درەو: ئۆلگا ئیفشینا- كاترینا كینكۆلۆڤا - بی بی سی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت لە چەند هەفتەی رابردوودا، ڤیلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیا دەستی بە وەرگرتنی بڕیاری یەكلاكرەوە كرد، كۆمەڵێك بڕیار كە كاریگەری بەردەوامیان دەبێت، ئەمەش نەك تەنیا لەسەر ئۆكرانیا‌و روسیا، بەڵكو لەسەر جیهان بەگشتی.  ئەو كەسانە كێ بوون، كە پوتین راوێژیان پێدەكات لەكاتێكی دەركردنی  ئەم بڕیارانەدا ؟ ئایا دەنگی سەربازی مۆسكۆ لە كاریگەری بەهێزی ئەو گروپەوە سەرچاوەی گرتووە كە بە "سیلۆڤیكی" ناسراوە‌و ژمارەیەك لە وەزیرو سەرۆكی ئاژانسە ئەمنییەكان لەخۆدەگرێت- وەكو ئەوەی هەندێك لە شیكەرەوەكان دەڵێن ؟ دەكرێت روسیا بە كۆماری سەرۆكی ئەفسانەیی ناوببرێت، سەرۆك پوتین هەموو دەسەڵاتەكانی بەدەستەوەیە، هەموو بڕیارە سەرەكییەكان كە پەیوەندیدارن بە بەڕێوەبردنی دەوڵەتەوە، لە كۆتایدا ملكەچ دەبن بۆ بڕیارە تایبەتەكانی ئەو.  بەڵام سەرباری ئەم هەموو دەسەڵاتە بەرفراوانە، پوتین راوێژ بە كەسانێك دەكات كە لە دەوروبەریدان، بەتایبەتیش ئەوانەی كە بۆ ماوەیەكی زۆر هاوڕێی بوون، ئەوانەی كە زۆر متمانەی پێیان هەیە. ئەم بازنەیە كۆمەڵێك لەو بەرپرسانە لەخۆدەگرێت كە كاریان لە ئاژانسە ئەمنییەكاندا كردووە‌و دەنگی بەهێزیان هەیە. لە روسیا ژمارەیەك ئاژانس هەن كە لە بواری ئەمن‌و جێبەجێكردنی یاسادا كاردەكەن‌و بە گروپی "سیلۆڤیكی" ناسراون.  پوتین كاروانی خۆی لە یەكێك لەم ئاژانسانەوە دەستپێكردووە، بەدیاریكراویش دەزگای هەواڵگری پێشووی سۆڤیەت (KGB)، كە كاركردنی لە قۆناغی دوای یەكێتی سۆڤیەتەوە لەژێر ناوی (دەستەی ئاسایشی فیدراڵی روسیا FSB) دەستپێدەكات. لەوكاتەوە كە پوتین گەیشتوەتە دەسەڵات، كاریگەری گروپی "سیلۆڤیكی" زیادی كردووە.  پێنج گەورەكە زۆرینەی بڕیارەكانی تایبەت بە سیاسەتی دەرەوە‌و ناوخۆی روسیا لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی روسیادا دەدرێن، ئەم ئەنجومەنە لە (30) ئەندام پێكدێت، ئەمانە گرنگترین پایەكانی گروپی "سیلۆڤیكی"ی پێكدەهێنن، لەناویاندا سەرۆكەكانی هەواڵگری دەرەوە‌و دەستەی ئاسایشی فیدراڵی روسیا FSB‌و وەزیرانی ناوخۆ‌و دەرەوە‌و بەرگری لەگەڵ سەرۆك وەزیران‌و سەرۆكی هەردوو هۆڵەكەی پەرلەمان.  نیكۆلای پاترۆشیڤ سكرتێری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی روسیا، ئەلیكسەندەر بۆرتنیكۆڤ سەرۆكی دەستەی ئاسایشی روسیا، سێرگی ناریشكین سەرۆكی هەواڵگری دەرەوەی روسیا، ماوەی چەندین ساڵە سەرۆك ڤیلادیمیر پوتین دەناسن‌و لە سانت بترسبۆرگ كە پێشتر بە "لینینگراد" دەناسرا، لە حەفتاكانی سەدەی رابردوودا كاریان لەگەڵدا كردووە.  لەگەڵ ئەو سێ ناوەی پێشوودا، سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوە‌و سێرگی شویگۆ وەزیری بەرگری، ئەو گروپە پێنج كەسییە پێكدەهێنن كە دەوترێت نزیكترین كەسن لە ڤیلادیمیر پوتینەوە، كە سەرۆكی روسیا بەشێوەیەكی زۆر رێز لە بۆچونەكانیان دەگرێت بەتایبەت لەبواری سیاسەتەكانی دەرەوەدا.  نیكۆلای پاتروشیڤ نیكۆلای پاترۆشیڤ سكرتێری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی روسیایە، كە پوتین سەرۆكایەتی دەكات، پاترۆشیڤ بە "هەڵۆی سەرەكی" تیمی سەرۆك دادەنرێت، پاترۆشیڤ لە حەفتاكانی سەدەی رابردوودا لە دەزگای هەواڵگری روسیا KGB لەگەڵ پوتیندا كاریكردووە.  ساڵی 1999 چوەتە شوێنەكەی پوتین‌و بووە بە سەرۆكی دەستەی ئاسایشی فیدراڵی روسیا FSB، ئەم دەزگایە لەدوای KGB دروستبوو، پاترۆشیڤ تاوەكو ساڵی 2008 لەم پۆستەدا مایەوە، دەوترێت ئەو نزیكترین كەسە لە پوتین‌و لە هەركەسێك زیاتر گوێی بۆ ئەو دەگرێت.  سێرگی شویگۆ رەنگە لە راستیدا سێرگی شویگۆ وەزیری بەرگری، نزیكترین هاوڕێ‌و راوێژكاری پوتین بێت، ئەم پیاوە هاوكات بەرپرسی ئاژانسی هەواڵگری سەربازی روسیایە، ئەندامانی ئەم ئاژانسە تۆمەتبار دەكرێن بە ژەهراویكردنی سیخوڕی پێشووی روسیا (سێرگی سكریباڵ) لە بەریتانیا لە 2018دا، هەروەها ژەهراویكردنی سیاسەتمەداری ئۆپۆزسیۆنی روسیا (ئەلیكسی ناڤالنی) لە سیبریا ساڵی 2020دا.  سەرچاوەكان دەڵێن حەفتاكانی سەدەی رابردوو، پەیوەندی باش لەنێوان شویگۆ و پۆتیندا گەشەی كردووە، بەڵام لە سەرەتای سەدەی نوێوە، ئەم دوو پیاوە بوون بە هاوڕێی نزیكی یەكترو زمانێكی هاوبەش هەردووكیانی كۆكردوەتەوە، هەردووكیان بەشێوەیەكی بەردەوام لە پشووەكاندا سەردانی سیبریا دەكەن كە زێدی وەزیری بەرگرییە.  ئەلیكسەندەر بۆرتنیكۆڤ  ئەلیكسەندەر بۆرتنیكۆڤ سەرۆكی دەستەی ئاسایشی فیدراڵی روسیا FSB لەگەڵ پۆتیندا لە نوسینگەی KGB لە لینینگراد خزمەتی كردووە، ساڵی 2008 لەدوای پاترۆشیڤ پۆستی سەرۆكی دەستەی ئاسایشی فیدراڵی روسیای وەرگرتووە، لە بواری روبەڕبووبونەوەی سخوڕیدا كاریكردووە‌و چەند دەیەیەك شارەزایی هەیە.  چاودێران دەڵێن سەرۆكی روسیا زیاتر لەو راپۆرتانەی كە لە سەرچاوەكانی ترەوەی پێی دەگات، راپۆرتە هەواڵگرییەكانی دەستەی ئاسایشی فیدراڵی روسیاوە بەدڵە‌و پەسەندی دەكات. ئەم دەستەیە كاریگەری لەسەر ئەو لایەنانە هەیە كە یاسا جێبەجێ دەكەن، لەوانە وەزارەتی ناوخۆ‌و نوسینگەی داواكاری گشتی، ئەم دەستەیە هێزی تایبەتی خۆی هەیە، لەناویاندا هێزی دەستەبژێری "ئەلفا"‌و گروپەكانی "فیمبیڵ".  سێرگی لاڤرۆڤ لە توندڕەویدا، سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی روسیا لەبەرامبەر بۆرتنیكۆڤ-دایە، ئەو شارەزاترین دیپلۆماتكاری روسە، لە ساڵی 2004ەوە سەرۆكایەتی وەزارەتی دەرەوەی روسیا دەكات، واتە نزیكەی دوو دەیە دەبێت. سەرباری ئەوەی لەگەڵ پوتین نەیخوێندووە‌و لە دامەزراوە ئەمنییەكاندا كاری نەكردووە، دەوترێت پوتین زۆر رێز لە لاڤرۆڤ دەگرێت.  لاڤرۆڤ لەناو بازنەی هاوڕێ تایبەتەكانی پوتیندا نییە، بەڵام رێزی سەرۆكی بەدەستهێناوە، ئەمەش بەهۆی پیشەیبوون‌و كارە جدییەكانی‌و هەڵەنەكردنییەوە لەماوەی دورودرێژی كاركردنیدا.  سێرگی ناریشكین سێرگی ناریشكین سەرۆكی هەواڵگری دەرەوە هاوشێوەی بۆرتنیكۆڤ‌و پاترۆشیڤ لە لینینگراد لەگەڵ پوتیندا خزمەتی كردووە، سەرباری ئەوەی سەرۆكی هەواڵگرییە، بەڵام بەشێوەیەكی رێژەیی بەرپرسی گشتییە، چەندین چاوپێكەوتنی لەگەڵ دەزگاكانی راگەیاندن كردووە، لەناویاندا لەگەڵ ستیڤ رۆزنبێرگ پەیامنێری BBC. ئەەوانەی ناریشكین لە نزیكەوە دەناسن دەڵێن، موخلیسی پوتینە‌و بەسروشت كەسێكی بە زەبت‌و رەبتە، ملكەچی فەرمانە‌و پابەندە بەو هێڵەی كە بۆی دەكێشرێت، باگراوەندە ئەمنییەكەی‌و بیرتیژی‌و شارەزاییە پیشەییەكەی یارمەتی داوە بچێتە ناو بازنە نزیكەكەی پوتینەوە، دەوترێت ڤلادیمیر پوتین پشت بەو یاداشتە هەواڵگرییانە دەبەستێت كە ئاژانسەكەی ناریشكین پێشكەشی دەكات.  ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی روسیا: شوێنی بڕیاردان كۆبونەوەی ئەمدواییەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی روسیا كە تێیدا گفتوگۆكرا لەبارەی داننان بەو "دوو كۆمارە"دا كە جوداخوازەكان لە خۆرهەڵاتی ئۆكرانیا دەستیان بەسەردا گرت، نیگایەكی روونی لەبارەی دینامیكی كاری ئەم ئەنجومەنە نیشاندا. سارە راینسفۆرد پەیامنێری BBC لە خۆرهەڵاتی ئەوروپا ئەم كۆبونەوەیەی بە پارچە شانۆگەرییەك ناوبرد كە هەركەسێك تێیدا رۆڵ‌و سیناریۆیەكی دیاریكراوی هەیە.  وتی" زۆرینەی گەورە بەرپرسانی روس بەشێوەیەكی شەرمنانە لە نیوەی مێزەكەدا دانیشتوون، بەر لەوەی ڤلادیمیر پوتین یەك لەدوای یەك داوایان لێبكات لە میكرۆفۆنەكە نزیك ببنەوە‌و ئەو شتانەی پێ بڵێن كە دەیەوێت بیبیستێت".  سەرباری ئەوەی ئەمە تەنیا گەمەیەكی بیزەنتییە لە سیاسەتێكی تایبەتی‌و كەسیدا، بەڵام هەندێك لە چاودێرانی تر وای دەبینن، دینامیكیەتی پڕگرێوگۆڵی ئەم گروپە رۆڵی خۆی دەبینێت. ئەلیكسەندەر باونۆڤ پسپۆڕی سەنتەری كارینگی لە مۆسكۆ دەڵێ" دەبێت تێبگەین ئەنجومەنی ئاسایش كۆبونەوەی كۆمەڵێك كەسە كە هاوڕێ نین‌و دەكرێت بكەونە ململانێوە لەگەڵ یەكتردا".  باس لەوە دەكات" هەموو ئەوەی وتویانە – لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی ئاسایشدا- تەنیا گوزارشت نەبووە لەوەی بیریان لێكردوەتەوە، بەڵكو هەوڵدانیان بووە بۆ ئەوەی لەبەردەم پوتیندا بە یەكتری نەدۆڕێنن، لەم گەمەیەدا كە دەزگا ئاگاداریەتی".  كۆبونەوەكە تیشكی خستە سەر قەبارەی كۆنترۆڵی تایبەتی ڤیلادیمیر پوتین بەسەر ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەییەوە، هەروەها چۆن دەتوانێت بەشێوەیەكی ئاشكرا سەرزەنشتیان بكات‌و  بیانكات بە فیلم، بەوپێیەی هاوڕێی كۆنن، تەنیا كەمێك پارێزبەندییان هەیە.  سەرباری ئەوەی هاوڕێیەكی دێرین بوو- رەنگە هاوڕێیەتی تایبەتیش- بەڵام سێگری ناریشكین سەرۆكی هەواڵگری دەرەوە پلارێكی توندی لەلایەن پوتینەوە بەركەوت، بەهۆی ئەوەی "بەڕوونی قسەی نەكرد" كاتێك پێشنیازی كرد دەرفەتێكی تر بە "هاوبەشە خۆرئاواییەكان" بدرێت بەر لەوەی دان بە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یاخیبواندا بنرێت، ئەمە بەشێوەیەكی روون، پوتینی بێزار كرد، فشاری لە ناریشكین كرد پشتیوانی خۆی بۆ داننانی خێرا بەو ناوچانەدا رابگەیەنێت، ئەمەش ئەو شتە بوو سەرۆكی هەواڵگری رەزامەندی لەسەر نیشاندا، دەركەوت كە زۆر بێزارە.  مارك جالوتی لە پەیمانگای شاهانە بۆ توێژینەوەی ئەمنی‌و بەرگریی لە تویتەر نوسی:" لە راستیدا ناریشكین لە خراپترین دۆخ رزگاری بوو، بەهۆی تێكەڵكردنەكەیەوە، پوتین پێیدا هەڵگژا. ئەم دیمەنە دەریخست ئەو خزمەتكاری سەرۆكەكەیەتی نەك هاوڕێی. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی بەمدواییە یەكێك بووە لە راشكاوترین قسەكەرە گشتییەكان، ئەمە نیشانیدا ستایش ناكرێی لەبەر ئەوەی پێشتر خزمەتت كردووە".  جێگەی باسە، ئەندامانی تری ئەنجومەنی ئاسایش وەكو ناریشكین هەستیان بەو شەرمەزارییە نەكرد، جگە لە وەزیرەكانی بەرگری‌و دەرەوە‌و بۆرتنیكۆڤ سەرۆكی دەستەی ئاسایشی، داوا لە ئەندامانی تری ئەنجومەن كە ژمارەیان 30 كەسە نەكرا بۆ ئەوەی بۆ جاری دووەم قسە بكەن.  لاڤرۆڤ پشتیوانی خۆی بۆ بەردەوامیدان بە هەوڵە دیپلۆماسییەكان نیشاندا، بەڵام شویگۆ و بۆرتنیكۆڤ توندڕەوتر بوون‌و سوور بوون لەسەر داننان بە جوداخوازەكانی سەربە روسیادا لە خۆرهەڵاتی ئۆكرانیا.  كۆبونەوەكە هاوكات كۆبونەوەیەكی جیاواز بوو، چونكە لە تەلەفزیۆنی حكومەتی روسیاوە پەخشكرا، زۆرجار ئەنجومەنەكە بەنهێنی كۆدەبێتەوە، سەرباری بوونی گومانی لەبارەی راستی بانگەشەكانەوە، گریمانە دەكرا پەخشی راستەوخۆ بكرێت، لەكاتی تەماشاكردنی وردی ڤیدیۆكەدا چاودێران تێبینی ئەوەیان كرد، بینینی هەندێك لە ئامادەبووانی كۆبونەوەكە هاوتا نییە لەگەڵ كاتی پەخشەكەدا.  ئەنجومەنێكی تر باوەڕوایە دوور لە بەرپرسانی ئەمنی‌و وەزیری دەرەوە، پوتین كۆبونەوەی تاكەكەسیی لەگەڵ بەرپرسانی تر لە دامەزراوەی دەسەڵات‌و تەنانەت دەرەوەش دەكات.  یفگینی مینشینكۆ شیكەرەوەی سیاسی كە میدیاكانی روسیا بەشێوەیەكی بەفراوان قسەكانی بڵاودەكەنەوە، بۆ ماوەی چەندین ساڵ چاودێری دەستەبژێری روسیای كردووە، بەشێوەیەكی سیستماتیك راپۆرت لەسەر بازنەی نزیك لە ڤیلادیمیر پۆتین كۆدەكاتەوە كە بە "مەكتەبی سیاسی 2.0" ناویان دەبات، ئەمەش وەكو بەراوردكرنێك بە سەركردایەتی شیوعی سۆڤیەت.  لە دواین راپۆرتیدا بۆ ساڵی 2021، مینشینكۆ دەڵێ، سێرگی سوبیانین سەرۆكی شارەوانی مۆسكۆ‌و ئیگۆر سیچین سەرۆكی كۆمپانیای زەەبەلاحی نەوتی حكومەت (روسنەفت) لەناو ئەو كەسانەدان كە نزیكن لە سەرۆكەوە.  ئەوەش زانراوە كە هەردوو برای ملیاردێر (بۆریس، ئەركادی رۆتەنبێرگ) نزیكەن لە ڤلادیمیر پوتنەوە، ئەمەش بەوپێیەی كە دوو كەسی نزیكن‌و متمانەی پێیان هەیە، هەروەها هاوڕێی سەردەمی منداڵی ڤلادیمیر پوتینن، ئەم هەفتەیە ناوی ئەم دوو برایە هات لە سزاكانی بەریتانیا دژ بە روسیا. لە ساڵی 2020دا گۆڤاری فۆربس ناوی ئەم دوو برایەی وەكو دەوڵەمەندترین خێزان لە روسیادا هێنا.   

درەو: درەنگانی شەو لە یەكێك لە یانەكانی سەرچناری شاری سلێمانی گەڕایەوە بە مەستی و گێژاوی كەسێكی تر كەوتە سەرو گوێلاكی "شنیار" هەتا توانی لێیدا لەبەر چاوی (هانۆ و هێڤار) دواتر نەوتی سوپاكەی كرد بەسەریدا ... كاتێك شنیار رایكردە حەمام بۆ ئەوەی ئاو بكات بەسەریدا، هونەر چەرخەكەی لێداو گڕی تێبەردا... شنیار بە جەستەیەكی گراویەوە چووە كۆڵان هەموانی بەخەبەرهێنا.. ئەمە ئەو شەوە بوو كە ئاگر لە جەستەی شنیار بەردرا... شنیار لەناو ژیانێكی دژواردا گەورە بوو دایك و باوكی جیابووبونەوە، شنیار لە (15) ساڵیدا هاوسەرگیری لەگەڵ هونەركرد، هونەر سەرقاڵی كاسبی بوو بارهەڵگرێكی پێبوو، بە پێی وتەی كەسە نزیكەكانی "شنیار" هونەر ماوەیەك بوو سەردانی یانەكانی سەرچناری دەكرد و دەستی لەگەڵ كچێكی تر تێكەڵكردبوو، شەوان بەبەمەستی و شێواوی و گیرفانی بەتاڵەوە دەگەڕایەوەو شەڕی بە شنیار دەفرۆشت، ئەو هەرچی دەستدەكەوت دەیبردە یانە شەوانیەكان و بە بەتاڵی دەگەڕایەوە...تەنانەت باوك و براكانیشی لێی زویربوون و چەند جارێكیش پەلاماریانداوەو لێیانداوە لەسەر ئەوكارانەی، بەڵام بێ سود بوو، دواجار شەوێكی درەنگ وەخت بە مەستی و گێرفانی دۆڕاوەووە گەڕایەوەو بە چەرخێك كۆتایی بە ژیانی "شنیار" هێنا.. دوایین دێڕێك كە "شنیار" لە ئاكاونتەكەی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیس بووك بڵاویكردووەتەوە نوسینێكە باس لە مەرگ دەكات و دەڵێت ئەو شەوەی منی تێدا دەمرم.. وادیارە نوسینەكە هی خۆی نیەو وەری گرتووە بەڵام لە ئاكاونتەكەی خۆی بڵاویكردووەتەوە كە ئاكاونتەكەی بەناوی (He Var)ەوەیە دەقی ئەو نوسینەی كە شنیار لە ئاكاونتەكەی خۆی بڵاویكردووەتەوە: ئەو (شەوەی) منی تێدا دەمرم! هاوڕێکانم شپرزە دەبن،تەلەفون بۆ ئەم و ئەودەکەن، دەڵێین مرد ! 😮درۆ مەکە!!! کەمێک پێش ئێستا پێکەوە بووین وەرە مرد بەخوا درۆ ناکەم .ئاخربەچی مرد ؟وەختی ئەوەنییە زوو وەرە  تەرمەکەی......چەند ئازارێکی کوشندەیە مردن لەبەردەمی دایکدا ڕاوەستان لەبەردەم باوکدا،چەند دژوارە مردن لەبەردەم ئازیزاندا، چ کارەساتە مردن لەبەردەم خوشکێکی بچوکدا، مردن لەبەردەم خۆشەویسترین برادەر. مردن لەبەردەم هەموو کەسێکدا بەئازارە ئەو کاتەی دەمرم زۆر لەو دۆستانەی کەحەز ناکەن ، دەستی سڵاو بەرزکەنەوە لێم دەبنەوە هاوڕێیم جارێکی تر منیان خۆشدەوێتەوە و سەریان دەلەقێنن لەبەر خۆیانەوە دەڵێن : ئای چەند كچێكی‌ باش و میهرەبان بوو یادی بەخێر کۆمێنتەکان پڕ دەبن  لە زوخاو ،چاوەکان پڕ دەبن لە فرمێسک . دەنوسن چەند یادگاریمان هەیە هاوڕێ جارێ زوو بوو بۆ جێت هێشتین ژیان  چەند سەخیفە بۆ جێتهێشتین ژیان جێهێشتنتە جێهێشتن! لافیتەکانم بەدیواری شار هەڵدەواسرێن ، حاجییە پیرەکان بەلای لافیتەکەمانمدا تێدەپەڕن و دەڵێن :ئەوە کێیە مردوە؟ بەچی مردوە؟پرسەکەی لەچ مزگەوتێکە؟ دەڵێن : کچێكی‌ گەنجە گەنج !حاجی ... حاجی سەردەلەقێنێت و نزا دەکات هێندەی تر پیری شەکەتی ئەکات ئەژنۆکانی هێزی نامێنێت! لەبەر خۆیەوە، زیکری خوا دەکات ، جار جار دەڵێت:بەداخەوە ڕۆیشتنی گەنج ئەسەفی زۆرە..!! ،تۆ بڵێی  لەمردنیشدا گوێبیستی وشەی خۆش و ناخۆش بیت ،ئەو کاتەی دەمرم ، هەست ئەکەم مەسئولێکم ،بە هەزاران  سەیارەی کۆن و تازە بەدوامدا دێن و دەچن ،هەموو شان دەخەنە ژێر تابوتی ساردو سڕم خەڵکی لەبەر من دەست لەئیش هەڵدەگرن دوکانەکان دادەخەن، ئەوەی لە مردنمدا دەیبنم ،لە ژیاندا بە خەو نایبینم ،خەڵک بە پێوە بۆم دەوەستن، فاتیحە بۆ ڕوحم دەنێرن قورئان لە تەعزێکەمدا دەخوێنەوە ، لەبەر خاتری من دێن بۆ لای دایکم و وخوشکم .. براکانم  خزم و کەس وکار کۆدەکەمەوە ، خەڵک لەدورترین شوێنەوە دێن بۆ تەعزێکەم.. بە مردووی چەند گەورەم ئەمن ، مرۆڤ کە دەمرێ چەند گەورەیە .....  ئــەرێ بــــــۆ وایــــــــــــن     ؟؟؟

(درەو): لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی هاوپەیمانێتییەكەی نوێ رادەگەیەنن، یەكێتی لەگەڵ ئەم هاوپەیمانێتییەدایە، پارتیش لەگەڵ سەدرو سوننەكان رێككەوتنی هەیە، ژمارەكان تائێستا ئەوەی نیشان دەدەن هاوپەیمانێتییەكەی پارتی ژمارەی كورسییەكانی لەوەی یەكێتی لەناو پەرلەمان زیاترە.  هاوپەیمانێتییەكی نوێ  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (نوری مالیكی، هادی عامری، قەیس خەزعەلی، فالح فەیاز، حەیدەر عەبادی، عەممار حەكیم) بەنیازی راگەیاندنی هاوپەیمانێتییەكی نوێن.  هاوپەیمانێتییە نوێیەكە ناوی (الپبات الوگنی- چەسپاوی نیشتمانی)یە، بەگوێرەی ئەوەی باسدەكرێت، جگە لە پەرلەمانتارانی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی، هەندێك پەرلەمانتاری سەربەخۆش لەخۆدەگرێت. محەمەد شەممەری ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە كوتلەی دەوڵەتی یاسا دەڵێ" لە دانیشتنی داهاتووی پەرلەمانی عێراقدا، هاوپەیمانێتی چەسپاوی نیشتمانی رادەگەیەنرێت". رۆژی دوو شەممەی هەفتەی داهاتوو پەرلەمانی عێراق كۆدەبێتەوە بەمەبەستی دەنگدان لەسەر پێكهێنانی لیژنەكان‌و دابەشكردنی پەرلەمانتاران بەسەر لیژنەكاندا، واتە بەگوێرەی قسەی شەممەری رۆژی دوو شەممە هاوپەیمانێتییە نوێیەكە رادەگەیەنرێت.  بەپێی ئەوەی شەممەری باسی دەكات، ژمارەی پەرلەمانتارانی ئەم هاوپەیمانێتییە نوێیە (88) پەرلەمانتارە‌و ئەگەری زیاتربونیشی هەیە.  هەوڵدان بۆ دروستكردنی هاوپەیمانێتی بەمەبەستی جێگیركردنی كوتلەی زۆرینەی پەرلەمانییە، واتە ئەو كوتلەیەی كە رادەسپێردرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق. پارتی‌و یەكێتی لە هاوكێشەی ژمارەكاندا پۆستی سەرۆك وەزیران لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە، وەكو عورفێك دراوە بە پێكهاتەی شیعە، ئەنجامی هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری رابردوو شیعەكانی دابەشكرد بەسەر دوو بەرەی دژبەیەكدا، موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن‌و بەرەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی.  سەدر چوەتە رێككەوتن لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان‌و سوننەكان، هاوپەیمانێتییەكەی بەتێكڕا زیاتر لە (170) كورسی لە پەرلەمان هەیە، لەبەرامبەردا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی كە یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەگەڵ ئەم بەرەیەدایە‌و بە بەرە "ئێرانییەكە" ناسراوە، دایە، بەپێی زانیارییەكان بەتێكڕا ژمارەی كورسییەكان دەگاتە (130) كورسی.  لەم حاڵەتەشدا هێشتا كوتلەی زۆرینەی پەرلەمان لای هاوپەیمانێتی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)یە، چونكە ژمارەی كورسییەكانیان زیاترە لە بەرەكەی تر.  بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق كە لێكدانەوە بۆ دەستور دەكات، پرۆسەی دیاریكردنی كوتلەی گەورەی پەرلەمان، دەكەوێتە دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارەوە، چونكە سەرۆكایەتی پەرلەمان دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، لیستی كوتلەی زۆرینەی ناو پەرلەمان دیاری دەكات‌و ئاڕاستەی سەرۆك كۆماری نوێی دەكات، سەرۆك كۆماریش كوتلەكە رادەسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت.  پەكخستنی پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری نوێی عێراق، هێندەی پەیوەندی بە ململانێكانی ناو ماڵی شیعەوە هەیە، هێندە لەسەر ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار رانەوەستاوە.  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی كە لەگەڵ یەكێتیدا توانیویانە رێژەی یەك لەسەر سێی كورسییەكانی پەرلەمان كۆنترۆڵ بكەن، بەم رێژەیە ئاستەنیان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری نوێ دروستكردووە‌و دەیانەوێت بەرەكەی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) شەكەت بكەن‌و دواجار وایان لێبكەن لەبەر یەكتر هەڵوەشێن. لەبەرامبەردا هاوپەیمانێتی سێقۆڵی، سەرباری ئەوەی یەكێكیان كە (پارتی دیموكراتی كوردستانە) بەمدواییە لەرێگەی دادگای فیدراڵییەو چەند گورزێكی بەهێزی بەركەوت، هێشتا بە یەكگرتوویی ماوەتەوە. ئێستا هەردوو بەرەكەی شیعە، گرەو لەسەر هەڵوەشاندنەوەی ئەوی تر دەكات، ئێران لەسەر هێڵی فشارەكانە لەدژی بەرەكەی سەدر. پارتی‌و یەكێتی لە ململانێی شیعەكاندا لەدوای روخانی رژێمی پێشووی عێراقەوە، ئەمە یەكەمجارە كورد بەو روونییە دەچێتە ناو ململانێكانی ناو ماڵی شیعەوە، پێشتر بەردەوام كورد‌و سوننە خۆیان لە ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعە بەدوور گرتووە‌و راوەستاون تا ئەوكاتەی ئەوان خۆیان لەسەر كاندیدی سەرۆك وەزیران یەكلابونەتەوە، بەڵام ئەمجارە هەر بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، پارتی لێكتێگەیشتنی لەگەڵ سەدرییەكان كرد، لەدوای هەڵبژاردنیشەوە یەكێتی یەكلابووەوە بۆ بەرەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی.  بەم دابەشبوونە بەسەر بەرە نەیارەكانی شیعەدا، پارتی‌و یەكێتی دەستی دادگای فیدراڵییان بەسەر هەرێمی كوردستاندا واڵاكردو دوای (10) ساڵ دادگاكە بڕیاری خۆی لەبارەی پرسی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ یەكلاكردەوە‌و بە كارێكی نادەستوری ناویبرد، دادگا لەسەر هەرێمی كوردستانی چەسپاند دەبێت نەتەوەكەی رادەستی بەغداد بكات.   ئەگەر دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمان بەمشێوەی ئێستا بمێنێتەوە‌و هیچ بەرەیەك لەبەرامبەر ئەوی تردا سازش یاخود پەرتبوون بەخۆوە نەبینێت، دروستبوونی نیسانی یاسایی بۆ سازدانی دانیشتنی پەرلەمان تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو نابێت‌و پرۆسەكە زیاتر دوادەكەوێت، چونكە دانیشتنەكە پێویستی بە ئامادەبوونی (220) پەرلەمانتار هەیە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، هیچ یەكێك لە دوو بەرەكەی شیعەو هاوپەیمانەكانیان ئەم ژمارەیان پێ تەواو ناكرێت، بەبێ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماریش پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی نوێ دەستپێناكات.   

