درەو: راپۆرتی: رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی(NED)ی ئەمریكی   بەشی سێیەم/   ( لەكۆی 19  راگری زانكۆی سلێمانی 6 راگربەدەر لە یاسا دانراوە، لەكۆی 90 سەرۆكی بەش لە زانكۆی سەڵاحەدین 41 لە دەرەوەی یاسا دانراون ) ئەمە بەشێكە لە راپۆرتی رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی (NED)ی ئەمریكی ئامادەكراوە. هەڵسەنگاندنی ڕەوشی سەروەریی یاسا و كواڵیتی لەناو دامەزراوەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان -عێراق مانگی ٩ی ٢٠٢٠ تا مانگی ٩ی ٢٠٢١ كۆی ئەو داتایەنەی وەرگیراون بە پێی ماڵپەری زانكۆی  سلێمانی بووە.      1.    زانكۆی سلێمانی پێكهاتووە لە ١٩ كۆلێژ و ١٠٢ بەش   2.     بە پێی ماڵپەڕی فەرمیی زانكۆی سلێمانی زانیاری لە بارەی ناوی ١٢ سەرۆك بەش لە كۆی ١٠٢ سەرۆك بەش نەدراوە, هەروەها  زانیاری لەبارەی پلەی زانستی  لە ٢ سەرۆك بەشەك  بەردەست نییە. 3.    بە پێی ماڵپەری فەرمی زانكۆی سلێمانی  لە سەدا ١٥% ی سەرۆك بەشەكان لە ڕەگەزی مێیینەن. 4.    بە پێی مالپەری فەرمی زانكۆی سلێمانی  تەنیا ٢ لە ڕاگری كۆلێژەكان  لە رەگەزی مێن  لە كۆی ١٩ ڕاگر.  5.    ماڵپەری زانكۆ هیچ زانیاریكی دەربارەی یاریدەرەی ڕاگرەكان تێدا نییە! １.    بە گوێرەی یاسایی ژمارەی (١٠) ساڵی ٢٠٠٨ ( یاسای وەزارەتی خویندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی – هەرێمی كوردستان  - عیراق)      ماددەی ١١ برگەی دووەم: دەبێ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ كەم خاوەنی پلەی زانستی (پرۆفیسۆری یاریدەدەر بێ).     ١ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بە دەر لە یاسا دانراوە. １.    بە گوێرەی یاسایی ژمارەی (١٠) ساڵی ٢٠٠٨ ( یاسایی وەزارەتی خویندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی – هەرێمی كوردستان_عێراق )     ماددەی١٤ برگەی یەكەم: دەبێ ڕاگری كۆلێژ خاوەن بڕوانامەی دكتۆرا بێ و بە لایەنی كەم خاوەنی پلەی زانستی ( پرۆفیسۆری یاریدەدەر بێ)  و خزمەتی زانكۆیی لە ١٠ ساڵ كامتر نەبێ و بۆ ماوەی ٤ ساڵ لەسەر پێشنیازی سەرۆكی زانكۆ دادەمەزرێ.      ئەم لیستەی خوارەوە ئاستی پێشێلكارییەكان لەسەر ئاستی ڕاگرەكانی زانكۆی سلێمانی دەخاتە ڕوو.      لە زانكۆی سلێمانی ( بە پێی ماڵپەری زانكۆ )  لە كۆی  ١٩ كۆلێژ٦ ڕاگر لە ڕاگری كۆلێژەكان لە دەرەوەی یاسا دانراون, واتە ڕێژەی  لە سەدا  %٣١.٥ ڕاگرەكان لە دەرەوی یاسا دانراون.     ماددەی ١٨ برگەی یەكەم : دەبێ سەرۆكی بەش یان لقی زانستی, بە لایەنی كەم خاوەنی پلەی زانستی ( پرۆفیسۆری یاریدەدەر بێ).     لە كۆی زانیاریی دراو ( بە پێی ماڵپەری زانكۆ)  لە كۆی ٩٠ بەش ٤١ سەرۆك بەش  لە دەرەوەی یاسا دانراون,  واتە ڕێژەی  لە سەدا  %٤٠.٢  ی سەرۆك بەشەكان      ئەم لیستەی خوارەوە ئاستی پێشیلكاریەكان دەخاتە روو لەسەر ئاستی  بەشەكانی زانكۆی سلێمانی  .

راپۆرت: درەو دەرچووی كۆلیژی تەكنیكییە‌و هیچ بڕوانامەیەكی تایبەتی لەبواری نەوتدا نییە، بەڵام تەنیا لە كرێی بۆری نەوتی هەرێمدا، رۆژانە (ملیۆنێك) دۆلارو مانگانە (30 ملیۆن) دۆلار‌و ساڵانە (360 ملیۆن) دۆلاری دەستدەكەوێت، نەوتی كەركوك دەپاڵیوێت‌و بەشێكیشی هەناردە دەكات، گەورەترین كێڵگەی نەوتی هەرێمی كوردستانی بەدەستەوەیە، ئەو (شێخ باز)ە، ئەو پیاوەی كە موشەكەكانی ئێران بە هەموو جیهانی ناساند.  موشەكەكانی ئێران‌و شێخ باز شەوی 13ی ئەم مانگە ئێران هەولێری موشەكباران كرد، كاتێك رۆژبووەوە، دەركەوت، كۆشكەكەی (شێخ باز) بوەتە ئامانجی هێرشەكە، ئێران دەڵێ ئەو شوێنەی موشەكباران كراوە، بارەگای دەزگای هەواڵگری ئیسرائیل "مۆساد" بووە، بەرپرسانی هەرێمی كوردستان رەتیدەكەنەوە‌و دەڵێن ئەو شوێنە تەنیا ماڵی خێزانێكی كوردی خەڵكی هەولێر بووە‌و مۆساد لە كوردستاندا بوونی نییە، ئێستا كۆشكەكەی (شێخ باز) بە وێرانەیی بەجێهێڵدراوە تاوەكو لیژنەكانی لێكۆڵینەوە لەسەر ئاستی عێراق‌و دەرەوە سەردانی بكەن‌و راپۆرتی خۆیان لەبارەی شوێنەكەوە ئامادە بكەن.  ئەم رووداوە ناوی (شێخ باز) خستەسەر روپەڕی میدیا جیهانییەكان، لەكاتێكدایە خەڵكی هەرێمی كوردستان وەكو پێویست زانیارییان لەبارەی ئەم كەسایەتییەوە نییە.  شێخ باز كێیە ؟ حەزی لە دەركەوتنی زۆر نییە لە میدیاكاندا، كەمترین گفتوگۆی هەیە لەگەڵ رۆژنامەنوساندا، بۆیە سەرباری ئەوەی سەرمایەدارێكی گەورەیە، خەڵك زۆر شت لەبارەی ئەوەوە نازانن. ئەو ناوی (باز كەریم بەرزنجی)یە، پەنجا ساڵی تەمەنی تێپەڕاندووە‌و خەڵكی شاری هەولێرە، ساڵی 1999 بۆ یەكەمجار كۆمپانیایەكی دروستكردووەو لە بواری بیناسازی‌و نۆژەنكردنەوەی بینای خوێندنگەكاندا كاریكردووە، ماوەیەكیش كاری بۆ ئاژانسی فریاگوزاری سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان كردووە، هەندێك سەرچاوەی تر مێژووی دروستبوونی كۆمپانیاكەی بۆ ساڵی 1992 دەگێڕنەوە. روخانی رژێمی سەددام حسێن لە ساڵی 2003دا دەرفەتی ئەوە بۆ شێخ باز دەڕەخسێنێت سەرمایەكەی گەورە بكات، ئەوەش لەڕێگەی كاركردنی لەگەڵ ئەمریكییەكان لە بواری ئاوەدانكردنەوەی عێراقدا، لە یەكێك لەو بەڵگەنامە نهێنیانەیانەی ئەمریكا كە سایتی (ویكلیلیكس) بڵاویكردنەوە، ناوی شێخ باز هاتبوو، ئەو لەگەڵ ئاژانسی ئەمریكا بۆ گەشەپێدانی نێودەوڵەتی (USAID)‌و كاری كردووە، پشتی بە شەراكەت لەگەڵ چەند كۆمپانیایەكی توركی بەستووە لە بواری بیناسازیدا، دواتر رووی لە كەرتی نەوت كردووە. لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ یەكێك لە میدیا خۆرئاواییەكان، شێخ باز لەبارەی چیرۆكی كۆمپانیای كارەوە لە دەڵێ:" تاوەكو ساڵی 2003 بەتەواوەتی حكومەت خۆی كەرتی نەوتی بەڕێوەدەبرد، بەڵام دوای 2003 ستراتیژیەتێكی نوێ هاتوەتە ئاراوە، ئەوەش بەشداریپێكردنی كەرتی تایبەتە، لە كۆمپانیای كار گروپ دەستمانكرد بە كۆكردنەوەی تیم، بڕیارماندا بەشداری لە كەرتی نەوتدا بكەین، بەشداریمان لە كەمكردنەوەیەكی وەزارەتی نەوتی عێراقدا كرد، كەمكردنەوەكەمان بردەوە، بوین بە یەكەمین كۆمپانیای عێراقی كە گرێبەستی كێڵگەیەكی نەوت وەربگرێت، كە ئەوەش گرێبەستی كێڵگەی خورمەڵە بوو لە ساڵی 2004دا". واتە وەكو خۆی دانی پێدادەنێت شێخ باز لە ساڵی 2004وە لە كەرتی نەوتدا دەستی بەكاركردن كردووە، بەڵام هەندێك زانیاری تر هەن باسلەوە دەكەن، كاركردنی شێخ باز لە كەرتی نەوت بۆ سەردەمی رژێمی پێشوو دەگەڕێتەوە، ئەوكات ئەو لەگەڵ خێزانەكەیدا لە بەغداد ژیاون، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەدوای رووداوەكانی (31ی ئابی 1996) شێخ باز بووە بە نێوەندگیر لەنێوان حكومەتی عێراق‌و پارتی دیموكراتی كوردستان، هەر لەو زەمەنەدا كە فرۆشتنی نەوت لە عێراق قەدەغەكرابوو، شێخ باز نەوتی هەندێك كێڵگەی عێراقی بە تانكەر گواستەوەتەوە بۆ هەرێمی كوردستان‌و لە ئیبراهیم خەلیلەوە رەوانەی توركیای كردووە. كۆمپانیای (كار گروپ) كە شێخ باز سەرۆكایەتی دەكات ئێستا جڵەوی ئەو بۆرییانەی بەدەستەوەیە كە نەوتی هەرێمی كوردستان رەوانەی دەرەوە دەكەن، رێژەی 40%ی خاوەندارێتی بۆرییەكان بۆ كار گروپ دەگەڕێتەوە‌و (60%)ی بۆرییەكەش كۆمپانیای (رۆسنەفت)ی روسی خاوەندارێتی دەكات، ئەمە بەو بەشەی بۆرییەكەیە كە دەكەوێتە ناو خاكی هەرێمی كوردستانەوە، راكێشانی ئەو بۆرییە دەستی شێخ بازی لە كەرتی نەوتی هەرێمدا بە تەواوەتی درێژكرد. بەپێی راپۆرتی كۆمپانیای (دیلۆیت) كە وردبینی لە فرۆش‌و داهاتی نەوتی هەرێمدا دەكات، تا نیوەی یەكەمی ساڵی (2021) حكومەتی هەرێمی كوردستان (76 ملیۆن و 869 هەزار و 888) بەرمیل نەوتی خاوی فرۆشتووەو كۆی بەهاكەی (4 ملیار و 108 ملیۆن و 404 هەزار و 110) دۆلار بووە، بڕی (454 ملیۆن و 413 هەزار  و 772) دۆلار بەڕێژەی (11.1%)ی داهاتی گشتی نەوت بۆ كرێی گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە خەرج كردووە، بەم پێیەش رێژەی 40%ی خەرجی گواستەوەی نەوتی هەرێم بۆ كۆمپانیاكەی شێخ باز بووە‌و تەنیا لەو ماوەیەدا (واتە شەش مانگی یەكەمی 2021) شێخ باز بڕی (181 ملیۆن) دۆلاری وەرگرتووە.  بەتێكڕا شێخ باز تەنیا لە كرێی بۆریدا، رۆژانە (ملیۆنێك) دۆلارو مانگانە (30 ملیۆن) دۆلار‌و ساڵانە (360 ملیۆن) دۆلاری دەستدەكەوێت.  سەرباری ئەمە، كۆمپانیاكەی شێخ باز كێڵگەی (خورمەڵە)ی بەدەستەوەیە كە رۆژانە (175 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت، نەوتی ئەم كێڵگەیە رێژەی 405ی تێكڕای نەوتی هەناردەكراوی هەرێم پێكدەهێنێت، داهاتی مانگی رابردووی ئەم كێڵگەیە (400 ملیۆن) دۆلار بووە، بەپێی وتەی سەرۆكی حكومەتی هەرێم مانگانە  43%ی داهاتی نەوت بۆ خەرجی كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوتە بەم پێیە بێت (43%)ی داهاتی نەوتی خۆرمەڵە  بۆ كۆمپانیاكەی شێخ باز دەڕوات كە دەكاتە (170 ملیۆن) دۆلار. كێڵگەی خورمەڵە دەكەوێتە ناوچەی "جێناكۆك"ی نێوان هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق، بەڵام لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی هەرێمدایە. ساڵی 2014 چەكدارانی داعش لە سنوری كەركوك بڵاوبونەوە، هێزەكانی سوپای عێراق لەبەردەم "داعش"دا توشی داڕمان هاتن‌و لە سنورەكە كشانەوە، هێزی پێشمەرگەی كوردستان شەڕی كرد‌و كۆنترۆڵی سنورەكەی گرتەدەست، ئەمە دەرفەتێكی زێڕێنی بە كۆمپانیاكەی شێخ باز بەخشی، كۆمپانیای (كار گروپ) لەچوارچێوەی رێككەوتنێك لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‌و بە پاڵپشتی پارتی دیموكراتی كوردستان چووە كەركوك‌و دەستیگرت بەسەر هەردوو كێڵگەی نەوتی (هاڤانا)‌و (بای حەسەن)، نەوتی كەركوكی لەرێگەی بۆری هەرێمی كوردستان هەناردەی بەندەری جەیهان لە توركیا دەكرد، ئەوكات لەڕێگەی بۆرییەكەوە رۆژانە نزیكەی (300 هەزار) بەرمیل نەوتی كەركوك لە هەرێمەوە رەوانەی توركیا دەكرا‌و دەفرۆشرا. لەدوای رووداوەكانی (16ی ئۆكتۆبەری 2017) كە هێزی پێشمەرگە لە كەركوك كشایەوە‌و هێزە عێراقییەكان گەڕانەوە، كۆمپانیای كار كۆنترۆڵی كیڵگەكانی (هاڤا)‌و (بای حەسەن) لەدەست دەرچوو، بەڵام ئەمە بەتەواوەتی دەستی كۆمپانیاكەی لە نەوتی كەركوك نەبڕی، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نێوان وەزارەتی نەوتی عێراق‌و كۆمپانیای كاردا ئێستا: •    رۆژانە (100 هەزار) بەرمیل نەوت لە كەركوكەوە رەوانەی پاڵاوگەی نەوتی (كەڵەك)ی سەربە كۆمپانیای (كار) دەكرێت، كار نەوتەكە لەو پاڵاوگەیە دەپاڵێوێت، بەرهەمەكەشی دەنێردرێت بۆ موسڵ‌و ناوچەكانی دەوروبەری، بۆ پاڵاوتنی هەر بەرمیلێك، كۆمپانیاكە نزیكەی (10 دۆلار) وەردەگرێت، واتا داهاتی پاڵاوتنی ئەو نەوتە مانگانە (30 ملیۆن) دۆلارە. •    رۆژانە (90 هەزار) بەرمیل نەوت لە كەركوكەوە لەڕێگەی بۆرییەوە رەوانەی بەندەری جەیهانی توركیا دەكرێت، كە داهاتەكەی بۆ كۆمپانیا بەبازاڕكردنی نیشتمانی نەوتی عێراقە "سۆمۆ"یە، بەڵام كرێی گواستنەوە ئەم نەوتە (واتا كرێی بۆرییەكە) بەهەمان شێوە بۆ كۆمپانیای (كار)ە، كە بۆ هەر بەرمیلێك نزیكەی (10 دۆلار)ە، واتا داهاتەكەی مانگانە دەگاتە (27 ملیۆن) دۆلار. شێخ باز دەرچووی كۆلیژی تەكنیكییە‌و هیچ بڕوانامەیەكی تایبەتی لەبواری نەوتدا نییە. ئەوانەی لە نزیكەوە دەیناسن، دەڵێن كەسێكی بەخشندەیە‌و لەو سامانەی كە كۆیكردوەتەوە خێری زۆر دەكات‌و هاوكاری هەژاران دەكات، پێشتر وەكو دۆستێكی نزیكی نێچیرڤان بارزانی ناوی دەهێنرا، بەڵام دوای پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە، لە مەسرور بارزانی نزیك بووەوە، پێشتر لەلایەن بەرپرسانی پارتییەوە بە گەندەڵی تۆمەتبار دەكرا.  رۆژی 24ی تشرینی دووەمی 2019، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەگەڵ ئەو وەفدەدا كۆبووەوە كە بەنوێنەرایەتی هەرێم لەبارەی نەوت‌و بودجەوە لەگەڵ بەغداد گفتوگۆیان دەكرد. لەم كۆبونەوەیەدا كەسێكی غەریب بینرا، ئەو كەسە (شێخ باز) سەرۆكی ئەنجومەنی جێبەجێكاری كۆمپانیای (كار گروپ) بوو، بەشداربوونی شێخ باز لە كۆبونەوەكەی سەرۆكی حكومەت‌و وەفدی هەرێم، هەرزوو بوو بە هەواڵی میدیاكانی ناوخۆ، ئەوكات پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان پڕنەكرابووەوە، لەناو وەفدی دانوستانكاری هەرێمدا شوێنی وەزیری سامانە سروشتییەكان بەتاڵ بوو، بۆیە دەركەوتنی شێخ باز لە كۆبونەوەكەدا وا لێكدرایەوە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان لە شوێنی ئاشتی هەورامی وەردەگرێت. هەر سەردەمە بووە كە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی كە سەربە گۆڕان وتی:" خۆزگە ئێمە چەند كەسێكی وەك شێخ بازمان لەو ئاست‌و توانایەدا هەبوایە" ئەمە لە وەسفەكەی ساڵی 2016ی فازل میرانی بۆ ئاشتی هەورامی دەچوو كە وتی:" وەزیری نەوتی ئێمە یەكێك لە هەرە وەزیرە زیرەكەكانە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا".  

شیكاری: درەو: حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا بڕی (151 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بۆ هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕا تەنها بڕی (25) دۆلاری بۆ ماوەتەوەو بە کۆی گشتی کردوویەتیە (3 ملیار و 870 ملیۆن) دۆلار. لە کاتێکدا هەمان ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەناردەی کردووە لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە هەناردەی کردبا نزیکەی سێ هێندە داهاتی دەست دەکەوت بە جۆرێک داهاتەکەی بریتی دەبوو لە (10 ملیار) دۆلار، ئەمە چۆن؟ وردەکاری زیاتر لەم ڕاپۆرتەدا بەردەستە... یەکەم: جیاوازی بەهای نەوتی کوردستان؛ هەناردەکردنی بە ڕێگەی سۆمۆ یان سەربەخۆ (پێش لێدەرکردنی خەرجییەکان) بەپێی زانیاری و بەدواداچوونەکان حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوتی بە بۆری نەوتی کوردستان و لەڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە هەناردە کردووە، تێکڕای نرخی نەوتی برێنت لە ساڵەکەدا بریتی بووە لە (71) دۆلاری ئەمریکی، بەڵام حکومەتی هەرێم نەوتەکەی لە بازاڕدا (10 - 12) دۆلار کەمتر دەفرۆشێت بۆیە ئەو نرخانەی لە (خشتەی ژمارە (1)) دانراوە بە هەر بەرمیلێکی فرۆشراوی کوردستان بە تێکڕا (10) دۆلار کەمتر دانراوە لە نرخی نەوتی برێنت و حکومەتی هەرێم لە ساڵەکەدا تێکڕای بەرمیلێک نەوتی بە (61.01)دۆلار فرۆشتووە. بۆیە دەبینین کۆی ئەو نەوتەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵەکەدا هەناردەی کردووە بەبێ هیچ خەرجیەک دەکاتە (9 ملیارو 214 ملیۆن و 343 هەزار و 860) دۆلاری ئەمریکی. بەڵام ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی هەرێمی کوردستان هەناردەی کردووە لە ساڵی (2021) لە ڕێگەی حکومەتی ناوەندی و کۆمپانیا بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە هەناردە بکرایە جیاوازییەکەی چی دەبوو؟ بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، کۆمپانیای سۆمۆ لە ساڵی (2021)دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (68.8) دۆلار فرۆشتووە، واتە، ئەو بڕە نەوتەی حکومەتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ فرۆشتوویەتی، ئەگەر لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بەبازاڕی بخستایە، بەهاکەی بریتی دەبوو لە (10 ملیارو 324 ملیۆن و 712 هەزار و 520) دۆلاری ئەمریکی، بەم پێیەش داهاتی نەوتی هەرێم بڕی (1 ملیارو 110 ملیۆن و 368 هەزار و 660) دۆلاری ئەمریکی بە هەرزانتر فرۆشراوە لە ساڵی (2021)دا. بۆ وردەکاری تەواوی مانگەکانی ساڵی (2021) و جیاوازی داهات لە نێوان هەردوو ڕێگاکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). دووەم: جیاوازی بەهای نەوتی کوردستان؛ هەناردەکردنی بە ڕێگەی سۆمۆ یان سەربەخۆ (پاش لێدەرکردنی خەرجییەکان) بەپێی وتەی هەر یەک لە وەزیری سامانە سروشتییەکان و سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە (58%)ی داهاتی نه‌وت ده‌درێت بە كۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجی به‌رهه‌مهێنانی نەوت، بە جۆرێک (20%)ی داهات تێچووی ده‌رهێنانی نه‌وته (14%) شایسته‌ی كۆمپانیاكانه‌ و (6%)ی كرێی گواستنه‌وه‌یه‌. ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه‌ قه‌ره‌بووی قه‌رزه‌كانه‌. بۆیە دوای لیدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەی نەوت و هەرزانتر فرۆشتنی. ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە لە فرۆشتنی (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوت لە ساڵی (2021)دا دەکاتە (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار، واتە بە تێکڕا لە ماوەی ساڵەکەدا هەر بەرمیلێک نەوت تەنها (25.62) دۆلار ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان. ئەمە لە کاتێکدایە لەسەر بنەمای هەمان گریمانەی پێشوو ئەگەر ئەو بڕە نەوتەی هەرێمی کوردستان هەناردەی کردووە، کۆمپانیا بەبازاڕ کردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) هەناردەی بکردایە، بۆ هەر بەرمیلە نەوتێک بەتێکڕا لە ساڵی (2021) دا حکومەتی هەرێم بڕی (42.76) دۆلاری بۆ دەمایەوەو بە کۆی گشتی دەیکردە (6 ملیارو 454 ملیۆن و 688 هەزار و 640) دۆلاری ئەمریکی. بەمایەکی دیکە حکومەتی هەرێم لە بری (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار، نزیکەی سێ هێندەی ئەو بڕەی دەستدەکەوت کە بڕەکەی بریتی دەبوو لە (10 ملیار و 324 ملیۆن 712 هەزار و 520) دۆلاری لە فرۆشی نەوتی هەرێمەوە دەستدەکەوت. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (2))    فرۆشی نەوت لە نێوان عیراق و هەرێمدا  بەپێی داتاكانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگەكانی ساڵی (2021)، حكومەتی عێراق لە (1/1/2021 – 31/12/2021) بڕی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی كۆمپانیا بەبازاڕكردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە، هەناردەی وڵاتانی دەرەوە كردووە،  كۆی ئەو داهاتەی حكومەتی عێراق لە فرۆشی نەوتەوە لەماوەی ناوبراودا دەستی كەوتووە، بریتی بووە لە (75 ملیار و 650 ملیۆن و 606 هەزار) دۆلار. بە كۆی گشتی فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا، حكومەتی هەرێمی كوردستان (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە كردووە كۆی ئەو نەوتەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵەكەدا هەناردەی كردووە بەبێ هیچ خەرجی و هەرزان فرۆشییەك دەكاتە (10 ملیارو 670 ملیۆن و 453 هەزار و 860) دۆلاری ئەمریكی، ئەو داهاتەی بۆ حكومەتی هەرێم ماوەتەوە  (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار بووە بەو پێیەش ئەو داهاتەی  لە 2021 بۆ عێراق ماوەتەوە لە فرۆشی نەوت (75 ملیار و 650 ملیۆن و 606 هەزار) دۆلار بووە، بەڵام ئەو داهاتەی بۆ حكومەتی هەرێم ماوەتەوە (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار بووە بڕی فرۆشی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 2021دا (13%)ی كۆی بڕی فرۆشی نەوتی عێراق بووە، بەڵام داهاتەكەی (5%)ی بڕی داهاتی نەوتی عێراق بۆ حكومەتی هەرێم ماوەتەوە. حكومەتی عێراق لە هەر بەرمیلێك نەوت بڕی (68) دۆلاری بۆ ماوەتەوە، حكومەتی هەرێم لە هەر بەرمیلێك تەنیا (25) دۆلاری بۆ ماوەتەوە. بەو پێیەش ئەگەر حكومەتی هەرێم بە سافی نەوتەكەی رادەستی سۆمۆ بكات، ئەوا بۆ هەر بەرمیلێك (43) دۆلاری زیاتر بۆ دەمایەوە، واتا لە ئێستادا كە خۆی نەوتەكەی دەفرۆشێت بۆ هەر بەرمیلێك (43) دۆلاری زیان كردووە . واتا ئەگەر حكومەتی هەرێم ئەو بڕە نەوتەكەی كە لە 2021دا فرۆشتویەتی بڕەكەی (151 ملیۆن و 211 هەزار) بە نرخی سۆمۆ بیفرۆشتایە لە بری (3 ملیار) دۆلار (10 ملیار) دۆلاری بۆ دەمایەوە، واتا نزیكەی (7) ملیار دۆلار كەمتر داهاتی بۆ ماوەتەوە.    ڕاپۆرتی پەیوەندیدار -    لە (2021)دا داهاتی نەوتی عێراق ( 75 ملیار) دۆلار و هەرێم (4 ملیار) دۆلار بووە https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9857 -    فرۆش  و داهاتی نەوتی هەرێم لە 2021 دا  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9584

راپۆرتی: درەو حکومەتی عێراق لە ساڵی (2021) دا زیاتر لە (1) ملیار بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، کە داهاتەکەی زیار لە (75 ملیار) دۆلار بووە، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021) دا زیاتر لە (151) ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەی دەرەوە کردووە، دوای لێدەرکردنی خەرجی و هەرزان فرۆشکردنی تەنها بڕی (3 ملیار و 870 ملیۆن) دۆلار داهاتی بۆماوەتەوە. یەکەم: هەناردەو داهاتی نەوتی عێراق لە ساڵی 2021 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگەکانی ساڵی (2021)، حکومەتی عێراق لە (1/1/2021 – 31/12/2021) بڕی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیا بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە، هەناردەی وڵاتانی دەرەوە کردووە، کە مانگی کانونی یەکەمی (2021) بەرزترین ڕێژەی نەوتی هەناردە کردووە کە بریتی بووە لە (98 ملیۆن و 192 هەزار و 317) بەرمیل نەوت بووە، مانگی شوباتی هەمان ساڵ کەمترین بڕی هەناردەکردووە لە ساڵەکەدا کە بریتبووە لە (82 ملیۆن و 877 هەزار و 757) بەرمیل. بە تێکڕای ساڵەکە ڕۆژانە بڕی (3 ملیۆن و 19 هەزار و 520) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)). کۆی ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق لە فرۆشی نەوتەوە لەماوەی ناوبراودا دەستی کەوتووە، بریتی بووە لە (75 ملیار و 650 ملیۆن و 606 هەزار) دۆلار. بەجۆرێک لە مانگی تشرینی یەکەم (ئۆکتۆبەر)دا زۆرترین داهاتی تۆمار کردووە کە بریتی بووە لە (7 ملیار و 666 ملیۆن و 495 هەزار) دۆلار و کەمترین داهاتیشی لە مانگی کانونی دووەمی ساڵەکە بووە کە بڕی (4 ملیار و 765 ملیۆن دۆلار بووە). (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)). بەمانایەکی تر ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق بە دۆلار دەستی کەوتووە، ئەگەر (1) دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر بێت بە (1450) دینار، ئەوا کۆی ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق بە دینار دەستی کەوتووە لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە بریتی بووە لە (109 ترلیۆن و 693 ملیار و 378 ملیۆن 700 هەزار) دینار بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3)). دووەم: سەرچاوەی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی (2021) بەپێی داتاکان کۆی ئەو نەوتەی حکومەتی عێراق لە ماوەی (1/1/2021 – 31/12/2021) هەناردەی کردووە کە بڕەکەی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیل نەوت بووە، کێڵگە نەوتییەکانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق بەتایبەتیش نەوتی پارێزگای بەسرە پشکی شێریان هەبووە تێیداو بە جۆرێک (1 ملیار و 65 ملیۆن و 414 هەزار و 695) بەرمیل و بەڕێژەی (96.65%)یان پێکهێناوە، کە بەهاکەی زیاتر لە (73) ملیار دۆلار بووە. ئەو بڕەشی کە دەمێنێتەوە سەرچاوەکەی کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک پێکیان هێناوە کە بڕەکەی تەنها (36 ملیۆن و 774 هەزار و 286) بەرمیل بووە، بە ڕێژەی (3.45%)، بەهاکەی تەنها (2 ملیار و 449 ملیۆن و 754 هەزار و 946) دۆلار بووە. بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))   سێیەم: داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2021 1.    داهاتی نەوت هەرێم، پێش لێدەرکردنی خەرجییەکان و فرۆشتنی بە نرخی بازاڕە جیهانییەکان بە کۆی گشتی فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا، حکومەتی هەرێمی کوردستان (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە تێکڕای نرخی نەوت لە ساڵەکەدا بریتی بووە لە (70.68) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). کۆی ئەو نەوتەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵەکەدا هەناردەی کردووە بەبێ هیچ خەرجی و هەرزان فرۆشییەک دەکاتە (10 ملیارو 670 ملیۆن و 453 هەزار و 860) دۆلاری ئەمریکی، ئەو برە داهاتەی لە فرۆشی نەوت دەستدەکەوێت بە دینار بریتی دەبێت لە (15 ترلیۆن و 553 ملیار و 358 ملیۆن و 97 هەزار دینار).   2.    فرۆش و داهاتی نەوت هەرێم، دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان و فرۆشتنی بە نرخی کەمتر بازاڕە جیهانییەکان رۆژی (28ی حوزەیرانی 2021) کۆبونەوەی هاوبەشی پەرلەمانی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان (کەمال ئەتروشی، وەزیری سامانە سرووشتییەکان)، ڕایگەیاند (58%)ی داهاتی نه‌وت ده‌درێت بە كۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجی به‌رهه‌مهێنانی نەوت، بە جۆرێک (20%)ی داهات تێچووی ده‌رهێنانی نه‌وته (14%) شایسته‌ی كۆمپانیاكانه‌ و (6%)ی كرێی گواستنه‌وه‌یه‌. ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه‌ قه‌ره‌بووی قه‌رزه‌كانه‌. ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەردەوام نەوتی هەرێم بە (10) دۆلار کەمتر لە بازاڕەکانی جیهان دەفرۆشرێتەوە، بۆیە دوای لیدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەی نەوت و هەرزانتر فرۆشتنی. ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە لە فرۆشتنی (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوت دەکاتە (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار، ئەگەری بەهای (1) دۆلار بەرامبەربێت بە (1450) دیناری عێراقی. ئەوا ئەو بڕە بەرامبەرە (5 ترلیۆن و 611 ملیار و 535 ملیۆن و 410 هەزار و 740) دینار لەماوەی ساڵی (2021)دا. هاوکات بڕی (5 ملیاو 344 ملیۆن و 319 هەزار و 439) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەکەو قەرزی کۆمپانیاکان لە بەرامبەرە (7 ترلیۆن و 749 ملیار و 263 ملیۆن و 186 هەزار و 260) دیناری عێراقی، بۆ وردەکارت زیاتر بڕوانە (بڕوانە خشتەی ژمارە (4))    بڕوانە؛ ڕاگەیەنداوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە سەرجەم مانگەکانی ساڵی 2021، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛  وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=198 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=272 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=375 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=403 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=443 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر حزیران الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=502 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تموز الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=582 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر اب الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=672 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایلول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=722 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تشرین الاول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=767 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تشرین الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=823 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر کانون الاول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=861   سەبارەت بە فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2021، بڕوانە ڕاپۆرتی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9584    

