درەو: راپۆرتی: رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی(NED)ی ئەمریكی   بەشی یەكەم/   (لە كۆی ٤٥ یاریدەدەری سەرۆكی  ١٠ یاریدەدەریان پۆستەكەنیان بەتاڵە یاخود بەوەكالەتن، ٧ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بە دەر لە یاسا دانراون، لە كۆی  ١١٥ ڕاگری كۆلێژەكان: ٢٣ ڕاگر بە دەر لە یاسا دانراون لە كۆی ٤٢٩ سەرۆكی بەش: ٢٦١ سەرۆكی بەشەكان بە دەر لە یاسا دانراون، ئەمە بەشێكە لە راپۆرتی رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی (NED)ی ئەمریكی ئامادەكراوە، لە راپۆرتەكەدا ئەوەشكراوەتە روو (ئیستیغلال كردن و كۆنترۆلی كردنی خوێندكاران لەلایەن مامۆستایانەوە ، چونكە لەم پرۆسیە مامۆستا رۆڵی زۆری هەیە و زۆرترین نمرەی خوێندكار لەخودی مامۆستایە). زۆرینەی ئەو راگرو  سەرۆك بەش و یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆیانەی بەدەر لە یاسا دانراون لە سەردەمی وەزیری پێشوی خوێندنی باڵادا بووە.    هەڵسەنگاندنی ڕەوشی سەروەریی یاسا و كواڵیتی لەناو دامەزراوەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان -عێراق مانگی ٩ی ٢٠٢٠ تا مانگی ٩ی ٢٠٢١ پێشەكی:    زانكۆ و كەرتی خوێندنی باڵا وەك كۆڵەگەیەكی گرنگیی حكومڕانی دروست لە بڵاوكردنەوەی بیری نوێگەری و داهێنانی زانستی و پێگەیاندنی تاكی سەركردە لە هەر وڵاتێكدا ڕۆڵی خۆی دەگێڕێت، واتە زانكۆ كاریگەریی ڕاستەوخۆی لە دروستكردن وهاتنە ئارای بڕیاری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی هەیە. بە واتایەكی تر زانكۆ كاریگەریی ڕاستەخۆی لە ئاراستەكردنی كۆمەڵگە هەیە لە ڕێگەی كادیرەكانی و بەهەمان شێوەش لەسەر حكومەت و ناوەندەكانی تری بڕیاردان و لەسەر یاساكانیش.    لە هەرێمی كوردستانی عێراق كێشەكانی خوێندنی باڵا تا ڕادەیەكی زۆر قووڵ بوونەتەوە، وەك كێشەی پەیكەری كارگێڕی و بیرۆكراسیەت و بودجە و سەربەخۆییی بڕیاردان و دەستتێوەردانە دەرەكییەكان كە بوونەتە لەمپەڕ لە بەردەم گەشەكردنی زانكۆكان و كەمبوونەوەی ڕۆڵی زانكۆكان لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا. هەر بە هۆی ئەمانەوە زانكۆكانی هەرێم بوونەتە گۆڕەپانێك بۆ ململانێ سیاسی و دەستێوەردانەكان دەرەكییەكان.    "شاراوە نییە لە پڕۆسەی بەڕێوەبردنی زانكۆكان لە لایەن هەر دوو حزبی دەسەڵاتداری هەرێم دەستێوەردانی تێدا دەكرێت" بە تایبەتی لە ڕێگەی دانانی سەركردە كارگێڕییەكان لە زانكۆكان، كە زۆر جار بە دەر لە یاساكان ئەنجام دراوە. هەر بە هۆی پێشێلكردنی یاساكانی خوێندنی باڵاوە لە ئاستی جیاواز و بواری جیاوازدا, كەمترین بەشداری بە پێكهاتەكانی ناو زانكۆ كراوە لە توێژی مامۆستایان و قوتابییان/خوێندكاران, كە دوو پێكهاتەی سەرەكیی سێكتەرەن و خودی زانكۆش لە ئەنجامدانی دیبەتی سیاسیی ئازاد و ڕەخنەگرتن و چەسپاندنی بنەماكانی دیموكراسی ڕۆڵی لاواز بووە.    ڕێكخراوی چاوی زانكۆ بە گرنگی زانی هەڵسەنگاندنێكی ڕەخنەگرانە و بابەتییانە بۆ ڕەوشی خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستاندا بكات و ڕێژەی جێبەجێكردنی یاساكان لە نێو پەیكەری كارگێڕیی ناوەندە گەورەكانی مەعریفی و زانستی دیاری بكات، ئەوەش بە مەبەستی: -    هۆشیاركردنەوەی ڕای گشتی و خودی كادیرانی ئەم ناوەندە مەعریفییانە و ئاماژەدان بەو كاریگەرییە نەخوازراوەكانی ئەم دیاردەیە لەسەر دواكەوتنی كۆمەڵگە و حكومڕانیی دروست بەجێی هێشتووە. -    پێدانی ڕاسپاردە و ڕێگە چارەسەر بە كەسانی بڕیاردەر بە ئامانجی باشتركردنی ئەم سێكتەرە گرنگە. دەربارەی پڕۆژە  پوختەی پڕۆگرام:    هەڵسەنگاندنی ڕێژەی جێبەجێكردنی یاساكان و ئاستی كواڵیتی و كێشە و گرفتەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی پێشكەش كردنی ڕاپۆرتێكی تایبەت و شرۆڤەكاری و ئەنجامدانی دیداری زانكۆكان بەئامادەبوونی  بەرپرسە باڵاكان و ئەندامانی پەرلەمان و سەركردە كارگێریەكانی ناوەندەكانی خوێندنی باڵا و  دەزگاكانی ڕاگەیاندن  و مامۆستا و قوتابیان/خوێندكارانی زانكۆ .  ئامانجی پرۆگرام:  چەسپاندنی سەروەری یاسا و قوڵكردنەوەی بنەماكانی دیموكراسی لەناو دامەزراوەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان .  دیدگای پرۆگرام:    ستراتیژ و پلانی پڕۆگرام تاوەكو ناوەراستی ٢٠٢٢ دیاریكراوە بەرامبەر سێكتەری خوێندنی باڵا كە خۆی دەبینیتەوە لە چاودێری و هەڵسەنگاندنی رەوشی خوێندنی باڵا لەرووی یاسایی و زانستی و كواڵیتیەوە و بابەتەكانی بەشداری و چەسپاندنی بنەمەكانی دیموكراسی لەڕێگای بڵاكردنەوەی میدیایی و پێشاندانی راستیەكان و هاندانی زیاتری دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی كواڵیتی و سەرەوەری كردنی یاسا .  لە كۆتاییدا وەك دامەزراوەێكی كۆمەڵگای مەدەنی – سەربەخۆ  دەتوانین ڕۆڵێكی گرینگ ببینین لە چاودێریكردنی سیستەمی حكومرانی  و پڕۆسەكانی بڕیاردان بۆئەوەی  فشاری كاربەجێگەیاندن و كاراكردنی سیستەم بخەینە سەر دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا. ئەمەش دەبێتە میكانیزمیكی زۆر باش بۆ سەروەریكردنی یاسا .  پوختەی ڕاپۆرت: ڕاپۆرتەكە  وەك شیكاریەكی چاودێری خۆی نیشاندەدەات كە  تێیدا تیشك خراوەتە سەر چەند تەوەرێكی گرینگ دەرباری ڕەوشی چێبەجێكردنی یاساكان و ئاستی كواڵیتی لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستان.  ڕاپۆرتەكە 1.     كێشەكانی خوێندنی باڵا و ئاستی جێبەجێكردنی یاساكانی پەیوەندیدار بە خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستان دەخاتە ڕوو.  2.    هۆكاری كێشەكان و چارەسەرییان دیاری دەكات لە ڕێگای ڕاسپاردەوە پێشكەشی لایەنی پەیوەندیداری دەكات.  لە ڕووی ستڕاكچەرەوە راپۆرتەكە لەم ڕووانەوە كێشە و پێشێلكارییەكان دەخاتە ڕوو:  1.    لە ڕووی كارگێری ( دانانی سەكردە كارگێریەكانی زانكۆكان).  2.    كواڵیتی ( دڵنیاییی جۆری، ڕیزبەندی نیشتمانیی زانكۆكان و بۆلۆنیا پڕۆسێس ). 3.    كاروباری قوتابییان/خوێندكاران (بابەتی بەشداری ) ( سیستەمی نوێی پێشنیاركراو ). 4.    بابەتەكانی تر بەشی یەكەم: یەكەم كەرتی خوێندنی باڵا و یاساكانی  وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە دوای یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی لە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی ٢٠٠٦ دامەزراوە، بە یاسای ژمارەی (١٠) ساڵی (٢٠٠٨) كارەكانی  ڕێكخراوە، واتا لە پێش یەكگرتنەوەی دوو ئیدارەكە  لە سەرەتادا وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە حكومەتی هەرێم – ئیداری سلێمانی لە سەردەمی كابینەی د. بەرهەم سالح دروست كراوە. لە ئیدارەی هەولێر وەزارەت نەبوو, بەڵام لە ڕێگەی بۆردێكی باڵا بە سەرۆكایەتیی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران سەرپەرشتی زانكۆكان دەكرا. دوای گەشەكردنی بەردەوام و دامەزراندنی چەندان زانكۆی نوێی حكومی و ئەهلی و فراوانبوونی كەرتی خوێندنی باڵا، چەندان یاسا لەم پێناوەدا لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووێندراون.  ▪    پێش دروستبوونی وەزارەتی خوێندنی باڵا پێش دروستبوونی وەزارەت سێ ( ٣) یاسا لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووێندراون بۆ ڕێكخستن و بەرێوەبردنی كەرتی خوێندنی باڵا لە هەرێـمی كوردستاندا .  1.    یاسای ژمارە (٣٤)ی ساڵی (٢٠٠٤)ی یاسای وەزارەتی فێركردنی باڵا و لێكۆڵینەوەی زانستی بۆ هەرێمی كوردستان.  2.    یاسای ژمارە (١١)ی ساڵی (١٩٩٧)ی یاسای هەمواركردنی یەكەمی یاسای خوێندنی باڵا و لێكۆڵینەوەی زانستی ژمارە (١٢)ی ساڵی (١٩٩٣) 3.    یاسای ژمارە (١٢)ی ساڵی (١٩٩٣)ی یاسای خوێندنی باڵا و لێكۆڵینەوەی زانستی. ▪    دوای دروستبوونی وەزارەتی خوێندنی باڵا   ٥ یاسا و هەمواری یاسا هەن بۆ ڕێكخستنەوەی سێكتەری خوێندنی باڵا ( كەرتی گشتی و تایبەت )  1.    یاسای ژمارە (١٠)ی ساڵی ٢٠٠٨ یاسای  وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستانی عیراقدا. 2.    یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی٢٠١٢ یاسای بەخشینی ناسناوی زانستی و بەرزكردنەوەی زانستی بۆ هەڵگرانی بڕوانامەی ماستەر و دكتۆرا, كە لە دەرەوەی دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا خزمەت دەكەن لە هەرێمی كوردستان - عێراق. 3.    یاسای ژمارە (٢)ی ساڵی ٢٠١٣ یاسای زانكۆ تایبەتەكان لە هەرێمی كوردستان ـ عێراق. 4.    یاسای ژمارە (١٢)ی ساڵی ٢٠١٣ یاسای جێبەجێكردنی یاسای ڕاژەی زانكۆی فیدڕاڵی ژمارە (٢٣)ی ساڵی ٢٠٠٨ی هەمواركراو لە هەرێمی كوردستان - عێراق. 5.    یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ی یاسای هەمواری یەكەمی یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی. لەگەڵ هەبوونی  یاسای زۆر و چەندان ڕێنمایی و بریار بۆ رێكخستنی ئەم كەرتە دەرچووێندراون.  بەشی یەكەم: دووەم هەڵسەنگاندنی ئاستی جێبەجێكردن بۆ ماددەكانی یاسای ژمارەی (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی هەرێمی كوردستان – عێراق، یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ یاسای هەمواری یەكەمی یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی هەرێمی كوردستان – عێراق ژمارە (١٠)ی ساڵی ٢٠٠٨:  یاسای ژمارە (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ بە یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستان ناسراوە, كە پێكهاتەی ڕێكخراوەییی وەزارەتی لەسەر دارێژراوە، یاساكە لە ٩ بەش و ٥٦ ماددەی یاسایی پێكهاتووە، یاساكە یەك جار لە ساڵی ٢٠١٤ لە ماددەی حەوتەم هەمواری یەكەمی بۆ كراوە, دوای ئەوە هیچ هەموار و گۆڕانكارییەكی بەسەردانەهاتووە. یاساكە لەم بەشانە پێكهاتووە :  بەشی یەكەم: پێناسەكان، بەشی دووەم : ئامانج و ئەركەكان، بەشی سێیەم: پێكهاتە و دەسەڵاتەكان، بەشی چوارەم: دەزگاكانی خوێندنی باڵا، بەشی پێنجەم: زانكۆكان، بەشی شەشەم: ئەنجومەنی باڵای كوردستان بۆ پسپۆڕایەتییەكانی پزیشكی، بەشی حەوتەم: دەستەی كوردستانی بۆ خوێندنی ستراتیجی و توێژینەوەی زانستی، بەشی هەشتەم: دەزگاكانی خوێندنی باڵای ناحكومی، بەشی نۆیەم: حكومە گشتییەكان.  لەم ڕاپۆرتە زیاتر سەرنج خراوەتە سەر بەشی پێنجەم, كە تایبەتە بە زانكۆكان و لە ١٨ ماددە پێكهاتووە (ماددەی هەشتەم تاوەكو ماددەی بیست و پێنجەم): سەرنج لەسەر ماددەكان: مادەی نۆیەم: باس لە دانانی سەرۆكی زانكۆ دەكات  سەرۆكی زانكۆ لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە لەسەر پێشنیازی وەزیری خوێندنی باڵا بۆ ماوەی چوار ساڵ دادەنرێ و قابیلی درێژكردنەوەی هەیە بۆ یەك جار و بە پلەی تایبەت دادەنرێ و بە پێی ئەم پێوەرانەی خوارەوە:-  یەكەم : بڕوانامەی دكتۆرای هەبێ  دووەم: بەلایەنی كەم ناسناوی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەر بێ.  سێیەم: خزمەتی لە ۱۰ساڵ كەمتر نەبێ. چوارەم: خاوەن توانا و شیاوی كارگێڕیی و شارەزایی و دەستپاكی و ئەمانەتی زانستی بێ لە كاركردندا. سەرپێچیەكانی ئەم ماددەیە  زیاتر بریتن لە:      پێدانی و پڕكردنەوەی پۆستەكە بەوەكالەت بۆ ماوەیەكی درێژ "هەندێك سەرۆكی زانكۆ بۆ ماوەی زیاتر لە ١٠ ساڵ بەوەكالەت بوون".      مانەوەی سەرۆكی زانكۆكان بۆ ماوەی زیاتر لە دوو خول واتا بۆ ماوەی زیاتر لە ٨ ساڵ .     كەمترین گرنگیی بە برگەی چوارەمی ماددەكە دەدرێ, كە خاڵیكی گرنگە بۆ كەسە كارگێڕییەكان لە هەڵبژاردنی كەسێكی تەكنۆكراتیی خاوەن ئەزموون. مادەی یازدەم: باس لە دانانی یاریدەدەرەكانی سەرۆكی زانكۆ دەكات  سەرۆكی زانكۆ سێ یاریدەدەری دەبێ بۆ هەریەك لە كاروباری كارگێڕی و دارایی، كاروباری زانستی و خوێندنی باڵا و كاروباری قوتابیان/خوێندكاران و لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە دوای پاڵاوتنیان لە لایەن سەرۆكی زانكۆوە بە پلەی بەڕێوبەری گشتی دادەمەزرێن بە پێی ئەم پێوەرانەی خوارەوە:  یەكەم: بڕوانامەی دكتۆرای هەبێ. دووەم: بە لایەنی كەم زانستی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەر هەبێ.  سێیەم: بە لایەنی كەم خزمەتی لە ۱۰ساڵ كەمتر نەبێ.  سەرپێچییەكانی ئەم ماددەیە زیاتر بریتین لە:      پێدانی و پڕكردنەوەی پۆستەكە بەوەكالەتە بۆ ماوەێكی درێژ.      زۆرجار دوو پۆست لە لایەن یەك كەسەوە بەڕێوە دەبرێ.     دانانی كەسانێك بە پلەی زانستیی مامۆستا. لە ماددە قانوونییەكە بە هیچ شێوەیەك باس لە ماوەی مانەوەی پۆستەكان نەكراوە, كە بۆ ماوەی چەند خولە و ئەرك و تایبەتمەندییە كارگێریەكانیشیان دیار نەكراوە.  ماددەی دوازدەیەم: ئەنجومەنی زانكۆ برگەی چوارەم: كە باس لە دانانی نوێنەری مامۆستایان (دەستەی وانەبێژان) دەكات وەك ئەندام لە ئەنجومەنی زانكۆ لە  ڕێگەی هەڵبژاردنەوە, كە پلەی زانستی لە مامۆستا كەمتر نەبێ.      باس لە میكانیزمی هەڵبژاردنەكە و چۆنیەتیی هەڵبژاردنەكە كەسەكە نەكراوە.     زۆرێك لە مامۆستایانی زانكۆ ئاگاداری هەڵبژدارنی نوێنەریەكەیان نین یاخود نایناسن و نازانن كێ نوێنەرانە, چونكە بە شیوەیەكی مەركەزی دانراوە.     هەندێك جار نوێنەری مامۆستایان دانراوە ناسناوی زانستی مامۆستای یاریدەدەر بووە.     نوێنەری مامۆستایان بەشدارییەكی لاوەكی و كەمیان پێدەكرێ و زۆر جار ناتوانن داكۆكیی لە مافی مامۆستایان بكەن.   برگەی حەوتەم: كە باس لە دانانی نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران دەكات وەك ئەندامی ئەنجومەنی زانكۆ لەو كاروبارانەی پەیوەندیی بە خۆیانەوە هەیە .      میكانیزمی دانانی نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران باس نەكراوە.      نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران بە شێوەیەكی مەركەزی لە لایەن  كۆمەڵەی خوێندكارانی كوردستانی سەر بە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بۆ زانكۆكانی ژێر هەژموونی ئەم حزبە دادەنێرێ, لە پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە. زانكۆكانی پارێزگاكانی هەولێر و دهۆكیش لە لایەن یەكێتیی قوتابییانی كوردستانی سەر بە پارتیی دیموكراتیی كوردستانەوە دادەنرێن,  كە ئەوان زیاتر نوێنەرایەتیی ڕێكخراوەكانی خۆیان دەكەن بە بەراورد بەوەی نوێنەرایەتیی كۆی قوتابییان/ خوێندكاران بكەن لەناو زانكۆكانی خۆیاندا.   مادەی چواردەیەم: ڕاگری كۆلێژەكان  بڕگەی یەكەم: تایبەتە بە ڕاگری كۆلێژەكان و مەرجەكانی دانانیان لەم پۆستەدا، بە جۆرێك یاساكە پێویستیی كردووە (ڕاگری كۆلێژ خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرا بێ و بە لایەنی كەم هەڵگری ناسناوی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەری بێ وخزمەتی زانكۆیی لە ١٠ ساڵ كەمتر نەبێ)، لەسەر پێشنیاری سەرۆكی زانكۆ دادەمەزرێ  بۆ ماوەی یەك خول (٤ ساڵ).  سەرپێچییەكانی ئەم ماددەیە وەك لە داتاكانیش بەردەستە زیاتر بریتین لە:      پێدانی و پڕكردنەوەی پۆستەكە بەوەكالەت بۆ ماوەیەكی درێژ.     مانەوەی ڕاگر بۆ ماوەی زیاتر لە یەك خول.     دانانی كەسێك كە پلەی زانستی لە پرۆفیسۆری یاریدەدەر نزمترە.یاخود خزمەتی زانكۆیی لە (١٠) ساڵ كەمترە .  برگەی سێیەم: دانانی یاریدەدەری ڕاگر بۆ كاروباری كارگێری و قوتابییان/خوێندكاران كە پلەی زانستی لە مامۆستا كەمتر نەبێ و بە بریاری سەرۆكی دەستە و لەسەر پێشنیازی ڕاگر, بەڵام هەندێك جار دەبینن كەسانێك دادەنرێن, كە پلەی زانستیان مامۆستای یاریدەدەرە وەك لە داتاكاندا هەیە. ماددەی شازدەیەم: ئەنجومەنی كۆلێژ لە برگەی چوارەم و برگەی شەشەم: كە باس لە نوێنەری مامۆستایان و نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران دەكات بە هەمان شێوەی ئەنجومەنی زانكۆیە, كە نوێنەری مامۆستایان و نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران بە دەر لە یاساكان بەشدارییەكی لاوەكییان پێ دەكرێ، هەندێك مامۆستایان و قوتابییان/ خوێندكاران ئاگاداری هەڵبژاردنی نوێنەرەكانیان نین و "تەنانەت زۆرینە نازانن نوێنەرەكانیان كێن ". ماددەی هەژدەم : سەرۆكی بەش یان لق و كردنەوەی بەش لە كاتی كردنەوەی بەش پێوستە پێنج مامۆستای پسپۆڕهەبن و بە لایەنی كەم دووان لەوانە خاوەن بڕوانامەی دكتۆرا بن.  بڕگەی یەكەم: سەرۆكی بەش بە بڕیاری سەرۆكی زانكۆ لەسەر پێشنیازی ڕاگری كۆلێژ دادەمەزرێ, بە جۆریك بە لایەنی كەم هەڵگری پلەی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەری بێ. برگەی دووەم: بۆ هەر بەشێك دەبێت ئەندامانی دەستەی وانەوتنەوە لە ١٤ پتر نەبێ و لە ٨ كەمتر نەبێ، دەبێت خاوەنی بروانامەی دكتۆرا بن یان لەوانە بن, كە هەڵگری ناسناوی پڕۆفیسۆری یاریدەدەرن و بە لایەنی كەمەوە پێنج ساڵ خزمەتی زانكۆییان بە كردەیی هەبێ.      بە پێی داتاكان زۆرترین پێشێلكاری لە ماددەی هەژدەیەمدا كراوە لە دانانی سەرۆكی بەش، ئەویش بە دانانی كەسانێك كە خاوەنی پسپۆڕی نین و پلەی زانستییان پڕۆفیسۆر یان پرۆفیسۆری یاریدەدەر نییە.     هەر بە پێی داتاكان زۆرێك لە بەشەكان بەبێ هەبوونی ستافی تەواو و هەبوونی پسپۆڕ تێیاندا كراونەتەوە.  ماددەكانی ٢٠  تاوەكو ٢٤ : كە باس لە پێدانی پلەی زانستی دەكات بۆ پلەكانی وەك (مامۆستای یاریدەدەر، مامۆستا ، پڕۆفیسۆری یاریدەدەر، پرۆفیسۆر).  -    پسۆرانی بواری خوێندنی باڵا جگە لە مەرجی بڵاوكردنەوەی توێژینەوەی زانستی, دانانی مەرجی ماوە (ساڵەكان) بە شتێكی باش نابینن. بۆ نموونە بۆ بوون بە پڕۆفیسۆر باس كراوە دەبێت ٦ ساڵ تێپەربووبێ بەسەر پرۆفسیۆری یاریدەدەرییەكەی و لە ٦ توێژینەوە بەشداربووبێ و بە لایەنی كەم ٣ توێژینەوەی ئەسڵی بن و یەكێكیانی بەتەنیا ئەنجام دابێ. ئاستی جێبەجێكردنی یاسا  بەركارەكانی وەزارەتی خوێندنی باڵا بۆ خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان  لەسەر ئاستی زانكۆكانی هەرچوار پارێزگای هەولێر و سلێمانی و دهۆك و هەڵەبجە – كەرتی گشتی (حكومی):  １.    ماددەی نۆیەم : دانانی سەرۆكی زانكۆ.   ２.    ماددەی یازدەیەم : دانانی یاریدەدەرەكانی سەرۆكی زانكۆ. ３.     ماددەی چواردەیەم : دانانی راگری كۆلێژ و یاریدەدەری راگر بۆ كاروباری قوتابییان. ４.    ماددەی هەژدەهەم : سەرۆكی بەش یان لقی زانستی.     گشت داتاكان لە ماڵپەری زانكۆكان وەرگیراون، جگە لە زانكۆی سەلاحەددین كە لە ڕێگای رێبەری ساڵانە درەچووان وەرگیراوە .      هەندێك پۆست هەڵگر نازناوی زانستییان گۆرنكاری بەسەردەهاتووە بەڵام لەناو ماڵپەرەكان ئاماژەی بۆنەكراوە.      ئەوە داتایانەی وەرگیراوەكان بۆماوەی نێوان مانگی ٩ی ٢٠٢٠ بۆ  مانگی ٩ی ٢٠٢١ بووە. گۆڕانكاریەكانی دواتر لە پۆستهەڵگرە كارگێریەكان لەم ڕاپۆرتە جێگایی بۆ نەكراوەتەوە، بەڵكو لە ڕاپۆرتی داهاتوو ئاماژەی پێ دەكرێت .      پیشاندانی داتای ناو زانكۆكان و ڕێزبەندی كردنی زانكۆكان بەپێ پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆكان و ئینجا زانكۆی شارەكانیتر بووە .   ئەنجام :  أ) ماڵپەڕی زانكۆكان وەك سەرچاوەی داتا و زانیاری  1.    لە هەرێمی كوردستان لە كۆی ١٥ زانكۆی حكومی، ماڵپەڕەكانیان بەرەوپێشچوونی بەرچاوی بە خۆیەوە بینیوە و دەتوانرێت تا ڕادەیەك وەك سەرچاوی دەستكەوتنی زانیاری پشتیان پێ ببەسترێت.  2.    داتای ناو ماڵپەڕی زۆربەی زانكۆ حكومییەكان بە شێوەیەكی ئاڵۆز و تێكەڵ خراونەتە ڕوو و بۆ گەیشتن بە زانیارییەكان پێویستیان بە وردبینی و لێهاتوویی هەیە. بەشێك لە ماڵپەڕەكان چەندان ساڵە ئەپدەیت(نوێ) نەكراونەتەوە و هەندێك جار لەناو هەمان ماڵپەڕ لە بەشی زمانی كوردی جۆرێك زانیاری دراوە لە بەشی زمانی ئینگلیزی جۆرە زانیارییەكی تر خراوەتە ڕوو. 3.    لەناو هەموو زانكۆ حكومییەكان، تەنیا زانكۆی سەڵاحەددین ڕێبەری دەرچوونی بۆ ساڵی ٢٠١٩_٢٠٢٠ بە شێوەی ئەلیكترۆنی بڵاوكردووەتەوە.  4.    ماڵپەڕی زانكۆكانی (كۆیە، سۆران، چەرمۆ، كوردستان-هەولێر، پۆلیتەكنیكی دهۆك) بە بەراورد بە زانكۆكانی تر زۆرترین زانیارییان دەربارەی خاوەن پۆستە كارگێڕییەكانیان داوە.  5.    لە ماڵپەری زانكۆكان كەمترین زانیاری دەربارەی یاریدەدەری ڕاگرەكان خراوەتە ڕوو. ب) سەرپێچیی یاسایی لە دامەزراندنی سەركردە كارگێڕییەكان 6.    لە كۆی گشتیی ١٥ سەرۆكی زانكۆ، گشت سەرۆك زانكۆكان مەرجە یاسایەكانیان تێدا بەدی دەكرێت، بەڵام یەك سەرۆكی زانكۆ بەوەكالەتە.  7.    لە كۆی گشتیی ٤٥ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆكان بۆ كاروبارە جیاوازەكان؛ a.     ١٠ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆكان پۆستەكەنیان بەتاڵە یاخود بەوەكالەتن. b.     ٧ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بە دەر لە یاسا دانراون. 8.    لە كۆی گشتیی ١١٥ ڕاگری كۆلێژەكان: ٢٣ ڕاگر بە دەر لە یاسا دانراون.  9.    لە كۆی گشتیی داتای بەردەست ٤٢٩ سەرۆكی بەش: ٢٦١ سەرۆكی بەشەكان بە دەر لە یاسا دانراون. ج) هۆكارەكانی جێبەجێ نەكردنی بەشێك لەماددە و بڕگەكانی یاساكە:  لە بەشی یەكەم : سێیەم / هۆكارەكان خراونەتە روو.  بەشی یەكەم : سێیەم  هۆكاری جێبەجێ نەكردنی بەشێك لەماددە و بڕگەكانی یاساكە .    لە چاوپێكەوتنەكاندا، مامۆستایان و پسپۆڕانی بەشداربوو لەو توێژینەوەیە، هۆكارەكانی سەرپێچیكردنی یاسا لە دامەزراندنی سەركردە كارگێڕییەكان بۆ چەندان هۆكار دەگەڕێننەوە، لە سەروویانەوە: یەكەم: خودی یاساكە     خاوەنی پۆستەكان لە بەشێك لە زانكۆ تازەكان پێیان وایە هەبوونی پێشێلكارییە زۆرەكان بۆ خودی یاساكان دەگڕێتەوە بەوەی یاساكان كۆنن و لەگەڵ واقیعی ئێستای زانكۆكاندا ناگونجێن و كەموكووڕی لە مەرجەكانی پڕكردنەوەی پۆستەكان و ستافی ئەكادیمیی بەشەكاندا هەیە, بۆیەش یاساكە وەك خۆی جێبەجێ ناكرێ. هەندێكیان "داوای هەمواری یاساكە یاخود داڕشتنی یاسایەكی نوێ دەكەن ", لەبەر ئەوەی سیستەمی خوێندنی باڵا لەسەر شێوازی وڵاتە دواكەوتووەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتە كۆمۆنیستییە ڕۆژهەڵاتییەكان بنیات نراوە. پەیكەر و جۆری بەڕێوەبردنی دەزگەكان هەڕەمیین و دەسەڵاتی بڕیاردان لە چەقی لوتكەییدا كۆ بووەتەوە و بە پڕۆسەیەكی بیرۆكراسیی كوشندەدا بەرەو خوارەوە شۆڕ بووەتەوە بەبێ ئەوەی مامۆستایان و كارمەندان و قوتابییان/ خوێندكاران ڕۆڵیان لە داڕشتنی ستراتیژ و پلاندانان و پڕۆسەی بریارداندا هەبێت و هەروەها بەبێ ئەوەی هیچ جۆرە فشار و چاودێرییەكی دیموكراسییانە لە خوارەوە بەرەو سەرەوە لە ئارادا بێ, بۆیە لێرە و لەوێ دەبینین ئاستی جێبەجێنەكردنی یاساكان لەناو ناوەندە مەعریفییەكاندا لە لووتكەدایە.  دووەم: دەستتێوەردانی دەرەكی  و قۆرخكردنی بڕیاری دامەزراندن لەلایەن حیزبە دەسەڵاتدارەكانەوە .    حیزب ڕۆڵی لە دانانی سەركردە كارگێڕییەكانی ناو زانكۆ و پەیمانگاكانی هەرێمی كوردستاندا هەیە، بە بۆچوونی بەشێك لە بەشداربووانی ناو دانیشتن و گفتوگۆكان "بۆ نموونە لە دانانی سەرۆكی بەش بە پێی یاسای ژمارە ١٠ی ساڵی ٢٠٠٨ دەبێ سەرۆكی بەش بە لایەنی كەم پڕۆفیسۆری یاریدەدەر بێ, كەچی دەبینرێ بەشێكی زۆر لە سەرۆك بەشەكان ناسناوی زانستییان مامۆستا یان مامۆستای یاریدەدەرە و كراونەتە سەرۆكی بەش لە كاتێكدا چەندان پڕۆفیسۆر و پرۆفیسۆری یاریدەدەر هەن, بەڵام " بە هۆی حیزب و پشك پشكێنە و مەحسوبیەت و مەنسووبیەتەوە دانەنراون و پەراوێز خراون". بەشێكی دیكە لە پێشێلكارییەكان, كە لە ڕووكەشدا (بە پێشێلكاریی یاسایی دانانرێن)، ئەویش ئەوەیە كەسی خاوەن پۆست زۆربەی مەرجە یاساییەكانی تێدا بەدی دەكرێ, بەڵام لە بنەڕەتدا پێشێلكاری و دەستتێوردانی تەواوە و پێشێلكردنی ماف و ئازادی ئەوانی ترە " لە لایەن حیزبە دەسەڵاتدارەكانەوە بەتایبەت لە دانانی بەشێك لە سەرۆكی زانكۆ و یاریدەدەرەكانی و ڕاگری كۆلێژەكان دەبینرێ بەوەی لە بارەگەی حیزبەكانەوە و بە نووسراوی حیزبی ناوی كاندیدەكانیان بەرز دەكەنەوە, واتە لەسەر بنچینەی ئینتیمای حیزبی و كەسی پۆستیان پێ دەدرێت و هیچ بایەخێك بۆ لێهاتوویی و شارەزایی كاندیدەكانی تر دانانرێ لە كاتێكدا وەزارەتی خوێندنی باڵا باس لە پڕكردنەوەی ئەو پۆستانە دەكات لە ڕێگەی چاوپێكەوتن و پێشكەشكردنی سیڤی". سێیەم: كردنەوەی زانكۆ و كۆلێژ و بەش بەبێ بوونی توێژینەوە و پێویستیی ناوچەكە و هەبوونی ستافی ئەكادیمی تەواو  كەمیی مامۆستایانی شایستە, كە مەرجەكانیان تێدا بەدی بكرێ .بە پێی یاسای ژمارەی ١٠ی ساڵی ٢٠٠٨ دەبێ لە كاتی كردنەوەی بەش پێوستە پێنج مامۆستای پسپۆڕهەبن و بە لایەنی كەم دووان لەوانە خاوەن بڕوانامەی دكتۆرا بن. بۆ هەر بەشێك دەبێت ئەندامانی دەستەی وانەوتنەوە لە ١٤ پتر نەبێ و لە ٨ كەمتر نەبێ، دەبێت خاوەنی بروانامەی دكتۆرا بن یان لەوانە بن, كە هەڵگری ناسناوی پڕۆفیسۆری یاریدەدەرن و بە لایەنی كەمەوە پێنج ساڵ خزمەتی زانكۆییان بە كردەیی هەبێ. كەچی دەبینین هەندێك لە بەشەكان ستافی ئەكادیمی پێویستیان نییە و كراویشنەتەوە. ئەمەش كێشەی بۆ دوو بڕگەی یاساكە دروست كردووە لە دانانی سەرۆكی بەش و كردنەوەی بەش بەبێ هەبوونی ستافی ئەكادیمی و پسپۆڕیی پێویست. ئەو پاساوە لە زانكۆیە بچووك و نوێیەكاندا راستە، بەڵام لە زانكۆ گەورەكانی وەك دهۆك و سلێمانی و سەڵاحەدین پاساوێكی لە جێی خۆیدا نییە, چونكە لە زۆربەی كۆلیژ و بەشەكانیاندا خاوەنی ستافی ئەكادیمی و دەستەی وانەبێژانی پێشكەوتوون, كە هەڵگری  ناسناوی زانستیی پرۆفیسۆر و پرۆفیسۆری یاردەدەرن. واتە مەرجەكانی پۆستی سەركردە كارگێڕیەكانیان تێدایە. چوارەم: نەبوونی هاوسەنگی لە ئیمتیازات و ئەرك و مافەكان لەنێوان خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان     بەشێك لە شارەزایانی خوێندنی باڵا هۆكارەكەی بۆ (ئیمتیاز و ئیلتیزام) دەگەڕێننەوە بەوەی بەشێك لە پۆستەكان هیچ ئیمتیازاتێكی نییە, بۆیە خاوەن ناسناوە زانستییەكانی وەك (پڕۆفیسۆر و پڕۆفیسۆری یاریدەدەر) ئامادە نین ئەم پۆستانە وەربگرن و ‌هیچ یاسایەك نییە ناچاریان بكات بۆ وەرگرتنی پۆستەكان, لەبەر ئەوە پۆستەكان بە كەسانی دیكە پڕ دەكرێنەوە, كە مەرجی یاساییان تێدا بەدی ناكرێ. پێنجەم: ناشارەزایی و بێ هەڵویستی  "بەشێك لە سەركردە كارگێڕییەكانی ناو زانكۆكان كەمتر شارەزای یاساكانی خوێندنی باڵان بە تایبەت لە دانانی پۆستەكانی خوارەوەی خۆیان, بۆیە لە دانان و پڕكردنەوەی پۆستەكان تووشی هەڵە دە بن.یاخود  بە هۆی بێدەنگیی هەندێك مامۆستای لێهاتوو و خاوەن بڕوانامەی بەرزی شیاو بەوەی شەڕی بەدەستهێنانی مافەكانی خۆیان ناكەن و  دژی پێشێلكارییەكان هەنگاوی جددی و ڕێكاری یاسایی ناگرنە بەر".  شەشەم: ڕۆڵی ناكارای وەزارەتی خوێندنی باڵا     نەبوونی ڕۆڵی وەزارەت و چاودێریی وەزارەت لەسەر خودی دانانی سەركردە كارگێڕییەكانی ناو دەزگەكانی خوێندنی باڵا بە تایبەت لە پۆستەكانی خوار سەرۆكی زانكۆوە, هەندێك جاریش بە هۆی ڕێنماییە دژبەیەكەكان ڕۆڵی ون دەبێ. بەشی یەكەم : چوارەم چارەسەر و ڕاسپاردەكان  １.    هەمواركردنەوە یاسای ژمارەی (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ (یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستانی عیراق).     جێبەجێكردنی دیموكراسیی لۆكاڵی لەناو ناوەندەكانی خوێندنی باڵا و سەربەخۆكردنی زانكۆكان (هەڵبژاردنی خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان لە خوارەوە بۆ سەرەوە لەگەڵ هەبوونی مەرجە یاساییەكان بۆ هەر پۆستێك، پڕۆسەی چاودێری و هەڵسەنگاندنی بەردەوام لە خوارەوە بۆ سەرەوە) لەگەڵ هەبوونی چاودێری و هەڵسەنگاندنی خودی وەزارەت لەسەر گشت زانكۆكان.      دووبارە پێناسەكردنەوەی بەرپرسیاریەتییەكان و دانانی مەرجی نوێ و ماوەی بەرپرسیارییەتی و ئەرك و مافەكان.      هەڵبژاردنی كەسانی تەكنۆكرات و خاوەن شارەزایی بۆ پۆستە كارگێرییەكان و جێبەجێكردنی پلەبەندی لە وەرگرتنی پۆستەكان واتە (كەسێك نەبێت بە ڕاگر ئەگەر پێشتر سەرۆك بەش نەبووبێ, یاخود سەرۆكی زانكۆ ئەگەر پێشتر ڕاگر نەبووبێ و ...هتد).      هاوسەنگی و دادپەروەری لە ئیمتیازاتی خاوەن پۆستەكان باڵاكان و خاوەن پۆستەكانی تر, بەمەش پێشبركێی نازانستی بۆ وەرگرتنی ئەم پۆستانە لە لایەن كەسانی ناشایستەوە دروست نابێ, بەڵكوو پۆستەكان زیاتر بۆ خزمەتكردنی پڕۆسەی خوێندن و گەشەپێدانی لایەنی زانستی و بەرزكردنەوەی كواڵیتی دەبێ, نەك وەك ئیمتیاز سەیر بكرێ. واتە پێویست ناكا سەرۆكی زانكۆ و ڕاگرەكان پلەی تایبەتیان پێ بدرێ، بەڵكوو پۆستەكان تەكلیفی بن و بۆ ماوەی چوار ساڵ و دواتر خاوەن پۆستەكە بگەڕێتەوە سەر كار و پیشەی جارانی. ２.    سنوورداركردنی ڕۆڵی حزب و كەمكردنەوەی دەستتێوەردانە دەرەكییەكان و هاندانی زیاتری زانكۆكان بۆ جێبەجێكردنی یاساكان لە ڕێگەی دڵنیاییی جۆری و ڕیزبەندی نشتیمانیی زانكۆكان (لەم ڕاپۆرتەدا پێشنیاز كراوە چۆن لە ڕێگەی ڕیزبەندی نیشتمانیی زانكۆكانەوە دەتوانین ئەمە بكەین).  ３.    بەستنەوەی زیاتری زانكۆكان  بە وەزارەت و وەزارەت زیاتر چاودێریی زانكۆكان بكات, تاوەكوو بەدواداچوون هەبێ و ڕێژەی سەرپێچیی یاساكان كەم بكرێتەوە و لە حاڵەتی هەبوونی سەرپێچی ئەوە دەستنیشان بكرێ بەرپرسی یەكەم لە سەرپێچییەكان كێیە، بۆیە لە كاتی دانانی هەرپۆستێكی كارگێڕیدا پێویستە وەزارەت ڕەزامەندی لەسەر بدات. ４.     دروستكردنی داتا بەیسێكی تایبەت لە لایەن وەزارەتەوە بۆ ئەوەی زانیاریی هەموو ئەو كەسانەی تێدا تۆمار كرابێ كە لە پۆستە كارگێڕییەكانن، بە هۆی ئەم داتا بەیسەوە بۆمان دەردەكەوێ ئایا ئەو كەسانە مەرجە یاساییەكانیان تێدایە یان نا؟ ڕێكەوتی دەست بەكاربوونیان لە پۆستەكان و كۆتایی هاتنی ماوەی مانەوەیان لە پۆستەكان دیار بێ...هتد, ئەمە وا دەكا زۆر بەئاسانی بەدواداچوون بۆ پۆستە كارگێڕییەكان بكرێ و ڕێژەی سەرپێچیی یاساكان كەم بكرێتەوە (هەر چەندە لە ڕیزبەندی نیشتمانی _نور_ زۆر داتای خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان هەیە, بەڵام دەكرێ ئەو داتایانە بكرێنە داتا بەیسێكی تایبەت و بەرەوپێش ببردرێ). ５.    هەبوونی دەزگایەكی بەهێزی چاودێری لە لایەن خودی حكومەت و لیژنەی پەروەردە و خوێندنی باڵا لە پەرلەمانی كوردستان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و ڕاگەیاندنەكان  بە مەبەستی بەدوادەچوونی كەیسەكان و زیاتر بە‌هێزكردنی سەروەریی یاسا.   بەشی دووەم ریفۆڕمی خوێندنی باڵا لە بەرزكردنەوەی كواڵیتی  پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری پێناسەی دڵنیاییی جۆری لە خوێندنی باڵا    پەرەپێدانی پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری لە ناو زانكۆ و دەستە و ئەنجومەن و پەیمانگەكانی هەرێمی كوردستان یەكێكە لە ستراتیژییە گرنگەكانی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، ئەم پڕۆسەیە بە دیاردەیەكی نوێ لەناو ئەزموونی ئەمرۆی خوێندنی باڵا لە هەرێم و سەرتاپای عێراق دادەنرێ و جێبەجێكردنیشی نرخ بەو ئاستە بەرزە دەدات و هاووڵاتییی ناو كۆمەڵگە لە ئاستی خوێندن و فێربوون و بەهای بڕوانامەكانی زانكۆ و دەستە و ئەنجومەن و پەیمانگەكان دڵنیا دەكاتەوە.    پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری بریتییە لە چەند چالاكییەكی بەردەوام لە (ڕاپۆرت نووسین، پێداچوونەوە و بەدواداچوون و چاودێریكردن و فایل هەڵگرتن و بڕیاردان و لێكۆڵینەوە لە ناوەڕۆكی وانەكان و جۆری گوتنەوەیان) بۆ ئەوەی پرۆسەی خوێندن لەگەڵ ئامانجەكانی بگونجێ. بە گشتی كاركردن لەسەر دڵنیاییی جۆری خاڵە لاواز و بەهێزەكانی ناو دەزگاكانی خوێندن نیشان دەدات، كە دواتر دەتوانرێت لەسەر ئەو بنەمایە ئاستی دابرێژرێ. پێناسەی بەڕێوەبەرایەتیی دڵنیاییی جۆری و متمانە بەخشین    بەڕێوەبەرایەتی دڵنیاییی جۆری و متمانە بەخشین سەرپەرشتی جێبەجێكردنی پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری لە زانكۆ و دەستە و ئەنجومەن و پەیمانگە حكومی و تایبەتییەكانی هەرێمی كوردستان دەكات. ئەو پڕۆسەیەش لەبەر ڕۆشناییی چوار پڕۆگرامی سەرەكی بەڕێوە دەچێ, كە بریتین لە: دڵنیاییی جۆری، زانستخوازیی بەردەوام، پەرەپێدانی پرۆگرامەكان و متمانە بەخشین، بۆیە لە ڕێگەی ئەم پرۆگرامانەوە پرۆسەی دڵنیاییی جۆری هەوڵ دەدات ئاستی ئەكادیمی و زانستیی مامۆستایانی زانكۆ و پەیمانگە بەرەو پێش ببا، لە هەمان كاتدا پڕۆسەی خوێندن لە دامەزراوە جیاجیاكانی خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستان پێش بخا. بنەما و پێكهاتەكانی دڵنیای جۆری لەناو سیستەمی خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستان ئەم پڕۆسەیە چەند بەرنامەیەك لە خۆ دەگرێت لەوانە: 1. دڵنیاییی جۆری خوێندن 2. زانستخوازیی بەردەوام 3. هەگبەی مامۆستا 4. هەڵسەنگاندنی هەگبەی مامۆستا 5. فیدباكی قوتابی/خوێندكار 6. پەرەپێدانی پڕۆگرامەكان 7. مۆڵەتپێدان و متمانەبەخشین    ئەم بەرنامانە بە چەند ڕێنماییەك داڕێژراون, كە لەگەڵ ئەزموونی خوێندنی باڵا لە كوردستاندا بگونجێن و هاوكات هاوتای ستاندەری بەرنامەكانی زانكۆ جیهان بێ. ئەم پڕۆسەیە هەمیشە لە ژێر چاودێریی كەسانی پسپۆڕدا جێبەجێ دەكرێ و ساڵانەش پێداچوونەوەی پێ دەكرێ و بابەتەكانی ناو ئەم بەرنامانە هەمیشە بە پێی پێویست و بە مەبەستی پێشخستن  گۆڕانكاری تێدا دەكرێ.  جێبەجێكردن و ئەنجامدانی پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری خوێندن و ڕاهێنان وەڵامی گشت پرسیارە گرەنگەكان دەداتەوە، لەوانە: 1. دڵنیاكردنی زانكۆكان لە ئاستی كواڵیتیی ئەو بروانامەیەی بە قوتابی/ خوێندكاری دەدەن. 2. دڵنیاكردنەوە لە جۆری خوێندن و گوتنەوەی وانەكان. 3. پشتگیریكردنی قوتابی/ خوێندكار لە كاتی وەرگرتنی كۆرسەكانیان و پاراستنی مافیان. 4. دڵنیاكردنەوەی خوێندكار لەو بروانامەیەی كە پێی دەبەخشرێت. 5. دڵنیاكردنەوەی بازاڕی كار لە ئاستی هونەر و زانستی كادیرانی پیشەیی. گرفتەكانی بەردەم دڵنیایی جۆری:    مەبەست لە دڵنیاییی جۆری بریتییە لەم پێنج خاڵەی لە سەرەوە باس كران, كە قوتابی/ خوێندكار وەك چەقێكی گرنگ دەبینێ و ئامانج لێ دروستكردنی ڕابەر و سەركردەیەكی گرنگە بۆ خاك و نیشتمان. 1.    فیدباكی خوێندكاران:    زۆرێك لە مامۆستایان  ناڕازین لەو فیدباكانەی لە لایەن قوتابییان/ خوێندكارانەوە دەدرێ پێیان وایە لەسەر بنەمایەكی زانستیی دروست نییە و زۆرجار لە لایەن قوتابییان/ خوێندكارانەوە وەك تۆڵەكردنەوە بەكاردێ  لەو مامۆستایانەی (زۆر جدین و پابەندن بە كات و ساتی وانە گوتنەوە و تاقیكردنەوەكان) و وەك پاداشتێك بەكاردێ بۆ ئەو مامۆستایانەی زیاتر هاوكاری قوتابییان/ خوێندكاران دەكەن بە شێوەیەكی نازانستی و كەمتر جدین, كە ئەمەش كاریگەریی خراپی لەسەر پڕۆسەی خوێندن و شێوازەكانی وانە گوتنەوە و دەروونی مامۆستایان هەیە, یاخود زۆر جار لە ڕێگەی ڕێكخراوە  قوتابی/ خوێندكارییەكانەوە وەك هەڕەشە دژی مامۆستا جدییەكان بەكاردێ.  چارەسەر: -    ڕێكخستنەوەی شێوازی وەرگرتنی فیدباكی قوتابییان/ خوێندكاران لە ڕووی كات و داڕشتنەوەی پرسیارەكان. -    ئاگاداركردنەوە و فێركردنی قوتابییان/ خوێندكاران لە چۆنیەتیی پڕۆسەی هەڵسەنگاندنی دروست بۆ كارەكانی مامۆستاكە, نەك خودی كەسایەتیی مامۆستا. 2.    پەیكەر و پێكهاتەی دەزگەی دڵنیاییی جۆری:    لە هەر ناوەندێكی خوێندنی باڵا بەم جۆرە بەشی دڵنیاییی جۆری دەكرێتەوە: (وەزیر كەسێك بۆ بەپرسی دڵنیایی جۆری وەزارەتەكەی و سەرۆكی زانكۆ بۆ زانكۆكەی و ڕاگر بۆ كۆلێژەكەی و سەرۆكی بەش بۆ بەشەكەی دیاری دەكات). ئەمەش لە ڕووی كارگێرییەوە كێشەیەكی زۆری دروست كردووە بەوەی ئەم كەسانە ناتوانن وەك پێویست چاودێریی پۆستە باڵاكانی ناوەندەكانیان بكەن. چارەسەر: -    دروستكردنی دەزگای دڵنیایبی جۆری, كە لە كەسانی سەربەخۆ و پسپۆڕ لە دەرەوەی پێكهاتەی زانكۆ دروست كرابێ. واتە لە ڕووی كارگێری و داراییەوە سەربەخۆی تەواوی هەبێ بۆ ئەوەی بە ئاسانی بتوانێ چاودێر بێ و لێپرسینەوە و هەڵسانگاندنی دروست بكات بێ ئەوەی بكەوێتە ژێر كاریگەریی دەرەكی. ڕیزبەندیی نیشتمانی بۆ زانكۆكانی كوردستان ڕیزبەندی نیشتمانی زانكۆكان چییه؟     پڕۆژەی ڕیزبەندیی نیشتمانی زانكۆكانی هەرێم لە ساڵی 2015 دەستی پێكرد. ئەركی سەرەكیی ئەم ڕیزبەندییە بریتییە لە ئامادەكردنی لیستی باشترین زانكۆكانی هەرێمی كوردستان. داتاكان لە لایەن حكومەت و زانكۆكانەوە متمانە پێ كراون و سەرچاوەیەكی گرنگن بۆ ‌خەڵك و ئەكادیمی و قوتابییان/ خوێندكاران بۆ هەڵبژاردنی ئەو زانكۆیەی لێی دەخوێنن. ڕیزبەندیی نیشتمانیی زانكۆكانی هەرێمی كوردستان-عێراق ئامرازێكە بۆ بەراوردكردن لە نێوان زانكۆكانی هەرێمدا, هەروەها بۆ پێوانەكردنی بەیەكگەیشتنی دیدی زانكۆكانی هەرێم لەگەڵ دیدی وەزارەت, دەتوانێ زۆرترین كاریگەری بەسەر لایەنی زانستیی زانكۆكانی هەرێم هەبێ. ئەم سێ خاڵە سەرەكییەی خوارەوە لە لایەن ڕیزبەندیی نیشتمانییەوە هەڵدەسەنگێندرێن:  هەڵسەنگاندنی زانكۆ، هەڵسەنگاندنی ئەكادیمی، هەڵسەنگاندنی ئاستە جیاوازەكانی توێژینەوە ئەوانەی سەرەوە هەڵسەنگاندنی ئەم لایەنانە لە خۆدەگرێ: وانەگوتنەوە، تێڕوانینی نێودەوڵەتی، ناوبانگ، ڕێژەی سەوزایی لە زانكۆ، پانتاییی بەشی ناوخۆیی....هتد.    ئامانجی ڕیزبەندیی نیشتمانی دیاریكردنی ئەو زانكۆیەیە لە هەڵسەنگاندنەكە دەردەچێ، واتە ئەو زانكۆیەی توانیویەتی لایەنی بنەڕەتی مەرجەكانی هەڵسەنگاندنكە بە دەست بێنێ بە پێی ئەو دیدگایەی وەزارەت دایناوە. (بە پێی ماڵپەری وەزارەت). پێوەركان: １.    ستافی ئەكادیمی (دەستەی وانەبێژان ): (١٠٪)  ２.    توێژینەوەی زانستی: (٣٧٪) ３.    چالاكییە نێودەوڵەتییەكان و نیشتیمانییەكان: (١٤٪)  ４.    دڵشادبوون/ ڕازیبوونی خوێندكاران: (٣٪) ５.     دڵنیاییی  جۆری: ( ٢٧٪) ６.    چالاكییە ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتییەكان: (٦٪) ７.    پەرتووكخانە: (٣٪) گرفتەكانی بەردەم ڕیزبەندی نیشتمانی:    ڕیزبەندی نیشتمانی وەك پڕۆسەیەكی باش و دەستكەوتێكی گرنگ بۆ وەزارەتی خوێندنی باڵا هەژمار دەكرێ, بەڵام ئەم پڕۆسەیەش وەك هەر پڕۆسەیەكی تر لە دەستێوردانی دەرەكی و میزاجی كەسی و گرفتی بەردەوامی وەك پۆلێنكردنی زانكۆكان لە ناو گروپەكان و بابەتی كەمپەس و دڵنیاییی جۆری و بابەتی خوماڵینەبوونی پێوەرەكان بە دەر نییە.    ڕیزبەندیی نیشتمانی تا ئێستا نەبووەتە ئامرازێكی فشار و گۆڕانكاری لەنێوان زانكۆكاندا، ڕیزبەندی نیشتمانی دەبێ پاداشت و سزا  تێدا بێ و هاوسەنگ بێ و دەبێ وەزارەت لە ئاستی زانكۆكاندا لێكۆڵینەوە بكات و كەناڵەكانی فشار لە بەرانبەر نزمبوونەوە یان نزمی ئاستی زانكۆكان بەكاربهێنێ، بە تایبەت زانكۆ حكومییەكان, كە لەناو پێكهاتەی وەزارەتن و بەردەوام تەمویلی مسۆگەریان هەبووە  و ئەوانەش پاداشت بكات, كە ئاستی كوالیتیی خۆیا بەرزكردووەتەوە و ڕای گشتی لێ ئاگادار بكرێتەوە. گرفتی پێوەرەكان:  １.    خۆماڵی نەبوونی پێوەركان واتە (لە ژێر ناوی ڕیزبەندنی نیشتیمانییە , كەچی بە پێوەری نێودەڵەتیی هەڵسەنگاندن بۆ زانكۆكان دەكرێ).  ２.    ستافی ئەكادیمی: (لێرەدا زانكۆ گەورە و كۆنەكانی وەك زانكۆی سەڵاحەدین, سلێمانی و دهۆك بەرزترین ڕێژەی ستاف و قوتابی/خوێندكار هەیە بە بەراورد بە زانكۆ تازەكانی وەك سۆران, هەڵەبجە, گەرمیان و چەرموو وكۆیە... ‌هتد, لە كاتێكدا خودی وەزارت ڕۆڵی لە دانان و دامەزراندنی ستافی ئەكادیمی و ناردنی قوتابییان/ خوێندكاران هەیە بۆ هەر زانكۆیەك, بۆیە ئەمە بە جۆرێك لە جۆرەكان لەنێوان زانكۆكان نادادی دروست كردووە. ３.    توێژینەوەی زانستی: لێرەدا زیاتر كار لەسەر ڕێژە و چەندایەتیی توێژینەوە كراوە, لە كاتێكدا پێویست بوو كوالیتی و باشیی توێژینەوە بەهەند وەربگیرایە, چونكە ئامانج لە توێژینەوە داهێنان یاخود چارەسەركردنی كێشەیەكی ناو حكومڕانی یان ناو كۆمەڵگەیە, بەڵام لێرەدا زانكۆكان كەوتوونەتە كێبڕكێ لەنێوان خۆیاندا كێ زۆرترین توێژینەوە بڵاو دەكاتەوە و خۆی لە ڕیزبەندیی دەباتە پێشەوە بۆ ئەم مەبەستەش توێژەریان تەنیا بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە و كۆكردنەوەی خاڵی زیاتر هێناوە!  ４.    زمانی توێژینەوەكان: لێرەدا ئەوەی لە  توێژینەوەكاندا زۆر تیشكی خراوەتە سەر ئەو توێژینەوانەن بە ئینگلیزی كراون, بەڵام باسی ئەو توێژینەوانە نەكراوە بە كوردی كراون و گرنگییەكی ئەوتۆی  پێ نەدراوە. وەك لە ماددەی دووەمی یاسای ژمارەی (١٠)ی ساڵی ٢٠٠٨: كە باس لە هەوڵی وەزارەت بۆ بەدەستهێنانی  چەند ئامانجێك دەكا, یەكێك لە ئامانجەكان ئەوەیە (ئامانجی دوازدەیەم: كاركردن لە پێناوی كردنی زمانی كوردی بە زمانی فێركردن و خوێندن لە قۆناغەكانی خوێندنی باڵا لە زانستە مرۆییەكاندا و هاندانی وەرگێڕان و دانان و چاپەمەنییە زانستی و ڕۆشنبیری و ئەكادیمییەكان بە زمانی كوردی), هەروەها لە ئامانجی نۆیەمیشدا باس لە پاراستنی كەلەپووری گەلی كوردستان و بەهێزكردنی ئینتیمای نیشتمانی دەكات). ５.    دژبەیەكی  لە نێوان پێوەرەكانی ڕیزبەندیی نیشتمانی وپڕۆسەكانی وەزارەت و واقیع، بۆنموونە یەكێك لە پێوەرەكان ئەوەیە كە  ژمارەی قوتابی/ خوێندكار لەسەر بنچینەی ژمارەی مامۆستا هەژماردەكرێ, واتە ئەگەر ژمارەی قوتابییان/ خوێندكاران لەگەڵ ژمارەی مامۆستایان بە پێی پێوەرەكان نەبێ بە خاڵێكی نەرێنی لەسەر زانكۆ هەژمار دەكرێ, ئەمە لەكاتێكدا وەزارەت خۆی ژمارەی قوتابییان/ خوێندكاران بۆ هەر زانكۆیەك دیاری دەكا.  ６.    بابەتی كەمپەس و پۆل و ڕێژەی سەوزایی و شوێنی وەرزشی, كە خاڵی لەسەرە، ئەگەر وەزارەت پاڵپشتی دارایی زانكۆ حكومییەكانی خۆی نەكا, زانكۆكان چۆن بتوانن ئەم كێشانە چارەسەر بكەن. ڕاسپاردە  و چارەسەرەكان: １.    بەخۆماڵیكردنی پێوەرەكان و نەهێشتنی خاڵە دژبەیەكەكانی ناو پێوەرەكان.  ２.     ڕیزبەندیی نیشتمانی  دەكرێ وەك فشارێك بەكاربێ بۆ كەمكردنەوەی دەستتێوەردانە دەرەكییەكان و جێبەجیكردنی یاساكان و سەروەركردنی یاساكان و بەهێزكردنی بەشداریی مامۆستایان و قوتابییان/ خوێندكاران لە پڕۆسەكانی بڕیاردان و بەرزكردنەوەی كواڵیتی و زیندوو هێشتنەوەی ناوەندەكانی خوێندن وەك ناوەندێكی مەعریفی و ڕۆشنبیری و زانست و داهێنان .  ئەم دوو خاڵەش زیاتر وەك پێوەری خۆماڵیی واقیعی دەردەكەون, كە ڕاستەوخۆ كاریگەرییان لەسەر ئاستی كواڵیتی  و چالاكی و بابەتەكانی تر هەیە لەناو ناوەندەكانی خوێندنی باڵا.      چۆنیەتیی كەمكردنەوەی دەستتێوەردانی دەرەكی لەناو یەكە كارگێڕییەكانی زانكۆكان لە ڕێگەی ئەم پڕۆسەیە     دەكرێ جێبەجێكردنی یاسای ژمارەی (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ (یاسای خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی), یاخود هەر یاسایەكی تر, كە لە داهاتوودا دەربچێ وەك كەناڵیكی فشار و وەك پێوەرێكی گرنگ سەیر بكرێ و خاڵی لەسەر بێ بۆ هەر زانكۆیەك، واتا كام زانكۆ كەمترین ڕێژەی پێشێلكاریی یاسایی هەبوو زۆرترین خاڵ وەربگرێت. ئەمەش  وا دەكات ئاستی كواڵیتیی خوێندن و دەستتێوەردانی دەرەكی و سیاسی كەم ببێتەوە و كەسی شیاو لە شوێنی شیاو دابنرێ. (بێ ئەوەی  فشاری لایەنە سیاسییەكان لەسەر وەزارەت دروست ببێ, بەڵكوو پڕۆسەكە لە لایەن خودی زانكۆكانەوە دەچێتە پێشەوە و هەوڵی گۆڕانكاری و سەروەریكردنی یاساكان دەدەن). ئەم پڕۆسەیە بۆ ڕیزبەندیی نیشتیمانی ئاسانە, چونكە یەكێك لە پێوەرەكانی ڕیزبەندی بریتییە لە ستافی ئەكادیمی, كە ئەمەش واتە گشت داتاكان ئامادە دەكرێ و وەزارەت دەتوانێ چاودێر بێ و ئاستی پێشێلكارییەكان بزانێ.     چۆنیەتیی بەهێزكردنی بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران    بۆ بەهێزكردنی بەشداریی قوتابییەكان/ خوێندكاران و زیادكرنی چالاكییەكان لە كەمپەسەكان: یەكێك لە پێوەرەكان بریتیبێ لە هەبوونی دەستەی سەربەخۆی قوتابییان/ خوێندكارانی بۆ هەر زانكۆیەك، كە خاڵی لەسەر بێ بۆ نموونە ئەوە زانكۆیەی نوێنەرایەتیی تایبەت و سەربەخۆی هەبێت خاڵی زیاتر وەربگرێ؛وەك نموونەی زانكۆی كۆمار، زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان – دەهۆك، زانكۆی كوردستان و زانكۆی ئەمریكی لە عیراق – سلێمانی،  بۆ ئەم مەبەستەش ڕێكخراوی چاوی زانكۆ (پێشنیازە یاسایەكی بۆ ڕێكخستنەوەی چۆنییەتی هەڵبژاردنی نوێنەرایەتیی قوتابییان/ خوێندكاران پێشنیاركردووە )  بڕوانە لاپەڕە ٣٠. ３.    لە توێژینەوەی زانستی  پێویستە  كوالێتی و باشی توێژینەوە بەهەند وەربگیرێ، پێویستە بزانرێ زانكۆكان لە ڕێگەی  توێژینەوەكان  تا چەند بەشدارییان لە باشتركردنی حكومڕانی هەرێم و چارەسەكردنی گرفتەكانی كۆمەڵگە و وڵات كردووە و تا چەند دا‌هێنانی زانستیان لە بوارەكانی پزیشكی و ئەندازیاری و پیشەسازی و كشتوكاڵی و...هتد كردووە.  پڕۆسەی بۆلۆنیا (بۆڵۆنیا پڕۆسێس) (بۆڵۆنیا پرۆسێس): پڕۆسەیەكی گرنگی یەكخستنی سیستمە جۆراوجۆرەكانی خوێندنی باڵای ئەوڕوپایە بە ئامانجی دروستكردن و بەرفراوانكردنی ناوچەیەكی تایبەتی ئەوڕوپی لە بواری خوێندنی باڵا و سەرخستنی سیستەمی خوێندنی باڵای ئەوڕوپایە لەسەر ئاستی جیهان بۆ ئەوەی كێبڕكێی نێودەوڵەتیی خۆی زیاتر بكا.    بۆڵۆنیا پڕۆسێس لە ئەنجامی كۆبوونەوەی وەزیرانی ٢٩ وڵاتی ئەوڕوپی لە شاری بۆڵۆنیای ئیتاڵیا و واژووكردنی ڕێكەوتنامەیەكی گرنگ لە ساڵی ١٩٩٩ هاتووەتە كایەوە, كە لە نێوانی ساڵانی ١٩٩٩ تاوەكوو ٢٠٢٠ بەردەوام بووە لە ڕێكخستنەوە و چاودێریكردنی پڕۆسەكە. ئیستا ئەم سیستەمە لە ٤٨ وڵاتی ئەوروپی كەوتووەتە بواری جێبەجێكردنەوە. ڕەهەندەكانی پۆلەسیی گشتیی پرۆسەكە: خۆی لە چەند ڕەهەندێكی گرنگ دەبینێتەوە, وەك: ڕەهەندی ئەوروپایی لە بواری خوێندنی باڵا: پڕۆسەی بۆڵۆنا هەوڵ بۆ زیادكردنی شەفافیەت و سەرنجڕاكێشانی ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا لە ئاستی جیهانیدا بۆ ڕاكێشانی بەهرەمەندترین قوتابییان/ خوێندكاران بۆ ناوەوەی ئەوڕوپا. جووڵە ( مۆبلتی ): هاوكات پڕۆسەی بۆڵۆنیا ئامانجی زیادكردن و بەرزكردنەوەی جووڵەی قوتابییان/ خوێندكاران، ئەكادیمییەكان و ستافی كارگێڕییە لە ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوروپا, بۆ نموونە وەك جووڵەی قوتابی/ خوێندكار لە زانكۆیەكەوە بۆ زانكۆیەكی تر و لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تری بەشدار لە پڕۆسەكە بۆ ماوەیەكی كورت (سمستەرێك), یاخود تەواوی قۆناغێك. ڕەهەندی كۆمەڵایەتی: ئەندامانی پڕۆسەی بۆڵۆنیا ڕێككەوتوون لەسەر ئەوەی هەمەجۆری لەناو كۆی دانیشتووانی قوتابییان/ خوێندكاران ڕەنگ بداتەوە, واتە دەبێ هەموو بەربەستە ئابووری و ئایینی و تەمەن و ڕەگەزی و نەتەوەیی یان هەر فاكتەرێكی تر لاببرێ, كە ڕێگری دەكەن لەوەی قوتابییان/ خوێندكاران خوێندنی باڵایان تەواو بكەن یان ڕێگر بن لە بەردەم بەشداریان.  توانای دامەزراندن: ئامانجی پڕۆسەی بۆڵۆنیا بریتییە لە دابینكردنی كارامەیی و زانیاری و لێهاتووییی پێویست بۆ قوتابی/ خوێندكار بۆ بازاڕی كار, بە وەڵامدانەوەی زیاتر بۆ پێداویستییەكانی بازاڕی كار. خوێندن دەتوانێ یارمەتیدەر بێ لە ڕزگاربوون لە بێكاری و بەشداریی لە گەشەی ئابووریدا بكا.  فێربوونی درێژخایەن: فێربوونی درێژخایەن یارمەتیدەر دەبێ بۆ گەیشتن بەو گۆرنكارییانەی لە پێویستییەكانی بازاڕی كار ڕوو دەدا لە ڕێگەی ڕێڕەوەكانی فێربوونی نەرم (خۆگونجێن) و گۆڕانكاریی گونجاو لەنێوان پەروەردە و كاركردندا. فێربوونی هەتاهەتایە دەتوانێ دڵنیایی بدا لە ڕەخساندنی دەرفەتی بەردەوام بۆ گەشەپێدانی زانست و زانیاری و كارامەیی و لێهاتووییەكان. لە هەمان كاتدا، لەوانەیە دەستگەیشتنی نەرمتر و ئاسانتر بۆ خوێندنی باڵا دابین بكا بۆ گرووپە كەم دەرهێنراوەكان (كەمینەكان) ئەندەرریپرزێنتت. مەرجەكانی ئەندامبوون :  لە كۆنفرانسی وزاریی بێرگن، پێوەرەكانی ئەندامێتی لە بەیاننامەی بەرلین ) Communiqué berlin ( بەو شێوەیە داڕێژراوە: وڵاتە بەشدارەكان لە ڕێكەوتنامەی ڕۆشنبیریی ئەوڕوپی شایستەی ئەندامیەتی لە ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا دەبن بە مەرجێك لە هەمان كاتدا ئامادەییی خۆیان بۆ بەدواداچوون و جێبەجێكردنی ئامانجەكانی پڕۆسەی بۆلۆنا لە سیستەمەكانی خوێندنی باڵادا ڕابگەیەنن. بنەماكان: ئەم بنەمایانەی خوارەوە، لە بەیاننامەی بۆڵۆنیا و پڕاگ و بەرلین ڕاگەیاندراون:  1.    جوڵەی نێودەوڵەتی خوێندكاران و ستاف. "هاندانی لابردنی هەموو ئاستەنگەكانی بەردەم جووڵەی ئازادانەی قوتابییان/ خوێندكاران و مامۆستایان و توێژەران و دەستەی كارگێڕی و لەگەڵ  ڕەچاوكردنی ڕەهەندی كۆمەڵایەتی" ( بەیاننامەی بۆلۆنیا) 2.    زانكۆ سەربەخۆكان  (سەربەخۆییی زانكۆكان)    ئەمە یەكێكە لە بنەما هەرە گرنگەكان، بەو پێیەی سەربەخۆیی و ئۆتۆنۆمیی زانكۆكان دڵنیایی دەدا, كە سیستەمی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی بەردەوام بگونجێ لەگەڵ گۆڕینی پێداویستییەكان لە داخوازییەكانی كۆمەڵگە و پێشكەوتنەكانی مەعریفەی زانستیدا " (بەیاننامەی بۆلۆنا) "وەزیرەكان ڕەزامەند دەبن لەسەر ئەوەی پێویستە دامەزراوەكان بەهێز بكرێن بۆ وەرگرتنی بڕیارەكان لەسەر ڕێكخستنی ناوخۆیی و كارگێڕیی خۆیان"  (بەیاننامەی بەرلین)  3.    بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە بەڕێوەبردن و ڕێكخستنی كەرتی خوێندنی باڵا.  " پێویستە قوتابییان/ خوێندكاران بەشداری بكەن و كاریگەرییان هەبێ لەسەر ڕێكخستن و ناوەڕۆكی پەروەردە لە زانكۆكان و دامەزراوەكانی تری خوێندنی باڵا" (بەیاننامەی پڕاگ) "خوێندكارەكان هاوبەشێكی تەواون لە بەڕێوەبردنی خوێندنی باڵادا. وەزیرەكان ئاماژە بە ڕێوشوێنی یاسایی نەتەوەیی دەكەن بۆ زامنكردنی بەشداری خوێندكاران لە سەرانسەری ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوروپادا. هەروەها داوا لە دامەزراوەكان و رێكخراوەكانی خوێندكاران دەكەن، كە ڕێگاكانی زیادكردنی بەشداری راستەقینەی خوێندكاران لە حوكمڕانی یاخود رێكخستنی خوێندنی باڵادا دەستنیشان بكەن" (بەیاننامەی بەرلین) 4.    بەرپرسیاریەتیی گشتیی خوێندنی باڵا. پێویستە خوێندنی باڵا لە سوودی گشتی بێ و لە ئاستی بەرپرسیاریەتیی گشتی بمێنێتەوە" (بەیاننامەی پڕاگ) 5.    ڕەهەندی كۆمەڵایەتی لە پرۆسەی بۆلۆنیا    وەزیرەكان گرنگیی ڕەهەندی كۆمەڵایەتییان لە پڕۆسەی بۆڵۆنیا دووپات كردووەتەوە، كە پێویستە بۆ زیاد كردنی تونای پێشبڕكی كە هاوسەنگ بێ لەگەڵ ئامانجی باشكردنی تایبەتمەندییە كۆمەڵایەتییەكان لە ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا، كە ئامانج لێی پتەوكردنی پێكەوەییی كۆمەڵایەتی و كەمكردنەوەی نایەكسانییە كۆمەڵایەتی و ڕەگەزییەكانە لە ئاستی نەتەوەیی (ناوخۆییی هەر وڵاتێك ) و لەسەر ئاستی ئەوروپیدا" (بەیاننامەی بەرلین)      ئامانجەكانی پرۆسەی بۆلۆنیا لە ژێر 10 هێڵی كرداردا كورت كراوەتەوە, كە  پێویستە هەموو داواكارەكان و ئەندامان پێكەوە ئەو ئامانجە هاوبەشانە بەدەست بهێنن, كە لە جاڕنامەی بۆڵۆنیادا پێناسە كراون و لە جاڕنامەی پڕاگ و بەرلیندا تەواوكراون یاخود گەشەیان پێ دراوە.  １.    گرتنەبەری سیستەمێك بە ئاسانی بخوێندرێ و توانای بەراورد كاریی پلەكانی هەبێ.  ２.    گرتنە بەری سیستەمێك لەسەر بنەمای دوو بازنەی سەرەكی. ３.    دانانی سیستەمی كریدت. ４.    بەهێزكردنی جووڵە (مۆبیلتی) ５.    بەهێزكردنی هەماهەنگیی ئەوڕوپی لە دڵنیاییی جۆریدا. ６.    بەهێزكردنی ڕەهەندە ئەوروپییە پێویستەكان لە خوێندنی باڵادا. ７.    فێربوونی درێژخایەن (بەردەوام) ８.    دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا و قوتابییان/ خوێندكاران ９.    برەودان بە سەرنجڕاكێشانی ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا . １０.    خوێندنی دكتۆرا و ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا و ناوچەی لێكۆڵینەوەی ئەوروپا - دوو كۆڵەكەی مەعریفەین لەسەر بنەمای كۆمەڵ.  بۆلۆنیا لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستاندا       ئێستا لە هەرێمی كوردستانی عیراقدا لە بەشێك لە كۆلێژەكانی زانكۆ حكومییەكانی وەك زانكۆی سەڵاحەدین و سۆران و سلێمانی و كۆیە و هەڵەبجە و زاخۆ و چەرموو و راپەرین, هەروەها لە زانكۆ ئەهلییەكانی وەك زانكۆی تیشك و جیهان و گەشەپیدانی مرۆیی و نۆڵج و كۆمار و...هتد پرۆسەی بۆڵۆنیا پەیرەوە دەكرێ. ئەوەی تێبینی دەكرێ لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستان ئەم پرۆسەیە وەك هەر پرۆسەێكی تر بە دەر نییە لە كەمو كووڕی, كە بەشێكی ئەم كەموكووڕییانە كێشەی بنچینەیین و لەناو زانكۆكانی هەرێمی كوردستان بەدی دەكرێن, لەبەر ئەوەی  لە بنەڕەتدا ئەم پڕۆسەیە تایبەتە بە وڵاتە ئەورپییەكان و لە ڕووی عەقڵیەت و سەرچاوە مرۆییەكان و شێوازی بەڕێوەبردنی زانكۆكان و سەربەخۆییی كارگێڕی و داراییی زانكۆكان  و پرۆگرامی خوێندن و تەكنیك و باڵاخانە و هۆڵەكانی خوێندن جیاوازی زۆرە لەگەڵ زانكۆكانی هەرێمی كوردستان, بۆیە گرفتی زۆر بۆ پرۆسەكە دروست بووە, بە تایبەت لە زانكۆ حكومییەكان.  ئاڵەنگارییەكانی بەردەم پرۆسەكە  لە هەرێمی كوردستان:    "لەبەر ئەوەی ئەم پڕۆسەیە لە ڕێگەی لیژنە و دیراساتی وردەوە نەهاتووەتە ناو زانكۆكانی كوردستان و نەتوانراوە ئاڵەنگارییەكانی بەردەم پرۆسەكە دیاری بكرێ و بە شێوەیەكی یەكانگیر لە گشت زانكۆكان جێبەجێ بكرێ. بە هۆی نەبوونی چوارچێوەیەكی گشتی, لە هەر زانكۆیەك بە شێوازێك پەل و پۆ كراوە و گونجێنراوە" ئەمەش بووەتە هۆی دووركەوتنەوەی زیاتر و لێكدابڕاندنی زانكۆكان لە یەكتری ئەمەش دژی یەكێك لە ئامانجەكانی پڕۆسەكەیە ئەویش لێك نزیكردنەوەی زانكۆكان لە یەكتر بە ڕێگەی مۆبیلتی و توێژینەوەی هاوبەش" ئەمەش قسەی بەشێك بەشداربووان و مامۆستایانی زانكۆ بوو لەناو فۆكس گرووپەكان.  سەربەخۆیی ( ئۆتۆنۆمیی زانكۆكان):    لە بەیاننامەی پڕاگدا هاتووە سەربەخۆیی و ئۆتۆنۆمیی زانكۆكان دڵنیایی دەدا, كە سیستەمی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی بەردەوام بگونجێ لەگەڵ گۆڕینی پێداویستییەكان لە داخوازییەكانی كۆمەڵگە و پێشكەوتنەكانی مەعریفەی زانستیدا, بەلام زانكۆ حكومییەكانی هەرێمی كوردستان سەربەخۆییی كارگێڕی و داراییان نییە (جگە لە زانكۆی كوردستان_هەولێر و زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان – دهۆك), كە زانكۆی حكومین و تایبەتمەندیی خۆیان پاراستووە، بۆیە نەبوونی توانای ماددی و بودجەی پێویست گەورەترین بەربەستە لە بەردەم پڕۆسەكە بە تایبەت لە زانكۆ حكومییەكان, چونكە لە ڕووی كارگێری و داراییەوە سەربەخۆ نین  و تەمویلیان لای حكومەت و وەزارەتە, بۆیە ناتوانن بەئاسانی گرفتەكانی تری وەك  كەمیی باڵاخانە و هۆڵەكانی خوێندن و كەمیی ستاف و زۆریی قوتابییان/ خوێندكاران چارەسەر بكەن. ڕۆل و بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە بەڕێوەبردن و ڕێكخستنی كەرتی خوێندنی باڵا:     لە بۆلۆنیا قوتابی/ خوێندكار سەنتەرە, بەڵام لە یاسای ژمارەی (١٠ ) ی ساڵی ٢٠١٤ یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و تویژینەوەی زانستی كەمترین باس لە ڕۆل و بەشداریی قوتابییان/خوێندكاران لەناو پێكهاتەكانی زانكۆ كراوە. لەناو زانكۆ حكومییەكانی هەرێم لە نێوان هەردوو  زۆن بە شێوازی مەركەزی نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران دیاری دەكرێ نوێنەرایەتییەكی لاوازی قوتابییان/ خوێندكاران دەكەن و ڕۆڵیان نییە لە سیاسەت و داڕشتنەوەی ناوەڕۆكی پەروەردە و خوێندنی باڵا. (ڕێكخراوەكەمان پێشنیازی خستووەتە ڕوو بۆ بابەتی بەهێزكردنی بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران و زیادكردنی ڕۆڵیان لە ڕێگەی پێشنیازی یاسایەكی تایبەت, كە بۆ ماوەی سێ ساڵ كاری لەسەر كراوە).  " پێویستە قوتابییان/ خوێندكاران بەشداری بكەن و كاریگەرییان هەبێ لەسەر ڕێكخستن و ناوەڕۆكی پەروەردە لە زانكۆكان و دامەزراوەكانی تری خوێندنی باڵا" (بەیاننامەی پڕاگ) "قوتابییان/ خوێندكارەكان هاوبەشێكی تەواون لە بەڕێوەبردنی خوێندنی باڵادا. وەزیرەكان ئاماژە بە ڕێوشوێنی یاسایی نەتەوەیی دەكەن بۆ زامنكردنی بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە سەرانسەری ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوروپادا, هەروەها داوا لە دامەزراوەكان و ڕێكخراوەكانی خوێندكاران دەكەن، كە ڕێگەكانی زیادكردنی بەشداریی ڕاستەقینەی قوتابییان/ خوێندكاران لە حوكمڕانی یاخود ڕێكخستنی خوێندنی باڵادا دەستنیشان بكەن" (بەیاننامەی بەرلین). نەبوونی هەڵسەنگاندن دەرەكی بۆ بۆڵۆنیای كوردستان:  لە ڕووی یاساییەوە كوردستان ئەندامی بۆڵۆنیای ئەوروپی نییە، چونكە كوردستان هەرێمە و دەوڵەت نییە و سەروەری نییە بەبێ عێراق ناتوانێ ببێ بە ئەندام. ئایا دەكرێ عێراق ببێ بە ئەندام لە پڕۆسەكەدا لە كاتێكدا بەشێك نین لە ڕێكەوتنامەی ڕۆشنبیریی ئەوڕوپی, هەروەها مەرجەكانی بە ئەندامبوونی وەك جووڵەی نێودەوڵەتیی قوتابییان/ خوێندكاران و ستاف و كارگێڕییەكانی زانكۆ بەدی ناكرێ، زانكۆكانی سەربەخۆی كارگێری و دارایان نییە و بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە پڕۆسەی ڕێكخستنەوەی خوێندنی باڵادا بەدی ناكرێ, یاخود  ڕۆلیان یەكجار كەمە. نەبوونە ئەندام لە بۆلۆنیای ئەوڕوپی گرفت بۆ پرۆسەكە دروست دەكا بە تایبەت لە كاتی بەدواداچوون و هەڵسەنگاندنی ئاستی جێبەجێبەكردنی مەرجەكانی بۆڵۆنیا لە ناوەی زانكۆكان لە لایەن پشكنەرە دەرەكییەكان. فەراهەمكردنی جووڵەی ستاف:      بە هۆی ئەوەی شێوازی بەڕێوەبردن و دابەشبوونی زانكۆكان لە نێوان دوو ئیدارە كۆنەكەی هەرێمی كوردستان جووڵەی ستاف و  مامۆستایانی زانكۆ بەئاسانی فەرهەم ناكرێ!     بە هۆی نەبوونی چوارچیوەیەكی گشتی و ڕێنمایی ڕوون, لە هەر زانكۆیەك بە شێوازێك پڕۆسەكە جێبەجێ دەكرێ, ئەمەش بووەتە لەمپەر لە بەردەم جووڵەی قوتابییان/ خوێندكاران لە زانكۆیەك و بۆ زانكۆیەكی تر (كە لە سیستەمەكانی پێشووتر ئاسانتر قوتابی/ خوێندكار دەگوازرایەوە)، بۆ نموونە لە بەشە ئەندازیارییەكانی زانكۆكانی سەڵاحەدین و سۆران و كۆیە و پۆلیتەكنیكی هەولێر ئالوگۆرییەكانیان یەكجار سەخت بووە, زۆر جار قوتابی/ خوێندكار لە كاتی گواستنەوەدا وانەی بۆ زیاد دەبیت یاخود دەخرێتە قۆناغێكی تر. ستاف و شێوازی دامەزراندن و هەڵسەنگاندنی:     كەمیی ستافی زانكۆ كێشەیەكی تره,‌ چونكە لە بۆڵۆنیا پڕۆسێس دەبێ قوتابی/ خوێندكار دابەشی سەر گروپی بچووك بچووك بكرێ, بەڵام ئەگەر ستافی پێویست لەبەردەست نەبێ وانە بڵێتەوە, چۆن دەتوانرێ پڕۆسەكە وەك خۆی جێبەجێ بكرێ، لە كاتێكدا  سنورداری ژمارەی خوێندكار لە هەر پۆلێك  و هاوسەنگی ژمارەیان لەگەڵ ژمارەی  مامۆستایان مەرجێكی سەرەكی سەركەوتنی پڕۆسەكەیه.     . بە پێی بۆلونیا پڕۆسێس نابێ مامۆستا میلاكی هەمیشەیی بێ, بەڵكوو مامۆستا بە پێی گرێبەست دادەمەزرێ و لە كۆتاییی ساڵ هەڵسەنگاندنی بۆ دەكرێ,  تا بڕیار بدرێ ئایا گرێبەستەكەی بۆ نوێ بكرێتەوە یاخود نا. هەڵسەنگاندنەكە پشت بە سێ لایەن دەبەستێ : یەكەم:  فیدباكی قوتابی/ خوێندكار(ڕێژەیەكی كەم %)، دووەم: پڕۆفیلی ئەكادیمی، سێیەم: مۆدڵی توێژینەوە و كارگێریی.‌ لەوانەیە مامۆستا لە هەر كاتێكدا هەڵسەنگاندنی بۆ بكرێ, بۆیە مامۆستا هەمیشە لە ئامادەباشیدا دەبێ. پێداویستییەكانی تری خوێندنی پێشكەوتوو: نەبوونی پێداویستییەكانی خوێندن وەك هۆڵی گونجاوی خوێندن و تاقیگە و ئامێری پێویست و پڕۆگرام و كۆمپیوتەر و ئینتەرنێتی خێرا و نەبوونی سۆفتوێری تایبەت بۆ ڕێگریكردن لە دووباربوونەوە (كۆپی پەیست) ڕاپۆرتی قوتابییان/ خوێندكاران و هیی تر. لە لایەكی ترەوە كەمیی شارەزاییی مامۆستا و قوتابییان/ خوێندكاران لە ڕووی تەكنیكی و توانای بەكارهێنانی تەكنەلۆجیای پێشكەوتوو و نەبوونی ویستی نوێبوونەوە لە نێوان مامۆستایانی سیستەمی كۆن و پڕۆسەكە. كاتەكانی كاركردنی ستاف و دەوامی زانكۆ:  لە زانكۆ حكومییەكان دەوامی كاركردنی مامۆستایان و ستاف و فەرمانبەران دیاریكراوە، زۆر جار زانكۆ وەك هەر فەرمانگە یەكی تری حكومی تاوەكوو كاتژمێر٢ی دوای نیوەڕۆ دەوام دەكەن دواتر دەرگاكانی هۆڵی خوێندن و بەش و پەرتووكخانە و تاقیگەكان و تەنانەت كەمپەسی زانكۆش دادەخرێ, ئەمەش بووەتە گرفت, چونكە زانكۆ دەبێ تا درەنگانێكی ئێوارە كراوە بێ بۆ ئەوەی بەئاسانی قوتابییان/ خوێندكاران و ستاف لەناو زانكۆ بمێنەوە و درێژە بە كار و چالاكییە زانستی و مەعریفییەكانیان بدەن. بەڕێوەچوونی پڕۆسەكە لە هەرێمی كوردستان :  لە هەرێمی كوردستاندا مامۆستایان و شارەزایانی بواری خوێندن بوون بە دوو بەشەوە: هەندێكیان داكۆكیكاری سەرسەختی جێبەجێكردنی  بۆڵۆنیا پڕۆسێسن، هەندێكیشیان دژایەتییان دەربڕیوە, پێیان وایە ئەم پرۆسێسە ئەنجامی زۆر خراپ لەسەر كوالیتیی خوێندن جێ دەهێڵێ,  چونكە ناتوانرێ لێرەدا وەك خۆی جێبەجێ بكرێ.  داكۆكیكارانی پرۆسەكە پێیان وایە ئەم پرۆسەیە ئەنجامی باشی دەبێ وەك:  •    دروستكردنی كەسایەتیی سەركردەیە لەناو قوتابییان/ خوێندكاران, بەئاگاهێنانەوەی قوتابی/ خوێندكارە بۆ ئەوەی زیاتر هەوڵ بدات و بەتەنیا ڕۆڵی گوێگر نەبینێ, بەڵكوو دەبێ قسەی هەبێ و ڕای خۆدەربڕێ.  •    گەشەپێدان بە بیرۆكەی ڕەخنەی دروستكردنی كەشێك گونجاوە بۆ ئەوەی دیبەتی ئازاد بێتە كایەوە و قوتابی/ خوێندكار بتوانێ ڕەخنە بگرێ و گفتوگۆی بابەتەكان بكا.  •    مۆبلیتی و كارئاسانی: كە بریتییە لەوەی مامۆستا دەتوانێ لە زانكۆیەكی تر وانە بڵێتەوە و قوتابی/ خوێندكاریش دەتوانێ ببێ بە میواندار لە زانكۆیەكی تر, كە هەمان پڕۆسە پەیڕەو دەكا و كۆرسەكەی لەوێ تەواو بكا. •    دادگەری و یەكسانی: لە پۆلۆنیا عەدالەت هەیە, وەرگرتنی نمرە یاخود كردیت بە پێی ئامادەیی و چالاكیی قوتابی/ خوێندكارە.  •    مامۆستا لە پۆڵۆنیا پرۆسێس ڕۆڵی زۆرە لە هەڵسەنگاندنی قوتابییان/خوێندكاران, بەڵام مامۆستا قوتابییان/خوێندكاران كۆنتڕۆڵ ناكا, تەنیا هەڵسەنگاندنیان بۆ دەكا. بەلام دژەكانی بۆلۆنیا پرۆسیس پێیان وایە ئەم پرۆسیە دەرئەنجامی زۆر خراپی دەبیت  چونكە لەهەرێمی كوردستان بەربەستی زۆر هەن لەبەردەم پرۆسەكە وەك :  زۆری ژمارەی خوێندكاران لەناو پۆل،  نەبوونی كەمپەس و هۆلی گونجاوی وانە وتنەوە وشوێنەكانی راهێنان،كەمی ستافی ئەكادیمی و  كەمی پەرتوكخانەكان ، جیاوازی مەنتاڵیتی و شیوازی پەروەردەیی خوێندكاران و مامۆستایان . نەبوونی بودجەی پێویست . نەبوونی چاودێر و لێپێجینەوە لەسەر مامۆستا لەكاتی ئەنجامدانی تاقیكردنەوەكان و پیدانی نمرەكان و دەرچوواندنی خوێندكاران ( بەهۆی نەبوونی لیژنەی تاقیكردنەوەكان ) . “ئەمە جگە لەوەی كە نەتوانراوە پرۆسەكە وەك خۆی جێبەجی بكرێت لەگەڵ ئەوەشدا پێویست بوو بەرگێكی خۆماڵی بەبەردا بكرێت و وەك پرۆسەیەكی چاكسازی هاوشێوەی بۆلۆنیا پرۆسێس لە سیستەمی خوێندنی باڵادا جێبەجبەجێ بكرێت و ئاستی زانكۆكانی پێ بەرز بكرێتەوە ".  " بۆڵۆنیا پڕۆسێس بۆ بەشە زانستی و كرداریەكان لە سیاقی خۆی وبە هەبوونی پێداویستیەكانی جێبەجێكردنی شتێكی چاكە ،بەڵام بۆ بەشی زانستیە مڕۆڤایەتیەكان شتێكی باش نیە چونكە بەشێكی وەكو مێژو یان یاسا هەر هەمان سەرچاوە بەكاردێنن كە بەر لەچەندان ساڵ و دەیە بەكارهێندراون و مامۆستا ناتوانێ چالاكی نوێ دابهێنێت"   ئەمان پێنان وایە بۆلۆنیا  دەرئەنجامی خراپی هەیە وەك :  １.    نزم كردنەوە و دابەزاندنی زیاتر كوالێتی خوێندن و ئاستی خوێندكارە ، ئەمان پێیان وایە خوێندكاران زیاتر بەروو تەمبەڵی دەچێت ، چونكە بەشێكی زۆری خوێندكاران هەڵدەستن بەئامادەكردنی راپۆرت كۆپی پەیست و ئەنجامدانی چالاكی بێ سوود . ( لێرە زیاتر فۆكەس لەسەر راپۆرتە و چالاكی رۆژانەیە )  ２.    ئیستیغلال كردن و كۆنترۆلی كردنی خوێندكاران لەلایەن مامۆستایانەوە ، چونكە لەم پرۆسیە مامۆستا رۆڵی زۆری هەیە و زۆرترین نمرەی خوێندكار لەخودی مامۆستایە ، مامۆستا ئازادە لەوەی چۆن  نمرەكان دابەش بكات و چۆن خوێندكاران دەردەچوێنێت بەبێ هەبوونی چاودێر و لێپێچینەوە .  ３.    ئەو بۆلۆنیا پرۆسێسەی لەهەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكرێت زیاتر خۆی وەك سیستەمی كریدت خۆی نواندوە كەمتر دەتوانێت ئامانجەكانی پرۆسەكە مسۆگەر بكات و ئەلینگاریە قورسەكان تێپەرێنێت . ئەمەش دەرئەنجامی پێچەوانەی دەبێت .  ４.    بۆلۆنیا   وا دەكات زانكۆكان هەمان منهج و پرۆگرامیان هەبێ ئەوەش وادەكات زانكۆكان هەموو كۆپی پەیستی یەك بن و جیاوازیی جۆری و پێشبرێك دروست نەبێ لەنێوان زانكۆكان ، بەڵام ئەگەر هەر زانكۆیەك تایبەتمەندی خۆی هەبوو پێشبرێكی و هەوڵی باشتركردن پەیدا دەبێ. ５.    لە بۆڵۆنیا خوێندكار ئەوەندەی بە تاسك و ڕاپۆرت و كویز و دەرەجە كۆكردنەوە خەریكە  مەجالی بیركردنەوەو داهێنانی نابێ ، لەكاتێكدا خۆی ئامانجی خوێدن داهێنان و گۆرینی مێژوی مرۆڤایەتیە.  چۆنیەتی جێ بە جێكردنی پرۆسەكە و جیاوازی بۆڵۆنیا لەگەڵ سیستەمە كۆنەكه: گرفتە هەناویەكانی پرۆسەكە لەهەرێمی كوردستان ، گرفتەكان رێژەین لە زانكۆیەوەك بۆ زانكۆێكیتر دەگۆریت تەنانەت لە بەشە زانستەكرداریەكان و زانستە مرۆڤایەتیەكان دەگۆرێت .گرینگترین جیاوازی بۆڵۆنیا لە گەڵ سیستەمە تەقلیدیەكە لە چەند خالێكدا كۆدەبێتەوە،لەوانه:  1.    سەنتەركردنی خوێندكار/ قوتابی  و پێدانانی ڕۆڵی زیاتر پێی. بەڵام لەهەمانكاتدا ئەركی سەرشانی مامۆستاش قورستردەبێ چونكە مامۆستا پێویستی بە خۆئامادەكردنی زیاتر هەیە و پێویستە ساڵانە ئەپدەیتی ئەو كۆرسبوكە بكاتەوە كەهەیەتی بەجۆرێك لەگەڵ بازاری كار بگونجێ . 2.    پیادەكردنی سیستەمی كریدت  ECTSكە خوێندكار دەبێ خاڵ كۆبكاتەوە تاوەكو دەربچی بە مشێوەیەی خوارەوه - بەكالۆریۆس 240، ماستەر120 ،  دكتۆرا .180  "بەڵام زۆربەی زانكۆكان و بەش هەڵبژاردەیان دراوەتی كە  ئەگەر خوێندكارەكە چەند خاڵكیشی كەمتر بێت ئەچێ بۆ قۆناغی دوواتر " 3.    كۆكردنەوە كاتەكانی دەوام كردن و خێراكردنی دەرچوونی خوێندكار ، ئەویش لەڕێگەی كەمكردنەوەی ماوەی خوێندن لە 8 سیمیستەرەوە بۆ 7 سمستەر، ئەمەش لەڕێگەی كردنەوەی زانكۆ تا ئێوارە یان درەنگ. بەڵام لە سیستەمی كۆن زوو زانكۆ دا دەخرێ " لە زۆر شوێن سەرەڕای جدول تا درەنگ وانە هەیە بەڵام وانەكان دەمج دەكرێت تا زوو زانكۆكە دابخرێت" 4.    بە پێی سیستەكە كۆنەكە زانكۆ ناوەندێكی شارستانیە كە لەوێوە نرخ و بەها بۆ كۆمەڵگا دەگوازێتەوە و بەسەر كۆمەڵگای دەسەپێنێ بەڵام بۆڵۆنیا  كار لەسەر توانای تاك و بەرەوپێشبردنی و دەرئەنجام و بازاری كار دەكات.. بەشی سێیەم گرفتەكانتری  ناو ژینگەی  دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا سیستەمەكانی بەڕێوەبردنی قوتابییان/ خوێندكاران    لە زۆربەی زانكۆ جیهانییە گەورەكان قوتابییان/ خوێندكاران ڕۆڵێكی ئێجگار گەورە و بە‌هێز لە ڕێكخستن و بەرێوەبردنی كاروبارەكانی خۆیان و ئەنجامدانی چالاكی جۆراوجۆر دەبینن ئەمەش بە بەرجەستەكردنی ماف و ئازدییەكان بە پڕۆسەیەكی دیموكراسی و دادگەرانە. خوێندكارانی زانكۆ لە جیهاندا چەندین فۆرمی خۆ بەڕێوەبردنیان هەیە، لەهەندێك وڵاتدا خوێندكارانی زانكۆ خۆیان لەڕایەڵە نیشتمانیەكاندا رێكدەخەن، بەڵام لە هەندێك وڵاتیتردا لەهەر زانكۆیەكدا رێكخستنێكی  تایبەت بە خۆیان هەیە. مەبەستیش لە خۆبەڕێوەبردنی خوێندكارانی زانكۆ ئەوەیە كە خوێندكارانی زانكۆ كاروباری خۆیان لەلایەن خۆیانەوە بەرێوەبەرن  نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەكانی خۆیان بكەن، خۆبەرێوەبردنی خوێندكارانی زانكۆش دەرفەتی پەڕاوەكردنی بەرپرسیارەتی كۆمەڵایەتی و سیاسییان لە ئاستی كۆمەڵگەدا بۆ دەرەخسێنێت و ڕاهێنانیانە لەسەر ئەوەی كە پەڕاوی بنەماكانی ژیانی دیموكراسی بكەن. قوتابیان كاتێك دەگەنە ئاستی زانكۆ دەكەونە قۆناخێكی هەر گرینگی ژیانیان، لەم قۆناخەدا ئاستی سەربەخۆیان دەگاتە لوتكە، پرۆسەی گەشەكردنی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئەكادیمییەكانیان دەگەنە خێراییەكی نوێ، لە چوار ساڵی زانكۆ كەسایەتی دەپشكوێت، و فێری بیركردنەوەی ئازاد و رێكخستنی رێچكەی ژیانی دەبێت. خوێندكارانی زانكۆش بە شێوە ناسراون كە '' دەستبژێری كۆمەڵگەن'' و '' خاوەن بریارن بۆ سبەی'' لەبەر ئەوە قالبونیان لەسەر بەها دیموكراسییەكان مەرجێكی گرنگی و پێویستە بۆ پێشكەوتنی كۆمەڵگە ئازادەكان و بەردەوامبونیان.   لە هەرێمی كوردستان بەهۆی هەبوونی ڕێكخراوە قوتابی و خوێندكارییەكانەوە, كە هەریەكەیان نوێنەرایەتیی حزبێك دەكەن، زانكۆ وەك ناوەندێكی ململانی سیاسی دەبینرێت، هەرلایەنەو تێدا هەوڵی ڕاكێشان و زیادكردنی لایەنگیران و دەنگدەرانی دەدات، حیزبە ئۆپۆزیسیۆنەكان هەوڵدەدەن كاریگەریان بەئەندازەیەك بێت كە لە كاتی پێویست بتوانن خوێندكارانەوە بۆ جوڵاندنی شەقام دژی دەستەڵات بەكاربهێنن، بەپێچەوانەی ئۆپۆزیسیۆنیش حیزبە دەستەڵاتدارەكان هەوڵ دەدەن خوێندكاران بۆ پشگیری خۆیان و كۆنتڕۆڵ كردنی كۆمەڵگا بەكاربهێن. زۆر جار ڕێكخراوە قوتابی / خوێندكاریەكان بوونەتە كەناڵێك بۆ فشاری نامەشرووع بۆ سەر پڕۆسەی خوێندن و كەمترین نوێنەرایەتیی خودی قوتابییان/ خوێندكاران دەكەن. زۆرجاران وەك نوێنەری حیزب و كەس ڕۆڵ دەگێرن لە ڕێگەی جۆراوجۆرەوە فشار لەسەر كارگێڕی و توێژی مامۆستایان دروست دەكەن بە مەبەستی بابەتی كەسی و داواكاریی نازانستی  و پەكخستنی پڕۆسەی خوێندن.  ئێستا سیستەمی بەرێوەبردنی قوتابییان/ خوێندكاران لە هەندێك زانكۆ  گۆراوە و لە سیستەمە تەقلیدییەكان جیاوازترە,  بۆ نموونە (زانكۆی كۆمار، زانكۆی كوردستان_ هەولێر، زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان – دهۆك, زانكۆی ئەمریكی لە عێراق_ سلێمانی) كە ئەم زانكۆیانە تا ڕادەیەك لەو چوارچیوە حیزبییە دەرچوون و نوێنەرایەتیی سەربەخۆی قوتابییان/ خوێندكارانیان هەیە  و مۆدێلێكی جیاوازتر پێشكەش دەكەن. لەگەڵ ئەوەشدا لە یاسای ژمارە (١٠) ساڵی ٢٠٠٨ یاسا وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی كەمترین رۆڵ بەخوێندكاران/قوتابیان دراوە لەناو ژینگەی زانكۆ و رێكخستنی كەرتی خوێندنی باڵا.ئەمەش دژی رێفۆرمی خوێندنی باڵایە ئەگەر بمانەوێت لەرێگای بۆلۆنیا پرۆسیسەوە بەشداری قوتابیان/خوێندكاران بە‌هێز بكەین.  " پێویستە قوتابییان/ خوێندكاران بەشداری بكەن و كاریگەرییان هەبێ لەسەر ڕێكخستن و ناوەڕۆكی پەروەردە لە زانكۆكان و دامەزراوەكانی تری خوێندنی باڵا" (بەیاننامەی پڕاگ) هەربۆیە ئێمە وەك رێكخراوی چاوی زانكۆ بەپالپشتی سندوقی نیشتیمانی ئەمریكی بۆ ماوەی سێ ساڵ كارمان لەسەر ئامادەكردنی پرۆژەیەك تایبەت كردووە لەسەر  ( سیستەمی نوێی بەرێوەبردنی قوتابیان/خوێندكاران)، هەر زانكۆیەك دەستپشخەری بكات دەتوانێت پرۆژەكە و سیستەمەكە بۆ زانكۆكەی خۆی بەكاربهێنێت. بە كورتی پڕۆژە یاسای نوێنەرایەتیی قوتابییان/ خوێندكاران چییە؟ １.    مۆدێلێكی نوێی سیستەمی قوتابی/خوێندكاری پێشییاز كردووە بە بەرگێكی خۆماڵی. ２.    پرۆژەكە ڕۆڵیكی ئێجگار گەورەی لە بەهێزكردنی سەكردایەتی و دروستكردنی ڕابەری پیشەیی لە ناو قوتابییان/ خوێندكاراندا هەیە  ３.    پڕۆژەكە كاری لەسەر(سەرلەنوێ)  پێناسەكردنەوەی نوێنەر و( نوێنەرایەتییەكان) كردووە. ４.    ئەم پڕۆژەیە كاری لەسەر شێوازی نوێنەرایەتیكردنی ڕەگەزی مێ و دروستكردنی كەسایەتیی سەركردە لەناو مێیندا كردووە بە ڕەخساندنی ژینگەی گونجاو و دەرفەتی یەكسان. ５.    پڕۆژەكە لە لایەن پسپۆڕانی بواری یاسایی و پەروەردەیی و خوێندنی باڵا و پسپۆرانی بواری هەڵبژاردنەوە هەڵسەنگێندراوە. ６.    پڕۆژەكە بە ڕاوێژی ڕاستەوخۆی دەزگە گەورەكان و بە بەشداری ڕاستەوخۆی قوتابییان/ خوێندكاران  لە هەرێمی كوردستاندا داڕێژراوە. ７.    پڕۆژەكە ڕاستەوخۆ پشتئەستورە بەو ڕاپرسییە مەیدانی و ئۆنڵاینانەی لەناو قوتابییان/خوێندكارانی زانكۆ و پەیمانگاكانی هەرێمی كوردستان ئەنجام دراوە. ...ستەڵ گرنگی و پێوەرەكانی سەركەوتنی مۆدێلە نوێیكەی سیستەمی نوێنەرایەتی: بۆ ئەم سیستەمە یاخود هەرسیستەمێكی هەڵبژاردنی باش دەبێ كۆمەڵێك پێوەری جیهانی و ناوخۆیی بهێنێتە دی، بۆیە ئێمە هەوڵمان داوە ڕەچاوی ئەم پێوەرانە بكەین بۆ ئەوەی ئەم سیستەمە بتوانێ سەركەتوو بێ و ئەزموون بكرێ. １.    هێنانەدی ئاشتەواییی كۆمەڵایەتی و تەباییی لەنێوان قوتابییان/ خوێندكارانی زانكۆ و پەیمانگەكان. ２.    هینانە كایەوەی مۆدێلێك (نوێنەرایەتییەك)ی جێگیر و شارەزا, كە كاروباری قوتابییان/خوێندكاران بە لێهاتووییەوە ڕایی بكا  و ڕێكیان بخا. ３.    هەلی هەڵبژاردن بۆ هەموو قوتابییان/ خوێندكاران بڕەخسێنێ وهەڵبژاردنەكە تەواو ئارام بێ. ４.    ملكەچكردنی نوینەرایەتی بە لێپرسینەوە لە لایەن قوتابییان/خوێندكاران (دەنگدەرەكان). ５.    بەهەند وەرگرتنی پێوەرە نێودەوڵەتییەكانی هەڵبژاردن لە كاتی داڕشتنی سیستەمی هەڵبژاردن لەناو ناوەندەكان, بۆ نموونە (دەنگدان نهێنی بێ، هەموو قوتابی/ خوێندكارێك مافی بەشداری هەبێ، جیاكردنەوە و ژماردنی ئاشكرای دەنگەكان). ６.    بەدیهێنانی ئاستی جیاوازی نوێنەرایەتیكردن (ئایینی جیاواز، نەتەوەی جیاواز, ڕەگەزی جیاواز و حیزبی جیاواز). ７.    پڕۆسەی هەڵبژاردن پڕۆسەیەكە بەردەوامی دەبێ، واتە هەموو ساڵێك لە یەك كات و ڕۆژ ئەنجام بدرێ. ８.    هاندانی دروستكردنی یانە و گرووپ و ڕێكخراوی جیاواز لەناو كۆلێژ, كە ئەمە درەفەتی زیاتر بە قوتابییان/ خوێندكاران  دەدا, تا بەشدارییان هەبێ لە ناو كۆلیژەكان و چالاكیی مۆسیقا و كولتووری و سیاسی و زانستی ڕێك بخەن. بە جۆرێك زانكۆ لە ناوەندێكی ناچالاكەوە بگۆرن بۆ ناوەندێكی مەعریفی و ڕۆشنبیریی گرنگیی پڕ چالاكی.   ９.    دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی دەستتێوەردانی دەرەكی لەناو ناوەندەكانی خوێندن و كاروباری قوتابییان/ خوێندكاران. بۆچی ئێمە كار لەسەر هاتنە پێشووەی مێینە دەكەین لە سیستەمەكە؟    ئێمە پێمان وایە دەبێ ئافرەتان بە هۆی كارامەیی و لێهاتووییەوە پلە و پۆست وەربگرن, نەك لەبەر ئەوەی ئافرەتن , بۆیە لە قۆناغی ئێستا ئێمە كارمان لەسەر ڕەخساندنی دەرفەتی ناچاری (جیاكاریی ئەرێنی) كردووە بۆ هێنانە پێشەوەی ڕەگەزی مێ. واتە زیادبوونی ڕێژەی ڕەگەزی مێ بە یەكسانی لەگەڵ ڕەگەزی نێر لە ڕێگەی پیادەكردنی شێوازی دوو نوێنەری ( كچ و كوڕ). ئەمەش بە ئامانجی دروستكردنی ژینگەی گونجاوە,  نەك بەتەنیا ڕەخساندنی دەرفەت بۆ ڕەگەزی مێ. ئەم پڕۆژەیە تەواو زانستییە: ئەم پڕۆسەیە بریتییە لە پڕۆسەی بەهێزكردنی سەركردایەتی و گەشەپێدانی زانكۆكان و بەیەكبەستەنەوەی پێكهاتەكانی لە ڕێگەی دامەزراندنی سیستەمی نوێنەرایەتیی تۆكمە و بەرجەستە كردنی دادگەریی ڕەگەزی و ئایینی و نەتەوەیی و سیاسی. بێ گومان ئەم پڕۆسەیە پیوستیی بە حیكمەت و دووربینی و نیاز و ویست و پێداگری و لەخۆبوردووییی هەمووان بە تایبەت ڕێكخراوەكان, هەروەها پێوستیی بە فشار و پاڵپشتیی پەرلەمان و كۆمەڵی مەدەنی و هاندانی ڕۆشنبیر و مامۆستایانی زنكۆ و قوتابییان/ خوێندكاران هەیە, ئەگەر بمانەوێ هەرێمەكەمان وەك نیشتمانێكی یەكگرتوو گەشە بكات و بەسەر گرفتەكانیدا زاڵ بێ و زانكۆكانمان ببنە سەرچاوەیەكی باش بۆ دروستكردنی ڕابەری پیشەیی و كەسایەتیی سەركردە بۆ بازاڕی كار و كۆمەڵگا .  كردنەوەی زانكۆ و كۆلێژەكان لە شار و شارۆچكەكان لە هەرێمی كوردوستان  لەهەردوو كەرتی تایبەت و گشتی تا دێت ژمارەی زانكۆكان و كردنەوەی  زانكۆی  نوێ و كۆلێژ و بەشی نوێ ڕوو لە زیادبوونە  . ئەمەش زۆر جاران وەك دەستكەوتێكی گرینگ لەلایەن وەزارەتی خوێندنی باڵاوە لێكدەدرێتەوە بەوەی لەزۆربەی شار و شارۆچكەكان توانیویانە گرینگی بەكردنەوەی خوێندنی باڵا بدەن و خەڵك و قوتابیانی ناوچەكان سوودمەند بكەن .  بەڵام لەراستیدا كردنەوەی ئەم هەموو زانكۆ و كۆلێژ و پەیمانگایان جگە لەبارگرانی زیاتر لە رووی كارگێری و دارایەوە سوودێكی ئەتۆیان نەبووە لەلایەكی دیكەوە كردنەوەی ئەو ژمارە زۆرە لە زانكۆ و پەیمانگا بێ پلان و لێكۆلینەوەیەكی ورد لەرووی دیمۆگرافیای و پێویستی ناوچەكە و بە بێ هیچ جۆرە توێژینەوەیەك كارێكی ئەوپەڕی نازانستیە .بگرە لەجیاتی سوود و قازانج بۆ ناوچەكەو قوتابیەكانی گەلێك دەرئەنجامی خراپی لێدەكەویتەوە ، هۆكاری كردنەوەی ئەم هەموو زانكۆیانەش زۆر جار بەهۆی داواكاری دانیشتوانی ناوچەكە و یان پەیمانی لایەنێكی سیاسی یان سەركردەیكی سیاسی بەخەلكی ناوچەیك بووە . دەرئەنجامە خراپەكانی كردنەوەی ئەم هەموو زانكۆیانە. １.    نەكرانەوە و قەتیس كردن و هێشتنەوەی خەڵكی لەناوچەكانی خۆیان ، بەمەش  خەڵكی پارێزگاكان و شارەكان زیاتر لە یەك دادەبڕێن و تێكەڵاوی  كۆمەڵایەتی  و سیاسی و كلتوری و ئاینی كەم دەبێتەوە  ، دانیشتوانی ناحیەو شارۆچكەكان  ناچنە دەرەوەی شار بخوێنن . كەمتر  ئاشنایەتی لەگەل خەلكی شارەكانی تر دروست دەكەن ، چەند هەنگاوێك لە دروستبونی پێكەوەژیانی كۆمەڵایەتی و ئاشتەوایی نێوان شارەكان دوادەكەوێ و بگرە زیاتر دەبێت .  ２.    ساڵانە لەشكرێك لە دەرچوی زانكۆ و پەیمانگامان دەبێت بێ ئەوەی هەلی كاریان دەست بكەویت  یان بە جۆرێك ئامادەكرابن  بۆ بازاری كار  تا بتوانن لە سەردەمی نوێی كار و بازاڕدا  كار بەدەستبهێنن بەمەش رێژەی بێكاری لەكۆمەڵگە  زیاد  دەكات و فشارەكانیش بۆسەر حكومەت زیاتر دەبن .   ３.    یەكێكی تر لە دەرهاویشتە خراپەكانی كردنەوەی ئەو ژمارە زۆرە لە زانكۆ و كۆلێژی نوێ دابەزینی  ئاستی زانستی دەرچوانە بەهۆی نەبون  یان دابین نەكردنی  پێداویستیەكانی وەك ستافی ئەكادیمی  ، لۆجستیكی  ، تاقیگە  ، باڵەخانەی گونجاو .  ４.    بێزاربوون و بەهەداردانی توانایی مامۆستایان لەهاتووچۆی بەردەوامی رێگا سەختەكانی نێوان شار و شارچكەكەن بۆ گوتنەوەی وانەكانیان. راسپاردە :  پێویستە دامەزراندن كردنەوەی زانكۆی نوێ زۆر سنوردار و مەرج دار بكرێت وە هەوڵی تێكەل كردنەوەی زانكۆ فەرحیەكانی شارەكان بدرێت سەر لەنوێ لەسەر بنچینەی  دیمۆگرافیا  و پێویستی ناوچەكە و بازاری كار و پسۆری تایبەت  . بۆ نموونە  پسۆریەكانی نەوت لەیەك زانكۆ هەبێت لەهەموو شارەكانیتر قوتابی روو لەو زانكۆیە بكات بەمەش تێكەڵاوێكی گرینگی كۆمەڵایەتی و پەروەردەی و  كلتوری ئالوگۆری بیرۆكەی بازرگانی و و دەستپێشخەری كار لەنێوان خوێندكارانی زانكۆكە روودەدات و ناوچەكەش گەشەسەندنی زیاتر بەخۆیەوە دەبێنیت    ئاستی كواڵیتی بەرزدەبێتەوە و هەڵئاوسانی پۆستهەلگرە كارگێریەكان  و مامۆستایان و فەرمانبەرانیش كەمدەبێتەوە .   دۆخی توێژەران و ئاستی توێژینەوەكان لە كوردستان    ئاشكرایە دەستپێكی هەموو پێشكەوتنە زانستییەكان و  پیشەسازی و وێژەییەكان  توێژینەوە گرنگ و مەزنەكان بووە, كە بوونەتە هۆی سەرچاوەی داهێنان لە بوارە جیاوازەكاندا، نەنگییە ئەگەر باسی زانست بكرێ لەگەڵیدا  باسی توێژینەوەی زانستی نەكرێ, لەبەر ئەوەی دووانەیەكی لێك دانەبڕاون و بەبێ ئەنجامدانی توێژینەوەی زانست گەشە ناكا. توێژینەوەی بەردەوام سەرچاوەی دەوڵەمەندكردنی  زانست و باشتركردنی گشت كایەكانی كۆمەڵگایە. كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان  چ لە ڕووە سیاسییەكەی یان پەروەردەییەكەی یان پیشەسازییەكەی، ئەوانەی  دیموكراسی و ئازادییەكانی تاك و  مافی مرۆڤ  و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی  تێیاندا بەرقەرارە، لە میانەی نووسین توێژینەوەكانیانەوە بەم ئاستە گەیشتوون.     لە جیهاندا گرنگیی زۆر بە توێژینەوەی زانستی دەدرێ، لە سەرجەم كایەكانی ژیاندا، توێژینەوەكان دەكرێن و بەكاردەهێنرێن لە  چارەسەركردنی كێشە هەنوكەییەكان و  كێشە قووڵەكان و لە بەرەو پێشبردنی سیستەمی كۆمەڵایەتی و دۆزینەوەی نەزانراوەكان، لێرەدا پرسیارێكی جددی دێتە گۆڕێ و لە مێشكی هەموو تاكێكی ئەم نیشتمانە لە خولانەوەدایە!    ئەرێ لە هەرێمی كوردستان بە كرداری چەند توێژەرمان هەیە؟  تا چەند گرنگیی بە توێژینەوەی زانستی لە زانكۆكان و وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی دراوە؟ لە كارنامەی كابینە یەك لەدوای یەكەكان كامیان پاڵپشت بە توێژینەوەی توێژەرێك هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگە و دامەزراوەكانیان داوە؟ ئایا سیاسییەكان تا چەند پێشوازییان لە توێژینەوەی  توێژەرە سیاسیەكانمان  كردووە لە شرۆڤەكردنی پێشهاتە سیاسییە نوێیەكان و بارودۆخی ناوچەكە؟ یا با بڵێین توێژینەوەكان  چ گۆڕانكارییەكییان دروست كردووە لەسەر ئاستی  تاك و كۆمەڵگا و خاك و نیشتمان؟    بەداخەوە دەبێ بڵێین لە زۆربەی زانكۆیەكانی هەرێمدا كاری توێژینەوە  كز و لاواز و ئاست نزمە، جا بە هۆی كەمیی توێژەرەوە بێ  یان كەمی هاندەری دارایی بێ، زۆربەی هەرە زۆری مامۆستایان بە ئەركی وانەبێژییەوە سەرقاڵن. ساڵانە ژمارەیەكی زۆر توێژینەوە لە هەرێمی كوردستان لە بوارە جیاوازەكان ئەنجام دەدرێن، بەڵام وەك پێویست سوودیان لێ وەرناگیرێ، نەبوونەتە هۆی گۆڕانكاریی گەورە و كاریگەرییان لەسەر بەرەو پێشبردنی ڕەوتی زانست و كۆمەڵگە و حكومرانی وەك پێویست نەبووە. ئەوەش كۆمەڵێك هۆكاری لە پشتەوەیە: １.    نەبونی سیستەم و كەشی گونجاو بۆ توێژینەوە، دابیننەكردنی  ئامراز و پێداویستییە ماددی و لۆجستیكی و مەعنەوییەكان. ２.    كەمتەرخەمیی حكومەت و پاڵپشتینەكردنی توێژەران و تەرخاننەكردنی بودجەی پێویست بۆ توێژینەوە جیاوازەكان و گرنگینەدان بە توێژینەوەكان و كارپێنەكردنیان لە سێكتەرە جیاوازەكان . ３.    نەبوونی پلان گشتگیریی حكومەت و نەبوونی هەماهەنگی  لە نێوان توێژەران و كۆمەڵگە و دامەزراوەكانی تایبەت بە توێژینەوە, كە یەكەیەكی كارگێڕیی حكومین. پێویستە ئەو دامەزراوانە توێژەران ڕابسپێرن و هانیان بدەن بۆ توێژینەوەی زانستی و دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەكانی كۆمەڵگە و دامەزراوەكان. ４.    زانكۆكان نەیانتوانیوە لە بازنەی كێبركێی ناوخۆ بازبدەن بۆ كێبڕكێی جیهانی لێكدابڕانێكی زۆر هەیە لە نێوان زانكۆكان و كۆلێژەكان و مامۆستایانی زانكۆ و نەبوونی كاری هاوبەش و خەمی هاوبەش لە بەرەوپێشبردنی ڕەوتی زانست و خەرجكردنی زۆربەی داهاتی زانكۆكان لە مووچە و پاداشتی فەرمانبەران, نەك لە پاڵپشتیكردنی توێژەر و توێژینەوەكان. ５.    فشاری زۆر و بەردەوامی سەر مامۆستایانی زانكۆ و توێژەران لە لایان زانكۆوە بە هۆی خوێندنی باڵا و گوتنەوەی وانەی زۆر و زۆری ژمارەی قوتابی/ خوێندكاری ماستەر و دكتۆرا لەگەڵیدا دەبێ لە ئەركی  وانەگوتنەوە بەردەوام بێ. ６.    بەكارهێنانی توێژینەوە لە لایەن هەندێ مامۆستاوە وەك بابەتی لاوەكی و تەنیا بۆ پلە بەرزكردنەوە  و وەرگرتنی ناسناوی زانستی،  هەروەها بەشێكیان بۆ بەدەستهێنانی خاڵی زیاترە  لە ڕیزبەندنی نیشتیمانیی زانكۆكان. ７.    نا واقعییبوون لە توێژینەوەكان و ئەنجامدانی توێژینەوەی چەند بارە  و هەڵنەبژاردن و كارنەكردن لەسەر كێشەكانی كۆمەڵگا. ８.    نەبوونی دیدگە و خەونی گەورە و توێژەران تا ئێستا  نەیانتوانیوە توێژینەوەكانیان بكەنە سەرچاوەی داهاتیان، لە ڕێگەی نووسینی توێژینەوەی زانستیی دا‌هێنەرانە یان چارەسەركردنی كێشەیەك. هەنگاوەكانی چارەسەركردن 1.     تەرخانكردنی بودجەیەكی تایبەت  لە لایەن حكومەتەوە  بۆ پاڵپشتی توێژەران و ئەنجامدانی توێژینەوەی زانستی داهێنەران ویاخود ئەو توێژینەوانەی چارەسەری كێشە و گرفتەكانی كۆمەڵگە دەكەن لە گشت سێكتەرەكان. 2.    تەمویلكردنی زانكۆكان لە ڕێگەی پێشكەشكردنی پرۆپۆزەڵ و كاریگەریی توێژینەوەكانیان و دروستكردنی كێبڕكێی لە نێوان زانكۆكاندا. 3.    وەبەرهێنان لە توانا مرۆییەكانی زانكۆكان و دووبارە بەگەڕخستنەوەی بەرنامەی تواناسازی. 4.    ئاراستەكردن و گۆڕینی دونیابینیی حكومەت بۆ بابەتی توێژینەوە و گرنگیدانی زیاتر بە توێژینەوەكان و بكرێنە سەرچاوەی  دروستكردنی بڕیاڕەكانی حكومەت. پۆستە بەوەكالەتەكان! لە ناو هەموو وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم ژمارەیەكی زۆری پۆستی بەتاڵ هەن  كە بە وەكالەت پڕكراونەتەوە  ، تا ئێرە حاڵەتەكە  ئاساییە  ،  بەڵام  پێویستە  بە دەقی یاسایی یاخود ڕێنمایی  لە یاساكانی هەر سێكتەرێك یا وەزارەتێك  بە ڕونی  ئاماژە بەوەبكرێت كە كێ بۆی هەبێ بە وەكالەت پۆستێك وەربگرێ  وە بۆ ماوەی چەند ئەم وەكالەتە كاری پێ بكرێ لە پاشان  ببێتە  ئەسیل ، یان پۆستەكە پڕ بكرێتەوە بە كەسێكی تری ئەسیل  .  هۆكاری هەبونی ئەو ژمارە زۆرە لە پۆستە بەوەكالەتەكان دەگەڕێتەوە بۆ : １.    هەبونی كۆمەڵێ ئیمتیازاتی بەرزتر و زیاتر  وەك لەوەی بە ئەساڵەت لەو پۆستە بن  . ２.    هەژمارنەكرنی ماوەی ئەزمونكردنی ئەو پۆستە بەوەكالەتە  ، بۆ نمونە   سەرۆك زانكۆیەك   بۆی هەیە  دوو خولی چوار سالی سەرۆك زانكۆ بێت  بەڵام    دەكرێ سەرۆك زانكۆیەك زیاتر لە ماوەی بۆی دیاری كراوە  لەو پۆستە بمێنێتەوە  ئەگەر چەند ساڵێكی ماوەی ئەزموونكردنی سەرۆكایەتییەكەی بە وەكالەت بێ، ئەمەش زیاتر لە فێڵێكی یاسایی دەچێ  ،  بۆیە پێویستە بە وردی لە یاساكانی وەزارەت  چۆنیەتی پركردنەوەی پۆستە بە وەكالەتەكان باسبكرێ ، بۆ ڕاگرێكیش بە هەمان شیوە  كە بۆی هەیە چوار ساڵ راگڕ بێ  بەڵام ڕاگڕی كۆلێژ هەیە  چەند ساڵێكی بەوەكالەت و چەند ساڵێكی بە ئەساڵەت ڕاگرایەتی كردووە. ３.    زۆجار بەهۆی  دڵنیا نەبون لە دڵسۆزی كەسەكە بۆ فڵان شەخس یان فڵان حیزب  یانیش بۆ فشارخستنە سەری بە لادانی لەو پۆستە چونكە وەكالەتە ، ناچار دەكرێ بەكردنی هەندێكاری نایاسایی ، پۆستەكان بۆ ماوەیەكی زۆر بەوەكالەت پر دەكرێنەوە . ４.    زۆر جار بۆمەبەستێكی كاتیە تاوەكو كەسێكی شیاو هەڵدەبژێردرێت بۆ پۆستەكە  

پاپلۆ ئۆجاوا- بی بی سی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت سەرباری ئەو جەنگەی لەنێوان روسیا‌و ئۆكراینادا هەیە، هێشتا پسپۆڕان پێیانوایە لەمساڵدا ئابوری جیهان گەشە دەكات، بەڵام كاریگەریی جەنگەكە لەسەرتاسەری جیهان بەرجەستە دەبێت، ئاستی زیان لەسەر ماوەی درێژەكێشانی جەنگ راوەستاوە.  ئەم زیانەش دەكەوێتەسەر ئاستی بەردەوامبوونی ئاڵۆزییەكانی ئەمدواییە لە بازاڕەكاندا، سەبارەت بەوەی ئایا ئەمە شۆكێكی كاتییە یان قەیرانێكی بەردەوام.  جەنگ چۆن كاریگەری لەسەر ئابوری جیهانی دادەنێت، ئایا سەردەكێشێت بۆ داتەپین ؟ بە جیاوازی ئەو شوێنەی تێیدا دەژیت؛ كاریگەریی دەگۆڕێت بەگوێرەی كۆمپانیای راوێژكاریی (ئۆكسفۆرد ئیكنۆمیكس) كە بارەگاكەی لە بەریتانیایە، ئاكامە ئابورییەكانی جەنگ بۆ روسیاو ئۆكراینا "كارەساتبار" دەبێت، بەڵام سەبارەت بە ناوچەكانی تری جیهان جیاوازە. بۆ نمونە، هەریەكە لە پۆڵەنداو توركیا پەیوەندی بازرگانی گرنگیان لەگەڵ روسیادا هەیە، ئەم دوو وڵاتە زیاتر دەكەونە بەردەم كاریگەرییەكانی جەنگ بە بەراورد بە وڵاتانی تر.  پۆڵەندا زیاتر لە نیوەی پێداویستی نەوتی خۆی لە روسیاوە هاوردە دەكات، هەروەك توركیاش زیاتر لە یەك لەسەر سێی پێداویستی خۆی بەهەمان شێوە لە روسیاوە هاوردە دەكات.  مامەڵەی بازرگانی ئەمریكا لەگەڵ روسیا رێژەی 0,5%ی تێكڕای بەرهەمی ناوخۆیی تێناپەڕێنێت. سەبارەت بە چین، ژمارەكە 2,5%ە، بۆیە كاریگەریی قەیرانەكە لەسەر ئەم وڵاتانە زۆر سنوردار دەبێت.  (بن مای) بەڕێوەبەری "گڵۆباڵ ماكرۆ ریسیرچ" لە "ئۆكسفۆرد ئیكۆنۆمیكس"ی پێشەنگ لەبواری پێشبینی جیهانیی‌و شكاریی چەندێتی دەڵێ: پێشبینی دەكرێت جەنگ بەرێژەی نزیكەی 0,2% ئاستی گەشەی ئابوری لەمساڵدا كەمبكاتەوە، واتە رێژەكە لە 4ەوە دابەزێت بۆ 3,8%، بەڵام ئەمە مەرجدارە بەوەی ململانێكە بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوام نەبێت".  "ئەگەر جەنگ بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوام بوو، كاریگەرییەكان زۆر خراپتر دەبن". "هەڵاوسان بە داتەپینەوە" لەگەڵ نرخی نەوتدا پاڵنەرێكی تر هەیە كە زۆر گرنگە‌و دەبێت لەبەرچاوبگیرێت، كە كاریگەرییە لەسەر نرخی نەوت‌و ئەوەش بەشێوەیەكی كردەیی بووەتە هۆی ئاڵۆزی لە بازاڕەكاندا، بەگوێرەی ئیدارەی زانیارییەكانی وزەی ئەمریكا، روسیا سێیەم گەورە وەبەرهێنی نەوتە لەسەر ئاستی جیهان لەدوای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‌و سعودیەوە.  لە ساڵی 2020دا روسیا رۆژانە (10 ملیۆن‌و 500 هەزار) بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوە، لەم بڕە (5 بۆ 6 ملیۆن) بەرمیلی هەناردە كردووە‌و نیوەی هەناردەی بۆ ئەوروپا بووە.  7ی ئازار نرخی نەوتی خاوی برێنت كە لە دەریای باكور دەردەهێنرێت، بەنزیكەیی بۆ ئاستێكی پێوانەیی بەرزبووەوە، ئەمەش دوای ئەوەی ئەمریكا‌و ئەوروپا وتیان تاوتوێی قەدەغەكردنی هاوردەی نەوتی روسی دەكەن.  دوای ئەوەی بەرێژەی 21% لە هەفتەی پێشوو بەرزبووەوە، بەرێژەی 18%ی تر بەرزبووەنەوەی بەخۆوە بینی‌و نرخی بەرمیلێكی گەیاندە نزیكەی 140 دۆلار، ئەمەش بەر لەوەی كەمێك نرخەكە پاشەكشێ بكاتەوە.  ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رۆژی 8ی ئازار هاوردەی نەوتی روسیی قەدەغەكرد، بەریتانیاش بەڵێنیداوە لە كۆتایی 2022دا هەمان كار بكات. روب ویست سەرۆكی كۆمپانیای توێژینەوەی "سندەر سید ئینێرجی" بە رۆژنامەی فاینانشیال تایمز-ی وتووە:" رەنگە ئەم ئاڵۆزییانە نرخی نەوت بگەیەنێتە زیاتر لە 200 دۆلار بۆ یەك بەرمیل".  لە 8ی ئازاردا ئەلیكسەندەر نۆڤاك جێگری سەرۆك وەزیرانی روسیا لەمە زیاتریش رۆیشت‌و وتی:" بەرزبوونەوەی نرخەكان پێشبینی نەكراو دەبێت. دەگاتە 300 دۆلار بۆ یەك بەرمیل، ئەگەر زیاتریش نەبێت". نۆڤاك لە بەیاننامەیەكدا كە تەلەفزیۆنی حكومی بڵاویكردەوە، رایگەیاند" زۆر روونە قەدەغەكردنی نەوتی روسیا دەبێتە كۆتاییەكی خراپ بۆ بازاڕی جیهانیی".  زیادبوونی نرخی نەوت تەنیا نابێتە هۆی بەرزبونەوەی نرخی سوتەمەنی، بەڵكو دەبێتە هۆی زیادبوونی نرخی هەموو كاڵایەك. هەڵاوسان زیاد دەكات، چونكە سوتەمەنی‌و وزە تێچووی بنەڕەتین لە دروستكردن‌و گواستنەوەی كاڵاكاندا.  ئەم تێكەڵەیە لە شۆك، رەنگە ببێتەهۆی "هەڵاوسانێكی هاوتا لەگەڵ داتەپین"دا، ئەمە بەگوێرەی قسەی ئابوریناسانی بانكی باركلیز-ی بەریتانی، كە ئاستی پێشبینی خۆیان بۆ گەشەی ئابوری جیهان لەمساڵدا بەرێژەی یەك پۆینت لەسەد دابەزاندووە. "هەڵاوسان بە داتەپینەوە" كاتێك روودەدات كە ئابوری دەوڵەت لە یەككاتدا بەرزبونەوەی لە نرخەكان‌و داتەپین بەخۆوە ببینێت.  بەرزبونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكان دەكرێت جەنگ ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكان، چونكە هەریەكە لە روسیا‌و ئۆكراینا لە گەورە وەبەرهێنەرانی ماددە خۆراكییەكانن، ئەم دوو وڵاتە رێژەی 14%ی گەنمی جیهان بەردەم دەهێنن‌و سەرچاوەی 29%ی هەناردەی جیهانن، ئەمە بەگوێرەی قسەی لواندیل سیهلوب گەورە توێژە لەبواری ئابوری كشتوكاڵیدا لە زانكۆی (ستیلینبوش)‌و بانكی (جی پی مورگان). لەپاڵ ئەمەشدا، هەردوو وڵات لە گەورە وەبەرهێنەرانی زەیتی گەنمەشامی‌و گوڵەبەڕۆژەن. ئاڵۆزییەكان كاریگەرییان دەبێت لەسەر گەیشتنی دانەوێڵە بە هاوردەكاران لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەفریقا‌و توركیا.  لوبنان زۆرینەی گەنمی خۆی لە روسیا‌و ئۆكراینا دەكڕێت، هەروەها میسرو توركیاش، سودان‌و نەیجیریا‌و تەنزانیا‌و جەزائیر‌و كینیا‌و باشوری ئەفریقا پشت بەو دانەوێڵەیە دەبەستن كە لە روسیا‌و ئۆكرایناوە هاوردە دەكرێن.  سڤن توری هولسیتیر سەرۆكی كۆمپانیای "یارا" كە یەكێكە لە گەورە كۆمپانیاكانی پەین لەسەر ئاستی جیهان دەڵێ" بەلای منەوە، بابەتەكە ئەوە نییە ئایا ئێمە بەرەو قەیرانێكی جیهانیی خۆراك دەڕۆین، بەڵكو قەبارەی قەیرانەكەیە".  بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی غازەوە، نرخی پەین بەرزبووەوە، روسیا گەورەترین هەناردەكاری ئەو پەینەیە كە لە بواری كشتوكاڵدا بەكاردەهێنرێت.  هولسیتیر بە بی بی سی رایگەیاند" بەر لە جەنگ لە دۆخێكی سەختدا بووین، نیوەی دانیشوانی جیهان خۆراك لە ئەنجامی پەینەوە بەدەستدەهێنن، ئەگەر هەندێك لە چێندراوەكان پەین نەكرێن، ئاستی بەرهەم بەرێژەی 50% دادەبەزێت".  بەرزبونەوەی نرخی سود پێشبینی دەكرێت زیادبوونی نرخی وزە‌و خۆراك ببێتەهۆی زیادبوونی هەڵاوسان لە وڵاتانی تازەگەشەكردوودا، بەجۆرێك بگاتە یەك پۆینت لە سەد، ئەمە وەكو ئەوەی (جێنیفەر ماكیون) سەرۆكی بەشی خزمەتگوزاری ئابوری جیهانیی لە كاپیتاڵ ئیكۆنۆمیكس دەڵێت.  لە هەندێك وڵات كە خۆیان بەدەست هەڵاوسانەوە دەناڵێنن، بەتایبەتیش لە ئەوروپای ناوەڕاست‌و ئەمریكای لاتینی، بانكە ناوەندییەكان لەرێگەی بەرزكردنەوەی نرخی سودەوە دەیانەوێت روبەڕووی هەڵاوسان ببنەوە.  ماكوین بە بی بی سی وت:" ئەمە دەبێتە هۆی سەختییەكی زیاتر بۆسەر ئەو ئابورییانە".  هاوكات، بەشێك لە ئەروروپای خۆرهەڵات‌و ئەڵمانیا‌و ئیتالیا‌و توركیا كە بەشێوەیەكی زۆر پشت بە هەناردەی غازی روسیا دەبەستن، بەرزبوونەوەی نرخی بژێوی بەخۆیانەوە دەبینن. پێداویستییەكانی بەكاربەر ماكیون دەڵێ، پاشەكشێی توانای كڕین لەلایەن بەكاربەرانەوە لەسەر ئاستی جیهان، رەنگە گورز لە ئابوریی ئاسیا بدات.. لەوباوەڕەدام كاریگەری سەرەكی لەسەر ئاسیا لە پاشەكشێی خواستی بەكاربەران‌و خواست لەسەر هەناردەی ئاسیاوە سەرچاوە دەگرێت".  "بۆ نمونە ئەگەر بینیمان بەهۆی جەنگەوە خواست لە ناوچەی یۆرۆ پاشەكشێ دەكات، لەگەڵ زەرەرمەندبوونی توانای كڕین بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە، ئەمە كاریگەری گەورەی لەسەر هەناردەی ئاسیا دەبێت". بوژانەوەیەكی ناڕێك هێشتا شیكەرەوەكان پێشبینی گەشەیەكی بەهێز دەكەن لەمساڵدا، هۆكاری بەشێكی ئەمەش بۆ گەڕانەوەی ئابورییەكان بۆ ئاستی بەر لە پەتای كۆرۆنا، دەگەڕێتەوە.  بن مای بەڕێوەبەری "گڵۆباڵ ماكرۆ ریسێرچ" دەڵێ، گەڕانەوە بۆ ژیانی ئاسایی لەڕووی گەشەی ئابورییەوە "دەستكەوتی پێشبینی نەكراو" دروست دەكات.  تاوەكو ئێستا، جەنگ هەڕەشە لە هەندێك لەم گەشەكردنە دەكات، بەڵام كاریگەرییەكە بەشێوەیەكی زیاتر پشت بە ماوەی جەنگەكە‌و ئاستی تێكچوونی بارودۆخەكە دەبەستێت.  مای ئاماژە بەوەدەكات" ئەمە شتێك نییە كە پاڵ بە ئابوری جیهانییەوە بنێت بۆ داتەپین یان هەر شتێكی تری لەوشێوەیە"، بەڵام دان بەوەدا دەنێت دۆخەكە بەشێوەیەكی گشتی حاڵەتێكی نەبوونی متمانە دروست دەكات‌و ئاستی تێكچوونی بارودۆخەكە نەزانراوە.   

