راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف كەیسی دەستگیركراوەكانی بادینان دەسەڵاتی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان خستوەتە بەردەم بەرپرسیارێتییەكەی نوێوە، ئەنجومەنی دادوەریی لەبەرامبەر بڕیاری پێشوەختەی مەسرور بارزانی لەدژی گیراوان بێدەنگی هەڵبژارد، بەڵام لە قسەی پاشوەختەی رێواز فایەقی سەرۆكی پەرلەمان بێدەنگ نەبوو، دەسەڵاتی دادوەریی كێیە ؟ چۆن دابەشبووە بەسەر حزبەكاندا ؟ چۆن بێلایەنی خۆی لە كەیسی گیراوانی بادیناناندا دەسەلمێنێت؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. دادگا لەنێوان مەسرور بارزانی‌و رێواز فایەقدا بەرلەوەی دادگا بڕیاری خۆی لەبارەی كەیسی دەستگیركراوانی بادینان یەكلابكاتەوە، رۆژی 10ی ئەم مانگە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" هەندێك لە گیراوانی بادینان رۆژنامەنوس نین، سیخوڕن‌و هەوڵی هێرشكردن‌و تەقینەوەیان داوە". ئەم قسەی مەسرور بارزانی وەكو دەستوەردانی پێشوەختە لە بڕیاری دادگا لێكدرایەوە، بەڵام ئەنجومەنی دادوەریی وەكو دەسەڵاتێكی سەربەخۆ، هیچ كاردانەوەیەكی لەبارەی قسەكانی مەسرور بارزانی نەنواند. بەڵام دوێنێ كاتێك دادگا بڕیاری خۆی دەركرد‌و سزای (6 ساڵ) زیندانی بۆ (5) كەس لە گیراوانی بادینان دەركرد، ناڕەزایەتی دروستبوو، یەكێك لەوانەی ناڕەزایەتی دەربڕی رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بوو، ئەمە ئەنجومەنی دادوەریی توڕەكرد‌و ئەمڕۆ لەبەیاننامەیەكدا وەڵامی دایەوە‌و بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ تۆمەتباری كرد بەوەی دەستوەردانی كردووە لەكاروباری دەسەڵاتی دادوەریدا. ئەوە تەنیا رێواز فایەق نەبوو كە ناڕازی بوو لە بڕیارەكەی دادگای هەولێر، چالاكوانان‌و حزبە سیاسییەكانیش زۆربەیان ناڕازین لە بڕیارەكە، یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان وەكو دوو لایەنی سەرەكی پێكهێنەری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم دژی بڕیارە بوون.  كەیسی گیراوانی بادینان ئێستا دەسەڵاتی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان جارێكی تر خستوەتەوە بەردەم پرسیار، كەیسێك هەندێك وەكو بەشێك لە ئازادی رادەربڕین تەماشای دەكەن‌و پارتیش وەكو حزبی دەسەڵاتداری سنوری بادینان وەكو كەیسێكی ئەمنی‌و هەڕەشە بۆسەر ئاسایشی هەرێمی كوردستان تەماشای دەكات. ئەنجومەنی دادوەری چارەنوسی كەیسی گیراوانی بادینانی جێهێشتووە بۆ  دادگای پێداچونەوە كردووە، ئەم دادگایە دەبێت لەماوەی (30) رۆژی داهاتوودا بڕیاری خۆی یەكلابكاتەوە لەبارەی ئەوەی ئایا بڕیاری دادگای هەولێر لەدژی گیراوانی بادینان دروستە یاخود نا، ئەگەر بڕیارەكە بە دروست ئەژمار بكات، هیچ رێگایەك نامێنێتەوە جگە لەوەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم دوای بڕیاری دادگا بە لێبوردنی تایبەت ئەو كەسانە ئازاد بكات، ئەمەش كارێكی ئەستەم دەبێت‌و نێچیرڤان بارزانی نایەوێت لەسەر ئەم كەیسە روبەڕووی مەسرور بارزانی ئامۆزای ببێتەوە. دۆسیەی دەستگیركراوەكان لەدوای بڕیاری دادگا ئاراستەی دادگای پێداچوونەوە دەكرێت، لە دادگای پێداچوونەوە ئاراستەی دەستەی تاوانەكان دەكرێت، كە لە دادگای پێداچوونەوە دوو دەستەی تاوانەكان هەیە دەستەی تاوانەكانی یەك و دەستەی تاوانەكانی دوو، هەر دەستەیەكیان لە (5) دادوەر پێكهاتووەو بەردەوامیش لەو دەستانەدا (3) دادوەری پارتی و (2) دادوەری یەكێتیە، لەدوای یەكلاكردنەوەی دۆسیەكان لەو دەستانە دواتر رەوانەی ئەندامانی دادگای تەمیز دەكرێت.   لە دادگای پێداچونەوەش كە بڕیاری كۆتایی دۆسیەكەی دەكەوێتە ئەستۆ، بە پێی یاسا دەبێت (15 ) ئەندام بێت، بەڵام لە ئێستادا تەنیا (14) ئەندام بەركارن، ( 7) لە یەكێتی و (7) لە پارتی، بەم حاڵەوە لەسەر هەر بڕیارێك پارتی براوە دەبێت چونكە بە پێی یاسا لە كاتی دەنگدان لەسەر هەر بڕیارێك ئەگەر دەنگەكان یەكسان بوو، دەنگی سەرۆكی دادگا ( كە پارتیە) لە هەرلایەك بوو ئەو بۆچونە بە براوە ئەژمار دەكرێت لەبارەی دەسەڵاتی دادوەریی ئەنجومەنی دادوەریی بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە لە هەرێمی كوردستان، دەسەڵاتی سێیەمە لەپاڵ دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان)و دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت). تاوەكو ساڵی 1992 دەسەڵاتێكی دادوەریی سەربەخۆ لە هەرێمی كوردستان نەبووە، كاری سەرجەم دادگاكان بە یاسای ژمارە (160)ی ساڵی (1979) رێكدەخران‌و سەر بە وەزارەتی دادی بەغداد بوون. لەدوای راپەرینی ساڵی 1991و كشانەوەی رژێمی بەعس لە كوردستان دۆخەكە وەكو خۆی ماوەیەوە، واتە دەسەڵاتی سەربەخۆی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان دروست نەكرا، چونكە یاسای دەسەڵاتی دادوەری ژمارە (14)ی ساڵی 1992 كە یەكەمین خولی پەرلەمانی كوردستان دەریكردووە، دادگاكانی بەستوەتەوە بە وەزارەتی دادەوە، واتە دادگاكان راستەوخۆ بەستراونەتەوە بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت)‌و سەربەخۆ نەبوون. دۆخی دادوەریی بەمشێوەیە بەردەوام بوو لە هەرێمی كوردستان تا ئەوكاتەی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003دا روخا، ساڵی 2005 عێراق دەستورێكی نوێی نوسییەوە، لە دەستورەكەدا مافی ئەوە بە دەسەڵاتی هەرێمەكان درا مومارەسەی دەسەڵاتی دادوەریی خۆیان بكەن، لەسەر ئەم بنەمایە پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارەی (23)ی ساڵی 2007ی دەركرد، ئیتر لێرەوە بۆ یەكەمجار لە هەرێمی كوردستان دادگاكان لە وەزارەتی دادو دەسەڵاتی جێبەجێكردن جیاكرانەوە‌و خرانە سەر ئەنجومەنی دادوەری وەكو دەسەڵاتێكی سەربەخۆ لەپاڵ دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان)‌و دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت). بەپێی یاسای دەسەڵاتی دادوەریی، سەرۆكی دادگای پێداچونەوە هاوكات سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریشە، ئەم كەسە پۆستەكەی هاوتای پۆستی سەرۆكی پەرلەمان‌و سەرۆكی حكومەتە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرەنجە بەپێی ماددەی (38)ی یاساكە:" سەرۆكی دادگای پێداچونەوە پلەكەی وەزیرەو موچە‌و دەرماڵەی وەزیر وەردەگرێ"، واتە بەپێی پلەی وەزیفی نەخراوەتە ئاستی سێ سەرۆكایەتییەكانی هەرێم. ئەو دادگایانەی كە سەربە ئەنجومەنی دادوەرین‌و بە دادگا مەدەنییەكان ناودەبرێن، بریتین لەم دادگایانە:  •    دادگای پێداچونەوە (التمییز) •    دادگای تێهەڵچونەوە (استئناف) •    دادگاكانی تاوان •    دادگاكانی نەوجەوانان •    دادگاكانی باری كەسایەتی •    دادگاكانی كەتن •    دادگاكانی كار •    دادگاكانی لێكۆڵینەوە •    دادگاكانی ماددەكانی كەسایەتی بۆ مەسحییەكان‌و ئێزدییەكان‌و ئاینەكانی تر دەسەڵاتی سێیەم كێیە ؟ ئەنجومەنی دادوەریی كە دەسەڵاتی سێیەمە لە هەرێمی كوردستان، بەگوێرەی ئەو یاسایەی كە كاری پێدەكات، ئەندامەكانی بریتین لەو كەسانەی كە ئەم پۆستانەیان هەیە:   •    سەرۆكی دادگای پێداچوونەوەو جێگرەكانی •    سەرۆكەكانی دادگاكانی تێهەڵچوونەوە (هەولێر- دهۆك- سلێمانی- كەركوك/گەرمیان) •    سەرۆكی دەستەی سەرپەرشتیاری دادوەری (تا ئێستا یاسای بۆ دەرنەچووە) •    سەرۆكی داواكاری گشتی ئەم ئەنجومەنی سەرباری ئەوەی سەربەخۆیەو بەپێی یاساكەی دەبێت دادوەرەكانی حزبی نەبن، بەڵام وەكو هەموو دامەزراوەكانی تر ئەندامەكانی دابەشبووە بەسەر پارتی‌و یەكێتیدا. سەرۆكی ئەنجومەن كە ناوی (بەنگین قاسم)ە سەربە پارتییە، زۆرینەی ئەنجومەنی دادوەری بەلای پارتیدا شكاونەتەوە‌و یەكێتی تەنیا (3) ئەندامی هەیە كە بریتین لە سەرۆكی دادگای تێهەڵچوونەوەی (سلێمانی‌و كەركوك/ گەرمیان) ویەكێك لە جێگرەكانی سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەری، واتە جگە لە سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتی حكومەت، پارتی جڵەوی دەسەڵاتی سێیەمیشی لەدەستدایە كە دەسەڵاتی دادوەرییە‌و دەتوانێت لەڕێگەیەوە سیاسەتەكانی خۆی سەربخات.   پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەو دادوەرانەی كە نزیكن لە یەكێتی نیشتمانی لەسەر كەیسی گیراوانی بادینان هەڵوێستیان دەبێت یاخود نا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا مەكتەبی سیاسی یەكێتی بە فەرمی رەخنەی لەسەر شێوازی دادگایكردنی ئەو كەسانە هەیە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییانە لەسەر یەكلاكردنەوەی كەیسێكی بازرگانی دادوەرەكانی نزیك لە یەكێتی بایكۆتی كاركردنیان لە ئەنجومەنی دادوەریی كردووە‌و بەنێوەندگیرییەكی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم گەڕاونەتەوە سەر كارەكانیان. ئەنجومەنی دادوەری بەپێی یاسا دەبێت مانگانە لانی كەم جارێك كۆبونەوە بكات، لەپاڵ ئەمەدا سەرۆكی ئەنجومەنەكە بۆی هەیە لەكاتی پێویستدا داوای كۆبونەوە بكات، ئەگەر سەرۆك یان ئەو كەسەی كە نوێنەرایەتی سەرۆك دەكات لەگەڵ سێ لەسەر چواری ئەندامانی ئەنجومەنی دادوەری ئامادەی كۆبونەوەیەك نەبن، كۆبونەوەكە بەڕێوەناچێت، بڕیار لەناو ئەم ئەنجومەنەدا بە زۆرینە دەدرێت واتە (50+1)ی ئەندامانی ئەنجومەن. ئەنجومەنی دادوەریی ئەم تایبەتمەندیانەی بەپێی یاسا پێدراوە:  •    ئامادەكردنی پلان‌و نەخشە بۆ دەزگای دادوەریی‌و وتووێژ لەسەركردنی‌و دەربڕینی تێبینییەكانی لەبارەیەوە.  •    سەیركردنی كاروباری دامەزراندن‌و بەرزكردنەوە‌و پایەپێدان‌و گواستنەوە‌و گەڕاندنەوەی دادوەرەكان‌و لێكۆڵینەوە لە رەوشت‌و توانایان‌و سەرپەرەشتیكردنی سەربەخۆیی دادوەریی. •    ئامادەكردنی بودجەی ئەنجومەن‌و بەرزكردنەوەی بۆ پەرلەمان بۆ پەسەندكردنی. •    رێكخستنی كارگێڕی‌و دادگاكان بەكاروباری خزمەتی كارمەندان‌و بەرزەفتكردنیان. •    دیاریكردنی میلاكاتی دادگاكان‌و دامەزراندنی فەرمانبەران كە ئەو میلاكانە پڕدەكەنەوە‌و ئەوانی دیكە لەچوارچێوەی تەرخانكراوەكانی بودجەی ئەنجومەن دەبن.  •    دانانی پەیڕەوی ناوخۆ بۆ ئەنجومەن. بودجەی دەسەڵاتی سێیەم ئەنجومەنی دادوەریی وەكو دەسەڵاتی سێیەم لە هەرێمی كوردستان بودجەی تایبەت بەخۆی هەیە، بەپێی ئەو یاسایەی كاری پێدەكات، بودجەی ئەم دەسەڵاتە سەربەخۆیە لەلایەن ئەنجومەنی دادوەرییەوە ئامادە دەكرێت‌و دەخرێتە بەردەم پەرلەمانی كوردستان بۆئەوەی وەكو پاشكۆی بودجەی گشتی ساڵانەی هەرێمی كوردستان پەسەندی بكات. بەگشتی بودجەی ئەنجومەنی دادوەریی لەم دوو سەرچاوەیەوە دابین دەكرێت:  •    رەسم‌و غەرامەی دادوەریی كە لەلایەن دادگاكانەوە وەردەگیرێن. •    ئەو پارەیەی كە ساڵانە حكومەتی هەرێم بۆ ئەنجومەنی دادوەری تەرخان دەكات. بەگوێرەی دواین پرۆژەی بودجەی هەرێمی كوردستان كە ساڵی 2013 دەرچووە، بودجەی ئەنجومەنی دادوەریی بۆ ساڵەكە (46 ملیارو 787 ملیۆن) دیناربووە، لەو ساڵەدا ئەنجومەنی دادوەریی رێژەی (0,4%)ی كۆی گشتی بودجەی هەرێمی بردووە. بەپێی یاسای بودجەی 2013ی هەرێم، ئەنجومەنی دادوەریی (3 هەزارو 468) كارمەندی هەبووە، دەبێت ئێستا ئەم رێژەیە زیاتر بوبێت، بەڵام هیچ داتایەكی نوێ لەوبارەیەوە لەبەردەستی (درەو) دا نییە. بەڵام بەپێی لیستی موچەی مانگی رابردووی وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم، ئەنجومەنی دادوەریی كۆی خەرجی موچەكەی (3 ملیارو 769 ملیۆن) دیناربووە. خانەنشینن‌و دەستهەڵناگرن ! سایتی فەرمی یەكێتی نیشتمانی بەمدواییە لەزاری سەرچاوەیەك لە ئەنجومەنی دادوەرییەوە رایگەیاند، بەهۆی ئەوەی دوو مانگە چەند دادوەرێك خانەنشین بوون‌و دەست لەپۆستەكانیان هەڵناگرن، ماوەی دوو مانگە موچەی سەرجەم ئەنجومەنی دادوەری دوادەكەوێت. میدیای فەرمی یەكێتی ناوی ئەو دادوەرانەی بڵاوكردوەتەوە كە خانەنشین بوون بەڵام دەست لە پۆستەكانیان هەڵناگرن، دادوەرەكان ئەمانەن:  •    عەلی عەوڵڵا- جێگری دادگای پێداچونەوە (تمیز) •    عەبدوڵڵا شەرەفانی - جێگری دادگای پێداچونەوە (تمیز) •    محەمەد ئەمین شەرەفانی- سەرۆكی دادگای تێهەڵچونەوەی (ئیستئناف)ی دهۆك •    سەید گەیلانی- دادگای هەولێر •    حاكم نەجات ئەحمەد - دادگای سلێمانی   هەیكەلی كارگێری ئەنجومەنی دادوەری 

درەو: راپۆرتی: BBC شكستهێنانی ئۆپەراسیۆنی سوپای توركیا بۆ چیای گارە‌و كوژرانی 13 دیلی توركیا لەناوخۆی ئەو وڵاتەدا مشتومڕی توندی لێكەوتوەتەوە‌و ناوەندی پەرلەمانی‌و رۆژنامەوانییەكانی توركیا گومانیان لە گێڕانەوەكانی حكومەت هەیە دەربارەی ئەوەی لە گارە رویداوە‌و تائێستاش لایەنە فەرمییەكانی توركیا تەنها ناو‌و ناونیشانی 10 كەسیان لەو 13 دیلە ئاشكراكردووە كە لە گارە كوژران. گێڕانەوەی حكومەت خولوسی ئاكار, وەزیری بەرگری توركیا رۆژی 14ی شوبات رایگەیاند: هێزەكانیان تەرمی 14 كەسی مەدەنییان دۆزیوەتەوە كە لەلای پارتی كرێكارانی كوردستان دیل بوون لە  شاخی گارە لە كوردستانی عێراق‌و دەركەوتووە لەلایەن هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستانەوە كوژراون. لەدوای ئەم لێدوانەی وەزیری بەرگری توركیاوە چەندین زانیاری نوێ‌ پەیدابووون كە پێچەوانەی گێڕانەوەكانی حكومەتی توركیان دەربارەی ناسنامەی ئەو كەسە " مەدەنییانە".  دوو گێڕانەوەی دژبەیەك بە گوێرەی لێدوانی فەرمی وەزیری بەرگری توركیا, ئامانج لە ئۆپەراسیۆن بۆسەر شاخی گارە بریتیی بووە لە دۆزینەوەی دیلەكان‌و ئازادكردنیان بەبێ‌ ئەوەی ئاماژە بۆ ناو‌و ناونیشانیان بكرێت. بەڵام پێچەوانەی ئەوە پارتی كرێكارانی كوردستان دەڵێت ئامانج لەو هێرشە خاپوركردنی پێگەكانیان بووە لە شاخی گارە لەگەڵ رزگاركردنی ئەو سەرباز‌و پۆلیس و كارمەندانەی میت كە لە چەند ماوەیەكدا لە ساڵی 2015ەوە دەستگیركراون. باڵی سەربازی پارتی كرێكارانی كوردستان لە بەیاننامەیەكدا  رایگەیاند سوپای توركیا پێگەیەكی بۆردومانكردووە كە خۆی باش دەزانێت دیلەكانی تێدابووە‌و دوای ئەوەی سوپای توركیا نەیتوانی لە رێگەی هێلیكۆپتەرەوە دابەزێتە ناوچەكە بۆ ماوەی سێ‌ رۆژ لە رێگەی حەوت هێلیكۆپتەرەوە بۆردومانی ناوچەكەی كردووەو لە ئاكامدا هەموو دیلەكان گیانیان لەدەستداوە. رەجەب تەیب ئەردۆغان, سەرۆك كۆماری توركیاو مەولود چاوشئۆغڵۆی وەزیری دەرەوە جەختدەكەتەوە دەڵێن دیلە كوژراوەكان " هاوڵاتی مەدەنین‌و پارتی كرێكارانی رفاندونی و كوشتونی‌و جیهانیش لێی بێدەنگە". بەڵام پارتی كرێكارانی كوردستان دەڵێن دیلەكان مەدەنی نین‌و سەرباز‌و ئەفسەر‌و كارمەندی میت‌و پۆلیسن‌و لەلایەن هێلیكۆپتەرەكانی سوپای توركیاوە كوژراون. كوژراوەكان كێن؟ دوای رۆژێك لە لێدوانی توندی بەرپرسانی توركیا دەربارەی كوژراوەكانی گارە, ئایدن بارۆش حاكمی ویلایەتی مەلاتیای توركیا بە لیستێك ناوی ئەو كوژراوەنەی بڵاوكردەوە كە تەرمەكانیان لە پزیشكی شەرعیی ویلایەتەكە توێكاریان بۆ كراوە. لیستەكە تەنها ناوی 10 لە كوژراوەكانی تێدایە لەگەڵ پلە سەربازییەكانیان‌و ناوو ناونیشانی سێ‌ كوژراویانی تێدانیە. * ڤیدات كایا: ئەفسەری پۆلیس لە بەشی پۆلیسی ئیستانبوڵ, ساڵی 2016 لە شارۆكەی لیجەی پارێزگای ئامەد رفێندراوە. * سادات یاباڵك: ئەفسەری پۆلیس ساڵی 2016 رفێندراوە. * سەمیح ئۆزبێ‌: رەقیبی یەكەمی درك ساڵی ساڵی 2015 رفێندراوە. * مەولود قەهوەچی: رەقیب لە درك ساڵی 106 لەسەر رێگای هەكاری چكورجا رفێندراوە. * عادل كاڤكالی: سەربازی تۆپخانە ساڵی 2015 لەسەر رێگای خێرای تونجەلی پۆڵۆمۆر رفێندراوە. * سولەیمان سونگوڕ: سەرباز لە درك ساڵی 2015 لەسەر رێگای خێرای ئامەد رفێندراوە. * حسێن ساری: رەقیب لە بەرگری ئاسمانی, ساڵی 2015 رفێندراوە. * موسلیم ئاڵتنتاش: سەرباز لە هێزی تۆپخانەی قورس, ساڵی 2015 لەسەر رێگای خێرای تونجەلی پۆڵۆمۆر رفێندراوە. * محەمەد ساڵح كانجا: دەوترێت مەدەنییە. * ئایدن كۆسە: دەوترێت مەدەنییە. گومان لە گێڕانەوە رەسمییەكان ئایتۆن چرای: پەرلەمانتاری شاری ئیزمیری ئی پارتی‌و ئەندامی لیژنەی ئاسایش‌و هەواڵگری پەرلەمانی توركیا لە دانیشتنێكی پەرلەماندا چەند پرسیارێكی ئیحراجەكەری لە خولوسی ئاكار وەزیری بەرگری كرد دەربارەی شكستهێنانی پرۆسەی ئازادكردنی دیلەكان‌و وتی: - بۆچی سیفەتی " مەدەنی" یت بۆ سەربازە دیلەكانی ناو ئەشكەوتەكە بەكارهێنا؟ ئەوەت بۆ شاردنەوەی ئەو شكستە بەكارهێنا كە لە فەرماندەییكردنی ئۆپەراسیۆنەكەدا بەدەستتهێنا؟ بۆچی حاكمی مەلاتیا لێدوانی دەربارەی سەربازە دیلەكان دا‌و تۆ‌و سەرۆك ئەركان بۆ ئەو كارەتان نەكرد؟ - بڕوات وایە ئۆپەراسیۆنەكە بە سەركەوتوویی بەڕێوەبراوە‌و ئامانجەكانی بەدیهێناوە؟ هەروەها كەمال كلیچدار ئۆغڵۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری ئۆپۆزسیۆن لە وتەیەكیدا بۆ پەرلەمانتارانی حزبەكەی رۆژی 16ی شوبات, قسەكانی ئاراستەی ئەردۆغان كرد‌و وتی:" لەماوەی پێنج ساڵ‌و نیوی رابردوودا چیت كرد بۆ رزگاركردنی ئەو سەربازانە لە چنگی پارتی كرێكارانی كوردستان كاتێك سەرۆك وەزیران بوویت یان سەرۆك كۆمار؟ كێ‌ بەرپرسیارێتی شكستهێنانی پرۆسەكە‌و كوژرانەی ئەو 13 توركە لە ئەستۆی كێدایە؟ كێ‌ بەرپرسیارێتی لە ئەستۆ دەگرێت؟ وەلی ئاگبابا, پەرلەمانتاری ئەو حزبەش رایگەیاند كێ‌ هەڵەی كردووە لە جێبەجێكردنی ئۆپەراسیۆنەكەدا دەبێت بەرپرسیارێتی هەڵەكانی لەئەستۆ بگرێت‌و وتی: پارتی دەسەڵاتدار هەوڵدەدات ئەوەی روویداوە بقۆزێتەوە بۆ دەستكەوتی سیاسی وەك لە لێدوانەكانیاندا دەردەكەوێت". ئەو پەرلەمانتارە وتی: لەهەر شوێنێكی جیهاندا 13 سەرباز بكوژرانایە بەرپرسانی ئەوە دەدرانە دادگا. هەڕەشەو بەڵێندان دوای كشانەوەی سوپای توركیا لە ئەشكەوتەكەی گارە‌و راگەیاندنی كۆتاییهاتنی ئۆپەراسیۆنەكە, سولەیمان سۆیلۆ وەزیری ناوخۆی توركیا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی توتیتەر وتی:"بەڵێنتان پێدەدەم كە موراد قەرەیلان دەستگیردەكەین‌و پارچە پارچەی دەكەین, ئەگەر ئەوەمان نەكرد, بە گەلی توركیا تف بكاتە ناوچەوانمان". لەدوای ئەوەوە هێزە ئەمنییەكانی توركیا هەڵمەتێكی بەرفراوانی دەستگیركردنیان دەستپێكرد‌و 718 ئەندامی پارتی دیموكراتی گەلان هەدەپەیان لە چوار پارێزگا دەستگیركرد. هاوكات دەسەڵاتدارانی توركیا پەڕاوی لێكۆڵینەوەیان بۆ هەردوو پەرلەمانتاری هەدەیە هودا كایا‌و عومەر فاروق جەرجەرلی ئۆغڵۆ كراوە بەهۆی بڵاوكردنەوەی چەند تویتێك دەبارەی ئۆپەراسیۆنەكە لە تۆڕی تویتەر. پەرلەمانتار عومەر فاروق نوسیویەتی: كەسوكاری سەربازە دیلەكان ماوەی دوو ساڵۆ نیوە داوام لێدەكەم هاوكاریان بكەن بۆئەوەی رۆڵەكانیان لەلای پارتی كرێكارانی كوردستان بە سەلامەتی بۆ بگەڕێتەوە, لەوانەبوو ئەوان نەكوژرانایە ئەگەر كەشێك بۆ ئاشتی هەبوایی, بەڵام بەرپرسانی حكومیی هەرگیز بیریان لە شتێكی لەو شێوەیەوە نەكردوەتەوە". هودا كایای پەرلەمانتاریش لە دانیشتنێكی پەرلەماندا وتی:" خێزانەكانی ئەو سەربازانە چەند جارێك لە دەرگای پەرلەمانیان دا. بەڵام دەرگایان بەروودا داخرا, حكومەت هیچ جوڵەیەكی نەكرد بەڵكو هەوڵیدا بۆ بێدەنگكردنیان‌و دەرگایان بەروودا داخراو ئێستا بازرگانی بە خوێنی رۆڵەكانیانەوە دەكەن".  

