درەو: لە پێناو بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ رەوتی سەدرو پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان، لە ئێستادا هەوڵی لێكنزیك بوونەوەو هاوپەیمانێتی لە نێوان موقتەدا سەدرو مەسعود بارزانیدا هەیە. سایتی ئەلجەزیرە لە راپۆرتێكدا باس لە نزیكبوونەوەی نێوان موقتەدا سەدری سەرۆكی رەوستی سەدرو مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكات بە مەبەستی بەدیهێنانی دەستكەوتی سیاسی بۆ هەردوولایان. لە راپۆرتەكەدا هاتووە، ئەم نزیكبونەوەیە لە كاتێكدایە, سەدر چەند جارێكە هەوڵی رەوتەكەی بۆبەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك وەزیران دوپاتدەكاتەوە، بارزانیش پەرۆشی حیزبەكەی بۆ دەستخستنی پۆستی سەرۆك كۆمار ناشارێتەوە. سەدر وبارزانی لە دیدارێكی پێشتردا لە نەجەف بەم دواییانە نزیكبونەوەیەكی سیاسی سەرنجڕاكێش دەبینرێت لەسەر گۆڕەپانی سیاسی عێراقی لە نێوان (موقتەدا سەدر)ی ڕێبەری ڕەوتی سەدرو مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، بە ئامانجی بەدیهێنانی دەستكەوتی سیاسی لە قۆناغی دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقی كە وا بڕیارە لە مانگی تشرینی یەكەمی ئەمساڵدا ئەنجام بدرێت. ڕێكەوتنێكە بەجۆرێكە كە بارزانی مەرجەعیەتی سیاسی بەتەنها لە سەدردا كۆبكاتەوە بەبێ هێزە سیاسییە شیعەكانی دیكە، ئەمەش بەرانبەر بە پشتیوانیكردنی سەدر لە پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار. ئەم نزیكبونەوەیە هاوكاتە لەگەڵ دوپاتكردنەوەی سەدر بۆ هەوڵی رەوتەكەی بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك وەزیران لە هەڵبژاردنی داهاتوودا. پارتی دیموكراتی كوردستان لە ساڵانی پێشوودا هەوڵی بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك كۆماری داوە بەڵام شكستی هێناوە ولە سەرجەم خولەكانی پێشوودا لە ماوەی (١٦) ساڵی رابردوودا ئەم پۆستە بووە بەپشكی ركابەرە سیاسییەكەی ئەو پارتە كە ئەویش یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانە، دوایین جاریشیان لە ساڵی ٢٠١٨ دا بوو كە حیزبە شیعەكان هاوكێشەكەیان لە بەرژەوەندی كاندیدەكەی یەكێتیی نیشتمانیی یەكلاكردەوە كە بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆماری ئێستای عێراق بوو لەسەر شكستی كاندیدەكەی پارتی دیموكراتی لەو كاتەدا كە فوئاد حسێن بوو، كە دواتر پۆستی وەزیری دەرەوەی عێراقی وەرگرت وتا ئێستاش لەو پۆستەدا لە حكومەتەكەی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراقدا بەردەوامە. كورد لە پاش ساڵی (٢٠٠٣)ەوە ولە سەرەتای پێكهێنانەوەی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا لەسەر دەستی (پۆڵ بریمەر)ی حاكمی مەدەنی ئەمریكی، بەوە ناسراون كە ئەوان رێكخراوترین وداناترینن لەناو هاوبەشەكان(شەریكەكان)ی دیكەیاندا لە حوكمی عێراقدا، بەوەی كە ئەمان(كوردەكان) دەزانن كە چییان دەوێت، وئەزمونی حوكمداری پێشتریان هەیە ئەگەر چی دیاریكراویش بێت، بەپێچەوانەی هاوشانە سوننە و شیعەكانیان لە دوای گۆڕانكارییەكانی عێراق، چونكە ئەمان(كوردەكان) یا دەترسن لە تۆڵەلێكردنەوە وەك چۆن بەسەر سوننەكاندا هات، یان خۆشحاڵن وبڕوا بەوە ناكەن كە ڕویداوە وەك شیعەكان. راپۆرتەكە ڕای هەندێك لە شرۆڤەكارانی سیاسی وەرگرتووە لەم بارەیەوە كە هەندێكیان وا دەبینن كە بارزانی دەیەوێت سوود لە پەرش وبڵاوی ماڵی شیعە وەربگرێت لە نێوەندی سیاسی عێراقیدا، ودەشزانێت كە رەوتی سەدر یەكێكە لە گرنگترین پێكهاتەكانی ئەم ماڵە(ماڵی شیعە)، ودەشزانێت كە سەدرییەكان پۆستی سەرۆك وەزیرانیان بە ئامانج گرتووە لە هەڵبژادنی پێشوەختەی ئەمساڵی عێراق. تا ئێستا لە دوای ساڵی (٢٠٠٣)ەوە لە عێراقی فیدراڵیدا پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ كوردەو پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ شیعەو پۆستی سەرۆكی پەرلەمانیش بۆ سوننەیە. شارەزایەك لای وایە كە تەوافوق بنەمای دابەشكردنی حوكم و دەستكەوتەكانە لە عێراقدا، ئەمەش كارتێكی گرنگە بەدەست كوردەوە، وهەر بەم پێیەش مەرجی سەرەكیو یەكەمی كورد بەرژەوەندی و پشكی هەرێمی كوردستانە لە نەوت، جا حوكمی عێراق لەلای هەر لایەنێك بێت ئەم مەرجەی كورد نەگۆڕە. شیعەكانیش بۆ دەستخستنی زۆرینەیی ڕەها وا پێویست دەكات ڕەچاوی مەرجەكانی كورد بكەن. پەرلەمانی عێراق لە ٣٢٩ كورسی پێكدێت ودابەش بووە بەسەر فراكسیۆنە جیاوازەكاندا كە ركابەری یەكتر دەكەن بۆ بەدەستهێنانی ئەم كورسییانە. هەندێك لە شارەزایان دەڵێن ئەم نزیكبونەوەیە ئاسانكاری دەبێت بۆ گەیشتنی دەستی رەوتی سەدر بە كورسی سەرۆك وەزیران ودەستی بارزانیش بە كورسی سەرۆك كۆمار، وبە رای ئەم شارەزایانە خاڵی هاوبەش زۆرن لە نێوان سەدرییەكانو پارتی دیموكراتدا كە دیارترینیان ئەوەیە كە هەردوولایان گەورەترینن و بەهێزترینن, سەدرییەكان لەناو ماڵی شیعەدا و پارتیش لەناو ماڵی كورددا، هەروەها هەردوولایان خەباتیان دژی رژێمی سەدام حسێن كردووە پێكەوە لە ڕیزی ئۆپۆزسیۆنی عێراقیدا، هەردوولاش پابەندن بە مەرجەعیەتی خۆیان، سەدرییەكان بەسەدرەوەو پارتییەكانیش بە بارزانییەوە. هەروەها ئەم نزیكبوونەوەیەش هۆكارێك دەبێت بۆ ئارامیی لە عێراقدا. بەڵام هەندێك لە ئاگایانی سیاسی عێراقی پێیان وایە هەر لایەنێكی كوردی لە دەرەوەی ریزی كوردی هاوپەیمانێتی لەگەڵ لایەنێكی دیكەدا بكات ئەنجامەكەی شكست دەبێت، بەتایبەت ئەگەر بۆ هاندانی لایەنێكی كوردی بێت دژ بە لایەنێكی كوردی دیكە، ئەمەش بەڕوونی دەردەكەوێت بە گەڕانەوە بۆ مێژووی نزیكی ساڵانی دوای ٢٠٠٣. بە ڕای بەشێكی دیكە لە شارەزایان ئەم هەوڵەی پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ نزیكبونەوە لە سەدرییەكان تەنها بۆ دەستكەوتی حیزبییەو بۆ پاراستنی پێگەی بنەماڵەیە لەناو حیزبدا.
(درەو): وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، سزای سەرزەنشتكردن (توبیخ)ی بۆ (نوخشە ناسح) قایمقامی هەڵەبجە دەركرد. بەگوێرەی نوسراوێكی وەزارەتی ناوخۆ كە رۆژی 17ی كانونی دووەمی ئەمساڵ دەرچووەو كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، بەهۆی خەرجكردنی نایاسایی پارەی تەرخانكراو بۆ یادەكانی نەورۆزو كیمیابارانكردنی هەڵەبجە لە ساڵی 2017دا، سزای "سەرزەنشتكردن" بۆ قایمقامی هەڵەبجە دەرچووە. سەرباری "سەرزەنشتكردن"، نوسراوەكە قایمقامی هەڵەبجەی ناچاركردووە، هەموو ئەو پارانە بۆ گەنجینەی حكومەت بگەڕێنێتەوە، كە بەبێ لیژنەی تایبەت خەرجیكردوون. نوسراوەكە نیشانی دەدات، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران لەسەر كەیسی خەرجكردنی ئەو پارانە، لیژنەی تایبەتی پێكهێناوەو لە ئەنجامی كاری لیژنەكەدا، بڕیاری سزادانی قایمقام دەرچووە. رێكخراوی (هەڵوێست) لە هەڵەبجە، كە رێكخراوێكە چاودێری كاری فەرمانگەكانی پارێزگاكەیە، ساڵی رابردوو ژمارەیەك پسوڵەی خەرجی قایمقامیەتی بڵاوكردەوە، كە زیادە خەرجیان كرابوو، ئەمە لە سنوری پارێزگاكەدا كاردانەوەو تەنزی بەدوای خۆیدا هێنا، دروستكردنی لیژنەو سزادانی قایمقام دوای بڵاوبونەوەی ئەم نوسراوانە دێت.
درەو: داهاتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاردا نزیكەی (6 ملیار) دۆلار بووە وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی ئازاری 2021ی بڵاوكردەوە بە جۆرێك فرۆشی نەوتی عێراق (91ملیۆن و 311هەزارو 929) بەرمیل نەوت بووە ، داهاتەكەی ( 5 ملیار و 782ملیۆن و 711) دۆلار بووە. رۆژانە ( 2 ملیۆن و 945) بەرمیل نەوت فرۆشراوە نرخی بەرمیلێك نەوت بە تێكڕا (63.32) دۆلار بووە.
درەو: گۆران بابان - كەركوك ناو راکان سەعید، پارێزگاری كەركوك بەوەکالەت، یاریدەدەرێكی رادەسپێرێت پۆستەكانی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بە ڕێژەی لەسەدا 32 بەسەر عەرەب، كورد و توركماندا دابەشبكاتەوە، ئەوەش بە پشتبەستن بە رێككەوتنێكی 12 ساڵ لەمەوبەر لەسەر بنەمای پڕۆژەكەی جەلال تاڵەبانی، سەرۆك كۆماری پێشوتری عیراق لەبارەی كەركوكەوە. لە 28ی تەمموزی 2009دا پێكهاتەكانی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك – ئێستا بە بڕیاری پەرلەمانی عیراق هەڵوەشاوەتەوە-، رێككەوتن تەواوی پۆستە ئیداریی و كارگێڕییەكانی كەركوك بە رێژەی لەسەدا 32 بۆ هەریەكە لە كورد، عەرەب و توركمان و لەسەدا چوار بۆ پێكهاتەی كریستیان لە نێوان خۆیاندا دابەشبكەن، ئەوەش بنەمای پڕۆژەیەكی جەلال تاڵەبانی، سەرۆك كۆماری پێشوتری عیراق و سكرتێری پێشوی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستانە كە لەو پارێزگایە كاری پێدەكرێت. دوای نزیكەی 12 ساڵ لەو رێككەوتنە، لە 18ی ئادار، راكان سەعید جبوری، بە نوسراوێك عەلی حەمادی، یاریدەدەری پارێزگار رادەسپێرێت، گۆڕانكارییەكان لە پۆستە كارگێڕیی و ئیدارییەكانی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك جێبەجێبكات، ئەوەش بەپشتبەستن بە رێككەوتنی ساڵی 2009. بەڵام كورد هەوڵەكەی راكان سەعید لەڕێی حكومەتی فیدراڵەوە راگرت. سەرچاوەیەک لە راگەیاندنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک، لەبارەی ئەو گۆڕانكارییانەوە بە (كەركوك ناو)ی وت "20 پۆست لەنێو دامەزراوەی ئەنجومەنی پارێزگادا هەیە، دیارترینیان، سكرتێری سەرۆكی ئەنجومەن، لێپرسراوی هۆبەی راگەیاندن، ژمێریاری، ئیداریی و كارگێڕی، پلاندانان، بەدواداچون و چەندین بەشی دیكە، نوسراوەكەی پارێزگاری كەركوكیش تایبەتە بە كاراكرانەوەی رێككەوتنی ساڵی 2009". كەركوك/ یەكی تەمموزی 2019/ راكان سەعید، پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت لە یەكێك لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی پارێزگادا. فۆتۆ: كەركوك ناو بەپێی رێككەوتنی ساڵی 2009، كە هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكەی كەركوك و كریستیان لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك واژۆیانكرد، پۆستی پارێزگار بۆ كورد، جێگری پارێزگار بۆ عەرەب و سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا بۆ توركمان بوو، پۆستەكانی تری ئەنجومەن و ئیدارەی كەركوكیش بەڕیژەی لەسەدا 32 بۆ هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكە و لەسەدا چواریش بۆ كریستیان. بەڵام بەشێكی ئەو رێككەوتنە هێشتا جێبەجێنەكراوە لەوانەش ئەو 20 پۆستەی نێو ئەنجومەن. هەرچەندە ئەوكات كورد رەزامەندی نیشاندا، بەڵام لەئێستادا تاكە لایەنە دژایەتی خۆی بۆ هەوڵەكەی راكان سەعید نیشاندەدات، بەو هۆیەوە ناڕەزاییەكانیان بردە حكومەتی عیراق و گۆڕانكارییەكانیان راگرت. جەمال شکور، یەكێك لە نوێنەرانی یەكێتی لە پەرلەمانی عیراق بۆ (كەركوك ناو) جەختیكردەوە "بەو هەوڵە رازی نەبوین، ئەوە هەنگاوێكی مەترسیدارە، چونكە ئەو گۆڕانكارییانە لەكاتێكدایە هەوڵێكی جدیی هەیە لەڕێی دادگای فیدراڵییەوە بۆ یەكلاییكردنەوەی چارەنوسی ئەنجومەنی پارێزگاكان و هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری پەرلەمانی عیراق....". هەروەها بێستون عادل پەرلەمانتاری هەمان حزب جەختیكردەوە لەوەی ئەوان لەڕێی حكومەتی عیراقەوە فشاریان كردووە تا ئەو گۆڕانكارییانەی راكان سەعید رابگیرێن. بەو هەوڵە رازی نەبوین، ئەوە هەنگاوێكی مەترسیدارە جوان حسێن، ئەندامی ئەنجومەنی هەڵوەشاوەی پارێزگای كەركوك، بە (كەركوك ناو)ی وت "خوێندنەوەی ئێمە بۆ هەوڵەكەی راكان سەعید ئەوەیە پێدەچێت ناوبراو دڵنیابێت لەوەی دادگای فیدراڵی پێچەوانەی بڕیارەكەی پەرلەمانی عیراق هەنگاو دەنێت و ئەنجومەنی پارێزگاكان بگەڕێنەوە سەر كارەكانیان، بۆیە دەیەوێت بەر لەو بڕیارە هەژمونی زیاتری خۆی بسەپێنێت لەنێو ئەو جومگەیەی ئیدارەدان و بەر لەهەر بڕیارێك دەستی خۆی بوەشێنێت کەسانێک دابنێت کە لەژێر رکێفی ئەودا مامەڵە بکەن". بڕیارە لە 19ی نیسانی ئەمساڵ، دادگای فیدراڵی عیراق بڕیاری كۆتایی لەسەر دۆسییەی هەڵوەشانەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عیراق بدات. پەرلەمانی عیراق لەژێر فشاری خۆپیشاندەراندا لە كۆتایی 2019دا تەواوی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عیراقی هەڵوەشاندەوە، تەنیا پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان نەبێت. بەپێی زانیارییەكانی (كەركوك ناو)، لەئێستادا زۆرینەی ئەو پۆستانەی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك كە راكان سەعید داوای سەرلەنوێ دابەشكردنەوەیان دەكات بە دەست كوردەوەیە، دوای ئەوەی رێككەوتنەكەی ساڵی 2009 وەكو خۆی جێبەجێنەكرا. گۆڕانكارییەكان بەپێی هەوڵەكەی راكان سەعید پشكی عەرەب سکرتێری سەرۆکی ئەنجومەن، بەڕێوەبەری بەشەكانی (هونەری، کۆمپیوتەر)، نوسینگەی لیژنەکان، نوسینگەی جێگری سەرۆکی ئەنجومەن پشكی كورد بەڕێوبەری نوسینگەی سەرۆکی ئەنجومەن، بەڕێوەبەری بەشەكانی ( وردبینی، ئالیات، کاروباری هاوڵاتیان و خزمەتگوزارییەكان). پشكی توركمان سکرتاریەتی جێگری سەرۆکی ئەنجومەن، بەڕێوەبەری بەشەكانی (ئیدارە، یاسایی، پلاندانان و بەدواداچون، بەشی راگەیاندن).
