راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت – محەمەد رەئوف هونەری قاچاخچێتی لە دەروازە سنورییەكانی ئەفغانستان هاوشێوەی هەرێمی كوردستانە، لە ئەفغانستان بازرگانەكان بە پاڵپشتی بەرپرسان باری كۆمپیوتەر داخڵ دەكەن،  بەڵام پارەی گومرگی ئارد بە حكومەت دەدەن، بزوتنەوەی تالیبان‌و هۆزەكان دەستی باڵایان لە قاچاخچێتیدا هەیە، كارمەندەكانی گومرگ بەناوی "شیرینی"یەوە، بەرتیل وەردەگرن، بەشێكی پارەی شیرینی ددەدەن بە بەرپرسانی سەرو خۆیان، بەراوردكارییەكی نێوان قاچاغچێتی لە هەرێمی كوردستان و ئەفغانستان لەم راپۆرتەدا  گومرگی نایاسایی ! هاوشێوەی هەرێمی كوردستان، لە ئەفغانستان گەندەڵی لە كاری گومرگەكاندا هەیە، بەرپرسان لە تاڵانكردنی داهاتی وڵاتەكەیان تێوەگلاون.  عەبدولقادر قەلاتوال ئەندامی پەرلەمانی ئەفغانستانە، ئەم پیاوە مانگی ئایاری رابردوو لە بەدواداچونێكدا بۆی دەركەوتووە، لە ناوەڕاستی شاری قەڵات لەنێوان شاری كابولی پایتەخت‌و هەرێمی قەدەندەهاری باشوری وڵاتدا، خاڵێكی گومرگیی بەشێوەیەكی نایاسایی دانراوە، عەبدولقادر وال لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی گومرگی كابول قسەی كردووە‌و پێی وتوون ئایا ئەوان ئاگاداری ئەو خاڵە گومرگییەن، وەڵامیانداوەتەوە‌و وتویانە ئاگاداری ئەو گومرگە نین.  كاتێك ئەو پەرلەمانتارە بۆی دەركەوتووە، گومرگەكە بەشێوە نایاساییە، ماوەی پێنج مانگ بووە، كۆمەڵێك كەس لەو شوێنەدا بەناوی حكومەتەوە پارەیان لە خەڵك وەرگرتووە.  لەسەر بنەمای سكاڵای عەبدولقادر قەلاتوال پەرلەمانتار، دواجار داواكاری گشتی ئەفغانستان فەرمانی دەستگیركردنی بۆ ژمارەیەك كەس دەركرد كە تێوەگلاون لە دانانی ئەو گومرگە نایاساییە، لێكۆڵینەوەكان دەریانخستوە (رەحمەتولڵا یارمل) حاكمی پێشووی ویلایەتی زابل لە باشوری ئەفغانستان، پەیوەندی گوماناوی لەگەڵ ئەو كەسانەدا هەبووە كە گومرگە نایاساییەكەیان بەڕێوەبردووە، گومرگێك كە دەوترێت لەماوەی پێنج مانگدا بڕی (3 ملیۆن‌و 537 هەزار) دۆلاری بەشێوەی نایاسایی لەو بارهەڵگرانە وەرگرتووە كە كەلوپەلیان لە ویلایەتەكانی (فەرا ‌و نیمروز ‌و هرات)ەوە هێناوە. پەرلەمانتار عەبدولقادر قەڵات قسەی بۆ رۆژنامەی (عەرەبی جەدید)ی قەتەری كردووە، دەڵێ:" ئەوانەی ئەم گومرگە نایاساییەیان داناوە، بۆ هەر بارهەڵگرێك بڕی 129 دۆلاریان وەرگرتووە". كەرتە زیندوەكانی وڵات لە نمونەی گومرگەكان، كە دەبێت ببن بە بڕبڕەی پشتی داهاتەكانی حكومەت، لە وڵاتێكی وەكو ئەفغانستاندا كە پێداویستییەكانی لەوڵاتانی دراوسێوە هاوردە دەكات، گەندەڵی گەورەی تێیدایە، لە هەرێمی كوردستانیش دۆخەكە هاوشێوەیە.  لە هەرێمی كوردستانیش بەشێك لە پەرلەمانتاران بەدوای كەیسی قاچاخچێتی دەروازە سنورییەكانەوەن و بە دەیان راپۆرتیان لەسەر شێوازی قاچاغچێتی خاڵە سنورییەكان ئامادەكردووە. كێن ئەوانەی گەندەڵی دەكەن ؟ هاوشێوەی هەرێمی كوردستان، لە ئەفغانستان بەرپرسان‌و كەسانی دەستڕۆیشتووە لە نمونەی بەرپرسانی بزوتنەوەی تالیبان‌و چەكداری هۆزەكان تێوەگلاون لە گەندەڵی گومرگەكان‌و لەسەر رێگای سەرەكی نێوان ویلایەتەكان، گومرگی نایاسایی دروست دەكەن‌و پارە لە خەڵك وەردەگرن.  بەگوێرەی قسەی (خان جان كوزای) جێگری سەرۆكی ژورری بازرگانی‌و پیشەسازی، لە ئەفغانستان تەنیا (17) دەروازەی گومرگی فەرمی هەیە كە دەكەونە سەر سنورەكانی ئەفغانستان لەگەڵ پاكستان‌و ئێران، گومرگەكانی تر هەمووی نایاسایین، رەنگە بەم حاڵەشەوە هێشتا دۆخی ئەفغانستان لە كوردستان باشتر بێت، چونكە لە هەرێمی كوردستان نزیكەی (30) دەروازەی نافەرمی هەیە. گەندەڵی لە گومرگەكانی ئەفغانستان لەڕێگەی دەڵاڵ‌و كارمەندانی گومرگەوە دەكرێت،  لێكۆڵینەوەكان باسلەوە دەكەن، رێگەی جۆراجۆری گەندەڵی هەیە، یەكێك لە رێگەكان ئەوەیە بازرگانەكان كاڵای گرانبەهای وەكو دەرمان‌و كۆمپیوتەر بەو شۆفێرانەی دەگوازنەوە كە پەیوەندییان لەگەڵ دەڵاڵ‌و فەرمانبەرانی گومرگدا هەیە، تۆڕی شۆفێرو دەڵاڵەكان لەبەرامبەر وەرگرتنی بڕێك پارە بۆ خۆیان، وادەكەن بازرگانەكان باجی كاڵاكانیان نەدەن بە گومرگەكان. محەمەد داود كە پێشتر بازرگانی دەرمان بووە، بە رۆژنامە قەتەرییەكەی وتووە:" بڕێكی كەمی دەرمانی لە پاكستانەوە لەناو بارهەڵگری میوەدا گواستوەتەوە بۆ ئەفغانستان بەبێ ئەوەی باجی گومرگیی بدات، بەگوێرەی قسەی خۆی ئەم پیاوە لەبەرامبەر گواستنەوەی بڕێكی كەم دەرماندا بڕی (6 دۆلار)ی داوە بە دەڵالێك‌و بڕی (12 دۆلار)یشی داوە بە فەرمانبەرێكی گومرگ.  رەنگە قەبارەی گەندەڵییەكە زۆر لەمە گەورەتر بێت، بەگوێرەی ئەوەی وەحیدوڵڵا قتالی حاكمی ویلایەتی هرات ئاشكرایكردووە، ساڵی رابردوو بە دەروازەی "ئیسلام قەڵا"دا كە دەكەوێتە نێوان ئەفغانستان‌و ئێران، نزیكەی (4 هەزار) بارهەڵگر تێپەڕیون، كە كاڵای جۆراوجۆریان تێدا بووە، لەماوەی كانونی دووەم بۆ تەموزی رابردوو، (هەزارو 500) بارهەڵگر تێپەڕیون بەبێ ئەوەی هیچ باجێكی گومرگیی بدەن. حاكمی ویلایەتی هرات باسی لەوەكردووە، تەنیا لە یەك شەودا (64) بارهەڵگر كە كەلوپەلی گرانبەهایان لە نمونەی كۆمپیوتەرو پارچەی ئەلیكترۆنی پێبووە تێپەڕیون، بەڵام باجی گومرگی ئاردیان لێوەرگیراوە كە پارەیەكی كەمە، ئەم شێوازی گۆڕینی جۆری كاڵایە لە دەروازەی ئیبراهیم خەلیل لە هەرێمی كوردستانیش دەكرێت‌و لە دەروازەی باشماخیش شەوان بارەگان بەبێ پێدانی باجی گومرگی تێپەڕدەبن. شێوازێكی تری قاچاخچێتی لە ئەفغانستان كە بازرگانەكان دەیكەن، بریتییە لە شاردنەوەی كەلوپەلی گرانبەها لەناو ئەو بارهەڵگرانەدا كە كاڵای هەرزان بەها دەگوازنەوە، ئەمە لە هەرێمی كوردستانیش دەكرێت‌و ئامانج لێی خۆدزینەوەیە لە پێدانی باجی گومرگی راستەقینەی كاڵاكان.  مافیای گومرگەكان لە ئەفغانستان لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ناو حكومەت هەماهەنگی دەكەن، بەگوێرەی قسەی حاكمی ویلایەتی هرات، میرەكانی جەنگ‌و بەرپرسانی حكومی دەستی باڵایان هەیە لە دامەزراندنی كارمەندانی گومرگدا، چونكە ئەو كارمەندانە بەشێك لەو پارانەی كە بەناوی "شیرینی"یەوە لە گومرگەكان پەیدای دەكەن، دەیدەن بەو بەرپرسانە. لە ئەفغانستان هاوشێوەی كوردستان هەمان وشەی "شیرینی" بەكاردەهێنرێت بۆ ئەو پارەیەی كە كارمەندانی گومرگ بەشێوەی بەرتیل وەریدەگرن. رۆژی 12ی حوزەیرانی رابردوو، حكومەتی ئەفغانستان بە بڕیارێك گەشتكردنی بۆ دەرەوەی وڵات لە (66) بەرپرسی وەزارەتی دارایی، لەنێویاندا بەرپرسانی گومرگ، قەدەغە كرد، بەڵام لە هەرێمی كوردستان تائێستا حكومەت هیچ فەرمانێكی بۆ ئەوانە دەرنەكردووە كە قاچاخچێتی دەكەن، بەمدواییە حكومەتی هەرێم رێگریكردنی لە قاچاخچێتی دەروازە سنورییەكان داوەتە دەست هێزێكی هاوبەشی وەزارەتی ناوخۆ‌و وەزارەتی پێشمەرگە‌و ئەو هێزەش تائێستا دروست نەكراوە.   ئەو كەسانەی كە لە ئەفغانستان گومانیان لەسەرە تێوەگلابن لە گەندەڵ‌و دزینی پارە‌و قاچاخچێتی لە گومرگەكاندا، كە گەشتكردنیان لێ قەدەغە كراوە، ئەمانەن:  •    وەهاب هیمەت بەرپرسی گومرگی كابول •    حەمدوڵا هەمدەرد بەرپرسی گومرگی هرات •    نەسروڵڵا ساحیبزادە بەرپرسی گومرگی نەنگرهار •    جاوید مەنگەل بەرپرسی گومرگی قەندەهار •    عەبدوڵڵا بەیان بەرپرسی گومرگی بەڵخ •    مەحجوب خان بەرپرسی گومرگی قەندوز ئینعاموڵڵا رەحمانی كە توێژەرە لە زانكۆی سەلام لە كابولی پایتەخت دەڵێ:" زۆرینەی ئەوانەی گەشتكردنیان بۆ دەرەوەی لێ قەدەغە كراوە، سەرباری ئەوەی تێوەگلاون لە گەندەڵی، بەڵام هێشتا بەردەوامن لەسەر كاركردنیان لە گومرگەكان".  بەڵام سدیق سدیقی وتەبێژی سەرۆكایەتی ئەفغانستان بەهانەی هەیە‌و دەڵێ:" نوسینگەی داواكاری گشتی لێكۆڵینەوە لە دۆسیەكە دەكات، ناكرێت بەر لە ئاشكراكردنی ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان ئەو كەسانە لە پۆستەكانیان دوربخرێنەوە". حكومەتی ئەفغانستان سەرقاڵبوونی بە دۆسیەی ئەمنییەوە كردوەتە بەهانەی شكستهێنانی هەوڵەكانی بۆ روبەڕووبونەوەی گەندەڵی لە وڵاتدا، بەڵام لە هەرێمی كوردستان حكومەت بەهانەی ئەوەیە ئەگەر دەست بۆ بنبڕكردنی گەندەڵی ببات، رەنگە وڵات بگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شەڕی ناوخۆو دوو ئیدارەیی.  زیانی ملیۆنان دۆلار ئەوانەی كاڵا لە پاكستان‌و ئێرانەوە هاوردەی ئەفغانستان دەكەن، یاری بە كاغەزی كاڵاكانیانەوە دەكەن، بۆ نمونە بارێكی كۆمپیوتەر دەهێنن لەگەڵ بڕێكی كەم ئارد، كاتێك دەگەنە گومرگەكە، كاغەزی باجی ئاردەكە دەردەهێنن، ئەمەش بۆ ئەوەی باجێكی كەمتری گومرگیی بدەن. لە ئەفغانستان باجی گومرگی بارهەڵگرێك كە (25) تەن كاڵای گرانبەهای هەڵگرتبێت، بڕەكەی زیاتر لە (39 هەزار) دۆلارە، ئەمە لەكاتێكدایە هەمان بار ئەگەر گەنم یاخود ئارد بێت، باجی گومرگەكەی تەنیا (650) دۆلارە.  لایەنە نێودەوڵەتییەكان ئەوانەی لە ئەفغانستان كاردەكەن، دان بە گەندەڵی گومرگەكاندا دەنێن، بەگوێرەی راپۆرتی ساڵی 2017ی نێردەی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ئەفغانستان كە بە "یۆناما" ناسراوە، دەڵاڵەكان‌و بەرپرسانی حكومەت دەستیان كردووە بە یەكدا‌و یاری بە سیستمی "ئەسیكودا" دەكەن، كە سیستمێكی جیهانی ئەژماركردنی داهاتی گومرگەكانە، ئەمانە لەم رێگەیەوە خۆیان دەدزنەوە لە پێدانی باجی راستەقینەی گومرگی ئەو كاڵایانەی كە هاوردەی دەكەن. راپۆرتەكە باسی لەوەكردووە، دەڵاڵی گومرگەكان، بە نوێنەرایەتی بازرگانەكان، گەمە بە نرخی بارەكان دەكەن، ئەمە بەهۆی ئەوەی كۆتوبەندی دامەزراوەكان لە ئەفغانستان لاوازە. بەهۆی گومانكردن لە راست‌و دروستی تۆمارەكانی گومرگ، بەڕوونی داهاتی گومرگەكان لە ئەفغانستان نازانرێت، لەكاتێكدا ئەمە یەكێكە لە داهاتە جێگیرەكانی حكومەت، لە هەرێمی كوردستان دۆخەكە هاوشێوەیە.  بەگوێرەی راپۆرتێكی ساڵی 2014ی نوسینگەی پشكنەری گشتی، تایبەت بە دووبارە بنیادنانەوەی ئەفغانستان، كە دەستەیەكی چاودێری سەربە كۆنگرێسی ئەمریكایە، تۆڕە تاوانكارییەكان لە ئەفغانستان، تیرۆرو تۆقاندن بەكاردەهێنن بۆ ئاودیوكردنی كاڵا، ئەمەش بە تەنیا لە یەك گومرگدا، لە هاوردەكردنی گەنم‌و برنجدا ساڵانە بڕی (25 ملیۆن) دۆلار زیان لە داهاتەكانی حكومەت دەدات‌و بەتێكڕا لەم پرۆسەی قاچاخچێتییەدا ساڵانە بڕی (60 ملیۆن) دۆلار زیان بە داهاتەكانی ئەفغانستان دەگات، دۆخەكە زۆر جیاواز نییە، لە هەرێمی كوردستانیش كەسانی دەستڕۆیشتووی ئەمنی دەستیان لەناو پرۆسەكەدا هەیە‌و هەڕەشە بەكاردەهێنن بۆ ئەنجامدانی كارەكانیان.  ئەگەر پێناسی گومرگی بەبێ ساختەكاری وەكو خۆی جێبەجێ بكرێت، دەتوانرێت داهاتی گومرگێكی وەكو گومرگی كابول بەرێژەی 20%ی زیاد بكرێت، ئەم گومرگە، لەماوەی نێوان شوباتی 2019 بۆ شوباتی 2020 داهاتەكەی (9 ملیۆن‌و 347 هەزار) دۆلار بووە، ئەمە بەگوێرەی قسەی محەمەد نەعیم بەڕێوەبەری فەرمانگەی خەملاندنی گومرگەكان لە ئەفغانستان.  ئەفغانستان لە لیستی گەندەڵیدا لە لیستی وڵاتانی گەندەڵدا كە ساڵانە رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی دەریدەكات، ئەفغانستان ساڵانە تادێت پاشەكشێ دەكات، واتا ئاستی گەندەڵی تێیدا بەرزتر دەبێتەوە، ساڵی 2017 لەناو 180 دەوڵەتدا لەسەر ئاستی جیهان، ئەفغانستان لە گەندەڵیدا لە پلەی 169دا بووە، كەچی لە ساڵی 2018دا بەرزبوەتەوە بۆ ریزبەندی 172، لە 2019دا گەیشتوەتە 173.  لەكاتێكدا حكومەت بەردەوام بەڵێنی روبەڕوبوونەوەی گەندەڵی دەدات، بەڵام نەبوونی ئیرادەیەكی سیاسی جددی، ئەو هەوڵانەی پەكخستووە، ئەمە لەكاتێكدایە تادێت دۆخەكە خراپتر دەبێت، تا ئەو ئاستەی مانگی ئابی 2015 سەرۆكی ئەفغانستان وتی: لە گومرگەكان بەرێژەی 50 بۆ 60% داشكاندنی بۆ كاڵای ئەو كەسانە دەكرێت كە هێزیان هەیە، ئەمەش یەكێكە لە دیمەنەكانی گەندەڵی لە ئەفغانستاندا.     

ئامادەكردنی: عەلی مەحمود   كورتەیەكی مێژویی لەسەر پۆلیڤییا   پۆلیڤییا بەناوی سیمۆن بۆلیڤوار (1738-1830) ەوە ناو نراوە , كە زۆر لە وڵاتانی ئەمەریكای لاتینی ڕزگار كرد لە داگیركاری  (كۆڵۆمبیا, فەنزویلا, پیرۆ, پۆلیڤیا), پۆلیڤار ئەو ناوەیە بێ سڵەمینەوە چەپەكانی فەنزویلا ناویان هەڵگرتووە و شانازی پێوە دەكەن, خەونەكانی سیمۆن بۆلیڤوار لە دادپەروەری و ڕزگاری و یەكخستنی ئەمەریكای لاتین تا ئەمڕۆ بە زیندوویی ماوەتەوە .  ئەم  وڵاتە پۆلیڤیا چۆن بە وڵاتی راِونانی سەرۆك بەناوبانگبوو, هاوكات لە ڕابردووشدا  وڵاتی كودەتا سەربازییەكانیش بووە, لە ماوەی 162 ساڵدا 1189 كودەتای سەربازی بەخۆوە بینیوە, وێڕای دواینەكەی بە سیناریۆو  ئارایشێكی نوێ بەڕێوە چوو, بۆیە بەردەوام لە ناجێگیری سیاسیدا بووە, تا مۆرالیس هات ماوەی حوكمڕانییەكەی زۆرترین ماوەو ئاسایشترین كاتەكانی حوكمڕانی بوو لە مێژووی وڵاتدا, هۆكاری هەموو ئەوانەش ئەو هەژاری و پاوانكردنی دەسەڵاتە بوو لە لایەن كەمایەتیەكی سپی پێستەوە . ئەم وڵاتە تژییە لە چیرۆكی كوشت بڕو جیاكاری بە ئەندازەی ئاپارتایدەكەی باشووری ئەفریقا, نموونەیەك بچوك لە كاتێك كرێكارانی قەسدیر مانیان گرتبوو بۆ زیادكردنی كرێكانیان, خاوەند كورهكان سوپایان بانگ كرد بۆ لێدانیان, لە ئاكامدا كرێكارانی كانەكان  لە كۆمەڵكوژی  كاتافا  لە 21-12-1942 دا , 19 كرێكار كۆمەڵكوژ كران و 49ش بریندار كران, لە ساڵی 1943 ەوە  ئەو یاداوەریبە كراوەتە رۆژی كرێكارانی كانەكانی پۆلیڤیا. بزووتنەوەی نەتەوەیی شۆڕشگێڕ كە لایەنگری لە كرێكاران و هندییەكان دەكرد ساڵی 1951 گەیشتە دەسەڵات كودەتایان كرد بەسەریدا, كە لە بەرنامەیاندا بوو ژیانی كرێكاران باش بكەن . پۆلیڤیا پێشەنگی شەپۆڵە شۆڕشگێڕییەكان بوو لە ئەمەریكای لاتیین, لە ساڵی 1952 كورەكانی بەرهەم هێنانی قەسدیر خۆماڵی كرا, لە سەرەتای ئەبریلی 1952 شۆڕشی كرێكاری لە پۆلیڤیا هەڵگیرسا, یەكێتی كرێكاران چەند مانگ دەسەڵاتداربوون , دوایی ئەو جارەش خەڵتانی خوێنكرا,خەباتی ساندیكایی و خەباتی هندیەكان (سی ئۆ بی) , 5 ساڵی خایاند تا بە تەواوی سەركوتكراو كودەتای سەربازی بەسەردا كرا. پۆلیڤیا لە رێكەوتی 10-10-1982 لە دیكتاتۆریەت ڕزگاری بوو,  پاش 11 ساڵ دەسەڵاتی سەربازی  لە وڵات .   سندوقی دراوی جیهانی دیارییەكانی  بۆ پۆلیڤیا لە نێوان ساڵەكانی  1925-1929دا, وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا  ساڵانە 200 ملیۆن دۆلاری وەبەرهێنان كردووە لە وڵاتانی ئەمەریكای لاتین , لە بەرامبەردا ساڵانە300 ملیۆن دۆلار قازانجیان دەسكەوت بووە , قازانجەكان 150% ی سەرمایەگوزاریەكە بووە , نەوتی فەنزویلا و كانەكانی پۆلیڤیا و شیلی و سامانی كوبا ئامانجی چاوچنۆكی ئەمەریكا بوو لە مێژوودا . لەو ساوە خەڵكی ئەم وڵاتە هەستیان بەوە نەكردووە لەو دیو سنورەكانەوە بە تایبەت لە لایەن ولاتە ئیمپریالیەكانەوە خێرو بەرەكەتیان بۆ بێت, بەڵكە گومانیان لە دەسكە گوڵە دیارییەكانیشیان هەبووە , ساڵی 1985 سەرۆك ڤیكتۆر باز ئستنسورو لە بزووتنەوەی نیشتمانی شۆڕشگێڕ بڕیاری ژمارە 21060ی دەركرد , بەو بەیانە دەرگای وڵاتی خستە سەر پشت بۆ ئابووری بازاڕ , ئەمەش زەنگی پیادەكردنی نەخشە نیو لیبراڵیەكان بوو لە بواری ئابوریدا, یەكەم دیاری ئەو بڕیارە بۆ خەڵكی پۆلیڤیا دەركردن و بێكاركردنی  25000 كرێكاری  كانەكانی قەسدیر بوو. یەكێك لە سەركەوتنەكانی بانكی جیهانی و سندوقی دراوی جیهانی كە بە شانازیەوە تا ئێستا  باسی لێوە دەكەن و بە سەركەوتنی دەزانن بۆ دەزگاكەیان, ڕزگاركردنی پۆلیڤیا بوو لە قەیرانی ئابووری ساڵی 1985, لە ڕێگەی كەمكردنەوەی كاربردی كۆمەڵ ئەمەش وەك نموونەیەك سەركەوتوو بە ولاتانی خۆرهەڵاتی  ئاوروپا ناسێنرا, تا ئەزموونی لی َوەربگرن و كاری لەسەر بكەن, لەو چاكسازیەدا كۆمپانیای كانەكان فرۆشران, بێكاری زیادیكرد, هەقدەستی كرێكاران دابەزی, ئابووری پوكایەوە, جیاوازی چینایەتی چووە سەر, نرخی ئاو  بەرز بوەوە, خزمەتگوزاری كەمكرایەوە, پشتگیری لە پێداویستییە  زەرورییەكان  ژیان نەما , بە كردار هەمووان ئەمانە كران, هەرچەندە سەردانی بانكی دراوی جیهانی بكەیت لەسەر دەرگای چونە ژورەوە نووسراوە" خەومنان جیهانێكی بێ هەژارییە" وەلێ رێك پێچەوانەكەی دەكەن وەك ئەوەی لە پۆلیڤیا باسمان كرد. لەگەڵ زۆربوونی دوكانی ئارایشت وئۆتۆمۆبێلی مۆدێل باڵا لە شەقامەكاندا, سواڵكەرەكانی سەر شەقامەكانیش زیادیان كرد, داهاتی تاك دابەزی بۆ سێ یەكی ساڵی 1980, ئەو هەژارییە بوو ئێستاش كە باسی ئەو دەزگا نێو دەوڵەتیانە دەكرێت هەژارانی پۆلیڤیا هێڵنجیان پێی دێتەوە لە تاوا دەڕشێنەوە, بۆیە نیولیبراڵیەت لای ئەوان بۆنی لە كەلاك ناخۆشترە, هەر دەرەكەوێت بە چاو ورگیان نا, بەڵكە بە لوتیان لەو دیو سنورەكانەوە هەستی پێدەكەن. لە نەوەدەكان بە تایبەتیكردن كەرتەكانی نەوت و گازیشی گرتەوە, بەمەش دەرگا بۆ دزینی ئەم دوو كەرتە گرنگەی ئابووریش خرایە سەر پشت, تایبەتیكرن هەر بە نەوت و گازەوە نەوەستا بگرە ئاوی خواردنەوەشی گرتەوە, لە سەرەتای نەوەتەكان سندوقی دراوی جیهانی  بە تایبەتیكردنی كەرتی تایبەتی سەپاند بەسەر دەسەڵاتداراندا, لە ئەنجامدا سەدان خۆپیشاندان سازكرا, پاش ئەوەی هەژاران خواردنەوەی ئاویشیان لێ گرانكرا و نەیانتوانی كرێی ئاو بدەن, بەهۆی زیادكردنی نرخی بۆ  20دۆلار , كە پێنج یەكی داهاتی تاك بوو, بەمەش جگە لە برسَتی, ئابووری لیبراڵی تێنویەتیشی بۆ هەژارانی پۆلیڤیا بەدیاری هێنا, بە وتەی وەزیری ئەشغالی ئەوكاتی پۆلیڤی  40000 خێزان لە لاباز ناتوانن كەڵك لە ئاو وەرگرن بەهۆی هەژارییەوە, ئەمە وتەی شایەدحاڵەكانی تێنوییەتی نییە, بەڵكە قسەی كەسێكە لە زوەكەوە لەبەر خواردنەوەی خواردنەوە كهولییەكان بەكارهێنانی ئاوی واز لێهێناوەو پۆلیسی  بە وەفای بەردەرگای سندوقی دراوی جیهانییە. لە ڕاپرسیەكدا كە لە  مانگی یۆلی  ساڵی 2004 دا ئەنجامدرا , ڕێژەی 84,64% ی خەڵك لەگەڵ چاكسازی یاسای سوتەمەنی بوون , 92,2% لەگەڵ خۆماڵی كردنی سوتەمەنی بوون , واتە دژ بەو بڕیارانەی 39 ساڵ پێشتر بڕیاری لەسەر درا, لە ئەمەریكای لاتین بە شێوەی گشتی ئاراستەی جەماوەر دژ بە ئابووری بازاڕی ئازاد و هەنگاوە لیبراڵیەكانە لە بواری  ئابووری . لە بەرواری 11-1-2005 كۆمپانییای سویالونیزی ئاو بەهۆی ناڕەزایەتی جەماوەری تێنوەوە  لە وڵات دەركرا, كە لە بەرواری 1997 ەوە لە پۆلیڤیا كاریان دەكرد لە شاری لاباز, كە نرخی بەشداریكردنی ئاوی لە هەندێك ناوچە 600% بەرز كردبوەوە . لە ئەبریلی  2004دا, لە كوشابامیا لە ئەنجامی ئەو ناڕەزایەتیانەی بزووتنەوەی بەرهەم هێنەرانی كۆكا ئەنجامیان دا,كۆمپانیای بتشلی ئەمەریكی دەركرا, لەو كاتەدا سەرۆكی لیژنەی ئاو ئۆسكار ئۆلیفەرا وتی: بزووتنەوەی كۆمەڵایەتی لە هەژارترین وڵاتدا سەركەوتنێكی مەزنی بەسەر سستەمی جیهانگیریدا داسەپاند, ئەمە سەرەتایەكی گرنگ بوو بۆ خەباتی جەماوەری لە ئاستی جیهانیدا, ئاخر چۆن دژی نەوەستنەوە چاكسازییە ئابووریەكان جگە لە برسێتی و هەژاری هیچی بە دیاری نەهێناوە بۆیان, داهاتی تاك لە 25 ساڵی  پێش ئەو چاكسازییە لە 940 دۆلارەوە گەیشتۆتە 960 دۆلار, كەچی هەڵئاوسان بەردەوام لە بەرز بونەوەدابوو لەو ماوەیە, خزمەتگوزاریە گشتیەكان لە نەماند بوو, 58,6%ی خەڵك بە پێی INF  لە ژێر هێڵی هەژارییەوە بوون , بە تایبەت لادێنشینەكان نزیك بە تەواویان لەژێر هەژاریەوە دەژێان, بە بەهێزترین مایكرۆسكۆبیش بگەڕایتایە دەرچویەكی زانكۆت تیایاندا نابینییەوە . بۆچی  هەڵبژاردنی پۆلیڤیا لە لایەن جیڤاراوە؟ بەڕێكەوت بوو جیڤارا پۆلیڤیای  بۆ قوناغی دووەمی شۆڕشكردن لە ئەمەریكای لاتین هەڵبژارد یان دوربینی و پلانێكی ورد بوو؟, زۆرێك دوای مەرگی جیڤارا هەڵبژاردنی پۆلیڤایان لە لایەن ئەوەوە بۆ شۆرشكردن  بە هەڵە زانی, ئاخر ئەوانە یان شارەزای مێژوو نەبوون, یان خوێندنەوەی وردو  قولیان نەبوو بۆ ئاستی ئامادەیی هەژارانی پۆلیڤیا بۆ ڕزگار بوون لە چەوساندنەوە, لە كاتێكدا لەو سەرو بەندە زۆرینەی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین بزاڤی چەكداری چەپگەرایانەی لێبوو, نزیك 25 بزووتنەوەی چەكداری لە كاردا بوون, ئەو هات ژمارەیەكی نوێی بۆیان زیادكرد, راستە جیڤارا خەباتە چەكدارییەكەی بە هاوكاری سیای ئەمەریكی لە ماوەیەكی كورتدا لە لایەن راستگەرا ئۆلیگارشییە پۆلیڤیەكانەوە سەركونكراو تێكشكا, بە مەرگی خۆی كۆتایی هات, ئەو خەونەی بە كرێكارانی كانەكانی قەسدیر و هندییە سورەكانەوە بەستبویەوە لەو كاتەدا هیچی لێ شین نەبوو, لەگەڵ مەرگی ئەودا شۆڕشی چەكداریش هەرەسی هێنا, هەرچەندە ئەمساڵ  حكومەتی كودەتاچی رەگەزپەرستی پۆلیڤی یەكەم وڵات بوو لە جیهان ئاهەنگی یادی مەرگی جیڤارایان گێڕا, بە پێچەوانەی هەموو جیهانەوە, بەڵام بینیمان  دوای 53ساڵ لە مەرگی جیڤارا, لە هەموو كوچەو كۆڵانێكی لابازدا لە پێشەوەی جەماوەرەوە  ئامادەی ڕاپەڕینەكانە, لەسەری هەموو شەقامێكدا لەناو باریكاردەكانە, لە ژوری سەری هەموو ماڵە بێ سفرەكانەوە وێنەكەی هەڵواسراوە, لە ژێر سەرینی هەموو دڵدارەكان دەست لە ملیان خەوتووە , بە سەرسنگی هەموو كچانەوەیە, لەگەڵ هەموو هەناسەیەكدا فێنكیە بۆ ئەو جەهەنەمەی سەرمایەداری لەو كیشوەرە سازی كردووە بۆ هەژاران , ئەمجارەیان جیڤارا بە سەركەوتنەوە گەڕاوەتەوە بۆ پۆلیڤیا, نە سیای ئەمەریكی  و نە دەسەڵاتدارانی كرێگرتە ناتوانن پێشی پێ بگرن, جیڤارا ئەمجارە پارتیزان نییە, كرێكاری كانەكانی قەسدیر ونەوت وگازو كێڵگە پان و بەرینەكانی لیسیۆمە, هیندیی و ژنانی هەژارە, پێغەمبەری ڕزگارییە بۆ گەلی ئەمەریكا  لەو برسێتی و نەهامەتیەی  كۆڵۆمبس بە دیاری بۆیانی هێنا, جیڤارا رێك ئەنتی كۆڵۆمبسە. لە شەستەكان بەربڵاوترین وشە لە ئەمەریكای لاتین بڵاو ببوەوە وشەی شۆرش بوو, جیڤارا قارەمانی پیادەكردنی ئەو وشەیە بوو, شۆرش سێ گۆشەی ڕادیكاڵیەت لە ناوچەكە (ئیكوادۆر- فەنزویلا-كۆڵۆمبیا)ی تێپەڕاند ,هەموو ئەمەریكای لاتینی گرتەوە, ئەمڕۆ  جیڤارا ئەو ناوەیە هەموو ئەمەریكای لاتین كردووە بە سێ گۆشەی شۆڕش , ئەمجارە لە ڕێگەی فیشەكەوە نا, بەڵكە بە دەنگەكانی هەڵبژاردن ئاڵای سەركەوتن لە وڵات بە دوای وڵاتدا لە كۆشكی كۆماریەكان دەچەقێنن, ئەمە گوڵ و لێرە سەمای بۆ بكەن . جیڤارا هەرچەندە لە بزووتنەوەكەی تێك شكا, بەڵام كاریگەری لە جوتیارانی ناوچەی هەڵسوڕانی كرد, ئەمڕۆ  وەك مەسیحێك لەو هەرێمانە سەیر دەكرێت خەباتی چەكداری تێدا ئەنجام دا. لەیاداشتەكانی پۆلیڤییا كە لە نێوان 7-11-1966 بۆ  7-10-1967 نووسیویەتی, تیایدا نیگەرانی خۆی بەرامبەر كرێكارەكانی قەسدیر دەربڕیوە , كە بە ئەنجامدانی شۆڕش هەڵنەستاون , هەرچەندە  ئەوكات لە ڕیزەكانیان  پارتی كۆمۆنیستی پۆلیڤیا زۆر چالاك  بوو, ڕاپەڕینی ئەوان لەو سەروبەندەدا  كاری لەسەر ورەی گەریلاكان دەكرد, ئەگەری گۆڕینی پارسەنگی هێزەكان لە ئارادا هەبوو بە قازانجی گەریلاكان, جیڤارا بەشێك لە خەونەكانی لەسەر بنیات نابوو. لە بەرواری 8-10-1967 زیاتر لە 1500 چەكداری ڕژێم بە هاوكاری دەزگای سیخوڕی  سیای ئەمەریكی هێرشیان كردە سەر جیڤاراو هاوڕێكانی, كە ژمارەیان تەنها 16 گەریلا بوو, پاش 6 سەعات شەڕ ی  قورس جیڤارا بە برینداری بە دیل گیرا و پاشان شەهیدیان كرد, بەڵام بەرگە خوێنینیەكەی لەبەر دانەكەندو بەردەوام بوو لە شۆڕش, بەو بەرگە دڵی جیهانی داگیركرد, ئێستا وا دەبینیین بە سەركەوتوویی گەڕاوەتەوە شەقامەكانی لاباز, شەوو ڕۆژ لە هەموو شەقامێكدا ئامادەیە گۆرانی ڕاپەڕین بۆ هەژرانی پۆلیڤیا و هەموو ئەمەریكای لاتین دەچڕێ .   