درەو:
 
 ئامادەكردنی: ئەنوەر كەریم
لەدوای سەرهەڵدانی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكانی ئەمجارەی شارەكانی ئێرانەوە دراوی ئێرانی (14%) بەهاكەی لەدەستداوە، هەڵاوسانی ئابوری گەیشتووەتە زیاتر لە 50%، زۆرترین كاریگەری لەسەر توێژەكانی خوارەوەی كۆمەڵگە درووستكردووە, بێكاری لەناو گەنجاندا دەگاتە (77%) واتا زیاتر لە (7) ملیۆن كەس بێكارن، زیاتر لە (30) ملیۆن هاوڵاتی هەژارن، ژیانی خەڵكی لەوپەڕی خراپیدایە، خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكانی ئەمجارە جیاوازن تەنیا خۆیان لە كێشە ئابورییەكاندا نابیننەوە، ئێستا خەڵكی ئێران باوەڕیان بە دونیا بینینی سەركردەكانیان نەماوە لە بەڕێوەبەردنی وڵاتدا، ناتوانن كێشە ئابورییەكانی ئێران چارەسەر بكەن و وڵات بەرەو پێشەوە بەرن 
 
ناڕەزاییەكان جیاوازن 
دوای كوژرانی (ژینا ئەمینی)  تەمەن 22 ساڵی  خەڵكی شاری سەقزی رۆژهەڵاتی كوردستان لە یەكێك لە نەخۆشخانەكانی  تاران بەدەستی  پۆلیسی  ئاكار، خۆپێشاندان و  ناڕەزایەتی لەسەرتاسەری  ئیراندا سەری هەڵدا، ئەویش دوای ئەوەی حكومەتی ئێران شكستی ‌هێنا  لە كپكردنی هەواڵەكانی كوژرانی ( ژینا ئەمینی ) لە  16 – ئەیلولی رابردوودا ،  لە ساڵی 2017 وە هەموو ساڵێك  خۆپیشاندانی گەورە لە شارەكانی ئێرانداكراون  بەڵام  دوای چەند  ڕۆژێك  سەركوتكراون، خۆپیشاندانی ئەمجارە لەچەندین رووەوە جیاوازە:
•    بەردەوامی خۆپیشاندانەكان
•      فراوانی جوگرافیای خۆپیشاندانەكان گەورەیە 
•    بنكەیەكی فراوانتری خەڵكی  لە  دەوركۆبۆتەوە 
لە خۆپێشانەدانەكانی ئێستای ئێران داخوازیەكانیان گۆڕاوە ، بەراورد بە ناڕەزایەتیەكانی پێشووتر، پێشتر تر زیاتر كێشە ئابوریەكان بوو لەگەڵ گٶڕانكاری لە بەڕیوەبردنی سیستەمەكەدا بوو .  
 بەڵام  ئێستا  داواكاریەكان بۆ گۆڕانكاری  لە دەسەڵات و  تەنانەت رووخانی دەسەڵاتیشە لە ئێران. 
كێشەی ئابوری لە ئێران بووەتە نەخۆشیەكی درێژخایەن و جێگەی سەرنجی  ئێرانیەكان،  توڕەیی و بێزاری ئێرانییەكانی بەدوای خۆیدا هێناوە،خۆ پێشاندانەكانی ئێران  لە مانگی ڕابردووە وا پێشان ئەدا قەیرانی قووڵ هەیە  لە شەرعیەتی  ڕژێمەكەدا . ئەگەر ئەم جارە ڕژێم  بتوانێت  خۆپیشاندانەكان سەركوتبكات،   ئەوە زۆر زەحمەت ئەبێت  جارێكی تر متمانەی خەڵك بەدەستبهێنێت . 
درووشم و لێدوانی خۆپیشاندەران ئەمجارە زۆر ڕونە  كە  كێشەكان ئابوری نیە بەتەنها ، زیاتر  دژی سیاسەت و چەوساندنەوەكانیەتی رژێمەكەیە، بەڵام  كێشە  ئابوریەكە  ژینگەیەكی دروستكردوە  كە بۆتە هۆی توڕەبوونی زیاتری خۆپیشاندەران.
  هەڵئاوسانی ئابوری  لە ئێراندا گەیشتۆتە زیاتر لە 50% ، كە زۆرترین كاریگەری لەسەر توێژەكانی خوارەوەی  كۆمەڵگای  ئێرانی درووستكردووە، نرخەكان بە ‌هێواشی بەرزدەبنەوەو  توانای كڕینی  خێزانەكان  كەمبووەتەوە ،  تێكڕای گەشەی ناوخۆ  هێواشە و كەمە لە كاتێكدا ئابوری ئێران پاشەكشەی زۆری نەكردوە لە بەر ئەوەیە نرخی نەوت بەرزە، ئەو هەنگاوانەی حكومەت بۆ چارەسەركردنی ئابوریەكەی گرتویەتەبەر   هەنگاوەكان  كردارینین و كارناكەن . 