(درەو): دوای زیاتر لە چوا ر مانگ مشتومڕ، دواجار ئێوارەی ئەمڕۆ پەرلەمانی عێراق یاسای بودجەی ٢٠٢١ی پەسەند دەكات، ماددەی (١١)ی یاساکە کە تایبەتە بە هەرێمی کوردستان بەشێوەیەک تێپەڕێندرا، کە هەرێم لەڕووی داراییەوە پارەیەکی ئەوتۆی دەستناکەوێ، بەڵام لەوەدا براوە بوو کە حکومەتی هەرێم سەروەری بەسەر نەوتدا ماوەتەوە، ئەمەش کاریگەریی لەسەر هەموو ئەو دۆسیە یاساییانە دەبێت کە لە داگاکانی دەرەوە لەبارەی نەوتەوە لەسەر حکومەتی هەرێم تۆمارکراون. هەرێم چی بەعێراق دەدات ؟ بەپێی لێكدانەوەی خێرای رێككەوتنی هەرێم و بەغداد لە بودجەی 2021دا، هەرێمی کوردستان بۆ ئەوەی شایستەی دارایی خۆی لە بودجەی ئەمساڵی عێراق وەربگرێت، دەبێت ئەم داهاتانە بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە: هەرێم دەبێت داهاتی (250 هەزار) بەرمیل نەوت بە نرخی سۆمۆ + نیوەی داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكان مانگانە بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی عێراق بگەڕێنێتەوە. هەرێم دەبێت مانگانە قەرزی بانكی بازرگانی عێراق بداتەوە، کە مانگانە (14 میلیارو 45 ملیۆن) دینارە. عێراق چی بە هەرێم دەدات ؟ لەبەرامبەردا عێراق بۆ تێكڕای ساڵەكە بڕی (9 ترلیۆن و 581 ملارو 718 ملیۆن) دینار دەداتە هەرێمی کوردستان، واتا مانگانە بەغداد بڕی (798 ملیار) دیناری بۆ هەرێم تەرخانکردووە. ئەنجام چی دەبێت ؟ بەهای (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ مانگێك بە نرخی سۆمۆ كە (60) دۆلارە، دەكاتە (450 ملیۆن) دۆلار، واتا (652 ملیار) دینار. لەپاڵ ئەمەدا هەرێم دەبێت مانگانە نزیکەی (١٠٠ ملیار) دینار داهاتی دامەزراوە فیدڕاڵییەکان بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە. بەتێکڕا دەبێت هەرێمی کوردستان مانگانە (٧٥٢ ملیار) دینار بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە. بەغداد مانگانە (٧٩٨ ملیار) دینار بە هەرێم دەدات، بەڵام هەرێم دەبێت بڕی (٧٥٢ ملیار) بگەڕێنێتەوە بۆ بەغداد، ئەگەر ئەم دوو بڕە پاکتاو "مقاصه" بکرێت، هەرێم مانگانە تەنیا بڕی (٤٦ ملیار) دیناری بۆ دەمێنێتەوە. لەم (٤٦ ملیار) دینارەش دەبێت هەرێمی کوردستان مانگانە بڕی (١٤ ملیار) وەکو قەرز بگەڕێنێتەوە بۆ بانکی بازرگانی عێراق کە پێشتر قەرزی لێوەرگرتووە، بەمەش پوختەی ئەو پارەیەی کە مانگانە لە بودجەی عێراق بۆ هەرێم دەمێنێتەوە تانیا (٣٢ ملیار) دینارە. "هیچ بەرامبەر بە هیچ" ئەمە ئەنجامی رێککەوتنی نێوان هەرێم و بەغدادە لەسەر نەوت و بودجە کە دەتوانرێت ناوی لێبنرێت رێککەوتنی "هی بەرامبەر بە هیچ" واتا هەرێم هیچ بە بەغداد نادات و بەغدادیش هیچ بۆ هەرێم نانێرێت. دەقی مادەی 11 لەپرۆژە یاسای بودجەی گشتی فیدڕاڵی ساڵی 2021 یەكەم:دەستبكرێت بەڕێككردنەوەی شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و هەرێمی كوردستان لە2004ەوە تاوەكو 2020، پاشان دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵ بەهەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی حكومەتی هەرێم هەڵدەسێت بەوردبینیكردنی ئەو زانیارییانەو ئاشكراكردنی ژمێریاری كۆتایی پەسەندكراو لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵەوە، لەڕێگەیەوە بڕی داهاتی بەدەستهاتوو و خەرجییەكان دەخرێنەڕوو، دوای ئەوەی خەرجییە سیادییەكانی لێ دەردەكرێت، ئەو بڕەش دەستنیشان دەكرێت كە لەچوارچێوەی خەرجییە حاكمەكاندا بەر هەرێم دەكەوێت. دووەم: أ- دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت كە رۆژانە بڕێك نەوت بەرهەم بهێنێت كە رێژەكەی نابێت لە 460 هەزار بەرمیل كەمتر بێت و بڕێكی پێویستی لێ دەردەكرێت بەمەبەستی دابینكردنی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەو پاش ئەوەی زانیاری پێویست لەبارەوە پێشكەش دەكرێت، هەروەها بڕێكی بۆ بەكاربردنی نێوخۆ دەبێت و بڕێكیشی وەك پشكی هەرێم لەپترۆ دۆلار دەبێت، دەبێت داهاتی فرۆشی رۆژانەی 250 هەزار بەرمیل بەنرخی كۆمپانیای سۆمۆ بداتە حكومەتی فیدڕاڵ. ب- بڕگەی (أ) بەهەماهەنگی لەنێوان وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لەحكومەتی هەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكرێت. ج-دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت بەڕادەستكردنی داهاتی نانەوتی بەخەزێنەی وڵات، پاڵپشت بەیاسای كارگێڕی دارایی فیدڕاڵ، دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵ بەهەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان وردبینی لەو زانیارییانەدا دەكەن كە پەیوەستە بەو داهاتانەوە. د- دەبێت پرسی سەرجەم ئەو پارانە چارەسەر بكرێت كە بەناوی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە كە لە بنەڕەتدا پارەی بانكی بازرگانی عیراقەو لەلای بانكەكانی تری حكومەت و تایبەت هەڵگیراوە، وەزارەتی دارایی فیدڕاڵیش لەساڵی دارایی 2021ەوە و بۆ ماوەی 7 ساڵ و مانگانە ئەو قەرزانە لەبڕینی پشكی هەرێم وەردەگرێتەوە. د- دوای ئەوەی هەرێم بڕگەكانی (ا،ب،ج،د) ئەم مادەیە جێبەجێ دەكات، ئەوا حكومەتی فیدڕاڵی پابەند دەبێت بەناردنی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان وەك لەم یاسایەو خشتە هاوپێچەكانیدا هاتووە. سێیەم: هەرێمی كوردستان پابەندكراوە كە تاوەكو 30-6-2021، زانیاری لەبارەی ژمارەی فەرمانبەران، جا چ فەرمانبەری شارستانی بێت یاخود سەربازی بدات بە وەزارەتی دارایی فیدڕاڵ، دوای ئەوەی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵ و بەهەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینییان بۆ دەكرێت، زانیارییەكانیش بەپێی پلەو ناونیشانی پیشەیی و رەگەز دابەشكراون، ژمارەی فەرمانبەرانیش بەگوێرەی خشتەی هێزی كار دەستنیشان دەكرێت. چوارەم: دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت بەخەرجكردنی مووچەی فەرمانبەران لەو پارەیەی لەناو بودجەی هەرێمدا وەك (قەرەبووی فەرمانبەران) بڕیاری لەسەر دراوە، دەبێت لەناو بودجەی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 2021 مووچەی فەرمانبەران لە پێش هەرچی خەرجییەكی ترەوە دابنرێت.
(درەو): ئیمێڵێكی كۆمپانیای گازپرۆمی روسی، شڵەژانی دروستكردو هەناردەی گەورەترین كێڵگەی نەوتی سنوری یەكێتی بۆناو بۆری هەناردەی نەوتی كوردستانى راگرت. لە بەیانی ئەمڕۆوە هەناردەی نەوتی كێلگەی "حەسیرە"ی ناوچەی گەرمیان بۆ بۆری نەوتی كوردستان راوەستاوە. "حەسیرە" گەورەترین كێلگەی نەوتی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتییە، كە رۆژانە (31 بۆ 33) هەزار بەرمیل نەوتی تێدا بەرهەم دەهێنرێتو ئەم نەوتە لەرێگەی تانكەرەوە دەگوازرێتەوە بۆ كێڵگەی (خورمەڵە) لە نزیك هەولێرو لەوێوە دەكرێتە ناو بۆری نەوتی هەرێمی كوردستانو هەناردەی بەندەری جیهان دەكرێت لە توركیا. كۆمپانیای (گازپرۆم)ی روسی لە كێڵگەی "حەسیرە" كاردەكات، ئەو نەوتەی كە بەرهەمی دەهێنێت دەیدات بە كۆمپانیاكانی گوستنەوەی نەوت، كۆمپانیا لەرێگەی تانكەرەوە نەوتەكە دەگوازێتەوە، لەسەر وەرگرتنی تەندەری گواستنەوەی ئەم نەوتە كێشە دروستبووە. كۆتاییەكانی ساڵی رابردوو، كۆمپانیا (گازپرۆم) تەندەرینی كرد بۆ پێدانی كاری گواستنەوەی نەوتەكە بە كۆمپانیایەك، (15) كۆمپانیا بەشدارییان لە پرۆسەی تەندەرینەكەدا كرد، سەرەتای مانگی شوباتی ئەمساڵ كۆمپانیا روسییەكە رایگەیاند، كاری گواستنەوەی نەوتەكە بۆ كۆمپانیایەك دەرچووە بەناوی (جهانگیر)و ئەم كۆمپانیایە هەر تەنێك لە نەوتەكە بەبڕی (16) دۆلار دەگوازێتەوە بۆ كێڵگەی (خورمەڵە)، ئەمەش كەمترین نرخ بوو كە تائێستا لەو كێڵگەیە تۆماركرابێت. دوێنێ كۆمپانیای گازپرۆم ئیمێڵێكی بۆ كۆمپانیا بەشداربووەكانی تەندەرینەكەی كۆتایی ساڵی رابردوو نارد، ئەم ئیمێڵە دۆخەكەی شڵەژاند، لە ئیمێڵەكەدا نوسرابوو، كۆمپانیای (جهانیگر) ناتوانێت كارەكە بكات، بۆیە گواستنەوەی نەوتەكە جارێكی تر دەدەنەوە بە كۆمپانیای (بلاك پوڵ). ماوەی چوار ساڵە، كۆمپانیای (بلاك پۆڵ) گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی حەسیرەی پێدەدرێت، خاوەنی ئەم كۆمپانیایە پیاوێكی سەرمایەدارە بەناوی (دانای حاجی ساڵح)، كۆمپانیای گازپرۆم بۆ ماوەی دوو ساڵی تر كاری گواستنەوەی نەوتەكەی داوەتەوە بە كۆمپانیاكەی ئەم پیاوە. كۆمپانیای (بلاك پۆڵ) پێشتر تەنیا گرێبەستی گواستنەوەی نەوتەكەی وەرگرتووە، بەڵام خۆی جێبەجێی نەكردووەو بەشێكی پارەی گرێبەستەكەی داوە بە كۆمپانیای (كیپ ئۆف ئۆیل) بۆ ئەوەی نەوتەكە بگوازێتەوە. كۆمپانیای (كیپ ئۆف ئۆیل) خاوەنی تانكەرەكانی نەوتە لە كێڵگەی حەسیرە، چەند ساڵە بە دەستی دوو كاری گواستنەوەی نەوت بۆ كۆمپانیای (بلاك پوڵ) كردووەو تائێستاش بەردەوامە، بەڵام ئێستا ئیتر ئەزمونی پەیدا كردووەو نایەوێت چیتر بە دەستی دوو كارەكە بكات، بۆیە لە تەندەرینەكەی كۆتایی ساڵی رابردوودا بەناوی دوو كۆمپانیاوە بەشداریكردووە كە بریتین لە كۆمپانیاكانی (كیپ ئۆف ئۆیل)و (سروشتی هاكاری)، بەڵام تەندەرەكەی بۆ دەرنەچووە. لە بەیانی ئەمڕۆوە شۆفێری تانكەرەكانی نەوتی "حەسیرە" مانگترنیان راگەیاندووەو هیچ بڕە نەوتێكی سنوری یەكێتییان بۆ بۆری نەوتی كوردستان نەگواستوەتەوە. ئازاد عەبدولقادر خاوەنی كۆمپانیای (كیپ ئۆق ئۆیل) كە خاوەنی تانكەرەكانی گواستنەوەی نەوتە لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) رایگەیاند، كۆمپانیای (بلاك پوڵ) گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی حەسیرە قۆرخ كردووەو پشتیوانی سیاسی هەیەو لەڕێگەی ئەو پشتیوانییەوە فشار دەكات بۆ ئەوەی هەموو جارێك تەندەرەكەی پێبدرێتەوە. ئازاد عەبدولقادر وتی:" ئێمە مانگرتنمان راگەیاندووەو كارناكەین، ئیمزای شۆفێری تانكەرەكانمان كۆكردوەتەوەو دەیبەین بۆ ئیدارەی گەرمیان، رازی نین جارێكی تر تەندەرەكە بدرێتەوە بە كۆمپانیای بلاك پوڵ، دەبێت گازپرۆم كارەكە بدات بە كۆمپانیایەكی تر، یاخود جارێكی تر تەندەرین بكاتەوە". بۆ زانیاری زیاتر لەسەر ئەم كێشەیە، كلیك لەم لینكەی خوارەوە بكە كە راپۆرتێكی دوێنێی (درەو)ە لەبارەی مشتومڕی تەندەرینی كێڵگەی حەسیرە. http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8081
راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت دوای چوار ساڵ کارکردن، کۆمپانیای گازپرۆمی روسی بۆ ماوەی دوو ساڵی تر گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی کێڵگەی "حەسیرە"ی ناوچەی گەرمیانی دایەوە بە کۆمپانیای (بلاک پۆڵ)، ئەمە کۆمپانیا بەشداربووەکانی پرۆسەی تەندەرینی توڕە کردووە، کێشمەکێش لەسەر گواستنەوەی نەوتی گەورەترین کێڵگەی سنوری دەسەڵاتی یەکێتی توندبوەتەوە، کۆمپانیاکان باس لە دەستوەردانی حزبی دەکەن لە یەکلاکردنەوەی گرێبەستەکەدا، وردەکاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. دوو ساڵی تری بۆ درێژکردەوە (درەو) زانیویەتی، ئەمڕۆ کۆمپانیای گازپرۆم، ئیمێڵێکی فەرمی کردووە بۆ هەموو ئەو کۆمپانیایانەی کە کۆتایی ساڵی رابردوو بەشداربوون لە پرۆسەی تەندەرینی گواستنەوەی نەوتی "حەسیرە"ی گەرمیان بۆ کێڵگەی "خورمەڵە" لە هەولێر. لەم ئیمێڵەدا، گازپرۆم سوپاسی هەموو کۆمپانیا بەشداربووەکانی کردووەو پێی راگەیاندوون، لەبەر کێشەی تەکنیکی نەیانتوانیوە سەرکەوتوو بن، بۆیە جارێکی ترو تا ساڵی ٢٠٢٣ گرێبەستەکەیان داوەتەوە بە کۆمپانیای (بلاک پۆڵ). ئەم ئیمێڵە جارێکی تر کۆمپانیا بەشداربووەکانی تەندرەینی نەوتی "حەسیرە"ی توڕە کردووە، دەڵێن دوای ئەوەی کۆمپانیای براوە کارەکەی پێنەکراوە، دەبوو گازپرۆم کارەکەی بدایە بە کۆمپانیاکانی دووەم و سێیەمی دوای ئەو لەڕووی نرخەوە، ئەگەر ئەوانیش کارەکەیان پێ نەکرا، ئەوکات پرۆسەی تەندەرینی دووبارە بکردایەتەوە، بەڵام کۆمپانیا روسییەکە یەکسەر کارە داوەتەوە بەو کۆمپانیایەی لە (٤) ساڵی رابردوو نەوتەکەی گواستوەتەوە. هەندێک لە کۆمپانیا بەشداربووەکان کە (درەو) قسەی لەگەڵ نوێنەرەکانیان کردووە، باس لە دەستوەردانی حزبی دەکەن لە یەکلاکردنەوەی ئەم گرێبەستەدا. ئەو کۆمپانیایەی کە گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی "حەسیرە"ی بۆ دەرچوو، بڕی (١٦ دۆلار)ی لێدابوو بۆ گواستنەوەی هەر تەنێک نەوت، بەڵام ئێستا گرێبەستەکەی لێوەرگیراوەتەوەو دراوەتەوە بە کۆمپانیای (بلاک پۆڵ). نرخی نوێی کارکردنی (بلاک پۆڵ) نازانرێت، هەندێک دەڵێن گواستنەوەی هەر تەنێک نەوتی بە (١٩ دۆلارو نیو) پێدراوە، هەندێکی تر دەڵێن بە (٢٥ دۆلار) کارەکەی وەرگرتوەتەوە. رۆژی ٣ی شوباتی ئەمساڵ، کۆمپانیای (گازپرۆم)ی روسی، براوەی تەندەری گواستنەوەی نەوتی کێڵگەی "حەسیرە"ی ناوچەی گەرمیانی راگەیاند. ئەوکات (درەو) ئاشکرایکرد، تەندەرەکە بۆ کۆمپانیایەک دەرچووە بەناوی (جهانگیر) کە خاوەنەکەی کەسێکە بەناوی (بابان محەمەد)و چەند ساڵێکە لە بواری نەوتدا کاردەکات. ئەم کۆمپانیایە بۆ گواستنەوەی هەر تەنێک نەوت لە کێڵگەی "حەسیرە"ی گەرمیانەوە بۆ کێڵگەی "خوڕمەڵە" لەنزیکی هەولێر، بڕی (١٦ دۆلار)ی لێدابوو، بەم نرخە تەندەرەکەی بۆ دەرچوو. ئەم نرخە بەبەراورد بە گرێبەستی پێشوو، کە بۆ گواستنەوەی هەر تەنێک بڕی (٢٧ دۆلار) وەردەگیرا، نرخێکی زۆر کەم بوو، ئەمە گومانی لەسەر پلانی کارکردنی ئەو کۆمپانیایە دروستکردووە کە تەندەرەکەی بۆ دەرچوو بوو. ئەم نرخە بۆ ئەوانەی چاودێری پرۆسەکەیان دەکرد، لە کەمیدا پێشبینی نەکرا بوو، چونکە دەوترا شۆفێری تانکەرەکان بۆ گواستنەوەی هەر تەنێک نەوت بڕی زیاتر لە (١٦) دۆلار وەردەگرن (هەر تەنێک نەوت بریتییە لە ٧ بەرمیل)، سەرباری ئەمە ئەو کۆمپانیایەی تەندەرەکەی بۆ دەرچوو بوو، دەبوو بۆ هەر تەنێک بڕی لانی کەم (١ دۆلار) بدات بە کۆمپانیای رێکخەری شۆفێرو تانکەرەکان، ئەمە سەرباری ئەو پارەیەی کە دەبوو وەکو باجی کارکردن بە حکومەتی هەرێمی بدات. بەم خەرجییە زۆرانەوە کۆمپانیای (جهانگیر) ئەگەر هەر تەنێکی بەبڕی (١٦ دۆلار) بگواستایەتەوە، خەرجی کارەکەی لە داهاتەی زۆرتر دەبوو، واتە توشی زیانێکی ئابوری گەورە دەبوو. ئەو نرخە کەمەی کە کۆمپانیای جیهانگیر بۆ وەرگرتنی تەندەرەکە لێی دابوو، تەنانەت لەو نرخەش کەمتر بوو کە بەشی یاسایی لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دیاری کردبوو، کە لەکەمترین ئاستدا بڕی (١٨ دۆلار بوو بۆ هەر تەنێک، ئەمە وای کرد پێشبینی ئەوەبکرێت کۆمپانیاکە بۆ قەرەبووکردنەوەی زیانەکانی، لەڕێگەی ترەوە سود لە نەوتی کێڵگەی "حەسیرە" وەربگرێت، بۆیە لەپێناو بردنەوەی تەندەرەکە بە کەمترین نرخ چوەتە ناو کێبڕکێکەوە، هەندێکی تر دەیانوت ئەم کۆمپانیایە هاوبەشی کۆمپانیای (بلاک پۆڵ)ەو وەکو گەمەیەک بەم نرخە کەمە دابەزیوەتە ناو پرۆسەی تەندەرینەکەوە. لەبارەی تەندەرینەکەوە کۆتاییەکانی ساڵی رابردوو (١٥) كۆمپانیا تەندەریان پێشکەش کرد بۆ وەرگرتنی گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیان. كۆمپانیای (گازپرۆمی)ی روسی کە نەوتی بلۆكی گەرمیان بەرهەم دەهێنێت، تەندەرینەکەی رێکخست. گازپرۆم ئێستا رۆژانە نزیکەی (٣٠ هەزار) بەرمیل نەوت لە بلۆكی گەرمیان (سەرقەڵا-۱، سەرقەڵا-۲، سەرقەڵا-۳) بەرهەم دەهێنێت، ئەمە گەورەترین بلۆكی نەوتیی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی نیشتمانییە. نەوتی بلۆكی گەرمیان بە تانكەر دەگوازرێتەوە بۆ كێڵگەی نەوتی (خورمەڵە) لە نزیك هەولێر، لەوێشەوە دەخرێتە بۆری نەوتیی هەرێم و رەوانەی توركیا دەكرێت و لەوێشەوە بۆ بازاڕی جیهانیی. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، پێشتر دەسەڵاتی پێدانی تەندرەی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیان بۆ خورمەڵە، لای حكومەتی هەرێم بووە، بەڵام بەمدواییانە لەچوارچێوەی گرێبەستێكدا لەگەڵ كۆمپانیای گازپرۆم، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەسەڵاتی تەندەرینی گواستنەوەی نەوتەكەی داوە بە گازپرۆم. پێشتر كە دەسەڵاتی تەندەرین لای حكومەتی هەرێم بووە، گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیان لە (حەسیرە)وە بۆ (خورمەڵە) دراوە بە كۆمپانیایەك بە ناوی (بلاك پۆڵ) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆییەو خاوەنەكەی پیاوێكە بەناوی (دانای حاجی ساڵح). كۆمپانیای (بلاك پوڵ) پێشتر بۆ گواستنەوەی هەر تەنێك نەوت لە (حەسیرە)وە بۆ (خورمەڵە) بە تانكەر، بڕی (٣٦ دۆلار)ی لە حكومەت وەرگرتووە، لەم پرۆسەیەدا كۆمپانیا (بلاك پوڵ) بۆ هەر تەنێك بڕی (١٠ دۆلار)ی بردووەو پرۆسەی گواستنەوەی نەوتەكەشی بە كۆمپانیایەكی تر كردووە بە ناوی (كیپ ئۆف ئۆیل)و بڕی (٢٦ دۆلار)ی بۆ هەر تەنێك بەو كۆمپانیایە داوە. حەسیرە لەنێوان حکومەت و گازپرۆمدا ماوەی زیاتر لە ساڵێكە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەسەڵاتی تەندەرینی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیانی داوە بە كۆمپانیای گازپرۆم، ئەوانەی ئاگاداری دۆسیەی نەوتن دەڵێن پێدانی دەسەڵاتی تەندەرین بە كۆمپانیا روسییەكە بەهۆی ئەوە بووە پێشتر ئەم دەسەڵاتە کە لای وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بووە، وەزارەت نەیتوانیوە بەباشی چاودێری تانكەرەكان بكات و زۆرجار نەوت دزراوە، بۆیە وەزارەت كارەكەی داوە بە كۆمپانیا وەبەرهێنی نەوت تاوەكو خۆی گرێبەست بدات بە كۆمپانیاكان و لەڕێگەی دانانی كۆد لەسەر تانكەرەكان، رێگری لە دزینی نەوت بكات و چاودێری توندوتوڵ بكاتەوە. ساڵی رابردوو كۆمپانیایەك بەناوی (EOT) نرخێكی زۆر كەمتری لە نرخی پێشوو لێداو گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیانی بۆ دەرچوو، ئەم كۆمپانیایە ئامادە بوو هەر تەنێكی نەوت بە (١٩ دۆلار) بگوازێتەوە، ئەمەش بە بەراورد بە گرێبەستی پێشووتر كە (٣٦ دۆلار) بوو، نرخێكی زۆر كەمتر لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەكەوت، بەڵام كۆمپانیای (بلاك پوڵ) بەناوی داخوازی شۆفێری تانكەرەكانەوە كێشەی بۆ كاری كۆمپانیا (EOT) دروستكردو دواجار بەناچاری گرێبەستی كاركردنی (بلاك پوڵ) درێژكرایەوەو ئەمجارە بۆ گواستنەوەی هەر تەنێك نەوت بڕی (٢٨ بۆ ٣٠) دۆلاری پێدرا، واتە ئەم بابەتە پێشینەی هەیەو ئەمە جاری دووەمە گازپرۆم ماوەی کارکردنی کۆمپانیای (بلاک پۆڵ) درێژدەکاتەوە.
(درەو): (زافر فواد ئیلیاهۆ) كە دكتۆرێكی عێراقی بوو كۆچی دوایی كرد، ئەم پیاوە بە "پزیشكی هەژاران" ناسرا بوو، ئەو دواین كەسی ئەو جولەكانەی عێراق بوو كە هێشتا لە وڵاتەكەیان نیشتەجێن. ئەم پزیشكو نەشتەرگەرە ناسراوەی ئێسك، دوای مردنی لە تەمەنی (62 ساڵیی)دا، بەر لە چەند رۆژێك لە گۆڕستانی جولەكەكان بەخاكسپێردرا، "نەخۆشخانەی واستیی" كە ئەم پیاوە ماوەی چەندین ساڵ بوو كاری تێدا دەكرد، هەواڵی مردنەكەی راگەیاند. گۆڕستانی حەبیبە گەورەترین گۆڕستانی جولەكەكانە لە عێراق، دەكەوێتە ناوچەی سەدر لە بەغداد، پیاوێكی موسوڵمان پاسەوانی ئەم گۆڕستانە دەكات، گۆڕو سەردانكەری دەگمەنی هەیە. هاوڕێكانی ئیلیاهۆ لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەڵێن ئەم پزیشكە چەندین ئۆفەری بۆ كۆچكردن بۆ دەرەوەی عێراق رەتكردوەتەوەو مانەوەی لە وڵات بەباشتر زانیوە. خوشكێكی ئیلیاهۆ كە رەتیكردوەتەوە ناوی خۆی ئاشكرا بكات، بە ئاژانسی هەواڵی فەرەنسای وتووە:" من نوێژم لەسەر كرد، هاوڕێكانیشی بەشدارییان لە مەراسیمی بەخاكسپاردنیدا كردو هەر كەسەو بەگوێرەی ئاینیی خۆی نوێژی لەسەر كرد". لە بەغداد كە یەك پەرەستگای جولەكە هەیە بۆ بەكارهێنان گونجاو بێت، ئەم جۆرە نوێژە روداوێكی دانسقەیە، ئەو جولەكانەی هێشتا لە عێراقدا ماون، بەزۆریی سروستە ئاینییەكانیان لەناو ماڵەكانیاندا ئەنجام دەدەن. ئیدوین شوكر كە جولەكەیەكەو ساڵی 1955 لە عێراق لەدایكبووەو لە تەمەنی شانزە ساڵیدا كۆچی كردووە بۆ بەریتانیا دەڵێ:" لە عێراق جگە لە چوار كەس، هیچ جولەكەیەك نەماوە كە رەگەزنامەی عێراقی هەبێتو لە دایكو باوكێكی جولەكە لەدایك بوبێت". بەدرێژایی مێژووی عێراق، جولەكە بەشێكی بنەڕەتی بووە لە تەونی فرەڕەنگی ئاینیو كۆمەڵایەتی وڵات، ساڵی 1948 دوای دروستبوونی ئیسرائیل، ژمارەی جولەكە لە عێراق دەگەیشتە نزیكەی (150 هەزار) كەس، پاشان ئەم ژمارەیە دەستی بە كەمبونەوە كرد، ئەمەش بەهۆی لێسەندنەوەی بەڵگەنامە كەسییەكانیانو گۆڕینی بۆ بەڵگەنامەی تری تایبەت بە جولەكەكان، بەپێی راپۆرتی (فرانس پرێس) ئەمە وایكردووە، لەكاتی دەرهێنانی ئەو بەڵگەنامانەدا جولەكەكان بەئامانج بگیرێن. لە ساڵی 1951دا، نزیكەی 96%ی جولەكەكانی عێراق وڵاتیان بەجێهێشت، بەهۆی پرۆسەی لەسێدارەدانی ئاشكرای ژمارەیەك بازرگان كە زۆربەیان جولەكە بوون بەتۆمەتی سیخوڕیكردن بۆ ئیسرائیل لە ساڵی 1969دا، ژمارەیەكی زیاتر كۆچیان كرد. پلە بە پلەو بەدرێژایی چەندین دەیە، بەهۆی جەنگی عێراق- ئێران (1980- 1988)و داگیركردنی كوەیتو گەمارۆی ئابوری كە تاوەكو جەنگی عێراقو كەوتنی رژێمی سەددام لە 2003 بەردەوام بوو، ئەم پێكهاتە بچوكە بوونی نەما، دوای ئەم قۆناغەش، ژمارەی جولەكەكان بەهۆی شەڕی تائیفیو چەندین ساڵ لە توندوتیژی خوێناوی، ژمارەكە بەردەوام بوو لە كەمبونەوە. بەگوێرەی بروسكەیەكی دیپلۆماسی ئەمریكا، لە ساڵی 2009دا تەنیا (8) جولەكەی عێراقی لە وڵاتەكەی خۆیاندا ماون. لەبەرامبەردا، ئامارە فەرمییەكان باسلەوە دەكەن، (219 هەزار) جولەكەی بەڕەگەو عێراق لە ئیسرائیل هەن كە گەورەترین گروپی ئەو جولەكانەن لە ئاسیاوە هاتوون. ئەم كەسانە لەدوای خۆیان ماڵو پەرەستگایان بەجێهێشتووە، كە تاوەكو ساڵی 2003 ئەم موڵكانە بارودۆخیان باش بووەو لای كەسانی مەلاكی ناسراو بوون، ئەمە بەگوێرەی قسەی ئیدوین شوكر بۆ ئاژانسی هەواڵی فەرەنسا. شوكر باسلەوە دەكات، گەڕانەوەی ئەم موڵكو ماڵانە "هیچی ناوێت جگە لە دەنگدانێكی پەرلەمان" بۆ ئەوەی بگەڕێندرێنەوە بۆ خێزانە جولەكەكان. سەرچاوە: BBC
مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو) یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی ھەر سیستەمێکی دیموکراسیی، بریتییە لە بوونی ئۆپۆزیسیۆن. ئۆپۆزیسیۆن ھێما بۆ بوونی دانپیانانێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی گرنگ بە پلورالیزمی ژیانی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییدا دەکات. ئۆپۆزیسیۆن کۆڵەکەیەکی گرنگی ناو ئەو ”پەیمانە کۆمەڵایەتیی“ەیە کە تیایدا کۆمەڵگا لەسەر ئەوە ڕێکدەکەوێت، یەک ھێز و یەک پارت و یەک سەرۆک نەبێتە تاقە سەرچاوەی بڕیاریی سیاسیی. داننان بەم ڕاستییە سادەیەدا بەشێکی گرنگی مێژووی فیکری سیاسییە لە سەرەتای سەرەتاکانەوە. بۆ نموونە، ئەرستۆ لە دوو پەرەگرافی یەکەمی کتێبی ”سیاسەت“دا جەغت لەودەکات کە دروستبوونی خودی کۆمەڵگا خۆشی کردەیەکە پەیوەندیی بە دەستەبەرکردنی خێر و ”چاکەی گشتیی“ەوە ھەیە. پێ لەسەر ئەوەش دادەگرێت ھەموو ئەوانەی کە پێیان وایە پیاوی دەوڵەت و حوکمڕانیی یەک کەس یان یەک ھێز بێت، بەھەڵەداچوون و کردەی سیاسیی ھەمیشە کردەیەکی دەستەجەمعییە و زیاد لە ھێز و لایەن و کەسانێک تیایدا بەشدارن، کە بەسەریەکەوە دەتوانن لە خەمی دابینکردنی چاکەی گشتیی کۆمەڵگادا بن. لەم دیدەوە، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای فەلسەفەی سیاسیی سەردەمی یۆنانییەکان، بوونی فرەدەنگیی و پلورالیزم و بەشداریی ھەمەلایەنەی زیاد لە ھێز و لایەنێک، جومگەی سەرەکیی کردەی سیاسییە و ئەو ژێرخانەیە کە کایەیەکی سیاسیی تەندروستی لەسەر دروستدەبێت. سیاسەت بەبێ فرەدەنگیی و بەبێ بوونی دەنگی جیاواز و لەمانەش گرنگتر بەبێ بوونی ئۆپۆزیسیۆن، مانایەکی نامێنێت. ئەم تێگەیشتنە بۆ سیاسەت تەواو ناکۆکە بەو دید و تێگەیشتنە سیاسییە ترسناکەی لەسەر ”بوونی مەرجەع“ و ئامادەگیی سەرۆکی ھەمووشتزان و بوونی کەسێک بەناوی ھەمووانەوە قسەبکات، ئیشبکات. بیرۆکەی مەرجەع بەشێکە لە ستراتیژی وێرانکردنی ھەر مانایەک کە بشێت بە چەمکی فرەیی سیاسیی و بوونی ئۆپۆزسیۆن ببەخشرێت. کردنی کەسێک بە خاڵێک ھەموو ھێزە جیاوازەکان ناچاربن بۆی بگەڕێنەوە، جگە لەوەی کردەی دروستکردنی دەسەڵاتێکی بێلێپرسینەوە و ئەبەدییە، لەناوبردنی سەرجەمی ئەو ناکۆکیی و جیاوازییانەشە کە ھەمیشە بەشێکن لە نەخشەی کۆمەڵایەتیی ناو کایەیەکی سیاسیی تەندروست. بە مانایەک لە ماناکان فیکرەی مەرجەع گەڕاندنەوەیە بۆ ئەو دیدە ئەفلاتونییە ترسناکە کە پێ لەسەر حوکمڕانی پادشا فەیلەسوف دادەگرێت، پادشا و فەیلەسوفێکی ھەمووشتزان کە لە باتی ھەموان بیربکاتەوە و بڕیاربدات. مەرجەعی دەسەڵاتدارێتیی گواستنەوەی ڕۆحی پێغەمبەرایەتییە بۆ ناو کایەی سیاسیی و بارگاویکردنی تەواوەتییەتی بە موقەدەسی دینیی و ڕوانینی ئاینیی بۆ کەسایەتی ئیمامێکی مەعسوم و بێگوناھ و بێھەڵە. لە ژێر سێبەری ئەو بۆچوونانەی سەرەوەدا چەمکی ئۆپۆزیسیۆن تەنها ھێما بۆ ھێزێک یان چەند ھێزێک ناکات، کە چاودێری کارەکانی حکومەت و حوکمڕانان بکەن، بەڵکو ئەو ڕوانینانەی لەسەرەوە باسمانکرد بۆ سیاسەت و بکەرەکانی دەسەلمێنێت. لە هەر وڵاتێکدا ئۆپۆزیسیۆنێکی چالاک و کاریگەر بوونی هەبوو، هێمایە بۆ بوونی کۆمەڵگایەکی سیاسیی کە ڕێزی جیاوازییەکان و لەیەکنەچونەکان و دیدە ناکۆکەکان بەیەکتری، دەگرێت. بوونی ئۆپۆزیسیۆن لەناو کایەی سیاسەتدا مانای رێزگرتنە لە کۆنتراکتێکی کۆمەڵایەتیی کە دەخوازێت ئەو فرەدیدیی و جیاوازییانەی ناو کۆمەڵگا لە چوارچێوەیەکی یاسایی و ئەخلاقییدا، بپارێزێت. لەناو سیاسەتی مۆدێرندا دەزگای پەرلەمان شوێنی کۆبوونەوەی ئەو ھەموو جیاوازییانەیە و ھەر ئەم پێکەوەبوونە مەدەنیی و عەقلانییەشە دەیکاتە گرنگترین دەزگای سیاسیی ناو کۆمەڵگا. ڕەنگە سادەترین پێناس بۆ ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیی بریتیی بێت لەو گروپانەی ناو پەرلەمان کە سەر بە فراکسیۆنی حیزبە حوکمڕانەکان نین. ئەوان بەناوی ئەو بەشانەی کۆمەڵگاوە قسەدەکەن کە خواستەکانیان لەناو بەرنامەی گروپە حوکمڕانەکەدا نییە. بە شێوەیەکی گشتیی ئەرکی سەرەکیی ئۆپۆزیسیۆن لە پەرلەماندا بریتییە لە کونترۆڵکردنی حکومەت و سیاسەتەکانی. بەڵام ئەمە ھەموو ماناکانی ئۆپۆزیسیۆن نییە، چونکە دەکرێت ئۆپۆزیسیۆنبوون بۆ ئەو گروپانەش بەکاربھێنرێت، کە لە دەرەوەی پەرلەماندا رەخنە لە سیاسەتی حکومەت دەگرن و بە رێگە و شێوازی جیاواز تەعبیر لە ناڕەزایەتییەکانیان دەکەن. لە هەرێمی کوردستاندا هەردوو ئۆپۆزیسیۆنەکەمان لەڕووی شکڵییەوە هەیە، واتە ھەم ئۆپۆزیسیۆنی ناو پەرلەمان و ھەم ھی دەرەوەی پەرلەمان بوونیان ھەیە، بەڵام لە غیابی ئەو پەیمانە کۆمەڵایەتییەدا کە دان بە پلورالیزمی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییدا دەنێت و دەچێتە دەرەوەی عەقڵیەتی ”مەرجەعسازیی“ و”حیزبی قائید“ و ”پارتی پێشڕەو“ەوە. ئەم غیابە ترسناکەیە وادەکات ئەو ئۆپۆزیسیۆنە شکڵییەی لە دونیای ئێمەدا ھەیە، دوو وەزیفەی تایبەت ببینێت. یەکەم، ئۆپۆزیسیۆنی ناو پەرلەمان ببێت بە داهۆڵێکی سیاسیی کە نە روحی تیایە و نە جووڵە. وەزیفەکەی ئەوەنەبێت کە کۆنترۆڵی کارەکانی حکومەت بکات و لە ئەنجامدەرەکانی بپرسێتەوە، بەڵکو نیشاندانی وێنەیەکی ھەڵە بێت بە دونیای دەرەوە، کە گوایە ھەرێم ھەم پەرلەمانی ھەیە و ھەم فرەیی سیاسییش کە لەناو پەرلەماندا ڕەنگدەداتەوە. وەزیفەی دووھەمی ئەم ئۆپۆزیسیۆنە سیاسییە بریتییە لە نیشاندانی ئەم ئۆپۆزیسیۆنە لەلایەن ”مەرجەع“ و ”حیزبی قائید“ و ”پارتی پێشڕەو“ەوە وەک دوژمنێکی ناوەکیی، لەو کاتانەدا کە پێویستیان بەبوونی ئەو دوژمنە ھەیە بۆ پیادەکردنی ئەو سیاسەتانەی بەبێ بوونی دوژمنێک ئەنجامدانی زەحمەتبێت. لە سیستەمگەلێکی نادیموکراسیی وەک هەرێمی کوردستاندا ئۆپۆزیسیۆن ئەو جۆکەرەیە کە دەسەڵات لە کاتی سەرزەنشتکردنی بە دیکتاتۆربوون و نادیموکراسییبووندا، دەریدەخات و دەیخاتە سەر مێز. کەیش پێویستی بە دوژمن بوو پەلاماری بدات و بەسەرچاوەی پشێوی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقیی و بە بەرپرسیاری ھەموو نەھامەتییەکانی بزانێت. ئەوەی ئەمڕۆ لە هەرێمی کوردستاندا ئامادەیە تەنها قەیرانی نوێنەرایەتییکردن نییە لەناو سیستەمە بەناو پەرلەمانییەکەدا، بەڵکو لە ئاستە کۆمەڵایەتییەکەدا غیابی ئەو پەیمانە کۆمەڵایەتییە کە بەرگریی لە پلورالبوونی کۆمەڵگا و لە مافەکانی ئەو فرەییە لەڕێگای یاساییەوە بکات. ھاوکات قەیرانی تێگەیشتنێکە بۆ سیاسەت کە دایدەبڕێت لە سادەترین فۆرمی بەرپرسیارێتیی و ڕووتی دەکاتەوە لە ھەر پەیوەندییەک لەنێوان سیاسەت و چاکەی گشتییدا. قەیرانی ئۆپۆزسیۆنبوون خۆشی دەرکەوتە سیاسییەکەی ئەم قەیرانە بونیادیی و بنەڕەتییەیە. ھەموو ئەمانەش هەرێمی کوردستانیان تووشی شڵەژانێکی سیاسیی و ئەخلاقیی قووڵ و غیابێکی سەرتاسەریی مەسەلەی بەرپرسیارێتی سیاسیی، کردوە. لەناو ئەم دۆخە شڵەژاوەشدا ڕۆژانە چەندان دەنگی ترسناک بەرزدەبنەوە باس لە پێویستیی دروستکردنی مەرجەع و دروستکردنی پنت و نێوەند و بارەگایەک دەکەن، کە سەرجەمی پرۆسەی نوێنەرایەتیکردن بەدەوریدا بسوڕێتەوە و ماناکانیشی لە بوونی ئەو پنتە تایبەتەی دەسەڵاتەوە، وەربگرێت. بێگومان دروستبوونی ھەر شتێکی لەو بابەتە لەقە وەشاندنێکی کوشندەیە لە ھەر ھەوڵێک بخوازێت ھەم کۆمەڵگاکە لە دەوری پەیمانێکی کۆمەڵایەتیی نوێ و ھەم سیستەمە سیاسییەکەی بخاتە سەر ڕێگای ڕاستەقینەی چارەسەرکردنی کێشەکانی. ساڵانێکە کۆمەڵگای ئێمە لەناو دۆخێکی درۆزنانەی سیاسەتی نوێنەرایەتییکردندا دەژی، ئەوەی ھەیە و دروستکراوە سیستەمێکی نوێنەرایەتییە بەبێ نوێنەر. ئەم دۆخە وایکردوە زۆرینەی خەڵکی هەرێم ئەو بڕاویەیان لادروستببێت کە لەلایەن هیچ یەکێک لەو هێزانەی دەسەڵات و دەرەوەی دەسەڵاتەوە، نوێنەرایەتی ناکرێن. بەم چەشنە کردەی ھەڵبژاردن خۆشی لە هەرێمی کوردستاندا ببێت بە لەعنەتێکی سیاسیی و دانیشتوانی ھەرێمەکە خۆیان لێی دوورەپەرێزبگرن و بایکۆتی بکەن. ئەمەش لە گەمژەیی خەڵک و خواستی سەرکردەپەرستیی و گەڕان بەدوای دیکتاتۆردا نەھاتوە، بەڵکو لە دەرککردن بەو ڕاستییە سادەوە ھاتووە کە هەڵبژاردن وەک میکانیزمێک بۆ نوێنەرایەتییکردن، لە غیابی پەیمانێکی کۆمەڵایەتیی دیموکراسدا، ناتوانێت دەنگی کۆمەڵگا بباتە ناو سیستەمە سیاسییەکەوە. ئەمە جگە لە ئامادەگیی تەزویری سیاسیی سیستماتیکیی کە بووە بە ڕووکارە سەرەکییەکەی ئیشکردنی سیستەمە سیاسییەکە. خەڵک دەزانن ئەوەی ھەڵبژاردن دروستیدەکات نوێنەرایەتییکردن نییە بە مانای سیاسییە ڕاستەقینەکەی نوێنەرایەتیی، بەڵکو دروستکردنی واقیعێکی سیاسیی تەزویرکراوە کە تیایدا نوێنەرایەتیی تەزویر و سەرۆکی تەزویر و مەرجەعی تەزویری تیادا دروستدەبێت و دەسەپێنرێت. تەزویری سیاسیی دۆخێکی کۆمیدیی تراژیدی لە ھەرێمەکەدا دروستکردوە کە نموونەی لە زۆر شوێنی دونیادا نییە: دۆخی دروستکردنی مۆدێلێک لە دەسەڵاتدارایی کە دەتوانێت بەتەنھا و بێ دانیشتوانەکەی بژی. ئەم سیستەمە پێویستی بە دەنگی خەڵک نییە، چونکە لەپاڵ تەزویری سیستماتیکیدا، خودی دەنگدەران خۆشیان نە بکەرێکی سیاسیین و نە بەشداریشیان لە پرۆسەی بڕیارداندا هەیە. بەمەش هەم ھەڵبژاردن و هەم سیستەمە بەناو پەرلەمانتارییەکە لەوەدەکەون ئامرازێک بن بۆ نوێنەرایەتییکردنی خەم و بەرژەوەندییە گشتییەکانی خەڵکی کوردستان. بەبۆچوونی ئێمە سەردەمی ئۆپۆزیسیۆن لە هەرێمی کوردستاندا کۆتایی هاتووە و لەڕووی کردەییی و سیاسییشەوە کۆمەڵگای کوردیی گەڕاوەتە بۆ قۆناغی پێش دروستبوونی بزوتنەوەی گۆڕان. چەندە دەسەڵاتدارێتیی سوڵتانیی لە هەرێمی کوردستاندا مانا ڕاستەقینەکانی دیموکراسییەت و سیستەمی پەرلەمانیی وێرانکرد، ئاوهاش بزوتنەوەی گۆڕانی دوای مردنی نەوشیروان مستەفا، مانا ڕەمزیی و ئەخلاقییەکانی ئۆپۆزیسیۆنبوونی سیاسیی وێرانکرد. لەم قۆناغەدا ئۆپۆزیسیۆن بووە بە گۆشتێکی زیادە بە جەستەی سیاسیی هەرێمەوە و ئەوەی سیستەمە سوڵتانییەکە دەیخوازێت، ئەوە ئەنجامدەدەن. لە ئێستادا کۆمەڵگای ئێمە هێندەی خۆی لەڕێگای بایکۆتکردنی هەڵبژاردن و جێبەجێنەکردنی رێسا و یاساکانی هەرێمەوە، رۆڵی ئۆپۆزیسیۆن دەگێرێت، ئەوەندە هێزێکی سیاسیی ئۆپۆزیسیۆن بوونی نییە، کە نوێنەرایەتیی خواست و بەرژەوەندییەکانی کۆمەڵگا بکات و لە پێشنیارکردنی دۆخێک نزیکببێتەوە کە ئەو گرفتە بونیادییانە تێپەڕێنێت. ئەوەی ئێستا دەیبینین سوڵتانیزمی سیاسییە لە بەهێزترین قۆناغی سیاسیی خۆیدا، منداڵانی بنەماڵە سیاسییەکان باڵادەستن و حوکمدەکەن. ئەم نوخبە سوڵتانییەش تەنھا هەموو جومگەکانی دەسەڵاتی کۆنترۆڵنەکردووە، تەنها هەردوو دەزگای سەرۆکایەتیی هەرێم و حکومەتی زامننەکردووە، تەنھا سەرۆکایەتیی پەرلەمانیشیی نەکردووە بە داهۆڵێکی سیاسیی ڕووت، بەڵکو کەوتۆتە ڕەشبگیرکردنی ئەو دەنگە ناڕازییانەش کە لە دەرەوەی پەرلەماندا ھەن و بەردەوام دروستدەبن. ئەوەی لەمڕۆدا دەیبینین ھەوڵی سڕینەوە و لەناوبردنی ئەو ئۆپۆزیسیۆنەیە کە دەشێت لەدەرەوەی کایەی سیاسیی و پەرلەمان و دەزگا ڕەسمییەکانی تردا، دروستببێت. گرتنی چالاکەوانەکان و برەودان بە بیرۆکەی مەرجەعی سیاسیی، دوودیوی ھەمان پرۆسەی سڕینەوەیەکی سیستەماتیکییانەی ھێزی ئۆپۆزیسیۆنە لە ھەرێمدا. ھەموو ئەمانەش لەناو ئەو شانۆگەریی و ماکیاجە سیاسییەدا کە لە ھەرێمەکەدا بەناوی دیموکراسییەت و پەرلەمانتاریزمەوە دروستکراوە. پێدرواێکی سیاسیی زۆر سادە بوونی هەیە کە پێماندەڵێت: لە هەر وڵاتێکدا ئۆپۆزیسیۆن نەمێنێت، مانای ئەوەیە کە دەسەڵاتدارێتییەکی دەسەڵاتگەر و فۆرمێک لە تیرۆری ئاشکرا و پەنهان باڵادەستە، لەهەر وڵاتێکیشدا ئۆپۆزیسیۆن بەهێز بوو، مانای ئەوەیە لەو وڵاتەدا سیستەمێکی سیاسیی سەقامگیر و پلورال ئامادەیە. بابەتی نۆزدەیەم: نەوال سەعداوی: ژنێکی ئازا و شکست نەناس بابەتی هەژدەیەم: پول و دەوڵەتی نەتەوە و ناسیۆنالیزم بابەتی حەڤدەیەم: گوێنەگرتن وەک پیشە بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی بابەتی یانزەیەم: دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەتو نابەرپرسیارێتیی رێكخراو بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم: عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی
راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت هەرێمی كوردستان نەوت رادەستی بەغداد بكات باشترە یان داهاتی نەوت ؟ رادەستكردنی نەوت دۆخی دارایی هەرێم دەبوژێنێتەوە، بەڵام سەروەری هەرێم بەسەر نەوتەكەیدا ناهێڵێت، رادەستكردنی داهاتی نەوت بەپێی رێككەوتنی نوێ لە زیانی هەرێمە، چونكە هەرێم بۆ ئەوەی پارەی یەك بەرمیل بە نرخی سۆمۆ بدات، دەبێت دوو بەرمیلو نیو نەوت بفرۆشێت، رەنگە لە كۆتایدا هەولێرو بەغداد لەسەر بنەمای "هیچ بەرامبەر بە هیچ" رێككەوتن بكەن، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. بودجە لە دواساتەكاندا چەند كاتژمێرێكی كەم ماوە لەبەردەم ئەوەی وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستانو لایەنە شیعەكان بگەنە رێككەوتنی كۆتایی لەبارەی پشكی هەرێم لە بودجەی 2021ی عێراق. دواین رەشنوسی رێككەوتنی نێوان هەرێمو بەغداد، هەرێمی كوردستان ناچار دەكات رۆژانە داهاتی (250 هەزار) بەرمیل نەوتو داهاتە نانەوتییەكانی بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە، بەپێچەوانەوە لایەنە شیعەكان بە پاكتاوكردن "مقاصە" رازی نین، واتە ئەگەر هەرێم ئەم داهاتانە رادەستی بەغداد نەكات، بەغداد چیتر هیچ بڕەپارەیەك بۆ هەرێم نانێرێتو رێككەوتنەكە بەواتای "هیچ بەرامبەر بە هیچ" دێت. دوای ئەو گۆڕانكارییانەی كە لایەنە شیعەكان لە دەقی رێككەوتنەكەی پێشتری خۆیان لەگەڵ وەفدی هەرێم كردیان، ئێستا جارێكی تر قسەوباس دروستبووە لەبارەی ئەوەی ئایا هەرێم داهاتی نەوت رادەست بكات یاخود نەوتەكە خۆی ؟ لەڕووی داراییەوە داهاتی نەوت رادەست بكات سودمەند دەبێت یان نەوت ؟ ئەگەر نەوت رادەست بكات بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بەمدواییانە، بەرپرسانی كۆمپانیای وەبازاڕخستنی نەوتی عێراق كە بە "سۆمۆ" ناسراوە، لە كۆبونەوەیەكدا بە ئەندامانی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیان وتووە، ئەگەر هەرێمی كوردستان تەواوی نەوتەكەی رادەستی سۆمۆ بكات كە رۆژانە (460 هەزار) بەرمیلەو سۆمۆ بە نرخی نەوتی عێراق بیفرۆشێت، ئەوا جیاوازی نرخی فرۆشی ئەوان لەگەڵ ئەو نرخی فرۆشی حكومەتی هەرێم (300 ملیۆن) دۆلار دەبێت، واتە ئەگەر سۆمۆ هەمان بڕە نەوتی هەرێم بە نرخی خۆی بفرۆشێت داهاتی نەوتی هەرێم مانگانە (300 ملیۆن) دۆلار زیاد دەكاتو بەغداد تەنیا ئەم جیاوازی نرخە بۆ هەرێمی كوردستان بگەڕێنێتەوە، كێشەكان چارەسەر دەبن. نەوت بە نرخی هەرێم یان عێراق ؟ رۆژانە هەرێم (460 هەزار) بەرمیل نەوت دەفرۆشێت، هەر بەرمێلێك بە (11) دۆلار كەمتر لە نرخی سۆمۆ دەفرۆشرێت (مانگی رابردوو عێراق هەر بەرمیلێكی نەوتەكەی بە 60,3 دۆلار فرۆشتووە، بەڵام هەرێم بە 50 دۆلار فرۆشتویەتی). بەپێی ئەم هاوكێشەیە، هەرێم مانگانە بەو نرخەی خۆی كە نەوت دەفرۆشێت، بڕی (690 ملیۆن) دۆلاری وەكو داهات لە نەوتەوە بۆ دەگەڕێتەوە، رێژەی 50%ی ئەم داهاتە بۆ خەرجی وەبەرهێنانو گواستنەوەو ئەمباركردنی نەوتەكە دەڕوات، واتە بە سافی مانگانە بڕی (345 ملیۆن) دۆلار بۆ حكومەتی هەرێم وەكو داهاتی نەوت دەمێنێتەوە (گواستنەوەی نەوتی هەرێم لەناوخۆدا تا سنوری توركیا بۆ هەر بەرمیلێك بڕی 4 دۆلاری تێدەچێت، گواستنەوەی نەوتەكە لەناو خاكی توركیا تاوەكو بەندەری جیهان بۆ هەر بەرمیلێك بڕی 5,8 دۆلاری تێدەچێت، واتە تەنیا كرێی گواستنەوە بۆ هەر بەرمیلێك نزیكەی 10 دۆلار لەسەر هەرێمی كوردستان دەكەوێت). ئەگەر حكومەتی هەرێم ئامادەبێت نەوتەكەی رادەستی كۆمپانیای سۆمۆ بكات، داهاتی نەوت گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا دێت، چۆن ؟ ئەگەر سۆمۆ نەوتی هەرێم بفرۆشێت، هەر بەرمیلێك نەوتی هەرێم بە نزیكەی (61 دۆلار) دەفرۆشێت، واتە (11) دۆلار زیاتر لە نرخەكەی حكومەتی هەرێم، بەپێی ئەم هاوكێشەیە، داهاتی (460 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێم لە مانگێكدا دەبێت (841 ملیۆن) دۆلار. سەرباری جیاوازی نرخی فرۆشتن، خەرجی گواستنەوەی نەوتی عێراق بەناوی خاكی توركیادا لەگەڵ هەرێم زیاتر لە (4) دۆلارە، عێراق هەر بەرمیلێك نەوتی خۆی بە (1,9) دۆلار بەناو خاكی توركیادا دەگوازێتەوە، بەڵام هەرێم بۆ هەر بەرمیلێك (5,8) دۆلار بە كۆمپانیای (بوتاش)ی توركیا دەدات. واتە بە تێكڕا بۆ هەر بەرمیلێك نەوت بڕی (15) دۆلار جیاوازی لە فرۆشتنو گواستنەوەی نەوتدا لەنێوان عێراقو هەرێمی كوردستان هەیە، ئەمە بەواتای ئەوەدێت هەمان بڕە نەوتی هەرێم ئەگەر سۆمۆ بیفرۆشێت مانگانە (200 ملیۆن) دۆلاری زیاتر دەبێت لەوەی حكومەتی هەرێم خۆی بیفرۆشێت، خۆ ئەگەر سۆمۆ هەندێك پێداچونەوەی بۆ كاری كۆمپانیاكان بكات، رەنگە بتوانێت جیاوازی داهاتەكە مانگانە بۆ (300 ملیۆن) دۆلار بەرزبكاتەوە وەكو ئەوەی بەرپرسانی سۆمۆ بە لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیان وتووە. سەرباری ئەوەی ئەگەر هەرێم نەوتەكەی رادەستی سۆمۆ بكات، دۆخی دارایی باشتر دەبێت، بەڵام لەبەر دوو هۆكار، حكومەتی هەرێم ئامادە نییە نەوت رادەستبكات: یەكەم: رادەستكردنی تەواوەتی نەوت بە بەغداد سەروەری حكومەتی هەرێم بەسەر نەوتەكەیەوە ناهێڵێت، ئەمە جگە لە زیانە سیاسییەكەی، لەڕووی ئابورییەوە حكومەتی هەرێم لەبەردەم دادگاكانی جیهان لاواز دەكاتو هەموو ئەو كەیسانە دەدۆڕێنێت كە لەسەر نەوت لەسەری تۆماركراوە. دووەم: حكومەتی هەرێمی كوردستان رادەستكردنی تەواوەتی نەوتی بەستوەتەوە بەوەی حكومەتی عێراق هەموو ئەو قەرزانەی هەرێم بداتەوە كە لەساڵانی رابردوودا بەهۆی راگرتنی بەشە بودجەی هەرێمەوە لەسەری كەڵەكەبووە، كە بەهاكەی (28 ملیار) دۆلارە، حكومەتی بەغداد ئامادە نییە ئەم قەرزانە لەئەستۆ بگرێت. ئەگەر داهاتی نەوت رادەستبكات خۆ ئەگەر هەرێم پابەند بێت بە دەقی ئەو رێككەوتنەی كە ئێستا لەنێوان هەردولادا هەیە، واتە لەبری نەوت، داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات، ئەوا دەبێت رۆژانە داهاتی (250 هەزار) بەرمیل نەوت بە نرخی سۆمۆ بۆ حكومەتی عێراق بگەڕێنێتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت بەشی خۆی لە بودجەی 2021ی عێراق وەرگرێت، ئەمەش قەبارەی زیانەكەی گەورە ترە، چۆن ؟ ئەحمەد حاجی رەشید ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق بە (درەو)ی راگەیاند، ئەگەر هەرێم دوو بەرمیلو نیو بفرۆشێت ئینجا بەهای بەرمیلێك نەوتی سۆمۆی بۆ دەردەچێت، چونكە بە تێكڕا هەرێم بەرمیلێك نەوتی بە (51) دۆلار فرۆشتووەو سۆمۆ بە (61) دۆلار، ئەوەی هەرێم (50%) بۆ خەرجی گواستنەوەو بەرهەمهێنانە، واتا بۆ هەر بەرمیلێك (25) دۆلاری بۆ دەمێنێەوە، (25) دۆلار بۆ (61) دۆلاری سۆمۆ بڕی (36) دۆلار جیاوازیەكەیەتی، واتا هەرێم دەبێت دوو بەرمیلو نیو بفرۆشێت بۆ ئەوەی نرخی بەرمیلێكی سۆمۆ دەربكات. سامپڵی نرخ لە مانگێكدا ئەگەر جیاوازی نرخ فرۆشتنی نەوت لەنێوان حكومەتی هەرێمو عێراقدا بۆ مانگێك وەكو سامپڵ وەربگیرێت، بۆ نمونە مانگی ئەیلولی ساڵی رابردوو، جیاوازییەكە بەمشێوەیە دەبێت: بەگوێرەی راپۆرتی كۆمپانیای (دیلۆیت) كە وردبینی لە فرۆشو داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان دەكات، مانگی ئەیلولی ساڵی رابردوو، بەتێكڕا هەرێم هەر بەرمیلێك نەوتی بە (29) دۆلار فرۆشتووە. داهاتی ئەو (250) هەزار بەرمیل نەوتەی رۆژانە كە لایەنە شیعەكان داوای دەكەن، ئەگەر بە نرخی مانگی ئەیلولی رابردوو وەربگیرێت، داهاتەكەی بە نرخی حكومەتی هەرێم دەكاتە (218 ملیۆنۆ 70 هەزار) دۆلار. هەمان بڕی نەوت واتە (250 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، ئەگەر بەنرخی سۆمۆ لە مانگی ئەیلولدا بفرۆشرێت، كە عێراق نەوتی بە (40,47) دۆلار فرۆشتووە، داهاتەكەی دەكاتە (303 ملیۆنو 577 هەزار) دۆلار. لە سامپڵی مانگی ئەیلولی 2020دا دەردەكەوێت، فرۆشتنی (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێم بە نرخی حكومەتی هەرێمو نرخەكەی عێراق، جیاوازییەكەی بڕی (85 ملیۆنو 507 هەزار) دۆلارە تەنیا لە یەك مانگدا. دەرەنجام ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان نەوتی خۆی لەرێگەی كۆمپانیای سۆمۆوە بفرۆشێت، سەرباری ئەوەی بەشە بودجەی خۆی لە عێراق زامن دەكاتو داهاتی نەوت زیاتر دەبێت، بەڵام ئەمە سەروەری حكومەتی هەرێم بەسەر نەوتەكەیدا ناهێڵێتو بەلای بەرپرسانی هەرێمەوە ئەمە بابەتێكی ستراتیژییەو لەم زەمەنەدا تاكە كارتی بەهێزی دەستی هەرێمی كوردستانە لەبەرامبەر بەغدادو سەرباری ئەوە دەستور مافی ئەوەی پێداون بەهاوبەشی ئیدارەی دۆسیەی نەوت بدەن لەگەڵ بەغداد نەك ئەوەی هەموو دۆسیەكە رادەست بكەن. خۆ ئەگەر هاوشێوەی ساڵانی رابردوو نەوت رادەست نەكاتو تەنیا بەشێوەی پاكتاوكردن بەهای (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە لە پشكی هەرێم ببڕدرێت، هەرێم بێ ئەوەی نەوت بدات، مانگانە بەبێ ئەوەی هیچ بدات، هاوشێوەی بودجەی 2019 مانگانە بڕێك پارە لە بەغداد وەردەگرێت، بەڵام كێشەكە ئەوەیە ئێستا لایەنە شیعەكان دەیانەوێت كۆتایی بە بنەمای (مقاصە) واتە پاكتاوكردن بهێننو دەڵێن ئەمە بنەمایەكی نادەستورییەو پێشتر بە تەوافوقی سیاسی كراوە، لەم حاڵەدا وەكو لە دەقی رەشنوسی نوێی رێككەوتن دانراوە، هەرێم ئەگەر داهاتی (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەو داهاتە نانەوتییەكانی بۆ بەغداد نەگەڕێنێتەوە، بەغدادش هیچ بڕەپارەیەك نانیرێت، ئەگەر دەقەكە بەوشێوەیە جێبەجێ بكرێت، ئەتوانرێت ناونیشانی رێككەوتنەكە بكرێت بە "هیچ بەرامبەر بە هیچ".
(درەو): حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەرەتای ئەم مانگەدا، (55) كەسی لەسەر میلاكی وەزارەتی پێشمەرگە بۆ هێزەكانی (80)ی سەربە پارتی دامەزراندووە. بەگوێرەی نوسراوێكی ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كە كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، رۆژی (1)ی ئەم مانگە دەرچووە، (55) كەس دامەزرێندراون. ئەم (55) كەسە، لەسەر میلاكی وەزارەتی پێشمەرگە لە فەرماندەیی هێزەكانی (80)ی سەربە پارتی دیموكراتی كوردستان دامەزرێندراون. ئەمە لەكاتێكدایە، لە ساڵی 2014وە بەهۆی سەرهەڵدانی قەیرانی داراییەوە، حكومەت دامەزراندنی لە وەزارەتەكان راگرتووە، ساڵانە نزیكەی (35 هەزار) كەس زانكۆو پەیمانگاكان تەواو دەكەنو چاوەڕوانی ئەون حكومەت لە كەرتی گشتیدا كاریان بۆ دابین بكات. خەرجی موچەی فەرمانبەرانی حكومەت لە هەرێمی كوردستان بەبێ لێبڕین، مانگانە (894 ملیار) دینارە، لەم رێژەیە زیاتر لە (133 ملیار) دیناری تەنیا بۆ موچەی وەزارەتی پێشمەرگە دەڕوات، كە رێژەی 15%ی كۆی گشتی خەرجی موچە لە هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.
(درەو): "هەرێمی کوردستان بەتەوەواتی پابەند نەبێت بە رێککەوتنەکەوە، بەغداد هیچ بڕە پارەیەک نانێرێت" ئەمە ئەو گۆڕانکاریەیە کە شیعەکان له رێککەوتنەکەیان لەگەڵ وەفدی هەرێمی کوردستان کردویانە. لە کۆبونەوەی ئێوارەی ئەمڕۆی لیژنەی دارییدا کوتلە شیعەکان، ئەو گۆڕانکاریانەیان خستەڕوو کە لە ریکەوتنەکەی پێشوویاندا لەگەڵ وەفدی هەرێم کردویانە. (درەو) وێنەیەکی پێشنیازی نوێی لایەنە شیعەکانی بۆ رێککەوتن دەستکەوتووە، بەپێی ئەو هەموارە نوێیە، شیعەکان مەرجیان داناوە ئەگەر هەرێم پابەند نەبێت بە رێککەوتنەکەوە، حکومەتی بەغداد هیچ بڕە پارەیەک بۆ کوردستان نەنێرێت. هۆشیار عەبدوڵڵا ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، دروستی ناوەڕۆکی ئەم نوسراوەی بۆ (درەو) پشتڕاستکردەوەو رایگەیاند، دیارترین گۆڕانکاریی کە لە رێککەوتنەکەدا کراوە ئەوەیە (مقاصە) لابراوە. مەقاسە یاخو (لێبڕین یان لێدەرکردن) کە لە رێککەوتنەکانی پێشوودا کاری پێکراوە بەواتای ئەوەدێت، ئەگەر حکومەتی هەرێم پابەند نەبوو بە رێککەوتنەوە، ئەوا بە یاسای ئیدارەی دارایی، ریژەی زیان لە هەرێم دەبڕدرێ و پاشماوەی شایستەی دارایی خۆی بۆ دەنێردرێت، حکومەتی هەرێم چاوی لەم رێگەیەو دەیەوێت سەرباری ئەوەی رێککەوتن جێبەجێ نەکات (نەوت رادەست نەکات)، مانگانە بڕە پارەیەک لە بەغداد وەربکرێت، ئەمە ئەو بابەتەیە کە ئێستا شیعەکان لە دەقی رێککاوتنەکەیان لەگەڵ وەفدی هەرێم لایان بردووە. (درەو) زانیویەتی، بڕیارە ئەم دەقە نوێیە جارێکی تر بدرێتەوە بە وەفدی هەرێم بۆ زانینی رەزامەندیان یاخود رەتکردنەوەی. هۆشیار عەبدۆڵا دەڵێ:" ئێمە ئیتفاقە کۆنەکەو ئەم دەقە نوێیەش وەک چارەسەری کێشەکانی هەرێم نابینین، پێمان وایە هیچیان چارەسەری گرفتەکان ناکەن، فرۆشتنی نەوتی هەرێم لەڕێگەی سۆمۆوە ئەو چارەسەرەیە کە هەردولایان بە ئیتیفاقیی حزبی و لەپێناو سەفقاتی ژێر بەژێری هەڵبژاردن خۆیانی لێ ئەدزنەوە".
