.jpg)
راپۆرتی: هێمن خۆشناو له توركیادا سیاسهت زۆر بهخێرایی و له چهندین گۆشهوه به گۆڕانكاری خێرادا تێپهڕ دهبێت. دهسهڵات و پهیوهندیهكانی هێز سهرلهنوێ دادهڕێژرێتهوه. ههرسێ ئاراستهی سیاسی جیاواز (هاوپهیمانی كۆمار/دهسهڵات، هاوپهیمانی میللهت/ئۆپۆزسیۆنی سیستهم و بلۆكی رهنج و ئازادیهكان كه هاداپ سهركێشی بۆ دهكات ململانێ دهكهن بۆ دیزاینكردنهوهی دۆخی سیاسی و ئابووری. كاندیدبوونی كهمال كلیچدارئۆغڵو بۆ سهركۆماری! لهگهڵ لێدوانی كشانهوهی مهڕال ئاكشهنهر سهرۆكی (İYİ PARTİ) له ئۆپۆزسیۆنی شهش قۆڵیدا ،لهناو هاوپهیمانی میللهت قهیرانێك هاتهئاراوه. بهڵام كاردانهوهی رای گشتی و به تایبهتی فشاری دهنگدهری (İYİ PARTİ) ئاكشهنهری ناچار كرد بگهڕێتهوه ناو هاوپهیمانی میللهت. سهرهڕای ئهمهش وهكو بانگهشهی بۆ دهكرێت ئهم گهڕانهوهیه به ویست و رهزامهندی نهبووه، بهڵكو لهناچاری بووه. لهم سۆنگهیهشهوه گهڕانهوهی ئاكشهنهر لهسهر حسابی سهنگ و پێگهی ئهم سیاسهتمهداره ژنه نهتهوهپهرسته دهبێت. دوای كۆتایهاتنی قهیرانه چهند رۆژیهكهی هاوپهیمانی میللهت، كهمال كلیچیدارئۆغڵو سهرۆكی پارتی گهلی كۆمار (CHP) به فهرمی بووه كاندیدی هاوپهیمانی میللهت بۆ ههڵبژاردنی سهركۆماری داهاتووی توركیا. ئهمهش گۆڕینی رێزبهندی و كوتلهبهندیه سیاسیهكانی له توركیادا زیاتر زهق كردهوه. لهدوای كاندید بوونی كلیچدارئۆغڵوش پێدهچێت ههرسێ لایهنه ركابهرهكهی ههڵبژاردن، بۆ ئهوهی رێژه و ژمارهی دهنگهكانیان زیاتر بكهن، ههموو رێگا و میتۆدێك بهسهر بكهنهوه. نموونهی یهكهم: (HÜDA PAR) كه ههڵگری ناسنامهی ئیسلامی كوردیه، داوای حوكمی شهریعهت دهكات، بۆ كورد داوای فیدڕالی دهكات و جهخت له خوێندن به زمانی دایك دهكاتهوه، لهسهر داوای رهجهب تهیب ئهردۆغان دهچێته پاڵ پارتی بزوتنهوهی میللی (MHP) و هاوپهیمانی كۆمار. تاكه مهرجی ئهم پارتهش بۆچوونه ناو هاوپهیمانیهكهی ئهردۆغان، ئازادكردنی دوو كهسه كه باوك و كوڕێكن، بهناوهكانی (شێخموس ئاڵپسۆی) و (محهمهد ئهمین ئاڵپسۆی). ئهم دوو كهسه له ساڵی 2000 لهلایهن دادگای ئاسایشی دهوڵهت، به تۆمهتی ئهنجامدانی تاوانی بكهر نادیار لهگهڵ 32 ئهندامی دیكهی (حزبولڵا) به سزای له سێدارهدان مهحكوم كراون. شێخموس ئاڵپسۆی تهمهن 75 ساڵ فهرماندهی باڵی ئهم حزبه بووه. نموونهی دووهم: پارتی ههره چهپی سۆسیالیست و رادیكاڵ، پارتی كرێكارانی توركیا (TİP) به مهبهستی خستنی رهجهب تهیب ئهردۆغان له ههڵبژاردنهكاندا، بهبێ مهرج دهچێته پاڵ (CHP) و پشتگیری له كاندیدبوونی كهمال كلیچدارئۆغڵو دهكات، كه پارتی سیستهمی كۆماری توركیایه به ههزاران چهپخواز و سهركردهی سۆسیالیستی ئهم وڵاته لهسهردهمی دهسهڵاتی (CHP) له سێداره دراون به نامرۆڤانهترین شێوه له زیندانهكاندا سهریان ناوهتهوه. (HDP) فیگوڕی یهكلاكردنهوهی ململانێی سهرۆكایهتی كۆماره! لهم قۆناغهدا ئاساییه ئهگهر زۆربهی چاوهكان لهسهر پارتی دیموكراتی گهلان (HDP) بێت. زۆربهی ناوهندهكانی راپرسی پشتڕاستی دهكهنهوه كه بهبێ دهنگی ئهم پارته هیچ كام له كاندیدهكان ناتوانن سهركهوتن بهدهست بێنن. لهم روانگهیهوه پێگهی (HDP) له پهیوهندی و هاوسهنگیه سیاسیهكاندا له جاران زۆر زیاتر بههێزتر دهبێت. دهنگی كورد چ بۆ كاندیدی هاویهپمانی میللهت بێ یان بۆ كاندیدی هاوپهیمانی كۆمار چارهنووسسازه. لهم روانگهیهوه بڕیاری سیاسی (HDP) و ئهم لایهنهی پشتگیری لێ دهكات چارهنووسی هاوسهنگیهكان یهكلایی دهكاتهوه. بڕیاری داخستنی (HDP) له لایهن دادگای دهستووریهوه چی بهسهر دێت! لهبهر ئهوهی (HDP) بۆته كلیلی داخستن و كردنهوهی دهرگای سهركۆماری داهاتووی توركیا، زۆربهی نیگاكان دهچنه سهر بڕیاری دادگای باڵای دهستووری توركیا لهمهڕ داخستنی ئهم پارته. بڕیاری دادگای دهستووری توركیا له مهڕ (HDP) راستهوخۆ پهیوهندی ههیه به دواڕۆژی سیاسی له توركیادا. ئایا دادگای دهستووری له نێوان ركابهری سیاسی و پێوانه یاسایی و مافهكاندا چ هاوسهنگیهك دروست دهكات، كامهیان دهكاته ئهولهویهت. له ئێستادا لهبارهی ئهو مهسهلهیهدا زۆرترین گفتوگۆ دهكرێت. له ئهجندای دادگای باڵای دهستووری دهربارهی (HDP) دوو مهسهلهی گرنگ ههیه، كه پێویسته ئاماژهیان پێبكهین: یهكهمیان: ههڵگرتنی بڕیاری بلۆك كردنی سهرچاوه دارایهكانی (HDP) بوو، كه له 9 ئهم مانگه بڕیاری لهسهر دراوه. دووهمینیان: دواخستنی رۆژی پێشكهشكردنی پارێزبهندی راستهوخۆی (HDP) له بهردهم دادگای دهستووری بۆ 11 نیسانی 2023. ئهم ههردوو بڕیاره كه لهلایهن دادگای دهستووری توركیا دهركراوه، راستهوخۆ پهیوهندی به دواڕۆژی سیاسهتی توركیاوه ههیه. له روانگهی (HDP) دۆخێكی سیاسی نوێ هاتۆته ئاراوه چ پسپۆرانی بواری دهستوور و یاسا چ پسپۆرانی دۆخی سیاسی پێیانوایه ئهگهری داخستنی (HDP) لهم قۆناغهدا بهرهو داكشانهوه دهچێت و بهلانی كهم تا دوای پڕۆسهی ههڵبژاردن ئهم پارته داناخرێت. كهچی تا پێش چهند مانگێك زۆربهی چاودێران بهو كهسانهشهوه كه نزیكن له (HDP) پێیانوابوو كه گوشارهكان لهسهر دادگای دهستووری بۆ داخستنی ئهم پارته بهرهو ههڵكشان دهچن و ئهگهری داخستنی (HDP) له زیادبوون دایه. بهڵام له دۆخی سیاسی ئهمڕۆدا تا ئاستێكی بهرچاو زهمینهی داخستنی (HDP) لهبارچووه. سهردانی چاوهڕوانكراوی كهمال كلیچدارئۆغڵو بۆ لای ئهم پارته ئهوهندهی دیكه پێگهی ئهم پارته بههێزتر دهكات. له دۆخێكی بهم شێوهیه بڕیاری داخستنی (HDP) له (11 مانگی نیسانی) داهاتوودا لهلایهن دادگای دهستووری بڕیارێكی یاسایی نابێت و وهكو بڕیارێكی سیاسی له قهڵهم دهدرێت. له كاتێكدا كه یهك مانگ دهمێنێت بۆ ههڵبژاردن كهس ناتوانێ بهرپرسیاریهتی بڕیارێكی لهم شێوهیه له ئهستۆدا بگرێت. دهنگدهری كورد، بهشێكی گرنگ بوو له دهنگدهری پارتی داد و گهشهپێدان (AKP)، بهڵام هاوپهیمانی (AKP) لهگهڵ (MHP) له ساڵانی رابردوودا، بووه خاڵی رهوینهی دهنگدهری كورد له پارتی دهسهڵاتداری توركیا. به لهبهرچاوگرتنی هاوسهنگیه سیاسیهكان له ئهمڕۆدا، داخستنی (HDP) به رێنمایی و گوشاری هاوپهیمانی كۆمار لهسهر دادگای دهستووریدا، ئهوهندهی دیكه دهنگدهری كورد بهتایبهتی له (AKP) دهڕهوێنێتهوه، به گوێرهی ئهم راپرسیارانهی (AKP) له رێگای كۆمپانیای تایبهت ئهنجامیداوه، داخستنی (HDP) كاریگهری دهبێت لهسهر كهمبوونهوهی ژمارهی دهنگ و كورسیهكانی ئهم پارته له پهرلهمانی داهاتووی توركیادا. ههروهها لێدوانی بهرپرسانی (AKP) لهمهڕ راستهوخۆ تاوانباركردنی (HDP) به ههبوونی پهیوهندی لهگهڵ رێكخراوی بهدهر له یاسا له راستی دووره و ئهنجامی نابێت، ئاماژهیه به ههوڵی پارتی دهسهڵاتداری توركیا بۆ دهستگرتن به دهنگدهری كورد و ههڵمهتی رێگرتنه له دووركهوتنهوهی بهشێكی دیكه دهنگدهری كورد له (AKP). لهگهڵ ئهمهشدا ئهگهر (AKP) دهرههق به كێشهی كورد خۆی له قسهی سواوه دهرباز نهكات و بڕیاری رشت و یهكلاكهرهوه نهدات، ئهم جۆره لێدوانانه كاریگهریان لهسهر دهنگدهری كورد نابێت. گرنگ و پێویسته (HDP) به ناسنامه و رهنگی خۆی بهشداری له ههڵبژاردن بكات! پێویسته (HDP) كه له داڕشتنهوهی هاوسهنگیه سیاسیهكانی توركیادا رۆڵێكی گرنگ له ئهستۆ دهگرێت، سیاسهت و ستراتیژی ههڵبژاردن سهرلهنوێ دابڕێژێتهوه. لهو كاتهی داخستنی ئهم پارته ئهگهرێكی بههێز بوو سهركردایهتی ئهم پارته كۆمهڵێك ئهلتهرناتیفی خستهڕوو، كه ئهمهش كاردانهوهیهكی ئاساییه. سهرهڕای ئهوهی له ئێستادا دۆخهكه وهكو جاران نهماوه و ئهگهری داخستنی (HDP) كهمتر بۆتهوه، بهڵام دیسان ههبوونی ئهلتهرناتیف له بهرامبهر ههر دۆخێكی نهخوازراودا پێویسته و خۆ لادان لێی غهفڵهتێكی سیاسیه. دهبێت (HDP) بۆ ههموو ئهگهرهكان ئاماده بێت، ههرچهنده زهمینهی سیاسی، یاسایی و كۆمهڵایهتی پێگهیشتووه بۆ ئهوهی (HDP) به ناسنامهی خۆی بهشداری ههڵبژاردنی داهاتوو بكات و زۆرینهی وزهی خۆی بۆ ئهم مهبهسته تهرخان بكات، بهڵام لهگهڵ ئهمهشدا بهبێ ئهوهی كات لهدهستبدات، دهبێت پڵانی (B و C) یشی ههبێت بۆ بهشداریكردن. لهوانهیه ناوهندی بڕیاری (HDP) گهیشتبێته ئهو باوهڕیهی كه ئهگهرهكانی داخستنی پارتهكهیان له ئهمڕۆدا لهم پهڕی لاوازی دایه، لهگهڵ ئهوهشدا ناتوانن ئهم ریسكه بكهن و بڕیار بدهن بهناوی (HDP) بهشداری له ههڵبژاردندا بكهن. بێگومان بهشداری كردن له ههڵبژاردن بهناوی (HDP) دینامیكی دهنگدهر و جهماوهری ئهم پارته ئهوهندهی دیكه بههێزتر دهكات. له ههمان كاتدا بهشداری كردنی ههڵبژاردن بهناویكی جیاواز له ناوی (HDP) دهبێته هۆی لهدهستدانی ژمارهیهك دهنگ، بهڵام بارودۆخی سیاسی توركیا و ئهم گۆڕانكاریه خێرایهی له سیاسهتدا روودهدات، تا ئاستێكی دیار ناوهندی بڕیاری (HDP) ناچار دهكات پهنا بباته بهر بژاردهی دووهمین كه بهشداریكردنی ههلبژاردنه بهناوێكی دیكه. ئایا سهردانی كلیچدارئۆغڵو تهنیا بۆ سهردان كردنه!؟ بڕیاره كهمال كلیچدارئۆغڵو كاندیدی سهركۆماری توركیا، رۆژی شهممه (18 ئاداری 2023) سهردانی (HDP) بكات. مهڕال ئاكشهنهر سهرۆكی (İYİ PARTİ)، پێشتر رایگهیاندووه كه ئهو دژی سهردانی كلیچدارئۆغڵو نیه بۆ لای (HDP)، بهڵام لهدژی ههموو سهودایهك لهگهڵ ئهم پارته دهوهستێتهوه، ههروهها له دژی بانگهێشتنكردنی (HDP) دهبێت بۆ ناو ئۆپۆزسیۆنی شهش قۆڵی. سهرهڕای دۆخی لهرزۆكی ناو هاوپهیمانی میللهت، پێناچێت تهنیا بۆ سهردان (HDP) میوانداری له كلیچدارئۆغڵو بكات، به پێچهوانهوه كورد له رێگای نوێنهرهكهیانهوه چهند مهرجێك به بهر گوێی كلیچدارئۆغڵو دهچرپێنن. له دۆخی ئهمڕۆی توركیادا كهس به ئاشكرا ناوێرێت به ئاشكرا لهگهڵ (HDP) رێككهوتن بكات، (HDP) یش لهمبارهیهوه كێشهی نیه، ئهوهی گرنگه سهودا و قسهكردن بێ، ئهگهر له پشت دهرگا داخراوهكانیشدا بێت. جهماوهر و دهنگدهری (HDP) به ئهرێنی سهیری كهمال كلیچدارئۆغڵو و ئهكرهم ئیمامئۆغڵو سهرۆكی شارهوانی گهورهی ئیستانبۆڵ و كاندیدی جێگری سهركۆماری داهاتووی توركیا دهكات. ئهگهر ههردووكیان بهیهكهوه رۆژی شهممهی داهاتوو سهردانی (HDP) بكهن، پهیامی سهردانهكه بههێزتر و واتادارتر دهبێت. لهم سۆنگهیهشهوه نابێت پشتگیریكردنی (HDP) له كلیچدارئۆغڵو تهنیا بۆ خستنی ئهردۆغان بێت، پێویسته داواكاری كۆمهڵایهتی، كلتووری و سیاسی دهنگدهری (HDP) بگهیندرێته كلیچدارئۆغڵو. دهبێت سهردانی كلیچدارئۆغڵو بۆ لای (HDP) تهنیا بۆ نهزاكهتی ههڵبژاردن نهبێت. له رۆژانی رابردوودا سۆسیال میدیای نزیك له پارتی دهسهڵاتداری توركیا، بانگهشهی دهكرد كه لهكاتی سهردانی كلیچدارئۆغڵو (HDP) داوای وهزارهتێك دهكات، بهڵام (HDP) رهتیدهكاتهوه كه داواكاریهكی لهم شێوهیان ههبێت، بهڵكو ئهوان جهخت له سازش دهكهنهوه لهبارهی كێشه سیاسی و كۆمهڵایهتیهكاندا. به كوورتی، پێكدادان و ناكۆكیهكانی ناو سیستهمی سیاسی و ئیداری دهوڵهتی توركیا، هێز و رۆڵی (HDP) لهناو هاوسهنگیهكاندا زیاتر دهكات. كات كهمه و پڕۆسهكه به خێرایی دهڕوات. لهناو ئهم تابڵۆیهدا ئایا (HDP) دهتوانێ به ههڵمهتی راست ئیدارهی پڕۆسهكه و سهردهمهكه بكات؟ بێگومان ههڵومهرجی سیاسی و كۆمهڵایهتی له بهرژهوهندی (HDP) دایه!
.jpg)
درەو: ئامادەكردنی: محەمەد كەریم محەمەد توێژەری پرۆژەی چاودێریی سیاسەتی باجی خانوبەرە لە هەرێمی كوردستان كە لەلایەن ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان و رێكخراوی (NDI) ئەمەریكی ئەنجامدراوە باجی خانوبەرە بەتایبەتی و باج بەگشتی، بە سەرچاوەیەكی گرنگ لە سەرچاوەكانی دارایی حكومەت ئەژمار دەكرێت بۆ داراییكردنی خەرجی و پێداویستیەكانی، پاش داهاتەكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان، هەر لەبەر ئەوەشە كە، هەرێم لە ریزی حكومەتی كرێخۆردا پۆلێنكراوە. پاڵپشت بەو ڕاستیە، بوجەی هەرێمی كوردستان لە بناغەدا و بە پلەی یەكەم پشتبەستووبوو بە داهاتی كرێخۆری نەوت و ئەو بوجەیەی لە عێراقەوە بۆی دەهات و هاوكاری ووڵاتانی كۆمەكبەخش. بۆیە داهاتی باجەكان زۆر پلەدار نەبووە لە دروستكردنی كۆی بوجە و داهاتی حكومەت، هەر لەسەر ئەم بناغەیەشە كە، هاتنی داهاتی باجەكان بە تایبەتی باجی خانوبەرە بە ئاستێكی بەرچاو، شتێكی تازەیە و دەوروبەری ساڵی 2018 بوو بە بابەتی گرنگیپێدان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە تایبەتی پاش دابەزینی بەرچاوی نرخی نەوت لە بازاڕە جیهانیەكان و بەردەوامی تێچوونەكانی شەڕی داعش و بڕینی بەشە بووجەی كوردستان لە ناوەندەوە و زۆری ژمارەی ئاوارەی سوریا و ئێران و توركیا و عێراق لە كوردستاندا كە، ژمارەیان لە دوو ملیۆن كەس تێدەپەڕی. باجی خانوبەرە لە هەرێمی كوردستان بە ڕێژەی 10% داهاتی ساڵانەی خانوبەرە مەزەندە دەكرێت (بێجگە لە دەستكەوتی فرۆشتنی خانوبەرە) و زەوی كشتوكاڵی كە، باجی خانوبەرە نایانگرێتەوە. لەم بڕەش ڕێژەی 10% دادەبەزێندرێت لە داهاتی ساڵانەی خانوبەرەكە لەبری تێچوونی چاكسازی بیناكان و سوانیان پێش مەزەندەكردنی بڕی باجەكە. ئەم باجە، لە 2018 وە چۆتە بواری گرنگیپێدانەوە لە هەرێمی كوردستاندا، بە پێی یاسای ژمارە 162 ی ساڵی 1959 ی عێراقی. سیمای ئەم باجەش وەك باجێكی ڕستەوخۆ (مباشرە) و كەرەسەییە (عینیە) و ڕێژەییە (نسبیە) و ناوچەییە (اقلیمیە) دێتە جێبەجێكردن. كاتێك ئەم باجە، مەزەندە دەكرێت كە باجێكی ڕاستەوخۆیە، چونكە ڕاستەوخۆ لەسەر پوختەی داهاتی ساڵانەی زەوی و خانوبەرە دەسەپێندرێت، دەوترێت كەرەسەتەییە، بەو ئاڕاستەیەی كە، چاوپۆشی لە باروزروفی كەسێتی باجدەر ناكات، ڕێژەییە، چونكە بە ڕێژەیەكی دیاریكراو لە پوختەی داهاتی ساڵانەی خانوبەرە وەردەگیرێت، و ناوچەییە چونكە هەموو خاوەن مڵكێك دەگرێتەوە كە، لە چوارچێوەی سنووری جوغرافیای سیاسی عێراقدایە، بێڕەچاوكردنی ڕەگەزی خاوەن موڵك عێراقیە یان بیانی، و باجێكە بەسەر هەردوو لایەنی كەسی و سروشتیدا (گبیعیە) دەسەپێندرێت. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم باجە هەندێ لایەنی كەسێتی ڕەچاو دەكات، بە تایبەتی لە مڵكە نیشتەنیەكاندا، وەك ئەگەر خاوەن مڵك خۆی بەكاریهێنا یان دایك و باوكی یان هەركامێكیان یان یەكێك لە كوڕە خێزاندارەكەی. باجی خانوبەرە، نە بڕی ساڵانەكەی، نە هاوكاریەكانی لە كۆی بووجەی كوردستاندا، نە بڕی تێچوونی كۆكردنەوەی لە هەرێمدا نازاندرێت، چونكە لە ساڵی 2013 وە و ئێستاشی لەگەڵدا بێت (2023)، بووجەی گشتی كوردستان لەلایەن حكومەتەوە ڕێكنەخراوە بۆ پەرلەمان، داهاتی باج ناڕونە، چونكە كۆكردنەوەی داهاتی بووجە و سەرفكردنی ئەو داهاتانە لە كەشوهەوایەكی تەمومژاوی و ناڕوون ئەنجام دەدرێت، هەرچەندە هەموو حیزبە ئۆپۆزۆسیۆن و خەڵك و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی زۆر داوای ڕونگەرایی لە بووجەدا دەكەن و پێداگری لەسەر دەكەن. ئەم نووسینە هەوڵدەدات وەكوەڵامدەرەوەیەك بێت بۆ هەندی لایەنی گرنگی باجی خانوبەرە و چۆنیەتی یان سیاسەتی جێبەجێكردنی لە ئابوری كوردستاندا. بۆیە پێویست دەكات چاودێری سیاسەتی باجی خانوبەرە بكرێت و هەڵوێستەكانی لە یاسا و ڕێنماییە تایبەتەكاندا بخرێتەڕوو. باجی خانوبەرە دیاریكراوە بە پێی یاسای ژمارە 162 لە 1959 كە، لە پەرلەمانی عێراق دەرچووە و تا ئێستا نزیكەی 27 جار هەموار كراوە. كاتێك یاسا لە پەرلەمان دەردەچێت، مەبەست پەرلەمانی كوردستان و عێراقە و زۆر جار، گرنگی یاساكە و چۆنیەتی جێبەجێكردن و پەیكەربەندی بەڕێوەبردنی لایەنی جێبەجێكار و پلەی وەزیفی كارمەندە سەرەكیەكانیش لە دامەزراوەكەدا دیاریدەكات، هەروەها دەسنیشانكردنی توێژی كۆمەلایەتی كە، بە ئامانجی دەگرێت و ...هتد. هەموو یاسایەك كە، دەردەچێت، زۆر لایەنی گشتگیری پێوە دیار دەبێت، بۆیە پێویست دەكات یاساكە زیاتر ئامانجدار بكرێت و زیرەكانەتر بێت لە جێبەجێكردندا، ئەمەش لەلایەن دەستەڵاتی جێبەجێكردنی پەیوەندیدارەوە (وەزارەت یان دامەزراوە یان دەستە یان ...هتد) بە كۆمەڵێك ئاماژەپێكردن ئەنجام دەدرێت كە، لە زمانی یاسادا پێیان دەوترێت ڕێنمایی (تعلیمات). بەڵام سیاسەت، دێت بۆ پیادەكردنی یاسا و ڕێنمایەكان پێكەوە، بە واتای پیادەكردن و جێبەجێكردنی كردەیی یاسا و ڕێنماییەكان لە جێگا و كاتی دیاریكراوی خۆیدا لە چوارچێوەی كەمترین كات و تێچوون و ماندوبووندا چ بۆ دامەزراوەكە و چ بۆ توێژی بە ئامانجگیراو. لەوانەیە یاسا و ڕێنمایی بە تەواوی لەلایەن دامەزراوەیەكەوە جێبەجێبكرێت بەڵام هەڵە لە سیاسەتی جێبەجێكردندا هەبێت. لەوانەیە كڕینی پەرتووكی قوتابخانە، بۆ نموونە، بە پێی یاسا و ڕێنمایی یاساییبن لە ڕووی بڕ و جۆر و نرخ ..هتد، بەڵام هەڵە هەیە لە گەیاندنیان بۆ قوتابخانەكان لە كاتی دیاریكرا و گونجاودا كە، بۆتە هۆی دواكەوتنی پرۆسەی خوێندن لەو قوتابخانانەدا هەرچەندە یاسا و ڕێنمایی بە تەواوی جێبەجێكراوە. بۆیە پێویستە ئاگامان لەو جیاوازیە بێت، لە هەمان كاتدا پێویستە جیاوازی بكرێت لە چاودێری سیاسەتی یاسایەك لەگەڵ سیاسەتی فەلسەفە كە، گشتگیرە بۆ هەموو یاساكان، بەڵام ئەوەكەی تر تەنها چاودێریە بۆ یاسایەكی دیاریكراو. لەسەر ئەم بناغەیە، ئەم نووسینە وەك توێژینەوەیەك دێت بۆ باڵاپۆشكردنی لایەنی زۆر و گرنگی جێبەجێكردنی یاسای باجی خانوبەرە و ڕێنماییەكانی لە هەرێمی كوردستان، بۆ نموونە ئایا سیاسەتی دیاریكردنی كارمەندەكانی باجی خانوبەرە لەو فەرمانگانەدا چۆنە؟ ئایا سیاسەتی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە لە ڕوانگەی گەشەپێدانی هۆشمەندیی باجدان چۆنە؟ چ بۆ كارمەندەكانی خۆیان یان توێژی باجدەری خانوبەرە؟ ئایا سیاسەتی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە چۆنە دەربارەی خەمڵاندنی بڕی باج لەسەر مڵكەكانی باجدەر؟ ئایا فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە چیان كردووە بۆ هۆشمەندكردنی فەرمانبەرەكانیان بە یاسا و ڕێنماییەكانی باجی خانوبەرە كە، یەكانگیربن لە ڕاو و بیروبۆچونی یاسایی؟ ئایا سیاسەتی ئەو فەرمانگانە چۆنە بۆ ڕاگرتنی تۆمارەكانی تایبەت بە باجی خانوبەرە و فۆرمە تایبەتەكانی باج و چۆنیەتی مامەڵەكردن پێیانەوە؟ یاخود سیاسەتی ئەو فەرمانگانە چۆنە لە مامەڵەكردنیان لەگەڵ مامەڵەكانی باجدەری خانوبەرەوە و ئاستی ڕۆتین لەو فەرمانگانەدا چۆنە؟ هەروەها چەندین كێشەی تر كە، بە شێوەیەك لە شێوەكان كاردەكاتە سەر ڕێڕەوی مامەڵەكان لە جێبەجێكردنی یاسا و ڕێنماییە تایبەتەكانی. لە ئەنجامی باڵادەستی ناڕوونی و وونبوونی شەفافیەت لە ئابووری هەرێمدا چ لایەنی خەرجی چ لایەنی داهات بۆ ماوەی نزیكەی 9 ساڵی لەسەر یەك، بەهۆی ئامادەنەكردنی بووجە بۆ پەرلەمان، بۆیە دەستگەشتن بە هەردوولایەنی بووجە (داهات و خەرجی) لە دەرەوەی مومكیناتە و هیچ شتێكیان لێ نازاندرێت، هەمووشیان لە دەرەوەی ووردبینی و چاودێری ساڵانەدان تەنانەت لەلایەن پەرلەمانیشەوە. لەڕووی فەرمانبەرەوە، ئەو فەرمانگانە توانای مرۆیی زۆر باشیان هەیە لە ڕووی ئاستی خوێندەواری كە، نزیكەی نیوەیان ئاستی بڕوانامەی خوێندنی باڵان، ساڵانی ڕاژەیان بەرزەو لە 5 ساڵ كەمتر نیە ، تەمەنیان گەنجە و بەڵانسی ڕەگەزی كارمەندان بۆ ئاستێكی باش ڕەچاوكراوە. بەڵام دەربارەی ئاستی هۆشمەندی باجدان چ لای كارمەندان و چ لای باجدەری خانوبەرە، فەرمانگەكان كاریانەكردووە بۆ بەرزكردنەوەی ئەم هۆشمەندیە بۆ هەردوولایان، بۆیە ئەو فەرمانگانە نەیانتوانیوە سوودی گەورە لەو توانا گونجاوانە ببینن كە، لە بەردەستیاندایە. بەهەمان شێوە، لە ڕووی بەدواداچوون بۆ داهاتەكانی باجی خانوبەرە، ئەو فەرمانگانە ڕووبەڕووی ڕەخنەی زۆر بونەتەوە لەلایەن باجدەری خانوبەرەوە و هەست بە مەغدووری و نەبوونی شەفافیەت دەكەن، تەنانەت لە هەندێ لە جومگەكانی مەزەندەكردنی بڕی باجدا، فەرمانبەرانیش هاودەنگن لەگەڵ هەڵوێستی باجدەراندا، چ وەك ئاگادارنەكردنەوەی ساڵانەیان لە بڕی باجی سەر مڵكەكانیان یان مەزەندەكردنی بڕی باجەكان یان پێشكەشكردنی ناڕازیبوون (الاعتراچ) لە بڕی باجی سەپاو و چەندەها كێشەی تری پابەند بە سیاسەتی باجی خانوبەرە. لە هەمانكاتدا، گەورەترین گرفت (تحدی) كە، بەرەوڕووی كارمەندەكانی ئەو فەرمانگانە دەبێتەوە، بریتیە لە نەبوونی یەك ڕا و یەك بیروبۆچوونە دەربارەی ئاستی تێگەشتنیان لە یاسای باجی خانوبەرە و ڕێنماییەكانی و پەیوەندیان، بە جۆرێك لە جۆرەكان، بە یاساكانی ترەوە ، بۆ نموونە، یاسای وەبەرهێنان 4/2006، یان یاسای باجی داهات و ..هتد، بەجۆرێك ئەم دووفاقیە لە ڕاو بۆچوونی باجدان لە نێو فەرمانبەراندا بە نەرێنی دەشكێتەوە بەسەر باجدەرەكاندا لە ئەنجامدانی مامەڵەكانی باجدانیان و دەیانخاتە نێو توولەڕێی تاریكی ڕۆتین و بەهەدەردانێكی زۆری كات و ماندوبوون و تێچوون لەو فەرمانگانەدا. لەلایەكی ترەوە، پشتگوێخستنێكی گەورەی ڕأی كارمەندان لەو فەرمانگانە بەدی دەكرێت، هەروەها پەراوێزخستنی ڕای توێژی باجدەران، بە جۆرێك باجدەران بێهیوابوون لە پێشكەشكردنی ناڕەزاییەكانیان (الاعتراچ) لە بڕی باجی مەزەندەكراو لەسەر مڵكەكانیان. تەنانەت هەندێكیان لەو بڕوایەدان كە، ئەو بڕی باجەی لەسەر مڵكەكانیان دەسەپێندرێت، هەڕەمەكیە و دیراسە بۆ نەكراوە و ئامانجی سەرەكی، تەنها، لە كۆكردەنەوەی داهاتدا چڕكراوەتەوە بە هەرچ شێوەیەك بێت جا یاسایی بێت یان بە شێوەی هەڕەمەكی یان بە ئامانجی پێشكەشكردنی ناڕازیبوونە بۆ ئەوەی ڕێژەی 50% باجی ساڵەكە بەفەرمی بە پێشەكی لە باجدەر وەربگرن ئینجا مامەڵەكانیان بۆ ڕایبكرێت. لەلایەكی ترەوە، مامەڵەكردن لەگەڵ تۆمارەكان و دۆكیومەنت و فۆرمەكانی تایبەت بە ئاگاداركردنەوەی ساڵانە لە باجی خانوبەرە یان تۆماری تایبەت بە (ڕەدیات) reimbursement ی مافی باجدەر، هەمووی ئەمانە مامەڵەیەكی تۆكمەی لەگەڵ ناكرێت و جێگای نیگەرانیە و كە، لە كۆتاییدا بە زیانی باجدەر كۆتایی دێت چ وەك سزای دواكەوتن یان گەڕانەوەی مافەكانی، یاخود دەستكاریكردن و كوژانەوە و كڕان و گۆڕینی داهاتەكانی كە، لە بەرژەوەندی حكومەت تۆماركراون لە تۆمارەكاندا بە تایبەتی تۆماری 5أ/داهات. دەربارەی سیاسەتی ئەو فەرمانگانە لە ڕۆتینی ناو فەرمانەگەكان، نووسینەكە، خاڵی نەرێنی زۆری لەسەری هەیە، چ وەك زۆری جومگەی ڕۆتین چ وەك سوودوەرنەگرتن لە تۆڕەكانی ئەلەكترۆنی بۆ بەستنەوەی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە بە ناوەندی هەرێم و لق و فەرمانگەكانی تری باجەوە یان فەرمانگە پەیوەندیداركانی تری حكومەتەوە لە پارێزگەكانی هەرێمدا. دەرئەنجام، كەڵكەبوونی ئەو كێشانە و بەردەوامبوونی بۆ ماوەی دوور و درێژ، وایكردووە باجی خانوبەرە بە چاوی شك و گومان و سەرچاوەی هەست بە غەدركردن سەیر بكرێت لە لایەن باجدەرانەوە، دواتریش وونبوونی تەواوی متمانە بە حكومەت و ئیجرائەتە داراییەكانی بەرامبەر بە هاووڵاتیان، بە جۆرێك هەستی نیشتیمان پەروەرییان بەرامبەر باج و باجدان لكەدار دەكات بۆ ئاستێك كە كار بۆ خۆدزینەوە لە باج بكرێت بە هەرشێوەیەك لە توانایاندا بێت. دواجاریش، ڕاپۆرتەكە تێبینی كرد ئەو قەرەبالغیەی لەو فەرمانگانە دروست دەبێت بەهۆی باجدەرەوە نیە، بەڵكو بەشێكیان بە كاری فەرمانگەی ترەوە هاتوون بۆ نموونە وەك فەرمانگەی كارەبا، ئاو، خۆڵ، پشتگیری بۆ فەرمانگەی تۆماری خانوبەرە و ...هتد كە، دەكرا لە فەرمانكە تایبەتكەندەكانی خیان كاریان بۆ ڕاییبكرایە. ئەنجامەكان 1. سەرخانی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە بەهێز و تۆكمەن لە ڕووی چۆنایەتی فەرمانبەرەكانی، چ لە ڕووی ژمارەی فەرمانبەرەوە، چ لە ڕووی گروپی تەمەن، قۆناغەكانی خوێندن و بەڵانسی ڕەگەز و هتد، بەڵام وەكو پێویست بەگەڕنەخراون و سود لە تواناكانیان وەرنەگیراوە. 