( ئیبراهیم رەئیسی ) سەرۆكی ئیران نەیتوانیوە تیمێكی ئابوری درووست بكات كە زیاتر  لە بەرژەوەندی خەڵك  بیربكاتەوە،  ئەو جیاوازی و ناكۆكیانەی لە نێوان خۆیاندا هەیانە  وایلێكردون  كە نەتوانن  ئەو پێوەرانەی كە پێویستە   بیگرنە بەر، بۆیە پێوەرەكان  كورتیهێنا .  لە كاتێكدا كە ڕەئیسی بڕیاری  گۆڕینەوەی  دۆلاری  بەنرخێكی تایبەتی هەڵوەشاندەوە  كە بەكار دە‌هێنرا بۆ هاوردەكردنی كەرەستە سەرەتایەكان وەك خواردن، ئەوەش  بەحەتمی ئەبێتە هۆی بەرزبونەوەی  ئەو كەرەستە سەرەتایانەی كە هاوردەئەكرێن،  هەرچەندە  بەم كارە ئەو رێگایەی نەهێشت كە ببێتە هۆی  گەندەڵی و بەفیڕۆدانی پارەی ووڵات ، رەئیسی  بڕیاریدا گۆڕانكاری لە پەیكەرەی ئابوری  ئێران لە ماوەی درێژخایەندا بكات بۆ بودجەی ووڵات فشاری نەكەوێتە سەر، بەڵام  ئەم هەنگاوەی بوە هۆی زیادبوونی هەڵئاوسان  وە لە گەڵ ئەوەشدا ‌یپلانێك نەبوو بۆ ئەوەی كە بتوانرێت  هەڵئاوسانەكە كەمبكاتەوە .  بەرامبەر بەمەش  حكومەت دەستی كرد بە كەمكردنەوەی فرۆشتنی قەواڵەی نوێ ، نەبوونی داخوازی بۆ ئەو قەواڵانە لە گەڵ ئەوەشدا  نەبوونی  وە بەرهێنان لە لایەن كەرتی تایبەتەوە  بەهۆی نەبوونی متمانە  بە سیاسەتە ئابوریەكانی حكومەت،  لە حاڵەتی وادا  ئەبیتە هۆی كەمبونەوەی  توانای دەستكەوتنی  دراو. 
 
بانكی  ئێرانی 
 بە پێی  ووتەی ئابوریناسەكانی ئێران  كە هەڵئاوسان  بەرزە،  هەروەها  كە مبونەوەی داهاتی خێزانەكان  وایكرد كە بزنسە بچوكەكان بڕۆن قەرزبكەن  ،  بانكەكان یارمەتی  درێژكردنەوەی قەرزاكانیان نادەن، هەروەها  داوای ڕیژەیەكی زۆری سوودی بانكی  ئەكەن، ئەمەش ئەبێتە هۆی ئەوەی  كە بازرگانەكان نەتوانن قەرزبكەن ببێتە هۆی داخستنی بیزنسەكە و لەدەستدانی هەلی كاروكەمكردنەوەی چالاكیە ئابوریەكان و  ئابوری بەرەو پاشەكشە بڕوات . ژمارەی بێكاری بەرەو بەرزبونەوە بڕوات ،  كە یەكێكە لە كێشە گەورەكان  لە ناو ئێرانداو‌ هیوایەك نیە بۆ   ڕەخساندنی هەلی كار  بەم  دۆخەی  كە  ئێرانی  تیایە .

 مۆدێلێكی ئابوری هەڵە. 
 ئابوری بەرەنگاربونەوە  كە ڕابەری كۆماری ئیسلامی ئێران داوای ئەكرد  دەركەوت  كە ناتوانێت بەردەوامبێت  بە بێ گۆڕانكاری گەورە  ، هەرچەندە  توانی بەرگە بگرێت لە ساڵی  2010- -2018  ، بەڵام ناتوانێت  هەموو پێویستیە بنچینەیەكانی ئابوری  ئێران لە وەبەرهینان و  زیادكردنی بەرهەمدا بكات ، بتوانێت وە بەر‌هێنەری بیانی بۆ ناو ووڵات ڕابكێشێت وە یان بتوانێت قەرزی دڕێژخایەنی  بانكی بیانی وەربگرێت و بچێتیە  ناو بازاڕی تازەوە،‌ ئەمەش بووە هۆی كەمبونەوەی بەرهەم ،  بەرهەم  بنچینەیە  بۆ  دروستكردنی  گەشەی ئابوری و  سەقامگیری بودجەی ووڵات . 