پۆلیڤیاو گۆڕانكارییەكان   دوای 481 ساڵ  لەدەسەڵاتدارێتی سپی پێستەكان بەدوای گەشتە وێشومەكەی كۆڵۆمبس و داگیر كردنی پۆلیڤیا لە لایەن ئیسپانیاوە لە ساڵی 1525دا, وە 183 ساڵ  لە سەربەخۆیی وڵات, بۆ یەكەمجار پۆلیڤییە رەسەنەكان كە 68%ی  دانیشتوانی وڵات پێك دەهێنن, نزیك 20%یش دو ڕەگی ئەوروپی- هیندییە سورەكانن و تەنها 5%یان ئەوروپین, كەسێكیان بوو بە سەرۆك لە وڵاتی كودەتا سەربازییەكان, كە جاری وا هەبوو تەمەنی كودەتاكان لەم وڵاتە تەنها یەك رۆژ بووە, توانی زۆرترین ماوە  14 ساڵ لەناو 183 ساڵەكەی سەربەخۆیی لەسەر تەختی دەسەڵاتدارێتی بمێنێتەوە, ئەویش ئیڤۆ  مۆرالیس بوو, ئەو بە كرێكاری بیناسازی و دەستفرۆشی تا كرێكاری كشتوكاڵی دەستی پێكرد, بوو بە  یەكەم سەرۆكی هاووڵاتیانی رەسەنی ئەمەریكا لە جیهاندا, وازی لە بەشێكی زۆری موچەكەی و كۆشكی كۆماری هێنا, بۆینباخی ببڕای ببڕای لە مل نەكرد, سادەو ساكار ژیا, خیانەتی لە وانەكانی جیڤارای مامۆستای نەكرد. هەموو هێزەكانی دژ, لە ئەمەریكای باوەڕ بە تێزەكانی مۆنرۆوە" كە ئەمەریكای لاتین بە باخچەی پشتەوەی باڵەخانەكەیان دەزانن", تا ئۆلیگارشیەكان و سپی پێستە دەسەڵاتدارەكانی رابردوو لە شارە دەوڵەمەند نشینەكەی سانتاكروزەوە, راستیستەكان  بۆ كەنیسەی كاسۆلیك و ئینجیلیەكان و  دژ بەرانی  جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت و ژیاندنەوەی كلتورو داب و نەرێتی هاوڵاتییە رەسەنەكان, تا دەگاتە ئیلان ماسك خاوەندی كۆمپانیای تێسلا,  هەموو ئەوانەی بە هەنگاوە چاكسازیەكانی مۆرالیس و  بە گرتنە دەستی دەسەڵات زیانیان كردبوو,یان لە زیان دەترسان, لە 20ی ئۆكتۆبەرەوە كەوتنە هەوڵی كودەتا كردن, لە سەرەتادا بە ئەنجامدانی خۆپیشاندان و گەڕان بە دوای عەدالەتی هەڵبژاردنەوە, سوتاندنی ناوەندی هەڵبژاردن لە سانتا كروز, تا هەڵگرتنی قەناس و كوشتنی لایەنگرانی مۆرالیس و پەلاماردانی ماڵ و منداڵیان, لە كۆتادا هەڵگەڕانەوەی پۆلیس و كودەتای سەربازی, ئەوجا لە قۆناغی ئازادیخوازییەوە بۆ كوشت بڕی بێ پەردەو دژایەتی رۆژنامەنووسان و  قەدەغەكردنی كەناڵەكانیان و راگەیاندنی حوكمی سەربازی, ژمارەی كوژراوەكانی سەردەمی كودەتا 11 جاری سەردەمی مۆرالیسی دەسەڵاتدارە  لە ماوەی 14 ساڵ دەسەڵاتدارێتیدا, تەنها لە ماوەی 9 رۆژی یەكەمی گەیشتنیان بە دەسەڵات , كە بەشێكیش لەو قوربانیانەی سەردەمی مۆرالیس هەر قەناسە بەدەستەكان ئۆپۆزسیۆنی راستگەرای فاشیست كوشتیانیان, دوای كودەتاكە  هەموو نەفەسێكی دیموكراسی قەدەغە كرا, وەك بەرەكانی شەڕ كۆپتەرە سەربازییەكان بە ئاسمانەوە بوون, گولە  راستیەكان دڵەكانی سارد دەكردەوە, زیندانیەكان پڕ كران لە نەیاران, ترەمپ رایگەیاند گۆڕانكارییەكان هەنگاوێكی گرنگە بۆ دیموكراتیەت, بێشك لای ترەمپ دیموكراتیەتی سپی پێستی سەرمایەداری و سەفقاتی لیسیۆمی دواتر سەركەوتن و گرنگە.   كودەتاكەی پۆلیڤیا بۆ كرا؟ لە 231 ساڵی رابردوودا لە هەڵبژاردنی جۆرج واشنتۆنەوە لە ساڵی 1789,  ئەمەریكا تەنها 16 ساڵ لە مێژووی خۆیدا بە ئاشتی تێی پەڕاندووە, وڵاتێكە لەگەڵ ئاشتی هەڵناكات, ولیام بلۆم فەرمانبەری پێشوو لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا دەڵێت:  لە ساڵی 1945 ەوە ئەمەریكا 50 حكومەتی روخاندووە, ئەمەی پۆلیڤیاش بەشێكە لە هەمان سیناریۆ, ئەمەریكا كودەتاكەی بە شۆڕشی دیموكراتی دایە قەڵەم و وای وێنا كرد كە خەریكە نیوەی رۆژئاوای جیهان بە تەواوی دیموكراسی بێت, پاش ئەوەی لە زۆرێك وڵاتانی ئەمەریكای لاتین حیزبە راستڕەوەكان گەڕانەوە دەسەڵات بە هەڵبژاردن یاخود كودەتا وەك بەرازیل و ئیكوادۆر و پاراگوای و هندۆراس, وەك ئەوەی كودەتا سەربازییەكان رابردوو كە زۆرینەیان كۆمەڵكوژیان تێدا ئەنجامدرا ئەو ئەنجامی نەدا بێت. هەردوو بیریاری گەورەی جیهانی  چومسكی و فیجای براشاد  لە وتارێكی هاوبەشیاندا سەبارت بە كودەتاكەی پۆلیڤیا نووسیان ئۆلیگارشی پۆلیڤی بە هاوكاری ئەمەریكا كودەتایان كرد. بەڵام ئیلان ماسك خاوەندی كۆمپانیای تێسلا وتبووی كودەتای پۆلیڤیا پەیوەندی بە دیموكراسی و شتی واوە نییە, هێزی كۆمپانیاكانە كە لە گەڵ حكومەتی ئەمەریكا دژ بە حكومەتی پۆلیڤیا كە ئامادە نەبووە سامانی وڵات بە مەزادی ئاشكرا بفرۆشیت.  وتەكانی ماسك  ئەو راستییەی سەلماندەوە  كە ئەوەی كرا لە پۆلیڤیا كودەتای لیسیۆم بوو, وەك ناونرابوو. دوای كودەتاكە وەزیری وزەی نوێی پۆلیڤیا  نامەی نارد بۆ ماسك تیایدا نووسیبووی: پێشوازی هەر كۆمپانیایەك دەكەین تۆ بینێریت, هاوكات دوای كودەتاكە پشكی كۆمپانیای تێسلا بۆ بەرهەم هێنانی ئۆتۆمۆبیلی كارەبایی سەركەوت, چونكە لیسیۆمەكەی پۆلیڤیا حەیاتییە لەبەر هەم هێنانی پاتری ئۆتۆمۆیلی كارەبایی, بۆیە دۆڕانی كودەتاچییەكان بە توندی لە 18ی ئۆكتۆبەری 2020دا دۆڕانی ئیلان ماسك و  كۆمپانیای تێسلاش بوو, سۆسیالستەكان  كە سەركەوتن كۆمپانیای تیسلا 2,05%ی  نرخی پشكەكەی دابەزی. پۆلیڤیا 50 بۆ 80%ی یەدەكی لیسیۆمی جیهانی هەیە, لە باشوری رۆژئاوای پۆلیڤیا بە پانتایی 10582 كیلۆمەتر دووجار لە بەرزایی 3663 مەتر, بیابانێكی سپی پان و بەرینی لیسیۆمی لێیە, 15  ملیۆن تەنی دڵنیای یەدەكی لیسیۆمئ لە جیهانا هەیە, 8 ملیۆن تۆنی لە بۆلیڤیایە, بەڵام ئەگەر زۆرە ئەو یەدەكە  زیاد بكرێت دەگاتە  60 ملیۆن تەن, لێ ئەویش كاتی دەوێت. لە شوباتی 2019  كۆمپانیای   چینی Xinjiang TBEA  و كۆمپانیای Yacimientos de Litio Bolivianos  سەر بە دەوڵەتی پۆلیڤی رێك كەوتن بە سەرمایەی 2,3 ملیار دۆلار, كارگای بەرهەم هێنانی پاتری ئۆتۆمۆبێل دابنێن 51%بۆ پۆلیڤیا, 49%بۆ چین بوو, لە بڕی ناردە دەەوەی لیسیۆمەكە, پاتری هەناردە بكرێت, كە پێشتر 82% ی داهات بۆ كۆمپانیاكانی فرە نەتەوەیی رۆژئاوا بوو, 18% بۆ گەلی پۆلیڤی بوو," هەرچەندە تەنها پۆلیڤیا نییە, چین قەرز دەری یەكەمە لە ئەمەریكا لاتین, خەریكە لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیش رەتی دەدات, ئاڵو گۆڕی بازرگانی لە 17  ملیار لە ساڵی 2002 ەوە بەرز بۆتەوە  بۆ 315 ملیار دۆلار لە ساڵی 2019 ەدا لە كیشوەرەكە, ململانێی ئەمەریكاو چین لە ئەمەریكای لاتین تینی سەندووە, لە گەڵ هاتنە سەركاری حكومەتە پێشكەوتنخوازە پەمبەییەكان لە گەرمیدا سورتر دادەگەڕێت"پرۆژەیان هەبوو تا ساڵی 2030 , 41  كارگەی پاتری لیسیۆم دروست بكەن لە پۆلیڤیا,ئەمە تەنها خەون و هیوا نەبوو, پێشتر حكومەتە چەپەكەی  پۆلیڤیا داهاتی نەوت غاز ی لە ساڵی 2005 كە  تەنها 573 ملیۆن ۆلار بوو, گەیاندییە 3 ملیار دۆلار, ئێستا هەر سێ وڵاتی بەرهەم هێنەری لیسیۆم , هاوپەیمانی سێگۆشەی لیسیۆم پێك دەهێنن " پۆلیڤیا, ئەرجەنتین, شیلی", پێش كودەتاكە پۆلیڤیا لە گەڵ چینی و روسییەكان رێكەوتبوون پێكەوە  لیسیۆم دەربهێنن و بەرهەمی بهێنن, كودەتاكە كۆتایی پێ هێنا.   مۆرالیسیان بۆ نەویست ؟ تۆباك كاتاری شۆڕشی بۆ سەربەخۆیی لە ئیسپانیاو رزگاربوونی هاووڵاتیانی رەسەن لە ساڵی 1781 بەرپا كرد, ئیسپانیەكان گرتیان, جەستەیان پارچە پارچە كرد بۆ ئەوەی هیچی لەدوا بەجێ نەمێنێت نەوەك  یادی بكەنەوە, وەك بن لادن و بەغدادییان چی لێكرد چۆن فڕێ  درانە دەریاوە. خۆسیە تۆرێز  لە ساڵی 1970 بە كودەتای سەربازی هاتە سەر حوكم بەسەر جەنەرال ریخیلۆ كە  رۆژێك پێشتر ئەویش كودەتای كردبوو, سیاسەتی چەپگەرایانەی پیادە كرد,سپی پێست و سەربازیش بوو, لە ساڵی 1971 راستگەراكان كودەتایان بەسەردا كرد, دور خرایەوە , وازیان لێ نەهێنا تا لە ئەرجەنتین لە ساڵی 1976 تیرۆریان كرد, دەترسان دوای چەند 5 ساڵی دیكە بگەڕێتەوە. بۆیە مۆرالیس دەبیوایە بڕویشتایە, هاوكات هەڵگری جیناتی تۆباك كاتاری  و خۆسیە تۆرێز بوو, هەم توخمی چەپ بوونی هەڵگرتووە وەك خۆسیە تۆرێز,  هەم روحیانەتی ئازادیخوازی رەسەنایەتی تۆباك كاتاری لە خوێنیدایە, بۆیە دەبوایا بڕۆیشتایە, تاوانی ئەوەبوو هاووڵاتی رەسەن و كەسێكی سۆسیالستی ریفۆرمیستی بە بنەچە كرێكاربوو, بەرژەوەندی ئۆلیگارشی و ئەمەریكای بە باشی نەپاراست, دەرگای تاڵانكردنی لیسیۆم و نەوت و گازی نەكردە سەر پشت, دەیانەویست  لەناوی ببەن, دەربازبوون لە كودەتا چییەكان بۆ ئەو سانا نەبوو, شەوی كودەتاكە لە پەلەوەگەیەك دەخەوێت بە نهێنی, دەیەویست خەباتی چەكداری رابگەیەنێت, گرتنی سەربازگەیەكیشی خستبوە بەرنامەی خۆیەوە,  بەڵام دەكەوتە تەڵەكەوە, وەك ئێستا خەونەكەی ناهاتە دی, كودەتا چییەكان بە كارمەندەكانی فرۆكەخانەیان وتبوو, یەكی 50000 دۆلارتان دەدەینێ دەستگیری بكەن, 1000 كەس لە لایەنگرانی لە فرۆكەخانەی كۆتشابامبا بەڕێیان كرد, دوای ساڵێك  تەنها لەهەمان فرۆكە خانە ملیۆنێك پێشوازی لێكرد.   نەیارەكانی كێ بوون ؟؟؟ چوار كارەكتەری سەرەكی سەركردایەتی ئۆپۆزسیۆنی راستگەرایان دەكرد, كە هاوبەشی لە نێوانیاندا هەبوو" سپی پێستی, راستگەرایی, پارێزگاری ئاینی كاسۆلیك و ئینجیلی, سەرمایەداری و توندوتیژبوون", دوای كودەتاكە كە چوونە ناو كۆشكی كۆمارییەوە ئاڵای وێڤالای  هاووڵاتییە رەسەنەكانیان سوتاند و رایان گەیاند ئیتر ئێرە نابیننەوە, بەڵام گرەوەكەیان لە 18ی ئۆكتۆبەرە مەزنەكەی پۆلیڤیا دۆڕاند,  ئەو 4 كارەكتەرەش  بریتی بوون لە: -سەرۆك كۆماری كاتی پێشوو لە رێگای كودەتاوە ... جانین ئانیز  لە 12ی نۆڤەمبەرەوەJeanine Áñez; 13 August 1967)" , پارێزەرو رۆژنامەنووس, سپی پێستی رەگەزپەرستی راسیست, رۆژی كودەتاكە كە چووە ناو كۆشكی كۆماریەوە وتی" خوا رێگای دا ئینجیل بگەڕیتەوە كۆشكی كۆماری", پێشتر  لە ساڵی 2013 ەدا رایگەیاندبوو خەون دەبینێت بە پۆلیڤیایەكی بێ سروتی شەیتانی هیندییە سورەكان" كۆلاس", وە  وتبووی ژیانی شاری  بۆ ئەوان نییە, بەڵكە پێویستە بچن بۆ بەرزاییەكانی تشاكۆ, ئانێز  ئەندامانی بزوتنەوەی  بەرەو سۆسیالزمی بە وەحشی ناوبرد, باوەڕی بە پاككردنەوەی پۆلیڤیا لە سروتی شەیتانی هاووڵاتیانی رەسەن هەیە,  دەیووت دەبێت پایتختیان لێ پاك بكرێتەوە, بیان نێرینەوە بۆ  كێوەكان. ئەو  باوەڕی بە باڵایی رەگەزی سپی پێست هەیە, كە تەنها 5%ی هاووڵاتیانی پۆلیڤیا پێك دەهێنن, هەرچەندە 97%ی هاووڵاتیانی پۆلیڤی خۆیان بە كریستان دەزانن, لێ كریستانی لای ئەو تەنها بۆ سپی پێستەكانە, ئەو لە رێگای پەرلەمانێكەوە بووە سەرۆك كرسییەكانی هەموو بەتاڵ بوون, تەنانەت لە جەنەوەری 2020  لە شاری سوكری رایگەیاند نابێت رێگە بەو دڕندانە بدەین بگەڕینەوە دەسەڵات, لەكاتێكدا بە بەڵگە مۆرالیس میهرەبانترین فەرمانڕەوای پێنج سەدەی رابردووی وڵات بوو. 2- كارلۆس میسا كاندیدی دۆڕاوی سەرۆك كۆماری ,"  October 17, 2003 – June 9, 2005 " وە سەرۆكی دەركراوی كۆمار "كرێكاران لە دژی خۆپیشاندانیان كرد, لە ئازاری 2005دەستی كێشایەوە, وەلێ پەرلەمان دەستكێشانەوەكەی پەسەند نەكرد, دواتر لە 10ی یۆنی  جارێكی دیكە دەستی كێشایەوە, ئەوجا  دەستكێشانەوەكەی قەبوڵكرا, پاش 32 رۆژ خۆپیشاندانی بەردەوام, ئێستا باسی كۆمەڵگای مەەنی و نوێنەرایەتیان دەكات, كەچی  80 كەسی لە خۆپیشاندەرانی ئەوی رۆژێی پۆلیڤیا  كوشت ئەوجا كورسی دەسەڵاتی جێ هێشت, رازیش نەبوو پەرلەمانی پۆلیڤیا كۆبونەوە بۆ پەسەندكردنی دەست لە كار كێشانەوەی  مۆرالیس بكات, لەم هەڵبژاردنە خراپتر لە جاری پێشوو دۆڕا. 3- لویس فیرناندۆ كۆماتشۆ و ماركۆ بۆماری, دوو كەسایەتی  سەرمایەدار, لە بەڕێوەبەرایەتی یەكێتی خاوەند كارانی سانتاكرۆزن, ناوەندی  سپی پێست و  سەرمایەداران و پارێزگارە راستڕەوەكانی وڵات, سپی پێستی بیروباوەڕ رەگەز پەرستی زەبروزەنگاوی شەڕەنگێز, پارێزگاری دژ بە ژنی ئۆلیگارشی راستگەرای توندڕەوی دژ بە هاووڵاتیانی رەسەنی پۆلیڤین, چۆڕاوی كۆنەپەرستیان لێدەتكێت, لە كاتی كودەتاكەی ساڵی رابردوو بە ئینجیلێكی گەورەو و ئاڵای كۆنی پۆلیڤاوە چونە ناو كۆشكی كۆمارییەوە, لەوێ رایانگەیاند باشاماما ئیتر نایاتە ناو كۆشكی كۆمارییەوە, مەبەستی هاوڵاتیانی رەسەنە, ئەمجارەش زۆریان هەوڵدا, وەلێ  كۆماتشۆ لە هەڵبژاردن خۆی تاقیكردەوە, دۆڕانەكان وزەی  یاخی بوونەوەیەكی دیكەی لێ بڕی, هەرچەندە بۆ چركەیەكیش  لە رەتكردنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان وچانی نەداوەو  لە تاوانكردن رانەوەستاوە, پێشی ناچێت بە سانایی تەسلیم ئەنجامەكانی هەڵبژاردن بێت. 4-هەرچەندە  88,9% هاوڵاتیانی پۆلیڤیا  كریستانن, بەڵام كەنیسەی كاسۆلیك و  ئینجیلیەكانیش لایەنگری دەسەڵاتی لە مێژینەی سپی پێستەكانن لە وڵات كە تەنها 5%ی هاووڵاتیان پێك دەهێنن, كە   لە هەڵبژاردنەكە دۆڕان, بۆ خۆی بردنەوەی  بیروباوەڕی  هاوڵاتیانی رەسەن ویبهالا بوو بەسەر ئینجیلدا, ئەوان هەر 33 نەتەوە رەسەنەكەی وڵات جۆرە كریستانێكیان بۆ خۆیان لە گەڵ بەهاكانی مەسیح گونجاندبوو, رەتی چەوسانەوەو رەگەز پەرستی دەكات, بۆیە ئەو كەنیسانە  رەتی ئیمانەكەیان دەكەنەوە.    مۆرالیس  لە وڵات چی كردبوو؟؟ لە مێژووی كۆماری پۆلیڤیا مۆرالیس زۆرترین ماوە لە وڵاتی كودەتا سەربازییەكانی سوپا 35000 كەسیەكەدا حوكمڕانێكی سەقامگیر بووە, لەو ماوەیەدا حوكمڕانی جێگیر بووە و هەمووان هەستیان بە بوونی دەسەڵات و گەڕاندنەوەی كەرامەت كردووە, بە تایبەت زۆرینەی  هاووڵاتینی دانیشتووانی رەسەن, لەو ماوەیە تامی هاووڵاتی بوونیان كرد و بەهرەمەند بوون لە سامانی دەوڵەت و زۆرێكیان زانكۆیان تەواو كرد, كە پێشتر خەون بوو, لەماوەی ئەو 14 ساڵەدا جگە لە گەڕانەوە كەرامەت بۆ هاووڵاتیانی رەسەن و تێكەڵەكان"رەسەن -ئەوروپی", لە روی ئابووری و ئازادییەكانەوە كۆمەڵێك هەنگاوی گرنگی نا: , گرنگترینیان 1- جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت. 2- نەخوێندەواری لە13% ەوە دابەزی  بۆ 2,4%, بێكاری لە 9,2% دابەزی بۆ 4,1% , هەژاری لە 60,6%  دابەزی بۆ 34,6% , زۆر هەژاری لە 38,2%  دابەزی بۆ 15,2%. 3- بەرهەمی نەتەوەیی وڵاتی لە 9 ملیار دۆلارەوە بەرز كردەوە بۆ 43 ملیار و 687 ملیۆن دۆلار. 4- پارەی یەدەكی وڵاتی لە ملیارێك و 85 ملیۆن دۆلارەوە بەرز كردەوە بۆ 15 ملیار و 282 ملیۆن دۆلار. 5- بە خۆماڵیكردنی وزەو سامانی ژێر زەمینی وڵات كە پێشتر بۆ كۆمپانیا بیانیەكان بوو لە پێنج سەدە لەمەوپێشەوە زێڕو زیوی وڵات بۆ ئیسپانیەكان بوو, ئێستاش خاوەند 9 ملیۆن تەن یەدەكی لیسیۆمە, كە روحی پاتری ئۆتۆمۆبێلی كارەباییە, كە جیهان بەرەو ئەو ئاراستەیە دەڕوات., ئەگەری بەرز بوونەوەی بۆ 21 ملیۆن تەن هەیە 6- دابینكردنی خوێندن و نەخۆشخانە بۆ هاووڵاتیان, پێگەیاندنی چینێكی بەرفراوان لە هاووڵاتیانی رەسەن, جاران جوتیارێكت نابینی دەرچووی زانكۆ, ئێستا نەوەیەكی لێیان گەیندە زانكۆ. 7- كەمكردنەوەی ئیمتیازاتی سەرۆك كۆمارو جێگیرەكەی و وەزیرەكان, دەرگای كۆشكی كۆماری خرایە سەر پشت بۆ هەمووان. 8- بەشداریپێكردنی ژنان و هاوڵاتیانی رەسەن لە حوكمڕانی و نەهێشتنی ئاپارتایدی جنسی و رەگەزی. 9- زیادكردنی لانی كەمی كرێ بە رێژەی 50% و دابەزاندنی تەمەنی خانەنشینی لە 65 ساڵەوە بۆ 58 ساڵ. ئەمەو دەیان و سەدان چاكسازی  دیكەی لە بەرژەوەندی هەژاران و هاووڵاتیانی رەسەنی پۆلیڤی ئەنجامدا,  هەموو ئەوانەی بەرژەوەندیان لەگەڵ ئەو دەستكەوتانە بوو, بەرەو روی كودەتاكە بوونەوە .   هەڵەی مۆرالیس مۆرالیس هەڵەیەكی ستراتیژی گەورەی كرد كاتێك خۆی بۆ چوارەم خولی سەرۆك كۆماری  كاندید كردەوە, لە كاتێكدا دەیتوانی جێگیرەكەی ئەلفارۆ غارسیای تێكۆشەرو سەركردەی پارتیزانی پێشتر" سەركردەی بزوتنەوەی ماركسیستی تۆباك كاتاری پۆلیڤیا" كاندید بكات,  سپی پێستێكی رۆشنبیری ناسراو مێژوو نووسێكی بە بڕشت و ناسراو  و چەپگەرایەكی جێگیر بوو, لە دوای كودەتاكەش هەر بە یاوەری مایەوە, یاخود  بەهەمان شێوەی ئێستا لویس ئارسا  و جێگیرەكەی  دیڤید شۆكیۆانكا كاندید بكردبایا, كە سێ  خول وەزیری ئابووری بووە لە حكومەتەكەی, سەرۆك و جێگرەكەی هەردوكیان وێڕای  بیروباوەڕی سیاسییان لە گەلی ئیمارای رەسەنن, مۆرالیس پێش هەموو شتێك قوربانی چوارەم خولی كاندید بوونیەتی لە دەرەوەی دەستوورەوە, بە پێگەیەكی لاوازەوە چووە هەڵبژاردنەوە, دابەزینی دەنگەكەشی لە " 53%, 64%, 61%" ەوە  بۆ 47% بۆ خۆی پاشەكشەیەكی 14% یی بوو لە ئەنجامەكانی خولی پێشوو, دەنا ئەوەی دەوترا ساختە كردن دوور بوو لە راستیەوە, لۆلا  سەرۆكی پێشووی بەرازیل پێی وت: خۆت كاندید  بكەیت بۆ چوارەم جار دەیبەیتەوە بەڵام هەڵەیە, مۆخیكا باوكی هەژارانی جیهانیش هەمان ئاگاداركردنەوەی   پێیدا, كەچی نەیارەكانی رێگایان پێی داو خستیانە بۆسەوە, ئەمینداری گشتی رێكخراوی وڵاتانی ئەمەریكی لویس ئەلماغرۆ دانی نا كە رۆڵی گێڕاوە دژ بە مۆرالیس  لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2019 دا, وە رێگادان بە خۆكاندیدكردنەوەی مۆرالیس لە لایەن ئەلماغرۆوە لەبەر ئەوە بوو باوەڕی وابوو لە هەڵبژاردنەكە دەدۆڕێت, وەك بەشێك  لە پیلانگێڕی كە دووساڵ پێش  هەڵبژاردنەكە ئامادە كرابوو , ئەوان گرەویان لەسەر دۆڕانی كردبوو, كە بردییەوە بەرەو روی بوونەوە, چونكە ئەنجام پێچەوانەی نەخشەكەیان بوو, هەمووان دەزانن لایەنگرانی ئەو هاووڵاتیانی رەسەنی ناوچە هەژارو دورەكانەو سندوقەكانی دەنگدانی ئەوان درەنگتر دەگەنە ناوەندەكانی جیاكردنەوە, ئەوەی كێشەی لەسەر بوو, زۆر كەمتر بوو لەوەی ئەنجامەكان بگۆڕێت, دەوترا  گزی هەڵبژاردن لە 78 ناوچە كراوە بەهۆی دوا كەوتن لە گەیشتنی ئەنجامەكانی  لە كۆی 34555 ناوچەی دەنگدان, كە دەكاتە تەنها 0,22%ی كۆی ناوچەكان, ئەمەش  ئەنجامی ناگۆڕی, چونكە ئەو 10,49% لەپێش نزیكترین كاندیدەوە بوو " 47.08% Evo Morales- Carlos Mesa 36.51% ",  ئۆپۆزسیۆنی راستگەرا چیان  بكردبایە نایان توانی جیاوازیەكە لە  10,49% ەوە دابەزێنن بۆ كەمتر لە 10%, تەنانەت ئەگەر لە كۆی 0,22%ی دەنگە دواكەوتووەكە, دەنگێكیشی بۆ مۆرالیس نەبوایە, كە دەنگی ناوچەكانی قەڵەمڕەوی ئەو بوون,  كە بە پێی یاسا ئەو ژمارەیە سەركەوتنەكەی یەكلا دەكردەوە, بۆیە بە ناچاری نەخشەی كودەتاكەیان داڕشت, پێش هەڵبژاردنیش دەنگۆی كودەتا بڵاو كرایەوە,11 ساڵ پێشتریش هەمان هەوڵدان هەبووە, ساڵی 2008 ویستیان كودەتا بكەن, فیلیپ جولدبێرج  باڵوێزی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا  لە وڵات دەركرا, ئەوكات مۆرالیس ئاستی جەماوەری لەسەروی 60% ەوە بوو, بۆیە ئەستەم بوو سەركەوتنی, سێجار هەوڵی كودەتا شكست پێ هێنرا لە رابردوو, ئێستاش بە دەستوور نایانتوانی بە سانایی كودەتا بكەن, بۆیە نەخشەی  كودەتاكەیان داڕشت لە رێگای سوپاوە, كە 14  ساڵ  بو زاتی كودەتای وایان ناكرد, چونكە لە مێژوودا پۆلیڤیا  سەرۆكی جەماوەری وای بەخۆوە نەبینیبوو, زیاتر لە 50% ی دەنگەكان بهێنێتەوە, كودەتاكە لە رێگای پەرلەمان و ئەنجومەنێكی پیرانی كورسی بەتاڵەوە بەرگی یاسایی بەبەردا كرا, ئەمجارە سوپا كاری خۆی كرد, هیچ  بەرگرییەك نەكرا, دەستكەوتی چواردە ساڵ حوكمڕانی توایەوە ,  مۆرالیس  لە تەنگانەدا كەماسییەكەی بۆ دەركەوت,  وەلێ كارلەكار ترازابوو, نایتوانی ئاوڕ بۆ دواوە بداتەوە, وتی هەڵەمان كرد  خەڵكمان چەكدار نەكرد وەك فەنزوێلا, شەپۆڵی هاووڵاتیانی رەسەن بێ چەك  زەلیل بوون بەدەست كەمایەتیەكی چەكداری فاشیستەوە, سوپا كە نەتوانرا بێلایەن بكرێت, وەك ئامراز بە دەست كەمایەتییەوە مایەوە, هەموو كات وەك پاژنەی ئەخیل خاڵە لاوازەكەیە. ئەوەی كرا كودەتایەكی سەربازی سیاسی بوو لە بەرگی تازەدا, كە پرۆسەی دەستلەكار كێشانەوەی  كودەتایی و  تۆقاندن و پەیڕەو كردنی یاسای گاڵتەجاڕیانەی بێ تەواو كردنی لانی كەمی یاسای لە گەڵدا بوو,  وەلێ ئامانجە كۆنەكە ئەوەیە چەپ و دانیشتوانی رەسەن بڤەن لە كۆشكی كۆماری, مۆرالیس وجێگیرەكەیان وادار كرد دەست لەكار بكێشنەوە, دواتر رێگا نەدرا سەرۆكی ئەنجومەنی پیران و جێگیرەكەی و سەرۆكی پەرلەمان بچنە كۆبونەوەی ئەنجومەنی پیرانەوە كە مافی بوون  بە سەرۆكیان هەبوو, هەموو سەر بە پارتی بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالستی بوون, بۆیە جێگیری دووەمی سەرۆكی ئەنجومەنی پیرانیان دیاریكرد بە سەرۆك لە كۆبونەوەیەكی نا شەرعیدا كە زۆر كەمتر لە نیوەی ئەندمانی ئەنجومەنی پیران ئامادە بوون, لە كۆبونەوەیەك كورسییە بەتاڵەكان زۆر زیاتر بوون لەوانەی لە ژورەوە بوون, بە هەنووكەشەوە پەرلەمان دەست لەكار كێشانەوەی سەرۆك و جێگیرەكەی ئەوكاتی پەسەند نەكردووە, كە پارسەنگ لە پەرلەمان و ئەنجومەنی پیران  بەلای مۆرالیسەوە بوو " 88 لە كۆی 130 پەرلەمانتار, 25 لە كۆی 36 ئەنجومەنی پیرانی هەبوو", هاوكات كاتی خۆی پەرلەمان دەست لەكار كێشانەوەی كارلۆس میسای لە ساڵی 2005 رەتكردۆتەوە, ئەمەش پێشینەیەكی شەرمەزارییە بۆیان,بە تایبەت بۆ میسا, بەدوای ئەو سیناریۆ كرچ و كاڵەدا حكومەتێكی سەربازی فاشیستانەیان راگەیاند, لە مۆرەكانی راستگەرا سپی پێستە ئۆلیگارشیەكان, لە گەڵیشیدا سوپایان سەربەستكرد  لە سەركوتكردنی ناڕەزایەتیەكان, ژمارەی قوربانیان و برینداران و زیندانیان لە 9 رۆژی دوای كودەتاكە دەیان جاری 20 رۆژ خۆپیشاندانی ئۆپۆزسیۆنە لە سەردەمی مۆرالیس كە ئەوكاتیش  زۆرینەی ناڕازییە راستگەرا فاشیستەكان ئەنجامیان دا.   