راپۆرت: درەو لەگەڵ گۆڕینی سەرۆكی دەزگای زانیاریی، فشارەكانی بافڵ تاڵەبانی بۆسەر گروپی كۆمپانیاكانی قەیوان توند بوەتەوە، داوای 50%ی پرۆژەو سەرمایەی كۆمپانیاكە دەكات، قەیوان تۆمەتبار دەكات بەوەی سەرۆكی دەزگای زانیاری (ئەژی ئەمین) لە پارتی‌و بەرپرسانی توركیا نزیك كردوەتەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  گۆڕانكارییەكی رانەگەیەندراو! لەدوێنێوە بە فەرمانی بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی، ئەژی ئەمین سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی لە پۆستەی دورخراوەتەوە‌و (جەلال شێخ ناجی تاڵەبانی) لە شوێنەكەی دانراوە، بەڵام تائێستا میدیای فەرمی یەكێتی هەواڵی ئەم گۆڕانكارییەی بڵاونەكردوەتەوە. ئەژی ئەمین-یش هێشتا هیچ رونكردنەوەیەكی نەداوە‌و ناونیشانی خۆی لە فەیسبوك وەكو سەرۆكی دەزگاكە نەگۆڕیوە.   كێشەی ئەژی ئەمین  ئەژی ئەمین هەڵەبجەیی یەكێكە لە كارمەندە دیارەكانی دەزگای زانیاریی یەكێتی، كە لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە لەریزەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستانەوە پەیوەندی بە یەكێتییەوە كردووە‌و وەكو كارمەند لە دەزگای زانیاریی دەستبەكاربووە. بەر لە رووداوەكانی 8ی تەموزی ساڵی رابردووی یەكێتی، ماوەی چەند مانگێك بوو ئەژی ئەمین لەلایەن لاهور شێخ جەنگییەوە سڕكرا بوو، لە كارەكەی دورخرابووەوە، بەهۆی ناكۆكییەكانی لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی، لە رووداوەكانی 8ی تەموزو رۆژانی دواتردا لەلایەن بافڵ تاڵەبانییەوە كەڵكی لێوەرگیرا، ئەمەش بەهۆی شارەزایی‌و زیرەكییەكەیەوە لەكاری هەواڵگریدا. بەهۆی ئەو رۆڵەی كە لە كۆنترۆڵكردنەوەی دەزگای زانیاری‌و دورخستنەوەی لایەنگرانی لاهور شێخ جەنگی بینی، هەروەها رۆڵی ئەو ئامادەكردنی بەڵگەی تایبەت بە ژەهرخواردنی بافڵ تاڵەبانی‌و ئاشكراكردنی لایەنگرەكانی لاهور شێخ جەنگی لەناو دەزگادا، رۆژی 11ی تەموز واتە سێ رۆژ دوای كۆنترۆڵكردنی دەزگای زانیاریی لەلایەن بافڵ تاڵەبانییەوە، فەرمانی دەستبەكاربوونی ئەژی ئەمین وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی لە شوێنی (محەمەد تەحسین تاڵەبانی) دەرچوو،  قوباد تاڵەبانی ئیمزای دەستبەكاربوونی ئەژی ئەمینی وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری لە هەریەكە لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و نێچیرڤانی سەرۆكی هەرێمەوە وەرگرت.  بافڵ تاڵەبانی لە دیدارێكیدا لەگەڵ رۆژنامەنوسان دوای رووداوەكانی 8ی تەموز، ئەژی ئەمینی وەكو "باشترین" بەرپرسی دەزگای زانیاری ناوبرد. دورخستنەوەی ئەژی ئەمین لە سەرەتای ئەمساڵەوە، بافڵ تاڵەبانی لە كارەكانی ئەژی ئەمین دردۆنگ بوو، هەوڵیدا لە سەرۆكایەتی دەزگای زانیاری دوری بخاتەوە، سەرچاوە ئاگاداركان لەناو یەكێتییەوە باس لە چەند هۆكارێك دەكەن سەبارەت بە نیگەرانی بافڵ تاڵەبانی لە كارەكانی ئەژی ئەمین، لەوانە:  •    ئەژی ئەمین گوێی بۆ فەرمانەكانی بافڵ تاڵەبانی نەگرتووە‌و بەوشێوەیە كاریكردووە كە خۆی ویستویەتی.  •    ئەژی ئەمین هێزێكی تایبەت بەخۆی دروستكردووە كە لە نزیكەی 400 كەس پێكدێت.  •    ئەژی ئەمین بەبێ ئاگاداری بافڵ تاڵەبانی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی هەرێمی بەدیاریكراوی لەگەڵ توركیا گرێداوە. •    پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەبێ ئاگاداری بافڵ تاڵەبانی گرێداوە.  •    پەیوەندی بازرگانی لەگەڵ كۆمپانیای قەیواندا هەبووە‌و پارێزگاری لە بەرژەوەندییەكانی ئەو كۆمپانیایە كردووە.  •    ئەژی ئەمین لەرووداوەكانی 8ی تەموزو دواتردا كاری لەلای بافڵ تاڵەبانی تەواوبووە‌و مانەوەی زیاتر لە دەزگای زانیاری لە بەرژەوەندی ماڵباتی تاڵەبانیدا نییە، بەتایبەتی كە لەدوای دەستبەكاربوونییەوە چەند روداوێكی ئەمنیی لە سلێمانی رویانداوە.  لە ناوەڕاستی مانگی یەكی ئەمساڵ، كە بەهۆی دابەزینی پلەكانی گەرماوە، شەقامەكانی سلێمانی توشی بەستەڵەك هاتن‌و هاتوچۆ لە شەقامەكان راوەستا، هێزێكی "كۆماندۆ" لە فەرماندەیی پێشمەرگەوە گواسترایەوە بۆ بەردەم ماڵی مام جەلال لە دەباشان‌و لەوێ جێگیركرا. ئەو شوێنەی كە هێزەكەی تێدا جێگیركرا دەكەوێتە بەرامبەر بە پرۆژەی نیشتەجێبوونی "بەرزاییەكانی سلێمانی"، ئەمە یەكێكە لە پرۆژەكانی كۆمپانیای (قەیوان)‌و ماڵی ئەژی ئەمین لەناو ئەم پرۆژەدایە، بۆیە ئەم جوڵەیە وەكو هەڕەشە لەسەر سەرۆكی دەزگای زانیاری لێكدرایەوە. ئەم هەواڵانە ئەژی ئەمینی ناچار كرد رونكردنەوەیەك بڵاوبكاتەوە، تێیدا هەواڵی لابردنی لە پۆستەكەی رەتكردەوە‌و هەڕەشەی تۆماركردنی سكاڵای یاسایی لەسەر هەموو ئەو میدیایانە كرد كە هەواڵی لەوجۆرە بڵاودەكەنەوە.   لە كۆتا رۆژەكانی مانگی شوباتی ئەمساڵەوە بافڵ تاڵەبانی بڕیاری خۆی لەبارەی گۆڕینی ئەژی ئەمینەوە یەكلاكردەوە، بەڵام ئەژی ئەمین بەرەنگاری كردو دەستبەرداری پۆستەكەی نەبوو.  لە یەكەم هەنگاودا بۆ لێدان لە پێگەی ئەژی ئەمین، بافڵ تاڵەبانی هێزی دژە تیرۆری لەژێر كۆنترۆڵی دەزگای زانیاری دەرهێنا‌و وەكو هێزێكی سەربە خۆی مامەڵەی لەگەڵدا كرد، فەرماندەی هێزی دژە تیرۆر كە (وەهاب هەڵەبجەی)یە، ناكۆكی لەگەڵ ئەژی ئەمین هەیە، ئەمە لەكاتێكدا بوو كە بەپێی پەیكەری كارگێڕی، وەهاب هەڵەبجەیی لەژێر فەرمانی ئەژی ئەمنیدا بوو.  شەوی 23ی شوباتی رابردوو، سەرلەنوێ هێزێكی زۆری ئەمنی لەبەردەم ماڵی مام جەلال لە دەباشان كۆكرایەوە، زانیارییەكان باس لەوەدەكەن لەو شەوەدا ئەو هێزە كە بە هێزی "سكرتاریەتی مام جەلال" ناسراوە، زۆربەی بازگەكانی دەزگای زانیارییان لە سیتەك‌و قەڵاچوالان كۆنترۆڵ كردووە، ئەم جموجوڵە ئەژی ئەمینی سەرۆكی دەزگای زانیاری ناچار كرد بە فڕۆكەیەك بەرەو هەولێر گەشت بكات.  رۆژی 24ی شوبات، ئەژی ئەمین لە هەولێر لەگەڵ قوباد تاڵەبانی دەركەوت، قوباد تاڵەبانی هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكەیدا بەشێوەیەكی ئارامتر.  دوای دیدارەكەی لەگەڵ قوباد تاڵەبانی لە هەولێر، ئەژی ئەمین گەڕایەوە بۆ سلێمانی‌و لە پۆستەكەی وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری دەستبەكاربووەوە، بەڵام ئەمە زۆری نەخایاند‌و شەوی 9ی ئەم مانگە جموجوڵی سەرباری دژی ئەژی ئەمین دەستی پێكردەوە‌و بۆ جاری دووەم سەرۆكی دەزگای زانیاری بەرەو هەولێر سەفەری كردەوە‌و دوێنێ لە مەراسیمێكدا بە ئامادەبوونی بافڵ تاڵەبانی، (جەلال شێخ ناجی تاڵەبانی) بەرپرسی هەواڵگری هێزەكانی (70)ی یەكێتی لە شوێنی ئەژی ئەمین وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری دەستبەكاربوو. جەلال شێخ ناجی وەكو ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان فەرمانی كارگێڕی هەیە‌و دەتوانێت نوسراوە فەرمییەكان رایی بكات، ئەمە ماڵی مام جەلال رزگار دەكات لەوەی جارێكی ترو دوای ئەژی ئەمین پەنا بۆ مەسرور بارزانی‌و نێچیرڤان بارزانی ببەن بۆ دەركردنی فەرمانێكی نوێ بۆ سەرۆكی دەزگای زانیاریی، بەتایبەتیش لەم كاتەدا كە بەهۆی پۆستی سەرۆك كۆمارەوە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ پارتی ئاڵۆزی تێكەوتووە.  تائێستا میدیای فەرمی یەكێتی هەواڵی گۆڕانكارییەكەی دەزگای زانیاری رانەگەیاندووە‌و ئەژی ئەمینیش بێدەنگی هەڵبژاردووە‌و هیچ رونكردنەوەیەكی نەداوە.  هەڕەشە لە قەیوان هاوكات لەگەڵ هەوڵەكانی بۆ گۆڕینی سەرۆكی دەزگای زانیاری، بافڵ تاڵەبانی فشارەكانی لەسەر كۆمپانیای "قەیوان" توندكردوەتەوە، گلەیی لە شیوازی شەراكەتی ئیدارەی گشتی یەكێتی‌و كۆمپانیای قەیوان هەیە بەتایبەتی لە پرۆژەی پاڵاوگەی بازیاندا.  ئێستا بافڵ تاڵەبانی نەك تەنیا پێداچونەوە بە شەراكەتی ئیدارەی گشتی‌و كۆمپانیای قەیوان، داوای رێژەی 50%ی كۆی گشتی پرۆژەو سەرمایەی كۆمپانیای قەیوان دەكات.  دوێنێ شەو لە پرۆژەی بەرزاییەكانی سلێمانی، جموجوڵی هێز لە نزیك ماڵی خاوەنی ئەم كۆمپانیایە بەدی كراوە. خاوەنەكانی كۆمپانیای قەیوان رەتیدەكەنەوە هیچ جۆرە شەراكەتێكی زیاتر لەوەی كە هەیانبووە، لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی بكەن، داوا دەكەن ئەگەر كێشەیەك لە شەراكەتی پێشتردا هەیە، ببرێتە بەردەم دادگا. جوڵەی بافڵ تاڵەبانی دژی كۆمپانیای قەیوان، بۆ خاوەنەكانی كۆمپانیاكە شۆكە، چونكە لە رووداوەكانی 8ی تەموزدا ئەم كۆمپانیایە بەلای بافڵ تاڵەبانیدا شكایەوە، تەنانەت كاتێك بافڵ تاڵەبانی باری تەندروستی تێكچوو، لەلایەن (فاخر شێخ تەیب)ی خاوەنی كۆمپانیای قەیوانەوە گواسترایەوە بۆ نەخۆشخانەی (ئەنوەر شێخە)‌و لەوێ چارەسەری بۆ كرا‌و راپۆرتی تایبەت بە "ژەهرخواردن"ی بۆ ئامادەكرا‌و سامپڵی لێوەرگیراو رەوانەی دەرەوەی وڵات كرا.  بۆ خاوەنەكانی كۆمپانیای قەیوان پێشبینی نەكراو بوو، بەو خێراییە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی تێكبچێت، بافڵ تاڵەبانی ماوەی (25) رۆژی بۆ كۆمپانیای قەیوان دیاریكردووە تاوەكو بە مەرجەكانی رازی ببن، ئێستا (15) رۆژی ماوەی ئەم مۆڵەتە تێپەڕیوە. بەرپرسانی یەكێتی ئەوانەی ئاگاداری روداوەكانن دەڵێن، بافڵ تاڵەبانی پێیوایە ئەژی ئەمین لەرێگەی كۆمپانیای قەیوانەوە لە مەسرور بارزانی‌و بەرپرسانی توركیا نزیك بوەتەوە، بەجۆرێك بەمدواییە زۆرێك لە پرۆژەكانی قەیوان لە سلێمانی‌و هەولێر لەرێگەی مەسرور بارزانییەوە بە ئاسانی كارەكانی راییكراوە‌و كۆمپانیاكە چەند پرۆژەیەكی لە هەولێر پێدراوە.  لەبارەی كۆمپانیای قەیوانەوە بەگوێرەی ئەوەی لە پەیجی فەرمی كۆمپانیاكە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاوكراوەتەوە، ئەم كۆمپانیایە لە ساڵی 1993 دامەزراوە‌و كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتییە، چەندین بەرژەوەندی هەمەجۆری بازرگانی‌و وەبەرهێنانی لە هەرێمی كوردستان‌و خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، لەوانەش پاڵاوتنی نەوت‌و بازرگانی وزە‌و خانوبەرە‌و هۆتێل. خاوەنەكانی ئەم كۆمپانیایە، كوڕانی (شێخ تەیب قەیوانی)ن. بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، كۆمپانیای قەیوان دووەم گەورە كۆمپانیایە لەسەر ئاستی عێراق لەڕووی سەرمایەوە، سەرمایەی ئەم كۆمپانیایە لەنێوان (10 بۆ 12) ملیار دۆلار ئەژماردەكرێت، جگە لە پرۆژە ئابورییەكان لەناو هەرێمی كوردستان، لە دەرەوەی وڵاتیش چەندین پرۆژەی هەیە، بۆیە كۆی گشتی سەرمایەی كۆمپانیاكە بەدیاریكراوی نازانرێت. ساڵی 2016 ئەم كۆمپانیایە بۆ دروستكردنی وێستگەی كارەبای بازیان، بڕی (105 ملیۆن) دۆلاری لە بانكێكی ئەڵمانی قەرزكردووە، ئەم قەرزە‌و قەرزە دەرەكییەكانی تری كۆمپانیاكە، رەنگە قەیوان لە هەندێك فشار بپارێزێت.  ئەم كۆمپانیایە لەناو شاری سلێمانی خاوەنی (4) پرۆژەەی نیشتەجێبوون، پاڵاوگەیەكی نەوت‌و وێستگەیەكی كارەبا، پرۆژەی شەقامی 100 مەتری سلێمانی‌و گروپی نەخۆشخانە‌و كۆگاكانی دەرمان‌و بریكاری چەند جۆرێك ئامێری كارەبایی‌و ئەلیكترۆنی‌و چەند پرۆژەیەكی تر.    راپۆرتی پەیوەندیدار 

درەو: راپۆرتی: رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی(NED)ی ئەمریكی   بەشی یەكەم/   (لە كۆی ٤٥ یاریدەدەری سەرۆكی  ١٠ یاریدەدەریان پۆستەكەنیان بەتاڵە یاخود بەوەكالەتن، ٧ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بە دەر لە یاسا دانراون، لە كۆی  ١١٥ ڕاگری كۆلێژەكان: ٢٣ ڕاگر بە دەر لە یاسا دانراون لە كۆی ٤٢٩ سەرۆكی بەش: ٢٦١ سەرۆكی بەشەكان بە دەر لە یاسا دانراون، ئەمە بەشێكە لە راپۆرتی رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی (NED)ی ئەمریكی ئامادەكراوە، لە راپۆرتەكەدا ئەوەشكراوەتە روو (ئیستیغلال كردن و كۆنترۆلی كردنی خوێندكاران لەلایەن مامۆستایانەوە ، چونكە لەم پرۆسیە مامۆستا رۆڵی زۆری هەیە و زۆرترین نمرەی خوێندكار لەخودی مامۆستایە). زۆرینەی ئەو راگرو  سەرۆك بەش و یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆیانەی بەدەر لە یاسا دانراون لە سەردەمی وەزیری پێشوی خوێندنی باڵادا بووە.    هەڵسەنگاندنی ڕەوشی سەروەریی یاسا و كواڵیتی لەناو دامەزراوەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان -عێراق مانگی ٩ی ٢٠٢٠ تا مانگی ٩ی ٢٠٢١ پێشەكی:    زانكۆ و كەرتی خوێندنی باڵا وەك كۆڵەگەیەكی گرنگیی حكومڕانی دروست لە بڵاوكردنەوەی بیری نوێگەری و داهێنانی زانستی و پێگەیاندنی تاكی سەركردە لە هەر وڵاتێكدا ڕۆڵی خۆی دەگێڕێت، واتە زانكۆ كاریگەریی ڕاستەوخۆی لە دروستكردن وهاتنە ئارای بڕیاری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی هەیە. بە واتایەكی تر زانكۆ كاریگەریی ڕاستەخۆی لە ئاراستەكردنی كۆمەڵگە هەیە لە ڕێگەی كادیرەكانی و بەهەمان شێوەش لەسەر حكومەت و ناوەندەكانی تری بڕیاردان و لەسەر یاساكانیش.    لە هەرێمی كوردستانی عێراق كێشەكانی خوێندنی باڵا تا ڕادەیەكی زۆر قووڵ بوونەتەوە، وەك كێشەی پەیكەری كارگێڕی و بیرۆكراسیەت و بودجە و سەربەخۆییی بڕیاردان و دەستتێوەردانە دەرەكییەكان كە بوونەتە لەمپەڕ لە بەردەم گەشەكردنی زانكۆكان و كەمبوونەوەی ڕۆڵی زانكۆكان لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا. هەر بە هۆی ئەمانەوە زانكۆكانی هەرێم بوونەتە گۆڕەپانێك بۆ ململانێ سیاسی و دەستێوەردانەكان دەرەكییەكان.    "شاراوە نییە لە پڕۆسەی بەڕێوەبردنی زانكۆكان لە لایەن هەر دوو حزبی دەسەڵاتداری هەرێم دەستێوەردانی تێدا دەكرێت" بە تایبەتی لە ڕێگەی دانانی سەركردە كارگێڕییەكان لە زانكۆكان، كە زۆر جار بە دەر لە یاساكان ئەنجام دراوە. هەر بە هۆی پێشێلكردنی یاساكانی خوێندنی باڵاوە لە ئاستی جیاواز و بواری جیاوازدا, كەمترین بەشداری بە پێكهاتەكانی ناو زانكۆ كراوە لە توێژی مامۆستایان و قوتابییان/خوێندكاران, كە دوو پێكهاتەی سەرەكیی سێكتەرەن و خودی زانكۆش لە ئەنجامدانی دیبەتی سیاسیی ئازاد و ڕەخنەگرتن و چەسپاندنی بنەماكانی دیموكراسی ڕۆڵی لاواز بووە.    ڕێكخراوی چاوی زانكۆ بە گرنگی زانی هەڵسەنگاندنێكی ڕەخنەگرانە و بابەتییانە بۆ ڕەوشی خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستاندا بكات و ڕێژەی جێبەجێكردنی یاساكان لە نێو پەیكەری كارگێڕیی ناوەندە گەورەكانی مەعریفی و زانستی دیاری بكات، ئەوەش بە مەبەستی: -    هۆشیاركردنەوەی ڕای گشتی و خودی كادیرانی ئەم ناوەندە مەعریفییانە و ئاماژەدان بەو كاریگەرییە نەخوازراوەكانی ئەم دیاردەیە لەسەر دواكەوتنی كۆمەڵگە و حكومڕانیی دروست بەجێی هێشتووە. -    پێدانی ڕاسپاردە و ڕێگە چارەسەر بە كەسانی بڕیاردەر بە ئامانجی باشتركردنی ئەم سێكتەرە گرنگە. دەربارەی پڕۆژە  پوختەی پڕۆگرام:    هەڵسەنگاندنی ڕێژەی جێبەجێكردنی یاساكان و ئاستی كواڵیتی و كێشە و گرفتەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی پێشكەش كردنی ڕاپۆرتێكی تایبەت و شرۆڤەكاری و ئەنجامدانی دیداری زانكۆكان بەئامادەبوونی  بەرپرسە باڵاكان و ئەندامانی پەرلەمان و سەركردە كارگێریەكانی ناوەندەكانی خوێندنی باڵا و  دەزگاكانی ڕاگەیاندن  و مامۆستا و قوتابیان/خوێندكارانی زانكۆ .  ئامانجی پرۆگرام:  چەسپاندنی سەروەری یاسا و قوڵكردنەوەی بنەماكانی دیموكراسی لەناو دامەزراوەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان .  دیدگای پرۆگرام:    ستراتیژ و پلانی پڕۆگرام تاوەكو ناوەراستی ٢٠٢٢ دیاریكراوە بەرامبەر سێكتەری خوێندنی باڵا كە خۆی دەبینیتەوە لە چاودێری و هەڵسەنگاندنی رەوشی خوێندنی باڵا لەرووی یاسایی و زانستی و كواڵیتیەوە و بابەتەكانی بەشداری و چەسپاندنی بنەمەكانی دیموكراسی لەڕێگای بڵاكردنەوەی میدیایی و پێشاندانی راستیەكان و هاندانی زیاتری دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی كواڵیتی و سەرەوەری كردنی یاسا .  لە كۆتاییدا وەك دامەزراوەێكی كۆمەڵگای مەدەنی – سەربەخۆ  دەتوانین ڕۆڵێكی گرینگ ببینین لە چاودێریكردنی سیستەمی حكومرانی  و پڕۆسەكانی بڕیاردان بۆئەوەی  فشاری كاربەجێگەیاندن و كاراكردنی سیستەم بخەینە سەر دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا. ئەمەش دەبێتە میكانیزمیكی زۆر باش بۆ سەروەریكردنی یاسا .  پوختەی ڕاپۆرت: ڕاپۆرتەكە  وەك شیكاریەكی چاودێری خۆی نیشاندەدەات كە  تێیدا تیشك خراوەتە سەر چەند تەوەرێكی گرینگ دەرباری ڕەوشی چێبەجێكردنی یاساكان و ئاستی كواڵیتی لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستان.  ڕاپۆرتەكە 1.     كێشەكانی خوێندنی باڵا و ئاستی جێبەجێكردنی یاساكانی پەیوەندیدار بە خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستان دەخاتە ڕوو.  2.    هۆكاری كێشەكان و چارەسەرییان دیاری دەكات لە ڕێگای ڕاسپاردەوە پێشكەشی لایەنی پەیوەندیداری دەكات.  لە ڕووی ستڕاكچەرەوە راپۆرتەكە لەم ڕووانەوە كێشە و پێشێلكارییەكان دەخاتە ڕوو:  1.    لە ڕووی كارگێری ( دانانی سەكردە كارگێریەكانی زانكۆكان).  2.    كواڵیتی ( دڵنیاییی جۆری، ڕیزبەندی نیشتمانیی زانكۆكان و بۆلۆنیا پڕۆسێس ). 3.    كاروباری قوتابییان/خوێندكاران (بابەتی بەشداری ) ( سیستەمی نوێی پێشنیاركراو ). 4.    بابەتەكانی تر بەشی یەكەم: یەكەم كەرتی خوێندنی باڵا و یاساكانی  وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە دوای یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی لە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی ٢٠٠٦ دامەزراوە، بە یاسای ژمارەی (١٠) ساڵی (٢٠٠٨) كارەكانی  ڕێكخراوە، واتا لە پێش یەكگرتنەوەی دوو ئیدارەكە  لە سەرەتادا وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە حكومەتی هەرێم – ئیداری سلێمانی لە سەردەمی كابینەی د. بەرهەم سالح دروست كراوە. لە ئیدارەی هەولێر وەزارەت نەبوو, بەڵام لە ڕێگەی بۆردێكی باڵا بە سەرۆكایەتیی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران سەرپەرشتی زانكۆكان دەكرا. دوای گەشەكردنی بەردەوام و دامەزراندنی چەندان زانكۆی نوێی حكومی و ئەهلی و فراوانبوونی كەرتی خوێندنی باڵا، چەندان یاسا لەم پێناوەدا لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووێندراون.  ▪    پێش دروستبوونی وەزارەتی خوێندنی باڵا پێش دروستبوونی وەزارەت سێ ( ٣) یاسا لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووێندراون بۆ ڕێكخستن و بەرێوەبردنی كەرتی خوێندنی باڵا لە هەرێـمی كوردستاندا .  1.    یاسای ژمارە (٣٤)ی ساڵی (٢٠٠٤)ی یاسای وەزارەتی فێركردنی باڵا و لێكۆڵینەوەی زانستی بۆ هەرێمی كوردستان.  2.    یاسای ژمارە (١١)ی ساڵی (١٩٩٧)ی یاسای هەمواركردنی یەكەمی یاسای خوێندنی باڵا و لێكۆڵینەوەی زانستی ژمارە (١٢)ی ساڵی (١٩٩٣) 3.    یاسای ژمارە (١٢)ی ساڵی (١٩٩٣)ی یاسای خوێندنی باڵا و لێكۆڵینەوەی زانستی. ▪    دوای دروستبوونی وەزارەتی خوێندنی باڵا   ٥ یاسا و هەمواری یاسا هەن بۆ ڕێكخستنەوەی سێكتەری خوێندنی باڵا ( كەرتی گشتی و تایبەت )  1.    یاسای ژمارە (١٠)ی ساڵی ٢٠٠٨ یاسای  وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستانی عیراقدا. 2.    یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی٢٠١٢ یاسای بەخشینی ناسناوی زانستی و بەرزكردنەوەی زانستی بۆ هەڵگرانی بڕوانامەی ماستەر و دكتۆرا, كە لە دەرەوەی دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا خزمەت دەكەن لە هەرێمی كوردستان - عێراق. 3.    یاسای ژمارە (٢)ی ساڵی ٢٠١٣ یاسای زانكۆ تایبەتەكان لە هەرێمی كوردستان ـ عێراق. 4.    یاسای ژمارە (١٢)ی ساڵی ٢٠١٣ یاسای جێبەجێكردنی یاسای ڕاژەی زانكۆی فیدڕاڵی ژمارە (٢٣)ی ساڵی ٢٠٠٨ی هەمواركراو لە هەرێمی كوردستان - عێراق. 5.    یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ی یاسای هەمواری یەكەمی یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی. لەگەڵ هەبوونی  یاسای زۆر و چەندان ڕێنمایی و بریار بۆ رێكخستنی ئەم كەرتە دەرچووێندراون.  بەشی یەكەم: دووەم هەڵسەنگاندنی ئاستی جێبەجێكردن بۆ ماددەكانی یاسای ژمارەی (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی هەرێمی كوردستان – عێراق، یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ یاسای هەمواری یەكەمی یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی هەرێمی كوردستان – عێراق ژمارە (١٠)ی ساڵی ٢٠٠٨:  یاسای ژمارە (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ بە یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستان ناسراوە, كە پێكهاتەی ڕێكخراوەییی وەزارەتی لەسەر دارێژراوە، یاساكە لە ٩ بەش و ٥٦ ماددەی یاسایی پێكهاتووە، یاساكە یەك جار لە ساڵی ٢٠١٤ لە ماددەی حەوتەم هەمواری یەكەمی بۆ كراوە, دوای ئەوە هیچ هەموار و گۆڕانكارییەكی بەسەردانەهاتووە. یاساكە لەم بەشانە پێكهاتووە :  بەشی یەكەم: پێناسەكان، بەشی دووەم : ئامانج و ئەركەكان، بەشی سێیەم: پێكهاتە و دەسەڵاتەكان، بەشی چوارەم: دەزگاكانی خوێندنی باڵا، بەشی پێنجەم: زانكۆكان، بەشی شەشەم: ئەنجومەنی باڵای كوردستان بۆ پسپۆڕایەتییەكانی پزیشكی، بەشی حەوتەم: دەستەی كوردستانی بۆ خوێندنی ستراتیجی و توێژینەوەی زانستی، بەشی هەشتەم: دەزگاكانی خوێندنی باڵای ناحكومی، بەشی نۆیەم: حكومە گشتییەكان.  لەم ڕاپۆرتە زیاتر سەرنج خراوەتە سەر بەشی پێنجەم, كە تایبەتە بە زانكۆكان و لە ١٨ ماددە پێكهاتووە (ماددەی هەشتەم تاوەكو ماددەی بیست و پێنجەم): سەرنج لەسەر ماددەكان: مادەی نۆیەم: باس لە دانانی سەرۆكی زانكۆ دەكات  سەرۆكی زانكۆ لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە لەسەر پێشنیازی وەزیری خوێندنی باڵا بۆ ماوەی چوار ساڵ دادەنرێ و قابیلی درێژكردنەوەی هەیە بۆ یەك جار و بە پلەی تایبەت دادەنرێ و بە پێی ئەم پێوەرانەی خوارەوە:-  یەكەم : بڕوانامەی دكتۆرای هەبێ  دووەم: بەلایەنی كەم ناسناوی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەر بێ.  سێیەم: خزمەتی لە ۱۰ساڵ كەمتر نەبێ. چوارەم: خاوەن توانا و شیاوی كارگێڕیی و شارەزایی و دەستپاكی و ئەمانەتی زانستی بێ لە كاركردندا. سەرپێچیەكانی ئەم ماددەیە  زیاتر بریتن لە:      پێدانی و پڕكردنەوەی پۆستەكە بەوەكالەت بۆ ماوەیەكی درێژ "هەندێك سەرۆكی زانكۆ بۆ ماوەی زیاتر لە ١٠ ساڵ بەوەكالەت بوون".      مانەوەی سەرۆكی زانكۆكان بۆ ماوەی زیاتر لە دوو خول واتا بۆ ماوەی زیاتر لە ٨ ساڵ .     كەمترین گرنگیی بە برگەی چوارەمی ماددەكە دەدرێ, كە خاڵیكی گرنگە بۆ كەسە كارگێڕییەكان لە هەڵبژاردنی كەسێكی تەكنۆكراتیی خاوەن ئەزموون. مادەی یازدەم: باس لە دانانی یاریدەدەرەكانی سەرۆكی زانكۆ دەكات  سەرۆكی زانكۆ سێ یاریدەدەری دەبێ بۆ هەریەك لە كاروباری كارگێڕی و دارایی، كاروباری زانستی و خوێندنی باڵا و كاروباری قوتابیان/خوێندكاران و لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە دوای پاڵاوتنیان لە لایەن سەرۆكی زانكۆوە بە پلەی بەڕێوبەری گشتی دادەمەزرێن بە پێی ئەم پێوەرانەی خوارەوە:  یەكەم: بڕوانامەی دكتۆرای هەبێ. دووەم: بە لایەنی كەم زانستی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەر هەبێ.  سێیەم: بە لایەنی كەم خزمەتی لە ۱۰ساڵ كەمتر نەبێ.  سەرپێچییەكانی ئەم ماددەیە زیاتر بریتین لە:      پێدانی و پڕكردنەوەی پۆستەكە بەوەكالەتە بۆ ماوەێكی درێژ.      زۆرجار دوو پۆست لە لایەن یەك كەسەوە بەڕێوە دەبرێ.     دانانی كەسانێك بە پلەی زانستیی مامۆستا. لە ماددە قانوونییەكە بە هیچ شێوەیەك باس لە ماوەی مانەوەی پۆستەكان نەكراوە, كە بۆ ماوەی چەند خولە و ئەرك و تایبەتمەندییە كارگێریەكانیشیان دیار نەكراوە.  ماددەی دوازدەیەم: ئەنجومەنی زانكۆ برگەی چوارەم: كە باس لە دانانی نوێنەری مامۆستایان (دەستەی وانەبێژان) دەكات وەك ئەندام لە ئەنجومەنی زانكۆ لە  ڕێگەی هەڵبژاردنەوە, كە پلەی زانستی لە مامۆستا كەمتر نەبێ.      باس لە میكانیزمی هەڵبژاردنەكە و چۆنیەتیی هەڵبژاردنەكە كەسەكە نەكراوە.     زۆرێك لە مامۆستایانی زانكۆ ئاگاداری هەڵبژدارنی نوێنەریەكەیان نین یاخود نایناسن و نازانن كێ نوێنەرانە, چونكە بە شیوەیەكی مەركەزی دانراوە.     هەندێك جار نوێنەری مامۆستایان دانراوە ناسناوی زانستی مامۆستای یاریدەدەر بووە.     نوێنەری مامۆستایان بەشدارییەكی لاوەكی و كەمیان پێدەكرێ و زۆر جار ناتوانن داكۆكیی لە مافی مامۆستایان بكەن.   برگەی حەوتەم: كە باس لە دانانی نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران دەكات وەك ئەندامی ئەنجومەنی زانكۆ لەو كاروبارانەی پەیوەندیی بە خۆیانەوە هەیە .      میكانیزمی دانانی نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران باس نەكراوە.      نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران بە شێوەیەكی مەركەزی لە لایەن  كۆمەڵەی خوێندكارانی كوردستانی سەر بە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بۆ زانكۆكانی ژێر هەژموونی ئەم حزبە دادەنێرێ, لە پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە. زانكۆكانی پارێزگاكانی هەولێر و دهۆكیش لە لایەن یەكێتیی قوتابییانی كوردستانی سەر بە پارتیی دیموكراتیی كوردستانەوە دادەنرێن,  كە ئەوان زیاتر نوێنەرایەتیی ڕێكخراوەكانی خۆیان دەكەن بە بەراورد بەوەی نوێنەرایەتیی كۆی قوتابییان/ خوێندكاران بكەن لەناو زانكۆكانی خۆیاندا.   