درەو: كەركوك ناو - راپۆری رێكخراوی (سەنتەری سیسفایەر بۆ مافە مەدەنییەكان)   توندوتيژی لە ناوچەكانی جێناكۆك تادێت زیاتر دەبن؛ كەمینەكان هەست بە ئارامی ناكەن، بارودۆخی سیاسی و ئاسایشی وڵات لە ژێر دەستی ملیشیا چەكدارییەكاندا لەوانە، حەشدی شەعبی، روبەڕوی چارەنوسێكی نادیار دەبێتەوە. بەپێی راپۆرتێكی رێكخراوی (سەنتەری سیسفایەر بۆ مافە مەدەنییەكان)، دیمەنی ئەمنی ناوچەكانی جێناكۆك ئاڵۆزتر بووە لە قۆناغی دوای "دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام – داعش"، بەوپێیەی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی پێشتر دەرفەتی بۆ حەشدی شەعبی رەخساند تا گروپی چەكداری نوێ بە بودجەی حكومەت پێكبهێنن، هەرچەندە كردەوەكانیان لە دەرەوەی چوارچێوەی دەسەڵاتی دەوڵەتدایە. راپۆرتەكەی سیسفایەر، پشت بە زانیاری چەندین میدیای عیراقی، بەڵگە و ژمارەیەك چاوپێكەوتن دەبەستێت كە ساڵی رابردوو لە كەركوك و قەزاكانی حەمدانییە، شنگال و تەلەعفەر كراون، بەڵام لەبەر پاراستنی ژیانیان لە راپۆرتەكەدا ناویان ناهێنێت. شەڕی داعش (2014-2017) هۆكارێك بووە بۆ چەكداركردنی كەمینەكان، ئەوەش بەهۆی شكستی حكومەتی عیراقی و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پاراستنی ناوچەكانیان، تا دواتر ئەو میلیشیا چەكدارييانە تێكەڵ بە حەشدی شەعبی كران و لە ناوچە كۆنتڕۆڵكراوەكانی خۆیاندا ئەركی ئەمنییان وەرگرت. "هەندێك كەس وایدەبینن ئەو هێزانە پێگەی خۆیان دەقۆزنەوە بۆ بەدەستهێنانی دەستكەوت لەسەر حسابی خەڵكانی تر، گرنگی بەكەسانی نزیك لە خۆیان دەدەن تا بگەن بە پۆست و زەوی و سەرچاوەی دیكە،... هەبونی گروپی چەكداریی كەمینەكان لە هەندێك حاڵەتدا هۆكار بون بۆ زیاتركردنی ئاڵۆزییەكانی نێوان پێكهاتەكان". راپۆرتەکە گومان دەخاتە سەر داهاتوی ئەو گروپە چەكدارییانە لە پاراستنی بەرژەوەندی كەمینەكاندا، بەوپێیەی زۆرینەیان پاڵپشتی لە لایەنی باڵادەستی وەك حەشدی شەعبی وەردەگرن و ئەوانیش "تەنیا ئامڕازێكن بۆ تێپەڕاندنی ئەجێندای ناوخۆیی و هەرێمی لەو ناوچانەدا". زۆرێك لەگروپەكانی ناو حەشدی شەعبی، مێژویەكی دورودرێژیان لە عیراقدا هەیە، بەڵام ئێستا لەڕوی هێز و قەبارە و پێگەوە فراوانتر بون، وەك دامەزراوەیەكی فەرمی و هێزێكی سەرەكی دەردەكەون. حەشدی شەعبی لە ناوەڕاستی 2014 و لەسەر بنەمای فەتوایەكی عەلی سیستانی، مەرجەعی باڵای شیعە لە عیراق پێكهێنرا بۆ بەرگری لە وڵات، بەڵام فەتواكە بۆ هەڵگرتنی چەك بوو لە چوارچێوەی هێزەكانی سەر بە دەوڵەت، نەك لە شێوەی گروپی نیمچە سەربازی. لە وەڵامی ئەو فەتوایەدا، زیاتر لە 50 ملیشیا دامەزران، دەیان هەزار كەس بە خۆبەخشی بون بە چەكدار و نوری مالیكی، سەرۆكوەزیرانی ئەوكاتی عیراق بە فەرمانێك حەشدی شەعبی دامەزراند، سەرباری ئەوەی بەپێی دەستور پێكهێنانی هێزی چەكدار لە دەرەوەی چوارچێوەی هێزە چەكدارەكان، رێگەپێنەدراوە. ژمارەی چەكدارانی حەشدی شەعبی بە 164 هەزار كەس دەخەمڵێنرێت؛ لەو ژمارەیە 110 هەزاریان شیعەن، 45 هەزار سونە و 10 هەزار كەسیان لە كەمینەكانن. كەركوك/ 2020/ هاوڵاتییەكی شیعە لە مەراسیمەكانی عاشورا بەشداری دەكات فۆتۆ: كەركوك ناو حەشدی شەعبی بە گشتی سێ بەشن؛ یەكەمیان ئەوانەن لەگەڵ ئێراندا هاوپەیمانن و نوێنەرایەتی عەلی خامنەئیی، رابەری باڵای ئەو وڵاتە دەكەن، دوەمیان بە سەركردایەتییەكی عیراقییانە و لایەنگری عەلی سیستانی، مەرجەعی باڵای شیعەن و سێیەمیشیان یەكەكانی ناوخۆیی هەڵقوڵاوی كۆمەڵگە جیاوازەكانی باكوری عیراقن و زیاتر پەیوەستن بە گروپەكانی هاوپەیمانی ئێرانەوە. گروپە سەرەكییەكانی پێكهێنەری حەشدی شەعبی پێكهاتون لە؛ رێكخراوی بەدر، كەتائیبی حزبوڵا، عەسائیب ئەهلحەق و سەرایا سەلام. لە سەروبەندی هێرشەكانی داعش و قۆناغی دواتردا گروپی چەكداری كریستیان، ئێزیدی، شەبەك و كاكەیی دامەزران و بەشێكیان دواتر تێكەڵ بە حەشدی شەعبی بون لەوانە؛ لیوای شەبەك، كەتائیبی بابلیۆن، یەكینەكانی پاراستنی دەشتی نەینەوا، یەكینەكانی بەرخودانی شنگال (یەبەشە)، هێزی پاراستنی ئێزیدخان و حەشدی توركمانی. حەشدی شەعبی تەنیا لە گۆڕەپانی شەڕدا نەمایەوە، بە ناڕاستەوخۆ بەشداری پرۆسەكانی هەڵبژاردنی كرد و چەندین پەرلەمانتاریان هەیە، كە بەشێكیان كەمینەن وەك وەك بزوتنەوەی بابلیۆن بە سەرۆكایەتی ریان كلدان لەگەڵ وەعد قەدۆ، فەرماندەی پێشوی حەشدی شەعبی شەبەك، كە هەردوو هێزەكە خراونەتە لیستی سزادانی ئەمریكاوە بە هۆی پێشێلكاری دژی مافەكانی مرۆڤ. بەپێی راپۆرتەكەی سیسفایەر، حەشدی شەعبی پەلیانكێشا بۆ كاروباری سیاسی و ئیدارەدانی حكومی، خۆی گۆڕی بۆ لایەنێكی بەهێز و سەرەكی لە ئابوری وڵاتدا، دەستیگرت بەسەر ژمارەیەكی زۆر و فراوان لە موڵك و زەوی لە سەرانسەری عیراق، جگە لە دانانی بازگەی گومرگی و وەرگرتنی باج، لەكاتێكدا بەپێی یاسا هێزی سەربازی ناتوانێت پارە و سامان كۆبكاتەوە. "بازگەكانی پشكنین سەرچاوەیەكی سەرەكیین بۆ داهاتی حەشدی شەعبی و یەكێك لەو هۆكارانەی وایكردووە ئیمپراتۆریەتی ئابوری خۆی لە ناوچەكانی جێناكۆك بنیاتبنێت". ناوچەكانی جێناكۆك؛ كە 14 ناوچەی ئیداریین و بەسەر پارێزگاكانی كەركوك، نەینەوا، دیالە و سەڵاحەدین دابەشبون، لە چەند ساڵی رابردودا بە گۆڕانكاری زۆری ئەمنی و سیاسیدا تێپەڕبون، ماوەیەك زۆربەی ئەو ناوچانە لەژێر دەستی داعشدا بون، دواتر هێزەكانی پێشمەرگە توانییان سنوری ژێر دەسەڵاتیان بەهۆی ئەو ناوچانەوە فراوان بكەن تا لە 16ـی ئۆكتۆبەری 2017ـدا هێزەكانی سەر بە حكومەتی فیدراڵی بۆ ناوچانە گەڕانەوە و پێشمەرگە پاشەكشێی كرد، بەهۆی لێكەوتەكانی سازدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان لە 27ـی ئەیلولی لەو ساڵەدا.   حەمدانییە؛ ناوچەی یەكلاییكردنەوەی دەسەڵات حەمدانییە ناوچەی زۆرینە كریستیانە، شوێنی دامەزراندنی چەندین گروپی كەمینەیە لە دوای ساڵی 2014ـەوە، بەهۆیەوە ململانێی نێوان گروپەكان لەو ناوچەیەدا زیاتر بون. ئەو قەزایە دەكەوێتە دەشتی نەینەوا لە خۆرهەڵاتی موسڵ، قەرەقوش ناوەندی قەزاكەیە و گەورەترین شاری زۆرینە كریستیانە لە عیراق، لەگەڵ شارەكانی بەرتڵە و باشیك، بەگشتی ناوچەكە بە ناسنامە و مێژوی ئاشورییەكانەوە گرێدراوە، لە هەمانكاتدا شوێنی نیشتەجێبونی ىشەبەك، ئێزیدی، عەرەب، توركمان و كاكەییە. حەمدانییە لە 2014 تا 2016 لەژێر دەستی داعشدا بوو، بۆیە زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئاوارەبون و ناوچەكەش روبەڕوی وێرانكاری بۆوە. بازگەكانی پشكنین سەرچاوەیەكی سەرەكیین بۆ داهاتی حەشدی شەعبی و یەكێك لەو هۆكارانەی وایكردووە ئیمپراتۆریەتی ئابوری خۆی لە ناوچەكانی جێناكۆك بنیاتبنێت لە شەڕی كۆنتڕۆڵكردنەوەی قەزاكەدا، هێزە چەكدارییەكان بەسەر ناوچەكاندا دابەشبون و دیمەنێكی ئەمنی ئاڵۆزی لێكەوتەوە، بەوپێیەی هەرلایەك كێبڕكێی دەستبەسەرداگرتنی ناوچەی زیاتری دەكرد. هەرزوو هەڵسوكەوتی هەڵپەرستانە بەسەر ناوچەكەدا زاڵ بوو، "دەیانوت ئێمە ناوچەكەمان ئازاد كرد و خەڵك قەرزاری ئێمەن،.. كەس ناتوانێت دوریانبخاتەوە ئەگەر كاری ناساییش بكەن" بەوتەی هاوڵاتییەك بۆ سیسفایەر. دوای پاشەكشێی پێشمەرگە لە ساڵی 2017ـدا، ناكۆكی لەنێوان یەكینەكانی پاراستنی دەشتی نەینەوا و كەتائیبی بابلیۆن و لیوای شەبەك سەریهەڵدا، لەسەر دەستبەسەرداگرتنی دۆسیەی ئەمنی شار و شارۆچكەكانی حەمدانییە. بەوتەی هاوڵاتیانی قەزاكە ئێستا بارودۆخ رێكخراوترە، هەر گروپێك لە ناوچەی دەسەڵاتی خۆیدا جێگیربووە و هەندێك لە پێشێلكارییەكان نەماون، بۆ نمونە "گێچەڵكردن بە ژنانی كریستیان لەلایەن چەكدارانی لیوای 30ـەوە كە دوای هاتنە ناوچەكە هەبوو، لەلایەن فەرماندەیی لیواكەوە چارەسەر كراوە"، زەمینەسازیش بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكان كراوە. بەڵام ژمارەیەك لە هاوڵاتیان نیگەرانن لە دابەشبونی ئێستای هێزەكان، "ترس لە روبەڕوبونەوەی چەكداری دیكە هەیە، كە ئەگەر روبدات دەبێتە هەڕەشە لەسەر مانەوەی كەمینەكان"، كەسێكی دیكەش دەڵێت "دودڵین لە پێكدانانی نێوان هێزەكان، بە تایبەت حەشدی شەعبی و پێشمەرگە، كە بەهۆیەوە ئێمە وەك پێشتر ببینە قوربانی". لە بەرانبەردا هەندێك كەس پێیانوایە حەشدی شەعبی رۆڵی هەبووە لە نەهێشتنی ناكۆكی نێوان بەغدا و هەولێر، كە هۆكاری سەرەكی نەبونی ئاسایشە لە ناوچەكەدا. ئەو رۆڵەی حەشدی شەعبی هێشتا بۆ خەڵكانی دیكە جێگەی گومانە و دەڵێن ئەجێندانی دەرەكی جێبەجێدەكات، "هەموو گروپە سەربازییەكان گوزارشت لە بەرژەوەندی تەسكی سیاسی و حزبی دەكەن نەك نوێنەرایەتیكردنی كەمینەكان". قەرەقوش؛ ناوەندی حەمدانییە لەژێر دەسەڵاتی یەكینەكانی پاراستنی دەشتی نەینەوادایە، كە هێزێكی بچوكی كریستیانی ئاشورین لە چوارچێوەی حەشدی شەعبی و فەرمان لە فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەكانی نەینەوا وەردەگرن. لایەنگرانی ئەو هێزە پێیانوایە هێزێكی شەرعی و قبوڵكراوە لە كۆمەڵگەدا، پارێزگاری لە هاوڵاتیان دەكەن و كەمترین پێشێلكاری دژی مافەكانی مرۆڤ دەكەن، لەكاتێكدا مەترسی نەمانی كریستیانەكان هەبوو لە نەخشەی داهاتوی شارەكەدا دوای داعش. فەرماندەیەكی ئەو هێزە لەبارەی چەكدارەكانیانەوە دەڵێت "لەم ناوچەیەوە و لەناو خەڵكەوە هاتون، پارێزگاری لە خاكی خۆیان دەكەن". كەركوك/ 2021/ رەنگكردن و كێشانی وێنە لەسەر دیواری شوێنە گشتییەكانی داقوق بۆ هاندانی پێكەوەژیانی پێكهاتە جیاوازەكان فۆتۆ: كەركوك ناو بەڵام رەخنەكانیش لەو هێزە كەم نین و بەوتەی بەشێك لە هاوڵاتیان "هێندە رەنگدانەوەن بۆ ئەو هێزانەی پاڵپشتییان دەكەن هێندە رەنگدانەوەی بەرژەوەندی كریستیان نین". زۆرێك لە هاوڵاتیانی عەرەبیش گومانیان هەیە ئەو هێزە بتوانێت بەرگری لە ناوچەكە بكات، لەبەرئەوەی توانای سنوردارە، هەرچەندە پێشتر چەندینجار بەڕوی هەوڵی گروپەكانی پاڵپشتیكراوی ئێران بۆ فراوانكردنی سنوری دەسەڵاتیان راوەستاوە. "كریستیان 400 بۆ 500 چەكداریان هەیە، يان لەوانەیە 600 چەكدار، لەكاتێكدا شەبەك زیاتر لە سێ هەزار چەكداریان هەیە.. هێزی كریستیانی لە حەمدانییە لاوازە، چەكی پێویستی نییە و ژمارەیان سەدا 5ـی كۆی هێزەكانی تر تێناپەڕێنێت". ناحیەی بەرتڵەی حەمدانییە، دانیشتوانەكەی كریستیان و شەبەك-ـن، پێش داعش شوێنی زۆرینە كریستیانی بوو بەڵام دواتر ئەو رێژەیە گۆڕا، ژمارەی شەبەك هەڵكشا و ئێستا بە زۆرینە هەژماردەكرێن. "ئامانج لە كردنەوەی بارەگای ئەوقافی شیعە لە بەرتڵە نەك لە ناوچەكانی تر، گەیاندنی ئەو پەیامەیە كە بەرتڵە شیعییە و شارێكی كریستیانی نییە" بەپێی راپۆرتەكەی سیسفایەر. بارودۆخی ئەو شارە هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ لیوای 30ـی شەبەك، بە توندی دەسەڵاتیان بەسەر شارەكەدا گرتووە، لەكاتێكدا ئەوان بە پێشێلكاری دژی مەدەنی ناسراون، وادیارە وایكردووە كریستیانەكان نەگەڕێنەوە. زاڵبونی دەسەڵاتی لیوای شەبەك دەرفەتی بۆ رەخساندووە كاریگەری سیاسی و ئابوری بێوێنەی لە بەرژەوەندی لایەنگرانی خۆیدا هەبێت، ئێستا ناحیەكە شوێنی نەگونجاو و نائارامە بۆ كریستیان، هاوڵاتییەك دەڵێت "حەشدی شەعبی لە هەموو بوارەكانی ژیاندا دەستتێوەردان دەكات، لە دامەزراندن و بڕیارەكانی حكومەتیشدا". لە راپۆرتەكەدا هاتووە ئێران دەیەوێت پشتوێنەی شیعی لەناوچەكەدا دروستبكات كە بە دەشتی نەینەوادا تێدەپەڕێت و شەبەكیش ئامرازێكی بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجە. هاوڵاتییەكی كریستیان وتی "بەرتڵە بە شارێكی سریانی كریستیانی بەناوبانگە، بەڵام لە 10ـی موحەرەمدا دەبێتە كەربەلا بەهۆی كاروانی پرسە و شیوەن كە بۆخۆی ئیستیفزازە بۆ كریستیانەكان". بەپێی راپۆرتەكە دەكرێت هاوپەیمانی لەگەڵ حەشدی شەعبی بۆ شەبەك وەك بژاردەیەكی ستراتیژی لێكبدرێتەوە، لەروی دابینكردنی پاراستن و دەسەڵاتەوە، بەوپێیەی لە رابردوو نە بەغدا و نە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەیان پێشكەشنەكردون. حەشدی شەعبی دەستتێوەردان لە مامەڵەكانی خانو و زەویدا دەكات هاوڵاتیانی شەبەك پێیانوایە لیوای 30 توانیویەتی ئاسایش و سەقامگیرییان بۆ دابینبكات، "دوای هاتنی حەشدی شەعبی، كە هێزێكی پێكهێنراوە لە خەڵكی ناوچەكە، خەڵك هەستیان بە ئارامی كرد و گەڕانەوە". گومانی بەهێزی ناو كریستیانەكان لەسەر هەوڵی گۆڕینی دیمۆگرافیای بەرتڵەیە، پێیانوایە شەبەك بە پاڵپشتی ئێران هەوڵدەدەن موڵك و ماڵی كریستیانەكان بكڕن، تەنانەت ئەگەر بە نرخێكی زۆریش بێت، "حەشدی شەعبی یاری بە بەڵگەنامەكانی موڵكی نیشتەجێبوان و دەستتێوەردان لە مامەڵەكانی خانو و زەویدا دەكات" هاوڵاتییەك كریستیان وادەڵێت. هەر لە حەمدانییە؛ ناحیەی باشیك و گوندەكانی دەوروبەری ناوچەیەكی فرەپێكهاتەن لە ئێزیدی، موسڵمان، شەبەك، كریستیان، عەرەبی سونە و شیعە پێكهاتون، بەڵام ناوەندی شار زۆرینە ئێزیدین، ئەو شارەكە پێشتر لەژێر دەستی پێشمەرگەدا بوو، دواتر كەوتە دەستی كەتائیبی بابلیۆن و ئێستا ئەمنیەتی لای لیوای 30ـی شەبەك-ـە. بارودۆخی باشیك جیاوازترە لە بەرتڵە، هەرچەندە لەهەردوو شارەكەدا لیوای شەبەك هەن، بەڵام هیچ یەكێك لەو كەسانەی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە ئاماژەیان نەدا بە هیچ شەپۆلێكی نیشتەجێكردن یان جێگیركردنی هاوڵاتیانی شەبەك لە ناوچەكەدا، بەڵكو زیاتر ئێزیدی و كریستیان گەڕاونەتەوە. لە باشیك ژمارەیەك لە لایەنگرانی پارتی دیموكراتی كوردستان یان هێزەكانی ئاسایش یاخود پێشمەرگە كێشەیان روبەڕوبۆتەوە، "دوای هاتنی حەشدی شەعبی بەشێك لە هاوڵاتیان لە ترسی كوشتن و تیرۆركردن رۆیشتن، هەندێكیان گەڕاونەتەوە بەڵام زۆرینە هەر نەگەڕانەوە". نەبونی گۆڕانكاری گەورە لە دیمۆگرافیای ناحیەكەدا بەهۆی رێگری هاوڵاتیانە لە كردنەوەی بارەگای حەشدی شەعبی، "پیاوانی ئایینی و كەسایەتی هەموو پێكهاتەكان رێگرییان كرد لە حەشدی شەعبی هەر گروپێك، ئێزیدی یان كریستیانی یاخود موسڵمان كە بچنە ناوشار، بۆیە هەر لە چواردەوری شارەكەدا مانەوە". ئەوەش هۆكار نییە تا هاوڵاتیان لە داهاتوی شارەكە نەترسن و خەمیانە هاوشێوەی بەرتڵە روبەڕوی گۆڕینی دیمۆگرافیا ببنەوە. لە ساڵی 2015ـیشەوە سەربازگەیەكی توركیا لە ناحیەكەدا هەیە، چەندینجار روبەڕوی بۆردومانی موشەك لەلایەن گروپی نەناسراو بونەتەوە، بەڵام نیازی پاشەكشێیان نییە، سەرباری دژایەتی زۆریان لەلایەن حەشدی شەعبییەوە، كە هێندەی دیكە مەترسی لێكەوتەی سەربازی لە ناوچەكەدا زیاتر كردووە.   شنگال؛ بە هەشت هێزەوە ناسەقامگیرە هەڵكەوتەی ستراتیژی شنگال، بۆتە جێگەی ململانێی هێزە هەرێمییەكان و هەریەك بۆ بەرژەوەندی خۆی لەسەر حسابی خەڵكی ناوچەكە هەوڵدەدات، بە رونی دەردەكەوێت هێزە چەكدارییەكان لەبەردەم گەڕانەوەی ئاوارەكاندا بەربەستن. شێخان/ 2018/ خانمێكی ئێزیدی لە مەراسیمەكانی پەرستگای لالش لە جەژنی چوارشەمەی سور فۆتۆ: كەركوك ناو شنگال لە خۆرئاوای موسڵە، نیشتمانی مێژویی زۆرێنە ئێزیدییە لەگەڵ بەشێك لە هاوڵاتیانی عەرەبی سونە و ژمارەیەكی كەم لە كریستیان. شارەكە لەژێر دەستی حكومەتی هەرێم و دۆسیەی ئەمنی لای پێشمەرگە بوو، كاتێك داعش لە ئابی 2014ـدا هێرشیكردە سەر قەزاكە و پێشمەرگە هەڵات، بەهۆیەوە لانیكەم 50 هەزار ئێزیدی بەرەو چیای شنگال هەڵاتن و روبەڕوی كارەسات بونەوە. بەشێك لە پیاوانی ئێزیدی چونە پاڵ یەكینەكانی بەرخودانی شنگال (یەبەشە)، كە تازە پێكهێنرابوو، تا لە شەڕی كۆنتڕۆڵكردنەوەی قەزاكەدا هاوشانی پێشمەرگە بەشداریی بكەن، دواتر ململانێی ئەوان و پارتی لەسەر دەستبەسەرداگرتنی ئیدارەدان و ئەمنیەتی ناوچەكە بەردەوام بوو. "هەشت هێزی جیاوازی لێیە، هەمویان دەڵێن بۆ پاراستنی ئێوە لێرەین، بەڵام كەسیان ئەو كارە ناكەن". یەكینەكانی بەرخودانی شنگال؛ لە 2019ـەوە بون بە بەشێك لە حەشدی شەعبی كە دوای ریفراندۆمی 2017ـی هەرێمی كوردستان چونە ناو قەزاكە؛ قایمقام و ئیدارەیەكی نوێیان دانا، هەرچەندە بەغدا و هەرێم بەرەسمی دانیان پێدانانێن. زۆرێك لەو كەسانەی بۆ سیسفایەر قسەیان كردووە، سەرباری جیاوازی لایەنگری سیاسییان، بەگرنگییەوە باس لە پێكهێنانی هێزی ئێزیدی لە شنگال دەكەن، بەوپێیەی هەستدەكەن پێشتر لەلایەن هێزە گەورەكانەوە خیانەتیان لێكراوە، "لەكاتی كۆمەڵكوژییەكەدا 12 هەزار پێشمەرگە لە شنگال و ناوچەكانی تر بون، لەو رۆژە رەشەدا كە بە گەورەترین خیانەتی دادەنێین، هەزاران گەنج و پیر ژیانیان لەدەستدا، هەموو خوشك و كچەكانمان كەوتنە دەستی داعش". يەكینەكانی بەرخودانی شنگال كە بە نزیك لە پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) هەژماردەكرێن، بە چونە پاڵ حەشدی شەعبی، توانییان هێز و دەسەڵاتیان زیاتر بكەن، تا ئاستێكی زۆر پارتی لە قەزاكە دوربخەنەوە. ئەو هێزەش روبەڕوی رەخنە بونەتەوە بەهۆی پێشێلكاری لە دژی مافەكانی مرۆڤ، تۆمەتبارن بە دەستگیركردنی زۆرەملێ، تیرۆركردن و بێزاركردنی سیاسییەكان و ئەوانەیان لێیان جیابونەتەوە، رێگریشیان كردووە لە بانگەشەی هەڵبژاردنی حزبەكانی تر لە شنگال. بەوتەی هاوڵاتییەك. هاوڵاتیان كۆكن كە پێكهێنانی هێزێكی ئێزیدی سەر بە هێزە چەكدارەكانی عیراق باشترین نمونەیە بۆ پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری، بەراورد بە هێزێكی ئێزیدی سەر بە حەشدی شەعبی یان پەكەكە. هەردوو حكومەتی عیراق و هەرێمی كوردستان لە تشرینی یەكەمی 2020ـدا رێككەوتنی شنگالیان بۆ پێكهێنانی ئیدارەی نوێ و دۆسیەی ئەمنی و خزمەتگوزاری قەزاكە واژۆكرد، ئەوەش بە ئامادەبون و چاودێری نەتەوە یەكگرتوەكان، ئەو رێككەوتنە روبەڕوی رەخنەی توندی كۆمەڵگەی ئێزیدی بۆوە كە لە دانوستانەكاندا پرۆس و راوێژیان پێنەكراوە، سەرباری هەبونی تەوافوقی باڵای سیاسی، هێشتا جێبەجێنەكراوە. لە مافە ئایینییەكانمان بێبەشمان ناكەن، بەڵام بێزارمان دەكەن و هەوڵدەدەن بەهەر پاساوێك بێت ئیستیفزازمان بكەن سیسفایەر دەڵێت حەشدی شەعبی رۆڵی چالاكی هەبووە لە دروستكردنی بەربەستی بەردەم جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە و گەڕانەوەی ئیدارەی سەر بە پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ شنگال، ئەوەش ستراتیژی گشتی حەشدی شەعبییە كە دژی ئاساییكردنەوەی سیاسی و سەقامگیرییە لە ناوچەكانی جێناكۆك. لە نەبونی پرۆسەكانی ئاوەدانكردنەوەشدا، حەشدی شەعبی هەوڵدەدات ئەو هەلە بقۆزێتەوە، تا لە بوارەكانی ئابوری و گەشەپێداندا رۆڵی بەهێزتری هەبێت. ناوچەكە بۆتە چەقی هەڵكشانی گرژییە هەرێمییەكان، بونی گروپە چەكدارییەكانی هاوپەیمانی پەكەكە كێشەیە بۆ توركیا و ئەمریكاش داوای پاشەكشێیان دەكات. توركیا چەندینجار لەڕێی بۆردومانی ئاسمانییەوە شنگالی كردۆتەوە ئامانج و لە سەرەتای ساڵی رابردودا رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە نیازی وڵاتەكەی بۆ هێرشكردنە سەر قەزاكە نیشاندا، بۆیە حەشدی شەعبی 10 هەزار سەربازی زیادەی لە ناوچەكەدا جێگیركرد، بەڵام توركیا هێرشی نەكرد. حەشدی شەعبی هاوشێوەی باشیك دژی پێشڕەوی توركیایە بۆ شنگال، گروپەكانی وەك عەسائیب ئەهلحەق و رێكخراوی بەدر و بزوتنەوەی حزبوڵا لەسەر نیازی هێرشكردنە سەر شنگال هەڕەشەیان لە حكومەتی ئەنقەرە كرد. "لە شنگال و ناوچەكانی دەوروبەری هەشت هێزی سەبازی جیاواز هەن،... هەمویان بونەتە فشار لەسەر ئەو برینەی هێشتا سارێژ نەبووە و بەهۆیەوە خەڵك بۆ زێدی خۆی نەگەڕاوەتەوە"، كەمترین رێژەی گەڕانەوە لەسەر ئاستی عیراق، لە شنگالە، كە بڵاوەپێكردنی گروپی چەكداری و بارودۆخی خراپی ئەمنی دوو هۆكاری سەرەكین. "ئەوان لە مافە ئایینییەكانمان بێبەشمان ناكەن، بەڵام بێزارمان دەكەن و هەوڵدەدەن بەهەر پاساوێك بێت ئیستیفزازمان بكەن، بۆ نمونە، زەوی جوتیاران داگیردەكەن و بەجێیناهێڵن" هاوڵاتییەك دوای گەڕانەوە وادەڵێت. ئەو خێزانانەی گەڕاونەتەوە بارودۆخیان لە ژیانی ئاوارەیی باشتر نییە، لە سەروبەندی هەڕەشەكانی توركیا سەدان خێزانی شنگال داوایان رەزامەندی عیراق و هەرێمی كوردستانیان كرد تا بگەڕێنەوە بۆ كەمپەكانی دهۆك.   تەلەعفەر؛ ئاشتییەكی فشەڵ ئەو قەزایە زۆرجار وەك نمونەیەكی بچوككراوەی گرژی نێوان شیعە و سونە لە عیراق تەماشا دەكرێت، بەهۆی داگیركردنی شارەكە لەلایەن داعشەوە دانیشتوانە شیعەكەی كۆچیان كرد و دوای كۆنتڕۆڵكردنەوەی ناوچەكەش لەلایەن حەشدی توركمانییەوە، هاوكێشەكە پێچەوانەوە بۆوە. دهۆك/ 2021/ منداڵێكی ئاوار لە شوێنی خێوەتە سوتاوەكەی خێزانەكەی لە كەمپی شاریا فۆتۆ: كەركوك ناو تەلەعفەر زۆرینەی دانیشتوانەكەی توركمانن، بە دوری 63 كیلۆمەتر دەكەوێتە خۆرئاوای موسڵ، توركمانی سونە سێ لەسەر چواری دانیشتوان و توركمانی شیعەش بەشەكەی تر پێكدەهێنن. پێشتر ناوچەكە چەقی توندوتیژی تائیفی بوو، دواتر ناوەندێك بوو بۆ سەربازیكردنی قاعیدە و گروپە توندەڕەكانی تر، جگە لە ناكۆكی زۆری تائیفی و مەزهەبی، تا داعش لە ناوەڕاستی 2014ـدا دەستیبەسەرداگرت. "بەگشتی بارودۆخی ئێستا بەراورد بە پێش داعش باشترە، چونكە خەڵك لە هەموو پێكهاتەكان بۆیاندەركەوت داعش بەرژەوەندییەكانیان بەدیناهێنێت و خزمەتی وڵات ناكات". هەرچەندە ترسی تۆڵەسەندنەوە لە سونە هەبوو لەلایەن گروپە شیعەكانەوە، سەرباری هەبونی تاڵانی و خاپوركردنی موڵك و ماڵی خەڵك، بەڵام پێشێلكارییەكان لە ئاست چاوەڕوانییەكاندا كەمتربون. ئێستا دیمەنەكە بە گشتی ئاماژەیە بۆ باشبونی پەیوەندییەكانی نێوان سونە و شیعە لە تەلەعفەر، "ئەو وێنە رەشەی نازناوی تەلەعفەری خراپ كرد ئێستا نەماوە"، بەوتەی هاوڵاتییەك. ئەو چیرۆكە دیوێكی دیكەشی هەیە؛ هێشتا بەشێكی زۆر لە دانیشتوانە سونەكەی لە دەرەوەی تەلەعفەرن، بەپێی ئامارەكان سەدا 60ـی خەڵك گەڕاونەتەوە، ئەو سەدا 40ـی ماونەتەوە زۆرینەیان ئاوارەی سونەن، بەوپێیەی زۆرێك لە سونەكان لەژێر دەستی داعشدا مانەوە، بۆ حەشدی شەعبی ئاسانە تۆمەتباریان بكات، بێگوێدانە رادەی تێوەگلانی راستەقینەیان لەگەڵ داعش. تەنانەت ئەو كەسانەی بۆ سیسفایەر باسیان لە پەیوەندی ئەرێنی نێوان پێكهاتەكانی تەلەعفەر كرد، دانبەوەدانێن لێبوردەییەكە ئەو خێزانانە ناگرێتەوە كە پەیوەندییان بە داعشەوە هەبووە. لە رێككەوتنی ساڵی 2018ـی ناحیەی عەیازییەی باشوری تەلەعفەر، كە عەشیرەتەكانی سونە و شیعە واژۆیانكرد، خاڵێكی بۆ رێگرییە لە گەڕانەوەی هەر كەسێك لە كاری تیرۆر یان كەسی پلەیەكی تێوەگلابێت، مەگەر بەڕێگەی رێكارەكانی دادگا بێتاوانی خۆی بسەلمێنێت. ئێستا هاوڵاتیانی توركمانی سونە لە زیادبونی دەسەڵاتی حەشدی شەعبی نیگەرانن و دەترسن هەمان ئەو بارودۆخە دوبارە ببێتەوە كە بۆ ماوەیەكی دودرێژ شیعەكانی قەزاكە بەدەستیەوە دەیانناڵاند، لە رێگرییەكانی بەدەم گەیشتن بە كار و دەسەڵات، حەشدی توركمانی ئەجێندای ئێران لە تەلەعفەر جێبەجێدەكەن. ناوەندی تەلەعفەر زۆرینە توركمانییە، بەڵام ناحیەكانی عەیازییە و رەبیعە و زوممار شوێنی نیشتەجێبونی عەرەبی سونە و كوردن كە بەهۆی باڵادەستی شیعەی توركمانەوە هەست بە پەراوێزخستن دەكەن. خەڵك بۆ چارەسەری كێشەكانیان دەچنە لای حەشدی شەعبی و رۆڵی ئەو گروپە زۆر لە دۆسیەی ئەمنی زیاترە. هەرچەندە پێویستە حەشدی شەعبی لە دەرەوەی ناوەندی تەلەعفەر بمێنێتەوە، بەڵام چەندین نوسینگە و بارەگایان لەناو شاردا هەیە، دەستتێوەردان لە ئیدارەداندا دەكەن و هاوڵاتییەك دەڵێت خەڵك بۆ چارەسەری كێشەكانیان دەچنە لای حەشدی شەعبی و رۆڵی ئەو گروپە زۆر لە دۆسیەی ئەمنی زیاترە.   كەركوك؛ هەر رۆژە و بەدەست یەکێکەوەیە رەنگە كەركوكی دەوڵەمەند بە نەوت ئەو ناوچەیەی جێناكۆك بێت كە گرنگی بۆ زۆرێك لە كۆمەڵگە جیاوازەكان و داخوازییە سیاسییەكانیان هەیە، بە درێژایی ساڵانی رابردو كۆنتڕۆڵكردنی شارەكە لە گۆڕانكاریدا بووە و جێگەی ناكۆكی نێوان عەرەب، كورد و توركمانە، لە سەردەمی حوكمی بەعس-ـیشدا ئامانجی سەرەكی سیاسەتی تەعریب بووە. چارەنوسی كەركوك بەستراوەتەوە بە ماددەی 140ـی دەستور كە هێشتا جێبەجێنەكراوە. هێزەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014ـدا دەستیانگرت بەسەر شارەكەدا و نەیانهێشت بكەوێتە دەستی داعش، بەڵام دەسەڵاتی كورد رەزامەندی عەرەب و توركمانی بەدەستنەهێنا، كە لەو ماوەیەدا بە پاڵنەری سیاسی روبەڕوی شێوازە جیاوازەكانی توندوتیژی و كۆچی زۆرەملێ بونەوە، ئەوەش بەپێی راپۆرتەكەی سیسفایەر. لە 16ـی ئۆكتۆبەری 2017ـدا كەركوك كەوتە دەست هێزە ئەمنییەكانی حكومەتی عیراق و حەشدی شەعبی، دوو گروپی سەرەكی حەشدی شەعبی لە پارێزگاكەدا هەن، ئەوانیش لیواكانی 16 و 52ـی توركمانی شیعە كە پێشتر قوربانی دەستی داعش و لەسەردەمی دەسەڵاتی كورددیشدا پەراوێزخرابون. لانیكەم 150 هەزار هاوڵاتی كەركوكی كە زۆرینە كورد بون، لەكاتی هێرشەكانی حەشدی شەعبی بۆ كەركوك ئاوارەبون، بەپێی هەندێك راپۆرت حەشدی شەعبی هاوڵاتیانی كوردیان دەركردووە، موڵك و ماڵیان سوتاندون و خاپوریان كردون، بەشێك لە ئاوارەكان گەڕانەوە، بەڵام زۆرینە ناتوانن بگەڕێنەوە، بەتایبەت ئەندام و لایەنگرانی حزبە كوردییەكان، هێشتاش زۆرێك لە خێزانە كوردەكان خانوەكانیان دەفرۆشن و دەڕۆن. عەرەبیش كەوتنە ژێر كاریگەری بڵاوەپێكردنی حەشدی شەعبی لە كەركوك، بەڵام بەرێژەیەكی كەمتر، هەرچەندە دەستبەسەرداگرتنی گوندەكانی دەوروبەری بەشیر لە باشوری شارەكە بە هۆكاری نەگەڕانەوەی هاوڵاتیانی عەرەبی سونە دادەنرێت. "گروپەكانی حەشدی شەعبی ئەو خێزانانەیان لە حەویجە دەركرد و موڵكەكانیان خاپور كرد كە گومانی پەیوەندییان لەگەڵ داعش لێدەكرێت" لە راپۆرتەكەی سیسفایەردا واهاتووە. هەروەها كەمینەكانی كەركوك پێیانوایە بە دابەشكارییی ئێستای هێزەكان لە مەترسیدان، بۆ نمونە چەندین گوندی كاكەیی هەن كە بەدرێژایی مێژوو لەگەڵ دۆسیەی كورددا هاوسۆز بون چونكە پێیانوایە لەگەڵ بەرژەوەندییاندا دەگونجێت، بەڵام پاشەكشێی هێزە كوردییەكان بێ پارێزگاری ئەوانی هێشتەوە. كه‌ركوك/ 2020/ مه‌راسیمه‌ ئایینییه‌كانی له‌دایكبونی مه‌سیح له‌كڵێسای عائیله‌ موقه‌ده‌سه‌ فۆتۆ: كه‌ركوك ناو هاوڵاتییەك دەڵێت دوای گۆڕانكاری لە دەسەڵاتی كەركوك، هێزە نوێیەكان هیچ هەنگاوێكیان نەنا بۆ رێگری لە هێرشی پاشماوەكانی داعش بۆ گوندەكانی كاكەیی. "50 چەكداری داعش ئامادەكارییان دەكرد بۆ هێرشكردنە سەر گوندی زەنقر و رفاندنی خەڵك،.. هێزە ئەمنییەكانمان ئاگاداركردەوە، بەڵام هیچ جوڵەیەكیان نەكرد، تا لە شەودا داعش هات و هاوڵاتیانی رفاند، بۆ رۆژی دواتر كاتژمێر 10ـی بەیانی، پۆلیسی ناوخۆیی هات و لێكۆڵینەوەی دەستپێكرد، بەڵام لە كۆتاییدا هیچیان نەكرد"، بەهۆی ئەو بارودۆخەوە لە كۆی 15 گوندی كاكەیی تەنیا پێنج گوند خەڵكی تیایدا ماوە. كەمینەكانی دیكەش هەست بە نەبونی ئاسایش دەكەن؛ هاوڵاتییەكی كریستیان دەڵێت كڵێسای كلدانی دژی پێكهێنانی گروپی چەكداری كریستیان بون، هەروەها سابیئەی مەندائی وەك كەمینەی ئایینی نەك لە چوارچێوەی هیچ گروپێكی چەكداری كەركوكدا نین، بەڵكو لەلایەن گروپە دەسەڵاتدارەكانەوە روبەڕوی مامەڵەی رەق و توندوتیژ دەبنەوە بەهۆی ئایدۆلۆژیای ئایینییانەوە. "كاتێك لە مینبەری مزگەوتەكەوە گوێبیستی وتارەكان دەبم كە دەڵێت هەموو پێكهاتە ناموسڵمانەكان كافرن، هەست بە نائاسودەیی و نیگەرانی دەكەم، ئەوەی نیمانە و ئامادەنییە، وتاری ئایینی لێبوردەییە كە رێز لە مافەكانی مرۆڤ بگرێت". لە راپۆرتەكەی سیسفایەردا هاتووە راكان جبوری، پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت پاڵپشتێكی بەهێزی بەردەوامی رۆڵی حەشدی شەعبییە لە پارێزگاكەدا و لەگەڵ رێكخراوی بەدر هاوسۆزە كە نوسینگەیان لە شارەكەدا هەیە. "هەموو گروپە چەكدارەكان هەوڵی بەدیهێنانی بەرژەوەندییە سیاسی و تایبەتییەكانیان دەدەن، ئەوەش لەسەر حسابی كەمینەكان، وەك هاوڵاتییەكی كەمینە، خۆم بە لاوازترین بازنەی كۆمەڵگە دەبینم، ئەوەش كاریگەری نەرێنی لەسەر دەرفەتی بەدەستهێنانی خزمەتگوزاری و ئاسایش و كار هەیە، لەكاتێكدا هەلیكار ئامرازێكی گرنگە بۆ بەهێزكردنی هەستكردن بە ئاسایش و دڵسۆزی بۆ نیشتمان". حەشدی شەعبی دەستكەوت و كار بۆ لایەنگرانی خۆی فەراهەم دەكات، دەستیگرتووە بەسەر زەوی گشتیدا تا بە كرێییان بدات و باج وەربگرێت، لەمدواییانەشدا زەوی نیشتەجێبونیان لە شارەكە بۆ كەسوكاری "شەهیدانی حەشدی شەعبی" تەرخانكردووە. هەروەها تۆمەتباردەكرێن بە دەستكەوتنی پارە لە پرۆژە نایاساییەكاندا، وەك وەرگرتنی باج لە شۆفێرانی بارهەڵگر لەكاتی تێپەڕینیان بە بازگەكانی پشكنین و سەپاندنی باج بە سەر دوكانداراندا بەناوی پاسەوانییەوە. جگە لە كاریگەری و دەسەڵاتەكانی لە بوارەكانی سیاسی و ئابوری، حەشدی شەعبی دەیەوێت لە بواری كلتوری و رۆشنبیریدا كاریگەری هەبێت؛ فشار دەخەنە سەر ئەو گروپانەی شیعە نین تا لەگەڵ ئایدۆلۆژیای شیعەدا بڕۆن، بەوتەی هاوڵاتییەك ئەوان زیاد لە پێویست هەوڵدەدەن كاكەییەكان ئەو ئاراستەدا ببەن بەشداری مەراسیمە ئایینەكانی شیعە بكەن. دابەشبونی ئێستای هێزە ئەمنییەكان لە كەركوك، تەنیا هاوسەنگییەكی كاتی و فشۆڵە، لەبەرئەوەی هێشتا ناكۆكییە سیاسییەكان چارەسەر نەكراون. هەموو گروپە چەكدارەكان لەسەر حسابی كەمینەكان هەوڵی بەدیهێنانی بەرژەوەندییە سیاسی و تایبەتییەكانیان دەدەن كریستیانەكان ترسیان هەیە لەگەڵ هەر گۆڕانكارییەكدا كاریگەری لەسەر كەمینەكان دروستبێت، بەوپێیەی ژمارەیان پێشتر ئەگەر دوو هەزار خێزان بوبێت، ئێستا بۆ نزیكەی 600 خێزان كەمبونەتەوە، "هەبونی میلیشیا و هێزی چەكداری جیاواز، توشی نیگەرانیمان دەكات و وادەكات لەپێناو پاراستنی خێزانەكانماندا بیر لە كۆچكردن بكەینەوە". زۆر كەس پێیوایە تەنیا چارەسەری ئەو كێشانە لە پێكهێنانی هێزێكی گشتگیری یەكگرتودایە كە تەنیا نوێنەرایەتی بەرژەوەندی یەك گروپ نەكات.   راسپاردەكانی سیسفایەر لە راپۆرتەكەدا ژمارەیەك راسپاردە ئاڕاستەی هەریەك لە حكومەتی فیدراڵی عیراق و هەرێمی كوردستان كراوە، لە نێویاندا گرەنتی چاودێری بەسەر هێزە چەكداریی و ئەمنییەكانەوە، لەگەڵ گرەنتی پابەندبونیان بەو یاسایانەی مافەكانی مرۆڤ بە هەند وەردەگرن لەگەڵ گرتنەبەری رێكاری لێكۆڵینەوەی خێرا و بێلایەن لە پێشێلكارییەكاندا. هەروەها داوای بەشداریپێكردنی نوێنەری كەمینەكان دەكەن لە گفتوگۆ و پلانەكانی پەیوەست بە ئاسایش و ئەو ناوچانەی تیایدا دەژین، جگە لە پێویستی دەركردنی یاسایەك بۆ نەهێشتنی جیاكاری، هاندانی كەمینەكان بۆ بەشداری لە هێزە سەربازی و ئەمنییەكاندا. بەشێكی تری راسپاردەكان بۆ هەمواری یاسا عیراقییەكانە؛ بە ئامانجی دادگاییكردنی هەر كەسێك لەڕێی بەكارهێنانی هێزە سەربازی و چەكدارییەكانەوە لە تاوانى دژی مرۆڤایەتی تێوەبگلێت، داواشدەكەن بازگە ئەمنییەكانی پشكنین لە رێگا سەرەكییەكانی هاتوچۆ رادەستی حكومەت بكرێنەوە. سیسفایەر بە پێویستی دەزانێت پەلە بكرێت لە جێبەجێكردنی رێككەوتنی شنگال، یەكلاییكردنەوەی دۆسیەی ناوچەكانی جێناكۆك و لەڕێی پرۆسەی ئاوەدانكردنەوەوە، هانی ئاوارەكان بدرێت بۆ ناوچەكانی جێناكۆك بگەڕێنەوە.