  خشتە

 هەر چەندە كاتێك (  ئیبراهیم ڕەئیسی ) بەسەرۆكی  ئیران هەڵبژێردرا، كاریگەری خراپی سزا  ئابوریەكانی سەر ئێران بەتەواوی ڕەنگی دابووە بەسەر ئیراندا، لەساڵی 2019 وە  بەرهەمی هەموو پشەسازیەكانی ئێران بەرەو كەمبونەوە ئەڕۆیشتن  هەر لە پیشەسازی ئۆتۆمبێل و خواردن و ڕستن وچنینەوە  ، ئەمەش كاریگەری تەواوی لەسەر بازرگانی دەرەوە دروستكردوە، بۆتە هۆی كەمبونەوەی قەبارەی هەناردەكەی  واتە كاریگەری كردۆتە سەر كەمبونەوەی دراو، كەمبونەوەی كێشی هەناردەكەشی ئەمەش بۆتە هۆی تەرازوی بازرگانی بێجگە ( لە نەوت و  گاز)  بەرەو پاشەكشەی  نێگەتێڤ بڕوات.
 بۆ چارەسەركردنی ئەم  كێشانە  ئەبێت پەیكەری ئابوری  ئێران دەستكاریبكرێت بۆ ئەوەی بتوانێت بەرامبەر كێشەكانی ناو ئێران و ئەو كاریگەریانەی كە  سزاكانی ئەمریكا  و هاوپەیمانەكانی دایناوە لەسەر  ئیران نەهێڵێت ،   بەڵام ئەم شكاندنانە لە  ژێر كامپی كۆنسەیرڤاتیڤەكانی  ئێران واتایەكی نیە، ئەوە پاراستنی ناواخنی  پارێزگارەكارەكانە ئەوە نابێت بشكێت  و پێشێلبكرێ'

فاكتەرە ئابوریەكان 
  شكستی  سەركردەكانی ئیران لەوێوە سەرچاوەی گرتووە كە تائیستا نەیان توانیوە گەشەیەكی بچوكی ئابوری بكەن  لەگەڵ گەشە و  پێشكەوتنی خەڵكدا،  ئەمەش  بۆتە هۆی  ئاڵنگاری گەورە لە مەودای درێژخایەندا . لە ناوەڕاستی ساڵی 2010 وە  توانای هێزیی  كڕین  و داهاتی خێزانەكان كەمیكردوە . ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی خەرجكردنی خێزانەكان  كەمبكات تەنەنات بۆ كەرەستە سەرەتایەكانی وەك خواردن . لە ساڵی 2022 دا  لە (18.4%)   خەڵكی   ئێران لە  هێڵی هەژاری  ڕەهادان . وا دەبینرێت  كە لە( 60%)ی دانیشتوانی ئێران  لە هێڵی هەژاریدا یان لە خوار هێڵی هەژاریدا ئەژین . 
 كەواتە جێگای  سەرسوڕمان نیە كە  ئافرەتە گەنجەكانی  ئێران  ئیستا   لەبەرەی ئامادەی پێشەوەی خۆپیشاندانەكانن . كە  بەشێكن لەو  (2)  گروپە   لەبەرمەترسیدان و بێدەسەڵاتن.  بەپێی ئابوریناسە ئیرانیەكان  رێژەی بێكاری لە ناو ئافرەتاندا لە (13%)  یە ،وە بۆ پیاوان لە (7.2%) وە ئەم ژمارانە دەبێت بە ( 2 ) ئەوەندە  لە نێو  گەنجاندا كە تەمەنیان لە نێوان (18-35)  بە پێی هەندێ سەرچاوە رێژەی بێكاری  لە ناو گەنجاندا  لە تەمەنی  (15-24) دەگاتە  (77%) واتە ( 7.1) ملیۆن  كەس ،  لە ناو ئێراندا جیاوازی  ڕەگەزی هەیە كەبەرامبەر ( 5) پیاوی كارمەند تەنها  (1) كارمەند ئافرەتە .
 هێشتا   بەتەنها   خراپی دۆخە ئابوریەكەی ئێران  هۆكاری سەرەكی توندبوونەوەی ناڕەزایەتییەكان نیە، ئیران لەساڵی 2017 وە بەردەوامی نرخی شتومەك بەرزبۆتەوە وە هەرگیز    خۆپیشاندانەكان  ئاوا گشتگیرنەبوون و توند نەبوون  ، هەندێ خۆپشاندانی بچوك هەبوە، زۆری بە هۆی كاریگەرە ئابوریەكانەوە بووە،  هەندێ جار  خۆپیشاندانەكان سیاسی بوون  بەڵام  لە ناوچەیەكی دیاریكراودا بووە . ژمارەی بێكاری زۆرو دیاریكردنی  چینەكانی ( چیناندن ) كۆمەڵگە   هەر  بوونی هەبووە لە دەیەیەكانی  رابردوەوە،  خراپی بارە ئابوریەكەی ئێران بۆتە  ڕویەكی گەورە بۆ  یارمەتیدانی ناڕەزایەتیەكانی ئێستا ،  بەڵام فاكتەری سیاسی  هاریكاری نارەزایەتیەكانی ئێستا ئەكات ،" خەڵكی ئیران باوەڕی بە دنیابینینی سەرانی كۆماری ئیسلامی ئێران نەماوە" .
