(درەو): سبەینێ وادەی یاسایی خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق كۆتایی دێت، رۆژی 8ی شوبات دواین وادەیە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارێكی نوێ لە عێراق.  بەپێی ئەو عورفەی لە دوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە عێراق پەیڕەو دەكرێت، پۆستی سەرۆك كۆمار پشكی كوردە، لەناو كورددا بەپێی رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی‌و یەكێتی، پۆستی سەرۆك كۆمار دراوە بە یەكێتی‌و پارتی لەبەرامبەردا پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بردووە.  رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی‌و یەكێتی ئێستا سڕكراوە‌و كاری پێناكرێت، بەڵام هێشتا لە پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق بۆ یەكێتی‌و سەرۆكی هەرێمیش لای پارتییە.  تا سایتی نوسینی ئەم راپۆرتە، كاندیدی یەكێتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق هەر (بەرهەم ساڵح)ە، بەڵام لە هەرێمی كوردستانەوە چەند كەسێكی تر باسلەوە دەكەن خۆیان بۆ پۆستەكە كاندید دەكەن.  خۆپاڵاوتن چۆن دەبێت ؟ بەگوێرەی ماددەی (3)ی یاسای ژمارە (8)ی ساڵی 2012ی تایبەت بە خۆپاڵاوتن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، ئەو كەسانەی خۆیان كاندید دەكەن، پێویستە لەماوەی ئەو (3) رۆژەدا داواكاریی خۆیان‌و بەڵگەنامەی پێویست‌و سیڤی خۆیان رادەستی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران بكەن. پاش ئەو (3) رۆژە، سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق بە گوێرەی ماددەی (4)ی یاساكە، ناوی ئەو كاندیدانە رادەگەیەنێت كە مەرجە یاساییەكانیان تێدایە بۆئەوەی خۆیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كاندید بكەن. بەگوێرەی ماددەی (5)ی ئەو یاسایە، هەر كاندیدێك كە ناوی خۆی تۆماركردووە‌و ناوەكەی لە لیستی كاندیدەكاندا نییە، دەتوانێت لە ماوەی سێ‌ رۆژدا لە دادگای باڵای فیدراڵی پەڵپ بگرێت بەشێوەی نوسراو و پاشان دادگای فیدراڵی لە ماوەی (3) رۆژدا دوای تۆماركردنی پەڵپەكان، بڕیار لەبارەی یەكلاكەوەرەوەیان دەدات‌و بە فەرمی لە ماوەی (3) رۆژدا سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران لە بڕیارەكەی ئاگاداردەكاتەوە، پاشان سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران ناوی ئەو كاندیدانە رادەگەیەنێت كە دادگای فیدراڵی كاندیدبوونیان پەسەند دەكات، دوای پەڵپ گرتنیان. كەی سەرۆك كۆمار هەڵدەبژێردرێت ؟ ماددەی (شەشەم)ی یاسای خۆپاڵاتن بۆ سەرۆكی كۆمار ئاماژەی بەوە داوە، دوای كۆتاییهاتنی ئەو پرۆسانەی سەرەوە، بە گوێرەی ماددەی (72)ی دەستوری عێراق، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران داوای كۆبوونەوە دەكات بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار لەنێو ئەو كاندیدانەی مەرجە یاساییەكانیان تێدایە. لە كۆبوونەوەكەی پەرلەماندا هەر كاندیدێك توانی دەنگی (دوو لەسەر سێ)ی پەرلەمانتاران كە دەكاتە (220 دەنگ) بەدەستبهێنێت، دەبێت بە سەرۆك كۆمار، ئەگەر هیچ كاندیدێك نەیتوانی ئەو دەنگە بەدەستبهێَنێت، ئەوا گەڕی دووەمی هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت لەنێوان ئەو دوو كاندیدەی كە زۆرترین دەنگیان لە گەڕی یەكەمدا بەدەستهێناوە، ئەو كەسەی لە گەڕی دووەمدا زۆرترین دەنگ بەدەستدەهێنێت، دەبێتە سەرۆك كۆماری نوێی عێراق. بەپێی ماددەی (9)ی یاسای خۆپاڵاوتن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، ئەگەر تەنها یەك كاندید بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار هەبوو، ئەوا پێویستە لە گەڕی یەكەمدا دەنگی (دوو لەسەر سێ)ی پەرلەمانتاران بەدەستبهێنێت، ئەگەر نەیتوانی، ئەوا لە گەڕی دووەمدا پێویستە دەنگی زۆرینەی پەرلەمانتاران بەدەستبهێنێت. سەرۆك كەی سوێندی یاسایی دەخوات ؟ پاش ئەو پرۆسەیە، سەرۆك كۆماری هەڵبژێدراو لەبەردەم ئەنجومەنی نوێنەران‌و بەئامادەبوونی سەرۆكی دادگای باڵای فیدراڵی، سوێندی دەستوریی دەخوات بەوشێوەیەی كە لە ماددەی 50ی دەستوریدا هاتووەو ماوەی سەرۆكایەتی سەرۆك كۆمار (4) ساڵە، لە رۆژی سوێندخواردنەوە دەستپێدەكات تا كۆتاییهاتنی ماوەی یاسایی ئەو ئەنجومەنی نوێنەرانەی كە سەرۆكی هەڵبژاردووە، تەنها مافی ئەوەی هەیە یەك خولی تر بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار خۆی كاندید بكاتەوە، واتە ئەو سەرۆك كۆمارەی دوو خول لە پۆستەكەدا بوبێت، مافی نییە بۆ خولی سێیەم خۆی كاندید بكاتەوە.   

نوسینی: ئاسۆ حاجی  ئەوەی لە ناو پەڕلەمانی عێڕاق روویدا خاڵی وەچەرخانە لە مێژووی عێڕاق لە دووای روخانی رژێمی سەدام حسێن،  دەکرێ ئەوە لە دوو خاڵ کورت بکەیەنەوە:  یەکەم، هێزێکی نوێی شیعی لە دەرەوەی هێزە تەقلیدیەکانی شیعە کە بەر لە ساڵی ٢٠٠٣ هەبوون و خەباتی سیاسی و چەکداریان لە دژی رژێمی سەدام دەکرد، هەروەها ئەو هێزە بە باگراوندێکی قەومی عەرەبی زیاتر لە مەزهەبی شیعی زۆرینەی پەڕلەمان بباتەوە. دووەم، سەردەمی رۆمانسیەتی سیاسی هێزە سیاسیە کوردستانیەکان و هێزە سیاسیە شیعەکان کۆتاییهات، بە تایبەتی پارتی دیموکراتی کوردستان کە لە سەر ئاستی هەرێمی کوردستان براوەی یەکەمە و زۆرترین کورسی هەیە، پارتی وەک هێزێکی بە سەنگ و خاوەن مەرکەزیەتێکی توند لە بڕیاردان،  باوەڕی وابوو کە دەبێ هەر لەگەڵ ئەو هێزە شیعیانەی کە مێژووی خەبات و تێکۆشان لە دژی دیکتاتۆریەتی سەدام بە یەکیان دەبەستێتەوە دەبێ هاوکار و هەماهەنگ بن لە بەڕێوەبەدنی عێڕاق، بەڵام رووداوەکانی ٢٠١٤ بە بڕینی بودجە و موچەی خەڵکی کوردستان، پاشان رووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ لە هێرشکەرن و داگیرکردنەوەی کەرکوک، دواتریش لە هێرشی موشەکی و دڕۆن بۆ سەر شاری هەولێر، هۆکار بوون کە پارتی بڕیار بدا کە بچێتە هاوپەیمانەتیەک لەگەڵ رەوتی سەدر و سوونەکان. بۆ سەدڕ؟ کورد لە دوای روخانی سەدام حسێن تا دواین کابینەی حکومەتی عێڕاق کە ئێستاش لە سەر کارە، بە دەیان رێکەوتنی سیاسی لەگەڵ لایەنەکانی شیعەی پێکهێنەری کابینەکانی حکومەتەکانی عێڕاق کردووە، بەڵام یەک لەو رێکەوتنانەش وەک خۆی لەلایەن هێزەشیعیەکانەوە جێنەجێ نەکراوە، ئەوەش زیاتر لە هۆکارێکی لە پشتەوەیە کە دەکرێ لەو دوو خاڵە ئاماژەیان پێبدەین: ١- ئەو هێزە شیعیانەی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانیان بە دەستەوە بووە، خاوەنی ئیرادەی سەربەخۆیی بڕیاردان نەبووینە، بەڵکو ئیرادەیان بە هێزی دەرەکیەوە گرێدراوە و هەموو بڕیار و کردارەکانیان لە چوارچێوەی بەرژەوەندی وڵاتێکی ئیقلیمی بووە، ئەوان بەو کارەیان گوایە خزمەت بە بیروباوەڕە مەزهەبیەکەی خۆیان دەکەن. ٢- هەر لە دوای روخانی سەدام ماڵی شیعە بەسەر چەند ناوەندێکی بڕیار دابەش ببوون، لە سەرتادا لە نێوان حیزبی دەعوە و ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی لە عێڕاق دا، دواتر مەرجەعیەی نەجەفیش بووە ناوەندێکی کاریگەر لە سەر بڕیاری سیاسی شیعە، ئێستاش ئەو هێزانە زیاتر پەرت و بڵاون و خاڵی کۆکەرەوە و هاوبەشیان وڵاتی ئێرانە کە هەموویان لە چوارچێوەی هەماهەنگی کۆکردۆتەوە. دوو خاڵی دیکەی گرنگ هەیە کە پەیوەندیان بە رەوتی سەدڕ و کەسایەتی موقتەدا سەدڕەوە هەیە، کە هۆکاری سەرەکەی راکێشانی پارتی دیموکراتی کوردستان و لایەنە سوونیەکانە بۆ لای خۆیان: یەکەم، رەوتی سەدر وەک لە مێژووی چەند ساڵەی دیارە، رەوتێکی یەکگرتووی خاوەند ناوەندێکی بڕیاردانی بەهێزە، موقتەدا سەدڕ خاوەنی بڕیاری یەکلاکەرەوەیە و هیچ سەرکردە و کەسێک لە چوارچێوەی ئەو رەوتە ناتوانن بڕیارەکانی جێبەجێ نەکەن، کورد و سوونە لەو قۆناغەدا پێویستیان بە لایەنێکی شیعە هەیە کە حکومەت پێکبهێنێ خاوەن بڕیار بێ و جێبەجێی بکات. - کورد بۆ جێنەجێکردنی رێکەوتنەکانیان لەگەڵ حکومەتی عێڕاقی دەربارەی شایستە داراییەکان( بودجە و موچە) هەروەها بۆ چارەسەرکردنی گرفتی ناوچە کێشە لەسەرەکان پێویستیان بەلایەنێکی لەو شێوەیەیە. - سوونە بۆ ئاوەدانکردنەوەی شارەکانیان کە لەسەر دەستی داعش و حەشدی شەعبی وێران کران، هەروەها گەڕانەوەی خەڵکی ئاوارەبوویان بۆ سەر زێدی خۆیان، لەوانەش گرنگتر بۆ سوونە ئازادکردنەوەی ناوچەکانیان لە داگیرکاری میلیشیاکانی حەشدی شەعبی. دووەم، رەوتی سەدڕ خاوەنی ٧٣ کورسی پەڕلەمانیە و وەک خۆیان دەڵێن دەتوانن ئەو ژمارەیە بۆ ٩٠ کورسی بەرز بکەنەوە، واتا رێکەوتن لەگەڵ یەک حیزب و یەک کەس باشترە لەوەی ناچار ببی لەگەڵ شەش حەفت لایەن رێکەوتن بکەی و هیچ گرێنتیەکیش نەبێت لەوەی ئەو لایەنانە رێکەوتنەکە جێبەجێ دەکەن، لە ناو چوارچێوەی هەماهەنگیدا زۆرینەی حیزب و هێزە سیاسیەکان لەلایەن کەسانی توندڕەو سەرۆکایەتی دەکرێن کە بەردەوام هەڕەشە لە هەرێمی کوردستان دەکەن نەک دەستی ئاشتبوونەوەی بۆ درێژ بکەن، ئەوەیان بۆ سوونەش راستە، کە رۆژانە لەلایەن میلیشیا شیعیەکانەوە رووبەڕووی دەرکردن و زولم دەبنەوە. ناو ماڵی کوردستانی بەرەو کوێ؟ یەکەمین دانیشتنی خولی نوێی پەڕلەمانی عێڕاق ئەو راستیەی دووبارە کردەوە کە هێزە کوردیەکان بە تایبەتی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان ناتوانن بە یەکگرتووی و یەکدەنگی بمێنەوە، چوونکە دوو ئاراستەی سیاسی جیاوازیان هەیە، یەکێتی نیشتیمانی کوردستان ئەوە نیشاندایەوە کە بەشێکە لە ئەجێندای ئێرانی و ناتوانێ لەو بەرەیە بێتە دەروە، هۆکاری هەرە سەرەکی کێشە ناوخۆیەکانی یەکێتی نیشتیمانی کوردستانن، ئێران لە دوای نەخۆشکەوتنی جەلال تالەبانی بە شێوەیەک وەبەرهێنانی لەسەر ئەو کێشانە کردووە کە یەکێتی نیشتیمانی کوردستان بە ئاسانی ناتوانێ لە ژێر هەیمەنەی ئێران دەربچێ، لە دواین سەردانی شاندی ئێران لە هەفتەی رابردوو بۆ سلێمانی لە دوای دیداریان لەگەڵ بافێل تالەبانی یەکسەر سەردانی لاهور جەنگیان کردووە، ئێران هەمیشە وابووە و ئیدارەی ململانێ و رەوتە دژ بەیەکەکانی داوە لە کوردستان، هەروەها ئەو داهاتەی کە یەکێتی نیشتیمانی کوردستان لە دەروازە سنووریەکان بە دەستی دەکەوێ و زیاتر لە ٨٠٪؜ ی بۆخۆی دەگێڕێتەوە و تەنها لە نێوان ١٠٪ بۆ ١٥٪ دەگەڕێنێتەوە خەزێنەی حکومەت ئەوە بە هاوکاری ئێرانە، زۆر بابەت و خاڵی دیکە هەیە کە ئاماژەیان بۆ بکرێت بەڵام دەکرێ هەمووی لەو دێڕە کورت بکەیەنەوە ‘ ئەگەر ئێران نەبوایە ئێستا هێزێکی سیاسی کاریگەر بەناوی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان نەدەما‌. ئایا سەرۆک کۆمار کێشەیە؟ لە رووکەشدا وەرگرتنی پۆستی سەرۆک کۆماری وەک کێشەی سەرەکی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان دادەندرێت، بەڵام لە ناوەڕۆکدا کێشەکە لە ناوزەدکردنی کەسێک نیە بۆ ئەق پۆستە بە قەدەر ئەوەی کێشە لە سەر چۆنیەتی بەڕێوەبردنی ئەو پۆستەیە، پارتی دیموکراتی کوردستان نە ساڵی ٢٠١٨ و نە ئێستاش کێشەی لەگەڵ کەس نەبووە، بەڵکو کێشە لە میکانیزیمی دانانی کەسەکە بووە، پارتی پێی وابووە و پێی وایە دەبێ ئەو کەسەی دەبێتە سەرۆک کۆماری عێڕاق نوێنەری راستەقینەی خەڵکی کوردستان بێت و بەرگریکار و پارێزەری دەستوور بێت، نەک پارێزەری لایەنێکی سیاسی یان ئەجێندایەکی سیاسی دیاری کراو بێت. بۆ ئەو خولەی پەڕلەمان و سەرۆکایەتی کۆمار و کابینەی نوێ، پارتی دیموکراتی کوردستان وای دەبینێ کە پێویستە پارتی و یەکێتی و لایەنە سیاسیەکانی دیکەی کوردستان میکانیزمێک بدۆزنەوە بۆ ئەوەی بتوانن لێپرسینەوە لەگەڵ ئەو کەسانە بکەن کە لە بەغدا بە نوێنەرایەتی خەڵکی کوردستان پۆست وەردەگرن، لە هەر پلە پۆستێک بن، هەروەها دەیەوێ بەر لە کاندید کردن و دانای هەر کەسێک لە پۆستی سەرۆک کۆماری ئەو کەسە پێگیر بکرێ بە کارنامەیەکی رێکەوتن لە سەر کراو کە لە بەرژەوەندی خەڵکی کوردستان بێت لە چوارچێوەی دەستووری عێڕاقدا. یەکێتی نیشتیمانی کوردستان بەو بڕوایەی وەک جاری پێشوو دەتوانێ بە پاڵپشتی شیعە سەرۆک کۆمار بۆ خۆی یەکلایی بکاتەوە بەبێ رێکەوتن لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان، تا ئێستا مکوڕە لەسەر ئەوەی تەنها بەرهەم سالح کاندید دەکەنەوە بۆ سەرۆکایەتی کۆمار، کە ئەو عینادی و بێمنەتیەی یەکێتی لای پارتی جێگای قبوڵکردن نیە نەک بەرهەم سالح، وێڕای هەبوونی سەرنج و تێبینی زۆر لەلایەن پارتیەوە لە سەر ئەدای بەرهەم سالح لە ساڵانی رابردوویدا، بەڵام هەرگیز ناوی کەسیان رەت نەکردۆتەوە و هێلی سووریان لەسەر کەس نەبووە، تەنها ئەوەیە وەک بەرکەوتەی هەڵبژاردن و وەک گەورەترین هێز دەبێ هاوبەش بێ لە بڕیاری بەربژێرکردنی هەر کەسێک بۆ ئەو پۆستە. یەکێتی و پارتی دەتوانن چی بکەن؟ پارتی کە زۆرینەی کورسیەکانی هەرێمی کوردستانی بردۆتەوە وهاوپەیمانی لەگەڵ رەوتی سەدڕ و دوو گەورەترین هێزی سوونەکان کردووە، وەک لە دەنگدان بە سەرۆکی پەڕلەمان و جێگرەکانی دەرکەوت، دەتوانێ بە ئاسانی پۆستی سەرۆکایەتی کۆمار لە بەرژەوەندی خۆی یەکلایی بکاتەوە، بەڵام ئەوە کارە ناکات ئەگەر یەکێتی ناچاری نەکات، چونکە دەزانێ ئەو کارە رەنگدانەوەی نەرێنی لەسەر پێکەوە کارکردنی هەردوولا دەبێت لە کوردستاندا. یەکێتی ئەوە دەزانێ بۆیە کارتی ئاڵۆزکردنی زیاتری دۆخی کوردستان بە رووی پارتی بەرزکردۆتەوە، لە درێژەدان بە نەگەڕاندنەوەی داهاتی گشتی بۆ خەزێنەی حکومەت و زیاتر کارکردن بۆ پتەوکردنی حکومەتی حیزب لە ناوچەکانی سلێمانیدا، هەروەها هاندانی هێزە ئیقلیمیەکان بۆ زیاتر فشار کردن لە سەر پارتی بۆ ئەوەی بە داخوازیەکانی رازی بێت، لە بەرامبەردا یەکێتی بەشێکی کاریگەری پاراستنی بەرژەوەندیەکانیان دەبێت، یەکێتی لەوەش زیاتر دەڕوا و ئێستا ماوە ماوە ئەو قسەیە بە گوێی پارتی دادەدەن کە ئەگەر ئەوەمان بۆ نەچیتە سەرێ ئەوە شەڕی ناوخۆ هەڵدەگیرسێ، وەک ئەوەی قوباد تالەبانی گوتبووی ئەگەر لێژنەی تایبەت بە پێداچوونەوە بە کارەکانی دەروازە سنووریەکان لە دێگەڵە بپەڕێتەوە ئەوە شەڕی ناوخۆ هەڵدەگیرسێ. دەرئەنجام چۆن دەبێت؟ یەکێتی رێگایەکی دیکەی نیە جگە لە دانیشتن لەگەڵ پارتی و رێکەوتن لەسەر کارنامەیەک و کەسێک بۆ پۆستی سەرۆکایەتی کۆمار، ئەگەر ئەوە روونەدا پارتی دیموکراتی کوردستان بەربژێری خۆی دەبێت و بەو رێکەوتنەی هەیەتی دەتوانێ پۆستەکە وەرگرێ و رەنگە لەوەش زیاتر بڕوا و لە پشکی کورد لە وەزارەت و پۆستە گرنگەکان زۆرینەی لای خۆی بێت و بەشێکیش بداتە ئەو هێزە کوردستانیانەی خوازیارن لەگەڵی بچنە بەرەیەک، لەلایەکی دیکەشەوە پارتی دەتوانێ لە رێگای حکومەتی نوێ کە دەبێتە حکومەتێکی زۆرینەی نیشتیمانی پرسی داهاتی دەروازە و داهاتەکانی ناوخۆ چارەسەر بکات.

درەو: ئێرانیەكان لە پارتی دیموكراتی كوردستان توڕەن "بەڵێنەكەتان شكاند" نێچیرڤان بارزانی نیگەران بووە لەو شێوە بەشداریكردنەی پارتی، بافڵ تاڵەبانی وتویەتی" نابمە بەشێك لە تێكدانی ناو ماڵی شیعە". لە دانیشتنی یەكەمی خولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراقدا ململانێكان چوونە قۆناغێكی ترەوە، مەسعود بارزانی و محەمەد حەلبوسی چوونە بەرەی سەدرەوە، چوار چێوەی هەماهەنگی كۆبونەوەكەیان بایكۆتكرد، فراكسیۆنی یەكێتیش بە فەرمانی بافڵ تاڵەبانی دانیشتنەكەیان جێهێشت، خەریكە مەشهەدە سیاسیەكان رونتر دەبێتەوە، دابەشبوونی لایەنەكان بەسەر جەمسەرەكاندا دەركەوتوون، لایەنە كوردیەكان دابەشبوون بەسەر سێ ئاراستەدا، پارتی بۆ لای سەدریەكان و یەكێتی بایكۆت و لایەنەكانی تریش ئۆپۆزسیۆن، سونەكان دابەشبوون تەقەدوم و عەزم بۆلای سەدریەكان و مەشهەدانی بۆلای چوارچێوەی هەماهەنگی و بەشێكیشیان خۆیان دوورگرتووە، شیعەكانیش بۆ دوو جەمسەری ناكۆك دابەشبوون.  ئێرانیەكان توڕەن پێشتر ئیرانیەكان چەند جارێك سەردانی هەولێر و سلێمانیانكرد، بەڵێنیان لە پارتی و یەكێتی وەرگرتبوو كە نەبنە بەشێك لە ململانێكانی ناو ماڵی شیعە و تا خۆیان یەكلا نەكەنەوە بەشداری لە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی عێراقدا نەكەن، بەڵام پارتی بەرەی سەدری هەڵبژاردو یەكێتیش بایكۆت.  بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئێرانیەكان توڕەن لە هەنگاوەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان و سونەكان بۆ درووستكردنی زۆرینە لەگەڵ سەدریەكان، ئێرانییەكان بە روونی رایانگەیاندووە ئێمە لە سەدرییەكان نیگەران نین، بە پلەی یەكەم لە پارتی دیموكراتی كوردستان و خودی مەسعود بارزانی نیگەرانین، چونكە ئەوان بەڵێنیان دابوو نەبنە بەشێك لە كێشەكانی ناوماڵی شیعەو تا خۆیان یەكلا نەكەنەوە نەچنە بەشدار نەبن لە هیچ پرۆسەیەكدا بۆ پێكهێنانی حكومەتی عێراق، بەڵام پارتی بەرەی سەدریەكانی هەڵبژاردوو، كێشەی ناو ماڵی شیعەی لە قازانجی سەدر یەكلاكردەوە، ئێرانیەكان بەروونی رایانگەیاندووە كە ئەم هەڵوێستە قبوڵناكەن، چونكە ئەو هەنگاوەی حەلبوسی و بارزانی بە پلەی یەكەم دژی ئێران بووە نەك لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی. بە پێی زانیاریەكانی (درەو) نێچیرڤان بارزانی جێگری سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان دوو رۆژ پێش دانیشتنەكەی پەرلەمانی عێراق بەروونی بە سەرۆكی پارتی و مەكتەبی سیاسی حزبەكەی راگەیاندووە، بڕیاری بەشداریكردن و چونە بەرەی سەدر بڕیارێكی درووست نیە، بەروونی وتویەتی، ئێمە چی قازانجێكمان كردووە لە سەدریەكان، ئەوان چییان بۆ كردین لە بودجەی هەرێم و تا ئێستاش سەدر پێی وایە پێشمەرگە میلیشیایە، ئێتر ئەم بڕیارە لە پێناو چی؟ ئەمە سەرەرای ئەوەی ئێمە دەبینە بەشێك لە كێشەكانی ناو ماڵی شیعەو دەبینە بەشێك لە بەرەی دژ بە ئێران لە كاتێكدا ئێمە بەڵێنمان داوە كە نەبینە بەشێك لە كێشەكانی ناو ماڵی شیعەو تا خۆیان یەكلا نەكەنەوە بەشداری لە هیچ پرۆسەیەكدا نەكەین. هەنگاوە سێقۆڵیەكەی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) تەنیا رەهەندی ناوخۆیی نیە بەڵكو بەشێكە لە ئەجێنداو ململانێیەكی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی، ئەوەی دوێنێ روویدا بەروونی سەرخستنی ئەجێندای ( ئەمریكا و بەریتانیا و ئیمارات و توركیا) بوو بەسەر بەرەی ئێرانی ( مالكی، عامری، تاڵەبانی).   یەكڕیزییەكەی پارتی و یەكێتی پارتی و یەكێتی بە وەفدێكی هاوبەش لە بەغداد بوون، بەڵام بافڵ تاڵەبانی لە بەغدا و مەسعود بارزانی لە پیرمام بڕیاری یەكلاكەرەوەیان دەدا، ئەمە یەكڕیز و وەفدی هاوبەشی نێوانیانی هەڵوەشاندەوە. بارزانی بڕیاری خۆیدا لەگەڵ سەدر و حەلبوسی رێككەوتنی كردو پرسەكانی تێپەڕاند، بافڵ تاڵەبانیش بڕیاریداو فراكسیۆنەكەی لە هۆڵی پەرلەمان كشاندەوە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) بافڵ تاڵەبانی رایگەیاندووە ئێمە نابینە بەشێك لە كێشەو ململانێكانی ناو ماڵی شیعە، وەك چۆن نامانەوێت ئەوانیش ببنە بەشێك لە كێشەكانی ناو ماڵی كوردی، هەرچەندە باس لەوە دەكرێت كە بافڵ تاڵەبانی لەسەر پێشنیازی ئێرانیەكان لە هۆڵی پەرلەمان كشاوەتەوە، ئێرانیەكان پێیان راگەیاندووە، ئەگەر لەم قۆناغەشدا سودمەند نەبن، ئێمە لە داهاتوودا قەرەبووی ئەو هەڵوێستەتان دەكەینەوە.  بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) سەدرییەكان چەند جارێك پەیوەندییان بە بافڵ تاڵەبانیەوە كردووە و پێیان راگەیاندووە، دەمانەوێت لەگەڵمان بن، پاڵپشتان دەبین لە دانانی سەرۆك كۆمارو ئەو كاندیدەی خۆتان دەتانەوێت و پێدانی پۆستی وزاری پێتان، بەڵام بافڵ تاڵەبانی بەو پێشنیازانە رازی نەبووەو وتویەتی نامانەوێت ببینە بەشێك لە كێشەی ناو ماڵی شیعە.  ململانێی سەرۆك كۆمار زۆرینەی پەرلەمانی ( سەدر، بارزانی ، حەلبوسی) دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانیان بۆخۆیان برد و سەرۆكە سونیەكەیان بۆ حەلبوسی مسۆگەر كرد بەدەنگی (200) ئەندام واتا (61%)ی ئەندامانی پەرلەمان، ئەگەر بەم شێوەیە بەردەوام بن، دەتوانن بە ئاسانی سەرۆك وەزیران بۆ سەدریەكان مسۆگەربكەن و سەرۆك كۆماریش بۆ پارتی، چونكە خۆیان زۆرینەن و ئەتوانن بە ئاسانی هەموو بڕیارێك تێپەڕێنن. تا ئێستا پارتی دیموكراتی كوردستان بە حەزەرەوە باس لە پرسی سەرۆك كۆمار دەكات، نایەوێت لەوە زیاتر یەكێتی نیگەران بكات، ئەوان دەیانەوێت فشار لەسەر یەكێتی درووست بكەن بۆ گۆڕینی كاندیدی سەرۆك كۆمار، چونكە تا ئێستا بەرپرسانی یەكێتی باس لەوە دەكەن تاكە كاندیدیان ( بەرهەم ساڵًح)ە كە لەلایەن مەسعود بارزانیەوە ڤیتۆی لەسەرە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) پارتی بە یەكێتیان راگەیاندووە كە ئەوان دەبێت لانی كەم دوو كاندید پێشكەشبكەن و رەزامەندی بارزانی لەسەر یەكێكیان بێت، نیازی پارتی ئەوەیە كە یەكێتی كەسێكی تر لە بری بەرهەم ساڵح كاندید بكات و بیكەن بە كاندیدی كورد. ئەمە سەرەرای ئەوەی زۆرینەكەی ( سەدر، بارزانی، حەلبوسی) دەیانەوێت تەواوی پۆست و جومگە سەرەكیەكانی عێراق لە دەستی خۆیاندا بێت و خۆیان بڕیار لەسەر پرسە گرنگەكان بدەن و هیچ پۆست و كەس و لایەنێك رێگر نەبێت لە جێبەجێكردنی ئەجێنداكانیان بۆ چوار ساڵی داهاتوو، ئەم بەرە سێقۆڵیە دەیانەوێت پێكەوە هەرسێ سەرۆكایەتیەكە كۆنترۆڵ بكەن، حەلبوسی سەرۆكایەتی پەرلەمان و سەدر سەرۆكایەتی حكومەت و پارتیش سەرۆكایەتی كۆمار، بۆیە بارزانی نایەوێت كەسێك لە سەرۆكایەتی كۆمار بێت پێچەوانەی ئەچێنداو روانینی ئەو بێت. ئەوەی پەیوەندی بەناوخۆی یەكێتیشەوە هەیە، تا ئێستا بافڵ تاڵەبانی پشتیوانی لە بەرهەم ساڵح دەكات، ناوی د. خەسرەو گوڵ محەمەد و عیماد ئەحمەد بەگەرمی دێت، د. لەتیف رەشید چاوی لە پۆستەكەیەو چەند جارێك بەرپرسانی پارتی بینیوەو پێی راگەیاندوون، ئەگەر ئێوە كاندیدی خۆتان دەبێت من خۆم كاندید ناكەم ئەگەر بەرهەم ساڵح كاندید بێت منیش خۆم كاندید دەكەم. ئێستا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەرگای خۆپاڵاوتنی كردووەتەوە بۆ سەرۆك كۆماری عێراق،      

 شیكاری: درەو  ئەو (٣٢٩) پەرلەمانتارەی عێراق كە دوێنێ سوێندی یاساییان خوارد بە سەرجەمیان (٤ ملیۆن) دەنگیان بەدەستهێناوە لەكۆی (22 ملیۆن) كەس كە مافی دەنگدانیان هەبووە، (18 ملیۆن) كەس دەنگیان پێنەداون، بەم جۆرەش ئەندامانی خولی ئێستای پەرلەمانی عێراق بە ڕێژەی (١٨%)ی دەنگی دەنگدەرانی عێراق گەیشتوون بە پەرلەمان! بەهۆی سیستمی هەڵبژاردنەوە، کاندیدی سەرنەکەوتوو هەیە ژمارەی دەنگەکەی زۆرترە لە دەنگی (٣١٥) لەو کانیدانەی سەرکەوتوون بۆ ئەنجومەنی نوێنەران. زیاتر لەوەش ئەو دەنگەی بەدەستی هێناوە زیاترە لە دەنگی (٨) کاندیدی سەرکەوتوو پێکەوە! ئەنجامی هەڵبژاردن رۆژی 30/11/2021 دەستەی دادوەریی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان، دوای پێداچوونەوە بە تانەکاندا، ئەنجامی کۆتایی و پەسەند کردو ناوی کاندیدە سەرکەتووەکانی بۆ خولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراق بڵاوکردەوە. هەر بەپێی ئەنجامەکان، ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە (٢٢ ملیۆن و ١١٦ هەزار و ٣٦٨) هاوڵاتی عێراقی بوونە، بەڵام کۆی ژمارەی دەنگدەران گەیشتووەتە (٩ ملیۆن و ٦٢٩ هەزار و ٦٠١) دەنگ، ئەوەش دەکاتە ٤٤٪ی کۆی ژمارەی دەنگدەرانی عێراق. هاوکات ٨٪ی دەنگەکانیش پووچەڵبوون، کە دەکاتە (٧٢١ هەزار و ٩٧٩) دەنگ، بەو پێیەش (٨ ملیۆن و ٨٧١ هەزار و ٦١٢) دەنگیان بە ڕاستەقینە هەژمار کراوەن. بەپێی دوا زانیارییەکانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن (٢١) هاوپەیمانی و (١٠٨) حیزبی سیاسی (٧٨٩) کاندیدی سەربەخۆ لە ڕێگەی (٣ هەزار و ٢٢٥) کاندیدەوە بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کردووە. کاندیدە سەرکەوتووەکان (١٣٨) یان لە هاوپەیمانێتییەکان و (١٤٨) کاندیدی حیزبە سیاسییەکان (٤٣) یان سەربەخۆ بوونە، دیارتیرین لایەنە سەرکەوتووەکانیش بریتین لە رەوتی سەدر (٧٣) كورسی و هاوپەیمانی تقدم (محەمەد حەلبوسی): (٣٧) كورسی و هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا (نوری مالیكی) (٣٣) كورسی و پارتی دیموكراتی كوردستان: (٣١) كورسی  (بۆ وردەکاری ئەنجامەکان بڕوانە پاشکۆی ڕاپۆرتەکە) کاندیدی ئافرەت لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت (٢٥%)ی پێکهاتەی ئەنجومەنی نوێنەران لە ئافرەتان پێکبێت، واتە لە (٣٢٩) کورسی پەرلەمان دەبێت بە لانی کەمەوە (٨٣) نوێنەریان ئافرت بن، بەو هۆکارەش عێراق دابەشی (٨٣) بازنەی هەڵبژاردن کرا. بەڵام بەپێی ئەنجامەکانی ڕاگەیەندراوەکەی کۆمسیۆن (٩٥) کاندیدی ئافرەت و بە ڕێژەی (٢٨.٨٧%) سەرکەوتوون بۆ ئەنجومەنی نوێنەران، جێی ئاماژەیە لەو (٩٥) کاندیدە ئافرەتە تەنها (٣٨) کاندیدیان بە کۆتا سەرکەوتوون (٥٧) کاندیدیان ڕێژەی دەنگی پێویستیان بەدەستهێناوە.  ڕیزبەندی 10 کاندیدی سەرکەوتووی خاوەن زۆرترین دەنگ بەپێی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ئەو (١٠) کاندیدە سەرکەوتووەی زۆرترین دەنگیان بەدەست هێناوە، سەرجەمیان لە ڕەگەزی نێرن و کانیدیدی یەکەمیان (یەکگرتوو)ەوە و لە پارێزگای دهۆک (٥٦ هەزار و ٧٠٢) دەنگی بەدەستهێناوەو (٦) کاندیدیان لە (پارتی دیموکراتی کوردستان)ن (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) ڕیزبەندی 10 کاندیدی سەرکەوتووی خاوەن کەمترین دەنگ بەپێی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەو (١٠) کاندیدەی بە کەمترین دەنگ سەرکەتوون سەرجەمیان لە ڕەگەزی (مێ)ن و (٨) کاندیدی یەکەمیان بە کۆتا سەرکەوتوون، دوو کاندیدی کۆتاییان (واتە نۆیەم و دەیەمیان) دەنگی پێویستیان لە بازنەکانی خۆیا بەدەست هێناوەو بەبێ سیستمی کۆتا سەرکەوتوون، ئەو کاندیدە سەرکەوتووەشی کەمترین دەنگی بەدەستهێناوە لە بازنەی (٣) پارێزگای کەربەلایەو تەنها (هەزار و ٧٣٠) دەنگی بەدەستهێناوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (٢)) نادادپەروەری لە ئەنجامی هەڵبژاردن  یەکەم: بەپێی داتاکانی کۆمسیۆنی هەڵبژاردن، ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە (٢٢ ملیۆن و ١١٦ هەزار و ٣٦٨) هاوڵاتی عێراقی بوونە، بەڵام کۆی ژمارەی دەنگدەران گەیشتووەتە (٩ ملیۆن و ٦٢٩ هەزار و ٦٠١) دەنگ، ئەوەش دەکاتە نزیکەی ٤٤٪ی کۆی ژمارەی دەنگدەرانی عێراق. هاوکات ٨٪ی دەنگەکانیش پووچەڵبوون، کە دەکاتە (٧٢١ هەزار و ٩٧٩) دەنگ، بەو پێیەش (٨ ملیۆن و ٨٧١ هەزار و ٦١٢) دەنگیان بە ڕاستەقینە هەژمار کراوە. بەڵام بەپێی داتاکانی کۆمسیۆن ئەو (٣٢٩) کاندیدەی سەردەکەون بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بە سەرجەمیان (٤ ملیۆن و ٦٨ هەزار و ٦٢٧) دەنگیان بەدەستهێناوە (بڕوانە پاشکۆی ڕاپۆرتەکە)، بەم جۆرەش بێت ئەندامانی خولی داهاتووی عێراق بە ڕێژەی (١٨.٤%)ی دەنگی دەنگدەرانی عێراق گەیشتوون بە پەرلەمان! دووم: بەهۆی سیستمی هەڵبژاردنەکەوە، سەرەڕای ئەوەی بەشێک لەو کاندیدانەی سەرکەوتوون لە بازنەکانی خۆیان، دەنگیان کەمترە لە کاندیدێکی سەرنەکەتووی بازنەیەکی تر، بە پێچەوانەوە ڕوویداوە. بۆ نمونە لە بازنەی (١)ی پارێزگای هەولێر کاندیدی ژمارە (٢٤) کە (فەیسەڵ کەریم خان برادۆستی)یەو لە نێو کاندیدە دەرنەچووەکان لەسەر ئاستی سەرجەم بازنەکانی هەڵبژاردنی عێراق زۆرترین دەنگی بەدەستهێناوەو کە (٢٧هەزار و٦٠٤) دەنگە، ئەو ژمارە دەنگەش زۆرترە لە دەنگی (٣١٥) لەو کانیدانەی سەرکەوتوون بۆ ئەنجومەنی نوێنەران. زیاتر لەوە، ئەو ژمارە دەنگەی ناوبراو بەدەستی هێناوە زیاترە لە دەنگی (٨) کاندیدی سەرکەوتوو پێکەوە کە بە کۆتا و کەمترین دەنگەیان هەیە لە نێو کاندیدە سەرکەوەتووەکان و هەر هەشتیان (٢٣ هەزار و ٩٦٨) دەنگیان بەدەست هێناوە (بگەڕێوە خشەتی ژمارە (2))      پاشکۆی ڕاپۆرت وردەکاری ئەنجامەکانی هەڵبژاردن  