لە هۆڵەندیەوە: خالید ڕەزا ئەمین ڤلادمیر پوتین ٢٠ ساڵ زیاترە سەرۆکی ڕوسیایە. بەردەوام بۆ مانەوەی خۆی لە دەسەلاتدا، داهێنان دەکات. بەهەرحاڵ پوتین کێ یە؟ ئایە ئەیەوێ ڕووسیا گەورەتر و فراوانتر بکات؟ چۆن هێزو توانای خۆی زیادە دەکات؟ (١) پوتین کێ یە؟ پوتین لە ٧ ی ئۆکتۆبەری ١٩٥٢ لە خێزانێکی مامناوەند لە لیننگراد(سانت بگرسبرغ) لەدایک بووە. لە ساڵی  ١٩٧٥ چوەتە ناو دەزگای موخابەراتی یەکێتی سۆڤێت(کەی جی بی) و ژیانی پیشەیی دەستپێکردوە، لەکاتی هەڵوەشانەوەی یەکێتی سوڤێت دا لە (١٩٨٥-١٩٩٠) لە شاری (دریسدن)ی ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات بووە، هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤیەت زۆر کاری تێکردوە و پێێ خەمبار بووە. لە دوای هەڵوەشانەوەکە، ئەم لە ناو کەی جی بی دا، لە چالاکی سیاسی و ئەمنی دا بەردەوام بووە. لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٩٩ دا سەرۆکی ئەوکاتی ڕووسیا (بۆریس یڵتسن) پوتین ی کرد بەسەرۆک وەزیران و لە مانگی سێپتەمبەردا خۆی وازی لە سەرۆکایەتی ڕوسیا هێنا و بەکاتی ئەو ئەرکەشی بە پوتین سپارد. بەهۆی ئەم متمانەیەی پێ درا و بە هۆی سەرکەوتنییەوە لە دووەم جەنگ دژی چیچانیەکان، پوتین ناوبانگی زۆری دەرکرد و لە ساڵی ٢٠٠٠ دا هەڵبژاردنی بردەوە و بوو بە سەرۆکی ڕووسیا. سیاسەتی ئابوری پوتین لەسەرو هەمووشتێکەوە، لیبراڵیە، شێوازی سیاسەتکردنی تۆتالیتاری: خۆی سەرۆکە، ئازادی دەربڕین و ڕۆژنامەوانی سنوردار کرد، بەرهەڵستکارەکانی خۆیی زیندانیکرد. سور بوو لەسەر ئەوەی کە متمانەی ڕووسەکان کە لەدوای ڕوخانی یەکێتیی سۆڤێت شکابوو، بگەڕێنێتەوە. زۆر نیگەران بوو لەو وڵاتانەی یەکێتیی سۆڤێتی جاران کە بوبون بە ئەندامی هاوپەیمانی باکوڕی ئەتڵەسی (ناتۆ)، وەکو وڵاتەکانی هەنگاریا، پۆڵۆنیا و چیک لە ساڵی ١٩٩٩دا، وڵاتەکانی بولغاریا،ئیستوانیا، لێتلاند، لیتوانیا،ڕۆمانیا، سلۆڤەینیا، سلۆڤاکیا لە ساڵی ٢٠٠٤ و کرواتیا لە ساڵی ٢٠٠٩دا. بەم جۆرە ڕووسیا بوو بە هاوسنوری بەشێک لە وڵاتانی ناتۆ. لەم کاتەدا ڕووسیا ئەو هێزە گەورەیەی جارانی نەمابوو کە دنیا حسابی جارانی بۆ بکا، بەڵام ئەم هاوکێشەیە لەسەردەمی حوکمی پوتین دا وردە وردە گۆڕانی بەسەردا هات. لەساڵی ٢٠٠٥ دا پوتین هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤێتی "بە گەورەترین کارەساتی جێوسیاسی لە سەدەی بیستەمدا ناوزەدکرد"، جەختی لەوە کردەوە کە دەبێ ڕوسەکانی یەکێتیی سۆڤێتی جاران لەهەر وڵاتێک دا بن بە باشی بپارێزرێن لەوانە روسەکانی(ئۆکراینا)، وە هەروەها لە ئیستوانیا و لێتوانیا و لێتلاند. لە ساڵی ٢٠٠٧ دا و لە کۆنفرانسی میونیخ، نیگەرانی خۆی لە مەیلی ئەمریکا بۆ دەستێوەردان لە کاروباری وڵاتان نەشاردەوە، بەتایبەت ئەو وڵاتانەی کە لە ڕووسیاوە نزیکن. ئەم زمانە توندەی کە دژی ئەمریکا و وڵاتانی ڕۆژئاوا بەکاری هێنا بوە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی جەماوەری لە ڕووسیادا.  پەیامەکەی خۆی لە ساڵی ٢٠٠٨ دا، دا بەگوێێ دنیادا داو  پێێ وتن کەدەبێ حساب بۆ ڕوسیا بکەن، لەو ساڵەدا دەبابەی ڕووسی چوە ناو وڵاتی جۆرجیا، کە پێشتر بەشێک بوە لە یەکێتیی سۆڤێتی و لە هەردوو ناوچەی ئۆسیتیای باشور(Zuid-Ossetië) وئەبخازیا(Abchazië) سوپای ڕوس شانەبەشانی ئەمان دژی سپای جۆرجیا شەڕیانکرد کە ئەم دوو ناوچەیە زۆرینەیان رووسن و داوای سەربەخۆییان دەکرد. ڕوسیا لەم جەنگەدا سەرکەوت و جۆرجیا نفوزی خۆیی لەم دوو شوێنە لەدەستدا و بە پاڵپشتی ڕووسیا سەربەخۆیی خۆیان ڕێ‌گەیاند و لە جۆرجیایان دابڕی. وڵاتە یەگرتوەکان و دەوڵەتانی ڕۆژئاوا ئیدانەی ئەم دەسدرێژییە ڕووسیایانکرد و جەختیان لە سەربەخۆیی جۆرجیا وەک یەک وڵات، کردەوە. (٢) پوتین چۆن ڕوسیا ئەگەڕێنێتەوە بۆسەر شانۆی نێودەڵەتی؟ لە ساڵانی ئایندەدا، ڕوسیا و ڕۆژئاوا  زیاتر ڕوبەڕووی یەکتر دەبنەوە. پوتین پێێ وایە مادام وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا وەک دەوڵەتێکی بەهێز مافی هەبێ دەستبخاتە ناو دەوڵەتانی ترەوە، بێگومان بۆ ڕوسیاش ڕەوایە هەمان دەستێوەردان بکات لەو وڵاتانەی کە نەتەوەی ڕوس یان تێا ئەژین. ئەم هەڵوێستانەی زیاتر لەسەر شانۆی سیاسی دونیا دەریانخست. ئاسایشی نەتەوەیی ڕوسیا و ئاسایشی ئەو وڵاتانەی دەوربەری روسیا  کە نەتەوەی ڕوس یان تیائەژی، بوو بە کاری لە پێشینە و گرنگی پێدانی  پوتین. لە دیدی پوتین ەوە  دەوڵەتانی ناتۆ مەترسی جدین لە سەر ڕوسیا.   لەساڵی ٢٠١٤ دا، ڕوسیا دەستیگرت بەسەر نیوەدورگەی کریم Krim  (قرم)دا لە لێواری دەریای ڕەش کە جاران بەشێک بوو لە یەکێتیی سۆڤێت، دواتر بو بەشێک لە ئۆکراینا. ئەگەر چی زۆربەی دانیشتوانی نیوەدورگە کە لەنەتەوەی ڕووسن، بەلام ئەمە ماف نادات بە ڕووسیا بەشێک لە وڵاتێکی سەربەخۆ داگیر بکات. لەکاردانەوەی ئەم داگیرکاریەی ڕووسیادا، دەوڵەتانی یەکێتیی ئەوروپا و وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا گەمارۆی ئابورییان خستە سەر ڕووسیا. ڕووسیا لەهەمان ساڵدا دەستی خستە ناو کێشە و ڕووداوەکانی ئۆکرانیاوە. بەر لەساڵێک، لەوێ ڕێپێوان و خۆپیشاندانی گەورە لەلایەن هەوادارانی ئەوروپاوە ڕیکخرا دژ بە سەرۆکی ئۆکراینا فیکتۆر یانکۆڤیش (Viktor Janoekovytsj)کە بڕیاری دا بوو ئالوگۆڕی بازرگانی لە گەڵ ئەوروپا زۆر کەم بکاتەوە و لەگەڵ  پوتین فراوانی بکات. لەکار دانەوەی ئەمەدا خۆپیشاندەران دەستیان گرت بەسەر گۆڕەپانی مەیدان(Majdanplein )دا لە کیێف و چۆڵیان نەکرد، حکومەت بڕیاریدا بەهێز بڵاوەی پێکردن، لە فێبراوەریدا پارلەمانی ئۆکراینا متمانەی لە یانکۆڤیج سەندەوە، ئەمەش نەیتوانی ڕێگە لە شەڕی ناوخۆ بگرێ و هەتا ئەمرۆ بەردەوامە. کاتێک کە هەردوو هەرێمی لوخانسک(Loegansk) ودۆنیتسک (Donetsk) کە هەوادارانی ڕوسیان لە ڕۆژهەڵاتی ئۆکراینا و زۆریان رووسن، بە توندوتیژی سەربەخۆبونی خۆیان ڕاگەیاند. پوتین ، ئەمریکای تاوانبارکرد کە لەپشتی خۆپیشاندانەکانی لایەنگرانی سەر بە ئەوروپای گۆڕەپانی مەیدانەوەیە، هێزی ڕوسی نارد بۆ ئۆکراینا  بۆ پشتیوانیکردن لە ڕاپەڕینی  هەوادارنی ڕووس لە هەردوو هەرێمەکە. هەرچەندە ڕوسیا نکۆڵی لەوە دەکرد کە هێزی روسیا لە ئۆکراینا بێ، بەڵام یەکێتیی ئەوروپا و ئەمریکا بڕیاریاندا گەمارۆی ئابوری لەسەر ڕوسیا توندتر بکەن. روسیا نەک هەر بەهێزی سەربازی بەشداریکرد، بەڵکو یارمەتی پرۆ-روسەکانی ئەدا بۆ فراوانبوونی نا سەقامگیری لە ئۆکراینا.  ڕوسیا لەدژی ئەو گەمارۆ ئابورییەی خرایە سەری، بڕیاری دا خواردن و خواردەمەنی لە رۆژئاواوە هاوردە نەکات. ئەمە زلەیەکی گەورە بوو بۆ هۆڵەندا کە نەیتوانی بیبەر و تەماتە هەناردەی ڕوسیا بکات. جامی توڕەبوونی ڕۆژئاوا بەرامبەر ڕوسیا و پرۆ-ڕوسەکان ئەوکاتە سەرڕێژیکرد  کە فرۆکەیەکی مەدەنی MH17  لە ئەمستردام ەو بەرەو کۆلالمپور بەڕێوە بو لەسەر ناوچەی شەڕ لە رۆژهەڵاتی ئۆکراینا، خرایەخوارەوە. ٢٩٨ مەدەنی مردن، کە ٢٠٠ کەسیان هۆڵەندی بوون. ڕەنگە بە هەڵە و  کردەوەیەکی ئەنقەست نەبوبێ، بەڵام چەکدارە پرۆ-ڕوسەکان خستبویانە خوارەوە کە لەلایەن ڕوسیاوە پڕچەک کرابون. بە سیستمی موشەکی بوک (Boek-raketsysteem) خراوەتە خوارەوە، کە ئەو جۆرە موشەکە بەتەنها ڕوسیا دروستی دەکات و جوداخوازەکانی  ئۆکراینای بە هەموو جۆرە چەکێکی قورس پڕ چەک کردبوو. ئەمەش نێگەرانی و بیزاری کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لێ کەوتەوە چونکە ڕوسیا زۆر خاوخلیچک خەمسارد بوو لە هاوکاریکردن بۆ لێکۆڵینەوەیەکی بێلایەن لە کارەساتەکە، بۆ ئەمەش زیاتر گومانیان لە پوتین بوو کە نایەوێ هاوکاربێ بۆ ئەم پەرەسەندنە نێونەتەوەییە: بەتوندی ڕەخنەیان لێگرت، دژایەتی کردنی پوتین بۆ لێکۆڵینەوەی دادپەروەرانە و سەربەخۆ و بڵاوکردنەوەی پڕوپاگەندە و زانیاری نادروست بۆ ئەوەی خۆی لەم کارەساتە بێ بەری بکات.  هەروەها پوتین  بەلایەوە گرنگ بوو دەستبخاتە ناو شەڕی ناوخۆی سوریا و لەگەڵ ڕۆژئاوادا لەسەر یەک هێڵ نەبوو. لە کاتێکدا پوتین پشتیوانی لە بەشار ئەسەد و مانەوەی لە دەسەڵاتدا دەکرد، بەڵام سازمانی ئاسایشی نێودەوڵەتی  پشتیوانیان لە بەرهەڵستکارانی ئەسەد و لابردنی ئەکرد. بەهەمان شێوەی ئۆکراینا و قرم، بەشداریکردنی ڕوسیا لە شەڕی سوریاش بەشێکی  بۆ ئاسایشی ڕوسیابو، ئەم سێ شوێنە گرنگیەکی گەورەی هەیە لە ڕوی ستراتیژی بنکەی سەربازییەوە. بەڵێ‌م بۆ پوتین ئەمە شێوازێک بوتا هێزو توانای خۆی پیشاندانی دەرەوە و نەتەوەی روس لە ناوخۆی وڵێ‌تەکەیدا بدات. ئەم هەژمون و باڵادەستیەی پوتین زیاتر بوو کاتێک لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٩ دا لە پڕ و خێرا هێزەکانی ئەمریکا لە سوریا کشانەوە، پوتین لە گەڵ هاوتا تورکیەکەی ئەردۆگان لەسەر سنوری باکوڕی سوریا ڕێکەوتنیانکرد. بەشێک لە بەرزبونەوەی جەماوەری پوتین بۆ ئەم جۆرە کارە بەهێز و ئایندەییانە دەگەڕێتەوە. لایەنە تاریکەکانی پوتین برێتیە لە یاریکردن بە پرۆسەی هەڵبژاردن، کۆت و بەندی ڕۆژنامەوانی، سەرکوتکردن و زاڵ بونی بەسەربەرهەڵستکارەکانی و ئابوریەکی خراپ کە بە ئاسانی لەلایەن زۆرێک لە روسەکانەوە قبوڵ دەکرێ. (٣) پوتین دەیەوێ ڕوسیا فراوانبکات؟ بەهۆی ئەو پەرەسەندنانەی لە قرم، ئۆکراینا و سوریا ڕویاندا و پەیوەندی نێوان ڕوسیا و ڕۆژئاوا بە خێراییەکی دراماتیک خراپتر بوو. بارودۆخی شەڕی سارد گەڕایەوە، بە جیاوازی ئەوەی ئێستە لەچاو جاراندا دەوڵەتانی ناتۆ و ڕوسیا زۆر لەیەک نزیکترن و لە هەندێک شوێن سنوریان بە یەکەوەیە. هەردوولا پەرەیان بە لایەنی سەربازی دا. ناتۆ هەزاران سەربازی رەوانەی وڵاتانی بەڵتیک کرد و لە وڵاتی پۆلۆنیا دەستی بە ڕاهێنان کرد. ڕوسیا ش موشەکی ئەتۆمی لە نزیک سنورەکانی پۆلۆنیا و لیتوانیا، جێگیر کرد، بە بەردەوامی مەشق و ڕاهێنانی لە نزیک وڵاتانی ناتۆ دەست پێکرد.  ڕۆژئاوا بە گومانن لە نیازی ڕوسیا و متمانەیان پێێ نیە بەرامبەر ئێستلاند، لێتلاند و لیتوانیا. ئەم وڵاتانە لە ساڵی  ١٩٤٠دا  بەشێوەیەکی زۆر دڕندانە لەلایەن یەکێتیی سۆڤیەتەوە داگیرکراون. ترسیان لە ڕوسیا زیاتر بوە بەهۆی ئەو بودجە گەورەیەی کە بۆ بەرگری خەرجی دەکات. لە کاتیکدا بودجەی بەرگری لە سەر ئاستی  هەندێ لە وڵاتانی ڕۆژئاوا  ساڵ بەساڵ کەمیکردوە، لە بەرامبەردا ڕوسیا ساڵ لە دوای ساڵ بودجەی زیاتربۆ سوپا تەرخان دەکات.   پرسیاری گەورە لێرەدا ئەوەیە ئامانجی کرداری پوتین چیە: بەتەنها دەیەوێ سنورەکانی ڕوسیا بپارێزێ و بەرگری لە ڕوسەکان ی وڵاتانی دراوسێێ بکات، یان چاوی فراوانکردنی خاک  و ئامانجی وڵاتانی بلۆکی ڕۆژهەڵاتی جارانە کە ئێستە سەر بە ناتۆن، وەکو پۆلۆنیا؟ بە دڵنیاییەوە ئەو نوکی تیرەکەی ڕوو لە بلۆکی رۆژئاوا وهیوای ئەوەیە کە تۆوی لێکترازان لە ئەوروپا و لە ناو دەوڵەتانی ناتۆدا بچێنێ ولە ڕێڕەوی دەولی دا هەژمونی خۆی زاڵتر بکات. زۆر کەس بڕوایان وایە ئەوەی کە پوتین لەسەر شانۆی نێونەتەوەیی ئەیڵێ بۆ خەڵەتاندنە و بەرزکردنەوەی ئاستی جەماوەری خۆیەتی لە ناوخۆی وڵاتەکەیدا. تا هەوڵ بدات لەم ڕێگەیەوە سەرنجی هاوڵاتیان لەسەر کێشە کۆمەڵایەتی و ئابوریەکانی  وڵاتەکەی خۆی لاببات: لە ساڵی ٢٠١٥ وە روسیا بەدەست ئابوریەکی نەخۆشەوە ئەناڵێنێ  و لەسایەی حوکمی پوتین دا ڕەوشی دیمۆکراسی و حوکمی یاسا زۆر بە خراپی بەرەو دواوە ئەڕوات.  لەم ساڵانەی دوایدا پەیوەندی نێوان ڕوسیا و ڕۆژائاوا لە دەوروبەری ئۆکراینا بەرەو گرژی و ئالۆزی چووە. قسەکردنی نێوان پوتین و بایدن لەسەرەتای ساڵی ٢٠٢١ شتێکی وای لێ سەوز نەبوو. بایدین پێی وایە پوتین زیادەڕۆیی دەکات ئەگەر بیەوێ ڕاستەوخۆی هیچ شتێ بەرامبەر وڵاتانی ناتۆ بکات. لەم حاڵەتدا وڵاتانی ناتۆ بەهانەیەیان بەدەستەوەیە کە بەرگری لە خۆیان بکەن  دژی ڕوسیا، بۆ نمونە گەمارۆی ئابوری بخەنە سەر، ئەمە ئەشێ گورزێکی گەورە لە ئامانجە گرنگەکەی پوتین بدات: ئاسایشی سنوری ڕوسیا  و پێرەوکردنی سیاسەتی سەربەخۆی نێونەتەوەیی.  لە لایەکی ترەوە  ڕوسیا هەست بە مەترسی بۆسەرخۆی دەکات لەڕێی کۆ کردنەوەی لەشکری ناتۆوە لە نزیک سنورەکانی ڕوسیا، لە ئەگەری فراوانبونی ناتۆدا بۆنمونە ولاتی ئۆکراینای هاوسنوری ڕوسیا کە ئەمە پرسێکی دووبارەیە و مایەی نیگەرانی پوتین ە. ئەشێ هەروا بمێنێ کاتێک کە ناتۆ وڵاتانی درواسێی ڕوسیا پڕچەک دەکات. جێگیر کردنی سیستمی بەرگری موشەکی ئەمریکی لە رۆمانیا لە ساڵی ٢٠١٦ دا، پوتین ئەمەی بە گەورەترین هەڕەشە دانا. پوتین وتی هیچ کەس بیر لەوەنەکاتەوە کە لەڕوی سەربازیەوە بەسەر ڕوسیادا سەردەکەوێ. لەم ڕستەیەدا تۆ دەتوانی ڕەفتاری پوتین وەکو ڕەددانەوەی ڕۆژئاوا ببینی، نەک بە پێچەوانەوە. پوتین وتی ئێستە ئەو کاتەیە کە روسیا کۆتایی بە باڵادەستی ستراتیژی رۆژئاوا بهێنێ.  پوتین، لە قسەکردنی ساڵانەیدا کە لە پارلەمانی وڵێ‌تەکەیدا  لە ١ی مارتی ٢٠٠١٨دا، کاتێک باسی توانا سەربازیەکانی ولاتەکەی کرد، بەرامبەر ئەمریکا و ئەوروپا  وتی: کەس گوێ لە ئێمە ناگرێ، ئێستە گوێمان لێبگرن. ناتۆ خۆی بۆ هەڕەشە و مەترسیەکانی ڕوسیا ئامادە دەکات. لە ڕاستیدا ڕوسیا دەیەوێ سنورە کۆنەکانی خۆی وەربگرێتەوە. ناوچەکانی دەوروبەری نیوە دورگەی کریم (قرم) وەک نموونە. لە ساڵانی دواتردا پوتین فشارەکانی لەسەر ئۆکراینا زیاتر کرد. هێزی سەربازی نارد بۆ سەر سنوری ئۆکراینا و سەربازگەی بۆ کردنەوە. هەوڵی دیپلۆماسی لە نێوان ڕوسیا، یەکێتیی ئەوروپا و ئەمریکادا هیچی لێ سەوز نەبوو. لە دواجاردا لەشکری ڕوسیا لە ٢٤ی مانگی ٢ی ساڵی ٢٠٢٢ دا، لە سێ ناوچەوە هاتنە ناو ئۆکرایناوە. سوپای ڕوسیا بۆردومانی فڕۆکەخانەکانی ئۆکراینا کرد. وڵاتانی ڕۆژائاوا دژ بەڕوسیا بڕیاریان دا گەمارۆی قورسی ئابوری بخەنە سەر. پوتین ئاگاداری رۆژئاوای کرد کە نابێ هیچ کاردانەوەیەکی سەربازی یان هەبێ و خۆیانی تێ هەڵنەقورتێنن ئەگەر کارێکی وا بکەن بە پێچەوانەوە " ئەبێتە هۆی کاردانەوەیەکی وا کە لەوە و پێش نەتان بینی بێ". هەروەها وتی: هەر کەسێک دژایەتی و هەڕەشە لە گەل و وڵاتەکەمان بکات، دەبێ بزانن یەکسەر وەلامیان ئەدەینەوە. (٤) پوتین چۆن دەسەلاتەکانی لە وڵاتەکەیدا گەورەتر کرد؟ هەتا ئێستە پوتین زیاتر لە ٢٠ ساڵە دەسەڵاتدارە. هەمووی وەک سەرۆکی وڵات، نا. چونکە بەپێی دەستوری ڕوسیا، سەرۆک تەنها بۆ دوو خولی یەک لەدوای یەک دەتوانێ ببێ بەسەرۆک.  بۆیە لە ساڵی ٢٠٠٨ دا دمیتری میدڤیدیڤ (Dmitri Medvedev)ی خستە جێێ خۆی. پوتین بوو بە یەکەم سەروەزیرلە حکومەتەکەی دمیتری دا. بە نزیکی هەموو لەسەر ئەوە کۆکین کە پوتین لەو کاتەدا سەرۆکی بێ ڕکەبەری وڵاتەکەبوو، ئەو گۆڕانکاریەش فێڵێکی یاسایی بوو بۆ ئەوەی لە خولی داهاتودا خۆی بۆ سەرۆک کاندید بکاتەوە. ئەوە بوو بینیمان لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٢ دا هەڵبژاردنی بردەوە و بوەوە بە سەرۆکی وڵات، لە ساڵی ٢٠١٨ شدا بۆ دووەم جار بوەوە بە سەرۆک. لە ساڵی ٢٠٢٠ دا ڕاپرسیەکی ئەنجامدا بۆ ریفۆرمی یاسای حکومەت  لە بەرژەوەندی ماوەی سەرۆکایەتی خۆی . ئەمەش هەلی دا بە پوتین کە هەتا ساڵی ٢٠٣٦ لە سەر کورسی دەسەڵات بمێنێتەوە. لەکاتی سەرۆکایەتیەکانی دا پوتین چەندین ڕێوشوێنی گرتەبەر بۆ گەورەکردنی دەسەڵاتەکانی. دەسەڵاتی دا بە حکومەت کە چاودێری ورد بخاتە سەر هاوکاری ڕێکخراوە نا حکومیەکان(NGO) و هاوکاری دەرەکی لێ قەدەغەکردن. ئەمەش ئاستەنگی گەورەی بۆ دروستکردن تا بتوانن بەرامبەر فشارەکانی رژیم بوەستن. کۆسپەکانی لە دیاریکردنی ڕیژەی بەشداریکردن لەهەڵبژاردن لابرد و ماوەی سەرۆکایەتی لە ٤ ساڵەوە وە بۆ ٦ ساڵ درێژ کردەوە. ئازادی رۆژنامەوانی بەرە بەرە کەمکردەوە و دەمی بەرهەڵستکارەکانی داخست. لەدوای پەلاماردانی ئۆکراینا کریملین وشەی داگیرکردن و هیرش کردنی لە ژۆرنالیستەکان قەدەغە کرد، لەماوەی یەک هەفتەدا یاسای رۆژنامەوانی بە پارلەمانی روسیادا تێ پەڕاند و هەموو جۆرە ڕەخنەگرتنێکی قەدەغەکرد. خەڵک و رۆژنامەوانەکان هەر هەواڵێک بڵاو بکەنەوە کە لە چاوی حکومەتەوە بە بەدرۆ هەژماربکرێ (nepnieuws)، سزای مادی قرس ئەدرێ و  سزای زیندانیکردنی هەتا ١٥ ساڵ ئەدرێ. بەهۆی ئەم یاسایەوە هەموو ڕاگەیاندکارەکانی وڵاتان روسیایان بەجێ هێشت، لەوانە بی بی سی(BBC)، سی ئین ئین (CNN)و پەیامنێرانی هۆڵەندا. (٥) نەیارو بەرهەڵستکارەکانی پوتین کێن؟ بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ڕوسیا نیزامێکی دیمۆکراسی هەیە و ئەگەری ئۆپۆزسیۆن بوون هەیە. پوتین بەردەوام لە بەریەک کەوتن دایە لەگەل ئەم بەرهەڵستکارانەیدا. هەتا ئێستا هیچیان لە بەرامبەر پوتین دا سەرکەوتو نەبوون.  یەکێ لە بەرهەڵستکارە دیارەکانی ئەلێکسی نافاڵنی (Aleksej Navalny)ە. وەکو پارێزەرێک و چالاکوانێک چەندین ساڵە دژایەتی گەندەڵی ئەکا لە ڕوسیادا. بەردەوام دەگیرێ و دەخرێتە زیندانەوە و زوو زووش ئازاد دەکرێ. نافاڵنی حیزبی دروستکرد ولە هەڵبژاردنی  ساڵی ٢٠١٨ دا، خۆی بۆ سەرۆکی ڕوسیا پاڵاوت، بەڵێ‌م بەردەوام ڕوبەڕوی هێرش و پەلاماردان دەبوەوە، بۆنمونە لەکاتی هەڵمەتی هەڵبژاردندا پەلامار درا و شلەیەکی سەوز(zeljonka‌) یان کرد بە دەموچاویدا و چاوی ڕاستی خراپ بوو. لە کۆتایی دا دادگای ڕوسیا مافی خۆ کاندیدکردنی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨دا، لە نافاڵنی سەندەوە، بە تۆمەتی بەرتیل وەرگرتن و ڕێکخستنی خۆپیشاندانی سیاسی بێ مۆڵەت. لە ٢٠ ی ٨ی ٢٠٢٠ دا نافاڵنی بەگازی دەمار نۆفیتشوک (zenuwgif novitsjok) ژەهراوی کرا. لەدوای ژەهراوی بوونی بەتەواوی چاک بوەوە، بەگوێرەی لێکۆڵینەوەی نێودەوڵەتی کە نەتەوە یەکگرتوەکان پشتی گرت بۆیان دەرکەوت کە لەلایەن دەزگای ئاسایشی ڕوسییەوە ئەو کارە کراوە. کاتێک کە نافاڵنی گەڕایەوە بۆ ڕوسیا دەستگیر کرا، بە دووساڵ و نیو سزادرا.  ڕێکخراوی مافی مرۆڤی جیهانیی بڕیارەکەی بە ناداد پەروەرانە دانا وڕایگەیاند کە مۆتیڤی سیاسی لە پشتەوەیە. لە هەڵبژاردنی پارلەماندا لە ساڵی ٢٠٢١ دا لە زیندانەوە پەیامێکی بۆ دەنگدەران نارد داوای لێکردن "زیرەکانە " دەنگ بدەن، واتە دەنگ بدەن پارتی کۆمۆنیست نەک حیزبی یەکێتی ڕوسیا کە پوتین سەرۆکایەتی دەکات. سیاسی ئۆپۆزسیۆن بۆریس نیمتسۆف(Boris Nemtsov) یەکێکی تر بوو لە بەرهەڵستکارەکانی پوتین کە شەڕی مردن ی لەگەڵ دەکرد. چەندین ساڵ وەک کەسێکی لیبراڵ ئەندامی (دۆما) بوو، کە تێدەکۆشا بۆ ڕیفۆرمی ئابوری و خەڵکی لە مەترسی گەورە بوونی دەسەڵاتی پوتین ئاگادار دەکردەوە، لە رۆژی ٢٧ ی فێبریوەری ٢٠١٥ دا، Nemtsov کوژرا. بکوژەکە گیرا و حوکم درا تائێستە نادیارە کە ئاخۆ پوتین دەستی لەم کارەدا هەبووە یان نا. لەگەڵ ئەوەی کە هەموو کەس دەیزانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ دا جارێکی تر پوتین ئەیباتەوە، رۆژنامەوانی گەنج و بێژەری تەلەفزیۆن کسینیا سۆبتسجاک (Ksenia Sobtsjak) بڕیاری دا خۆی بۆ سەرۆکایەتی بەربژێر بکات. ئەمە شێوازێک بوو بۆ پرۆتێستکردنی کەڵتووری سیاسی ڕوسیا. پرسیارە ڕەخنە ئامێزەکانی دژ بە پوتین هیچ کاریگەرییەکی نەبو، زۆر بە ئاسانی خستیە لاوە. لە ٢٠٢١ یشەوە سەرکوتکردنی ئۆپۆزسیۆن لە لایەن پوتینەوە قسەی زیاتر هەڵدەگرێ.  لە ڕوی فەرمیەوە پوتین تەنها دەسەڵاتدار نییە، بەڵام لە وڵاتەکەی خۆیدا بەدەسەڵاترین کەسە. هەروەها لە سەر شانۆی نێودەوڵەتیس بەردەوام ڕۆڵی گەورە دەگێڕێ. ئەمە بەتەنها لە سوریا و ئۆکراینا نا. بەڵکە لە ئەفریقاش کاریگەری ڕوو لە زیاد بوونە. کۆبونەوەی لوتکەی روسیا- ئەفریقا لە سۆتسجی(Sotsji) لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٩ لەگەڵ چل سەرۆکی ولاتانی ئەفەریقا، ئەوەی بە دونیا ووت کە پوتین ئەیەوێ لە بەشێکی ئەم جیهانەدا ڕۆڵ بگێڕێ.  بەکورتی + لە ٢٠٠٠وە ئەفسەرێکی کەی جی بی (KGB) پوتین سەرۆکی ڕوسیایە، دوای ئەوە کە لەسەر دەمی سەروەزیریەکەیدا ڕۆڵی گەورەی لە شەڕی دژ بە چیچاچیەکاندا گێرا. + پوتین ئازادی رۆژنامەوانی کۆت و بەند کرد و بەسەر نەیارەکانیدا سەرکەوت، بەڵام لە سیاسەتی دەرەوەی دا لای زۆرێک لە ڕوسەکان وەک پێاوێکی بەهێز سەیر دەکرێ. + ئەوەی پوتین دەیکات بۆ سەلامەتی سنوری ڕوسیایە ئەوەی کە زۆرجار پوتین دەیڵێت بۆ گەورەکردنی ئاستی جەماوەری خۆیەتی. + پوتین زیاتر لە ٢٠ ساڵە لە دەسەڵاتدایە و لە سایەی  ئەو گۆڕانکاریەی لە ماوەی سەرۆکایەتی دا  کردی ئەتوانێ هەتاساڵی ٢٠٣٦  بەسەرۆک بمێنێتەوە. بەردەوام نەیارەکانی سەرکوت دەکات و چانسی بردنەوەیان ناداتێ.      

راپۆرتی: درەو  حکومەتی هەرێمی کوردستان لەدوای بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەبەردەم کۆمەڵێک بژاردەو سیناریۆدایە، کە مەترسیدارترینیان بۆ حکومەتی هەرێم تەسلیمکردنی تەواوی پرۆسەی نەوته‌. بەڵام جگە لەوە چەند بژاردەو سیناریۆیەکی دیکە لەئارادان کە دەکرێت حکومەتی هەرێم کاریان لەسەر بکات، لەم ڕاپۆرتەدا وردەکاری زیاتر بەردەستە. دەستپێک لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستیکردووە بە وەبەرهێنان و پەرەدان بە کەرتی نەوت، لەم پێناوەدا چەندین قۆناغی یاسایی و سیاسی و ئابوری قورسی بڕیوە، کە قۆناغی یەکەمی بە نوسینەوەی دەستوری عێراق و، قۆناغی دووەم بە دەرکردنی یاسای نەوت و غازی هەرێم لە پەرلەمانی کوردستان، دواتر ئەنجامدانی گربەستی نەوتی لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان، بەجۆرێک لە ساڵی (2002)ەوە دەستی بە گرێبەستی نەوتی کردووە لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان تا ساڵی (2013)، ژمارەی کۆمپانیاکان لە هەرێمی کوردستان بەمەبەستی پەرەپێدانی کەرتی نه‌وت گەیشتوه‌ته‌ نزیکەی (40) کۆمپانیا. بۆ ئەم مەبەستە هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بۆ (57) بلۆکی گەڕان و پشکنین بۆ وەبەرههێنانی نەوت و گاز دابەشکراوەو بەشێکی زۆری ئەو کێڵگانە هێشتا نەگەیشتوون بەرهەمهێنان، بەڵکو لە قۆناغەکانی پێش بەرهەمێناندان. هەر لە سەرەتای دەستبردن بۆ پرسی نەوت لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە، بەردەوام لەگەڵ حکومەتی عێراقی پرسی نەوت جێی ناکۆکی بووە، تا لە ساڵی (2014) ململانێکە گەیشت بە بڕینی پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق.  لە 15/2/2022 بڕیارێکی دادگای باڵای فیدراڵی لەبارەی کەرتی نەوت و غازی هەرێمەوە، کە نوێترین هەنگاوی دەسەڵاتی ناوەندەو دۆسیەکە زۆر قورس و ئاڵۆزتر دەکات،  بەچونە بواری جێبەجێکردنی بڕیارەکە زەرەرمەندی گەورەو سەرەکی لایەنی هەرێمی کوردستان دەبێت.  یەکەم؛ بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم ڕۆژی 15/2/2022 ‌ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، بە ئامادەبوونی (9) ئەندامی دادگاکەو بە زۆرینەی دەنگی (7) ئەندام و (2) دەنگی پێچەوانە، بڕیارێکی له‌باره‌ی ناده‌ستوریبوونی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێم و نادەستوریبوونی فرۆشتنی نەوتی لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە‌ ده‌ركرد. بە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی، پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند پێدەنێتە نێو قۆناغێکی نوێ لە کێشە و قەیران، بەتایبەت بڕیاری دادگا لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێم کە لە ساڵی (2007) ەوە لە پەرلەمانی کوردستان دەرچووەو ڕێگەی خۆشکردووە بۆ حکومەتی هەرێم بە ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان بۆ گەڕان و پشکنین و بەرهەمهێنان و بەبازاڕکردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە کێڵگە نەوتییەکانی سنوری هەرێمی کوردستان لە پارێزگاکانی (هەولێر و سلێمانی و دهۆک) سەرباری دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت لە بەشێک لە کێڵگەکانی پارێزگاکانی موسڵ و کەرکوک و سەلاحەدین بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوەندی. بەپێی بڕیاری دادگاکە؛ 1.    یاسای نەوت و غازی هه‌رێم، ژماره‌ 22ی ساڵی 2007 نادەستوورییەو پێچه‌وانه‌ی ماده‌ ده‌ستووریه‌كانی (110، 111، 112، 115، 121 و 130)ە. 2.    حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەند دەکرێت بە ڕاده‌ستكردنی سه‌رجه‌م به‌رهه‌مه‌ نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم و ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم كه‌ وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌كان ده‌ریهێناون، به‌ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق. 3.    ماف دراوە بە سکاڵاکار بەدواداچوون بكات بۆ پوچەڵكردنەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی كە حكومەتی هەرێم‌ لەگەڵ لایەنە دەرەكی‌و دەوڵەت‌و كۆمپانیاكان سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی‌و هەناردەكردن‌و فرۆشتنی ئیمزای كردووە. 4.    بڕیارەکە حکومەتی هەرێم پابەند دەکات ڕێگە بە وەزارەتی نه‌وتی عێراق و دیوانی چاودێری دارایی به‌ هه‌موو گرێبه‌ست و مامه‌ڵه‌یه‌كی نه‌وتیدا بچنه‌وه‌، بۆ وردبینی و دیاریكردنی پابه‌ندییه‌ داراییه‌كان كه‌ ده‌كه‌ونه‌ سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم، دواتریش له‌ ژێر رۆشنایی ئه‌وه‌ پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی فیدرالی دیاریده‌كرێت.   دووەم؛ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم کاردانەوەی زۆر و خێرای بەدوای خۆیدا هێنا، لێکدانەوەو خوێندنەوەی جیاواز دەکرێت و کرا بۆ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگا، بەتایبەت لە هەڵبژادنی کات (تەوقیت)ی بڕیارەکە، چونکه‌ ‌ پێشتر دوو سکاڵای تری له‌باره‌ی هه‌مان پرسه‌وه‌ له‌ ساڵی (2012) ه‌و (2019) لای دادگاکه تۆمار کراوه‌، هیچ بڕیارێک له‌و باره‌وه‌یه‌وه‌ نه‌درا.  به‌ڵام هەڵبژاردنی ئەم ساتە چەند پرسیارێک دێنێتە ئاراوە، لەوانەش؛ بۆ (15) ساڵ دەچێت پەرلەمانی کوردستان یاسای نەوت و غازی هەرێمی پەسەند کردووەو لە ساڵی (2009)ەوە دەست بە دەرهێنانی نەوت و لە ساڵی (2014)ەوە نەوت هەناردە دەکرێت، بۆچی دوای ئەو هەموو ماوەیە ئەم پرسە براوەتە بەردەم دادگای فیدراڵی؟ لە ئێستادا عێراق لە نێو کۆمەڵێک گیروگرفتی حکومڕانیدایه‌ (هەڵبژادنی سەرۆک کۆمار دروستکردنی کابینەی نوێی حکومەت، هاوپەیمانێتییەکانی نێو پەرلەمان ...هتد) بۆ دەبێت لە گرفتی نوێ بهێنرێتە ئاراوە؟ بۆیە دەبینین لایەنە سیاسییەکانی عێراق و هەرێم و کەسایەتی و چاودێران ‌و به‌رپرسان لێکدانەوەو وەڵامدانەوەی جیاوازیان هەیە بۆ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی، ئەوانیش؛  1.    بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی گرتنەبەری ڕێوشوێنێکی یاسایییە، بەڵام لەژێر کاریگەری هەندێک دۆخدا دواخراوە، لەم بارەیەوە (عەلی ئەلتەمیمی – شارەزای یاسایی) لە لێدوانێکیدا بۆ ماڵپەڕی (ئەلحرە) ڕایگەیاندووە؛ "عێراق وڵاتیکی فیدراڵییە نەک کۆنفیدراڵی، کۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) دەبێت تاکە لایەن بێت نەوت هەناردەی دەرەوە بکات". زیاتر لەوەش دەڵێت "دادگای باڵای فیدراڵی تیشکی خستووەتە سەر ماددەی (111)ی دەستوری عێراق، نەوت وغاز موڵکی گەلی عێراقە، هەر لەبەر ئەوە ئیدارەدانی نەوت و گاز بەشێکە لە بازگانی دەرەکی، ئەوه‌ش لە دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندییە بە گوێرەی ماددەی (110)ی دەستوری عێراقی".  بەڵام (یاسین تەها – نوسەر و ڕۆژنامەنوس) لە وتارێکیدا لە ژێر ناوی "لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە" نوسیویەتی "شارەزایان هاوڕان لەسەر ئەوەی لە سیستمە فیدراڵییەكاندا باڵادەستی لە سامانی سروشتیدا ناوەندییە، بەڵام لە دەستوری عێراقدا بەكاریگەریی هاوپەیمانێتی و دۆستایەتی كورد و شیعە (2005)، هەندێ بڕگەو دەستەواژە دانراون كە ناڕوون و لاستیكین و بەجێھێڵراون بۆ تەفسیر و تەئویل (مادەی 111)، ئەمەش وا دەكات هەمیشە مشتومڕ هەبێت. لەهەندێ مادەشدا باسی ئیدارەی هاوبەش و مافی لەپێشینەی هەرێمەكان هاتووە (112 و 115 و 122)، ئەمەش زیاترە لە فیدراڵییە باوەكانی دنیا". 2.    به‌شێکی دیکه‌ له‌ شاره‌زایان و پێیانوایه‌ بڕیاره‌که‌ سیاسییه‌ زیاتر له‌وه‌ی پرسێکی یاسایی بێت، هۆکاره‌که‌شی ده‌گێڕنه‌وه‌ بۆ لێکنزیکبوونه‌وه‌ی هێزه‌ سیاسییه‌کانی وه‌ک (پارتی دیموکراتی کوردستان  و کوتله‌ی سەدر هاوپه‌یمانی ته‌قه‌دوم به‌ سه‌رۆکایه‌تی محه‌مه‌د حەلبوسی)، هه‌ندێک زیاتر له‌وه‌ش ده‌ڕۆن و پێیانوایه‌ هێزه‌که‌ له‌وه‌ گه‌وره‌تره‌و به‌ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌کی به‌تایبه‌تیش ئێرانییه‌کان به‌ به‌شێک له‌ هۆکاری پشت بڕیاره‌که‌ لێکده‌ده‌نه‌وه‌ ده‌یه‌وێت کێشه‌ بۆ ئه‌و هاوپه‌یمانێتییه‌ دروستبکات. جێگه‌ی سه‌رنجه‌ (د. بورهان یاسین) له‌ وتارێکی دورودرێژی به‌ ناونیشانی (پێشهاته‌ هه‌ره‌ مه‌ترسیداره‌که‌ له‌ پێشمانه‌وه‌یه‌!)  نوسیویه‌تی "بڕیاره‌که‌ی دادگای باڵای فیدراڵی له‌م ماوه‌یه‌کی که‌مدا، بووه‌ هۆی کاردانه‌وه‌ی جیاجیا، به‌تایبه‌تی له‌ دامه‌زراوه‌و حزب و ناوه‌نده‌ جیاجیاکانی هه‌رێمی کوردستان و عێراق. هەندێک لە ڕاگەیەندراوەکان زیاتر وروژاندنی هەست و نەستی خەڵکی کوردستانی پێوە دیار بووە تا عەقڵانیەت و وەڵامدانەوە بە زمانی یاساو دەستور. لە ڕاستیدا زۆرێک لە ڕاگەیەندراوەکان پڕن لە دژایەتی". ئەو نمونەی ڕاگەیەندراوەکەی مەسعود بارزانی (سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان)ی هێناوەتەوە کاتێک ڕایگەیاند "بڕیاری دادگەی باڵای فیدراڵی عێراق لەبارەی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بڕیارێکی تەواو سیاسییەو پێچەوانەی دەستووری عێراقی فیدراڵە و، ئامانج لێی دژایەتیکردنی هەرێمی کوردستانەو دژی سیستەمی فیدراڵی عێراقە... بۆ هەموو لایەک ئاشکرا دەکەین کە هەرێمی کوردستان بە هەموو توانایەکییەوە بەرگری لە مافە دەستورییەکانی خۆی دەکات". بەڵام ئەم ڕاگەیەندراوە تەواو پێچەوانەی ڕاگەیەندراوی هاوپەیمانەکەیەتی کە (موقتەدا سەدر)ە، لە تویتێکدا نوسیوویەتی "ڕێز لە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی دەگرین تایبەت بە دۆسییەی نەوت گازی هەرێم و بڕیارەکان ئیلزامین و ناچارمان دەکەن بە ڕێزگرتن لە بڕیارەکان". هەندێک لە مەسەلەی نادەستووریبوونی بڕیارەکە ئەوە بە بەڵگە دەهێننەوە کە حکومەتی هەرێمی کوردستان دوای پەسندکردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی 2005 بە بەردەوامی داوای دەرچوونی یاسای نەوت و غازی لە بەغدا دەکردووە، دوای ئەوەی بێهیوا بووە، پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی (2007) یاسای تایبەت بە نەوت و غازی لە هەرێمی کوردستان پەسند کردووە. پاڵپشت بە مادەی (120)ی دەستووری هەمیشەیی عێراق کە تێیدا هاتووە: هەرێمی کوردستان دەتوانێت یاساکانی تایبەت بە خۆی دەربکات. هەروەها بەپێی مادەی (121)ی دەستوور، هەرێمی کوردستان دەتوانێت یاساکانی خۆی جێبەجێ بکات. ئەو دوو مادەیەو دەسەڵاتی هاوبەشیی نێوان بەغداو هەولێر لە بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت، بوونە بە بنەمای دەرچوونی یاسای ژمارە (22)ی ساڵی (2007) لە پەرلەمانی کوردستان تایبەت بە نەوت و گاز. 3.    بڕیارە سیاسی بێت یان یاسایی، شتێکی ئەوتۆ لە بڕیارەکە ناگۆڕێت، بەڵکو ڕاستییەکە ئەوەیە لەدوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە هەرێمی کوردستان و ڕوداوەکانی (16ی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017) پێگەی هەرێم لە بەغدا بەردەوام ڕووی لە لاوازی کردووەو بەغداش نایەوێت پێگەی هەرێم بەهێزبێت و بەردەوام لە هەوڵی بەهێزکردنی ناوەنددایە، بۆیە دەکڕێت ئەم هەوڵەش بەشێک بێت لە درێژکردنەوەی ئەو پرۆسەیە، بۆ دەکرێت چاوەڕوانی هەنگاوی مەترسیدارتریش بکرێت کە لەلایەن حکومەتی ناوەندەوە دژ بە بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستان. 4.    دەست نەبردن بۆ هەناردەکردنی گازی هەرێم؛ لەگەڵ پێخستنە نێو ساڵی نوێی (2022)ەوە جۆرێک لە بەنگەشەو هەوڵهاتنە ئاراوە بۆ بە پیشەسازیکردنی گازی هەرێم و کوردستان هەناردەکردنی بۆ تورکیاو وڵاتانی ئەوروپا هاوشێوەی نەوتی هەرێم. بۆیە بەشێک لە چاودێران هۆکاری بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی بۆ ئەو هەنگاوەی حکومەتی هەرێم دەگێڕنەوە، بۆیە بڕیارەکە وا لێکدەدەنەوە کە دژ بە وەبەرهێنانی گازە تا پرۆسەی نەوتی هەرێم. سێیەم؛ سیناریۆ و بژاردەکانی بەردەم حکومەتی هەرێم تایبەت بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەگەڵ ئەوەی بڕیارەکە یەکلاکەرەوەیەو پێویستە جێبەجێ بکرێت، چونکە بەپێی ماددەی (94)ی دەستوری هەمیشەیی عێراق بڕیارەکانی دادگاکە یەکلاکەرەوەن بە دەق هاتووە "دەبێت سەرجەم دەسەڵاتەکان پێوەی پابەندبن"، بەم پێیەش حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەوێتەو بەردەم چەند سیناریۆو بژاردەیەکەوە، لەوانە؛  1.    بەشێکی جێبەجێکردنی بڕیارەکە پەیوەندی بە لێکنزیکبوونەوە سروشتی پەیوەندییە سیاسییەکان و پەیوەندی پارتە کوردییەکان و لەسەر هەموویانەوە (پارتی دیموکراتی کوردستان) لەگەڵ کوتلەی سەدری وەک براوەی یەکەمی هەرڵبژاردن و ئەو گروپە سیاسییەی بە (چوارچێوەی هەماهەنگی) ناسراوە، لەو ڕێیەوە کاربکرێت بۆ هێشتنەوەی بڕیارەکە لەسەر کاغەز نەچونە بواری جێبەجێکردنەوە. بەمانایەکی دیکە لایەنە سیاسییەکانی هەرێم پەیوەندییە سیاسییەکانیان بەجۆرێک دابڕێژنەوە کە زیان بە پرۆسەی نەوتی هەرێم نەگات و بڕیارەکەی دادگا کاری پێنەکرێت. 2.    بەگەڕخستنی هەوڵە دیپلۆماسییەکانی هەرێمی کوردستان و فشار دروستکردن لەسەر حکومەتی ناوەندی، بۆ ڕێگریکردن لە جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگا، چونکە حکومەتی هەرێم دەتوانێت لەڕێگەی ئەو کۆمپانیا بیانییانەی لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن کە ژمارەیان نزیکەی (40) کۆمپانیایە بنکەی سەرەکییان لە زیاتر (15) وڵاتی دنیا هەیەو لە هەرێمی کوردستان لە بواری نەوت و گازدا کار دەکەن، فشار دروست بكات (بڕوانە خشتەکە). 3.    حکومەتی هەرێم دەستهەڵبگرێت لەو کێڵگە نەوتیانی دەکەونە سنوری ناوچە جێناکۆکەکانی دەرەوەی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم (موسڵ و کەرکوک و دیالەو سەڵاحەدین) ئەوەی لەسنوری هەرێمدایە بۆ لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بەڕێوەببرێت. 4.    هەرێمی کوردستان کار بۆ دەرکردنی یاسای نەوت گاز بکات لە پەرلەمانی عێراق و بتوانێت ئەوە لە یاساکەسا جێبکاتەوە، کە حکومەتی هەرێم خۆی ئیدارەی نەوت گازی هەرێم بدات، یان بە هاوبەشی نەوت گاز و ئیدارەدانی هەرێم ئیدارە بدرێت.  5.    کۆتا سیناریۆ کە سیناریۆیەکی لاوازە تەسلیمکردنی داهاتی نەوتی هەرێمە بە حکومەتی ناوەندی و ئیدارەدانی کێڵگە نەوتییەکانە لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە (کە ئەمە بۆ هەردوو لای ئەستەمە)، یان ئیدارەدانی هاوبەش بۆ سەرجەم پرۆسەکە.   سەرچاوەکان دەقی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم د. بورهان یاسین، پێشهاته‌ هه‌ره‌ مه‌ترسیداره‌که‌ له‌ پێشمانه‌وه‌یه‌!، پێگەی تایبەتی نوسەر؛ https://www.burhanyassin.com/Peshhate%20metirsidareke%2024.2.2022.pdf یاسین تەها، لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9719 پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 کارتی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان دژ بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی عێراق، ماڵپەڕی کوردستان 24؛ https://www.kurdistan24.net/ckb/story/217285-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C-%DA%A9%DB%86%D9%85%D9%BE%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D9%86%DB%8E%D9%88%D8%AF%DB%95%D9%88%DA%B5%DB%95%D8%AA%DB%8C%DB%8C%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D8%AF%DA%98-%D8%A8%DB%95-%D8%A8%DA%95%DB%8C%D8%A7%D8%B1%DB%95%DA%A9%DB%95%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%DB%8C-%D9%81%DB%8C%D8%AF%D8%B1%D8%A7%DA%B5%DB%8C-%D8%B9%DB%8E%D8%B1%D8%A7%D9%82 السيناريوهات المتوقعة بعد قرار القضاء العراقي تسليم نفط إقليم كردستان لبغداد، موقع الجزیرة؛ https://www.aljazeera.net/news/politics/2022/2/20/%D8%A5%D9%84%D8%B2%D8%A7%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%AA%D8%B3%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%86%D9%81%D8%B7%D9%87 العراق.. قرار "الاتحادية" بشأن نفط الإقليم بين جدل "الدستور" وشبهات السياسة، موقع الحرة؛ https://www.alhurra.com/arabic-and-international/2022/02/17/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%86%D9%81%D8%B7-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D8%AC%D8%AF%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1-%D9%88%D8%B4%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%AA

  راپۆرت: درەو بافڵ تاڵەبانی بەڵێنیداوە بڕی (ملیارێك) دینار بۆ كۆمپانیاكانی پاككەرەوەی ناو شاری سلێمانی تەرخان بكات بۆ ئەوەی مانگرتن بشكێنن، ئەم پارەیە وەكو قەرزێكە كە یەكێتی بە حكومەتی دەدات، زبڵ ناوچەی دەسەڵاتدارێتی یەكێتی‌و گۆڕانی داپۆشیوە، بەرپرسانی حكومی بێدەنگن‌و حزب دەیەوێت چارەسەری كێشەكە بكات.. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  ماوەی پێنج رۆژە كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی نیشتمانی (سلێمانی، هەڵەبجە، ئیدارەكانی راپەڕین‌و گەرمیان‌و سەرجەم قەزاو ناحییەكانی ئەم سنورە) مانگرتنیان راگەیاندووە‌و بەوهۆیەوە بڕێكی زۆر زبڵ‌و خاشاك لەسەر شەقامەكان كۆبوەتەوە.  ئەو كۆمپانیایانەی كە لە سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتیدا كاری پاككردنەوەیان پێسپێدراوە بریتین لە:  •    كۆمپانیای (خالید حەمەڕەوف شینكی) •    كۆمپانیای (هەرێم) •    كۆمپانیای (گەردین) •    كۆمپانیای (ئۆرانۆس) •    كۆمپانیای (بیڤان) •    كۆمپانیای (شكار) ئەم كۆمپانیایانە كە كاری (كۆكردنەوە)‌و (داپۆشین) خۆڵ‌و خاشاك دەكەن، مانگرتنیان راگەیاندووە‌و دەڵێن حكومەت پێشینەی بۆ خەرج نەكردوون، وەزارەتی دارایی نوسراوی بۆ بانكی ناوەندی هەرێم كردووە‌و فەرمانی كردووە هیچ بڕە پارەیەك بۆ كۆمپانیاكانی پاككردنەوە خەرج نەكرێت تا ئەو كاتەی موچەی فەرمانبەران دابەش دەكرێت.  مانگرتنی كۆمپانیاكانی پاككەرەوە هاوكاتە لەگەڵ نەمانی پارەی داهاتی ناوخۆ لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی، وەزارەتی داراییش خەرجی پرۆژەكانی سنوری سلێمانی خستوەتەسەر داهاتەكانی سلێمانی خۆی.  قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت سەربە یەكێتییە، وەزیری دارایی‌و پارێزگاری سلێمانی سەربە بزوتنەوەی گۆڕانن، بەڵام ئەمانە دوای پێنج رۆژ لە قەیرانی زبڵ هێشتا بێدەنگن‌و هیچ قسەیەكیان لەبارەی ئاسۆی چارەسەری ئەم قەیرانە نەكردووە. مانگرتنی كۆمپانیاكانی پاككەرەوە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی نوێ نییە‌و لەمساڵدا ئەمە جاری دووەمە، كۆمپانیاكان دەڵێن نزیكەی (10 ملیار) دیناریان لای حكومەتەوە‌و تا ئەو پارەیان بۆ نەگەڕێتەوە ناتوانن دەست بە كاركردن بكەنەوە. تاكە چارەسەری ئیدارەی دەسەڵاتی یەكێتی بۆ قەیرانی مانگرتنی كۆمپانیاكان‌و كۆبونەوەی زبڵ، بەكارهێنانی كرێكارەكانی شارەوانی سلێمانی بوو بۆ پاككردنەوەی هەندێك لە شەقامە سەرەكییەكان كە زبڵ تێیاندا كۆبووەوە.   بافڵ تاڵەبانی قەرز بە حكومەت دەدات لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ (درەو)، خالید شینكی خاوەنی كۆمپانیای (شینكی) كە چەندین ساڵە گرێبەستی خاوێنكردنەوەی شاری سلێمانی‌و دەوروبەری گرتوەتە ئەستۆ، رایگەیاند، ماوەی چوار مانگە شایستە داراییەكانمان وەرنەگرتووە. بەپێی قسەی شینكی، بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی بەڵێنی پێداون بڕی (ملیارێك) دینار بۆ سێ كۆمپانیای ناو شاری سلێمانی بۆ خەرج بكات، بەمەرجێك ئەم كۆمپانیایانە كاری پاككردنەوەی بازیانیش لەئەستۆ بگرن، لەبەرامبەردا ئەم سێ كۆمپانیا داوایانكردووە ئەو یەك ملیار دینارەیان پێبدرێت بۆ پاككردنەوەی پێنج زۆنی ناو شار، واتە هەر زۆنێك بڕی (200 ملیۆن) دیناری بۆ هەرخان بكرێت. كۆمپانیاكانی پاككەرەوەی دەڵێن ئەگەر بافڵ تاڵەبانی بڕە پارەكەیان لە (ملیارێك) دینارەوە بۆ (2 ملیار) دینار زیاد بكات، ئەوا كاری پاككردنەوەی سنوری (بازیان) تاوەكو (شەقلاوە)ش جێبەجێ دەكەن. ئەم ملیارە دینارەی كە بافڵ تاڵەبانی بۆ كۆمپانیاكانی پاككردنەوە تەرخانی كردووە، وەكو قەرزێك وایە كە بە حكومەتی هەرێمی داوە، چونكە دواتر یەكێتی ئەم بڕە پارەیە لە سولفەی كۆمپانیاكان دەبڕێت.  مانگانە دەبێت حكومەت بڕی (ملیارێك‌و 250 ملیۆن) دینار شایستەی دارایی بە كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی لە سنوری یەكێتی تەرخان بكات، بەپێی قسەی خۆیان ئێستا ئەم كۆمپانیایانە بەتێكڕا نزیكەی (10 ملیار) دینار قەرزیان كەوتوەتە لای حكومەت، ئەو كۆمپانیایەی كە لە سنوری راپەڕین لەگەڵ ئیدارەی سنورەكە رێككەوتنی كردووە‌و بڕێك پارەی بۆ تەرخان كراوە، بۆیە ئێستا مانگرتنی شكاندووە‌و دەستی بە كارەكانی كردوەتەوە.  لەم كێشانەدا، هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی كە سەربە بزوتنەوە گۆڕانە، بێدەنگی هەڵبژاردووە، خالید شینكی بە (درەو)ی وت:" پارێزگار پێی وتوین هیچ پارەیەك لەبەردەستماندا نییە".  ئێستا كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی ناو شار چاوەڕێی ئەوەن بافڵ تاڵەبانی ملیار دینارەكەیان بۆ خەرج بكات‌و كۆتایی بە مانگرتن بهێنن‌و دەست بە پاككردنەوەی شەقام‌و كۆڵانەكان بكەنەوە.  جگە لەوەی كێشەی خەرج نەكردنی شایستەكانیان هەیە، كۆمپانیاكانی پاككردنەوە گرفتیان لەسەر ئەو سزا داراییانە هەیە كە لەلایەن وەزارەتی شارەوانی‌و سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانییەوە بەسەریاندا سەپێندراوە، داوا دەكەن ئەم سزایانەیان لەسەر بسڕێتەوە.  زبڵ لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی راپۆرتی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان كە دامەزراوەیەكی سەر بە وەزارەتی پلاندانانە، رۆژانە لە شارەكانی هەرێم بڕی (7 هەزارو 200) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە‌و فڕێ دەدرێت. تێكڕای قەبارەی خۆڵ‌و خاشاك لە ساڵێكدا دەگاتە (2 ملیۆن‌و 628 هەزار) تەن، كە لە نزیك شارەكان فڕێدەدرێت‌و دەكرێت بەژێر خۆڵەوە یان دەسوتێنرێت، ئەمەش زیان بە ژینگە‌و تەندروستی گشتی دەگەیەنێت.  (31) كۆمپانیا كە كاری پاككردنەوەی شارو شارۆچكەكان دەكەن، گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتی شارەوانی هەرێمدا هەیە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێم مانگانە بڕی (10 ملیۆن) دۆلار تەنیا لە كۆكردنەوەی خۆڵ‌و خاشاكدا خەرج دەكات، سەرباری ئەمەش چەندینجارە كۆمپانیاكانی پاككردنەوە بەهۆی ئەوەی پارەكانیان لەلایەن حكومەتەوە بۆ خەرجناكرێت، مانگرتن رادەگەیەنن‌و شارەكان دەخەنە بەردەم هەڕەشەی زبڵ‌و كارەساتی ژینگەییەوە. زبڵ لەناوچەی دەسەڵاتی یەكێتیدا   قەبارەی رۆژانەی خۆڵ‌و خاشاك لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا بەمشێوەیە:  •    سلێمانی: رۆژانە (هەزارو 850) تەن زبڵ كۆدەكرێتەوە   •    ئیدارەی گەرمیان: رۆژانە (470) تەن •    ئیدارەی راپەڕین: رۆژانە (400) تەن واتە بەگشتی رۆژانە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا كۆمپانیاكانی پاككەرەوە كە شەش كۆمپانیان، بڕی (2 هەزارو 720) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە، زبڵی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی رێژەی 38%ی كۆی گشتی زبڵ لە هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.  زبڵ لەناوەچەی دەسەڵاتی پارتیدا قەبارەی رۆژانەی زبڵ‌و خاشاك لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا بەمشێوەیە:  •    هەولێر: رۆژانە (2 هەزارو 600) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە •    دهۆك: رۆژانە (هەزارو 620) تەن واتە بەگشتی رۆژانە لە سنوری دەسەڵاتی پارتیدا كۆمپانیاكانی پاككەرەوە بڕی (4 هەزارو 220) تەن زبڵ‌و خاشاك كۆدەكەنەوە، زبڵی سنوری دەسەڵاتی پارتی رێژەی 62%ی كۆی گشتی زبڵ‌و خاشاكی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.   

