شیكاری: درەو لەگەڵ ئەوەی لە بنەمادا سیستمی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق دیموكراتی ترەو هەل بۆ پاڵێوراوە سەربەخۆكان دەڕەخسێنێت بۆ دەستخستنی كورسی لەدەرەوەی حزبەكان، بەڵام بە خوێندنەوەی ئەم ڕاپۆرتە شیكارییە بۆت دەردەكەوێت، پێگەی لایەنە سیاسییە گەورەكان گەورەترو مامناوەندەكان بچوكتر و دەنگی بچوكەكانیش دەكات ئاردی ناو دڕك. سەرەتایەکی پێویست وا بڕیارە ڕۆژی 10ی تشرینی یەکەمی 2021، خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە عێراق بەڕێوەبچێت، بەپێ یاسای نوێی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9)ی ساڵی 2020، هەڵبژاردنەکە تەواو جیاواز دەبێت بەراورد بە خولەکانی پێش خۆی ئەویش بە پەیرەو کردنی؛  یەکەم: دابەشکردنی عێراق لە (18) بازنەی هەڵبژاردنەوە بۆ (83) بازنەی هەڵبژاردن، لەسەر دوو بنەما؛ 1.    پاراستنی پێگەی (25%)ی کۆتای ئافرەتان لە ئەنجومەنی نوێنەران، بەو پێیەش دەبێت لە هەر بازنەکی هەڵبژاردن ئافرەتێک سەربکەوێت و (83) ئافرەت کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانیان هەبێت لە کۆی (320) کورسی گشتی و (9) كورسی كۆتا (پێكهاته‌كان). 2.    پاراستنی دەقی ماددەی (49)ی بڕگەی یەکەمی دەستوری هەمیشەیی عێراق کە تێیدا هاتووە (ئەنجومەنی نوێنەران لە ژمارەیەک ئەندام پێکدێت بە ڕێژەی یەک کورسی بۆ سەد هەزار کەس لە دانیشتوانی عێراق...)، بەم پێیەش هیچ بازنەیەکی هەڵبژاردن ژمارەی ئەو کورسییانەی بۆی تەرخان کراوە کە لە نێوان (3-4) کورسیدایە، ژمارەی دانیشتوانەکەی کەمتر نییە لە (400) هەزار کەس. دووەم: گۆڕانکاری لە سیستمی هەڵبژاردن وهەڵوەشاندنەوەی سیستمەکانی پێشوو، پەیڕەو کردنی سیستمێکی نوێ، وەک لە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9)ی 2020دا هاتووە:  ماددەی (15) یەکەم: هەر پارێزگایەک بۆ چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن دابەش دەبێت. دووەم: پاڵێوراو بەشێوەی تاکەکەسی دەبێت لە بازنەیەکی هەڵبژاردن.  سێیەم: ڕیزبەندی پاڵێوراوان لە بازنەیەکی هەڵبژاردن بە بەدەستهێنانی زۆرترین ژمارەی دەنگ (اعلی اصوات) براوە دەبێت، بەپێی سیستمی براوەی یەکەم، بۆپاڵێوراوەکانی دوای ئەویش هەر بەو شێوەیە دەبێت. بەپێی ئەم ماددەیە: 1.    عێراق بەسەر (83) بازنەی بازنەی هەڵبژاردن دابەش دەبێت. 2.    پاڵێوراو بەشێوەی تاکەکەسی دەبێت لە بازنەیەکی هەڵبژاردن، بەم پێیەش خۆپاڵاوتن لە لیستی حزبەکانەوە گۆراوە بۆ پاڵێوراوی تاکەکەسی (حیزبی و بێ لایەن) و لەم حاڵەتەشدا دەنگدەر تەنها یەک دەنگ بە پاڵێوراو دەدات و دەنگ بە لیست یان قەوارەی سیاسی نادات. ئەمەش ئەمانباتە بەردەم بنەمایەکی دیکە؛ 3.    کار بە سیستمی (تاک دەنگی نەگوێزراوە) دەکرێت، واتە ئەو دەنگە زیادانەی لە پاڵێوراوێکی سەربەخۆ یان سەر بە لایەنێکی سیاسی دەمێنێتەوە ناگوێزرێتەوە بۆ کەسی تر یان کەسێكی تری لایەنه سیاسییه‌كه‌. 4.    کام پاڵیوراو زۆرترین دەنگەکانی بازنەکەی خۆی بەدەست بهێنێت بەشێوەی ڕیزبەندی سەردەکەوێت، بۆ نمونە ئەگەر بازنەیەک چوار کورسی بۆ تەرخان کرابوو، ئەوا لەو بازنەیەدا (4) پاڵێوراوی خاوەن زۆرترین دەنگ سەردەکەون به‌شێوه‌ی ڕیزبه‌ندی، بە مەرجێ: ‌‌ا. یەکێک لە سەرکەوتووەکان ئافرەت بێت. ب. ئەگەر هەر چواریان لە ڕەگەزی نێربن، ئەوا کەسی چوارەمیان جێی دەهێڵێت بۆ ئافرەتێک کە زۆرترین دەنگی نێو ئافرەتەکانی بازنەکەی خۆی بەدەستهێنابێت. ج. ئەگەر دوو پاڵێوراوی کۆتایی (کێبڕکێ لەسەر کورسی چوارەم) دەنگەکانیان یەکسان بوو، ئەوا بەپێ هەمان یاسا و ماددە، تیروپشکیان بۆ ئەنجام دەدرێت. د. ئەگەر بازنەیەک سێ کورسی بۆ تەرخان کرابووە ئەوا هەموو ڕێوشوێنەکانی خاڵەکانی (‌ا، ب، ج، د) ڕاستن، بە کەمکردنەوەی کورسییەک لەو بازنەیە.   پێگەی لایەنە سیاسییەکان لە دەرەوەی دروستکردنی هاوپەیمانیدا لەم بەشەدا تیشک دەخەینە سەر پێگەی پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان (پارتی دیموکراتی کوردستان، یەکێتی نیشتمانی کوردستان، بزوتنەوەی گۆڕان، یەکگرتووی ئیسلامی، کۆمەڵی ئیسلامی (دادگەری)، نەوەی نوێ)، کە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کورسیان هەیە، پێگەیان لە سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان (هەولێر، سلێمانی، دهۆک) شی دەکەینەوە. بۆ شیکردنەوەکانیش پشت بە دەرەنجامەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دەبەستین لەبەر ئەوەی: یەکەم: دواین هەڵبژاردنە کە لە 30/9/2018 لەم سێ پارێزگایە ئەنجام درابێت. دووەم: ئەو زانیاریانەی لەبەردەستن بە وردی، ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی ئەم خولەی پەرلەمانی کوردستانە، ئێمە لێرەدا پشتمان بە ئەنجامەکانی بەستووە. سێیەم: ئەم راپۆرتە تەنیا شیكردنەوەی دەنگەكانی هەڵبژاردنی پێشووەو دابەشكردنیەتی بەسەر بازنەكاندا، كە بێگومان لەو ماوەیەدا چەندین گۆڕأنكاری روویان داوەو كاریگەریان لەسەر زیادبون و كەمبوونی دەنگی لایەنەكان دەبێت.  پێش دەستکردن بە شیکارییەکان، پێویستە چەند تێبینیەک بخەینە ڕوو کە کاریگەری لەسەر ئەنجامەکان دەبێت و پێویستە لە بەرچاو بگیرێت، ئەوانیش: یەکەم: چاوەڕوان دەکرێت هێز و گروپی نوێ بەشداری پرۆسەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بکات، بەهێزتیرن گریمانەش لە ئێستادا (هاوپەیمانی هیوا)یە کە لە (١٥) پەرلەمانتاری ئەنجومەنی نوێنەران پێکهاتوون بەم شێوەیە (٥ پەرلەمانتاری بزوتنەوەی گۆڕان، ٣ پەرلەمانتاری پێشووی نەوەی نوێ، ٢ پەرلەمانتاری کۆمەڵی ئیسلامی (دادگەری)، ٢ پەرلەمنتاری یەکگرتووی ئیسلامی، ٢ پەرلەمنتاری پێشووی هاوپەیمانی دیموکراسی و دادپەروەری (سەربەخۆ)، ١ پەرلەمانتاری تەڤگەری ئازادی)، کاریگەری ئەم لیستە نوێیەش بەمشێوەیە دەبێت؛ 1.    زۆرترین کاریگەری لەسەر دەنگەکانی بازنەکانی پارێزگای سلێمانی بەجێدەهێڵێت، چونکە (١٠) پەرلەمانتاریان لە سنوری بازنەکانی پارێزگای سلێمانی دەنگیان پێدراوە (٤) یان لە بازنەکانی هەولێر و (١) پەرلەمانتاریان لە پشکی پارێزگای دهۆکە. 2.    دوای ئەوەی بەشێک لە دەنگی ناڕازی ئەو بەرەیە کۆدەکەنەوە کە لەهەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بایکۆتی هەڵبژاردنیان کردبوو کە بە (بەرەی بایکۆت) ناسرابوون، کاریگەرییان لە سەر دەنگی پارتە سیاسییەکان بەم جۆرە دەبێت؛ 1.    زۆرترین کاریگەری لەسەر دەنگەکانی بزوتنەوەی گۆڕان جێدەهێڵێن، بەو پێیەی (٥) ئەندامیان پێشتر لەسەر لیستی گۆڕان بوون، سەرەڕای ئەوەی بزوتنەوەکە توشی جۆرێک لە پاشەکشە بووە، بەهۆی نەبوونی میدیایەکی بینراو لە بەرامبەر میدیا بینراوە کاریگەرەکانی لایەنەکانی تر. لەلایەک ترەوە بەشداری کردنی لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لای بەشێک دەنگدەران و هەڵسوڕاوێکی زۆر نیگەرانی دروستکردووەو حکومەتیش لە ئاستی پێویستدا نییە. ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەشێک لە ناڕازییەکانی ناوخۆی بزوتنەوەکە سەنگەریان لێ گرتووە. 2.    نەوەی نوێ لەدوای بزوتنەوەی گۆڕانەوە ئەو هێزە دەبێت کە زیان بە قەبارەکەی دەکەوێت، لەبەر ئەوەی (4) لە ئەندامەکانی گروپی (١٥) لەسەر پشکی ئەو جوڵانەوەیە بوون بە پەرلەمانتار لە ئەنجومەنی نوێنەران، ئەمە جگە لەوەی بەشێک لە پەرلەمانتارەکانی لە پەرلەمانی کوردستان لێی جیابوونەتەوە، ئەمەش جۆرێک لە بێ ئومێدی بۆ دەنگدەرەکانی ئەو جوڵانەوەیە دروست دەکات. 5.    لایەن ئیسلامییەکان (یەکگرتووی و ئیسلامی و کۆمەڵی ئیسلامی (دادگەری)) دوو هێزی دیکە دەبن لەو هێزانەی کە زیانیان پێدەگات لە دوای بزوتنەوەی گۆڕان و نەوەی نوێوە، چونکە سەرەڕای ئەوەی ئەندامەکانیان لە ئەنجومەنی نوێنەران چونەتە نێو هاوپەیمانی هیواوە، دەنگەکانی ئەوان و ئەو هێزانەی دیکەش لە بازنەکانی پارێزگاکان پەرش و بڵاو دەبنەوە ئاسان نابێت دەنگی پێویست بۆ بەدەستهێنانی کورسی بەدەستبهێنن، جا بە بۆنەی (هاوپەیمانی هیوا)وە بێت، یان هەر جۆرە هێزێکی نوێی دیکە کە بەشداری پرۆسەکە بکات. 8.    پارتی بە پلەی یەکەم و یەکێتی بە پلەی دووەم، سودمەندی سەرەکی سەرهەڵدانی هێزو لایەنی دیکە دەبن لەم هەڵبژاردنەدا، چونکە هێندەی دیکە دەنگی لایەنەکانی دەرەوەی یەکێتی و پارتی پەرت دەبن، چونکە ئەو هێزانە بەهۆی ئەو جۆرە لە فرە بازنەیی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان جارێک دەنگەکان پەرت پەرت بووە جارێكی تریش توشی په‌رتبوون ده‌بن. دووەم: گریمانەی شیکارییەکان لەسەر ئەو بنەمایەیە، پارتە سیاسییەکان بتوانن پارێزگاری لەو دەنگانەی خۆیان بکەن کە لە هەڵبژاردنی ٣٠/٩/٢٠١٨ پەرلەمانی کوردستان بەدەستیان هێناوە.  سێیەم: ئەو هێزانەی (بەتایبەت یەکێتی و پارتی) کە دەنگەکانیان زیاترە لە هی کاندیدێک یان زیاتر لە بازنەکانی هەڵبژاردن، دەبێت جۆرێک لە هاوسەنگی دەنگی کاندیدەکانی خۆیان ڕابگرن، وەک ئەوەی ئێمە گریمانەمان کردووە، چونکە لاوازی دەنگی هەر پاڵێوراوێکی لایەنێکی بەهێز خزمەتی بە پاڵێوراوێکی بەهێزی لایەنێکی لاواز دەکات، لە شیکارکردنی بازنەکانی هەڵبژاردن ئەمە زیانر ڕونده‌بێته‌وه‌. چوارەم: پاڵاوتنی ئافرەتی بەهێز بۆ ئەو هێزانەی ئەگەری دەرچونیان لە بازنەیەک لاوازە چانسی لایه‌نەکە زیاد دەکات بۆ بەدەستهێنانی کورسی، لە شیکارییەکانی خوارەوەدا ئەم زیاتر روندەبێتەوە.   دەنگ و پێگەی لایەنە سیاسییەکان و گریمانەی ئەنجامەکان  یەکەم: پارێزگای هەولێر بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای هەولێر(١٥) كورسی گشتی و (1) كورسی تایبه‌تی مه‌سیحییه‌كانی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٤) بازنەی هەڵبژاردن و کە پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا) لە خوارەوە شیکردنەوە بۆ هەر بازنەیەکی ئەو پارێزگایە دەکەین. شیکاری بازنەی (١): 1.    لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پیویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (٧٠.3%)ی دەنگەکانی هەیە، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (٤) دەکەین هێندەی ژمارەی کورسییەکانی بازنەکە، هێشتا هێزی دووەم کە یەکێتی نیشتمانی کوردستانە لەم بازنەیە بە نزیکەی (١٠) هەزار لە دواوەوەیە. 3.    بەم ئەنجامە پارتی دیموکراتی کوردستان دەبێتە خاوەنی (٤) کورسی لە بازنەی (١)ی هەولێر، بە مەرجێک یه‌كێك له‌ پاڵێوراوه‌كانی ئافره‌ت بێت و هاوكات جۆرێک لە هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانی ڕابگرێت، چونکە ئەگەر یەکێک لە پاڵێوراوەکانی دەنگەکانی بێتە خوار ئەو ڕیژەیەی کە یەکێتی نیشتمانی کوردستان بە دەستیهێناوەو هاوکات یەکێتی بە (١) پاڵێوراو لەم بازنەیە بەشداری بکات و سەرجەم دەنگەکانی کۆبکاتەوە ئەوا ڕاستەوخۆ کاندیدەکەی یەکێتی سەردەکەوێت.  4.    یەکێتی بۆ ئەوەی چانسێکی لانی کەم کەمیشی هەبێت و لەم بازنەیە (١) کورسی بەدەستبهێن، پێویستە پاڵیوراوەکەی ئافرەت بێت، خۆ ئەگەر پارتی پاڵێوراوێکی ئافرەتی هەبێت و ژمارەی دەنگەکانی لە هی ئەو زۆرتربێت ئەو چانسەشی بۆ نامێنێت.   5.    هیچ پارتێکی سیاسی جگە لە پارتی کورسی بەدەست ناهێنێت، لە بازنەی (١)ی پارێزگای هەولێر. شیکاری بازنەی (2): 1.    لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پیویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی(48.9%)ی دەنگەکانی هەیە، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (3) دەکەین، دەبینین تەنها دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەگەنە دەنگی پێویست بۆ بەدەستهێنانی کورسی.  3.    بەم ئەنجامە پارتی دیموکراتی کوردستان دەبێتە خاوەنی (3) کورسی لە بازنەی (2)ی هەولێر بە مەرجێک جۆرێک لە هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانی ڕابگرێت، هاوکات یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەبێتە خاوەنی (١) کورسی بە مسۆگەری ئەگەر تەنها (١) پاڵێوراوی هەبێت، بەڵام ئەگەر (٢) پاڵێوراوی هەبێت و هەوڵبدات یەکێکیان ئافرەت بێت، بردنی کورسی دووەمی بەشێوەی کۆتا لاواز دەبێت و مەترسی بۆ سەر کورسی یەکەمیشی دروست دەبێت. 4.    لە بازنەی (٢)ی هەولێر پارتی (٣) کورسی و یەکێتی بە (١) کورسی براوە دەبن و سەرجەم لایەنەکان بێ بەش دەبن لە سەرکەوتنی پاڵێوراویان. شیکاری بازنەی (3): 1.    لەم بازنەیەدا (3) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (56.6%)ی دەنگەکانی هەیە، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (٤) دەکەین هێندەی ژمارەی کورسییەکانی بازنەکە، هێشتا هێزی دووەم کە یەکێتی نیشتمانی کوردستانە لەم بازنەیە بە نزیکەی (3) هەزار لە دواوەوەیە. 3.    بەم ئەنجامە پارتی دیموکراتی کوردستان دەبێتە خاوەنی (3) کورسی لە بازنەی (3)ی هەولێر، بە مەرجێک یه‌كێك له‌ پاڵێوراوه‌كانی ئافره‌ت بێت و هاوكات جۆرێک لە هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانی ڕابگرێت، چونکە ئەگەر یەکێک لە پاڵێوراوەکانی دەنگەکانی بێتە خوار ئەو ڕیژەیەی کە یەکێتی نیشتمانی کوردستان بە دەستیهێناوەو هاوکات یەکێتی بە (١) پاڵێوراو لەم بازنەیە بەشداری بکات و سەرجەم دەنگەکانی کۆبکاتەوە ئەوا ڕاستەوخۆ کاندیدەکەی یەکێتی سەردەکەوێت. 4.    یەکێتی بە پلەی یەک یان هەر هێزێکی دیکە دوای ئه‌و بۆ ئەوەی چانسێکی لانی کەم کەمیشیان هەبێت بۆ ئەوەی یەکێکیان لەم بازنەیە (١) کورسی بەدەستبهێنن، پێویستە پاڵیوراوەکەیان ئافرەت بێت، خۆ ئەگەر پارتی پاڵێوراوێکی ئافرەتی هەبێت و ژمارەی دەنگەکانی لە هی ئافرەتەکانی هێزەکانی دیکە زۆرتربێت ئەو چانسەشیان ده‌سوتێت.   5.    هیچ پارتێکی سیاسی جگە لە پارتی کورسی بەدەست ناهێنێت، لە بازنەی (3)ی پارێزگای هەولێر.   شیکاری بازنەی (4): 1.    لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (52.2%)ی دەنگەکانی هەیە، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (3) دەکەین، دەبینین تەنها دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەگەنە ئاستی پێویست بۆ بەدەستهێنانی کورسی.  3.    بەم ئەنجامە پارتی دیموکراتی کوردستان دەبێتە خاوەنی (3) کورسی لە بازنەی (2)ی هەولێر بە مەرجێک جۆرێک لە هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانی ڕابگرێت، هاوکات یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەبێتە خاوەنی (١) کورسی بە مسۆگەری ئەگەر تەنها (١) پاڵێوراوی هەبێت، بەڵام ئەگەر (٢) پاڵێوراوی هەبێت و هەوڵبدات یەکێکیان ئافرەت بێت، بردنی کورسی دووەمی بەشێوەی کۆتا لاواز دەبێت و مەترسی بۆ سەر کورسی یەکەمیشی دروست دەبێت. 4.    لە بازنەی (4)ی هەولێر پارتی (٣) کورسی و یەکێتی بە (١) کورسی براوە دەبن و سەرجەم لایەنەکان بێ بەش دەبن لە سەرکەوتنی پاڵێوراویان.   دووەم: پارێزگای سلێمانی بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای سلێمانی (١٨) كورسی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٥) بازنەی هەڵبژاردن و کە پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا) لە خوارەوە شیکردنەوە بۆ هەر بازنەیەکی ئەو پارێزگایە دەکەین. شیکاری بازنەی (١): 1.    لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا یەکێتی نیشتمانی کوردستان ڕێژەی (35.4%)ی دەنگەکانی هەیە، بەدوایشیدا بزوتنەوەی گۆڕان خاوەنی ڕێژەی (29.1%) دەنگەکانە. بۆیە دەکرێت بوترێت یەکێک دەبێت لە بازنە پڕ کێبڕکێکانی نێوان ئەو دوو هێزە. دەنگی هەردوو پارتەکە دابەشی (٢) بكه‌ین هێشتا هیچ هێزێکی دیکە لە توانایدا نییە بێتە نێو کێبڕکێکەوە. 3.    بەم ئەنجامە یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەبێتە خاوەنی (٢) کورسی لە بازنەی (١)ی سلێمانی و بە هەمان شێوە بزوتنەوەی گۆڕانیش دەبێتە خاوەنی (٢) کورسی لە هەمان بازنە، بە مەرجێک جۆرێک لە هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانیان ڕابگرێت، چونکە ئەگەر یەکێک لە پاڵێوراوەکانی هەر لایەنێکیان دەنگەکانی بێتە خوار ئەو ڕیژەیەی کە پارتی دیموکراتی کوردستان  بە دەستیهێناوە، هاوکات دەبێت پارتی بە (١) پاڵێوراو لەم بازنەیە بەشداری بکات و سەرجەم دەنگەکانی کۆبکاتەوە ئەوا ڕاستەوخۆ کاندیدەکەی سەردەکەوێت، ئەگەر کاندیدەکەی ئافرەت بێت، ڕەنگە چانسی زیاتری هەبێت.  4.    کەواتە لە بازنەی (١)ی سلێمانی هەریەک لە یەکێتی و گۆڕان دەبنە خاوەنی (٢) کورسی.   شیکاری بازنەی (2): 1.    لەم بازنەیەدا (3) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا بە هەمان شێوەی بازنەی (١) کێبڕکێکە لە نێوان یەکێتی نیشتمانی کوردستان کە ڕێژەی (37%)ی دەنگەکانی هەیە بزوتنەوەی گۆڕانە کە خاوەنی ڕێژەی (29%) دەنگەکانە. ئەگەر دەنگی یەکێتی دابەشی (٢) بکەین هێشتا جگە لە بزوتنەوەی گۆڕان هیچ هێزێکی دیکە لە توانایدا نییە لەگەڵیدا بێتە کێبڕکێکەوە. 3.    بەم ئەنجامە یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەبێتە خاوەنی (٢) کورسی لە بازنەی (٢)ی سلێمانی و بزوتنەوەی گۆڕانیش دەبێتە خاوەنی (١) کورسی لە هەمان بازنە، بە مەرجێک یەکێتی جۆرێک لە هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانی ڕابگرێت و یەکێک لەپاڵێوراوەکانیشی ئافرەت بێت، بزوتنەوەی گٶڕانیش بە تەنها (١) کاندید بەشداری بکات. 4.    کەواتە لە بازنەی (2)ی سلێمانی یەکێتی دەبێتە خاوەنی (٢) کورسی و بزوتنەوەی گۆڕانیش دەبێنە خاوەنی (١) کورسی.  شیکاری بازنەی (٣): 1.    لەم بازنەیەدا (3) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا کێبڕکێکە گەرم دەبێت لە نێوان سێ لایەنی نێوان یەکێتی نیشتمانی کوردستان بە ڕێژەی (٢٦%)ی دەنگەکان و بزوتنەوەی گۆڕان بە ڕێژەی (١٩%) دەنگەکان کۆمەڵی دادگەری بە ڕێژەی (١٦%).  3.    پێویستە ئەو لایەنانە یەکی بە (١) پاڵێوراو بەشداری بکەن، ئەگەر نا دەنگەکانیان پەرت دەبێت و ئەو کورسییەش کە مسۆگەرە لە دەستی دەدەن. 4.    پێویستە تەنها یەک پاڵێوراوی یەکێک لەو سێ لایەنە ئافرەت بێت. ئەگەر نا ئەگەری ئەوه‌ی سێیەمیان دەبێت کورسییەکی لەدەست بدات بۆ دوای ئەوەی خۆی کە ئافرەتە. هەروەک چۆن نابێت دوانیان ئافرەتبن، چونکە ئەوەی دووەمیان دەبێت چۆڵی بکات بۆ پیاوێک کە لەدوای دوو کاندیدەکەی تر زۆرترین دەنگی بەدەستهێناوە. 