راپۆرتی: درەو كۆمپانیای كار كە شێخ باز خاوەنێتی بە فەرمی دەستبەكاربووە بۆ ئەوەی غازی سوری سلێمانی لە رێگەی بۆریەوە بگوازێتەوە بۆ توركیا، یەكێتی رێگریكردووە، هەفتەی پێشووی دوو بەرپرسی باڵای یەكێتی چونە توركیا، یەكێك لە تەوەرەكان باسی غازەكە بووە، مەسرور بارزانی بە پاڵپشتی غازی زۆنی سەوز دەڵێت لە ماوەیەكی نزیكدا هەرێمی كوردستان دەبێتە هەناردەكاری غاز بۆ توركیا و وڵاتانی ئەورورپا، بەڵام عێراق و ئێران و روسیا لەم دۆخە ئاڵۆزەی ناوچەكەو جیهاندا نایانەوێت هەرێم بیچێتە ناو كێشمەكێشمە جیهانی و هەرێمایەتیەكانی بواری وزەوە، ئەمەش یەكێتی خستوەتە دۆخێكی هەستیارەوە، ووردەكاریەكەی لەم راپۆرتەدایە.. یەكێتی و غاز  كۆمپانیای كار هەوڵیدا دەستبەكار بێت، بۆری درووست بكات بۆ هەناردەی غازی ناوچەی سلێمانی بەرەو توركیا، حكومەتی هەرێم لە رێگەی ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێمەوە نوسراوی ئاراستەی یەكە ئیداری و ئەمنیەكانی سلێمانی كرد بۆ كارئاسانی، بەڵام بەرپرسانی یەكێتی ئەم كارەی كۆمپانیای كار گروپیان راگرت. بە پێی بەدواچونەكانی (درەو) گرێبەست كراوە بۆ هەناردەكردنی غازی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا ئەركی راكێشانی بۆری غازی هەرێمی كوردستان سپێردراوە بە كۆمپانیای (كار گروپ) كار گروپ لە هەوڵی دەستبەكاركردندا بووەو دەستبە درووستكردنی بۆری غاز بكات لە ناوچەی سلێمانیەوە بۆ توركیا، هەر زوو وا لێكدرایەوە موشەكەكانی ئێران كە ئاراستەی ماڵی شێخ باز خاوەنی كۆمپانیای كار گرووپ كرا بەمەست لێی لێدان بوو لە پرۆژەی غازی هەرێم بۆ توركیا و بازاڕی جیهان، چونكە ئەو پرۆژەیە رەهەندێكی نێودەوڵەتی هەیەو كاریگەری لەسەر بازاڕی وزەی جیهانی دەكات بەتایبەت روسیا و ئێران، هەربۆیە شێخ باز زوو رایگەیاند كە غازی هەرێم تەنیا بەشی ناوخۆیی دەكات و بەشی هەناردەكردن ناكات. رێگریەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بۆ هەناردەكردنی غازی ژێر دەسەڵاتەكەی تەنیا پەیوەست نیە بەوەی كە نایەوێت غازیش هاوشێوەی نەوت رادەستی پارتی و توركیا بكات، بەڵكو رەهەندێكی عێراقی و هەرێمایەتی هەیەو نەك هەر عێراق بگرە ئێران و روسیاش رازی نین غازی هەرێم لەم بارودۆخە ئاڵۆزەدا ببێتە جێگرەوەی غازی ئێران و روسیا. پێنج شەممەی رابردوو وەفدێكی باڵای یەكێتی سەردانی توركیایانكردووەو لەگەڵ پرسی ئەمنی و ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و یەكێتی، پرسی غازی هەرێمی كوردستانیش بەشێك بووە لە گفتوگۆكانیان، بەڵام یەكێتی نەچووەتە ژێر باری هەناردەی غازی سنورەكەی بۆ توركیا.    غازەكەی مەسرور بارزانی مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان له‌ (كۆڕبه‌ندی جیهانیی وزه‌) لە وڵاتی ئیمارات لە 28/3/2022، وتارێکی دورو درێژی پێشکەشکردو لە بەشێکی وتارەکەیدا ئاماژەی بەوەدا؛ "بۆ هەرێمێك کە لە رۆژێکدا نیو ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت و هەناردەی دەکات، هەروەها نزیکەی نیو ملیار پێ سێجای گاز بەرهەمدهێنێت لە رۆژێکدا و له‌گەڵ بوونی ویست بۆ بەرەوپێشبردنی هەردووکیان". زیاتر لەوەش وتی؛ "ئێمە دەرفەتێکی گەورەمان هەیە بۆ دابینکردنی وزە بۆ بازاڕی ناوخۆ و جیهانی و سوورین لەسەر ئه‌وه‌ی کوردستان بكه‌ینه‌ سەنتەرێکی وزە لە ناوچەکەدا". لە درێژەی وتارەکەیدا ئاماژەی بەوەش دا؛ "بەمدواییە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا خواستی خۆی دەربڕی لە کەرتی گازی ئێمە و پشتگیری ماددیان پێشکەش كرد، وه‌ك بەشێک لە هەوڵەکان بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنانی گاز. دەزانم ئەمڕۆ هەندێك لە هاوبەشەکانی ئێمە، کە لێرەن، پێشتر گفتوگۆیان لەگەڵ حکومەتەکەمان و دەسه‌ڵاتە خۆجێییەکان کردووە بۆ پڕکردنەوەی هەندێك لە کێشە و بۆشاییە کاتییەکان". تیشکی خستە سەر ئەوەش؛ "ئێمە لە داهاتوویەکی نزیکدا دەبین بە هەناردەکاری گاز بۆ بەشەکانی دیکەی عێراق، تورکیا و ئەوروپا و پێداویستی ئاسایشی وزەی ئەوان دابین دەکەین، ئێستا توانای هەناردەکردنی نەوتمان هەیە، کە رۆڵێکی گرنگی ئابووری لە ئاراستەی ژیانمان دەبینێت و هاوکات رۆڵی گرنگیش لە دابینکردنی وزە بۆ هاوبەشەکانمان هەیە، بڕێکی زۆری یەدەگی نەوت و گازمان لە هەرێمەکەمان هەیە". ئەمە لە کاتێکدایە لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا گەورەترین بازرگانی نەوتی لە هەرێمی کوردستان (شێخ باز كەریم)، خاوەنی کۆمپانیای (كارگروپ) ڕایگەیاندبوو کە "غازی کوردستان ئەوەندە زۆر نیەو زیاد نیە لە پێداویستی ناوخۆ تا هەناردەی دەرەوە بکرێ" لەم ڕاپۆرتەدا بەدوای ئەوەوە دەبین کە ئایا هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەوەندە گازی سروشتی هەیە تا بتوانێت هەناردەی بکات؟ دیارترین ئاستەنگ و لەمپەرەکانی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی چین؟ یەکەم: یەدەگی  غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان بەخێراییەکی زۆر توانی گەشە بە کەرتی نەوتی هەرێم بدات و وەبەرهێنانی گەورەی تێدا بکات و قۆناغە یاساییەکە ببڕێت و سەرنجی کومپانیایەکی زۆری بیانی ڕابکێشێت بۆ کاری گەڕان و پشکنین و هەڵکەندن و دەرهێنان و وەبازاڕخستن و فرۆشتنی. بەڵام سەرباری ئەوەی گرنگی غازی هەرێمی کوردستان هیچی کەمتر نییە لە نەوت کەچی وەک پێویست نەیتوانیوە یاخو نەیویستووە پەرە بەو بوارە بدات، لە کاتێکدا بەشێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن هەرێمی کوردستان خاوەنی (3%)ی یەدەگی غازی جیهانە، یەدەگی غازەکەی بە 100-200 ترلیۆن پێ سێجا مەزەندە دەکرێت کە دەکاتە نزیکەی (2.8 - 5.7) ترلیۆن مەتر سێجا، کە بەشی زۆری لە ناوەڕاست و باشوری هەرێمی کوردستان چڕ بووەتەوە، گەورەترین و دیارترینیان کێڵگەکانی غازی (خورمەڵە و کۆرمۆر)ە.  ئاماری جیاواز بەردەستن کە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەو غازە زۆرەیە، بۆ نمونە بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی پەیمانگای ئۆکسفۆرد بۆ لێکۆڵینەوەی وزە، لە ژێر ناوی (Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics) کە (Robin Mills) نوسیویەتی و لە مانگی 1ی ساڵی 2016 بڵاوی کردووەتەوە، ئاماژەی بە قەبارەو بەشێک کێڵگەکانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان داوە (بڕوانە چارتی ژمارە (1))   چارتی ژمارە (1) تێبینی: 1 مەتر سێجا = 35.3147 پێ سێجا هاوکات بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی دەستەی ڕوپێوی جیۆلۆجی ئەمریکی (United States Geological Survey) هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاتر لە (60) ترلیۆن پێ سێجا غازی سروشتییە. هەروەها (تۆنی هیوارد) سەرۆکی کۆمپانیای (Genel energy) تورکی لە ساڵی ٢٠١٥ ڕایگەیاند مەزەندە دەکرێت هەرێمی کوردستان خاوەنی (5) ترلیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی بێت کە نزیکەی (١٧٧) ترلیۆن پێ سێجایە.  ئەم ڕێژیە لە یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان زیاترە لەو ڕێژەیەی بەشێک لە وڵاتانی گەورە وەبەرهێن کە غازی یەکێتی ئەوروپا دابین دەکەن زیاتر بێت، بۆ نمونە (نەرویج ٦١، لیبیا ٥١، ئازەربایجان ٤٧، هۆڵندا ٢٣) ترلیۆن پێ سێجا یەدەگی غازیان هەیە بەپێی داتاکانی ساڵی ٢٠١٧. بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیای دانا غازی ئیماراتی لە ساڵی ٢٠١٥، یەدەگی غازی سروشتی تەنها لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) بە (٧٥) ترلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت. بە گوێرەی (ڕاپۆرتەکانی وزەی ئەمەریکی) و (Gaffney Cline Associates) یەدەکی سەلمێنراوی غازی هەرێمی کوردستانی عێراق (۲٥ تریلیۆن) پێ سێجایە، هەروەها یەدەکی غازی نەسەلمێنراو دەخەمڵێنن بە (۲۰۰) تریلیۆن پێ سێجا.  هەروەها بە گوێرەی پێشبینییەکانی ڕێکخراوی وزەی جیهانی (IEA)، هەرێمی کوردستان لە توانایدایە تا ساڵی ٢٠٣٥ بە قەبارەی (٢٩)ملیار مەتر سێجا ساڵانە وەبەرهێنانی خۆی لە کەرتی غاز پەرە پێبدات، توانای خۆی (١٤%) بەرزبکاتەوە لە دەکاتە (٤)ملیار مەتر سێجای ساڵانە.  هەموو ئەم ئامارانە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن، کەهەرێمی کوردستان قەبارەیەکی گەورەی غازی سروشتی هەیەو شایەنی ئەوەیە پشتی پێ ببەسترێت. کەواتە پشت بەست بەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن سەرچاوەیەکی بێشومارە لە غازی سروشتی لە تەک نەوتدا، ئەو یەدەگەی لە نەوت هەیەتی بە (45 ملیار) بەرمیل نەوت دەخەملێنرێت، هاوکات خاوەن (5.7 ترلیۆن) مەتر سێجا یەدەگە لە گازی سروشتی کە سەرچاوەیەکی گرنگ و سەرنج ڕاکێشە بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان و ڕاکێشانی کۆمپانیا بیانییەکان. هاوکات گۆڤاری (ئۆیڵ پرایز)ی بەریتانی تایبەت بە وزەو نەوت و غاز ئاماژەی بەوە داوە کە هەرێمی کوردستان بە تەنها، خاوەن (3%)ی یەدەگی غازی جیهانە. ئەویش بە قەبارەی (5.7 ترلیۆن) مەتر سێجا، بەمەش ڕیزبەندی دەیەم دەگرێت لەسەر ئاستی جیهان بۆ ساڵی 2020 و لە دوای هەریەک لە (روسیا، ئێران، قەتەر، تورکمانستان، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، فەنزویلا، چین، ئیمارات، سعودیە) وە دێت (بڕوانە چارتی ژمارە (2))  ئەو سەرچاوە گرنگانە لە نەوت و غازی هەرێم، وایکرد لە ماوەیەکی کورتدا دەیان کۆمپانیای بیانی لە بواری نەوت و غازدا بەقەبارەی دەیان میلیار دۆلار ڕویان لە هەرێمی کوردستان کرد بۆ وەبەرهێنان لە نێویشیاندا گەورە کۆمپانیاکانی وەک (دانا غاز)ی ئیماراتی و (شیفرۆن و ئکسۆن مۆبێل)ی ئەمریکی و (تۆتاڵ)ی فەرەنسی (ڕۆس نەفت)ی ڕوسی و (گەنەڵ ئینێرجی) تورکی ... چەندین کۆمپانیای دیکە. (بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). چارتی ژمارە (2) خشتەی ژمارە (1) کۆمپانیاو کێڵگەکانی غاز لە هەرێمی کوردستان تێبینی: بەرهەمی غازی کێڵگەی کۆرمۆر و چەمچەماڵ بۆ وێستگەکانی کارەبا بەکاردێت، بەڵام بەرهەمی غازی ماڵان LPG کۆندێنسێت کۆمپانیا بۆخۆی دەیفرۆشێت. سەرچاوە: یادگار سدیق گەڵاڵی، سەربەخۆیی دارایی و دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەکانی نەوت وگازی هەرێم، ئەکاونتی نوسەر لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک. دووەم: بایەخی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان درک کردن بەم سەرمایە سروشتییە گەورەیە، هاندەر بوو بۆ دامەزراندنی (پرۆژەی غازی کوردستان) لە ساڵی ۲۰۰۷، کاتێک حوکمەتی هەرێمی کوردستان گرێبەستێکی لەگەڵ کۆمپانیاکانی (دانا غاز و کریسنت پتڕۆڵییەم) بەیەکەوە کرد، بۆ  پێدانی مافی  نرخ لەسەر دانان، گەشەپێدان، بەرهەم هێنان، بە بازاڕ کردن و فرۆشتنی هایدرۆکاربۆن لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) ئەمانیش لە چوارچێوەی کۆمپانیای (پێڕڵ پتڕۆڵییەم) کە پێکهاتووە لەو دوو کۆمپانیای سەرەوە و کۆمپانیاکانی( (OMVی نەمسایی، MOL  هەنگاری و RWE ئەڵمانی) کە هەریەکەیان خاوەنی ۱۰ لەسەدی پشکەکانی هەردوو کێڵگەکەن. دواتر ئەو خاوەندارییەیان پێ بەخشرا. بەپێی ڕاپۆرتەکان یەدەک لە هەردوو کێڵگەکەدا بەم شێوەیە: (٤.٤ تریلیۆن) غازی سروشتی، (۱۳٦ ملیۆن) بەرمیل کۆنسێندەیت، (۱۳.۳ ملیۆن) تەن غازی شل(غازی ماڵان) و (۱٨ ملیۆن) بەرمیل نەوتە. هەروەها دانا غاز و کریسنت پتڕۆڵییەم (۱٨۰) کیلۆمەتر بۆڕییان بنیاد نا لە کۆرمۆرەوە بۆ هەولێر. بەرهەمی غازی ئەو کێڵگانەیان دەفرۆشتەوە بە حوکمەتی هەرێمی کوردستان، حوکمەتی هەرێمیش بۆ بەرهەم هێنانی کارەبا بەکاری هێناوەتەوە و ئێستاش بەو شێوەیە بەردەوامە. واتە بەرهەمهێنانی ئەم غازە تەنها بۆ ناوخۆ بووە.  لە ئێستادا هێڵێكی بۆری (176) كیلۆمەتری، غاز لە كێڵگەی کۆرمۆرەوە دەبات بۆ وێستگەكانی كارەبا لە هەولێر و سلێمانی و بۆ خورمەڵە. هێڵێكی بۆری (50) كیلۆمەتری غازیش لە كێڵگەی سیمێڵەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك لە ٢٠١٣ ەوە تەواو بووە و لە سەرەتای 2014 ەوە غاز دەگوازێتەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك كە پێشتر بە گازوایل كاری دەكرد. دواتر حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیار بوو ساڵی ٢٠٢٠ لە ڕێگەی بۆری غازی سروشتی هەرێمی کوردستانەوە دەست بە هەناردەکردنی غاز بکات بۆ تورکیا بە قەبارەی (١٠) ملیار مەتر سێجا ساڵانە، بەڵام پرۆسەکە تا ئێستا دەستی پێنەکردووە. ئەو زانیارییانەی سەرەوە پشتڕاستی ئەوە دەکەنەوە کە هەرێمی کوردستان نزیکەی (١٥) ساڵە دەستی بە وەبەرهینان کردووە لە کەرتی غازی سروشتیدا، بەڵام تا ئێستا نەیتوانیەوە پێداویستی ناوخۆ پڕ بکاتەوە بەتایبەت لە دابینکردنی وزەی کارەبادا، بۆیە پێویستە حکومەتی هەرێم هەنگاوی گەورەتربنێت لەم بوارەدا بتوانێت؛ 1.    پلانی ئەوەی هەبێت لەماوەیەکی کورتدا پێداویستی ناخۆ پڕ بکاتەوەو ڕێژەی بەرهەمهێنانی کارەبا بەرز بکاتەوە. 2.    پلان دابنێت بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی عێراق لە غاز و کارەبا، چونکە عێراق خۆی کڕیارێکی گەورەی وزەی کارەبایە لە ئێران، ئێران ئێستا لە ژێر سزاکانی ئەمریکادا لە کێشەی گەورەدایە، ئەمەش وەک دەرچەیەک بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ گرفتە دارایی و ئابورییەکانی نێوانیان دەرفەتێکی گەورەیە. 3.    لە وە بازاڕخستنی غازی سروشتی هەوڵەکانی چڕ بکاتەوە چونکە؛ داهاتووی بازاڕی جیهان ڕووی لە پیشەسازی غازەو حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەن ئەزمونێکی نزیک لە (15) ساڵە وەبەرهێنانە لە کەرتی نەوتدا، ئەوەش یارمەتدەرێکی گەورەیە بۆ ئەوەی بتوانێت سەرکەوتوانەتر ئیدارەی غازی سروشتی بدات و هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی بکات. ئەگەر هەرێمی کوردستان  بتوانێت ئەم ستراتیجە بەجێ بگەیەنێت، هەرێم لانی کەم دەتوانێت ڕۆژانە (30 ملیۆن) مەتری سێجا غاز ڕەوانەی توركیا و ئەوروپا بكات، ئەگەر نرخی هەر مەترە سێجایەكیش بە (5) دۆلار بفرۆشێت (کە لە ئیستادا لەو نرخە زیاترە) ئەوا داهاتی ڕۆژێكی  (150 ملیۆن) دۆلار دەبێت، داهاتی مانگێكی (4.5)  ملیار دۆلار دەبێت. ئەو بڕەی تا ئێستاش دۆزراوەتەوە بەشی (200) ساڵی داهاتوو دەکات. ماوەتەوە بڵێین هەم هەنگاوانەی کە پێویستە لەبواری کەرتی وزەدا هەبگیرێن لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە بێ گرفت و ئاڵنگاری نابن، بەڵکو لەبەردەم چەندین هەڕەشەی ناوخۆی و هەرێمی و نێودەوڵەتدایە، لە ڕاپۆرتی داهاتودا بەدێژی ئەو ئاڵنگاری و کارلێکانە دەخەینەڕوو.   سێیەم: کارلکێک و ئاڵنگارییەکانی کەرتی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان 1.     لەسەر ئاستی ناوخۆ •    ئاڵنگاری ئابوری هەرێمی کوردستان لە ژێر قەرزێکی کەڵەکەبووی گەورەتر لە (31) ملیار دۆلاردایە، بەجۆرێک لە ئێستادا زیاتر لە (9) ملیار دۆلاری قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی لەلایە و زیاتر لە (8) ملیاری قەرزی موچەخۆران و (8) ملیار دۆلاری پابەندیە داراییەكان  قەرزدارە. نزیكەی (4) ملیار دۆلاری هەردوو بانكی بازرگانی عێراقی و بانكی نێودەوڵەتی كوردستان قەرزدارە. ئەمە سەرەڕای وەستانی سەدان پرۆژەی گەورەو بچوک لە دوای سەرهەڵدانی قەیرانی داراییەوە لە ساڵی 2014، نەهاتنی بەشە بودجە لە عێراقەوە. ئەو قەرزانەی حکومەتی هەرێم بەهۆی جۆرێک لە شکستی ئابوری سەربەخۆ وای کردووە نەتوانێت وەک پێویست ئاوڕ لە کەرتی غازی سروشتی بداتەوەو وەبەرهێنانی پێویستی تێدا بکات، بۆ ئەمەش پێویستی بە ڕاکێشانی کۆمپانیای وەبەرهێنی گەورەی بواری کەرتی غاز هەیە. •    ململانێی یەکێتی و پارتی بۆ کۆنترۆڵکردنی وزەو غازی سروشتی هەرێمی کوردستان وەک ئاڵنگاری سیاسی ناکۆکی و ململانێی یەکێتی پارتی تەنها ململانێی سیاسی و ئیداری و جوگرافی و کارگێڕی و ئیعلامی نەبووە و نیە لە هەرێمی کوردستان، بەڵکو کەرتی ئابوری لەناویشدا کەرتی وزە بوارێکی فراوانی نێوانیانی داگیر کردووە، چونکە هەردوو لایەن لەو ڕاستییە تێگەیشتوون "هەر لایەک دەست بەسەر کەرتی وزەی هەرێمدا بگرێت، ڕاستەوخۆ کەرتی ئابوری کۆنترۆڵ دەکات، ئەوەشی کەرتی ئابوری هەرێم کۆنترۆڵ بکات بەشێوەیەکی ڕێژەیش بێت کۆنترۆڵی ناوەوەو دەرەوەی حکومڕانی هەرێم دەکات". لەماوەی ڕابردوودا پارتی دیموکراتی کوردستان تا ڕادەیەکی زۆر کۆنترۆڵی کەرتی نەوتی هەرێمی کردووە، بەمەش توانیویەتی تا ئاستێکی بەرز کۆنترۆڵی ئابوری هەرێم و پەیوەندییە سیاسی و دیبلۆماسییەکانی کوردستان بکات لە دەرەوە، لە ناوەوەش پێگەی خۆی بە بەهێزی بهێڵێتەوە بەراورد بە هێزەکانی تر. هەر بۆیە یەکێتی نایەوێت ئەو هەڵەیەی لە بواری کەرتی نەوتدا بەسەریدا تێپەڕی، لە وەبەرهێنانی کەرتی غازی هەرێمدا دووبارە ببێتەوە، پارتی بە هەمان شێوەی دۆسییەی نەوت کۆنترۆڵی بکات، چونکە بەشی زۆری یەدەگی غازی هەرێم، کێڵگە گەورەکانی دەکەوێتە ئەو سنورەی پێی دەگوترێت ناوچەی سەوز. پارتی لە وەبەرهێنانی نەوتدا کەمترین وەبەرهینانی تێدا کردووە و زۆرترین گرێبەستە نەوتییەکانی لە سنوری ناوچەی زەرد ئەنجامداوە. هەربۆیە خوێندنەوەیەک هەیە بۆ ئەو گرێبەستەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ دانا غاز هەیەتی لە کێڵگەی غازی کۆرمور، بە مەبەست پارتی لە ڕێگەی وەزیری سامانە سروشتییەکانی پێشووەوە (ئاشتی هەورامی) لە کابینەکانی پێشووی حکومەتی هەرێم پابەندی گرێبەستەکە نەبووە و کێشەی بۆ کۆمپانیای ناوبراو دروستکردووە، لەبەرمبەردا کۆمپانیایەکە سکاڵای یاسایی لە دادگای لەندەن لە سەر حکومەتی هەرێم تۆمار کردووەو دۆسیەکەی بردەوەو حکومەتی هەرێم پابەند کرا بە قەرەبوو کردنەوەی کۆمپانیاکە بە بڕی (2) ملیار دۆلار. ئەمەش ئەو گومانە زیاتر دەکات کە هۆکاری پابەند نەبوونی حکومەتی هەرێم سیاسی بووە زیاتر لەوەی تەکنیکی بووبێت، چونکە وەبەرهێنانەکە لە سنوری ناوچەی سەوزدایە. هەموو ئەو ناکۆکییە جدیانەی نێوان یەکێتی و پارتی هەڕەشەی گەورە دەبن لە ئایندەی کەرتی وزە لە هەرێمی کوردستاندا، ڕەنگە بەشێک لە هۆکاری دواخستنی وەبەرهێنان لەکەرتی غازدا بۆ ئەو ململانێیە بگەڕێتەوە.  لە نوێترین دانپێدانانیشدا (ئاسۆ مامەند ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی) ئەوەی ڕاگەیاندوو کە "ئەجێندایەك هەبوو غازی هەرێمی كوردستانیش وەك نەوت ببەن و گرێبەستیش كرابوو، یەكێتی وتی ستۆپ قبوڵی ئەوە ناكەین" بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆمپانیای كارگرووپ گرێبەستی لەگەڵ توركیا كردووە بۆ راكێشانی بۆری غازی هەرێم، لە چەند هەفتەی پێشودا ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێم نوسراوی بۆ ئیدارەی سلێمانی كردووە هاوكاری كۆمپانیای كاربكەن بۆ كاركردن لە بواری غازدا لە سنوری سلێمانی، بەڵام لەلایەن بەرپرسانی یەكێتیەوە ئەو هەنگاوە رەتكراوەتەوە و رێگە نەدراوە كۆمپانیای كار لە سنوری سلێمانی كار لە بواری غازدا بكات،   •    ناکۆکییەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی فیدراڵ لەپاڵ ناکۆکییە دورو درێژەیەکانی نێوان هەرێم و ناوەند لە بوارەکانی (ماددەی ١٤٠ و ناوچە جێناکۆکەکان و پرۆسەی نەوت و بوجە و پێشمەرگە و پرسە یاسایی و دەستورییەکان...) کەرتی غازیش یەکێک دەبێت لە ناکۆکییە گەورەکانی نێوان هەردوولا، ڕەنگە لە هەندێ وێستگەشدا قوڵتر ببێتەوە، چونکە عێراق بۆ پڕکردەنەوەی پێداویستی ناوخۆی، غاز لە دەرەوە هاوردە دەکات بە تایبەت بۆ دابینکردنی کارەبا. بۆ نمونە لە ئێستادا عێراق نزیکەی (6) ملیار دۆلار لە پارەی غازی سروشتی و کارەبا قەرزداری ئێرانە و نەیتوانیوە کارەبای پێویستیش دابین بکات. بۆیە بە وەبەرهێنانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان هەناردکردنی لە دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی کێشەکان چڕتر و ئاڵوزتر دەبن، بەتایبەت کە ئەوان پێیان وایە هەناردەکردنی نەوت و غازی هەرێم بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوەندی پێچەوانەی ماددەکانی (111) و (١١٢)ی دەستوری عێراقە، کە تێیاندا هاتووە؛ ماددەی (١١١) (نەوت و غاز موڵکی سەرجەم خەڵکی عێراقن لە هەموو هەرێم و پارێزگاکاندا) ماددەی (١١٢) یەکەم: حکومەتی فیدراڵی لە گەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەکان نەوت و غازی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکانی ئێستا بەڕێوە دەبات، بە مەرجێک داهاتەکانیان بەشێوەیەکی دادپەروەری و بە گوێرەی دابەشبوونی دانیشتوان لە سەرجەم پارچەکانی وڵاتدا دابەش بکرێت ... دووەم: حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمەکان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکان بەیەکەوە هەڵدەستن بە ڕەنگڕێژکردنی سیاسەتی ستراتیجی پێویست بۆ بەرەوپێشبردنی سامانی نەوت و غاز... بۆیە ڕەنگە بە وەبەرهێنان لە کەرتی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان بە بێ حکومەتی فیدراڵ، عێراق هەنگاوی توندتر و مەترسیدارتر بهاوێژێت. ئەمە سەرەرای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بە نادەستوری بوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان، كە تا ئێستاش حكومەتی هەرێم نازانێت چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو بڕیارەدا بكات. 2.    لەسەر ئاستی هەرێمی  •    تورکیا ئەگەر نەڵێین هەرێمی کوردستان تەنها یەک سەرچاوەی هەناردکردنی وزەی هەیە بۆ دەرەوە، ئەوا بە دڵنیاییەوە تورکیا تاکە دەروازەی سەرەکی دەبێت بۆ هەناردەکردنی غازە سروشتییەکەی هاوشێوەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی تورکی. چونکە تورکیا بە ٣٥٢ کم هاوسنورە لەگەڵ هەرێمی کوردستان و زیاتر لەوەش تورکیا پێگەیەکی ستراتیجی هەیە لە ڕووی جوگرافییەوە، وەکو دەوڵەتی ڕێڕەوی گواستنەوەی بەرهەمی غازی وڵاتانی بەرهەمهێنی وەک ئێران و ئازەربایجان و روسیا و هەرێمی کوردستان دەبەستێتەوە بە وڵاتانی بەکاربەری یەکێتی ئەوروپا کە ئەمەش لەڕوی سیاسییەوە بە (دیبلوماسییەتی بۆرییەکان) بۆ تورکیا ناسراوە. بەمەش بژاردەکانی بەردەم هەرێمی کوردستان تەسکدەبێتەوە بۆ ساغکردنەوەی بەرهەمی غازی سروشتی و هەناردەکردنی. سەرباری ئەوەی تورکیا خۆی کڕیارێکی گەورەی غازی سروشتییەو دوور نابێت هەرێمی کوردستان بخاتە ژێر مەرجی قورسەوەو بیکاتە بارمتەی ئابوری خۆی. باشترین بەڵگەش ئەو هەڵوێستە توندانەی تورکیا بوو کە بەرامبەر هەرێمی کوردستان لە دوای ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان لە ساڵی ٢٠١٧دا. هەر ڕۆژێک دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەکە لە ٢٦ی ٩ی ٢٠١٧ مانۆڕێکی سەربازی لەسەر سنور ئەنجامدا بە هاوبەشی لە گەڵ سوپای عێراقدا و هاوکات سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە هەر زوو لێدوانی توند و هەڕەشە ئامێزی سیاسی و ئابوری و سەربازی ئاراستەی هەرێمی کوردستان و سەکردە سیاسییەکان کرد.    لەگەڵ ئەوانەشدا تورکیا چاوی بڕیوەتە غازی هەرێمی کوردستان، چونکە (٩٩%)ی غازی ئەو وڵاتە هاوردە دەکرێت لە ڕێگەی وڵاتانی ڕوسیاو ئێران و ئازەربایجانەوە، ساڵانە نزیکەی (٦٠) ملیار دۆلار لەسەر تورکیا دەکەوێت. هەر لەم بارەیەوە لە ساڵی ۲۰۱۳ ڕێککەوتنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و تورکیا کرا بۆ فرۆشتنی غازی کوردستان. دواتر حکومەتی هەرێم گرێبەستەکەی لە ساڵی ۲۰۱٥ی لەگەڵ کۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی) کە کۆمپانیایەکی هاوبەشی بەڕیتانی-تورکییە لە ساڵی ۲۰۱۷ هەموار کردەوە، ئەو کۆمپانیایەی ڕاسپارد بە شێوەی گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش کێڵگەکانی غازی (بنەباوی و میران) گەشە پێبدات و غازی تێدا بەرهەم بهێنێت و بینێرێت بۆ تورکیا. ئەمەش دەبوو لە هەموو کێڵگە بەرهەمدارەکانی غازی کوردستانەوە، لە ۲۰۲۰دا حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی بۆڕییەوە بە ڕێژەیەکی زۆر غاز هەناردە بکات وەکو نەوتەکەی. بەڵام بەهۆکاری ناڕون ئەم پلانە هێشتا سەری نەگرتووە، هەروەها کۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی)ش لە هەردوو کێڵگەکە کارەکانی ڕاگیراوە. •    ئێران  بەراورد بە تورکیا ئێران کەمتر ڕۆڵی هەیە لە پیشەسازی نەوت و غازی عێراق بە گشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی بە هۆکاری سزا ئابورییەکانی سەر وڵاتەکەی و تێوەگلانی بە قەیرانەکانی سوریا و یەمەن و ناوچەکە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت کە ئەکتەرێکی سەرەکی گۆڕەپانەکە نییە، بەڵکو هەموو هەوڵێکی ئێستای بوونی عێراقێکی یەکگرتووی خاوەن حکومڕانییەکی بەهێزی شیعییە لە وڵاتەکەدا، ڕۆڵێکی گەورەی سیاسیشی هەیە لە هەرێمی کوردستان و هەموو هەوڵێکیشی دروستکردنی هاوسەنگی هێزە بۆ کاریگەری تورکیا لەسەر عێراق و هەرێمی کوردستان، بۆیە پەرەدان بە کەرتی غازی هەرێم و بازرگانی پێوەکردنی لە گەڵ تورکیا بۆ ئێران تەحەدایەکی گەورە دەبێت و زیان بە کەرتی غازی سروشتی ئێران دەگەیەنێن چونکە؛ ‌أ.    ‌هەرێمی کوردستان دەبێتە جێگرەوەی ئێران لە فرۆشتنی غازی سروشتی بە تورکیا، چونکە نرخەکەی بۆ تورکیا کەمتر دەبێت، لە کاتێکدا تورکیا یەکێکە لە کڕیارە گەورەکانی غازی سروشتی لە ئێران تا ساڵی ٢٠٢٦ گرێبەستیان پێکەوە هەیە. ‌ب.    