(درەو): فەرەنسا دەستی بەسەر یەختێكی گرانبەهای سەرۆكی كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسیدا گرت، ئەمە جێبەجێكردنی ئەو سزایانەیە كە ئەوروپا بەهۆی شەڕی ئۆكرایناوە بەسەر روسیادا سەپاندووە، ئەم كۆمپانیا روسییە خاوەنی 60%ی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان‌و لە پێنج كێلگەی هەرێمدا كار دەكات.   برۆنۆ لۆمێر وەزیری دارایی فەرەنسا ئاشكرایكرد، گومرگی وڵاتەكەی دەستی بەسەر یەختێكدا گرتووە كە سەربە كۆمپانیایەكی (ئیگۆر سیچین) بەڕێوەبەری كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسییە.  وەزیرە فەرەنسییەكە باسی لەوەكرد، یەختەكە ویستویەتی بەندەری (لا سیوتا) لەسەر كەناری دەریای ناوەڕاست بەجێبهێڵێت، ئەمەش پێشێلكردنی ئەو سزایانە بووە كە یەكێتی ئەوروپا بەسەر ئەو سەرمایەدارە روسیەیدا سەپاندووە، بۆیە دەست بەسەر یەختەكەدا گیراوە.  دەستگرتن بەسەر ئەم بەختە گرانبەهایەدا، لەچوارچێوەی ئەو سزا زۆرانەدایە كە وڵاتانی خۆرئاوا بەهۆی هێرشەكەی بۆسەر ئۆكراینا، بەسەر روسیایاندا سەپاندووە، خاوەنی یەختەكە یەكێكە لە هاوڕێ نزیكەكانی ڤلادیمیر پوتنی سەرۆكی روسیا.   بەگوێرەی بەیاننامەی وەزارەتی دارایی فەڕەنسا، ئەم یەختە كە ناوی "ئەمور فیرۆ"یە، رۆژی 3ی كانونی دووەم گەیشتوەتە بەندەری (لا سیوتا)، بڕیار بووە تاوەكو رۆژی 1ی نیسان بمێنێتەوە بەمەبەستی نۆژەنكردنەوە، بەڵام دوێنێ بەرپرسانی گومرگ تێبینی ئەوەیان كردووە یەختەكە ئامادەكاری دەكات بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی خێرا بڕوات لەكاتێكدا كاری نۆژەنكردنەوەی تەواو نەبووە، بۆیە بڕیاریانداوە دەستی بەسەردا بگرن، چونكە یەختەكە سزا ئابورییە نوێیەكان دەیگرێتەوە.  هەر ئەمڕۆ دەسەڵاتدارانی فەرەنسا ئاماژەیان بەوەكرد، لە بەندەری (لۆریان)، دەست بەسەر كەشتیەكی بارهەڵگری روسیدا گیراوە.  لەلایەكی ترەوە بەگوێرەی هەواڵێكی گۆڤاری (فۆربس)، دەسەڵاتدارانی ئەڵمانیا دەستیان بەسەر یەختێكدا گرتووە كە بەهاكەی (600 ملیۆن) دۆلارەو خاوەندارێتییەكەی بۆ ملیاردێری روسی (عەلی شێر عوسمانۆڤ) دەگەڕێتەوە. روسنەفت لە هەرێمی كوردستان كۆمپانیای روسنەفت-ی روسی خاوەنی رێژەی 60%ی پشكەكانی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان (ئەو بەشەی بۆرییەكە كە دەكەوێتە ناو خاكی هەرێم تاوەكو سنوری توركیا)، لەپاڵ ئەمەدا كۆمپانیاكە كاری گەڕان‌و پشكنین بەدوای نەوتدا دەكات لە (6) كێڵگەی كوردستان، ئەو كێلگانەی روسنەفت كاریان تێدا دەكات دەكەونە سنوری (هەولێرو دهۆك)‌و بریتین لەم كێڵگەكانی (بەرتلە، زاوێتە، هەریر، بجیل، قەسرۆك، دارەتوو).  

ئامادەكردنی: فازل حەمەڕەفعەت تا ئەمدواییە توركیا پێیوابوو سەرچاوەی سەرەكی هەڕەشە لەسەر ئاسایشەكەی تەنیا (پارتی كرێكارانی كوردستان)ە، بەڵام ئێستا بۆی دەركەوتووە هەڕەشە گەورەكە لە دەریای رەشدایە، ئۆكرانیا رێككەوتنی بەرهەمهێنانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان‌و موشەكی لەگەڵ توركیا هەیە، ئەم رێككەوتنە بۆ پیشەسازی سەربازی توركیا بایەخی گەورەی هەیە، لەبەرامبەردا روسیا غاز‌و گەشتیار بە توركیا دەدات كە بڕبڕەی پشتی ئابورییەكەیەتی، درێژەكێشانی شەڕی روسیا- ئۆكراینا، هەڵوێستی توركیا یەكلادەكاتەوە، دۆزی كورد لە توركیا بژاردەیەكی ئامادەیە لەبەردەم روسیا‌و هاوكات لەبەردەم هاوپەیمانانی خۆرئاواشدا.. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.     لەبارەی پەیوەندی توركیا‌و روسیاوە بەدرێژایی مێژوو پەیوەندی توركیا لەگەڵ روسیا لەدۆخی ململانێدا بووە لە چەند گۆڕەپانێكدا، لەوانە بەلقان‌و دەریای رەش‌و قەوقاز، لەدوای تەواوبوونی جەنگی دووەمی جیهانەوە، روسیا داوای شاری (قارس)ی باكوری كوردستانی لە توركیا كرد، هەروەها داوای دەكرد چاو بە رێككەوتنەكانی تایبەت بە تێپەڕین بە هەردوو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل)دا بخشێندرێتەوە.  فشارەكانی روسیا، ساڵی 1952 توركیا ناچار كرد بچێتە ناو پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)، ئەمە بۆ ئەوە بوو خۆی لە هەڕەشەكانی سۆڤیەت بپارێزێت. لەسەردەمی جەنگی سارددا، توركیا لەناو ستراتیژیەكی خۆرئاوادا كاری دەكرد، رۆڵەكەشی كورتكرابووەوە لە دروستكردنی بەربەست لەبەردەم كشانی روسیا بەرەو ئاوە گەرمەكان. روخانی یەكێتی سۆڤیەت لە ساڵی 1991دا دۆخەكەی بەتەواوەتی گۆڕی، توركیا خۆی لەبەردەم روبەرێكی بەرفراوانی جیۆسیاسیدا بینییەوە، ئەمەی بەكارهێنا بۆ كرانەوەی زیاتر بەڕووی دەرەوەدا. ساڵی 2002 پارتی دادو گەشەپێدان لە توركیا بە سەرۆكایەتی (رەجەب تەیب ئەردۆغان) دەسەڵاتی گرتە دەست، ئەم پارتە لە دەیەی یەكەمی دەسەڵاتی خۆیدا سیاسەتێكی نەرمی لەسەر ئاستی دەرەوە گرتەبەر، ئەمە ناوی لێنرا "سیاسەتی سفركردنەوەی كێشەكان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ"دا. ساڵی 2003 پەیوەندییەكانی نێوان توركیا‌و روسیا پێی نایە قۆناغێكی نوێوە، لەم ساڵەدا پەرلەمانی توركیا رەتیكردەوە رێگا بە سوپای ئەمریكا بدات خاكی توركیا بەكاربهێنێت بۆ هێرشكردنەسەر عێراق، بەم بڕیارە توركیا پەیامێكی گەیاندە مۆسكۆ‌و پێی وت" توركیا چیتر پشت بە سیاسەتی سەربەخۆی خۆی دەبەستێت‌و دوورە لە هاوپەیمانێتی خۆرئاواوە"، دوای ئەم بڕیارە بۆ یەكەمجار لە ساڵی 2004دا ڤلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیا سەردانی توركیای كرد، بۆ ئەوكات ئەوە یەكەمین سەردانی سەرۆكێكی روسیا بوو بۆ توركیا لەدوای ساڵی 1972ەوە.  لەوكاتەوە پەیوەندییە سیاسی‌و ئابوریی‌و بازرگانییەكانی توركیا‌و روسیا فراوانتر بوو، بەتایبەتیش لە بواری گواستنەوەی وزەدا، لەپاڵ ئەمەدا كێبركێی لەسەر چەند دۆسیەیەك لەنێوان هەردوو وڵاتدا هەر بەردەوام بوو لەوانە دۆسیەكانی (سوریا، لیبیا، قوبرس، هەرێمی ناگۆرینی قەرەباغ).  ساڵی 2015 توركیا فڕۆكەیەكی جەنگیی روسیا لە نزیك سنوری سوریا خستەخوارەوە، بەڵام پەیوەندییە فراوانەكانی نێوان هەردوو وڵات ئەم قەیرانەی تێپەڕاند. ساڵی 2016 پوتین پشتیوانی لە ئەردۆغان كرد لەو كوتادە سەربازییەی كە لە توركیا رویدا، لێرەوە جارێكی تر پەیوەندییەكان گەشەیان كردەوە. 2019 پەیوەندی توركیا‌و روسیا سەریكێشا بۆ بواری سەربازیش، سەرباری هەڕەشەكانی ئەمریكا، توركیا لەم ساڵەدا سیستمی بەرگری ئاسمانی (S300)ی لە روسیا كڕی.  لەبارەی پەیوەندی توركیا‌و ئۆكراینا توركیا لەسەردەمی عوسمانییەكانەوە پەیوەندی لەگەڵ ئۆكراینییەكان هەیە، شوباتی 1992 دوای جیابونەوە لە یەكێتی سۆڤیەت، توركیا دانی بە سەربەخۆیی ئۆكراینادا ناوە‌و پرۆتۆكۆڵی پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵدا ئیمزا كردووە. ساڵی 2014 توركیا رەتیكردەوە دان بنێت بە لكاندنی نیمچە دورگەی (كریمیا) بە روسیاوە، كە بەشێك بوو لە خاكی ئۆكراینا، جەختی لەسەر پاراستنی یەكێتی خاكی ئۆكراینا كردەوە. سەرباری ئەمە، توركیا لە چەند ساڵی رابردوودا پارێزگاری كرد لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ روسیاو بەشداری لە هیچ سزایەكی ئابوریدا نەكرد كە بەهۆی جیاكردنەوەی هەردوو هەرێمی (لۆگانسك، دۆنیتسك) لە ئۆكرانیا، بەسەر روسیا دەسەپێندرا. لەمە زیاتر، توركیا‌و روسیا پێكەوە پرۆژەی هێڵی (تورك ستریم)یان جێبەجێ كرد كە ساڵی 2020 دەستی بەكاركردن كرد، ئەم هێڵە بۆ گواستنەوەی غازی روسیا بوو لەرێگەی توركیا‌و بەلقانەوە، دوور لە ئۆكراینا كە چەندین ساڵ بوو هێڵی سەرەكی بۆری غازی روسیا بەم وڵاتەدا تێدەپەڕی بۆ ئەوروپا.  ئێستا كە روسیا هێرشی سەربازی كردوەتەسەر ئۆكراینا، توركیا دژی هێرشەكەیە، ئەردۆغان دەڵێ" دەبێت ناتۆ هەڵوێستی توندتر لەبارەی پەرەسەندنەكانی ئۆكراینا بگرێتەبەر"، لەمە زیاتر توركیا دەڵێ وڵاتانی سەر دەریای رەش‌و ئەوانەشی كە ناكەونە سەر دەریاكە، ئاگاداركردووە رێگە بە تێپەڕینی كەشتی جەنگیی وڵاتە شەڕكەرەكان بەناو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل)دا نادات‌و پابەندی پەیماننامەی (مۆنترۆ)یە.  توركیا بۆچی لە شەڕی روسیا دەترسێت ؟ مەترسی توركیا لەم شەڕەی روسیا دژی ئۆكراینا‌و وڵاتانی خۆرئاوا بەرپای كردووە، لەچەند هۆكارێكەوە سەرچاوەی گرتووە كە ئەمانەن:  یەكەم: دەریای رەش‌و گەرووەكان توركیا لەگەڵ ئۆكراینا‌و روسیا‌و چەند وڵاتێكی تر (بولگاریا‌و جۆرجیا‌و رۆمانیا) دەكەوێتە سەر كەناری دەریای رەش، لەدوای جەنگی ساردەوە توركیا دەستی كردووە بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە دەكەونە سەر دەریاكە، ئەمەش لەڕێگەی پەیوەندی ئابوری‌و رێوشوێنی بنیادنانی متمانە لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا، ئەمە بەبێ رەچاوكردنی ئەوەی دەریای رەش هەڕەشەیەكی بەرجەستەیە هاوشێوەی هەڕەشەی كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)، واتە دۆزی كورد لەسەر ئاسایشی توركیا، بەڵام ئەم ساڵانەی دوایی وێنای توركیا بۆ هەڕەشەكان گۆڕانكاری بەسەردا هات، ئەمەش دوای فراوانبوونی هەژموونی روسیا لە دەریای رەشدا.  دەریای رەش دەكەوێتە چوارچێوەی ناوچەی سەربازی باشوری روسیا، كە سەرپەرەشتی شانۆی ئۆپراسیۆنەكان لە باكوری قەوقاز‌و دەریای رەش‌و دەریای قەزوین دەكات، لەم ناوچەیەدا چەند رێوشوێنێك گیراوەتە بەر كە ئارەزووی فراوانخوازی روسیا نیشان دەدات لە ناوچەكانی دوای یەكێتی سۆڤیەت‌و دەریای سپی ناوەڕاستدا.  دوای هەڵوەشاندنەوەی گەشتیگەلی پێنجەمی یەكێتی سۆڤیەت لە دەریای سپی ناوەڕاست لەساڵی 1992دا، ساڵی 2013 روسیا جارێكی تر هێزێكی دەریایی بۆ كاركردن لەناو ئەم دەریایە تەرخان كرد، ساڵی 2014 روسیا نیمچەدورگەی (كریمیا)ی لە ئۆكرانیا دابڕی، ئەمە بنكەیەكی دەریایی ستراتیژی نوێی بە روسیا بەخشی، كە لەدوای گەرووەكانی توركیاوە، دووەم گرنگترین خاڵ بوو لەناو دەریای رەشدا‌و دەرفەتی ئەوەی بە روسیا بەخشی لەرێگەی هەردوو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل) بگاتە دەریای سپی ناوەڕاست.  هەنگاوی دواتر لەرێگەی دەستوەردانی روسیا بوو لە قەیرانی سوریادا لە ساڵی 2015دا، ئەمە دەریای رەشی كرد بە شادەماری ژیانی لۆجستی بۆ هێزەكانی روسیا لەناو سوریادا، دەستوەردانی روسیا كارایی رۆڵی توركیای لە سوریا لاواز كرد، پاشان لە ساڵی 2017دا روسیا سەرجەم گەشتییە جەنگییە نوێیەكانی سەربە گەشتیگەلی دەریای رەشی تەرخانكرد بۆ كاركردن لەناو چوارچێوەی هێزی گەشتیگەلی دەریای سپی ناوەڕاست، ئەمەش هەژموونی روسیای لەو ناوچە زیندووەدا بەهێزكرد، كە تێیدا بەرژەوەندییەكانی ئەنكەرەو مۆسكۆ لەچەند دۆسیەیەكی وەكو (قوبروس‌و لیبیا)دا بەر یەكتر دەكەون. كاتێك دیمەنی (كریمیا)‌و ئۆكراینا بخەینە پاڵ دیمەنی بوونیی روسیا لەناوچەی (ترانس دنیستەر)ی جوداخواز لە مۆڵدۆڤا‌و بوونی سەربازیی روسیا لە (ئەبخازیا)‌و (ئۆسیتیای باشور) دوای ئەوەی مۆسكۆ دانی نا بە جیابونەوەیان نا لە جۆرجیا، دەبینین روسیا خاوەنی هەژموونی گەورەی دەریای رەشە، ئەمەش مەترسی ئەوەی لای توركیا دروستكردووە، روسیا لە داهاتوودا داوای هەردوو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل) بكات، ئەم داواكارییە راستەوخۆ هەڕەشەیە لەسەر شاری ئیستانبوڵ. ئەم پەرەسەندنانە هاوكاتە لەگەڵ زیادبوونی بایەخی دەریای رەش لە ستراتیژیەتی توركیا، دوای دۆزینەوەی یەدەگێكی زۆری غاز بە بڕی (540 ملیار) مەتر سێجا، ئەنكەرە هیوای بەوەیە ئەم یەدەگە هەندێك لە خەرجی ساڵانەی پسوڵەی هاوردەكردنی غاز بۆ توركیا كەمبكاتەوە كە بەگوێرەی قسەی وەزیری وزەی توركیا، خەرجییەكە دەگاتە (55 ملیار) دۆلار.  دووەم: هەڕەشەی هاوكاری سەربازی توركیا- ئۆكراینا بەهۆی چونەناوەوەی سوپای توركیا بۆ قوبرس، لە ساڵی 1974ەوە وڵاتانی خۆرئاوا قەدەغەی فرۆشتنی چەكیان بەسەر توركیادا سەپاند، لەپاڵ ئەمەدا كۆتوبەندی توند لەسەر فرۆشتنی چەكی ئەمریكی بە توركیا دانرا، ئەمانە وایانكرد لەم چەند دەیەی دوایدا، توركیا روو لە گەشەپێدانی كەرتی پێشەسازی بەرگریی ناوخۆیی بكات بۆ پڕكردنەوەی پێداویستییە سەربازییە ناوخۆییەكانی‌و رزگاربوون لە كۆتوبەندی هاوردەكردنی چەك، كە توركیا بە سیاسەتی وڵاتانی فرۆشیاری چەكەوە دەبەستێتەوە‌و وایلێدەكات نەتوانێت بەشێوەیەكی سەربەخۆ نەخشەی سیاسەتەكانی خۆی بكات‌و دەستوەردان لە دۆسیە گرنگە ناوچەییەكاندا بكات.  سەرباری ئەمە توركیا لەرێگەی گەشەپێدانی پشەسازی سەربازی ناوخۆییەوە، هەوڵیدا داهاتی ئابوری لەرێگەی فرۆشتنی چەكەوە بەدەستبهێنێت، ئەمەش كاریگەرییەكەی ئەوكاتە دەركەوت كە هەناردەی چەكی توركیا داهاتەكەی لە (248 ملیۆن) دۆلاری ساڵی 2002ەوە بەرزبووەوە بۆ نزیكەی (3 ملیار) دۆلار لە ساڵی 2019دا، هەروەك ئەنكەرە چاوی لەوەیە لە ساڵی 2023دا داهاتی فرۆشتنی چەك بۆ (10 ملیارو 200 ملیۆن) دۆلار بەرزبكاتەوە.  ساڵی 2020 كارایی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی توركیا لە ئۆپراسیۆنە سەربازییەكانی لیبیادا دەركەوت، ئەم فڕۆكانە هێرشی هێزەكانی (خەلیفە حەفتەر)یان بۆسەر تەرابلوسی پایتەخت راگرت، دواترو لە ساڵی 2021دا فڕۆكە توركییەكان رۆڵیان بینی لە سەرخستنی ئازەربایجان بەسەر ئەرمینیا لە جەنگی (كەرەباخ)دا، پێشترو لە ساڵی 2020دا ئەم فڕۆكانە گورزیان لە سوپای سوریا وەشاند، سەركەوتنە سەربازییەكانی توركیا دژی ئەو لایەنانەی كە هاوپەیمانی روسیا بوون، وایكرد هەندێك وڵاتی وەكو ئۆكراینا‌و ئەسیوپیا‌و مەغریبی عەرەبی‌و تونس روو لە كڕینی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی توركیا بكەن، ئەمەش بەهۆی كارایی فڕۆكەكان‌و هەرزانی نرخ‌و خێرایی رادەستكردنیان دوای گرێبەستی كڕین.  كانونی دووەمی 2019 ئۆكراینا گرێبەستی كڕینی (6) فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی جۆری "بەیرەقدار- تی بی 2"ی لەگەڵ توركیا ئیمزا كرد‌و لەهەمان ساڵدا فڕۆكەكانی رادەستكرا، ئۆكرانیا لە ئۆكتۆبەری 2021دا بۆ یەكەمجار ئەم فڕۆكە توركیانەی دژی جوداخوازە روسەكان لە خۆرهەڵاتی وڵاتەكەی بەكارهێنا، ئاژانسی بلۆمبێرگ لە كانونی یەكەمی 2021دا رایگەیاند، ئۆكرانیا (20) فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی تر لە توركیا دەكڕێت، ئەمە هاوكات لەگەڵ ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی هاوكاری لەبواری گەشەپێدانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان لەنێوان هەردوو كۆمپانیای (بایكار)ی توركیا‌و كۆمپانیای (ئیفشینكۆ بروگراس)ی ئۆكرانی، كە رێگە بەوە دەدات بزوێنەری ئۆكرانی بدرێت بەو فڕۆكە‌و موشەكانەی كە لەناوخۆی توركیا دروست دەكرێن، ئەمەش بەپێی قسەی بەرپرسانی ئەنكەرە، توركیای لەو كۆتوبەندانە رزگاردەكات كە ئەمریكا سەپاندویەتی بەسەر پرۆسەی فرۆشتنی بزوێنەری تایبەت بە گەشەپێدانی چەكەكانی توركیا.   دواتر هەماهەنگی سەربازی نێوان توركیا‌و ئۆكراینا لە شوباتی ئەمساڵدا گەیشتە لوتكەی خۆی، كاتێك لەسەردانێكی ئەردۆغاندا بۆ كیێڤ، هەردوو وڵات رێككەوتن لەسەر دروستكردنی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی توركیا لەناو ئۆكراینادا. هاوكاری سەربازی توركیا لەگەڵ ئۆكراینا، مۆسكۆی توڕە كرد، وەزیری دەرەوەی روسیا داوای لە هاوتا توركییەكەی كرد مەترسی مۆسكۆ لە چەكداركردنی ئۆكراینا لەبەرچاوبگرن، وەزیری دەرەوەی توركیا وەڵامی دایەوە‌و وتی" ناكرێت توركیا بەرپرسیارێتی بڵاوكردنەوەی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكان لەلایەن ئۆكرایناوە، هەڵبگرێت"، ئیتر لێرەوە ئۆكراینا بوو بە مەیدانی روبەڕووبونەوەی چەكی توركی‌و روسی، لەحاڵی كەوتنی لەم جەنگەدا لەگەڵ روسیا، هاوكاری سەربازی ئۆكراینا لەگەڵ توركیا كۆتایی دێت، كە توركیا هەم لەڕووی تەكنەلۆژی‌و هەم لەڕووی ئابوریشەوە پێویستی بە بەردەوامبوونی ئەم هاوكارییە هەیە.  سێیەم: لێكەوتە نەرێنییەكانی ئابوری لێكەوتە نەرێنییەكانی پەتای كۆرۆنا لەسەر ئابوری توركیا كە خۆی لە شەپۆلێك هەڵاوساندا بینییەوە‌و لە ساڵی 2021دا گەیشتە نزیكەی 48%، هەروەها داڕمانی بەهای دراو، وایانكرد توركیا ئومێد لەسەر ئەوە هەڵبچنێ لەرێگەی پشتبەستن بە بوژاندنەوەی گەشتوگوزارو زیادكردنی هەناردە‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە، لە قەیرانی ئابوری رزگاری ببێت‌و كورتهێنان لە بازرگانی دەرەكیدا كەمبكاتەوە كە نزیكەی (47 ملیار) دۆلارە، بەڵام جەنگی ئۆكراینا هەڕەشەیە لەسەر ئەم ئومێدەی توركیا.  بەگوێرەی راپۆرتەكانی دەستەی ئاماری توركیا بۆ ساڵی 2021، روسیا لەدوای چینەوە لە پلەی دووەمی وڵاتانی هەناردەكاردایە بۆ توركیا، ئەمە لەكاتێكدایە ئۆكراینا لە پلەی یانزەیەمدایە، توركیا بەشێوەیەكی جەوهەری لە دابینكردنی وزەدا پشت بە روسیا دەبەستێت‌و لە ساڵی 2021دا رێژەی 43%ی غازی روسیای هاوردە كردووە كە بڕەكەی دەكاتە (24 ملیار) مەتر سێجا لە كۆی (60 ملیار) مەتر سێجا. لە پاڵ ئەمەدا، بەرزبوونەوەی نرخی یەك بەرمیل نەوتی برێنت بۆ سەرو (100) دۆلار بەهۆی جەنگەوە، كاریگەری نەرێتی لەسەر ئابوری توركیا دەبێت. سەبارەت بە كەرتی گەشتیاریش كە لە ساڵی 2021دا نزیكەی (24 ملیارو 500 ملیۆن) دۆلار داهاتی بۆ توركیا فەراهەم كردووە، جەنگی روسیا‌و ئۆكراینا كاریگەری لەسەر دەبێت، بەوپێەی گەشتیارانی روس لەسەروی لیستی ئەو گەشتیارە بیانیانەوەن كە سەردانی توركیا دەكەن، ژمارەی گەشتیارانی روس كە سەردانی توركیا دەكەن (4 ملیۆن‌و 694 هەزار) گەشتیارە، ئەمە لەكاتێكدایە ئۆكراینا لە لیستی گەشتیارانی توركیادا لە پلەی سێیەمدایە‌و ژمارەیان (2 ملیۆن‌و 60 هەزار) گەشتیارە. سەپاندنی سزا بەسەر روسیا، توانای دارایی هاوڵاتیانی روسیا‌و ئۆكرانیاش لاواز دەكات‌و ئەمەش كاریگەری لەسەر كەرتی گەشتیاری توركیا دەبێت.  لێكەوتەكانی هەڵوێستی توركیا سەرباری ئەوەی توركیا ئیدانەی شەڕی روسیای دژ بە ئۆكراینا كردووە، بەڵام هێشتا روسیا جڵەوی چەند دۆسیەیەكی بێزاركەری بۆ ئەنكەرە بەدەستەوەیە، لەپێش هەمووشیانەوە دۆسیەی پێدانی غاز‌و گەشتیاریی تاوەكو دەگاتە دۆسیەی (ئیدلب) لە سوریا‌و پشتیوانیكردنی هێزە كوردییە سەربەخۆخوازەكان، بۆیە پێشبینی دەكرێت توركیا هەڵوێستی خۆی كۆبكاتەوە لەنێوان ئیدانەكردنی هێرشەكەی روسیا‌و هەوڵدان بۆ نێوەندگیری‌و دانوستان لەپێناو راگرتنی شەڕدا، بەدوور دەزانرێت توركیا بچێتە ریزی ئەو وڵاتانەی كە سزا بەسەر روسیادا دەسەپێنن یاخود پەیوەندی خۆیان لەگەڵ مۆسكۆدا دادەبڕن، چونكە هەنگاوی لەم جۆرە زیانی گەورە بە ئابوری توركیا دەگەیەنێت.  لەبەرامبەردا دەكرێت شەڕی روسیا- ئۆكراینا پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ خۆرئاوا بەهێز بكات، بەتایبەتیش كە توركیا بەشێوەیەكی توند ئیدانەی شەڕی روسیای كردووە، هاوكات لەگەڵ توانای ئەنكەرە لە بەكارهێنانی پێگەی ستراتیژی خۆی لە دەریای رەشدا بۆ رێگریكردن لە تێپەڕینی كەشتییە جەنگییەكانی روسیا لەرێگەی هەردوو گەرووی (بسفۆڕ)‌و (دەردەنیل)ەوە، هەروەك دەكرێت توركیا سود لە فشارەكانی خۆرئاوا بۆسەر روسیا وەربگرێت، ئەگەر ئەم فشارانە كاریگەرییان لەسەر ئاستی ئامادەگیی روسیا لە هەردوو دۆسیەی (سوریا)‌و (لیبیا)دا هەبێت.  دەكرێت وڵاتانی خۆرئاوا بەشێوەیەكی زیاتر توركیا بەلای خۆیاندا رابكێشن ئەگەر لە هەندێك دۆسیەدا پاڵپشتی توركیا بكەن لەوانە: •    (دۆزی كورد) •    دۆسیەی (ئەندامێتی توركیا لە یەكێتی ئەوروپا) •    دۆسیەی (بەهێزكردنی هاوكاری سەربازی‌و پیشەسازی بەرگری هاوبەش) •    دۆسیەی (رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) لەم قۆناغەدا بەرژەوەندی توركیا وا دەخوازێت رێگری لە ململانێی فراوانخوازی روسیا بگرێت‌و پارێزگاری لە یەكێتی خاكی ئۆكراینا بكات‌و لە زوترین كاتدا شەڕ رابوەستێت بۆ خۆپاراستن لە لێكەوتە وێرانكەرە ئابورییەكانی، بەڵام ئەگەر ململانێكە فراوان بوو و گەیشتە وڵاتانی تری ئەوروپا، ئەوكاتە توركیا ناچار دەبێت دەست لە رۆڵی نێوەندگیری هەڵبگرێت‌و پابەندبێت بەو ئەركانەی كە لەچوارچێوەی (ناتۆ)دا دەكەوێتە سەرشانی.  سەرچاوە: سەنتەری (الجزیرە) بۆ توێژینەوە

  درەو:   یاموور كچی دووەمی نەقیب محەمەد لەتیف لە دایكبوو، لەكاتێكدا 90 رۆژە بكوژانی باوكی ئازادن و دەستگیرنەكراون، سەرەڕای بەڵێنی بەردەوامی حكومەت و لێپرسراوانی ئەمنی، لە نێویاندا بەڵێنی خودی جێگری سەرۆكی حكومەت (قوباد تاڵەبانی) كە وتی "بەڵێنتان پێدەدەم". نەقیب محەمەد لەتیف و سێ پۆلیسی تری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان، لە شەوی 4ی كانونی یەكەمی 2021دا لەكاتی هەوڵدان بۆ دەستگیركردنی تۆمەتبارێك بە توندوتیژی دژی خێزانەكەی، لە ناوچەی تانجەڕۆ لە سلێمانی تەقەیان لێكراو بەهۆیەوە نەقیب محەمەد گیانیلەدەستدا و سێ هاوەڵەكەشی بە سەختی برینداربون. رۆژێك دوای روداوەكە و لە 5ی كانونی یەكەم، قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەت، سەردانی بریندارەكانی كرد و لە لێدوانێكیدا جەختیكردەوە "بە‌ڵێنم پێدان؛ ئە‌و تۆمە‌تبارە‌ كە‌ بە‌داخە‌وە‌ ئە‌فسە‌رێكی شە‌ھید كرد و سێ كارمە‌ندی بریندار كرد، دە‌ستگیر بكرێت". كورتەیەك لە روداوەكە ئێوارەی 4ی كانونی یەكەمی رابردوو، نەقیب محەمەد لەتیف، هەڵدەستێت بە جێبەجێكردنی بڕیارێكی دەستگیركردن بۆ كەسێك بەناوی یوسف پشتیوان عەلی، بەپێی بڕیاری دادوەر. یوسف چەندینجار لەلایەن ژنەكەیەوە لە بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان سكاڵای لە دژ تۆماركرابوو، بەهۆی توندوتیژیی و ئەشكەنجەدانی بەردەوام، كەیسەكە بە جۆرێك بووە، دادوەر چەندجارێك نوسراوی كردووە بۆ بەڕێوەبەرایەتییەكە و لە هۆكاری دەستگیرنەكردنی یوسف و جێبەجێنەكردنی بڕیارەكەی دادوەری پرسیوە. كاتژمێر 8ی ئێوارەی رۆژی شەممە 4ی كانونی یەكەم، نەقیب محەمەد كە ئەو رۆژە ئێشكگر بووە، بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكە بە مەفرەزەیەكەوە دەچێتە چیای گۆیژە – شوێنی كاركردنی یوسف و باوكی-، بەڵام لەو رۆژەدا لەوێ نەبون. دوای گەڕانەوەیان لە گۆیژە و بەپێی ئەو زانیارییانەی بەردەستیان بووە، مەفرەزەكە بەرەو ناوچەی تانجەڕۆ، كە ماڵی یوسفی لێ بووە، بەڕێدەكەون، ئەوەش بە ئۆتۆمبێلێكی بەڕێوەبەرایەتییەكە. بەپێی گێڕانەوەی بریندارەكان، سەرەتا بە كۆڵانی ماڵی یوسف-دا تێپەڕیون لە تانجەڕۆ، بەڵام كەس لە ماڵ نەبووە، بۆیە تا كۆتایی كۆڵانەكە رۆیشتون و بە هەمان كۆڵاندا گەڕاونەتەوە، چونكە هەڵكەوتەی كۆڵانەكە وابووە، كە ئەوسەری رێگە نەبووە پێیدا بڕۆن. لەگەڵ گەڕانەوەیان و گەیشتنیان بۆ بەردەم ماڵی یوسف، ئۆتۆمبێلێكی جۆری ئۆپڵ لەسەر رێگاكە وەستاوە، بەرلەوەی مەفرەزەكە داوای لێبكەن رێگاكە بكاتەوە، كەسێك لە لای سەكنی ئۆپڵەكەوە دادەبەزێت، میلی چەك دەهێنێتەوە و دەستدەكات بە جوێندان و تەقەكردنی راستەوخۆ لە ئۆتۆمبێلی مەفرەزەكە. "دابەزین و جوێن و چەكڕاكێشان و تەقاندنەكەی یەك چركە بوو"، یەكێك لە بریندارەكان وتی "جگە لەوە، لە شوێنی تریشەوە تەقەمان لێكرا، بەرلەوەی ئێمە داببەزین، یان هیچ شتێك بكەین". بەپێی وتەی بریندارەكان، ئەو كەسەی لە سەكنی ئۆپڵەكەوە دابەزیوە پشتیوان عەلی، باوكی یوسف بووە. "هەر ئەوەندەمانزانی فیشەكیان دەكردە ناو ئۆتۆمبێلەكەوە و هەمومان بەركەوتین و ئۆتۆمبێلەكە گڕی گرت، هەر كەسێكی تر لە شوێنی ئێمە بوایە هیچی پێنەدەكرا، چونكە كەسمان لەو باوەڕدا نەبوین بەو شێوە رێكخراوە بمانكەنە ئامانج". هەر لەوێ نەقیب محەمەد لەتیف گیانلەدەستدەدات و شۆفێر و دوو هاوەڵەكەی تریش بەسەختی برینداردەبن و دەگوازرێنەوە بۆ نەخۆشخانەی شۆڕش. ئەوە چوارەم جار بووە كە مەفرەزەكانی پۆلیسی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ژنان هەوڵی دەستگیركردنی یوسف بدەن. بەپێی زانیارییەكان باوكی یوسف (پشتیوان عەلی)یش پێشتر پێشینەی هەبووە لە پرسی توندوتیژی بەرامبەر بە خێزانەكەی. سكاڵاكە چی بوو؟ (س)، خێزانی یوسف، لە ماوەی دوو ساڵی رابردودا چەیندنجار سكاڵای لە دژی هاوژینەكەی تۆماركردووە، بەگشتی سكاڵاكان بریتی بوون لە ئەشكەنجەدان و توندوتیژی كە بەرامبەری كراوە. هاوسەرگیری نێوان (س) و یوسف، دوای ئەوە هاتووە كە یوسف پەیوەندی سۆزداری لەگەڵ (س) هەبووە، دواتر لەڕێی یاسا و دواتر سوڵحەوە هاوسەرگیرییان پێكراوە. ئەم چارەسەر بۆ ئەو پەیوەندییە سۆزدارییەكە دەگەڕیتەوە بۆ ساڵی 2019. لە دوای هاوسەرگیرییەكەوە بەردەوام ناكۆكی لەنێوان یوسف و هاوسەرەكەیدا هەبووە. بەهۆی بەردەوامی سكاڵا و ناڕەزاییەكانی (س) لە یوسف، دادگا چەندجارێك بەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی ئاگاداركردۆتەوە لە هۆكاری دەستگیرنەكردنی یوسف. بەر لە روداوەكە، دواینجار كە هەوڵی دەستگیركردنی یوسف و باوكی درابێت، سێ رۆژ بەر لە روداوەكە بووە لە شوێنی كاركردنیان لە گۆیژە، بەڵام لەگەڵ گەیشتنی مەفرەزەكانی پۆلیس، یوسف و باوكی رایانكردووە. بەڵام لەو هەوڵەیاندا نەقیب محەمەد بەشدار نەبووە. لەو هەوڵەدا شاگردێكی ئەو كوڕ و باوكە، بۆ رۆژێك دەستگیركراوە بە بڕیاری دادوەر، ئەوەش بەهۆی ئەوەی ئەو دوو تۆمەتبارەی ئاگاداركردۆتەوە لە هاتنی مەفرەزەكەی پۆلیس. بكوژەكان چییان بەسەرهات؟ لە رۆژی روداوەكە تا ئەمڕۆ، كە 90 رۆژ دەكات، بكوژان دەستگیرنەكراون. هەرچەندە هەر شەوی روداوەكە ژمارەیەك دەزگای راگەیاندن، لە نێویاندا راگەیاندنەكانی نزیك لە یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان دەستگركردنی تەقەرێكی روداوەكەیان راگەیاند. بەڵام دواتر هێزە ئەمنییەكان وتیان كە تەقەكەری ئەو روداوە نەبووە. بەڵام رونكردنەوەیان لەسەر ئەو كەسە نەدا كە كێ بووە دەستگیركراوە. لە 7ی كانونی یەكەم (سێ رۆژ دوای روداوەكە) ئاسایشی سلێمانی، وێنه‌ی كوڕ و باوكێكی بڵاوكردەوە و وەكو هەڵهاتوو لە دۆسیەی كوشتنی نەقیب محەمەد ناوی بردن و داوایكرد هاوڵاتیان لە دۆزینەوەیان هاوكارییان بكەن. ئەوەش لە پێناو دەستگیركردنیان. بەپێی زانیارییەكان كە لە پارێزەری دۆسییەكانەوە وەرگیراوە، ئاسایشی سلێمانی كەسە نزیكەكانی ئەو بنەماڵەیەی دەستگیركردووە، لە دایك، باوك، خوشك و زاوا، بەگشتی نزیكەی 10 كەس دەبن. ئەوەش بە تۆمەتی داڵدەدان و دواتر هاوكاریكردنی بكوژەكان. هەندێك زانیاری هەن گوایا، یوسف و باوكی بەرەو ئێران رۆیشتبن، بەڵام ئەوەی جێی پرسیارە لەوكاتەدا رۆیشتن بەرەو ئێران بەشێوەی رەسمی لە ماوەی 24 كاتژمێردا نەدەكرا، بەهۆی ناچاركردنی خەڵك بە پشكنینی كۆرۆنا، كە هەر ئەوە زیاتر لە 24 كاتژمێر پێویست بووە، جگە لە وەرگرتنی فیزا. خێزانێكی توندوتیژ یوسف و پشتیوان لە عەشیرەتێكی دیاری سنوری سلێمانین، بەپێی زانیارییەكان بەر لەو روداوە كەیسی تریان لەسەر بووە، لەوانەش شەڕكردن، بەڵام رون نییە چۆن ئەو كێشانەیان بۆ چارەسەركراوە. "یوسف بەردەوام لەناو مەكتەبدا چەقۆی پێ بوو، چوار بۆ پێنج جار لەناو مەكتەب شەڕی لەگەڵ هاوڕێ خوێندكارەكانی دەكرد و چەقۆی دەردەهێنا، هەر بەهۆی ئەو كێشانەشەوە فەسڵكرا"، خوێندكارێكی هاوپۆلی بەوشیوەیە باسی دەكات. یوسف لە خوێندنگەیەكی ئێواران دەیخوێند، لە یەكێك لە خوێندنگەكانی سلێمانی، بە رۆژیش لەگەڵ باوكی كاریكردووە لە چیای گۆیژە. "كەسێكی كەم دوو بووە، بەڵام شەڕانی بووە". یەكێك لە هاوڕێیەكانی زیاتر وتی "بەردەوام چەقۆ لە گیرفانیدا بووە، خۆم بینیم دوجار بۆ شەڕ چەقۆی دەرهێناوە لەناو مەكتەب".  بەڵام ئەو وتی "نازانم چۆن ئەو كێشانەی بۆ چارسەردەكرا، چەند رۆژێك لە مەكتەب فەسڵدەكرا و دواتر دەهاتەوە بۆ خوێندن، وەك ئەوەی هیچ نەبوبێت". هەروەها یەكێك لە مامۆستاكانی، وتی "هەمووكات كە كێشەی دەنایەوە باوكی دەهات بۆ مەكتەب و داوای دەكرد هاوكاریی بكەین... زۆركات درەنگ دەكەوت بۆ پۆل، باوكی دەیوت لەبەرئەوەی خەریكی ئیشكردنە، بەڵام بەگشتی شەڕانی و توندوتیژ بوو". دواجار بەهۆی زۆری غیابات و شەڕ و ئاژاوەوە باس لەوە دەكرێت یوسف لە ساڵی 2019 فەسڵكراوە. 90 رۆژ لە چاوەڕوانی لە مەراسیمی چلەی شەهیدبونی نەقیب محەمەد-دا، بەڕێوەبەری بەرەنگاربونەوەی توندتیژی دژی ژنان، بۆ دەزگاكانی راگەیاندن جەختیكردەوە لەوەی "لەم رۆژانەدا هەواڵی خۆش دەبیستن"، بەڵام تادێت روداوەكانی توندتیژی بەرانبەر بە ژنان زیاتر دەبن و بكوژانی نەقیب محەمەد-یش هێشتا ئازادن. تەنیا لە ئەمساڵدا بەپێی وتەی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، نۆ ژن لە هەرێمی كوردستان كوژراون، ئەوەش هاوكاتە لەگەڵ چاوەڕوانی كەسوكاری نەقیب محەمەد و بریندارەكان و  رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیش بۆ دەستگیركردنی بكوژانی نەقیب محەمەد لەتیف. لە 23ی شوبات، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەبارەی زیادبونی كەیسەكانی توندوتیژی دژی ژنان، لە راگەیەنراوێكدا كە لە پەیجی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاویكردۆتەوە، وتی "زۆر نیگەران و خه‌مبارم به‌ روداوەکانی ئەمدواییەی توندوتیژی دژ بە ژنان و ئافرەتان لە هەرێمی کوردستان. لێره‌دا دوباره‌ی ده‌که‌مه‌وه‌ که‌ هیچ شه‌ڕەفێک له‌ ژن کوشتندا نییه‌". نیگەرانی مەسرور بارزانی و بەڵێنە بەردەوامەكانی قوباد تاڵەبانی لە كەیسی توندوتیژی دژ بە ژنان، لەكاتێكدان، كە نەقیب محەمەد و هاوەڵەكانی لەپێناو پاراستنی ژنێك لە توندوتیژی خۆیان كردە قوربانی و ترس هەیە خوێنیان بەفیڕۆ بڕوات. مەسرو بارزانی لە راگەیەنراوەكەیدا كە تایبەت بوو، بە پرسی "سوتاندن"ی ژنێك لە گەڕەكی كورساتی سلێمانی بەناوی شنیار، وتی "ئەم تاوانانە‌ ده‌بێت بوەستن و وەک خەڵکی کوردستان، نابێت قبوڵی بکەین، وەک حکومەتیش ئێمە ھاوکار و پاڵپشتی دادگا دەبین لە سەپاندنی توندترین سزا بۆ ئەم تاوانانە". بەپێی زانیارییەكان كە لە پارێزەر و لایەنی پەیوەندیدار وەرگیراوە، پرسی دەستگیركردنی یوسف پشتیوان و پشتیوانی عەلی، دراوەتە دەست پۆلیسی ئینتەرپول. نەبونی هیچ چارەنوسێك بۆ دەستگیركردنی بكوژانی نەقیب محەمەد لەتیف، لەكاتێكدایە ئەمڕۆ یاموور كچی دووەمی نەقیب محەمەد لەدایكبوو، ئەویش دەبێتە یەكێك لەو كەسانەی لە چاوەڕوانی دەستگیركردنی بكوژانی باوكی-دا بێت و چاوی لە جێبەجێكردنی بەڵێنی بەرپرسان بێت. •    ئەم نوسینە بەشێكە لە بەدواداچوونی خانەوادەی (نەقیب محەمەد)  

  درەو: ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم مانگی شوباتی رابردوو حكومەتی هەرێم (11 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشووە بەرمیلی بە (85 ) دۆلار، كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگی شوباتدا ( ترلیۆنێك و 400) ملیار دیناربووە، كە (589 ملیار) دیناری بۆ حكومەت ماوەتەوە لەگەڵ داهاتی ناوخۆ و هاوپەیمانان دەكاتە (784) ملیار دینار. پوختە داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی شوبات = (164 ملیار) دینارە (تەنیا بۆ خەرزینەی حكومەت چونكە داهاتی ناوخۆ مانگانە زیاتر لە 350 ملیار دینارە) •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینارە •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = هیچ بڕه‌ پاره‌یه‌ک نه‌هاتووه‌ داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی شوباتی (2022)دا  بڕی (11  ملیۆن و 404 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای  بەندەری جیهانی تورکیاوە كە رۆژانە بۆ 28 رۆژی مانگی شوبات دەكاتە ( 407 هەزارو 285) بەرمیل. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  شوبات (96.85) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (84.85) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (11  ملیۆن و 404 هەزار) بەرمیل X (84.85) دۆلار = (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 403 ملیار و 62 ملیۆن و 630 هەزار) دینار. •    بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت (58%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (42%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400) دۆلار  X (58%) = (561 ملیۆن و 225 هەزارو 52) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (561 ملیۆن و 225 هەزارو 52) دۆلار X ((1450 دینار = ( 813ملیار و 776 ملیۆن و 325 هەزار و 400) دینار خەرجی نەوتە. -    (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400)  دۆلار  X (42%) = (406 ملیۆن و 404 هەزارو 384) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (406 ملیۆن و 404 هەزارو 384) دۆلار X (1450) دینار= (589 ملیار و 286 ملیۆن و 304 هەزار و 600) دینار. کۆی داهات لە مانگی شوبات 2022 (دینار) •    (589 ملیار و 286 ملیۆن و 304 هەزار و 600)  داهاتی نەوت + (164 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (784 ملیار و 786 ملیۆن و 304 هەزار و 600) دینار  