2. ئیدارەی سیاسەتی هۆشمەندی باجی خانوبەرە لە كوردستاندا، لە ئاستی پێویستدا نیە، چ لەسەر ئاستی فەرمانبەران چ لەسەر ئاستی باجدەری خانوبەرە، بە نیشانەی زۆری ناڕەزایەتیەكان و دەستكاریكردنی تۆمارە بنەڕەتیەكان و دووفاقی لە ڕاوبیرو بۆچوون و دیدی فەرمانبەرانی باجی خانوبەرە بە تایبەتی لە كارە ستراتیژیە گرنگەكان لە جێبەجێكردنی یاسا و ڕێنماییەكانی باجی خانوبەرە. 3. ڕۆتینی كارگێڕی فەرمانگەكان لە ڕوانگەی هەردوو لای باجدەرەكان و فەرمانبەرەكانەوە، بە جۆرێك ئاستی ناڕازیبوون و بێزاری كەڵەكە بووە، كە ڕەنگە ببێتە جێگای هەوڵدان بۆ خۆدزینەوە لە باجدان بە هەموو شێوازێكی یاسایی و نایاسایی. 4. هەستكردنی باجدەری خانوبەرە لە هەرێمی كوردستان بە نادادپەروەری بڕی باجەكانی خانوبەرە و پێویستە ئەم ڕاستیە بەكەم نەزاندرێت، چونكە لە هەستكردن بە غەدر وناداپەروەریەوە سەرچاوەی گرتووە، و ڕەنگدانەوەی نێگەتیڤی دەبێت لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری. 5. سیاسەتی باجی خانوبەرەی هەرێمی كوردستان، وادەردەكەوێت، هەموو تواناكانی لەسەر كۆكردنەوەی داهات لە باجدەر چڕكردۆتەوە ئەگەر لەسەر حسابی توانادارایەكانی باجدەری خانوبەرەش بێت، تەنانەت بە شێوازی نایاسایش، وەك نەگەڕاندنەوەی شایستەی باجدەر لە تۆماری ڕەدیات، پاكتاوكردنی ڕێژەی 50% پێشوەختەی باجی ساڵ بۆ ئەوەی مامەڵەكانی لە فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە بۆ بەڕێ بكرێت، یان بتوانێ مامەڵەی ناڕازیبوونی لە بڕی باج پێشكەش بكات، یان ئاستی بەرزی بێهیوابوون لە دەرئەنجامی پێشكەشكردنی مامەڵەی ناڕازی بوون و هتد. 6. كۆنی یاسای باجی خانوبەرە و هەمواركردنی بۆ نزیكەی 27 جار و نەگونجاوی بۆ ئێستای كوردستان، هۆكارێكی گرنگە بۆ سەرلێشێوانی فەرمانبەر و باجدەر، بە تایبەتی لە 1959 وە زۆر فاكتەری بنەڕەتی یاساكە گۆڕاوە وەك، ژمارەی باجدەری خانوبەرە، فراوانبوونی وەزیفەی عەقار و خانوو و هتد. 7. پێدانی پێشوەختەی باجی خانوبەرە بەڕێژەی 50% وەك لە یاساكەدا هاتووە نەگونجاوە چ لە ڕووی یاساییەوە چ لە ڕووی زەمەنەوە، چونكە ڕەنگە داهاتی خانوبەرەكە كە پێشوەختە پاكتاوكراوە گۆڕانكاری بەسەردابێت و مافی باجدەر قەرەبووناكرێتەوە بەتایبەتی كە، ئێستا تۆماری ڕەدیات ڕاناگیرێت و ڕەتكراوەتەوە. 8. نەبوونی شەفافیەت لە كۆی داهات و خەرجی باجی خانوبەردا بە تایبەتی بواری خەرجنەكردنەكەی بۆ نموونە بۆ گەشەی خزمەتگوزاری لە ناوچەكاندا وەك قیر و خاشاك و كارەبا و ئاو و ..هتد. 9. دەستەڵاتەكانی بڕیاردروستكەر لە فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە زۆر كەمە دەرئەنجام بۆتە هۆی لاوازكردنی پێگەی بڕیاردروستكەر لەو فەرمانگانەدا بۆ چارەسەری كێشە هەنوكەیی و ڕۆژانەكان. 10. لە ساڵانی داهاتوودا فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە دەگۆڕێن بە فەرمانگەی بەساڵاچوان چونكە ماوەی زیاتر لە 5 ساڵە فەرمانبەری تازەی بۆ نەهاتووە، كە ئەمانیش پێویستیان بە فێربوون ڕاهێنان هەیە، ئەمە لە داهاتودا دەبێتە گرفت بۆ قوڵبونەوەی قەیرانەكانی ئێستای ئەو فەرمانگانە. 11. وونبوونی كرۆكی هاووڵاتیبوونی باجدەر لە كۆی پڕۆسێسی سیستمی باجی خانوبەرەدا، بەو ئاڕستەیەی هەمیشە فەرمانبەر بە تایبەتی (لیژنەكان) خۆیان بە خاوەن ماف و لێزان و قسەڕۆشتوتر دەزانن لە باجدەر. ئەمەش لە كۆی پڕۆسێسی جێبەجێكردنی یاساكەدا ڕەنگی داوەتەوە بەشێوەیەك وەك دواندنی (مخاگبە) یەكتری بە دوو ئاستی جیاوازی بەرز و نزم، دەرئەنجام پەراوێزخستنی باجدەر و بەناوەندبوونی كارمەندی دروستكردووە لە سیستمەكەدا. بەشێكی زۆری كێشەكانی سیستمەكە لێرەوە سەرچاوەی گرتووە. پێشنیارەكان 1. لە بەرژەوەندی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرەیە، كە گرنگی بدات بە ڕاهێنانی پیشەیی فەرمانبەرەكان بۆ كەمكردنەوەی دەلاقەی نێوان سیاسەتی باجی خانوبەرە و ناڕازیبوونی باجدەر. 2. كەمكردنەوی ئاستی بەرزی ڕۆتین لە فەرمانگەكانی باجی خانوبەرەی هەرێمی كوردستان، كارێكی هەنوكەیی و سترایژی و گرنگە، چونكە بۆتە سەرچاوەی بەهەدەردانی كات و ماندوبوون و تێچوون بۆ هەردوولای هاوكێشەكە، فەرمانبەران و باجدەران، سەرەڕای لكەداركردنی متمانە و بڕوا و ڕاستگۆیی نێوانیان. بۆیە بەستنەوەی ئەلیكترۆنی فەرمانگەكان لە ناوخۆیان و لەگەڵ فەرمانگە پەیوەندیدارەكانی تری حكومەت كارێكی زۆر پێویست و هەنوكەییە بە تایبەتی، كە ئەو فەرمانگانە كادیری شیاوی بۆ دروستكردنی ئەم فەرمانگە ئەلیكترۆنیە هەیە، كە پەیڕەوكردنی ئەم سیستمە بەتەواوی فەرمانگەكان و باجدەر ڕزگار دەكات لە شێوازی كۆن و كلاسیكی لە تەبلیغكردن و سزا و دواكەوتن و نەبوونی شەفافیەت و مەزەندەكردنی بڕی باج و هتد. 3. زۆر لە بەرژوەندی فەرمانگەكانە، كە بتوانن متمانە و ڕاستگۆیی و دڵنیایبوون بگێڕنەوە بۆ باجدەری خانوبەرە و بنەبڕكردنی هەستی بەنامۆبوون لەبەر دەم ئەو فەرمانگانەدا بۆ ڕایكردنی مامەڵەكانیان، ئەمەش دەكرێت ئەنجامبدرێت بە كردنەوەی خولی تایبەت كە، چۆن فەرمانبەر مامەڵە لەگەڵ باجدەر و هاووڵاتیدا بكات هەر وەك چۆن كەرتی تایبەت دەیكات، چونكە لە كۆتاییدا بڕیاردەرەكان نەنگی ئەم كەموكوڕیەی فەرمانبەر لە ئەستۆ دەگرن. بەواتایەكی تر، گێڕانەوەی دبلۆماسیەت و گفتوگۆ بۆ بە ناوەندكردنی هاووڵاتی لە سیستمی باجداندا نەك پەراوێزخستنی وەك لە هەموو جومگەكانی سیستمی باجدا تێبینی دەكرێت. 4. گرنگی دان بە سیاسەتی ناڕازیبوون (الاعتراچ)، كە كرۆكی نەهێشتنی متمانەی نێوان باجدەر و فەرمانگەی باجە، ئەمەش تەنها بە كردنەوەی دەرگای گفتوگۆ و گرنگیدان بە ڕای باجدەر و شەفافیەت لە مەزەندەكردنی بڕی باجە لەسەر مڵكەكان و كەمكردنەوەی هەنگاوەكانی پڕۆسیجەرەكەیە. 5. خاڵی وەرچەرخان لە سیستمی باج كاتێك دروست دەبێت كە، حكومەت بە شەفافی ساڵانە بووجە بنێرێت بۆ پەرلەمان و پێگەكانی خزمەتگوزاریش لە بووجەدا دیاریبكرێت، لێرەوە پێگەی حكومەت و متمانەی بۆ ئاستێك دەگەڕێتەوە و هاووڵاتی هیوای بە دامەزراوە و سەروەری یاسا دروستدەبێتەوە ئەمەش بناغەی تۆكمەی حكومەتی ڕەشیدە، لێرەشەوە باجەكان بۆ ئاستێكی باش دۆستایەتی باجدەری بۆ دروست دەبێت هەر وەك ووڵاتانی ئەوروپا كە، باجدان بە پایەیەكی نیشتیمانسازی سەیر دەكەن. 6. هەمواركردنەوەی یاسای باجی خانوبەرە كە تەمەنی دەگاتە 63 ساڵ لە ووڵاتێكی تازە گەشەكردوودا كە، گۆڕانكاریە ئابووری و كۆمەڵایەتیەكان خێراتر تیایاندا ڕوودەدات، ئەمەش دەخوازێ یاسا و ڕێنماییەكان هەمیشە گونجاوبن لەگەڵ سروشتی ئەو گۆڕانكاریانە. 7. زۆر گرنگە ئەندام پەرلەمان و بڕیاردروستكەرەكان، خولی ڕاهێنان ببینن بە پێی تایبەتمەندێتی لیژنەكانی پەرلەمان و كاری بڕیاردروستكەرەكان بۆ ئەوەی هۆشمەندی پیشەییان تیادروستبكرێت كە، تواناسازی پێویستیان هەبێت و بتوانن تێكەڵاوی سیستمی زانیاریوەرگرتن و زانیاریدان ببن بە تایبەتی كارەكانی ڕێكخراوە ناحكومیەكان، چونكە كارەكانی ئەم ڕێكخراوانە ئەو كەلەبەرانە پڕ دەكەنەوە كە، لە نێوان حكومەت و خەڵكدا هەیە و دەستی حكومەت نایانگاتێ بۆ پڕكردنەوەیان بە تایبەتی لە بوارەكانی پەرەپێدانی كۆمەڵایەتی و ئابوری. 8. گێڕانەوەی هاووڵاتی بۆ ناوەندی سیستم (بە ناوەنكردنی هاووڵاتی) نەك هەر لە فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە بەڵكو لە هەموو فەرمانگەكاندا، چونكە ئەسڵ فەرمانگە بۆ خزمەتی هاووڵاتیە لە ڕێگەی نوێنەرەكانیەوە لە هەر سێ دەستەڵاتەكەدا. ئێستا ئەم خاڵە لە سیستمی كوردستاندا پێچەوانە بۆتەوە بۆیە نامۆبوون جێگای نیشتیمانسازی گرتۆتەوە.
.jpg)
(درەو): پارتیو یەكێتیی رێككەوتوون لەسەر ئەوەی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان بە (چوار بازنە) بەڕێوەبچێت، پێكهاتەكان دەڵێن 11 كورسییەكەی ئێمە دەبێت بە شێوەی (یەك بازنەیی) هەڵبژاردن یەكلابكرێتەوە، حزبی شیوعیش پێشنیازێكی كردووەو داوا دەكات (10) كورسی تری پەرلەمان تەرخان بكرێت بۆ شێوازی (یەك بازنەیی) بۆ ئەوەی دەنگی لایەنەكانی تریش لە شێوازی فرەبازنەیدا نەفەوتێت، یەكگرتوو و كۆمەڵ لە پەرلەمان كشاونەتەوەو ئامادەنین بەشداری كۆبونەوەكانی پەرلەمان بكەن لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن، بەڵام لە دەرەوەی پەرلەمان بەشداری كۆبونەوەكان دەكەن لەگەڵ پارتیو یەكێتی و دواجار هەمواری یاساكەش دەبێت لەپەرلەمان دەنگی لەسەر بدرێت. گفتوگۆی نێوان لایەنەكانی لەسەر چۆنیەتی هەمواركردنی یاسای هەڵبژاردن بۆ سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان كوردستان چڕبووەتەوە. پارتیو یەكێتیی وەكو دوو لایەنی سەرەكی لەسەر ئەوە رێككەوتوون هەڵبژاردن بەشێوەی (چوار بازنە) بەڕێوەبچێت، واتە هەر پارێزگایەكی هەرێم بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت. بەڵام هەندێك لایەن دژی فرەبازنەیی هەڵبژاردنن بەدیاریكراویش (شیوعی- سۆسیال دیموكرات- زەحمەتكێشان- پارتی رەنجدەرانی كوردستان). ئەم لایەنانە ترسیان هەیە بەهۆی فرەبازنەییەوە دەنگەكانیان بەسەر بازنەكاندا دابەش ببێتو كورسی لە پەرلەمانی داهاتوو بەدەست نەهێنن. ئەبو كاروان ئەندامی مەكتەبی سیاسیو بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردنی حزبی شیوعی كوردستان لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) رایگەیاند" ئێمە پێشنیازمان كردووە 10 كورسی پەرلەمانی داهاتوو بەشێوەی یەك بازنەیی هەڵبژاردن یەكلابكرێتەوەو لەم بازنەیەدا (ماوەی بەهێز- باقی الاقوی) كورسییەكان بباتەوە". حزبی شیوعی كوردستان لە گفتوگۆی ژوری هەڵبژاردنی لایەنە سیاسییەكان لەبارەی چۆنیەتی هەمواری یاسای هەڵبژاردن كشایەوە، كاوە مەحمود سكرتێری حزبی شیوعی دەڵێ" پارتیو یەكێتی خۆیان رێككەوتوونو پرسە خەسوانە بە ئێمە دەكەن، بۆیە ئێمە لە كۆبونەوەكان كشاینەوە". بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بڕیارە لە نزیكترین كاتدا سێ پارتە چەپەكەو حزبی سۆسیال دیموكرات كۆببنەوە بۆ گفتوگۆكردن لەپارەی پێشنیازەكەی حزبی شیوعی سەبارەت بە تەرخانكردنی 10 كورسی بۆ شێوازی یەك بازنەیی هەڵبژاردن. لەپاڵ كێشەی ئەم لایەنانەدا، پرسی (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان هێشتا لەنێوان پارتیو یەكێتیدا مشتومڕی لەسەرە، ئەمڕۆ سەرۆكایەتی پەرلەمانو نوێنەری پارتیو یەكێتیو بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ حزبە توركمانیو مەسیحییەكان كۆبونەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەم كۆبونەوەیەدا سەرجەم پارتی توركمانو مەسیحییەكان جەختیان لەسەر ئەوەی كردووە (11) كورسی پێكهاتەكان بەشێوەی (یەك بازنە)ی هەڵبژاردن یەكلابكرێتەوە. ئەمە لەكاتێكدایە یەكێتی داوای ئەوە دەكات كورسی پێكهاتەكان هاوشێوەی كورسییە گشتییەكان دابەشبكرێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، بەڵام پارتی ئەم داواكاریە رەتدەكاتەوەو دەڵێ دەبێت پێكهاتەكان خۆیان بڕیار لەسەر ئەم بابەتە بدەن. یەكێتیو لایەنەكانی تر پارتی تۆمەتبار دەكەن بەوەی لە دەرەوەی دەنگدەرانی سەر بەو پێكهاتانە دەنگ بۆ كاندیدی پێكهاتەكان دەداتو لەم رێگەیەوە دەنگی پێكهاتەكانی لەبەرژەوەندی خۆی كۆنترۆڵكردووە، بۆیە ئێستا پێشنیازێك هێنراوەتە پێشەوە كە داوا دەكات لە دەنگدانی تایبەتدا دەنگ بۆ كاندیدی پێكهاتەكان نەدرێت، لەمەشدا هەڵبژاردنەكانی پێشتر لەبەرچاوگیراوە كە تێیدا كاندیدی پێكهاتەكان لەناو هێزە ئەمنییەكاندا دەنگیان بەدەستهێناوەو ئەم لایەنانە پێیانوایە لە دەنگدانی تایبەتدا بەدیاریكراویش لەناو هێزە ئەمنییەكاندا پارتی دەتوانێت دەنگدەران ئاڕاستە بكات بۆ دەنگدان بە كاندیدێكی دیاریكراو. ئەمڕۆ لەبارەی هەڵبژاردنەوە دوو كۆبونەوە كراوە، یەكەمیان كۆبونەوەی سەرۆكایەتی پەرلەمانو نوێنەری پارتیو یەكێتیو گۆڕان بوو لەگەڵ حزبە توركمانو مەسیحییەكان، دووەمیش كۆبونەوەی بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی لایەنەكان بوو لە بارەگای پارتی لە هەولێر، ئەم كۆبونەوەیە بۆ گەڵاڵەكردنی ئەو رێككەوتنە بوو كە تائێستا لەنێوان لایەنەكان كراوە. لە كۆبونەوەی یەكەمدا لەگەڵ نوێنەری حزبە توركمانو مەسیحییەكان، نوێنەرانی (كۆمەڵی دادگەرییو یەكگرتووی ئیسلامی) بەشدار نەبوون، ئەم دوو لایەنە یەكەمیان (بایكۆت)ی كۆبونەوەكانی پەرلەمانی كردووەو دووەمیشیان فراكسیۆنەكەی لە پەرلەمان (دەستی لەكاركێشاوەتەوە) ئەمە وەكو ناڕەزایەتی دژی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرەنجە، هەردوو لایەنەكە واتە (كۆمەڵی دادگەرییو یەكگرتووی ئیسلامی)، نوێنەرەكانیان بەشداری كۆبونەوەی دووەمی ئەمڕۆیان كرد كە كۆبونەوەی بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی لایەنەكان بوو لە بارەگای پارتی. كۆمەڵو یەكگرتوو لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنو راپرسی هەرێم پشكیان هەیەو دەیانەوێت پارێزگاری لە پۆستەكانیان لەو دامەزراوە هەستیارەدا بكەن، بەتایبەتیش كە ئێستا پەرلەمانی كوردستان دەیەوێت كۆمسیۆنەكە كارا بكاتەوەو ئەركی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی پێ بسپێرێت. كۆمەڵو یەكگرتوو دژی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بایكۆتو كشانەوەیان لە پەرلەمان راگەیاندووەو پەرلەمان بە ماوە بەسەرچوو ناودەبەن، بەڵام بەشدارن لە گفتوگۆی پرۆژەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن، هەموارێك كە دەبێت دواجار لە پەرلەمانە "ماوە بەسەرچوو"ەكەدا دەنگی لەسەر بدرێتو پەسەند بكرێتو ببێت بە بنەما بۆ سازدانی هەڵبژاردنی نوێ.
.jpg)
درەو: ڕاپۆرتی فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەران # تۆمارکردنی شێرپەنجە لەڕووی دابەشبوونی جوگرافی بەپێوەری دابەشکردنی دانیشتوان بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک، ئەوا؛ پارێزگای کەربەلا پلەی یەکەم دەگرێت بە (107.92) حاڵەت، پارێزگای هەولێر (105) حاڵەت و سلێمانیش پلەی سێیەم دەگرێت بە (102.66) حاڵەت. # تێکڕای توشبووان بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک بۆ ڕەگەزی (نێر) سلێمانی بەرزترین ڕێژەی توشبووی بە جۆرەکانی شێرپەنجەی تێدا تۆمار کراوە، بە پێچەوانەی پارێزگای کەرکوک کەمترین ڕێژەی توشبووی تێدا تۆمار کراوە. # بەسرە زۆرترین بڕی شێرپەنجەی منداڵانی تێدا تۆمارکراوە، کەمترینیش لە پارێزگاکانی دهۆک و سلێمانی تۆمارکراوە. # پیاوان زۆتر توشی جۆرەکانی شێرپرنجەی (سییەکان، پرۆستات، قۆڵۆن و جگەر) دەبنەوە، ئافرەتانیش زیاتر توشی جۆرەکانی شێرپەنجەی (مەمک، خانە شێرپەنجەییەکانی قۆڵۆن، سییەکان و کۆئەندامی زاوزێ) دەبنەوە. پوختە شێرپەنجە، یەکێک لە ترسناکترین نەخۆشییەکانی سەردەم، گەورەترین ئاڵنگارییە کە تائێستا پێشکەوتن و گەشەسەندنە زانستی و تەکنۆلۆژییەکانی بواری زانستە پزیشکی و تەندوستییەکان لەبەرامبەریدا دۆشداماون. تەشەنەسەندنی نەخۆشییەکە یەکێکە لەو گرفتە سەرەکییانەی لە جیهاندا بەشێوەیەکی گشتی و لە عێراق بەتایبەتی لەم چەند ساڵەی دوایدا، لەڕووی رێژەی بەرزبوونەوەو فراوانبوونی ژمارەی توشبووان بۆ نێو سەرجەم ئاست و تەمەنە جیاوازەکان و بەتایبەتیش شۆڕبونەوەی بۆ نێو مناڵان، هەڕەشە لە تەندروستی مرۆڤەکان و کەرتی تهندروستی دەکات. لەم راپۆرتەدا ئاماژە دەدەین بە ڕێژەی گەشەو دابەشبوونی ئاستەکەی لەڕووی جوگرافییەوە لە پارێزگاکانی عێراق و لەڕووی کات و بەربڵاوترین جۆرەکانی نەخۆشییەکە لەنێو ڕەگەزە جیاوازەکان. بەپێی داتاکان نەخۆشی شێرپەنجە لەنێو نەخۆشییە نەگواستراوەکان بە دووەم هۆکاری گیان لەدەستدان هەژماردەکرێت لە عێراقدا بەجۆرێک؛ رێژەی (11%)ی ئەوانەی بە نەخۆشی نەگواستراوە گیانیان لەدەستداوە هۆکارەکی شێرپەنجە بووە، بەتایبەتش لە ڕەگەزی مێدا. لەسەر ئاستی جیهانی دیسان شێرپەنجە پلەی دووەمی نێو نەخۆشییە نەگواستراوەکانی گرتووە، کە بەهۆیەوە مرۆڤەکان گیان لەدەستدەدەن، بەڵام سێ بەشی ئەوانەی بەهۆی نەخۆشییەکەوە مردوون دەکەونە ئەو وڵاتانەی داهاتی تاک تێیاندا نزمە. ئەوەشی جێگەی ئاماژەیە لە ساڵی (2020)دا حاڵەتەکانی مردن (10 ملیۆن) کەسی تێپەڕاندووە، زۆرترین مردنیش لە ڕەگەزی نێر بەهۆی شێرپەنجەی سییەکان و لەنێو ئافرەتانیشدا شێرپەنجەی مەمک بە بەربڵاوترین و کوشندەترین جۆرەکانی نەخۆشییەکە تۆمارکراون. بۆیە ئامۆژگارییەکان ئەوەن، لەئێستاوە ئامادەکاری بکرێت بۆ داڕشتنی پلان بە دەرکردن و داڕشتن و هەموارکردنی یاساو رێنماییەکان بۆ پاکڕاگرتنی ژینگەو پاراستنی ئاو و خاک و خۆراک لە پیسبوون، کە بەشێکن لە هۆکارەکانی پشت تەشەنەسەندنی جۆرەکانی نەخۆشییەکە. پاشان کاربکرێت بۆ بەرەوپێشبردنی خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان، بە دروستکردنی نەخۆشخانەی نوێ و دابینکردنی ئامرازو کەرەستە پێشکەوتووەکانی بوارەکە، هاوکات پێگەیاندنی کادری شارەزاو ڕاهێنراو و ئاست بەرز بۆ روبەڕووبوونەوەی نەخۆشییەکە. یەکەم؛ توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە لە عێراق و هەرێمی کوردستان (2003 - 2021) وەک لە چارتی ژمارە (1)دا رونکراوەتەوە بەردەوام ئاستی تەشەنەسەندی نەخۆشی شێرپەنجە لە ساڵانی (2003 - 2020) رووی لە بەرزبوونەوەیە. بە جۆرێک پاڵپشت بە داتاکانی "ئەنجومەنی شێرپەنجەی عێراقی" لە ساڵی (2003)دا ژمارەی توشبووان بە نەخۆشی شێرپەنجە (11 هەزارو 248) حاڵەت تۆمارکراوە، واتە بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوانی عێراق (49.17) کەس توشی نەخۆشییەکە بوون. بەڵام لە ساڵی (2020)دا ژمارەی حاڵەتەکان بەرزبووتەوە بۆ (31 هەزارو 692) کەس، بەجۆرێک لە هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوانی عێراق (78.93) کەس توشی یەکێک لە جۆرەکانی نەخۆشییەکە بوون. هەروەک لە چارتەکە دیارە تێبینی ئەوەی دەکرێت کە لە ساڵانی (2007، 2008و 2009) قەبارەی تۆمارکراو توشبووان بە نەخۆشییەکە دابزیوە بۆ (47.8، 44.46 و 48.16) کەس بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوانی عێراق، ئەگەرچی بۆ ئەمە هۆکاری روون بەردەست نیە، بەڵام ڕەنگە حاڵەتەکان لەو ساڵانەدا وەک پێوست تۆمار نەکرابێتن. بەڵام بەگشتی ئەو بەرزبوونەوانە دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕانکاری لە شێوازی ژیانی کۆمەڵایەتی و جۆرێتی خواردن و بەڕێکردنی ژیانێکی ناتەندروست و بەرزبوونەوەی ڕێژەی جگەرەکێشان و بەکارهێنانی ماددە بێهۆشکەرەکان پیسبوونی ئاوو هەواو خاک و ژینگە بەگشتی و لە سەرو هەمووشیانەوە دەڕانەگەیشتن بەچارەسەری پێویستی پێداویستییە پزیشکییەکان. چارتی ژمارە (1) دووەم؛ دابەشبوونی جوگرافی توشبووانی شێرپەنجە لە سەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق لە ساڵی (2020) ئامار و داتا فەرمییەکان ئاماژە بەوە دەدەن کە لە ساڵی (2020)دا (31 هەزار 692) حاڵەتی نوێی توشبووان بە جۆرەکانی نەخۆشی شێرپەنجە لە پارێزگاکانی عێراق تۆمارکراون، لەو ژمارەیەش بەڕێژەی (25%)ی لە پارێزگای بەغداد تۆمار کراوەوە لەدوای ئەویشەوە پارێزگای موسڵ بە ڕێژەی (7.92%)و پارێزگای سلێمانیش بە ڕێژەی (7.36%) پلەی سێهەمی گرتووە. هەر یەک لە پارێزگاکانی (موسەنا، میسان و دهۆک) کەمترین ڕێژەیان تێدا تۆمار کراوە بە (1.55%، 2.32% و 2.46%) حاڵەتەکانی شێرپەنجەیان هەبووە. (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) چارتی ژمارە (2) بەڵام لە رووی دابەشبوونی جوگرافی بە پێوەری دابەشکردنی دانیشتوان بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک، ئەوا؛ پارێزگای کەربەلا پلەی یەکەم دەگرێت بە (107.92) حاڵەت، پارێزگای هەولێر (105) حاڵەت و سلێمانیش پلەی سێیەم دەگرێت بە (102.66) حاڵەت بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوانی پارێزگاکانیان. لە بەرامبەردا پارێزگاکانی (کەرکوک، موسەنا و دهۆک) کەمترین حاڵەتی شێرپرنجەیان تێدا تۆمارکراوە کە بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک (56.80، 57.30 و 57.37) توشبووی شێرپەنجەیان تێدا تۆمارکراوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (3) سێیەم؛ دابەشبوونی توشبووانی شێرپەنجە بەپێی "تەمەن" لە سەر ئاستی عێراق لە ساڵی (2020) پاڵپشت بە داتاکان وەک لە چارتی ژمارە (4)دا رونکراوەتەوە، لەساڵی (2020)دا لەسەر ئاستی عێراق (31 هەزارو 692) حاڵەتی توشبوون بە جۆرە جیاوازەکانی شێرپەنجە تۆمارکراون، بە تێکڕای (78.93) حاڵەت بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک، تێبینی ئەوە دەکرێت لەنێو هەردوو ڕەگەزەکەدا بەتەمەنەکان زیاتر توشی شێرپەنجە بوون، بەتایبەتیش ئەوانەی تەمەنیان لە نێوان (65 - 70) ساڵیدایە کە (6.11%) یان لە رەگەزی "نێر"و (5.5%)یان لە ڕەگەزی "مێ"ن. بەڵام بەپێی تۆمارەکان کەمترین حاڵەت لەنێو ئەو توێژەدا بڵاوبووتەوە کە تەمەنیان لەنێوان (10 بۆ 30) ساڵیدایە. چارتی ژمارە (4) چوارەم؛ دابەشبوونی توشبووانی شێرپەنجە بەپێی "رەگەز" لە سەر ئاستی عێراق لە ساڵی (2020) حاڵەتە تۆمارکراوەکانی نەخۆشی شێرپەنجە لەنیو هەردوو ڕەگەزی "نێرو مێ" جیاوازە، بەتایبەت هەندێک لە جۆری نەخۆشییەکە لەنێو ڕەگەزی نێرو چەند جۆرێکشی لەنێو ڕەگەزی مێدا بەربڵاوە. وەک چۆن پیاوان زۆرتر توشی شێرپەنجەی پرۆستات دەبن، ئافرەتان زیاتر ڕوبەڕوی جۆرەکانی شێرپرنجەی مەمک و هێلکەدان و کۆئەندامی زاوزێ دەبن. بەپێی دواین ئاماری ئەنجومەنی شێرپرنجەی عێراق لە ساڵی (2003 - 2020) زۆرتر ئافرەتان توشی جۆرەکانی نەخۆشی شێرپەنجە بوون تا پیاوان. بڕوانە (چارتی ژمارە (5)) چارتی ژمارە (5) لەکاتێکدا لەسەر ئاستی پارێزگاکان، پارێزگای بەغداد پلەی یەکەمی گرتووە بەڕێژەی (25.35%)ی توشبووان و لەو ڕێژەیەش (15.25%)ی ئافرەت و (10.10%) لە ڕەگەزی نێرن، لە پارێزگای موسڵ (4.38%)ی مێ و (3.55%) نێرن، لە پارێزگای بەسرە بە ڕێژەی (4.04%) لە ڕەگەزی مێ و (3.34%)ی توشبووان لە ڕەگەزی نێرن، بەڵام بەڕێژەیەکی نزیک لە هاوسەنگ لە پارێزگاکانی موسەنا، دهۆک و میسان توشبوون بە شێرپەنجە تۆمارکراوە. بڕوانە (چارتی ژمارە (6)) چارتی ژمارە (6) لە کاتێکدا تێکڕای توشبووان بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک بۆ ڕەگەزی (نێر) سلێمانی بەرزترین ڕێژەی توشبووی بە جۆرەکانی شێرپەنجەی تێدا تۆمار کراوە، بەپێچەوانەی پارێزگای کەرکوک کە کەمترین ڕێژەی توشبووی بۆ هەردوو ڕەگەزەکە تێدا تۆمار کراوە بە پێوەری دابەشکردنی دانیشتوان بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک. بڕوانە (چارتەکانی ژمارە (7 و 8)) چارتی ژمارە (7) چارتی ژمارە (8) پێنجەم؛ دابەشبوونی توشبووان بە (10) بەربڵاوترین جۆرەکانی شێرپەنجە لە ساڵی (2020) زیاتر لە دەیان جۆری نەخۆشی شێرپەنجە لە جیهان بەگشتی و لە عێراق هەیەو (10) بەربڵاوترین جۆریان لە عێراق لە ڕەگەزی نێرەوە بۆ ڕەگەزی مێ دەگۆڕێت، بەربڵاوترینیان بریتین لە شێرپەنجەی مەمک بەڕێژەی (19.74%)و بە تێکڕای (15.58) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. لەدوای ئەویشەوە شێرپرنجەی سییەکان بەڕێژەی (7.86%)و بەتێکڕای (6.2) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. شێرپەنجەی قۆڵۆنیش پلەی سێهەمی هەیە بە ڕێژەی (6.97%)و بە تێکڕای (5.5) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان، دواتریش شێرپرنجەی مێشک و دەمار ڕێژەی (6.21%)و بەتێکڕای (4.9) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. پاشان شێرپەنجەی خوێن دێت بە ڕێژەی (5.34%)و بە تێکڕای (4.22) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. بەدوایدا شێرپەنجەی میزڵدان دێت بە ڕێژەی (4.58%)و بە تێکڕای (3.61) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. ئینجا