  دۆخی ئابوری ئێران ئەوەندە ناجێگێرە كاتێك كەسێك ئەچیت بۆ بازاڕ بۆ ئەوەی بازاڕ بكات بەردەوام  خواردنەكەی ناو سەبەتەكەی كەمئەبێتەوە ،  لەبەرئەوەی نرخەكان بەزویی بەرز ئەبنەوە ،  هاوڵاتیەكی ئێرانی ڕۆژنامەی (نێوڕك تایمزی) ووتووە كە ناوی (نادر)ەو تەمەنی 41 ساڵە: لەساڵی پارەوە خواردنی گۆشتی سورم تەرككردوە، دوای ئەوەش خواردنی مریشكم تەركرد، ووتی هەموو پاشەكەوتەكەم  بۆ خەرجكردنی  نرخی كرێی خانوەكەم  بوو، كەكرێكەی بووە بەدوو ئەوەندە . لەم كاتەدا تۆ هەر چەندە ڕابكەیت هەر فریا ناكەوێت،  داواكاری خەڵك ئەوەیە  لە حكومەت كە ئابوریەكە چاكبكات  چونكە خەڵك  تێكشكاوە لە  ژێر ئەم   فشارە داراییەدا .
  نادر ووتی: سەرەڕای ئەوە  خەڵك لەژێر فشاری  بەرزبونەوەی نرخدایە ، ژمارەی بێكاری بەرز، گەندەڵی  و چەوساندنەوەی سیاسی،  وە داواكاری زۆر لەئافرەتان لەبارەی پۆشێنی جل و بەرگ .
  فاكتەری بێ ئومیدی  لە ئابوری وایكردوە، خەڵكی نەیار و  خەڵكی لایەنگرانی حكومەتیشی لەناو ئێراندا یەكخستوە یەك دەنگن، (  عبدلرزاق  دەڤاری)  كە (شیكەرەوەیەكی  كۆنسێرڤاتیڤە)و  دژی ناڕیزایەتیەكانی ئێستای ئێرانە ، ئێستا  بێگوێدانە  ڕووئیای سیاسی لەناو ئێراندا  لە 95% خەڵكی ئێران  وایدەبێنێت  كە  ژیانیان زەحمەتە و ژیانی منداڵ و نەوەكانیان  لەداهاتوودا نادیارە .
 دەیەیەك لە خراپ بەڕیوەبردنی ئابوری  و گەندەڵی و 2 خولی سزاكانی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی بەسەر  ئێراندا و  پەتای كۆڤید -19 بووە هۆی چەقبەستوی ئابوری ئیران  دۆخی ئابورییەكەی لەپێش ساڵی 2012 یان خراپتری كردوە . 
  ئیرانیەكان لە دۆخێكی خراپدان، دەیان ساڵە بەدوای هەلیكاردا دەگەڕێن، خواردنی گۆشت لەسەر سفرەكانیان  نەماوە، ئەمەش بووەتە هۆی دواكەوتنی دروستكردنی  خێزان و  دروستكردنی منداڵ ، توڕەو بێزارن  لەسەركردەكانیان  بە بەرپرسیاری سەرەكی خراپی دۆخی ئابوریی ئێرانی دەبینن.