  راپۆرت: درەو دادگای فیدراڵی دوای زیاتر لە چوار مانگ لە كێشمەكێشی دوای هەڵبژاردن، ئەمڕۆ خۆی رزگاركرد‌و بەبەهای ئەوەی وادەی دەستوری هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تێپەڕیوە‌و دەستور هیچ چارەسەرێكی بۆ ئەم دۆخە دانەناوە، پرسی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری خستەوە ناو پەرلەمان‌و تۆپەكەی خستەوە ناو گۆڕەپانی لایەنە سیاسییە ركابەرەكان، دانیشتنی تایبەت هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار پێویستی بە دەنگی (220) پەرلەمانتار هەیە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی‌و دواین نەخشەی دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمان لەم راپۆرتەدا.    بڕیارێكی نوێ لە دادگای فیدراڵییەوە  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بەبێ ئەوەی ئاماژە بە هیچ ماددەیەكی دەستور بكات، ئەمڕۆ مافی سەرلەنوێ كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن (سەرۆكایەتی پەرلەمان) رەتكردەوە‌و ئەم بڕیارەی دایە دەست (پەرلەمان).  ئەوانەی شارەزای دەستورو یاسان دەڵێن، ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی كە مافی بە پەرلەمان داوە سەرلەنوێ دەرگای خۆكاندیدكردن بكاتەوە، هیچ بنەمایەكی دەستوری نییە‌و تەنیا وەكو دەرفەتێكی نوێیە بۆ ئەوەی لایەنە سیاسییەكان لەناو خۆیاندا بگەنە رێككەواتن.   بۆ ئەوەی دەسەڵاتی كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بدات بە پەرلەمان، دادگای فیدراڵی بەهانەی ئەوەی هێناوەتەوە، لە دەستوردا ئاماژە بەوە نەكراوە ئەگەر وادەی دەستوری بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تێپەڕی‌و سەرۆك كۆمار هەڵنەبژێردرا، چی بكرێت، ئێستا وادە دەستورییەكە تێپەڕێوە، بۆیە دادگا دەسەڵاتەكە دەدات بە پەرلەمان.  یوسف محەمەد سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان كە شارەزایە لە دەستورو یاساكانی عێراقدا، لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) رایگەیاند، بڕگەی یەكەمی بڕیارەكەی ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی بەتەواوەتی دروستە كە دووبارەكردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە، رەتكردوەتەوە، چونكە ئەم هەنگاوە هیچ پاڵپشتییەكی یاسایی‌و دەستوری نەبوو.  بەڵام لەبارەی بڕگەی دووەمی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، كە داوا دەكات دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، بڕیاری كردنەوە یاخوج نەكردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن بخاتە بەردەم پەرلەمان، سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان چەند تێبینییەكی هەیە كە ئەمانەن:  •    بڕیاری رادەستكردنی دەسەڵاتی دووبارەكردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بە پەرلەمان، پێچەوانەی بڕیارێكی رۆژی 23/12/2018ی دادگای فیدراڵی خۆیەتی كە تێیدا رەتیكردوەتەوە هیچ دەسەڵاتێك بە پەرلەمان بدرێت جگە لەو دەسەڵاتانەی كە لە ماددەی (61)ی دەستوردا بۆی دانراوە، بەتایبەتی لە دەركردنی بڕیاردا. •    رادەستكردنی دەسەڵاتی كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بە پەرلەمان پێچەوانەی ماددەی (3)ی یاسای  خۆكاندیدكردنە بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، چونكە لەم ماددەیەدا باسلەوە كراوە، خۆكاندیدكردن لەماوەیەكدا دەبێت كە لە (3) رۆژ زیاتر نەبێت، ئەم سێ رۆژە پێشتر كراوەتەوە‌و ناكرێت جارێكی تر دووبارە بكرێتەوە. •     بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی باسلەوە دەكات لەماوەیەكی كەمدا سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، بەڵام دیاری نەكردووە ماوەكە چەند رۆژە، لەپاڵ ئەمەدا باسی لەوەكردووە پەرلەمان یەكجار بۆی هەیە دەرگای دووبارە خۆكاندیدكردنەوە بكاتەوە، ئەمە دەستوەردانە لەكاری یاسادانان‌و ئیشی دادگا نییە. پەرلەمان چی دەكات پشتبەست بە بڕیاری ئەمڕۆی دادگا فیدراڵی، دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق لە دانیشتنی داهاتووی خۆیدا دەتوانێت پرۆژە بڕیارێك ئامادە بكات‌و بیخاتە بەردەم پەرلەمان بەمەبەستی دەنگدان لەسەری‌و پەسەندكردنی.  لەم پرۆژە بڕیارەدا دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان داوا لە پەرلەمانتاران دەكات، بۆچونی خۆیان رابگەیەنن لەبارەی ئەوەی قایلن بە دووبارە كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار یاخود نا ؟ دانیشتنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق نیسابە یاساییەكەی بۆ زۆرینەی (50+1)ە، واتە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، (165) پەرلەمانتار ئامادەبن نیساب تەواو دەبێت، لەدوای تەواوبوونی نیسابیش بەزۆرینەی سادە دەتوانرێت بڕیاری كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پەسەند بكرێت. پارتی دیموكراتی كوردستان كە لە گەڕی یەكەمی خۆكاندیدكردندا بەهۆی سكاڵاكەی یەكێتییەوە گورزی بەركەوت‌و كاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار (هۆشیار زێباری) دورخرایەوە، لەم بڕیارە نوێیەی دادگای فیدراڵی سودمەند دەبێت‌و بە پاڵپشتی هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ (سەدرو سوننەكان)، رەنگە بتوانێت دەرگای خۆكاندیدكردنەوەی سەرلەنوێ بكاتەوە، بەڵام دیار نییە ئاخۆ لەم گەڕە نوێیەدا هەر (رێبەر ئەحمەد) بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كاندید دەكاتەوە یاخود نا.  بەرهەم ساڵح دەمێنێتەوە لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە، بەمدواییە بیرۆكەیەكی نوێ گەڵاڵە كرا، بیرۆكەكە ئەوە بوو سكاڵا لە دادگای فیدراڵی لەسەر بەرهەم ساڵح تۆمار بكرێت، بەوپێیەی بەرهەم ساڵح وەكو سەرۆك كۆمار لێبوردنی تایبەتی بۆ كەسێك دەركردووە، كە بەتاوانی بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان دادگا حوكمی زیندانیكردنی هەتا هەتایی بۆ دەركردووە، بەهۆی ئەم سكاڵایەوە بەرهەم ساڵح لە كێبركێی پۆستی سەرۆك كۆمار دوربخرێتەوە‌و تۆڵەی هۆشیار زێباری لێبكرێتەوە، بەڵام بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی دەرگای لەسەر جێبەجێكردنی بیرۆكەیەكی لەمشێوەیە داخست.  بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی، مەرجە ئەگەر پەرلەمان دەرگای خۆكاندیدكردنەوەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كردەوە، دەست بۆ ئەو كەسانە نەبات كە لە گەڕی یەكەمی خۆكاندیدكردندا‌و لەماوەی دەستوریدا خۆیان كاندید كردووە، بەم پێیە بەرهەم ساڵح كە لە گەڕی یەكەمدا خۆی كاندید كردووە، كاندیدبوونەكەی پارێزراو دەبێت. دادگا لەناو ململانێ سیاسییەكاندا زیاتر لە چوار مانگە هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە عێراق بەڕێوەچووە، هێشتا سەرۆك كۆمارو كابینەی نوێ حكومەت دروست نەكراوە، ئەنجامی هەڵبژاردن لایەنە سیاسییەكانی دابەشكردووە بەسەر دوو بەرەی سەرەكیدا، ئەم دوو بەرەیە كە هەریەكەیان قوڵایی هەرێمایەتی خۆیان هەیە‌و لەژێر هەژموونی وڵاتانی دراوسێی عێراقدان، بەرەی یەكەم كە هاوپەیمانێتی (سەدر+بارزانی+ حەلبوسی) بەبەرەی دژە ئێران ناسراوە‌و نزیكە لە توركیا‌و هەندێك لە وڵاتانی كەنداوی عەرەبییەوە، بەرەكەی تر كە (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فەیاز+ عەبادی+ حەكیم+ یەكێتی نیشتمانی كوردستان)ە نزیكە لە ئێرانەوە.  ئەم دوو بەرەیە كەوتونەتە ناو شەڕێكی یاسایی‌و دەستوری قوڵ لەگەڵ یەكتردا، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق كە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە‌و بڕیارەكانی تانەی لێنادرێت، بەهۆی ئەم ململانێیەوە، كەوتوەتە ناو گەمە سیاسییەكە‌و بڕیارەكانی ناڕەزایەتی دروستكردووە، هەردوو بەرەكە تۆمەتباری دەكەن بە پێشێلكردنی دەستور.   سەرۆك كۆمار هەڵدەبژێردرێت ؟  ئەو هۆكارانەی كە دانیشتنی رۆژی 7ی شوباتی ئەمساڵی پەرلەمانی عێراقیان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارێكی نوێ پەكخست، هێشتا وەكو خۆیان ماونەتەوە‌و گۆڕانكارییان بەسەردا نەهاتووە.  واتە ئەگەر دووبارەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بكرێتەوە‌و لیستێكی نوێش پەسەند بكرێت‌و لیستەكە كاندیدی پارتی دیموكراتی كوردستانیش لەخۆ بگرێت، هێشتا پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار كێشەی تێدایە ئەگەر رێككەوتنی لەنێوان لایەنەكاندا نەكرێت، چۆن ؟  بڕیاری دادگای فیدراڵی یەكلایكردەوە، دانیشتنی پەرلەمان تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، نیسابە یاساییەكەی ئامادەبوونی (220) پەرلەمانتارە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، لەم دۆخەشدا ئەوەی پێی دەوترێت (الپلپ المعگل) واتە یەك لەسەرسێی پەكخەر، هێشتا ئامادەیە، ئەو لایەنەی بتوانێت دەنگی (110) كورسی پەرلەمان بەلای خۆیدا بشكێنێتەوە، دەتوانێت ئاستەنگ بۆ تەواوبوونی نیسابی یاسایی كۆبونەوەی پەرلەمان دروست بكات.  گەمەی ژمارەكان ! ئەگەر بارودۆخەكە بەشێوەی ئێستا بمێنێتەوە‌و هیچ رێككەوتنێك لەنێوان لایەنە شیعە ناكۆكەكاندا نەكرێت، دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمان بەمشێوەیە دەبێت:  •    هاوپەیمانێتی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی): ئەم هاوپەیمانێتییە ژمارەی كورسییەكانی لەناو پەرلەمانی عێراق (174) كورسییە.  •    هاوپەیمانێتی (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی+ یەكێتی نیشتمانی كوردستان): ژمارەی كورسییەكانی ئەم بەرەیە نزیكەی (100) كورسییە، بەڵام هەندێك لە سەركردەكانی ئەم بەرەیە كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن دەڵێن ژمارەی كورسییەكانیان بۆ (130) كورسی زیاد دەكات‌و لایەنی تر دێنە ناو هاوپەیمانێتییەكەیان، بڕیارە ئەم لایەنانە كە پێكهاتوون لە (نوری مالیكی+ هادی عامری+ قەیس خەزعەلی+ فالح فەیاز+ حەیدەر عەبادی+ عەممار حەكیم) بەمزوانە بەفەرمی خۆیان بەناوی "هاوپەیمانێتی چەسپاوی نیشتمان" رابگەیەنن.  •    لەنێوان دوو بەرە ركابەرەكەدا، نزیكەی (46) كورسی پەرلەمانی عێراق خۆیان یەكلانەكردوەتەوە لەگەڵ چ بەرەیەك دەبن، ئەوانەی خۆیان یەكلانەكردوەتەوە ئەمانەن:  -    هاوپەیمانی لەپێناو خەڵك (نەوەی نوێ+ ئیمتیداد): 18 كورسی -    كوتلەی شەعبی (چەند پەرلەمانتارێكی سەربەخۆن): 4 كورسی -    هاوپەیمانێتی (تصمیم ): 4 كورسی -    ئیشراقەی كانون: 6 كورسی -    گردبونەوەی دەنگی سەربەخۆكان: 4 كورسی -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: 4 كورسی -    پەرلەمانتارانی مەسیحی كوتلەی بابلیۆن: 4 كورسی -    كۆمەڵی دادگەریی كوردستان: 1 كورسی -    فاروق حەننا (پەرلەمانتاری سەربەخۆ لەسەر پشكی كۆتای مەسیحییەكان، ئەم پەرلەمانتارە لەلایەن حزبی شیوعی كوردستانەوە پشتیوانی لێدەكرا) كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن •    پەرلەمانی عێراق بۆ یەكەمجار لە رۆژی 11/1/2022دا دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كردەوە.  •    رۆژی 6/2 لەسەر بنەمای سكاڵای سێ پەرلەمانتاری یەكێتی، دادگای فیدراڵی عێراق رێوشوێنەكانی كاندیدبوونی (هۆشیار زێباری) بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار راگرت. •     رۆژی 7/2 بڕیاربوو پەرلەمانی عێراق كۆببێتەوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بەڵام نیسابی یاسایی كۆبونەوەكە تەواو نەبوو، بۆیە كۆبونەوەكە نەكرا، بەپێی دەستور نیسابی یاسایی ئەم دانیشتنە پێویستی بە ئامادەبوونی (220) پەرلەمانتار هەبوو، هەردوو بەرە ركابەرەكە بەرەی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)‌و بەرەی (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی+ یەكێتی) بەشداری كۆبونەوەكەیان نەكرد‌و نیسابیان پەكخست.   •    رۆژی 8/2 وادەی دەستوری بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار كۆتایی هات، كە ماوەی كەمتر لە 30 رۆژ بوو لەدوای یەكەمین كۆبونەوەی خولی نوێی پەرلەمانەوە. •    رۆژی 9/2 سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق سەرلەنوێ دەرگای خۆكاندیدكردنەوەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار راگەیاند، دەستەی سەرۆكایەتی نوێی پەرلەمان لەلایەن هاوپەیمانێتی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) كۆنترۆڵ كراوە، كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن والێكدرایەوە دەستەی سەرۆكایەتی دەیەوێت دوای دورخستنەوەی هۆشیار زێباری، دەرفەتێكی تر بە پارتی بدات بۆ ئەوەی كاندیدی بەدیلی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پێشكەش بكات، لە دادگای فیدراڵی سكاڵای یاسایی لەدژی ئەم هەنگاوەی دەستەی سەرۆكایەتی تۆماركرا.   •    رۆژی 13/2/2022دا دادگا بە یەكجاری هۆشیاری زێباری لە كێبركێ پۆستی سەرۆك كۆمار دورخستەوە. •    ئەمڕۆ 1/3 دادگای فیدراڵی بڕیاریدا، كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە نادەستورییە، بەڵام دەكرێت دەستەی سەرۆكایەتی داواكاری كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بخاتە بەردەم پەرلەمان‌و پەرلەمان بڕیاری لەسەر بدات ئایا دەرگا بكرێتەوە یاخود نا.  

(درەو): لە كۆبونەوەی چوارسەرۆكایەتیەكە، نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی زۆر توند بوون بەرامبەر بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی، رێواز فایەق و قوباد تاڵەبانی لەگەڵ ئەوە نەبوون بڕیارەكە رەتبكرێتەوە، مستەفا سەید قادر لەگەڵ رەتكردنەوە بووە بە رێگەی یاسایی و دەستوری، دوو راوێژكاری بەریتانیش بەشداربوون لە كۆبونەوەكەدا.  ئەمڕۆ لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان چوار سەرۆكایەتیەكەی هەرێم تایبەت بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كۆبونەوە. یەكێك لە بەشداربووانی كۆبونەوەكە  ووردەكارییەكەی بۆ (درەو) باسكرد و وتی بەهۆی ناكۆكی تیمی یەكێتی و پارتیەوە نوسینی بەیاننامەكە لە كۆبونەوەكە زیاتری خایاندووە. ئەو بەشداربووە ئاماژەی بەوە كرد، سەرەتا نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی زۆر توند بوون لەسەر بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی و بەتوندی رەتیانكردەوەو كەشێكیان درووستكرد كە دەبێت بەشێوەیەكی روون و بێ دودڵی ئەو بڕیارە رەتبكرێتەوەو بە نادەستوری لەقەڵەمی بدەن. نێچیرڤان بارزانی لە كۆبونەوەكەدا زۆر توند بوو لەسەر رەتكردنەوەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی و ئاماژەی بە مەترسیەكانی بڕیارەكە كرد لەسەر چارەنووس و ئاییندەی هەرێمی كوردستان و وتویەتی لە ئێستادا مستەفا كازمی كە هاوڕێ و دۆستمانە، یەكسەر لەدوای بڕیارەكەی دادگا كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی كردووە بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكە ئەگەر كەسێكی تر ببێتە سەرۆك وەزیران دەبێت چی رووبدات؟ لە كۆبونەوەكەدا وەڵام و وەڵامكاری  لە نێوان مەسرور بارزانی و رێواز فایەق روویداوە. ئەو بەشداربووەی كۆبونەوە چوار قۆڵییەكە ئاماژەی بەوەكرد لە كۆبونەوەكەدا: مەسرور بارزانی وتویەتی: دادگای فیدراڵی خۆی نایاساییەو بە نادەستوری درووستكراوە.  رێواز فایەق وتویەتی: ئەی بۆ (2) دادوەری كوردتان ناردووە بۆ ئەو دادگایەو ئەندامن، دادگای فیدراڵی تەنیا دامەزراوەیە كە بریار لەسەر ئەوە دەدات كە بابەتەكان دەستورین یان نادەستورین، چۆن دەبێت ئێمە بڵێن دادگای فیدراڵی نادەستوریە؟  رێواز فایەق وتی: زۆرینەی خەڵكی بڕیارەكەی دادگایان پێ خۆشبووە بە كادرانی خۆشمانەوە. مەسرور بارزانی وتی: ئەوانەی دڵخۆشن ئەهلی سۆسیال میدیان، بە پارە ئەو شتانە دەنوسن. لە كۆبونەوەكەدا قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت دژی ئەوە بووە كە راستەوخۆ دژی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بن و رەتبكرێتەوە، وتویەتی بڕیارەکە نادەستووریەو مەرامی تایبەتی لە پشتەو لەلایەن ئێمەوە قەبوڵکراو نیە، پێویستە بە شێوەیەكی یاسایی و دەستوری مامەڵەی لەگەڵ بكرێت...وەڵامدانەوەشی دەبێت بە ئارامی و بەبێ توندی و ئیستفزازی بۆ ئەوەی بڕیاری دیكەی بەدوادا نەیەت.  مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم و نوێنەری گۆڕان كە لە كۆبونەوەكەدا ئامادەبوو، وەك موجامەلەیەكردنێكی نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی لەگەڵ ئەوە بووە كە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی رەتبكرێتەوە بەڵام بەشێوەیەكی یاسایی و دەستوری و دوور لە توندی.  دوو راوێژكاری بەریتانی بەشداربوون لە كۆبونەوەكەداو لەلایەن فەلاح مستەفاوە وەرگێرانی بۆ دەكرا، ئەو دوو راوێژكارە ئاماژەیان بەوە كردووە كە فرۆشتنی نەوتی هەرێم یاسایی و دەستوری بووەو ئاماژەیان بە بڕیاری دادگای لەندەن كردووە كە نەوتی هەرێمی بە نادەستوری لەقەڵەم نەداوە و بەدەستوری و یاسایی داناوە.. نوسینی بەیاننامەی كۆتایی كۆبونەوەكە هێندەی كۆبونەوەكەی خیاندو ناكۆكی توند لە نێوان تیمی یەكێتی و پارتی درووست بوو، تیمی پارتی لەگەڵ ئەوە بوون راستەوخۆ بنوسرێت ئەو بڕیارە نادەستوریەو دەبێت رەت بكرێتەوەو كاری پێنەكرێت بڕیارەكە بە مەرامی سیاسی دەركراوەو دەستی هەرێمایەتی تێدابووە، بشنوسرێت دادگاكە خۆی دەستوری نیە. تیمی یەكێتی لەگەڵ ئەوە نەبوون راستەوخۆ بنوسرێت رەتبكرێتەوەو نابێت بەنەفەسێكی توند بنوسرێت، هەربۆیە تیمەكە دەگەنە بنبەست لەسەر دەركردنی بەیاننامەكەو دواتر قوباد تاڵەبانی و نێچیرڤان بارزانی تەداخول دەكەن و وشەی رەتكردنەوەی لێدەردەكەن و قبوڵنەكردنی تێدەكەن واتا بەرەزامەندی هەردوولا بەیاننامەكە دەردەكرێت، واتا بەیاننامەكە بووە رای رەسمی (پارتی و یەكێتی و گۆڕان) دواتر راگەیەندراوی كۆبونەوەكە بڵاوكرایەوەو ناوەڕۆكەكەی نوسرا: بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدرالی قبووڵكراو نییەو ھەرێمی كوردستان بەردەوام دەبێت لە پیادەكردنی مافە دەستوورییەكانی و بە هیچ شێوەیەك دەست لە ماف و دەسەڵاتە دەستوورییەكانی هەڵناگرێت و هەموو ڕێگەیەكی یاسایی و دەستووری دەگرێتە بەر بۆ ئەوەی ماف و دەسەڵاتە دەستورییەكانی هەرێمی كوردستان بپارێزێت. 

راپۆرتی: درەو پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کە ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان لەماوەی (2019 – 6/2021) بە تێکڕا نزیکەی (33) هەزار بەرمیل بە بڕی (13%)ی توانای خۆیان، نەوتی خاوی بە هەردوو شێوازی (فرۆشتن و پاڵاوتن بۆ حکومەت) بۆ دابینکردوون. پاڵاوگەی نەوت پاڵاوگەی نەوت یان (پاڵاوتنی نەوت) بریتییە لە پڕۆسەیەک کە تێیدا نەوت دەپاڵێوین بۆ لێوەرگیراوەکانی، وه‌ک (سوتەمەنی سووک، گازۆلین، بەنزین، ئەسفلت (قیر)، ڕۆنی گەرمکردنەوە، کیرۆسین (نەوتی سپی)، گازی شل (LPG)، سوتەمەنی جێت و سوتەمەنی چەور (سوتەمەنی قورس). ماددەی تری پتڕۆکیمیاوی ھەن وەک ئەثیلین و پڕۆپلین ئەتوانرێت بەرھەم بھێنرێت لە نەوتی خاو بەبێ بەکارھێنانی پاڵاوگەی نەوت بەھەمان شێوەش وەک نەفتا کە لە ھەمان ڕێگەوە بەرھەمدێت. ھەر پاڵاوگەیەک ڕێکخستنی تایبەت بەخۆی ھەیە و تێکەڵکردنی پڕۆسەکانی پاککردنەوە بە ڕەچاوکردنی شوێنی پاڵاوگە، بەرھەمە خواستراوەکان وباری ئابوری دیاری دەکرێت. پاڵاوگەی نەوت بە بەشێکی گرنگ و سەرەکی لە پیشەسازی نەوت دائەنرێت ھەندێک لە پاڵاوگە مۆدێرنەکان ئەتوانن ڕۆژانە بڕی (800 هه‌زار) بۆ (900 هه‌زار) بپاڵێون و پڕۆسێسی بکه‌ن. پاڵاوگەکانی نەوت له‌ هه‌رێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان لەساڵی (2009)ەوە، دەستی کردووە بە پەرەدان بە پاڵاوگەی نەوت لە هەرێمی کوردستان، لە (28/8/2013) ڕایگەیاند "بەپێی رێکكەوتنێک کە لە ئەیلولی 2012 دا لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی عێراقدا ئەنجامدرا، هەرێمی کوردستان مافی بەدەستهێنانی 17%ی بەرهەمە پاڵێوراوەکانی عێراقی هەیە، لەگەڵ 17%ی نەوتی خاوی عێراق بۆ سوتەمەنی وێستگەکانی کارەبا. بەڵام حکومەتی فیدراڵی ئەم مافەی بەرهەمە پاڵێوراوەکان بە تەواوەتی دابین ناکات بۆ هەرێم". بۆیە لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە "لەپێناو بەدیهێنانی خواستی ناوخۆییمان و یارمەتیدان بۆ خزمەتکردنی پێویستیی ناوچەکانی تر، هەرێمی کوردستان گەشە بە کەرتی پاڵاوتن دەدات. لەگەڵ ئەنجامدانی وەبەرهێنانی زیاتردا". لە کاتی بڵاوکردنەوەی ئەو ڕاگەیندراوەدا، دوو پاڵاوگەی گەورە پاڵاوگەیەکی بچوکی و فەرمی لە هەرێمی کوردستان لە بەرهەمهێناندابوون کە ئەوانیش بریتی بوون لە؛ یەکەم: پاڵاوگەی کار (کەڵەک یان کەورگۆسک) لە نزیک شاری هەولێر، لەلایەن کۆمپانیای (کار گروپ)ەوە بەڕێوەدەبرێت کە کۆمپانیایەکی ناوخۆییە، لە ئێستادا توانای بەرهەمهێنانی (110 هەزار) بەرمیلی هەیە لە رۆژێکدا، بەڵام هەموو توانای خۆی بەکارناهێنێت و ڕۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت. دووەم: پاڵاوگەی بازیان لە پارێزگای سلێمانی، پاڵاوگەکە لە سەرەتادا بۆ نەوتی خاوی کەرکوک دروستکرا بوو، بەڵام ئەو کۆمپانیا بیانیەی کە جێبەجێکردنی پرۆژەکەی  پێسپێردرا بوو نەیتوانی کارەکانی تەواو بکات دواتر پرۆژەکە درا بە کۆمپانیای (وزە پێترۆلیەم)ی کوردی سەر بە کۆمپانیای "قەیوان" لە کۆتایی (2009) دا بە سەرکەوتوویی جێبەجێکرا. ئەم پاڵاوگەیە یەکێکە لە پاڵاوگە گرنگەکان لە هەرێمی کوردستاندا، لە ڕۆژێکدا پاڵاوگەی بازیان (40) هەزار بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت، چەندین بەرهەمی جیاواز لە نەوتی خاو بەرهەم دەهێنێت، بۆ نمونە لە ئێستادا بەرهەمی ڕۆژانەی پاڵاوگەکە بەم جۆرەیە؛ 1.    (1 ملیۆن و 500 هەزار) لیتر بەنزین. 2.    (80) تەن گازی شلی ماڵان. 3.    (2 ملیۆن و 700 هەزار) لیتر نەوتی ڕەش. 4.    (200 هەزار) لیتر نەوتی سپی. 5.    (250 هەزار) بەنزینی فڕۆکە 6.    (1 ملیۆن و 500 هەزار) دیزڵ (گاز) سێیەم: پاڵاوگەی لاناز: یەکێکی دیکەیە لە پاڵاوگە گەورەکانی هەرێمی کوردستان و لە پارێزگای هەولێرو لە ساڵی (2008)ەوە بە ئاست و تەکنیکێکی بەرز بونیاد نراوە، بەپێی داتاکان لە ئێستادا ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (100 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی هەیە لە ڕۆژێکدا، بەڵام (30%) ئەو توانایە بەکاردەهێنێت و کە پاڵاوتنی (30 هەزار) بەرمیل نەوتە لە ڕۆژێکدا و چەندین بەرهەمی جیاوازی نەوت بەرهەم بهێنێت.  چوارەم: پاڵاوگه‌ی تاوکێ لە کێڵگەی تاوکێ لە پارێزگای دهۆک، کۆمپانیای DNOی نەرویجی خاوەنی پاڵاوگەیەکی بچووکە کە نەوتی خاو ئامادە دەکات لەپێناو دەستکەوتنی خەسڵەتی هەناردەکردندا، لە ئێستادا توانای بەرهەمهێنانی (6 هەزار) بەرمیلی هەیە لە رۆژێکدا. پاڵاوگەکان کار بۆ کێ دەکەن و چۆن نەوتی خاو دەست دەخەن؟ بەشێوەیەکی گشتی پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان بە شێوەو سەرچاوەی جیاواز نەوتی خاو دەست دەخەن بۆ کاری پاڵاوتن و بەرهەمهێنان ئەوانیش؛ یەکەم: حکومەتی عێراق و هاوردەی دەرەکی ڕۆژی (18/6/2021) سەركۆ ئازاد گەڵاڵی، بڕیاردەری لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەكانی پەرلەمانی كوردستان دەربارەی بەرزبوونەوەی نرخی بەنزین ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە لە بەشێکیدا هاتبوو؛ "لە هەرێمی كوردستان دو پاڵاوگە هەیە، هەردووكیان نەوت و بەنزین بۆ عێراق دەپاڵێون. پاڵاوگەی كار لە هەولێر رۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت دەپاڵێویت و (25 هەزار) دەداتەوە بە عێراق و (25 هەزار) بەرمیلیش بۆ ناوخۆ دەپاڵێوێت، ئەوەی بۆ عێراقی دەنێرێتەوە لیتری دەدرێت بە (450) دینار بەڵام ئەوەی بۆ ناوخۆی هەرێم دەیپاڵێوێت لیتری دەدات به‌ (800 و 900) دینار.. بۆچی بۆ عێراق بە (450 ) دینارو بۆ هەرێمیش (800 ) دینار." ئاشكراشیكردووە"لە پارێزگای سلێمانی پاڵاوگەی بازیان (قەیوان) هەیەو رۆژانە نزیكەی (40 هەزار) بەرمیل نەوت و بەنزین دەپاڵێویت و دەینێرێتەوە بۆ عێراق، لەوێ لیتری دەدرێتەوە بە (450) دینار." لە ڕاگەیەندراوەکەی ئەو پەرلەمانتارە ئەوە هاتووە؛ "پاڵاوگەی لاناز رۆژانە (30 هەزار) بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت و نەوتە خاوەكەلە سوریا دەكڕێت و بەرهەمەكەی لە بازاڕی هەرێمی كوردستان دەفرۆشێتەوەو بە نرخی بازار كە لە ئێستادا (800 بۆ 900) دینارە." بەپێی قسەی سەركۆ گەڵاڵی "ئێستا پاڵاوگەی كار توانای بەرهەمێهێنای رۆژانەی ( 4 ملیۆن و 500 هەزار) لیتر بەنزینی هەیە، پاڵاوگەی قەیوان توانای بەرهەمهێنانی (2 ملیۆن) لیتر بەنزینی هەیە، لانازیش بەهەمان شێوە، تاكەی حكومەت ئەو پاڵاوگانە ناچار ناكەن نەوتی سپی و بەنزین بۆ ناوخۆ بپاڵێون و  چیتر چاویان لە بەنزینی پڕ لەسەرەتانی ئیرانی نەبێت." ئەمە دەریدەخات کە سەرچاوەی نەوتی خاوی پاڵاوگەکان تەنها نەوتی خاوی هەرێم نییە، بەڵکو بەشێک لەو نەوتە خاوە لە حکومەتی عێراق وەردەگرن و بەشێکیشی لە دەرەوە هاوردە دەکەن. دووەم: حکومەتی هەرێمی کوردستان  جگە لەوەی پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان نەوتی خاوەی لە دەرەوەی هەرێمی کوردستان (عێراق و دەرەوە) هاوردە دەکەن و دەیپاڵێون بە دوو ڕێگاش نەوت لە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەردەگرن بۆ پاڵاوتن، ئەوانیش؛ 1.    پاڵاوتنی نەوت بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو دەدات بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان و لە بەرامبەردا حکومەت بڕێک پارە دەدات بە پاڵاوگەکان بۆ مەبەستی پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ، بەڵام بڕەکە زۆر لەوە کەمترە کە پێداویستییەکانی ناوخۆ پڕ بکاتەوە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)) کە بڕی ئەو نەوتە خاوە نیشان دەدات کە پاڵاوگەکان لەماوەی (2009 – 6/2021) نیشان دەدات، کە بۆ دوو ساڵ و حەوت مانگ تەنها (20 ملیۆن و 632 هەزار و 369) بەرمیل نەوتی خاو بووە. واتە بە جۆرێک ئەو ماوەی دەکاتە (941) ڕۆژ و ئەگەر ئەو بڕە نەوتە دابەشی ڕۆژەکان بکەین دەکاتە (20 هەزار و 926) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. خشتەی ژمارە (1)   چارتی ژمارە (1) ئەو بڕە نەوتە خاوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەینێرێت بۆ پاڵاوتن (تێچوون، به‌رهه‌م، داهات، خه‌رجی) خۆی هەیە کە ساڵی (2019) بە نمونە وەرگیراوەو بڕەکەی (8 ملیۆن و 737 هەزار و 444) بەرمیل بووە (6) بەرهەمی بە بڕی جیاواز هەبووە و (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)).   خشتەی ژمارە (2)      2.    فرۆشتنی نەوتی خاو بە پاڵاوگەکان لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان جگە لەوەی پاڵاوگەکان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەپاڵێون (وەک لە خاڵی پێشتر ئاماژەی پێکراوە)، ڕۆژانە بڕێکیش نەوتیان پێ دەفرۆشێت، بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵی (2019 – 6/2021) بڕی (2 ملیۆن 649 هەزار و 286) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (45) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (12 هەزار و 496) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (117 ملیۆن و 738 هەزار و 947) دۆلار بووە، بۆ بەرچاو ڕونی زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)  و چارتەکانی ژمارە (2، 3، 4)) خشتەی ژمارە (3) تێبینی: لە نێو ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت ئاماژە تێکڕاو کۆی نرخی ئەو نەوتە نەدراوە کە لە ماوەی (1/4/2020 – 30/9/2020) دراوە بە پاڵێوگەکان بۆیە پشت بەو نرخە بەستراوە کە حکومەتی نەوتی لە بازاڕەکانی جیهان پێ فرۆشتووە. چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) چارتی ژمارە (4) پاڵاوگەکان دەتوانن کێشەی سوتەمەنی لە هەرێمی کوردستان چارەسەر بکەن؟ بەشێکی وەڵامی ئەم پرسیارە لە شیکارییەکانی پێشتردا ڕوون بووەتەوە، کە پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان لەماوەی (2019 – 6/2021) بە تێکڕا نزیکەی (33) هەزار بەرمیل بە بڕی (13%) توانای خۆیان نەوتی خاویان بە هەردوو شێوازی (فرۆشتن و پاڵاوتن بۆ حکومەت) بۆ دابینکردوون. بۆیە بەشێک لە چاودێران شارەزایانی بوارەکە پێیان وایە پاڵاوگه‌ی کار بەتەنیا دەتوانێت کێشەی سوتەمەنی لە هەرێمی کوردستان چارەسەر بکات. بۆ نمونە "عەلی حەمە ساڵح- ئه‌ندامی لیژنه‌ی وزه‌و سامانه‌ سروشتییه‌كان له‌ په‌رله‌مانی كوردستان" لە نامەیەکیدا لە (17/10/2021) کە ئاراستەی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە تێیدا ده‌ڵێ "نرخی سوتەمی بەشێوەیەکی بەرچاو گران دەبێت، ئەم پێشنیارەی بۆ چارەسەری ئەم گرفتە دەیخه‌مەڕوو، بەبێ ھیچ پشتیوایەکی دارایی دەتواندرێت بە کوالێتیەکی باش سوتەمەنیەکی باش دابیبکرێت". ئەو پەرلەمانتارە ھۆکاری گرانبوونی سوتەنی گەڕاندووەتەوە بۆ؛ بەشی ھەرە زۆری سوتەمەنی لەدەرەوە دێت، پاڵاوگە نەوتی خاو بە نرخی جیھانی دەکڕێت و قازانجی لێوەردەگرێت، قازانجی بازرگان و گومرگ و تێچوی گواستنەوە ھەمووی دەچێتە سەر نرخی سوتەمەنی. چارەسەر: ھیچ حوکمڕانیەک نیە لە دونیادا پاڵاوگەی ھەبێت نەوتی خاوی ھەبێت، بەڵام نەوت نەپاڵێوێت و ساڵانە زیاتر لە ٢ ملیار دۆلار بۆ کڕینی سوتەمەنی بچێتە دەرەوە! .. سێ پاڵاوگەی نەوت ھەن لە کوردستان (کەڵەک- کار، بازیان -قەیوان، لاناس)، توانای پاڵاوتنی ٢٤٠ ھەزار بەرمیل نەوتیان ھەیە لە ڕۆژێکدا... کە نزیکەی دوو ھێندەی پێداویستی خەڵکی کوردستانە.. بەڵام لە ئێستادا تەنیا پاڵاوگەی کار ٢٥ ھەزار بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت و بەرھەمەکەی ڕۆژانە نزیکی ملیۆنێک لیترەو ئەویش بە چەند بەنزینخانەیەک لە ھەولێر دەدرێت! کار بەتەنیا دەتوانێت کێشەی سوتەمەنی چارەسەر بکات. بەبێ ئەوەی حکومەت پشتیوانی بکات، تەنیا ئەم خەرجیانە بگەڕێتەوە بەسە بۆ ئەوەی نرخی بەرھەمە نەوتیەکان دابەزێت و بە کوالێتیەکەشی باشتر بێت. 1.    کرێی بۆری بۆ ھەر بەرمیلێک بەنرخی ئێستا ١٢ دۆلارە، دەگەڕێتەوە. 2.    داشکاندن لەو نرخی نەوتەی کە دەکڕێت، کە ھەرێمی کوردستان ١٢ دۆلار کەمتر لە برێنت دەیفرۆشێت. 3.    گەڕانەوەی قازانجی بازرگان و تێچوی گواستنەوەو گومرگ و رسوماتی کۆمپانیا. سەرچاوەکان -    پاڵاوتن، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/index.php/ku/downstream-ku/refining-ku.html -    سەركۆ ئازاد گەڵاڵی، پاڵاوگەكانی هەرێم دەیپاڵێون"، لەعێراق لیتری بەنزین بە 450 دینارەو لە هەرێم نزیك دەبێتەوە لە هەزار دینار، ماڵپەڕی ئاوێنە؛ https://www.awene.com/detail?article=50141 -    یادگار صدیق گەڵاڵی و فریاد کاڵێ، چەند سەرنج و تێبینیەك لەسەر وردبینی دیلۆیت بۆ نەوتی هەرێم (2019)، ڕاپۆرتی ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت؛ http://www.roonbeen.org/wp-content/uploads/2020/06/3rd-Roonbeen-report-Delloite-on-KRG-2019-report.pdf -    پاڵاوگەی نەوت، ویکیپیدیا؛ https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%A7%DA%B5%D8%A7%D9%88%DA%AF%DB%95%DB%8C_%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA -    عەلی حمە ساڵح، "پاڵاوگه‌ی کار بەتەنیا دەتوانێت کێشەی سوتەمەنی چارەسەر بکات"، 17/10/2021، درەو میدیا؛ https://z-upload.facebook.com/drawmedia/posts/1070599347102381 -    پاڵاوگەی بازیان، کەناڵی ڕوداوو، بەرنامەی میدی ئین کوردستان؛ https://www.rudaw.net/sorani/onair/tv/episodes/episode/made_in_kurdistan_31082015 https://www.youtube.com/watch?v=AZMFO4WlAoY -    U.S. Energy Information Administration, Background Reference: Iraq, Last Updated: March 29, 2021 https://www.eia.gov/international/content/analysis/countries_long/Iraq/iraq_bkgd.pdf -    Lanaz to use Honeywell technology to modernize Iraqi refinery, 10/1/2022 https://www.hydrocarbonprocessing.com/news/2022/01/lanaz-to-use-honeywell-technology-to-modernize-iraqi-refinery  