5.    بەم ئەنجامە یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەبێتە خاوەنی (١) کورسی لە بازنەی (٣)ی سلێمانی و بزوتنەوەی گۆڕانیش دەبێتە خاوەنی (١) کورسی لە هەمان بازنە و کۆمەڵی دادگەریش (١) کورسی دەباتەوە.   شیکاری بازنەی (4): 1.    لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پیویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا یەکێتی نیشتمانی کوردستان ڕێژەی (40.9%)ی دەنگەکانی هەیە، بەدوایشیدا بزوتنەوەی گۆڕان خاوەنی ڕێژەی (20.5%) دەنگەکانە. تەنانەت ئەگەر ڕێژەی دەنگی یەکێتی دابەشی (٣) بکەین هێشتا هیچ هێزێکی دیکە جگە لە بزوتنەوەی گۆڕان لە توانایدا نییە بێتە هاوشانی. 3.    بەم ئەنجامە یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەبێتە خاوەنی (٣) کورسی لە بازنەی (٤)ی سلێمانی و بزوتنەوەی گۆڕانیش دەبێتە خاوەنی (١) کورسی لە هەمان بازنە، بە مەرجێک یەکێتی جۆرێک لە هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانیان ڕابگرێت، سەرەڕای ئەوە یەکێک لە پاڵێوراوەکانی ئافرەت بێت، چونکە لە داوای یەکێتی و گۆڕانەوە کۆمەڵی دادگه‌ری ڕکابەرێکی دیار دەبێت بۆ بردنی کورسییەک. 4.    کەواتە لە بازنەی (٤)ی سلێمانی یەکێتی دەبێتە خاوەنی (٣) کورسی و گۆڕان دەبێنە خاوەنی (١) کورسی.     شیکاری بازنەی (5): 1.    لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا یەکێتی نیشتمانی کوردستان ڕێژەی (37.5%)ی دەنگەکانی هەیە، بەدوایشیدا بزوتنەوەی گۆڕان خاوەنی ڕێژەی (23.9%) دەنگەکانەو ئەویش نەوەی نوێ (١٣.4%)ی دەنگەکانی هەیە. تەنانەت ئەگەر ڕێژەی دەنگی یەکێتی دابەشی (٢) بکەین هێشتا هیچ هێزێکی دیکە جگە لە بزوتنەوەی گۆڕان و نەوەی نوێ لە توانایدا نییە بێتە هاوشانی. 3.    بەم ئەنجامە یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەبێتە خاوەنی (٢) کورسی لە بازنەی (٥)ی سلێمانی و بزوتنەوەی گۆڕانیش دەبێتە خاوەنی (١) کورسی لە هەمان بازنە و نەوەی نوێش (١) کورسی ده‌باتەوە، بە مەرجێک یەکێتی جۆرێک لە هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانی ڕابگرێت، سەرەڕای ئەوە یەکێک لە پاڵێوراوەکانی ئافرەت بێت، کورسی دووەمی مسۆگەرتر دەبێت. 4.    کەواتە لە بازنەی (٥)ی سلێمانی یەکێتی دەبێتە خاوەنی (٢) کورسی و گۆڕان دەبێنە خاوەنی (١) کورسی و نەوەی نوێ (١) کورسی.   سێیەم: پارێزگای دهۆک بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای دهۆک (١١) كورسی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٣) بازنەی هەڵبژاردن و پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا) لە خوارەوە شیکردنەوە بۆ هەر بازنەیەکی ئەو پارێزگایە دەکەین. پاشان ئەنجامی بازنەکانی (١، ٢ ، ٣) پێکەوە شیدەکەینەوە، چونکە ئەنجامەکان تا ڕادەیەکی زۆر لێکەوە نزیکن. شیکاری بازنەی (١، 2، 3)ی پارێزگای دهۆک: 1.    لە بازنەی (١) چوار پاڵێوراو و لە بازنەی (٢) سێ پاڵێوراو لە بازنەی (٣) چوار پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە لە هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    لە سەرجەم بازنەکانی (١، ٢، ٣) پارتی دیموکراتی کوردستان بەڕێژەی بەرچاو لەپێشەوەی دەنگەکانی هێزەکانی دیکەیە، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (ژمارەی کورسییەکانی تایبەت بە بازنەکان) کراوە، هێشتا هێزەکانی دیەکە بە ڕێژەیەکی زۆر لە دواوەن. 3.    لە هەر سێ بازنەکە پارتی دەبێت کۆتای ئافرەتان لەبەرچاو بگرێت. 4.    بەم ئەنجامە پارتی دیموکراتی کوردستان دەبێتە خاوەنی (٤) کورسی لە بازنەی (١)ی دهۆک و (٣) کورسی لە بازنەی (٢) و (٤) کورسی لە بازنەی (٣)، بە مەرجێک جۆرێک لە هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانی ڕابگرێت، چونکە ئەگەر یەکێک لە پاڵێوراوەکانی دەنگەکانی بێتە خوار ئەو ڕیژەیەی کە لایەنێکی دوای ئەو (بە تایبەت لە بازنەی (١) یەکگرتوو و لە بازنەی (٣) یەکێتی) بە ئەگەرێکی لاوازەوە یەکی بە (١) پاڵێوراو بەشداری بکەن و سەرجەم دەنگەکانیان لەو بازنەیە کۆبکەنەوە ئەوا ڕاستەوخۆ کاندیدەکانی ئەوان سەردەکەون.  5.    یەکگرتوو لە بازنەی (١) و یەکێتی لە بازنەی (٣) بۆ ئەوەی چانسێکی کەمیشیان هەبێت لەو بازنانە کورسی بەدەستبهێن، پێویستە پاڵیوراوەکەیان ئافرەت بێت، خۆ ئەگەر پارتی پاڵێوراوێکی ئافرەتی هەبێت و ژمارەی دەنگەکانی لە هی ئەوان زۆرتربێت ئەو چانسەشیان بۆ نامێنێت.   6.    هیچ پارتێکی سیاسی جگە لە پارتی کورسی بەدەست ناهێنێت، لە بازنەی (١، ٢، 3)ی پارێزگای دهۆک و پارتی دەبێتە خاوەنی هەر (١١) کورسییەکەی پارێزگاکە.   تێبینی: یەکەم: لە حاڵەتی دروستبوون و سەرهەڵدانی هێزی نوێ بۆ نمونە (هاوپەیمانی هیوا) ئەگەر دەنگە نارازیەكانی لایەنەكان لەخۆبگرێت  کاریگەری لەسەرئەنجامەکان دەبێت بە جۆرێک؛ 1.    ڕەنگە ئەنجامی دەنگەكانی بزوتنەوەی گۆڕان بەرێژەیەكی زۆر بهێنتە خوارەوە. 2.    کۆمەڵی ئیسلامی (دادگەری) و نەوەی نوێ زیان بەر دەنگەكانیان دەكەوێت چونکە دەنگەکانی پاڵێوراوه‌كانی ئەو هێزانە لە پارێزگای سلێمانی پەرت دەکات. 3.     ئەو کورسییانەی بە هۆی هاوپەیمانی هیواوە لە دەست ئه‌و هێزانه‌ دەچن، مسۆگەر نییە بچن بۆ هاوپەیمانی هیوا، چونکە دەنگی ئەوانیش پەرت دەبێت و مەرج نییە بیانگەیەنێت بە ئاستی بەدەستهێنانی چەند کورسییەک. 4.    بەڵام بە هەماهەنگی و هاپەیمانێتی ( گۆڕان و نەوەی نوێ و یەكگرتوو، كۆمەڵ، ناڕازیەكان و هاوپەیمانی هیوا) دەتوانن ژمارەیەكی زۆر كورسی بۆ خۆیان مسوگەر بكەن، بەڵام بە تەنیا بەشداری بكەن، ئەگەری بەدەستهێنانی كورسیان زۆر لاواز دەبێت. دووەم: لەگەڵ ئەوەی لە بنەمادا سیستمی هەڵبژاردنەکە دیموکراتی ترەو یارمەتی پاڵێوراوە سەربەخۆکان دەدات بۆ گەیشتن بە کورسی، بەڵام بە خوێندنەوەی ئەو شیکارییەی سەرەوە بۆمان دەردەکەوێت، پێگەی لایەنە سیاسییە گەورەکان گەورەترو مامناوەندەکان بچوک و دەنگی بچوکەکان دەکات ئاردی ناو دڕک. سێیەم: بۆ دەربازبوون لەو گرفتەی بەشێک لە لایەنە سیاسییەکان بەتایبەتیش ئەوانەی دەرەوەی یەکێتی و پارتی توشیان دەبێت، بژاردەی هاوپەیمانی جیاواز لە ئارادا دەبێت، بۆیە لە ڕاپۆرتی شیكاری داهاتوودا تیشک دەخەینە سەر سیناریۆ و ئەگەرەکانی هاوپەیمانی لایەنەکانی هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران.    سەرچاوەکان ١. دەستوری هەمیشەیی عێراق ٢. یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە ٩ ی ساڵی ۲۰۲۰ ٣. ئەنجامی هەڵبژادنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان، ۳۰ ی ۹ی ۲۰۱٨ ٤. ڕاپۆرتی بەرکەوتی قەوارە سیاسییەکان لە هەڵبژاردنی ۲۰۲۱، پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن. ٥. درەو میدیا، کورد لە هەڵبژاردنی پێشوەختی عێراقدا؛ http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=6937

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)    لە پەیوەندیدا بە ڕاپەڕین و یاخیبوونی کۆمەڵایەتییەوە، پرسیاری ڕاستەقینە ئەوە نییە بپرسین: ”ئایا ڕاپەڕین و یاخیبوونی کۆمەڵایەتیی بۆ ڕوودەدات؟“، بەڵکو چ مێژووی ئێمە و مێژووی بەشێکی زۆری مرۆڤایەتیی، پێویستی بەوەیە پرسیارەکە پێچەوانە بکەینەوە: ”ئایا ڕاپەڕین و یاخیبوونی کۆمەڵایەتیی بۆ ڕوونادات؟“، ”بۆ ساتەوەختی ڕاپەڕینەکان لە مێژوودا ھێندە کەم و دەگمەنن“؟ لەکاتێکدا مێژووی کۆن و نوێی بەشی ھەرە زۆری کۆمەڵگاکانی جیھان پڕێتی لە ئەزموونی ئەو دەسەڵاتدارە دڕندە و خوێنڕێژانەی مانایەکیان بۆ ژیان و بوونی ئەو کۆمەڵگایانە نەھێشتۆتەوە کە حوکمڕانیان کردوە. لە مێژوودا ژمارەی ئەو ستەمگەر و دیکتاتۆرانە ھێجگارزۆرن کە پێوست بوو کۆمەڵگاکانیان لێیان یاخیببن و بەڕوویاندا ڕاپەڕن و کۆتایی بە دەسەڵاتی خۆیان و خێزان و نوخبە سیاسییە گەندەڵەکەی دەوروبەریان بھێنن. پرسیاری سەرەکیی ئەوەیە ئایا بۆ ڕاپەڕین ساتەوەختی دەگمەنی ناو مێژووی زۆرینەی کۆمەڵگاکانی جیھانە؟ بۆ خەڵک دژ بەو دەسەڵاتدارە ستەمگەر و خوێناوییانە ڕاناپەڕن کە بەردەوام کەرامەتیان برینداردەکەن و لەدۆخێکی نائینسانیی و پڕ ئیھانەکرندا نیشتەجێیان دەکەن؟ بە کورتییەکەی، یەکێک لە خەسڵەتە سەرەکییەکانی ناو مێژووی مرۆڤایەتیی، خەسڵەتی غیاب و نائامادەگیی ڕاپەڕین و یاخیبوونە.  بەشێوەیەکی گشتیی ڕاپەڕین و یاخیبوون دەرەنجامی کەڵەکەبوونی زوڵم و زۆر و ستەم و چەوساندنەوە و سوکایەتیکردنن بە مرۆڤ و پەیوەستن بە بێنرخکردنی ژیانی ژمارەیەکی گەورەی دانیشتوانەوە. لە ئەدەبیاتی زانستییدا یاخیبوون کردەیەکی مێژووییە، لە دووجۆر زوڵم و زۆر و ستەمەوە، لە دووشێواز لە بێبەھاکردنی ژیانەوە، سەرھەڵدەدات. یەکەمیان زوڵم و زۆر و ستەمێکی بەردەوام و بونیادییانەیە، دووھەمیان زوڵم و زۆر و ستەمێکی کاتیی و تێپەڕ و بە ڕێکەوتە. ھەر یەکێک لەم دوو دۆخەش بەتەنھا، یان تێکەڵبوونیان بەیەکتری و بەیەکەوە، دەشێت ھۆکاریی یاخیبوون و ڕاپەڕینەکان بێت. ئەم نووسینە ھەوڵدان نییە بۆ وەڵامدانەوەی پرسیاری ئەوەی ڕاپەڕین بۆ ڕوونادات، لەکاتێکدا سەدان ھۆکار بۆ یاخیبوون و ڕاپەڕین لەئارادان؟ ئەوەی ئێمە دەمانەوێت لەسەری بدوێین ئەوەیە، بۆچی ڕاپەڕین و یاخیبوونەکان، زۆرجار، دوای سەرکەوتنیان، دۆخێک دروستدەکەن، جیاوازییەکی ئەوتۆی لە دۆخی بەر لە ڕاپەڕین نییە؟ شۆڕشەکان بۆ نەک تەنھا منداڵەکانی خۆیان دەخۆن، بەڵکو ھەندێکیان نیشتیمان و گەل و سامانی سەرزەویی و ژێرزەویی وڵاتەکەشیان، دەخۆن؟  ئەوەی کە شۆڕشەکان منداڵەکانی خۆیان دەخۆن، ڕاستییەکە لە زۆربەی شۆڕش و یاخیبوونەکانی جیھاندا دووبارەبووەتەوە. خودی ڕستەی ”شۆڕشەکان منداڵەکانی خۆیان دەخۆن“ لە ڕووداوەکانی دوای بەرپابوونی شۆڕشی فەرەنسییەوە سەرچاوەی گرتوە. شۆڕشی فەرەنسیی لە گەشەکردنی خۆیدا ڕێگا بۆ لەدایکبوونی فۆرمێکی تۆقێنەر لە کوشتن و تێرۆر دەھێنێتەکایەوە، کە ژمارەیەکی زۆر قوربانیی لێدەکەوێتەوە. ئەمەش وادەکات ئەو قۆناغەی شۆڕش بە قۆناغی تیرۆر ناوبنرێت. لەو سەردەمی تێرۆرەدا کاتێک یەکێک لە پارێزەرە بەناوبانگەکانی فەرەنسا دەبینێت چۆن ھاوڕێکانی دەبرێنە بەر مەقسەڵە و سەریان دەپەڕێندرێت، کاتێک دواتر خۆیشی بەرەو ھەمان چارەنووس پەلکێشدەکرێت، بەر لە کوشتنی ڕوو لە خەڵکەکە دەکات و دەڵێت: ”مەترسییەکی گەورە لەئارادایە کە شۆڕش وەکو ساتورن، ( ساتورن ئەو خوداوەندە یۆنانییەیە کە هەموو منداڵەکانی خۆی دەخوات)، بەرە بەرە منداڵەکانی خۆی بخوات و لەکۆتاییشدا ستەمگەریی بەهەموو نەهامەتییەکانیەوە لەدایکبێت“. ئەم پێشبینییەی ئەو پارێزەرە فەرەنسییە دواتر وەک نیمچە یاسایەک یەخەی زۆربەی شۆڕشەکانی دونیا دەگرێتەوە. بەشێکی زۆری شۆڕش و یاخیبوونەکان دوای بەدەستھێنانی سەرکەوتن دەکەونە خواردنی منداڵەکانی خۆیان. بەلشەفییەکان لە ڕوسیادا منداڵەکان و ھاوڕێکانی خۆیان خوارد، شۆڕشی ئێرانی ھەمان تاوانی ئەنجامدا، جەزائیرییەکان بەھەمان ڕێگەدا تێپەڕین، بەعسییەکانیش لە عێراقدا چوونەوە سەر ھەمان خوانی تاوان و بەناوی ”قیادەی سەورە“وە سەدان کەسیان لەسێدارەدا، لە کۆمەڵگای ئێمەشدا ”شۆڕشگێڕەکانی شاخ“ و ”پێشمەرگەکانی دوێنێ“، دوای ڕاپەڕین، نەک تەنھا منداڵەکان، بەڵکو ھەموو وڵاتەکەیان خواردەوە و دەخۆن.   فرانز فانون یەکێکە لە تیۆریستە سەرەکییەکانی پرسی گۆڕانی ”شۆڕش“ بۆ ”دژەشۆڕش“ و گۆڕانی شۆڕشگێڕانی دوێنێ بۆ بازرگان و پیاوە گەندەڵەکانی دونیای دوای کۆلۆنیالیزم. فانۆن بە وردی باس لە چۆنیەتی دروستبوونی ئەو توێژە سیاسییە حوکمڕانە گەندەڵە دەکات، کە دوای سەرکەوتنی شۆڕشەکان دێنەکایەوە و دونیای دوای شۆڕش بە لۆژیکی دونیای بەر لە شۆڕش دروستدەکەنەوە، لەناو یەک کۆمەڵگادا دوو دونیای تەواو جیاواز و لەیەکدابڕاو، لەسەر ھەمان مۆدێلی دونیا کۆلۆنیالکراو، سەرلەنوێ دروستدەکەنەوە.  لەدونیای ئێمەدا خەڵکی کوردستان لە ساڵی 1991دا ڕاپەڕین و دەمودەزگاکانی دەوڵەتی بەعسیان ڕاماڵیی و بەشێکی گەورەی وڵاتەکەیان لە دەسەڵاتدارێتیی بەعسیزم ڕزگارکرد. ئەم ڕاماڵینە سەرەتای دەستپێکی مێژوویەکی سیاسیی نوێ بوو کە خەڵکی ئەم بەشەی کوردستان بۆ دووهەمین جار، لە دوای سەردەمی شێخ مەحمودەوە، ئەزموونی دەسەڵاتدارێتی کوردیی تاقیبکەنەوە. بەڵام ئایا ئەم ئەزموونە چ پەیام و ئاکارێکی ھەبوو؟ بۆ دوای تێپەڕینی سی ساڵ ئاکاری سەرەکییەی ئەم ئەزموونە گۆڕاوە بۆ خواردنی منداڵەکانی خۆی؟ ئەم پرۆسەی بەدەعەجانبوونە لەکوێوە ھات؟ بەبۆچوونی ئێمە ڕەگەزە سەرەکییەکانی ئەم پرۆسەی دەعەجانبوونە لەناو ئەم خاڵانەدا جێگیرن: یەکەم، مۆدێلی حزب. ئەو مۆدێلە حیزبییەی لە ھەرێمدا سەروەرکرا، مۆدێلی حیزبێکی لێنینی پێشڕەوە، کە خۆی وەک بەشە پێشکەوتو و خوێندەوار و شۆڕشگێڕەکەی کۆمەڵگا وێنادەکات و پێیوایە خاوەنی ڕەوایەتییە کە بۆ ھەتاھەتایە بکەری ژمارە یەکی ناو ژیانی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگیی و ئابوریی کۆمەڵگا بێت. حیزب لەم ئەزموونەدا وەک ئۆرگانێکی قەبە و فوتێکراوی لێدەێت، کە دەخوازێت ھەموو کۆمەڵگا لەناو لەشە ئاوساوەکەی خۆیدا کۆبکاتەوە و جوڵەکانی ئەو وەک حیزب ببێت بە جوڵەی کۆمەڵگا و ھێزەکانی. کۆمەڵگا لەناو لەشی حیزبدا بگۆڕێت بۆ ئۆرگانێکی کۆنترۆڵ و ئاراستەکراوە. ئەم حیزبە لە ئەزموونی سیاسیی ھەرێمدا، لە فۆرمی ”حیزبی قائید“دا ئامادەیە و بەتەنها سەرکردایەتی دەزگاکانی حوکمڕانیی و بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگا، دەکات. لە ھەمووی مەترسیدارتر ئەوەیە حیزب لەم ئەزموونەدا وەکچۆن خاوەنی سوپایە، ئاواش بووە بە خاوەنی ئابوریی و دەیەھا کۆمپانیای زەبەلاح. ئەم دۆخە لە ھەرێمدا بەڕادەیەکە حیزب تیایدا گۆڕاوە بۆ بەھێزترین گەمەکەری ئابوریی و بازاڕی وڵاتەکەشی بەتەواوی کۆنترۆڵ و بەشێکی زۆریشی مۆنۆپۆڵکردوە. دووھەم، لەناو ئەم لەشە فوتێکراو و ئاوساوەدا سەرۆکێک ئامادەیە کە قسە و بڕیار و ھەڵبەز و دابەزە سایکۆلۆژییەکانی حوکمی یاسایان ھەیە و ھەموو ئەوانەی ژێرخۆی و دەوروبەری، یان بۆ ڕەعیەت و گوێڕایەڵێک کورتدەکاتەوە، یان بۆ نەیار و ڕکابەرێک کە دەبێت سنووریان بۆدابنرێت و لەناوببرێن. ئەم سەرۆکە زۆرجار سەر بە خێڵێک، یان ناوچەیەکی تایبەتییە، ھەم خۆی وەک سەرۆک لەسەرووی یاساوەیە، ھەم حیزبەکەی لەسەرووی دادگاوە و ھەم خێڵەکەشی لەسەرووی نەتەوەوەیە. وەکچۆن سەرۆک و خێزان و بنەماڵەکەی کۆنترۆڵی حیزب دەکەن، بەھەمانشێوە ھەمان ئەو دەستەیە لەڕێگای حیزبەوە کۆنترۆڵی یەکە و ھێزە کۆمەڵایەتییەکانی دەرەوەی حیزبیش دەکەن. بەمجۆرە دۆخێک دروستدەبێت لەباتی ئەوەی حیزب لەڕێگای سەرۆک و خێڵەکەیەوە حوکمڕان بێت، سەرۆک و خێڵەکەی لەڕێگای حیزبەوە دەبن بە حوکمڕان.  ئەمەش وادەکات، سێھەم، پەیوەندیی نێوان حیزب و کۆمەڵگا و حیزب و دەوڵەت، ببێتە پەیوەندی کۆنترۆڵکردنی حیزب بۆ ھەردووکیان و بەمەش ستراتیژییەتی لە دەوڵەتخستنی دەوڵەت و لە کۆمەڵگاخستنی کۆمەڵگا سەروەربێت.  چوارھەم، بە ھەڵاتن بۆ ناو حیزب و لەناو حیزبیشەوە بۆ لای سەرۆک، بەشی ھەرە زۆری تاوانباران و بەشداربووانی کارەساتە نیششتیمانیی و نەتەوەییەکانیش، لە نموونەی کارەساتی ئەنفال، دەبن بە پیاوانی ڕیزی پێشەوەی حیزب و کەسانی خاوەن پێگە و دەسەڵات لەناو کۆمەڵگادا. بەمەش سەرۆک و حیزبەکان ھەرەسێکی ئەخلاقیی گەورە لە دونیای دوای ڕپەڕیندا دروستدەکەن، کە تیایدا سنووری نێوان خائین و نیشتیمانپەروەر و تاوانبار و بێتاوان، جەلاد و قوربانیی، بەتەواوی دەسڕێتەوە.  پێنجەم، لەناو ئەم پێکھاتە سیاسییەدا چەندان بازنەی دەسەڵات دروستدەبن، کە ھەموویان، یان زۆربەی ھەرە زۆریان، لە دەرەوەی ھەر لێپرسینەوەیەکی یاسایی و دەزگایی و ئەخلاقییەوەن. ئەمە وادەکات حیزب لەناو حیزب و دەسەڵات لەناو دەسەڵات و ئابوریی لەناو ئابووریدا دروستببێت و پرۆسەیەکی بەرفراوانی پارچەپارچەبوون و دابەشبوونی کۆمەڵایەتیی و ناوچەیی بخاتەوە. ئەم دۆخی پارچەپارچەبوونە بەو شوێنە دەگات لەناو ھەر شارێکدا چەندان شاری جیاواز و لەناو یەک سیستەمی خوێندندا چەندان سیستمی خوێندنی جیاواز و لەناو یەک پێکهاتەی پۆلیس و ئاساییشدا چەندان دەزگای سەربەخۆ و جیاواز و لەناو یەک ھێزی چەکداردا چەندان سوپای تایبەت، دروستببن.  شەشەم، ئەوەی لەناو ئەم ستراتیژییەتی پارچەپاچەبوونەی دوای ڕاپەڕیندا دەمرێت و دەسڕێتەوە پڕۆژەی ”بونیادنانی نەتەوە“ و ”دروستکردنەی نیشتیمان“ و سیاسەتی ”بەرهەمهێنانی چەمکی هاوڵاتیی“ە. سەرەتا شەڕی ناوخۆ، دوای ئەو ململانێ توندتوتیژەش ”ڕێکەوتنی ستراتیژیی“ نێوان دوو زلھێزەکەی ھەرێم، هۆکار و ئامرازی سەرەکیی دروستکردنی ئەم جیھانە پارچەپارچە و دابڕاوە بوون.  حەوتەم، شەڕی ناوخۆ تا ئەم ساتەش شەڕێکی بەردەوامە. ئەم جەنگە، جەنگی تەقلیدیی دوو خێڵ یان جەنگی مۆدێرنی دوو دونیابینیی نییە، بەڵکو جەنگێکی دابڕاوە لە سیاسەت و لە ئەخلاق، لەسەر داهات و سامان و سنوورەکانی دەسەڵات، لەسەر بوون بە پیاو و کەس و حیزب و ھێزی ژمارە یەک و مامەڵەکردنی ئەوانیتر وەک ڕەعیەت، بە لۆژیکی شەقاوە و داشەھارە.  ھەشتەم، لە ڕاستیدا لۆژیکی جەنگ تا ئەم ساتەش ئامرازیی سەرەکیی کەڵەکەبوونی سەرمایە و کەڵەکەبوونی دەسەڵاتە لە ھەرێمدا، کۆمەڵگای کوردیی بووە بە گۆڕەپانێک بۆ ململانێیەکی توند لە نێوان منداڵانی لۆردەکانی جەنگی ناوخۆیی دوێنێ لەگەڵ یەکتر و لەگەڵ کۆمەڵگاکە خۆشیدا. جەنگ فۆرمێکە لە میکانیزمی کەڵەکەکردنی سەرمایە، ڕاگرتنی پەیوەندییەکانی دەسەڵات و ستراتیژێکی نەنوسراو و کارنامەی کارکردنی نهێنیی و ئاشکرای هەردوو حیزبە سەرەکییەکەی هەرێمە. ئەو مۆدێلە دەسەڵاتدارێتییەی ئێستا لە ئارادایە بریتییە لە مۆدێلی درێژەدان بە لۆژیکی جەنگی ناوخۆ، بەڵام بەکەرەسەی تر. ئەم شەڕە ناوخۆییە تا ئەمڕۆ بەردەوامە و بکەرە سەرەکییەکانی بەشێوەیەکی ستراتیژیی کار لەسەر قووڵکردنەوەی ئیرەیی کۆمەڵایەتیی و ڕقی حیزبیی و کینە و بوغزی ناوچەیی دەکەن. دەرەنجامی سەرەکیی ئەم دۆخە بریتییە لە ڕێگەگرتنێکی ھەمەلایەن لە دروستبوونی چەمکی ھاوڵاتیی وەک کەسێکی خاوەن ماف و بەرپرسیارێتی، و کردنەوەی ھەموو دەرگاکانیش بە ڕووی بەڕەعیەتکردنی ھەموواندا. ڕەعیەتێک بۆی نییە خۆپیشاندان بکات، ناڕازییەکانی دەگیرێن و زیندانیی دەکرێن، رۆژنامەنووسان و نووسەران و پەرلەمانتاران بەر چەقۆ و بۆکس و شەق دەدرێن، لە هەولێری پایتەختی ئەم ڕەعیەتگایەدا نەک تەنانەت خۆپیشاندان و دەربڕینی ناڕەزایەتیی یاساغە، بەڵکو بیرکردنەوەش لە رێکخستنی خۆپیشاندان، یاخود خەونبینین بە ناڕەزاییدەڕبڕینەوە، یان نووسینی کۆمێنتێک لە فەیسبوک، قەدەغەکراوە.   ئەوەشی ئەم گشتە وێرانەی دونیای دوای ڕاپەڕین دەپارێزێت و سەروەریدەکات، بوونی ئەم یان ئایدیۆلۆژیا و ئەم یان ئەو ڕێباز و قوتابخانەی فیکریی نییە، بەڵکو توندوتیژییە، توندوتیژییەکی ڕووت و ھەمەشێوە. ئێستا ئیتر دوای سی ساڵ لە ڕاپەڕین ئێمە لەناو ئەزموونێکی سیاسیی ئەمنیی ترسناکداین، کە وەک قۆناغی بەر لە ڕاپەڕین خۆی، جارێکیتر لەژێرەوە ئەو کۆمەڵگایە بەرەو ڕاپەڕین و یاخیبوونی تر ھاندەدات. بابەتی شانزەیەم: گوێنەگرتن وەک پیشە بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی  بابەتی یانزەیەم:  دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

 راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت سبەینێ پاپای ڤاتیكان دووجار سەردانی هەولێر دەكات، جاری یەكەم لە فڕۆكەخانە نایەتەدەرەوە‌و راستەوخۆ گەشتی موسڵ دەكات، سەردانی پاپا بۆ عێراق، سەرۆكی لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانی لەنێوان كۆشكی سەرۆكایەتی كۆمارو سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستاندا دابەشكردووە، لاهور شێخ جەنگی لە بەغداد بەشداری كرد، بافڵ تاڵەبانی لە هەولێر بەشدار دەبێت، رێكخەری گشتی گۆڕان نەچوو بۆ بەغداد، بەڵام دەچێتە هەولێر، عەلی باپیر هەم بەغدادی بایكۆت كرد هەم هەولێر، واتە تەنانەت پاپاش نەیتوانی لایەنە كوردییەكان یەكبخات، وێنەیەك مەسعود بارزانی وەكو مەرجەعی سیاسی كورد نمایش دەكات.. زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  سەرۆكی پەرلەمان غائیبە سبەینێ پاپا فرەنسیس پاپای ڤاتیكان كاتژمێر (7:15 خولەك)ی بەیانی بە فڕۆكە لە بەغدادەوە بەرەو هەولێر گەشت دەكات، بەپێی ئەو كارنامەیەی كە دیاریكراوە، فڕۆكەكەی پاپا كاتژمێر (8:20 خولەك) دەگاتە فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر.  لە فڕۆكەخانە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەگەڵ قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان پێشوازی لە پاپا دەكەن، واتا نوێنەری سێ حزبە سەرەكییەكەی پێكهێنەری حكومەت (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان)  بەشدار دەبن لە پێشوازیكردنی پاپادا، سەرباری ئەمە ژمارەیەك مامۆستای ئاینی‌و كەسایەتی بەشداردەبن لە مەراسیمی پێشوازیكردنەكەدا. پاپای ڤاتیكان لەناو بەشی (VIP) فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر بۆ ماوەی نزیكەی (30 خولەك) چاوی بە نێچرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم دەكەوێت، پێشبینی دەكرێت مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتیش لەم دیدارەدا بەشدار بێت، بەڵام ئەوەی لە مەراسیمی پێشوازیكردن لە پاپای ڤاتیكان بەدی ناكرێت رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستانە، كە پێشبینی دەكرێت بەهۆی ئەنجامدانی نەشتەرگەرییەوە، نەتوانێت بەشداری رێوڕەسمەكانی سەردانی پاپا بۆ هەولێر بكات.  پاپا ناچێتە ناو شاری هەولێر رۆژی یەكشەممە، دوای دیدارەكەی لەگەڵ سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە بەشی (VIP) فڕۆكەخانە، پاپای ڤاتیكان ناچێتە ناو شاری هەولێرو لە كاتژمێر (9:00)دا راستەوخۆ لە فڕۆكەخانەوە بە هێلیكۆپتەرێك بەرەو موسڵ گەشت دەكات، نیوكاتژمێر دواتر فڕۆكەكەی لە موسڵ دەنیشێتەوە، لە كاتژمێر (10:00)دا لە كلێسایەكی موسڵ بەشداری نوێژێك دەكات بۆ گیانی قوربانیانی شەڕی "داعش". كاتژمێر (10:55 خولەك)، پاپا بە هێلیكۆپتەرەكەی موسڵ بەرەو ناحیەی "قەرەقوش" بەجێدەهێڵێت‌و كاتژمێر (11:10 خولەك) كۆپتەرەكەی لە قەرەقوش دەنیشێتەوە‌و لەوێ لەگەڵ مەسحییەكانی ناحییەكەدا بەشداری چەند مەراسیمێكی ئاینیی دەكات.  جارێكی تر دەگەڕێتەوە بۆ هەولێر دوای تەوابوونی مەراسیمە ئاینییەكانی لە قەرەقوش، پاپای ڤاتیكان لەكاتژمێر (12:15 خولەك) جارێكی تر بەرەو هەولێر دەگەڕێتەوە، كاتژمێر (4:00)ی ئێوارە دەچێتە یاریگای (فرانسۆ هەریری) لەناو شاری هەولێرو لەوێ بۆ ماوەی دوو كاتژمێر بەشداری لە مەراسیمێكی نوێژخوێندندا دەكات. بەرپرسانی حكومی‌و حزبی لە هەولێر نزیكەی (10 هەزار) كەسیان بانگهێشتكردووە بۆ ناو یاریگای فرانسۆ هەریری. مەرجەعی كورد‌و پاپای ڤاتیكان پاپا لە بەشە عەرەبییەكەی عێراقدا وەكو مەرجەع لەگەڵ ئایەتوڵڵا سیستانی گەورە مەرجەعی شیعەكاندا كۆبونەوەی كرد، بەڵام لە هەرێمی كوردستان وەكو مەرجەعی سیاسی، لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی دیدار دەكات. سەرباری ئەوەی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم بەپێی یاسا، لایەنی بەرپرسی یەكەمە لە پێشوازیكردن لە پاپا‌و دانانی دروشمەكانی پێشوازیكردن، بەڵام لە یاریگای فرانسۆ هەریری كە پاپا تێیدا ئامادە دەبێت، وێنەی گەورەی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی لەگەڵ پاپای ڤاتیكان دانراوە، ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە لایەنی رێكخەری مەراسیمەكە دەیەوێت مەسعود بارزانی وەكو مەرجەعی باڵای سیاسی كورد لە هەرێمی كوردستان نیشان بدات. بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو پارتی دەست (درەو) كەوتوون، پێشبینی دەكرێت مەسعود بارزانی لە مەراسیمی پێشوازیكردندا لە پاپای ڤاتیكان لەناو یاریگای فەرەنسۆ هەریری ئامادەبێت.  لەنێوان كۆشكی بەغداد‌و یاریگای فەرەنسۆ هەریریدا ! بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، سەردانەكەی پاپای ڤاتیكان، سەرۆكی حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانی لەنێوان كۆشكی سەرۆكایەتی كۆمار لە بەغدادو یاریگای فەرەنسۆ هەریردا لە هەولێر دابەشكردووە. (درەو) زانیویەتی، بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق، سەرۆكی حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بانگهێشتكردووە بۆ كۆشكی بەغداد بۆ ئەوەی لەوێ بەشداری لە مەراسیمی پێشوازیكردن لە پاپا بكەن، بەڵام جگە لە لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی، سەرۆكی هیچ یەكێك لە حزبە سیاسییەكان نەچوونە بەغداد، ئامادەبوونی لاهور شێخ جەنگی لە مەراسیمەكەی بەغداد رەنگە بەهۆی ئەو ئاڵۆزییانەوە بێت كە بەمدواییە لەنێوان پارتی‌و یەكێتی، بەدیاریكراویش لەنێوان لاهور شێخ جەنگی‌و مەسرور بارزانیدا سەریهەڵداوەتەوە. عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان یەكێك لەو كەسانە بوو كە بەرهەم ساڵح بانگهێشتی كردبوو بۆ بەغداد، (درەو) زانیویەتی، رێكخەری گشتی گۆڕان بلیتی فڕۆكەشی ئامادە كردووە بۆ ئەوەی گەشت بۆ بەغداد بكات، بەڵام دواجار لەسەر پێشنیازی مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم لەسەر پشكی گۆڕان، سەردانەكەی بۆ بەغداد‌و بەشداریكردن لە مەراسیمی پێشوازیكردن لە پاپای ڤاتیكان لەگەڵ بەرهەم ساڵح رەتكردوەتەوە.  جگە لە رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان، سەرۆكایەتی كۆمار بانگهێشتنامەی بۆ سەرۆكی زۆربەی حزبە سیاسییەكان ناردووە، لەوانە عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەریی كوردستان‌و سەلاحەدین محەمەد بەهادین ئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی، بەڵام كەسیان بەشدارییان نەكرد.  سبەینێ كە پاپای ڤاتیكان دێتە هەولێر، بەهەمان شێوەی سەرۆكایەتی كۆمار، سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بانگهێشتنامەی ئاڕاستەی سەرۆك‌و سكرتێری حزبە سیاسییەكانی هەرێم كردووە لەیاریگای فرانسۆ هەریری بەشداری مەراسیمەكە بكەن.  یەكێك لەو كەسانەی بڕیارە سبەینێ بەشداری مەراسیمەكەی یاریگای فرەنسۆ هەریری بكات، عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕانە (دلێر عەبدولخالق وتەبێژی فەرمی بزوتنەوەی گۆڕان ئەمەی بۆ درەو پشتڕاستكردەوە)، بەڵام عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەریی كوردستان بەشداری ناكات (حەسەن بابەكر لە مەكتەبی سەرۆكی كۆمەڵی دادگەریی كوردستان ئەم زانیارییەی بۆ درەو پشتڕاستكردەوە). بەڵام بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی لەوانەیە كە بڕیارە بەشداری مەراسیمەكەی یاریگای فەرەنسۆ هەریری بكات، بەڵام چەند سەرچاوەیەكی ئاگادار لەناو یەكگرتووی ئیسلامی بۆ (درەو)یان پشتڕاستكردەوە كە سەلاحەدین محەمەد بەهائەدین ئەمینداری یەكگرتوو هاوشێوەی عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری بەشداری مەراسیمەكەی سبەینێ ناكات. جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و حزبی شیوعی كوردستان لەوانەن كە سەرۆكایەتی هەرێم بانگهێشتی كردوون بۆ یاریگای فرەنسۆ، نەوەی نوێ بەشداری ناكات، حزبی شیوعیش تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە خۆی یەكلانەكردوەتەوە ئایا بەشدار دەبێت یاخود نا ؟   

 شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)  ئێرانی جاران، دەروازەی دزەکردنە بۆ ڕۆژهەڵات گەرچی، پەیوەندیی ئێرانییەکان بە دنیای مەسیحییان و بەتایبەت کاسۆلیک و ڤاتیکان، مێژوویەکی دوورمەودای هەیە، بەڵام وادەردەکەوێت چیتر ڤاتیکان ئەو مەیلەی جارانی ڕوو بە ئێرانی نەبێت و بەغدای لە بری تاران و نەجەفی لە بری قوم و هەولێری لە بری ورمێ(قەرەکڵێسا) هەڵبژارد. ئەم گەشتەی پاپا، تەنها ڕووە مەزهەبی و مەرجەعیەکە لە خۆناگرێت کە نەجەفی پێش قوم خستووە، بەڵکو لە واتا سیاسییەکەشیدا بەغدای پێش تاران خستووە. پرسیاری سەرەکی ئەوەیە: سەرەڕای بوونی پەیوەندی و یادگار و شوێنەواری دێرینی کریستیانان لە ئێران، بۆچی ڤاتیکان وەک جاران لا لە ئێران ناکاتەوە و بۆ سەردانی نوێی ڕۆژهەڵات عێراقی هەڵبژارد؟ لە مێژووی پەیوەندییەکانی کاسۆلیکەکاندا بە ڕۆژهەڵاتەوە، ڤاتیکان مەغۆلانی پێش بەغدای عەباسییان و سەفەویانی پێش عوسمانیان و لە دنیای هاوچەرخیشدا تا چل ساڵ پێش، تارانی پێش بەغدا و ریاز و شام خست، لەمڕووەوە نموونەی زۆر هەن کە سەلمێنەری ئەو پەیوەندییەن، ئەوسا لەبەر بەهێزی ئەمەویان و عەباسییان و عوسمانییان و شکستی یەکلەدوایەکیان بەدرێژایی قەڵەمڕەوییەکانی باکوری دەریای نێوەڕاست و بەتایبەت لە ئیسپانیا(ئەندەلوسی جاران) و جەنگی خاچدرووشمان، هەمیشە دەزگای ئاینی و سیاسیی ڕۆژئاوای کریستیانان ڕووی لە دەوڵەت و دەسەڵاتدارانی ڕۆژهەڵاتی ئیسلامی لە ئێران و توران و زەویەکانی جەیحون و سەیحون دەکرد و بە هۆکار و دەروازەی لاوازکردنی جیهانی سیاسیی ئیسلامی زانیووە. لە نێو ڕێچکە و مەزهەبەکانی ئیسلامیشدا شیعەی ئێرانی ئەسپی تروادەی سالارە سیاسیی و پێشەوا مەزهەبییەکانی دنیای مەسیحیان بووە بۆ دزەکردنە نێو قەڵەمڕەوی دنیای ئیسلام و سوڵتانە سوننیەکان. بۆچی ئێران نزیکتر بوو؟ لە مێژووی سیاسیی و پێکهاتنی وەک دەوڵەتێک، ئێران قەرزاری سەفەوییەکانە، ئەوان چوارچێوەی عەینی و زەینی ئەمڕۆی ئێرانیان (بەزیادیشەوە) بە تۆپزی جێگیرکرد، گەرچی ئەوسا ناوی ئێران و دەوڵەتیان بە مانای ئەوڕۆیی نەهێنا و زیاتر بە سەفەوی و ئەفشار و قاجار ناوی دەهات، تا ١٩٣٤ کە ڕەزاشا، ئێرانی بەڕەسمی وەک ناوی وڵاتەکەی ناساند. بەڵام بەر لە سەفەویانیش مەغۆلان کە تەواوی خاکی ئێران و عێراقییان داگیرکرد، دیسانەوە ڤاتیکان و دنیای کریستیانەکان، جوگرافیای ئێرانییان وەک پەناگەیەکی باش دەزانی بۆ هاوپەیمانێتی و پەلاماردانی عەباسییان و دەسەڵاتدارە ناوچەییەکانی دنیای ئیسلام، لە بەغدا، شام و قودس لە چوارچێوەی جەنگی خاچدروشماندا.  مەغۆلەکان و ئەرغون خانیان و ئەوانی دیکەش هەوڵیان دەدا لەگەڵ پاپا و مەسیحییەکان تەبابن و پێکەوە هەژموونی سیاسی دەسەڵاتدارە موسڵمانەکان لاواز بکەن، بۆئەمەش یەکەمین دەستەی دانوستاندنکاری بۆ لای پاپای ڤاتیکان (هۆنۆریۆسی چوارەم) نارد و لەبەرامبەریشدا هەم پێشوازی گەرمیان لێکرد و هەم وەڵامی زیارەکەشیان دایەوە.  ئەنجومەنی مەزهەبیی کاسۆلیکی لە کۆبوونەوەی شاری لیۆنی ساڵی ١٣٤٥دا، بڕیاریان دا کە دوو دەستە دانوستاندنکار ڕەوانەی ڕۆژهەڵاتی موسڵمانان بکەن، کە سەرۆکایەتی دەستەیەکیان "دی پلانو کاربینی" بوو، بە نوێنەرایەتی پاپا ئینوسانی چوارەم لە ڕێگەی ڕووسیاوە خۆی گەیاندە لای خانی مەغۆلان، بۆ دەستخستنی هاوکاریی و هێرشی پێکەوەیی. هەموو ئەم پەیوەندیانە و هی دیکەش لەودەمەدا، بە ئامانجی ئەوەبوو لە ڕۆژهەڵاتەوە هاوکاریی خاچدرووشمەکان بکەن و مەغۆل بەرەو شام و خاچدرووشمانیش لە ڕۆژئاواوە بگەنە عەککا(فەلەستین) یان دومیاتی میسر،  بەمشێوەیە موسڵمانان سەرکوت بکەن و کۆتایی بە دەسەڵاتییان لە شام و فەلەستین بهێنن. چ لە دەقە مێژووییەکاندا و چ لەو نامانەی لە ئەرشیفی ڤاتیکاندا ئەم سەردان و نامەکانی هەردوولاش پارێزراون. سەفەوییانی شیعەهەڵگەڕاو (پێشتر سوننەی شافیعی بوون) هەمیشە لە پەیوەندییەکی باش و سوودگۆڕکێیدا بوون، جیا لەوەی دایکی شائیسماعیلی دامەزرێنەری سەفەویی(مارتا کچی شازادە کاترینا)، مەسیحی بوو (کە لای سەفەوییەکان بە حەلیمە بەگی ئاگا یان عالەم شای بێگم ناسرا بوو) زۆرێک لە شاکانیش مەیلی پەیوەندییان لەگەڵ دنیای کریستیانان زیاتر بوو لە برا موسڵمانەکانیان. شا ئیسماعیل بنیادنەری یەکەمین پەیوەندیی سیاسیی سەفەوی و مەسیحییەکان بوو، ئەو نامەیەکی بۆ شارل کۆنت نارد (کە یەکێک بوو لە پارێزەران و جەنگاوەرانی دژەئیسلامی دنیای مەسیحییەت)، بەدوایدا چەندین پەیوەندی دیکەشی ڕێکخست، ئامانجی شائیسماعیل لە ناردنی نوێنەر و نامەکانی بۆ ڕۆژئاوا نەیدەشاردەوە کە پێویستە لەگەڵ دنیای مەسیحییەتدا هێز یەکبخەن و دوژمنی هاوبەش(عوسمانییەکان) لەنێوبەرن. ئەم ڕەوتەی پەناهێنان و پەنابردنەی ئێرانی و مەسیحییان بوویە مۆدێل و هەمیشە لە هەلێک گەڕاون بۆ کاری هاوبەش و پەلاماردانی نەیارە هاوبەشەکانیان. بۆیە ئێران بە شوێنەوار و جوگرافیا و مێژوو و مەزهەبەکەیەوە لە دنیای مەسیحی هەم خاڵی هێز و هەم لە ڕایەڵەی سیاسییدا گرنگتر بووە لە دراوسێکانی. لەسەردەمی ڕژێمی پەهەلەویشدا(١٩٢١-١٩٧٩)، ئێران پەیوەندییەکی پتەوی لەگەڵ دنیای ڕۆژئاوا و کریستیانەکاندا هەبوو، جیا لەوەی شای ئێران ساڵی ١٩٥٨ سەفەری ڤاتیکانی کرد، ڤاتیکانی ئەوساش لە بری عێراق ئێرانی هەڵدەبژارد، ساڵی ١٩٧٠پاپا پولی شەشەمیش سەفەری ئێرانی کرد و شای ئێرانی لە تاران دیدار کرد. کە ئەوە یەکەمین و دوایەمین ڕێبەری کاسولیکان بوو ئێرانی بینی و تا هەنووکە دووبارە نەبووەتەوە، گەرچی لە چوارچێوەی "گفتوگۆی شارستانییەتەکان"، کە پرۆژەیەکی محەمەد خاتەمی سەرکۆماری ئێران بوو، هەوڵدرا ئەو پەیوەندییانە ئاسایی بکرێنەوە، بەڵام بە جێیەک نەگەیشت و هیچی سەوز نەکرد. ئازادیی ئاینی لە ئێران پاش سەرکەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران و پاشتر بەهۆی زاڵبوونی باڵی مەزهەبی شیعەی دوانزەئیمامی بە ڕێبەرایەتی خومەینی و باڵی سیاسیی نەتەوەچێتی ناوەندگەرای ئێرانی، هەم باوەڕدارانی ناشیعە(سوننە، مەسیحی، زەردەشتی، جولەکە) و هەم نەتەوەکانی دیکە (کورد، بەلوچ، عەرەب و ..تاد) پەراوێزخران. لە پەنای ئەمەدا دوو فاکتەر کاریگەرن لەسەر گرژیی دنیای کریستیانەکان لەگەڵ تاراندا: یەکەم: دەستوور و پەراوێزخستنی ناشیعەکان - نەک تەنها وەک سیاسەت و پەراوێزکاری، غەیرە شیعەکان دوورخرانەوە لە بەشداریی سیاسیی و کارایی لە دەزگاکاندا، بەڵکوو لە چوارچێوەی دەستور، یاسا، کولتووری، ناوەندی ئەکادیمی و پەروەردەیی و هەڵبژاردنەکانیشدا، ستەمی نەتەوەیی و ئاینیان لێکرا، چونکە بەڕەسمی لە دەستووری ئێرانیدا هاتووە هەرکەس بیەوێت: ڕێبەر، سەرۆککۆمار، سەرۆکی پەرلەمان، وەزیر و پارێزگاری هەر شارێک بێت، پێویستە شیعەی دوانزەئیمامی بێت و باوەڕی بە بنەماکانی "شۆڕشی ئیسلامی ئێران" هەبێت. گەرچی بەهۆی جیاکاریی مەزهەبی و دەستوور و سیاسەتی دەوڵەتەوە ناتوانرێت ئاماری ورد لەبارەی کریستیانەکانی ئێرانەوە دەستبخرێت، بەڵام بە نزیکەی ملیۆنێک خەمڵێنراون و چەندین شوێنەواری دێرین و کڵێسا لە ئێراندا هێشتا ماوون و یاداوەریی دێرینی ئەو ئاینەن. بەڵام زۆرێک لە کریستیانەکانی جیهان و ئێران لەو باوەڕەدان ستەمی ئاینی بەرامبەر هاوئاینەکانیان لە نێو ئێراندا دەکرێت، هەر بۆیە ساڵانە لە ڕاپۆرت و کەمپەین و فشارە مەدەنییەکانیاندا جەخت لەم بابەتە دەکەنەوە، بۆ نموونە لە ڕاپۆرتێکی ساڵی ١٩٩٠ی کەمپەینی نێودەوڵەتی مافەکانی مرۆڤ لە ئێراندا هاتووە، حکومەت ئازادیی مەزهەبی پێشل دەکات، بەتایبەت تازە بە مەسیحییبووان. لەم ساڵانەی دوایشدا، مەسیحیان بانگەشەی ئەوە دەکەن زۆرێک لە ئێرانییان باوەڕ بەم ئاینە دەهێنن بەڵام دەوڵەت و دەزگاکانی ڕێگریی و زیندانیان دەکەن، ئەوان دەڵین لە ساڵی ٢٠١٨دا ١٧١ مەسیحی دەسگیرکراون، تەنها لەبەرئەوەی باوەڕیان بە ئاینی عیسایی هێناوە. لە چەندین ڕاپۆرتی ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی و ڕێکخراوە مرۆییەکانی دیکەدا هەمان ئاماژە بە پێشێلی مافە ئاینییەکان و بەتایبەت مەسیحییەکان دراوە. کەواتە، بە گشتی ئەوەی کە پاپا پێچەوانەی مەیلی مێژوویی و سیاسیی جارانی، لە بری تاران و قوم، ڕووی لە بەغدا و نەجەف بێت، چەند ئاماژەیەکی لێدەخوێنرێتەوە: - قۆناغێکی نوێی سیستمی سیاسیی ئیسلامی-شیعەمەزهەب ئەم پەیوەندییەی ڕووبەڕووی بارگۆڕان کردووە، کە تێیدا جیاکاریی و توندئاژۆیی ئاینی زاڵترە و "ئێرانی جاران" نییە کە ببێتە ئەسپی تروادە تا کریستیانەکانی ڕۆژئاوا لەوێوە خۆیان بگەیەننەوە دنیای ڕۆژهەڵات. - بە مەرجەعییەت ناساندنی سیستانی، هێندەی ڕەخنە و پشتتێکردنە لە سیاسەتی تاران و مەرجەعەکانی قوم، ئەوەندە پشتکردن نییە لە دنیای سووننەکان، چونکە دووساڵ پێش پاپا و شێخی ئەزهەر هەمان پرۆتۆکۆلی لێکتێگەیشتنیان واژو کرد، کە پاپا لە سەفەری ئەمجارەیدا بە نیازە لەگەڵ سیستانیدا واژووی بکات، گەرچی دەنگی ئەوەش هەیە کە سیستانی ئامادە نەبێت هیچ لێکگەیشتنێکی کاغەزی ئیمزا بکات و تەنها بە کۆبوونەوەی زارەکی بەسی بکات و شۆڕنەبنێتەوە بۆ وەرەقەگۆڕینەوە. - ئەو پەیامەش بە تاران دەدا کە تەنها نوێنەرانی سیاسەتی ڕۆژئاوا، لە ڕەفتارەکانی ئێران نیگەران نین، بەڵکو نوێنەرانی مەزهەبیشیان نیگەرانن و ناتوانن تارانی هەنووکە وەک تارانی مێژوویی وێنا بکەن.  

  راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت پاپا فرەنیس ئەمڕۆ ئەو خەونە پاپاكەی پێش خۆی بەدیدەهێنێت كە بەر لە (20 ساڵ) رژێمی سەددام لەگۆڕی نا، ئەو دەیەوێت نیشانی بدات پەیامبەری هەژاران‌و خەڵكانی پەراوێزخراوە نەك تەنیا زلهێزەكان، مەترسی كۆرۆنا‌و هێرشی موشەكی پشتگوێ خستووە بۆ ئەوەی بڵێت ڤاتیكان لەسەردەمی مندا كلێسایەكی ماندوو و بێتاقەت نییە‌و نایەوێت لە تەنیا لە ئەوروپادا قەتیس بمێنێتەوە، دوای دیدار لەگەڵ ئیمامی گەورەی سوننەكان دەیەوێت لەگەڵ مەرجەعی گەورەی شیعەكانیش پەیماننامەیەك ئیمزا بكات.  "جارێكی تر مەسیحییەكان بێئومد ناكەمەوە" پاپا فرەنسیس پاپای ڤاتیكان ئەمڕۆ بە سەردانێكی مێژووی، دەگاتە عێراق، ئەم سەردانە كە ماوەی چوار رۆژ دەخایەنێت، بۆ دڵنیابوون لە بارودۆخی مەسیحییەكان لە عێراق‌و بەهێزكردنی دیالۆگی نێوان ئاینەكانە. نزیكەی (10 هەزار) كەس لە هێزە ئەمنییەكانی عێراق خراونەتە حاڵەتی ئامادەباشییەوە بۆ پاراستنی پاپای ڤاتیكان، سەرباری ئەمە لە شارەكانی عێراق بەهۆی رێگریكردن لە بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە قەدەغەی هاتوچۆ هەیە.  لە یەكەمین سەردانیدا بۆ دەرەوە لەدوای بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆنا، پاپای ڤاتیكان دەیەوێت لە عێراق چاوی بە ئایەتوڵڵا عەلی سیستانی گەورە مەرجەعی شیعەكان بكەوێت.  سەرباری زیادبوونی ژمارەی توشبووانی كۆرۆنا‌و مەترسییە ئەمنییەكان، پاپا سوربوو لەسەر ئەوەی سەردانی عێراق بكات، رۆژی چوار شەممە كاتێك بنكەی (عەین ئەسەد)ی هێزەكانی هاوپەیمانان كرایە ئامانجی هێرشێكی موشەكیی، گومان دروستبوو لەبارەی ئەوەی پاپا سەردانەكەی بۆ عێراق دوابخات، بەڵام ئەو وتی:" ناكرێت جارێكی تر مەسیحییەكانی عێراق بێئومێد بكەمەوە، بۆیە سەردانەكە دەكەم". بەدیهێنانی خەونی پاپا یوحەننا ! كۆتاییەكانی ساڵی 1999 بڕیاربوو پاپا یوحەننا پۆلسی دووەم پاپای پێشتری ڤاتیكان سەردانی عێراق بكات، بەڵام سەردانەكەی هەڵوەشاندەوە، ئەمەش دوای ئەوە هات گفتوگۆكان لەگەڵ رژێمی سەددام حسێن هەڵوەشایەوە.  پاپا یوحەننا ئەوكات دەیویست لە عێراق سەردانی زێدی ئیبراهیم پێغەمبەر بكات، بەڵام رژێمی پێشوو بەبەهانەی ئەوەی ئابڵۆقەی لەسەرە، رایگەیاند، ناتوانێت سەردانەكەی پاپا رێكبخات. ئەوكات نیازی پاپا یوحەننا بۆ سەردانكردنی عێراق، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی سەددامی توڕەو نیگەران كرد، تا ئەو ڕادەی نامەیەكیان بۆ پاپا نوسی‌و داوایان لێكرد سەردانی وڵاتێك نەكات كە "لەژێر حوكمی دیكتاتۆریدا سەركوت دەكرێت". دوای نزیكەی 20 ساڵ لەم رووداوانە، جارێكی تر لەسەر دەستی ژمارەیەكی كەسایەتی ئاینی مەسیحی عێراق، بیرۆكەی سەردانكردنی پاپای ڤاتیكان بۆ عێراق زیندوو كرایەوە، بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراقیش بەفەرمی بانگهێشتنامەی ئاڕاستەی پاپای ڤاتیكان كرد.  لەوكاتەوە تاوەكو ئێستا ژمارەی مەسیحییەكان لە عێراق لە (ملیۆنێك‌و 400 هەزار) كەسەوە كەمیكردووە بۆ نزیكەی (250 هەزار) كەس، بەهۆی كردەوە توندوتیژییەكانی دوای روخانی رژێمی سەددامیشەوە، مەسیحییەكان پەیتا پەیتا بەرەوە دەرەوەی وڵات كۆچ دەكەن. ساڵی 2014 كاتێك رێكخراوی "داعش" موسڵی داگیركرد، دەیان هەزار مەسیحی‌و هەڵاتن‌و ناوچەكانیان بەجێهێشت، كڵێسا مێژوییەكانیان وێران كرا‌و دەست بەسەر موڵك‌و ماڵیاندا گیرا، داعش مەسیحییەكانی خستە نێوان چەند بژاردەیەك (جزیە بدەن یان ئاینی خۆتان بگۆڕن)، بەپێچەوانەوە دەبێت وڵات بەجێبهێڵن یاخود دەمردن. پەیامبەری هەژاران یان زلهێزەكان ؟ لەوكاتەوە كە لە ساڵی 2013وە بووە بە پاپای ڤاتیكان، پاپا فرەنسیس بە هەستیارییەكی زۆرەوە لەبارەی هەژاران‌و خەڵكانی پەراوێزخراو وتارەكانی پێشكەش دەكات، ئەمە پاشخانی (لاهوتی ئازادیخوازانە)ی ئەمریكای لاتینە، كە تێكەڵەیەكە لە بۆچونی مەسیحیەت‌و شیكارییە كۆمەڵایەتی‌و ئابورییەكانی ماركس‌و جەخت لەسەر بایەخدان بە دۆخی كۆمەڵایەتی هەژاران دەكات، هەروەك ئەم گوتارەی پاپا هەڵگری فەلسەفەی رۆحانیەتی یەسوعە كە لەسەر بنەمای بانگەواز راوەستاوە. سەرباری گوتارەكانی، پاپا بەكردەوەش كاری لەسەر ئەم بۆچونە كردووە، بۆ ئەمەش چەندین پاتریاك‌و ئەسقەفی لە نەتەوە‌و رەگەزە جیاوازەكان داناوە، هەروەها بازنەی سەردانكردنەكانی فراوان كردووە بۆ ئەودیو سنوری كلێساكانی ئەوروپا، وەكو ئەوەی بیەوێت بیسەلمێنێت كە كلێسا لەسەردەمی ئەودا، ئەو دامەزراوە پیرو پەككەوتەیە نییە كە تەنیا لە ئەوروپادا قەتیس ماوە، بەڵكو دەیەوێت لەگەڵ هەموو ئاین‌و گەلانی تردا دیالۆگ بكات.  بەم سەردانەكەی بۆ عێراق، پاپا دەیەوێت ئەو پەیامە بگەیەنێت كە ئەو تەنیا بایەخ بە پەیوەندی لەگەڵ زلهێزەكانی جیهان نادات، بەڵكو پەیامبەری هەژاران‌و خەڵكانی پەراوێزخراویشە. پاپا دەیەوێت چی بكات ؟ بەپێی ئەوەی بەرنامەی بۆ داناوە، لەم سەردانەیدا بۆ عێراق، پاپا دەیەوێت هانی مەسیحییەكان بدات‌و لە كۆبونەوەیدا لەگەڵ سەركردە سیاسییەكان بانگەواز بۆ ئاشتی بكات. لە تۆمارێكی ڤیدیۆیدا بەر لە گەیشتنی بۆ عێراق، پاپا وتی دواین چەندین ساڵ لە شەڕو تیرۆر دەمەوێت نزای ئاشتەوایتان بۆ بكەم.. پێكەوە لەژێر بەیداخی ئیبراهیمی باوكماندا نوێژ بكەین كە موسوڵمان‌و جولەكە‌و مەسحییەكان لەناو یەك خێزاندا كۆدەكاتەوە.  "ئێوە هەموتان بران" ئەمە دروشمی سەردانەكەی پاپایە بۆ عێراق، ئەم قسەیە لە (ئینجیلی مەتا)وە وەرگیراوە، هەروەها لە ناونیشانی دەستنوسەكەی پایزی 2020ی پاپاوە ئەم دروشمە وەرگیراوە كە دەڵێ:" ئێمە هەموو براین"‌و تێیدا نوسیویەتی:" یارمەتیدانی یەكتر لەنێوان وڵاتاندا لە كۆتایدا بەسود بۆ هەموو لایەك دەشكێتەوە.. دەبێت هەموومان ئەو هۆشیارییەمان هەبێت كە دەبێت هەموومان پێكەوە رزگارممان ببێت یاخود كەس رزگارنابێت".  ئەم پەیامە درێژكراوەی بەڵگەنامەی "برایەتی مرۆیی لەپێناو ئاشتی جیهانی‌و ژیانی هاوبەش"ە، كە پاپا لە شوباتی 2019دا لەگەڵ ئەحمەد تەیب شێخی ئەزهەر لە ئەبوزەبی ئیمزای كرد.  دوای دیداری لەگەڵ گەورەترین ئیمامی سوننەكان كە شێخی ئەزهەرە، پاپا ئەمجارە دەیەوێت لەگەڵ ئیمام‌و مەرجەعی گەورەی شیعەكاندا دیدار بكات كە ئایەتوڵڵا عەلی سیستانییە، سەرباری ئەوەی لە ساڵانی رابردوودا ئاڵوگۆڕی نامە لەنێوان نەجەف‌و ڤاتیكان هەبووە، بەڵام دیداری پاپا‌و سیستانی واتایەكی گەورەتر بە دیالۆگی نێوان ئاینەكان دەبەخشێت.  مەسیحییەكانی عێراق كێن ؟ بەگوێرەی قسەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، ئێستا لە عێراق كەمتر لە (250 هەزار) مەسیحیی هەن، كە نزیكەی (200 هەزار) كەسیان لەناوچەكانی دەشتی نەینەواو هەرێمی كوردستاندا دەژین.  رێژەی 67%ی مەسیحییەكان كلدانی كاسۆلیكن، كە كلێساكانیان لە ئەنجامدانی مەراسیمە ئاینییەكاندا پەیڕەوی نەریتی خۆرهەڵاتی دەكات، بەڵام دان بە دەسەڵاتی پاپای ڤاتیكاندا دەنێت، ئەمە لەكاتێكدایە رێژەی 20%ی مەسیحییەكانی عێراق سەربە كلێسای ئاشورییەكانن كە لە كۆنترین كلێساكانی عێراقە، ئەوەی كە دەمێنێتەوە سەربە سریانی ئۆرسۆدۆكس‌و سریانی كاسۆلیك‌و ئەرمەنی كاسۆلیك‌و ئینجیلییەكان‌و پرۆتستانت-ن. كارنامەی سەردانەكەی پاپا سەرچاوەكانی هەواڵ باسلەوە دەكەن، بەهۆی مەترسی دۆخی ئەمنی‌و زیادبوونی رێژەی توشبوانی كۆرۆنا لە عێراق، پاپا فرەنسیس كە تەمەنی (84 ساڵ)ە، لە سەردانەكەیدا بۆ عێراق بەشێوەیەكی سنوردار لەبەردەم خەڵكدا دەردەكەوێت.  بەپێی كارنامەی سەردانەكە، پاپا پاشنیوەڕۆی ئەمڕۆ دەگاتە فڕۆكەخانەی بەغداد، بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆمارو مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق پێشوازی لێدەكەن، دواتر دەچێتە كلێسای (سەیدە نەجات) كە كلێسای سریانە كاسۆلیكییەكانە لە بەغداد‌و لەوێ چاوی بە پیاوانی ئاینیی مەسحی دەكەوێت، ئەم كلێسایە ساڵی 2010 بوو بە ئامانجی هێرشێكی رێكخراوی قاعیدە‌و (52) هاوڵاتی مەسیحی‌و پۆلیسی تێدا كوژرا.  رۆژی شەممە واتە سبەینێ پاپا بەرەو باشوری عێراق گەشت دەكات‌و دەچێتە شاری نەجەفی شیعەنیشن، لەوێ لەگەڵ ئایەتوڵڵا عەلی سیستانی گەورە مەرجەعی شیعەكانی عێراق دیدار دەكات كە ئێستا تەمەنی (90 ساڵ)ە  دوای دیدارەكەی لەگەڵ ئایەتوڵڵا سیستانی، پاپا لە شوێنەواری ئور، بەشداری لە كۆبونەوەیەكدا دەكات لەگەڵ شوێنكەوتوانی هەرسێ ئاینی مەسیحی‌و ئیسلام‌و جولەكەدا، دەوترێت شوێنەواری ئور زێدی ئیبراهیمی پێغەمبەرە.   كەسایەتی ئیبراهیم پێغەمبەر ئەمڕۆ لەسەر ئاستی جیهان وەكو رابونێكی نوێ تەماشا دەكرێت، بەوپێیەی ئەم پێغەمبەرە وەكو "باوك"ێك تایبەتمەندییەكی كۆكەرەوەی هەیە لەنێوان ئاینە ئاسمانییەكاندا، بەپێچەوانەی ئەو ناكۆكییە زۆرەی كە لەنێوان شوێنكەوتوانی ئاینی ئیسلام‌و مەسیحی‌و جولەكەدا هەیە، هەڵبژاردنی شوێنەواری ئور لەلایەن پاپاوە ئەوە نیشان دەدات دەیەوێت ئاینەكان كۆبكاتەوە، نەك ناكۆكییەكان زیاتر بكات.  رۆژی یەكشەممە پاپا سەردانی شاری موسڵ دەكات، لەوێ‌و لە كلێسای ساحە نوێژێك بۆ گیانی ئەو كەسانە دەكات كە لە شەڕی "داعش"دا كوژراون، دواتر سەردانی گوندی "قەرەقوش" دەكات، كە خەڵكەكەی لەكاتی هێرشی داعشدا هەڵاتن‌و ئێستا هەندێكیان گەڕاونەتەوە‌و كلێسا‌و خانوەكانیان نۆژەنكردوەتەوە.  پاشنیوەڕۆی یەكشەممە، پاپای ڤاتیكان لە موسڵەوە بەرەو هەرێمی كوردستان گەشت دەكات‌و لە هەولێر بەشداری قوداسێك دەكات لە یاریگای فرەنسۆ هەریری.  

درەو: داهاتی نەوتی عێراق لە مانگی شوباتدا گەیشتووەتە زیاتر لە ( 5 ملیار) دۆلار.  وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی شوباتی 2021ی بڵاوكردەوە بە جۆرێك  فرۆشی نەوتی عێراق (82 ملیۆن و 877 هەزارو 757) بەرمیل نەوت بووە ، داهاتەكەی ( 5 ملیار و 26 ملیۆن و 807) دۆلار بووە. رۆژانە ( 2 ملیۆن و 960 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە نرخی بەرمیلێك نەوت بە تێكڕا (60.33) دۆلار بووە.  

  راپۆرتی شیكاری: درەو هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی  نوێنەرانی عێراق لە بەردەم ئاستەنگی دەستوری و یاسایی و تەکنیکی جدیدایە و بەم دۆخ و کەرەستانەی ئێستای بەردەست لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ئەمساڵ ئەنجام نادرێت. بەم ڕەوشەوە ئەنجامدانی کاریگەری خراپ لەسەر پرۆسەی سیاسی عێراق جێدەهێڵێت هێندەی تر دۆخەکە ئاڵۆزتر دەکات و دەرەنجامەکەی لە لایەن بەشێک لە لایەنە سیاسییەکانەوە ڕەت دەکرێتەوە، بیانوی دەستوری و یاسایی گرنگیش لەئارادا دەبێت بۆ ئەو ڕەتکردنەوەیە. سەرەتا هەڵبژاردنی پێشوەخت پرسێکی باوە لە چواچێوەی پرۆسەی دیموکراسیدا، بە کۆمەڵێک هۆکاری جیاواز ئەنجام دەدرێت وەکو؛  یەک: هەوڵێک بۆ تێپەڕاندنی قەیرانێکی سیاسی لە وڵاتدا، کاتێک پرۆسەی سیاسی بگاتە ئاستی شەلەلی سیاسی.  دوو: بۆ مەبەستی هەڵمژینی توڕەیی و بێزاری جەماوەر و هێمن کردنەوەی شەقام لە ناڕەزایی خەڵک بەرامبەر دەسەڵاتەکانی جێبەجێکردن و یاسادانان.  سێ: هەڵبژاردنی پێشوەخت ئەنجامی نەگەیشتی هێزە سیاسییەکانە بە ڕێککەوتن بۆ پێکهێنانی حکومەت.  نزیکترین نمونەی هەڵبژاردنی پێشوەخت، ئەنجامدانی سێ هەڵبژاردن لە ماوەی کەمتر لە ساڵێک لە ئیسرائیل کە دواترینیان (2/3/2020)بوو. یان ئەو هەڵبژاردنە پێشوەختەی ساڵی 2018 لە تورکیا ئەنجامدراو، دواتریش لە ساڵی 2019 هەڵبژاردن بۆ پەرلەمان و سەرۆکایەتی ئەو وڵاتە ئەنجامدرایەوە.  هەر بۆیە دەبینین دواى سەرهەڵدانی ناڕەزاییە بەر فراوانەکانی شارە جیاوازەکانی عێراق لە 1/10/2019، کە لە بەغدادی پایتەختەوە دەستی پێکردو بە "شۆڕشی تشرینی یەک" ناسێنرا، دواتر زۆربەی شارەکانی خواروی عێراقی گرتەوە، دژ بەخراپی دۆخی ئابوری و بڵاوبونەوەی زیاتری گەندەڵی ئیداری و بێکاری ...هتد، کە زیاتر لە٧٥٠ شەهیدو ١٧هەزار برینداری لێکەوتەوە، لەژێر فشاری ئەو ناڕەزایەتییانە کابینە وزارییەکەی (دکتۆر عادل عەبدولمەهدی) ناچار بە دەست لە کارکێشانەوە کرا، یەکێک لە داخوازییە سەرەکییەکانیان هەڵوەشاندنەوەی حکومەت و ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت بوو. دوای دەست لە کارکێشانەوەی کابینەکەی مەهدی و ماوەیەک لە مشتومڕ و هەوڵێکی زۆر  مستەفا کازمی ڕاسپێدرا بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێ و لەڕۆژی ٧ی ئایاری 2020 مستەفا کازمی پۆستی سەرەک وەزیرانی عێراقی وەرگرت و لە پاڵ بەڵێنەکانی پەیوەست بە دۆسییەی ئابوری و ئاساییش و خزمەتگوزاری و سیاسی.  بەڵێنی هەڵبژاردنی پێشوەختەی بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا، کە لە بەرنامەی وەزاری حکومەتەکەیدا و لە خاڵی (یەکەمی ئەلەویاتەکانی و خاڵی(1)دا) هاتووە: "ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت دوای تەواوبوونی یاسای هەڵبژادن لە لایەن دەسەڵاتی یاسادانانەوە، بە پاڵپشتی کۆمسیۆنی هەڵبژاردن، جێبەجێکردنی تەواوی یاسای پارتەکان، حکومەت پابەند دەبێت بە دابینکردنی پێداویستییە ماددی و لۆجستی و ئەمنییەکان، هەڵبژاردن لە ماوەیەکی کاتی دیاریکراودا بەڕێوەدەچێت بە هەموو بێگەردی و شەفافیەت و دادپەوەریەک لەلێبڕکێ، بەو پێیەی یاساو دەستور دەیخوازێت". هەربۆیە حکومەتەکەی مستەفا کازمی دوای دەرچونی یاسای هەڵبژاردن و ڕێوشوێنی پێویست، سەرەتا رۆژی ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢١ی وەک رۆژی هەڵبژاردن دیاری کرد. بەڵام هەر زوو چاودێرانی بواری هەڵبژاردن پێیان وابوو کە ئاسان نییە لە بەروارەدا هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت و هەرواش بوو. بڕیارەکە گۆڕدرا بە 10 تشرینی یەکەمی 2021، چونکە کۆمەڵێک کێشەو ئاڵنگاری لەبەردەم پرۆسەکەدابوو، کە هەندێکیان تا ئێستا درێژەی هەیە و ئاستەنگن لەبەردەم ئەوەی پرۆسەکە لەو بەروارەشدا کە دیاریکراوە بەڕێوەبچێت، لە بەشی یەکەمدا تیشک دەخەینە سەر تەگەرەکان و بەشی دوای ئەویش سیناریۆکان دەخەینە ڕوو.   بەشی یەکەم: تەگەرەکانی بەردەم پرۆسەی هەڵبژاردنی پێشوەخت یەکەم: یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران دوای ئەوەی لە 24 کانونی یەکەمی 2019 لە ژێر فشاری شەقام ئەنجومەنی نوێنەران دەنگی لەسەر هەڵوەشاندنەوەی یاسای ژمارە (45)ی ساڵی 2013 تایبەت بە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران دا. پرۆژە یاسایەکی نوێ هێنرایە پەرلەمانەوە کە دواتر یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠ لە جێگەی پەسەند کرا، کە بەگشتی جیاوازییەکی ڕیشەیی هەبوو بەراورد بە یاساکانی پێشوو، لە هەمووشی دیارتر دیاریکردنی سیستمی فەردی بوو لەسەر بنەمای بازنەی هەڵبژاردن بە جیاواز لە یاساکەی پێشوو کە تێیدا پاڵێوراو لەچوارچێوەی لیستی یان قەوارەی هەڵبژاردن و شێوەی فەردی دیارکرابوو، هاوکات هەڵوەشاندەنەوەی شێوازی سانت لیگۆ بۆ دابەشکردنی کورسی، لە بری ئەوە پشتی بەستووە بە شێوازی بەدەستهێنانی زۆرترین دەنگ (اعلی اصوات) بۆ پاڵێوراوی براوە، و تەبەنی کردنی فرە بازنەیی و گۆڕینی نەخشەی بازنەی هەڵبژاردن لە 18 بازنەی هەڵبژاردنەوە بۆ 83 بازنەی هەڵبژاردن. هەموو ئەم گۆڕانکارییانە لە ڕووی هونەرییەوە کات و تەکنیکی ورد و پرۆسەیەکی ئاڵوز لە هەڵبژاردن دێنێتە ئاراوە کە پێویستی بە لێهاتووی و ڕاهێنانی پێویست و کاتی زیاتر هەیە بۆ کۆمسیۆن و هۆشیارکردنەوەی دەنگدەر لە پرۆسەکە. دووەم: دادگای باڵای فیدراڵی (اتحادي)  دادگای باڵای فیدراڵی کە ئێستا خۆی  قەیرانی نصابی یاسایی هەیە، ڕۆڵی هەیە لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و بەپێ دەستوری هەمیشەیی عێراق لە ماددەی (93) بڕگەی (حەوتەم) لە چواچێوەی کارە تایبەتییەکانی (اختصاصات) "پەسەندکردنی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنە گشتییەکان بۆ ئەندامێتی ئەنجومەنی نوێنەران"ە. ئەمەش ڕاستەخۆ کاریگەری دەبێت لەسەر یەکەمین دانیشتنی ئەندامانی نوێی ئەنجومەنی نوێنەران کە تایبەت دەبێت بە هەڵبژاردنی سەرۆک و جێگرەکانی ئەنجومەن. هەوەک لە ماددەی (54)دا هاتووە: سەرۆک کۆمار بانگهێشتی ئەنجومەنی نوێنەران دەکات بۆ ئەنجامدانی دانیشتن بە فەرمایشت (مەرسوم)ێکی کۆماری لە ماوەی 15 ڕۆژ لە بەرواری پەسەندکردنی دەرەنجامی هەڵبژاردنە گشتییەکاندا. دانیشتنەکە بە سەرۆکایەتی بەتەمەنترین ئەندام ئەنجام دەدرێت بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکی ئەنجومەن و هەردوو جێگرەکەی، وە نابێت زیاتر لە ماوەی دیاریکراو درێژ بکرێتەوە. دواتریش بەپێی (61)ی دەستوری هەمیشەیی ئەنجومەنی نوێنەران سەرۆک کۆماری نوێ هەڵدەبژێرێت. ئەویش "سەرۆک کۆمار" پاڵێوراوی ئەو فراکسیۆنە پەرلەمانییەی زۆرترین ئەندامی هەیە ڕادەسپێرێت بۆ پێکهێنانی ئەنجومەنی وەزیران لە ماوەی 15 ڕۆژ لە بەرواری هەڵبژاردنی بە سەرۆک کۆمار بەپێی ئەحکامەکانی ماددەی (76)ی بڕگەی یەکەمی دەستوری هەمیشەیی. کەواتە هەروەکو لە ماددەی (54) و (93)دا ئاماژەمان پێداوە "پەسەندکردنی دەرەنجامی هەڵبژاردنە گشتییەکان" لە چواچێوەی کارە تایبەتییەکانی (اختصاصات) دادگای باڵای فیدراڵی (اتحادي)یەو دەرکەوتنی ئەنجامەکان بەس نییە بۆ سەلماندنی ئەندامێتی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران، چونکە ئەنجامی کۆتایی گرێدراوە بە پەسەندکردنی لەلایەن دادگای ناوبراوەوە، لە حاڵەتی نەبونی نیصابی یاسایی دادگاکە سەرجەم ئەو پرۆسانە پەکیان دەکەوێت یان دەبێت بە نادەستوری بەڕێوەبچن، لەم حاڵەتەشدا ئەندامانی نوێی ئەنجومەن لەڕووی یاساییەوە کێشە بۆ پارێزبەندی و ئیمتیازاتی ماددی و مەعنەویان دروست دەبێت. بۆیە یەکێک لە پێداویستییەکانی هەڵبژاردنی گشتی (جا پێشوەخت یان و خولی و لەکاتی خۆیدابێت)، پیویستی بە وجودی دادگای فیدراڵییە.  