شێرپەنجەی غودەی لیمفاوی دێت بەڕێژەی (4.06%)و بە تێکڕای (3.21) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. ئەوەشی دەمێنێتەوە شێرپەنجەی پرۆستاتە بەڕێژەی (3.25%)و بەتێکڕای (3.4) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. بڕوانە (چارتی ژمارە (9)) چارتی ژمارە (9) بەپێی ئامارەکانی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی پیاوان زۆتر توشی جۆرەکانی شێرپرنجەی (سییەکان، پرۆستات، قۆڵۆن و جگەر) دەبنەوە، ئافرەتانیش زیاتر توشی جۆرەکانی شێرپەنجەی (مەمک، خانە شێرپەنجەییەکانی قۆڵۆن، سییەکان و کۆئەندامی زاوزێ) دەبنەوە. شەشەم؛ دابەشبوونی حاڵەتەکانی گیانلەدەستدان بە جۆرەکانی شێرپەنجە لە ساڵی (2020) بەگوێرەی ئامارەکانی ئەنجومەنی شێرپەنجەی عێراقی لە ساڵی (2020)، کۆی ئەو حاڵەتەکانی گیانلەدەستدان بەهۆی نەخۆشییەکانی شێرپەنجەوە گەیشتووە بە (10 هەزار و 622) کەس، واتە لەسەر ئاستی گشتی عێراق (19.83) کەس لەکۆی (100 هەزار) کەسێک بەهۆی شێرپەنجەوە گیانی لەدەستداوە، لەگەڵ ئەوەشدا ڕێژەی مردنی پیاوان بە جۆرەکانی شێرپەنجە زیاتر بووە لە ڕێژەی مردنی ئافرەتان، هاوکات لەڕووی گیانلەدەستدان بەپێی تەمەنە جیاوازەکان زۆرتر بۆ کەسانی بەتەمەن کوشندەتربووە، تا ئەوانەی لە قۆناغی گەنجی و مناڵیدان. بڕوانە (چارتی ژمارە (10)) چارتی ژمارە (10) هاوکات وەک لە چارتی ژمارە (11) ئاماژەی بۆ کراوە، تێکڕای کۆی گیانلەدەستدانی توشبووانی شیرپەنجە بۆ ڕەگەزی نێر (21.26) کەس بووە بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. ئەوانەی گیانیان لەدەستداوە بەهۆی شێرپرنجەی قوڕگ و سییەکانەوە بووە بریتی بووە لە (5.52) حاڵەتی گیانلەدەستدان بۆ ڕەگەزی نێر لەکۆی هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. هاوکات (2.65) حاڵەتی گیانلەدەستدان بۆ ڕەگەزی نێر لە کۆی هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان بە هۆی شێرپەنجەی خوین و (2.43) حاڵەتی گیانلەدەستدان بۆ ڕەگەزی نێر لەکۆی هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان بەهۆی شێرپەنجەی مێشک و دەمارەوە بووە. چارتی ژمارە (11) تێبینی ئەوە دەکرێت تێکڕای کۆی گیانلەدەستدان بەهۆی تووشبوون بە بەربڵاوترین جۆرەکانی شێرپەنجە لەنێو ڕەگەزی مێدا گەیشتووە بە (20.68) حاڵەت بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە ئافرەتان. تۆمارکردنی رێژەی مردن بەهۆی شێرپەنجەی مەمک بەرزترین ئاستی تۆمارکردووە بە (6.75) کەس بۆ هەر (100 هەزار کەسێک)، پاشان شێرپەنجەی قوڕگ و سییەکان بە تێکڕای (2.75) بۆ هەر (100 هەزار کەسێک) پاشان شێرپەنجەی مێشک و دەمار دێت بە تێکڕای (2.08) کەس بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە ئافرەتان. بڕوانە (چارتی ژمارە (12)) چارتی ژمارە (12) لەکاتێکدا دابەشبوونی تێکڕای مردن بەهۆی شێرپەنجەوە بۆ (10) بەربڵاوترین جۆری شێرپەنجە لەسەر ئاستی عێراق، پارێزگای کەربەلا پلەی یەکەمی گرتووە، لە دوای ئەویش پارێزگای نەجەف و پاشان پارێزگای میسان و تا دەگات بە پارێزگاکانی هەولێرو موسەناو کەرکوک کە کەمترین مردنیان تێدا تۆمارکراوە. بڕوانە (چارتی ژمارە (13)) چارتی ژمارە (13) حەوتەم؛ بڵاوبوونەوەی بە (10) بەربڵاوترین جۆرەکانی شێرپەنجە لەنێو مناڵاندا لە ساڵی (2020) کۆی ژمارە حاڵەتە تۆمارکراوەکانی جۆرەکانی شێرپەنجە لەنێو مناڵانی خوار تەمەن (15) ساڵ لەسەر ئاستی عێراق لە ساڵی (2020) گەیشتووە بە (هەزار و 740) حاڵەت بە ڕێژەی (5.49%)ی کۆی توشبووان کە بۆ سەرجەم دانیشتوانی توشبووی نێو تەمەنە جیاوازەکان بریتییە لە (31 هەزار و 692) حاڵەتی تۆمارکراو. ئەو ژمارەیەش واتە توشبوونی (11.46) منداڵ بە نەخۆشییە شێرپەنجەییەکان بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان بۆ تەمەنی کەسانی کەمتر لە (15) ساڵ، بەشی زۆری ئەو ژمارەیەش لەنێو منداڵانی خوار (5) ساڵ تۆمارکراوە بە قەبارەی (12.13) حاڵەت بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە منداڵانی خوار تەمەن (15) ساڵ. ئەوەی جێگای ئاماژەیە قەبارەی توشبووانی نێر زیاتر بەراورد بە ڕەگەزی مێ، زۆرترین ڕێژەی توشبوونی بە جۆرەکانی شێرپەنجەی نێو مناڵان بریتین لە شێرپەنجەی خوێن و لەدوای ئەویش شێرپرنجەی مێشک و دەمار لەنێو مناڵاندا پلەی دووەمی گرتووە. لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراقیش پارێزگای بەسرە زۆرترین بڕی شێرپەنجەی منداڵانی تێدا تۆمارکراوە، کەمترینیش لە پارێزگاکانی دهۆک و سلێمانی تۆمارکردنی نەخۆشییەکە لە نێو مناڵاندا. کەمترین حاڵەتەکانیش لە پارێزگاکانی کەرکوک و هەولێرو سەڵاحەدین تۆمارکراون لەنێو مناڵانی خوار تەمەن (15) ساڵ. بڕوانە (چارتی ژمارە (14)) چارتی ژمارە (14)
.jpg)
(درەو): راپۆرتی: زریان محەمەد - گەرمیان لهماوهى 2 ساڵى رابردودا بههۆى وشكهساڵیهوه، ژمارهیهكى زۆرى جوتیارى گهرمیان كه دانهوێڵهیان چاندبو، توشى زیان بون، بۆ تێپهڕاندنى ئهو زیانانهش رێگهیهكى نوێی كشتوكاڵ و ئاودێرییان گرتوهتهبهر، كه سیستهمى ئاوپرژێن (مورهشه)یه، جهخت لهوهش دهكهنهوه پرۆسهكه سهركهوتو بوه. عوسمان عهلى محهمهد، جوتیار له گهرمیان، باس لهوه دهكات: ئهم سیستهمى مورهشهیه كه دامان ناوه به رێژهى 80 بۆ %90 سودمان لێبینیوه، چونكه پارساڵ كه به مورهشه ئاومان داوه له بهرامبهر 1 تهن گهنم 35 تهن بهرههمى ههبوه، بهڵام كه پێشتر تهنها پشتمان به باران بهستوه 1 تهن تهنها 10 بۆ 12 تهن بهرههمى ههبوه. ئهو سیستهمهى عوسمان باسی دهكات، بریتییه له لێدانى بیر بۆ دهرهێنانى ئاوی ژێر زهوی و پرژاندنى ئهو بهرههمی ئاوهیه له رێگهى كۆمهڵێك ئاوپرژێنهوه بهسهر ئهو زهوییهى كه چێنراوه به دانهوێڵه. بهوتهى خۆیشی، ئێستا 50 دۆنم زهوی بهم سیستهمه چاندوه و تێكڕاش نزیكهى 60 ههزار دۆلارى (6 دهفتهر) لهسهر كهوتوه. ههندێك له جوتیارانى دیكه، ههمان سیستهم بۆ ئاودێریی كێڵگهكانیان بهكاردێنن، بهڵام سهرچاوهى ئاوهكانیان ئاوی سهر زهوییه. ئەشرەف نامیق حەسەن، جوتیار لە گەرمیان، وتی: بۆ ئەمساڵ جیاواز لە ساڵانی پێشتر کە وشکەساڵی بو، ٨٠ دۆنم زەویم کردوە بە بەراو بە شێوەی مورەشە ئاوی دەدەم کە پشت بە روباری سیروان دەبەستم، بۆ هەر ١ دۆنمیش ٣٥ کیلۆ گەنمم پێوە کردوە. بهپێى ئامارێكى بهڕێوبهرایهتى كشتوكاڵى گهرمیان، له سنورهكهدا 1 ملیۆن و 433 ههزار و 221 دۆنم زهوی كشتوكاڵیى بونى ههیه، لهو رێژهیهش 111 ههزار و 202 دۆنمى بهراوه، هاوكات 5 ههزار و 753 جوتیار له سنورهكه سهرقاڵى چاندنى بهروبومى دانهوێڵه و بهتایبهت گهنمن. بهكاریگهریی وشكهساڵی و گۆڕانكاریی له دابارین و كهمبونهوهى، كشتوكاڵی دهیمی له سنورهكهدا مهترسی لهسهر دروست بوه. گۆران وەلی قادر، جوتیار لە گەرمیان، دەڵێت: ساڵانە ٢٥٠٠ دۆنم زەوی بەراو لەگەڵ ١٠٠ دۆنم زهوى دەیمى به گەنم دەچێنم، لە ساڵی ٢٠٢١ دا ٣٠ تۆن لە زەویە دەیمەکانمدا چاند هیچ بەرهەمێکم لێ هەڵنەگرتەوە، بەڵکو ٧٥ ملیۆن دینار زەرەرم کرد. بۆ ئەشرەف نامیق حەسەن دۆخهكه قورستر بوه، وهكخۆى وتی: لە ماوەی ٢ ساڵی وشکەساڵی دا ٢٧٠ ملیۆن دینار زیانم كرد. ئهم زیانهى كه جوتیاران دهیكهن، بهوتهى شارهزایهكى ئابوری بهتهنها كاریگهریی لهسهر ئهو كهسانه دروست ناكات، بهڵكو لێكهوتهى لهسهر تهواوى كۆمهڵگاش ههیه. د.ماردین مهحسوم فهرهج، پسپۆرى ئابورى و مامۆستا له زانكۆى سلێمانى، دهڵێت: كهمبونهوهى بهرههمى دانهوێڵه له بازاڕدا و بهتایبهت له گهرمیان بههۆى وشكهساڵیهوه، راستهوخۆ كاریگهى دهبێت لهسهر پشكى داهاتى كهرتى كشتوكاڵ و داهاتى نیشتمانى، كه ئهمهش خاڵێكى مهترسیداره. دهشڵێت: كاتێك بهرههمى گهنم كهم دهبێتهوه، جوتیاران پهنا دهبهنهبهر كارى دیكه، بهتایبهت كارى بازرگانى، ئهمهش وادهكات كهرتى كشتوكاڵ پهكى بكهوێت. شێوازی كشتوكاڵ له زهویه دهیمهكان دا تائێستاش به رێگه تهقلیدییهكه ئهنجام دهدرێت، كه ئهویش تهنها پشت بهستنه به ئاوى باران، بهڵام ئهم رێگهیه زامن نییه، ئهویش بههۆی كهمبونهوهى باران و دوبارهبونهوهى وشكهساڵی. "لە ماوەی ٢ ساڵی وشکەساڵیدا ٥٢٠ دۆنم زەویم چاند بە بەرهەمی گەنم، بە هەردو ساڵەکەوە ٦٥ ملیۆن دینار توشی زەرەر بوم، لە کاتێکدا ساڵانی پێش وشکەساڵیەکە ٢٠٠ بۆ ٣٠٠ تۆن گەنمم هەڵدەگرتەوە". عەلی رەشید کەریم، جاوتیار لە گەرمیان، وای وت. بهپێى ئامارێكى بهڕێوبهرایهتى گشتى كشتوكاڵى گهرمیان له ماوهى ساڵانى 2016 بۆ 2022 بڕى بهرههمهێنانى گهنم كهمى كردوه، هاوكات له ههمان ماوهدا ژمارهى جوتیاریش له بهرههم هێنانى گهنم كهمى كردوه. جوتیاران باس لهوه دهكهن كه تاوهكو ئێستا حكومهت هیچ قهرهبویهكى نهكردونهتهوه لهبهرامبهر ئهو زیانیانهى توشى بون له ماوهى 2 ساڵى رابردوى وشكهساڵیدا، بهڕێوبهرى كشتوكاڵى گهرمیانیش بابهتهكه پستڕاست دهكاتهوه. گۆران وەلی قادر، جوتیار لە گەرمیان دەڵێت: "حکومەت هیچ قەرەبویەکی نەکردوینەتەوە نە بە مادی نە بە بنەتۆش". ئەشرەف نامیق حەسەن، جوتیار لە گەرمیان وتی: حکومەت ئەوەی کە پێشکەشی جوتیاری كردبێت بنەتۆ بوە وەک پاڵپشتیەک کە تۆنی بە ٨٠٠ هەزار دینار پێماندراوه، ئەوەشی بە بێبەرامبەر پێمان درا تەنها ٢٠٠ کیلۆ بوە. شادیه حسێن، بهڕێوبهرى گشتى كشتوكاڵى گهرمیان، جهختى لهوهكردهوه ئهو جوتیارانهمان له ماوهى 2 ساڵى رابردودا بههۆی وشكهساڵیهوه توشى زیان بون، هیچ قهرهبویهك نهكراونهتهوه. وتیشی: به 2 راپۆرت ئاراستهى سهروى خۆمانمان كردوه له ههردو ساڵهكهدا داواى 12 ملیار دینارمان كردوه بهمهبهستى قهرهبوكردنهوهیان، كهچى تاوهكو ئێستا هیچ وهڵامێك نهدراوینهتهوه سهربارى دروستكردنى بۆردێكى تایبهت به وشكهساڵى لهلایهن وهزارهتى كشتوكاڵهوه. هێماى بۆ ئهوهشكرد: "ئهوهشى دراوه به جوتیار وهك قهرهبو تهنها كارگهى بنهتۆى بهڕێوبهرایهتیمان 1 ههزار 200 تهن گهنمى داوه به جوتیاران وهك پاڵپشتیهك كه بۆ ههر تهنێك 214 ههزار دیناریان لێوهرگیراوه، هاوكات رێكخراوى فاو 28 ههزار و 200 تهن گهنمیان دابهشكرد بۆ ههر جوتیارێك 200 كیلۆیان بهركهوت كه 141 جوتیار سودمهند بون". ژمارهى ئهو جوتیارانهى له ساڵى 2020-2021دا بههۆی وشكهساڵییهوه توشی زیان بون، 4 ههزار و 430 جوتیار بون. جیاواز له ناوچهكانى دیكه كه به شێوهیهكى رێژهیی توشی وشكهساڵی بون، ئیدارهى گهرمیان به رێژهى 100% وشكهساڵی گرتویهتییهوه، ئهمهش بهوتهى بهڕێوبهرى گشتى كشتوكاڵی گهرمیان. ئهم دۆخهى كهمبارانى و وشكهساڵی، وایكردوه چیتر كشتوكاڵكردن له زهویه دهیمهكانى گهرمیان دا بهو شێوه تهقلیدییهى كه ههیه، زامن نهبێت، بهڵكو پێویست به هێنانه ئاراى چارهسهر و سیستهمى جێگرهوه و نوێ بكرێت. عهبدولمتهلب رهفعهت، پسپۆرى بوارى ژینگه و مامۆستا له زانكۆى گهرمیان جەختی لەوەشکردەوە: یەکێک لە چارەسەرە گرنگەکان دروستکردنی بەنداوی ستراتیژیە بەشێوەی (گەورە و مامناوەند) کە گەرمیان پێویستی پێیەتی، چونکە قەرەبوی ئەو ئاوە دەکاتەوە کە لە ژێر زەوی بەکاردەھێنرێت، ھاوکات ئاوی سەرزەویش جوتیار دەتوانێت سودی لێببینێت و ئەتوانرێت کەناڵى داخراو دروست بکرێت بۆ گواستنەوەى ئاوى بەنداوەکە بۆ زەوییە کشتوکاڵیەکان بەمەبەستى فەراهەمکردنى ئاسایشى خۆراک لە ناوچەکە. پێیشیوایه كه گرنگه بۆ سنورهكه تەرزى نوێ لە دانەوێڵەکان هاوردە بکرێت یان بەرهەمبهێنرێت کە تواناى بەرگریکردنى هەبێت لە کەمبارانى و وشکەساڵى. لهبارهى سیستهمى ئاوپرژاندنیش كه ژمارهیهك جوتیار له گهرمیان گرتویانهتهبهر، ئهو مامۆستایهى زانكۆ وتى: ئهم رێگهیه كه له روى زانستیەوە پێى دەوترێت (ئاودانى تەواوکاریی) یەکێکی دیکەیە لە چارەسەرەکان. بهڕێوبهرى كشتوكاڵى گهرمیانیش سیستهمهكه به سهركهوتو دهزانێت، باس لهوهشكرد: له زۆربهى ئهو وڵاتانهى كه بارانیان كهمه پشتى پێدهبهستن. شادیه حسێن، وتیشی: پێویسته له گهرمیان چیتر پشت به باران نهبهستین بۆ بهرههمى دانهوێڵه، چونكه بهرهو ئهوه دهڕۆین كه ساڵانه توشى وشكهساڵى ئهبین، باشترین چارهسهر له ئێستادا رێگهى زانستیهكانه و یهكێك لهوانه سیستهمى ئاوپرژاندنه. ئهوهى وایكردوه جوتیاران كهمتر دودڵ بن له بهكارهێنانى ئهم سیستهمه، ئهوهیه له ناوچهى دیكهش پهیڕهو دهكرێت، لهوانهش: پارێزگاى ههڵهبجه. ستار مهحمود ساڵح، بهڕێوبهرى گشتى كشتوكاڵى ههڵهبجه، لهمبارهیهوه دهڵێت: سیستهمى مورهشه له ئێستادا بهكارئههێنرێت لهلایهن جوتیارانهوه، ئهم سیستهمه تهواوكارییه بۆ بهرههمى گهنم سهركهوتوه، ئهو شوێنانهشى كه پشت به ئاوى باران نابهستن ههر گرنگى بهم سیستهمه ئهدهن، مهرجیش نیه له رێگهى ئاوى ژێرزهویهوه بێت، بهڵكو دهتوانرێت له رێگهى پۆند و بهنداویشهوه دهبێت و دهتوانرێت بهكاربهێنرێت. بهڵام له گهرمیاندا زۆرترینی ئهو جوتیارانهى سیستهمهكهیان بهكارهێناوه، پشت به ئاوى ژێرزهوی دهبهستن، كه ئهمهش رێگرى و ئالهنگاری خۆی ههیه، چونكه بهپێى رێنماییهكانى حكومهت ههر جوتیارێك زهویهكهى له 20 دۆنم كهمتربێت، ناتوانێت بیرى ئیرتیوازى لێبدات. حامد جومعه، بهڕێوبهرى بهڕێوبهرایهتى ئاوى ژێرزهوى گهرمیان، جهختى لهوهكردهوه "بهپێى رێنماییهكانى وهزارهتمان بۆ بیرى كشتوكاڵى ئهو زهویانهى كه گرێبهستى كشتوكاڵیان ههیه لهگهڵ ئهو زهویانهى كه تۆماریان ههیه و تاپۆن دهتوانن بیری كشتوكاڵى لێبدهن به مهرجێك زهویهكانیان له 20 دۆنم كهمتر نهبێت، دورى نێوان بیرهكانیش دهبێت له 450 مهتر كهمتر نهبێت بهپێى رێنماییهكان". ئهمه له كاتێكدایه بهپێى ئامارێكى بهڕێوبهرایهتى ئاوى ژێر زهوى گهرمیان، له سنورهكهدا 1 ههزار و 183 بیرى كشتوكاڵى بونى ههیه، لهگهڵ ئهوهشدا 27 ههزار و 809 دۆنم زهوى دهیمی به ئاوى ژێر زهوى بون به بهراو. بۆ چارهسهرى كێشهى ئهو جوتیارانهى كه زهویهكانیان كهمتره له 20 دۆنم، حامد جومعه دهڵێت: دهتوانن به چهند جوتیارێكهوه بیرێك لێ بدهن و بههاوبهشى بهكاریبێنن. ئەگەرچی بەکارهێنانی ئاوی ژێر زەوی کارێکە کە پێویستە بە وریاییەوە بکرێت، بەڵام پسپۆڕێک پێیوایە ئەم سیستەمی ئاوپرژاندنە باشترە لە سیستەمەکانی تر. عەبدولمتەلب رەفعەت، وتی: بەکارهێنانى مەرەشە بۆ ئاودێرى رێگایەکى زانستییە وزۆر باشترە بەبەراورد بە رێگاى (جۆگە) ورێژەى بەهەدەردانى ئاو کەمتر دەکاتەوە. وتیشی: لە روى زانستیەوە بەکارهێنانى سیستمى پرژاندن ٧٠% لە ئاوى بەفیڕۆچو کەمدەکاتەوە، بەڵام پێویستە جوتیاران رێنمایى بکرێن لە چۆنیەتى بەکارهێنانى، چونکە جوتیارى وا هەیە ٢٤ کاتژمێر ئەو مەرەشانە ئەکاتەوە ئیش لە کاتێکدا تەنها ١ کاتژمێر پێویستە. ئهم رێگایهى ههندێك له جوتیارانى گهرمیان گرتویانهتهبهر، به رای پسپۆڕێكى ئابوری، رۆڵی دهبێت لهگهشهدان به كهرتى كشتوكاڵی سنورهكه. د.ماردین مهحسوم فهرهج، پسپۆڕى ئابورى و مامۆستا له زانكۆى سلێمانى، وتى: ئەم سیستەمی ئاوپرژاندنە سەرکەوتو دەبێت ئەگەر حکومەت پاڵپشتی بکات، چونکە سیستەمێکی گونجاوە بۆ روبەروبونەوەی وشکەساڵی، ئەمەش ئەبێتە پاڵپشتیەک بۆ جوتیار.
نوسینی: هێمن خۆشناو له بههاری ساڵی 2012 له ئهنقهره له ئۆفیسی سهرۆكی پارتی گهلی كۆمار (CHP/جهههپه) دیمانهیهكی چهند كاتژمێریم لهگهڵ (كهمال كلیچدارئۆغڵو) ئهنجامدا، كه تازه ببووه سهرۆكی ئهم پارته. دهقی دیمانهكهشم له ژماره (205) ی رۆژنامهی رووداو له بهرواری (2 نیسانی 2012) بڵاوكرایهوه. لهگهڵ كۆتایی هاتنی دیمانهكهدا، كهچی دهشمزانی كورده، بهڵام بهمهبهستی وروژاندن و دهستخستنی زانیاریهكی جیاواز پرسیارم لێكرد، كه ئایا كلیچدارئۆغڵو كورده یان نا؟ لهگهڵ ئهم پرسیاره بۆ ساتێك وهستا، دواتر دهستی برد بۆ ریكۆردهرهكهم و دایخست. سهیرێكی هاوڕێ كامیرهمانهكهمی كرد كه كوردێكی باكووری كوردستان بوو، تێیگهیشتم یهكسهر داوام له كامیرهمانهكه كرد تا كامیراكهی داخات . دیسان سهیرێكی كامیرهمانهكهی كرد، ئهمجاره زانیم مهبهستی ئهوهیه كامیرهمانهكه له ژوورهكه بچێته دهرهوه. به زمانێكی شیاو داوام لهم هاوڕێیهم كرد بچێته دهرهوه. ئیتر لهگهڵ كلیچدارئۆغڵو به ئامادهبوونی سكرتێرهكهی كه ژنێك بوو (Off the record) بۆ ماوهی چهند خولهكێك درێژهمان به قسهكردن دایهوه. كلیچدارئۆغڵو له وهڵامی ئایا كورده یان نا بێ ناوبهر گووتی:" بهڵێ كوردم چی تێدایه، چی تێدایه!". ئیتر قسه قسه رادهكێشێت، بۆ منیش پرسیار پرسیاری دیكهی دهوروژێنێت. بۆیه ئهمجاره پێمگووت: ئهی بۆ به ئاشكرا ناڵێی كوردم؟ له وهڵامدا گووتی:" ........ كاتهكهی گونجاو نیه". ئهم وهڵامه بۆ من وروژێنتر بوو، تا پرسیاری زیاتری لێبكهم و بهڵكو مانشێتێكی سهرهنجڕاكێشی له بهدهستبخهم. لهم سۆنگهیهوه بهڵام به تۆنێكی جیاوازتر له پرسیاری پێشوو پێمگووت: ئهسهد جانان (كورده و پهرلهمانتارێكی پێشووی پارتهكهی كلیچدارئۆغڵو بووه) كه لهناو پارتهكهی بهڕێزتانه له جهژنی نهورۆزدا به جلی كوردی وێنهی بڵاوكردۆتهوه. ئایا رۆژێك دێت بهڕێزتان به ههمان شێوه له بهردهم رای گشتی بهجلی كوردی دهربكهون؟! به زهردهخهنهیهكی زهق له وهڵامدا گووتی:" سهرهتا دهبێت لهم جهناوهره (مهبهستی ئهردۆغان بوو) رزگارمان بێت!" منیش گووتم: ئهم جهناوهرهی تۆ باسی دهكهیت گفتی چارهسهری كێشهی كوردی داوه؟ ئهمجارهیان به تۆنێكی تێكهڵ له دیپلۆماسیهت و توڕهیی، گووتی: به سهركردهكانت بڵێ (مهبهستی سهركرایهتی كورد بوو له ههرێمی كوردستان) سهد ساڵی دیكهش تێبپهڕێت، با چاوهڕێی ئهردۆغان نهكهن پرسی كوردیان بۆ چارهسهر بكات. تهنیا ئێمه دهتوانین كێشهی كورد چارهسهر بكهین. لێرهوه دیالۆگی من و كلیچدارئۆغڵو كۆتایی پێهات. وهڵامهكانی كلیچدارئۆغڵو ئهوانهی پهیوهستبوون به بهشی كۆتایی دیمانهكهمان (Off the record) ئهگهر چی له رووی مۆڕالیهوه بێ هیوایان پێوه دیاربوو، بهڵام له رووی سیاسیهوه به لۆژیكیم له قهڵهمدا. چونكه هێشتا تهمهنی ئهم پیاوه له سهرۆكایهتی (CHP/جهههپه) دا دوو ساڵی پڕ نهكردووه، (كهمال كلیچدارئۆغڵو له 22 ئایاری 2010 له شوێنی دهنزی بایكاڵ بووه سهرۆكی CHP). لهگهڵ دهستبهكاربوونی و ساڵانی دواتریش، مشتومڕێكی توند دروستبوو كه سهرچاوهی له بیری نهتهوهپهرستی دهگرت، زۆربهشیان پێیانوابوو كلیچدارئۆغڵو بۆ سهرۆكایهتی ئهم حزبه دهستنادات. ههروهها لهسهردهمی دهستبهكاربوونی كلیچدارئۆغڵو، لهناو پارتهكهیدا گوتارێكی دژه كورد و دیموكراسی باڵادهستبوو، گوتاری ئهم پارته بهناو سۆسیال دیموكراته لهبارهی كورد هیچ جیاوازی نهبوو لهگهڵ گوتاری پارتی بزوتنهوهی میللی (MHP). ئهوانهی له ناوهندی بڕیاری ئهم پارتهدا بوون، كهسانی بهرژهوهندیخواز، دژه كورد، نهتهوهپهرستی توندڕهوبوون. پارتهكهی كلیچدارئۆغڵو له پێوانهی پارتێكی سۆسیال دیموكرات دوور بوو. له ساڵی 2010 تا كۆتایهكانی 2017، كلیچدارئۆغڵو ئهوهندهی خهریكی، دیزاینكردنهوهی ناو (CHP/جهههپه) بوو، ئهوهنده خهریكی ململانێی سیاسی و فكری نهبوو لهگهڵ پارته ركابهرهكانی، بهتایبهتی لهگهڵ پارتی داد و گهشهپێدان (AKP) به سهرۆكایهتی رهجهب تهیب ئهردۆغان، كه له غیابی نهبوونی ئۆپۆزسیۆنێكی كارادا، دهرفهتهكهی قۆستهوه و ئهوهی مهرامی بوو له گۆڕینی سیستهمی سیاسی و تا بێ رۆڵ كردنی دامهزراوهكانی دهوڵهت و سوپا ههمووی جێبهجێكرد. له پڕۆسهیهكی چهند ساڵیدا به خشكهیی و بهبێ دهنگی، كهمال كلیچدارئۆغڵو سهركهوتوو بوو، له گۆڕینی ناوهندی بڕیار و گوتاری پارتهكهی. پارتهكهی به گوێرهی پێوانهكانی پارتێكی سۆسیال دیموكرات دیزاین كردهوه، رهوتی كهمالیزمی توندڕهوی لهناو پارتهكهیدا خهساند. ئهمڕۆ لهناوهندی بڕیاری ئهم پارته چهندین فیگوڕی دیموكراتخواز و مافپهروهر وهكو (جانان كهفتانجیئۆغڵو، سهزگین تانڕیكولو، ئۆزگور ئۆزهل و گورسهل تهكین هتد...) جێگا دهگرن. ههروهها لهناو ئهم پارتهدا (ماسهی رۆژههڵات) دهستبهكاره، كه لهسهر كێشهی كورد، رهههندهكانی و شێوازی چارهسهری له رووی تیۆریهوه كار دهكات. ئهم ماسهیه له شهش ئهندامی سهركرایهتی ئهم پارته پێكهاتووه كه دووانیان ژن و چواریان پیاون. ئهو ماسهیه تا ئێستا بهڵام وهكو سهرۆكی پارتهكهیان بهخشكهیی و دوور له هاشوهوشی میدیا چهندین توێژینهوه و راپرسیان له ناوچه كوردیهكانی باكووری كوردستان ئهنجامداوه. ئهم ئاماژه و زانیاریانهی له پهرهگرافی سهرهوهدا خستمانهڕوو، پشتڕاستی دهكاتهوه، كه (CHP/جهههپه) ی كلیچدارئۆغڵو لهبارهی كێشهی كورد لهگهڵ (CHP/جهههپه) كهی پێش كلیچدارئۆغڵو جیاوازه. (CHP/جهههپه)ی كلیچدارئۆغڵو، كه تهنیا بۆ جارێكیش به ئاشكرا باسی كوردبوون و عهلهویبوونی خۆی نهكردووه، بهرنامهیهكی ههیه و خهریكی گهڵاڵه كردنی بیرۆكه و پڵانێكه لهبارهی ئهم كێشهیه. ههروهها له ئێستادا ناكرێت پێشبینی ئهم پڵان و بهرنامهیه بكهین، چونكه تایبهتمهندی كڕی بن بڕ كه كهمال كلیچدارئۆغڵوی پێ ناسراوه له ئێستادا زاڵه بهسهر كار و كاردانهوهكانی (CHP/جهههپه). كه دێینه سهر خوێندنهوهی كهسایهتی سیاسی كهمال كلیچدارئۆغڵوش دهبێت پێش ههموو شتێك ئاماژه به شێوازی كاری بیرۆكراتیانهی بكهین. كهسی بیرۆكرات به گشتی كهسێكی ترسنۆكه، خۆی بهدوور دهگرێت له رێچكهشكێنی، كه ئهمهش بۆ چارهسهری كێشهیهكی وهكو كێشهی كورد ئاستهنگێكی جدیه. كهمال كلیچدارئۆغڵو، كه لهلایهن چهندین ناوهند به (غاندی توركیا) بهناو دهكرێت، به بهراورد لهگهڵ ئهردۆغان و سهركردهكانی دیكهی توركیا زۆر قسه ناكات، كهسێكی كڕه، بهڵام بن بڕه. ئهجندا و بهرنامهكانی ئاشكرا ناكات، ئهگهر ئاشكراشیان بكات به شێوازێكی دوور له هاشوهوشی راگهیاندنی ئهم سهردهمه بڵاویان دهكاتهوه. له ئهگهری سهركهوتنی كلیچیدار ئۆغڵو له ههڵبژاردنی داهاتوودا، كه بڕیاره له 14 ئایاری 2023 ئهنجامبدرێت، یهكێك لهو كارانه كه پێویسته به پهله ئهنجامی بدات، رێكخستنهوهی میدیا و راگهیاندنی توركیایه، كه له دهستی گرووپ و هۆڵدینگه مشهخۆرهكان دایه و ئهوانه رهوتی نهتهوهپهرستی وهكو كارتێك بهكاردێنن، بۆ ئاراستهكردنی رای گشتی توركیا دژی كورد و دیموكراسی. كلیچیدارئۆغڵو بهر له ئێستا چهندین جار دووبارهی كردۆتهوه، له ئهگهری چوونه سهر دهسهڵات، دهست بهسهر سامانی (پێنج چهتهكه) دادهگرێت و رووبهڕوی دادگایان دهكاتهوه. مهبهست لهو (پێنج چهته) یه گرووپ و هۆڵدینگهكانی ههریهك له (جهنگیز هۆڵدینگ، كالیۆن گرووپ، كۆڵین هۆڵدینگ، لیماك هۆڵدینگ، ماكیۆڵ گرووپ)ﻩ، ئهم پێنج گرووپه كه پهیوهندی زۆر بهتینیان لهگهڵ ئاكهپهدا ههیه، كاریگهریان لهسهر میدیا و ناوهندهكانی توێژینهوه له رادهبهدهره. ئهم ههڵمهته شوڤێنیهی ئهمڕۆ دژ به كورد و عهلهویهكان له ئارادایه، ئهم ناوهنده سهرمایهداریانه له پشتیهوه دهوهستن. لێدان لهم پێنج گرووپه زهمینهی ئاسایی بوونهوهی دۆخی توركیا خۆشدهكات و رهوتی نهتهوهپهرستی بهرهو كاڵبوونهوه دهبات. ئهگهر كلیچدارئۆغڵو وهكو بهڵێنی داوه ئهم پێنج چهتهیه رووبهڕوی دادگا بكاتهوه، مهودایهكی زۆرباش دهبڕێت له جێبهجێكردنی ئهجنداكانی، كاتێك لهم سۆنگهیهوه سهیری رهوتی گۆڕانكاریهكان دهكهین، دهگهینه ئهو ئهنجامهی كه بزوتنهوهی كورد به باڵی سهربازی و مهدهنی پێویستی به كلیچدارئۆغڵو ههیه و كلیچدارئۆغڵوش پێویستی به كورد ههیه. له ئێستادا دهنگی كورد دهگاته 13٪ له كۆی دهنگی ههموو توركیا، ئهگهر سبهی كاریزمایهكی وهكو سهڵاحهدین دهمیرتاشیش له زینداندا ئازاد بكرێت، پێشنینی دهكرێت ئهم رێژهیه بگاته ٪20 له كۆی دهنگی گشتی توركیا. ماوهتهوه بڵێین: ئایا كورد دۆخی خۆ كاندیدكردنی كلیچدارئۆغڵو و ئهگهری بوونی به سهركۆمار وهكو دهرفهتێك دهبینێت و كار بۆ قۆستنهوهی دهكات؟ ئایا كهمال كلیچدارئۆغڵو (75 ساڵی) دهتوانێ ئهجنداكانی بكاته ستراتیژ و كار بۆ جێبهجێكردنی بكات؟ یان ئهوهتا چۆن تا ئێستا عهلهویبوون و كوردبوونی خۆی شاردۆتهوه، بهههمان شێوه ئهجندا و مهرامهكانی دهشارێتهوه و تا ئهم رۆژهی سهردهنێتهوه لهگهڵ خۆیدا دهیانباته ناو گۆڕهكهی!