راپۆرتی: درەو حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆری نەوتی كوردستانی درووستكردو لە 2017دا فرۆشتی بە ( ملیارێك و 700 ملیۆن) دۆلار، بەڵام لە سەرەتای 2019 تا ناوەڕاستی 2021 ( ملیارێك و 744 ملیۆن) دۆلاری داوە بە كرێی بۆری نەوت. داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 2021دا (4 ملیار و 108 ملیۆن) دۆلار بووە، ( ملیارێك و 725 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەزێنەی حكومەت بووە و (454 ملیۆن) دۆلاری تەنیا داوە بە كرێی بۆری كە دەكاتە رێژەی (11%).  بایەخی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان پرۆسەی گواستنەوەی نەوت قۆناغی دووەمی پیشەسازی نەوتە لە دوای بەرهەمهێنانییەوە. بۆیە دەتوانرێت بوترێت قۆناغی گواستنەوە هیچی کەمتر نییە لە قۆناغی بەرهەمهێنان و پێکەوە یەکتر تەواو دەکەن. چونکە بەرهەمهێنانی نەوت هیچ بەهایەکی نابێت ئەگەر بە ڕێگەیەک نەگواسترێتەوە بۆ بازاڕی بەکاربەر و کڕیاریارانی نەوت، جا گواستنەوەکە بە ڕێگەی (وشکانی یان ئاوی) بێت. پرۆسەی گەیاندنی نەوتیش پێویستی بە ئامراز و ئامێرێ گرنگ و گەورە هەیە بۆ گواستنەوە، سەرەڕای ئەوەی پێگەی جوگرافیش زۆرجار بەشێکە لە (کارئاسانی یان ئاستەنگ) بۆ ئەوە گواستنەوەیە. بۆیە دەکرێت داخراوی پێگەی جوگرافی هەرێمی کوردستان نەگەیشتنی بە دەریا ئاستەنگکی گەورەبێت بۆ ئەو پرۆسەیە، بۆیە بەناچاری دەبێت هەماهەنگ بێت لەگەڵ یەکێک لە وڵاتە دراوسێکانی. بۆ ئەمەش زیاتر پشت بە وڵاتی تورکیا بەستراوە بۆ گەیاندنی بەرهەمی نەوتی هەرێم بە بازاڕەکانی ئەوروپا.  باپق لەسەرەتای پیشەسازی نەوت و بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەی تەق تەق لە هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی (1994) دەگەڕێتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان پشتی بە (تانکەر) بەستووە بۆ گواستنەوەی بەرهەمەکەی. تەنانەت حکومەتی هەرێمی کوردستان لەدوای پرۆسەی ئازدی عێراقەوە کە بە چڕی دەستی کرد بە وەبەرهێنان لە کەرتی نەوتی هەرێم، بەتایبەتیش لەدوای پەسەندکردنی یاسای ژمارە (22ی ساڵی 2007) یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان لە پەرلەمانی کوردستان،  بەڵام گوستنەوەی نەوت هەر بە ڕێگەی (تانکەر) بەردەوام بوو، چونکە تا ساڵی کۆتایی ساڵی (2013) هەرێمی کوردستان تەنها دەیتوانی لە ڕێگەی تەنکەرەوە بەرهەمە نەوتییەکەی هەناردەی وڵاتانی دەرەوە بکات و بەو پێیەش لە توانایدا بووە رۆژانە نزیكەی (50) هەزار بەرمیل نەوت لە رێگەی تانكەرەوە هەناردەی توركیا بکات. بەڵام بونیادنانی بۆری نەوتی هەرێم، پرۆسەی نەوتی هەرێمی بردە قۆناغێکی دیکەوە. بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە سەرەتای ساڵی (2014) وەک حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند "لەبەرئەوەی هەرێمی کوردستان دەکەوێتە دووڕیانی نێوان رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا، پێگەیەکی نمونەیی هەیە بۆ ئەوەی ببێتە هاوبەشێکی گرنگ لە دابینکردنی وزەدا بۆ جیهان. لە کاتێکدا ژمارەیەکی زۆری کۆمپانیاکان لە قۆناغی گەڕانەوە دەچنە سەر بەرهەمهێنان، کوردستان ئامادە دەبێت ببێتە ناوەندێکی بەرهەمهێنانی نەوت بۆ بازاڕەکانی وزەی جیهان". لەسەرەتای سەرپێکەوتنی بۆری نەوتی هەرێم، حکومەتی هەرێم ئەوەشی ڕاگەیاندووە؛ "رێگەی نەوت لە کێڵگە بەرهەمهێنەرەکانی کوردستانەوە پێشتر بە هێڵی بۆریەکانی کەکوک– جیهاندا تێپەڕ بووە لە رێگەی هێڵێکی دوانەیی هەناردەکردنەوە. ئەمڕۆ هەرێمی کوردستان هێڵێکی بۆری هەناردەکردنی نوێ دروست دەکات کە بە هاتنی ساڵی 2015 لە توانایدا دەبێت (1) ملیۆن بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا بگوازێتەوە بۆ سنووری تورکیا. هێڵی بۆریەکە لە خورمەڵەوە درێژدەبێتەوە تا فیشخابوور لەسەر سنووری تورکیا "  هەروەها حکومەتی هەرێم ئاماژەی بەوەش داوە "بە مەبەستی بەستنەوە بە ژێرخانی هەناردەکردنەوە، هێڵێکی سەرەکی نوێی بۆری (81) کیلۆمەتری ناوخۆیی لە تەق تەقەوە بۆ خورمەڵە تەواو کردووە. لە توانیادایە بڕی 150,000 بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا بەرهەم بهێنرێت لە تەق تەقەوە بۆ خورمەڵە کە دەتوانرێت ببەسترێتەوە بە پاڵاوگەی هەولێر و هێڵی بۆریەکانی هەناردەکردنەوە. هێڵی بۆریەکانی تەق تەق– خورمەڵە یارمەتی هەرێمی کوردستان دەدات درک بە تەواوی بەرهەم و توانای هەناردەکردنی کێڵگەی تەق تەق بکات" (بڕوانە چارتی ژمارە (1) کە بڕ بەرهەمهێنانی نەوت دەردەخات پێش بونیادنانی بۆری نەوتی هەرێم)  هەروەها (چارتی ژمارە (2) کە بڕ بەرهەمهێنانی نەوت دەردەخات دوای بونیادنانی بۆری نەوتی هەرێم) چارتی ژمارە (1) بەرهەمیهێنانی نەوتی هەرێمی کوردستان (2008 - 2012)     چارتی ژمارە (2) بەرهەمیهێنانی نەوتی هەرێمی کوردستان (2014 - 2021) خاوەندارێتی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان بەپێی یاداشتێکی پەرلەمانتار (عەلی حەمە ساڵح) کە ئاراستەی سەرۆکایەتی پەرلەمانی کردووە، دەربارەی (بۆری نەوتی کوردستان و کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم) وێنەیەکی دەست درەو میدیا کەوتووە. بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2010)ەوە دەست بە دروستکردنی کراوە، کۆتایی  ساڵی (2013) بۆ یەکەمجار لە ڕێگەیەوە نەوتی هەرێمی کوردستانی گواستەوە بۆ بەندەری جەیهانی تورکی. بەپێی زانیارییەکانی نێو یاداشتەکە کۆمپانیای کار بۆری نەوتی دروستکردووە و (40%) خاوەندارێتی بۆرییەکە هی کۆمپانیای ناوبراوە، بەپێی زانیارییەکان بۆرییەکە نزیەکەی (600) ملیۆن دۆلار تێچوونەکەی بووە. (60%) بۆری نەوتی هەرێم خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای (رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە، کاتێک لە 2/6/2017 لە شاری (سانبترسبورگ)، بە ئامادەبوونی سەرۆکی حکومەتی هەرێم و جێگرەکەی و وەزیری سامانە سروشتییەکانی لە کابینەی هەشتەم گرێبەستێکیان لەگەڵ بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای رۆسنەفرت واژۆ کرد، بەشێکی گرێبەستەکە فرۆشتنی (%60)ی بۆری نەوتی کوردستان بوو بە کۆمپانیای رۆزنەفت بە بەهات (1 ملیار و 700 ملیۆن) دۆلار.  درێژی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان (896) کیلۆ مەترە، لە سنوری هەرێمی کوردستان لە کێڵگەی خورمەڵەوە دەستپێدەکات و بەنێو بلۆکەکانزاییەکانی (هەولێر، بەردەڕەش، عەین سەفنی، جەبەل کەند، ئەلقوش، دهۆک و سلیڤانی)یدا تێدەپەرێت و دەگات بە (فیشخابور)، (221) کیلۆ مەترە، بەم پێیەش (%24.6) بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستاندایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ هەردوو کۆمپانیای (کار و رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە. ئەو بەشەی لە سنوری تورکیایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی دەگەڕێتەوە کۆمپابیای "بۆتاش" سەرپەرشتی دەکات. لە فیشخابوورەوە تا دەگات بە بەندەری جەیهانی تورکی (675) کیلۆ مەترەو (74.6%)ی درێژی بۆرییەکە پێکدەهێنێت. (بڕوانە نەخشەی بۆری نەوتی هەرێم)    بەپێی یاداشتەکە ئەم گرێبەستە ئەوەندە لە سودی کۆمپانیای رۆسنەفت بووە، بەپێی بەیاننامە داراییەکانی لقی سەنگافورەی کۆمپانیای رۆسنەفت کە تایبەتە بە هەرێمی کوردستان، کۆمپانیای رۆسنەفت بڕی (250 ملیۆن) دۆلاری داوەتە ڕاوێژکارێکی دەرەکی تاوەکو دڵنیابێتەوە لە بەدەستهێنانی ڕێککەوتنە نەوتییەکانی لە هەرێمی کوردستان. هێڵی بۆری نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەهانی تورکی کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆری هەرێمی کوردستانەوە  بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە (1/1/2019 – 30/6/2021) حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (393 ملیۆن و 528 هەزار و 260) بەرمیل نەوتی لەڕێگەی بۆرییەوە هەناردەی بازاڕکانی جیهان کردووە، هەر بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای ناوبراو لەو ماوەیەدا بڕی (1 ملیار 744 ملیۆن و 391 هەزار و437) دۆلای وەک کرێی گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە بە خەرجداوە، کە بۆ هەر بەرمیلێک دەکاتە (4.4) دۆلار.  ئەو خەرجییەش زیاترە لەو بڕە پارەیەی کە حکومەتی هەرێم لە ساڵی (2017) لە ڕێگەی فرۆشنی بۆری نەوتی کوردستان بە کۆمپانیای رۆسنەفت دەستی کەوتووە کە بڕەکەی (1 ملیار و 700 ملیۆن) دۆلار بووە، وەک لە سەروە ئاماژەمان پێداوە. (بۆ وردەکاری تەواوی ماوەی (2019- 30/6/2021) لە نەوتی فرۆشراو و کرێی بۆری بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) نەوتی فرۆشراو و کرێی بۆری (1/1/2019 - 30/6/2021))   هەر بەپێی زانیارییەکەکانی دیلۆیت تا نیوەی یەکەمی ساڵی (2021) حکومەتی هەرێمی کوردستان (76 ملیۆن و 869 هەزار و 888) بەرمیل نەوتی خاوی فرۆشتووە و کۆی بەهاکەی (4 ملیار و 108 ملیۆن و 404 هەزار و 110) دۆلار بووە، بڕی (454 ملیۆن و 413 هەزار  و 772) دۆلار بەڕێژەی (11.1%)ی داهاتی گشتی نەوت بۆ کرێی گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە خەرج کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆری نەوتەوە بەردەوام ڕووی کە بەرزبوونەوەیە، بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە سەرەتای ساڵی (2019) تا نیوەی یەکەمی (2021) کە ژمارەیان (10) ڕاپۆرتە، بەرزبوونەوەیە بە ڕوونی دەبینرێت، بۆ نمونە لە ڕاپۆرتی یەکەمی دیلۆیت کە وردەکاری پرۆسەی نەوتی هەرێمی ڕوونکردووەتەوە لە ماوەی (1/1/2019 – 31/3/2019) کرێی گواستنەوەی (1) بەرمیل نەوتی هەرێم (3.2) دۆلار لەسەر حکومەتی هەرێم بووە، بەڵام لە دوا ڕاپۆرتی کۆمپانیا وردبینییەکەدا لە ماوەی (1/4/2021 – 30/6/2021) کرێی گواستنەوەی (1) بەرمیل نەوتی هەرێم (6.1) دۆلار لەسەر حکومەتی هەرێم وەستاوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (3)). بەجۆرێک لە (1/1/2019 – 31/3/2019) کۆی کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم (122 ملیۆن و 55 هەزار و 61) دۆلار لەسەر حکومەتی هەرێم بووە، بەڵام لە دوا ڕاپۆرتی کۆمپانیا وردبینییەکەدا لە ماوەی (1/4/2021 – 30/6/2021) کۆی کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم (238 ملیۆن 932 هەزار و 863) دۆلار لەسەر حکومەتی هەرێم وەستاوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (4)). چارتی ژمارە (4) لە یاداشتەکەی (پەرلەمانتار  - عەلی حەمە ساڵح)دا هاتووە لەماوەی (2020 – 6/2021) واتە ساڵێک و شەش مانگ (1 ملیار و 584 ملیۆن دۆلار) دراوەتە کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە، لە ساڵی (2020) دا (21.3%) کۆی داهاتی نەوت دراوەتە کرێی بۆری نەوتی هەرێم، ئەوەی جێگەی هەڵوەستە لەسەرکردنە، بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستان تەنها (24.6%) کۆی درێژی بۆری نەوتە لە خورمەڵەوە تا بەندەری جەیهان، بەڵام (70%)ی کۆی کرێی گواستنەوەی پێدراوە. ئەگەر (18) مانگی سەرەتای (2020) بۆ شەش مانگی یەکەمی (2021) وەک پێوەر وەربگیرێت (70%) کرێی گواستنەوەی نەوت بۆ کۆمپانیاکانی (کار و رۆسنەفت) ڕۆشتووە (30%) بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی بووە! (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) ئایا دەکرێت بۆری نەوت لە سنوری تورکیا دوو هێندەو نیوی بۆری نەوت بێت لە سنوری هەرێمی کوردستان، بەڵام کرێی بۆری لە سنوری هەرێمی کوردستان زۆر زیاتر بێت لە سنوری تورکیا؟ خشتەی ژمارە (3)   ئینفۆگرافیك سەرچاوەکان ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ماوەی (1/1/2019 – 30/6/2021) کە ژمارەیان (10) ڕاپۆرتە و سەرجەمیان لە ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەستە. عەلی حەمە ساڵح، یاداشت بۆ سەرۆکایەتی پەرلەمان (وێنەیەکی لای درەو میدیایە) هێڵی بۆریەکانی نەوت، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ https://gov.krd/mnr/publications/%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA/ هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا دەستیپێكرد، 13/12/2013، ماڵپەڕی ڕوداوو؛ https://www.rudaw.net/sorani/business/131220131#sthash.rRkwbuML.dpuf د. أحمد ياسين & د.شيركو كرمانج & م. يادكار عبدالله، طرق نقل النفط من حقول كوردستان العراق، مجلة وادى النيل للدراسات والبحوث الإنسانية والاجتماعية والتربوية؛ https://jwadi.journals.ekb.eg/article_85184_20d92d83d507b1d588bfd4d469478ad6.pdf Andrew Snow, Kurdistan and Baghdad: A Tangled Web Over Oil and Budgets; https://www.usip.org/publications/2018/01/kurdistan-and-baghdad-tangled-web-over-oil-and-budgets

راپۆرتی: درەو  بەپێی داتاکان، هەرێمی کوردستان خۆی دەخزێنێتە نێو ڕیزبەندی (10) لە گەورەترین وڵاتانی خاوەن یەدەگی نەوت لە جیهاندا بۆ ساڵی (2021)، لەدوای هەر یەک لە (فەنزویلا، سعودییە، کەنەدا، ئێران، عێراق، کوەیت، ئیمارات، ڕوسیا و لیبیا)ەوە دێت و پلەی دەیەم دەگرێت، پێش هەریەک لە وڵاتانی (نێجیریا بە (37.1) ملیار بەرمیل، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە (36.5) ملیار بەرمیل، کازاخستان بە (30) ملیار بەرمیل و چین بە (25.5) ملیار بەرمیل) یەدەگەوە دەکەوێت. یەکەم: یەدەگی نەوتی هەرێمی کوردستان زانیاری جیاواز بەردەستە لە بارەی بڕو قەبارەی یەدەگی نەوتی هەرێم، بەڵام زانیارییە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2010)ەوە ئاماژە بەوە دەدەن کە بە (45) ملیار بەرمیلی خەمڵێنراو لە نەوتی یەدەگ لە هەرێمی کوردستاندایە، ئەم ژمارەیەش لە سایتی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڵاو کراوەتەوە. هەر لەم بارەیەوە وەزیری پێشووی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان (ئاشتی هەورامی) لە (19ی ئابی 2010) لە ته‌لاری وه‌زاره‌تی رۆشنبیری و لاوان، لە كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌وانیدا سه‌باره‌ت یه‌ده‌گی نه‌وت له‌ هەرێمی کوردستان رایگه‌یاند؛ "(45) ملیار به‌رمیل نه‌وت له‌هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌". جارێکی ترو لە (11 ی تەموزی 2013) جەختی لەو ژمارەیە کردووەتەوەو بە رۆژنامەی حەیات-ی ڕاگەیاندووە؛ "یەدەگی نەوتی هەرێمی كوردستانی بە (45) ملیار بەرمیل خەمڵێندراوە" ئەمە جگە لە نەوتی ناوچە دابڕاوەكان، كە بەپێی خەمڵاندنە بەراییەكان ئاماژە بە (100) تاوەكو (200) ترلیۆن مەتر سێجا دەكەن". لەم بارەیەوە (کەمال ئەتروشی) وەزیری ئێستای سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم لە (28ی حوزەیرانی 2021) لە کۆبوونەوەیان لەگەڵ پەرلەمانتارانی هەرێم لە پەرلەمانی کوردستان، لە وەڵامی پەرلەمانتاران لە بارەی یەدەگی نەوتەوە وتی؛ -    كوردستان له‌سه‌ر حه‌وزی نه‌وتییه‌، كه‌ له‌ كوردستان تا عومان درێژ ده‌بێته‌وەو یه‌ك حه‌وزی نه‌وته‌. -    ئەم نەوتە (200) ملیۆن ساڵه‌ جێگیر بووه‌ و باشترین جێگه‌یه‌ بۆ به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت و غاز. -    له‌ كوردستان یه‌ده‌گی نه‌وت تایبه‌ته‌ و به‌راورد ناكرێت به‌ یه‌ده‌گی نه‌وتی سعوودییه‌ و ئیمارات و عێراق، هه‌رچه‌نده‌ یه‌ك حه‌وزه‌. -    یه‌ده‌گی نه‌وتی هەرێم كه‌م بووه‌ته‌وه و ئێستا (١٠%)ی یه‌ده‌گی نه‌وتی عێراقه‌، هه‌ر بۆیه‌ یه‌ده‌گمان به‌راورد ناكرێت به‌ یه‌ده‌گی نه‌وتی عێراق و كه‌نداو. -    یه‌ده‌گی نه‌وتی عێراق ١١٥ ملیار به‌رمیله‌، به‌ڵام له‌ كوردستان ئیشی له‌سه‌ر نه‌كراوه‌. -    توانای نه‌وتی كوردستان جیاوازه‌، ڕێژەی (52 تا 54%)ی نه‌وتی كوردستان له‌ دهۆكه‌ و (40%)ی له‌ هه‌ولێره‌ و (6 تا 10%)ی له‌ سلێمانییه‌. بەڵام زانیارییە ڕۆژنامەوانییەکان ئاماژە بەوە دەدەن کە قەبارەی یەدەگی نەوتی هەرێم زیاترە لە (45) ملیار بەرمیل، چونکە گەڕان و پشکنینی کۆمپانیاکان بۆ دۆزینەوەی نەوت بەردەوامەو زۆرجاریش گوێبیستی دۆزینەوەی بڕی زیاتری نەوت دەبین لە هەرێمی کوردستان بۆ نمونە؛ لەمانگی (ئابی 2010) دامه‌زراوه‌ی‌ نه‌وتی‌ كۆریای باشور پاش ئه‌وه‌ی‌ گرێبه‌ستێكی‌ گه‌ڕان و ده‌رهێنانی‌ نه‌وتی‌ له‌گه‌ڵ حكومه‌تی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان واژۆكرد و پاش سێ ساڵ گه‌ڕان، دوو ناوچه‌ی‌ زۆرگه‌وره‌ی‌ له‌شاری‌ سلێمانی‌ دۆزیه‌وه‌ كه‌ نه‌وتیان تێدایه‌، ئەوانیش بلۆکەکانی بازیان و سەنگاو بوون، ئەگەر چی ئەوکات بڕەکە ئاشکرا نەکرا بەڵکو باس لە بڕێکی زۆری یەدەگی نەوت دەکرا. لە سەرەتای ساڵی (2011) كۆمپانیای (گۆلف گیستۆن)ی به‌ریتانی کە ‌له‌هه‌رێمی كوردستان كاری دۆزینه‌وه‌ ئه‌نجام ده‌دا، رایگه‌یاندووه‌، ئه‌وان ئێستا نه‌وتی زیاتریان دۆزیوه‌ته‌وه ‌له‌و ناوچانه‌ی كه‌ كاری تێدا ده‌كه‌ن. به‌پێی لێكدانه‌وه‌ی ئه‌و كۆمپانیایه‌ بێت ته‌نها له‌ناوچه‌ی شێخان كه‌جێگه‌كه‌ی دیاری نه‌كردبوو ‌رایگه‌یاند "ئه‌وه‌ی ئه‌وان تا ئێستا پێشبینیان كردووه (‌220) ملیۆن به‌رمیل نه‌وتیان دۆزیوه‌ته‌وه‌"، ‌(جۆن جێرسنتلاوه‌ر) به‌ڕێوه‌به‌ری كۆمپانیای ناوبراو باسی له‌وه‌كردووه‌، ئه‌وان گه‌یشتوونه‌ته ‌ئه‌و ئه‌نجامه‌ی كه‌هه‌رێمی كوردستان خاوه‌نی سه‌رمایەیە‌كی گه‌وره‌ی نه‌وته‌و ئه‌و ناوچه‌یه‌ی ئه‌وان كاری تێدا ده‌كه‌ن به‌شێوه‌یه‌كی گشتی (2.2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. لە (9/11/2012) ئاژانسی‌ هه‌واڵی‌ رۆیته‌رز له‌زاری‌ (تۆم براتلی‌) وته‌بێژی‌ كۆمپانیای‌ (DNO)ی نەرویجی بڵاویكرده‌وه‌، "کۆمپانیاکە بیره‌ نه‌وتێكی‌ نوێی‌ له‌سنوری‌ پارێزگای‌ هه‌ولێر دۆزیوه‌ته‌وه‌،  كه‌ یه‌ده‌گێكی‌ نه‌وتی‌ زۆری‌ تێدایه‌ به‌ نزیكه‌ی‌ (700) ملیۆن به‌رمیل نه‌وت مه‌زه‌نده‌ ده‌كرێت". (د.بێوار خه‌نسی - راوێژكاری پێشووی ئاسایشی ئابووری) هه‌رێم لە ساڵی (2013) له‌ لێدوانێكدا بۆ ئاژانسی ئه‌نادۆڵ رایگه‌یاندووە؛ "هه‌رێم خاوه‌نی زیاتر له‌ (60) ملیار به‌رمیل یه‌ده‌گی نه‌وته‌، به‌ڵام به‌هۆی كه‌می پشكنینه‌كان تا ئێستا هه‌بوونی (45) ملیار به‌رمیل پشتڕاستكراوه‌ته‌وه‌". هەروەها بەپێی هەواڵێکی ماڵپەڕی ڕوداوو لە (30/5/2013) بڵاوکراوەتەوە بەپێی راپۆرتێكی ماڵپەڕی Bloomberg-ی ئەمریكی: "هەردوو كۆمپانیای گەنێل ئینێرجی توركی و گۆڵف كیستۆنی بەریتانی بیرە نەوتێكی نوێیان لە پارێزگای دهۆك دۆزیوەتەوە". بەپێی راپۆرتەكە "كۆمپانیای گەنێل ئینێرجی توركی لە كێڵگەی نەوتی بەربەهاری لە پارێزگای دهۆك، بیرێكی نوێیان لێداوە و ئەنجامە سەرەتاییەكانی ئەو هەڵكەندنەش زۆر باش بووە ‌و رۆژانە 2100 بەرمیل نەوتی خاو بەرهەم دەهێنێت". هەر بەپێی زانیارییەکانی ماڵپەڕی ناوبراو لە کۆتاییەکانی ساڵی (2013)هەردوو كۆمپانیای نەوتی نیشتمانی كۆریای باشو‌ور ناسراو بە (KNOC) و كۆمپانیای سویسری ئۆریكس كە كۆمپانیای سەركارن، دۆزینەوەی نەوتی زیاتریان لە بلۆكی هەولێر راگەیاند، كە مەزەندەكراوە ئەو كێڵگەیە 600 ملیۆن بەرمیل نەوتی یەدەگی لە خۆی گرتبێ. بەپێی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی دۆر بۆ زانیاری نەوتی کوردستان کە لە ساڵی (2015)دا بڵاوکراوەتەوەو تێدا هاتووە "هەرێمی کوردستان خاوەن (50) ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگی جێگیر و (80) ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگی ناجێگیرە". لە (28ی تەموزی 2019) کۆمپانیای دانا گازی ئیماراتی کە لە کێڵگەی (کۆرمۆر) وەبەرهێنان دەکات ڕاگەیاند؛ کە "زیاتر لە (50) ملیۆن بەرمیل نەوتیان دۆزیوەتەوە بەمەش یەدەگی نەوتی کێڵگەکە بەرزتر دەبێتەوە".  جگە لەو دۆزینەوانە چەندین نمونەی دۆزینەوی یەدەگی نوێی نەوتی لە کێڵگە جیاوازەکانی نەوتی هەرێم لەبەردەستن، هەموو ئەمانە دەریدەخەن کە قەبارەی یەدەگی نەوتی هەرێم بڕێکی ئێجگار گەورەترە کە تا ئێستا دۆزابێتەوە. دووەم: یەدەگی هەرێم لە ڕیزبەندییە جیهانییەکاندا ئەگەر هەر ئەو ئامارە وەربگرین کە لە سایتی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەربارەی یەدەگی نەوتی هەرێم خراوەتەڕوو کە بە (45) ملیار بەرمیل خەمڵێندراوە، ئەوا بەپێی داتاکان هەرێمی کوردستان خۆی دەخزێنێتە نێو ڕیزبەندی (10) لە گەورەترین وڵاتانی خاوەن یەدەگی نەوت لە جیهاندا بۆ ساڵی (2021)، لەدوای هەر یەک لە (فەنزویلا، سعودییە، کەنەدا، ئێران، عێراق، کوەیت، ئیمارات، ڕوسیا و لیبیا)ەوە دێت و پلەی دەیەم دەگرێت و پێش هەریەک لە وڵاتانی (نێجیریا بە (37.1) ملیار بەرمیل، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە (36.5) ملیار بەرمیل، کازاخستان بە (30) ملیار بەرمیل و چین بە (25.5) ملیار بەرمیل) دەکەوێت لە یەدەگی نەوتدا. بڕوانە چارت و خشتەکە.   سەرچاوەکان د. غالب محەمەد عەلی، نەوتی هەرێم: سیاسەتێکی ناحەکیمانە، ڕێکخراوی دۆر بۆ زانیاری نەوتی کوردستان،(2015). سایتی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، نەوت، تێڕوانین، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ https://gov.krd/mnr/publications/%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA/ سایتی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، فەرمانگەی میدیاو زانیاری،وەزیرى سامانە سرووشتییەکان: بۆ ئایندەى کوردستان، غاز گرنگه‌ چونکە نه‌وت نامێنێت، 29/6/2021، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ https://gov.krd/dmi/activities/news-and-press-releases/2021/june/%D9%88%DB%95%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D9%89-%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%95-%D8%B3%D8%B1%D9%88%D9%88%D8%B4%D8%AA%DB%8C%DB%8C%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%86-%D8%A6%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF%DB%95%D9%89-%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%DA%AF%D8%B1%D9%86%DA%AF%D9%87-%DA%86%D9%88%D9%86%DA%A9%DB%95-%D9%86%D9%87-%D9%88%D8%AA-%D9%86%D8%A7%D9%85%DB%8E%D9%86%DB%8E%D8%AA یه‌ده‌گی نه‌وتی هه‌رێم بۆ 60ملیار به‌رمیل به‌رزده‌بێته‌وه‌، 28/12/2013، ماڵپەڕی فەرمی پی یو کەی میدیا؛ http://www.kurdiu.org/hawal/index.php?pageid=57949 گۆلف كیستۆن نه‌وتى زیاتر له‌هه‌رێمى كوردستان ده‌دۆزێته‌وه‌، 5/1/2011، ماڵپەڕی کوردیو؛ https://www.pukmedia.com/KS/details/?Jimare=23308 سەمیع زوبێر، ئاشتی هەورامی: یەدەگی نەوتی هەرێمی كوردستان 45 بلیۆن بەرمیلە، لە ڕۆژنامەی (حەیات) 11/7/2013، ماڵپەڕی ڕوداوو؛ https://www.rudaw.net/sorani/business/11072013 نەوتی زیاتر لە بلۆكی هەولێر دۆزرایەوە، لە کۆریا تایمزەوە، 10/11/2013، ماڵپەڕی ڕوداوو؛ http://rudaw.net/sorani/business/101120132#sthash.IfEYbNTA.dpuf بیرە نەوتێكی نوێ لە پارێزگای دهۆك دەدۆزرێتەوە، لە بلومبێرگەوە، 30/5/2013، ماڵپەڕی ڕوداوو؛ https://www.rudaw.net/sorani/business/300520131 ئاشتی هه‌ورامی: تا ساڵی 2014 ده‌توانین رۆژانه‌ یه‌ك ملیۆن به‌رمیل نه‌وت ره‌وانه‌ی ده‌ره‌وه‌ بكه‌ین، 19/8/2010، ماڵپەڕی گوڵان؛ https://www.gulanmedia.com/so/story/203111/1621545111-937-%D8%A6%D8%A7%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%87%D9%87%E2%80%8C%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%85%DB%8C:-%D8%AA%D8%A7-%D8%B3%D8%A7%DA%B5%DB%8C2014-%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%86-%D8%B1%DB%86%DA%98%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C-%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D9%83-%D9%85%D9%84%DB%8C%DB%86%D9%86-%D8%A8%D9%87%E2%80%8C%D8%B1%D9%85%DB%8C%D9%84-%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D9%88%D8%AA-%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%88%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%DB%8C-%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%88%D9%87%E2%80%8C-%D8%A8%D9%83%D9%87%E2%80%8C%DB%8C%D9%86 دانة غاز تعلن عن أول اكتشاف نفطي في إقليم كردستان العراق وأكبر احتياطيات للغاز في العراق، موقع الرسمي للشریکة؛ https://www.danagas.com/wp-content/uploads/2021/04/20190725-Reserves-KRI-Arabic.pdf Oil Reserves by Country 2021, World Population Review, at the website; https://worldpopulationreview.com/country-rankings/oil-reserves-by-country Kurdistan Oil: The Past, Present and Future, The Kurdistan Project, at the website; https://thekurdishproject.org/kurdistan-news/kurdistan-oil/

راپۆرت: درەو لەكۆی (7) بڕیار كە بەمدواییە دادگای فیدراڵی دەریكردوون، (4) بڕیاریان دژی بارزانی بووە، هێشتا بڕیارێكی تریش ماوە، ئەگەر دادگا كردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار رەتبكاتەوە، پارتی كاندیدی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار نابێت، لەسەر داوای بارزانی، سەدر بڕیاریدا بایكۆت بشكێنێت‌و بگەڕێتەوە سەر مێزی گفتوگۆكان، پێشبینی سەرەتای قۆناغێكی نوێی دانوستانی نێوان لایەنەكان‌و ئەگەری كۆبونەوەی پەرلەمان دەكرێت كە ماوەی نزیكەی 40 رۆژە راوەستاوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.    دانوستان دەستپێدەكاتەوە زیاتر لە 4 مانگ بەسەر هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا تێپەڕێوە، هێشتا ئاسۆی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت نادیارە. لەدوای یەكەمین كۆبونەوەی پەرلەمانی نوێی عێراق كە رۆژی 9ی كانونی دووەم بەڕێوەچوو، ماوەی نزیكەی 40 رۆژە پەرلەمان كۆنەبوەتەوە.  لەدوای تێكچوونی نیسابی یاسایی كۆبونەوەی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بەشێوەیەكی تاكلایەنە دانوستانەكانی خۆی بۆ پێكهێنانی حكومەت راگرت، بەڵام دوێنێ بارزانی بە تەلەفۆن لەگەڵ سەدر قسەی كرد‌و داوای كۆبونەوەی هاوپەیمانی سێقۆڵی لێكرد، سەدر قایل بوو بە كۆبونەوەكە، بەمشێوەیە دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانی راگەیاند.  دوای راگرتنی دانوستانەكان، سەدر چاوەڕێی دەكرد لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی سەردانی بكەن‌و داوای گفتوگۆی لێ بكەن، بەڵام ئەمە روینەدا، بەپێچەوانەوە لەم ماوەیەدا هاوپەیمانەكانی سەدر كە بەدیاریكراویش لەرێگەی دادگای فیدراڵییەوە گورزی گەورەی بەركەوت.  لەو بڕیارانەی كە لە دادگای فیدراڵییەوە لەدژی بارزانی دەرچوون، سەدر وەكو هاوپەیمانی سەرەكی پارتی، هیچ هەڵوێستێكی روونی رانەگەیاند، ئەمە لەكاتێكدایە، وا لێكدەدرێتەوە بارزانی باجی هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ سەدر داوە.  پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچوون، دوای ئەم زنجیرە بڕیاری دادگای فیدراڵی، هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) هەڵوەشێتەوە، بەڵام هاوپەیمانێتییەكە تائێستا لەژێر فشارەكانی ئێراندا خۆی راگرتووە‌و دیار نییە كەی ئاڵای سپی هەڵدەكات.  حكومەتی زۆرینە دروست دەبێت ؟ سەرباری ئەو رووداوانەی كە لەدوای دانیشتنی یەكەمی پەرلەمانەوە رویانداوە، هێشتا سەدر سورە لەسەر قسەی خۆی، دەڵێ" حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی" دروست دەكەم، دوێنێ لە پەیوەندییەكەیدا لەگەڵ بارزانی هەمان قسەی كردوەتەوە. هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) لە كۆی (329) كورسی پەرلەمانی عێراق تەنیا نزیكەی (170) كورسییان هەیە، ئەم رێژەیە نیسابی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردن سەرۆك كۆمار تەواو ناكات كە (220) كورسییە.  بارزانی دەیەوێت بۆچونی سەدر بگۆڕێت، پێشنیازی بۆ كردووە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیش بانگهێشتی ناو حكومەت بكات‌و بە چەند پۆستێك نوری مالیكی قایل بكات‌و كێشەی نیساب چارەسەر بكات، بارزانی لەمەدا یەكلاكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆماری لە بەرژەوەندی خۆی كردوەتە ئامانج، بەڵام سەدر كێشەی كۆنی لەگەڵ مالیكی هەیە‌و هێشتا سورە لەسەر ئەوەی نابێ بەشداری حكومەت بكات.  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیش كە لەلایەن ئێرانەوە پشتیوانیان لێ دەكرێت، سەرباری گرەوەكانی سەدر بۆ پەرتكردنیان، هێشتا یەیەكگرتوویی ماونەتەوە‌و دەڵێن بە بێ مالیكی ئێمەش بەشداری حكومەت ناكەین، سەدر بانگهێشتی هادی عامری كردووە بۆ ناو حكومەت، عامری رەتیكردوەتەوە.  كۆبونەوەی هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) كە بڕیارە چەند رۆژی داهاتوو لە هەولێر بەڕێوەبچێت، رەنگە دەرگا لەسەر گەڕێكی نوێی دانوستان لەنێوان سەدرییەكان‌و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بكاتەوە‌و گەرموگوڕییەكی نوێ بۆ كۆبونەوەكانی پەرلەمانی عێراق بگەڕێنێتەوە، ئەگەرنا هاوشێوەی هەڵبژاردنەكانی پێشتر، ئەمجارەش پرۆسەی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت بۆ چەند مانگێكی تر دوادەكەوێت.  لە هەموو حاڵەتەكاندا پێشبینی دروستكردنی حكومەتی زۆرینە بۆ ئەم قۆناغەی عێراق‌و ئەو پەرتبونە سیاسییە نوێیەی كە هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەر دروستی كردووە، هێشتا ئەگەرێكی دوورە.  بەگوێرەی دەستوری عێراق، پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت دەكەوێتە دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، گەڕی دووەمی خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە كۆتایی هاتووە، ئێستا كاتی ئەوەیە پەرلەمان ناوی كاندیدە پەسەندكراوەكان رابگەیەنێت، لەسەر دووبارە كردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، لەدادگای فیدراڵی عێراق سكاڵای یاسایی لەسەر سەرۆكایەتی پەرلەمان تۆماركراوە، پێشبینی دەكرێت دوای راگەیاندنی ناوی كاندیدە پەسەندكراوەكان بڕیاری خۆی لەبارەی یاسایبوون یاخود نایاسایبوونی كردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن رابگەیەنێت.  ئەگەر دادگای فیدراڵی كردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لە جاری دووەمدا رەتبكاتەوە، هاوپەیمانی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) گورزێكی تری بەردەكەوێت، چونكە لەم حاڵەتەدا سەرۆكایەتی پەرلەمان دەبێت بگەڕێتەوە بۆ سەر لیستی یەكەمی كاندیدەكانی پۆستی سەرۆك كۆمار كە كاندیدەكەی پارتی (هۆشیار زێباری) تێدا لابراوە، پارتی لەبەرامبەر یەكێتیدا بەبێ كاندید دەمێنێتەوە، ئەمە تەنیا زیان نییە بۆ بارزانی، زیان لە هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەكەش دەدات، چونكە كوتلەی گەورەی پەرلەمان كە دیاری دەكرێت بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە رادەسپێردرێت، سەرۆك كۆمار ئەگەر یەكێك نەبێت لە ئەندامانی ئەم هاوپەیمانێتییە، دەتوانێت كێشەو گرفت دروست بكات.  دادگای فیدراڵی ململانێكانی بەلادا دەخات ؟ لەماوەی ئەم (40) رۆژەدا، دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق وەكو دەسەڵاتی یەكەم لە عێراق دەركەوت‌و لەم ماوەیەدا ئەم دادگایە (7) بڕیاری دەركردووە كە (4) بڕیاریان راستەوخۆ بارزانی وەكو هاوپەیمانێكی سەرەكی سەدر كردوەتە ئامانج‌و (2) بڕیاریشیان لە بەرژەوەندی هاوپەیمانێتییەكەی سەدرو بارزانی بووە، بڕیاێكیشی دژی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بووە. بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی لەدوای یەكەم كۆبونەوەی پەرلەمانەوە، ئەمانە بوون:  بڕیاری یەكەم: دانیشتنەكە دەستوریی بوو  رۆژی 25/1/2022 دادگای فیدراڵی ئەو تانە یاساییانەی رەتكردەوە كە لەبارەی نادەستوریبوونی دانیشتنی یەكەمی پەرلەمان تۆماركرابوون، دادگا دانیشتنەكەی بەدەستوریی ناوبرد، ئەم بڕیارەی دادگا لە بەرژەوەندی هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)‌و لە دژی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەبادی+ حەكیم) شكایەوە، هاوپەیمانی سێقۆڵی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی نوێی كۆنترۆڵ كرد.   بڕیاری دووەم: كوتلەی گەورە كەی دیاری دەكرێت ؟ رۆژی 3/2/2022 دادگا فیدراڵی تانەیەكی پەرلەمانتارانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەبارەی دەستنیشانكردنی كوتلەی گەورەی پەرلەمانی عێراق رەتكردەوە، دادگا رایگەیاند، بەگوێرەی دەستور كوتلەی گەورە لەدوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار دیاری دەكرێت، ئەم بڕیارەش لە بەرژەوەندی هاوپەیمانی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)‌و لە زیانی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بوو، چونكە لە دانیشتنی یەكەمی پەرلەماندا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لیستی ناوی پەرلەمانتارانی خۆیان وەكو كوتلەی گەورە پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەمان كرد، بەڵام بەهۆی ئەم بڕیارەی دادگاوە لیستەكەیان رەتكرایەوە، كوتلەی زۆرینە بەواتای ئەو هاوپەیمانێتییە دێت كە مافی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی پێدەسپێردرێت. بڕیاری سێیەم: نیساب چەندە ؟ هەر لە حوكمەكەی رۆژی 3/2/2022دا دادگای فیدراڵی كەیسێكی تری یەكلاكردەوە لەبارەی پرسی چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری عێراق، دادگا نیسابی یاسایی بۆ كۆبونەوەی پەرلەمان لەدانیشتنی تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بە (دوو لەسەر سێ) دیاریكرد، بەگوێرەی ئەم حوكمەی دادگا لەدانیشتنی تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا دەبێت لەكۆی (329) پەرلەمانتار، (220) پەرلەمانتار ئامادەبن ئینجا نیسابی كۆبونەوە تەواو دەبێت، ئەم بڕیارە لە زیانی هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) بوو، بەدیاریكراویش بارزانی كە دەیویست بەزۆرینەی سادە پۆستی سەرۆك كۆمار لەبەرژەوەندی خۆی یەكلابكاتەوە، ئەم بڕیارەی دادگا (پلپ المعگل- یەك لەسەر سێی پەكخەر)ی دروستكرد، وایكردووە هیچ لایەك بەبێ ئەوەی تر نەتوانێت نیسابی یاسایی كۆبونەوەی پەرلەمان تەواو بكات بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار.  بڕیاری چوارەم: زێباری راگرت ! رۆژی 6/2/2022 دادگای فیدراڵی لەسەر سكاڵای سێ پەرلەمانتاری یەكێتی نیشتمانی‌و پەرلەمانتارێكی سەربەخۆ، رێوشوێنەكانی كاندیدبوونی هۆشیار زێباری بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار راگرت بەهۆی ئەو تۆمەتانەی گەندەڵی كە لەسەری بوو، ئەمە گورزێكی گەورە بوو بۆ بارزانی، هاوكات بۆ هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)، دۆسیەكەی زێباری هێندە كاریگەر بوو، تەنانەت سەدری هاوپەیمانی بارزانیش بەرگری لێنەكرد‌و داوای لە پەرلەمانتارەكانی كرد، دەنگی پێنەدەن.  بڕیاری پێنجەم: زێباری دورخستەوە دوای راگرتنی رێوشوێنەكانی كاندیدبوونی هۆشیار زێباری، رۆژی 13/2/2022 دادگای فیدراڵی كاندیدبوونی هۆشیار زێباری بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار رەتكردەوە، ئەمە بارزانی توشی گێرمەو كێشەی دیاریكردنی كاندیدێكی نوێ كرد، سەرباری ئەوە لەڕووی سیاسییەوە هۆشیار زێباری گورزێكی لە ناوبانگی هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)دا.  بڕیاری شەشەم: بەرهەم ساڵح بەردەوام دەبێت دوای دروستبوونی كێشە لە نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان‌و هەڵنەبژاردنی سەرۆك كۆمار، دادگای فیدراڵی رۆژی 13/2/2022 بڕیاریدا بەوەی بەرهەم ساڵح لە پۆستی سەرۆك كۆمار بەردەوام دەبێت تا ئەوكاتەی سەرۆك كۆماری نوێ هەڵدەبژێردرێت.  بڕیاری حەوتەم: كورد نابێ نەوت بفرۆشێت رۆژی 15/2/2022 دادگای فیدراڵی حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵایەكی یاسایی راگەیاند كە ساڵی 2012 لەسەر دۆسیەی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان تۆماركرابوو، دادگا بڕیاریدا بەوەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێم نادەستورییە‌و دەبێت هەرێم نەوت‌و غازی خۆی رادەستی حكومەتی ناوەند بكات، ئەم حوكمەش گورزێكی گەورە بوو لە هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)، حوكمەكە بارزانی كردە ئامانج.     