لە ئیستادا براند و  بەرهەمە بیانیەكان   لە ناو دوكانەكانی ئێراندا نەماون  یان ئەگەر مابن نرخەكانیان  ئەوەندە گرانن  كە لە كڕین نایەن ، تمەنی ئێرانی ئەوەندە بەهاكەی لەدەستداوە  ، هەر بۆیە  بڕیاری  سفرەكانیان هەڵگرت لەسەر دراوەكەیان، دەرچووی زانكۆكان  ناتوانن كاربدۆزنەوە  كە لەگەڵ بڕوانامەكەی خۆیاندا گونجاوبێت ،  زۆربەیان بوون  بە شۆفێری تەكسی یان لە دوكانەكاندا كاردەكەن  ئەمە قسەی كەسێكە كە ناوی  (ئەمیر)  تەمەنی 24 ساڵە  دەرچووی كۆلیژی  ئەندازیاری تەلارسازیە . ووتی:  بیر لەوە ناكەمەوە كە  خانوو بەكرێبگرم ، یان ئۆتۆمبێل بكڕم یان ژن  بهێنم،  یان بیر  لەدروستكردنی منداڵ بكەمەوە، تەنها ڕێگا ئەوەیە  كە ئێران  بەجێبهێڵم،  لە ساڵی 2015 كە  ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكە كرا ، ئێرانیەكان  دڵیانخۆش بوو كە ئابوریەكەیان بەرەو   باشی  ئەڕوات هەندێ لە وەبەرهێنەرانی بیانی و هەندێ  سیستەمی شەراكەت كرا لە گەڵ حكومەتی  ئێران،  بەڵام  لەساڵی 2018 كە  لە لایەن (دۆناڵد ترەمپ )سەرۆكی پێشوی ئەمریكا  سزا قورسەكان كەسەپێنرا بەسەر ئێراندا بە تایبەتی سزاكان بەسەر نەوت و گازداو  ، كۆمپانیا بیانیەكان  لە ئێران چونە دەرەوە . 
 ئێستا ئیرانیەكان بیرلەوە ناكەنەوە كە ئایا ساڵی پار ئابوریەكەیان باشتر بوو بەراورد  بەئەمساڵ  ( ئەسفەندیار باتمان خلیجی) كە دامەزرێنەری سایتی ( بۆرسەو بازاڕ) تیمی تویژینەوەكەی كە تایبەتە بە  (سیاسەت و ئابوری) ئێران  ووتی:  كێشەكان كاریگەری لەسەر هەموومان داناوە لە بنچینەدا وڵاتەكە تووشی ئیفلیجی  ئابوری بووە زیاتر لە دەیەیەكە،  خەڵك پرسیار  ئەكات بۆچی دۆخی خەڵكی بەرەو باشتر ناڕەوات. 
 هەڵئاوسان  توندە  لە( 30 – 40- 50%) یە ،ئیرانیەكان  بە ڕێژەی 75% زیاتر پارە ئەدەن بە  شتومەك  بەبەراورد  بەساڵی ڕایردوو . (وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی )  لە مانگی ئابی ساڵی 2021 دا  ووتی  (سێ یەكی ) خەڵك یان (30ملیۆن) خەڵك لە ئێراندا لەهەژاریدا ئەژین . 
  سەختی ژیان و ناخۆشیەكان  وای لە ئێرانیەكان كردوە كە كۆچی بەكۆمەڵ بكەن، وەك  ئەوكاتەی كە ساڵی 1979 لە شۆڕشی ئیسلامی  دژی شای  ئێران ڕوویدا، بەهۆی سزاكان و( كۆڤید -19)  ئەوكەسانەی كە لەدەرەوە دەیانخوێند یان  كارمەندی تەندروستی كە لە دەرەوە كاریان كردوە نەگەڕاونەتەوە بۆ ئێران . 
  دەسەڵاتدارانی ئێران بەناوی ئابوری بەرەنگاربونەوە كە ئێران بتوانێت  خۆی بژێنێت و لەسەرپێێ خۆی ڕابوەستێت و هاوردە لە  ووڵاتان نەكات،   حكومەت وەبەر‌هێنانی كرد لە كارگە ناوخۆیەكاندا،  داوای لەئێرانیەكان كرد  كە شتومەكی ناوخۆی بكڕن ، توانیان كە خۆیانبدزنەوە لە سزاكان بە فرۆشتنی نەوت بە چین بە نرخی داشكاندنێكی گەورە. 
 ئەوەی كە لە هەڵبژاردنەكانی   ساڵی 2021 بۆ هەڵبژاردنی  سەرۆكایەتی كۆماری ئێران  ڕوویدا . ژمارەی دەنگنەدەران زیاتر بوو لە ژمارەی ئەو دەنگدەرانەی كە ( رەئیسی) یان هەڵبژارد،  ئەمە یەكەم  هۆشداری بوو بۆ ئاگاداركردنەوەی  سیستەمە سیاسیەكەی ئێران .  خەڵكی ئێران ڕازی نەبوون بەو بڕیارەی  كە ئەبێت  رەئیسی هەڵبژێرێت لەسەر   حسابی ئەوەی كە كاندیدەكانی تر كە خەڵكێكی زۆر بەناوبانگ بوون  وە نەهێشتنیان بۆخۆكاندیدكردن لە بەشداریكردن  لە هەڵبژاردنەكاندا . 