شیری چۆلەكە   گەیشت لە كۆتاییدا شیری چۆلەكەكە  وەك خۆشترین موژدە لە ئەمەریكای لاتینەوە دەركەوت, ئیرادەی جەماوەر بەسەر هێزی دۆلار سەركەوت, كودەتای پۆلیڤیا لە رێگای سندوقی دەنگدانەوە وەك پولی دۆمینۆ هەرەسی هێنا, 18ی ئۆكتۆبەر بە ئەندازەی 11ی ئەپرێلی 2002  فەنزوێلا گرنگ بوو بۆ كیشوەری ئەمەریكای لاتین, كودەتای سەربازی بە كودەتای گەلی و ئیرادەی گەل وەڵام درایەوە, چونكە ئەوان وەك ئەمەریكای لاتین  زیاتر لەسەر یەك ئاواز شایی دەكەن, كە ئاوازی جیڤارایە, پۆمبیۆی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكاو جانین ئانییز  سەرۆكی كودەتاكەری كاتی پۆلیڤیا ئاڵای سپی شكستیان بەرز كردەوە لە بەرامبەر ئەو سەركەوتنەی گەلی پۆلیڤیا. كودەتاكەی نۆڤەمبەری 2019ی پۆلیڤیا نەك كۆتایی بە بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم وەك شیلی و زۆربەی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین لە قۆناغە جیاجیاكان حەوت دەیەی رابردوو  نەهێنا, بەڵكە بووە داینەمۆی هاتنەوە مەیدان و بەهێزتر لە جاران, بە سەركەوتن لە هەڵبژاردنەكان  قوناغی دووەمی حكومەتی پەمبەیی دژ بە لیبرالیزمی نوێ  لە ئەمەریكای لاتین دەست  پێدەكاتەوە, وەك واشنتۆن پۆست هوشیاركردنەوەی شەپۆڵی پەمبەیی دایەوە و نووسی سۆسیالستەكان پۆلیڤیا شەپۆڵی پەمبەیی لە ئەمەریكای لاتین زیندوو دەكەنەوە. پۆلیڤیا لەچاو مەكسیك و ئەرجەنتین قورسایی نییە, بەتایبەت لە روی ئابوورییەوە, كە بەرازیل یەكەمی كیشوەرەكەو مەكسیكیش دووەمیانە" پۆلیڤیا بەرهەمی نەتەوەیی ساڵانەی 45045 ملیۆن دۆلار, مەكسیك 1,74 ترلیۆن دۆلار , واتا 38 جارێتی, ئەرجەنتین 449 ملیار دۆلار واتا 10 جارێتی, بەڵام سەركەوتنەكە لە سەركەوتنی چەپ لەو دوو وڵاتە گرنگترە كە پێشتر بەدەستیان هێنابوو, بەهۆی تێكشكانی عەقڵی كودەتاچی ئۆلیگارشی لوتبەرزی سپی پێستەوە, لە هەڵبژاردنەكەی 18ی ئۆكتۆبەر لویس ئارس كاندیدی مۆرالیس 8,02%ی لە مۆرالیسی 20ی ئۆكتۆبەری 2019 زیاتر دەنگی هێنایەوە, دەنگی دۆڵفینەكە زیاتر بوو لە خاوەنەكەی وەك راستگەراكان بە دۆڵفینی مۆرالیسی ناو دەبەن," لویس ئارسی 28-9-1963 كاندیدی سۆسیالستەكان 55,10%ی دەنگەكان , كارلۆس میسا 12-8-, 1953 , 28,83% , لویس فرناندۆ كۆماتشۆ  15-2-1979, 14%ی دەنگەكان", لە هەڵبژاردنەكە 88,42%ی دەنگدەران   بەشدارییان كرد. هاوكات 75 كورسی پەرلەمان لە كۆی 130كورسی و 21 كورسی ئەنجومەنی پیران لە كۆی 36 كورسی ئەنجومەنەكەیان بەدەست هێنا, هەرچەندە بڕیاری یەكلاكەرەو 24 كورسی دەیدا بۆ گۆڕانكاری دەستوری, بەمەش  وەك مۆخیكا باوكە خۆشەویستەكەی چەپی جیهان وتەنی كودەتای لیسیۆم كۆتایی پێ هات, هەرچەندە لە كۆی 10 هەرێم بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم 4 لەو هەرێمانەی پێ كۆنترۆڵ نەكراوە, بەڵام تیاندا یان هێزی كاریگەرە یانیش یەكەمە بێ زۆرینەیە, بەتایبەت شاری بۆرژوا سپی پێست نشینی ئۆلیگارشیەكان سانتا كرۆز, كە سەرچاوە نا ئارامیەكانی سەردەمی كودەتا و دوای هەڵبژاردنەكەو ئایندەشە, لە سانتا كروز بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم 36,21%ی دەنگەكانی هەیە, فرناندۆ كۆماتشۆ راستی فاشیست جگە لە سانتاكروز كە تیایدا 45,07% ی دەنگەكانی هەرێمەكەی هێناوەتەوە "  دوای لاباز دووەم گەورەترین  هەرێمە  لە روی ژمارەی دانیشتوانەوە  3,420,084, وە گەورەترین لە روی روپێوەوە  33,74%ی خاكی وڵاتە ,  25  كورسی پەرلەمانی هەیە", لە شوێنەكان دیكەی وڵات پەراوێزە, ئەو تەنها سەركردەی هەرێمێكە بە ناتەواوی, لە هەرێمی بنی لە باكور  كۆماتشۆ 23,70%ی دەنگەكانی هەیە و میسا 39,17%ی دەنگەكانی ئەو هەرێمەی هەیەو یەكەمە تیایدا, لە باندۆ  دووەم و سێیەمن بە هەردو لایان 52,11%ی دەنگەكانیان هەیە,لە هەرێمی  تاریكا  لە باشور كە بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم 41,62%ی دەنگەكانی هەیە, لێ ئەوان بە هەردو لایانەوە زۆرینەن. سەركەوتنی چەپ لە پۆلیڤیا  هاوكات بوو لەگەڵ سەركەوتنی راپرسیەكەی گەلی شیلی, لە راپرسیەكەی 25ی ئۆكتۆبەری 2020دا گەلی شیلی, رێك هەفتەیەك دوای هەڵبژاردنەكەی پۆلیڤیا بەڕێوە چوو,  بە 78,99%ی  دەنگەكان بڕیاری گۆڕینی دەستورەكەی بینۆتشەیان دا , كە دەستورە نوێیەكە لە لایەن لیژنەیەكی هەڵبژێردراوەوە بنووسرێتەوە, راستڕەوەكان بە نا دەنگیان دا لە راپرسیەكە, راست لە  شیلی  دۆڕانێكی قورستر  لە پۆلیڤیا دۆڕا,  لە كۆی 345  شارەوانی 340ی  دەنگیان بە گۆڕینی دەستورەكەی پینۆشە دا, ئەو شارەوانییانەی دەنگیان بە گۆڕینی دەستور نەدا, سێیان گەڕەكی دەوڵەمەند نشینی پایتەخت بوون بە ناوەكانی  فیتاكۆرا, ولوس كۆندیس زلو بارنیشا. لە هەڵبژاردنی وڵاتی گویانای ئەمەریكای لاتینیش, پارتی گەلی پێشكەوتنخوازی چەپ – ماركسی  لە هەڵبژاردنی 2ی ئازاری 2020دا بە هێنانی 33 كورسی لە كۆی 65 كورسی پەرلەمان گەیشتنەوە بە دەسەڵات, بۆیەكەمجار لە وڵات  كەسایەتیەكی بە رەچەڵەك موسڵمان  بەڵام ئایدیا چەپی سۆسیالستی و عەلمانی بەناوی عیرفان عەلی بووە سەرۆك كۆماری وڵات. لە ئۆرۆگوایش دوای ئەوەی لە دیسەمبەری 2019  چەپەكان لە هەڵبژاردندا دۆڕان, پاش 15 ساڵ لە حوكمڕانی, كەچی لە سەپتەمبەری 2020 پایتەختیان بە 52% بردەوە,  كە لە كۆی 3,4 ملیۆن دانیشتووانی وڵات 1,3  ملیۆن هاووڵاتی لە خۆ دەگرێت, ئەندازیاری كارەبا و سەركردە لە حیزبی شیوعی خاتوو كارۆلینا كۆس براوەكەی ئەمجارە بوو, بووە پاریزگاری مەزنی پایتەخت. لە ئیكوادۆریش كە نەیانهێشت سەرۆكی چەپگەرای پێشوو رەفائیل كۆریا بەشداری هەڵبژاردن بكات بۆ پۆستی جێگیری سەرۆك, بەڵام پێشبینی دەكرێت هاوپەیمانی یەكێتی لە پێناو هیوا لە هەڵبژاردنی 7-2-2021 دا دەنگی یەكەم بهێنێتەوە, چەپ لەو تەنگژەیەی بەدوای كودەتا هەڵگەڕانەوەكەی مۆرینۆ لە چەپ, یان دروستتر خیانەتەكەی لینین مۆرینۆ, وەك هیزی یەكەمی وڵات خۆی رێكبخاتەوە,   راپرسیەكان  دەریدەخەن لە ئیكوادۆر  هەڵبژاردن بكرێت كوریسمۆی چەپ دەیباتەوە . لە فەنزوێلاش لە هەڵبژاردنی پەرلەماندا كە لە 6ی دیسەمبەر ئەنجامدرا,پارتی سۆسیالستی دەسەڵاتدار بە هێنانی 69,32% ی  دەنگەكان بردییەوە , وێڕای دەنگی چەپ و شیوعیەكان 2,73% و هاووڵاتییە رەسەنەكان, هەرچەندە لە دەنگدانەكە تەنها 30,5%ی هاووڵاتیان , 9% كەمتر لە هەڵبژاردنی پێشوو بەشداری دەنگدان كرا. هەموو ئەمانە بە ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی مەكسیك و ئەرجەنتین و ناوخۆییەكانی بەرازیلەوە, تەنانەت بە هەڵكشانی بیری سۆسیالستی لەناو گەنجانی ئەمەریكا,  وە بە قەیرانە ئابوورییەكانی وڵاتانی ئەمەریكای لاتینەوە  كە پێشبینی دەكرێت ئەمساڵ بەرهەمی نەتەوەیی بە رێژی 10% داببەزێت, وە 15 ملیۆن هاووڵاتی كیشوەرەكە پەیوەست بنەوە بە سوپای هەژارانەوە, بۆمان دەرەكەوێت, كە ئاراستەی دەنگدان لە كیشوەرەكە گۆڕاوە, وتەیەكی  ئەفریقی هەیە دەڵێت كە مۆسیقا دەگۆڕێت , سەماش  لە گەڵیدا دەگۆرێت, هەموو سەركردە چەپەكانی ئەمەریكای لاتین ئاهەنگیان گێڕا بۆ سەركەوتنی پۆلیڤیا, لە لۆلاوە بۆ مۆخیكا, وڵاتانی فەنزوێلاو ئەرجەنتین و مەكسیك و نیكاراگوا هەموو بادەی خۆشییان هەڵدایەوە.   راستگەراكان دۆش دامان سانتاكروز "  سانتا كرۆز  گەورەترین شاری پڕ دانیشتووانی پۆلیڤیایە, 35%ی بەرهەمی نەتەوەیی وڵات بەرهەم دێنێت, 40%ی وەبەرهێنانی بێگانەش لە خۆ دەگرێت,لە گەڵ 80%ی بەرهەمی كشتوكاڵی وڵات."شوێنی دەوڵەمەندەكان پۆلیڤیاو دڵی ئابووری وڵاتە, زۆرینەی پێك دێت لە  كەمایەتی سپی پێستی باڵا دەست بەسەر ئابووری و سیاسەت لە وڵات و دو رەگەكان, ناوچەكانی دی  وڵات لە چاوییەوە زۆرینەی هاووڵاتیانی رەسەنی هەژارن, سانتا كرۆز لەو رۆژەوەی ئەنجامی هەڵبژاردن ئاشكرا كراوە,  لە یاخی بونەوەدایە بە پشتیوانی كەمایەتی فاشیستەكان, چركە ساتێكیش نوچانی نەداوە. هەرچەندە دادگای باڵای هەڵبژاردن لە نەیارانی بزوتنەوەی لە پێناو سۆسیالزمن, لێ نەیانتوانی وەك سەرۆك كۆماری پێشوو دان نەنێن بە سەركەوتنەكە, كە بواری مانۆڕی بۆیان تێدا نەماوە, بردنەوەكە بە رادەیەكی گورچك بڕە  مانۆڕی  بۆ راستگەراكان و سوپاو واشنتۆن و برۆكسل نەهێشتۆتەوە, تەنانە گومان و پرسیاریشی هەموو پێیان قوت دایەوە. جانین ئانییز كە دانی نا بە دۆڕان, راستگەراكان پەلاماری توندیان دا,هەرچەندە ئەو و چەند كاندێكی دیكەی راست , پێش دەنگدانەكە پاشەكشەیان كرد لە كاندید بوون لە پێناو  یەكێتی راست تا رێگا لە بەردەم بردنەوەی چەپ بگرن, ئەوان پێشبینی  چوونە خولی دووەمیان دەكرد, وەلێ  بردنەوەكە بواری راچەڵكینیشی لێ  بڕین, راستی فاشیستی پەڕگیر بەسەركردایەتی كاندیدی دۆڕاو لویس فرناندۆ كاماتشۆ كە تەنها هێزی یەكەمی هەرێمی سانتا كرۆزە دۆڕانێكی قورس دۆڕاو دان بە شكستی هەڵبژاردن نانێن, پێی ناچێت بچنە ژێر باری ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوە, هەرچەندە  تەنها 14%ی دەنگەكانی هێنایەوە, كەچی  دان نانێت بە دۆڕانەكەی, مانگرتنی  48 كاتژمێری راگەیاند, ناڕەزایەتی  لە سانتا كرۆز, كۆتشابامبا, ئۆرۆ و سوكری  بەڕێوە برد, هاوكات  ئۆپۆزسیۆنی  سەردانی تیپی هەشتی سانتاكرۆزیان كرد , داوای كودەتایان كرد, بۆ ئەوەی دەسەڵات نەكەوێتە دەست شیوعیەكان, لە هەندێك  شاری رۆژهەڵاتی وڵات  خۆپیشاندان  دەستی پێكرد و داواكرا دەسەڵات تەسلیم نەكرێت, ئەنجامی هەڵبژاردن رەتبكرێتەوە, ئەمەش  باوەڕ بوونە بە دیموكراسیەت؟؟. هاوكات پارتە ئۆپۆزسیۆنە راستگەراكان پەلاماری ئۆرلاندۆ جۆتیرۆسی سەرۆكی ساندیكای كرێكارانی كانەكانیان لە 22-10 داو  تیرۆریان كرد. ئێستا فرناندۆ كاماتشۆ كاندیدی فەرمانڕەوای هەرێمی سانتاكرۆزە لە لایەن پارتی راستگەرای فاشیستی كریمۆسەوە, كە داوای پۆلیڤیایەكی فیدرالی دەكات, وەك  هەنگاوێك بۆ جیاكردنەوەی هەرێمەكە, چونكە ئومێدێكیان بە كایەی  هەڵبژاردن نەماوە, شەڕەكە بۆتە شەڕی ناسنامەكان.   بەرەو دۆڕانە  مەزنەكە كاتێك  مۆرالیس خۆی بۆ خولی چوارەم كاندیدكردەوە, سەرۆكی پێشووی بەرازیل لۆلا  ئاگاداری كردەوە  كە هەڵە دەكات, هەرچەندە بردیەوە, بەڵام  پێگەی  جەماوەری دابەزیبوو, بە  ئێستاشەوە نەیارانی  نەیانتوانی بەڵگەی گزیكردن لە هەڵبژاردنی پێشوو بخەنە روو, ئەمینداری گشتی رێكخراوی وڵاتانی ئەمەریكا لویس ئەلماغرۆ بە بەهانەی ساختەكردن لە هەڵبژاردن داوای كرد مۆرالیس دەستلەكار بكێشێتەوە, دواتر پەشیمان بوەوە, بەڵام كارلەكار ترازا بوو, دەركەوت هیچ بەڵگەیەك بۆ ساختەكاری نەبووە, هەڵبژاردنەكە  پاكژ بووە. لە بری ئەوەی گزیەكان دەستنیشان بكەن, لە جیاتی ئەوەی سندوقەكانی دەنگدان بپارێزن بۆ هەژماركردنەوە, كەچی  لە سانتا كروز بیرۆی هەڵبژاردن سوتێنرا لە لایەن ئۆپزسیۆنەوە, لە شاری فینتۆ سەرۆكی شارەوانی پرچیان بڕی و بۆیەی سوریان كرد وەك ئەتك كردنێك, شەڕێكی سەرانسەریان بە گوتاری فاشیستانە  دژ  بە زۆرینەی هاووڵاتیانی رەسەن راگەیاند, ویستیان  مێژووی زەلیلییەكان بگەڕێننەوە, ئەو چەند رۆژە بووە هێز بۆ توندكردنی شەڕی  سەرانسەری  لە نێوان كەمایەتی  و زۆرینەدا, ئەستەم بوو كۆمەڵگا بگەڕێنرێتەوە  پێش مۆرالیس, لەو ماوەیەدا نەوەیەك  پەروەردە كرابوو.  فەرماندەی سوپای پۆلیڤی ویلیام كالیمان رامرۆ پاڵەپەستۆی خستە سەر مۆرالیس لە 10ی نۆڤەمبەر دەست بكێشێتەوە, بزووتنەوەی ئبجیلی پۆلیڤیا كە گرێدراوی ئینجیلی ئەمەریكاو  بەرازیلە پشتیوانی كودەتا بوون, لویس كاماجۆ  ملیاردێر و فاشیست  لە سانتاكرۆز, بە پشتیوانی  وڵاتانی ئەمەریكا, بەرازیل و كۆڵۆمبیا و  ئۆپۆزسیۆنی فەنزوێلی و كەنیسەی ئینجیلی و كاسۆلیكی ئاڵای كودەتاكەی  بەرز كردەوە, شەڕ  دژ  بە تەواوی هاووڵاتیانی رەسەن  راگەیەنرا. لە پرۆسەی كودەتاكە  باش  داكۆكی نەكرا لە مۆرالیس , خۆیان بۆ شەڕێكی وا ئامادە نەكردبوو, ساندیكای ناوەندی كرێكارانیش لەگەڵ رۆیشتنیدا بوون, بەڵام دواتر بەرەو روی  كودەتا چیەكانیش بونەوە, راستڕەوەكان داشیان لەو چركە ساتە وا سوار بوو, ئامادەی گفتوگۆ كردن  نەبوون لەگەڵ مۆرالیس, تەنانەت  بە ئەنجامدانەوەی  هەڵبژاردنیش  رازی نەبوون, راستە بزووتنەوەی بەرەو سۆسالزم پارتێكی سیاسییە, وەلێ  یەكێتی فكرییان نییە,  بەشێك لەوانە پشتیوانی مۆرالیسن بەڵام باوەڕیان بە سۆسیالزم نییە ؟, بەشێكیشیان باوەڕیان بە سۆسیالزمەو نەیاری مۆرالیسن, لەو رۆژەدا پارت لە تەنگژەدا بوو, بەتایبەت مۆرالیس نووسابوو بە كورسییەوەو پاشەكشەی بۆ جوتیارانی دەوڵەمەندی سانتا كرۆز  بە تایبەت ئاژەڵدارە گەورەكان زۆركردبوو. كودەتا چیەكان پەلەیان كرد  لە بەتایبەتی كردنی كەرتی گشتی, هەرچیەكیان بەردەست كەوت قسوریان نەكرد, گەندەڵی و تاڵان و كۆمەڵكوژی, بە گشتی ئامارەكانی ئابووری وڵات  لە ماوەی ساڵێك حوكمڕانیان سەرتاپا سورن, بەرهەمی نەتەوەیی پێشبینی دەكرێت 11,1%  بۆ ئەمساڵ بپوكێتەوە, كەمهێنانی دارایی بودجە 12,1% یە, قەرزەكان 4,2 ملیار دۆلارن زیاترن,  وڵات موفلس و قەرزار, 3000 ملیۆن پۆلیفی  پارەی هەیە , 1500  ملیۆن ئیلتزامی قەرز دانەوە  بۆ كۆتایی ساڵ, زیادبوونی رێژەی بێكاری لە 4,1% ەوە بۆ 11,8% بەرز بۆتەوە, دوای هاتنە سەركاری سۆسیالستەكان بە مانگێك توانیان بێكاری بۆ 10% كەمیبكەنەوە , راوەستانی پڕۆژە ئابوورییەكان.... لە هەمووشی  زیاتر شكستیان بوو بەرامبەر نەخۆشی كۆرۆنا, بەهۆی داڕمانی كەرتی تەندروستییەوە, پۆلیڤیا لەو رۆژڤە لە ژمارە 41 ی لیستی نەخۆشكەوتووان ریزی گرت, 143181 كەسی تێپەڕاند, مردووەكانیش گەیشتە 8841كەس. كودەتاچیەكان نەیانتوانی ژیانی خەڵك باشتر بكەن بگرە زۆرخراپتر بوو, هەژاری چووە سەر, هێرش بۆسەر كەرامەتی زۆرینەی رەسەن گەیشتە لوتكەی نا مرۆڤانە, نەیانتوانی بەرەو روی كۆرۆنا ببنەوە, شوێنەواری تەندروستی و ئابووری خراپی لێكەوتەوە, بۆیە شكستەكەی پۆلیڤیا دەبێتە نموونە بۆ وڵاتانی دی. تەنانەت ساندیكای  كوب ناوەندی كرێكارانیش  پێشتر داوای دەست لەكار كێشانەوەی مۆرالیسیان دەكرد, بەڵام نایانەویست بگەڕێنەوە  قۆناغی حوكمڕانی  نیولیبرالیەت, دوای روخانی مرۆالیس بونە داینەمۆی ناڕەزایەتیەكان بەرامبەر بە دەسەڵاتی راستگەرا كودەتاچیەكان, هەرچەندە جیاوازیەكان تەنها ئایدۆلۆجی نەبوو لە نێوان خەڵك و  كودەتاچیەكان, بەڵكە كۆمەڵایەتی , ناسنامە, چینایەتی , شارو دێ , سپی و رەسەن , هەژارو دەوڵەمەند و ....  بوون, درزەكە لە نێوان زۆرینەو كەمایەتی كودەتاكەر  نەك بە 11  مانگ فەرمانڕەوایی, بە 5  سەدەی رابردوو  پڕ نەكرابوەوە, راستە هەڵبژاردن دەنگدان بوو بە نموونەی ئابووری سەردەمی مۆرالیس و رەتكردنەوەی بەتایبەتیكردن  و نیولیبرالیەت, بەڵام هاوكات شەڕی كولتورەكانیش بوو, گەڕاندنەوەی  كەرامەتە بۆ زۆرینە,  جێگیری  سەرۆك كۆمار وتی   90%ی  هاووڵاتیانی رەسەنمان لە گەڵە, كەواتە هەموو دەنگەكانیان دەنگی ئەوانە, بۆیە پێویستە لەم فازەی دەسەڵاتدارێتی زیاتر  لایەنگری هەژاران بن, راستە  مۆرالیس بەشداری  هەڵبژاردنەكەی  نەكرد, وەلێ  خەڵك دەنگیان بە نموونەی فەرمانڕەوایی 14 ساڵەی  ئەو   و دژایەتیكردنی بە تایبەتیكردن دا, دەنگدنەكە لە نێوان دوو كلتور, دوو مۆدێلی ئابووری بوو, لە هەردوكی مۆرالیس هەڵبژاردەی   براوە بوو تیایدا. كودەتا چییە نیولیبراڵەكان لە 3 ئایار و 28 ی یۆنی  و  27ی سەپتەمبەر  هەڵبژاردنیان دوا خست, دەترسان لە هەڵبژاردن, دەیانزانی چیان تۆو كردووە بۆ دۆرینەوە,  بەهۆی فشارەوە لە 13-8  پاش  سەپاندنی ئابلووقە لە لایەن ساندیكای كرێكارانەوە بەسەر لابازی پایتەخت, رازی بوون بە هەڵبژاردن لە 18ی ئۆكتۆبەر ئەنجام بدرێت , ناڕەزایەتی  دژ بە دواخستنی هەڵبژاردن بووە هۆی نەچوونی ئۆكسجین بۆ نەخۆشەكان  زیاتر لە 40 كەس بەهۆیەوە  گیانیان لە دەستدا, ئێستا ئەویش  كەیسێكە دژ  بە مۆرالیس لە لایەن سەرۆكی كودەتاچیی  پێشوەوە لە دادگا تۆمار كراوە. كە تەسلیم  هەڵبژاردن  بوون,  وە ژمارەیەك  زۆر لە كاندیدەكان بە ئانیزی سەرۆكیشەوە پاشە كشەیان كرد لە كاندید  بوون, بۆ ئەوەی  بە كاندێكی راستگەراوە  بچنە بەرامبەر كاندیدی بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم, ئەوان و   رۆژنامەو  دەزگا راپرسیەكانیش پێشبینیان وابوو,  لە خولی دووەم چەپ بدۆڕێت و درێژە  بە دەسەڵات بدەن, لێ  پێشبینیەكەیان نەهاتە دی, دۆڕانێك بە تامی سەركەوتنی شۆڕش دۆڕان. ئێستا چی ؟؟ گۆڤاری ئیكۆنۆمیست, پۆلیڤیای لە پاڵ مالی و  نیوزلەندا, تایوان, ئەمەریكا هەڵبژارد, كە لە پێوەری دیموكراسی و مافی مرۆڤ  بەرەو باشتر چوونە, شكستی كودەتا لە رێگای شكستی كەمەر شكێنی هەڵبژاردن و جەمسەر بەندی كۆمەڵگا لە روی كۆمەڵایەتی و مۆدێلی بەڕێوەبردنی ئابووری, رێگای مانۆڕی لەبەردەم بەرەی هێزو پارەو كودەتا بڕی. مۆرالیس كە بە هەڵاتن وڵاتی جێ هێشتبوو, وەك پاڵەوان بە پێشوازی ملیۆنی لە شارەكان پێشوازی لێكرا. پێش تەسلیمكردنی دەسەڵات, حكومەتی راست داوای 350  ڤیزای  بۆ حكومەتی كودەتا كرد بۆ هەڵاتن, دوایی گەیشتە  445, بەشێكی زۆر  بەشدارانی كودەتا  وڵاتیان جێهێشت, حكومەت بڕیاری گۆڕینی فەرماندەی سوپای دەركرد,  بە دوایدا بڕیاری گرتن بۆ كۆڵۆنێڵ  ئیڤان رۆخاس كە ماڵی مۆرالیسی سوتاندبوو دەرچوو, ئەنیز ویستی رابكات خەڵك نەیان هێشت,  كە  بڕیاری ژمارە 4078 ی لە 14  نۆڤەمبەر واژۆ كردبوو,  تیایدا هێزە چەكدارەكانی لە بەرپرسیارێتی تاوان لە سەركوتكردنی خەڵكدا بێبەریكردبوو, كودەتا چییەكان زۆریان هەڵاتن بۆ بەرازیل و ئەمەریكا, لێپرسینەوە دەكرێت لە كودەتا, بەرپرسی پایگای كۆتشاباما ئەلفریدۆ كۆیلار دەستگیر كرا,  بە تاوانی كوشتنی 12 كەس و برینداركردنی 125 كەسی دی, ژەنەرال ئەلفریدۆ كۆیلار خرایە ژێر چاودێری توندەوە, كەیس لەسەر تاوانەكان دوای كودەتاكە كرایەوە, كە كۆی گشتی 37 كەس كوژران, كە 27یان راستەوخۆ بە گولە كوژرابوون,  و 522 كەسیش بریندار كران, كۆمەڵكوژی سینكاتا لە 19ی 11ی 2019 , لێكۆڵینەوەی لێدەكرێت.  داواكاری گشتی  پۆلیڤی لێكۆڵینەوە لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆماری فرناندۆ كاماتشۆو 5 كەسی تر كردەوە, لە ناویاندا باوكی و  فەرماندەی سەربازی هەن , تۆمەتبارن بە ئەنجامدنی تاوان لە كاتی كودەتا سەربازیەكە. سەرۆكی پۆلیڤیا دەڵێت: ئەو سەربازانەی گلاونەتەوە هەردوو كۆمەڵكوژی سینكاتا لە شاری ئال ئاتۆ  و ساكابا  ناتوانن لە بەرپرسیارێتی هەڵبێن. بەڵام حكومەت  لێكۆڵینەوە  لە كودەتاكە و لێكەوتەكانی سپارد بە لێژنەی مافی مرۆڤی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین, بۆ ئەوەی دادوەری لە دەست نەدات .   مۆرالیس چی دەكات؟؟ مۆرالیس لە كۆبونەوەی پارتەكەی دیاریكرایەوە بە سەرۆكی بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم و  سەرپەرشتیكاری  هەڵمەتی هەڵبژاردنی ناوخۆیی پۆلیڤیا  لە 7ی ئازاری داهاتوو, بۆ هەڵبژاردنی هەرێمەكان  بەڕێوە دەچێت   لە ئێستاوە هەڵمەتی هەڵبژاردن گەرمەو ململانێكان سەختن, بۆ ئەوەی  بردنەوەكان بپارێزرێت, بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم پێویستی بە سەركەوتن هەیە, بە تایبەتیش  شەڕە سەختەكە دەكەوێتە شاری سانتا كرۆزەوە, راستگەراكان لەسەر ئاستی وڵات 38 هاوپەیمانیان دروستكردووە بۆ هەڵبژاردنی 7ی ئازاری شارەوانیەكان, لێ  لە سانتا كرۆز نەیانتوانیووە بە هاوپەیمانی بچنە هەڵبژاردنەوە,  لە حوكمڕانی سەرتاسەریش بێ ئومێد بوونە, بۆیە ئەگەری هەیە لە داهاتوودا هەوڵی جیاكردنەوەو پارچەپارچە كردنی وڵات بدەن.   هەنگاوەكانی حكومەت بۆ گەڕاندنەوەی متمانەی هەژاران حكومەت لە یەكەم رۆژی دەست بەكاربوونی, بڕیاری بە پەلەی دا  بۆ هاوكاریكردنی  برسیەكان, جگە  لە لێپرسینەوە  لە كودەتا, هەنگاوی دووەمیش  سەپاندنی باجی سامانە  بەسەر ئەوانەی داهاتیان لە 30 ملیۆن پۆلیڤار " 6,89 پۆلیڤار دۆلارێكە"ساڵانە زیاترە, كە 150 كەس دەگرێتەوە, بەمەش  دەیەوێت ساڵانە 110  ملیۆن پۆلیڤار بگەڕێتەوە بۆ حكومەت. هەر لەو مانگەدا توانی  رێژەی بێكاری لە 11,8% ەوە دابەزێنێت بۆ 10%,  وە بەهۆی تایبەتیكردنەوە ئەو كارگاو كارخانە دەوڵەتیانەی لە كار راوەستێنرابون كاریان پێ بكاتەوە, پێش كودەتای لیسیۆمیش لەگەڵ  چین و روسیا رێك كەوتبوون كە پێكەوە كار بكەن بۆ دەرهێنانی كانی لیسیۆم و دامەزراندنی  كارگای پاتری ئۆتۆمۆبێل لە ناوچەكانی كانەكانی لیسیۆم دروست بكەن, حكومەت چاوی بڕیوەتەوە ئەو رێكەوتنانە, هاوكات لە پەیوەندە نێو دەوڵەتییەكان گەڕایەوە بۆ پێش  كودەتاكە . شەڕی كۆرۆنا تەواو  نەبووە, شوێنەواری قەیرانی ئابووری توندە, بەڵام هاوكات كەرامەت بۆ زۆرینە گەڕاوەتەوە, لە پاڵ  كەرامەت پێویستیان بە سكی تێریش  هەیە, شیری چۆلەكە  ئەگەر گۆشتی چۆلەكەی لە گەڵدا نەبێت خەونە, بۆیە چارەسەر  ئاهەنگی سەركەوتن كۆتایی دێت, خەڵك چاوەڕوانی كار  و  نان و ئازادییە.

