیان نەهێناوەو ژمارەی دەنگەكانیان (40%)ە، ئەوا دوو كورسیان بۆ ئەژمار دەكرێت، واتە ئەو حزبانەشی كورسی پەرلەمانیان نییە، بەپێی ئەم یاسایە‌و لەسەر بنەمای هاوكێشەكەی سەرەوە بڕە بودجەیەكیان بۆ دابین دەكرێت.  •    ئەو حیزبانەی كورسیان نەهێناوەو رێژەی دەنگەكانیان (20% بۆ 39%)ە، ئەوا یەك كورسییان بۆ ئەژمار دەكرێت. •    هەر حیزبێك كە خاوەنی یەك كورسی بێت لە خولەكانی پەرلەمان، بە دوو كورسی كۆمەك دەكرێت. •    ئەو حیزبانەی كە پێش راپەرین بەشداربوون لە بزوتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان، نابێت لە (300 ملیۆن) دینار كەمتر وەرگرن، لێرەدا حزبە نەریتییەكان جارێكی تر باڵادەستكراونەتەوە. •    ئەو حیزبانەی كە خاوەن كورسییە كۆتاكانن، بۆ یەك كورسی (0,0005 )ی بودجەی حیزبەكانیان پێدەدرێت، ئەگەر ئەمە لەسەر بنەمای بودجەی 2013 لێكبدرێتەوە هاوكێشەكە بەمشێوەیە دەبێت (160,000,000,000 × 0,0005 = 80,000,000) بۆ هەر كوسییەك (80 ملیۆن) دینار دەكات. بودجەی حزبەكان بەپێی یاسا  بەپێی یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان، ئەگەر یاسای بودجەی 2013 بكرێت بە بنەما كە بودجەی گشتی كوردستان لەو ساڵەدا (16 ترلیۆن) دینار بووە، بودجەی حزبەكان بەمشێوەیە دەبێت ( خولی پێنجەمی پەرلەمان ئەژمار نەكراوە، واتا لێكدانەوەكان بۆ كورسیەكان پێش هەڵبژارنی خولی پێنجی پەرلەمان كراوە):  •    پارتی دیموكراتی كوردستان پارتی دیموكراتی كوردستان لە خولی سێیەمی پەرلەماندا (30) كورسی هەبووە، لە خولی چوارەمدا (38) كورسی هەبووە، لە (4) خولی پەرلەمان بەشداری كردووە كە دەكاتە (4) كورسی دەكات، بەپێی یاسای بودجەی حزبەكان تێكڕای كورسییەكانی پارتی بە (72) كورسی ئەژماردەكرێت، بۆ ئەم ژمارە كورسییە تێكڕای بودجەی پارتی لە بودجەی گشتی كوردستان بۆ هەر مانگێك دەكاتە (4 ملیارو 320 ملیۆن) دینار. بەو پێیەش بودجەی پارتی ( 390 ملیۆن دینار ) كەمیكردووە، چونكە پێشتر ( 4 ملیار و 720 ملیۆن ) دیناری وەردەگرت. •    بزوتنەوەی گۆڕان لە خولی سێیەم (25) كورسی‌و لە خولی چوارەم (24) كورسی هەبووە، دوو خول بەشداری كردووە، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (51) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی دەكاتە (3 ملیارو 60 ملیۆن) دینار، بەپێی یاساكە بودجەكەی گۆڕان كەمدەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (600 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە. •    یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لە خولی سێیەم (29) كورسی‌و لە خولی چوارەم (18) كورسی، چوار خول بەشداری كردووە ، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (51) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی یەكێتی دەكاتە (3 ملیارو 60 ملیۆن) دینار، بەپێی یاساكە یەكێتی بڕی (1 ملیارو 660 ملیۆن) دینار بودجەكەی كەم دەكات، چونكە پێشتر بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن ) دیناری وەردەگرتووە.  •    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە خولی سێیەم (6) كورسی‌و لە خولی چوارەم (10) كورسی، سێ خول بەشداری كردووە، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (19) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی یەكگرتووو دەكاتە (1 ملیارو 140 ملیۆن) دینار، بودجەی یەكگرتوو بەپێی یاساكە زیاد دەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (450 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە.  •    كۆمەڵی  ئیسلامی كوردستان لە خولی سێیەم (4) كورسی‌و لە خولی چوارەم (6) كورسی هەبووە، سێ خول بەشداری كردووە، بەپێی یاساكە تێكڕای كورسییەكانی دەكاتە  (13) كورسی، بەم  پێیە بودجەی مانگێكی دەكاتە (780 ملیۆن) دینار، یاساكە بودجەی كۆمەڵ زیاد دەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (350 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە. •    هەمان هاوكێشەی بۆ بودجەی حزبەكانی تریش جێبەجێ دەبێت بەپێی ناوەڕۆكی یاساكە.   

شیكای: درەو: لەئێستادا سەرچاوە ئاوییەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق ڕووبەڕووی مەترسی گەورە بوونەتەوە، وڵاتانی دراوسێی (تورکیاو ئێران) کار لەسەر گۆڕینی ڕێڕەوو گلدانەوەی ئاوی ئەو ڕووبارانە دەکەن کە هاوبەشن لە نێوانیاندا، کە بەڕای بەشێکی زۆر لە پسپۆرانی بواری ئاوو یاسا نێودەوڵەتیەکان، ئەم هەنگاوانە پێچەوانەی یاساو ڕێسا نێودەوڵەتییەكانە. ئێستا مەترسی وشکە ساڵی و بێ بارانیشی هاتووەتەسەر تەنها ئاو لە بەنداوی دوكان (۱٤) مەتر لە ئاستی پڕبوونی خۆی دابەزیوە  و بەنداوی دەربەندیخانیش (۱۸) مەتر، بەراورد بە ساڵی رابردوو ئاوی دووكان (8) مەتر و دەربەندیخان (12.5) مەتر كەیانكردووە.   سەرەتا ئەگەر چی مرۆڤ لەم سەردەمەدا لەوپەڕی پێشکەوتندایە، بەڵام مانای ئەوە نییە ناتوانێت بەبێ بوونی نەوت و کارەباو تەنانەت تەکنەلۆژیاو ئامێرە پێشکەوتووەکانی گواستنەوە ژیان بگوزەرێنێت، بەڵام هەرگیز ناتوانێت بەبێ بوونی ئاو بژیت کە سەرچاوەیە بۆ نانیش، ئەمەش بەو مانایەیە کە ئاو بنەمای سەرەكی ژیانەو دەرامەتێكە مرۆڤ ناتوانێ‌ دەستبەرداریبێ و بێ‌ ئاو بژی، ئاو كۆڵەگەی دروست بوونی شارستانیەت و گەشەپێدانی كۆمەڵگایە، دەرامەتێكە جێگرەوەی نیەو بڕو ڕێژەی لە سروشتدا دیاریكراوە، بۆیە ئاو لە دەرامەتەكانی دیكە جیاوازەو پێویستی سەرەكی ژیانی مرۆڤ و چالاكییەكانی مرۆڤە لە پیشەسازی و كشتوكاڵ و سەرچاوەی خۆشگوزەرانی و بەرزی ئابووری كۆمەڵگایە، بەهۆی ئەو گرنگیانەی ئاو كە لە سەرجەم بوارەكانی ژیاندا هەیەتی لەلایەن دەستە نێودەوڵەتیەكانی تایبەت بە پارستنی ئاو و تەندروستی مرۆڤ و ئاسایشی خۆراك و ناوەندە زانستییەكان گرنگی گەورەی پێدەدرێت و بەردەوام توێژینەوەی لەسەر دەكرێت، بەتایبەت لە بواری دابین كردنی ئاوی پاكی خواردنەوەو دابین كردنی ئاوی پێویست بۆ كشتوكاڵ و پیشەسازی. هەنگاوەکانی ئەم ساڵانەی دوایی هەریەک لە تورکیاو ئێران بۆ گرتنەوەی ئاوی زێی بچوک و ئاوی ڕوباری دیجلە هەڕەشەی ڕاستەقینەن لەسەر ئایندەی عێراق بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی، جا ئەم هەنگاوەیان کاتی بێت یان نا هەر مەترسیدارن لەسەر ئێستاو داهاتووی ناوچەکەو هاوڵاتییەکانی، مەترسییەکە گەورەتربووە بە هۆکاری ؛ 1.    هەریەک لە تورکیا و ئێران ساڵانێکە خەریکی پرۆژەی گەورەو زەبەلاحن بۆ گلدانەوەی ئاوو گۆڕینی ڕێڕەوی ئەو سەرچاوە ئاوییانەی کە ڕوو لە باشوری کوردستان و خوارووی عێراق دەکەن. 2.    بە پێچەوانەی ئێران و تورکیا هەریەک لە حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان هەوڵێکی ئەوتۆیان نەبوو بۆ چارەسەرکردنی ئەم گرفتە تەنانەت هەندێ هەوڵێش هەبووە هەر لەسەرەتاوە پەکخراوە. ئەگەر چی زوو نیە بۆ چارەسەکردنی ئەم گرفتە ترسناکە، بەڵام هێشتا درەنگیش نیە بۆ هەڵگرتنی هەنگاو بەڕووی چارەسەرکردنیدا، چونکە هەرێمی کوردستان تەنها لەبەردەم هەڕەشەی گرتنەوەی ئاوی تورکیاو ئێراندا نییە بەڵکو لەبەردەم هەڕەشەی ناوخۆیشیدایە کە بریتین لە: 1.    كەش و هەوای كوردستان بەرەو گەرم بوون دەچێت و گۆڕان لە سیستەمی باران ڕوویداوەو ووشكە ساڵی و بوون بەهەڵم زیادی كردووە. 2.    ژمارەی دانیشتوانی هەرێم بەردەوام لە زیادبووندایەو لەگەڵ ئەوەدا سەرچاوەكانی دەرامەتی ئاوی هەرێم هەمان سەرچاوەن. 3.    زیادبوونی دیاردەی بە بیابانبوون لە هەرێم دا بەتایبەت لە ناوچەکانی گەرمەسێرو کەرکوک و بەشێک لە پارێزگای هەولێر. 4.    نەبوونی بەرنامە بۆ كۆكردنەوەی ئاوی باران و زۆر بەكارهێنانی ئاوی ژێر زەوی و بەفیڕۆدانی ئاوی سەر زەوی و ڕۆیشتنی ئەم ئاوە بێ‌ سود لێ‌ وەرگرتنی. گرفتی سەرچاوە ئاوییەکان لە دەرەوەی هەرێم  سەرچاوەكانی ئاوی هەرێمی كوردستان كە خۆی لە پێنج لقەكەی ڕووباری دیجلەدا دەبینێتەوە زیاتر لە (50%)ی ڕێژەی ئاوەكەیان لە دەرەوەی هەرێم سەرچاوە دەگرێت و مەترسی لە گلدانەوە و گۆڕینی ڕێڕەوی ئەم ڕووبارانە هەیە کە مەترسی لەسەر ئاسایشی ئاو و خۆراكی هەرێم دروستدەکات، بەتایبەت پلانەكانی ئێران لەسەر زێی بچووك و سیروان و ئەڵوەند و پلانی توركیا لەسەر خاپور گەورەترین گرفت بۆ بەرهەمهێنان و بەركەوتەی تاكە كەس لە هەرێم لە ئاوی شیرین دروست دەكات، گەر بێت و حكومەتی هەرێم بە هاوكاری حكومەتی ناوەند هەنگاوی پێویست نەگرێتەبەر لە بەرامبەر پلانەكانی ئەم دوو ووڵاتە، ئەوا لە ئایندەیەكی نزیكدا كارەساتی مرۆیی گەورە دەخوڵقێنێت. سیاسەتی ئاویی دەوڵەتی تورکیا تورکیا یەکێکە لەو دەوڵەتانەی کە کەمتر ڕێز لەو ڕێساو یاساو پەیماننامە نێودەوڵەتیانە دەگرێت کە لە بارەی ئاو و ڕوبارە نێودەوڵەتییەکانەوە ئەنجامدراوەو پێیان وایە كە سنوری هەردوو ڕووباری دیجلەو فورات ناكەونە ژێر بڕگە یاساییەكانی ڕووبارە نێودەوڵەتییەكانەوەو تێڕوانینی گشتی سوریاو عێراقیش ئەوەیە کە "هەردوو ڕووباری دیجلە و فورات ڕووباری نێودەوڵەتین، بەپێی یاسا بەشێك لەو ئاوە موڵکی ئەوانە. بەڵام توركیا بە سروشتی نێودەوڵەتی قایل نابێت و پاساوی سەرەکی ئەوەیە کە عێراق و سوریا وەک پێویست سود لەو سەرچاوە ئاوییانە نابینن و بۆیە ئەوان مافی خۆیانە وەبەرهێنان لەسەر ئەو سەرچاوە ئاوییانە بکەن".  ئەمە سەرەڕای ئەوەی سیاسەتی توركیا پاڵپشتە بە بەستنەوەی مەلەفی ئەمنی و سیاسی بە كێشەی ئاو و سەرچاوەکانییەوە، پێیوایە پێویستە نەگاتە چارەسەری كۆتایی لە بارەی كێشەی ئاوەوە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بەبێ چارەسەركردنی كێشەكانی دیکە لەگەڵیاندا. تورکیا هەنگاوی گەورەی ناوە بۆ گلدانەوەی ئەو ڕوبارو ئاوانەی ڕوو لە سوریا و عێراق دەکەن دیارترین ئەو هەنگاوانەش بریتین لە؛ یەکەم؛ پرۆژەی گاپ(GAP ) کورتکراوەی (پرۆژەی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ) پرۆژەی گاپ یەكێكە لە گرنگترین پرۆژەكانی گەشەپێدانی باشوری ئەنادۆڵ، نزیكەی لە10% ڕووبەری خاكی توركیا دادەپۆشێت. ئەم پرۆژەیە لە 22 بەنداوی گەورە پێکدێت کە (4)ی سەرەکی و (10)ی ناوەندییان لەسەر ڕوباری فوراتەو (8) بەنداوی سەرەکیشیان لەسەر ڕوباری دیجلەیە، گرنگترنیشیان بریتین لە بەنداوەکانی (کیبان، ئەتاتورک، قرە قایا، براجیل و قوم قایام).  بەنداوی ئەتاتورک  کە چوارەم گەورەترین بەنداوی جیهانە لە ساڵی 1990 کارکردن تێیدا دەستی پێکرد و ساڵی 1994 کۆتایی هات، لەسەر ڕوباری فورات لە پارێزگای رۆحا دروستکراوەو هەر خۆی توانای گلدانەوەی ٧٠ ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە، سەرجەم پرۆژەی گاپیش توانای گلدنەوەی 100 ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە، کە ئەمەش سێ بەقەد توانای هەموو ئەو بەنداوانەیە کە عێراق و سوریا هەیانە.   دووەم؛ بەنداوی ئەلیسۆ و پرۆژەکانی دیکەی سەر ڕوباری دیجلە لە کۆتایی مانگی ئابی ساڵی 2014 سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی ئەوکات (ڕەجەب تەیب ئەردۆگان) کە ئێستا سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتەیە، بەردی بناغەی بەنداوی ئەلیسۆی لەسەر ڕوباری دیجلە دانا کە 65 کیلۆمەتر لە سنوری تورکیا -عێراق و 45 کیلۆمەتر لە سنوری تورکیا – سوریاوە دوورە، ئەم بەنداوەش یەکێکە لە بەنداوە گەورەکانی تورکیاو توانای گلدنەوەی نزیکەی 20 ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە، بونیادنانی ئەم پرۆژانە ئەگەر چی ئامانجی ئاشکرای بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا و کشتوکاڵە، بەڵام ئامانجی شاراوەی سیاسی و دیمۆگرافی و ئابوریشی لە پشتەوەیە.  ئەمە سەرەڕای ئەوەی پلانی پرۆژەی گاپ بەردەوامە جگە لە بەنداوی ئەلیسۆ بەنداوی دیکەش لەسەر روباری دیجلە بونیاد دەنرێت بەپێی پرۆژەکە کە بریتین لە  (کرال کیزی، دجلە، باتمان، قەیصەر، سیلڤان، گرزان، جیزرە).  