(درەو):  ئەمڕۆ یەكەمین دانیشتنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەدەچێت، بەگوێرەی دەستوری عێراق، لەم دانیشتنەكە (سەرۆكی پەرلەمان)‌و (دوو جێگر) بۆ سەرۆكی پەرلەمان هەڵدەبژێردرێن.  دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، بەپێی دەستور بەشێوەی "راستەوخۆو نهێنی"ی دەبێت، سەرۆكی‌و جێگرەكانی سەرۆكی پەرلەمان بە "زۆرینەی رەها"ی دەنگی پەرلەمانتاران هەڵدەبژێردرێن.  ژمارەی ئەندامانی پەرلەمانی عێراق (329) ئەندامە، زۆرینەی رەها واتە دەبێت (165) پەرلەمانتار بە جیا دەنگ بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی پەرلەمان‌و هەردوو جێگرەكەی بدەن.  بەپێی ئەو عورفە سیاسییەی لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2005ەوە لە عێراق پەیڕەو دەكرێت، پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بۆ پێكهاتەی سوننەیە، جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان بۆ شیعەیە‌و جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمان بۆ پێكهاتەی كوردە.  سەرباری هەندێك ناكۆكی، سوننەكان لەناوخۆیان لەسەر ئەوە رێككەوتوون جارێكی تر (محەمەد حەلبوسی) بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان كاندید بكەنەوە، ئەم رێككەوتنە لە ئیماراتی عەرەبی كراوە‌و لە بارەگای بارزانی لە پیرمام موبارەكە دەكرێت.  حەلبوسی پێشتر لە یەكێتی نزیك بوو، ماڵێكی لە سلێمانی هەبوو، بەڵام بەمدواییە لە پارتی‌و مەسعود بارزانی نزیك بوەتەوە‌و پارتی پشتیوانی دانانەوە لە پۆستی سەرۆكی پەرلەمان دەكەن.  خولی پەرلەمان بەپێی دەستوری عێراق، ماوەی (4 ساڵ) دەخایەنێت، وادەكەی لە یەكەمین دانیشتنی خولی نوێوە دەستپێدەكات.  پێشبینی دەكرێت لە دانیشتنی سبەینێدا، حەلبوسی وەكو سەرۆكی پەرلەمان هەڵبژێردرێتەوە، بەڵام بەپێی ئەوەی باسدەكرێت، ڤیتۆی ئێرانی لەسەرە، ئەگەر ئاستەنگ بۆ هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان دروست ببێت، كۆبونەوەی سبەینێ پەرلەمان بە كراوەیی دەهێڵدرێتەوە تا ئەوكاتەی لایەنەكان دەگەنە رێككەوتن.  رێژەی یاسایی بۆ بەڕێوەچوونی دانیشتنەكانی پەرلەمانی عێراق "نیساب"، بەگوێرەی دەستوری عێراق، زۆرینەی رەهایە، وادە بەڕێوەچوونی هەر كۆبونەوەیەك پێویستی بەوەیە لانی كەم (165) ئەندام ئامادەبن.  بڕیارەكان لەناو پەرلەمانی عێراق، دوای تەواوبوونی نیسابی یاسایی، بە دەنگی "زۆرینەی سادە"ی پەرلەمانتاران تێدەپەڕێت.  دەسەڵاتەكانی پەرلەمان  دەستور، ئەركی پەرلەمانی عێراقی بەمشێوەیە دیاریكردووە:  •    دەركردنی یاسا فیدراڵییەكان •    چاودێریكردنی كاری دەسەڵاتی جێبەجێكردن •    هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار •    رێكخستنی پرۆسەی پەسەندكردنی پەیماننامە‌و رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان لەرێگەی یاساوە كە دوو لەسەرسێ پەرلەمانتاران دەنگی پێبدەن •    پەرلەمان بە دەنگی "زۆرینەی رەها"ی ئەندامەكانی، لەسەر پێشنیازی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی پڕكردنەوەی ئەم پۆستانە پەسەند دەكات: -    دانانی سەرۆك‌و ئەندامانی دادگای پێداچونەوەی فیدراڵی -    دانانی سەرۆكی داواكاری گشتی -    دانانی سەرۆكی دەستەی چاودێری دادوەریی •    دانانی باڵیۆز‌و خاوەن پلە تایبەتەكان، لەسەر پێشنیازی ئەنجومەنی وەزیران •    دانانی سەرۆكی ئەركانی سوپا‌و یاریدەدەرەكانی‌و ئەوانەی لە پلەی فەرماندەی فیرقە بەرەوسەرن، سەرۆكی دەزگای هەواڵگری، لەسەر پێشنیازی ئەنجومەنی وەزیران سەرۆك كۆمار چۆن لادەبرێت ؟ •    پەرلەمان لێپرسینەوە لە سەرۆك كۆمار دەكات لەسەر داوای زۆرینەی رەهای ئەندامانی پەرلەمان •    لادانی سەرۆك كۆمار لە پۆستەكەی بە زۆرینەی رەهای دەنگی پەرلەمان، دوای تاوانباركردنی لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە، لە یەكێك لەم حاڵەتانەدا:  -    شكاندنی سوێندی دەستوریی -    پێشێلكردنی دەستور -    ناپاكی گەورە حكومەت چۆن هەڵدەوەشێتەوە ؟ •    پەرلەمان دەتوانێت بە "زۆرینەی رەها"ی دەنگی ئەندامەكانی متمانە لە وەزیرەكانی حكومەت وەربگرێتەوە •    سەرۆك كۆمار دەتوانێت داوای وەرگرتنەوەی متمانە لە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران پێشكەشی پەرلەمان بكات •    پەرلەمان لەسەر داوای یەك لەسەر پێنجی ئەندامەكانی، دەتوانێت داوای سەندنەوەی متمانە لە سەرۆك وەزیران بكات.. •    پەرلەمان بە "زۆرینەی رەها"ی دەنگی ئەندامەكانی متمانە لە سەرۆك وەزیران وەردەگرێتەوە •    لە حاڵی وەرگرتنەوەی متمانە لە سەرۆك وەزیران، كابینەی حكومەت بە دەستلەكاركێشاوە ئەژمار دەكرێت •    لە حاڵی وەرگرتنەوەی متمانە لە حكومەت بەگشتی، سەرۆك وەزیران‌و وەزیرەكان بەردەوام دەبن لە پۆستەكانیان وەكو كاربەڕێكەر بۆ ماوەیەك كە لە (30) رۆژ زیاتر نەبێت، تا ئەوكاتەی ئەنجومەنێكی وەزیرانی نوێ دروست دەكرێت •    پەرلەمان مافی بانگهێشتكردنی بەرپرسانی دەستە سەربەخۆكانی هەیە‌و دەتوانێت بە دەنگی "زۆرینەی رەها"ی ئەندامەكانی لەپۆستەكانیان دوریان بخاتەوە •    پەرلەمان بە زۆرینەی دەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامەكانی، لەسەر داوایەكی هاوبەشی سەرۆكی كۆمار‌و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران، رەزامەندی دەدات لەسەر راگەیاندنی جەنگ، باری نائاسایی •    حاڵەتی باری نائاسایی بۆ ماوەی 30 رۆژ رادەگەیەنێت‌و دەتوانێت وادەكە درێژتریش بكاتەوە •    حكومەت پرۆژەیاسای بودجە دەخاتە بەردەم پەرلەمان بۆ پەسەندكردنی •    ئەندامانی پەرلەمانی عێراق حەسانەی یاساییان هەیە‌و لەو ماوەیەدا كە پەرلەمانتارن، روبەرووی دادگا ناكرێنەوە، مەگەر پەرلەمان بەزۆرینەی رەها حەسانەیان لەسەر هەڵبگرێت پەرلەمان چۆن هەڵدەوەشێتەوە ؟ •    لەسەر داوای یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان یاخود داواكاری سەرۆك وەزیران لەسەر رەزامەندی سەرۆك كۆمار، بە "زۆرینەی رەها"ی دەنگی ئەندامەكانی، پەرلەمان دەتوانێت خۆی هەڵوەشێنێتەوە، بەڵام ئەم كارە نابێت لەكاتێكدا بكرێت كە سەرۆك وەزیران بۆ لێپرسینەوە بانگهێشتی پەرلەمان كرابێت.  •     لە حاڵی هەڵوەشانەوەی پەرلەماندا، سەرۆك كۆمار بانگەواز بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن دەكات لەماوەیەكدا كە لە (60) رۆژ زیاتر نەبێت لە رۆژی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانەوە، لەم حاڵەتەدا ئەنجومەنی وەزیرانیش بە دەستلەكاركێشاوە ئەژمار دەكرێت‌و بەشێوەی كاربەڕێكەر كاروبارەكان بەڕێوەدەبات

راپۆرت: درەو جارێكی تر كورد دەچێتەوە ناو دانوستان بۆ پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەت لە عێراق، وا دیارە ئەمجارەش دانوستانی كورد لە بەغداد لەسەر پۆستە حكومییەكان چڕدەبێتەوە، بەوپێیەی تائێستا پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو لایەنی دانوستانكار كارنامەی خۆیان سەبارەت بە گفتوگۆكانیان لەگەڵ لایەنە عێراقییەكان لەبارەی چۆنیەتی چارەسەركردنی پرسە هەڵپەسێردراوەكان بۆ رایگشتی لە هەرێمی كوردستان رانەگەیاندووە.  ئەمە لەكاتێكدایە، ئەم ئێوارەیە وەفدی هاوبەشی پارتی‌و یەكێتی بەفەرمی لە بەغداد دەستیان بەگفتوگۆكردن لەگەڵ لایەنە سیاسییەكانی عێراق كرد‌و لەیەكەمین وێستگەی گفتوگۆكاندا سەردانی دەستەی سیاسی رەوتی سەدریان كرد وەكو لایەنی براوەی یەكەمی هەڵبژاردن.  لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2003، ئەمە هەشتەمین كابینەی حكومییە كە لە عێراق دروست دەكرێت. پشكی كورد لە كێكەكەی بەغداد رۆژی یەكشەممەی داهاتوو، خولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراق یەكەمین دانیشتنی خۆی سازدەدات، ماوەی دوو رۆژ دەرفەت لەبەردەم لایەنە سیاسییەكاندا ماوە بۆ ئەوەی دانوستانەكانیان ببڕێننەوە، بەپێچەوانەوە دەبێت پەرلەمانی عێراق هاوشێوەی خولی پێشوو، دانیشتنی یەكەمی خۆی بە كراوەیی بهێڵێتەوە تا ئەوكاتەی لایەنەكان دەگەنە رێككەوتن.  سەرەتای دانوستانەكان بە رێككەوتن لەسەر پۆستی سێ سەرۆكایەتییەكەی عێراق (سەرۆكی پەرلەمان‌و جێگرەكانی، سەرۆك كۆمار، سەرۆكی حكومەت) دەستپێدەكات.  ئەگەر كابینەی وزاری لەڕووی ژمارەی وەزارەتەكانەوە وەكو خۆی بمێنێتەوە كە ئێستا (22) وەزارەتە، پشكی كورد لە كابینەی هەشتەمدا بەمشێوەیە دەبێت:  •    پۆستی (سەرۆك كۆمار) بۆ یەكێتی  •    پۆستی (جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمان) بۆ پارتی  •    (3 بۆ 4) وەزارەت لە كابینەی نوێی حكومەتدا، یەكێك لە پۆستە وزارییەكان پۆستی باڵا دەبێت (وەزارەتی دەرەوە یاخود وەزارەتی دارایی)، پارتی دوو وەزارەت دەبات، یەكێكیان وەزارەتێكی باڵا دەبێت، یەكێتیش وەزارەتێك دەبات •    چەندین پۆستی باڵا لە بەڕێوەبەری گشتی‌و بریكاری وەزیرو باڵیۆزو دەستە سەربەخۆكان، ئەم پۆستانە لەنێوان پارتی‌و یەكێتی دابەش دەكرێن‌و هەندێكجار بەشی لایەنە سیاسییەكانی تری كوردستانیشی لێدەدرێت ئەمە هاوكێشەی دابەشكردنی پشكی كوردە لە پۆستەكانی بەغداد لەدوای روخانی سەددامەوە. خواستی كورد لە عێراقدا لەدوای روخانی رژێمی پێشووەوە لە ساڵی 2003، لایەنە كوردییەكان بەشدارن لە پەرلەمان و حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقدا، لە 18 ساڵی رابردوودا كە كورد بەشداری سەرەكی بووە، كێشە و گرفتەكانی كورد لە عێراق لەبری چارەسەركردنی زیاتر بوون، ئەمەش هەندێك بۆ خراپی سیاسەتی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقی دەگێڕنەوە، هەندێكی تر دەیخەنە ئەستۆی خراپی ئاستی نوێنەرانی كورد. ئێستا هەرێمی كوردستان و خەڵكەكەی ژمارەیەك كێشە و پرسی هەڵپەسێردراویان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا هەیە، كە هەندێكیان نوێن.  دۆسیەی یەكەم:  ماددەی 140ی تایبەت بە یەكلاكردنەوەی چارەنوسی كەركوك‌و ناوچە "كێشەلەسەرەكان"، كە تائێستا بە چارەسەرنەكراوی ماوەتەوەو لە 16ی ئۆكتۆبەریشەوە دۆخەكە خراپتر بووەو كورد بەتەواوەتی كۆنترۆڵی ئەمنی‌و ئیداری ئەو ناوچانەی لەدەستداوە، گەڕانەوە بۆ دۆخی پێشوو، پێویستی بە گفتوگۆی چڕو سەختی لایەنە كوردییەكان دەبێت لە بەغداد، بەڵام پارتی‌و یەكێتی بەر لە شەڕی جێبەجێكردنی ئەم ماددە دەستورییە لە دانوستانەكانیان لەگەڵا لایەنە عێراقییەكان، لەناو خۆیاندا لەسەر كاندیدی پۆستی پارێزگاری كەركوك ناكۆكن، بەهۆی ئەم ناكۆكییەوە، لە هەردوو كابینەی عادل عەبدولمەهدی‌و مستەفا كازمیدا، پۆستی پارێزگاری كەركوك نەگەڕایەوە بۆ كورد، ساڵی 2018 كە كابینەی حەوتەمی حكومەت لە عێراق دروستكرا، ئەوكاتیش هاوشێوەی ئێستا، پارتی لەبری پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی، داوای پۆستی پارێزگاری كەركوكی دەكرد، وەفدی هەردوولا دوای پێكهێنانی حكومەت، چەند دانیشتنێكیان كرد بۆ دیاریكردنی كاندیدێكی هاوبەش، بەڵام نەگەیشتن بە رێككەوتن، لەكاتی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمیشدا، یەكێتی بەشداریكردنی لە حكومەتەكەدا بەستەوە بە پڕكردنەوەی پۆستی پارێزگار لەلایەن كاندیدێكی یەكێتییەوە، بەڵام ئەم مشتومڕەش بەبێ ئاكام كۆتایی هات.  دۆسیەی دووەم: نەوت‌و غاز ئەمەش یەكێكە لە دۆسیە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد، بەهۆی نەبوونی یاسای نەوت و غازەوە لە عێراق، فرۆشتنی نەوت‌و سامانە سروشتییەكانی تری هەرێم لەسەر ئاستی دەرەوە كێشەی بۆ دروستبووە‌و ساڵانە لەچوارچێوەی بودجەی گشتی عێراقدا رێككەوتنی لەرزۆكی لەبارەوە دەكرێت‌و چارەسەری ریشەیی بۆ نەدۆزراوەتەوە.  پەسەند نەكردنی یاسای تایبەت بە نەوت‌و غاز وایكردووە، هەردوولا (هەولێرو بەغداد) لەروانگەی خۆیانەوە لێكدانەوە بۆ دەستور بكەن، ناشەفافبوونی پرۆسەی نەوتیش لە هەرێمی كوردستان هێندەی تر كێشەكەی قورس كردووە، بەوهۆیەوە بەغداد پشكی هەرێمی لە بودجەی گشتی عێراق راگرتووە، ئەمەش یەكێكە لە پرسە قورسەكان‌و دیار نییە لە كابینەی حكومەت و پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا نوێنەرانی كورد دەتوانن لە بەرژەوەندی خەڵكی كوردستان یەكلایی بكەنەوە یاخود هاوشێوەی ساڵانی پێشتر لەچوارچێوەی یاسای بودجەدا، پاش لێدەكردنی داهاتی نەوت، بڕەپارەیەك بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دابین دەكرێت. دۆسیەی سێیەم: كێشەی یارمەتی دارایی و سەربازی پێشمەرگە بەپێی دەستوری عێراق هێزی پێشمەرگەی كوردستان بەشێكە لە سیستمی بەرگری عێراق، دەبێت لەچوارچێوەی بودجەی سیادی عێراقدا خەرجییەكانی پێشمەرگە دابین بكرێت لەنمونەی چەك و تەقەمەنی و راهێناو موچە، بەڵام تائێستا حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق ئەم پرسەیان بە هەڵپەسێردراوی هێشتوەتەوە، لەمەشدا هەندێكجار رەخنە لە لایەنە كوردییەكان بە تایبەتی (پارتی و یەكێتی) دەگیرێت كە لە چەند ساڵی رابردوودا نەیانتوانیوە ئامارێكی ورد لەبارەی ژمارەی پێشمەرگەوە بە حكومەتی عێراق بدەن.  دۆسیەی چوارەم: پلەو پۆستەكان‌و بەشداری سیاسی كورد لە عێراق بەپێی رێژەی نوێنەرانی كورد لە پەرلەمانی عێراق كە نزیكەی 20%ە، دەبوو بە هەمان رێژە كورد ئامادەگی لە هەموو دامەزراوەكانی دەوڵەتی عێراقدا هەبێت، بەڵام ئەم رێژەیە لە هەندێك دامەزراوەی وەكو سوپادا لە خواروو رێژەی 2%وەیە، سەرباری ئەمە چەندین پۆست هەن لە بەغداد كە لە دەستی كورددا بوون و دواتر لابردنی بەرپرسە كوردەكان بە هەر هۆكارێك، خەڵكانی تر لە پێكهاتەی كورد دانەنراون، ئەمەش بەشێكی بەرپرسیارێتییەكەی لە ئەستۆی دەسەڵاتدارانی عێراقدایەو بەشەكەی تری دەكەوێتە ئەستۆی هەموو لایەنە كوردییەكان بەتایبەتیش (پارتی و یەكێتی) وەكو دوو بەشداری سەرەكی.

هێمن محه‌مه‌د عه‌بدوڵا هێزی نه‌رم بریتییه‌ له‌ توانایی به‌ده‌ستهێنانی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان به‌ شێوازی نه‌رم و نیان و ئاشتییانه‌ی دوور له‌ توندوتیژی و سوپا، هه‌روه‌ها دوور له‌ گوشاری ئابووری و پێدانی پاداشتی دارایی (به‌رتیل)، سه‌ركه‌وتنی هێزی نه‌رم په‌یوه‌سته‌ به‌ ڕاده‌ی پێشكه‌وتوویی و ده‌وڵه‌مه‌ندی كلتوری وڵاته‌وه‌ و له‌ هه‌مان كاتیشدا زیره‌كیی و لێوه‌شاوه‌یی نێردراوه‌ سیاسییه‌كانه‌وه‌، ئه‌م هێزه‌ زیاتر له‌ ئاستی نێوده‌وڵه‌تییدا به‌كارده‌هێنرێت و سه‌رچاوه‌كانی جێبه‌جێكردنیشی جۆراوجۆرن، میدیا یه‌كێكه‌ له‌ ئامرازه‌ گرنگه‌كان كه‌ له‌ جێبه‌جێكردنی ئه‌م هێزه‌دا به‌كارده‌هێنرێت، چه‌مكی هێزی نه‌رمیش بۆ یه‌كه‌مجار له‌دوای ڕوخانی یه‌كێتی سۆڤێته‌وه‌ به‌كارهێنرا.      ئێمه‌ تا ڕاده‌یه‌ك ئاشناین به‌ ئه‌وه‌ی هێزی نه‌رم كه له‌لایه‌ن حكومه‌ت و یه‌كه‌ ده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه‌‌‌ به‌كارده‌هێنرێت به‌تایبه‌تیش له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌كی دا بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رنجی جه‌ماوه‌ری جیهانیی به‌ لای وڵاته‌كانیاندا ڕابكێشن و ڕووه‌ جوانه‌كه‌ی خۆیان نیشانی جیهانی ده‌ره‌وه‌ بده‌ن، هه‌روه‌ها بتوانن به‌ شێوه‌یه‌كی نه‌رم و نیان و ئاشتییانه‌ كاریگه‌ریی له‌سه‌ر بڕیاری سیاسی حكومه‌ته‌كانی تر دروستبكه‌ن، ئه‌وه‌ی كه‌ سه‌رنجڕاكێشه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ڕێكخراوه‌ توندڕۆكان په‌نا ببه‌نه‌ به‌ر به‌كارهێنانی ئه‌م جۆره‌ هێزه‌، چونكه‌ هه‌میشه‌ ئه‌وه‌مان بینیوه‌ كه‌ ئه‌م جۆره‌ ڕێكخراوانه به‌ زه‌بری هێز و ئه‌نجامدانی توندوتیژیی ویستوویانه‌ خۆیان بسه‌پێنن، ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌م كاره‌ی بۆ تاڵیبان و گرووپ و بزووتنه‌وه‌كانی هاوشێوه‌ی ئاسان كردووه‌ تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌, ئه‌م تۆڕانه‌ مه‌رجی سه‌پێنراوی وه‌كو پێویستیی هه‌بوونی كیانی فه‌رمی دانپێدانراو یان ده‌وڵه‌تیی نیه‌ هه‌تا له‌ هێزی نه‌رمدا به‌كارببرێت، ڕێكخراوی تیرۆریستی داعش له‌ ڕێگه‌ی تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌ هێزی نه‌رمی تاقیكردووه‌ته‌وه‌ و ته‌نها له‌ ئه‌مریكا 250 هاووڵاتی په‌یوه‌ندییان به‌ داعشه‌وه‌ كردووه‌ و قایلی كردوون بڕۆنه‌ سوریا، هه‌روه‌ها هه‌زاران كه‌سی تر كه‌ هه‌ڵگری پاسپۆرتی ئه‌وروپیین په‌یوه‌ندییان به‌ داعشه‌وه‌ كردووه‌،  بزووتنه‌وه‌ی تاڵیبانیش سوودی له‌ تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان وه‌رگرتووه‌ و ده‌یان هه‌زار هه‌ژماری فه‌رمی و نافه‌رمی دامه‌زراندووه‌ تا به‌هۆیانه‌وه‌ هێزی نه‌رمی خۆی به‌گه‌ڕبخات بۆ ئه‌وه‌ی له‌لایه‌ن جه‌ماوه‌ری ئه‌فغانییه‌وه‌ قه‌بوڵ بكرێن و له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ له‌ ئاستی نێوده‌وڵه‌تییدا جێپێی خۆیان بكه‌نه‌وه‌، له‌م باسه‌دا ئه‌وه‌ ده‌خه‌ینه‌ڕوو كه‌ چۆن تاڵیبان توانیویه‌تی به‌هۆی تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌ هێزی نه‌رم تاقی بكاته‌وه‌ و لێره‌شه‌وه‌ سەرقاڵی گۆڕینی خۆیەتی لە بزووتنەوەیەکی چەکدارەوە بۆ حکومەتێکی شارستانی.      تاڵیبان كاتێك له‌ ئه‌یلولی ساڵی 1996 له‌ ئه‌فغانستاندا ده‌سه‌ڵاتیان په‌یدا كرد، ئینته‌رنێتیان قه‌ده‌غه‌ كرد و له‌ هه‌ر ماڵ و شوێنێكدا ته‌له‌ڤزیۆن و كامێرا و كاسێتی ڤیدیۆییشیان به‌دی بكردایه‌ ده‌یانشكاند و له‌ناویان ده‌بردن، به‌ڵام ورده‌ ورده‌ له‌گه‌ڵ گۆڕانكارییه‌كاندا ڕۆیشتن، وتیان دوژمنه‌كانمان كه‌ناڵی میدیاییان هه‌یه‌ و ئێمه‌ش پێویسته‌ هه‌مانبێت، له‌ ساڵی 2005 دا ماڵپه‌ری فه‌رمییان به‌ ناوی (ئه‌لئه‌ماره‌) دامه‌زراند و هه‌تاوه‌كو ئێستا به‌م ناوه‌وه‌ له‌ تویته‌ر و تۆڕه‌كانی تریش نووسین و ڤیدیۆ و په‌یامه‌كان به‌ زمانه‌كانی عه‌ره‌بی و ئینگلیزی و سێ دیالێكتی ئه‌فغانی بڵاوده‌كه‌نه‌وه‌، تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیشیان له‌لایه‌ن لیژنه‌ی فه‌رهه‌نگی بزووتنه‌وه‌كه‌وه‌ سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێت, ئێستا هه‌زاران هه‌ژماریان له‌ تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا هه‌یه‌ كه‌ هه‌ندێكیان فه‌رمی و هه‌ندێكیشیان نافه‌رمین و له‌لایه‌ن كه‌سانی نادیاره‌وه‌ به‌ڕێوه‌ده‌برێن كه‌ هاوسۆزییان بۆ بزووتنه‌وه‌كه‌ هه‌یه‌، له‌م دواییانه‌دا كه‌ ئه‌مریكا وڵاته‌كه‌ی چۆڵكرد ئه‌وه‌ بوو میدیاكانی جیهان هه‌ڵهاتنی خه‌ڵكی ئه‌فغانستانیان بڵاوده‌كرده‌وه‌ له‌ كاتێكدا كه‌ چه‌كدارانی بزووتنه‌وه‌كه‌ ته‌قه‌یان لێ ده‌كردن و ترسیان بڵاوده‌كرده‌وه‌، به‌ڵام تاڵیبان له‌ تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌ وێنه‌ی ئاشتی و سه‌قامگیریی وڵاته‌كه‌ی بڵاوده‌كرده‌وه‌ و ترس و تۆقاندنه‌كانی به‌ درۆ ده‌خستنه‌وه‌، تۆماس جۆنسۆن مامۆستا له‌ كۆلێجی توێژینه‌وه‌ی باڵای ده‌ریایی (سه‌ربازیی) له‌ كالیفۆرنیا ده‌ڵێت " تاڵیبان تێگه‌یشت كه‌ بۆ بردنه‌وه‌ی جه‌نگ پێویستی به‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی چیرۆك هه‌یه‌ چونكه‌ هه‌موو هاوڵاتییه‌كی ئه‌فغانیی مۆبایلی زیره‌كی پێیه‌، بۆیه‌ دركیان به‌وه‌ كرد كه‌ له‌و ڕێگه‌یه‌وه‌ ده‌توانن به‌ جه‌ماوه‌ر بڵێن كه‌ پێویسته‌ چ شتێك بكه‌ن"، تاڵیبان ئه‌وه‌ی ویستوویه‌تی له‌ فه‌یسبووك، یوتیوب و تویته‌ره‌وه‌ بڵاویان كردووه‌ته‌وه‌، كاتێكیش كه‌ تۆڕه‌كانیان له‌سه‌ر ئه‌و سێ سه‌كۆیه‌ داده‌خران له‌لایه‌ن كۆمپانیاكانه‌وه‌ ئه‌وا ده‌یان هه‌ژماری تریان داده‌مه‌زراند به‌تایبه‌تیش له‌ڕێگه‌ی تویته‌ره‌وه‌ كه‌متر به‌ربه‌ستیان بۆ درووستكراوه‌، به‌وپێیه‌ی ئه‌فغانستانی ئه‌مڕۆ زۆر جیاوازه‌ له‌و ئه‌فغانستانه‌ی كه‌ تاوه‌كو 2001 یش هه‌وڵی قه‌ده‌غه‌كردنی ئینته‌رنێتی تێدا ده‌درا له‌لایه‌ن تاڵیبانه‌وه، ‌ئێستا بزووتنه‌وه‌كه‌ مۆبایلی زیره‌كیان  خۆشه‌وێت و هه‌زاران هه‌ژماریان له‌سه‌ر تۆڕه‌كانی فه‌یسبووك، تویته‌ر و یوتیوب هه‌یه‌، به‌پێی ئامارێكی ساڵی 2020 یش نزیكه‌ی 23 ملیۆن كه‌س له‌و وڵاته‌دا مۆبایلی زیره‌كیان پێیه‌ كه ده‌كاته‌ ڕێژه‌ی زیاتر 70% ی دانیشتووانی ئه‌و وڵاته‌.      له‌ دوو ده‌یه‌ی ڕابردوودا تاڵیبان هه‌وڵی داوه‌ له‌ چه‌ند ئاستێكدا كار به‌ هێزی نه‌رم بكات، له‌ نێوان ساڵانی 2002 هه‌تا 2009 به‌شێوه‌یه‌كی چڕ كاری له‌سه‌ر ناوبانگی خۆی ده‌كرد له‌ ناوخۆی ئه‌فغانستاندا و ده‌ستیكرد به‌ به‌كارهێنانی تۆڕه‌كانی كۆمۆنیكه‌یشن و به‌كاریده‌هێنان بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ی په‌یامه‌كانی، له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ وته‌بێژی بزووتنه‌وه‌یان ئاراسته‌ كرد بۆ په‌یوه‌ندییگرتن له‌گه‌ڵ ئامرازه‌كانی میدیا و په‌خشكردنی هه‌ڵوێسته‌كانی بزووتنه‌وه‌كه‌ له‌ ڕێگه‌یانه‌وه‌، به‌مجۆره‌ش توانی به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان زیندووبوونی خۆی بسه‌لمێنێت و بڵێت كه‌ ئێمه‌ له‌ هه‌ناوی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌فغانستانداین، له‌نێوان ساڵانی 2009-2017 شدا ته‌ماحه‌كانی گه‌وره‌تر بوون و پێیان خسته‌ ئاستی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌، چیتر له‌گه‌ڵ په‌ره‌پێدانی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ میدیاكانی ئه‌فغانستاندا له‌گه‌ڵ میدیاكانی جیهانیشدا ئاشنایه‌تی و په‌یوه‌ندی درووستكرد، به‌ جۆرێك كه‌ میدیاكانی جیهانی كرد به‌ سه‌كۆیه‌ك بۆ گواستنه‌وه‌ی په‌یام و نیازه‌كانی، بێجگه‌ له‌وه‌ی كه‌ له‌ ڕێگه‌ی چه‌ند ئێستگه‌یه‌كی ڕادیۆییه‌وه‌ پلانی چالاكییه‌كانیان بڵاوده‌كرده‌وه‌، په‌یام و بڵاوكراوه‌كانی تاڵیبان ته‌نها له‌ چوارچێوه‌ی سیاسی و سه‌ربازییدا قه‌تیس نه‌بوون به‌ڵكو به‌رنامه‌ی تایبه‌تیان هه‌بوو به‌ شیعر و ئه‌ده‌ب و ته‌نانه‌ت مۆسیقا و چیرۆكی دڵخوازی خۆیان له‌ ڕێگه‌ی ئێستگه‌كانه‌وه‌ بڵاوده‌كرده‌وه‌، ئه‌مه‌ش وای كرد كه‌ سه‌رنجه‌كان له‌سه‌ر بزووتنه‌وه‌كه‌ تاڕاده‌یه‌ك بگۆڕێن، تاڵیبانێك كه‌ هه‌میشه‌ په‌نای بردبووه‌ به‌ر چه‌ك ئێستا دێت چیرۆك و هونه‌ری تر به‌ گوێی گوێگرانییدا ده‌دات، هاوكات ده‌رفه‌تیان بۆ په‌یامنێرانی كه‌ناڵه‌كانی جیهان ڕه‌خساند تاوه‌كو بڕۆنه‌ ناوچه‌كانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی تاڵیبانه‌وه‌ و وێنه‌ بگرن و چاوپێكه‌وتن ئه‌نجامبده‌ن، ئه‌وه‌ش به‌ ڕای سه‌ركرده‌كانی ڕێكخراوه‌كه‌ له‌پێناو ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی پڕۆپاگه‌نده‌ی حكوومه‌ته‌كانی خۆرئاوایه‌، له‌نێوان ساڵانی 2017 هه‌تا 2021 یشدا تاڵیبان  زیاتر دركی به‌وه‌ كرد كه‌ پێویستیی به‌ به‌ده‌ستهێنانی ڕه‌وایه‌تی له‌سه‌ر ئاستی جیهاندا هه‌یه‌، بۆیه‌ گرنگییدانه‌كانی چڕكرده‌وه‌ له‌سه‌ر ڕای گشتی جیهانیی به‌ به‌كارهێنانی تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و ئامرازه‌كانی تری میدیا، هه‌وڵیاندا له‌م ڕێگایه‌وه‌ خۆیان بگۆڕن بۆ بزووتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی، له‌م ساڵانه‌دا بزووتنه‌وه‌كه‌ توانی چه‌ندین پێگه‌ له‌سه‌ر فه‌یسبووك و تویته‌ر و یوتیوب دابمه‌زرێنێت و هه‌تاوه‌كو ئێستاش كاریان له‌سه‌ر بكات. تاڵیبان له‌ سێ ئاستدا تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ئاراسته‌ كردووه‌      تاڵیبان له‌ چه‌ند ئاستێكی جیاوازدا تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندنی به‌كارهیناوه‌ بۆ به‌هێزكردنی هێزی نه‌رمی خۆی، له‌لایه‌ك ڕوبه‌ڕووی جه‌ماوه‌ری ئه‌فغانی و له‌ لایه‌ك به‌ره‌و ڕووی سوپای ئه‌فغانی و له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ ڕوبه‌ڕووی كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی و جه‌ماوه‌ری جیهانیی بووه‌ته‌وه‌.      له‌ سه‌ره‌تاكانی مانگی ئایاری 2021 دا كاتێك ئه‌مریكییه‌كان و هێزه‌كانی ناتۆ ده‌ستیانكرد به‌ جێهێشتنی ئه‌فغانستان، تاڵیبان له‌گه‌ڵ ئاماده‌كاری سه‌ربازییه‌كاندا هه‌ڵمه‌تێكی گه‌وره‌ی له‌ تۆره‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌ ده‌ستپێكرد، سات به‌ ساتی جموجۆڵ و گۆڕانكارییه‌كانی له‌ ده‌سه‌ڵاتدا ده‌دا به‌ چاو و گوێی جه‌ماوه‌ری ئه‌فغانییدا، هه‌ڵمه‌ته‌كان به‌ جۆرێك كاریگه‌ر بوون كه‌ ئه‌مروڵڵا ساڵحی جێگری سه‌رۆكی ئه‌فغانستان له‌ په‌یامێكدا داوایكرد هیزه‌كانی سوپا و جه‌ماوه‌ری ئه‌فغانی به‌ پڕۆپاگه‌نده‌ و بڵاوكراوه‌ ناڕاسته‌كانی تاڵیبان نه‌خه‌ڵه‌تین كه‌ له‌باره‌ی سه‌ركه‌وتنه‌كانی خۆیان و هه‌ڵهاتنی سوپاوه‌ بڵاویانده‌كه‌نه‌وه‌، له‌ ئاستی ڕوبه‌ڕووه‌ستانی كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تییشدا‌، سوهه‌یل شاهین نێردراوی تاڵیبان بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان له‌ تویتێكدا كه‌ له‌ سه‌ره‌تای مانگی تشرینی یه‌كه‌می ئه‌مساڵدا بڵاویكرده‌وه‌ ڕایگه‌یاند: تاڵیبان ده‌یه‌وێت له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تییدا بكرێته‌وه‌ و خوازیاره‌ گفتووگۆیان له‌گه‌ڵ بكات و به‌ركه‌وتنێكی ئه‌رێنیانه‌ی له‌گه‌ڵیاندا هه‌بێت، خودی شاهین له‌ سه‌كۆی تویته‌ر زیاتر له‌ 530 هه‌زار فۆڵۆوه‌رسی هه‌یه‌.       