پرسیارەکە ئەوەیە کێشەی دادگای فیدراڵی چییەو چۆن سەریهەڵداوە و چارەسەری چییە؟  ئەم کێشەیە کاتێک دروست بوو جۆرێک لە مشومڕ کەوتە نێوان ئەنجومەنی باڵای دادوەری و دادگای باڵای فیدراڵی (اتحادي) دەربارەی دۆخی دادگاکە، دواتر دەستەی گشتی دادگای تەمیزی ئیتحادی لە دانیشتی ڕۆژی 27/1/2020 بڕیاری دا کە دادگای باڵای فیدراڵی (اتحادي) ناتەواوەو نصابی یاسایی تێدا دروست نابێت بەپێی ئەحکامی مادەکانی 3 و 5 لە یاسای ژمارە 30 ساڵی 2005 تایبەت بە دادگای ناوبراو. تەوەری سەرەکی کێشەکەش ئەوەبوو یەکێک لە دادوەرانی دادگاکە بە ناوی (فاروق محەمەد ئەلسامی) لە 19/1/2020 خانەنشین بوو، دواتریش یەکێک لە دادوەرەکان بە ناوی (عەبود صالح مەهدی ئەلتميمی) لە 11/10/2020 کۆچی دوایی کرد. ئەمەش سەرچاوەی دروستکردنی بۆشایی یاسایی و دەستوریە بۆ دادگاکە، کە بە پێی یاسای دادگای فیدراڵی دانیشتنەکانی دادگای فیدراڵی کاتێک تەواو دەبێت کە جگه لە هەشت ئەندامەکەی دادگا دەبێت سەرۆکی دادگاش ئامادەبێت. چارەسەری پڕکردنەوەی شوێنی ئەو دادوەرانەش پێویستی بە یاسایە، سەرەڕای ئەوەی ئەنجومەنی نوێنەران خوێندنەوەی یەکەم و دووەمی بۆ پرۆژە یاسای تایبەت بە دادگاکە کردووە، بەڵام بەهۆی ناکۆکی سیاسی لایەنەکان و فراکسیۆنەکانی نێو ئەنجومەن پرۆژەکە شکستی هێناوەو بە درێژایی چوار خولی ئەنجومەنی نوێنەران نەگەیشتوونەتە خاڵێکی هاوبەش تا لەسەری ڕێکبکەون دەنگ بە یاساکە بدەن. ئەم کێشە یاساییە ڕوبەڕووی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق دەبێتەوە، کە بەرپرسیارێتی دەستوری و یاسایی دروست دەکات بەرامبەر ئەنجامی هەڵبژاردنی پێشوەختەو ئەنجامەکەی پێویستی بە پەسەندکردن دەبێت لە لایەن دادگای ناوبراوەوە. سێیەم: هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران  لە ماددەی (64) لە دەستوری هەمیشەیی عێراق هاتووە؛ یەکەم: ئەنجومەنی نوێنەرانی بە زۆرینەی ڕەهای دەنگی ئەندامەکانی هەڵدەوەشێتەوە لەسەر داوای سێیەکی (3/1) ئەندامانی یان لەسەر داوای ئەنجومەنی وەزیران و بە ڕەزامەندی سەرۆک کۆمار.... دووەم: سەرۆک کۆمار لەکاتی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەراندا، داوای ئەنجامدانی هەڵبژاردنی گشتی دەکات لە وڵاتدا لە ماوەیەکدا کە لە شەست رۆژ تێپەڕ نەکات، هەروەها ئەنجومەنی وەزیران بە دەست لە کار کێشراو دادەنرێت، بەڵام لە کارەکانی بەردەوام دەبێت بۆ بەڕێکردنی کاروباری ڕۆژانە. لێرەوە ئەو پرسیارە سەرهەڵدەدات: ئایا سەرجەم فراکسیۆن و کوتلە سیاسییەکانی نێو ئەنجومەنی نوێنەران ویستی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەن و هەڵبژاردنی پێشوەختیان هەیە؟ بێگومان نەخێر، چونکە بەلانی کەمەوە پێویستە نیمچە کۆدەنگییەک لە نێو ئەنجومەنی نوێنەران دروست بێت بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە، بەتایبەت لە ئێستادا فشاری خۆپیشاندەران تا ڕادەیەکی زۆر ڕەویوەتەوە، بەشێک لە کوتلە سیاسییەکان وا بیردەکەنەوە زەرەرمەند دەبن بە لەدەستدانی بەشێک لە کورسییەکانیان لە حاڵەتی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت لە چوارچێوەی یاسای نوێی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران. ئەمە لە کاتێکدایە وەک ئاماژەمان پێدا بۆ هەڵبژاردنی پێشوەخت پێویست وایە ئەنجومەنی نوێنەران خۆی هەڵبوەشێنێتەوە بەپێی داواکاری سێیەکی ئەندامەکانی. ئەمە بۆ ئەندامانی ئەنجومەنەکە ئاسان نییەو چاوەڕوان ناکرێت بەشێکیان لەگەڵ ئەوەبن و بەئاسانی دەستبەرداری ئەو ئیمتیازاتە ماددی و مەعنەویانە بن کە پێیان دراوە. چوارەم: دۆخی کۆمسیۆن و تەمویلی هەڵبژاردن  یاسای نوێی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن ژمارە (31)ی ساڵی 2019، گۆڕانکاری ڕیشەیی و بونیادی تێدا کراوە، بەپێی ماددەی (3)ی یاسای ناوبراو دەبێت ئەنجومەنی کۆمسیاران لە (9) ئەندام پێکبێت، لەهەمان دەقی یاساکە لە بڕگەکانی یەکەم و دووەم ئاماژە بەوە دراوە لە دەبێت (7) لە ئەندامەکان دادوەر بن، لە بڕێگەی سێیەمیشدا هاتووە دەبێت دوو ئەندامەکەی دیکە ڕاوێژکاری ئەنجومەنی دەوڵەت بن. لە دەقی ماددەی (5)ی یاساکەدا هاتووە "لە ئەستۆی ئەنجومەنی باڵای دادوەرییە ناوی ئەنجومەنی کۆمسیاران دوای هەڵبژاردنیان بەو ڕێ و شوێنەی لە ماددەی (3)ی یاساکەدا هاتووە ئاراستەی سەرۆک کۆمار بکەن بۆ دەرکردنی فەرمایشتی کۆماری لەماوەیەک لە 25 ڕۆژ تێپەڕ نەکات".  ئەگەر چی پرۆسەکە تا ئێستا ئەو قۆناغەی بڕیوە و بەم پێیەش یاساکە جیاوازە بەراورد بە یاساکەی پێش خۆی کە تێیدا ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیاران دەکرا لە دەرەوەی دادگا و ئەنجومەنی دەوڵەت بن، ئەم یاسایە هەڵبژاردنی ئەندامەکانی لە قاڵب داوەو بەجیاواز لە پێشوو کە ئەندامەکان لە دەرەوەو لە لایەن هێز و کوتلە سیاسییەکانەوە دەبرانە ئەنجومەنی نوێنەران و متمانەیان لەوان وەردەگرت. بەڵام ئەوەى نەکراوەو گرنگە، بەپێی دەقی ماددەی (25)ی یاساکە و بڕگەکانی سێیەم و چوارەم بەڕێوەبەرە گشتییەکانی ئێستای کۆمسیۆن (بە فەرمی و گرێبەستەکان)یشەوە بگوازرێنەوە بۆ دەرەوەی میلاکاتی کۆمسیۆن و گواستنەوەی جێگری بەڕێوەبەرە گشتییەکان بۆ دامەزراوەکانی دیکەی دەوڵەت و بەخشینی سەرۆک بەش و بەڕێوەبەری هۆبەکان لە پۆستەکانی ئێستایان. هەموو ئەم گۆڕانکارییانە لە شێوازی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی کۆمسیاران و گۆڕینی بەڕێوەبەرە گشتی و سەرۆک بەش  و هۆبەکان کۆمسیۆن دەخاتە بەردەم واقعێکی قورس و نوێوە، چونکە پڕکردنەوەی ئەو شوێنانە پێویستی بە لێهاتوويی و تواناو شارەزایی زۆر هەیە  بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن، کە وردەکاری ئاڵۆزی تێدایە، بۆ ئەوەی لانی کەم بە ئەنجامێکی دروستەوە لە پرۆسەکە بێنە دەرەوە، هەموو ئەمەش پێویستی بە ڕاهێنانی باش و کاتی زۆر هەیە. ئەوەی پەیوەندی بە تمویل و تەرخانکردنی بودجەوە هەیە لە ئێستادا کێشیەکی دیکەیە ڕوبەڕوی پرۆسەکە دەبێتەوە، بە تایبەت لە ماوەی ڕابردوودا عێراق به دۆخێکی دارایی قورسدا تێپەڕیوە، دۆخەکە گەیشتە ئاستێک موچەی فەرمانبەران بە قەرز دابینکرا، ئەگەر چی ئۆمێدێک هەیە بۆ بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، بەڵام هیچ گرنتییەک نییە بۆ تێپەڕاندنی قەیرانی دارایی عێراق. بەپێی زانیارییەکان تێچوی تەنها یەک هەڵبژاردنی گشتی لە عێراق (275-375) ملیۆن دۆلاری پیویستە، واتە تێچووی ماددی هەر دەنگدەرێک (11-15) دۆلار لە سەر بوجەی گشتی دەکەوێت _ئەمە ئەگەر کۆمسیۆن گۆڕانکاری ئەنجام نەدات لە پۆستەکان و یاساکە جێبەجێ نەکات بۆ گواستنەوەی فەرمانبەرەکانی و کەسانی نوێ لە شوێنیان دانەمەزرێنێت_ بە پێی ئامارەکان زیاتر لە (25) ملیۆن و (139) هەزار کەس مافی دەنگدانی هەیە، پرسیارەکە ئەوەیە حکومەتی عێراق لەم قەیرانەدا ئەو تێچووە لە ئەستۆ دەگرێت؟ سەرباری ئەو دۆخەش، تا سەرەتای ساڵی ٢٠٢١، 12 ملیۆن دەنگدەری عێراق خاوەن کارتی دەنگدان نەبوون و ناویان لە لیستی بایۆمەتری کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکاندا نیە، ئەوەش هاوکاتە لەگەڵ زیادبونی ژمارەیەکی بەرچاوی دەنگدەرانی نوێ. لەو ژمارەیە 10 ملیۆن دەنگدەر خۆیان بەهەر هۆکارێک بوە نەهاتون و دوو ملیۆن دەنگدەری دیکەش تەمەنیان بوەتە 18 ساڵ و یەکەمجارە دەنگ دەدەن.  لەکۆی ئەو 10 ملیۆن دەنگدەرە 6 ملیۆن کەسیان لەگەڵ ئەوەشدا کە ناویان لەلیستی بایۆمەتری کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکان نەبووە، بەڵام کارتی دەنگدانیان بۆ کراوە و دواتر کۆمسیۆن بڕیاریدا ئەو 6 ملیۆن کارتی دەنگدانە بگەڕێنێتەوە و بۆ جاری داهاتوو کاریان پێنەکرێت، لە هەمان کاتیشدا 4 ملیۆن کارتی دەنگدان بونیان هەیە کە خاوەنەکانیان وەریاننەگرتونەتەوە. پێنجەم: دۆخی تەندروستی و ڤایرۆسی کۆرۆنا یەکێک لە ئاستەنگەکانی بەردەم پرۆسەی هەڵبژاردنی پێشوەخت (تەنانەت لەکاتی خۆشیدا) قەیرانی کەرتی تەندروستی و هەڕەشەی بڵابوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنایە لە عێراقدا، ئەگەر چی وەک سەرەتایەکی باش لە ئێستادا بەشی یەکەمی پێکوتەی دژە کۆرۆنا گەیشتووە بە عێراق، بەڵام نە ژمارەکەی لە ئاستی پێویستدایە نە گرنتییەکی جیهانی دروستبووە بۆ کۆنترۆڵکردنی پەتاکە، بۆیە بە هەڕەشەیەکی جدی بۆ سەر پرۆسەی هەڵبژاردن هەژمار دەکرێت لە عێراقدا، تەنانەت ئەگەر بە ڕێککەوتنی سیاسیش قەیرانە تەکنیکی و یاسایی سیاسییەکانی تێپەڕێندرێت، ناتوانرێ باز بەسەر دۆخی خراپی تەندروستیدا بدرێت، چونکە تا ئێستا لە دەرەوەی ئیرادەی مرۆڤە. بەشی دووم: سیناریۆکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت بە خوێندنەوەی دۆخی سیاسی بە شێوەیەکی گشتی و ئاستەنگەکانی بەردەم پرۆسەکە سێ سیناریۆ لە ئارادان، ئەوانیش؛ سیناریۆی یەکەم: هەڵبژاردنی پێشوەخت لە ١٠ تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ وەک ئەوەی دەستنیشان کراوە ئەنجام دەدرێت، بە تێپەڕاندنی ئاستەنگە یاسایی و دەستوری و تەکنیکییەکانەوە بە شێوەیەکی گشتی، بەڵام ئەم سیناریۆیە هەر بە شێوەیەکی تیۆری ئاسانەو ئەستەمە هەنگاوی مەیدانی هەڵبگرێت، لە حاڵەتی ئەنجامدانیشیدا، دەرەنجامەکەی پڕ دەبێت لە کەم و کورتی یاسایی و دەستوری و تەکنیکی، ڕەنگە دان بە ئەنجامەکەشیدا نەنرێت بە تایبەت لە لایەن ئەوە لایەنە سیاسییانەی لە پرۆسەکە زەرەرمەند دەبن. سیناریۆی دووەم: هەڵبژاردنی پێشوەخت ئەنجام نادرێت، بەڵکو لە کاتی خۆیدا و لە ساڵی ٢٠٢٢ ئەنجام دەدرێت، دەکرێت بڵێین ئەم سیناریۆیە نزیکترە لە واقعی سیاسی عێراق و بەهێزترین سیناریۆ دەبێت، چونکە کاتێکی باشتر و ڕەنگە دۆخێکی گونجاتری سیاسی و تەندروستی و ئابوری و یاسایی لە عێراق بێتە ئاراوەوەو هەندێ لە ئاستەنگەکانیش لە ڕێگەی لایەنە پەیوەنیدارەکانەوە بە تایبەت ئەنجومەنی نوێنەران دەتوانرێت لاببرێت، ئەمانە سەرەڕای ئەوەی کات و توانایەکی باشتر بۆ کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن دەڕەخسێنێت بۆ تەواوکردنی ڕێ و شوێنە یاسایی و لوجستی و تەکنیکییەکانی. تاکە خاڵی لاوازی ئەم سیناریۆیە سەرهەڵدانەوەی فشاری شەقامی عێراقییە بۆ هەڵبژاردنی پێش وەخت لە پێش ساڵی ٢٠٢٢ لە وادەی خۆیدا. سیناریۆی سێیەم: هەڵبژاردن دوادەکەوێت و لە کاتی خۆشیدا ئەنجام نادرێت، کە ئەم سیناریۆیەیان تا ڕادەکی زۆر لاوازە و تەنها دوو پاڵنەر لە پشتییەوە دەبێت ئەگەر ڕوبدات، ئەوانیش؛ فشاری دەرەکی و بەتایبەت ئێرانی و ئەمریکییەکان بۆ پاڵپشتی و مانەوەی ئەم حکومەتەی ئێستاو پاڵپشتی کردنی، هەروەها حەزی مانەوەو درێژکردنەوەی خولی پەرلەمانی و دێژکردنەوەی تەمەنی کابینەی حکومەت. بەڵام هەردوو پاڵنەرەکە بۆ دواخستنی هەڵبژاردن بۆ دوای وادەی خۆی چاوەڕوان نەکراوەو یاسایی دەستورت نییە. سەرەڕای ئەوەی هۆکار و دۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی ناوخۆی عێراقی ئەوە ناخوازێت، فشاری شەقامی عێراقیش ڕێگە بە درێژکردنەوەی ئەم خولەی ئەنجومەنی نوێنەران نادات، سەرەڕای ئەوەی کە ئەم سیناریۆیە متمانە بە پرۆسەی سیاسی و دیموکراسی هەێندەی تر کەمدەکاتەوە کە بەنچینەی پرس و پرۆسەکەیە.   سەرچاوەکان: نص دستور العراقی – ٢٠٠٥. موقع الالكتروني الرسمي للمحكمة الاتحادية العليا. د. أجمد حامد الهذال، الانتخابات المبُكِّرة في العراق .. تحديات ومسارات، مركز البيان للدراسات والتخطيط، علی الموقع الالکتروني؛ https://www.bayancenter.org/wp-content/uploads/2020/08/878393s.pdf المنهاج الوزاري لحكومة الكاظمي. قانون المحكمة الاتحادية العليا، قانون رقم (30) لسنة 2005. قانون انتخابات مجلس النواب العراقي، قانون رقم (٩) لسنة ٢٠٢٠. قانون المفوضية العليا المستقلة للانتخابات، قانون رقم (31) لسنة 2019. هەڵبژاردنی پێشوەخت لە عێراق روبەڕوی ئاستەنگییەکی دیکە دەبێتەوە، ماڵپەڕی خەندان؛ https://www.xendan.org/detailnews.aspx?jimare=111093&babet=2&relat=1024&fbclid=IwAR3ttoX3ab90tAU92aemPw3o0IPExP3ob-sn7jL7cgwYZ5fZEH7S647SM3Y

(درەو):  حكومەتی هەرێمی كوردستان لەڕێگەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە، فەرمانگەی راستاندنی سلێمانی كە فەرمانگەیەكی فیدراڵی عێراقە، ناچار دەكات، بەبێ گەڕانەوە بۆ هەولێر ئیمزای تەسدیقكردن لەسەر هیچ نوسراوێكی سنوری پارێزگای سلێمانی نەكات، تەنانەت ئەو نوسراوانەی كە لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییەوە دەردەچن، دەبێت ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر پەسەندیان بكات.  بەپێی نوسراوێك كە (شەیما جەواد موتەر) بەڕێوەبەری بەشی راستاندن (تصدیقات) لە سلێمانی رۆژی 21ی كانونی دووەمی ئەمساڵ ئاڕاستەی نوسینگەی فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراقی كردووە‌و كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، ئەم فەرمانگە فیدراڵییە بەبێ گەڕانەوە بۆ هەولێر ناتوانێت ئیمزا لەسەر هیچ نوسراوێكی سنوری پارێزگای سلێمانی بكات.  بەشی راستاندن سەربە فەرمانگەی كونسوڵگەرییە لە وەزارەتی دەرەوەی عێراق، كاری ئەم فەرمانگەیە لە پارێزگاكان، پشتڕاستكردنەوەی نوسراوە فەرمییەكانە لەبەردەم حكومەتی فیدراڵی عێراقدا. لەو نوسراوەدا، بەڕێوەبەری بەشی راستاندن لە سلێمانی دەڵێ:" بەگوێرەی نوسراوێكی نوسینگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، تەسدیقكردنی هەر بەڵگەنامەیەكی فەرمی كە لە فەرمانگەكانی سەربە حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە دەرچوبێت، بەر لەوەی ئێمە تەسدیقی بكەین، دەبێت لەلایەن هەندێك لایەنی حكومییەوە لە هەولێر تەسیدق بكرێن، بۆیە نابێت پشت بە هیچ تەسدیقكردنێك ببەسترێت لەلای ئێمە". بەڕێوەبەری ئەو فەرمانگە فیدراڵییە بە چەند خاڵێك ئاماژەی بەو بوارانە كردووە كە لای ئەوان لە سلێمانی ناتوانن تەسیدیق واتا راستاندنی بۆ بكەن‌و دەبێت لە هەولێر ئەنجام بدرێن، لەوانە: •    هەموو ئەو بەڵگەنامانەی كە لە دادگاكانی پارێزگای سلێمانی دەردەچن وەكو (گرێبەستی هاوسەرگیری، جیابونەوە، وەكالەتنامە بە هەموو جۆرەكانییەوە، شتی تریش) دەبێت هەموویان لەلایەن وەزارەتی دادەوە لە هەولێر پەسەندبكرێن، كە ئەمەش كاری دادوەر (عەبدولڕەحمان حەمەكەریم عەلی)یە یان هەر كەسێك لە شوێنی ئەوبێت، پاشان دەبێت لەلایەن نوسینگەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستانەوە راستاندینان بۆ بكرێت. •    هەموو ئەو بەڵگەنامانەی كە لەلایەن هەردوو وەزارەتی پەروەردە‌و خوێندنی باڵاوە دەردەچن، دەبێت لەلایەن ئەو كەسانەوە پەسەندبكرێن كە لەو وەزارەتانە سەرپشكن، هەروەها لەلایەن فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە.  •    هەموو ئەو وەكالەتنامە گشتی‌و تایبەتییانەی كە مامەڵەی بازرگانی‌و كڕین‌و فرۆشتن لەخۆدەگرن، دەبێت لە فەرمانگەی باجی گشتی لە هەولێر پەسەندبكرێن‌و پاشان فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی پەسەندی بكات.  •    هەموو ئەو بەڵگەنامانەی كە لە وەزارەتی تەندروستییەوە دەردەچن، لەنمونەی بەڵگەنامەی لەدایكبوون‌و مردن‌و بڕوانامەی تەندروستی‌و راپۆرتی پزیشكی، بەهەمان شێوە دەبێت لەلایەن ئەو لایەنانەوە پەسەندبكرێت كە لەسەرەوە باسكراون.  •    هەموو ئەو بابەتانەی كە پەیوەندی بە مامەڵەی كۆمپانیاكانەوە هەیە، دەبێت لەلایەن ژوری بازرگانی هەولێرو فەرمانگەی كۆمپانیاكان لە هەولێر‌و فەرمانگەی باجی هەولێرەوە پەسەندبكرێن، لەگەڵ ئەو لایەنانەی تر كە لە سەرەوە باسكراون.  •    هەموو ئەو بەڵگەنامانەی كە لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییەوە دەردەچن، لەنمونەی نوسراوی نیشتەجێبوون‌و بابەتی تر، دەبێت لەلایەن ئەنجومەنی پارێزگای هەولێرو ئەو لایەنانەی ترەوە پەسەندبكرێت كە لە سەرەوە باسكراون.  بەرپرسانی یەكێتی ناڕازین لەوەی پارتی لەرێگەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە‌و نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بەربەستی لەبەردەم مامەڵەكردنی راستەوخۆی سلێمانی لەگەڵ بەغداد دروستكردووە، یەكێتی داوای لامەركەزیەتی ئیداریی‌و دارایی بۆ پارێزگای سلێمانی دەكات، بۆجۆرێك ئیتر فەرمانگەكانی سلێمانی پێویست بەوە نەكات بۆ هەموو كارێك بگەڕێنەوە بۆ هەولێر، بەڵام ئەم داواكارییەی یەكێتی لە خەرجكردنی بڕێك پارەدا بۆ پەرەپێدانی سنوری سلێمانی كورتكراوەتەوە، كە بڕیارە لە بودجەی 2021ی هەرێمی كوردستاندا پەسەندرێت.  