کێشەی ئاو لە نێوان هەرێمی کوردستان و ئێران لە  خۆرهەڵاتەوە عێراق بەدرێژایی (1300) كم لەگەڵ ئێران هاوسنورە، بەشی زۆری ئەو هاوسنورییە لەگەڵ هەرێمدایە، کە بە درێژترین سنوری عێراق دادەنرێت لەگەڵ وڵاتە درواسێکانیداو ئاڵۆزترین سنووریشە لە ناوچەکەدا كە وشكانی تێدا %94 و ئاویش %6 ە. بە درێژایی سنووری نێوان ئێران و هەرێمی كوردستان (27) رووباری هاوبەش هەیە هەندێک سەرچاوە باس لە ژمارەیەکی زیاتریش دەکەن، چونکە بەشێکیان وەرزین و بەشێکیشیان هەمیشەیین كە لە ئێرانەوە هەڵدەقوڵێن، گرینگتینیان ڕووباری زێی بچووك و رووباری سیروانە کە بەنداوی دوکان و دەربەندیخانیان لەسەر دروستکراوە، هەروەها رووباری ئەڵوەند یەکێکە لەو ڕووبارانەی کە لە کۆنەوە کێشەی لەسەرە، بەڵام ناکۆکییەکان سەریانهەڵدایەوە بەهۆی دروستکردنی بەربەستی (خەسرەوی) لە دیوی ئێران، كە زۆربەی هەرەزۆری ئاوی ئەڵوەندی لەدیوی ئێران گلدایەوە.  رووبارەكان بەپێ ی شوێنی جوگرافییان بەمشێوەیە دابەشبوون بەسەر سنووری هەرێمی كوردستان و ئێران:  لە ناوچەی سلێمانی:  -    چۆمەكانی بەناوە سووتە -    بانە -    قزلجە -    كەوڵە -    زێی بچووك -    چەمی بیارە  -    بەشێکی زۆر لە رووبارەکانی سنوری قەزای پشدەر و ماوەت  ناوچەی گەرمیان: -    رووباری سیروان -    چەمی زەمكان -    عەباسان -    قۆرە توو -    ئەڵوەن -    ئابی نەفت -    كەنگیر -    ترساق -    گەنجان چەم -    جان كولان ئێران بە مەبەستی فشاری سیاسی و ئابوری هەستاوە بە درووست كردنی چەندین بەنداو لەسەر ئەم رووبارانە، جگە لەوەی هەوڵدەدات ڕێرەوی ئەم روبارانە بگۆڕێت، ئەوەش دەبێتە مایەی گۆڕینی ڕێڕەوی سروشتی ئەو ڕووبارانە و دابڕانی ئاودێری لە ڕووبارەكان و شکستی پڕۆژەی بەخێوکردنی ماسی و کارگە پیشەسازیەکان لە پارێزگای سلێمانی، دیارترین ئەو پرۆژانەی كە ئێران درووستی كردووە لەسەر ئەو ڕێرەوە ئاویانە ئامانەن:  -    پرۆژەی گلدانەوەی قشڵاخ  -    پرۆژەی بەنداوی كرژال  -    پرۆژەی بریسۆ  -    دروستکردنی بەنداو لەسەر ئاوی (رووباری گۆڕە توو)  -    پڕۆژەی گواستنەوەی ئاوی سیروان بۆ (كەرخە) هەردوو (رووباری گۆڕە توو و چەمی بناوە سووتە)  گرینگترین ئەو ڕوبارانەن کە کێشەیان لەسەرە لە نێوان هەرێمی کوردستان – ئێران و بەبێ‌ هەماهەنگی لەگەڵ عێراق و هەرێمی کوردستان چەند بەنداوێكی بچووكی لەسەر درووست كردون كە بووەتە هۆی كەمبوونەوەی ئاو لە هەرێمی كوردستان . سەرچاوە ئاوییەکان لە ناوخۆی هەرێمدا هەرێمی كوردستان ناوچەیەکی دەوڵەمەندە لە ڕووی دەرامەتی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی، بارودۆخی سروشتی و مرۆیی هەرێم لەبارە بۆ ئەنجامدانی پرۆژەی نیشتمانی لە بواری وەبەرهێنانی ئاو، بەڵام بەهۆی بێ‌ پلانی لەم بوارە و كەمتەرخەمی حكومەت و بەهەند وەرنەگرتنی ئەم دەرامەتە، هاولاتیان نەیانتوانیوە سوود لەم سامانە وەربگرن و بیكەن بە هۆكارێك بۆ بەرزكردنەوەی بارودۆخی ئابووری و كۆمەڵایەتیان، دەرامەتی ئاو لە هەر ناوچەیەك دابێ‌ لە سێ‌ سەرچاوەی سەرەكی پێكدێت كە بریتین لە دابارین و ئاوی سەر زەوی و ئاوی ژێر زەوی، لە هەرێمی كوردستان هەر سێ‌ سەرچاوەكەی دەرامەتی ئاو بوونیان هەیە، بەڵام بڕو ڕێژەی ئەم دەرامەتە لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی تر جیاوازە، بەهەمان شێوە جۆری سەرچاوەی دەرامەتەكەش جیاوازە، بەڵام ئێمە لێرەدا زیاتر لەسەر ئاوی سەر زەویی دەوەستین. ئاوی سەر زەوی لە هەرێمی كوردستان لە پێنج لقی سەرەكی پێکدێت کە بریتین لە (خاپور، زێی گەورە، زێی بچووك، سیروان، عوزێم)، لەگەڵ بەنداوەكانی دووكان و دەربەندیخان و دهۆك. هەریەك لەم لق و بەنداوانەش بڕی ئاو و خەزنكردنی جیاوازە بەمشێوەیە؛ -    ڕوباری خابوور لە زاخۆ کە (١٦٠) کم درێژییەکەیەتی لە نێو خاکی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەکەی (٦٢.٥) مەتر سێجایە لە چرکەیەکدا. -    زێی گەورە لە کەڵەل کە (٢٥٠)کم درێژییەکەیەتی لە نێو خاکی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەکەی (٤٢٠) مەتر سێجایە لە چرکەیەکدا. -    زێی بچوک کە (٤٠٠)کم درێژییەکەیەتی لە نێو خاکی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەکەی (٥٥) مەتر سێجایە لە چرکەیەکدا. -    ڕوباری عوزێم کە (٢٣٠)کم درێژییەکەیەتی لە نێو خاکی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەکەی (٢٥) مەتر سێجایە لە چرکەیەکدا. -    ڕوباری سیروان کە (386)کم درێژییەکەیەتی لە نێو خاکی هەرێمدا، بەرهەمی ئاوەکەی (140) مەتر سێجایە لە چرکەیەکدا.   بڕو توانای گلدانەوەی بەنداوەکانی هەرێم بەمشێوەیەیە: -    بەنداوی دووكان لەسەر زێی بچووك لە پارێزگای سلێمانی توانای گلدانەوەی (6.85)ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە -    بەنداوی دەربەندیخان لەسەر ڕوباری سیروان لە پارێزگای سلێمانی توانای گلدانەوەی (3.3)ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە -    بەنداوی حەمرین لەسەر ڕوباری سیروان لە پارێزگای دیالە لە قەزای خانەقین توانای گلدانەوەی (2.45)ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە -    بەنداوی دهۆك لە پارێزگای دهۆك توانای گلدانەوەی (0.6)ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە -    بەنداوی بێخمە کە تەواونەكرا لەسەر لە پارێزگای هەولێر و دهۆک توانای گلدانەوەی (١٥-١٧)ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە.   ئاوو یاساو ڕێسا نێودەوڵەتییەکان لە گرنگترین ئەو یاساو پەیماننامە نێودەوڵەتیانەی كە تایبەتن بە ئاوی ڕووبارە هەرێمیەكان واتە ئەو ڕووبارانەی كە زیاد لە ووڵاتێك لە حەوزی ڕووبارەكەی دا هاوبەشن بریتین لە:  -    پەیماننامەكانی بەرشەلۆنە (1921) -    هلسنكی (1966) -    بڕیاری (1803) لە (14/10/1962) نەتەوە یەكگرتووەكانی تایبەت بە دەرامەتی سروشتی -    یاسا ئابووریەكانی ئاو لە (1974) -    یاسای ماف و ئەركی ساڵی (1974) -    پەیماننامەی تایبەت بە مافی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری ساڵی (1977)  ناوەڕۆكی سەرجەم ئەم پەیماننامە و بڕیارانەش پێكهاتووە لەوەی كە هەموو ووڵاتانی هاوبەش لە حەوزی ڕووبارێك (ئەو ووڵاتانەی كە ڕووبارەكە تێیاندا سەرچاوە دەگرێ‌ و پێیدا تێپەڕدەبێت)، بەشێوەیەكی هاوبەش و یەكسان بەكاربهێنرێ‌. لەكاتی دروست كردنی پرۆژە لەسەر سەرچاوەیەكی ئاوی یان ڕووبارێك لەلایەن ووڵاتێكەوە نابێت ببێتەهۆی زیان گەیاندن بە ووڵاتانی هاوبەش لە حەوزی ڕووبارەكە، وە پێویستە هەموو ووڵاتان پارێزگاری لە دەرامەتی ئاو بكەن و لە پیسبوون بپارێزن، واتە هەموو ووڵاتان مافی بەكارهێنانی ئاوی هەرێمایەتی یان هەیە بەمەرجێ‌ دەوڵەتی دووەم تانەی نەبێ‌ و نەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە دەرامەتی ئاویی و ئابووری و كۆمەڵایەتی ووڵاتانی دیكە، گەر ووڵاتێك بووە هۆی زیان گەیاندن بە دەرامەتی ئاوی ووڵاتی دووەم پێویستە ووڵاتی زەرەرمەند لە نەتەوەیەكگرتووەكان سكاڵا تۆماربكات و داوای مافی خۆی بكات . لەئێستادا سەرچاوە ئاوییەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق ڕووبەڕووی مەترسی گەورە بوونەتەوە، بەئاشکرا وڵاتانی دراوسێی (تورکیاو ئێران) کار لەسەر گۆڕینی ڕێڕوو گلدانەوەی ئاوی ئەو ڕووبارانە دەکەن کە هاوبەشن لە نێوانیاندا، کە بەڕای بەشێکی زۆر لە پسپۆرانی بواری ئاوو یاسا نێودەوڵەتیەکان، ئەم هەنگاوانەی وڵاتانی دراوسێی عێراق پێچەوانەی تەواوی ئەو یاساو ڕێسا نێودەوڵەتییانەیە کە لەسەر دەرامەتی ئاو دەرکراون، بەڵام تائێستا حکومەتی هەرێم و دەوڵەتی عێراق نەیانتوانیوە بەر بەم مەترسییانە بگرن و لەئاستی نێودەوڵەتیدا کاری جدی لەسەر بکەن.   ڕێگاكانی گەشەپێدان و پاراستنی دەرامەتی ئاو لە عێراق و هەرێمی كوردستان 1.    دروست كردنی بەنداوی ستراتیژی 2.    كۆكردنەوەی ئاوی باران  3.    پاك كردنەوەی ئاوی بەكارهاتووی ماڵان و ناوچە پیشەسازییەكان(چارەسەركرنی ئاوی بەكارهاتوو( 4.    گۆڕینی شێوازی ئاودێری لە شێوازی کلاسیکییەوە بۆ شێوازی مۆدێرن. 5.    دۆزینەوەی ڕێگەچارە بۆ كەم كردنەوەی بەفیڕۆچوونی ئاو بەهۆی بوون بەهەڵمەوە  6.    دانانی یاسا بۆ ڕێكخستنی بەكارهێنانی ئاو  7.    بڵاوكردنەوەی هۆشیاری و پێدانی ڕێنمای بۆ بەكارهێنەرانی ئاو 8.    دامەزراندنی دەسەڵاتێک تایبەت بە پاراستنی ئاو و گەشەپێدانی 9.    دامەزراندنی سندوقێکی سیادی تایبەت بە ئاوو ڕێکخستنی بە یاسا. 10.    بڵاوکردنەوەی هۆشیاری دەربارەی پاراستنی دەرامەتی ئاو 11.    بەكارهێنانی ئاوی ژێر زەوی كەم بكرێتەوە و گرنگی بدرێت بەو هۆكارانەی كە دەبنەهۆی زیادبوون و بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی ژێر زەوی 12.    دانوستان و ڕێککەوتن لەگەڵ ووڵاتانی دراوسێ‌ (ئێران –توركیا) بۆ کۆتاییهێنان بە گرفیەکان.   سەرچاوەکان د. هەڵەت ڕەشید، دەرامەتی ئاو و گەشەپێدانی لە هەرێمی کوردستان، ڕێكخراوی ئاینده بۆ پاراستنی ژینگه (پرۆژەی زنجیرە کتێبی ئایندەی ژینگە) محمود رضا امین، مشکلة المیاە في العراق: المعضلة والحلول والتوصیات. فرح عبدالکریم محمد، النزاع علی المیاه بین العراق وترکیا (2003-2014)، رسالة الماجستیر، قسم علوم السیاسیة، جامعة شرق الاوسط. صاحب الربيعي، حرب المياه بين العراق وتركيا ( الدوافع والأسباب )؛ http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=178352

راپۆرت: فرانس 24 وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت ئیبراهیم رەئیسی بەدیارترین ئەو كاندیدانەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئێران دادەنرێت كە چانسی بردنەوەی هەڵبژاردنەكەی هەیە، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئێران رۆژی 18ی حوزەیرانی داهاتوو بەڕێوەدەچێت. ئەم ئاخوندە موحافیزكارە (60 ساڵ) یەكێكە لە كەسە نزیكەكان لە عەلی خامنەیی رابەری باڵای شۆڕشی ئێران‌و خامنەیی چەندینجار لە پۆستی هەستیاردا دایناوە، گرنگترینیشیان سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی كۆماری ئیسلامییە.  دوای ئەوەی شورای پاسەوان "شورای نگهبان" دۆسیەی خۆكاندیدكردنی ژمارەیەك لە كەسایەتییە سیاسییەكانی ئێرانی رەتكردەوە، چانسی ئیبراهیم رەئیسی بۆ بردنەوەی هەڵبژاردنەكە زیاتر بوو، تا ئەو رادەیەی میدیای ریفۆرمخوازان ئیبراهیم رەئیسییان بە "كاندیدی بێ ركابەر" ناوبرد.  ئیبراهیم رەئیسی سەربە رەوتی موحافیزكارانە، لەگەڵ شەش كاندیدی تردا ركابەرێتی دەكات كە پێنج كەسیان هاوشێوەی خۆی سەربە رەوتی موحافیزكارانن‌و هەمویان گڵۆپی سەوزیان لەلایەن لیژنەی چاودێری هەڵبژاردنەكانەوە بۆ دەرچووە بۆ ئەوەی بەشداری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بكەن لە رۆژی 18ی مانگی داهاتوودا.  ئیبراهیم رەئیسی پێشترو لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ساڵی 2017دا دژی حەسەن رۆحانی خۆی كاندید كرد، هەڵبژاردنەكەی نەبردەوە‌و رێژەی 38%ی دەنگەكانی بەدەستهێنا، بەڵام ئەمجارە رەنگە چانسی گەورەی هەبێت بۆ ئەوەی بگاتە سەر كورسی سەرۆكایەتی.  ئیبراهیم رەئیسی بە یەكێك لە كەسە نزیكەكان لە عەلی خامنەیی رابەری باڵا دادەنرێت، بەوپێیەی یەكێك بووە لە خوێندكارەكانی خامنەیی لە یەكێك لە خوێندنگە ئاینییەكانی شاری مەشهەد، كە خۆشی خەڵكی ئەم شارەیە.  سەرباری ئەوەی عەمامەی رەش لەسەر دەكات، بەڵام ناچێتە ناو ریزی "ئایەتوڵاكان"ەوە، بەڵكو "حجە الاسلام"ە، كە ئەمەش پلەیەكی ئاینیی نزمترە لەناو پەیكەری ئیسلامی شیعەدا.   پۆستی هەستیاری لەناو رژێمدا هەبووە ئیبراهیم رەئیسی متمانەی رابەری باڵای هەیە‌و لەگەڵ رابەردا خەڵكی یەك شارن كە شاری ئاینیی "مەشهەد"ە لە باكوری خۆرهەڵاتی ئێران.  ساڵی 2016 ئیبراهیم رەئیسی لەلایەن خامنەییەوە كراوە بە سەرۆكی دامەزراوەی خێزخوازی پارێزگای قودسی رەزەوی، كاروباری مەزاری ئیمام رەزا (هەشتەمین خەلیفەی پێغەمبەر بەپێی مەزهەبی شیعە)ی بەڕێوەبردووە كە دەكەوێتە هەمان شارەوە.  