 راپۆرت: درەو لە 2017دا دوای لەدەستدانی كۆنترۆڵی ناوچە جێناكۆكەكان، بارزانی قایل بوو بەوەی دادگای فیدڕاڵی دەرەنجامەكانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەڵوەشێنێتەوە، بەڵام ئێستا قایل نییە بە بڕیاری هەمان دادگا بۆ رادەستكردنی نەوت بە بەغداد، یەكێتیش كە ساڵێك لەمەوبەر بە نهێنی چووەتە دانوستان لەگەڵ بەغداد بۆ رادەستكردنی غازی سروشتی، ئێستا بە رادەستكردنی نەوت نیگەرانە، بارزانی لەنێوان دوو بڕیاری دادگای فیدراڵیدا، وردەكاری لەم راپۆرتەدا.  ریفراندۆم‌و بڕیاری دادگای فیدراڵی  2017 هەرێمی كوردستان بە رێبەرایەتی مەسعود بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان، ریفراندۆمی بۆ (سەربەخۆیی) ئەنجامدا، ئەم ریفراندۆمە ناوچە جێناكۆكەكانیشی گرتەوە، ئەمە حكومەتی ناوەندی ئەوكاتی عێراق كە (حەیدەر عەبادی) سەرۆكایەتی دەكرد، توڕەكرد.  كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، وڵاتانی دراوسێ، بەشێك لە رایگشتی هەرێمی كوردستان دژی سازادانی ریفراندۆمەكە بوون، بەڵام بارزانی سور بوو لەسەر بەڕێوەچوونی ریفراندۆم لەوادەی خۆیدا. نیچیرڤان بارزانی كە برازای مەسعود بارزانییە، ئەوكات سەرۆكی حكومەت بوو، راستەخۆ خۆی لە پرسی ریفراندۆم نەگلاند‌و هەندێك خۆی بە دوورگرت، بەڵام بۆ قایلكردنی (مام)، كەناڵە تەلەفزیۆنییەكەی (رووداو)ی خستە خزمەتی بانگەشەكردن بۆ ریفراندۆم، نێچیرڤان بارزانی بۆچوونی جیاوازی هەبوو، تێگەیشتبوو، ئەنجامی ریفراندۆم بە كارەسات بۆ هەرێمی كوردستان كۆتایی دێت.   25ی ئەیلولی 2017 ریفراندۆم كرا، دوای 20 رۆژ لە ریفراندۆم، هێزەكانی عێراق پەلاماری ناوچە جێناكۆكەكانیان دا، هێزەكانی پێشمەرگەی (پارتی‌و یەكێتی) لەم ناوچانە كشانەوە، كە لەدوای هاتنی داعشەوە كۆنترۆڵیان كردبوو. نزیكەی مانگێك دوای رووداوەكانی ئۆكتۆبەر‌و بە دیاریكراوی لە رۆژی 20ی تشرینی دووەمی 2017دا، دادگای فیدراڵی عێراق كە بەرزترین دەسەڵاتی یاساییە‌و بڕیارەكانی تانەی لێنادرێت، بڕیاری خۆی لەبارەی ریفراندۆكەكە دەركرد‌و رایگەیاند" ریفراندۆم نادەستورییە‌و لێكەوت‌و دەرەنجامەكانی هەڵدەوەشێندرێتەوە".  نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، راستەوخۆ پابەندبوونی هەرێمی بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە نیشاندا، واتە قایلبوون بە هەڵوەشاندنەوەی دەرەنجامەكانی ریفراندۆم، ئەمە بۆ هەڵگرتنی ئەو سزایانە بوو كە لەوكاتەدا حكومەتی ناوەندی عێراق‌و وڵاتانی دراوسێ بەسەر هەرێمدا سەپاندبوویان.  دوای ریفراندۆم، مەسعود بارزانی لەلایەن باڵیۆزو نێردە نێودەوڵەتییەكانەوە پشتگوێ خرا، ئەمە بەهۆی ئەوە بوو گوێی بۆ قسەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەگرتبوو، كاتێك دۆخەكە ئاڵۆز بوو، بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی كشایەوە، شكستی ریفراندۆمی رادەستی نێچیرڤان بارزانی كرد‌و قایل بوو بە هەڵوەشاندنەوەی دەرەنجامەكانی ریفراندۆم.  نەوت‌و بڕیاری دادگای فیدراڵی   رۆژی 10ی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو هەڵبژاردنی پەرلەمانیی "پێشوەختە" لە عێراق بەڕێوەچوو، ئەم هەڵبژاردنە بۆ یەكەمجار نەخشەی سیاسی عێراقی بەشێوەیەكی كاریگەر گۆڕی، لایەنە شیعەكانی نزیك لە ئێران پێگەیان لە پەرلەماندا پاشەكشێی كرد، موقتەدا سەدر كە یەكێكە لە رێبەرە دیارەكانی شیعەی عێراق‌و ماوەیەكە هەوڵی یاخیبوون لەژێر چەتری ئێران دەدات، بوو بە براوەی یەكەمی هەڵبژاردن.  ئێرانییەكان زوو هەستیان بە مەترسی دۆخەكە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتەكەیان كرد، لەسەر ئاستی باڵا لەگەڵ بارزانی‌و سوننەكان قسەیان كرد، داوایان كرد نەبن بە بەشێك لە كێشەكانی ناو ماڵی شیعە، لەگەڵ لایەك نەبن دژی لاكەی تر، مەسعود بارزانی كە هاوپەیمانێتی سێقۆڵی لەگەڵ (سەدرو سوننەكان) كردبوو، سوور بوو لەسەر هاوپەیمانێتییەكەی، لەمەشدا پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقی بە ئامانج گرت، داوای وەرگرتنەوەی ئەم پۆستەی لە یەكێتی دەكرد.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، نێچیرڤان بارزانی هاوشێوەی ریفراندۆمەكە، لەم هەنگاوەشدا لەگەڵ بارزانی مامیدا نەبووە، بۆچوونی وابووە، پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی بەجێبهێڵدرێت‌و پارتی نەبێت بە بەشێك لە كێشەكانی ناو ماڵی شیعە.  نێچیرڤان بارزانی كە لەدوای نسكۆی 1975ەوە لەگەڵ بنەماڵەكەیدا رووی لە ئێران كردووە‌و لە (كەرەج)ی نزیك تاران ژیاوە، زمانی (فارسی) دەزانێت‌و پەیوەندی مێژووی لەگەڵ بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران هەیە، ئەمدواییە كە پارتی لە ئێران زیاتر دوركەوتەوە، ئەو هەوڵی ئاسایكردنەوەی دۆخەكەی داوە، بەڵام بارزانی مام سەرلەنوێ ریسەكەی كردەوە بە خوری.  رۆژی 15ی ئەم مانگە، دادگای فیدراڵی عێراق لەسەر بنەمای سكاڵایەكی یاسایی كە ساڵی 2012 تۆماركرابوو، بڕیاریدا بە نادەستوریبوونی یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان‌و رادەستكردنی نەوتی هەرێم بە حكومەتی ناوەندی.  ئەمجارەیان پۆستەكان ئاڵوگۆڕیان پێكراوە، نێچیرڤان بارزانی لە سەرۆكی حكومەتەوە بووە بە سەرۆكی هەرێم، نێچیرڤان كە بەبێ سێ‌و دوو قایل بوو بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم‌و پرسی سەربەخۆیی كورد، ئێستا رازی نییە بەوەی كورد نەوتەكەی راستی حكومەتی فیدراڵ بكات‌و لەسەر ئەم بنەمایە پشكی كورد لە بودجەی گشتی عێراق دیاری بكرێت.  قایل نەبوونی بەوەی كورد لەرێگەی عێراقەوە نەوتەكەی بفرۆشێت بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، نێچیرڤان خۆی ئەندازیاری "ئابوری سەربەخۆ"‌و رێككەوتنی 50 ساڵەی نەوتە لەگەڵ توركیا، 17 ساڵ سەرۆكی حكومەتی هەرێم بووە‌و نزیكەی سێ ساڵیشە سەرۆكی هەرێمە، لەرێگەی كەرتی نەوتەوە پێگەو ئابوری خۆی بەهێز كردووە‌و پەیوەندی توندوتۆڵی لەگەڵ توركیا دروستكردووە، بەمدواییە دەیەوێت دوای نەوت، غازی سروشتی هەرێم رادەستی توركیا بكات. بڕیاری ئابوری سەربەخۆ كە زیاتر خۆی لە فرۆشتنی نەوت بەبێ رەزامەندی حكومەتی ناوەندی بەغداد دەبینییەوە، لە ساڵی 2014وە بووە هۆی بڕینی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، ئیتر لێرەوە سەردەمی قەیرانی دارایی یەكەم دەستی پێكرد‌و موچەی فەرمانبەران كێشەی تێكەوت، تائێستاش كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی حكومەت دەكات ئەم قەیرانە داراییە بەردەوامە.   بەپێی داتاكان، لە 2014وە بۆ ئێستا، بەهۆی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە كە نێچیرڤان بارزانی رێبەرایەتی دەكرد، هەرێمی كوردستان بڕی زیاتر (100 ترلیۆن) دیناری پشكی خۆی لە بودجەی عێراق لەدەستداوە، لەمە خراپتر دادگای فیدراڵی ئێستا كێشەی بۆ هەناردەی نەوتی هەرێم دروستكردووە كە سەرچاوەی سەرەكی داهاتی حكومەت‌و دابینكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمە، ئەم بڕیارەش لێكەوتی ئابورییە سەربەخۆكەیە.  ئەگەر رۆژگاری پێش دەرهێنانی نەوت لە كوردستان، كێشەی نێوان كورد‌و حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق پرسی خاك بوبێت بەتایبەتیش چارەنوسی كەركوك، ئێستا ئیتر نەوت تایتڵی گەورەی كێشەی كوردە لە عێراقدا‌و پرسی خاك وەلانراوە، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە بارزانییەكان ئامادەن لەدوای ریفراندۆم خاك لەدەستبدەن، بەڵام ئامادە نین نەوت رادەست بكەن.  یەكێتی‌و نەوت یەكێتی نیشتمانی كوردستان كە لە (30) ساڵی رابردوودا، هاوبەشی سەرەكی حوكمڕانی كوردستان بووە لەگەڵ پارتیدا، لەدوای كۆتایهانی شەڕی ناوخۆو یەكخستنی حكومەتەوە لە ساڵی 2005دا، ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی (سلێمانی‌و هەڵەبجە‌و گەرمیان‌و راپەڕین) لەڕووی خزمەتكوزاریی‌و ئاوەدانییەوە بەبەراورد بە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتی (هەولێرو دهۆك) پاشەكشێیان بەخۆوە بینیوە.  پارتی‌و یەكێتی سەرباری ئەوەی ماوە لەدوای ماوە لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستە حكومییەكانی هەرێم‌و بەغداد دەكەونە كێشمەكێش، بەڵام هەردوولا سودمەندبوون لە ئابوری نەوت‌و هیچ كات ناكۆكییەكانیان سەری بۆ لێكترازان نەكێشاوە.  یەكێتی بەر لە رووداوەكانی (8)ی تەموزی ساڵی رابردوو، واتە بەر لە دورخستنەوەی لاهور شێخ جەنگی، چووە ناو گفتوگۆیەكی نهێنییەوە لەگەڵ دەسەڵاتدارانی بەغداد لەبارەی چۆنیەتی ئیدارەدانی سامانی سروشتی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆی (لەكاتی خۆیدا وەكو یەكەمین میدیای كوردی (درەو) لە راپۆرتێكدا باسی لە رێككەوتنەكەی یەكێتی‌و بەغداد كردووە، (لێرە كلیك بكە بۆ خوێندنەوە راپۆرتەكە). بەپێی ئەو زانیارییانەی كە ئەوكات (درەو) لەبارەی ئەو رێككەوتنە دەستی كەوتبوو، یەكێتی قایل بوو بوو بەوەی غازی سروشتی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆی رادەستی حكومەتی عێراق بكات، بەمەرجی ئەوەی حكومەتی عێراق لەڕووی داراییەوە راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ سلێمانیدا بكات نەك لەرێگەی حكومەتەوە لە هەولێر، ئەم رێككەوتنە تا حاڵەتی ئیمزا كردن هەنگاوی نا، بەڵام مستەفا كازمی كە سەرەتای دەستبەكاربوونی بوو لە پۆستی سەرۆك وەزیراندا، دڵنیا نەبوو لەوەی ئایا بۆ ویلایەتێكی تر دەمێنێتەوە یاخود نا، بۆیە جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە بۆ دۆخێكی لەبارتر هەڵگرت.  یەكێتی كە ساڵێك لەمەوبەر هەوڵیداوە سامانی سروشتی رادەستی عێراق بكات، ئێستا بە دوو دڵییەوە تەماشای بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق دەكات لەبارەی رادەستكردنی نەوتەوە، بڕیاربەدەستانی یەكێتی سەرباری ئەوەی خۆشحاڵن لەم كاتەدا كە كێشەی پڕكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار هەیە، دادگای فشاری خستوەتەسەر پارتی، بەڵام لەلایەكی ترەوە بە نیگەرانییەوە لە بڕیارەكە دەڕوانن، بەوپێیە جێبەجێبوونی بڕیارەكە پشكی یەكێتی لە فرۆشی نەوتی هەرێم دەبڕێت.  یەكێتی لەماوەی رابردوودا لەسەر زاری هەندێك لە بەرپرسە باڵاكانییەوە باسی لەوەكردووە، ئاگاداری وردەكاری فرۆش‌و داهاتی نەوتی هەرێم نییە، بەڵام هەر كاتێك لە بەغدادەوە بڕیار لەبارەی چارەنوسی ئەم دۆسیە نزیك بوبێتەوە، یەكێتی بەوپەڕی هێزییەوە لە تەنیشت پارتی راوەستاوە‌و پشتیوانی لە سیاسەتی نەوتیی ئێستا كردووە. 

  راپۆرتی: درەو داهاتی كارەبای هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2021دا بڕی (825 ملیار) دینار بووە، بەڵام وەزارەتی كارەبا نەك هەر نەیتوانیوە كارەبای 24 كاتژمێری دابین بكات بەڵكو لە هەندێك وەرزدا رۆژانە تەنیا 4 كاتژمێر كارەبای دابینكردووە،  (ملیۆنێك و 674 هەزار) هاوبەشی كارەبا هەیە، وەزارەتی كارەبا زیاتر لە (60هەزار) سەرپێچی لەسەر تۆڕەكانی كارەبا لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان تۆماركراوە رەوشی كارەبا بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی کارەبا ژمارەی هاوبەشان لە سەرجەم پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان تا (31/12/2020) بریتی بووە لە (یەک ملیۆن و 674 هەزار و 764) هاوبەشی کارەبا. تا کۆتایی ساڵی ڕابردوو، وەزارەتی کارەبا (ملیۆنێک و 47 هەزار و 425) پێوەری زیرەکی بۆ هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بەستووە. وەزارەتی کارەبای تا ئێستا توانیویەتی (60 هەزار و 681) سەرپێچی لەسەر تۆڕەکانی کارەبا لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان دەستنیشان بکات، بە جۆرێک لە پارێزگای سلێمانی زۆرترین سەرپێچی تۆمارکراوە کە (20 هەزار و 676) سەرپێچییەوە کەمترینیشی لە پارێزگای هەڵەبجەیە کە (هەزاو 849) سەرپێچییە. لە کاتێکدا بەراورد بە ژمارەی بەپێوەرە بەستراوەکان سەرپێچییەکانی پارێزگای دهۆک لە پێشەنگدایە بەڕێژەی (8%) و پارێزگای هەولێر کەمترین سەرپێچی تێدا تۆمار کراوە بە ڕێژەی (4%). هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بەپێی ڕاپۆتێکی وەزارەتی کارەبا ژمارەی هاوبەشانی کارەبا لە سەرجەم پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان تا (31/12/2020) بریتی بووە لە (یەک ملیۆن و 674 هەزار و 764) هاوبەشی کارەبا،  دابەشبوون بەسەر جۆرە هاوبەشەکانی (ماڵان، بازرگانی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و میری) بە جۆرێک  لە پارێزگای هەولێر (610 هەزار و 617) هاوبەش و لە پارێزگای سلێمانی هەڵەبجە (624 هەزار و 123) هاوبەش و لە پارێزگای دهۆک (366 هەزار و 376) هاوبەش و لە ئیدارەی گەرمیان (73 هەزار و 648) هاوبەش هەیە بڕوانە چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) ڕێژەی بەستنی پێوەری زیرەکی کارەبا لەسەر ئاستی پارێزگاکان بەپێی دواین ئاماری فەرمی کە لە کۆتایی ساڵی ڕابردوو، کە فەرمانگەی میدیاو زانیاری حكومەتی هەرێمی كوردستان بڵاویكردەووتەوە، وەزارەتی کارەبا (ملیۆنێک و 47 هەزار و 425) پێوەری زیرەکی بۆ هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بەستووە، بە جۆرێک لە پارێزگای هەولێر (382 هەزار و 392)  پێوەر و لە پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە (392 هەزار و 961) پێوەر و لە پارێزگای دهۆك (207 هەزار و 52) پێوەر و  لە ئیدارەی گەرمیان زۆرترین پێوەری زیرەك بەستراوە، كە (65 هەزار و 20) هاوبەشی كارەبا پێوەرەكەیان بۆ بەستراوە. بۆ وردەکاری ڕێژەی ژمارەی پێوەری بەستراوو نەبەستراو بڕوانە خشتەی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (1) ئامارەکانی پێوەری زیرەک سەرپێچییەکانی سەر تۆڕەکانی کارەبا لە رێگەی پێوەری زیرەکەوە بەپێی ئامارێکی وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (15/2/2022)، تا ئێستا توانیویەتی (60 هەزار و 681) سەرپێچی لەسەر تۆڕەکانی کارەبا لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان دەستنیشان بکات، بە جۆرێک لە پارێزگای سلێمانی زۆرترین سەرپێچی تۆمارکراوە کە (20 هەزار و 676) سەرپێچییەوە کەمترینیشی لە پارێزگای هەڵەبجەیە کە (هەزاو 849) سەرپێچییە. لە کاتێکدا بەراورد بە ژمارەی بەپێوەرە بەستراوەکان سەرپێچییەکانی پارێزگای دهۆک لە پێشەنگدایە بە بەڕێژەی (8%) و پارێزگای هەولێر کەمترین سەرپێچی تێدا تۆمار کراوە بە ڕێژەی (4%) بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (2)   دۆخی كارەبا لە نێوان ساڵی 2018 – 2021 بە پێی راگەیەندراوی وەزارەتی كارەبای هەرێم داهاتی ساڵی 2021ی كارەبای هەرێم (825 ملیار) دینار بووە، بەجۆرێك داهاتی كارەبا لە 2018 دا (289 ملیار) دیناربووە، بەو پێیەش ( 536 ملیار) داهاتی كارەبا زیادبووە، بەڵام وەزارەتی كارەبای هەرێم نەك نەیتوانیوە كارەبای (24) كاتژمێری دابین بكات بەڵكو لە هەندێك لە وەرزەكانی ساڵدا تەنیا (4) كاتژمێر كارەبا دراوە بە هاوڵاتیان. سەرچاوە: -    ئامارەکانی وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان  

راپۆرت: درەو دوای (10 ساڵ) چاوەڕوانی، دواجار ئەمڕۆ دادگای فیدراڵی عێراق، بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی پرسی "ئابوری سەربەخۆ"ی هەرێم راگەیاند، بەپێی ئەم بڕیارە چیتر هەرێم بۆی نییە بەبێ ئاگاداری بەغداد نەوت هەناردە بكات‌و دەبێت نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات، ئەم بڕیارە گورزێكی گەورەی دا لە سەرچاوەی سەرەكی داهاتی حكومەتی هەرێم، گورزێك كە رەنگە بۆ هەمیشە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد بباتە قۆناغێكی نوێوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  راگرتنی هەناردەی نەوت   دادگای باڵای فیدراڵی عێراق كە بەرزترین دەسەڵاتی یاساییە‌و حوكمەكانی تانەیان لێ نادرێت، لەبارەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ (واتە بەبێ رەزامەندی حكومەتی ناوەندیی لە بەغداد)، حوكمی كۆتایی خۆی راگەیاند.  كورتەی حوكمەكەی دادگای فیدڕاڵی ئەمەیە:  •    نادەستوریبوونی یاسای ژمارە (22)ی ساڵی 2007 نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان‌و هەڵوەشاندنەوەی.  •    پابەندكردنی حكومەتی هەرێم بە (رادەستكردن تەواوی بەرهەمی نەوتی كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان‌و ناوچەكانی تر، كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم نەوتیان لێ دەردەهێنێت)‌و رادەستكردنی بە حكومەتی فیدراڵی.  •    سكاڵاكار مافی ئەوەی هەیە بەدواداچوون بكات بۆ پەچەڵكردنەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی كە حكومەتی هەرێم‌و نوێنەرەكەی سكاڵالێكراو (وەزیری سامانە سروشتییەكان) لەگەڵ لایەنە دەرەكی‌و دەوڵەت‌و كۆمپانیاكان سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی‌و هەناردەكردن‌و فرۆشتنی ئیمزای كردووە.  •    پابەندكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەوەی رێگا بە وەزارەتی نەوتی عێراق‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بدات پێداچونەوە بە هەموو ئەو گرێبەستە نەوتییانەدا بكەن كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەرباری هەناردەكردن‌و فرۆشتنی نەوت‌و غاز، ئیمزای كردوون، بەمەبەستی وردبینیكردنیان‌و دیاریكردنی مافە داراییەكانی كە لە ئەستۆی حكومەتی هەرێمدایە، هەروەها  پشكی هەرێم لە بودجەی گشتیدا دیاری بكرێت، بەجۆرێك گەیشتنی بە هاوڵاتیانی پارێزگاكانی هەرێم گەرەنتی بكات. چیرۆكی ئەم سكاڵا یاساییە   لە 2012 حكومەتی عێراق لە دادگای باڵای فیدراڵی، سكاڵایەكی یاسایی لەسەر ئاشتی هەورامی‌ وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكان‌و حكومەتی هەرێم تۆماركرد، لەبارەی نایاسایبوونی فرۆشتنی نەوتی هەرێم. راگەیاندنی حوكمی كۆتایی لەبارەی ئەم كەیسە، لەكاتی خۆیدا بەهۆی نێوەندگیری سیاسییەوە راوەستا، عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق ئامادە نەبوو لەسەر ئەم سكاڵایە شایەتی بدات، لە قۆناغی دواتریشدا بەهۆی تێكچوونی نیسابی یاسایی دادگای فیدراڵییەوە، دادگا نەیتوانی حوكمی خۆی دەربكات.  ساڵی رابردوو، بەمەبەستی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، لایەنەكان لەسەر چارەسەركردنی كێشەی نیسابی یاسایی دادگا رێككەوتن، چونكە بەبێ كارابونەوەی ئەم دادگایە، نەدەتوانرا هەڵبژاردن ساز بكرێت، بەمشێوەیە دادگای فیدراڵی كەوتەوە سەر كارەكانی خۆی.  بۆچی لەم كاتەدا ؟ دەركردنی حوكمی یاسایی لەبارەی سكاڵایەكی یاسایی كە ساڵی 2012 تۆماركراوە، لەم كاتەدا، بەدور نییە لە بارودۆخی سیاسی ئێستا.  لایەنە كوردییەكان بەدیاریكراویش (پارتی‌و یەكێتی)، دابەشبوون بەسەر ناكۆكییە ناوخۆییەكانی ماڵی شیعەدا، پارتی لایەنی موقتەدا سەدری گرتووە، یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدایە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئیسماعیل قائانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران بەمدواییە سەردانی هەولێری كردووە‌و لەوێ هۆشداری بە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی داوە، نەبن بە لایەنگر لەناو كێشەی لایەنە شیعەكان. گەمەكردنی پارتی لەسەر هێڵی ململانێ ناوچەییەكان، هەرێمی كوردستانی خستە ژێر گوشاری ئێرانەوە، هەندێك پێیانوایە بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی عێراق بۆ راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم، بەشێكە لەم گوشارانە.  قەدەغەكردنی هەناردەی نەوتی هەرێم لەكاتێكدایە، بەمدواییە رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا بەشێوەیەكی كتوپڕ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی بانگهێشتی ئەنكەرە كرد‌و لەوێ دوای هەناردەكردنی غازی هەرێمی كوردستانی لێكرد.  توركیا غازی سروشتی لە ئێران دەكڕێت، دۆزینەی سەرچاوەیەكی تری دابینكردنی (غاز) لە هەرێمی كوردستانەوە، گورزێكی گەورە دەبێت بۆ ئابوری ئێران، ئابورییەك كە خۆی لە بنەڕەتەوە بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە لە لێواری داڕمان نزیكبوەتەوە.  پێشبینەیەكی یاسایی ! ناڕەزایەتی حكومەتی عێراق لەبارەی فرۆشتنی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە نوێ نییە، ساڵی 2015 حكومەتی بەغداد بۆ یەكەمجار لە دادگای (تێكساس)ی ئەمریكا سكاڵای لەسەر فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ تۆماركردووە‌و سكاڵاكەی بردەوە.   لەپاڵ ئەمەدا حكومەتی بەغداد لە دادگای پاریس سكاڵایەكی یاسایی زۆر گەورەتری لەسەر توركیایە سه‌باره‌ت به‌ هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم تۆمار كردووه‌ كە بەهاكەی (26 ملیار) دۆلارە. ئەمە سكاڵایەكە كە حكومەتی عێراق لەسەر توركیای تۆماركردووە بەهۆی ئەوەی، بەبێ رەزامەندی بەغداد، نەوتی هەرێمی كوردستان بەناو بۆری عێراقدا دەگوازێتەوە بۆ بەندەری جیهان. عێراق لە سكاڵاكەیدا، حكومەتی توركیای تۆمەتبار كردووە بەوەی پێشێلی رێككەوتنەكانی نێوان هەردوو وڵاتی كردووە، رێككەوتنێك كە سەرەتاكەی دەگەرێتەوە بۆ ساڵی 1946‌و دووجار نوێكراوەتەوە كە دواینجاریان لە ساڵی 2010دا بووە كاتێك حسێن شەهرستانی وەزیری نەوتی عێراق بووە. دوای دەرچوونی حوكمەكەی ئەمڕۆی دادگای فیدڕاڵی، یەكلایبوونەوەی كەیسی دادگای پاریس نزیكتر دەكاتەوە، لەسەردەمی كابینەی پێشووی حكومەتی عێراقدا بە سەرۆكایەتی عادل عەبدولمەهدی، وادەی یەكلابونەوەی كەیسەكە لە دادگای پاریس كۆتایی هات، بەڵام عەبدولمەهدی لەسەر داوای مەسعود بارزانی‌و فشارەكانی توركیا، بەلاداخستنی دۆسیەكەی دواخست. ئەحمەد حاجی رەشید ئەندامی لیژنەی دارایی خولی پێشووی پەرلەمانی عێراق یەكێك لەو كەسانەیە كە ئاگاداری وردەكاریی ئەم دۆسیەیە، "حاجی ئەحمەد" لە 13ی ئایاردا یاداشتێكی ئاڕاستەی هەریەكە لە بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم‌و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم كردووە. لەو نوسراوەدا، حاجی ئەحمەد باسی لەوەكردووە، وەفدێكی پەرلەمانتارانی سوننە، لە توركیا چاویان بە ژمارەیەك بەرپرسی باڵای توركیا كەوتووە، یەكێك لەوانە (یاسین ئەقتای) جێگری رەجەب تەیب ئەردۆغان بووە لەناو پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتداری توركیا. بەگوێرەی یاداشتەكەی حاجی ئەحمەد، وەفدە پەرلەمانییەكەی عێراق لەگەڵ بەرپرسانی توركیا باسیان لە راگرتنی پرۆسەی هەناردەی نەوتی هەرێم كردووە، یاسین ئەقتای جێگری ئەردۆغان پێی وتوون، توركیا دەیەوێت لەگەڵ عێراق بگاتە رێككەوتن، ئەگەر عێراق سكاڵاكەی لەسەر توركیا لە دادگای پاریس بكێشێتەوە، ئەوا ئەنكەرە هەناردەی نەوتی هەرێم رادەگرێت. یەكلابونەوەی سكاڵاكەی عێراق لەسەر توركیا لە دادگای پاریس، سەرباری سزا داراییەكەی، توركیا لەسەر ئاستی جیهان‌و لەبەرچاوی كۆمپانیا گەورەكان دەخاتە ژێر گومانەوە، بەوپێیەی رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكانی بواری نەوتی پێشێل كردووە، ئەمە ئەو بابەتەیە كە توركیا لێی دەترسێت‌و رەنگە دواجارو لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەگەڵ عێراق، حكومەتی هەرێمی تێدا بكات بە قوربانیی. چارەنوسی ئابوری سەربەخۆ ! ساڵی 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاریدا نەوت بەشێوەی سەربەخۆ بفرۆشێت، ئەمە ناوی لێنرا "ئابوری سەربەخۆ"، بەهۆی ئەم بڕیارەوە لەوكاتەوە تاوەكو ئێستا حكومەت‌و خەڵكی هەرێم زیاتر لە (100 ترلیۆن) دیناری زیانی ئابورییان بەركەوتووە، چۆن ؟ پێش بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، لەچوارچێوەی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا مانگانە لە بەغدادەوە (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار بۆ هەرێم دەهات، لە ساڵی 2013دا، واتە ساڵێك بەرلەوە هەرێم بڕیار لەسەر ئابوری سەربەخۆ بدات، بڕی (15 ترلیۆن‌و 338 ملیار) دینار لەبەغداوە بۆ هەرێم رەوانەكراوە، واتە هەر مانگێكی ئەو ساڵە، هەرێمی كوردستان (ترلیۆنێك‌و 278 ملیار) دیناری لە بەغداد وەرگرتووە.  بەڵام كۆتایی 2013 كاتێك حكومەتی هەرێم بڕیار لەسەر فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ دەدات، بەغداد لە سەرەتاكانی 2014دا ئیتر بەشە بودجەی هەرێم رادەگرێت، ئەوكات حكومەتی هەرێم دەیوت ئاستی هەناردەكردنی نەوت لە مانگێكدا بۆ یەك ملیۆن بەرمیل بەرزدەكاتەوە.  بەپێی راپۆرتی راپۆرتێكی فەرمانگەی توێژینەوەی پەرلەمانی عێراق، هەرێمی كوردستان لە (2014 بۆ 2019) بەبڕی (40 ملیارو 703 ملیۆن) دۆلار، واتا (47 ترلیۆن و 961 ملیار) دینار، نەوتی فرۆشتووە، بەڵام لەو ماوەیەدا بڕی زیاتر لە (62 ترلیۆن) دیناری پشكی خۆی لەبودجەی عێراق لەدەستداوە، چۆن ؟   •    لە ساڵی 2014 بۆ 2019 پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق (75 ترلیۆن و 514 ملیار و 843 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام لەو بڕە تەنیا (13 ترلیۆن و 370 ملیارو 533 ملیۆن) دیناری بۆ هاتووەو ( 62 ترلیۆن و 171 ملیارو 310 ملیۆن) دیناری لێبڕدراوە بەهۆی ئەوەی نەوتەكەی رادەستی بەغداد نەكردووە.  واتا حكومەتی هەرێم لەو پێنج ساڵەدا بەبەهای (47 ترلیۆن) دینار نەوتی فرۆیشتووە، بەڵام (62 ترلیۆن) دینار پشكی خۆی لەدەستداوە لە پرۆژە بودجەی عێراقدا. ئەمە لەكاتێكدایە حكومەتی هەرێم پێش پرۆسەی ئابوری سەربەخۆ قەرزدار نەبوو، بەڵام لەدوای راگەیاندنی پرۆسەی ئابوری سەربەخۆوە لە 2014 تا ئێستا 2019 بڕی قەرزەكانی گەیشتە (27 ملیار و 549 ملیۆن و 958 ملیۆن) دۆلار، كە بە پارەی عێراقی دەكاتە (40 ترلیۆن ) دینار، لەو بڕە (8 ملیارو 966 ملیۆن) دۆلاری پاشەكەوتی موچەی موچەخۆرانە كە دەكاتە (13 ترلیۆن) دینار،  واتا سیاسەتی ئابوری سەربەخۆ ( 40 ترلیۆن) دینار قەرزی خستوەتە سەر شانی حكومەتی هەرێم. لەلایەكی تر بەهۆی مامەڵەی نەوت و گازەوە، حكومەتی هەرێم تائێستا زیاتر لە (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دیناری لە دادگاكاندا بە كۆمپانیاكانی نەوت و گاز دۆڕاندووە:  •    رۆژی 2ی تەموزی 2015، كۆمپانیای دانەگاز بڕی (ملیارێك و 980 ملیۆن) دۆلاری لە دادگای لەندەن لە حكومەتی هەرێم بردەوە. •    رۆژی 14ی شوباتی 2017 بۆ جاری دووەم كۆمپانیای دانەگاز لە دادگای لەندەن بڕی (121 ملیۆن) دۆلاری لە حكومەتی هەرێم بردەوە. كۆی ئەو پارانەی كە حكومەتی هەرێم بە كۆمپانیای دانەگازی دۆڕاندووە دەكاتە (2 ملیارو 101 ملیۆن) دۆلار، ئەم پارەیە ئەوكات بە دیناری عێراقی دەیكردە (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دینار. واتە كۆی زیانی ئابوری كە بەهۆی سیاسەتی نەوتەوە بەر هەرێمی كوردستان كەوتووە، بەهاكەی زیاتر لە (100 ترلیۆن) دینارە، بەمشێوەیە:  •    (62 ترلیۆن) دینار پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بەهۆی رادەستنەكردنی نەوتەوە بەغداد بڕیویەتی. •    2014 بۆ 2019 حكومەتی هەرێم (40 ترلیۆن) دینار قەرزدار بووە. •    (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دینار بەهای ئەو كەیسانەی كە حكومەتی هەرێم لە دادگاكان بە كۆمپانیاكانی نەوت‌و غازی دۆڕاندووە.   •    بەمدواییە كەیسێكی تر لە دادگای لەندەن لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەكان یەكلابووەوە، ئەمە تایبەت بوو بە سكاڵایەكی كۆمپانیای (داینا سیتی پترلیۆم)، دادگای لەندەن بەهۆی ئەوەی نەیتوانی ئەوە یەكلابكاتەوە ئایا هەرێم بۆی هەیە بەشێوەی سەربەخۆی نەوت بفرۆشێت یاخود نا، حوكمدانی لەبارەی ئەم كەیسە گەڕاندەوە بۆ دادگاكانی عێراق، ئێستاو دوای بڕیاری دادگای فیدراڵی، داینا سیتی دەتوانێت كەیسەكەی خۆی یەكلا بكاتەوە‌و قەرەبووەكانی لە حكومەتی هەرێم وەربگرێت.   