(درەو): لە سەرۆكایەتی كۆماری عێراق بڕیاردرا فراكسیۆنە كوردییەكان ژورێكی عەمەلیاتی هاوبەش دروست بكەن بۆ دۆزینەوەی بەدیل لە حاڵی رێكنەكەوتنی هەرێم‌و بەغداد لەسەر ئەو دەقەی حكومەتی كازمی لەبارەی پشكی هەرێمەوە لەناو رەشنوسی بودجەدا دایناوە.  وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆشكی سەرۆكایەتی كۆماری عێراق لەگەڵ فراكسیۆنە كوردییەكان (پارتی، یەكێتی، هاوپەیمانی هیوای كوردستانیی) كۆبووەوە. بەشیر حەداد جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق‌و فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق بەشداربوون لە كۆبونەوەكەدا.  بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، لە كۆبونەوەكەدا، قوباد تاڵەبانی سەرۆكی وەفدی حكومەتی هەرێم بۆ گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتی بەغداد وتویەتی:" جگە لەو دەقەی حكومەتی عێراق لە یاسای بودجەدا دایناوە، هیچ دەقێكی تر بۆ هەرێمی كوردستان دەستنادات‌و پێی رازی نین". ئەو دەقەی كە لەبارەی پشكی هەرێم لە بودجەی 2021ی عێراقدا لەلایەن حكومەتی مستەفا كازمییەوە جێگیركراوە، هەرێم پابەند دەكات بە رادەستكردنی داهاتی (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە‌و نیوەی داهاتی دامەزراوە فیدراڵییەكان، حكومەتی هەرێم بەم دەقە رازییە، بەڵام لایەنە شیعەكان قسەی تر دەكەن‌و هەندێكیان داوای رادەستكردنی تەواوەتی نەوت دەكەن لەبەرامبەر دابینكردنی شایستە داراییەكانی هەرێم لە بودجەدا.  هاوپەیمانی هیوای كوردستانیی كە هاوپەیمانێتی پەرلەمانتارانی (گۆڕان، كۆمەڵ‌و یەكگرتوو و سەربەخۆكانی پەرلەمانی عێراق)ە‌و بەمدواییە دروستكراوە، سەرباری رەخنە توندەكانی لە سیاسەتی نەوتیی حكومەتی هەرێم، بەڵام ئەویش پاڵپشتی لەم دەقەی حكومەتی مستەفا كازمی دەكات.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەرۆكایەتی كۆماردا، نوێنەرانی هاوپەیمانی هیوای كوردستانیی جارێكی تر جەختیان كردوەتەوە كە پاڵپشتی هیچ دەقێكی نادەستوریی لە یاسای بودجەی عێراقدا ناكەن، بەڵام وتویانە سیاسەتی نەوتیی هەرێم دەستوری نییە‌و جۆرێكیش لە بێ متمانەیی بۆ هەرێمی كوردستان لەبارەی پابەند نەبوون بە رێككەوتنەكان دروستبووە، دەبێت ئەم كێشەیە چارەسەر بكرێت، هۆشدارییان بە وەفدی حكومەتی هەرێم داوە، هەر دەقێكی تر بهێنرێتە پێشەوە جگە لە دەقەكەی حكومەتی كازمی، ئەگەر نادەستوری نەبێت هاوپەیمانی هیوای كوردستانی دژی ناوەسێتەوە. لە كۆبونەوەكەی سەرۆكایەتی كۆماردا، وەفدی هەرێم‌و فراكسیۆنە كوردستانییەكان رێككەوتوون لەسەر ئەوەی هەرسێ فراكسیۆن (پارتی، یەكێتی، هاوپەیمانی هیوا) پێكەوە ژورێكی عەمەلیاتی هاوبەش دروست بكەن، بەمەبەستی دروستكردنی كاریگەریی‌و كاركردن بۆ دۆزینەوەی بەدیلی تر ئەگەر وەفدی هەرێم نەیتوانی لەگەڵ لایەنە شیعەكان لەسەر دەقەكەی حكومەتی مستەفا كازمی بگاتە رێككەوتن.  (درەو) زانیویەتی، ناوەڕۆكی دواین پێشنیازی لایەنە شیعەكان بۆ رێككەوتن لەگەڵ هەرێمی كوردستان داوای ئەوە دەكات هەرێمی كوردستان رۆژانە هەموو نەوتەكەی خۆی لە بەندەری جیهانی توركیا رادەستی كۆمپانیای سۆمۆ بكات‌و حكومەتی عێراق بڕێك لە نەوتەكە بگەڕێنێتەوە بۆ هەرێم بۆ ئەوەی خۆی بیفرۆشێت بۆ دابینكردنی خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوە‌و پڕكردنەوەی قەرزەكانی. لایەنە شیعەكان بڕیاری كۆتایی خۆیان لەبارەی رێككەوتن لەگەڵ هەرێمی كوردستان داوەتە دەست هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح، عێراق لەبەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختەدایە، لایەنە شیعەكان متمانەیان بەیەكتری نییە‌و ترسیان هەیە پرسی رێككەوتن لەگەڵ هەرێم ببێت بە بابەتی بانگەشەی هەڵبژاردن لەدژی یەكتر، بۆیە هەمویان خۆیان لە بڕیاردان لەسەر ئەم پرسە دەبوێرن. 

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)  ژن لە کۆمەڵگای ئێمەدا، بەشێوەیەکی گشتیی، خاوەنی جەستەی خۆی نییە. کەسانی تر و ھێزی تر و ئایدۆلۆژیای تر ھاوڕا بە پرۆژەی سیاسیی و ئایینیی و کۆمەڵایەتیی تر، خاوەنی ئەو جەستەیەن. ھەریەکێکیش لەم گروپ و لایەنە جیاوازانە شتێکی تایبەتیان لەو جەستەیە دەوێت و ھەریەکێکیشیان شتێکی تیادا دەچێنێت کە بژاردەی خودی ئەو جەستەیە نییە. ھەموو ئەمانە لەناو جەستەی ژندا بەدوای وێنە و ڕەمز و مانا و خواست و چێژی تایبەتی خۆیاندا دەگەڕێن. یەکێکیان جەستەیەکی ڕووت و بینراو و بەمۆدێڵکراوی ژنی دەوێت، ئەویتریان جەستەیەکی داپۆشراو و نەبینراو و شاردراوە. ئەمیان بەناوی ”پێشکەوتن“ و ”ماف“ی ”ئازادیی ھەڵبژاردن“ و پرۆسەی تازەبوونەوە و ”مۆدێرن“بوونەوە، داوای دەرکەوتن و نماییشکردن و چێژبەخشین لەو جەستەیە دەکات، ئەویتریان بەناوی دین و خودا و پێغەمبەرانەوە دەستدەخاتە ناو ئەو جەستەیەوە و بەو شێوەیەش دایدەڕێژێت و دایدەپۆشێت و دەیشارێتەوە، کە دونیابنینیی و ژنبینییەکەی ئەو دەیەوێت.  ئەم سەندنەوەی جەستەیە لە ژن، ئەم دەستگرتنە ڕاستەوخۆ و ڕەمزییە بەسەر ئەو جەستەیەدا، ئەم بەکارھێنان و سەرفکردنەی جەستەی ژن لە پێناو پرۆژەی ئایدیۆلۆژیی و سیاسیی و کۆمەڵایەتیی تایبەتییدا، یەکێکە لەو تاوانە مێژووییە گەورانەی بەرامبەر بە ژنان کراوە. لەناو ئەم شتانەدا چەندان کەس و لایەن خۆیان بە خاوەنی ئەو جەستەیە دەناسن، ژنان خۆیان نەبێت. ئەمەش پێشێلکردنێکی تەواوی یەکێک لە مافە ھەرە سەرەتایی و بنەڕەتییەکانی مرۆڤە: مافی خاوەندارییکردنی جەستە. ھەموو جەستەیەک لە پرۆسەیەکی ئاڵۆزدا لەناو کۆمەڵگا و سیستەمە فەرھەنگیی و دینیی و ئەخلاقیی و سیاسیی و ڕەمزییەکانیدا، دروستدەبێت. ژنبوون بە گشتیی و لەشی ژن بەتایبەتی لەم پرۆسەیەدا شوناسی تایبەت وەردەگرن و لە وێنەی تایبەتیشدا بەرجەستەدەبن، مانا و دەلالەتی جیاوازیشیان پێدەبەخشرێت. لێرەدا میکانیزمی سەرەکیی لە پەیوەندیدا بە لەشی ژنەوە بریتییە لە سەندنەوەی ئەم لەشە لە خاوەنەکەی و سەندنەوەی سەربەخۆیی لێی. جەستەی ژن لەم پرۆسەیەدا بارگاویدەکرێت بەچەندان خواست و ئارەزوی ئایدیۆلۆژیی و بە چەندان حەرام و حەڵاڵی دینیی و بە چەندان خواستی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی دەستەجەمعیی جیاواز. ھیچ چەمکێک ھێندەی چەمکی شەرەف و پاراستنی شەرەف ئەم دۆخی سەندنەوەیەی جەستە لە ژن بەرجەستە ناکات. چەمکی شەرەف  جەستەی ژن لەوە دەخات جەستەیەکی تاکەکەسیی و سەربەخۆ بێت، موڵکی خاوەنەکەی بێت بەتەنھا، بەڵکو دەیگۆڕێت بۆ جەستەیەکی دەستەجەمعیی کە لەشکرێک لە کەسان، بەتایبەتی پیاو، و دەزگا و لایەنی تر دەبنە خاوەنی، لە خاوەندارێتیکردنیەوە لەلایەن لەلایەن خێزان و خزم و کەسوکار و خێڵەوە بیگرە، تا بە خاوەندارێتی خودی کۆمەڵگا و نەتەوە دەگات. ئەم گەمارۆدانە ھەمەلایەنەیە وادەکات جەستەی ئافرەت لەناو جیھان و واقیع و سروشتدا نەژی، بەڵکو لەناو ئەو گوتار و خواست و سیستەمی حەڵاڵ و حەرامانەدا بژیی کە لەدەرەوەڕا گەمارۆی ئەدات. تا ئاستی ئەوەی ژمارەیەکی زۆر لە ژنان وا پەروەردەبکرێن ئەم گەمارۆدانە دەرەکییە بە دۆخێکی سروشتیی بزانن وەک بەشێک لە بوون و ئامادەگیی ئاسایی خۆیان بیبینن. جەستەی ژن بەم مانایە جەستەیەکی نەفیکراوە لە جیھان، لە باتی ئەوەی لەناو جیھاندا بژی لەناو ئەو گوتارانەدا دەژیی کە بۆ سنووردارکردن و گەمارۆدانی دروستکراون. جەستەی ژن تەنھا لەشێکی بایۆلۆژیی نییە، بەڵکو جەستەیەکی ئایدیۆلۆژیی، کۆمەڵایەتیی و کولتووریی و دینییشە. لە کۆمەڵگای ئێمەدا، لە ڕووی سۆسیۆلۆژییەوە، جەستەی ژن بە پلەی یەکەم جەستەیەکی دینییە، ئەو بەھایانەی گەمارۆی ئەم جەستەیەیان داوە بەھای دینیین و ئەو کردارانەش بەرامبەری ئەنجامدەدرێن ڕەوایەتی دینیان پێدراوە؛ بۆ نموونە خەتەنەکردن، بەشوودانی پێشوەخت، داپۆشین، سنووردارکردنی توانای جوڵە و گەڕان، تا دەگاتە لێدان و بەستنەوە و کوشتن و ڕەجمکردن. ئەو فەتوایانەی سنوور بۆ ڕێکخستنی ژیانی ژنان و سنووردانان بۆ  هەڵسوکەوتیان دانراوە بێشومارن. ئەو بەشەی دین کە پێیدەگوترێت “فیقهی خێزان“ بەشێکی گەورەی فیقهی دینییە. لەشکرێک مەلا و شێخ و بانگخواز و خوێندەواری دینییش ھەن کە ڕۆژانە خۆیان بە مەسەلەی ژنبوون و ماناکانی و چۆنیەتی ئامادەبوون و دەرکەوتنی جەستەی ژنەوە لە کۆمەڵگادا سەرقاڵدەکەن. یەکێک لە کێشەکانی ئەم ساتەی کۆمەڵگای ئێمە ئەوەیە، بەشێکی زۆری ئەو بەھایانەی بە دەوری ژنبووندا دروستکراون بەرەو ئەوەدەچن ببن بە ھای سەلەفەیی و وەھابیی سعودیی و خەلیجیی. سیستەمێک لە بەھا کە دۆلاری نەوت و میدیای دینیی و پەیوەندیی ئیقلیمیی و جیھانی ڕۆڵی سەرەکیی لە گەشەسەندن و بڵاوبوونەوەیاندا، دەبینن. وەک ھەندێک لێکۆڵینەوە باسیدەکەن لە جیھانی عەرەبیدا زیاد لە ١٤٠٠ تەلەفیزیۆنی ساتالایت ھەیە کە بەشێکی گەورەیان کەناڵی دینیین و خەریکی پەخشکردنی ئەو دیدە سەلەفییە وەھابییە خەلیجییەیە بە جیھاندا. یەکێک لە بابەتە ھەرە سەرەکییەکانی ناو ئەم کەناڵانە بریتییە لە ژن و جەستەی ژن. ئەمانە بەناوی ئامۆژگارییەوە داوای سنووردارکردن و شاردنەوە و دەرنەکەوتنی ژن وەک مرۆڤ و شاردنەوەی لەشی لەناو ژیانی کۆمەڵایەتییدا دەکەن. ئەم میدیا دینییە جەستەی ئافرەت وەک لەشێکی پڕ فیتنە و بێئامان نمایشدەکەن  و چوونە دەرەوەی لە ماڵ و دەرکەوتنی لەشیان لەناو ژیانی گشتییدا وەک چوونە دەرەوە بۆ ناو فەزایەکی پڕ فیتنە و خراپەکاریی وێنادەکەن. ھەر جەستەیەکیش لەو جەستە سەلەفییە سعودییە نەچێت، وەک جەستەیەکی بەرەڵا و بەدڕەوشت و گوناھبار وێنادەکات. سەیر لەوەدایە لەناو ئەم ژینگە ئاراستەکراو و کۆنترۆڵکراو و قانگدراوەدا، کە لەشکرێک لە دەزگا و ئۆرگان و بکەری دینیی ناوەکیی و دەرەکیی جیاوازی تێدایە و خۆیان بە لەشی ژن و مەسەلەی ژنبوونەوە سەقاڵدەکەن، باس لە ئازادیی ھەڵبژاردنی ژنان بکەیت. ئەم لەشکرە لە گروپ و پارتی سیاسیی و بانگخوازی دینیی، لە میدیایەکی دینیی زەبەلاح، لە دەیان و سەدان ڕێکخراو و ئۆرگانی دینیی کە گوایە کاری خێرخوازی ئەنجامئەدەن، لە ھەموو شوێنێکدا ھەن. لەپاڵ ئەمانەشدا ئەو ھەموو کتێب و نووسین و بڵاوکراوە و سایتە دینییانە، ئەو سێنتەرە دینییانە، کە تێکەڵن بە سەرمایە و پارەیەکی زۆری ناوەکیی و دەرەکیی، بەشێکن لەم دیمەنی کۆنترۆڵ و دیسپلینکردنە ھەمەلایەنەی لەشی ژن. بە بۆچوونی ئێمە لە ژینگەیەکی لەو جۆرەدا باسکردن لە ”بڕیاری سەربەخۆی“ کچە منداڵێکی پانزە ساڵ کە گوایە بە ”بڕیاری تاکانە و سەربەخۆی“ خۆی حیجاب لەسەردەکات و جلوبەرگی دینیی دەپۆشێت، جگە لە خۆخەڵەتاندن و خەڵک خەڵەتاندن، جگە لە ساختەگوتن و ساختەکاریی، شتێکی دیکە نییە. بانگەشەی ”ھەڵبژاردنی ئازاد“ی کچان لەناو ژینگەیەکی چەپێنراو و نالیبراڵ و نائازادا، وەک باسکردنی  فەلسەفەیە لای بەدمەست و سەرخۆشێک. ئەوەی ھێزە ئیسلامییەکان و ھەوادارەکانیان لەسەر ھەڵبژاردنی ئازادانەی کچانی منداڵ و گەنج لەناو ئەو ژینگە دەسەڵاتگەر و پڕ لە فشار و شکاندن و ھەڕەشەیەدا دەیڵێن، لە ھەڕەشەی خوداوە بۆ ھەڕەشەی باوک و برا و خێزانەکان دەگات، جگە لە بەرخوردێکی ھەڵە و ناڕاست و نەگونجاو هیچی تر نییە. بە دیوی ئەودیودا مۆدێلێکی تر لە جەستەی ژن لە دونیای ئێمەدا ئامادەیە، کە ئەمیش ھەڵگری چەندەھا کێشەی گەورە و فشار و فۆرمی تری نەفیکردنی خاوەندارێتییکردنی ژنە بۆ جەستەی خۆی. ئەمەیان ئەو مۆدێلەیە لە جەستە کە لەپاڵ زەوق و چێژی ملیۆنێر و بازرگانە سیاسییەکانی دونیای دوای ڕاپەڕیندا دروستبووە. ئەم جەستەیەیان جەستەی ژنە مۆدێڵ و گۆرانیبێژ و سەماکەرەکانی ناو ئەو ژینگە تایبەتەیە کە ئەم نوخبە ملیۆنێرە بۆ خۆیان و دەوروبەرەکەیان، دروستکردوە. لێرەدا جەستەیەک ئامادەیە ئەرکی سەرەکیی ئەوەیە ئەوانیتر ببیبینن، چێژی لێوەربگرن، خواستی مەسرەفگەراییان گەورەبکەن و لەڕێگایەوە سەرمایە کۆبکەنەوە. ئەم جەستەیەیان جەستەیەکی دینیی نییە و لەناو وەعز و ھەڕەشەکانی دینەوە نەھاتوە، بەڵکو بەرهەمی ناو ڕێجیمە تایبەتەکانی خۆراک و ئارایشکردن و جلپۆشین و نەشتەگەری جوانکارییە، بەرهەمی لە چاوکردنی لێنزی تایبەت، ئەستورکردنی لێو، بچوکردنەوەی لوت، گەورەکردن یان بچوککردنەوەی مەمک، و شتگەلێکی تری لەو بابەتەیە. ئەم جەستەیە لەشێکی دروستکراوە بۆئەوەی وەک جەستەیەکی بینراو و ویستراو و خواستراو دەربکەوێت و لەناو پرۆژەی بازرگانیدا ڕۆڵ بگێڕێت. جەستەیەکە خۆی دادەڕێژێتەوە لەسەر مۆدێلی ھەندێک جەستەی بە گلۆباڵبوو، کە فۆرمێکی تایبەتی بازرگانیکردن و بازاڕ بەدەوریدا دروستبووە. ئەم جەستەیەش جەستەیەکی تەواو دیسپلین و ئاراستەکراو و گونجێندراوە لەگەڵ ھەندێک تێگەیشتنی تایبەتدا بۆ جوانیی و بۆ لەش و بۆ دەرکەوتن. مەبەستی سەرەکیی لێرەدا  دروستکردنی جەستەیەکی سێسکیی و شەھوانییە، وەک بەشێک لە پیشەسازییەکی تازە کە پیشەسازیی مەسرەفگەرایی چێژ و لەزەتە. ئەم جۆرە دەرکەوتنەی جەستە، ئەم فۆرمە لە لەشی سێکسیی، کە ھاوشانە بە جۆرێکی تایبەتیش لە مۆسیقا و گۆرانی  و سەما، لە ئاھەنگگێڕانی تایبەت، خواستی کۆمەڵایەتییان لەسەرە و ھێز و گروپ و توێژی کۆمەڵایەتیی تازە دروستبوون کە ئەو مۆدێلە لە ژنبوون خواستی ھەرەسەرەکیی ژیانیانە. ئەمانەش، وەک وتمان، بەشی ھەرەزۆری ملیۆنەرەکانی دونیای دوای ڕاپەڕینن. جەستەی ژن لە ھەردوو دۆخەکەدا، ھەم لە دۆخی داپۆشین و بەدینییکردنیدا و ھەم لە دۆخی بەسێکسیکردن و ئابوریی چێژدا، جەستەیەکە ژن خۆی خاوەنی نییە، جەستەی تاکەکەسێک نییە ئەو کەسە ئازادانە مامەڵەی لەگەڵدا بکات، بەوجۆرە دایپۆشێت یان دەریبخات کە خۆی دەیەوێت، یان بەشێوازێک بڕیاری لەسەر بدات کە بڕیاری خۆی بێت، بەڵکو جەستەیەکی داگیرکراوە لەلایەن دوو گروپی جیاوازەوە. یەکەمیان گروپە دینییەکانی دونیای دوای ڕاپەڕینن، دووھەمیان گروپی ملیۆنێرەکان و دەوڵەمەندەکانی ناو ھەمان دونیان. لە ھەردوو دۆخەکەدا ئەو جەستەیەی ئامادەیە جەستەیەک نییە ژیانی خۆی و ژنبوونی خۆی وەک بوونەوەرێکی ئازاد بژیی، بەڵکو لەناو دوو زەوق و دوو چێژی پیاوانەی ژنبینیی و دوو ئابوریی سێکسوالێتیی و دوو دونیابینیی و دوو خواستی کۆمەڵایەتی جیاوازدا جێگیرە. ئەو دوو زەوقەش زەوقی نادینیی ملیۆنێرەکان و زەوقی ئایدیۆلۆژیی دینیی ئیسلامییەکانە. لە ھەردوو دۆخەکەدا جەستەی ژن، لەژێر کۆنترۆڵ و ڕەحمی خواست و خەون و چێژی ئەو دوو گروپە کۆمەڵایەتییەدایە. جەستەی مۆدێڵەکان و چەشنی دەرکەوتن و شێوازی نماییشکردنیان پەیوەستە بە زەوقی بەشە ملیۆنێرەکەی کۆمەڵگاوە. جەستەی دینیی منداڵە حیجاببەسەرەکان بەشێکە لە پرۆژە ئایدیۆلۆژیی و سیاسییەکەی نوخبە ئیخوانیی و سەلەفییەکانی ناو کۆمەڵگای ئێمە. بێگومان ڕەخنەکردنی ئەم دوو شێوازە لە جەستە بەوە نابێت لەمیانەوە بازبدەین بۆ ئەویتریان، نەفی جەستەی دینیی بکەین و چەپڵە بۆ جەستەی مۆدێلە دروستکراوەکە لێبدەین، یان بە پێچەوانەوە ئیدانەی جەستە چێژبەخشە دروستکراوەکە بکەین و بە باڵای جەستە دینییە داپۆشراوەکەدا ھەڵبدەین. جەستەی دینیی، بەتایبەتی جەستەی سەلەفیی داپۆشراو و لە نیقابکێشراو، ئەلتەرناتیڤی ئەو جەستە نیمچەڕووتە نییە کە لەپاڵ زەوقی ملیۆنێرەکانی دوای ڕاپەڕیندا دروستبووە. ڕەخنەکردنی ھەردوو جەستەکە پێویستە بەرگرییکردن بێت لەو ڕوانینە کە جەستەی ژن جەستەی خۆیەتی بەتەنھا، جەستەی کەسیتر نییە، خۆشی ئازادە لەوەدا چۆن دەیپۆشێت و چۆن نایپۆشێت. تەنھا لەڕێگای بەرگریکردن لە خاوەندارێتی ژنەوە بۆ جەستەی خۆی دەتوانین خاوەنی مەسەلەیەکی قابیلی بەرگریلێکردن بین. نە ئەو جەستەیەی لەناو ئابووری بەرخۆریی لە فۆرمە گەندەڵەکەی دونیای دوای ڕاپەڕیندا دروستبووە، قابیلی بەرگریلێکردنە، نە لەشێک کە لەپاڵ زەوق و تێگەیشتنی سەلەفی و ەھابیی و ئیخوانەکاندا دروستدەکرێت. نە جەستەیەک کە ملیۆنێرەکان بۆ ئامراز و کاڵایەک بۆ چێژبەخشین و قابیلی کڕین کورتیدەکەنەوە، نە جەستەیەکیش کە ئیسلامییەکان وەک ڕووبەرێک بۆ گوناھ و سەرزەمینێک بۆ فیتنە وێنایدەکەن. ھیچ یەکێک لەم دوانە قابیلی بەرگریلێکردن نین. لە دەرەوەی ئەم دوو پرۆژە و ئەم دوو ستراتیژییەتی قسەکردن و بەرهەمهێنانی گوتارەدا جەستەی تر ھەیە، جەستەیەک کە بەرھەمی ئیرادە و خواستی ئازادانەی ژنان خۆیانە. جەستەیەک کە تەنها موڵکی ژن خۆیەتی و مافەکانیشی وەک جەستە ھەر لای خۆی پارێزراون. بۆئەوەی لەڕووی جێندەرییەوە کۆمەڵگایەکی ئینسانیی ئازاد و یەکسانمان هەبێت، دەبێت جگە لە ژن خۆی کەس مافی خاوەندارێتییکردنی جەستەی ژنی نەبێت.   بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی  بابەتی یانزەیەم:  دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)  فرەڕووگەییەکی کوشندە دیسان لەشکری "ڕۆم "کە ئەوەندە شوومە لە شەخسیش دەخا زەرەر"(١) هاتەوە، هەقیەتی پەیمانێکی ۷۹ساڵ لەمەوپێشی "سێ سنوور"، بیری سیاسەتوانانی جوڵانەوەی چوارپارچەی کوردستان بخرێتەوە. ساڵی نۆسەدوچلودووە، لەسەر چیای داڵامپەڕ  (پنتێکی کوردستانەوە بەسەر سێلای سنووری دەسکردی ئێران، تورکیا و عێراقدا دەڕوانێت) نوێنەرانی کوردستانی ڕۆژهەڵات، باشوور و باکوور کۆبوونەوە، لەوبەرزاییەوە تێگەیشتن دەبێت کوردی هیچ پارچەیەک لانیکەم نەبێتە پلە و مەقاشی دەوڵەتی سەردەستەی ئەوی دیکە و بەکارنەهێنرێت بۆ لێدانی جوڵانەوەی هەقی کوردی پارچەیەکی دی. لەوبەرزاییەوە ئایندە و دنیا و مەزڵومی خۆیان و چەندپارچەیی کوردییان بینی، تێگەیشتن کە تەنها پەلامار و پایماڵی بێگانە یەکێک نابێ لە مەترسییەکان، بەڵکو ناتەبایی و بەمەقاشبوونی پارچەیەک دژی پارچەیەکی دی بۆ جوڵانەوەی کوردستان مەترسیدارترە.(٢)  هەروا بوو، وا جارێکی دی لەشکری تورکیا، وەک نەریتی ستەمکارانەی سوپاکەی، ڕووی کردەوە کوردستان، هێزێکی کوردستانی باکور لەبەردەم دڵڕەقی نەوەکانی ئەتاتورکدا تەنیان و بەرەنگاری دەبنەوە، سێپارچەکەی دیکەش بینەر. ئەمە یەکەمجاری تورکان و دواجاریشی نابێت، ئێرانیش کە دێت دنیا دەکاتە چەرمەچۆلەکە لە کورد و هەر لەم دووهەفتەی کە ڕابوورد سەد ئینسانی مەدەنی کورد دەسگیردەکات، سێپارچەکەی تر زەق زەق سەیردەکەن. ئەوکاتیش کەرکوک و داگیرکرا، ئەوانی تر سەیرکەر بوون. هەمووان سەیری یەک دەکەن وەک ئەوەی دوێنێیان بەسەریاندا نەهاتبێت و سبەینێیەکی نزیکی ترسناکتریش ڕووندەداتەوە. کێشەی سیاسەتی گشتی هێزە کوردستان تەنها ئەوە نییە کە سوپای دەوڵەتانی سەردەستە هەرکات بیانەوێ پەلامارییان دەدەن و هەرکاتێکیش بیانەوێت دەستی بەناوئاشتییان بۆ درێژدەکەن، بەڵکو ئەو سیاسەتە کورتمەودا و بێستراتیژەیە کە ئایندەبینی و میکانیزمی بەرەنگاریی سبەینێی نییە و چاوەڕێی بەسەرداکەوتنەوەی ڕووداو و هەمان سیناریۆیە. لەبری سیاسەتڕێژیی هەمەلایەنە، یەکپاکێجسەیرکردنی نزیک و دووربینی پرسی کورد. بزووتنەوەی ڕزگارییخوازیی کوردستان لە ڕەوایی، خوێن و قوربانییدا یەک دۆسێیە، بەڵام لە هاوئاهەنگی، جیاوازیی سیاسیی و جۆری بەرەنگارییدا یەک نییە و فرەڕووگەیە نەک دانەیەک چوار زیاتریشی هەیە، ئەم فرەڕووگەیییە ڕەنگە کورتمەودا چەکوچۆڵ و جوڵانەوەی پارچەیەکی درێژتر کردبێت، بەڵام  نەک دەردی کوردانی دەوانەکردووە بەڵکو بەرهەمی سەدساڵیی لە چیرۆکێکی سیزیفی بێئەنجامدا خولاندووەتەوە، هەر ڕۆژێک دەوڵەتێکی سەپێنراو مافی ئینسانەکانی و ئیرادەی پارچەیەکی جوڵانەوەکەی پایماڵ دەکات. پارتی و پەکەکە؛ هەم دەرد و هەم دەرمان هەر مرۆڤێکی کورد، پیی خۆش بێت یان نا، جڵەوی ئێستای جوڵانەوەی کوردستان بەدەست دوو هێزی ناتەباوەیە، پەکەکە و پدک. کورد ئەمانەی لێزیاد نییە، بەڵام هەر خۆشیان بوونەدە دەردی جوڵانەوەکە، لە یەکتر لاوازکردن و سڕینەوەی ئەوانی دیکەدا ئەلهەق وەستان. لە بیانوو دان بە دەستی سەردەستەکانیشدا لە مێژوو ئێستادا بەهەق یان لە ئێستاشدا نەیانکردبێت لە مێژوویاندا درێغیان نەکردووە. ئەڵبەت مانای وانییە هێزەکانی دیکە پاکن، بەڵکو لێرەدا تەنها باس لەو دوانە دەکرێت، چونکە کاریگەرتن. ١. پارتی و پەکەکە لەبری ستراتیژی دانپیانان و قەبوڵکردنی یەکتر و هێزی پارچەکانی دی، دەستی دووی خۆیان درووستکردووە و هێزە ڕاستەقینەکانی ئەوپارچانەیان فەرامۆش یان لەناوبردووە، بەمشیوەیە هەم ڕەوایەتی هەبوونی خۆیان و هەم ڕەوایەتی پرسەکەیشیان لەرزاندووە. ۲. پشتیوانی مەرجدار و مەترسیداری دووژمنانی دراوسێیان پێباشتر بووە لە یارمەتی خۆبەخشانەی بێمەرجیی پارچەکانی تر. وەک ئەو کۆمەکەی پدک لە شای ئێران و جمهوری ئیسلامی وەردەگرت، وەک ئەو هەماهەنگیەی پەکەکە و حکومەتی عێراق کە ئامادەیە خاکی کوردستان لە ڕۆژئاوا و موسڵ بداتە حەشد و بەشارئەسەد، بەڵام هیچیان ئامادە نین ستراتیژێکی هاوبەش داڕێژن و سوود لە نەرمەهێز و توندەهێزی یەکتر وەرگرن، تا گۆشتی لاڕانەیان پێباشتر بێت لە منەتی جەلادانی دراوسێ. کوردایەتی ڕەجعییەتی تەختایی و چەکی تەنگانە کوردایەتی وەک چەمک و وەک مێژوو، کوردبوونیش وەک ڕۆحی نێوپرۆسەکە، هیچکات سەربە تاقە مەزهەب، دین، ڕێباز و ئایدۆلۆژیایەکی ڕاست، چەپ، لیبراڵ و نەتەوەیی پەڕگیر نەبووە، بەڵکو جوڵانەوەیەکی ڕەوای مرۆیی ئینسانی کوردە دژی ستەم، چەترێکە هی هەمووان و هی هیچییان. چەکووشی دەستی چەپی مارکسیی و گۆچانی دەستی مەلایەکی ئیسلامە، هەوێنی هەستانەوەی دژە چەوساندنەوە بووە، شینی بۆ ئەو ئینسانە هەم بۆ شوناسی هەبوویەک داگیرکاران بە زیادەیان زانیووە. هێمنی موکریانی جوان و ورد مەزڵومییەتی پرسی ئینسانی و کوردبوونی ترنجادە چەند بەیتێکی شیعرەکەیەوە (بە تامی ڕۆمانێک): لێم گەڕێ با دەربڕم سۆزی دەروون لێم گەڕێ با ھەڵوەرێنم ئەشکی روون شیوەنی من شیوەنی ئینسانییە بانگی ئازادی و گڕووی یەکسانییە شیوەنی من شینی کوردی بێ بەشە ئەو گەلەی حاشا دەکەن لێی و ھەشە ئەمە چەترە و کۆکەرەوەی هەموویەتی لە ناسیۆنالیستەوە تا چەپگەرا، هەرکەسیش لەم ڕێیەدا پەڕگیری کردبێت بەر لە نەیارانی خۆی بەشکستداوە و زەمەن و چەرخەی مێژوو گەڕاندوویەتییەوە.  گرفتێکی ڕیشەیی جوڵانەوەی کوردستان، ئەوەیە هێزە سەرەکییەکانی لە کاتی تەختاییدا لەخۆبایی و لە کاتی نشێوییاندا ستراتیژیی هەماهەنگیی کوردستانییان بیردەکەوێتەوە.  هێزێکی وەک پەکەکە لە خەبات و ئەدەبیاتی بەرەنگارییدا سڵی نەکردووەتەوە لە بەڕەجعی ناساندنی جوڵانەوەی کوردایەتی و خاڵیکردنەوەی شکۆی سەرکردەکانی جوڵانەوەکان و یەکسانکردنیان بە دەرەبەگ و پاشکۆی ئیمپریالیزم، لە سمکۆی شكاک و پێشەوا قازی محەمەدەوە تا دەگاتە هاوچەرخەکانی ئێستا، بە بەکرێگیراو و فیوداڵ و داردەست وەسفیان دەکات، لە تەختاییدا کوردایەتی بە ڕێگری ڕزگاریی کوردستان دەزانێت. بەڵام کاتێک تورکی فاشی ڕەفتار و ئەردۆگانی تینوو بە خوێن، پەلاماری دەدات، ئەوکات بیری ستراتیژیی نەتەوەیی دەکەوێتەوە. با بیانووبەدەستدانەکانی بووەستێت، کە تێکڕای ئەو شوێنانەی پێشتر لێیان بووە ئەمڕۆ بەدەست سوریا و تورکیاوەن.  هەرچی پدک-ەشە ئەوا لەتەختاییدا بیری کۆنگرەی نەتەوەیی و ستراتیژیی هەماهەنگی دەکەوێتەوە، لەسەر پۆست و شوناس و مافی پارچەکانی تێهەڵدەچێتەوە و لەگەڵ پەکەکەدا لەسەر دابەشکاریی کورسییەکان ڕێکناکەون، یاخود لە ئانی لێقەومانێکدا وەبیری دێتەوە، دەی دیارە پارچەکانی دیکە لە تۆڵەی ئەو بێباکییەی ئێمە لە لێقەومانی ئەواندا بەرامبەریان کردوومانە، نایەنە پێش و بینەر دەبن. کوردانی ڕۆژهەڵات و پارچەکانی دیکە هیچ کات چەوساندنەوە و لێدانی کۆتایی شەستەکان تا کۆتایی نەوەدەکانی پارتی و یەکێتی، کوردانی باکور و ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتیش، ئەو ناسۆرەی پەکەکە لە هەشتاکانەوە تا ئێستا خستیەسەر دڵیان لە سڕینەوە و پەلامار و پەراوێزیان بیر ناچێتەوە. ئێستا کاتی هەڵدانەوەی لاپەڕەی نوێ و نوێکردنەوەی پەیمانی داڵانپەڕە، کاتی ستراتیژێکە کە ڕێگر بێت لە دووبارەبوونەوەی پایماڵکردنی مافی کورد و لەشکرکێشی بێگانەی تورکی و فارسی و عەرەبی. کاتیەتی هەرلایەک سازشێک لە قولەی قافی خۆیی و لوتکەی دۆڕاویی میلەتەکەی بێتەخوار، تا شاهێدی بەمەقاشبوونی یەکدی، تا ئەو مێژووانە دووبارەنەبنەوە کاتێک کوردانی شیعەی عەلەوی ١٩٢١ ڕاپەڕینی قۆچگیریان کرد و جینۆساید کران کوردانی سوننی سەیریان دەکردن، تا ئەوەش نەبینرێتەوەکە کوردانی ڕۆژهەڵات لێرەو بنێرینەوە ژێر پەتی سێدارە، تا بۆردوومانی گارە و هی دیکەش نەبینرێنەوە، دەبێت نیوەهاوکاری هێزێکی کوردی گرنگتر بێت لە چەکوچۆڵی مەرجداریی ئەنکەرە، تاران، شام و بەغا.  ئیرادەی یەکگرتووە ڕێ لە نسکۆ دەگرێت، نەک خۆبەهێزکردن لەسەر بنەمای سڕینەوە و خۆبەهەقزانین. ستراتیژیی هەماهەنگی کوردی-کوردی واتە بنبڕکردنی پاساودان بە دوژمن و سوودگۆڕکێ و سیاسەتی براوە-براوە و لانیکەمی زیان، واتە یەکپاکێجی پرسی ڕەوای کورد. حاڵی حازر باکور پیویستی بە هاوکارییە و بێدوودڵی پشتیوانی پێویستە، درێغکردن لە پشتیوانیدا شکستدوورینی سبەینێیە بۆ پارجەکانی دیکەی کوردستان. بەڵام حەیف کورد وەک ئەوەی هەبێت بۆ بیرچوونەوە، وەک کۆچێرا دەڵێت کوردەکان ئەو سوێندە مێژووییەی داڵامپەریان بیرچوویەوە.  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ١. ئەو کۆتەیە وەرگیراوە لە بەیتێکی سالمی شاعیر: (زستانی ئەووەڵین بوو دڕا بەرگی شێخ هەباس ڕۆمی ئەوەندە شوومە لە شەخسیش دەخا زەرەر)، کە لە چامەکەیدا هەواڵی داگیرکاریی تورکانی عوسمانی(ڕۆمی) لە سلێمانی بە قەسیدەی "جانم فیدای سروەکەت ئەی بادەکەی سەحەر" وەڵامی نالیی هاوڕێی دەداتەوە، لە مێژووی ئەدەبیاتی کوردییدا بە "دووچامەکەی نالی و سالم" ناسراوە. ٢. بڕوانە: کریس کۆچێرا(١٩٩٩): خەباتخوازیی کورد؛ هەژار موکریانی: چێشتی مجێور، بابەتی مەئمورییەت لە ژ.کافدا.  

درەو: راپۆرتی: رێكخراوی روونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەی نەوت ( ROPT)  ماوەی چوار رۆژ دادبینی داوای یاسایی داینا ستی پترلیۆم دژی حكومەتی هەرێم و كەسی ئاشتی هەورامی بەڕێوەچوو، دادووەر لەماوەی چەند مانگی ئایندەدا بڕیار دەدات لەسەر کەیسەکە و دەرئەنجامی داواکە زۆر گرنگ دەبێت، بۆ هەرێمی کوردستان نەک تەنها لەرووی قەرەبووی کۆمپانیاکە کە داوای ( ملیارێك و 600 ملیۆن) دۆلار،  بەڵکو لەڕوی مامەڵەی یاسایی و تەفسیری دەستور و پارێزبەندییەوە.  داواکەی دیناسیتی لە دادگای بازرگانی لەندەن لەمانگی ئابی 2019 وە تۆمار کراوە و فایلی کەیسەکە لەدادگایە.  داوکە لەسەر چەند کێشەیەکە لەدیارترینیان: " بەشێەوەیەکی نایاسایی پالندانان بۆ زیانگەیاندن بە دیناسیتی، دەست تێوەردانی نایاسایی،ترساندن و هەڕەشەلێکردن، دەستێوەردان بۆ پێشێل کردنی گرێبەست" داواکە دژی ٢ -حکوموتی هەرێمی کوردستان ٠ -دکتۆر ئاشتی هەورامی بەشێوەیەکی کەسیی. لە مانگی تشرینی یەکەمی 2019دا لەفرۆکەخانەی هیسرۆ لە لەندەن دکتۆر ئاشتی ئاگادار دەکرێتەوە لە داواکە (تەبلیغ دەکرێت). داوا لەسەرکراوی دووەم کە دکتۆر ئاشتییە لەڕێگەی پارێزەرەکەیەوە بەڕێز دەنینگ داوای لە دادگا کردووە، بەپێی یاسای پارێزبەدی دەوڵەت  1978 بڕگەی  12دکتۆر ئاشتی مافی پارێزبەندی هەیە. رێوشوێنی، ئاگادارکردنەوەکەی ئەبوایە لە ڕێگەی وەزارەتی دەروە پێ بگەشتایە نەوەک بە شێوەی کەسی چونکە ناوبراو، پۆستێکی حکومی هەیە، لەبەر ئەوە دادگای بەریتانیا مافی دادبینی کردنی نییە. داوای کردبوو کە ئەم خاڵە، یەکال بکرێتەوە. گەر دادگا مافی پارێز بەندی پێ بدات ئەوا داواکانی تر نابینرێت دەقی راپۆرتەكە بە پیدی ئێڤ 

درەو: عەزیز عەمار - كەركوك ناو  سێ لیوای نوێی حەشدی شەعبی لە قەزای شنگال جێگیركران، ئەوەش بەوتەی خۆیان لەسەر داوای فەرماندەیی گشتی هێزە چەكدارەكانی عیراق بووە بۆ بەرپەرچدانەوەی هەر هێرشێكی لەناكاوی توركیا بۆ ناوچەكە، ئەو سێ لیوایە كە لە نێوان نۆ بۆ 10 هەزار چەكدار دەبن، پێنجشەممە 11ی شوبات گەیشتنە سنوری قەزای شنگال و دەوروبەریی و بڵاویانپێكرا. خال عه‌لی، فه‌رمانده‌ی حه‌شدی شه‌عبی له‌ شنگال به‌ (که‌رکوک ناو)ی وت "چە‌ند رۆژێک لەمەوبەر لە بەغداوە ئاگاداركراینەوە لەوەی ئامادەبین بۆ بەرپەرچدانەوەی هەر هێرشێكی توركیا بۆ سەر شنگال، لەو چوارچێوەیەشدا هێزی زیاتری حەشدی شەعبی رەوانەی شنگال كرا كە نزیكەی 10 هەزار چەكدار دەبێت". "بەپێی زانیارییەكانی ئێمە توركیا دەیەوێت هێرشبكاتە سەر شنگال و لەگەڵ خۆیدا هێزەكانی پێشمەرگە جێگیربكات، ئەمە بۆ ئێمە جێی قبوڵ نییە و ئامادەین بۆ شەڕی توركیا"، خال عەلی وایوت. بەپێی زانیارییەكانی ئێمە توركیا دەیەوێت هێرشبكاتە سەر شنگال و لەگەڵ خۆیدا هێزەكانی پێشمەرگە جێگیربكات لەگەڵ گەیشتنیان بۆ شنگال، بەشێك لە هێزەكانی حەشدی شەعبی، جۆرێك لە نمایشی سەربازییان لە ناوچەكە ئەنجامدا. بەر لە گەیشتنی ئەو ژمارە چەكدارەی حەشد، بەپێی وتەی خال عەلی، 12 هەزار چەكداری تری حەشدی شەعبی لە سنوری شنگال هەبون. هاتنی ئەو هێزە بۆ شنگال، هاوكاتە لەگەڵ هێرشی توركیا بۆ سەر چیای گارە لە باكوری عیراق، كە هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) چەندین ساڵە لێی جێگیرن، لەو هێرشەدا كە بەرەبەیانی چوارشەممە 10ی شوبات ئەنجامدرا، لە هەردولا كوژراو هەیە. شنگال/11ی شوباتی 2021/ ساتی گەیشتنی هێزێكی حەشدی شەعبی بە قەزای شنگال. فۆتۆ: تایبەت بە كەركوك ناو هەروەها هاوكاتە لەگەڵ هەڕەشەكانی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا كە لە 22ی كانونی دووەم لەبارەی ئۆپەراسیۆنی هاوبەش لە عیراق، وتی "من هەمیشە وتەیەکم هەیە کە دەڵێم 'شەوێک لەناکاو دێین' هەموو بابەتەکەش هەر ئەمەیە"، ئەمەش بەپێی ئاژانسی ئەنادۆڵی توركی كە لە مانشێتی هەواڵەكەیدا نوسیویەتی "ئەردۆغان لەبارەی شنگال: رەنگە لە شەوێكدا بێین". خال عه‌لی، فه‌رمانده‌ی هێزەكانی حه‌شدی شه‌عبی له‌ شنگال وتی "لە سەروی خۆمانەوە ئاگاداركراوینەتەوە كە بەهیچ شێوەیەك شنگال بۆ توركیا و پێشمەرگە چۆڵناكەین... هێزه‌کانمان له ‌ناوچه‌کانی ره‌بیعه‌ و سه‌ر سنوری نێوان عیراق و سوریا بڵاوه‌یان پێکراوه‌، رێگاناده‌ین خه‌ونی ئه‌ردۆغان‌ بێتەدی". ده‌خیل موراد، به‌ڕێوە‌به‌ری ئه‌نجومه‌نی خۆسه‌ری دیموکرات له ‌ناوچه‌ی خانه‌سور لە شنگال به‌ (که‌رکوک ناو)ی وت "هەفتەیەكە زانیاریمان پێگه‌یشتووه‌ که‌ تورکیا به‌نیازه‌ هێرشبکاته‌ سه‌ر شنگال، هێزه‌کانمان له‌گەڵ حه‌شدی شه‌عبیی و سوپای عیراق له‌ هه‌موو شار و گوند و کۆمه‌ڵگایه‌کی سه‌ر به‌ قه‌زای شنگال بڵاوه‌یانپێکراوه و جێگیربون، هەموو ئاماده‌کارییەكمان كردووە بۆ هەر هێرشێك". هەموو ئاماده‌کارییەكمان كردووە بۆ هەر هێرشێك ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات، لەلایەن هێزەكانی نزیك لە پەكەكە و بەشێك لە خەڵكی شنگال دروستكراوە بۆ ئیدارەدانی قەزاكە و ناحییەكانی دەوروبەری. ئەو ئەنجومەنە هەرچەندە ئێستا ئیدارەی شنگال دەكات، بەڵام لەلایەن هەردوو حكومەتی فیدراڵ و هەرێمەوە دانیپێدانراو نییە. دەخیل موراد وتی "بیستومانه‌‌ پێشمه‌رگه‌ به‌ نیازه‌ بگه‌ڕێته‌وه‌ شنگال، به‌ڵام تائێستا هیچ شتێکی فه‌رمی بڵاونه‌کراوه‌ته‌وه و‌ ته‌نیا ده‌نگۆیه... پێده‌چێت ئەوە تەنیا شه‌ڕێکی ده‌رونی بێت". قاسم دربۆ، فه‌رمانده لە فەرماندەیی شنگالی هێزەكانی پێشمەرگە، بە (که‌رکوک ناو)ی وت "راسته‌ له‌م چه‌ند رۆژه‌ی دواییدا‌ سوپای تورکیا لە هەندێك ناوچەی سنوری پارێزگای دهۆك دەستی بە جموجۆڵ كردووە، به‌ڵام ئه‌وه‌ مانای ئه‌وه‌ ناده‌ت که ‌هێرش ده‌کاته‌ سه‌ر شنگال". وتیشی "ده‌نگۆی گه‌ڕانه‌وه‌ی پێشمه‌رگه‌ له‌مکاته‌دا بۆ شنگال راست نییه‌، هیچ فه‌رمان و بڕیارێكمان لەوبارەیەوە بۆ نەهاتووە". خودێدا چۆکی، به‌ڕێوه‌به‌ری ناحیه‌ی سنونێ – سەر بە ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات لە شنگال- به‌ (که‌رکوک ناو)ی وت "ئێستا دۆخی شنگال لە روی ئه‌منییه‌وه جێگیرە، له‌ هه‌ڕه‌شه‌کانی تورکیا ناترسین، باوەڕمان بە هێزەكانی خۆمان هەیە و جوڵەپێكردنی هێزەكانی حەشدی شەعبیش شتێكی ئاساییە". ئەو ململانێیانە دوای ئەوە دێت كە رێككەوتنی حكومەتی فیدراڵ و هەرێمی كوردستان بۆ ئاساییكردنەوەی دۆخی شنگال لە تشرینی یەكەمی 2020دا، نەچووە بواری جێبەجێكردنەوە. به‌پێی ناوه‌ڕۆكی رێككه‌وتنه‌كه‌ی به‌غدا و هه‌ولێر؛ قایمقامێكی نوێ بۆ شنگال دادەنێن و دۆسیه‌ی ئه‌منی قەزاكە بە هه‌ماهه‌نگی لە نێوان هێزەكانی سەر بە حكومەتی فیدراڵ و هێزه‌ ئه‌منییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان بەڕێوەدەبرێت. هه‌روه‌ها لە رێككەوتنەكەدا جه‌ختیكراوه‌ته‌وه‌ له‌ دورخستنه‌وه‌ی هێزه‌كانی دیكه‌ و پێنه‌دانی هیچ رۆڵێك به‌ پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌كه‌كه‌)و ئه‌و هێزانه‌ی له په‌كه‌كه‌ نزیكن.