گەشەدان بە پیشەسازی غازی سروشتی هەرێمی نەک هەر بۆ تورکیا بەڵکو بۆ ئەورپاش گرنگتر و هەرزانتر بەردەست دەبێت، بەمەش غازی هەرێمی کوردستان دەبێتە ڕکابەرێکی دیاری کەرتی غازی سروشتی ئێران، ئێران ئەمە بە هەڕەشە دەبینێت بۆ سەر ئابورییەکەی کە لە ئێستادا لەژێر فشارێکی توندی ئابوریدایە. ‌ج.    بەپێچەوانەی کێڵگە غازییەکانی ئێرانەوە کە دەکەونە باشوری ئەو وڵاتەوە لە ڕووی جوگرافییەوە کێڵگە غازییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ تورکیا و لە داهاتوودا بۆ ئەوروپا نزیکترە، بەمەش تێچونی گواستنەوە کەمدەکاتەوە و خێراییەکەشی زیاد دەکات، ڕەنگە لەڕووی ئەمنیشەوە پاراستنی ئاسانتر بێت بەراورد بەوەی ئێران. ‌د.    غازی هەرێمی کوردستان تەنها نابێتە بەدیلی غازی ئێران بۆ تورکیاو ئەوروپا، بەڵکو لە توانایدایە پێداویستی ناوخۆی عێراقیش پڕ بکاتەوە بۆ پشەسازی و بەرهەمهێنانی کارەبا، کە لە ئێستادا عێراق غاز و کارەبا لەو وڵاتە دەکرێت.     3.    لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی •    ڕوسیا دیبلۆماسییەتی وزە یەکێکە لە گرنگترین و ستراتیجیترین ئامرازەکانی سیاسەتی دەرەوەی روسیا، بەتایبەتی لە ناوچەکەو ڕوژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێویشیاندا سوریا و عێراق، لەو بابەتەدا هەرێمی کوردستانیشی پشتگوێ نەخستووە و گرنگی تایبەتی پێداوە، لە وەبەرهێنانیشدا لە کەرتی وزەی هەرێم دوا نەکەوتووە. لەمانگی ٨ی ساڵی ٢٠١٢ لە ڕێگەی کۆمپانیاکانی (لوک ئۆیڵ و غاز پرۆم)ەوە هاتە نێو بازاڕی وزەی هەرێمی کوردستانەوە، دوای واژۆ کردنی دوو گرێبەست بۆ هەڵکەندن و بەرهەمهێنانی نەوت، لە کێڵگەکانی گەرمیان و هەڵەبجە لە دوای کۆمپانیا گەورەکانی (ئیکسۆن مۆبێل و شیفرۆن)ی ئەمریکی و تۆتاڵی فەرەنسی وەک چوارەم گەورە کۆمپانیای بواری وزە هاتە نێو گۆڕەپانەکەوە. لە ١ی حوزەیرانی ٢٠١٧ لە (کۆڕبەندی ئابوری جیهانی سان بیترسبۆرگ) حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیای رۆزنەفتی ڕوسی گرێبەستێکی (٢٠) ساڵەیان واژۆ کرد بۆ هاریکاری لەبواری گەڕان و پشکنین و وەبەرهێنانی سەرچاوە هایدرۆ کاربۆنییەکان، لە مانگی ١٠ی هەمان ساڵ ڕێککەوتنەکە فراوان کرا بۆ هاریکاری و ڕاکێشانی بۆری غازی سروشتی کە توانای گواستنەوەی (٣٠) ملیار مەتر سێجای ساڵانەی هەبێت و غازی سروشتی هەرێمی کوردستانی لێوە هەناردەی بازاڕەکانی دەرەوە بکرێت. کاتێکیش هەرێمی کوردستان ڕیفراندۆمی ئەنجامدا، ڕوسیا تاڕادەیەک هەڵوێستێکی بێ لایەنانەی نیشاندا، بەپێچەوانەی هێزە نێودەوڵەتییەکانی تر کە دژ بە پرۆسەکە بوون. لە ٨ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ وەزیری وزەی ڕوسیا (ئەلیکساندەر نۆڤاک) ڕەزامەندی نیشاندا هێڵی نەوت و غازی هەرێمی کوردستان ببەستێت بە دەریای ڕەشەوە، هاوکات لە ١٩ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ و سێ ڕۆژ دوای ڕوداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەر و (هێرشی حکومەتی عێراق بۆ سەر ناوچە جێناکۆکەکان) ڕوسیا بە بەهای ١.٨ ملیار دۆلار بە پشکی٦٠% خاوەندارێتی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی کڕییوە، سەرباری ئەوەش کۆمپانیای ڕۆزنەفتی ڕوسی قەرزێکی بە گوژمەی ١.٢ ملیار دۆلار بە هەرێمی کوردستان بەخشی. هەروەها لە ٢٥ی ئایاری ٢٠١٨ لە (کۆڕبەندی ئابوری جیهانی سان بیترسبۆرگ) کۆمپانیای رۆزنەفتی ڕوسی گرێبەستێکی نوێی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان واژۆ کرد بۆ گەشەدان بە ژێرخانی کەرتی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان. هەموو ئەو هەوڵ و هاوکاری و گرنگیپێدانەی ڕوسیا بۆ هەرێمی کوردستان چەند تێبینییەکی لێ دەخوێندرێتەوە. ‌أ.    ڕوسیا و کوردستان خاوەن پەیوەندییەکی مێژووین و ئەو پەیوەندییەش بۆ چلەکانی سەدەی ڕابردوو دەگەڕێتەوە. ‌ب.    بایەخی ڕوسیا بۆ نەوت و غازی هەرێمی کوردستان وەک سەرچاوەیەکی ستراتیجی لە جیهاندا. ‌ج.    زیادکردنی نفوزو هەژمونی ڕوسیا لە ناوچەکەدا بەگشتی و لە هەرێمی کوردستان و عێراق بەتایبەتی و کێبڕکێ کردن لەگەڵ کۆمپانیا ئەمریکی و ئەوروپییەکانی بوارەکە لەم ناوچەیەدا. ‌د.    خواستی ڕوسیا بۆ کۆنترۆڵکردنی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان، یان لانی کەم پشکی هەبێت لەم سەرچاوە گرنگە، بەتایبەت مەترسی هەیە غازی هەرێمی کوردستان ببێتە جێگرەوەی غازی ڕوسیاو ئێران و ئازەربایجان بۆ تورکیا و ئەوروپا، لێرەشەوە فڕۆشی خۆی بپارێزێت. ‌ه.    لە حاڵەتێکدا ئەگەر هەرێمی کوردستان بتوانێت غازی سروشتی خۆی هەناردە بکات، ببێتە کێبڕکێ کاری غازی ڕوسی، روسیا خۆی سودمەندی سەرەکی پرۆسەکە بێت. هەموو ئەمانەش پێمان دەڵێت غازی هەرێمی کوردستان بەبێ ڕوسیا ئاسان نییە هەناردە بکرێت، ئەگەرچی ئەمە دیوێکی ئیجابی هەیە، بەڵام دیوی سلبیشی بەدەستهێنانی ڕەزامەندی و پاراستنی هاوسەنگیەتی لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا. •    ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەرێمی کوردستان یەکێک لە گرنگترین ناوچەکانە بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا نەک تەنها لە ڕووی ئابوری و بازرگانییەوە، بەڵکو لەڕووی سیاسی و سەربازی و ستراتیجیەوە بایەخی تایبەتی هەیە (لێرەدا تەنها پرسی غاز جێی باسی ئێمەیە بۆیە ناچینە ئەو وردەکارییەوە). کۆمپانیا گەورەکانی ئەو وڵاتە ڕۆلێکی گرنگیان هەیە لە کەرتی وزەی عێراق بە گشتی و لە هەرێمی کوردستان بە تایبەتی، لە دیارترین ئەو کۆمپانیایانەش (ئکسۆن مۆبیل و شیفرۆن) هەر زوو دەستیان کرد بە چالاکی لە کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان، سەرەڕای ناڕەزاییەکانی حکومەتی عێراق لە ڕێککەوتنەکانی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیا بیانییەکان، گرژی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند. لە ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١١، کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبێل یەکەم گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم واژو کرد بۆ هەڵکەندن و دەرهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستان سەرەڕای هەڕەشەکانی نوری ملیکی، فشاری بۆ سەر ئیدارەکەی ئۆباما بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو گرێبەستە، کە گەڕان و پشکنین بوو لە شەش ناوچەی هەرێمی کوردستان لە (ئەلقوش، بەعشیقە، پیرمام، بێتواتە، ڕۆژهەڵاتی عەربەت و قەرەهەنجیر)، لە کاتێکدا بەشێک لەو ناوچانە دەکەونە سنوری ناوچە جێ ناکۆکەکانەوە. ئەمەش دەرگای لەبەردەم کۆمپانیا گەورەکانی دیکەی وەک شیفرۆن و تۆتاڵ و دواجاریش گازپرۆم کردەوە. سەباری ئەوەش ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە هاوکاری یەکێتی ئەوروپا چاویان لەوەیە پاڵپشتی کەرتی غازی هەرێم بکەن و هەناردەی ئەوروپای بکەن بۆ فشار دروستکردن لەسەر ڕوسیاو کێبڕکێ کردن لەگەڵ غازی ڕوسیدا، لە ڕێگەی هاوبەشی پێکردنی هەرێمی کوردستان بە پرۆژەی هێڵی (تاناپ) کە پڕۆژه‌ی دانانی هێڵی بۆڕی و هه‌نارده‌كردنی گازی سروشتییه‌ له‌ڕێی ئه‌نادۆڵی توركیاوه‌، له‌ 17ی تشرینی دووەمی ساڵی 2011، ده‌ست به‌ جێبه‌جێكردنی ئه‌م پڕۆژه‌یه‌ كرا، كه‌ ده‌ریای ڕه‌ش و ده‌ریای ناوه‌ڕاست به‌یه‌كه‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌، له‌ ڕێیه‌وه‌ گازی سروشتی هه‌نارده‌ی بازاڕه‌كانی جیهان ده‌كرێت و ئاسانكاری بۆ كڕیارانی ده‌كات. ئەمریکا پشتگیری پرۆسەکە دەکات. ئەمەش ئەو ڕاستییە دەردەخات ولایەتە یەکگرتووەکان خۆشحاڵ نیەو نابێت بە زیادکردنی هەژمونی ڕوسیا بەسەر کەرتی وزەو غازی هەرێمدا. سەرچاوەکان 1.    دەستوری هەمیشەیی عێراق. 2.    چارەنوسی گازی سروشتی هەرێمی کوردستان بەرەوکوێ دەچێت؟ https://kogc.co.uk/kurdi/5504/  3.    قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم بوونە 32 ملیار دۆلار، ماڵپەڕی شار پرێس؛ https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=179002  4.    دانا نەقی، غازی سروشتی هەلێکی تر بۆ هەرێمی کوردستانی باشور، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=6895 5.    هونەر عەلی، غازی سروشتی كوردستان؛ https://www.kurdiu.org/ku/b/12791 6.    کاوە ڕیشێنی، هەرێمی كوردستان لە سایەی گازی سروشتیدا؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=49&Jmare=1035 7.    لغاز فی «كردستان العراق»: وقائع السوق والفرص الجیوسیاسیە؛ https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/alghaz-fy-krdstan-alraq-wqay-alswq-walfrs-aljywsyasyt  8.    د. وحید انعام الکاکائی، جیوسیاسیە النفگ والغاز فی اقلیم كوردستان العراق والفواعل الاقلیمیە والدولیە؛ https://portal.arid.my/Publications/6e75af02-7f62-4c6d-8778-3c215ea66565.pdf  9.    Robin Mills, Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2016/01/Kurdish-Oil-and-Regional-Politics-WPM-63.pdf

 (درەو)- رۆیتەرز ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز لە زاری چەند بەرپرسێكی عێراق، ئەمریكی، توركییەوە باسلەوە دەكات، ڤێلاكەی شێخ باز لە هەولێر كە بوو بە ئامانجی هێرشی موشەكی ئێران، كۆبونەوەی تێدا كراوە لەبارەی ناردنی غازی كوردستان بۆ توركیا‌و ئەوروپا، بەرپرسانی ئیسرائیلی‌و ئەمریكیی بەشداربوون لەو كۆبونەوانەدا.  دوای زیاتر لە دوو هەفتە لەو هێرشەی كە هەولێری لە كوردستانی عێراق كردە ئامانج‌و سوپای پاسدارانی ئێران بەرپرسیارێتییەكەی گرتەئەستۆ، بەرپرسانی عێراقی‌و بیانی وردەكاری نوێ‌و گرنگیان لەبارەی كردەوەكە ئاشكرا كرد.  بەرپرسانی عێراقی‌و توركەكان باسلەوە دەكەن، پلانی هەرێمی كوردستان بۆ پێدانی غازی سروشتی بە توركیا‌و ئەروروپا بە یارمەتی ئیسرائیل، بەشێكە لەوەی كە ئێرانی توڕە كردووە‌و وایلێكردووە لەم مانگەدا بە موشەكی بالستی هەولێر بۆردومان بكات.  ئەو بەرپرسانە كە لەم هەفتەیەدا، بەمەرجی ئەوەی ناوەكەیان ئاشكرا نەكرێت قسەیان بۆ ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) كردووە، باسیان لەوە كردووە، باوەڕیانوایە هێرشەكە وەكو پەیامێكی فرەڕەهەند بووە بۆ هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لەناوچەكە، بەڵام پاڵنەری سەرەكی پلانی ناردنی غازی كورد بووە بۆ  توركیا‌و ئەوروپا بەبەشداری ئیسرائیل.  سەرچاوەكان دەڵێن، هەنگاوەكە لە كاتێكی هەستیاری سیاسیدایە بۆ ئێران‌و ناوچەكە، چونكە پلانی هەناردەی غاز رەنگە هەڕەشە لە پێگەی ئێران بكات وەكو هاناردەكارێكی سەرەكی غاز بۆ عێراق‌و توركیا لەكاتێكدا ئابورییەكەی بەدەست سزا نێودەوڵەتییەكانەوە دەناڵێنێت.  دوو كۆبونەوە لە ڤێلاكەی هەولێردا بەرپرسانی ئەمنیی عێراقی دەڵێن" بەمدواییە دوو كۆبونەوە لەنێوان بەرپرسانی وزە‌و پسپۆڕانی ئیسرائیلی‌و ئەمریكی لە ڤێلاكەدا هەبووە (وەكو ئاماژەیەك بۆ ڤێلاكەی شێخ باز لە هەولێر كە ئێران بۆردومانی كرد) بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی ناردنی غازی كوردستان بۆ توركیا لەرێگەی هێڵێكی بۆری نوێوە".  بەرپرسێكی ئەمنی عێراق‌و بەرپرسێكی پێشووی ئەمریكا كە ئاگاداری پلانی ئەو سەرمایەدارە كوردەن ماڵەكەی بوو بە ئامانجی موشەكەكانی ئێران كە (باز كەریم بەرزنجی)یە دەڵێن" كاریكردووە بۆ پەرەپێدانی هێڵی بۆری بۆ هەناردەی غاز".  ئەم سەرچاوانە وتویانە، (كار گروپ) كە كۆمپانیایەكی نەوتییە‌و باز بەرزنجی خاوەنیەتی، كار دەكات بۆ خێراكردنی هێڵی بۆری غاز، بەرپرسە ئەمریكییەكە ئاماژەی بەوەكردووە" هێڵە نوێیەكە دەبەسترێتەوە بە هێڵێكەوە كە بەشێوەیەكی كردەیی لەناو خاكی توركیا لەسەر سنور كارەكانی تەواو بووە".  پێدانی غاز بە توركیا‌و ئەوروپا بەرپرسە ئەمنییەكەی عێراق وتویەتی، بەلای كەمەوە دوو كۆبونەوە بۆ تاوتوێكردنی ئەم بابەتە لەگەڵ پسپۆڕانی بواری وزەی ئەمریكا‌و ئیسرائیلدا لەو ڤێلایەدا كراوە كە بەرزنجی تێدا نیشتەجێیە، بەوتەی ئەو بەرپرسە ئەمە هۆكارەكە بووە كە ئەم ڤێلایە بووە بە ئامانجی گورزی موشەكی ئێران، لەم هێرشەدا كەس بریندار نەبووە، بەڵام ڤێلاكە زیانی زۆری پێگەیشت.  لەم چوارچێوەیەدا، بەرپرسێكی حكومی عێراق‌و دیپلۆماتكارێكی خۆرئاوایی لە عێراق جەخت لەسەر ئەوە دەكەن، بەرزنجی بەوە ناسراوە میوانداری بەرپرسان‌و سەرمایەدارانی بیانی دەكات لە ماڵەكەیدا، لەنێویشیاندا بەرپرسانی ئیسرائیلی.  لەلایەكی ترەوە، دوو بەرپرسی توركیا جەخت لەسەر ئەوە دەكەن بەمدواییە بەبەشداری بەرپرسانی ئەمریكا‌و ئیسرائیل گفتوگۆ كراوە بۆ تاوتوێكردنی ناردنی غازی سروشتی عێراق بۆ توركیا‌و ئەوروپا، بەڵام شوێنی كۆبونەوەكانیان ئاشكرانەكرد.  بەرپرسانی عێراق‌و توركیا وردەكاری زیاتریان لەبارەی پلانی ناردنی غاز لە كوردستانی عێراقەوە بۆ توركیا نەخستەڕوو، هەروەها دەستنیشانیان نەكرد پلانەكە گەیشتووەتە چ قۆناغێك یاخود رۆڵی ئیسرائیل لەم پرۆژەیەدا چییە.  یەكێك لە بەرپرسانی توركیا وتی" ساتی هێرشەكەی هەولێر جێگەی بایەخە.. رەنگە بە پلەی یەكەم ئاڕاستەی هەناردەی وزە لە باكوری عێراق‌و ئەگەری هاوكاریكردنی ئیسرائیل، كرابێت". جەختی لەسەر ئەوە كرد، هەندێك گفتوگۆ كراوە لەبارەی هەناردەی غازی سروشی باكوری عێراق‌و وتی:" ئێمە دەزانین عێراق‌و ئەمریكا‌و ئیسرائیل بەشداری لەم پرۆسەیەدا دەكەن، توركیاش پشتیوانی دەكات".  هەرێمی كوردستان رەتیدەكاتەوە فەوزی هەریری سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانی عێراق دەڵێت" كار گروپ هێڵی بۆری خۆجێی لە كوردستان دروستكردووە‌و ئێستا ئەو هێڵەكە بەڕێوەدەبات‌و خاوەنی یەك لەسەر سێی بۆری هەناردەی نەوتی خاوی كوردستانە، بەشەكەی تر رۆسنەفتی روسی خاوەندارێتی دەكات".  نوسینگەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی عێراق رەتیكردەوە هیچ كۆبونەوەیەك لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكی‌و ئیسرائیلی بۆ بابەتی هێڵی بۆری لە ڤێلاكەی بەرزنجیدا كرابێت.  ئاماژە بەوەدەكرێت، ئەم ئاشكرابوونە، هێرشەكەی ئێران بۆسەر هەولێر دەخاتە چوارچێوەی بەرژەوەندی وزەوە بۆ لایەنە هەرێمایەتییەكان‌و وەڵامدانەوەی كوژرانی دوان لە ئەفسەرەكانی ئێران نەبوو لە هێرشێكی ئیسرائیلدا لە نزیك دیمەشق.

راپۆرت: درەو دوای تاقیكردنەوەی پەرلەمانتارانی سەربەخۆ، سەدر دەیەوێت ئەمجارە یەكێتی‌و ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی سوننە بەلای خۆیدا رابكێشێت‌و نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو بكات، بەبێ رەزامەندی ئێران پێشبینی ناكرێت ئەم هەوڵە نوێیەی سەدر هیچ شتێكی لێ سەوز ببێت، ئەگەر سبەینێ نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان تەواو نەبێت، عێراق دەكەوێتە بەردەم چەند سیناریۆیەكەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  كورد لە كێشمەكێشی شیعەكاندا سبەینێ جارێكی تر پەرلەمانی عێراق كۆدەبێتەوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بەپێی ئەو عورفەی لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە داكەوتووە، پۆستی سەرۆك كۆمار پشكی كوردە.  كورد بە دیاریكراوی پارتی‌و یەكێتی، دابەشبوون بەسەر ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعەدا، پارتی لەگەڵ رەوتی سەدر‌و یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدایە، هەردووكیان كاندیدی خۆیان هەیە بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، لایەنەكانی تریش سەرباری ئەوەی هەڵوێستیان لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی نەبێت، بەڵام هەڵوێستی سیاسییان كەوتوەتە ناو یەكێك لەم دوو بەرەیەوە، نەوەی نوێ بەشداری كۆبونەوەی پەرلەمان دەكات‌و هەڵوێستەكەی دەچێتە خزمەتی هاوپەیمانێتییەكەی (سەدرو پارتی) بۆ تەواوكردنی نیسابی دانیشتنی پەرلەمان، یەكگرتووی ئیسلامی‌و كۆمەڵی دادگەریش بایكۆتی دانیشتنی پەرلەمان دەكەن‌و هەڵوێستەكەیان دەچێتە خزمەتی بەرەكەی (یەكێتی‌و چوارچێوەی هەماهەنگی). سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لەسەر پێكهاتەی شیعە بە پاڵپشتی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و هاوپەیمانی سیادە (هاوپەیمانێتی گەورەی سوننەكان) هێشتا سورە لەسەر پێكهێنانی "حكومەتی زۆرینە"، لەبەرامبەردا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (نوری مالیكی، هادی عامری، قەیس خەزعەلی، فالح فەیاز، عەممار حەكیم، حەیدەر عەبادی) كە بەهەمان شێوە نوێنەرایەتی پێكهاتەی شیعە دەكەن، داوای پێكهێنانی "حكومەتی تەوافوقی" دەكەن هاوشێوەی ئەو حكومەتانەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە تاوەكو ئێستا دروستكراون، چوارچێوەی هەماهەنگی كە بە هێزەكانی بەرەی ئێران ناودەبرێن، پشتیوانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و زیاتر لە (10) پەرلەمانتاری سوننەكان، دەیانەوێت هەوڵەكانی سەدر بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت پەكبخەن، ئەگەر پێشوەختە گرەنتی بەشداربوونیان لە حكومەتەكەدا نەكەن.   وادەی بەڕێوەچوونی دانیشتنی پەرلەمان نزیك دەبێتەوە، تائێستا نە دوو بەرە ناكۆكەكەی شیعە لەناو خۆیان رێككەوتوون، نە پارتی‌و یەكێتیش لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆمار.  شیعەكان ناكۆكییەكانی خۆیان بەستوەتەوە بە پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارەوە، چونكە بە تێپەڕینی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت دەستپێدەكات‌و سەدر بەبێ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی دەتوانێت هەنگاوەكانی تر تەواو بكات، بۆیە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی دەیانەوێت پرۆسەكە لە خاڵی یەكەمەوە رابگرن. هەوڵێكی نوێ لەلایەن سەدرەوە بۆ گەڕی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، موقتەدا سەدر لەڕێگەی راكێشانی پەرلەمانتارانی سەربەخۆوە هەوڵیدا هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تێپەڕێنێت، رۆژی شەممەی ئەم هەفتەیە ئەم هەوڵەی سەدر شكستیهێنا، نیسابی یاسایی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو نەبوو.   ئەمجارە بۆ تەواوكردنی نیسابی دانیشتنی پەرلەمان، سەدر پەنای بۆ هەوڵێكی نوێ بردووە، دەیەوێت پارتی‌و یەكێتی لەسەر كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار بگەیەنێتە رێككەوتن‌و یەكێتی لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی دوربخاتەوە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، دوێنێ دووجار موقتەدا سەدر پەیوەندی بە بافڵ تاڵەبانییەوە كردووە، سەدر دوو پێشنیازی بۆ چارەسەری كێشەی پارتی‌و یەكێتی لەبارەی پۆستی سەرۆك كۆمارەوە خستوەتە بەردەم بافڵ تاڵەبانی:  •    پێشنیازی یەكەم: یەكێتی كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار (بەرهەم ساڵح) لە بەرژەوەندی كاندیدی پارتی (رێبەر ئەحمەد) بكێشێتەوە، لەبەرامبەر ئەمەدا یەكێتی پۆستە وزارییەكانی پشكی كورد لە بەغداد ببات، كە سێ پۆستی وزارییە‌و یەكێكیان پۆستێكی باڵایە (وەزارەتی دەرەوە).  •    پێشنیازی دووەم: پارتی‌و یەكێتی هەردووكیان كاندیدەكانیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بكێشننەوە‌و لەسەر كاندیدێكی هاوبەش رێبكەون كە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی رەزامەندی لەسەر بدات.  مەكتەبی سیاسی یەكێتی بەبەشداری بافڵ تاڵەبانی، دوێنێ لە كۆبونەوەدا بوون بۆ تاوتوێكردنی پێشنیازەكانی موقتەدا سەدر، بەپێی زانیارییەكان، یەكێتی هەردوو پێشنیازەكەی رەتكردوەتەوە، دوێنێ شەو بافڵ تاڵەبانی جارێكی تر گەڕایەوە بۆ بەغداد، بەڵام تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە هیچ زانیارییەك لەبەردەستی (درەو)دا نییە كە ئاماژە بۆ رێككەوتن لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار بكات.  لەپاڵ هەوڵەكەی سەدر بۆ راكێشانی یەكێتی، لەناو هاوپەیمانتێتییە سێقۆڵییەكەوە (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) هەوڵێكی تریش هەیە بە ئاڕاستەی راكێشانی ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی سوننە بەتایبەتی پەرلەمانتارانی هاوپەیمانی عەزم.  بەپێی ئەوەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری لێداوە، دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، نیسابە یاساییەكەی دوو لەسەر سێیە، واتە بۆ ئەوەی دانیشتنەكە بەڕێوەبچێت، دەبێت لەكۆی (329) پەرلەمانتار، (220) پەرلەمانتار ئامادە بن.  رۆژی شەممە كاتێك بڕیاربوو پەرلەمان دانیشتن بكات بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، لەكۆی (329) پەرلەمانتار، (202) پەرلەمانتار ئامادەبوون، واتە هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) بە پەرلەمانتارانی سەربەخۆ‌و لایەنە هاوپەیمانەكانیانەوە هێشتا (18) كورسی تری پەرلەمانیان پێویستە بۆ ئەوەی نیساب تەواو بكەن، سێقۆڵییەكە ئومێدی هەیە ئەم (18) كورسییە تەواو بكات، بەتایبەتیش پێیانوایە هاوپەیمانی (عەزم)ی سوننەكان كە موسەننا سامەڕایی سەرۆكایەتی دەكات‌و 6 كورسی پەرلەمانی هەیە، زیاتر بۆ گفتوگۆ ئامادەیە، سەرباری ئەمەش هەندێك لەو سەربەخۆیانەی كە رۆژی شەممە بایكۆتی دانیشتنی پەرلەمانیان كردووە، بایكۆتەكەیان بۆ هاوهەڵوێستی نەبووە لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی، ئەمانەش دەكرێت گفتوگۆیان لەگەڵ بكرێت‌و بۆ دانیشتنی سبەینێ ئامادە بكرێن، ئەمە جگە لە نوێنەری پێكهاتەی ئێزیدی‌و چەند پەرلەمانتارێكی تری سەربەخۆ.  رێككەوتن بەبێ رەزامەندی ئێران واقعی باوی عێراق‌و هەرێمی كوردستان لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە ئەوە نیشان دەدات، هەرجۆرە رێككەوتنێكی نێوان لایەنە سیاسییەكان بەبێ ئاگاداری ئێران، ئاكامی خراپی دەبێت.  ئەگەر پارتی بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافیی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتییەوە لەژێر هەژموونی توركیادا بێت‌و هەندێكجار بەپێچەوانەی چاوەڕوانییەكانی ئێرانەوە هەڵسوكەوت بكات، دۆخەكە بۆ یەكێتی بە تەواوەتی جیاوازە، بۆیە یەكێتی بەبێ رەزامەندی ئێرانییەكان ناچێتە ناو هیچ رێككەوتنێك لەگەڵ موقتەدا سەدر، ئەگەر ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعە بەلادا نەخرێن‌و سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگی نەگەنە رێككەوتن‌و ئێران رێككەوتنەكەیان پەسەند نەكات.  عێراق لەبەردەم چەند سیناریۆیەكدا سبەینێ هەوڵی دووەم بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تاقیدەكرێتەوە، ئەگەر هاوشێوەی رۆژی شەممەی رابردوو، سبەینێ نیسابی یاسایی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو نەبێت، عێراق دەكەوێتە بەردەم چەند سیناریۆیەك، چونكە دواین وادە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار رۆژی 6ی نیسانی داهاتوو دەبێت‌و لەو وادەیە بترازێت، ئیتر هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار پەكی دەكەوێت‌و عێراق دەگەڕێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم. ئەگەر سبەینێ نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو نەبێت، لایەنە سیاسییەكان دەكەونە بەردەم چەند بژاردەیەك، كە رەنگە بە ناچاری یەكێك لە بژاردەكان پەسەند بكرێت:  سیناریۆی یەكەم:  پارتی‌و یەكێتی یەكێكیان كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لە بەرژەوەندی ئەوی تر بكشێنێتەوە، ئەمە لەبەرامبەر چەند پۆستێك لە بەغداد یاخود لە هەرێمی كوردستان، بۆ نمونە بە رەزامەندی ئێران، یەكێتی كاندیدی خۆی بكێشێتەوە‌و لەبەرامبەردا پارتی چەند پۆستێكی خۆی لە بەغداد یان لە هەرێمی كوردستان بدات بە یەكێتی.   سیناریۆی دووەم:  شیعەكان بەنێوەندگیری ئێران لەناو خۆیاندا رێبكەون، سەدر دەست لە بیرۆكەی دروستكردنی حكومەتی زۆرینە هەڵگرێت‌و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بەشداری حكومەت بكات، لەم حاڵەدا دۆخی عێراق دەچێتەوە پێش خۆپیشاندانەكانی تشرینی یەكەمی 2019، كە ئێران پێی وایە لەو كاتەوە دۆخی سیاسی عێراق لە رێڕەوی خۆی دەرچووە‌و دەبێت بخڕێتەوە سەر رێڕەوەكەی خۆی، واتە ئەو رێڕەوەی كە ئێران دەیەوێت، كە ئەویش دروستكردنی حكومەتی تەوافوقی‌و دابەشكردنی كێكی دەسەڵاتە لەنێوان هێزو لایەنە سیاسییەكاندا.  سیناریۆی سێیەم:  هەوڵەكانی سەدر بۆ تەواوكردنی نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان‌و هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، جارێكی تر شكست بخوات، لەم حاڵەتەدا پێشبینی دەكرێت، كوتلەی سەدر لە پەرلەمانی عێراق بكشێنەوە‌و ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندانەكان دەستپێبكاتەوە.  لە دۆخێكی لەمشێوەیەدا پێشبینی هەڵوەشاندنەوەی خولی نوێی پەرلەمان‌و بانگەوازكردن بۆ سازدانی هەڵبژاردنێكی نوێ دەكرێت، لەم دۆخەدا، حكومەتی مستەفا كازمی وەكو حكومەتی كاربەڕێكەر دەمێنێتەوە‌و بەرهەم ساڵحیش وەكو سەرۆك كۆمار بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی لە پۆستەكەی بەردەوام دەبێت، تا ئەو كاتەی هەڵبژاردنێكی نوێ دەكرێت.   