راپۆرت: درەو تارانو ریاز بۆ چین دوو سەرچاوەی سەرەكی دابینكردنی وزەن، باشبوونی پەیوەندییەكانیانو پاراستنی سەقامگیری لەناوچەكە بۆ پەكین پرسێكی زۆر هەستیارە، وێڕای ئەوەی چین ناوبژیوانێكی متمانەپێكراوە لەڕووی سیاسییەوە، لایەنداری هیچ لایەنێك نییە لەسەر حسابی لاكەی تر، بەپێچەوانەی ئەمریكاو وڵاتانی خۆرئاوا لەململانێیەكی توندان لەگەڵ ئێران، هاوكات سعودییەكانیش بێهیوابوون لەوەی ئەمریكاو خۆرئاوا سنورێك بۆ جەنگی چەندین ساڵەی یەمەن دابنێن، وردەكاری زیاتر لەبارەی رێككەوتنی نێوان سعودیەو ئێرانو كاریگەرییەكانی لەسەر پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئەمریكاو چیندا لهم راپۆرتهدا. مێژووی پەیوەندییەكانی سعودیەو ئێران دوای (7) ساڵ لەدابڕانی دیپلۆماسیی، پەیوەندییەكانی سعودییەو ئێران پێینایە قۆناغی نوێ، ئاڵۆزی پەیوەندییەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتە مێژوویییەكی دورودرێژی هەیە، یەكەم دابڕانی دیپلۆماسی نێوانیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (1943) لەسەردەمی محەمەدڕەزا پەهلەوی شای ئێران، ئەوەش كاتێك بوو كە سعودییە حاجییەكی ئێرانی لەسێدارەدا، بەڵام لەوكاتەدا ناكۆكی ئایدۆلۆژی لەنێوان ئێرانی شیعەو سعودییەی سوننەدا نەبوو، وەك ئەوەی لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران لەساڵی (1979)وە سەریهەڵداوە، كە لەم دواییانەدا چەندین بواری جیاوازی گرتەوەتەوە. لەدوای دەستپێكردنی جەنگی ئێران-عێراقو تۆمەتباركردنی ریاز بە پشتیوانیكردنی بەغداد لەلایەن تارانەوە، پەیوەندییەكانی ئێرانو سعودییە هەڵبەزو دابەزی زۆری بەخۆیەوە بینیوە، لەساڵی (2016)دا، ناكۆكییەكانی تارانو ریاز گەیشتە لوتكە، دوای ئەوەی دەسەڵاتدارانی سعودییە زانای ئاینی شیعە (نەمر ئەلنەمر)یان لەسێدارەدا، لەكاردانەوەی ئەمەدا خۆپیشاندەرانی ئێرانی، باڵیۆزخانەی سعودییەیان لەتارانو كۆنسوڵگەری ئەو وڵاتەیان لەشاری مەشەهد سوتاند، بەوهۆیەوە پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی سعودییەو ئێران بەتەواوی دابڕا. ئێرانو سعودیە دوو هێزی گەورەی ئیسلامی ناوچەكەنو هەردووكیشیان دوو سەرچاوەی گەورەی نەوتن، خاوەنی پێگەی جیۆپۆلەتیكیو ستراتیژی گرنگن لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستنو كەنداودا. بەر لە شۆڕشی ئیسلامی ئێران، ئێرانو سعودیە دوو هاوپەیمانی سەرەكی ئەمریكا بوون، واشنتۆن پەیوەندی نێوان هەردوو وڵاتەكەی راگرتبوو، بەڵام كە شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران روویدا، ئیتر دۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا هات، ئێران لە دۆستی ئەمریكاوە چووە ریزی دوژمنەكانی، پاشان سیاسەتی هەناردەكردنی شۆڕشەكەی بۆ وڵاتانی تری ناوچە دەستپێكردو ئیتر لێرەوە جەنگی ئایدۆلۆژیو مەزهەبی لەگەڵ سعودیە دەستپێكرد. لە ساڵی 1979وە تائێستا پەیوەندییەكانی سعودیەو ئێران لەناو ئاڵۆزیدان، بەجۆرێك: • ساڵی 1984 روبەڕووبونەوەی ئاسمانی لەنێوان فڕۆكەكانی ئێرانو سعودیە روویدا، ئەمە لە لوتكەی جەنگی نێوان عێراقو ئێراندا روویدا، تائێستا وردەكاری ئەم رووداوە نەزانراوە، لەم رووداوەدا فڕۆكەكانی سعودیە بە پاڵپشتی ئەمریكا لە ناوچەی كەنداودا دوو فڕۆكەی ئێرانیان لە جۆری (F4 ) خستەخوارەوە. • ساڵی 1987 رووداوەكانی حەجی مەككە روویدا، ئەمە درزێكی گەورەی خستە پەیوەندی هەردوو وڵاتە ئیسلامییەكەوە، پێكدادان لەنێوان حاجییە شیعەكان كە زۆرینەیان ئێرانی بوون لەگەڵ هێزە ئەمنییەكانی سعودیە روویدا، لەم رووداوانەدا (402) كەس كوژران، (275) كەسیان حاجی سعودیە بوونو (85) كەسیان پۆلیسی سعودی بوون، لەدوای ئەم رووداوانەوە پەیوەندی دیپلۆماسی نێوان ئێرانو سعودیە پچڕاو سعودیە ژمارەی حاجیانی ئێرانی بۆ وەرزی حەج كەمكردەوەو ئێرانیش بۆ ماوەی سێ ساڵ حەجی بایكۆتكرد. • ساڵی 1991 جارێكی تر سعودیەو ئێران پەیوەندییەكانیان دەستپێكردەوە، بەڵام بەهۆی مانەوەی كاریگەری رووداوەكەی حەجی ساڵی 1987وە ئەم ئاسایكردنەوەیە سەری نەكێشا بۆ كرانەوەی سیاسی لەنێوان هەردوو وڵاتدا. • رووداوی حەجی 1987 هێندە بە لای ئێرانییەكانەوە گەورە بوون لە ساڵی 1988دا ئایەتوڵا خومەینی دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی لە پەیامێكدا رووداوەكەی وەكو "رەشەكوژی حەج" ناوبردو وتی:" تەنانەت ئەگەر لە سەددام حسێن خۆش ببینو دۆزی قودسو تاوانەكانی ئەمریكا لەبیر بكەین، هەرگیز لە ئال سعود خۆش نابین". • ئەم ئاڵۆزییە لە پەیوەندی هەردوو وڵات بەردەوام بوو تا ئەوكاتەی عەلی ئەكبەر هاشمی رەفسنجانی پۆستی سەرۆك كۆماری ئێرانی وەرگرت (1989- 1997)، رەفسنجانی پەیوەندی دۆستایەتی لەگەڵ شازادە عەبدوڵا بن عەبدولعەزیز دروستكرد كە دواتر بوو بە پادشای سعودیە، ئەم پەیوەندییە كاریگەری لەسەر ئاسایبوونەوەی پەیوەندی هەردوو وڵات هەبوو. • ئەم باشبوونەی پەیوەندی هەردوو وڵات لەسەردەمی حكومەتی "ریفۆرمخوازەكان"ی ئێراندا بە سەرۆكایەتی محەمەد خاتەمی (1997- 2005) بەردەوام بوو. • لەگەڵ دەستبەكاربوونی حكومەتی كۆنەپارێزەكاندا بە سەرۆكایەتی مەحمود ئەحمەدی نەژاد، جارێكی تر پەیوەندییەكانی ئێرانو سعودیە ئاڵۆزی تێكەوتەوە، ئەحمەد نەژاد گوتاری "شۆڕشگێڕانە"ی گەڕاندەوە بۆ ناو فەرهەنگی سیاسی ئێرانو ئیتر تۆنی دژایەتیكردنی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی لەناوچەكەدا بەرزبووەوەو كاریگەری رەفسنجانی بەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئێرانەوە نەما. • لەگەڵ سەرەتای هەزارەی سێیەمەوە، رۆڵی "فەیلەقی قودس"ی سەربە سوپای پاسدارانی ئێران، بەتایبەتیش دوای جەنگی ئەمریكا بۆ روخاندنی رژێمی سەددام، زیادی كرد. • یەكێك لەو رووداوانەی تر كە ناكۆكی نێوان تارانو ریازی قوڵتركردەوە، راگەیەندراوەكەی ئەمریكا بوو لە 11 ئۆكتۆبەری 2011دا لەبارەی پلانێكی ئێران بۆ تیرۆركردنی باڵیۆزی سعودیە لە ئەمریكا، واشنتۆن بۆ ئەم كارە پەنجەی تۆمەتی بۆ فەیلەقی قودس راكێشا، بەڵام تاران تۆمەتەكانی رەتكردەوە. • ئیتر لەوكاتەوە ئێرانو سعودیە لە چەند گۆڕەپانێكی جیاوازی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەوانە (عێراق- یەمەن- لوبنان- سوریا) دەستیان بە شەڕی بە وەكالەت لەدژی یەكتر كرد. هەوڵەكانی عێراق لەساڵی (2021)دا بەغداد میوانداری دانوستانی نێوان سعودییەو تارانی كرد، بۆ كۆتایهێنان بە ناكۆكییەكانو لێكگەیشتن لەبارەی كۆمەڵێك دۆسیە، كە دیارترینیان جەنگی یەمەنو دۆسیە ئەتۆمییەكە بوو. لەماوەی دوو ساڵی رابردوو (پێنج) گەڕی دانیشتنی نهێنی لەنێوان بەرپرسانی ریازو تاران بەڕێوەچوو، ئەمە زەمینەی بۆ گەیشتن بەڕێككەوتنی نێوان ئەو دوو وڵاتە خۆشكرد، دواجار هەردوو وڵاتی ناكۆك دوێنێ لە (پەكین)ی پایتەختی چین رێككەوتنیان ئیمزا كرد. هاتنەناوەوەی چین بۆ كۆكردنەوەی تارانو ریاز لەسەر یەك مێز بەم خێراییە، پێدەچێت تێیدا حساباتی وردی پەكین لەبەرچاوگیرا بێت، كە پێیوایە بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی چین لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەدی نایەت ئەگەر كۆتایی بە دابڕانی نێوان ئێرانی سعودیە نەهێنرێت وەكو دوو وڵات پەیوەندی بەهێزیان لەگەڵ چیندا هەیە. بۆچی چین ؟ راگەیاندنی رێككەوتنی نێوان ریازو تاران لە چینەوەن پێشهاتێكی چاوەڕواننەكرابوو، بەوپێیەی لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا پەكین رۆڵێكی ئاشكرای نەبووە لەدانوستانو لێكنزیكردنەوەی تارانو ریازدا، بەڵام دەوترێت چین وەك هێزێكی گەورەی جیهانی، بەسەرپەرشتیكردنو زامنكردنی رێككەوتنێكی لەوشێوەیە، هێزو پێگەیەكی تریداوە بە گەرەنتیكردنی سەرخستنو جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە. چین سەرەكیترین هاوبەشی بازرگانی سعودییەوەو تارانە، بۆ تاران چین دەروازەیەكی گرنگ بووە بۆ دەربازبوون لەو سزا ئابوریو داراییەی سەختەی كە ئەمریكاو وڵاتانی خۆرئاوا سەپاندویانە بەسەریدا. سعودییەكانیش دوای ساڵانێكی دورودرێژی جەنگی یەمەن، نائومێدوبوون لەوەی بتوانن لەڕێی درێژەدان بەجەنگ، هەژموونی حوسییەكانی هاوپەیمانی ئێران لە یەمەن كۆتایپێهێنن، وێڕای ئەوەی لەوەش نائومێدبوون كە ئەمریكاو وڵاتانی ئەوروپا پشتیوانی جدی بكەن لەیەكلایكردنەوەی جەنگەكە. سعودییەو ئێران دوو سەرچاوەی سەرەكی دابینكردنی وزەن بۆ چینییەكان، باشبوونی پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتەو پاراستنی سەقامگیری لەناوچەكە بۆ پەكین پرسێكی زۆر هەستیارەو، زامنی پاراستنی سەرچاوەكانی وزە بۆ چین دەكات. لەپاڵ ئەمەدا، چین ناوبژیوانێكی متمانەپێكراوە لەڕووی سیاسییەوە بەلای هەریەكە لە ریازو تارانیشەوە، لایەنداری هیچ لایەنێك نییە لەسەر حسابی لاكەی تر، بەپێچەوانەی ئەمریكاو وڵاتانی خۆرئاوا، كە لە ململانێیەكی توندان لەگەڵ ئێرانو گەمارۆێكی ئابوری قورسیان بەسەردا سەپاندووە، چینییەكان جگە لەپەیوەندی بارزگانیو دۆزینەی بازاڕی نوێ بۆ كاڵاكانیانو دابینكردنی ئاسایش بۆ ناوچەكانی سەرچاوەی وزە، هیچ ئامانجێكی سیاسیو سەربازی ئاشكرایان نییە، وەك ئەمریكاو خۆرئاواش مێژوویەكی سەربازیو داگیركارییان لەناوچەكەدا نییە. بەگوێرەی بەیاننامەی (10)ی ئازاری نێوان ریازو تاران، كە لە پەكین ئیمزا كرا، هەردوو وڵات رێككەوتون لەسەر دەستپێكردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی نێوانیانو كردنەوەی باڵیۆزخانەكانیان لەماوەی دوو مانگدا، هەردوو وڵات رێككەوتون لەسەر چالاككردنی هاوكاری ئەمنیی نێوانیانو ڕێزگرتن لە سەروەری یەكترو دەستوەرنەدان لەكاروباری ناوخۆی یەكتر. ئێرانو چین رۆژی 14ی شوباتی رابردوو، ئیبراهیم رەئیسی سەرۆكی ئێران سەردانی پەكینی كرد، (شی جین بینگ) سەرۆكی چینی بینی، پێكەوە گفتوگۆیان كرد جێبەجێكردنی ئەو یاداشتە ستراتیژییەی كە هەردوولا لە 2021دا ئیمزایان كرد، یاداشتێك كە پەیوەندییەكانی ئێرانو چین لەماوەی 25 ساڵی داهاتوو دیاری دەكات، ئەمە لەپاڵ گفتوگۆكردن لەبارەی ئەو پرسانەی كە هەردوولا بەیەخی هاوبەشیان بۆی هەیە. بەگوێرەی قسەی میدیا فەرمییەكانی ئێران، پەكینو تاران لە چەند ساڵی رابردوودا (20) یاداشتی هاریكارییان لە بوارەكانی گواستنەوە بەدیاریكراویش هێڵی ئاسن، وزەو ژێرخان بەبەهای نزیكەی (12 ملیار) دۆلار ئیمزا كردووە. بەپێی قسەی ئەوانەی چاودێری دۆخی پەیوەندییەكانی ئێرانو چین دەكەن، نزیكبونەوەی ئەمدواییەی ئێران لە چین یەكێك لە پاڵنەرەكانی بریتییە لە سەركەوتن بەسەر قەیرانی كەمی دراوی قورس، كە بەهۆی سزا ئابورییەكانی ئەمریكاو خۆرئاواوە گرفتی گەورەی بۆ ئێران دروستكردووە. لەو رێككەوتنانەی كە ئێران لەگەڵ چین ئیمزای كردووە، بە (ریاڵ)ی ئێرانیو (یوان)ی چینی مامەڵە دەكرێت، ئەمە بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری ئەو سزایانەیە كە خۆرئاوا بەسەر ئابوری ئێرانیدا سەپاندووە. لەپاڵ پەیوەندی ئابوریو سیاسی، ئێرانو چین پەیوەندی سەربازیشیان هەیە، بەگوێرەی قسەی یەكێك لە گەورە بەرپرسانی ئێرانی، پەكین یەكێكە لە كڕیارە سەرەكییەكانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئێرانو تاران بەنیازی ئەوەیە 15 هەزار فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بە چین بدات. لەبارەی پەیوەندی هەردوو وڵات لە بواری وزەدا، هیچ ئامارێكی فەرمی لەبارەی هەناردەی نەوتی ئێران بۆ چین لەبەردەستدا نییە، ئەمەش بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوەیە لەسەر هەناردەی نەوتی ئێرانی، بەڵام لایەنی چینی سەرباری سزا سەپێندراوەكانی ئەمریكا بەردەوامە لەسەر هاوردەكردنی نەوتی ئێران. بەگوێرەی دواین راپۆرتی كۆمپانیا تایبەتمەندەكان لەبارەی رۆشتنی نەوت لەسەرتاسەری جیهان، قەبارەی هەناردەی نەوتی خاوی ئێران بۆ چین زیادیكردووەو گەیشتوەتە نزیكەی (یەك ملیۆن) بەرمیلی رۆژانە. لە بواری هەناردە نانەوتییەكانیشدا، چین بە هاوبەشی یەكەمی بازرگانی كۆماری ئیسلامی ئەژمار دەكرێت، بەپێی قسەی روحوڵا لەتیفی ئەندامی لیژنەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانو گەشەپێدانی هەناردە لە (هۆبەی ئێران بۆ پیشەسازیو كانەكانو بازرگانی)، قەبارەی بازرگانی ئێرانو چین لەم مانگانەی دوایدا (25 ملیار) دۆلاری تێپەڕاندووە. سعودیەو چین رۆژی 8ی كانونی یەكەمی ساڵی رابردوو، (شی جین بینگ) سەرۆكی چین سەردانی سعودیەی كردو سێ رۆژ لەو وڵاتە مایەوە، ئەمە بە گەورەترین چالاكی دیپلۆماسی چین لەگەڵ جیهانی عەرەبی لە مێژووی هاوچەرخی چیندا لێكدرایەوە. سەرۆكی چین لەم سەردانەدا بەشداری لە لوتكەی وڵاتانی هاریكاری كەنداو و لوتكەی عەرەبی- چینیدا كرد، سەركردەی وڵاتانی عەرەبی بینی. لەم سەردانەدا سەرۆكی چین لەگەڵ شا سەلمان بن عەبدولعەزیز پادشای سعودیە رێككەوتنی شەراكەتی ستراتیژی گشتگیری ئیمزا كرد، بەپێی ئەم رێككەوتنە سەرۆكی هەردوو وڵات پابەندی خۆیان نیشانداوە بەوەی كۆبونەوەی نیوە ساڵانە بكەن، هەروەك یاداشتی لێكتێگەییشتنیان ئیمزا كردووە بۆ هاوتاكردنی دەستپێشخەری (پشتێنو رێگای"ی چین لەگەڵ "روانگەی سعودیە بۆ 2030". كۆمپانیاكانی سعودیەو چین ئیمزایان لەسەر (34) رێككەوتننامە كردووە بەبەهای (30 ملیار) دۆلار لە بوارەكانی وزەی سەوزو تەكنەلۆژیای زانیاریو ژێرخاندا. پەیوەندی چین لەگەڵ وڵاتانی هاریكاری كەنداو بەشێوەیەكی سەرەكی جەخت لەسەر وەبەرهێنان لەبواری ژێرخانو بازرگانی كاڵاو نەوت دەكات، بەڵام ئەمساڵانەی دوایی بوارەكانی تەكنەلۆژیاو ئاسایشیشی گرتوەتەوە، لە ساڵی 2005وە چین چەندین گرێبەستی وەبەرهێنانی گەورەی لەگەڵ وڵاتانی هاریكاری كەنداو بە بەهای (116 ملیار) دۆلار ئیمزا كردووە، رێژەی یەك لەسەر سێی ئەم گرێبەستانە لەگەڵ سعودیەدا بووە. ئێستا ئیتر چین بە هاوبەشی یەكەمی بازرگانی سعودیە ئەژماردەكرێتو بەهای بازرگاكانی نێوانیان لە ساڵی 2021دا گەیشتوەتە (80 ملیار) دۆلارو ساڵی رابردوو سعودیە نزیكەی (5.5 ملیار) دۆلار سەرمایەگوزاریو گرێبەستی لە دەستپێشخەری "پشتێنەو رێگا"ی چینییەوە دەستكەوتووە، هەروەك چین بازاڕی گەورەی پێشوازیكردنە لە نەوتی سعودیە، تەنیا لە ساڵی رابردوودا رێژەی نزیكەی 40%ی تێكڕای هاوردەی نەوتی چین لە وڵاتانی هاریكاری كەنداوەوە بووە، نیوەی ئەم رێژەیەش بە تەنیا بە سعودیەوە هەناردەی چین كراوە. پەیوەندییەكانی سعودیە لەگەڵ چین تەنیا لە بواری ئابوریدا كورت نەبوەتەوە، سەردانەكەی ساڵی رابردووی سەرۆكی چین بۆ سعودیە بۆ جەختكردنەوە بوو لەسەر ئەوەی ریاز دەیەوێت پێگەی خۆی وەكو هێزێكی نێودەوڵەتی نیشان بداتو زۆرترین سود لە بایەخی ئەم پێگەیە وەربگرێت بەتایبەتیش لە زەمەنی جەنگی روسیا- ئۆكراینادا. لە هەموو ئەم جموجوڵانەشدا، سعودیەكان دەیانەوێت ئەڵتەرناتیڤی جۆراوجۆر بۆ هاوپەیمانێتییەكانیان لەسەر ئاستی جیهان بدۆزنەوەو چیتر بەتەواوەتی پشتئەستور نەبن بە ئەمریكا، بەتایبەتیش كە بەرپرسانی ریاز بۆیان دەركەوتووە، هەڵبژاردنی پەیوەندی لەگەڵ یەكێك لەو دوو جەمسەرە (ئەمریكاو چین) باجەكەی قورس دەبێتو دەخوازن هەردوولا رابگرن. سعودیەكان هاوكات لەگەڵ پەرەپێدانی پەیوەندی ئابوری لەگەڵ چین، دەیانەوێت پارێزگاری لە پەیوەندییە ئەمنییەكانیشیان بكەن لەگەڵ ئەمریكا، پێیانوایە ئەمە وەڵامدانەوەیەكی باشە بۆ ئەو گۆڕانكارییەی كە لە ئەولەویەتی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا روویداوەو ریازی توشی دوودڵی كردووە لە پابەندبوونی ئەمریكا بە پاراستنی ئاسایشی ناوچەكە لە هەڕەشەكانی ئێران. لەلایەكی ترەوە، رێككەوتنە 25 ساڵییەكەی ئێران لەگەڵ چین، سعودیەكانی نیگەران كرد، بۆیە هەموو هەوڵێكیان بۆ ئەوەیە قورسایی كەنداوی عەرەبی لە بازنەی پەیوەندییەكانی چیندا بەهێز بكەن، بۆ ئەوەی پاڵپشتی چین بۆ ئێران كۆتوبەند بكەن، بەتایبەتیش لە بواری دۆسیە ئەتۆمییەكەی ئێراندا. سەرباری هەموو ئەمانە، پەیوەندی لەگەڵ چیندا، دەرفەتی جۆراوجۆری ئابوری بۆ سعودیە فەراهەم دەكات، ئەمە هاوكایە لەگەڵ بیروبۆچوونەكانی (محەمەد بن سەلمان) شازادەی جێنشینی سعودیە كە هەوڵ بۆ فرەجۆركردنی ئابوری سعودیەو راكێشانی سەرمایەگوزاری بیانی دەدات لە بوارەكانی ژێرخانو پیشەسازیو تەكنەلۆژیادا. لە لایەنی چینیشەوە، ئەو گۆڕانكارییەی كە بازاری وزەی جیهانی لەدوای جەنگی روسیاو ئۆكرایناوە بەخۆیەوە بینیوە، وایكردوە بەرپرسانی پەكین بیر لە فراوانكردنی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ وڵاتانی كەنداوی عەرەبی بكەنەوە، كە ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بە سەرچاوەكانی وزە، ئەم پەیوەندییەش بەتەنیا لەگەڵ سعودیەدا نییە، بەڵكو لەگەڵ قەتەریشدایە كە رێككەوتنێكی ستراتیژی بۆ ماوەی 27 ساڵ لەگەڵدا ئیمزا كردووە بۆ هاوردەكردنی غازی شل. چین لەم پەیوەندییانەدا لەگەڵ وڵاتانی كەنداوی عەرەبی دەیەوێت بەشێوەیەكی ستراتیژی گرەنتی گەیشتنی وزە بكات بۆ ئابورییە گەورەكەی، بەتایبەتیش ئەگەر پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكا سەبارەت بە (تایوان) بگاتە حاڵەتی سەپاندنی سزا لەلایەن وڵاتانی خۆرئاواوە. جگە لەمە، بەردەوامبوونی هاتنی وزە لە ناوچەی كەنداوەوە، توانای ئەوە بە پەكین دەبەخشێت لە دانوستانەكاندا پارێزگاری لە نرخی هاوردەی نەوتی روسی خۆی بكات لە نزمترین ئاستدا. هەڵوێستی ئەمریكاو پەیوەندییەكانی لەگەڵ چین! لەبارەی رێككەوتنەكە، جۆن كیربی وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكاش لە كۆشكی سپی وتی:" سعودییەكان لەبارەی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئێرانییەكان، واشنتۆنیان ئاگاداركردووە، بەڵام ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هیچ رۆڵێكی نەبووە لەو رێككەوتنەدا". "ئەوەی بەلای واشنتۆنەوە گرنگە، كۆتایهێنانە بەجەنگی یەمەنو راگرتنی هێرشەكانە بۆ سەر سعودییە.. واشنتۆن چاودێری دەكات تا بزانێت ئێران پابەند دەبێت بەڵێنەكانی دوای ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە لەگەڵ سعودییە". بەدرێژایی چەندین دەیەی رابردوو ریاز هاوپەیمانێكی ستراتیژی واشنتۆن بووە، بەڵام كوژرانی رۆژنامەنوس (جەمال خاشوقچی) لە كۆنسوڵگەری سعودیە لە ئەستەنبوڵ لەساڵی (2018)دا پەیوەندییەكانی واشنتۆنی دووچاری شڵەژان كرد، بەتایبەت دوای هاتنی جۆ بایدن بۆ سەر دەسەڵاتو بەڵێنەكانی بۆ پێداچونەوە بە پەیوەندییەكانی ئەمریكا لەگەڵ سعودیەدا. لەلایەكی ترەوە، بڕیاری رێكخراوی "ئۆپێك پلەس" كە سعودییە سەركردایەتی دەكات، بۆ كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت، بەرپرسانی كۆشكی سپی توڕەكردو پەیوەندییەكانی ریازو واشنتۆنی دووچاری ئاڵۆزییەكی نوێ كرد. دروستبوونی جۆرێك لە ئاڵۆزی لە پەیوەندییەكانی نێوان واشنتۆنو ریاز لەكاتێكدایە، پەیوەندییەكانی چین لەگەڵ وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەفراوانبووندایە، لەچوارچێوەی هەوڵەكانی بۆ زیادكردنی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەناوچەكە، ئەمە سەرباری هۆشدارییەكانی واشنتۆن لەبارەی زیادبوونی بەشداری چین لەژێرخانی ئابوری هەستیار لە وڵاتانی كەنداو. لەگەڵ ئەوەی چین بەردەوام واپیشانداوە نایەوێت ئەو بۆشاییە پڕبكاتەوە كە ئەمریكا لەناوچەكە دروستیكردووە، بەڵام گەورەبوونی قەبارەی بەرژوەندییەكانی لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاستو بەشداریكردنی لە چارەسەركردنی كێشە سیاسییەكان، وەك جۆرێك لەدەستوەردانی راستەوخۆ دادەنرێت لەناوچەكانی هەژموونی ئەمریكادا. هاتنەناوەوەی بەردەوامی چین بۆ ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەواتای ئەوە نایەت پەكین هەوڵی گۆڕینی هاوكێشەی ئاسایشی هەرێمی نادات لە ناوچەكەدا، بەڵام بابەتی ئەمنی ناوچەكە هێشتا لەژێر كۆنترۆڵی ئەمریكادایەو پێناچێت بەمزوانە لەمڕووەوە ركابەرێكی راستەقینەی بۆ دروست ببێت. دەتوانرێت خۆبەدورگرتنی پەكین لە تێوەگلانی ئەمنی لە ناوچەكە بۆ چەند هۆكارێك بگەڕێندرێتەوە، بە پلەی یەكەم سیاسەتی دەرەوەی چین كە زیاتر جەخت لەسەر گەشەپێدانی ئابوری دەكاتەوەو ئەمە وایلێدەكات خۆی بەدوور بگرێت لە پێكهێنانی هاوپەیمانێتی ئەمنی بەردەوام لە دەرەوەی سنور، بەجۆرێك چین رابكێشێتە ناو ململانێ درێژخایەنەكانو ئەمە سەربكێشێت بۆ دروستكردنی قەیرانو وەبەرهێنانی چینی رابگرێت. ئەمە وای لە توێژەران كردووە پێیانوابێت چین نایەوێت رۆڵی ئەمریكا لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست وەربگرێت، ناوچەیەك كە بەردەوام لە ناسەقامگیریدایە، بەپێچەوانەوە چینییەكان سود لە رۆڵی ئەمریكا لەم ناوچەیە وەردەگرن بۆ بەدیهێنانی سەقامگیریو برەودان بە بەرژەوەندییە ئابورییەكانیان. لەبری ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، چینییەكان ناوچەی زەریای هیندیو ئارامیان دیاریكردووە وەكو ئەولەویەتی خۆیان بۆ روبەڕووبونەوەی چالاكییەكانی ئەمریكاو ئەو ناوچانە بە گۆڕەپانی سەرەكی ململانێی نێوان پەكینو واشنتۆن ئەژمار دەكرێن. بەڵام پەیوەندی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستو چین لە بواری وزەو ژێرخاندا، سەرچاوەی سەرەكی نیگەرانی ئەمریكایە، ترسیان هەیە چین لەم رێگەیەوە بۆ داهاتوو بە تەواوەتی جێ پێی خۆی لە ناوچەكەدا قایم بكات، بەتایبەتیش ئەگەر وڵاتێكی وەكو سعودیە چوارچێوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ چین بەرزبكاتەوە بۆ هاوكاری لە بواری ئەتۆم بەمەبەستی پارێزگاریكردن لە هاوسەنگی هێز لەگەڵ تاراندا، ئەمەش لە ئەگەری نادیاربوونی چارەنوسی رێككەوتنی ئەتۆمی ئێران لەگەڵ خۆرئاوادا، هەرجۆرە زیادبوونێكی چالاكی ئەتۆمی لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، هەڕەشەی گەورە دەبێت لەسەر ئایندەی هەژموونی ئەمریكا لە ناوچەكەدا. دیارنییە كاردانەوەكانی ئەمریكا چی دەبن، رەنگدانەوەكانی تەنها لەسەر لەقاڵبدانی چین دەوەستێت یاخود كاریگەری لەسەر ئایندەی سعودییەش دەبێت، كە هەندێك پێیانوایە لەدوای پشتگوێخستنی داواكانی ئەمریكا بۆ زیادكردنی بەرهەمی نەوتو توندوتۆڵكردنی پەیوەندییە بازرگانیو ئابورییەكانی لەگەڵ چین، دەسەڵاتدارانی سعودییە سەرچڵیان كردووە بە پەیوەندییە مێژوییەكانیان لەگەڵ ئەمریكا. لە چەند مانگی رابردوودا پەیوەندییەكانی واشنتۆنو پەكین ئاڵۆزی زۆری بەخۆوە بینیوە، لەوانە ئاشكراكردنی باڵۆنە سیخوڕییەكەی چین لە ئاسمانی ئەمریكاو خستنەخوارەوەی، هەڵوەشاندنەوەی گەشتەكەی ئەنتۆنی بلینكن وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بۆ پەكین كە بڕیاربوو تێیدا هەردوو وڵات پەیوەندییەكانیان ئاسایی بكەنەوە. ئەمانە لەپاڵ دانیشتنەكانی لیژنەی تایبەتی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی هەڕەشەكانی چین لەناوچەكانی هەژموونی ئەمریكادا لەسەرتاسەری جیهان، ئەمە سەرباری ئاڵۆزی كۆنی نێوان هەردوو وڵات سەبارەت بە تایوانو پاڵپشتییە سیاسیو سەربازییەكانی ئەمریكا بۆ تایوان. هەروەك ئەمریكا رێككەوتنێكی ئەمنیشی لەگەڵ فلیپین ئیمزا كردووەو بەپێی ئەم رێككەوتنە كەشتیگەلی ئەمریكا دەتوانێت بەندەرەكانی فلیپین بەكاربهێنێت، ئیدارەی جۆ بایدن هەناردەكردنی تەكنەلۆژیای پێشكەوتووی بۆ چین بەرتەسككردوەتەوە لەنمونەی قەدەغەكردنی مامەڵەكردن لەگەڵ گەورە كۆمپانیا چینییەكانی بواری تەكنەلۆژیا (كۆمپانیای هواوی). هەروەك ئیدارەی بایدن هەڕەشەی سەپاندنی سزا بەسەر چیندا دەكات ئەگەر ئەو راپۆرتانەی راست بن كە باسلەوە دەكەن پەكین دەیەوێت چەك بە روسیا بدات بۆ شەڕەكەی دژی ئۆكراینا، هەواڵگری ئەمریكا پێشبینی ئەوەی كردووە (شی جین بینگ) سەرۆكی چین دەیەوێت بەمزوانە سەردانی روسیا بكاتو ڤلادیمیر پۆتین ببینێت. لەبارەی بڵاوبونەوەی پەتای ڤایرۆسی كۆرۆناشەوە، ئەمریكاو چین ناكۆكن، دواین راپۆرتەكانی ئەمریكا باسلەوە دەكەن كارگەكانی چین هۆكاری بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی (كۆڤید-19) بوون نەك بازاڕەكانی ئاژەڵی زیندوو، لەبەرەنجامی ئەم راپۆرتانەدا ئەندامانی كۆنگرێسی ئەمریكا داوا دەكەن لێپێچینەوە لە چین بكرێت.