تاڵیبان زانیویه‌تی ژماره‌ی به‌كارهێنه‌رانی تویته‌ر له‌ وڵاته‌كه‌یدا زۆره‌، بۆیه‌ زیاتر سه‌رنجی له‌سه‌ر تویته‌ر بووه‌، له‌ تویته‌ردا چه‌ند ته‌كنیكێكیان به‌كارهێناوه‌ له‌ ئاراسته‌كردنی هێزی نه‌رمدا، بۆیه‌ به‌رده‌وام جریوه‌كانیان به‌ عه‌ره‌بی و ئینگلیزی بڵاوكردووه‌ته‌وه‌، له‌ هه‌مان كاتدا ته‌كنیكی چه‌ندباره‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی بابه‌ته‌ گرنگه‌كانیان به‌كارهێناوه‌، هه‌روه‌ها جریوه‌كان به‌ ئاراسته‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی ناوخۆیی (خه‌ڵكی ئه‌فغانیی) له‌لایه‌ن زه‌بیحوڵڵا موجاهیده‌وه‌ كراون و ئه‌م هه‌وڵیداوه‌ ئاسایش و ئارامی ناوخۆی وڵات له‌سه‌رده‌می تاڵیبان به‌ هه‌ردوو شێوه‌زاری پشتۆی و دری بڵاوبكاته‌وه‌ ئه‌مه‌ش له‌پێناو ئه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری ئه‌فغانیی هه‌ڵنه‌یه‌ن و به‌و هۆیه‌شه‌وه‌ وێنه‌یه‌كی ترسناك بۆ بزووتنه‌وه‌كه‌ دروست نه‌كه‌ن, هاوكات به‌كارهێنانی به‌رده‌وامی به‌كارهێنانی هاشتاگ له‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی درووشمه‌كاندا بۆ ئه‌وه‌ی خێراتر بڵاوببنه‌وه‌ و زووتر بدۆزرێنه‌وه‌ یان ببینرین یه‌كێكی تر بووه‌ له‌ شێوازه‌كانیان له‌ تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا, ته‌كنیكێكی تریان به‌كارهێنانی كه‌ناڵی جێگیره‌وه‌ بووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌رده‌وام په‌یامی خۆیان به‌ گوێی كۆمه‌ڵگه‌كه‌یان و جیهاندا بده‌ن و لێیان دانه‌بڕێن, هه‌ر بۆیه‌ ئه‌گه‌ر له‌لایه‌ن یوتیوبه‌وه‌ سانسۆریان خرابێته‌ سه‌ر ئه‌وا له‌ تۆڕی ستریم یارد سه‌ریان ده‌رهێناوه‌ته‌وه‌، ئه‌گه‌ر تویته‌ر مه‌ودای فراوان نه‌بووه‌ بۆ ناوه‌ڕۆكه‌ دورودرێژه‌كانیان ئه‌وا له‌ تیلیگرامه‌وه‌ بڵاویان كردووه‌ته‌وه‌، له‌گه‌ڵ چه‌ند تۆڕێكی تری جێگیره‌وه‌دا. به‌ده‌ر له‌ تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان، ته‌كنیكی تری هێزی نه‌رم      له‌ نامیلكه‌یه‌ك به‌ ناوی (چۆن تاڵیبان له‌ گونددا سه‌ركه‌وت) نووسه‌ری ئه‌مریكی مارك سكستون ئه‌وه‌ ڕوون ده‌كاته‌وه‌ كه‌ چۆن ئه‌ندامانی بزووتنه‌وه‌كه‌ پێش ئه‌وه‌ی گوندێك كۆنترۆڵ بكه‌ن هه‌ڵمه‌تی هاوشێوه‌ی هه‌ڵمه‌تی په‌یوه‌ندییه‌ گشتییه‌كانیان ڕێكده‌خست، ڕوبه‌ڕوو گفتوگۆیان له‌گه‌ڵ سه‌رۆك خێڵ و پیاوانی ئایینی دا له‌ گونده‌كاندا درووست ده‌كرد، له‌وێشه‌وه‌ كارلێكیان له‌گه‌ڵ گوندنشیناندا ده‌كرد و هه‌وڵی قایلكردنیان ده‌دا، دواتریش له‌وانه‌وه‌ زانیارییان ده‌ستده‌كه‌وت، ته‌نانه‌ت له‌ هه‌ندێك باردا به‌شێك له‌ گوندنشینه‌كان شانبه‌شانی چه‌كدارانی تاڵیبان شه‌ڕیان ده‌كرد،  ئه‌ندامه‌ چالاكه‌كانی تاڵیبان له‌ پێش گرتنه‌ ده‌ستی ده‌سه‌ڵاتیش چاویان كه‌وتو‌وه‌ به‌ پیاوانی ئایینی، سه‌رۆك هۆزه‌كان، ته‌نانه‌ت ئه‌و كه‌س و لایه‌نانه‌شی كه‌ پێچه‌وانه‌ و دژی به‌رنامه‌یانن تاوه‌كو بتوانن له‌گه‌ڵیاندا كۆڕاییه‌ك درووستبكه‌ن به‌ ئاراسته‌ی چونه‌پاڵ ڕه‌ئییه‌كانی ئه‌وان و قایل كردنیان.      كه‌ناڵی جه‌زیره‌ یه‌كێك له‌ گرنگترین سه‌كۆكانی گواستنه‌وه‌ی زانیارییه‌كان بووه‌ له‌باره‌ی تاڵیبانه‌وه‌، له كاتی نزیكبوونه‌وه‌ی تاڵیبان له‌ كابولی پایته‌خت تاوه‌كو ئێستا ئه‌م كه‌ناڵه‌ له‌ ڕێگه‌ی ته‌له‌ڤزیۆن، ماڵپه‌ر، فه‌یسبووك، ئینستاگرام و یوتیوبه‌وه‌ سه‌دان هه‌واڵ و ڕاپۆرتی له‌باره‌یانه‌وه‌ بڵاوكردووه‌ته‌وه‌ كه‌ به‌شێكی زۆریان له‌ سوودی ئه‌و گرووپه‌دا بوون، به‌شێك له‌وانه‌ بانگه‌شه‌ن بۆ تاڵیبان و تواناكانی به‌ڕێوه‌بردنی و به‌شێكی تریشیان گواستنه‌وه‌ی لێدوانی به‌رپرسان و گۆشه‌نیگای بزووتنه‌وه‌كه‌یه.      له‌ نوێترینیاندا، چاوپێكه‌وتنێكی عه‌بدولقه‌هار به‌لخی وته‌بێژی وه‌زاره‌تی كاروباری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌فغانستانه‌ له‌گه‌ڵ جه‌زیره‌دا كه‌ له‌ ڕۆژی (9ی تشرینی یه‌كه‌می 2021) بڵاوبووه‌ته‌وه‌، وته‌بێژه‌كه‌ چه‌ند لایه‌نێكی گرنگ له‌باره‌ی سیاسه‌ت و گۆشه‌نیگای گرووپه‌كه‌ له‌ دنیای ئه‌مڕۆدا ده‌خاته‌ڕوو، له‌ پرسی گروپه‌ توندڕه‌وه‌كانی وه‌كو داعش و قاعیده‌دا وته‌بێژ وه‌ڵامێك ده‌داته‌وه‌ كه‌ به‌ جیهان ده‌ڵێت ئێمه‌ وه‌كو ئه‌وان نین به‌ڵكو ئه‌وان توندڕه‌ون و خه‌ڵك ئه‌وانی ناوێت، به‌ جیهانی ئیسلامییش ده‌ڵێت ئێمه‌ سازش له‌سه‌ر بنه‌ماكانی ئایینه‌كه ناكه‌ین و ڕێگه‌ ناده‌ین سنووره‌كانی ئیسلام ببه‌زێنرێت، وته‌بێژ چه‌ند ته‌وه‌رێكی تریش باس ده‌كات، له‌وانه‌ش په‌یوه‌ندییه‌كان له‌گه‌ڵ وڵاتانی جیهان و دراوسێكاندا، خواستی خۆیان نیشانده‌دات بۆ ئه‌نجامدانی دیالۆگ و به‌ستنی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ هه‌موو لایه‌كدا به‌تایبه‌تیش ئه‌مریكا و چین و ڕووسیا، باس كردن له‌ مافی مرۆڤ و مافی ئافره‌تان، ئازادی ڕاده‌ربڕین، ئازادی ڕۆژنامه‌وانیی، وه‌ڵامدانه‌وه‌ی تۆمه‌ته‌كانی سه‌رۆكی تاجیكستان، په‌یوه‌ندییه‌كان له‌گه‌ڵ (ئێران، تاجیكستان، ئۆزبه‌كستان، پاكستان) به‌شی تری گفتوگۆكه‌ن كه‌ له‌ گرنگترین ئه‌و باس و خواسانه‌ن كه‌ تاڵیبان پێویستییه‌تی جیهان گوێی لێ بێت و له‌ ده‌می خۆیانه‌وه‌ بیبیستن.            میدیا، ده‌كه‌وێته‌ ناو قوتابخانه‌ی دیپلۆماسییه‌تی گشتی خۆسه‌پێنه‌وه،‌ ئه‌م قوتابخانه‌یه‌ پێی وایه‌ كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندنی خێرا (ته‌له‌ڤزیۆن، ڕادیۆ، گۆڤار، تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان) كه‌ناڵی خێرا و خۆسه‌پێنن و ده‌توانن له‌ ڕێگایانه‌وه‌ كار له‌سه‌ر گۆڕینی ئاراسته‌ی بیركردنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ر بكرێت, ده‌توانین بڵێین هێزی نه‌رمی بزوتنه‌وه‌ی تاڵیبان زیاتر له‌ چوارچێوه‌ی میدیا و تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندایه‌ و نه‌یتوانیوه‌ له‌ پراكتیكدا جێپێی خۆی دیاری بكات.      دوای واژۆكردنی ڕێككەوتنی نێوان ئەمریكا و بزوتنەوەی تاڵیبان لە ده‌وحه‌، وتەبێژی بزوتنەوەكە ڕایگەیاند " تەواوی هێرشە چەكدارییەكانمان لە ئەفغانستاندا ڕاگرتووە, چاوەڕوانین ئەمریكا بەڵێنەكانی جێبەجێ‌ بكات و ئەفغانستان جارێكی دیكە دەگەڕێتەوە بۆ ژێر پەیڕەوكردنی سیستمی ئیسلامی"، ڕێككەوتنه‌كه‌ دەنگدانەوەی زۆری لە ناوەندە سیاسی و میدیاییه‌كاندا هه‌بو,   گرنگترین خاڵه‌كانی بریتی بوون له‌ كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا و ڕێگەنەدانی تاڵیبان بە گەڕانەوەی ڕێكخراوی قاعیدە بۆ ئەفغانستان, ڕێككەوتنەكە لەسەر ئاستی جیهان بەشداری تێدا كرا و زیاتر لە 20 وڵاتی ناوچەكە نوێنەریان لە مه‌راسیمه‌كه‌یدا هەبوو.  

راپۆرت: درەو ماوەیەكە مەسرور بارزانی ناچێتە بارەگای ئەنجومەنی وەزیران لە هەولێر، لە نوسینگەكەی خۆیەوە لە (پیرمام) حكومەت بەڕێوەدەبات، وەزیرەكان دەستیان ناگات بە سەرۆكی حكومەت فەرمان لە ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی حكومەت وەردەگرن، ئومێد سەباح ئێستا سێبەری مەسرور بارزانی‌و سەرۆك وەزیرانی دووەمی هەرێمی كوردستانە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  سەرۆكایەتی لە پیرمامەوە سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بووەتە سێبەری سەرۆك وەزیران‌و لەبری مەسرور بارزانی بڕٍیار بۆ وەزیرەكان دەردەكات.  لەدوای بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم نایەوێت راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ وەزیرەكاندا بكات، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ماوەی نزیكەی ساڵێكە مەسرور بارزانی نەچووەتە بارەگای ئەنجومەنی وەزیران لە هەولێر. مەسرور بارزانی كارەكانی لەرێگەی (ئومێد سەباح) سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانەوە بەڕێوەدەبات، هەموو پەیوەندی‌و كاروباری وەزارەتەكانی بە ئەنجومەنی وەزیرانەوە، لەرێگەی ئومێد سەباحەوە دەكرێت.  لەو ماوەیەدا كە نەچوەتە بارەگای ئەنجومەنی وەزیران، مەسرور بارزانی لە نوسینگەی تایبەتی خۆی لە (پیرمام)ەوە كارەكانی رایی دەكات، جگە لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران كە لە هۆڵی (سەعد عەبدوڵا) بەڕێوەدەچێت، نەك لە ئەنجومەنی وەزیران، وەزیرەكان نابینێت، كاری بەهەر فەرمانبەرو بەرپرسێكی ئەنجومەنی وەزیران هەبێت، بانگهێشتان دەكات بۆ نوسینگەكەی خۆی لە پیرمام. یەكێك لە وەزیرەكانی حكومەتی هەرێم بە (درەو)ی راگەیاند" لە ئێستادا ئێمە دوو سەرۆك وەزیرانمان هەیە، یەكەم مەسرور بارزانی كە كەسمان بە ئاسانی دەستمان پێی ناگات، دووەم ئومێد سەباح كە زۆربەی ئیشوكارەكانمان لە رێگەی ئەوەوەیە". بەپێی قسەی ئەم وەزیرە" تەنانەت لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیراندا مەسرور بارزانی قسە گشتییەكان دەكات‌و گفتوگۆكان‌و وەڵامدانەوەی وەزیرەكان بۆ ئومێد سەباح جێدەهێڵێت". بۆشایی نێوان سەرۆك وەزیران‌و وەزیرەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم هێندە گەورە بووە، تەنیا لە بۆنە گشتییەكاندا كە مەسرور بارزانی تێیدا بەشدار دەبێت بەتایبەتی بۆنەی كردنەوەی پرۆژەی وەزارەتەكان، وەزیرەكان، سەرۆك وەزیران دەبینن. وەزارەت‌و یاسا ئێستا دەسەڵاتێكی بێسنور لای ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانە، لەناو بینای ئەنجومەنی وەزیران تەنیا ئومێد سەباح‌و قوباد تاڵەبانی و ئامانج رەحیم دەوام دەكەن، هەموو فەرمانێكی ئەنجومەنی وەزیران‌و پەیوەندی نێوان وەزارەتەكان‌و ئەنجومەنی وەزیران لە رێگەی ئومێد سەباحەوە دەبێت. ئەمە لەكاتێكدایە هەموو وەزارەتەكان یاسای تایبەتی خۆیان هەیەو یاساكە دەسەڵاتی بە وەزیرەكان داوە، كاروبارەكانی خۆیان بەڕێوەببەن، بەڵام لەم كابینەیەدا زۆربەی دەسەڵاتەكان لای سەرۆك وەزیران كۆبوەتەوە، زۆربەی وەزیرەكانیش ترسیان لە كاردانەوەی مەسرور بارزانی هەیە لەبارەی بڕیارەكانیانەوە، بۆیە دەگەڕێنەوە بۆلای ئومێد سەباح، كارگەیشتوەتە ئەوەی تەنانەت لە كڕینی ئۆتۆمبێل‌و خەرجی بچوكیشدا، فەرمان دەردەكرێت‌و دەنوسرێت (بە فەرمانی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت) كراوە. ئومێد سەباح لە پڕكردنەوەی پۆستی لایەنەكاندا لە كابینەی نۆیەم، لەگەڵ پشتیوان سادقدا نوێنەرایەتی پارتی‌و سەرۆكی حكومەتی كردووە‌و تیمی یەكێتی‌و گۆڕان گفتوگۆیان لەگەڵدا كردووە.  ئێستا تەنانەت گواستنەوەی فەرمانبەرێك لە وەزارەتێكەوە بۆ وەزارەتێكی تر، دەبێت ئومێد سەباح ئیمزای لەسەر بكات، ئومێد سەباح رۆڵی (نێچیرڤان ئەحمەد) سەرۆكی پێشووی دیوانی حكومەت دەگێڕێت بەپێگەیەكی بەهێزترەوە. سێبەرەكەی سەرۆك وەزیران كێیە ؟ سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران ناوی تەواوەتی (ئومێد سەباح عوسمان)ە، لە دایكبووی: 1980 كەركوكە، خێزاندارە‌و باوكی سێ منداڵە. ئومێد سەباح دكتۆرای لە (یاسای تایبەت) لە زانكۆی سلێمانی بەدەستهێناوە، درەوشانەوەی ئەستێرەی بەختی ئەم پیاوە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2012 كە مەسعود بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان كردی بە وتەبێژی فەرمی سەرۆكایەتی هەرێم.  كاركردنی لەگەڵ مەسعود بارزانی، دەرفەتی ئەوەی بۆ ئومێد سەباح خۆشكرد، لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)ە، بكرێت بە سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران. لە هەموو پرسە گرنگەكانی كابینەی نۆیەمدا، بەتایبەتی پرسی دانوستانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغداد سەبارەت بە بودجە، ئومێد سەباح بەشداربووە‌و رۆڵی كارای هەبووە وەكو چاو و گوێی سەرۆك وەزیران لەناو گفتوگۆكاندا.   ئەمە لەكاتێكدایە سەرۆكی تیمی پارتی لەناو حكومەت (پشتیوان سادق) وەزیری ئەوقاف‌و كاروباری ئاینییە. پەیوەندی وەزیرو سەرۆك وەزیران تەمەنی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، (2 ساڵ‌و 6 مانگ)ی تەمەنی خۆی تەواو كردووە‌و هەرێمی كوردستان لەبەردەم بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندایە.  پەیوەندی نێوان مەسرور بارزانی‌و تیمە وزارییەكەی هەر لەسەرەتای كابینەكەوە بە گرژی‌و ئاڵۆزی دەستی پێكرد، لەسەرەتای كابینەكەدا قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران ناڕازی بوو لە دەسەڵاتەكانی‌و گلەیی هەبوو لەوەی مەسرور بارزانی بەپێچەوانەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆك وەزیرانی پێشووەوە، هیچ رۆڵێكی بۆ جێگری سەرۆك وەزیران نەهێشتوەتەوە، تەنانەت واژۆی قوباد تاڵەبانی لەسەر هیچ نوسراوێكی حكومی نابینیت، ئەوكات مەسرور بارزانی باسی لەوە دەكرد، حكومەتی سەرتاسەری دروست دەكات‌و ئیتر ئەو سەردەمە بەسەر چووە قوباد تاڵەبانی وەكو سەرۆك وەزیرانی ناوچەی سلێمانی مامەڵە بكات، لە گفتوگۆیەكدا سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی كێشەكەیان چارەسەركرد‌و قوباد تاڵەبانی پەیوەست بووەوە بە ئەنجومەنی وەزیرانەوە، بەڵام هێشتا بەربەستەكان لەبەردەم قوباد تاڵەبانیدا ماون، بەمدواییە‌و بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق قوباد تاڵەبانی بڕیاریدا لەناوچەی گەرمیان زەوی بەسەر كەسوكاری شەهیدان‌و ئەنفالكراواندا دابەش بكات، ساسان عەونی وەزیری شارەوانی كە سەربە پارتییە‌و نزیكە لە مەسرور بارزانییەوە، وەڵامی دایەوە‌و رایگەیاند، كەس دەسەڵاتی دابەشكردنی زەوی نییە، ئەمە جارێكی تر قوباد تاڵەبانی توڕە كردەوە‌و بە راگەیەندراوێك وەڵامی وەزیرەكەی پارتی دایەوە.  مانگی نیسانی 2020 پەیوەندی نێوان تیمی پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو لایەنی سەرەكی پێكهێنەری حكومەت، لەسەر ئاڵۆزییەكانی "زینی وەرتێ" ئاڵۆزی تێكەوت، مەسرور بارزانی ئەوكات وەكو ئاماژەیەك بۆ یەكێتی رایگەیاند" بەهیچ شێوەیەك قبوڵی ناكەین بە رواڵەت حكومەتی یەكگرتوو هەبێت، بەڵام لە بەشێكی دیكەی هەرێم دەسەڵاتداری تر هەبێت‌و دژایەتی حكومەت بكەن"، تیمی یەكێتی لە حكومەت لەسەر ئەم قسانە، نامەیەكی ناڕازایەتی ئاڕاستەی مەسرور بارزانی كرد.  حوزەیرانی 2021، هەریەكە لە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لەسەر پشكی گۆڕان‌و خالید شوانی وەزیری كاروباری هەرێم لەگەڵ بەغداد لەسەر پشكی یەكێتی، بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی كێشەی موچە، چونە بەردەم پەرلەمانی كوردستان، لەم دانیشتنەدا پەرلەمانتارانی پارتی هێرشیان كردەسەر وەزیرەكانی گۆڕان‌و یەكێتی، ئەمە وایكرد، ئاوات شێخ جەناب‌و خالید شوانی بۆ ماوەیەك نیگەرانن ببن‌و نەگەڕێنەوە بۆ وەزارەتەكانیان، بڕیار بوو دەستلەكاربكێشتەوە، بەڵام وایان نەكرد‌و جارێكی تر گەڕانەوە بۆسەر كارەكانیان. نزیكەی مانگێك لەمەوبەریش وەكو ناڕەزایەتییەك لەبەرامبەر دەستڕۆیشتووی ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران، ماوەیەك دارا رەشید وەزیری پلاندانان لە پشكی یەكێتی بایكۆتی دەوامی وەزارەتەكەی كرد.  بەمدواییانەش كە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەچوو، قوباد  تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران، سەرۆكی هاوپەیمانی كوردستان (هاوپەیمانی یەكێتی‌و گۆڕان بۆ هەڵبژاردن) بوو، قوباد تاڵەبانی لە بانگەشەی هەڵبژاردندا بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ هێرشی كردەسەر پارتی و  بە حزبی "تاكڕەو" ناوی برد، ئەمە مەسرور بارزانی توڕەكرد، داوای كرد لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا لێكۆڵینەوە لە قسەكانی قوباد تاڵەبانی بكرێت، بەڵام قوباد تاڵەبانی خۆی لەم مشتومڕە لادا‌و چەند كۆبونەوەیەكی حكومەت بەشداری نەكرد، بەڵام دواتر‌و لە كۆبونەوەیەكدا لەسەر ئەم بابەتە لەگەڵ مەسرور بارزانی روبەڕووی یەكتر بونەوە‌و مەسرور بارزانی بە قوباد تاڵەبانی دەڵێت ئەم هەڵوێستانەت جێگەی قبوڵكردن نیە، قوباد تاڵەبانیش وەڵامی دەداتەوە كە من فەرمانبەری تۆ نیم بۆت نیە خۆت توڕە بكەیت.  ناكۆكی تیمی یەكێتی‌و پارتی لە حكومەت، بەردەوام كاریگەری لەسەر بەڕێوەچوونی حكومەت هەبووە، بۆیە لە كۆبونەوەكانی نێوان مەكتەبی سیاسی هەردوو حزبدا زۆرجار باس لە چارەسەركردنی ئەم ناكۆكیانە دەكەن.  بزوتنەوەی گۆڕانیش وەكو لایەنی سێیەمی پێكهێنەری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم ناڕازییە لە بەشدارییەكەی‌و بەمدواییانە سەرلەنوێ لەناو گۆڕاندا گفتوگۆ لەبارەی ئەگەری كشانەوە لە حكومەت گەرم بووە‌و ئەمە پارتی لە گۆڕان توڕەو نیگەران كردووە. كەمال ئەتروشی وەزیری سامانە سروشتیەكان دوای ماوەیەكی كەم لە دەوامكردن لە وەزارەتەكەی ماوەیەكە چووەتە دەرەوەی وڵات، هەندێك دەڵێن نیگەرانەو هەندێكیش دەڵێن بۆ چارەسەری تەندروستی لە دەرەوەی وڵاتە، سەفین دزەیی كە بە كەسێكی نزیكی نێچیرڤان بارزانی دادەنرێت و سەرۆكی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی حكومەتی هەرێم كەمترین كات دەچێتە دەوامی فەرمانگەكەی، ئاشتی هەورامی یاریدەدەری سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری وزەو سامانە سروشتیەكان و محەمەد حاجی یاریدەدەری سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری تەندروستی دەوام ناكەن.  

  درەو: دوو كوتلە بەهێزەكەی سوننە لە عێراق هاوپەیمانی تەقەدوم و هاوپەیمانی عەزم پێش كورد‌و شیعە رێككەوتن‌و بڕیاریاندا بەیەك هاوپەیمانێتی بچنە ناو یەكەمین دانیشتنی پەرلەمانی نوێی عێراق‌و محەمەد حەلبوسی سەرۆكی هاوپەیمانی تەقەدوم كاندیدی هاوپەیمانێتیە نوێیەكە دەبێت بۆ پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران‌و خەمیس خەنجەر سەرۆكی هاوپەیمانی عەزمیش سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییە نوێیەكە دەكات. ئێوارەی پێنجشەممە پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكی نوێ لە نێوان هاوپەیمانی تەقەدوم بەسەرۆكایەتی محەمەد حەلبوسی‌و هاوپەیمانی عەزم بە سەرۆكایەتی خەمیس خەنجەر راگەیەندراو هەردوولا بڕیاریاندا بە هاوپەیمانێتییەكی یەكگرتوو بەشداری یەكەمین دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بكەن كە بڕیارە رۆژی یەكشەممەی داهاتوو بەڕێوەبچێت. هاوپەیمانێتییە نوێكەی نێوان حەلبوسی‌و خەنجەر لەكۆی 329 كورسی ئەنجومەنی نوێنەران خاوەنی 64 كورسییەو زۆرینەیان نوێنەرایەتی ئەو پارێزگایانە دەكەن كە لەدەستی داعش رزگاركراون. هاوپەیمانی تەقەدوم ئێوارەی چوارشەممە لە بەیاننامەیەكدا داوای لە سەرۆكی هاوپەیمانی عەزم خەمیس خەنجەر كرد سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییە نوێەكە بكات لە پێناو یەكخستنی هەڵوێستەكان و خزمەتكردن بە پارێزگاكانیان. لایخۆشیەوە خەمیس خەنجەر پێشوازی لەو بەیاننامەیەی تەقەدوم كردو بە هەنگاوێكی مێژووی وەسفكردو رایگەیاند سەرەڕای فەشارێكی زۆر بۆ دوورخستنەوەیان لە یەكتر ئەو هەڵوێستە بەرز دەنرخێنن‌و بەردەوام دەبن لە خزمەتكردنی عێراق و پارێزگاریكردن لە مافەكانی خەڵك. بە گوێرەی زانیارییەكان هاوپەیمانێتییە نوێكەی نێوان تەقەدوم و عەزم, محەمەد حەلبوسی كاندید دەكاتەوە بۆ پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران‌و خەمیس خەنجەریش سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەكە لە ئەستۆ دەگرێت. رێككەوتنی حەلبوسی‌و خەنجەر هەروا بێ‌ كاردانەە تێنەپەڕی‌و ناكۆكی خستە نێو هاوپەیمانی عەزمەوەو نەیارەكانی حەلبوسی لەنێو ئەو هاوپەیمانێتییەدا هەنگاویان لەدژی خەمیس خەنجەر هەڵگرت و بە نوسراوی فەرمی ئیمزایان بۆ لادانی خەنجەر پێشكەشی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان كردووە. مشعان جبوری كە وەك كاندیدی سەربەخۆ كورسییەكی ئەنجومەنی نوێنەرانی بەدەستهێناوەو ئێستا پەیوەندیكردووە بە هاوپەیمانێتی عەزمەوە لە تویتەر رایگەیاند كوتلەی عەزم 14 كاندیدی سەركەوتووە بۆ پەرلەمان‌و 3 كاندیدی تریش پەیوەندییان پێوەكردووەو لەو ژمارەیەش 12یان هەڵوێستیان لەگەڵ خەنجەردایەو تەنها سێ‌ پەرلەمانتار كە موسەننا سامەڕایی پێشڕەوییان دەكات هەوڵدەدەن خەنجەر لە سەرۆكایەتی عەزم دووربخەنەو زۆرینەی ئەوانەی ئیمزایان كۆكردوەتەوە كاندیدی دەرنەچوون. جبوری ئاشكراشیكردووە كۆتایی بە پشووەكەی لەگەڵ خێزانەكەیدا هێناوەو گەڕاوەتەوە بەغداد بۆ ئەوەی بەرگری لە هاوپەیمانی عەزم بكات و داواش دەكات ئەوانەی لە عەزم جیابونەتەوە لە بڕیارەكەیان پاشگەز ببنەوە. ئەنجومەنی نوێی نوێنەرانی عێراق رۆژی یەكشەممەی داهاتوو یەكەمین كۆبونەوەی بە سەرۆكایەتی مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی تەمەن ئەنجامدەدات‌و تائێستا دوو كوتلە بەناوبانگەی شیعە رەوتی سەدر‌و هێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەسەر كاندیدی سەرۆك وەزیران‌و پێكهێنانی گەورەترین كوتلەی پەرلەمان رێكك نەكەوتون‌و پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش كە زۆرینەی كورسییەكانی كوردیان لە ئەنجومەنی نوێنەراندا بەدەستهێناوە لەسەر كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق رێكك نەكەوتون كە لە دوای 2003ەوە وەك نەریتێك ئەو پۆستە بە كورد دراوە.

راپۆرت: درەو رۆژی یەكشەممەی ئەم هەفتەیە حكومەتی كازاخستان پاڵپشتی لەسەر نرخی غازی شل هەڵگرت، ئەمە بووەهۆی بەرزبوونەوەی (دووقات)ی نرخی غاز‌و سەریكێشا بۆ تەقینەوەی ناڕەزایەتییەكی گەورە، چونكە زۆرینەی ئۆتۆمبیلەكان لە كازاخستان بە غازی شل كاردەكەن.  گرانبوونی نرخی غاز، سەری حكومەت‌و (نزار باییڤ)ی سەرۆكی پێشووی وڵاتی خواردو لە پۆستە ئەمنییە باڵاكەی لادرا، حكومەتیش دەستی لەكاركێشایەوە.  ئەمە لەكاتێكدا روویدا، ناڕەزایەتی‌و ئۆپۆزسیۆنن لە كازاخستان دیاردەیەكی بەربڵاو نین. دواین ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندان لە كازاخستان ساڵی 2011 لە شاری (زانوزین) لە هەرێمی مانگستاو رویدا، ئەوكات ژمارەیەك لە كارمەندانی كەرتی نەوت دژی خراپی موچەكانیان خۆپیشاندانیان كرد‌و هێزە ئەمنییەكان بە توندی روبەڕوویان بونەوە‌و (14) كەس كوژراو ناڕەزایەتییەكە سەركوتكرا، ئەم شارە ئێستا یەكێكە لە مەڵبەندە سەرەكییەكانی ناڕەزایەتی دژی حكومەت.  تۆكاییڤ پەنا بۆ روسیا دەبات روسیا بڕیاریدا هێزەكانی رێكخراوی (پەیمانی ئاسایشی هەموان) رەوانەی كازاخستان بكات، بەمەبەستی یارمەتیدانی حكومەتی ئەو وڵاتە لە كۆنترۆڵكردنی ئەو خۆپیشاندانە گەورەی كە كازاخستانی گرتوەتەوە.  ناردنی هێز لەلایەن روسیاوە لەسەر داوای (قاسم تۆكاییڤ)ی سەرۆكی كازاخستانە، رێكخراوی (پەیمانی ئاسایشی هەموان) هاوپەیمانێتییەكی سەربازیی نێوان وڵاتانی پێشووی یەكێتی سۆڤیەتە كە هەریەكە لە (روسیا، ئەرمینیا، كازاخستان، قیرغیزستان، تاجیكستان، ئۆزبەكستان) لەخۆدەگرێت.  خۆپیشاندانەكان لە كازاخستان سەرەتا دژی گرانبوونی نرخی (سوتەمەنی)ی دەستی پێكرد، بەڵام كاتێك ناڕەزایەتییەكان فراوانتر بوون، سەریكێشا بۆ داواكاری تری سیاسی.  سەرۆك تۆكاییڤ دەڵێ: ئەم ناڕەزایەتییانە كاری گروپە تیرۆرستییەكانن كە لە دەرەوەی وڵات راهێنانیان پێكراوە. سەرۆكی كازاخستان حاڵەتی باری نائاسایی لەسەرتاسەری وڵات راگەیاندووە، هاتوچۆكردن‌و گردبونەوەی لە شەواندا قەدەغەكردووە‌و بەڵێنی رێوشوێنی توندتریشی دژی خۆپیشاندەران داوە، بەڵام سەرباری ئەمە ئەمڕۆ سەرلەنوێ خۆپیشاندانەكان دەستیان پێكردەوە.  رۆژی چوارشەممە، نیكۆل باشینیان سەرۆك وەزیرانی ئەرمینیا كە سەرۆكی رێكخراوی (پەیمانی ئاسایشی هەموان)ە لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، هاوپەیمانێتییەكە بۆ ماوەیەكی دیاریكراو، هێزێكی ئاشتیپارێز رەوانەی كازاخستان دەكات". وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا دەڵێ بە چڕی چاودێری دۆخی كازاخستان دەكات‌و داوا لە خۆپیشاندەران‌و دەسەڵاتداران دەكات دان بەخۆیاندا بگرن.  كەوتنی فڕۆكەخانە دوای ئەوەی خۆپیشاندەران دژ بە حكومەت چوونە ناو یەكێك لە فڕۆكەخانە سەرەكییەكانی كازاخستان، كارمەندانی فڕۆكەخانەكە هەڵاتن، ئەم رووداوە دوێنێ لە گەورەترین شاری كازاخستان رویدا كە شاری (ئەلما ئاتا) بوو، ئەمە بەرەوپێشچوونێكی نوێ بوو لە رەوتی خۆپیشاندانەكاندا، حكومەت دەڵێ لەم رووداوەدا لانی كەم (8) كەس لە هێزە ئەنییەكان كوژراون‌و سەدانی تر برینداربوون.  سەرۆك تۆكاییڤ لەم رووداوە توڕەیە‌و هەڕەشەی وەڵامدانەەوەی توند دەكات‌و خۆپیشاندانەكانی ئەم رۆژانە بە "سەردەمێكی رەش" لە مێژووی كازاخستان ناو دەبات، لەمە زیاتریش سەرۆك خۆپیشاندەرانی وڵاتەكەی تۆمەتبار دەكات بەوەی "پاڵنەری پارە" دەیانجوڵێنێت. بەهۆی ئەم رووداوانەوە، جموجوڵی فڕۆكەوانی لەكازاخستان راوەستاوە.  دۆخی سیاسی كازاخستان  لەدوای سەربەخۆیی كازاخستانەوە، تۆكاییڤ دووەمین سەرۆكە كە رێبەرایەتی ئەم دەوڵەتەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو دەكات، چونكە تاوەكو ساڵی 2019 نورسوڵتان نزارباییڤ سەرۆكایەتی وڵاتی دەكرد، 2019 كاتێك (قاسم تۆكاییڤ) وەكو سەرۆك هەڵبژێردرا، یەكێتی ئەوروپا ئیدانەی هەڵبژاردنەكەی كرد‌و بە هەڵبژاردنێكی "نادیموكراتی" ناویبرد.  بەگشتی كازاخستان بە وڵاتێكی سەقامگیری ناوچەی ئاسیای ناوەڕاست دادەنرێت، سەقامگیرییەك كە دەسەڵاتێكی دیكتاتۆری سەپاندویەتی، ساڵی 2019 نورسوڵتان نزاربایڤ بەهۆی ناڕەزایەتی دژی خۆكاندیدكردنەوەی، دوای 28 ساڵ دەستبەرداری دەسەڵات بوو، بەڵام یەكێك لە دۆستە نزیكەكانی خۆی كرد بە سەرۆك كە (قاسم تۆكاییڤ) بوو، ئەمە بۆ ئەوە بوو كە جڵەوی دەسەڵات هەر بە دەستی خۆیەوە بمێنێتەوە، نزارباییڤ كە دەستبەرداری پۆستی سەرۆكایەتی وڵات بوو، لەبری ئەوە پۆستێكی ئەمنی باڵای وەرگرت، ماوەی حوكمڕانی نزارباییڤ تاوەكو ئێستاش بەردەوامە‌و لە هەموو شارەكانی وڵاتەكەیدا پەیكەری جۆراوجۆری بۆ دانراوە، پایتەختی وڵاتەكەش هەر بەناوی خۆیەوە ناونراوە.  لە كازاخستان حیزبی قائید حوكم دەكات، ئەم حزبە لە هەموو هەڵبژاردنەكاندا بە نزیكەیی رێژەی 100%ی دەنگەكان دەهێنێت، هیچ جۆرە ئۆپۆزسیۆنێكی كارا لە كازاخستان بوونی نییە.  ئەمە وایكردووە هەندێك لە چاودێران دەڵێن تەقینەوەی ناڕەزایەتییەكان تەنیا پەیوەندی بە بەرزبوونەوەی نرخی غازەوە نییە، بەڵكو كێشەكە قوڵترەو پەیوەندی بە نەبوونی دیموكراتییەوە هەیە، دۆخێك كە حكومەت پێشبینی نەكردووە لە پڕێكدا بەسەریدا بتەقێتەوە.  شكاندنی پەیكەری سەرۆك وا دەردەكەوێت لایەنی گەورەی توڕەیی خەڵكی كازاخستان لە (نورسوڵتان نزارباییڤ) سەرۆكی پێشووی وڵات بێت، كە لەوكاتەوە دەستی لە پۆستی سەرۆكایەتی هەڵگرتووە، بەرپرسیارێتی پۆستێكی ئەمنی گەورەی لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی كازاخستان وەرگرتووە، دوێنێ وەكو هەوڵێك بۆ هێوركردنەوەی خۆپیشاندانەكان، (نزارباییڤ) لە پۆستەكەی لادرا. خۆپیشاندەران دروشمیان دژی (نزارباییڤ) وتەوە، لەمە زیاتریش پەیكەرێكی سەرۆكی پێشووی وڵاتیان شكاند كە لە شاری لەدایكبوونی (نزارباییڤ) لە برونز دروستكرابوو. چەندین پێكدادان لەنێوان هێزە ئەمنییەكان‌و خۆپیشاندەران رویداوە، راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان باس لەوە دەكەن، لە هەندێك ناوچە هێزە ئەمنییەكان چونەتە پاڵ خۆپیشاندەرانەوە.  بەهۆی ئەم باروخەوە، لە رۆژی سێ شەممەوە هێڵی ئینتەرنێت لەم وڵاتەی ئاسیای ناوەڕاستدا كێشەی تێكەوتووە‌و زانیارییەكان باسلەوە دەكەن حكومەت دەیەوێت بە یەكجاری هێڵی ئینتەرنێت لەسەرتاسەری وڵات ببڕێت.  