 ئیدارەی( رەئیسی )  سەركەوتوو نەبوو  لەبەرنامە  كۆمەڵایەتی – ئابوریەكەی  لە ساڵی 
ڕابردوەوە . بەڵكو خەڵكی زیاتر توڕەكردوە و بێزاركردوە،  بۆتە هۆی ئەوەی   شكست بەو بۆچونانە بهێنێت  كە كەمپی   پارێزگارەكان ئەتوانن   سەقامگیری لە ئابوریدا بكەن و بتوانن گۆڕانكاری بكەن ،  هەرچەندە  لەسەرەتادا رەئیسی  بەڵێنی بەخەڵكیدا كە هەڵئاوسان  دابەزێنێت بۆ  خوار ( 10%)  لە چەند ساڵی داهاتوودا ، وە گەشە بە ئابوری بدات و  ( 2ملیۆن) هەلی كار برەخسێنیت  هەتا مانگی ئازاری ساڵی2023.

دراوی ئیرانی؛
 دراوی ئیرانی زۆر دەمێكە كێشەی هەیە ئەم هەفتەیە  نزمتترین ئاستی تۆماركرد،   بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریكی، بە هۆی بەردەوامی خۆپیشاندانەكانەوە وە هیوایەك نیە بۆ ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكە ،بۆتە هۆی دابڕانی تەواوی ئێران لە كۆمەلگَەی نێودەوڵەتی لە ئەنجامی ئەو ڕەخنانەی كە كۆمەڵگای ڕۆژئاوا بە هۆی ئەو ڕەفتارە دڵرەقانەی كە سوپای پاسداران بۆ روبەرووبونەوەی خۆ پێشاندەران گرتویانەتە بەر، ئەو رەخنانەی  كە لەسەر ئێران ئەگیرێت بە هۆی پەیوەندیەكانی لەگەڵ رووسیا،  ڕیاڵی ئێرانی  بەهاكەی بە ڕێژەی 13.8% دابەزیوە  لەو كاتەی ناڕەزایەتیەكانی ئیران دەستیان پێكردوە بە هۆی گیان لەدەستدانی خاتوو ( ژینا ئەمینی )، بازرگانەكانی دراو   بەتەواوی بێ هیوا بوون  لە دراوی ئێرانی  لە ئەنجامی  ئەو ڕێگایەی كە  دەسەڵاتدارانی ئیرانی  گرتویەتە بەر بەرامبەر خۆپیشاندەران، وە هەروەها پەیوەندیە سەربازیەكانی  ئێران لە گەڵ ڕوسیادا  بەتایبەتی فرۆشتنی فڕۆكەی( بێ فڕۆكەوان) بە ڕوسیا.  هەر ئەم هەفتەیە  كەنەداو ئوسترالیاو  ئەمریكا بەردەوام سزای زیاتریان سەپاند  بە سەر ئێراندا .  وە بەریتانیا  سزای زیاتری سەپاند بەسەر بەرپرسە ئێڕانیەكاندا لە ئەنجامی پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و گەندەڵی بەرپرسەكان، ئەڵمانیا  ئیدانەی  ئێڕانی كرد بە هۆی  لە سێدارەدانی  یەكەم خۆپیشاندەری ئیرانەوە.  وەزیرانی دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا  بڕیاریانداوە سزای زۆر قورس  بەسەر ئێراندا بسەپێنن،  وەسایتی ( EcoIran) نوسیویەتی بە هۆی ئەم هەواڵانەوە ،  زیاتر فشار دەكەوێتە سەر ڕیاڵی   ئێڕانی ،   وە ئەو كاتە لەوانەیە بانكی ناوەندی ئێران  یارمەتی  پشتیوانی ڕیاڵ بكاتەوە .  

 چارەسەر
 بە پێێ قسەی شیكەرەوەكان و قسەی زۆربەی ئێرانیەكان بۆ ئەوەی باری ئابوری  چاكبێت تەنها ڕێگا ئەوەیە كە  ڕێكەوتن لە گەڵ ڕۆژئاوا بكرێت لە بارەی بەرنامەئەتۆمی ئیرانەوە. 
 بەڵام لە كاتێكدا كە ئەمریكاو ئێران هەریەكەیان سورن لەسەرداواكاریەكانی خۆیان، دیارنیە كە هیچ ڕێكەوتنێك بكرێت ، هەر بەیانێك كە دەرئەچێت لەسەر ڕێكەوتن  یان  چەقبەستنی ڕێكەوتنەكە  كاریگەری  لەسە دراوی ئیرانی و پێوانەی دڵخۆشی ئیرانیەكان دیاریدەكات ،  هەر ڕێكەوتنێك بكرێت لە سەر بەرنامە ئەتۆمیەكە كاریگەری خێرای ئەبێت لەسەر ئابوری ئێران چونكە بەملیارەها دۆلاری ئێران كە ئیستا لە بانكەكاندا ڕاگیراون  دەگەڕێتەوە بۆ ئیران  ،  وە هەروەها نەوت و گاز دەتوانرێت بفرۆشرێت لە بازاڕەكانی جیهاندا . بەڵام بۆ ئیرانیەك  گەشبینیەكەی وەستاوە بەوەشەوە  كە ئەبێت  سیستەمی حوكمڕانی  لە خراپ بەڕێوەبردن و گەندەڵی پاكبكرێتەوە ، بەڵام لەوە ناچیت ئێران بەپەلەبێت لە ڕێكەوتنەكە هەتا مسۆگەركردنی نەبێت بە قایلبوونێكی زۆر لە لایەن ئەمریكایەكانەوە ئەوەش كارێكی سەختە بۆ  ئەمریكیەكان  كە ڕازیبن .