.jpg)
شیكاری: درەو كورسی پێكهاتەكان بووە بە گرێكوێرەی بەردەم لایەنەكان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، بەشێك لەگەڵ دابەشكردنی كورسی كۆتاكانن بەسەر پارێزگاكاندا، بەشێكی تر پێیانوایە پێكهاتەكان گوزارشت لە رای خۆیان ناكەنو لەلایەن حزبە سیاسییەكانەوە مۆنۆپۆڵكراون. كۆی دەنگی بەدەستهاتووی قەوارەی پێكهاتەكان لە هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستاندا لە (11 هەزارو 971) دەنگ بووە، لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەماندا كۆی دەنگەكانیان بۆ (23 هەزارو 165) دەنگ زیادی كردووە. دەستپێك پشكی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان یەكێكە لە خاڵە ناكۆكەكانی نێوان لایەنە سیاسییەكانو هەندێكیش بە "گرێكوێرەی هەڵبژاردن" ناوی دەبەن. بەشێك لەلایەنەكان پێیانوایە كورسی پێكهاتەكان لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستان مۆنۆپۆڵكراوەو لە پەرلەماندا نوێنەری پێكهاتەكان لەبەرژەوەندی ئەوان بڕیاردەدەن، بۆیە بەشێك لە لایەنەكان لەگەڵ ئەوەن كورسی كۆتاكان دابەشبكرێت بەسەر بازنەكاندا، بەجۆرێك كورسییەكی توركمان بۆ كفریو كورسیەكی مەسیحی بۆ سلێمانی دابنرێت. لە عێراقی ئێستادا رێژەی (2.3%)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بەشێك لە پێكهاتەكان تەرخانكراوە، بەڵام بەشێكی تریان هیچ دەرفەتێكی سیاسییان پێ نەدراوە، لە هەرێمی كوردستانیش (10%) كورسییەكانی پەرلەمانیان بۆ تەرخانكراوە، ئەم رێژانە بەتەواوەتی گوزارشت لە مافی كەمینەكان ناكات، بەوپێیەی ماوە لەدوای ماوە دەنگ لەناو كەمینەكانەوە بەرزدەبێتەوەو باس لەوە دەكەن ئەوانەی لە پەرلەمان دانراون نوێنەرایەتی پێكهاتەكان ناكەن، ئەمە سەرەڕای ئەوەی (ئیزیدیو كاكەی)یەكان كە ژمارەیەكی زۆریان دانیشتووی هەرێمی كوردستانن، هیچ نوێنەرایەتییەكیان لە پەرلەمانی كوردستاندا نیە. بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992)ی هەمواركراو ماددەی (سی و شەشەم)؛ یەكەم: پێنج كورسی بۆ كلدان سریان ئاشوری تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبڕكێی لەسەر دەكەن. دووەم: پێنج كورسی بۆ توركمان تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبڕكێی لەسەر دەكەن. سێیەم: یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبڕكێی لەسەر دەكەن. ئێستا خاڵی جەوهەری ناكۆكی لایەنە سیاسییەكان بەتایبەت یەكێتییو ئۆپۆزسیۆنو سەربەخۆكان بەرامبەر پارتی بریتییە لە دابەشكردنی كورسی پێكهاتەكانو تۆماری دەنگدانی تایبەت بە پێكهاتەكان. لێرەدا تیشك دەخەینە سەر ژمارەو رێژەی گەشەی دەنگی قەوارەی پێكهاتەكان لە خولی (یەكەمو پێنجەم)ی پەرلەمان، نوێنەرایەتی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان، نەخشەی دابەشبوونی (كەمینە) پێكهاتەكانی عێراقو نوێنەرایەتیان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، لەكۆتایشدا باس لە چۆنیەتی پاراستنی مافی پێكهاتەكان لەچوارچێوەی هەڵبژدندا دەكەین. یەكەم: ژمارەو رێژەی گەشەی دەنگی قەوارەی پێكهاتەكان لە خولی (یەكەمو پێنجەم)ی پەرلەماندا لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان كە لە 19/5/1992 بەڕێوەچوو، (ملیۆنێكو 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، بەڵام لەدواین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان (خولی پێنجەم) كە لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو (3 ملیۆنو 88 هەزار و 642) كەس مافی بەشداریكردنی لە هەڵبژاردندا هەبووە. بەپێی ئەو ئامارانە، ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی مافی دەنگدانیان بەدەستهێناوە لە هەرێمی كوردستان لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە تا دواین خولی هەڵبژاردن بە ڕێژەی (178%) ژمارەیان زیادی كردووە. بەڵام كۆی دەنگی بەدەستهاتووی قەوارەی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە (11 هەزار و 971) دەنگەوە زیادی كردووە بۆ (23 هەزارو 165) دەنگ لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، ئەم زیادكردنەش بەڕێژەی (94%) بووە، كە نزیكەی نیوەی ئەو گەشەكردنە گشتیەیە كە لە هەرێمی كوردستان رویداوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و (2)) كە تایبەتە بە دەنگی بەدەستهاتووی پێكهاتەكان لە هەردوو هەڵبژاردنی یەكەمو كۆتا خولی پەرلەمانی كوردستان. یەكەم: ژمارەو رێژەی گەشەی دەنگی قەوارەی پێكهاتەكان لە خولی (یەكەمو پێنجەم)ی پەرلەماندا لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان كە لە 19/5/1992 بەڕێوەچوو، (ملیۆنێكو 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، بەڵام لە دواین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان (خولی پێنجەم) كە لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو (3 ملیۆنو 88 هەزار و 642) كەس مافی بەشداریكردنی لە هەڵبژاردندا هەبووە. بەپێی ئەو ئامارانە، ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی مافی دەنگدانیان بەدەستهێناوە لە هەرێمی كوردستان لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە تا دواین خولی هەڵبژاردن بە ڕێژەی (178%) ژمارەیان زیادی كردووە. بەڵام كۆی دەنگی بەدەستهاتووی قەوارەی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە (11 هەزار و 971) دەنگەوە زیادی كردووە بۆ (23 هەزارو 165) دەنگ لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، ئەم زیادكردنەش بەڕێژەی (94%) بووە، كە نزیكەی نیوەی ئەو گەشەكردنە گشتیەیە كە لە هەرێمی كوردستان ڕویداوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و (2)) كە تایبەتە بە دەنگی بەدەستهاتووی پێكهاتەكان لە هەردوو هەڵبژاردنی یەكەمو كۆتا خولی پەرلەمانی كوردستان. كاندیدی پێكهاتەكان لە هەڵبژاردنەكاندا كەمترین دەنگی ناو كاندیدەكانیان بەدەستهێناوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی كوردستاندا: - هیمداد سەباح بیلال لەبەرەی توركمانی: 138 دەنگی بەدەستهێناوە - سارا دڵشاد بەكر لەبەرەی توركمانی: 194 دەنگی بەدەستهێناوە دووەم: نوێنەرایەتی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان بریتین لە پێكهاتەی نەتەوەییو پێكهاتەی ئایینیو پێكهاتەی فەرهەنگی، پێكهاتەی نەتەوەییەكان بریتین لە (كورد، توركمان، كلدانی ئاشوری سریانیو ئەرمەن) كە ئێستا سەرجەمیان پەرلەمانتاریان هەیە لە پەرلەمانی هەرێی كوردستان، پێكهاتە ئایینییەكان بریتین لەم ئاینانە (ئیسلام، مەسیحی، ئیزیدی، كاكەیی، زەردەشتی، بەهائی، جوو، سابیئەی مەندایی) بەڵام پێكهاتە ئاینییەكان كورسی كۆتایان نیە لە پەرلەمانی هەرێمی كوردستان بە دیاریكراوی (ئێزیدیو كاكەیی)ە، چونكە كریستانەكانی هەرێمی كوردستان بە ناونیشانی نەتەوەوە كورسی كۆتایان بەدەسهێناوە، بەڵام كوردی شیعە لە كوردستان پێیان دەڵێن (فەیلی) لەناو هەرێم وەك شیعە تەماشا دەكرێن لەهەمان كات لەناو شیعە وەك كورد تەماشا دەكرێن، لە هەردوولا بێ بەشكراون لە مافە سەرەتاییەكانیان. لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كورستان (پەرلەمانی كوردستان) لە 19/5/1992 ئەنجومەن پێكهاتبوو لە 105 كورسی، 100 كورسی گشتیو 5 كورسی پێكهاتەی مەسیحی. بەڵام كاتێك ململانێ لەسەر ئەو (5) كورسییە دەستیپێكرد، لە هەڵبژاردن (4) لیستی پێكهاتەكە ململانێیان دەكرد، بەڵام تەنها (1) لیست كە هی (بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوری) بوو لیستی مەسیحیەكان بوو و لەلایەن خۆیانەوە پێكهێنرابوو، (3) لیستەكەی تر لەلایەن پارتیو یەكێتییو حزبی شیوعی دروستكرابوون، لە ئەنجامدا بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوری (4) كورسی بەدەستهێناو، لیستەكەی پارتی (1) كورسی هێناو ئەوانی تریش هیچ كورسی. تاكە پەرلەمانتارەكەی پارتی بەناوی پێكهاتە دواتر كرایە بریكاری وەزیری دارایی حكومەتی هەرێمو، ئینجا وەزیری دارایی لەسەر پشكی پارتیو، پاشان جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. لە خولی دووەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردستانەوە ژمارەی كورسی پێكهاتەكان كرا بە (11) كورسی (بڕوانە خشتەی ژمارە (3))، بەجۆرێك لە هەڵبژاردنی (30/1/2005)وە تائێستا بە بەردەوامی زۆرینەی ئەو كورسیانە، (9) كورسی یان زیاتر لەبەردەستی پارتییەو لە هەموو پڕۆسەیەكی دەنگدانی گرنگی ناو پەرلەمان ئەو دەنگانە بۆ پارتی مسۆگەرنو، لەوكاتەوە تائێستا ئەو مەسەلەیە بۆ پارتی یەكلابوەتەوە. كۆتا لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا لە هەڵبژاردنی 30ی نیسانی 2014 دا كورسیەكانی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم بەجۆریك دابەشكراوە كە پشكی پێكهاتەكانیش تیایاندا جێگەی كراوەتەوە: - ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر 30 كورسی دانراوەو 5 كورسی بۆ كۆتایە - - پارێزگای سلێمانی 32 كورسیەو 1 كورسی كۆتایە - - پارێزگای دهۆك 28 كورسیەو 3 كورسی كۆتایە. پارێزگای هەولێر: لە پارێزگای هەولێر كە 5 كورسی كۆتا هەیە كە 5 لیست كورسیان هێناوە، كە كۆی دەنگی بەدەستهاتوویان ( 7 هەزارو 629 ) دەنگ 5 كورسیان بەدەستهێناوە لە هەڵبژاردنی 30ی نیشانی 2014 دا كە ئەوانیش :. - لیستی بەرەی توركمانی عێراق كە ( هەزارو 904 ) دەنگی بەدەستهێناوەو كاندیدی براوەشی ( 846 ) دەنگی بەدەستهێناوەو كورسیەكی هەیە - لیستی ئەربیلی توركمانی ( هەزارو 770 ) دەنگی بەدەستهێناوەو كاندی براوەشی ( 570 ) دەنگی بەدەستهێناوە - لیستی ئەنجومەنی گەلی كلدانی سریانی و ئاشوری ( هەزارو 632 ) دەنگی بەدەستهێناوەو كاندیدی براوەشی ( 797 ) دەنگی بەدەستهێناوە - لیستێك بەناوی ( كیان شلاما ) توانیویەتی ( 1198 ) دەنگ بەدەستبهێنێت و كاندیدی براوەشی ( 544 ) دەنگی بەدەستهێناوە - لیستی بزووتنەوەی دیموكراتی توركمانی ( هەزارو 125 ) دەنگی بەدەستهێناوەو كاندیدی براوەشی ( 585 ) دەنگی بەدەستهێناوە. پارێزگای سلێمان: پارێزگای سلێمانی كە 32 كورسی هەیەو 1 كورسی كۆتایە كە بەر لیستی رافیدەین كەوت و لیستەكە ( 255 ) دەنگی هێناوەو كاندیدی سەركەوتووش لەو لیستە ( 170 ) دەنگی بەدەستهێناوە، پارێزگای دهۆك: پارێزگای دهۆك كە 28 كورسی هەیەو 3 كورسی بۆ كۆتایە لەو پارێزگایە كە بە هەرسێ كورسیەكە ( 8 هەزارو 252 ) دەنگی بەدەستهێناوە كاندیدی كۆتا لەو پارێزگایە كە بە بێ لیست خۆی كاندید كردووەو تەنها ( 964 ) دەنگی بەدەستهێناوەو بۆتە خاوەنی كورسی سێیەم: نەخشەی دابەشبوونی (كەمینە) پێكهاتەكانی عێراق توركمان نەتەوەی توركمان لە عێراقدا لەدوای پێكهاتەی عەرەبو كوردەوە گەورەترین پێكهاتەیە، هەرچەندە ئامارێكی وردی فەرمی بەردەست نییە دەربارەی ژمارەی توركمانەكانی عێراق، بەڵام بەپێی ئاماری ساڵی 1957 كە تائێستا پشتی پێدەبەسترێت، رێژەی توركمان (2,3%)ی دانیشتوانی عێراقی پێكهێناوە. سەرەتای نیشتەجێبوونی توركمانەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی یەكەمی كۆچی، بەدرێژایی مێژووش لە ناوچەكەدا رۆڵی جیاوازیان گێڕاوە، بەشی زۆریشیان نیشتەجێی ئەو ناوچانەن كە بوون بە هێڵی جیاكەرەوەی نەتەوەی عەرەب كورد، كە بریتین لە شارەكانی كەركوك، دیالە، نەینەواو باكوری بەغداد، هەروەها ناوچەكانی جەلەولا، سەعدییە، كفری، سلێمان بەگ، دوز، یەنگیجە، داقوق، تەلەعفەر. مەسیحییەكان مەسیحییەكان پێكهاتەكی گرنگو كۆنی ئەم ناوچەیەن كە ئێستا بە عێراق ناسراوە، سەرەتای نیشتەجێبوونیان لەگەڵ سەرەتای سەرهەڵدانی ئاینی مەسیحییە لە سەدەی یەكەمی زاینی، بەڵام بەردەوام لە عێراقدا ژمارەیان رووی لە كەمبوونەوە كردووە، بەتایبەت لەدوای پرسەی ئازادی عێراقەوە 83% ژمارەیان كەمبووەتەوە، بەجۆرێك ل (1 ملیۆنو 500 هەزار) مەسیحی كەمبوونەتەوە بۆ نزیكەی (250-500) هەزار كەس. بەشی زۆری هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ دیاردەی كۆچی مەسحییەكانو سەرهەڵدانی توندوتیژییەكانی دوای 2003و سەرهەڵدانی توندوتیژی ئاینیی، بەجۆرێك كاتێك ساڵی 2014 داعش كۆنترۆڵی پارێزگای موسڵی كرد، دەیان هەزار مەسیحی لە شوێنی باو و باپیرانی خۆیان هەڵكەندرانو هەڵهاتن، ئەمانەش هاوكاتە لەگەڵ كردنەوەی دەرگای وڵاتانی رۆژئاوا بەڕووی مەسیحییەكاندا، كە پاڵیان پێوە دەنێت كۆچ بكەن بۆ دەرەوەی عێراق. چونكە مەسیحییەكانی پارێزگای نەینەوا لە بەردەم سێ بژاردەدا بوون كاتێك داعش كۆنترۆڵی ئەو پارێزگایەی كرد، ئەوانیش؛ موسوڵمانبوون یان پێدانی جزیە، بۆیە بەناچاری بژاردەی سێیەمیان هەڵدەبژاد كە كۆچكردن بوو. مەسیحییەكانی عێراق دابەشبوون بەسەر چەند مەزهەبێكی ئاینیدا، بەجۆرێك؛ كلدانییەكان سەر بە مەزهەبی (كاسۆلیك)، ئاشورییەكان (نەستورییەكان)، سریانییەكان بەشێكیان (ئەرسەدۆكس)یو بەشێكیان (كاسۆلیك)ن، بەهەمان شێوە ئەرمەنییەكان بەشێكیان (ئەرسەدۆكس)یو بەشێكیان (كاسۆلیك)ن، لەگەڵ ئەوەشدا چەند گروپی دیكەی بچوكی مەسیحی دیكەش بەناوی پرۆتستانتیو ئینجیلی ...هتد بوونیان هەیە لە عێراقدا. لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (5) كورسی بۆ كۆتای مەسیحی لە پارێزگاكانی (بەغداد، نەینەوا، كەركوك، هەولێرو دهۆك) تەرخانكراوە. لە پەرلەمانی كوردستانیش (5) كورسی بۆ كۆتای مەسیحییەكان تەرخانكراوە. ئێزدییەكان سەرەتای نیشتەجێبوونی ئێزدییەكانی عێراق بۆ مێژوویەكی زۆر كۆن دەگەڕێتەوە، وەكو خۆیان دەڵێن، مێژووی نیشتەجێبوونیان دەگەڕێتەوە بۆ دوڵی دوو روبار زیاتر لە چوار هەزار ساڵ پێش ئێستاو خۆیان بە كۆنترین ئاینی دنیا دەزاننو پێیانوایە ڕەگو ڕیشەی بیروباوەڕیان دەگەڕێتەوە بۆ ئاینی زەردەشتی. ئێزدییەكان بەشێكی ترن لە كەمە ئاینییەكانی عێراق، كە خاوەنی ئاینی تایبەت بە خۆیاننو زۆربەیان لە باشوری كوردستانن لە قەزای شەنگالو قەزای شێخانو بەعشیقەو زوممارو ئەلقوش، بەشێكیشیان نیشتەجێی پارێزگای دهۆكن لە لە ناوچەكانی سیمێلو كۆمەڵگای خانكێو ناوچەی دێر. ئەگەرچی خاوەنی یەك ئاینن، بەڵام تێكەڵن لە نەتەوەكانی كوردو عەرەبو فارسو تورك، هەربۆیە بە زیاتر لە زمانێك گفتوگۆ دەكەن، بەپێی ئامارەكان ژمارەیان لە عێراقدا لەنێوان (500) هەزار بۆ (700) هەزار كەس مەزەندە دەكرێت، بەڵام لەدوای شەڕی داعش بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی كاروباری ئیزدییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، نزیكەی (360) كەسیان لێ ئاوارەبووە، نزیكەی (100) هەزار كەسیان عێراقیان بەجێهێشتووە . كوردی فەیلی بەپێی یاسای هەڵبژاردن، كوردی فەیلی (1) كورسی كۆتای ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بۆ تەرخانكراوە، لەچوارچێوەی پارێزگای واست. بەپێی سەرژمێرییە نافەرمییەكان، كوردە فەیلییەكان لە عێراقدا ژمارەیان زیاتر (800) هەزار كەسە، زۆرینەیان لە پارێزگاكانی دیالە، بەغدادو واست نیشتەجێن. پێكهاتەی كوردی فەیلی لەژێر فشارو زوڵمی زۆری رژێمی بەعسدا بوونو هەوڵی سڕینەوەیان دراوە، بۆیە بەبڕیاری داداگای باڵای تاوانەكانی عێراق لە ساڵی 2010 كوردی فەیلی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی بەرامبەر ئەنجامدراوەو هەوڵی لەناوبردنی بەكۆمەڵیان دراوە. بۆیە بەشێكیان پێیان وایە جێهێشتنی (1) كورسی كۆتای پێكهاتەكان لە ئەنجومەنی نوێنەران لە ئاستی ئەو قوربانیدانە گەورەیەدا نییە كە ئەم پێكهاتەیە لە رابردوودا بەسەریدا هێنراوە، ئەو كورسییەش لەژێر هەژمونی پارتە گەورەكاندایەو گوزارشت لە مافو خواست ئێشو ئازارەكانی ئەوان ناكات. سابیئەی مەندائی بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (1) كورسی كۆتای پێكهاتەكان لە ئەنجومەنەكە بۆ ئەم پێكهاتەیە تەرخانكراوە. ڕیشەی سابئییەكان دەگەڕێتەوە بۆ تیرەی ئارامی لە 100 ساڵی پێش زایندا كۆچیان كردووە بۆ عێراق، لە كەناری روباری دیجلەو فورات لە خواروو ناوەڕاستی عێراق نیشتەجێبوون، بەپێی سەرژمێری ساڵی 1919 بە (8500) كەس مەزەندە كراون، لەئێستاشدا (200) هەزار كەس دەبنو دابەشبوون بەسەر پارێزگاكانی بەغداد، كەركوك، كوت، دیالە، دیوانیە، ناسریە، عەمارەو بەسرە. زمان كەلتورو ئایینی خۆیان هەیە، توانیویانە زمانی خۆیان بپارێزنو سەرەڕای زمانەكەی خۆیان كە بە زمانی "ئارامی" ناسراوە بە زمانی عەرەبیش گفتوگۆ دەكەن، ئەم تیرە ئایینییە زوڵمێكی زۆریان لێكراوە، زۆریان لێ كوژراوەو چەوساندویانەتەوەو زمانەكەیان قەدەغەكراوە، رژێمی بەعس پەرشو بڵاوی كردوون بەمەبەستی فەوتاندن و لەناوچوونیان. بەشێكی زۆریان لەبەر زوڵمو زۆرلێكردنو چەوساندنەوەو قەدەغەكردنی زمانو كەلتوورو ئایینەكەیان پەنایان بردوەتە دەرەوەی وڵات. شەبەك بەشێوەیەكی گشتی پێكهاتەی شەبەك لە ناوچە كوردییەكانی عێراق نیشتەجێن، بەپێی سەرچاوە مێژوییەكان ریشەیان دەگەڕێتەوە بۆ هۆزی (شەبەك)ی كوردی، بەڵام حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق پێش 2003 بە عەرەبی ئیزیدی ناوزەدیان كردووە، بەپێ سەرژمێری ساڵی 1977 ژمارەیان بە (80) هەزار كەس خەمڵێندراوە. زۆربەی شەبەك لەو هۆزە كوردانە پكهاتوون كە بە پەرتەوازەیی لە دەڤەری بەردەڕەشی نزیك ئاكرێو حەمدانیەو تلكێف بەعشیقەو هەولێرو كەركوكو گەرمیاندا بڵاوبوونەتەوە. زمانی ئاخاوتنی ئەم هۆزانە بەگشتی شێوەزارێكی گۆرانەو كاریگەری كرمانجیوو عەرەبیو توركی پێوە دیارە. بە حوكمی هاوسێیەتیان لەگەڵ كوردی بادینانو هۆزە عەرەبو توركمانەكانی موسڵ . ئێستا زیاتر لە (60) هەزار شەبەك لە شاری موسڵو (35) گوندی دەوروبەریدا دەژین. لەسەر ئاستی عێراقیش ژمارەیان بە (300-350) هەزار كەس دەخەمڵێندرێت، لە سەردەمی بەعسییەكاندا شەبەكەكانیش وەكو هەموو كوردەكانی دیكە ئەشكەنجە دران. رژێمی بەعس بە شوێنی ئەوە بوو ناسنامەی كوردەواری شەبەكەكان بسڕێتەوەو ئەوان وەكو عەرەب بناسێنێ. جگە لەو پێكهاتانەی سەرەوە چەندین كەمە ئاینیو مەزهەبیو نەتەوەیی لە عێراقدا دەژین كە كەمتر ئامادەیی سیاسییان پێدراوە وەكو كاكەییەكان كە بەپێی هەندێ ئاماری نافەرمی ژمارەیان بە (100) هەزار كەس دەخەمڵێندرێتو دابەشبوون بەسەر پارێزگاكانی كەركوكو هەولێرو هەڵەبجەو هەندێك ناوچەی دیالەو خانەقین. لەدوای ئەوانیشەوە یەهودیو بەهائییەكانو سەردەمانێك جویەكی زۆریش لە عێراقدا نیشتەجێبوون بەڵام كۆچیان كردووەو عێراقیان جێهێشتووە. چوارەم: نوێنەرایەتی پێكهاتەكان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كەمە نەتەوەو ئاینییەكانی عێراق لە سەرجەم خولەكانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا لەژێر كاریگەری هێزو لایەنە سیاسییەكانی عێراقدان، زۆرجار نەیانتوانیوە ئەندامەكانیان نوێنەرایەتی راستەقینەی پێكهاتەكانی خۆیان بكەن، سەرەڕای ئەوەی ژمارەیان هێندە كەمە لەنێو ململانێو هاوكێشە سیاسییەكاندتا لە توانایاندا نییە وەك پێویست پارێزگاری لە خواستی رەوای خۆیان بكەن، ئەوەی ئەوانی پاراستووە فشاری رێكخراوە نێودەوڵەتیو وڵاتانی دەرەكییە زیاتر لەوەی نوێنەرەكانیان بێت لە ئەنجومەنی نوێنەران. لەم خولەی ئێستای ئەنجومەنی نوێنەرانو بەپێی یاسا بەشێك لەو پێكهاتانە (2,3%)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بۆ تەرخانكراوە، بەپێی سیستمی كۆتای پێكهاتەكان لەكۆی (329) كورسی (9) كورسییان بۆ تەرخان كراوەو و بەشێك لە پێكهاتەكانیش هیچ دەرفەتێكیان پێ نەدراوە. لەدواین هەڵبژاردنیشدا كە لە 12ی 5ی 2018دا ئەنجام درا، زیاتر لە 20 هاوپەیمانیو لیستی سەربەخۆ كێبڕكێیان لەسەر ئەو (9) كورسییە كرد، بۆ شێوازی دابەشكردنی كورسی پێكهاتەكان (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) پێدانی ئەم دەرفەتە بە پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق لە ئەنجومەنی نوێنەران هاوتا نییە بەوەی كە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن هەیە، چونكە تەنها تەرخانكردنی (9) كورسی لەكۆی (329) كورسی نیازی پاكی سیستمی هەڵبژاردنی عێراق دەرناخات بۆ پێكهاتەكان خۆیانو ڕازیكردنی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی، چونكە ئەم هەنگاوە بەس نییە بۆ پارێزگاریكردن لە مافی كەمینەكانی عێراق. بۆیە زۆرینەی كەمینەكانی عێراق پێیانوایە دووجار ستەمیان لێكراوە، جارێك ئەو ڕێژەیەی بۆیان دیاریكراوە گوزارشت لە قەبارەو مێژووی راستەقینەی ئەوان ناكات، جارێكی تریش یاسای هەڵبژاردن بەس نییە بۆ پارێزگاریكردن لەوان، چونكە دەكەونە ژێر رەحمەتی حیزبە گەورەكانەوە. پێنجەم: چۆن مافی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان پارێزراو دەبێت ؟ یاسای ژمارە (5)ی ساڵی 2015 یاسای پاراستنی مافی پێكهاتەكان كە لە كوردستان ـ عێراق دەرچووە، كە دانی بە كۆمەڵێك ماف داناوە بۆ پێكهاتەكان، بەڵام ئەوەی كە گرنگە ئەوەیە بتوانرێ ئەو مافانە لەسەر زەمینەی ڕاستی جێبەجێ بكرێن، نەك تەنیا بەشێوەیەكی ڕواڵەتی بمێننەوەو ببن بە مەرەكەبی سەر كاغەز. لەپێناو باشتركردنی دۆخی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستانو بۆ ئەوەی مافەكانیان باشتر بپارێزرێت، چاودێران پێشنیاری زۆریان خستووەتەڕوو، كە لەبەرچاوگرتنیان بنەماكانی دیموكراسی لە هەرێمی كوردستاندا بەهێزتر دەكەنو ڕێگەخۆش دەكەن بۆ ئەوەی پێكهاتەكانیش خۆیان بە خاوەن ماڵ بزانن لە هەرێمی كوردستانو هەست نەكەن هاوڵاتی پلە دوون، لەوانە: 1. ئەنجامدانی سەرژمێری گشتیو، هی پێكهاتەكان بە جیا بكرێت و، بەرمەبنای ئەوە بازنەی هەڵبژاردنیان جیابكرێتەوە. 2. دروستكردنی لیستی تایبەت بە پێكهاتەكان لەلایەن كۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنو ڕاپرسی لە هەرێمی كوردستان، بۆ ئەوەی تەنیا ئەو كەسانەی كە سەر بەو كەمینانەن بتوانن لە هەڵبژاردنی كورسی كۆتاكاندا بەشداری بكەنو، هیچ لایەنێكی تر نەتوانێ دەستوەردان لە هەڵبژاردنی نوێنەری پێكهاتەكاندا بكات لە پەرلەمانی كوردستاندا. 3. بەپێی مادەی 1/بڕگەی دووەم لە یاسای پاراستنی مافی پێكهاتەكان، ئەم پێكهاتانە لە هەرێمی كوردستان بریتین لە كۆمەڵە نەتەوەییەكان (توركمان، كلدانی، سریانی، ئاشوریو ئەرمەن)و كۆمەڵە ئایینو ئایینزاكانی (مەسیحی، ئێزیدی، سابیئەی مەندائی، كاكەیی، شەبەك، فەیلی، زەردەشتیو هی دیكە). بۆیە وا باشە كورسی بۆ ئەو پێكهاتانەی تر دیاری بكرێت كە كورسی كۆتایان نیە. 4. دروستكردنی ئەنجومەنی باڵای پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان، كە ئەركیان بریتی دەبێت لە ڕاوێژ و پرۆژەی گونجاو بۆ چارەسەركردنی پرسی پێكهاتەكانو بەشدارییكردن لە داڕشتنی یاساو ڕێساو سیاسەتو ستراتیژو پلانی درێژخایەن بۆ دابینكردنی هەرچی باشتری مافی پێكهاتەكانو بەشداری كارای پێكهاتەكان لە سیستەمی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان لە هەموو جومگەو دامودەزگاكانی حكومەتدا. 5. لایەنە سیاسییە كوردییەكان خۆیان لە دروستكردنی حیزبو پارتی سیاسی ئاڕاستەكراو و كارتۆنی لەناو پێكهاتەكاندا بە دوور بگرن، هەر وەك چۆن كورد نایەوێت دەسەڵاتی عەرەبی لە عێراق ئەم ڕەفتارە بەرامبەر ئەنجام بدات. 6. بەشداریی پێكهاتەكان لەناو سیستەمی سیاسیو حوكمڕانی كوردستاندا بەشدارییەكی كاراو ڕاستەقینە بێت، نەك تەنیا بۆ ئارایشتكردنی سیستەمی سیاسی بێت لە پێش چاوی وڵاتانی تر. 7. بۆ پێكهاتەكانیش وا باشە خۆیان تێكەڵ بە هەندێ ململانێی سیاسی نەكەن كە زیان بە پێگەو بەرژەوەندییەكانیان دەگەیەنێت. كارابوون بەو واتایە نیە پێویستە خۆت تێكەڵ بەهەموو ململانێو هاوكێشەیەك بكەیت، بەڵكو هەندێجار بێلایەن مانەوە بەرژەوەندییەكان دابین دەكات. سەرچاوەكان １. فارس الخطاب، الأقليات الدينية والعرقية في المعادلة السياسية العراقية، مرکز الجزیرة للدراسات، علی الموقع؛ https://studies.aljazeera.net/ar/article/4691?fbclid=IwAR0fO9Uf_vgWDawzuCDG--hIgz6jV_GZzwjybg0QCHy-2rv92TCtapoPt7I ２. عمار عزيز، مقاعد كوتا المكونات بين مخاوف التشتت وطمع الأحزاب الكبيرة، علی الموقع؛ https://kirkuknow.com/ar/news/62142 ３. کەمال حەمزە، نوێنەرایەتی پێکهاتەکان، پێگەی؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=6195&Jmare=15536 ４. ئازاد وەڵەد بەگی، کەمینەکانی کوردستان وەک خۆیان، پێگەی؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=1085&Jmare=15549 ５. درەو میدیا، ژمارەی دەنگدەران بۆ هەڵبژاردنی2018/9/30 https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=1524