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت دادگا لەندەن كۆتایی بەدانیشتنەكانی هێنا لەسەر ئەو سكاڵایەی كە كۆمپانیای (دایناستی) لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماری كردبوو، لەماوەی چەند هەفتە بۆ دوو مانگی داهاتوودا دادگا حوكمی خۆی رادەگەیەنێت، ئاشتی هەورامی بدۆڕێت هەرێمی كوردستان سەروەری بەسەر نەوتەكەیدا لەدەستدەدات‌و سەرباری ئەمەش دەبێت (ملیارێك‌و 600 ملیۆن) دۆلار قەرەبووی (دایناستی) بكاتەوە، لەم دانیشتنانەدا پارێزەران وەكو بەڵگەنامە چەند راپۆرتێكی (درەو)یان سەبارەت بە ووردەكاری پرۆسەی نەوتی هەرێم خستوەتە بەردەم دادوەر، وردەكاری دانیشتنەكانی دادگا لەم راپۆرتەدا بخوێنەرەوە.  نەوتی هەرێم لە لەندەن ئەمڕۆ دواین دانیشتنی دادگای لەندەن لەسەر سكاڵای كۆمپانیای (دایناستی پترلیۆم) لەدژی ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان كۆتایی هات. دادگا (ئاربیترەیشن) چوار رۆژە لەسەر ئەم كەیسە بەشێوەی "ئۆنلاین" لە كۆبونەوەدایە، ئاشتی هەورامی دوو پارێزەری هەیە بەناوەكانی (گراهام دەنینگ)‌و (كاسرین جەنگ)، (كۆمپانیای دایناستی)ش بەهەمان شێوە دوو پارێزەری هەیە بەناوەكانی (ریچار والەر)‌و (دانیاڵ بێنێدیگ). پارێزەرەكانی ئاشتی هەورامی‌و كۆمپانیای (دایناستی) هەردوكیان قسەی خۆیان لەبەردەم دادوەر (بوچەر)دا كرد، ئێستا ئیتر كاتی ئەوەیە دادوەر چەكوشەكەی بەكاربهێنێت‌و بڕیاری كۆتایی لەسەر دۆسیەكە بدات، بڕیارە لە چەند هەفتە تاوەكو دوو مانگی داهاتوودا حوكمی كۆتایی دادگای لەندەن لەسەر دۆسیەكە دەربچێت، حوكمێك كە دورنییە پرۆسەی نەوتیی هەرێم لەسەر ئاستی جیهان بخاتە بەردەم پرسیاری گەورەو كێشە بۆ فرۆشتنی دروست بكات‌و وا لە كۆمپانیاكانی تریش بكات سكاڵا لەسەر حكومەتی هەرێم تۆماربكەن، بەتایبەتیش ئەوەی سكاڵاكە مەسەلەی سەروەربوونی یان نەبووی حكومەتی هەرێم بەسەر دۆسیەی نەوتدا بەلادا دەخات، سەروەرییەك كە خۆی لەبنەڕەتەوە بەهۆی ناڕەزایەتییەكانی حكومەتی عێراقەوە لەژێر گوماندایە.  لەماوەی دوو مانگی داهاتوودا، دادوەر دەبێت زیاتر لە (22 هەزار) لاپەڕە بەڵگەنامەی پارێزەرانی ئاشتی هەورامی‌و كۆمپانیای (دایناستی) بخوێنێتەوە، سەرباری ئەمەش دیراسەی دۆخی هەرێم‌و پرسی نەوت‌و شەفافیەت دەكات‌و لەسەر ئەو بنەمایانە حوكمی كۆتایی لەسەر كەیسەكە دەدات‌و حوكمەكە دەبێت بە لەڕووی یاساییەوە دەبێت بە ئەبدەیت بۆ كەیسی نەوتی هەرێم لەدادگاكانی بەریتانیا. لەم دانیشتنە "ئۆنلاین"ەكاندا، ژمارەیەك لە بەرپرسانی حكومەتی هەرێمیش بەشداربوون، یەكێك لە بەشداربووەكان بە (درەو)ی راگەیاند، پارێزەرەكان چەند راپۆرتێكی پێشتری سایتی (درەو)یان وەكو بەڵگە بەكارهێناوە لەبارەی دۆسیەی نەوتی هەرێم‌و خستویانەتە بەردەم دادوەر. حاڵی هەرێم لەبەردەم دادوەرێكی ئینگلیزدا ! سایتی (LAW 360)ی بەریتانی بەوردی باسی لە پرۆسەی دادگایكردنەكەی ئاشتی هەورامی‌و (دایناستی) كردووە. سایتەكە دەڵێ، دوێنێ (گراهام دەنینگ) پارێزەری ئاشتی هەورامی هەوڵیداوە لەبنەڕەتەوە سكاڵاكەی (دایناستی) لەدادگای لەندەن پوچەڵبكاتەوە، بۆ ئەمەش ئاماژەی بەوەكرد، ئەم ناكۆكییە یاساییانە دەبێت لە وڵاتی خۆیان واتە لە هەرێمی كوردستان گوێیان لێبگیرێت‌و دانوستانی لەسەر بكرێت نەك لە لەندەن، چونكە هەرێمی كوردستان سەروەری عێراقی هەیە لە دادگاكانی دەرەوەی وڵات. بەڵام لەبەرامبەردا (ریچارد والەر) پارێزەری (دایناستی) وتویەتی: ئاشتی هەورامی هیچ پارێزبەندییەكی لە دادگای لەندەن نییە، چونكە حكومەتی هەرێم بەناوی خۆیەوە چوەتە ناو پرۆسەكەوە نەك بەناوی عێراقەوە، هەروەها كوردستان لە یاسای ئینگلیزدا وەكو دەوڵەت نەناسێندراوە، بەڵكو وەكو دەسەڵاتێكی ئۆتۆنۆمی ناسێندراوە‌و لە 2003ەوە دوای پەسەندكردنی دەستوری نوێی عێراق ئەو ئۆتۆنۆمیەش نەماوە‌و بووە بە ناوچەیەكی فیدراڵ.    لەم كاتەدا دادوەر پرسیاری لە پارێزەرانی (دایناستی) كردووە لەبارەی ئەوەی بۆچی لەدادگاكانی هەرێمی كوردستان سكاڵاكەیان تۆمارنەكردووە، پارێزەرەكان وتویانە لە كوردستان دادگاكان بەسیاسی كراون، بۆ ئەمەش وەكو نمونە ناوی حاكم (شێخ لەتیف)یان هێناوە كە چۆن بەهۆی بەسیاسیكردنی دادگاكانەوە وازی هێناوە، هەروەها نمونەیان بە داخستنی پەرلەمان هێناوەتەوە لەلایەن پارتییەوە لە ساڵی 2015دا ئەوەش كاتێك كە پەرلەمان گومانی لەسەر دۆسیەی نەوت‌و گرێبەستە نەوتییەكان دروستكردووە.  پارێزەرانی (دایناستی) هەریەكە لە ئاشتی هەورامی‌و قوباد تاڵەبانی تۆمەتبار دەكەن بەوەی هەڕەشەیان لە خاوەنی كۆمپانیاكە كردووە، بەڵام پارێزەری ئاشتی هەورامی ئەمەی لەبەردەم دادگادا رەتكردەوە‌و رایگەیاندووە، ئاشتی هەورامی هەوڵی نەداوە دایناستی ناچار بكات دەست تەندەرەكەی هەڵگرێت، چونكە هەرێم لەوكاتەوە سەربەخۆ بووە هەوڵیداوە سەرەنجی كۆمپانیا وەبەرهێنەكانی نەوت بەلای خۆیدا رابكێشت‌و هیچ پاڵنەرێك نییە بۆ ئەوەی ناوبانگی خۆی ناشیرین بكات. پارێزەرانی (دایناستی) دەڵێن ئاشتی هەورامی بەناوی حكومەتەوە رێگربووە لەبەردەم كڕینی پشەكانی (ریپسۆڵ)ی ئیسپانی لەلایەن (دایناستی)یەوە، بەڵام پارێزەرەكانی ئاشتی هەورامی دەڵێن هەورامی رێگر نەبووە، بەڵكو وەزارەتی سامانە سروشتییەكان چەند پێوەرێكی هەیە بۆ ئەوەی كێَڵگەكانی نەوت بە كۆمپانیایەك بدات، (دایناستی) ئەو پێوەرانەی تێدا نەبووە، پێوەرەكان ئەمانەن:  یەكەم: كۆمپانیاكە ئەزمونی كاركردنی لەبواری نەوتدا هەبێت دووەم: كۆمپانیاكە توانای دارایی پێویستی هەبێت (واتە لانی كەم نیو ملیار دۆلاری هەبێت) سێیەم: كۆمپانیاكە توانای تەكنیكی هەبێت پارێزەرەكانی (دایناستی) وەڵامی ئەم قسانەیان داوەتەوە‌و بەبەڵگە نیشانی دادگایان داوە كە كۆمپانیاكە هەموو پێوەرەكانی تێدایە‌و پارەی پێویستی هەبووە بۆ ئەنجامدانی كارەكە، ئەمەشی بە ژمارە حسابییەك لە بانك سەلماندووە. پارێزەرانی ئاشتی هەورامی باسلەوە دەكەن، كۆمپانیای (دایناستی) لە كڕینی پشەكانی كۆمپانیای (ریپسۆڵ)ی ئیسپانیدا پێشوەختە پرسی بە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان نەكردووە‌و خاوەنی دایناستی نزیكە لە یەكێك لە پارتە سیاسییەكانەوە، بەڵام پارێزەرەكانی (دایناستی) دەڵێن، ئێمە پشكمان كڕیوە‌و كۆمپانیای ریسپۆڵ گرێبەستی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان هەبووە، كێشەی (دایناستی) ئەوە بووە كە بەرتیلی بە ئاشتی هەورامی نەداوە. تەوەرێكی تری ناكۆكییەكان ئەوەیە، پارێزەرانی حكومەتی هەرێم دەڵێن بەرلەوەی (دایناستی) سكاڵا تۆمار بكات، ئاشتی هەورامی هەردوو كۆمپانیای (ریسپۆڵ)‌و (ویسترن زاگرۆسی) كەنەدی بینیوە كە ویستویانە گرێبەستی گەشەپێدانی كێڵگەكانی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) بكەن، بەڵام پارێزەرەكانی (دایناستی) دەڵێن، بەر لە كۆبونەوەكەی (ریپسۆڵ)و (ویسترن زاگرۆس) گرێبەستی كڕینی پشكەكانی (ریپسۆڵ)یان كردووە‌و بەفەرمی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‌و نێچیرڤانی بارزانی سەرۆكی پێشووی حكومەتیان لەكاتی خۆیدا لە گرێبەستەكە ئاگاداركردووە.  لەبارەی كەیسەكەوە ئەم كەیسەی كە دادگای لەندەن بڕیاری لەسەردەدات، پەیوەندی بە سكاڵایەكی یاساییەوە هەیە كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی لە شاری سلێمانی بەناوی (دایناستی پترلیۆم) لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكان تۆماری كردووە. كۆمپانیای (دایناستی) كە خاوەنەكەی گەنجێكی كوردی خەڵكی شاری سلێمانییە بەناوی (هیوا ئاوات عەلی)، رۆژی 14ی ئابی 2019 لە دادگای شاهانەی بەریتانیا لە لەندەن سكاڵایەكی لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركردووە‌و داوای بڕی (ملیارێك‌و 600 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو لە حكومەتی هەرێم دەكات‌و دەڵێ بەهۆی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمەوە زیانی بەركەوتووە. (دایناستی پترلیۆم) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی هەرێمی كوردستانە‌و سنوردارە لە بواری نەوت‌و غازدا، رۆژی 1ی ئازاری 2019 لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا، پشكەكانی كۆمپانیای (ریپسۆڵ)ی ئیسپانی لە دوو كێڵگەی نەوتی هەرێمدا كڕییەوە كە بریتی بوون لە: •    بلۆكی نەوتی (K 39) كە دەكەوێتە كێڵگەی نەوتی (تۆپخانە) لە رۆژهەڵاتی ناحیەی قادركەرەم‌و ناوچەی جەبارە. •    بلۆكی نەوتی (K 44) لە كێڵگەی نەوت‌و غازی (كوردەمیر) كە دەكەوێتە خوارو ناحیەی سەنگاو و باكوری قەزای كەلار. كۆمپانیای (ریپسۆڵ)ی ئیسپانیی بەرلەوەی پشكەكانی خۆی بە كۆمپانیای (داینا ستی) بفرۆشێت، لە كێڵگەی (تۆپخانە) خاوەنی 60%ی پشكەكان بوو، لە كێڵگەی (كوردەمیر)یش 40%ی پشكەكانی هەبوو. ئەو دوو بلۆكە نەوتییەكەی كە كۆمپانیا ئیسپانییەكە فرۆشتبووی بە كۆمپانیای (داینا ستی)، پێشتر پشكی كۆمپانیایەكی كەنەدی بوون بەناوی كۆمپانیای (تالیسمان)، واتا كۆمپانیا ئیسپانییەكە پشكی بلۆكە نەوتییانەی لە كۆمپانیایەكی كەنەدی كڕیوەتەوە‌و دواتر فرۆشتویەتییەوە بە كۆمپانیای (داینا ستی) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆیی بووە. بەپێی لێكۆڵینەوەكان، یەدەگی نەوت لە هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) دەگاتە (2 ملیارو 600 ملیۆن) بەرمیل، قەبارەی غازی سروشتیش لەو دوو كێڵگەیەدا بە (7 ترلیۆن‌و 200 ملیار) پێ سێجا خەمڵێندراوە، ئاستی وەبەرهێنانی نەوت لە هەردوو كێڵگەكە رۆژانە دەگاتە (25 هەزار) بەرمیل، قەبارەی غازی سروشتی بەرهەمهێنراویش لەم كێلگانەدا رۆژانە دەگاتە (600 ملیۆن) پێ سێجا. كۆمپانیای (داینا ستی) گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیای (ریپسۆڵ)ی ئیسپانیدا كرد‌و پشكەكانی ئەو كۆمپانیایەی لە هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) كڕیەوە، بەهای گرێبەستەكە بەدیاریكراوی نازانرێت، بەڵام دەوترێت بەهاكەی ملیۆنان دۆلار بووە. كۆمپانیای (داینا ستی) بوو بە خاوەنی پشكەكان لەو دوو كێڵگەیە، بەڵام هەرگیز دەستبەكار نەبوو، ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكانی پێشووی حكومەتی هەرێم كاروباری یاسایی گواستنەوەی خاوەندارێتی پشكەكانی لە كۆمپانیا ئیسپانییەكەوە بۆسەر كۆمپانیای (داینا ستی) جێبەجێ نەكرد. پارێزەرانی كۆمپانیای (دایناستی) سەرباری ئەوەی پێیانوایە ئاشتی هەورامی یاساو مەرجەكانی گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت پێشێلكردووە، تۆمەتباریشی دەكەن بەوەی هەڵمەتێكی بەردەوام‌و نایاسایی ئەنجامداوە بۆ لێدان لەناوبانگی كۆمپانیاكەیان‌و هەڕەشەكردن لە خاوەنی هەردوو كۆمپانیای (ریپسۆڵ)و (دایناستی)، كە گرێبەستی كڕین‌و فرۆشتنیان لەنێوان خۆیاندا كردووە، بەهۆی ئەو هەڕەشانەوە دواجار گرێبەستی كڕین‌و فرۆشتنی پشكەكانی هەردوو بلۆكی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) راوەستاوە‌و سەرباری ئەمە ئاشتی هەورامی تۆمەتباركراوە بەوەی داوای "بەرتیل"ی لەو دوو كۆمپانیایە كردووە، لەم كەیسەدا ناوی (قوباد تاڵەبانی) جێگری سەرۆكی حكومەتیش دێت كە هەڕەشەی لە خاوەنی كۆمپانیای (دایناستی) كردووە. دوای ئەم گرێبەستە‌و كێشەكانی، ئاشتی هەورامی هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر)ی لە كۆمپانیا ئیسپانییەكە وەرگرتەوە‌و دای بە هەردوو كۆمپانیای (روزنەفتی) روسی‌و (ویسترن زاگرۆس)ی كەنەدی، بڕیارە لەچەند مانگی داهاتوودا ئەم دوو كۆمپانیایە لەو كێڵگانە دەستبەكاربن. بەگوێرە زانیاییەك كە لە سەرچاوەیەكەوە لەناو حكومەت دەست (درەو) كەوتووە، لە كابینەی پێشوودا، نێچیرڤان بارزانی دەستپێشخەرییەكی كردووە بۆ ئەوەی كۆمپانیای (دایناستی) سكاڵاكەی لەسەر ئاشتی هەورامی بكێشێتەوە لە دادگای لەندەن، بۆ ئەمەش بەڵێنیداوە خزمەتگوزارییەكانی هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) بدات بە (دایناستی) كە بەهاكەی بە (نیو ملیار) دۆلار دەخەمڵێندرێت، بەڵام (دایناستی) بەم پێشنیازە قایل نەبووە‌و سكاڵاكەی نەكشاندوەتەوە.

(درەو): وەفدی پارتی لە بەغداد سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی ئێرانیان بینی، پێیان وتووە یارمەتییەكانی حاجی قاسم لە شەری داعشدا لەبیرناكەین‌و ئامادەین ئەو كەسانە رادەست بكەینەوە كە لە ئێرانەوە هەڵدێن بۆ هەرێمی كوردستان.  وەفدی پارتی دیموكراتی كوردستان بە سەرۆكایەتی هۆشیاری زێباری لە بەغداد چاویان بە ئایەتوڵڵا ئیبراهیم رەئیسی سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی ئێران كەوت. بەگوێرەی راگەیەندراوی دەسەڵاتی دادوەریی ئێران، لەم دیدارەدا، ئیبراهیم رەئیسی بە وەفدی پارتی وتووە:" ئارامی‌و سەقامگیری هەرێمی كوردستان ئارامی‌و ئاسایشی ئێمەشە‌و مێژوو نیشانی داوە پشتبەستن بە ئەمریكاییەكان هەڵەیە". سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی ئێران وتویەتی:" رۆژگارێك كە كوردستانی عێراق روبەڕووی هێرشی داعش بوەتەوە، هەموو ئێرانییەكان هەستیان كردووە وڵاتەكەی خۆیان روبەڕووی هێرش بوەتەوە، لەو رۆژانەدا حاجی قاسم سولەیمانی وەكو كەسێك كە تاران یان مەشهەدو كرمان روبەڕووی هێرشی دوژمن بوبێتەوە رۆیشتووە بۆ بەرگریكردن لە كوردستان". رەئیسی ئاماژەی بەوەكردووە" ئارامی‌و ئاسایشی هەرێمی كوردستان بۆ كۆماری ئیسلامی بایەخێكی تایبەتی هەیە، بوونی هێزەكانی ئەمریكا لەناوچەكە كێشە بۆ ئاسایشی ناوچەكە دروستدەكات، چونكە بەبڕوای ئێمە ئەمریكا نە دڵسۆزی خەڵكی كوردو نە خەڵكی عێراق‌و ئێران نییە.. ئەوەی ئێمە دەمانەوێت یەكدەنگی نێوان لایەنە كوردییەكانە، چونكە هەرجۆرە ناكۆكییەك لەنێوان لایەنە كوردییەكاندا زەمینە بۆ جێگیربوونی دوژمنان لەناوچەكە خۆش دەكات". لەبەشێكی تری قسەكانیدا، سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی ئێران بە وەفدەكەی پارتی راگەیاندووە" هەندێك كەس كە لە ئێران تۆمەتبارن‌و ماڵی خەڵكیان خواردووە‌و گەندەڵییان كردووە، هەڵاتوون بۆ كوردستان، ئێوە ئەو كەسانە پەنامەدەن، ئێوە نابێت رێگە بدەن هەرێمی كورستان ببێتە پەناگە بۆ ئەو تاوانبارانە.. هەركەسێك تاوان بكات نابێت هەست بكات دەتوانێت لەسنورەكانەوە بۆی دەربچێت، دەبێت هەموان هەست بكەن لەژێر چاودێریدان‌و دادگا لە بۆسەدایە بۆیان". لەبەرامبەردا، هۆشیاری زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی بە سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی ئێران رایگەیاندووە:" من‌و باڵیۆزی ئێران لە عێراق شایەتی زیندووی هەوڵەكانی كۆماری ئیسلامی‌و شەهید قاسم سولەیمانین لە یارمەتیدانی هەرێمی كوردستاندا لە رۆژە سەختەكانی شەڕی داعشدا، هەرگیز ئەمە لەبیرناكەین". زێباری وتویەتی:" ئێمە كەسانێك نین كە سوپاسگوزار نەبین، ئاغای بارزانی لە یەكەمین لێدوانی خۆیدا باسی لەوەكرد كە ئێران یەكەمین وڵات بووە یارمەتی ئێمەی داوە لە راگرتنی هێرشی داعشدا". "ئێمە خۆمان بە كەسانی نزیك لە كۆماری ئیسلامی دەزانین‌و داوامان لە بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی كردووە كە رۆڵی ئەرێنی خۆیان لەگەڵ هاوپەیمانەكانیان بگێڕن بۆ ئەوەی بگەینە لێكتێگەیشتن‌و هاوكاری لەگەڵ برایانی شیعە كە لە بەغداد دەسەڵات‌و بەرپرسیارێتییان بەدەستەوەیە". سەبارەت بە رادەستكردنەوەی ئەو كەسانەش كە لەئێران هەڵدێن، زێباری رایگەیاندووە:" ئێمە ئامادەین كەسانی تاوانبار رادەستی ئێران بكەینەوە".   