 لەساڵی پاردا  كە خۆپیشاندان ڕوویدا لە ئەسفەهان لە ئەنجامی( كەمی ئاو)دا و لە خوزستان لە ئەنجامی  بەرزبونەوەی نرخ لە نان و  ڕۆنی چێشت لێناندا .، حكومەت بەناچاری و بەپەلە دەستیكرد بەزیادكردنی پاڵپشتی پارەی زیاتر بۆ خێزانەكان، هەر لە  شۆفێری پاس و  مامۆستاو  فەرمانبەرانی كەرتی گشتی  و بازرگانی ناو بازاڕەكان  و خانەنشینان  هەموویان خۆپشاندانیان كرد، ئەوە بوو سەركوتكرا . 
   سزاكانی سەر ئێران  بەتەواوی ئێرانی بەستۆتەوە وەكارەكانی سنورداركردووە،  بەڵام كۆنسیرڤاتیڤەكانی ئێران وا بیردەكەنەوە كە نابێتە هۆی داخستنی  هەموو ڕێگاكانی پێشكەوتن  ئەمە وتەی ( محەمەد نوری ساڵحی ) كەسەرۆكی دەستەی شارەوانی ئەسفەهانە  لەسەر پارێزگەران، ئەو دەڵێت: سزاكان  نەیتوانیوە چالاكیەكانی ئێمە ڕابگرن.  ئەمە ئەمریكاو هاوپەیمانەكانیشی دركیان پێكردوە.
 بە هۆی سزاكانەوە ئێران نەیتوانیوە  كێشە سەرەكیەكان چارەسەر بكات  بۆ نمونە وەك كەمی ئاو  لە شاری ئەسفەهان  دیارە  باری ئابوری ئێران بە ئاشكرا كاریگەری  هەیە  لەسەر نارەزایەتیەكان 
 خەڵكانی خۆپیشاندەر، تێكڕای گەشەی ناوخۆ پاشەكشەی كردوە بە رێژەی (6% ) بە پێیی ڕاپۆرتی سندوقی نێودەوڵەتی  وە نرخی  ڕیاڵ زۆر دابەزیوە، بەمەش كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت  خەڵكیان دەركرد لە كارەكانیان  وە هەروەها( كۆڤید -19) كە بەدوایدا هات ،  بەیەكەوە  بووە هۆی بەرزبونەوەی نرخ ،  خەڵكی  بردە  هێڵی هەژاریەوە كە ئەوانەی داهاتیان لە خوار ( 5.50دۆلار) ەوەسە گەیشتۆتە ڕێژەی  لە  20% دانیشتوانی ئێران  (بە پێی راپۆرتی  بانكی نێو دەوڵەتی)، سەرۆكەكانی پێشوی ئێڕان  نەیان توانیوە  گۆڕانكاری بكەن ، ئەمەش شەرعیەت ئەدات بەو پرسیارەی ئایا ئەم جۆرە سیستەمە ئەتوانێت گۆڕانكاری و پێشكەوتن بكات، بەڵام هەر كە هەواڵێ  گیانلەدەستدانی ( ژینا  ئەمینی) بڵاوبوەوە ، ناڕەزایەتیەكان دەستیان پێكردەوە  چونكە خەڵكی ئێران لە زۆر مافە سەرەتایەكان و خزمەتگوزارییەكانیان بێبەشبن لە هەموو پیداویستیەكانی  ژیان. هەرلەنووسین و خوێندن بەزمانی دایك ،  وە ئازادی ڕادەربڕین و  مافە سەرەتایەكان لە پۆشینی جلوبەرگ، هەڵبژاردنی ئازاد و ڕەوادا . وە نەبوونی ئۆپۆزۆسیۆن. جیاوازی زۆر لە نێوان ژن و پیاودا، چەوسانەوەی چینایەتی، جیاوازی زۆر لە نێوان نەتەوە جیاوزاكاندا و مەزهەبە جیاوازەكاندا هەیە.  نەبوونی   ڕێكخراوە مەدەنیەكان ، چەوساندنەوەی ئاشكرای نەتەوەیی بۆ نمونە هەر لە كاتی ئەم  خۆپێشاندانەدا ژمارەی كوژراوان زۆر زیاترە  لە و ناوچانەی كە مەزهەبی نەتەوەی سەردەست نین،   وەك ناوچەكانی كوردستان  و بلوچستان،   ئەمە جیاوازیەكی گەورەی كۆمەڵایەتی دەردەخات نەڕەخساندنی هەلی كار  لە ناوچەكانی تری كە  لە سنوری نەتەوەی سەردەستەو مەزهەبی سەردەستدا نیە،  لە هەندێ ناوچەدا تەنانەت ناتوانرێت   ( ئاوی پاك ) بۆ خواردنەوە دابینبكرێت وە ك لە ناوچەكانی خوزستاندا كە زۆر دەوڵەمەندە بەنەوت و گاز . 