راپۆرتی: درەو هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بۆ (57) بلۆکی گەڕان و پشکنین بۆ وەبەرههێنانی نەوت و گاز، کە دابەشبوون بەسەر پارێزگاکانی (پارێزگای هەولێر بە ڕێژەی (21%)، پارێزگای سلێمانی بەڕێژەی (21%)، پارێزگای دهۆک بە سنوری پارێزگای موسڵیشەوە (32%) و سنوری ناوچەی گەرمیان بە بلۆکەکانی سنوری ناوچە جێناکۆکەکانیشەوە (26%)) بلۆکانی بەردەکەوێت.  وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە (56) بلۆکیاندا گرێبەستی لەگەڵ نزیکەی (40) کۆمپانیای بیانی کردووە،  لە سەرجەم بلۆکەکاندا پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (20% - 25%) تێپەڕ ناکات.  لە هەرێمی کوردستاندا تەنها (9) بلۆکی نەوتی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان. کە (7) بلۆکیان دەکەونە پارێزگای هەلێر و دهۆكەەوە و رێژەی  (92.7%)  هەموو بەرهەمی نەوتی هەرێم پێک دەهێنن و (7.2%)ی دەكەونە سنوری سلێمانی و گەرمیانەوە. یەکەم: دابەشبوونی جوگرافی بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بۆ (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و گاز) کە (17) بلۆکیان کەوتووەتە سنوری ناوچە جێناکۆکەکانەوە (بەڵام لە سنوری دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمدان)، بە شێوەیەکی گشتی ئەو بلۆکانە بەسەر ناوچەو پارێزگاکانی هەرێمدا دابەشبوون بەجۆرێک (پارێزگای هەولێر (12) بلۆک، پارێزگای سلێمانی (12) بلۆک، پارێزگای دهۆک بە سنوری پارێزگای موسڵ یشەوە (18) بلۆک و سنوری ناوچەی گەرمیان (15) بلۆک)ن. (بڕوانە چارتی ژمارە (1) و نەخشەی ژمارە (1)) بڕوانە چارتی ژمارە (1) نەخشەی ژمارە (1) وردەکاری دابەشبوونی جوگرافی بلۆکە نەوتییەکان 1.    بلۆكی تاوكێ: لە پارێزگای دهۆک، ده‌كه‌ویته‌ قه‌زای زاخۆوه‌و به‌گشتی ڕۆژهه‌ڵاتی قه‌زاكه‌ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (594) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و به‌پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (1.9) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 2.    بلۆكی سەنتەری دهۆك: باكوری شاری دهۆك و ناوه‌ڕاستی پارێزگاكه‌ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (600) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 3.    بلۆكی سلێڤانی: لە پارێزگای دهۆک، خواروی قه‌زای زاخۆ تا سه‌ر ده‌ریاچه‌ی موسڵ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 4.    بلۆكی سندی- ئامێدی: لە پارێزگای دهۆک، ئه‌م بلۆكه‌ قه‌زای ئامێدی و ده‌شتی سندی و باكه‌ری قه‌زای زاخۆ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (2358) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 5.    بلۆكی سه‌رسه‌نگ: لە پارێزگای دهۆک، ناحیه‌ی سه‌رسه‌نگ و سواره‌توكه‌و باكوری خۆرهه‌ڵاتی دهۆك ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1085) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و پێشبینی بڕی (2) ملیار یه‌ده‌گی نه‌وتی دەکرێت لەم بلۆکەدا. 6.    بلۆكی بیر به‌هر: لە پارێزگای دهۆک، باكوری شاری دهۆك ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری (350) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی و گوڵف كیستۆن بڕی (1.9) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. 7.    بلۆكی شێخ ئادی: لە پارێزگای دهۆک، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی شاری دهۆك و باكوری شێخان و ڕووبه‌ری (180) كیلۆمه‌تر دووجا ده‌گرێته‌وه بڕی (1.9) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ ده‌گی تێدایه‌. 8.    بلۆكی دهۆك: قه‌زای مه‌ركه‌زی دهۆك و باشوری شاری دهۆك و قه‌زای سمێل ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (162) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. بڕی (2.2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. 9.    بلۆكی ئه‌لقوش: لە پارێزگای دهۆک، ده‌كەوێته‌ خوارووی شاری دهۆك و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (331) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 10.    بلۆكی ئه‌تروش: لە پارێزگای دهۆک، ناحیه‌ی ئه‌تروش له‌ پارێزگای دهۆك ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (269) كیلۆمه‌تر دووجایە‌ و بڕی (3) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. 11.    بلۆكی شێخان: لە پارێزگای دهۆک، قه‌زای شێخان ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (283) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و یه‌ده‌گی نه‌وتی شێخان بە نزیكه‌ی (10.5) ملیار به‌رمیل مەزەندە دەکرێت. 12.    بلۆكی عه‌ین سه‌فنی: ناوچه‌ی عه‌ین سه‌فنی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی موسڵ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (840) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ بڕی یه‌ك ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 13.    بلۆكی دینارته‌: لە پارێزگای دهۆک، ناوچه‌ی میرگه‌سورو بارزان و سه‌روی ئاكرێ‌ و شیلادزێ ده‌گرێته‌وه‌ و (1139) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 14.    بلۆكی ئاكرێ بجیل: لە پارێزگای دهۆک، قه‌زای ئاكرێ و ناحیه‌ی بجیل تا ده‌ربه‌ندی بێخمه‌ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (889) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و بڕی زیاتر لە یەک ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 15.    بلۆكی ڕوڤیا: لە پارێزگای دهۆک، سه‌روی قه‌زای به‌رده‌ڕه‌ش و خواروی ئاكرێ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (517) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و بەپێی زانیارییەکان بڕی (1) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 16.    بلۆكی سارتا: لە پارێزگای هەولێر، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژاوای ناحیه‌ی مه‌سیف و خواروی ئاكرێ‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (607) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و بڕی (1) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 17.    بلۆكی به‌رده‌ڕه‌ش: لە پارێزگای دهۆک، قه‌زای به‌رده‌ڕه‌ش ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (265) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و به‌پێی ڕاپۆرتی كۆمیت گروپ بڕی (1.5) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 18.    بلۆكی باشیك: شارۆچكه‌ی باشیك له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی موسڵ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری (350) كیلۆمه‌تر دووجایه. 19.    بلۆكی ئه‌ربیل: ده‌كه‌وێته‌ باكوری خۆراوای هه‌ولێرو ناوچه‌ی به‌ستۆره‌وه‌ و ڕووبه‌ری (313) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (1) ملیار به‌رمیل ده‌كرێت. 20.    بلۆكی هه‌ولێر ده‌میر داغ: شاری هه‌ولێرو ده‌شتی هه‌ولێر و ڕێگای مه‌خموور و ناحیه‌ی كه‌ڵه‌ك ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (1531) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 21.    بلۆكی هه‌ریر: لە پارێزگای هەولێر، ناحیه‌ی هه‌ریر و باكوری شه‌قڵاوه‌ تا سۆران ده‌گرێته‌وه‌و ڕووبه‌ری (700) كیلۆمه‌ترە، پێشبینی دەکرێت نزیك ملیارێك به‌رمیل نه‌وتی تێدا بێت . 22.    بلۆكی پیرمام: لە پارێزگای هەولێر، سه‌نته‌ری ناحیه‌ی پیرمام و سه‌ری ڕه‌ش و سه‌ربه‌ن ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (180) كیلۆمه‌تره‌. 23.    بلۆكی بێتواته:‌ لەپارێزگای سلێمانی، له‌ شارۆچكه‌ی حاجیاواوه‌ ده‌ست پێده‌كات و تا ده‌گاته‌ شارۆچكه‌ی بێتواته‌ و بالیسان و ناوچه‌ی خۆشناوه‌تی و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (650) كیلۆمه‌تر دوجایە. 24.    چۆمان: لە پارێزگای هەولێرەوە، سەرەتا درا بە کۆمپانیای تورکش ئینێرجی، بەڵام دواتر کۆمپانیاکە لەو بلۆکە کشایەوە. 25.    هندرێن: لە پارێزگای هەولێر، بە هەمان شێوەی بلۆکی چۆمان درا بە کۆمپانیای تورکش ئینێرجی، بەڵام دواتر کۆمپانیاکە لەم بلۆکەش کشایەوە. 26.    بلۆكی شه‌كرۆك: لەپارێزگای سلێمانی، له‌ ناحیه‌ی خدرانی دوكانه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات نا نزیك شه‌قڵاوه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (418) كیلۆمه‌تر دووجایه. 27.    بلۆكی سه‌فین: لە پارێزگای هەولێر، له‌ سه‌ر چیای سه‌فینه‌وه‌ تا هیزۆپ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری نزیكه‌ی (500) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 28.    بلۆكی بنه‌ باوێ: لە پارێزگای هەولێر، له‌ ده‌ربه‌ندی گۆمه‌سپانه‌وه‌ تا ناوچه‌ی هیران و نازه‌نین ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (240) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و زیاتر له‌ ملیارێك به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 29.    بلۆكی شۆڕش: لە پارێزگای هەولێر، باكوری خۆرهه‌ڵاتی هه‌ولێرو ناحیه‌ی دێگه‌ڵه‌ تا ده‌ربه‌ندی گۆمه‌سپان ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (526) كیلۆمه‌تر دووجایه. 30.    بلۆكی مه‌لا ئۆمه‌ر: لە پارێزگای هەولێر، ده‌كه‌وێته‌ باشوری خۆرهه‌ڵاتی هه‌ولێره‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (285) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (500) ملیۆن به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت لەم بلۆکەدا. 31.    بلۆكی قوشته‌په‌: لە پارێزگای هەولێر، له‌ قوشته‌په‌ی خوارووی هه‌ولێره‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات تا دوبزو پردێ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1180) كیلۆمه‌تر دووجایه. 32.    بلۆكی قه‌ڵادزێ‌: لەپارێزگای سلێمانی، سه‌رجه‌م قه‌زای قه‌ڵادزێ و به‌ری مه‌رگه‌و ده‌ریاچه‌ی دوكان و ڕانیه‌ ده‌گرێته‌وه‌ نزیكه‌ی (2000) كیلۆمه‌تر دووجایه. 33.    بلۆكی خه‌له‌كان: لەپارێزگای سلێمانی، شارۆچكه‌ی خه‌له‌كان و چیای هه‌یبه‌ت سوڵتان و به‌ شێك له‌ ده‌شتی كۆیه‌ تا سه‌ر زێ ی بچوك ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (624) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ بڕی (2.450) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. 34.    بلۆكی ته‌ق ته‌ق )كێوه‌ چه‌رمه‌ڵه(:ده‌كه‌وێته‌ قه‌زای كۆیه‌و ناحیه‌ی ته‌ق ته‌ق و ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌ری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌، بڕی زیاتر له‌ یه‌ك ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ وبەپێی زانیارییەکان بڕی (1.5) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. 35.    بلۆكی پیره‌مه‌گرون: لەپارێزگای سلێمانی، ڕۆژهه‌ڵاتی ڕێگای دووكان –سلێمانی و بناری چیای پیره‌ مه‌گرون تاده‌گاته‌ شارۆچكه‌ی دوكان ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی زیاتر له‌ (730) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ . 36.    بلۆكی میران: لەپارێزگای سلێمانی، له‌تاسلوجه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات ڕۆژئاوای ڕێگای دووكان –سلێمانی و به‌ شێك له‌ ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌رو شارۆچكه‌ی بازیان و سه‌یرانگای چه‌می ڕه‌زان ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1015) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و دوو كێڵگه‌ی گه‌وره‌ی تێدایه‌ میران ڕۆژهه‌ڵات بڕی (1.637) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدا دۆزراوه‌ته‌وه و میران ڕۆژئاوا بڕی (4.808) ملیار نه‌وتی تێدایه‌. 37.    بلۆكی بازیان: لەپارێزگای سلێمانی، چیای سه‌گرمه‌و خۆراوای حه‌وزی بازیان و شارۆچكه‌ی ته‌كێ و به‌ شێك له‌ ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌ری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری (473) كیلۆمه‌تر دووجایه، بڕی نه‌وتی یه‌ده‌گی (1.178) ملیار به‌رمیله‌. 38.    بلۆكی باكوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ باكوری ناحیه‌ی سه‌نگاو له‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ، ڕووبه‌ری (492) كیلۆ مه‌تر دووجا ده‌گرێته‌وه‌ و به‌پێ ی زانیارییەکان بڕی (6.163) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. 39.    بلۆكی تۆپخانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، ڕۆژهه‌ڵاتی ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م و ناوچه‌ی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (945) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بەپێی زانیارییەکان بڕی (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایە سه‌ره‌ڕای بڕێكی زۆری گاز. 40.    بلۆكی تازه‌: لە ناوچەی گەرمیان، به‌شێك له‌ سنووری ناحیه‌ی نه‌وجول و خۆرئاوای ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م ده‌گرێته‌وه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه، پێشبینی بڕی (3) ملیار یه‌ده‌گی نه‌وت و بڕێكی زۆر گاز ده‌كرێت. 41.    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.58) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 42.    پێنجوێن: لەپارێزگای سلێمانی، ناوەندی لە ناوەندی شاری پێنجوێنەوە درێژدەبێتەوە تا سنوری وڵاتی ئێران و جێگەی ئاماژەیە تا ئێستا هیچ وەبەرهێنانێک لەم بلۆکەدا نەکراوە. 43.    بلۆكی ڕۆژهه‌ڵاتی عه‌ربه‌ت: لەپارێزگای سلێمانی، ناوچه‌ی سیوه‌یل و به‌رزنجه‌و به‌ شێك له‌ شارەزوورو تا ناحیه‌ی ناڵپارێز له‌ قه‌ زای پێنجوێن ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 44.    بلۆكی عه‌ربه‌ت: شاری سلێمانی و شاخی گۆیژه‌و ئه‌زمڕو ناحیه‌ی عه‌ربه‌ت تا هه‌ڵه‌بجه‌ی تازه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (974) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.177) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 45.    بلۆكی به‌رانان: لەپارێزگای سلێمانی، باشوری خۆرهه‌ڵاتی شاری سلێمانی و چیای به‌رانان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ریاچه‌ی ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (722) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 46.    بلۆكی قه‌ره‌داغ: لەپارێزگای سلێمانی، ناوچه‌ی قه‌ره‌داغ و خۆرهه‌ڵاتی چیای سه‌گرمه‌ و ڕۆژ ئاوای ڕووباری سیروان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ری ئه‌م بلۆكه‌ (846) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (4.896) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. 47.    بلۆكی باشوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، سه‌نته‌ری ناحیه‌ی سه‌نگاو و ده‌وروبه‌ری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (846) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت و بڕی یه‌ك تریلیۆن مه‌تر سێجا گازی سروشتی تێدایه. 48.    بلۆكی كورده‌میر: لە ناوچەی گەرمیان، خوارووی ناحیه‌ی سه‌نگاو و باكوری قه‌زای كه‌لار ده‌گرێته‌وه‌ و تا سه‌ر ڕووباری سیروان و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (620) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ وبڕی (5.129) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. 49.    بلۆكی گه‌رمیان: باكوری قه‌زای كه‌لارو ناحیه‌كانی باوه‌نورو سه‌رقه‌ڵاو شێخ ته‌ویل ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (2120) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی زیاتر له (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. 50.    بلۆكی شاكه‌ل: لە ناوچەی گەرمیان، خواروی قه‌زای كه‌لار و ناحیه‌ی ڕزگاری و قه‌زای كفری ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (832) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، نزیكه‌ی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه‌. 51.    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (5.656) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 52.    بلۆكی كۆرمۆر:  -    لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی قادركه‌ره‌می سه‌ر به‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (510) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی زیاتر له‌ (2) تریلیۆن مه‌تر سێجا گازی تێدایه‌. -    بلۆكی كۆرمۆر 2: لە ناوچەی گەرمیان، بلۆكێكی جیا كراوه‌یه‌ له‌ بلۆكی كۆرمۆری ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م و نزیكه‌ی (300) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ بڕێکی زۆر یه‌ده‌گی گازوو نه‌وتی هەیە. 53.    بلۆكی چه‌مچه‌ماڵ: لە ناوچەی گەرمیان، له‌زێ ی بچوكه‌وه‌ تا سه‌ر ڕووباری باسه‌ڕه‌ درێژ ده‌بێته‌وه‌ و تا شاری چه‌مچه‌ماڵ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1169) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 54.    بلۆكی قه‌ره‌هه‌نجیر: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ نێوان چه‌مچه‌ماڵ و كه‌ركوكه‌وه‌، ناوچه‌ی شوان و ناحیه‌ی قه‌ره‌هه‌نجیرو ناحیه‌ی ته‌كێی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1200) كیلۆمه‌تردووجایه، پێشبینی بڕی (5 بۆ 10) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت. 55.    بلۆكی خورمه‌ڵه‌: لە پارێزگای هەولێر، ده‌كه‌وێته‌ باشوری خۆرئاوای هه‌ولێره‌وه‌و درێژكراوه‌ی كێڵگه‌ی كه‌ركوكه‌ كه‌ هه‌ردوو ناوچه‌ی خورمه‌ڵه‌و ئاڤانه‌ی خورمه‌ڵه‌ ده‌گرێته‌وه. 56.    بلۆكی هه‌ڵه‌بجه‌: لەپارێزگای سلێمانی، ده‌كه‌وێته‌ سنوری قه‌زای هه‌ڵه‌بجه‌ی شه‌هیده‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1000) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و ناحیه‌كانی خورماڵ و سیروان و بیاره‌و گڵێجاڵ وسه‌نته‌ری قه‌زای هه‌ڵه‌بجه‌و به‌شێكی سیدسادق ده‌گرێته‌وه‌ بڕی (650) ملیۆن به‌رمیل نه‌وتی خەمڵێندراوی تێدایە. 57.    بلۆكی جه‌به‌ل كه‌ند: باكوری ڕۆژهه‌ڵاتی شاری موسڵ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (400) كیلۆمه‌تر دووجایه. دووەم: کۆمپانیا بیانییەکان لە هەرێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2002)ەوە دەستی بە گرێبەستی نەوتی کردووە لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان تا ساڵی (2013) ژمارەی کۆمپانیاکان لە هەرێمی کوردستان بە مەبەستی پەرەپێدانی کەرتی نەوتی هەرێم گەیشتووون بە نزیکەی (40) کۆمپانیا، لەم خشتەیەی خوارەوە دیارترین ئەو کۆماپانیایانەو بارەگای سەرەکییان دەخەینەڕوو (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) سێیەم: پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتی  و گازییەکانی هەرێمی کوردستان وەک پێشتر  ئاماژەمان بۆ کردووە هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بۆ (57) بلۆکی گەڕان و پشکنین بۆ وەبەرههێنانی نەوت و گاز، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە (56) بلۆکیاندا گرێبەستی لەگەڵ نزیکەی (40) کۆمپانیای بیانی کردووە،  لە سەرجەم بلۆکەکاندا پشکی هەرێمی کوردستان لە (20% - 25%) تێپەڕ ناکات. بەم جۆرە؛ (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و نەخشەی ژمارە (2)) 1.    بلۆكی تاوكێ: لە پارێزگای دهۆک، (55%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ کۆمپانیای (دی ئێن ئۆ)ی نه‌رویجی و (25%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئینێرجی) توركی و (20%) پشكی (كیپكۆ)یه‌ کە خاوەندارێتییەکەی دەگەڕێتەوە بۆ حکومەتی هەرێم کوردستان. 2.    بلۆكی سەنتەری دهۆك: پشكه‌كانی (50%) دراوه‌ته‌ (مۆرفی ئۆیڵ)ی ئەمریکی و (30%) پشكی (پیترۆکویست ئێنێرجی)ی ئەمریکی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 3.    بلۆكی سلێڤانی: لە پارێزگای دهۆک،  پشكه‌كانی (80%) دراوه‌ته‌ (پیترۆکویست ئێنێرجی)ی ئەمریکی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 4.    بلۆكی سندی- ئامێدی: لە پارێزگای دهۆک؛  (a)    ڕۆژهەڵات: پشكه‌كانی (30.94%) دراوه‌ته‌ (پرینكۆ) و (25.31%)ی پشکی (ئۆریکس پیترۆلیۆم) و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. (18.75%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. (b)    ڕۆژئاوا: بە کراوەیی ماوەتەوە. 5.    بلۆكی سه‌رسه‌نگ: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (56.25%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئینه‌رجی) و پشكی (18.75%)ی دراوه‌ته‌ (مارسۆن ئۆیڵ) و پشكی (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 6.    بلۆكی بیر به‌هر: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی و پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (گوڵف كیستۆن)ی به‌ریتانی و پشكی (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 7.    بلۆكی شێخ ئادی: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (80%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (گوڵف كیستۆن)ی به‌ریتانی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 8.    بلۆكی دهۆك: پشكه‌كانی (40%) دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) و(40%) و پشكی (دی ئێن ئۆ)ی نه‌رویجی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 9.    بلۆكی ئه‌لقوش: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (80%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبیل) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 10.    بلۆكی ئه‌تروش: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (39.9%)ی دراوه‌ته‌ (تاقە) و (20.1%)ی پشکی شاماران پیترۆلیۆم و (15%)ی دراوه‌ته‌ (مارسۆن ئۆیڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 11.    بلۆكی شێخان: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (51%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای گوڵف كیستۆن و (13.6%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێم ئۆ ئێڵ)ی هه‌نگاری و پشكی (3.4%)ی دراوه‌ته‌ (ته‌كساس كیستۆنی) ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ (12%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 12.    بلۆكی عه‌ین سه‌فنی: پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (هنت ئۆیڵ)ی ئه‌مریكی‌ و پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (ئافرین) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 13.    بلۆكی دینارته‌: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (64%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (هیسس كرۆپ) و (16%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (پیترۆسیلتیك) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 14.    بلۆكی ئاكرێ بجیل: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (51.2%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێم ئۆ ئێڵی هه‌نگاری) و (12.8%) دراوه‌ته‌ (گوڵف كیستۆن) و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ (16%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 15.    بلۆكی ڕوڤیا: لە پارێزگای دهۆک، (شیفرۆن)ی ئه‌مریكی پشكی (60%)ی كڕیوه‌ له‌ كۆمپانیای (ڕایه‌ڵانس ئیندستریس)ی هندی و (15%)ی پشكی (ئۆ ئێم ڤی) نه‌مساوی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 16.    بلۆكی سارتا: لە پارێزگای هەولێر، كۆمپانیای (شیڤرۆن)ی ئه‌مریكی (60%)ی پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (ڕایه‌ ڵانس ئیندستریس)ی هیندی كڕیوه‌ و (ئۆ ئێم ڤی)ی نه‌مساوی پشكی (15%)ی هه‌یه‌ و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 17.    بلۆكی به‌رده‌ڕه‌ش: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئافرین) و پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (كۆمیت گروپ) و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 18.    بلۆكی باشیك: له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی موسڵ، پشكی (80%)ی دراوه‌ته‌ (ئیكسۆن مۆبیل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 19.    بلۆكی ئه‌ربیل: لە پارێزگای هەولێر، پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (دی ئێن ئۆ)ی نه‌رویجی و (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (نیو ئەیج) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 20.    بلۆكی هه‌ولێر ده‌میر داغ: لە پارێزگای هەولێر، (65%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆریکسی پیترۆلیۆم) و (15%)ی (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 21.    بلۆكی هه‌ریر: لە پارێزگای هەولێر، پشكه‌كانی (45%)ی دراوه‌ته‌ (ماراسۆن ئۆیڵ) و (35%) ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فه‌ڕه‌نسی و و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌  22.    بلۆكی پیرمام: لە پارێزگای هەولێر، (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 23.    بلۆكی بێتواته:‌ (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 24.    چۆمان: لە پارێزگای هەولێر، سەرەتا درا بە کۆمپانیای (تورکش ئینتیتی)ی بە پشکی (80%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ) بەڵام دواتر کۆمپانیاکە لەو بلۆکە کشایەوە. 25.    هندرێن: لە پارێزگای هەولێر، بە هەمان شێوەی بلۆکی چۆمان درا بە کۆمپانیای (تورکش ئینتیتی)ی بە پشکی (80%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ) بەڵام دواتر کۆمپانیاکە لەو بلۆکە کشایەوە. 26.    بلۆكی شه‌كرۆك: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی (64%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (هیسس) و (16%) بۆ (پیترۆسیڵتیك) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 27.    بلۆكی سه‌فین: لە پارێزگای هەولێر، پشكی (35%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فه‌ڕه‌نسی و پشكی (45%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ماراسۆن ئۆیڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 28.    بلۆكی بنه‌ باوێ: لە پارێزگای هەولێر، پشكی (44%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی و پشكی (36%)ی دراوه‌ته‌ (ئۆئێم ڤی) نه‌مساوی و و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 29.    بلۆكی شۆڕش: لە پارێزگای هەولێر، پشكی (75%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆ ئێم ڤی) نه‌مساوی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 30.    بلۆكی مه‌لا ئۆمه‌ر: لە پارێزگای هەولێر، پشكی (75%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆ ئێم ڤی) نه‌مساوی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 31.    بلۆكی قوشته‌په‌: لە پارێزگای هەولێر، (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 32.    بلۆكی قه‌ڵادزێ‌: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی (80%)دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ڕیپسۆڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 33.    بلۆكی خه‌له‌كان: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی كۆمپانیاكان (گاز پڵەس) (40%) تورکش ئینتیتی (40%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 34.    بلۆكی ته‌ق ته‌ق )كێوه‌ چه‌رمه‌ڵه(: پشكه‌كان كۆمپانیای (ئەداکس پیترۆلیۆم) (36%) و (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (44%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 35.    بلۆكی پیره‌مه‌گرون: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی (80%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ڕیپسۆڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 36.    بلۆكی میران: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی كۆمپانیاكان بڕی (75%) دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 37.    بلۆكی بازیان: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی كۆمپانیاكان (كه‌ی ئێن ئۆ سی) كۆری (80%) و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 38.    بلۆكی باكوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، پشكی ئه‌م بلۆكه‌ سه‌ته‌ر لینگ ئینه‌رجی ئه‌مریكی (40%) و ئه‌داكس هاوبه‌شی كه‌نه‌دی و سویسری (20%و20%) (كه‌ی ئێن ئۆ سی) كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 39.    بلۆكی تۆپخانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، پشكه‌كانی (60%) دراوه‌ته‌ (تالیسمان ئینه‌رجی) كه‌نه‌دی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 40.    بلۆكی تازه‌: لە ناوچەی گەرمیان، پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆیڵ سێرچ)ی ئوسترالی و پشكی (20%) دراوه‌ته‌ تۆتاڵی فه‌ڕه‌نسی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 41.    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (شاماران پیترۆلیۆم) و (20%) پشكی (پیت ئۆیڵ)ی توركیه‌ و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 42.    پێنجوێن: لەپارێزگای سلێمانی، بە کراوەیی ماوەتەوە. 43.    بلۆكی ڕۆژهه‌ڵاتی عه‌ربه‌ت: لەپارێزگای سلێمانی، (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 44.    