مادەی چواردەیەم: ڕاگری كۆلێژەكان  بڕگەی یەكەم: تایبەتە بە ڕاگری كۆلێژەكان و مەرجەكانی دانانیان لەم پۆستەدا، بە جۆرێك یاساكە پێویستیی كردووە (ڕاگری كۆلێژ خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرا بێ و بە لایەنی كەم هەڵگری ناسناوی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەری بێ وخزمەتی زانكۆیی لە ١٠ ساڵ كەمتر نەبێ)، لەسەر پێشنیاری سەرۆكی زانكۆ دادەمەزرێ  بۆ ماوەی یەك خول (٤ ساڵ).  سەرپێچییەكانی ئەم ماددەیە وەك لە داتاكانیش بەردەستە زیاتر بریتین لە:      پێدانی و پڕكردنەوەی پۆستەكە بەوەكالەت بۆ ماوەیەكی درێژ.     مانەوەی ڕاگر بۆ ماوەی زیاتر لە یەك خول.     دانانی كەسێك كە پلەی زانستی لە پرۆفیسۆری یاریدەدەر نزمترە.یاخود خزمەتی زانكۆیی لە (١٠) ساڵ كەمترە .  برگەی سێیەم: دانانی یاریدەدەری ڕاگر بۆ كاروباری كارگێری و قوتابییان/خوێندكاران كە پلەی زانستی لە مامۆستا كەمتر نەبێ و بە بریاری سەرۆكی دەستە و لەسەر پێشنیازی ڕاگر, بەڵام هەندێك جار دەبینن كەسانێك دادەنرێن, كە پلەی زانستیان مامۆستای یاریدەدەرە وەك لە داتاكاندا هەیە. ماددەی شازدەیەم: ئەنجومەنی كۆلێژ لە برگەی چوارەم و برگەی شەشەم: كە باس لە نوێنەری مامۆستایان و نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران دەكات بە هەمان شێوەی ئەنجومەنی زانكۆیە, كە نوێنەری مامۆستایان و نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران بە دەر لە یاساكان بەشدارییەكی لاوەكییان پێ دەكرێ، هەندێك مامۆستایان و قوتابییان/ خوێندكاران ئاگاداری هەڵبژاردنی نوێنەرەكانیان نین و "تەنانەت زۆرینە نازانن نوێنەرەكانیان كێن ". ماددەی هەژدەم : سەرۆكی بەش یان لق و كردنەوەی بەش لە كاتی كردنەوەی بەش پێوستە پێنج مامۆستای پسپۆڕهەبن و بە لایەنی كەم دووان لەوانە خاوەن بڕوانامەی دكتۆرا بن.  بڕگەی یەكەم: سەرۆكی بەش بە بڕیاری سەرۆكی زانكۆ لەسەر پێشنیازی ڕاگری كۆلێژ دادەمەزرێ, بە جۆریك بە لایەنی كەم هەڵگری پلەی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەری بێ. برگەی دووەم: بۆ هەر بەشێك دەبێت ئەندامانی دەستەی وانەوتنەوە لە ١٤ پتر نەبێ و لە ٨ كەمتر نەبێ، دەبێت خاوەنی بروانامەی دكتۆرا بن یان لەوانە بن, كە هەڵگری ناسناوی پڕۆفیسۆری یاریدەدەرن و بە لایەنی كەمەوە پێنج ساڵ خزمەتی زانكۆییان بە كردەیی هەبێ.      بە پێی داتاكان زۆرترین پێشێلكاری لە ماددەی هەژدەیەمدا كراوە لە دانانی سەرۆكی بەش، ئەویش بە دانانی كەسانێك كە خاوەنی پسپۆڕی نین و پلەی زانستییان پڕۆفیسۆر یان پرۆفیسۆری یاریدەدەر نییە.     هەر بە پێی داتاكان زۆرێك لە بەشەكان بەبێ هەبوونی ستافی تەواو و هەبوونی پسپۆڕ تێیاندا كراونەتەوە.  ماددەكانی ٢٠  تاوەكو ٢٤ : كە باس لە پێدانی پلەی زانستی دەكات بۆ پلەكانی وەك (مامۆستای یاریدەدەر، مامۆستا ، پڕۆفیسۆری یاریدەدەر، پرۆفیسۆر).  -    پسۆرانی بواری خوێندنی باڵا جگە لە مەرجی بڵاوكردنەوەی توێژینەوەی زانستی, دانانی مەرجی ماوە (ساڵەكان) بە شتێكی باش نابینن. بۆ نموونە بۆ بوون بە پڕۆفیسۆر باس كراوە دەبێت ٦ ساڵ تێپەربووبێ بەسەر پرۆفسیۆری یاریدەدەرییەكەی و لە ٦ توێژینەوە بەشداربووبێ و بە لایەنی كەم ٣ توێژینەوەی ئەسڵی بن و یەكێكیانی بەتەنیا ئەنجام دابێ. ئاستی جێبەجێكردنی یاسا  بەركارەكانی وەزارەتی خوێندنی باڵا بۆ خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان  لەسەر ئاستی زانكۆكانی هەرچوار پارێزگای هەولێر و سلێمانی و دهۆك و هەڵەبجە – كەرتی گشتی (حكومی):  １.    ماددەی نۆیەم : دانانی سەرۆكی زانكۆ.   ２.    ماددەی یازدەیەم : دانانی یاریدەدەرەكانی سەرۆكی زانكۆ. ３.     ماددەی چواردەیەم : دانانی راگری كۆلێژ و یاریدەدەری راگر بۆ كاروباری قوتابییان. ４.    ماددەی هەژدەهەم : سەرۆكی بەش یان لقی زانستی.     گشت داتاكان لە ماڵپەری زانكۆكان وەرگیراون، جگە لە زانكۆی سەلاحەددین كە لە ڕێگای رێبەری ساڵانە درەچووان وەرگیراوە .      هەندێك پۆست هەڵگر نازناوی زانستییان گۆرنكاری بەسەردەهاتووە بەڵام لەناو ماڵپەرەكان ئاماژەی بۆنەكراوە.      ئەوە داتایانەی وەرگیراوەكان بۆماوەی نێوان مانگی ٩ی ٢٠٢٠ بۆ  مانگی ٩ی ٢٠٢١ بووە. گۆڕانكاریەكانی دواتر لە پۆستهەڵگرە كارگێریەكان لەم ڕاپۆرتە جێگایی بۆ نەكراوەتەوە، بەڵكو لە ڕاپۆرتی داهاتوو ئاماژەی پێ دەكرێت .      پیشاندانی داتای ناو زانكۆكان و ڕێزبەندی كردنی زانكۆكان بەپێ پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆكان و ئینجا زانكۆی شارەكانیتر بووە .   ئەنجام :  أ) ماڵپەڕی زانكۆكان وەك سەرچاوەی داتا و زانیاری  1.    لە هەرێمی كوردستان لە كۆی ١٥ زانكۆی حكومی، ماڵپەڕەكانیان بەرەوپێشچوونی بەرچاوی بە خۆیەوە بینیوە و دەتوانرێت تا ڕادەیەك وەك سەرچاوی دەستكەوتنی زانیاری پشتیان پێ ببەسترێت.  2.    داتای ناو ماڵپەڕی زۆربەی زانكۆ حكومییەكان بە شێوەیەكی ئاڵۆز و تێكەڵ خراونەتە ڕوو و بۆ گەیشتن بە زانیارییەكان پێویستیان بە وردبینی و لێهاتوویی هەیە. بەشێك لە ماڵپەڕەكان چەندان ساڵە ئەپدەیت(نوێ) نەكراونەتەوە و هەندێك جار لەناو هەمان ماڵپەڕ لە بەشی زمانی كوردی جۆرێك زانیاری دراوە لە بەشی زمانی ئینگلیزی جۆرە زانیارییەكی تر خراوەتە ڕوو. 3.    لەناو هەموو زانكۆ حكومییەكان، تەنیا زانكۆی سەڵاحەددین ڕێبەری دەرچوونی بۆ ساڵی ٢٠١٩_٢٠٢٠ بە شێوەی ئەلیكترۆنی بڵاوكردووەتەوە.  4.    ماڵپەڕی زانكۆكانی (كۆیە، سۆران، چەرمۆ، كوردستان-هەولێر، پۆلیتەكنیكی دهۆك) بە بەراورد بە زانكۆكانی تر زۆرترین زانیارییان دەربارەی خاوەن پۆستە كارگێڕییەكانیان داوە.  5.    لە ماڵپەری زانكۆكان كەمترین زانیاری دەربارەی یاریدەدەری ڕاگرەكان خراوەتە ڕوو. ب) سەرپێچیی یاسایی لە دامەزراندنی سەركردە كارگێڕییەكان 6.    لە كۆی گشتیی ١٥ سەرۆكی زانكۆ، گشت سەرۆك زانكۆكان مەرجە یاسایەكانیان تێدا بەدی دەكرێت، بەڵام یەك سەرۆكی زانكۆ بەوەكالەتە.  7.    لە كۆی گشتیی ٤٥ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆكان بۆ كاروبارە جیاوازەكان؛ a.     ١٠ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆكان پۆستەكەنیان بەتاڵە یاخود بەوەكالەتن. b.     ٧ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بە دەر لە یاسا دانراون. 8.    لە كۆی گشتیی ١١٥ ڕاگری كۆلێژەكان: ٢٣ ڕاگر بە دەر لە یاسا دانراون.  9.    لە كۆی گشتیی داتای بەردەست ٤٢٩ سەرۆكی بەش: ٢٦١ سەرۆكی بەشەكان بە دەر لە یاسا دانراون. ج) هۆكارەكانی جێبەجێ نەكردنی بەشێك لەماددە و بڕگەكانی یاساكە:  لە بەشی یەكەم : سێیەم / هۆكارەكان خراونەتە روو.  بەشی یەكەم : سێیەم  هۆكاری جێبەجێ نەكردنی بەشێك لەماددە و بڕگەكانی یاساكە .    لە چاوپێكەوتنەكاندا، مامۆستایان و پسپۆڕانی بەشداربوو لەو توێژینەوەیە، هۆكارەكانی سەرپێچیكردنی یاسا لە دامەزراندنی سەركردە كارگێڕییەكان بۆ چەندان هۆكار دەگەڕێننەوە، لە سەروویانەوە: یەكەم: خودی یاساكە     خاوەنی پۆستەكان لە بەشێك لە زانكۆ تازەكان پێیان وایە هەبوونی پێشێلكارییە زۆرەكان بۆ خودی یاساكان دەگڕێتەوە بەوەی یاساكان كۆنن و لەگەڵ واقیعی ئێستای زانكۆكاندا ناگونجێن و كەموكووڕی لە مەرجەكانی پڕكردنەوەی پۆستەكان و ستافی ئەكادیمیی بەشەكاندا هەیە, بۆیەش یاساكە وەك خۆی جێبەجێ ناكرێ. هەندێكیان "داوای هەمواری یاساكە یاخود داڕشتنی یاسایەكی نوێ دەكەن ", لەبەر ئەوەی سیستەمی خوێندنی باڵا لەسەر شێوازی وڵاتە دواكەوتووەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتە كۆمۆنیستییە ڕۆژهەڵاتییەكان بنیات نراوە. پەیكەر و جۆری بەڕێوەبردنی دەزگەكان هەڕەمیین و دەسەڵاتی بڕیاردان لە چەقی لوتكەییدا كۆ بووەتەوە و بە پڕۆسەیەكی بیرۆكراسیی كوشندەدا بەرەو خوارەوە شۆڕ بووەتەوە بەبێ ئەوەی مامۆستایان و كارمەندان و قوتابییان/ خوێندكاران ڕۆڵیان لە داڕشتنی ستراتیژ و پلاندانان و پڕۆسەی بریارداندا هەبێت و هەروەها بەبێ ئەوەی هیچ جۆرە فشار و چاودێرییەكی دیموكراسییانە لە خوارەوە بەرەو سەرەوە لە ئارادا بێ, بۆیە لێرە و لەوێ دەبینین ئاستی جێبەجێنەكردنی یاساكان لەناو ناوەندە مەعریفییەكاندا لە لووتكەدایە.  دووەم: دەستتێوەردانی دەرەكی  و قۆرخكردنی بڕیاری دامەزراندن لەلایەن حیزبە دەسەڵاتدارەكانەوە .    حیزب ڕۆڵی لە دانانی سەركردە كارگێڕییەكانی ناو زانكۆ و پەیمانگاكانی هەرێمی كوردستاندا هەیە، بە بۆچوونی بەشێك لە بەشداربووانی ناو دانیشتن و گفتوگۆكان "بۆ نموونە لە دانانی سەرۆكی بەش بە پێی یاسای ژمارە ١٠ی ساڵی ٢٠٠٨ دەبێ سەرۆكی بەش بە لایەنی كەم پڕۆفیسۆری یاریدەدەر بێ, كەچی دەبینرێ بەشێكی زۆر لە سەرۆك بەشەكان ناسناوی زانستییان مامۆستا یان مامۆستای یاریدەدەرە و كراونەتە سەرۆكی بەش لە كاتێكدا چەندان پڕۆفیسۆر و پرۆفیسۆری یاریدەدەر هەن, بەڵام " بە هۆی حیزب و پشك پشكێنە و مەحسوبیەت و مەنسووبیەتەوە دانەنراون و پەراوێز خراون". بەشێكی دیكە لە پێشێلكارییەكان, كە لە ڕووكەشدا (بە پێشێلكاریی یاسایی دانانرێن)، ئەویش ئەوەیە كەسی خاوەن پۆست زۆربەی مەرجە یاساییەكانی تێدا بەدی دەكرێ, بەڵام لە بنەڕەتدا پێشێلكاری و دەستتێوردانی تەواوە و پێشێلكردنی ماف و ئازادی ئەوانی ترە " لە لایەن حیزبە دەسەڵاتدارەكانەوە بەتایبەت لە دانانی بەشێك لە سەرۆكی زانكۆ و یاریدەدەرەكانی و ڕاگری كۆلێژەكان دەبینرێ بەوەی لە بارەگەی حیزبەكانەوە و بە نووسراوی حیزبی ناوی كاندیدەكانیان بەرز دەكەنەوە, واتە لەسەر بنچینەی ئینتیمای حیزبی و كەسی پۆستیان پێ دەدرێت و هیچ بایەخێك بۆ لێهاتوویی و شارەزایی كاندیدەكانی تر دانانرێ لە كاتێكدا وەزارەتی خوێندنی باڵا باس لە پڕكردنەوەی ئەو پۆستانە دەكات لە ڕێگەی چاوپێكەوتن و پێشكەشكردنی سیڤی". سێیەم: كردنەوەی زانكۆ و كۆلێژ و بەش بەبێ بوونی توێژینەوە و پێویستیی ناوچەكە و هەبوونی ستافی ئەكادیمی تەواو  كەمیی مامۆستایانی شایستە, كە مەرجەكانیان تێدا بەدی بكرێ .بە پێی یاسای ژمارەی ١٠ی ساڵی ٢٠٠٨ دەبێ لە كاتی كردنەوەی بەش پێوستە پێنج مامۆستای پسپۆڕهەبن و بە لایەنی كەم دووان لەوانە خاوەن بڕوانامەی دكتۆرا بن. بۆ هەر بەشێك دەبێت ئەندامانی دەستەی وانەوتنەوە لە ١٤ پتر نەبێ و لە ٨ كەمتر نەبێ، دەبێت خاوەنی بروانامەی دكتۆرا بن یان لەوانە بن, كە هەڵگری ناسناوی پڕۆفیسۆری یاریدەدەرن و بە لایەنی كەمەوە پێنج ساڵ خزمەتی زانكۆییان بە كردەیی هەبێ. كەچی دەبینین هەندێك لە بەشەكان ستافی ئەكادیمی پێویستیان نییە و كراویشنەتەوە. ئەمەش كێشەی بۆ دوو بڕگەی یاساكە دروست كردووە لە دانانی سەرۆكی بەش و كردنەوەی بەش بەبێ هەبوونی ستافی ئەكادیمی و پسپۆڕیی پێویست. ئەو پاساوە لە زانكۆیە بچووك و نوێیەكاندا راستە، بەڵام لە زانكۆ گەورەكانی وەك دهۆك و سلێمانی و سەڵاحەدین پاساوێكی لە جێی خۆیدا نییە, چونكە لە زۆربەی كۆلیژ و بەشەكانیاندا خاوەنی ستافی ئەكادیمی و دەستەی وانەبێژانی پێشكەوتوون, كە هەڵگری  ناسناوی زانستیی پرۆفیسۆر و پرۆفیسۆری یاردەدەرن. واتە مەرجەكانی پۆستی سەركردە كارگێڕیەكانیان تێدایە. چوارەم: نەبوونی هاوسەنگی لە ئیمتیازات و ئەرك و مافەكان لەنێوان خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان     بەشێك لە شارەزایانی خوێندنی باڵا هۆكارەكەی بۆ (ئیمتیاز و ئیلتیزام) دەگەڕێننەوە بەوەی بەشێك لە پۆستەكان هیچ ئیمتیازاتێكی نییە, بۆیە خاوەن ناسناوە زانستییەكانی وەك (پڕۆفیسۆر و پڕۆفیسۆری یاریدەدەر) ئامادە نین ئەم پۆستانە وەربگرن و ‌هیچ یاسایەك نییە ناچاریان بكات بۆ وەرگرتنی پۆستەكان, لەبەر ئەوە پۆستەكان بە كەسانی دیكە پڕ دەكرێنەوە, كە مەرجی یاساییان تێدا بەدی ناكرێ. پێنجەم: ناشارەزایی و بێ هەڵویستی  "بەشێك لە سەركردە كارگێڕییەكانی ناو زانكۆكان كەمتر شارەزای یاساكانی خوێندنی باڵان بە تایبەت لە دانانی پۆستەكانی خوارەوەی خۆیان, بۆیە لە دانان و پڕكردنەوەی پۆستەكان تووشی هەڵە دە بن.یاخود  بە هۆی بێدەنگیی هەندێك مامۆستای لێهاتوو و خاوەن بڕوانامەی بەرزی شیاو بەوەی شەڕی بەدەستهێنانی مافەكانی خۆیان ناكەن و  دژی پێشێلكارییەكان هەنگاوی جددی و ڕێكاری یاسایی ناگرنە بەر".  شەشەم: ڕۆڵی ناكارای وەزارەتی خوێندنی باڵا     نەبوونی ڕۆڵی وەزارەت و چاودێریی وەزارەت لەسەر خودی دانانی سەركردە كارگێڕییەكانی ناو دەزگەكانی خوێندنی باڵا بە تایبەت لە پۆستەكانی خوار سەرۆكی زانكۆوە, هەندێك جاریش بە هۆی ڕێنماییە دژبەیەكەكان ڕۆڵی ون دەبێ. بەشی یەكەم : چوارەم چارەسەر و ڕاسپاردەكان  １.    هەمواركردنەوە یاسای ژمارەی (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ (یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستانی عیراق).     جێبەجێكردنی دیموكراسیی لۆكاڵی لەناو ناوەندەكانی خوێندنی باڵا و سەربەخۆكردنی زانكۆكان (هەڵبژاردنی خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان لە خوارەوە بۆ سەرەوە لەگەڵ هەبوونی مەرجە یاساییەكان بۆ هەر پۆستێك، پڕۆسەی چاودێری و هەڵسەنگاندنی بەردەوام لە خوارەوە بۆ سەرەوە) لەگەڵ هەبوونی چاودێری و هەڵسەنگاندنی خودی وەزارەت لەسەر گشت زانكۆكان.      دووبارە پێناسەكردنەوەی بەرپرسیاریەتییەكان و دانانی مەرجی نوێ و ماوەی بەرپرسیارییەتی و ئەرك و مافەكان.      هەڵبژاردنی كەسانی تەكنۆكرات و خاوەن شارەزایی بۆ پۆستە كارگێرییەكان و جێبەجێكردنی پلەبەندی لە وەرگرتنی پۆستەكان واتە (كەسێك نەبێت بە ڕاگر ئەگەر پێشتر سەرۆك بەش نەبووبێ, یاخود سەرۆكی زانكۆ ئەگەر پێشتر ڕاگر نەبووبێ و ...هتد).      هاوسەنگی و دادپەروەری لە ئیمتیازاتی خاوەن پۆستەكان باڵاكان و خاوەن پۆستەكانی تر, بەمەش پێشبركێی نازانستی بۆ وەرگرتنی ئەم پۆستانە لە لایەن كەسانی ناشایستەوە دروست نابێ, بەڵكوو پۆستەكان زیاتر بۆ خزمەتكردنی پڕۆسەی خوێندن و گەشەپێدانی لایەنی زانستی و بەرزكردنەوەی كواڵیتی دەبێ, نەك وەك ئیمتیاز سەیر بكرێ. واتە پێویست ناكا سەرۆكی زانكۆ و ڕاگرەكان پلەی تایبەتیان پێ بدرێ، بەڵكوو پۆستەكان تەكلیفی بن و بۆ ماوەی چوار ساڵ و دواتر خاوەن پۆستەكە بگەڕێتەوە سەر كار و پیشەی جارانی. ２.    سنوورداركردنی ڕۆڵی حزب و كەمكردنەوەی دەستتێوەردانە دەرەكییەكان و هاندانی زیاتری زانكۆكان بۆ جێبەجێكردنی یاساكان لە ڕێگەی دڵنیاییی جۆری و ڕیزبەندی نشتیمانیی زانكۆكان (لەم ڕاپۆرتەدا پێشنیاز كراوە چۆن لە ڕێگەی ڕیزبەندی نیشتمانیی زانكۆكانەوە دەتوانین ئەمە بكەین).  ３.    بەستنەوەی زیاتری زانكۆكان  بە وەزارەت و وەزارەت زیاتر چاودێریی زانكۆكان بكات, تاوەكوو بەدواداچوون هەبێ و ڕێژەی سەرپێچیی یاساكان كەم بكرێتەوە و لە حاڵەتی هەبوونی سەرپێچی ئەوە دەستنیشان بكرێ بەرپرسی یەكەم لە سەرپێچییەكان كێیە، بۆیە لە كاتی دانانی هەرپۆستێكی كارگێڕیدا پێویستە وەزارەت ڕەزامەندی لەسەر بدات. ４.     دروستكردنی داتا بەیسێكی تایبەت لە لایەن وەزارەتەوە بۆ ئەوەی زانیاریی هەموو ئەو كەسانەی تێدا تۆمار كرابێ كە لە پۆستە كارگێڕییەكانن، بە هۆی ئەم داتا بەیسەوە بۆمان دەردەكەوێ ئایا ئەو كەسانە مەرجە یاساییەكانیان تێدایە یان نا؟ ڕێكەوتی دەست بەكاربوونیان لە پۆستەكان و كۆتایی هاتنی ماوەی مانەوەیان لە پۆستەكان دیار بێ...هتد, ئەمە وا دەكا زۆر بەئاسانی بەدواداچوون بۆ پۆستە كارگێڕییەكان بكرێ و ڕێژەی سەرپێچیی یاساكان كەم بكرێتەوە (هەر چەندە لە ڕیزبەندی نیشتمانی _نور_ زۆر داتای خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان هەیە, بەڵام دەكرێ ئەو داتایانە بكرێنە داتا بەیسێكی تایبەت و بەرەوپێش ببردرێ). ５.    هەبوونی دەزگایەكی بەهێزی چاودێری لە لایەن خودی حكومەت و لیژنەی پەروەردە و خوێندنی باڵا لە پەرلەمانی كوردستان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و ڕاگەیاندنەكان  بە مەبەستی بەدوادەچوونی كەیسەكان و زیاتر بە‌هێزكردنی سەروەریی یاسا.   بەشی دووەم ریفۆڕمی خوێندنی باڵا لە بەرزكردنەوەی كواڵیتی  پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری پێناسەی دڵنیاییی جۆری لە خوێندنی باڵا    پەرەپێدانی پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری لە ناو زانكۆ و دەستە و ئەنجومەن و پەیمانگەكانی هەرێمی كوردستان یەكێكە لە ستراتیژییە گرنگەكانی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، ئەم پڕۆسەیە بە دیاردەیەكی نوێ لەناو ئەزموونی ئەمرۆی خوێندنی باڵا لە هەرێم و سەرتاپای عێراق دادەنرێ و جێبەجێكردنیشی نرخ بەو ئاستە بەرزە دەدات و هاووڵاتییی ناو كۆمەڵگە لە ئاستی خوێندن و فێربوون و بەهای بڕوانامەكانی زانكۆ و دەستە و ئەنجومەن و پەیمانگەكان دڵنیا دەكاتەوە.    پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری بریتییە لە چەند چالاكییەكی بەردەوام لە (ڕاپۆرت نووسین، پێداچوونەوە و بەدواداچوون و چاودێریكردن و فایل هەڵگرتن و بڕیاردان و لێكۆڵینەوە لە ناوەڕۆكی وانەكان و جۆری گوتنەوەیان) بۆ ئەوەی پرۆسەی خوێندن لەگەڵ ئامانجەكانی بگونجێ. بە گشتی كاركردن لەسەر دڵنیاییی جۆری خاڵە لاواز و بەهێزەكانی ناو دەزگاكانی خوێندن نیشان دەدات، كە دواتر دەتوانرێت لەسەر ئەو بنەمایە ئاستی دابرێژرێ. پێناسەی بەڕێوەبەرایەتیی دڵنیاییی جۆری و متمانە بەخشین    بەڕێوەبەرایەتی دڵنیاییی جۆری و متمانە بەخشین سەرپەرشتی جێبەجێكردنی پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری لە زانكۆ و دەستە و ئەنجومەن و پەیمانگە حكومی و تایبەتییەكانی هەرێمی كوردستان دەكات. ئەو پڕۆسەیەش لەبەر ڕۆشناییی چوار پڕۆگرامی سەرەكی بەڕێوە دەچێ, كە بریتین لە: دڵنیاییی جۆری، زانستخوازیی بەردەوام، پەرەپێدانی پرۆگرامەكان و متمانە بەخشین، بۆیە لە ڕێگەی ئەم پرۆگرامانەوە پرۆسەی دڵنیاییی جۆری هەوڵ دەدات ئاستی ئەكادیمی و زانستیی مامۆستایانی زانكۆ و پەیمانگە بەرەو پێش ببا، لە هەمان كاتدا پڕۆسەی خوێندن لە دامەزراوە جیاجیاكانی خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستان پێش بخا. بنەما و پێكهاتەكانی دڵنیای جۆری لەناو سیستەمی خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستان ئەم پڕۆسەیە چەند بەرنامەیەك لە خۆ دەگرێت لەوانە: 1. دڵنیاییی جۆری خوێندن 2. زانستخوازیی بەردەوام 3. هەگبەی مامۆستا 4. هەڵسەنگاندنی هەگبەی مامۆستا 5. فیدباكی قوتابی/خوێندكار 6. پەرەپێدانی پڕۆگرامەكان 7. مۆڵەتپێدان و متمانەبەخشین    ئەم بەرنامانە بە چەند ڕێنماییەك داڕێژراون, كە لەگەڵ ئەزموونی خوێندنی باڵا لە كوردستاندا بگونجێن و هاوكات هاوتای ستاندەری بەرنامەكانی زانكۆ جیهان بێ. ئەم پڕۆسەیە هەمیشە لە ژێر چاودێریی كەسانی پسپۆڕدا جێبەجێ دەكرێ و ساڵانەش پێداچوونەوەی پێ دەكرێ و بابەتەكانی ناو ئەم بەرنامانە هەمیشە بە پێی پێویست و بە مەبەستی پێشخستن  گۆڕانكاری تێدا دەكرێ.  جێبەجێكردن و ئەنجامدانی پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری خوێندن و ڕاهێنان وەڵامی گشت پرسیارە گرەنگەكان دەداتەوە، لەوانە: 1. دڵنیاكردنی زانكۆكان لە ئاستی كواڵیتیی ئەو بروانامەیەی بە قوتابی/ خوێندكاری دەدەن. 2. دڵنیاكردنەوە لە جۆری خوێندن و گوتنەوەی وانەكان. 3. پشتگیریكردنی قوتابی/ خوێندكار لە كاتی وەرگرتنی كۆرسەكانیان و پاراستنی مافیان. 4. دڵنیاكردنەوەی خوێندكار لەو بروانامەیەی كە پێی دەبەخشرێت. 5. دڵنیاكردنەوەی بازاڕی كار لە ئاستی هونەر و زانستی كادیرانی پیشەیی. گرفتەكانی بەردەم دڵنیایی جۆری:    مەبەست لە دڵنیاییی جۆری بریتییە لەم پێنج خاڵەی لە سەرەوە باس كران, كە قوتابی/ خوێندكار وەك چەقێكی گرنگ دەبینێ و ئامانج لێ دروستكردنی ڕابەر و سەركردەیەكی گرنگە بۆ خاك و نیشتمان. 1.    فیدباكی خوێندكاران:    زۆرێك لە مامۆستایان  ناڕازین لەو فیدباكانەی لە لایەن قوتابییان/ خوێندكارانەوە دەدرێ پێیان وایە لەسەر بنەمایەكی زانستیی دروست نییە و زۆرجار لە لایەن قوتابییان/ خوێندكارانەوە وەك تۆڵەكردنەوە بەكاردێ  لەو مامۆستایانەی (زۆر جدین و پابەندن بە كات و ساتی وانە گوتنەوە و تاقیكردنەوەكان) و وەك پاداشتێك بەكاردێ بۆ ئەو مامۆستایانەی زیاتر هاوكاری قوتابییان/ خوێندكاران دەكەن بە شێوەیەكی نازانستی و كەمتر جدین, كە ئەمەش كاریگەریی خراپی لەسەر پڕۆسەی خوێندن و شێوازەكانی وانە گوتنەوە و دەروونی مامۆستایان هەیە, یاخود زۆر جار لە ڕێگەی ڕێكخراوە  قوتابی/ خوێندكارییەكانەوە وەك هەڕەشە دژی مامۆستا جدییەكان بەكاردێ.  چارەسەر: -    ڕێكخستنەوەی شێوازی وەرگرتنی فیدباكی قوتابییان/ خوێندكاران لە ڕووی كات و داڕشتنەوەی پرسیارەكان. -    ئاگاداركردنەوە و فێركردنی قوتابییان/ خوێندكاران لە چۆنیەتیی پڕۆسەی هەڵسەنگاندنی دروست بۆ كارەكانی مامۆستاكە, نەك خودی كەسایەتیی مامۆستا. 2.    پەیكەر و پێكهاتەی دەزگەی دڵنیاییی جۆری:    لە هەر ناوەندێكی خوێندنی باڵا بەم جۆرە بەشی دڵنیاییی جۆری دەكرێتەوە: (وەزیر كەسێك بۆ بەپرسی دڵنیایی جۆری وەزارەتەكەی و سەرۆكی زانكۆ بۆ زانكۆكەی و ڕاگر بۆ كۆلێژەكەی و سەرۆكی بەش بۆ بەشەكەی دیاری دەكات). ئەمەش لە ڕووی كارگێرییەوە كێشەیەكی زۆری دروست كردووە بەوەی ئەم كەسانە ناتوانن وەك پێویست چاودێریی پۆستە باڵاكانی ناوەندەكانیان بكەن. چارەسەر: -    دروستكردنی دەزگای دڵنیایبی جۆری, كە لە كەسانی سەربەخۆ و پسپۆڕ لە دەرەوەی پێكهاتەی زانكۆ دروست كرابێ. واتە لە ڕووی كارگێری و داراییەوە سەربەخۆی تەواوی هەبێ بۆ ئەوەی بە ئاسانی بتوانێ چاودێر بێ و لێپرسینەوە و هەڵسانگاندنی دروست بكات بێ ئەوەی بكەوێتە ژێر كاریگەریی دەرەكی. ڕیزبەندیی نیشتمانی بۆ زانكۆكانی كوردستان ڕیزبەندی نیشتمانی زانكۆكان چییه؟     پڕۆژەی ڕیزبەندیی نیشتمانی زانكۆكانی هەرێم لە ساڵی 2015 دەستی پێكرد. ئەركی سەرەكیی ئەم ڕیزبەندییە بریتییە لە ئامادەكردنی لیستی باشترین زانكۆكانی هەرێمی كوردستان. داتاكان لە لایەن حكومەت و زانكۆكانەوە متمانە پێ كراون و سەرچاوەیەكی گرنگن بۆ ‌خەڵك و ئەكادیمی و قوتابییان/ خوێندكاران بۆ هەڵبژاردنی ئەو زانكۆیەی لێی دەخوێنن. ڕیزبەندیی نیشتمانیی زانكۆكانی هەرێمی كوردستان-عێراق ئامرازێكە بۆ بەراوردكردن لە نێوان زانكۆكانی هەرێمدا, هەروەها بۆ پێوانەكردنی بەیەكگەیشتنی دیدی زانكۆكانی هەرێم لەگەڵ دیدی وەزارەت, دەتوانێ زۆرترین كاریگەری بەسەر لایەنی زانستیی زانكۆكانی هەرێم هەبێ. ئەم سێ خاڵە سەرەكییەی خوارەوە لە لایەن ڕیزبەندیی نیشتمانییەوە هەڵدەسەنگێندرێن:  هەڵسەنگاندنی زانكۆ، هەڵسەنگاندنی ئەكادیمی، هەڵسەنگاندنی ئاستە جیاوازەكانی توێژینەوە ئەوانەی سەرەوە هەڵسەنگاندنی ئەم لایەنانە لە خۆدەگرێ: وانەگوتنەوە، تێڕوانینی نێودەوڵەتی، ناوبانگ، ڕێژەی سەوزایی لە زانكۆ، پانتاییی بەشی ناوخۆیی....هتد.    ئامانجی ڕیزبەندیی نیشتمانی دیاریكردنی ئەو زانكۆیەیە لە هەڵسەنگاندنەكە دەردەچێ، واتە ئەو زانكۆیەی توانیویەتی لایەنی بنەڕەتی مەرجەكانی هەڵسەنگاندنكە بە دەست بێنێ بە پێی ئەو دیدگایەی وەزارەت دایناوە. (بە پێی ماڵپەری وەزارەت). پێوەركان: １.    ستافی ئەكادیمی (دەستەی وانەبێژان ): (١٠٪)  ２.    توێژینەوەی زانستی: (٣٧٪) ３.    چالاكییە نێودەوڵەتییەكان و نیشتیمانییەكان: (١٤٪)  ４.    دڵشادبوون/ ڕازیبوونی خوێندكاران: (٣٪) ５.     دڵنیاییی  جۆری: ( ٢٧٪) ６.    چالاكییە ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتییەكان: (٦٪) ７.    پەرتووكخانە: (٣٪) گرفتەكانی بەردەم ڕیزبەندی نیشتمانی:    ڕیزبەندی نیشتمانی وەك پڕۆسەیەكی باش و دەستكەوتێكی گرنگ بۆ وەزارەتی خوێندنی باڵا هەژمار دەكرێ, بەڵام ئەم پڕۆسەیەش وەك هەر پڕۆسەیەكی تر لە دەستێوردانی دەرەكی و میزاجی كەسی و گرفتی بەردەوامی وەك پۆلێنكردنی زانكۆكان لە ناو گروپەكان و بابەتی كەمپەس و دڵنیاییی جۆری و بابەتی خوماڵینەبوونی پێوەرەكان بە دەر نییە.    ڕیزبەندیی نیشتمانی تا ئێستا نەبووەتە ئامرازێكی فشار و گۆڕانكاری لەنێوان زانكۆكاندا، ڕیزبەندی نیشتمانی دەبێ پاداشت و سزا  تێدا بێ و هاوسەنگ بێ و دەبێ وەزارەت لە ئاستی زانكۆكاندا لێكۆڵینەوە بكات و كەناڵەكانی فشار لە بەرانبەر نزمبوونەوە یان نزمی ئاستی زانكۆكان بەكاربهێنێ، بە تایبەت زانكۆ حكومییەكان, كە لەناو پێكهاتەی وەزارەتن و بەردەوام تەمویلی مسۆگەریان هەبووە  و ئەوانەش پاداشت بكات, كە ئاستی كوالیتیی خۆیا بەرزكردووەتەوە و ڕای گشتی لێ ئاگادار بكرێتەوە. گرفتی پێوەرەكان:  １.    خۆماڵی نەبوونی پێوەركان واتە (لە ژێر ناوی ڕیزبەندنی نیشتیمانییە , كەچی بە پێوەری نێودەڵەتیی هەڵسەنگاندن بۆ زانكۆكان دەكرێ).  ２.    ستافی ئەكادیمی: (لێرەدا زانكۆ گەورە و كۆنەكانی وەك زانكۆی سەڵاحەدین, سلێمانی و دهۆك بەرزترین ڕێژەی ستاف و قوتابی/خوێندكار هەیە بە بەراورد بە زانكۆ تازەكانی وەك سۆران, هەڵەبجە, گەرمیان و چەرموو وكۆیە... ‌هتد, لە كاتێكدا خودی وەزارت ڕۆڵی لە دانان و دامەزراندنی ستافی ئەكادیمی و ناردنی قوتابییان/ خوێندكاران هەیە بۆ هەر زانكۆیەك, بۆیە ئەمە بە جۆرێك لە جۆرەكان لەنێوان زانكۆكان نادادی دروست كردووە. ３.    توێژینەوەی زانستی: لێرەدا زیاتر كار لەسەر ڕێژە و چەندایەتیی توێژینەوە كراوە, لە كاتێكدا پێویست بوو كوالیتی و باشیی توێژینەوە بەهەند وەربگیرایە, چونكە ئامانج لە توێژینەوە داهێنان یاخود چارەسەركردنی كێشەیەكی ناو حكومڕانی یان ناو كۆمەڵگەیە, بەڵام لێرەدا زانكۆكان كەوتوونەتە كێبڕكێ لەنێوان خۆیاندا كێ زۆرترین توێژینەوە بڵاو دەكاتەوە و خۆی لە ڕیزبەندیی دەباتە پێشەوە بۆ ئەم مەبەستەش توێژەریان تەنیا بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە و كۆكردنەوەی خاڵی زیاتر هێناوە!  ４.    زمانی توێژینەوەكان: لێرەدا ئەوەی لە  توێژینەوەكاندا زۆر تیشكی خراوەتە سەر ئەو توێژینەوانەن بە ئینگلیزی كراون, بەڵام باسی ئەو توێژینەوانە نەكراوە بە كوردی كراون و گرنگییەكی ئەوتۆی  پێ نەدراوە. وەك لە ماددەی دووەمی یاسای ژمارەی (١٠)ی ساڵی ٢٠٠٨: كە باس لە هەوڵی وەزارەت بۆ بەدەستهێنانی  چەند ئامانجێك دەكا, یەكێك لە ئامانجەكان ئەوەیە (ئامانجی دوازدەیەم: كاركردن لە پێناوی كردنی زمانی كوردی بە زمانی فێركردن و خوێندن لە قۆناغەكانی خوێندنی باڵا لە زانستە مرۆییەكاندا و هاندانی وەرگێڕان و دانان و چاپەمەنییە زانستی و ڕۆشنبیری و ئەكادیمییەكان بە زمانی كوردی), هەروەها لە ئامانجی نۆیەمیشدا باس لە پاراستنی كەلەپووری گەلی كوردستان و بەهێزكردنی ئینتیمای نیشتمانی دەكات). ５.    