درەو: رانانی: سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەی    بە گشتى، دواى دەستبەکاربوونى جۆ بایدن (چل و شەشەمین سەرۆک کۆمارى ئەمریکا)، دەتوانرێت لە چوارچێوەى دوو تێڕوانیندا خوێندنەوە بۆ ئایندەى سیاسەتى وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا بەرامبەر ڕۆژهەڵاتى نێوەڕاست بکرێت: یەکەمیان ئەوەیە کە سیاسەتى ئەمریکا بەرامبەر ئەم ناوچەیە، لە سەردەمى بایدندا وەک سەرکردەیەکى دیموکراتخوازەکان هیچ نییە جگە لە درێژەدان بەو ڕوانگەیەی کە بە نزیکەیى لە ماوەى دە ساڵى ڕابردوودا، لە کۆتایى خولی یەکەمی سەرۆکایەتى باراک ئۆباماوە، سیاسەتى دەرەوەى ئەمریکاى ئاڕاستە کردووە. تێزى سەرەکى ئەم ڕوانگەیە ئەوەیە کە ناوەڕۆکى بەرژەوەندییە باڵاکانى ئەمریکا لە ئێستادا چۆتە قۆناغێکى نوێوە و زۆر جیاوازە لە قۆناغى ماوەى نێوان کۆتایى هەر دوو جەنگى دووەمى جیهانى و سەردەمی جەنگى سارد، لەم قۆناغە نوێیەدا دەوڵەتی چین یەخانگیریی سەرەکی ئابووری و سیاسییە بەرامبەر ئەمریکا نەک ڕووسیا، بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا لەگەڵ ڕۆژهەڵاتە نەک ڕۆژئاوا، بۆیە ئیدى وەرچەرخان بەرەو ڕۆژهەڵاتى ئاسیا لەسەر حسابی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست لەم قۆناغە نوێیەدا سەردێری سیاسەتى دەرەوەى ئەمریکا دەبێت، بە تایبەت کە بەهۆى زۆربوونى بەرهەمى نەوتى بەردین لە ناوخۆى ئەمریکادا، ڕۆژ دوای ڕۆژ ڕۆژهەڵاتى نێوەڕاست بایەخى ستراتیژیی جارانى وەک بەرهەمهێنەرێکى سەرەکى نەوت لاى ئەمریکا لەدەست دەدات، هەر لەسایەى ئەم هۆکارەشدا بوو گۆڕانکارى تەواو بەسەر ئەو مێژووە درێژە لە پەیوەندى توندوتۆڵ لە نێوان ئەمریکا و ڕۆژهەڵاتى نێوەڕاستدا هاتووە، کە دیارترین ئاماژەکانى بریتی بوو لە کشانەوەی سەربازى ئەمریکا لە ناوچەکە و بەدواشیدا کەمبوونەوەی چالاکییە سیاسیەکانى تێیدا. بەڵام تێڕوانینى دووەم، ئەوەیە گۆڕانکارییەکانى ناوچەکە لە چەند ساڵى ڕابردوودا و کاریگەرییە دوورمەوداکانیان لەسەر بەرژەوەندییە باڵاکانى ئەمریکا بۆ سەردەمى بایدن بەو ئاسانییە نابێت، بەتایبەت دواى ئەو گۆڕانکارییە زۆرانەى کە لە بەرەوپێشچوونى بەرنامە ئەتۆمییەکەى ئێراندا ڕوویداوە و مەترسییەکانیشى وەک هەڕەشەیەکی جیهانی زیادى کردووە، لەپاڵ هەڕەشەى دووبارە سەرهەڵدانەوەى تیرۆر و گرووپە تیرۆریستییەکان لەناوچەکەدا و مەترسییە ڕاستەوخۆکانى بۆسەر بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا، ئەمە وێڕاى ئاڵنگارییەکانى پەلهاویشتنى چین بەرەو ئاسیا و ئەفریقا، بەپێى پرۆژە زەبەلاحەکەی کە ناسراوە بە “پشتێن و ڕێگا” و کە وەک ئەژدیهایەک زۆرێک لەو وڵاتانەى کە پێشتر لە خولگەی ڕۆژئاوا و ئەمریکادا بوون بخاتە خولگەی هەژموونى ئابورى و سیاسى و ستراتیژى چینییەوە، هەر لە  باشووری خۆرهەڵاتی ئاسیا، ئۆقیانووسیا، ئەفریقا، ئاسیا، ڕۆژهەڵات و باکورى ئەوروپا، ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست و دەریای باکووری ڕوسیا، کە بە نزیکەیى تا ئێستا ١٣٠ دەوڵەت بەشێوەیەک لە شێوەکان ڕەزامەندییان لەسەر پرۆژەکە ڕاگەیاندووە، زیاد لە نیوەى ئەم ژمارەیش ڕێککەوتنامەیان لەگەڵ پەکین ئیمزا کردووە. هەڵبەت بەشێک لە تێپەڕگەکانى ئەم پڕۆژەیە بە ڕۆژهەڵاتى نێوەڕاستدا دەڕوات کە بۆ چین جێى بایەخە، بەتایبەت وڵاتانی نەوتی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست کە دابینکەری سەرەکى وزەن و هەندێکیان (وەک سعودیە) گەورەترین هەناردەکەری نەوتن بۆ چین. بۆیە بەپێى ئەم تێڕوانینە هەموو ئەم هەڕەشە و مەترسییانە، ئەمریکا ناچار دەکات لە ماوەى سەرۆکایەتى بایدندا پێداچوونەوە بەو چەمکەى بەرژەوەندییە باڵاکانییدا بکاتەوە کە لە دە ساڵى ڕابردوودا گەڵاڵەى کردووە، لەم پێداچوونەوەیەشدا جارێکی دی ڕۆژهەڵاتى نێوەڕاست جێى بایەخى زۆرى ئەمریکا و تەنانەت تەوەرێکى گرنگى کێبڕکێ نێودەوڵەتییەکانیش دەبێت. هەرچەندە سەختە لە ئێستادا بتوانین لەوە دڵنیابین کە کام لەو دوو تێڕوانینەى سەرەوە دەبنە نەخشەڕێژى ئایندەى سیاسەتى ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتى نێوەڕاستدا (لە ماوەى چوار ساڵى داهاتووى حوکمڕانى ئیدارەکەى بایدندا)، بەڵام گەر بەخێراى لە پاشخانى هەندێک لە فیگەرەکانى ئەم ئیدارەیە بڕوانرێت، ڕەنگە بتوانرێت پێشبینى هەندێک لە سیناریۆکانى ئەو ئایندە نزیکە بکەین: – بریت ماکگورک؛ (ڕێکخەرى سەرۆکی ئەمریکایە بۆ رۆژهەڵاتى نێوەڕاست وباکورى ئەفریقا) نێردەی تایبەتی باراک ئۆباماى سەرۆکى پیشوترى ئەمریکا بووە بۆ هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە دژی داعش و پێشتریش لە دیزاینەرانى دەستورى عێراقیی بووە. – ئەنتۆنى بلینکین؛ (وەزیرى دەرەوەى ئەمریکا) بەوە ناسراوە لە لایەنگرانى بژاردەى دبلۆماسییە لەگەڵ ئێران و پاڵپشتێکی بەهێزی ئیسرائیلیشە، جگە لەوەى کە هەوادارى گەڕانەوەیە بۆ هاوپەیمانى و ڕێکخراوە فرەلایەنەکان. – لوید ئۆستن؛ (وەزیرى بەرگرى ئەمریکا) لە دوا ژەنەڕاڵەکانی ئەمەریکایە کە سەرکردایەتی داگیرکردنی عێراقیان کردوە، هاوکات یەکەم پیاوی ڕەشپێست بووە بووەتە سەرکردەى فەرماندەی ناوەندی سوپای ئەمریکا کە تایبەتمەندە بە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست. – وێندی شێرمان؛ (جێگری وەزیری دەرەوەی ئەمریکا) ساڵى ٢٠١٥ سەرۆکی وتووێژکارانی ئەمریکابووە لە دانوستانەکانی ڕێککەوتنامە ئەتۆمییەکەى ئێران و لە ماوەی ئیدارەی ئۆباماشدا جێگری وەزیری دەرەوە بووە. – ڕۆبێرت مالێی؛ (نێردەی تایبەتی سەرۆکی ئەمریکایە بۆ دۆسێى ئێران) پێشتر ڕاوێژکاری ئیدارەی ئۆباما بووە و ئەندامی تیمی دانوستاندنکارانی ئەمریکا بووە لە دانوستاندنەکانی ڕێککەوتنامە ئەتۆمییەکەى ئێران، جگە لەوەى لە شارەزایانى ئەکادیمیی کاروبارى ڕۆژهەڵاتى نێوەڕاستیشە، – لەسەرو هەموشیانەوە کامالا هاریس؛ (جێگرى سەرۆکی ئەمریکا) بەوە ناسراوە کە نوسخەیەکى ژنانەى ئۆبامایە. کەواتە بە تێڕوانین بۆ فیگەرەکانى ئیدارەى نوێی ئەمریکا، دەتوانین بڵێین گرنگترین ڕایەڵەکانى سیاسەتى ئەمریکا بەرامبەر رۆژهەڵاتى نێوەڕاست لە ماوەى چوار ساڵى داهاتوودا بریتی دەبن لە: ١- گەڕانەوە بۆ دانوستاندن بەمەبەستى دووبارە پابەندبوونەوەى وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا بە رێککەوتننامە ئەتۆمییەکەى ئێران، بەڵام بە ڕاوێژ لەگەڵ هاوپەیمانانى ئەمریکا و بەشدارانی ڕێککەوتننامەکە، بەشێوەیەک کە بەر لە هەڵگرتنى سزاکانى سەر ئێران بتوانرێت لە دانوستاندنەکاندا زامنى سنووردارکردنی بەرنامە ئەتۆمییەکەى ئێران توندتر بکرێت، لەگەڵ چارەسەرکردنى بەرنامە مووشەکییەکانی ئێران لەهەمان ڕەوشدا. ٢- چاوخشاندنەوە بە پشتیوانییە سەربازیییەکانى ئەمریکا بۆ وڵاتانی کەنداو لە جەنگى یەمەندا، بە تایبەت سعودیە کە بەهۆى ئامادەنەبوونى ئیدارەى نوێى ئەمریکا بۆ چاوپۆشیکردن لە تێوەگلانى سەرانى ئەم وڵاتە لە کوشتنى جەمال خاشقچی-دا، ڕەنگە ئەمەش لەماوەى داهاتوودا گرژییەکى زۆر بخاتە پەیوەندییەکانى نێوانیان، هەرچەندە سعودیە دەخوازێت لەم کاتەدا سوود لە کارتى ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیسرائیلدا وەربگرێت. ٣- جەختکردنەوە لەسەر جەنگى دژ بە تیرۆر لە ناوچەکەدا، وێڕاى هەوڵدان بۆ کۆتاییهێنان بە ناکۆکییەکان لە ئەفغانستان و عێراق و بەردەوامیدان بە کشاندنەوەى هێزە سەربازییەکانى ئەمریکا لەم دوو وڵاتە بۆ ئاستێکی کەمتر. ٤- پابەندبوونی هەمیشەیی ئەمریکا بە ئاسایشی ئیسرائیل، وێراى ئەو توڕەییەى لە ٢٠١٨ ەوە لە ناوچەکەدا بەرامبەرى دروستبووە بە هۆى گواستنەوەى باڵیۆزخانەکەی لە تەلئەبیبەوە بۆ قودس، هەرچەندە پێچەوانەى ترامپ کە زیاتر لایەنگیریی ئیسرائیل بە هەڵوێستەکانییەوە دیاربوو، بایدن (وەک نەریتێکى دیموکراتەکان) پابەندە بەچارەسەری “دوو دەوڵەتی” فەلەستینیی و ئیسرائیلییەکان. ٥- هەوڵدان بۆ تۆخکردنەوەى ئامادەیى ئەمریکا لە ڕووداوەکانى ڕۆژهەڵاتى نێوەڕاستدا، لانى کەم بە ئاستێکى پێویست بۆ بەرەنگاربوونەوەى ئاڵنگارییەکانى هەریەک لە ڕوسیا و چین، کە یەکەمیان  بە سوودوەرگرتن لە تێکچوونى ئارامى ناوچەکە و سەرهەڵدانی ناکۆکیەکان، هەوڵ بۆ گۆڕینی پێکهاتەی ئەمنی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەدات لەپێناو فراوانکردنی هەژموونى لەناوچەکەدا. هەرچى دووەمیشە (چین) دەخوازێت بە سودوەرگرتن لە لاوازی ئابووریی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست پێگەى خۆى لە ناوچەکەدا بەهێزتر بکات.   - ڕانانی ئایندەیی ژمارە (9) - توێژەران:  د.هەردی مهدی میکە، د.یوسف گۆران، د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول،

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)  دەسەڵاتدارانی هەرێم گەیشتوونەتە قۆناغێک لە بێباکیی کە نە گوێیان لە ناڕەزاییە ناوخۆییەکانە و نە لە گلەییە دەرەکییەکان؛ نە دەنگی بەناھەق تاوانبارکراوەکان دەبیستن، نە دەنگی پارێزەر و کەسوکارەکانیان، نە دەنگی ناڕەزایی ڕۆژنامەنووسان و نە دەنگی ڕەخنەیی ئەو داوەرانەی دەزانن چی لەناو سیستەمی داوەرییدا دەگوزەرێت، نە دەنگی چالاکەوانان و نە دەنگی ڕۆشنبیران، نە ھی دیاسپۆرا و نە ھی ناو نیشتیمان. ئەم نەوە سوڵتانییەی حوکمڕانانی ئێستای هەرێم تەنانەت دەنگی ئەو ئۆرگانە نێودەوڵەتیی و جیھانییانەش نابیستن کە لەسەر گرتنی ڕۆژنامەنووسان و چالاکەوانان بە زمانە جیاوازەکانی جیھان دێنەدەنگ، وەکچۆن دەنگی ئەو باڵوێزخانە و ناوەندە سیاسییە نێودەوڵەتییانەش نابیستن کە بە زمانێکی دیپلۆماسی پێیاندەڵێن: ”وا نابێت، ئەوەی ئێوە دەیکەن نە حوکمی یاسا و نە کاری داد و نە بڕیاری دادوەرییە، بەڵکو بەکارھێنانێکی نابەرپرسیارانەی دەسەڵات و وەگەڕخستنی لۆژیکی ھێز و توندوتیژیی ڕووتە“. ئەمانە لەباتی بیستن و گوێگرتن لەم ھەموو دەنگە ناڕازییانە، خۆیان لیستی لایەنگرە حیزبییەکانیان دروستدەکەن، بۆئەوەی بە ھەمووان بڵێن ”ئێوە ھەمووتان درۆدەکەن، ئەوە نییە هەوادارە گوێڕایەڵەکانی خۆمان ڕاستییەکان دەڵێن“. شانۆگەریی سیاسیی و نماییشی بەیعەتبەخشینەوە بە سەرۆک و سیستەمە یاساییەکەی گەیشتۆتە ئاستێک لە بێشەرمیی، سڵ لەوەش ناکەنەوە ناوی چەند مردویەک لە لیستی ئیمزاکەرەکاندا دابنێنن. یاخود نوێنەرێکیان بھێننە سەرشاشەی تەلەفیزیۆنە شەخسیی و حیزبییەکانی خۆیان، بۆئەوەی وەڵامی خێرا و حازربەدەستی ئەو ھەموو دەنگە ناڕازییانە بدەنەوە؛ دەنگە ناڕازییەکان وەک دەنگی درۆزن و خائین و خەڵەتێنراو نمایشبکەن.  ئەو پرسیارانەی بۆ ئێمە گرنگن ئەوەیە: ئەم توانا گەورەیەی گوێنەگرتن و نەبیستن لە کوێوە دێت؟ ژێرخانی ئەم بێباکییە چییە؟ بێگومان وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانە پێویستیان بە دووبارەکردنەوەی بەشێکی زۆری ئەو نووسینانە ھەیە کە ئێمە لە بیست ساڵی ڕابردوودا نووسیومانە و ئاکارە سەرەکییەکانی ئەم سیستەمە سوڵتانییەمان لەڕێگایانەوە شیکردۆتەوە. لەم وتارەدا تەنھا لەسەر چەند خاڵێکی گرنگ دەوەستین کە پێمانوایە ئەم دەسەڵاتدارێتییە مۆدێلێک لە سیاسەتمەداری گوێنەگری بەرهەمهێناوە کە توانای بیستنیی سادەترین ناڕەزایی و ڕەخنەی ھیچ ھێز و گروپێکی کۆمەڵایەتیی نییە و تا بینەقاقای لەناو کەڕبوونێکی سیاسیی کەم وێنەدا نووقمبووە. بەبۆچوونی ئێمە دیاردەی گوێنەگرتن و نەبیستن لە فۆرمی کەڕبوونی سیاسییدا، بەر لە ھەموو شتێک دەگەڕێتەوە بۆ چۆنیەتی تێگەیشتنی ئەم دەسەڵاتدارانە لە چەمکی سیاسەت خۆی. لای ئەم نوخبە دەسەڵاتدارەی هەرێم سیاسەت بووە بە چالاکیی گۆڕینی خواست و حەز و ڕق و کینە و سایکۆلۆژیای تایبەتی خۆیان بۆ پلان و شێوازی ئیدارەدان و بەڕێوەبردن، یاخود بۆ یاسا. لۆژیکێک کاردەکات کە کۆجیتۆکەی دەڵێت ”من چیتان پێدەڵێم دەبێت بیکەن، بەڵام سەیرمەکەن من خۆم چیدەکەم“. ئەو لۆژیکە پێماندەڵێت ”یاسا من دەریدەکەم و بەو شێوەیەش بەکاریدەھێنم ئێوە کۆنترۆڵ بکات، نەک من و دەوروبەرەکەم“.  بەڵام بەڕاستیی ئایا سیاسەت ئەوەیە کە ئەم حوکمڕانانەی ھەرێم تێیگەیشتوون؟ ئایا سیاسەت تەرجەمەی سایکۆلۆژیا و بوغزی شەخسیی و دەستەییە بۆ واقیع، یاخود شتێکی تەواو لەمە جیاواز و بەمە ناکۆکە؟ ئایا سیاسەت چییە؟  سیاسەت، بە پلەی یەکەم و بەر لە ھەمووشتێک، چالاکیی گوێگرتنە، بیستنی ئەو شتانەیە کە کۆمەڵگا و خەڵک و ھێزە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان دەیڵێن و بە زمانی جیاواز و لە فۆرمی جیاوازدا تەعبیری لێ دەکەن. بیستنی یار و نەیار و دۆست و دوژمن و ناحەز و دراوسێیە. ئەگەر بنەمای سەرەکیی و ژمارە یەکی سیاسەت، گفتوگۆ و ڕاگۆڕینەوە و بەرخوردی ھەمەلایەن و بەردەوام بێت، ئەوا بەشە ھەرە جەوھەرییەکەی ئەم چالاکییە لە بیستن و گوێگرتن، پێکدێت. ئەگەر سیاسەت چالاکیی دروستکردن و ڕێکخستن و گۆڕین و دەسکاریکردنی ژیانی گشتیی بێت، بە مەبەستی ھێنانەکایەی ژینگەیەکی کۆمەڵایەتیی ئارام و کۆمەڵگایەکی خاوەن ڕا و خاوەن ماف، ئەودەم چالاکی گفتوگۆ و قسەکردن و دەرکەوتن لەناو ڕووبەری گشتییدا، دەبێت بە یەکێک لە چالاکییە ھەرە گرنگەکانی مرۆڤ وەک بکەرێکی کۆمەڵایەتیی. لەم ئامادەبوونە چالاکەی مرۆڤ لەناو ڕووبەری گشتییدا، قسەکردن و گوێگرتن دەبن بە دوو دیوی سەرەکیی سیاسەت وەک چالاکیی. سیاسەت بەبێ قسەکردن و بەبێ گوێگرتن، بەبێ دیالۆگ و ڕاگۆڕکێ، بەبێ کرانەوە بەڕووی زمان و چەمک و دەستەواژەی تردا، دەگۆڕێت بۆ دونیایەکی داخراو، بۆ کابوسێکی گەورە، بە سەرزەمینیی کاوێژکردنی سیاسیی و مەنەلۆگی سیاسییەکان لەگەڵ خودی خۆیان و لەناو ئەو بازنە بچووکەدا کە بە دەوریاندا دروستبووە. ھەر کەسێکیش ھێزی ھەبێت دەتوانێت مەنەلۆگە ناوەکییەکانی خۆی بکات بە یاسا و بە نۆرم، تەنانەت بە دەزگا و ئۆرگانی ھەمەجۆر و ئەم مەنەلۆگانەش بەسەر ھەموواندا بسەپێنێت. بەمەش زمان لە ھەموو ئەوانە بسێنێتەوە کە توانای قسەکردن و گوتنی شتێکی تریان ھەیە جیاواز لەو مەنەلۆگە شەخسییانە.   لەم جۆرە حوکمڕانییانەدا ئەوەی بزردەبێت و دەسڕێتەوە توانای گوێگرتنە، توانای گەیشتنە بەوانیتر، تێکەڵبوونە بە دونیای ئەوانەی دەکەونە سنووری ئەو حوکمڕانییەوە. لەم مۆدێلەدا حوکمڕانان کاتێک ناتوانن گوێبگرن و ببیستن، ئیتر بەردەوام خۆیان قسەدەکەن. ئەم قسەکردنە بەردەوامە لە دۆخی  ھەرێمی کوردستاندا لە فۆرمی بەخشینی بەڵێنی درۆ و مژدەی بێبنەما و بەرھەمھێنانی مەترسیی وەھمیی و خورافییدا بەرجەستەیە، کە لەسەرێکەوە کۆمەڵگای پێ لەخشتەدەبەن و لەسەرێکی دیکەوە دەیتۆقێنن. ھاوکات گەشەدانە بە زمانێک تیایدا بەتاوانبار و بەخائین و بەناپاککردنی ھەر کەس و دەنگ و زمانێکە، کە سەدای زمان و مەنەلۆگە داخراوەکانی خۆیان نەبێت. لەم مۆدێلەدا سیاسییەک دروستدەبێت کە نابیستێت، گوێی لە ھیچ شتێک نابێت، تووشی کەڕبوونێکی سیاسیی ھەمەلایەن بووە، بەڵام خۆی کەی ویستیی و بەبێ وەستان دەمدەکاتەوە و قسەدەکات، لەو ساتە کەمانەشدا کە دەشێت شتێک ببیستن، لە مەغزای بیستنەکە ناگەن و ڕاستەوخۆ بەدوای وەڵامدانەوە و بێنرخکردنی ئەو شتانەوەن کە بیستویانە. ئەم نوخبە سوڵتانییە وەک هەموو دیکتاتۆرەکانی تر، هەر کاتێک قسەدەکات دەیەوێت قسەکانی وەک یاسا حیسابی بۆ بکرێت و هەر کاتێک نوکتە دەکات دەبێت گەل پێبکەنێت و هەر کاتێکیش خەمبار بوو دەبێت هەموو نەتەوە لەگەڵیاندا فرمێسک بڕێژێت.   بەبۆچوونی ئێمە توانای نەبیستن هیچ پەیوەندییەکی بە تەمەڵییەوە نییە، سەرچاوەکەی لە تەوەزەلییدا نییە، بەپێچەوانەوە نەبیستن چالاکییە، چالاکیی خۆداخستنە بەڕووی دونیای دەرەوەدا، ھەوڵدانی بەردەوامە بۆ ڕێگرتن لە ھاتنی دونیای دەرەوە، بە ھەموو زمان و دەنگ و سەدا جیاوازەکانییەوە، بۆ ناو دونیای ناوەوە. لەم دۆخە سیاسییەدا، نەبیستنی سیاسیی، چالاکییەکی سیاسییە، پێویستیی بە بوون و کارکردنی چەندەھا دەزگا ھەیە بۆ مەیسەرکردنی گوێنەگرتن و ڕێگەگرتن لە بیستن. چالاکییە ھەرە سادەکەی ئەم دەزگایانە دروستکردنی ئەو سوپا چەکدارە تایبەتانەیە کە سیاسییەکان بەچەک لە خەڵک و کۆمەڵگا دەپارێزێت و دووردەخاتەوە، ئاڵۆزەکانیشیان بریتییە لە دروستکردنی دەزگای ھەواڵگریی و میدیا و سیستەمی داوەریی ئاراستەکراو. کردەی نەبیستنی سیاسیی وەک کردەی دروستکردنی ئەو ھەموو دەزگا ئاراستەکراوانە، کردەیەکەی بەمەبەستە. کردەی بیستن خۆشی کردەیەکی پاسیڤ نییە، ئەویش دیسانەوە کردەیەکی ئەکتیڤ و چالاکە، ئینسان بۆئەوەی ببیستێت، بۆئەوەی بزانێت چی لە دەوروبەریدا ڕودەدات و چی پێدەڵێن، دەبێت ھەوڵێکی ھۆشیارانە بدات و بە خەستی ئامادەی ناو ڕووداو و پێشھاتەکان بێت.  لەسەرێکی دیکەوە نەبیستن لە بنەڕەتدا پەیوەندیی بە بنێرخکردنەوە ھەیە، بێنرخکردنی ئەوانەی قسەدەکەن. بێنرخ و بەگرنگنەزانینی ئەو دەوروبەر و ژینگەیەش کە لەئارادایە، سەرچاوەیەکی تری کولتووری نەبیستن و گوێنەگرتنە. بەشێکی زۆری بێباکیی سیاسیی لە دونیای ئێمەدا دەرەنجامی ئەم بەکەمزانین و بێنرخکردنەی ئەو کۆمەڵگایەیە کە ئەو سیاسییانە تیایدا حوکمڕانن. ھەموومان دەزانین چ توانایەکی گەورەی سوکایەتییکردن بە مرۆڤ و بێڕێزییکردن بەرامبەر بە کۆمەڵگا و حوکمکردن بە عەقڵییەتی شەقاوەوە، لەناو ئەم ئەزموونی گوێنەگرتن و نەبیستنەدا ئامادەیە. ئەم نەبیستنە ھاوشانە بە دەنگەدەنگ و ھاتوھاوار و گەڕەلاوژەیەکی گەورە، کە لەناو دەزگا میدیاییە ئاراستەکراوەکانەوە دێت و دەبێت بە یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی درێژەدان بە چالاکی گوێنەگرتن و نەبیستن لەوڵاتی ئێمەدا. بەڵام نەبیستن تەنھا لەناو دەنگەدەنگ و ھاتوھاواری میدیاکانەوە نایەتەدەر، تەنھا پرۆپاگەندەکەرەکان درێژەدەری ئەم بەردەوامیییەی نەبیستن و گوێنەگرتنە نین، بەڵکو دەنگی مارشی سەربازیی، جوڵەی دەبابە و زرێپۆش و ماشێنە سەربازییەکان، دەنگی تێڵا و چەکی شەبیحە و بەڵتەجییەکان، مرخەی کەسە دەمامکدارەکانی ناو شەقام، ھەموویان دەنگی گەورە و ناقۆڵای ناو کۆمەڵگان، کە ناھێڵن دەنگە ناڕازییەکان ببیسترێن. توانای گرتن و ڕاونان و سەرنگونکردن، تا بە کوشتن دەگات، دیسانەوە ئامرازی تری ناو ئەو چالاکیی نەبیستن و گوێنەگرتنەن کە ھەیە و لە ئارادایە.  توانای گوێنەگرتن و توانای تۆقاندن دوو وزەن بەیەکەوە دروستدەبن و هاوشانی یەک گەورەدەبن. توانای سوکایەتییکردن و توانای نەبیستنیش لە یەک سەرچاوەی ئەخلاقییەوە سەردەردەھێنن. لە ھەر شوێنێکیشدا شەرمی سیاسیی و ئەخلاقیی شکا و بێشەرمیی بوو بە یاسای نووسراو و نەنووسراوی حوکمڕانیی، لەوێدا نە مانایەک بۆ گوێگرتن دەمێنێتەوە، نە دەلالەتێک بۆ قسەکردن. مرۆڤ کە سڵی لەوە نەکردەوە دونیای دەوروبەری خۆی بسوتنێت، بارەگا و بنکە و وێستگەی تەلەفیزیۆن گڕتێبەردات، منداڵانی وەڵاتەکەی بگرێت و بکوژێت، ئیتر ھۆکارێک بۆ گوێگرتن و بیستن نامێنێتەوە. گوێنەگرتن و نەبیستن خەسڵەتی ئەو کەس و دەسەڵاتانەن کە مانیان لە بینینی حەقیقەت گرتووە. نایانەوێت گوێیان لە دەنگی هەقیقی ئەو دونیایە بێت کە خۆیان دروستیانکردووە و بەرهەمیانهێناوە. نایانەوێت ڕەنگی ڕاستەقینەی ئەو کۆمەڵگایە ببینن کە خۆیان کێشاویانە. سیاسەتمەداری گوێنەگر هەمان ئەو کولتوورە تایبەتە لە گوێنەگرتن بەرهەمدەهێنێت کاتێک تەلەفۆن بۆ یەکێک دەکەیت و دەڵێت: ”بەشداربووەکەت بەردەست نییە“. سیاسەت کردەیەکی پەیوەندگەرای پڕ قسە و گوێگرتن و بیستنە، لە پەیوەندیییەکی بەردەوامدا لەگەڵ کەس و هێز و گروپ و دەزگا و دەوڵەت و جیهاندا دەژیی، کەچی سیاسەت لە کوردستاندا ئەو بەشداربوویەیە کە بەردەست نییە بۆئەوەی قسەی لەگەڵدا بکەیت، بیدوێنیت و گوێت لێبگرێت.  هانا ئارێنت لە ڕستەیەکی بەناوبانگیدا دەڵێت: „لە کوێ قسەکردن کۆتایی هات، لەوێش سیاسەت کۆتایی پێدێت“. گەر ئێمە ئەم ڕستەیە بۆ کۆمەڵگای سیاسیی کوردیی تەرجەمەبکەین، دەتوانین بڵێىن: لە کوێ گوێگرتن کۆتایی هات، لەوێش سیاسەت کۆتایی هاتووە. بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی  بابەتی یانزەیەم:  دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