راپۆرت: درەو رەنگی پرتەقاڵی بۆ ئەوانەیە لە دادگا حوكمی لەسێدارەدانیان بۆ دەرچووە، گەنجەكانی پیرەمەگرون بەبێ حوكمی دادگا، جلوبەرگی مردنیان لەبەركراوە، ئەمە لەكاتێكدایە ئەگەر تۆمەتەكەشیان لەسەر ساغ ببێتەوە، حوكمە یاساییەكەیان لە (15) ساڵ تێناپەڕێت، رەنگە زۆربەشیان بەبێ زیندانیكردن ئازاد بكرێن، سزادراوانی بادینان سەرباری ئەوەی حوكمەكانیشیان لەلایەن دادگاوە دەرچوو، بە جلوبەرگی پرتەقاڵییەوە نیشان نەدران، وردەكاری پەیوەندی رەنگ‌و تاوان لەم راپۆرتەدا.  تاوان‌و سزا لە هەرێمی كورستان زیندانەكانی (راگرتن، گرتن‌و گواستنەوە) سەربە وەزارەتی ناوخۆن، زیندانەكانی (چاكسازی) واتە دوای ئەوەی حوكمی كۆتایی بۆ تاوانباران دەردەچێت، دەكەونە ژێر چاودێری وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتییەوە، لەپاڵ ئەمانەدا هێزەكانی ئاسایش‌و دەزگاكانی هەواڵگری (زانیاری‌و پاراستن) زیندان‌و دادوەرو لێكۆڵەری تایبەت بەخۆیان هەیە.   ساڵی 2001 یاسای ژمارەی (4)ی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان دەرچوو، ئەم یاسایە هەندێك كاروباری ئەمنی دایە دەست دەزگای ئاسایش‌و هەواڵگری بە هەموو جۆرەكانییەوە، لەوكاتەوە بەشێوەیەكی فەرمی كەیسەكانی تاوانی (تیرۆرو ماددە هۆشبەرەكان) رادەستی هێزەكانی ئاسایش كراوە، لەمە زیاتر هەندێكجار لە دۆسیە سیاسییەكاندا هێزەكانی ئاسایش‌و دەزگا هەواڵگرییەكان لێكۆڵینەوە دەكەن، ئەم هێزانەش دابەشبوون، لە هەولێر لەژێر كۆنترۆڵی پارتی‌و لە سلێمانی لەژێر كۆنترۆڵی یەكێتیدان، ئەم دەزگا ئەمنیانە زۆرجار بەر لە دەرچوونی حوكمی یاسایی لەسەر تۆمەتباران، دانپێدانانەكانیان بۆ رایگشتی بڵاودەكەنەوە.  گەنجەكانی پیرەمەگرون لەلایەن ئاسایشی سلێمانییەوە بەتۆمەتی سوتاندنی بینای (كتێبخانەی گشتی پیرەمەگرون) دەستگیركراون، ئەمە رووداوێكە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ رۆژی 24ی تشرینی دووەمی 2011، لەم رۆژە‌و رۆژانی دواتریشدا لە چەند ناوچەیەكی هەرێمی كوردستان خۆپیشاندان دژی نەبوونی موچە‌و خزمەتگوزارییە گشتییەكان بەڕێوەچوو، لەناو شاری سلێمانی‌و چەند شارۆچكەیەك هەندێك بارەگای حزبەكان‌و بینا حكومییەكان سوتێنران.  ئاسایشی سلێمانی ماوەی نزیكەی (20) رۆژە (18) گەنجی دانیشتووی پیرەمەگرونیان دەستگیكردووە بەتۆمەتی تێوەگلانیان لە سوتاندنی بینای كتێبخانەكەدا، ئاسایش بەگوێرەی ماددەی (342)ی یاسای سزادانی عێراقی لێكۆڵینەوەی لەگەڵ دەستگیركراوەكاندا كردووە، ئەم یاسایە ماوەیەك كە لە (15 ساڵ) زیاتر نەبێت، داناوە بۆ هەر كەسێك كە بەئەنقەست ئاگر لە موڵك‌و ماڵێكی گوازراوە یان نەگوازراوە بەربدات، بەدیاریكراوی لە بڕگەی (2)ی ئەم ماددە یاساییەدا هاتووە" سزای زیندانی هەتا هەتایی یاخود زیندانی كاتیی بەسەر هەركەسێكدا دەسەپێندرێت كە.. بینای فەرمانگەیەكی فەرمی یان نیمچە فەرمی یاخود دامەزراوەیەكی گشتی بسوتێنێت كە سودی گشتی تێدا بێت". بەپێی یاسای رێكخستنی خۆپیشاندانەكانی هەرێمی كوردستان ژمارە (11)ی ساڵی 2010، هەڵگرتنی هەرجۆرە ماددەیەكی تەقەمەنی یان ژەهراوی یان سوتێنەر لە خۆپیشاندانەكاندا لەلایەن خۆپیشاندەرانەوە قەدەغە كراوە. بەڵام یاسای خۆپیشاندانەكان، مامەڵەكردنی لەگەڵ ئەوانەی لەناو خۆپیشاندانەكاندا سەرپێچی دەكەن، داوەتە دەست هێزەكانی پۆلیس، نەك ئاسایش.  ناڕەزایەتی پرتەقاڵی دەركەوتنی ژمارەیەك گەنجی خەڵكی پیرەمەگرون لە ڤیدیۆیەكی ئاسایشی سلێمانیدا كە بەجلوبەرگی پرتەقاڵییەوە دان بەوەدا دەنێت بەشدارییان كردووە لە سوتاندنی بینای كتێبخانەی شارۆچكەكەیان، كاردانەوەی لەناو رایگشتی هەرێمی كوردستاندا دروستكردووە، هەندێك وەكو هەڕەشەی دەزگا ئەمنییەكان‌و بەرپرسانی یەكێتی بۆسەر ئازادی رادەربڕین‌و خۆپشاندانەكان لەناوچەیەكدا لێكدانەوەی بۆ دەكەن، كە مەڵبەندی ناڕەزایەتی بەردەوامە، هەندێكی تر دەڵێن بەر لە خۆپیشاندەر دەبێت دەسەڵاتدارانی سلێمانی جلوبەرگی پرتەقاڵی تاوانباران بكەنەبەری ئەوانەی كە گەندەڵی دەكەن‌و دەستیان بەسەر موڵك‌و ماڵی گشتیدا گرتووە، بۆچونێكی تر هەیە كە قوڵتر چوەتە ناو بابەتەكە‌و داوا دەكات بەر لە سزادانی ئەم گەنجانە، ئەوانە سزا بدرێن كە بونەتە هۆی ئەوەی خەڵك خۆپیشاندان بكەن‌و بینا حكومییەكان بسوتێنن. سزادراوانی بادینان كە دادگا حوكمی كۆتایشی لەسەر دەركردن، هیچ كاتێك بە جلوبەرگی پرتەقاڵییەوە نیشان نەدران، ئەوەی ناڕەزایەتییەكانی لە سلێمانی زیاتر كردووە، رەنگە پرتەقاڵییەكە.   لە عێراق هیچ یاسا‌و رێنماییەكی دیاریكراو نییە كە رەنگی جلوبەرگی دەستگیكراوان یاخود حوكمدراوان دیاری بكات، لە هەندێك لە زیندانەكانی عێراقدا جلوبەرگی (زەرد) دەكرێتە بەری زیندانییەكان، بەمدواییە كەسێك كە بەرتیلی وەرگرتبوو، لەلایەن هێزە ئەمنییەكانی عێراقەوە بە جلوبەرگی زەردەوە نیشان درا، لە زیندانەكانی گواستنەوەدا دەستگیركراوان جلوبەرگی (قاوەی)یان لەبەردەكرێت، رەنگی (شین) بۆ زیندانی نەوجەوانان بەكاردەهێنرێت، بەگوێرەی حوكمی زیندانییەكان لە هەندێك زیندانی تردا رەنگی تر بەكاردەهێنرێت، لەوانە رەنگی (پرتەقاڵی) بۆ ئەوانەی كە تاوانی تیرۆرو ماددە هۆشبەرەكانیان ئەنجامداوە. لە هەرێمی كوردستان رێنماییەك هەیە كە رەنگی جلوبەرگی ئەو كەسانە دیاری دەكات كە لەلایەن دادگاكانەوە حوكمیان بۆ دەرچووە‌و ماوەی حوكمەكانیان لە زیندانەكانی چاكسازی بەسەر دەبەن.  ئاری ئەحمەد بەڕێوەبەری زیندانەكانی چاكسازی لە هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، بەهۆی قەیرانی داراییەوە ئەم رێنماییە بۆ دیاریكردنی جلوبەرگی زیندانیان بەتەواوی جێبەجێ نەكراوە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەناو زیندنەكانی چاكسازی گەوراندا لە هەرێمی كوردستان گیراوان ئازادكراون چ جلوبەرگێك لەبەردەكەن، بەڵام لەكاتی گواستنەوەیاندا بۆ بەردەم دادگا جلوبەرگێكی رەنگ (قاوەی)یان لەبەردەكرێت.  بەڵام لە گرتوخانەكانی ئاسایشدا، جلوبەرگی رەنگ (پرتەقاڵی) دەكرێتە بەری دەستگیركراوان، بەوپێیەی ئەوانەی لەلایەن ئاسایشەوە دەستگیردەكرێن دەبێت ئەو كەسانە بن كە تاوانی تیرۆر یان ماددە هۆشبەرەكانیان ئەنجامداوە، هێزەكانی ئاسایش دەستگیركراوانی داعش بە جلوبەرگی پرتەقاڵییەوە نیشان دەدەن.  داعش‌و رەنگی پرتەقاڵی رێكخراوی داعش، كاتێك دیلەكانی سەردەبڕی، بەتایبەتیش ئەوانەی خۆرئاوایی بوون، جلوبەرگی پرتەقاڵی لەبەردەكردن، بەمدواییەش پێشمەرگە دیلەكانی بەهەمان جلوبەرگەوە سەردەبڕی، شارەزایانی بواری گروپە ئیسلامییە توندڕەوەكان دەڵێن، داعش ئەم كارەی وەكو ئاماژەیەك بۆ تۆڵەكردنەوە لە ئەمریكا‌و هاوپەیمانەكانی بەكارهێناوە، چونكە ئەمریكییەكان لە زیندانی "گوانتانامۆ" جلوبەرگی پرتەقاڵییان لەبەری دەستگیركراوان كردووە، كە زۆرینەیان ئەندامانی گروپە توندڕەوە ئیسلامییەكان بوون.  بەر لە رێكخراوی داعش، لە ساڵی 2004دا رێكخراوی (قاعیدە) جلوبەرگی پرتەقاڵی دەكردە بەری ئەو كەسانەی كە دەیكوشتن، لەو سەردەمەدا قاعیدە ئەندازیارێكی ئەمریكی بەناوی "پۆڵ جۆنسن" بە جلوبەرگی پرتەقاڵییەوە سەربڕی. قاعیدەش بەهەمان شێوەی داعش، وەكو بەشێك لە جەنگی دەروونی جلوبەرگی پرتەقاڵی لەكاتی كوشتنی دیلەكاندا بەكاردەهێنا، زۆرینەی دەستگیركراوانی زیندانی "گوانتانامۆ" ئەندامانی قاعیدە بوون، كە ئەو سەردەمە لە میدیا جیهانییەكاندا وێنەیان بە جلوبەرگی پرتەقاڵییەوە بڵاودەكرایەوە.  رەنگ‌و تاوان لە گرتوخانەكانی ئەمریكا، ئەو كەسانەی كە جلوبەرگی پرتەقاڵییان لەبەر دەكرێت، ئەوانەن كە حوكمی لەسێدارەدانیان بۆ دەرچووە یاخود تاوانی گەورەیان كردووە‌و روبەڕووی دادگا دەكرێنەوە، لە زۆر وڵاتی تریش ئەم جۆرە رەنگە بۆ كەسانی تاوانباری گەورە بەكاردەهێنرێت، بەتایبەتی ئەوانەی بازرگانی بە ماددە هۆشبەرەكانەوە دەكەن.  بەگشتی رەنگەكان لەناو زیندانەكاندا واتای تر وەردەگرن، واتایەكی جیاواز لەوەی لە ژیانی ئاسایی مرۆڤەكاندا هەیە، بۆ نمونە رەنگی سور ئەگەر لە ژیانی ئاسایشدا واتای خۆشەویستی بێت، ئەوا لە زیندانەكاندا ئاماژەیە بۆ كەسانێك كە حوكمی لەسێدارەدانیان لەسەر جێبەجێ دەكرێت.  رەنگی جلوبەرگ لەناو گرتوخانەكاندا بۆ جیاكردنەوەی جۆری تاوانی سزادراوەكان یاخود بۆ جیاكردنەوەی سزادراوان لە كارمەند‌و پاسەوانی گرتوخانەكان، بەكاردەهێنرێت، بەهۆی ئەگەری هەڵاتنی دەستگیركراوان لە زیندانەكان یاخود لەبەردەم دادگاكاندا، رەنگی جلوبەرگ وەكو پێوەرێكی گرنگ دادەنرێت بۆ دەستگیكردنەوەیان لە كاتی هەڵاتندا، بۆ نمونە رەنگی پرتەقاڵی رەنگێكی دیارە، كە لە حاڵی ئاسایدا زۆر كەس ئەم رەنگە ناپۆشن.  بەگشتی بۆ ئەوانەی كە حوكمی زیندانیكردنیان بۆ ماوەی ساڵانێكی زۆر بەسەردا سەپێندراوە، زیندانەكان سود لە جلوبەرگی شین وەردەگرن، بەوپێیەی ئەم رەنگە زیاتر بەرگەی پیسبوون دەگرێت، بەتایبەتیش لەو زیندانانەی كە رۆژانە جلوبەرگی سزادراوان ناشۆردرێت.  جلوبەرگی سپی ئاماژەیە بۆ ئەوەی كەسی دەستگیركراو لە حاڵەتی لێكۆڵینەوەدایە‌و هیچ تۆمەتێكی بەسەردا ساغ نەبوەتەوە‌و وەكو راگیراوێك مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت نەك دەستگیركراو، رەنگە ئەمە لەسەر ئەو بنەمایە دانرابێت كە رەنگی سپی ئاماژەیە بۆ خاوێنی‌و پاكژی، كەسی گومانلێكراویش تاوەكو گومانەكانی لەسەر ساغ نەبێتەوە، خاوێنە‌و تاوانبار نییە.  رەنگی سور یاخود پرتەقاڵیش ئاماژەیە بۆ ئەوەی دەستگیركراوەكە حوكمی لەسێدارەكانی لەلایەن دادگاوە بۆ دەرچووە‌و حوكمەكەی لەسەر جێبەجێ دەكرێت.  لە بەركارهێنانی رەنگی پرتەقاڵی بۆ دەستگیكراوەكانی پیرەمەگروندا، ئاسایشی سلێمانی واتای رەنگەكانی بەشێوەیەكی نادروست بەكارهێناوە، چونكە ئەم دەستگیركراوانە سەرباری ئەوەی لەلایەن دادگاوەی حوكمی كۆتاییان بۆ دەرنەچووە، ئەگەر تۆمەتەكەشیان لەسەر ساغ ببێتەوە هێشتا رەنگی پرتەقاڵی نایانگرێتەوە، چونكە لە زۆرترین حاڵدا (15) ساڵ زیندانی دەیانگرێتەوە.  ئەمە لەكاتێكدایە بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، پێدەچێت بە فەرمی دادوەر ژمارەیەك لەو كەسانەی كە لە گرتە ڤیدیۆییەكەی ئاسایشدا دەركەوتوون، بە بڕێك غەرامەی دارایی، ئازاد بكرێن.   

  (درەو):  قەزاز .. ئەندازیاری كۆچی هەزاران جولەكە لە عێراقەوە بۆ ئیسرائیل كۆچی دوایی كرد، ئیسرائیلییەكان خەمبارن بە مردنی ئەم پیاوە، وەكو كەسێكی مەزن لە مێژووی ئیسرائیل ناوی دەبەن.  (مردخای بن بورات قەزاز) ئەندایاری گواستنەوەی جولەكەكانی عێراق بەرەو ئیسرائیل لە تەمەنی (98) ساڵیدا كۆچی دوایی كرد.  مردنی ئەم پیاوە كە ئەفسەرێكی هەواڵگری گەورەو ماوەیەكیش وەزیر بووە، دۆسیەی كۆچی جولەكەكانی عێراقی بەرەو ئیسرائیل سەرلەنوێ هەڵدایەوە.  قەزاز كێیە ؟ ژەنەراڵ مردخای بن بورات قەزاز ساڵی 1923 لە بەغداد لەدایكبووە، قۆناغی ناوەندی لە بەغداد خوێندووە، لەناو 11 منداڵی خێزانەكەیدا، كوڕە گەورە بووە، دایكی (ریجینا)‌و باوكیشی ناوی (نەسیم یحزقیل بورات) بووە، باوكی نازناوی خێزانەكەی گۆڕیوە بۆ (قەزاز) بەوپێیەی باپیری كاری قوماشفرۆشی كردووە.   لەسەردەمی لاوێتیدا ئەندامی جوڵانەوەی (هاحالوتس) بووە كە جوڵانەوەیەكی گەنجانەی نهێنی جولەكەكان بووە لە عێراقدا، دواتر پەیوەندی بە رێكخراوی (هاجانا)وە كردووە كە رێكخراوێكی سەربازی جولەكەكان بووە لە فەلەستین بەر لە دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیل. بن بورات ساڵی 1945 كۆچی كردووە بۆ فەلەستین، گەشتەكەی ماوەی یەك مانگی خایاندووە‌و بەپێی چووەتە سوریا‌و لەوێشەوە بۆ لوبنان.  دوای دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی 1948، بەردەوام بووە لەسەر كاری خۆی لە بواری هەواڵگری‌و لەو ساڵەدا بەشداریكردووە لە یەكەمین خولی ئەفسەرانی ئیسرائیلی، لەسەردەمی جەنگدا فەرماندەی نهێنی بووە. كاتێك سەركردایەتی جولەكە هەست بەوە دەكەن جولەكەكانی عێراق نایانەوێت كۆچ بكەن بەرەو ئیسرائیل، پلانێك ئامادە دەكەن بۆ ئەوەی وایان لێبكەن كۆچ بكەن، دەزگای هەواڵگری ئیسرائیل "مۆساد" لە ساڵی 1949دا بن بورات رادەسپێرێت سەركردایەتی پرۆسەی گواستنەوەی جولەكەكانی عێراق بكات بۆ ئیسرائیل لەرێگەی خاكی ئێرانەوە.  سەركردایەتیكردنی گەورەترین پرۆسەی كۆچكردن ! دوای راسپاردنی لەلایەن مۆسادەوە، بن بورات بەنهێنی دەگەڕێتەوە بۆ عێراق‌و دەست دەكات بە رێكخستنی جولەكەكان‌و سەركەوتوو دەبێت لە گواستنەوەی هەزاران جولەكە بەرەو ئیسرائیل، بەپێی قسەی میدیاكانی ئیسرائیل لەو سەردەمەدا (120 هەزار) جولەكەی لە عێراقەوە گواستوەتەوە، بەو هۆیەوە دەوڵەتی ئیسرائیل میدالیای رێزلێنانی پێدەبەخشێت. بەپێی ئەوەی باس دەكرێت، بن بورات ویستویەتی دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی ئێران بە رێبەرایەتی ئیمام خومەینی، كۆچێكی هاوشێوەی ئەوەی عێراق بۆ جولەكەكانی ئێرانیش رێكبخات. كۆچی جولەكەكانی عێراق بۆ ئیسرائیل لەماوەی ساڵانی 1949 بۆ 1951 بەرێبەرایەتی بن بورات بەردەوام بوو، جولەكەكان ئەمەیان ناوناوە "پرۆسەی عەزرا و نحێما"‌و بە گەورەترین پرۆسەی كۆچ لە مێژووی جولەكەدا ناوی دەبەن.  تەقینەوە‌و وێرانكاری بەئامانجی كۆچكردن ! چیرۆكی سەركردایەتیكردنی كۆچی جولەكەكانی عێراق لەلایەن (مردخای بن بورات)ەوە، چەندین نهێنی لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە، یەكێك لەو نهێنیانەی لەبارەی ئەم كۆچەوە باسدەكرێت ئەوەیە، ئەم پیاوە چەندین تەقینەوەی لە نزیك ماڵ‌و شوێنی نیشتەجێبوونی جولەكەكانی عێراق ئەنجامداوە، بەمەبەستی راگەیاندنی جەنگ دژی جولەكەكان‌و ناچاركردنیان بە كۆچكردن بەرەو ئیسرائیل، دەوترێت بن بورات لەگەڵ سەركردەكانی تری جولەكەدا لەوانە (شۆلۆمۆ هلیل) خۆیان سەرپەرەشتی ئەم تەقینەوانەیان كردووە. گێڕانەوە مێژووییەكان دەڵێن، نوری سەعید سەرۆك وەزیران ئەو سەردەمەی عێراقیش هاوكار بووە لەم هەڵمەتەدا بۆ ترساندنی جولەكەكانی عێراق، ئەوەش لەرێگەی دەركردنی زنجیرەیەك یاسا‌و زنجیرەیەك لێدوانی دژ بە جولەكەكان، تەنانەت باس لە هەڵمەت بۆ دەستگیركردنی جولەكەكان دەكرێت لەلایەن حكومەتی ئەو سەردەمەی عێراقەوە.  دوای سەركەوتنی پرۆسەی گواستنەوەی جولەكەكان، بن بورات دەگەڕێتەوە بۆ ئیسرائیل‌و لە ساڵی 1955دا بەشی زانستی سیاسی لە لقی زانكۆی عیبری لە تەلئەبیب تەواو دەكات، ساڵی 1970 بۆ 1972 بەشی ئیدارەی كار لە زانكۆی تەلئەبیب دەخوێنێت. مردخای بن بورات رووی لە كاری سیاسی دەكات‌و دەبێت بە یەكێك لە رێبەرە راستڕەوەكانی ئیسرائیل، ماوەیەك پۆستی جێگری سەرۆكی پەرلەمان (كنێست)‌و وەردەگرێت‌و لە كابینەی حكومەتی (ئیسحاق شامێر)دا دەبێت بە وەزیری گواستنەوە. دوای دوركەوتنەوەی لە ژیانی سیاسی، ساڵی 1996 بن بورات بیرەوەرییەكانی خۆی لە كتێبێكدا بەناوی "بەغدادو گەڕانەوە" نوسی، پاشان لە ئیسرائیل سەنتەرێكی كەلەپوری بەناوی (سەنتەری كەلەپوری یەهودی- بابلی)، لەبارەی كۆچی جولەكەكانی عێراقەوە بن بورات دەڵێ" پرۆسەی كۆچی نهێنی جولەكەكانی عێراقم بینی، بینیم چۆن بەرپرسانی حكومەتی عێراق ستەم لە جولەكەكانم دەكەن‌و لەكاتی كۆچكردنیاندا دەست بەسەر موڵك‌و ماڵیاندا دەگرن، ویژدانم ئازاری دەدام بۆیە بڕیارمدا لەبواری كەلەپورییەوە كارێكیان بۆ بكەم".  جولەكەكانی عێراق لە ئیسرائیل ژمارەی ئەو جولەكانەی كە لە عێراقەوە كۆچیان كردووە، نزیكەی (500 هەزار) كەس لە دانیشتوانی ئیسرائیل پێكدەهێنن، ئەمڕۆ كە ئەندازیاری كۆچكردنەكەیان لە ژیاندا نەماوە، ئەوان پێگەی خۆیان لە ئیسرائیلدا بنیادناوە‌و بیناو بازرگانی‌و پەرەستگا‌و خوێندنگە‌و پەیمانگە‌و بەرژەوەندی ئابوری خۆیان هەیە‌و وەكو رەوەندێكە یەكگرتوو ماونەتەوە‌و زۆرینەیان پارێزگارییان لە كلتوری كوردی‌و عەرەبی خۆیان كردووە، نوسەرو هونەرمەندیان‌و سیاسەتمەداریان تێدا هەڵكەوتووە‌و زۆرجاریش هەروەكو جولەكەی كورد یان عێراقی خۆیان دەناسێنن. 