دژبەیەكی  لە نێوان پێوەرەكانی ڕیزبەندیی نیشتمانی وپڕۆسەكانی وەزارەت و واقیع، بۆنموونە یەكێك لە پێوەرەكان ئەوەیە كە  ژمارەی قوتابی/ خوێندكار لەسەر بنچینەی ژمارەی مامۆستا هەژماردەكرێ, واتە ئەگەر ژمارەی قوتابییان/ خوێندكاران لەگەڵ ژمارەی مامۆستایان بە پێی پێوەرەكان نەبێ بە خاڵێكی نەرێنی لەسەر زانكۆ هەژمار دەكرێ, ئەمە لەكاتێكدا وەزارەت خۆی ژمارەی قوتابییان/ خوێندكاران بۆ هەر زانكۆیەك دیاری دەكا.  ６.    بابەتی كەمپەس و پۆل و ڕێژەی سەوزایی و شوێنی وەرزشی, كە خاڵی لەسەرە، ئەگەر وەزارەت پاڵپشتی دارایی زانكۆ حكومییەكانی خۆی نەكا, زانكۆكان چۆن بتوانن ئەم كێشانە چارەسەر بكەن. ڕاسپاردە  و چارەسەرەكان: １.    بەخۆماڵیكردنی پێوەرەكان و نەهێشتنی خاڵە دژبەیەكەكانی ناو پێوەرەكان.  ２.     ڕیزبەندیی نیشتمانی  دەكرێ وەك فشارێك بەكاربێ بۆ كەمكردنەوەی دەستتێوەردانە دەرەكییەكان و جێبەجیكردنی یاساكان و سەروەركردنی یاساكان و بەهێزكردنی بەشداریی مامۆستایان و قوتابییان/ خوێندكاران لە پڕۆسەكانی بڕیاردان و بەرزكردنەوەی كواڵیتی و زیندوو هێشتنەوەی ناوەندەكانی خوێندن وەك ناوەندێكی مەعریفی و ڕۆشنبیری و زانست و داهێنان .  ئەم دوو خاڵەش زیاتر وەك پێوەری خۆماڵیی واقیعی دەردەكەون, كە ڕاستەوخۆ كاریگەرییان لەسەر ئاستی كواڵیتی  و چالاكی و بابەتەكانی تر هەیە لەناو ناوەندەكانی خوێندنی باڵا.      چۆنیەتیی كەمكردنەوەی دەستتێوەردانی دەرەكی لەناو یەكە كارگێڕییەكانی زانكۆكان لە ڕێگەی ئەم پڕۆسەیە     دەكرێ جێبەجێكردنی یاسای ژمارەی (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ (یاسای خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی), یاخود هەر یاسایەكی تر, كە لە داهاتوودا دەربچێ وەك كەناڵیكی فشار و وەك پێوەرێكی گرنگ سەیر بكرێ و خاڵی لەسەر بێ بۆ هەر زانكۆیەك، واتا كام زانكۆ كەمترین ڕێژەی پێشێلكاریی یاسایی هەبوو زۆرترین خاڵ وەربگرێت. ئەمەش  وا دەكات ئاستی كواڵیتیی خوێندن و دەستتێوەردانی دەرەكی و سیاسی كەم ببێتەوە و كەسی شیاو لە شوێنی شیاو دابنرێ. (بێ ئەوەی  فشاری لایەنە سیاسییەكان لەسەر وەزارەت دروست ببێ, بەڵكوو پڕۆسەكە لە لایەن خودی زانكۆكانەوە دەچێتە پێشەوە و هەوڵی گۆڕانكاری و سەروەریكردنی یاساكان دەدەن). ئەم پڕۆسەیە بۆ ڕیزبەندیی نیشتیمانی ئاسانە, چونكە یەكێك لە پێوەرەكانی ڕیزبەندی بریتییە لە ستافی ئەكادیمی, كە ئەمەش واتە گشت داتاكان ئامادە دەكرێ و وەزارەت دەتوانێ چاودێر بێ و ئاستی پێشێلكارییەكان بزانێ.     چۆنیەتیی بەهێزكردنی بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران    بۆ بەهێزكردنی بەشداریی قوتابییەكان/ خوێندكاران و زیادكرنی چالاكییەكان لە كەمپەسەكان: یەكێك لە پێوەرەكان بریتیبێ لە هەبوونی دەستەی سەربەخۆی قوتابییان/ خوێندكارانی بۆ هەر زانكۆیەك، كە خاڵی لەسەر بێ بۆ نموونە ئەوە زانكۆیەی نوێنەرایەتیی تایبەت و سەربەخۆی هەبێت خاڵی زیاتر وەربگرێ؛وەك نموونەی زانكۆی كۆمار، زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان – دەهۆك، زانكۆی كوردستان و زانكۆی ئەمریكی لە عیراق – سلێمانی،  بۆ ئەم مەبەستەش ڕێكخراوی چاوی زانكۆ (پێشنیازە یاسایەكی بۆ ڕێكخستنەوەی چۆنییەتی هەڵبژاردنی نوێنەرایەتیی قوتابییان/ خوێندكاران پێشنیاركردووە )  بڕوانە لاپەڕە ٣٠. ３.    لە توێژینەوەی زانستی  پێویستە  كوالێتی و باشی توێژینەوە بەهەند وەربگیرێ، پێویستە بزانرێ زانكۆكان لە ڕێگەی  توێژینەوەكان  تا چەند بەشدارییان لە باشتركردنی حكومڕانی هەرێم و چارەسەكردنی گرفتەكانی كۆمەڵگە و وڵات كردووە و تا چەند دا‌هێنانی زانستیان لە بوارەكانی پزیشكی و ئەندازیاری و پیشەسازی و كشتوكاڵی و...هتد كردووە.  پڕۆسەی بۆلۆنیا (بۆڵۆنیا پڕۆسێس) (بۆڵۆنیا پرۆسێس): پڕۆسەیەكی گرنگی یەكخستنی سیستمە جۆراوجۆرەكانی خوێندنی باڵای ئەوڕوپایە بە ئامانجی دروستكردن و بەرفراوانكردنی ناوچەیەكی تایبەتی ئەوڕوپی لە بواری خوێندنی باڵا و سەرخستنی سیستەمی خوێندنی باڵای ئەوڕوپایە لەسەر ئاستی جیهان بۆ ئەوەی كێبڕكێی نێودەوڵەتیی خۆی زیاتر بكا.    بۆڵۆنیا پڕۆسێس لە ئەنجامی كۆبوونەوەی وەزیرانی ٢٩ وڵاتی ئەوڕوپی لە شاری بۆڵۆنیای ئیتاڵیا و واژووكردنی ڕێكەوتنامەیەكی گرنگ لە ساڵی ١٩٩٩ هاتووەتە كایەوە, كە لە نێوانی ساڵانی ١٩٩٩ تاوەكوو ٢٠٢٠ بەردەوام بووە لە ڕێكخستنەوە و چاودێریكردنی پڕۆسەكە. ئیستا ئەم سیستەمە لە ٤٨ وڵاتی ئەوروپی كەوتووەتە بواری جێبەجێكردنەوە. ڕەهەندەكانی پۆلەسیی گشتیی پرۆسەكە: خۆی لە چەند ڕەهەندێكی گرنگ دەبینێتەوە, وەك: ڕەهەندی ئەوروپایی لە بواری خوێندنی باڵا: پڕۆسەی بۆڵۆنا هەوڵ بۆ زیادكردنی شەفافیەت و سەرنجڕاكێشانی ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا لە ئاستی جیهانیدا بۆ ڕاكێشانی بەهرەمەندترین قوتابییان/ خوێندكاران بۆ ناوەوەی ئەوڕوپا. جووڵە ( مۆبلتی ): هاوكات پڕۆسەی بۆڵۆنیا ئامانجی زیادكردن و بەرزكردنەوەی جووڵەی قوتابییان/ خوێندكاران، ئەكادیمییەكان و ستافی كارگێڕییە لە ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوروپا, بۆ نموونە وەك جووڵەی قوتابی/ خوێندكار لە زانكۆیەكەوە بۆ زانكۆیەكی تر و لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تری بەشدار لە پڕۆسەكە بۆ ماوەیەكی كورت (سمستەرێك), یاخود تەواوی قۆناغێك. ڕەهەندی كۆمەڵایەتی: ئەندامانی پڕۆسەی بۆڵۆنیا ڕێككەوتوون لەسەر ئەوەی هەمەجۆری لەناو كۆی دانیشتووانی قوتابییان/ خوێندكاران ڕەنگ بداتەوە, واتە دەبێ هەموو بەربەستە ئابووری و ئایینی و تەمەن و ڕەگەزی و نەتەوەیی یان هەر فاكتەرێكی تر لاببرێ, كە ڕێگری دەكەن لەوەی قوتابییان/ خوێندكاران خوێندنی باڵایان تەواو بكەن یان ڕێگر بن لە بەردەم بەشداریان.  توانای دامەزراندن: ئامانجی پڕۆسەی بۆڵۆنیا بریتییە لە دابینكردنی كارامەیی و زانیاری و لێهاتووییی پێویست بۆ قوتابی/ خوێندكار بۆ بازاڕی كار, بە وەڵامدانەوەی زیاتر بۆ پێداویستییەكانی بازاڕی كار. خوێندن دەتوانێ یارمەتیدەر بێ لە ڕزگاربوون لە بێكاری و بەشداریی لە گەشەی ئابووریدا بكا.  فێربوونی درێژخایەن: فێربوونی درێژخایەن یارمەتیدەر دەبێ بۆ گەیشتن بەو گۆرنكارییانەی لە پێویستییەكانی بازاڕی كار ڕوو دەدا لە ڕێگەی ڕێڕەوەكانی فێربوونی نەرم (خۆگونجێن) و گۆڕانكاریی گونجاو لەنێوان پەروەردە و كاركردندا. فێربوونی هەتاهەتایە دەتوانێ دڵنیایی بدا لە ڕەخساندنی دەرفەتی بەردەوام بۆ گەشەپێدانی زانست و زانیاری و كارامەیی و لێهاتووییەكان. لە هەمان كاتدا، لەوانەیە دەستگەیشتنی نەرمتر و ئاسانتر بۆ خوێندنی باڵا دابین بكا بۆ گرووپە كەم دەرهێنراوەكان (كەمینەكان) ئەندەرریپرزێنتت. مەرجەكانی ئەندامبوون :  لە كۆنفرانسی وزاریی بێرگن، پێوەرەكانی ئەندامێتی لە بەیاننامەی بەرلین ) Communiqué berlin ( بەو شێوەیە داڕێژراوە: وڵاتە بەشدارەكان لە ڕێكەوتنامەی ڕۆشنبیریی ئەوڕوپی شایستەی ئەندامیەتی لە ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا دەبن بە مەرجێك لە هەمان كاتدا ئامادەییی خۆیان بۆ بەدواداچوون و جێبەجێكردنی ئامانجەكانی پڕۆسەی بۆلۆنا لە سیستەمەكانی خوێندنی باڵادا ڕابگەیەنن. بنەماكان: ئەم بنەمایانەی خوارەوە، لە بەیاننامەی بۆڵۆنیا و پڕاگ و بەرلین ڕاگەیاندراون:  1.    جوڵەی نێودەوڵەتی خوێندكاران و ستاف. "هاندانی لابردنی هەموو ئاستەنگەكانی بەردەم جووڵەی ئازادانەی قوتابییان/ خوێندكاران و مامۆستایان و توێژەران و دەستەی كارگێڕی و لەگەڵ  ڕەچاوكردنی ڕەهەندی كۆمەڵایەتی" ( بەیاننامەی بۆلۆنیا) 2.    زانكۆ سەربەخۆكان  (سەربەخۆییی زانكۆكان)    ئەمە یەكێكە لە بنەما هەرە گرنگەكان، بەو پێیەی سەربەخۆیی و ئۆتۆنۆمیی زانكۆكان دڵنیایی دەدا, كە سیستەمی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی بەردەوام بگونجێ لەگەڵ گۆڕینی پێداویستییەكان لە داخوازییەكانی كۆمەڵگە و پێشكەوتنەكانی مەعریفەی زانستیدا " (بەیاننامەی بۆلۆنا) "وەزیرەكان ڕەزامەند دەبن لەسەر ئەوەی پێویستە دامەزراوەكان بەهێز بكرێن بۆ وەرگرتنی بڕیارەكان لەسەر ڕێكخستنی ناوخۆیی و كارگێڕیی خۆیان"  (بەیاننامەی بەرلین)  3.    بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە بەڕێوەبردن و ڕێكخستنی كەرتی خوێندنی باڵا.  " پێویستە قوتابییان/ خوێندكاران بەشداری بكەن و كاریگەرییان هەبێ لەسەر ڕێكخستن و ناوەڕۆكی پەروەردە لە زانكۆكان و دامەزراوەكانی تری خوێندنی باڵا" (بەیاننامەی پڕاگ) "خوێندكارەكان هاوبەشێكی تەواون لە بەڕێوەبردنی خوێندنی باڵادا. وەزیرەكان ئاماژە بە ڕێوشوێنی یاسایی نەتەوەیی دەكەن بۆ زامنكردنی بەشداری خوێندكاران لە سەرانسەری ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوروپادا. هەروەها داوا لە دامەزراوەكان و رێكخراوەكانی خوێندكاران دەكەن، كە ڕێگاكانی زیادكردنی بەشداری راستەقینەی خوێندكاران لە حوكمڕانی یاخود رێكخستنی خوێندنی باڵادا دەستنیشان بكەن" (بەیاننامەی بەرلین) 4.    بەرپرسیاریەتیی گشتیی خوێندنی باڵا. پێویستە خوێندنی باڵا لە سوودی گشتی بێ و لە ئاستی بەرپرسیاریەتیی گشتی بمێنێتەوە" (بەیاننامەی پڕاگ) 5.    ڕەهەندی كۆمەڵایەتی لە پرۆسەی بۆلۆنیا    وەزیرەكان گرنگیی ڕەهەندی كۆمەڵایەتییان لە پڕۆسەی بۆڵۆنیا دووپات كردووەتەوە، كە پێویستە بۆ زیاد كردنی تونای پێشبڕكی كە هاوسەنگ بێ لەگەڵ ئامانجی باشكردنی تایبەتمەندییە كۆمەڵایەتییەكان لە ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا، كە ئامانج لێی پتەوكردنی پێكەوەییی كۆمەڵایەتی و كەمكردنەوەی نایەكسانییە كۆمەڵایەتی و ڕەگەزییەكانە لە ئاستی نەتەوەیی (ناوخۆییی هەر وڵاتێك ) و لەسەر ئاستی ئەوروپیدا" (بەیاننامەی بەرلین)      ئامانجەكانی پرۆسەی بۆلۆنیا لە ژێر 10 هێڵی كرداردا كورت كراوەتەوە, كە  پێویستە هەموو داواكارەكان و ئەندامان پێكەوە ئەو ئامانجە هاوبەشانە بەدەست بهێنن, كە لە جاڕنامەی بۆڵۆنیادا پێناسە كراون و لە جاڕنامەی پڕاگ و بەرلیندا تەواوكراون یاخود گەشەیان پێ دراوە.  １.    گرتنەبەری سیستەمێك بە ئاسانی بخوێندرێ و توانای بەراورد كاریی پلەكانی هەبێ.  ２.    گرتنە بەری سیستەمێك لەسەر بنەمای دوو بازنەی سەرەكی. ３.    دانانی سیستەمی كریدت. ４.    بەهێزكردنی جووڵە (مۆبیلتی) ５.    بەهێزكردنی هەماهەنگیی ئەوڕوپی لە دڵنیاییی جۆریدا. ６.    بەهێزكردنی ڕەهەندە ئەوروپییە پێویستەكان لە خوێندنی باڵادا. ７.    فێربوونی درێژخایەن (بەردەوام) ８.    دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا و قوتابییان/ خوێندكاران ９.    برەودان بە سەرنجڕاكێشانی ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا . １０.    خوێندنی دكتۆرا و ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا و ناوچەی لێكۆڵینەوەی ئەوروپا - دوو كۆڵەكەی مەعریفەین لەسەر بنەمای كۆمەڵ.  بۆلۆنیا لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستاندا       ئێستا لە هەرێمی كوردستانی عیراقدا لە بەشێك لە كۆلێژەكانی زانكۆ حكومییەكانی وەك زانكۆی سەڵاحەدین و سۆران و سلێمانی و كۆیە و هەڵەبجە و زاخۆ و چەرموو و راپەرین, هەروەها لە زانكۆ ئەهلییەكانی وەك زانكۆی تیشك و جیهان و گەشەپیدانی مرۆیی و نۆڵج و كۆمار و...هتد پرۆسەی بۆڵۆنیا پەیرەوە دەكرێ. ئەوەی تێبینی دەكرێ لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستان ئەم پرۆسەیە وەك هەر پرۆسەێكی تر بە دەر نییە لە كەمو كووڕی, كە بەشێكی ئەم كەموكووڕییانە كێشەی بنچینەیین و لەناو زانكۆكانی هەرێمی كوردستان بەدی دەكرێن, لەبەر ئەوەی  لە بنەڕەتدا ئەم پڕۆسەیە تایبەتە بە وڵاتە ئەورپییەكان و لە ڕووی عەقڵیەت و سەرچاوە مرۆییەكان و شێوازی بەڕێوەبردنی زانكۆكان و سەربەخۆییی كارگێڕی و داراییی زانكۆكان  و پرۆگرامی خوێندن و تەكنیك و باڵاخانە و هۆڵەكانی خوێندن جیاوازی زۆرە لەگەڵ زانكۆكانی هەرێمی كوردستان, بۆیە گرفتی زۆر بۆ پرۆسەكە دروست بووە, بە تایبەت لە زانكۆ حكومییەكان.  ئاڵەنگارییەكانی بەردەم پرۆسەكە  لە هەرێمی كوردستان:    "لەبەر ئەوەی ئەم پڕۆسەیە لە ڕێگەی لیژنە و دیراساتی وردەوە نەهاتووەتە ناو زانكۆكانی كوردستان و نەتوانراوە ئاڵەنگارییەكانی بەردەم پرۆسەكە دیاری بكرێ و بە شێوەیەكی یەكانگیر لە گشت زانكۆكان جێبەجێ بكرێ. بە هۆی نەبوونی چوارچێوەیەكی گشتی, لە هەر زانكۆیەك بە شێوازێك پەل و پۆ كراوە و گونجێنراوە" ئەمەش بووەتە هۆی دووركەوتنەوەی زیاتر و لێكدابڕاندنی زانكۆكان لە یەكتری ئەمەش دژی یەكێك لە ئامانجەكانی پڕۆسەكەیە ئەویش لێك نزیكردنەوەی زانكۆكان لە یەكتر بە ڕێگەی مۆبیلتی و توێژینەوەی هاوبەش" ئەمەش قسەی بەشێك بەشداربووان و مامۆستایانی زانكۆ بوو لەناو فۆكس گرووپەكان.  سەربەخۆیی ( ئۆتۆنۆمیی زانكۆكان):    لە بەیاننامەی پڕاگدا هاتووە سەربەخۆیی و ئۆتۆنۆمیی زانكۆكان دڵنیایی دەدا, كە سیستەمی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی بەردەوام بگونجێ لەگەڵ گۆڕینی پێداویستییەكان لە داخوازییەكانی كۆمەڵگە و پێشكەوتنەكانی مەعریفەی زانستیدا, بەلام زانكۆ حكومییەكانی هەرێمی كوردستان سەربەخۆییی كارگێڕی و داراییان نییە (جگە لە زانكۆی كوردستان_هەولێر و زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان – دهۆك), كە زانكۆی حكومین و تایبەتمەندیی خۆیان پاراستووە، بۆیە نەبوونی توانای ماددی و بودجەی پێویست گەورەترین بەربەستە لە بەردەم پڕۆسەكە بە تایبەت لە زانكۆ حكومییەكان, چونكە لە ڕووی كارگێری و داراییەوە سەربەخۆ نین  و تەمویلیان لای حكومەت و وەزارەتە, بۆیە ناتوانن بەئاسانی گرفتەكانی تری وەك  كەمیی باڵاخانە و هۆڵەكانی خوێندن و كەمیی ستاف و زۆریی قوتابییان/ خوێندكاران چارەسەر بكەن. ڕۆل و بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە بەڕێوەبردن و ڕێكخستنی كەرتی خوێندنی باڵا:     لە بۆلۆنیا قوتابی/ خوێندكار سەنتەرە, بەڵام لە یاسای ژمارەی (١٠ ) ی ساڵی ٢٠١٤ یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و تویژینەوەی زانستی كەمترین باس لە ڕۆل و بەشداریی قوتابییان/خوێندكاران لەناو پێكهاتەكانی زانكۆ كراوە. لەناو زانكۆ حكومییەكانی هەرێم لە نێوان هەردوو  زۆن بە شێوازی مەركەزی نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران دیاری دەكرێ نوێنەرایەتییەكی لاوازی قوتابییان/ خوێندكاران دەكەن و ڕۆڵیان نییە لە سیاسەت و داڕشتنەوەی ناوەڕۆكی پەروەردە و خوێندنی باڵا. (ڕێكخراوەكەمان پێشنیازی خستووەتە ڕوو بۆ بابەتی بەهێزكردنی بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران و زیادكردنی ڕۆڵیان لە ڕێگەی پێشنیازی یاسایەكی تایبەت, كە بۆ ماوەی سێ ساڵ كاری لەسەر كراوە).  " پێویستە قوتابییان/ خوێندكاران بەشداری بكەن و كاریگەرییان هەبێ لەسەر ڕێكخستن و ناوەڕۆكی پەروەردە لە زانكۆكان و دامەزراوەكانی تری خوێندنی باڵا" (بەیاننامەی پڕاگ) "قوتابییان/ خوێندكارەكان هاوبەشێكی تەواون لە بەڕێوەبردنی خوێندنی باڵادا. وەزیرەكان ئاماژە بە ڕێوشوێنی یاسایی نەتەوەیی دەكەن بۆ زامنكردنی بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە سەرانسەری ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوروپادا, هەروەها داوا لە دامەزراوەكان و ڕێكخراوەكانی خوێندكاران دەكەن، كە ڕێگەكانی زیادكردنی بەشداریی ڕاستەقینەی قوتابییان/ خوێندكاران لە حوكمڕانی یاخود ڕێكخستنی خوێندنی باڵادا دەستنیشان بكەن" (بەیاننامەی بەرلین). نەبوونی هەڵسەنگاندن دەرەكی بۆ بۆڵۆنیای كوردستان:  لە ڕووی یاساییەوە كوردستان ئەندامی بۆڵۆنیای ئەوروپی نییە، چونكە كوردستان هەرێمە و دەوڵەت نییە و سەروەری نییە بەبێ عێراق ناتوانێ ببێ بە ئەندام. ئایا دەكرێ عێراق ببێ بە ئەندام لە پڕۆسەكەدا لە كاتێكدا بەشێك نین لە ڕێكەوتنامەی ڕۆشنبیریی ئەوڕوپی, هەروەها مەرجەكانی بە ئەندامبوونی وەك جووڵەی نێودەوڵەتیی قوتابییان/ خوێندكاران و ستاف و كارگێڕییەكانی زانكۆ بەدی ناكرێ، زانكۆكانی سەربەخۆی كارگێری و دارایان نییە و بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە پڕۆسەی ڕێكخستنەوەی خوێندنی باڵادا بەدی ناكرێ, یاخود  ڕۆلیان یەكجار كەمە. نەبوونە ئەندام لە بۆلۆنیای ئەوڕوپی گرفت بۆ پرۆسەكە دروست دەكا بە تایبەت لە كاتی بەدواداچوون و هەڵسەنگاندنی ئاستی جێبەجێبەكردنی مەرجەكانی بۆڵۆنیا لە ناوەی زانكۆكان لە لایەن پشكنەرە دەرەكییەكان. فەراهەمكردنی جووڵەی ستاف:      بە هۆی ئەوەی شێوازی بەڕێوەبردن و دابەشبوونی زانكۆكان لە نێوان دوو ئیدارە كۆنەكەی هەرێمی كوردستان جووڵەی ستاف و  مامۆستایانی زانكۆ بەئاسانی فەرهەم ناكرێ!     بە هۆی نەبوونی چوارچیوەیەكی گشتی و ڕێنمایی ڕوون, لە هەر زانكۆیەك بە شێوازێك پڕۆسەكە جێبەجێ دەكرێ, ئەمەش بووەتە لەمپەر لە بەردەم جووڵەی قوتابییان/ خوێندكاران لە زانكۆیەك و بۆ زانكۆیەكی تر (كە لە سیستەمەكانی پێشووتر ئاسانتر قوتابی/ خوێندكار دەگوازرایەوە)، بۆ نموونە لە بەشە ئەندازیارییەكانی زانكۆكانی سەڵاحەدین و سۆران و كۆیە و پۆلیتەكنیكی هەولێر ئالوگۆرییەكانیان یەكجار سەخت بووە, زۆر جار قوتابی/ خوێندكار لە كاتی گواستنەوەدا وانەی بۆ زیاد دەبیت یاخود دەخرێتە قۆناغێكی تر. ستاف و شێوازی دامەزراندن و هەڵسەنگاندنی:     كەمیی ستافی زانكۆ كێشەیەكی تره,‌ چونكە لە بۆڵۆنیا پڕۆسێس دەبێ قوتابی/ خوێندكار دابەشی سەر گروپی بچووك بچووك بكرێ, بەڵام ئەگەر ستافی پێویست لەبەردەست نەبێ وانە بڵێتەوە, چۆن دەتوانرێ پڕۆسەكە وەك خۆی جێبەجێ بكرێ، لە كاتێكدا  سنورداری ژمارەی خوێندكار لە هەر پۆلێك  و هاوسەنگی ژمارەیان لەگەڵ ژمارەی  مامۆستایان مەرجێكی سەرەكی سەركەوتنی پڕۆسەكەیه.     . بە پێی بۆلونیا پڕۆسێس نابێ مامۆستا میلاكی هەمیشەیی بێ, بەڵكوو مامۆستا بە پێی گرێبەست دادەمەزرێ و لە كۆتاییی ساڵ هەڵسەنگاندنی بۆ دەكرێ,  تا بڕیار بدرێ ئایا گرێبەستەكەی بۆ نوێ بكرێتەوە یاخود نا. هەڵسەنگاندنەكە پشت بە سێ لایەن دەبەستێ : یەكەم:  فیدباكی قوتابی/ خوێندكار(ڕێژەیەكی كەم %)، دووەم: پڕۆفیلی ئەكادیمی، سێیەم: مۆدڵی توێژینەوە و كارگێریی.‌ لەوانەیە مامۆستا لە هەر كاتێكدا هەڵسەنگاندنی بۆ بكرێ, بۆیە مامۆستا هەمیشە لە ئامادەباشیدا دەبێ. پێداویستییەكانی تری خوێندنی پێشكەوتوو: نەبوونی پێداویستییەكانی خوێندن وەك هۆڵی گونجاوی خوێندن و تاقیگە و ئامێری پێویست و پڕۆگرام و كۆمپیوتەر و ئینتەرنێتی خێرا و نەبوونی سۆفتوێری تایبەت بۆ ڕێگریكردن لە دووباربوونەوە (كۆپی پەیست) ڕاپۆرتی قوتابییان/ خوێندكاران و هیی تر. لە لایەكی ترەوە كەمیی شارەزاییی مامۆستا و قوتابییان/ خوێندكاران لە ڕووی تەكنیكی و توانای بەكارهێنانی تەكنەلۆجیای پێشكەوتوو و نەبوونی ویستی نوێبوونەوە لە نێوان مامۆستایانی سیستەمی كۆن و پڕۆسەكە. كاتەكانی كاركردنی ستاف و دەوامی زانكۆ:  لە زانكۆ حكومییەكان دەوامی كاركردنی مامۆستایان و ستاف و فەرمانبەران دیاریكراوە، زۆر جار زانكۆ وەك هەر فەرمانگە یەكی تری حكومی تاوەكوو كاتژمێر٢ی دوای نیوەڕۆ دەوام دەكەن دواتر دەرگاكانی هۆڵی خوێندن و بەش و پەرتووكخانە و تاقیگەكان و تەنانەت كەمپەسی زانكۆش دادەخرێ, ئەمەش بووەتە گرفت, چونكە زانكۆ دەبێ تا درەنگانێكی ئێوارە كراوە بێ بۆ ئەوەی بەئاسانی قوتابییان/ خوێندكاران و ستاف لەناو زانكۆ بمێنەوە و درێژە بە كار و چالاكییە زانستی و مەعریفییەكانیان بدەن. بەڕێوەچوونی پڕۆسەكە لە هەرێمی كوردستان :  لە هەرێمی كوردستاندا مامۆستایان و شارەزایانی بواری خوێندن بوون بە دوو بەشەوە: هەندێكیان داكۆكیكاری سەرسەختی جێبەجێكردنی  بۆڵۆنیا پڕۆسێسن، هەندێكیشیان دژایەتییان دەربڕیوە, پێیان وایە ئەم پرۆسێسە ئەنجامی زۆر خراپ لەسەر كوالیتیی خوێندن جێ دەهێڵێ,  چونكە ناتوانرێ لێرەدا وەك خۆی جێبەجێ بكرێ.  داكۆكیكارانی پرۆسەكە پێیان وایە ئەم پرۆسەیە ئەنجامی باشی دەبێ وەك:  •    دروستكردنی كەسایەتیی سەركردەیە لەناو قوتابییان/ خوێندكاران, بەئاگاهێنانەوەی قوتابی/ خوێندكارە بۆ ئەوەی زیاتر هەوڵ بدات و بەتەنیا ڕۆڵی گوێگر نەبینێ, بەڵكوو دەبێ قسەی هەبێ و ڕای خۆدەربڕێ.  •    گەشەپێدان بە بیرۆكەی ڕەخنەی دروستكردنی كەشێك گونجاوە بۆ ئەوەی دیبەتی ئازاد بێتە كایەوە و قوتابی/ خوێندكار بتوانێ ڕەخنە بگرێ و گفتوگۆی بابەتەكان بكا.  •    مۆبلیتی و كارئاسانی: كە بریتییە لەوەی مامۆستا دەتوانێ لە زانكۆیەكی تر وانە بڵێتەوە و قوتابی/ خوێندكاریش دەتوانێ ببێ بە میواندار لە زانكۆیەكی تر, كە هەمان پڕۆسە پەیڕەو دەكا و كۆرسەكەی لەوێ تەواو بكا. •    دادگەری و یەكسانی: لە پۆلۆنیا عەدالەت هەیە, وەرگرتنی نمرە یاخود كردیت بە پێی ئامادەیی و چالاكیی قوتابی/ خوێندكارە.  •    مامۆستا لە پۆڵۆنیا پرۆسێس ڕۆڵی زۆرە لە هەڵسەنگاندنی قوتابییان/خوێندكاران, بەڵام مامۆستا قوتابییان/خوێندكاران كۆنتڕۆڵ ناكا, تەنیا هەڵسەنگاندنیان بۆ دەكا. بەلام دژەكانی بۆلۆنیا پرۆسیس پێیان وایە ئەم پرۆسیە دەرئەنجامی زۆر خراپی دەبیت  چونكە لەهەرێمی كوردستان بەربەستی زۆر هەن لەبەردەم پرۆسەكە وەك :  زۆری ژمارەی خوێندكاران لەناو پۆل،  نەبوونی كەمپەس و هۆلی گونجاوی وانە وتنەوە وشوێنەكانی راهێنان،كەمی ستافی ئەكادیمی و  كەمی پەرتوكخانەكان ، جیاوازی مەنتاڵیتی و شیوازی پەروەردەیی خوێندكاران و مامۆستایان . نەبوونی بودجەی پێویست . نەبوونی چاودێر و لێپێجینەوە لەسەر مامۆستا لەكاتی ئەنجامدانی تاقیكردنەوەكان و پیدانی نمرەكان و دەرچوواندنی خوێندكاران ( بەهۆی نەبوونی لیژنەی تاقیكردنەوەكان ) . “ئەمە جگە لەوەی كە نەتوانراوە پرۆسەكە وەك خۆی جێبەجی بكرێت لەگەڵ ئەوەشدا پێویست بوو بەرگێكی خۆماڵی بەبەردا بكرێت و وەك پرۆسەیەكی چاكسازی هاوشێوەی بۆلۆنیا پرۆسێس لە سیستەمی خوێندنی باڵادا جێبەجبەجێ بكرێت و ئاستی زانكۆكانی پێ بەرز بكرێتەوە ".  " بۆڵۆنیا پڕۆسێس بۆ بەشە زانستی و كرداریەكان لە سیاقی خۆی وبە هەبوونی پێداویستیەكانی جێبەجێكردنی شتێكی چاكە ،بەڵام بۆ بەشی زانستیە مڕۆڤایەتیەكان شتێكی باش نیە چونكە بەشێكی وەكو مێژو یان یاسا هەر هەمان سەرچاوە بەكاردێنن كە بەر لەچەندان ساڵ و دەیە بەكارهێندراون و مامۆستا ناتوانێ چالاكی نوێ دابهێنێت"   ئەمان پێنان وایە بۆلۆنیا  دەرئەنجامی خراپی هەیە وەك :  １.    نزم كردنەوە و دابەزاندنی زیاتر كوالێتی خوێندن و ئاستی خوێندكارە ، ئەمان پێیان وایە خوێندكاران زیاتر بەروو تەمبەڵی دەچێت ، چونكە بەشێكی زۆری خوێندكاران هەڵدەستن بەئامادەكردنی راپۆرت كۆپی پەیست و ئەنجامدانی چالاكی بێ سوود . ( لێرە زیاتر فۆكەس لەسەر راپۆرتە و چالاكی رۆژانەیە )  ２.    ئیستیغلال كردن و كۆنترۆلی كردنی خوێندكاران لەلایەن مامۆستایانەوە ، چونكە لەم پرۆسیە مامۆستا رۆڵی زۆری هەیە و زۆرترین نمرەی خوێندكار لەخودی مامۆستایە ، مامۆستا ئازادە لەوەی چۆن  نمرەكان دابەش بكات و چۆن خوێندكاران دەردەچوێنێت بەبێ هەبوونی چاودێر و لێپێچینەوە .  ３.    ئەو بۆلۆنیا پرۆسێسەی لەهەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكرێت زیاتر خۆی وەك سیستەمی كریدت خۆی نواندوە كەمتر دەتوانێت ئامانجەكانی پرۆسەكە مسۆگەر بكات و ئەلینگاریە قورسەكان تێپەرێنێت . ئەمەش دەرئەنجامی پێچەوانەی دەبێت .  ４.    بۆلۆنیا   وا دەكات زانكۆكان هەمان منهج و پرۆگرامیان هەبێ ئەوەش وادەكات زانكۆكان هەموو كۆپی پەیستی یەك بن و جیاوازیی جۆری و پێشبرێك دروست نەبێ لەنێوان زانكۆكان ، بەڵام ئەگەر هەر زانكۆیەك تایبەتمەندی خۆی هەبوو پێشبرێكی و هەوڵی باشتركردن پەیدا دەبێ. ５.    لە بۆڵۆنیا خوێندكار ئەوەندەی بە تاسك و ڕاپۆرت و كویز و دەرەجە كۆكردنەوە خەریكە  مەجالی بیركردنەوەو داهێنانی نابێ ، لەكاتێكدا خۆی ئامانجی خوێدن داهێنان و گۆرینی مێژوی مرۆڤایەتیە.  چۆنیەتی جێ بە جێكردنی پرۆسەكە و جیاوازی بۆڵۆنیا لەگەڵ سیستەمە كۆنەكه: گرفتە هەناویەكانی پرۆسەكە لەهەرێمی كوردستان ، گرفتەكان رێژەین لە زانكۆیەوەك بۆ زانكۆێكیتر دەگۆریت تەنانەت لە بەشە زانستەكرداریەكان و زانستە مرۆڤایەتیەكان دەگۆرێت .گرینگترین جیاوازی بۆڵۆنیا لە گەڵ سیستەمە تەقلیدیەكە لە چەند خالێكدا كۆدەبێتەوە،لەوانه:  1.    سەنتەركردنی خوێندكار/ قوتابی  و پێدانانی ڕۆڵی زیاتر پێی. بەڵام لەهەمانكاتدا ئەركی سەرشانی مامۆستاش قورستردەبێ چونكە مامۆستا پێویستی بە خۆئامادەكردنی زیاتر هەیە و پێویستە ساڵانە ئەپدەیتی ئەو كۆرسبوكە بكاتەوە كەهەیەتی بەجۆرێك لەگەڵ بازاری كار بگونجێ . 2.    پیادەكردنی سیستەمی كریدت  ECTSكە خوێندكار دەبێ خاڵ كۆبكاتەوە تاوەكو دەربچی بە مشێوەیەی خوارەوه - بەكالۆریۆس 240، ماستەر120 ،  دكتۆرا .180  "بەڵام زۆربەی زانكۆكان و بەش هەڵبژاردەیان دراوەتی كە  ئەگەر خوێندكارەكە چەند خاڵكیشی كەمتر بێت ئەچێ بۆ قۆناغی دوواتر " 3.    كۆكردنەوە كاتەكانی دەوام كردن و خێراكردنی دەرچوونی خوێندكار ، ئەویش لەڕێگەی كەمكردنەوەی ماوەی خوێندن لە 8 سیمیستەرەوە بۆ 7 سمستەر، ئەمەش لەڕێگەی كردنەوەی زانكۆ تا ئێوارە یان درەنگ. بەڵام لە سیستەمی كۆن زوو زانكۆ دا دەخرێ " لە زۆر شوێن سەرەڕای جدول تا درەنگ وانە هەیە بەڵام وانەكان دەمج دەكرێت تا زوو زانكۆكە دابخرێت" 4.    بە پێی سیستەكە كۆنەكە زانكۆ ناوەندێكی شارستانیە كە لەوێوە نرخ و بەها بۆ كۆمەڵگا دەگوازێتەوە و بەسەر كۆمەڵگای دەسەپێنێ بەڵام بۆڵۆنیا  كار لەسەر توانای تاك و بەرەوپێشبردنی و دەرئەنجام و بازاری كار دەكات.. بەشی سێیەم گرفتەكانتری  ناو ژینگەی  دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا سیستەمەكانی بەڕێوەبردنی قوتابییان/ خوێندكاران    لە زۆربەی زانكۆ جیهانییە گەورەكان قوتابییان/ خوێندكاران ڕۆڵێكی ئێجگار گەورە و بە‌هێز لە ڕێكخستن و بەرێوەبردنی كاروبارەكانی خۆیان و ئەنجامدانی چالاكی جۆراوجۆر دەبینن ئەمەش بە بەرجەستەكردنی ماف و ئازدییەكان بە پڕۆسەیەكی دیموكراسی و دادگەرانە. خوێندكارانی زانكۆ لە جیهاندا چەندین فۆرمی خۆ بەڕێوەبردنیان هەیە، لەهەندێك وڵاتدا خوێندكارانی زانكۆ خۆیان لەڕایەڵە نیشتمانیەكاندا رێكدەخەن، بەڵام لە هەندێك وڵاتیتردا لەهەر زانكۆیەكدا رێكخستنێكی  تایبەت بە خۆیان هەیە. مەبەستیش لە خۆبەڕێوەبردنی خوێندكارانی زانكۆ ئەوەیە كە خوێندكارانی زانكۆ كاروباری خۆیان لەلایەن خۆیانەوە بەرێوەبەرن  نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەكانی خۆیان بكەن، خۆبەرێوەبردنی خوێندكارانی زانكۆش دەرفەتی پەڕاوەكردنی بەرپرسیارەتی كۆمەڵایەتی و سیاسییان لە ئاستی كۆمەڵگەدا بۆ دەرەخسێنێت و ڕاهێنانیانە لەسەر ئەوەی كە پەڕاوی بنەماكانی ژیانی دیموكراسی بكەن. قوتابیان كاتێك دەگەنە ئاستی زانكۆ دەكەونە قۆناخێكی هەر گرینگی ژیانیان، لەم قۆناخەدا ئاستی سەربەخۆیان دەگاتە لوتكە، پرۆسەی گەشەكردنی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئەكادیمییەكانیان دەگەنە خێراییەكی نوێ، لە چوار ساڵی زانكۆ كەسایەتی دەپشكوێت، و فێری بیركردنەوەی ئازاد و رێكخستنی رێچكەی ژیانی دەبێت. خوێندكارانی زانكۆش بە شێوە ناسراون كە '' دەستبژێری كۆمەڵگەن'' و '' خاوەن بریارن بۆ سبەی'' لەبەر ئەوە قالبونیان لەسەر بەها دیموكراسییەكان مەرجێكی گرنگی و پێویستە بۆ پێشكەوتنی كۆمەڵگە ئازادەكان و بەردەوامبونیان.   