راپۆرت: محەمەد رەئوف - فازڵ حەمەرەفعەت  بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، لە كەركوك عەرەب‌و توركمانەكان خۆیان لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتیدا كۆكردەوەتەوە، بەڵام كورد بە لایەنی جیاجیا دەچێتە ناو هەڵبژاردنەوە، پارتی‌و یەكێتی رێكنەكەوتن، لە دەرەوەی ئەوانیش حزبەكانی تر دەیانەوێت بەشێوەی سەربەخۆ بەشداری بكەن،  بازنەی یەك بۆ كورد و بازنەی سێ بۆ عەرەب یەكلابووەتەوە، ململانێی پێكهاتە جیاوازەكان لەسەر بازنەی دووی هەڵبژاردن لەكەركوك چڕبووەتەوە. نەخشەی هەڵبژاردن لە كەركوك بەپێی یاسای نوێ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، پارێزگای كەركوك كە خاوەنی (12) كورسی پەرلەمانە، دابەشكراوە بەسەر (3) بازنەی هەڵبژاردندا، بازنەكانی هەڵبژاردنی دوو جۆر ململانێی دروستكردووە، ململانێیەك لەنێوان پێكهاتەكان‌و ململانێیەك لەناو هەر پێكهاتەیەكدا، تائێستا لایەنە كوردستانییەكان لەسەر میكانیزمی بەشداریكردنی كورد لەو پارێزگایە رێكنەكەوتوون.  بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو، زۆرینەی لایەنە توركمانییەكان لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتییەكدا خۆیان رێكخستووەتەوە، لایەنە عەرەبیەكانیش بەرەیەكیان پێكهێناوە، بەڵام لایەنە كوردییەكان رێكنەكەوتوون‌و هەر لایەنێك دەیەوێت بەتەنیا دابەزێتە ناو هەڵبژادنەكەوە.  كورد لە هەڵبژاردنی كەركوكدا یەكێتی كە ئێستا خاوەنی (6) كورسی كەركوكە لە پەرلەمانی عێراق، دەیەوێت لایەنەكانی كەركوك بەهاوبەشی بەشداری بكەن، بەڵام لەم هەنگاوەدا سەركەوتوو نەبووەو پارتی بەمە رازی نییەو دەیەوێت بەشداری هاوبەش لە هەموو ناوچە جێناكۆكەكان بێت، نەك بەتەنیا لە كەركوك. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، یەكێتی كەسی یەكەمی خۆی لە كەركوك كە (رەوەند مەلا مەحمود)ە، دیاریكردووەو دەیەوێت سەربەخۆ بەبێ لایەنەكانی تر بەشداری هەڵبژاردنی پێشوەختەی بكات. پارتی دیموكراتی كوردستان كە لە هەڵبژاردنی رابردوودا بەشداری نەكرد، دەیەوێت ئەمجارە بەشێوەی سەربەخۆ لە كەركوك بچێتە ناو هەڵبژاردنەوە، ئەمەش دوای ئەوەی نەیتوانی یەكێتی رازی بكات پێكەوە لە هەموو ناوچە جێناكۆكەكان بە یەك لیست بەشداری بكەن، پارتی (شاخەوان عەبدوڵا)ی بۆ كەسی یەكەمی هەڵبژاردنەكان لە كەركوك دیاریكردووە.  لایەنەكانی دیكەش هەریەكەو بڕیاریان خۆیانداوە، كاندیدی سەربەخۆی خۆیان پێشكەش بكەن، حزبی شیوعی دەڵێن بەشداری هەڵبژاردن ناكەن‌و كاندیدیشیان نابێت، بەڵام بزوتنەوەی ئیسلامی بەشداری دەكات‌و كاندیدی دەبێت. بزوتنەوەی گۆڕِان‌و كۆمەڵی دادگەریی كوردستان‌و جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و یەكگرتووی ئیسلامی، هەریەكەیان بەنیازن بەشێوەیەكی سەربەخۆ بەشداری بكەن‌و كاندید پێشكەش بكەن.  بازنەكانی هەڵبژاردن لە كەركوك بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، بەگوێرەی یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان، كەركوك دابەشكراوە بەسەر سێ بازنەی هەڵبژاردندا بەمشێوەیە:  بازنەی یەكەم: رۆژهەڵاتی قەزای ناوەندی كەركوك    ئەمە گەورەترین بازنەی هەڵبژاردنە لە پارێزگای كەركوك، لەكۆی (12) كورسی پارێزگاكە، (5) كورسی پەرلەمانی داهاتووی عێراق لەم بازنەیەدا یەكلادەبێتەوە، (4) كورسییان بۆ پیاو و كورسییەكیش بە كۆتا ژن دەیبات.  ئەم بازنەیە، دەنگدەرانی خۆرهەڵاتی شاری كەركوك دەگرێتەوە، كە زۆرینەیان كوردن‌و بریتییە لە ناوچەكانی (رەحیماوە، عەرەفە، شۆریجە، موسەڵا، ئیسكان، بەشێكی قۆرییە، قادسیەی یەك‌، حورییە، پردێ، دوبز، لەیلان). كورد چاوی لەوەیە هەر پێنج كورسیەكەی ئەم بازنەیە بباتەوە، چونكەی زۆرینەی دەنگدەرانی ئەم بازنەیە ناوچەیە كوردن، بۆ زانینی ئاستی پێگەی جەماوەریی لایەنە كوردییەكان لەم بازنەیەدا، پەنا بۆ ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی 2014دا دەبەین‌و ئەنجامی دواین هەڵبژاردن وەرناگرین كە ساڵی 2018 بەڕێوەچوو، بەوپێیەی ئەو هەڵبژاردنە بەتێكڕا لەسەر ئاستی عێراق گومانی ساختەكاری گەورەی لەسەر دانرا.  بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی ساڵی 2014، لەم بازنەیەدا دەنگی پێكهاتەكانی كەركوك بەمشێوەیە بووە:  •    كورد: 215 هەزار دەنگ •    عەرەب: 16 هەزار دەنگ •    توركمان: 10 هەزار دەنگ   بازنەی دووەم: قەزای ناوەند/ ناوەڕاستی شاری كەركوك     ئەم بازنەیە بە دووەم گەورە بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگای كەركوك دادەنرێت، (4) كورسی پەرلەمانی عێراق لەم بازنەیەدا یەكلادەبێتەوە، (3) كورسی پیاو دەیبات‌و كورسییەكەی تریش بەشێوەی "كۆتا" بۆ ژنێك دەبێت.  ئەم بازنەیە ناوچەكانی (تسعین یەك‌و دوو، داقوق، قۆریە - ئەڵماس‌، رێگای بەغدا، واستی، قادسیەی 2، تازە- رشاد 1، چەند ناوەندێكی موسەڵا، حەی عەسكەری، خاسە، سەورە، ریاز 3و یایچی) دەگرێتەوە، زۆربەی ململانێیەكانی لیستەكان لەسەر ئەم بازنەیەیە، بەوپێیەی توركمان ئەم بازنەیە بە پێگەی بەهێزی خۆی دەزانێت‌و چاوی لەوەیە زۆرینەی كورسییەكانی بازنەكە ببات، ئەمە لەكاتێكدایە پێكهاتەی عەرەب چاوی لە كورسییەكی ئەم بازنەیەیەو كوردیش دەیەوێت كورسییەك بۆ دوو كورسی بازنەكە ببات.  لە هەڵبژاردنی 2014دا، دەنگی پێكهاتەكان لەم بازنە پڕكێشمەكێشە بەمشێوەیە بووە: دەنگی كورد: 71 هەزار دەنگ •    عەرەب: 47 هەزار دەنگ  •    توركمان: 79 هەزار دەنگ بازنەی سێیەم: حەویجەو ریاز    ئەم بازنەیە بچوكترین بازنەی هەڵبژاردنە لە پارێزگای كەركوك‌و (3) كورسی بەردەكەوێت‌و یەكێكیان بۆ "كۆتا"ی ژنانە. ئەم بازنەیە زیاتر باشورو باشوری خۆرئاوای پارێزگای كەركوك دەگرێتەوەو پێكهاتووە لە (ناوەندی حەویجە، تەواوی هەردوو ناحیەی عەباسی‌و زاب، لەگەڵ زۆرینەی ناحیەی رەشادو تازە). ئەم بازنەیە زۆرینەی دانیشتوانەكەی لە پێكهاتەی عەرەبەو لایەنە عەرەبییەكان دەیانەوێت هەر سێ كورسییەكەی بازنەكە ببەن.  بەپێی ئەنجامی هەڵبژاردنی ساڵی 2014، دەنگی پێكهاتەكان لەم بازنەیەدا بەمشێوەیە بووە:  •    كورد: 40 هەزار دەنگ •    عەرەب: 90 هەزار دەنگ •    توركمان: 3 هەزار دەنگ       پێشبینییەكان بۆ كەركوك بەشێوەیەكی گشتی چاوەڕوان دەكرێت لەكۆی ئەو (12) كورسییەی كە بەر پارێزگای كەركوك كەوتووە، لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا كورد (6) كورسی مسۆگەر بكات، (5) كورسی بۆ یەكێتی‌و (1) كورسی بۆ پارتی، توركمانەكان (2) كورسی ببەن‌و پێكهاتەی عەرەبیش (4) كورسی مسۆگەر بكات. واتە پێشبینی ناكرێت گۆڕانكاری گەورە لە پشكی پێكهاتەكانی كەركوك لە پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا روبدات.  كەركوك لەدواین هەڵبژاردندا   لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا كە 12ی ئایاری 2018 بەڕێوەچوو،  لە پارێزگای كەركوك پارتی دیموكراتی كوردستان بەشداری هەڵبژاردنی نەكرد، بەبێ پارتی ئەنجامی هەڵبژاردن بەمشێوەیە بوو:  لە كۆی (12) كورسی‌و ( 487 هەزارو 142 ) دەنگدەر:  * یەكێتی نیشتیمانی: (6) كورسی‌و ( 177 هەزارو 920) دەنگی بەدەستهێنا * هاوپەیمانی عەرەبی: (3) كورسی‌و (86 هەزارو 452) دەنگی بەدەستهێنا * بەرەی توركمانی: (3) كورسی‌و (82 هەزارو 33) دەنگی بەدەستهێنا * لیستی نیشتیمانی كە پێكهاتبوو لە (بزوتنەوەی گۆڕان، هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەریی، كۆمەڵی ئیسلامی): (14 هەزارو 914) دەنگی بەدەستهێنا‌و هیچ كورسییەكی نەبردەوە * جوڵانەوەی نەوەی نوێ: (13 هەزارو 665) دەنگی بەدەستهێنا‌و هیچ كورسییەكی نەبردەوە * حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان: (7 هەزارو 509) دەنگی بەدەستهێنا‌و هیچ كورسییەكی نەبردەوە * یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: (4 هەزارو 784) دەنگی بەدەستهێناو هیچ كورسییەكی نەبردەوە كەركوك لە هەڵبژاردنی 2014دا  بەڵام لە هەڵبژاردنی 30/4/2014ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا، لە پارێزگای كەركوك لە كۆی (750 هەزارو 795) دەنگدەرو (12) كورسی تەرخانكراوی پارێزگاكە، بەهای كورسی لە هەڵبژاردنەكەدا (47 هەزارو 566) دەنگ بوو، ئەنجامی هەڵبژاردن بەمشێوەیە بوو: •    یەكێتی: (209 هەزارو 964) دەنگی بەدەستهێنا‌و (6) كورسی پەرلەمانی عێراقی بردەوە. •    پارتی: (63 هەزارو 76) دەنگی بەدەستهێنا‌و (2) كورسی پەرلەمانی بردەوە كە یەكێكیان "كۆتا"ی ژنان بوو.  كەركوك لە هەڵبژاردنی 2010دا  لە هەڵبژاردنی 7/3/2010ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا كە كورد بە چەند لیستێك بەشداری كرد، لەكۆی (557 هەزارو 37) دەنگدەری پارێزگاكە، لیستی هاوپەیمانی كوردستانیی كە لە (یەكێتی، پارتی‌و چەند پارتێكی دیكە) پێكهاتبوو، (206 هەزارو 542) بەدەستهێناو رێژەی (37% )ی كۆی دەنگەكانی كەركوكی برد، هاوپەیمانی كوردستانیی لە كۆی (12) كورسی كەركوك، لەم هەڵبژاردنەدا (6) كورسی بردەوە.  لەدوای هاوپەیمانی كوردستانیی، لیستی عێراقییە (211 هەزارو 336) دەنگی بەدەستهێناو رێژەی (37.9%)ی دەنگی پارێزگاكەی برد‌و بوو بە خاوەنی (6) كورسی. لیستی رافیدەین (28 هەزارو 78 ) دەنگی بەدەستهێناو كورسییەكی "كۆتا"ی كەمینەكانی برد.  •    لیستی گۆڕان: (36 هەزارو 554) دەنگی بەدەستهێنا •    یەكگرتووی ئیسلامی: (24 هەزارو 274) دەنگی بەدەستهێنا •    كۆمەڵی ئیسلامی: (7 هەزارو 175) دەنگی بەدەستهێنا •    حیزبی شیوعی: (3 هەزارو 397) دەنگی بەدەستهێنا دەنگی تێكڕای لایەنەكانی دەرەوەی پارتی‌و یەكێتی لەم هەڵبژاردنەدا لە كەركوك گەیشتە نزیكەی (70 هەزار) دەنگ، بەڵام بەهۆی ئەوەی بەشێوەی سەربەخۆ بەشداربوون، دەنگەكانیان سوتاو كەسیان نەیاتوانی كورسی پەرلەمان ببەنەوە كە ئەو هەڵبژاردنە بەهاكەی (46 هەزارو 419) دەنگ بوو بۆ هەر كورسییەك. بەوپێیەش دەنگی كورد لە كەركوك، لەنێوان 2005 بۆ 2010 لە رێژەی (63.4%)ی كۆی دەنگی پارێزگاكەوە بۆ (49.9%) دابەزیوە، واتا بە رێژەی (13.5%)ی دەنگەكانی كەمی كرد.       

(درەو) ئەو كەسەی هێرشی كردە سەر غالب محەمەد خەڵكی پێنجوێنە و دانیشتوی سلێمانیە، ماوەیەك پێشمەرگەی سوپای رزگاری پارتی بووە. بەپێی زانیارییەکانی (درەو) ئەو کەسەی بەچەقۆ هێرشی کردەسەر پەرلەمانتار (غالب محەمەد)، دانیشتووی سلێمانییەو پێشتر پێشمەرگەی سوپای رزگاریی پارتی بووە. دوای دوو رۆژ لەو هێرشەی کە بەچەقۆ لەبەردەم ماڵەکەی خۆیدا کرایەسەر (غالب محەمەد) ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە هاوپەیمانی هیوای کوردستانیی، هێشتا هێزە ئەمنییەکانی سلێمانی هێرشبەرەکەیان دەستگیرنەکردووە. وێنەی هێرشبەرەکە لە کامێرای ماڵەکەی غالب محەمەد دەرکەوتووە، بەپێی بەدواداچوونەکانی (درەو)، هێرشبەرەکە کەسێکە بەناوی (حامید سۆفی ساڵح پێنجوێنی)، ئەم کەسە خەڵکی قەزای پێنجوێنە، بەڵام دانیشتووی گەڕەکی (هەوارەبەرزە)ی شاری سلێمانییە. تۆمەتبارەکە ئەندامی پارتی دیموکراتی کوردستانەو ماوەیەک پێشمەرگەی سوپای "رزگاری" بووە. بەپێی زانیارییەکانی (درەو) کە لە چەند سەرچاوەیەکەوە دەستی کەوتووە، تۆمەتبارەکە کەسێکی دەستکورتە لەڕووی داراییەوە، ئێستا لەناو شاری سلێمانیدا نەماوەو گومان هەیە گەشتبێتە شاری هەولێر. پۆلیس هاوسەرو خەزووری تۆمەتبارەکەی بانگکردووە بۆ بەدواداچوون لەبارەی شوێنی هاوسەرەکەی، رایانگەیاندووە كە ئێستا چارەنوسی نازانن و ئەوان پێشتریش دژی ئەو جۆرە كارانەی بوون.  حکومەتی هەرێمی کوردستان ئیدانەی هێرشەکەی کرد بۆ سەر غالب محەمەد، بەڵام پێناچێت تۆمەتبارەکە رادەستی پۆلیسی سلێمانی بکات ئەگەر گەشتبێتە هەولێر، لەنێوان دادگاکانی سلێمانی و هەولێردا هەماهەنگیی نییە، زۆرێک لەوانە لە هەولێر تاوان ئەنجامدەدەن روو لە سلێمانی و ناوچەی ژێردەسەڵاتی یەکێتی دەکەن، تاوانبارانی سلێمانیش روو لە هەولێرو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی دەکەن، ئەمە درێژکراوەی دۆخی سەردەمی شەڕی ناوخۆو دوو ئیدارەییەو هێشتا ئاسەوارەکانی ماوەتەوە.

نوسینی: فرانك گاردنەر- پەیامنێری BBC بۆ كاروباری ئەمنی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت راپۆرتی هەواڵگری ئەمریكا لەبارەی كوژرانی رۆژنامەنوس جەمال خاشوقچی، كە نهێنیبوونی لەسەر هەڵگیرا، گورزێكە لە دەسەڵات‌و شكۆ‌و پێگەی نێودەوڵەتی یەكێك لە بەهێزترین پیاوەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كە محەمەد بن سەلمان شازادەی جێنشینی سعودیەیە.  رەنگە ئەم هەنگاوە بۆ چەند دەیەی داهاتوو، لێكەوتی لەسەر مامەڵەی خۆرئاوا لەگەڵ شانشینی عەرەبی سعودیەدا هەبێت.  لەئێستاوە، سەلماندنی رۆڵی شازادەی جێنشین كە بە (MBS) ناسراوە، لەو تاوانە قێزەونەدا كە لە ساڵی 2018 رویدا، وادەكات سەركردەكانی خۆرئاوا سەختتر لە هەر كاتێكی تر بتوانن پەیوەندی ئاشكرا‌و كەسییان لەگەڵ شازادەدا هەبێت.  لەگەڵ ئەمەشدا، لەدۆخێكی وەكو ئێستادا، رەنگە محەمەد بن سەلمانی شازادەی جێنشین بۆ ماوەیەكی زیاتر بتوانێت هەژموون بەسەر تەختی سعودیەدا بكات.  محەمەد بن سەلمان تەمەنی تەنیا (35 ساڵ)ە‌و خاوەنی جەماوەرێكی بەرفراوانە لەناوخۆی سعودیەدا، بەتایبەتیش لەناو چینی گەنجاندا، ئەمەش لە رەهەندێكەوە پەیوەندی بە نیشتیمانپەروەریی‌و لەلایەكی ترەوە پەیوەندیدارە بە بەرتەسككردنەوەی ئازادییە مەدەنییەكانەوە هەیە، بەجۆرێك تائێستا رەخنەگرتن لە شازادەی جێنشین بەشێوەیەكی ئاشكرا، كارێكی دەگمەنە.  جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا ئاماژەی بەوەكرد، ئەو دەیەوێت مامەڵە لەگەڵ سەلمان بن عەبدولعەزیز پادشای سعودیەدا بكات، نەك محەمەد بن سەلمانی كوڕی، بەڵام پادشاو كوڕەكەی بەشێوەیەكی زۆر هاوئاوازن، بۆیە ئەم جیاكارییە بەشێوەیەكی كرداریی تاڕادەیەكی زۆر، هیچ واتایەكی نییە. شا سەلمان بن عەبدولعەزیز تەمەنی (85 ساڵ)ە، لە دۆخێكی تەندروستی خراپدایە، بەشێوەیەكی كرداریی سەرجەم دەسەڵاتەكانی خۆی رادەستی كوڕەكەی كردووە.  لەرابردوودا پەیوەندی شازادەی جێنشین بە كوشتنی خاشوقچییەوە بۆ زۆرینەی ئاژانسە هەواڵگرییەكانی خۆرئاوا زانراو بوو، تەنیا ئەوە بوو جۆری پەیوەندییەكەی بە رووداوەكەوە رانەگەیەندرابوو.  تۆمارێك كە لەرزاندی جینا هاسبل كە سەرۆكایەتی ئاژانسی ناوەندیی هەواڵگری ئەمریكای دەكرد لە 2018وە بۆ كاتێكی پێشتری ئەمساڵ، گەشتی كردبوو بۆ ئەنكەرەی پایتەختی توركیا، لەوێ گوێی لە تۆمارێكی دەنگیی تۆقێنەر گرتبوو كە لای هەواڵگری توركیا بوو، تۆمارەكە ئەو ساتە تۆقێنەرانەی نیشان دەدا كە خاشوقچی لەناو كونسوڵگەری سعودیەدا پێیدا تێپەڕیبوو، كە بەشێوەیەكی جەستەیی كۆنترۆڵكرابوو پاشان لەلایەن ئەو بەركێگیراوانەوە خنكێندرابوو كە لە ریازەوە نێردرابوون.  سەرباری ئەوەی سیخوڕیكردن بەسەر دەستە دیپلۆماسییەكان كارێكە كە پێچەوانەی  نەریتی پەیڕەوكراوە، بەڵام توركیا ئەم بابەتەی پشتگوێ خستووە‌و ئەو تۆمارە دەنگییە نهێنییانەی كە لەبارەی رووداوەكانی ناو كونسوڵگەری سعودیە لەبەردەستیدا بووە، داویەتی بە دەزگا هەواڵگرییە خۆرئاواییەكان. بەرپرسانی ئەمریكی دەڵێن ئاژانسی هەواڵگریی ناوەندی ئەمریكا بە "پلەیەكی مامناوەند تا پلەیەكی باڵا" گەیشتوەتە ئەو باوەڕەی كە "محەمەد بن سەلمان شازادەی جێنشین دەستی هەبوو لە كوشتنی خاشوقچی"دا.  سەردەمێك كە دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا لە كۆشكی سپیدا بوو، راپۆرتەكەی دەزگای هەواڵگری ئەمریكای شاردەوە بۆ ئەوەی هاوپەیمانە نزیكەكەی لە ریاز شەرمەزار نەكات، بەڵام ئێستا ئیتر ئەو چەترە نەماوە كە ترەمپ رەخساندبووی.  باشترین نییە لای واشنتۆن شازادە محەمەد بن سەلمان جێنشینی سعودیە باشترین بژاردەی واشنتۆن نییە بۆ ئەوەی ببێت بە پادشای داهاتوو، باشترینی پیاوی ئەمریكا بۆ ئەم كارە شازادە (محەمەد بن نایف) بوو، كە كەسی دووەم بوو لە ریزبەندی تەختی شاهانەدا تا ئەوكاتەی كە ساڵی 2017 محەمەد بن سەلمان دوریخستەوە.  وەكو ئەوەی زانراوە، محەمەد بن نایف ئێستا دەستبەسەرە بەتۆمەتی گەندەڵی‌و پلانگێڕان دژی شازادەی جێنشین، بەڵام خێزانەكەی ئەمە رەتدەكەنەوە.  محەمەد بن نایف ماوەی ساڵانێكی زۆر گرنگترین هاوپەیمانی ئەمریكا بوو لەناو خێزانی شاهانەی سعودیەدا.  محەمەد بن نایف ماوەی چەندین ساڵ پۆستی وەزیری ناوخۆی بەدەستەوە بوو، سەركەوتوو بوو لە لەناوبردنی چالاكییەكانی قاعیدە لەناو سعودیەدا، پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ ئاژانسی هەواڵگری ناوەندی ئەمریكا دروستكرد لەڕێگەی (سەعد جەبری)ی سەرۆكی هەواڵگرییەكەیەوە، كە ئێستا لە تاراوگەكەی لە كەنەدا دەژی، (جەبری)ی بەمدواییە سكاڵایەكی لەبەردەم دادگادا لەدژی محەمەد بن سەلمان بەرزكردەوە، تێیدا تۆمەتباری دەكات بەوەی تیمێكی ناردووە بۆ تیرۆركردنی، بۆیە شازادەی جێنشینی ئێستا تۆمارێكی دورودرێژەی لای دەزگای هەواڵگری ناوەندی ئەمریكا هەیە.  هێشتا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێویستی بە پەیوەندییەكی كاركردنی باش هەیە لەگەڵ دیوانی شاهانەی سعودیەدا، ئەمەش بەهۆی هەڕەشەی بەردەوامی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی‌و تیرۆرەوە كە لە رێكخراوی قاعیدەوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام ئەمریكا بەباشی دەزانێت مامەڵە لەگەڵ كەسایەتییەكی باوەڕپێكراو و سەقامگیری وەكو محەمەد بن نایفدا بكات لەبری كەسێكی وەكو محەمەد بن سەلمان كە ناتوانرێت پێشبینی بكرێت.  دیارییەك بۆ ئێران هەر شتێك كە شەراكەتی ستراتیژی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان‌و سعودیە لاواز بكات، وەكو دیارییەكە بۆ ئێران كە ركابەرێكی هەرێمایەتی سعودیەیە.  سەرباری چەندین ساڵ سزا، پسپۆڕان بەمدواییە گەیشتونەتە ئەو باوەڕەی كە ئێران خاوەنی دەستی باڵایە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەڕێگەی ئەو میلیشیایانەوە كە بەوەكالەت كاری بۆ دەكەن، هەژموونی ستراتیژی خۆی لە لوبنان‌و سوریا‌و عێراق‌و یەمەن فراوانكردووە‌و سعودیەی بە ئابلۆقەدراوی بەجێهێشتووە.   كاتێك سەرۆك بایدن هەڵپەساردنی فرۆشتنی چەكی ئەمریكی بە سعودیە لە شەڕی یەمەندا راگەیاند، یاخیبووە حوسییەكان كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن، بەشێوەیەكی خێرا سودیان لەم بڕیارە وەرگرت‌و لە چەند بەرەیەكەوە چونە پێشەوە، چونكە زانییان قەدەغەكردنی چەك، توانای دوژمنەكەیان سنوردار دەكات.  پێدەچێت هەموو ئەمانە وا لە سەركردایەتی سعودیە بكات، لەماوەیەكی درێژدا، بەرەو فرە سەرچاوەكردنی شەراكەتی خۆیان لە بوارەكانی بەرگری‌و ئاسایش هەنگاو بنێن، رەنگە دەرگای نوێ لەبەردەم روسیا‌و چیندا بكەنەوە.  هەروەك وا لە ریاز دەكات پەیوەندی توندوتۆڵتر لەگەڵ ئیسرائیل بنیاد بنێت، كە هەردووكیان لە مەترسیی فراوانخوازی ئێران‌و بڵاوبونەوەی چەكی ئەتۆمیدا هاوبەشن.   