درەو:  راپۆرتی: هەڵمەت محەمەد شکور- ژوری توێژینه‌وه‌کانى بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان    سەرەتا بەدواداچون و لێکۆڵینەوە لە دیاردە سیاسییە جۆراو جۆرەکان بایەخی خۆی هەیە، جگە لەوەی کاریگەری لەسەر کەڵەکەکردنی مەعریفە جێدەهێڵێت، بەشێکی گرنگیشە لە دەوڵەمەندکردنی زانست و زانیاری دەربارەی پرسەکان، هەروەک چۆن بەشدار دەبێت زیادکردنی هۆشیاری لای دەسەڵات و تاک و کۆمەڵگا. ئەگەر پرسەکە نەخوازراویش بێت، زیاتر جێی گرنگی پێدانە، ئەویش لە پێناو هۆشداریدان لە مەترسی سەرپێکەوتنی ئەو دیاردانەی پرۆسەی سیاسی و ژیانی سیاسی بەلاڕێدا دەبەن. دیاردەی "دەوڵەتی قوڵ-دەسەڵاتی قوڵ" یەکێکە لەو دیاردە نەخوازراوانەی لێرەدا لێیدەکۆڵینەوە. ئامانج لەم لێکۆڵینەوەیە تێگەیشتنی زیاترە لە دیاردەیەکی سامناکی وەک "دەسەڵاتی قوڵ"، کە چۆن لە توانایدایە پایەکانی حکومڕانی ڕاستەقینە نابوت بکات و ڕێگرێکی گەورە بێت لەبەردەم بە دامەزراوەییکردنی دام و دەزگاکانی دەوڵەت، بەردەوامی دەدات بە مانەوەو درێژەدان بە سیتسمێکی نادیموکرات و نامەدەنی و حکومڕانییەکی ناتەندروست. گرنگی ئەو هەوڵانەی کە پێویستە بدرێت لە پێناو ڕێگریکردن لە چەسپاندن درێژەدان بە دیاردەکە، کە ئەرکی سەرەکی هێزە سیاسییە مەدەنی و ڕێکخراو و ڕۆشنبیران و ڕۆژنامەنوسانە بەگشتی و سەرجەم تاکەکانی کۆمەڵگەیە بەتایبەتی.   گرفتی سەرەکی لێکۆڵینەوەکە ئەوەیە؛ کە ڕەنگە زانیاری تەواو و پێویست بەردەست نەبن، بەتایبەت بۆ پرسێکی وەک "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان، چونکە بابەتەکە خۆی هەستیارەو مامەڵەکردنە لەتەک پرسێکی ئاڵۆز و نهێنی. بۆیە ناچاردەبین پشت ببەستین بە لێداوانی بەرپرسانی سیاسی و ئەو بابەتە ڕۆژنامەوانیانەی بڵاوکراونەتەوە، یان دزەیان کردووە بۆ نێو ڕاگەیاندن، یان بەئاشکرا ڕویانداوە. لێرەدا شوێنی ئەوەیە گریمانەی ئەوە بکەین تا مەعریفەی زیاتر لای تاکەکانی کۆمەڵگا بەرجەستە بێت دەربارەی "دەسەڵاتی قوڵ" و مەترسییەکانی، هێندە هەستی بەرپەرچدانەوەی لە نێو کۆمەڵگا زیاد دەکات. هەر لەم سۆنگەیەشەوە دەستمان بۆ ئەم پرسە بردوە.   چاودێران و شارەزایانی بوارەکە کۆمەڵێک بنەماو خاسیەتی هاوبەشی دیاردەکەیان تیۆریزە کردووە، کە لە باسەکەمادا ئاماژەیان بۆ دەکەین، هەوڵیش دەدەین تایبەتمەندییەکانی پرسەکە شۆڕبکەینەوە نێو پرۆسەی سیاسی هەرێمی کوردستان، بۆ دەرکەوتنی ڕاستی، یان ناڕاستی بونی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان. هەر بۆیە لێکۆڵینەوەکەمان بەسەر دوو بەشی سەرەکیدا دابەشکردووە کە بریتین لە؛ چوارچێوەی تیۆری کە تەوەرەکانی پێناسە و چەمک، مێژووی سەرهەڵدان، تایبەتمەندی و ئامرازەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بایەخیان پێدراوە. ئەوەی تایبەتە بە هەرێمی کوردستان، ژینگەی هەرێم و ئامرازەکانی چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" و ڕێوشوێنەکانی لەباربردنی "دەسەڵاتی قوڵ"ە لە هەرێمدا.    پێویستە ئاماژە بەوە بدەین، "دەوڵەتی قوڵ" کە زۆرجار بە هەمان مانای "دەسەڵاتی قوڵ" بەکارهاتووە، مەبەست لێی زیاتر یان ڕاستتر بڵێن "دەسەڵاتی قوڵ"ە، چونکە لە زانستی سیاسیدا زاراوەی "دەوڵەت" جیاوازە لە "دەسەڵات". دەوڵەت، قەوارەیەکی مەعنەوییەو پایەکانی (گەل و هەرێم و پاشان دەسەڵات) پێکی دەهێنن. بەڵام دەسەڵات، یەکێکە لە ڕەگەزەکانی دەوڵەت و دەسەڵاتەکانی (یاسادانان، جێبەجێکردن و دادوەری) دروستی دەکەن، ئەم دیاردەیەش بەسەر دەسەڵاتدا پراکتیک دەبێت، تا بەسەر دەوڵەتدا، بۆیە لەلێکۆڵینەوەکەماندا چەمکی "دەسەڵاتی قوڵ" بەکاردەهێنین، وەک لەچەمکی "دەوڵەتی قوڵ".          بەشی یەکەم چوارچێوەی تیۆری یەکەم؛ چەمک و پێناسەی "دەسەڵاتی قوڵ" چەمکی "دەسەڵاتی قوڵ" یان "دەوڵەتی قوڵ" بە عەرەبی"الدولة العميقة" بە ئینگلیزی"Deep State" هاتووەتە نێو فەرهەنگی سیاسییەوەو بەم مانا سەردەمییەی دیاردەیەکی سیاسیی نوێ نیەو تەمەنی نزیکەی سەدەیەکە، لەڕوی زاراوەوە گوزارشتی جیاوازی بۆ داتاشراوە، وەک (دەوڵەتی سێبەر، دەوڵەتی پەنهان و ژێرپەردە، دەوڵەتی شاراوە، دەوڵەت لە ناو دەوڵەت، دەوڵەتی پارالێڵ یان هاوتەریب، دەوڵەتی بەدیل...) ناوبراوە. هەر لەو ناوانەی کە بۆی داتاشراوە، ئەو ڕاستیە ڕون دەبێتەوە، بونی "دەسەڵاتی قوڵ" دیاردەیەکی نەخوازراوی سیاسی نەرێنییەو کاریگەری خراپی لەسەر دیموکراتیزەکردنی دەسەڵات و پرۆسەی سیاسی و سەروەری یاساو دواجار دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەت بەجێدەهێڵێت. لەڕوی ماناشەوە خوێندنەوەی جیاواز هەڵدەگرێ و دیاردەکە لە دەوڵەتێکەوە بۆ دەوڵەتێکی تر، لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی دیکە، بەجیاواز بەکارهاتووەو کاری لەسەر کراوە، بۆیە وەک زۆر چەمکی دیکەی نێو ئەدەبیاتی سیاسی نەتوانراوە پێناسەیەکی دیاریکراوی بۆ بکرێت. بۆ نمونە؛ سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن یەکەمین کەس (رۆبرت پاکستون Robert Paxton) مێژونوسی ئەمریکی دەستەواژەی "دەوڵەتی هاوتەریب parallel state "ی بەکارهێناوە، ئەویش بە مانای کۆمەڵێک ڕێکخراوو دامەزراوەی هاوشێوەی دەوڵەت، لەروی ڕێکخستن و ئیدارەدان و هەیکەلەوە، بەبێ ئەوەی بەشێک بێت لە دەوڵەت یان دەسەڵات و حکومەتێکی شەرعی. ئەم گروپ و ڕێکخراوانە کار لەسەر پارێزگاری لە ئایدۆلۆژی سیاسی و کۆمەڵاتی باڵادەستی وڵات دەکەن. ئەمەش جیاوازە لە دیاردەی "دەوڵەتی قوڵ" یان "دەسەڵاتی قوڵ" کە کار لەسەر پاراستنی بەرژەوەندی تایبەتی دەکەن زیاتر لەوەی بۆ پارێزگاری ئایدۆلۆژیای دەوڵەت بێت. هەروەکو چۆن جیاوازە لە دەوڵەتی هاوتەریب و "دەوڵەت لەناو دەوڵەت state within a state"کە گوزارشتە بۆ وەسفی بونی دامەزراوە هاوشێوەکانی دەوڵەت، کە دژە بە بەرژەوەندییە باڵاکانی وڵات، بۆ ئەمەش حیزبوڵای لوبنانی و حیزبی بەعسی سوری بەشار ئەسەد بە نمونە دەهێنێتەوە .  بەڵام زۆرێک لە چاودێران بەو جۆرە لێی ورد نەوبوونەتەوەو پێناسەی جیاوازیان کردووە، بۆ نمونە؛ (ویلیام ئارکین) رۆژنامەنوس و چالاکی سیاسی دیاری ئەمریکی بەم جۆرە ناساندویەتی "دەسەڵاتی قوڵ" بریتییە لە "بوونی دەسەڵاتى ناڕونی نهێنی و تەریب بە حکومەتێکی ئاشکراو شەرعی" . هەروەها رۆژنامەی نیۆرک تایمزى ئەمریکی لە وتارێکدا لە ساڵی ١٩٩٧ بەم شێوە پێناسەی کردووە: "دەسەڵاتی قوڵ" گوزارشتە لە "بوونی کۆمەڵێک هێزی ناڕون، کە کارەکانیان لە دەرەوەی یاسا ئەنجام دەدەن" . (د.عەبدولمەجید رەمەزان) مامۆستای زانستە سیاسییەکان لە زانکۆی قاصدی مرباح وەرقەلە، لە جەزائیر لە لێکۆڵینەوەیەکدا بە ناونیشانی "الدولة القائمة والدولة العميقة وإشكالية التوافق والتضارب في المصالح" بەم جۆرە پێناسەی دەسەڵاتی قوڵی کردووە: "کۆمەڵێکن لەپێناو بەرژەوەندی سیاسی و کلتوری و کۆمەڵایەتی وئابوری تایبەت کاردەکەن، لەلایەن چەند کەس و گروپێکەوە کۆنترۆڵ دەکرێن و بەرگری لە بەدەستهێنانی بەرژەوەندی خۆیان دەکەن بە ڕێگەی نایاسایی، زیانەکانی درێژ دەبێتەوە بۆ نێو پرۆسەی سیاسی و پرۆسەی سیاسیش  توشی داڕوخان دەکەن" .  (هلمكى وليفيتسكى) بەم جۆرە دەیناسێنێت دەسەڵاتی قوڵ "کۆمەڵە ڕێسایەکی هاوبەشی نەنوسراوی کۆمەڵایەتییە، داڕشتن و کارکردن و جێبەجێکردنی لەدەرەوەی کەناڵە فەرمییەکانە" . ئەم پێناسەنەو دەیان پێناسەی دیکە بۆ دیاردەکە کراون، بەڵام زۆربەیان لە دەوری ئەو خولگەیە دەسوڕێنەوە، کە دەسەڵاتی قوڵ کۆمەڵێک تایبەتمەندی هەیە و دیاردەکەی پێ دەناسرێنەوە، لەو پێناسانەی سەرەوە دەتوانین ئەوە هەڵبهێنجێنین کە دیاردەکە خاوەنی تایبەتمەندی (بەرژەوەندی تایبەت، ناڕونی، نهێنی لە کاردکردن، نایاسایی)ن.  بە پوختی مەبەستی سەرەکی لەم دەستەواژەیە "دەسەڵاتی قوڵ" سەرنج ڕاکێشانە بۆ بوونی کۆمەڵ و تاقمێک کە لەبەرچاو نین و لە ژێر کۆنترۆڵی لێپرسینەوەی فەرمی دەوڵەتدا نین، بەڵام بە شێوەیەکی پراکتیکی سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەکی دەوڵەت دادەڕێژێن و خۆیان بە سەرپەرشتیار و پاسەوانی نەریتی نیشتمانی و یەکێتی دەوڵەت دەزانن و لە هەمان کاتدا لە ڕواڵەتی سیستەمی دیموکراتی و هەڵبژاردنی فەرمی دەرناکەون، بەڵام بەپێی ئەجێندای تایبەتی خۆیان بەردەوام ئاراستەی سیاسەتەکان دەکەن.  بەم جۆرە لە دەوڵەتدا دوو ئاستی حوکمڕانی دروست دەبێت. ئاستی یەکەم ئەوانەی دیارن و هەڵبژێردراون و پۆستی فەرمییان هەیە، بەڵام لە ڕاستیدا تەنیا ڕواڵەتی و ڕووکەشەن، و ڕێژەی نوێنەرایەتی کردنیان بۆ گەل ئێجگار نزمە و دەسەڵاتی کردەییان لاوازە. ئاستی دووەم ئەوانەی کە بەفەرمی هەڵنەبژێردراون و لە ژێرەوە کاردەکەن و لە ناواخنی ئاستی یەکەمدا بوونیان هەیە، و نوێنەریان لە نێو ڕیزەکانی ئاستی یەکەمدا هەیە . دوەم؛ مێژوی سەرهەڵدانی "دەسەڵاتی قوڵ" چاودێرانی سیاسی سەرەتای سەرهەڵدانی "دەسەڵاتی قوڵ" دەگێڕنەوە بۆ سەرەتای بیستەکانی سەدەی ڕابردوو، بەدیاریکراویش دەدرێتە پاڵ ئەو تۆڕە نهێنییەی مستەفا کەمال ئەتاتورک لە ساڵی (١٩٢٣) لە تورکیا دروستی کرد، کە پێکهاتبوون لە کۆمەڵێک ئەفسەری نێو سوپاو پۆلیس و هەندێ لە پیاوانی نێو دەسەڵاتی دادوەری و دەزگا بیرۆقراتییەکانی تر، ئەم تۆڕەش ئەرکی سەرەکییان بریتیبوو لە ئەنجامدانی کۆمەڵێک کاری نهێنی بە ئامانجی پارێزگاری لە ئایدۆلۆژیای عیلمانی لە وڵاتی تورکیادا، دژایەتی کردنی هەر بۆچون و جوڵانەوەیەکی حیزبی و شەخسی نێو دەزگاکانی حکومەت و کۆمەڵگا، کە دژ بە پرۆسەی بە عیلمانی کردنی دەوڵەت بێت، بەشێویەکی تایبەتیش دژ بە ڕۆژنامەنوسان و شیوعیەکان و کوردەکانی ئەو وڵاتە بوون .  پاشان دیاردەکە لە تورکیاوە گواستراوەتەوە بۆ روسیاو وڵاتانی دیکەی یەکێتی سۆڤییەت، دواتر پەرەسەندنی زیاتری پرۆسەکەو دوبارەکردنەوەی مۆدێلەکە لە بەشێک لە وڵاتانی عەرەبی، تا دەگات بەوەی کە باس لە بونی دیاردەی دەسەڵاتی قوڵ لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بکرێت . هەندێک لە توێژەران بۆ نمونە (پیتەر سکۆت) پێی وایە ڕیشەی پرسەکە لە ئەمریکا بەستراوەتەوە بەوەی ناوی نراوە (دەوڵەتی ئاسایشی نەتەوەیی) لە کۆتایی چلەکانی سەدەی ڕابردوو، لەو بارەوە ئیدارەکەی (هاری ترومان) گرنگییەکی تایبەتی هەبوو بۆ ئاسایشی نەتەوەیی لەو کاتەدا کە وڵات لە جەنگی سارددا بوو لەگەڵ یەکێتی سۆڤییەت. ترومان واژۆی لەسەر یاسای ئاسایشی نەتەوەیی (The National Security Act) کرد، لەو پێناوەش ئاژانسی هەوڵگری ناوەندی (CIA) ئاژانسی ئاسایشی نەتەوەیی (NSA) و چەندین دەزگای ئاسایشی ناوخۆی و دەرەکی پێکهێنرا، ئەمەش لەو قۆناغە بەسترابوویەوە بە بیرکردنەوەی دەوڵەت لە پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی. پاشان دەرکەوتنی "دەسەڵاتی قوڵ" لەنێو دەسەڵاتی سیاسی و ئابوری و دارایی لە واشنتۆن و کارکردن لەسەر پاراستنی گروپ و تۆڕی خاوەن بەرژەوەندییەکانی وڵات . بەم جۆرەش "دەسەڵاتی قوڵ" دەکرێت دەزگایەکی نهێنی بێت کە بەشێوەی ڕەواو ناڕەوا کاربکات بۆ پاراستنی کیانی دەوڵەت، بەڵام دۆخەکە گۆڕانکاری بەسەردا دێت کاتێک "دەسەڵاتی قوڵ" دەردەکەوێت و هەوڵدەدات بۆ قۆستنەوەی دەزگاکانی دەوڵەت بۆ پاراستنی بەرژەوەندی تایبەت. سێیەم؛ تایبەتمەندییەکانی دەسەڵاتی قوڵ هەموو دیاردەیەکی سیاسی خاوەنی کۆمەڵێک خاسیەتی تایبەت بە خۆیەتی، گرنگترین تایبەتمەندییەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بریتین لە ؛ 1.    نهێنی و ناڕونی؛ زۆربەی ئەو پێناسانەی بۆ دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ" كراون، ئاماژە بەوە دەدەن ناڕونی و نهێنیبون دوو سیماو تایبەتمەندی سەرەكی دیاردەكەن، كە بەشێوەیەكی ئاشكرا كارناكەن و لە دەرەوەی چوارچێوەیەی دەزگا فەرمییەكانی حكومەتدان، بەڵام مومارەسەی دەسەڵات دەكەن و كاریگەری گەورەو قوڵ جێدەهێڵن. 2.    نایاساییبوون؛ ئەو گروپ و كەسانەی بەشێكن لە "دەسەڵاتی قوڵ" لەدەرەوەی چوارچێوەی یاساو دەستور كاردەكەن و خۆیان لەسەروی یاساوە دەبینن و دادەنێن، پەنا دەبەنە بەر تەزویر و كاری گەندەڵی و ئەنجامدانی هەڕەشەو تەنانەت كوشتنیش بەكاردەهێنن دژی نەیارەكانیان و ملكەچی هیچ لێپێچینەوەیەكی یاسایی نابن، خاوەن دەسەڵات و نفوزێكی زۆرن بۆ پارێزگاری لە خۆیان و دەست و پێوەندەكانیان. 3.    بەدەستهێنان و پاراستنی بەرژەوەندی؛ گروپ و ئەندامانی "دەسەڵاتی قوڵ" لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆیان، دەچنە نێو ڕێككەوتن و هاوپەیمانی جیاوازەوە لەگەڵ گروپ دامەزراوەی دیكە، تەنانەت ئەگەر بەرژەوەندییە تایبەتییەكانیان دژ بە بەرژەوەندی گشتیش بێت كاری بۆ دەكەن و پارێزگاری لێدەكەن. 4.    دروستکردنی تۆڕی بەرژەوەندیخوازانە؛ بۆ پارێزگاری لە پایەو ستونەكانی "دەسەڵاتی قوڵ" زامنكردن و پاراستنی، گروپەكان ڕێكخستنێكی جاڵجاڵۆكەیی و ئاڵۆز پێكدەهێنن، بەو مانایەی پشت بە هەموو شت و لایەنێك دەبەستن بۆ بەدەستهێنانی بەرژەوەندییە خودییەكانیان، هاوكات پارستنی تۆڕ و تاكەكەكانی نێو گروپی "دەسەڵاتی قوڵ" لێپرسراوێتیەكی جەماعیە و تەنانەت هەندێك جار دەگات بە ئاستێك سەردەكێشێت بۆ هاندانی ژن و ژنخوازی لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتێكەدا. بەپێچەوانەشەوە ڕاستە. 5.    چوارچێوەی فراوانی هاوپەیمانێتی؛ پەیوەندی و هاوپەیمانێتی "دەسەڵاتی قوڵ" تەنها لەنێو فەرمانگەو دامەزراوە بیرۆقراتیەكانی حكومەتدا قەتیس نابێت، بەڵكو شۆڕدەبیتەوە بۆ نێو هەندێ دامەزراوەی دیكەی وەك هێزە ئەمنیەكان و هێزەكانی پۆلیس و تەنانەت نێو دادگاو دەزگانی راگەیاندن و زۆر دامەزراوەی فەرمی دیكە دەگرێتەوە. پەیوەندییەكان هەر بەوەوە ناوەستن كە بە دەزگا فەرمییە سیاسی و حكومی و دەوڵەتییەكان بمێنێتەوە، بەڵكو درێژدەبێتەوە بۆ پەیوەندی بەستن لەگەڵ تاكی ئاسایی و دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكانی وەك خێزان و هۆز و تیرە و خێڵ و پیاوانی ئاینی و فیگەرە دیار و جیاوازەكانی نێو كۆمەڵگا و بازرگان و ڕێكراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و حیزبی سیاسی ....هتد. 6.    دوانەیی قوڵ؛ مەبەست لە دوانەیی قوڵی "دەسەڵاتی قوڵ"، قوڵی لە (كات) و قوڵبونەوەیە لە (هێز و هاوپەمانێتی)دا. قوڵی كات ئاماژەیە بۆ ئەو هاوپەیمانیە نهێنییەی كار لەسەر مانەوەی ئەو كەش و دۆخە دەكات، كە زامنی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی "دەسەڵاتی قوڵ" دەكات و بەردەوامی پێ دەدات بۆ ماوەیەكی درێژ، هەوڵی بەرپەرچدانەوەی هەر دژوەستانەوەیەك یان هەوڵێك بۆ گۆڕانكاری و شكستپێهێنان بە دۆخی لەباری دارو دەستەی "دەسەڵاتی قوڵ". ئەمەش بەو جۆرە خوێندنەوەی بۆ دەكرێت كە ڕێگرە لە بوونی گۆڕانكاری ڕاستەقینەو دیموكراتیانە، هەموو هەوڵێكی دیموكاراتیانەش لە هەوڵێكی ڕوكەشانە تێناپەڕێت. ئەمەش كاریگەری "دەسەڵاتی قوڵ"ە كە بۆ ماوەیەكی درێژ دەتوانێت دەست بەسەر دامەزراوە ڕاستەقینەكانی دەوڵەتدا بگرێت و شكست بە هەموو گۆڕانكارییەكی جدی بهێنێت، رونترین نمونەش بوونی بەشێك لە دەوڵەتانی ئەفریقییە كە فەرمانڕەواو سەرۆكەكانیان دەتوانن و توانیویانە بۆ ماوەیەكی دورودرێژ حكومڕانی بكەن. هەرچی پەیوەندی بە قوڵبوونەوەی هاوپەیمانێتیە لە پێناو كۆكردنەوەی هێز و هەژمونی زیاتر و توندكرنەوەی بەستەرەكانی ئەو هەوپەیمانێتییەیە كە لایەنە پێكهێنەرەكانی هەوڵی بۆ دەدەن، بۆ ئەوەی هاوپەیمانێتییەكە بە قوڵی شۆڕبكەنەوە بۆ نێو سەرجەم دامەزراوەو كەرتە پێكهێنەرەكانی دەوڵەت بە هەردوو شێوەی ئاسۆیی و ستونی. بەردەوامیشی هەر پەیوەستە بە توندوتۆلی ئەو لینكە بەهێزانەی هاوپەیمانێتییەكە ڕادەگرێت، هەندێ جاریش ئەو لیناكانە بەستراوەتەوە بە بەكارهێنانی كۆمەڵێك ئەدەوات و ئامرازی وەك (خزمایەتی و پارەو كۆمپانیای بازرگانی ... هتد) لە پێناو دەستگرتن بەسەر سەرجەم جومگەكانی دەوڵەت و كایەی حكومڕانی. چوارەم؛ ئامرازەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" دەسەڵاتی قوڵ کۆمەڵێک ئامراز و میکانیزمی جیاواز بەکاردەهێنێت بۆ بەردەوامیدان و درێژەدان بە کۆنترۆڵی زیاتر و مانەوەی زیاتر لەوانە ؛  1.    دەستوەردان لە دامەزراوە سەربازییەکان و کاروباری ئابوری و دەزگا کارگێڕی و دەستەو لایەنە حکومییەکانی دەوڵەت، لەڕێگەی خاوەنداری کۆمپانیا وەبەرهێنەکان و دەستوەردان لە بازاڕ، هەروەها سەرپەرشتی ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆی پرۆژە ئابورییەکان، ئەگەر خۆشیان ڕاستەوخۆ یاریکەری سەرەکی نەبن لەپشت سەرمایەدارو وەبەرهێنەرە ئابورییەکانەوە ڕاوەستاون. سەرەڕای ئەوەش کۆنترۆڵی دەزگا ئیداری و کارگێڕییەکان دەکەن، لەڕێگەی خزانە نێو پیاوانی سەربازی و هەوڵگرییەکانی خۆیان بۆ نێو ئەو دامەزراوانە. هەندێ جاریش سپاردنی پۆستی باڵای سیاسی و ئیداری بە کاربەدەستانی سەربازی و ئەمنی، لەکاتێکدا ئەو پۆستانە پێویستی بە کەسانی ئیداری و تەکنۆکرات و شارەزا هەیە وەک لەکەسانی سەربازی و ئەمنی، لێرەشەوە هەوڵی پێکانی ئامانجەکانی خۆیان دەدەن، بۆیە دامەزراوە سەربازییەکان بەشێک دەبن لە پاراستی بەرژەوەندییەکانی "دەسەڵاتی قوڵ".  2.    چەسپاندنی سیستمی مەرکەزی لە بواری کارگێڕی و ئابوریدا، کە ئامرازێکی دیکەى پەرەدانە بە مانەوەی "دەسەڵاتی قوڵ"، هەروەها ڕێگرە لە گۆڕانکاری کارگێری و ئابوری و بازرگانی، بەمانایەکی تر گۆڕانکاریی کاتێک ڕودادەت بە قازانجی "دەسەڵاتی قوڵ" کۆتایی بێت، ئەگەر نا ئاستەنگ بۆ هەر گۆڕانکارییەک دروست دەبێت، کە زیان بە تۆڕی پاراستنی دەسەڵاتەکە دەگەیەنێت.  3.    بەکارهێنانی فێڵ و ساختە بەشێوەی ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ، دو ئامرازی بەهێزی"دەسەڵاتی قوڵ"ە، بۆ فریودانی هاوڵاتیان و پاراستنی سیستمی گشتی و داب و نەریت و بیروباوەڕ و ئایدۆلۆژیای دەسەڵات.    4.    لە ڕێگەی ئامرازە ئابورییەکانی دەوڵەتەوە، کۆنترۆڵی بازاڕ دەکەن، ئەوەش لەپێناو پاراستنی تۆڕەکانی خاوەن بەرژەوەندی ئابوری، بەهەر شێوازێک بێت، لە ڕێگەی ڕێکخستنی (خواست و خستنەڕوو) بازاڕ ئاراستە دەکەن، بە خواستی "دەسەڵاتی قوڵ".   5.    هەندێ جار دەسەڵاتی قوڵ پەنا بۆ بەکارهێنانی ئامرازی دیکەی دەبەن، وەک؛ توندوتێژی و سەرکوتکاری ئۆپۆزسیۆن  و گرتنەبەری ڕێ و شوێنی ئەمنی، بە بیانوی پاراستنی ئەمن و ئاسایش و هەڕەشەی دەرەکی، کە هەندێ جار هەڕەشەو ڕفاندن و گرتن و کوشتنیشی لێدەکەوێتەوە، تا دەگات بە بێدەنگکردنی گشتی. سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن پارەو سامان بەهێزترین و کاریگەرترین چەکە بەدەست "دەسەڵاتی قوڵ"ەوە، کە ئامانجەکانی خۆیانی پێ بەدیدەهێنن و دەیپارێزن. 6.    زۆر ئامرازی دیکەی ڕەواو ناڕەوا بەکاردەهێنن، بۆ درێژەدان بە "دەسەڵاتی قوڵ" وەک ڕاگەیاندن و پەوەردە و ئاین و یاساو....هتد.    بەشی دوەم "دەسەڵاتی قوڵ" و نمونەی دۆخی هەرێمی کوردستان یەکەم؛ هەرێمی کوردستان وەک ژینگەیەکی شیاو بۆ "دەسەڵاتی قوڵ" لەدوای‌ راپه‌رینی‌ باشوری‌ كوردستان، دژ به‌ رژێمی‌ به‌عس، له‌ (5/3/1991)، بڕیاری‌ ژماره‌ (688) ئه‌نجومه‌نی‌ ئاسایشی‌ سه‌ربه‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان له‌ به‌رواری‌ (5/4/1991) دژ بەڕژێمی بەعس لەم ناوچەیە، وەک دو هۆكاری‌‌ ناوخۆيی‌ و ده‌ره‌كی‌، سەرەتای گەڵاڵەبوونی قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردسان بوو.  