درەو: *ڕەنج نەوزاد تۆفیق - گۆڤاری ئاییندەناسی بەرایی پێش ڕێکەوتی ٢٤/٢/٢٠٢٢، پرسيار و لێکدانەوەکان لە بارەی ئەوەوە بوون ئایا ڕووسيا هێرشی سەربازی دەکاتە سەر ئۆکرانیا یاخود نا؟ ئەگەر هێرش بکات، شێواز و سنووری هێرشەکە چۆن دەبێت؟ ئایا هێرشەکە تەنيا بەشێک لە خاکی ئۆکرانیا (بەتايبەت ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیا) دەگرێتەوە، یاخود هێرشێکی سەرتاسەری دەبێت؟ هێرشەکە زیاتر پشت بە هێزی وشکانی دەبەستێت، یان ئاسمانی و دەريایی؟ دوای بڕياردانی پوتين بە دەستپێکردنی هێرشی سەربازی لە ٢٤/٢، زۆربەی ئەو پرسيارانە کۆتاییان هات و پرسيار و لێکدانەوەی نوێ درووست بوون. ڕووسيا هێرشێکی سەرتاسەریی سەربازی (وشکانی، ئاسمانی، دەریایی) بۆ کۆی خاکی ئۆکرانیا دەست پێ کردووە. بە هۆی ڕووبەری جوگرافی، ئەم جەنگە کە لە سنووری نێوان ناتۆ و ڕووسيایە، هەروەها لەبەر هەردوو بەرەی جەنگەکە؛ ڕووسيا وەک نەياری سەرەکیی ناتۆ و ئۆکرانیا، سەرەڕای ئەوەی ئەندام نييە لە ناتۆ، بەڵام وەک نوێنەرێکی ناتۆ دژ بە ڕووسيا دەجەنگێت، لێرەوە ئەم ڕووداوە پەيوەندیی بە کۆی سيستمی جيهانيیەوە هەیە و دەکرێت گۆڕانکاری بەسەر کۆی سيستمی جيهانيدا بێنێت. لەبەر ئەوە، دەکرێت کاريگەی و لێکەوتەکانی ئەم جەنگە جيهانی بن نەک تەنيا ناوچەیی. بۆیە لێکۆڵينەوە لەو جەنگە و چاودێريکردنی پێويستە و گرنگیيەکی گەورەی هەیە. لەم وتارەدا هەوڵ دەدرێت، بەکوردتی، وەڵامی سێ پرسيار بدرێتەوە: هۆکارەکانی هێرشی سەربازیی ڕووسيا چين؟ سيناريۆکان و ئامانجەکانی ئەم جەنگە چين؟ ئایا لێکەوتەکانی ئەم جەنگە چۆن دەبن؟   ١. هۆکارەکانی جەنگەکە هۆکاری جيۆپۆلەتيکی و مێژوویی: دەستەواژەی دەرەوەی نزيک (Near Abroad) ئەو دەستەواژەیەیە کە بەکار دەهێنرێت بۆ وەسفی تێڕوانينی ڕووسيا بۆ ئۆکرانیا و بۆ ئەو دەوڵەتانەی تر کە لە یەکێتیی سۆڤيەت جيا بوونەوە و دراوسێی ڕووسيان لە ئێستادا[1]. واتە ئەو دەوڵەتانە لەگەڵ ئەوەی سەربەخۆن و لە دەرەوەی نەخشەی ڕووسيان، بەڵام لە ڕووی ئەمنی و سياسی و بەرژەوەندی و مێژوویی… هەر نزيکن لە ڕووسيا و هەر گۆڕانکارييەک لە “دەرەوە” ڕوو بدات؛ کاريگەرييەکانی نزيک و ڕاستەوخۆ دەبن بۆ سەر ڕووسيا. بۆیە ڕووسيا دەبێت ڕاستەخۆ دەستتێوەردان بکات لەو “دەرەوەیە” و نابێت وەک دەرەوە تەماشای بکات، بەڵکوو لە ڕووی ئەمنی و بەرژەوەندييەوە دەبێت وەک ناوەوە مامەڵەی لەگەڵدا بکات.  ئەم تێڕوانينەی ڕووسيا سەبارەت بە ئۆکرانیا، بە بەراورد بە دەوڵەتە دراوسێکانی تر، فراوانتر و قووڵترە، چونکە ڕووسەکان وەک نيشتمانی لەدەستچوو [2](The Lost Homeland) تەماشای ئۆکرانیا دەکەن، ئەو نيشتمانەی کە دەبێت بگەڕێتەوە بۆ خاوەنەکەی. ڕووسەکان لە خەياڵ و تێڕوانينياندا وەک بەشێک لە نيشتمانی خۆیان سەيری ئۆکرانيا دەکەن کە لەدەستيان داوە. لە جيۆپۆلەتيکی هاوچەرخدا، دەستەواژەی (Geopolitical Imagination)  بۆ ئەم دۆخە بەکار دەهێنرێت[3]. ئەو نەتەوە و دەوڵەتەی کە بەشێک لە نيشتمانی خۆی لەدەست دەدات، چاوەڕێی هەوڵێک دەکات کە بەهێز بێتەوە و ئەو نيشتمانە لەدەستچووە بگەڕێنێتەوە. زۆرێک لە ڕووسەکان پێيان وایە کە شاری کێيەڤی پايتەختی ئێستای ئۆکرانیا، یەکەم نيشتمانی نەتەوەکەیانە[4]. دەوڵەتی کێيەڤ ڕووس (Kievan Rus) کە لە کێيەڤی پايتەختی ئۆکرانيا لە (٨٦٢-١٢٤٢) دامەزرا، سەرچاوەی هەر یەک لە ڕووسيا و ئۆکرانیای ئێستایە[5]. جگە لەوەی لە مێژووی نوێدا لە سەردەمی سۆڤيەتدا هەریەک لە ڕووسيا و ئۆکرانیا بەشێک بوون لە یەکێتیی سۆڤيەت. کەواتە هەر یەک لە ڕووسەکان و ئۆکرانيیەکان زۆر کات یەک وڵات و یەک نيشتمانيان هەبووە. ئەم یەکبوونە بەردەوام دەبێت تا ڕووخاندنی سۆڤيەت و لە ساڵی ١٩٩١ ئۆکرانیا دەبێتە دەوڵەتێکی سەربەخۆ. هەر بۆیە پوتين دەڵێت: ڕووسيا و ئۆکرانیا بران، لە بەرامبەردا سەرۆکی ئۆکرانيا وەڵامی دایەوە و وتی: برايەتيمان وەک برایەتیی قابيل و هابيلە[6]. بەدەستهێنانەوەی ئۆکرانیا لەلایەن ڕووسياوە، بە دوو ڕێگا ئەنجام دەدرێت؛ یا حکومەتێکی پرۆڕووسيا لە ئۆکرانیا حوکم بکات، ئەگەرنا ڕووسيا ئامادەیە بە هێزی سەربازی ئۆکرانیا بهێنێتەوە ژێر هەژموونی خۆی، بەتايبەت ئەگەر مەترسیی ئەوە هەبێت ئەو نيشتمانە لەدەستچووە ئەمەريکا کۆنترۆڵی بکات و لە دژی ڕووسيا بەکاری بهێنێت. ئەم تێڕوانينەی ڕووسيا بۆ بيلاڕووسياش هەر گونجاوە. ئەمەی ئاماژەی پێ درا، دەتوانرێت بە هۆکارێکی جيۆپۆلەتيکی و مێژوویی دابنرێت، کە هۆکارێکی گشتییە و هەميشە لە فکری سياسیی دەسەڵاتدارانی ڕووسيا ئامادەیە. هۆکارێکی تری ئەم جەنگە، ڕاستەوخۆ دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١٤. کاتێک لە ڕێگەی خۆپیشاندان و پەرلەمانی ئەوکاتی ئۆکرانیاوە سەرۆکی ئەوکات (فيكتور يانوكوفيتچ)ی نزيک لە ڕووسيا لە پۆستەکەی دوور دەخرێتەوە و هەڵدێت بۆ ڕووسيا، ئەو خۆپێشاندانە بووە هۆکاری ئەوەی کە ئۆکرانیا لە هاوپەيمانیی ڕووسياوە بگۆڕدرێت بۆ ئەنتیڕووسيا و نزيک لە ڕۆژئاوا[7]. ڕووسيا ئەو ڕووداوەی وەک کودەتایەک وەسف کرد کە لەلایەن ئەمەريکا و ئەورووپاوە ڕێک خراوە، هەر بۆیە هێرشی سەربازیی کرد و نيمچەدوورگەی کریميای داگير کرد و هاوکاریی جوداخوازەکانی ناوچەی دۆنباسی (دۆنيتسك و لوگانسك) کرد دژ بە سوپای ئۆکرانیا، ئەوەش بووە هۆکاری شەڕی ناوخۆ لە وڵاتەکە و نەمانی دەسەڵاتی حکومەتی ئۆکرانیا لەو دوو هەرێمە. ئەم دۆخە تا ئەمڕۆش بەردەوامە[8]. ئەم ڕووداوە ڕێگەی خۆش کرد بۆ زیادکردنی چالاكی و نزيکبوونەوەی زیاتری ناتۆ لە ڕووسيا لە بەرەی ئۆکرانیاوە. هەر لەدوای ئەو ڕووداوەوە، ئۆکرانیا بەفەرمی داوای کرد ببێتە ئەندام لە ناتۆ، ئەمەش هۆکارێکی ڕاستەوخۆی هەڵگيرساندنی جەنگەکە بوو. کەواتە ئەم جەنگەی ئێستا، هەر درێژکراوە و دەرئەنجامی ڕووداوەکانی (٢٠١٤)یە. هۆکارێکی تری ئەم جەنگە دەگەڕێتەوە بۆ سروشتی سيستمی جيهانی لەم سەردەمەدا. ساڵانێکە وا دەبينرێت کە سيستمی سياسی لە قۆناغێکی ڕاگوزەردایە. دەکرێت لە تاک جەمسەری ئەمەريکییەوە بەرەو دووجەمسەری یاخود فرەجەمسەری بڕوات. دەوڵەتان بەگشتی هەوڵ دەدەن لە سيستمی نوێی جيهانيدا پێگەی بەهێزتر و گەورەتريان هەبێت. دوو سەرەکيترين کانديد بۆ بوون بە جەمسەر لە سيستمی جيهانی داهاتوودا، بريتين لە چين و ڕووسيا. هەر بۆیە ڕووسيا دەيەوێت پێگەی خۆی بەهێزتر و کاريگەرتر بکات لە سيستمە نوێیەکەدا. هەنگاوی سەرەتا بۆ ئەوە بريتييە لەوەی ڕووسيا هەژموونی خۆی بگەڕێنێتەوە بۆ سەر دەوڵەتانی درواسێ و ناوچەکەی خۆی، چونکە ئەستەمە ڕووسيا بتوانێت ببێتە جەمسەر، ئەگەر ئۆکرانیا لە بەرەی ناتۆ بێت و لە دەرەوەی هەژموونی ڕووسيا بێت. ڕۆڵی ئەمەريکا هۆکارێکی سەرەکیی ترە بۆ ئەو جەنگە. هەروەک چۆن ڕووسيا دەيەوێت لە ڕێگەی داگيرکردن و هێنانەوەی ئۆکرانیا بۆ ژێر هەژموونی خۆی؛ پێگەی خۆی بەهێزتر بکات لە سيستمی جيهانیدا، وا دەردەکەوێت کە ئەمەريکاش بە هەمان شێوە دەيەوێت لە ڕێگەی ئۆکرانیاوە ئەو ئامانج و خەونانەی ڕووسيا لەناو بەرێت بۆ بەهێزکردنی پێگەی خۆی لە سيستمی جيهانيدا. ئاشکرایە ئەمەريکا دەيەوێت بەرگری لە سيستمی جيهانیی تاک جەمسەری بکات، ڕووسيا دەيەوێت گۆڕانکاری لەو سيستمەدا بکات، چونکە ئەمەريکا ڕازييە لە پێگەی خۆی لە جيهاندا، بەڵام ڕووسيا بەپێچەوانەوە. بۆیە دەکرێت لە ڕێگەی هاندانی ئەمەريکا بۆ نزيکبوونەوەی ئۆکرانیا لە ناتۆ و دژایەتيکردنی ڕووسيا، پاڵ بە ڕووسياوە بنێت بۆ بەرپاکردنی شەڕ دژ بە ئۆکرانيا و تێوەگلانی بە جەنگێکی ئاڵۆز و ماوەدرێژ کە لە ڕووی سەربازی و ئابووریيەوە ماندووی بکات، وەک چۆن ئەمەريکا هەمان سيناريۆی بەکار هێنا دژ بە سۆڤيەت لە ئەفغانستان. وا ديارە ڕووسيا دوای ماوەیەکی زۆر لە بيرکردنەوە، گەيشتە ئەو بڕيارەی کە جەنگ باشترين و تاکە بژاردەیە. ڕووسيا دڵنيایە لەوەی ئەگەر بە هەموو توانا و هێزی خۆیەوە ڕێگری دروست نەکات بۆ ئۆکرانیا، ئەوا هەروەک چۆن دەسەڵاتی سياسی لە ئۆکرانیا لە دۆستی ڕووسياوە گۆڕا بۆ دژی ڕووسيا، ئاواش ئەمەريکا؛ ئۆکرانیا دەکاتە ئەندام لە ناتۆ و بنکەی سەبازی و مووشەکەکانی خۆی دەباتە ئۆکرانیا، ئەوکات ڕووسيا زیاتر گەمارۆ دەدرێت بە بنکە سەربازييەکانی ناتۆ. لە ئێستادا ڕووسیا لە ڕۆژئاوای سنوورەكانی تا ڕادەیەکی زۆر گەمارۆ دراوە بە ناتۆ. هەروەها ئەگەر ئۆکرانيا ببێتە ئەندام لە ناتۆ، ئەوا دووبارە پرسی ئەندامبوونی جۆرجيا جددی دەبێتەوە، ئەوکات دەبێت ڕووسيا چاوەڕوانی ئەوەش بکات کە دەسەڵاتی سياسیی بيلاڕووسيا، هاوشێوەی ئۆکرانیا، لە ڕێگەی خۆپێشاندانەوە بگۆڕدرێت بۆ دەسەڵاتێکی نزيک لە ئەمەريکا، بەوەش ڕووسيا بەتەواوی سنوورەکانی بە ئەورووپاوە گەمارۆ دەدرێت بە ناتۆ و هاوپەيمانانی ئەمەريکا.   ٢. سيناريۆکانی جەنگەکە لێرەدا بە چەند خاڵێک هەندێ لە سيناريۆکانی ئەم جەنگە دەخرێتە ڕوو: ١. ڕووسيا مەبەستی نييە کۆی ئۆکرانیا داگير بکات، تەنيا هێز و ژێرخانی سەربازیی ئۆکرانیا بەتەواوی لاواز دەکات و ئۆکرانیا گەمارۆ دەدات تا ناچاری سازشکردن دەبێت. هەردوو کۆمارەکەی ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیا بە سەربەخۆیی دەمێننەوە، یاخود ڕووبەری کۆمارەکان فراوانتر دەکات، یاخود هەندێ ناوچەی تر لە ئۆکرانیا جيا دەکاتەوە هاوشێوەی ئەو دوو کۆمارە، بۆ دابەشکردن و لاوازکردنی ئۆکرانیا، پاشان دەکشێتەوە. تا ئێستا حکومەتی ئۆکرانیا سازش ناکات، ئەگەر وا بەردەوام بێت، ئەوا ئەم سيناريۆیە نایەتە دی. ئەم سيناريۆیە وەک بردنەوە بۆ ڕووسيا هەژمار دەکرێت، چونکە زیانە سەربازی و ئابوورييەکانی کەم دەبن، دەگات بە هەندێ ئامانجی سەرەکیی خۆی و دەکرێت دوای ماوەیەک سزاکانی ڕۆژئاوا لەسەری لا ببرێن. لە ساڵی ٢٠٠٨دا ڕووسيا تا ڕادەیەک هەمان پلانی بەکار هێنا دژ بە جۆرجيا کاتێک دەيويست ببێتە ئەندام لە ناتۆ. ٢. ڕووسيا ئامانجی ئەوەیە ئۆکرانیا داگير بکات و بچێتە ناو کێيەڤ و حکومەتی ئێستای ئۆكراينا لا ببات و حکومەتێکی نوێ نزيک لە خۆی دابنێت، ئەمەیان لێکەوتەکانی ئاڵۆز و ناڕوون دەبێت، ئەوکات چاوەڕوان دەکرێت جەنگەکە لە جەنگێکی کلاسيکیيەوە بگۆڕدرێت بۆ شەڕی ناو شار و کۆڵان بە کۆڵان. بە پێی ئەو بەرخودانەی ئۆکرانیا دەيکات لە ئێستادا، وا دەردەکەوێت شەڕی ناو شارەکان توندتر و فراوانتر بێت بەتايبەت ئەگەر هاوکارييەکانی ناتۆ و ئەورووپا بەردەوام بێت بۆ گرووپە چەکدارەکانی ئۆکرانیا، ئەمەش ڕووسيا دەخاتە ناو دۆخێکی ناديار، ماوەی جەنگەکە ناديار دەبێت، هاوکات سزاکانی ڕۆژئاوا بۆ سەر ڕووسيا زیاتر دەبن، دەشێت لە ئەنجامدا ببێتە هۆکاری زیانی زۆر گەورە بە سەرباز و ئابووری و پێگەی ڕووسيا. هەڵوێستی ئەمەريکا لەپێش جەنگەکە و لە کاتی جەنگەکەش وا دەردەکەوێت کە خوازياری ئەم سيناريۆیە بێت. ٣. داگيرکردنی کێيەڤ و دانانی حکومەتێکی نزيک لە ڕووسيا، پاشان کشانەوەی ڕووسيا لە ماوەیەکی کورت. ئەگەر ئەمە ڕوو بدات، ئەوە ئەگەری دروستبوونی شەڕی ناوخۆ لە ئۆکرانیا زۆر دەبێت. ئەوکات ئۆکرانیا وەک وڵاتێکی نائارام و کراوە بۆ دەستتێوەردانی ناتۆ هەر مەترسی دەبێت بۆ ڕووسيا. بۆیە ڕووسيا دەبێت بەردەوام هاوکاریی ئەو حکومەتە نوێيە بکات کە خۆی دايناوە و ڕێ نەدات ئۆکرانيیەکان بيڕووخێنن هاوشێوەی ٢٠١٤. ئەمەش بەبێ دەستتێوەردانی سەربازی و هەواڵگری و هاوکاریی ئابووری ئەستەمە بکرێت. ئەمەش ديسانەوە زیانەکانی بۆ ڕووسيا زیاتر دەبێت. ٤. ڕووسيا ئۆکرانیا داگير و کۆنترۆڵ بکات و حکومەتێکی نوێ بسەپێنێت، پاشان کۆتاییهاتن بە جەنگەکە. ئەمەیان لە ئێستادا ئەستەمە، چونکە داگيرکردنی ئۆکرانیا جياوازە لە کۆنترۆڵکردنی. ڕووسيا دەتوانێت ئۆکرانیا داگير بکات، بەڵام ئەوەی كە کۆنترۆڵی بکات و ئاڕاستەی بکات بە ويستی خۆی، سيناريۆیەکی قورسە، لانی کەم بە پێی پێدراوەکانی ئێستا. ئەگەر ئەمە ڕوو بدات، ئەوە سەرکەوتنێکی مێژوویی دەبێت بۆ ڕووسيا. ٥. گەيشتنی هەردوو لا (ئۆکرانیا و ڕووسيا) بە ڕێککەوتنێک بەوەی حکومەتی ئۆکرانیا بمێنێتەوە، ڕووسيا بکشێتەوە، ئۆکرانیا بەڵێن بدات کە بێلایەن دەبێت و نابێت بە ئەندام لە ناتۆ. ئەم سيناريۆیە هەر چەند لۆژيکیيە، بەڵام بە هۆی دەستتێوەردانی ئەمەريکا و ئەورووپا لە دۆخەکە، لەبەر کەسایەتیی پوتين، کە ئەگەر ئەم سيناريۆیە ڕوو بدات، تا ڕادەیەک سەرکەوتنە بۆ ئۆکرانیا و شکستە بۆ پوتين، هەروەها لەبەر ئەوەی ئەم جەنگە زیاتر ڕووسيای بێزراو کردووە لای بەشێکی زۆری ئۆکرانيیەکان…؛ هەموو ئەمانە دەبنە بەربەست لەبەردەم ئەم سيناريۆیە. ٦. سەرکەوتنی ئۆکرانیا و شکستهێنانی ڕووسيا و کشانەوەی لە ئۆکرانیا. ئەم سيناريۆیە ئەگەر ڕووش بدات، ئەوا دوای ماوەیەکی زۆر دەبێت، لەوانەیە بگاتە دوای ساڵێک یا زیاتر، چونکە کشانەوەی ڕووسيا بەبێ بەدەستهێنانی هيچ ئامانجێک، شکستێکی گەورە و مێژوویی دەبێت بۆ ڕووسيا و دەکرێت کۆتایی ژیانی سياسیی پوتين بێت. بۆیە ڕووسيا هەموو هێزێکی خۆی بەکار دەهێنێت بۆ ئەوەی ئەم سيناريۆیە ڕوو نەدات. ٧. بەگشتی لە ئەگەری ڕوودانی هەر یەک لەو سيناريۆیانە -جگە لە شەشەم-، نيمچەدوورگەی کرێميا و هەردوو کۆمارە نوێيەکە وەک بەشێک لە خاک و ناوچەی هەژموونی ڕووسيا دەمێننەوە. لەو سيناريۆیانە ئاماژە بە ترسناکترين سيناريۆ نەکراوە کە ئەگەری پەلاماردانی ڕووسيایە بۆ سەر هەندێ لە دەوڵەتە دراوسێکانی خۆی کە ئەندامن لە ناتۆ، بە هۆی هاوکاريکردنی بەردەواميان بۆ ئۆکرانیا، ئەمە دەبێتە سەرەتای جەنگی سێهەمی جيهانی و بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی کە تا ئێستا نيمچەمەحاڵە ئەوە ڕوو بدات. پێويستە ئاماژە بەوە بکرێت هەموو ئەو سيناريۆیانە تەنيا گريمانە و ئەگەری کاتين و پشت بە پێدراوەکانی ئێستا دەبەستن، دەکرێت ڕاست یا هەڵە دەربچن، یاخود بەڕێژەیی ڕاست و هەڵە بن. بۆ گەڕانەوە بۆ مێژووی جەنگەکان، پێشبينیکردنی ڕووداوەکانی ناو جەنگ و ئەنجامەکانی زۆر ئەستەمە، چونکە کۆمەڵێک فاکتەری زۆر کارلێک دەکەن، فاکتەری نوێ دروست دەبێت، یەک لایەن بڕيار نادات، کۆمەڵێک بڕيار و پلان و تێگەيشتنی جياواز و دژ بە یەکترە کە ڕووداوەکانی ناو جەنگ و ئەنجامەکەی دروست دەکەن. دەکرێت ئەنجامی ئەم جەنگە بە شێوەیەک بێت نە پوتين و زيلينسكی، نە سەرکردەکانی ئەورووپا و ئەمەريکا؛ وێنەیان نەکردبێت پێش جەنگەکە.   ٣. لێکەوتەکانی ئەم جەنگە بە هۆی پێگەی لایەنە بەشەڕهاتووەکان و جوگرافيای جەنگەکە، لێکەوتەکانی ئەم جەنگە فرەلایەن و فراوانە، وەک ئەوەی لە خوارەوە دەخرێتە ڕوو: – لێکەوتەکانی بۆ سەر سيستمی سياسیی جيهانی گۆڕانکاری لە پێگەی ڕووسيا، کار دەکاتە سەر هاوسەنگی و پێکهاتەکانی سيستمی جيهانی. بردنەوەی ڕووسيا لەم جەنگە و گەيشتن بە ئامانجەکانی، گەورەترين پاڵنەر دەبێت بۆ ڕوودانی گۆڕانکاریی ڕيشەیی لە سیستمی جيهانی، چونکە ئيتر ڕووسيا دەستکراوەتر دەبێت بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆی لە جيهاندا، بەتايبەت لە ساڵی (٢٠٠٨)ەوە ڕووسيا چەندين ئۆپەراسيۆنی گرنگی ئەنجام داوە لە جۆرجيا و سووريا و تەنانەت لە ئۆکرانیا لە ساڵی ٢٠١٤ و تياياندا سەرکەوتوو بووە. سەرکەوتنی لەم جەنگەدا، واتە لاوازبوونی سيستمی جيهانی بە سەرکردایەتیی ئەمەريکا و هاتنی سيستمێکی نوی کە تيایدا ڕووسيا جەمسەرە هاوشێوەی ئەمەريکا. بە هەمان شێوە شکستی ڕووسيا لەم جەنگە، واتە سەرلەنوێ بەهێزبوونەوەی سيستمی جيهانیی ئەمەريکی. کەواتە لێکەوتەکانی ئەم جەنگە ڕاستەوخۆ کار لە سروشتی سيستمی جيهانی دەکات. – لێکەوتەکانی بۆ سەر ئۆکرانیا ئۆکرانیا لە هەردوو دۆخەکەدا –چ سەرکەوتوو بێت، چ شکست بێنێت-، ئەوا زیانی گەورەی بەر دەکەوێت لە ڕووی مرۆیی و وێرانبوونی ژێرخان و شارەکانی. بەڵام سەرکەوتنی ئۆکرانیا بۆ دوورمەودا، سوودی گەورەی دەبێت، بەتايبەت لە ڕووی سايکۆلۆژییەوە کەسایەتيیەکی نوێ و بەهێز و باوەڕبەخۆ بۆ مرۆڤی ئۆکرانی دروست دەکات. ڕێگەخۆشکەر دەبێت بۆ بوون بە ئەندام لە یەکێتیی ئەورووپا و لەوانەیە لە ناتۆش. ئەمانەش لە ڕووی سەربازی و ئابووری و سياسيیەوە کاريگەریی پۆزەتيفيان دەبێت بۆ ئەو وڵاتە. شکستی ئۆکرانیا یان دەيکاتە وڵاتێکی ناسەقامگير و بۆ ماوەیەکی ناديار لە جەنگدا دەبێت، یاخود دەيکاتە پاشکۆیەکی ڕووسيا هاوشێوەی بيلاڕووسيا.   – لێکەوتەکانی بۆ سەر ڕووسيا  وەک ئاماژەی پێ کرا، بردنەوە و شکستی ڕووسيا ڕاستەخۆ کار لە پێگەکەی دەکات لە سيستمی جيهانی. لە لایەنی ئابووری و بازرگانی، لە هەردوو دۆخەکەدا زیانی گەورەی بەر دەکەوێت. ئەگەر براوەش بێت، ئەوا دەکرێت تا ماوەیەکی درێژ لێکەوتەکانی ئەو سزا ئابووریيانە بەردەوام بن لەسەر ئابووریيەکەی. لە هەردوو دۆخەکەدا، زیانە مرۆییەکانی گەورە دەبن.   – لێکەوتەکانی بۆ سەر یەکێتیی ئەورووپا لەدوای ڕووسيا و ئۆکرانیا، لێکەوتەکانی ئەم جەنگە بۆ سەر یەکێتیی ئەورووپایە. هەر لە ئێستاوە ئەورووپا جارێکی تر ڕووبەڕووی شەپۆلی پەنابەر بووەتەوە، کە دەکرێت لێکەوتەی ئابووری و کۆمەڵایەتیی خراپی هەبێت. بردنەوەی ڕووسيا، ئەورووپا تا ڕادەیەکی زۆر ملکەچی ڕووسيا دەکات و دەشێت ناچارانە دوور بکەوێتەوه لە ئەمەريکا و هەوڵی بێلایەنی بدات. لە ئەگەری وەستاندنی ناردنی وزەی ڕووسی بۆ ئەورووپا، ئەوا دەکرێت زیانی زۆر گەورەی هەبێت. بۆ نموونە؛ یەکێتیی ئەورووپا کە زۆر پشت بە گازی سروشتی دەبەستێت، ئەوا ٤١٪ی لە ڕووسياوە دابين دەکرێت[9].  هەر چەند ڕاگرتنی ناردنی وزەی ڕووسی بۆ ئەورووپا، زیانێکی گەورەی دەبێت بۆ ئابووریی ڕووسياش، چونکە ڕاگرتنی وزەی ڕووسيا بۆ ئەورووپا، واتە ڕاگرتنی ناردنی پارە لە ئەورووپاوە بۆ ڕووسيا. دەکرێت جياوازييەکی بنەڕەتی هەبێت لە هەڵوێست و تێڕوانينی نێوان ئەمەريکا و یەکێتیی ئەورووپا، ڕاستە هەردوو لا بەفەرمی دژی ڕووسيان و لەگەڵ ئۆکرانیان، بەڵام ئەورووپا خوازيار نەبوو ئەو جەنگە ڕوو بدات و لەگەڵ ئەوەیە بە زووترين کات کۆتایی پێ بێت، بەڵام دەشێت ئەمەريکا تەنيا لەسەر ئاستی گوتار هاوشێوەی ئەورووپا بێت، بەڵام ويستی ئەمەريکا لەگەڵ هەڵگيرساندنی ئەم جەنگە بوو بەو ئامانجەی ڕووسيا تێوە بگلێنێت بە دۆخێکی ئاڵۆز و قورس کە لە ئەنجامدا ڕووسيا ماندوو و لاواز بکات.   – لێکەوتەکانی بۆ سەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست  تورکيا بە هۆی ئەندامبوونی لە ناتۆ و هەبوونی چەندين کێشە لەگەڵ ڕووسيا لە سووريا و ليبيا، دەکرێت بە جۆریک لە جۆرەکان تێوە بگلێت لەم جەنگە، ئەوەش دووبارە تورکيا دەگەڕێنێتەوە بۆ بەرەی ڕۆژئاوا. بەتايبەت ئەگەر ڕووسيا ناردنی نەوت و غاز بۆ تورکيا بوەستێنێت، ئەوکات تورکيا ناچار دەبێت بگەڕێتەوە بۆ ژێر هەژموونی ئەمەريکا. ئێران وەک هاوپەيمانێکی ڕووسيا، دەکرێت چەند ئامانجێکی هەبێت، خۆی بکات بە یەکێک لە بەديلە سەرەکیيەکانی گازی ڕووسی بۆ ئەورووپا، بەو مەرجەی هەموو سزا ئابووريیەکانی لەسەر لا بدرێت، یاخود بچێتە بەرەی ڕووسيا و لەگەڵ ڕووسيا فشار لە تورکيا بکەن بەوەی هەردووکیان ناردنی وزە بوەستێنن بۆ تورکيا، بەمەش تورکيا وەک ئەندامێکی ناتۆ ڕووبەڕووی قەيرانی گەورە دەبێت.   – دۆزينەوەی جێگرەوە بۆ وزەی ڕووسيا  بەدەر لە دەرئەنجامی جەنگەکە، ئەورووپا و ئەمەريکا جدديتر کار دەکەن بۆ دۆزينەوەی شوێنگرەوە بۆ وزەی ڕووسيا، چونکە دەرکەوت وزەی ڕووسيا کارتێکی بەهێزە و دەتوانێت وڵاتان داگير بکات و بەو کارتەش خۆی بپارێزێت لە سزای زۆر توند. لە لایەکی ترەوە تورکياش هەمان پلانی دەبێت بۆ خۆڕزگارکردن لە فشاری کارتی وزەی ڕووسی و ئێرانی. لێرەوەیە “هەرێمی کوردستان” وەک خاوەنی بڕێکی زۆر لە گازی سروشتی دەکرێت پەيوەندیيەکی گرنگی هەبێت بە لێکەوتەکانی ئەو جەنگە و جيهانی دوای ئەو جەنگە. بە هاوکاریی ئابووری و سياسیی یەکێتیی ئەورووپا و ئەمەريکا، دەکرێت کەرتی گازی کوردستان ببێت بە یەکێک لە شوێنگرەوەکانی گازی ڕووسی بۆ ئەورووپا، هەروەها کەمکردنەوەی پشتبەستنی تورکيا بە گازی ئێران و ڕووسی. بۆ ئەوەش، جگە لە ڕێگریی ژێرخان و ئابووری، ڕێگریی سياسی و یاسایی بۆ دروست دەکرێت لەلایەن ئێران و عێراق و ڕووسياوە، وەک بڕيارەکەی دادگای باڵای عێراق. دەکرێت گازی قەتەر یەکێک بێت لە شوێنگرەوە ديارەکان، کە ئەمەش پێگەی قەتەر بەهێزتر دەکات بەرامبەر بە سعوديە و ئيمارات. هەروەها وزەی ئەمەريکا دەکرێت لە ئايندەدا ببێت بە یەکێک لە شوێنگرەوەکانی وزەی ڕووسی.   – پەيوەندیی چين بە جەنگی ڕووسيا-ئۆکرانیا چين وەک بەهێزترين کاندید بۆ بوون بە جەمسەر بەرامبەر بە ئەمەريکا لە سيستمی جیهانی لە ماوەی داهاتوودا، بە ناڕاستەوخۆ پەيوەندييەکی گرنگی هەیە بەم جەنگەوە. ئەوەی لەم چەند ڕۆژە ڕووی دا، دەرکەوت داگيرکردنی ئۆکرانیا کارێکی ئاسان نەبوو، جگە لە بەرخودانی ئۆکرانيیەکان، ئەمەريکا دووبارە سەرکەوتوو بوو لە دروستکردنی بەرەیەکی نێودەوڵەتیی بەهێز دژ بە ڕووسيا. هاوکات سەپاندنی سزای ئابووری و بازرگانیی قورس بەسەر ڕووسيادا. ئەمە وای کرد ئەگەر چين بيری لەوە کردبێتەوە هێرش بکاتە سەر تايوان، یاخود ئامرازی سەربازی بەکار بهێنێت لەپاڵ ئامرازی ئابووری بۆ فراوانکردنی هەژموونی خۆی لە جيهاندا، ئەوا پێداچوونەوەیەکی ورد دەکاتەوە لەو بارەیەوە، چونکە دەرکەوت ئەمەريکا جارێ ئەو زلهێزەیە کە دەتوانێت بەرەی گەورە دروست بکات و سزای گەورە بسەپێنێت و زۆربەی دەوڵەتە بەهێز و پێشکەوتووەکانی وەک ئەورووپيیەکان و ژاپۆن و کەنەدا…، تا ئەمڕۆش لە کاتی هەستياردا لەگەڵ ئەمەريکا دەبن بە یەک دەنگ دژ بە نەيارانی ئەم سيستمە جيهانييە کە لەلایەن ئەمەريکاوە سەرکردایەتی دەکرێت. بۆیە دەکرێت چين بۆ ماوەیەکی ناديار ئامرازی سەربازی و هێرشبەری دوا بخات، چونکە سەپاندنی ئەم سزا ئابووری و دارایی و بازرگانیيانەی بەسەر ڕووسيادا سەپێنراوە لەم چەند ڕۆژەدا، ئەگەر بەسەر چيندا بسەپێنرێت، ئەوا کاريگەرييەکانی زیاتر دەبن، چونکە زلهێزبوونی ڕووسيا زیاتر پشت بە هێزی سەربازی دەبەستێت، بەڵام هیی چين بە ئابووری، بۆیە لێدان لە هێزی ئابووریی چين؛ کارەساتە بۆ ئەو وڵاتە و تەنانەت بۆ ئابووریی جيهانيش. پوختە ئەم جەنگە و دەرئەنجامەکانی دەکرێت بە گرنگترين ڕووداوی سەدەی ٢١ دابنرێت لە ڕووی جيۆپۆلەتيکی و سياسییەوە، چونکە ڕاستەوخۆ کار دەکاتە سەر سيستمی سياسیی جيهانی. لە ڕووی سياسی و هەواڵگری و هاوکاریی سەربازی…، زۆربەی دەوڵەتە بەهێزەکانی جيهان تيایدا بەشدارن، ڕووسيا وەک بەرەی شەڕ، ئەمەريکا و ئەورووپا جگە لە سوپا، لە هەموو ڕوویەکەوە بەشدارن لەم جەنگەدا. گەورەترين ڕێگری کە وا دەکات ئەم جەنگە نەبێتە جەنگی سێهەمی جيهانی، بريتييە لەوەی هەردوو بەرە (ڕووسيا و هاوکارەکانی ئۆکرانیا) خاوەن هێزێکی ئەتۆمی وێرانکەر و بەهێزن.   سەرچاوەكان   [1] Agnieszka Legucka, “New geopolitics: what is actually new?”, The Copernicus Journal of Political Studies 4, No. 2, 2013. P 16. [2] Ibid. [3] Güney, Aylin and Gökcan Fulya, “The Greater Middle East as a Modern Geopolitical Imagination in the American Foreign Policy”, Geopolitics, 15, no 1. 2010. P 23-28. [4] Matthew Mpoke Bigg, “A timeline of the tensions between Russia and Ukraine”, The New York times. Feb. 18, 2022. https://www.nytimes.com/2022/02/18/world/europe/russia-ukraine-timeline.html (last accessed 27/2/2022). [5] Joshua J. Mark, “Kievan Rus”, World history Encyclopedia, 2018. https://www.worldhistory.org/Kievan_Rus/ (last accessed 27/2/2022). [6] اوكرانيا برس، زيلينسكي يرد علی بوتين: أخوتنا اشبە بقصة قابيل وهابيل، ٢٠٢١. https://ukrpress.net/node/16537 [7] Becky Sullivan, “Russia’s at war with Ukraine. Here’s how we got here”, NPR, 2022. https://www.npr.org/2022/02/12/1080205477/history-ukraine-russia?t=1645961309142 (last accessed 27/2/2022). [8] Ibid. [9] Catherine Clifford, ‘’Why Europe is so dependent on Russia for natural gas’’, CNBC, 2022. https://www.cnbc.com/2022/02/24/why-europe-depends-on-russia-for-natural-gas.html   بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (12)ی ئازاری 2022ی گۆڤاری ئایندەناسی *خوێندکاری دکتۆرا لە زانستە سياسیيەکان لە زانکۆی وارسۆ – پۆڵەندا