 (درەو): داهاتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئێستا بەڕێژەی (150%) زیادی كردووەو مانگانە لە (150 ملیار) دینارەو بۆ (370 ملیار) دینار بەرزبووەتەوە، واتا ئێستا حكومەتی هەرێم مانگانە دەتوانێت (30) رۆژ جارێك موچە بدات. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئێستا داهاتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە بۆ زیاتر لە (260 ملیۆن) دۆلار بەرزبوتەوە كە بەدراوی عێراقی دەكاتە (370 ملیار) دینار. پێشتر‌و لەسەرەتای بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنادا، كاتێك حكومەتی هەرێم كەرەنتینەی راگەیاند، داهاتی ناوخۆ بۆ كەمترین ئاست دابەزی كە مانگانە (30 ملیار) بوو، بەمدواییە هەندێك داهاتەكە زیادی كردو  گەیشتە (150 ملیار) دینار. داهاتی ناوخۆ لەچەند سەرچاوەیەكەوە دەستی حكومەت دەكەوێت كە بریتین لە داهاتی (دەروازە سنورییەكان، گومرگ، باج، رسومات، فڕۆكەخانەكان، باجی خانووەبەرە، داهاتی ئۆتۆمبێل..)، حكومەتی هەرێم بە (417) رێگا باج‌و رسومات وەردەگیرێت‌و ئەمە دەبێت بە داهات بۆ حكومەت.  زیادبوونی داهاتی ناوخۆ بەهۆی بوژانەوەی خاڵە سنورییەكان و زیادبوونی باج و گرتنەبەری چەند رێوشوێنێكی دیكە لەلایەن حكومەتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا زۆرێك لە بەهەدەردان‌و وەرنەگرتنی باج هەیە، كە دەكرێت داهاتی ناوخۆ بگەیەنرێتە زیاتر لە (500 ملیار ) دینار، كە ئەم بوارانەن: * هێشتا بەردەوامی قاچاغچێتی لە خاڵە سنورییەكاندا * (800) كۆمپانیا لە بواری نەوتدا كار دەكەن لەبواری نەوت دا بیانی‌و ناوخۆ  هێشتا چاكسازی تێدا نەكراوە *    (21) كۆمپانیا لە خاڵە سنورییەكاندا كاردەكەن‌و هێشتا چاكسازی تێیاندا نەكراوە  * هێشتا باجی سەر كۆمپانیا گەورەكان دانەنراوە بە زیادكردنی داهاتی ناوخۆ كۆی داهاتەكانی بەردەستی حكومەتی هەرێم بەبێ بەغداد بەم شێوەیەی لێدێت:  •    داهاتی ناوخۆ (260 ملیۆن) دۆلار واتا (370 ملیار) دینار. •    داهاتی نەوت (240 ملیۆن) دۆلار واتا (345 ملیار) دینار •    پارەی هاوپەیمانان (17 ملیۆن) دۆلار واتا (25 ملیار) دینار •    كۆی گشتی (740 ملیار) دینار. كۆی موچەی مانگانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە (894 ملیار) دینارە بەهۆی لێبڕینی موچەی چەند توێژێكەوە ئێستا كۆی موچەی مانگێك بەتەواوی نزیكەی (885 ملیار) دینارە، ئەگەر حكومەت بەردەوام بێت لە لێبڕینی موچە بە رێژەی (21%) ئەوا مانگانە پێویستی بە (700 ملیار) دینار دەبێت. واتا ئەو داهاتەی ئێستای حكومەتی هەرێم كە مانگانە (740 ملیار) دینارە بەشێ موچەی مانگانەی (30) رۆژ جارێكی موچەخۆران دەكات بە لێبڕینی (21%).   

درەو: بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان وەزارەتی دارایی موچەی مانگی یەكی ساڵی 2021 دابەش دەكات و چارەنووسی موچە نەدراوەكانی 2020 نادیارە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) بڕیارە رۆژی یەكشەمە 24/1/2021 وەزارەتی دارایی موچەی مانگی كانوونی دووەمی 2021 دابەش بكات، بەوەش چارەنووسی موچەی مانگەكانی ( 4، 5، 6، 7، 8 ، 11، 12)ی 2020 بە نادیاری دەمێنێتەوە. بە پێی زانیارییەكانی (درەو) بڕیارەكەی وەزارەتی دارایی پاڵپشت بە بڕیاری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئەنجومەنی وەزیرانە كە موچەی مانگەكان رێكدەخەنەوەو دەیانەوێت مانگانە بە پێی ئەو داهاتەی دەخرێتە بەردەست وەزارەتی دارایی، 30 رۆژ جارێك موچە بە لێبڕینەوە دابەش بكەن. بەپێی راگەیەنراوی پێشتری حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2020دا (8) موچە دابەشكراوە بە بڕی ( 6 ترلیۆن و 505 ملیار) دینار، كە سێ موچەی هی مانگەكانی (10، 11، 12)ی 2019 بووەو (5) مانگیشی هی ( 1، 2، 3، 9، 10)ی 2020 بووە، واتا حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا (5) موچەی مانگەكانی 2020ی دابەشكردووەو (7) موچەی دابەشنەكردووە بەم شێوەیە: پرۆسەی دابەشكردنی مووچەی پێنج مانگی مووچەخۆران بۆ مانگەكان  2020 مانگی 1/ كانوونی دووەم كاتی دابەشكردنی مووچە: 4/5/2020 مووچەی دابەشكراو: 892,000,000,000 ملیار دینار .................. مانگی 2/ شوبات كاتی دابەشكردنی مووچە:  26/6/2020 مووچە بەلێبڕینی 21% : 727,000,000,000 ملیار دینار ................ مانگی 3/ ئازار كاتی دابەشكردنی مووچە:  18/8/2020 مووچە بەلێبڕینی 21%: 727,000,000,000 ملیار دینار ....................................................................... مانگی 9/ ئەیلول كاتی دابەشكردنی مووچە:  15/10/2020 مووچە بەلێبڕینی 18%:  737,000,000,000 ملیار دینار ........................................................ مانگی 10/ تشرینی یەكەم كاتی دابەشكردنی مووچە:  2/12/2020 مووچە بەلێبڕینی 21%: 727,000,000,000 ملیار دینار ناتوانرێت وێناكە بگۆڕدرێت؟ كابینەی مەسرور بارزانی لەدواین ساتەكانی ساڵی 2020دا جارێكی تر جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە ساڵی 2020 بە تێكڕا (8) موچەی دابەشكردووە، حكومەت دەیەوێت ئەم وێنایە لە زەینی موچەخۆراندا بچەسپێنێت، بەڵام لێدانەوەی ژمارەكان پێچەوانەی ئەم قسەیە نیشان دەدات، چۆن ؟ تێكڕای خەرجی موچە بۆ هەرمانگێك لە هەرێمی كوردستان (894 ملیار) دینارە، كۆی خەرجی موچەی (12) مانگ واتە ساڵێك، بڕەكەی (10 ترلیۆن‌و 728 ملیار) دینارە. ئەو پارەیەی كە حكومەتی هەرێم بە تێكڕا بۆ موچەی مانگەكانی 2020 خەرجی كردووە، بڕەكەی تەنها (3 ترلیۆن‌و 650 ملیار) دینار بووە، واتا حكومەت لە 2020دا تەنها رێژەی (34%)ی كۆی ئەو پارەیەی خەرجكردووە كە بۆ موچە تەرخانكراوە‌و لە ساڵەكەدا بڕەكەی (10 ترلیۆن‌و 728 ملیار) دینارە. ئەو (8) موچەیەی كە حكومەتی هەرێم لە ساڵی 2020دا دابەشیكردووە، بەمشێوەیە بووە:  •    لە 13/1/2020 موچەی مانگی (10)ی 2019 دابەشكراوە (ئەم مانگە موچەی تەواو بەفەرمانبەران دراوە بەبێ لێبڕین)  •    لە 9/ تا 7/3/2020 موچەی مانگی (11)ی 2019 دابەشكراوە (ئەم مانگە موچەی تەواو بەفەرمانبەران دراوە بەبێ لێبڕین) •    لە 28/3/2020 موچەی مانگی (12)ی 2019 دابەشكراوە (ئەم مانگە موچەی تەواو بەفەرمانبەران دراوە بەبێ لێبڕین) •    لە 5/5/2020 موچەی مانگی (1)ی 2020 دابەشكراوە (ئەم مانگە موچەی تەواو بەفەرمانبەران دراوە بەبێ لێبڕین) •    لە 4/7/2020 موچەی مانگی (2)ی 2020 دابەشكراوە (موچە بە لێبڕینی 21% دابەشكراوە) •    لە 17/8/2020 موچەی مانگی (3)ی 2020 دابەشكراوە (موچە بە لێبڕینی 21% دابەشكراوە) •    لە 15/10/2020 موچەی مانگی (9)ی 2020 دابەشكراوە (موچە بە لێبڕینی 18% دابەشكراوە) •    لە 10/12/2020 موچەی مانگی (10)ی 2020 دابەشكراوە (موچە بە لێبڕینی 21% دابەشكراوە) پاشەكەوتەكانی نێچیرڤان بارزانی ساڵی 2020 حكومەتی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان) بۆ كەمكردنەوەی گوڕی ئەو قەیرانە داراییەی كە لەسەری بوو، بەبڕیارێك دەستكاری ساڵی دارایی كرد. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بەبڕیارێك، موچەی مانگەكانی (4، 5، 6)ی 2019ی لەسەر شانی خۆی لابردو خستیە ئەستۆی كابینەی نێچیرڤان بارزانی، موچەی ئەم سێ مانگەی فەرمانبەران بوو بە "پاشەكەوت"‌و قەرز لەسەر شانی نێچیرڤان بارزانی، قەرزێك كە دیارنییە ئایا حكومەت رۆژێك لە رۆژان بۆ فەرمانبەرانی دەگەڕێنێتەوە یاخود نا !  هەر بەو بڕیارە، مەسرور بارزانی، موچەی مانگەكانی (7، 8)ی 2020ی كابینەكەی خۆی خستەئەستۆی حكومەتی بەغداد بەبەهانەی ئەوەی بەغداد موچەی نەناردووە، تا ئێستا نازانرێت چارەنوسی موچەی مانگەكانی (11، 12) چێ لێدێت ئایا دەكاتە پاشەكەوت یان وەك موچەكانی تر دەیخاتە ئەستۆی بەغداد. واتا حكومەتی هەرێمی لە 2020 تەنها (8) موچەی دابەشكردووە بە بڕی (6 ترلیۆن و 505 ملیار) دینار، لە (8) موچەیە (3) موچەی مانگەكانی (10، 11، 12)ی 2019 بووە، كە بڕەكەی (2 ترلیۆن‌و 682 ملیار) دینار بووە. بەڵام بۆ (12) مانگەكەی ساڵی 2020 بەگشتی تەنها (5) مانگی حكومەت موچەی دابەشكردووە بە بڕی (3 ترلیۆن‌و 650 ملیار) دینار، ئەمە لەكۆی (10 ترلیۆن‌و 728 ملیار) دیناری خەرجی موچەی هەموو ساڵەكە. داهاتی حكومەت لە 2020دا  ئەو پارەیەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2020 دا لە بەغدادەوە پێی گەیشتووە بەمشێوەیە بووە: •    بڕی (453 ملیار) دینار لە 17/1/2020 نێردراوە •    بڕی (453 ملیار) دینار لە 2/3/2020 نێردراوە •    بڕی (453 ملیار) دینار لە 26/3/2020 نێردراوە •    بڕی (453 ملیار) دینار لە 24/4/2020 نێردراوە •    بڕی (320 ملیار) دینار لە 16/8/2020 نێردراوە •    بڕی (320 ملیار) دینار لە 12/10/2020 نێردراوە كۆی گشتی ئەو پارانەی كە لەساڵی 2020دا لە بەغدادەوە بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان هاتووە بڕەكەی (2 ترلیۆن‌و 399 ملیار) دینار بووە. واتا حكومەتی هەرێمی لەو (6 ترلیۆن‌و 332 ملیار) دینارەی كە لە 2020دا بۆ موچە خەرجیكردووە، تەنیا بڕی (2 ترلیۆن‌و 399 ملیار) دیناری لە بەغدادوە بۆ هاتووەو پاشماوەی خەرجییەكانی تری موچەی بەم داهاتانەی تر دابین كردووە: •    (160 ملیار) دیناری پارەی هاوپەیمانان لە ساڵەكەدا بەتێكڕا •    (3 ترلیۆن‌و 773 میار) دیناری داهاتی حكومەت خۆی لە ساڵەكەدا بە تێكڕا واتا داهاتی (نەوت‌و ناوخۆ). ئەم هاوكێشەیە دەریدەخات ئەو خەرجییەی كە حكومەتی هەرێم لە 2020دا بۆ موچە كردویەتی، داهاتەكانی بەمشێوەیە بووە: •    رێژەی (60%)ی خەرجی موچەی فەرمانبەران لە 2020دا بە داهاتەكانی حكومەتی هەرێم خۆی دابەشكراوە.  •    رێژەی (38%)ی خەرجی موچەی 2020 بەو پارەیە پڕكراوەتەوە كە لە بەغدادوە هاتووە. •    رێژەی (2%)ی خەرجی موچەی 2020 پارەی هاوپەیمانان دابینی كردووە.

درەو: دەنگی ئەمریكا سەرەڕای دژایەتییەکی بەرچاوی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا كە لە مانگی تشرینی دووەمی رابردوو بەڕێوەچوو و تیایدا جۆو بایدن سەرکەوتنی بەدەستهێنا، دۆناڵد ترەمپ بە نیازە سەرلەبەیانی ڕۆژی چوارشەممە 20 ی مانگی 1 کۆشکی سپی بەجێبهێڵێت. ئەویش هەمان ڕێچکەی هەمو سەرۆکەکانی پێش خۆی دەگرێتەبەر. هەتا ئێستا لە مێژووی ئەمەریکادا ڕووینەداوە هیچ سەرۆکێک ئامادە نەبێت دەسەڵات ڕادەستی جێگرەوەکەی بکات. بەڵام ئایا چی ڕوودەدات ئەگەر دەسەڵات ڕادەست نەکات؟ براین کاڵت پرۆفیسۆری یاسا لە زانکۆی مشیگەن دەڵێت " ئامانجی سەرەکی لە داڕشتنی سیستمەکەمان ئەوە بوو پاشایەکمان نەبێت کە ماوەیەکی نادیاری هەبێت. خولی سەرۆکایەتی چوارساڵە، ئەگەر جارێکی تر هەڵبژێردرێتەوە، زۆرباشە، بەڵام ئەگەر نا، ئەوا دەڕوات." دەستور، یاسای باڵای ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، دەڵێت دەبێت سەرۆک " لە ماوەی خولێکی چوارساڵیدا دەتوانێت دەسەڵاتی بگرێتە دەست." کاڵت گوتیشی " بەندی 20 ی دەستور ئەوە ڕادەگەیەنێت کە دەسەڵاتەکانی لە کاتژمێر 12 ی نیوەڕۆی 20 ی مانگی 1 تەواو دەبێت کاتێک سەرۆکی نوێ سوێندی یاسایی دەخوات و ئەو کەسەی تر ئیدی سەرۆک نامێنێت". چی ڕوودەدات ئەگەر سەرۆکێک ئامادە نەبێت کۆشکی سپی بەجێبهێڵێت؟ مێژووناس بروس کەکلیک دەڵێت " پاش ئەوەی سەرۆکی نوێ سوێندی یاسایی دەخوات، ئەو تەلەفۆن بۆ هێزی تایبەت یان لەشکر دەکات سەرۆکی کۆن لە کۆشکی سپی دەربکەن." جگە لەوەش داگیکردنی کۆشکی سپی کەسێک ناکات بە سەرۆک. کەیت ماسور یاریدەدەری پرۆفیسۆری مێژوو لە زانکۆی Northwestren دەڵێت " ئەوەی کە دەتکات بە سەرۆک سوێندخواردنی یاساییە وەکو سەرۆکی ئەمەریکا لە ئەنجامی ئەو بڕیارانەی کە کێ هەڵبژاردنی بردۆتەوە. دەستوری ئەمەریکا هیچ شتێکی وای تیا نییە کە بڵێت دەبێت سەرۆک لە کۆشکی سپی بیت." کاربەدەستەکانی سەرتاپای حکومەت گرنگن بۆ گواستنەوەی دەسەڵات بە شێوەیەکی ئاشتیانە. بەشێکی زۆری کارمەندانی حکومی، لە ناویاندا ئەوانەش کە لە ناو هێزەکانی لەشکریدان، پاسەوانانی تایبەتی سەرۆک و FBIسوێندی یاسایی دەخۆن بۆ بەرگری کردن لە دەستور، ئەمەش مانای ئەوەیە، دەبێت دانبنێن بە براوی دەنگی نوێنەران. ماسور دەڵێت " دەستور ئاماژە بە نوێنەرانی هەڵبژاردن دەکات، و ئەوە دیاری دەکات چۆن سەرۆکی نوێ هەڵدەبژێردرێت. و ئەگەر ئامادە نەبیت بۆ هاوکاری کردنی ئەو کڵێشەیەی کە لە دەستوردا هاتووە بۆ چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆک، ئەوا تۆ سەرپێچی سوێندە یاساییەکەت دەکەیت." مێژووناس کەکلیک دەڵێت قورسایی نەریتی سیاسی و ڕای گشتی لەوەدایە ڕێگری دەکات کە سەرۆکەکانی ئەمەریکا لە کاتی خۆیان زیاتر بمێننەوە. کەکلیک دەڵێت نەریتە دیموکراسییەکانی وەکو هەڵبژاردنی ئازاد و ڕەوا و گواستنەوەی دەسەڵاتی ئاشتیانە گرنگن بۆ ئەوەی ئەمەریکاییەکان چۆن خۆیان دەبینن. و ئەم نەریتی ڕێزگرتنانە شتێک نین کە بە ئاسانی ڕێگە بدرێت نەمێنن. ئەو دەشڵێت " ئەگەر تۆ ئەمەریکاییەک بیت، هەر لەو کاتەوەی کە دەچیتە باخچەی ساوایان گوێت لەو چیرۆکانە دەبێت کە ئەمەریکا چۆن بەڕێوە دەچێت و چ جۆرە دەستورێکی دیموکراسی هەیە. و لە ژیانی خۆتدا دەبینیت سەرۆکەکان دەڕۆن و دەسەڵات بەجێدەهێڵن، ئەمە هەموی بەشێکن لە پلانو شکۆمەندی ئەم دەستورە."

درەو: دادگای قورەتوو بە جیا فەرمانی دەستگیركردنی بۆ سەرپەرشتیاری دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان و  بەڕێوەبەری گومرگی گەرمیان لە پشكی یەكێتی دەركرد و لەسەر دۆسیەی پسوڵە ساختەكانیش فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دوو بەرپرسی ئەمنی گەرمیان دەركرد   دادگای قورەتوو فەرمانی دەستگیركردنی بۆ هەریەك لە عەلی تۆفیق سەرپەرشتیاری دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان لە پشكی بزوتنەوەی گۆڕان و حسێن ئەحمەد بەڕێوەبەری گومرگی گەرمیان لە پشكی یەكێتی دەركرد، بە تۆمەتی فێلكردن لە گومرگی ئەو بار و شەحنانەی كە دێنە دەروازەی پەروێزخانەوە. لەلایەكی ترەوە دادگای لێكۆڵینەوەی قورەتوو لەسەر دۆسیەی پسوڵە گومرگیە ساختەكانی گەرمیان فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دوو بەرپرسی ئەمنی دەركرد. سایتی دەنگ نێتی گەرمیان بڵاویكردووەتەوە كە دادگای لێكۆڵینەوەی گەرمیان لەسەر دۆسیەی پسوڵەی گومرگیە ساختەكانی ساڵی رابردوو كە ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی و 15 كەسی لەسەر دەستگیركراوە فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دوو بەرپرسی ئەمنی گەرمیان دەركردووە ئەوانیش ( حەیدەر عەبدولڕەحمان، رێبین تەها)یە رێبین تەها، یەكێك لەو پلەدارانەی فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەركراوە، بە رادیۆی دەنگی راگەیاندووە: ئاگاداری هیچ بڕیارێكی لەو شێوەیە نیم و هیچم پێنەگەیشتوە.  سەرسوڕمانی خۆیشی نیشاندا لەوەی ناوی لەو دۆسیەیەدا هاتوە، وەكخۆی وتی: من كەسێكی سەربازیم و دەوامی فەرمی خۆم دەكەم و دور و نزیك پەیوەندیم بە بازرگانی و مەرزە نیە و هیچ پەیوەندیەكیشم نیە بەو كەسانەی لەسەر ئەو دۆسیەیە ناویان هاتبو و تۆمەتبار بون.   لە مانگی 10ی ساڵی رابردوو، دادوەری لێكۆڵینەوەی قۆرەتو فەرمانی دەستگیركردنی بۆ ژمارەیەك هاوڵاتی دەركرد بەتۆمەتی ساختەكردنی پسوڵەی گومرك و بردنی بار بەو پسوڵانە، كە وەك باس دەكرا گوژمەی ئەو ساختەكارییانە نزیكەی 4 ملیار دینار بوە، بەوهۆیەشەوە سەروی 15 كەس راگیران و بەشی زۆریان دواتر بە كەفالەت ئازاد كران، لەنێو تۆمەتبارانیش دا ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لە فراكسیۆنی گۆڕان (محەمەد شێخ وەهاب) هەبو كە لە 25ی هەمان مانگەوە تائێستا راگیراوە.

درەو: زریان محەمەد-  سایتینەوژین  بەهۆی گێچەڵپێکردنی سێکسیەوە کچە خوێندکارێک، توشی ناجێگیری باری دەرونی دەبێت و دەڵێت ”من رۆشتمە زانکۆ بۆئەوەی بگەم بەخەونەکەم بەڵام ئەوەی چاوەڕێم نەدەکرد بەرۆکی گرتم“. مامۆستایەکی زانکۆش جەخت لەبونی گێچەڵ و هەراسانی سێکسی لە ناوەندەکانی زانکۆ دەکاتەوە و باسلەوەدەکات چەندین کەیسی هاوشێوەمان لەلایە، پۆلیسش دەڵێت تاونبارانی سکاڵالێکراو سزایی یاسایان وەرگرتوە. توندوتیژی سێکسی خۆی دەبینێتەوە لە دەستدرێژی و گێچەڵ و هەراسانی سێكسی شیرین، ناوی خوازراوی کچێکی قوربانی ئەم جۆرە توندوتیژیەیە دانیشتوی قەزای کەلارەو کاتێک فێرخوازی زانکۆبوە لە زانکۆی گەرمیان، پێش دوساڵ ئەم توندوتیژیەی روبەڕوبۆتەوە. (شیرین)، بۆ نەوژین، وتی: کاتێک کە رۆشتمە زانکۆ خەونم ئەوەبو لە ریزبەندی یەکەمەکانی بەشەکەم بم،  درێژە بە خوێندنی ئاستی بەرزبدەم، بەڵام لەلایەن هەندێ لە مامۆستاکانمەوە گێچەڵی سێکسیم پێکرا، بەوەش هەمو شتێک بۆمن گۆڕا. شیرین نایەوێت ئەو رۆژانەی بیربێتەوە دەڵێت: هەوڵدەدەم هیچ شتێکی ئەو رۆژانەم بیرنەمێنیت تەنانەت مامۆستاکانم لە رێگەی پەیوەندی تەلەفۆنی و تۆڕەکۆمەڵایەتیەکانەوە گێچەڵیان پێدەگرتم توشی شۆک بوبوم، دوای ئەو روداوانە باردۆخم زۆرخراپ بو دەستم بەوەرگرتنی چارەسەری دەرونی کرد، تەمەنا دەکەم باجی هەمو ئەو کردەوانە وەربگرنەوە". ”توندوتیژی سێکسی کاریگەری دەرونی لەسەر قوربانیەکە جێدەهێڵێت“ توێژەرێکی کۆمەڵایەتی جەخت لەوە دەکاتەوە گێچەڵ پێکردن بە کچان لە ناوکایەکانی پەروەردە کاریگەری دەرونی قورسیان لەسەر بەجێدەهێڵێت. هێرۆ حەسەن، توێژەری کۆمەڵایەتی بۆ نەوژین وتی: "گێچەڵی سێکسی پرسێکە لە کۆمەڵگەی خۆماندا بەردەوامە و بوە بە دیاردە رێژەکەش روی لە هەڵکشان کردوە، تەنانەت بە جۆرێکە لە شوێنەکانی پەروەردە و فێرکردنیش رەنگی داوەتەوە و رۆژانە گوێبیستی چەندین چیرۆکی توندوتیژی سێکسی لە نێو پەیمانگا و زانکۆکان دەبین". وتیشی: ئەم جۆرە توندوتیژیە کە بەرامبەر بە ئافرەت دەکرێت کاریگەری دەرونی قورس لەسەر دەرونی قوربانیەکە جێدەهێڵێت، بە جۆرێک دەبێتە هۆی ترس و باوەڕبەخۆنەبون و شەرم و دڵەڕاوکێ و گرێی دەرونی، وە هەندێک جار قوربانیەکە وای لێدێت توشی نەخۆشی دەرونی دەبێت و پێویستی بە چارەسەری پزیشکی دەبێت. ”بە پاساوی ئەوەی ناوی زانکۆ نەزڕێت رێگری لەکچێک دەکرێت راستیەکان بدرکێنێت“ مامۆستایەکی زانکۆ ئەوە پشت راست دەکاتەوە کە لە نێو زانکۆی گەرمیان گێچەڵ پێکردن بە فێرخوازان بونی هەیە، وەک خۆی دەڵێت"چەندین کەیسم لایە". عەلی کەریم، مامۆستا لە زانکۆی گەرمیان، بۆ نەوژین وتی: "گێچەڵ کردن بە کچان لە ناو زانکۆی گەرمیان لەلایەن مامۆستایانەوە بونی هەیە بە جۆرێک خودی خۆم چەندین نمونەم لایە کە پەنایان بۆ هێناوم". وتیشی: "ئەم بابەتەم بەبەش و راگری زانکۆش گەیاندوە، تەنانەت یەکێک لەو کچانەی کە گێچەڵی پێکراوە دەیوت دێمە بەردەم راگر و دەی سەلمێنم کە گێچەڵم پێکراوە، بەڵام هیچ نەکراوە بە پاساوی ئەوەی کە ناوی زانکۆ دەزڕێت". ”سزاکانی توندوتیژی سێکسی لە ٢٤ کاتژمێرە دەست پێدەکات تاوەکو حوکمی لەسێدارەدان“ بەپێی ئامارەکانی بەڕێوبەرایەتی پۆلیسی گەرمیان، بۆ ئەمساڵ ٢٩ سکاڵا تۆمار کراوە لەسەر توندوتیژی سێکسی و ٩ سکاڵایان گێچەڵ پێکردن بوە، بەبێ ئاماژەدان بەوەی کە لە نێو چ چینێک سکاڵاکان تۆمار کراوە. عەلی جەمال، وتەبێژی بەڕێوبەرایەتی پۆلیسی گەرمیان، سەبارەت بە ئامارەکانی گێچەڵی سێکسی بۆ ئەمساڵ بۆ نەوژین وتی: ئێمە دوجۆر کەیسمان هەیە وەک دەست درێژی سێکسی کە ١٥ حاڵەتمان هەبوە سکاڵای لەسەر تۆمار کرابێت و گێچەڵی سێکسیش بۆ ئەمساڵ ٩ حاڵەتمان هەبوە لەگەڵ ئەوەش کەیسی وامان هەبوە ئەو کەسەی گێچەڵی پێکراوە و ئاگاداربوین بەڵام سکاڵای تۆمار نەکردوە نەمان توانیوە هیچ شتێک بکەین. کەمی هۆشیاری لە بارەی یاساکانەوە و تۆمارنەکردنی سکاڵا بەردەوامیداوە بە توندوتیژیەکان  لەیلا ئەحمەد، چالاکوانی بواری ژنان ئاماژەی بەوەکردو وتی: نەبونی هۆشیاری لە بارەی یاساکان و تۆمارنەکردنی سکاڵا بە بیانوی جۆراوجۆر وای کردوە تاوانباران سزا نەدرین و حاڵەتەکان رولە هەڵکشان بکەن. وتەبێژی پۆلیسی گەرمیان لە بارەی ئەوانەی سکاڵایان لە دژ تۆمارکراوە دەڵێت: ئەو ئەو کەسانەی سکاڵایان دژ تۆمارکراوە، سزاکانی ئەم تاوانە لە ٢٤ کاتژمێرە دەست پێدەکات تاوەکو حوکمی لەسێدارەدان. سزاکانی وەزارەتی خوێندنی باڵا لەوباریەوە ”بۆ ناوەندەکانی زانکۆ، بەپێی رێنماییەکانی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی هەر مامۆستایەک گێچەڵی سێکسی بە فێرخوازەکەی بکات سزادەدرێت، بە جۆرێک لە سزای ئاگادارکردنەوە و سەرنج راکێشانەوە دەست پێدەکات تاوەکو سزای فەسڵ کردن“. علی کەریم، وادەڵێت باسیلەوەشکرد، سزای قورس نیە، ئەگەر هەبوایەوە بەو شێوەیە نەدەبو ئەوەی هەیە تەنها گواستنەوەی مامۆستایانە ئەویش بە تەنسیب. لە بەرامبەردا فەرهاد قادر، سەرۆکی زانکۆی گەرمیان سەبارەت بە گێچەڵی سێکسی بە فێرخوازان لە نێو زانکۆی گەرمیان ئامادە نەبو لە بارەی ئەم پرسەوە لێدوان بدات وتی: بۆ ماوەی چەند مانگێکە دەست بەکار بوم لە ماوەکانی رابردو دوربوم لە زانکۆ و ئاگاداری ئەم بابەتە نیم ”کە زانیم مامۆستاکەم گێچەڵم پێدەگرێت هەڕەشەم لێکرد“ هەندێک لە کچان روبەڕوی ئەو کەسانە دەبنەوە کە گێچەڵیان پێدەکەن و بەر بەو توندوتیژیە دەگرن کە بەرامبەریان دەکرێت، یەکێک لەو نمونانە سروەیە. سروە، ناوی خوازراوی کچێکە کە لە نێو زانکۆی گەرمیان خوێندنی تەواو کردوە، وەک خۆی باسی دەکات لە لایەن یەکێک لە مامۆستاکانیەوە گێچەڵی سێکسی پێکراوە، بۆ(نەوژین) وتی: لە لایەن مامۆستایەکمەوە گێچەڵی سێکسیم پێکرا بە جۆرێک بە ناوی راپۆرت و وانەکانمەوە بانگی دەکردم بۆ بەش، بێ ئاگا بوم بە مەبەست بانگم دەکات و دەیەوێ لێم نزیک بێتەوە. وتیشی: بەتێپەڕبونی کات و رەفتارەکانی بەرامبەرم تێگەشتم لەوەی کە گێچەڵم پێدەکات، بەڵام من خۆمم دورخستەوە و بێدەنگ بوم، بەوەشەوە نەوەستا لە رێگەی پەیوەندی تەلەفۆنیەوە بێزاری دەکردم، منیش پێم وت کە چیتر پەیوەندی بە منەوە نەکات ئەگەر نا بە خێزانەکەم دەڵێم دوای ئەوە وازی هێنا.  