درەو: م.جهانگیر صدیق احمد    گۆڤاری لێکۆڵینەوە سیاسی و ئەمنییەکان-ی سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی   پوخته‌  چه‌ندین ساڵه‌ هه‌رێمی كوردستان له‌ دۆخی قه‌یران و ناسه‌قامگیری ئابوری و داراییدایه‌. كێشه‌ ئابوریه قوڵه‌كان و لاسه‌نگییه‌ جۆراوجۆره‌كانی بونیادی ئابوری كه له‌چه‌ندین ده‌یه‌ی ڕابوردوه‌وه‌‌ كه‌ڵه‌كه‌ بون به‌تایبه‌تی لاوازیی سێكته‌ره‌ نانه‌وتیه‌كان له‌به‌رهه‌مهێنان و دروستكردنی داهات و وه‌خۆگرتنی ده‌ستی كار، لاسه‌نگیه‌كانی بواری دارایی گشتی و بازرگانیی ده‌ره‌كی و په‌یكه‌ری هێزی كار له‌و هۆكاره‌ سه‌ره‌كیانه‌ن كه‌ بونه‌ته‌ هۆی ئه‌وه‌ی ئابوریی هه‌رێم به ‌به‌رده‌وامی له‌به‌رده‌م هه‌ڕە‌شه‌ی قه‌یران و كێشه‌ی گه‌وره‌دا بێت، ئه‌وانه‌ به‌گشتی له‌ گرنگترین‌ ئه‌و پاساوه‌ سه‌ره‌كیانه‌ن كه‌ چاكسازی ئابوری بۆ‌هه‌رێمی كوردستان ده‌كه‌نه‌ پێویستیه‌كی گرنگ و ژیانی. له‌ساڵانی ڕابوردودا له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ چه‌ند هه‌وڵێك دران بۆ چاكسازی ئابوری، به‌ڵام ئامانجیان به‌ده‌ست نه‌هێنا. گیرۆده‌بونی ئابوری له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و لاوازی داموده‌زگاكان له‌و هۆكاره‌ هه‌ره‌ سه‌ره‌كیانه‌ن كه‌ بونه‌ته‌ هۆی سه‌رنه‌كه‌وتنی ئه‌و هه‌وڵانه‌. ده‌ربازبون له‌ بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی كه‌ زیاتر له‌ په‌نجا ساڵه‌ ئابوریی عیراق و هه‌رێمی كوردستانى تێدا ده‌سوڕێته‌وه‌ هه‌نگاوی بنه‌ڕە‌تی و مه‌رجی پیویسته‌ بۆ سه‌ركه‌وتنی هه‌ر هه‌وڵێكی چاكسازی ئابوری، ئه‌وه‌یش ته‌نها له‌سایه‌ی داموده‌زگای كارادا توانای به‌دیهاتنی هه‌یه‌.    به‌رایی نزیكه‌ی سێ ده‌یه‌یه‌ هه‌رێمی كوردستان له‌ناو دۆخی ئابوری و دارایی ناسه‌قامگیر و نه‌خوازراودایه‌، كورتهێنانی به‌رده‌وامی بودجه‌ی گشتی، به‌رزی ڕێژە‌ی بێكاری، گه‌وره‌یی پشكی كه‌رتی حكومی له‌ وه‌خۆگرتنی هێزی كار، لاوازی به‌شداریی سێكته‌ره‌ ئابوریه‌ نانه‌وتیه‌كان له‌ كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی و وه‌خۆگرتنی هێزی كار، نزميى ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری، پشت به‌ستنی زۆر به‌هاورده‌كردن، پشت به‌ستنی زۆر به‌ بودجه‌ی عیراق و فرۆشتنی نه‌وتی خاو، ناسه‌قامگیری نرخه‌كان، ناسه‌قامگیری گه‌شه‌ی ئابوری و..هتد، له‌ خه‌سڵه‌ته‌ سه‌ره‌كیه‌كانی ئابوریی هه‌رێمه‌كه‌ن‌، ئه‌وانه‌یش ئاماژە‌ن بۆ بونی كێشه‌ی بونیادیی گه‌وره‌ و مه‌ترسیدار. له‌ماوه‌ی ده‌ساڵی ڕابوردودا له‌ لایه‌ن حكومه‌ت و دامه‌زراوه‌ فه‌رمیه‌كانی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ كۆمه‌ڵێك هه‌وڵ دران به‌ مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ری ئه‌و كێشانه له‌ چوارچێوه‌ی هه‌وڵ و به‌رنامه‌ی چاكسازیی ئابووری و په‌ره‌پێدانی ئابوریدا، به‌ڵام به‌پێی پێنوێن (Indicator- مؤشر) و پێدراوه‌ ئابوریه‌كان ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ هه‌وڵه‌كان ئه‌نجامی ئه‌وتۆیان نه‌بو، كێشه‌ ئابوری و داراییه‌كان به‌رده‌وامن و ئابووریی هه‌رێم له‌دۆخێكی نه‌خوازراودایه‌‌، ئه‌مانه‌یش هۆكارن بۆ ئه‌وه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ خه‌سڵه‌ت و كیشه‌كانی ئابوریی هه‌رێم و به‌ربه‌ست و ئاڵنگاریه‌كانی به‌رده‌م چاكسازی ئابوری له‌بابه‌ته‌ گرنگ و پێویستیه‌كانی ناو كێڵگه‌ی توێژینه‌وه‌ی زانستی بن، ئه‌م هه‌وڵه‌یش ده‌یه‌وێت به‌شداریه‌كی به‌سود بێت له‌و باره‌یه‌وه‌. گرفتی توێژینه‌وه‌كه‌: لاوازی و لاسه‌نگیه‌كانی بونیادی ئابوریی هه‌رێم له‌لایه‌ك و، شكستی هه‌وڵه‌ به‌رده‌وامه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم بۆ چاكسازی ئابوری و چاره‌سه‌ری ئه‌و لاسه‌نگیانه‌ له‌لایه‌كی تره‌وه‌ گرفتی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ن. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ پرسیاره‌ سه‌ره‌كیه‌كانی توێژینه‌وه‌كه‌یش بریتین له‌: كێشه‌ و لاسه‌نگیه‌كانی بونیادی ئابوریی هه‌رێم چین و ڕیشه ‌و ڕە‌هه‌نده‌كانیان له‌كوێدایه‌ و پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازیی ئابوری كامانه‌ن؟ بۆچی هه‌وڵه‌كانی چاكسازی و په‌ره‌پێدانی ئابوری له‌ساڵانی ڕابودودا ئه‌نجامی ئه‌رێنیی ئه‌وتۆیان نه‌بوه؟ به‌ربه‌ست و ئاڵنگاریه‌كانی به‌رده‌م چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێم چین؟ ئامانجی توێژینه‌وه‌كه‌: به‌مه‌به‌ستی وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌و پرسیارانه‌ ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ هه‌وڵ ده‌دات بۆ ناساندنی سیماو خه‌سڵه‌ت و ڕیشه‌ و ڕە‌هه‌ندی كێشه‌ ئابوریه‌كان و، دیاریكردنی به‌ربه‌ست وئاڵنگاریه‌كانی چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێم، ئه‌وه‌‌یش له‌پێناوی دروستكردنی به‌رچاوڕونیی پێویست و یارمه‌تیده‌ر بۆ گرتنه‌به‌ری هه‌نگاوی پێویست بۆ سه‌رخستنی چاكسازی ئابوری له‌داهاتودا.  گریمانه‌ی توێژینه‌وه‌كه: ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ له‌سه‌ر دوو گریمانه‌ سه‌ره‌كی دارێژراوه‌: 1.    چه‌ند ده‌یه‌یه‌كه‌ هه‌مو پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازیی ئابووری له‌هه‌رێمی كوردستان بونیان هه‌یه‌، به‌تایبه‌تیش لاسه‌نگیه‌كانی په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی (GDP) ، لاسه‌نگیه‌كان له‌ دارایی گشتی و بازرگانیی ده‌ره‌كی، بازاڕی كار و په‌یكه‌ری هێزی كار.  2.    گیرۆده‌بون له‌ناو بازنه‌ی ئابوریی ڕە‌یعی و لاوازیی داموده‌زگاكان به‌ربه‌ست و ئاڵنگاریه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی چاكسازی ئابورین و ئه‌نجامی هه‌رهه‌وڵێكی چاكسازی به‌پله‌ی یه‌كه‌م به‌ستراوه‌ به‌ دۆخ و كاریگه‌ریی ئه‌و به‌ربه‌ست و ئاڵنگاریانه‌وه‌.  میتۆدی توێژینه‌وه‌كه‌: توێژینه‌وه‌كه‌ په‌یڕە‌وی له‌ میتۆدی وه‌سفی - شیكاری ده‌كات بۆ خستنه‌ڕو و ناساندنی دۆخی ئابوری و كێشه‌كانی، دیاریكردنی به‌ربه‌ست و ئالنگاریه‌كانی به‌رده‌م چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێمی كوردستان، به‌ سود وه‌رگرتن له‌ به‌ڵگه‌نامه‌و ئامار و پلان و بڕیاره‌ فه‌رمیه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم و سه‌رچاوه‌ تيۆری و پراكتیكیه‌كانی تایبه‌ت به‌ چاكسازی ئابوری له‌ كتێب و توێژینه‌وه‌ زانستیه ڕە‌سه‌ن و‌ بلاوكراوه‌كان . په‌یكه‌ری توێژینه‌وه‌كه‌: توێژینه‌وه‌كه‌ دابه‌ش بوه‌ به‌سه‌ر سێ به‌شدا: به‌شی یه‌كه‌م/ چوارچێوه‌یه‌كی گشتی‌ بۆ چاكسازی ئابوری و پاساو و پایه‌كانی سه‌ركه‌وتنی. كه‌ دوو باس له‌خۆ ده‌گرێت باسی یه‌كه‌م تایبه‌ته‌ به‌ چه‌مكی چاكسازی ئابوری و پاساو و سیاسه‌ت و پێكهاته‌كانی، باسی دووه‌میش تایبه‌ته‌ به‌ پێداویستیه‌كانی چاكسازی ئابوری و مه‌رج و پایه‌كانی سه‌ركه‌وتنی. به‌شی دووه‌م/ دۆخی ئابوریی هه‌رێمی كوردستان و پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازی ئابوری، تایبه‌ته‌ به‌ خستنه‌ڕووی خه‌سڵه‌ت و كێشه‌كانی ئابوری هه‌رێم وه‌ك پاساوی پێویستبونی چاكسازی ئابوری، له‌رێگه‌ی شیكردنه‌وه‌ی دۆخی دارایی گشتی و قه‌رزه‌كان، بازرگانیی ده‌ره‌كی، په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، بێكاری و په‌یكه‌ری هێزی كار، له‌چوار باسی جیاوازدا. به‌شی سێیه‌م/ هه‌وڵه‌كانی چاكسازی ئابوری و به‌ربه‌ست و ئاڵنگاریه‌كان، دوو باسی سه‌ره‌كی له‌خۆ ده‌گرێت باسی یه‌كه‌م تایبه‌ته‌ به‌خستنه‌ڕوی هه‌وڵه‌كانی چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێم و ده‌ره‌نجامه‌كانیان، باسی دووه‌میش تایبه‌ته‌ به‌ خستنه‌ڕو و شرۆڤه‌كردنی به‌ربه‌ست و ئاڵه‌نگاریه‌كانی چاكسازی ئابوری له‌ هه‌رێمی كوردستان.   به‌شی یه‌كه‌م / چوارچێوه‌یه‌كی گشتی بۆ چاكسازی ئابوری و، پاساو و پێداویستی و پایه‌كانی سه‌ركه‌وتنی باسی یه‌كه‌م / چاكسازی ئابوری؛ چه‌مك و، پاساو و، سیاسه‌ته‌كان یه‌كه‌م/ چه‌مكی چاكسازی ئابوری له‌ سه‌ره‌تاكانی ده‌یه‌ی هه‌شته‌می سه‌ده‌ی ڕابورده‌وه‌وه‌ ئابوریی وڵاتانی‌ تازه‌ گه‌شه‌سه‌ندو (البلدان النامیة) كۆمه‌ڵێ گۆڕانكارییان به‌خۆوه‌ بینی كه‌ ناهه‌مئاهه‌نگ بوون له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتنه‌كانی ئابووری جیهانی، گرنگترینیان بریتی بون له‌ هه‌ره‌سهێنانی تێكڕای ئاڵوگۆڕی نێوده‌وڵه‌تی و دابه‌زینی نرخی كه‌ره‌سته‌ی خاوی هه‌نارده‌كراو بۆ ده‌وڵه‌ته‌ پیشه‌سازیه‌ پیشكه‌وتوه‌كان، به‌تایبه‌تیش نه‌وتی خاو. كاریگه‌ریی ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ هاوڕێ له‌گه‌ڵ گه‌وره‌بونی لاسه‌نگیه‌ ناوخۆیی و ده‌ره‌كیه‌كانی په‌یكه‌ری ئابوریی ئه‌و وڵاتانه‌ ڕە‌نگدانه‌وه‌ی نه‌رێنی گه‌وره‌ی ئابووریان به‌دوای خۆیان هێنا وه‌ك زیادبونی كورتهێنانی بودجه‌یی گشتی و زیادبونی ڕێژە‌ی هه‌ڵاوسانی نرخه‌كان، زیادبونی كورتهێنانی ته‌رازوی پێدان به‌تایبه‌تیش ته‌رازوی بازرگانی و گه‌وره‌بون و كه‌ڵه‌كه‌بونی قه‌رزه‌ ده‌ره‌كیه‌كان، زیادبونی ڕێژە‌ی بێكاری و، دابه‌زینی ئاستی گه‌شه‌ی ئابوری و..هتد(الحصري،2007 ،2). ئه‌وانه‌یش هۆكاربون بۆئه‌وه‌ی كه‌ سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی خواستی به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ی میكانیزمه‌كانی گه‌شه‌ و پاڵپێوه‌نانی ڕە‌وڕە‌وه‌ی پێشكه‌وتن ئه‌مجاره‌ ته‌نها خواستێك نه‌بێت بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئاستێكی به‌ر‌زی گه‌شه‌، به‌ڵكو بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و لاسه‌نگیانه‌ بێت كه‌ ئابوریی ئه‌و وڵاتانه‌ گیرۆده‌ی بون. شكستی زۆربه‌ی ئه‌زمونه‌ ئابوریه‌كانی ئه‌وروپای ڕۆژهه‌ڵات و، سه‌رنه‌كه‌وتنی زۆرێك له‌ وڵاتانی تازه‌گه‌شه‌سه‌ندو له‌ په‌ره‌پیدانی ئابوری و ده‌رچون له‌بازنه‌ی دواكه‌وتن له‌سه‌ر ڕێچكه‌ی جێبه‌جێكردنی ئه‌و ئه‌زمونانه‌ ده‌رفه‌تی دروست كرد بۆ ده‌ركه‌وتن و ته‌شه‌نه‌كردنی ئاراسته‌یه‌كی نوێ له‌ هه‌شتاكان و نه‌وه‌ده‌كاندا بۆ چاكسازی ئابووری، ئه‌ویش ئاراسته‌ی سندوقی نه‌ختی نێوده‌وڵه‌تی و بانكی نێو ده‌وڵه‌تی بوون(الشمری،2014 ،148).  به‌م جۆره‌ له‌و سه‌روبه‌نده‌دا چه‌مكی چاكسازی ئابوری وه‌ك جێگره‌وه‌ یان هاوواتای په‌ره‌پێدانی ئابوری‌ به‌فراوانی هاته‌ ناو ئه‌ده‌بیاتی ئابوریه‌وه‌، به‌ر له‌هه‌موانیش سندوقی نه‌ختی نێوده‌وڵه‌تی و بانكی نێوده‌وڵه‌تی له‌ ڕاپۆرته‌كانیاندا ئه‌و چه‌مكه‌یان به‌كارهێنا، ئیدی له‌و كاته‌وه‌ به‌خێرایی و فراوانی بڵاوبویه‌وه‌و ئێستا یه‌كێكه‌ له‌و چه‌مكانه‌ی كه‌ زۆر به‌كار ده‌هێنرێت (حسن،2016 ،87). چه‌ندین پێناسه‌ی جیاجیا هه‌ن بۆ چاكسازی ئابوری كه‌ له‌ناوه‌ڕۆكدا لێكه‌وه‌ نزیكن، بۆیه‌ ئه‌توانرێت به‌شێوه‌یه‌كی گشتی بوترێت ؛‌ بریتیه‌ له‌ كۆی ئه‌و سیاسه‌ت و ڕێكار و میكانیزمانه‌ی كه‌ ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی ئابوری ده‌یانگرێته‌به‌ر له‌پێناوی چاره‌سه‌ری ئه‌و كێشه‌ و لاسه‌نگیانه‌ی كه‌ ئابوریی ده‌وڵه‌ته‌كه‌ گیرۆده‌یان بوه‌ وه‌ك كورتهێنان بودجه‌، كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی، دابه‌زینی ئاستی به‌رهه‌مداری، لاسه‌نگی په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، لاوازیی به‌شداری كه‌رتی تایبه‌ت، زیادبونی ڕێژە‌ی بێكاری و هه‌ژاری، به‌رزبونه‌ی تێكڕای هه‌ڵاوسان، زیادبونی قه‌رزه‌ ده‌ره‌كیه‌كان، لاوازی و دواكه‌وتویی سیسته‌می باج، لاوازیی كه‌رتی بانكی و ..هتد، به‌ ئامانجی هێنانه‌دیی سه‌قامگیری و گه‌شه‌ی به‌رده‌وام (عمران،2019، 488).  دوه‌م/ پاساوه‌كانی چاكسازی ئابووری پاساوه‌كانی پێویست بوونی چاكسازی ئابوری به‌گشتی بریتین له‌ لاسه‌نگیه‌كانی په‌یكه‌ری ئابوری و ئه‌و گرفته‌ ئابوریه‌ قوڵ و درێژخایه‌نانه‌ی كه‌ وڵاتانی تازه‌گه‌شه‌سه‌ندو به‌ده‌ستیانه‌وه‌ ده‌ناڵێنن. لاسه‌نگیه‌كان له‌ په‌یكه‌ری به‌رهه‌م و كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، كورتهێنان و لاسه‌نگیه‌كانی تری بودجه‌ی گشتی و ته‌رازوی بازرگانی، بێكاريی و گرفته‌كانی په‌یكه‌ری هێزی كار له‌لاسه‌نگیه‌ سه‌ره‌كیه‌كانن و سه‌رچاوه‌ی گرفته‌ ئابووریه‌كانی وه‌ك (ناسه‌قامگیری و پاشه‌كشه‌ی گه‌شه‌ی ئابوری و، قه‌رزاريی و بێكاريی و هه‌ڵاوسان و هه‌ژاری)ن. لاسه‌نگیه‌ ئابوریه‌كان له‌ڕوی هۆكاره‌وه‌‌ دوو جۆرن. جۆرێكیان زاده‌ی هۆكاره‌ كاتییه‌كانن. جۆره‌كه‌ی تریان هۆكاره‌كه‌یان درێژخایه‌ن و بونیادییه‌. جۆری یه‌كه‌م چاره‌سه‌ری كاتی و هاوكاریی دارایی ده‌خوازێت و جۆری دوه‌میش په‌یڕە‌وكردنی چاكسازیی ڕیشه‌یی ده‌خوازێت بۆ لابردن و چاره‌سه‌ری لاسه‌نگیه‌كان له‌ڕیشه‌وه‌ (فرج،1989،8). واته‌ بونی ئه‌و لاسه‌نگیانه‌ بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ له‌ هه‌ر ئابوریه‌كدا ئه‌گه‌ر زاده‌ی كێشه‌ بونیادیه‌كانی ئابوری وڵاته‌كه‌بن و هۆكاره‌كانیان ماوه‌درێژ و به‌رده‌وام بن ئه‌وا ده‌بنه‌ پێنوێنی گرنگ‌ بۆ داڕێژە‌رانی سیاسه‌تی ئابوری بۆ ئه‌نجامدانی چاكسازی ئابوری به‌مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ری ئه‌و لاسه‌نگیانه‌(عمران،2019،489-490). سێیه‌م/ سیاسه‌ت و پێكهاته‌كانی به‌رنامه‌ی چاكسازیی ئابوری ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی كه‌ سیاسه‌تی چاكسازی ئابوری گه‌ڵاڵه‌ ده‌كه‌ن و جێبه‌جێی ده‌كه‌ن دابه‌ش ده‌بن به‌سه‌ر دوو گروپدا، گروپێكیان سیاسه‌ته‌ بنچینه‌خوازانه‌كان‌(السیاسات الاصولیة) په‌یڕە‌وده‌كه‌ن كه‌ له‌لایه‌ن سندوقی نه‌ختی نێوده‌وڵه‌تی و بانكی نێوده‌وڵه‌تیه‌‌وه‌ پێشنیار و پاڵپشتی ده‌كرێت، گروپه‌كه‌ی تر ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ن‌ كه‌ به‌شێوازی سه‌ربه‌خۆ و به‌بێ پاڵپشتی و په‌یڕە‌وكردنی پێشنیارو ڕە‌چه‌ته‌ی ئه‌و دامه‌زراوه‌ نێوده‌وڵه‌تیانه‌ پرۆسه‌كه‌ ئه‌نجام ده‌ده‌ن( اسمهان،2012 ،25-40 ؛ بن حافظ،2011 ،9-60):   1-    سیاسه‌ته‌ بنچینه‌خوازانه‌كان( السیاسات الاصولیة) ئه‌م جۆره‌ باوترینی سیاسه‌ته‌كانی چاكسازی ئابورییه‌‌ كه‌ له‌لایه‌ن زۆرینه‌ی وڵاتانی تازه‌گه‌شه‌سه‌ندوه‌وه‌ په‌یڕە‌و كراوه‌، له‌كۆمه‌ڵێك سیاسه‌ت و ڕێكاری ئابوری پێك دێن له‌لایه‌ن سندوقی نه‌ختی نێوده‌وڵه‌تی و بانكی نێوده‌وڵه‌تیه‌وه‌ پێشنیارده‌كرێن و سه‌رپه‌رشتی جێبه‌جێكردنيان ده‌كرێت و ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی په‌یڕە‌ویيان ده‌كه‌ن سودمه‌ند ده‌بن له‌ هاوكاری و قه‌رزی ئه‌و دوو دامه‌زراوه‌یه‌، به‌گشتیش له‌ دوو ڕستی(حزمة)پێكه‌وه‌ به‌ستراو پێك دێن كه‌ بریتین له‌ ( سه‌قامگیركردنی ئابوری و گونجاندنی په‌یكه‌ریی – التثبیت الاقتصادی و التكییف الهیكلي). أ- سیاسه‌تی سه‌قامگیركردنی ئابوری (التثبیت الاقتصادیEconomic Stabilization - ) هه‌نگاوی یه‌كه‌مه‌ له‌به‌رنامه‌ی چاكسازی ئابوری، له‌لایه‌ن سندوقی نه‌ختی نێوده‌وڵه‌تیه‌وه‌ چاودێری جێبه‌جێكردنی ده‌كرێت له‌ماوه‌ی كورتخایه‌ن(1-3) ساڵ،‌ كار له‌سه‌ر لایه‌نی خواست ده‌كات و هه‌وڵده‌دات بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌ڵاوسان و كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی و كورتهێنانی ته‌رازوی پێدان. ئه‌ویش به‌گرتنه‌به‌ری كۆمه‌ڵێك سیاسه‌تی دارایی و نه‌ختی تایبه‌ت به‌ كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجیه‌كانی حكومه‌ت و زیادكردنی داهاته‌كانی و سنوردانان بۆ گه‌شه‌ی خستنه‌ڕوی دراو(حسین،2018،6).  ب- سیاسه‌تی گونجاندنی په‌یكه‌ری(التكییف الهیكلی-structure Adjustment ) ته‌واوكه‌ر‌ی سیاسه‌تی سه‌قامگیركردنی ئابوریه‌، له‌ تایبه‌تمه‌ندیی بانكی نێوده‌وڵه‌تیه، كار له‌سه‌ر لایه‌نی خستنه‌ڕو ده‌كات له‌ماوه‌ی درێژخایه‌ندا، به‌‌ئامانجی چاره‌سه‌ری لاسه‌نگیه‌ بونیادیه‌ قوڵ و هه‌میشه‌ییه‌كان و دوباره ‌په‌یكه‌ربه‌ندیكردنه‌وه‌ و ئاماده‌كردنی ئابووری بۆ ئه‌وه‌ی میكانیزمه‌كانی بازاڕ و كه‌رتی تایبه‌ت ڕۆڵی سه‌ره‌كیی تێدا بگێڕن و ڕۆلی ده‌وڵه‌ت كه‌م بكرێته‌وه‌، واته‌ ئازادكردنی نرخه‌كان و ئازاد كردنی بازرگانی و به‌تایبه‌تیكردن و بایه‌خدان به‌ هه‌نارده‌كردن له‌ ته‌وه‌ره‌ سه‌ره‌كیه‌كانی سیاسه‌تی گونجاندنی په‌یكه‌ربه‌ندین (الجابري ،2013، 24).  2-    سیاسه‌ته‌ نا بنچینه‌خوازانه‌كان (سیاسات غیر اصولیة) یان سه‌ربه‌خۆكان ئاراسته‌ی ئه‌م سیاسه‌تانه‌ وای ده‌بینێت كه‌ مامه‌ڵه‌ كردن له‌گه‌ڵ كێشه‌كانی هه‌ر وڵاتێك پێویستی به‌ڕە‌چاوكردنی دۆخی وڵاته‌كه‌ هه‌یه‌‌ و چاره‌سه‌ری تایبه‌تی ده‌خوازێت، كێشه‌كان له‌وه‌ قوڵترن ته‌نها به‌تێڕوانینی نه‌ختینه‌یی ڕاڤه‌ بكرێن و به‌ڕە‌چه‌ته‌ی ئاماده‌كراوی ئه‌و دو دامه‌زراوه‌یه‌ چاره‌سه‌ر بكرێن، چونكه‌ هۆكاری كێشه‌كان بۆ ئه‌و لاسه‌نگییه‌ بونیادیانه‌ ده‌گه‌رێته‌وه‌ كه‌ ئابوریی وڵاته‌ تازه‌ گه‌شه‌سه‌ندوه‌كان گیرۆده‌ی بون، هه‌ڵاوسان و كێشه‌كانی تریش نه‌ك هه‌ر خۆبه‌خۆ و به‌بێ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ت چاك نابن به‌ڵكو گه‌وره‌تر ده‌بن، له‌به‌ر ئه‌وه‌ ده‌ستتێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ت پێویسته‌ بۆ شكاندنی بازنه‌ی كێشه‌ بونیادیه‌كانی ئابوری و سازكردنی ژینگه‌ی له‌باربۆ ڕۆڵی هاوبه‌شه‌ ئابوریه‌كان( اسمهان،2012، 30). ڕوانگه‌ی ئه‌م ئاراسته‌‌یه‌ بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجیه‌كان به‌تایبه‌تیش خه‌رجیه‌كانی بواری كۆمه‌ڵایه‌تی و زیادكردنی داهاته‌كان جیاوازه‌ له‌ڕوانگه‌ی بنچینه‌خوازه‌كان، به‌هه‌ستیاریشه‌وه‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ پرسی به‌تایبه‌تیكردن و ئازادكردنی ئابوری و بازرگانی و نرخه‌كان ده‌كه‌ن ، ئاماده‌یی و ڕۆڵ و سه‌رپه‌رشتیی ده‌وڵه‌ت له‌پرۆسه‌كه‌دا به‌گرنگتر ده‌زانن (زكي،2000، 184-185).  له‌ سێ ده‌یه‌ی ڕابوردودا هه‌ریه‌ك له‌و دو جۆره‌ سیاسه‌تانه‌ی سه‌ره‌وه‌ له‌لایه‌ن ده‌وڵاتانی جیاوازه‌وه‌ په‌یڕە‌و كراون و له‌هه‌ردو باره‌كه‌یشدا ده‌ره‌نجامی جیاواز هه‌بوه‌( اسمهان،2012 ،25-40 ؛ بن حافظ،2011 ،9-60( هه‌ر بۆیه‌‌ كۆڕاییه‌ك نیه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ جۆرێكی دیاریكراو له‌ سیاسه‌ته‌كانی چاكسازیی ئابوری گره‌نتیی سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌كه‌ بكات، گرتنه‌به‌ری سیاسه‌تی تۆكمه‌و گونجاو زۆر گرنگه‌، به‌ڵام جۆری سیاسه‌ته‌كان تاكه‌ دیاریكه‌ری یه‌كلایكه‌ره‌وه‌ نیه‌ بۆ ئاستی سه‌ركه‌وتن و شكسی پرۆسه‌كه‌، به‌ڵكو دیاریكه‌ری گرنگتر هه‌یه‌ كه‌ كوالێتیی داموده‌زگاكانه‌، وه‌ك له‌خواره‌وه ڕونی ده‌كه‌ینه‌وه‌‌.   باسی دوه‌م / پێداویستیه‌كانی چاكسازیی ئابوری و مه‌ر‌ج و پایه‌كانی سه‌ركه‌وتنی چاكسازى ئابورى په‌یكه‌ربه‌ندیكردنه‌وه‌ی ئابوری ووڵات و گۆڕینی ستایلی ژیانی ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌یه‌، پرۆسه‌یه‌كی قورس و ئاڵۆزه‌، هه‌لومه‌رج و پێداویستیی خۆی هه‌یه‌، به‌ربه‌ستی زۆری له‌به‌رده‌مدایه ‌و كاریگه‌ریی جۆراوجۆری له‌سه‌ر كایه‌ی ئابوری و سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌یه. له‌ساڵانی سه‌ره‌تای پرۆسه‌كه‌دا تێچو و بارگرانیی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ زۆره‌، دژی به‌رژە‌وه‌ندیی تایبه‌تیی چه‌ندین گروپی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوریه‌، نه‌یار و به‌ربه‌ست و ئاڵنگاریی زۆره‌، ئه‌مانه‌ وایان كردوه‌ كه‌ سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌كه‌ مسۆگه‌ر نه‌بێت و، ئاستی شكست و سه‌ركه‌وتنی په‌یوه‌ست بێت به‌ كۆمه‌ڵێك پایه‌ و پێداویستی و پێش مه‌رجه‌وه‌، له‌ گرنگترینیان ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن(كاظم،2017،88؛ صالح،2015،120؛ القریشی، 2011 ،8): 1.    بونی ئیراده‌ی سیاسی به‌هێز و داموده‌زگای به‌توانا بۆ گه‌ڵاڵه‌كردنی به‌رنامه‌و جێبه‌جێكردنی پرۆسه‌ی چاكسازی ئابوری، چه‌سپاندنی سه‌روه‌ریی یاساو ده‌سته‌به‌ركردنی مافی خاوه‌نداریه‌تی، هاندان و سازكردنی زه‌مینه‌ی وه‌به‌رهێنان، به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و فراوانكردنی ده‌رفه‌تی به‌شداری و..هتد، ئه‌وانه‌یش ته‌نها له‌سایه‌ی داموده‌زگای ئابوری و سیاسیی هانده‌ر وخاوه‌ن توانستدا چانسی فه‌راهه‌موبونیان هه‌یه‌(نورث،2006،4 ؛ Acemoglu,2012,79) 2.    بونی ئیراده‌ی جه‌ماوه‌ری به‌رفراوان له‌لای چین و توێژە‌ جیاوازه‌كان و هاریكاریی گروپه‌ سیاسسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بۆ به‌ده‌مه‌وه‌چونی پرۆسه‌ی چاكسازی به‌ هاندانی په‌یڕە‌وكردنی یاساكان و بره‌وپێدانی هۆشیاری پێویست له‌باره‌ی بایه‌خی پرۆسه‌كه‌و گرنگیی هاریكاریكردن و به‌شداریكردن تێیدا.  3.     بونی سه‌رچاوه‌ی ئابوریی مرۆیی و مادی پیویست. 4.    چاكسازیی چوارچێوه‌ یاسایی و ته‌شریعیه‌كان بۆ ڕیكخستنی زه‌مینه‌ی پێوست بۆ پرۆسه‌ ئابوریه‌ جۆراو جۆره‌كان.  5.    هه‌مئاهه‌نگی و گونجاویی سیاسه‌ته‌كانی چاكسازیی ئابووری له‌گه‌ڵ دۆخی ناوخۆیی و ده‌ره‌كی. گفتوگۆكردنی چڕی ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ناو ئه‌ده‌بیاتی ئابوری نوێدا ده‌كه‌ویته‌ ناو لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ جۆر و ڕۆڵی داموده‌زگا ئابوری و سیاسیه‌كانه‌وه‌. جیاواز له‌ تیۆر و تێڕوانیه‌كانی پێشتر كه‌ له‌ڕوانگه‌ی جوگرافیاو ڕوبه‌ری زه‌وی و سامانی سروشتی و ژماره‌ی دانیشتوان و كلتور و..هتده‌وه‌ ڕاڤه‌ی هۆكاری جیاوازیی نێوان وڵاتانی پێشكه‌وتو و پاشكه‌وتویان ده‌كرد و ئه‌و سه‌رچاوانه‌یان به‌ مه‌رج و پیویستیی په‌ره‌پێدان و پێشكه‌وتنی ئابوری ده‌زانی، له‌ڕوانگه‌ی نوێدا جۆری داموده‌زگاكان به‌پله‌ی یه‌كه‌م ئینجا سیاسه‌ته‌ ئابوریه‌كان ته‌وه‌ری سه‌ره‌كیی جێگه‌ی بایه‌خپێدان و پینوێنی ڕاڤه‌كردنن. نزیكه‌ی سێ ده‌یه‌یه‌ كۆڕاییه‌ك له‌نیوان ئابوریناساندا دروست بوه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی په‌ره‌پێدان و چاكسازی ئابوری و سیاسی له‌پله‌ی یه‌كه‌مدا ئه‌وه‌ستێته‌ سه‌ر كوالێتیی داموده‌زگاكان. له‌ڕابوردا جیهان چه‌ندین هه‌وڵی شكستخواردوی گه‌شه‌پێدان و چاكسازیی وڵاتانی به‌خۆوه‌ بینیوه‌ سه‌ره‌ڕای هه‌بونی بڕێكی زۆری سه‌رمایه‌و سه‌رچاوه‌ی سروشتی و دانیشتوانی خوێنده‌وار، چونكه‌ ئه‌و سه‌رچاوانه‌ ئه‌گه‌ر له‌لایه‌ن داموده‌زگای‌ باش و به‌تواناوه‌ سودیان لێ وه‌رنه‌گیرێ و وه‌گه‌ڕنه‌خرێن یان كۆچ ده‌كه‌ن یان توشی پوكانه‌وه‌و ئیفلیج بون ده‌بن (نورث، 2016، 9-10).  سه‌باره‌ت به‌ كاریگه‌ریی داموده‌زگاكان له‌ سه‌ر ئاستی كارایی سیاسه‌ته‌ ئابوریه‌كانیش، تێبینی ئه‌وه‌ كراوه‌ كه‌ له‌ ساڵانی ڕابوردودا زۆربه‌ی ئه‌و وڵاته‌ تازه‌ گه‌شه‌سه‌ندوانه‌ی به‌ئامانجی په‌ره‌پێدانی ئابوری ده‌ستیان دایه‌ چاكسازی له‌ سیاسه‌ته‌ ئابوریه‌كان( سیاسه‌ته‌كانی ماكرۆئابوری)، له‌باشترین باردا ته‌نها چه‌ند ئه‌نجامێكی رێژە‌یی كه‌م و كورتخایه‌نیان به‌ده‌ست ده‌هێنا و، له‌ئاست ئامانج و چاوه‌ڕوانیدا نه‌بون به‌تایبه‌تیش بۆ وه‌به‌رهێنه‌رانی ناوخۆیی و بیانی، هۆكاری ئه‌وه‌یش لاوازیی داموده‌زگا‌كانی ئه‌و وڵاتانه‌ بو، ئه‌وان هه‌وڵه‌كانیان له‌ سیاسه‌ته‌ ئابوریه‌كاندا چڕده‌كرده‌وه‌و ڕۆڵی داموده‌زگاكانیان فه‌رامۆش ده‌كرد، ئه‌وه‌یش هه‌ڵه‌ بو، چونكه‌ جێبه‌جێكردن و سه‌ركه‌وتنی سیاسه‌ته‌ ئابوریه‌كان په‌یوه‌سته‌ به‌ئاستی توانای داموده‌زگاكان به‌ هه‌ڵسان به‌ئه‌ركه‌كانیان. هێنانه‌دیی هاوسه‌نگی چه‌ند لایه‌نێك له‌ ماكرۆ ئابوریدا به‌گرتنه‌به‌ری سیاسه‌تی دارایی و نه‌ختیی توند ئه‌گه‌ر له‌سایه‌ی دامه‌زراوه‌ی لاوازدا ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی هه‌بێت، ئه‌وا چاككردنی ژینگه‌ی وه‌به‌رهێنان و ده‌سته‌به‌ری كردنی گه‌شه‌ی به‌رده‌وام ئه‌سته‌م ده‌بێت، لێكۆڵینه‌وه‌كانی هه‌ریه‌ك له‌ (Michael Spence)خاوه‌نی نۆبڵی ئابوری و (Dani Rodrik) ئابوریناسی ناودار به‌جیا جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ پرۆسه‌كانی چاكسازی له‌ چه‌ندین وڵات به‌ئه‌نجام نه‌گه‌یشتن به‌هۆی نه‌گونجاوی سیاسه‌ته‌ ئابوریه‌كان له‌گه‌ڵ دۆخ و خه‌سڵه‌تی داموده‌زگاكانیان(بن حسین،2009،822). میتۆدی نوێی ئابوری داموده‌زگاكانیش له‌لایه‌ن Douglass North, Robert Fogel, Ronald Coase, Samuelson به‌گشتی جه‌خته‌ ده‌كاته‌وه‌ له‌ ڕۆڵی داموده‌زگاكان و شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی فه‌رمانڕە‌وایی له‌ پرۆسه‌كانی چاكسازی ئابوری و له‌ جیاوازیی نێوان ئابوریی وڵاتانی پێشكه‌وتو و دواكه‌وتو(بن حسین،2009،821). به‌پێی پێناسه‌ی (دۆگلاس نۆرث) داموده‌زگا ئه‌و سنور و مه‌رجانه‌ن كه‌ مرۆڤه‌كان دایان ناون و، كارلێكه‌ سیاسی و ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی نێوانیان ریكده‌خه‌ن، ئه‌وانیش دوجۆرن: سنور و مه‌رجه‌ ‌فه‌رمیه‌كان ( ده‌ستور و یاسا و مافه‌كانی خاوه‌نداریه‌تی و..) و نافه‌رمیه‌كان( داب و نه‌ریت و باوه‌ڕ و ڕێسا كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان)، داموده‌زگا‌ له‌ڕوانگه‌ی (نۆرث)ه‌وه‌ ته‌نها داموده‌زگای ئابوری نیه‌ به‌ڵكو داموده‌زگا سیاسی و یاساییه‌كانیش ده‌گرێته‌وه‌، كه‌ كۆمه‌ڵێك رێسای پێكه‌وه‌ به‌ستراو بۆ ئابوری و گه‌شه‌كردنی دیاریده‌كه‌ن. (نۆرث) جه‌خت ده‌كات له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ داموده‌زگاكان‌ په‌یكه‌ری هاندانی تایبه‌ت بۆ ئابوری فه‌راهه‌م ده‌كه‌ن، گۆڕانی په‌یكه‌ری هاندانه‌كان ئاراسته‌ی گۆڕانی گه‌شه‌ی ئابوری دیاریده‌كات، مه‌به‌ست له‌ په‌یكه‌ری هاندان ئه‌و هانده‌ر و به‌ربه‌ست و پاداشت و سزایانه‌ن كه‌ده‌بنه‌ هۆی دیاری كردنی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و ئاستی به‌شداری له‌چالاكیه‌ ئابوریه‌كان (نورث ،2006 ،2).  كاریگه‌ریی داموده‌زگاكان له‌سه‌ر ئاستی جێبه‌جێكردنی سیاسه‌ته‌ ئابوریه‌كان و مافی خاوه‌نداریه‌تی و هاندان و تێچوی مامه‌ڵه‌كان كاریگه‌ریه‌كی گه‌وره‌و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یه‌، له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی كه‌ وه‌به‌رهێنه‌كان هه‌ست به‌ دڵنیایی ده‌كه‌ن سه‌باره‌ت به‌ مافی خاوه‌نداریه‌تی و به‌ربه‌سته‌ یاسایی و ئابوریه‌كان و گه‌یشتن به‌بازاڕ، كارو به‌رهه‌مداری تێیاندا گه‌شه‌ده‌كات و ئاستی داهاتی تاكه‌كان به‌رز ده‌بیته‌وه(Morselli,2021,301-302).  