 (درەو): توركیا ئامادەكاری بۆ ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنی سەربازی دەكات لە هەرێمی كوردستان دژ بە گەریلاكانی (پەكەكە)، بۆ ئەم مەبەستە گفتوگۆی لەگەڵ بەرپرسانی باڵای پارتی‌و  یەكێتی كردووە، تائێستا یەكێتی رازی نییەو پارتی گڵۆپی سەوزی هەڵكردووە، بڕیارە لەسەرەتای مانگی نیساندا ئۆپراسیۆنەكە لە هەرێم ئەنجامبدات. كێشە ناوخۆییەكانی توركیا، سەرقاڵی ئەمریكاو جیهان بە شەڕی روسیاو ئۆكراینا، سەرقاڵی لایەنە عێراقییەكان بە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی نوێ، زیادبوونی هەژمونی ئێران لە عێراق، هەموو ئەم هۆكارانە وایان لە توركیا كردووە ئۆپەراسیۆنەكانی بۆ سەر (پەكەكە)و (شەنگال) خێراتر بكات.   بەرپرسێكی باڵای پەكەكە بە (درەو)ی راگەیاند: لە كۆبونەوەی (ئەنتالیا)دا، نێچیرڤان بارزانی‌و رەجەب تەیب ئەردۆغان رێككەوتن لەسەر ئەوەی، توركیا ئۆپراسیۆنێكی نوێ لە هەرێمی كوردستان دژ بە پەكەكە ئەنجام بدات.  ئەو بەرپرسەی (پەكەكە) كە خۆی داوایكرد ناوەكەی بڵاونەكرێتەوە وتی:" پێدەچێت ئەمجارە پیلانەكە بەجۆرێك بێت، لەباكورەوە توركیا‌و پارتیش لە گارەوە گەمارۆی گەریلاكانی پەكەكە بدەن، پێشبینی دەكەین دەستپێكردنی پیلانەكان لەسەرەتای مانگی نیسانی ئەمساڵەوە بێت، چونكە پارتی راستەوخۆ دوای گەڕانەوەی نێچیرڤان بارزانی لە توركیا، هێزی بۆ ئەو ناوچانە جوڵاندووە". " توركیا دەیەوێت لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان چەند تەقینەوەیەك ئەنجامبدات‌و بیخاتە ئەستۆی پەكەكە، ئەمە بۆ شەرعیەتدان بە ئۆپراسیۆنەكەی‌و ناچاركردنی بەشداری پارتی‌و لایەنە كوردییەكان لە شەڕی دژ بە پەكەكەدا" ئەمە بەگوێرەی قسەی بەرپرسەكەی پەكەكە.  توركیا نایەوێت ئەمجارە تەنیا پارتی بەشدار بێت، چاوی لەوەیە یەكێتیش بە جۆرێك لەجۆرەكان لە شەڕەكەدا بەشدار بێت، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، رۆژی پێنج شەممەی رابردوو وەفدێكی باڵای یەكێتی نیشتمانی كوردستان سەردانی توركیای كردووەو لەگەڵ هاكان فیدان سەرۆكی دەزگای هەواڵگری توركیا (میت) كۆبوەتەوە. سەرچاوەكان لەناو یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، گفتوگۆكان تایبەت بوون بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندیەكانی نێوان توركیاو یەكێتی‌و بەشداری یەكێتی لە شەڕی دژ بە پەكەكەدا، بەڵام یەكێتی رەزامەندی نەداوە لەسەر بەشداریكردن لەشەڕی پەكەكەدا.  ئامانجی توركیا لەم ئۆپراسیۆنە نوێیەدا، لەیەككاتدا شەڕی پەكەكەو كۆنترۆڵكردنی شەنگال‌و بەشێك لە ناوچە ستراتیژییەكانی دەشتی نەینەواو چەسپاندنی زیاتری هەژمونی خۆیەتی لە هەرێمی كوردستان‌و عێراق‌و پشتیوانیكردنی توركمانەكانی دەشتی نەینەواو كەركوكە.   

  راپۆرتی: ئالان بەرزنجی جگە لەوەی کۆمپانیا نەوتییەکانی تورکیا لە (8) کێڵگەی نەوتی هەرێمدا کاردەکەن بە جۆرێک کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی لە بلۆکەکانی (تاوکێ (25%)، بیر بەهر (40%)، دهۆک (40%)، بنەباوێ (44%)، تەق تەق (44%)، میران (75%)، چیا سورخ (60%)) پشکی هەیە، هاوکات کۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)یش لە کێڵگەکانی (چیا سورخ و پەڵکانە) بە ڕێژەی (20%) پشکی هەیە. ئەمە سەرەڕای ئەوەی (75%) بۆری نەوتی کوردستان بەخاکی تورکیادا تێپەڕ دەبێت و کۆمپانیای وزەی تورکی خاوەندارێتی دەکات، بەشێکی کرێی گواستنەوەی نەوتیشی بۆ دەمێنێتەوە. زیاتر لەوانەش پارەی فرۆشی نەوتی کوردستان بە فلتەری بانکە تورکیەکاندا تێپەڕ دەبێت و دواتر دەگەڕێتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان. یەکەم: بایەخی نەوت و وزەی هەرێم بۆ تورکیا هه‌رێمی کوردستان له چه‌ندین روانگه‌وه پێگه‌یه‌كی ده‌گمه‌ن و تاقانه‌ی هه‌یه بۆ دۆخی ئێستای تورکیا. به‌بێ سامانی سروشتی کوردستان، تورکیا ناتوانێت له گه‌شەکردن‌‌ به‌رده‌وامبێت، به‌بێ بازاڕی کۆنترۆڵکراوی کوردستان، ئابووری تورکیا له قه‌یراندا ده‌بێت. به‌بێ په‌یوه‌ندی لەگه‌ڵ هه‌رێمدا، کێشه‌ی بێکاری له ناوچه کوردییەكان زیاتر ده‌بێت، په‌که‌که چه‌کداری زیاتر ده‌بێت، به‌بێ په‌یوه‌ندی لەگه‌ڵ هه‌رێمدا، تورکیا له نه‌وتی عێراق بێبه‌ش ده‌بێت و داهاتووی پڕ قه‌یرانتر ده‌بێت، کاتێک که ده‌ستی نه‌گاته کانه  نەوت و غازه‌کانی هه‌رێم. که‌واته هه‌رێم بۆ تورکیا ئه‌و ده‌رفه‌ته‌یه، که تورکیا له هه‌موو روویه‌که‌وه به‌هێز ده‌کات. ئه‌گەرجاران مه‌ترسی تورکیا له‌وه‌بوو، که په‌یوه‌ندی لەگه‌ڵ هه‌رێمدا ره‌نگه ببێته هۆی دابه‌شبوونی تورکیا، ئه‌وا ئەمڕۆ ترسه‌که جودایه. ئه‌وه‌ی مایه‌ی ترسه، دەستەبەسەرداگرتنی نەوت پرۆسە نەوتییەکانی هەرێمە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە.  بۆ ئەوەی لەم پەیوەندییە تێبگەین دەبێت ئاماژە بە چەند هۆارێک بدەین، لەوانە؛ 1.    تورکیا خۆی هیچ سه‌رچاوه‌یه‌كی ئەوتۆی وزه‌ی نیه، هه‌موو وزه‌ی پێویستی له ده‌ره‌وه‌ ده‌هێنێت. چه‌ند هۆکارێک هه‌یه وه‌ك: گه‌شه‌ی ئابووری، گه‌شه‌ی دانیشتوان، به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی بژێوی، که هه‌مویان پێکه‌وه هۆکارن لەسەر زیادبوونی خواستی وزه له ده‌ره‌وه. 2.    وزه یه‌‌كێکه له هه‌ره بواره گرنگه‌کانی سیاسه‌تی ئابووری، ناوخۆ، ده‌ره‌وه‌ی تورکیا. به‌بێ وزه تورکیا ناتوانێت ببێته خاوه‌ن ئابووری گه‌شاوه، که بنه‌مای بوونیه‌تی وه‌ک ده‌وڵه‌تێکی کاریگه‌ر له ناوچه‌که‌دا. 3.    تورکیا له پێگه‌یه‌كی سه‌یردایه له‌م باره‌وه، له کاتێکدا زۆر نزیکه له سه‌رچاوه‌كانی نه‌‌وت و غازه‌وه، به‌ڵام له هه‌مانکاتدا سه‌رباری نزیکیه‌كه‌ی هێنده سودمه‌ندنیه لێی. چونکە تورکیا زۆر نزیکه‌ له سه‌رچاوه‌ی زیاتر له (70%)ی غازی دونیا، وه نزیکه‌ی (73%)ی نه‌وتی یه‌ده‌گ،  به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی له ناوچه‌کانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و ده‌ریای قه‌زوینن. ئه‌م هۆکارانه راسته‌وخۆ کاریگه‌ریان هه‌یه لەسەر داڕشتنی شێوازی په‌یوه‌ندی تورکیا به هه‌رێمه‌وه. تورکیا له رێگای په‌یوه‌ندی به هه‌رێمه‌وه ده‌خوازێت جۆرێک له په‌یوه‌ندی بهێنێته ئاراوه، که به‌به‌راورد به په‌یوه‌ندییه‌کانی تر، زیاتر له قازانجی تورکیابێت، بۆ ئەوەی تورکیا وه‌ك کارتێکی فشار به‌کاریبهێنێت لەسەر ئه‌وان. به‌م پێیه ده‌بێت له زۆر رووه‌وه گرێبه‌ستی نێوان تورکیاو هه‌رێم وه‌ها‌بێت، که زیاتر له قازانجی تورکیا بێت و باڵاده‌ستی تورکیا پێشاندات به‌‌سه‌ر شێوازی گرێبه‌سته‌کاندا، له به‌رامبه‌ر ئه‌و گرێبه‌ستانەی لەگه‌ڵ ئێران و  روسیا که تورکیا وه‌ك لاوازێک ده‌بینرێت. ئه‌مه‌شه پاڵنه‌ری ئه‌و هه‌موو سه‌رکێشیه‌ی، که تورکیا ئاماده‌یه بیکات له گرێبه‌ستی لەگه‌ڵ هه‌رێمدا، له به‌رامبه‌ر عێراق و ئه‌مریکا و ئێرانیش.  ئەمە سەرڕای گرنگی ووزه‌ی هه‌رێم بۆ تورکیا دەگەڕێتەوە بۆ بڕی ووزه‌ی هه‌رێم و نزیکی ووزه‌ی هه‌رێم بۆی و  ئاسانکاری فشارکردن لەسەر هه‌رێم، ئاماده‌بوونی مه‌رجه‌کانی تورکیا وه‌ک به‌رده‌وامی هه‌رزانی و ئاسانی فشاری سیاسی و، بوونی توانا بۆ دارشتنی، جۆرێک له په‌یوه‌ندی، که بڕی زۆری پاره‌ی ووزه بگەڕێته‌وه بۆ تورکیا. دووەم: پێویستی تورکیا بە نەوت تورکیا لەماوەی نێوان ساڵانی (2002 - 2017) گەشەیەکی ئابوری گەورەی بەخۆوە بینیوە، بەجۆرێک ئەو گەشەسەندنە کردیە سیازدەیەمین وڵاتی خاوەن ئابووریی گەورە لەسەر ئاستی جیهان. بە گوێرەی داتای "OECD"  تورکیا لە ڕوانگەی پێویستی بە وزەوە لە ڕیزبەندییەکەدا لە پلەی یەکەمدا دێت بۆ ئەوەی ئابووری لە گەشەکردن بەردەوام بێت، دەبێت بە شێوەیەکی بەردەوام و بەبێ پچڕان وزەی پێویست بۆ ئەو سێکتەرانە دابین بکرێت کە گەشەکردنی ئابووری دەستەبەر دەکەن. تورکیا بە هۆی ئەو گەشەکردنانەی کە لە ڕووی ئابوورییەوە بەدەستی هێناوە، بەکاربردنی وزەی زیاتر کردووە. سەبارەت بە بەکاربردنی وزە لە تورکیا بڕوانە (چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1)   ئەمە سەرەڕای ئەوەی یەدەگی نەوتی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٨ دا بە (٣٦٦) ملیۆن بەرمیل خەمڵێنراوە. ئەم یەدەگە، بە بەراورد بە ڕێژەی بەکارهێنانی ساڵانە، پێشبینی دەکرێت لە ماوەی (١٨) ساڵدا بەکۆتا بێت. کۆنیی کەرەستە و تەکنەلۆژیای بەرهەمهێنانی نەوت لە تورکیادا، کاریگەریی لەسەر خێرایی بەرهەمهێنانی نەوت کردووە. بە هۆی بەتەمەنیی کێڵگە نەوتییەکانەوە لە تورکیا، بە تێپەڕبوونی کات بەرهەمیان ڕووی لە دابەزین دەکات. لە ساڵی ٢٠١٩ دا لە تورکیا بەنزیکەیی (٢٢) ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو بەر هەمهێنراوە، لە بەرامبەردا نزیکەی (٢٥٠) ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو بەکار براوە. لە ساڵی ٢٠١٩ دا، بەرهەمهێنان و بەکاربردنی نەوتی خاوی ناوخۆیی ڕێژەی (٨.٨ %)ی پێک هێناوە. بە مانایەکی دیکە ڕێژەی هاوردەی نەوت لە ساڵی ٢٠١٩دا بریتی بووە لە (91.2%) تورکیا لە ساڵی ٢٠١٧دا بەم ڕێژانە هاوردەکاری نەوت بووە لەم وڵاتانەوە، بڕوانە چارتی ژمارە (2)):  چارتی ژمارە (2)   سێیەم: بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی )٢٠٠٦)ەوە بە هۆی ئەو گرێبەستانەی لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان ئەنجامی دا، بەشێوەیەکی خێرا دەستی بە چالاکییەکانی گەڕان و پشکنین کرد و لە کۆی (١٠) بیرە نەوت، (٨)یان ئەنجامێکی ئەرێنیی هەبوو. کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن، لە کێڵگەکانی شێخان لەنزیک سنوورەکانی تورکیا، لە ئەنجامی گەڕانەکانی لە ناوچەکەدا، ناوچەیەکی بەرفراوانی نەوتی دۆزییەوە کە بە گوێرەی پێشبینییەکان بڕی خەمڵێرناو لەنێوان (١٢ بۆ ١٥) ملیار بەرمیل نەوتدایە، پێشبینی دەکرێ بڕی ٤٥ ملیار بەرمیل نەوت لە هەرێمی کوردستانی عێراق دۆزرابێتەوە، بە گوێرەی ئامارەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لەگەڵ ئەو نەوتەی کە لە ناوچەی شێخان دۆزراوەتەوە، وا پێشبینی دەکرێت بڕی یەدەگی نەوت (٦٠-٦٥) ملیار بەرمیل نەوت ببێ.  بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان  بەم شێوەیە دابەش بووە، بڕوانە (خشتەی چارتی ژمارە (3)).   چارتی ژمارە (3) چوارەم: چنگی تورکیا لە نێو پرۆسەی نەوتی هەرێم 1.     بۆری نەوتی هەرێم لە خاکی تورکیادا حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە نزیکەی (450) هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی وڵاتی دەرەوە دەکات سەرجەم ئەو بڕەش لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوەیە کە بە خاکی تورکیادا تێپەڕدەبێت. بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2010)ەوە دەست بە دروستکردنی کراوە، کۆتایی  ساڵی (2013) بۆ یەکەمجار لە ڕێگەیەوە نەوتی هەرێمی کوردستانی گواستەوە بۆ بەندەری جەیهانی تورکی. بونیادنانی بۆری نەوتی هەرێم، پرۆسەی نەوتی هەرێمی بردە قۆناغێکی دیکەوە. بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە سەرەتای ساڵی (2014) وەک حکومەتی هەرێمی کوردستان، چونکە پێشتر تەنها لە ڕێگەی تانکەر و بڕێکی کەم نەوت هەناردە دەکرا. بەڵام لەسەرەتای سەرپێکەوتنی بۆری نەوتی هەرێم، گۆڕنکاری گەورە بەسەر بڕو داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستاندا هات. ئه‌م هێڵه له سه‌رەتادا پلان وه‌هابووە که بۆ غازبێت، چونکه هێڵی نە‌‌وتی عێراق بوونی هه‌بووە. به‌ڵام لەبەر قه‌یران لەگه‌ڵ حکومه‌تی ناوه‌ندیداو دواکه‌وتنی ده‌رهێنانی غاز، بڕیاردرا بۆرییه‌كان بگۆڕدرێن بۆ نه‌وت. ته‌واوبوونی ئەو پڕۆژەیە بۆ تورکیاش گرنگ بوو، لەبەر ئەوەی پێویستیی بە نەوت و غازی سروشتی ئێران و رووسیا کەم کردەوە. بەپێی زانیارییەکان کۆمپانیای کار بۆری نەوتی دروستکردووە و (40%) خاوەندارێتی بۆرییەکە هی کۆمپانیای ناوبراوە، پرۆژەکە نزیەکەی (600) ملیۆن دۆلار تێچوونەکەی بووە لە سنوری هەرێمی کوردستاندا. (60%) بۆری نەوتی هەرێم خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای (رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە، کاتێک لە 2/6/2017 لە شاری (سانبترسبورگ)، بە ئامادەبوونی سەرۆکی حکومەتی هەرێم و جێگرەکەی و وەزیری سامانە سروشتییەکانی لە کابینەی هەشتەم گرێبەستێکیان لەگەڵ بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای رۆسنەفرت واژۆ کرد، بەشێکی گرێبەستەکە فرۆشتنی (%60)ی بۆری نەوتی کوردستان بوو بە کۆمپانیای رۆزنەفت بە بەهات (1 ملیار و 700 ملیۆن) دۆلار.  درێژی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان (896) کیلۆ مەترە، لە سنوری هەرێمی کوردستان لە کێڵگەی خورمەڵەوە دەستپێدەکات و بەنێو بلۆکەکانزاییەکانی (هەولێر، بەردەڕەش، عەین سەفنی، جەبەل کەند، ئەلقوش، دهۆک و سلیڤانی)یدا تێدەپەرێت و دەگات بە (فیشخابور)، (221) کیلۆ مەترە، بەم پێیەش (%24.6) بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستاندایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ هەردوو کۆمپانیای (کار و رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە. ئەو بەشەی لە سنوری تورکیایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی دەگەڕێتەوە کۆمپامیای "بۆتاش" سەرپەرشتی دەکات. لە فیشخابوورەوە تا دەگات بە بەندەری جەیهانی تورکی (675) کیلۆ مەترەو (74.6%)ی درێژی بۆرییەکە پێکدەهێنێت.    هەر بەپێی زانیارییەکان لەماوەی (18) مانگی (2020 - 2021) حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (476) ملیۆن دۆلاری تەنها بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی خەرج کردووە لە بری خەرجی گواستنەوەی نەوت کە سنوری تورکیا تا بەندەری جەیهانی تورکی. راکێشانی بۆری نه‌وت لە کوردستانه‌وه بۆ تورکیا، به سه‌ربه‌خۆ له تورکیا، کاریگه‌ری گه‌وره‌ی هەیە لەسەر دۆخی وزه، دۆخی ئابووری، په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و تورکیا، په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و به‌غدا، هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندی نێوان تورکیاو عێراق.  2.    کۆمپانیا تورکییەکان لە  کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان دوو گەورە کۆمپانیای بواری وزەی تورکی لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، هەردوو کۆمپانیای ناوبراو لە سەرەتاکانی دەستکردن بە پرۆسەی نەوت و پێش نوسینەوەی دەستوری عێراق لە ساڵی (2005) لە هەرێمی کوردستان دەستیان بەکارکردن کردووە بە جۆرێک، لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٣ دا حکوومەتی هەرێم/ئیدارەی سلێمانی گرێبەستی نەوتی بۆ کارکردن لە بلۆکەکانی شاکەل و پوولخانە لەگەڵ کۆمپانیای پیت ئۆیڵ ئیمزا کرد، ئەمە لە کاتێکدا بوو پێش ئەو ڕێککەوتە ئیدارەی سلێمانی گرێبەستی پێشتری هەبوو لەگەڵ کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی  و لە  ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤دا هەمواری گرێبەستەکەی لەگەڵ حکومەتی هەرێم/ ئیدارەی سلێمانی کردەوە. لە ئێستادا هەردوو کۆمپانیاکە لە چەند کێگەیەکی کانزایی هەرێمی کوردستان لەگەڵ حکومەتی هەرێم گرێبەست و پشکیان هەیە، بە جۆرێک؛ ‌ا. کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە لە کێڵگەکانی؛ -    بلۆكی تاوكێ: لە پارێزگای دهۆک، ده‌كه‌ویته‌ قه‌زای زاخۆوه‌و به‌گشتی ڕۆژهه‌ڵاتی قه‌زاكه‌ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (594) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و به‌پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (1.9) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی پشکی (25%)ی لە کێڵگەی ناوبراو هەیە. -    بلۆكی بیر به‌هر: لە پارێزگای دهۆک، باكوری شاری دهۆك ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری (350) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی و گوڵف كیستۆن بڕی (1.9) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. -    بلۆكی دهۆك: قه‌زای مه‌ركه‌زی دهۆك و باشوری شاری دهۆك و قه‌زای سمێل ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (162) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. بڕی (2.2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكه‌كانی (40%) دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی). -    بلۆكی بنه‌ باوێ: لە پارێزگای هەولێر، له‌ ده‌ربه‌ندی گۆمه‌سپانه‌وه‌ تا ناوچه‌ی هیران و نازه‌نین ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (240) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و زیاتر له‌ ملیارێك به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی (44%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. -    بلۆكی ته‌ق ته‌ق )كێوه‌ چه‌رمه‌ڵه(:ده‌كه‌وێته‌ قه‌زای كۆیه‌و ناحیه‌ی ته‌ق ته‌ق و ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌ری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌، بڕی زیاتر له‌ یه‌ك ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ وبەپێی زانیارییەکان بڕی (1.5) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (44%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. -    بلۆكی میران: لەپارێزگای سلێمانی، له‌تاسلوجه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات ڕۆژئاوای ڕێگای دووكان –سلێمانی و به‌ شێك له‌ ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌رو شارۆچكه‌ی بازیان و سه‌یرانگای چه‌می ڕه‌زان ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1015) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و دوو كێڵگه‌ی گه‌وره‌ی تێدایه‌ میران ڕۆژهه‌ڵات بڕی (1.637) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدا دۆزراوه‌ته‌وه و میران ڕۆژئاوا بڕی (4.808) ملیار نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (75%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. -    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (5.656) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. ب. کۆمپانیای پیت ئۆیڵ، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە لە کێڵگەکانی؛ -    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.58) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه، پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (پیت ئۆیڵ)ی توركی. -    بلۆكی چیا سورخ: جگە لەوەی کۆمپانیای (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی لەم بلۆکەدا پشکی هەیە بەهەمان شێوە، پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (پیت ئۆیڵ)ی توركی. 3.    پارەی نەوت و هالک بانک پارەی نەوتی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان دەخرێتە سەر هەژمارەی تایبەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بانکەکانی تورکیا، هەر بۆیە بینیمان لە ساڵی (2015) ئەنجومەنی هەرێمی بۆ کاروباری نەوت وگاز بەنوسراوی ژمارە (٥٥٣) لەبەرواری (٣١ ی ئایاری ٢٠١٥)، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان لەدواین کۆبونەوەی خۆی کە (١٥ی ئەیلولی 2015) ئەنجامیدا بەنوسراوی ژمارە (٩٨٣) بڕیاریدا: 1.     