مەزاری ئیمام رەزا یەكێك لە دیارترین شوێنەكانی حەجكردنە لای موسوڵمانانی شیعە‌و پارەیەكی زۆر بۆ ئەم دامەزراوە خێرخوازییە كۆدەكرێتەوە‌و دواتر وەبەرهێنانی تێدا دەكرێت، سەرباری ئەمە دامەزراوەكە موڵك‌و ماڵی زۆری هەیە لە نمونەی زەوی كشتوكاڵی‌و كۆمپانیا لە بوارە جیاوازەكاندا وەكو بواری بیناسازی‌و گەشتیاریی‌و دروستكردنی كەلوپەل، بە گوزارشتێكی تر ئەم دامەزراوەیە بە دەوڵەتێك لەناو دەوڵەتی ئێرانیدا ناودەبرێت.  ئیبراهیم رەئیسی ماوەی سێ ساڵ سەرۆكایەتی دامەزراوەی پارێزگای قودسی رەزەوی كرد، ئەمەش هێزێكی سیاسی گەورەو هەژموونی لە هەموو بوارەكاندا پێبەخشی، چونكە ئەو كەسەی سەرۆكایەتی ئەم جۆرە كۆمەڵە خێرخوازییە دەوڵەمەندە بكات، واتە كاروباری "ئیمپراتۆریەتێكی" ئابوری بەڕێوەدەبات، بەڵام دوای سێ ساڵ كاركردن‌و لە ئازاری 2019دا، رابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی، ئیبراهیم رەئیسی كرد بە سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی ئێران، ئەمە پۆستێكی هەستیارە، رابەری رایسپارد "روبەڕووی گەندەڵی" ببێتەوە.  لەگەڵ دانانیدا لەم پۆستە، ئیبراهیم رەئیسی دەستیكرد بە دادگایكردنی بەرپرسانی باڵا‌و دادوەرانی ئێران بەتۆمەتی گەندەڵی.  پرۆسەی دادگایكردنەكانی قۆستەوە بۆ دورخستنەوەی هەندێك لەو كاندیدانەی كە دەكرا لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا ركابەرێتی توندی بكەن، لەنمونەی سادق لاریجانی بەرپرسی پێشووی دەسەڵاتی دادوەریی كە برای عەلی لاریجانیە، عەلی لاریجانی خۆی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كاندید كرد، بەڵام شورای پاسەوان كاندیدبوونی رەتكردەوە بەبەهانەی ئەوەی رەنگە یەكێك لە كەسە نزیكەكانی لە دۆسیەی گەندەڵییەوە تێوەگلابێت.  ئیبراهیم رەئیسی روبەڕووبونەوەی گەندەڵی كردووە بە پرسێكی بنەڕەتی‌و یەكێك لە دروشمەكانی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خۆی، لەمەش زیاتر وای خۆی نمایش دەكات كە "دوژمنی گەندەڵی‌و ئۆرستۆكراتییەت‌و بێتوانایی"ە، بەڵێنیشی داوە ئەگەر وەكو سەرۆك هەڵبژێردرێت روبەڕووی "هەژاریی" ببێتەوە.   سیمبولی دژایەتی خۆرئاوا ئەگەر وەكو سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، پێشبینی ناكرێت ئیبراهیم رەئیسی ئابوری ئێران بەڕووی كۆمپانیا بیانییەكان واڵا بكات.  بەپێچەوانەوە، ئەو وا ناسراوە كە بەرگری لە شێوازی ئابوری دامەزراوەیی دەكات كە دەوڵەت بەڕێوەی دەبات، ئەمە بەپێی قسەی تییری كوفیل شیكەرەوەی ئابوری‌و پسپۆڕ لەبواری كاروباری ئێراندا.  كوفیل دەڵێ" ئەگەر رەئیسی هەڵبژاردنی بردەوە، بەردەوام دەبێت لە وەبەرهێنان لەژێرخانی ئێران‌و بوارەكانی تری وەكو ئاو و كارەباو تەندروستی، ئەمانەش ئەو بوارانەن كە دامەزراوە خێرخوازییەكان‌و قەوارەكانی سەربە سوپای پاسداران كۆنترۆڵیان كردووە". توێژەران باوەڕیان وایە، ئەو وەبەرهێنانانەی كە مامەڵەچییە نیمچە حكومییەكان (دامەزراوە خێرخوازییەكان، سوپای پاسداران، كۆمەڵەكان..) دەیكەن، رێژەی زیاتر لە 50%ی ئابوری ئێران پێكدەهێنێت، زۆجار ئەم جۆرە وەبەرهێنانە ناڕوونە‌و بەشێوەیەكی شەفاف بەڕێوەناچێت.  لەبارەی رێككەوتنی ئەتۆمی ئێرانیشەوە كە ئێستا بابەتی گفتوگۆكانی نێوان تاران‌و وڵاتانی خۆرئاوایە، پێشبینی ناكرێت ئیبراهیم رەئیسی دژی ئەو بڕیارانە رابوەستێت كە لەمبارەیەوە دەدرێن، ئەمە بەپێی قسەی تییری كوفیل كە جەخت دەكات لەوەی "بەردەوام بڕیاری كۆتایی بۆ رابەری باڵا دەگەڕێتەوە‌و ئەو ئاڕاستەی گفتوگۆكان دەكات بەوشێوەیەی كە دەیەوێت".  دیندارێكی موحافیزكار لەبارەی كرانەوەی كۆمەڵگەی ئێرانییەوە بەسەر رۆشنبیری خۆرئاوادا، ترسێك هەیە ئیبراهیم رەئیسی دژایەتی ئەم هەنگاوە بكات ئەگەر بوو بە سەرۆكی ئێران. ئەو بە بیری "موحافیزكارانە"ی نەسراوە. بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە، ساڵی 2016 لەشاری ئاینیی مەشهەد رێگری كرد لە ئاهەنگێكی هونەری لە جۆری "پۆپ"، لەكاتێكدا رێگەیدا هەمان ئاهەنگ لەشارە گەورەكانی تری ئێران بەڕێوەبچێت.  ئیبراهیم رەئیسی ناوبانگێكی باشی لای ئەو رێكخراوانە نییە كە بەرگری لە مافەكانی مرۆڤ دەكەن، بەتایبەتیش ئەوانەیان كە نوێنەرایەتی رەوەندی ئێرانیی دەكەن لە دەرەوەی وڵات، بەڵكو ناوی وەكو "ساتە تاریكەكان" دەهێنرێت كە ئێران پێیدا تێپەڕێوە لەكاتێكدا كە ئەو بەرپرسی دەسەڵاتی دادوەریی وڵات بووە.  هەروەك هەشتاكانی سەدەی رابردووش، پۆستی یاریدەدەری جێگری دادگای شۆڕشی ئێرانی هەبووە لە تاران‌و بەشداری ژمارەیەكی زۆر لەو دادگایانەی كردووە كە بەهۆیانەوە نەیارانی سیاسی رژێم زیندان كراون‌و كوژراون.  جێگرەوەی رابەری باڵا  هەندێك لە ئێرانییەكان وا لە ئیبراهیم رەئیسی چاوەڕوان دەكەن شوێنگرەوەی عەلی خامنەیی رابەری باڵا بێت، كە چەند ساڵێكە بەدەست نەخۆشییەوە دەناڵێنێت.  ئیبراهیم رەئیسی ئێستا جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی شارەزایان "مجلس خبرگان"ی ئێرانە، كە دەسەڵاتی تەواوەتی هەیە لە دانانی ئەو كەسەی كە لەحاڵی مردنی رابەری باڵادا، دەبێت بە شوێنگرەوەی، ئەمەش چانسێكی گەورەی پێدەدات بەو پۆستە بگات.  خامنەیی-ش بەرلەوەی لە ساڵی 1989دا بكرێت بە رابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی لەدوای مردنی ئیمام خومەینی، سەرۆك كۆماری ئێران بوو. ئەگەر ئیبراهیم رەئیسی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بباتەوە، ئەمە رەنگە چانسی زیاتر بكات بۆ ئەوەی لەدوای مردنی خامنەییەوە پۆستی رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی وەرگرێت. 

درەو: راپۆرتی: ڕێکخراوت ڕوونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەکانی نەوت كۆمپانیای نەوتیەكان پارەی مانگی ئازاری 2021یان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەرگرتووە، کۆی ئەوپارەیەی لە (5) کێڵگە لە کۆی ( ٩) کێڵگەی وەبەرهێنی نەوتی هەڕێم کە  لەلایەن (8) کۆمپانیاوە وەرگیراوە لە مانگی ئازاری ٢٠٢١ دا  بریتی بووە لە  (١٣٢ ملیۆن و ١٠٠ هەزار ) دۆلار ، هەروەها بڕی ( ٢٣ ملیۆن و ٩٠٠ هەزار )دۆلاریش هەردوو کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆ بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتودا وەری بگرن  وەکو شایستەی دواخراوی کێڵگەی تاوکی.  لەگەڵ وەرگرتینی ئەو شایستەدا کۆی  پارەی وەرگیراو دەبێت بە ( ١٥٦ ملیۆن )دۆلار.   شایستەکان بەم شێوەیەی خوارەوە وەرگیراوە:   ١–  کێڵگەی تاوکی ( تاوکی – پیشخاپور) هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی DNO نەرویجی وکۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی لە کێڵگەی تاوکی خاوەن پشکن. شایستە دارایی ئەو دوو کۆمپانیایە لەو کێڵگەیە بۆ مانگی ئازار بریتی بووە لە ٨١,١ ملیۆن دۆلار لەم بڕە ٢٣ ملیۆن و ٩٠٠ ملیۆنی شایستەی دواخرو وەرنەگیراوە بڕیارە لە ئایندەیەکی نزیکدا وەربگیرێت. تەنها پشکی کۆمپانیا نەرویجییەکە (دی ئێن ئۆ) ٥٥ ملیۆن و ٨٠٠ هەزار دۆلارە، لەو بڕە ٤٢,٩ ملیۆن دۆلار پشکی فرۆش ی نەوت و شایستەی  مانگی ئازاری کۆمپانیاکە بووە. کۆی شایستەی گەنێڵ ئەنێرجی لە کێڵگەکە بریتی یە لە ٢٥,٣ ملیۆن دۆلار لەم بڕە   ١٤,٣ ملیۆن دۆلار شایستەی فرۆشی نەوتی ئازاری کۆمپانیاکە بووە و وەرگیراوە،  هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ٥,٥ ملیۆن دۆلاری  داهاتی ٣٪ ی کۆی بەرهەمی کێڵگەکە و کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجیش ٤,٥٪ ی کۆی داهاتی کێڵگەکە کە بریتی بووە لە ٨,٢ ملیۆن دۆلارە هێشتا وەریان نەگرتووە (بە پێی ڕیکەوتنێک لە  ساڵی ٢٠١٧ دا کۆمپانیاکان لەگەڵ هەرێم کردویانە، لە ناوچەی گرێبەستی تاوکی لەیەکێک لە بڕگەکانیا مافی ئەوە دەدات بە گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆ ٧,٥٪ کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ ماوەی  ٥ ساڵ وەربگرن [ ٣٪ بۆ دی ئێن ئۆ و ٤,٥٪ بۆ گەنێڵ] لەبری ئەو قەرزانەی لای حکومەت هەیان بووە تا پێش ئابی ٢٠١٧  ).  هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ٧,٤ ملیۆن دۆلار گەنێڵیش بڕی ٥,٤ ملیۆن دۆلاری ئەو شایستەی دواخراو یان قەرزی ساڵی ٢٠٢٠ وەرنەگرتووە کە ئەم دوو جۆرە شایستە وەکو لەسەرەوە باس کرا ٢٣,٩ ملیۆن دۆلار دەکات . بەوەرگرتنیان دەبێت بە سێهەم گوژمە کۆمپانیاکان وەری دەگرنەوە گوژمەی یەکەم و دووەمی شایستە دواخراوەکان لە گەڵ شایستەی فرۆشی نەوتی مانگی کانوونی دووەم و شوباتدا وەرگیراوە. بە پێی میکانیزمێک کە حکومەتی هەرێم لە مانگی ئازارەوە پەیڕەوی دەکات بۆ دانەوەی قەرزی کۆمپانیاکان کاتێک نرخی نەوتی برێنت لەسەرو ٥٠ دۆلارەوەبێت بۆ هەر سەنتێکی زیادە ٢٠٪  بۆ ئەو شایستە دوا خراوانە دەبێت. پێشتر لە دوو مانگی سەرەتای ساڵدا ئەم رێژەیە ٥٠٪ بووە .  کۆمپانیای دی ئێن ئۆ خاوەنی ٧٥٪ پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی ٢٥٪ ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکی لە پارێزگای دهۆکە و پێک دێت لە کێڵگەی تاوکی بەرهەمی رۆژانە لە کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ دا بریتیی بووە  لە ٥٣٫٨٥٠ بەرمیل و بەرهەمی فیشخاپور ٥٦٫٣٢٠ بەرمیل بەسەریەکەوە هەردوو کێڵگەکە بەرهەمیان  لە ١١٠٫١٧٠بەرمیل نەوت بووە بەڵام بەشێوەیەکی بەردەوام لەساڵی نوێوە بەرهەم لەزیادبوندایە  بەشێوەیەک لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا بەرهەمی کێڵگەکە رۆژانە  ١١٠,٩٠٠ بەرمیل و لە مانگی شوباتدا ١١٢,٠٠٠ بەرمیل و لە مانگی ئازاردا بۆ ١١٣,١٠٠ بەرمل نەوت بەرزبووەتەوە تا ئەوەی لەسەرەتای مانگی نیاساندا بەرهەم گەشتوەتەو ١١٥,٥٠٠ بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. ٢- کێڵگەی شێخان    لە کێڵگەی شێخان کۆمپانیای ( ئێم ئۆ ئێڵ) ی هەنگاری و گۆڵف کیستۆنی بەریتانی پێکەوە٣٢,٣ملیۆن دۆلار یان وەرگرتووە، لەم بڕە کۆمپانیای گۆڵف کیستۆنی بەریتانی  ٢٥,٣ملیۆن دۆلاری وەر گرتووە بۆ شایستەی ئازار ٢٠٢١ لە کێڵگەی شێخان. بڕی ١,٢٨ ملیۆن دۆلار شایستەی فرۆشی نەوتی ئازار بووە کە ٢٢ ملیۆن دۆلاری  بۆ گۆڵف کیستۆن و ٦,١ ملیۆن دۆلار بۆ ئێم ئۆ ئێڵ. هەروەها بڕی ٤,٢ ملیۆن دۆلار وەکو شایستە دواخراواکان وەرگیراوە ،لەم ىڕە ٣,٣ ملیۆن دۆلار بۆ کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن و بڕی ٠,٩ ملیۆن دۆلار بۆ  ئێم ئۆ ئێڵ وەکو شایستەی مانگە دوا خراوەکان وەر گرتووە. داهاتی کۆمپانیاکان لەم مانگەدا بەراورد بە مانگی پێشو ٢,٩ ملیۆن دۆلار زیادی کردووە کە دەکاتە رێژەی ٩٪.  لە کانوونی دووەم دا بەرهەمی رۆژانە بریتی بووە لە ٤٠٥ ,٤٤ بەرمیل نەوت. کێڵگەی شێخان  دەکەوێتە پارێزگای دهۆک،کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن ٨٠٪ ی پشکەکان و ( ئێم ئۆ ئێڵ) پشکی ٢٠٪ ی هەیە لە و کێڵگەیەدا. ٣- کێڵگەی ئەتروش کۆی شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان لە کێڵگەی ئەتروش  لەم مانگەدا بریتی بووە لە ٢٩,١٢٥ ملیۆن دۆلار. کۆمپانیای شاماران کە پشکی ٢٧,٦%کێڵگەکەی هەیە بڕی ١٠,٦٥٥ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە و کۆمپانیای تاقەی ئیماراتی کە خاوەنی ٤٧,٤%ی پشکەکانە بڕی  ١٨,٤٧ ملیۆنی وەرگرتووە.. شایستەی فرۆشی نەوتی مانگی ئازار کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بریتی بووە  لە ٢٧,٢ ملیۆن دۆلار  لەم بڕە پشکی شامارەن بریتی بووە لە ١٠ ملیۆن دۆلار و تاقە ١٧,٢ هەروەها بڕی ئەو شایتسە دواخراوانەی لەم مانگەدا کە وەرگیراوەتەوە بریتی بووە لە ١,٩٢٥  ملیۆن دۆلار ، کۆمپانیای شاماران بڕی ٦٥٥ هەزار دۆلار و تاقەش ١,٢٧ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووەتەوە. داهاتی کۆمپانیاکان تەنها لە شایستەی مانگی ئازار بڕی ٤,٣٢ ملیۆن زیادی کردووە بەراورد بە مانگی کانوونی دووەم کە دەکاتە رێژەی  ١٦٪ . تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا بریتی بووە لە ٤٧٫٤٥٠  هەزار بەرمیل. بەرزترین ڕێژەی بەرهەم لە ٢٧/٣/٢٠٢٠دا بووە کە گەشتووەتە ٥٤ هەزار و٥٥ بەرمیل نەوت. ٤- کێڵگەی سەرتە کێڵگەی سەرتە چوارەمین مانگە شایستەی فرۆشی نەوت وەردەگرێت  یەکەم جار  کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی شایستەی دارایی مانگی کانونی یەکەمی کێڵگەی سەرتە وەرگرت. شایستەی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بۆ مانگی ئازار بریتی بووە لە ٩,٢     ملیۆن دۆلار . پشکی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی   ٣,٤  ملیۆن بووە و ئەو    ٥,٨  ملیۆنەی دەمێنێتەوە پشکی کۆمپانیای شیڤرۆنە ( پشکی شیڤرۆن لەسەر بنەمای پشکی کۆمپانیاکە لە کێڵگەکە وەرگیراوە). ئەم کێڵگەیە لە مانگی تشرینی دووەم ٢٠٢٠ بەفەرمی وەک کێڵگەیەکی بەرهەمهێنی بازرگانی ڕاگەیەنرا، بەرهەمی کێڵگەکە زیاتر لە ١٠٫٠٠٠ بەرمیل نەوتە لەڕۆژێکدا. داهاتی کۆمپانیاکان لەم مانگەدا بەراورد بە مانگی پێشو ٤,٩ ملیۆن دۆلار زیادی کردووە کە دەکاتە رێژەی ٥٣٪ زیادی کردووە.  