لە هەرێمی كوردستان بەهۆی هەبوونی ڕێكخراوە قوتابی و خوێندكارییەكانەوە, كە هەریەكەیان نوێنەرایەتیی حزبێك دەكەن، زانكۆ وەك ناوەندێكی ململانی سیاسی دەبینرێت، هەرلایەنەو تێدا هەوڵی ڕاكێشان و زیادكردنی لایەنگیران و دەنگدەرانی دەدات، حیزبە ئۆپۆزیسیۆنەكان هەوڵدەدەن كاریگەریان بەئەندازەیەك بێت كە لە كاتی پێویست بتوانن خوێندكارانەوە بۆ جوڵاندنی شەقام دژی دەستەڵات بەكاربهێنن، بەپێچەوانەی ئۆپۆزیسیۆنیش حیزبە دەستەڵاتدارەكان هەوڵ دەدەن خوێندكاران بۆ پشگیری خۆیان و كۆنتڕۆڵ كردنی كۆمەڵگا بەكاربهێن. زۆر جار ڕێكخراوە قوتابی / خوێندكاریەكان بوونەتە كەناڵێك بۆ فشاری نامەشرووع بۆ سەر پڕۆسەی خوێندن و كەمترین نوێنەرایەتیی خودی قوتابییان/ خوێندكاران دەكەن. زۆرجاران وەك نوێنەری حیزب و كەس ڕۆڵ دەگێرن لە ڕێگەی جۆراوجۆرەوە فشار لەسەر كارگێڕی و توێژی مامۆستایان دروست دەكەن بە مەبەستی بابەتی كەسی و داواكاریی نازانستی  و پەكخستنی پڕۆسەی خوێندن.  ئێستا سیستەمی بەرێوەبردنی قوتابییان/ خوێندكاران لە هەندێك زانكۆ  گۆراوە و لە سیستەمە تەقلیدییەكان جیاوازترە,  بۆ نموونە (زانكۆی كۆمار، زانكۆی كوردستان_ هەولێر، زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان – دهۆك, زانكۆی ئەمریكی لە عێراق_ سلێمانی) كە ئەم زانكۆیانە تا ڕادەیەك لەو چوارچیوە حیزبییە دەرچوون و نوێنەرایەتیی سەربەخۆی قوتابییان/ خوێندكارانیان هەیە  و مۆدێلێكی جیاوازتر پێشكەش دەكەن. لەگەڵ ئەوەشدا لە یاسای ژمارە (١٠) ساڵی ٢٠٠٨ یاسا وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی كەمترین رۆڵ بەخوێندكاران/قوتابیان دراوە لەناو ژینگەی زانكۆ و رێكخستنی كەرتی خوێندنی باڵا.ئەمەش دژی رێفۆرمی خوێندنی باڵایە ئەگەر بمانەوێت لەرێگای بۆلۆنیا پرۆسیسەوە بەشداری قوتابیان/خوێندكاران بە‌هێز بكەین.  " پێویستە قوتابییان/ خوێندكاران بەشداری بكەن و كاریگەرییان هەبێ لەسەر ڕێكخستن و ناوەڕۆكی پەروەردە لە زانكۆكان و دامەزراوەكانی تری خوێندنی باڵا" (بەیاننامەی پڕاگ) هەربۆیە ئێمە وەك رێكخراوی چاوی زانكۆ بەپالپشتی سندوقی نیشتیمانی ئەمریكی بۆ ماوەی سێ ساڵ كارمان لەسەر ئامادەكردنی پرۆژەیەك تایبەت كردووە لەسەر  ( سیستەمی نوێی بەرێوەبردنی قوتابیان/خوێندكاران)، هەر زانكۆیەك دەستپشخەری بكات دەتوانێت پرۆژەكە و سیستەمەكە بۆ زانكۆكەی خۆی بەكاربهێنێت. بە كورتی پڕۆژە یاسای نوێنەرایەتیی قوتابییان/ خوێندكاران چییە؟ １.    مۆدێلێكی نوێی سیستەمی قوتابی/خوێندكاری پێشییاز كردووە بە بەرگێكی خۆماڵی. ２.    پرۆژەكە ڕۆڵیكی ئێجگار گەورەی لە بەهێزكردنی سەكردایەتی و دروستكردنی ڕابەری پیشەیی لە ناو قوتابییان/ خوێندكاراندا هەیە  ３.    پڕۆژەكە كاری لەسەر(سەرلەنوێ)  پێناسەكردنەوەی نوێنەر و( نوێنەرایەتییەكان) كردووە. ４.    ئەم پڕۆژەیە كاری لەسەر شێوازی نوێنەرایەتیكردنی ڕەگەزی مێ و دروستكردنی كەسایەتیی سەركردە لەناو مێیندا كردووە بە ڕەخساندنی ژینگەی گونجاو و دەرفەتی یەكسان. ５.    پڕۆژەكە لە لایەن پسپۆڕانی بواری یاسایی و پەروەردەیی و خوێندنی باڵا و پسپۆرانی بواری هەڵبژاردنەوە هەڵسەنگێندراوە. ６.    پڕۆژەكە بە ڕاوێژی ڕاستەوخۆی دەزگە گەورەكان و بە بەشداری ڕاستەوخۆی قوتابییان/ خوێندكاران  لە هەرێمی كوردستاندا داڕێژراوە. ７.    پڕۆژەكە ڕاستەوخۆ پشتئەستورە بەو ڕاپرسییە مەیدانی و ئۆنڵاینانەی لەناو قوتابییان/خوێندكارانی زانكۆ و پەیمانگاكانی هەرێمی كوردستان ئەنجام دراوە. ...ستەڵ گرنگی و پێوەرەكانی سەركەوتنی مۆدێلە نوێیكەی سیستەمی نوێنەرایەتی: بۆ ئەم سیستەمە یاخود هەرسیستەمێكی هەڵبژاردنی باش دەبێ كۆمەڵێك پێوەری جیهانی و ناوخۆیی بهێنێتە دی، بۆیە ئێمە هەوڵمان داوە ڕەچاوی ئەم پێوەرانە بكەین بۆ ئەوەی ئەم سیستەمە بتوانێ سەركەتوو بێ و ئەزموون بكرێ. １.    هێنانەدی ئاشتەواییی كۆمەڵایەتی و تەباییی لەنێوان قوتابییان/ خوێندكارانی زانكۆ و پەیمانگەكان. ２.    هینانە كایەوەی مۆدێلێك (نوێنەرایەتییەك)ی جێگیر و شارەزا, كە كاروباری قوتابییان/خوێندكاران بە لێهاتووییەوە ڕایی بكا  و ڕێكیان بخا. ３.    هەلی هەڵبژاردن بۆ هەموو قوتابییان/ خوێندكاران بڕەخسێنێ وهەڵبژاردنەكە تەواو ئارام بێ. ４.    ملكەچكردنی نوینەرایەتی بە لێپرسینەوە لە لایەن قوتابییان/خوێندكاران (دەنگدەرەكان). ５.    بەهەند وەرگرتنی پێوەرە نێودەوڵەتییەكانی هەڵبژاردن لە كاتی داڕشتنی سیستەمی هەڵبژاردن لەناو ناوەندەكان, بۆ نموونە (دەنگدان نهێنی بێ، هەموو قوتابی/ خوێندكارێك مافی بەشداری هەبێ، جیاكردنەوە و ژماردنی ئاشكرای دەنگەكان). ６.    بەدیهێنانی ئاستی جیاوازی نوێنەرایەتیكردن (ئایینی جیاواز، نەتەوەی جیاواز, ڕەگەزی جیاواز و حیزبی جیاواز). ７.    پڕۆسەی هەڵبژاردن پڕۆسەیەكە بەردەوامی دەبێ، واتە هەموو ساڵێك لە یەك كات و ڕۆژ ئەنجام بدرێ. ８.    هاندانی دروستكردنی یانە و گرووپ و ڕێكخراوی جیاواز لەناو كۆلێژ, كە ئەمە درەفەتی زیاتر بە قوتابییان/ خوێندكاران  دەدا, تا بەشدارییان هەبێ لە ناو كۆلیژەكان و چالاكیی مۆسیقا و كولتووری و سیاسی و زانستی ڕێك بخەن. بە جۆرێك زانكۆ لە ناوەندێكی ناچالاكەوە بگۆرن بۆ ناوەندێكی مەعریفی و ڕۆشنبیریی گرنگیی پڕ چالاكی.   ９.    دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی دەستتێوەردانی دەرەكی لەناو ناوەندەكانی خوێندن و كاروباری قوتابییان/ خوێندكاران. بۆچی ئێمە كار لەسەر هاتنە پێشووەی مێینە دەكەین لە سیستەمەكە؟    ئێمە پێمان وایە دەبێ ئافرەتان بە هۆی كارامەیی و لێهاتووییەوە پلە و پۆست وەربگرن, نەك لەبەر ئەوەی ئافرەتن , بۆیە لە قۆناغی ئێستا ئێمە كارمان لەسەر ڕەخساندنی دەرفەتی ناچاری (جیاكاریی ئەرێنی) كردووە بۆ هێنانە پێشەوەی ڕەگەزی مێ. واتە زیادبوونی ڕێژەی ڕەگەزی مێ بە یەكسانی لەگەڵ ڕەگەزی نێر لە ڕێگەی پیادەكردنی شێوازی دوو نوێنەری ( كچ و كوڕ). ئەمەش بە ئامانجی دروستكردنی ژینگەی گونجاوە,  نەك بەتەنیا ڕەخساندنی دەرفەت بۆ ڕەگەزی مێ. ئەم پڕۆژەیە تەواو زانستییە: ئەم پڕۆسەیە بریتییە لە پڕۆسەی بەهێزكردنی سەركردایەتی و گەشەپێدانی زانكۆكان و بەیەكبەستەنەوەی پێكهاتەكانی لە ڕێگەی دامەزراندنی سیستەمی نوێنەرایەتیی تۆكمە و بەرجەستە كردنی دادگەریی ڕەگەزی و ئایینی و نەتەوەیی و سیاسی. بێ گومان ئەم پڕۆسەیە پیوستیی بە حیكمەت و دووربینی و نیاز و ویست و پێداگری و لەخۆبوردووییی هەمووان بە تایبەت ڕێكخراوەكان, هەروەها پێوستیی بە فشار و پاڵپشتیی پەرلەمان و كۆمەڵی مەدەنی و هاندانی ڕۆشنبیر و مامۆستایانی زنكۆ و قوتابییان/ خوێندكاران هەیە, ئەگەر بمانەوێ هەرێمەكەمان وەك نیشتمانێكی یەكگرتوو گەشە بكات و بەسەر گرفتەكانیدا زاڵ بێ و زانكۆكانمان ببنە سەرچاوەیەكی باش بۆ دروستكردنی ڕابەری پیشەیی و كەسایەتیی سەركردە بۆ بازاڕی كار و كۆمەڵگا .  كردنەوەی زانكۆ و كۆلێژەكان لە شار و شارۆچكەكان لە هەرێمی كوردوستان  لەهەردوو كەرتی تایبەت و گشتی تا دێت ژمارەی زانكۆكان و كردنەوەی  زانكۆی  نوێ و كۆلێژ و بەشی نوێ ڕوو لە زیادبوونە  . ئەمەش زۆر جاران وەك دەستكەوتێكی گرینگ لەلایەن وەزارەتی خوێندنی باڵاوە لێكدەدرێتەوە بەوەی لەزۆربەی شار و شارۆچكەكان توانیویانە گرینگی بەكردنەوەی خوێندنی باڵا بدەن و خەڵك و قوتابیانی ناوچەكان سوودمەند بكەن .  بەڵام لەراستیدا كردنەوەی ئەم هەموو زانكۆ و كۆلێژ و پەیمانگایان جگە لەبارگرانی زیاتر لە رووی كارگێری و دارایەوە سوودێكی ئەتۆیان نەبووە لەلایەكی دیكەوە كردنەوەی ئەو ژمارە زۆرە لە زانكۆ و پەیمانگا بێ پلان و لێكۆلینەوەیەكی ورد لەرووی دیمۆگرافیای و پێویستی ناوچەكە و بە بێ هیچ جۆرە توێژینەوەیەك كارێكی ئەوپەڕی نازانستیە .بگرە لەجیاتی سوود و قازانج بۆ ناوچەكەو قوتابیەكانی گەلێك دەرئەنجامی خراپی لێدەكەویتەوە ، هۆكاری كردنەوەی ئەم هەموو زانكۆیانەش زۆر جار بەهۆی داواكاری دانیشتوانی ناوچەكە و یان پەیمانی لایەنێكی سیاسی یان سەركردەیكی سیاسی بەخەلكی ناوچەیك بووە . دەرئەنجامە خراپەكانی كردنەوەی ئەم هەموو زانكۆیانە. １.    نەكرانەوە و قەتیس كردن و هێشتنەوەی خەڵكی لەناوچەكانی خۆیان ، بەمەش  خەڵكی پارێزگاكان و شارەكان زیاتر لە یەك دادەبڕێن و تێكەڵاوی  كۆمەڵایەتی  و سیاسی و كلتوری و ئاینی كەم دەبێتەوە  ، دانیشتوانی ناحیەو شارۆچكەكان  ناچنە دەرەوەی شار بخوێنن . كەمتر  ئاشنایەتی لەگەل خەلكی شارەكانی تر دروست دەكەن ، چەند هەنگاوێك لە دروستبونی پێكەوەژیانی كۆمەڵایەتی و ئاشتەوایی نێوان شارەكان دوادەكەوێ و بگرە زیاتر دەبێت .  ２.    ساڵانە لەشكرێك لە دەرچوی زانكۆ و پەیمانگامان دەبێت بێ ئەوەی هەلی كاریان دەست بكەویت  یان بە جۆرێك ئامادەكرابن  بۆ بازاری كار  تا بتوانن لە سەردەمی نوێی كار و بازاڕدا  كار بەدەستبهێنن بەمەش رێژەی بێكاری لەكۆمەڵگە  زیاد  دەكات و فشارەكانیش بۆسەر حكومەت زیاتر دەبن .   ３.    یەكێكی تر لە دەرهاویشتە خراپەكانی كردنەوەی ئەو ژمارە زۆرە لە زانكۆ و كۆلێژی نوێ دابەزینی  ئاستی زانستی دەرچوانە بەهۆی نەبون  یان دابین نەكردنی  پێداویستیەكانی وەك ستافی ئەكادیمی  ، لۆجستیكی  ، تاقیگە  ، باڵەخانەی گونجاو .  ４.    بێزاربوون و بەهەداردانی توانایی مامۆستایان لەهاتووچۆی بەردەوامی رێگا سەختەكانی نێوان شار و شارچكەكەن بۆ گوتنەوەی وانەكانیان. راسپاردە :  پێویستە دامەزراندن كردنەوەی زانكۆی نوێ زۆر سنوردار و مەرج دار بكرێت وە هەوڵی تێكەل كردنەوەی زانكۆ فەرحیەكانی شارەكان بدرێت سەر لەنوێ لەسەر بنچینەی  دیمۆگرافیا  و پێویستی ناوچەكە و بازاری كار و پسۆری تایبەت  . بۆ نموونە  پسۆریەكانی نەوت لەیەك زانكۆ هەبێت لەهەموو شارەكانیتر قوتابی روو لەو زانكۆیە بكات بەمەش تێكەڵاوێكی گرینگی كۆمەڵایەتی و پەروەردەی و  كلتوری ئالوگۆری بیرۆكەی بازرگانی و و دەستپێشخەری كار لەنێوان خوێندكارانی زانكۆكە روودەدات و ناوچەكەش گەشەسەندنی زیاتر بەخۆیەوە دەبێنیت    ئاستی كواڵیتی بەرزدەبێتەوە و هەڵئاوسانی پۆستهەلگرە كارگێریەكان  و مامۆستایان و فەرمانبەرانیش كەمدەبێتەوە .   دۆخی توێژەران و ئاستی توێژینەوەكان لە كوردستان    ئاشكرایە دەستپێكی هەموو پێشكەوتنە زانستییەكان و  پیشەسازی و وێژەییەكان  توێژینەوە گرنگ و مەزنەكان بووە, كە بوونەتە هۆی سەرچاوەی داهێنان لە بوارە جیاوازەكاندا، نەنگییە ئەگەر باسی زانست بكرێ لەگەڵیدا  باسی توێژینەوەی زانستی نەكرێ, لەبەر ئەوەی دووانەیەكی لێك دانەبڕاون و بەبێ ئەنجامدانی توێژینەوەی زانست گەشە ناكا. توێژینەوەی بەردەوام سەرچاوەی دەوڵەمەندكردنی  زانست و باشتركردنی گشت كایەكانی كۆمەڵگایە. كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان  چ لە ڕووە سیاسییەكەی یان پەروەردەییەكەی یان پیشەسازییەكەی، ئەوانەی  دیموكراسی و ئازادییەكانی تاك و  مافی مرۆڤ  و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی  تێیاندا بەرقەرارە، لە میانەی نووسین توێژینەوەكانیانەوە بەم ئاستە گەیشتوون.     لە جیهاندا گرنگیی زۆر بە توێژینەوەی زانستی دەدرێ، لە سەرجەم كایەكانی ژیاندا، توێژینەوەكان دەكرێن و بەكاردەهێنرێن لە  چارەسەركردنی كێشە هەنوكەییەكان و  كێشە قووڵەكان و لە بەرەو پێشبردنی سیستەمی كۆمەڵایەتی و دۆزینەوەی نەزانراوەكان، لێرەدا پرسیارێكی جددی دێتە گۆڕێ و لە مێشكی هەموو تاكێكی ئەم نیشتمانە لە خولانەوەدایە!    ئەرێ لە هەرێمی كوردستان بە كرداری چەند توێژەرمان هەیە؟  تا چەند گرنگیی بە توێژینەوەی زانستی لە زانكۆكان و وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی دراوە؟ لە كارنامەی كابینە یەك لەدوای یەكەكان كامیان پاڵپشت بە توێژینەوەی توێژەرێك هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگە و دامەزراوەكانیان داوە؟ ئایا سیاسییەكان تا چەند پێشوازییان لە توێژینەوەی  توێژەرە سیاسیەكانمان  كردووە لە شرۆڤەكردنی پێشهاتە سیاسییە نوێیەكان و بارودۆخی ناوچەكە؟ یا با بڵێین توێژینەوەكان  چ گۆڕانكارییەكییان دروست كردووە لەسەر ئاستی  تاك و كۆمەڵگا و خاك و نیشتمان؟    بەداخەوە دەبێ بڵێین لە زۆربەی زانكۆیەكانی هەرێمدا كاری توێژینەوە  كز و لاواز و ئاست نزمە، جا بە هۆی كەمیی توێژەرەوە بێ  یان كەمی هاندەری دارایی بێ، زۆربەی هەرە زۆری مامۆستایان بە ئەركی وانەبێژییەوە سەرقاڵن. ساڵانە ژمارەیەكی زۆر توێژینەوە لە هەرێمی كوردستان لە بوارە جیاوازەكان ئەنجام دەدرێن، بەڵام وەك پێویست سوودیان لێ وەرناگیرێ، نەبوونەتە هۆی گۆڕانكاریی گەورە و كاریگەرییان لەسەر بەرەو پێشبردنی ڕەوتی زانست و كۆمەڵگە و حكومرانی وەك پێویست نەبووە. ئەوەش كۆمەڵێك هۆكاری لە پشتەوەیە: １.    نەبونی سیستەم و كەشی گونجاو بۆ توێژینەوە، دابیننەكردنی  ئامراز و پێداویستییە ماددی و لۆجستیكی و مەعنەوییەكان. ２.    كەمتەرخەمیی حكومەت و پاڵپشتینەكردنی توێژەران و تەرخاننەكردنی بودجەی پێویست بۆ توێژینەوە جیاوازەكان و گرنگینەدان بە توێژینەوەكان و كارپێنەكردنیان لە سێكتەرە جیاوازەكان . ３.    نەبوونی پلان گشتگیریی حكومەت و نەبوونی هەماهەنگی  لە نێوان توێژەران و كۆمەڵگە و دامەزراوەكانی تایبەت بە توێژینەوە, كە یەكەیەكی كارگێڕیی حكومین. پێویستە ئەو دامەزراوانە توێژەران ڕابسپێرن و هانیان بدەن بۆ توێژینەوەی زانستی و دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەكانی كۆمەڵگە و دامەزراوەكان. ４.    زانكۆكان نەیانتوانیوە لە بازنەی كێبركێی ناوخۆ بازبدەن بۆ كێبڕكێی جیهانی لێكدابڕانێكی زۆر هەیە لە نێوان زانكۆكان و كۆلێژەكان و مامۆستایانی زانكۆ و نەبوونی كاری هاوبەش و خەمی هاوبەش لە بەرەوپێشبردنی ڕەوتی زانست و خەرجكردنی زۆربەی داهاتی زانكۆكان لە مووچە و پاداشتی فەرمانبەران, نەك لە پاڵپشتیكردنی توێژەر و توێژینەوەكان. ５.    فشاری زۆر و بەردەوامی سەر مامۆستایانی زانكۆ و توێژەران لە لایان زانكۆوە بە هۆی خوێندنی باڵا و گوتنەوەی وانەی زۆر و زۆری ژمارەی قوتابی/ خوێندكاری ماستەر و دكتۆرا لەگەڵیدا دەبێ لە ئەركی  وانەگوتنەوە بەردەوام بێ. ６.    بەكارهێنانی توێژینەوە لە لایەن هەندێ مامۆستاوە وەك بابەتی لاوەكی و تەنیا بۆ پلە بەرزكردنەوە  و وەرگرتنی ناسناوی زانستی،  هەروەها بەشێكیان بۆ بەدەستهێنانی خاڵی زیاترە  لە ڕیزبەندنی نیشتیمانیی زانكۆكان. ７.    نا واقعییبوون لە توێژینەوەكان و ئەنجامدانی توێژینەوەی چەند بارە  و هەڵنەبژاردن و كارنەكردن لەسەر كێشەكانی كۆمەڵگا. ８.    نەبوونی دیدگە و خەونی گەورە و توێژەران تا ئێستا  نەیانتوانیوە توێژینەوەكانیان بكەنە سەرچاوەی داهاتیان، لە ڕێگەی نووسینی توێژینەوەی زانستیی دا‌هێنەرانە یان چارەسەركردنی كێشەیەك. هەنگاوەكانی چارەسەركردن 1.     تەرخانكردنی بودجەیەكی تایبەت  لە لایەن حكومەتەوە  بۆ پاڵپشتی توێژەران و ئەنجامدانی توێژینەوەی زانستی داهێنەران ویاخود ئەو توێژینەوانەی چارەسەری كێشە و گرفتەكانی كۆمەڵگە دەكەن لە گشت سێكتەرەكان. 2.    تەمویلكردنی زانكۆكان لە ڕێگەی پێشكەشكردنی پرۆپۆزەڵ و كاریگەریی توێژینەوەكانیان و دروستكردنی كێبڕكێی لە نێوان زانكۆكاندا. 3.    وەبەرهێنان لە توانا مرۆییەكانی زانكۆكان و دووبارە بەگەڕخستنەوەی بەرنامەی تواناسازی. 4.    ئاراستەكردن و گۆڕینی دونیابینیی حكومەت بۆ بابەتی توێژینەوە و گرنگیدانی زیاتر بە توێژینەوەكان و بكرێنە سەرچاوەی  دروستكردنی بڕیاڕەكانی حكومەت. پۆستە بەوەكالەتەكان! لە ناو هەموو وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم ژمارەیەكی زۆری پۆستی بەتاڵ هەن  كە بە وەكالەت پڕكراونەتەوە  ، تا ئێرە حاڵەتەكە  ئاساییە  ،  بەڵام  پێویستە  بە دەقی یاسایی یاخود ڕێنمایی  لە یاساكانی هەر سێكتەرێك یا وەزارەتێك  بە ڕونی  ئاماژە بەوەبكرێت كە كێ بۆی هەبێ بە وەكالەت پۆستێك وەربگرێ  وە بۆ ماوەی چەند ئەم وەكالەتە كاری پێ بكرێ لە پاشان  ببێتە  ئەسیل ، یان پۆستەكە پڕ بكرێتەوە بە كەسێكی تری ئەسیل  .  هۆكاری هەبونی ئەو ژمارە زۆرە لە پۆستە بەوەكالەتەكان دەگەڕێتەوە بۆ : １.    هەبونی كۆمەڵێ ئیمتیازاتی بەرزتر و زیاتر  وەك لەوەی بە ئەساڵەت لەو پۆستە بن  . ２.    هەژمارنەكرنی ماوەی ئەزمونكردنی ئەو پۆستە بەوەكالەتە  ، بۆ نمونە   سەرۆك زانكۆیەك   بۆی هەیە  دوو خولی چوار سالی سەرۆك زانكۆ بێت  بەڵام    دەكرێ سەرۆك زانكۆیەك زیاتر لە ماوەی بۆی دیاری كراوە  لەو پۆستە بمێنێتەوە  ئەگەر چەند ساڵێكی ماوەی ئەزموونكردنی سەرۆكایەتییەكەی بە وەكالەت بێ، ئەمەش زیاتر لە فێڵێكی یاسایی دەچێ  ،  بۆیە پێویستە بە وردی لە یاساكانی وەزارەت  چۆنیەتی پركردنەوەی پۆستە بە وەكالەتەكان باسبكرێ ، بۆ ڕاگرێكیش بە هەمان شیوە  كە بۆی هەیە چوار ساڵ راگڕ بێ  بەڵام ڕاگڕی كۆلێژ هەیە  چەند ساڵێكی بەوەكالەت و چەند ساڵێكی بە ئەساڵەت ڕاگرایەتی كردووە. ３.    زۆجار بەهۆی  دڵنیا نەبون لە دڵسۆزی كەسەكە بۆ فڵان شەخس یان فڵان حیزب  یانیش بۆ فشارخستنە سەری بە لادانی لەو پۆستە چونكە وەكالەتە ، ناچار دەكرێ بەكردنی هەندێكاری نایاسایی ، پۆستەكان بۆ ماوەیەكی زۆر بەوەكالەت پر دەكرێنەوە . ４.    زۆر جار بۆمەبەستێكی كاتیە تاوەكو كەسێكی شیاو هەڵدەبژێردرێت بۆ پۆستەكە  

پاپلۆ ئۆجاوا- بی بی سی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت سەرباری ئەو جەنگەی لەنێوان روسیا‌و ئۆكراینادا هەیە، هێشتا پسپۆڕان پێیانوایە لەمساڵدا ئابوری جیهان گەشە دەكات، بەڵام كاریگەریی جەنگەكە لەسەرتاسەری جیهان بەرجەستە دەبێت، ئاستی زیان لەسەر ماوەی درێژەكێشانی جەنگ راوەستاوە.  ئەم زیانەش دەكەوێتەسەر ئاستی بەردەوامبوونی ئاڵۆزییەكانی ئەمدواییە لە بازاڕەكاندا، سەبارەت بەوەی ئایا ئەمە شۆكێكی كاتییە یان قەیرانێكی بەردەوام.  جەنگ چۆن كاریگەری لەسەر ئابوری جیهانی دادەنێت، ئایا سەردەكێشێت بۆ داتەپین ؟ بە جیاوازی ئەو شوێنەی تێیدا دەژیت؛ كاریگەریی دەگۆڕێت بەگوێرەی كۆمپانیای راوێژكاریی (ئۆكسفۆرد ئیكنۆمیكس) كە بارەگاكەی لە بەریتانیایە، ئاكامە ئابورییەكانی جەنگ بۆ روسیاو ئۆكراینا "كارەساتبار" دەبێت، بەڵام سەبارەت بە ناوچەكانی تری جیهان جیاوازە. بۆ نمونە، هەریەكە لە پۆڵەنداو توركیا پەیوەندی بازرگانی گرنگیان لەگەڵ روسیادا هەیە، ئەم دوو وڵاتە زیاتر دەكەونە بەردەم كاریگەرییەكانی جەنگ بە بەراورد بە وڵاتانی تر.  پۆڵەندا زیاتر لە نیوەی پێداویستی نەوتی خۆی لە روسیاوە هاوردە دەكات، هەروەك توركیاش زیاتر لە یەك لەسەر سێی پێداویستی خۆی بەهەمان شێوە لە روسیاوە هاوردە دەكات.  مامەڵەی بازرگانی ئەمریكا لەگەڵ روسیا رێژەی 0,5%ی تێكڕای بەرهەمی ناوخۆیی تێناپەڕێنێت. سەبارەت بە چین، ژمارەكە 2,5%ە، بۆیە كاریگەریی قەیرانەكە لەسەر ئەم وڵاتانە زۆر سنوردار دەبێت.  (بن مای) بەڕێوەبەری "گڵۆباڵ ماكرۆ ریسیرچ" لە "ئۆكسفۆرد ئیكۆنۆمیكس"ی پێشەنگ لەبواری پێشبینی جیهانیی‌و شكاریی چەندێتی دەڵێ: پێشبینی دەكرێت جەنگ بەرێژەی نزیكەی 0,2% ئاستی گەشەی ئابوری لەمساڵدا كەمبكاتەوە، واتە رێژەكە لە 4ەوە دابەزێت بۆ 3,8%، بەڵام ئەمە مەرجدارە بەوەی ململانێكە بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوام نەبێت".  "ئەگەر جەنگ بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوام بوو، كاریگەرییەكان زۆر خراپتر دەبن". "هەڵاوسان بە داتەپینەوە" لەگەڵ نرخی نەوتدا پاڵنەرێكی تر هەیە كە زۆر گرنگە‌و دەبێت لەبەرچاوبگیرێت، كە كاریگەرییە لەسەر نرخی نەوت‌و ئەوەش بەشێوەیەكی كردەیی بووەتە هۆی ئاڵۆزی لە بازاڕەكاندا، بەگوێرەی ئیدارەی زانیارییەكانی وزەی ئەمریكا، روسیا سێیەم گەورە وەبەرهێنی نەوتە لەسەر ئاستی جیهان لەدوای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‌و سعودیەوە.  لە ساڵی 2020دا روسیا رۆژانە (10 ملیۆن‌و 500 هەزار) بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوە، لەم بڕە (5 بۆ 6 ملیۆن) بەرمیلی هەناردە كردووە‌و نیوەی هەناردەی بۆ ئەوروپا بووە.  7ی ئازار نرخی نەوتی خاوی برێنت كە لە دەریای باكور دەردەهێنرێت، بەنزیكەیی بۆ ئاستێكی پێوانەیی بەرزبووەوە، ئەمەش دوای ئەوەی ئەمریكا‌و ئەوروپا وتیان تاوتوێی قەدەغەكردنی هاوردەی نەوتی روسی دەكەن.  دوای ئەوەی بەرێژەی 21% لە هەفتەی پێشوو بەرزبووەوە، بەرێژەی 18%ی تر بەرزبووەنەوەی بەخۆوە بینی‌و نرخی بەرمیلێكی گەیاندە نزیكەی 140 دۆلار، ئەمەش بەر لەوەی كەمێك نرخەكە پاشەكشێ بكاتەوە.  ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رۆژی 8ی ئازار هاوردەی نەوتی روسیی قەدەغەكرد، بەریتانیاش بەڵێنیداوە لە كۆتایی 2022دا هەمان كار بكات. روب ویست سەرۆكی كۆمپانیای توێژینەوەی "سندەر سید ئینێرجی" بە رۆژنامەی فاینانشیال تایمز-ی وتووە:" رەنگە ئەم ئاڵۆزییانە نرخی نەوت بگەیەنێتە زیاتر لە 200 دۆلار بۆ یەك بەرمیل".  لە 8ی ئازاردا ئەلیكسەندەر نۆڤاك جێگری سەرۆك وەزیرانی روسیا لەمە زیاتریش رۆیشت‌و وتی:" بەرزبوونەوەی نرخەكان پێشبینی نەكراو دەبێت. دەگاتە 300 دۆلار بۆ یەك بەرمیل، ئەگەر زیاتریش نەبێت". نۆڤاك لە بەیاننامەیەكدا كە تەلەفزیۆنی حكومی بڵاویكردەوە، رایگەیاند" زۆر روونە قەدەغەكردنی نەوتی روسیا دەبێتە كۆتاییەكی خراپ بۆ بازاڕی جیهانیی".  زیادبوونی نرخی نەوت تەنیا نابێتە هۆی بەرزبونەوەی نرخی سوتەمەنی، بەڵكو دەبێتە هۆی زیادبوونی نرخی هەموو كاڵایەك. هەڵاوسان زیاد دەكات، چونكە سوتەمەنی‌و وزە تێچووی بنەڕەتین لە دروستكردن‌و گواستنەوەی كاڵاكاندا.  ئەم تێكەڵەیە لە شۆك، رەنگە ببێتەهۆی "هەڵاوسانێكی هاوتا لەگەڵ داتەپین"دا، ئەمە بەگوێرەی قسەی ئابوریناسانی بانكی باركلیز-ی بەریتانی، كە ئاستی پێشبینی خۆیان بۆ گەشەی ئابوری جیهان لەمساڵدا بەرێژەی یەك پۆینت لەسەد دابەزاندووە. "هەڵاوسان بە داتەپینەوە" كاتێك روودەدات كە ئابوری دەوڵەت لە یەككاتدا بەرزبونەوەی لە نرخەكان‌و داتەپین بەخۆوە ببینێت.  بەرزبونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكان دەكرێت جەنگ ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكان، چونكە هەریەكە لە روسیا‌و ئۆكراینا لە گەورە وەبەرهێنەرانی ماددە خۆراكییەكانن، ئەم دوو وڵاتە رێژەی 14%ی گەنمی جیهان بەردەم دەهێنن‌و سەرچاوەی 29%ی هەناردەی جیهانن، ئەمە بەگوێرەی قسەی لواندیل سیهلوب گەورە توێژە لەبواری ئابوری كشتوكاڵیدا لە زانكۆی (ستیلینبوش)‌و بانكی (جی پی مورگان). لەپاڵ ئەمەشدا، هەردوو وڵات لە گەورە وەبەرهێنەرانی زەیتی گەنمەشامی‌و گوڵەبەڕۆژەن. ئاڵۆزییەكان كاریگەرییان دەبێت لەسەر گەیشتنی دانەوێڵە بە هاوردەكاران لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەفریقا‌و توركیا.  لوبنان زۆرینەی گەنمی خۆی لە روسیا‌و ئۆكراینا دەكڕێت، هەروەها میسرو توركیاش، سودان‌و نەیجیریا‌و تەنزانیا‌و جەزائیر‌و كینیا‌و باشوری ئەفریقا پشت بەو دانەوێڵەیە دەبەستن كە لە روسیا‌و ئۆكرایناوە هاوردە دەكرێن.  سڤن توری هولسیتیر سەرۆكی كۆمپانیای "یارا" كە یەكێكە لە گەورە كۆمپانیاكانی پەین لەسەر ئاستی جیهان دەڵێ" بەلای منەوە، بابەتەكە ئەوە نییە ئایا ئێمە بەرەو قەیرانێكی جیهانیی خۆراك دەڕۆین، بەڵكو قەبارەی قەیرانەكەیە".  بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی غازەوە، نرخی پەین بەرزبووەوە، روسیا گەورەترین هەناردەكاری ئەو پەینەیە كە لە بواری كشتوكاڵدا بەكاردەهێنرێت.  هولسیتیر بە بی بی سی رایگەیاند" بەر لە جەنگ لە دۆخێكی سەختدا بووین، نیوەی دانیشوانی جیهان خۆراك لە ئەنجامی پەینەوە بەدەستدەهێنن، ئەگەر هەندێك لە چێندراوەكان پەین نەكرێن، ئاستی بەرهەم بەرێژەی 50% دادەبەزێت".  بەرزبونەوەی نرخی سود پێشبینی دەكرێت زیادبوونی نرخی وزە‌و خۆراك ببێتەهۆی زیادبوونی هەڵاوسان لە وڵاتانی تازەگەشەكردوودا، بەجۆرێك بگاتە یەك پۆینت لە سەد، ئەمە وەكو ئەوەی (جێنیفەر ماكیون) سەرۆكی بەشی خزمەتگوزاری ئابوری جیهانیی لە كاپیتاڵ ئیكۆنۆمیكس دەڵێت.  لە هەندێك وڵات كە خۆیان بەدەست هەڵاوسانەوە دەناڵێنن، بەتایبەتیش لە ئەوروپای ناوەڕاست‌و ئەمریكای لاتینی، بانكە ناوەندییەكان لەرێگەی بەرزكردنەوەی نرخی سودەوە دەیانەوێت روبەڕووی هەڵاوسان ببنەوە.  ماكوین بە بی بی سی وت:" ئەمە دەبێتە هۆی سەختییەكی زیاتر بۆسەر ئەو ئابورییانە".  هاوكات، بەشێك لە ئەروروپای خۆرهەڵات‌و ئەڵمانیا‌و ئیتالیا‌و توركیا كە بەشێوەیەكی زۆر پشت بە هەناردەی غازی روسیا دەبەستن، بەرزبوونەوەی نرخی بژێوی بەخۆیانەوە دەبینن. پێداویستییەكانی بەكاربەر ماكیون دەڵێ، پاشەكشێی توانای كڕین لەلایەن بەكاربەرانەوە لەسەر ئاستی جیهان، رەنگە گورز لە ئابوریی ئاسیا بدات.. لەوباوەڕەدام كاریگەری سەرەكی لەسەر ئاسیا لە پاشەكشێی خواستی بەكاربەران‌و خواست لەسەر هەناردەی ئاسیاوە سەرچاوە دەگرێت".  "بۆ نمونە ئەگەر بینیمان بەهۆی جەنگەوە خواست لە ناوچەی یۆرۆ پاشەكشێ دەكات، لەگەڵ زەرەرمەندبوونی توانای كڕین بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە، ئەمە كاریگەری گەورەی لەسەر هەناردەی ئاسیا دەبێت". بوژانەوەیەكی ناڕێك هێشتا شیكەرەوەكان پێشبینی گەشەیەكی بەهێز دەكەن لەمساڵدا، هۆكاری بەشێكی ئەمەش بۆ گەڕانەوەی ئابورییەكان بۆ ئاستی بەر لە پەتای كۆرۆنا، دەگەڕێتەوە.  بن مای بەڕێوەبەری "گڵۆباڵ ماكرۆ ریسێرچ" دەڵێ، گەڕانەوە بۆ ژیانی ئاسایی لەڕووی گەشەی ئابورییەوە "دەستكەوتی پێشبینی نەكراو" دروست دەكات.  تاوەكو ئێستا، جەنگ هەڕەشە لە هەندێك لەم گەشەكردنە دەكات، بەڵام كاریگەرییەكە بەشێوەیەكی زیاتر پشت بە ماوەی جەنگەكە‌و ئاستی تێكچوونی بارودۆخەكە دەبەستێت.  مای ئاماژە بەوەدەكات" ئەمە شتێك نییە كە پاڵ بە ئابوری جیهانییەوە بنێت بۆ داتەپین یان هەر شتێكی تری لەوشێوەیە"، بەڵام دان بەوەدا دەنێت دۆخەكە بەشێوەیەكی گشتی حاڵەتێكی نەبوونی متمانە دروست دەكات‌و ئاستی تێكچوونی بارودۆخەكە نەزانراوە.   