پێویستە گشت داهاتەکانی هەناردەکردن وفرۆشتنی نەوت لەڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان کەلەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە ئەنجام دەدرێت ڕاستەوخۆ لەحسابی بانکی کڕیاری نەوتی هەرێمەوە بخرێتە سەرتەنها حسابی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبانکی (هاڵک بانک) لەوڵاتی تورکیا بەبێ نێوەندگیری بانکی سێهەم، جگە لەوحسابەش نابێت هیچ حسابێکی بانکی تری هەبێت بۆ داهاتی هەنادەکردن وفرۆشتنی نەوتی هەرێم لەڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە وەزارەتی دارایی وئابوری زانیاری تەواو لەسەر ئەو حسابە بەنوسراوێک ئاڕاستەی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بکات بەزووترین کات 2.    لەبەر ڕۆشنایی بڕیاری ئەنجومەنی هەرێمی بۆ کاروباری نەوت وگاز ئاماژە پێدراولەسەرەوە، وەزیری دارایی وئابوری حکومەتی هەرێم  (ڕێباز محمد حملان) کەسی ڕێگاپێدراو دەبێت بۆ ڕەفتارکردن وجوڵاندنی نەقدی لەسەر ئەوحسابە بەناوی حکومەتی هەرێم بۆ بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان لەبەر ڕۆشنایی یاساو ڕێنماییە داراییە کارپێکراوەکان لەهەرێم . 3.    وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و وەزارەتی دارایی وئابوری ئەم بڕیارە جێبەجێدەکەن لە ماوەیەکدا بەشێوەیەک کەلەبەرواری ١-١٠-٢٠١٥ تێپەڕ نەکات. ئەم بڕیارەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2015) دەرخەری ئەو ڕاستییەیە کە سەرجەمی پارەی فرۆشی نەوتی هەرێمی کوردستان لە وڵاتی تورکیا کۆدەکرێتەوە، چەند جارێکیش ئەم پرسە لەلایەن حکومەتی ناوەندی عێراقەوە فشاری لەسەر دروست کراوە بەڵام پرۆسەکە بە هەمان شێوەی خۆی ماوەتەوە   راپۆرتی ڤیدیۆیی: چنگی تورکیا لە نێو پرۆسەی نەوتی هەرێمی كوردستاندا   سەرچاوەکان -    د. زولفو داغدەڤیرەن، پەیوەندییە وزەییەکانی تورکیا و هەرێمی کوردستانی عێراق، وەرگێڕانی لە تورکییەوە: ڕەنجە عەبدوڵا، گۆڤاری ئایندەناسی ژمارە (12) ئازاری 2022، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی دەریدەکات، لا 64-95. -    د. سەردار عەزیز، توركیاو هەرێمی كوردستان: چ جۆره پەیوەندییەك؟، چاپخانەی پیرەمێرد، چاپی یەكەم 2015، سلێمانی. (بەرهەمی ژوری توێژەینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان). -    عەبدولڕەحمان عەلی رەزا، دیسانەوە هاڵک بانک، فراکسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی کوردستان، لە تۆڕی کومەڵایەتی فەیس بووک؛ https://ar-ar.facebook.com/1497770880440978/posts/1658359767715421/ -    ڕێبین فەتاح، چۆن نەوتی هەرێم کەوتە دەست “کۆمپانیا پڕوپووچەکانەوە؟"، ماڵپەڕی کوردستان تایمز؛  https://kurdistantimes.org/2020/09/03/%DA%86%DB%86%D9%86-%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%8C-%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85-%DA%A9%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%95-%D8%AF%DB%95%D8%B3%D8%AA-%DA%A9%DB%86%D9%85%D9%BE%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D9%BE%DA%95/ -    درەو میدیا، بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9734 -    درەو میدیا، پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680  

 راپۆرت: درەو پارتی لە چوار دەرگای جیاوازەوە بودجەی مانگانە بە حزبە سیاسییەكان دەدات، كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی لە نێچیرڤان بارزانی، حزبی سۆسیالیست‌و زەحمەتكێشان لە بارەگای بارزانی، بزوتنەوەی گۆڕان لە نوسینگەی مەسرور بارزانی، حزبە بچوكەكانیش لە مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی، بودجەكەی پارتی لەبەرزترین ئاستدا (25 دەفتەر) دۆلارە بۆ مانگێك، لە نزمترین ئاستیشدا (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) دیناری عێراقییە، نزیكەی حەوت ساڵە یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان لە پەرلەمان پەسەندكراوە، بەڵام تائێستا ئەم یاسایە جێبەجێ نەكراوە، بودجەی حزبەكان چۆنە‌و بڕەكەی چەندە ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. یاسایەك كە جێبەجێ نەكرا ! لە هەرێمی كوردستان زۆرینەی پارتە سیاسییەكان سەرباری ئەوەی بەپێی پێگەو هێزیان، ئابوری‌و كۆمپانیاو بزنسی تایبەت بەخۆیان هەیە، مانگانەش بڕە بودجەیەك لە پارتی دیموكراتی كوردستان وەردەگرن. وەرگرتنی ئەم بڕە بودجەیە، وا دەردەكەوێت خراوەتە بری (یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان)، كە نزیكەی حەوت ساڵە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكراوە، بەڵام كاری پێناكرێت. (یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان) لە رۆژی 24ی تەموزی 2014دا پەسەندكرا، ئەوكات پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان (یوسف محەمەد) لای بزوتنەوەی گۆڕان بوو، پەسەندكردنی ئەم یاسایە سەرباری ئەوەی لەكاتی خۆیدا رەخنەی زۆری لێگیرا، بەڵام بوونی یاساكە لە نەبوونی باشتر بوو، چونكە جێبەجێكردنی یاساكە وای دەكرد حزبەكان نەكەونە ژێر فشاری دارایی هێزە دەسەڵاتدارەكان‌و سەرچاوەی داراییان تاڕادەیەك شەفاف بێت. یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان، لەسەر بنەمای بودجەی گشتی هەرێمی كوردستان بەشە بودجەی حزبەكانی دیاریكردووە، لە ساڵی 2013وە هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نییە، بەوهۆیەشەوە یاسای بودجەی حزبەكان جێبەجێ نەكراوە. بەهۆی جێبەجێ نەكردنی یاسای پێدانی بودجەی حزبەكانەوە، پارتە سیاسییەكان بۆ دابینكردنی بەشە بودجەی مانگانەی خۆیان پەنایان بۆ رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ (پارتی‌و یەكێتی) بردووە، ساڵی 2016 یەكێتی نیشتمانی‌و بزوتنەوەی گۆڕان رێككەوتنێكیان ئیمزا كرد "رێككەوتنی دەباشان"، لەچوارچێوەی ئەم رێككەوتنەدا یەكێتی مانگانە بڕی (400 هەزار) دۆلاری بە بزوتنەوەی گۆڕان دەدا، وەرگرتنی ئەم پارەیە بە بڕی جیاواز تاوەكو ساڵی كۆتایی ساڵی 2017 بەردەوام بوو، حزبەكانی تریش هەریەكەیان‌و لەكاتی جیاوازدا بە بڕی جیاواز بودجەیەكی مانگانەیان لە پارتی‌و یەكێتی وەرگرتووە. لە ساڵی 2014وە هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نییە، ئەمە وایكردووە، حزبە سیاسییەكان لە دەرەوەی یاسا پارە وەربگرن، ئەگەر بودجە لە پەرلەمان پەسەند بكرێت، دەبێت یاسای بودجەی حزبەكانیش كارا بكرێت‌. بودجەی ئێستای حزبەكان چۆنە ؟ بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئێستا بودجەی پارتە سیاسییەكان، لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە دەدرێت‌و پارتی لەڕێگەی چوار دەرگاوە ئەم پارەیە بە حزبەكان دەدات، كە ئەمانەن: دەرگای یەكەم: بارەگای بارزانی چەند حزبێكی هەرێمی كوردستان بەشە بودجەی مانگانەی خۆیان لە بارەگای بارزانی وەردەگرن، لەوانە حزبی سوسیالیستی دیموكراتی كوردستان‌و حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان، بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، بودجەكەی حزبی سۆسیالیست مانگانە (100 هەزار) دۆلارە بە زمانی بازاڕ واتە (10 دەفتەر) دۆلار، بودجەكەی زەحمەتكێشان-یش مانگانە (50هەزار) دۆلار واتە (5 دەفتەر). دەرگای دووەم: نێچیرڤان بارزانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش مانگانە بڕە بودجەیەك بۆ چەند حزبێك دابین دەكات، لەوانە كۆمەڵی دادگەریی كوردستان‌و یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، بەمدواییە عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەریی كوردستان لە دیدارێكی رۆژنامەوانیدا بەفەرمی دانی بەوەدانا لە دەرەوەی یاسای بودجەی حزبەكان مانگانە بڕە پارەیەك وەردەگرن. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بودجەكەی كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی لای نێچیرڤان بارزانی مانگانە (150 هەزار) دۆلارە بۆ هەریەكێكیان، بە زمانی بازاڕی دراوەكە، واتە هەریەكە لەو دوو حزبە مانگانە بڕی (15 دەفتەر) دۆلار وەردەگرن. دەرگای سێیەم: مەسرور بارزانی  بزوتنەوەی گۆڕانیش لەڕێگەی نوسینگەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتەوە مانگانە بڕە بودجەیەك لە پارتی وەردەگرێت، بەگوێرەی نوسراوێكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق كە بەمدواییە ئاڕاستەی عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەیان كردووە، ئەو پارەیەی كە گۆڕان مانگانە لە مەسرور بارزانی وەردەگرێت، بڕەكەی (250 هەزار) دۆلار واتە (25 دەفتەر) دۆلارە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، پێشتر بزوتنەوەی گۆڕان لەڕێگەی مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتییەوە ئەم بڕە پارەیەی وەرگرتووە، بەڵام بەمدواییە وەرگرتنی پارەكەی گواستوەتەوە بۆ نوسینگەی سەرۆك وەزیران بۆ ئەوەی وا دەركەوێت پارەكە لە حكومەت وەردەگیرێت نەك لە حزب. دەرگای چوارەم: مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی ژمارەیەك لە حزبە بچوكەكانی تر لەرێگەی مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتییەوە مانگانە بڕە پارەیەكیان پێدەدرێت، (درەو) زانیویەتی لەناو ئەو حزبانەی لە مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی پارە وەردەگرن، حزبی تێدایە بودجەی مانگانەی (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) دینای عێراقییە.   بودجەی حزبەكان لەسەرەتاوە بۆ كۆتایی دوای كشانەوەی بەعس لە ناوچەكانی كوردستان، ساڵی 1992 یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە كوردستان كرا، ساڵی 1993 یاسای حزبەكان دەرچوو، لەم یاسایەدا بۆ یەكەمجار باسلەوەكرا دەبێت بودجەی حزبە سیاسییەكان دیاری بكرێت. ساڵی 1994 شەڕی ناوخۆیی نێوان پارتی‌و یەكێتی دەستی پێكرد‌و كوردستان دابەش بوو بەسەر دوو ئیدارەدا، شەڕی ناوخۆ تاوەكو ساڵی 1998 بەردەوام بوو، ساڵی 2005 پارتی‌و یەكێتی رێككەوتنی ستراتیژییان ئیمزا كردوو حكومەتەكانیان یەكخستەوە. بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا، مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی 1994 لەسەروبەندی شەڕی ناوخۆدا، خەرجی موچەی مانگانەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (86 ملیۆن‌و 450 هەزار) دیناری سویسری بووە، بەڵام پارتی‌و یەكێتی بەهەردووكیان مانگانە لە بودجەی حكومەت بڕی (80 ملیۆن) دیناری سویسرییان بردووە. ساڵی 1999 كە یەكێتی لە سنوری خۆی حكومەتی هەبووە‌و كۆسرەت رەسوڵ سەرۆكی حكومەتەكە بووە، بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا، رێژەی 30%ی بودجەی حكومەتەكە بۆ ئیدارەی گشتی یەكێتی رۆیشتووە‌و رێژەی 35%ی بۆ هێزی پێشمەرگەی یەكێتی بووە، رێژەی 35%ی بودجەكە بۆ حكومەت‌و موچەی فەرمانبەران ماوەتەوە. ساڵی 2004 بۆ 2010 مانگانە یەكێتی‌و پارتی لە بودجەی حكومەت هەریەكەیان بڕی (35 ملیۆن) دۆلاریان بۆ خۆیان بردووە، بۆ نمونە كۆی گشتی بودجەی حكومەت لە ساڵی 2005 كە ئیدارەكانی پارتی‌و یەكێتی یەكیان گرتووەتەوە بڕی (3 ملیارو 124 ملیۆن) دۆلار بووە، لەم پارەیە پارتی‌و یەكێتی پێكەوە بڕی (840 ملیۆن) دۆلاریان بردووە بۆ خۆیان، كە دەكاتە (26%)ی تێكڕای بودجەی گشتی هەرێم لەو ساڵەد.  ساڵی 2010 بڕە پارەی پارتی‌و یەكێتی لە بودجەی گشتی هەرێم لە (35 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (35 ملیۆن) دۆلارەوە كەمكرایەوە بۆ (4 ملیارو 720 ملیۆن) دینار بۆ هەریەكێك لەو دوو حزبە، واتە مانگانە یەكێتی‌و پارتی پێكەوە بڕی (9 ملیارو 400 ملیۆن) دیناریان لە بودجەی هەرێم بۆ خۆیان بردووە. ساڵی 2013 كە هەرێمی كوردستان دواین یاسای بودجەی هەبووە، پارەی حزبە سیاسییەكان بەمشێوەیە‌و لە دەرەوەی یاسای بەركار دابەشكراوە: •     پارتی مانگانە بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     یەكێتی مانگانە بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     بزوتنەوەی گۆڕان كە ئەوكات هێزێكی ئۆپۆزسیۆن بووە، مانگانە بڕی (590 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     یەكگرتووی ئیسلامی مانگانە بڕی (450 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     كۆمەڵی ئیسلامی (كە ئێستا بووە بە كۆمەڵی دادگەریی) مانگانە بڕی (350 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     حزبی شیوعی كوردستان مانگانە بڕی (580 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە (ئەم بڕە پارەیەی شیوعی لەكاتی خۆیدا مشتومڕی دروستكرد، حزبەكانی تر دەیانوت ئەم پارەیە زۆرە بەبەراورد بە پارەكەی ئەوان) •     حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان مانگانە بڕی (400 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان مانگانە بڕی (250 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە (80 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     سەرباری ئەمانە (15) حزبی سیاسی تر هەبووە كە كورسی پەرلەمانیان نەبووە‌و مانگانە بە تێكڕاو پێكەوە بڕی (353 ملیۆن) دیناریان وەرگرتووە، كە زۆرترینیان پارتی پارێزگاران بووە‌و مانگانە (45 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە، كەمترینیشیان حزبی رزگاری نەتەوەیی توركمان بووە كە مانگانە بڕی (ملیۆنێك) دیناری وەرگرتووە. بەر لە یەكخستنی ئیدارەكانیان، پارتی‌و یەكێتی لەو پارانەی كە لە بودجەی گشتی هەرێم بۆ خۆیان بردووە، ماوە لەدوای ماوە یارمەتیی دارایی حزبە سیاسییەكانی تری كوردستانیان داوە، ئەمەش لەسەر بنەمای راكێشانی وەلائی ئەو حزبانە بەلای سیاسەتەكانی خۆیاندا، بۆ نمونە ساڵی 1999 لە بودجەی ئیدارەی سلێمانی پارەی بەمشێوەیە بە حزبەكانی تر داوە: •     بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە بڕی (2 ملیۆن) دیناری سویسری وەرگرتووە •     حزبی سۆسیالیستی دیموكرتی كوردستان مانگانە بڕی (700 هەزار) دیناری سویسری وەرگرتووە •     حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان مانگانە بڕی (600 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     پارتی پارێزگارانی كوردستان مانگانە بڕی (250 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     حزبی دیموكراسیخوازان مانگانە بڕی (100 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     حزبی شیوعی كوردستان مانگانە بڕی (200 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     حزبی كۆمۆنیستی كرێكاری مانگانە بڕی (50 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     حزبی وەتەنی عێراقی مانگانە بڕی (60 هەزار) دیناری وەرگرتووە یاسای بودجەی حزبەكان چی دەڵێ ؟ ساڵی 2014 كە بزوتنەوەی گۆڕان پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی وەرگرت، یاسای پێدانی بودجە بە حزبەكان پەسەندكرا، بزوتنەوەی گۆڕان كە نەوشیروان مستەفا رێبەرایەتی دەكرد، زۆر خواستی لەسەر تێپەڕینی ئەم یاسایە بوو، گۆڕان دەیویست بەم یاسایە كێشەی دارایی خۆی بەشێوەیەكی سەلامەت‌و دوور لە فشاری پارتی‌و یەكێتی چارەسەر بكات، بۆیە یاساكە بە تەوافوقی هەموو لایەنەكان تێپەڕێندراو زۆرینەی لایەنەكان لێی سودمەندبوون. یاسای بودجەی حیزبەكان كە ئێستا یاسایەكی بەركارە بەڵام جێبەجێ ناكرێت، لە (6) مادە پێكهاتووە، بەپێی ئەم یاسایە، ئەو بودجەیەی كە ساڵانە بۆ حزبە سیاسییەكان دابین دەكرێت (ئەوانەی مۆڵەتی كاركردنیان هەیە)، بڕەكەی دەبێت (1%)ی كۆی گشتی بودجەی ساڵەكە پێكبهێنێت، بۆ نمونە ئەگەر لەسەر یاسای بودجەی 2013 كە دواین یاسای بودجە بووە لە هەرێمی كوردستان خەمڵاندن بكرێت، لەو ساڵەدا تێكڕای بودجە (16 ترلیۆن) دینار بووە، رێژەی (1%)ی ئەم پارەیە دەكاتە بڕی (160 ملیار) دینار، واتە بڕی (160 ملیار) دینار بە تێكڕا بۆ بودجەی حزبەكان تەرخان دەكرێت، ئەمەش بەبەراورد بە پێشتر كە یاسای بودجەی حزبەكان نەبووە زۆر باشترە، چونكە پێشتر بودجەی تەرخانكراو بۆ حزبەكان لە دەرەوەی یاسا بڕی (190 ملیار) دینار بووە، واتە لەحاڵەتی جێبەجێكردنی یاساكەدا خەرجی بودجەی حزبەكان كەمتر دەبێتەوە‌و سەرباری ئەمەش حزبەكان تاڕادەیەك لەژێر هەژموونی پارتە سیاسییە دەسەڵاتدارەكان رزگاریان دەبێت. یاساكە چەند پێوەرێكی دیاریكردووە بۆ پێدانی بودجە بە حزبەكان كە ئەمانەن: •     كورسی پەرلەمانی كوردستان دەكرێتە بنەما، بەهای كورسییەك مانگانە (0.000375)ی كۆی گشتی بودجەی حیزبەكان دەبێت، ئەگەر هەر لەسەر بنەمای بودجەی 2013 خەمڵاندن بكرێت، هاوكێشەكە بەمشێوەیە دەبێت (160 ملیار دینار × 0.000375 = 60,000,000) واتا لەم حاڵەتەدا بەهای كورسییەكی پەرلەمانی كوردستان (60 ملیۆن) دینارە، دیاریكردنی ئەو رێژەیە لەسەر ئەو بنەمایەیە ئەگەر بودجەی گشتی كەمیكرد ئەوا بودجەی حیزبەكانیش كەمدەكات، بەپێچەوانەشەوە. •     ژمارەی دوو خولی كۆتایی پەرلەمان كۆدەكرێتەوە لەگەڵ كورسییەك بۆ هەر خولێكی پەرلەمانی كوردستان، بەمەرجێك ئەو حیزبانە لە (4) كورسی كەمتریان نەبێت لە پەرلەماندا. •     ئەو حیزبانەی كورسیان نەهێناوەو ژمارەی دەنگەكانیان (40%)ە، ئەوا دوو كورسیان بۆ ئەژمار دەكرێت، واتە ئەو حزبانەشی كورسی پەرلەمانیان نییە، بەپێی ئەم یاسایە‌و لەسەر بنەمای هاوكێشەكەی سەرەوە بڕە بودجەیەكیان بۆ دابین دەكرێت. •     ئەو حیزبانەی كورسیان نەهێناوەو رێژەی دەنگەكانیان (20% بۆ 39%)ە، ئەوا یەك كورسییان بۆ ئەژمار دەكرێت. •     هەر حیزبێك كە خاوەنی یەك كورسی بێت لە خولەكانی پەرلەمان، بە دوو كورسی كۆمەك دەكرێت. •     ئەو حیزبانەی كە پێش راپەرین بەشداربوون لە بزوتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان، نابێت لە (300 ملیۆن) دینار كەمتر وەرگرن، لێرەدا حزبە نەریتییەكان جارێكی تر باڵادەستكراونەتەوە. •     ئەو حیزبانەی كە خاوەن كورسییە كۆتاكانن، بۆ یەك كورسی (0,0005)ی بودجەی حیزبەكانیان پێدەدرێت، ئەگەر ئەمە لەسەر بنەمای بودجەی 2013 لێكبدرێتەوە هاوكێشەكە بەمشێوەیە دەبێت (160,000,000,000 × 0,0005 = 80,000,000) بۆ هەر كوسییەك (80 ملیۆن) دینار دەكات. بودجەی حزبەكان بەپێی یاسا  بەپێی یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان، ئەگەر یاسای بودجەی 2013 بكرێت بە بنەما كە بودجەی گشتی كوردستان لەو ساڵەدا (16 ترلیۆن) دینار بووە، بودجەی حزبەكان بەمشێوەیە دەبێت (خولی پێنجەمی پەرلەمان ئەژمار نەكراوە، واتا لێكدانەوەكان بۆ كورسیەكان پێش هەڵبژارنی خولی پێنجی پەرلەمان كراوە): •     پارتی دیموكراتی كوردستان پارتی دیموكراتی كوردستان لە خولی سێیەمی پەرلەماندا (30) كورسی هەبووە، لە خولی چوارەمدا (38) كورسی هەبووە، لە (4) خولی پەرلەمان بەشداری كردووە كە دەكاتە (4) كورسی دەكات، بەپێی یاسای بودجەی حزبەكان تێكڕای كورسییەكانی پارتی بە (72) كورسی ئەژماردەكرێت، بۆ ئەم ژمارە كورسییە تێكڕای بودجەی پارتی لە بودجەی گشتی كوردستان بۆ هەر مانگێك دەكاتە (4 ملیارو 320 ملیۆن) دینار. بەو پێیەش بودجەی پارتی ( 390 ملیۆن دینار ) كەمیكردووە، چونكە پێشتر ( 4 ملیار و 720 ملیۆن ) دیناری وەردەگرت. •     بزوتنەوەی گۆڕان لە خولی سێیەم (25) كورسی‌و لە خولی چوارەم (24) كورسی هەبووە، دوو خول بەشداری كردووە، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (51) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی دەكاتە (3 ملیارو 60 ملیۆن) دینار، بەپێی یاساكە بودجەكەی گۆڕان كەمدەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (600 ملیۆن) دیناری وەرگرتوو. •     یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لە خولی سێیەم (29) كورسی‌و لە خولی چوارەم (18) كورسی، چوار خول بەشداری كردووە، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (51) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی یەكێتی دەكاتە (3 ملیارو 60 ملیۆن) دینار، بەپێی یاساكە یەكێتی بڕی (1 ملیارو 660 ملیۆن) دینار بودجەكەی كەم دەكات، چونكە پێشتر بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن ) دیناری وەردەگرتووە. •     یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە خولی سێیەم (6) كورسی‌و لە خولی چوارەم (10) كورسی، سێ خول بەشداری كردووە، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (19) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی یەكگرتووو دەكاتە (1 ملیارو 140 ملیۆن) دینار، بودجەی یەكگرتوو بەپێی یاساكە زیاد دەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (450 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە. •     كۆمەڵی دادگەریی كوردستان لە خولی سێیەم (4) كورسی‌و لە خولی چوارەم (6) كورسی هەبووە، سێ خول بەشداری كردووە، بەپێی یاساكە تێكڕای كورسییەكانی دەكاتە  (13) كورسی، بەم  پێیە بودجەی مانگێكی دەكاتە (780 ملیۆن) دینار، یاساكە بودجەی كۆمەڵ زیاد دەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (350 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە. •    هەمان هاوكێشەی بۆ بودجەی حزبەكانی تریش جێبەجێ دەبێت بەپێی ناوەڕۆكی یاساكە.  