 درەو: د. زوبیر رەسول ئەحمەد- گۆڤاری زانستیی لێکۆڵینەوە سیاسیی و ئەمنیەکانی سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی ژمارە (7) هەرچەندە روسیا میژوویێکی کۆنی هەیە لە پەیوەندی لەگەڵ کورد، بەڵام ئەم پەیوەندییانەی لەگەڵ کورد هەرگیز تاسەر نەبووە، بەڵکو تایبەت بووە بە پرس و ئامانجێکی کاتی، بە جۆرێک هەر کات روسیا گەیشتبێتە ئامانجەکەی کوردی لە نیوەی رێگاوە جێهێشتووە. زۆربه‌ی پەیوەندییەکانی روسیاو کورد به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان، ده‌چنه‌ قاڵبی سیاسه‌ته‌ هه‌ڵپه‌رسته‌كان نه‌ك پەیوەندی ستراتیژی درێژخایەن لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا.  دوو فاکتەری سەرەکی کاریگەریان هەبووە لەسەر پەییوەندییەکانی روسیا کورد، یەکەم، پرسی وزە کە پرسێکی تازەیە لە پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا دەکرێت کارتێکی گونجاو بێت بۆ سیاسەتی روسیا لە ناوچەکدا، فاکتەری دووەم، فاکتەری هەرێمیییە، بە تایبەتیش تورکیا، کە روسیا هەمیشە رەچاوی کردووە لە پەیوەندییەکانی لەگەل کورد بە گشتی و هەرێمی کوردستانیشدا. روسیا لە کەشێکی ئاساییدا دەیەوێت لەگەل هەموان دۆست بێت، بەڵام لە کەشێک کە لە بەرژەوەندی مۆسکۆ نەبێت و هەست بە پەراوێزخستن بکات ئەوا بێگومان پەرچەکرداری دەبێت.  پوختەى توێژینەوە: هەرچەندە پەیوەندی روسیاو کورد مێژوویێکی دریژی هەیە، بەڵام لەگەل ئەوەشدا پەیوەندییەکانیان لە سنورێکی تەسکی تاکتیکی و بەرژەوەندی کورتخایەندا تێنەپەریوە. پرسیاری سەرەکی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە کە ئایا پەیوەندی روسیاو هەرێمی کوردستان لەسەر چ بنەماییەکە، یا وردتر بڵێین چ جۆرە پەیوەندیێکە؟ لەدەرەنجامدا بەو ئارگومێنتە گەییشتین کە پەیوەندی روسیا و کورد (هەروەها هەرێمی کوردستانیش) هەمیشە لە چوارچێوەی پرسێکی ترەوە بووە. واتا روسیا هەمیشە پرسی کوردی وەک کارتێکی گوشار لە دژی نەیارەکانی بەکارهێناوە بۆ مەبەستێکی تایبەت. پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستانیش ئەگەر چی لە دوای ٢٠٠٣ فاکتەری بەرژەوەندی ئابورییشی هاتۆتە سەر، بەتایبەتی لە بواری وزە، بەڵام لە راستیدا ‌هێشتا ئەو چوارچێوە ریالیستی و تاکتیکیە مێژووییەی تێنەپەڕاندووە. وێستگە سیاسیەکانی مێژووی پەیوەندییەکانی کوردو روسیا ئەوەمان بۆ دەردەخەن کە مۆسکۆ هەرگیز تا سەر لەگەل کورد بەردەوام نەبووە. دوو فاکتەری سەرەکی کاریگەری زۆریان هەبووە لەسەر پەیوەندی روسیاو کورد بە گشتی. یەکەم، فاکتەری هەرێمی بە تایبەتیش فاکتەری تورکیا، کە روسیا هەمیشە لە پەیوەندییەکانی لەگەل کورددا رەچاوی کردووە. فاکتەری دووەمیش کە لە دوایی ٢٠٠٣ هاتۆتە نێو پەیوەندییەکانی هەردولاوە بریتیە لە فاکتەری وزەو بوونی کۆمپانیا روسییەکان لە هەرێمی کوردستاندا.  پەیوەندی دروستکردن لە گەڵ هێزێکی گەورەیی وەک روسیا گرنگی زۆری هەیە بۆ هەرێـمی کوردستان، بەڵام پشت بەستن بەو پەیوەندییانە هەرگیز جێگای متمانە نیە.  پێشەکی روسەکان لە زۆر رووەوە نزیکترن لە گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەراست لە ئەوروپی ئەمریکیەکانەوە، ئەمەش بێگومان رەنگی داوەتەوە لە پەیوەندییە سیاسیەکانی روسیا لە رۆژهەڵاتی ناوەراست. دیارە ئەمە بۆ گەلی کوردو  هەرێمی کوردستانیش راستە، کە خاوەن پەیوەندیێکی مێژویین لەگەڵ روسیا. تا ئەو ئاستەی ئەمە وای لە توێژەرێکی روسی وەک "ڤادیم ماکارینکا" Vadim Makarenka کردووە بڵێت کە روس و کورد یەک بنەچەیان هەیە. هەرچەندە ئەم بۆچوونە پاڵپشتی و بەڵگەی مێژوویی نیە. بەڵام لە زۆر وێستگەی سیاسی و ئابوری و ئایدۆلۆجیش کورد ئاشنایەتی زیاتری هەبووە لەگەل روسەکان بە تایبەت دوایی ئەوەی کە شۆرشی ئۆکتۆبەر بەسەرکردایەتی کۆمۆنیستەکان لە ساڵی (١٩١٧) سەر دەگرێت و کاریگەریەکانی بەخێرایی بە تەواوی جیهاندا بڵاودەبێتەوە.  هەڵبەتە کاریگەری ئەم شۆرشە بۆ گەلێکی چەوساوەو ژێردەستی وەک کورد زیاتریش بوو، چونکە لە زۆر رووەوە شۆرشی ئۆکتۆبەر موژدەی دونیاو ئاییندەیێکی سیاسی و ئابوری باشتری بە نەتەوە ژێردەستەکان دەدا بە بەراورد بە روانگەی ئەوروپی و ئەمریکیەکان لەو سەردەمەدا بۆ پرسی کورد.  ‌هەڵبەتە ئەمە جگە لەو پەیوەندییە دوورودرێژەی کە لە نێوان یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو شۆرشە کوردییەکانەوە هەبووە .   لە دوای راپەڕینی جەماوەری گەلی کوردستانی عێراق (باشوری کوردستان)  لە ساڵی ١٩٩١، بە تایبەت دوای ئەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک دامەزراوەیەکی سیاسی و یاسایی لە ساڵی ١٩٩٢ دروستبوو، بەشێکی زۆری وڵاتان چ لە رێگای کردنەوەی کەناڵە دبلۆماسیەکان یان لە رێگای پەیوەندی نا فەرمی هەڵسان بە دروستکردن پەیوەدندی لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا، ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە بوونی پەیوەندی فەرمی لەگەڵ هەرێم لە وانەیە مایەی نیگەرانی بێت بۆ بەشێک لە وڵاتان، بە تایبەت وڵاتە دراوسێکانی وەک تورکیاو ئێران سوریاو، هەتا هەندێک جار عێراقیش.  جێگیربوونی هەرێمی کوردستان لە دوای ٢٠٠٣ وەک کیانێکی فەڕمی و هەرێمێکی فیدراڵ لە عێراق و مافە دەستوریەکانی خەڵکی کوردستان لە دەستوری هەمیشەیی عێڕاقدا (لە ساڵی ٢٠٠٥)، پێگەیێکی دستوری و سیاسی بۆ قەوارەی هەرێمی کوردستان دروست کرد لە عێراقدا. ىەڵام لە راستیدا گرنگی پێگەی هەرێمی کوردستان بۆ بەشێکی زۆر لە وڵاتانی ناوچەکەو جیهانیش دوای ٢٠٠٨ دەستی پێکرد؛ واتا ئەو کاتەی هەرێمی کوردستان دەستی بە فرۆشتنی نەوت و دواتریش کارکردن لە گەل کۆمپانیا نێودەوڵەتیەکان کرد بۆ دەرهێنان و فرۆشتنی گازو نەوت. هەر لەو ساتەوە هەرێمی کوردستان بووە جێی پەیوەندی بەشێکی زۆر لە وڵاتان لە نێوێشیاندا وڵاتێکی وەک روسیا کە هە ر زوو لە ساڵی ٢٠٠٧ قۆنسوڵگەری خۆی لە هەولێر کردەوەو، دواتریش کۆمپانیاکانی وەک رۆسنەفت و گازپرۆمیش ئێستا لە هەرێمی کوردستان کار دەکەن .  - پرسیاری سەرەکی ئەو توێژینەوەیە: ئەوەیە کا ئایا پەیوەندی نێوان روسیاو هەرێمی کوردستان لە سەر چ بنەمایەکە؟ یاخود وردتر بڕۆین روسیا لە چ گۆشەنیگایەکەوە سەیری هەرێمی کوردستان دەکات؟ ئارگومێنیتی (گریمانەی) سەرەکی ئەو توێژینەوەیە ئەوەیە کە روسیا ستراتیجیێکی تایبەتی نیە بەرامبەر هەرێمی کودستان. واتا بنەمایی پەیوەندی هەرێمی کوردستان و روسیا پەیوەستە بە بوونی پرسگەلی تر لە ناوچەکدا کە بەزۆری پرسی کاتین و تایبەتن بە دۆخێکی دیاریکراو. هەندێک جار ئەم پرسە بریتیە لە هەڵکشانی پێگەی کورد لە هاوکێشە هەرێمیەکانی ناوچەکدا، بۆ نموونە، پێگەی کورد لە عێراق لە دوای ٢٠٠٣ دواتریش لە ٢٠٠٨ و ئینجا لە کاتی شەڕی دژ بە داعش لە ٢٠١٤، یاخود دوای ٢٠١١  لە سوریاو، یانیش بەکارهێنانی پرسی کورد وەک  کارتێکی سیاسی بۆ گوشار خستنە سەر وڵاتانی ناوچەکە، ئینجا ئەمە ئەمریکا، عیراق، ئێران یان تورکیا بێت.    - گرنگی ئەم توێژینەوەیە: لە چەند لایەکەوە سەرچاوە دەگرێت؛ لە لایەک تاووتوێی پەیوەندی یان سیاسەتی روسیا دەکات وەک زلهێزێزێکی ئامەدەبووی بەردەوامی کاریگەر بەسەر هاوکێشە هەرێمی و نێودەوڵەتیەکاندا، بە تایبەتیش کاریگەر لەسەر سیاسەتەکانی هەر یەکە لە ئەمریکاو هەروەها تورکیاو ئێرانیش کە ئەکتەری باڵادەستن لە ناوچەکەدا. لە لایەکی تریش دیراسەی فۆرمی پەیوەندی زلهێزێک (گرەیت پاوەرێک Great Power- ) دەکات لەگەل هێزێکی نادەوڵەتی (هەرێمی کوردستان) کە پێگەیەکی سنورداری هەیە لە ناوچەکەدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم هێزە تەنیا گوزارشت لەو پێگە سنوردارە ناکات کە هەیەتی، بەڵکو گوزارشت لە پرسی نەتەوەیەکی دیاری ناوچەکەش دەکات کە پرسی کوردە. ناسینی ئاراستەکانی سیاسەتی روسیا لە هەرێمی کوردستان گرنگیێکی تایبەتیشی هەیە لە بەرچاوڕوونی نوخبەی سیاسی لە هەرێمی کوردستان بۆ تێگەیشتن لە پێگەی هەرێمی کوردستان لە سیاسەتی روسیاو ناوچەکەشدا. ئەم توێژینەوەیە لە هەمانکاتدا گرنگی بۆ قوتابیانی زانستە سیاسیەکان و پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکانیش هەیە بۆ تێگەیشتن لە بنەمای پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا. بە تایبەت توێژینەوەیەکی زانستی کە پشت ئەستور بێت بە چەندان سەرچاوەی ئاکادیمی و توێژەرە دیارەکانی بواری سیاسەتی دەرەوەو پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان.  - میتۆدەکانی ئەم توێژینەوەیە: لەم توێژینەوەیەدا بەشێوەیەکی گشتی پشت دەبەستین بە میتۆدی جۆرێتی – Qualitative Method، بۆ ئەم مەبەستەش چەندان سەرچاوەی زانیاری کۆکردنەوەمان بەکارهێناوە وەک کتێب، توێژینەوەو جۆرناڵی زانستی، لێدوانی رۆژنامەوانی، دۆکیومێنتی فەرمی . بۆ ئەنجامدان و لێکدانەوەی تێروانینی پرسەکانی تایبەت بەم توێژینەوە، رێچکەی شیکاری- Analytical Approach دەگرینە بەر، واتا شیکردنەوەی هەڵسوکەوت و دیاردەو کێشە سیاسیەکان و دووبارە بەرهەمهێنانەوەیان لە فۆڕمێکی تردا، کە لە هەمانکاتدا شیکردنەوەیێکی ووردی وێستگەکانی پەیوەندی نێوان هەرێمی کوردستان و روسیا دەگرێتە خۆ. ئەمەش بە مەبەستی روانینی قوڵتر لە كێشەی توێژینەوەکە کە تایبەتە بە بوون یان نەبوونی پەیوەندی یان ستراتیجێکی تایبەتی روسیا  بەرامبەر هەرێمی کوردستان.  بۆ تێگەیشتن یان دۆزینەوەی ریشەی كێشەکە لە زۆربەی حاڵەتەکان رێگای رەخنەگرتن Critical engagement with sources لە تێکستەکانی پێشووترمان بەکارهێناوە بۆ گەیشتن بە دەرەنجامێکی جیاوازتر لە توێژیەنەوەکانی پێشوو. بێجگە لەوەش پشتمان بەستووە بە هەر یەکە لە رێچکە یان میتۆدی مێژوویی historical approach بۆ ئەوەی تێگەیشتنێکی وردترو باشترمان دەستکەوێت بۆ پەیوەندییەکانی هەر یەکە لە روسیاو هەرێمی کوردستان لە رابردوو بەستنەوەشی بە ئێستاوە . بۆ دەستگەیشتن بەسەرچاوەی زانیاریەکان هەریەکە لە زمانەکانی ئینگلیزی و عەرەبی و کوردیم بەکار‌هێناوە، بەڵام بە شێوەیەکی سەرەکی پشتم بەستووە بە سەرچاوە ئینگلیزییەکان، بە تایبەت بەو توێژەرە دیارانەی کە لەسەر پەیوەندییەکانی روسیاو سیاسەتی دەروەی روسیا هەمبەر وڵاتانی جیهان و بە تایبەتی تریش سیاسەتەکانی روسیا لە رۆژهەڵاتی ناوین کاردەکەن. - پێکهاتەی توێژینەوەکە: ئەم توێژینەوەیە لە پێشەکی و چوار باس پێکدێت؛ بۆ ئەوەی بەرچاومان روونبێت بە مێژووی مامەڵەکردنی روسیا لەگەل پرسی کورد و بزاڤی رزگاریخوازی کورد، باسی یەکەم تایبەت کراوە بە دەروازەیەک بۆ مێژوویی پەیوەندییەکانی کوردو روسیا. باسی دووەمیش تاووتوێی پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستان دەکات لە ساڵی١٩٩١ تا ٢٠٠٣، واتا روخانی رژێمی بەعس لە عێراقدا. هەرچی باسی سێیەمە ئەوا تایبەتە بە دیراسەکردنی پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستان لە دوای ٢٠٠٣، واتا لەدوای ئەوەی هەرێمی کوردستان بە فەرمی چوارچێوەیەکی یاسایی و سیاسی وەردەگرێت لە دەستوری عێراقدا. باسی چوارەمیش تایبەتە بەو فاکتەرانەی کە کاریگەری دروست دەکەن لەسەر پەیوەندی روسیاو هەرێمی کوردستان کە لە دوو فاکتەری سەرەکیدا کۆمکردۆتەوە. لە کۆتاییشدا دەرەنجامەکەنی توێژینەوەکە بە پوختی خراونەتە روو.  باسی یەکەم/ کورتەیەک لە مێژووی پەیوەندییەکانی کوردو روسیا  پەیوەندی کوردو روسیا رەهەندێکی مێژووی درێژی هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ دوو سەدە لەمەوبەر، واتا کاتێک ژنە ئیمپڕاتۆری روسیا کاترینی مەزن لە ساڵی١٧٨٧ فەرمانیدا بە بڵاوکردنەوەی زمانی کوردی . چونکە میرنشین و خێڵە کوردییەکان رۆڵێکی گەورەیان بینی لە هاوکاریکردنی روسەکان لە دژی فارس و عوسمانییەکان. بەڵام بە شێوەیەکی گشتی دەتوانین بڵێین کە پەیوەندی زێرینی روسیاو کورد دەگەرێتەوە بۆ دوای جەنگی جیهانی دووەم .  بە تایبەت کاتێک موسکو هەڵسا بە پاڵپشتیکردنی کۆماری مهاباد لە کوردستانی ئێران لە ٢٢ کانونی دووەمی ساڵی ١٩٤٦ . دروستبوونی ئەم کیانە چرکە ساتێکی گرنگ بوو بۆ بزاڤی شۆرشگێری کورد، بە تایبەتیش لە کوردستانی عێراق (باشور) بەڵام دوای ساڵێک هەر زوو لە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٤٧ لایەن شای ئێران روخێنرا.   رووخانی کۆماری مهاباد بێئومێدبوونێکی زۆری دروست کرد لە گشت بەشەکانی کوردستان و بووە هۆی دەربەدەربوونی بەشێکی بەرچاوی کورد، بە تایبەت ئەوانەی بەشداریی سیاسی و سەربازییان  لە دروستکردنی ئەو کۆمارەدا کردبوو. ئەمە وایکرد سەرکردەی بەرهەڵستکاری کوردی عێراق مەلا مستەفایی بارزانی کە بە پلەی وەزیری جەنگ بەشداری کردبوو لەکۆمار مەهەباد کۆچ بکات بۆ یەکێتی سۆڤیەت و ١٢ ساڵ لەوێ بمێنێتەوە . ئاوەرەبوون و مانەوەی کوردانی عێراق لە روسیاو کاریگەری زۆری هەبوو بەسەر پەیوەندی کورد لەگەل روسیا، بە تایبەتیش مەلا مستەفای بارزانی. بە جۆرێک کە لە ساڵی ١٩٥٩ کورد سێ نوێنەری لە کۆنگرەی کۆمیتەی پارتی کۆمۆنیستی ئەرمینیا هەبوو.  پەیوەندییەکان بەجۆرێک گەشەیان کرد تا لە ساڵی ١٩٥٥ خرۆشۆف گەیشتە ئەو باوەڕەی کە روسیا پێویستە یارمەتی بزووتنەوە سیاسیەکانی کورد بدات .    لە خوێندنەوەی بەشێک لە مێژووی پەیوەندییەکانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو کورد زۆر جار دەگەینە دەرەنجامێک لە روانگەی روسەکان کورد وەک کەمینەیەکی نەتەوەیی ژێردەست دەتوانرێت سودیان لێوەربگیرێت بۆ گوشار خستنە سەر وڵاتانی ناوچەکە بە تایبەت ئەوانەی لە بەرەی یەکێتی سۆڤیەت نین. بۆ نموونەجۆزێف ستالین کوردی وەک ئامرازێک دەبینی بۆ لاوازکردنی پێگەی ئەمەریکی و بەریتانیەکان لە رۆژهەڵاتی ناوەراست . ڤیاشیلاڤ مۆلۆتۆڤ وەک گەورە دبلۆماسێکی سەردەمی یەکێتی سۆڤیەت بەکارهێنانی کوردی وەک ئامرازێک دەبینی بۆ لاوازکردنی محەمەد رەزا شا و روخانی میرنشینی فارس Persia لە ناوخۆدا، ئەمەش وەک دەرفەتێکی گونجاو بۆ یەکێتی سۆڤیەت لە بواری کۆدەنگی لەسەر بەکارهێنانی ووزە، وەک چەکێک دژی رۆژئاوا .  بۆ نموونە کاتێک روسەکان هاوکاری بزاڤی شۆرشگێری دەکەن لە باکوری عێراق، بە تایبەتیش مەلا مستەفای بارزانی لە رووی چەک و تەقەمەنیەوە ئەوا مەبست لێی گوشار خستنە سەر حکومەتەکەی نوری سەعید بوو لە بەغدا کە ئەو کات پەیوەندیێکی زۆر تۆکمەی لەگەل ئینگلیزەکاندا هەبوو .    لە ساڵی ١٩٥٨ مەلا مستەفاو هاوەڵەکانی روسیایان جێهێشت بە مەبەستی گەڕانەوە بۆ عیراق، چونکە لە رێگای کۆدەتا ( شۆرشی)ی ١٤ تەمووزی ١٩٥٨ توانرا سیستمی پاشایەتی بڕوخێندرێت و رژێمێکی کۆماری نوێ جێیبگڕیتەوە بە سەرکردایەتی عەبدولکەریم قاسم.  ئەم رووخانەی رژێمی پاشایەتی وەک سەرکەوتنێک بۆ کۆمۆنیستەکان و روسیاش لە ناوچەکەدا سەیر دەکرا. بۆ کوردیش دیارە ئومێدێک هەبوو کە لەیەک تێگەیشتنێکی باش دروست بێت لە گەڵ عەبدولکەریم قاسم، بەڵام دوای ٢ ساڵ، کورد بە سەرکردایەتی مەلا مستەفا بارزانی نەگەیشتن بە رێکەوتن لەگەل عەبدولکەریم قاسم، بۆیە بڕیاریاندا بە دەستپێکردنەوەی شەڕ لە دژی عیراق. بەڵام روسەکان بە پێچەوانەی ئەو هەڵوێستەی هەیان بوو بەرامبەر حکومەتی نوری سەعید لەناکاو ئەو هەڵوێستەیان دەگۆردرێ بەرامبەر بە کورد کاتێک عەبدولکەریم قاسم دێتە سەر دەسەڵات و رژێمی پاشایەتی دەروخێنێت لە عێڕاق. چونکە عەبدلکەریم قاسم لە ساڵی ١٩٥٩ کۆمەڵیک رێکەوتنی لەگەل روسیا واژووکرد لە بواری پرچەککردنی سوپای عێراق، هەروەها عێڕاق تاکلایەنە کشایەوە لە "هاوپەیمانێتی هاریکاری ئاساییشی هاوبەش" کە عێراق هەیبوو لەگەل بەریتانیا . بەڵام دوایی روخانی رژێمی عەبدولکەریم قاسم، روسیا دیسان رۆلێکی بەرچاوی هەبوو لە ئەنجامدانی رێکەوتنی ئاشتی لەنێوان کوردو بەغدا لە ١١ ئاداری ١٩٧٠  کە دواتر جۆرێک لە ئۆتۆنۆمی بۆ کورد لە عێڕاقدا بەدەستهێنا .  یەفگینی پریماکۆڤ لە یاداشتەکانیدا ئەوە دەگێرێتەوە کە لە ساڵی ١٩٦٦ تاوەکو ساڵی ١٩٧٠ رۆلێکی سەرەکی بینیووە لە ناوبەندیکردن لە نێوان حکومەتی عێراق و کورددا، بۆ ئەم مەبەستەش چەندین جار سەردانی بارزانی کردووە لە ناوچەکانی کوردستاندا  .  لە راستیدا دوای هاتنە سەرکاری بەعسیەکانیش مۆسکۆ هەر کاری دەکرد بۆ دروستکردنی دۆستی بەهێز لە عێراقدا ئەمەش لە رێگای دروستکردنی "بەرەیەکی نیشتمانی " کە چەند لایەنێکی سەرەکی بگرێتەوە، بە تایبەت شیوعیەکان و بەعسیەکان و هەروەها کوردیش. بۆ ئەم مەبەستە لە ٢٨ شوباتی ساڵی ١٩٧٢روسیا نوێنەرێکی پایەبەرزی خۆی ناردە لای مەلا مستەفای بارزانی بۆ بەشداریان لە بەرەی نیشتمانی، لە بەرامبەریشدا مۆسکو بەڵینی ئەوەی بە بارزانی دا کە بیانپارێزێت لە مەترسییەکانی ناوچەکە، هەروەها بۆ رێککەوتن لەگەڵ بەعسیەکانیش هاوکارییان بکات .  یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو وەک مەڵبەندێک کە سەرکردایەتی ئایدۆلۆژی کۆمۆنیزمی دەکرد لە جیهاندا کاریگەری هەبوو لەسەر پەیوەندییەکانی کورد لەگەل یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو، چونکە نەتەوە ژێردەستەکان وەک رێگایەک بۆ سەربەخۆیی دەیانڕوانیە سۆشیالیزم و کۆمۆنیزم. کەچی وەک دەزانین لە بنەڕەتا سۆشیالیزمی کۆمۆنۆیزم گرنگی نادەن بە پرسە نەتەوەییەکان بەڵکو لە چوارچێوەی بەهایێکی باڵاتردا سەیری كێشەی کەمینە نەتەوەییەکان دەکەن کە سۆشیالیزمە. بۆیە یەکێتی سۆڤیەت وەک مەرجەعێک وابوو بۆ بەشێکی زۆر لەو نەتەوەو کەمینانەی کا چاوەڕێی مافی سیاسی و ئابوری باشتر بوون. بە جۆرێک لە سەرەتای روخانی یەکێتی سۆڤیەت ژمارەی کوردەکان لە نێوان ٣٠٠ هەزار تا ٥٠٠ هەزار کورد دەبوو لە روسیا . لە دوای شۆرشی ١٤ تەمووزی ١٩٥٨ کڕملین هەمیشە پەیوەندی نەبریووە لە گەڵ کورد، هەندێک جاریش بە ئاشکرا پشتگیری کردوون لە دژی نەیارەکانی، بە تایبەت لە رێگای گوشار خستنە سەر عیراق و تورکیا . مام جەلال لە یاداشتەکانیدا باسی ئەوە دەکات کاتێک کە شۆرشی کورد توشی شکست بوو "سۆڤیەتیەکان زۆر تەنگاوبوون، پێش هەرەس هاتنەلام، وتیان با بارزانی بەرگری بکات، ئێمە ئامادەین پشتیوانی بکەین" .    بەشێوەیەکی گشتی دەتوانین بڵێین کە مۆسکۆ هەرگیز پێی خۆشنەبووە کورد زۆر لە ئەمریکیەکانەوە نزیکببنەوە. بۆ نموونە ئەو کاتەی کورد پەیوەندی باشی هەبوو لەگەل ئەمریکیەکان ، سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٧٣ پاڵپشتی رژێمی ئەوسای عیراقی کرد لە دژی کورد ؛ کە ئەمەش لە بنەڕەتدا بە هۆکاری نزیکبوونەوەی کورد بوو لە ئەمریکا. مۆسکۆ لەگەل کوردانی باکوریش (کورد لە تورکیا) هەرگیز پەیوەندی نەبڕیووە، بۆیە لە چەندین وێستگەی مێژووییدا روسیا یارمەتی پارتی کرێکارانی کوردستانیشی داوە. ئەمە جگە لەوەی کە تا ئێستا روسیا بە فەرمی پەکەکەی وەک رێکخراوێکی تیرۆرستی نەناساندووە .  بەڵام سەرەرای بوونی ئەو پەیواندییانەی نێوان کوردو روسیا (یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو) لە راستیدا روسیا هەرگیز تا سەر بەردەوام نەبووە لەگەل کێشەی کورد بەڵکو هەمیشە بۆ مەبەستێکی دیاریکراو بەکاری هێناوە.  باسی دووەم/ سیاسەتی دەرەوەی روسیاو بەرامبەر هەرێمی کوردستان (١٩٩١- ٢٠٠٣) لە دوای ١٩٩١ روسیا بە شێوەیەکی گشتی رۆلێکی لاوازی هەبوو لە پرسە نێودەوڵەتیەکاندا، چونکە زیاتر سەرقاڵی بونیاتنانەوەی ناومالێ خۆی بوو، بە هۆی روخانی یەکێتی سۆڤیەت و باڵادەستبوونی ئەمریکاو رۆژئاوا لە جیهاندا. هەر لەبەر ئەوەش روسیا هیچ جۆرە پەیوەندیێکی بەرچاوی نەبوو لەگەل ئەو ئیدارە کارگێریەی کە لە ساڵی ١٩٩١ لە باکوری عیراقدا دروست بوو. هەرچەندە سەرۆکی یەکێتی سۆڤیەت میخایل گۆرباتشۆف بە ناچاری رازیبوو بوو کە پشتگیری گەردەلولی بیابان بکات لە دژی داگیرکاری رژێمی سەدام و دەرکردنی لە کوەیت ، بەڵام روسیا لەگەل ئەوەشدا پشتگیری دانانی ناوچەی دژە فرێنی  بۆ کورد نەکرد لە باکوری عیراق . ئەمەش پێدەچێت هۆکارەکەی ئەوە بێت کە دانانی ناوچەی دژە فڕێن لە راستیدا پلان و بیرۆکەیەکی زیاتر رۆژئاوایی بوو، مەبەستیش لێی گوشار خستنە سەر رژێمی بەعس بوو، کە کۆنەدۆستی روسیا بوو.  دەتوانین بڵێین کە ئەم قۆناغە، واتا راستەوخۆ دوای نەمانی یەکێتی سۆڤیەت، زیاتر وەک پشتکردنی روسیا لە کێشەی کورد سەیر بکەین، بە تایبەت کوردانی باشور (باکوری عیراق). بەڵام سیاسەتی روسیا لە تورکیا بە جۆرێکی تر بوو. بۆریس یەڵسن هەوڵیدا کە کورد بەکاربهێنێت بۆ گوشار خستنە سەر تورکیا، ئەمەش وەک هەڵوێستێک لە بەرامبەر پاڵپشتیکردنی ئەنکەرا بۆ بەرهەڵستکارانی چیچان ) ١٩٩٤-١٩٩٦) لە دژی روسیا . لە راستیدا پەیوەندنی روسیا و تورکیا زیاتر گرژی تێکەوت کاتێک روسیا رێکخراوی کۆنگرەی نێودەوڵەتی کوردانی روسیای راگەیاند لە کانونی دووەمی ١٩٩٥ بە تایبەت کاتێک دوو چالاکوانی سیاسی کوردانی تورکیا لە دەرەوەی وڵات، هەر یەکە لە عەلی یەگیت و نەجدەت بوڵدان سەردانی مۆسکۆیان کرد بۆ دروستکردنی پەرلەمانی کوردستان لە هاندەران . بەڵام دواتر دۆخی خراپی ئابوری و لاوازی سیاسی وای لە روسیا کرد بگاتە رێکەوتنێک لەگەل تورکیا، کە بە پڕۆتۆکۆلێ "بەرگرتن لە تیرۆریزم" “prevention of terrorism ناسراوە.  بە پێی ئەو پڕۆتۆکۆلە روسیا رازی بوو کە رێگا لە چاڵاکیەکانی پەکەکە بگرێت لە روسیا، تورکیاش رازی بوو کە واز لە پاڵپشتی جەنگاوەرە سەربەخۆخوازەکانی چیچان بهێنێت.  بوونی یەڤگینی پریماکڤ وەک وەزیری دەرەوە لە حکومەتی بۆریس یەڵتسن لە ١٩٩٦ - ١٩٩٨، وای کرد کە روسیا پالپشتی عیراق بکات بە تایبەت لە نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجوومەنی ئاساییش. پریماکۆڤ کە بە دۆستە کۆنەکەی سەدام ناسرابوو، هەوڵی زۆری دا کە سزا ئابوریە سەپێنراوەکان لەسەر رژێمی عێراق هەڵبگرێت . ئەم پاڵپشتیکردنەی روسیایش چەند هۆکارێکی لە پشت بوو . یەکەم، بۆ ئەوەی دەستەی سەرۆکایەتی بە تایبەت یەڵتسن بۆ دوما ( Duma) و گەلی روسای بسەلمێنێت کە روسیای دوای یەکێتی سۆڤیەت ئێساتش دەتوانێت کاریگەری هەبێت لەسەر پرسە سیاسیەکانی جیهاندا. دوومیش، عێراق نزیکەی ٧ بلیۆن دۆلار قەرزداری روسیا بوو، عێراق نەیدەتوانی لەژێر ئابڵوقەی ئابوریدا قەرزەکانی روسیا بداتەوە. سێیەمیش، سەدام بەڵینی بە روسیادا بوو کە گرێبەستی گەورە لە گەڵ کۆمپانیاکانی روسیادا بکات لە بواری پەرەپێدانی گازو نەوت لە عێراقدا. بەڵام لەگەل ئەوەشدا یەڤگینی پریماکۆڤ بەردەوام لینکێکی هەبوو لەگەل هەر یەکە لە مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی، ئەمەش بە هۆی ئەو پەیوەندییەی کە لە شەستەکانەوە لەگەل ئەو دوو سەرکردە سیاسیە هەیبوو. بۆیە لە ساڵی ١٩٩٨ پارتی دیموکراتی کوردستان داوای کردنەوەی نوێنەرایاتیان پێشکەش بە پریماکۆڤ کرد لە روسیا، بەڵام وەک نوێنەرایەتی حزبێکی سیاسی نەک نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان .  دەتوانین بڵێین کە روسیا بە هۆی ئەو پەیوەندیە ئابوری و سیاسیانەی کە لەم قۆناغەدا لەگەڵ رژێمی بەعسدا هەیبوو، هیچ پەیوەندی و گرنگیەکی بە هەرێمی کوردستان نەدا. روسیا تەواو پرگماتستیانەو ریاڵستیانە سەیری هەرێمی کوردستانی دەکرد. لەسەر ئەم بنەمایە دەوڵەتی عیراق بۆ روسیا گرنگتر بوو لە پرسی کورد، بە تایبەت کە ناوچەی دژە فڕێن لە بنەڕەتدا پرۆژەیێکی رۆژئاوایی بوو بە هاوکاری ئەمریکاو فەرەنساو تورکیا. ئەمە بێجگە لەوەی کە روسیا لەو باوەڕەدا نەبوو کە ناوچەی دژە فرێن تاسەر بمێنێتەوەو پاڵپشتی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەدەستبهێنێت. بەڵکو روسیا هەرێمی کوردستانی تەنیا وەک گوشارێکی ئەمریکا دەبینی بۆ سەر رژێمی عیراق.  باسی سێیەم/ پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستان لە دوای ٢٠٠٣   لە دوای داگیرکردنی عێراق لە لایەن ئەمریکاوە لە ٢٠٠٣ پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی جیهان چوونە دۆخێکی ترەوە، ئەمە سەبارەت بە سروشتی پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستانیش راست بوو.  ئەگەرچی روسیا پاڵپشتی روخانی رژێمی بەعسی نەکرد لە سالی ٢٠٠٣ لە لایەن ئەمریکاوە  ، بەڵام لەگەل ئەوەش  روسیا یەکێک بوو لەو وڵاتانەی کە هەر زوو لە دوای ٢٠٠٣ قونسوڵگەری خۆی لە هەولێر کردەوە. کە چی لە ساڵی ٢٠٠٠ مۆسکۆ خۆی بە دوور دەگرت لە هەر پەیوەندییەکی فەڕمی لەگەل هەرێمی کوردستان، بە تایبەتیش بە هۆکاری رەچاوکردنی بەرژەوەندییەکانی تورکیا، نەوەک بە پاڵپشتی جودابوونەوەی کورد لە عێراق تاوانبار بکرێت. بەڵام لە ٢٠٠٨ سێرجی لاڤرۆڤ ( Sergey Lavrov ) وەزیری دەرەوەی روسیا هەروەها سەرۆکی ژووری بازرگانی و پیشاسازی روسیا لە سەردانیاندا بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان بە پەرۆشەوە تێبینی کەمی وەبەرهێنان و قەبارەی بازرگانی روسیایان کرد لە هەرێمی کوردستان، هەروەها هەرێمیان بە ئابورییەکی گەشەکردوو سەقامگیر ناوبرد  .   بۆ تێگەیشتنی باشتر لە سیاسەتی روسیا بەرامبەر هەرێمی کوردستان لە دوایی ٢٠٠٣  لەوانەیە پێویست بکات کە سەرەتا وێنە گەورەکەی سیاسەتی روسیا بۆ رۆژهەڵاتی ناوین بزانین، بە تایبەتیش روانینی فلادیمیر پۆتین بۆ ململانێ هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان.  بە کورتی دەتوانین بڵێین کە روانگەی روسیای سەردەمی پوتین بەرامبەر رۆژهەڵاتی ناوین دەکرێت لە چەند تەوەرێکدا کورتبکرێتەوە : •    دەورەدان و بێهێزکردنی رێکخراوە توندڕەوە ئیسلامیەکان، بە تایبەت لەبەر مەترسی گەڕانەوەی ئەندامانی ئەو رێکخراوانە بۆ روسیاو وڵاتانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو، وەک چیچان و بۆسنیاو کازاخستان و..تاد.  •    پاڵپشتیکردنی ئەو رژێمانەی کە دۆستی روسیان هەروەها ئەو رژێمانەش کە نەیاری ئەمریکاو ئەوروپان.  •    دامەزراندنی چەند بنکەیێکی سەربازی روسیا لە ناوچەکەدا، ئەگەر تەنیا بۆ پیشاندانی هێزیش بێت. •    فروانکردنی بازارەکانی روسیا لە ناوچەکەدا لە بوارەکانی: چەکی کلاسیکی، ئەتۆم، نەوت و گاز، خۆراک و بوارەکانی تر.  بەتایبەت کە رۆژهەڵاتی ناوین ساڵانە کڕیاری ٦٠٪ ی چەکی جیهانن کە دەکاتە ١٠ بلیۆن دۆلار .  •    راکێشانی سەرنجی وەبەرهێنەرانی ناوچەکە بە تایبەتیش وڵاتانی کەنداو بۆ وەبەرهێنان لە روسیا.  •    پاڵپشتیکردنی نرخی وزە لە رێگای هەمانگیکردنی لەگەل بەرهەمهێنەرانی ئۆپێک لە ناوچەکادا.  •    بەشداربوون لە دروستکردن و دیزاینکردنی هەر چوارچێوەیەکی  ئاساییشی هەرێمی Regional security system لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا بە تایبەتیش لە کەنداوی فارسی/ عەرەبی دا.  لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین  کە ڕوسیا له‌ سه‌ره‌تاكانی ساڵی 2005 به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رچاو ده‌ستێوه‌ردانه‌كانی خۆی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا زیاد كرد؛ به‌ جۆرێك له‌ نێوان ساڵانی 2005-2007 سه‌رۆك پووتین (Vladimir Putin)  سه‌ردانی هه‌ر یه‌كه‌ له‌ ئیسڕائیل ‌و سعودیا ‌و ئورد‌ن‌ و میسر و ئیمارات ‌و قه‌ته‌ر و توركیای كرد. لە هەمان کاتدا ڕوسیا وه‌ك چاودێریش له‌ ڕێكخراوی هاوكاریی ئیسلامی(Organization of Islamic Cooperation) دا به‌شدار بوو. ئه‌م سه‌ردانانه‌ی ڕوسیا قۆناغێكی جیاوازی له‌ سیاسه‌تی ڕوسیا پیشان دا، به‌تایبه‌ت به‌ به‌روارد به‌ سه‌رده‌می سه‌رۆكی پێشووی ڕوسیا، بۆریس یه‌ڵسن  . سه‌ردانی ڕوسیا بۆ هه‌ر یه‌كه‌ له‌ ئیسڕائیل ‌و ئیمارات سه‌ره‌تای قۆناغێكی نوێ بوو بۆ ڕوسیا. ئه‌م جۆره‌ سه‌ردانانه‌ هاوكات بوون له‌گه‌ڵ ده‌ستێوه‌ردانی زۆری ڕوسیا له‌ دانوستاندنه‌ هه‌رێمییه‌كانی ناوچه‌كه،‌ به‌تایبه‌ت له‌ دانوستاندنه‌كانی پرۆسه‌ی ئاشتی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، وه‌ك: دانوستاندنه‌كانی "كۆمه‌ڵه‌ی 5 ده‌وڵه‌ت+ 1" له‌گه‌ڵ ئێران؛ ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ چه‌ند بوارێكی تری تایبه‌ت به‌ كار و بازرگانی. به‌ڵام له‌ ڕاستیدا ئه‌م تێوه‌گڵانانه‌ی ڕوسیا به‌شی هه‌ره ‌زۆریان هیچ ده‌ره‌نجامێكی ئه‌وتۆیان لێ نه‌كه‌وته‌وه‌. به‌پێی ئه‌و ڕاپۆرته‌ی كه‌ دامه‌زراوه‌ی ڕاند له‌ 2009 كردوویه‌تی، ڕوسیا نه‌یتوانیوه‌ هیچ كام له‌و ئامانجانه‌ی به‌ شێوه‌یه‌كی ڕوون بپێكێت . ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ی كه‌ له‌ به‌هاری عه‌ره‌بیدا له‌ 2011 ڕووی دا، وای له‌ مۆسكۆ كرد كه‌ ترسی ئه‌وه‌ی هه‌بێت ئەم دۆخه‌ گۆڕانكاریێكی زۆری له‌ ناوچه‌كه‌ لێ بكه‌وێته‌وه‌ و كاریگه‌ریی خراپی  له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ڕوسیا هه‌بێت. به‌ڵام هه‌ڵوێسته‌كانی ڕوسیا پێشوه‌خته‌ نه‌بوون، به‌ڵكوو له‌گه‌ڵ گۆڕانی ڕووداوه‌كان هه‌ڵوێستی ڕوسیایش ده‌گۆڕا. ڕوسیا به‌جیا سه‌یری هه‌ر وڵاتێكی كاریگه‌ر به‌ "به‌هاری عه‌ره‌بی"ی ده‌كرد، به‌تایبه‌تیش له‌ ڕوانگه‌ی كاریگه‌ری له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ڕوسیا. ڕوسیا وه‌ك ڕووداوێكی پێكه‌وه‌به‌ستراو و پێوه‌ندار به‌یه‌كه‌وه‌ له ‌گشت ناوچه‌كه‌دا، سه‌یری به‌هاری عه‌ره‌بیی نه‌كرد.  ئه‌مه‌یش له‌ سیاسه‌ته‌كانی پووتین (كه‌ ئه‌وكات سه‌رۆكوه‌زیران بوو) له‌ دەنگنەدان (امتناع عن التصویت) له‌ ئه‌نجومه‌نی ئاسایش، واتا ده‌نگنه‌دان به‌ بڕیاری 1973 كه‌ ڕێگه‌ی دا به‌ هێرشی ئاسمانی بۆ ڕووخانی ڕژیمی موعه‌مه‌ر قه‌زافی، ڕه‌نگی دایه‌وه‌. به‌ڵام ئه‌وه‌ی تایبه‌ت بێت به‌ سوریا، ڕوسیا به‌ پێویستی زانی هێلێكی تایبه‌تی هه‌بێت بۆ پارێزگاریكردن له‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی به‌ شێوه‌یه‌كی ڕوون ‌و بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ، به‌پێچه‌وانه‌ی كه‌یسه‌كانی پێشتر كه‌ زۆربه‌یان سیاسه‌تی كورتخایه‌ن بوون. كه‌واته‌ ده‌توانین بڵێین جۆرێك له ‌وه‌رچه‌رخان له‌ ستراتیژییه‌تی ڕوسیا به‌رامبه‌ر ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، ئه‌ویش له‌ كه‌یسی سووریاوه،‌ ڕووی داوه . بۆیە هاتنی روسیا بۆ سوریا بەو قەبارەو کاریگەریەوە وەک دیمتری ترنن دەڵێت "روسیای لە بۆشاییدوای یەکێتی سۆڤیەت دەرباز کرد و وای کرد روسیا هیزێکی دیاربێت لە جیهاندا" . ڕوسیا زیاتر له‌و ڕوانگه‌یه‌وه‌ سه‌یری ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌كات كه‌ خۆی بە هێزێكی جیهانیی دەزانێت و ده‌بێت مۆسكۆ ڕۆڵی له‌ ناوچه‌كه‌دا هه‌بێت و، له‌ هه‌مان كاتدا كورسییه‌كی تایبه‌تیشی له‌سه‌ر مێزی دانوستاندنه‌كانی ناوچه‌كه‌دا هه‌بێت.یاخود وەک دیمتری دەڵێت لە روانگەی پوتین  هەردوو پرسی سیاسەت و ئابوری لەیەکتر جیانابنەوە لە رۆژهەڵاتی ناویندا . لە راستیدا ڕوسیا زیاتر به‌ دیدێكی سێكیولارییانه‌ سه‌یری سیاسه‌ته‌كانی به‌رامبه‌ر ڕوژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌كات؛ واته‌ سیاسه‌تگه‌لێك كه‌ ئایدیۆلۆژی نین. ڕوسیا پێی وایه‌ ده‌توانێت له‌گه‌ڵ هه‌موو لایه‌نه‌كان گفتۆگۆ بكات، وه‌ك ئیرینا زفیاگلسكایا- Irina Zvyagelskaya  ده‌ڵێت: "ئه‌مه‌ وای كردووه‌ ڕوسیا پارێزگاری له‌ پەیوه‌ندییه‌كی هاوسه‌نگ بكات له‌گه‌ڵ به‌شێكی زۆری ئه‌كته‌ری ده‌وڵه‌تی ‌و ناده‌وڵه‌تی كه‌ مۆسكو پێشووتر كێشه‌ی قووڵی له‌گه‌ڵ هه‌بوون." له‌م ڕوانگه‌یه‌وه‌ ڕوسیا پێی وایه‌ ئه‌وان سه‌ركه‌وتووترن له‌ ڕۆژئاواییەکان، چونكه‌ بەقسەی خۆیان ڕۆژئاواییەکان له‌ نێوان وڵاتانی ناوچه‌كه‌دا بێلایەن نین؛ بۆیه‌ سیاسه‌تەکانی مۆسکۆ بە گونجاوتر دەبینن بۆ ناوچەکە  ‌.    كه‌واته دەتوانن بڵێین کە‌ ڕوسیا زیاتر به‌ دوای ئامانجی به‌رهه‌مداردا (پراگماتیزم) ده‌گه‌ڕێت، له‌گه‌ڵ پابه‌ندبوون به ‌هه‌ندێك به‌های سیاسی كه‌ ڕۆژئاواش پابه‌نده‌ پێی. ئه‌مه‌یش جۆرێك له‌ نه‌رمی به‌ سیاسه‌تی ڕوسیا ده‌به‌خشێت. واته‌ ده‌كرێت ڕوسیا ئامانجی درێژخایه‌نی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا نه‌بێت، به‌ڵام به‌رژه‌وه‌ندیی درێژخایه‌نی هه‌یه‌، وه‌ك: سه‌قامگیریی هه‌رێمی و گرنگیدان به‌ نرخی جیهانیی نه‌وت. به‌ڵام ئه‌و به‌رژەوه‌ندییانه‌ له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی بژارده‌ کورتخایەنەکاندا كێشه‌ دروست ناكه‌ن، چونكه‌ ڕوسیا به‌و شێوه‌ قووڵه‌ی ویلایەته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئەمریکا ڕۆنه‌چۆته‌ ناو كێشه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاسته‌وه ‌. بەم شێوەیە پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی کوردستانیش لە دوای ٢٠٠٣ هەر لە چوارچێوەی ئەو سیاسەتە پڕاگماتیست و ریاڵیستیە بووە.  تاكه‌ مه‌ترسییه‌كی ئه‌منیی درێژخایه‌ن كه‌ ڕوسیا له‌ ناوچه‌كه‌دا هه‌یبێت، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پەیوه‌ندیی هه‌یه‌ به‌ ته‌شه‌نه‌كردنی تیرۆر له‌ ڕوسیا و وڵاتانی ناوچه‌كه‌دا. نزیكه‌ی 3200 كه‌س كه‌ خه‌ڵكی ڕوسیا و وڵاتانی یه‌كێتیی سۆڤیه‌تی پێشوون، پەیوه‌ندییان به‌ داعش ‌و ڕێكخراوه‌ تیرۆرستییه‌كان له‌ سووریا و عێراقدا كردووه‌ له‌ 2014. بۆیه‌ سه‌ركرده‌كانی مۆسكۆ، نیگه‌رانن له‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و چه‌كداره‌ بیانییانه‌. ئەمە وەچەرخانێکی نوێیە لە ستراتیژییەتی ڕوسیا، چونکە به‌پێی چه‌ند ڕاپۆرتێكی دامه‌زراوه‌ی ڕاند(RAND) ی ئه‌مریكی له‌ 2003، مه‌ترسیی تیرۆری ئیسلامی، ئه‌و گرنگییه‌ی لای ڕووسه‌كان نه‌بووه .‌  ئەم سیاسەتە ریالیستیە وایکردووە کە روسیا لە رۆژهەڵاتی ناوین تائاستێک کەمتر پەیوەندی لەگەڵ ئەکتەرە نادەوڵەتیەکان ببەستێت و پەیوەندییەکانی زۆرتر لە چورچێوەی دەوڵەتدا بێت، بەڵام دوای ٢٠٠٣ دۆخی هەرێمی کوردستان کەیسێکی ئاوارتەیە، بە تایبەت بەهێزی ئەو پێگە سیاسی و دەستورییەی کە هەرێمی کوردستان لە عێراقدا هەیەتی دۆخێکی تایبەتی بەخشیووە بەهەرێم. هەڵبەتە بە پێچەوانەی سیاسەتی روسیا بەرامبەر وڵاتانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو کە  لەوێ روسیا بەردەوام کاراکتەرە نادەوڵەتیەکان بەکاردێنێت بۆ دەستوەردان لەو وڵاتانە . بوونی ئەم فاکتەرە، واتا‌ پاڵپشتیكردنی دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت و حكوومه‌ته‌كان دژ به‌ هه‌ر ده‌ستێوه‌ردانێكی ده‌ره‌كی وای کردووە کە پەیوەندی هەرێم و روسیا بە سنوورداری بمێنێتەوە، بە تایبەت تاوەکو ساڵی ٢٠١٧. هه‌ر له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ڕوسیا، ڕۆژئاوا به‌ هۆكاری ئه‌و جه‌نگ و نه‌هامه‌تییانه‌ی عێراق ‌و لیبیاو سوریاش داده‌نێت؛ بۆیه‌ ڕوسیا پشتگیری له‌ سه‌روه‌ری وڵاتان له‌ژێر سایه‌ی یاسای نێوده‌وڵه‌تی ده‌كات. ده‌كرێت ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی ڕوسیا په‌یوه‌ست بێت به‌و مه‌ترسییه‌ی كه‌ ڕوسیا له‌ شۆڕشه‌ ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌كانی وڵاتانی سۆڤیه‌تی پێشوو هه‌یه‌تی؛ واتا هاوسه‌نگی له‌ نێوان پاراستنی دۆخی هه‌بوو (ئه‌مری واقع) و مه‌ترسییه‌ تیرۆریستییه‌كان. به‌ڵام له‌ ڕاستیدا ئه‌وه‌ جۆرێكه‌ له‌ ناكۆكیی سیاسه‌تی ڕوسیا له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست. ڕوسیا وا خۆی نیشان ده‌دات كه‌ پارێزگاری له‌ كیانی ده‌وڵه‌ت ده‌كات و ده‌ست له‌ كاروباری وڵاتان وه‌رنادات، به‌ڵام له‌ ده‌ره‌وه‌ی ڕوژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌ ڕه‌فتار ده‌كات، بۆ نموونه‌ له‌ ئوكرانیاو ئۆسیتیای باشورو ئەبخازیا. له‌ لایه‌كی تر ڕوسیا له‌گه‌ڵ ئێران، كه‌ به‌ درێژاییی ناوچه‌كه‌ ده‌ست له‌ كاروباری وڵاتان وه‌رده‌دات، كار ده‌كات. له‌ لیبیایش به‌ هه‌مان شێوه، ڕوسیا یارمه‌تیی به‌شێك له‌ گرووپه‌ ئۆپۆزیسیونه‌كان ده‌دات . بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ناتوانین ئەم رەفتارەی روسیا بە پرەنسیپێکی بەردەوام لە سیاسەتی روسیا هەژمار بکەین.   باسی چوارەم/ فاکتەرە کاریگەرەکانی سەر پەیوەندی روسیاو هەرێمی کوردستان ئەگەر بە وردی سەیری مێژویی پەیوەندییەکانی کوردو روسیا بکەین دەبینین کە هەمیشە دوو فاکتەر بزوێنەری سەرەکی نزیکبوونەوە یان دوورکەوتنەوەی مۆسکۆ بوونە لە کورد، ئەویش رۆلی فەکتەری هەرێمی بووە، بە تایبەتیش تورکیا، وەک فاکتەرێکی کەریگەر لەسەر سیاسەتی روسیا بەرامبەر بە کورد.  بە جۆرێک دەتوانین بلێین هەر کاتێک پەیوەندی روسیا لەگەل تورکیا تێک چوبێت روسیا هەوڵیداوە لە کورد نزیکبێتەوە بە مەبەستی گوشارخستنە سەر تورکیا. هەندیک جار دەکرێت ئەمریکاش رۆڵی هەبێت لە هاوکێشەکەدا، واتا ئەگەر ئەمریکا پشتگیری رژێمی عیراقی کردبێت ئەوا روسیا پەنای بردۆتە بەر کارتی کورد، ئینجا چ وەک گوشارێک لەسەر عێراق، یانیش لەسەر ئەمریکا. لە دوای ٢٠٠٣ فاکتەرێکی تریش هاتۆتە سەر ئەویش فاکتەری ووزەیە کە دیسان کاریگەریێکی تا رادەیەک رێژەیی هەیە بەسەر پەیوەندیەکانی روسیاو هەرێمی کوردستان، بە تایبەت لە دوای شکستهێنانی پرۆسەی ریفراندۆم لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٧. بۆیە بە پێویستم زانی لەم بەشەدا کە کاریگەری ئەو دوو فەکتەرە بخەمە  بەر باس و لێکۆلینەوە.  یەکەم/  کاریگەری فاکتەری هەرێمی  کاتێک کە باس لە سیاسەتی روسیا دەکەین لە رۆژهەڵاتی ناوین وەک کاتز دەڵیت ئەوا دەبێت باسی ئەکتەرێک بکەین کە  هونەری ئەوەی هەیە کە لە یەکاتدا هاورێییەتی لەگەل هەموواندا بکات "the art of making friends with everybody" . روسیا سەرەڕای ئەو ململانێ ناوەخۆیانەی کە لە نێوان ولاتاندا هەیە لە رۆژهاڵاتی ناوین بەڵام هەمیشە ویستویەتی دۆستی هەمووان بێت، یان بواری ئەوەی هەبێت کە هەر کاتێک ویستی دۆستایەتی دروست بکات.  بۆ نموونە روسیا پەیوەندی لەگەل تورکیا هەیەو لەگەل کوردیش؛ لەگەل ئێران هەیەو لەگەل سعودیاش؛ لەگەل تاران هەیەتی و لەگەل تەلئەبیبیش. لە راستیدا ئەمە شتێکی ئاسان نیە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکاندا، بە تایبەتیش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.  ئەگەر سەیری وێستگەی پەیوەندییەکانی روسیاو تورکیا بکەین ئەوا دەبینین کە لە چەندین وێستگەی جیاوازدا پرسی کورد ئامادەیی هەبووە. بەڵام لە ساڵی ١٩٩٤ بە دواوە پرسی کورد رۆلێکی گرنگی دەبینی لە سیاسەتی روسیا دژی تورکیا لە بەرامبەر ئەو پاڵپشتییەی کە تورکیا هەیبوو بۆ چیچانیەکان . بەڵام لەگەڵ ئەوەش روسیا ساڵی ١٩٩٨ ئامادە نەبوو سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستان بگرێتە خۆ، واتا ئەو کاتەی کە سوریا بە گوشاری تورکیا داوای لە ئۆجەلان کرد کە سوریا جێبهێڵێت. چونکە روسیا چاورێی هەماهەنگی گەورەی تورکیا بوو لە بواری هەناردەکردنی گازی روسیا بۆ ئەوروپا، بۆیە بەرژەوەندیە ئابورییەکانی خۆی لەگەل ئەنکەڕا نەگۆڕییەوە بە پشتیوانی کردن لە کورد. بەڵام دواجار سەرەرای ئەو بێمتمانەییەی لە نێوان ئەردۆگان و پوتیندا هەبوو، لە ساڵێ ٢٠٠٥ هەردولا گەیشتنە رێککەوتن لەسەر بەکارهێنانی پرسی چیچان لە لایەن تورکیاو پرسی کورد و لەلاین روسیا .   