لە هۆڵەندیەوە: خالید ڕەزا ئەمین ڤلادمیر پوتین ٢٠ ساڵ زیاترە سەرۆکی ڕوسیایە. بەردەوام بۆ مانەوەی خۆی لە دەسەلاتدا، داهێنان دەکات. بەهەرحاڵ پوتین کێ یە؟ ئایە ئەیەوێ ڕووسیا گەورەتر و فراوانتر بکات؟ چۆن هێزو توانای خۆی زیادە دەکات؟ (١) پوتین کێ یە؟ پوتین لە ٧ ی ئۆکتۆبەری ١٩٥٢ لە خێزانێکی مامناوەند لە لیننگراد(سانت بگرسبرغ) لەدایک بووە. لە ساڵی  ١٩٧٥ چوەتە ناو دەزگای موخابەراتی یەکێتی سۆڤێت(کەی جی بی) و ژیانی پیشەیی دەستپێکردوە، لەکاتی هەڵوەشانەوەی یەکێتی سوڤێت دا لە (١٩٨٥-١٩٩٠) لە شاری (دریسدن)ی ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات بووە، هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤیەت زۆر کاری تێکردوە و پێێ خەمبار بووە. لە دوای هەڵوەشانەوەکە، ئەم لە ناو کەی جی بی دا، لە چالاکی سیاسی و ئەمنی دا بەردەوام بووە. لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٩٩ دا سەرۆکی ئەوکاتی ڕووسیا (بۆریس یڵتسن) پوتین ی کرد بەسەرۆک وەزیران و لە مانگی سێپتەمبەردا خۆی وازی لە سەرۆکایەتی ڕوسیا هێنا و بەکاتی ئەو ئەرکەشی بە پوتین سپارد. بەهۆی ئەم متمانەیەی پێ درا و بە هۆی سەرکەوتنییەوە لە دووەم جەنگ دژی چیچانیەکان، پوتین ناوبانگی زۆری دەرکرد و لە ساڵی ٢٠٠٠ دا هەڵبژاردنی بردەوە و بوو بە سەرۆکی ڕووسیا. سیاسەتی ئابوری پوتین لەسەرو هەمووشتێکەوە، لیبراڵیە، شێوازی سیاسەتکردنی تۆتالیتاری: خۆی سەرۆکە، ئازادی دەربڕین و ڕۆژنامەوانی سنوردار کرد، بەرهەڵستکارەکانی خۆیی زیندانیکرد. سور بوو لەسەر ئەوەی کە متمانەی ڕووسەکان کە لەدوای ڕوخانی یەکێتیی سۆڤێت شکابوو، بگەڕێنێتەوە. زۆر نیگەران بوو لەو وڵاتانەی یەکێتیی سۆڤێتی جاران کە بوبون بە ئەندامی هاوپەیمانی باکوڕی ئەتڵەسی (ناتۆ)، وەکو وڵاتەکانی هەنگاریا، پۆڵۆنیا و چیک لە ساڵی ١٩٩٩دا، وڵاتەکانی بولغاریا،ئیستوانیا، لێتلاند، لیتوانیا،ڕۆمانیا، سلۆڤەینیا، سلۆڤاکیا لە ساڵی ٢٠٠٤ و کرواتیا لە ساڵی ٢٠٠٩دا. بەم جۆرە ڕووسیا بوو بە هاوسنوری بەشێک لە وڵاتانی ناتۆ. لەم کاتەدا ڕووسیا ئەو هێزە گەورەیەی جارانی نەمابوو کە دنیا حسابی جارانی بۆ بکا، بەڵام ئەم هاوکێشەیە لەسەردەمی حوکمی پوتین دا وردە وردە گۆڕانی بەسەردا هات. لەساڵی ٢٠٠٥ دا پوتین هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤێتی "بە گەورەترین کارەساتی جێوسیاسی لە سەدەی بیستەمدا ناوزەدکرد"، جەختی لەوە کردەوە کە دەبێ ڕوسەکانی یەکێتیی سۆڤێتی جاران لەهەر وڵاتێک دا بن بە باشی بپارێزرێن لەوانە روسەکانی(ئۆکراینا)، وە هەروەها لە ئیستوانیا و لێتوانیا و لێتلاند. لە ساڵی ٢٠٠٧ دا و لە کۆنفرانسی میونیخ، نیگەرانی خۆی لە مەیلی ئەمریکا بۆ دەستێوەردان لە کاروباری وڵاتان نەشاردەوە، بەتایبەت ئەو وڵاتانەی کە لە ڕووسیاوە نزیکن. ئەم زمانە توندەی کە دژی ئەمریکا و وڵاتانی ڕۆژئاوا بەکاری هێنا بوە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی جەماوەری لە ڕووسیادا.  پەیامەکەی خۆی لە ساڵی ٢٠٠٨ دا، دا بەگوێێ دنیادا داو  پێێ وتن کەدەبێ حساب بۆ ڕوسیا بکەن، لەو ساڵەدا دەبابەی ڕووسی چوە ناو وڵاتی جۆرجیا، کە پێشتر بەشێک بوە لە یەکێتیی سۆڤێتی و لە هەردوو ناوچەی ئۆسیتیای باشور(Zuid-Ossetië) وئەبخازیا(Abchazië) سوپای ڕوس شانەبەشانی ئەمان دژی سپای جۆرجیا شەڕیانکرد کە ئەم دوو ناوچەیە زۆرینەیان رووسن و داوای سەربەخۆییان دەکرد. ڕوسیا لەم جەنگەدا سەرکەوت و جۆرجیا نفوزی خۆیی لەم دوو شوێنە لەدەستدا و بە پاڵپشتی ڕووسیا سەربەخۆیی خۆیان ڕێ‌گەیاند و لە جۆرجیایان دابڕی. وڵاتە یەگرتوەکان و دەوڵەتانی ڕۆژئاوا ئیدانەی ئەم دەسدرێژییە ڕووسیایانکرد و جەختیان لە سەربەخۆیی جۆرجیا وەک یەک وڵات، کردەوە. (٢) پوتین چۆن ڕوسیا ئەگەڕێنێتەوە بۆسەر شانۆی نێودەڵەتی؟ لە ساڵانی ئایندەدا، ڕوسیا و ڕۆژئاوا  زیاتر ڕوبەڕووی یەکتر دەبنەوە. پوتین پێێ وایە مادام وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا وەک دەوڵەتێکی بەهێز مافی هەبێ دەستبخاتە ناو دەوڵەتانی ترەوە، بێگومان بۆ ڕوسیاش ڕەوایە هەمان دەستێوەردان بکات لەو وڵاتانەی کە نەتەوەی ڕوس یان تێا ئەژین. ئەم هەڵوێستانەی زیاتر لەسەر شانۆی سیاسی دونیا دەریانخست. ئاسایشی نەتەوەیی ڕوسیا و ئاسایشی ئەو وڵاتانەی دەوربەری روسیا  کە نەتەوەی ڕوس یان تیائەژی، بوو بە کاری لە پێشینە و گرنگی پێدانی  پوتین. لە دیدی پوتین ەوە  دەوڵەتانی ناتۆ مەترسی جدین لە سەر ڕوسیا.   لەساڵی ٢٠١٤ دا، ڕوسیا دەستیگرت بەسەر نیوەدورگەی کریم Krim  (قرم)دا لە لێواری دەریای ڕەش کە جاران بەشێک بوو لە یەکێتیی سۆڤێت، دواتر بو بەشێک لە ئۆکراینا. ئەگەر چی زۆربەی دانیشتوانی نیوەدورگە کە لەنەتەوەی ڕووسن، بەلام ئەمە ماف نادات بە ڕووسیا بەشێک لە وڵاتێکی سەربەخۆ داگیر بکات. لەکاردانەوەی ئەم داگیرکاریەی ڕووسیادا، دەوڵەتانی یەکێتیی ئەوروپا و وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا گەمارۆی ئابورییان خستە سەر ڕووسیا. ڕووسیا لەهەمان ساڵدا دەستی خستە ناو کێشە و ڕووداوەکانی ئۆکرانیاوە. بەر لەساڵێک، لەوێ ڕێپێوان و خۆپیشاندانی گەورە لەلایەن هەوادارانی ئەوروپاوە ڕیکخرا دژ بە سەرۆکی ئۆکراینا فیکتۆر یانکۆڤیش (Viktor Janoekovytsj)کە بڕیاری دا بوو ئالوگۆڕی بازرگانی لە گەڵ ئەوروپا زۆر کەم بکاتەوە و لەگەڵ  پوتین فراوانی بکات. لەکار دانەوەی ئەمەدا خۆپیشاندەران دەستیان گرت بەسەر گۆڕەپانی مەیدان(Majdanplein )دا لە کیێف و چۆڵیان نەکرد، حکومەت بڕیاریدا بەهێز بڵاوەی پێکردن، لە فێبراوەریدا پارلەمانی ئۆکراینا متمانەی لە یانکۆڤیج سەندەوە، ئەمەش نەیتوانی ڕێگە لە شەڕی ناوخۆ بگرێ و هەتا ئەمرۆ بەردەوامە. کاتێک کە هەردوو هەرێمی لوخانسک(Loegansk) ودۆنیتسک (Donetsk) کە هەوادارانی ڕوسیان لە ڕۆژهەڵاتی ئۆکراینا و زۆریان رووسن، بە توندوتیژی سەربەخۆبونی خۆیان ڕاگەیاند. پوتین ، ئەمریکای تاوانبارکرد کە لەپشتی خۆپیشاندانەکانی لایەنگرانی سەر بە ئەوروپای گۆڕەپانی مەیدانەوەیە، هێزی ڕوسی نارد بۆ ئۆکراینا  بۆ پشتیوانیکردن لە ڕاپەڕینی  هەوادارنی ڕووس لە هەردوو هەرێمەکە. هەرچەندە ڕوسیا نکۆڵی لەوە دەکرد کە هێزی روسیا لە ئۆکراینا بێ، بەڵام یەکێتیی ئەوروپا و ئەمریکا بڕیاریاندا گەمارۆی ئابوری لەسەر ڕوسیا توندتر بکەن. روسیا نەک هەر بەهێزی سەربازی بەشداریکرد، بەڵکو یارمەتی پرۆ-روسەکانی ئەدا بۆ فراوانبوونی نا سەقامگیری لە ئۆکراینا.  ڕوسیا لەدژی ئەو گەمارۆ ئابورییەی خرایە سەری، بڕیاری دا خواردن و خواردەمەنی لە رۆژئاواوە هاوردە نەکات. ئەمە زلەیەکی گەورە بوو بۆ هۆڵەندا کە نەیتوانی بیبەر و تەماتە هەناردەی ڕوسیا بکات. جامی توڕەبوونی ڕۆژئاوا بەرامبەر ڕوسیا و پرۆ-ڕوسەکان ئەوکاتە سەرڕێژیکرد  کە فرۆکەیەکی مەدەنی MH17  لە ئەمستردام ەو بەرەو کۆلالمپور بەڕێوە بو لەسەر ناوچەی شەڕ لە رۆژهەڵاتی ئۆکراینا، خرایەخوارەوە. ٢٩٨ مەدەنی مردن، کە ٢٠٠ کەسیان هۆڵەندی بوون. ڕەنگە بە هەڵە و  کردەوەیەکی ئەنقەست نەبوبێ، بەڵام چەکدارە پرۆ-ڕوسەکان خستبویانە خوارەوە کە لەلایەن ڕوسیاوە پڕچەک کرابون. بە سیستمی موشەکی بوک (Boek-raketsysteem) خراوەتە خوارەوە، کە ئەو جۆرە موشەکە بەتەنها ڕوسیا دروستی دەکات و جوداخوازەکانی  ئۆکراینای بە هەموو جۆرە چەکێکی قورس پڕ چەک کردبوو. ئەمەش نێگەرانی و بیزاری کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لێ کەوتەوە چونکە ڕوسیا زۆر خاوخلیچک خەمسارد بوو لە هاوکاریکردن بۆ لێکۆڵینەوەیەکی بێلایەن لە کارەساتەکە، بۆ ئەمەش زیاتر گومانیان لە پوتین بوو کە نایەوێ هاوکاربێ بۆ ئەم پەرەسەندنە نێونەتەوەییە: بەتوندی ڕەخنەیان لێگرت، دژایەتی کردنی پوتین بۆ لێکۆڵینەوەی دادپەروەرانە و سەربەخۆ و بڵاوکردنەوەی پڕوپاگەندە و زانیاری نادروست بۆ ئەوەی خۆی لەم کارەساتە بێ بەری بکات.  هەروەها پوتین  بەلایەوە گرنگ بوو دەستبخاتە ناو شەڕی ناوخۆی سوریا و لەگەڵ ڕۆژئاوادا لەسەر یەک هێڵ نەبوو. لە کاتێکدا پوتین پشتیوانی لە بەشار ئەسەد و مانەوەی لە دەسەڵاتدا دەکرد، بەڵام سازمانی ئاسایشی نێودەوڵەتی  پشتیوانیان لە بەرهەڵستکارانی ئەسەد و لابردنی ئەکرد. بەهەمان شێوەی ئۆکراینا و قرم، بەشداریکردنی ڕوسیا لە شەڕی سوریاش بەشێکی  بۆ ئاسایشی ڕوسیابو، ئەم سێ شوێنە گرنگیەکی گەورەی هەیە لە ڕوی ستراتیژی بنکەی سەربازییەوە. بەڵێ‌م بۆ پوتین ئەمە شێوازێک بوتا هێزو توانای خۆی پیشاندانی دەرەوە و نەتەوەی روس لە ناوخۆی وڵێ‌تەکەیدا بدات. ئەم هەژمون و باڵادەستیەی پوتین زیاتر بوو کاتێک لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٩ دا لە پڕ و خێرا هێزەکانی ئەمریکا لە سوریا کشانەوە، پوتین لە گەڵ هاوتا تورکیەکەی ئەردۆگان لەسەر سنوری باکوڕی سوریا ڕێکەوتنیانکرد. بەشێک لە بەرزبونەوەی جەماوەری پوتین بۆ ئەم جۆرە کارە بەهێز و ئایندەییانە دەگەڕێتەوە. لایەنە تاریکەکانی پوتین برێتیە لە یاریکردن بە پرۆسەی هەڵبژاردن، کۆت و بەندی ڕۆژنامەوانی، سەرکوتکردن و زاڵ بونی بەسەربەرهەڵستکارەکانی و ئابوریەکی خراپ کە بە ئاسانی لەلایەن زۆرێک لە روسەکانەوە قبوڵ دەکرێ. (٣) پوتین دەیەوێ ڕوسیا فراوانبکات؟ بەهۆی ئەو پەرەسەندنانەی لە قرم، ئۆکراینا و سوریا ڕویاندا و پەیوەندی نێوان ڕوسیا و ڕۆژئاوا بە خێراییەکی دراماتیک خراپتر بوو. بارودۆخی شەڕی سارد گەڕایەوە، بە جیاوازی ئەوەی ئێستە لەچاو جاراندا دەوڵەتانی ناتۆ و ڕوسیا زۆر لەیەک نزیکترن و لە هەندێک شوێن سنوریان بە یەکەوەیە. هەردوولا پەرەیان بە لایەنی سەربازی دا. ناتۆ هەزاران سەربازی رەوانەی وڵاتانی بەڵتیک کرد و لە وڵاتی پۆلۆنیا دەستی بە ڕاهێنان کرد. ڕوسیا ش موشەکی ئەتۆمی لە نزیک سنورەکانی پۆلۆنیا و لیتوانیا، جێگیر کرد، بە بەردەوامی مەشق و ڕاهێنانی لە نزیک وڵاتانی ناتۆ دەست پێکرد.  ڕۆژئاوا بە گومانن لە نیازی ڕوسیا و متمانەیان پێێ نیە بەرامبەر ئێستلاند، لێتلاند و لیتوانیا. ئەم وڵاتانە لە ساڵی  ١٩٤٠دا  بەشێوەیەکی زۆر دڕندانە لەلایەن یەکێتیی سۆڤیەتەوە داگیرکراون. ترسیان لە ڕوسیا زیاتر بوە بەهۆی ئەو بودجە گەورەیەی کە بۆ بەرگری خەرجی دەکات. لە کاتیکدا بودجەی بەرگری لە سەر ئاستی  هەندێ لە وڵاتانی ڕۆژئاوا  ساڵ بەساڵ کەمیکردوە، لە بەرامبەردا ڕوسیا ساڵ لە دوای ساڵ بودجەی زیاتربۆ سوپا تەرخان دەکات.   پرسیاری گەورە لێرەدا ئەوەیە ئامانجی کرداری پوتین چیە: بەتەنها دەیەوێ سنورەکانی ڕوسیا بپارێزێ و بەرگری لە ڕوسەکان ی وڵاتانی دراوسێێ بکات، یان چاوی فراوانکردنی خاک  و ئامانجی وڵاتانی بلۆکی ڕۆژهەڵاتی جارانە کە ئێستە سەر بە ناتۆن، وەکو پۆلۆنیا؟ بە دڵنیاییەوە ئەو نوکی تیرەکەی ڕوو لە بلۆکی رۆژئاوا وهیوای ئەوەیە کە تۆوی لێکترازان لە ئەوروپا و لە ناو دەوڵەتانی ناتۆدا بچێنێ ولە ڕێڕەوی دەولی دا هەژمونی خۆی زاڵتر بکات. زۆر کەس بڕوایان وایە ئەوەی کە پوتین لەسەر شانۆی نێونەتەوەیی ئەیڵێ بۆ خەڵەتاندنە و بەرزکردنەوەی ئاستی جەماوەری خۆیەتی لە ناوخۆی وڵاتەکەیدا. تا هەوڵ بدات لەم ڕێگەیەوە سەرنجی هاوڵاتیان لەسەر کێشە کۆمەڵایەتی و ئابوریەکانی  وڵاتەکەی خۆی لاببات: لە ساڵی ٢٠١٥ وە روسیا بەدەست ئابوریەکی نەخۆشەوە ئەناڵێنێ  و لەسایەی حوکمی پوتین دا ڕەوشی دیمۆکراسی و حوکمی یاسا زۆر بە خراپی بەرەو دواوە ئەڕوات.  لەم ساڵانەی دوایدا پەیوەندی نێوان ڕوسیا و ڕۆژائاوا لە دەوروبەری ئۆکراینا بەرەو گرژی و ئالۆزی چووە. قسەکردنی نێوان پوتین و بایدن لەسەرەتای ساڵی ٢٠٢١ شتێکی وای لێ سەوز نەبوو. بایدین پێی وایە پوتین زیادەڕۆیی دەکات ئەگەر بیەوێ ڕاستەوخۆی هیچ شتێ بەرامبەر وڵاتانی ناتۆ بکات. لەم حاڵەتدا وڵاتانی ناتۆ بەهانەیەیان بەدەستەوەیە کە بەرگری لە خۆیان بکەن  دژی ڕوسیا، بۆ نمونە گەمارۆی ئابوری بخەنە سەر، ئەمە ئەشێ گورزێکی گەورە لە ئامانجە گرنگەکەی پوتین بدات: ئاسایشی سنوری ڕوسیا  و پێرەوکردنی سیاسەتی سەربەخۆی نێونەتەوەیی.  لە لایەکی ترەوە  ڕوسیا هەست بە مەترسی بۆسەرخۆی دەکات لەڕێی کۆ کردنەوەی لەشکری ناتۆوە لە نزیک سنورەکانی ڕوسیا، لە ئەگەری فراوانبونی ناتۆدا بۆنمونە ولاتی ئۆکراینای هاوسنوری ڕوسیا کە ئەمە پرسێکی دووبارەیە و مایەی نیگەرانی پوتین ە. ئەشێ هەروا بمێنێ کاتێک کە ناتۆ وڵاتانی درواسێی ڕوسیا پڕچەک دەکات. جێگیر کردنی سیستمی بەرگری موشەکی ئەمریکی لە رۆمانیا لە ساڵی ٢٠١٦ دا، پوتین ئەمەی بە گەورەترین هەڕەشە دانا. پوتین وتی هیچ کەس بیر لەوەنەکاتەوە کە لەڕوی سەربازیەوە بەسەر ڕوسیادا سەردەکەوێ. لەم ڕستەیەدا تۆ دەتوانی ڕەفتاری پوتین وەکو ڕەددانەوەی ڕۆژئاوا ببینی، نەک بە پێچەوانەوە. پوتین وتی ئێستە ئەو کاتەیە کە روسیا کۆتایی بە باڵادەستی ستراتیژی رۆژئاوا بهێنێ.  پوتین، لە قسەکردنی ساڵانەیدا کە لە پارلەمانی وڵێ‌تەکەیدا  لە ١ی مارتی ٢٠٠١٨دا، کاتێک باسی توانا سەربازیەکانی ولاتەکەی کرد، بەرامبەر ئەمریکا و ئەوروپا  وتی: کەس گوێ لە ئێمە ناگرێ، ئێستە گوێمان لێبگرن. ناتۆ خۆی بۆ هەڕەشە و مەترسیەکانی ڕوسیا ئامادە دەکات. لە ڕاستیدا ڕوسیا دەیەوێ سنورە کۆنەکانی خۆی وەربگرێتەوە. ناوچەکانی دەوروبەری نیوە دورگەی کریم (قرم) وەک نموونە. لە ساڵانی دواتردا پوتین فشارەکانی لەسەر ئۆکراینا زیاتر کرد. هێزی سەربازی نارد بۆ سەر سنوری ئۆکراینا و سەربازگەی بۆ کردنەوە. هەوڵی دیپلۆماسی لە نێوان ڕوسیا، یەکێتیی ئەوروپا و ئەمریکادا هیچی لێ سەوز نەبوو. لە دواجاردا لەشکری ڕوسیا لە ٢٤ی مانگی ٢ی ساڵی ٢٠٢٢ دا، لە سێ ناوچەوە هاتنە ناو ئۆکرایناوە. سوپای ڕوسیا بۆردومانی فڕۆکەخانەکانی ئۆکراینا کرد. وڵاتانی ڕۆژائاوا دژ بەڕوسیا بڕیاریان دا گەمارۆی قورسی ئابوری بخەنە سەر. پوتین ئاگاداری رۆژئاوای کرد کە نابێ هیچ کاردانەوەیەکی سەربازی یان هەبێ و خۆیانی تێ هەڵنەقورتێنن ئەگەر کارێکی وا بکەن بە پێچەوانەوە " ئەبێتە هۆی کاردانەوەیەکی وا کە لەوە و پێش نەتان بینی بێ". هەروەها وتی: هەر کەسێک دژایەتی و هەڕەشە لە گەل و وڵاتەکەمان بکات، دەبێ بزانن یەکسەر وەلامیان ئەدەینەوە. (٤) پوتین چۆن دەسەلاتەکانی لە وڵاتەکەیدا گەورەتر کرد؟ هەتا ئێستە پوتین زیاتر لە ٢٠ ساڵە دەسەڵاتدارە. هەمووی وەک سەرۆکی وڵات، نا. چونکە بەپێی دەستوری ڕوسیا، سەرۆک تەنها بۆ دوو خولی یەک لەدوای یەک دەتوانێ ببێ بەسەرۆک.  بۆیە لە ساڵی ٢٠٠٨ دا دمیتری میدڤیدیڤ (Dmitri Medvedev)ی خستە جێێ خۆی. پوتین بوو بە یەکەم سەروەزیرلە حکومەتەکەی دمیتری دا. بە نزیکی هەموو لەسەر ئەوە کۆکین کە پوتین لەو کاتەدا سەرۆکی بێ ڕکەبەری وڵاتەکەبوو، ئەو گۆڕانکاریەش فێڵێکی یاسایی بوو بۆ ئەوەی لە خولی داهاتودا خۆی بۆ سەرۆک کاندید بکاتەوە. ئەوە بوو بینیمان لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٢ دا هەڵبژاردنی بردەوە و بوەوە بە سەرۆکی وڵات، لە ساڵی ٢٠١٨ شدا بۆ دووەم جار بوەوە بە سەرۆک. لە ساڵی ٢٠٢٠ دا ڕاپرسیەکی ئەنجامدا بۆ ریفۆرمی یاسای حکومەت  لە بەرژەوەندی ماوەی سەرۆکایەتی خۆی . ئەمەش هەلی دا بە پوتین کە هەتا ساڵی ٢٠٣٦ لە سەر کورسی دەسەڵات بمێنێتەوە. لەکاتی سەرۆکایەتیەکانی دا پوتین چەندین ڕێوشوێنی گرتەبەر بۆ گەورەکردنی دەسەڵاتەکانی. دەسەڵاتی دا بە حکومەت کە چاودێری ورد بخاتە سەر هاوکاری ڕێکخراوە نا حکومیەکان(NGO) و هاوکاری دەرەکی لێ قەدەغەکردن. ئەمەش ئاستەنگی گەورەی بۆ دروستکردن تا بتوانن بەرامبەر فشارەکانی رژیم بوەستن. کۆسپەکانی لە دیاریکردنی ڕیژەی بەشداریکردن لەهەڵبژاردن لابرد و ماوەی سەرۆکایەتی لە ٤ ساڵەوە وە بۆ ٦ ساڵ درێژ کردەوە. ئازادی رۆژنامەوانی بەرە بەرە کەمکردەوە و دەمی بەرهەڵستکارەکانی داخست. لەدوای پەلاماردانی ئۆکراینا کریملین وشەی داگیرکردن و هیرش کردنی لە ژۆرنالیستەکان قەدەغە کرد، لەماوەی یەک هەفتەدا یاسای رۆژنامەوانی بە پارلەمانی روسیادا تێ پەڕاند و هەموو جۆرە ڕەخنەگرتنێکی قەدەغەکرد. خەڵک و رۆژنامەوانەکان هەر هەواڵێک بڵاو بکەنەوە کە لە چاوی حکومەتەوە بە بەدرۆ هەژماربکرێ (nepnieuws)، سزای مادی قرس ئەدرێ و  سزای زیندانیکردنی هەتا ١٥ ساڵ ئەدرێ. بەهۆی ئەم یاسایەوە هەموو ڕاگەیاندکارەکانی وڵاتان روسیایان بەجێ هێشت، لەوانە بی بی سی(BBC)، سی ئین ئین (CNN)و پەیامنێرانی هۆڵەندا. (٥) نەیارو بەرهەڵستکارەکانی پوتین کێن؟ بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ڕوسیا نیزامێکی دیمۆکراسی هەیە و ئەگەری ئۆپۆزسیۆن بوون هەیە. پوتین بەردەوام لە بەریەک کەوتن دایە لەگەل ئەم بەرهەڵستکارانەیدا. هەتا ئێستا هیچیان لە بەرامبەر پوتین دا سەرکەوتو نەبوون.  یەکێ لە بەرهەڵستکارە دیارەکانی ئەلێکسی نافاڵنی (Aleksej Navalny)ە. وەکو پارێزەرێک و چالاکوانێک چەندین ساڵە دژایەتی گەندەڵی ئەکا لە ڕوسیادا. بەردەوام دەگیرێ و دەخرێتە زیندانەوە و زوو زووش ئازاد دەکرێ. نافاڵنی حیزبی دروستکرد ولە هەڵبژاردنی  ساڵی ٢٠١٨ دا، خۆی بۆ سەرۆکی ڕوسیا پاڵاوت، بەڵێ‌م بەردەوام ڕوبەڕوی هێرش و پەلاماردان دەبوەوە، بۆنمونە لەکاتی هەڵمەتی هەڵبژاردندا پەلامار درا و شلەیەکی سەوز(zeljonka‌) یان کرد بە دەموچاویدا و چاوی ڕاستی خراپ بوو. لە کۆتایی دا دادگای ڕوسیا مافی خۆ کاندیدکردنی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨دا، لە نافاڵنی سەندەوە، بە تۆمەتی بەرتیل وەرگرتن و ڕێکخستنی خۆپیشاندانی سیاسی بێ مۆڵەت. لە ٢٠ ی ٨ی ٢٠٢٠ دا نافاڵنی بەگازی دەمار نۆفیتشوک (zenuwgif novitsjok) ژەهراوی کرا. لەدوای ژەهراوی بوونی بەتەواوی چاک بوەوە، بەگوێرەی لێکۆڵینەوەی نێودەوڵەتی کە نەتەوە یەکگرتوەکان پشتی گرت بۆیان دەرکەوت کە لەلایەن دەزگای ئاسایشی ڕوسییەوە ئەو کارە کراوە. کاتێک کە نافاڵنی گەڕایەوە بۆ ڕوسیا دەستگیر کرا، بە دووساڵ و نیو سزادرا.  ڕێکخراوی مافی مرۆڤی جیهانیی بڕیارەکەی بە ناداد پەروەرانە دانا وڕایگەیاند کە مۆتیڤی سیاسی لە پشتەوەیە. لە هەڵبژاردنی پارلەماندا لە ساڵی ٢٠٢١ دا لە زیندانەوە پەیامێکی بۆ دەنگدەران نارد داوای لێکردن "زیرەکانە " دەنگ بدەن، واتە دەنگ بدەن پارتی کۆمۆنیست نەک حیزبی یەکێتی ڕوسیا کە پوتین سەرۆکایەتی دەکات. سیاسی ئۆپۆزسیۆن بۆریس نیمتسۆف(Boris Nemtsov) یەکێکی تر بوو لە بەرهەڵستکارەکانی پوتین کە شەڕی مردن ی لەگەڵ دەکرد. چەندین ساڵ وەک کەسێکی لیبراڵ ئەندامی (دۆما) بوو، کە تێدەکۆشا بۆ ڕیفۆرمی ئابوری و خەڵکی لە مەترسی گەورە بوونی دەسەڵاتی پوتین ئاگادار دەکردەوە، لە رۆژی ٢٧ ی فێبریوەری ٢٠١٥ دا، Nemtsov کوژرا. بکوژەکە گیرا و حوکم درا تائێستە نادیارە کە ئاخۆ پوتین دەستی لەم کارەدا هەبووە یان نا. لەگەڵ ئەوەی کە هەموو کەس دەیزانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ دا جارێکی تر پوتین ئەیباتەوە، رۆژنامەوانی گەنج و بێژەری تەلەفزیۆن کسینیا سۆبتسجاک (Ksenia Sobtsjak) بڕیاری دا خۆی بۆ سەرۆکایەتی بەربژێر بکات. ئەمە شێوازێک بوو بۆ پرۆتێستکردنی کەڵتووری سیاسی ڕوسیا. پرسیارە ڕەخنە ئامێزەکانی دژ بە پوتین هیچ کاریگەرییەکی نەبو، زۆر بە ئاسانی خستیە لاوە. لە ٢٠٢١ یشەوە سەرکوتکردنی ئۆپۆزسیۆن لە لایەن پوتینەوە قسەی زیاتر هەڵدەگرێ.  لە ڕوی فەرمیەوە پوتین تەنها دەسەڵاتدار نییە، بەڵام لە وڵاتەکەی خۆیدا بەدەسەڵاترین کەسە. هەروەها لە سەر شانۆی نێودەوڵەتیس بەردەوام ڕۆڵی گەورە دەگێڕێ. ئەمە بەتەنها لە سوریا و ئۆکراینا نا. بەڵکە لە ئەفریقاش کاریگەری ڕوو لە زیاد بوونە. کۆبونەوەی لوتکەی روسیا- ئەفریقا لە سۆتسجی(Sotsji) لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٩ لەگەڵ چل سەرۆکی ولاتانی ئەفەریقا، ئەوەی بە دونیا ووت کە پوتین ئەیەوێ لە بەشێکی ئەم جیهانەدا ڕۆڵ بگێڕێ.  بەکورتی + لە ٢٠٠٠وە ئەفسەرێکی کەی جی بی (KGB) پوتین سەرۆکی ڕوسیایە، دوای ئەوە کە لەسەر دەمی سەروەزیریەکەیدا ڕۆڵی گەورەی لە شەڕی دژ بە چیچاچیەکاندا گێرا. + پوتین ئازادی رۆژنامەوانی کۆت و بەند کرد و بەسەر نەیارەکانیدا سەرکەوت، بەڵام لە سیاسەتی دەرەوەی دا لای زۆرێک لە ڕوسەکان وەک پێاوێکی بەهێز سەیر دەکرێ. + ئەوەی پوتین دەیکات بۆ سەلامەتی سنوری ڕوسیایە ئەوەی کە زۆرجار پوتین دەیڵێت بۆ گەورەکردنی ئاستی جەماوەری خۆیەتی. + پوتین زیاتر لە ٢٠ ساڵە لە دەسەڵاتدایە و لە سایەی  ئەو گۆڕانکاریەی لە ماوەی سەرۆکایەتی دا  کردی ئەتوانێ هەتاساڵی ٢٠٣٦  بەسەرۆک بمێنێتەوە. بەردەوام نەیارەکانی سەرکوت دەکات و چانسی بردنەوەیان ناداتێ.      

راپۆرتی: درەو  حکومەتی هەرێمی کوردستان لەدوای بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەبەردەم کۆمەڵێک بژاردەو سیناریۆدایە، کە مەترسیدارترینیان بۆ حکومەتی هەرێم تەسلیمکردنی تەواوی پرۆسەی نەوته‌. بەڵام جگە لەوە چەند بژاردەو سیناریۆیەکی دیکە لەئارادان کە دەکرێت حکومەتی هەرێم کاریان لەسەر بکات، لەم ڕاپۆرتەدا وردەکاری زیاتر بەردەستە. دەستپێک لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستیکردووە بە وەبەرهێنان و پەرەدان بە کەرتی نەوت، لەم پێناوەدا چەندین قۆناغی یاسایی و سیاسی و ئابوری قورسی بڕیوە، کە قۆناغی یەکەمی بە نوسینەوەی دەستوری عێراق و، قۆناغی دووەم بە دەرکردنی یاسای نەوت و غازی هەرێم لە پەرلەمانی کوردستان، دواتر ئەنجامدانی گربەستی نەوتی لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان، بەجۆرێک لە ساڵی (2002)ەوە دەستی بە گرێبەستی نەوتی کردووە لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان تا ساڵی (2013)، ژمارەی کۆمپانیاکان لە هەرێمی کوردستان بەمەبەستی پەرەپێدانی کەرتی نه‌وت گەیشتوه‌ته‌ نزیکەی (40) کۆمپانیا. بۆ ئەم مەبەستە هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بۆ (57) بلۆکی گەڕان و پشکنین بۆ وەبەرههێنانی نەوت و گاز دابەشکراوەو بەشێکی زۆری ئەو کێڵگانە هێشتا نەگەیشتوون بەرهەمهێنان، بەڵکو لە قۆناغەکانی پێش بەرهەمێناندان. هەر لە سەرەتای دەستبردن بۆ پرسی نەوت لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە، بەردەوام لەگەڵ حکومەتی عێراقی پرسی نەوت جێی ناکۆکی بووە، تا لە ساڵی (2014) ململانێکە گەیشت بە بڕینی پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق.  لە 15/2/2022 بڕیارێکی دادگای باڵای فیدراڵی لەبارەی کەرتی نەوت و غازی هەرێمەوە، کە نوێترین هەنگاوی دەسەڵاتی ناوەندەو دۆسیەکە زۆر قورس و ئاڵۆزتر دەکات،  بەچونە بواری جێبەجێکردنی بڕیارەکە زەرەرمەندی گەورەو سەرەکی لایەنی هەرێمی کوردستان دەبێت.  یەکەم؛ بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم ڕۆژی 15/2/2022 ‌ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، بە ئامادەبوونی (9) ئەندامی دادگاکەو بە زۆرینەی دەنگی (7) ئەندام و (2) دەنگی پێچەوانە، بڕیارێکی له‌باره‌ی ناده‌ستوریبوونی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێم و نادەستوریبوونی فرۆشتنی نەوتی لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە‌ ده‌ركرد. بە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی، پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند پێدەنێتە نێو قۆناغێکی نوێ لە کێشە و قەیران، بەتایبەت بڕیاری دادگا لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێم کە لە ساڵی (2007) ەوە لە پەرلەمانی کوردستان دەرچووەو ڕێگەی خۆشکردووە بۆ حکومەتی هەرێم بە ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان بۆ گەڕان و پشکنین و بەرهەمهێنان و بەبازاڕکردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە کێڵگە نەوتییەکانی سنوری هەرێمی کوردستان لە پارێزگاکانی (هەولێر و سلێمانی و دهۆک) سەرباری دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت لە بەشێک لە کێڵگەکانی پارێزگاکانی موسڵ و کەرکوک و سەلاحەدین بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوەندی. بەپێی بڕیاری دادگاکە؛ 1.    یاسای نەوت و غازی هه‌رێم، ژماره‌ 22ی ساڵی 2007 نادەستوورییەو پێچه‌وانه‌ی ماده‌ ده‌ستووریه‌كانی (110، 111، 112، 115، 121 و 130)ە. 2.    حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەند دەکرێت بە ڕاده‌ستكردنی سه‌رجه‌م به‌رهه‌مه‌ نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم و ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم كه‌ وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌كان ده‌ریهێناون، به‌ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق. 3.    ماف دراوە بە سکاڵاکار بەدواداچوون بكات بۆ پوچەڵكردنەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی كە حكومەتی هەرێم‌ لەگەڵ لایەنە دەرەكی‌و دەوڵەت‌و كۆمپانیاكان سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی‌و هەناردەكردن‌و فرۆشتنی ئیمزای كردووە. 4.    بڕیارەکە حکومەتی هەرێم پابەند دەکات ڕێگە بە وەزارەتی نه‌وتی عێراق و دیوانی چاودێری دارایی به‌ هه‌موو گرێبه‌ست و مامه‌ڵه‌یه‌كی نه‌وتیدا بچنه‌وه‌، بۆ وردبینی و دیاریكردنی پابه‌ندییه‌ داراییه‌كان كه‌ ده‌كه‌ونه‌ سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم، دواتریش له‌ ژێر رۆشنایی ئه‌وه‌ پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی فیدرالی دیاریده‌كرێت.   دووەم؛ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم کاردانەوەی زۆر و خێرای بەدوای خۆیدا هێنا، لێکدانەوەو خوێندنەوەی جیاواز دەکرێت و کرا بۆ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگا، بەتایبەت لە هەڵبژادنی کات (تەوقیت)ی بڕیارەکە، چونکه‌ ‌ پێشتر دوو سکاڵای تری له‌باره‌ی هه‌مان پرسه‌وه‌ له‌ ساڵی (2012) ه‌و (2019) لای دادگاکه تۆمار کراوه‌، هیچ بڕیارێک له‌و باره‌وه‌یه‌وه‌ نه‌درا.  به‌ڵام هەڵبژاردنی ئەم ساتە چەند پرسیارێک دێنێتە ئاراوە، لەوانەش؛ بۆ (15) ساڵ دەچێت پەرلەمانی کوردستان یاسای نەوت و غازی هەرێمی پەسەند کردووەو لە ساڵی (2009)ەوە دەست بە دەرهێنانی نەوت و لە ساڵی (2014)ەوە نەوت هەناردە دەکرێت، بۆچی دوای ئەو هەموو ماوەیە ئەم پرسە براوەتە بەردەم دادگای فیدراڵی؟ لە ئێستادا عێراق لە نێو کۆمەڵێک گیروگرفتی حکومڕانیدایه‌ (هەڵبژادنی سەرۆک کۆمار دروستکردنی کابینەی نوێی حکومەت، هاوپەیمانێتییەکانی نێو پەرلەمان ...هتد) بۆ دەبێت لە گرفتی نوێ بهێنرێتە ئاراوە؟ بۆیە دەبینین لایەنە سیاسییەکانی عێراق و هەرێم و کەسایەتی و چاودێران ‌و به‌رپرسان لێکدانەوەو وەڵامدانەوەی جیاوازیان هەیە بۆ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی، ئەوانیش؛  1.    بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی گرتنەبەری ڕێوشوێنێکی یاسایییە، بەڵام لەژێر کاریگەری هەندێک دۆخدا دواخراوە، لەم بارەیەوە (عەلی ئەلتەمیمی – شارەزای یاسایی) لە لێدوانێکیدا بۆ ماڵپەڕی (ئەلحرە) ڕایگەیاندووە؛ "عێراق وڵاتیکی فیدراڵییە نەک کۆنفیدراڵی، کۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) دەبێت تاکە لایەن بێت نەوت هەناردەی دەرەوە بکات". زیاتر لەوەش دەڵێت "دادگای باڵای فیدراڵی تیشکی خستووەتە سەر ماددەی (111)ی دەستوری عێراق، نەوت وغاز موڵکی گەلی عێراقە، هەر لەبەر ئەوە ئیدارەدانی نەوت و گاز بەشێکە لە بازگانی دەرەکی، ئەوه‌ش لە دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندییە بە گوێرەی ماددەی (110)ی دەستوری عێراقی".  بەڵام (یاسین تەها – نوسەر و ڕۆژنامەنوس) لە وتارێکیدا لە ژێر ناوی "لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە" نوسیویەتی "شارەزایان هاوڕان لەسەر ئەوەی لە سیستمە فیدراڵییەكاندا باڵادەستی لە سامانی سروشتیدا ناوەندییە، بەڵام لە دەستوری عێراقدا بەكاریگەریی هاوپەیمانێتی و دۆستایەتی كورد و شیعە (2005)، هەندێ بڕگەو دەستەواژە دانراون كە ناڕوون و لاستیكین و بەجێھێڵراون بۆ تەفسیر و تەئویل (مادەی 111)، ئەمەش وا دەكات هەمیشە مشتومڕ هەبێت. لەهەندێ مادەشدا باسی ئیدارەی هاوبەش و مافی لەپێشینەی هەرێمەكان هاتووە (112 و 115 و 122)، ئەمەش زیاترە لە فیدراڵییە باوەكانی دنیا". 2.    به‌شێکی دیکه‌ له‌ شاره‌زایان و پێیانوایه‌ بڕیاره‌که‌ سیاسییه‌ زیاتر له‌وه‌ی پرسێکی یاسایی بێت، هۆکاره‌که‌شی ده‌گێڕنه‌وه‌ بۆ لێکنزیکبوونه‌وه‌ی هێزه‌ سیاسییه‌کانی وه‌ک (پارتی دیموکراتی کوردستان  و کوتله‌ی سەدر هاوپه‌یمانی ته‌قه‌دوم به‌ سه‌رۆکایه‌تی محه‌مه‌د حەلبوسی)، هه‌ندێک زیاتر له‌وه‌ش ده‌ڕۆن و پێیانوایه‌ هێزه‌که‌ له‌وه‌ گه‌وره‌تره‌و به‌ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌کی به‌تایبه‌تیش ئێرانییه‌کان به‌ به‌شێک له‌ هۆکاری پشت بڕیاره‌که‌ لێکده‌ده‌نه‌وه‌ ده‌یه‌وێت کێشه‌ بۆ ئه‌و هاوپه‌یمانێتییه‌ دروستبکات. جێگه‌ی سه‌رنجه‌ (د. بورهان یاسین) له‌ وتارێکی دورودرێژی به‌ ناونیشانی (پێشهاته‌ هه‌ره‌ مه‌ترسیداره‌که‌ له‌ پێشمانه‌وه‌یه‌!)  نوسیویه‌تی "بڕیاره‌که‌ی دادگای باڵای فیدراڵی له‌م ماوه‌یه‌کی که‌مدا، بووه‌ هۆی کاردانه‌وه‌ی جیاجیا، به‌تایبه‌تی له‌ دامه‌زراوه‌و حزب و ناوه‌نده‌ جیاجیاکانی هه‌رێمی کوردستان و عێراق. هەندێک لە ڕاگەیەندراوەکان زیاتر وروژاندنی هەست و نەستی خەڵکی کوردستانی پێوە دیار بووە تا عەقڵانیەت و وەڵامدانەوە بە زمانی یاساو دەستور. لە ڕاستیدا زۆرێک لە ڕاگەیەندراوەکان پڕن لە دژایەتی". ئەو نمونەی ڕاگەیەندراوەکەی مەسعود بارزانی (سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان)ی هێناوەتەوە کاتێک ڕایگەیاند "بڕیاری دادگەی باڵای فیدراڵی عێراق لەبارەی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بڕیارێکی تەواو سیاسییەو پێچەوانەی دەستووری عێراقی فیدراڵە و، ئامانج لێی دژایەتیکردنی هەرێمی کوردستانەو دژی سیستەمی فیدراڵی عێراقە... بۆ هەموو لایەک ئاشکرا دەکەین کە هەرێمی کوردستان بە هەموو توانایەکییەوە بەرگری لە مافە دەستورییەکانی خۆی دەکات". بەڵام ئەم ڕاگەیەندراوە تەواو پێچەوانەی ڕاگەیەندراوی هاوپەیمانەکەیەتی کە (موقتەدا سەدر)ە، لە تویتێکدا نوسیوویەتی "ڕێز لە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی دەگرین تایبەت بە دۆسییەی نەوت گازی هەرێم و بڕیارەکان ئیلزامین و ناچارمان دەکەن بە ڕێزگرتن لە بڕیارەکان". هەندێک لە مەسەلەی نادەستووریبوونی بڕیارەکە ئەوە بە بەڵگە دەهێننەوە کە حکومەتی هەرێمی کوردستان دوای پەسندکردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی 2005 بە بەردەوامی داوای دەرچوونی یاسای نەوت و غازی لە بەغدا دەکردووە، دوای ئەوەی بێهیوا بووە، پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی (2007) یاسای تایبەت بە نەوت و غازی لە هەرێمی کوردستان پەسند کردووە. پاڵپشت بە مادەی (120)ی دەستووری هەمیشەیی عێراق کە تێیدا هاتووە: هەرێمی کوردستان دەتوانێت یاساکانی تایبەت بە خۆی دەربکات. هەروەها بەپێی مادەی (121)ی دەستوور، هەرێمی کوردستان دەتوانێت یاساکانی خۆی جێبەجێ بکات. ئەو دوو مادەیەو دەسەڵاتی هاوبەشیی نێوان بەغداو هەولێر لە بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت، بوونە بە بنەمای دەرچوونی یاسای ژمارە (22)ی ساڵی (2007) لە پەرلەمانی کوردستان تایبەت بە نەوت و گاز. 3.    