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)  ئەم دوو دەیەی دوایی تەنھا دەیەی دروستبوون و ھاتنەکایەی سۆشیال میدیا نەبوو، بەڵکو دەیەی بەجێھێشتنی کاریگەرییە گەورەکانی ئەم میدیایەش بوو لەسەر ژمارەیەکی زۆر لە ڕووداوە گرنگەکانی جیھان. کاتێک فەیسبوک لە ساڵی 2004 دا دروستبوو، سەرەتا وەک ڕووداو و داهێنانێکی تەکنیکیی دەرکەوت، بەڵام لەگەشەکردنی خۆیدا ھەم بوو بە یەکێک لە کۆمپانیا ھەرە گەورەکانی جیھان و ھەم بە پلاتفۆرمێک بۆ سەدان ملیۆن مرۆڤ لە جیھاندا. بەدوای فەیسبوکدا ھاتنی تویتەر و ئینستەگرام و سناپچات و تیکتۆک و ئەوانیتر، فەزای پەیوەندییە کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگیی و سیاسییەکانی سەدەی بیستویەکیان ئاڵۆزتر و ھەمەجۆرتر کرد. لە ھیچ شوێنێکدا پەیوەندیی نێوان ئەم میدیا کۆمەڵایەتییە تازانە و ڕوداوە سیاسییە گەورەکان بەو ڕاستەوخۆییە دیار نییە وەک لە دۆخی بەھاری عەرەبیی لە ساڵی 2011 و لە سەردەمی سەرۆکایەتیی دۆناڵد ترامپدا لە ئەمریکا. بەھاری عەرەبیی بەوە ناسراوە کە بەھارێکی بێپارتی سیاسیی تەقلیدیی و بێئامادەگیی ئایدیۆلۆژیا گەورەکانی جیھانی عەرەبیی و بێسەرکردەی سیاسیی بوو. بەڵام بەھارێک بوو ڕێکخەرەکانی، دروشمەکانی، چالاکوانە سەرەکییەکانی، تەعبیرکردن لە توڕەبوونەکانی، وێنە و ڕەمزەکانی، بەشی ھەرە زۆریان، لەناو سۆشیال میدیادا دروستبوون و لەناو سۆشیال میدیاوە بە جیھاندا بڵاوبوونەوە. بە مانایەک لە ماناکان بەھاری عەرەبیی، بەھاری گواستنەوەی دونیای ڤێرتوێل(مجازی) و گریمانکراو بوو بۆ ناو دونیای واقیع و، ئامادەگیی و خۆسەپاندنی فەزای دیجیتاڵیی بوو لە مێژوو. دۆناڵد ترامپی سەرۆکی ئەمریکاش یەکەمین سیاسیی مێژووە کە سۆشیال میدیا جومگەیەکی سەرەکیی هەڵمەتی هەڵبژاردنەکەی و دیاردەیەکی گرنگی حوکمڕانیی و سەرۆکایەتییەکەی بوو لە چوار ساڵی ڕابردوودا. ئەم پیاوە بەدرێژایی ماوەی سەرۆکایەتییەکەی ڕۆژانە لانیکەم 18 تویتی نووسیوە و بە جیھاندا بڵاویکردۆتەوە، کە بەسەریەکەوە زیاد لە 25000 تویتە. لەسەرەتای سەرۆکایەتییەکەیدا ڕۆژانە نزیکەی 9 تویتی ناردوە، بەڵام لە مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی 2019دا ئەم ژمارەیە بەرزدەبێتەوە بۆ 271 تویت لەیەک ھەفتەدا. پێگەی ترامپ لەسەر تویتەر بەشێکی جەوھەریی و سەرەکیی سەرۆکایەتییکردنەکەی ئەو بوو. ترامپ بەشێکی گەورەی ململانێ و جەنگە بازرگانییەکەی لەگەڵ چیندا لەڕێگای تویتەرەوە ئەنجامدا. ھەروەھا لەڕێگای تویتەرەوە ھەڕەشەی ئەوەی کرد ھەموو سنووری ئەمریکا لەگەڵ مەکسیکدا دادەخات. ھەر لە تویتێکیشەوە دانی بە مافی ئیسرائیلدا نا کە بەرزاییەکانی جۆلان، لە خاکی سوریا دابڕێنێت و بیکات بە خاکی خۆی و ئەمریکاش بەمەش ڕازییە. لە پەیوەندیشیدا بە کوردستانەوە دۆناڵد ترامپ ھەر بە تویت بڕیاری کشانەوەی ھێزەکانی ئەمریکای لە کوردستانی ڕۆژئاوا، دا. وەک نیویۆرک تایمز نیشانیداوە نیوەی تویتەکانی ترامپ ھێرش بووە بۆ سەر ئەو کەس و شتانەی حەزی پێیان نەبووە. ترامپ بەیانیان کە لە خەو ھەستاوە، ڕاستەوخۆ سەیری کەناڵی فۆکس نیوزی کردوە و دوای ئەوە تویتی نووسیوە. سیاسەتی ڕۆژانەی سەرۆکی بەھێزترین وڵاتی جیھان بە ناردنی تویتێک دەستیپێکردوە. تویتەکانیشی خاڵی نەبووە لە ھەڵەی ڕێزمانی و ھەڵەی ئیملا و ڕێنوس و درۆ. بەپێی راپۆرتێکی واشینگتن پۆست ترامپ لەماوەی تەمەنی سیاسیی خۆیدا زیاد لە 22000 زانیاری هەڵە و درۆی بڵاوکردۆتەوە. لەدوای ھێرشەکەی خۆپیشاندەران و ھەوادارانی دۆناڵد ترامپیشەوە بۆسەر کۆنگرێسی ئەمریکی، پێگە گەورەکانی سۆشیال میدیا لەوێنەی تویتەر و فەیسبوک و ئینستەگرام و سنەپچات، بڕیاریاندا پێگەکانی ترامپ دابخەن و ئەم ئامرازە گرنگەی پەیوەندییکردن و سیاسەتکردن لە ترامپ بسێننەوە. ترامپ لەسەر تویتەر 88 ملیۆن فۆڵۆوەری ھەبوو، لەسەر فەیسبوک 35 ملیۆن و لەسەر ئینستەگرامیش 24 ملیۆن. لەسەر یوتیوبیش 2,7 ملیۆن. سەندنەوەی ئەم پێگانە لە ترامپ ئەگەر بۆ کەسانێک مایەی دڵخۆشیی بووبن، چونکە ئیتر ئەو توانایە لە ترامپ دەسێندرێتەوە درۆکان و تیۆرییە پیلانگێڕەکانی بە ناو ھەوادارەکانی و بە جیھاندا بڵاوبکاتەوە، بۆ زۆر کەسی تر نیشانەی نیگەرانیی بوو. چونکە ئەم کارە نیشانیدا چۆن کۆمپانیایەک لەڕێگای پەنجەنان بە دوگمەیەکدا، یان بە کلیککردنێک، دەتوانێت تەنانەت سەرۆکی ئەمریکاش لە توانای پەیوەندییکردن ڕوت و قوت بکاتەوە. ئەمەش یەکێکە لە کێشە ھەرە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی سۆشیال میدیا لە دونیای ئەمڕۆدا. کێشەی دروستبوونی کۆمەڵێک کۆمپانیا بە دەسەڵاتێکی ھێجگار گەورەوە لەدەرەوەی چاودێریکردن و کۆنترۆڵکردندا. گەرچی کۆنترۆڵکردن و ڕێگەگرتن لە پروپاگەندەی ڕەگەزپەرستیی کارێکی دروست و پێویستە، بەڵام بەبۆچوونی ئێمە بڕیاری داخستنی پێگەی قسەکردنی کەسێک، بڕیارێکە نابێت ئیدارەی ئەم یان ئەو کۆمپانیا بەتەنها بیدات، بەڵکو پێویستە بیر لە میکانیزمێکی یاسایی و چارەسەرێکی نوێی نێونەتەوەیی بۆ کۆنترۆڵی ئەم دەزگایانەش بکرێتەوە. لە ئێستادا چەند کۆمپانیایەک، کە زۆرینەیان لە ئەمریکان، ئەو ڕۆڵەی داوەر و دەسەڵاتە جیهانییە دەبینن و بڕیار لەسەر ئەوە دەدەن، کێ بتوانێت قسەبکات و کێش نەتوانێت. واتە یەکێک لە بەھا ھەرە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی سیستەمی دیموکراسیی، کە مافی قسەکردن و ڕادەربڕینی ئازادە، کەوتۆتە ژێر ڕەحمەتی چەند کۆمپانیایەک و، ژمارەیەک بەڕێوەبەر و مانێجەر بڕیاری لەسەر دەدەن. وەک وتمان مەسەلەی گرنگیی و کاریگەریی میدیای تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان تەنھا لە دۆخی یاخیبوونەکانی بەھاری و عەرەبیی و سەرۆکایەتی دۆناڵد ترامپ لە ئەمریکادا بەرجەستە نییە، بەشێکی زۆر لەو ئەدەبیاتە ئەکادیمییە زۆرەی لەم ساڵانەی دواییدا بەرھەمھاتون، ھەموویان پێ لەسەر ڕۆڵی گرنگی میدیای کۆمەڵایەتیی لە ژیانی کۆمەڵگاکانی ئەمڕۆدا دادەگرن. گرێدانی شۆڕش و یاخبوونە جیاوازەکانی جیھان، ناڕەزاییدەربڕینەکان، ئیشکردنی دەسەڵات و دژەدەسەڵات، کاری دەوڵەت و پۆلیس، سانسۆر و چاودێریکردن و کۆنترۆڵکردن، ھەموویان بە توندی بە ئامادەگیی و ئیشکردنی میدیای کۆمەڵایەتییەوە گرێدراون. وەکچۆن فۆرمی نوێی سانسۆرکردن و بێدەنگکردنی تازە و کۆنترۆڵکردنی گەورە دروستبووە، ئاواش فۆرمی تازەی کاری سیاسیی و چالاکوانی کۆمەڵایەتیی و ناڕەزاییدەربڕین ھاتونەتەکایەوە. بەشێکی گرنگی کاری سیاسەت خۆشی بووە بە ”سیاسەتی ئۆنلاین“ و فۆرمێکی نوێی چالاکوانبوونیش دروستبووە کە بە ”ئەکتیڤیسمی ئۆنلاین“ ناسراوە. میدیای کۆمەڵایەتیی لەسەرێکەوە ھەم  تواناکانی دەوڵەت و دەسەڵاتی لە کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵایەتییدا گەورەکردوە، ھەم ئەگەری خۆڕێکخستن و ئەنجامدانی کاری یاخیبوون و ناڕەزاییدەربڕینیش. ھێز و دژەھێز ھەردووکیان لەناو ئەو میدیایەدا ئامادەن و خودی میدیاکە خۆشی ھەڵگری لۆژیکی ئەم دیالێکتیکی ھێز و دژەھێزەیە. خاڵێک گرنگە جەغتی لێبکەین ئەوەیە کە سۆشیال میدیا نە لە بۆشاییدا کاردەکات، نەخۆشی ئامرازێکی بێلایەنە کە ئەگەر و توانای نووسین و تەعبیرکردن و خۆنمایشکردن و خۆڕێکخستن و ناڕەزاییدەربڕین و دروستکردنی پەیوەندیی بە خەڵک ببەخشێت، بەڵکو ڕوبەرێکی دیجیتاڵییە ھەمیشە چەندان بونیادی دەسەڵات لە پشتییەوە ئامادەیە و کاردەکات. لە دەسەڵاتی کۆمپانیاکانەوە بیگرە بۆ دەسەڵاتی دەوڵەت و دەسەڵاتی ئەو لایەنانەی توانای سانسۆرکردن و داخستن و خاوکردنەوەی ئیشکردنی ئەم میدیایەیان لەبەردەستدایە. بەدیوێکی دیکەدا میدیای کۆمەڵایەتیی وەکچۆن ئەگەری دروستبوونی فۆرمی تازەی ناڕەزاییدەربڕین و چالاکوانبوونی ئۆنلاین مەیسەردەکات و وادەکات بەشێک لە بونیادە تەقلیدییەکانی ڕێکخستن و جۆشدان پێویست نەبێت، ئاوهاش ئەگەری گۆڕانی ژمارەیەکی گەورەی خەڵکیشی بۆ تەماشەکەرێکی پاسیڤی ڕووداوەکان تێدایە.   خاڵێکی دیکە کە دەشێت جەغتی لێبکەین ئەوەیە دروستبوونی میدیای کۆمەڵایەتیی دیاردەیەکی دابڕاو و تەکنۆلۆژیی نییە بەتەنھا، بەڵکو بەشێکە لە دروستبوونی فۆرمێکی تازە لە کۆمەڵگا لەسەرتاپای جیھاندا. لەم دوو دەیەی دواییدا فۆرمێکی تازە لە کۆمەڵگا دروستبووە کە پێویستی بە شێوازی تازەی خوێندنەوە و بەرخورد و لێکدانەوە ھەیە. ئەم کۆمەڵگا تازەیە وەکچۆن لە ئەمریکادا دروستبووە ئاواش لە ئێراندا و وەکچۆن لە سوید و ھۆڵەندا و ئەڵمانیادا دروستبووە، ئاواش لە یابان و تورکیا و کوردستاندا. بەدەگمەن نەبێت شوێنێک لە جیھاندا نەماوە میدیای کۆمەڵایەتیی نەیگەیشتبێت و کاریگەریی تیادا بەجێنەھێشتبێت. بێگومان ھەریەکێکیان لەناو بونیاد و پێکھات و ژێرخانی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و فەرھەنگیی تایبەت و جیاوازدا، کە وادەکەن ئەم میدیایە فۆرمی جیاوازیی ئیشکردن و ئامادەبوون و کاریگەربوونی ھەبێت. بەڵام ھەموو جیاوازییەکان ئەو ڕاستییە سادەیە ناگۆڕن ئەو دونیایەی کە میدیای کۆمەڵایەتیی دروستیکردوە، دونیایەکی سەرتاپا نوێیە و بیست ساڵ لەمەوبەر بوونی نەبووە.  میدیای کۆمەڵایەتیی مودێلی نوێی لە پەیوەندیی کۆمەڵایەتییش بەرهەمهێناوە. لەدوای سەهەڵدانی کۆرۆنا و قەدەغەکردنی هاتوچۆ و سنوردارکردنی پەیوەندییە کۆمەڵایەتیی و نێودەوڵەتییەکان، سوشیال میدیا وەک پلاتفۆرمێک توانی ئەو بۆشاییە مەترسییدارەی کۆرۆنا دروستیکرد بەشێوەیە دیجیتاڵییەکەی پڕبکاتەوە. ئاپی (Zoom) زووم بوو بە یەکێک لە گرنگترین کەرەستەکانی پەیوەندییگرتنی ڕاستەوخۆ بۆ کۆمپانیا و قوتابخانە و دەزگا و تاکەکانیش لەگەڵ یەکتر. بە بێ سۆشیال میدیا ملیاردەها قوتابی قوتابخانەکان و خوێندکاری زانکۆ و پەیمانگاکان نەیاندەتوانیی بەردەوامیی بە خوێندن بدەن.  ڕاستە سۆشیال میدیا پەیوەندییە گەرمەکانی مرۆڤ لەناو فەزایەکی سارددا پەروەردەدەکات، بەڵام کۆرۆنا هات و بوو بە هۆکارێک بۆ سنووردانان و کوشتنی هەموو پەیوەندییە گەرمەکانی مرۆڤ. تەوقەکردن، باوەشکردن، ماچکردن و کۆبوونەوە و ئاهەنگگێڕان و پرسەگرتن هەر هەمووی کۆتاییان پێهات، یان تەواو سنووردارکران. ئەم پەتایە بوو بە هۆکارێک بۆ مردنی ملیۆنەها کەس و ناشتنیان لە گۆڕی بەکۆمەڵدا. ڕێگەنەدان بە ماڵئاواییکردن لە مردووەکان لەلایەن کەسوکار و هاوڕێیانی قوربانییەکەوە کۆستێکی کۆمەڵایەتیی گەورە بوو. سۆشیال میدیا مۆدێلێکی نوێی لە پرسە و سەرەخۆشییکردن بەرهەمهێنا کە مەرج نییە لەگەڵ هەندێک سروتی ئایینیدا تەبا بێت، بەڵام بەناچاری بوو بە بەشێک لە هەڵسوکەوت و ئاکاری کۆمەڵایەتیی نوێ. بەهەمان شێوە کۆرۆنا لە هەموو چالاکییە رۆشنبیریی و هونەرییەکانی خستین، نە دەتوانین بچین بۆ مۆزەخانەکان و نە بۆمان هەیە سەردانی کتێبخانەکان بکەین، بەو شێوەیە کۆڕ و کۆنسێرت و چالاکیی دیجیتاڵی نوێ سەریانهەڵدا و بوون بە مۆدێلێکی ئەلتەرناتیڤ بۆ چالاکیی هونەریی و فیکرییە تەقلیدییەکان. هەندێ لە مۆزەخانەکان نماییشی کارەکانیان بە دیجیتاڵی لەسەر دیوارەکانی دەرەوەی بیناکانیان دەکرد ،وەک تەحەدایەک بۆ کۆرۆنا کە ڕێگەی چوونەژووەرەی بینەرانی بۆ ناو مۆزەخانەکان گرتبوو.  سۆشیال میدیا فەزایەکی نوێشی بۆ پەیوەندیی دروستکردوە کە پێشتر بوونی نەبووە، فەزایەک تیایدا کەسەکان و گروپەکان دەردەکەون، قسەدەکەن، ڕادەگۆڕنەوە، توڕەدەبن، جنێودەدەن، گروپ و شوناسی نوێ دروستدەکەن، ھتد. ئەم میدیا نوێیە فۆرمی تازەی دەرکەوتن و قسەکردن و نمایشکردن و کۆبوونەوە و پێکەوەبوونی کۆمەڵایەتیی و دیجیتاڵی مەیسەردەکات، کە مەرج نییە ھەموومان بەدڵمان بێت. پێگەکانی سۆشیال میدیا چەندە ھەلی لێکتێگەیشتن و گەیشتنی مرۆڤەکانی بەیەکتری زیادکردوە، هێندەش ئەگەری پەروەردەکردنی بوغز و ڕق و توندوتیژیی ڕەمزیی گەورە کردووە. لە سۆشیال میدیادا هەموو تاکێک توانای خۆنماییشکردن و دەرکەوتنی هەیە و دەتوانێت ببێت بە خاوەن دەنگ و ڕا، بە باشیی و خراپیی، بە هەڵە و ڕاستیی ئەو ڕایانەوە کە دەریاندەبڕێت. یەکێکی تر لە ئاکارەکانی ئەم فەزا تازەیە کە سۆشیال میدیا دروستیدەکات ئەوەیە ئەم فەزایە دەتوانێت لە ساتێکدا ببێت بە فەزایەکی سیاسیی، بە فەزایەکی مەعریفیی و ھونەریی، بە فەزای ڕاگۆڕینەوە و دیالۆگ، وەکچۆن بە فەزایەک بۆ کات بەسەربردن و پێکەنین و پرسەگرتنیش.  ڕەوشی میدیا و پیشەی رۆژنامەگەریی لە هەرێمی کوردستاندا هیچ کاتێک باش نەبووە، بەڵام ساڵی 2020 یەکێکە لە ساڵە هەرە خراپەکانی ژینگەی میدیایی لە مێژووی هەرێمەکەدا. لە دونیای ئێمەشدا سوشیال میدیا ڕۆڵێکی کاریگەری لە گۆڕان و دەستکاریکردنی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکاندا گێڕاوە. ئەم تۆڕە کۆمەڵایەتییانە وەک لە ئەزموونی زۆربەی وڵاتە نادیموکراسییەکاندا دەیبینین، لە هەرێمی کوردستانیش توانیویانە ببن بە هەڕەشەیەک بۆ سیستەمە سیاسییەکە. بەڵام هەر کاتێک سۆشیال میدیا مەترسیی بۆ دەسەڵاتی نوخبە سیاسییەکان گەورە بووبێت، خەتی ئینتەرنێتیان وەک کارەبا لە کۆی شارەکە یان وڵاتەکە بڕیوە و کۆتاییان بەو فۆرم و شێوازی پەیوەندیی و پێکەوەبوونانە ھێناوە کە ئەوان وەک مەترسیی سەیریانکردوە.   بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

درەو:  رانانی: سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی  پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا، پڕن لە هەوراز و نشێو، ئەم پەیوەندییانە بە سروشتی خۆیان و بەهۆی دیدگا پەڕگیرەکان و گۆڕاوەکانی نێو پەیوەندییەکانی هەردوولا، لە کارەکتەرە ناوخۆییەکانەوە بگرە تا دەگاتە هەرێمی و نێودەوڵەتی، نەتوانراوە نە چارەسەرێکی ڕیشەیی پیادە بکرێت، نە ئەوەش بووە کە یەخانگیرییەکی سەختدا تێپەڕێت و لە پەشێوییەکی یەکلاکەرەوەدا کۆتایی پێبهێنرێت، لەم دۆخە یەکلانەبووەوەی دەیان ساڵەشدا ئەوەی ڕەنجەکەی زیاتر کێشاوە هاووەڵاتییانی عێراق و کوردستان بوون.  هەنووکە پەیوەندییەکانی هەرێم و عێراق، بە دۆخێکی نە چارە و نەجیابوونەوەدا گوزەر دەکەن، لەم حاڵەتەشدا نە عیراق دەتوانێت بێمنەت بێت لە هەرێم و نە هەرێمیش دەتوانێت بێباک بێت بەرامبەر دۆخەکە، بۆیە لەهەردوولاوە هەوڵ دەبینرێت بۆ یەکلاکردنەوەی دۆسێی ئاڵۆزیی پەیوەندییەکان، ئەگەر بە چارەسەری بەشێکی ئەم گرفتەکانی ئەم پەیوەندییانەش بێت. لەبەرئەوەی لە قۆناغی یەکەمی هەوڵەکانی ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی هەولیر و بەغدادا، تا ڕادەیەک لێکتێگەیشتنی بەرچاو لە وەفدی دانوستاندنکاری هەرێم و بەغدا بینرا و چاوەڕوان دەکرێت پاش پرۆسەی پەسەندکردنی بوودجەی ٢٠٢١ی عێراقیش لە پەرلەمان، دۆخی پەیوەندییەکان بچێتە قۆناغێکی دیکەوە، هەر بۆیە ڕانانی ژمارە هەشت تەرخانکراوە بۆ تاوتوێکردنی پاشخان، دیدگاباوە کاریگەرەکان، چێوەی کێشەکە، لایەنە کاریگەرەکانی نێو پرۆسەکە و لە کۆتاییشدا سیناریۆی چاوەڕوانکراو و پێشنیاری توێژەران خراوەتەڕوو. تەوەری یەکەم:  پاشخان و سروشتی پەیوەندی تەبایی و ناتەبایی پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا، وەنەبێ تەنها وابەستەی کابینە حکومەتییەکانی هەردوولا هەبێت و بە هاتنی یەکێک و ڕۆشتنی ئەوی دی ئاسۆی چارەسەر بکرێتەوە، ڕاستییەکەی ئاڵۆزی پەیوەندییەکان و کەڵەکەکاری کێشەکان درێژەی کێشاوە و زۆرکاتیش بە چارە و سڕکەری کاتیی هەندێ لەو کێشانە داپۆشراون و دواجار خودی ئەو چارەسەرانەش جارێکی دیکە بوونەتەوە بارتەقای ناسازیی پەیوەندییە ئاڵۆز و پڕ قەیرانەکانی پێشتر. وا پەیوەندی پڕ هەوراز و نشێوی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان و عێراق تەمەنی لە ١٠٠ساڵ نزیک دەکاتەوە و هێشتا هەندێک لەو داواکارییانەی کوردستان، لەو عێراقەی کە لە ١٩٢٠ەوە بەشێکی سنوورەکەی بە بێ کوردستان دیاریکرا، نەچەسپیوون و بەغداش سەرەڕای وەرچەرخانی سیاسیی و ئایدۆلۆژیی و کۆتایی ئینتیداب و ئیستیعمار و چوار جار و جۆر لە گۆڕانی ڕژێمی سیاسیی لە عێراقدا (ئینتیداب، پاشایەتی، کۆماریی ناوەندگەرا و کۆماریی فیدراڵی) چاویان لێ دەپۆشێت. هەنووکە هەمان خواستی کوردستان هەر بەردەوامە و هەمان نەیاریی ئەودەمیش هێشتا میراتگرانی لە بەغدادا هەر هەن و سازی سیاسییان لەگەڵ ئاوازی مافی هەرێمدا ناتەبایە.   لەمێژووی نزیکیشدا و نزیكه‌ی هه‌ژده‌ساڵ به‌سه‌ر روخانی رژێمی سه‌ددام و شازده‌ ساڵ به‌سه‌ر داڕشتنی ده‌ستوری عێراقدا تێده‌په‌ڕێت، هێشتا شوناسیی سیستمی سیاسی عێراق جێگیر نه‌بووه‌. هه‌رچه‌ند له‌ مادده‌ی یه‌كه‌می ده‌ستوردا به‌ ئاشكرا باس له ده‌وڵه‌ت و سیستمی سیاسی عێراق وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی فیدڕاڵی ده‌كات، به‌ڵام ئه‌زمونی شانزه‌ ساڵه‌ی عێراقی پاش ٢٠٠٥ ده‌ریخستوه‌ هیچ كاتێك سێ لایه‌نه‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌ی عێراق كۆك نه‌بون له‌سه‌ر شێوه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌تی به‌ناو فیدڕاڵی‌‌. كورد وهه‌رێمی كوردستان و شیعه‌ داڕێژه‌ری سه‌ره‌كی عێراقی پاش ٢٠٠٣ بوون، جیاواز له‌ جاران په‌یو‌ه‌ندییه‌كانیان‌ گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هاتووه‌ و به‌ره‌و ئاڵۆزی و ساردی و گرژی چووه‌‌، به‌ ڕاده‌یه‌ك كه‌ مه‌ترسی له‌ سه‌ر هه‌رێمی كوردستان و ده‌وڵه‌تی عێراق وه‌ك قه‌واره‌یه‌كی فیدڕاڵی یه‌كگرتوو دروستكردوه‌. بۆیە سەرچاوەی کێشەکان وەک ئەوەی ئێستا دەنوێنێت، تەنها مووچە و بڕێک موستەحەققانی مادی نییە، بەڵكو خودی گەیشتن بەم جۆرە پەیوەندییە لە بنچینەدا نە خواستی بزوتنەوەی سیاسیی کوردستانە و نە دانپێدانانی قەناعەتپێهێنراوی لایەنە عێراقییەکانە، بەڵکو هەردوولا نیگەرانی و ترس و دانپێدانەنانێکی ڕاشکاو بە جۆری هەبوونی هەردوولا، ناچاریی کردوون بگەنە ئەم ئاستەی پەیوەندی، لە بری ئەوەی چارەسەرێکی ڕیشەیی کە جارێکی دیکە نەگەڕێنەوە هەمان چوارچێوەی یەکەم. مێژووی بەرزی و نزمی جۆری هەوڵەکانی ڕێکخستنی پەیوەندییەکانی هەرێم و عێراق، درێژ و چەند مۆدێلە: دوولایەنە(کورد و ئینگلیز)، سێ لایەنە(کورد، عێراق و ئینگلیز)، دوولایەنەی عێراقی (کورد و کۆماریی١٩٥٨، کورد و کۆماریی بەعسیزم، ئازاری١٩٧٠)، ئاستێکی نێودەوڵەتییانە (کورد و هاوپەیمانان لە ١٩٩١دا، هەرێمی کوردستانی کردە واقیع)، هەروەها سێ لایەنەی نوێ (عێراق، ئەمریکا و کورد، کە لە ژێر چاودێری ئەمریکادا ئەم پەیوەندییە کاریگەرتر خۆی نواند و پرسی فیدراڵیزم و مافەکانی کوردستانی دەستووری کرد، جۆرێک تێگەیشتنی نوێی عێراقی هێناوەیە کایەوە و لە ساڵی ٢٠٠٣تا ٢٠١٤ ئەم پەیوەندییە سەرەڕای بەرزی و نزمی بەڵام چوارچێوەیەکی گونجاوی بۆ هەرێم و عێراقیش لێ وەبەرهات. بەڵام لە سڵی ٢٠١٧ەوە ئەم پەیوەندییە نەک بەرەوپێشچوونی بە خۆوە نەدیووە بەڵکو ئاستی هەماهەنگی پەیوەندی سیاسیی و ئەمنی و دارایی هەولێر و بەغدای هێنایە خوار و لە بودجە و یاسا کورتمەداکانی وەک قەرزدا کورت کرایەوە. ئێستا ئەوەی لای هەرێم گرنگە، دەستووری عێراقە و دەیەوێت بنەمانی ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکان بێت، بەڵام دیدگایەکی عێراقی کاریگەریش (کە لە چەند ڕێچکەیەکی جیاوازیی سیاسیشەوە سەرچاوە دەگرێت) داواکاری پێناسەکردنەوە، ماناکردنەوە و داڕشتنەوەی دەستوورە بە جۆرێک کە هەرێم سنوورداتر بکات. لەهەر حاڵەتێکدا بێت دەبێت سەرچاوەی ئاراستەی بیرکردنەوە و پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا بیرکردنەوە بێت لە نەخشەڕێی ڕیشەیی و کۆتاییهێنان و دانپێدانان بە سروشتی کێشەکان نەک هەڵهاتن و سپاردنی کێشە بە کێشە و زەمەن و نەوەی دیکە، کە دوجار لێڕۆیشتنی مرۆیی، دارایی و تێکشکانی زیاتر و ناجێگیری بۆ هەردوولا بە دووی خۆیدا دەهێنێت. چوارچێوەی کێشەکە پاش ٢٠٠٣  ده‌ستوری ٢٠٠٥ به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی لە ڕوانگەی زاڵی شیعە و كورد نووسرایه‌وه، كورد یه‌كێك له‌ ئامانجه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی خۆی كه‌ فیدراڵییه جێگیرکرد. به‌ڵام سه‌ر‌باری ئه‌م ده‌سكه‌وتە، هه‌رله‌كاتی نوسینه‌وه‌ی ده‌ستورەوە به‌شێك له‌ كێشه‌كان نه‌تواندرا چاره‌سه‌ر بكرێن،‌ سه‌ره‌كیترینیان كه‌ركوك وناوچه‌ كێشه ‌له‌سه‌ربووه‌كانی تر بوو، هه‌روه‌ها سه‌رباری دانپێنانی ناڕاسته‌و‌خۆ به‌ هێزی پێشمه‌رگه‌ و ته‌مویلكردنی له‌لایه‌ن به‌غداوه‌، كێشه‌ی ته‌مویلی پێشمه‌رگه‌ و ته‌نانه‌ت خودی هه‌رێمی كوردستان له‌ ده‌ستوردا ڕون نه‌كرایه‌وه‌‌. به‌م شێوه‌یه‌ مه‌سه‌له‌ی ناوچه‌جێناكۆكه‌كان و پێشمه‌رگە و بودجه‌ پاش ٢٠٠٥، بوونه‌ تایتڵی سه‌ره‌كی كێشه‌كانی نێوان هه‌ردولا، به‌پێی دۆخی سیاسیش به‌غدا و هه‌ولێر ده‌هاتنه‌ سه‌ر راداری گرژیی په‌یوه‌ندییه‌كانیان.   له‌لایه‌كی تره‌وه‌ پاش گه‌ڕانی هەرێم به‌دوای نه‌وت وگاز و دۆزینەوەی بڕێكی زۆری نەوت و گاز و ده‌رچوونی یاسای نه‌وت وگاز له‌ په‌رله‌مانی هه‌رێمدا لە ساڵی ٢٠٠٧ و ناڕازیبوونی حكومه‌تی فیدراڵی له‌ ده‌رچوونی ئه‌م یاسایه‌ پێش یاسای فیدڕاڵی، كێشه‌ی نه‌وتیش چیتر بووە سەرباری کێشە سه‌ره‌كییەکانی تری نێوان هه‌ولێر و به‌غدا،‌ پاش بڕینی بودجه‌ی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غداوه‌ له‌ ٢٠١٤ەوە، هه‌رێم بێ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ به‌غدا، تاكلایه‌نانه‌ نه‌وتی بۆ بازاڕه‌كانی جیهان هه‌ناردەكرد.  پاش ئه‌نجامدانی ریفراندۆم وداگیر‌كردنه‌وه‌ی ناوچه‌ جێناكۆكه‌كان له‌ لایه‌ن به‌غداوە، پاش ١٦ی ئۆکتۆبەری٢٠١٧، بێمتمانه‌ییه‌كی ته‌واو سروشتی په‌یوه‌ندییه‌ دوقۆڵییه‌كی نێوان هه‌ردولای تەنی. كێشه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی چاره‌نوسی كه‌ركوك وناوچه‌ جێناكۆكه‌كانی تر و پێشمه‌رگه‌و بودجەش هێنده‌ی تر كێشه‌كانی هه‌ردولای قوڵتر كردەوه‌. به‌ڵام به‌هۆی قه‌یرانی دارایی و دابه‌زینی به‌های نه‌وت كێشه‌ی ئابوری زه‌قترین كێشه‌ی هه‌ردوو لایه کە خۆی دەبینێتەوە لە: پرسی چەندێتی و چۆنێتی ڕادەستکردنی نەوت و سودلێوەرگرتنی دوولایەنە‌، پرسی شایشتەی دارایی هەرێم لە بەشە بوودجە و نەختینە و قەرزەکانی عێراق و هەلە سیاسییەکانی دیکە کە عێراق وەک دەوڵەت سوودیان لێوەر دەگرێت و هەرێم هەنووکە لێیان بێبەشە‌.  