بەڵام لە راستیدا بەکارهێنانی پرسی کورد بە تایبەت لەلایەن روسیا لەو وێستگەیە نەوەستا بەڵکو روسیا هەرکاتێک پێویستی بوبێت دەستدیبردووە بۆ بەکارهێنانی ئەو کارتە، بەلام هەمیشە بوارێک بۆ گفتووگۆ لەگەل تورکیادا دەهێڵێتەوەو نایگەیەنێتە ئەو ئاستەی کە روسیا بە پاڵپشتیکاری پرسی کورد حساب بکرێت، بۆیە بەکارهێنانی پرسی کورد لە لایەن روسیا تەنیا لە چوارچێوەی تاکتیکێکی کاتی دایە بۆ بەدەستهێنانی دەستکەوتێکی دیاریکراو.  بە درێژایی مێژوویی نوێ، پەیوەندییەکانی روسیا لەرۆژهەڵاتی ناوەراست هەمیشە پەیوەندار یان لە رێگای تورکیاو ئێرانەوە بووە. پەیوەندیی روسیا لەگەل تورکیا بەرەو ئاساییبوونەوە دەچوون، تا ئەو کاتەی تورکیا فرۆکەیەکی روسیای خستە خوارەوە  لە ساڵی ٢٠١٥ کە بووە هۆی تێکچوونی پەیوەندییەکانی هەردوو لا . ئیتر لەو ماوەیەدا چەندین جار روسیا هەوڵیدا پەیوەندی لە نێوان کوردانی سوریاو رژێمی بەشار ئەسەد دروستبکات، بەبێ رەچاوکردنی توڕەبوونی تورکەکان . بەڵام وەک زۆربەی وێستگەکانی تری پەیوەندی کوردو روسیا، دواجار مۆسکۆ کوردانی رۆژئاواشی جێهێشت لە پێناو رێکەوتن لەگەل تورکیا، ئەمە بە ئاشکرا رویدا لە ساڵی ٢٠١٨ کاتێک روسیا رێگای بە تورکیادا عەفرین داگیر بکات، لە ساڵی ٢٠١٩ بە هەمان شێوە ریکەوتنی لە نێوان هێزەکانی روسیا و تورکیا کرا بۆ کارگێری هاوبەشی هێزەکانی هەردوڵا بە قوڵای ٣٢ کیلۆمەتر لە رۆژئاوای کوردستان .  لە کاتی ئەنجامدانی ریفراندۆمی ٢٠١٧ لەهەرێمی کوردستان سەرەرای دژایەتی تورکیاو عێراق و ئێران و، تا ئاستێک ئەمریکاش بەڵام روسیا بە پێچەوانەی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی دژایەتی ریفراندۆمی نەکرد. بۆیە دوو مانگ پیش ئەنجامدانی ریفراندۆ سێرجی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی روسیا لە چاوپێکەوتنێکی تەلەڤیزۆنیدا ووتی "کوردیش وەک هەموو نەتەوەکانی تری جیهان مافی خۆیانە کە گوزارشت لە هیواو ئامانجەکانیان بکەن، ئەو ریفاندۆمەی بە نیازیشن لە مانگی سێپتەمبەر ئەنجامی بدەن ئامرازێکە بۆ گەیشتن بەو هیوایە". نەک هەر ئەوە بەڵکو ئامادەباشی روسیاشی دەربڕی بۆ ناوبژیکردنی لە نێوان بەغداو هەولێر. هەڵوێستی کۆنسۆلی روسیاش لە هەولێر هەمان هەلوێست بوو " ئێمە رێز لە بریارێک دەگرین کە هی خەڵکی کوردستان بێت".   .    ئەم هەڵوێستەی روسیا بەرامبەر ریفراندۆم لە راستیدا پڕەنسیپێکی جێگیر نەبوو لە سیاسەتی روسیا بەرامبەر هەرێمی کورداستان  بەڵکو وابەستەی چەند هۆکارێک بوو: •    وەک پەرچەکردارێک بۆ تێکچوونی پەیوەندی روسیاو تورکیا بە هۆکاری خستنەخواەروەی فڕۆکەکەی روسیا لە سوریا لە ٢٤ نۆڤەمبەری ٢٠١٥. •    مۆسکۆ بە زۆری بە دوای پرکردنەوەی ئەو بۆشاییانەدا دەگەڕێت کە ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بەرامبەر دۆستەکانیان جێیدەهێڵن، هەرێمی کوردستانیش خۆی بە دۆستی ئەمریکا دەبینی.  •    بوونی سەرچاوەی باشی نەوت لە هەرێمی کوردستاندا بە  قەبارەی (recoverable reserves)  ٤٥ بلیۆن دۆلار و هەروەها گازی سروشتی کە بە ٦٦, ٥ تریلیۆن مەتری چوارگۆشە دەخەملێنرێت .  ئەمەش بێگومان دەچێتە خزمەتی ئەو بازاڕەی کە روسیا کۆنتڕۆلی کردووە.   •    بوونی کۆمپانیای رۆسنەفتی روسی کارکردنیان لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان. نوێنەری کۆمپانیای رۆسنەفت  میخائیل لیۆنتیڤ لە کاتی ئەنجامدانی ریفراندۆمدا ووتی، "ئەنجامدانی ریفراندۆم لە هەرێمی کوردسان کاریگەی نابێت لەسە کارەکانی ئێمە، ئێمە بزنس دەکەین لە هەرێمێکی ئۆتۆنۆمی لە عێراقدا کە بە یاسا دیاریکراوە، ئێرە سەر بە هەرێمی کوردستانی عێراقە" .   •    مۆسکۆ بەوریایی مامەڵەی لەگەل ریفراندۆمی هەرێمی کوردساتان کرد. لەدژی ریفراندۆم نەبوون بەڵام  لە هەمان کاتیشدا لەگەڵ یەکپارچەی خاکی عیراقیشدا بوون. روسیا لە راستیدا یاری دەکرد لە نێوان عێراق و هەرێمی کوردستاندا، یاریەک کە لە زۆر رووەوە لەو یاریە دەچێت کە لەگەل فەلەستینی و ئیسرائیلیەکاندا دەیکات، واتا روسیا لەیەک کاتدا هەم لەگەل ئیسرائیل و هەم لەگەل فەلەستینیەکانیشدا پەیوەندی هاوسەنگی هەیانە.   لە راستیدا ئەم نیمچە هەڵوێستەی روسیا بە مانایی پشتگیریکردنی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان نایەت. چونکە مۆسکو بەرژەوەندی گەورەتری لەگەل تورکیاو ئێران هەیە لە ناوچەکادا. دواتر وەک دیمتری دەڵێت پشتگیریکردنی نەتەوە جوداخوازەکان لە دەرەنجامدا لە بەرژەوەندی روسیادا نیە. چونکە ئەم هەڵوێستە راستەوخۆ کاریگەری دەبێت لەسەر هاندانی کەمینەکانی تریش لە وڵاتانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشو بە تایبەت لەگەل موسڵمانانی چیچان کە مۆسکۆ دەمێکە کێشەی لەگەڵیاندا هەیە. بەڵام ئەو هەڵوێستە سەرپێیە دەکرێت پەیامێک بێت بۆ ئێران و تورکیا هەروەها عیراقیش کە ئەگەر روسیا بیەوێت دەتوانێت سەر کێشەیان بۆ دروست بکات. لە لایەکی ترەوە دەکرێت ئەم هەڵوێستەی روسیا بۆ کێشە دروستکردنیش بێت بۆ ئەمریکا و عیراق کە پەیوەندی باشیان لە نێواندا هەیە. بەڵام هەرچۆنێک بێت دەکرێت بڵێین کە ئەم هەڵوێستەی روسیاش بەرامبەر ریفراندۆمی هەرێمی کوردستان تا ئاستێک باش بەشێکە لە لێکەوتەی پەیوەندیەکانی روسیا لەگەڵ تورکیا، کە ئەمەش گرنگی و کاریگەری فاکتەری تورکیامان بۆ دەردەخات لە سیاسەتی روسیا هەمبەر هەرێمی کوردستان.  دووەم/  کاریگەری فاکتەری ووزە  فاکتەری وزە لە راستیدا فاکتەرێکی تازەیەو زیاتر دەگەرێتەوە بۆ دوای ٢٠٠٣ یاخود ئەو کاتەی کە هەرێمی کوردستان دەستی بە فرۆشتن و دەرهێنانی نەوت کرد لە دوایی ٢٠٠٧.  داوتر فاکتەری وزە لە راستیدا بووە فاکتەرێکی گرنگ لە نەخشاندنی پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ گشت وڵاتانی جیهان.  کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان ئەگەرچی لە دوای ٢٠٠٧ بەشێکی زۆری کۆمپانیا گەورەکانی جیهان وەبەرهێنانیان تێدا کرد، بەڵام لە راستیدا ئەم کەرتە لەبەر جیۆپۆلۆتیکی فرۆشتنی وزە زیاتر لە لایەن تورکیاوە کۆنترۆل کراوە. چونکە لە رێگای بۆری نەوتی  تورکیا بۆ بەندەری جیهان دەگواسترایەوە.  هەرچەندە روسیا لە ساڵی ٢٠٠٧ قونسوڵخانەی خۆی لە هەولێر کردەوە بەڵام پەیوەندی روسیاو هەرێمی کوردستان لە بواری وزە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١٢ ، واتا دوای ئەوەی کە کۆمپانیای گازپرۆمی روسی رێککەوتنێکی لەگەل هەرێمی کوردستان واژوو کرد لە بواری گەران بەدوای نەوەت .  گازپڕۆم لە هاوینی ٢٠١٢ لە دوو بلۆکی نەوت لە کێلگەکانی شاکەل و گەرمیان دەستی بەکار کرد. ىەڵام لەگەل ئەوەشدا کاتێک لە ساڵی  لە ٢٠١٥ میخایل بۆگدانۆڤ سەردانی هەرێمی کوردستانی کرد تاوتۆێی بونیاتنانی پەیوەندی زیاتریان کرد لە بواری وزە، گازپرۆم دواتر لە ساڵی ٢٠١٥  لە کێلگەی هەڵەبجەش دەستی بەکار کرد .  لە مانگی مایس لە کاتی دیداری ئابوری نێودەوڵەتی ساینتپتڕوسبۆرگ هەر یەکە لە نوێنەری هەرێمی کوردستان و روسیا  لە رێگای کۆمپانی رۆسنەفت رێکەوتنێکیان واژوو کرد بۆ پەرەپێدانی گازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان.  رۆسنەفت رازیبوو کە بۆڕیێکی گواستنەوەی گاز لە هەرێمی کوردستان بۆ تورکیا دروست بکات کە توانای گواستنەوەی ٣٠ بیلیۆن کیوبیک مەتری هەیە لە ساڵێکدا، ئەمەش لە راستیدا هەنگاوێک بوو بەرەو درێژبوونی دەستی روسیا بۆ کەرتی ووزەی  رۆژهەڵاتی ناوین .    ئەو هەنگاوەی روسیا لە راستیدا بازێکی گەورە بوو لە ئاستی پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا، گرنگیەکەشی ئەوەبوو کە تەنیا یەک حەفتە پێش ئەنجامدانی ریفراندۆم لە ١٨ سێپتەمبەری ٢٠١٧ دەستی پێکرد؛ واتا ئەو کاتەی کە کورد گوشاری هەموو دونیای لەسەر بوو، بەڵام بە پێچەوانەوە هەرێمی کوردستان ئەوەی راگەیاند کە هەڵساوە بە ئەنجامدانی رێککەوتنێک لە گەل کۆمپانیای رۆسنەفت بۆ وەبەرهێنان لە پرۆژەی بۆری گاز  بە بڕی( ١ بلیۆن) دۆلار و  بە قەبارەی ٣٠ بلیۆن مەتری چوارگۆشە لە ساڵێکدا، هەروەها بەستنەوەی گازی هەرێمی کوردستانیش بە گازی تورکیاو گواستنەوەشی بۆ بازەرەکانی ئەوروپا . تا ئەو ئاستەی لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ رۆسنەفت رایگەیاند کە ئەوان کاردەکان لەسەر پەرەپێدانی نەوت لە پێنج بلۆکی سەرەکی لە هەرێمی کوردستان.  بۆ تێگەیشتن لەو هەنگاوەی روسیا پێویستە بگەرێینەوە بۆ بیرۆکەی پرۆژەی بۆڕیە گازەکانی نابۆکۆ؛ واتا ئەو پرۆژەییەی کە بەنیاز بوو لە ٢٠١٢ بکەوێتە کارو  ببێتە جێگرەوەیەک بۆ هەناردەی گازی سروشتی روسیا لە ئەوروپادا، چونکە زۆرینەی گازی سروشتی بۆ وڵاتانی ئەوروپا لە لایەن روسیا دابین دەکرێت. لە ساڵی ٢٠١٨، ٤٠٪ گازی سروشتی بۆ وڵاتانی ئەوروپا لە لایەن روسیاوە دابین کراو. ئەمەش وایکردووە کە روسیا هەندێک جار ئەم باڵادەستیە وەک گوشارێکی سیاسی بەرامبەر یەکێتی ئەوروپا بەکاربهێنێت .  ئەم پڕۆژەیە بە نایازبوو گازی سروشتی لە دەریای قەزوین (Caspian Region) بەشێک لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوین (هەرێمی کوردستانیش دەکەوتە ناو ئەو پڕۆژەیە) و میسر بگوازێتەوە بە خاکی وڵاتانی ئەوروپادا: بولغاریا، رۆمانیا، هەنگاریا، دواتریش بۆ تورکیاو لە وێشەوە بۆ نەمسا . یەکێتی ئەوڕوپا پالشتی ئەم پرۆژەیەی دەکرد، بەڵام دواتر ئەو پرۆژەیە شکستی هێنا و تا ئێستاش روسیا بەردەوامە لە هەژموونی خۆی بەسەر بازاری گازی سروشتی ئەوروپادا. ئەمادەیی روسیا لە کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان و عێڕاقیشدا یارمەتیدەر دەبێت بۆ روسیا کە لە ئاییندەدا ولاتانی تریش نەتوانن ئاڵینگاری گازی روسیا بکەن، بە تایبەت لە مۆنۆپۆلکردنی سەرچاوەکانی گازی سروشتی هەروەها نرخی وزەش لە جیهاندا . ئەم هەنگاوانەی روسیا بۆ کارکردن لە کێڵگەکانی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستاندا لە راستیدا تەنیا پرۆژەیەکی ئابوری نیە بە ڵکو پرۆژەیێکی سیاسیشە. چونکە روسیا بە پێچەوانەی ئەمریکا خاوەن ئەو هێزی نەرمە نیە کە بتوانێت هاوشانی هێزی سەربازی ئامادەیی هەبێت لە دەرەوەی سنورەکانیدا. بۆیە یەکێک لە میکانیزمە هەرە کاریگەرەکانی سیاسەتی دەرەوەی روسیا هێزی وزەو بازاری وزەیە لە جیهاندا، کە تا ئێستا هاوشێوەی میکانیزمێکی سیاسی ئاکتیڤە لە سیاسەتی دەرەوەی روسیادا.  لە لایەکی تر نابێت بیرمان بچێت کە ئەو پەیوەندییەی بواری وزە لەگەل هەرێمی کوردستان کۆمەڵێک حساباتی تریشی لە پشتە. بە تایبەت لە بواری دژایەتیکردنی رێکخراوە تیرۆرستیەکان، هەرێمی کوردستان رۆلێکی بەرچاوی هەبوو لە لەناوبردنی داعش. روسیاش لەو هاوکاری و هەماهەنگی سەربازی لەگەل هەرێم بێبەش نەبوو. لەچوارچێوەی ئەم هەماهەنگییەوە ساڵی ٢٠١٦ روسیا پێنج چەکی دژە فرۆکەی 23mm  ZU-32-2 بەخشیە هەرێمی کوردستان .  بۆیە لە بواری دژایەتیکردنی تیرۆریزم کە روسیا مەترسیێکی زۆری لەسەرە، هەرێمی کوردستانیش گرنگی خۆی دەبێت. هەڵبەتە ئەمە جگە لەوەی کە روسیا بوونی خۆی لە هەرێمی کوردستان و عێڕاق وەک پردێک دەبینێت بۆ ئامادەیی سیاسی و هەروەها ناوبەندیکردنیش لە نێوان هەرێمی کوردستان و عێڕاقدا. هەڵبەتە ئەمە بێجگە لەوەی کە لە دوای ٢٠١٤ پێگەی کورد بەگشتی لە سوریا عێراقدا لە هەڵکشان دابوو، بەهۆی ئەو رۆڵەی کە کورد هەیبوو لە سوریاو عێراقدا، هەرێمی کوردستان وەک کیانێکی کوردی دەکرێت کاریگەری هەبێت بەسەر وڵاتانی وەک سوریاو، تورکیاو عێراق و ئێران، ئەم کارتە بۆ روسیا گرنگە بۆ ئەوەی هەر کاتێک پێویستی کرد وەک گوشار دژی ئەو وڵاتانە بەکاریبێنێت.    دەرەنجام هەرچەندە روسیا میژوویێکی کۆنی هەیە لە پەیوەندی لەگەڵ کورد، بەڵام ئەم پەیوەندییانەی لەگەڵ کورد هەرگیز تاسەر نەبووە، بەڵکو تایبەت بووە بە پرس و ئامانجێکی کاتی، بە جۆرێک هەر کات روسیا گەیشتبێتە ئامانجەکەی کوردی لە نیوەی رێگاوە جێهێشتووە. زۆربه‌ی پەیوەندییەکانی روسیاو کورد به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان، ده‌چنه‌ قاڵبی سیاسه‌ته‌ هه‌ڵپه‌رسته‌كان نه‌ك پەیوەندی ستراتیژی درێژخایەن لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا.  تەوەری سەرەکی پەیوەندیەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا لە راستیدا بۆ ئەو  پێگە سیاسی و جیۆپۆلۆتیکییەی هەرێمی کوردستان دەگەرێتەوە کە لە ناوچەکەدا هەیەتی؛ هەرێمی کوردستان خاوەن پرسێکی نەتەوەییە کە بەشێکە لە ئاساییشی نەتەوەیی سێ وڵاتی سەرەکی وەک تورکیاو ئێران و سوریا (لە عێڕاق دۆخەکە گۆڕاوە). ئەم پێگە سیاسییەی هەرێمی کوردستان لەگەل ئاراستەی ئەو جۆرە سیاسەتە دەگونجێت کە روسیا لە ناوچەکەدا پەیڕەوەی دەکات؛ مەبەست بەکارهێنانی کارتی کورد وەک گوشار لەسە وڵاتانی ناوچەکادا.  دوو فاکتەری سەرەکی کاریگەریان هەبووە لەسەر پەییوەندییەکانی روسیا کورد بە گشتی و هەروەها هەرێمی کوردستانیش بە تایبەتی، لە ئاییندەشدا ئەو کاریگەریە هەر دەمێنێت. یەکەم، پرسی وزەش کە پرسێکی تازەیە لە پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا دەکرێت کارتێکی گونجاو بێت بۆ سیاسەتی روسیا لە ناوچەکدا. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا روسیا لە نێوان دەوڵەتانی ناوچەکەو هەرێمی کوردستاندا دواجار کیانە دەوڵەتیەکان هەڵدەبژێرێت؛ ئەم جۆرە روانینەی زلهێزەکان لە راستیدا وابەستەی هاوکێشەو گۆڕانکارییە سیاسیەکان و باڵانسی هێزە لە ناوچەکدا. بۆیە روسیا هەر کات خۆی بە پەراوێزخراو بینی لە هاوکێشە سیاسیەکانی ناوچەکەدا ئەوا پەنا دەباتە بەر ئەکتەری نادەوڵەتی هاوشێوەی هەرێمی کوردستان. فاکتەری دووەم، فاکتەری هەرێمیییە، بە تایبەتیش تورکیا، کە روسیا هەمیشە رەچاوی کردووە لە پەیوەندییەکانی لەگەل کورد بە گشتی و هەرێمی کوردستانیشدا. لە کۆتادا، گرنگە لەوە تێبگەین کە روسیا لە کەشێکی ئاساییدا دەیەوێت لەگەل هەموان دۆست بێت، بەڵام لە کەشێک کە لە بەرژەوەندی مۆسکۆ نەبێت و هەست بە پەراوێزخستن بکات ئەوا بێگومان پەرچەکرداری دەبێت. بەڵام بۆ کاراکتەرێکی وەک هەرێمی کوردستان بوون بە بەشێک لە پەرچەکرداری زلهێزیک یارییەکی بێ مەترسی نیە، چونکە زۆربەی پەرچەکردارەکان کاتین، کە دۆخەکە ئارام بووەوە لایەنی سێیەم دەبێتە قوربانی؛ کورد تا ئێستا ئەو جۆرە سیاسەتانەی زۆر تاقیکردۆتەوە دەبێت ئەزموونێکی باشی هەبێت و بە ئاسانی نەکەوێتە داوی یاری نێوان هێزە گەورەکان.  بۆیە دواجار ململانێ و بەرژەوەندی زلهێزەکانی هەمیشە لە دوو سەرەوە کاریگەری هەبووە لەسەر پرسی کورد؛ لە لایەک لەسەر پەیوەندی ئەو زلهێزانە great powers لەگەل کورد، لە لایەکی تریش لەسەر پەیوەندی و شێوازی خەبات و ئامانجی هێزە کوردییەکانیش لەگەڵ ئەو وڵاتانەی کە خەباتیان لە دژییان کردووە (واتا، عێڕاق، تورکیا، ئێران، سوریا) لەزۆر رووەوە کەوتۆتە ژێر کاریگەری سیاسەتی هێزە گەورەکانی ناوچەکە، بە تایبەتیش، ئەمریکاو روسیا.  سەرچاوەکان:    یەکەم/ بە زمانی کوردی: ١. زوبێر رەسول، رووداو، ٢٥/٩/٢٠١٩، رادەستکردنی نەوت بووژانەوە، یان پوکانەوەی هەرێمی کوردستان. ماڵپەری رووداو. https://www.rudaw.net/sorani/opinion/25092019?fbclid=IwAR3X3B2POtTtZ04xcLPYVvg MancZB8m68El6TcAEQI0EwBKFBn8do57L8S0 . [رۆژی سەردانیکردن ١/٧/٢٠٢٠]. ٢. مام جالال، ٢٠١٧، دیداری تەمەن- لە لاوێتیەوە بۆ کۆشکی کۆماری، بەرگی یەکەم، چاوپێکەوتن : سەڵاح رەشید، چاپخانەی کارۆ.     دووەم / بە زمانی عەڕەبی: 3. إياد الجعفري، ٢٠١٩. الكُرد وروسيا: تاريخ من الخيبات. المدن، بەردەستە لە ئینتەرنێت: <<shorturl.at/nPR68>>. [رۆژی سەردانیکردن ٥/٧/٢٠٢٠].   ٤. عماد يوسف قدورة، ٢٠١٦. التأثير الإقليمي والدولي في القضية الكردية في العراق (دراسة حالة 1972-1975). بەردەستە لە ئەنتەرنێت< https://www.dohainstitute.org/ar/ResearchAndStudies/Pages/art764.aspx>>. [رۆژی سەردانیکردن ٥/٧/٢٠٢٠]. ٥. ليونيد إيساييف، ٢٠١٨ القضية الكردية في تاريخ وسياسات روسيا. مرکز الجزیرة للدراسات. بەردەستە لە ئەنتەرنێت  <<https://studies.aljazeera.net/ar/reports/2018/08/180823085901989.html>>. رۆژی سەردانیکردن [١٢/٧/٢٠٢٠]. ٦. یفجینی بریماکوف، ٢٠١٦، الکوالیس السریة للشرق الاوسط ( النصف الثانی من القرن العشرین و بدایة القرن العادی والعشرین)، ترجمة نبیل رشوان، الطبعة الاولی، المرکز القومي للترجمة، القاهرة.   سێیەم / بەزمانی ئینگلیزی: 7. Ali Shah, S. (2003). IRAQ CRISIS: RUSSIA'S MIDDLE EAST POLICY. Strategic Studies, Summer 2003,Vol. 23,No. 2. Online <http://www.jstor.com/stable/45242470 >. [Accessed 2/5/2020]. 8. Anlar, A. (2006). Russian foreign policy towards Iraq in the Post-Cold War Era (Master's thesis). 9. Bielicki, P., (2017) Policy of the Russian Federation towards Kurds in the Syrian Conflict. University of Casimir the Great in Bydgoszcz, Poland. Securitologia, No 2 Online <<file:///C:/Users/win10/Desktop/Securitologia_1_2018_27_033_050.pdf>>.   [Accessed 8/6/2020]. 10. Borshchevskaya, A. (2020) The Kurdish Role in Russia’s Middle East Power Play. The Washington Institute for Near East Policy. Online <<https://www.washington institute.org/policy-analysis/view/the-kurdish-role-in-russias-middle-east-powerplay?fbclid=IwAR05lM6c88p_TDxeh WMEw2BhmxDhLYcjSDDVFu5dv77oc7J72Fweri1KRXg>>. [Accessed 1/8/2020]. 11. Borshchevskaya, A., and Wahab, B. (2018). In Search of a New Patron, the KRG Turns Back to Moscow. The Washington Institute for Near East Policy. Online <<https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/in-search-of-a-new-patron-the-krg-turns-back-to-moscow>>. [Accessed 15/6/2020]. 12. Chatham House, 2014. Russian Influence Abroad: Non-state Actors and Propaganda. <<https:// www.chathamhouse.org/sites/default/files/field/field_ document/20141024RussianInfluenceAbroad. pdf>>. [Accessed 2/7/2020]. 13. Comments by Russian workshop participants, RAND CMEPP Workshop, London, September 2016, and Washington, D.C., October 2016. 14. David Hearst, "Russia Signs 'Giant' Oil Deal with Iraq," Manchester Guardian Weekly, 18 February 1996. 15. Delanoë, I. (2015). The Kurds: A Channel of Russian Influence in the Middle East? Franco-Turkish Paper, No. 14. 16. Denzin, N. (ed.), 2007, The SAGE handbook of qualitative research. 3. ed., SAGE Publications, Thousand Oaks. 17. Freedman, R. 2001. Russian Policy toward the Middle East: The Yeltsin Legacy and the Putin Challenge. Middle East Journal, Vol. 55, No. 1, pp. 58-90. <http://www.jstor.com/stable/4329582>. [Accessed 2/5/2020].  18. Golan, G. (1992). Gorbachev's difficult time in the Gulf. Political science quarterly, 107(2), 213-230. 19. hydrocarbons-technology (2012) Nabucco Gas Pipeline, Europe. Online <https://www.hydrocar bons-technology.com/projects/nabuccopipeline/>. [Accessed 9/7/2020]. 20. Ibrahim, F. (2000). The Kurdish conflict in Turkey: obstacles and chances for peace and democracy (Vol. 4). LIT Verlag Münster. 21. Katz, M. N. (2010). Russia's Greater Middle East Policy: Security Economic Interests, Courting Islam. Online <<https://www.ifri.org/sites/default/files/atoms/ files/ifrirussiamiddleeastkatzengapril 2010.pdf>>. Accessed [5/7/2020]. 22. LUHN, A. 20202. Putin’s game in the Middle East. Online. <<https://www.politico.eu/article/game-in-the-middle-east-vladimir-putin/>> [Accessed 2/7/2020]. 23. Nizameddin, T. (1999). Russia and the Middle East: towards a new foreign policy. C. Hurst & Co. Publishers. 24. Olga Oliker, Keith Crane, Lowell H. Schwartz, and Catherine Yusupov, Russian Foreign Policy: Sources and Implications, Santa Monica, Calif.: RAND Corporation. 25. Olson, R. (1996). The Kurdish question and Chechnya: Turkish and Russian foreign policies since the Gulf War. Middle East Policy, 4(3), 106-119. <<https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/ 10.1111/j.1475-4967.1996.tb00227.x>>. [Accessed 5/7/2020]. 26. Petkova, M. (2019). “What did Russia get from its KRG gamble?. Al-Jazeera, April, 15; Vocal Europe (2017) Kurd Your Enthusiasm: What Are Rosneft And Russia Up To In Iraq? Online <<https://www.vocaleurope.eu/kurd-your-enthusiasm-what-are-rosneft-and-russia-up-to-in-iraq/>>. [Accessed 9/6/2020]. 27. Pietro A. Shakarian, 2017. Top Ten Origins: Russia’s Relations with the Kurds. Online <<http://origins.osu.edu/connecting-history/top-ten-origins-russia-s-relations-kurds>>. [Accessed 20/6/2020]. 28.  Popovic, N. (2020). The Energy Relationship Between Russia and the European Union. Online <https://www.e-ir.info/2020/02/24/the-energy-relationship-between-russia-and-the-european-union/#:~:text=In%202018%2C%20around%2040%25% 20of,Europe%20(Gazprom%2C%202018)>. [Accessed 1/7/2020]. 29. President of Russia, (22. Oct 2019) Memorandum of Understanding Between Turkey and the Russian Federation. <<http://en.kremlin.ru/supplement/5452>>. [Accessed 13/7/2020].   30. Ramani, S. 2020. Russia’s Outreach to Iraqi Kurdistan: A Gambit for Energy Investments and Regional Status. RUSI, Vol. 40, No. 1. Online <<https://rusi.org/publication/rusi-newsbrief/russia%E2%80%99s-outreach-iraqi-kurdistan-gambit-energy-investments-and-regional>>. [Accessed 12/6/2020]. 31. Reynolds, M. A. (2016). Vladimir Putin, Godfather of Kurdistan. The National Interest, 1.  <<https://nationalinterest.org/feature/vladimir-putin-godfather-kurdistan-15358>>. [Accessed 12/7/2020]. 32. Rudaw, 24-7-2017. Sergey Lavrov to Rudaw: Referendum is expression of Kurdish people’s aspirations. Online <<https://www.rudaw.net/english/interview/24072017.>>. [Accessed 5/7/2020]. 33. Seale, C., 2011, Secondary Analysis of Qualitative Data, in: Qualitative Research (ed. D. Silverman), 3rd ed., pp. 347-364, SAGE Publications, London. 34. Sladden, J., Wasser, B., Connable, B., & Grand-Clement, S. (2017). Russian strategy in the Middle East. Online<<https://www.rand.org/pubs/perspectives/ PE236.html?adbsc=social_2017 0810_1717621&adbid=895444590248861697&adbpl=tw&adbpr=22545453>>. [Accessed 20/6/2020]. 35. Taylor, A. ( 2019) . U.S. allies in the Mideast consider their options as Russia’s Putin visits the Gulf. The Washington Post.Online <<https://www.washingtonpost.com/world/2019/10/14/us-allies-mideast-welcome-state-visit-russias-putin-amid-syria-turmoil/>>. [Accessed 2/7/2020]. 36. Trenin, D. (2016). Russia in the Middle East: Moscow’s objectives, priorities, and policy drivers. Task Force on US Policy Toward Russia, Ukraine, and Eurasia. New York: Carnegie Endowment for International Peace. 37. Wasser, B. (2019). The Limits of Russian Strategy in the Middle East. RAND. Online<<https:// www.rand.org/content/dam/rand/pubs/perspectives/PE300/PE340/RAND_PE340.pdf>> Accessed [5/7/2020]. 38. Winrow, G. (2017). Turkey and Russia: The importance of energy ties. Insight Turkey, 19(1), 17-32. Online <https://www.jstor.org/stable/10.2307/26300476>>. [Accessed 5/7/2020]. P.23. 39. Xalid G. (2016), Author: Kurds, Russians origins the same, portal Kurdistan24.net, online <<http:// www.kurdistan24.net/en/news/859bdd87-809a-4c97-8bd8-a2437ed7d767/author-kurds--russians-origins-the-same>> [Accessed 1/7/2020]. 40. Zhdannikov, D. (2017). Russia Becomes Iraq Kurds’ Top Funder, Quiet About Independence Vote. Reuters, September, 20. Online <<https://www.reuters.com/ article/us-mideast-crisis-kurds-referendum-russi/russia-becomes-iraq-kurds-top-funder-quiet-about-independence-vote-idUSKCN1BV1IH>>. [Accessed 5/7/2020].      

درەو: سەرچاوە: الحرە دوای چەند كاتژمێرێك لە هێرشی روسیا بۆسەر خاكی ئۆكرانیا, ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چەند سزایەكی نوێ لەدژ مۆسكۆ راگەیاند‌و جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا لە وتەیەكیدا رۆژی پێنجشەممە رایگەیاند دەركردنی روسیا لە سیستمی "سویفت" تایبەت بە مامەڵە داراییەكان یەكێك دەبێتە لە بژاردەكان. بایدن رونیكردەوە كە ئەم بژاردەیە هێشتا لەلایەن ئەوروپییەكانەوە جێگەی رەزامەندی نیە, ئاماژەی بەوەشدا ئەو سزایانەی كە ویلایەتە یەكگرتووەكان‌و هاوپەیمانەكانی بەسەر روسیایان سەپاندووە هەمان كاریگەری دەبێت, بگرە كاریگەری گەورەتریشی دەبێت لە دوورخستنەوەی مۆسكۆ لە سیستمی سویفت. هاوكات ئۆكرانیاش رۆژی پێنج شەممە داوای كرد مۆسكۆ لە سیستمی سویف دووربخرێتەوەو سەرۆكی ئەو وڵاتە ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی دوای پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەگەڵ ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەرەنسا لە تویتەر رایگەیاند داوادەكەن روسیا لە سیستمی سویف دووربخرێتەوە‌و ئاسمانی ئۆكرانیاش بكرێتە ناوچەی قەدەغەكردنی فڕین. سیستمی سویفت چیە؟ دامەزراندنی سیستمی سویفت دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1973 كاتێك كۆمەڵەی پەیوەندییە داراییەكانی جیهانی نێوان بانكەكان دامەزرێندرا كە بارەگاكەی لە بەلجیكایە. بانكی نیشتمانی بەلجیكی بە هاواكاری لەگەڵ بانكە ناوەندییە سەرەكییەكانی تری وەك یەدەگی فیدراڵی ئەمریكی‌و بانكی ناوەندیی ئەوروپی و بانكی ئینگلتەرا سەرپەرشتی ئەم كۆمەڵەیە دەكات. كاری سویفت تەنها لە حەواڵكردنی دراودا چڕنابێتەوە بەڵكو وەك سیستمێكی ئاڵۆگۆڕكێكی نامەی سەلامەت كاردەكات‌و زیاتر لە (11 هەزار) دامەزراوەی دارایی لە زیاتر لە (200 )دەوڵەتدا بەیەكەوە بەستوەتەوە. ژمارەكانی سویفت ئاشكرایدەكەن كە لە ساڵی 2021دا لە یەك رۆژدا (42 ملیۆن) نامە ئاڵۆگۆڕكراوەو لە 2020دا روسیا نزیكەی لەسەدا (1.5) ی جوڵە داراییەكانی دارایی لە رێگەی سویفتەوە ئەنجامداوە. رێكخراوی سویفت لە ساڵی 2014 لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند كە كۆمەڵەیەكی جیهانیی بێلایەنە‌و هەر بڕیارێك بۆ سەپاندنی سزا بەسەر دەوڵەتان و قەوارەكاندا دەكەوێتە سەر شانی حكومەتەكان‌و دەسەڵاتە تەشریعییە پەیوەندیدارەكان. بە دورخستنەوەی چ كاریگەرییەك دەكاتە سەر روسیا راپۆرتێكی تۆڕی "سی ئێن ئێن" ئاماژەبەوەدەكات كە لە حاڵەتێكدا ئەگەر روسیا لە سیستمی سویفت بكرێتە دەرەوە ئاستەم دەبێت دامەزاراوە داراییەكانی بتوانن پارە بۆ ناوخۆ یان دەرەوەی وڵات حەواڵە بكەن, ئەوەش كۆمپانیا گەورەكانی روسیا دەخاتە حاڵەتی شۆك بە تایبەتی بۆ كڕیارەكانی نەوت‌وغاز. ئاماژەیبەوەشداوە كە لە پێشترداو ساڵی 2012 ئێران لە سیستمی سویفت كرایەو دەرەوە بەهۆی سەپاندنی سزا بەسەریدا لەبەر پرۆگرامە ئەتۆمییەكەیو تاران نزیكەی نیوەی داهاتی هەناردەكردنی نەوتی لەدەستدا‌و لە سەدا 30ش جموجوڵی بازرگانی دەرەكی زیانی بەركەوت. هەروەها راپۆرتێكی تۆڕی " ئێن بی سی نیوز" جەختدەكاتەوە كە دوورخستنەوەی روسیا لەو دامەزراوە بانكییە گرنگە دەبێتە هۆی دەستبەجێی گەیاندنی زیان بە ئابوری روسیا بە تایبەتی كە ئەوە بەواتای دابڕاندنی روسیا دێت لە مامەڵە داراییە نێودەوڵەتییەكانی لەوانەش داهاتی بەرهەمهێنانی نەوت‌و غاز كە زیاتر لە 40%ی داهاتی روسیا پێكدەهێنێت. راپۆرتەكە دەڵێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سیستمی سویفتەوە قایل كرد بۆ دەركردنی ئێران بەهۆی پرۆگرامە ئەتۆمییەكەیەوە, دەركردنی روسیا لەوانەیە زیان بە ئابوری وڵاتانی تری وەك ئەڵمانیا بگەیەنێت. جیهان روسیا لە سویفت دووردەخاتەوە؟ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا رۆژی پێنجشەممە جەختیكردەوە كە بەباشتری دەزانێت كۆمەڵێك سزای نوێ‌ بەكاربهێنرێت كە چوار بانكی گەورەی روسیای گرتوەتەوە بەڵام چەند كۆنگرێسمانێكی ئەمریكی دەیانەوێت روسیا لە سویفت بكرێتە دەرەوە‌و بایدنیش ئاماژەی بەوەدا كە پێویستی بە پاڵپشتی هاوتا ئەوروپییەكانی هەیە كە وادەردەكەوێت كەمتر حەماسەتیان بۆ ئەو رێوشوێنە توندە هەبێت چونكە روسیا سەرچاوەی سەرەكی دابینكردنی وزەیە بۆ ئەوروپا. رێوشوێنەكانی روسیا بەگوێرەی راپۆرتێكی " سی ئێن ئێن" روسیا لەماوەی رابردوودا هەنگاوی ناوە بۆ دامەزراندنی سیستمێكی تایبەت بەخۆی بۆ حەواڵەكردنی دراو كە لەسەدا 20ی حەواڵە ناوخۆییەكانی پشتی پێدەبەستن. راپۆرتەكە ئاشكراشیكردووە كە سیستمی ئاڵۆگۆڕ‌و حەواڵەی بانكیی روسیی بواری ئەوە بۆ مۆسكۆ دەڕەخسێنن كە بتوانێت لەگەڵ بانكەكانی چیندا مامەڵە داراییەكانی بكات.

(درەو): روسیا خاوەنی رێژەی 60%ی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستانە، بەڵام ئۆكرانیا تەنیا هەندێك بازرگانی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا هەبوو لە نمونەی (رەشەوڵاخ‌و ئەندۆمی‌و گەنم‌و خەڵوز) ئەویش بەهۆی شەڕەوە راوەستاوە، حكومەت‌و سەرۆكایەتی هەرێم هێشتا هەڵوێستی خۆیان لەبارەی شەڕی روسیا- ئۆكرانیا رانەگەیاندووە.  هەرێم لەنێوان روسیا‌و ئۆكرانیادا  چەند رۆژێكە هێرشی روسیا بۆسەر ئۆكرانیا دەستی پێكردووە، زۆربەی وڵاتانی جیهان‌و ناوچەكە هەڵوێستی خۆیان لەبارەی شەڕەكە راگەیاندووە، بەڵام حكومەت‌و سەرۆكایەتی هەرێم هێشتا هیچ هەڵوێستێكیان رانەگەیاندووە. بۆ تێگەیشتن لە پەیوەندی هەرێمی كوردستان لەگەڵ دوو وڵاتە شەڕكەرەكە، تەماشای پەیوەندی ئابوری هەرێم لەگەڵ روسیا‌و ئۆكرانیا بكەین.  پەیوەندییە ئابورییەكانی هەرێم لەگەڵ ئۆكرانیا  بەپێی قسەی ژووری بازرگانی سلێمانی، كاری بازرگانی لەگەڵ وڵاتی ئۆكرانیا بەتەواوی وەستاوە.  ئۆكرانیا پەیوەندیەكی زۆری بازرگانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان‌و عێراق هەیە، بەهۆی شەڕەوە، ئێستا هەموو كارە بازرگانییەكان راگیراون. (پێشەوا سیروان)، بازرگان لە شاری سلێمانی بە ژوری بازرگانی وتووە" كاری بازرگانیمان لەگەڵ وڵاتی ئۆكرانیا بەتەواوی راوەستاوە، بەهۆی ڕاگەیاندنی باری نائاسایی لەو وڵاتە بۆ ماوەی 30 ڕۆژ راوەستانی كاری تەواوی كارگەكان و بەرهەمهێنەرەكانی ئەو وڵاتە ئەمەش زیانی گەورە بەكاری بازرگانی ئێمە دەگەیەنێت". بەپێی قسەی ئەم بازرگانە، بەرهەمی ئۆكرانیا كە هەناردەی هەرێم كراوە بریتی بووە لە:  •    خواردن •    شەربەت •    شیرەمەنی •    ئەندۆمی •    پاكەرەوە •    خەڵوز •    زەیتی گوڵەبەرۆژە •    گەنم •    رەشەوڵاخ دۆخی شەڕ وایكردووە، بەپێی قسەی بازرگانەكە، بازرگانان لە هەوڵی ئەوەدان بەدیلی بەرهەمە ئۆكرانییەكان بدۆزنەوە، بەتایبەت لە وڵاتانی دراوسێ وەك ئێران‌و توركیا، بۆ ئەوەی بتوانن ئەو زەرەرەی كردویانە لەوە زیاترنەبێت و كاری خۆیان بەردەوام بكەن. بەپێی وتەی بەڕێوەبەری فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی، لە ساڵی (2017) لە فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانییەوە (86 هەزارو 144) رەشەوڵاخ هاتوەتە سلێمانییەوە، كەبەشی زۆری لە ئۆكرانیاوە هاتووە. ماوەیەكی زۆر بازرگانانی هەرێمی كوردستان گەنمی ئۆكرانیان هاوردە دەكردو تێكەڵیان دەكرد لەگەڵ گەنمی جوتیارانی هەرێم‌و رادەستی بەغدادیان دەكرد، ئەمە هۆكارێك بوو بۆ ئەوەی حكومەتی عێراق پارەی گەنمی جوتیاران دوابخات. پەیوەندی ئابوری روسیا‌و هەرێم  روسیا یەكێك لەو وڵاتانە بوو كە پشتیوانی روخانی رژێمی بەعسی لە عێراق نەكرد، بەڵام دوای روخانی رژێم هەر زوو هاتە ناوەوە‌و دەستی بە دروستكردنی پەیوەندییەكی نوێ كرد، روسیا لە ساڵی 2007وە كونسوڵگەری خۆی لە هەولێر كردوەتەوە.  ئێستا روسیا بەرژەوەندی ئابوری لە هەرێمی كوردستاندا هەیە، ریژەی 60%ی پشكی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان خاوەندارێتییەكەی بۆ كۆمپانیای (روسنەفت) دەگەڕێتەوە، ئەمە ئەو بەشەی بۆرییەكەیە كە دەكەوێتە ناو خاكی هەرێمی كوردستان تاوەكو سنوری توركیا، حكومەتی هەرێم لەبەرامبەر وەرگرتنی هەندێك قەرز لەم كۆمپانیا روسییە، بۆرییەكەی فرۆشت.  خاوەنی كۆمپانیای (روسنەفت) یەكێكە لە كەسایەتییە نزیكەكان لە ڤیلادیمیر پۆتین سەرۆكی روسیا، بەپێی داتاكان تەنیا لە شەش مانگی یەكەمی ساڵی 2021دا، كۆمپانیای (روسنەفت) داهاتی لە كرێی بۆری نەوتی هەرێم بڕی (272 ملیۆن) دۆلاری دەستكەوتووە. گرێبەستی فرۆشتنی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان بە كۆمپانیای (روسنەفت) لە رۆژی 2ی حوزەیرانی 2017دا لە شاری (سانت پترسبۆرگ)ی روسیا بە ئامادەبوونی سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی كابینەی پێشووی حكومەت واتە (نێچیرڤان بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی) ئیمزا كراوە، رێژەی 60%ی پشكی بۆری هەرێمی كوردستان بە بڕی (ملیارێك‌و 700 ملیۆن) دۆلار فرۆشرا بە كۆمپانیا روسییەكە، سەرباری ئەمە كۆمپانیاكە هەندێك قەرزی بە حكومەتی هەرێم دا.  لەپاڵ ئەمەدا، كۆمپانیای (گاز پرۆم)ی روسیا لە دوو كێڵگەی نەوتی سنوری گەرمیاندا كاردەكات، میژووی دەستبەكاربوونی ئەم كۆمپانیایە بۆ ساڵی 2012 دەگەڕێتەوە، ئەمە سەرەتای پەیوەندی ئابوری هەرێمی كوردستان بوو لەگەڵ روسیا لەدوای كەوتنی سەددامەوە.  روسیا لە پرۆسەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستاندا لە 2017دا، بێلایەنی خۆی لەنێوان بەغدادو هەرێمدا پاراست‌و بەڕوونی هەڵوێستی خۆی رانەگەیاند.  روسیا ئێستا یەكێك لەو وڵاتانەیە كە هاوشێوەی ئەوروپییەكانی تر، چاوی لە غازی سروشتی هەرێمی كوردستانە.