کێڵگەی سەرتە دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە و کۆمپانیای شیڤرۆنی ئەمەریکی پشکی ٥٠٪ و گەنێڵ ئەنێرجی ٣٠٪ و هەرێم ٢٠٪ ی هەیە. ٥ – کێڵگەی تەق تەق گەنێڵ ئەنێرجی خاوەن پشکی ٤٤% ی کێڵگەی تەق تەقە  کۆمپانیاکە بڕی ٢,١ ملیۆن دۆلاری وەکو شایستەی  مانگی شوبات وەرگرتووە و بڕی ١,٦٥ ملیۆن دۆلاری لەبری شایستە دواکەوتووەکان وەرگرتووەتەوە، هەروەها کۆمپانیای ئاداکس پەترۆلیۆم پشکی ٣٦% هەیە بەو پێیە بێت کۆمپانیاکە بڕی شایستەی بۆ شوبات کردوویەتییە  ٠,٣ ملیۆن دۆلار و  شایستەی  دواخراویش دەبێت ٠,٢٣٥ ملیۆن بووبێت. کەواتە کۆی پارەی وەرگیراو لەلایەن کۆمپانیاکانەوە نزیکەی ٤,٢٨٥ ملیۆن دۆلارە. تێبینی دەکرێت لە گەڵ ئەوەی نرخی نەوت لەمانگەکانی ڕابوردودا بەرزبووە بە پێچەوانەی کێڵگەکانی ترەوە داهاتی ئەم کێڵگەیە کەمی کردووە ئەویش بەلێکدانەوەی ئێمە بۆ کەمبوونەوەی بەرهەمی کێڵگەکە دەگەڕێتەوە. بەرهەم لەم کێڵگەیە ٧,٠٠٠ بەرمیل دابەزیوە لە کاتێکدا لە چارەکی سێهەمی ٢٠٢٠ دا رۆژانە بڕی ١١,٢٦٠ بەرمیل بووە واتە بەڕێژەی ٣٧٪ بەرهەم کەمی کردووە. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە لەساڵی ٢٠١٥ دا  ڕۆژانە ١٢٨ هەزار بەرمیل  بووە، بەڵام بەهۆی هاتنە ناوەوەی ئاوێکی زۆر بۆ ناو حەشارگە نەوتییەکە بەرهەمی  زۆر کەمی کرد و بەردەوامیش بەرهەمی لەکەم کردندایە. ٦- سەرسەنگ لە کێڵگەی سەرسەنگ هەریەک لە کۆمپانیاکانی ئێچ کەی ئێنی HKN  ئەمەریکی  خاوەنی ٦٢٪ی پشکەکانە و کۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی ١٨٪ ی پشکەکان .  زانیاری لەسەر شایستەی دارایی مانگی ئازاری ئەم دوو کۆمپانیایەمان لەبەردەست نییە. ڕوونبین پەیوەندی بەهەردوو کۆمپانیاکەوە کرد بۆ زانینی شایستەی مانگی ئازار بەڵام  تا ئامادەکردنی ئەم ڕاپۆرتە وەڵاممان دەست نەکەوتووە. کۆمپانیای HKN بەشێوەی وەرزی ڕاپۆرتی دارایی و چالاکییەکانی بڵاو دەکاتەوە. کێڵگەی سەرسەنگ لە پارێزگای دهۆکە و ئاستی بەرهەمی لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا  رۆژانە بریتی بووە لە ٣١٫٥٠٠ بەرمیل نەوت. ٧- هەولێر   لە کێڵگەی هەولێر و کۆمپانیای فۆرزا پێترۆلیۆم  کاردەکات و پشکی ٦٥٪ لە کێڵگەکەدا هەیە لە ئێستادا شایستەکانی بۆ مانگی ئازاری  ٢٠٢١ ی ڕانەگەیاندووە. ئاستی بەرهەمی ئەم کێگەیە لە مانگی شوباتدا ١١٫١٠٠ بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا . زۆر جار ئەم کۆمپانیایە بەشێوەی وەرزی ڕاپۆرتی چالاکییەکان و شایستەکانی ڕادەگەیەنێت. هەریەک لەکۆمپانیای کار لە کێڵگەی خورمەڵە و گازپرۆم لە گەرمیان دوو کۆمپانیان تائێستا بەهیچ شێوەیەک شایستەکانیان ڕانەگەیاندووە. بەرهەمی خورمەڵە ١٧٠ هەزار و گەرمیان بە ٣٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە مەزەندە دەکرێت. کۆی بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانەی کە شایستەی مانگی ئازاریان ڕاگەیاندووە بریتییە لە ٢١٩ هەزار بەرمیل نەوت کە دەکاتە ٤٧٪ ی کۆی بەرهەمی هەرێم.  شایستەی دارایی ئەو کۆمپانیایەنە لەو پێنج کێڵگەدا کە دەبێت وەری بگرن بریتییەلە ١٥٦ ملیۆن دۆلار بەڵام تا ئێستا ١٣٢ ملیۆن دۆلار وەرگیراوە. لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوتدا لە مانگی ئازاری ٢٠٢٠ دا حکومەتی هەرێمی کوردستان بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاند کە بەشێوەی مانگانە شایستە داراییەکانیان پێ دەدات، لە وکاتەوە تاوەکو ئێستا هەرێم بەشێوەیەکی بەردەوام هەموو مانگێک و لەکاتی خۆیدا شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان بەبێ دواکەوتن دەدات. تا ئێستا سیانزە (١٣ )مانگ لەسەر یەک شایستەکان وەرگیراوە، دواترینیان شایستەی مانگی کانوونی دووەمە. وەهەر لە مانگی ئازاری ٢٠٢٠دا حکومەتی هەرێم بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاند شایستەی مانگەکانی تشرینی دووەم و کانوونی یەکەم ٢٠١٩ و کانوونی یەکەم و شوباتی ٢٠٢٠ دوادەخات تا ئەوکاتەی نرخی نەوتی برێنت دەگاتە ٥٠ دۆلار.  کۆمپانیا نەوتییەکان لە گەڵ شایستەی کانوونی دووەمی ٢٠٢١دا یەکەمین بڕی شایستە دواخراوەکانیان وەرگرتەوە و ئەم مانگەش بۆ جاری سێهەم شایستە دواخراوەکانیان وەرگرت بەڵام لەبری ئەوەی مانگانە شایستەکان وەربگرن هەر ٦٠ ڕۆژ جارێک وەری دەگرن و رێژەی وەرگرتنەوەکەش کەم کرایەوە بەم شێوەیە؛ کاتێک نرخی نەوتی برێنت لەسەروو ٥٠ دۆلارەوەیە تەنها رێژەی ٢٠٪ ی ئەو  زیادەی نرخە دەدرێتەوە بەقەرزی کۆمپانیاکان لە کاتێکدا لە مانگەکانی پێشودا ئەم رێژەیە ٥٠٪ بوو. بەپێی ئەم میکانیزمە نوێیە کۆمپانیاکان ماوەی وەرگرتنەوەی قەرزەکانیان درێژ دەبێتەوە، پێشتر چاوەڕییان دەکرد تاکۆتایی ساڵی ٢٠٢١ زۆربەی قەرزەکانیان وەربگرنەوە بەڵام ئێستا چاوەڕێ دەکەن لە چارەکی سێهەمی ساڵی ٢٠٢٢ دا قەرزەکانیان بە تەواوی وەربگرنەوە.

راپۆرت: درەو دەرماڵەی (تایبەت، استثناء، مەقتوع) دەستكاری دەكرێت، هەموو ئەو دەرماڵانەی تری فەرمانبەران كە بە بڕیاری حكومەت كراون‌و لە پەرلەمان یاسایان بۆ دەرنەچووە، پێداچونەوەیان بۆ دەكرێت، ئەمە بڕیاری كۆبونەوەی دوێنێی حكومەتی هەرێم بوو، بڕی (357 ملیار) دیناری خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان لەبەردەم حكومەتدایە بۆ دەستكاریكردن، ئەو توێژانە كامانەن كە دەبن بە ئامانجی بڕیارەكەی دوێنێی حكومەت ؟ دەرماڵەكان كامانەن ؟ حكومەت دەیەوێت چۆن دەرماڵەكان بگۆڕێت ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. بڕیارەكە چۆنە ؟ دوێنێ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆبووەوە، یەكێك لە تەوەرەكانی كۆبونەوەكە، گفتوگۆ كردن بوو لەبارەی میكانیزمی جێبەجێكردنی ماددەی پێنجەم لە یاسای چاكسازی ژمارە (2)ی ساڵی 2020، ئەم ماددەیە تایبەتە بە "رێكخستنەوەی دەرماڵەكان". دوای كۆبونەوەی دوێنێ، ئەنجومەنی وەزیران راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و باسی لەوە كرد، لەبارەی دەرماڵەكانەوە بڕیار دراوە، بەڵام كرۆكی بڕیارەكەی ئاشكرانەكرد.  یەكێك لە وەزیرەكانی حكومەت كە بەشداربوو لە كۆبونەوەی دوێنێدا بە (درەو)ی راگەیاند، كرۆكی بڕیارەكەی دوێنێ لەبارەی دەرماڵەكانەوە، خۆی لە دوو خاڵدا دەبینێتەوە: •    یەكەم: حكومەت پێداچونەوە دەكات بە هەموو ئەو دەرماڵانەدا كە كاتی خۆی ئەنجومەنی وەزیران بە بڕیار پەسەندیكردون، نەك ئەوانەی كە بەیاسا جێگیركراون.  •    دووەم: حكومەت پێداچوونەوە بەسەرجەم ئەو بڕیارانەدا دەكات كە تایبەتن بە هەرسێ جۆری دەرماڵەی (تایبەت، استثناء، مەقتوع)‌و لەچوارچێوەی یاسا بەركارەكاندا رێكیان دەخاتەوە.  بڕیارەكە كێ دەكاتە ئامانج ؟ ئەو توێژانەی كە دەرماڵەكانی (تایبەت، استثناء، مەقتوع) دەیانگرێتەوە‌و بوون بە ئامانجی بڕیاری دوێنێ كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران، ئەمانەن:   •    ئەوانەی دەرماڵەی تایبەت دەیانگرێتەوە كە بریتین لە (هەڵگرانی بڕوانامەی دكتۆراو ماستەر، ئەندازیاری سەرپەرەشتیاری پرۆژە، فەرمانبەرانی وەزارەتی كارەبا، فەرمانبەرانی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، مامۆستایانی ئاینی، دەرماڵەی هاندانی مامۆستایانی زانكۆ). •    ئەوانەی دەرماڵەی (استثناء) دەیانگرێتەوە كە بریتین لە (پلە تایبەتەكان).  •    ئەوانەی دەرماڵەی بڕاوە واتە "مەقتوع" دەیانگرێتەوە، كە لەسەرجەم وەزارەتەكاندا هەن.  دەرماڵە لە هەرێمی كوردستان لە هەرێمی كوردستان فەرمانبەران لەپاڵ ئەو موچە بنەڕەتییەی كە بەپێی پلە وەزیفییەكەیان وەریدەگرن، بەشێوەیەكی گشتی دوو جۆر دەرماڵەش وەردەگرن كە ئەمانەن:  •    دەرماڵە جێگیرەكان ئەمە بریتییە لە دەرماڵەكانی (خێران، بڕوانامە، پیشەیی.. هتد). •    دەرماڵە ناجێگیرەكان ئەمە بریتییە لە دەرماڵەكانی (مەترسی، نیشتەجێبوون،استثناء، چاودێری، پایە (منصب)، راژەی زانكۆیی، خگورە بدل امنیە، بڕاوە (مقتوع)، خزمەتی دەرەكی، ارزاق، شوێنی جوگرافی، حرفی‌و میهنی، ئەندازیاری، تایبەت، نازناوی زانستی، گواستنەوە، سەرۆكایەتی). بەگشتی، بەهەردوو جۆری دەرماڵەی جێگرو ناجێگیرەوە، (25) جۆر دەرماڵە بۆ فەرمانبەران خەرجدەكرێت، دەرماڵە جێگیرەكان (4) جۆرن، بەڵام ناجێگیرەكان (21) جۆرن.  رێژەی (56%)ی كۆی خەرجی موچەی مانگانەی فەرمانبەران تەنیا بۆ خەرجی دەرماڵەكان دەڕوات، ئەمەش دابەشبووە، رێژەی (16%)ی كۆی خەرجی موچە بۆ دەرماڵە جێگیرەكان دەڕوات، رێژەی (40%)یش بۆ دەرماڵە ناجێگیرەكان، واتە خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان زۆر لە دەرماڵە جێگیرەكان زیاترە، بۆیە حكومەت دەستی بۆ كەمكردنەوە یاخود وەكو ئەوەی ناوی لێنراوە "رێكخستنەوە"ی دەرماڵە ناجێگیرەكان بردووە.  لە دەستكاریكردنی دەرماڵەكاندا، حكومەتی پشتی بەیاسای چاكسازی بەستووە، كە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكراوە‌و تێیدا دەسەڵاتی ئەوە بە حكومەت دراوە دەستكاری دەرماڵەكان بكات.  حكومەت دەستكاری چی دەكات ؟ حكومەت لەڕێگەی دەستكاریكردنی دەرماڵەكانەوە، دەیەوێت گۆڕانكاری لە خەرجی موچە بكات، بەجۆرێك خەرجی موچە كەمبكاتەوە، كە بتوانێت مانگانە بەبێ كێشە موچە دابەش بكات.  كۆی خەرجی موچەی مانگێكی فەرمانبەران (894 ملیار) دینارە، لەم رێژەیە تەنیا بڕی (394 ملیار) دیناری بۆ موچەی بنەڕەتی فەرمانبەرانە، لەبەرامبەردا بڕی (500 ملیار) دیناری بەتەنیا بۆ دەرماڵەكان دەڕوات، لەناو دەرماڵەكانیشدا خەرجییەكە بەمشیوەیە دابەشبووە:  •    خەرجی مانگانەی دەرماڵە جێگیرەكان بڕی (143 ملیار) دینارە •    خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان مانگانە بڕی (357 ملیار) دینارە.  واتا حكومەت دەیەوێت بە چەند قۆناغێك دەستكاری بڕی (357 ملیار) دیناری تایبەت بە خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان بكات، لەرێگەی ئەم دەستكاریكردنەوە، هەندێك داهاتی تر لەسەر حسابی ئەو فەرمانبەران كە بەناشایستە دەرماڵە وەردەگرن، بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی بگەڕێنێتەوە.   خەرجی دەرماڵەكان بەگوێرەی راپۆرتی سێ مانگی یەكەمی جێبەجێكردنی چاكسازی، خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان مانگانە بەمشێوەیەن:  •    دەماڵەی مەترسی ئەم جۆرە دەرماڵەیە لەسەرجەم وەزارەتەكاندا بۆ زۆرینەی فەرمانبەران خەرج دەكرێت، حكومەت دەیەوێت ئەم جۆرە دەماڵە بەجۆرێك رێكبخاتەوە كە تەنیا ئەو فەرمانبەرانە لێی سودمەند ببن كە بەفعلی لەكاتی كاركردنیاندا روبەڕووی مەترسی دەبنەوە، خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە زیاتر لە (44 ملیارو 256 ملیۆن) دینارەو رێژەی (9.4%)ی كۆی گشتی خەرجی موچەی مانگانەی فەرمانبەران پێكدەهێنێت، ئەمە یەكێكە لەو جۆرانەی دەرماڵە كە حكومەت دەیەوێت دەستكاری بكات‌و وای لێبكات تەنیا ئەو كەسانەی لێی سودمەند ببن كە بەڕاستی مەترسییان لەسەرە. •    دەرماڵەی نیشتەجێبوون: ئەم دەرماڵەیە تایبەتە بە دابینكردنی كرێی نیشتەجێبوون بۆ چەند كەسێكی دیاریكراو لە وەزارەتەكانی (تەندروستی، ناوخۆ، رۆشنبیری، داد)، خەرجی ئەم جۆرە موچەیە مانگانە (99 ملیۆن‌و 180 هەزار دینار)ە. •    دەرماڵەی استثناء: ئەمە جۆرە دەرماڵەیەكە كە بەتەنیا بۆ "پلەتایبەتەكان"‌و بە بڕی جیاواز خەرجدەكرێت، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە بڕی (2 ملیارو 101 ملیۆن) دینار لەسەر خەرجی گشتی موچە دەكەوێت.  •    دەرماڵەی چاودێری: ئەم دەرماڵەیە تایبەتە بە (دەستەی دەستپاكی، چاودێری دارایی، فەرمانگەیەك لە وەزارەتی ناوخۆ)، خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (158 ملیۆن) دینارە. •    دەرماڵەی پایە: ئەم دەرماڵەیە بۆ سەرجەم فەرمانبەران خەرجدەكرێت كە پایەیان هەیە، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (5 ملیارو 451 ملیۆن) دینارە. •    دەرماڵەی راژەی زانكۆیی: ئەم دەرماڵەیە بۆ سەرجەم فەرمانبەرانی وەزارەتی خوێندنی باڵا خەرج دەكرێت بە بڕی (25%) دەستپێدەكات تا بڕی (100%) بەپێی بڕوانامە، هاوكات ئەم جۆرە دەرماڵەیە بۆ وەزارەتەكانی (پەروەردە، ناوخۆ، شارەوانی، كارەبا، كشتوكاڵ، رۆشنبیری، سامانە سروشتییەكان) خەرج دەكرێت، كۆی جەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (12 ملیارو 621 ملیۆن) دینارە، كە دەكاتە (2.6%)ی كۆی گشتی خەرجی موچەی مانگانە، ئەمە یەكێك لەو جۆرە دارماڵانەیە كە بووە بە ئامانجی یاسای چاكسازی‌و حكومەت دەیەوێت دەستكاری بكات، چونكە ئەم دەرماڵەیە لە وەزارەتی خوێندنی باڵا، لەبری ئەوەی تەنیا بۆ مامۆستایانی زانكۆ خەرج بكرێت، بۆ هەموو فەرمانبەران خەرج دەكرێت، حكومەت ئەم خەرجییە بە ناشایستە دەزانێت.  •    دەرماڵەی خطورة بدل امنیة ئەم دەرماڵە بۆ وەزارەتی ناوخۆ خەرج دەكرێت، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (25 ملیارو 361 ملیۆن) دینارە كە دەكاتە (5.3%)ی كۆی گشتی خەرجی موچە لە مانگێكدا، ئەم دەرماڵەیەش یەكێكە لەو جۆرانەی دەرماڵە كە بووە بە ئامانجی یاسای چاكسازی‌و حكومەت دەیەوێت دەستكاری بكات، حكومەت دەیەوێت ئەم دەرماڵەیە تەنیا بۆ رۆژی دەوامكردنی كارمەندان خەرج بكرێت. •    دەرماڵەی بڕاوە مقطوع: ئەم جۆرە دەرماڵەیە لەسەرجەم وەزارەتەكان خەرج دەكرێت، بۆ نمونە شۆفێر بڕی (50 هەزار) دینار وەردەگرێت، مامۆستاو فەرمانبەرانی پەروەردە‌و ئەوقاف بڕی (150 هەزار) دینار، فەرمانبەرانی چاكسازی كۆمەڵایەتی بڕی (450 هەزار) دینار، محقق عدلی بڕی (500 هەزار) دینار، فەرمانبەرانی فڕۆكەخانە بڕی (500)،  خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (23 ملیارو 381 ملیۆن) دینارە، كە رێژەی (5%)ی كۆی گشتی خەرجی موچە لە مانگێكدا پێكدەهێنێت، ئەم دەرماڵەیەش بووە بە ئامانجی یاسای چاكسازی، چونكە حكومەت دەڵێ بەشێوەیەكی نازانستی‌و نادادپەروەرانە خەرج دەكرێت.  •    دەرماڵەی خزمەتی دەرەوە: ئەم دەرماڵەیە تەنیا لە وەزارەتی ناوخۆ خەرجدەكرێت، كۆی خەرجی مانگانەی ئەم جۆرە دەرماڵەیە (383 ملیۆن) دینارە. •    دەرماڵەی خۆراك "ازراق": ئەم دەرماڵەیە خەرج دەكرێت بۆ (سەرجەم فەرمانبەرانی وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی تەندروستی بۆ هەندێك پزیشك‌و كارمەندانی ئێشكگر، پێشمەرگە تەنیا بۆ دیوانی وەزارەت خەرج دەكرێت، وەزارەتی دارایی بۆ بەڕێوەبەرایەتی چاپەمەنییەكان خەرجدەكرێت، وەزارەتی گواستەوە بۆ فڕۆكەخانەكان خەرجدەكرێت"، كۆی گشتی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (25 ملیارو 362 ملیۆن) دینار، كە رێژەی (5%)ی كۆی گشتی خەرجی موچە لە مانگێكدا پێكدەهێنێت، ئەم دەرماڵەیەش تێبینی لەسەرە، حكومەت دەیەوێت تەنیا بۆ رۆژانی دەوامكردنی كارمەندان خەرج بكرێت.  •    دەرماڵەی ناوچەی جوگرافی: خەرج دەكرێت بۆ سەرجەم فەرمانبەرانی وەزارەتەكان كە هۆیەكانی گواستنەوەی بۆ دابین نەكرابێت، كۆی گشتی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (9 ملیارو 165 ملیۆن) دینارە، ئەم دەرماڵەیەش یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەڵێ وەزارەتەكان ژمارەیەكی زۆر ئۆتۆمبیلیان هەیە‌و دەبێت ئەم دەرماڵەیە رێكبخرێتەوە. •    دەرماڵەی حرفی‌و میهنی:  ئەم دەرماڵەیە زیاتر بۆ هەڵگرانی بڕوانامە پیشەییەكان‌و ئەوانەی بڕوانامەیان نییە‌و پیشە جیاوازەكان خەرج دەكرێت، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (4 ملیارو 100 ملیۆن ) دینارە، ئەم دەرماڵەیە یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەیەوێت ئەم دەرماڵەیە تەنیا بۆ ئەو فەرمانبەرانە خەرج بكات كە بەشێوەیەكی فیعلی پیشەیەك ئەنجامدەدەن.  •    دەرماڵەی ئەندازیاری: ئەم دەرماڵەیە بۆ ئەندازیاران خەرج دەكرێت لەسەرجەم وەزارەتەكان، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (2 ملیارو 800 ملیۆن) دینارە، ئەم دەرماڵەیە یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەڵێ ئەندازیاران وەكو هەر فەرمانبەرێك سودمەندن لە دەرماڵەی بڕوانامە، ناكرێت دووجار سود لە بڕوانامەكەیان وەرگرن، بۆیە ئەگەری هەیە ئەم جۆرە دەرماڵەیە ببڕدرێت.  •    دەرماڵەی تایبەت:  ئەم دەرماڵەیە لەسەرجەم وەزارەتەكان خەرجدەكرێت بۆ (هەڵگرانی بڕوانامەی ماستەرو دكتۆرا بەرێژەی 50%، ئەندازیاری سەرپەرەشتیاری پرۆژە بەرێژەی 50%، سەرجەم فەرمانبەرانی وەزارەتی كارەبا بەرێژەی 30%، سەرجەم فەرمانبەرانی سامانە سروشتییەكان بەرێژەی 30%، مامۆستایانی ئاینی بەرێژەی 20%، هاندانی مامۆستایانی زانكۆ)، كۆی خەرجی مانگانەی ئەم جۆرە دەرماڵەیە (9 ملیارو 100 ملیۆن) دینارە، ئەم دەرماڵەیە یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەڵێ ئەم توێژە وەكو هەر فەرمانبەرێكی تر سودمەند دەبن لە دەرماڵەی بڕوانامە‌و پێویست ناكات جارێكی تر دەرماڵەی بڕوانامەیان پێبدرێتەوە.  •    دەرماڵەی نازناوی زانستی: ئەم دەرماڵەیە بۆ سەرجەم هەڵگرانی بڕوانامەی باڵا كە نازناوی زانستییان هەیە لە هەموو وەزارەتەكان خەرجدەكرێت، ئەم دەرماڵەیە یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەڵێ ئەم دەرماڵەیە دەبێت تەنیا بەو كەسانە بدرێت كە بەشێوەیەكی فیعلی لە وەزارەتی خوێندنی باڵا كاری وانەوتنەوە دەكەن.  •    دەرماڵەی گواستنەوە •    دەرماڵەی سەرۆكایەتی

راپۆرت: درەو لەدوو نوسراوی جیادا بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان، زۆرینەی پەرلەمانتارانی پارتی و یەكێتی و گۆڕان دوای کۆتایهێنان بە لێبڕینی موچەی موچەخۆران دەکەن، ئێستا زۆرینەی پەرلەمان لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی لێبڕینی موچەدایە، ئایا لێبڕین هەڵدەوەشێتەوە ؟ یاخود ئەمە تەنیا بانگەشەیەکی پێشوەختەی هەڵبژاردنەو لایەنەکان موزایەدە بەسەر یەکترەوە دەکەن ؟ یاداشتێک بەبێ پارتی بەواژۆی (٥٦) پەرلەمانتار، یاداشتێکیان ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان كرا، ئەم یاداشتە داوای دانیشتنێكی تایبەت دەكات سەبارەت بە پرسی لێبڕینی موچە (خەرجی و داهاتی نەوت، خاڵە  سنورییەكان، جێبەجێنەبوونی یاسای چاكسازی). ئەو پەرلەمانتارانەی ئیمزایان لەسەر ئەم نوسراوەکردووە، داوا دەکەن ئەگەر حکومەت لەبەردەم پەرلەمان ئامادە نەبوو بۆ قسەکردن لەسەر ئەو بابەتانە "پەرلەمان بڕیاری یاسایی بدات بۆ هەڵوەشاندنەوەی لێبڕینی موچە". ئەوانەی ئیمزایان لەسەر ئەم نوسراوە کردووە، ئەمانەن: - (١٢) پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕان - (٢٠) پەرلەمانتاری فراكسیۆنی یەكێتی - (٤) پەرلەمانتاری سەربەخۆ - (٥) پەرلەمانتاری یەكگرتوو  - (٧) پەرلەمانتاری كۆمەڵ  - (٤) پەرلەمانتاری نەوەی نوێ - (١) پەرلەمانتاری حزبی شیوعی  - رۆمیو هەكاری- پەرلەمانتاری مەسیحی   - فەرید یاعقوب- پەرلەمانتاری مەسیحی  یاداشتێک بە پارتیەوە دوای یاداشتەکەی یەکێتی و گۆڕان و لایەنە ئۆپۆزسێۆنەکان، پارتیش یاداشتێکی لەبارەی لێبڕینی موچەوە بۆ سەرۆکایەتی پەرلەمان بەرزکردەوە، ژمارەی ئەوانە ئیمزایان لەسەر ئەم نوسراوە کردووە (٦٥) پەرلەمانتارن، جگە له (٤١) پەرلەمانتاری پارتی، پەرلەمانتاران یەکێتی و گۆڕان و لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان، ئیمزایان بۆ ئەم یاداشتەش کردووە کە پارتی سەرپەرەشتی نوسینەوەی کردووە. ئەم یاداشتە داوا دەکات دانیشتنی داهاتووی پەرلەمان تەرخانبكرێت بۆ پرسی (لێبڕینی موچەو هەموو ئەو بابەتانەی هۆكارن بۆ لێبڕینی موچە، داهات و خەرجی نەوت، خاڵەسنورییەكان، جێبەجێنەكردنی یاسای چاكسازی و یاسای بودجەی عێراق). لێبڕینی موچه کۆتایی دێت ؟ مشتومڕی پەرلەمانی کوردستان لەبارەی کۆتایهێنان بە لێبڕینی ٢١٪ی موچەی فەرمانبەران لەکاتێکدایە، بۆ ئەم مانگە حکومەتی هەرێم کە کابینەی سیقۆڵی نێوان (پارتی+ یەکێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان)ە، تەنانەت بە لێبڕینیشەوە پارەی پێویستی لەبەردەستدا نییە بۆ ئەوەی موچە دابەشبکات. پارتی هۆکاری نەبوونی پارەی لەبەردەستی حکومەت بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە، یەکێتی داهاتی سنوری خۆی رادەستی خەزێنەی حکومەت ناکات، یەکێتیش دەڵێ پارتی هەموو داهاتی نەوت و گومرگەکانی ناگەڕێنێتەوە بۆ خەزێنە، بزوتنەوەی گۆڕانیش کە هەم لە حکومەتدا هاوبەشی پارتی و یەکێتییەو هەم رێککەوتنی سیاسی لەگەڵ ئەو دوو لایەنەدا هەیە، بەناوی "سەرچاوە"وە، لەڕێگەی وەزارەتی داراییەوە دڵنیایی دەدات لەوەی کێشە بۆ موچە دروست نابێت و (٣٠) رۆژجارێک دابەش دەکرێت. ئەمڕۆ (٢٦)ی مانگە، حکومەت تائێستا تەنیا موچەی یەک وەزارەتی دابەشکردووە بە لێبڕینی (٢١٪)ەوە، ئایا تاکۆتایی مانگ، حکومەت دەتوانێت موچەی هەموو وەزارەت و دەستەو سەرۆکایەتییەکان دابەش بکات ؟ لەکاتێکدا هیچ ئاسۆیەکی چارەسەر بۆ ئەو قەیرانەی ئەم مانگەدا لە داهاتەکان دروستبووە، دیار نییە. مانگی رابردوو، حکومەت تەنیا لە دوو رۆژدا موچەی شەش وەزارەتی بەیەکەوە دابەشکرد، بەڵام پێناچێت ئەم مانگە بتوانێت بەڵێنی موچەی (٣٠) رۆژ جارێک جێبەجێ بکات. پەرلەمانتاران لەبری گەڕان بەدوای هۆکاری ئەوەی بۆچی ئەم مانگه حکومەت داهاتی پێویستی لەبەردەستدا نییە بۆ دابەشکردنی موچە، زیاتر رۆشتوون و داوای هەڵوەشاندنەوەی لێبڕینی موچە دەکەن. ئەگەر ئەم بانگەشەیە کە لەناو پەرلەمانەوە دەستی پێکردووە، جددی بێت، پەرلەمان بە ئاسانی دەتوانێت بە بڕیار یاخود یاسایەک کۆتایی بە لێبڕین بهێنێت، چونکە ئێستا بە تێکڕا (٦٥) پەرلەمانتار دژی لێبڕینی موچەن، پەرلەمان بۆ تێپەڕاندنی هەر یاسا یان بڕیارێک، تەنانەت لە حاڵی ئامادەبوونی هەر (١١١) ئەندامەکەشیدا، پێویستی بە (٥٦) دەنگ هەیە. بەڵام پێناچێت پەرلەمان بڕیارێکی لەوجۆرە پەسەند بکات، بەتایبەتی کە زۆرینەی پەرلەمان ئەو فراکسیۆنانە پێکیان هێناوە کە حزبەکانیان بەشدارن لە حکومەت و توانای دارایی حکومەت دەزانن، بۆیە ئەوەی ئێستا لەناو پەرلەمان روودەدات زیاتر لە بانگەشەیەکی هەڵبژاردنی لایەنەکان دەچێت، بەتایبەتیش کە هەرێمی کوردستان لەبەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقدایە. قەیران لەناو قەیراندا ! ئەو قەیرانەی بۆ موچەی ئەم مانگە دروستبووە، قەیرانێکی نوێیە لەناو ئەو قەیرانە داراییە گەورەیەی کە حکومەتی مەسرور بارزانی پێیدا تێپەڕ دەبێت. قەیرانی موچەی ئەم مانگە بەهۆی نەگەڕانەوەی هەموو داهاتەکان بۆ بەردەستی حکومەت دروستبووە، ئەم مانگە تائێستا حکومەت بەداهاتی نەوت و نانەوتییەوە تەنیا (٨٠ ملیار) دیناری بۆ گەڕاوەتەوە، بەڵام ئێستا باسلەوە دەکرێت حکومەت (١٠٠ ملیار) دیناری تری دەستکەوتووە، ئەگەر بەمشێوەیە داهاتەکان بگەڕێنەوه، حکومەت دەبێت چەند رۆژ جارێک موچەی یەک وەزارەت دابەش بکات، بەوەش پرۆسەی دابەشکردنی موچە مانگەکە تێدەپەڕێنێت. مانگانە بۆ دابەشکردنی موچە، حکومەتی هەرێم پێویستی بە (٨٩٤ ملیار) دینارە، خۆ ئەگەر بە لێبڕینی ٢١٪ەوە موچە دابەش بکات، مانگانە پێویستی بە (٧٠٦ ملیار) دینار هەیە.    