راپۆرتی شیكاری: درەو لە عێراقدا گەیشتن بە تەوافقی سیاسی لە نێوان پێكهاتەو لاییە سیاسیەكان لاواز بووە بەتایبەت لەگەڵَ هەرێمی کوردستان، لەدوای بڕیاری ئابوری سەربەخۆ لە کۆتاییەکانی ٢٠١٣ەو بە دوایشیدا ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە ٢٠١٧ لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە، بەردەوام پێگەی کورد لە عێراقدا ڕووی لە پاشکەشەیە، چاوەڕان ناکرێت کورد لە چوارچێوەی پرۆسەی سیاسی عێراقدا بگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی بونیادنانەوەی عێراقی نوێ. سەرەتا چاودێران و شارەزایانی بواری زانستی سیاسی بایەخی زۆریان داوە بە پرس و پرۆسەی دیموکراسی بەمانا فراوانەکەی و چەشن و جۆرەکانی لە پێناو پاراستنی مافە سیاسی و مەدەنییەکانی تاک و کۆمەڵگا و سنوردارکردنی دەسەڵات و خستنە ژێر چاودێری پرۆسەی حکومڕانی و پاراستنی سەقامگیری سیاسی. بەشیک لە بیرمەندانی بوارەکەش کارەکانیان تەرخانکردووە بۆ ڕێچکەیەکی دیموکراسی کە بە "دیموکراسی تەوافقی"ناسراوە، کە زیاتر بۆ ئەو دەوڵەتانە گونجاوە کە خاوەن بونیادێکی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئاینی و نەتەوەیی و زمان و... کلتوری جۆراوجۆرن و فرەیی تێیاندا زاڵە. هەمیشە ئەو کۆمەڵگەیانەی فرەیییەکی ناهاوسەنگیان هەیە، گەر کەلتوورێکی سیاسیی باڵایان نەبێت، لەبەردەم دوو ئەگەردان: یان کەمینەیەکی ستەمکار دەسەڵات دەگرنە دەست، یان زۆرینەیەکی دیکتاتۆر حکومڕانی دەکەن. بەڵام بۆ چارەسەرکردنی ئەو دوو گرفتە بیرمەندانی بوارەکە دەستەوەسان نەبوونەو "دیموکراسی تەوافقی"یان وەک چارەسەر بۆ سەرهەڵدانی ستەمکاریی کەمینەو دیکتاتۆرییەتی زۆرینەوە پێشنیار کردووە. نمونەی سەرکەوتووش بە (هۆڵندا و سویسراو نەمسا و بەلجیکا) دەهێننەوە. بەشێک لەبیرمەندانی زانستی سیاسی لە سەرو هەمویانە (ئارنت لیبهارت- Arend Lijphart)ی هۆڵندی سەرقاڵی لێکۆلینەوە بووە بۆ چارەسەری ئەو گرفتە لە ڕێگەی دیاریکردنی سیستمێک کە گونجاوبێت لەگەڵ دۆخی ئەو دەوڵەتانەی کە فرەیی سیمای دەوڵەتەکانیانەو لە پێناو پاراستنی سەقامگیری و پێشکەوتنیان، پێشنیاری "دیموکراسی تەوافقی" کردووە، ناوەڕۆکی سیستمەکەش ئەوەیە سەرەڕای ئەوەی خواست ئارەزووی ململانێ کە ڕەیشەیان لە بونیادی کۆمەڵگای فرەییدا داکوتاوە، بەڵام مەیلی هاریکاری لەگۆڕناچی و دەکرێت لەلای سەرکردەکانی ئەو گروپانەی کۆمەڵگا گەڵاڵە بکرێن. لە ڕێگەی ڕەفتاری ئەو سەرکردنەشەوە ڕامی توندوتیژی جەماوەری بکرێت و سەقامگیری سیاسی بەدیبێت. بەڵام ئەوەش نەشاردراوەتەوە کە "دیموکراسیی تەوافقی"، پێویستی بە ئاستێکی باڵا لە کەلتووری سیاسی و پێگەیشتووییی دیموکراسی هەیە، ئەگەرنا دوور نابێت پرۆسەکە بە خێرایی بگەڕێتەوە خاڵی سفر و پێکەوەژیانی ئاشتییانە بخاتە بەردەم هەڕەشەی جددی. بونیادنانەوەی عێراقی نوێ لە دوای ٢٠٠٣ بە هەوڵی ئەمریکی و ئەوروپی (هاوپەیمانان)و پێکهاتە ناوخۆییەکانی لەپاڵ (هاوسەنگی و هاوبەشی) پرنسپی (تەوافق)یش وەک بنەما لەبارەچاو گیرا، چونکە لە سەرجەم قۆناغە سیاسییە جیاوازەکانی عێراق زۆر فۆرمی حکومڕانی تاقیکرابووەوە کە سەرجەمیان خاڵی هاوبەشیان قۆرغکاری دەسەڵات بووە لەلایەن کەمینەیەکی سیاسی و پەروێزخستنی پێکهاتەو لایەنەکانی دیکە بووە کە لە دواقۆناغیدا ستەمکاری کەمینەی دەسەڵات گەیشتبووە ترۆپک. لەم ڕاپۆرتەدا شکردنەوە دەکەین بۆ دیموکراسیی تەوافقی و پایەکانی، مەرجەکانی سەکەوتنی، پاشان لە دۆخی عێراقی نوێ دەکۆڵینەوە. پایەکانی دیموکراتی تەوافقی بیرمەندی دیاری سیاسی ئارنت لیبهارت چوار پایەی سەرەکی بۆ سەرکەوتنی دیموكراسی تەوافوقی پێشنیار کردووە ئەوانیش؛ 1. حكومەتی هاوپەیمانی یاخود هاوپەیمانی فراوان: واتە هاوپەیمانییە لە نێوان پارتەكانی زۆرینە و كەمینە یان پارتە بچوک و گەورەکان، لە بەرامبەر ئەو ڕێسایەی کە پێی وایە لە سیستمی پەرلەمانیدا هێزە سیاسییەکان دابەش دەبن بەسەر حکومەتی زۆرینەو کەمینەی ئۆپۆزسیۆن، ئەم بنەمایە لە هەرێمی كوردستان بە حكومەتی بنكە فراوان ناوی هاتووە. 2. هاوبەشی (شەراکەت): ئەم پایەیە بە هاوڕێژەیش ناوبراوە کە مەبەست لێی دابەشکردنی وەزیفەکانی دەزگای کارگێڕی و داهاتە داراییەکانە بەسەر کەرتە جیاجیاکانی کۆمەڵگادا بەپێی قورسایی ژمارەیان، شەراکەت پرۆسەی دروسکردنی بڕیار و گرفتەکانی سەرشانی سیستمی سیاسی کەم دەکاتەوە، سەرباری ئەوەی زامنی بەشداری سەرجەم پێکهاتەو هەرێم و کەرتە جیاجیاکانی وڵات مسۆگەر دەکات. لەکاتی سەرهاڵدانی ناکۆکیشدا پێویستە پەنا بۆ پرنسیپی سازان ببرێت بۆ ڕێگری لە سەرهەڵدانی ئەوەی پێی دەگوترێت دۆڕاوو براوە لە ڕێگەی سازش یان بەجێهێشتنی بڕیاری کۆتایی بۆ سەرکردایەتی لوتکەی لایەنە بەشدارەکان. 3. مافی ڤیتۆ: مافی ڤیتۆ بۆ پاراستنی کەمینە لە چوارچێوەی بەشداریکردن لە حکومەتی هاوپەیمانیدا بواری ئەوە دەڕەخسێنێت کە دیدی خۆی بخاتەڕوو بەرگریش لە بەرژەوەندییەکانی بکات، چونکە ئەگەر بنەمای مافی ڤیتۆ نەبێت دەنگدان بە زۆرینە گرنتی پارێزراوی سیاسی بۆ بەرژەوەندییەکانی ناکات، هەر ئەم بنەمایەشە دەتوانێت پارێزگاری لە مافی کەمینە بکات. لە بەرامبەر نەتەوەوەو پێکهاتەی زۆرینە و رێگریی لە قۆرغكردنی بڕیار. 4. سەربەخۆیی هەرێمەکان و چەسپاندنی سیستمی فیدراڵی: بەو مانایەی جگە لەو بڕیارو پرسانەی بایەخی هاوبەشیان هەیە، هەرێمەکان لە دروستکردنیدا بەشداری دەکەن، هەرێمەکان دەسەڵاتی خۆیان پێدەدرێت و ئیدارەی خۆیان بەڕێوەبەرن. لە پاڵ ئەو پایانەدا دیموکراسی تەوافقی پێویستی بە کۆمەكێک مەرج و خاسییەت هەیە کە زامنی سەرکەوتنی دەکات، بەشێک لە پێشمەرجانە بریتین لە؛ 1. دروستبوونی هۆشیارییەکی بەرفراوان بەرامبەر مەترسییەکانی فرەیی. 2. دەستەبژێر و نوغبەی سیاسی پابەندبن بە پاراستنی سیستمی سیاسی و یەکێتی کۆمەڵایەتییەوە. 3. سەرکردەو نوغبەی سیاسی بتوانن هێڵەکانی دابەشبوونی کۆمەڵایەتی ببەزێنن، بەگیانی میانڕەوییەوە هاریکاری یەکتر بکەن. 4. دەستەبژێری سیاسی ڕێساو یاساکان بەجۆرێک دابڕێژن کە بتوانن بەرژەوەندییەکانی نێوان هەرێم و پارێزگاکان پێکەوە بگونجێنن. عێراق و دیموکراسی تەوافقی ئەگەر چی هەر لەسەرەتای دروستبوونی عێراقی نوێوە پرنسیپەکانی (شەراکەت و هاوسەنگی و تەوافق) وەک سێ بنەمانی سەرەکی لە داڕشتنەوەی عێراقدا لەبەرچاوگیرا، بەشێک لە پرنسپانە لە ماددەکانی دەستوری هەمیشەیی عێراق جێگەی کرایەوە، بەشێکیشی بەشێوەیەکی عەمەلی و کرا بە عورفێکی سیاسی. ئەگەر چی هەر بە خێرایی پەیوەندییەکانی شیعەو سونە لەسەر هەموو ئاستەکان بە خراپی تێکچوبوو، بەڵام هەرزوو بەشێک لە گرفتەکان چارەسەرکران. ئەوەی ئێمە مەبەستمانە لێرەدا باسی بکەین دۆخی کوردە لە عێراقدا لە چوارچێوەی دیموکراتی تەوافقی زیاتر لەوەی باس لە دۆخی سونە بکەین لەژێر هەیمەنەی شیعە وەک پێکهاتەی گەورەی عێراق. گەر لەو پێشمەرجانە بڕوانین کە لە ڕوی زانستییەوە دەستنیشان کراوەن بۆ لەسەرپێوەستانی سیستمی دیموکراتی تەوافقی، پراکتیکی دۆخی سیاسی عێراقی بکەین، بەڕوونی ئەوە دەردەکەوێت کە عێراق لەبەر ئەوەی پێشینەیەکی دیموکراسی نەبووە بەڵکو بە پێچەوانەوە کەمینەیەک سیاسی لە نێو پێهاتەیەکی کۆمەڵایەتی بە ناوی حیزبی بەعسەوە بۆ ماوەی (٣٥) ساڵ نەک هەر تەنها حکومی کردووە، بەڵکو پێکهاتەکانی دیکەشی چەواساندووەتەوە، ئەم دۆخە ڕێگربووە لە؛ 1. دروستنەبوونی هۆشیاری بەرفراوان بەرامبەر مەترسییەکانی فرەیی لە عێراقدا، وەک زەنگێکی مەترسیدار، کە هەمیشە هەڕەشەی جدییە بۆ سەر سەقامگیری سیاسی لە وڵاتدا. 2. ئەگەرچی لە دیموکراتی تەوافتیدا بەرپرسان و سەرکردەی لایەنەسیاسییەکان بەرپرسن لە شوڕکردنەوەی پێکەوە ژیانی ئاشتیانە لە نێو پێکهاتە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا، بەڵام بە پێچەوانەوە زۆرجار بەشێک لەو نوغبە سیاسییە خۆیان بەشێک بونە لە چاندنی تۆوی دووبەرەکی و دروستکردنی دەمارگیری سیاسی لە نێو پێکهاتە جیاوازەکاندا، ئەگەر نا لەسەر ئاستی خوارەوەو لە نێو پێکهاتە جیاوازەکانی عێراق دەمارگیری کۆمەڵایەتی هیچ کات نەگەیشتووە بە ڕەتکردنەوەی هاوڵاتیانی کورد لە لایەن هاوڵاتیانی عەرەبەوە بە پێچەوانەشەوە، مەگەر بە دەگمەن نەبێت، ئەمە بۆ پێکهاتەی شیعەو سونەش تا ڕادەیەک ڕاستە و ئەوە جگە لەوەی کەمینەکانی دیکەی عێراقیش ئەگەر دۆخێکی سیاسی نەخوازاو ڕوی نەدابێت بەهۆی بڕیاری نوغبەی سیاسییەوە، هیچ کات لە نێو پێکهاتە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی عێراق پەیوەندییەکان نەگەیشوون بە ئاستی ڕەتکردنەوەی یەکتر. 3. بەشیک لە سەرکردە سیاسییەکانی عێراق بە سەرکردەی هەموو پێکهاتەکانەوە جا لەناو پرۆسەی حکومڕانیدابن یان سەرکردەی حیزبێکی سیاسی دیاریکراوی نێو پێکهاتەیەکبن، نەیانتوانیوە هێڵەکانی ململانێی پێکهاتەکان تێپەڕێنن، باشتیرین بەڵگەش دروستنەبوونی حیزبێکی سیاسییە لە عێراقدا کە بتوانێت ئەو هێڵانە ببەزێنێت، هەست بەوە نەکرێت کە ئەم پارتە کوردییە یان عەرەبی پارتێکی سونیە یان شیعی. 4. ئەو لێکتێنەگەیشتنەی یان ململانێیەی نێو لایەن و نوغبەی سیاسی، وایکردووە دۆخەکە سەربکێشێت بۆ پێشێلکردنی دەستور یاساو ڕێساکانی عێراق، زۆرجاریش شکاندنی بنەماکانی تەوافق لە نێو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ تێپەڕاندنی یاسایەک بە پشت بەستن بە بنەمای زۆرینەو کەمینە، جا بە بێ کورد بوو بێت، یان بەبێ پێکهاتەی سونە، یان بەبێ پێکهاتەی کوردو سونە و تێپەڕاندنی یاساکان لەلایەن زۆرینەی شیعەوە. هەموو ئەو پێشمەرجانەی بۆ دیموکراسی تەوافقی لە پێویستە لە نێو پێکهاتەو نوغبەی سیاسی وڵاتێکدا پێویست بۆ سەرپێکەوتنی پرۆسەکە، دەبینین لە عێراقی نوێدا وەک پێویست لە ئارادا نەبووە، ئەمەش ئەو ڕاستییە دەردەخات کە هێشتا عێراق ماویەتی و دەیمێنێت تا پایەکانی دیموکرسی تێدا دەچەسپێت، بۆیە هەمیشە ئەگەری گەڕانەوە بۆ خاڵی سفر و پشت بەستن بە زۆرینەوە کەمینە لە بەردەم دەرگادایە. هەرەسی دیموکراسی تەوافقی لە عێراقدا دیارە لەم باسەدا مەبەست لە پەیوەندی نێوان هەرێم و ناوەندە زیاتر لەوەی باس لە تەوافقی گشتی یان شیعەو سونەی عەرەب بێت لە عێراقدا. هەر لەسەرەتای دروستبوونی عێراقی نوێوە ناکۆکی لە نێوان هەرێم ناوەند بەردەوام هەبووە بەتایبەت لەسەر پرسەکانی (پێشمەرگەو بودجەو ماددەی ١٤٠) دواتر مەسەلەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە سەربەخۆ، ئەگەرچی لە سەرەتاوە جۆرێک لە زاڵبوون هەبوو بەسەر ئەو کێشانەدا، بەڵام دوای ساڵی ٢٠١٣ەوە دۆخەکە پێی ناوەتە قۆناغێکی نوێوە، هیواش هێواش پەیوەندییەکان ئاڵۆزتر دەبن. لەسەرووبەندی تێکچوونی زیاتری پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند، کۆمەڵێک بەهاو پرەنسیپی پەیوەست بە بابەتی حوکمڕانی، لەژێر بەهانەی جیاوازدا، کەوتوونەتە ژێر پرسیارەوە، کە بەڕونی لە چەند پرسێکدا بەدیاردەکەوێت ئەوانیش؛ 1. پێشێلکردن و پابەندنەبوون بە دەستورو ئەو یاسایانەی پێویست بوون دەربکرێن بۆ جێبەجێکردنی. 2. جێبەجێنەکردنی مادەی (140) و گەڕانەوەی چارەسەر نەکردنی پرسی ناوچە دابڕێنراوەکان، سەپاندنی هێز بەسە ئەو ناوچانە لەدوای ١٦ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ەو درێژەدان بە پرۆسەی تەعریب لە تیایاندا. 3. بەشداری پێنەکردنی کوردو نەدانی پشکی لەسوپای عێراقدا. 4. بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠١٤ەوە، جا بە هۆکاری سیاسی بێت یان ئابوری یان هەر شتێکی تر هاوڵاتیانی کورد وەک پێکهاتەیەکی سەرەکی عێراق باجەکەی دەدەن. 5. لەدوای ساڵی 2005ەوە هەموو ئەو یاسا و بڕیارانەی لە بەغدا هەوڵدراوە لە ڕێگەی گەمەی زۆرینەوە دەربچێت، درزێکی خستۆتە نێو پەیوەندییەکانی هەرێم و بەغدا؛ بەمەیش کێشەکانی عێراق قووڵتر دەبنەوەو لێکترازانی یەکجارەکیی کۆمەڵگەی عێراقی، دەبێتە بابەتی کات. بەشی زۆری ئەو لادانە لە تەوافقی سیاسی و دیموکراسی سەرچاوەکەی تێکچونی هاوسەنگی سیاسییە، بە تایبەتیش تێکچونی هاوسەنگی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بەردەوام زیادکردنی ڕێژەی کورسی ئەو ئەنجومەنە پاشەکشەی زیاتری کورد تێیدا، بۆ نمونە ئەنجومەنی نوێنەران کە گۆڕەپانی یەکەمی سەرخستن و پاراستنی هاوسەنگی و تەوافقاتە، لەساڵی ٢٠٠٥ باڵانسێکی تاڕەدەیەک گونجاوی تربووە لە ئێستاو ئەنجومەنەکە لە (٢٧٥) ئەندام پێکهاتبوو، کوردیش زیاتر لە (٧٠) ئەندامی تێیدا هەبوو، بەڵام لە هەڵبژاردنن ساڵی ٢٠١٠ ژمارەی کورسییەکان زیادکرا بۆ (٣٢٥) کورسی و لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٤ بۆ (٣٢٨) کورسی و لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٨ کرا بە (٣٢٩ ) کورسی لە ئێستا کورد خاوەنی (٥٨) ئەندامە لە ئەنجومەنەکە و ڕێژەی (١٨%)ی پێکدەهێنێت، بەم پێیەش پێکهاتەی کورد بە هیچ شێوەیەک بۆ ئەو یاسایانەی پێویستیان بە دەنگی زۆرینە تەنانەت دوو لەسەر سێش هەیە بە تانها ناتوانێت ڕێگربێت، چەندجارێکش لە دەرەوەی تەوافق بەبێ کورد ئەنجومەنەکە کۆبووەتەوەو پرۆسەکانی تێپەڕاندووە دیارترینیان؛ 1. بڕینی بەشە بودجەی کورد، لە کابینەکەی نوری مالیکی، فراکسیۆنە کوردییەکان نەیانتانیوە چارەسەرێک بدۆزنەوە. 