بڕیارە سیاسی بێت یان یاسایی، شتێکی ئەوتۆ لە بڕیارەکە ناگۆڕێت، بەڵکو ڕاستییەکە ئەوەیە لەدوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە هەرێمی کوردستان و ڕوداوەکانی (16ی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017) پێگەی هەرێم لە بەغدا بەردەوام ڕووی لە لاوازی کردووەو بەغداش نایەوێت پێگەی هەرێم بەهێزبێت و بەردەوام لە هەوڵی بەهێزکردنی ناوەنددایە، بۆیە دەکڕێت ئەم هەوڵەش بەشێک بێت لە درێژکردنەوەی ئەو پرۆسەیە، بۆ دەکرێت چاوەڕوانی هەنگاوی مەترسیدارتریش بکرێت کە لەلایەن حکومەتی ناوەندەوە دژ بە بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستان. 4.    دەست نەبردن بۆ هەناردەکردنی گازی هەرێم؛ لەگەڵ پێخستنە نێو ساڵی نوێی (2022)ەوە جۆرێک لە بەنگەشەو هەوڵهاتنە ئاراوە بۆ بە پیشەسازیکردنی گازی هەرێم و کوردستان هەناردەکردنی بۆ تورکیاو وڵاتانی ئەوروپا هاوشێوەی نەوتی هەرێم. بۆیە بەشێک لە چاودێران هۆکاری بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی بۆ ئەو هەنگاوەی حکومەتی هەرێم دەگێڕنەوە، بۆیە بڕیارەکە وا لێکدەدەنەوە کە دژ بە وەبەرهێنانی گازە تا پرۆسەی نەوتی هەرێم. سێیەم؛ سیناریۆ و بژاردەکانی بەردەم حکومەتی هەرێم تایبەت بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەگەڵ ئەوەی بڕیارەکە یەکلاکەرەوەیەو پێویستە جێبەجێ بکرێت، چونکە بەپێی ماددەی (94)ی دەستوری هەمیشەیی عێراق بڕیارەکانی دادگاکە یەکلاکەرەوەن بە دەق هاتووە "دەبێت سەرجەم دەسەڵاتەکان پێوەی پابەندبن"، بەم پێیەش حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەوێتەو بەردەم چەند سیناریۆو بژاردەیەکەوە، لەوانە؛  1.    بەشێکی جێبەجێکردنی بڕیارەکە پەیوەندی بە لێکنزیکبوونەوە سروشتی پەیوەندییە سیاسییەکان و پەیوەندی پارتە کوردییەکان و لەسەر هەموویانەوە (پارتی دیموکراتی کوردستان) لەگەڵ کوتلەی سەدری وەک براوەی یەکەمی هەرڵبژاردن و ئەو گروپە سیاسییەی بە (چوارچێوەی هەماهەنگی) ناسراوە، لەو ڕێیەوە کاربکرێت بۆ هێشتنەوەی بڕیارەکە لەسەر کاغەز نەچونە بواری جێبەجێکردنەوە. بەمانایەکی دیکە لایەنە سیاسییەکانی هەرێم پەیوەندییە سیاسییەکانیان بەجۆرێک دابڕێژنەوە کە زیان بە پرۆسەی نەوتی هەرێم نەگات و بڕیارەکەی دادگا کاری پێنەکرێت. 2.    بەگەڕخستنی هەوڵە دیپلۆماسییەکانی هەرێمی کوردستان و فشار دروستکردن لەسەر حکومەتی ناوەندی، بۆ ڕێگریکردن لە جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگا، چونکە حکومەتی هەرێم دەتوانێت لەڕێگەی ئەو کۆمپانیا بیانییانەی لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن کە ژمارەیان نزیکەی (40) کۆمپانیایە بنکەی سەرەکییان لە زیاتر (15) وڵاتی دنیا هەیەو لە هەرێمی کوردستان لە بواری نەوت و گازدا کار دەکەن، فشار دروست بكات (بڕوانە خشتەکە). 3.    حکومەتی هەرێم دەستهەڵبگرێت لەو کێڵگە نەوتیانی دەکەونە سنوری ناوچە جێناکۆکەکانی دەرەوەی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم (موسڵ و کەرکوک و دیالەو سەڵاحەدین) ئەوەی لەسنوری هەرێمدایە بۆ لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بەڕێوەببرێت. 4.    هەرێمی کوردستان کار بۆ دەرکردنی یاسای نەوت گاز بکات لە پەرلەمانی عێراق و بتوانێت ئەوە لە یاساکەسا جێبکاتەوە، کە حکومەتی هەرێم خۆی ئیدارەی نەوت گازی هەرێم بدات، یان بە هاوبەشی نەوت گاز و ئیدارەدانی هەرێم ئیدارە بدرێت.  5.    کۆتا سیناریۆ کە سیناریۆیەکی لاوازە تەسلیمکردنی داهاتی نەوتی هەرێمە بە حکومەتی ناوەندی و ئیدارەدانی کێڵگە نەوتییەکانە لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە (کە ئەمە بۆ هەردوو لای ئەستەمە)، یان ئیدارەدانی هاوبەش بۆ سەرجەم پرۆسەکە.   سەرچاوەکان دەقی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم د. بورهان یاسین، پێشهاته‌ هه‌ره‌ مه‌ترسیداره‌که‌ له‌ پێشمانه‌وه‌یه‌!، پێگەی تایبەتی نوسەر؛ https://www.burhanyassin.com/Peshhate%20metirsidareke%2024.2.2022.pdf یاسین تەها، لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9719 پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 کارتی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان دژ بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی عێراق، ماڵپەڕی کوردستان 24؛ https://www.kurdistan24.net/ckb/story/217285-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C-%DA%A9%DB%86%D9%85%D9%BE%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D9%86%DB%8E%D9%88%D8%AF%DB%95%D9%88%DA%B5%DB%95%D8%AA%DB%8C%DB%8C%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D8%AF%DA%98-%D8%A8%DB%95-%D8%A8%DA%95%DB%8C%D8%A7%D8%B1%DB%95%DA%A9%DB%95%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%DB%8C-%D9%81%DB%8C%D8%AF%D8%B1%D8%A7%DA%B5%DB%8C-%D8%B9%DB%8E%D8%B1%D8%A7%D9%82 السيناريوهات المتوقعة بعد قرار القضاء العراقي تسليم نفط إقليم كردستان لبغداد، موقع الجزیرة؛ https://www.aljazeera.net/news/politics/2022/2/20/%D8%A5%D9%84%D8%B2%D8%A7%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%AA%D8%B3%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%86%D9%81%D8%B7%D9%87 العراق.. قرار "الاتحادية" بشأن نفط الإقليم بين جدل "الدستور" وشبهات السياسة، موقع الحرة؛ https://www.alhurra.com/arabic-and-international/2022/02/17/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%86%D9%81%D8%B7-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D8%AC%D8%AF%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1-%D9%88%D8%B4%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%AA

  راپۆرت: درەو بافڵ تاڵەبانی بەڵێنیداوە بڕی (ملیارێك) دینار بۆ كۆمپانیاكانی پاككەرەوەی ناو شاری سلێمانی تەرخان بكات بۆ ئەوەی مانگرتن بشكێنن، ئەم پارەیە وەكو قەرزێكە كە یەكێتی بە حكومەتی دەدات، زبڵ ناوچەی دەسەڵاتدارێتی یەكێتی‌و گۆڕانی داپۆشیوە، بەرپرسانی حكومی بێدەنگن‌و حزب دەیەوێت چارەسەری كێشەكە بكات.. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  ماوەی پێنج رۆژە كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی نیشتمانی (سلێمانی، هەڵەبجە، ئیدارەكانی راپەڕین‌و گەرمیان‌و سەرجەم قەزاو ناحییەكانی ئەم سنورە) مانگرتنیان راگەیاندووە‌و بەوهۆیەوە بڕێكی زۆر زبڵ‌و خاشاك لەسەر شەقامەكان كۆبوەتەوە.  ئەو كۆمپانیایانەی كە لە سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتیدا كاری پاككردنەوەیان پێسپێدراوە بریتین لە:  •    كۆمپانیای (خالید حەمەڕەوف شینكی) •    كۆمپانیای (هەرێم) •    كۆمپانیای (گەردین) •    كۆمپانیای (ئۆرانۆس) •    كۆمپانیای (بیڤان) •    كۆمپانیای (شكار) ئەم كۆمپانیایانە كە كاری (كۆكردنەوە)‌و (داپۆشین) خۆڵ‌و خاشاك دەكەن، مانگرتنیان راگەیاندووە‌و دەڵێن حكومەت پێشینەی بۆ خەرج نەكردوون، وەزارەتی دارایی نوسراوی بۆ بانكی ناوەندی هەرێم كردووە‌و فەرمانی كردووە هیچ بڕە پارەیەك بۆ كۆمپانیاكانی پاككردنەوە خەرج نەكرێت تا ئەو كاتەی موچەی فەرمانبەران دابەش دەكرێت.  مانگرتنی كۆمپانیاكانی پاككەرەوە هاوكاتە لەگەڵ نەمانی پارەی داهاتی ناوخۆ لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی، وەزارەتی داراییش خەرجی پرۆژەكانی سنوری سلێمانی خستوەتەسەر داهاتەكانی سلێمانی خۆی.  قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت سەربە یەكێتییە، وەزیری دارایی‌و پارێزگاری سلێمانی سەربە بزوتنەوەی گۆڕانن، بەڵام ئەمانە دوای پێنج رۆژ لە قەیرانی زبڵ هێشتا بێدەنگن‌و هیچ قسەیەكیان لەبارەی ئاسۆی چارەسەری ئەم قەیرانە نەكردووە. مانگرتنی كۆمپانیاكانی پاككەرەوە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی نوێ نییە‌و لەمساڵدا ئەمە جاری دووەمە، كۆمپانیاكان دەڵێن نزیكەی (10 ملیار) دیناریان لای حكومەتەوە‌و تا ئەو پارەیان بۆ نەگەڕێتەوە ناتوانن دەست بە كاركردن بكەنەوە. تاكە چارەسەری ئیدارەی دەسەڵاتی یەكێتی بۆ قەیرانی مانگرتنی كۆمپانیاكان‌و كۆبونەوەی زبڵ، بەكارهێنانی كرێكارەكانی شارەوانی سلێمانی بوو بۆ پاككردنەوەی هەندێك لە شەقامە سەرەكییەكان كە زبڵ تێیاندا كۆبووەوە.   بافڵ تاڵەبانی قەرز بە حكومەت دەدات لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ (درەو)، خالید شینكی خاوەنی كۆمپانیای (شینكی) كە چەندین ساڵە گرێبەستی خاوێنكردنەوەی شاری سلێمانی‌و دەوروبەری گرتوەتە ئەستۆ، رایگەیاند، ماوەی چوار مانگە شایستە داراییەكانمان وەرنەگرتووە. بەپێی قسەی شینكی، بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی بەڵێنی پێداون بڕی (ملیارێك) دینار بۆ سێ كۆمپانیای ناو شاری سلێمانی بۆ خەرج بكات، بەمەرجێك ئەم كۆمپانیایانە كاری پاككردنەوەی بازیانیش لەئەستۆ بگرن، لەبەرامبەردا ئەم سێ كۆمپانیا داوایانكردووە ئەو یەك ملیار دینارەیان پێبدرێت بۆ پاككردنەوەی پێنج زۆنی ناو شار، واتە هەر زۆنێك بڕی (200 ملیۆن) دیناری بۆ هەرخان بكرێت. كۆمپانیاكانی پاككەرەوەی دەڵێن ئەگەر بافڵ تاڵەبانی بڕە پارەكەیان لە (ملیارێك) دینارەوە بۆ (2 ملیار) دینار زیاد بكات، ئەوا كاری پاككردنەوەی سنوری (بازیان) تاوەكو (شەقلاوە)ش جێبەجێ دەكەن. ئەم ملیارە دینارەی كە بافڵ تاڵەبانی بۆ كۆمپانیاكانی پاككردنەوە تەرخانی كردووە، وەكو قەرزێك وایە كە بە حكومەتی هەرێمی داوە، چونكە دواتر یەكێتی ئەم بڕە پارەیە لە سولفەی كۆمپانیاكان دەبڕێت.  مانگانە دەبێت حكومەت بڕی (ملیارێك‌و 250 ملیۆن) دینار شایستەی دارایی بە كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی لە سنوری یەكێتی تەرخان بكات، بەپێی قسەی خۆیان ئێستا ئەم كۆمپانیایانە بەتێكڕا نزیكەی (10 ملیار) دینار قەرزیان كەوتوەتە لای حكومەت، ئەو كۆمپانیایەی كە لە سنوری راپەڕین لەگەڵ ئیدارەی سنورەكە رێككەوتنی كردووە‌و بڕێك پارەی بۆ تەرخان كراوە، بۆیە ئێستا مانگرتنی شكاندووە‌و دەستی بە كارەكانی كردوەتەوە.  لەم كێشانەدا، هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی كە سەربە بزوتنەوە گۆڕانە، بێدەنگی هەڵبژاردووە، خالید شینكی بە (درەو)ی وت:" پارێزگار پێی وتوین هیچ پارەیەك لەبەردەستماندا نییە".  ئێستا كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی ناو شار چاوەڕێی ئەوەن بافڵ تاڵەبانی ملیار دینارەكەیان بۆ خەرج بكات‌و كۆتایی بە مانگرتن بهێنن‌و دەست بە پاككردنەوەی شەقام‌و كۆڵانەكان بكەنەوە.  جگە لەوەی كێشەی خەرج نەكردنی شایستەكانیان هەیە، كۆمپانیاكانی پاككردنەوە گرفتیان لەسەر ئەو سزا داراییانە هەیە كە لەلایەن وەزارەتی شارەوانی‌و سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانییەوە بەسەریاندا سەپێندراوە، داوا دەكەن ئەم سزایانەیان لەسەر بسڕێتەوە.  زبڵ لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی راپۆرتی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان كە دامەزراوەیەكی سەر بە وەزارەتی پلاندانانە، رۆژانە لە شارەكانی هەرێم بڕی (7 هەزارو 200) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە‌و فڕێ دەدرێت. تێكڕای قەبارەی خۆڵ‌و خاشاك لە ساڵێكدا دەگاتە (2 ملیۆن‌و 628 هەزار) تەن، كە لە نزیك شارەكان فڕێدەدرێت‌و دەكرێت بەژێر خۆڵەوە یان دەسوتێنرێت، ئەمەش زیان بە ژینگە‌و تەندروستی گشتی دەگەیەنێت.  (31) كۆمپانیا كە كاری پاككردنەوەی شارو شارۆچكەكان دەكەن، گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتی شارەوانی هەرێمدا هەیە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێم مانگانە بڕی (10 ملیۆن) دۆلار تەنیا لە كۆكردنەوەی خۆڵ‌و خاشاكدا خەرج دەكات، سەرباری ئەمەش چەندینجارە كۆمپانیاكانی پاككردنەوە بەهۆی ئەوەی پارەكانیان لەلایەن حكومەتەوە بۆ خەرجناكرێت، مانگرتن رادەگەیەنن‌و شارەكان دەخەنە بەردەم هەڕەشەی زبڵ‌و كارەساتی ژینگەییەوە. زبڵ لەناوچەی دەسەڵاتی یەكێتیدا   قەبارەی رۆژانەی خۆڵ‌و خاشاك لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا بەمشێوەیە:  •    سلێمانی: رۆژانە (هەزارو 850) تەن زبڵ كۆدەكرێتەوە   •    ئیدارەی گەرمیان: رۆژانە (470) تەن •    ئیدارەی راپەڕین: رۆژانە (400) تەن واتە بەگشتی رۆژانە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا كۆمپانیاكانی پاككەرەوە كە شەش كۆمپانیان، بڕی (2 هەزارو 720) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە، زبڵی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی رێژەی 38%ی كۆی گشتی زبڵ لە هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.  زبڵ لەناوەچەی دەسەڵاتی پارتیدا قەبارەی رۆژانەی زبڵ‌و خاشاك لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا بەمشێوەیە:  •    هەولێر: رۆژانە (2 هەزارو 600) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە •    دهۆك: رۆژانە (هەزارو 620) تەن واتە بەگشتی رۆژانە لە سنوری دەسەڵاتی پارتیدا كۆمپانیاكانی پاككەرەوە بڕی (4 هەزارو 220) تەن زبڵ‌و خاشاك كۆدەكەنەوە، زبڵی سنوری دەسەڵاتی پارتی رێژەی 62%ی كۆی گشتی زبڵ‌و خاشاكی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.   

(درەو): فەرەنسا دەستی بەسەر یەختێكی گرانبەهای سەرۆكی كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسیدا گرت، ئەمە جێبەجێكردنی ئەو سزایانەیە كە ئەوروپا بەهۆی شەڕی ئۆكرایناوە بەسەر روسیادا سەپاندووە، ئەم كۆمپانیا روسییە خاوەنی 60%ی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان‌و لە پێنج كێلگەی هەرێمدا كار دەكات.   برۆنۆ لۆمێر وەزیری دارایی فەرەنسا ئاشكرایكرد، گومرگی وڵاتەكەی دەستی بەسەر یەختێكدا گرتووە كە سەربە كۆمپانیایەكی (ئیگۆر سیچین) بەڕێوەبەری كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسییە.  وەزیرە فەرەنسییەكە باسی لەوەكرد، یەختەكە ویستویەتی بەندەری (لا سیوتا) لەسەر كەناری دەریای ناوەڕاست بەجێبهێڵێت، ئەمەش پێشێلكردنی ئەو سزایانە بووە كە یەكێتی ئەوروپا بەسەر ئەو سەرمایەدارە روسیەیدا سەپاندووە، بۆیە دەست بەسەر یەختەكەدا گیراوە.  دەستگرتن بەسەر ئەم بەختە گرانبەهایەدا، لەچوارچێوەی ئەو سزا زۆرانەدایە كە وڵاتانی خۆرئاوا بەهۆی هێرشەكەی بۆسەر ئۆكراینا، بەسەر روسیایاندا سەپاندووە، خاوەنی یەختەكە یەكێكە لە هاوڕێ نزیكەكانی ڤلادیمیر پوتنی سەرۆكی روسیا.   بەگوێرەی بەیاننامەی وەزارەتی دارایی فەڕەنسا، ئەم یەختە كە ناوی "ئەمور فیرۆ"یە، رۆژی 3ی كانونی دووەم گەیشتوەتە بەندەری (لا سیوتا)، بڕیار بووە تاوەكو رۆژی 1ی نیسان بمێنێتەوە بەمەبەستی نۆژەنكردنەوە، بەڵام دوێنێ بەرپرسانی گومرگ تێبینی ئەوەیان كردووە یەختەكە ئامادەكاری دەكات بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی خێرا بڕوات لەكاتێكدا كاری نۆژەنكردنەوەی تەواو نەبووە، بۆیە بڕیاریانداوە دەستی بەسەردا بگرن، چونكە یەختەكە سزا ئابورییە نوێیەكان دەیگرێتەوە.  هەر ئەمڕۆ دەسەڵاتدارانی فەرەنسا ئاماژەیان بەوەكرد، لە بەندەری (لۆریان)، دەست بەسەر كەشتیەكی بارهەڵگری روسیدا گیراوە.  لەلایەكی ترەوە بەگوێرەی هەواڵێكی گۆڤاری (فۆربس)، دەسەڵاتدارانی ئەڵمانیا دەستیان بەسەر یەختێكدا گرتووە كە بەهاكەی (600 ملیۆن) دۆلارەو خاوەندارێتییەكەی بۆ ملیاردێری روسی (عەلی شێر عوسمانۆڤ) دەگەڕێتەوە. روسنەفت لە هەرێمی كوردستان كۆمپانیای روسنەفت-ی روسی خاوەنی رێژەی 60%ی پشكەكانی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان (ئەو بەشەی بۆرییەكە كە دەكەوێتە ناو خاكی هەرێم تاوەكو سنوری توركیا)، لەپاڵ ئەمەدا كۆمپانیاكە كاری گەڕان‌و پشكنین بەدوای نەوتدا دەكات لە (6) كێڵگەی كوردستان، ئەو كێلگانەی روسنەفت كاریان تێدا دەكات دەكەونە سنوری (هەولێرو دهۆك)‌و بریتین لەم كێڵگەكانی (بەرتلە، زاوێتە، هەریر، بجیل، قەسرۆك، دارەتوو).  

ئامادەكردنی: فازل حەمەڕەفعەت تا ئەمدواییە توركیا پێیوابوو سەرچاوەی سەرەكی هەڕەشە لەسەر ئاسایشەكەی تەنیا (پارتی كرێكارانی كوردستان)ە، بەڵام ئێستا بۆی دەركەوتووە هەڕەشە گەورەكە لە دەریای رەشدایە، ئۆكرانیا رێككەوتنی بەرهەمهێنانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان‌و موشەكی لەگەڵ توركیا هەیە، ئەم رێككەوتنە بۆ پیشەسازی سەربازی توركیا بایەخی گەورەی هەیە، لەبەرامبەردا روسیا غاز‌و گەشتیار بە توركیا دەدات كە بڕبڕەی پشتی ئابورییەكەیەتی، درێژەكێشانی شەڕی روسیا- ئۆكراینا، هەڵوێستی توركیا یەكلادەكاتەوە، دۆزی كورد لە توركیا بژاردەیەكی ئامادەیە لەبەردەم روسیا‌و هاوكات لەبەردەم هاوپەیمانانی خۆرئاواشدا.. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.     لەبارەی پەیوەندی توركیا‌و روسیاوە بەدرێژایی مێژوو پەیوەندی توركیا لەگەڵ روسیا لەدۆخی ململانێدا بووە لە چەند گۆڕەپانێكدا، لەوانە بەلقان‌و دەریای رەش‌و قەوقاز، لەدوای تەواوبوونی جەنگی دووەمی جیهانەوە، روسیا داوای شاری (قارس)ی باكوری كوردستانی لە توركیا كرد، هەروەها داوای دەكرد چاو بە رێككەوتنەكانی تایبەت بە تێپەڕین بە هەردوو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل)دا بخشێندرێتەوە.  فشارەكانی روسیا، ساڵی 1952 توركیا ناچار كرد بچێتە ناو پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)، ئەمە بۆ ئەوە بوو خۆی لە هەڕەشەكانی سۆڤیەت بپارێزێت. لەسەردەمی جەنگی سارددا، توركیا لەناو ستراتیژیەكی خۆرئاوادا كاری دەكرد، رۆڵەكەشی كورتكرابووەوە لە دروستكردنی بەربەست لەبەردەم كشانی روسیا بەرەو ئاوە گەرمەكان. روخانی یەكێتی سۆڤیەت لە ساڵی 1991دا دۆخەكەی بەتەواوەتی گۆڕی، توركیا خۆی لەبەردەم روبەرێكی بەرفراوانی جیۆسیاسیدا بینییەوە، ئەمەی بەكارهێنا بۆ كرانەوەی زیاتر بەڕووی دەرەوەدا. ساڵی 2002 پارتی دادو گەشەپێدان لە توركیا بە سەرۆكایەتی (رەجەب تەیب ئەردۆغان) دەسەڵاتی گرتە دەست، ئەم پارتە لە دەیەی یەكەمی دەسەڵاتی خۆیدا سیاسەتێكی نەرمی لەسەر ئاستی دەرەوە گرتەبەر، ئەمە ناوی لێنرا "سیاسەتی سفركردنەوەی كێشەكان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ"دا. ساڵی 2003 پەیوەندییەكانی نێوان توركیا‌و روسیا پێی نایە قۆناغێكی نوێوە، لەم ساڵەدا پەرلەمانی توركیا رەتیكردەوە رێگا بە سوپای ئەمریكا بدات خاكی توركیا بەكاربهێنێت بۆ هێرشكردنەسەر عێراق، بەم بڕیارە توركیا پەیامێكی گەیاندە مۆسكۆ‌و پێی وت" توركیا چیتر پشت بە سیاسەتی سەربەخۆی خۆی دەبەستێت‌و دوورە لە هاوپەیمانێتی خۆرئاواوە"، دوای ئەم بڕیارە بۆ یەكەمجار لە ساڵی 2004دا ڤلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیا سەردانی توركیای كرد، بۆ ئەوكات ئەوە یەكەمین سەردانی سەرۆكێكی روسیا بوو بۆ توركیا لەدوای ساڵی 1972ەوە.  لەوكاتەوە پەیوەندییە سیاسی‌و ئابوریی‌و بازرگانییەكانی توركیا‌و روسیا فراوانتر بوو، بەتایبەتیش لە بواری گواستنەوەی وزەدا، لەپاڵ ئەمەدا كێبركێی لەسەر چەند دۆسیەیەك لەنێوان هەردوو وڵاتدا هەر بەردەوام بوو لەوانە دۆسیەكانی (سوریا، لیبیا، قوبرس، هەرێمی ناگۆرینی قەرەباغ).  ساڵی 2015 توركیا فڕۆكەیەكی جەنگیی روسیا لە نزیك سنوری سوریا خستەخوارەوە، بەڵام پەیوەندییە فراوانەكانی نێوان هەردوو وڵات ئەم قەیرانەی تێپەڕاند. ساڵی 2016 پوتین پشتیوانی لە ئەردۆغان كرد لەو كوتادە سەربازییەی كە لە توركیا رویدا، لێرەوە جارێكی تر پەیوەندییەكان گەشەیان كردەوە. 2019 پەیوەندی توركیا‌و روسیا سەریكێشا بۆ بواری سەربازیش، سەرباری هەڕەشەكانی ئەمریكا، توركیا لەم ساڵەدا سیستمی بەرگری ئاسمانی (S300)ی لە روسیا كڕی.  لەبارەی پەیوەندی توركیا‌و ئۆكراینا توركیا لەسەردەمی عوسمانییەكانەوە پەیوەندی لەگەڵ ئۆكراینییەكان هەیە، شوباتی 1992 دوای جیابونەوە لە یەكێتی سۆڤیەت، توركیا دانی بە سەربەخۆیی ئۆكراینادا ناوە‌و پرۆتۆكۆڵی پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵدا ئیمزا كردووە. ساڵی 2014 توركیا رەتیكردەوە دان بنێت بە لكاندنی نیمچە دورگەی (كریمیا) بە روسیاوە، كە بەشێك بوو لە خاكی ئۆكراینا، جەختی لەسەر پاراستنی یەكێتی خاكی ئۆكراینا كردەوە. سەرباری ئەمە، توركیا لە چەند ساڵی رابردوودا پارێزگاری كرد لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ روسیاو بەشداری لە هیچ سزایەكی ئابوریدا نەكرد كە بەهۆی جیاكردنەوەی هەردوو هەرێمی (لۆگانسك، دۆنیتسك) لە ئۆكرانیا، بەسەر روسیا دەسەپێندرا. لەمە زیاتر، توركیا‌و روسیا پێكەوە پرۆژەی هێڵی (تورك ستریم)یان جێبەجێ كرد كە ساڵی 2020 دەستی بەكاركردن كرد، ئەم هێڵە بۆ گواستنەوەی غازی روسیا بوو لەرێگەی توركیا‌و بەلقانەوە، دوور لە ئۆكراینا كە چەندین ساڵ بوو هێڵی سەرەكی بۆری غازی روسیا بەم وڵاتەدا تێدەپەڕی بۆ ئەوروپا.  ئێستا كە روسیا هێرشی سەربازی كردوەتەسەر ئۆكراینا، توركیا دژی هێرشەكەیە، ئەردۆغان دەڵێ" دەبێت ناتۆ هەڵوێستی توندتر لەبارەی پەرەسەندنەكانی ئۆكراینا بگرێتەبەر"، لەمە زیاتر توركیا دەڵێ وڵاتانی سەر دەریای رەش‌و ئەوانەشی كە ناكەونە سەر دەریاكە، ئاگاداركردووە رێگە بە تێپەڕینی كەشتی جەنگیی وڵاتە شەڕكەرەكان بەناو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل)دا نادات‌و پابەندی پەیماننامەی (مۆنترۆ)یە.  توركیا بۆچی لە شەڕی روسیا دەترسێت ؟ مەترسی توركیا لەم شەڕەی روسیا دژی ئۆكراینا‌و وڵاتانی خۆرئاوا بەرپای كردووە، لەچەند هۆكارێكەوە سەرچاوەی گرتووە كە ئەمانەن:  یەكەم: دەریای رەش‌و گەرووەكان توركیا لەگەڵ ئۆكراینا‌و روسیا‌و چەند وڵاتێكی تر (بولگاریا‌و جۆرجیا‌و رۆمانیا) دەكەوێتە سەر كەناری دەریای رەش، لەدوای جەنگی ساردەوە توركیا دەستی كردووە بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە دەكەونە سەر دەریاكە، ئەمەش لەڕێگەی پەیوەندی ئابوری‌و رێوشوێنی بنیادنانی متمانە لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا، ئەمە بەبێ رەچاوكردنی ئەوەی دەریای رەش هەڕەشەیەكی بەرجەستەیە هاوشێوەی هەڕەشەی كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)، واتە دۆزی كورد لەسەر ئاسایشی توركیا، بەڵام ئەم ساڵانەی دوایی وێنای توركیا بۆ هەڕەشەكان گۆڕانكاری بەسەردا هات، ئەمەش دوای فراوانبوونی هەژموونی روسیا لە دەریای رەشدا.  دەریای رەش دەكەوێتە چوارچێوەی ناوچەی سەربازی باشوری روسیا، كە سەرپەرەشتی شانۆی ئۆپراسیۆنەكان لە باكوری قەوقاز‌و دەریای رەش‌و دەریای قەزوین دەكات، لەم ناوچەیەدا چەند رێوشوێنێك گیراوەتە بەر كە ئارەزووی فراوانخوازی روسیا نیشان دەدات لە ناوچەكانی دوای یەكێتی سۆڤیەت‌و دەریای سپی ناوەڕاستدا.  دوای هەڵوەشاندنەوەی گەشتیگەلی پێنجەمی یەكێتی سۆڤیەت لە دەریای سپی ناوەڕاست لەساڵی 1992دا، ساڵی 2013 روسیا جارێكی تر هێزێكی دەریایی بۆ كاركردن لەناو ئەم دەریایە تەرخان كرد، ساڵی 2014 روسیا نیمچەدورگەی (كریمیا)ی لە ئۆكرانیا دابڕی، ئەمە بنكەیەكی دەریایی ستراتیژی نوێی بە روسیا بەخشی، كە لەدوای گەرووەكانی توركیاوە، دووەم گرنگترین خاڵ بوو لەناو دەریای رەشدا‌و دەرفەتی ئەوەی بە روسیا بەخشی لەرێگەی هەردوو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل) بگاتە دەریای سپی ناوەڕاست.  هەنگاوی دواتر لەرێگەی دەستوەردانی روسیا بوو لە قەیرانی سوریادا لە ساڵی 2015دا، ئەمە دەریای رەشی كرد بە شادەماری ژیانی لۆجستی بۆ هێزەكانی روسیا لەناو سوریادا، دەستوەردانی روسیا كارایی رۆڵی توركیای لە سوریا لاواز كرد، پاشان لە ساڵی 2017دا روسیا سەرجەم گەشتییە جەنگییە نوێیەكانی سەربە گەشتیگەلی دەریای رەشی تەرخانكرد بۆ كاركردن لەناو چوارچێوەی هێزی گەشتیگەلی دەریای سپی ناوەڕاست، ئەمەش هەژموونی روسیای لەو ناوچە زیندووەدا بەهێزكرد، كە تێیدا بەرژەوەندییەكانی ئەنكەرەو مۆسكۆ لەچەند دۆسیەیەكی وەكو (قوبروس‌و لیبیا)دا بەر یەكتر دەكەون. كاتێك دیمەنی (كریمیا)‌و ئۆكراینا بخەینە پاڵ دیمەنی بوونیی روسیا لەناوچەی (ترانس دنیستەر)ی جوداخواز لە مۆڵدۆڤا‌و بوونی سەربازیی روسیا لە (ئەبخازیا)‌و (ئۆسیتیای باشور) دوای ئەوەی مۆسكۆ دانی نا بە جیابونەوەیان نا لە جۆرجیا، دەبینین روسیا خاوەنی هەژموونی گەورەی دەریای رەشە، ئەمەش مەترسی ئەوەی لای توركیا دروستكردووە، روسیا لە داهاتوودا داوای هەردوو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل) بكات، ئەم داواكارییە راستەوخۆ هەڕەشەیە لەسەر شاری ئیستانبوڵ. ئەم پەرەسەندنانە هاوكاتە لەگەڵ زیادبوونی بایەخی دەریای رەش لە ستراتیژیەتی توركیا، دوای دۆزینەوەی یەدەگێكی زۆری غاز بە بڕی (540 ملیار) مەتر سێجا، ئەنكەرە هیوای بەوەیە ئەم یەدەگە هەندێك لە خەرجی ساڵانەی پسوڵەی هاوردەكردنی غاز بۆ توركیا كەمبكاتەوە كە بەگوێرەی قسەی وەزیری وزەی توركیا، خەرجییەكە دەگاتە (55 ملیار) دۆلار.  دووەم: هەڕەشەی هاوكاری سەربازی توركیا- ئۆكراینا بەهۆی چونەناوەوەی سوپای توركیا بۆ قوبرس، لە ساڵی 1974ەوە وڵاتانی خۆرئاوا قەدەغەی فرۆشتنی چەكیان بەسەر توركیادا سەپاند، لەپاڵ ئەمەدا كۆتوبەندی توند لەسەر فرۆشتنی چەكی ئەمریكی بە توركیا دانرا، ئەمانە وایانكرد لەم چەند دەیەی دوایدا، توركیا روو لە گەشەپێدانی كەرتی پێشەسازی بەرگریی ناوخۆیی بكات بۆ پڕكردنەوەی پێداویستییە سەربازییە ناوخۆییەكانی‌و رزگاربوون لە كۆتوبەندی هاوردەكردنی چەك، كە توركیا بە سیاسەتی وڵاتانی فرۆشیاری چەكەوە دەبەستێتەوە‌و وایلێدەكات نەتوانێت بەشێوەیەكی سەربەخۆ نەخشەی سیاسەتەكانی خۆی بكات‌و دەستوەردان لە دۆسیە گرنگە ناوچەییەكاندا بكات.  سەرباری ئەمە توركیا لەرێگەی گەشەپێدانی پشەسازی سەربازی ناوخۆییەوە، هەوڵیدا داهاتی ئابوری لەرێگەی فرۆشتنی چەكەوە بەدەستبهێنێت، ئەمەش كاریگەرییەكەی ئەوكاتە دەركەوت كە هەناردەی چەكی توركیا داهاتەكەی لە (248 ملیۆن) دۆلاری ساڵی 2002ەوە بەرزبووەوە بۆ نزیكەی (3 ملیار) دۆلار لە ساڵی 2019دا، هەروەك ئەنكەرە چاوی لەوەیە لە ساڵی 2023دا داهاتی فرۆشتنی چەك بۆ (10 ملیارو 200 ملیۆن) دۆلار بەرزبكاتەوە.  ساڵی 2020 كارایی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی توركیا لە ئۆپراسیۆنە سەربازییەكانی لیبیادا دەركەوت، ئەم فڕۆكانە هێرشی هێزەكانی (خەلیفە حەفتەر)یان بۆسەر تەرابلوسی پایتەخت راگرت، دواترو لە ساڵی 2021دا فڕۆكە توركییەكان رۆڵیان بینی لە سەرخستنی ئازەربایجان بەسەر ئەرمینیا لە جەنگی (كەرەباخ)دا، پێشترو لە ساڵی 2020دا ئەم فڕۆكانە گورزیان لە سوپای سوریا وەشاند، سەركەوتنە سەربازییەكانی توركیا دژی ئەو لایەنانەی كە هاوپەیمانی روسیا بوون، وایكرد هەندێك وڵاتی وەكو ئۆكراینا‌و ئەسیوپیا‌و مەغریبی عەرەبی‌و تونس روو لە كڕینی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی توركیا بكەن، ئەمەش بەهۆی كارایی فڕۆكەكان‌و هەرزانی نرخ‌و خێرایی رادەستكردنیان دوای گرێبەستی كڕین.  كانونی دووەمی 2019 ئۆكراینا گرێبەستی كڕینی (6) فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی جۆری "بەیرەقدار- تی بی 2"ی لەگەڵ توركیا ئیمزا كرد‌و لەهەمان ساڵدا فڕۆكەكانی رادەستكرا، ئۆكرانیا لە ئۆكتۆبەری 2021دا بۆ یەكەمجار ئەم فڕۆكە توركیانەی دژی جوداخوازە روسەكان لە خۆرهەڵاتی وڵاتەكەی بەكارهێنا، ئاژانسی بلۆمبێرگ لە كانونی یەكەمی 2021دا رایگەیاند، ئۆكرانیا (20) فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی تر لە توركیا دەكڕێت، ئەمە هاوكات لەگەڵ ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی هاوكاری لەبواری گەشەپێدانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان لەنێوان هەردوو كۆمپانیای (بایكار)ی توركیا‌و كۆمپانیای (ئیفشینكۆ بروگراس)ی ئۆكرانی، كە رێگە بەوە دەدات بزوێنەری ئۆكرانی بدرێت بەو فڕۆكە‌و موشەكانەی كە لەناوخۆی توركیا دروست دەكرێن، ئەمەش بەپێی قسەی بەرپرسانی ئەنكەرە، توركیای لەو كۆتوبەندانە رزگاردەكات كە ئەمریكا سەپاندویەتی بەسەر پرۆسەی فرۆشتنی بزوێنەری تایبەت بە گەشەپێدانی چەكەكانی توركیا.   دواتر هەماهەنگی سەربازی نێوان توركیا‌و ئۆكراینا لە شوباتی ئەمساڵدا گەیشتە لوتكەی خۆی، كاتێك لەسەردانێكی ئەردۆغاندا بۆ كیێڤ، هەردوو وڵات رێككەوتن لەسەر دروستكردنی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی توركیا لەناو ئۆكراینادا. هاوكاری سەربازی توركیا لەگەڵ ئۆكراینا، مۆسكۆی توڕە كرد، وەزیری دەرەوەی روسیا داوای لە هاوتا توركییەكەی كرد مەترسی مۆسكۆ لە چەكداركردنی ئۆكراینا لەبەرچاوبگرن، وەزیری دەرەوەی توركیا وەڵامی دایەوە‌و وتی" ناكرێت توركیا بەرپرسیارێتی بڵاوكردنەوەی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكان لەلایەن ئۆكرایناوە، هەڵبگرێت"، ئیتر لێرەوە ئۆكراینا بوو بە مەیدانی روبەڕووبونەوەی چەكی توركی‌و روسی، لەحاڵی كەوتنی لەم جەنگەدا لەگەڵ روسیا، هاوكاری سەربازی ئۆكراینا لەگەڵ توركیا كۆتایی دێت، كە توركیا هەم لەڕووی تەكنەلۆژی‌و هەم لەڕووی ئابوریشەوە پێویستی بە بەردەوامبوونی ئەم هاوكارییە هەیە.  سێیەم: لێكەوتە نەرێنییەكانی ئابوری لێكەوتە نەرێنییەكانی پەتای كۆرۆنا لەسەر ئابوری توركیا كە خۆی لە شەپۆلێك هەڵاوساندا بینییەوە‌و لە ساڵی 2021دا گەیشتە نزیكەی 48%، هەروەها داڕمانی بەهای دراو، وایانكرد توركیا ئومێد لەسەر ئەوە هەڵبچنێ لەرێگەی پشتبەستن بە بوژاندنەوەی گەشتوگوزارو زیادكردنی هەناردە‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە، لە قەیرانی ئابوری رزگاری ببێت‌و كورتهێنان لە بازرگانی دەرەكیدا كەمبكاتەوە كە نزیكەی (47 ملیار) دۆلارە، بەڵام جەنگی ئۆكراینا هەڕەشەیە لەسەر ئەم ئومێدەی توركیا.  بەگوێرەی راپۆرتەكانی دەستەی ئاماری توركیا بۆ ساڵی 2021، روسیا لەدوای چینەوە لە پلەی دووەمی وڵاتانی هەناردەكاردایە بۆ توركیا، ئەمە لەكاتێكدایە ئۆكراینا لە پلەی یانزەیەمدایە، توركیا بەشێوەیەكی جەوهەری لە دابینكردنی وزەدا پشت بە روسیا دەبەستێت‌و لە ساڵی 2021دا رێژەی 43%ی غازی روسیای هاوردە كردووە كە بڕەكەی دەكاتە (24 ملیار) مەتر سێجا لە كۆی (60 ملیار) مەتر سێجا. لە پاڵ ئەمەدا، بەرزبوونەوەی نرخی یەك بەرمیل نەوتی برێنت بۆ سەرو (100) دۆلار بەهۆی جەنگەوە، كاریگەری نەرێتی لەسەر ئابوری توركیا دەبێت. سەبارەت بە كەرتی گەشتیاریش كە لە ساڵی 2021دا نزیكەی (24 ملیارو 500 ملیۆن) دۆلار داهاتی بۆ توركیا فەراهەم كردووە، جەنگی روسیا‌و ئۆكراینا كاریگەری لەسەر دەبێت، بەوپێەی گەشتیارانی روس لەسەروی لیستی ئەو گەشتیارە بیانیانەوەن كە سەردانی توركیا دەكەن، ژمارەی گەشتیارانی روس كە سەردانی توركیا دەكەن (4 ملیۆن‌و 694 هەزار) گەشتیارە، ئەمە لەكاتێكدایە ئۆكراینا لە لیستی گەشتیارانی توركیادا لە پلەی سێیەمدایە‌و ژمارەیان (2 ملیۆن‌و 60 هەزار) گەشتیارە. سەپاندنی سزا بەسەر روسیا، توانای دارایی هاوڵاتیانی روسیا‌و ئۆكرانیاش لاواز دەكات‌و ئەمەش كاریگەری لەسەر كەرتی گەشتیاری توركیا دەبێت.  لێكەوتەكانی هەڵوێستی توركیا سەرباری ئەوەی توركیا ئیدانەی شەڕی روسیای دژ بە ئۆكراینا كردووە، بەڵام هێشتا روسیا جڵەوی چەند دۆسیەیەكی بێزاركەری بۆ ئەنكەرە بەدەستەوەیە، لەپێش هەمووشیانەوە دۆسیەی پێدانی غاز‌و گەشتیاریی تاوەكو دەگاتە دۆسیەی (ئیدلب) لە سوریا‌و پشتیوانیكردنی هێزە كوردییە سەربەخۆخوازەكان، بۆیە پێشبینی دەكرێت توركیا هەڵوێستی خۆی كۆبكاتەوە لەنێوان ئیدانەكردنی هێرشەكەی روسیا‌و هەوڵدان بۆ نێوەندگیری‌و دانوستان لەپێناو راگرتنی شەڕدا، بەدوور دەزانرێت توركیا بچێتە ریزی ئەو وڵاتانەی كە سزا بەسەر روسیادا دەسەپێنن یاخود پەیوەندی خۆیان لەگەڵ مۆسكۆدا دادەبڕن، چونكە هەنگاوی لەم جۆرە زیانی گەورە بە ئابوری توركیا دەگەیەنێت.  لەبەرامبەردا دەكرێت شەڕی روسیا- ئۆكراینا پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ خۆرئاوا بەهێز بكات، بەتایبەتیش كە توركیا بەشێوەیەكی توند ئیدانەی شەڕی روسیای كردووە، هاوكات لەگەڵ توانای ئەنكەرە لە بەكارهێنانی پێگەی ستراتیژی خۆی لە دەریای رەشدا بۆ رێگریكردن لە تێپەڕینی كەشتییە جەنگییەكانی روسیا لەرێگەی هەردوو گەرووی (بسفۆڕ)‌و (دەردەنیل)ەوە، هەروەك دەكرێت توركیا سود لە فشارەكانی خۆرئاوا بۆسەر روسیا وەربگرێت، ئەگەر ئەم فشارانە كاریگەرییان لەسەر ئاستی ئامادەگیی روسیا لە هەردوو دۆسیەی (سوریا)‌و (لیبیا)دا هەبێت.  دەكرێت وڵاتانی خۆرئاوا بەشێوەیەكی زیاتر توركیا بەلای خۆیاندا رابكێشن ئەگەر لە هەندێك دۆسیەدا پاڵپشتی توركیا بكەن لەوانە: •    (دۆزی كورد) •    دۆسیەی (ئەندامێتی توركیا لە یەكێتی ئەوروپا) •    دۆسیەی (بەهێزكردنی هاوكاری سەربازی‌و پیشەسازی بەرگری هاوبەش) •    دۆسیەی (رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) لەم قۆناغەدا بەرژەوەندی توركیا وا دەخوازێت رێگری لە ململانێی فراوانخوازی روسیا بگرێت‌و پارێزگاری لە یەكێتی خاكی ئۆكراینا بكات‌و لە زوترین كاتدا شەڕ رابوەستێت بۆ خۆپاراستن لە لێكەوتە وێرانكەرە ئابورییەكانی، بەڵام ئەگەر ململانێكە فراوان بوو و گەیشتە وڵاتانی تری ئەوروپا، ئەوكاتە توركیا ناچار دەبێت دەست لە رۆڵی نێوەندگیری هەڵبگرێت‌و پابەندبێت بەو ئەركانەی كە لەچوارچێوەی (ناتۆ)دا دەكەوێتە سەرشانی.  سەرچاوە: سەنتەری (الجزیرە) بۆ توێژینەوە