كاره‌كانی هه‌ریه‌ك له‌ (دارۆن ئه‌جه‌مۆغلۆ و جه‌یمس ڕۆبسن) و (دۆگلاس نۆرث) جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ په‌یوه‌ندیه‌كی توندوتۆڵ هه‌یه‌ له‌ نێوان سیستم و زه‌مینه‌ی سیاسی و، جۆری داموده‌زگا‌كاندا. به‌پێی ڕاڤه‌ی (ئه‌جه‌موغلۆ) سه‌ره‌تا داموده‌زگا سیاسیه‌كان و شێوازی دابه‌شكردنی سامان ڕۆڵ ده‌گێڕن له‌ دروستكردنی هێزه‌ سیاسیه‌ یاساییه‌كان و ئه‌و هێزه‌ سیاسیانه‌ی كه‌بونیان له‌سه‌ر بنه‌مای دیفاكتۆیه‌، ئه‌و دو جۆره‌ هێزه‌یش پاشتر شێوازی داموده‌زگا سیاسی و ئابوریه‌كان ده‌نه‌خشێننه‌وه‌ و، داموده‌زگا سیاسی و ئابوریه‌كانیش دواجار توانستی به‌جێهێنانی(ئه‌دای) ئابوری (الاداء الاقتصادی) و دابه‌شكردنی سه‌رچاوه‌كان فۆرمۆله‌ ده‌كه‌نه‌وه‌(Acemoglu,2004,3) . (ئه‌جه‌مۆغلۆ) داموده‌زگاكان دابه‌ش ده‌كات به‌سه‌ر دوو جۆردا، داموده‌زگا قۆرغكه‌ره‌كان یان ده‌رپه‌ڕێنه‌ره‌كان(الاستخراجیة – Extractive‌) كه‌ زاده‌ی باڵاده‌ستی هێزه‌ دیفاكتۆكانن یان له‌باشترین باردا زاده‌ی هه‌مئاهه‌نگیی هێزه سیاسیه‌ یاساییه‌كان و هێزه‌ سیاسیه‌ دیفاكتۆكانن، ئه‌م جۆره‌ داموده‌زگایانه‌‌ ده‌رفه‌تی به‌شداریی یه‌كسان له‌كایه‌ی ئابوری و وه‌به‌رهینان و پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تی و ژینگه‌ی له‌باری وه‌به‌رهێنان و سه‌روه‌ریی یاسا بۆ هه‌موان ده‌سته‌به‌ر ناكه‌ن و كایه‌ی ئابوری له‌خزمه‌تی ده‌سته‌بژێر و گروپی سیاسی و ئابوریی باڵاده‌ست ئاراسته‌ ده‌كه‌ن، له‌سایه‌ی ئه‌م جۆره‌ دامه‌زراوانه‌دا نه‌ك هه‌ر چانسی چاكسازی ئابوری و سه‌قامگیری و گه‌شه‌ی به‌رده‌وام كه‌مه‌ به‌ڵكو دامه‌زراوه‌كان خۆیان ڕێگرن و هۆكاری مانه‌وه‌و خراپتربونی دۆخه‌كه‌ن. جۆری دوه‌م داموده‌زگا گشتگیره‌كانن(Inclusive) كه‌ زاده‌ی سیستمێكی سیاسی پێگه‌یشتو و داموده‌زگا‌ یاسایه‌كانن، ده‌سه‌ڵاتی یاسا و پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تی و ده‌رفه‌تی به‌شداری و ژینگه‌ی له‌باری وه‌به‌رهێنان بۆ هه‌موان ده‌سته‌به‌ر ده‌كه‌ن، ئه‌و جۆره‌ دامه‌زراوانه‌ مه‌رج و هۆكاری سه‌ره‌كین بۆ سه‌قامگیری گه‌شه‌و پێشكه‌وتنی به‌رده‌وام (Acemoglu,2012,75-80). (دۆگلاس نۆرث) و هاوڕێكانی له‌ كتێبی ( له‌سایه‌ی توندوتیژیدا، سیاسه‌ت و ئابوری و گرفته‌كانی گه‌شه‌پێدان- في ظل العنف، السياسة و الاقتصاد و مشكلات التنمية) له‌ده‌روازه‌ی بابه‌تی دابه‌شكردنی ده‌سكه‌وته‌كان و هه‌ڵسوڕاندنی ئابوری له‌لایه‌ن هێزه‌كانه‌وه‌ ده‌چنه‌ ناو شیكاری كارلێكی ڕە‌فتاری سیاسی و ئابوری و، كاریگه‌ریی له‌سه‌ر داموده‌زگاكان و له‌وێشه‌وه‌ له‌سه‌ر پرۆسه‌ی چاكسازی و گه‌شه‌ی ئابوری، ئه‌ویش به‌چڕكردنه‌وه‌ی سه‌رنجه‌كانیان له‌سه‌ر سروشتی ڕێكخراوه‌یی و په‌یوه‌ندیه‌كانی نێوان گروپ و ده‌سته‌بژێره‌كان. ئه‌وان سیسستمه‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ دابه‌ش ده‌كه‌ن به‌سه‌ر دو جۆری سه‌ره‌كیدا، جۆری یه‌كه‌م سیستمی كراوه‌یه‌ كه‌ مه‌به‌ست لێی سیستمی دیموكراتی پێگه‌یشتوه‌، سه‌روه‌ری یاساو ده‌رفه‌تی یه‌كسان بۆ هه‌موان و پارێزگاری له‌ مافی خاوه‌نداریه‌تی و زه‌مینه‌ی هاندان بۆ به‌شداری له‌كایه‌ی ئابوری تێیدا به‌رقه‌راره‌، واته‌ به‌چه‌مكی (ئه‌جه‌مۆغلۆ) ئه‌م سیستمه‌ زه‌مینه‌ی له‌بار بۆ داموده‌زگای گشتگیر ده‌ڕە‌خسێنێت كه‌ ئه‌ویش پێگه‌ی گه‌مه‌ی ئابوری و ئاراسته‌كانی دیاری ده‌كات و جڵه‌ویان ده‌كات. جۆری دوه‌م سیستمی كۆتكراوه‌(نظام مقيد) كه‌ شێوازێكه‌ له‌ ڕێكخستنی كۆمه‌ڵگه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای كۆمه‌ڵێك په‌یوه‌ندی و ڕێكاری كۆمه‌ڵایه‌تی–سیاسی و ئابوری به‌جۆرێك كه‌ ڕێگربێت له‌ په‌نابردنه‌ به‌ر توندوتیژی له‌لایه‌ن هێزو داموده‌زگاكانه‌وه‌، ئه‌وه‌یش له‌ڕیگه‌ی به‌كارهێنانی سیسته‌می سیاسی بۆ به‌رژە‌وه‌ندیی ئابوری و گه‌مه‌ پێكردنی له‌پێناوی دروستكردنی ده‌سكه‌وت و سود لێوه‌رگرتنی له‌لایه‌ن هێزه‌ باڵا ده‌سته‌كانه‌وه‌. ئه‌وان سیستمی كۆتكراو دابه‌ش ده‌كه‌ن به‌سه‌ر سێ جۆردا: سیسته‌می كۆتكراوی فشۆڵ، كه‌ تێیدا هێز و چه‌ك له‌ ده‌ستی چه‌ندین گروپدایه‌، به‌كارهێنانی توندوتیژی ڕە‌وا ته‌نها قۆرغی داموده‌زگا یاساییه‌كانی ده‌وڵه‌ت نیه‌، هه‌موده‌م ئه‌گه‌ری به‌كارهێنانی هێزی چه‌كدارو توندوتیژی هه‌یه‌، له‌م سیستمه‌‌دا گروپه‌ خاوه‌ن هێز و هه‌ژمونه‌كان ڕێك ده‌كه‌ون له‌سه‌ر به‌ڕێوه‌بردنی كایه‌ی ئابوری و هه‌ژمونداری و قۆرغكاری و دابه‌شكردنی ده‌سكه‌وته‌كان له‌نێوان خۆیاندا له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رژە‌وه‌ندیه‌كانیان، كه‌ ئه‌وه‌یش دهبێته‌‌ هۆكاری دوركه‌وتنه‌وه‌ له‌ به‌كارهێنانی توندوتیژی، به‌بێ ئه‌و ڕێككه‌و‌تنه ئه‌گه‌ری سه‌رهه‌ڵدانی توندوتیژی و جه‌نگی ناوخۆیی له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌دا هه‌میشه‌ ئه‌گه‌رێكی كراوه‌یه‌، وه‌ك نمونه‌ی‌ كۆنگۆی دیموكراتی و به‌نگلادیش و هایتی و ئه‌فغانستان و عێراق، له‌و سیستمه‌دا داموده‌زگاكان لاوازن و به‌ئه‌ركی خۆیان هه‌ڵناسن، ده‌رفه‌تی داڕشتن و جێبه‌جێكردنی سیاسه‌ته‌ ئابوریه‌كان و به‌رنامه‌ی چاكسازیی ئابوری و په‌ره‌پێدان زۆر لاوازه‌، یاسا سه‌روه‌رنیه‌و مافی خاوه‌نداریه‌تی پارێزراو نیه‌، ده‌رفه‌تی به‌شداری ئابوری بۆ چین و نوخبه‌ی دیاریكراو قۆرغ كراوه‌، كۆتوبه‌ندی زۆر له‌به‌رده‌م وه‌به‌رهێنان و چالاكیه‌ ئابوریه‌كان به‌گشتی هه‌یه‌ و ژینگه‌كه‌ هانده‌رنیه‌ بۆ به‌زركردنه‌وه‌ی به‌رهه‌مداری و وه‌به‌رهێنان و گه‌شه‌ی ئابوری. جۆرێكی تر سیستمی كۆتكراوی بنه‌ڕە‌تیه‌، كه‌ تێیدا ته‌نها ده‌وڵه‌ت و دامه‌زاروه‌ فه‌رمیه‌كانی خاوه‌نی هێزی چه‌كدار و مافی به‌كارهێنانی توندوتیژی ڕە‌وان، به‌ڵام توانای به‌كارهینانی توندوتیژی له‌م سیستمه‌دا دابه‌شبوه‌ به‌سه‌ر داموده‌زگا فه‌رمیه‌كانی حكومه‌تدا (پۆلیس و ئاسایش و سوپا و هه‌واڵگری) هه‌ریه‌ك له‌وانه‌یش ڕێگه ‌و شێوازی خۆی ده‌گرێته‌به‌ر بۆ به‌ده‌ست هێنانی ده‌سكه‌وت له‌ڕێگه‌ی گه‌نده‌ڵی و قۆرغكاری و ئاراسته‌كردنی سیاسه‌ته‌ ئابوریه‌كان به‌لای به‌رژە‌وه‌ندیی خۆیدا، وه‌ك بۆرماو كوبا و مه‌كسیك، زه‌مینه‌ی سه‌ركه‌وتنی چاكسازی ئابوری و په‌ره‌پێدان له‌م جۆره‌ سیسته‌مه‌یشدا زۆر ناله‌باره‌. جۆره‌كه‌ی تر سیستمی كۆتكراوی پێگه‌یشتوه‌، له‌م سیسته‌مه‌دا حكومه‌ت خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتێكی سه‌راپاگیره‌و كۆنترۆڵی له‌سه‌ر هه‌مو ئه‌و داموده‌زگایانه‌‌ هه‌یه‌ كه‌ توانای توندوتیژیان هه‌یه‌، چه‌سپاندنی یاسا له‌ئاستێكی به‌رزدایه‌، دامه‌زراوه‌كان كاراترن، ژماره‌یه‌كی زۆری كۆمپانیای تایبه‌ت و كۆمپانیای فره‌ ڕە‌گه‌ز بونیان هه‌یه‌ و گه‌شه‌ده‌كه‌ن، به‌ڵام ده‌ر‌فه‌تی به‌شداری له‌ناو چوارچێوه‌ی سیاسه‌تێكی دیاریكراو و ڕێپێدراوی ده‌وڵه‌تدایه‌، چه‌ندین دامه‌زراوه‌ی سیاسی هه‌ن ‌به‌ڵام بون و مانه‌وه‌یان به‌ستراوه‌ به‌ دانپێدانی ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندیه‌وه‌، ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی كێبه‌ركی و به‌ده‌ستهێنان و دابه‌شكردنی ده‌سكه‌وت له‌سه‌ر بنه‌مای هه‌ژمونی سیاسی و هێزه‌كان به‌ته‌واوی سنوردار ده‌كات ئه‌وه‌یش له‌پێناوی مانه‌وه‌ی خۆی و ڕێگری كردن له‌ توندوتیژی، وه‌ك له‌ چین وهند و شیلی و كۆریای باشور ده‌بینریت، ئه‌م جۆره‌ سیستمه‌ له‌چاو سیستمه‌ كۆتكراوه‌كانی تردا توانای جێبه‌جێكردنی سیاسه‌ته‌ ئابوریه‌كان و خۆڕاگریی له‌به‌رامبه‌ر قه‌یرانه‌كان زیاتره‌، ‌داموده‌زگاكانی كاراترن و، زه‌مینه‌ی سه‌ركه‌وتنی چاكسازی و په‌ره‌پێدان تێیدا زیاتره‌ (نورث،2016،27-33).   به‌شی دووه‌م/ ئابوریی هه‌رێمی كوردستان و پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازی ئابوری چه‌ندین ده‌یه‌یه‌ ئابوری عێراق و هه‌رێمی كوردستان هه‌ڵگری هه‌مو ئه‌و خه‌سڵه‌تانه‌ن كه‌‌ ده‌بنه‌ پاساو بۆ پێویست بونی چاكسازی ئابوری، وه‌ك؛ لاوازی سێكته‌ره‌ ئابوریه‌ نانه‌وتیه‌كان له‌ به‌رهه‌مهێنان و دروستكردنی داهات و وه‌خۆگرتنی هێزی كار، گه‌وره‌یی قه‌باره‌ی حكومه‌ت و لاوازی كه‌رتی تایبه‌ت، پشت به‌ستن به‌تاك سه‌رچاوه‌یی داهات بۆ پاره‌داركردنی خه‌رجیه‌ گشتیه‌كان، كورتهێنانی بودجه‌و كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی، ناسه‌قامگیری و هه‌ڵاوسان و بێكاری و بێكاریی شاراوه‌. هه‌ر له‌سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه‌ تاكو ئیستا، چ له‌سایه‌ی حكومه‌تی یه‌كگرتو چ له‌سایه‌ی دوئیداره‌یی، چ له‌ ساڵانی هاتنی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌به‌غداوه‌ چ له‌كاتی بڕان و كه‌مبونه‌وه‌ی ئه‌و پشكی بودجه‌یه‌‌، چ پێش ده‌رهێنان و فرۆشتنی نه‌وت چ له‌پاش ئه‌وه‌، چ له‌سه‌روبه‌ندی قه‌یرانه‌كان و چ له‌ كاتی ئاسایی، چ پێش هه‌وڵه‌كانی چاكسازی و په‌ره‌پێدان چ له‌پاش ئه‌و هه‌وڵانه‌ هه‌میشه‌ ئه‌و كێشانه‌ به‌ڕوخسار و ڕیژە‌ی جیاواز سیمای ئابوریی هه‌رێمیان نه‌خشاندوه‌و ئاماژە‌یان داوه‌ به‌ كێشه‌ بونیادیه‌كانی.  له‌پاش ساڵی 2005ه‌وه‌ تاكو 2013به‌هۆی كۆتایی گه‌مارۆ ئابوریه‌كانه‌وه‌ گۆڕانێكی گه‌وره‌ له‌ئابوریی و عێراق و هه‌رێم ڕویدا به‌تایبه‌تیش له‌زیادبونی داهاته‌كاندا، له‌و ماوه‌یه‌دا به‌هۆی هاتنی پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی عێراقه‌وه‌، حكومه‌تی هه‌رێم توانیی نزیكه‌ی 92 ترلیۆن دینار له‌چوارچێوه‌ی بودجه‌دا خه‌رج بكات بۆ موچه‌و خه‌رجیه‌كانی به‌گه‌ڕخستن و خزمه‌تگوزاری و وه‌به‌رهێنان له‌ سێكته‌ره‌ جیاوازه‌كاندا(احمد، 2015، 141)، سه‌ره‌نجامی ئه‌وه‌یش گه‌شه‌ و پێشكه‌وتنی به‌رچاو له‌ داهاتی تاكه‌كه‌س و بواره‌كانی خوێندن و ته‌ندروستی و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌و نیشته‌جێبون و ڕێگاوبان و فڕۆكه‌خانه ‌و..هتد ڕویاندا، پێنوێنه‌ سه‌ره‌كیه‌كان له‌و بوارانه‌دا چه‌ند به‌رامبه‌ر به‌ئاراسته‌ی ئه‌رێنی به‌رزبونه‌وه‌(حكومه‌تی هه‌رێم،2013، 5-31 ؛ حكومة اقلیم كوردستان ،2011، 21-22)، به‌ڵام گۆڕانێكی بونیادیی ئه‌وتۆ له‌ ئابوریی هه‌رێمه‌كه‌ نه‌هاته‌ كایه‌وه‌ به‌جۆرێك كه‌ ئاستێكی گونجاو له‌ فره‌چه‌شنكردنی ئابوری و كه‌مكردنه‌وه‌ی پشت به‌ستن به‌تاك سه‌رچاوه‌یی داهات و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی به‌رهه‌مداری و كه‌مكردنه‌وه‌ی هاورده‌و..هتد ده‌سته‌به‌ر بكات، تاكو هه‌ڕە‌شه‌ی قه‌یرانه‌ ئابوری و داراییه‌كان له‌سه‌ر هه‌رێم كه‌مببێته‌وه‌ و توانای ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌ی قه‌یران و دۆخه‌ چاوه‌ڕوان نه‌كراوه‌كانیش زیاد بێت. به‌پێی ئه‌و زانیاریانه‌ی له‌یاسای بودجه‌ی هه‌رێم له‌ساڵی 2013 هاتبون هێشتا رێژە‌ی پشت به‌ستن به‌ بودجه‌ی عێراق له‌ ئاستێكی زۆر به‌رزدابو، له‌و ساله‌دا زیاتر له‌ 95%ی كۆی داهاته‌ گشتیه‌كان و 87%ی كۆی خه‌رجیه‌ گشتیه‌كانی بودجه‌ی هه‌رێم پشتی به‌ بودجه‌ی عێراق به‌ستبو، ڕێژە‌ی داهاته‌ ناوخۆییه‌كان 5% كه‌متر بو، له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌یشدا هێشتا بودجه‌كه‌ له‌دۆخی كورتهێناندا بو. سێكته‌ره‌كانی كشتوكاڵ و پیشه‌سازی و كه‌رتی تایبه‌ت به‌گشتی له‌وپه‌ڕی لاوازیدابون، رێژە‌ی هێزی كاری به‌گه‌ڕخراو له‌كه‌رتی حكومی له‌ده‌وروبه‌ری 50%بو، كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی له‌ئاستێكی یه‌كجار به‌رزدابو، به‌واتا بونیادی ئابوریی هه‌رێم له‌و په‌ڕی لاوازی و لاسه‌نگیدا بوو، هه‌ربۆیه‌ به‌هۆی بڕانی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌ به‌غداوه‌ له‌ساڵی 2014 له‌ماوه‌یه‌كی زۆر كورتدا هه‌مو پێنوێنه‌كان گۆڕانكاری نه‌رێنیی زۆر گه‌وره‌یان به‌خۆوه‌ بینی، به‌وپه‌ڕی ده‌ستپێوه‌گرتن و سكهه‌ڵگوشینه‌وه‌ هێشتا ڕێژە‌ی كورتهێنانی بودجه‌ گه‌یشته‌ سه‌روی 58%، ڕێژە‌ی بێكاری له‌ %6.5 له‌ساڵی2013 به‌رزبویه‌وه‌ بۆ 14% له‌ساڵی 2015 و كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی زیادی كردو قه‌رزه‌كانیش چه‌ند به‌رامبه‌ر به‌رزبونه‌وه‌، هه‌مو ئه‌و بابه‌تانه‌ له‌ چوار باسی تایبه‌ت له‌خواره‌وه‌ به‌وردی شیكراونه‌ته‌وه‌ كه‌ پێكه‌وه‌ هه‌بونی پاساوی ته‌واو بۆ پێویستبونی ئه‌نجامدانی چاكسازی ئابوری ڕیشه‌یی له‌ هه‌رێمی كوردستان ده‌سه‌لمێنن. باسى یه‌كه‌م / دۆخی دارایی گشتی  یه‌كه‌م /كورتهێنانی بودجه‌/ كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی یه‌كێكه‌ له‌ گرفته‌ به‌رده‌وام و سه‌ره‌كیه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و ئابوریی هه‌رێم به‌گشتی، ئه‌مه‌یش له‌به‌ر گه‌وره‌یی قه‌باره‌ی خه‌رجیه‌ گشتیه‌كانی حكومه‌ت و ئه‌و كاریگه‌ریه‌ گه‌وره‌و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یه‌ی كه‌‌‌ ده‌یكاته‌ سه‌ر بازاڕ و چالاكیه‌ ئابوریه‌كان به‌گشتی. خشته‌ی ژماره ‌(1) نیشانى ئه‌دات كه‌ له‌ماوه‌ی (23) ساڵی ڕابوردودا هه‌میشه‌ خه‌رجیه‌ گشتیه‌كان له‌داهاته‌ گشتیه‌كان زیاتر بون و دۆخی دارایی گشتی له‌ هه‌رێم له‌ كورتهێنانی به‌رده‌وامدا بوه‌، زیادبونی گه‌وره‌ی قه‌باره‌ی داهاته‌كان له‌ هه‌ندێ ساڵدا (به‌هۆكاره‌كانی كۆتایی گه‌مارۆ ئابوریه‌كان و به‌رزبونه‌وه‌ی نرخی نه‌وت و سودمه‌ندبونی هه‌رێم له‌بودجه‌ی عێراق) نه‌یتوانیوه‌ كۆتایی به‌ كێشه‌ی كورتهێنان بهێنێت، چونكه‌ هه‌میشه‌ ڕێژە‌ی هه‌ڵكشان و زیادبونی داهاته‌كان كه‌متر بوه‌ له‌ڕێژە‌ی هه‌ڵكشانی خه‌رجیه‌كان، كه‌مبونه‌وه‌ی قه‌باره‌و ڕیژە‌ی كورتهێنان له‌هه‌ندێ ساڵدا له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی ئابوريى نادروست بوه‌و به‌شێكی له‌سه‌ر حیسابی ‌له‌قاڵبدانی خه‌رجیه‌ گشتیه‌ گرنگ و پێویسته‌كان بوه‌ به‌تایبه‌تیش له‌بواری وه‌به‌رهێنان و پرۆژە‌كان، واته‌ له‌سه‌ر حیسابی هاوسه‌نگی ئابووری بوه‌، تاكو ساڵی2013 زۆربه‌ی كورتهێنانه‌كانی بودجه‌ی خه‌مڵێنراو له‌ڕێگه‌ی جێبه‌جێنه‌كردنی به‌شیك له‌ ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ی وه‌به‌رهێنانه‌وه‌ پڕكراونه‌ته‌وه‌، (گوڵپی،2020 ،43-44).  كێشه‌ی داهاتی گشتی له‌ هه‌رێم ته‌نها له‌ كه‌می قه‌باره‌كه‌یدا نیه‌ به‌ڵكو له‌ ناهاوسه‌نگی و ناسه‌قامگیریشدایه‌، له‌ماوه‌ی نێوان ساڵانی 2000-2007 ته‌نها داهاتی گومرگ نزیكه‌ی 82% كۆی داهاته‌ ناوخۆییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی پێكده‌هێنا، له‌ماوه‌ی نێوان ساڵانی 2005-2013 ته‌نها پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی عیراق نزیكه‌ی 96%ی كۆی گشتیی داهاته‌كان و 87%ی كۆی گشتی خه‌رجیه‌كانی بودجه‌ی هه‌رێمی پێكده‌هێنا (احمد، 2015،141)، له‌ساڵانی 2018و 2019 داهاته‌ ناوخۆییه نانه‌وتیه‌‌كان ته‌نها له‌ 18%ی داهاته‌كانیان پیك ده‌هێنا له‌به‌رامبه‌ر 46%ی داهاتی نه‌وت و 34%ی پشكی بودجه‌ له‌ عیراق و 2% هاوكاریی هاوپه‌یمانان(گوڵپی، 2020، 44-45). ئه‌م ناهاوسه‌نگیه‌ وای كردوه‌ كه‌ دۆخی دارایی هه‌رێم ناسه‌قامگیر بێت و هه‌ر گۆڕانێك له‌و سه‌رچاوه‌ سه‌ره‌كیانه‌ كورتهێنانی گه‌وره‌ دروست بكات له‌كاتێكیشدا كه‌ خودی ئه‌و داهاتانه‌‌ ناسه‌قامگیرن، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ 2014-2017 به‌هۆی بڕانی پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی عێراق و دابه‌زینی نرخی نه‌وت ڕویداو بوه‌ هۆی له‌ده‌ستدانی زۆرینه‌ی داهاته‌كان. ئه‌و دۆخه‌ له‌ساڵی 2020 یش به‌هۆی دابه‌زینی گه‌وره‌ی له‌نرخی نه‌وتی خاو و بڕانی پشكی بودجه‌كه‌ی له‌لایه‌ن عێراقه‌وه‌ بۆ جارێكیتر دوباره‌ بویه‌وه‌ و، له‌مانگی نیسانی ئه‌و ساڵه‌دا داهاته‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم به‌ڕێژە‌ی 86% كه‌م بونه‌وه‌ ( حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، 2021، 23).        سه‌چاوه‌ی : ئاماده‌كردنی توێژە‌ر به‌پشت به‌ستن به‌م سه‌رچاوانه‌: ١- یاساكانی بودجه‌ی هه‌رێمی كورستان له‌ساڵانی جیاواز، ماڵپه‌ڕی په‌رله‌مان:  https://www.parliament.krd/business/legislation/ ٢- هیوا عثمان اسماعیل الحیدري، تحليل اثر تقلبات سعر الصرف الاجنبي في الموازنة العامة لاقليم كوردستان العراق لمدة 1997-2013، رسالة ماجستير غير منشورة،جامعة صلاح الدين،2014،ص 125. ٣- جهانگير صديق احمد، الاختلالات الهيكلية للموازنة العامة واليات المعالجة/ اقليم كوردستان العراق(حالة دراسية للمدة 2000-2013)، رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة صلاح الدين،2015، ص43. ٤- حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری، ڕاپۆرتی به‌یانی دارایی بۆساڵی 2014. ٥- ڕاپۆرته‌كانی كۆمپانیای دیلۆیت https://gov.krd/information-and-services/open-data/deloitte-reports/deloitte-report-2019/ ٦- كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، چاكسازی و خزمه‌تگوزاری، چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات، 2021، ل17-23. سه‌باره‌ت به‌ خه‌رجیه‌ گشتیه‌كانیش جگه‌ له‌ گه‌وره‌یی‌ قه‌باره‌كه‌یان كه‌ زياتر له‌ 50%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم پیك ده‌هێنن (بانكی نێوده‌وڵه‌تی، 2016، 14)، خراپیی ته‌رخانكردن و ناكارایی خه‌رجكردن كێشه‌یه‌كی سه‌ره‌كیه‌، ‌‌له‌ماوه‌ی ساڵانی ڕابورداودا هه‌میشه‌ به‌شی هه‌ره‌زۆری خه‌رجیه‌كان بۆ بواری موچه‌و به‌گه‌ڕخستن ڕۆیشتون به‌ڕێژە‌ی زیاتر له ‌75% و كه‌مترینیان بۆ بواری وه‌به‌رهێنان بوه‌، سه‌باره‌ت به‌پشكی سێكته‌ره‌كانیش كه‌مترین رێژە‌ بۆ سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی پیشه‌سازی و كشتوكاڵی‌ بوه‌ كه‌‌ له‌ (2%) تێنه‌په‌ڕیوه‌ (احمد، 2015، 130-132). ئه‌مه‌یش بۆخۆی بوه‌ته‌وه‌ به‌هۆكارێك بۆ مانه‌وه‌ی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی به‌ لاوازی و ئیفلیجی و مانه‌وه‌ له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی. دوه‌م/ كه‌ڵه‌كه‌بونی قه‌رزه‌ گشتیه‌كان / به‌هۆی كورتهێنانه‌ به‌رده‌وامه‌كان و به‌تایبه‌تیش به‌هۆی قه‌یرانه‌كانی ساڵانی 2014-2017 و2020 هه‌رێمی كوردستان كه‌وته‌ ژێر باری قه‌رزێكی زۆره‌وه‌، خشته‌ی ژماره (2)‌‌ ده‌ربڕی قه‌باره‌ی قه‌رزه‌ گشتیه‌ كه‌ڵه‌كه‌ بوه‌كانی سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌.  خشته‌ی (2) قه‌رزه‌ كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كانی سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم (2012-2021) به‌ دۆلاری ئه‌مریكی   * ژماره‌كانی تایبه‌ت به‌ساڵانی 2016-2019 به‌ده‌ست نه‌كه‌ووتون تاكو به‌جیا ئاماژەیان بۆ بكرێت، به‌ڵام ئه‌وه‌ جياوازى له‌ئاستی كه‌ڵه‌كه‌بونی ساڵانی پاشتر دروست ناكات چونكه‌ قه‌رزه‌ كه‌له‌كه‌بوه‌كان له‌هه‌رساڵێك بڕە‌كانی ساڵانی پێشویش له‌خۆ ده‌گرێت. سه‌رچاوه‌/ ئاماده‌كردنی توێژە‌ر به‌پشت به‌ستن به‌م سه‌رچاوانه‌: 1- حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و بانكی نێوده‌وڵه‌تی، چاكسازی ئابوری له‌پێناوی بوژانه‌وه‌ی هاوبه‌ش و پاراستنی نه‌داران، 2016، ل38. 2- دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێمی كوردستانی عێراق، ڕاپۆرتی ژماره‌ 154 له‌5/7/2020، ده‌رباره‌ی قه‌رزو پابه‌ندیه‌كانی سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم. 3- ڕونكردنه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم له‌ ئازاری 2020، لێدوانی سكرتێری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان ده‌رباره‌ی قه‌رزه‌كان له‌كۆبونه‌وه‌ی ڕۆژی 28/6 /2021 له‌په‌رله‌مانی كوردستان. http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8592&fbclid=IwAR3D7t5NhtDEJsUQd5spM9ffK0l-V6InZ7dcjc5YXC7GBDMqlLbjxjI1OZIk وه‌ك له‌ خشته‌كه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت له‌ماوه‌ی نێوان 2021-2012 كۆی قه‌رزه‌ كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كان گه‌یشتوه‌‌ته‌ (31637) ملیۆن دۆلار، به‌ ناوه‌ندی گه‌شه‌ی ساڵانه‌ی (3164) ملیۆن دۆلارو به‌ تێكڕای رێژە‌ی گه‌شه‌ی ساڵانه‌ی‌ 63.4%. ته‌نها له‌ ماوه‌ی 7 ساڵ له‌ 2014 تاكو مانگی ئاداری 2021 بڕی قه‌رزه‌كان له‌ (2800) ملیۆن دۆلاره‌وه‌ گه‌یشتوه‌ته‌ (31637‌) ملیۆن دۆلار واته‌ له‌و ماوه‌یه‌دا به‌بڕی( 28837) ملیۆن دۆلار قه‌باره‌ی قه‌رزه‌كان زیادی كردوه كه‌ رێژە‌ی زیادبونی ساڵانه‌ی ئه‌و ماوه‌یه‌ 70% یه‌‌. قه‌باره‌ی قه‌رزه‌ كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كان له‌ 2021 هێڵی سوری تێپه‌ڕاندوه‌و گه‌یشتوه‌ته‌ ئاستی مه‌ترسیدار، هه‌رچه‌نده‌ به‌‌شی زۆری قه‌رزو پابه‌ندیه‌ داراییه‌كان ناوخۆیین ، به‌ڵام به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌حكومه‌تی هه‌رێم خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات و دامه‌زراوه‌ی ‌نه‌ختینه‌یی و داریی به‌هێز و سیسته‌می بانكداری و قه‌رز‌ و بازاڕی دارایی گه‌وره‌ نیه‌ بۆیه‌ ده‌توانین بڵێن كه‌ قه‌رزاربونی هه‌رێم به‌و خێراییه‌و به‌و قه‌باره‌ گه‌وره‌یه‌ پاساو و هۆكاره‌كانی هه‌رچیه‌ك بن له‌وه‌ ناگۆرێت ئاماژە‌ی مه‌ترسیی گه‌وره‌ن له‌سه‌ر ئابوریی هه‌رێم.  باسی دوه‌م/ په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێمی كوردستان و عێراق و وڵاتانی تازه‌ گه‌شه‌ سه‌ندو له‌وه‌دا هاوبه‌شن كه‌ لاسه‌نگیه‌كی زۆر له‌په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆییاندا هه‌یه‌، ئه‌مه‌ بۆخۆی له‌سه‌ره‌كیترین و ‌ریشه‌یترینی لاسه‌نگیه‌ ئابوریه‌كانه‌و ڕۆڵی گه‌وره‌ی هه‌یه‌ له‌ دروستكردنی لاسه‌نگیه‌كانی تری په‌یكه‌ری ئابووری.   لاسه‌نگیی هه‌ره‌ گه‌وره‌ له‌ په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم بریتیه‌ له‌ گه‌وره‌یی پشكی به‌شداری نه‌وت( داهاتی هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی خاوی هه‌رێم و پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌داهاتی نه‌وتی عێراقه‌وه‌) له‌به‌رامبه‌ر كه‌میی به‌شداری سێكته‌ره‌كانی تر، ڕێژە‌ی به‌شداری سێكته‌ری نه‌وت نزیكه‌ی 50%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم و عیراق پێك ده‌هێنێت(صالح، 2018 ،407).  خشته‌ی (3) ڕێژە‌ی به‌شداریی چالاكیه‌ ئابوریه‌كانی نانه‌وتی له‌ پێكهێنانی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی و وه‌خۆگرتنی هێزی كار وپله‌ی لاسه‌نگیه‌ په‌یكه‌ریه‌كان له‌ هه‌ریمی كوردستان بۆ چه‌ند ساڵیك له‌(2007-2014)     * (cp) ئاماژە‌یه‌ بۆ به‌شداری له‌دروستكردنی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی (Contribution to the gross domestic product)، (pl) ئاماژە‌یه‌ بۆ به‌شداری له‌ به‌گه‌ڕخستنی هیزی كار (Contribute to the employment of labor)، (d) كورتكراوەى‌ (disruption) ئاماژە‌یه‌ بۆ لاسه‌نگیی كه‌رت و چالاكیی دیاركراو، (D) ئاماژە‌یه‌ بۆ پله‌ی لاسه‌نگیی كۆی ‌چالاكی و سێكته‌ره‌ نانه‌وتیه‌كان. سه‌رچاوه‌/ ئاماده‌كردنی توێژە‌ر به‌پشت به‌ستن به‌م سه‌رچاوانه‌: 1- حكومة اقليم كوردستان، وزارةت التخطيط، خطة التنمية الاستراتيجية لاقليم كوردستان 2012-2016، اربيل 2011، ص22. 2- حكومة اقليم كوردستان، وزارة التخطيط، خطة التنمية لاقليم كوردستان لسنوات 2015-2019، اربيل 2014، ص11،12. 3- حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، بانكی نێوده‌وڵه‌تی، چاكسازی ئابوری له‌پیناوی بوژانه‌وه‌ی هاوبه‌ش و پاراستنی نه‌داران،2011، ل31. جگه‌ له‌و‌ لاسه‌نگیه‌ی كه‌ له‌نێوان كه‌رتی نه‌وتی و نا نه‌وتیدا هه‌یه‌‌، خشته‌ی (3) نیشانی ده‌دات كه‌ به‌شداری چالاكیه‌ ئابوریه‌كان له‌ كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی نانه‌وتیدا زۆر لاسه‌نگه‌ به‌م شێوه‌یه‌: كشتوكاڵ‌ 5% و پیشه‌سازی، 12.6% و خزمه‌تگوزاری 82.4%.  ئه‌م دابه‌شبونه‌ بۆ ئابوریی هه‌رێم ته‌ندروست نیه‌ و له‌گه‌ڵ مۆدێله‌ ئابوریه‌ باوه‌كان نه‌گونجاوه‌ به‌تایبه‌تیش مۆدێلی (ئارسه‌ر لویس) بۆ گۆڕانی بونیادی كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای گواستنه‌وه‌ی زیاده‌ی هێزی كار له‌ سێكته‌ری كشتوكاڵ بۆ سێكته‌ری پیشه‌سازی بنیات نراوه Dookeran,2019,2))، وه‌ مۆدێلی (كلارل- فیشه‌ر) بۆ گۆڕانی بونیادی، كه‌ به‌پێی ئه‌و مۆدێله‌ ئابوریه‌كی لاواز و كشتوكاڵی به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌قۆناغی گه‌شه‌كردن و پێشگه‌یشتنی پیشه‌سازی و كه‌ڵه‌كه‌ بونی سه‌رمایه‌و زۆربونی ده‌رامه‌تدا تێپه‌ڕێت ناگاته‌ ئه‌و قۆناغه‌ی كه‌ ڕێژە‌ی به‌شداری چالاكیه‌ خزمه‌تگوزاریه‌‌كان تێیدا ئه‌وه‌نده‌ به‌رزبێت (Mukherjee,2018,38)، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له‌عیراق و هه‌رێم و ده‌وڵه‌تانی تری نه‌وتی ڕوده‌دات جیاوازه‌ چونكه‌ به‌بێ گه‌شه‌ی پیشه‌سازی و به‌رزبونه‌وه‌ی ئاستی به‌رهه‌مداری و كه‌ڵه‌كه‌بونی سه‌رمایه‌ داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی خاو ده‌بێته‌ هۆی به‌رزبونه‌وه‌ی ئاستی داهاتی تاك و به‌رزبونه‌وه‌ی خواست له‌سه‌ر به‌رهه‌می پیشه‌سازی و پاشتریش خزمه‌وتگوزاری كه‌ له‌ڕێگه‌ی هاورده‌وه‌ پڕده‌كرێنه‌وه‌، ئه‌وه‌یش هۆكاری سه‌ره‌كیه‌ بۆ توشبونی ئه‌و وڵاتانه‌ به‌نه‌خۆشی هۆڵه‌ندی. له‌دۆخێكدا سێكته‌ره‌ بنه‌ڕە‌تیه‌كانی به‌رهه‌مهێنان لاوازبن و پێویستیان به‌ بوژاندنه‌وه‌ بێت له‌به‌رامبه‌ریشدا چالاكیه‌ خزمه‌تگوزاریه‌كان داهات و هه‌لی كارو زۆربه‌ی خواسته‌كان بۆ تاك و كۆمه‌ڵگه‌ دابین بكه‌ن و زیاتریش پشت به‌ هاورده‌ ببه‌ستن ئه‌وه‌ بۆخۆی كۆسپیكی گه‌وره‌یه‌ له‌به‌رده‌م بوژانه‌وه‌ی‌ كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنان، به‌پێی تێڕوانینی‌ (Baumol) ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی بۆ به‌كاربردنی خزمه‌تگوزاری پشت به‌ هاورده‌ ده‌به‌ستن ئاستی به‌رهه‌مدارییان ڕو له‌نزمبون ده‌بێت‌( صالح، 8201،408). دیوێكی تری لاسه‌نگی له‌په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی له‌سه‌ر ئاستی سێكته‌ره‌كان ئه‌وه‌یه‌ كه‌ جیاوازیه‌كی گه‌وره‌ هه‌یه‌ له‌نێوان ڕێژە‌ی به‌شداریی سێكته‌رو چالاكیه‌ ئابوریه‌كان له‌ كۆبه‌رهه‌م و له‌ وه‌خۆگرتنی هێزی كار، ئه‌مه‌یش به‌پێی مۆدێلی (سیمۆن كۆزینتس) نیشانه‌ی لاسه‌نگیه‌ له‌ بونیادی ئابوری له‌ هه‌ر سێكته‌رێك، وه‌ پێویسته‌ كۆی لاسه‌نگیه‌كانی په‌یكه‌ر‌ی ئابوری كه‌ له‌ كۆی پله‌ی ڕە‌های لاسه‌نگی كه‌رته‌كان پێك دێت له‌ 20% زیاتر نه‌بێت، له‌ هه‌ژماركردنی پله‌ی لاسه‌نگیشدا نیشانه‌ی (سالب و موجه‌ب) ڕە‌چاو ناكرێت چونكه‌ ئه‌و جۆره‌ له‌ لاسه‌نگی به‌هه‌ردو باره‌كه‌دا هه‌ر یه‌ك مانای هه‌یه‌ ( صالح،2018،405). هه‌رچه‌نده‌ زانیاریی فه‌رمی و دروست له‌باره‌ی قه‌باره‌ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم به‌رده‌ست نیه‌ به‌ڵام وه‌ك پێشتر ئاماژە‌ی بۆكرا به‌پێی هه‌ندێ سه‌چاوه‌ له‌هه‌رێم و عیراق سێكته‌ری نه‌وت له‌ ‌50%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی پێكده‌هێنێت (صالح، 2018، 407)، كه‌چی ڕاسته‌وخۆ ته‌نها به‌شداری له‌ڕێژە‌ی1%ی به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار ده‌كات(بانكی نێوده‌وڵه‌تی، 2016،13)، به‌و واتایه‌ی ته‌نها لاسه‌نگیی بونیادی له‌كه‌رتی نه‌وت نزیكه‌ی 49% یه‌ز له‌خشته‌كه‌دا دیاره‌ كه‌ له‌ هه‌ریه‌ك له‌ چالاكیه‌ ئابوریه‌ نانه‌وتیه‌كانیشدا لاسه‌نگیه‌كی به‌رچاو هه‌یه‌، رێژە‌ی ناوه‌ندی به‌شداریی چالاكیه‌ كشتوكاڵیه‌كان له‌و ساڵانه‌دا 5% بۆ كۆبه‌رهه‌م و 8.5% بۆ هێزی كاره‌ و پله‌ی لاسه‌نگیه‌كه‌ی 3.5%، ناوه‌ندی ڕێژە‌ی به‌شداری چالاكیه‌ پیشه‌سازیه‌كانیش 12.6% بۆ كۆ به‌رهه‌م و 19.5% بۆ هێزی كار و پله‌ی لاسه‌نگیی 6.9%، چالاكه‌یه‌ خزمه‌تگوزریه‌كانیش 82.4% بۆ كۆبه‌رهه‌م و 72% بۆ هێزی كار و پله‌ی لاسه‌نگی 10.4%، سه‌ره‌نجام كۆی پله‌ی لاسه‌نگیی له‌ په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می نانه‌وتی ده‌كاته‌ 20.7%. به‌م جۆره‌ له‌گه‌ڵ 49% لاسه‌نگی كه‌رتی نه‌وتدا كۆی گشتی لاسه‌نگیی له‌په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم نزیكه‌ی 70%یه‌، واته‌ سێ جار زیاتره‌ له‌ میچی ڕیژە‌ی په‌سه‌ندكراو به‌پێی تێزه‌كه‌ی (كۆزنیتس).  