بەڵام ساختەکاری لە یەکەمین خولی هەڵبژاردن، چەکدارکردنی حیزب، نەسازان، ململانێی بەردەوام، زنجیرەیەک شەڕی ناوخۆ، ڕێککەوتنی واشنتۆن (بارزانی و تاڵەبانی)، دوو ئیدارەیی، ڕێککەوتنی ستراتیجی (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان)، دابەشکردنی دەسەڵات، بەربەرەکانی ئۆپۆزسیۆن، دامرکاندنەوەی خۆپیشاندان، ناسەقامگیری حکومرانی، بەردەوامیدان بە ساختەکاری لە هەڵبژاردنەکاندا، بەرتەسککردنەوەی ئازادی، قۆرخکاری ئابوری و نەوت و بازاڕ، داخستنی پەرلەمان و لاوازکردنی، خۆدزینەوە لە چاکسازی ڕیشەیی و بەردەوامی گەندەڵی ...ئەمانە و دەیان پرسی دیکە، گەورەترین و گرنگترین سیما دیارەکانی پرۆسەی سیاسی و حکومڕانی هەرێمی کوردستانە لە (٣٠) ساڵی ڕابردوودا. ئەگەرچی لەنێو ئەو چەمکە نەرێنیانەدا دەیان پرس و هەوڵ و سیمای ئەرێنیش هەیە، بەڵام مەبەستمانە بڵێن ئەو هۆکارانە بەردەوام و بە ڕێژەی جیاواز لە کاتێکەوە بۆ کاتێکی تر هەندێکیشیان بەبەردەومی وجودیان هەبووە، بە هەموشیانەوە کێڵگەیەکی بە پیتان خوڵقاندووە بۆ پێگرتن و سەرپێکەوتنی دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان. زەمینەیان خۆشکردووە بۆ بەشێک لە هێزە سیاسییەکان، لە سەرو هەموشیانەوە (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان) کە لە دەرەوەی دەزگا حکومی و دەوڵەتییەکان، دەسەڵاتی بەهێزی خۆیان بەسەر حکومەت و دامەزراوەکانی و پەرلەمان و پەیوەندی دەرەوەو بازاڕ و دەسەڵاتی دادوەری...هتد، بسەپێنن.  لێرە بەدواوە هەوڵدەدەین شیکاری ئەوە بکەین کە بە چ ئامرزاو ڕێو شوێنک ئەو هەوڵانەیان بۆ چوەتەسەر، لەو رێگەیەشەوە پاڵپشت بەو چوارچێوە تیۆرییەی لە بەشی یەکەمی لێکۆڵینەوەکەماندا ئاماژەمان بۆ کردوە، نمونەیان بۆ دەهێنینەوە.  دوەم؛ ئامرازەکانی چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" کاتێک لە بەشی یەکەمی توێژینەوەکەدا چوارچێوە تیۆرییەکە دەخوێنیتەوە، بەبێ ناوبردنی هەرێمی کوردستان ، هەست ناکەی خەریکی خوێندنەوەی دیاردەیەکی نامۆی بە دۆخی سیاسی و ئابوری و ئیداری و کۆمەڵایەتی و کلتوریت بە هەرێمی کوردستان.  بۆیە لێرەدا بە وردییەکی زیاترەوە لەسەر سێ ئامرازی سەرەکی ڕادەوستین، کە لەپاڵ ئامرازەکانی دیکەدا بوون بە پاڵپشتی گەورە بۆ ڕەگداکوتانی پایەکانی دەسەڵاتی قوڵ لە هەرێمی کوردستان، ئەوانیش؛  1.    هێزی چەکدار؛ ئامرازێکی بەهێز و گرنگەکە بۆ چەسپاندنی پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان، ئەگەر بڕوانیەنە ئەو وڵاتانەی کە بەنمونە دەهێنرێنەوە بۆ بوونی دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ"، بەشێکی زۆریان خاوەن سوپایەکی یەکگرتووی ڕێکخراون و لە ژێر فەرمانڕەوای دەوڵەتدان، بەڵام ڕەنگە هەندێ جار بە خراپ بەکاربهێنرێن، بۆ پاراستن و چەسپاندنی  "دەسەڵاتی قوڵ" لەو وڵاتانەدا. لە هەرێمی کوردستان مەترسییەکە لەوە گەورەترە، کە لە هەندێک لەو وڵاتانەدا هەن، چونکە بەشێکی زۆری هێزە چەکدارەکانی هەرێم لە ژێر فەرمانی حیزبدان، کە ئەمەش دووجار یارمەتیدەرە بۆ چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" بەراورد بەو وڵاتانە، لێرەدا هەوڵدەدەین هەڵوەستەیەک لەم بارەوە بکەین. ساڵانێکی زۆرە قسە لەبارەی هێزە چەکدارەکانی هەرێمەوە دەکرێت، وەک گروپی جیاوازی ناڕێکخراو وێنا دەکرێن، ئەویش لەسەر بنەمای کۆمەڵێک تایبەتمەندی کە هێزی ناڕێکخراوی پێدەناسرێتەوە، ئەوانیش ؛ أ‌.    پەیوەندییە سەربازییەکان لەژێر کۆنترۆڵدانین و چاودێری پێویستیان لەسەر نیە، پێداویستیان لە ئاستێکی لاوازدایەو زۆربەی کات پۆشاکیان جیاوازە. ب‌.    سزاو پاداشت لەجێی خۆیدا نیەو بنەمای هاوڕێیەتی و خزمایەتی و حیزبایەتی بە پێوەرگیراوە، ئینتیمای حیزبی جێگەی ئینتیمای نیشتمانی و نەتەوەیی دەگرێتەوە. زۆرجار لێدوان هەڵسوکەوتی جیاواز لە لایەن فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکان و سەرکردە سەربازییەکان بەدیدەکرێت. لە هەرێمی کوردستاندا هێزی حیزب و گروپ و لایەنی سیاسی جێگەی بەهێزی نیشتمانی لێژکردوە، لەبری ئەوەی عەقیدەی سەربازی بەسترابێت بە ئینتمابون بۆ نیشتمان و نەتەوە، بەڵام گرێدراوە بە عەقیدەی حیزبی و شەخسی و بنەماڵەیی تایبەت.  ململانێی ناتەندروستی حیزبایەتی بە درێژایی تەمەنی حوکمڕانی هەرێم فاکتەری سەرەکی ناڕێکخراوی هێزە چەکدارەکانی هەرێم بووە. بە بەراوردکارییەکی ژمارەیی، ژمارەی ڕاستەقینەی هێزە چەکدارەکانی هەرێم لەگەڵ ئەو داتایانەی بەشێوەیەکی فەرمی خراونەتەڕوو جیاوازییەکی گەورە بەدیدەکرێت، ئاماژەیەکی ئاشکرایە بۆ بوونی گەندەڵیەکی بەرفراوان لەو هێزانەدا.  بەپێی ستانداردە جیهانییەکان لە حاڵەتی ئاسایی و ئاشتیدا پێویستە، ڕێژەی سەربازی (2.5%) دانیشتوان تێپەڕ نەکات و لەحاڵەتی جەنگ و نائاسایدا دەکرێت ئەو ڕێژەیە بەرز بکرێتەوە بۆ (٣%)  بەم پێیەش ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی هەرێم بەپێی تازەترین ئامار (٦) ملیۆن کەس بخەمڵێنین ، ئەوا پێویستە لە حاڵەتی ئاشتیدا هەرێمی کوردستان خاوەنی (١٥٠) هەزار پێشمەرگە بێت و لە حاڵەتی هەڕەشە و نائارامیدا ئەو ژمارەیە بەرزببێتەوە بۆ (١٨٠) هەزار پێشمەرگە، بەڵام بەپێی ئامارە نافەرمییەکان لە هەرێمی کوردستاندا (٤٢٢) هەزار کەس تەنها بە ناوی "پێشمەرگە"وە موچە وەردەگرن، بەڵام پێی سەرچاوەکانی وەزارەتی پێشمەرگە تەنها (٢٠٠) هەزار پێشمەرگە لەژێر فەرمانی ئەواندان و (١٢٠) هەزار کەسیان ئەرکی پێشمەرگایەتی جێبەجێ دەکەن، (٤٠) هەزاریان پێشمەگەی یەدەگن و (٤٠) هەزار کەسیشیان خانەنشینن .  (١٢٠) هەزار پێشمەرگە سەربە یەکەکانی (٧٠ و ٨٠)ن و یەک نەخراونەتەوە لەنێو وەزارەتی پێشمەرگەدا، واتە ئەو ژمارەیە سەربە هێزەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستانن ، ئەمە جگە لە بەشێک لە لیواو هێزو بندیوارانەی لەگەڵ بەپرسانی حیزب و حکومەتدان. ئەم ئامارانە بەبێ ئەوەی هێزە ئەمنییەکانی وەزارەتی ناوخۆی گرتبێتەوە کە زیاتر لە (١٠٠) هەزار کەسن. دەزگای ئاسایش و ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمیش زیاتر لە (٣٧) هەزار میلاکیان هەیە.  ئەم وێنەیەی خوارەوە بەڕونی نەخشەی و دابەشبوون و پەرت پەرت بوونی هێزە چەکدارەکانی هەرێم نیشان دەدات. سەرچاوە؛ تۆڕی هەواڵی کوردی (KNN)، 22/10/2017  هەر بە تێڕوانینێک لەو نەخشەیە، ئەو ڕاستییە ڕوندەبێتەوە کە هێزە چەکدارەکانی هەرێمی کوردستان، چۆن دابەشبون بەسەر دوهێزی دەسەڵاتداری هەرێمی کوردستان، سەرجەمیان لە بودجەی گشتی هەرێمی کوردستان سودمەندن، بەڵام ئەرک و کاری بەشێکی زۆریان لە خزمەتی ئەو دو هێزەدان و فەرمان لەوان و لە بەرپرسانی حیزب وەردەگرن، بەشێکیش لەنێو ئەواندا پارێزگاری لە ئەشخاس و کەسایەتییەکانی ناو حیزب دەکەن، لەنێو ئەو هێزانەشدا بەخشینەوەى پۆست و پلەی سەربازی بەزر دیاردەیەکی ئاشکراو ڕونە. هەموو ئەمانە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن کە "دەسەڵاتی قوڵ" لەم کەرتەدا بە قوڵی ڕەگی داکوتاوە، لەبری ئەوەی ئەم هێزانە بە دو ئەرکە سەرەکییەکەی خۆیان هەستن کە بریتین لە (بەرگری دەرەکی و ئاسایشی ناوخۆ)، دەیان نمونە بەردەستە کە خراپ بەکارهێنراون، ئیدی هەر لە شەڕی ناوخۆ (١٩٩٤-١٩٩٨) و جوڵانی هێز بۆ ململانێی حیزبی و سیاسی و ساختەکاری لە هەڵبژاردنەکان و تا دەگات بە هەرەشە و سەرکوتکردنی دەنگی ناڕازی و جوڵانەوەی مەدەنی، هەندێ جار دژ بە دامەزراوە فەرمییەکانی هەرێمیش سودیان لێوەرگیراوە و بۆ هەر یەک لەو کارانەش دەیان نمونەو بەڵگەی ئاشکرا بەردەستن.  ئەم ڕاستەیە تاڵە، زۆرجار بووە بەهۆی جێ لێژکردن بە حکومڕانییەکی مەدەنی مۆدێرن لە هەرێمی کوردستان. بەهۆی دابەشبونی بەشی هەرە زۆری هێزە چەکدارەکان بەسەر پارتی و یەکێتیدا، هەمیشە ئەگەری گۆڕینی ڕێڕەوەی ململانێ مەدەنی و سیاسی نێوان ئەو دوو هێزەو هێزەکانی دیکە بەرەو توندبونەوەو هەڕەشەی بەکارهێنانی هێزو توندوتیژی لە ئارادایە. ئەمە جگە لە بەکارهێنانیان لە پرۆسە مەدەنییە سیاسییەکان بە تایبەتیش لە کاتی هەڵبژرادنەکان، کە بە زەقی بەدیار دەکەوێت. 2.    حیزبی دەوڵەمەند و حکومەتی قەرزار؛ هەرێمی کوردستان لەماوەی 30 ساڵی تەمەنی حکومڕانییدا چەند قۆناغێکی جیاوازی بڕیوە، بەڵام لە سەرجەم قۆناغەکاندا بێبەش نەبوە لەمۆدێلی حکومڕانییەکی چەتەگەری "کلیپتۆکراسی"، لەپێش پرۆسەی ئازادکردنی عێراق باوی ئاودیوکردنی سامانی سەر زەوی هەرێمی کوردستان بوو بۆ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەتیش بۆ ئێران و تورکیا، لەدوای پرۆسەی ئازادیش هێزە حکومڕانەکان تەنها بە سامانی سەر زەوییەوە نەوەستان و چاویان بڕییە سامانی ژێر زەویش. پێش پرۆسەی ئازادی مۆدێلی فەرهود و ئاودیوکردنی موڵک ماڵی گشتی بوو، ئیدی هەر لە ئۆتۆمبێلی بارهەڵگرو بچوکەوە بگرە تا دەگاتە مس و فافۆن و ستونی کارەبا و گەنم و تا هەندێ جار کار دەگەیشتە بڕینی تەلی کارەبای گەڕەکەکانی شار، لە ڕێگەی بەشێک لەو چەتانەوە دەبرانە ئەودیو سنورەکانەوەو دەفرۆشران بە تورکیاو ئێران. ئێستا هەمان ئەو تاڵانچیانەی پێشوو بەشێوەیەکی مۆدێرنانە، کەوتوونەتە داگیرکردن و تاڵانکردنی سامانی ژێر زەوی و سەر زەوی هەرێمی کوردستان، پاوانکردنی زەوی و باخ و تەنانەت تەلبەندکردنی شاخەکانییش، لە ژێر زەویش هەر کانزایەک بەهای هەبێت، خەریکی دەرهێنانین و هەموو ڕێگایەک دەگرنەبەر بۆ گواستنەوەو بردنە دەرەوەی، دواجار ساغکردنەوەی بە قازانجی کۆمپانیاکانی خۆیان و حیزب و بنەماڵە تایبەتەکانی نێو حیزب. ئەم بازرگانییەی ئەم دوو هێزەی دەسەڵات دەستیان داوەتێ تەنها کەرتی نەوت و سوتەمەنی نەگرتووەتەوە بەڵکو پەلیکێشاوە بۆ کەرتەکانی دیکەی وەکو کەرتی تەندروستی و بازرگانی دەرمان و گەنم و جۆ و جگەرەو چەک و پیشەسازی گەورەو بچوک ، تەنانەت لە کاتی شەڕی داعشدا باس لە بازرگانی گەنمی سایلۆکان و نەوت و غاز و ئۆتۆمبیل، تەنانەت بازرگانی چەکیش لەگەڵ ڕێکخراوی داعشدا دەکرا . ئەمە جگە لەوەی پرسیاری ئەوە سەرهەڵدەدات، ئاخۆ ئەم سەروەت و سامانەی هەرێمی کوردستان چی بەسەرهات، بەتایبەت لە دوای ساڵی 2004 -2014، کە حکومەتی فیدراڵ 17%ی بودجەی ناردووە بۆ هەرێم، بەپێی سەرچاوەکان ئەو پارانەی دەست حکومەتی هەرێم کەوتووە لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حکومەتی فیدراڵ، کە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بوو، بەڵام لەدوای ساڵی 2014ەوە حکومەتی هەرێم سەربەخۆیی ئابوری ڕاگەیاند، حکومەتی عێراقیش بەشە بودجەی هەرێمی ڕاگرت، بریتیبووە لە؛ لەماوەی 10 ساڵی (2004-2014) نزیکەی (75) ملیار دۆلار ڕەوانەی هەرێم کراوە، بەم شێوەیە؛      ساڵی 2004: بودجەی هەرێم 2 ملیارو 330 ملیۆن دۆلار بووە.     ساڵی 2005: بودجەی هەرێم 3 ملیارو 124 ملیۆن دۆلار بووە.     ساڵی 2006: بودجەی هەرێم 3 ملیارو 560 ملیۆن دۆلار بووە.      ساڵی 2007: بودجەی هەرێم 6 ملیارو 539 ملیۆن دۆلار بووە.      ساڵی 2008: بودجەی هەرێم 8 ملیارو 358 ملیۆن دۆلار بووە.      ساڵی 2009: بودجەی هەرێم 9 ملیار دۆلار بووە.      ساڵی 2010: بودجەی هەرێم 10 ملیارو 400 ملیۆن دۆلار بووە.      ساڵی 2011: بودجەی هەرێم 9 ملیارو 366 ملیۆن دۆلار بووە.      ساڵی 2012: بودجەی هەرێم 10 ملیارو 500 ملیۆن دۆلار بووە.      ساڵی 2013: بودجەی هەرێم 12 ملیار دۆلار بووە.      ساڵی 2014 بەهۆی شەڕی داعش‌و گرفتەكانی پێكهێنانی حكومەتی ناوەندی هیچ پێشنیارێكی بودجە نەبوو، بەڵكو دەسەڵاتی خەرجییەكان درابوو بەوەزارەتەكان، بەشی هەرێمیش بڕا . بە وتەی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق، لەچاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنێدا لە ساڵی (٢٠١٥) لەگەڵ كەناڵی سومەرییە، ئاشكرایكردووە، كە لەساڵی لە 2004 تا 2014 و لە كۆی گشتی 710 ملیار دۆلار داهاتی هەموو عیراق بووە، بڕی 119 ملیار دۆلار دراوە بە هەرێمی كوردستان، واتا بەپێی رێژەی 17% . بەڵام ئەم لێدوانەی نوری مالیکی پشتڕاست نەکراوەتەوە، ناوبراو لە کاتێکدا ئەو لێدوانەی داوە، کە پەیوەندییەکانی هەرێم و ناوەند لە ڕوی سیاسییەوە، پەیوەندییەکی ئاڵۆز بووە. بەڵام بەپێی نوێترین توێژینەوەی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێکۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) لە تشرینی یەکەمی 2020 بڵاوکراوەتەوە، هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2005-2019 (96.196.503.000) نەودو شەش ترلیۆن و سەدو نەوەد و شەش ملیار و پێنج سەدو سێ ملیۆن دیناری لە بەغدا وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2.273.430.000) دوو ترلیۆن و دوسەدو حەفتاو سێ ملیار و چوارسەدو سی ملیۆن داهاتی گەڕاندووەتەوە بۆ ناوەند.   ئەگەر شیكارییەكی بۆ بودجەی هەرێم بكرێت ‌لە رابردودا، زۆر بەئاسانی روندەبێتەوە كە بەشێکی گەورە لە بودجەی هەرێمی كوردستان بۆ حیزب بوە، نەك فەرمانبەران و هاوڵاتیانی هەرێم و پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان و بونیادنانی ژیرخانی ئابوریی.  بە ‌گوتەی عەدنان موفتیی سەرۆكی پێشوتری پارلەمانی كوردستان، لە ساڵی 2004‌وە تا سەرەتای ساڵی 2010، یەكێتی نیشتیمانی كوردستان‌ و پارتی دیموكراتی كوردستان مانگانە هەریەكەی 35 ملیۆن دۆلاریان بۆ خۆیان بردوە. واتا بە هەردو حیزبەكە مانگانە 70 ملیۆن دۆلاریان بردوە، بەو پێیەش ساڵی 840 ملیۆن دۆلار دەکات، بە شەش ساڵەكەش  5 ملیار و 40 ملیۆن دۆلارە .  ئەمانە جگە لەو نەوتەی حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە دواى ساڵی ٢٠١٤ەوە فرۆشتوویەتی بە زیاتر لە (40) ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت ، بەم پێیەش جگە لە داهاتی ناوخۆ و فرۆشتنی نەوت لە ڕێگای تانکەر و سەرچاوەکانی دیکەی داهاتی هەرێمی کوردستان لە ناوخۆو هاریکاری دەرەکی  لە پاش ساڵی 2004 ەوە حکومەتی هەرێم زیاتر لە (115) ملیار دۆلاری دەستکەوتووە، بەڵام ئەوەی جگەی سەرسوڕمانە لە ئێستادا حکومەتی هەرێم کەوتووەتە ژێر باری قەرزێکی (3٢) میلیار دۆلاری ئەو قەرزانەش بریتین لە؛ سەرۆكی حكومەتی هەرێم لە دانیشتنی رۆژی 5/10/20٢0 لە پەرلەمان رایگەیاند، قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم زیادیان کردووە و بونەتە نزیکەی 28 ملیار دۆلار و نیو لە ماوەی چەند مانگی رابردوو ملیارو نێوێک زیاد بووە  . هەروەها سەرۆکی حکومەت ئاماژەی بەوەكرد، حكومەت لە ئێستادا زیاتر لە (7) ملیار دۆلاری قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی لەلایە و زیاتر لە (8) ملیاری قەرزی موچەخۆران و (8) ملیاری پابەندیە داراییەكان  قەرزدارە. نزیكەی (4) ملیار دۆلاری هەردوو بانكی بازرگانی عێراقی و بانكی نێودەوڵەتی كوردستان قەرزدارە، بە گوێرەی ئەو راپۆرتەی مەسرور بارزانی كۆی قەرزەكانی حكومەت زیادیان كردووە بەراورد بە سەرەتای دابەزینی نرخی نەوت لەم كابینەیەی حكومەتدا.  لەم خشتەیەی خوارەوەدا پوختەی قەرازەکانی سەر حکومەتی هەرێم ڕونکراوەتەوە پێش خەرجکردنی موچەی مانگەکانی (5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان؛ پوختەی قەرزەکانی حکومەتی هەرێم   به‌گوێره‌ی ڕاپۆرتێکی "ماڵپەڕی شارپرێس" کە قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێمی زیادیانکردووە "پاش ئه‌وه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان بڕیاری دابه‌شنه‌كردنی مووچه‌ی پێنج مانگی ٢٠٢٠ی فه‌رمانبه‌رانی ده‌ركرد و بانكه‌كانی ئاگاداركرده‌وه‌ لیستی مووچه‌ی مانگی نۆی ٢٠٢٠ ئاماده‌بكه‌ن، دواتریش مانگی (11 و 12)ی هەمان ساڵی خەرج نەکرد، بەم پێیەش كۆی گشتی قه‌رزه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم ٣٠ ملیار دۆلاری ئه‌مریكی تێپەڕاندووە . کەواتە ئەوەی شەڕی داعش و دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بڵاوبونەوەی پەتای کرۆنا، تەنها پاساو نین بۆ ئەو قەیرانەی حکومەت و هەرێمی تێکەوەتووە، بەڵکو بەشێکی گەورەی قەیرانەکە شێوازی ئیدارەدانی حکومڕانی هەرێم بوە لەلایەن (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان)ەوە، کە حکومەت هەرێمی کوردستانیان ئیفلاس پێکرووەو کۆمپانیا جۆراو جۆرە حیزبییەکانیشیان بەردەوامن لە بازرگانی خۆیان توشی هیچ قەیرانێکی دارایی نەبون. کەواتە پرسیارەکە ئەوەیە؛ پارەکانی حکومەتی هەرێم لە كوێیە؟ نەبونی چاودێریی جدی لەسەر سامان و داهاتی هەرێم و لێنەپرسینەوە هۆكاری سەرەكی بردنی داهاتی گشتیی وڵاتانە لەلایەن حیزب و كارەكتەرە سیاسییەكانەوە، كە لە ئێستادا باس لەوە دەكرێت، سەركردەكانی كورد لە ئاستی دەوڵەمەندەكانی ناوچەكەدان، كۆمپانیا حیزبییەكانیش لە ریزبەندی كۆمپانیا دەوڵەمەندەكانی ناوچەكەدان، بەپێی زانیاریی بەرپرسان خۆشیان، حیزب و كارەكتەرە سیاسییەكان پارەیەکی زۆریان هەیە.  پێشتر مەلا بەختیار رایگەیاندبو كە ژێرزەمینەكان لە فەردە دۆلار ئاوساون و بانكەكانیش پارەیان تێدا نییە بۆ موچە. زانیارییەكانی هەندێ دیبلۆماتی رۆژئاواییەكانیش ئاماژە بەوە دەكەن كە بەرپرسانی هەرێم و بەغداد بە شێوەیەكی ناسروشتیی دەوڵەمەند بونە و پارەكانیان بە ملیاران دۆلار دەخەمڵێندرێت. بە هۆی نەبونی سیستەمی بانكی و نەبونی شەفافییەت لە هەرێمی كوردستان و عێڕاقدا، تا ئیستا نازاندرێت داهاتی بەرپرسانی كورد و عێڕاق بەراستی چەندە، بەڵام هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە زۆریان بونەتە خاوەنی ملیاران دۆلار . سەرەڕای ئەوەش بەهۆی بازرگانی بەرپرسە سیاسییەكانەوە، راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ خاوەنی دەیان كۆمپانیای نەوت و بوارەكانی دیكەن و بونەتە ملیاردێر، لەو بارەیەوە (مەلا یاسین مەحمود - وتەبێژی یەکێتیی وەبەرھێنەرانی ھەرێمی کوردستان) لە ساڵی ٢٠١٨ ئاشکرای  دەکات، ژمارەی دەوڵەمەندەکانی کوردستان نزیکەی نیوەیان بەهۆی قەیرانی داراییەوە سەرمایەکانیان لەدەستداوە "٥ ھەزار ملیۆنێر و ١٣ ملیاردێر لە ھەرێمی کوردستاندا ھەن. لە ساڵی ٢٠٠٦ ەوە تاوەکو ئێستا لە ھەرێمی کوردستان ١٣ کەس سەرمایەیان گەیشتووەتە سەرووی یەک ملیار دۆلار و بەشێک لەو کەسانە سەرمایەگوزاریی گەورەیان لە کوردستان ھەیە و خزمەت دەکەن".  ئەوە لە کاتێکدایە هەر بە پێی ئامارەکانی یەکێتی وەبەرهێنەرانی كوردستان لە ساڵی ٢٠١٦ لە هەرێمی کوردستاندا 30 ملیاردێر و 10 هەزار و 800 ملیۆنێر هەبووە كە 18 ملیاردێری لە سنوری پارێزگای هەولێر وەبەرهێنانیان کردووەو 5 ملیاردێریش لە سنوری پارێزگای سلێمانی و ٥ ملیاردێریش لە سنوری پارێزگای دهۆك وەبەرهێنانیان کردووە. لە 10 هەزار و 800 ملیۆنێریش سێ هەزار و 800 ملیۆنێری لە سنوری پارێزگای سلێمانیدا بوونە .   