بنه‌مای ناڕەزایی و بڕینی بودجه‌ی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غداوه، سیاسه‌تی نه‌وتی هه‌رێمە، به‌تایبه‌ت هه‌نارده‌كردنی و نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ی داهاته‌كه‌ی بۆ خه‌زێنه‌ی فیدراڵی. هه‌رچه‌نده‌ له‌ ماده‌ی ١١١ و ١١٢ ده‌ستوردا باس له‌ نه‌وت و گاز و مو‌ڵكدارێتی بۆ هه‌موو عێراق و بەڕێوەبردنی كێڵگه‌كانی ئێستا(٢٠٠٥) له‌ لایه‌ن حكومه‌تی فیدراڵی له‌گه‌ڵ هه‌رێمه‌كان و پارێزگاكان کراوە، به‌ڵام ورده‌كاری به‌ڕێوه‌بردنه‌كه‌ به‌تایبه‌ت له‌ كێڵگه‌كانی پاش ٢٠٠٥ دیارنیه‌، كه‌ پێویست بوو به‌ پێی ماده‌ی ١١٢ ده‌ستور، یاسایه‌كی تایبه‌ت رێكی بخات و تاهەنووکە نەخراوە.   به‌ڵام سه‌رباری هێنانی پرۆژه‌ یاسای نه‌وت و گاز بۆ په‌رله‌مانی عێراق له‌ ساڵانی ٢٠٠٧ و ٢٠١١ په‌رله‌مانی عێراق نه‌یتوانی ئه‌م یاسایه‌ ده‌ربكات، رێكنه‌كه‌وتن له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات و مافه‌كانی هه‌رێم و پارێزگا‌ به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كان، رێگری سه‌ره‌كی بوو له‌سه‌ر دەرنەکردنی‌، سه‌ره‌نجام هه‌رێم به‌ پشتبه‌ستن به‌ یاسای تایبه‌تی خۆی (ساڵی ٢٠٠٧) له‌ غیابی یاسایه‌كی فیدراڵی نه‌وت و گازی خۆی به‌ڕێوه‌برد و كێشه‌كانی دوولایەنیش زیاتر په‌ره‌ی سه‌ند. تەوەری دووەم:  دیدگا باوەکان و لایەنە کاریگەرەكانی پەیوەندی دیدگا باوەکان: بەر لە دیاریکردنی لایەنە کاریگەرەکانی نێو کێشە دێرینە-نوێکانی هەولیر و بەغدا، باشترە لە ئاستێکی گشتیدا، وەک ئەوەی لە مێژووی پەیوەندییەکاندا دەرکەوتووە، دوو دیدگای باو و کاریگەر لە بەریەککەوتندا کە هەردەم ئامادەییان هەبووە لە بەرزی و نزمی پەیوەندییەکان نێوان هەردوولادا دیاریبکرێن:  دیدگای یەکەم:  دیدگای هەرێمی کوردستانە کە بە پلەی یەکەم هەوڵدەدات جارێکی دیکە عێراقێکی ناوەندگەرا بە هەر دیدگایەکی نەتەوەیی، ئایدۆلۆژیی و مەزهەبی دروست نەبێتەوە، بە پلەی دووەمیش جوڵانەوەی سیاسیی کوردستان لە بنەڕەتەوە لە سنووری قەوارەکەیدا لە چوار پارێزگای هەنووکەییدا لە ١٩١٨ەوە کێشەی نەبووە، بەڵکو ئەوەی کێشەی سەرەکی هەر بڕگەیەکی زەمەنی جوڵانەوەکە بووە کەرکوک و ناوچە دابڕێنراوەکان بووە کە هەرکات ئینتیدابی بەریتانی ئەوسا و لایەنەکانی عێراقی دواتر، نکوڵییان لەو مافە کردبێت سەرجەم پەیوەندی و هەماهەنگییەکانی دوولایەنەی سفر کردۆتەوە و گەڕاوەتەوە سەر چوارچێوەی یەکەم، جوڵانەوە سیاسییەکەی هەرێم ئەم دوو هێڵەی وەک سوور نمایش کردووە، چونکە لەگەڵ هەرسێکیاندا تاڕادەیەک یەک ئاکامی چنینوەتەوە کە لە هەر گەشەیەک یان قەیرانێکدا لانیکەمی مافەکانی هەرێم بە ئاسانی پایماڵ کراون و لە هەر هەوڵیکی هەرێمیشدا تەنانەت بە دەستووریش بێت بۆ ئاساییکردنەوەی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێم، دەستبەجێ دیدگای ئەمنی و ناوەندگەرایی بەغدا و هاوکارە هەرێمییەکانی چەند بەرامبەر نکوڵییان کردووە و بگرە نەک پەیوەندییەکان ئالۆسکێنراوون بگرە تا ئاستی هێرشی سەربازییش سنوور و دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان سنووردار کراوە. دیدگای دووەم: دیدگای دەوڵەتی عێراقە بە حکومەت و زۆرینە پەرلەمانییەکانیەوە، ئەم دیدگایە هەمیشە کابووسی لەتبوونی عێراق و مەترسی گەورەتربوونی هەرێم لەسەریدا جوڵێنەری هەنگاوەکانییەتی و دیاریکەری ئاستی پەیوەندییەکانی بەغدا و هەرێمی پاش و پێش خستووە. ئەم دیدە گەرچی لە فۆرمی جیاوازیشدا خۆی دەنوێنێت، بەڵام بۆ پێناسەی فیدراڵیزمیش ڕاڤەی خۆی هەیە نەک پێناسە باوەکانی شیرازە فیدراڵییەکان، بە جۆرێک کە فیدراڵیزم لە ماناکەی خاڵی دەکەنەوە و وەک پێدرێژکردنی هەولێر سەیری دەکەن تا نەخشەڕێیەک بۆ هێشتنەوەی عێراق بە یەکگرتوویی. ئەمەش سەرچاوەکەی بۆ ئەو تێڕوانینە دەگەڕێتەوە کە لەسەر بنەمای ترس و نیگەرانی بیناکراوە نەک ڕێکخستنی پەیوەندییەکان لەسەر بنەمای ئەرک، ماف، پابەندی دوولایەنە، دابەشکاریی سامان و دەسەڵات وەک بنەماکانی فیدراڵییەت. لایەنە کاریگەرەکان: یەکەم: ده‌وڵه‌تی فیدراڵی ئاشكرایه‌ لایه‌نی سه‌ره‌كی كێشه‌ی به‌غدا و هه‌ولێر، داموده‌زگاكانی ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵییه‌(حكومه‌ت و په‌رله‌مان). ده‌سەڵاتدارانی به‌غدا به‌تایبه‌ت پاش ٢٠١٧،‌ مه‌یلێكی به‌هێزی فراوانكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ناوەندییان به‌سه‌ر هه‌رێم و پارێزگاكاندا لا گه‌ڵاڵه‌ بووه‌. هه‌رچه‌ند‌ هه‌ڵوه‌شاندنەوه‌ی سه‌رجه‌م ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی عێراق وه‌ك هۆكاری روبه‌ڕوبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی ڕاگەیەنرا، به‌ڵام لەپەنایدا هه‌وڵێكیش بوو بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌ته‌ خۆجێییەکان، ئه‌م مه‌یله‌ به‌ ئاشكرا له‌ نێو په‌رله‌مان و لای سه‌ركرده‌ گه‌نجه‌كان و زۆر له‌ سه‌ركرده‌ حزبییه‌كان دەبینرێت. تێزی سه‌ره‌كی ئه‌م بۆچونه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ته‌نها به‌ به‌هێزكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ناوەندی ده‌تواندرێت ئاسایش وگه‌شه‌پێدانی ئابوری فه‌راهه‌م بكرێت، به‌ئاشكراش ره‌خنه‌ له‌ هه‌ندێ بڕگەی ده‌ستور كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ ده‌سه‌ڵاتەکانی هه‌رێم و پارێزگاكان ده‌گرن و هه‌وڵی هه‌مواركردنه‌وه‌ی ده‌ده‌ن.  له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ به‌هۆی لاوازی پێگه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی ئێستا له‌ نێوپه‌رله‌مانی فیدراڵدا و ئاماده‌یی هێزه‌ هەرێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان له‌ عێراق، حكومه‌تی هەنووکە توانای چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی لاواز بووه‌، ئه‌م ڕاستییه‌ چه‌ندێک بۆ كێشه‌كانی ناوه‌ڕاست و باشوری عێراق راسته،‌ ئه‌وه‌نده‌ش بۆ ناوچه‌ جێناكۆكه‌كان و هه‌رێمی كوردستانیش ڕاسته‌. به‌م شێوه‌یه‌ به‌هۆی نزیكبونه‌وه‌ی واده‌ی هه‌ڵبژاردن و به‌هۆی زاڵبوونی هێزه‌ سیاسییه‌ شیعییه‌ باڵاده‌سته‌كانی نێو په‌رله‌مان به‌سه‌ر ئیراده‌ی سیاسیی حكومه‌تدا، په‌رله‌مانێك كه‌ پێش هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ قازانجیدا نیه‌ حكومه‌تێك وسه‌ره‌ك وه‌زیرانێكی به‌هێز له‌ ئارادا بێت، سه‌ره‌نجام بكه‌ری سه‌ره‌كی كێشه‌كه‌ نه‌ له‌ توانا و نه‌ لە قازانجیدایه‌ ئه‌م كێشانه‌ چاره‌سه‌ر بكات. ئاراستەی بیرکردنەوەی لایەنی عێراقی و فیدراڵ، سەبارەت بە پرسی بەڕێوەبردنی نەوتیش وەک گرێکوێرەی ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکان، لە چوار ڕوانگەوە سەرچاوەى گرتووە، ئەوانیش: أ- لە ڕوانگەى سەروەرى دەوڵەت و کارایى حوکمڕانییەوە، لاى عێراقییەکان بۆ ئەوەى حکومەتى فیدراڵى بتوانێت کۆنترۆڵى سەرجەم هێزە ڕکابەرەکانى سەروەرىی دەوڵەت بکات، بەتایبەت ئەو هێزانەى کە لە دواى ڕاپەڕینى ١٩٩١ و ڕوونتر لەدواى گۆڕانکارییەکانى ٢٠٠٣ەوە دەرکەوتوون، دەبێت کۆى بریارە داراییەکان لەژێر چنگى خۆیدا بێت، تا بتوانیت بەمە ژێرخانى مانەوە و سەرچاوەى بەردەوامبوونى ئەو هێزە دەرە-ناوەندانە وشک بکات، بۆیە بەڕاى هەندێک لە عێراقییەکان ڕکێفکردنى ئابووریى کورد کە ئامرازى لاوازکردنى هێزەکەشیەتی (پیشمەرگە)، یەکەمین وێستگەیەک بۆ جڵەوکردنى گروپ و هێزە چەکدارە نانیزامییەکانی تریشە. مانەوەى پێشمەرگە لە دەرەوەى کۆنتڕۆڵى ناوەند بیانووە بۆ ملکەچنەبوونى هێزەکانی دیکەش. ب- لە ڕوانگەى گەشەپێدانەوە، لاى هەندیک لە عێراقییەکان زوو تێپەڕاندنى قۆناغى ڕاگوزەر و دەربازبوون لە سیماکانى دەوڵەتى فشەڵ و شکستخواردوو، دەخوازێت کۆى تواناکان لە چنگى دەسەڵاتى ناوەندیدا گیر بکرێت، مانەوەى دۆسێی نەوتی کوردستانیش لەدەرەوەى دەسەڵاتى ناوەند، گەورەترین کۆسپە لەبەردەم ئەو گەشەپێدانە خوازراوەدا، کە دەرئەنجام کۆى گەلى عێراق و پێکهاتەکانی تریش دەکاتە قوربانىی بەرژەوەندیی کورد.  ج- لە ڕوانگەى ستراتیژییەوە؛ پەرتکردنى تواناى دارایى عێراق و بەشکردنى ئیرادەى مامەڵەکردن بە مەلەفى نەوت لە نێوان کورد و حکومەتى ناوەنددا، هەر تەنها ڕەهەندێکى ئەو پلانى لاوازکردنەى پێگەى ستراتیژى عێراق نییە کە لە دواى جەنگى دووەمى کەنداوەوە گیراوەتەبەر، بەڵکو داردەستێکى دەرەکیشە بۆ ڕێگرتن لە دووبارە بەدەستهێنانەوەى ئەو پێگە بەهێزە لەدەستچووەى کە عێراق لە ڕابردوودا هەیبوو. د- لە ڕوانگەى ململانێى ناوخۆییشەوە؛ نەوت و داهاتەکەى، وەک سەرجەم سەرچاوە ئابورییەکانى ترى داهات و دارایى، کەرەستەیەکى سەرەکى مامەڵە پێوەکردنى نادروستى گەندەڵییە، کە لە ململانێ ناوخۆییە حیزبى و دەستەگەرییەکاندا بۆ خۆبەهێزکردن و کۆکردنەوەى پشتیوانى و دەستوپێوەند بەکاردەهێنرێت، بۆیە خواستى هەندێک لە لایەنە عێراقییەکان بۆ سەندنەوەى مەلەفى نەوت لە هەولێر تەوەرێکى ئەو ململانێ نادروستەیە، نەک ئامانجى بەهێزکردنەوەى ئابووریى عێراق. دووەم: هه‌رێمی كوردستان   به‌درێژایی پانزه ساڵی رابردوو، هه‌رێم سیاسەتێكی سه‌ربه‌خۆی ئابووریی به‌ڕێوه‌ بردووه‌، هه‌رێمی كوردستان پێی وابووه‌‌ ئه‌م سیاسه‌ته‌ی له‌گه‌ڵ ده‌ستور هه‌ماهه‌نگە و به‌ تایبه‌ت هەماهەنگی ماده‌كانی ١١٢ و ١١٤ و ١١٥ە. له‌ ڕووی سیاسییه‌وه‌ بوونی نیمچه‌ سه‌ربه‌خۆیی ئابووریی بۆ هه‌رێم لای زۆر له‌ سه‌ركرده‌كانی وه‌ك گه‌ره‌نتییه‌ك بۆ نیمچه‌ سه‌ربه‌خۆیی سیاسی و نه‌چوونه‌ ژێر فشاری به‌غدا لێك ده‌درایه‌وه‌. هه‌رچه‌ند له‌سه‌ره‌تاوە، سیاسه‌تی سه‌ربه‌خۆیی ئابوری لەنێو پارته‌ سیاسییه‌كاندا كۆده‌نگی له‌سه‌ر نه‌بوو، هەندێک‌ پێیان وابوو كه‌ كێشه‌ له‌گه‌ڵ به‌غدادا دروست ده‌كات، به‌ڵام سه‌ره‌نجام ئه‌م سیاسه‌ته‌ باڵاده‌ست بوو و كرا به‌ سیاسه‌تی فه‌رمیی حكومه‌تی هه‌رێم.  ئێستا و به‌ تایبه‌تی پاش بڕینی به‌شه‌ بوودجه‌ی هه‌رێم‌، ئه‌م سیاسه‌ته‌ ڕووبه‌ڕووی ڕه‌خنەی ناخۆیی بووەته‌وه‌، خراپبوونی دۆخی دارایی هه‌رێم به‌هۆی دابه‌زینی نرخی نه‌وتیشەوە، هەڵوێستی حكومه‌تی هه‌رێمی لاوازتر كردوه‌. گەر وردتر لە دیدگای کوردستانی بڕوانرێت بەتایبەت لە دۆسێی نەوتدا دەکرێت، چوار ڕوانگەی سەرەکی بۆ تێگەیشتن لە دۆسێکە لەبەرچاو بگیرێن کە لەسەر سروشتی پەیوەندیەکانی بەغدا و هەولێر کاریگەرن: أ- لە ڕوانگەى نەتەوەییەوە؛ لاى کورد مامەڵەکردن بە نەوت بنیچینەى گوزارشتکردنە لەو سەربەخۆییە ڕێژەییەى کە لە دواى ڕاپەڕینەوە لەچوارچێوەى عێراق و ناوچەکەدا چنگیان کەوتووە، لەپێناو دەربازبوونیان لەو پەراوێزخستن و گۆشەگیرییەى کە لە دەیان ساڵى پێش ڕاپەڕیندا دووچارى بوون. ب- لە ڕوانگەى فیدراڵییەوە؛ لاى کورد وەک چۆن بەپێى دەستورى ٢٠٠٥ دەبێت فیدراڵى بنەماى دابەشکردنى دەسەڵات و بریارە سیاسییەکان بێت لەسەرجەم ئاستەکانى یاسادانان و دادەورى و کارگێریدا، هەرواش دەبێت فیدراڵى و ناناوەندێتى داراییى بنەماى دابەشکردنى داهات و بڕیارە داراییەکان بێت. ج- لە ڕوانگەى دیموکراسییەوە؛ لاى کورد ئەگەر بڕیار وایە بونیادنانەوەى دەوڵەتى عێراق لە دواى گۆڕانکارییەکانى  ٢٠٠٣ەوە، بە پێچەوانەى نەریتى حوکمڕانى ڕژێمى بەعس و ڕژێمەکانی ترى پێشووە و بە شێوازێکى دوور لە چەقگەرایى دەسەڵات و سەرکوتکردنى ناوچەکانى دەرەوەى دەسەڵاتى ناوەند بێت، ئەوا پێدانى دەسەڵاتى دارایی بە ناوچەکانى دەرەوەى ناوەند یەکێک لە ڕەهەندەکانى کۆنترۆڵکردنى دەسەڵاتى ناوەند و ڕێگرتنە لە دووبارە گەڕانەوە بۆ ڕژێمى ستەمگەرایى ناوەند و پەراوێزخستنی ئەوانی دیکە. د- لە ڕوانگەى ململانێى ناوخۆییەوە؛ لاى هەندێک لە لایەنە کوردییەکان نەوت و داهاتەکەى تەوەرێکى ململانێى حیزبى و باڵانسکردنى هێزە لەنێوان زۆنە سیاسی-جوگرافییەکانی هەرێمى کوردستاندا، بۆیە هەر جۆرە سپاردنەوەیەکى ئەم مەلەفە بە حکومەتى ناوەندى دەشێ جۆرێک لە ئاڵۆزکردنى ئەو ململانێیە و تێکدانى ئەو پارسەنگەش بەدواى خۆیدا بهێنێت، کە ئەمەش ڕەنگە نەک هەرێم بەڵکو کۆى عێراقیش بەرەو نائارامىیەکى نەخوازراو ببات. بەڵام لەسەر ئاستی کۆمەڵگە و جوڵانەوە ناڕازییەکانی بە جۆری بەڕێوەبردنی هەرێمی کوردستان،   ڕایه‌كی گشتی له‌ هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌ته‌كه‌ی دروست بووه‌ بۆ سه‌رله‌نوێ پشت به‌ستنی زیاتر به‌ عێراق له‌ ڕووی دارایی و ئابورییه‌وه‌ و چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كان به‌ پێی بڕگه‌كانی ده‌ستور. به‌ڵام لاوازی ئابووریی هه‌رێم و یه‌كنه‌خستنی شێوه‌ی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ به‌غدا له‌لایه‌ن پارته‌ سه‌ره‌كییه‌كانی كوردستانەوە له‌لایه‌ك و نه‌بوونی حكومه‌تێكی وا له‌ به‌غدا كه‌ توانای جێبه‌جێكردنی بڕیاره‌كانی هه‌بێت بووە‌ته‌ گرێكوێره‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ردوولا. سێیەم: هێزه‌ هەرێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان شاراوه‌ نیه‌‌ عێراق، به‌ هه‌رێمی كوردستانیشه‌وه‌، گۆڕه‌پانی به‌هێزی ململانێی هێزه‌ نێوده‌وڵه‌تی و هەرێمییەكانه‌، ئه‌م ململانێیه‌ ئه‌مریكا و ئێران تیایدا ئەکتەری سه‌ره‌كیین، جگه‌ له‌ بوونی چه‌ندین ئه‌كته‌ری دیکەی وه‌ك توركیا، ئه‌وروپا، روسیا و سعودیه‌. بوونی ئه‌م ململانێ‌ فراوانه‌ له‌ عێراق به‌ تایبه‌ت به‌ هۆی ئاماده‌یی رێكخراوه‌ تیرۆریستییه‌ جیهانییه‌كان لە ناوچه‌ جیاجیاكانی عێراقدا، وڵاتەکەی‌ خستۆته‌ ژێر ڕكێفی جه‌مسه‌رگیرییه‌ هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌ جیاوازه‌كانه‌وه‌. به‌م شێوه‌یه‌‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌رێم و به‌غدا هیچ كاتێك له‌ كاریگه‌ری و ململانێكانی ئه‌م هێزانه‌ دوور نه‌بووه‌ زۆربه‌ی كات ئه‌م هێزه ده‌ره‌كییانه‌ ڕۆڵییان له‌ قوڵكردنه‌وه‌ یان لاوازكردن هه‌ندێ جاریش باشكردنی په‌یوه‌ندییه‌كانی به‌غدا و هه‌ولێردا هه‌بووه‌.‌   تەوەرى سێیەم:  سیناریۆ و پێشنیارەکان سیناریۆکان: بۆ تێگه‌يشتن له‌ ده‌رئه‌نجامى گفتۆگۆكان و خستنه‌ رووى وێنه‌ راسته‌قينه‌كه‌ ، پێويسته‌ سيناريۆكانى په‌يوه‌ندى و ئاينده‌ى په‌يوه‌ندى نێوان هه‌ردوو لايه‌نى دانوستاندن بخرێته‌ روو، راسته‌ له‌و پرۆژه‌ ياسايه‌ى کە ئێستادا له‌ ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى عێراق گفتوگۆى له‌ باره‌وه‌ ده‌كرێت، لە دەقەکانى تایبەت بە پشکى هەرێمى کوردستان لە بودجەى ساڵى ٢٠٢١ دا به‌لانى كه‌مه‌وه‌ له‌ رووى فه‌رميه‌وه‌، حكومه‌تى هه‌ريمى كوردستان به‌ رێكه‌وتن پێى گه‌يشتوه‌، جێگه‌ى ره‌زامه‌ندييه‌. به‌ڵام له‌ ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌ران گفتوگۆى له‌ باره‌وه‌ ده‌كرێت و ئه‌گه‌رى زۆره‌ كه‌ برگه‌و ماده‌كانى په‌يوه‌نديدار به‌ پشكى هه‌رێمى كوردستان و به‌ دياريكراوى بابه‌تى نه‌وت يان داهاتى نه‌وت وه‌كو ئه‌وه‌ تێنه‌په‌ڕێت كه‌ حكومه‌ت پێشنيارى كردوه‌ ، بۆيه‌ ئاينده‌ى ئه‌م بابه‌ته‌ به‌ستراوه‌ به‌ڕێكه‌وتنى سياسى و ئيراده‌يه‌كى سياسى و تێگه‌يشتنى سياسى هێزە سياسيه‌كانى عێراق و هه‌رێمى كوردستان. له‌به‌رئه‌وه‌ بژارده‌ى دروست و يه‌كلاكه‌ره‌وه‌ ئه‌وه‌يه‌ ده‌بێت دانوستان و گفتوگۆ بكرێت، بۆ ئایندەى گفتوگۆ و دانوستان له‌سه‌ر ئه‌م دۆسێيەش‌ دەشێت ئه‌م سيناريۆيانه‌ كار بكه‌ن: يه‌كه‌م: سيناريۆى ڕێكه‌وتن هه‌ردوو كاراكته‌رى دانوستاندن، سيناريۆى رێكه‌وتن وه‌كو چاره‌سه‌ر پێشنيار ده‌كه‌ن، به‌ڵام له‌ سه‌ر ورده‌كاریى جياوازى هه‌يه‌، پێشنيارى پرۆژه‌ بوودجەی عێراق‌ (بۆ هه‌رێمى كوردستان) جێگه‌ى ره‌زامه‌ندييه، تاڕاده‌يه‌ك پشت ئه‌ستوره‌ به‌ ده‌ستور و مافى به‌رێوه‌بردنى سامانه‌ سروشتيیه‌كانى هاوبەشانە بە هەردوولا داوە، ئه‌م بابه‌ته‌ش له‌ گفتوگۆكاندا حكومه‌تى هه‌رێم زياتر پێداگرى لەسەر دەکات و بە خاڵى به‌هێزى هه‌رێم هەژمار کراوە‌، حكومه‌تى فیدراڵیش داواى پابه‌ندبون و نيازپاكى له‌ حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان ده‌كات به‌ ورده‌كارى و ڕاده‌ستكردنى نه‌وت به‌ كۆمپانياى سۆمۆ. لە ئەگەری بەرجەستەبوونی ئەم سیناریۆیەدا، دەکرێت سیناریۆکە لە دوو سیناریۆدا نمایش بکرێنەوە: ١. چاره‌سه‌ری گشتی یان نیمچه‌یی: وه‌ك ئه‌وه‌ی به‌شێك له‌ نەوته‌كه‌ ڕاده‌ست بكرێت و به‌شێكی بهێڵێته‌وه‌، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ کابینەکانی عه‌بادی و عه‌بدولمه‌هدیدا كرا. لێره‌دا هه‌ردوولا له‌ به‌شێكی داواكارییه‌كان چاوپۆشی دەکرێت لەبه‌رامبه‌ر‌ چاره‌سه‌رێكی مامناوه‌ندیدا.  ٢. چاره‌سه‌ری كۆتایی ڕیشەیی: به‌ دیاریكردنی شێوازێكی جێگیری ته‌مویلكردنی هه‌رێمی كوردستان وه‌ك زۆربه‌ی فیدراڵییه‌ته‌ جێگیر و پێشكه‌وتوه‌كانی جیهان، ئه‌م چاره‌سه‌ره‌ بۆ هه‌ردوولا به‌ سوود ده‌بێت، به‌ڵام له‌ دۆخی سیاسی ئێستای عێراقدا به‌دو‌ر ده‌زانرێت كه‌ هه‌نگاوێكی وا له‌ مه‌ودایه‌كی نزیكدا ببینرێت. دووەم: سيناريۆى ڕيكنەكه‌وتن ئه‌م سيناريۆيه‌ زياتر كار له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كات كه‌ لايه‌نى عێراقی داواى ڕاده‌ستكردنى هه‌موو داهات و دۆسيه‌ى نه‌وت بكات، كه‌ ئێستا له‌ په‌رله‌مان وه‌كو كارتێكى هه‌ڵبژاردن و فشار كارى له‌سه‌ر ده‌كرێت، ده‌ويسترێت له‌م ڕێگه‌يه‌وه‌ كۆى داهاتى نه‌وت و داهاتى ناوخۆى هەرێم له‌ڕێگه‌ى حكومه‌تى بەغداوە به‌ڕێوه‌ ببرێت، چونكه‌ به‌ پێى بۆچوونى حكومه‌تى عێراقی، نه‌وتى هه‌رێمى كوردستان جگه‌ له‌وه‌ى له‌ بازاڕ به‌ كه‌متر ده‌فرۆشرێت و بڕى تێچونى به‌رهه‌مهێنانى نزيكه‌ى بيست دۆلاره‌ بۆ هه‌ر به‌رميلێك، ئه‌مه‌ش وا لێكده‌درێته‌وه‌ كه‌ زيان به‌ سامانى گشتى ده‌گەیێنێت، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ تۆمه‌تباركردنى هه‌رێم به‌ بوونى گه‌نده‌ڵى و ناشه‌فافى له‌ به‌ڕێوه‌بردنى دۆسيه‌ى نه‌وتدا. بەڵام لای حكومه‌تى هه‌رێم ئه‌م داواكارييه‌ جگه‌له‌وه‌ى پێشێلكاریی ده‌ستورى عێراقه‌، له‌هه‌مان كاتدا بچووكردنه‌وه‌ى قه‌واره‌ى هه‌رێمى كوردستانه‌. ئه‌م ئاراسته‌يه‌ لاى حكومه‌تى هه‌رێم ئاراسته‌ى عه‌قڵيه‌تى ناوه‌ندگەرایى و مامه‌ڵەكردنه‌ له‌گه‌ڵ هه‌رێم وه‌ك پارێزگایەک. لە ئەگەری بەردەوامی و پەرەگرتنی ئەم سیناریۆیەدا یان ئەوەیە: - مانه‌وه‌ی دۆخەکە وه‌ك ئێستا؛ واته‌ بێچاره‌سه‌ریی و كه‌ ئه‌گه‌ری به‌هێزتریش ئەوەیە‌ تا كاتی هه‌ڵبژاردن و پێكهێنانی حكومه‌تی نوێ. - یاخود تێكچونی زیاتر دێتە ئاراوە، ئەمەش بەهۆی خراپی ئابوو‌ریی هه‌رێم و چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌كه‌ دور نیه‌ هه‌رێمی كوردستان هه‌نگاوی هەڵکشاوانە هەڵبنێت، لەوانەش گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ كاركردن به‌ ده‌رئه‌نجامه‌كانی ڕیفرەندەم و دو‌ركردنه‌وه‌ی زیاتر و كشانه‌وه‌ لە پرۆسەی سیاسیی بەغدا. ئه‌م سیناریۆیه‌ به‌هۆی یه‌كده‌نگنه‌بونی پارته‌كانی هه‌رێمی کوردستان له‌ ئێستادا به‌ دور ده‌زانرێت.  سێیەم: سیناریۆی نێوه‌ندگيرى حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان داوا له‌ لايه‌نى سێيه‌م بكات به‌ پله‌ى يه‌كه‌م نه‌ته‌وه‌ يه‌كگرتوه‌كان و پاشان ئه‌مريكا یان ئێران، تا بتوانرێت پێش په‌سه‌ندكردنى ياساى بودجه‌ تێگه‌يشتنێكى هاوبه‌ش دروست بكه‌ن. ئه‌م سيناريۆيه‌ش ئه‌گه‌ر له‌ نزيكترين كات كارى له‌سه‌ر نه‌كرێتبەسەر دەچێت (گەر بەسەر نەچووبێت). سيناريۆى به‌هێز وا دێتە بەرچاو، كه‌ سیناریۆی دووەهەمی ڕێکنەکەوتن بێت و په‌رله‌مانى عێراق به‌و پێشنياره‌ى حكومه‌تى عێراق ڕازی نه‌بێت و داواى ڕاده‌ستكردنى هه‌موو دۆسيه‌ى نه‌وت بكرێت، هه‌رێمى كوردستانيش به‌م داوايه‌ رازى نه‌بێت ، چونكه‌ لانیکەمی هۆی ڕازیینەبوونی: پێشێلكردنى ده‌ستوری عێراقییە.  پێشنیارەکان: له‌پێناو چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی نێوان هه‌ولێر و به‌غدا و بۆ ئه‌وه‌ی نەبنە هۆکاری ده‌ستوەر‌دانی ده‌ره‌كی و ناجێگیری سیاسی و ئاسایشیی عێراق به‌ هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ ئه‌م ڕاسپاردانە بە گرنگ دەبینرێن: یه‌كه‌م: بۆ لایه‌نی ده‌سه‌ڵاتی فیدراڵی - کارکردن بە هەستی متمانەوە‌ نێوان خۆیان وهه‌رێمی كوردستاندا و خۆپاراستن له‌ هه‌ر شێوازێك تۆڵه‌سه‌ندنه‌وەی‌ دژ به‌ هه‌رێم و به‌كارنه‌هێنانی مه‌سه‌له‌ی هه‌رێم كوردستان وه‌ك ماده‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن و خۆبه‌هێزكردنی چەند لایەنێک لە رێی ئەم پرسەوە. بنه‌مای هه‌ر رێكه‌وتنێكی ئاینده‌یی متمانه‌یه‌، ئه‌م به‌هایه‌ به‌تایبه‌تی پاش ریفراندۆم و دەستبەسەرداگرتنی سەربازی کەرکوک و ناوچەجێناکۆکەکان لەلایەن عێراقەوە لاوازتر بووە و پێویستی به‌ دوباره‌ به‌هێزكردنه‌وه‌ هه‌یه‌. - جه‌ختكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر چاره‌سه‌ری ده‌ستوری و دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌و داواكارییانه‌ی كه‌ هانی گۆڕینی ده‌ستور و بۆ به‌ژه‌وه‌ندی تاكلایه‌نه دژ به‌ پێكهاته‌كانی تر‌ دەدات. ده‌ركردنی ئه‌و یاسایانه‌ی كه‌ له‌ ده‌ستوردا ئاماژه‌ی پێدراوه‌ و تا هەنووکە فەرامۆشکراوون و هاوکات هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسا ناوەندگەراکان.  - ده‌ركردنی به‌په‌له‌ی یاسای نه‌وت و گاز له‌سه‌ر بنه‌مای به‌نده‌كانی ١١١ و ١١٢و ١١٤ و ١١٥ ده‌ستور، دانانی میكانیزمێكی جێگیر و به‌رده‌وام بۆ شێوه‌ی دابه‌شكردنی داهاته‌ نه‌وتییه‌كان و ئیداره‌دانی دۆسێی نه‌وت و گاز له‌گه‌ڵ هه‌رێم و پارێزگاكان. - دروستكردنی ده‌سته‌ی سه‌ربه‌خۆی تایبه‌ت به‌ بەڕێوەبردنی دادگەرانه‌ی داهاته‌ نه‌وتییه‌كان به‌و شێوه‌یه‌ی كه‌ له‌ ماده‌ی ١٠٦ی ده‌ستوردا هاتووه‌. - له‌ پێناو قووڵكردنه‌وه‌ی گفتوگۆ و گه‌یشتن به‌ چاره‌سه‌ری كێشه‌ به‌رده‌وامه‌كان، گرنگه‌ كار بكرێت بۆ دروستكردنی ئه‌نجومه‌نی فیدراڵی (ئه‌نجومه‌نی دووه‌م) كه‌ نوێنه‌ری هه‌رێم پارێزگاكانه‌، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ ماده‌ی ٦٥ی ده‌ستوردا هاتوه ‌و كاری له‌سه‌ر نه‌كراوه‌.  دووه‌م : بۆ لایه‌نی هه‌رێمی كوردستان - كردنه‌وه‌ی به‌غدا و حكومه‌تی فیدڕاڵی به چه‌قی سه‌ره‌كی كاری سیاسی و زامنی سه‌ره‌كی مافه‌ سیاسی و ده‌ستورییه‌كانی هه‌رێم، په‌یڕه‌ونه‌كردنی سیاسه‌تی (متاره‌كه‌) كه‌ به‌ زیان بۆ‌ هه‌رێم ده‌گه‌ڕێته‌وه‌. - كرانه‌وه‌ی زیاتر به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگای عه‌ره‌بیی عێراقدا (شیعه‌و سوننه‌)، به‌ سه‌رجه‌م كێشه ‌و خواستەكانیه‌وه‌ و خۆپاراستن له‌هه‌ر سیاسه‌تێكی هه‌رێم كه‌ ده‌بێته‌ هۆی گۆشه‌گیربوون و دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ ڕه‌هه‌ندی فیدراڵی و نیشتمانی عێراقی. - یه‌كلاكردنه‌وه‌ی دۆسێی نه‌وت به‌ پێی ده‌ستور و مافه‌ حه‌سڕییه‌كانی عێراق و هاوبه‌ش و تایبه‌ت به‌ هه‌رێم‌، دوور‌كه‌وتنه‌وه‌ له‌ هه‌ر هه‌نگاوێكی تاكلایه‌نانه‌ی هەڵکشاوانە كه‌ نیگه‌رانی زیاتر و كه‌مكردنه‌وه‌ی متمانه‌ له‌گه‌ڵ خۆی پەرەپێبدات. - سودوه‌رگرتنی زیاتر له‌و گه‌شه‌سه‌ندنه‌ی له‌ بواری ئابوو‌ری و ژێرخانی‌ هه‌رێمی كوردستاندا هه‌یه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌شی هه‌رێم و به‌غدا و تێكه‌ڵبوونی زیاتری ئابووری له‌گه‌ڵ پارچه‌كانی تری عێراق، كه‌ دواجار لێکتێگه‌یشتن و نزیكبوونه‌وه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و كولتووری لێده‌كه‌وێته‌وه‌. - هاوکاریکردنی بەشەکانی دیکەی عێراق بۆ دروستبوونی هەرێمی دیکەی فیدراڵی، وەک زەمینەیەک بۆ چەسپاندن و پایەداریی سیستەمی فیدراڵی. سێیه‌م: بۆ هەردووک لە ده‌سه‌ڵاتی فیدراڵی و حکومەتى هەرێم لەو ڕوانگەیەوە کە هەردوو لا هاوڕان کەلەسەر ئەوەى کە دەبێت دەستور بنەماى سەرەکى لێکتێگەیشتن و یەکاڵاکردنەوەى کێشەکان بێت، دەشێت بەپێى ئەو ڕاڤە جۆراوجۆرانەى بۆ هەر دوو مادەى (١١١ و ١١٢)ى دەستورى ٢٠٠٥ کراوە، لەژێر ڕۆشنایى ئەزموونى وڵاتانى فیدراڵى لە جیهاندا، کار بۆ چارەسەرکردنى دۆسیەى نەوت و بودجە بکرێت بەپێى یەکێک لەم ئامرازانە: - دابینکردنى زۆربەى خەرجى هەرێم لەلایەن حکومەتى فیدراڵییەوە (وەک لە وڵاتانى بەرازیل و فەنزویلا کارى پێدەکرێت)، بەرامبەر قایل بوون بە باڵادەستى حکومەتى فیدراڵی بەسەر زۆربەى سەرچاوە سروشتییەکانى کۆکردنەوەى داهاتى وڵات. - تەرخانکردنى خەرجى هەرێم بەهاوبەشى هەرێم و حکومەتى فیدراڵی (وەک لە وڵاتى نیجیریا کارى پێدەکرێت) لەسایەى زامنکردنى سەرچاوەى پێویست بۆ کۆکردنەوەى داهات بۆ هەردوولا. - دابینکردنى هەموو یان زۆربەى هەرەزۆرى خەرجییەکانى هەرێم لەلایەن هەرێم خۆیەوە (وەک لە وڵاتى ئیمارات کارى پێدەکرێت) بەرامبەر بە بەجێهێشتنى زۆربەى سەرچاوە سروشتییەکانى کۆکردنەوەى داهات لە دەستى هەرێمدا. چواروم: بۆ كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی و هه‌رێمی  ده‌كرێت هێزه‌ هه‌رێمی و هێزه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان رۆڵی ئه‌رێنی له‌ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی هه‌ردولادا ببینن. واقعی ئێستای عێراق و هه‌رێم رۆڵی هێزه‌ هەرێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی پێوه‌ دیاره‌. ده‌كرێت ئه‌م هێزانه‌ به‌ دوورخستنه‌وه‌ی ململانێكانیان له‌ عێراق و هه‌رێم و هاندانی هه‌ردوولا بۆ دانوستاندنی قوڵ و هه‌مه‌لایه‌نانه‌ كه‌شێكی گونجاو بۆ سه‌رخستنی وتووێژه‌كان دروست بكه‌ن، عیراق بکەنە زەمینەیەک بۆ لێکتێگەیشتنییان و ستراتیژی براوە-براوە بگرنەبەر. به‌ پێچه‌وانه‌ بوونی عێراق و كوردستان به‌ گۆڕه‌پانی ململانێ، هه‌ردولا لاواز ده‌كات بوار بۆ ده‌ركه‌وتنه‌وه‌ی هێزی توندڕە‌وی وه‌ك داعش و قاعیده‌ فه‌راهه‌م دەکاتەوە و زیانەکەی تەنها عێراق ناگرێتەوە. لێره‌دا ئێران، ئه‌مریكا و نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان ده‌توانن رۆڵی سه‌ره‌كی بنوێنن و دەکرێت‌ له‌رێی نه‌ته‌وەیه‌كگرتووه‌كان یان دووقۆڵی ئه‌و رۆڵه‌ بگێڕن له‌ درو‌ستكردنه‌وه‌ی متمانەی نێوان هه‌ردوولا.   توێژەرانی رانانی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی: د.یوسف گۆران، د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.هەردی مهدی میکە   About the: Centre for Future Studies A Non-Governmental Centre For Academic Research in the Public Interest.   Aims and objectives: To promote expertise and support research activities in politics and international relations with a particular focus on the future of strategy and public and foreign policies. To contribute to the development and improvement of the philosophy of scientific research in Iraqi Kurdistan. To offer the governing institutions of the KRG (KRG) professional and expert advice. To offer professional and expert advice to the private sector and non-governmental organizations operating in Iraqi Kurdistan. To contribute to the improvement of the learning program in the field of the center’s expertise. To hold scientific conferences and seminars on current and future domestic and international political and strategic issues. To coordinate with governmental and non-governmental centers for scientific research in and outside Iraqi Kurdistan with the aim of exchanging ideas and expertise. To follow up and measure directions of, and trends in, the public opinion in Iraqi Kurdistan, particularly on those issues that are crucial to the stability and prosperity of the region. To train and prepare researchers in the center’s area of expertise. To address the region’s strategic issues that have not yet been approached from an academic and scientific standpoint.   Activities: To carry out and publish scientific research. To hold regular conferences, seminars and talks on current and future domestic, regional, and international political and security issues. In addition to policy papers, analytical reports, and books, the center publishes a scientific journal that mainly deals with the future of domestic, regional, and international strategic and security issues. To conduct interviews and interact with public and private media. To translate and publish books and journal articles from English (and other foreign languages) to Arabic and Kurdish on the topics of the center’s expertise. To carry out opinion polls on various domestic political issues in Iraqi Kurdistan. To gather data and publish analysis on various issues connected with public policy in Iraqi Kurdistan.   حول: مركز الدراسات المستقبلية مركز غير حكومي تأسس لإجراء دراسات علمية بغرض تحقيق المصلحة العامة.   أهداف المركز: 1. دعم عملية البحث العلمي وتشجيع المختصين والباحثين لأجراء البحوث في المجالات المتعلقة بالدراسات المستقبلية والسياسة العامة والاستراتيجية والشؤون الخارجية. 2. المساهمة في انماء فلسفة البحث العلمي وتطويرها في اقليم كوردستان. 3. تقديم استشارات علمية والخبرة البحثية للمؤسسات الحكومية في اقليم كوردستان. 4. تقديم استشارات علمية والخبرة البحثية للقطاع الخاص والمؤسسات غير الحكومية في اقليم كوردستان. 5. المساهمة في تطوير المناهج الدراسية في المجالات المتعلقة بإختصاصات المركز. 6. تنظيم مؤتمرات وندوات علمية لدعم عملية البحث العلمي وتعزيزها. 7. التنسيق مع المراكز الحكومية وغير الحكومية المعنية بالبحث العلمي داخل اقليم كوردستان وخارجه، بهدف تبادل الخبرات العلمية معها. 8. متابعة إتجاهات الرأي العام وقياسها حول القضايا التي تجذب اهتمام المواطنين وتؤثر في مصالحهم. 9. اعداد الباحثين وتأهيلهم في المجالات التي تختص بها المركز. 10. العمل على دراسة القضايا الاستراتيجية في اقليم كوردستان التي لم تدرس وفق المعايير العلمية.   نشاطات المركز: 1. اجراء البحث العلمي و نشره. 2. تنظيم المؤتمرات والندوات العلمية. 3. نشر الكتب و الدراسات العلمية المتعلقة باختصاصات المركز. 4. اصدار مجلة علمية محكمة. 5. التواصل مع قنوات الاعلام المعنية باهتمامات المركز واجراء الاستفتاءات العلمية لقياس اتجاهات الرأي العام. 6. ترجمة الكتب و الدراسات العلمية الاجنبية المتعلقة باختصاص المركز ونشرها. 7. رصد المعلومات والبيانات في جميع مجالات السياسة العامة في اقليم كوردستان وتحليلها ونشرها.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف دەزگای هەواڵگری ئەمریکا دەیوت فیدڵ کاسترۆ بە ریشەکەی کاریگەری لەسەر گەلی کوبا دروستکردووە، ریشەکەی نێچیرڤان بارزانی چ کاریگەرییەکی دروستکردووە ؟ پەیامی جەستەیی پشت ریشەکە چییە ؟ سەرۆکی هەرێم دەیەوێت چی بڵێت و خەڵک چۆن تێگەیشتوون ؟ سەرۆک بە ریشەوە دەرکەوتنی نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بە تەنکە ریشێکی سپییەوە، چەند رۆژێکە قسەوباسی جیاوازی دروستکردووە. نێچیرڤان بارزانی بەوە ناسراوە پیاوێکی رێکپۆشەو بایەخی زۆر بە روخسارو جلوبەرگی دەدات، یەکەمینجارە بە ریشی سپییەوە دەردەکەوێت، بەم دەرکەوتنە سەرۆکی هەرێم بەبێ ئەوەی هیچ قسەیەک بکات، بە زمانی جەستە  پەیامێکی بەهەموان گەیاند. نێچیرڤان بارزانی دەیەوێ چی بڵێ ؟ ریشی سپی لە زانستی زمانی جەستەدا ئاماژەیە بۆ پیاوی بە ویقارو داناو لەسەرخۆ، لە رویەکی تریشدا نیشاندەری قاڵبوون و ئەزمونە. بەڵام تەنکە ریشە سپییەکەی نێچیرڤان بارزانی زیاتر بەلای مۆدێلێکی دیاریکراوی ریشتاشینی گەنجانەدا دەڕوات، هەندێکی تریش ئاماژەی پیربوونی لێ دەخوێننەوە. ئەمە لێدانەوەکانە بۆ پەیامی پشت ریشە سپییەکەی سەرۆکی هەرێم، بەڵام کەسە نزیکەکانی قسەی تر دەکەن. بەگوێرەی بەدواداچونەکانی (درەو)، نێچیرڤان بارزانی بەمەبەستی نیشاندانی ناڕەزایەتی و نیگەرانی خۆی لەبارودۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان بە ریشی سپییەوە دەرکەوتووە. هەندێک لە کەسە نزیکەکانی باس لەوە دەکەن، بەمدواییە نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ چەند کەسێک لە تیمەکەی قسەی کردووەو پێی وتوون دەیەوێت نیگەرانی خۆی دەربڕێت، ئەوانیش ئەم شێوازەیان بۆ دەستنیشان کردووە. وا دەردەکەوێت لە هەرێمی کوردستان کەس لە دۆخی خۆی رازی نییە، تەنانەت سەرۆکی هەرێمی کوردستانیش. سەرۆک لە چی نیگەرانە ؟ نێچیرڤان بارزانی کە ماوەی (١٧ ساڵ) سەرۆکایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کرد، دواجار لە ساڵی ٢٠١٩دا لەچوارچێوەی گۆڕانکارییەکی ناوخۆیی پارتی دیموکراتی کوردستان و بەدیاریکراویش (بنەماڵەی بارزانی)دا دەستبەرداری پۆستی سەرۆکی حکومەت بوو بۆ مەسرور بارزانی ئامۆزای. ئەمە جوڵەی دەسەڵات بوو کە لەناو بنەماڵەی بارزانیدا رویدا، دوای ئەوەی  مەسعود بارزانی سەرۆکی حزبەکەو کۆڵەکەی بنەماڵە دەستبەرداری پۆستی سەرۆکی هەرێم بوو. نێچیرڤان بارزانی ماوەی زیاتر لە ساڵێک و شەش مانگە پۆستی سەرۆکی هەرێمی کوردستانی وەرگرتووە، بەڵام وەکو پێویست لە گۆڕەپانە سیاسییەکەدا بەدی ناکرێت، رەنگە بەشێکی ئەمە هۆکارەکەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە هەندێک سەردەمی سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بە سەرۆکایەتییەکەی مەسعود بارزانی مامی بەراورد دەکەن، کە ئەوکات سەرۆکی هەرێم لە هەموو بابەتە هەستیارەکاندا قسەی کۆتایی و یەکلاکەرەوەی دەکرد. ئێستا نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستانە، بەڵام مەسعود بارزانی مامی هێشتا هەر دەستبەرداری نازناوی "سەرۆک" نەبووەو لە میدیا فەرمییەکانی پارتیدا ئەم نازناوەی بۆ بەکاردەهێنرێت، ئەمەش بوەتە مۆتەکەیەک بەسەر سەرۆکایەتییەکەی نێچیرڤان بارزانییەوە. سەرباری ئەمە، بەپێی بەدواداچونەکانی (درەو)، لە سایەی ئەو گۆڕانکارییەی دەسەڵات کە لەناو بنەماڵەی بارزانیدا رویداوە، ئێستا دامەزراوەی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان بووەتە شوێنی کۆبونەوەی ژمارەیەکی زۆر لایەنگرانی بێکاری نێچیرڤان بارزانی، کە رۆژگارێک پۆستی باڵایان لەناو حکومەتدا هەبووەو ئێستاو لەسەردەمی حوکمڕانی مەسرور بارزانیدا، کۆتایی بەکارکردنیان لەناو حکومەت هێنراوەو بەشێکیان وەکو راوێژکار لە سەرۆکایەتی هەرێم گیرساونەتەوە، ئەمەش سوپایەک لە خەڵکی بێکارە کە رەنگە سەرۆکی بێزارو نیگەران کردبێت لە چارەنوسی سیاسی خۆی. لەدوای دەستبەکاربونییەوە نێچیرڤان بارزانی هەوڵی کۆکردنەوەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان دەدات لە سەرۆکایەتی هەرێم و دەیەوێت بەبێدەنگی هەندێک لەو وێنایە لەبارەی سەرۆکایەتی هەرێمەوە بگۆڕێت کە لەسەردەمی بارزانی مامیدا لەسەر دامەزراوەکە دروستبووە، بەڵام تائێستا هەوڵەکانی بێئاکام بووە، لەسەردەمی ئەودا پەیوەندییەکانی نێوان پارتی و یەکێتی وەکو دوو هێزی باڵادەست تادێت خراپتر دەبێت، بەمدواییە هەوڵیدا وەفدێک لە سەرۆکی حزبەکان دروست بکات و بچێتە بەغداد بۆ گفتوگۆکردن لەبارەی شایستە داراییەکانی هەرێم، ئەم هەوڵەش بێئاکام مایەوە. بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو)، بەمدواییە لەگەڵ مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراق روبەڕووی هەندێک مشتومڕ بوەتەوە، پەیوەنییەکان لەگەڵ بەغداد بەپێی یاسا دەسەڵاتی سەرۆکی هەرێمە، بەڵام ئێستا مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت ئیدارەی ئەم دۆسیەیە دەدات و وەفدی تایبەتی لەناو حکومەت بۆ دروستکردووە. لەپاڵ هەموو ئەمانەدا مانگی ئایاری  ئەمساڵ پارتی کۆنگرەی (١٤)ی خۆی گرێدەدات، کۆنگرەیەک کە تاقیکردنەوەیەکی نوێیە بۆ نێچیرڤان بارزانی و دۆست و لایەنگرەکانی لە مەکتەبی سیاسی و سەرکردایەتی حزب، رەنگە سیناریۆی کۆنگرەکەی یەکێتی دووبارە ببێتەوەو مەکتەب سیاسییەکانی ئێستا کە زۆربەیان لە لایەنگرانی نێچیرڤان بارزانین، هاوشێوەی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەکێتی، لەچوارچێوەی دامەزراوەیەکدا بەڕێزەوە خانەنشین بکرێن، ئاخر پارتی هێشتاش لەڕووی سیاسییەوە بە شوێن پێی یەکێتیدا هەنگاو دەنێت. رەنگە لەپاڵ دۆخی ناهەمواری دارایی هەرێمدا، هەموو ئەم نیگەرانیانە لە پشت پەیامی ریشە سپییکەی سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە بن. ریشی سیاسی ! ئەو گۆڕانکارییە سیاسییانەی کە لە (٥٠) ساڵی رابردوودا لە جیهان و ناوچەکە رویانداوە، جارێکی تر لەناو کایەی سیاسیدا رۆڵ و بایەخیان بە "ریش" بەخشییەوە. سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامی له ئێران لە ساڵی ١٩٧٩دا، ریشی کرد بە ئایکۆنێک بۆ سەردەمی سەرهەڵدانی ئیسلامی سیاسی و دروستبوونی یەکەمین کۆماری ئیسلامی لەمێژووی هاوچەرخدا. ئێستا ئیتر ریش بە هەموو جۆرەکانییەوە (کورت یان درێژ، ئیسلامی یان ئەوروپی یاخود شیوعی) وابەستەکراوە بە روداوێکەوەو هەندێک جۆریشی وەکو سیمبوێلێکی ئاینی لە ئاینە جیاوازەکاندا تەماشا دەکرێت. ئێستا ریش رۆڵی تریشی وەرگرتووە کە زیاتر رۆڵێکی کۆمەڵایەتییەو بۆ جوانکارییە یاخود ئامرازی چەواشەکردنی بەرامبەرو دروستکردنی وێنایەکی جیاواز لای بەرامبەر، هەندێکیش ریش دەهێڵنەوە بۆ شاردنەوەی کەموکورتی یاخود چاڵ و شێواوی و چرچی و پیربوون لەسەر روخساریان. ریشی سیاسی چەندین ماناو تێڕوانینی بەدوای خۆیدا دروستکردووە، لە چەند دەیەی رابردوودا کە گروپە ئیسلامییە توندڕەوەکان دەرکەوتن، هێشتنەوە ریشی درێژ لە میدیای خۆرئاوادا لە دیمەنی (ئوسامە بنلادن)ی سەرۆکی پێشووی رێکخراوی (قاعیده) گوزارشتی لێدەکراو ئەم ریشە دەبەسترایەوە بە دەستەواژەی "تیرۆر"ەوە. لای شیوعییەکانیش جۆرێک ریش پیرۆزی خۆی هەیە کە شێوەی رێزی "سەکسوکە"یە، ئەمە شێوازەکەی (ڤلادمیر لینین)ی سەرکردەی بەلشەفییەکانی و ئەندازیاری شۆڕشی ١٩١٧ی بەلشەفییەکانە دژ بە حوکمی قەیسەری روسیا. شیوعییەکان حەزیان بە شێوە ریشەکەی (کارل مارکس)ی فەیلەسوفی ئابوریش هەیە، کە خاوەنی مانیفێستە بەناوبانگەکەی شیوعییەکانە. ئاژانسی هەواڵگری ئەمریکا، شێوەی ریشی (فیدڵ کاسترۆ)ی سەرۆکی پێشووی کوبای بە یەکێک لە هۆکارەکانی کاریگەری کاسترۆ لەسەر گەلەکەی دەستنیشان کردبوو. چێ گیڤارای شۆڕشگێڕیش سەرباری ئەوەی ریشەکەی مامناوەندی بوو، بەڵام کاریگەر بوو، هێشتا تاڵە مووەکانی ریشی ئەو لە مەزادخانەکانی ئەوروپادا دەفرۆشرێن. سەددام حسێن سەرۆکی رژێمی پێشووی عێراقیش کاتێک دەستگیرکرا بۆ یەکەمجار بە ریشێکی زۆرەوە بینراو هەر بەو ریشەوە دادگایی و دواجاریش لە سێدارە درا. ئیخوانەکانی میسرو ئوردن و سوریاو بزوتنەوەی حەماسی فەلەستینی، ریشێکی کورت بەڵام چڕ دەهێڵنەوە، ئێستا ئەم جۆرە ریشە لەو وڵاتانە ئاماژەیە بۆ نەیارێتی سیاسی لەگەڵ حکومەت و دەسەڵاتداران. لە وڵاتانی کەنداوی عەرەبی، میرو شازادەکان زیاتر بایەخ بە شێوەی "سەکسوکە" دەدەن و وەکو خۆیان دەڵێن عەرەبی بیابانەکان ئەم شێوازەیا لا پەسەندبووەو رەسەنایەتی تێدایە. تاڵە ریشی پێغەمبەری ئیسلام (د.خ) خوای لێ بێت یەکێکە لەو تاڵە ریشانەی کە بایەخی زۆری لە رۆحیەتی موسوڵمانان هەیەو لە خانەقای بیارەو لە مزگەوتێکی شاری عەکای فەلەستین ئەم تاڵە ریشانە هەیە، بەڵام لەناو زانایاندا مشتومڕی لەسەر هەیە. دیارترین ریش لە مێژوودا ریشەکەی (گریگۆری راسپۆتین)ە، ئەم پیاوە رۆحانییە کە لەماوەی ساڵانی (١٨٦٩ بۆ ١٩١٦) ژیاوە، کاریگەری گەورەی لەسەر کۆمەڵگای ئۆرستۆکراتی ئەوکاتەی روسیا هەبووە، هەندێک لە سەرچاوەکانیش وەکو کابرایەکی مێبازی زۆرزان ناوی دەهێنن. لە هەرێمی کوردستان سەرکردەی حزبە سیاسییەکان زۆربەیان ریشیان نیە، ئەوانەی ریشیان هەیە بریتین لە هەریەکە لە (عیرفان عەلی عەبدولعەزیر) رابەری بزوتنەوەی ئیسلامی و (عەلی باپیر) ئەمیری کۆمەڵی ئیسلامی و (سەلاحەدین محەمەد بەهادین) ئەمینداری یەکگرتوو، رابەری بزوتنەوەی ریشی لە ئەمیرو ئەمیندار زیاترە، ئەمیر ریشی لە ئەمیندار زیاترە. ریشەکەی نێچیرڤان بارزانی ریشێکی جیاوازە، هاوتای نییە، بەڵام ستایلەکەی  هەندێک لە ریشی (شاسوار عەبدولواحید) سەرۆکی جوڵانەوەی نەوەی نوێوە نزیکە. ریش لە ئەدەبیاتی كوردیدا ریش یەكێكە لەو بەشانەی جەستەی مرۆڤ كە لە ئەدەبیاتی كوردیدا شوێنی تایبەت بەخۆی هەیە‌و شاعیرانی كورد هەریەكە‌و لەڕوانگەی خۆی‌و بۆ مەبەست‌و سەردەمێكی جیاواز، لەبارەی ریشەوە نوسیویانە، لە دیارترین ئەو هۆنراوانەی كە لەبارەی ریشەوە نوسراون:  مەحوی دەڵێ: ڕیشێكی پان‌و توكی بناگوێ درێژو لول سۆفی لەدینی لادە بەدیمەن لە جوو دەكا   نالی دەڵێ: ڕیشكەی پان‌و درێژە، بۆ ریا خزمەت دەكا زاهیرە هەركەس بەتوول‌و عەرزی ڕیشیدا ریا قانع دەڵێ: بێ قەزا بێ، مامە سۆفی تابێ ڕێش پان ئەكا قل بە فل حاڵی بووە، چی ئیدیعای ویژدان ئەكا ؟ خەڵكی گەییە جەلبی رووح‌و ئەو خەریكی شانەیە حەز لەتەزبیحی گڵێن‌و، خڕنوك‌و قەزوان ئەكا ئەحمەد موختار جاف دەڵێ: وشكە سۆفی هاتبوو ئەیوت بەهەشـت هەر بۆ منە ڕیشی خۆی جوڵان وەكو سابرێن كە شەو كاوێژ ئەكا كەی خوا تـوجارە؟ خوا گـەورە و غـەفور و عـادلە چۆن لەگەڵ عەبدا حسابی قەرزی ڕۆژو و نوێژ ئەكا حاجی قادری كۆیی دەڵێ: سۆفی بە سەرو ڕیشی، بەم خەرقەیی سەردۆشی چەند چێڵە گەل‌و بزنە گەل‌و مێگەلی دۆشی حەریق دەڵێ: بەو ڕیشەوە ئێستا كە ڕەئیسێكە لەلای خۆی تەزكیری كە تەزویرە لەسەدامی خەتایە موفتی پێنجوێنی دەڵێ: مەیكە بە ئەسبابی ژین، جببە و ڕیش و عەبا مەیكە بە دەسمایە تۆ سوننەتی وەختی زوحا نوێژ و عیبادەت ئەگەر كەسبی لەگەڵ تێ نەخەی قەڵبە زەڕ و زیوی تۆ ناچێ لە قاپی خوا فایەق بێكەس دەڵێ: مامە سۆفی وای تەمایە هەر بەڕیشی پانەوە قەسری بۆ حاز كرابێ پڕ بەحۆری جوانەوە ئەو ئەڵێ جەننەت بەڕیشە نەك بەهۆی عیرفانەوە سەد(سەڵاحەدین)و (دارا) قیمەتی یەك ئانەیە

   شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میكە  تەنها لە بیست(٢٠) ڕۆژی رابردوودا، لانیکەم شانزە(١٦) گردبوونەوە، ناەڕەزایی، خۆپیشاندانی توێژی و پیشەوەران و هاووڵاتییان لە هەر سێ پارێزگای هەولێر و سلێمانی و هەڵەبجەدا ڕوویداوە،*(لینکی هەندێک لە ناڕەزایەتییەکان لە کۆتایی بابەتەکەدا دانراوە)، ئەوەی تێبینی دەکرێت:  - حەوت(٧)یان لە سلێمانی، چوار(٥)یان لە هەولێر، یەکێک(١)یان لە هەڵەبجە بووە، سیانیان(٣)یان داواکاری سەرجەمی توێژیکی کوردستانی (ژنان و مامۆستایان و هونەرمەندان) بوون. - هۆکاری سەرەکی خۆپیشاندانەکان و بیانووی کلیلییان بریتی بووە لە: خزمەتگوزاری(کارەبا، ئاو و ئاوەڕۆ و جادە)، بازاڕ و ئابووریی (کرێی دووکان، ڕێنمایی کۆرۆنا و داخستنی هۆڵ و کافێکان..تاد)، بەڕێوەبردن (مامەڵەی خراپ لەگەڵ خوێندکارانی زانکۆ)، دواکەوتنی مووچە، پەروەردەیی (داواکاریی مامۆستایان ناڕازی، بایکۆتی خوێندکاران دژی خوێندنی ئەلیکترۆنی).  - هەندێکیان لە ناوشارەکان و زۆرترینیان لە قەزا و ناحیەکان و گوندێک بوون. - هیچ حزب و لایەنێکی سیاسی نە لە پشتیان بوون و نە تەبەنییان کردووەن، بگرە لە ڕوماڵیشدا میدیای نزیکی دەسەڵاتیش ڕووماڵی کردوون. - گەورەترین کەیسی ناڕەزایی وەک داواکاریی گشتی هاونیشتمانییان، کێشەی کارەبا پاشان مافی مامۆستا و خوێندنی ئەلیکترۆنی بووە، کە لە هەردوو پارێزگای هەولێر و سلێمانی ناڕەزایی هەبووە، وەک کەیسی ناوچەییش، کەیسی گردبوونەوەی خاوەنزەوییەکانی حەسارۆک بووە لە هەولێر کە ١٦ هەزار پارچە زەوییە و حکومەت چارەی بۆ نەدۆزیوونەتەوە.  - بەشێک لەم ناڕەزایەتییانە ڕاستەوخۆ توڕەییە بەرامبەر ئەدای حکومەت کە دوو جۆرن: یەکەم، بەرامبەر سیاسەتی پەروەردەیی، سیاسەتی ئیدارەدانی کۆرۆنا و ناتەبایی لەگەڵ بەرژەوەندیی چەند توێژێک، سیاسەتی ڕێکخستنی خاوەن موڵک و کرێچی. دووەم جۆرییان: کەمی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری وەک کارەبا و ئاوەڕۆ و جادە و...تاد. - توندترین کەیسیان گرتنی شاڕێی نێوان هەولێر و سلێمانی بووە لە کلکەسماق، بۆ چەند سەعاتێک لە ٤/١/٢٠٢١دا و بەهۆی هاتنەناوەوەی لایەنی پەیوەندیدار و هێزەوە ڕێگاکە کراوەتەوە. - خەمساردترین کەیسیشیان ئەوەبوو کە حکومەت هیچ وەڵامێکی نەبووە، کەیسی گردبوونەوەی گەڕەکی هەواری شاری شاری هەولێرە و ساڵ و نیوێکە کێشەی کارەبایان هەیە و هیچ لایەنێک ئەو ڕۆژە نەچووە بەدەمیانەوە چ بۆ وەڵام و چ بۆ وەرگرتنی خواستەکانیان. - هیچ یەک لەم خۆپیشاندانانە دروشمی برسێتی یان گرانی یان بژێویان بەرزنەکردووەتەوە. - لە ڕووی ڕووماڵکردنەوە، میدیاکانی نزیک لە دەسەڵات، ئەهلی، نزیکی ئۆپۆزسیۆن و سێبەرەکان و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان ڕووماڵیان کردوون. قەترە قەترە دەریا دەسازێت لە پەیوەندی نێوان دەسەڵات و هاوڵاتییاندا، بۆ پایەداری متمانە و بەرقەراری مانەوەی یەکەم و پابەندی دووەمەوە، گرێبەستەکە ئاوایە: تا ئەوکاتەی حکومەت وەک خزمەتگوزار گوێی سووکتر بێت، دەستی سەرکوتکردنی کورت و دەستی خزمەتی دریژ دەبێت، بە پێچەوانەوە لەگەڵ هەر گوێ گرانییەکدا لە نەبیستن و فەرامۆشکردنی وردە داواکاریی و گردبوونەوەی ناوچەیی و توێژەکاندا، دۆخەکە هەڵدەگەڕێتەوە. کۆی ئەم وردە نارەزایەتیانە کە لە کورتمەودا و خێرادا دەکرێت چارە یان ڕازی بکرێن، بەڵام بە پێچەوانەوە هێواش هێواش کۆدەبنەوە و نائومێدییەکی تۆڵەسێن بەرهەم دەهێنن. ئەو کات کۆی ناڕەزایەتییەکە گەر سەرانسەری یان نیمچە سەرانسەریش بێت ڕەنگە یەک نمایشی هەبێت بەڵام مەرج نییە یەک داواکاری هەبێت و ڕازیکردنی جەمسەرەکانی ئەستەم و سەخت دەبێت.   قسەیەک لە دنیای کەلامی و خواناسییدا هەیە و دەڵیت: ئەوانەی کە توند و ڕاشکاو دەڵین خودا نییە، زیاتر لەسەری گلەیی و نیگەرانییەوە ئەو قسەیە دەکەن و  ئومێدێکیان بە خودایە و دەیانەوێت خودا دەستوەربداتە ئەو ژیانە ناخۆشەی هەیە. لە کوردەواریشدا وتراوە "گلەیی لە دۆست دەکرێت". ئەڵبەت بە ڕەچاوی جیاوازیی لە نمونەکاندا و تەنها وەک ڕوونکردنەوە بوون، لە ناڕەزایەتییەکان بڕوانرێت، دەردەکەوێت خەڵک کە گردبوونەوەی ئاشتییانە دەکات گلەیی لە جێگەئومێدێک هەیە و دەیەوێت بە دەمییەوە بچێت، نابێت نائومێدی بکات بە ڕادەیەک ناچاری بکات هەڵێبگێڕێتەوە. بە سەرنجدان لەم وردە ناڕەزایەتیانە و بە ئیزافەکردنی ئەم تێبینیانە: - ئەو قەیرانە ئابوورییەی کە شەش ساڵە ژیان و بازاڕی خەڵک و ئەدای حکومەتی هەرێمی کوردستانی لاواز کردووە، لە سەروو هەموویانەوە خراپی دابەشکردنی و کەمی و لێبڕین لە دابەشکردنەکەیدا. - ئەو خەمساردییەی کە حزبە بەشدارەکانی حکومەت کە هاوکاریی پرۆسەی چاکسازیی بەڵێندراو ناکەن و نائومێدی درووستکەرن. - ئەو پەیوەندییە ناجۆر و پڕ هەوراز و نشێوەی نێوان یەکێتی و پارتی. - ئەو لاوازی و بێ پرۆژەییەی هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان و نەبوونی پرۆژەیەکی هاوبەش کە بەشداربن لە چارەسازیی یان ئەوەی کە ناتوانن ببنە بەدیلی باشتر و ئومێدبەخش بن، نائومێدی مەترسیداری کۆمەڵایەتی دەسازێنیت. - ئەو بێتواناییەی هەرێم بەرامبەر هاونیشتمانی و کوردستانیانی ناوچە دابڕێنراوەکان و کارنەکردن بۆ لانیکەمی ماف و گێڕانەوەی دەسەڵاتەکانی بۆ ئەو ناوچانە، خەمساردی و نائومێدییەکە کاریگەرتر دەکات. - ئەو بێباکییەی بەغدا و نەناردنی بەشە بودجە و تێهەڵچوونەوەی لایەنە سیاسییەکانی عێراق بۆ سنووردارکردنی زیاتری دەسەڵات و مافەکانی هەرێمی کوردستان وەک قەوارە. سەرجەمی ئەمانە لە هەر جێگەیەک ڕووبدەن، ژیان کۆتایی پێناهێنن بەڵام نائومێدی دەچێنن و لە ڕادەی بەرزی نائومێدیشدا ڕاگرتنی دۆخەکە بە سڕکردن، وەڵامنەدانەوە یان وەڵامدانەوەی لاوەکی خواست یان تۆمەتبارکردنیان بە دەستی سیاسیی و دەرەکی داد نادات. بۆیە هیچ شۆکی ناوێت کاتێک ١٥٠ ماڵ کۆدەبنەوە و هیچ بەرپرسێک ناچێت بەدەمییانەوە، کاتێکیش توڕە دەبێت و فەرمانگەیەک دەسووتێنێت دەڵین خۆپیشاندنانی توندوتیژ قەدەغە و نایاساییە! ئەی چی بکەن تا دەنگیان ببیسترێت؟ کاتێک حکومەت بازاڕی خاوەن موڵک و کرێچی، نرخ و کوالیتی، پەروەردەی خەڵک بە جۆرێکی خواستراو و پەسەندکراوی زۆرینە بەڕێوەنەبات، ئەی چاوەڕێ دەکەیت هێشتا گوڵ و گۆرانیت بۆ بڵێت! کێ لە پشتە؟ لە هەموو جوڵانەوەیەکی کۆمەڵایەتیدا، چەند ڕەگەزێک بەشداری جوڵاندن، ڕێکخستن و بەئەنجامگەیاندنیدا دەکەن: کێشە و پرسێک، هاوڵاتی، جوڵینەران و ئامادەکارانی چالاکییەکە(لە خۆپیشاندانەوە تا مانگرتن هەر کامیان بێت)، ئەندامان و هەڵسوڕێنەرانی لایەنێکی سیاسی ئۆپۆزسیۆن یان ڕێکخراوە سێبەرەکانی، دەسەڵات و ڕادەی شلکاری یان تووندینواندن بەرامبەر چالاکییەکە و میدیا. هەر یەک لەم ڕەگەزە بەشدارانە بە پێی جۆری ڕێکخستن و بەهێزی ڕەگەزێک بەسەر ئەوی دیکەدا شوێنیان دەگۆڕێت و کاریگەرییان دەبێت، گەر سیستمێک کێشەی خزمەتگوزاری کەم بێت و بەیناوبەین خۆپیشاندان بکات ئەوا ناوچەی هەژموونی ئۆپۆزسیۆن و ڕەگەزەبەشدارەکانی لە چالاکییەکەدا کەمڕەنگ دەىێت، بەڵام گەر کۆی پرۆسەی خزمەتگوزاری و ئەدای حکومەت تا دەگاتە سیستمی سیاسیی کێشەی هەبێت و و لە چەند جێگەوە شایستەی ڕەخنە بێت، رەگەزی هەڵسوڕێنەران و ئەندامانی سیاسیی خۆپیشاندان کاریگەرتر دەبێت ئەوکات بیانوو و هۆکاری ڕۆژانەی باش دەکەوێتە دەستی ئۆپۆزسیۆن و ڕێکخەرە سێبەرەکانی، ئەمانە بە تەبایی و هەماهەنگی لەگەڵ جوڵێنەرانی خاوەن پرس و کێشەی راستەقینە تەبادەبن و ڕادەی توڕەیی و ناڕەزایی بەهێزتر دەبێت.  ئەمانە هاوکێشەی باوی هەر ناڕەزایەتییەکی هەر وڵاتێک و کۆمەڵگەیەکن، بەڵام هەمیشە ئەوەی لە پشتی خۆپیشاندەرەوەیە وەک دەستێک، خودی حکومەتە پێش هەر لایەنێکی دیکە، هەرکات لەم جۆرە خۆپیشاندانە ناوچەییانەی بینی (١٦ خۆپیشاندان لە ٢٠ڕۆژدا) و تاک تاک چارەی کردن ئەوا متمانە و ئومێد دەگەڕێتەوە، خۆ گەر وەک ئێستا فەرامۆشی یان سەرکوت یان بەدەمەوەنەچوونی گرتەبەر، ئەوا وێنەیەکی گەورەتری ئەم گردبوونەوە ناوچەیی و توێژیانە لە ئایندەیەکی نزیکدا دەبینین و ئاراستەش دەکرێن. * لینکی هەواڵی هەندێک لە ناڕەزایەتییەکانی ٢٠ ڕۆژی ڕابردوو:   -  https://xelk.org/273908/ -  https://www.kurdiu.org/ku/b/477565   –  http://speemedia.com/dreja.aspx?=hewal&jmare=98326&Jor=1 - https://www.youtube.com/watch?v=IBukjLgqtPM - https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/2712202023 - https://xelk.org/272085/ - https://www.youtube.com/watch?v=Kqv49SzrQJw - https://www.nasnews.com/kurd/view.php?cat=22182 - http://speemedia.com/dreja.aspx?=hewal&jmare=98488&Jor=1 - http://bit.ly/3nTw8UW   - http://bit.ly/3syYKXk - https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=184301 - https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/0901202113

درەو: داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان سێ مانگی ( 1/7 بۆ 30/9/2020) لە كۆی ( ملیارێك و 243 ملیۆن) دۆلار تەنیا ( 553 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێمە كە دەكاتە (45%). بە پێی نوێترین راپۆرتی كۆمپانیای ( دیلۆیت) لە (1/7 بۆ 30/9/2020) كۆی داهات و فرۆشی نەوتی هەرێمی كوردستان بەم شێوەیە بووە: -    نەوتی فرۆشراوی (39 ملیۆن و 365 هەزار) بەرمیل نەوت  -    نرخی بەرمیلێك نەوت : 31.66 دۆلار -    كۆی داهاتی نەوتی هەرێم : ( ملیارێك و 243 ملیۆن) دۆلار بووە.     داهاتی نەوتی هەرێم بەم شێوەیە دابەش بووە -    گۆڕانكاری لە ڕەسیدی حیساباتی كڕیارەكان ( 26 ملیۆن و 255 هەزار) دۆلار بەرێژەی ( 2%) -    ڕسووماتی سوود : ( 3 ملیۆن و 299 هەزار) دینار بەرێژەی (0.2%) -    پارەدان بۆ شایستەی دارایی بەرهەمهێنەرانی نەوت: (421 ملیۆن و 495 هەزار) دۆلار بەرێژەی (34%)   -    پارەدان لە بەرامبەر تاریفی كۆمپانیای وزەی توركی (TEC): (47 ملیۆن و 715 هەزار) دۆلار بەرێژەی (4%) -    بڕی پارەی دراو بۆ كۆمپانیای بۆریی كوردستان (KPC ): ( 191 ملیۆن و 273 هەزار) دۆلار بەرێژەی (15%) -    سافی داهاتی وەرگیراو بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان: (553 ملیۆن و 487 هەزار) دۆلار بەرێژەی (45%) واتا لەكۆی ( ملیارێك و 243 ملیۆن) دۆلار بڕی ( 690 ملیۆن) دۆلاری بۆ كۆمپانیاكان بەرێژەی (55%) و بڕی ( 553 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەزێنەی حكومەت چووە.    1 2 3  

درەو: كاتی دووركەوتنەوەی دۆناڵد ترەمپ‌و تیمەكەی لە دەسەڵات‌و حوكمی ئەمریكا زۆری نەماوەو كاتی ئەوەیە جانتاو كەلوپەلەكانی بپێچێتەوەو بە شێوەیەكی ئاشتیانە لە كۆشكی سپی بچێتە دەرەوە‌و كلیلەكانی بداتە دەست جۆ بایدنی سەرۆكی هەڵبژێردراو, هەرچەندە ترەمپ لە چەندین لێدواندا جەختیی دەكردەوە كە ساختەكاری لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا كراوەو ئەو براوەی هەڵبژاردنەكەیە. پێنج رۆژی تر مەراسیمی دەستبەكاربوونی بایدن وەك چلو شەشەمین سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەڕێوەدەچێت‌و ترەمپ‌و تیمەكەی لەم ماوەیەدا كۆشكی سپی چۆڵ دەكەن‌و شوێنەكە ئامادەدەكرێت بۆ سەرۆكی نوێ‌ كە لانی كەم چوار ساڵ تێیدا دەمێنێتەوە ئەگەر زیاتر نەبێت. چۆڵكردنی كۆشك دەستیپێكردووە بەیانی رۆژی چوارشەممە 13ی كانونی دووەمی 2021ەوە ژمارەیەكی زۆر ئۆتۆمبیل گەیشتنە كۆشكی سپی‌و پرۆسەی رۆیشتنی ترەمپ‌و خێزانەكەی لە كۆشكی سەرۆكایەتی دەستیپێكرد, هەر زوو وێنەی چەندین سندوق‌و كارتۆنی بەتاڵ گەیەنرانە كۆشكی سپی‌و رادەستی بینای نوسینگەی جێبەجێكاری ئایزنهاوەر كران, ئەو شوێنەی كە ئیدارەی بایدن لە ئێستاوە تا هەفتەیەكی تر‌و رۆژی 20 كانون تێیدا دەستبەكاردەبن. چەند دیمەنێكی تریش كە ئاژانسی رۆیتەرز بڵاویكردنەوە دەریدەخەن كە چەندین كەس سندوق‌و كەلوپەلی تریان لە كۆشكی سەرۆكایەتی دەگواستەوە‌و ئەوەش سەلمێنەری ئەوە بوو كە رۆیشتنی ترەمپ و تیمەكەی لە كۆشكی سپی بەفیعلی دەستیپێكردووە. لە دیمەنێكی تردا كە بڵاوكرایەوە, پیتەر ناڤارۆ راوێژكاری كۆشكی سپی بۆ بازرگانی بۆ بازرگانی بەشی خۆرئاوای كۆشكی سپی بەجێدەهێڵێت‌و وێنەیەكی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكاو شی جین بین سەرۆكی چینی هەڵگرتووە كە لە واشنتۆن گیراوە. ناڤارۆ یەكێك بوو لەو بەرپرسانەی كە جەختیدەكردەوە لەوەی كە ترەمپ خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بردووەتەوەو ئامادەنەبوو دان بە بردنەوەی ركابەری دیموكراتەكەی جۆ بایدندا بنێت. هەڵمەتێكی پاككرنەوەی بەرفراوان‌و گران هەمیشە پرۆسەی دەرچوونی سەرۆكی ماوە كۆتایی پێهاتوو لە كۆشكی سپی‌و هاتنی سەرۆكی نوێ‌ بە خێراییو لە پشتی پەردەوە بەڕێوەدەچێت, بەڵام ئەم ساڵ پرۆسەكە جیاوازە, گۆڕینی سەرۆكایەتی بە واتای دووبارە رێكخستنەوەی كۆشكی سپی دێت‌و كەلوپەلی نوێ دەهێنرێتە كۆشكەكەو بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناشەوە هەڵمەتێكی پاككردنەوەی گشتگیر بەڕێوەدەچێت. سەرۆكی نوێ‌ جۆ بایدن تەمەنی 78 ساڵە‌و دەبێتە بە تەمەنترین سەرۆكی ئەمریكا لە مێژووی ئەو وڵاتەدا‌و ئەگەری ئەوە هەیە كە رووبەڕووی مەترسیی ببێتەوە بەهۆی توشبونی بەو ڤایرۆسە, لەبەرئەوە دوای بەجێهێشتنی كۆسكی سپی لەلایەن ترەمپەوە هەڵمەتێكی بەرفراوانی پاككردنەوە دژی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە هەموو بەشەكانی كۆشكەكە لە سەرەوە بۆ خوارەوە‌و لە بەشی خۆرهەڵاتەوە بۆ خۆرئاوا بەڕێوەدەچێت. بەگوێرەی داتاكانی گرێبەستە فیدراڵییەكان كە تۆڕی سی ئێن ئێن بینیویەتی, كۆی خەرجی پاككردنەوەی كۆشی سپی بۆ ئامادەبوونی سەرۆكی نوێ‌ دەگاتە نزیكەی نیو ملیۆن دۆلار. ئیدارەی  خزمەتگوزارییە گشتییەكانی سەرپەرشتی پرۆسەی پاككردنەوە دەكات‌و هەرچی دەسكی دەرگاو قادرمە‌و ئاودەست‌و دوگمەی تەلەفۆن‌و ئەسانسۆر‌و تابلۆی كلیل‌و هەموو كەلوپەلێكی كۆشكەكە دەگرێتەوە كە روبەرەكەی 55 هەزار پێ‌ چوارگۆشەیە لەسەر شەقامی 1600 پەنسلڤانیا. بە هاتنی رۆژی مەراسیمی دەستبەكاربوون رۆژی 20ی كانونی دووەمی 2021 و پێش ئەوەی سەرۆكی نوێ‌و خانمی یەكەم بچتە كۆشكی سپییەوە دەبێت هەموو شمەك‌و كەلوپەلەكانیان گواسترابنەوە و لە شوێنەكانی خۆیاندا ئامادەبن‌و سەلاجەكان دەبێت پڕبن لە خواردنیی باش‌و گەرماوی سەرەكیش دەبێت بە شامپۆی دڵخوازی خۆیان ئامادەكرابێت. روبەری كۆشكی سپی دەگاتە 55 هەزار پێ‌ چوارگۆشە ( 5110 هەزار مەتر چوارگۆشە) لە 6 نهۆم پێكهاتووەو 132 ژووری لەخۆگرتووە كە 16 یان ژووری خێزاندارین بۆ میوان, جگە لە بوونی 35 گەرماو. بە گوێرەی سایتی رەسمی كۆشكی سپی, لە كۆشكەكەدا 28 ئامێری گەرمكەرەوەو 8 قادرمە‌و 3 ئەسانسۆرو 412 دەرگا‌و 147 پەنجەرە هەیە, چێشتخانەیەكیشی هەیە كە لە توانایدایە خواردنی تەواوەتی بۆ 140 میوان‌و موقەبیلات بۆ زیاتر لە هەزار میوان ئامادەبكات‌و كاتێك بۆیاخی كۆشكەكە نوێ دەكرێتەوە هەر 4 بۆ 6 ساڵێك پێویستی بە 570 گاڵۆن ( 2158) لیتر بۆیاخ هەیە.

درەو: بە پێی ئەو خشتەیەی كە  (دیلۆیت) ئەمڕۆ بڵاویكردووەتەوە (15%) داهاتی نەوتی هەرێم بۆ توركیا دەڕوات بە جۆرێك لەكۆی داهاتی نەوتی هەرێم كە لە 1/1/ بۆ 31/3/2020 بڕەكەی ( ملیارێك و 342 ملیۆن) دۆلار بووە لەو بڕە . یەكەم: (136 ملیۆن و 731 هەزار) دۆلار بۆ كرێی بۆری نەوتی توركیا واتا لە 10%ی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بۆری نەوتی توركیا دەچێت و لە (13%)ی بۆ بۆری نەوتی هەرێم دەچێت، واتا 23%ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ كرێی بۆری گواستنەوەی نەوت دەچێت.  دووەم: ( 60 ملیۆن) دۆلار بۆ قەرزی كۆمپانیاكانی توركیا ( TEC) و (TPIC) كۆی گشتی دەكاتە ( 196 ملیۆن) دۆلار لە كۆی ( ملیارێك و 342 ملیۆن) دۆلار كە دەكاتە لە (15%) ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لەو سێ مانگەدا. بەڵام لە دوو راپۆرتی تردا حكومەتی هەرێم پارەی قەرزی كۆمپانیاكانی توركیا نەداوەتەوە واتا لە مانگی سێوە تا ئێستا حكومەتی هەرێم قەرزی كۆمپانیاكانی توركیای نەداوەتەوەو بووەتە قەرز لەسەر حكومەتی هەرێم دەقی راپۆرتەكە     

درەو: شرۆڤە: د. عابد خالید-  گۆڤاری ئایندەناسی   دۆخى پەیوەندییەکانى نێوان هەرێمى کوردستان و حکومەتی فیدراڵیى عێراق، هەر لە ڕەوش و کەیسەکانى بەڕێوەچوونیەوە تا ئایندە و وێستەگەکانى بەئاکام گەیشتنى، هەمیشە ڕەنگدانەوەى ئەو بارودۆخ و مەرج و فاکتانەن کە دۆخى ناوخۆیى و دەرەوەى هەریەک لە هەرێم و عێراق دەئاژوێنن. لەسەر ئاستى ناوخۆییى هەردوو لا، بەڵام بە پلەى جیاجیا، گیرۆدەى قەیرانى ئابووریى قوڵ و گرفتى مۆدێلى حوکمڕانیى خراپ و وێڵگەکانى ململانێى حیزبى و بەرژەوەندیى بەرتەسکن، لەسەر ئاستى دەرەکییش هەردوو لا، بەڵام بە ڕۆڵى جیاجیا، گۆڕەپانى ململانێى ئیقلیمى و نێودەوڵەتى بە وەکالەت و کارتى فشارى هێز و لایەنە دەرەکییەکانى ئەو ململانێیانەن. هەر بۆیە لە بوارى کرداریشدا، سیماکانى ئەم پەیوەندییەى نێوان حکومەتی هەرێمى کوردستان و حکومەتی فیدراڵیى عێراق، چەندێکى گفتوگۆ و لێکتێگەیشتن و ڕێککەوتن بووە، دەیان ئەوەندەى یەکدى تۆمەتبارکردن بووە بە پابەندنەبوون بە بەندەکانى ئەو لێکتێگەیشتن و ڕێککەوتنانەى نێوانیان و بەیاننامەدەرکردن بووە لە دژى یەکدى، بەڵکوو تۆمەتبارکردنى یەکتر بە پێشێلکردنی دەستوور و جێبەجێنەکردنی ئەحکامەکانی و لەمەش زیاتر پەنابردن بۆ تۆمارکردنى سکاڵا لەسەر یەکترى. لەبەر ئەمەش جێکەوتەى ئەم پەیوەندییە ئاڵۆز و ناجێگیرە لە ناخى زۆربەى هاوڵاتیانى کوردستان و عێراقیشدا چەندێکى بێزارکەر و جێى نیگەرانى بووە، نیو هێندە قایلکەر و ئومێدبەخش نەبووە، گەرچى هەمیشە هاوڵاتیانى ئاسایى هەردوو لا، بەڵام بە ڕێژەى جیاجیا، باجى قورسى قەیران و گرفت و ململانێکانی ناوخۆى هەردوو لا و نێوانیشیان داوە، لە سایەشیاندا تا دێت ژیان و بژێویى خەڵک لە خراپەوە بەرەو خراپتر دەچێت. هەڵبەت ناتوانین بڵێین خراپیى دۆخى ژیان و بژێویى خەڵک لە هەردوو لا سەرچاوەکەى خراپیى پەیوەندیى نێوان هەولێر و بەغدایە، چونکە لە بنەڕەتدا سەرچاوەکە بریتییە لەو قەیران و گرفتە ناوخۆیى و دەرەکییانەی کە ئەم پەیوەندییەش لە سایەیەیاندا گوزەر دەکات، بەڵام دەتوانین بڵێین کە ئاکام و چۆنێتیى یەکلاکردنەوەى ئەو پەیوەندییە؛ کاریگەریى گەورەى لەسەر شەقامى جەماوەریى هەردوو لا دەبێت، خۆ ئەگەر لەبەر مەبناى بەرژەوەندیى بەرتەسکى هەڵسوڕێنەرانى سیاسەت و حوکمڕانیى هەردوو لا ئاسۆى بەخراپى مانەوەى ئەم پەیوەندییە تاکوو ماوەى دوور مەوداش بەرەو تەقینەوەى سەربازى لەنێوان هەردوو لا نەچێت، ئەوا ناتوانرێ لە ماوەى نزیک مەودادا ڕێ لە تەقینەوەى ڕقى جەماوەرى پەنگخواردوو لە شەقامى ناوخۆیى هەردوو لادا بگیرێت، بەڵگەش خۆپشاندانەکانى ئەم دواییەى چەند شار و شارۆچکەیەکى هەرێمى کوردستان بوو کە زوو ڕەنگدانەوەى لەسەر هەڵچوونەوەى شەقامى عێراقى هەبووە. کەواتە وەک ناتوانین بەتەواوى گریمانەى ئەوە بکەین کە ئەنجامەکانى ئەم پەیوەندییە ئاڵۆزەى نێوان هەرێم و عێراق بۆ چ کارەساتگەلێک سەر دەکێشێت، هەر واش ناتوانین بەتەواوى کۆى ئەو هۆکارە ناوخۆیى و دەرەکییانە دەستنیشان بکەین کە بەردەوامى بەم بەگرێکوێرەبوونەى پەیوەندیى نێوانیان دەدات، بەڵام لەنێو هەموو ئەم تەمومژەى هۆکار و ئەنجامەکاندا، دەتوانین ڕاشکاوانە ئاماژە بۆ دوو هۆکارى سەرەکیى خراپبوونى ئەو پەیوندییە بکەین لە ئێستادا، یەکەمیان بریتییە لە لاوازیى پێگەى حکومەتى هەرێمى کوردستان لە گفتوگۆ و دانوستانەکاندا بەرامبەر حکومەتى عێراق، ئەمەش ئاشکرایە کە بەرئەنجامى دەیان ساڵ حوکمڕانیى خراپى هەرێمە، دووەمیشیان بریتییە لە دڕدۆنگیى متمانەى لایەنە عێراقییەکان بەرامبەر حکومەتى هەرێم و نادیاریی ئەو لایەنەش کە دواجار بڕیار لەسەر پەسەندکردنى ئەنجامى وتوێژ و دانوستانەکان لەگەڵ هەرێم دەدات، ئەمەش بەشێکى دەگەڕێتەوە بۆ قۆستنەوەى ڕەفتارى لاوازى هەرێم و پابەندنەبوونى بە بەڵین و ڕێککەوتنەکانى پێشووەوە بۆ مەبەستى بانگەشەى پێشوەختەى هەڵبژاردن و مەرامى پۆپۆلیستى زۆرێک لە هێز و لایەنە عێراقییەکان. لە سایەى ئەم دوو هۆکارەشدا، دۆخى ئێستاى حکومەتى هەرێم لە گفتوگۆ و دانوستانەکانى ئەم دوو سێ مانگەى دواییدا لە دۆخى ڕمبازێنەکەى دۆنکیشۆت دەچێت بەرامبەر ئاشەبا وەهمییە پۆپۆلیستییە زەبەلاحەکانى گۆڕەپانى سیاسیى عێراق. بەهەرحاڵ، ئەوەى گرنگە بپرسین کە: چارەسەر چییە؟ ڕەنگە بۆ وەڵامى ئەم پرسیارەش وەک هەمیشە پەنا بۆ ژماردنەوەى ئەو چارەسەرە ڕۆتینییانە ببەینەوە کە چەندین ساڵە بێ ئاکام دەیانخەینەوە ڕوو، وەک: گەڕانەوە بۆ ئەحکامەکانی دەستوور و دەستگرتن بە بنەماکانى شەراکەتى فیدراڵى لە بەڕێوەبردنى دەسەڵات و داهاتەکاندا، لە پێناو چارەسەرکردنی ڕیشەیى هەموو کێشەکانی نێوان حکومەتی هەرێمى کوردستان و حکومەتی فیدراڵیی عێراق، پابەندبوونى جددیى هەردوو لایەن بە بەڵێن و ڕێککەوتنەکانی نێوانیان، بەدامەزراوەییکردنى پەیوەندییەکانى نێوان هەردوو لا و بەدوورگرتنى لە قۆستنەوەى بۆ مەرامى حیزبى و شەخسى، ئەمە وێراى چەندین چارەسەرى گشتى لەسەر ئاستى دۆخى ناوخۆى هەردوو لا وەک: وەڵامدانەوەی خێراى داخوازییەکانی هاوڵاتیان، ڕێزگرتن لە ماف و ئازادییەکانی مرۆڤ و بەهاکانى ژیانى دیموکراسی، چەسپاندنى دادپەروەریی کۆمەڵایەتی، دەوڵەتی یاسا، ڕێزگرتن لە سەربەخۆیى دەسەڵاتى دادوەری و چەندین چارەسەرى دیکە، بەڵام خستنەڕووى ئەم چارەسەرانە بە تیۆرى چەندە ئاسانە، بە کردارى هەزاران هێندە سەخت و پڕ کێشمەیە. لەگەڵ ئەمەشدا ناکرێت چاو لە گرنگى و هەر چى زووە کارکردن بۆ جێبەجێکردنی ئەو چارەسەرە تایبەت و گشتییانە دابخرێت، ئەگەرنا دەبێت بەوە ڕازی بین کە تونێلى ئاڵۆزیی پەیوندییەکان بۆ نادیار تووڵ بکێشێت، لەوەش خراپتر ناکرێت لێ بگەڕێین تا کۆتایى؛ ژیان و بژێویى ئابڕوومەندانەى خەڵکى هەرێم و عێراق ببێتە قوربانیى بەردەوامبوونى ماشێنى گەندەڵیى چەند لایەن و دەستە و تاقم و کەسێکى کەم. گرنگە بۆ کۆتاییهێنان بە نەهامەتییەکانى چەندین ساڵى ڕابردووى خەڵکى ئەم وڵاتە و بونیادنانەوەى ژیانێکى پڕ شکۆ بۆیان، سڵ لە پەنابردن بۆ هیچ چارەسەرێکى دەستوورى و سیاسیى گونجاو نەکرێتەوە، بەتایبەت کە بزانین ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکانى نێوان هەولێر و بەغداد و پشتیوانیکردنى یەکدى لەسەر ئاستى ناوخۆ و دەرەوە، چەندین دەرفەتى گەورەى بۆ ئەنجامدانى چاکسازیى ناوخۆیى و ڕووبەڕووبوونەوەى هەڕەشە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەکانی سەر قەوارەى هەرێم و سەروەریی عێراقى تێدایە.   گۆڤاری ئایندەناسی ژمارە پێنج (5)ی کانوونی دووەمی2021