  درەو:   یاموور كچی دووەمی نەقیب محەمەد لەتیف لە دایكبوو، لەكاتێكدا 90 رۆژە بكوژانی باوكی ئازادن و دەستگیرنەكراون، سەرەڕای بەڵێنی بەردەوامی حكومەت و لێپرسراوانی ئەمنی، لە نێویاندا بەڵێنی خودی جێگری سەرۆكی حكومەت (قوباد تاڵەبانی) كە وتی "بەڵێنتان پێدەدەم". نەقیب محەمەد لەتیف و سێ پۆلیسی تری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان، لە شەوی 4ی كانونی یەكەمی 2021دا لەكاتی هەوڵدان بۆ دەستگیركردنی تۆمەتبارێك بە توندوتیژی دژی خێزانەكەی، لە ناوچەی تانجەڕۆ لە سلێمانی تەقەیان لێكراو بەهۆیەوە نەقیب محەمەد گیانیلەدەستدا و سێ هاوەڵەكەشی بە سەختی برینداربون. رۆژێك دوای روداوەكە و لە 5ی كانونی یەكەم، قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەت، سەردانی بریندارەكانی كرد و لە لێدوانێكیدا جەختیكردەوە "بە‌ڵێنم پێدان؛ ئە‌و تۆمە‌تبارە‌ كە‌ بە‌داخە‌وە‌ ئە‌فسە‌رێكی شە‌ھید كرد و سێ كارمە‌ندی بریندار كرد، دە‌ستگیر بكرێت". كورتەیەك لە روداوەكە ئێوارەی 4ی كانونی یەكەمی رابردوو، نەقیب محەمەد لەتیف، هەڵدەستێت بە جێبەجێكردنی بڕیارێكی دەستگیركردن بۆ كەسێك بەناوی یوسف پشتیوان عەلی، بەپێی بڕیاری دادوەر. یوسف چەندینجار لەلایەن ژنەكەیەوە لە بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان سكاڵای لە دژ تۆماركرابوو، بەهۆی توندوتیژیی و ئەشكەنجەدانی بەردەوام، كەیسەكە بە جۆرێك بووە، دادوەر چەندجارێك نوسراوی كردووە بۆ بەڕێوەبەرایەتییەكە و لە هۆكاری دەستگیرنەكردنی یوسف و جێبەجێنەكردنی بڕیارەكەی دادوەری پرسیوە. كاتژمێر 8ی ئێوارەی رۆژی شەممە 4ی كانونی یەكەم، نەقیب محەمەد كە ئەو رۆژە ئێشكگر بووە، بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكە بە مەفرەزەیەكەوە دەچێتە چیای گۆیژە – شوێنی كاركردنی یوسف و باوكی-، بەڵام لەو رۆژەدا لەوێ نەبون. دوای گەڕانەوەیان لە گۆیژە و بەپێی ئەو زانیارییانەی بەردەستیان بووە، مەفرەزەكە بەرەو ناوچەی تانجەڕۆ، كە ماڵی یوسفی لێ بووە، بەڕێدەكەون، ئەوەش بە ئۆتۆمبێلێكی بەڕێوەبەرایەتییەكە. بەپێی گێڕانەوەی بریندارەكان، سەرەتا بە كۆڵانی ماڵی یوسف-دا تێپەڕیون لە تانجەڕۆ، بەڵام كەس لە ماڵ نەبووە، بۆیە تا كۆتایی كۆڵانەكە رۆیشتون و بە هەمان كۆڵاندا گەڕاونەتەوە، چونكە هەڵكەوتەی كۆڵانەكە وابووە، كە ئەوسەری رێگە نەبووە پێیدا بڕۆن. لەگەڵ گەڕانەوەیان و گەیشتنیان بۆ بەردەم ماڵی یوسف، ئۆتۆمبێلێكی جۆری ئۆپڵ لەسەر رێگاكە وەستاوە، بەرلەوەی مەفرەزەكە داوای لێبكەن رێگاكە بكاتەوە، كەسێك لە لای سەكنی ئۆپڵەكەوە دادەبەزێت، میلی چەك دەهێنێتەوە و دەستدەكات بە جوێندان و تەقەكردنی راستەوخۆ لە ئۆتۆمبێلی مەفرەزەكە. "دابەزین و جوێن و چەكڕاكێشان و تەقاندنەكەی یەك چركە بوو"، یەكێك لە بریندارەكان وتی "جگە لەوە، لە شوێنی تریشەوە تەقەمان لێكرا، بەرلەوەی ئێمە داببەزین، یان هیچ شتێك بكەین". بەپێی وتەی بریندارەكان، ئەو كەسەی لە سەكنی ئۆپڵەكەوە دابەزیوە پشتیوان عەلی، باوكی یوسف بووە. "هەر ئەوەندەمانزانی فیشەكیان دەكردە ناو ئۆتۆمبێلەكەوە و هەمومان بەركەوتین و ئۆتۆمبێلەكە گڕی گرت، هەر كەسێكی تر لە شوێنی ئێمە بوایە هیچی پێنەدەكرا، چونكە كەسمان لەو باوەڕدا نەبوین بەو شێوە رێكخراوە بمانكەنە ئامانج". هەر لەوێ نەقیب محەمەد لەتیف گیانلەدەستدەدات و شۆفێر و دوو هاوەڵەكەی تریش بەسەختی برینداردەبن و دەگوازرێنەوە بۆ نەخۆشخانەی شۆڕش. ئەوە چوارەم جار بووە كە مەفرەزەكانی پۆلیسی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ژنان هەوڵی دەستگیركردنی یوسف بدەن. بەپێی زانیارییەكان باوكی یوسف (پشتیوان عەلی)یش پێشتر پێشینەی هەبووە لە پرسی توندوتیژی بەرامبەر بە خێزانەكەی. سكاڵاكە چی بوو؟ (س)، خێزانی یوسف، لە ماوەی دوو ساڵی رابردودا چەیندنجار سكاڵای لە دژی هاوژینەكەی تۆماركردووە، بەگشتی سكاڵاكان بریتی بوون لە ئەشكەنجەدان و توندوتیژی كە بەرامبەری كراوە. هاوسەرگیری نێوان (س) و یوسف، دوای ئەوە هاتووە كە یوسف پەیوەندی سۆزداری لەگەڵ (س) هەبووە، دواتر لەڕێی یاسا و دواتر سوڵحەوە هاوسەرگیرییان پێكراوە. ئەم چارەسەر بۆ ئەو پەیوەندییە سۆزدارییەكە دەگەڕیتەوە بۆ ساڵی 2019. لە دوای هاوسەرگیرییەكەوە بەردەوام ناكۆكی لەنێوان یوسف و هاوسەرەكەیدا هەبووە. بەهۆی بەردەوامی سكاڵا و ناڕەزاییەكانی (س) لە یوسف، دادگا چەندجارێك بەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی ئاگاداركردۆتەوە لە هۆكاری دەستگیرنەكردنی یوسف. بەر لە روداوەكە، دواینجار كە هەوڵی دەستگیركردنی یوسف و باوكی درابێت، سێ رۆژ بەر لە روداوەكە بووە لە شوێنی كاركردنیان لە گۆیژە، بەڵام لەگەڵ گەیشتنی مەفرەزەكانی پۆلیس، یوسف و باوكی رایانكردووە. بەڵام لەو هەوڵەیاندا نەقیب محەمەد بەشدار نەبووە. لەو هەوڵەدا شاگردێكی ئەو كوڕ و باوكە، بۆ رۆژێك دەستگیركراوە بە بڕیاری دادوەر، ئەوەش بەهۆی ئەوەی ئەو دوو تۆمەتبارەی ئاگاداركردۆتەوە لە هاتنی مەفرەزەكەی پۆلیس. بكوژەكان چییان بەسەرهات؟ لە رۆژی روداوەكە تا ئەمڕۆ، كە 90 رۆژ دەكات، بكوژان دەستگیرنەكراون. هەرچەندە هەر شەوی روداوەكە ژمارەیەك دەزگای راگەیاندن، لە نێویاندا راگەیاندنەكانی نزیك لە یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان دەستگركردنی تەقەرێكی روداوەكەیان راگەیاند. بەڵام دواتر هێزە ئەمنییەكان وتیان كە تەقەكەری ئەو روداوە نەبووە. بەڵام رونكردنەوەیان لەسەر ئەو كەسە نەدا كە كێ بووە دەستگیركراوە. لە 7ی كانونی یەكەم (سێ رۆژ دوای روداوەكە) ئاسایشی سلێمانی، وێنه‌ی كوڕ و باوكێكی بڵاوكردەوە و وەكو هەڵهاتوو لە دۆسیەی كوشتنی نەقیب محەمەد ناوی بردن و داوایكرد هاوڵاتیان لە دۆزینەوەیان هاوكارییان بكەن. ئەوەش لە پێناو دەستگیركردنیان. بەپێی زانیارییەكان كە لە پارێزەری دۆسییەكانەوە وەرگیراوە، ئاسایشی سلێمانی كەسە نزیكەكانی ئەو بنەماڵەیەی دەستگیركردووە، لە دایك، باوك، خوشك و زاوا، بەگشتی نزیكەی 10 كەس دەبن. ئەوەش بە تۆمەتی داڵدەدان و دواتر هاوكاریكردنی بكوژەكان. هەندێك زانیاری هەن گوایا، یوسف و باوكی بەرەو ئێران رۆیشتبن، بەڵام ئەوەی جێی پرسیارە لەوكاتەدا رۆیشتن بەرەو ئێران بەشێوەی رەسمی لە ماوەی 24 كاتژمێردا نەدەكرا، بەهۆی ناچاركردنی خەڵك بە پشكنینی كۆرۆنا، كە هەر ئەوە زیاتر لە 24 كاتژمێر پێویست بووە، جگە لە وەرگرتنی فیزا. خێزانێكی توندوتیژ یوسف و پشتیوان لە عەشیرەتێكی دیاری سنوری سلێمانین، بەپێی زانیارییەكان بەر لەو روداوە كەیسی تریان لەسەر بووە، لەوانەش شەڕكردن، بەڵام رون نییە چۆن ئەو كێشانەیان بۆ چارەسەركراوە. "یوسف بەردەوام لەناو مەكتەبدا چەقۆی پێ بوو، چوار بۆ پێنج جار لەناو مەكتەب شەڕی لەگەڵ هاوڕێ خوێندكارەكانی دەكرد و چەقۆی دەردەهێنا، هەر بەهۆی ئەو كێشانەشەوە فەسڵكرا"، خوێندكارێكی هاوپۆلی بەوشیوەیە باسی دەكات. یوسف لە خوێندنگەیەكی ئێواران دەیخوێند، لە یەكێك لە خوێندنگەكانی سلێمانی، بە رۆژیش لەگەڵ باوكی كاریكردووە لە چیای گۆیژە. "كەسێكی كەم دوو بووە، بەڵام شەڕانی بووە". یەكێك لە هاوڕێیەكانی زیاتر وتی "بەردەوام چەقۆ لە گیرفانیدا بووە، خۆم بینیم دوجار بۆ شەڕ چەقۆی دەرهێناوە لەناو مەكتەب".  بەڵام ئەو وتی "نازانم چۆن ئەو كێشانەی بۆ چارسەردەكرا، چەند رۆژێك لە مەكتەب فەسڵدەكرا و دواتر دەهاتەوە بۆ خوێندن، وەك ئەوەی هیچ نەبوبێت". هەروەها یەكێك لە مامۆستاكانی، وتی "هەمووكات كە كێشەی دەنایەوە باوكی دەهات بۆ مەكتەب و داوای دەكرد هاوكاریی بكەین... زۆركات درەنگ دەكەوت بۆ پۆل، باوكی دەیوت لەبەرئەوەی خەریكی ئیشكردنە، بەڵام بەگشتی شەڕانی و توندوتیژ بوو". دواجار بەهۆی زۆری غیابات و شەڕ و ئاژاوەوە باس لەوە دەكرێت یوسف لە ساڵی 2019 فەسڵكراوە. 90 رۆژ لە چاوەڕوانی لە مەراسیمی چلەی شەهیدبونی نەقیب محەمەد-دا، بەڕێوەبەری بەرەنگاربونەوەی توندتیژی دژی ژنان، بۆ دەزگاكانی راگەیاندن جەختیكردەوە لەوەی "لەم رۆژانەدا هەواڵی خۆش دەبیستن"، بەڵام تادێت روداوەكانی توندتیژی بەرانبەر بە ژنان زیاتر دەبن و بكوژانی نەقیب محەمەد-یش هێشتا ئازادن. تەنیا لە ئەمساڵدا بەپێی وتەی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، نۆ ژن لە هەرێمی كوردستان كوژراون، ئەوەش هاوكاتە لەگەڵ چاوەڕوانی كەسوكاری نەقیب محەمەد و بریندارەكان و  رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیش بۆ دەستگیركردنی بكوژانی نەقیب محەمەد لەتیف. لە 23ی شوبات، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەبارەی زیادبونی كەیسەكانی توندوتیژی دژی ژنان، لە راگەیەنراوێكدا كە لە پەیجی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاویكردۆتەوە، وتی "زۆر نیگەران و خه‌مبارم به‌ روداوەکانی ئەمدواییەی توندوتیژی دژ بە ژنان و ئافرەتان لە هەرێمی کوردستان. لێره‌دا دوباره‌ی ده‌که‌مه‌وه‌ که‌ هیچ شه‌ڕەفێک له‌ ژن کوشتندا نییه‌". نیگەرانی مەسرور بارزانی و بەڵێنە بەردەوامەكانی قوباد تاڵەبانی لە كەیسی توندوتیژی دژ بە ژنان، لەكاتێكدان، كە نەقیب محەمەد و هاوەڵەكانی لەپێناو پاراستنی ژنێك لە توندوتیژی خۆیان كردە قوربانی و ترس هەیە خوێنیان بەفیڕۆ بڕوات. مەسرو بارزانی لە راگەیەنراوەكەیدا كە تایبەت بوو، بە پرسی "سوتاندن"ی ژنێك لە گەڕەكی كورساتی سلێمانی بەناوی شنیار، وتی "ئەم تاوانانە‌ ده‌بێت بوەستن و وەک خەڵکی کوردستان، نابێت قبوڵی بکەین، وەک حکومەتیش ئێمە ھاوکار و پاڵپشتی دادگا دەبین لە سەپاندنی توندترین سزا بۆ ئەم تاوانانە". بەپێی زانیارییەكان كە لە پارێزەر و لایەنی پەیوەندیدار وەرگیراوە، پرسی دەستگیركردنی یوسف پشتیوان و پشتیوانی عەلی، دراوەتە دەست پۆلیسی ئینتەرپول. نەبونی هیچ چارەنوسێك بۆ دەستگیركردنی بكوژانی نەقیب محەمەد لەتیف، لەكاتێكدایە ئەمڕۆ یاموور كچی دووەمی نەقیب محەمەد لەدایكبوو، ئەویش دەبێتە یەكێك لەو كەسانەی لە چاوەڕوانی دەستگیركردنی بكوژانی باوكی-دا بێت و چاوی لە جێبەجێكردنی بەڵێنی بەرپرسان بێت. •    ئەم نوسینە بەشێكە لە بەدواداچوونی خانەوادەی (نەقیب محەمەد)  

  درەو: ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم مانگی شوباتی رابردوو حكومەتی هەرێم (11 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشووە بەرمیلی بە (85 ) دۆلار، كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگی شوباتدا ( ترلیۆنێك و 400) ملیار دیناربووە، كە (589 ملیار) دیناری بۆ حكومەت ماوەتەوە لەگەڵ داهاتی ناوخۆ و هاوپەیمانان دەكاتە (784) ملیار دینار. پوختە داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی شوبات = (164 ملیار) دینارە (تەنیا بۆ خەرزینەی حكومەت چونكە داهاتی ناوخۆ مانگانە زیاتر لە 350 ملیار دینارە) •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینارە •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = هیچ بڕه‌ پاره‌یه‌ک نه‌هاتووه‌ داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی شوباتی (2022)دا  بڕی (11  ملیۆن و 404 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای  بەندەری جیهانی تورکیاوە كە رۆژانە بۆ 28 رۆژی مانگی شوبات دەكاتە ( 407 هەزارو 285) بەرمیل. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  شوبات (96.85) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (84.85) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (11  ملیۆن و 404 هەزار) بەرمیل X (84.85) دۆلار = (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 403 ملیار و 62 ملیۆن و 630 هەزار) دینار. •    بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت (58%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (42%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400) دۆلار  X (58%) = (561 ملیۆن و 225 هەزارو 52) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (561 ملیۆن و 225 هەزارو 52) دۆلار X ((1450 دینار = ( 813ملیار و 776 ملیۆن و 325 هەزار و 400) دینار خەرجی نەوتە. -    (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400)  دۆلار  X (42%) = (406 ملیۆن و 404 هەزارو 384) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (406 ملیۆن و 404 هەزارو 384) دۆلار X (1450) دینار= (589 ملیار و 286 ملیۆن و 304 هەزار و 600) دینار. کۆی داهات لە مانگی شوبات 2022 (دینار) •    (589 ملیار و 286 ملیۆن و 304 هەزار و 600)  داهاتی نەوت + (164 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (784 ملیار و 786 ملیۆن و 304 هەزار و 600) دینار  

  راپۆرت: درەو دادگای فیدراڵی دوای زیاتر لە چوار مانگ لە كێشمەكێشی دوای هەڵبژاردن، ئەمڕۆ خۆی رزگاركرد‌و بەبەهای ئەوەی وادەی دەستوری هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تێپەڕیوە‌و دەستور هیچ چارەسەرێكی بۆ ئەم دۆخە دانەناوە، پرسی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری خستەوە ناو پەرلەمان‌و تۆپەكەی خستەوە ناو گۆڕەپانی لایەنە سیاسییە ركابەرەكان، دانیشتنی تایبەت هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار پێویستی بە دەنگی (220) پەرلەمانتار هەیە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی‌و دواین نەخشەی دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمان لەم راپۆرتەدا.    بڕیارێكی نوێ لە دادگای فیدراڵییەوە  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بەبێ ئەوەی ئاماژە بە هیچ ماددەیەكی دەستور بكات، ئەمڕۆ مافی سەرلەنوێ كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن (سەرۆكایەتی پەرلەمان) رەتكردەوە‌و ئەم بڕیارەی دایە دەست (پەرلەمان).  ئەوانەی شارەزای دەستورو یاسان دەڵێن، ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی كە مافی بە پەرلەمان داوە سەرلەنوێ دەرگای خۆكاندیدكردن بكاتەوە، هیچ بنەمایەكی دەستوری نییە‌و تەنیا وەكو دەرفەتێكی نوێیە بۆ ئەوەی لایەنە سیاسییەكان لەناو خۆیاندا بگەنە رێككەواتن.   بۆ ئەوەی دەسەڵاتی كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بدات بە پەرلەمان، دادگای فیدراڵی بەهانەی ئەوەی هێناوەتەوە، لە دەستوردا ئاماژە بەوە نەكراوە ئەگەر وادەی دەستوری بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تێپەڕی‌و سەرۆك كۆمار هەڵنەبژێردرا، چی بكرێت، ئێستا وادە دەستورییەكە تێپەڕێوە، بۆیە دادگا دەسەڵاتەكە دەدات بە پەرلەمان.  یوسف محەمەد سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان كە شارەزایە لە دەستورو یاساكانی عێراقدا، لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) رایگەیاند، بڕگەی یەكەمی بڕیارەكەی ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی بەتەواوەتی دروستە كە دووبارەكردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە، رەتكردوەتەوە، چونكە ئەم هەنگاوە هیچ پاڵپشتییەكی یاسایی‌و دەستوری نەبوو.  بەڵام لەبارەی بڕگەی دووەمی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، كە داوا دەكات دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، بڕیاری كردنەوە یاخوج نەكردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن بخاتە بەردەم پەرلەمان، سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان چەند تێبینییەكی هەیە كە ئەمانەن:  •    بڕیاری رادەستكردنی دەسەڵاتی دووبارەكردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بە پەرلەمان، پێچەوانەی بڕیارێكی رۆژی 23/12/2018ی دادگای فیدراڵی خۆیەتی كە تێیدا رەتیكردوەتەوە هیچ دەسەڵاتێك بە پەرلەمان بدرێت جگە لەو دەسەڵاتانەی كە لە ماددەی (61)ی دەستوردا بۆی دانراوە، بەتایبەتی لە دەركردنی بڕیاردا. •    رادەستكردنی دەسەڵاتی كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بە پەرلەمان پێچەوانەی ماددەی (3)ی یاسای  خۆكاندیدكردنە بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، چونكە لەم ماددەیەدا باسلەوە كراوە، خۆكاندیدكردن لەماوەیەكدا دەبێت كە لە (3) رۆژ زیاتر نەبێت، ئەم سێ رۆژە پێشتر كراوەتەوە‌و ناكرێت جارێكی تر دووبارە بكرێتەوە. •     بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی باسلەوە دەكات لەماوەیەكی كەمدا سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، بەڵام دیاری نەكردووە ماوەكە چەند رۆژە، لەپاڵ ئەمەدا باسی لەوەكردووە پەرلەمان یەكجار بۆی هەیە دەرگای دووبارە خۆكاندیدكردنەوە بكاتەوە، ئەمە دەستوەردانە لەكاری یاسادانان‌و ئیشی دادگا نییە. پەرلەمان چی دەكات پشتبەست بە بڕیاری ئەمڕۆی دادگا فیدراڵی، دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق لە دانیشتنی داهاتووی خۆیدا دەتوانێت پرۆژە بڕیارێك ئامادە بكات‌و بیخاتە بەردەم پەرلەمان بەمەبەستی دەنگدان لەسەری‌و پەسەندكردنی.  لەم پرۆژە بڕیارەدا دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان داوا لە پەرلەمانتاران دەكات، بۆچونی خۆیان رابگەیەنن لەبارەی ئەوەی قایلن بە دووبارە كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار یاخود نا ؟ دانیشتنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق نیسابە یاساییەكەی بۆ زۆرینەی (50+1)ە، واتە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، (165) پەرلەمانتار ئامادەبن نیساب تەواو دەبێت، لەدوای تەواوبوونی نیسابیش بەزۆرینەی سادە دەتوانرێت بڕیاری كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پەسەند بكرێت. پارتی دیموكراتی كوردستان كە لە گەڕی یەكەمی خۆكاندیدكردندا بەهۆی سكاڵاكەی یەكێتییەوە گورزی بەركەوت‌و كاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار (هۆشیار زێباری) دورخرایەوە، لەم بڕیارە نوێیەی دادگای فیدراڵی سودمەند دەبێت‌و بە پاڵپشتی هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ (سەدرو سوننەكان)، رەنگە بتوانێت دەرگای خۆكاندیدكردنەوەی سەرلەنوێ بكاتەوە، بەڵام دیار نییە ئاخۆ لەم گەڕە نوێیەدا هەر (رێبەر ئەحمەد) بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كاندید دەكاتەوە یاخود نا.  بەرهەم ساڵح دەمێنێتەوە لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە، بەمدواییە بیرۆكەیەكی نوێ گەڵاڵە كرا، بیرۆكەكە ئەوە بوو سكاڵا لە دادگای فیدراڵی لەسەر بەرهەم ساڵح تۆمار بكرێت، بەوپێیەی بەرهەم ساڵح وەكو سەرۆك كۆمار لێبوردنی تایبەتی بۆ كەسێك دەركردووە، كە بەتاوانی بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان دادگا حوكمی زیندانیكردنی هەتا هەتایی بۆ دەركردووە، بەهۆی ئەم سكاڵایەوە بەرهەم ساڵح لە كێبركێی پۆستی سەرۆك كۆمار دوربخرێتەوە‌و تۆڵەی هۆشیار زێباری لێبكرێتەوە، بەڵام بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی دەرگای لەسەر جێبەجێكردنی بیرۆكەیەكی لەمشێوەیە داخست.  بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی، مەرجە ئەگەر پەرلەمان دەرگای خۆكاندیدكردنەوەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كردەوە، دەست بۆ ئەو كەسانە نەبات كە لە گەڕی یەكەمی خۆكاندیدكردندا‌و لەماوەی دەستوریدا خۆیان كاندید كردووە، بەم پێیە بەرهەم ساڵح كە لە گەڕی یەكەمدا خۆی كاندید كردووە، كاندیدبوونەكەی پارێزراو دەبێت. دادگا لەناو ململانێ سیاسییەكاندا زیاتر لە چوار مانگە هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە عێراق بەڕێوەچووە، هێشتا سەرۆك كۆمارو كابینەی نوێ حكومەت دروست نەكراوە، ئەنجامی هەڵبژاردن لایەنە سیاسییەكانی دابەشكردووە بەسەر دوو بەرەی سەرەكیدا، ئەم دوو بەرەیە كە هەریەكەیان قوڵایی هەرێمایەتی خۆیان هەیە‌و لەژێر هەژموونی وڵاتانی دراوسێی عێراقدان، بەرەی یەكەم كە هاوپەیمانێتی (سەدر+بارزانی+ حەلبوسی) بەبەرەی دژە ئێران ناسراوە‌و نزیكە لە توركیا‌و هەندێك لە وڵاتانی كەنداوی عەرەبییەوە، بەرەكەی تر كە (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فەیاز+ عەبادی+ حەكیم+ یەكێتی نیشتمانی كوردستان)ە نزیكە لە ئێرانەوە.  ئەم دوو بەرەیە كەوتونەتە ناو شەڕێكی یاسایی‌و دەستوری قوڵ لەگەڵ یەكتردا، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق كە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە‌و بڕیارەكانی تانەی لێنادرێت، بەهۆی ئەم ململانێیەوە، كەوتوەتە ناو گەمە سیاسییەكە‌و بڕیارەكانی ناڕەزایەتی دروستكردووە، هەردوو بەرەكە تۆمەتباری دەكەن بە پێشێلكردنی دەستور.   سەرۆك كۆمار هەڵدەبژێردرێت ؟  ئەو هۆكارانەی كە دانیشتنی رۆژی 7ی شوباتی ئەمساڵی پەرلەمانی عێراقیان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارێكی نوێ پەكخست، هێشتا وەكو خۆیان ماونەتەوە‌و گۆڕانكارییان بەسەردا نەهاتووە.  واتە ئەگەر دووبارەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بكرێتەوە‌و لیستێكی نوێش پەسەند بكرێت‌و لیستەكە كاندیدی پارتی دیموكراتی كوردستانیش لەخۆ بگرێت، هێشتا پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار كێشەی تێدایە ئەگەر رێككەوتنی لەنێوان لایەنەكاندا نەكرێت، چۆن ؟  بڕیاری دادگای فیدراڵی یەكلایكردەوە، دانیشتنی پەرلەمان تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، نیسابە یاساییەكەی ئامادەبوونی (220) پەرلەمانتارە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، لەم دۆخەشدا ئەوەی پێی دەوترێت (الپلپ المعگل) واتە یەك لەسەرسێی پەكخەر، هێشتا ئامادەیە، ئەو لایەنەی بتوانێت دەنگی (110) كورسی پەرلەمان بەلای خۆیدا بشكێنێتەوە، دەتوانێت ئاستەنگ بۆ تەواوبوونی نیسابی یاسایی كۆبونەوەی پەرلەمان دروست بكات.  گەمەی ژمارەكان ! ئەگەر بارودۆخەكە بەشێوەی ئێستا بمێنێتەوە‌و هیچ رێككەوتنێك لەنێوان لایەنە شیعە ناكۆكەكاندا نەكرێت، دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمان بەمشێوەیە دەبێت:  •    هاوپەیمانێتی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی): ئەم هاوپەیمانێتییە ژمارەی كورسییەكانی لەناو پەرلەمانی عێراق (174) كورسییە.  •    هاوپەیمانێتی (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی+ یەكێتی نیشتمانی كوردستان): ژمارەی كورسییەكانی ئەم بەرەیە نزیكەی (100) كورسییە، بەڵام هەندێك لە سەركردەكانی ئەم بەرەیە كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن دەڵێن ژمارەی كورسییەكانیان بۆ (130) كورسی زیاد دەكات‌و لایەنی تر دێنە ناو هاوپەیمانێتییەكەیان، بڕیارە ئەم لایەنانە كە پێكهاتوون لە (نوری مالیكی+ هادی عامری+ قەیس خەزعەلی+ فالح فەیاز+ حەیدەر عەبادی+ عەممار حەكیم) بەمزوانە بەفەرمی خۆیان بەناوی "هاوپەیمانێتی چەسپاوی نیشتمان" رابگەیەنن.  •    لەنێوان دوو بەرە ركابەرەكەدا، نزیكەی (46) كورسی پەرلەمانی عێراق خۆیان یەكلانەكردوەتەوە لەگەڵ چ بەرەیەك دەبن، ئەوانەی خۆیان یەكلانەكردوەتەوە ئەمانەن:  -    هاوپەیمانی لەپێناو خەڵك (نەوەی نوێ+ ئیمتیداد): 18 كورسی -    كوتلەی شەعبی (چەند پەرلەمانتارێكی سەربەخۆن): 4 كورسی -    هاوپەیمانێتی (تصمیم ): 4 كورسی -    ئیشراقەی كانون: 6 كورسی -    گردبونەوەی دەنگی سەربەخۆكان: 4 كورسی -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: 4 كورسی -    پەرلەمانتارانی مەسیحی كوتلەی بابلیۆن: 4 كورسی -    كۆمەڵی دادگەریی كوردستان: 1 كورسی -    فاروق حەننا (پەرلەمانتاری سەربەخۆ لەسەر پشكی كۆتای مەسیحییەكان، ئەم پەرلەمانتارە لەلایەن حزبی شیوعی كوردستانەوە پشتیوانی لێدەكرا) كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن •    پەرلەمانی عێراق بۆ یەكەمجار لە رۆژی 11/1/2022دا دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كردەوە.  •    رۆژی 6/2 لەسەر بنەمای سكاڵای سێ پەرلەمانتاری یەكێتی، دادگای فیدراڵی عێراق رێوشوێنەكانی كاندیدبوونی (هۆشیار زێباری) بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار راگرت. •     رۆژی 7/2 بڕیاربوو پەرلەمانی عێراق كۆببێتەوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بەڵام نیسابی یاسایی كۆبونەوەكە تەواو نەبوو، بۆیە كۆبونەوەكە نەكرا، بەپێی دەستور نیسابی یاسایی ئەم دانیشتنە پێویستی بە ئامادەبوونی (220) پەرلەمانتار هەبوو، هەردوو بەرە ركابەرەكە بەرەی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)‌و بەرەی (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی+ یەكێتی) بەشداری كۆبونەوەكەیان نەكرد‌و نیسابیان پەكخست.   •    رۆژی 8/2 وادەی دەستوری بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار كۆتایی هات، كە ماوەی كەمتر لە 30 رۆژ بوو لەدوای یەكەمین كۆبونەوەی خولی نوێی پەرلەمانەوە. •    رۆژی 9/2 سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق سەرلەنوێ دەرگای خۆكاندیدكردنەوەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار راگەیاند، دەستەی سەرۆكایەتی نوێی پەرلەمان لەلایەن هاوپەیمانێتی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) كۆنترۆڵ كراوە، كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن والێكدرایەوە دەستەی سەرۆكایەتی دەیەوێت دوای دورخستنەوەی هۆشیار زێباری، دەرفەتێكی تر بە پارتی بدات بۆ ئەوەی كاندیدی بەدیلی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پێشكەش بكات، لە دادگای فیدراڵی سكاڵای یاسایی لەدژی ئەم هەنگاوەی دەستەی سەرۆكایەتی تۆماركرا.   •    رۆژی 13/2/2022دا دادگا بە یەكجاری هۆشیاری زێباری لە كێبركێ پۆستی سەرۆك كۆمار دورخستەوە. •    ئەمڕۆ 1/3 دادگای فیدراڵی بڕیاریدا، كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە نادەستورییە، بەڵام دەكرێت دەستەی سەرۆكایەتی داواكاری كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بخاتە بەردەم پەرلەمان‌و پەرلەمان بڕیاری لەسەر بدات ئایا دەرگا بكرێتەوە یاخود نا.