شیكاری: درەو جوتیارانی هەرێمی کوردستان بەتێکڕای ساڵانە زیاتر لە (3 ملیۆن) دۆنم زەویدا گەنم دەچێنن، تێکڕای بەرهەمەکەشیان زیاتر لە (ملیۆنێک 300 هەزار) تۆن گەنمە. بەپێی ستانداردی جیهانی هەر تاکێک بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە خۆراکییەکانی ساڵانە پێویستی بە بڕی (71) کیلۆگرام گەنم هەیە.  بەڵام لە هەرێمی کوردستان هەر تاکێک ساڵانە پێویستی بە (139) کیلۆ گرام گەنم هەیە. بەم پێیە هەرێمی کوردستان ساڵانە پێویستی بە زیاتر لە (871 هەزار) تۆن گەنم هەیە. ئەمە لەکاتێکدایە بەرهەمی تێکڕای جوتیارانی کوردستان ساڵانە زیاتر لە (ملیۆنێک و 315 هەزار) تۆن گەنمە.  بەم ئەنجامەش دوای پڕکردنەوی پێداویستی ناوخۆ بەرهەمی گەنمی جوتیارانی هەرێمی کوردستان بڕی نزیکە (445 هەزار) تۆن گەنم زیاتر لە پێداویستی ناوخۆ بەرهەم دەهێنن. سەرەتا گەنم وەک سەرچاوەیەکی سەرەکی خۆراک بۆ مرۆڤ و بەشێک لە گیانلەبەران بەکاردەهێنرێت، ئێستا قەریرانی جەنگی نێوان (ڕوسیاو ئۆکرانیا) وەک دوو وڵاتی گەورە بەرهەمهێن و هەناردەکاری گەنم، مەترسی بەرزبوونەوەی نرخی نان و قەیرانی برسێتی هێناوەتە ئاراوە، بەتایبەت بۆ ئەو وڵات و ناوچانەی بۆ پڕکردەنەوەی پێداویستییەکانی ناوخۆ پشت بە هاوردەکردنی گەنم و بەرهەمەکانی دەبەستن لە وڵاتانی هاوردەکارانەوە. بڕی بەکاربردنی گەنم لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی دیکە جیاوازە، بەڵام بەپێی ستانداردە جیهانییەکان هەر تاکێک لە ساڵێکدا پێویستی بە نزیکەی بڕی (71) کیلۆ گرام لە گەنم هەیە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە خۆراکییەکانی. بەڵام لە وڵاتێکی وەکو میسر کە یەکێکە لە هاوردەکارانی گەورەی گەنم لە جیهاندا، هەر تاکێکی میسری ساڵانە (180) کیلۆ گرام گەنم بەکاردەهێنێت بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە خۆراکییەکانی. لە کاتێکدا هەر هاوڵاتیەکی سعودییە ساڵانە (88) کیلۆ گرام گەنم بەکاردەبات. بەڵام بەپێی ئامارەکان وڵاتی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە ساڵانە تەنها بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە مرۆییەکانی هەر تاکێکی عێراقی پێویستی بە (139) کیلۆ گرام گەنم هەیە، کە ئەمەش نزیکە لە دوو هێندەی ستانداردە جیهانییەکە. لەم ڕاپۆرتەدا تیشک دەخینە سەر گەورەترین وڵاتانی بەرهەمهێنەر و هەناردەکار و بەکاربەرانی گەنم لە جیهاندا. سەرەڕای ئاماژەدان بە بڕی بەکاربردنی گەنم لە عێراق و هەرێمی کوردستان. دواجاریش ئاماژە بە ئامارەکانی ڕوبەری چاندن و بڕشت و بڕی بەرهەمی گەنمی جوتیارانی هەرێمی کوردستان لە سەر ئاستی هەرێم و پارێزگاکان دەدەین، کە ئایا هەرێمی کوردستان بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی گەنم و بەرهەم گەنمییەکان دەتوانێت پشت بە خۆی ببەستێت یان نا؟  یەکەم: گەورەترین بەرهەمهێنەر و هەناردەکار و بەکاربەرانی گەنم لە جیهاندا   1.    گەورەترین بەرهەمهێنەرانی گەنم لە جیهاندا بەپێی داتاکان هەر یەک لە وڵاتانی (چین، هندستان، ڕوسیا، ئەمریکا، کەنەدا، ئوسترالیا، پاکستان، ئۆکرانیا، تورکیا و ئەرجەنتین) (10) گەورەترین وڵاتی بەرهەم هێنی گەنم بوونە لە ساڵی (2020 - 2021) تایبەت بە بڕی بەرهەمی هەریەک لەو دەوڵەتانە (بڕوانە چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1) 2.    گەورەترین وڵاتانی هەناردەکاری گەنم لە جیهاندا بەپێی داتاکان هەر یەک لە وڵاتانی (ڕوسیا، ئەمریکا، کەنەدا، فەرەنسا، ئۆکرانیا، ئوسترالیا، ئەرجەنتین، ئەڵمانیا، کازاخستان و پۆڵندا) (10) گەورەترین وڵاتی هەناردەکاری گەنم بوونە لە ساڵی (2020 - 2021) تایبەت بە بڕی هەناردەی هەریەک لەو دەوڵەتانە (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) چارتی ژمارە (2) 3.    گەورەترین وڵاتانی هاوردەکاری گەنم لە جیهاندا بەپێی داتاکان هەر یەک لە وڵاتانی (مسر، ئەندۆنیسیا، تورکیا، جەزائیر، بەنگلادیش، نەیجیریا، بەرازیل، فیلیپین، یابان و مەکسیک) (10) گەورەترین وڵاتی هاوردەکاری گەنم بوونە لە ساڵی (2020 - 2021) تایبەت بە بڕی هەناردەی هەریەک لەو دەوڵەتانە (بڕوانە چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (3) دووەم: بەرهەم و بڕشی گەنمی هەرێمی کوردستان (2010 – 2020) جوتیارانی هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان ساڵانی (2010 - 2020) بە تێکڕا، بڕی (3 ملیۆن و 12 هەزار و 76) دۆنم زەویان ساڵانە بە گەنم چاندووەو هەر لەو ماوەیەدا لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکەی هەرێم و بە پارێزگای هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیانیشەوە بەرهەمی تێکڕای جوتیارانی کوردستان ساڵانە بریتی بووە لە (1 ملیۆن و 315 هەزار و 994) تۆن گەنم. بەم پێیەش بڕشتی هەر دۆنمێکی بەگەنم چێندراوە بەرهەمەکەی بریتی بووە لە (415) کیلۆ گرام. بۆ وردەکاری تەواوی ئەو ماوەیە بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) + چارتی ژمارە (4))  چارتی ژمارە (4) سێیەم: بەرهەم و بڕشی گەنمی هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگاکان  1.    پارێزگای هەرلێر جوتیارانی پارێزگای هەولێر لەماوەی نێوان (2010 - 2020) زۆرترین بەرهەمی گەنمیان هەبووە بەراورد بە ناوچەو پارێزگاکانی دیکەی هەرێمی کوردستان، بەشێکی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی زۆرترین ڕوبەری زەوی بۆ چاندنی گەنم تەرخانکراوە لەو پارێزگایە. بەجۆرێک بەتێکڕای ئەو (10) ساڵە لە پارێزگای هەولێر بڕی (1 ملیۆن و 138 هەزار و 437) دۆنم بە گەنم چێندراوەو بەر‌هەمەکەی بە تێکڕای ساڵانە بریتی بووە لە (484 هەزار و 242) تۆن گەنم و بە بڕشتی (407) کیلۆ گرام بۆ هەر دۆنمێک لە زەوی چێندراو، بۆ وردەکاری تەواوی ئەو ماوەیە لە پارێزگای هەولێر بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)) 2.    پارێزگای سلێمانی جوتیارانی پارێزگای سلێمانی لەماوەی نێوان (2010 - 2020) لە دوای پارێزگای هەولێرەوە زۆرترین بەرهەمی گەنمیان هەبووە بەراورد بە ناوچەو پارێزگاکانی دیکەی هەرێمی کوردستان، ئەمە لە کاتێکدا ئەو ڕوبەرەی بە گەنم دەچێنرێت لە پارێزگای سلێمانی نزیکەی (300 هەزار) دۆنمی کەمترە بەراورد بە پارێزگای هەولێر، بەڵام بەرهەمی زەوی پارێزگاکە بڕشتی زۆرترە بەراورد بە زۆربەی ناوچەکانی دیکەی هەرێمی کوردستان جگە لە پارێزگای هەڵەبجە. بەجۆرێک بەتێکڕای ئەو (10) ساڵە لە پارێزگای سلێمانی بڕی (850 هەزار و 490) دۆنم بە گەنم چێندراوەو بەر‌هەمەکەی بە تێکڕای ساڵانە بریتی بووە لە (389 هەزار و 230) تۆن گەنم و بە بڕشتی (441) کیلۆ گرام بۆ هەر دۆنمێک لە زەوی چێندراو، بۆ وردەکاری تەواوی ئەو ماوەیە لە پارێزگای سلێمانی بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)) 3.    پارێزگای دهۆک جوتیارانی پارێزگای دهۆک لەماوەی نێوان (2010 - 2020) لە دوای پارێزگای هەولێرەو سلێمانییەوە زۆرترین بەرهەمی گەنمیان هەبووە بەراورد بە ناوچەو پارێزگاکانی دیکەی هەرێمی کوردستان بەجۆرێک بەتێکڕای ئەو (10) ساڵە لە پارێزگای دهۆک بڕی (783 هەزار و 185) دۆنم بە گەنم چێندراوەو بەر‌هەمەکەی بە تێکڕای ساڵانە بریتی بووە لە (351 هەزار و 877) تۆن گەنم و بە بڕشتی (442) کیلۆ گرام بۆ هەر دۆنمێک لە زەوی چێندراو، بۆ وردەکاری تەواوی ئەو ماوەیە لە پارێزگای دهۆک بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)) 4.    پارێزگای هەڵەبجە جوتیارانی پارێزگای هەڵەبجە لەماوەی نێوان (2016 - 2020) بەرهەمەکەیان بە بڕشتترین گەنم بووە لە سەر ئاستی هەموو کوردستان، بەجۆرێک بەتێکڕای ئەو (4) ساڵە لە پارێزگای هەڵەبجە بڕی (69 هەزار و 39) دۆنم بە گەنم چێندراوەو بەر‌هەمەکەی بە تێکڕای ساڵانە بریتی بووە لە (43 هەزار و 896) تۆن گەنم و بە بڕشتی (627) کیلۆ گرام بۆ هەر دۆنمێک لە زەوی چێندراو، بۆ وردەکاری تەواوی ئەو ماوەیە لە پارێزگای هەڵەبجە بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). 5.    ئیدارەی گەرمیان جوتیارانی پارێزگای ئیدارەی گەرمیان لەماوەی نێوان (2012 - 2020) بەتێکڕای ئەو ماوەیە بڕی (265 هەزار و 435) دۆنمیان بە گەنم چاندووە، بەر‌هەمەکەی بە تێکڕای ساڵانە بریتی بووە لە (98 هەزار و 861) تۆن گەنم وکەمترین بڕشتیان هەبووە بەراورد بە ناوچەو پارێزگاکانی دیکەی هەرێمی کوردستان کە بڕشتەکەی (368) کیلۆ گرام بووە بۆ هەر دۆنمێک لە زەوی چێندراو، بۆ وردەکاری تەواوی ئەو ماوەیە لە ئیدارەی گەرمیان بڕوانە (خشتەی ژمارە (6)). چوارەم: بەکاربردنی گەنم لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەپێی ئامارەکان ژمارەی دانیشتوانی عێراق و هەرێمی کوردستان بەردەوام ڕووی لە هەڵکشانەو بە هەمان ئەو گەشەسەندنەی دانیشتوان خواست و بەکاربردنی گەنمیش بەردەوام ڕووی لە بەرزبوونەوە بووە، بە جۆرێک لە ساڵی (2010) کاتێک ژمارەی دانیشتوانی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە بریتی بووە (30 ملیۆن و 340 هەزار) هاوڵاتی، قەبارەی بەکاربردنی گەنم بریتی بووە لە (4 ملیۆن و 220 هەزار) تۆن گەنم لە ساڵەکەدا. بەڵام لە ساڵی (2010) کاتێک ژمارەی دانیشتوانی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە دەگاتە (38 ملیۆن و 620 هەزار) هاوڵاتی، قەبارەی بەکاربردنی گەنم بەرزدەبێتەوە بۆ (5 ملیۆن و 372 هەزار) تۆن گەنم لە ساڵەکەدا. ئەگەر بەپێی ئەو ئامارە بێت هەر تاکێکی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە بە تێکڕای ساڵانە پێویستی بە بڕی (139) کیلۆ گرام گەنم هەیە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی وەکو (نان، سەمون، کێک، پسکیت، ساوەر، قەرەخەرمان، بڕوێش، گەنمەکوتاو، دۆینە و سەرجەم ئەو پێداویستیانەی لە گەنم بەرهەم دێن). سەبارەت بە بەکاربردنی بڕی گەنم لە عێراق و هەرێمی کوردستان (بڕوانە خشتەی ژمارە (7)) خشتەی ژمارە (7) پێنجەم: بەرهەمهێنان و بەکاربردنی گەنم لە هەرێمی کوردستان وەک پێشتر ئاماژەمانی پێدا بەپێی ستانداردی جیهانی هەر تاکێک بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە خۆراکییەکانی ساڵانە پێویستی بە بڕی (71) کیلۆگرام گەنم هەیە. بەڵام هاوڵاتیانی عێراقی بە هەرێمی کوردستانیشەوە نزیکەی دوو هێندەی ستانداردی جیهانی گەنم بەکاردەهێنن کە بۆ هەر تاکێیک تێکڕا (139) کیلۆ گرامە. بەم جۆرەش بێت بەپێی دوا زانیارییەکانی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا گەیشتووە بە (6 ملیۆن و 270 هەزار) کەس، واتە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی گەنمی دانیشوانی هەرێم ساڵانە هەرێمی کوردستان پێویستی بە بڕی (871 هەزار و 530) تۆن گەنم هەیە. هەرچی بەرهەمی جوتیارانی هەرێمی کوردستانە لە ماوەی نێوان ساڵانی (2010 - 2020)، لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکەی هەرێم و بە پارێزگای هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیانیشەوە بەرهەمی تێکڕای جوتیارانی کوردستان ساڵانە بریتی بووە لە (1 ملیۆن و 315 هەزار و 994) تۆن گەنم. واتە ئەگەر ئەو بەرهەمە دابەشی (139) کیلۆ گرام بکەین، کە پێداویستی هەر تاکێکە، بەشی (9 ملیۆن و 467 هەزار و 583) کەس دەکات. بەم ئەنجامەش دوای پڕکردنەوی پێداویستی ناوخۆ بەرهەمی گەنمی جوتیارانی هەرێمی کوردستان بڕی (444 هەزار و 464 ) تۆن گەنم زیاتر لە پێداویستی خۆی بەرهەم دەهێنن. سەرچاوەکان 1.    ماڵپەڕی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، پوخته‌ی داتای به‌روبوومه‌ كشتوكاڵیه‌كان 1969-2020؛ https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/%D9%BE%D9%88%D8%AE%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D9%89-%D8%AF%D8%A7%D8%AA%D8%A7%D9%89-%D8%A8%D9%87%E2%80%8C%D8%B1%D9%88%D8%A8%D9%88%D9%88%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D9%83%D8%A7%D9%86-1969-20201.pdf 2.    قصی الكلیدار، سعد عزیز ناصر و احلام كامل اسماعیل و المعهد التقنی فی المسیب، تحلیل اقتصادی للتوقعات المستقبلیە لانتاج واستهلاك القمح فی العراق للمدە 2010 – 2020 باستخدام نماژج التوقع الملائمە، علی الموقع؛ https://iasj.net/iasj/download/e6050169fa46823f 3.    أكبر الدول المصدرە للقمح فی العالم، سكای نیوز عربیە – أبوڤبی، علی الموقع؛ https://www.skynewsarabia.com/business/1507116-%D8%A7%D9%94%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AF%D8%B1%D8%A9-%D9%84%D9%84%D9%82%D9%85%D8%AD-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85 4.    أكبر المصدرین والمستوردین وأهم المنتجین للقمح فی العالم، علی الموقع؛ https://www.almayadeen.net/news/economic/%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AF%D8%B1%D9%8A%D9%86-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%8A%D9%86-%D9%88%D8%A3%D9%87%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D8%AA%D8%AC%D9%8A%D9%86-%D9%84%D9%84%D9%82%D9%85%D8%AD-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85

راپۆرت: درەو تەنیا چوار رۆژ ماوە بۆ وادەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری عێراق، سەدر هێشتا سورە لەسەر هەڵوێستی خۆی "حكومەتی زۆرینە"، هەردوو بەرە نەیارەكە بۆ دانیشتنی رۆژی شەممە، گرەو لەسەر دەنگی پەرلەمانتارە سەربەخۆكان دەكەن، ژمارەكان ئاماژە بەوە دەكەن، ئەگەر هەموو پەرلەمانتارە سەربەخۆكان بەشداری كۆبونەوەكە بكەن، هێشتا نیسابی یاسایی بۆ بەڕێوەچوونی دانیشتنەكە تەواو نابێت، ئەگەر لایەنە شیعەكان لەناوخۆیاندا نەگەنە رێككەوتن.. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. گەڕێكی نوێ رۆژی شەممەی هەفتەی داهاتوو، جارێكی تر وادەی دانیشتنی پەرلەمانی عێراقە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار. (40) كەس خۆیان بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار كاندید كردووە، ئەم پۆستە بەپێی عورفێك كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە عێراق پەیڕەو دەكرێت، پشكی كوردە، لەناو كوردیشدا ئەم پۆستە تاوەكو ئێستا یەكێتی نیشتمانی كوردستان بردویەتی، بەڵام ئێستا دۆخەكە گۆڕاوە، پارتی دەیەوێت ئەمجارە پۆستی سەرۆك كۆمار وەرگرێت‌و لەبەرامبەردا وەزارەتێكی باڵا لە عێراق بۆ یەكێتی بەجێبهێڵێت (وەزارەتی دەرەوە). ناكۆكی پارتی‌و یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار‌و رێكنەكەوتنیان لەسەر كاندیدێكی هاوبەش، هەردوو حزبەكەی دابەشكردووە بەسەر بەرە ناكۆكەكانی شیعەدا، پارتی لەگەڵ موقتەدا سەدری براوەی یەكەمی هەڵبژاردندایە، یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (مالیكی، عامری، فالح فەیاز، قەیس خەزعەلی، عەبادی، حەكیم)دایە‌و ئەم بەرەیە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی لێدەكرێت.  نیساب لەنێوان سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگیدا دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بەگوێرەی ئەوەی دادگای باڵای فیدراڵی بڕیاری لێداوە، نیسابە یاساییەكەی (دوو لەسەر سێ)یە، واتە بۆ ئەوەی كۆبونەوەكە بەڕێوەبچێت، دەبێت لە كۆی (329) ئەندامی پەرلەمان، (220) ئەندامیان لەكاتی دەستپێكردنی دانیشتنەكەدا ئامادە بن. هەردوو بەرە ناكۆكەكە، واتە بەرەی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)‌و بەرەی (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی+ یەكێتی+ هەندێك لە پەرلەمانتارانی سوننە) بەتەنیا خۆیان ناتوانن (220) ئەندام بۆ بەڕێوەچوونی دانیشتنی رۆژی شەممە كۆبكەنەوە.  هاوپەیمانێتی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) بەتێكڕا خاوەنی (171) كورسی پەرلەمانە، لەبەرامبەردا  بەرەی (چوارچێوە+ یەكێتی+ هەندێك لە سوننەكان) بەتێكڕا ژمارەی كورسییەكانیان دەگاتە نزیكەی (105) كورسی.  پەرلەمانتارانی چوارچێوەی هەماهەنگی بەمدواییە چەندجارێك قسەیان كردووە لەبارەی ئەوەی دەیانەوێت هاوپەیمانێتییەك رابگەیەنن بەناوی (هاوپەیمانی چەسپاوی نیشتمانی)‌و ئەم هاوپەیمانێتییە بەپێی قسەی ئەوان، خاوەنی نزیكەی (130) كورسییە، بەڵام ئەمە تائێستا تەنیا وەكو قسە ماوەتەوە‌و هاوپەیمانێتییەكە بەفەرمی رانەگەیەندراوە. سەدر كە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار وەكو تێكشكاندنی یەكەمین بەربەست لەبەردەم پێكهێنانی حكومەتی نوێدا دەبینێت، دەیەوێت هەرچۆنێك بووە، نیسابی دانیشتنی رۆژی شەممە تەواو ببێت‌و سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، چونكە بەگوێرەی دەستور، دوای هەڵبژاردنی، سەرۆك كۆمار كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان رادەسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، سەدر براوەی یەكەمی هەڵبژاردنە‌و لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان‌و سوننەكاندا، كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان پێكدەهێنێت.  لەبەرامبەردا نەیارەكانی سەدر، واتە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی، بۆ ئەوەی كێشە بۆ نیسابی دانیشتنەكە دروست نەكەن، داوا دەكەن، هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا ناوی كاندیدی سەرۆك وەزیران لەناو پەرلەماندا دیاری بكرێت‌و پرسی بەشداری ئەوان لە حكومەتی داهاتوو یەكلا بكرێتەوە. لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن، هێشتا هیچ گرەنتییەكیان لە سەدر وەرنەگرتووە لەبارەی بەشداربونیان لە حكومەت، بەبێ ئەم گرەنتییە، هەوڵ دەدەن بۆ جاری دووەم دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار پەكبخەن، چونكە پێیانوایە ئەگەر ئەمجارە دانیشتنەكە پەكبخەن، هیچ رێگاچارەیەك نامێنێتەوە، جگە لەوەی جارێكی تر پەنا بۆ سازدانی هەڵبژاردنێكی نوێ ببرێت (هەرچەندە ئەمڕۆ  نوری مالیكی لە تویتێكدا بژاردەی دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردنی رەتكردەوە)، دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردن لە سودی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییە، بەتایبەتیش ئەوان هەر لە بنەڕەتەوە لە ئەنجامی هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو ناڕازی بوون، یاسای نوێی هەڵبژاردن غافڵگیری كردن‌و سەدر بەسەریاندا سەركەوت.  گرەو لەسەر سەربەخۆكان  سەدر بۆ ئەوەی نیسابی كۆبونەوەی رۆژی شەممەی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو بكات، پەنای بۆ پەرلەمانتارانی سەربەخۆ برد، دوێنێ لە تویتێكدا، دوای لێكردن نەكەونە ژێر كاریگەری فشارو كڕینەوە. سەدر بەڵێنی بە پەرلەمانتارانی سەربەخۆ داوە، ئەگەر بەشداری دانیشتنەكە بكەن‌و پشتیوانی حكومەتی زۆرینە بكەن، بەشدارییان پێبكات لە حكومەتی نوێدا.   ئەوانەی پێیان دەوترێت پەرلەمانتاری سەربەخۆ، مەبەست لەوانەیە كە بەشێوەی سەربەخۆ خۆیان كاندید كردووە‌و یان لە دەرەوەی هێزە نەریتییەكانن‌و لەم خولەی پەرلەمانتار بەهۆی یاسای نوێی هەڵبژاردنەوە سەركەوتوون، ژمارەی ئەمانە بە تێكڕا (48) پەرلەمانتارە.   ئەمانە لەدوای بانگەوازەكەی دوێنێی سەدرەوە، لەناو خۆیاندا سەرقاڵی گفتوگۆن لەبارەی ئەوەی بەشداری كۆبونەوەی رۆژی شەممە بكەن‌و پشتیوانی حكومەتە "زۆرینە"كەی سەدر بكەن یاخود نا، ئەم پەرلەمانتارانە لە هەردوو بەرەكەوە لەژێر فشاردان، سەدر هۆشدارییان پێدەدات ئەگەر بەشداری كۆبونەوەكەی شەممە نەكەن، پەرلەمانی نوێی عێراق هەڵدەوەشێتەوە‌و هەڵبژاردنێكی نوێ دەكرێت‌و ئەمجارە چانسیان نابێت سەركەوتن بۆ پەرلەمان، لەبەرامبەردا چوارچێوەی هەماهەنگی دڵنیاییان پێدەدات تەنانەت ئەگەر حكومەتی نوێش پێكنەیەت، رێگەنادەن پەرلەمان هەڵبوەشێتەوە‌و ئەوان لە شوێنی خۆیان بەردەوام دەبن.  هەندێك سەرچاوەی نزیك لە پەرلەمانتارانی سەربەخۆ باسلەوە دەكەن، لەكۆی (48) پەرلەمانتار، زیاتر لە (30) پەرلەمانتاری سەربەخۆ یەكلابونەتەوە بۆ ئەوەی بەشداری كۆبونەوەی شەممە بكەن بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارو نیساب نەشكێنن، لەم (30) پەرلەمانتارە، (18) كەسیان پەرلەمانتاری (هاوپەیمانی لەپێناو خەڵك)ن كە هاوپەیمانێتی نێوان بزوتنەوەی ئیمتیداد‌و جوڵانەوەی نەوەی نوێیە، ئەمانە تائێستا یەكلابونەتەوە بەشداری كۆبونەوەكە بكەن، ئەمەش بەبەهانەی ئەوەی خۆیان كاندیدیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار هەیە كە كاندیدەكە (رێبوار ئەوڕەحمان)ە لە جوڵانەوەی نەوەی نوێ.  ئەگەر وەكو ئەوەی سەرچاوەكان باسی دەكەن، (30) پەرلەمانتاری سەربەخۆش لەگەڵ سەدر بڕۆن‌و بەشداری دانیشتنی رۆژی شەممە بكەن، ئەوە بە تێكڕا ژمارەی كورسییەكانی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) لەگەڵ سەربەخۆكان دەبێت بە (200) كورسی، ئەمەش هێشتا (20) كورسی كەمی هەیە بۆ تەواوكردنی نیسابی دانیشتنەكە كە (220) كورسییە، واتە لەم حاڵەتەشدا هێشتا تەواوبوونی نیساب كێشەی تێدایە.  ئەمە لەكاتێكدایە لەبەرامبەردا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (بەرەی ئێران) بەهەمان شێوەی سەدر، كار لەسەر راكێشانی پەرلەمانتارانی سەربەخۆ دەكەن بەلای خۆیاندا.  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی‌و یەكێتی‌و پەرلەمانتارانی سوننە، ئەگەر بتوانن بە تێكڕا (110) پەرلەمانتار كۆبكەنەوە، ئەوا دەتوانن دانیشتنی پەرلەمان رۆژی شەممە پەكبخەن، ئەمە پێی دەوترێت (الپلپ المعگل) واتە (یەك لەسەر سێی پەكخەر). بەرهەم ساڵح یان رێبەر ئەحمەد ؟ ئەگەر هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) بتوانن نیساب بۆ دانیشتنی رۆژی شەممە تەواو بكەن، كاندیدی پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار (رێبەر ئەحمەد) لە گەڕی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا، بە زۆرینەی سادە‌و بەدەنگی هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەكە پۆستی سەرۆك كۆمار دەباتەوە.  لەبەرامبەردا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی‌و یەكێتی، توانای تەواوكردنی نیسابی یاسایی پەرلەمانیان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار نییە، بەڵام رەنگە بتوانن بە پاڵپشتی ئێران (110) كورسی كۆبكەنەوە‌و نیسابی یاسایی دانیشتنەكە تێكبدەن، لەم حاڵەتەشدا بۆ جاری دووەم هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار پەكی دەكەوێت‌و دۆخەكە دەگاتە بنەست، دەرگا لەسەر بەڕِێوەچوونی هەڵبژاردنێكی نوێ لە عێراق دەكرێتەوە، واتە چانسی هەڵبژاردنەوەی بەرهەم ساڵح وەكو سەرۆك كۆمار، بەبێ رێككەوتنی لایەنە ناكۆكەكانی شیعە ئەستەمە. هەردوو جەمسەرە ناكۆكەكەی شیعە دەڵێن، پۆستی سەرۆك كۆمار پشكی كوردەو ئەوان دەستوەردان لە دیاریكردنی كاندیدەكەیدا ناكەن، بەڵام لەڕاستیدا هەردوو جەمسەرەكە، یەكلابونەوەی پۆستی سەرۆك كۆماریان بەستوەتەوە بە چارەنوسی حكومەتی داهاتووەوە، بەبێ رێككەوتنی خۆیان لەسەر كاندیدی سەرۆك وەزیران، رێگە بەتێپەڕینی كاندیدی سەرۆك كۆمار نادەن.  كورد لە ناكۆییەكانی ناو ماڵی شیعەدا دابەشبوونی كورد (پارتی‌و یەكێتی) بەسەر جەمسەرە ناكۆكەكانی شیعەدا، هەرێمی كوردستانی خستوەتە ژێر فشارەوە، سەرەتای ئەم فشارانە سەرەتا خۆی لە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق نیشاندا كە پرۆسەی نەوتی هەرێمی كوردستانی بە نادەستوریی ناوبرد، لە قۆناغی دووەمیشدا موشەكە بالیستییەكانی ئێران بۆسەر هەولێر، فشارەكان گەیشتنە لوتكە.  پارتی‌و یەكێتی بەیەكەوە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان دروستكردووە‌و هەردووكیان لە هەڵمەتی هەڵبژاردندا بانگەشەی "یەكڕیزییان" بەرزكردوەتەوە، ئێستا بە هەردووكیانەوە، لەرێگەی بەغدادەوە فشاریان لەسەر حكومەتەكەی خۆیان دروستكردووە.   لەدوای روخانی رژێمی سەددام‌و دروستبوونی عێراقی نوێدا، یەكەمجارە كورد (پارتی‌و یەكێتی) بەم قورسییە دەچنە ناو كێشەكانی ناو ماڵی شیعەوە، ئەمە هەر لەسەرەتاوە ئێرانی لە پارتی توڕە كرد‌و یەكێتیشی خستە ناو بەرەی دۆستەكانی تارانەوە.  لەدوای ئەم دابەشبونە نوێیەی پارتی‌و یەكێتییەوە بەسەر بەرە ناكۆكەكانی شیعەدا، پەیوەندی هەردوو حزب لەناو حكومەتی هەرێمی كوردستانیش ئاڵۆزی تێكەوتووە، قەیرانی دارایی‌و كێشەی موچە لە سلێمانی سەریهەڵداوەتەوە.

 شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)  مەرج نییە زیندووکردنەوەی نەورۆز لە هەموو حاڵەتێک و هەموو وڵاتێکدا رۆڵی ئەرێنی ببینێت، ئەوەی ڕۆڵ دەبینێت شێواز و ئەو گوتارەیە کە کاری تێدا دەکرێت و بە چ شێوەیەک کوردانی لەدەور خڕ دەکرێتەوە. بەتایبەت بە هۆی چەندپارچەیی کوردستان و جیاوازی-هاوبەشی شوناسی کورد و نەتەوە هاوسێکانییەوە کە هەمانکات داگیرکاری خاکەکەیین و نەورۆزیش بۆنە و جەژنیانە. بۆیە چەند گرنگە کە نەورۆز جەژنێکی هاوبەش بێت لەو جوگرافیا فراوانەی کە هەیەتی و کوردیش بەو گەلانەوە لەم  جەژنەدا دەبەستێتەوە، لەوە گرنگتر بەتایبەت بۆ کورد (کە خاوەن دەوڵەت و هەژموونی فەرمی و هێزی هاوتای وان نییە)، ئەوەیە کە هەم لە واتا و هەم لە شێوازی یادکردنەوەی ئەو جەژنەدا بەرامەی کوردستانێتی پێببەخشرێت و جەخت لەسەر جیاوازییەکانی ئەو رۆژەش لەگەڵ دەوڵەتە پەڕگیرە نەتەوەیی و مەزهەبییەکانی دراوسێدا بکرێتەوە، ئیتر ئەمەش لە ڕێنووسەکەیەوە بیگرە تا دەگاتە دروشم و نەریتەکانی یادکردنەوە، چونکە جۆری نووسین و پیتەکانی، دیسانەوە دەرخەری ئەو جیاوازییە پارێزەرە یان هاوبەشییە سڕەرەوەیەن و دەتوانن پارێزەر یان کاڵکەرەوەی شوناس بن. لە ئێران و تورکیادا کە هەنووکە زۆرترین زەبری سڕینەوەی شوناس لەو دوو وڵاتەوە بەر کورد دەکەوێت، نەورۆز یان یاد نەکرێتەوە یان هەوڵبدرێت ئەو ئەفسانە هاوبەشە نەریتییە فارسی و ئێرانی و تورکی و تۆرانیانەی لێدەربهێنرێت کە ئەنقەست بەکاردەهێنرێن و دەبنە کەرەستەی هەڕەشەی کولتووری و پاسیڤکردنی کوردان. لێرەدایە دبلۆماسییەتی کولتووری و نەرمەهێزی سیاسیی و کۆمەڵایەتی ڕۆڵی گرنگتر لە چەک و مێزەکانی دانوستاندن دەبینێت، جا چ لە هاوبەشانە یادکردنەوەیدا، یان لە بایکۆتکردنیدا یاخود لە جیاواز یادکردنەوەیدا بێت. وەک چۆن لە کاتی خۆیدا کۆمەڵەی تەعالی کوردستان و پیرەمێردی شاعیر و ساڵح دیلان و ...تاد باشترین سودیان بەرامبەر میراتگرانی عوسمانی و عەرەب لێوەرگرت بۆ پارێزگاری لە کوردستان. تەنانەت لە شێوەی نوسینی وشەکەشدا دەبێت پارێز بکرێت لە نووسینی نەورۆز بە شێوەی "نوروز یان Nevroz"، چونکە فارس و تورک بەوشێوەیە دەینووسن و ئەم شێوە نووسینانەش لە دەیان چەمکی دیکەدا بەشێکە لە سیاسەتی نەرمەهێزی کولتوورییان بەرامبەر کورد.  نەورۆز، لە کاریگەرییەکەیەوە نەورۆز لە سەدساڵی رابردووی دەرکەوتنی دەوڵەتی نەتەوەیی و ناوەندگەرای ئێرانی، تورکی و عەرەبیدا، بەرلەوەی نەریت و روداوێکی مێژوویی دێرین بێت، ئامرازێکی داهێنراو یان رەتکراوەی دەستی گێڕانەوە رەسمییەکانی ئەو دەوڵەتانە بووە، یان وەک شوناس بەکاریانهێناوە(ئێران و تورکیا) یان لەبەر شوناس رەتیانکردۆتەوە(عێراق و سوریا). لەپەنای ئەوانیشدا گەلانی ژێردەستەی وەک کورد (وەک نەتەوە)و عەلەوییەکان(وەک مەزهەب) بەکاریانهێناوە بۆ پارێزگاری شوناسی خۆیان لەبەرامبەر شوناسی زاڵی سەردەستەکانیان، ئەم مۆدێلەیان زیاتر لە تورکیا، عێراق و سوریا بەکارهات. ئێریک هۆبسباوم-ی مێژوونووس، ئەم جۆرە بەکارهێنان و سودوەرگرتنە لە دیاردەیەکی مێژوویی وەک نەورۆز بە "نەریتی داهێنراو" یان "داهێنراوی نەریتی" ناودەبات، بە دەربڕینێکی دی: بیدعەیەکی نەریتییە. گەر لە کۆنتێکستدا بیخوێنینەوە دەردەکەوێت کە سودوەرگرتن لە نەورۆز، هێندەی دووبارە بەرهەمهێنانەوەیە کەمتر لەبەر هەقیقەتەکەیەتی. ڕیشەناسیی "نەورۆز" ئاڵۆز و ڕای جیای لەسەرە، تەنها لەناو گێرانەوەی کورددا ئەم پەرتەوازەیی و پەسەند و رەتکردنەوەی نەورۆزە نییە، بەڵکو لەناو فارسەکانیشدا دیسان هەڵگری ڕاڤەی جیاوازە، بۆ کوردستانیان و توێژەرانی گرنگە لەو فاکتە بگەن کە مێژوو و پێدراوەکانی؛ بەرلەوەی لە نێوان هەقیقەت/راستی و ئەفسانە/درۆ-دا یەکلابکاتەوە، پێویستە بیر لە گێڕانەوەی مێژوویی و کاریگەریی گێڕانەوەکان بکاتەوە، چونکە ڕوداوەکانی مێژوو، گێڕانەوەکان و جۆری بەربێژەکان (موخاتەب)، شوێنی بەربێژەکانی و بەکارهێنانەکانی لە ناو کام گوتارەدا هەقیقەت و راستێتی و ئەفسانەییبوونی دەچەسپێنن. بۆ نمونە گرنگ نییە ئەفسانەکانی "دێوەکە و رۆمیۆی ئیتاڵیا"، "درەخت و خەوبینینەکەی باپیرانی عوسمانییەکان" و تیروکەوانەکی ئارەشی فارس" ڕاست و واقعیین یان نا، گرنگە تێبگەین کە ئەو روداوانە کاریگەرییەکانیان جێکەوتەی هەقیقییان هەیە و ڕوداوسازن و شوناس و دید و دەستپێکی مێژووی ئیتالیا، تورکیا و فارسەکان پێکدەهێنن، ئەم حیکایەتانە راست بن یان نا، بەشدارن لە کولتوور، ڕەفتار، ئابووریی، دۆخ و شوناسی گەشتیاریی کەسێتی و شوناسی گشتی ئەو وڵاتانەدا و لە جەنگەکانیشدا هاندەر و قەڵغانی نەرم بەرگریی ئەو گەلانە بوون. نەورۆز، ئیسلام، ئارییبوون و نەبوون، میدیا، گوتی، کارۆخی، سۆمەری، سوننیبوون، شافیعییبوون، سەلاحەدین و ئەیوبییەکان، میران، کوردزمانی و جلوبەرگ و تاد، بۆ کوردستان هەروان، دەبێت بیر لە کاریگەریی و وەبەرهێنانەوەی مێژوویی، ئابووری، سیاسی، دبلۆماسی و پارادبلۆماسیی ئەو ڕەهەندانەی شوناسی کوردستان بکرێتەوە، ئەم کەرەستە کولتووریی و نەریتییانە لە جوڵانەوەی سیاسیی کوردستاندا ڕۆڵێکی کاریگەرییان بینیووە و لە دەیان چەک و بزوتنەوەی چەکداری زیاتر پارێزەری مانەوەی کوردستانییان بوون. نەورۆز لە مێژوونووسی و ئەدەبیاتدا لەناو کتێبە مێژووییەکانی مێژوونووسانی کوردستانیشدا، شەرەفنامە کە یەکەم کتێبی مێژوویی "دۆزراوە"ی کوردانە و یەکەمینی دۆزراوەی مێژوونووسێکی کوردە لەبارەی ڕیشەی کوردانەوە دواوە، ئەو ڕیشەی کوردان دەباتەوە سەر رزگاربووانی دەستی زوحاک، بەڵام نەورۆز بە ئاستیاگی پاشای میدیا و کاوەی ئاسنگەرەوە پەیوەستی ناکاتەوە، بەڵکو ئەو ڕۆژە هاوتا بووە لەگەڵ نەورۆزدا کە پێشتر هەر بۆنەیەک بووە.  لەناو ئەدەبیاتی نوسراو و شیعری شاعیرانیشدا (سەدساڵی دوایی لێدەرچێت) کەمتر ئاماژە بۆ بەستنەوەی سیاسییانە و ئایدۆلۆژیانەی کاوە و ئاستیاگە بە زوحاک و پەیدابوونی نەورۆزەوە، زیاتر وەک جەژنێکی کۆمەڵایەتی و گۆڕانی سروشت و گەڕانەوەی بەهار باسکراوە. ئەحمەدی خانی(١٦٥١-١٧٠٧)  دەڵێ:  بیلجوملە دەچوونە دەر ژ مالان حەتتا دەگەھیشتە پیر و کالان رۆژا کو دەبوویە عیدێ نەورۆز تەعزیم ژ بۆمە دەما دل ئەفرۆز مەولوی تاوگۆزی-یش دەڵی:  نیشانەی نەورۆز وادەی وەھارەن یا نەشئەی ئامای نامەی نیگارەن بەڵام بە دەرکەوتنی بزوتنەوەی چەپ و سوودوەرگرتن لە ڕەمزییەتی کاوە و زەحمەتکێشییەکەی، چەپەکان وەک سیمبولی شۆڕش دژی ئیمپریالیزم و سەرمایەداری بەرهەمیان هێنایەوە، نەک وەک جەژنێکی نەتەوەیی، چونکە لە بنچینەدا ئەوان باوەڕیان بە دۆخی نەتەوەیی و کوردایەتی نییە و تەنها جەژنێک لای وان جەژنی کرێکارانە (یەکی ئایار). گرێیان داوەتەوە بە ئایدۆلۆژیای چەپ و کرێکاری و شۆڕشی سوورەوە، بۆ نمونە ئاوا دەریان دەبڕی: یادگاری چەکوشی کاوەیە نەورۆز قەڵای زوحاکی کرد بە ‌تەپ و تۆز ئاوری تۆڵەیە، بۆکوردەواری لە رەش و رووتی کوردستان پیرۆز  گۆرانی شاعیری چەپ مەشرەبیش دەیوت:  ئەی نەتەوەی کاوەی زنجیر قەف قەف بڕ رۆژی نەورۆز دای بە ‌ھەوری زستان دڕ بەرهەمهێنانەوەی واتایی نەورۆز جەمعیەتی تەعالی کوردستان لە گۆڤاری ژین-دا یەکەمین لایەنی نەتەوەیی کوردستانە کە لە دوادوایی عوسمانیدا سودی لە بەرهەمهێنانەوەی مانای نەورۆز وەرگرت و لە ١٨ی مارسی ١٩١٨دا لە وتارێکدا، نەورۆزی وەک جەژنێکی تایبەت بە نەتەوەی کورد لەقەڵەمدا و لەوەش زیاتر، هەوڵیشیداوە پەیوەستی بکاتەوە بە دەوڵەتداریی کوردەوە، بۆ ئەمەش سودی لە مێژووی ئەیوبییەکان بۆ مەرامی نەتەوەیی وەرگرتووە و ئاماژەی بەوەداوە لە هەمان رۆژدا سەڵاحەدین لەدایکبووە و لەسەر تەختی دەسەڵات دانیشتووە! (لەم وتارەدا جەخت لە راستی و درووستی گێڕانەوەکان نییە باس لە رۆڵی گێڕانەوەیە). هەر لەم وتارەدایە کە کاوە وەک باوکی کوردان دادەنرێت. ئەمەش وەک قەڵغانێک بەکارهات بەرامبەر هەژموونی تۆرانیزمی تورکی و تورکاندنی کوردانی تورکیا. ئیحسان نوری پاشا کە رابەرایەتی شۆڕشی ئاراراتی کرد، ئەویش وەک سیمبولێک لە شۆڕش و لە نوسینەکانیشدا سودێکی سیاسی لە مانادانەوە لە نەورۆز وەرگرت بەرامبەر تورکیا، وەک جەژنی نەتەوەیی بەکاریهێنا تا پارێزەری شوناسی کوردانی تورکیا بێت لە هەمبەر بە تورککردنیان. پەکەکەش گەرچی هێزێکی چەپگەرایە، بەڵام سودێکی فراوانی لەم بۆنەیە وەرگرتووە و بۆن و بەرامەیەکی چەپانە و ئاپۆیییانەی پێبەخشی، هەوڵدەدات گەریلا و چالاکەکانی کە فیداکاری دەکەن یان خۆیان دەسوتێنن کاوەی ئاسنگەری نوێیان لێبسازێنن.   لە کوردستانی عێراقیشدا دیسان وەک قەڵغان بەکارهات، نەورۆز لەناو کوردانی عێراقدا وەک یادکردنەوە و بەکارهێنانی سیاسییانەی، مێژوویەکی دێرینی نییە، تەمەنی بۆ ٧٠ ساڵێک دەگەڕێتەوە، یەکەمجار پیرەمێرد لە سلێمانیدا نەورۆزی میللی کردەوە و لە بەرامبەر شوناسی عەرەبی عێراق بەکاریهێنا، گەرنا ئەسیریی شاعیر لە کۆتایی بیستەکانی سەدەی رابردوو لە گۆڤاری زاری کرمانجی کە لە رەواندز دەردەچوو شیعرێکی لەبارەی نەورۆزەوە بڵاوکردۆتەوە و بەر لەویش حاجی قادریی کۆیی نەورۆزی لە شیعردا بەکارهێناو و مەولەوی و شاعیرانی هەورامینووسیش زۆر پێشتر نورۆز کەرەسەی شیعرییان بووە. جوڵانەوەی سیاسیی کوردستانی عێراقیش، هەمیشە هەوڵی داوە نەورۆز وەک جەژنێکی نەتەوەیی بناسێنێت و لە یاسا و دەستوری عێراقدا بیچەسپێنێت و بیکاتە پشوو و جەژنی تێدا بگێڕێت، بەمەش خۆی جیاکردەوە لە شوناسی عەرەبی، ئەم جوڵەیەش لە ١١ی ئازاردا جێی خۆی گرت و لە ئێستاشدا فراوانتر و دانپیانراوتر سود لەم جەژنە لە وڵاتانی دیکەی دراوسێ "بە بەرامەی کوردستانییەوە" وەردەگیرێت. بەڵام دۆخەکە بۆ ئێران تەواو جیاوازە، بە پێچەوانەی کوردستانیانی تورکیا و عێراق و سوریا، لە ئێران وەک چەکی توێنەرەوەی شوناسی کوردی بەکارهاتووە، چونکە دەوڵەتی مەرکەزیی ئێران، هەوڵیداوە بیکاتە کەرەستەیەکی کاریگەر بۆ بە ئێرانیکردن و لە نەتەوەخستنی کورد و هاوڕیشەکردنی لەگەڵ فارسەکاندا، هەربۆیە هەرگیز بە نەتەوە ناوی کورد لە ئەدەبیاتی رەسمی دەوڵەتی و رۆشنبیرانی پان ئێرانیدا بەکارنایەت و قەدەغەیە. ئەم حاڵەتە پێویستی بە بیرکردنەوەی ستراتیژی و ئایندەیی کورد و جوڵانەوە سیاسییەکی ئەو پارچەیە هەیە، تا لەوە زیاتر پرۆسەی تواندنەوە لەپەنای نەورۆز و حیکایەتە موزەیەفە رەسمییەکەی "ئاریبوون"دا نەتوێنرێتەوە. کورد و جوڵانەوەی سیاسییەکەی (بە چەپ و راست و بەشێکی ئیسلامییەکانیشەوە)، هەردەم لە ئامرازەکانی بەردەستیدا، سودێکی فراوانی لە نەریت، ئاین و ئەفسانەکان وەرگرتووە، لەمەشدا سودێکی نایابی لێوەرگرتووە و قەڵغانێکی کلتووریی بۆ پاراستنی شوناسەکەی لێوەرگرتوون، زۆرجار وەک کۆڵەکەی "گوتاری مانەوە"ی خۆی سودی لێ بینوون، بەڵام بەداخەوە ئەم گوتار و سودلێوەرگرتنەی لە ئەفسانە، ئاین و پێدراوە مێژووییەکان نەیبردوونەتە قۆناغی سودلێوەرگرتنی بۆ "گوتاری باشترین ژیان و پەرەپێدان"، کە لەنێوان ئەم دووگوتارەدا جیاوازییەکی زۆر و قوڵ هەیە، یەکەم باشترینە بۆ رەتکردنەوەی "هەڕەشەی نەمان" بەڵام کورت و کەمە بۆ هاوچەرخانە ژیان و گوتاری دووەمیش باشترینە بۆ باشترین بەڕێوەبردن و خۆشگوزەرانانە ژیان کە کورد کورتی هێناوە. چ لە ئێران، تورکیا، عێراق و کوردستانیشدا، گێڕانەوەکان لەبارەی نەورۆزەوە هێندەی گێڕانەوە سیاسیی و ئایدۆلۆژییەکان بە سەریدا زاڵن، گێڕانەوە مێژووییەکان و پێدراوەکانی مێژوو (لەئاستی ئەواندا) کەمڕەنگترن، من پێچەوانەی ئەو ئاراستەیە نیم کە رۆڵی سیاسییانە و پارێزەری شوناس بە ئەفسانە، ئاین، بۆنە و نەریتەکان دەبەخشن، بگرە داکۆکیکاریشیانم، بەتایبەت بۆ گەلێک و خاکێکی وەک کوردستان کە هەم خاک و هەم شوناسی نەک لە مەترسیدایە، بەڵکو هەندێکجار لە حاڵەتی ئینکارکردنیشدایە.

 درەو: راپۆرتی: رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی(NED)ی ئەمریكی   بەشی سێیەم/   ( لەكۆی 19  راگری زانكۆی سلێمانی 6 راگربەدەر لە یاسا دانراوە، لەكۆی 90 سەرۆكی بەش لە زانكۆی سەڵاحەدین 41 لە دەرەوەی یاسا دانراون ) ئەمە بەشێكە لە راپۆرتی رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی (NED)ی ئەمریكی ئامادەكراوە. هەڵسەنگاندنی ڕەوشی سەروەریی یاسا و كواڵیتی لەناو دامەزراوەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان -عێراق مانگی ٩ی ٢٠٢٠ تا مانگی ٩ی ٢٠٢١ كۆی ئەو داتایەنەی وەرگیراون بە پێی ماڵپەری زانكۆی  سلێمانی بووە.      1.    زانكۆی سلێمانی پێكهاتووە لە ١٩ كۆلێژ و ١٠٢ بەش   2.     بە پێی ماڵپەڕی فەرمیی زانكۆی سلێمانی زانیاری لە بارەی ناوی ١٢ سەرۆك بەش لە كۆی ١٠٢ سەرۆك بەش نەدراوە, هەروەها  زانیاری لەبارەی پلەی زانستی  لە ٢ سەرۆك بەشەك  بەردەست نییە. 3.    بە پێی ماڵپەری فەرمی زانكۆی سلێمانی  لە سەدا ١٥% ی سەرۆك بەشەكان لە ڕەگەزی مێیینەن. 4.    بە پێی مالپەری فەرمی زانكۆی سلێمانی  تەنیا ٢ لە ڕاگری كۆلێژەكان  لە رەگەزی مێن  لە كۆی ١٩ ڕاگر.  5.    ماڵپەری زانكۆ هیچ زانیاریكی دەربارەی یاریدەرەی ڕاگرەكان تێدا نییە! １.    بە گوێرەی یاسایی ژمارەی (١٠) ساڵی ٢٠٠٨ ( یاسای وەزارەتی خویندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی – هەرێمی كوردستان  - عیراق)      ماددەی ١١ برگەی دووەم: دەبێ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ كەم خاوەنی پلەی زانستی (پرۆفیسۆری یاریدەدەر بێ).     ١ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بە دەر لە یاسا دانراوە. １.    بە گوێرەی یاسایی ژمارەی (١٠) ساڵی ٢٠٠٨ ( یاسایی وەزارەتی خویندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی – هەرێمی كوردستان_عێراق )     ماددەی١٤ برگەی یەكەم: دەبێ ڕاگری كۆلێژ خاوەن بڕوانامەی دكتۆرا بێ و بە لایەنی كەم خاوەنی پلەی زانستی ( پرۆفیسۆری یاریدەدەر بێ)  و خزمەتی زانكۆیی لە ١٠ ساڵ كامتر نەبێ و بۆ ماوەی ٤ ساڵ لەسەر پێشنیازی سەرۆكی زانكۆ دادەمەزرێ.      ئەم لیستەی خوارەوە ئاستی پێشێلكارییەكان لەسەر ئاستی ڕاگرەكانی زانكۆی سلێمانی دەخاتە ڕوو.      لە زانكۆی سلێمانی ( بە پێی ماڵپەری زانكۆ )  لە كۆی  ١٩ كۆلێژ٦ ڕاگر لە ڕاگری كۆلێژەكان لە دەرەوەی یاسا دانراون, واتە ڕێژەی  لە سەدا  %٣١.٥ ڕاگرەكان لە دەرەوی یاسا دانراون.     ماددەی ١٨ برگەی یەكەم : دەبێ سەرۆكی بەش یان لقی زانستی, بە لایەنی كەم خاوەنی پلەی زانستی ( پرۆفیسۆری یاریدەدەر بێ).     لە كۆی زانیاریی دراو ( بە پێی ماڵپەری زانكۆ)  لە كۆی ٩٠ بەش ٤١ سەرۆك بەش  لە دەرەوەی یاسا دانراون,  واتە ڕێژەی  لە سەدا  %٤٠.٢  ی سەرۆك بەشەكان      ئەم لیستەی خوارەوە ئاستی پێشیلكاریەكان دەخاتە روو لەسەر ئاستی  بەشەكانی زانكۆی سلێمانی  .

راپۆرت: درەو دەرچووی كۆلیژی تەكنیكییە‌و هیچ بڕوانامەیەكی تایبەتی لەبواری نەوتدا نییە، بەڵام تەنیا لە كرێی بۆری نەوتی هەرێمدا، رۆژانە (ملیۆنێك) دۆلارو مانگانە (30 ملیۆن) دۆلار‌و ساڵانە (360 ملیۆن) دۆلاری دەستدەكەوێت، نەوتی كەركوك دەپاڵیوێت‌و بەشێكیشی هەناردە دەكات، گەورەترین كێڵگەی نەوتی هەرێمی كوردستانی بەدەستەوەیە، ئەو (شێخ باز)ە، ئەو پیاوەی كە موشەكەكانی ئێران بە هەموو جیهانی ناساند.  موشەكەكانی ئێران‌و شێخ باز شەوی 13ی ئەم مانگە ئێران هەولێری موشەكباران كرد، كاتێك رۆژبووەوە، دەركەوت، كۆشكەكەی (شێخ باز) بوەتە ئامانجی هێرشەكە، ئێران دەڵێ ئەو شوێنەی موشەكباران كراوە، بارەگای دەزگای هەواڵگری ئیسرائیل "مۆساد" بووە، بەرپرسانی هەرێمی كوردستان رەتیدەكەنەوە‌و دەڵێن ئەو شوێنە تەنیا ماڵی خێزانێكی كوردی خەڵكی هەولێر بووە‌و مۆساد لە كوردستاندا بوونی نییە، ئێستا كۆشكەكەی (شێخ باز) بە وێرانەیی بەجێهێڵدراوە تاوەكو لیژنەكانی لێكۆڵینەوە لەسەر ئاستی عێراق‌و دەرەوە سەردانی بكەن‌و راپۆرتی خۆیان لەبارەی شوێنەكەوە ئامادە بكەن.  ئەم رووداوە ناوی (شێخ باز) خستەسەر روپەڕی میدیا جیهانییەكان، لەكاتێكدایە خەڵكی هەرێمی كوردستان وەكو پێویست زانیارییان لەبارەی ئەم كەسایەتییەوە نییە.  شێخ باز كێیە ؟ حەزی لە دەركەوتنی زۆر نییە لە میدیاكاندا، كەمترین گفتوگۆی هەیە لەگەڵ رۆژنامەنوساندا، بۆیە سەرباری ئەوەی سەرمایەدارێكی گەورەیە، خەڵك زۆر شت لەبارەی ئەوەوە نازانن. ئەو ناوی (باز كەریم بەرزنجی)یە، پەنجا ساڵی تەمەنی تێپەڕاندووە‌و خەڵكی شاری هەولێرە، ساڵی 1999 بۆ یەكەمجار كۆمپانیایەكی دروستكردووەو لە بواری بیناسازی‌و نۆژەنكردنەوەی بینای خوێندنگەكاندا كاریكردووە، ماوەیەكیش كاری بۆ ئاژانسی فریاگوزاری سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان كردووە، هەندێك سەرچاوەی تر مێژووی دروستبوونی كۆمپانیاكەی بۆ ساڵی 1992 دەگێڕنەوە. روخانی رژێمی سەددام حسێن لە ساڵی 2003دا دەرفەتی ئەوە بۆ شێخ باز دەڕەخسێنێت سەرمایەكەی گەورە بكات، ئەوەش لەڕێگەی كاركردنی لەگەڵ ئەمریكییەكان لە بواری ئاوەدانكردنەوەی عێراقدا، لە یەكێك لەو بەڵگەنامە نهێنیانەیانەی ئەمریكا كە سایتی (ویكلیلیكس) بڵاویكردنەوە، ناوی شێخ باز هاتبوو، ئەو لەگەڵ ئاژانسی ئەمریكا بۆ گەشەپێدانی نێودەوڵەتی (USAID)‌و كاری كردووە، پشتی بە شەراكەت لەگەڵ چەند كۆمپانیایەكی توركی بەستووە لە بواری بیناسازیدا، دواتر رووی لە كەرتی نەوت كردووە. لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ یەكێك لە میدیا خۆرئاواییەكان، شێخ باز لەبارەی چیرۆكی كۆمپانیای كارەوە لە دەڵێ:" تاوەكو ساڵی 2003 بەتەواوەتی حكومەت خۆی كەرتی نەوتی بەڕێوەدەبرد، بەڵام دوای 2003 ستراتیژیەتێكی نوێ هاتوەتە ئاراوە، ئەوەش بەشداریپێكردنی كەرتی تایبەتە، لە كۆمپانیای كار گروپ دەستمانكرد بە كۆكردنەوەی تیم، بڕیارماندا بەشداری لە كەرتی نەوتدا بكەین، بەشداریمان لە كەمكردنەوەیەكی وەزارەتی نەوتی عێراقدا كرد، كەمكردنەوەكەمان بردەوە، بوین بە یەكەمین كۆمپانیای عێراقی كە گرێبەستی كێڵگەیەكی نەوت وەربگرێت، كە ئەوەش گرێبەستی كێڵگەی خورمەڵە بوو لە ساڵی 2004دا". واتە وەكو خۆی دانی پێدادەنێت شێخ باز لە ساڵی 2004وە لە كەرتی نەوتدا دەستی بەكاركردن كردووە، بەڵام هەندێك زانیاری تر هەن باسلەوە دەكەن، كاركردنی شێخ باز لە كەرتی نەوت بۆ سەردەمی رژێمی پێشوو دەگەڕێتەوە، ئەوكات ئەو لەگەڵ خێزانەكەیدا لە بەغداد ژیاون، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەدوای رووداوەكانی (31ی ئابی 1996) شێخ باز بووە بە نێوەندگیر لەنێوان حكومەتی عێراق‌و پارتی دیموكراتی كوردستان، هەر لەو زەمەنەدا كە فرۆشتنی نەوت لە عێراق قەدەغەكرابوو، شێخ باز نەوتی هەندێك كێڵگەی عێراقی بە تانكەر گواستەوەتەوە بۆ هەرێمی كوردستان‌و لە ئیبراهیم خەلیلەوە رەوانەی توركیای كردووە. كۆمپانیای (كار گروپ) كە شێخ باز سەرۆكایەتی دەكات ئێستا جڵەوی ئەو بۆرییانەی بەدەستەوەیە كە نەوتی هەرێمی كوردستان رەوانەی دەرەوە دەكەن، رێژەی 40%ی خاوەندارێتی بۆرییەكان بۆ كار گروپ دەگەڕێتەوە‌و (60%)ی بۆرییەكەش كۆمپانیای (رۆسنەفت)ی روسی خاوەندارێتی دەكات، ئەمە بەو بەشەی بۆرییەكەیە كە دەكەوێتە ناو خاكی هەرێمی كوردستانەوە، راكێشانی ئەو بۆرییە دەستی شێخ بازی لە كەرتی نەوتی هەرێمدا بە تەواوەتی درێژكرد. بەپێی راپۆرتی كۆمپانیای (دیلۆیت) كە وردبینی لە فرۆش‌و داهاتی نەوتی هەرێمدا دەكات، تا نیوەی یەكەمی ساڵی (2021) حكومەتی هەرێمی كوردستان (76 ملیۆن و 869 هەزار و 888) بەرمیل نەوتی خاوی فرۆشتووەو كۆی بەهاكەی (4 ملیار و 108 ملیۆن و 404 هەزار و 110) دۆلار بووە، بڕی (454 ملیۆن و 413 هەزار  و 772) دۆلار بەڕێژەی (11.1%)ی داهاتی گشتی نەوت بۆ كرێی گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە خەرج كردووە، بەم پێیەش رێژەی 40%ی خەرجی گواستەوەی نەوتی هەرێم بۆ كۆمپانیاكەی شێخ باز بووە‌و تەنیا لەو ماوەیەدا (واتە شەش مانگی یەكەمی 2021) شێخ باز بڕی (181 ملیۆن) دۆلاری وەرگرتووە.  بەتێكڕا شێخ باز تەنیا لە كرێی بۆریدا، رۆژانە (ملیۆنێك) دۆلارو مانگانە (30 ملیۆن) دۆلار‌و ساڵانە (360 ملیۆن) دۆلاری دەستدەكەوێت.  سەرباری ئەمە، كۆمپانیاكەی شێخ باز كێڵگەی (خورمەڵە)ی بەدەستەوەیە كە رۆژانە (175 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت، نەوتی ئەم كێڵگەیە رێژەی 405ی تێكڕای نەوتی هەناردەكراوی هەرێم پێكدەهێنێت، داهاتی مانگی رابردووی ئەم كێڵگەیە (400 ملیۆن) دۆلار بووە، بەپێی وتەی سەرۆكی حكومەتی هەرێم مانگانە  43%ی داهاتی نەوت بۆ خەرجی كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوتە بەم پێیە بێت (43%)ی داهاتی نەوتی خۆرمەڵە  بۆ كۆمپانیاكەی شێخ باز دەڕوات كە دەكاتە (170 ملیۆن) دۆلار. كێڵگەی خورمەڵە دەكەوێتە ناوچەی "جێناكۆك"ی نێوان هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق، بەڵام لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی هەرێمدایە. ساڵی 2014 چەكدارانی داعش لە سنوری كەركوك بڵاوبونەوە، هێزەكانی سوپای عێراق لەبەردەم "داعش"دا توشی داڕمان هاتن‌و لە سنورەكە كشانەوە، هێزی پێشمەرگەی كوردستان شەڕی كرد‌و كۆنترۆڵی سنورەكەی گرتەدەست، ئەمە دەرفەتێكی زێڕێنی بە كۆمپانیاكەی شێخ باز بەخشی، كۆمپانیای (كار گروپ) لەچوارچێوەی رێككەوتنێك لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‌و بە پاڵپشتی پارتی دیموكراتی كوردستان چووە كەركوك‌و دەستیگرت بەسەر هەردوو كێڵگەی نەوتی (هاڤانا)‌و (بای حەسەن)، نەوتی كەركوكی لەرێگەی بۆری هەرێمی كوردستان هەناردەی بەندەری جەیهان لە توركیا دەكرد، ئەوكات لەڕێگەی بۆرییەكەوە رۆژانە نزیكەی (300 هەزار) بەرمیل نەوتی كەركوك لە هەرێمەوە رەوانەی توركیا دەكرا‌و دەفرۆشرا. لەدوای رووداوەكانی (16ی ئۆكتۆبەری 2017) كە هێزی پێشمەرگە لە كەركوك كشایەوە‌و هێزە عێراقییەكان گەڕانەوە، كۆمپانیای كار كۆنترۆڵی كیڵگەكانی (هاڤا)‌و (بای حەسەن) لەدەست دەرچوو، بەڵام ئەمە بەتەواوەتی دەستی كۆمپانیاكەی لە نەوتی كەركوك نەبڕی، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نێوان وەزارەتی نەوتی عێراق‌و كۆمپانیای كاردا ئێستا: •    رۆژانە (100 هەزار) بەرمیل نەوت لە كەركوكەوە رەوانەی پاڵاوگەی نەوتی (كەڵەك)ی سەربە كۆمپانیای (كار) دەكرێت، كار نەوتەكە لەو پاڵاوگەیە دەپاڵێوێت، بەرهەمەكەشی دەنێردرێت بۆ موسڵ‌و ناوچەكانی دەوروبەری، بۆ پاڵاوتنی هەر بەرمیلێك، كۆمپانیاكە نزیكەی (10 دۆلار) وەردەگرێت، واتا داهاتی پاڵاوتنی ئەو نەوتە مانگانە (30 ملیۆن) دۆلارە. •    رۆژانە (90 هەزار) بەرمیل نەوت لە كەركوكەوە لەڕێگەی بۆرییەوە رەوانەی بەندەری جەیهانی توركیا دەكرێت، كە داهاتەكەی بۆ كۆمپانیا بەبازاڕكردنی نیشتمانی نەوتی عێراقە "سۆمۆ"یە، بەڵام كرێی گواستنەوە ئەم نەوتە (واتا كرێی بۆرییەكە) بەهەمان شێوە بۆ كۆمپانیای (كار)ە، كە بۆ هەر بەرمیلێك نزیكەی (10 دۆلار)ە، واتا داهاتەكەی مانگانە دەگاتە (27 ملیۆن) دۆلار. شێخ باز دەرچووی كۆلیژی تەكنیكییە‌و هیچ بڕوانامەیەكی تایبەتی لەبواری نەوتدا نییە. ئەوانەی لە نزیكەوە دەیناسن، دەڵێن كەسێكی بەخشندەیە‌و لەو سامانەی كە كۆیكردوەتەوە خێری زۆر دەكات‌و هاوكاری هەژاران دەكات، پێشتر وەكو دۆستێكی نزیكی نێچیرڤان بارزانی ناوی دەهێنرا، بەڵام دوای پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە، لە مەسرور بارزانی نزیك بووەوە، پێشتر لەلایەن بەرپرسانی پارتییەوە بە گەندەڵی تۆمەتبار دەكرا.  رۆژی 24ی تشرینی دووەمی 2019، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەگەڵ ئەو وەفدەدا كۆبووەوە كە بەنوێنەرایەتی هەرێم لەبارەی نەوت‌و بودجەوە لەگەڵ بەغداد گفتوگۆیان دەكرد. لەم كۆبونەوەیەدا كەسێكی غەریب بینرا، ئەو كەسە (شێخ باز) سەرۆكی ئەنجومەنی جێبەجێكاری كۆمپانیای (كار گروپ) بوو، بەشداربوونی شێخ باز لە كۆبونەوەكەی سەرۆكی حكومەت‌و وەفدی هەرێم، هەرزوو بوو بە هەواڵی میدیاكانی ناوخۆ، ئەوكات پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان پڕنەكرابووەوە، لەناو وەفدی دانوستانكاری هەرێمدا شوێنی وەزیری سامانە سروشتییەكان بەتاڵ بوو، بۆیە دەركەوتنی شێخ باز لە كۆبونەوەكەدا وا لێكدرایەوە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان لە شوێنی ئاشتی هەورامی وەردەگرێت. هەر سەردەمە بووە كە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی كە سەربە گۆڕان وتی:" خۆزگە ئێمە چەند كەسێكی وەك شێخ بازمان لەو ئاست‌و توانایەدا هەبوایە" ئەمە لە وەسفەكەی ساڵی 2016ی فازل میرانی بۆ ئاشتی هەورامی دەچوو كە وتی:" وەزیری نەوتی ئێمە یەكێك لە هەرە وەزیرە زیرەكەكانە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا".  