بە بڕوای چاودێرانی ئابوری، هەمو ئەوانەی سامانەكانیان گەیشتونەتە ملیار دۆلار، یان خاوەنی کۆمپانیای حزبین یان كەسەكانی ناو حزبەکانن، یان كەسێك بەڕەمزی سەرپەرشتیی كۆمپانیاكە دەكات و چەند كەسێكی حزبی لەپشتەوەیە، چونكە تاكەكەس نییە بتوانێت سەرمایەکەی بگەیەنێتە ملیارد دۆلار بەبێ پشتیوانیی حیزب و ئەشخاسەكانی ناو حیزب. لەم جومگەیەی باسەکەماندا مەبەستمان بوو بڵێن، کۆکردنەوەی سامانی لە ڕادەبەدەر لە لایەن یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستانەوە لەلایەک، ئیفلاس پێکردنی حکومەت لە لایەکی ترەوە، لە خۆوە ڕوینەداوە، ئەگەر چی بەشێکی چاوچنۆکی بەرپرسانی ئەو دوو پارتە دەردەخات، بەشی سەرکیشی لاوازی دەزگا چاودێرییەکانی دەسەڵات و لاوازی یاسا و نەبونی سزا، دواجار زەلیل کردنی حکومەت، کە ئەمەی دواییان لەوانی دیکە قوڵتر و ترسناترەو ڕێگەی خۆشکردوە بۆ زیاتر چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان و دەستێوەردانی حیزب و بەرپرسان و خاوەن سەرمایەکان لە کاروباری حکومڕانی، دروستکردنی ئاستەنگ لە بەردەم پارتە سیاسییە مەدەنییەکان، ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات، لە کۆتایشدا پەکخستنی پرۆسەی چاکسازی و درێژەدان بە دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ". یەکێک لەو نمونە دیارانە، کە ئەم ڕاستیە دەسەلمێنن، پرسی سەربەخۆیی ئابوری و فرۆشتنی نەوت و لە نێویشیاندا "گرێبەستی پەنجا ساڵەی تورکیاو هەرێم"ە، کە لە ئێستادا باسی گەرمی بەشێک لە میدیاکانە. ئەگەر چی تائێستا ناوەڕۆکی ئەو ڕێککەوتنە ڕون نیە، لانی كەم ئەو رێككەوتنە لەسەر چییە؟ هێڵە گشتییەكانی چین؟ ئەرك و مافی لایەنەكان چین؟ رێككەوتن لە نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی توركیا كراوە یان لە نێوان پارتی و ئەكەپە؟ یان حكومەتی هەرێم و ئەكەپە؟ بەڵام کاتێک بەرهەم ساڵح حکومەتی هەرێمی کوردستان بووە، ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكان هاوڕێ لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی(هیچ پۆستێكی حكومی نەبوو)، بەبێ گەڕانەوە بۆ حكومەت و ئاگاداری پەرلەمان، سەردانی توركیایان كرد و رایان گەیاند، رێككەوتنێكی پەنجا ساڵە لەگەڵ توركیا ئیمزا كراوە . ئەمە سەرەڕای ئەوەی دەیان گرێبەستی دیکەی نەوتی بەبێ ئاگاداری پەرلەمانی کوردستان لە بواری نەوت و گاز لەگەڵ کۆمپانیا بێگانەکان ئەنجامدراوە. ئەمانەش ئاماژەی بەڵگەدارن بۆ بوونی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان. 3.    دیموکراسی ساختە؛ پرۆسەی هەڵبژاردن، وەك پایەیەكی گرنگی دیموكراسی، رێگەی سەرەکی بەشداری كۆمەڵگایە، لە ژیانی سیاسی و بڕیاری سیاسیدا، بەڵام بەردەوام لەهەرێمی کوردستان حیزبە دەسەڵاتدارەکان، یاخود هێزە دەستڕۆیشتووەكان لە رێی ساختەكاریی و تەزویرەوە دەنگی هاوڵاتیان لەبەرژەوەندی خۆیان ساختە دەكەن، لە هەرێمی كوردستانیش پرسی تەزویر و ساختەكاریی لە هەڵبژاردنەكاندا بوەتە پرسێكی جدیی و كاریگەری لەسەر پرۆسەی هەڵبژاردن و نەخشەی سیاسی هێزەكان لە هەرێمی كوردستان و عێراق دروستكردوە.  گرنگە لێرەدا ئاماژە بەوە بدەین، تۆڕ و دەست و پێوەندەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" لە سەروبەندی هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، بۆ پارێزگاریکردن لە پێگەو بەرژەوەندییەکانیان، پەنا بۆ ساختەکاری دەبەن ، بۆ ئەم مەبەستەش دەیان ڕێ و شوێن دەگرنە بەر، گرنگترینیان برتین لە؛     دووبارە دەنگدانی هاوڵاتیانی سەربە پارتەكان بە شێوەیەكی رێكخراو لە زۆربەی هەڵبژاردنەكاندا.     دروستكردنی ناسنامە و بەڵگەکانی دەنگدان.     لایەنداری چاودێرانی سەرسندووقەكانی دەنگدان.     بەكارهێنانی هێزە سەربازییەكان بەجلی مەدەنییەوە لە هەڵبژاردنەكاندا.     بەڕێوەبردنی كاروباری كۆمسیۆن لە قەزاو ناحییەكان لەلایەن دەسەڵاتی حیزبی باڵادەستی ناوچەكەوە.     دەستتێوەردانی بەرپرسە سەربازییە حیزبییەكان لە هەڵبژاردنەكان.     چاوسو‌وركردنەوە و هەڕەشەی نانبڕینی فەرمانبەران و موچەخۆران.     پارە بەخشینەوە و خەڵاتکردن و پێدانی پۆست و كڕینی دەنگی دەنگدەران.     یاریکردن بە ئەنجامی دەنگدان (ڕێگەی ئەلیکترۆنی).     بەکارهێنانی دام و دەزگای گشتی بۆ بەرژەوەندی حیزبی لە کاتی بانگەشەی هەڵبژاردن. ئەم جۆرانە لە ساختەکاری بەردەوام لە هەڵبژاردنەکاندا دووبارەو سێبارە بونەتەوە، ئیدی هەر لە پرۆسەی هەڵبژاردنی ١٩٩٢ و ٢٠٠٥ و ٢٠٠٩ و ٢٠١٣ تا دەگات بە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی ساڵی ٢٠١٨. بەم هەوڵانەش ئەگەر چی پرۆسەی دیموکراسی دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە، بەڵام توانیویەتی لانی کەم گرنتی مانەوەو بەردەوامی بدات بە هێزە حکومڕانەکانی هەرێمی کوردستان، بە تایبەت "پارتی و یەکێتی". بەشی زۆری ئەو توانایەش کە وایکردووە ئەم دوو هێزە پەنا بۆ ساختەکاری ببەن، پەیوەندیدارە بە کۆمەڵێک هۆکارەوە، کە گرنگترینیان ئەو دوو ئامرازەی چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ"ە لە هەرێمی کوردستان کە باسمان کرد (ئابوری و هێزی چەکدار).  کۆنترۆڵکردنی ئەو دوو پایەیە (ئابوری و هێزی چەکدار) سەریکێشاوە بۆ کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵگا لە ڕێگە جیاوازەکانی وەک؛ بەگەڕخستنی توانا ئابورییەکان بۆ؛     ڕاگەیاندن؛ کردنەوەی هەزاران ئامرازی ڕاگەیاندنی (نوسراو، بیستراو، بینراو)ی حیزبی، بە تێچونی ماددی گەورە، کە بەشێکیان نامۆن بە کلتوری خەڵکی کوردستان، بەڵام بۆ مەرامی تایبەتی تەرکیزێکی زۆری خراوەتە سەر، لە دەرەنجامدا بەشی زۆریان خزمەت بە مانەوەو بەردەوامی پرۆسەیەکی سیاسی لار دەدەن لە هەرێمی کوردستان.      دامەزراندن سەدان هەزار کەس لە کەرتی گشتی و سەرهەڵدانی دیاردەی (بندیوار)، کە کێشەیەکی گەورەی بۆ ئابوری و بودجەی گشتی، دەرچوانی بێکاری زانکۆو پەیمانگاکان دروست کردووە.     بەخشینەوەی سامان و داهاتی گشتی، بەسەر خەڵکانی دیار و سەرۆک خێڵ و عەشیرەت ... بە بیانوی جیاواز و کڕینیان و بەکارهێنان _بەتایبەت لەکاتی هەڵبژاردنەکان_.     بەخشینی موڵکی گشتی و زەوی و تەندەرو پرۆژەی ئابوری...هتد بە دەست و پێوەندەکانیان. بەگەڕخستنی توانا سەربازییەکان بۆ؛     دامەزراندنی خەڵکانی ناشایستە لە کەرتی سەربازی، هەندێجار پێدانی پلەو پایە دور لە بنەمای شایستەیی.     بەکارهێنانیان لە کاتی هەڵبژاردنە گشتییەکان و کاریگەرییان لە گۆڕینی ئەنجامی هەڵبژاردن.     سزادان و دورخستنەوەی ڕەنگی جیاواز لە نێو هێزە ئەمنی و چەکدارەکان.     بەکارهێنان و چاوسورکردنەوەیان، لە کاتی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکان. بە پوختی بەکارهێنانی هەردوو هێزی نەرم و ڕەق دژ بە هەر لایەن و کەس و گروپ و ڕێکخراو و ڕۆژنامەنوس و دەنگێکی ناڕازی ... هتد، بەکاردەهێنرێت بۆ پاراستنی خۆیان و تۆڕی "دەسەڵاتی قوڵ"یان.  بە مانایەکی تر، خەڵکی کوردستان تا وەکو ئێستا قوربانیەکی بێدەسەڵاتە  بەهۆی هەڕەشەی ئەمنی و هێرشێکی ڕێکخراوی میدیایی چەواشەکار و جەنگی دەرونی لەلایەن چینێکی گەندەڵەوە، ئەوەی زۆر لە خەڵکی کوردستان درکی پێناکات ئەوەیە کە گروپێکی شاراوە، یان "دەسەڵاتی قوڵ"ە ئەم کارە دەکات، کە هەم بەرپرسیارە و هەم هۆکارە لەبەرامبەر داڕمانی ئابوری و پاشاگەردانی سیاسی .  گرفتی گەورە لە بەرەنگاریبوونەوەی "دەسەڵاتی قوڵ" لە کوردستان، هەوڵی دەستەبژێری سیاسیە گەندەڵەکانە لە کەلتورکردنی گەندەڵێ، ئەمەش بە بەکارهێنانی تازەترین ئامرازی میدیایی وخستنە گەڕی مۆدێرنترین شێواز لە بەکارهێنانی وتاری سیاسی. بە کەلتورکردنی گەندەڵی پەیوەندی بەو پڕۆسەیەوە هەیە کە سیاسیەکان لە پڕۆسەیەکی دوور مەودادا لە نرخ و پایەی پەروەردەیان کەمکردوەتوە، بە دروستکردنی کایەی زۆری کەلكتوری و ڕۆشنبیری و هۆشیاری ساختە. تۆڕەکۆمەڵایەتیەکان و ڕۆژنامە حیزبیەکان و کەناڵە زۆرەکان و ڕادیۆو ووتارە نوسراوەکان بەمەبەست ئاراستەکراون بۆ وابەستبوون و کۆیلەبوونی خەڵک بە ئاراستەو ئایدۆلۆجیەکی دیاریکراو بە  لایەنە سیاسیەکان. ئامرازێکی تری ترسناکی "دەسەڵاتی قوڵ" دروسکردنی هەموو ئەو ڕێکخراوە زۆرانەی بەناوی کۆمەڵگای مەدەنی وەک ڕێکخراوی  ژنان، مافی مرۆڤ، یاسا، مامۆستایان، پزیشکان، مافپەروەران، ئاینی و ژینگەو سەدانی ترە. ئەم ڕێکخراوە فەیک و ساختانە لە ژێر باڵادەستی ئابووری و سیاسی "دەسەڵاتی قوڵ"دایە و بەکاریش دەهێنرێن بۆ باڵادەستی هەژموونی ئابوری و سیاسی و کەلتوری "دەسەڵاتی قوڵ" .   سێیەم؛ ڕێوشوێنەکانی شکستهێنان بە "دەسەڵاتی قوڵ" بۆ خستن و هەرەسهێنان بە پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکە، لە کاتێکەوە بۆ کاتێکی دیکە گۆڕانکاری بەسەردا دێت.   بە شێوەیەکی گشتی  چەند ڕێگایەک ئاماژەی بۆ دەکرێت، بۆ نمونە (John Mukum Mbaku) لە کتێبی (Corruption in Africa: Causes Consequences, and Cleanups) چەند قۆناغێکی دەستنیشان کردووە؛ قۆناغی یەکەم: چاکسازی کۆمەڵایەتی؛ لە ڕێگەی دامەزراندن و ڕاهێنانی ڕێکخراوی دیموکراسی مەدەنی ڕاستەقینە، دامەزراندنی میدیای ئازاد و پەرەدان بە مەسەلەی هۆشیاری سیاسی و مەدەنی و گشتى، ئاشکرا کردنی مەترسی پەرەسەندنی گەندەڵی و چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ". قۆناغی دوەم: یاسا؛ دژایەتی کردنی "دەسەڵاتی قوڵ" چاکسازیە لە سیستەمی یاساو دادوەری. "دەسەڵاتی قوڵ" پێویستی بە دەزگایەکی  یاسایی و دادوەری فەیک و ساختە و چەواشەکار و وابەستە و گەندەڵ هەیە، کە بە بەرگی خۆی داتاشرابێت، لەکاتی هەموو پێشێلیەکی ئابوری و یاسایی ڕەوایی بداتە مۆنۆپۆلی سەربازی و ئابوری "دەسەڵاتی قوڵ". هەربۆیە بەدواچوون بۆ هەموو دەستدرێژیەک بۆ سەر سامانی نەتەوەیی و پێشێلکاری بەرامبەر مافی مرۆڤ و ناردنی بۆ ڕێکخراوە یاساییە جیهانیەکان و پەروەردەکردنێکی مرۆڤدۆستی و یاساناسی بۆ دادوەری سەربەخۆ و ناگەندەڵەکان لە چۆنیەتی بەرزکردنەوەی کەیسی یاسایی بۆ دادگا جیهانیەکان، تاوەکو لێپێچینەوە لە تاوانە نامرۆڤایەتیەکان لە دەستدڕیژیکردنە سەر مافە مەدەنی و دیموکراتیەکانی خەڵک بکرێن لە لایەن تۆڕی شاراوەی "دەسەڵاتی قوڵ"ەوە. قۆناغی سێیەم: بازاڕى ئازاد؛  بۆ شکاندنی بەشێکی دیکە لە پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بەدواچوونی چۆنیەتی  ئیدارەدانی ئابوری و بازاڕە، ئەویش بە دواچوون بۆ هەموو چالاکیە ئابوریەکان،  بە ڕاپۆرتکردنی هەموو ئەو کۆمپانیا نهێنی و دەستەو تۆڕە شاراوە قوڵانەی "دەسەڵاتی قوڵ"ە،  کە سامانی سەرزەوی و ژێر زەوەی وڵات تاڵان دەکەن. دەستخستنی زانیاری لە سەر هەموو ئەو تۆڕە بازرگانە نهێنیانەی کە بانکەکان و کۆمپانیای پارتە سیاسیەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بەڕێوەیدەبەن و لێکۆڵینەوە لەو سەرچاوانەی ئەو سەرمایانەی پێ دەبرێنە دەرەوە. هاوکات دروست کردنی کەیسی یاسایی لەسەر ئەو کەسایەتی و سەرمایەدارو سیاسیانەی بەو کارە هەڵدەستن ئاراستەی دەزگا یاساییەکان بکرێن. قۆناغی چوارەم: بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی؛ یەکێک لە ئەرکە قورسەکان بەرەنگاربونەوەی گەندەڵییە لە سایەی بوونی "دەسەڵاتی قوڵ" لە دەوڵەتدا، ئەویش گۆڕینی کایەی سیاسی و هوشیاری خەڵکە، یاخود هێنانەکایەی کەلتوری دژەگەندەڵیە، لە ڕێگەی بەهێزکردنی دەزگا پەروەردەییەکان و دەزگاکانی ڕاگەیاندن و فیگەرە دیارەکانی کۆمەڵگا، هاوکات بەهێزکردنی دەزگاو دامەزراوە چاودێری و یاسایی و  نوێنەرایەتییەکانی دەوڵەت.  بەشێوەیەکی تایبەتی، ئەوەی پەیوەندی بە هەرێمی کوردستانەوەیە، "دەسەڵاتی قوڵ" ڕەگ و ڕیشەی هەیە، کە کەڵەکەبوی (٣٠) ساڵی تەمەنی حکومڕانی (یەکێتی نێشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان)ە، بۆیە خستنی پایەکانی دەسەڵاتی قوڵ لە شەو و ڕۆژێکدا ڕونادات، ئەوە سەرەڕای بوونی ئاستەنگی گەورە لە بەردەم ڕاماڵینی دیاردەکە، بۆیە گۆڕانکاری تێیدا پێویستی بە کات و توانا و پلانی تۆکمەو ورد هەیە. ئەمە سەرەڕای ئەوەی پێویستی بە کاری هەمەلایەنەیە، ئەرکی گەورە لە ئەستۆی پارتە سیاسییەکانە بە کەسایەتییە مەدەنیی و نیشتمانپەوەرەکانی یەکێتی و پارتیشەوە بەگشتی و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و گروپ و دەستەبژێر و ڕاگەیاندن و دواجار ئەرکی سەرجەم دامەزراوەو تاکەکانی کۆمەڵگایە. گرنگە لێرەدا ئاماژە بەوە بدەین، کاتێک باس لە گۆڕانکاری دەکەین، گفتوگۆیە لەبارەی بارگۆڕانی مەدەنی و ئاشتیانە و لەسەرخۆ، وەک لە گۆڕانکاری ڕادیکاڵی و توندوتیژ و خێرا. چونکە چاودێران و نمونەکانی بەردەست هەردوو ڕێگاکەیان بەردەستخستووین، بەڵام ئەزمون دەریخستووە، ئەو سیستمانەی گۆڕانکاری خێراو ڕیشەیی و توندوتیژیان تێدا کراوە، دەرەنجامێکی سەرکەوتووی نەبووەو بە ئامانج نەگەیشتووە. بۆیە دەبێت بەدوای دەرەنجامی گەورەوەبین ئەگەرچی کاتی زیاتریشی پێویست بێت، زیاتر لەوەی بە شوێن گۆڕانکاری خێراو دەرەنجامی بچوکەوەبین _کە گرنتی نیە ئەویش بەدەست بێت_ بۆیە دەکرێت بڵێن ئەرکەکە پێوستی بە پلانی وردو درێژخایەن هەیە.  پێش هەموو شت دەبێت کۆمەڵگا لە وەهمی "بێ ئومێدی" قوتاربکرێت، چونکە بابەتی بێ ئومێد کردن، بەشێکە لە پیلانی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی کوردستان، لە پێناو بێ بەهاکردنی هەوڵە جدییەکان بۆ چاکسازی و گۆرانکاری، بۆیە گۆڕانکاری گەورەو خستن و شکستهێنان بە دەسەڵاتی قوڵ لە خۆوە ڕونادات پێویستە لە چەند سێکتەرێکدا ڕێوشوێنی پێویست و توند بگیرێتەبەر، بۆ کلۆرکردن و داڕوخانی پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" کە خۆی دەبینێتەوە لە؛ 1.    پەرەدان بە هۆشیاری گشتی و پەرەوەردەی تەندروست، لە ڕێگەی پرۆگرامی خوێندن و دامەزراوە گشتییەکان و سەرچاوە جیاوازەکانی ڕاگەیاندن. 2.    بە نیشتمانی کردنی هێزە چەکدارەکان، دروستکردنی سوپای نیشتمانی، دورخستنەوەی دەستی حیزب و ئەشخاسەکانی حیزب لەم دامەزراوە گشتییە، بەکارنەهێنانیان بۆ بەرژەوەندی حیزبی سیاسی لە کاتی ململنێکاندا، تەنها سپاردنی ئەرکی (ئاسایشی ناوخۆ و بەرگری دەرەکی) پێیان.  3.    بەهێزکردنی یاسا و دامەزراوە چاودێرییەکانی وەک پەرلەمان و دادگاکان و چاودێری دارایی و دەستەی دەستپاکی... بێ لایەنکردنیان و دەستوەرنەدان لە کاروباریان بۆ بەرژەوەندی تایبەتی حیزبی و کەسی، داڕشتنی یاسای پێویست و توند دژ بە سەرپێچی کاران 4.    ڕێکخستنی ئابوری و بازاڕی ئازاد، چەسپاندنی کێبڕێکی دادپەروەرانە و دورخستەنەی حیزب و کەسانی پارێزگاریخواز لە "دەسەڵاتی قوڵ" بەهێزکردنی کۆمپانیا حکومییەکان و دامەزراوە ئابوری و بانکییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان. 5.    چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی، بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی پێگەرد و دور لە ساختەکاری، ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات و چەسپاندنی پایەکانی تری دیموکراتی و مافی مرۆڤ و ئازادییە تایبەتی و گشتییەکان، لە شێوازی ڕادەبڕین و ئازادی ئاینی بیرکردنەوەو هەڵبژاردنی لایەنی سیاسی و دەستڕاگەیشتن  بە زانیاری  و ... هتد    دەرەنجام دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ" هەڕەشەیەکی جددی سەر پرۆسەی سیاسی دیموکراتییە، ئاستەنگی گەورە لەبەردەم کۆمەڵێک پرسی وەک؛ پەرەسەندنی بنەماکانی دیموکراتی، چەسپاندنی عەدالەتی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری، کبڕکێی سیاسی و ئابوری مەدەنیانە، شەفافیەت، سەروەری یاسا، ئازادییە گشتییەکان... دروست دەکەن. کە سەدەکێشێت بۆ لەکەدارکردن و نابوتکردنی دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەت و بە کارتۆنی کردنیان. دارودەستەی "دەسەڵاتی قوڵ" هەمیشە پشتگیری لە درێژەدان بەم فۆرمە لە حکومڕانی دەدەن، لە پێناو پاراستن و پێگەو تۆڕو دەست و پێوەندەکانیان، بۆ ئەم مەبەستەش هەموو ڕێوشوێنێکی ڕەواو ناڕەوا دەگرنەبەر. بۆیە لە هیچ دەوڵەت و سیستمێکی سیاسیدا، ئاسان نییە درز بە سیستم و دەسەڵاتە ناشرینە ببرێت، بەڵام شارەزایان و چاودێران کۆمەڵێک ڕێوشێنی مەدەنی و نامەدەنیان پێشنیار کردووە، بۆ تێکشکاندنی پایەکانی. ئەوەی پەیوەندی بە دۆخی سیاسی هەرێمی کوردستانەوە هەیە، وەک هەموو نمونەکانی دیکەی دنیا داڕوخانی سادە و ئاسان نییە. لانی کەم سێ دەیەیە (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان) وەک دوو پارتی سەرەکی لە هەرێمی کوردستان کاریان بۆ کردووەو کاری لەسەر دەکەن، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە، ئەم دوو ‌هێزە دەستبەرداری ئەو جۆرە لە سیاسەت نابن، بۆ نمونە ئەگەر بەراوردی هەریەک لەو سێ دەیەیە بکەن بە یەکتر، گۆڕانکاری جەوهەری بەدی دەکرێت لە شێوازی ئیدارەدان، کە لە دەیەی یەکەمدا (شەڕی ناوخۆ) نمونەی باڵای قۆناغەکەیە. بەڵام لە دەیەی دووەمدا پاشەکشەی شەڕی ناوخۆ و (دوو ئیدارەیی)، لە سەرەتای دەیەی سێیەمدا کە هاوکاتە لەگەڵ دەرکەوتنی بەرەی ئۆپۆزسیۆن، قۆناغێکی نوێ لە ژیانی سیاسی لە هەرێمی کوردستان سەرهەڵدەدات، کە دروستبونی (هۆشیاری گشتی)یە سەبارەت بە ژیانی سیاسی، کاریگەری گەورە لەسەر شێوازی حکومڕانی بەجێدەهێڵێت. بۆیە دەکرێت لە چەند دەیەی داهاتوودا گۆڕانکاری جەوهەری بەدیبهێنرێت، لە شێوازی حکومڕانی و دورخستنەوەی دەستی "دەسەڵاتی قوڵ" لە دام و دەزگا فەرمییەکانی هەرێمی کوردستان، ئەگەر لایەنە سیاسییەکان بە پلەی یەکەم و سەرجەم کۆمەڵگا بە سێکتەرو دامەزراوە جیاوازەکانییەوە بە پلەی دووەم، ئەو ئەرکانە بگرنە ئەستۆ، کە شکست بە پایەکانی "دەسەڵاتی قوڵ" بهێنن کە زیاتر لە پایەیەکن لە هەرێمی کوردستاندا.   سەرچاوەکان 1.    حەمید گەوهەری، باشوری كوردستان لە نێوان دوو هەڵبژاردندا 1992 – 2005، ستوكهۆڵم : سوید. 2.    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە كوردستان 1992 – 2014، توێژینەوەیەكی شیكاریی – بەراوردكارییە، چاپی دووەم زیادكراو، 2018، سلێمانی. 3.    د. ئومێد ڕەفیق فتاح  و د.عابد خالد رەسوڵ، پرۆسەی بەدامەزراوەییکردنی هێزەکانی پێشمەرگە: هەنگاو و ئاستەنگەکان، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، مجلة الدراسات السیاسیة والامنیة، المجلد (الاول) العدد (الثاني) کانون الاول ٢٠١٨. 4.    ئا. محەمەد رەئوف؛ بازگانی لەگەڵ شەیتان، داعش.. بازرگانی بۆ بەرپرسان و شمشێری بۆ هاوڵاتیان پێیە، ڕۆژنامەی ئاوێنە ژمارە (453)، ڕۆژی سێ شەمە 11/11/2014، لا4. 5.    رێبین فەتاح، رێككەوتنی پەنجا ساڵە لەگەڵ توركیا!، ماڵپەڕی شار پرێس؛ https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=97268 6.    کاوە عوسمان عومەر، دەوڵەتی قوڵ لەکوردستان، ماڵپەڕی ئاوێنە؛ https://www.awene.com/article?no=11070&auther=1475&fbclid=IwAR3oIxTgO7rK7Pju7YtubSZ8TOPJlkS4pbb7pePtMRvfe1-lpn6YyOuwprU 7.    کاوە مەحموود، دەوڵەتی پەرەڵێڵ... دیاردەی دەوڵەتی قوڵ لە عێراقدا، پێگەی ئەلیکترۆنی؛ http://www.regaykurdistan.com/index.php/wtar/26732-2020-03-03-08-11-19?fbclid=IwAR1AvJ56cB8vrTH9cCdC2mxQ-IEWd5WITvNP0iQf4P_qxtMhWJwh2IVM3yE 8.    