درەو: لە دوای 2003ەوە كەرتی نەوت لە عێراقدا زۆرترین گەندەڵی تێداكراوە‌و زۆرینەی گرێبەستەكانی بواری نەوت لە رێگەی بەرتیلەوە دراون بە كۆمپانیای تایبەت‌و تائێستاش چەندین كەیسی بەرتیل وەرگرتن لێكۆڵینەوەیان لەسەر كراوە. سایتی (مەیدان) لە راپۆتێكیدا باس سكانداڵی بەرتیلێكی گەورە دەكات كە عێراق دەهەژێنێت‌و تێوەگلاوەكانیش بەرپرسان و وەزیرو بەرپرسە باڵاكانی عێراقین. كۆمپانیای لیتۆن ڕاپۆرتە میدیاییەكان ئاشكرایان كردووە كە پۆلیسی ئوسترالی تۆمەتی گەورەیان ئاراستەی ”دەیڤید ساڤدج” ی تەمەن  شەست ساڵ و بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پێشووی كۆمپانیای لیتۆن كردووە، كە ناوبراو هەستاوە بەبڕی ٧٨ ملیۆن دۆلار  بەرتیلی داوە لە بەرانبەر گرەنتی وەرگرتنی چەند گرێبەستێكی نەوتی قازانج بەخش لە عێراق، ئەمەش پاش بەدواداچونێكی بەردەوام بۆماوەی ٩ ساڵ، كە تیایدا چەند پێدانێكی پارەی ناڕاست كە كۆمپانیایەكی سەر بە كۆمپانیای لیتۆن پێشكەشی كردووە لە ساڵانی ٢٠١٠ و٢٠١١. كۆمپانیای (نەوتی باشوور)ی عێراقی  لێكۆڵەرەوەكان دەڵێن كە ”كۆمپانیای لیتۆن ئۆفشور” كە(لقێكی نێودەوڵەتی سەر بە كۆمپانیای لیتۆن)ە, لە ڕێگەی چەند كەس ولایەنێكی بەڵێندەرەوە، لەوانەش ”یۆنا ئۆیل” بەرتیلی داوە بە مەبەستی بەدەستهێنانی دوو گرێبەست بۆ ڕاكێشانی بۆری نەوتی بەبڕی نزیكەی (١.٥) ملیار دۆلاری ئەمریكی. پێشتریش لە ساڵی ٢٠١٩ دوو بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پێشووی كۆمپانیای ”ئۆیل” دانیان بە پێدانی بەرتیلدا ناوە بە بەرپرسانی حكومی بێگانە بەمەبەستی بردنەوە وبەدەستهێنانی گرێبەستی نەوتی لە هەندێك وڵاتدا كە دیارترینیان ئازەربایجان‌و سوریا‌و عێراقن. ”یۆنا ئۆیل” چیە؟ كۆمپانیایەكی نەوتیی ئێرانیە خاوەندارێتیەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ”ئیحسانی عەتا”ی ئێرانی  كە بارەگاكەی لە ”مۆناكۆ”یە، ور ِۆڵی ئەم كۆمپانیایە بریتیە لە پەیوەندیكردنبە كۆمپانیا نەوتیەكانەوە لەسەرتاسەری جیهان بۆ گرەنتیكردن و زامنكردنی گرێبەست بۆیان لە كێڵگە نەوتیەكانی عێراق لەڕێگەی بەرپرسانی دیاری عێراقیەوە, ئەم كۆمپانیایە بارەگایەكی بۆ خۆی كردوەتەوە لە شاری بەسرە لە دوای هاتنی ئەمریكییەكان بۆ عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣. زیندانیكردنی دوو بەڕێوەبەری پێشووی كۆمپانیای یۆنا ئۆیل لە مانگی (٧-تەموز)ی پارساڵی ٢٠٢٠ دا دادگای لەندەن بڕیاری زیندانیكردنی بۆ ماوەی ٣ ساڵ بۆ  ”ستیڤن وایتلی” تەمەن ٦٥ ساڵ‌و بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پێشووی كۆمپانیای یۆنا ئۆیل دەركرد، هەروەها بڕیاری زیندانیكردنی بۆ ماوەی ٥ ساڵ بۆ ”زیاد عەقل”ی بەریتانی بە ڕەگەز لوبنانی دەركرد، لە پای بەرتیلدان بەبڕی زیاتر لە نیو ملیۆن دۆلار بە بەرپرسێكی عێراقی لەپێناو بەدەستهێنانی ڕێكەوتنێكی نەوتی بەبڕی ٥٥ ملیۆن دۆلار لە پاش ڕوخاندنی سەدام. حسێن لە ساڵی ٢٠٠٣. گەورەترین ئابڕووچوونی بەرتیل پێدان  ئەم كەیسە لە ساڵی ٢٠١٦ دەستی پێكرد كاتێك لێكۆڵینەوەیەكی بنكۆڵكاری كە ماوەی ٩ ساڵ بەردەوام بوو دەربارەی گەورەترین بەرتیل پێدان كە جیهان لە عێراقدا بینیویەتی، ئاشكرای بكات ولێكۆڵنەوەكە كە لە لایەن هەردوو پێگەی ”فێبرفاكس میدیا” و”هافینتگۆن پۆست”ەوە ئەنجامدراوە ئاماژەی بە ناوی چەندین بەرپرسی عێراقی داوە كە ڕاستەوخۆ لەم. ئابڕووچوونەوە تێوەگلاون، و لەناویشیاندا چەند وەزیر‌و بەرپرسێكی دیاری حكومی هەن جگە لە چەند كۆمپانیایەكی نەوتیی بیانی كە دیارترینیان كۆمپانیای ”لیتۆن” و”یۆنا ئۆیل”ن. ئەڵقەی نێوەندگیری نێوان بەرپرسان‌و كۆمپانیاكان باسل ئەلجەڕاح، كەسێكی عێراقی دانیشتووی دەرەوەی عێراقە‌و خاوەنی پەیوەندییەكی بەربڵاوە لەگەڵ ئەو كەسایەتییانەی كە دەسەڵاتیان بەدەستە لە عێراقدا لەپاش ساڵی (٢٠٠٣)ەوە، باسل ئەڵقەی نێوەندگیری نێوان بەرپرسانی عێراقی ناو وەزارەتی نەوت‌و كۆمپانیای ”یۆنا ئۆیل”ی ئێرانیە. لێكۆڵینەوەكان لەسەر سەدان نامەی ئەلیكترۆنی باسل دەریانخستووە كە لەم نامانەدا چەند كێڵگەیەكی نەوتی عێراقی فرۆشراون بەرانبەر بە پێدانی ملیۆنان دۆلار وەك بەرتیل. بەرتیلی كۆمپانیاكانی دیكە بۆ كێڵگە نەوتیەكان 🔹باسل داوای لە كۆمپانیای ”هیۆندای” كردووە كە بڕی ٧ ملیۆن دۆلار بەرتیل بدەن بۆ بەدەستهێنانی گرێبەستێكی نەوتی بە بەهای ١٠٠ ملیۆن دۆلار. 🔹باسل لە ساڵانی ٢٠١٠ و٢٠١١ دا بڕی ٢٠ ملیۆن دۆلاری وەك بەرتیل داوە بە بەرپرسانی عێراقی بۆ قایل كردنیان بۆ بەخشینی پشكێك بە كۆمپانیای لیتۆنی ئاوی، لە پرۆژەی ڕاكێشانی هێڵی نەوت كە بەهای گرێبەستەكەی ٢٠٠ ملیۆن دۆلار بووە. 🔹لە ساڵی ٢٠١١ دا كۆمپانیا ئێرانیەكە گەورەترین بەرتیلی داوە لە مێژووی خۆیدا، كە بڕەكەی ١٦ ملیۆن دۆلار بووە بەمەبەستی بەدەستهێنانی پشتگیری بەرپرسێكی عێراقی لە گرێبەستی ڕاكێشانی هێڵی بۆری نەوتی كە بڕەكەی ٦٠٠ ملیۆن دۆلار بووە. نوێترین ڕاپۆرتەكانی ڕێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی ور ِێكخراوی دەستپاكی نێودەوڵەتی (G.A.N) ئاماژە بەوە دەكەن كە عێراق ڕووبەڕووی چەندین كۆسپی جددی و ڕاستەقینە دەبێتەوە كە مایەی لاواز هێشتنەوەیەتی، و گەندەڵیش دیارترینی ئەو كۆسپانەیە، هەر بۆ نمونە، لە بودجەی ساڵی ٢٠١٤ دا بڕی ١٩٠ ملیار دۆلار خەرج كراوە بۆ ٦ هەزار پرۆژەی تەواو نەكراو یا وەستاو یان خەیاڵی(وەهمی)، قەبارەی گەندەڵی لە عێراقدا لە ساڵی (٢٠٠٣)ەوە بڕی ٤٠٠ ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە‌و ڕێژەی هەژاریش بۆ ٣١% بەرزبوەتەوە.

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)  پێچەوانەی لێدوانەکانیان (گەڕانەوە بۆ 5+1)، لەگەڵ دەستپێکی سەردەمی بایدن لە کۆشکی سپی، جارێکی دی گرژی و ئاڵۆزی لە لێداونەوە تا پەلاماری گەرمی بەرژەوەندییەکان، لە نێوان تاران و واشنتۆندا سەریهەڵدایەوە. گەرچی بە گوێرەی سیاسەتی ڕاگەیەندراویان و پێدراو و گۆڕاوەکانی ئێستای جیهان، هەردوولا نیەتی ئەوەیان هەیە بێ نواندنی سازش بەرامبەرەکەی بگەڕێنێتەوە سەرمێز.  ئەمریکا لەگەڵ هاتنەسەرکاری ترەمپ، چوارساڵ پێش و ئێرانیش لەئانوساتی پێش و پاش  هاتنەسەرکاری بایدن، ڕێککەوتنی 5+١یان بێڕۆح کرد و ناپابەندیی خۆیان بە زۆرێکی بڕگەکانییەوە ڕاگەیاند. خۆ ئەوەش ڕوونە لە بنچینەدا، چ واشنتۆن و چ تاران، هیچ لایەک وەک پرەنسیپ باوەڕییان بەیەک نییە و هەردوولاش ڕێککەوتن و نزیکبوونەوە بۆ کەمکردنەوەی کاریگەریی ئەوەی دیکەیانە لە ناوچە جێ نفوزەکانی یەکدی دا سەیر دەکەن. بۆیە وەک ستراتیژیی نزیک و بەڕێوەبردنی ململانێکان نەک (بەئامانجی ئاشتبوونەوە)، هەردوولا ناچاری پەنابردنەوەن بۆ سەرمێز، ئەمریکا بە ئامانجی نینۆککردن و ئێران وەک ڕێکاری ناچاری لە مێزی دانوستاندن دەڕوانێت. ئێران لەناوەوە  ئێران بیەوێت یان نا، زۆر پێویستی بەگەڕانەوەیە بۆ هێوربوونەوە لەگەڵ ئەمریکادا، چونکە دۆخی: ۱.ئاسایشی نێوخۆیی: بەلوچەکان، کورد بەهۆی سیاسەتی جیاکارییەوە و ناڕەزاییە مەدەنییەکان گوزەرانەوە تەنگیان بە حکومەت هەڵچنیووە.  ٢.دۆخی ئابووری: سزا و فشارە زۆرەکانی ئیدارەی ترەمپ، ئێرانییان بە دۆخێک گەیاند کە پێچەوانەی جاران و لاوازبوونی هاوپەیمانەکانی، بەڵکو لەناوخۆوە لەرزاندی و بەجۆرێک بەر لە خەڵک جەمسەرەکانڕی نێودەیەڵاتی هێنایەدەنگ و هەرلایەو ئەوی دیکە بە کەمتەرخەم و بێتەدبیر لە قەڵەم دەدات، لە ڕیفۆرمیستەوە تا دەگاتە ئسوڵگەرای مەهدەوی و دژەڕۆژئاوایی. هەموویان کۆکن لەسەر ئەوەی کە شۆڕشی ئیسلامیەکەیان گەر وابڕوات دەوام ناکات و چاکسازی و پاکسازی ڕیشەداری پێویستە، لە دەستورەوە تا جڵەودارییکردن. لە ناڕەزایی خەڵک گەڕێ، کە لەدووساڵی ڕابردوودا خودی ڕێبەری هێناسەرخەت و سەرۆکایەتیی سەرکوتکارییەکانی دەکرد، لەنێو سێ دەسەڵاتەکەشدا بەتۆمەتی گەندەڵی و هەبوونی تۆڕی مافیایی یەکتر تۆمەتباردەکەن و دەدەنە دادگا، هەر ئەو نمونانە بەسن، کە بزانرێت لە لوتکەی دەسەڵاتدا، زیندانییکردنی: برای ڕۆحانی سەرکۆمار، دۆسێکانی دادگایی برایەکی پلەباڵای لاریجانییەکان، کچی وەزیرێکی کابینەی ڕۆحانی، یاریدەدەری سەرۆکی دەزگای دادوەریی و خۆکوشتن یان کوشتاندنی گەورەدادوەرێکی هەڵهاتوو (یان بەرتیلخۆرێکی ٥۰۰ملیۆن یۆرۆیی) لە بولگاریا، تەنها بەرهەمی ساڵێک کەمتری ململانێ و دادگاییکردنەکانی نێوخۆی سەرانی دەسەڵاتەکانی ئێرانن و واخەریکە پێکەوەهەڵکردنییان سەختتر دەبێ. ۳. ململانێ سیاسییەکانی نێو باڵەکان: لانیکەم شەقامی سیاسیی ئێرانی لە ئێستادا سێ بەشە: شەقامێکی فراوانی کۆمەڵگە کە لای ئەوان ڕیفۆرمیست و بناژۆخواز و میانڕەوی نێودەسەڵاتی هەنووکەیی ڕووەکانی دراوێکن و کاری یەک تەواو دەکەن، گەرچی ئەم شەقامە خاوەنێکی سیاسیی ڕاستەقینەی نیە، بەڵام لە دووساڵی ڕابردوودا خاوەنی سەدان خۆپیشاندانی بەشەکی و چینی و دووخۆپیشاندانی بەهێزی سەرانسەری بوون. لەوەش زیاتر گەورەترین گورزی سیاسیی ڕاگەیەنراویان لە ڕەوایەتی دەسەڵات دا کاتێک بایکۆتیان لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی ڕابردووی پەرلەمانی ئێراندا نواند و بەدرێژایی چل ساڵی ڕابردووی ئێران کەمترین بەشداریی لەسەر سندووق ڕوویدا کە ٤۳٪ بوو. بەمەش هەم ڕەوایەتی شۆڕش و دەزگاکانی زیاتر بردە ژێرپرسیارەوە و هەم درزی نێوان جەمسەرەکانی دەسەڵاتی زیاتر کرد و تاڕادەیەک ئیتر کۆتایی بە فریادڕەسیی گوتاری ڕیفۆرمیستە ئیسلامییەکانی نێو دەسەڵات هێنا، چونکە زۆرینەی دەنگدەری ئەوان دەنگیان نەدا، لە کاتێکدا لە کۆتایی نەوەدەکانەوە ڕیفۆرمیستەکان لەکوێدا بناژۆخوازان بۆ پینەی دەسەڵات کورتیان هێنابێ، ڕیفۆرمیستەکان هاتوونەتەپێش، بەڵام گۆڕانکارییەکی ڕیشەییشیان ئەنجام نەدا، بۆیە نائومێدبوونی خەڵک لەوان واتە نائومێدبوونی جەماوەرەکەشیان لەنەرمەهێز و دەستی دووی شۆڕش. ۲.هێزە ئۆپۆزسیۆنەکانی دەرەوەی شۆڕشی ئیسلامی ئێران و دەسەڵاتی هەنوکەیی سیاسیی. کە ئەمانە خۆیان لە هێزە کوردستانییەکان، موجاهیدینی خەڵق، شادۆستەکان، بەشێکی چەپەکان. کە کۆی پرۆسەی سیاسیی ڕەتدەکەنەوە و لانیکەم داوای چاکسازی دەستووریی و گۆڕانکاریی ڕیشەیی دەکەن، لانیزۆریش داوای هەڵگێڕانەوە و ڕووخاندنی کۆماری ئیسلامی دەکەن.  ۳. دووجەمسەرییەکانی کوڕانی شۆڕش: وا دوانزەساڵ بەسەر لەتبوونی تەواوەتی کوڕانی شۆڕشی ئیسلامیدا تێدەپەڕێت، ئەوکاتەی کە بۆ جاری دووەم ئەحمەدی نەژاد وەک سەرۆک کۆمار  هەڵبژێردرایەوە(٢٠٠٩) و ڕیفۆرمخواز و میانەڕەوەکان ڕەتیانکردەوە و خۆپیشاندانەکانی بزوتنەوەی سەوزی لێکەوتەوە. لەوکاتەوە، عەباکەی خامینەیی و پرەنسیپە توندەکانی شۆڕشیش نەیاتووانیووە ئەم هێزانە لەسەر ئاستی گوتار، پرۆسەی سیاسی، بەرەنگاربوونەوەی دەرەکی، جۆر و چۆنێتی گفتوگۆ لەگەڵ ڕۆژئاوادا بەتایبەت ئەمریکا یەک بخەن. تەنانەت ناڕەزایی و بەرامبەرییان ئاشکرایە و هەردوولا یەکتر بە خیانەت بەشۆڕش و دەستی دەرەکی و وێرانکەری وڵات و گەندەڵ و لادەر لە خەتی ئیمامەکەیان خومەینی لەقەڵەم دەدەن.  کەواتە ئێران ئەمە حاڵی بێت و دۆخی ئابووریش خراپ وخراپتر بێت، گەڕانەوە بۆ سووککردنی سزاکان و دەستشلکردن و نۆشینەوەی پیاڵەی ژەهری دبلۆماسی ناچاریش بێت، پێویستییەتی. ئەمریکای سەردەمی بایدن و ٥+١ هەرچی بایدنە، درووشمی سەردەمێکی نوێ و گەڕانەوە بۆ دبلۆماسییەت و کەمکردنەوەی بەکارهێنانی توندەهێز و شەریکبوونەوەیە لەپرۆسەی سیاسەتی نێودەوڵەتی نەک تاکلایەنانەی ئەمریکیانە وەک سەردەمی ترەمپ. چونکە بەشێکی دوورکەوتنەوەی نێوان ئەوروپا و وڵاتانی ڕۆژهەڵات و ڕووس و چین بەرامبەر چین، مامەڵەی ترەمپ بوو لەگەڵ تاران و فشارە بەردەوامەکانی بوو. گەر بایدن ئەوەی بوێت کەواتە گەڕانەوە بۆ دۆخی پێش ترەمپ پێشمەرجی زەمینەساز دەبێت بۆ سیاسەتی نوێ. بۆ تێهەڵدەچنەوە؟ لە مانگی ڕابردوودا لەگەڵ ڕاگەیاندنی ئەمریکا بۆ گەڕانەوە بۆ سەرمێز، میلیشیا لایەنگرەکانی ئێران، چەندان بنکە و ئامانجی کاروان و باڵیۆز و بنکەی ئەمریکایان کردووەتە ئامانج کە دوایەمینیان ئەوەی مانگی شوباتی فرۆکەخانەی هەولێر بوو. ئەمریکا و بایدن، (وەک نەریتێکی ترەمپ) دەستبەجێ هەڕەشەی تۆڵەکردنەوەی کرد و لەسەر سنووری سوریا ٢٢ لە چەکدارانی حەشدی شەعبیان سڕکرد و دوو بارهەڵگری چەک و کەرەستەی لۆجستی سەربازیی ئەو هێزە نزیکەی ئێرانیان کردە ئامانج. ئەم هەڵوێستە زیاتر یادخەرەوەی ئەو دەیان گورزەی سەردەمی ترمپ بوون کە ستراتیژی سیاسەتکردنیان بوو بەرامبەر تاران، بەڵام ئەمجارە بایدن (بە تامی ترەمپ) هەمان تەکنیکی دووبارە کردەوە. پێدەچێت ئەم گورزەی واشنتۆن و ئەو پەلامارانەی هەوادارانی ئێران، زیاتر بۆ ئەوە بێت کە شکۆمەندانە بگەڕێنەوە سەرمێز، واتە بە کەمترین زیان و سازش. ئێران ئەوە تێگەیشتووە، کە بایدن گەرچی باوەڕی بە سزا و سیاسەتەکانی ترەمپیش نەبێت، بەڵام سەرجەمیان یەک یەک دەکاتەوە کارتی فشار، وەک چۆن ئەو فشارانە ئێرانییان لەناوەوە لەرزاند، ئاواش هەڵگرتنیان یەک یەک کارتی سازشیان لێئەخوڵقێنێت. بۆیە واشنتۆن نایەوێت بە خۆڕایی ئەو کارتانە ببەخشێتە ئێران، لەبەرئەوە باشترین پەیامێک ئێران تێبگەیەنرێت ننیشاندانەوەی کوتەکەکانی ترەمپە وەک ئەگەرێک کراوە، گورزەکانی دواڕۆژەکانی شوبات تەنها ئەو پەیامەیان پییە بۆ تاران نەک باوەڕی کۆشکی سپی بە لێدان. لەبەرامبەریشدا ئێران بە خستنەوەگەڕی ٢٠٪ی کورە ئەتۆمییەکانی و ڕێگەنەدان بە کامێراکانی ئاژانسی ئەتۆمی و تیمەکانی پشکنین و هەڕەشەکانی ڕێبەری ئێران خامینەیی بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی بەرهەم بۆ ٦٠٪ و...تاد، سەرلەبەر بۆ دروستکردنی کارتە و گۆڕینەوەیانە بە هەڵگرتنی سزا ترەمپییەکان. گەرنا وەک باسکرا ئێران لە هەر شتێک پێویستتر گەڕانەوەیەکی بۆ سیاسەتی نێودەوڵەتی و ٥+١ و کۆتاییهێنان بەو پەراوێزییە ئابووریی و سیاسییەی تێیکەوتووە.