هەر لەگەڵ بڵاوبونەوەی هەواڵی كوژرانی ( ژینا ئەمینی) ،بەهۆیەوە ناڕەزایەتیەكان دەستیان پێكردەوە . چونكە دۆخەكە وەك بەرمیلێك باروت وایە تەنها پڕیشكێكی بچوكی ئەوێت بۆ گڕگرتن . بۆیە خەڵك لە سەرتاسەری  ئێراندا ڕژانە سەرشەقامەكان و داوای   ( ژن ، ژیان، ئازادی) ئەكەن  كە ئەم  داوایانە  بۆتە ئامانجی گەلانی ئێران، لە ژێر ئەم سیستەمی بەڕێوبەردنەدا ئەم ئامانجانە زەحمـەتە بهێنیتە دی.   
هەڵە  گەورەكەی (رەئیسی) ئەوە بوو  كە بڕیاریدا نەهێڵێت  لە هیچ شوێنێك ، ڕێگابدات بەو كەسانەی كەیاساكانی ( حیجاب ) بشكێنیت، یان ئاهەنگی ماڵان  و ئاهەنگی مۆسیقای گۆرانی بێژان، ئیستا خەڵك لە ژێر باری سەختی  ئابوریدا ئەژی  ئەمەش وایكرد كە خەڵكی  هەندێ بڕیار پشتگوێ بخەن . 
وە هەروەها  سەرۆكەكانی پێشوی خۆی هەر نەیان توانیوە  گۆڕانكاری بكەن ، ئەمەش شەرعیەت ئەدات بەو پرسیارەی ئایا ئەم جۆرە سیستەمە ئەتوانێت گۆڕانكاری و پێشكەوتن بكات . 
 بەڵام ئەم شكاندنانە لە  ژێر كامپی كۆنسەیرڤاتیڤەكانی  ئێران مانای نیە،  ئەوە پاراستنی ناواخنی  پارێزگارەكارەكانە ئەوە نابێت بشكێت  و پێشێلبكرێ'

 سەر ئەنجام 
 هەرچەندە  هەتا ئیستا  خۆ پێشاندانەكانە  بەردەوامەو  تاران نەیتوانیوە بە ئاسانی  سەركوتی بكات  ، كاتێك خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكان كپدەبنەوە، دەبێت كۆماری ئیسلامی ئێران  گۆڕانكاری  گەورە بكات، گۆڕانكاری قوڵ و فراوان، چونكە ئەم سیستەمەی  ئێستا لە گەڵ خواستی خەڵكی ئیراندا یەكناگرێتەوە ، بۆیە ئەگەر گۆڕانكاریەكان گەورە نەبێت لەسەر ئاستی سیاسی و ئابوری و  یاسایی و كۆمەڵایەتی،   متمانە لای خەڵكی ئێران  دروستنابێتەوە بە سیستەمە سیاسیەكەی  ئێستای  ئێران،  سەرهەڵدانەوەی  ناڕەزایەتیەكان لە ئایندەدا  چاوەڕوانكراو ئەبێت . 

 
سەرچاوەكان: 
1.    ‘Out-of-Reach Dreams in a Sickly Economy Provoke the Rage in Iran, at;
https://www.nytimes.com/2022/10/02/world/middleeast/iran-protests-economy.html
2.    The economic backdrop of Irans protests, at;
https://www.mei.edu/publications/economic-backdrop-irans-protests
3.    Winter of protests exposes economic pressures in Iran as nuclear talks stall, at; 
https://www.ft.com/content/86e0e8cc-7770-416e-a49a-659616dc28a4
4.    Iranian currency slides to new low amid unrest, isolation;
https://www.reuters.com/world/middle-east/iranian-currency-slides-new-low-amid-unrest-isolation-2022-12-10/