فازڵ حەمەرەفعەت - محەمەد رەئوف، نەوت.. رەحمەت یان لەعنەت، ماڵپەڕی درەو میدیا؛  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=5978 9.    جەبار یاوەر: ژمارەی پێشمەرگە دەگاتە 200 هەزار کەس، ماڵپەڕی کورد پیدیا؛ https://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=1&q=2013121811024187185 10.    محەمەد ڕەئوف، پارەی ژێرزەمینەكان.. حیزبی ملیاردێرو حكومەتی موفلیس، ماڵپەڕی شارپرێس؛ https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=53524 11.    هەڵمەت محەمەد، گروپەکانی فشار،  ماڵپەڕی سبەی، ٩/٤/٢٠١٣؛ http://archive.sbeiy.krd/Detail.aspx?id=18622&LinkID=14 12.    هەڵمەت محەمەد؛ هێزە چەکدارەکانی هەرێم لەنێوان ئینتیمای حیزبی و نیشتمانیدا‌، دۆکیۆمێنتاری تایبەت بە کەناڵی ئاسمانی کەی ئێن ئێن، 22/10/2017؛ https://archive4.knn.krd/Programme-Detail.aspx?TypeID=53&bernameID=16793 13.    ڕاپۆتیەکانی دیلۆیت لە 2017 و 2018 و 2019، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کودستان؛ https://gov.krd/information-and-services/open-data/ 14.    ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە ڕایگەیاند، لە هەرێمی کوردستاندا نزیکەی ١٧٠ هەزار پێشمەرگە لە ئەرکدان و موچەوەردەگرن، ماڵپەری کەی ئێن ئێن سی؛  https://www.knnc.net/Details.aspx?jimare=21622 15.    بەشە بودجەی ئەمساڵی هەرێمی كوردستان لە 14 ملیار دۆلار زیاترە، ماڵپەڕی هیوای کورد؛ http://www.hivaykurd.com/2015/01/%D8%A8%DB%95%D8%B4%DB%95-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%AC%DB%95%DB%8C-%D8%A6%DB%95%D9%85%D8%B3%D8%A7%DA%B5%DB%8C-%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%DB%8C-%D9%83%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%84/ 16.    ڕاپۆرتی پێشبینی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان (٢٠٠٩-٢٠٢٠)، دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان؛  http://www.krso.net/files/articles/130814020950.pdf 17.    لە پێنج مانگدا حکومەتی هەرێم ملیارو نیوێک دۆلار قەرزەکانی زیادبووە، ماڵپەڕی لڤین؛ https://lvinpress.com/detailnews.aspx?jimare=17047&cor=1&related=2 18.    قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم بوونە 32 ملیار دۆلار، ماڵپەڕی شار پرێس؛ https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=179002 19.    مالیكی باس لە هۆكاری بڕینی بودجەی هەرێم دەكات، ماڵپەڕی میللەت؛ https://www.milletpress.com/Detail.aspx?Jiamre=4721&T=%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%83%DB%8C%20%D8%A8%D8%A7%D8%B3%20%D9%84%DB%95%20%D9%87%DB%86%D9%83%D8%A7%D8%B1%DB%8C%20%D8%A8%DA%95%DB%8C%D9%86%DB%8C%20%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%AC%DB%95%DB%8C%20%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%20%D8%AF%DB%95%D9%83%D8%A7%D8%AA 20.    ملیاردێرەکانی کوردستان وەک خۆیانن و ملیۆنێرەکان کەمیان کردووە، ماڵپەڕی باس نیوز؛ https://www.basnews.com/so/babat/304040 21.    باتريك أونيل  Patrick H. O'Neil، الدولة العميقة: المفهوم الناشئ في علم السياسة المقارن، ترجمة الحسن مصباح، مجلة سیاسات عربیة، عدد ٣٠، کانون الثاني ٢٠١٨. 22.    الدكتور: عبدالمجيد رمضان، الدولة القائمة والدولة العميقة وإشكالية التوافق والتضارب في المصالح، مجلة الناقد للدراسات السياسية، المجلد 04 / العدد: 01(2020). 23.    . ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، دائرة البحوث والدراسات النيابية مكتب بحوث الموازنة، علی الموقع الالکتروني؛ https://ar.parliament.iq/2020/12/07/%D8%AA%D9%82%D8%B1%D9%8A%D8%B1-%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%AD%D9%82%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/?fbclid=IwAR3MKzzCMP83u0hPmTK9v1sCo1gFU87-B3j30DoeBG2akWFxCCac_G4mY2k 24.    إبراهيم السيد، ما هي الدولة العميقة؟، مركز الروابط للبحوث والدراسات الاستراتيجية، علی الموقع الالکتروني؛ https://rawabetcenter.com/archives/10366  25.    غسان المفلح، الدولة العميقة تطفو فوق سوريا، لیفانت نیوز علي الموقع الالکتروني؛ https://thelevantnews.com/2020/02/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D9%8A%D9%82%D8%A9-%D8%AA%D8%B7%D9%81%D9%88-%D9%81%D9%88%D9%82-%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A7/  26.    ريم أحمد عبد المجيد، نحو تأصيل نظري لمفهوم "الدولة العميقة"، المركز العربي للبحوث والدراسات، على الموقع الالكتروني: http://www.acrseg.org/40680  27.    د. صالح ياسر، ملاحظات سريعة حول مفهوم الدولة العميقة، شبكة النبا، علی الموقع الالکتروني؛ https://annabaa.org/arabic/iraqipress/17480  28.    بعد تركيا ومصر وروسيا.. كيف وصلت "الدولة العميقة" إلى أمريكا؟ علی الموقع الالکتروني؛ https://arabic.cnn.com/world/2017/03/11/trump-deep-state-sean-spicer  29.    Robert Longley, The "Deep State" Theory, Explained, at the site;  https://www.thoughtco.com/deep-state-definition-4142030    30.    John Mukum Mbaku, Corruption in Africa: Causes Consequences, and Cleanups, at the site; https://www.amazon.com/Corruption-Africa-Causes-Consequences-Cleanups-ebook/dp/B009GIPYH6   دەقەی راپۆرتەكە PDF file:///C:/Users/SHKAR%20PC/Downloads/%D8%AF%DB%95%D8%B3%DB%95%DA%B5%D8%A7%D8%AA%DB%8C%20%D9%82%D9%88%DA%B5%20%D9%86%D9%85%D9%88%D9%86%DB%95%DB%8C%20%D8%AF%DB%86%D8%AE%DB%8C%20%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%DB%8C%20%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86.pdf  

(درەو): ساڵی 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاریدا نەوت بەشێوەی سەربەخۆ بفرۆشێت، ئەمە ناوی لێنرا "ئابوری سەربەخۆ"، بەهۆی ئەم بڕیارەوە لەوكاتەوە تاوەكو ئێستا حكومەت‌و خەڵكی هەرێم زیاتر لە (100 ترلیۆن) دیناری زیانی ئابورییان بەركەوتووە، چۆن ؟ پێش بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، لەچوارچێوەی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا مانگانە لە بەغدادەوە (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار بۆ هەرێم دەهات، لە ساڵی 2013دا، واتە ساڵێك بەرلەوە هەرێم بڕیار لەسەر ئابوری سەربەخۆ بدات، بڕی (15 ترلیۆن‌و 338 ملیار) دینار لەبەغداوە بۆ هەرێم رەوانەكراوە، واتە هەر مانگێكی ئەو ساڵە هەرێمی كوردستان (ترلیۆنێك‌و 278 ملیار) دیناری لە بەغداد وەرگرتووە.  بەڵام كۆتایی 2013 كاتێك حكومەتی هەرێم بڕیار لەسەر فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ دەدات، بەغداد لە سەرەتاكانی 2014دا ئیتر بەشە بودجەی هەرێم رادەگرێت، ئەوكات حكومەتی هەرێم دەیوت ئاستی هەناردەكردنی نەوت لە مانگێكدا بۆ یەك ملیۆن بەرمیل بەرزدەكاتەوە.  بەپێی راپۆرتی راپۆرتێكی فەرمانگەی توێژینەوەی پەرلەمانی عێراق، هەرێمی كوردستان لە (2014 بۆ 2019) بەبڕی (40 ملیارو 703 ملیۆن) دۆلار، واتا (47 ترلیۆن و 961 ملیار) دینار، نەوتی فرۆشتووە، بەڵام لەو ماوەیەدا بڕی زیاتر لە (62 ترلیۆن) دیناری پشكی خۆی لەبودجەی عێراق لەدەستداوە، چۆن ؟   •    لە ساڵی 2014 بۆ 2019 پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق (75 ترلیۆن و 514 ملیار و 843 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام لەو بڕە تەنیا (13 ترلیۆن و 370 ملیارو 533 ملیۆن) دیناری بۆ هاتووەو ( 62 ترلیۆن و 171 ملیارو 310 ملیۆن) دیناری لێبڕدراوە بەهۆی ئەوەی نەوتەكەی رادەستی بەغداد نەكردووە.  واتا حكومەتی هەرێم لەو پێنج ساڵەدا بەبەهای (47 ترلیۆن) دینار نەوتی فرۆیشتووە، بەڵام (62 ترلیۆن) دینار پشكی خۆی لەدەستداوە لە پرۆژە بودجەی عێراقدا. ئەمە لەكاتێكدایە حكومەتی هەرێم پێش پرۆسەی ئابوری سەربەخۆ قەرزدار نەبوو، بەڵام لەدوای راگەیاندنی پرۆسەی ئابوری سەربەخۆوە لە 2014 تا ئێستا 2019 بڕی قەرزەكانی گەیشتە (27 ملیار و 549 ملیۆن و 958 ملیۆن) دۆلار، كە بە پارەی عێراقی دەكاتە (40 ترلیۆن ) دینار، لەو بڕە (8 ملیارو 966 ملیۆن) دۆلاری پاشەكەوتی موچەی موچەخۆرانە كە دەكاتە (13 ترلیۆن) دینار،  واتا سیاسەتی ئابوری سەربەخۆ ( 40 ترلیۆن ) دینار قەرزی خستوەتە سەر شانی حكومەتی هەرێم. لەلایەكی تر بەهۆی مامەڵەی نەوت و گازەوە، حكومەتی هەرێم تائێستا زیاتر لە (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دیناری لە ددادگاككاندا بە كۆمپانیاكانی نەوت و گاز دۆڕاندووە:  •    رۆژی 2ی تەموزی 2015، كۆمپانیای دانەگاز بڕی (ملیارێك و 980 ملیۆن) دۆلاری لە دادگای لەندەن لە حكومەتی هەرێم بردەوە. •    رۆژی 14ی شوباتی 2017 بۆ جاری دووەم كۆمپانیای دانەگاز لە دادگای لەندەن بڕی (121 ملیۆن) دۆلاری لە حكومەتی هەرێم بردەوە. كۆی ئەو پارانەی كە حكومەتی هەرێم بە كۆمپانیای دانەگازی دۆڕاندووە دەكاتە (2 ملیارو 101 ملیۆن) دۆلار، ئەم پارەیە ئەوكات بە دیناری عێراقی دەیكردە (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دینار. واتە كۆی زیانی ئابوری كە بەهۆی سیاسەتی نەوتەوە بەر هەرێمی كوردستان كەوتووە، بەهاكەی زیاتر لە (100 ترلیۆن) دینارە، بەمشێوەیە:  •    (62ترلیۆن) دینار پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بەهۆی رادەستنەكردنی نەوتەوە بەغداد بڕیویەتی. •    2014 بۆ 2019 حكومەتی هەرێم (40 ترلیۆن) دینار قەرزدار بووە. •    (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دینار بەهای ئەو كەیسانەی كە حكومەتی هەرێم لە دادگاكان بە كۆمپانیاكانی نەوت‌و غازی دۆڕاندووە.   راپۆرتی ڤیدیۆیی         

 (درەو): بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكگرتووی ئیسلامی لە دانوستاندان بۆ دروستكردنی هاوپەیمانی لەگەڵ یەكێتی، گۆڕان داوای (7) كورسی‌و یەكگرتوو داوا (4) كورسی پەرلەمانی عێراق دەكەن، یەكێتی رازی نییە‌و بەڵێنی (4) كورسی بۆ گۆڕان‌و (2) كورسی بە یەكگرتوو داوە.   بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، زنجیرەیەك كۆبونەوەی نوێ لەنێوان بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەبارەی هاوپەیمانێتیكردن بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق دەستی پێكردووە. (درەو) زانیویەتی، دوێنێ بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی لە مەكتەبی سیاسی حزبەكەی لەگەڵ عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان كۆبوەتەوە. لەو گفتوگۆیەدا باس لەوە كراوە یەكێتی‌و گۆڕان پێكەوە بچنە ناو هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقەوە، لەچوارچێوەی ئەم هاوپەیمانێتییەدا، گۆڕان داوای (7) كورسی پەرلەمانی عێراق دەكات، (5) كورسی پارێزگای سلێمانی‌و كورسییەكی كەركوك‌و كورسییەكی هەولێر، بەڵام یەكێتی تائێستا بەڵێنی (4) كورسی بە گۆڕان داوە‌و بەوهۆیەشەوە تائێستا نەگەیشتوەنەتە رێككەوتن. سەرچاوەیەكی ئاگادار لە رەوتی دانوستانەكان بە (درەو)ی راگەیاند، جڤاتی نیشتمانی كە بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا، دەنگی داوە بۆ ئەوەی گۆڕان لەگەڵ یەكێتی هاوپەیمانێتی بكات بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، بەڵام سەركردایەتی بزوتنەوەكە زۆرینەیان لەگەڵ ئەوەدان هاوپەیمانێتی سیقۆڵی لەنێوان پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕاندا بكرێت، ئەگەر ئەم هاوپەیمانێتییە دروست نەكرا، گۆڕان لەگەڵ پارتی بچێتە ناو هەڵبژاردنەكەوە.  مەرجی قورسی گۆڕان بۆ هاوپەیمانێتی لەگەڵ یەكێتی، وا لێكدەدرێتەوە رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان نایەوێت بگاتە رێككەوتن لەگەڵ یەكێتی‌و دەیەوێت بەمشێوەیە جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەكەی قایل بكات بەوەی پابەندی بڕیاری جڤات بووە، بەڵام یەكێتی نایەوێت هاوپەیمانێتی بكات.  لەكاتێكدا لەگەڵ یەكێتی لە دانوستاندایە، پارتی جارێكی تر لەرێگەی مستەفا سەید قادری جێگری سەرۆكی هەرێمەوە فشاری بۆ بزوتنەوەی گۆڕان هێناوە‌و داوا دەكات بزوتنەوەكە هەڵوێستی خۆی لەسەر فراكسیۆنەكەی لە پەرلەمانی عێراق یەكلابكاتەوە‌و بڕیاری دەركردنیان لە بزوتنەوەكە رابگەیەنێت. ئەوە تەنیا بزوتنەوەی گۆڕان نییە كە گفتوگۆی بۆ هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ یەكێتی دەستپێكردووە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، یەكگرتووی ئیسلامیش چونەتە ناو دانوستان لەگەڵ یەكێتی. ئەمە لەكاتێكدایە پێشتر هەوڵێك هەبوو بۆ ئەوەی كۆمەڵی ئیسلامی‌و یەكگرتووی ئیسلامی پێكەوە بە لیستێكی هاوبەش بچنە ناو هەڵبژاردنەكەوە، ئەم هەوڵە شكستی هێنا.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، یەكگرتووی ئیسلامی بۆ هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ یەكێتی داوای (4) كورسی دەكات، واتە لە هەر پارێزگایەك (كەركوك، هەولێر، سلێمانی، دهۆك) داوای كورسییەك دەكات، بەڵام یەكێتی تائێستا بەڵێنی تەنیا (2) كورسی پێداون.

 درەو: ئەمڕۆ لە بازگەی تاسڵوجە شەڕ لە نێوان چەند كەسێكی لە هێزی كۆماندۆی سەربە بە جەعفەر شێخ مستەفا جێگری سەرۆكی هەرێم و ئاساییشی بازگەی تاسڵوجە روویداو ئاسایشێك كوژراو بكوژانیش دەستگیركران. بە گوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو) ئەو پێنج كەسەی سەر بە هێزەكەی شێخ جەعفەر كە پەلاماری ئاساییشی تاسڵوجەیان داوە ئۆتۆمبێلێكی تایبەتیان پێبووە، لە رێگەی چەمچەماڵ- سلێمانی دەستیان شكاندووەتەوە سەر ئۆتۆمبَلی ( حاكم مەمەند) بەڕێوەبەری ناحیەی تەكیە، دوای ئەم رووداوە حاكم مەمەند كاتێك گەیشتووەتە بازگەی تاسڵوجە ئاساییشی بازگەكەی ئاگاداركردووەتەوە كە ئۆتۆمبێلێك لە رێگا دەستی شكاندووەتەوە سەری و شەڕیان پێفرۆشتووە، حاكم مەمەند ناونیشانی ئۆتۆمبێلەكەی داوە بە ئاساییشی بازگەكەو رۆیشتووە. ئاساییشی بازگەی تاسڵوجە لەسەر ناونیشانەكەی حاكم مەمەند چاوەڕەوانی هاتنی ئەو ئۆتۆمبێلەیان كردووە، كاتێك ئۆتۆمبێلەكەی گەیشتووەتە بازگەكە ( پێنج ) كەسێكی سەربە هێزی كۆمپاندۆی و شێخ جەعفەری تێدابوو، ئاساییش رێوشوێنی لەگەڵ گرتوونەتە بەرو پرسیاری لەبارەی رووداوەكەوە لێكردوون، بەڵام ئەوان قبوڵیان نەكردووەو پەلاماری ئاساییشەكەیان داوەو بە چەقۆیەكیان لەسەر دڵی ئاساییشێك داوەو گیانی لەدەستداوە، پێنج ئاسایشی تریان برینداركردووە، دواتر لەلایەن ئاساییشەكانی بازگەكەوە دەستگیركراون و رەوانەی دادگای سەربازی كراون، بە گوێرەی یاسای سەربازی سزا دەدرێن.     

(درەو): ئەمڕۆ جارێکی تر دادگای لەندەن لەسەر کەیسەکەی ئاشتی هەورامی و دایناستی پترلیۆم کۆدەبێتەوە، دوێنێ پارێزەرەکانی دیناستی  بەڵگەکانی خۆیان دژی هەورامی خستەڕوو. دوێنێ یەکەمین دانیشتنی گەڕێکی نوێی دادگایکردنی ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان، بەڕێوەچوو. ئەمڕۆ جارێکی تر دادگا بەشێوەی "ئۆنلاین" دادەنیشتێت و پرۆسەی دادگاکردنەکە تاوەکو رۆژی ١١ی ئەم مانگە بەردەوام دەبێت. ئەمە پەیوەندی بە سکاڵایەکەوە هەیە کە کۆمپانیای (دیناستی پترلیۆم) وەکو کۆمپانیایەکی لۆکاڵی لە پارێزگای سلێمانی، لە دادگای (ئاربیترەیشن)ی لەندەن لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماریکردووە، سەبارەت بە کڕینەوەی پشکەکانی کۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانی لە کێڵگە نەوتییەکانی (تۆپخانە)و (کوردەمیر) لەناوچەی گەرمیان. کۆمپانیای (دایناستی) کە پشکەکانی کڕیوە، ئاشتی هەورامی تۆمەتبار دەکات بەوەی رێگری لێکردووە کار لە کێڵگەکاندا بکات و داوای بەرتیلی لێکردوون. دادوەری ئەم کەیسە لە دادگای لەندەن پیاوێکە بەناوی (بوچەر)، ئەم دادوەرە ئێستا دەیەوێت بزانێت پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان سەروەریی هەیە لەچوارچێوەی عێراقدا یاخود نا، بۆئەوەی بتوانێت حوکمی کۆتایی لەسەر دۆسیەکە بدات. بەپێی زانیارییەکانی (درەو)، لە دانیشتنی دوێنێدا، پارێزەرەکانی (دایناستی) بەڵگەکانی خۆیان لەسەر ئاشتی هەورامی و حکومەتی هەرێم خستوەتەڕوو، دادوەر وتەو گەواهیدانی سێ کەسی شارەزای بواری یاسای دەستوریی وەرگرتووە. دادگای لەندەن بەشێوەیەکی سەرەکی، بڕیار لەسەر ئەوە دەدات، ئایا حکومەتی هەرێم سەروەری دەوڵەتی عێراقی لە بەڕێوەبردنی کێڵگەکانی نەوت و غازی خۆیدا بەکاردەهێنێت یان نا، لەم دانیشتنانەدا دادگا بەس گوێ لە پارێزەرو شایەتحاڵەکان و ئەو کەسانە دەگرێت کە لەم بوارەدا شارەزان، دواتر بڕیار دەدات. ئەگەر ئاشتی هەورامی لەم دادگایەدا بدۆڕێت، دەبێت (ملیارێک و ٦٠٠ ملیۆن) دۆلار قەرەبوو بە کۆمپانیای (دایناستی) بدات. بۆ زانیاری زیاتر لەسەر ئەم کەیسە، کلیک لەسەر ئەم لینکەی خوارەوە بکە: نەوتی هەرێم لە دادگاكانی لەندەن‌و پاریسدا

(درەو): "پەسەندکردنی بودجەی ٢٠٢١ لە پەرلەمانی  چەند رۆژێک دوابخرێت تا حکومەتی هەرێم و بەغداد لەسەر بودجەو نەوت دەگەنە رێککەوتن" ئەمە رێککەوتنی ئێوارەی ئەمڕۆی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق بوو. محەمەد حەلبوسی سەرۆکی پەرلەمان و بەرهەم ساڵح سەرۆک کۆمارو مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراق ئێوارەی ئەمڕۆ بە تەلەفۆن لەبارەی پرۆژە یاسای بودجەی ٢٠٢١وە گفتۆگۆیان کرد. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) کە لە چەند سەرچاوەیەکی ئاگادارەوە دەستی کەوتووە، لەو گفتوگۆیەدا سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق رێككەوتون لەسەر ئەوەی پەسەندكردنی پرۆژە بودجەی ٢٠٢١ تا رۆژی شەممەی داهاتوو دابخرێت. ئامانج لەدواخستی پەسەندکردنی بودجەی ٢٠٢١ لەلایەن سێ سەرۆکایەتییەکەوە بۆ ئەوەیە، دەرفەتێکی تر بە هەولێر و بەغداد بدرێت، بەر لە پەسەندکردنی بودجە بگەنە رێككەوتن. (درەو) زانیویەتی، سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق پشتگیری ئەو دەقەی حکومەت دەکەن کە لەبارەی پشکی هەرێمەوە لە رەشنوسی بودجەدا جێگیرکراوە. دەقەکەی حکومەتی کازمی لە رەشنوسی بودجەدا کە لایەنە شیعەکان دەیانەوێت دەستکاری بکەن دەڵێ"هەرێم مانگانە داهاتی ٢٥٠ هەزار بەرمیل نەوت و نیوەی داهاتی دامەزراوە فیدراڵییەکان بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە، لەبەرامبەردا پشکی خۆی لەبودجەی ٢٠٢١ی عێراقدا زامن دەکات"، حکومەتی هەرێم و تەنانەت پەرلەمانتارانی  هاوپەیمانی هیوای کوردستانیش کە دژی سیاسەتەکانی حکومەتی هەرێمن، پاڵپشتی لەم دەقە دەکەن، بەڵام هەندێک لەلایەنە شیعەکان داوای رادەستکردنی تەواوەتی دۆسیەی نەوتی هەرێم دەکەن و حکومەتی مەسرور بارزانی ئەمە رەتدەکاتەوە.