راپۆرت: درەو چەند هەفتەیەكە عێراقو هەرێمی كوردستان جموجوڵی دیپلۆماسی چڕ بەخۆوە دەبینن، قسەوباس لەبارەی ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی لە ئێران لەلایەن ئەمریكاو ئیسرائیلەوە گەرمە، ئایا ئەمە تەنیا بۆ فشارە لەسەر ئێران یاخود ئەگەرێكی جدییە؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. چڕبونەوەی جوڵە دیپلۆماسیو سەربازییەكان چەند هەفتەیەكە جموجوڵی بەرپرسانی دیپلۆماسیو سەربازی لەناوچەكە چڕبوەتەوە، عێراقو هەرێمی كوردستان بێبەش نین لەم جوڵانە. قسەوباس لەبارەی ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی لە ئێران لەلایەن ئیسرائیلو ئەمریكاوە گەرمە. دوای ئەوەی هەوڵە دیپلۆماسییەكان بە بنبەست گەیشتنو رێككەوتنە ئەتۆمییەكە كەوتە حاڵەتی مردنی سەرجێگا، دەوترێت ئیسرائیلو ئەمریكا دەیانەوێت هەندێك گورزی سەربازی لە پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران بوەشێنن. بەڵگەكانی روودانی هێرشی سەربازی ئەوانەی ئەم چەند هەفتەیە بە گەرمی باس لە ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی لە ئێران دەكەن، چەند بەڵگەیە بۆ ئەگەری روودانی ئەم هێرشە دەخەنەڕوو، لەوانە: • مردنی ئەگەری زیندووكردنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەنێوان ئێرانو وڵاتانی خۆرئاوا بەدیاریكراویش ئەمریكا. • دۆزینەوەی سامپڵی یۆرانیۆنی پیتێنراو لە وێستگەی (فردو)ی ئێراندا بەرێژەی 84%، شارەزایان وای لێدەدەنەوە ئێران ئێستا لە دروستكردنی بۆمی ئەتۆمی نزیكبوەتەوەو تەنیا رێژەی 6%ی ماوە بۆ ئەوەی بتوانێت بەرنامە ئەتۆمییەكەی لە بەرنامەیەكی ئاشتیانەوە بكات بە بەرنامەیەكی سەربازی. • شكستهێنانی سەردانەكەی ئەمدواییەی رفاییل گروسی بەڕێوەبەری گشتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم بۆ تاران. • كێشە سیاسییە ناوخۆییەكانی ئیسرائیلو هەوڵەكانی بنیامین ناتانیاهۆی سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتە بۆ هەناردەكردنی قەیرانە ناوخۆییەكانی ئیسرائیل بۆ دەرەوە لەرێگەی هەڵگیرساندنی جەنگ لەگەڵ ئێراندا. • سەردانی (مارك میلی) سەرۆكی دەستەی ئەركانی هاوبەشی هێزەكانی ئەمریكاو (لوید ئۆستن) وەزیری بەرگری ئەمریكا بۆ ئیسرائیلو ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست (وەزیری بەرگری ئەمریكا سەردانی عێراقو هەرێمی كوردستانیشی كرد). • مانۆڕە سەربازییەكانی ئەمدواییەی نێوان ئەمریكاو ئیسرائیل. • هەڵمەتی میدیایی رێكخراوی ئیسرائیل دژی ئێرانو پاڵپشتیكردنی ئەمریكا لەم هەڵمەتە، بە نمونە: ناتانیاهۆ رایگەیاند" تەنیا كردەوەیەكی سەربازی باوەڕپێكراو دەتوانێت رێگری لە وڵاتە سەركەشەكان بكات لەوەی پەرە بە چەكی ئەتۆمی بدەن"، دواتر بەرپرسێكی باڵای دەزگای هەواڵگری ئیسرائیل "مۆساد" وتی: ئیسرائیل لەبەردەم قۆناغێكی چارەنوسسازدایە لە مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەی ئێراندا. هەر لەم كاتەدا بوو كە (تۆم نیدس) باڵیۆزی ئەمریكا لە ئیسرائیل ئاماژەی بەوەكرد" ئیدارەی بایدن رێگری لە هیچ جوڵەیەكی سەربازی ئیسرائیل دژی ئێران ناكاتو پاڵپشتی لێدەكات"، ئەم لێدوانە سەرباری هەستیارییەكەی لەلایەن وەزیری دەرەوەی ئەمریكاوە رەتنەكرایەوە، ئەمە پاڵ قسەكانی (كولین كال) یاریدەدەری وەزیری بەرگری ئەمریكا لەبەردەم ئەنجومەنی نوێنەرانی وڵاتەكەی لەبارەی ئەوەی ئێران دەتوانێت لەماوەی 12 رۆژدا بۆمبی ئەتۆمی دروست بكات، ئەوەی جێگەی سەرەنج بوو لەم قسانەدا، پێشتر (كولین كال) خۆی یەكێك لەو بەرپرسانەی ئەمریكا بوو كە پاڵپشتی لە زیندوكردنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە دەكرد وەكو هەوڵێك بۆ كۆنترۆڵكردنی هەوڵەكانی ئێران لە دەستڕاگەیشتن بە چەكی ئەتۆمی. • بەشداریكردنی بەرپرسانی ئەمریكی لە چەند كۆبونەوەیەكی ئەمنیدا لە ریازی پایتەختی سعودیە سەبارەت بە هەڕەشەكانی ئێران. • هەوڵەكانی ئێران بۆ دەستڕاگەیشتن بە سیستمی پێشكەوتووی بەرگری ئاسمانیی روسیا (ئێس 400)، سەرباری ئەوەی بەكارخستنی ئەم سیستەمە لانی كەم پێویستی دوو ساڵ هەیە. • تێوەگلانی ئێران لە جەنگی ئۆكرایناو پێدانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانو كەلوپەلی سەربازی بە روسیا لەم جەنگەدا. • خۆپیشاندانەكانی ئەمدواییەی ئێرانو فراوانبوونی بازنەی ناڕەزایەتییەكان لەو وڵاتە. • شكستهێنانی هەوڵەكانی ئەمدواییەی عێراق بۆ دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكانی نێوان تارانو سعودیە، ئێرانییەكان قایل بوون بەوەی گەڕی شەشەمی گفتوگۆكانیان لەگەڵ سعودیە لەسەر ئاستی وەزیرانی دەرەوە لە بەغداد دەستپێبكەنەوە، بەڵام سعودیە هێشتا وەڵامی نەداوەتەوە. ئێران هەڕەشەی وەڵامدانەوە دەكات لەگەڵ گەرمبوونی دەنگوباسەكان لەبارەی ئەگەری روودانی گورزی سەربازی، ئێرانییەكانیش كەوتونەتە خۆیان، بەپێی هەواڵێك كە بەمدواییە رۆژنامەی (الجریدە)ی كوەیتی لەزاری سەرچاوەیەكەوە لە وەزارەتی دەرەوەی ئێران بڵاویكردوەتەوە، ئێران سەرجەم باڵیۆزەكانی خۆی لە وڵاتانی دراوسێ ئاگاداركردوەتەوە لەوەی پەیامێك بە دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتانە بگەیەنن، كرۆكی پەیامەكە ئەوەیە" هەر وڵاتێك رێگە بدات خاكو ئاو و ئاسمانی لەلایەن ئەمریكاو ئیسرائیلەوە بەكاربهێنرێت بۆ هەر جوڵەیەك دژی ئێران، تاران وەڵامی راستەوخۆی دەبێت". بەپێی قسەی رۆژنامەكە، هاوكات ئێران دەیەوێت لەڕێگەی باڵیۆزخانەی سویسراوە پەیامێكیش بۆ واشنتۆن بنێرێت، ناوەڕۆكی پەیامەكە ئەوەیە" هەر هێرشێكی ئیسرائیل بۆسەر ئێران بەبێ گڵۆپی سەوزی ئەمریكا روونادات، بۆیە لەم حاڵەتەدا پێگەو هێزەكانی ئەمریكا لە ناوچەكە دەبن بە ئامانجی رەوای تاران". لەپاڵ ئەمەدا، بەگوێرەی هەواڵێك كە كەناڵی (الجزیرە)ی قەتەری لەزاری سەرچاوەیەكی ئاگاداری ئێرانەوە بڵاویكردوەتەوە" ئێران لەڕێگەی وڵاتێكی ئەوروپییەوە دۆسیەیەكی بۆ ئیسرائیل ناردووە كە وێنەو نەخشەی تایبەتی سەرجەم ئەمباری چەكە ئەتۆمیو بایۆلۆژیو كیمیاوییەكانی ئیسرائیل لەخۆدەگرێت". سەرچاوەكە وتویەتی" سەرجەم وێنەكان لەسەر زەوییەوە گیراون نەك لە ئاسمانەوە، ئیسرائیل پێشتر شوێنی ئەمباری چەكە ستراتیژییەكانی گۆڕیوە، بەڵام ئەو دۆسیەیەی كە ئێران بۆ تەلئەبیبی ناردووە، وێنەی نوێی ئەو شوێنانە لەخۆدەگرێت". لە پەیامەكەیدا بۆ ئیسرائیل، ئێران جەختی لەسەر ئەوە كردووە، ئەگەر ئیسرائیل بیەوێت جەنگ دژی ئێران هەڵبگیرسێنێت، ئەو ئەمبارو دامەزراوانە دەبن بە ئامانجی تاران. ئەوانەی ئەگەری سەربازی رەتدەكەنەوە لەبەرامبەردا هەندێك لە چاودێران ئەو راپۆرتانە رەتدەكەنەوە كە باس لە ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی سنوردا لە ئێران دەكەن، ئەمانەش بۆ ئەم بۆچونەیان پشت بە هەندێك بەڵگە دەبەستن، لەوانە: • رێككەوتنە ئەتۆمییەكە هێشتا نەمردووە، زیاتر لە بەرپرسێكی ئەمریكی لەنێویشیاندا جۆ بایدنی سەرۆكی ئەمریكا جەختیان لەوە كردووە رێككەوتنەكە نەمردووە. • پرسی دۆزینەوەی سامپڵی یۆرانیۆمی پیتێنراو بە رێژەی 84% لە ئێران، لەنێوان ئێرانو ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم چارەسەركراوە، ئەمەش دوای ئەوەی دەركەوت رەنگە ئەم جۆرە لە رێژەی یۆرانیۆمی پیتێنراو بەبێ مەبەستیش هەر رووبدات، ئەمە لە بەیاننامەی كۆتایی سەردانەكەی گرۆسیدا بۆ تاران جەختی لەسەر كراوەتەوەو بەواتای ئەوەدێت سەردانەكەی شكستی نەهێناوە، بەتایبەتیش كە گرۆسی دوای گەڕانەوەی بۆ ڤیەننا جەختی لەسەر ئەوە كردووە سەردانەكەی بۆ تاران سەردانێكی بنیادنەرانە بووە. • سەبارەت بە پلانی ناردنە دەرەوەی كێشە سیاسییە ناوخۆییەكانی ئیسرائیل لەلایەن ناتانیاهۆوە لەرێگەی هەڵگیرساندنی شەڕ لەگەڵ ئێران، ئەگەرێكی دوورە، چونكە زیاتر لە 20 ساڵە ناتانیاهۆ هەڕەشەی لێدانی ئێران دەكاتو هیچی نەكردووە، ناتانیاهۆ ناتوانێت لەبەر خۆی، سەرچڵی بە ئاسایشی ئیسرائیلەوە بكات، بەتایبەتیش كە ئێران لەرێگەی هاوپەیمانەكانییەوە لە سنورەكانی ئیسرائیلدا جێگیر بووە. • چڕبوونەوەی كۆبونەوەی نێوان بەرپرسانی ئەمریكیو ئیسرائیلی شتێكی نوێ نییەو ئەوەی بەمدواییە روودەدات تەنیا مەبەست لێی دروستكردنی فشارە لەسەر تاران بۆ ئەوەی لە دانوستانە ئەتۆمییەكەدا سازشی پێبكرێت، بەبەڵگەی ئەوەی ئەگەر ئەمریكییەكان بەنیازی وەشاندنی گورزی سەربازی بووبن تائێستا چاوەڕوانیان نەدەكردو ئەو هەموو كاتەیان لە دانوستاندا لەگەڵ ئێرانییەكان بەسەر نەدەبرد. • ئەمریكا ئێستا لەناو جەنگی ئۆكراینادا نقوم بووە، نایەوێت دەرگای جەنگێكی نوێ لەگەڵ ئێران بەڕووی خۆیدا بكاتەوە، كە رەنگە لەلایەكەوە جەنگەكە سەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگرێتەوەو لەلایەكی ترەوە دەرگای بەڕووی ئەوەدا بكاتەوە (چین)یش سەروەریی خۆی بەسەر (تایوان)دا بەسەپێنێت.
.jpg)
راپۆرت: درەو ئاودیوكردنی دۆلار لە هەرێمی كوردستان چیرۆكێكی نوێ نییە، بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا ساڵی 1991 سەددام بە دیناری ساختە، زیاتر لە (400 ملیۆن) دۆلاری لە هەرێم كوردستان كڕیوەتەوە، ئێستا دۆخەكە زۆر نەگۆڕاوە، پارتیو یەكێتی یەكتر تۆمەتبار دەكەن بە ئاودیوكردنی دۆلار، حكومەتی عێراقیش هەردووكیان تۆمەتبار دەكات، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. ئاودیوی دۆلار پەرەی سەندووە ئەم رۆژانە باسی گەرمی شەقامی عێراقو هەرێمی كوردستان بەرزبوونەوەی نرخی دۆلارە بەرامبەر بە دینار، ئەمە پەیوەندی بە چەند رێوشوێنێكەوە هەیە كە ئەمریكییەكان گرتویانەتەبەر بۆ پابەندكردنی عێراق بە سیستەمی جیهانیی بانكەكانەوە، بەپێی ئەم سیستەمە كە عێراق پابەندبوونی خۆی پێوە راگەیاندووە، عێراق هەر دۆلارێك كە بە رێگەی حەواڵە دەینێرێتە دەرەوە، دەبێت ئەمریكییەكان ئاگادار بن لەوەی بۆ كوێ دەڕوات. مەزادی دۆلار كە بەسەرچاوەی سەرەكی ئاودیوكردنی دۆلاری عێراق ئەژمار دەكرا، ئێستا گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، هەر كەسێك بیەوێت دۆلار بكڕێت، دەبێت لەرێگەی پلاتفۆرمی ئەلیكترۆنییەوە داواكاری پێشكەش بكاتو هۆكاری كڕینی دۆلارەكەو ئەو شوێنە ئاشكرا بكات كە بۆی حەواڵە دەكات. ئەم دۆخە، سەرباری رێوشوێنەكانی بانكی ناوەندی عێراق، ماوەی چوار مانگە بازاڕەكانی عێراقو هەرێمی كوردستانی توشی شڵەژان كردووە، نرخی دۆلار بەرامبەر بە دینار بەرزترە لەو نرخە فەرمییەی كە بانكی ناوەندی عێراق دیاریكردووە، نرخی كاڵاو شمەك لە بازاڕەكاندا بەرزبوەتەوە. لەگەڵ دانانی كۆتوبەند لەسەر حەواڵەی دۆلار، ئێستا دیاردەی ئاودیوكردنی دۆلار بەشێوەی كاش لە دەروازە سنورییەكانەوە پەرەی سەندووە، لەمەشدا هەندێك لە بەرپرسانی عێراقی پەنجەی تۆمەت بۆ هەرێمی كوردستان درێژ دەكەن. بانكی هەولێرو ئاودیوكردنی دۆلار ! سەرەتاكانی شوباتی رابردوو، هاوكات لەگەڵ گەرمبوونی قسەوباس لەبارەی كۆتوبەندەكانی ئەمریكا لەسەر دۆلارەكانی عێراقو بابەتی ئاودیوكردنی دۆلار لە عێراقەوە بۆ ئێران، عەلی فازل ئەو رۆژنامەنوسە عێراقییەی كە لە ئەمریكا نیشتەجێیەو ساڵی رابردوو تۆمارە دەنگییەكەی نوری مالیكی بڵاوكردەوە، تۆمارێكی دەنگی نوێی (ئەحمەد چەلەبی)ی سەرۆكی پێشووی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقی ئاشكرا كرد. مێژووی تۆمارەكە بۆ ساڵی 2015 دەگەڕێتەوە، واتە بۆ ماوەیەكی كەم بەر لە مردنی ئەحمەد چەلەبی. قسەكانی لەدانیشتنێكدا بووە لەگەڵ هەریەكە لە (عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندیی ئەوكاتو ئێستاو لیوا (حسێن شەمەری) بەڕێوەبەری روبەڕووبونەوەی تاوانی رێكخراو لەوەزارەتی ناوخۆی عێراق. لەم تۆمارە دەنگییەدا، چەلەبی باس لەوە دەكات چەندین ساڵە كێشە لە بابەتی مەزادی دۆلاردا هەیە، ناوی ئەو بانكو كۆمپانیایانە ئاشكرا دەكات كە كاری حەواڵەی دۆلاریان كردووەو لە كاری شتنەوەی پارەدا تێوەگلاون، بەپێی قسەی چەلەبی، لەماوەی ساڵانی 2012 بۆ 2015 زیاتر لە (312 ملیار) دۆلار لە عێراقەوە ئاودیوی دەرەوە كراوە، بەشێكی لە بانكەكانی هەرێمی كوردستانەوە ئاودیو كراوە. ئەوەی جێگەی سەرەنجە، لەناو ئەو بانكو كۆمپانیایانەی كە لە كاری ئاودیوكردنی دۆلاردا تێوەگلاون، چەلەبی باس لە (بانكی هەولێر) دەكاتو دەڵێ:" تەنیا بانكی هەولێر بڕی (7ملیارو 923 ملیۆن) دۆلاری ناردوەتە دەرەوە". بەگوێرەی قسەكانی چەلەبی" بانكی هەولێر بڕی (ملیارێكو 712 ملیۆنو 500 هەزار) دۆلاری ناردووە بۆ كۆمپانیای (الراوی). لە رۆژی 31ی ئایاردا بڕی (52 ملیۆن) دۆلاری لەبانكی ناوەندیی كڕیوە". هەر لەم تۆمارەداو لە بەشی دووەمدا، بەڕێوەبەری فەرمانگەی روبەڕووبونەوەی تاوانی رێكخراو بە بەڵگەوە باس لە تێوەگلانی میلیشیاكان دەكات لە پرۆسەی سپیكردنەوەی پارەو ئاودیوكردنی دۆلاردا. ئاودیوكردنی دۆلار لە سلێمانییەوە هەر لە سەرەتاكانی شوباتی رابردوودا، رۆژنامەی (العربی الجدید)ی قەتەری لەزاری سەرچاوەیەكی نزیك لەباڵیۆزخانەی ئەمریكا لەبەغداد هەندێك وردەكاری نوێی لەبارەی ئاودیوكردنی دۆلار لە هەرێمی كوردستانەوە ئاشكرا كرد. بەپێی راپۆرتی رۆژنامەكە، ئەوەی دەسەڵاتدارانی عێراق لەبارەی پرۆسەی دەستبەراگرتنی پارەی بەقاچاغبراودا باسی دەكەن، رێژەیەكی زۆر سادەیەو 5% ئەوە تێپەڕناكات كە رۆژانە لەعێراقەوە بەقاچاغ دەبرێت. راپۆرتەكە دەڵێ" بابەتی بەقاچاغبردن لەعێراق بەڕێگەی فەرمی ئەنجام نادرێت، بەڵكو زۆرینەی لەڕێی خاڵە سنورییە فەرمییەكانو نایاساییەكانەوە لە پارێزگاكانی دیالەو سلێمانی هاوسنوری ئێران ئەنجامدەدرێت". سەرچاوەكە ئاماژەی بەوەكردووە: بابەتی بەقاچاغبردنی دۆلارو گەیشتنی بە ئێرانو شوێنەكانی تر كە لە لیستی سزاكانی ئەمریكادان، تەوەری بنەڕەتی گفتوگۆكان بووە لە كۆبونەوەكەی ئەستەنبوڵ لەنێوان (براین نیلسۆن) یاریدەدەری وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا بۆ كاروباری تیرۆرو هەواڵگری دارایی لەگەڵ (عەلی عەلاق) پارێزگاری بانكی ناوەندیی. "بەرپرسە ئەمریكییەكە بە عەلاقی وتووە: دەروازەی ناشەرعی هەیە لەژێر كۆنترۆڵی دەوڵەتدا نییەو دۆلاری كاشی لێوە بەقاچاغ دەبرێت بۆ ئێران، بەڵگەی پێشكەشكردووە كە دەیسەلمێنێت پرۆسەی بەقاچاغبردن بەشێوەیەكی بەرنامە بۆ داڕێژاو لەلایەن كەسانی سەر بەلایەنی گرێدراو بە حزبو لایەنەكانی تر عێراقەوە ئەنجامدەدرێت، كە پەیوەندی بەهێزیان هەیە لەگەڵ ئێرانو بە بارهەڵگر دەپەڕنەوە بۆ ئێرانو دەگەڕێنەوە، دوای ئەوەی بارە دۆلارەكەیان بەتاڵ دەكەن". "وەفدەكەی ئەمریكا داوای لە عێراق كردووە پرۆسەی وردبینی توندتر بكەنەوە لەخاڵە سنورییەكانو، ئامادەییان دەربڕیوە بۆ دابینكردنی ئامێری پێشكەوتوو بۆ ئاشكراكردنی پارەی باركراو ئەگەر بەوردیش شاردرابێتەوە، وەفدەكە مەرجی ئەوەی بۆ عێراق داناوە دەبێت كۆنتڕۆڵی دەروازەو خاڵە نافەرمییەكانو هەر ڕێگایەكی سنوری بكات كە دۆلاری لێوە بەقاچاغببرێت". سەرچاوەیەكی ئەمنی باڵا لەبارەی ئەو وڵاتو ناوچانەی دۆلاریان بۆ دەبرێت بە ڕۆژنامە قەتەرییەكەی راگەیاندووە" یەكێك لە تێوەگلاوەكان دانی بەوەداناوە دۆلارە بە قاچاغبراوەكان بە ڕێوشوێنی سەرەتاییو لەڕێی بارهەڵگری گواستنەوەی كەلوپەلەوە بۆ ئێرانو سوریا دەگوازرێتەوە، لەبەرامبەریشدا دەزگا پسپۆڕەكان لە دەروازەكان پرۆسەی پشكنینان بە ئامرازی زۆر چالاك چڕكردووەتەوە، لەنمونەی دانانی سەگی پولیسی، ئەوەش پرۆسەی بەقاچاغبردنی بەشێوەیەكی بەرچاو كەمكردووەتەوە". ئیبراهیم خەلیلو ئاودیوكردنی دۆلار رۆژی 11ی شوبات، بەڕێوەبەرایەتی گومرگی دەروازەی ئیبراهیم خەلیل لە راگەیەندراوێكی كورتدا رایگەیاند" گواستنەوەی پارەی كاشی لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ دەرەوەی وڵات راگرتووە". ئەم راگەیەندراوە ئەو قسەوباسانەی پشتڕاستكردەوە كە دۆلار لە سنورەكانەوە بەشێوەی كاش دەبرێتە دەرەوە. رۆژی 1ی ئەم مانگە، لەمیانی بەشداریكردنیدا لە كۆڕبەندی هەولێر، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی وتی:" ئەوە راست نیە كە دەڵێن دۆلار لە سلێمانییەوە دەچێتە وڵاتانی دروسێ، بەڵكو لە هەولێرەوە دەچێتە توركیا، بەشێوەیەك لە كەركوكەوە دێتە سلێمانیو لەوێوە دەچێتە هەولێرو پاشان لە ئیبراهیم خەلیلەوە دەچێتە توركیا". بەگوێرەی راپۆرتێكی سایتی (Middle East Eye)ی بەریتانی كە سەرەتاكانی شوباتی رابردوو لەزاری بەرپرسانی عێراقییەوە بڵاویكردوەتەوە" سەرباری رێوشوێنەكانی بانكی ناوەندی عێراق، رۆژانە لانی كەم 70 ملیۆن دۆلار لە هەرێمی كوردستانەوە ئاودیوی دەرەوە دەكرێت". دوان لە راوێژكارەكانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بە سایتە بەریتانییەكەیان وتووە" زانیارییە هەواڵگرییەكان باسلەوە دەكەن بەمدواییە ئاودیوكردنی دۆلار لەرێگەی وشكانیو بەناو هەرێمی كوردستاندا بەرەو توركیاو دوبەی گەشەی كردووە". ئەو سەرچاوانەی كە سایتە بەریتانییەكە قسەی لەگەڵ كردوون، باسیان لەوە كردووە" دەڵاڵەكانی ئاودیوكردنی دۆلار، بۆ ئاودیوكردنی بڕی یەك ملیۆن دۆلاری كاش، بڕی 15 هەزار دۆلار وەردەگرن". سەددامو دزینی دۆلارەكانی كوردستان چیرۆكی ئاودیوكردنی دۆلار لە كوردستانەوە بۆ دەرەوە نوێ نییە، نەوشیروان مستەفا لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ عوسمان عەبدولعەزیز رابەری بزوتنەوەی ئیسلامی لە كۆتایی ساڵی 1991دا لە چوارقوڕنە باسی ئاودیوكردنی دۆلار دەكاتو دەڵێ:" یەكێك لەو شتانەی كە روبەڕوومان دەبێتەوە مەسەلەی دۆلارە كە سەرچاوەیەكی زۆر گەورە بووە بۆ ئابوری عێراق، چەند مانگی رابردوو نزیكەی (400 ملیۆن) دۆلار لە كوردستاندا لەرێگەی هاوپەیمانانو ئەوانی ترەوە سەرفكراوە حكومەتی عێراقی هەر (400 ملیۆن) دۆلارەكەی بە پارەی ساختە لێكڕیوینەتەوەو بردویەتی بۆ بەغدادو لەوێوە بۆ بەندەری عەقەبە، لەوێ شتومەكی پێ كڕیوەو هێناویەتییەوە. ئێمە ئەمانەوێت ئەمە تەنزیم بكەین، ئەمە بەتاقی تەنیا بە سلێمانی ناكرێت، چونكە دۆلارەكە لە هەولێر هەیە لە دهۆك هەیە، لە سلێمانیو كەلارو كفری هەیە. ویستمان ئەم فەترەیە مەركەزیەتێكی وا لە كوردستاندا دروستبكەین ئەو ئیجرائاتانەی كە ئەیكەین بەسەر هەموو كوردستاندا جێبەجێ بكرێت، یەعنی هەرئەوە نەبێت ئێمە هەر لە سلێمانی دۆلار مەنع بكەین، لە هەولێرو دهۆكیش مەنعی بكەین بچێت بۆ بەغداد، ئەم دۆلارانە لە بانقێكدا كۆبكەینەوە، دەوڵەمەندەكان هان بدەین بێن بە قازانج (سود) دیناری عێراقی تێدا دابنێن، هەر كەسێك ویستی بێت بڕوات بۆ ئێرانو توركیاو سوریا یان بۆ هەر جێگایەكی تر بۆ ئەوەی خواردەمەنی بكڕێت، دۆلارەكەی بدەینێ بڕوات شتەكانمان بۆ بكڕێتو كە هاتەوە حسابی لەگەڵدا بكەین بزانین بای چەندی كڕیوە، راست دەكات یان نا، بیخەنە بازاڕەوە".