شیكاری: درەو: حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا بڕی (151 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بۆ هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕا تەنها بڕی (25) دۆلاری بۆ ماوەتەوەو بە کۆی گشتی کردوویەتیە (3 ملیار و 870 ملیۆن) دۆلار. لە کاتێکدا هەمان ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەناردەی کردووە لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە هەناردەی کردبا نزیکەی سێ هێندە داهاتی دەست دەکەوت بە جۆرێک داهاتەکەی بریتی دەبوو لە (10 ملیار) دۆلار، ئەمە چۆن؟ وردەکاری زیاتر لەم ڕاپۆرتەدا بەردەستە... یەکەم: جیاوازی بەهای نەوتی کوردستان؛ هەناردەکردنی بە ڕێگەی سۆمۆ یان سەربەخۆ (پێش لێدەرکردنی خەرجییەکان) بەپێی زانیاری و بەدواداچوونەکان حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوتی بە بۆری نەوتی کوردستان و لەڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە هەناردە کردووە، تێکڕای نرخی نەوتی برێنت لە ساڵەکەدا بریتی بووە لە (71) دۆلاری ئەمریکی، بەڵام حکومەتی هەرێم نەوتەکەی لە بازاڕدا (10 - 12) دۆلار کەمتر دەفرۆشێت بۆیە ئەو نرخانەی لە (خشتەی ژمارە (1)) دانراوە بە هەر بەرمیلێکی فرۆشراوی کوردستان بە تێکڕا (10) دۆلار کەمتر دانراوە لە نرخی نەوتی برێنت و حکومەتی هەرێم لە ساڵەکەدا تێکڕای بەرمیلێک نەوتی بە (61.01)دۆلار فرۆشتووە. بۆیە دەبینین کۆی ئەو نەوتەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵەکەدا هەناردەی کردووە بەبێ هیچ خەرجیەک دەکاتە (9 ملیارو 214 ملیۆن و 343 هەزار و 860) دۆلاری ئەمریکی. بەڵام ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی هەرێمی کوردستان هەناردەی کردووە لە ساڵی (2021) لە ڕێگەی حکومەتی ناوەندی و کۆمپانیا بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە هەناردە بکرایە جیاوازییەکەی چی دەبوو؟ بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، کۆمپانیای سۆمۆ لە ساڵی (2021)دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (68.8) دۆلار فرۆشتووە، واتە، ئەو بڕە نەوتەی حکومەتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ فرۆشتوویەتی، ئەگەر لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بەبازاڕی بخستایە، بەهاکەی بریتی دەبوو لە (10 ملیارو 324 ملیۆن و 712 هەزار و 520) دۆلاری ئەمریکی، بەم پێیەش داهاتی نەوتی هەرێم بڕی (1 ملیارو 110 ملیۆن و 368 هەزار و 660) دۆلاری ئەمریکی بە هەرزانتر فرۆشراوە لە ساڵی (2021)دا. بۆ وردەکاری تەواوی مانگەکانی ساڵی (2021) و جیاوازی داهات لە نێوان هەردوو ڕێگاکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). دووەم: جیاوازی بەهای نەوتی کوردستان؛ هەناردەکردنی بە ڕێگەی سۆمۆ یان سەربەخۆ (پاش لێدەرکردنی خەرجییەکان) بەپێی وتەی هەر یەک لە وەزیری سامانە سروشتییەکان و سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە (58%)ی داهاتی نه‌وت ده‌درێت بە كۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجی به‌رهه‌مهێنانی نەوت، بە جۆرێک (20%)ی داهات تێچووی ده‌رهێنانی نه‌وته (14%) شایسته‌ی كۆمپانیاكانه‌ و (6%)ی كرێی گواستنه‌وه‌یه‌. ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه‌ قه‌ره‌بووی قه‌رزه‌كانه‌. بۆیە دوای لیدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەی نەوت و هەرزانتر فرۆشتنی. ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە لە فرۆشتنی (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوت لە ساڵی (2021)دا دەکاتە (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار، واتە بە تێکڕا لە ماوەی ساڵەکەدا هەر بەرمیلێک نەوت تەنها (25.62) دۆلار ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان. ئەمە لە کاتێکدایە لەسەر بنەمای هەمان گریمانەی پێشوو ئەگەر ئەو بڕە نەوتەی هەرێمی کوردستان هەناردەی کردووە، کۆمپانیا بەبازاڕ کردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) هەناردەی بکردایە، بۆ هەر بەرمیلە نەوتێک بەتێکڕا لە ساڵی (2021) دا حکومەتی هەرێم بڕی (42.76) دۆلاری بۆ دەمایەوەو بە کۆی گشتی دەیکردە (6 ملیارو 454 ملیۆن و 688 هەزار و 640) دۆلاری ئەمریکی. بەمایەکی دیکە حکومەتی هەرێم لە بری (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار، نزیکەی سێ هێندەی ئەو بڕەی دەستدەکەوت کە بڕەکەی بریتی دەبوو لە (10 ملیار و 324 ملیۆن 712 هەزار و 520) دۆلاری لە فرۆشی نەوتی هەرێمەوە دەستدەکەوت. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (2))    فرۆشی نەوت لە نێوان عیراق و هەرێمدا  بەپێی داتاكانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگەكانی ساڵی (2021)، حكومەتی عێراق لە (1/1/2021 – 31/12/2021) بڕی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی كۆمپانیا بەبازاڕكردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە، هەناردەی وڵاتانی دەرەوە كردووە،  كۆی ئەو داهاتەی حكومەتی عێراق لە فرۆشی نەوتەوە لەماوەی ناوبراودا دەستی كەوتووە، بریتی بووە لە (75 ملیار و 650 ملیۆن و 606 هەزار) دۆلار. بە كۆی گشتی فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا، حكومەتی هەرێمی كوردستان (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە كردووە كۆی ئەو نەوتەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵەكەدا هەناردەی كردووە بەبێ هیچ خەرجی و هەرزان فرۆشییەك دەكاتە (10 ملیارو 670 ملیۆن و 453 هەزار و 860) دۆلاری ئەمریكی، ئەو داهاتەی بۆ حكومەتی هەرێم ماوەتەوە  (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار بووە بەو پێیەش ئەو داهاتەی  لە 2021 بۆ عێراق ماوەتەوە لە فرۆشی نەوت (75 ملیار و 650 ملیۆن و 606 هەزار) دۆلار بووە، بەڵام ئەو داهاتەی بۆ حكومەتی هەرێم ماوەتەوە (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار بووە بڕی فرۆشی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 2021دا (13%)ی كۆی بڕی فرۆشی نەوتی عێراق بووە، بەڵام داهاتەكەی (5%)ی بڕی داهاتی نەوتی عێراق بۆ حكومەتی هەرێم ماوەتەوە. حكومەتی عێراق لە هەر بەرمیلێك نەوت بڕی (68) دۆلاری بۆ ماوەتەوە، حكومەتی هەرێم لە هەر بەرمیلێك تەنیا (25) دۆلاری بۆ ماوەتەوە. بەو پێیەش ئەگەر حكومەتی هەرێم بە سافی نەوتەكەی رادەستی سۆمۆ بكات، ئەوا بۆ هەر بەرمیلێك (43) دۆلاری زیاتر بۆ دەمایەوە، واتا لە ئێستادا كە خۆی نەوتەكەی دەفرۆشێت بۆ هەر بەرمیلێك (43) دۆلاری زیان كردووە . واتا ئەگەر حكومەتی هەرێم ئەو بڕە نەوتەكەی كە لە 2021دا فرۆشتویەتی بڕەكەی (151 ملیۆن و 211 هەزار) بە نرخی سۆمۆ بیفرۆشتایە لە بری (3 ملیار) دۆلار (10 ملیار) دۆلاری بۆ دەمایەوە، واتا نزیكەی (7) ملیار دۆلار كەمتر داهاتی بۆ ماوەتەوە.    ڕاپۆرتی پەیوەندیدار -    لە (2021)دا داهاتی نەوتی عێراق ( 75 ملیار) دۆلار و هەرێم (4 ملیار) دۆلار بووە https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9857 -    فرۆش  و داهاتی نەوتی هەرێم لە 2021 دا  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9584

راپۆرتی: درەو حکومەتی عێراق لە ساڵی (2021) دا زیاتر لە (1) ملیار بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، کە داهاتەکەی زیار لە (75 ملیار) دۆلار بووە، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021) دا زیاتر لە (151) ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەی دەرەوە کردووە، دوای لێدەرکردنی خەرجی و هەرزان فرۆشکردنی تەنها بڕی (3 ملیار و 870 ملیۆن) دۆلار داهاتی بۆماوەتەوە. یەکەم: هەناردەو داهاتی نەوتی عێراق لە ساڵی 2021 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگەکانی ساڵی (2021)، حکومەتی عێراق لە (1/1/2021 – 31/12/2021) بڕی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیا بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە، هەناردەی وڵاتانی دەرەوە کردووە، کە مانگی کانونی یەکەمی (2021) بەرزترین ڕێژەی نەوتی هەناردە کردووە کە بریتی بووە لە (98 ملیۆن و 192 هەزار و 317) بەرمیل نەوت بووە، مانگی شوباتی هەمان ساڵ کەمترین بڕی هەناردەکردووە لە ساڵەکەدا کە بریتبووە لە (82 ملیۆن و 877 هەزار و 757) بەرمیل. بە تێکڕای ساڵەکە ڕۆژانە بڕی (3 ملیۆن و 19 هەزار و 520) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)). کۆی ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق لە فرۆشی نەوتەوە لەماوەی ناوبراودا دەستی کەوتووە، بریتی بووە لە (75 ملیار و 650 ملیۆن و 606 هەزار) دۆلار. بەجۆرێک لە مانگی تشرینی یەکەم (ئۆکتۆبەر)دا زۆرترین داهاتی تۆمار کردووە کە بریتی بووە لە (7 ملیار و 666 ملیۆن و 495 هەزار) دۆلار و کەمترین داهاتیشی لە مانگی کانونی دووەمی ساڵەکە بووە کە بڕی (4 ملیار و 765 ملیۆن دۆلار بووە). (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)). بەمانایەکی تر ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق بە دۆلار دەستی کەوتووە، ئەگەر (1) دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر بێت بە (1450) دینار، ئەوا کۆی ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق بە دینار دەستی کەوتووە لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە بریتی بووە لە (109 ترلیۆن و 693 ملیار و 378 ملیۆن 700 هەزار) دینار بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3)). دووەم: سەرچاوەی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی (2021) بەپێی داتاکان کۆی ئەو نەوتەی حکومەتی عێراق لە ماوەی (1/1/2021 – 31/12/2021) هەناردەی کردووە کە بڕەکەی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیل نەوت بووە، کێڵگە نەوتییەکانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق بەتایبەتیش نەوتی پارێزگای بەسرە پشکی شێریان هەبووە تێیداو بە جۆرێک (1 ملیار و 65 ملیۆن و 414 هەزار و 695) بەرمیل و بەڕێژەی (96.65%)یان پێکهێناوە، کە بەهاکەی زیاتر لە (73) ملیار دۆلار بووە. ئەو بڕەشی کە دەمێنێتەوە سەرچاوەکەی کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک پێکیان هێناوە کە بڕەکەی تەنها (36 ملیۆن و 774 هەزار و 286) بەرمیل بووە، بە ڕێژەی (3.45%)، بەهاکەی تەنها (2 ملیار و 449 ملیۆن و 754 هەزار و 946) دۆلار بووە. بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))   سێیەم: داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2021 1.    داهاتی نەوت هەرێم، پێش لێدەرکردنی خەرجییەکان و فرۆشتنی بە نرخی بازاڕە جیهانییەکان بە کۆی گشتی فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا، حکومەتی هەرێمی کوردستان (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە تێکڕای نرخی نەوت لە ساڵەکەدا بریتی بووە لە (70.68) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). کۆی ئەو نەوتەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵەکەدا هەناردەی کردووە بەبێ هیچ خەرجی و هەرزان فرۆشییەک دەکاتە (10 ملیارو 670 ملیۆن و 453 هەزار و 860) دۆلاری ئەمریکی، ئەو برە داهاتەی لە فرۆشی نەوت دەستدەکەوێت بە دینار بریتی دەبێت لە (15 ترلیۆن و 553 ملیار و 358 ملیۆن و 97 هەزار دینار).   2.    فرۆش و داهاتی نەوت هەرێم، دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان و فرۆشتنی بە نرخی کەمتر بازاڕە جیهانییەکان رۆژی (28ی حوزەیرانی 2021) کۆبونەوەی هاوبەشی پەرلەمانی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان (کەمال ئەتروشی، وەزیری سامانە سرووشتییەکان)، ڕایگەیاند (58%)ی داهاتی نه‌وت ده‌درێت بە كۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجی به‌رهه‌مهێنانی نەوت، بە جۆرێک (20%)ی داهات تێچووی ده‌رهێنانی نه‌وته (14%) شایسته‌ی كۆمپانیاكانه‌ و (6%)ی كرێی گواستنه‌وه‌یه‌. ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه‌ قه‌ره‌بووی قه‌رزه‌كانه‌. ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەردەوام نەوتی هەرێم بە (10) دۆلار کەمتر لە بازاڕەکانی جیهان دەفرۆشرێتەوە، بۆیە دوای لیدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەی نەوت و هەرزانتر فرۆشتنی. ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە لە فرۆشتنی (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوت دەکاتە (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار، ئەگەری بەهای (1) دۆلار بەرامبەربێت بە (1450) دیناری عێراقی. ئەوا ئەو بڕە بەرامبەرە (5 ترلیۆن و 611 ملیار و 535 ملیۆن و 410 هەزار و 740) دینار لەماوەی ساڵی (2021)دا. هاوکات بڕی (5 ملیاو 344 ملیۆن و 319 هەزار و 439) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەکەو قەرزی کۆمپانیاکان لە بەرامبەرە (7 ترلیۆن و 749 ملیار و 263 ملیۆن و 186 هەزار و 260) دیناری عێراقی، بۆ وردەکارت زیاتر بڕوانە (بڕوانە خشتەی ژمارە (4))    بڕوانە؛ ڕاگەیەنداوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە سەرجەم مانگەکانی ساڵی 2021، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛  وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=198 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=272 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=375 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=403 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=443 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر حزیران الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=502 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تموز الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=582 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر اب الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=672 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایلول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=722 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تشرین الاول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=767 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تشرین الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=823 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر کانون الاول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=861   سەبارەت بە فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2021، بڕوانە ڕاپۆرتی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9584    

راپۆرت: درەو لەگەڵ گۆڕینی سەرۆكی دەزگای زانیاریی، فشارەكانی بافڵ تاڵەبانی بۆسەر گروپی كۆمپانیاكانی قەیوان توند بوەتەوە، داوای 50%ی پرۆژەو سەرمایەی كۆمپانیاكە دەكات، قەیوان تۆمەتبار دەكات بەوەی سەرۆكی دەزگای زانیاری (ئەژی ئەمین) لە پارتی‌و بەرپرسانی توركیا نزیك كردوەتەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  گۆڕانكارییەكی رانەگەیەندراو! لەدوێنێوە بە فەرمانی بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی، ئەژی ئەمین سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی لە پۆستەی دورخراوەتەوە‌و (جەلال شێخ ناجی تاڵەبانی) لە شوێنەكەی دانراوە، بەڵام تائێستا میدیای فەرمی یەكێتی هەواڵی ئەم گۆڕانكارییەی بڵاونەكردوەتەوە. ئەژی ئەمین-یش هێشتا هیچ رونكردنەوەیەكی نەداوە‌و ناونیشانی خۆی لە فەیسبوك وەكو سەرۆكی دەزگاكە نەگۆڕیوە.   كێشەی ئەژی ئەمین  ئەژی ئەمین هەڵەبجەیی یەكێكە لە كارمەندە دیارەكانی دەزگای زانیاریی یەكێتی، كە لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە لەریزەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستانەوە پەیوەندی بە یەكێتییەوە كردووە‌و وەكو كارمەند لە دەزگای زانیاریی دەستبەكاربووە. بەر لە رووداوەكانی 8ی تەموزی ساڵی رابردووی یەكێتی، ماوەی چەند مانگێك بوو ئەژی ئەمین لەلایەن لاهور شێخ جەنگییەوە سڕكرا بوو، لە كارەكەی دورخرابووەوە، بەهۆی ناكۆكییەكانی لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی، لە رووداوەكانی 8ی تەموزو رۆژانی دواتردا لەلایەن بافڵ تاڵەبانییەوە كەڵكی لێوەرگیرا، ئەمەش بەهۆی شارەزایی‌و زیرەكییەكەیەوە لەكاری هەواڵگریدا. بەهۆی ئەو رۆڵەی كە لە كۆنترۆڵكردنەوەی دەزگای زانیاری‌و دورخستنەوەی لایەنگرانی لاهور شێخ جەنگی بینی، هەروەها رۆڵی ئەو ئامادەكردنی بەڵگەی تایبەت بە ژەهرخواردنی بافڵ تاڵەبانی‌و ئاشكراكردنی لایەنگرەكانی لاهور شێخ جەنگی لەناو دەزگادا، رۆژی 11ی تەموز واتە سێ رۆژ دوای كۆنترۆڵكردنی دەزگای زانیاریی لەلایەن بافڵ تاڵەبانییەوە، فەرمانی دەستبەكاربوونی ئەژی ئەمین وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی لە شوێنی (محەمەد تەحسین تاڵەبانی) دەرچوو،  قوباد تاڵەبانی ئیمزای دەستبەكاربوونی ئەژی ئەمینی وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری لە هەریەكە لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و نێچیرڤانی سەرۆكی هەرێمەوە وەرگرت.  بافڵ تاڵەبانی لە دیدارێكیدا لەگەڵ رۆژنامەنوسان دوای رووداوەكانی 8ی تەموز، ئەژی ئەمینی وەكو "باشترین" بەرپرسی دەزگای زانیاری ناوبرد. دورخستنەوەی ئەژی ئەمین لە سەرەتای ئەمساڵەوە، بافڵ تاڵەبانی لە كارەكانی ئەژی ئەمین دردۆنگ بوو، هەوڵیدا لە سەرۆكایەتی دەزگای زانیاری دوری بخاتەوە، سەرچاوە ئاگاداركان لەناو یەكێتییەوە باس لە چەند هۆكارێك دەكەن سەبارەت بە نیگەرانی بافڵ تاڵەبانی لە كارەكانی ئەژی ئەمین، لەوانە:  •    ئەژی ئەمین گوێی بۆ فەرمانەكانی بافڵ تاڵەبانی نەگرتووە‌و بەوشێوەیە كاریكردووە كە خۆی ویستویەتی.  •    ئەژی ئەمین هێزێكی تایبەت بەخۆی دروستكردووە كە لە نزیكەی 400 كەس پێكدێت.  •    ئەژی ئەمین بەبێ ئاگاداری بافڵ تاڵەبانی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی هەرێمی بەدیاریكراوی لەگەڵ توركیا گرێداوە. •    پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەبێ ئاگاداری بافڵ تاڵەبانی گرێداوە.  •    پەیوەندی بازرگانی لەگەڵ كۆمپانیای قەیواندا هەبووە‌و پارێزگاری لە بەرژەوەندییەكانی ئەو كۆمپانیایە كردووە.  •    ئەژی ئەمین لەرووداوەكانی 8ی تەموزو دواتردا كاری لەلای بافڵ تاڵەبانی تەواوبووە‌و مانەوەی زیاتر لە دەزگای زانیاری لە بەرژەوەندی ماڵباتی تاڵەبانیدا نییە، بەتایبەتی كە لەدوای دەستبەكاربوونییەوە چەند روداوێكی ئەمنیی لە سلێمانی رویانداوە.  لە ناوەڕاستی مانگی یەكی ئەمساڵ، كە بەهۆی دابەزینی پلەكانی گەرماوە، شەقامەكانی سلێمانی توشی بەستەڵەك هاتن‌و هاتوچۆ لە شەقامەكان راوەستا، هێزێكی "كۆماندۆ" لە فەرماندەیی پێشمەرگەوە گواسترایەوە بۆ بەردەم ماڵی مام جەلال لە دەباشان‌و لەوێ جێگیركرا. ئەو شوێنەی كە هێزەكەی تێدا جێگیركرا دەكەوێتە بەرامبەر بە پرۆژەی نیشتەجێبوونی "بەرزاییەكانی سلێمانی"، ئەمە یەكێكە لە پرۆژەكانی كۆمپانیای (قەیوان)‌و ماڵی ئەژی ئەمین لەناو ئەم پرۆژەدایە، بۆیە ئەم جوڵەیە وەكو هەڕەشە لەسەر سەرۆكی دەزگای زانیاری لێكدرایەوە. ئەم هەواڵانە ئەژی ئەمینی ناچار كرد رونكردنەوەیەك بڵاوبكاتەوە، تێیدا هەواڵی لابردنی لە پۆستەكەی رەتكردەوە‌و هەڕەشەی تۆماركردنی سكاڵای یاسایی لەسەر هەموو ئەو میدیایانە كرد كە هەواڵی لەوجۆرە بڵاودەكەنەوە.   لە كۆتا رۆژەكانی مانگی شوباتی ئەمساڵەوە بافڵ تاڵەبانی بڕیاری خۆی لەبارەی گۆڕینی ئەژی ئەمینەوە یەكلاكردەوە، بەڵام ئەژی ئەمین بەرەنگاری كردو دەستبەرداری پۆستەكەی نەبوو.  لە یەكەم هەنگاودا بۆ لێدان لە پێگەی ئەژی ئەمین، بافڵ تاڵەبانی هێزی دژە تیرۆری لەژێر كۆنترۆڵی دەزگای زانیاری دەرهێنا‌و وەكو هێزێكی سەربە خۆی مامەڵەی لەگەڵدا كرد، فەرماندەی هێزی دژە تیرۆر كە (وەهاب هەڵەبجەی)یە، ناكۆكی لەگەڵ ئەژی ئەمین هەیە، ئەمە لەكاتێكدا بوو كە بەپێی پەیكەری كارگێڕی، وەهاب هەڵەبجەیی لەژێر فەرمانی ئەژی ئەمنیدا بوو.  شەوی 23ی شوباتی رابردوو، سەرلەنوێ هێزێكی زۆری ئەمنی لەبەردەم ماڵی مام جەلال لە دەباشان كۆكرایەوە، زانیارییەكان باس لەوەدەكەن لەو شەوەدا ئەو هێزە كە بە هێزی "سكرتاریەتی مام جەلال" ناسراوە، زۆربەی بازگەكانی دەزگای زانیارییان لە سیتەك‌و قەڵاچوالان كۆنترۆڵ كردووە، ئەم جموجوڵە ئەژی ئەمینی سەرۆكی دەزگای زانیاری ناچار كرد بە فڕۆكەیەك بەرەو هەولێر گەشت بكات.  رۆژی 24ی شوبات، ئەژی ئەمین لە هەولێر لەگەڵ قوباد تاڵەبانی دەركەوت، قوباد تاڵەبانی هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكەیدا بەشێوەیەكی ئارامتر.  دوای دیدارەكەی لەگەڵ قوباد تاڵەبانی لە هەولێر، ئەژی ئەمین گەڕایەوە بۆ سلێمانی‌و لە پۆستەكەی وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری دەستبەكاربووەوە، بەڵام ئەمە زۆری نەخایاند‌و شەوی 9ی ئەم مانگە جموجوڵی سەرباری دژی ئەژی ئەمین دەستی پێكردەوە‌و بۆ جاری دووەم سەرۆكی دەزگای زانیاری بەرەو هەولێر سەفەری كردەوە‌و دوێنێ لە مەراسیمێكدا بە ئامادەبوونی بافڵ تاڵەبانی، (جەلال شێخ ناجی تاڵەبانی) بەرپرسی هەواڵگری هێزەكانی (70)ی یەكێتی لە شوێنی ئەژی ئەمین وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری دەستبەكاربوو. جەلال شێخ ناجی وەكو ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان فەرمانی كارگێڕی هەیە‌و دەتوانێت نوسراوە فەرمییەكان رایی بكات، ئەمە ماڵی مام جەلال رزگار دەكات لەوەی جارێكی ترو دوای ئەژی ئەمین پەنا بۆ مەسرور بارزانی‌و نێچیرڤان بارزانی ببەن بۆ دەركردنی فەرمانێكی نوێ بۆ سەرۆكی دەزگای زانیاریی، بەتایبەتیش لەم كاتەدا كە بەهۆی پۆستی سەرۆك كۆمارەوە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ پارتی ئاڵۆزی تێكەوتووە.  تائێستا میدیای فەرمی یەكێتی هەواڵی گۆڕانكارییەكەی دەزگای زانیاری رانەگەیاندووە‌و ئەژی ئەمینیش بێدەنگی هەڵبژاردووە‌و هیچ رونكردنەوەیەكی نەداوە.  هەڕەشە لە قەیوان هاوكات لەگەڵ هەوڵەكانی بۆ گۆڕینی سەرۆكی دەزگای زانیاری، بافڵ تاڵەبانی فشارەكانی لەسەر كۆمپانیای "قەیوان" توندكردوەتەوە، گلەیی لە شیوازی شەراكەتی ئیدارەی گشتی یەكێتی‌و كۆمپانیای قەیوان هەیە بەتایبەتی لە پرۆژەی پاڵاوگەی بازیاندا.  ئێستا بافڵ تاڵەبانی نەك تەنیا پێداچونەوە بە شەراكەتی ئیدارەی گشتی‌و كۆمپانیای قەیوان، داوای رێژەی 50%ی كۆی گشتی پرۆژەو سەرمایەی كۆمپانیای قەیوان دەكات.  دوێنێ شەو لە پرۆژەی بەرزاییەكانی سلێمانی، جموجوڵی هێز لە نزیك ماڵی خاوەنی ئەم كۆمپانیایە بەدی كراوە. خاوەنەكانی كۆمپانیای قەیوان رەتیدەكەنەوە هیچ جۆرە شەراكەتێكی زیاتر لەوەی كە هەیانبووە، لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی بكەن، داوا دەكەن ئەگەر كێشەیەك لە شەراكەتی پێشتردا هەیە، ببرێتە بەردەم دادگا. جوڵەی بافڵ تاڵەبانی دژی كۆمپانیای قەیوان، بۆ خاوەنەكانی كۆمپانیاكە شۆكە، چونكە لە رووداوەكانی 8ی تەموزدا ئەم كۆمپانیایە بەلای بافڵ تاڵەبانیدا شكایەوە، تەنانەت كاتێك بافڵ تاڵەبانی باری تەندروستی تێكچوو، لەلایەن (فاخر شێخ تەیب)ی خاوەنی كۆمپانیای قەیوانەوە گواسترایەوە بۆ نەخۆشخانەی (ئەنوەر شێخە)‌و لەوێ چارەسەری بۆ كرا‌و راپۆرتی تایبەت بە "ژەهرخواردن"ی بۆ ئامادەكرا‌و سامپڵی لێوەرگیراو رەوانەی دەرەوەی وڵات كرا.  بۆ خاوەنەكانی كۆمپانیای قەیوان پێشبینی نەكراو بوو، بەو خێراییە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی تێكبچێت، بافڵ تاڵەبانی ماوەی (25) رۆژی بۆ كۆمپانیای قەیوان دیاریكردووە تاوەكو بە مەرجەكانی رازی ببن، ئێستا (15) رۆژی ماوەی ئەم مۆڵەتە تێپەڕیوە. بەرپرسانی یەكێتی ئەوانەی ئاگاداری روداوەكانن دەڵێن، بافڵ تاڵەبانی پێیوایە ئەژی ئەمین لەرێگەی كۆمپانیای قەیوانەوە لە مەسرور بارزانی‌و بەرپرسانی توركیا نزیك بوەتەوە، بەجۆرێك بەمدواییە زۆرێك لە پرۆژەكانی قەیوان لە سلێمانی‌و هەولێر لەرێگەی مەسرور بارزانییەوە بە ئاسانی كارەكانی راییكراوە‌و كۆمپانیاكە چەند پرۆژەیەكی لە هەولێر پێدراوە.  لەبارەی كۆمپانیای قەیوانەوە بەگوێرەی ئەوەی لە پەیجی فەرمی كۆمپانیاكە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاوكراوەتەوە، ئەم كۆمپانیایە لە ساڵی 1993 دامەزراوە‌و كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتییە، چەندین بەرژەوەندی هەمەجۆری بازرگانی‌و وەبەرهێنانی لە هەرێمی كوردستان‌و خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، لەوانەش پاڵاوتنی نەوت‌و بازرگانی وزە‌و خانوبەرە‌و هۆتێل. خاوەنەكانی ئەم كۆمپانیایە، كوڕانی (شێخ تەیب قەیوانی)ن. بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، كۆمپانیای قەیوان دووەم گەورە كۆمپانیایە لەسەر ئاستی عێراق لەڕووی سەرمایەوە، سەرمایەی ئەم كۆمپانیایە لەنێوان (10 بۆ 12) ملیار دۆلار ئەژماردەكرێت، جگە لە پرۆژە ئابورییەكان لەناو هەرێمی كوردستان، لە دەرەوەی وڵاتیش چەندین پرۆژەی هەیە، بۆیە كۆی گشتی سەرمایەی كۆمپانیاكە بەدیاریكراوی نازانرێت. ساڵی 2016 ئەم كۆمپانیایە بۆ دروستكردنی وێستگەی كارەبای بازیان، بڕی (105 ملیۆن) دۆلاری لە بانكێكی ئەڵمانی قەرزكردووە، ئەم قەرزە‌و قەرزە دەرەكییەكانی تری كۆمپانیاكە، رەنگە قەیوان لە هەندێك فشار بپارێزێت.  ئەم كۆمپانیایە لەناو شاری سلێمانی خاوەنی (4) پرۆژەەی نیشتەجێبوون، پاڵاوگەیەكی نەوت‌و وێستگەیەكی كارەبا، پرۆژەی شەقامی 100 مەتری سلێمانی‌و گروپی نەخۆشخانە‌و كۆگاكانی دەرمان‌و بریكاری چەند جۆرێك ئامێری كارەبایی‌و ئەلیكترۆنی‌و چەند پرۆژەیەكی تر.    راپۆرتی پەیوەندیدار