بلۆكی عه‌ربه‌ت: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی كۆمپانیاكان (شاماران پیترۆلیۆم)  (60%) ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 45.    بلۆكی به‌رانان: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی كۆمپانیاكان (تالیسمان)ی كه‌نه‌دی (60%) كۆمپانیای (مورفی) (20%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 46.    بلۆكی قه‌ره‌داغ: لەپارێزگای سلێمانی، (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 47.    بلۆكی باشوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 48.    بلۆكی كورده‌میر: لە ناوچەی گەرمیان، پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (ویسترۆن زاگرۆس)ی كه‌نه‌دی و (40%)ی پشكی (تالیسمان ئێنێرجی) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 49.    بلۆكی گه‌رمیان: پشكی (40%)ی كۆمپانیای (گاز پرۆم) له‌ كۆمپانیای (تالیسمانی كڕیوه)‌ و پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ویسترۆن زاگرۆس) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 50.    بلۆكی شاكه‌ل: لە ناوچەی گەرمیان، پشكی (80%)ی كۆمپانیای (گاز پرۆم) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 51.    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، كۆمپانیای (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (60%) پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (لۆنگفۆرد ئێنێرجی) كڕیوه‌ و (پیت ئۆیڵ) خاوه‌نی (20%)ی پشكه‌كانه‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 52.    بلۆكی كۆرمۆر: لە ناوچەی گەرمیان، (دانه‌ غاز) و (كریسنت ئۆیڵ) بڕی یه‌ك ملیارد دۆلار یان تێدا وه‌گه‌ڕخست، له‌ ئێستا دا به‌ بۆڕیه‌كی (181) كیلۆمه‌تری تیره‌ (24) ئینج گاز ده‌گه‌یه‌نرێته‌ وێستگه‌ كاره‌بایه‌كانی چه‌مچه‌ماڵ و هه‌ولێر و دهۆك. كومپانیای (دانه‌ غاز) به‌ بڕی (750) ملیۆن دۆلار (10%)ی پشكه‌كانی فرۆشته‌ كۆمپانیای (ئێم ئۆ ئێڵ)ی هه‌نگاری و )دانه‌ غاز( خاوه‌نی  (40%) و )كریسنت ئۆیڵ ((40%)و (ئۆ ئێم ڤی) نه‌مساوی (10%) و (ئێم ئۆ ئێڵ)ی هه‌نگاری (10%). 53.    بلۆكی چه‌مچه‌ماڵ: لە ناوچەی گەرمیان، هه‌ریه‌ك له‌ (دانه‌ غازو كریسنت ئۆیڵ) وەبەرهێنانی تێدا دەکەن. 54.    بلۆكی قه‌ره‌هه‌نجیر: لە ناوچەی گەرمیان، (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 55.    بلۆكی خورمه‌ڵه‌: لە پارێزگای هەولێر ئه‌م كێڵگه‌یه‌ له‌لایه‌ن (گروپی كار)ه‌وه‌ سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێت و پشكه‌كانی (100%) دراوه‌ته‌ كیپكۆ. 56.    بلۆكی هه‌ڵه‌بجه‌: لەپارێزگای سلێمانی، (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (گاز پرۆم) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 57.    بلۆكی جه‌به‌ل كه‌ند: لە باكوری ڕۆژهه‌ڵاتی شاری موسڵ، سەرەتا درا بە کۆمپانیای (تورکش ئینتیتی)ی بە پشکی (40%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ) (40%) مایەوە بۆ لایەنی تر.بەڵام دواتر کۆمپانیا تورکییەکە لەو بلۆکە کشایەوە. خشتەی ژمارە (2) نەخشەی ژمارە (2) چوارەم: قۆناغەکانی کارکردن و توانای بەرهەمهێنان لە بلۆکە نەوتییەکان بەشێوەیەکی گشتی بلۆکە نەوتییەکان دابەش دەبن بەسەر سێ  جۆردا، کە دوو جۆریان  نەوتین و (ئەوانەی لە بەرهەمدان و ئەوانەی لەقۆناغی پێش بەرهەمدان)، سێهەمیان بلۆک گازییەکانە. 1. ئەو بلۆکانەی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان (نەوت)  بەپێی زانیارییەکان لە هەرێمی کوردستاندا تەنها (9) بلۆکی نەوتی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان. کە (7) بلۆکیان دەکەونە پارێزگای هەلێرەوە و رێژەی  (92.7%)  هەموو بەرهەمی نەوتی هەرێم پێک دەهێنن. تەنها (1) بلۆکی بەرهەمهێنانی نەوت لە ناوچەی سلێمانی و گەرمیان هەیە ئەویش  (بلۆکی گەرمیان)ە کە بەرهەمی ڕۆژانەی بە پێی دوا ئامارەکان بریتییە لە (24) هەزار بەرمیل نەوت. جگە لە بلۆکی گەرمیان (بلۆکی تەقتەق) کە لەڕووی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای هەولێرە بەڵام لە ژێر قەڵەمڕەوی دەسەڵاتدارانی پارێزگای سلێمانیە، ئەم بلۆکە لە کۆتایی ٢٠٢٠ دا ئاستی بەرهەمێنانی بریتی بووە لە (٨ هەزار و ٥٨٠) بەرمیل نەوت، لەکاتێکدا لە ساڵی ٢٠١٥ بەرهەمی رۆژانەی  (١٢٨ هەزار) بەرمیل زیاتر بووە، ئەم دوو بلۆکەی ناوچەی کۆیە و گەرمیان تێکڕا ڕێژەی (٧،٣%) ی بەرهەمی هەرێم پێک دەهێنن. (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) خشتەی ژمارە (3) 2. ئەو بلۆکانەی لە قۆناغی گەڕان و پشکنیندان جگە لەو بلۆکانەی گەیشتوون بە بەرهەمهێنانی نەوت گاز، گەڕان و پشکنین لە بلۆکە کانزاییەکانی دیکە بەردەوامەو (خشتەی (4)) کاری گەڕان و پشکنین و پشکی کۆمپانیا بیانییەکان ڕووندەکاتەوە. خشتەی ژمارە (4) 3. سێکتەری (گاز) لە بلۆکە کانزاییەکاندا لە هەرێمی کوردستان (4) کێلگەی گاز هەیە، ئەوانیش (کۆرمۆر – چەمچەماڵ) لە ساڵی (2009) وە لە بەرهەم هێندانایە، هەروەها (خورمەڵە) کە کێڵگەی نەوت و گازە و سوتەمەنی بۆ ویستگەی کارەبا دابین دەکات. کێڵگەکانی دیکەش کە بریتین لە (بنەباوێ) لە پارێزگای هەولێر و (میران) لە پارێزگای سلێمانی کۆپانیای گەنێڵ ئەنێرجی کاریان تێدا دەکات و لە قۆناغی هەڵسەنگاندن و پەرەپێداندان. (بڕوانە خشتەی ژمارە (5)) خشتەی ژمارە (5) تێبینی: بەرهەمی غازی کێڵگەی کۆرمۆر و چەمچەماڵ بۆ وێستگەکانی کارەبا بەکاردێت، بەڵام بەرهەمی غازی ماڵان LPG کۆندێنسێت کۆمپانیا بۆخۆی دەیفرۆشێت سەرچاوەکان 1.    د. سەفین جەلال فتح اللە، نەوتی هەرێمی کوردستان؛ شیکردنەوەیەکی جوگرافیایی سیاسی، دەزگای چاپ و پەخشی نارین، چاپی یەکەم، هەولێر 2015، ل 81-107. 2.    یادگار سدیق گەڵاڵی، سەربەخۆیی دارایی و دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەکانی نەوت وگازی هەرێم، ماڵپەڕی زەمەن؛ https://www.zamenpress.com/Detail_wtar.aspx?jimare=3464 3.    The Oil and Gas Year, The Oil and Gas Year: Kurdistan Region of Iraq 2011 (KURDISTAN REGION EXPLORATION LICENCED & DISCOVERIES AND ACTIVITIES) p. 58-61. 4.     Rdhwan Shareef Salih, Reforms Feasibility in Kurdistan Region Petroleum Contracts, Triggered by the New Regional Blocks Divisions, International Journal of Business and Social Science Vol. 11 • No. 5 • May 2020. 5.    LICENCES AND ENERGY INFRASTRUCTURE, MAP 2013. http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/images/pdfs/Licences_and_energy_infrastructure_TOGY_2013_1.pdf

راپۆرت: درەو هەرێم لانی کەم دەتوانێت ڕۆژانە ٣٠ ملیۆن مەتری سێجا غاز ڕەوانەی توركیا و ئەوروپا بكات، ئەگەر نرخی هەر مەترە سێجایەكیش بە دوو دۆلار بفرۆشێت (کە لە ئیستادا 3.5 دۆلارە) ئەوا داهاتی ڕۆژێكی  ٦٠ ملیۆن دۆلارە دەبێت، داهاتی مانگێكی ۱٫۸  ملیار دۆلار دەبێت. ئەو بڕەی تا ئێستاش دۆزراوەتەوە بەشی ٢٠٠ ساڵی داهاتوو دەکات، وردەکاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. سەرەتا لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە پرسی وزەو نەوت و غاز، پانتاییەکی گەورەی لە سیاسەتی ئابوری و بازرگانی سیاسی و دیبلۆماسی هەرێمی کوردستان داگیرکردووە، بەتایبەتیش لە دوای پەسەندکردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥ کە دەرفەتی گەورەی بۆ هەرێمی کوردستان ڕەخساند پەرە بە کەرتی وزە بدات و لە ساڵی ٢٠٠٦ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی دامەزراند و لە ساڵی ٢٠٠٧ یاسای نەوت و غازی لە پەرلەمانی کوردستان دەرچواند. بەڵام کەرتی وزە بەردەوام بەشێک بووە لە سەرچاوەی ناکۆکی و ململانێی یاسایی و دەستوری و سیاسی و ئابوری نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵ. چونکە نەوت و غاز وەک سەرچاوەیەکی ستراتیجی و گرنگ پەیوەست بە ئاسایشی نەتەوەیی بایەخی گەورەی هەیە بۆ دەوڵەتان بە گشتی و عێراق و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی، چونکە عێراق و هەرێمی کوردستان خاوەن ئابورییەکی کرێخۆرن (اقتصاد الریعی) و زیاتر (90%) ئابورییەکەیان پشت بە فرۆشتنی نەوت دەبەستێت. هەرێمی کوردستان سەرەڕای تێبینی و پرسیارە بەردەوامەکان لەسەر پرۆسەی فرۆشتنی نەوتەکەی، بەڵام توانیویەتی لە ماوەکی کەمدا قۆناغێکی گەورە ببرێت لە کەرتی وزەدا و بەتایبەتیش لە بواری نەوتدا، کە توانی لە ڕووی یاساییەوە پێش ناوەند بکەوێت و لە ساڵی 2007 لە پەرلەمەنی کوردستان یاسای نەوت گاز تێپەڕێنێت و بە دوایشیدا کۆمەڵێک گرێبەستی گەورە ئەنجام بدات لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکانی دنیا کە دیارترینیان (شیفرۆن، ئکسۆن مۆبێل، تۆتاڵ، ڕۆس نەفت و گەنەڵ ئینێرجی ...) ئەم هەنگاوانەی هەرێمی کوردستان کوردستان جێ دڵخۆشی نەبوو بۆ حکومەتی ناوەندی، چونکە حکومەتی ناوەند وەک سەپاندنی ئیرادەی هەرێم بەسەر خۆیدا دەیبینی وهەرێمی تۆمەتبار دەکرد بە سەرپێچی دەستوری و یاسایی و چەندین هەنگاوی توندیشی بەرامبەر هەرێم گرتەبەر لەڕووی یاساییەوە تا گەیشت بە بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان تا بە ئێستاش گوشارەکانی حکومەتی فیدراڵ بۆ سەر هەرێمی کوردستان بەردەوامەو باشترین بەڵگەش تێپەڕاندنی یاسای بودجەی ساڵی (٢٠٢١)ی عێراقە کە ناردنی بەشە بودجەی هەرێمی مەرجدارکردووە بە گەڕانەوەی داهاتی (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بە نرخی سۆمۆ لەگەڵ نیوەی داهاتی ناوخۆی هەرێی کوردستان. بۆیە لە ئێستا بەدواوە کاتی وەبەرهێنانی گەورەو جدییە لەم کەرتەدا، چونکە غازی سروشتی بەهۆی ئەو تایبەتمەندییە گرنگانەی هەیەتی بایەخێکی گەورەی هەیە بۆ وڵاتان بەگشتی و دەوڵەتە خاوەن پیشەسازییەکان بەتایبەتی، بەم کارەش هەرێمی کوردستان بازێکی گەورە دەدات لە ڕوی ئابوری و سیاسی و ستراتیجییەوە. بایەخی غازی سروشتی لە جیهاندا غازی سروشتی بایەخێکی تایبەتی هەیە بۆ وڵاتان بەگشتی و وڵاتە خاوەن پیشەسازییەکان بە تایبەتی، چونکە غازی سروشتی خاوەنی کۆمەڵێک تایبەتمەندی گرنگەو بووە بە پێداویستی ڕۆژانەی مرۆڤ. جگە لەوەی لە پیشەسازییە گەورە پترۆ کیمیاییەکاندا ڕۆڵی گەورە دەبینێت، بەپێچەوانەی نەوت و غەڵوز، هیچ پاشەڕۆیەکی لێ بەجێ نامێنێت و ژینگەو سروشت بە پاکی دەهێڵیتەوە، سەرچاوەیەکی گرنگی بەدەستهێنانی وزەی کارەباشە، وڵاتانی خاوەن پیشەسازی ئۆمبێلیش لە هەوڵدان لە داهاتوودا جێگەی بەنزینی پێ بگرنەوە (جا ڕاستەوخۆبێت یان ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی ئۆتۆمیبێلی کارەباییەوە)، سەرەڕای ئەوانەش غاز بووە بە پێداویستییەکی سەرەکی ماڵان بۆ گەرمکردنەوە و چێشت لێنان و پڕکردنەوەی زۆر پێداویستی تر. بەڵام لەبەر ئەوەی لە جیهاندا بەشێوەیەکی یەکسان و دادپەرەوەرانە دابەش نەبووە (بڕوانە چارتی ژمارە (١)) لە ڕوی جوگرافییەوە، بەشێک لەو وڵاتانەشی خۆیان خاوەنی غازی سروشتین پێداویستییە ناوخۆییەکانی خۆیان پڕ ناکاتەوەو ناچارن لە دەرەوە هاوردەی بکەن، بۆیە دەبینین خواستێکی گەورە لە سەر ئاستی جیهان لەسەر غازی سروشتییە ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ئەو خواستە لە زیادبووندایە. (بڕوانە چارتی ژمارە (٢))     چارتی ژمارە (١) چارتی ژمارە (٢) یەدەگی  غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان بەخێراییەکی زۆر توانی گەشە بە کەرتی نەوتی هەرێم بدات و وەبەرهێنانی گەورەی تێدا بکات و قۆناغە یاساییەکە ببڕێت و سەرنجی کومپانیایەکی زۆری بیانی ڕابکێشێت بۆ کاری گەڕان و پشکنین و هەڵکەندن و دەرهێنان و وەبازاڕخستن و فرۆشتنی. بەڵام سەرباری ئەوەی گرنگی غازی هەرێمی کوردستان هیچی کەمتر نییە لە نەوت کەچی وەک پێویست نەیتوانیوە یاخو نەیویستووە پەرە بەو بوارە بدات، لە کاتێکدا بەشێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن هەرێمی کوردستان خاوەنی (3%)ی یەدەگی غازی جیهانە، یەدەگی غازەکەی بە 100-200 ترلیۆن پێ سێجا مەزەندە دەکرێت کە دەکاتە نزیکەی (2.8-5.7) ترلیۆن مەتر سێجا، کە بەشی زۆری لە ناوەڕاست و باشوری هەرێمی کوردستان چڕ بووەتەوە، گەورەترین و دیارترینیان کێڵگەکانی غازی (خورمەڵە و کۆرمۆر)ە.  ئاماری جیاواز بەردەستن کە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەو غازە زۆرەیە، بۆ نمونە بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی پەیمانگای ئۆکسفۆرد بۆ لێکۆڵینەوەی وزە، لە ژێر ناوی (Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics) کە (Robin Mills) نوسیویەتی و لە مانگی 1ی ساڵی 2016 بڵاوی کردووەتەوە، ئاماژەی بە قەبارەو بەشێک کێڵگەکانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان داوە (بڕوانە چارتی ژمارە (٣))   چارتی ژمارە (3) تێبینی: 1 مەتر سێجا = 35.3147 پێ سێجا هاوکات بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی دەستەی ڕوپێوی جیۆلۆجی ئەمریکی (United States Geological Survey) هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاتر لە (60) ترلیۆن پێ سێجا غازی سروشتییە. هەروەها (تۆنی هیوارد) سەرۆکی کۆمپانیای (Genel energy) تورکی لە ساڵی ٢٠١٥ ڕایگەیاند مەزەندە دەکرێت هەرێمی کوردستان خاوەنی (5) ترلیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی بێت کە نزیکەی (١٧٧) ترلیۆن پێ سێجایە.  ئەم ڕێژیە لە یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان زیاترە لەو ڕێژەیەی بەشێک لە وڵاتانی گەورە وەبەرهێن کە غازی یەکێتی ئەوروپا دابین دەکەن زیاتر بێت، بۆ نمونە (نەرویج ٦١، لیبیا ٥١، ئازەربایجان ٤٧، هۆڵندا ٢٣) ترلیۆن پێ سێجا یەدەگی غازیان هەیە بەپێی داتاکانی ساڵی ٢٠١٧. بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیای دانا غازی ئیماراتی لە ساڵی ٢٠١٥، یەدەگی غازی سروشتی تەنها لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) بە (٧٥) ترلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت. بە گوێرەی (ڕاپۆرتەکانی وزەی ئەمەریکی) و (Gaffney Cline Associates) یەدەکی سەلمێنراوی غازی هەرێمی کوردستانی عێراق ۲٥ تریلیۆن پێ سێجایە، هەروەها یەدەکی غازی نەسەلمێنراو دەخەمڵێنن بە ۲۰۰ تریلیۆن پێ سێجا.  هەروەها بە گوێرەی پێشبینییەکانی ڕێکخراوی وزەی جیهانی (IEA)، هەرێمی کوردستان لە توانایدایە تا ساڵی ٢٠٣٥ بە قەبارەی (٢٩)ملیار مەتر سێجا ساڵانە وەبەرهێنانی خۆی لە کەرتی غاز پەرە پێبدات، توانای خۆی ١٤% بەرزبکاتەوە لە دەکاتە (٤)ملیار مەتر سێجای ساڵانە.  هەموو ئەم ئامارانە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن، کەهەرێمی کوردستان قەبارەیەکی گەورەی غازی سروشتی هەیەو شایەنی ئەوەیە پشتی پێ ببەسترێت. کەواتە پشت بەست بەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن سەرچاوەیەکی بێشومارە لە غازی سروشتی لە تەک نەوتدا، ئەو یەدەگەی لە نەوت هەیەتی بە 45 ملیار بەرمیل نەوت دەخەملێنرێت، هاوکات خاوەن 5.7 ترلیۆن مەتر سێجا یەدەگە لە گازی سروشتی کە سەرچاوەیەکی گرنگ و سەرنج ڕاکێشە بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان و ڕاکێشانی کۆمپانیا بیانییەکان. بایەخی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان درک کردن بەم سەرمایە سروشتییە گەورەیە، هاندەر بوو بۆ دامەزراندنی (پرۆژەی غازی کوردستان) لە ساڵی ۲۰۰۷، کاتێک حوکمەتی هەرێمی کوردستان گرێبەستێکی لەگەڵ کۆمپانیاکانی (دانا غاز و کریسنت پتڕۆڵییەم) بەیەکەوە کرد، بۆ  پێدانی مافی  نرخ لەسەر دانان، گەشەپێدان، بەرهەم هێنان، بە بازاڕ کردن و فرۆشتنی هایدرۆکاربۆن لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) ئەمانیش لە چوارچێوەی کۆمپانیای (پێڕڵ پتڕۆڵییەم) کە پێکهاتووە لەو دوو کۆمپانیای سەرەوە و کۆمپانیاکانی (OMVی نەمسایی، MOL  هەنگاری و RWE ئەڵمانی) کە هەریەکەیان خاوەنی ۱۰ لەسەدی پشکەکانی هەردوو کێڵگەکەن. دواتر ئەو خاوەندارییەیان پێ بەخشرا. بەپێی ڕاپۆرتەکان یەدەک لە هەردوو کێڵگەکەدا بەم شێوەیە: ٤.٤ تریلیۆن غازی سروشتی، ۱۳٦ ملیۆن بەرمیل کۆنسێندەیت، ۱۳.۳ ملیۆن تەن غازی شل(غازی ماڵان) و ۱٨ ملیۆن بەرمیل نەوتە. هەروەها دانا غاز و کریسنت پتڕۆڵییەم ۱٨۰ کیلۆمەتر بۆڕییان بنیاد نا لە کۆرمۆرەوە بۆ هەولێر. بەرهەمی غازی ئەو کێڵگانەیان دەفرۆشتەوە بە حوکمەتی هەرێمی کوردستان، حوکمەتی هەرێمیش بۆ بەرهەم هێنانی کارەبا بەکاری هێناوەتەوە و ئێستاش بەو شێوەیە بەردەوامە. واتە بەرهەمهێنانی ئەم غازە تەنها بۆ ناوخۆ بووە.  لە ئێستادا هێڵێكی بۆری 176 كیلۆمەتری، غاز لە كێڵگەی کۆرمۆرەوە دەبات بۆ وێستگەكانی كارەبا لە هەولێر و سلێمانی و بۆ خورمەڵە. هێڵێكی بۆری 50 كیلۆمەتری غازیش لە كێڵگەی سیمێڵەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك لە ٢٠١٣ ەوە تەواو بووە و لە سەرەتای 2014 ەوە غاز دەگوازێتەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك كە پێشتر بە گازوایل كاری دەكرد. دواتر حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیار بوو ساڵی ٢٠٢٠ لە ڕێگەی بۆری غازی سروشتی هەرێمی کوردستانەوە دەست بە هەناردەکردنی غاز بکات بۆ تورکیا بە قەبارەی (١٠) ملیار مەتر سێجا ساڵانە، بەڵام پرۆسەکە تا ئێستا دەستی پێنەکردووە. ئەو زانیارییانەی سەرەوە پشتڕاستی ئەوە دەکەنەوە کە هەرێمی کوردستان نزیکەی ١٥ ساڵە دەستی بە وەبەرهینان کردووە لە کەرتی غازی سروشتیدا، بەڵام تا ئێستا نەیتوانیەوە پێداویستی ناوخۆ پڕ بکاتەوە بەتایبەت لە دابینکردنی وزەی کارەبادا، بۆیە پێویستە حکومەتی هەرێم هەنگاوی گەورەتربنێت لەم بوارەدا بتوانێت؛ 1.    پلانی ئەوەی هەبێت لەماوەیەکی کورتدا پێداویستی ناخۆ پڕ بکاتەوەو ڕێژەی بەرهەمهێنانی کارەبا بەرز بکاتەوە. 2.    پلان دابنێت بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی عێراق لە غاز و کارەبا، چونکە عێراق خۆی کڕیارێکی گەورەی وزەی کارەبایە لە ئێران، ئێران ئێستا لە ژێر سزاکانی ئەمریکادا لە کێشەی گەورەدایە، ئەمەش وەک دەرچەیەک بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ گرفتە دارایی و ئابورییەکانی نێوانیان دەرفەتێکی گەورەیە. 3.    لە وە بازاڕخستنی غازی سروشتی هەوڵەکانی چڕ بکاتەوە چونکە؛ داهاتووی بازاڕی جیهان ڕووی لە پیشەسازی غازەو حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەن ئەزمونێکی نزیک لە ١٠ وەبەرهێنانە لە کەرتی نەوتدا، ئەوەش یارمەتدەرێکی گەورەیە بۆ ئەوەی بتوانێت سەرکەوتوانەتر ئیدارەی غازی سروشتی بدات و هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی بکات. ئەگەر هەرێمی کوردستان  بتوانێت ئەم ستراتیجە بەجێ بگەیەنێت، هەرێم لانی کەم دەتوانێت ڕۆژانە ٣٠ ملیۆن مەتری سێجا غاز ڕەوانەی توركیا و ئەوروپا بكات، ئەگەر نرخی هەر مەترە سێجایەكیش بە دوو دۆلار بفرۆشێت   (کە لە ئیستادا 3.5 دۆلارە)  ئەوا داهاتی ڕۆژێكی  ٦٠ ملیۆن دۆلارە دەبێت، داهاتی مانگێكی ۱٫۸  ملیار دۆلار دەبێت. ئەو بڕەی تا ئێستاش دۆزراوەتەوە بەشی ٢٠٠ ساڵی داهاتوو دەکات. ئەگەر وردبینەوە ئەمە ئەبێتە سەرچاوەیەکی زۆر گرنگی ئابوری لە داهاتوودا، هەروەها دەتوانرێت تەنها بە داهاتی گازی سروشتی زیاتر لە دوو جار لە مانگێکدا موچەی تەواوی موچەخۆرانی بەبێ پاشەکەوت پێ دابەش بکرێت (چونکە کۆی موچەی موچەخۆران و فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بەبێ پاشەکەوت بۆ مانگێک 89٥ ملیار دینارە کە لە ئێستادا دەکاتە  ٦٧٠ ملیۆن دۆلار). ماوەتەوە بڵێین هەم هەنگاوانەی کە پێویستە لەبواری کەرتی وزەدا هەبگیرێن لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە بێ گرفت و ئاڵنگاری نابن، بەڵکو لەبەردەم چەندین هەڕەشەی ناوخۆی و هەرێمی و نێودەوڵەتدایە، لە ڕاپۆرتی داهاتودا بەدێژی ئەو ئاڵنگاری و کارلێکانە دەخەینەڕوو.   سەرچاوەکان دانا نەقی، غازی سروشتی هەلێکی تر بۆ هەرێمی کوردستانی باشور، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=6895 هونەر عەلی، غازی سروشتی كوردستان؛ https://www.kurdiu.org/ku/b/12791 کاوە ڕیشێنى، هەرێمی كوردستان لە سایەی گازی سروشتیدا؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=49&Jmare=1035 د. وحید انعام الکاکائي، جيوسياسية النفط والغاز في اقليم كوردستان العراق والفواعل الاقليمية والدولية؛ https://portal.arid.my/Publications/6e75af02-7f62-4c6d-8778-3c215ea66565.pdf أكبر 10 دول في احتياطي الغاز في العالم 2020 https://attaqa.net/2020/04/12/%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D8%B9%D8%B4%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D8%AD%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B7%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9/   Robin Mills, Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2016/01/Kurdish-Oil-and-Regional-Politics-WPM-63.pdf List of countries by natural gas consumption https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_natural_gas_consumption

  (درەو):  "ڤلادیمیر پۆتن سەرۆكی روسیا چی لە ئۆكرانیا دەوێت ؟" ئەمە پرسیاری رۆژنامەی (گاردیان)ی بەریتانیایە.  رۆژنامەكە باسلەوە دەكات، سەرباری ئەوەی وتەبێژە فەرمییەكانی روسیا رۆژانە رەتیدەكەنەوە مۆسكۆ هیچ نیازێكی هەبێت بۆ هێرشكردن بۆسەر ئۆكرانیا‌و پۆتن-یش هەمان قسەی لای ئیمانوێل ماكرۆنی سەرۆكی فەرەنسا‌و بە تەلەفۆنیش لەگەڵ بایدن كردووە، بەڵام ئەم رەتكردنەوەیە دوو كێشەی تێدایە: یەكەم: كەمینەیەك لە حكومەتەكانی خۆرئاوا باوەڕ بەم قسەیەی روسیا دەكەن. دووەم: پۆتن روونی نەكردووەتەوە ئەگەر بەنیازی شەڕ نییە، بۆچی زیاتر لەنیوەی هێزە چەكدارەكانی روسیا (زیاتر لە 130 هەزار) سەربازی لەسەر سنوری ئۆكرانیا كۆكردوەتەوە ؟. بۆ زانینی وەڵامی ئەم پرسیارانە، دەبێت سەرەتا وەڵامی ئەم پرسیارانەی تر بدرێتەوە.  چی شتێك بۆتن دەجوڵێنێت ؟ چەندین تێگەیشتن هەیە، هەندێكیان دەڵێن پۆتن دەیەوێت سەرلەنوێ بازنەی هەژمونی روسیا لە خۆرهەڵاتی ئەوروپا دابڕێژێتەوە، بەتایبەتیش لە كۆمارەكانی پێشووی یەكێتی سۆڤیەت لەوانە (ئستوانیا، لاتیڤیا، بیلاروسیا، جۆرجیا، لیتوانیا، ئۆكرانیا).  وەكو رۆژنامە بەریتانییەكە دەڵێ" لەدوای كەوتنی یەكێتی سۆڤیەتەوە، پۆتین داخی زۆری بۆ لەدەستدانی ئەم وڵاتانە هەڵڕشتووە". سەرباری ئەوەی بەگوێرەی هەموو پێوەرەكان (ئەمباری چەكە ئەتۆمییەكان‌و لایەنی جوگرافی)، روسیا لەڕووی هێزەوە توانایەكی مامناوەند‌و تاڕادەیەكیش شكستیخواردووە، بەڵام پۆتن دەیەوێت بە وڵاتانی خۆرئاواو روسەكانیشی نیشان بدات كە هێشتا روسیا زلهێزە. بۆچی ئۆكرانیا ؟  پۆتن دەترسێت، ئۆكرانیا كە لەڕووی ستراتیژییەوە گرنگە‌و زاڵە بەسەر كەناری باشوری خۆرئاوای روسیادا، زیاتر لەگەڵ وڵاتانی خۆرئاوا تێكەڵ ببێت، بۆیە دژی نزیكبونەوەی ئۆكرانیایە لە (ناتۆ)، هەروەك دژی بەهێزبوونی پەیوەندییەكانی (كییڤ)ە لەگەڵ وڵاتانی یەكێتی ئەوروپادا.  لەڕوانگەی پۆتن-ەوە، خراپتر لەمەش ئەوەیە، ئۆكرانیایەكی دیموكرات دروست ببێت كە رێز لە ئازادی رادەربڕین‌و رۆژنامەگەریی بگرێت‌و لەبەرامبەردا روسەكان ئەم ئازادییەیان نەبێت، ئەمەش لە كۆتایدا وا دەكات پۆتن تاوەكو سەر لە دەسەڵاتەكەیدا نەمێنێتەوە.  ئاخهەڵكێشان بۆ رابردوو بەشێكی ترە لە بیروبۆچوونی پۆتن، كە پێیوایە ئۆكرانیا بەشێكی جیانەكراوەی مێژوویی روسیایە‌و لەدەستدانی لە جەنگی سارددا، شكست بوو بۆ روسیا. بۆچی لەم كاتەدا ؟ پۆتن هەست دەكات وڵاتانی خۆرئاوا لاوازتر بوون، بەتایبەتیش دوای بێدەسەڵاتبوونی پەیمانی (ناتۆ) لە ساڵی رابردوودا لە ئەفغانستان، پێیوایە جۆ بایدنی سەرۆكی ئەمریكا هەڵمەتی كۆتایهێنانی جەنگەكانی راگەیاندووە‌و هیچ ئاماژەیەك بۆ تێوەگلانی ئەمریكا لە جەنگێكی نوێدا بوونی نییە.  پۆتن تێبینی ئەوەی كردووە، سەرەنجی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا‌و توانا سەربازییەكانی تەرخانكراوە بۆ چین، نەك ئەوروپا.  لەسەر ئاستی ناوخۆییش، پۆتن دەیەوێت سەركەوتنێكی گەورە تۆمار بكات بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆی‌و چاوپۆشیكردن لە بڵاوبونەوەی گەندەڵی‌و بەهانە هێنانەوە بۆ ئەو بارە نالەبارەی كە روسەكان بەهۆی سزاكانی خۆرئاواوە دووچاری بوون (ئەو سزایانەی كە لە دوای هێرشی یەكەمی روسیا بۆسەر ئۆكرانیا لە 2014وە بەسەر روسیادا سەپێندراون).  پۆتین چی دەوێت ؟ بۆ ئەوەی كۆتایی بەم قەیرانە بهێنێت، پۆتن دەیەوێت خۆرئاوا بەڵێنی پێبدەن ئۆكرانیا یاخود (جۆرجیاو مۆڵدۆڤا) بۆ هەتا هەتایە وەكو ئەندام لە پەیمانی (ناتۆ) وەرناگرن.  هەروەها دەیەوێت پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ) لەو وڵاتانە بكشێنەوە كە ئەو ناوی لێناون هێڵی (روبەڕووبونەوە) كە بریتین لە (پۆڵەندا، رۆمانیا، بولگاریا)، ئەم وڵاتانە پێشتر لەناو پەیمانی لەناوچووی (وارسۆ)دا بوون.  هەروەك دەیەوێت، ئۆكرانیا قایل ببێت بە سەپاندنی ئۆتۆنۆمی لە ناوچەی (دونباس)‌و دەستهەڵگرتن لە داواكارییەكانی بۆ گەڕاندنەوەی دورگەی (كریمیا) ئەمەش وەكو بەشێك لەوەی كە ناوی لێناوە "رێككەوتنەكانی مینسك"، پۆتن دەیەوێت پرۆسەی بڵاوبونەوەی موشەكە مامناوەندەكانی ئەمریكا لە ناوچەی خۆرهەڵات‌و باشوری ئەوروپا رابگرێت یاخود سنوردار بكات.  بەڵام دیارترین خواستنی پۆتن لە قەیرانی ئۆكرانیادا بریتییە لە دووبارە دیزاینكردنەوەی "ژێرخانی ئەمنی" ئەوروپا، بۆ جۆرێك هەژموونی روسیای تێدا فەراهەم كرابێت‌و بازنەی جیۆسیاسی خۆی بەرفراوان بكات. وەڵامی ئەمریكا بۆ زۆرینەی ئەم پرسیارانە (نەخێر) بووە، بۆیە قەیرانەكە تەقیوەتەوە. 

(درەو): روسیا سیناریۆی سوریا دووبارە دەكاتەوە، خاكی ئۆكرانیا داگیر ناكات، لەسەر سنورەوە ئاگرباران دەكات‌و ئەمباری چەكی ئۆكرانیا لەناو دەبات، ئاژاوەی سیاسی لە ئۆكرانیا دروست دەكات، پێشبینییەكان بەمشێوەیەن.  قسەكانی پێشووی ئیدارەی ئەمریكا لەبارەی ئەوەی ئەگەری چونەناوەوەی روسیا بۆ ناو خاكی سوریا ئەگەرێكی دوورە، دەریدەخات رەنگە ئەمریكا لە بەكەمگرتنی مۆسكۆدا لە قەیرانی ئۆكرانیا، سەرلەنوێ بكەوێتە هەڵەوە.  سایتی (ناشۆناڵ ئنترێس) دەڵێ" ئەمریكا بەر لە چەند ساڵێك بەدووری دەزانی روسیا بچێتە ناو خاكی سوریاوە، ئەمە هەڵە دەرچوو، هێزەكانی روسیا‌و فڕۆكە جەنگییەكانی چونە ناو دڵی قەیرانی سوریاوە".  سایتەكە باسلەوە دەكات، هەندێك وانە هەن كە دەبێت ئەمریكا سودیان لێ ببینێت، ئەمەش لەڕێگەی چاوحشاندنەوە بە دەستوەردانی سەربازی روسیا لە سوریا، ئەمە هەندێك ئاماژە لەبارەی قەیرانی ئێستای روسیاو ئۆكرانیا بەدەستەوە دەدات". چوار وانە لە سوریاوە یەكەم: دەستوەردانی سەربازی روسیا لە سوریا، لەبری جەخت خستنەسەر گەڕاندنەوەی خاك بۆ ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی بەشار ئەسەد، بەشێوەیەكی سەرەكی چڕبووەوە لە وێرانكردنی توانای هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی حكومەتی سوریا. ساڵی 2015 كاتێك هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن توانایان بۆ دروستكردنی فشار لەسەر دیمەشق زیاتر بوو بۆ لادانی ئەسەد لە دەسەڵات، كرملین بڕیاریدا بەشێوەیەكی راستەوخۆ بچێتە ناو ململانێكانی سوریا، ئەمەش لەرێگەی بەكارهێنانی هێزی ئاسمانی‌و گورزی موشەكیی، لەمەشدا تیمی سەربازی روسیا كاری لەسەر هەڵوەشاندنەوەی هێزە سەربازییەكانی ئۆپۆزسیۆن دەكرد.  دووەم: سوربوونی روسەكان لەسەر بەجهێشتنی " كەمترین شوێن پێ" لەسەر خاكی سوریا، ئەمەش لەو رێگەی سەرەنج ناخەنە سەر داگیركردنی خاك‌و بەرپرسیارێتی حوكمڕانی لە سوریا ناگرنە ئەستۆ.  تەنانەت روسەكان لە چەندین حاڵەتدا نێوەندگیرییان كرد بۆ راگرتنی شەڕ‌و هێشتنەوەی ناوچە گرنگەكان لە دەستی خاوەنەكانیاندا، ئەمە لەبەرامبەر ئەوەدا حكومەت كۆنترۆڵی بەشێكی زۆری خاكی سوریا بكات‌و پاشان سەرلەنوێ هەژموون بۆ حكومەتی دیمەشق بگەڕێندرێتەوە.  سێیەم: هەر كاتێك پێویست بە هێزی زەمینی بوبێت، روسەكان پەنایان بۆ كۆمپانیای سەربازی تایبەت یاخود هێزی سەربازی نارێكخراو بردووە، ئەمە وایكرد سەربازانی روسیا لە سوریا كەمتر بە جلوبەرگی فەرمییەوە دەربكەون‌و زیانی گیانیشیان كەم بێت.  دواجار لەرێگەی وەشاندنی موشەكی (كالیبر كروز) لە گەشتیگەلی دەریای قەزوینەوە، روسەكان توانای خۆیان لە وەشاندنی گورزی كوشندە نیشاندا لەو بنكانەوە كە لە ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی خۆیاندایە. بەكارهێنانی ئەو كەشتیانەی كە لە دەریای قەزویندان، ئەو پەیامەی گەیاند كە توانا سەرەكییەكانی روسیا پێویستیان بەوە نییە ببرێنە ناوچەكانی ململانێوە‌و روبەڕووی مەترسی بكرێنەوە.  ستراتیژیەتێكی پتەو لە ئۆكرانیا هەڵمەتی سەربازی روسیا لە سوریا ئاماژەی ئەوەمان پێدەدات ئەگەر روسیا بڕیار بدات هێزی سەربازی دژی ئۆكرانیا بەكاربهێنێت، ئەوان پەنا بۆ وەشاندنی گورزی دوور مەودا دەبات بۆ وێرانكردنی جبەخانەی ئۆكرانیا، بەتایبەتیش ئەمباری فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی‌و هەوڵدان بۆ هەڵوەشاندنەوەی هێزە سەربازییە رێكخراوەكانی.  حاڵەتی سوریا ئەوەش ئاشكرا دەكات، كە روسەكان تا بۆیان بكرێت خۆیان بەدوور دەگرن لە پەڕینەوە لە سنور‌و لەسەر هێڵی سنورەوە ئاگری خۆیان دەوەشێنن.  ژماری هێزی تایبەتی ئۆكرانیا بۆ جەنگ‌و بەكارهێنانی چەكی ئەمریكی دژی تانك‌و زرێپۆشەكانی روسیا، كاراییان نابێت ئەگەر روسیا هاوشێوەی هێرشەكەی بۆسەر سوریا، هێرش بكاتە سەر ئۆكرانیاش.  لەكاتێكدا هەندێك پێشبینی دەكەن، روسیا هەڵمەتی زەمینی ئەنجام بدات بۆ داگیركردنی خاكی ئۆكرانیا، دەستەی گشتی ئەركانی سوپای روسیا پلان دادەنێت بۆ وێرانكردنی توانا‌و لاوازكردنی رۆحی مەعنەوی سوپای ئۆكرانیا‌و دروستكردنی دۆخی ئاژاوەی سیاسی لەو وڵاتە.  ئەمریكا گریمانەی كردبوو روسیا "ترس"ی هەیە لە سەرچڵیكردن‌و رۆیشتن بۆ سوریا، ئەم هەڵەیەی ئەمریكا دەكرێت لە ئێستا لە ئۆكرانیاش دووبارە ببێتەوە.   