.jpg)
شیكاری: درەو: بەپێی داتاکانی دیلۆیت، پرۆسەی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022) بەراورد بە (2021)؛ • بڕی نەوتی ڕادەستکراو بە کڕیان لە ڕێگەی بۆرییەوە بە ڕێژەی (5%) کەمی کردووە. • تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی ڕادەستکراو بە کڕیاران لە ڕێگەی بۆرییەوە بە ڕێژەی (43%) زیادی کردووە. • داهاتی نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە بە ڕێژەی (36%) زیادی کردووە. • کۆی ئەو داهاتەی لە فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە هەردوو شێوەی (بۆری و ناوخۆ) بە ڕێژەی (36%) زیادی کردووە. • کۆی داهاتی گەڕاوەی نەوتی هەرێم بە ڕێژەی (44%) زیادی کردووە. • کۆی خەرجی نەوتی هەرێم بە ڕێژەی (30%) زیادی کردووە. • کۆی ئەو کرێیەی بۆ بارکردن و گواستنەوە و خەرجی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم ڕۆشتووە (32%) کەمی کردووە. • تێکڕای نرخی (1) بەرمیل نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بە ڕێژەی (43%) زیادی کردووە. • هەرزان فرۆشتنی نەوتی هەرێم بۆ تێکڕای (1) بەرمیل نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بە ڕێژەی (41%) زیادی کردووە. • بەم پێیەش بڕی نەوتی فرۆشراو لە ناوخۆ بە ڕێژەی (7%) کەمی کردووە. • کۆی بەهای نەوتی خاو و کۆندێنسەیتی فرۆشراو لە ناوخۆ بەڕێژەی (3%) زیادی کردووە. یەکەم؛ نرخ و بەهاو پوختەی نەوتی گواستراوە بۆ کڕیاران (لە ڕێگەی بۆرییەوە) لە ساڵی 2021 و 2022؛ پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان، لە هەر چوار چارەکاکانی ساڵی (2021) بەراورد بە ساڵی (2022)، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی بۆری نەوتی (کوردستان – جەیهانی تورکی)؛ 1. لەساڵی (2021)دا بڕی (152 ملیۆن و هەزار و 154) بەرمیل نەوتی ڕادەستی کڕیارانی نەوتی هەرێم کردووە، بەڵام لە ساڵی (2022) پوختەی نەوتی ڕادەستکراوە دابەزیوە بۆ (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل. بەم پێیەش بڕی نەوتی ڕادەستکراو بە ڕێژەی (5%) و بە قەبارەی (7 ملیۆن و 596 هەزار و 742) بەرمیل نەوت دابەزیوە لە ساڵی (2022)دا. (بڕوانە خشتە و چارتی ژمارە (1)). 2. تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ساڵی (2021)دا بۆ هەر بەرمیلێک بریتی بووە لە (59.49) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا بەهای بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی هەرێم گەیشتووە بە (84.99) دۆلار. واتە هەر بەرمیلێک بە ڕێژەی (43%) و بە بەهای (25.5) دۆلار بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینیوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)). 3. کۆی بەهای پوختەی نەوتی ڕادەستکراوی هەرێم لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (9 ملیار و 37 ملیۆن و 887 هەزار و 22) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا داهاتەکە گەیشتووە بە (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلار. بەم پێیەش بڕی (3 ملیار و 293 ملیۆن و 530 هەزار و 826) دۆلار و بەڕێژەی (36%) بەهای نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە ساڵی (2022)دا زیادی کردووە بەراورد بە ساڵێک پێش خۆی. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) دووە؛ کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی (بۆری و ناوخۆ) بڕی خەرجی و داهاتی گەڕاوە بۆ حکومەت لە ساڵی 2021 و 2022 1. کۆی ئەو داهاتەی لە فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە هەردوو شێوەی (بۆری و ناوخۆ)وە بەدەستهاتووە، لە ساڵی (2021) بریتی بووە لە (9 ملیار و 125 ملیۆن و 987 هەزار و 56) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا داهاتەکەی بەرزبووتەوە بۆ (12 ملیار و 422 ملیۆن و 260 هەزار و 894) دۆلار. بەم پێیەش داهاتی گشتی نەوتی هەرێم بڕی (3 ملیار و 296 ملیۆن و 273 هەزار و 838) دۆلار و بە ڕێژەی (36%) زیادی کردووە بەراورد بە ساڵی (2021). (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (4)). 2. کۆی داهاتی گەڕاوەی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (3 ملیار و 964 ملیۆن و 814 هەزار و 502) دۆلار و بە ڕێژەی (44%) گەڕاوەتەوە نێو خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم، بەڵام لە ساڵی (2022) بڕەکە گەیشتووە بە (5 ملیار و 709 ملیۆن و 704 هەزار و 87) دۆلار و بە ڕێژەی (46%). بەم پێیەش داهاتی گەڕاوە لە ساڵی (2022)دا بڕی (ملیارێک و 744 ملیۆن و 889 هەزار و 585) دۆلار و بەڕێژەی (44%) زیادی کردووە بەراورد بە ساڵی (2021). (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (5)) 3. کۆی خەرجی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (5 ملیار و 161 ملیۆن و 172 هەزار و 554) دۆلار و بە ڕێژەی (56%)، بەڵام لە ساڵی (2022) بڕەکە گەیشتووە بە (6 ملیار و 712 ملیۆن و 556 هەزار و 807) دۆلارو بە ڕێژەی (54%). بەم پێیەش خەرجی پرۆسەی نەوت لە ساڵی (2022)دا بڕی (ملیارێک و 551 ملیۆن و 384 هەزار و 253) دۆلار و بەڕێژەی (30%) زیادی کردووە بەراورد بە ساڵی (2021). (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (2) چارتی ژمارە (4) چارتی ژمارە (5) چارتی ژمارە (6) سێیەم؛ کرێ و تێچووی بارکردنی و گواستنەوەی نەوت لە خاکی (هەرێم و تورکیا) لە ساڵی 2021 و 2022 1. کۆی ئەو کرێیەی بۆ بارکردن و گواستنەوە و خەرجی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم ڕۆشتووە لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (1 ملیار و 304 ملیۆن و 595 هەزار و 838) دۆلار، بەڵام خەرجی پێویست بۆ هەمان بوار لە ساڵی (2022)دا دابەزیوە بۆ (892 ملیۆن و 948 هەزار و 508) دۆلار. بەم پێیەش خەرجی ناوبراو بە ڕێژەی (32%) و بە قەبارەی (411 ملیۆن و 647 هەزار و 330) دۆلار کەمی کردووە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵێک پێشتر. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) و چارتی ژمارە (7)). 2. کۆی کرێی بارکردن و گواستنەوە و خەرجی (1) بەرمیل نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بە تێکڕا لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (8.58) دۆلار، بەڵام خەرجی پێویست بۆ هەمان بەرمیل لە ساڵی (2022)دا دابەزیوە بۆ (6.18) دۆلار. بەم پێیەش خەرجی گواستنەوەی بەرمیلێک نەوت بە ڕێژەی (28%) و بە قەبارەی (2.4) دۆلار کەمی کردووە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵێک پێشتر. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) و چارتی ژمارە (8)). خشتەی ژمارە (3) چارتی ژمارە (7) چارتی ژمارە (8) چوارەم؛ تێکڕای نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان و نرخی نەوتی هەرێم و هەرزان فرۆشتنی لە ساڵی 2021 و 2022 1. تێکڕای نرخی (1) بەرمیل نەوتی لە بازاڕەکانی جیهان بۆ ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (70.68) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا بەرزبووەتەوە بۆ (100.78) دۆلار. بەم پێیەش بەرمیلێک نەوت بە ڕێژەی (43%) و بە قەبارەی (30.10) دۆلار زیادی کردووە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵێک پێشتر. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4) و چارتی ژمارە (9)). 2. تێکڕای نرخی (1) بەرمیل نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بۆ ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (59.49) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا بەرزبووەتەوە بۆ (84.99) دۆلار. بەم پێیەش بەرمیلێک نەوت بە ڕێژەی (43%) و بە قەبارەی (25.5) دۆلار زیادی کردووە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵێک پێشتر. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4) و چارتی ژمارە (10)). 3. جیاوازی و هەزان فرۆشتنی نەوتی هەرێم بۆ تێکڕای (1) بەرمیل نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بۆ ساڵی (2021) بەراورد بە نرخی جیهانی بریتی بووە لە (11.19) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا بەرزبووەتەوە بۆ (15.79) دۆلار. بەم پێیەش بەرمیلێک نەوت بە ڕێژەی (41%) و بە قەبارەی (4.6) دۆلار هەزانکرنەکەی زیادی کردووە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵی (2021). (بڕوانە خشتەی ژمارە (4) و چارتی ژمارە (11)). خشتەی ژمارە (4) چارتی ژمارە (9) چارتی ژمارە (10) چارتی ژمارە (11) پێنجەم؛ ڕادهستکردنی نهوتی خاو له لایەن وهزارهتی سامانه سروشتییهکان بۆ پاڵاوتن لە ساڵی 2021 و 2022 لەساڵی (2021)دا بڕی (8 ملیۆن و 357 هەزار و 261) بەرمیل نەوتی خاو له لایەن وهزارهتی سامانه سروشتییهکانەوە بۆ پاڵاوتن ڕادەستی پاڵاوگەکانی نەوتی هەرێم کراوە، بەڵام لە ساڵی (2022) پوختەی ئەو نەوتە خاوەی له لایەن وهزارهتی سامانه سروشتییهکانەوە بۆ پاڵاوتن ڕادەستی پاڵاوگەکانی نەوتی هەرێم کراوە زیادی کردووە بۆ (10 ملیۆن و 758 هەزار و 288) بەرمیل. بەم پێیەش بڕی نەوتی ڕادەستکراو بە ڕێژەی (29%) و بە قەبارەی (2 ملیۆن و 401 هەزار و 261) بەرمیل نەوت زیادی کردووە لە ساڵی (2022)دا. (بڕوانە خشتەی ژمارە (5) و چارتی ژمارە (12)). خشتەی ژمارە (5) چارتی ژمارە (12) شەشەم؛ پوختەی نەوتی خاو و کۆندێنسەیتی گواستراوە بۆ کڕیاران"بە بەرمیل" لە ناوخۆی هەرێم لە ساڵی 2021 و 2022 1. لەساڵی (2021)دا بڕی (ملیۆنێک و 581 هەزار و 979) بەرمیل نەوتی خاو بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ فرۆشراوە، بەڵام لە ساڵی (2022) پوختەی ئەو نەوتە خاوەی بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ فرۆشراوە بڕەکەی دابەزیوە بۆ (ملیۆنێک و 466 هەزار و 797) بەرمیل. بەم پێیەش بڕی نەوتی فرۆشراو لە ناوخۆ بە ڕێژەی (7%) و بە قەبارەی (115 هەزار و 182) بەرمیل نەوت کەمی کردووە لە ساڵی (2022)دا. (بڕوانە خشتەی ژمارە (6) و چارتی ژمارە (13)). 2. تێکڕای نرخی (1) بەرمیل نەوتی فرۆشراوی هەرێم بە پاڵاوگەکانی ناخۆ بۆ ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (57.31) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا بەرزبووەتەوە بۆ (61.36) دۆلار. بەم پێیەش بەرمیلێک نەوت بە ڕێژەی (7%) و بە قەبارەی (4.05) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک زیادی کردووە لە ساڵی (2022)دا بەراورد بە ساڵێک پێشتر. (بڕوانە خشتەی ژمارە (6) و چارتی ژمارە (14)). 3. کۆی بەهای نەوتی خاو و کۆندێنسەیتی فرۆشراو لە ناوخۆ لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (88 ملیۆن و 100 هەزار و 34) دۆلار، بەڵام لە ساڵی (2022)دا داهاتەکە گەیشتووە بە (90 ملیۆن و 843 هەزار و 46) دۆلار. بەم پێیەش بڕی (2 ملیۆن و 743 هەزار و 12) دۆلار و بەڕێژەی (3%) بەهای نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ناوخۆ لە ساڵی (2022)دا زیادی کردووە بەراورد بە ساڵێک پێش خۆی. (بڕوانە خشتەی ژمارە (6) و چارتی ژمارە (15)). خشتەی ژمارە (6) چارتی ژمارە (13) چارتی ژمارە (14) چارتی ژمارە (15) سەرچاوەکان - ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت لە ساڵانی (2021 و 2022) لە ماڵپەڕی حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ https://gov.krd/information-and-services/open-data/ - درەو میدیا، پرۆسەی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022)دا، لە 16/2/2023؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=12127 - درەو میدیا، دیوی ناوەوەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ساڵی (2021)، لە 2/4/2022؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9981
.jpg)
درەو: میرال ئەكشنار, سەرۆكی پارتی"باش"ی ئۆپۆزسیۆنی توركیا, كشانەوەی خۆی لە"مێزگردی شەشقۆڵی" ڕاگەیاند, كە گەورەترین گردبونەوەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئەو وڵاتەیە, بەهۆی ناڕازیبونی بەكاندیدكردنی كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بۆ ڕكابەریكردنی ئەردۆغان لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا, ئەوە لەكاتێكدایە, پێنج پارتەكەی تری ئۆپۆزسیۆن ڕەزامەندییان پیشانداوە لەسەر ئەوەی كاندیدەكەیان, سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری بێت. ئەمڕۆ هەینی, میرال ئەكشنار سەرۆكی پارتی "باش"ی ئۆپۆزسیۆن, كاندیدكردنی كەمال قلیچدار ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری وەك كاندیدی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەتوركیا ڕەتكردەوەو, وتی: لەئێستا بەدواوە مێزگردی شەشقۆڵی نوێنەرایەتی ئیرادەی گەل ناكات. ئەكشنار ئاماژەی بەوەدا: پارتەكەی كەوتووەتە نێوان دووبەرداشەوەو, ناچارە لەنێوان مردن و مەلاریادا یەكێكیان هەڵبژێرن. ئەكشنار, پشتیوانی خۆی و پارتەكەی بۆ كاندیدكردنی ئەكرەم ئیمام ئۆغلۆ سەرۆكی شارەوانی ئەستەنبوڵ یاخود, مەنسور یافاش سەرۆكی شارەوانی ئەنكەرە دووپاتكردەوە. وەڵامی ئۆغلۆو هەڵوێستی دوو سەرۆك شارەوانییەكە كەمال قلیچدار ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری, لەوەڵامێكی كورتدا بۆ ئەكشنار بەڕۆژنامەنوسانی ڕاگەیاند:"نیگەران مەبن هەموو بەردەكان لەجێگای خۆیان دادەنرێن و بەردەوامدەبین لەڕێگاكەمان". ئەكرم ئیمام ئۆغلۆ سەرۆكی شارەوانی ئەستەنبوڵ, كە ئەكشنار داوای كاندیدكردنی دەكات لەجێی قڵیچدار ئۆغۆڵۆ, بەیانی ئەمڕۆ لەلێدوانێكدا بۆ كەناڵی"هاڵك"ی توركی, جەختیكرد كە ئەو كاندید نییە بۆ سەرۆكایەتی و, هەموو ئەندامانی پارتی گەلی كۆماری, سەرۆكی پارتەكەیان(قڵیچدار ئۆغلۆ)یان كاندیدكردووە. پێشتریش میدیاكانی توركیا ڕایگەیاند: ئیمام ئۆغلۆو یافاش سەرۆكی شارەوانی ئەنكەرە, ناوی لەنێو ئەو (11) سەرۆك شارەوانییە گەورەیەدایە, كە واژووی پشتیوانی بۆ كاندیدكردنی كەمال قلیچدار ئۆغلۆ كردووە. ئەكرەم ئیمام ئۆغلۆو مەنسور یافاش, هەردووكیان ئەندامی پارتی گەلی كۆمارین و لەچەندین بۆنەی جیاوازدا پشتیوانی خۆیان بۆ كاندیدكردنی قڵیچدار ئۆغلۆ دووپاتكردووەتەوە, پێداگری ئەكشنار لەسەر كاندیدكردنی یەكێكیان لەجێی سەرۆكی پارتەكەیان, كێشەی گەورە بۆ پارتی گەلی كۆماری و بەرەی ئۆپۆزسیۆنیش دروستدەكات. نیمچە كۆدەنگی هەیە دوێنێ پێنج شەممە"مێزگردی شەشقۆڵی" كە گەورەترین گردبونەوەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیایە كە دژایەتیكردنی ئەردۆغان كۆیكردوونەتەوەو پێكدێن لە:( پارتی گەلی كۆماری بەسەرۆكایەتی كەمال قلیچدار ئۆغلۆ, پارتی باش بەسەرۆكایەتی میرال ئەكشنار, پارتی دەوا بەسەرۆكایەتی عەلی باباجان , پارتی ئایندە بەسەرۆكایەتی ئەحمەد داود ئۆغلۆ, پارتی دیموكراتی بەسەرۆكایەتی گۆلتەكین ئویساڵ) كۆبوەوە, بۆ دیاریكردنی كاندیدێكی هاوبەش بۆ ڕكابەریكردنی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا, كە بڕیارە ڕۆژی (14) ئایاری ئەمساڵ بەڕێوەبچێت, بەڵام بەهۆی ڕێكنەكەوتنیان, ڕاگەیاندنی ناوی كاندیدەكە بۆ رۆژی دووشممەی داهاتوو داواخرا. بەگوێرەی میدیاكانی نزیك لەپارتی گەلی كۆماری, دواخستنی ڕاگەیاندنی ناوی كاندیدەكەی ئۆپۆزسیۆن لەسەر داوای میرال ئەكشنار بووە, كە داوای كردووە كاتی پێبدرێت بۆ ڕاوێژكردن لەگەڵ سەركردەكانی پارتەكەی, بەوپێەی ناكۆكییان هەیە لەبارەی كاندیدكردنی قلیچدار ئۆغلۆ, ئەوەش دیمەنە سیاسییەكەی تووشی شپرزەیی كرد. لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنی توركیا لەبارەی كاندیدكردنی كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بۆ ڕكابەریكردنی ئەردۆغان لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا گەیشتوونەتە نیمچە كۆدەنگی, لەبەیاننامە هاوبەشەكەشیاندا دوای كۆبونەوەكەی ڕۆژی پێنج شەممە, كەلە بارەگای پارتی سەعادەت لەئەنكەرە بەڕێوەچوو, ئاماژەیان بەوەكرد كە گەیشتونەتە لێكگەیشتن لەبارەی كاندیدێكی هاوبەش و دانانی نەخشە ڕێگایەك بۆ قۆناغی ئایندە, كە ڕۆژی دووشەممەی داهاتوو (6) ئازار, لەگەڵ ناوی كاندیدەكەیان ڕایدەگەیەنن. ئەردۆغان ئامادەیە دوابەدوای بومەلەرزەكەی توركیا, پارتەكانی ئۆپۆزسیۆنی ئەو وڵاتە داوایانكرد هەڵبژاردن دوانەخرێت و لەوادەی خۆیدا ئەنجامبدرێت, پێیانوایە زۆری زیانە گیانی و مادییەكان و ئەو ڕەخنانەی ڕوبەڕوی حكومەتی دادو گەشەپێدان دەكرێتەوە, كاریگەری دیاری لەسەر دەنگدەران دەبێت و پارتی دادو گەشەپێدان دووچاری شكستی گەورە دەبێت. لەبەرامبەردا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان, سەرۆك كۆماری توركیا لەتازەترین لێدوانیدا ڕاگەیاند, هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانیی لەوادەی خۆیدا بەڕێوەدەچێت. ئەوە لەكاتێكدایە, بڕیاری كۆتایی ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەتوركیا لەدەستی لیژنەی باڵای هەڵبژاردندایە, كە چەند ڕۆژێك پێش ئێستا تیمێكی ڕەوانەی ناوچە زیانلێكەوتووەكان كردووە, بۆ ئامادەكردنی ڕاپۆرتێك لەبارەی توانای ئەنجامدانی هەڵبژاردن تیایاندا. بەپێی خەمڵاندنەكانی حكومەتی توركیا, ئەو ناوچانەی بەهۆی بولەمەرزەكانەوە زیان پێگەیشتووە, نزیكەی (8) ملیۆن دەنگدەری تیادایە, كە نزیكەی (3.5) ملیۆن هاوڵاتی لێقەوماو ناوچەكانیان جێهێشتووە, بەتایبەت لەهەردوو ولایەتی هاتای و ئادی یامان, كە نزیكەی یەك لەسەرسێی دانیشتوانەكەی چۆڵیان كردووە. بەگوێرەی دەستوری توركیا, ناكرێت هەڵبژاردن هەڵبوەشێتەوە یاخود دوابخرێت, تەنها لەحاڵەتی جەنگدا نەبێت, ماوەی خولی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی ئێستاش لەمانگی حوزەیراندا تەواودەبێت, بۆیە پێویستە پێش تەواوبونی, هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت.
.jpg)
شیكاری: درەو هەناردەو نرخ و داهاتی نەوتی عێراق لە نێوان (2021 – 2022) دا؛ • عێراق لە ساڵی (2021)دا بڕی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیلی نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی (3 ملیۆن و 19 هەزار و 520) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بەڵام لە ساڵی (2022) قەبارەی فرۆشتن بۆ نزیکەی (10%) زیادی کردووە بۆ (1 ملیار و 208 ملیۆن و 531 هەزار و 119) بەرمیل و بە تێکڕای رۆژانەی (3 ملیۆن و 311 هەزار و 416) بەرمیل نەوت. • لە ساڵی (2021)دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی عێراق بە (68.4) دۆلار فرۆشراوە. بەڵام لە ساڵی (2022) هەر بەر میلێک (27) دۆلار و بەڕێژەی نزیکەی (40%) زیاتر فرۆشراوە، هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕا دراوە بە (95.53) دۆلار. • کۆی داهاتی نەوتی عێراق لە ساڵی (2021) دا بریتی بووە لە (75 ملیار و 650 ملیۆن و 606 هەزار دۆلار). بەڵام لە ساڵی دواتر داهاتی نەوتی فرۆشراو بە ڕێژەی (52.6%) نزیکەی (40 ملیار) دۆلار زیادی کردووەو گەیشتووە بە (115 ملیار و 466 ملیۆن و 245 هەزار) دۆلار. • لە کۆی گشتی ئەو نەوتەی کۆمپانیای سۆمو فرۆشتوویەتی لە ساڵی (2021)دا بڕی (36 ملیۆن و 774 هەزار و 286) بەرمیلی بە ڕێژەی (3.45%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە. بەڵام لە ساڵی (2022)دا پشکی نەوتی کەرکوک لە کۆی گشتی نەوتی هەناردەکراو دابەزیوە بۆ (2.23%)ی کۆی گشتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بڕەکەی بریتی بووە لە (27 ملیۆن و 43 هەزار و 971 بەرمیل). نەوتی فرۆشراوی عێراق لە نێوان ساڵی 2021 و 2022 عێراق لەساڵی (2022)دا، داهاتێكی قەبەی لەهەناردەكردنی نەوت دەستكەوت و سودی لەبەرزبونەوەی نرخی نەوت بینی بەهۆی جەنگی نێوان ڕوسیاو ئۆكرانیا، هاوكات زیادكردنی بڕی نەوتی خاوی هەناردەكراویش بۆ بازاڕەكانی دەرەوە. عێراق لەساڵی (2022)دا، سەركەوتوو بووە لەبەرزكردنەوەی بڕی نەوتی هەناردەكراو بۆ بازاڕە دەرەكییەكان، كە بڕكەی گەیشتووەتە (1 ملیار و 208 ملیۆن و 531 هەزار و 119 )ملیار بەرمیل، كە دەكاتە هەناردەكردنی (3 ملیۆن و 311 هەزار و 416) ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو لەڕۆژێكدا. لە کاتێکدا لە ساڵی (2021) بڕی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیلی نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی (3 ملیۆن و 19 هەزار و 520) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بەمەش قەبارەی فرۆشتن بۆ نزیکەی (10%) زیادی کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) سەبارەت بە نرخ و ساغکردنەوەی نەوتی عێراق لە لایەن کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)، لە ساڵی (2021)دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی عێراق بە (68.4) دۆلار فرۆشراوە. بەڵام لە ساڵی (2022) هەر بەر میلێک (27) دۆلار و بەڕێژەی نزیکەی (40%) زیاتر فرۆشراوە، هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕا دراوە بە (95.53) دۆلار. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)) چارتی ژمارە (2) بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق، داهاتی هەناردەكردنی نەوت لەساڵی ڕابردودا گەیشتبووە بۆ زیاتر لە (115 ملیار و 466 ملیۆن و 245 هەزار) دۆلار، لەكاتێكدا ساڵی (2021) بڕكەی نزیکەی (75.7) ملیار دۆلار بووە. لە ساڵی (2022) داهاتی نەوتی فرۆشراو بە ڕێژەی (52.6%) نزیکەی (40 ملیار) دۆلار زیادی کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (3) هاوکات ئەوی جێگەی ئاماژەیە هەریەك لەچین، هیندستان، كۆریای باشور، توركیا، یۆنان، ویلایەتە یەكگرتووەكان، بەریتانیا، فەرەنسا، روسیا، ئیتاڵیا، ئیسپانیا، هۆڵندا و هەندێك وڵاتی عەرەبی، لەدیارترین ئەو وڵاتانەن كە نەوتی خاوی عێراقیان بۆ هەناردەكراوە. ڕێژە و بڕو بەهای نەوتی کەرکوک لە کۆی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی (2021 و 2022) لە کۆی گشتی ئەو نەوتەی کۆمپانیای سۆمو فرۆشتوویەتی لە ساڵی (2021)دا بڕی (36 ملیۆن و 774 هەزار و 286) بەرمیلی بە ڕێژەی (3.45%) لە کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک هەناردە کراوە. بەڵام لە ساڵی (2022)دا پشکی نەوتی کەرکوک لە کۆی گشتی نەوتی هەناردەکراو نزیکەی (10 ملیۆن) بەرمیل کەمی کردووەو دابەزیوە بۆ (2.23%)ی کۆی گشتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بڕەکەی بریتی بووە لە (27 ملیۆن و 43 هەزار و 971 بەرمیل). بەڵام بەهاکەی بە ڕێژەی (6%) زیادی کردووەو لە (2 ملیار و 449 ملیۆن و 754 هەزار و 946) دۆلارەوە لە ساڵی (2021) بەرزبووەتەوە بۆ (2 ملیار و 600 ملیۆن و 302 هەزار و 736) دۆلار لە ساڵی (2022)دا، واتە سەرباری ئەوەی ڕێژەی هەناردەکردن لە کێڵگەکانی نەوتی کەرکوک دابەزیوە بە بەهای نەوتەکەی لە ساڵی ڕابردوودا زیاتر لە (150 ملیۆن دۆلار) زیادی کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) هاوردەکردنی بەرهەمە نەوتییەکان بۆ عێراق لە بەرامبەر هەناردە کردنی نەوتدا، عێراق لە ساڵی (2022)دا بەبەهای زیاتر لە (5) ملیار دۆلار، بەرهەمە نەوتییەكانی هاوردە كردووە. تێكڕای هەناردەكراوی بەرهەمە نەوتییەكانیشی، گەیشتووەتە نزیكەی (4) ملیار دۆلار. نەبیل مەرسومی پسپۆڕی ئابوری و مامۆستای زانكۆی بەسرە، لە لاپەڕەی تایبەتی خۆی لەتۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك نوسیویەتی: هاوردەكراوی بەرهەمە نەوتییەكانی عێراق لەساڵی (2022)دا: - بەبەهای (5 ملیارو 299 ملیۆن) دۆلار، بەرهەمە نەوتییەكانی هاوردە كردووە. - (3 ملیارو 873 ملیۆن) دۆلاری بۆ هاوردەكردنی بەنزین بووە. - بە بەهای (1 ملیارو 195 ملیۆن) دۆلاریش گازویلی هاوردەكراوە. - ڕێژەی بەنزین لە تێكڕای بەرهەمە نەوتییە هاوردەكراوەكان، گەیشتووەتە (73%) هەناردەكراوی بەرهەمە نەوتییەكانی عێراق لە ساڵی (2022)دا: - تێكڕای بەهای هەناردەكراوی عێراق گەیشتووەتە (3 ملیارو 971 ملیۆن) دۆلار. - هەناردەكردنی زەیتی سوتەمەنی یاخود نەوتی ڕەش، بە بەهای (3 ملیارو 164ملیۆن) دۆلار. - نرخی یەك تۆن نەوتی ڕەش بە (565.9) دۆلار فرۆشراوە. - ڕێژەی نەوتی ڕەش لەتێكڕای هەناردەكراوی عێراق (79.9%) بووە. - پوختەی هاوردەكراوی عێراق لە بەرهەمە نەوتییەكان لەساڵی (2022)دا، (1 ملیارو328 ملیۆن) دۆلار بووە. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە؛ - ڕاپۆرتی درەو میدیا، لە (2021)دا داهاتی نەوتی عێراق ( 75 ملیار) دۆلار و هەرێم (4 ملیار) دۆلار بووە، لە 12/3/2022. https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9857 - ڕاپۆرتی درەو میدیا، هەناردە، نرخ و داهاتی نەوتی عێراق لە ساڵی 2022، لە 7/1/2023. https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11799 -
.jpg)