راپۆرت: درەو (20 هەزار) مامۆستای وانەبێژ دەستیان بە خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی كردووە، حكومەت موچەی (5) مانگی ئەمساڵی پێنەداون، داوای دامەزراندن دەكەن، ئەمە نوێترین شەپۆلی ناڕەزایەتییە كە روبەڕووی حكومەتی سیقۆڵی پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان دەبێتەوە، حكومەت ئەگەر وەكو "گرێبەست"یش دامەزراندن بۆ ئەم توێژە بكات، مانگانە (4 ملیار) دینار خەرجی بۆ زیاد دەبێت، مامۆستای وانەبێژ كێیە ؟ موچەكەی چۆنە ؟ حكومەت چۆن چارەسەری كێشەكانیان دەكات ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەی (درەو)دا. حكومەت لەبەردەم ناڕەزایەتییەكی نوێیدا نزیكەی (20 هەزار) مامۆستای وانەبێژ ماوەی چەند رۆژێكە لە سنوری (32) بەڕێوەبەرایەتی پەروەردە خۆپیشاندان دەكەن. ئەم توێژە داوا لە حكومەت دەكەن "دامەزراندن"یان بۆ بكات، یاخود لانی كەم پلەكەیان لە "وانەبێژ"ەوە بكات بە "مامۆستای گرێبەست". ئەمە نوێترین شەپۆلی ناڕەزایەتییە كە لەناو وەزارەتی پەروەردەوە روبەڕووی حكومەتی سیقۆڵی نێوان پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان دەبێتەوە. مامۆستای وانەبێژ كێیە ؟ ساڵی رابردوو بە بڕیارێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، زیاتر لە (6 هەزار) مامۆستای "گرێبەست" كران بە "هەمیشەیی"، ئەم مامۆستایانە ماوەیەكی زۆر بوو كە بەشێوەی گرێبەست وانەیان دەوتەوە. لە هەرێمی كوردستان بەهۆی قەیرانی داراییەوە، لە ساڵی 2013وە پرۆسەی دامەزراندن لە كەرتی گشتیدا راگیراوە، بەڵام بەهۆی پێویستی وەزارەتی پەروەردە بە مامۆستا، حكومەت بەناچاریی ژمارەیەكی زۆری مامۆستای تەنیا بە "وانەبێژ" دامەزراندووە، ئەمەش بەهۆی:  - زیادبوونی ژمارەی خوێندكاران‌و قوتابخانەكان  - خانەنشینبوون‌و مردنی بەشێك لە مامۆستایان - مۆڵەت‌و كۆچی دەرەوەی وڵاتی هەندێك لە مامۆستایان بۆ پڕكردنەوەی ئەم بۆشاییانە، وەزارەتی پەروەردە بە میكانیزمێك شوێنی ئەم مامۆستایانەی بە مامۆستای "وانەبێژ" پڕكردەوە. بەگوێرەی ئەو داتایانەی كە لەبەردەستی (درەو)دان، ساڵی 2019 نزیكەی (17 هەزارو 500) مامۆستای وانەبێژ لە خوێندنگەكاندا وانەیان وتوەتەوە، بەڵام ئێستا ژمارەی مامۆستا وانەبێژەكان بۆ نزیكەی (20 هەزار) مامۆستا بەرزبوەتەوە.  كۆی ژمارەی مامۆستایان لە وەزارەتی پەروەردە نزیكەی (120 هەزار) مامۆستایە، بەم پێیەی مامۆستایانی "وانەبێژ" رێژەی (20%)ی كۆی مامۆستایان لە وەزارەتی پەروەردە پێكدەهێنن.  ئێستا لە زۆرینەی قوتابخانەكانی هەرێمی كوردستاندا مامۆستای وانەبێژ هەیە، تەنانەت لە هەندێك قوتابخانە، جگە بەڕێوەبەرەكەی سەرجەم مامۆستاكانی وانەبێژن، بۆ نموونە: •    لە قەزای سەیدسادق (هەزارو 200) مامۆستای میلاك هەیە لەگەڵ (490) مامۆستای وانەبێژ، واتە (40%)ی كۆی مامۆستایان لەم قەزایەدا وانەبێژن‌و بەفەرمی دانەمەزرێندراون. •    لە پەروەدەی بەردەڕەش، ژمارەی مامۆستایانی وانەبێژ لە ژمارەی مامۆستایانی میلاك زۆر زیاترە. موچەی مامۆستای وانەبێژ چۆنە ؟ مامۆستایانی وانەبێژ موچەیان جیاوازە لەو موچەیەی كە مامۆستای "گرێبەست"‌و "مامۆستای هەمیشەیی" وەریدەگرن.   پێشتر هەر وانەبێژێك بەپێی ئەو وانەیەی دەیووتەوە پارەی بۆ ئەژماردەكرا، بۆ وتنەوەی هەر وانەیەك لە خوێندنگە، ئەو مامۆستا وانەبێژانەی كە بڕوانامەی (دبلۆم)یان هەبوو بڕی (3 هەزار) دینار خەرج دەكرا، بۆ ئەوانەی بڕوانامەی (بەكالۆریۆس)یان هەبوو بڕی (4 هەزار) دینار خەرجدەكرا. بەڵام لە سێ مانگی كۆتایی ساڵی رابردوودا ئەم هاوكێشەیە گۆڕدرا، حكومەت موچەی مامۆستایانی وانەبێژی كرد بە پارچە "مەقتوع"، بەبێ لەبەرچاوگرتنی ژمارەی ئەو وانانەی كە وتویەتییەوە بڕی (300 هەزار) دیناری مانگانە بۆ ئەو مامۆستا وانەبێژانە دیاریكرا كە بڕوانامەی بەكالۆریۆسیان هەیە، بڕی (250 هەزار) دیناریش بۆ ئەو مامۆستایانەی كە بڕوانامەی دبلۆمیان هەیە. بەپێی ئەم موچە نوێیە، ئێستای خەرجی موچەی مانگانەی كۆی مامۆستایانی وانەبێژ لە هەرێمی كوردستان كە (20 هەزار) مامۆستان، بڕەكەی نزیكەی (5 ملیارو 500 ملیۆن) دینارە. ئەگەر حكومەت بڕیار بدات ئەم (20 هەزار) كەسە لە مامۆستای وانەبێژەوە بكات بە مامۆستای گرێبەست، موچەی ئەو مامۆستایانەی كە بڕوانامەی دبلۆمیان هەیە مانگانە دەبێت بە (450 هەزار) دینار‌و ئەوانەشی بڕوانامەی بەكالۆریۆسیان هەیە دەبێت بە (500 هەزار) دینار، بەمەش كۆی گشتی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم توێژە دەبێت بە (9 ملیارو 500 ملیۆن)، واتە ئەگەر ئەم مامۆستایانە لە وانەبێژەوە بكرێن بە گرێبەست، حكومەت مانگانانە (4 ملیار) دینار خەرجی بۆ زیاد دەبێت.  بەم زیادە خەرجییەوە، ئایا حكومەت بڕیار دەدات لەسەر ئەوەی ئەم توێژە لە "وانەبێژ"ەوە بكات بە مامۆستای "گرێبەست"، لەكاتێكدا موچەی (5) مانگی ئەمساڵی مامۆستا وانەبێژەكانی نەداوە ؟ جیاوازی گرێبەست و وانەبێژ لەڕووی یاساییەوە، ئەگەر وانەبێژان بكرێنە گرێبەست، سەرباری ئەوەی موچەكانیان زیاد دەكات، قۆناغێك لە دامەزراندن نزیك دەبنەوە. ئەگەر وانەبێژان بكرێنە گرێبەست، گۆڕانكاری بەسەر ئەرك‌و مافەكانیاندا دێت، لە باشترین حاڵدا موچەی مانگانەیان دواناكەوێت.  ئەو وانەبێژانەی چەند رۆژێكە ناڕەزایەتییان دەردەبڕن، خەونیان ئەوەیە حكومەت وەكو مامۆستای هەمیشەیی دایانبمەزرێنێت، بەڵام تاڕادەیەك بەوەش قایلن بكرێن بە مامۆستای گرێبەست، چونكە: -    مامۆستای وانەبێژ بێبەشە لە حسابكردنی خزمەت‌و دەرماڵە. -    ناتوانێت گواستنەوە بكات لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر.  -    مۆڵەتی دایكایەتی نیە.  -    هەر وانەبێژێك منداڵی ببێت، بەبێ گوێدانە خزمەتەكەی كەسێكی دیكە لە شوێنی دادەنرێت. -    وانەبێژان جگە لە پارەی وتنەوەی وانەكانیان كە زۆر كەمە، هیچ مافێكی تریان نیە. -    لەكاتی پشووی هاوین‌و پشووەكانی تردا هیچ موچەیەك وەرناگرن. -    لەگەڵ مامۆستایان موچە وەرناگرن‌و بەچەند مانگ جارێك‌و بەشێوازێكی جیاواز موچەیان پێدەدرێت. موچەی وەزارەتی پەروەردە موچەی مامۆستا‌و فەرمانبەرانی وەزارەتی پەروەردە، رێژەی (16.6%)ی كۆی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت، لەكۆی (893 ملیارو 908 ملیۆن) دیناری كۆی موچەی مانگێكی موچەخۆران، وەزارەتی پەروەردە بڕی (149 ملیارو 505 ملیۆن) دیناری دەبات. ئێستا بە لێبڕی (21%)ی موچەی موچەخۆرانەوە، تێكڕای خەرجی موچەی وەزارەتی پەروەردە لە مانگێكدا (118 ملیار 109 ملیۆن) دینارە، خۆ ئەگەر ئەو (20 هەزار) وانەبێژە بكرێن بە گرێبەست، ئەوا نزیكەی (4 ملیار) دیناری تر بۆ خەرجی موچەی مانگانەی وەزارەتی پەروەردە زیاد دەبێت.  ساڵی 2013 كە دواین پرۆژە یاسای بودجە لە هەرێمی كوردستان پەسەندكرا، (3 هەزارو 350) كەس لە وەزارەتی پەروەردە دامەزراوە، واتا ژمارەی فەرمانبەرانی وەزارەتی پەروەردە لە (164 هەزارو 216) فەرمانبەرەوە زیادكراوە بۆ (167 هەزارو 566) فەرمانبەر، بەڵام ئیتر لەو ساڵەوە دامەزراندن لەم وەزارەتە راگیراوە.   

هونه‌ر حاجی جاسم   دەروازه‌:  زیاد لە شەش سه‌ت ساڵ دەبێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوین هەموو ئەو چەمکانە پێشێل کراون، کە بەستراون بە کەرامەتی مرۆڤ و مافی مرۆڤ و پرنسیپەکانی دیموکراسی. بەتایبەتیش لە سەدو قسور ساڵی ڕابردوودا، بەهۆی دابەشبوونی جوگرافیەی ناوچەکە لە لایەن ئینگلیزو فەڕەنسیەکان. به‌جۆرێك که‌ تاکو ئێستاشی لەگەڵ دابێت دەوڵەت نەتەوەکانی ناوچەکە بوینته‌ بەربەست Buffer  و بەلای گەورە بەسەر چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی  Democracy Principlesو به‌ یه‌که‌وه‌ ژیانی نه‌ته‌وه‌کانی ئه‌م ناوچه‌یه‌!. ئەگەر دیموکراسیەت لە زۆرێک وڵاتی ڕۆژئاوای بە ڕێژەییش بێت، ئەوە ده‌توانین بڵێین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست Middle East تەنیا بە دروشم جێگای بۆتەوە، یان بە مانایێکی تر لە زۆرێک لە وڵاتانی ئەم ناوچەیە بۆ جوانکردنی سیستەمە سیاسیە مۆنۆپۆل و دیکتاۆرەکانی ناوچەکە بووە.  دوای ڕێکه‌و‌تن نامه‌ی سایکس بیکۆی سالی 1916 بەردەوام "نەتەوە سەر دەستەکانی ناوچەکە" بە هاوکاری "ولاتانی زلهێزی دونیا" خەریکی چەوساندنەوەی نەتەوەکانی تر بوینه‌، بۆ نمونە "تورکەکان" زیاد لە "پێنجەسەد سال دەبێت نەتەوەکانی ناوچەکە ئەچەوسێنتەوە"، بەتایبەتیش "کورد و ئەڕمەن و نەتەوەکانی تری ڕۆژهەلاتی ئەوڕوپا و ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست!. دوای دروستبوونی دەولەت نەتەوەکانیش دیموکراسیەت لە ناوچەکە بووە، دروشمی سەر پەڕاوی "پەرتوک و ڕۆژنامەکان"، چونکە دەولەت نەتەوەکانی ناوچەکە هه‌ر کاتێك به‌هێز بوینه‌‌ ده‌ستیانکردوه‌ه‌ به‌ قەتل و عامکردنی نەتەوەکانی تر، بەناوی نەتەوەی سەر دەست و ئاین و چه‌ندان دروشمی تر. ئەم دۆخەش بە شاراوەیی مایەوە، تاکو دەستپێکردنی "بەهاری عەرەبی Arab Spring سالی 2011". ]1[ ئەم خۆپیشاندان و ناڕەزیانە بوونە هۆی ڕوخان و بنکۆلکردنی "دەولەت نەتەوەکانی ناوچەکە"، وە هەموو ڕوخسارە دڕۆینەکانی دەولەت نەتەوەیشی له‌م ناوچه‌یه‌ بەدەرخست و "پیزدانیان" بە جوانی بۆ "ڕەی عام" بەدەرکەوت!. له‌م نوسینه‌دا دەپرسین کە ئایە "قۆناغەکانی پاشەکشەی پرنسیپەکانی دیموکراسی" کامانه‌ن؟،  ئایه‌ کام قۆناغ بۆته‌ فاکته‌رێکی سه‌ره‌کی ئه‌م پاشه‌کشه‌یه‌؟. ئایه‌ ئه‌م لێکه‌وتانه‌ چی ده‌بن ده‌ره‌نجامی ئه‌م ئه‌م دۆخه‌؟. ئایه‌ کاریگه‌ری "ولاتانی ئیقلیمی" له‌سه‌ر کوردستانی عێراق  هه‌یه‌ ؟. ئایە ئەم فاکتەرانە چین، بووینتە هۆی پاشەکشەی دیموکراسی و گۆرانی خواستەکانی خەلک لە خواستە سیاسیەکان بۆ خواستە مادی و مەعنەویەکان؟!. کاریگەری "ولاتانی ناوچەکە" لەسەر کوردستانی عێراق! بەهۆکاری ئەوەی "جیۆپۆلۆتیکی کوردستانی عێراق" Kurdistan Iraq Geopolitics ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ لە ژێر کاریگەری هاوکێشە سیاسی و ململانێ سیاسیەکانی ولاتانی ئیقلیمی دایە. یان بە مانایێکی تر دۆخی هەرێم تێکەلکێشە لەگەل "سیاسەتی ئیقلیمی" بەتایبەتیش ئێران و تورکیا [2] . جگە ڵەوەش عێراق دوای سالی 2003 ەوە گۆڕەپانی یەکلاکردنەوەی ململانێیەکانی نێوان "ئێران و دژبەرەکانیەتی"، تاکو ئەم ساتە وەختەش. ئه‌گه‌ر به‌ جۆرێکی تر بلێین ده‌توانین بلێین دۆخی سیاسی "کوردستانی عێراق" بەستراوەتەوە بە سەقامگیری سیاسی و ئابووری و ئەمنی ولاتانی ناوچەکە، لە هەردووک باری پۆزەتیڤ و نێگەتیڤەوە. بۆیە کاتێک باس ڵە پاشەکشەی هەر پڕۆسەیێک بکرێت لە ناوچەکە ئەوە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ کاریگەری دەبێت لەسەر "هەرێمی کوردستان".  ئه‌گه‌ر دۆخی سیاسی "کوردستانی عێراق" Iraqi Kurdistan له‌ پازده‌ سالی ڕابردوودا به‌ وردی دیراسه‌ بکه‌ین ده‌بینین که‌ به‌ چه‌ند قۆناغێك "پرۆسه‌ی سیاسی" له‌ هه‌رێم سال به‌ سالی توشی پاشه‌کشه‌ ده‌بێت، هه‌م له‌ڕووی دیموکراسی، وه‌ هه‌میش له‌ڕووه‌کانی تری ئابووری و کۆمه‌لایه‌تی و فه‌رهه‌نگی. بۆیه‌ لێره‌ پێم باش بوو باس له‌ چه‌ند قۆناغێک بکه‌م که‌ به‌شێکی سه‌ره‌کی و بنه‌ڕه‌تین له‌ "پاشه‌کشه‌ی سیاسی و دیموکراسی" که‌ پێكدێن له‌م قۆناغانه‌ی خواره‌وه‌:‌  قۆناغەکانی پاشەکشەی دیموکراسی! یه‌که‌م. قۆناغی پێش داعش: دوای ڕوخانی "ڕژێمی بەعس" لە نیسانی سالی 2003 دەرفەتێک باش له‌ "کوردستانی عێراق" هاتەپێشەوە کە ده‌سه‌لاتی سیاسی سیاسی هه‌رێم سیستەمێکی سیاسی  باش بێنێته‌ پێشه‌وه‌‌ و قۆناغێکی نوێی سیاسی گه‌شه‌سه‌ندوش بێنێته‌ بوون‌، به‌لام ئه‌مه‌ نه‌ك نه‌توانرا به‌لکو هه‌رچی تایبه‌تش بوو به‌ "چه‌سپاندنی پڕنسیپەکانی مافی مرۆڤ Human Rights و دیموکراسی تەنیا بە دروشمی سەر کاغەز مانەوە". له‌پال ئه‌مه‌شدا هەولێکی بەرچاوی گەورەو کاریگەریی جەماوەریش لە "کوردستان" هەبوو بۆ چەسپاندنی بەشێک لە "پرنسیپەکانی دیموکراسی و مافی مرۆڤ". بەلام هیچیان وەکو پایەی چەسپاوە و "دامەزراوەی نیشتمانی" نەیان توانی خۆیان ڕاگر بکەن، بەڵکو زیاتر دڕوشم بوون به‌ دروشمیش مانه‌وه‌. کابینه‌ یه‌ك له‌ دوای یه‌که‌کانی "حکومه‌تی هه‌رێم" KRG نه‌یان توانی "فه‌زای دیموکراسی ڵە کوردستانی عێراق" گەورە بکه‌ن، جگه‌ له‌وه‌ی نه‌شیان توانی "دامه‌زراوه‌ی نیشمانی" National Institution دروست بکه‌ن، به‌لکو له‌ ململانێی حیزبیدا "په‌رله‌مانیشی داخرا"!!. له‌پال ئه‌وه‌شدا "ده‌سه‌لاتی دادوه‌ری" رۆژ به‌ رۆژ بێ رۆل و کاریگه‌ری کرا تا کار گه‌یشته‌ ئه‌وه‌ی "دادگاکان ببنه‌ شتی شکلی بۆ مه‌رامی حیزبی و بنه‌ماله‌ی و شه‌خصی" [3]. لەپال ئەوەشدا :ململانێ سیاسیەکان" بوونە هۆکارێک کە شتێک دروست نەبێت بەناوی "دامەزراوەی نیشتمانی و دیموکراتی"، له‌م پاشه‌کشیشدا هەم "ئۆپۆزسیۆن" لەسەر بنچینەی کاردانەوە و پەیڕەوکردنی "شەپۆلی پۆپۆلیزمی" نەی توانی چی بکات، وه‌ هەمیش دەسەلاتی نەیتوانی چی بچێنێت و بیکاته‌ پایه‌ی "هێزی نیشتمانی"، له‌ هه‌رێمی کوردستاندا.    