2. دەنگدان بە کابینەکەی حیدەر عەبادی لەساڵی ٢٠١٤ بەبێ ئامادەبوونی نوێنەرانی کورد، درێژەدان بە بڕینی بەشە بودجەی هەرێم سەرباری ئەوەی هەرێم لە شەڕی داعشدا بوو. 3. تێپەڕاندنی پرۆژە یاسای (دەرکردنی هێزە بیانییەکان لە عێراق) لە ساڵی ٢٠٢٠ بە بێ ئامادەبوونی کورد و سونە لە ئەنجومەنی نوێنەران. 4. تێپەڕاندنی یاسای قەرز لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠٢٠ لە ئەنجومەنی نوێنەران بەبێ ئامادەبوونی فراکسیۆنە کوردییەکان و تێکدانی ئەو ڕێککەوتنەی لە نێوان هەرێم ناوەند لە ئارادبوو و بڕینی (٣٢٠) ملیار دیناری مانگانە وەک بەشێک لە بودجەی هەرێم. ئەمانە دیارترین نمونەی شکاندنی تەوافقی سیاسییە لە عێراقداو ئێستاش یاسای بودجەی ساڵی ٢٠٢١ لە ئەنجومەنی نوێنەرانەو تائێسا هەرێم ناوەند نەگەیشتوون بە ڕێککەوتنێکی هاوبەش و دور نییە هەر ڕێکنەکەون بەبێ کورد یاساکە تێپەڕێندرێت، کە ئەمە یەکێکە لە سیناریۆ بەهێزەکان. ئەنجام لەدوای بڕیاری ئابوری سەربەخۆ لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠١٣ ەو بە دوایشیدا ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە ساڵی ٢٠١٧ە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە، بەردەوام پێگەی کورد لە عێراقدا ڕووی لە پاشکەشەیە چاوەڕان ناکرێت کورد لە چوارچێوەی پرۆسەی سیاسی عێراقدا بگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی بونیادنانەوەی عێراقی نوێ، ئەو هانگاوانەی عێراق ناویەتی بەرامبەر هەرێم و ناوچە جێناکۆکەکان لە ١٦ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧، پرسی بودجەو موچەو پێشمەرگەو دەستورو ...هتد، دەرخەری ئەو ڕاستییەن. چونکە عێراق متمانەی جارانی نەماوە بەهێزبوونی هەرێمی کوردستان و بە هەڕەشە دەبینێت بۆ سەر یەکپارچەیی خاکی عێراق، هەر لەو سۆنگەیەشەوەیە فشار دەکاتە سەر هەرێم بۆ تەسلیمکردنی نەوتی هەرێم و داهاتی خاڵە سنورییەکان و هەموو هەوڵێکیش دەدات بۆ ئەوەی بەو ئامانجە بگات، پرسیارەکە ئەوەیە کورد دەتوانێت چی بکات؟ بەپێی ئەو هەڵوێست و کردارانەی حکومەتی ناوەند بەرامبەر هەرێم هەیەتی و هەنگاوی بۆ ناوە، چاوەڕوان ناکرێت هەرێمی کوردستان بەبێ سازش بتوانێت جارێکی دیکە شەریک بێت لە پرۆسەی سیاسی عێراق، سەرهەڵدانی یەکلاکردنەوەو تێپەڕاندنی پرسە هاوبەش و چارەنوسسازەکان بە زۆرینە لەسەر حیسابی تەوافقی سیاسی چاوەڕوانکراو دەبێت، بۆیە کورد دوو ئەگەری لەبەردەمدایە ئەوانیش؛ 1. سازش کردن بۆ عێراق لە بەرامبەر وەرگرتنەوەی بەشێک لە مافەکانی و بەهێزبوونەوەی پێگەکەی، کە ئەمە هیچ گرنتییەکی نییە، دوور نییە بە تەسلیمکردنی نەوت و داهاتی هەرێم، حکومەتی ناوەندی سەقفی خواستەکانی بەرزنەکاتەوە. 2. کورد بەلاوازی لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا بمێنێتەوە پشت بە خۆی ببەستێت، کە ئەم سیناریۆیەیان بۆ کورد گونجاوترە، بەڵام دیسان ئەم سیناریۆیە بێ گرفت نابێت و بەم حاڵەوە هەرێمی کوردستان ناتوانێت لەسەر پێی خۆی ڕاوەستێت، ئەگەر چاکسازی جدی نەکات لە سەرجەم سێکتەرە ئابوری و سیاسییەکانیدا. کە پێویستی بە پرنسیپەکانی دیموکراسی و شەفافیەت و دژایەتی گەندەڵی و بونیادنانی هێزێکی نیشتمانی و ئاشتەوایی و یەکڕێزی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان هەیە. ئەمەش ئەوە دەردەخات کە کێشەی سەرەکی هەرێمی کوردستان بەلایەنی کەمەوە لەم قۆناغەدا لە کوردستان خۆیەتی نەک لە ناوەند. سەرچاوەکان د. کەمال مەنوفی، تیۆرەکانی سیستمە سیاسییەکان، و: ئاوات ئەحمەد، چاپی یەکەم، چاپخانەی یاد، ٢٠٠٧. هۆگر ئیبراهیم، گەمەی زۆرینە و مەرگی تەوافقی سیاسی، پێگەی؛ http://penus.krd/index.php/ckb/2018-04-02-19-12-28/item/1174-2018-09-02-18-56-38?fbclid=IwAR0f5L2eBfSgFAz1ElvZ8Sn7S2ka1pnE3SHGMBXo98nDELYyPlmt24WuvI4 عقيل عباس، الأقلية والأغلبية وتزييف الديمقراطية في العراق، علی الموقع؛ https://www.skynewsarabia.com/blog/1349825-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%94%D9%82%D9%84%D9%8A%D8%A9-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%94%D8%BA%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A9-%D9%88%D8%AA%D8%B2%D9%8A%D9%8A%D9%81-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%85%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B7%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82
راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت دوای نزیكەی پێنج ساڵ تاوتوێكردنی، ئەمڕۆ دواجار ئێرانو چین رێككەوتنی 25 ساڵەیان ئیمزا كرد، رێككەوتنێك كە ئەگەر بكەوێتە بواری جێبەجێكردن، نەوتی ئێران لەژێر سزا ئابورییەكانی ئەمریكا رزگار دەكاتو چین-یش بە نرخێكی كەمتر لە بازاڕ بۆ ماوەی 25 ساڵ نەوتی ئێران بۆ خۆی دەبات، ئەمە تەنیا رێككەوتنێكی ئابوری نییە، بەڵكو رەهەندی سیاسیو ئەمنیشی هەیە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. ئیمزاكرا (وانگ یی) وەزیری دەرەوەی چین لە تاران رێككەوتنێكی (25) ساڵە لەگەڵ محەمەد جەواد زەریفی هاوتا ئێرانییەكەی ئیمزاكرد. میدیاكانی ئێران بەهای ئەم گرێبەستە بە (400 ملیار) دۆلار دەخەمڵێنن، كە پرۆسەی سەرمایەگوزارییە لە چەند پیشەسازییەكی ئێراندا لەوانە، نەوتو غازو هێڵی ئاسنو رێگا وشكانی و ئاوییەكان. ئەمە دەكرێت بە رێككەوتنی نەوت بەرامبەر بە پەرەپێدانو ئاوەدانكردنەوەو دەربازبوون لە پەراوێزخستنی ئێران لەسەر ئاستی جیهان ناوببرێت. لەبارەی رێككەوتنەكەوە ساڵی رابردوو ئێرانو چین گفتوگۆیان كرد لەبارەی ئیمزاكردنی رێككەوتنیكی هاوبەشی ئابوریو ئەمنیی بۆ ماوەی (25) ساڵ، ئەمە بەمەبەستی راكێشانی ملیارانی دۆلاری سەرمایەگوزاری چین بوو بۆ ناو ئێران، لە زەمەنێكدا كە سزا ئابورییەكانی ئەمریكا بڕستی لە ئابوری ئێران بڕیوە. هەواڵی رێككەوتنی درێژمەودای ئێران لەگەڵ چین، سەرەتای هاوینی رابردوو بڵاوبووەوە، ئەوكات لەناوخۆو درەوەی ئێران رەخنەی زۆر لە رێككەوتنەكە گیرا، هەرچەند باسلەوە دەكرێت پرۆژەی ئەم رێككەوتننامەیە سەرەتاكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردانێكی (شی جین بینگ)ی سەرۆكی چین بۆ ئێران لە كانونی دووەمی 2016، بەڵام ئەوەی ئیمزاكردنی گرێبەستەكەی خێراتر كرد، ئەو سزا ئابورییە سەختانە بوو كە ئیدارەی دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا بەسەر ئێرانیدا سەپاند. 2016 كە سەرۆكی چین سەردانی تارانی كرد، حەسەن رۆحانی سەرۆكی ئێران بڕیاریداوە پەیوەندییەكان لەگەڵ چیندا بەهێز بكات، هەر لەو ساڵەدا چین بڕیاریدا قەبارەی بازرگانی خۆی لەگەڵ ئێران لەماوەی 10 ساڵی داهاتوودا بۆ (600 ملیار) دۆلار بەرزبكاتەوە. ئەوانەی رەخنەیان هەیە، پێیانوایە لەم رێككەوتنەدا ئێران دەستكەوتی بێسنوری بە چین داوە، تا ئەو رادەیەی ئەم رێككەوتننامەیە بە "رێككەوتننامەی تركمانچای نوێ" ناودەبەن، لەمەشدا مەبەستیان لەو رێككەوتننامەی "تركمانچای" نێوان ئێرانی قاجارییو روسیای قەیسەرییە لە سەدەی نۆزدەهەمدا، كە بەپێی ئەم رێككەوتنە ئێران دەستبەرداری روبەڕێكی بەرفراوانی زەوییەكانی بوو لە قەوقاز، بۆ روسیا. وەزارەتی دەرەوەی ئێران بە بەرپرسی فەرمی هاوكارییەكان بۆ ئیمزاكردنی ئەم رێككەوتننامەیە دەناسرێت، بەڵام باسلەوە دەكرێت عەلی لاریجانی سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی ئێران و راوێژكاری ئێستا ئێران عەلی خامنەیی رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی رۆڵی سەرەكی هەبوو لەوەی ئێران و چین بەم رێككەوتننامەیە بگەن و بەتایبەتیش لەلایەن رابەرەوە راسپێردراوە بۆ ئەم كارەو رابەر خۆی پشتیوانی ئەم رێككەوتنە دەكات و ئاگاداری وردو درشتی رێككەوتننامەیەكە. سەرەتای تەموزی رابردوو، مەحمود ئەحمەدی نەژاد سەرۆك كۆماری پێشووی ئێران یەكەمین كەس بوو كە دەرباری رێككەوتنی 25 ساڵەی نێوان ئێرانو چین قسەی كردو وتی ئەمە رێككەوتنێكی "نهێنی"و "دور لە چاوی گەلی ئێران لەگەڵ وڵاتێكی بیانیدا ئیمزا دەكرێت، بۆیە گەلی ئێران ئەو رێككەوتنە بەشێوەیەكی فەرمی ناناسێنێت". تائێستا وردەكاری تەواوەتی ناوەڕۆكی رێككەوتننامەكە نازانرێت، بەڵام گۆڤاری (پترلیۆم ئیكۆنۆمیست) رۆژی 3ی ئەیلولی 2019 لە راپۆرتێكدا بەشێك لەناوەڕۆكی رێككەوتنناكەی 25 ساڵەی نێوان ئێرانو چینی ئاشكراكرد، دواترو لە كاتێكی تردا رۆژنامەی (نیویۆرك تایمز)ی ئەمریكی، رەشنوسی رێككەوتنەكەی بڵاوكردەوە كە (18) لاپەڕەبوو، بەڵام هێشتا پشتڕاست نەبوەتەوە ئایا ئەمە كۆپی راستەقینەكەی رێككەوتنەكەیە یاخود نا. بەگوێرەی راپۆرتەكەی (پترلیۆم ئیكۆنۆمیست)، لەچوارچێوەی ئەم رێككەوتننامەیەدا چین بەبەهای (280 ملیار) دۆلار سەرمایەگوزاری لە پیشەسازی نەوتو غازو بڕی (120 ملیار) دۆلار لە پیشەسازی گواستنەوەو گەیاندنی ئێراندا دەكات، لەبەرامبەر ئەمەدا ئێران ئەولەویەتی كاركردن لە پرۆژەكانیدا بە كۆمپانیا چینییەكان دەداتو چین (5 هەزار) سەرباز لە ئێران جێگیر دەكات بۆ پارێزگاركردنی لە پرۆژەكانی خۆی لەو وڵاتە. (پترلیۆم ئیكۆنۆمیست) ئاماژەی بەوەكردبوو، لەچوارچێوەی رێككەوتننامەكەدا، چین بنكەیەكی سەربازی لە دورگەی "كیش"ی ئێران دروست دەكات كە دەكەوێتە سەر كەنداوی عەرەبی كە ئێرانییەكان پێی دەڵێن "كەنداوی فارس"، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران دەڵێن كۆماری ئیسلامی دورگەكەی داوە بە چینو وەكو فرۆشتنی بەشێك لە خاكی ئێران ناوی دەبەن، بەڵام بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئەم قسانە بەتەواوەتی رەتدەكەنەوە. راپۆرتی گۆڤاری (پترلیۆم ئیكۆنۆمیست) دەڵێ" لە رێككەوتننامەكەدا باس لە جێبەجێكردنی پرۆژەی هێڵی ئاسنی نێوان تارانو باكوری خۆرهەڵاتی مەشهەد كراوە كە درێژییەكەی 900 كیلۆمەترەو بڕیارە پرۆژەی شەمەندەفەری خێرا لەنێوان تارانو قومو ئەسفەهان جێبەجێ بكرێتو ببەسرێتەوە بە تۆڕی باكوری خۆرهەڵاتەوە كە بە تەورێزدا تێدەپەڕێت". هەمان راپۆرت ئاماژەی بەوەكردبوو، لەم رێككەوتنەدا، چین بە داشكاندنی 32% نەوتو غازو بەرهەمە پترۆكیمیاییەكانی ئێران دەكڕێتو سەرباری ئەمە تا ماوەی دوو ساڵ بۆی هەیە پارەی كڕینی ئەم بەرهەمانە نەدات بە ئێرانو دوای بخات، بەڵام وەزیری دەرەوەی ئێران راستی ئەم قسانەی رەتكردەوە. سودی رێككەوتننامەكە بۆ ئێران ئەمە تەنیا رێككەوتنێكی ئابوری نییە، بەڵكو رەهەندی سیاسی گەورەشی بۆ ئێران هەیە، بەوپێیەی چین یەكێكە لە پێنج ئەندامە هەمیشەییەكەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كە مافی "ڤیتۆ"ی هەیەو لە حاڵەتی بڕیاری شەڕدا، بۆ پارێزگاریكردن لە سەرمایەگوزاری خۆی چین ناچارە بەرگری لە ئێران بكات، سەرباری ئەمە وا لە چین دەكات رۆڵ ببینێت بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەنێوان ئێرانو ئەمریكادا. لەلایەكی ترەوە بەم رێككەوتننامەیە، چین نەوتو غازی ئێران لەژێر سزا ئابورییەكانی ئەمریكا رزگار دەكاتو بەرهەمهێنانی نەوتو غاز لە سێ كێڵگەی سەرەكی ئێران زیاد دەكات، لەبەرامبەر ئەمەدا، وەكو باسدەكرێت چین بۆ ماوەی 25 ساڵ نەوتی ئێران بە نرخێكی كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهانی بۆ خۆی دەبات. هەندێك لە چاودێران، ئەم رێككەوتننامەیە لە چوارچێوەیەكی زۆر گەورەتردا وێنا دەكەنو وەكو بەشێك زیندوكردنەوەی "رێگای ئاوریشم" ناوی دەبەن كە چین كاری لەسەر دەكات بەمەبەستی بەهێزكردنی هەژمونی خۆی لە ناوچەكە، ئێرانیش لەم پرۆژەیەدا پێگەی گەورەی هەیە بەهۆی هەڵكەوتە جوگرافییەكەیەوە كە دەكەوێتە سەر كەناری خۆرهەڵاتی ئاوەكانی كەنداو. رێككەوتننامەكە رەهەندی ئەمنیشی هەیە، باسلەوە دەكرێت رێككەوتنەكە، دروستكردنی لیژنەیەكی سەربازی هاوبەش لەنێوان ئێرانو چین لەخۆدەگرێت، كە سەرپەرەشتی پیشەسازیی سەربازیی دەكات. رێككەوتننامەكە ئیمزا كرا، بەڵام هێشتا ناچێتە بواری جێبەجێكردن، چونكە دەبێت دواتر هەردوو پەرلەمانی ئێرانو چین بەزۆرینەی دەنگ پەسەندی بكەن، سەرباری ئەوەی، ئوسوڵگەراكان زۆرینەن لەناو پەرلەمانی ئێرانو رێككەوتننامەكە رابەری باڵا پاڵپشتی لێدەكات، بەڵام هێشتا پێشبینی ناكرێت بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەمساڵدا، پەرلەمانی ئێران ئەم رێككەوتننامەیە پەسەند بكات، بۆ ئەوەی نەبێت بەبابەتی بانگەشەی هەڵبژاردن. رەنگە هەرگیز ئەم رێككەوتنە نەچێتە بواری جێبەجێكردن، بەوپێیەی هەندێك ئەم بابەتە وەكو كارتی فشاری ئێران لەسەر ئەمریكا دەبیننو پێیانوایە بەرپرسانی تاران دەیانەوێت لەم رێگەیەوە ئیدارەی بایدن رابكێشن بۆ سەر مێزی گفتوگۆ بەمەبەستی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیو هەڵوەشاندنەوەی سزا ئابورییەكان لەسەر ئێران. قەبارەی بازرگانی چین لەگەڵ وڵاتانی كەنداوی عەرەبی زۆر زیاترە لە پەیوەندییە ئابورییەكانی چین لەگەڵ ئێران، بۆیە وڵاتانی كەنداو فشار دەخەنە سەر چین بۆ كشانەوەی لەم رێككەوتنەی لەگەڵ ئێران، چینییەكان نایانەوێت لەبەر ئێران دەست لە وڵاتانی كەنداو بەربدەن، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە وەزیری دەرەوەی چین بەر لەوەی بێتە ئێران بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە سەردانی سعودیەو توركیاو كردو بڕیارە دوای سەردانەكەشی بۆ ئێران بچێتە ئیماراتی عەرەبی.
شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) - کورد، "چی" کۆی دەکاتەوە نەک کێ کۆڕەو تەجەللابوونی نەرمەهێزی ئیرادەی کۆمەڵگەی کوردستان بوو، کۆتایی ئەو خاڵەبوو تفەنگ لە پاراستنی دەستکەوتدا کورتی هێنا، بەڵام "ئیرادە و هۆشیاری"ی هاوبەشی کۆمەڵگە هەم پاراستی و هەم دەستکەوتی سیاسیی و مرۆیشی لێ وەبەرهێنا. ئەمە نمونەی ئەو نەرمەهێزە شاراوەی کوردە لە دنیای نوێدا کە هێشتا سیاسەتوانانی کورد نەک وەک پێویست وەبەریان نەهێناوە، بگرە لە کەشفکردنیشیدا کڵۆڵ بوون. لە مێژووی هاوچەرخی کورددا، هیچ سیاسییەک، حزبێک، ئایدۆلۆژیایەک و دینێکیش نەیتوانییوە، کۆمەڵگەی کوردستان یەکبخات، بەڵام کۆڕەو یەکی خست و دەرئەنجامی کاریگەر و واتاداری لێکەوتەوە کە تێگەشتنەوەی سەرلەنوێی پێویستە. کۆڕەو لە ڕوخساریدا شکست و بێنەوایی و دۆڕانی کورد بوو لەبەردەم هێزگەلێکدا کە سەدساڵ دەنگیان نەبیست و بە زیادەیان دەزانی و بۆ قڕکردنی درێغیان نەکرد، بەڵام گەر لە ناواخن و دەرئەنجامەکانی کۆڕەوەوە لە ڕووداوەکە بڕوانرێت، وەرگەڕاندنی هەڵهاتن و شکستە بۆ بردنەوە، "هۆشیارییەکی ڕاستەقینەی کۆمەڵی"ی بوو بۆ پاراستنی دۆخی نوێ(ڕاپەڕین) و ڕەتکردنەوەی ستەم و ناڕازیبوونە دژی دۆخی پێشتری سەپێنراو(جینۆساید و سڕینەوەی کولتووری). کۆڕەو دەریخست: دەستکەوت(ڕاپەڕین)، کۆژان و ستەمە هاوبەشەکان، دەکرێت لە بری "کاریزمای نەبوو"ی کوردستان سوودیان لێببینرێت و لە پرۆسەی نەرمەهێز و یەکخستنی ئیرادە و ئیدارەی سیاسییدا ڕۆڵ ببینن و کورد کۆبکەنەوە و وەک شیرازەیەکی بەهێز جێی هێز و کەسایەتیی سیاسیی بگرنەوە. چی ڕوویدا؟ پاش سەرکەوتنی ڕاپەڕینی خەڵکی کوردستان بەسەر داموودەزگای ڕژێمی عێراقیدا و ئازادکردنی کەرکوک، هەشت ڕۆژی نەبرد(٢٨ی ئازار١٩٩١)، حکومەتی بەغدا خۆی کۆکردەوە و بە لەشکرێکەوە ڕووی کردەوە ناوچە ئازادکراوەکانی کوردستان، بەڵام ئەمجارەیان بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی جینۆساید و ڕەتکردنەوەی ستەم، کورد جێهێشتنی ماڵ و جوگرفیاکەی هەڵبژارد و کۆڕەوە ملیۆنییەکەی دەستپێکرد. لەکۆچێکی گشتیتدا، ڕوویان لە سنوورەکانی تورکیا و ئێران کرد. لە ٣و٤ی نیسانی١٩٩١دا، کۆڕەوی کوردان گەیشتە لوتکە و نزیکەی ٢ملیۆن کورد ماڵوحاڵی خۆیان جێهێشت و ئامادەنەبوون بگەڕێنەوە سایەی ڕژێمی عێراق، بەم کردەوەیە ئیرادەی هاوبەشی خەڵک، زلهێزان و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانیانی هێنایە دەنگ و دوو بڕیاری مرۆیی و سیاسیی-سەربازی بە دووی خۆیدا هێنا (دەستێوەردان لە عێراق و درووستکردنی ناوچەی ئارام). یەکەمجار لە ڕووی مرۆییەوە، فەرەنسا پرۆژەی دانانی سنوورێک بۆ پێشێڵکاری مافەکانی مرۆڤ لە عێراق و بە هاناوەچوونی "خەڵکی مەدەنی"ی بۆ ئەنجومەنی ئاسایشی ٥/٤/١٩٩١دا پێشنیارکرد و بە زۆرینەی دەنگ (جگە لە کوبا، یەمەن و زیمبابۆی!) بڕیاری ٦٨٨ی ئەنجوومەنی ئاسایشی لێکەوتەوە. پاشتریش جۆن مێجەری سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا بۆ فراوانکردنی کاریگەری بڕیاری٦٨٨ (ئەڵبەتە بەهاندانی چالاکوانانی کورد لە بەریتانیا)، داوای ناوچەیەکی ئارام و دژەفڕینی پێشنیارکرد و بەکردەیی بوویە تەواوکاری بڕیاری ٦٨٨ و لە ئۆپەراسیۆنێکی هاوبەشدا (ناسراو بە ئۆپەراسیۆنی هەشت) کە بەریتانیا سەرپەرشتی دەکرد، ناوچەی ئارام لە کوردستان (باکوری عێراق) چەسپێنرا. هەڵهاتن و ئاکامی مەزنەوە - لەڕووی کردەییەوە:کوردانی کۆچکردوو، گەڕانەوە ناوچەکانی خۆیان و لە چوارچێوەی هێڵی ٣٦دا، ئاسمانی هەرێمی کوردستان لە حکومەتی بەغدا سەنرایەوە و قەدەغەی فڕینی فرۆکەکانی کرا، بەمەش هەم بەرەی کوردستانی توانی دەستکراوەتر بەڕێوەبردنی ناوچە کوردستانییە ئازادکراوەکان وەئەستۆ بگرێتەوە، دەرئەنجام قەوارە، پەرلەمان و حکومەتی هەرێمی دەستووری کوردستان و "ڕۆشتنی بێگەڕانەوە"ی سەدام و بەعسی لە کوردستان (جگە لە ناوچە دابڕێنراوەکان)ی لێکەوتەوە، چونکە بڕیاری دژەفڕینی پێشنیارکراوی بەریتانیا، کەرکوکی لە خۆنەدەگرت! - لەڕووی نێودەوڵەتییەوە: پرسی بزوتنەوەی ڕزگارییخوازیی کوردستانی بردەپێشەوە، بۆیەکەمجار بوو پاش زیاتر لە سەدساڵ لە تێکۆشانی کورد لە کوردستانی گەورەدا، ڕێکخراوێکی وەک نەتەوەیەکگرتووەکان و ئەنجومەنی ئاسایش (لانیکەمی مرۆیی) لەسەر کورد و دژی سەردەستەیەکی وەک بەغدا بێنەدەنگ و ئاکامی کردەیی لێبکەوێتەوە. - لەڕووی واتاییەوە: ڕاستە بڕیاری ٦٨٨ تەنها مرۆیی بوو، وەک خەڵکی سیڤیل بەرگری لە کورد کرد، نەک وەک شوناس و نەتەوەیەک و مافخوراو لە چوارچێوەی یەکێک لە دەوڵەتە دروستکراو و سەپێنراوەکاندا، بەڵام گوڕێک و قۆناغێکی نوێ بوو لە پۆلێنی وێستگەکانی جوڵانەوەی ڕزگارییخوازیی کوردستاندا، کە دانی بەوەدا ناوە دەوڵەتێکی سەرکوتکار مافی هاوڵاتیانی پێشێل دەکات و مافە کولتووریی و مرۆییەکانیان پایماڵ دەکات. مانیفێستکەری ئەو ڕاستییەش بوو، پرسی کورد یەک پاکێچە و لەتناکرێت، چونکە دەرکەوت لە بەهاناوەچوونەوە کوردانی ڕۆژهەڵات و باکوور هەرچییان لەدەستهات لە هاوکاری مرۆیی و لۆبیکردن و پشتیوانی وەگەڕیان خست. - لە ڕووی نەیارناسییەوە: هەریەک لە ئەنکەرە، ئەستەنبوڵ پاشان بەغدا و شام، تێگەیشتن چەکی سڕینەوە و بەزیادەزانینی کورد چارەسەری گرێیان بەرامبەر کورد ناکات و ناچارن هەم دانبنێن بە کوردستانی عێراقدا و لەوەش تێگەیشتن چیتر پرسی کورد و بزوتنەوەکەی بە "سەعدئاباد و جەزایر و هەماهەنگی چوارقۆڵی"یەکەی جاران لەناونابرێت و کەس دەنگی نەبیستێت. کۆڕەوی کورد تێیگەیاندن ماڵسوتان و ماڵتێکچوونی کورد، ماڵی ئەوانیش بەئارامی ناهێڵێتەوە و پایتەختەکەیان دەهێنیتە لەرزە و دەستوەردەدرێت لەو دەوڵەتە مەرکەزییە سەپێنراوانەیان کە دەنگی گەلێک نابیستن. لەوەش زیاتر، نەیارانی چوارقۆڵی کوردستان، لە پرسی کۆڕەودا لەت بوون و ناچاربوون دان بە پرسەکە و ئاکامەکانیشیدا بنێن و بگرە ڕاپۆرت و نامە و نوێنەرەکانیان لەسەر دۆخی خەڵکی کۆچکردوو، بوونە پاڵپشت و بەڵگەی پشت دەرچوونی بڕیاری ٦٨٨. کۆڕەو وەک هێزی کولتوور لە کۆڕەوە دەرکەوت، لە ئەگەری بەکارهێنانی نەرمەهێز و هۆشیاریی ڕاستەقینەی جەماوەری و متمانەی خەڵکدا بە کیانی خۆماڵی نەک هەر دەتوانێت خۆی بپارێزێت، بەڵکو دەتوانێت پشتوان و پارێزەری تفەنگ و توندەهێزی پێشمەرگە و قەوارەکەشی بێت، بە پێچەوانەشەوە هەمان هێندە دەتوانێت لەناوبەریشی بێت گەر متمانە بدۆڕێنێت. لە دنیای نوێی پەیوەندیە نێودەوڵەتییەکان و کاریگەری وڵاتان، دیدگای سیاسەتی واقیعگەرایی و واقیعگەرایی نوێ زۆرترین ڕۆڵی هەیە لە دیاریکردن و سنوورداکردنی ڕەفتاری دەوڵەتان و ئەندامەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لەم دیدگایەدا، گرنگ نییە دەوڵەت چ ڕەفتار و ئایدۆلۆژیایەکی هەیە و نیازی چییە، بەڵکو ئەوەی ڕۆڵی بۆ دیاریدەکات جەمسەربەندییە نێودەوڵەتییەکان و پەیوەندی زلهێزەکانە کاریگەریی یەکەم و ڕاستەقینە جێدەهێڵێت. ڕاستە کورد خۆی یەکێک نەبووە و نییە لە کاراکتەرە دەوڵەتییەکان، بەڵام لە ڕێی نیمچەلۆبی کولتووریی و سیاسیی و پارادبلۆماسییەوە، لە کۆڕەوەوە دەرکەوت دەتوانێت جیێ خۆی بکاتەوە، نەک تەنها ئەوەی لە چوارچێوەی دەوڵەت و دەستوور و یاساکانی عێراقدا بمێنێتەوە و مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، بەڵکو دەکرێت دیاردەیەکی وەک کۆڕەو بیکاتە ئەکتەرێکی نادەوڵەتی و نێودەوڵەتی کاریگەر، هەروەک ئەوەی قەوارەی هەرێم ڕۆڵی باشتری بینی و کاریگەریشی لە دواوێستگەی جەنگی دژەتیرۆر و داعشدا بە ڕوونی بۆ دەوڵەتان دەرکەوت. بۆیە دەکرێت لانیکەم سود لەو نیمچەلۆبی و نەرمەهێزە کولتووریانە وەربگیرێت، کە تێیدا تفەنگ و دستوورەکان لە پاراستنی ماف و شوناسی کورددا کورت دەهێنن. بۆ نموونە لە پرسی کەرکوک و ناوچەدابڕێنراوەکان، مافەکانی کورد لە تورکیا، ئێران و سوریا و پشتیوانی لە جوڵانەوەی ڕزگارییخوازیی کورد لەو وڵاتانە و...تاد. مێژوو بۆ ئایندەسازیی کورد لە وردبوونەوە لە دیاردە و لێکەوتەکانی کۆڕەوە دەردەکەوێت پرسی کورد پرسێکی ماف-تەوەرە، بۆیە لەتناکرێت، یەک پاکێجە و لە هەر پارچەیەک بێت یەک ستەمی هاوبەشی هەیە، گەرچی چوارنەیار و چەند هێز و چەند ئیدارەی هەبێت بەڵام یەک ئیرادەی ناوەکی هەیە، گەر بخرێتەکار سەرلەبەر دەخرۆشێت و سنووری سیاسیی ناناسێت. لێرەدایە گرنگە پرسی کورد لە چوار پارچە لەتنەکرێت و نەرمەهێزی کوردان بۆ هەرچوارلا وەک پاکێجێک ڕێکبخرێتەوە و بجوڵێنرێت، گەرچی لەڕووی بەڕێوەبردنی دۆسێکەوە، چوارلایە بەڵام لەڕووی جۆری مامەڵە و پێشێلی مافەوە وەک یەکن، گەر کۆتکردنی ڕژێمی بەعس لە ٦٨٨ و دژەفڕیندا، بەهۆی چەوساندنەوەی گەلی خۆیی و پێشێلی مافی مرۆڤەوە هاتبێتە ئاراوە، ئەوا تاران، ئەنکەرە و شام هیچیان لەو تاقیکردنەوەیە دەرنەچوون و هەمان پێوەر بۆ ئەوانیش ڕاستە و هەقییەتی هاوشێوەی کۆڕەو، فشار و کارتی نەرمی کوردان بەکاربهێنرێت. تا ئەوکاتەی ئێران و تورکیا دان بە مافی کولتووری و سیاسیی کوردانی ڕۆژهەڵات و باشوردا نەنێن، داننان و مامەڵە لەگەڵ هەرێمدا نەک ناچارییە بەڵکو چەواشەکاریی و بەکارتکردنی پرسی مرۆیی کوردە، چونکە پرسی کورد لە هەرچوار پارچە پرسی مافی مرۆڤە و مافی مرۆڤیش پرسێکە بەشبەش ناکرێت. ناکرێت لێرە بڵێیت پارێزگاری هەولێر و کوردی عێراقم لە دەست گورگی عەرەبی، بەڵام خۆت گورگێکی تورکی و فارسی بیت بەرامبەر زمان و شوناس و ئینسانی کورد لە ئێران و تورکیا. کچێک تەنها لەبەرئەوەی خوشکە بچووکەکەی فێری ئەلفبێی کوردی بکات، ٥ساڵ توندی زیندانەکانی عەجەم بێت (زارا محەمەدی) و کچێکی دیکەش لەبەرئەوەی بەرگەی لەمافی مرۆڤی عەفرینییەکان کرد(چیچەک کوبانێ) بۆ هەتاهەتایە زیندانی تورکان بکەیت. سەڵاحەدینێکی سەرکردە لەزینداندا بێت تەنها لەبەرئەوەی ماف و دیموکراسی دەوێت (دەمیرتاش) و سەرکردەیەکیش لەبەرئەوەی ئاشتی دەوێت، لەسەر مێزی دانوستاندن تیرۆر بکرێت(قاسملو). بابەتی پێشتر : بەکارهێنانەوە سیاسییەکانی نەورۆز