درەو: ڕاپۆرتی بنكۆڵ كاریی: رێكخراوی ئاران   لە هەرێمی كوردستاندا (128) نەخۆخانەی حكومی هەیە (48 هەزار) كەس یەك نەخۆشخانەی بەردەكەوێت و (10 هەزار) كەس (11) پزیشكیان بەردەكەوێت، ئەمە لەكاتێكدایە ئەو پارەیەی ساڵانە خەڵكی هەرێمی كوردستان دەیدەن بەچارەسەر‌و كرینی دەرمان‌و نەشتەرگەریی لە دەرەوەی نەخۆشخانە حكومیەكان زیاتر لە ( 3 ملیار) دۆلارە، ئەو پارەیەی خەڵكی لە ساڵێكدا  بەهۆی سەردانیكردنی عیادە پزیشكییەكان خەرجیدەكەن (437 ملیار) دینارە.    دەقی راپۆرتەكەی رێكخراوی ئاران بۆ پەرەپێدانی كلتوری مەدەنی بە پشتیوانی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموكراسی تەوەرەكان:-  یەكەم / كەرتی تەندروستی گشتی:-  پێناسەیەكی كورتی نەخشەی تەندروستی گشتی لە هەرێمی كوردستان:- 1-    بەپێی دواین ئامار لە هەرێمی كوردستاندا (128) نەخۆشخانەی حكومی هەن، روبەری دابەشبوونی جوگرافی نەخۆشخانە حكومیەكان بەمجۆرە و بەسەر پارێزگاكاندا دابەشبوون:-   بەم پێ یە لە هەرێمی كوردستاندا نزیكی هەر (48,000) كەسێك یەك نەخۆشخانەی بەر دەكەوێت. 2-    لەهەرێمی كوردستاندا (915) مەڵبەند‌و بنكەی تەندروستی هەیەو روبەری جوگرافیەكەیان بەمجۆرە بەسەر پارێزگاكاندا دابەشبوون:-   بەم پێ یە لە هەرێمی كوردستاندا هەر بنكەیەك یان مەڵبەندێكی تەندروستی بۆ (6,744) كەسە. (ئەمە بەشێوەیەكی گشتی‌و تێكەڵاو دابەش كراوە، دامەزراندنی مەڵبەندی تەندروستی‌و بنكەی تەندروستی بەپێی رێكخراوی تەندروستی جیهانی‌و ستانداردی عێراقی دەبێت بەپێی رێژەی دانیشتوانی ناوچەكان بێت‌و لەبەشەكانی دیكەی ئەم راپۆرتەدا شوێنی مەڵبەند ‌و بنكە تەندروستیەكانی هەرێمی كوردستان بەپێی رێژەی دانیشتوان شی كراوەتەوە. 3-    لە هەرێمی كوردستاندا بەشێوەیەكی گشتی هەر (10,000) كەسێك (11) پزیشكیان بەر دەكەوێت‌و بەپێی پارێزگاكانیش  هەر (10,000) كەسێك بەمجۆرە ژمارەی پزشكیان بەردەكەوێت:-    4-    لە هەرێمی كوردستان هەر (10,000) كەسێك چوار پزشیكی پسپۆریان بەردەكەوێت‌و دابەشبوونی جوگرافی پزیشكی پسپۆر بەپێی پارێزگاكان بەمجۆرەیە بۆ هەر (10,000) كەسێك:- 5-    لە هەرێمی كوردستاندا هەر (10,000) كەسێك سێ پزیشكی دانی بەر دەكەوێت ‌و دابەشبوونی جوگرافی پزیشكانی ددان بەپێی پارێزگاكان بەمجۆرەیە بۆ هەر (10,000) كەسێك:-    6-    لەهەرێمی كوردستاندا هەر (10,000) كەسێك (17) پەرستاری بەردەكەوێت، دابەشبوونی جوگرافی پەرستار بەپێی پارێزگاكان بەمجۆرەیە بۆ هەر (10,000) كەسێك:-    7-    لە هەرێمی كوردستاندا هەر (10,000) كەسێك دوو پزیشكی دەرمانسازی بەردەكەوێت‌و دابەشبوونی جوگرافی پزیشكانی دەرمانساز بەپێی پارێزگاكان بەمجۆرەیە بۆ هەر (10,000) كەسێك:-  8-    لە هەرێمی كوردستاندا هەر(10,000) كەسێك (14) كارمەندی تەندروستی بەردەكەوێت‌و دابەشبوونی جوگرافی كارمەندانی تەندروستی بە پێی پارێزگاكان بەمجۆەرەیە بۆ هەر (10,000) كەسێك:-  9-    روپێویەكی مەیدانی مەڵبەند‌و بنكە تەندروستیەكانی هەرێمی كوردستان. تیمەكانمان لە میانی ئامادەكردنی ئەم راپۆرتەدا لە سنوری هەر چوار پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان توانییان زانیاری لەسەر (405) بنكەی تەندروستی‌ومەڵبەندی تەندروستی سەرەكی كۆبكەنەوە كە وەك سامپڵی كەرتی گشتی تەندروستی وەرگیراون، مەڵبەندی تەندروستی سەرەكی كە لە بنكەی تەندروستی فراوانترە یەكێكە لەناوەندە هەرە گرنگەگانی كەرتی گشتی كە خزمەتگوزاری تەندروستی پێشكەش بە هاووڵاتیان دەكات، لەسنوری پارێزگای دهۆك زانیاری لەسەر (61) بنكەی تەندروستی‌ومەڵبەندی تەندروستی وەرگیراوە، هەولێر (102) سلێمانی (233) و هەڵەبجە نۆ بنكەو مەڵبەندی سەرەكی تەندروستی. بەپێی رێنماییەكانی رێكخراوی تەندروستی جیهانی‌و ستانداردی تەندروستی عێراقی دەبێت بۆ هەر (10) هەزار كەس  دو تا سێ مەڵبەندی تەندروستی سەرەكی هەبن، هەروەها بۆ یەك هەزار تا دوو هەزار كەس لە ناوچەیەكی نیشتەجێبووندا یەك بنكەی تەندروستی هەبێت، بەڵام سەرجەم ئەو مەڵبەندە تەندروستیانەی تیمەكانی ئاران كاریان لەسەركردوون هەریەكەو بۆ زیاتر لە(10) هەزار كەسە، هەروەها بنكە تەندروستیەكان بۆ ژمارەیەكی یەكجار زۆر كەمترن لەو ستاندەرەدەی هەیە، ئەمەش وایكردوە بنكە تەندروستیەكان هیچ سودێكی ئەو تۆ نەیەگەینن‌و مەڵبەندە تەندروستیەكانیش بكەونە ژێر لێشاوی خەڵكەوە. بنكە تەندروستیەكان لەلایەن كارمەندانی تەندروستیەوە بەرێوە دەبرێن، بەڵام مەڵبەندە تەندروستیە سەرەكیەكان پزیشكیان تیا دادەنیشێت، بەپێی بەدواداچونەكانی تیمەكانی ئاران، سەرجەم ئەو مەڵبەندە تەندروستیە سەرەكیانەی لەدهۆك كاریان لەسەر كراوە پزیشكیان تیا دادەنیشێت، هەر یەك لە سلێمانی‌و هەولێر‌و هەڵەبجە 70-80% یان پزیشكیان لێ یە، ستافی تەندروستی كارمەندان لە مەڵبەندە تەندروستیە سەرەكیەكان لەنێوان 7 تا17 كەسن هەروەها لە بنكەكان لەنیوان دوو تا پێنج كەسن، ستافی مەڵبەند‌و بنكەكانی هەولێر زیاتر راهینراوترن بە بەراورد بە پارێزگاكانی دیكەی هەرێمی كوردستان. پزیشكی ددان زۆرترین ژمارەی هەیە لەنێو پسپۆریە پزیشكیەكان ئەوانەی لەمەڵبەندە پزیشكیەكان دەوام دەكەن. پزیشكان كە لەكەرتی گشتیدا كار دەكەن، 100% ئەوانەی پلەی پزیشكی راوێژكاریان هەیە دوو كار دەكەن كارێك لە كەرتی گشتی‌و كارێك لە كەرتی تایبەت، بەپێی مەرجەكانی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان دەبێت پزیشكی راوێژكار (35) كاتژمێر لە یەك هەفتەدا كار بكات، بەڵام بەپێی بەدواداچونەكانی ئاران لە میانی ئامادەكردنی ئەم راپۆرتەدا ئەوە دەركەوت بەدەگمەن پزیشكێك نابینی پابەندی ئەو رێنماییە بێت، بەشی هەرە زۆری پزیشكانی راوێژكار ڕۆژانە كەمتر لە چوار كاتژمێر كار دەكەن لەكەرتی گشتیدا كە هەفتانە دەكاتە كەمتر لە (20) كاتژمێر، ژمارەیەك لە پزیشكانی راوێژكار رۆژانە لەكاتژمێر‌و نێوێك تا دوو كاتژمێر كار دەكەن كە ئەمەش دەكاتە هەفتانە نزیكەی (10) كاتژمێر یان كەمتر، ئەمەش لەكاتێكدا هەمان پزیشك لە كلینەكە تایبەتەكەی خۆی تا درەنگانی شەو كار دەكات، بەشێكی زۆر لەو نەخۆشانەی لە نەخۆشخانە حكومیەكان لە قاوشەكان دەخەوێندرێن گرفتی سەرەكیان ئەوەیە پزیشكەكانیان لە رۆژانی پێنجشەممە جێیان دەهێڵن تا یەكشەممە، هەندێكیان نەخۆشی هەستیارن‌و بارودۆخیان تایبەت‌و مەترسیدارە، ئەمانە بە پزیشكی ئیشكگر دەسپێردرێن، پزیشكە ئیشكگرەكان پسپۆرییان لەگەڵ بەشی هەرە زۆری نەخۆشەكان جیاوازەو ناتوانن هیچی ئەوتۆیان بۆ بكەن، لەمیانی ئامادەكردنی ئەم راپۆرتەدا یاوەری چەندین نەخۆش دوێندران كە باسیان لەوە دەكرد پزیشكی نەخۆشەكانیان ئامادەنین جوابی تەلەفۆنیش بدەنەوەو دەبێت چاوەڕێ بكەن تا رۆژی یەكشەممە پزیشكی پسپۆر دێتەوە بۆ دەوام، بەڵام ئەم بارودۆخە لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان تەواو پێچەوانەیە، نەخۆش دەتوانێ زوو زوو لەگەڵ پزیشكەكەیدا پەیوەندی بگرێت‌و لە كاتی هەر پرسیارێكدا ستافی نەخۆشخانە ئەهلیەكان پەیوەندی بە پزیشكی نەخۆشكەوە دەكەن‌ورێنمایی لێ وەردەگرن، واتا هەمان پزیشك كە وەڵامی یاوەرانی نەخۆشی خەوتوو لە نەخۆشخانە حكومیەكان ناداتەوە ئامادەیە لە شەوێكدا چەندین جار لە رێگای تەلەفۆنەوە رێنمایی بدات بە نەخۆشەكەی كە لەنەخۆشخانەی ئەهلی ماوەتەوەونەشتەرگەریی یان چارەسەری بۆ كردوە، یاوەرانی نەخۆش ئەوانەی لە قاوشی نەخۆشخانە حكومیەكان ماونەتەوە بە ئاسانی هەست بەوە دەكەن كە ئەمە بەشێكی سەرەكی یە لە پرۆسەی ئاراستەكردنی نەخۆش بۆ كەرتی تایبەت. دووەم / سیمی پرایڤت  - نیمچە تایبەت :- لە ساڵی 2014 وە لە سەرجەم نەخۆشخانەكانی هەرێمی كوردستان كاری پێدەكرێت، وەزارەتی تەندروستی بە ئامانجی ئەوەی خەڵك ناچار نەبێت پەنا بۆ كەرتی تایبەت‌ونەخۆشخانەی ئەهلی ببات ئەم سیستەمەی داهێناوە، واتا نەشتەرگەریی بە نیوە نرخ لە نەخۆشخانە حكومیەكان بە ئامێری حكومەت‌و كارمەندی حكومەت‌و لەناو بینای حكومەتدا دەكرێت، بەپێی رێنماییەكان دەبێت سەرجەم نەشتەرگەرییەكانی سیمی پرایڤت لە دوای كاتژمێر دووی پاش نیوەرۆوە بكرێن، وە دەبێت لە كاتی بەیانیاندا پزیشكەكان ئەو پشكەی كە بۆیان دیاری كراوەو پێویستە بە بێ بەرامبەر وەك خزمەتگوزاری تەندروستی بێ بەرامبەر پێشكەش بەهاووڵاتیانی بكەن تەواو كردبێت دوای ئەوە نەخۆش ئاراستەی سیمی پرایڤت بكەن، بەپێی زانیاریەكان هەر پزیشكێك لەسەریەتی بەپێی توانای نەخۆشخانەكە رۆژانە بێ بەرامبەر پێنج نەشتەرگەریی بكات، كە ئەویش یەك نەشتەرگەری گەورە‌و دوو نەشتەگەری ناوەند‌و دوو نەشتگەری بچوك، دەكرێت دوو نەشتگەری گەورەو یەك بچوك یان یەك ناوەند بكات، دوای ئەوە ئەگەر داواكاریی نەشتەرگەریی زیاتر بوو ئەوا دەكرێت نەخۆشەكان ئاراستەی سیستەمی سیمی پرایڤتبكرێن بە نیوەی نرخی بازار نەشتەگەریان لە نەخۆشخانە حكومیەكان بۆ بكرێت. ئایا رێنماییەكانی سیستەمی سیمی – پرایڤت وەك خۆی جێبەجێ دەكرێن؟ بەپێی رێنماییەكان دەبێت نەخۆشخانە حكومیەكان 100% ئەو توانایەی بۆ بەیانیان هەیانە بۆ پێشكەش كردنی خزمەتگوزاری حكومی بێ بەرامبەر خستبێتە گەڕ، ئەو كات نەخۆش ئاراستەی سیمی پرایڤت بكەن، وە نابێت پێش كاتژمێر دووی دوا نیوەرۆ هیچ نەشتەرگەرییەكی سیمی پرایڤت لەنەخۆشخانە حكومییەكان بكرێت،بەڵام ئەم رێنماییە بە تەواوی لەلایەن نەخۆشخانە حكومییەكانەوە پێشێل كراوەو كار گەیشتوەتە ئەوەی بە دەگمەن نەشتەرگەرییەكی بێ بەرامبەر لەنەخۆشخانە حكومییەكان دەكرێت، مەگەر نەخۆشەكە برابێتە بەشی فریاكەوتن‌و بێهۆش بێت‌وبارودۆخی لە مەترسیەكی تەواودا بێت، بەشێكی زۆرلەو نەخۆشخانەی لە سیمی پرایڤت نەشتگەرییان بۆ دەكرێت لەپێش كاتژمێر 12ی نیوەرۆ بۆیان دەكرێت، نەشتەرگەریی هەیە لە كاتژمێر 10  بۆ 11ی پێش نیوەرۆ ئەنجام دەدرێت، ئەمەش پێشێل كردنی زەقی بریارەكەیەو پێچەوانەی یاسایە، گرفتێكی دیكەی ئەنجامدانی نەشتەرگەریی بێ بەرامبەر لە نەخۆشخانە حكومیەكان دوری نۆرەی بەركەوتنە، بەشێوەیەكی گشتی نۆرەی نەشتەرگەریی بێ بەرامبەر لە سێ مانگی بۆ سێ ساڵە،نەخۆش هەیە بۆ نەشتەرگەرییەك بێ بەرامبەر پێی وتراوە سێ سالًی دیكە وەرەوە، نەخۆش هەبوە لە 2020 سەرەی 2023 یان بۆ نوسیوە، بەڵام بە سیمی پرایڤت هەمان رۆژ یان بەهیچ جۆرێك لەیەك هەفتە تێپەڕ ناكات، لەكاتی ئامادەكردنی ئەم   راپۆرتەدا  تیمەكانی ئاران زانیاری ئەوەیان دەست كەوتوە كە پزیشكی وا هەبوە وتویەتی من لەكاتژمێر 9 تا 2ی پاش نیوەرۆ تەنیا فریای ئەنجامدانی سێ نەشتەگەریی بێ بەرامبەر دەكەوم چونكە نەشتەرگەریی دەبێت بە وردی ‌و لەسەرخۆ ئەنجام بدرێت،  بەڵام هەمان پزیشك لەكاتژمێر2ی پاش نیوەرۆ تا 7ی شەو شەش نەشتگەری لەسیستەمی سیمی پرایڤت یان لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان ئەنجام دەدات، كە ماوەكە هەمان ماوەیە بەڵام نەشتەرگەرییەكان دوو هێندەن، شارەزایانی كەرتی تەندروستی حكومی پێیان وایە ئەم سیاسەتەی حكومەتی هەرێم گرتویەتیە بەر بەناوی سیمی پرایڤت– نیمچە تایبەت راهێنانی خەڵكە لەگەڵ ئەوەی كەرتی گشتی تەندروستی نەمێنێت‌و بەرەو كەرتی تایبەت خەڵك ئاراستە بكرێت، ئەمەش لەژێر كاریگەریی حیزبەكانی دەسەڵاتدا، چونكە كۆمپانیا هەرە گەورەكانی بواری دەرمان‌و تەندروستی‌و نەخۆشخانە ئەهلیەكان هی حیزبەكان یان بەرپرسە باڵاكانی حیزبەكانن،ئاراستە كردنەكەش ئاراستەكردنە بەرەو بازاری رەش نەك بیمەی تەندروستی‌و پابەند بوون بە رێنماییە تەندروستییەكانەوە.  سیمی پرایڤت جگە لەنەشتەرگەریی كاروباری دیكەی پزیشكی گرتۆتەوە، بۆنمونە تیشكی MRI و CT-Scan بەپێی رێنماییە تەندروستییەكان دەبێت بە نرخی (25,000)دینار بۆ هاووڵاتیان بگیرێت ئەو كاتەی پزیشك داوای دەكات، بەڵام بەو نرخە نۆرەی ئەنجامدانی ئەو تیشكە بەم جۆرەیە لە هەندێك لەو نەخۆشخانانەی لۆدیان كەم لەسەرە مانگێكی پێدەچێت، ئەوانەی لۆدیان مام ناوەندە سێ مانگ‌و ئەوانەشی لۆدیان زۆر لەسەرە لەشەش مانگ كەمتر نیە، گوێش بەوە نادرێت كە نەخۆش باری تەندروستی خراپە، بەڵام بە هەمان ئامێر‌و لەناو هەمان بینادا ئەگەر بێت‌و نەخۆش ئامادە بێت بە سیمی پرایڤت – نیمچە تایبەت كە نرخی هەر تیشكێك (70,000) هەزار دینارە بیگرێت ئەوا هەمان رۆژ ئەو جۆرە تیشكەی بۆ دەگیرێت كە لەناو خەڵكدا بە ئەشیعەی تەنوری ناو دەبرێت. ژمارەی ئەو تیشكانەی لەنەخۆشخانە حكومیەكان لەبواری MRI و Ct Scan لە 2021دا لە پارێزگای سلێمانی گیراون (20,000) تیشك تێپەڕ دەكات، لە پارێزگای دهۆكیش لەساڵی 2020 ژمارەی ئەو تیشكانەی لە هەردوو بوارەكەدا گیراون بریتی یە لە (26,335) تیشك كە(19,979) تیشكی Ct Scan و (6,356) تیشیكی MRIین، بەپیًی ئەو زانیاریانەی دەست تیمەكانی رێكخراوی ئاران كەوتوون 61% تیشكە گیراوەكان لە هەردوو بوارەكەدا لە هەردوو پارێزگا لە ئێواران‌و بە نیمچە تایبەت گیراون كە نرخی هەر تیشكێك لەو دو بوارەدا (70,000) دینارە.  بەتایبەت كردنی كەرتی حكومی ‌و ناچار كردنی خەڵك كە لە نەخۆشخانە حكومیەكان بە پارە نەشتەرگەریی ئەنجام بدەن، هەروەها ناچاركردنی خەڵك كە بەپارەیەكی زۆر لە كەرتی تایبەت‌و نەخۆشخانەی ئەهلی خزمەتگوزاری تەندروستی وەربگرن، هیچ بارگرانیەكی لەسەر شانی حكومەت سوك نەكردوە، حكومەت هەمان بودجەو موچەی ساڵانی رابردوو بۆ وەزارەتی تەندروستی تەرخان دەكات، بەم جۆرە:- تەنیا بۆ موچەی وەزارەتی تەندروستی  حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبێت ئەم بڕە پارەیە دابین بكات:- •    مانگانە برٍی (50,520,000,000) پەنجا ملیار‌و پێنجسەد‌و بیست ملیۆن دینار. •    ساڵانە (606,240,000,00) شەش سەد‌و شەش ملیار‌و دوسەد‌وچل ملیۆن دینار.  كۆی ئەو پارەیەی لە ساڵی 2011 وە تەنیا بۆ موچەی وەزارەتی تەندروستی تەرخان كراوە بریتی یە (6,062,400,000,000) شەش تریلۆن‌وشەست و د‌و ملیار‌و چوار سەد ملیۆن دینارە، كە یەكسانە بە(4,096,216,000) چوار ملیار‌و نەوەد‌و شەش ملیۆن‌ودوسەد‌وشازدە هەزار دۆلار، هەرچەندە بەهۆی پەسەند نەكردنی بودجەوە لەساڵی 2014 وە داتاكان وەك پێویست بەردەست نین بەڵام كۆی ئەو پارەیەی لە (10) ساڵی رابردوودا حكومەتی هەرێم بۆ موچەو پێداویستیەكانی دیكەی وەزارەتی تەندروستی تەرخانی كردوە حەوت ملیار دۆلار تێپەر دەكات،   بەڵام بێ بەرهەمەو بێ پلان بەكار هێنراوە، كۆتاییەكەی هەرەسی كەرتی گشتی بوەو خەڵكی لەگیرفانی خۆیان نەخۆشەكانیان چارەسەر دەكەن، كۆمپانیای حیزبی‌و كەسانی دەسترۆیشتووی حیزب‌و خاوەن بەرژەوەندی هەرەسیان بە كەرتی گشتی تەندروستی هێناوەو بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان بەكاریان هێناوە، كە سەرەرای ئەوەی هاووڵاتیانی كوردستان لە (10) ساڵی رابردوودا داهاتی ووڵاتەكەیان سەروی حەوت ملیار دۆلاری بۆ كەرتی تەندروستی خەرج كراوە، بەڵام هیچ هاووڵاتیەك حالًی حازر ناتوانێت بە ئاسانی نەشتەرگەریەكی بێ بەرامبەری لە نەخۆشخانە حكومیەكان بۆ ئەنجام بدرێت، ئەگەر بێت‌و زۆر زەروریش بێت. وەزارەتی تەندروستی نەشتەرگەرییەكانی سیمی پرایڤت كە بە پارە كراون دەكات بە چالاكی خۆی. دامودەزگاكانی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان مانگانەو ساڵانە ئاماری ئەنجامدانی نەشتەرگەریی‌و خزمەتگوزاری تەندروستی لە وێبسایتەكانیان‌و دەزگاكانی راگەیاندن بڵاو دەكەنەوە، كە گوایە وەك خزمەتگوزاری تەندروستی بێ بەرامبەر پێشكەش بە هاووڵاتیان كراوە، بەڵام بەشی هەرە زۆری ئەو نەشتەرگەریانەو ئەو خزمەتگوزاریانە بە پارە لەناو نەخۆشخانە حكومیەكاندا كراون، بەڵام حكومەت وەك چالاكی خۆی‌و پێشكەش كردنی خزمەتگوزاری بێ بەرامبەر نمایشیان دەكات.     سلێمانی:-  لە سنوری فەرمانگەی تەندروستی سلێمانی بە هەموو ناوچەكانی پارێزگاكەوە بەپێی ئەو ئامارەی راگەیەنراوە لە ساڵی 2021دا ژمارەی ئەنجامدانی نەشتەرگەریەكان بەمجۆرەن:- •    ژمارەی ئەنجامدانی كۆی نەشتەرگەریی 13,357 نەشتەرگەریی. •    نەشتەرگەریی تایبەت‌و سەروگەورەو گەورەو ناوەند 2,645 نەشتەرگەریی. •    نەشتەرگەریی دڵ وەك قەستەرەودانانی باڵۆن‌وفەتح سەدر 6,720 نەشتەرگەریی. ئەوەكانی دیكە یان نەشتەرگەریی بچوكن یان پۆڵێن نەكراون كە چی جۆرێكن.  بەپێی بەدواداچوونەكانی تیمەكانی رێكخراوی ئاران، 67% رێژەی ئەو نەشتەرگەریانەی لە نەخۆشخانە حكومیەكانی سلێمانی ئەنجامدراون بە پارە واتا بەنیمچە تایبەت كراون.      دهۆك:-  پارێزگای دهۆك تائێستا ئاماری ساڵی 2021ی رانەگەیاندوە، بۆیە ئەم راپۆرتە كاری لەسەر ئاماری 2020 كردوە، ژمارەی ئەنجامدانی نەشتەرگەریی لە پارێزگای دهۆك لە ساڵی 2020دا بەم جۆرەیە:-  •    كۆی نەشتەرگەریی لە 2020دا  34,430 نەشتەرگەریی. •    نەشتەرگەریی قەستەرە  1,330 •    نەشتەرگەریی دانانی گورچیلە 43 تەندروستی دهۆك تەنیا ئەو دوو جۆرە نەشتەرگەریەی پۆڵێن كردوە‌و ئەوەكانی دیكەی دیاری نەكردوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی ئاران رێژەی نەشتەرگەریی نیمچە تایبەت لە نەخۆشخانە حكومیەكانی دهۆكدا 65% تێپەڕ دەكات.     هەولێر:-  ماڵپەری تەندروستی هەولێر هیچ ئامارێكی كارەكانی بڵاو نەكردۆتەوە، بەشی هەرە زۆری پۆستەكانی ماڵپەڕەكە ئاگادارییە بۆ كۆمپانیا جۆراوجۆرەكانی بواری تەندروستی.     هەڵەبجە:-  پارێزگای هەڵەبجە تەنیا پارێزگایە كە تەندروستیەكەی ئاماری نەشتەرگەری بێ بەرامبەر‌ونیمچە تایبەتی ئێوارانی جیا كردۆتەوە، ئەگەر نەخۆشخانەی بەركەوتوانی چەكی كیمیایی لە هەڵەبجە بە نمونە وەربگرین ئەوا بۆ مان دەردەكەوێت كە نەشتەرگەریی نیمچە تایبەت واتا بە پارە لە نەخۆشخانە حكومیەكاندا چۆن شان لەشانی نەشتەرگەریی بێبەرامبەر دەدات، بەپێی ئەو ئامارەی خودی تەندروستی هەڵەبجە بڵاوی كردۆتەوە، لە ساڵی 2021 لەو نەخۆشخانەیە (950) نەشتەرگەریی جۆراو جۆر ئەنجامدراون، كە (650) نەشتەرگەریی لەوانە بەنیمچە تایبەت كراون‌و تەنیا (300) نەشتەرگەریی بەبێ بەرامبەر ئەنجام دراون، لەكاتێكدا كۆی ئەو نەشتەرگەریانە لەناو هەمان هۆڵی نەشتەرگەری‌و هەمان نەخۆشخانەو هەمان ئامێر ئەنجامدراون، بەڵام ئەوانەی توانویانە پارە بدەن ئەوا چانسی ئەوەیان هەبوە زوتر و زیاتر نەشتەرگەرییان بۆ ئەنجام بدرێت. نرخی نەشتەرگەریی نیمچە تایبەت لە نەخۆشخانە حكومیەكان بەمجۆرەیە:- •    نەشتەرگەری بچوك 100,000 تا 150,000 دینار •    نەشتەرگەریی ناوەند  300,000 تا 500,000 دینار •    نەشتەرگەریی گەورە لەسەروی یەك ملیۆن دینار •    نەشتەرگەریی تایبەت بەپێی جۆری نەشتەرگەریەكە دەگۆرێت بەزۆری لەسەروی سێ ملیۆن دینارەوەیە. نرخی بەشێك لەنەشتەرگەریەكان لەسیستەمی نیمچە تایبەتی حكومی لەنرخی بازار زیاترە، بۆ نمونە جۆرێك لە نەشتەرگەریی برٍبرەی پشت لە نیمچە تایبەتی حكومی بە (1,500,000) دینار ئەنجام دەدرێت، لەنەخۆشخانەی ئەهلیش هەمان نرخە، جۆرێكی تر لە نەشتەرگەریی بڕبڕەی پشت لەنیمچە تایبەتی حكومی بە(3,000,000) دینار ئەنجام دەدرێ بەڵام لەنەخۆشخانە ئەهلیەكان لەخوار ئەو نرخەوەیە. بەشێوەی گشتی لە هەرچوار پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان رێژەی ئەو نەشتەرگەریە نیمچە تایبەتانەی لەنەخۆشخانە حكومیەكان دەكرێن  دەگاتە 70% هەروەها  100% ئەو نەشتەرگەریانەی لە نەخۆشخانەكانی بوژانەوەی دڵ لەبوارەكانی قەستەرەو دانانی باڵۆن‌و شەبەكەو كردنەوەی سینگ (فەتح سەدر) ئەنجام دەدرێن بەپارەن‌و لەو بوارەدا نەشتەرگەریی بێ بەرامبەر نەماوە. ئەو پارەیەی لە هاوولاتیان وەردەگیرێت لە سیستەمی نیمچە تایبەت كە لەناو تەندروستیدا بە سیمی پاریڤد ناسراوە، 20% بۆ كارمەندانی تەندروستیە ئەوانەی بەشداریی لە نەشتەرگەریەكەدا دەكەن 40% بۆ پزیشكی ئەنجامدەری نەشتەرگەرییە، 40% بۆ وەزارەتی تەندروستیە، ئەمەش ئەوە دوپات دەكاتەوە ئەو كارمەند‌و پزیشكانەی موچەی حكومەت لەبەرامبەر خزمەتكردنی خەڵك وەردەگرن لە هەمان كات‌و هەمان شوێن‌و بە هەمان ئامێر‌و پێداویستی بە پارە رێگەیان پێدراوە كاری نیمچە تایبەت ئەنجام بدەن، كە ئەمەش پێچەوانەی ناوەرۆكی یاسای كارگێڕی عێراقە كە لە وەسفی فەرمانبەری دەوڵەتداو لەریزی ئەو كارانەی كە نابێت فەرمانبەر لەسنوری فەرمانگەكەی خۆیدا بیكات ئەوەیە  نابێت بە ئەنجامدانی هەندێك كاری بازرگانی هەڵبسێت كە پەیوەندی بەفەرمانگەكەی خۆیەوە هەبێت، جگە لەمەش داهێنانی نیمچە تایبەت لە نەخۆشخانە حكومیەكانی هەرێمی كوردستان پێشێلكردنی زەقی دەستوری عێراقە لەلایەن وەزارەتی تەندروستی هەرێمەوە، دەستوری هەمیشەیی عێراق لە ماددەی 31دا ئاماژەی بەوە كردوە هەموو هاووڵاتیەك مافی چاودێریی تەندروستی هەیەو دەبێت دەوڵەت گرنگی بە تەندروستی گشتی بدات، بەپێی هەمان ماددەی دەستور دەبێت دەوڵەت پارێزگاریی تەندروستی دابین بكات‌و هۆكارەكانی چاودێری تەندروستی‌و چارەسەر بە دامەزرادنی جۆرەهای نەخۆشخانەو دامەزراوەی تەندروستی دابین بكات، بەڵام وەزارەتی تەندروستی هەرێم بە سیستەمی نیمچە تایبەت پێچەوانەی ماددەی 31ی دەستور هەڵسوكەوت دەكات. كێ سودمەندی داهێنانی سیستەمی سیمی پرایڤت – نیمچە تایبەتە؟  وەزارەتی تەندروستی تەنیا 40% داهاتی ئەو نەشتەرگەریانەی بەر دەكەوێت، 60% دەروات بۆپزیشك‌و كارمەندانی تەندروستی بەشدار لە نەشتەرگەریەكاندا، ئەمەش دەری دەخات حكومەت وەك پێویست لێی سودمەند نابێت،  لەمیانی هەمو ئەو رێشوێنانەی بۆ ئامادەكردنی ئەم راپۆرتە گیرانە بەر لێكۆڵینەوە لە هۆكاری ئەوە كراوە كە وەزارەتی تەندروستی ئەم سیستەمە پەیرە و دەكات بێ ئەوەی وەك پێویست لێیی سودمەند بێت‌و بارگرانیشی خستۆتە سەر هاووڵاتی، ئایا دەبێت هۆكارەكەی چی بێت؟ ئەنجامەكان ئەوەن كە حیزبە دەست رۆشتوەكان‌و كەسانی دەسترۆیشتوی ناو حیزب كاریگەریی تەواویان لەسەر وەزارەتی تەندروستی هەیەو هەر ئەو جۆرە كەس‌ولایەنانە بەپلان كار بۆ نەهێشتنی كەرتی گشتی تەندروستی دەكەن‌و لەبەرژەوەندی كۆمپانیاو نەخۆشخانە ئەهلی‌و كۆمەڵگا پزیشكیەكانیان كەرتی گشتی بەرەو هەرەس یان هاوشێوەكردنی بە كەرتی تایبەت دەبەن، داهێنانی سیمی پرایڤت – نیمچە تایبەت بەشی هەرە سەرەكی ئەو پیلانەیەو نەبوونی دەرمان لە نەخۆشخانەكان‌و ناچاركردنی خەڵك بە كرینی دەرمان لەبازار تەواوكەری بەشەكانی دیكەی پیلانەكەیە. سێیەم / كلینكە پزیشكیە ئێوارانەكان:-  بەهۆی نائومێدبوونی لە كەرتی گشتی‌و دەستنكەوتنی خزمەتگوزاری پێویست لەو كەرتەدا خەڵك ناچارن رو لەبازار‌و لەونێوەندەشدا رو لە كلینكە پزیشكیە ئێوارەكان(عیادەكان) بكەن، كۆی ژمارەی كلینە پزیشكییە ئێوارەنەكان لە سەرانسەری هەرێمی كوردستاندا (3037) كلینكە، بەپێی بەدوادا چوونەكانی تیمەكانمان لەماوەی (10) مانگی رابردوودا ژمارەی ئەو نەخۆشانەی سەردانی كلینەكەكانی ئێواران دەكەن لەنێوان نۆ نەخۆش بۆ (62) نەخۆشن بۆ هەر كلینكێك،  بەشی هەرە زۆری كلینەكەكان ژمارەی نەخۆشەكانیان لەنێوان (15 بۆ 30) نەخۆشدایە، بۆیە ئەم راپۆرتە (15) نەخۆشی وەك ژمارەی تێكرا بۆ كلینیكە ئێوارانەكان داناوە، بەم پێ یە رۆژانە (45.555) كەس وەك نەخۆش سەردانی كلینكە ئێوارانەكان دەكەن. نرخی بینینی نەخۆش لەلایەن كلینكە ئێوارەنەكانەوە، بەپێی بە دواداچونەكانمان بەشی هەر زۆریان (15,000) دینارە، بەشێك لە كلینكەكان (20,000) دینار ‌و هەندێكیش بەتایبەت ئەوانەی لەناو نەخۆشخانە ئەهلیەكان كار دەكەن‌وبەسەربەخۆ نەخۆش دەبینن (35,000) دینارە، ئەمە جگە لەوەی بەشێك لە كلینەكان كە لە كۆمەڵگا پزیشكیەكاندان(3000) دینار وەردەگرن‌و كلینكی واش هەیە  (5000) دینار تا (10,000) دینار وەردەگرێت ، بەڵام بەشی هەر زۆر لەنێوان (15,000 بۆ 20,000) دینارە، ئەم راپۆرتە نرخی (15,000) دیناری وەك نرخی تێكڕا وەرگرتوە، بەم پێی یە ئەو پارەیەی رۆژانەو هەفتانەو مانگانەو ساڵانە لەلایەن هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانەوە دەدرێت بە كرێی بینینی نەخۆش لەلایەن پزیشكەكانەوە لە كلینكە ئێوارانەكان بەم جۆرەیە:-  •    رۆژانە (683,325,000)  شەش سەد‌و هەشتاو سێ ملیۆن‌و سێ سەد‌و بیست‌و پێنج هەزار دینار. •    پێنج رۆژی هەفتەیەك (3,416,625,000) سێ ملیار‌وچوار سەدوشازدە ملیۆن‌وشەش سەد‌وبیستوپێنج هەزار دینار. •    بیست رۆژی مانگێك (13,666,500,000)  سیازدە ملیار‌و شەش سەد‌و شست‌وشەش ملیۆن‌و بینجسەد هەزار دینار. •     لە ساڵێكدا (163,998,000,000) سەد‌و شەست‌و سێ ملیار‌و نۆسەد‌و نەوەدو هەشت ملیۆن دینار. هەر بەپێی بەدواداچوونی تیمەكانمان هەر نەخۆشێك كە سەردانی پزیشكی ئێواران دەكات جگە لە پارەی بینینی پزیشك برٍی ئەو پارەیەی بۆ پشكنین‌وكرینی دەرمان دەیدات لەنێوان (15,000 دینار بۆ 75,000) دیناردایە بەشی هەرە زۆری نەخۆش ئەو پارەیەی دەیدات لەنێوان (20,000 بۆ 40,000) دیناردایە، ئەمە جگە لە حاڵەتە تایبەتەكان كە تێچونێكی بەرزی هەیە، هەروەها جگە لە نەخۆشانی كۆرۆنا كە حاڵەتیان تایبەتەو تێچوونی كۆرسێك دەرمانیان لەنێوان (100,000 بۆ 300,000) دیناردایە، ئەم راپۆرتە نرخی (25,000) دیناری وەك نرخی تێكڕا بۆ تیچوونی هەر نەخۆشێك بەدەر لە كرێی بینینی نەخۆش داناوە، كە ئەمە وەرگرتنی لانی كەمی تێچوونە، بەم پێ یە  ئەو پارەیەی لەهەرێمی كوردستاندا خەڵك دەیدات بە پێداویستیەكانیان كاتێك سەردانی عیادە پزیشكیەكان دەكەن جگە لە كرێی بینینی پزیشك  رۆژانەو هەفتانەو مانگانەو ساڵانە بەمجۆرەیە:-  •    رۆژانە (1,138,875,000)  یەك ملیار‌و سەدوسیو هەشت ملیۆن‌و هەشت سەد‌و حەفتاو پێنج هەزار دینار . •    پێینج رۆژی هەفتەیەك (5,694,375,000)  پێنج ملیار‌و شەش سەد‌ونەوەد‌و چوار ملیۆن‌و سێ سەد‌و حەفتاوپێنج هەزاردینار. •    بیست رۆژی مانگێك (22,777,500,000) بیست و دوو ملیار‌و هەشتسەد‌و حەفتاو حەوت ملیۆن‌و پێنجسەد هەزار دینار. •    ساڵێك (273,330,000,000) دووسەدو حەفتاو سێ ملیار‌و سێ سەد‌وسی ملیۆن دینارە.  كۆی ئەو پارەیەی خەڵكی هەرێمی كوردستان لە ساڵێكدا  بەهۆی سەردانیی كردنی عیادە پزیشكییەكان دەیدەن بە كرێی بینینی نەخۆش‌وتێچووی نەخۆشەكانیان بریتی یە لە (437,328,000,000) چوارسەد‌و سی‌وحەوت ملیار‌و سێ سەد‌و بیست هەشت ملیۆن دینار.   چوارەم/ نەخۆشخانە ئەهلیەكان:- لە دوای كلینكە ئێوارەكان نەخۆشخانە ئەهلیەكان وێستگەی دوەمی نەخۆشن لە هەرێمی كوردستاندا، هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان بە لێشاو روو لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان دەكەن بۆ چارەسەر كردن، ژمارەی نەخۆشخانە ئەهلیەكانی هەرێمی كوردستان تا تەواوبوونی ئەم راپۆرتە (79) نەخۆشخانەیە، ئەم ژمارەیە لە گۆراندایە بەهۆی ئەوەی بەردەوام ساڵانە نەخۆشخانەی نوێ دەكرێتەوەو هەندێك نەخۆشخانەش دادەخرێن، بەهۆی لاوازی كەرتی گشتی‌و پێشكەش نەكردنی خزمەتگوزاری پێویست بە هاووڵاتیان, نەخۆشخانە حكومیەكان جمەیان دێ لە خەڵك، بەشی زۆری ئەوانەی سەردانی نەخۆشخانە ئەهلیەكان دەكەن زیاتر بۆ نەشتەرگەرییە، ئەمەش بەهۆی ئەوەی نەشتەرگەریی لە نەخۆشخانە حكومیەكان بەبێ بەرامبەر بە ئاسانی بۆ هاووڵاتی ناكرێت‌و دەبێت بە نیمچە تایبەت بیكەن،  نرخی نیمچە تایبەتیش نزیكە لە نرخی نەخۆشخانە ئەهلیەكانەوە، بۆیە هاووڵاتی وای پێ باشە بچێتە نەخۆشخانەی ئەهلی چونكە ئەو پارە هەردەدات، پێی باشترە بیدات بە نەخۆشخانەی ئەهلی بۆ ئەوەی رێزی زیاتریان لێ بگیرێت‌و خزمەتی زیاتر بكرێن، تێكڕای ژمارەی ئەنجامدانی نەشتگەری بۆ هەر نەخۆشخانەیەكی ئەهلی لە هەرێم پێنج نەشتەرگەرییە، نەخۆشخانەی وا هەیە رۆژانە (10) نەشتگەر ئەنجام ئەدات، كەمترین ژمارەی ئەنجامدانی نەشتگەرگەریی لە رۆژێكدا بۆ نەخۆشخانە ئەهلیەكان چوار نەشتەر گەرییە، ئەم راپۆرتە پێنج نەشتەرگەریی وەك ژمارەی تێكرا وەرگرتوە، نرخی نەشتەرگەری گەورە لە(450,000) دینارەوە دەست پێدەكات تا شەش ملیۆن دیناری دەروات، نەشتەرگەری تایبەت‌و هەستیار هەیە نرخەكەی لەسەروی (30,000) دۆلارەوەیە، ئەم راپۆرتە تەنیا ئەو نەشتەرگەریانەی وەرگرتوە كە ئەكرێت لە نەخۆشخانە حكومیەكان ئەنجامبدرێن، بەڵام لەبەر باش نەبوونی كەرتی گشتی هاووڵاتی ناچارە لە كەرتی تایبەت ئەنجامیان بدات. رۆژانە لەسەرجەم نەخۆشخانە ئەهلیەكانی هەرێمی كوردستان (395) نەشتەرگەری جۆراو جۆر ئەنجام دەدرێن،  ئەم راپۆرتە نرخی تێكڕای بۆ هەر نەشتەرگەریەك بە (500,000) هەزار دینار داناوە، كە ئەمە كەمترینە، ئەو پارەیە لەهەرێمی كوردستان دەدرێت بەكرێی ئەنجامدانی نەشتەرگەریی لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان بەمجۆرەیە:- •     رۆژانە (197,500.00) سەدو نەوەد‌و حەوت ملیۆن‌و پێنجسەد هەزار دینار. •    شەش رۆژی هەفتە (1,185,000,000)  یەك ملیار‌و سەد‌و هەشتاو پێنج ملیۆن دینار. •    (24) رۆژی مانگێك (4,740,000,000) چوار ملیار‌و حەوت سەد‌و چل ملیۆن دینار.  •    ساڵانە:- (56,880,000,000) پەنجاو شەش ملیار‌و هەشت سەد‌و هەشتا ملیۆن دینار. ئەو پارەیەی ساڵانە لەلایەن خەڵًكی هەرێمی كوردستانەوە دەدرێت بە كرێی ئەنجامدانی نەشتەرگەریی لە هەرێمی كوردستان لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان، بەدۆلار‌و بە نرخی ئەمرۆی بازار دەكاتە (38,432,000) دۆلار.     مانەوە لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان:-  بەپێی بەدوادا چوونی تیمەكانی ئاران هەر نەخۆشخانەیەكی ئەهلی بەشێوەیەكی بەردەوام رۆژانە یەك تا (10) نەخۆشی تێدا دەمێنێتەوە، نەخۆشخانە هەیە ژمارەی ئەوانەی تێیادا دەمێننەوە دەگاتە (12) نەخۆش، بەڵام زۆربەی نەخۆشخانە ئەهلیەكان بەشێوەیەكی بەردەوام شەش نەخۆشیان تیادا دەمێنێتەوە،  ئەم راپۆرتە شەش نەخۆشی وەرگرتوە لە رۆژێكدا، كەئەم ژمارەیە لە زۆربەی نەخۆشخانە ئەهلیەكاندا هەیە، جگە لەچاودێری چڕ بە زۆری نەخۆشخانەكان لە رۆژانی شەممە تا پێنجشەممە دەهێڵدرێنەوە، واتا لەو شەش رۆژەدا زۆرترین ژمارەی نەخۆش لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان دەهێڵدرێنەوە، بۆیە ئەم راپۆرتە شەش رۆژی هەفتەی وەرگرتوە،  نرخی مانەوەی نەخۆش لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان بە زۆریی لە (50) هەزار دینارەوە دەست پێدەكات تا (100) هەزار دینار، هەندێك نەخۆشخانە نرخەكەیان دەگاتە زیاتر لە (250) هەزار دینار بۆ یەك شەو مانەوە،  نەخۆشخانە هەیە لەهەرێمی كوردستان نرخی یەك شەو مانەوە تیایدا بۆ نەخۆشێك لەبەشی ئاسایی (700,000) دینارەو لەبەشی چاودێری چڕ یەك ملیۆن دینارە، ئەم راپۆرتە (75,000) دیناری وەك نرخی تێكڕا  بۆ كرێی مانەوەی شەوێك لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان دیاری كردوە، بەم پێَی یە رۆژانە (474) نەخۆش لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان دەهێڵدرێنەوە كە كۆی نرخەكەی بەم جۆەیە:-  •    رۆژانە (35,550,000) سی‌وپێنج ملیۆن‌و پێنجسەد‌وپەنجا هەزار دینار •    هەفتانە (213,300,000)  دوسەد‌و سیازدە ملیۆن‌و سێ سەد هەزاردینار •     مانگانە (853,200,000) هەشت سەد‌وپەنجاو سێ ملیۆن‌و دوسەد هەزاردینار. •     ساڵانە دەكاتە (10,238,400,000) دە ملیا‌ودوسەد‌وسی‌وهەشت ملیۆن‌و چوارسەدهەزار دینار. كۆی ئەو پارەیەی كە لەلایەن خەڵكی هەرێمی كوردستانەوە ساڵانە دەدرێت بە كرێی مانەوە لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان بە دۆلار‌و بە نرخی ئەمرۆی بازار بریتی یە لە (6,917,000) شەش ملیۆن‌و نۆسەد‌و حەڤدە هەزاردۆلار.      مانەوە لەبەشی چاودێرییی چڕ لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان:-  بەشیًوەیەكی بەردەوام‌و بە تێكڕا رۆژانە دوو نەخۆش لە بەشی چاودێری چڕ لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان دەمێننەوە كە لەسەرانسەری هەرێمی كوردستاندا (51) نەخۆشخانە بەشی چاودێریی چڕیان هەیە، كەمترین نرخ بۆ مانەوە لەبەشی چاودێریی چڕ لە نەخۆشخانە ئەهلیەكان (500,000) هەزار دینارە وە زۆرترین نرخ یەك ملیۆن دینارە، ئەم راپۆرتە كەمترین نرخی وەرگرتوە كە رۆژانەو مانگانەو ساڵانە لەلایەن هاووڵاتیانەوە لەپێناو مانەوەی نەخۆشەكانیان دەدرێت بە نەخۆشخانە ئەهلیەكان ئەویش برٍِی (500,000) هەزار دینار  بۆ (24) كاتژمێر مانەوە، بەپێی ئەو ئامارەی دەستی تیمەكانی ئاران كەوتوە رۆژانە بەلای كەمەوە دوو نەخۆش لەبەشی چاودێری چڕی ئەو نەخۆشخانە ئەهلیانە دەمێننەوە كە ئەو بەشەیان هەیە، ئەمەش  دەكاتە (102) نەخۆش، لەهەرێمی كوردستان ئەو پارەیەی لەلایەن هاووڵاتیانەوە دەدرێت بە نەخۆشخانە ئەهلیەكان بۆ مانەوە لەبەشی چاودێری چر بەمجۆرەیە:- •    رۆژانە  (51,000,000) پەنجاویەك ملیۆن دینار. •    حەوت رۆژی هەفتەیەك (357,000,000) سێ سەد‌و پەنجاو حەوت ملیۆن دینار. •    سی رۆژی مانگێك (1,530,000,000) ملیار‌و پێنجسەد‌و سی ملیۆن دینار.  •    ساڵێك (18,360,000,000) هەژدە ملیار‌و پێنجسەد‌و بیست ملیۆن دینار بەشێوەیەكی گشتی نەخۆشخانە ئەهلیەكان زۆربەیان بیناكانیان وەك تەلاری بازرگانی دروستكراون، كەمترین مەرجی نەخۆشخانەیان تێدا هەیە، بەشێكیان نزیكی شوێنی نیشتەجێبوونن‌و لەناو گەڕكەكاندان، ئەوەش وای كردوە ببنە هۆی بێزاركردنی دانیشتوانی ئەو ناوچانە، بەتایبەت لە روی راگرتنی ئۆتۆمبێلەوە كە زۆربەیان پاركی تایبەت بە راگرتنی ئۆتۆمبێلیان نیە، پسپۆرانی بواری تەندروستی باسی حاڵەتێكی زۆر مەترسیدار دەكەن لە نەخۆشخانە ئەهلیەكاندا ئەویش سیستەمی ئاوەرۆی ئەو نەخۆشخانانەیە، ئاوەرۆی بینای نەخۆشخانە ئەهلیەكان هەر وەك بینای ئاسایی دروست كراون‌و تێكەڵ بە ئاوەرۆی گشتی شار دەبێت، ئەمەش زۆر مەترسیدارە، چونكە ئەو پاشەرۆیانەی لە نەخۆشخانەكاندا بە ئاو پاك دەكرێًنەوەو دەرژێنە ناو ئاوەرۆوە دەبێت چاڵی تایبەتیان بۆ هەڵبكەندرێت‌و بە تانكەر دەربدرێن‌و لە شوێنی گونجاودا بە شێوەی زانستی لەناو ببرێن، بەڵام سەرجەم نەخۆشخانە ئەهلیەكان‌و بگرە نەخۆشخانە حكومیەكانیش ئەو مەرجەیان تیا نیە، پسپۆرانی تەندروستی لەمیانی ئامادەكردنی ئەم راپۆرتەدا باسیان لەمەترسی ئاوەرۆی نەخۆشخانەكان كرد كاتێك تێكەڵ بە ئاوەرۆی گشتی شار دەبێت، ئاوەرۆی گشتی شار زۆرجار دوبارە بەكار دەهێندرێتەوە، لە هەرێمی كوردستان بەشێكی زۆری شارەكان ئاوەرۆكەیان بۆ بواری كشتوكاڵ‌و سەوزە بەكار دەهێندرێتەوە، بۆیە تێكەڵبوونی ئاوەرۆی نەخۆشخانە بە ئاوەرۆی گشتی زۆر مەترسیدارەو چەندەها زیانی تەندروستی بۆ مرۆڤ دە بێت، بەتایبەت وا لەلەشی مرۆڤ دەكات لەكاتی نەخۆش كەوتن‌ووەرگرتنی چارەسەردا دەرمان لەسەر لەشی چالاك نەبێت، ئەم گرفتەش لە هەرێمی كوردستاندا زۆر بەدی دەكرێت، كە بەیەكێك لە هۆكارە سەرەكیەكانی ساغبونەوەی برٍێكی یەكجار زۆر دەرمان هەژمار دەكرێت پێنجەم / نۆرینەگەكان:- لەنەخشەی بازاری تەندروستی‌وكەرتی تایبەتی تەندروستی هەرێمی كوردستاندا نۆرینگەكانیش شوێنێكی فراوانیان هەیە، ژمارەیەكی زۆر لە دانیشتوانی هەرێمی كوردستان پشت بە نۆرینگەكان دەبەستن بۆ چارەسەركردن، ئەوەش لەبەر ئەوەی نرخیان هەرزانترەو بەدەنگەوە هاتنیان خێراترەو نزیكیشن لە شوێنی نیشتەجێبوونی خەڵكەوە، نۆرینگەكان دابەشی ناو گەڕەك‌و شوێنە جیاوازەكانی شاروشارۆچكەكانی هەرێمی كوردستان بوون.     بەپێی داتاكانی سەندیكای كارمەندانی تەندروستی كوردستان لەسەرانسەری هەرێمی كوردستاندا (4230) نۆریگە هەن كە كارمەندی تەندروستی بە هەردوو جۆرەكەی پەیمانگاو زانكۆ بەرێوەی دەبەن، بەپێی بەدواداچوونی تیمەكانمان رۆژانە هەر نۆرینگەیەك ژمارەی ئەو كەسانەی سەردانی دەكەن لەنێوان هەشت بۆ (15)كەسن، كە زۆرینەی نۆرینگەكان ژمارەی سەردانیكەرانیان رۆژانە (10 – 15) كەسە، ئەم راپۆرتە تێكڕا (10) كەسی وەك ژمارەی گشتی سەردانی كردن بۆ هەر نۆرینگەیەك وەرگرتوە، هەروەها برٍی ئەو پارەیەی رۆژانە لەلایەن هاووڵاتیانەوە لەنۆرینگەكان دەدرێت بەكرێی وەرگرتنی دەرمان یان هەر پێداویستییەكی دیكە لە یەك هەزار دینار تا (15,000) دینارە، لە هەندێ  حاڵەتدا دەگاتە (20,000) دینار، بەڵام زۆرینەی هاوڵاتیان  كە سەردانی نۆرینەگەكان دەكەن برٍی چوار تا (10,000) دینار دەدەن، ئەم راپۆرتە نرخی حەوت هەزار دیناری وەك نرخی تێكڕا وەرگرتوە كە زۆرینەی هاووڵاتیان بەو برٍە پارەیە خزمەتگوزارییان بەدەست هێناوە، زۆرینەی هەرە زۆری نۆرینگەكان لە هەفتەیەكدا شەش رۆژ دوا نیوەروان كراوەن، هەندێكیان رۆژانی شەممە بەیانیانیش كراوەن، هەندێًكیان رۆژانی هەینیش كراوەن، ئەم راپۆرتە لە هەفتەیەكدا شەش رۆژ واتا شەمە تا پێنجشەمەی وەرگرتوە، هەروەها لە مانگێكدا (24) رۆژ، كە رۆژانە (42,300) كەس سەردانی نۆرینگەكان دەكەن.     لە سەرانسەری هەرێمی كوردستاندا ئەو پارەیەی لەلایەن خەڵكەوە دەدرێت بە نۆرینگەكان بەم جۆرەیە:- •    رۆژانە (296,100,000)  دوسەد‌ونەوەد‌وشەش ملیۆن‌و سەد هەزاردینار. •    هەفتانە (1,776,600,000)  یەك ملیار‌وحەوت سەد‌و حەفتاو شەش ملیۆن‌و شەش سەد هەزار دینار. •    مانگانە (7,106,400,000)  حەوت دوملیار‌و سەد‌و شەش ملیۆن‌و چوار سەد هەزار دینار. •    ساڵانە (85,276,800,000) هەشتاو پێنج  ملیار‌و دوو سەد‌و حەفتاو شەش ملیۆن‌و هەشت سەد هەزار دینار. شەشەم / بازرگانی دەرمان لە هەرێمی كوردستان:-  بازرگانەكانی دەرمان‌و دەرمانسازان‌و خەڵكی ئاساییش لە هەرێمی كوردستان وا وەسفی ئەم بازرگانیە دەكەن كەلە دوای نەوتەوە بە پلەی دوەم دێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و ئەو كۆمپانیایانەی لەهەرێمی كوردستاندا كاری هاوردەكردنی دەرمان دەكەن خواستی ئەوەیان نیە قەبارەی راستەقینەی نرخی دەرمانی هاوردە كراو ئاشكرا بكەن، ئەوەش لەبەر چەند هۆكارێك كەلە سەرەكی ترینیان ئەوەیە كۆمپانیاكانی هاوردەی دەرمان لەلایەن بەرپرسە هەر باڵاكانی حیزب‌و دست رۆیشتوی ناو حكومەتەوە خاوەندارێتی دەكرێن‌و هەموو دەسەڵاتێكی خۆیان بەكار دەهێنن بۆ شاردنەوەو ئاشكرا نەكردنی ئەو قەبارەیە بۆ رای گشتی، بۆ دەستكەوتنی زانیاری لەو بارەیەوە ماندوبونێكی زۆر‌و كاری بنكۆڵیی هەناسە درێژی دەوێت، لە میانی ئامادە كردنی ئەم راپۆرتەدا رێكخراوی ئاران گەیشت بەو زانیاریەی كە قەبارەی نرخی هاوردەكردنی دەرمان لە هەرێمی كوردستان كە لەلایەن كۆمپانیاكانی ئەو بوارەوە هاوردە دەكرێت بە ئامانجی فرۆشتنی بە خەڵك مانگانە (100,000,000) سەد ملیۆن دۆلار تێ پەڕ دەكات، ئەمەش لەسالًێكدا دەكاتە (1,200,000,000) یەك ملیار‌و دوسەد ملیۆن دۆلار، كەئەمەش قەبارەی 25% كۆی دەرمانی هاوردەكراوی هەموو عێراقە، كە ساڵانە قەبارەی نرخی هاوردەكردنی دەرمان لەعێراقدا دەگاتە (5,000,000,000) پێنج ملیار دۆلار، 100% ئەو دەرمانەی كۆمپانیاكان هاوردەی دەكەن لەبازار‌و بەخەڵك دەفرۆشرێتەوە، چونكە ئەم قەبارەیەی لەسەرەوە باس كرا تەنیا ئەو دەرمانەیە بۆ ساغ كردنەوە لە بازار هاوردە دەكرێت‌و ئەو دەرمانە ناگرێتەوە كە حكومەت بۆ خۆی هاوردەی دەكات یان دەیكڕێت، ئەو نەخۆشانەی سەردانی نەخۆشخانە حكومیەكان دەكەن بەشی هەرە زۆریان لە بازار دەرمان دەكڕن، نەخۆشەكان لە نەخۆشخانە حكومیەكان بڕێكی زۆری ئەو دەرمانانەیان دەست ناكەوێت كە بۆیان نوسراوە بۆیە رو لەبازار دەكەن، ئەم دیاردەیە لەلای ئەوانەی نەخۆشی كۆرۆنایان لە سەنتەرەكانی كۆرۆنا هەیە بەگشتی دەبینرێت‌و دەرمان بۆ چارەسەری نەخۆشانی كۆرۆنا لە نەخۆشخانە حكومیەكاندا زۆر كەمەو دەبێت خاوەنی نەخۆش لەبازار بۆی بكرێت. بەم پێ یە بە رونی ئەوەمان بۆ دەركەوێت كە هاوكات خەڵكی هەرێمی كوردستان ساڵانە یەك ملیار‌و دوسەد ملیۆن دۆلاریش دەدەن بە كرینی دەرمان لەبازار، ئەم برە جیاوازە لەگەڵ ئەوەی لەسەرەوە باس كرا كە هەر نەخۆشێكی سەردانی كەر بۆ كلینیكە ئێوارەكان بری (25,000) دینار دەدات بە كرینی دەرمان‌و پێداویستی، ئەوە تەنیا ئەو كەسانە بوون كەسەردانی كلینكە پزیشكیەكان دەكەن، ئەمەی لێرەدا باس دەكرێت بەشێوەیەكی گشتی لەلایەن ئەو هاووڵاتیانەوە دەكڕدرێت كە سەردانی نەخۆشخانە حكومیەكان دەكەن‌و چارەسەریان بۆ دەنوسرێت‌و ناچارن لە بازار بیكرن، لەساڵی 2020دا سەرە رای ئەوەی رێشوێنی كۆرونا گیرابۆوە بەر‌و هێشتا حاڵەتی داخستنی شوێنە گشتیەكان هەر مابوون، بەڵام لەهەردوو پارێزگای سلێمانی‌و دهۆك‌و لەو ساڵەدا زیاتر لە چوار ملیۆن كەس سەردانی نەخۆشخانە حكومیەكانیان كردوە، بەشی هەرە زۆری ئەوانە ناچاربوون لەبازار دەرمان بكرن كە لەلایەن پزیشكەوە لە نەخۆشخانە حكومیەكان بۆیان نوسراوە. هاوردەكردنی دەرمان بۆ هەرێمی كوردستان بێ گرفت نیە، پسپۆرانی بوارەكە باس لەوە دەكەن بەم دواییە حكومەتی هەرێمی كوردستان چەند رێوشوێنێكی گرتۆتە بەر بەتایبەت دوای دانانی كوالیتی كۆنترۆڵی دەرمان‌و یەك خستنی كۆمپانیاكان تا رادەیەك كوالیتی ئەو دەرمانەی هاوردە دەكرێت باش بوە، بەڵام هێشتا هەر گرفت ماوە، ئەویش ئەوەیە كۆمپانیا هەرە گەورەكانی هاوردەكردنی دەرمان هی كەسانی دەسترۆیشتوی ناو حیزب‌و حكومەتن‌و حاڵەتی وا هەیە كەسانێك بەپرسیارێتی گەورەیان هەیە لە خاڵەكانی داخڵكردنی دەرمان، لەهەمان كاتدا خاوەندارێتی كۆمپانیای گەورەی هاوردەكرنی دەرمانیش دەكەن، ئەمەش گومانی خستۆتە سەر پرۆسەكەوبەكارهێنانی ئەو پێگانە بۆ بەرژەوەندی تایبەت ئەگەرێكی بەهێزە. حەوتەم / دروستكردنی دەرمان لەهەرێمی كوردستان:- لەهەرێمی كوردستاندا سێ كارگەی دروستكردنی دەرمان هەن، كە دوان لەوانە لەپارێزگای سلێمانی‌و یەك كارگەش لە پارێزگای هەولێرە، دوان لەكارگەكانی دەرمان لەلایەن هەردوو حیزبی دەسترۆیشتوی هەرێمەوە خاوەندارێتی دەكرێت لەگەڵ بوونی پشكی چەند سەرمایەدارێك تیایاندا، كۆمپانیایەكیش لەلایەن كەرتی تایبەتەوە خاوەندارێتی دەكرێت، كۆنترۆڵی دەرمان لە وەزارەتی تەندروستی عێراق لەبەرهەمی كارگەكانی دەرمانی هەرێم رازیەو وەزارەتەكە خۆی كڕیاری دەرمانەكانیانە، بەپێی بەدواداچونەكانی ئاران ئەو كارگانە بەشێوەیەكی گشتی لە وڵاتانی هندستان‌و چین‌و هەندێك جاریش لە وڵاتانی ئەوروپاوە ماددەی بنەرەتی دەرمان دەهێنن‌و لێرە دەیكەن بەدەرمان، بەدواداچونەكانی ئاران لەم راپۆرتەدا ئەوەی نیشاندا ئەو كۆمپانیایانە تا رادەیەكی باش پابەندی مەرجەكانی گواستنەوەی ماددەی بنەرەتی دەرمانن لە كاتی هاوردەكردنداو گرنگی بەو بوارە دەدەن، ئەم كارگانە جگە لەبازارەكانی هەرێم‌و عێراق دەرمان بە وڵاتی ئوردن‌و ئیمارات‌و دەوترێ بە چەند وڵاتێكی ئەوروپیش دەفرۆشن، بەشێك لەدەرمانسازان‌و شارەزایانی بوارەكە بۆچونیان وایە كە ئەو كارگانە جیاوازی لە كوالیتی ئەو دەرمانانەدا دەكەن كە لەناو هەرێم‌و دەرەوەی هەرێم بەتایبەت دەرەوەی عێراق دەیفرۆشن، ئەم راپۆرتە بەدواداچوونی بۆ ئەو بوارەش كرد، جیاوازیەكە زیاتر لە كارتون‌و مەرجی ئەو وڵاتانە دەركەوت كەبۆ لەكارتون نانی دەرمان هەیانە نەك خودی چالاكیی دەرمانەكە.  لە وڵاتانی دیكە كارگەكانی دەرمان بۆ تێست كردنی بەرهەمەكانیان جگە لە تێستی تاقیگەیی تێستی مرۆیشی بۆ دەكرێت، واتا كەسانی خۆبەخش لەلایەن تاقیگەكانەوە ئامادەكراون تا دەرمانیان لەسەر تاقی بكرێتەوە، بەڵام لەهەرێمی كوردستان‌و كارگەكانی دەرمان كەسانی خۆبەخشیان نیە، بۆیە ناچاربوون سەرەتا لە تاقیگەكانی وڵاتی هندستان ئەو تاقیكردنەوەیە بكەن‌و دواتریش لەسەر داوای وەزارەتی تەندروستی عێراق تاقیكردنەوەكە گواسترایەوە بۆ وڵاتی ئوردن، بەڵام پسپۆرانی بوارەكە وای دەبینن بۆ بابەتێكی هەستیاری وەك دەرمان باشترە لەناو خۆی وڵات ئەو تاقیكردنەوەیە ئەنجام بدرێت، چونكە ئەگەر چوە وڵاتێكی تر ئەوا ئەگەری ساختەكردن یان شێواندنی ئەنجامەكان ئەگەرێكی بەهێزە. ململانێ یەكی توندی دور لە پیشەیی لەنێوان ئەم كارگانەشدا هەیە، ئەوانیش هەوڵی شكاندنی یەكتر دەدەن‌و پروپاگەندەی جۆراوجۆر بۆ یەكتر دەكەن بێ ئەوەی خۆیان لەپروپاگەندەكەدا بەشدار ببن، بەڵكو لەپشت پەردەوە قودوە دەرمان بە لۆگۆی یەكتر نیشان دەدەن كە بەبێ مەرج دروستكراوە‌و مێر‌و یان شتی دیكەی تێدایە، ئەوان ئامانجیان لەم كارە شكاندنی یەكترە، بەڵام ئەم كارە زیاتر خەڵك دەخاتە بەر دودڵی‌ورارایی‌و ئەوانەی لەو جۆرە دەرمانانەیان وەر گرتوە توشی دڵەراوكێ‌و حاڵەتی دەرونی خراپ دەبن.  هەشتەم / هێڵی زانیاریەگشتیەكانی ئەم راپۆرتە:- •    ئەو پارەیەی ساڵانە خەڵكی هەرێمی كوردستان دەیدەن بەچارەسەر‌و كرینی دەرمان‌و نەشتەرگەریی لە دەرەوەی دامەزاروە تەندروستیە حكومیەكان زیاترە لە سێ ملیار دۆلار، كە بۆ نزیكەی (3000) پزیشك‌و(79) نەخۆشخانەی ئەهلی‌و نزیكەی (4300) نۆرینگەو چەند كۆمپانیایەكی هاوردەی دەرمان‌و سێ كارگەی دروست كردنی دەرمان دەروات.  •    لە دە ساڵی رابردوودا خەڵكی هەرێمی كوردستان نزیكەی سی ملیار دۆلاریان لەچارەسەر كردنی نەخۆش لە كەرتی تایبەت‌و بازاردا خەرجكردوە. •    داهاتی ساڵانەی بەرپرسانی دەسترۆیشتوی ناو حیزب‌و حكومەت ساڵانە زیاترە لە یەك ملیار‌و پێنجسەد ملیۆن دۆلار.  •    لە دە ساڵی رابردوودا حكومەت زیاتر لە حەوت ملیار دۆلاری لە كەرتی گشتی تەندروستیدا خەرجكردوە. •    كەرتی گشتی تەندروستی گەیشتۆتە ئاستێك هیچ هاووڵاتیەك بە ئاسانی‌و لەماوەیەكی كەمدا خزمەتگوزاری وەك نەشتەرگەری‌و هاوشێوەكانی بۆ ئەنجام نادرێت.      سەرچاوەكانی ئامادە كردنی ئەم راپۆرتە:- 1.    گەڕان‌و سەردانە مەیدانیەكانی تیمەكانی رێكخراوی ئاران. 2.    سەندیكای كارمەندانی تەندروستی كوردستان 3.    سەندیكای پزیشكانی كوردستان 4.    دەزگای ئاماری هەرێمی كوردستان 5.    راپۆرتی رێكخراوی نێودەوڵەتی راند لەبارەی بارودۆخی كەرتی تەندروستی گشتی لە هەرێمی كوردستان.  6.    پسپۆرانی تایبەتمەندی سەرجەم بوارەكانی ناو راپۆرتەكە كە وایان بەباش زانیوە لەبەر بارودۆخی تایبەتی خۆیان ناویان نەهێندرێت. 7.    ئاماری هەرسێ بەرێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی لە پارێزگاكانی سلێمانی‌و دهۆك‌و هەڵەبجە.  سەرجەم داتاكانی ناو ئەم راپۆرتە لەماوەی نیسانی 2021 تا 15ی كانوونی دوەمی 2022 كۆ كراونەتەوە.  رێكخراوی ئاران بۆ پەرەپێدانی كلتوری مەدەنی بە پشتیوانی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموكراسی نۆیەم / خاوەندارێتی ئەم راپۆرتە:- •    دەزگاكانی راگەیاندن‌و رێكخراوە ناحكومییە ناوخۆیی‌و نێودەوڵەتیەكان‌و سەندیكاكان‌و دامەزراوە حكومیەكان‌و توێژەران‌و قوتابیانی زانكۆ‌و پەیمانگاكان یان قوناغەكانی دیكەی خوێندن مافی بڵاو كردنەوەو بەكار هێنانی كۆی راپۆرتەكە یان بەشێك لە زانیاریەكانی راپۆرتەكەیان هەیە بەو مەرجەی ناوی رێكخراوی ئاران وەك خاوەنی راپۆرتەكە بهێنن.  ستافی ئامادەكار بەرێوەبەری پرۆژە                    هەژار وهاب عوسمان بەرپرسی پەیوەندی‌وهەماهەنگی        ئاسۆ محمد مستەفا بەرپرسی دارایی                          نیزام نازم عبدل تیمی ئامادەكار لە پارێزگای سلێمانی  هاوژین یاسین محمد          سەرۆكی تیم بەختیار رحیم محمد         ئەندامی تیم سیڤان عمر                     ئەندامی تیم تیمی ئامادەكار لە پارێزگای هەولێر ئاری سابیر حەویز            سەرۆكی تیم گلێنە قوباد  حمد ئەمین                     ئەندامی تیم  پەشێو عمر حەوێز                   ئەندامی تیم. تیمی ئامادەكار لە پارێزگای هەڵەبجە رێبواری هەورامی      سەرۆكی تیم  حوسنا مەحمود جەعفەر  ئەندامی تیم  رەیان شەوكەوت محەمەد  ئەندامی تیم  دیزاینی راپۆرت      شوان رحیم        دیزاینی بەرگ    د- .ئەكرەم   فەرەیدون