دووه‌م. قۆناغی سەردەمی داعش:  پێش "دەرکەوتنی داعش لە مانگی نیسانی 2014 لە سوریا" و پەل هاوێشتن و کۆنتڕۆلکردنی "شاری موصل لە 10 حوزەیرانی هەمان سال" دەرفەتێک زۆر باش هەبوو کە لە ئاستی "عێراق و کوردستان" و ناوچەکەش دۆخێک بێتە پێشەوە بۆ سه‌قامگیری سیاسی، ئه‌منی، ئابووری، کۆمەلایەتی و پێشخستنی کلتوری. بەلام بە پڕاکتیزەکردنی "دەسەلاتی داعش" لە "باکور و بەشێکی ڕۆژئاوای عێراق" و هێرشی ئەم گروپە بۆ سەر "قه‌زای شەنگال و جینۆسیادکردنی ئێزدیەکان" Yazidi Genocide. قۆناغێکی کارەساتبار لە "پاشەکشەی مافی مرۆڤ و بە یەکەوە ژیان لە ناوچەکە دەستیپێکرد". تا کار گەیشتە ئەوەی کە بەشێک لە "شارەزایانی سیاسی و مێژووی" بە "سەردەمی تاریکی" Dark Age ناوی بنێن [4] ئەم دڕندەیەیی داعشیش بووە دەرفەتێک کە "دەسەلاتی سیاسی لە کوردستانی عێراق"، جەبهەی پێشەوەی شەڕ بکاتەوە هەمان جەبهەی دابه‌شکاری "سه‌رده‌می شەڕی ناوەخۆ"، بەتایبەتش لە دابەشکردنی "میحوەرەکانی شه‌ڕ" بەسەر دوو هێزدا.  هێرشەکانی داعش وایکرد یارمەتیێکی زۆر چەک و جبەخانە لە هاوپەیمانی دژە داعش بدات بە هێزەکانی پێشمەرگە، بەلام سەدای هەشتای ئەم چەکانە شاردرانه‌وه‌ بۆ "مەرجەبەکانی حیزب" هەلگیران بۆکاتی پێویست!. تەبعەن هەلگیرانی چەک بۆ کاتی پێویست نەک The Decline Of Democracy پاشەکشەی دیموکراسی نیە، بەلکو خۆ ئامادەکردنە بۆ سڕانەوەی هەموو نەیارەکان ئەگەر پێویستی بەم چەکانە کرد، ئه‌مه‌ش "زه‌نگێکی مه‌ترسیدار ده‌بێت له‌ داهاتوودا". له‌ په‌رتوکی The Decline and Rise of Democracy داڤید ستاڤجی باس له‌وه‌ها کارێك زۆر به‌ ڕوونی ده‌کات کاتێك چه‌ك هه‌لده‌گیرێت، له‌ ده‌ستی گروپ و رێکخراوی ده‌روه‌ی "دامه‌زراوه‌ی نیشتمانی سه‌ربازی"، چ کاره‌ساتێك دروست ده‌کات!. سێیه‌م. قۆناغی دوای داعش: مەبەست لەم قۆناغە بریتیە "لەکۆتایی سالی 2017  تاکو بەهاری سالی 2020"،کە سەرەتایی "پەتای ڤایڕۆسی کۆڕۆنایە لە کوردستانی عێراق". لەگەل لاوازی داعش لە "باکوری عێراق"، بەتایبەتیش "شاری موصل"، هێزە ناوچەیه‌کان و هێزەکانی ناوەخۆی عێراق و هێزە وەکالەتدارەکان کەوتنەخۆ بۆ میراتی دوای داعش [5]، کە بریتی بوو لە بۆشایێکی "جوگرافی و سیاسی"  Political Geography گه‌وره‌. به‌جۆرێك هەموو هێزەکانی عێڕاق بەگشتی پەلەقاژەیان بوو بۆ ئەوەی "فەرزی کارتی سیاسی و سەربازی خۆیان لەناوچەکانی ژێر دەسەلاتی پێشووی داعش بکەن". کوردیش یەکێک بوو لەم هێزانە بوو، بەلام بەبێ "پڕۆژەی ستراتیژی نیشتمانی" National Strategy Project ، بەلکو زیاتر پڕۆژەی شەخصی و بنەمالەی و بازرگانی بوون.  هه‌ر ئەم دۆخەش وایکرد کە شتێک لە گۆڕێ دانەمێنێت بەناوی "دیموکراسیەت و پاراستنی مافی مرۆڤ دوای داعش". له‌ کوردستانیش دۆزی میلەتێک بۆ بەدەستهێنای دەسکەوتی شەخصی و بنەمالەی کرایه‌ قوربانی. له‌م قۆناغه‌دا هۆکارەکان زۆرن بۆ "پاشه‌کشه‌ی سیاسی و دیموکراسی" که‌ بوونە هۆی "ئیفلیج بوونی دیموکراسیەت لە کوردستانی عێراق"، بەلام لە هەمویان زەقتر بریتی بوو لە فەشەلی حوکمڕانی ده‌سه‌لاتی کوردی و تێکدانی نا سەقامگیری سیاسی و کۆمەلایەتی Unstable Political and Social. هەروەها هێنانە پێشەوەی "کارتی ڕیفراندۆم لەسەرەتایی مانگی حوزەیرانی سالی 2017 و ئەنجامدانی لە 25 ئەیلول هەمان سال"، که‌ بوونە هۆی لێکەوتەی زۆر نەگەتیڤ لەسەر "پڕۆسەی سیاسی". هەر ئەم سەرکێشیەش وایکرد کە "شازدیە ئۆکتۆبەری بەدوای دابێت"، ببێتە هۆی لەدەستدانی هەموو دەسکەوتە سیاسیەکانی. ئەمەش بە دەرجە یەک بە زیانی "چەسپاندنی پڕنسیپەکانی دیموکراسی "هەژمار کرا. بەجۆرێک سالی "دوای شازدەی ئۆکتۆبەر" ئەوەی هەبوو لە کلتورێکی بەناو دیموکراسی ئەویش بووە "دوشمێکی بێ ناوەڕۆک"، چونکە مەسەڵەی "دوو ئیدارەی" زیاتر زەق کردەوە. چواره‌م. قۆناغی سەردەمی کۆڕۆنا: "سەردەمی ڤایرۆسی کۆڕۆنا" تەنیا بە پاشەکشەی یەک سێکتەر و کایە دانانرێت، بەلکو بە "پاشەکشەی گەشەی مرۆیی و گەشەپێدانی مرۆیی" دادەنرێت [6]. بە تایبەتیش بۆ مافە سەرەتایەکانی تاک و کۆمەلگاش، بە تایبەتیش لە "ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست" یان بە مانایێکی تر لە "ولاتە تازە پێگەیشتوەکاندا". چونکە لەم ولاتانە سیستەمێکی ژیاری خراپ پەیڕەو دەکرێت، بە تایبەت ئەو کەرتانەی پەیوەندی ڕاستەوخۆیان هەیە بە ژیانی مرۆڤ. "ڤایرۆسی کۆڕۆنا" لە "کوردستانی عێراق" پاشەکشەیێکی گەورە و کاریگەری دروستکرد، بەتایبەتیش لە مەجالی دیموکراسی و ژیاریدا. لە "سەردەمی کۆڕۆنا دوو ئیدارەی زیاتر زەق بویەوە کاتێک خەلکی زۆنی سەوز و زه‌رد نەیان دەتوانی هاتوچۆ بکەن بەشێوەیێکی نۆڕمال بە بیانوی ئەوەی کە شارەکان کەرەنتینە کراون" Quarantine City.، وه‌ هه‌روه‌ها "ڕوداوی زینی وه‌رتێ" له‌ نیسانی سالی 2020 به‌ ته‌واوی په‌رده‌ی لادا له‌سه‌ر پاشه‌کشه‌ی دیموکراسی و پڕۆسه‌ی سیاسی له‌ کوردستانی عێراقدا.  پێنجه‌م. قۆناغی دوای ڤایرۆسی کۆڕۆنا: زۆرێك له‌ توێژینەوەکان ئاماژە بەوە دەکەن "دوای ڤایرۆسی کۆڕۆنا" دۆخی سیاسی، ئابووری، دارایی و کۆمەلایەتی و پەروەردەی تەواو جیاواز دەبێت، چونکە زۆربەی ولاتان تاکو ئێستا نەیتوانیە ڕێگریێک جدی و بنبڕ پێشکەش بکەن بۆ کۆتایی هێنان بە ڤایرۆسەکە. "حکومەتی کوردستانی عێراقیش" KRG لەسەردەمی کۆڕۆنا بە تەواوی ماهیه‌ت و  ڕووی ڕاستقینەی دەرکەوت لە فەشەلێکی گەورە دایه‌. به‌تایبه‌تیش له‌م "وه‌زاره‌تانه‌ی خزمه‌تگوزارین". دۆخی سیاسی و ئازادی ڕادەربرینی "ئێستای هه‌رێمیش" ئاماژەیێکی ڕوونە که‌ دوای کۆڕۆنا ئەوەی ئێستاش هەیە زه‌حمه‌ته‌ بمێنێت، چونکە ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر "خەلکی ئازادیخواز و ڕۆژنامەنوس Journalist و چالاکی مەدەنی سەرکوت دەکرێن و زیندانی دەکرێن"، ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ "پاشه‌کشه‌یێکی مه‌ترسیدار و کاره‌سات بۆ سه‌ر خه‌لکی هه‌رێم" له‌ هه‌موو رویکه‌وه‌ به‌تایبه‌تیش له‌ چه‌سپاندنی پڕنسیپه‌کانی دیموکراسی و فه‌راهه‌م کردنی حوکمی ڕه‌شید. ده‌ره‌نجام: دابه‌شکردنی "نه‌خشه‌ی جوگرافیه‌ی سیاسی رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست" به‌گشتی و ده‌وله‌ت نه‌ته‌وه‌کانی ناوچه‌که‌ به‌تایبه‌ت فاکته‌ری سه‌ره‌کی نه‌ چه‌سپاندنی پایه‌کانی "پڕنسیپی دیموکراسیه‌". "جیۆپۆلۆتیکی کوردستانی عێراق" ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ ولاتانی هه‌رێمی به‌تایبه‌تیش "تورکیا و کۆماری ئیسلامی ئێران".  بنه‌مای سه‌ره‌کی مانه‌وه‌ی "هه‌رێم بریتیه‌ له‌ چه‌سپاندنی سیسته‌مێکی سیاسی دیموکراته"‌. پێش هاتنی داعش سه‌رده‌مێكی نه‌وازه‌ بوو بۆ "کوردستانی عێراق" که‌ "دامه‌زراوه‌ی نیشمانی" بۆ پێشخستنی پڕۆسه‌ی سیاسی بکرێته‌ دیفاکتۆ و پایه‌ی "هێزی جیۆستراتیژی هه‌رێمی کوردستان".  داعش فاکته‌رێکی سه‌ره‌کی بوو له‌ "پاشه‌کشه‌کردنی مافی مرۆڤ و دیموکراسیه‌ت له‌ عێراق و هه‌رێمیش به‌ تایبه‌تی"، دوای "کۆتایی داعشیش" ته‌نیا کار و جوله‌ی سیاسی له‌سه‌ر بنچینه‌ی "پڕۆژه‌ی شه‌خصی و بنه‌ماله‌ی و حیزبی" کرا، نه‌ك پڕۆژه‌ی  "ستراتیژی نیشتمانی دوورمه‌ودا" به‌ ئاراسته‌ی بنیاتانی "پڕۆژه‌ی نیشتمانسازی".  "ڤایرۆسی کۆڕۆنا Covid19 به‌ فاکته‌رێکی سه‌ره‌کی و گورچکبڕ داده‌نرێت له‌ پاشه‌کشه‌ی مافه‌ دیموکراتیه‌کانی مرۆڤ له‌سه‌ر ئاستی دونیادا"، به‌ تایبه‌تیش "ولاتانی رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست". هه‌روه‌ها "له‌ ناوه‌ڕاستی سالی 2020 تاکو ئه‌م ساته‌ وه‌خته‌ ڕۆژ به‌ ڕۆژ پاشه‌کشه‌ی سیاسی و دیموکراسی و مافی مرۆڤ له‌ کوردستانی عێراق روو له‌ زیاد بوون ده‌کات" به‌ ئاڕاسته‌یێکی مه‌ترسیدار له‌سه‌ر ژیانی خه‌لکی "ئازادیخواز و رۆژنامه‌نوسان" و که‌سانی سه‌ربه‌خۆ.  سه‌رچاوه‌کان:  [1] Https://Www.Dw.Com/Ar/%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A-%D9%84%D9%85-  [2] Http://Journal.Iag.Ir/Article_55760.Html?Lang=En [3]Https://Www.Jstor.Org/Stable/Pdf/45084301.Pdf?Refreqid=Excelsior%3Ac8c68f26474d7262dbcba342db3efa31   Https://Www.Bayancenter.Org/En/Wp-Content/Uploads/2016/06/232615.Pdf[4]  Https://Www.Wilsoncenter.Org/Article/Timeline-The-Rise-Spread-And-Fall-The-Islamic-State[5]   [6]  Https://Www.Chathamhouse.Org/2020/05/Why-Democracies-Do-Better-Surviving-Pandemics?Gclid=Eaiaiqobchmi69d1nq3v8aiv1u3tch0ltqvmeaayasaaegizhpd_Bwe  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت تەنیا دوو رۆژ ماوە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا، دوو كاندید ركابەرێتی بەشار ئەسەد دەكەن، كورد‌و لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی دەرەوە بایكۆتى هەڵبژاردنیان كردووە، چین‌و روسیا‌و ئێران پشتیوانی هەڵبژاردنەكە دەكەن، ئەمریكا‌و وڵاتانی خۆرئاوا دژن، زانیاری زیاتر لەبارەی هەڵبژاردنەكە‌و هەڵوێستی كورد لەم راپۆرتەدا.   هەڵبژاردن یان شانۆگەریی ؟ رۆژی چوارشەممەی ئەم هەفتەیە قۆناغی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە سوریا بەڕێوەدەچێت، هەڵبژاردنێك كە رژێمی بەشار ئەسەد‌و ئەوانەی لەسەر ئاستی ناوخۆو دەرەوە پشتیوانی دەكەن، وەكو هەڵبژاردنێكی دیموكراتیانە ناوی دەبەن‌و لەبەرامبەردا نەیارانی ناوخۆ‌و دەرەوە وەكو شانۆگەرییەك ناوی دەبەن، كە ئەنجامەكەی هەر لەسەرەتاوە لەبەرژەوەندی بەشار ئەسەد یەكلابوەتەوە.  رۆژی 20ی ئەم مانگە، باڵیۆزخانەكانی سوریا لە وڵاتان، دەرگای خۆیان بەڕووی ئەو هاوڵاتییە سوریانەدا كردەوە كە دەیانەوێت بەشداری پرۆسەی دەنگدان بكەن، ئەمە دەنگدانی دەرەوە بوو، رۆژی چوار شەممە دەنگدان لەناوخۆی وڵات دەستپێدەكات. رۆژی 18ی نیسانی رابردوو، ئەنجومەنی گەلی سوریا (پەرلەمان) لە دانیشتنێكی نائاسایدا، دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كردەوە، (حەمودە یوسف سەباغ) سەرۆكی ئەنجومەنەكە داوای لەو كەسانە كرد كە دەیانەوێت خۆیان كاندید بكەن، داوای خۆكاندیدكردنیان پێشكەشی دادگای باڵای دەستوری سوریا بكەن، دوای (10) رۆژ لەم قسەیە، سەرۆكی پەرلەمانی سوریا دەركەوتەوە‌و رایگەیاند، ژمارەی ئەوانەی كە داوای خۆكاندیدكردنیان پێشكەش كردووە گەیشتوەتە (51) كەس، دوای تەماشاكردنی ناوی كاندیدەكان، هەموویان دورخرانەوە‌و تەنیا (2) كەسیان وەكو ركابەری بەشار ئەسەدی سەرۆكی وڵات كاندیدبونیان پەسەندكرا، ئەم دوو كەسەش بەقسەی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان، هیچ چانسێكی سەركەوتنیان لەبەرامبەر بەشار ئەسەددا نییە‌و بەقسەی ئەوان بەشداری شانۆگەرییەكەیان پێكراوە.  ركابەرەكانی ئەسەد كێن ؟ ئەو دوو كەسەی كە دادگای باڵای سوریا كاندیدبونیان وەكو ركابەر لەبەرامبەر بەشار ئەسەد بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی پەسەند كردووە، بریتین لە هەریەكە لە (عەبدوڵا سەلوم عەبدوڵا)‌و (مەحمود ئەحمەد مەرعی)یە. عەبدوڵا سەلوم لەدایكبووی ساڵی 1956ی شاری (ئەعزاز)ە لە پارێزگای حەلەب‌و بڕوانامەی لە بواری یاسادا هەیە‌و سەربە یەكێك لە حزبەكانی "بەرەی نیشتمانی پێشكەوتنخوازە"، بەڵام خۆی بەناوی ئەم بەرەیەوە كاندید نەكردووە، ئەم پیاوە پێشتر ئەندامی پەرلەمانی سوریا بووە‌و لەماوەی ساڵانی 2016 بۆ 2020 وەزیری دەوڵەت بووە بۆ كاروباری پەرلەمان.  (مەحمود مەرعی)یش، لەدایكبووی ساڵی 1957 لەناوچەی ریفی دیمەشق، بڕوانامەی بواری یاسای هەیە‌و یەكێك بووە لە دامەزرێنەرانی "دەستەی كاری دیموكراتی نیشتمانی"‌و لە 2014دا بووە بە ئەمینداری گشتی ئەم رێكخراوە، لە ساڵی 2016دا بووە بە ئەمینداری گشتی "بەرەی دیموكراتی سوریا" كە لە كۆمەڵێك هێزو قەوارەی سیاسی سوریا پێكدەهات‌و هەندێكیان مۆڵەتی فەرمی كاركردنیان لەلایەن رژێمەوە وەرگرتبوو، مەرعی هاوكات سەرۆكی رێكخراوی عەرەبی سوریایە بۆ مافەكانی مرۆڤ‌و یەكێكە لە كەسایەتییە ئۆپۆزسیۆنەكانی ناوخۆی سوریا، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی دەرەوە دەڵێن پەسەندكردنی كاندیدبوونی مەرعی لەلایەن رژێمەوە بۆ شەرمەزاركردنی ئۆپۆزسیۆنی دەرەوەیە كە بایكۆتی هەڵبژاردنەكەیان كردووە، چونكە بەوتەی ئەوان مەرعی لەم هەڵبژاردنەدا دەنگ ناهێنێت. كورد بەشداری ناكات  مشتومڕی زۆر هەبوو لەبارەی ئەوەی ئایا رۆژئاوای كوردستان‌و ئەو ناوچانەی كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان بەشداری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا دەكەن یاخود نا ؟ فەیسەڵ میقداد وەزیری دەرەوەی سوریا ئەم مشتومڕانەی یەكلاكردەوە، كاتێك لە پەراوێزی رادەستكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنی دەرەوە بە لیژنەی باڵای دادوەری هەڵبژاردنەكان، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند:" هێزەكانی سوریای دیموكرات رێگری لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دەكەن لە ناوچەكانی باكوری خۆرهەڵاتی سوریا". وەزیری دەرەوەی سوریا بە پلارەوە وتی:" خۆی ناو ناوە هێزەكانی سوریای دیموكرات، كەچی رێگری لە هاوڵاتیانی سوریا دەكات مافی دیموكراتیانەی خۆیان لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا پەیڕەو بكەن".  دوای ئەم قسانەی وەزیری دەرەوەی سوریا، ئەنجومەنی سوریای دیموكرات "مەسەدە" كە باڵی سیاسی هێزەكانی سوریای دیموكرات "هەسەدە"یە، بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە‌و ئاماژەی بەوەكرد، ئەوان چەندینجار رایانگەیاندووە كە پابەند نین بە هیچ هەڵبژاردنێكەوە كە ئامانجی هاوڵاتیانی سوریا لە ژیان‌و ماف‌و ئامادەگی سیاسییان بەدی نەهێنێت‌و بەشێك نابن لە هیچ هەڵبژاردنێك كە پێچەوانەی رۆحی بڕیاری (2254)ی نێودەوڵەتی بێت.  بڕیاری (2254) بڕیارێكە كە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بەكۆی دەنگ لە ساڵی 2015 دەریكردووە، بەپێی ئەم بڕیارە دەبێت لایەنە شەڕكەرو ناكۆكەكانی سوریا ئاگربەست رابگەیەنن‌و بگەنە چارەسەرێكی سیاسی بۆ قەیرانی سوریا، بەپێی بڕیارەكە دەبێت دەستورێكی نوێ بۆ سوریا بنوسرێتەوە‌و لەسەر بنەمای ئەو دەستورە هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت، بەجۆرێك نەیارەكانی بەشار ئەسەدیش بتوانن بەشێوەیەكی ئازادانە خۆیان بۆ هەڵبژاردن كاندید بكەن، ئەمەش ئەو كارەیە كە تائێستا نەكراوە. ئەنجومەنی سوریای دیموكرات كە كۆنترۆڵی ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستانی بەدەستەوەیە، لەبەیاننامەكەیدا باسی لەوەكردووە، سەرباری ئەوەی هەوڵیداوە دانوستان لەگەڵ دەسەڵاتدا بكات لە دیمەشق لەپێناو بەدیهێنانی پێشكەوتنێك كە بتوانرێت رێڕەوی سیاسی لەسەر بنیادبنرێت، بەڵام ئەو هەوڵەی بە ئاكام نەگەیشتووە، دیمەشق كۆسپ بۆ هەموو رێككەوتنێك‌و بەردەوامبوونی دیدارەكان دروست دەكات‌و دەیەوێت روانگەی خۆی بسەپێنێت. ئەنجومەنی سوریای دیموكرات بە كورتی دەڵێ:" ئێمە بەشێك نابین لە هیچ پرۆسەیەكی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‌و بەشداری تێدا ناكەین، چونكە بەگوێرەی بڕیاری نێودەوڵەتی هیچ هەڵبژاردنێك لە ئارادا نییە بەر لە چارەسەری سیاسی‌و ئازادكردنی دەستگیركراوان‌و گەڕانەوەی ئاوارەكان‌و دانانی بنەمایەكی سیاسی نوێ كە ستەمكاری تێدا نەبێت‌و هێزێكی سیاسی باڵادەست نەبێت‌و كەشوهەوایەكی دیموكراتیانەی فرەیی فەراهەم بكرێت‌و دان بە مافی پێكهاتەكانی سوریادا بنرێت بەبێ پەراوێزخستن‌و هەڵاواردن".  ئەمە یەكەمجار نییە ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان بایكۆتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‌و پەرلەمانی سوریا دەكەن، بەدرێژایی ئەو ساڵانەی كە سوریا لەناو شەڕی ناوخۆیی‌و قەیراندا بووە، هەڵبژاردنەكانی رژێمی سوریا تەنیا لەو ناوچانەی رۆژئاوای كوردستان بەڕێوەچوون كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سەربە رژێم بوون، لەوانە چەند ناوچەیەكی حەسەكە‌و قامیشلۆ.  شەرعیەت لەنێوان بەرەی یارو نەیاردا لەسەر ئاستی ناوچەیی‌و نێودەوڵەتی، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا، دوو بەرەی دژ بەیەكی دروستكردووە، چین‌و روسیا‌و ئێران پاڵپشتی هەڵبژاردنەكە دەكەن، ئەمریكا‌و وڵاتانی خۆرئاوا دژی هەڵبژاردنەكەن‌و بە ناشەرعی ناوی دەبەن.  كوردو ئۆپۆزسیۆنی سوریا‌و وڵاتانی خۆرئاوا بەهانەیان بۆ رەتكردنەوەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا ئەوەیە، هەڵبژاردنەكە بەپێی مەرجەكانی بڕیاری (2254)ی ئەنجومەنی ئاسایش بەڕێوەناچێت، سەرباری ئەمە هەڵبژاردنەكە لە ژینگەیەكی ئارام‌و بێلایەنانەدا بەڕێوەناچێت‌و (13 ملیۆن) هاوڵاتی سوریا ئاوارەی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی توركیا‌و ناوچە كوردییەكاندا‌و بەشداری پرۆسەكە ناكەن، لەپاڵ ئەمانەشدا كەسانی ئۆپۆزسیۆن كە لە دەرەوەی وڵات دەژین لە پرۆسەی خۆكاندیدكردن دورخراونەتەوە. لەبەرامبەردا رژێمی سوریا‌و ئەو وڵاتانەی پاڵپشتی لێ دەكەن دەڵێن، هەڵبژاردنەكە بەگوێرەی دەستور بەڕێوەدەچێت، دەستورێك كە ساڵی 2012 پەسەندكراوە‌و بەهۆی ئەو بارودۆخەی كە دەستورەكەی تێدا پەسەندكراوە، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی سوریا بە "دەستورێكی ناشەرعی" ناوی دەبەن، بەدیاریكراویش قسەیان لەسەر پرۆسەی راپرسی گشتی لەسەر دەستورەكە‌و گونجاندنی لەگەڵ خواستەكانی بەشار ئەسەدی سەرۆكی ئێستای وڵات هەیە.  رۆژی 21ی ئەم مانگە، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی فەڕەنسا وتی:" هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا پوچەڵە‌و هیچ شەرعیەتێكی نییە"، رۆژێك دواتر بەرپرسانی دیمەشق وەڵامیاندایەوە‌و وتیان:" ئەگەر هەڵبژاردنێكی ناشەرعییە، چۆن رێگەتانداوە هەڵبژاردنەكە لە باڵیۆزخانەی سوریا لە پاریس بەڕێوەبچێت؟!".     

درەو: سكای نیوز هەرزوو ناوی چەندین كارەكتەری سیاسی بلاوكرایەوە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق، بەڵام بە ووتەی شارەزایانی بواری سیاسی پێدەچێت مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ئێستا كاندیدی پێكهاتن و تەسویە بێت،  چەند هاوپەیمانێتیەكی بەهێز دەركەوتوون و یەكلاكردنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیرانی داهاتوویان دەكەوێتە دەست،  نوری ماڵكی سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا، یەكێكە لەو كارەكتەرە بەهێزانەی باس لە گەڕانەوەی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق دەكات. ‎وا بڕیارە لە (١٠)ی مانگی ئۆكتۆبەری داهاتوودا هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێشوەختە لە عێراق ئەنجام بدرێت، ئەمەش وەك وەڵامدانەوەیەك بۆ داواكاریەكانی ئەو ناڕەزایەتیە جەماوەریەی لە ساڵی 2019 سەریهەڵدا. ‎هەندێك لە حیزبە سیاسیەكان ناوی كاندیدەكانیان ئاشكرا كرد، هەندێكی دیكەیان تا ئێستا ئاشكرایان نەكردووە بەو هیوایەی لە كاتێكی گونجاوتردا بڵاوی بكەنەوە، لە دانوستانە فەرمیەكاندا. ‎ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا بە. سەرۆكایەتی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عێراق نوری مالیكی هەر خۆییان كاندید كردووە بۆ پۆسی سەرۆك وەزیرانی داهاتوو ئەگەر دەنگی پێویست بەدەستبهێنن، لەمبارەیەشەوە پەرلەمانتاری ئیئتیلافەكە گاتع ركابی لە لێدوانێكی ڕۆژنامەنوسیدا ڕایگەیاند كە ” نوری مالیكی سەرۆكی ئیئتیلافەكەمان كاندیدمانە بۆ سەرۆكایەتی حكومەت ئەگەر ئەو پۆستەمان بەدەستهێنا، چونكە ئێمە دەمانەوێت خزمەتی هاوڵاتیان بكەین بەبێ گوێدانە ئەوەی ئەو پۆستە بەدەستبهێنن یان نا”. ‎عەلی بیدەری شرۆڤەوانی سیاسی وای دەبینێت كە ” قسەكردن لەسەر سەرۆكایەتی وەزیران بەندە بە. بارودۆخی سیاسی قۆناغی دوای هەڵبژاردن وئەنجامەكانی، بەڵام خستنەڕووی هەندێك ناو  وناونیشان لەلایەن هەندێك لە كوتلەكانەوە بۆ ئەوەیە كە جەماوەر وحیزبەكانی دیكە وا هەست بكەن كە ئەمان هێز وتوانایان هەیە بۆ ڕكابەری كردن وپێكهێنانی حكومەت وبوون بە گەورەترین كوتلە، ئەمەش ڕێگەیەكە بۆ كۆكردنەوە وجۆشدانی جەماوەرەكەیان وپتەوكردنی پێگەی خۆیان لە هەڵبژاردنەكاندا”. ‎عەلی بیدەر ئاماژە بەوەش دەكات كە ” چانسەكانی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ئێستا زۆر بەهێز نیە بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پۆستە، بەڵام دەشێت ببێت بە كاندیدی تەسویە وپێكهاتن، وەك چۆن. لە پارساڵی 2020 بۆ یەكەم جار وا دەستنیشانكرا بۆ ئەو پۆستە سەرەڕای ئاڵنگاریەكانی بەردەم ئەم ڕێگەیە كە دیارترینیان. پەیوەندیە ناسازەكانی بوو لەگەڵ میلیشیا وگروپە چەكدارەكاندا، جگە لەوەی كە كەسێكی خوازراو نەبوو لەلای كوتلە كوردی وسوننی وهەندێك لە پێكهاتەكانی دیكەوە.  ‎حیزبە تەنهاكان ‎بەشێكی زۆری كوتلە شیعیەكان بە تەنها بەشداری لەم هەڵبژاردنە پێشوەختەدا دەكەن، كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكانیش لە عێراق هەریەك لە هاوپەیمانێتی فەتح بە سەرۆكایەتی هادی عامری، وهاوپەیمانێتی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی، وكوتلەی سەدری سەر بە موقتەدا سەدر كە ڕابەری ڕەوتی سەدرە، پەسەند كردووە. ‎هەردوو هاوپەیمانێتی ”تەقەدوم” بە سەرۆكایەتی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی ئێستای پەرلەمانی عێراق وهاوپەیمانێتی ”عەزم” بە سەرۆكایەتی سەرمایەدار وبازرگان خەمیس خەنجەر، لە دیارترین هاوپەیمانێتیەكانی ناوچە سوننیەكانن. ‎ڕەوتی سەدر بە هیوای بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆكی حكومەتە بۆ خولی داهاتوو، بۆ ئەمەش كۆمەڵێك مەرجی قورس وتوندی خستۆتە بەردەم خوازیارانی خۆكاندید كردنن لە ڕەوتەكەدا، كە هەندێك لە ڕاپۆرتە ڕۆژنامەنوسیەكان باسیان لە چەند ناوێك كردووە كە ئەگەری كاندید بوونیان. هەیە بۆ ئەو پۆستە لەلایەن ئەم ڕەوتەوە. ‎موقتەدا سەدر لە تێچێنێكیدا لە هەژماری خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر دەڵێت :”ئەگەر مام لەژیاندا ئەوا بە ووردی ولە نزیكەوە چاودێری ڕوداوەكان دەكەم، ئەگەر زانیم هەڵبژاردنەكان زۆرینەیەكی سەدری لێدەكەوێتەوە لە ئەنجومەنی نوێنەراندا وبەمەش پۆستی سەرك وەزیران بەدەستدەهێنرێت، ئەوا دەتوانم هاوكاری وكۆمەكیان بكەم بەو شێوەیەی كە بەڵێنمانداوە بەیەكەوە پرۆژەی چاكسازی لە ناوخۆدا تەواو بكەین وبە ئەنجامی بگەیەنین، ئەوا بڕیاری بەشداری كردن لە هەڵبژاردنەكاندا دەدەم”. ‎لەم دواییانەدا سەرچوەیەكی نزیك لە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ئێستا ڕایگەیاند كە ناوبراو بەشداری ناكات لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییە پێشوەختەكەی عێراقدا كە بڕیارە لە (١٠)ی مانگی ئۆكتۆبەری داهاتوودا ئەنجام بدرێت. ‎گەمەی ژمارەكان گونجاو نیە ‎وێڕای كشانەوەی كازمی لە بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاندا بەڵام ناوەندە سیاسیەكانی عێراق هەر ناوی دەهێنن وەك كاندیدێك بۆ دووەم خولی سەرۆك وەزیران ئەمەش لەسای مانەوەی ئەو بارودۆخەی كە حكومەتەكەی ئەوی لێبەرهەمهات، كە ئەمەش لێكەوتەی ناڕەزایەتیە جەماوەریەكان بوو، لەگەڵ پاشەكشەی ڕێژەی ڕۆڵی دەستوەردانی ئێران لە ناوخۆی عێراق وخۆسەپاندنی خۆپیشاندانەكان وەك فاكتەرێكی دی لە مەسەلەی پێكهێنانی حكومەت ودیاریكردنی سەرۆكی حكومەت وئەو مەرجانەی كە پێویستە لەو سەرۆكەدا هەبێت. ‎چاودێرە عێراقیەكان ئاماژە بەوەش دەدون كە هەر لە سایەی ئەو پەرت پەرتبوونەی نێوان حیزب ولایەنە سیاسیەكان  وبەشداریكردنی زۆرینەیانلە هەڵبژاردنەكاندا بە تەنها، كاری پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو وپێشكەشكردنی كاندیدێك لەلایەن ئەو حیزبانەوە زۆر قورس دەبێت بە تایبەتی ئەگەر ئەنجامی ئەو حیزب ولایەنانە لە هەڵبژاردنەكاندا نزیك بن لە یەكەوە، كەئەمەش پاڵنەرێك دەبێت بە ئاراستەی دیاریكردنی كاندیدێك بۆ تەسویە وپێكهاتن  ‎لەمبارەیەشەوە سەرمەد تائیی شارەزا لە بارودۆخی سیاسی عێراق دەڵێت  :”پۆستی سەرۆك وەزیرانی لە عێراقدا پێشتر لە ڕێگەی گەمەی ژمارەكانەوە دیاری دەكرا، بەڵام ناڕەزایەتیە جەماوەریەكان ئەم هاوكێشەیەی هەڵوەشاندكاتێك حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی خست، ئەوكات سەرۆك كۆمار سێ كاندیدی فەرمی وچواری تری نافەرمی ڕەتكردەوەكە لە ڕێگەی گەمەی ژمارەكانەوە دیاری كرابوون لەلایەن ئەوكوتلانەی زۆرترین كورسیان هەبوو لە پەرلەماندا، بەڵام خۆپیشاندانەكان وڕێساكانی تشرین ئەو ڕێگەیەیان لەباربرد وبە نەگونجاویان دانا. ‎هەروەها تائیی لە لێدوانێكیدا بۆ ”سكای نیوزی عەرەبی” ئاماژەی دا بەوەی كە ”هەڵبژاردنە نوێیەكان ژمارەی نوێی لێدەكەوێتەوە بە دوو شێوە : ‎یەكەمیان: گەل ڕازی دەكات، ئەگەر بە شێوازی گونجاو ئەنجام بدرێت ولە بارودۆخی گونجاودا بێت. ‎دووەمیان  : ئەگەر بەپێی مەرجەكانی هێزە چەكدارەكان بكرێت، كە نازانین چۆن چەند پشكێكیان لە هەڵبژاردنەكانی ڕابردوودا بەركەوت، ولەم كاتەدا زمانی ژمارەكان قبوڵ ناكرێت وڕەت دەكرێتەوە، وهیچ حكومەتێكی لێ بەرهەم نایەت، بەڵكو حكومەتی داهاتوو بەپێی ئەو ڕێسایانە دەبێت كە گەل دەیخوازێت ولە خۆپیشاندانەكاندا دەریبڕیووە”.