شیكاری: درەو لەسەر پرسی هەمواری یاسای هەڵبژاردن و سیستمی فرە بازنەیی و تۆماری دەنگدەران و كاراكردنەوەی كۆمسیۆن بە هەمان پێكهاتەی پێشووەوە رێككەوتن، بەڵام هێشتا ناكۆكی قوڵ هەیە لەسەر پرسی پێكهاتەكان، نیەتی ئەنجامدانی هەڵبژاردن و درووستكردنی كەشێكی ئارام لە نێوان هێزە سیاسیەكان بۆ راگەیاندنی رۆژی ئەنجامدانی هەڵبژاردن. جیاوازی لهنێوان تۆماری بایۆمهتری عێراق و تۆماری ههرێم (434 هەزار) کەسە، لە کۆی (135) قەزاو ناحیەی هەرێمی کوردستان، (114) قەزاو ناحیە هیچ نوێنەرێکیان لە پەرلەمانی کوردستان نیە لە کۆی (111) ئەندامی پەرلەمانی کوردستان (74) ئەندامیان نوێنەری (3) قەزاکەی ناوەندی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی و دهۆک)ن. دەستپێک لەگەڵ ئەوەی رۆژی (28ی 2ی 2023) هەردوو دەزگای هەڵبژاردنی پارتی و یەكێتی كۆبوونەوەو رایانگەیاند، لە دوای کۆبوونەوەکە ڕایانگەیان کە لەسەر زۆرێك لە خاڵەكان رێككەوتوون " جگە لە پرسی پێكهاتەكان"، زانراوە کە بەوە گەیشتوون کە؛ - هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەچوار بازنە بکرێت (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، هەڵەبجە). - هەڵبژاردن نیوەی بەلیستی کراوەو نیوەكهی دیكهی بەلیستی داخراو دهبێت. - ژمارەی کورسیی بازنەکان لەسەر بنەمای ئاماری وەزارەتی بازرگانیی عێراق بێت. - هەماهەنگی لەگەڵ کۆمسیۆنی عێراق بکرێت بۆ سودوەرگرتن لەلیستی دەنگدەرانی عێراق. - لەسەر پرسی پێكهاتەكان ناكۆكن. - كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن وەك خۆی كارا دەكرێتەوەو گۆڕانكاری تێدا ناكرێت. بەڵام لەبارەی گەیشتن بە رێککەوتنی تەواوی وا بڕیارە لە داهاتوودا کۆبوونەوەکانیان بەردەوامبێت، سەبارەی کۆبوونەوەو ڕێککەوتنیان لەگەڵ لایەنەکانی دەرەوەی یەکێتی و پارتی بە نادیاری ماوەتەوە، بەڵام هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەم ناکۆکی و کەم و کورتییانەوە، چارەسەرنەکردنی بنەڕەتی بۆ پرسەکانی پیوەند بە هەڵبژاردن، وەک؛ (چارەسەرنەکردنی نادادی جوگرافی، پاکژنەکردنەوەی تۆماری دەنگدران، کورسی پێکهاتەکان نەدرێت بە نوێنەری ڕاستەقینەی خۆیان و پێکهێنانەوەی کۆمسیۆن لە سەر بنەمای پشک پشکێنەی حیزبی بێت...)، مەگەر هەڵبژاردن لە پێناو هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت و هەمان هاوکێشەی هەڵبژاردنەکانی پێشوو دوبارە ببێتەوە. لێرەدا تیشک دەخەینە سەر ئەو کێشەو ناکۆکییە بنەڕەتییانەی دێنە بەردەم هەڵبژاردنی خولی ئایندەی پەرلەمانی کوردستان. یەکەم؛ یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لەگەڵ ئەوەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992) حەوت جار هەموارکراوەتەوە، پێنج خولی هەڵبژاردن لەسەر بنەمای یاساکە بەڕێوەچووە، بەڵام ئێستا زۆرینەی لایەنە سیاسییەکان ناکۆکن دەربارەی یاساکە، هەوڵی هەرمواکردنەوەی یاساکە لە ئارادایەو هەندێ جار لێدوانی بەشێک لە بەرپرسانی لایەنە سیاسییەکان زیاتر دەڕۆن و باس لە یاسایەکی نوێ دەکەن، هەرچۆن بێت (هەموار یان گۆڕینی یاساکە) چەند پرسێکی سەرەکی نزیکە یاخود هەوڵ هەیە گۆڕانکاری تێدا بکرێت ئەوانیش؛ 1. هەڵبژاردن لە یەک بازنەییەوە بۆ چوار بازنەیی لەگەڵ ئەوەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان (7) جار هەموارکراوەتەوە، بەڵام لەسەرجەم هەموارکردنەکاندا ئەوە وەک خۆی ماوەتەوە کە "هەرێمی کوردستان – عێراق بە یەک ناوچەی دەنگدان دادەنرێت..." ئەم دەقەش لە ماددەی نۆیەمی یاساکە جێگیر کراوە. بەڵام لە ئێستا کەوا بڕیارە بەرەو خولێکی نوێی هەڵبژاردن هەنگاو بنرێت، ئەو دەقەی سەرەوە یەکێک بووە لە خاڵە ناکۆکەکانی نێو لایەنەکان، بە تایبەت پارتی دیموکراتی کوردستان لایەنەکانی دیکە، "هەرچەندە وا نیشان دەدرێت کە لە ئێستادا ئەو ناکۆکیانە لەم بارەوە رەویوەتەوەو پارتی دیموکراتی کوردستانیش ڕەزامەندبووە بە هەموارکردنی دەقی ناوبراو". بەپێی ئەو دەقە، سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بە سەرجەم ناحیەو قەزاو پارێزگاکانییەوە لە یەک بازنەی هەڵبژاردن پێکهاتووە، گرفتی سەرەکی "یەک بازنەی هەڵبژاردن" بەڕای زۆربەی چاودێرانی بوارەکە، لە قوڵایدا نادادپەوەری جوگرافی لێدەکەوێتەوە، لە ڕووی بوونی نوێنەر لە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکاندا. بەپێی پەیڕەو کردنی سیستمی یەک بازنەیی، سەرجەم ناوچە جوگرافییە جیاوازەکان نوێنەریان بە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان ناگات. ئەمە چۆن؟ بۆ نمونە "بەپێی ڕاپۆرتێکی پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن" لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان لە کۆی (135) قەزاو ناحیەی هەرێمی کوردستان، (114) قەزاو ناحیە هیچ نوێنەرێکیان لە پەرلەمانی کوردستان نیە. بە پێچەوانەوە لە کۆی (111) ئەندامی پەرلەمانی کوردستان (74) ئەندامیان بەڕێژەی (67%) نوێنەری (3) قەزاکەی ناوەندی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی و دهۆکن). لە کاتێکدا (132) قەزاو ناحیەکەی دەرەوەی ئەو سێ شارە تەنها (37) نوێنەریان بە ڕێژەی (33%) لە پەرلەمانی کوردستانە. بۆ چارەسەرکردنی یاخود لانی کەمی کاڵ کردنەوەی ئەو نادادپەروەرییە جوگرافییەی کە لە یەک بازنەیی دەکەوێتەوە، چەند بژاردەیەک لە ئارادایە، بەڵام ئێمە لێرەدا تەنها تیشک دەخەینە سەر هەموارکردن دەقی ماددە یاساییەکەو گۆڕینی کە (یەک بازنەی هەڵبژاردنەوە بۆ چوار بازنەی هەڵبژاردن) وەک ئەوەی لە ئێستادا زۆربەی لایەنە سیاسییەکان هەرێمی کوردستان جەختی لەسەر دەکەنەوە. ئەگەر هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای پارێزگانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆک و هەڵەبجە) بکرێت بە (4) بازنەی هەڵبژاردن، بەمانای کۆتایی هاتن نییە بە نادادپەوەری جوگرافی، چونکە بەهۆی ڕێژەی بەرزی دانیشتوان لە شارە گەورەکان، نادادپەرەوەییەکە بە جۆرێک لە جۆرەکان دووبارە دەبێتەوەو ڕوودەداتەوە. بە بەڵگەی ئەوەی لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستاندا پارێزگانی هەرێمی کوردستان (هەولێر، سلێمانی و دهۆک)، کە هەر یەکەو بازنەیەکی هەڵبژاردن بوو. بۆ نمونە لە پارێزگای سلێمانی لە کۆی (14) قەزای سنوری پارێزگاکە (6) قەزایان بەڕێژەی (43%)ی قەزاکانی سنورەکە هیچ نوێنەرێکیان سەرنەکەوتووە بۆ ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، کە بریتین لە قەزاکانی (پێنجوێن، دەربەندیخان، کفری، قەرەداغ، شارباژێڕ و ماوەت)، بەڵام تەنها لە ناوەندی قەزای سلێمانی (16) کاندید سەرکەوتوون بۆ ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی. ئەمەش ئەو ڕاستییە رووندەکاتەوە، کە بەشێک لە لایەنە سیاسییەکان، مەرامی سیاسییان هەیە بە گۆڕینی یاساکە لە یەک بازنەییەوە بۆ چوار بازنەیی، زیاتر لەوەی لە پێناو چارەسەرکردنی ئەو نادادپەروەرییە بێت کە لە سیستمی یەک بازنەیی دەکەوێتەوە. بۆ نمونە پاڵپشت بە ئەنجامی دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانەی عێراق، سەنگی لایەنە سیاسییەکان هەرێمی کوردستان بۆ پەرلەمانی کوردستان و دواتر گریمانە کردنی هەموای یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە یەک بازنەییەوە بۆ چوار بازنەیی لێکەوتەکانی لەسەر پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە پەرلەمانی کورستان، بەو شێوەیە دەبێت دەبێت ئاماژە بەوەش بکەین، کە ئایا لەسەر چ بنەمایەک ژمارەی کورسی بۆ هەر بازنەیەک تەرخان دەکرێت، ئەگەر ژمارەی دانیشوانی سنوری هەر بازنەیەک بە پێوە بگیرێت _کە دەبێت هەر واش بێت_ کام پێوەری سەرژمێری تەبەنی دەکرێت، چونکە بە گوێرەی هەردوو ئاماری وەزارەتەکانی پلاندانانی (هەرێم و و عێراق) جیاوازی گەورە هەیە لەبارەی ژمارەی دانیشتوانی سنوری پارێزگاکانەوە، لەم بارەیەوە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) 2. تۆماری دەنگدەران هەر بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1) ساڵی (1992)ی هەموارکراو، پاڵپشت بە ماددەی شەشەمی یاساکە "بەیاسایەک، دەستەیەکی باڵای سەربەخۆ پێکدەهێنرێت بۆ سەرپەرشتی هەڵبژاردنەکان و بەڕێوەبردنی کارەکانی هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان – عێراق، خشتەی دەنگدەران ئامادە دەکات..." ئەم دەقە یاساییە ئامادەکردن و ڕێکخستنی تۆماری دەنگدەران دەخاتە ئەستۆی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان. سەربارەی ئەوەش وەک لە یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان ژمارە (4)ی ساڵی (2014) ماددەی چوارەم بڕگەی پێنجەمدا هاتووە؛ (بهڕێوهبردنی پرۆسهی تۆماركردنی دهنگدهران و رێكخستن و نوێ كردنهوهی تۆمارهكانیان بۆ مسۆگهر كردنی مافی ههڵبژاردنیان) دەخاتە ئەستۆی کۆمسۆن. هاوکات لە ماددهی شهشهم، بڕگەی یەکەم، خاڵی (1)دا هاتووە "دامهزراندن و نوێ كردنهوه و بژارد كردنی تۆماری دهنگدهران له رێی ههموو جۆره شێوازێكی تازهی بهردهست، لهسهر لایهنی پهیوهندیداریش پێویسته هاوكاری و ههماههنگی لهگهڵ ئهنجوومهندا بكهن بۆ گهیشتن بهو مهبهسته". ئەم دەقە یاساییانەش دەسەڵاتی ئامادەکردن و نوێکردنەوەی توماری دەنگدەران بۆ کۆمسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێم یەکلا دەکاتەوە. بەڵام زۆرینەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان خشتەی تۆماری دەنگدەرانی هەرێمی کوردستان بە ناخاوێن دەزانن، داوای هەڵبژاردنی پاک و بێگەرد دەکەن. دەکرێت بوترێت ئەم خواستەش ڕەوایەتی تێدایە، بۆ نمونە بەپێی ڕاپۆرتێکی ئێنستتیوتی پەی کە لە ساڵی (2018)دا بڵاوی کردووەتەوە، تێدا ئاماژە بەوە دراوە زیاتر لە (932 هەزار) ناوی گوماناوی ناویان لە تۆماری دەنگدەراندا هەیە بەجۆرێک: - لیستی دهنگدهرانی تایبهت كه دووباره ناویان ههیه (184 هەزار) کەسە. - دووباره بووهوهی نێو خودی ههرێم (100 هەزار) کەسە. - دووباره بووهوهی نێوان ههرێم و ناوچهكانی مادهی 140 (94 هەزار و 567) کەسە. - ژمارهی مردووان (218 هەزار و 965) کەسە. - لهدایك بووانی ساڵی 2000 كه تهمهنیان بهر لهوادهی دهنگدانهو نهگهیشتوونهته 18 ساڵ (60 هەزار) کەسە. (بەپێی ئەو ڕاپۆرتەی کە لە ساڵی (2018)دا بڵاو کراوەتەوە، چونکە لە ئێستادا لەدایکبووانی ساڵی (2005) مافی دەنگدان بەدەست دەهێنن). - جیاوازی لهنێوان تۆماری بایۆمهتری عێراق و تۆماری ههرێم (434 هەزارو 449) کەسە و كۆی گشتی (932 هەزار و 964) هەزار ناوی گوماناوی دەکات. ئەگەر ئەو ژمارانە بە ڕێژەی (50%)یش ڕاستبن و ئەوا دەتوانن کاریگەری گەورە لەسەر دەرەنجامی هەڵبژاردن جێبهێڵن، بە تایبەت ئەگەر لایەن یان چەند لایەنێکی سیاسی بە مەبەست ئەو ناوانەیان خزاندبێتە نێو لیستی تۆماری دەنگدەرانەوەو بتوانن بە قازانجی خۆیان بەکاری بهێنن. ڕاپۆرتەکەی ئێنستتیوتی پەی ئاماژەی بەوەش داوە تۆماری دەنگدەران لە هەرێم پشت بە فۆرمی خۆراک دەبەستێت و ئەم فۆرمەش لەساڵی (1996)ەوە دروستکراوە، بەڵام تا ئێستا ئەو کەسانەی کە مردوون لە ساڵی (1996)ەوە بە دەگمەن نەبێت ناویان لە تۆمارەکە نەسڕاوەتەوە، کە بە سەدان هەزار کەس دەخەمڵێنرێت. سەرباری ئەو کەموکورتیانەی نێو تۆماری دەنگدەرانی هەرێم، ئەگەر لایەنێک یان چەند لایەنێکی سیاسی داوای جێبەجێکردنی تۆماری دەنگدانی کومسیۆنی عێراق بکەن بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، ئەوا پێویستە هەردوو یاسای (هەڵبژاردن و کۆمسیۆن)ی هەرێم هەموار بکرێتەوە، ئەمەش بە ئاسانی لە پەرلەمانی کوردستان تێناپەڕێت (ئەگەر لایەنەکان لە بابەتی دیکەدا سازش بۆ یەکتر نەکەن) و ڕەنگە لە رووی واقعیشەوە گونجاو نەبێت کۆمسیۆنی هەرێم بەتەنها پشت بە تۆماری دەنگدەرانی کۆمسیۆنی عێراق ببەستێت. بۆیە ڕێگاچارەی گونجاو داڕشتنی تۆمارێکی پاک و بێگەردی تایبەت بە کۆمسیۆنی هەرێمە، کە ئەمەش پێویستی ڕێ و شوێن قورس و کاتی زۆرە. 3. پشکی پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستان پشکی پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستان یەکێکی دیکەیە لە خاڵی ناکۆکی نێوان لایەنە سیاسییەکان و هەندێکش بە "گرێکوێرەی هەڵبژاردن" ناوی دەبەن. هەر بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992)ی هەموارکراو ماددەی (سی و شەشەم)؛ یەکەم: پێنج کورسی بۆ کلدان سریان ئاشوری تەرخان دەکرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێکهاتەیە کێبڕکێی لەسەر دەکەن. دووەم: پێنج کورسی بۆ تورکمان تەرخان دەکرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێکهاتەیە کێبڕکێی لەسەر دەکەن. سێیەم: یەک کورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەکرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێکهاتەیە کێبڕکێی لەسەر دەکەن. لەبارەی پرسی کورسی پێکهاتەکانەوە (سەركۆ گەڵاڵی پەرلەمانتاری فراكسیۆنی یەكێتی) لە بابەتێکیدا لە پەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی کومەڵایتی فەیس بووک لە ژێر ناونیشانی "گرێ کوێرەی هەڵبژاردن بە ئاسانی ناکرێتەوە" نوسیویەتی؛ چۆنێتی دابەشکردنی کورسی پێکهاتەکان جەوهەری خاڵی ناکۆکی نێوان یەکێتی و پارتی و لایەنەکانی دیکەیە لە سەر هەڵبژاردن نەک پرسی فرە بازنە و چوار بازنە و یەک بازنە و کارا کردنەوەی کۆمسێون". لە یەکەم خولی هەڵبژاردن لە یاسای ژمارە (١) ساڵی ١٩٩٢ ماددەی یەکەم (١٠٠) کورسی گشتی تەرخان کرا لە سەر بنەمای هەر نوێنەرێک (٣٠) هەزار کەس بێ ، کە ئەو کات ڕێژەی دەنگدەر نزیکەی یەک ملیۆن هاوڵاتی بوو، وە ڕێژەی (٥) کورسی بۆ (مەسیحیەکان) پێکهاتەی کلدان، سریان، ئاشووری دابین کرا ."لەسەر پێشنیازی خوالێخۆشبوو سەرۆک مام جلال بوو"، دواتر ڕیژەی پێکهاتەکان لە (٥) کورسی زیاد کرا بۆ (١١) کورسی. لە ئێستادا خاڵی جەوهەری ناکۆکی لاینەسیاسیەکان بە تایبەت پارتی بەرامبەر یەکێتی و ئۆپۆزسیون و سەربەخۆکان بریتیە دابەشکردنی کورسی پێکهاتەکان و تۆماری دەنگدانی تایبەت بە پێکهاتەکان. ئەو ئاماژەی بەوەش داوە "بە پێی زانیاریەکانی ئێمەش نوێنەری ئێستای پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستان داوا دەکەن ژمارەی کورسی پێکهاتەکان زیاد بکرێ، لە کاتێکدا لە ساڵی ١٩٩٢ کە (١) ملیۆن دەنگدەر هەبوو ژمارەی کورسی گشتی (١٠٠) کورسی بوو، لە ئێستادا ڕێژەی دەنگدەری گشتی زیاد لە (٣) ملیۆن دەنگدەرە، هیچ داواکاریەک نیە بۆ زیادکردنی ڕێژەی کورسی گشتی، کە جیاوازی لە نێوان ساڵی ١٩٩٢ بۆ ٢٠٢٢ سێ سەد هێندەیە". ئەوەشی نوسیوە کە "لە پاڵ ئەم گۆڕانکاریە گەورەی ڕێژەی دەنگدەر هیچ لایەنێک لەگەڵ کەمکردنەوەی ژمارەی کورسی پێکهاتەکان نیە داوای زۆرینەی لایەنە ناکۆکەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان بریتیە لەوەی کە کورسی پێکهاتەکان دابەشی سەر بازنەکان بکرێت و تۆماری تایبەتی دەنگدەرانی خۆیان ببێت، تەنها بەئامانج ئەوەیە کە پێکهاتەکان نوێنەری راستەقینەی خۆیان بن، له ژێر گوشاردا نهبن به پاشكۆی سیاسهتی تهسكی هیچ لایهنێك، دهیانەوێت ههڵبژاردن و پشتیوانیكردنیان به جۆرێك بێت كه سهربهخۆیی و بههای نوێنهرایهتییهكهیان، له دهست نهدهن. بۆ ئهمهش، كورسیی پێكهاتهكان پێویسته ئهوهنده ئازاد بێت كه بتوانێت له سێبهری پاشكۆیهتی و بهرژهوهندیی تهسكی ههندێك سهركورسی نشین، رزگار بكرێت". هەر لە بارەی کورسی پێکهاتەکانەوە (ئارام جەمال – بەرپرسی پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن) پێی وایە؛ "ئەو یانزە کورسییەی لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستاندا بۆ پێکهاتە نەتەوەییەکان تەرخانکراوە، بۆ یەکەمجارە بۆتە کێشەی نێوان پارتی و یەکێتی، بەڵام نابێت ئەو کێشەیە بەوە چارەسەربکرێت کە بەشێک لە یانزە کورسییە کە لە دەست یەکەمیان بسەنرێتەوە و بەشی دووەمی لێبدرێت، بەڵکو چارەسەری دروست ئەوەیە و کە ئەو پێکهاتانە نوێنەری راستەقینەی خۆیان هەبێت، چونکە ڕەگی کێشەکە ئەوەیە هەتا ئێستا هاوڵاتیانی ئەو پێکهاتانە بەناوی نوێنەرایەتیەوە قەیرانی نوێنەرایەتیان هەیە". ئەگەر هەردوو حزبی دەسەڵاتدار (یەکێتی و پارتی) ئەوەندە بە تەنگ مافی پێکهاتەکانەوەن بۆچی کاندیدی کلدۆ سریانی و ئاشوری و تورکمان و کاکەیی و ئێزیدی ناخەنە نێو لیستەكانیانەوە؟، بۆ چارەسەری گرفتی نوێنەرایەتی پێکهاتەکانیش (3) ڕێگە پێشنیار دەکات؛ 1. جیاکردنەوەی چەند کوردسییەک بۆ پێکهاتەکان، لەنێو خۆیاندا هەڵبژاردن بکەن و کاریگەری دەنگدانەی پێکهاتەی زۆرینەیان بەسەرەوە نەبێت. 2. شێوازی جێکردنەوەی کاندیدانی پێکهاتەکان لەنێو حزبە زۆرینەکاندا (باشترین نەبراوەی کاندیدی پێکهاتەکان) 3. لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندی پێکهاتەکان لە داڕشتنی بازنەکانی هەڵبژاردندا. دووەم؛ کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی زیاتر لە (8) ساڵی تەمەنی خۆیدا سەرپەرشتی ڕاپرسییەکی گشتی بۆ سەربەخۆیی کوردستان لە 25/9/2017، و یەک هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی کردووە لە 30/9/2018 دا. لە ئێستاشدا زیاتر لە (3) ساڵ بەسەر ماوەی یاسایی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا تێپەڕیوە و بەشێک لە ئەندامەکانی لە پۆستەکانیان نەماون. لایەنە سیاسییەکان بۆچونی جیاوازیان لەبارەوە هەیە. لە 23/7/2014 پەرلەمانی کوردستان یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2014 بەناوی (یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان - عێراق)ی پەسەند کرد. لەماددەی دووەمی یاساکەدا هاتووە: "بە گوێرەی ئەم یاسایە دەستەیەک دادەمەزرێ لە ژێر ناوی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی بۆ ئەوەی ببێتە تاکە دەسەڵات کە ڕێکاری هەموو هەڵبژاردنەکان و ڕاپرسییە گشتییەکان ئەنجام دەدا لەسەر ئاستی سەرتاسەری کوردستان – عێراق". بەپێی ماددەی پێنجەمی یاساکە کۆمسیۆن پێکدێت لە؛ یەکەم: ئەنجومەنی کۆمسیاران: لە خاڵی (1)ی ماددەکە هاتووە: ئەنجومەنی کۆمسیاران لە (9) ئەندام پێک دێ کە لەلایەن پەرلەمانەوە بە زۆرینەی ڕەهای ئەندامانی هەڵدەبژێردرێن و دوای ئەوەی لەلایەن لیژنەیەکی تایبەتەوە کە پەرلەمان پێکیدەهێنێ و پێشنیاز دەکرێن، بە مەرجێک دوو ئەندامی ئەنجوومەن بەلانی کەمەوە یاساناس بن، هەروەها دەبێ نوێنەرایەتی ئافرەتان و پێکهاتەکان مسۆگەر بکرێ و ماوەی کارکردنی ئەنجومەنەکەش (5) ساڵی رۆژ ژمێرییە. لەم چوارچێوەیەدا پارتە سیاسییە سەرەکییەکان کاریان بۆ ئەوە کرد ئەو (9) ئەندامەی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە نێوان خۆیان بەش بەش بکەن و سێ ئەندامی درا بە پارتی دیموکراتی کوردستان و پارتیش لەپشکی خۆی ئەندامێکی دا بە تروکمان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕانیش یەکی دوو ئەندام و هەر یەک لە کۆمەڵ و یەکگرتووی ئیسلامی ئەندامێکییان پێدرا. ئەندامەکانیش لە ڕۆژی 3/12/2014 لە پەرلەمانی کوردستان و 23/12/2014 لهلایهن ئهنجومهنی دادوهری ههرێمی كوردستان متمانهی پێدرا، (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))؛ خشتەی ژمارە (2) وەک دەبینین لە ئێستادا ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیاران ماوەی یاساییان تەواو بووە، هاوکات دوان لە نوێنەرانی پارتی دیموکراتی کوردستان لە نێو ئەنجومەنەکەدا نەماون، لایەنە سیاسییەکان بۆچونی جیاوازیان لەبارەی کاراکردنەوەی هەیە، بۆ نمونە پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەروو هەموویانەوە خواستی ئەوەیە ئەنجومەنێکی نوێ دروستبکرێت. لە ماوەی ڕابردوشدا بەپێی زانیارییەکان، پارتی هەوڵی دابوو ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیارانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی لە (9) ئەندامەوە بکات بە (15) و شێوازی دابەشکردنیشی بەو شێوەیە بێت کە پارتی لەگەڵ کۆتاکان لەئەنجومەنی کۆمسیۆن ببێتە زۆرینە، هاوشێوەی پەرلەمانی کوردستان. هەر یەک لەیەکێتی نیشتیمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵ و یەکگرتوو لەبەر ئەوەی پشکی خۆیان لە ئەنجومەنەکەدا بەم شێوەیەی ئێستا مسۆگەرە پێیان باشە ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیاران وەک خۆی بمێنێتەوەو پشکەکانیان دەستکاری نەکرێت، شوێنە بەتاڵەکانی ئەندامانی ئەنجومەن پڕ بکرێنەوە. جوڵانەوەی نەوەی نوێش پێشتر ئەوەی لە بەیاننامەی فەرمیدا بڵاوکردووەتەوە کە "کۆمسیۆنی ھەڵبژاردنەکان دور لەپشک پشکێنەی حزبی دروستبکرێتەوە ... ژمارەی ئەندامانی کۆمسیۆن (9) ئەندام بن.... دەستەیەکی دادوەری تایبەت بە هەڵبژاردنەکان درووست بکرێت لە پێنج دادوەری بێ لایەن کە هیچ کاری حزبیان نەکردبێت و ئەنجامی کۆتایی لەلایەن ئەو دەستە دادوەرییەوە پەسەند دەکرێت". لەم بارەیەوە چاودێران پێیان وایە، بەو هۆیەی کۆمیسۆنی هەڵبژاردن و راپرسی هەرێم پشک پشکێنەیە، لە کاتێکدا ئەنجامەکان دڵخوازی لایەنەکان نەبوو، هەمان سیناریۆی هەڵبژاردنی پێشووی پەرلەمانی کوردستان لە ناو ئەنجومەنی کۆمیسیاران دروست و دووبارە دەبێتەوە، ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمیسیاران پێکهاتوە لە نۆ ئەندام و بۆ پەسەندکردنی ئەنجامی هەڵبژاردن پێویستی بە دەنگی پێنچ ئەندام هەیە، ئەگەرنا، ئەنجامەکە پەسەندکراو نابێت. ئەمەش ئەگەر هەیە بەهۆی ئاڵۆزی سیاسیەوە ئەو ژمارەیە دروست نەبێت. سەرچاوەکان 1. درەو میدیا، هەڵبژاردنی كوردستان بە ئاماری هەرێم دەكرێت یان بەغداد، 16/6/2022. 2. درەو میدیا، پێگەی پارتە سیاسییەکانی هەرێم لە یەک بازنەییەوە بۆ چوار بازنەیی، 7/6/2022. 3. درەو میدیا، کۆمسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێم لە پشک پشکێنەی حیزبی ڕزگاری نابێت!، 25/1/2021. 4. عەونی بەزاز؛ یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992) بە سەرجەم هەموارەکانییەوە. 5. یاسای ژماره (4)ی ساڵی 2014 یاسای كۆمسیۆنی باڵای سهربهخۆی ههڵبژاردن و ڕاپرسی. 6. ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان، تۆماری دەنگدەران لە نێوان بێگەردی و ساختەکاریدا، تشرینی دووەمی (2017). 7. هاوڕێ تۆفیق، لە کوردستان هەڵبژاردنی پەرلەمان دەکرێت کێشەکان چی بوون و کامیان چارەسەر بوون؟ (دەرەو میدیا) 8. ڕاپۆرتی پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن (ئیفۆ گرافیک)، واڵی ئارام جەمال. 9. سەركۆ گەڵاڵی (ئەندامی پەرلەمانی کوردستان – فراکسیۆنی یەکێتی)، گرێ کوێرەی هەڵبژاردن بە ئاسانی ناکرێتەوە، پەڕەی تایبەتی نوسەر، 24/1/2023. 10. ئارام جەمال، رێگەچارەی قەیرانی نوێنەرایەتی کۆتای پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستاندا، ئەیلولی 2022. 11. ڕاگەیەندراوی هابەشی کۆبونەوەی بەشی هەڵبژاردنی پارتی و یەکێتی لە 28/2/2023
.jpg)
درەو: هاوپەیمانێتی حزبە نەریتەوانەكانی پێكهێنەری حكومەت عێراق, لەلێواری هەڵوەشانەوەو دابەشبوندان, شیعەكانی دەسەڵات بوون بە سێ پارچەوە, سوننەكان بەدۆخێكی هاوشێوەدا تێپەڕدەبن, كوردیش نەك هەر لەبەغداد لەهەرێمیش پەرتەوازەیە, ئەوەی ماوە هێزە مەدەنی و تازە پێگەیشتووەكانە, كە لەناو هاوپەیمانی "گۆڕانی دیموكراسی" كۆبونەتەوە, ئەوان خۆیان بەجیاواز دەزانن, هەندێكیش پێیوایە هاوپەیمانێتییەكەی ئەوانیش, هەمان چارەنوسی حزبەكانی دەسەڵاتی دەبێت. پێناچێت هیچكام لەهاوپەیمانێتییە بەشدارەكان لەحكومەتی عێراق, بەسەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی لەماوەی داهاتودا وەك خۆی بمێنێتەوە, بەتایبەت دوای كۆتایهاتنی پرۆسەی دابەشكردنی وەزارەتەكان و پۆستە گرنگەكان لەحكومەت و, سەرهەڵدانی ناكۆكی لەنێوان سەركردەی قەوارە سیاسییەكانی ناو هاوپەیمانێتییەكان. ناكۆكییەكان دواخران, بەهۆی سەرقاڵی هێزەكان بەو دۆخە سیاسییەی پێویستی بە ئارامی بوو, تاكاتی تەواوكردنی دابەشكاری پۆستەكان لەسەر بنەمای پشكێنە, وێڕای ئەوەی هەندێك لەسەركردەی حزبەكان گەیشتونەتە ئەو بڕوایەی كە نەخشەی هاوپەیمانێتییەكان پێویستی بەگۆڕانكاری هەیە لەسەروبەندی خۆ ئامادەكردن بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان, كە بڕیارە لەمانگی تشرینی یەكەمی داهاتوودا بەڕێوەبچێت. هاوپەیمانی "چوارچێوە" لەبەردەم هەڵوەشاندنەوەدایە دیارترین هاوپەیمانێتییەكان هەڕەشەی هەڵوەشانەوەی لەسەرە, كە ئەویش هاوپەیمانی "چوارچێوەی هەماهەنگییە"و, هێزە سیاسییە شیعییەكان جگە لەڕەوتی سەدر لەخۆدەگرێت, هەندێك سەرچاوە لەناو هاوپەیمانێتییەكە ئاماژە بەوەدەكەن, "چوارچێوە" بووە بەسێ بەشەوە, یەكەمیان: لەعەمار حەكیم سەرۆكی ڕەوتی حیكمەو, حەیدەر عەبادی سەرۆكی هاوپەیمانی نەسر پێكدێت, دووەمیان: قەیس خەزعەلی ئەمینداری عەسائیبی ئەهلی حەق و, فالح فەیاز سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لەخۆ دەگرێت, سێیەمیشان: نوری مالیكی سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاساو, محەمەد شیاع سودانی سەرۆكی حكومەتە. سێ سەرچاوە لە "چوارچێوەی هەماهەنگی" بۆ ڕۆژنامەی "العربی الجدید" قسەیان كردووە و ڕونیانكردووەتەوە: یەكگرتوویی هاوپەیمانی چوارچێوە پاشەكشێی كردووە, ئەوەی تائێستا هاوپەیمانێتییەكەیانی لەهەرەسی تەواوەتی پاراستووە, هەڕەشەی ڕەوتی سەدرە, كە گەورەترین مەترسییە لەسەریان. بەوتەی سەرچاوەكان, حەكیم و عەبادی ناكۆكییان زۆرە لەگەڵ هێزەكانی تری چوارچێوەی هەماهەنگی, كە پەیوەستە بە پرسی چۆنییەتی ئیدارەدانی قەیرانەكە لەگەڵ موقتەدا سەدرو, دۆسییەی حكومەت و گروپە چەكدارەكان و پەیوەندی لەگەڵ هەولێر, بۆیە ئەو دوانە ئەگەری كشانەوەیان نزیكترە لەهێزەكانی تر. یەكێك لەسەرچاوەكان ئاماژەی بەوەكردووە, لەهەفتەكانی ڕابردودا ئەو لێكترازانە بەڕونی دەركەوتووە, كاتێك سودانی هەندێك لەڕاوێژكارەكانی كە سەر بە لایەنێكی چوارچێوە بوون, ئاڵوگۆڕی پێكردوون لەبەرژوەندی لایەنێكی تر, هاوكات هەندێك لەفەرمانبەرەكانی نوسینگەكەشی كە سەربە حەشدی شەعبی بوون, گۆڕیونی بە فەرمانبەرانی تر, كە سەربە حزبی دەعوەن. سەرەڕای هەموو ئەو پێشهاتە ئاشكرایانەش, كە لە جیاوازی هەڵوێستی سیاسی پەرلەمانتارانی سەر بە چوارچێوەی هەماهەنگی و, دەمەدەمێی نێوان قەیس خەزعەلی و نوری مالیكی و, گۆڕینی ڕاوێژكارەكانی سودانیدا دەركەوتووە, محەمەد سەیهود پەرلەمانتاری دەوڵەتی یاسا, بوونی هەر جۆرە دابەشبونێك لەناو چوارچێوەی هەماهەنگی ڕەتدەكاتەوە. سەیهود بە ڕۆژنامە قەتەرییەكەی ڕاگەیاندووە: هەندێك هەن بانگەشە بۆ ئەم جۆرە هەواڵانە دەكەن, نەك لەڕقی چوارچێوە, بەڵكو لەپێناو بێبایەخكردنی دەستكەوتەكانی حكومەتی سودانی, كە لەلایەن چوارچێوەی هەماهەنگییەوە پشتیوانییەكی بەهێزی لێدەكرێت. هەرچی "هاوپەیمانی سیادەیە", كە گەورەترین هێزە لەسەر ئاستی حزبە سونییەكان, دۆخی زۆر جیاوازتر نییە لەو دۆخەی چوارچێوەی هەماهەنگی تیادایە, پەرلەمانتار هەیبەت حەلبوسی سەركردە لەحزبی تەقەدوم كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكایەتی دەكات, دانی بەوەداناوە كە بەمزوانە هاوپەیمانی سیادەی پەرلەمانیی كۆتایی پێدێت, كە ساڵێكە پێكهێنراوە, بەڵام دوای چەند كاتژمێرێك ئەو پەرلەمانتارە نوسینەكەی سڕییەوە, هاوپەیمانی سیادەش لەبەیاننامەیەكدا ئەو دەنگۆیانەی ڕەتكردەوە. ئەو پێشهاتە دوای ئەوە هات, چوار پەرلەمانتار لە كوتلەی تەقدوم, كە لەژێر چەتری هاوپەیمانی سیادەدایە, دەستلەكاركێشانەوەی خۆیان لەحزبی تەقەدوم ڕاگەیاند, بەهۆی ئەو تێبینیانەی لەسەر شێوازی ئیدارەدانی حزبەكە هەیانە. لەهەرێمی كوردستانیش, دوو حزبە گەورەكە, یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان لەماوەی ڕابردودا هاوپەیمانێتیان نەكرد, بەهۆی قوڵبونەوەی كێشمەكێشەكانی نێوانیان, ئەو ناكۆكییانە لەگەڵ پێكهێنانی حكومەتی سودانیدا دەستیپێكرد, بەدیاریكراوی لەكاتی دابەشكردنی پۆستە گرنگەكان, ناكۆكییەكانیان پێینایە قۆناغێكی سەختەوە, ئەوەش وایكرد هەوڵەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ لێكنزیكردنەوەی بۆچونی ئەو دوو حزبە شكستبهێنێت, دیاریترن ناكۆكییەكانیش لەنێوان ئەو دوو حزبە پەیوەستە بە یاسای نوێی هەڵبژاردن لەكوردستان. خۆڕاگری حزبە مەدەنی و نوێكان حزبە مەدەنی و قەوارە سیاسییە تازە پێگەیشتووەكان كە لەهاوپەیمانی "هێزەكانی گۆڕانی و دیموكراسی"دا كۆبونەتەوە, هاوشانی حزبی شیوعی عێراقی, لەگەڵ ئەوەی كێشەی دارایی و لاوازی ڕێكخستن و سەختی ڕوبەڕوبونەوەی حزبە گەورەكانیان هەیەو, پێشبینی زۆریش هەیە لەبارەی هەرەسهێنانی ئەم ئەزمونەیان, بەڵام جوڵەی ئەو هێزانە پێدەچێت تائەم ساتە سەقامگیربێت. رائید فەهمی, سكرتێری لیژنەی ناوەندی حزبی شیوعی عێراقی ڕایگەیاندووە: گرنگترین شت كە دەبێتە مایەی سەركەوتنی هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان, چاوخستنەسەر ئامانجە هاوبەشەكانە, بەهۆی ئەوەی زۆرینەی حزبە نەریتەوانەكانیش ئامانجی تایبەت و شەخسیان هەیە, بۆیە چارەنوسی هاوپەیمانێتییەكانیان هەرەسهێنانە. رائید فەهمی بۆ ڕۆژنامەی "العربی الجدید"ی, ڕونكردووەتەوە: هێزەكانی هاوپەیمانی "گۆڕانی دیموكراسی" بەوریایی و هەنگاوی دیراسەكراوەوە كار دەكەن, لەگەڵ كۆدەنگییان لەسەر ئامانجی هاوبەش كە لەپێداویستی و داواكاریی عێراقییەكانەوە سەرچاوەی گرتووە, بۆ دەوڵەتێكی ڕاستەقینە كە لەخزمەتی خەڵكدا بێت. لای خۆیەوە, ئەحمەد شەریفی شرۆڤەكاری سیاسی ڕایگەیاندووە: تەواوی هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان, كە لەڕابردوودا هێزە نەریتەوانەكان پێكیانهێناوە, تەنانەت هاوپەیمانێتییە مەدەنییەكانیش, سەرجەمیان هەرەسیانهێناوە, بەهۆی مەزاجی سیاسی و بەرژوەندی شەخسییەوە. شەریفی ئاماژەی بەوەشكردووە: كۆبونەوەی حزبەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ ڕوبەڕوبونەوەی موقتەدا سەدر بوو, ئامانجی پێكهێنانی هاوپەیمانی سیادەش ئەوەبوو محەمەد حەلبوسی بتوانێت پارێزگاری لە پۆستەكەی بكات, هەرچی كوردیشە, تائێستا نەیتوانیوە هاوپەیمانێتییەكی جێگیر دروستبكات, بەهۆی ئاڵوگۆڕی سەركردەكانی و دورخستنەوەی هەندێكی تریان, هێزە مەدەنییەكان و گەنجە تازەكانیش لەبەردەم ئاستەنگی گەورەدان, بەڵام لەهەموو حاڵەتەكاندا, چارەنوسی هاوپەیمانێتییەكان هەرەسهێنانە.
.png)