باسی سێیه‌م/ بازرگانی ده‌ره‌كی یه‌كێك له‌ لاسه‌نگیه‌ بنه‌ڕە‌تیه‌كان له ‌بونیادی ئابوری وڵاتانی تازه‌ گه‌شه‌سه‌ندو بریتیه‌ له‌ كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانیی، واته‌ گه‌وره‌یی قه‌باره‌ی هاورده‌كان له‌به‌رامبه‌ر كه‌می و بچوكیی قه‌باره‌ی هه‌نارده‌كان، هۆكاری سه‌ره‌كیی ئه‌وه‌یش بریتیه‌ له‌ لاوازیی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی و سیاسه‌ته‌ نه‌ختنه‌یی و داراییه‌ فراوانكاریه‌كانی حكومه‌ته‌كان و خواستی هه‌ڵكشاوی دانیشتوان بۆ كاڵاو خزمه‌تگوزاری به‌ڕاده‌ی زیاتر له‌توانای وه‌ڵامدانه‌وه‌ی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی. كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانیی ده‌ره‌كی هۆكاری سه‌ره‌كیی چونه ‌ده‌ره‌وه‌ی زیاتری دراوی بیانیه‌ كه‌ ئه‌ویش هۆكاریكی سه‌ره‌كیه‌ بۆ كه‌مبونه‌وه‌ی یه‌ده‌گی نه‌ختی و زیادبونی قه‌رزی ده‌ره‌كی و ناسه‌قامگیریی نرخی ئاڵوێری دراو  و ناسه‌قامگیریی نرخه‌كان به‌گشتی(شانی،2011،53) هه‌رێمی كوردستان ده‌یان ساڵه‌ له‌دۆخی كورتهێنانی با‌زرگانیی گه‌وره‌دایه‌ و هه‌میشه‌ قه‌باره‌ی هاورده‌ی زۆر زیاتر بوه‌ له‌ هه‌نارده‌كردنی، به‌جۆرێك ئه‌گه‌ر به‌رهه‌می نه‌وتی خاو و كاڵای هاورده‌ی دوباره‌ هه‌نارده‌كراوی لێ به‌ده‌ركه‌ین ئه‌توانین بڵێین كه‌ قه‌باره‌ی هه‌نارده‌كردن له‌هه‌رێم له‌چاو هاورده‌ نزیكه‌ له‌ئاستی نه‌بون.  خشته‌ى (4) هاورده ‌و هه‌نارده‌ی هه‌رێمی كوردستان (به‌بێ نه‌وتی خاوی هه‌نارده‌كراو) (2012-2017) به‌ملیۆن دینار     سه‌رچاوه‌: ئاماده‌كردنی توێژە‌ر به‌ پشت به‌ستن به‌م سه‌رچاوانه‌: 1- حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، وه‌زاره‌تی بارزگانی و پیشه‌سازی، ب.گ. پلان دانان و به‌دوادا چون، ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و وڵاتانی جیهان 2004-2015 . 2- حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، وه‌زاره‌تی پلان دانان، ده‌سته‌ی ئاماری هه‌ریمی كوردستان، ڕاپۆرتی ئاڵوگۆڕی بازرگانی (هاورده‌) بۆعیراق و هه‌رێمی كوردستان، له‌نێوان 2016-2017، ئه‌یلولی 2018:  http://www.krso.net/Default.aspx?page=list&c=trade خشته‌ی ژماره‌(4) ڕونی ده‌كاته‌وه‌ كه‌ قه‌باره‌ی هاورده‌ زۆر گه‌وره‌یه‌، ئه‌وه‌یش ده‌ره‌نجامی لاوازیی كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆییه‌ بۆ پڕكردنه‌وه‌ی خواستی سه‌رچاوه‌گرتو له‌ ئه‌نجامی داهاتی نه‌وت و كورتهێنانی بودجه‌ و‌ قه‌رزه‌كانه‌وه‌. وه‌ك له‌خشته‌كه‌دا دیاره‌ به‌هه‌ژماركردنی كاڵای هاورده‌كراوی دوباره‌ هه‌نارده‌كراویش هێشتا ڕێژە‌ی كورتهێنان بۆ ساڵانی 2012-2015 نزیكه‌ی 84%ه‌، له‌كاتێكدا كه‌ دوباره‌هه‌نارده‌ی كاڵای هاورده‌ په‌یوه‌ندیی به‌ كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆییه‌وه‌ نیه‌و ته‌نها چالاكیه‌كی بازرگانیه، بۆیه‌ ئه‌توانین بڵێن كه‌ ڕێژە‌ی كورتهێنانی ڕاسته‌قینه‌ زۆر له‌وه‌ زیاتره‌(بانكی نێوده‌وڵه‌تی،2016 ،14)، ئه‌مه‌یش ئاماژە‌یه‌كی مه‌ترسیداره‌ له‌سه‌ر ئاسایشی ئابوری و هۆكاری سه‌ره‌كیه‌ بۆ مانه‌وه‌ی كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی به‌ لاوازی و ناسه‌قامگیریی نرخی كاڵاو خزمه‌تگوزاریه‌كان. هه‌رێمی كوردستان په‌یكه‌ری هه‌نارده‌كردنیشی له‌وپه‌ڕی لاسه‌نگیدایه‌و ته‌نها پشت به‌یه‌ك كاڵا ده‌به‌ستێت كه‌ ئه‌ویش نه‌وتی خاوه‌، ئه‌ویش جگه‌ له‌گرفته‌ سیاسیه‌كان به‌رده‌وام به‌هۆی گۆڕانكاریه‌كانی نرخه‌كه‌ی له‌ بازاڕی جیهانیدا له‌دۆخێكی ناجێگیردایه‌و سه‌رچاوه‌یه‌كی داهاتی ناسه‌قامگیره‌. باسی چواره‌م/ بێكاری و په‌یكه‌ری هێزی كار یه‌كێكله‌ له‌ لاسه‌نگییه‌ بونیادیه‌كانی ئابوریی هه‌رێم بریتیه‌ له‌ لاسه‌نگی بازاڕی كار و په‌یكه‌ری هێزی كار،‌ بونی بۆشایی له‌ نێوان خستنه‌ڕوی هێزی كار و خواست له‌سه‌ری كه‌ له‌شێوه‌ی هه‌بونی بێكاریدا ده‌رده‌كه‌وێت، له‌گه‌ڵ ناهاوسه‌نگی په‌یكه‌ری هێزی كار به‌پێی ته‌مه‌ن و ڕە‌گه‌ز و دابه‌شبونی به‌سه‌ر كه‌رت و چالاكیه‌ ئابوریه‌كان و هه‌بونی بێكاری شاراوه‌ له ‌خه‌سڵه‌ته‌ دیاره‌كانی ئابوریی هه‌رێمن، ئه‌م جۆره‌ خه‌سڵه‌تانه‌یش به‌ سیماكانی لاسه‌نگیه‌ بونیادیه‌كانی ئابوری داده‌نرێت ( محی الدین، 55؛ عیسی، 2013، 15). به‌پێی سه‌رچاوه‌ و ڕوپێو و ئاماره‌ فه‌رمیه‌ بڵاوكراوه‌كان ڕێژە‌ی بێكاری له‌نێوان ساڵانی 2000-2018 ناجێگیر بوه‌ ، به‌رزترین ڕێژە‌ له‌ساڵی 2001 بوه‌ كه ‌16.9% بوه‌و كه‌مترین ڕێژە‌یش له‌ساڵی 2013 كه‌ 6.5% بوه‌(علی ،2015، 56)، له‌ساڵی 2015دا گه‌یشتوه‌ته‌وه‌‌ 14% (ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم، 2016، 8)،‌ و له‌ساڵی 2018% رێژە‌كه‌ بوه‌ته‌وه‌ 9%(ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم، به‌شداربوان له‌هێزی كار،2021). به‌شی زۆری گۆڕانكاری له‌ ڕێژە‌ی بێكاری له‌هه‌رێم په‌یوه‌سته‌ به‌ گۆڕانی ‌دۆخی ئابوریی عێراق به‌گشتی و نه‌مانی گه‌مارۆ ئابوریه‌كان و هه‌ڵبه‌زو دابه‌زی نرخی نه‌وت و هاتن و نه‌هاتنی به‌شی بودجه‌ی هه‌رێم له‌عیراقه‌وه‌. شیاوی ئاماژە‌ پێكردنه‌ كه‌ ئه‌و ڕێژانه‌ی سه‌ره‌وه‌‌ ته‌نها گوزارشت له‌ بێكاری ئاشكرا ده‌كه‌ن و بێكاریی شاراوه‌ له‌خۆ ناگرن، ئه‌گه‌رنا ڕێژە‌كه‌‌ زۆر له‌وه‌ به‌رزتره‌، چونكه به‌ پشت به‌ستن به‌زۆر ئاماژە ده‌توانین بڵێن كه‌ ڕیژە‌ی بێكاری شاراوه‌ له‌هه‌رێمی كوردستان و عیراق له‌ئاستێكی به‌رزدایه‌، دابه‌زینی ئاستی به‌رهه‌مداریی ده‌ستی كار له‌عیراق به‌گشتی له‌ساڵی 2018 بۆ25% له‌چاو ئاستی به‌رهه‌مداریی ساڵی 1979 (الورقه‌ البیضاء،2020 ،17) و، كه‌میی كاتژمێری كاركردن له‌كه‌رتی حكومی له‌هه‌رێم به‌ڕێژە‌ی 27% له‌چاو كه‌رتی تایبه‌ت ( بانكی نێوده‌وڵه‌تی،2016،42-44 ) ئاماژە‌ن بۆ بونی بێكاریی شاراوه‌ به‌ڕێژە‌ی به‌رز. له‌لایه‌كی تره‌وه‌ به‌پێی ڕوپێو و ڕاپۆرته‌كانی ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم ڕیژە‌ی به‌شداری كاركردن له‌هێزی كار بۆ ڕە‌گه‌زی مێ نزیكه‌ی 14%یه‌ له‌به‌رامبه‌ردا رێژە‌ی به‌شداری ڕە‌گه‌زی نێر كه‌ نزیكه‌ی 64%ه‌، له‌و ئافره‌تانه‌یشی كه‌ كارده‌كه‌ن 80% له‌ناو كه‌رتی حكومیدان، و به‌گشتیش هێزی كاری به‌گه‌ڕخراوی ئافره‌تان له‌93%ی له‌ چالاكیه‌ خزمه‌تگوزاریه‌كاندایه‌. دابه‌شبونی هێزی كار له‌نێوان كه‌رتی حكومی و كه‌رتی تایبه‌تیشدا لاسه‌نگیه‌كی زۆر له‌خۆ ده‌گرێت، ڕێژە‌ی هێزی كاری به‌گه‌ڕخراو له‌كه‌رتی حكومی نزیكه‌50% پێك ده‌هێنێت(ده‌سته‌ی ئاماری هه‌ریم، 2015، 6-13). هه‌روه‌ك له‌خشته‌ی ژماره‌(3)یشدا دیاریكرابو ڕێژە‌ی دابه‌شبونی هێزی كار به‌سه‌ر كه‌رت و چالاكیه‌ ئابوریه‌كاندا لاسه‌نگیه‌كی زۆر گه‌وره‌ی له‌خۆ گرتوه: 72%ی كۆی هێزی كاری هه‌رێم له‌چالاكیه‌ خزمه‌تگوزاریه‌كاندا به‌گه‌ڕخراوه‌، ئه‌م ژماره‌ و ڕێژانه‌ به‌گشتی ئاماژە‌ن بۆ لاسه‌نگیی زۆر گه‌وره‌ له‌هێزی كار و لاوازیی ئاستی به‌رهه‌مداری هێزی كاری هه‌رێم.   به‌شی سێیه‌م/ هه‌وڵه‌كانی چاكسازی ئابوری له‌ هه‌رێمی كوردستان، به‌ربه‌ست و ئاڵه‌نگاریه‌كان  باسی یه‌كه‌م/ هه‌وڵه‌كانی چاكسازی و ده‌ره‌نجامه‌كانیان  مێژوی هه‌ست كردن به‌كێشه‌ بونیادیه‌كانی ئابوری له‌كوردستانی باشور بۆ ده‌یان ساڵ ‌پێش دروستبونی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، داواكاری به‌شێوازی جۆراوجۆر بۆ باشكردنی دۆخی ئابوری و په‌ره‌پێدان و چاكسازی كه‌م تا زۆر له‌ زۆربه‌ی ساڵ و سه‌رده‌مه‌كاندا له‌ناو كه‌س و توێژ و لایه‌ن و ناوه‌نده‌ جۆراوجۆره‌كاندا بونی هه‌بوه (Noori,2018,23-24)، له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمیشه‌وه‌ هه‌میشه ویستی چاكسازی ئابوری ڕاگه‌یه‌نراوه‌و زۆرجاریش هه‌وڵ و هه‌نگاوی جۆراوجۆرهه‌بون‌ وه‌ك ( دوو پلانی چوارساڵه‌ بۆ په‌ره‌پێدان له‌ساڵانی 2011 و 2015، دیدگای 2020 له‌ ساڵی 2013، پلانی چاكسازی ئابوری له‌ 2016، چاكسازی ئێستاو ئاینده‌ له‌2020 كه‌ هه‌مویان له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی پلاندانانه‌وه‌ ئاماده‌كراون، پلانی چاكسازی له‌كارگێڕی دارايى و ئابوری له‌ساڵی 2015 له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوریه‌وه‌، بڕیاری چاكسازی له‌ 2016 له‌لایه‌ن سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌، ستراتیژی نیشتیمانی بۆ به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی له‌ساڵی2017 له‌لایه‌ن ده‌سته‌ی ده‌ستپاكی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌،..هتد)  هه‌رچه‌ند كۆمه‌ڵێك هه‌نگاونراون بۆ جێبه‌جێكردنی ئه‌و پلان و به‌رنامانه‌ (حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان،2017، 1-26)، به‌ڵام به‌پێی ئه‌و ئامار و پێنوێنانه‌ی له‌به‌شی دوه‌مدا خستمانه‌ ڕو، به‌پێی ئاماژە‌و پێدراوه‌كانی ئێستایش ئه‌توانین بڵین كه‌ ئه‌و هه‌وڵانه‌ به‌گشتی سه‌ركه‌وتو نه‌بون له‌هێنانه‌دیی زۆرینه‌ی ئامانجه‌كانیان و كێشه‌و لاسه‌نگیه‌ گه‌وره‌كانی بونیادی ئابوری تاكو ئێستایش به‌رده‌وامن. هۆكاری ئه‌وه‌یش به‌شێكی بۆ شاشی و ناواقیعی پلانه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و به‌شێكی گه‌وره‌تریشی په‌یوه‌سته‌ به‌ گرفته‌كانی جێبه‌جێكردنه‌وه و خولانه‌وه‌ له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی‌. ئه‌و هه‌وڵانه‌ له‌ڕوی نه‌خشه‌ڕێژی و پلانسازیه‌وه‌ له‌زۆر ڕوه‌وه‌ جێگه‌ی تێبینین و كه‌موكوڕیان تێدایه‌، زۆربه‌یان له‌ڕوی دیزاین و په‌یكه‌رو پێكهاته‌‌وه‌ وه‌ك وێنه‌ی له‌به‌ر گیراوه‌ی پلانه‌كانی عیراقن، كه‌موكوڕی زۆر له‌ پێنوێنی وردو ڕون بۆ زۆر بواری ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تی، نه‌بونی میتۆد و ستراتیژی دیاریكراو بۆ پلانه‌كان، دانانی ئامانجی گه‌وره‌و زۆر بۆ هه‌مو سێكته‌رو لایه‌نه‌كان، نادیاری ‌ئامرازو پلانی كار و ته‌كنیكی جێبه‌جێكردن‌ به‌جۆرێك كه‌ ئامانجه‌كان ورد بكرێنه‌وه‌و پێنوێن و كات و ڕێكاری پێویست بۆ جێبه‌جێكردنیان و لایه‌نه‌ به‌رپرسه‌كان دیاری بكرێن و رێكاره‌كانی به‌دواداچون و پێوه‌ره‌كانی هه‌ڵسه‌نگاندن دیاربن، ئه‌وانه‌ له‌خه‌سڵه‌ته‌ سه‌ره‌كیه‌كانی زۆربه‌ی ئه‌و هه‌وڵ و پلانانه‌ن.   (زیادكردنی ریژە‌ی خه‌رجیه‌كانی وه‌به‌رهێنان له‌بودجه‌ی هه‌رێم بۆ50%، زیاد كردنی گه‌شه‌ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی به‌ڕێژە‌ی ساڵانه‌ی 8%، زیادكردنی گه‌شه‌ی كه‌رتی كشتوكاڵ به‌ڕێژە‌ی ساڵانه‌ی 15%، كه‌رتی پیشه‌سازی 5%، گه‌شتیاری7%، زیادكردنی وه‌به‌رهێنانی ناوخۆیی و ده‌ره‌كی به‌ڕێژە‌ی20% له‌ماوه‌ی چوارساڵدا، كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕێژە‌ی بێكاری بۆ4% و..هتد) به‌شێكن له‌ ئامانجه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی‌ هه‌ردو پلانه‌ چوارساڵیه‌كه‌ی وه‌زاره‌تی پلان دانان كه‌ گه‌وره‌و ناواقیعی بون و كه‌مترین رێژە‌یان لێ وه‌دینه‌هات، هه‌ندێك له‌ پلانه‌كانیش پێنوێنی ژماره‌ییان دیارینه‌كردوه‌ بۆ ئامانجه‌كان وه‌ك پلانی چاكسازی ئابوریی 2016 و، چاكسازی كارگێری دارایی و ئابوریی 2015 و، چاكسازی ئێستاو ئاینده 2020‌. ئه‌وانه‌یش ده‌یسه‌لمێنن كه‌ پلانه‌كان له‌ڕوی داڕشتن و ئاماده‌كردنه‌وه‌ پڕ گرفت و كه‌موكورین. به‌شێكی تری گرفته‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ زۆربه‌ی ئه‌و هه‌وڵ و پلانانه‌ نه‌چونه‌ته‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌و وه‌ك مه‌ره‌كه‌بی سه‌ر كاغه‌ز ماونه‌ته‌وه‌‌. واته‌ چاكسازی ئابوری سه‌ره‌ڕای گرفتی نه‌خشه‌ڕێژی، گرفتی جێبه‌جێكردنیشی هه‌یه‌ كه‌ گرفتێكیێكی گه‌وره‌ ترو ئاڵۆزتر و كاریگه‌رتره‌. باسی دوه‌م/ به‌ر‌به‌ست و ئاڵنگاریه‌كانی چاكسازی ئابوری له‌ هه‌رێمی كوردستان  چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێمی كوردستان به‌گشتی له‌به‌رده‌م كۆمه‌ڵێك به‌ربه‌ست و ئاڵنگاریدایه‌، كه‌ ده‌شێ به‌چه‌ندین جۆر ئاماژە‌یان بۆ بكرێت، وه‌ك دۆخی ناهه‌مواری ئابوری و قوڵیی لاسه‌نگیه‌ بونیادیه‌كانی ئابوریی هه‌رێم، به‌ربه‌سته ‌سیاسیه‌كان و په‌رت بونی ده‌سه‌ڵات، ده‌ستێوه‌ردانی حیزب و به‌پرسه‌كان له‌كاروباری ئابوری، گه‌نده‌ڵی و نادادی و لاوازی دامه‌زراوه‌كانی حكومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ری و چاودێری، نه‌بونی ده‌سه‌ڵاته‌كانی نه‌ختینه‌یی و دارایی و قه‌رزوقۆڵه‌ و ئاسانكاریی بانكی و بازرگانیی ده‌ره‌كی، بڕان و كه‌مكردنه‌وه‌ی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌به‌غداوه‌و..هتد. ئێمه‌ لێره‌دا هه‌وڵده‌ده‌ین ریشه‌ییانه‌ خوێندنه‌وه‌ بۆ پرسه‌كه‌ بكه‌ین و، به‌ربه‌ست و ئاڵنگاریه‌ بنه‌ڕە‌تیه‌كان له‌ دو خاڵی سه‌ره‌كیدا چڕ بكه‌ینه‌وه‌، ئه‌وانیش بریتن له؛ بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و، لاوازی داموده‌زگاكان. یه‌كه‌م/ بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی:  مه‌به‌ست له‌ڕە‌یع لێره‌دا ڕە‌یعی ده‌ره‌كیه‌ به‌و جۆره‌ی كه‌ بیرمه‌ندی ئێرانی (حسێن مه‌هداوی) داهێنه‌ری چه‌مكی ده‌وڵه‌تی ڕە‌یعی گوزارشتی لێ كردوه كه‌‌: بریتیه‌ له‌ داهاتی وه‌رگیراو به‌بڕی گه‌وره‌و به‌شێوه‌ی‌ به‌رده‌وام له‌ده‌ره‌وه‌،‌ چ وه‌ك داهاتی فرۆشتنی كه‌ره‌سته‌ی خاو یان به‌خشینی بیانی(Mahdavy,1970,431) ، ئێمه‌ لێره‌دا به‌دیاریكراوی مه‌به‌ستمان له‌ داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی خاوه‌ له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه‌ كه ‌باوترین گوزارشته‌ بۆ ئه‌و چه‌مكه‌. مه‌به‌ستیشمان له‌ بازنه‌ی ‌داخراوی ڕە‌یعی یان ته‌ڵه‌ی ڕە‌یعی ئه‌‌‌و دۆخه‌یه‌ كه‌ نه‌فره‌تی سه‌رچاوه‌كان و نه‌خۆشی هۆڵه‌ندی بۆ ئابوریه‌كی پێشنه‌كه‌وتو و خاوه‌ن داموده‌زگای لاواز دروستی ده‌كات و ده‌بێته‌ بازنه‌یه‌كی داخراو كه‌ ئابوری له‌ناویدا گیرۆده‌ ده‌بێت . ئه‌و هێڵكاریه‌ی خواره‌وه‌ چۆنیه‌تی گیرۆده‌بون له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و سوڕی ئابوری له‌ناو ئه‌و بازنه‌یه‌دا ڕون ده‌كاته‌وه‌.  هێڵكاری بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی   سه‌ره‌تا ته‌ڵه‌ی ڕە‌یعی له‌عێراق به‌ ڕێككه‌وتنی به‌شكردنی نیوبه‌نیوی قازانج له‌گه‌ڵ كۆمپانیاكانی نه‌وت له‌ ساڵانی په‌نجاكانی سه‌ده‌ی ڕابوردو ده‌ستی پێكرد له‌و سه‌رده‌مه‌یشدا عیراق خاوه‌نی ئابوریه‌كی به‌هێزو فره‌چه‌شن و پیشه‌سازیه‌كی پێشكه‌وتو و داموده‌زگای سیاسی و ئابوریی به‌هێز نه‌بوو. رێككه‌وتنه‌كه‌ بوه‌ هۆی زیاد بونی ڕۆڵی داهاتی هه‌نارده‌ی نه‌وت له‌ بودجه‌ی گشتی و ته‌رازوی پێدان و گه‌وره‌بونی پشكی سێكته‌ری نه‌وت له‌كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، پاشان پله‌ به‌پله ته‌ڵه‌كه‌‌ به‌هێزتر بو، به‌تایبه‌تیش پاش خۆماڵێكردنی نه‌وت له‌ساڵی 1972 و زیادبونی نرخی نه‌وت له‌سالانی حه‌فتاكان، كه‌ حكومه‌ت سودی لێ وه‌رگرت بۆ پاره‌داركردنی بودجه‌ و گه‌وره‌كردنی دامه‌زراوه‌كانی و زیادكردنی به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار تێیاندا، ئه‌مه‌یش به‌شێكی به‌مه‌رامی سیاسی بو و به‌شێكیشی بۆ وه‌خۆگرتنی خواستی كاری هه‌ڵكشاو بو، له‌ساڵی 1980 به‌دواوه‌ به‌رده‌وامی سیاسه‌ته‌ هه‌ڵه‌كان وجه‌نگه‌ ده‌ره‌كی و ناوخۆییه‌كان ، زۆریی داهاتی نه‌وت، قه‌رزكردنی ده‌ره‌كی بۆ پاڵپشتی خه‌رجیه‌كانی جه‌نگ و خه‌رجیه‌كانی تری به‌كاربردن و، به‌هێزی پیگه‌ی دراوی عیراقی بونه‌ هۆی داڕمانی زیاتری تواناكانی ده‌زگای به‌رهه‌مهێنانی نانه‌وتی به‌تایبه‌تیش پیشه‌سازیه‌كانی گۆڕین و كشتوكاڵ. له‌پاش 2003 یشه‌وه‌ له‌پاش كۆتایی هاتنی گه‌مارۆی ئابوری پشت به‌ستن به‌نه‌وت زیاتر بو، له‌ساڵی 2012 ڕێژە‌ی به‌شداریی داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی خاو گه‌یشته‌ نزیكه‌ی 92%ی داهاته‌كانی بودجه‌ و 99.5%ی هه‌نارده‌ی عیراق بۆ ده‌ره‌وه‌، هێزه‌ سیاسیه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌كان و حكومه‌ت به‌ به‌رده‌وامی بۆ گه‌و‌ره‌تركردنی داموده‌زگاكانیان و بۆ مه‌رامی سیاسی و ڕازیكردن سودیان لێ وه‌رده‌گرت و وه‌ڵامی خستنه‌ڕوی هێزی كاری هه‌ڵكشاویان پێ ده‌دایه‌وه‌، به‌جۆرێك له‌ماوه‌ی 2007-2012 نزیكه‌ی 76%ی زیاده‌ی خستنه‌ڕوی هێزی كار له‌ ناو دامه‌زراوه‌كانی حكومه‌تدا به‌گه‌ڕخران، به‌مجۆره‌ ته‌ڵه‌ی ڕە‌یعی به‌ته‌واوی به‌هێز بوو بوه‌ بازنه‌یه‌كی داخراو كه‌ ده‌ربازبون لێی ئاسان نه‌بیت، ئه‌زمونی ده‌وڵه‌ته‌ نه‌وتیه‌كانیش سه‌لماندویه‌تی كه‌ ده‌رچون له‌ بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی كارێكی سه‌خته‌( مرزا، 2021، 409-411). هه‌رێمی كوردستانیش وه‌ك به‌شێك له‌عێراق نه‌ك هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه‌ كه‌وته‌ ناو ئه‌و ته‌ڵه‌یه‌وه‌، بگره‌ به‌هۆی سیاسه‌تی حكومه‌ته‌كانی عیراقه‌وه‌ به‌تایبه‌تی ڕاگواستن و ئه‌نفاڵ و قه‌ده‌غه‌كردن و وێرانكردن ناوچه‌ كشتوكاڵیه‌كان و پاشخستنی توانای كه‌رته‌كانی تر و گه‌مارۆ ئابوریه‌كانه‌وه‌ له‌ دۆخێكی ته‌واو ناله‌باردا بوو، به‌جۆرێك‌ كاتێك حكومه‌تی هه‌رێم له‌پاش 1991 جڵه‌وی گرته‌ ده‌ست تاكو ڕوخانی كاتی ڕژێمی به‌عس و كۆتایی هاتنی گه‌مارۆكان له‌ساڵی 2003 ‌نه‌ك هه‌ر ده‌رفه‌تی چاكسازی و په‌ره‌پێدانی ئابوری و فره‌چه‌شنه‌كردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات له‌ئارادا نه‌بو به‌ڵكو كه‌میی داهات و كورتهینانی بودجه‌ و كورتهێنانی بازرگانی ده‌ره‌كی و بێكاری و هه‌ڵاوسانی نرخ و هه‌ژاری بۆخۆیان بوبونه‌ ڕاستی به‌ره‌نجام و ئه‌مری واقیع (گوڵپی، 2020، 48) ‌.  له‌پاش 2003 ئه‌و كاته‌ی كه‌ هه‌رێم سودمه‌ند بو له‌ بودجه‌ی عێراق، ده‌مێك بو ئابوریی هه‌رێمه‌كه‌ له ‌ناو بازنه‌یه‌كی داخراوی ڕە‌یعیدا بو، كێشه‌ی كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كانی ده‌یان ساڵی بۆ مابوه‌وه‌، سێكته‌ره‌ ئابوریه‌كان و كه‌رتی تایبه‌ت و بازاڕ له‌به‌رامبه‌ر زیادبونی ژماره‌ی دانیشتوان و خستنه‌ڕوی هێزی كار و خواستی ڕوله‌هه‌ڵكشاو بۆ كاڵاو خزمه‌تگوزاری لاوازو ده‌سته‌وسان بون، تاكه‌كان بۆ به‌ده‌ستهێنانی سه‌رچاوه‌ی داهات و ده‌رفه‌تی كار پشتیان به‌حكومه‌ت و هێزه‌ سیاسیه‌كان ده‌به‌ست، كۆمه‌ڵگه‌یش بۆ ته‌واوی خزمه‌تگوزاریه‌ گشتیه‌كان به‌هه‌مان شێوه‌ هه‌ر پشتی به‌حكومه‌ت ده‌به‌ست، ئیدی له‌و كاته‌وه‌ تا ئێستا بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌و دۆخه‌ زۆرینه‌ی داهاته‌كانی حكومه‌ت بۆ موچه‌ و دامه‌زراندن و به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار و دابینكردنی خزمه‌تگوزرای و خه‌رجیه‌كانی به‌كاربردن ئاراسته ده‌‌كرێن،‌ ئه‌وه‌یش هۆكاره‌ بۆ زیادبونی خواستی گشتی بۆ كاڵاو خزمه‌تگوزاری كه‌ به‌هۆی لاوازیی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌م هێنانه‌وه‌ ده‌بێت ئه‌و خواسته‌ له‌ڕێگه‌ی هاورده‌كردنه‌وه‌ پڕبكرێته‌وه‌. ئه‌مه‌ سوڕی ئابوری به‌رده‌وامی ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعیه‌ له‌ هه‌رێم.  كاتێك ئابوریه‌ك به‌وجۆره‌ له‌ناو بازنه‌یه‌كی داخراوی ڕە‌یعیدا بێت، حكومه‌ت دو رێگه‌ی له‌به‌رده‌مدایه‌؛ ڕێگه‌ی یه‌كه‌م ئه‌وه‌یه‌ شان بداته‌ به‌ر درێژە‌دان به‌ خولانه‌وه‌ له‌ناو بازنه‌كه‌، واته‌ به‌رده‌وامیدان به‌ پشت به‌ستن به‌داهاتی نه‌وت و به‌كارهێنانی بۆ دابینكردنی موچه‌و خه‌رجیه‌كانی به‌گه‌ڕخستن و به‌كاربردن، ئه‌م ڕێگه‌یه‌ تاسنورێك ده‌توانرێت به‌بێ گرفتی زه‌ق و گه‌وره‌ به‌رده‌وامیی پێ بدرێت، ناسه‌قامگیری به‌رده‌وام و قه‌یرانه‌كان و كه‌مبونه‌وه‌ی داهاتی ڕە‌یعی كه‌ هه‌میشه‌ ئه‌گه‌ری كراوه‌یه‌ ده‌بنه‌ كۆسپی گه‌وره‌، له‌سنورێكدا حكومه‌ت توانای وه‌خۆگرتنی هێزی كاری نوێ و پاڵپشتی و خه‌رجیه‌ جۆراوجۆره‌كانی‌ وه‌ك جاران نابێت، ئینجا قه‌یرانه‌كه‌ به‌گه‌وره‌یی هه‌ستی پێ ده‌كرێت وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ له‌عیراق و هه‌رێم له‌ 2014 و 2020 ڕویدا (مرزا،2021، 411). رێگه‌ی دوه‌میش ئه‌وه‌یه‌ به‌شی زۆری وزه‌ و داهاته‌كان بۆ بنیاتنانی ژێرخان و بوژاندنه‌وه‌ی كه‌رته‌ ئابوریه‌كان ته‌رخان بكات. ئه‌م ڕێگه‌یه‌ گرتنه‌به‌ری رێچكه‌ی چاكسازی ئابوری و ده‌رچونه‌ له‌بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی، ئه‌گه‌ر سیاسه‌تیكی ژیرانه‌ی بۆ بگیرێته‌ به‌رو له‌چوارچێوه‌ به‌رنامه‌یه‌كی چاكسازیی ئابوریی تێروته‌سه‌ل و درێژ خایه‌ندا وه‌گه‌ڕ بخرێت ده‌توانیت ئه‌نجامی ئه‌رێنی باش بۆ ڕاستكردنه‌وه‌ی لاسه‌نگیه‌كانی بونیادی ئابوری و، سه‌قامگیری و گه‌شه‌ی به‌رده‌وام به‌دی بێنێت. ئه‌وه‌‌یش پێویستی به‌گرتنه‌به‌ری كۆمه‌ڵێك سیاسه‌تی دارایی و نه‌ختی و بازرگانیه‌ بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجیه‌كان و زیادكردنی داهاته‌كان، پاڵپشتی به‌هه‌مهێنه‌رانی ناوخۆ، ڕێخستنه‌وه‌و سنورداركردنی به‌كاربردن و زیادكردنی وه‌به‌رهێنان و..هتده‌.  به‌پێی ئه‌م رێگه‌یه‌ ده‌بێ به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار له‌كه‌رتی حكومی و موچه‌ و خه‌رجیه‌كان و پاڵپشتیه‌كانی حكومه‌ت بۆ كاڵاو خزمه‌تگوزاریه‌ جۆراوجۆره‌كان كه‌م بكرێنه‌وه‌‌، به‌شی زۆری خه‌رجیه‌كان بۆ بواری ژێرخان و بوژاندنه‌وه‌ی سێكته‌ره‌ ئابوریه‌ نانه‌وتیه‌كان ته‌رخان بكرێن، بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵێك پاڵپشتی زۆری وه‌به‌رهێنه‌ران و به‌رهه‌مهێنه‌ران بكرێت له‌رێگه‌ی پارێزگاری گومرگی و پاڵپشتی سوته‌مه‌نی و به‌خشینی باج و كه‌ره‌سته‌ی خاو و ده‌ستی كاری هه‌رزان و پاڵپشتی دارایی و ئاسانكاریی قه‌رزی بانكی و..هتده‌وه‌، بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن له‌سه‌ر پێی خۆیان ڕاوه‌ستن و كێبه‌به‌ركێی كاڵاو خزمه‌تگوزاریی هاورده‌ بكه‌ن. واته‌ بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵێك ده‌رفه‌تی كار له‌كه‌رتی حكومی زۆر سنوردار ده‌بێت‌، له‌كاتێكدا ‌كه‌رتی تایبه‌تیش هێشتا توانای وه‌خۆگرتنی هێزی كاری لاوازه‌، ئاستی كرێ و ئیمتیازاته‌كانی تر له‌بازاڕو كه‌رتی تایبه‌ت نزمه‌ كه‌ ئه‌وه‌ پێویسته‌ بۆ گه‌شه‌كردنی كه‌رتی تایبه‌ت، به‌هۆی سیاسه‌تی پارێزگاری گومرگی و سنورداركردنی هاورده‌ له‌لایه‌ك و لاوازی توانای كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی بۆ پڕكردنه‌وه‌ی خواست له‌لایه‌كی تره‌وه نرخی كاڵاو خزمه‌تگوزاریه‌كان به‌رز ده‌‌بێت، حكومه‌ت بۆ دابین كردنی داهات‌ زۆربه‌ی بارگرانیه‌كان ده‌خاته‌ سه‌ر چینی ناوه‌ڕاست و كه‌م ده‌رامه‌ت‌، باربو و پاڵپشتی دارایی و خزمه‌تگوزاریه‌ گشتیه بێبه‌رامبه‌ره‌‌كانیش كه‌مده‌كرێنه‌وه‌، واته‌ له‌چه‌ند ساڵی سه‌ره‌تای پرۆسه‌كه‌دا داهاتی نه‌ختی و داهاتی ڕاسته‌قینه‌ی تاكه‌كان و ئاستی گوزه‌رانیان داده‌به‌زێت و ڕێژە‌ی بێكاری و هه‌ژاری به‌رز ده‌بێته‌وه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌یشدا ئه‌گه‌ر سیاسه‌تێكی وه‌به‌رهێنانی ژیرانه‌ په‌یڕە‌و نه‌كرێت، ئه‌وا پرۆسه‌كه‌ چانسی سه‌ركه‌وتنی نابیت. بۆ حكومه‌تێكی وه‌ك هه‌رێم كه‌ ده‌وڵه‌ت نیه‌و بژارده‌ دارایی و نه‌ختینه‌یی و بازرگانیه‌كانی سنوردارن‌، سیسته‌می بانكی و قه‌رز له‌ هه‌رێم لاواز و بێ توانایه‌، ئاستی پاشه‌كه‌وت و توانای سه‌رمایه‌گوزاریی ناوخۆیی لاوازه‌، ئه‌گه‌ر چانسی‌ هاتنه‌ پێشه‌وه‌ی سه‌رمایه‌گوزاریی بیانی به‌قه‌باره‌ی گه‌وره‌ له‌ ئارادا نه‌بێت، ئه‌وا ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌كه‌ زۆر كه‌مه‌،‌ به‌ڵكو ئه‌گه‌ری قوڵبونه‌وه‌ی قه‌یران و كاریگه‌ریه‌ نه‌رێنیه‌كانی زیاتره‌.‌ به‌شداری كارای وه‌به‌رهێنانی بیانی ده‌توانێت چانسێكی باش بدات به‌ ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌كه.  دووه‌م/ لاوازیی داموده‌زگاكان داموده‌زگاكانی هه‌رێمی كوردستان له‌سایه‌ی دۆخێكی سیاسیی ئاڵۆزدا دیزاین كراون، پرۆسه‌كانی داڕشتن و جێبه‌جێكردنی یاساو ڕێساو ڕێنمایی و بڕیاره‌كانیش له‌سایه‌ی هه‌مان دۆخدا به‌ڕێوه‌ ده‌چن، ئه‌و دۆخه‌یش زاده‌ی پێكهاته‌ و په‌یكه‌ری هێزه‌ سیاسیه‌كان و په‌یوه‌ندیه‌كانی نێوان كایه‌ی سیاسی و كایه‌ی ئابوریه‌، بونی هێزی چه‌كدار و گروپگه‌لی جیاجیای خاوه‌ن هه‌ژمونی گه‌وره‌ی سه‌ر به‌ پارته‌ سیاسیه‌كان له‌ناو حكومه‌ت و له‌ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت له‌ شێوه‌ی هێزی یاسایی و هێزی دیفاكتۆ كه‌ سه‌رچاوه‌ ئابوریه‌كان قۆرغ ده‌كه‌ن و به‌پێی به‌رژە‌وه‌ندیی تایبه‌تی خۆیان جڵه‌وی چالاكیه‌ ئابوریه‌كان ده‌كه‌ن، هه‌ر له‌سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی حكومه‌ته‌كه‌وه‌ تاكو ئێستا ئاماژە‌ن بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ سیسته‌می سیاسی له‌هه‌رێم هه‌ڵگری به‌شیكی زۆری خه‌سڵه‌ته‌كانی سیسته‌می كۆتكراوی فشۆڵه‌. هه‌بونی هێزی چه‌كدار له‌ده‌ره‌وه‌ حكومه‌ت، هه‌بونی ئینتیماو گوێڕایه‌ڵی به‌شێكی زۆر له‌ هێزه‌ چه‌كداره‌كانی حكومه‌تیش بۆ پارت و گروپ و كه‌سه‌ ده‌ست ڕۆیشتوه‌كان، وای كردوه دابه‌شكردنی پێگه‌ و به‌رژە‌وه‌ندی و ده‌سكه‌وتی ئابوری و قۆرغكاری له‌نێوان هێزه‌كاندا ببێته‌ ڕێسایه‌كی سه‌ره‌كیی سیسته‌مه‌كه، پاساوی پشت به‌رده‌وامیی ئه‌و دۆخه‌یش بریتیه‌ له‌ دوركه‌وتنه‌وه‌ له‌توندوتیژی و جه‌نگی ناوخۆیی، واته‌ له‌م سیسته‌مه‌دا مه‌رج و گره‌نتیی دوركه‌وتنه‌وه‌ له‌شه‌ڕو توندوتیژی به‌ستراوه‌ به‌دۆخی دابه‌شكردنی هه‌ژمون و ده‌سكه‌وته‌ ئابوریه‌كانه‌وه‌ له‌نێوان هێزه‌كاندا، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ (دۆگلاس نۆرث) له‌ باسی خه‌سڵه‌ته‌كانی سیسته‌می كۆتكراوی فشۆڵ و بنه‌ڕە‌تیدا وێنای كردوه‌. په‌یوه‌ندی و هه‌مئاهه‌نگیی نێوان هێزه‌ یاسایی و نایاساییه‌كان داموده‌زگا‌ سه‌ربازی و مه‌ده‌نیه‌كانی حكومه‌تیشی كردوه‌ته‌ كێڵگه‌ی به‌شكاری و جڵه‌وكردن، پڕكردنی داموده‌زگاكان له‌ ئه‌ندام و لایه‌نگر له‌سه‌ر بنه‌مای په‌یوه‌ندی و به‌رژە‌وه‌ندی نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای پێویستی داموده‌زگاكان و توانست و ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و، ئاراسته‌كردنی به‌رپرس و كارمه‌نده‌ سه‌ره‌كیه‌كانی ئه‌و داموده‌زگایانه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ته‌وه‌، له‌ هۆكاره‌كانی لاوازیی داموده‌زگاكانن.  وه‌ك له‌به‌شی یه‌كه‌مدا ڕونمان كرده‌وه‌ داموده‌زگاكان له‌و جۆره‌ سیسته‌مانه‌دا به‌جۆرێكن كه‌ توانايان زۆر سنورداره‌ بۆ داڕشتن و جێبه‌جێكردنی پلانی چاكسازی و په‌ره‌پێدانی ئابوری، بۆ سه‌روه‌ركردنی یاسا و پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تی و ده‌سته‌به‌ركردنی مافی به‌شداری بۆ هه‌موان، كه‌مكردنه‌وه‌ ئاستی نادڵنیای، به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری، هاندانی ده‌ستپێشكه‌ری و هاتنه‌ پێشه‌وه‌ی وه‌به‌رهێنه‌ران و ڕاكێشانی سه‌رمایه‌گوزاری بیانی، فراوانكردنی ده‌رفه‌تی به‌شداریی چین و توێژە‌ جیاوازه‌كان له‌چالاكیه‌ ئابوریه‌ جۆراوجۆره‌كاندا. هه‌ربۆیه‌ هه‌مو ئه‌و هه‌وڵانه‌ی له‌ساڵانی ڕابوردودا دران بۆ چاكسازی وه‌ك پێویست نه‌چونه‌ بواری جێبه‌جێكرنه‌وه‌و ده‌ره‌نجامی خوازراویان نه‌بو. به‌گشتی دۆخێكی له‌و جۆره‌ له‌هیچ كاتێكدا له‌بار نیه‌ بۆ ده‌ربازبون له‌بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و سه‌ركه‌وتنی چاكسازی ئابوری. بۆئه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم به‌سه‌ر ئه‌و گرفتانه‌دا زاڵ بێت، سه‌ره‌تا پێوییسته‌ كار بكات بۆ كۆكردنه‌وه‌ی هێزو ده‌سه‌ڵات له‌ داموده‌زگا فه‌رمیه‌كاندا، ته‌نها داموده‌زگاكانی یاسادانان و جێبه‌جێكردن و دادوه‌ری خاوه‌ن بڕیار و ده‌سه‌ڵاتی ڕاسته‌قینه‌و سه‌ربه‌خۆبن به‌سه‌ر بواری ئابوریدا، چاكسازی له‌ داموده‌زگاكاندا بكرێت به‌جۆرێك كه‌ لانی كه‌م خه‌سڵه‌ته‌كانی سیسته‌می كۆتكراوی پێگه‌یشتویان تێدا به‌رجه‌سته‌ بكرێت، تاكو توانستی پێویستیان هه‌بێت بۆ داڕشتن و جێبه‌جێكردنی پلان و سیاسه‌ته‌‌كان و سه‌روه‌ركردنی یاسا،‌ كارابن له‌ كه‌مكردنه‌وه‌ی نادڵنیایی و تێچوی كارو مامه‌ڵه‌كان، هانده‌ربن بۆ زیادكردنی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و ڕە‌خساندنی ده‌رفه‌تی یه‌كسان و له‌بار بۆ به‌شداری هه‌موان له‌چالاكیه‌ ئابوریه‌كان و ڕاكێشانی سه‌رمایه‌گوزاری بیانی.     ده‌ره‌نجام/  1.    بونی لاسه‌نگیی قوڵ و درێژخایه‌ن له‌ په‌یكه‌ری به‌رهه‌مهێنان و كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، كورتهێنانی بودجه‌و كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی ده‌ره‌كی و قه‌رزاری و بێكاری به‌قه‌باره‌ی گه‌وره‌ بۆ ماوه‌ی درێژ، ناسه‌قامگیری نرخه‌كان و ناسه‌قامگیری گه‌شه‌ی ئابوری..هتد، له‌وڵاتانی تازه‌ گه‌شه‌سه‌ندو، پاساوی بێ چه‌ندوچۆنن بۆ ئه‌وه‌ی چاكسازی ئابوری له‌و وڵاتانه‌دا پێویستیه‌كی گرنگ وژیانی بیت. 2.    له‌ناو هۆكاره‌ دیاریكه‌ره‌كانی ئاستی سه‌ركه‌وتنی هه‌وڵه‌كانی چاكسازی ئابوریدا جۆری داموده‌زگاكان به‌پله‌ی یه‌كه‌م دێت و ڕۆڵی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی هه‌یه‌. 3.    ته‌نها ئه‌و جۆره‌ داموده‌زگایانه‌ی كه‌ توانای سه‌روه‌ركردنی یاسا و پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تیان هه‌یه‌ و هانده‌رن بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و كه‌مكردنه‌وه‌ی ئاستی نادڵنیای و سازكردنی زه‌مینه‌ی به‌شداریی له‌ وه‌به‌رهێنان و چالاكیه‌ ئابوریه‌كان له‌ئاستێكی فراواندا، توانای سه‌رخستنی پرۆسه‌ی چاكسازی ئابوری ڕیشه‌یی و گشتگیر و سه‌رتاسه‌ریان هه‌یه‌، ئه‌و جۆره‌ دامه‌زراوانه‌یش ته‌نها له‌سایه‌ی سیسته‌می كراوه ‌و له‌ سیسته‌می كۆتكراوی پێگه‌یشتودا بونیان هه‌یه‌. 4.    چه‌ند ده‌یه‌یه‌كه‌ هه‌مو پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێمی كوردستان بونیان هه‌یه‌، كورتهێنانی دارایی گه‌وره‌و به‌رده‌وام، كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی ده‌ره‌كی به‌قه‌باره‌ی زۆر گه‌وره‌و به‌به‌رده‌وامی، لاسه‌نگیی جۆراوجۆر له‌ په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی و پشت به‌ستنی زۆر به‌تاك سه‌رچاوه‌یی و لاوازیی سیكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی نانه‌وتی له‌دروستكردنی داهات و وه‌خۆگرتنی هێزی كار، بێكاری و بێكاریی شاراوه‌و نزمیی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و، به‌رزی ڕێژە‌ی به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار له‌كه‌رتی حكومی له‌چاو كه‌رتی تایبه‌ت و ناسه‌قامگیری ئابوری و قه‌رزاری و..هتد وه‌ك ده‌ره‌نجامی گیرۆده‌بون له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی له‌و پاساوه‌ سه‌ره‌كیانه‌ن كه‌ چاكسازی ئابوری بۆ هه‌رێم ده‌كه‌نه‌ پێویستیه‌كی ژیانی. 5.     هۆكاره‌كانی مانه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و سه‌رنه‌كه‌و‌تنی هه‌وڵه‌كانی چاكسازی له‌ڕابوردودا و به‌ربه‌سته‌كانی ئه‌و كاره‌ بۆ داهاتویش بریتین له‌ به‌هێزیی ئه‌و بازنه‌یه‌ و لاوازیی داموده‌زگاكان. 6.    داموده‌زگاكانی هه‌رێم كه‌ له‌ئه‌نجامی په‌یوه‌ندیی هێزه‌ سیاسیه‌ یاساییه‌كان و هێزه‌كانی دیفاكتۆ له‌سه‌ر بنه‌مای دابه‌شكردنی ده‌سته‌كه‌وت و هه‌ژمون دیزاین كراون و كارده‌كه‌ن، توانای شكاندنی ئه‌و بازنه‌ داخراوه‌یان لاوازه‌، هانده‌رنین بۆ ڕاكێشانی سه‌رمایه‌ی تایبه‌ت به‌گشتی و سه‌رمایه‌ی بیانی به‌تایبه‌تی بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و بۆشاییه‌ی كه‌ هه‌وڵی ده‌رچون له‌بازنه‌ی ‌ره‌یعی دروستی ده‌كات. 7.    توانای جێبه‌جێكردنی پرۆسه‌ی چاكسازی ئابوری و سه‌رخستنی له‌هه‌رێمی كوردستان به‌ستراوه‌ به‌ هه‌بونی داموده‌زگای كارا بۆ جێبه‌جێكردنی پلان و سیاسه‌ته‌ ئابوریه‌كانی حكومه‌ت له‌هه‌مو بواره‌كان و له‌سه‌رانسه‌ری هه‌ریم، بۆ سه‌روه‌كردنی یاساو پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تی و كه‌مكردنه‌وه‌ی نادڵنیایی و هاندانی به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و ڕە‌خساندنی هه‌لومه‌رجی به‌شداریی له‌چالاكیه‌ ئابوریه‌كان بۆ زۆرترین كه‌س، كه‌مكردنه‌وه‌ی به‌ربه‌ست و رێگریه‌كانی گه‌یشتن به‌كارو بازاڕو كه‌مكردنه‌وه‌ی تیچوی كات و دارایی مامه‌ڵه‌كان، زه‌مینه‌ سازكردن بۆڕاكێشانی سه‌رمایه‌گوزاریی بیانی به‌ قه‌باره‌یه‌كی گه‌وره‌و سود لێوه‌رگرتنی له‌پێناوی سه‌رخستنی پرۆسه‌كه‌و په‌ره‌پێدانی ئابوریدا.    سه‌رچاوه‌كان/ یاساو دۆكیۆمێنته‌ فه‌رمیه‌كان: یاساكانی بودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان له‌ ساڵانی جیاوازدا، ماڵپه‌ڕی په‌رله‌مانی كوردستان: https://www.parliament.krd/business/legislation/ حكومه‌ت اقلیم كوردستان،2011، وزاره‌ت التخطيط، خطة التنيمة الاستراتيجية لاقليم كوردستان 2012-2016. حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، وه‌زاره‌تی پلان دانان، دیدگای2020: http://archive.gov.krd/mop/www.mop.gov.krd/indexf78d.html?sid=1&id=381&pid=98 حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، 2013، سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، بوودجه‌ پڕۆژە‌یه‌ك بۆ خزمه‌تگوزاری و خۆشگوزرانیی هاووڵاتیان، شیكاری به‌راوردكارییانه‌. حكومة اقليم كوردستان،2014، وزاره‌ت التخطيط، خطة التنيمة لاقليم كوردستان للسنوات 2015-2019. حكومة اقليم كوردستان، 2015، وزارة المالية و الاقتصاد، مؤسسة invents للاستشارات، ادارة المالية و الاقتصاد في حكومة اقليم كوردستان، مراجعة التحديات واولويات الاصلاح. بانكی نێوده‌وڵه‌تی، 2016 ، هه‌ریمی كوردستان، چاكسازی ئابوری له‌ پێناو بوژانه‌وه‌ی هاوبه‌ش و پاراستنی نه‌داران. حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، ،2017 ، وه‌زاره‌تی پلان دانان، پێشكه‌وتنه‌كانی جێبه‌جێكردنی چاكسازی ئابوری. حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، 2020 ، وه‌زاره‌تی پلان دانان به‌هاوكاری (UNDP)، ‌كارنامه‌ی چاكسازی ئابوری ئێستاو داهاتو. حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، 2021، چاكسازی و خزمه‌تگوزاری، چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات. ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم، ڕوپێو و ڕاپۆرته‌كانی هێزی كار:  http://www.krso.net/Default.aspx?page=list&c=labourforce ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم، 2016، دۆخی هێزی كار له‌هه‌رێمی كوردستان، ئه‌نجامه‌كانی روپێوی كار و بێكاری، حوزه‌یرانی 2016. الورقه‌ البیضاء،2020، التقرير النهائي لخلية الطواريء للاصلاح المالي، بغداد، تشرين الاول. http://www.krso.net/Default.aspx?page=list&c=labourforce   سه‌رچاوه‌كان به‌زمانی كوردی: گوڵپی 2020، جیهانگیر سدیق، گرفته‌كانی داهاتی گشتی له‌هه‌رێمی كوردستان و ڕێگه‌كانی چاره‌سه‌ركردنیان، گۆڤاری ئاینده‌ناسی، ژماره‌ 2.   سه‌چاوه‌كان به‌زمانی عه‌ره‌بی: الكتب: حسن، 2016، د. صالح یاسر، الخصخصة و الاصلاحات الاقتصادية بين خيبات العقيدة و رهانات الواقع، دار الرواد المزدهرة، ط1، بغداد. الحصري، 2007، الاثار الاجتماعية لبرامج الاصلاح الاقتصادي، ط1، المكتبة العصرية للنشر، مصر، المنصورة. محي الدين، بدون تأريخ النشر، التنمية و التخطيط الاقتصادي، دار النهضة العربية، بيروت. نورث، 2006. دوغلاس سي، المؤسسات، المركز العلمي العربي للدراسات الانسانية. نورث، 2016. دوغلاس سي واخرون، في ظل العنف، السياسة و الاقتصاد و مشكلات التنمية، ت: كمال المصري، سلسلة علم المعرفة ، كويت. زكي، 2000، د.رمزي، انفجار العجز، دار المدى للثقافة و النشر، دمشق. فرج، 1989، سامال مجيد، نماذج الصندوق النقد الدولي لتوجيه السياسات الاقتصادية في البلدان المقترضة، دراسة اقتصادية، هيئة التخطيط العراقي، بغداد. مرزا، 2021، د. علي خضر، اوراق اقتصادية ونفطية، العراق و العالم، المجلد الثاني، شبكة الاقتصاديين العراقيين، كتاب الكتروني، على الرابط أدناه:  http://iraqieconomists.net/ar/2021/02/28/%d8%af-%d8%b9%d9%84%d9%8a-%d8%ae%d8%b6%d9%8a%d8%b1-%d9%85%d8%b1%d8%b2%d8%a7-%d9%83%d8%aa%d8%a7%d8%a8-%d8%a7%d9%88%d8%b1%d8%a7%d9%82-%d8%a7%d9%82%d8%aa%d8%b5%d8%a7%d8%af%d9%8a%d8%a9-%d9%88%d9%86-2/ الرسائل الجامعیة  احمد، 2015، جهانگیر صدیق، الاختلالات الهیكلیة للموازنة العامة واليات المعالجة/ اقليم كوردستان العراق(حالة دراسية للمدة 2000-2013) رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة صلاح الدين، اربيل. اسمهان، 2012، راضية، دور الاصلاح الاقتصادي في الدول النامية في تحقيق التنمية البشرية المستدامة، رسالة ماجستير، جامعة سطيف، جزائر. بن حافظ، 2011، حمزة، دور الاصلاحات الاقتصادية في تفعيل الاستثمار الاجنبي المباشر، رسالة ماجستير، جامعة منتوري، قسنطينة، جزائر. الحيدري، 2014، هیوا عثمان اسماعیل، تحليل اثر تقلبات سعر الصرف الاجنبي في الموازنة العامة لاقليم كوردستان العراق لمدة 1997-2013، رسالة ماجستير غيرمنشورة، جامعة صلاح الدين-اربيل. شاني، 2011، سلام كاظم، تحليل العلاقة بين الموازنة و الناتج المحلي الاجمالي في العراق للمدة 1998-2009، رسالة ماجستيرغير منشورة، جامعة كربلاء. علي، 2015، علي احمد، تقييم العلاقة بين مخرجات التعليم العالي و سوق العمل في اقليم كوردستان العراق: مدينة اربيل أنوذجا للمدة(2009-2013)، رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة صلاح الدين، اربيل. عيسى، 2013، محمود حسين، الاختلالات الهيكلية في سوق العمل الفلسطيني و سبل معالجتها، رسالة ماجستير، جامعة ازهر، غزة. البحوث و الدراسات: بن حسين، 2009، ناجي، دور العوامل المؤسساتية في تحقيق التنمية الاقتصادية وتحسين مناخ الاستثمار، المجلة العلمية التجارة و التمويل، كلية التجارة، جامعة طنطا، الجزائر، المجلد 29، العدد 2. الجابري، 2014، د.قصي، غيدان جعفر الزبيدي، اثر الاصلاحات الهيكلية في عجز الحساب الجاري في الاردن للمدة 1990-2010، مجلة الادارة والاقتصاد، السنة 36، العدد 79. حسين، 2018، د.كريم سالم، الاصلاح الاقتصادي في العراق ما بعد عام 2003 رؤية مستقبلية، مركز بيان للدراسات و التخطيط. حواس،2017، د. امين، المؤسسات كمحدد رئيسي لاداء الاقتصادي للبلدان، المجلة الجزائرية للاقتصاد و المالية، العدد 8. الشمري، 2014، د.سعود غالي و اخرون، الاصلاح الاقتصادي في الدول المتقدمة مختارة و امكانية الاستفادة منها في الاقتصاد العراقي، المجلة العراقية للعلوم الاقتصادية، العدد 43، السنة 12. صالح، 2015، د.عدنان مناتي، الاصلاح الاقتصادي أداة للتنمية و مواجهة التديات الراهنة في العراق، مجلة كلية بغداد للعلوم الاقتصادية، عدد الخاص بالمؤتمر السادس. صالح، 2018، د. لورنس يحيى، الاختلالات الهیكلیة‌ و اثرها علی نمو القطاعی و التشغیل في الاقتصاد العراقي للمدة 2003-2015، مجلة العلوم الاقتصادية والادارية، جامعة بغداد، العدد 109، المجلد 24. عمران، 2019، د.ستار جابر، منهجية الاصلاح الاقتصادي في العراق، دراسة تحليلية، مجلة الادارة و الاقتصاد، جامعة بغداد، السنة 42، العدد 120. القريشي، 2011، د.مدحت، برامج الخصخصة بين مقومات النجاح و عوامل الفشل، مجلة مركز المستنصرية للدراسا العربية و الدولية، العدد 33. كاظم، 2017، ثائر عبدالعالي، واقع الاقتصاد العراقي ومتطلبات اصلاحه، مجلة المثنى للعلوم الادارية و الاقتصادية، المجلد 7، العدد 1.   سه‌چاوه‌كان به‌زمانی ئینگلیزی Books: Acemoglu,2012,Daron & Jams Robinson, Why Nations fail, Crown Publisher, New York. Mahdavy,1970, H, the Patterns and Problems of Economic Development in Rentier States’, in M. Cook (ed.), Studies in the Economic History of the Middle East, London: Oxford University Press. Noori,2018,Nya,Najmalddin, The Frailer of Economic Reform in the Kurdistan Region of Iraq, 1921-2015.Sardam,Sulaimania, 2018. Acemoglu,2004,Daron, Simon Johnson, James Robinson, Institutions as the Fundamental cause of long-run Growth, National bureau of Economic Research ,1050 Massachusetts Avenue, Cambridge, MA 02138. Sachs, J. and Andrew W. (1995), ‘Natural Resource Abundance and Economic Growth’, National Bureau of Economic Research, Working Paper 5398. Researches and studies:. Acemoglu,2005,Daron, Simon Johnson, James Robinson, The rise of Europe: Atlantic trade, Institutional change, and economic growth, The American Economic Review, June. Dookeran, 2019, Winston, Lewis model of economic growth, linearity and convergence: does it fit today? Forum on the Life and Work of Sir Arthur Lewis, SALISES, 24 January 2019. Mukherjee, 2018,Shourya, Does the Clark-Fisher hypothesis hold for the Indian Economy? International journal of business quantitative economies and applied management research, vol 5. Issue 4. Morselli,2021, Alessandro, Growth and Institutional changes: a historical evolution, Brazilian journal of political economy, vol4.  

درەو: بەشی سێیەم بەپێی دەستوری عێراق، دوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، خولی نوێی پەرلەمانی عێراق لە یەكەمین كاریدا كەسێك بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار هەڵدەبژێرێت، سەرۆك كۆمار دوای هەڵبژاردنی یەكەمین ئەرك لە ئەستۆیدا ئەوەیە، كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان راسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەت.  بەپێی ئەو عورفەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە عێراق پەیڕەو كراوە، پۆستی سەرۆك كۆمار پشكی كوردە، لەناو كوردیشدا بەگوێرەی رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی‌و یەكێتی، پۆستی سەرۆك كۆمار دراوە بە یەكێتی، ئەمە لەبەرامبەر پۆستی سەرۆكی هەرێمدا بوو بۆ پارتی. دوای شكستی ریفراندۆم‌و رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو گەڕانەوەی سوپای عێراق بۆ ناوچە جێناكۆكەكان، لە كۆتاییەكانی ئۆكتۆبەری 2017دا مەسعود بارزانی دوای 12 ساڵ مانەوە لە پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، دەستبەرداری پۆستەكەی بوو.  ساڵی 2018 كاتێك هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كرا، پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەتاڵ بوو، دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم ئەوكات دابەشكرابوو بەسەر سەرۆكایەتی حكومەت‌و پەرلەمان‌و ئەنجومەنی دادوەریدا، واتە هاوكێشەی (پۆستی سەرۆكی هەرێم بۆ پارتی‌و پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی) كێشەی تێكەوتبوو، بۆیە كاتێك گفتوگۆ لەسەر پڕكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق كرا، پارتی داوای پۆستەكەی دەكرد‌و مەرجی بۆ یەكێتی هەبوو، یەكێك لە مەرجەكانی ئەوكاتی پارتی هاوشێوەی ئێستا ئەوە بوو، لەبەرامبەر پۆستی سەرۆك كۆماردا، یەكێتی پۆستی پارێزگاری كەركوك بدات بە پارتی، سەرباری ئەمە هاوشێوەی ئێستا ئەوكاتیش بارزانی تێبینی لەسەر بەرهەم ساڵح هەبوو، داوای دەكرد كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەناو فراكسیۆنە كوردییەكانی پەرلەمانی عێراق یەكلابكرێتەوە، پارتی‌و یەكێتی نەگەیشتنە رێككەوتن، هەریەكەیان بە كاندیدی خۆیانەوە چونە بەردەم پەرلەمانی عێراق، یەكێتی (بەرهەم ساڵح)‌و پارتیش (فوئاد حسێن)ی كاندید كردبوو، ریفراندۆم كە كاردانەوەی خراپی لەسەر بارزانی لەناو لایەنە عێراقییەكان دروست كردبوو، سودی بە بەرهەم ساڵح گەیاند‌و وەكو سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرا.   ئێستا كە جارێكی تر، پارتی‌و یەكێتی دەچنەوە بەردەم پەرلەمانی عێراق بۆ یەكلاكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار، دۆخەكان بەبەراورد بە 2018 هەندێك گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، چونكە ئێستا ئیتر پارتی لە قۆناغی دوای ریفراندۆمدا نییە‌و پەیوەندییەكانی لەگەڵ لایەنە عێراقییەكان ئاسایی كردوەتەوە، پۆستی سەرۆكی هەرێم ئێستا بەتاڵ نییە‌و هەر لای پارتی ماوەتەوە، بەڵام پۆستی پارێزگاری كەركوك لە هەمان دۆخی جاراندایە‌و هێشتا نەگەڕاوەتەوە بۆ كورد.  ئەمریكا‌و ئێرانییەكانیش جەخت لەسەر ئەوە دەكەن، هێشتا پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق پشكی یەكێتییە، هێشتا یەكێتی بە فەرمی كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق یەكلانەكردوەتەوە، بەرهەم ساڵح دەیەوێت بۆ ویلایەتی دووەم خۆی كاندید بكاتەوە، لەتیف رەشید‌و مەلا بەختیاریش چاویان لە پۆستەكەیە، ناوی (عەدنان موفتی)ش هاتە ناوانەوە، بەڵام هەر زوو خۆی رەتیكردەوە پۆستی سەرۆك كۆمار وەربگرێت. هاوشێوەی ساڵی 2018، بەرهەم ساڵح چانسی لای پارتی خراپە، تۆمەتباری دەكەن بەوەی دەستوەردانی لە هەڵبژاردندا كردووە‌و لەرێگەی دەستەی دادوەرانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەوە دوو كورسی پارتی بردووە بۆ یەكێتی.  ئەگەر پارتی‌و یەكێتی بە تەوافوق پۆستی سەرۆك كۆمار یەكلابكەنەوە، بەرهەم ساڵح چانسی لە مەلا بەختیار یان هەر كەسێكی تر كەمتر دەبێت. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی پێشنیازی ئەوەی كردووە، كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمارو پارێزگاری كەركوك بە تەوافوق لەنێوان پارتی‌و یەكێتی دابنرێن‌و ناویان لێ بنێرێت "كاندیدی كورد".  ئەگەر پارتی‌و یەكێتی نەگەن بە تەوافوق لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار، پێشبینی دەكرێت هاوشێوەی 2018 هەردوولا بە دوو كاندیدی جیاوازەوە بچنە بەردەم پەرلەمانی عێراق.  بۆ بردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار لە حاڵی دروست نەبوونی ئیتیفاقدا، پێشبینی دەكرێت پارتی ئەمجارەیان بە ژمارەیەكی قورستر بچێتە ناو ململانێكانی پەرلەمانی عێراق‌و (نێچیرڤان بارزانی) سەرۆكی هەرێم كاندید بكات بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، ئەمە ئەو بابەتەیە كە پارتییەكان دەڵێن "بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار ئەمجارە موفاجەئەمان دەبێت".    راپۆرتی پەیوەندیدار: سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومەتی نوێ لە عێراق

درەو: بەشی دووەم: دوای هەڵبژاردنی لەلایەن پەرلەمانەوە، یەكەمین كاری سەرۆك كۆماری نوێی عێراق ئەوەیە، كوتلەی زۆرینەی ناو پەرلەمان راسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت.  بەپێی عورفی سیاسی عێراق، ئەو كەسەی كە دەبێت بە سەرۆك وەزیران، دەبێت سەربە پێكهاتەی شیعە بێت،  هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری پەرلەمانی عێراق، ماڵی شیعەی دابەشكرد بەسەر دوو بەرەی دژ بە یەكدا، موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن (73) كورسی، لەبەرامبەردا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (هادی عامری، فالح فەیاز، قەیس خەزعەلی، نوری مالیكی، حەیدەر عەبادی، عەممار حەكیم) لەبەرەكەی تر، بەرەی دووەم كە ناویان لێنراوە "بەرەی ئێران"، دۆڕاوی هەڵبژاردنەكە بوون، ناڕازین لە ئەنجامی هەڵبژاردن‌و دەڵێن ساختەكاری كراوە، بەڵام كاتێك دادگای فیدراڵی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنی پەسەند كرد، پابەندبوونی خۆیان راگەیاند.  كوتلەی زۆرینەی پەرلەمان یاخود ئەوەی ناوی لێنراوە "كوتلەی گەورە"، لایەنە شیعەكان دروستی دەكەن، ئەمە ئێستا لەبەردەم (چوار) سیناریۆدایە:  سیناریۆی یەكەم:  رەوتی سەدرو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بگەنە رێككەوتن‌و پێكەوە لەگەڵ كورد‌و سوننەدا كوتلەی گەورە دروست بكەن، ئەمە روودانی هەندێك سەختە بەتایبەتی لەكاتێكدا موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن دروستكردنی حكومەتی "تەوافوق"ی رەتدەكاتەوە‌و داوای حكومەتی "زۆرینەی نیشتمانی"، سەرباری ئەمە سەدر بەهیچ جۆرێك ئامادەی تەوافوق نییە لەگەڵ نوری مالیكیدا. سیناریۆی دووەم:  كوتلەی سەدری وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لەگەڵ كورد‌و سوننە رێككەوتن بكات‌و كوتلەی زۆرینەی پەرلەمان دروست بكەن، ئەمە بەهۆی نەیارێتی ئێرانەوە ئەگەری سەركەوتنی قورسە، بەتایبەتی كە بەمدواییە ئیرەج مەسجدی باڵیۆزی ئێران لە بەغداد سەردانی لایەنە كوردییەكانی كرد‌و داوای لێكردن دەستوەردان لە كێشەكانی ناو ماڵی شیعە نەكەن‌و نەچینە بەرەیەك دژی بەرەكەی تری شیعە.  سیناریۆی سێیەم:  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەگەڵ لایەنە كوردستانییەكان‌و لایەنەكانی سوننەدا رێككەوتن بكەن‌و كوتلەی زۆرینە پێكبهێنن‌و موقتەدا سەدری براوەی هەڵبژاردن ئاوت بكەن، ئەم سیناریۆیە لە حاڵی جێبەجێبوونیدا عێراق‌و بەتایبەتیش ناو ماڵی شیعە روبەڕووی شەپۆلێكی نوێی گرژی دەكاتەوە كە رەنگە دواجار چارەنوسی حكومەتەشیان روبەڕووی هەمان چارەنوسی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی بكاتەوە، بەتایبەتی ئەگەر سەدرییەكان ببن بە ئۆپۆزسیۆن.  سیناریۆی چوارەم:  سەدرو بەشێك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (بەبێ نوری مالیكی) رێككەوتن بكەن بۆ پێكهێنانی كوتلەی زۆرینە لەگەڵ كورد‌و سوننەدا، ئەمە سیناریۆیەكی چاوەڕوانكراوە، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، لەناو رەوتی دانوستانەكاندا، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەبەریەك هەڵوەشێنن‌و هەریەكەیان لە پێگەی بەرژەوەندییەكانی خۆیەوە بچێتە دانوستان لەگەڵ سەدردا، لەم سیناریۆیەدا (نوری مالیكی) دەبێتە قوربانی‌و جارێكی تر خەونی گەڕانەوەی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران دەخرێتەوە ژێر گڵ. لەناو ئەم ململانێ‌و سیناریۆیانەدا، هەندێك كارەكتەری سیاسی شیعە، ناویان وەكو كاندید بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق دەهێنرێت، لەوانە:  یەكەم: مستەفا كازمی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ماوە تەواوبووی عێراق، كە لە بنەڕەتەوە كاندیدی تەوافوقی ناو ماڵی شیعەی عێراق‌و هاوكات كاندیدی ئێران‌و ئەمریكاش بوو، سەرلەنوێ چانسی گەورەی هەیە بۆ ئەوەی لە پۆستی سەرۆك وەزیران بمێنێتەوە. لایەنە دۆڕاوەكانی شیعە لە هەڵبژاردندا، دژی دانانەوەی كازمین لە پۆستی سەرۆك وەزیران‌و تۆمەتباری دەكەن بەوەی لەپشت ساختەكارییەكانی هەڵبژاردنەوە بووە، بەڵام لە حاڵی شكستهێنانی گفتوگۆكانی ڤیەننای نێوان ئەمریكا‌و ئێران لەبارەی زیندووكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمی، كازمی چانسی بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران زیاتر دەبێت، چونكە كاندیدی تەوافوقی نێوان ئێران‌و ئەمریكایە، سەرباری ئەمە، لەو ماوەیەی لە پۆستی سەرۆك وەزیراندا بووە، كازمی رۆڵی هەبووە لە لێكنزیكردنەوەی ئێران‌و سعودیە، ئەمەشی لەلای ئێرانییەكان بە خاڵێكی بەهێز بۆ دەنوسرێت.  دووەم: كاندیدەكانی تر ناوی چەند كەسێكی تر وەكو كاندیدی چاوەڕوانكراوی كاندیدی سەرۆك وەزیران دەهێنرێت، لەوانە:  •    ئەسعەد عیدانی •    عەلی شوكری  •    حەیدەر عەبادی •    محەمەد شیاع سودانی •    محەمەد تۆفیق عەلاوی   راپۆرتی پەیوەندیدار: سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومەتی نوێ لە عێراق